بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 21

اشارة

سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعة لدرر اخبار الائمة الطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری : ج - نمونه.

یادداشت : عربی.

یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 1680946

تتمة کتاب تاریخ نبینا صلی الله علیه و آله

تتمة أبواب أحواله صلی الله علیه و آله من البعثة إلی نزول المدینة

باب 22 غزوة خیبر و فدک و قدوم جعفر بن أبی طالب علیهما السلام

الآیات

الفتح: «سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا»(15)

(و قال تعالی): «فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً* وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً* وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً»(18-20)

تفسیر

أقول: قد مر تفسیر الآیات فی باب نوادر الغزوات و باب غزوة الحدیبیة.

و قال الطبرسی رحمه الله: لما قدم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة من الحدیبیة مکث بها عشرین لیلة ثم خرج منها غادیا إلی خیبر.

وَ ذَکَرَ ابْنُ إِسْحَاقَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی مَرْوَانَ الْأَسْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (1) قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی خَیْبَرَ حَتَّی إِذَا کُنَّا قَرِیباً مِنْهَا وَ أَشْرَفْنَا عَلَیْهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قِفُوا فَوَقَفَ النَّاسُ فَقَالَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا أَظْلَلْنَ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا أَقْلَلْنَ وَ رَبَّ الشَّیَاطِینِ وَ مَا أَضْلَلْنَ (2) إِنَّا نَسْأَلُکَ خَیْرَ هَذِهِ الْقَرْیَةِ وَ خَیْرَ أَهْلِهَا وَ خَیْرَ مَا فِیهَا وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ هَذِهِ الْقَرْیَةِ وَ شَرِّ أَهْلِهَا وَ شَرِّ مَا فِیهَا قَدِّمُوا (3)

ص: 1


1- فی سیرة ابن هشام: قال ابن إسحاق حدّثنی من لا اتهم، عن عطاء بن أبی مروان الاسلمی عن أبیه، عن ابی معتب بن عمرو.
2- زاد فی السیرة: و ربّ الریاح و ما أذرین، فانا.
3- أقدموا خ ل. أقول: فی المصدر و السیرة: اقدموا بسم اللّه.

ترجمه بحارالانوار جلد 21: تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله - 7

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه بابها از کتاب تاریخ پیامبر ما صلی الله علیه و آله

ادامه باب های أحوال پیامبر صلی الله علیه و آله از بعثت تا ورود در مدینه منوره

باب بیست و دوم: غزوه خیبر و فدک و آمدن جعفر بن ابی طالب

آیات

- سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَی مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَن یُبَدِّلُوا کَلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا کَذَلِکُمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ کَانُوا لَا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا(1)

{چون به [قصدِ] گرفتن غنایم روانه شدید، به زودی برجای ماندگان خواهند گفت: «بگذارید ما [هم] به دنبال شما بیاییم.» [این گونه] می خواهند دستورِ خدا را دگرگون کنند. بگو: «هرگز از پی ما نخواهید آمد. آری، خدا از پیش درباره شما چنین فرموده.» پس به زودی خواهند گفت: «[نه،] بلکه بر ما رشگ می برید.» [نه چنین است] بلکه جز اندکی درنمی یابند.}

- فأنزلَ السَّکینةَ عَلَیهم وَ أثابَهُم فَتحَا قَریبا وَمَغَانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَهَا وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا* وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَکُمْ هَذِهِ وَکَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنکُمْ وَلِتَکُونَ آیَةً لِّلْمُؤْمِنِینَ وَیَهْدِیَکُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِیمًا (2)

{و [نیز] غنیمتهای فراوانی خواهند گرفت، و خدا همواره نیرومند سنجیده کار است*خدا به شما غنیمتهای فراوان [دیگری] وعده داده که به زودی آنها را خواهید گرفت، و این [پیروزی] را برای شما پیش انداخت، و دستهای مردم را از شما کوتاه ساخت، و تا برای مؤمنان نشانه ای باشد و شما را به راه راست هدایت کند}.

تفسیر

مؤلف: تفسیر آیات در باب غزوه های برجسته و باب غزوه حدیبیه آمد.

طبرسی رحمة ­اللّه­ علیه گفته است: آن هنگام که رسول الله صلی الله علیه و آله از مدینه به حدیبیه رسید، بیست شب در آنجا اقامت نمود، سپس صبحدم روانه خیبر شد. ابن اسحاق از ابومروان اسلمی و او از پدرش و از جدّش روایت کرده است که گفت: با پیامبر به سوی خیبر خارج شدیم تا آنکه به نزدیکی آن رسیدیم و بر آن مشرف شدیم. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بایستید». با این سخن، مردم توقف کردند. آنگاه فرمود: «خداوندا: ای پروردگار آسمان­های هفت گانه و آنچه بر آن سایه افکنده اند و ای پروردگار زمین های هفت گانه و آنچه که بر روی خود دارند و ای پروردگار شیاطین و آنچه که گمراهش می سازند، ما از تو خیر و نیکی این قریه و اهلش و آن چه در آن است را می خواهیم و از شرّ این قریه و شر اهلش و شر آنچه در آن است به تو پناه می جوییم.

ص: 1


1- . فتح /15[1]
2- . فتح/ 18-20[2]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.

وَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْأَکْوَعِ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی خَیْبَرَ فَسِرْنَا لَیْلًا فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ لِعَامِرِ بْنِ الْأَکْوَعِ أَ لَا تُسْمِعُنَا مِنْ هُنَیْهَاتِکَ (1) وَ کَانَ عَامِرٌ رَجُلًا شَاعِراً فَجَعَلَ یَقُولُ:

لَاهُمَّ لَوْ لَا أَنْتَ مَا اهْتَدَیْنَا (2)*** وَ لَا تَصَدَّقْنَا وَ لَا صَلَّیْنَا (3)

فَاغْفِرْ فِدَاءٌ لَکَ مَا اقْتَنَیْنَا*** وَ ثَبِّتِ الْأَقْدَامَ إِنْ لَاقَیْنَا

وَ أَنْزِلَنْ سَکِینَةً عَلَیْنَا*** إِنَّا إِذَا صِیحَ بِنَا أَنَیْنَا

وَ بِالصِّیَاحِ عَوَّلُوا عَلَیْنَا

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَذَا السَّائِقُ قَالُوا عَامِرٌ قَالَ یَرْحَمُهُ اللَّهُ قَالَ عُمَرُ وَ هُوَ عَلَی جَمَلٍ وَجَبَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ لَا أَمْتَعْتَنَا بِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَغْفَرَ لِرَجُلٍ قَطُّ یَخُصُّهُ إِلَّا اسْتُشْهِدَ قَالُوا فَلَمَّا جَدَّ الْحَرْبُ وَ تَصَافَّ الْقَوْمُ خَرَجَ یَهُودِیٌّ وَ هُوَ یَقُولُ:

قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی مَرْحَبُ*** شَاکِی السِّلَاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبُ

إِذَا الْحُرُوبُ أَقْبَلَتْ تَلَهَّبُ

فَبَرَزَ (4) إِلَیْهِ عَامِرٌ وَ هُوَ یَقُولُ:

قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی عَامِرٌ*** شَاکِی السِّلَاحِ بَطَلٌ مُغَامِرٌ

فَاخْتَلَفَا ضَرْبَتَیْنِ فَوَقَعَ سَیْفُ الْیَهُودِیِّ فِی تُرْسِ عَامِرٍ وَ کَانَ سَیْفُ عَامِرٍ فِیهِ قِصَرٌ فَتَنَاوَلَ بِهِ سَاقَ الْیَهُودِیِّ لِیَضْرِبَهُ فَرَجَعَ ذُبَابُ سَیْفِهِ فَأَصَابَ عَیْنَ رُکْبَةِ عَامِرٍ فَمَاتَ مِنْهُ قَالَ سَلَمَةُ فَإِذَا نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُونَ بَطَلَ عَمَلُ عَامِرٍ قَتَلَ نَفْسَهُ قَالَ فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَبْکِی فَقُلْتُ قَالُوا إِنَّ عَامِراً بَطَلَ

ص: 2


1- فی السیرة: من هناتک.
2- حجینا خ ل. أقول: فی السیرة و اللّه لو لا اللّه ما اهتدینا.
3- الموجود فی السیرة بعد ذلک: انا إذا قوم بغوا علینا*** وان ارادوا فتنة ابینا فانزلن سکینة علینا***وثبت الاقدام ان لاقینا
4- فبدر خ ل.

با بسم الله الرحمن الرحیم داخل شوید».

و از سلمة بن ­اکوع روایت است که گفت: با رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی خیبر خارج شدیم و شبانه راه سپردیم. یک نفر از همراهان به عامر بن اکوع که مردی شاعر بود، گفت: آیا از رجزهایت برای ما نمی خوانی؟ عامر نیز گفت: - پروردگارا، اگر تو نبودی ما هدایت نمی شدیم و صدقه نمی­دادیم و نماز نمی خواندیم.

- پس ما را بیامرز، که آنچه به دست آوردیم فدای تو باد و قدمهایمان را هنگام کارزار ثابت گردان.

- و آرامش را بر ما فرو فرست که آن دم که بر ما خروش آید (به جنگ دعوت شویم) اجابت می­کنیم.

و با فریاد بر ما زاری می­کنند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این گوینده کیست؟». گفتند: عامر. فرمود: «خدا رحمتش کند!». عمر که بر شتری سوار بود، گفت: ای رسول خدا! مغفرت و شهادت را بر او واجب ساختی! چرا ما را از آن بهره مند نساختی؟ و دلیل این سخن آن بود که رسول خدا هرگز برای کسی به طور مخصوص تقاضای مغفرت الهی نکرد، مگر آن که او به شهادت رسید. گفته اند: آن دم که جنگ شدت یافت و دو لشکر در برابر هم صف آرایی کردند، یک نفر یهودی خارج شد و گفت:

- خیبریان می دانند که من مرحب هستم. سراپا سلاح و دلاوری کارآزموده ام.

- آن هنگام که آتش جنگ شعله می کشد، در آن وارد می­گردم.

پس عامر به مقابله اش شتافت در حالی که می گفت:

- اهل خیبر می دانند که من عامر هستم. سراپا سلاح و دلاوری شجاع و ماجراجویم.

و دو ضربه بر یکدیگر وارد ساختند: ضربه یهودی به سپر عامر برخورد کرد و عامر که شمشیری کوتاه داشت، ساق یهودی را هدف قرار داد تا بر آن ضربه وارد کند، ولی لبه شمشیر عامر برگشت و کاسه زانوی خود او را مورد اصابت قرار داد و در نتیجه عامر جان سپرد. سلمه گفت: برخی از اصحاب رسول خدا صلی ­اللّه ­علیه­و آله گفتند: کار عامر تباه و باطل شد، چرا که خود را به کشتن داد. - گفت: - در حالی که می گریستم نزد پیامبر آمدم و گفتم: می گویند عامرعملش را باطل کرد.

ص: 2

عَمَلُهُ فَقَالَ مَنْ قَالَ ذَلِکَ قُلْتُ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِکَ فَقَالَ کَذَبَ أُولَئِکَ بَلْ أُوتِیَ مِنَ الْأَجْرِ مَرَّتَیْنِ قَالَ فَحَاصَرْنَاهُمْ حَتَّی إِذَا أَصَابَتْنَا مَخْمَصَةٌ شَدِیدَةٌ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ فَتَحَهَا عَلَیْنَا وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَعْطَی اللِّوَاءَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ (1) وَ نَهَضَ مَنْ نَهَضَ مَعَهُ مِنَ النَّاسِ فَلَقُوا أَهْلَ خَیْبَرَ فَانْکَشَفَ عُمَرُ وَ أَصْحَابُهُ فَرَجَعُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُجَبِّنُهُ أَصْحَابُهُ وَ یُجَبِّنُهُمْ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ أَخَذَتْهُ الشَّقِیقَةُ فَلَمْ یَخْرُجْ إِلَی النَّاسِ فَقَالَ حِینَ أَفَاقَ مِنْ وَجَعِهِ مَا فَعَلَ النَّاسُ بِخَیْبَرَ فَأُخْبِرَ فَقَالَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْإِسْکَنْدَرَانِیِّ عَنْ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ سَهْلٍ (2) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَوْمَ خَیْبَرَ لَأُعْطِیَنَّ هَذِهِ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ فَبَاتَ النَّاسُ یَدُوکُونَ بِجُمْلَتِهِمْ (3) أَیُّهُمْ یُعْطَاهَا (4) فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ غَدَوْا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّهُمْ یَرْجُونَ أَنْ یُعْطَاهَا فَقَالَ أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ یَشْتَکِی عَیْنَیْهِ (5) قَالَ فَأَرْسِلُوا إِلَیْهِ فَأُتِیَ بِهِ فَبَصَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَیْنَیْهِ وَ دَعَا لَهُ فَبَرَأَ کَأَنْ لَمْ یَکُنْ بِهِ وَجَعٌ (6) فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ فَقَالَ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ أُقَاتِلُهُمْ حَتَّی یَکُونُوا مِثْلَنَا قَالَ (7) انْفِذْ عَلَی رِسْلِکَ حَتَّی تَنْزِلَ بِسَاحَتِهِمْ ثُمَّ ادْعُهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ أَخْبِرْهُمْ بِمَا یَجِبُ عَلَیْهِمْ مِنْ حَقِّ اللَّهِ (8) فَوَ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ بِکَ رَجُلًا وَاحِداً خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ لَکَ حُمْرُ النَّعَمِ. (9)

ص: 3


1- و کان ذلک بعد ما أعطی اللواء أبا بکر فرجع ذکره ابن هشام فی السیرة.
2- سعد خ ل أقول: فی المصدر، سعد بن سهل، و فی صحیح البخاریّ و مسلم: سهل بن سعد. و رویاه أیضا بأسانید اخری. راجع البخاری 5: 22 و 23 و 171 طبعة محمّد علی صبیح و صحیح مسلم 5: 195 و 6: 121 و 122 طبعة محمّد علی صبیح.
3- فی الصحیحین: یدوکون لیلتهم.
4- یعطیها خ ل.
5- فی الصحیحین: فقالوا: هو یا رسول اللّه یشتکی عینیه.
6- فی الصحیحین: فبرأ حتّی کان لم یکن به وجع.
7- فی الصحیحین: فقال.
8- فی الصحیحین: من حقّ اللّه فیه.
9- فی الصحیحین: «خیر لک من أن یکون لک حمر النعم» إلی هنا تمام الخبر فیهما.

فرمود: چه کسی این را گفته است؟ گفتم: تعدادی از اصحاب. فرمود: آنان دروغ گفته اند، بلکه عامر دو بار از پاداش و ثواب بهره مند گردید. - گفت: - آنان را محاصره کردیم تا آن که به گرسنگی سختی دچار گشتیم، و سپس خداوند آن را بر ما گشود. و آن اینگونه بود که پیامبر صلی الله علیه و آله در ابتدا پرچم را به عمر بن خطاب سپرد(1)

و تعدادی از مردم با او همراه گشتند و با اهل خیبر رودرو شدند، ولی عمر و یارانش شکست خوردند و در حالی به نزد پیامبر بازگشتند که یکدیگر را ترسو می خواندند. رسول خدا صلی الله علیه و آله دچار سر درد شده بود، از همین رو به سوی مردم خارج نگشت و چون بهبود یافت، فرمود: «مردم با خیبر چه کردند؟» چون (از کرده عمر و همراهانش) آگاه شد، فرمود: «فردا پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند. جنگاوری مهاجم است که نمی گریزد و باز نمی گردد تا آنکه خدا به دستان او فتح و پیروزی را محقق کند.».

و بخاری و مسلم از سعید بن سهل روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر فرمود: «بی شک فردا این پرچم را به مردی خوهم داد که خدا به دستان او فتح و پیروزی را رقم می زند. او خدا و رسولش را دوست دارد وخدا و رسولش هم او را دوست دارند.» می گوید: مردم شب را در حالی به سر آوردندکه همگی در آرزوی پرچم داری بودند. ولی صبح فردا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «علی بن ابی طالب­ کجاست؟» گفتند: یا رسول الله! او از درد چشم می نالد. فرمود: «به سوی او بفرستید (و او را بیاورید).» او را آوردند.

حضرت رسول از آب دهانش بر دیدگان او نهاد و برای او دعا فرمود و او چنان شفا یافت که گویی هیچ درد و بیماری در او نبود. سپس پرچم را به او سپرد. علی علیه­السّلام عرض داشت: ای رسول خدا، با آنان بجنگم تا آنکه مانند ما شوند؟ فرمود: «در این کار بی درنگ پیش رو، تا آنکه در برابرشان قرار گیری، سپس آن ها را به اسلام فرا بخوان. و به آنچه که از حق خدا بر آنان واجب است آگاهشان ساز که به خدا سوگند اگر خداوند به واسطه تو یک نفر را هدایت کن،د بهتر از آن است که تو را شترانی سرخ موی باشد».

ص: 3


1- . و این بعد از آن بود که پیامبر پرچم را به ابوبکر داد و او بازگشت. ابن هشام در سیره این موضوع را ذکر کرده است.

قَالَ سَلَمَةُ فَبَرَزَ مَرْحَبٌ وَ هُوَ یَقُولُ قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی مَرْحَبٌ الْأَبْیَاتِ.

فَبَرَزَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَةَ ***کَلَیْثِ غَابَاتٍ کَرِیهِ الْمَنْظَرَةِ

أُوفِیهِمُ بِالصَّاعِ کَیْلَ السَّنْدَرَةِ

(1) فَضَرَبَ مَرْحَباً فَفَلَقَ رَأْسَهُ فَقَتَلَهُ وَ کَانَ الْفَتْحُ عَلَی یَدِهِ (2)

أَوْرَدَهُ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ.

وَ رَوَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ خَرَجْنَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا دَنَا مِنَ الْحِصْنِ خَرَجَ إِلَیْهِ أَهْلُهُ فَقَاتَلَهُمْ فَضَرَبَهُ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَطَرَحَ تُرْسَهُ مِنْ یَدِهِ فَتَنَاوَلَ عَلِیٌّ علیه السلام بَابَ الْحِصْنِ فَتَتَرَّسَ بِهِ عَنْ نَفْسِهِ فَلَمْ یَزَلْ فِی یَدِهِ وَ هُوَ یُقَاتِلُ حَتَّی فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ أَلْقَاهُ مِنْ یَدِهِ فَلَقَدْ رَأَیْتُنِی فِی سَبْعَةِ نَفَرٍ أَنَا مِنْهُمْ (3) نَجْهَدُ عَلَی أَنْ نَقْلِبَ ذَلِکَ الْبَابَ فَمَا اسْتَطَعْنَا أَنْ نَقْلِبَهُ.

و بإسناده عن لیث بن أبی سلیم (4) عن أبی جعفر محمد بن علی علیهم السلام قال حدثنی جابر بن عبد الله أن علیا علیه السلام حمل الباب یوم خیبر حتی صعد المسلمون علیه فاقتحموها ففتحوها و أنه حرک بعد ذلک فلم یحمله أربعون رجلا..

قال و روی من وجه آخر عن جابر ثم اجتمع علیه سبعون رجلا فکان جهدهم أن أعادوا الباب.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَلْبَسُ فِی الْحَرِّ وَ الشِّتَاءِ الْقَبَاءَ الْمَحْشُوَّ الثَّخِینَ وَ مَا یُبَالِی الْحَرَّ فَأَتَانِی أَصْحَابِی فَقَالُوا إِنَّا رَأَیْنَا مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ شَیْئاً فَهَلْ رَأَیْتَ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالُوا رَأَیْنَاهُ یَخْرُجُ عَلَیْنَا فِی الْحَرِّ الشَّدِیدِ فِی الْقَبَاءِ الْمَحْشُوِّ الثَّخِینِ وَ مَا یُبَالِی الْحَرَّ وَ یَخْرُجُ عَلَیْنَا

ص: 4


1- یأتی قریبا تمام الأبیات عن الدیوان و فیه اختلاف.
2- فی صحیح مسلم: قال فضرب رأس مرحب فقتله ثمّ کان الفتح علی یدیه. راجع صحیح مسلم 5: 195.
3- ثامنهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر و السیرة.
4- سلمة خ ل.

سلمه می­گوید: مرحب ظاهر شد در حالی که می گفت:

- اهل خیبر می دانند که من مرحب هستم ...(بقیه ابیات).

و علی علیه السلام نیز به مقابله او شتافت و فرمود:

- من همانم که مادرم مرا حیدر(شیر بیشه) نامید. چون شیر جنگل که زشت چهره است ( خشم و قهرش سخت است).

- و به دشمنان با صاع، مثل پیمانه های بزرگ، - مرگ - می نوشانم. ­

آنگاه بر مرحب ضربه ای وارد کرد و سرش را شکافت و او را کشت. و فتح و پیروزی با دستان او محقق شد. این را مسلم در صحیح آورده است.

و ابوعبدالله حافظ از ابورافع غلام آزاد شده رسول خدا روایت کرده است که گفت: با علی علیه­السّلام، آن هنگام که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را گسیل داشت خارج شدیم. هنگامی که نزدیک قلعه شد، اهل آن به سوی او خارج شدند. پس یک نفر یهودی ضربه­ای بر او وارد ساخت که سپرش را از دستش انداخت. در این هنگام علی علیه السلام در قلعه را برداشت و آن را سپر مدافع خود قرار داد و پیوسته در دستان او بود و می جنگید تا آنکه خدا فتح و پیروزی را نصیب او گردانید. سپس آن را از دستانش فرو افکند و هفت نفر که من هم از آن ها بودم، کوشیدیم در را برگردانیم ولی موفق نشدیم.

و با إسناد روایی از لیث بن ابی سلیم از امام محمد باقر علیه­السّلام روایت کرده است که فرمود: جابر بن عبدالله به من گفت که علی علیه­السّلام روز خیبر در را برداشت و مسلمانان توانستند از آن بگذرند و به قلعه هجوم برند و آن را فتح کنند. و خواستند آن در را بعد از آن واقعه حرکت دهند ولی چهل مرد نتوانستند آن را بردارند.

گفت: و به صورتی دیگر از جابر روایت شده است: سپس هفتاد مرد بر آن در جمع شدند و تلاششان آن بود که در را برگردانند (ولی از انجام آن بازماندند).

و از عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت کرده است که گفت: علی علیه­السّلام در گرما و سرما قبای پشمی سخت و ضخیمی به تن می­کرد و به گرما اهمیتی نمی­داد. به همین خاطر اصحابم نزد من آمدند و گفتند: ما از امیرالمومنین کار عجیبی دیده­ایم. آیا تو هم دیده­ای؟ گفتم: چه کاری؟ گفتند: ما او را دیده­ایم که در گرمای شدید بر ما خارج می شود در حالی که قبای پشمی سخت و ضخیم می پوشد و اهمیتی به گرما نمی دهد

ص: 4

فِی الْبَرْدِ الشَّدِیدِ فِی الثَّوْبَیْنِ الْخَفِیفَیْنِ وَ مَا یُبَالِی الْبَرْدَ فَهَلْ سَمِعْتَ فِی ذَلِکَ شَیْئاً فَقُلْتُ لَا فَقَالُوا فَسَلْ لَنَا أَبَاکَ عَنْ ذَلِکَ فَإِنَّهُ یَسْمُرُ (1) مَعَهُ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ مَا سَمِعْتُ فِی ذَلِکَ شَیْئاً فَدَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَمَرَ مَعَهُ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ أَ وَ مَا شَهِدْتَ مَعَنَا خَیْبَرَ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ وَ مَا رَأَیْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ دَعَا أَبَا بَکْرٍ فَعَقَدَ لَهُ ثُمَّ بَعَثَهُ إِلَی الْقَوْمِ فَانْطَلَقَ فَلَقِیَ الْقَوْمَ ثُمَّ جَاءَ بِالنَّاسِ وَ قَدْ هُزِمُوا (2) فَقَالَ بَلَی قَالَ ثُمَّ بَعَثَ إِلَی عُمَرَ فَعَقَدَ لَهُ ثُمَّ بَعَثَهُ إِلَی الْقَوْمِ فَانْطَلَقَ فَلَقِیَ الْقَوْمَ فَقَاتَلَهُمْ ثُمَّ رَجَعَ وَ قَدْ هُزِمَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ الْیَوْمَ رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ فَدَعَانِی فَأَعْطَانِی الرَّایَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اکْفِهِ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَمَا وَجَدْتُ بَعْدَ ذَلِکَ حَرّاً وَ لَا بَرْداً.

- و هذا کله منقول من کتاب دلائل النبوة للإمام أبی بکر البیهقی.

ثُمَّ لَمْ یَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفْتَحُ الْحُصُونَ حِصْناً فَحِصْناً وَ یَحُوزُ الْأَمْوَالَ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی حِصْنِ الْوَطِیحِ وَ السَّلَالِمِ وَ کَانَ آخِرَ حُصُونِ خَیْبَرَ افْتَتَحَ وَ حَاصَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ بِضْعَ عَشَرَ لَیْلَةً.

قَالَ ابْنُ إِسْحَاقَ وَ لَمَّا افْتُتِحَ الْقَمُوصُ حِصْنُ ابْنُ أَبِی الْحُقَیْقِ أُتِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِصَفِیَّةَ بِنْتِ (3) حُیَیِّ بْنِ أَخْطَبَ وَ بِأُخْرَی مَعَهَا فَمَرَّ بِهِمَا بِلَالٌ وَ هُوَ الَّذِی جَاءَ بِهِمَا عَلَی قَتْلَی مِنْ قَتْلَی الْیَهُودِ (4) فَلَمَّا رَأَتْهُمُ الَّتِی مَعَهَا صَفِیَّةُ صَاحَتْ وَ صَکَّتْ وَجْهَهَا وَ حَثَتِ التُّرَابَ عَلَی رَأْسِهَا فَلَمَّا رَآهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَعْزِبُوا (5) عَنِّی هَذِهِ الشَّیْطَانَةَ وَ أَمَرَ بِصَفِیَّةَ فَحِیزَتْ خَلْفَهُ وَ أَلْقَی عَلَیْهَا رِدَاءَهُ فَعَرَفَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ قَدِ اصْطَفَاهَا لِنَفْسِهِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِبِلَالٍ لَمَّا رَأَی مِنْ تِلْکَ الْیَهُودِیَّةِ مَا رَأَی أَ نُزِعَتْ مِنْکَ الرَّحْمَةُ یَا بِلَالُ حَیْثُ تَمُرُّ بِامْرَأَتَیْنِ عَلَی قَتْلَی رِجَالِهِمَا.

وَ کَانَتْ صَفِیَّةُ قَدْ رَأَتْ فِی الْمَنَامِ وَ هِیَ عَرُوسٌ بِکِنَانَةَ بْنِ الرَّبِیعِ بْنِ أَبِی الْحُقَیْقِ

ص: 5


1- أی یتحدث معه باللیل.
2- فی المصدر: و قد هزم.
3- حیی خ ل أقول: هذا هو الصحیح کما فی المصدر و السیرة.
4- فی المصدر و السیرة: من قتلی یهود.
5- أی باعدوا.

و در سرمای شدید هم بر ما با دو لباس نازک خارج می­شود و اهمیتی به سرما نمی­دهد. آیا در این مورد چیزی شنیده­ای؟ گفتم: نه. گفتند: در مورد این موضوع از پدرت بپرس که او شبانه با علی علیه­السّلام به گفتگو می نشیند. از او درباره این موضوع پرسش کردم. پدرم گفت: در این مورد چیزی نشنیده ام. چون بر علی وارد شد، در گفتگوی شبانه در این مورد از او پرسید. فرمود: آیا با ما در خیبر نبودی؟(خیبر را ندیدی؟). گفتم: آری، بودم. فرمود: آیا ندیدی رسول خدا هنگامی که ابوبکر را فراخواند و او را به فرماندهی سپاه گماشت و او را به سوی قوم (یهودیان) گسیل داشت و او با آنان رو در رو شد؛ ولی با مردم در حالی بازگشت که شکست خورده بودند؟ گفتم: آری، دیدم. فرمود: آنگاه به سوی عمر فرستاد (و عمر را فراخواند) و فرماندهی را به او سپرد و او را به سوی قوم (یهودیان) گسیل داشت. او نیز روانه (جنگ) شد و با آنان رو در رو گردید و با آنان نبرد کرد ولی او نیز شکست خورده و مغلوب بازگشت؟ و (در پی این شکست) رسول خدا صلی­اللّه­علیه­ و آله فرمود: «بی شک امروز این پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسول او را دوست دارند و خدا و رسول هم او را دوست دارند، خدا به دستان او فتح و ظفر آورد. و او جنگاوری مهاجم است که از نبرد نمی گریزد». در این هنگام مرا فراخواند و پرچم را به من سپرد و فرمود: «خدایا او را از گرما و سرما حفظ کن». و من بعد از آن دیگر گرما و سرما را احساس نکردم.

و همه این مطالب از کتاب دلائل النبوة امام ابوبکر بیهقی نقل شده است.

سپس رسول خدا صلی ­اللّه ­علیه­ و آله پیاپی قلعه­ها را یکی بعد از دیگری می­گشود و اموال را تصرف می کرد تا آنکه به دژ وطیح و سلالم رسید که آخرین قلعه های خیبر بود که فتح شد. و پیامبر آنان را ده شب و اندی به محاصره درآورد.

ابن اسحاق گفت: وقتی قموص، قلعه ابن ابی الحقیق گشوده شد، صفیه دختر حیّ بن اخطب و یک زن دیگر که همراهش بود، نزد رسول خدا آورده شدند. ولی بلال که آن ها را آورد، آن دو را از کنار کشته شد­گان یهود عبور داد و چون زن همراه صفیه آن ها را دید، فریاد برآورد و بر سر و صورتش زد و خاک بر سرش ریخت. وقتی رسول خدا او را دید، فرمود: «این زن شیطان صفت را از من دور کنید». و به صفیه دستور داد که در پشت سر او قرار گیرد و ردای خود را روی دوش او انداخت؛ اینگونه مسلمانان متوجه شدند که رسول خدا صلی الله علیه و آله صفیه را برای خود برگزیده است. پیامبر صلی اللّه علیه و آله وقتی آن عمل را از آن زن یهودی دید، به بلال فرمود: «ای بلال، آیا رحمت الهی از تو دور شده است که دو زن را بر کشته های مردانشان می گذرانی؟».

و صفیه که همسر کنانة بن ربیع بن ابی الحقیق بود

ص: 5

أَنَّ قَمَراً وَقَعَ فِی حَجْرِهَا فَعَرَضَتْ رُؤْیَاهَا عَلَی زَوْجِهَا فَقَالَ مَا هَذَا إِلَّا أَنَّکَ تَتَمَنَّیْنَ مَلِکَ الْحِجَازِ مُحَمَّداً وَ لَطَمَ عَلَی وَجْهِهَا لَطْمَةً اخْضَرَّتْ عَیْنُهَا مِنْهَا فَأَتَی بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِهَا أَثَرٌ مِنْهَا فَسَأَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ فَأَخْبَرَتْهُ.

وَ أَرْسَلَ ابْنُ أَبِی الْحُقَیْقِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْزِلْ لِأُکَلِّمَکَ (1) قَالَ نَعَمْ فَنَزَلَ وَ صَالَحَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حَقْنِ دِمَاءِ مَنْ فِی حُصُونِهِمْ مِنَ الْمُقَاتِلَةِ وَ تَرَکَ الذُّرِّیَّةَ لَهُمْ وَ یَخْرُجُونَ مِنْ خَیْبَرَ وَ أَرْضِهَا بِذَرَارِیِّهِمْ وَ یُخَلُّونَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَیْنَ مَا کَانَ لَهُمْ مِنْ مَالٍ وَ أَرْضٍ وَ عَلَی الصَّفْرَاءِ وَ الْبَیْضَاءِ وَ الْکُرَاعِ وَ عَلَی الْحَلْقَةِ وَ عَلَی الْبَزِّ إِلَّا ثوب (2) (ثَوْباً) عَلَی ظَهْرِ إِنْسَانٍ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَرِئَتْ مِنْکُمْ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ إِنْ کَتَمْتُمُونِی شَیْئاً فَصَالَحُوهُ عَلَی ذَلِکَ فَلَمَّا سَمِعَ بِهِمْ أَهْلُ فَدَکَ قَدْ صَنَعُوا مَا صَنَعُوا بَعَثُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْأَلُونَهُ أَنْ یُسَیِّرَهُمْ (3) وَ یَحْقُنَ دِمَاءَهُمْ وَ یُخَلُّونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْأَمْوَالِ فَفَعَلَ وَ کَانَ مِمَّنْ مَشَی بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَیْنَهُمْ فِی ذَلِکَ مُحَیَّصَةُ بْنُ مَسْعُودٍ أَحَدُ بَنِی حَارِثَةَ فَلَمَّا نَزَلَ أَهْلُ خَیْبَرَ عَلَی ذَلِکَ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُعَامِلَهُمُ الْأَمْوَالَ عَلَی النِّصْفِ وَ قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِهَا مِنْکُمْ وَ أَعْمَرُ لَهَا فَصَالَحَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی النِّصْفِ عَلَی أَنَّا إِذَا شِئْنَا أَنْ نُخْرِجَکُمْ أَخْرَجْنَاکُمْ وَ صَالَحَهُ أَهْلُ فَدَکَ عَلَی مِثْلِ ذَلِکَ فَکَانَتْ أَمْوَالُ خَیْبَرَ فَیْئاً بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَتْ فَدَکُ خَالِصَةً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّهُمْ لَمْ یُوجِفُوا عَلَیْهَا بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ.

وَ لَمَّا اطْمَأَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْدَتْ لَهُ زَیْنَبُ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ سَلَّامِ بْنِ مِشْکَمٍ وَ هِیَ ابْنَةُ أَخِی مَرْحَبٍ شَاةً مَصْلِیَّةً (4) وَ قَدْ سَأَلَتْ أَیُّ عُضْوٍ مِنَ الشَّاةِ أَحَبُّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهَا الذِّرَاعُ فَأَکْثَرَتْ فِیهَا السَّمَّ وَ سَمَّتْ (5) سَائِرَ الشَّاةِ ثُمَّ جَاءَتْ بِهَا فَلَمَّا وَضَعَتْهَا بَیْنَ یَدَیْهِ تَنَاوَلَ الذِّرَاعَ فَأَخَذَهَا فَلَاکَ مِنْهَا مَضْغَةً وَ انْتَهَشَ (6)

ص: 6


1- فاکلمک خ ل. أقول: یوجد هذا فی المصدر.
2- فی المصدر: «إلا ثوبا» أقول: الحلقة بسکون اللام: السلاح عاما و قیل: هی الدروع خاصّة. و البز: الثیاب.
3- أی ینفیهم من ارضهم.
4- أی مشویة.
5- و سممت خ ل.
6- نهش خ ل.

در خواب دید که ماه در دامن او افتاده است. چون رویای خود را برای زوجش بازگفت، شوهرش گفت: این رویا تنها به این معنی است که تو در آرزوی (وصال) پادشاه حجاز، محمد هستی، و چنان با سیلی بر صورتش زد که چشمش از آن سیلی کبود گردید. و حتی هنگامی که او را نزد رسول خدا آوردند، همچنان اثر سیلی بر چهره او باقی بود. رسول خدا در مورد آن پرسید و صفیه او را از چگونگی ماجرا آگاه ساخت.

و ابن ابی الحقیق به رسول خدا صلی الله علیه و آله پیام داد: من به نزد تو می­آیم تا با تو سخن گویم. پیامبر فرمود: «من آن را می پذیرم.» چون ابن ابی الحقیق به نزد پیامبر آمد، با رسول خدا بر عدم ریختن خون ساکنان دژها و حفظ جانشان در جنگ و باقی ماندن فرزندانشان برای آن ها و خروج از خیبر و زمین آن به همراه فرزندانشان و واگذاری دارایی­هایشان به پیامبر از مال و زمین و طلا و نقره و چهارپا و سلاح و لباس، به جز لباسی که بر تن انسان است، مصالحه کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر چیزی را از من پنهان سازید، عهد و پیمان و ضمانت خدا و رسولش شامل حال شما نمی­شود.» پس با او بر این امر مصالحه کردند. و وقتی اهل فدک از کرده و عمل خیبریان آگاه شدند، به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستادند و از او خواستند که آنان را از سرزمینشان تبعید کند. ولی از ریختن خون آن ها صرفنظر کند و در مقابل، آنان نیز اموال را برای او واگذارند. پیامبر نیز چنین کرد و از کسانی که در این امر میان رسول خدا و آنان رفت و آمد می کرد، یک نفر از بنی حارثه به نام محیصة بن مسعود بود. هنگامی که اهل خیبر این شروط را پذیرفتند، از رسول خدا خواستند که در مورد اموال آنان به نصف اکتفا کند و گفتند: ما از شما به آن ها آگاهتر و دلسوزتر (زیاد کننده تر) هستیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله با این شرط که «هر گاه خواستیم شما را خارج کنیم، اخراجتان می کنیم» بر نصف اموال با آنان مصالحه کرد. و اهل فدک نیز همانند این با وی مصالحه کردند. و اموال خیبر در حکم (فیء) غنیمت از آنِ مسلمانان بود. ولی فدک مخصوص رسول خدا گشت. چرا که مسلمانان برای به دست آوردن آن اسب و شتری نراندند (بدون جنگ به دست آمد).

چون رسول خدا صلی الله علیه و آله از این کار آسوده گردید، زینب دختر حارث بن سلام بن مشکم که برادرزاده مرحب بود، گوسفندی کباب شده خدمت پیامبر هدیه آورد و پرسید: رسول خدا کدام عضو (گوسفند) را بیشتر دوست دارد. به او گفته شد: دست. پس در آن سَمّ بیشتری ریخت و سایر قسمت­های گوسفند را نیز مسموم ساخت و آن را به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آورد و آن را در برابر او قرار داد. حضرت دست گوسفند را برگرفت و از آن لقمه­ای جوید ودر دهان گردانید. و

ص: 6

مِنْهَا وَ مَعَهُ بِشْرُ بْنُ الْبَرَاءِ بْنِ مَعْرُورٍ فَتَنَاوَلَ عَظْماً فَانْتَهَشَ مِنْهُ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْفَعُوا أَیْدِیَکُمْ فَإِنَّ کَتِفَ هَذِهِ الشَّاةِ تُخْبِرُنِی أَنَّهَا مَسْمُومَةٌ فَدَعَاهَا (2) فَاعْتَرَفَتْ فَقَالَ مَا حَمَلَکِ عَلَی ذَلِکِ فَقَالَتْ بَلَغْتَ مِنْ قَوْمِی مَا لَمْ یَخْفَ عَلَیْکَ فَقُلْتُ إِنْ کَانَ نَبِیّاً فَسَیُخْبَرُ وَ إِنْ کَانَ مَلِکاً اسْتَرَحْتُ مِنْهُ فَتَجَاوَزَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَاتَ بِشْرُ بْنُ الْبَرَاءِ مِنْ أَکَلْتِهِ الَّتِی أَکَلَ قَالَ وَ دَخَلَتْ أُمُّ بِشْرِ بْنِ الْبَرَاءِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ بِشْرٍ مَا زَالَتْ أُکْلَةُ خَیْبَرَ الَّتِی أَکَلْتُ بِخَیْبَرَ مَعَ ابْنِکَ تُعَاوِدُنِی فَهَذَا أَوَانُ قُطِعَتْ (3) أَبْهَرِی فَکَانَ (4) الْمُسْلِمُونَ یَرَوْنَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ شَهِیداً مَعَ مَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِهِ مِنَ النُّبُوَّةِ (5).

بیان

قوله من هنیهاتک قال الجزری أی من کلماتک أو من أراجیزک قوله وجبت أی الرحمة أو الشهادة فی مجمع البحار أی وجبت له الجنة و المغفرة التی ترحمت بها علیه و إنه یقتل شهیدا و قال النووی فی شرح الصحیح أی ثبتت له الشهادة و ستقع قریبا و کان معلوما عندهم أنه کل من دعا له النبی صلی الله علیه و آله هذا الدعاء فی هذا الموطن استشهد.

و فی النهایة فی حدیث ابن الأکوع قالوا یا رسول الله لو لا متعتنا به أی هلا ترکتنا ننتفع به انتهی و قال النووی أی وددنا أنک أخرت الدعاء له فنتمتع بمصاحبته مدة و قال غیره أی لیتک أشرکتنا فی دعائه.

و قال الجزری فی النهایة فی حدیث خیبر لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یَفْتَحُ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ.

فبات الناس یدوکون تلک

ص: 7


1- فی سیرة ابن هشام: تناول الذراع، فلاک منها مضغة فلم یسغها و معه بشر بن البراء بن معرور، قد أخذ منها کما أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فاما بشر فأساغها، و اما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فلفظها، أقول: فلم یسغها أی فلم یبلعها. فلفظها أی طرحها و رماها.
2- ثم دعاها خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- أن قطعت خ ل: أقول الابهر: عرق إذا انقطع مات صاحبه.
4- فی المصدر: و کان.
5- مجمع البیان 9: 119- 122.

بشر بن براء بن معرور هم که با او بود، استخوانی برداشت و از آن به دندان گرفت. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «دستانتان را بالا بیاورید (کنار بکشید) که کتف این میش به من خبر می دهد که آن مسموم است». آن زن یهودی را خواست و او هم به مسموم ساختن آن اعتراف کرد. به آن زن فرمود: «چه چیزی تو را واداشت که چنین کنی؟» گفت: با قومم چنان کردی (قومم را به بیچارگی ای انداختی) که بر خودت پوشیده نیست. پس گفتم: اگر پیامبر باشد آگاه می شود و اگر پادشاه است از او آسوده می شوم. رسول خدا او را مورد عفو قرار داد. ولی بشر بن براء به خاطر لقمه ای که خورد، درگذشت. - می گوید: - مادر بشر بن براء به قصد عیادت از رسول خدا در هنگامه بیماری که از آن وفات یافت، بر او وارد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای اُمّ بشر: همچنان اثر آن لقمه که در خیبر با پسرت خوردم بر من عود می­کند و این زمانی است که نزدیک است شاهرگ مرا قطع کند». و مسلمانان بر این عقیده بودند که رسول خدا به همراه مقام نبوت که خداوند به وی ارزانی داشت، به مقام شهادت نیز رسیده است(1) .

توضیح

سخنش: «من هنیهاتک»: جزری گفته است: یعنی از کلماتت یا از رجزهایت. سخنش: «وجبتَ»: یعنی: رحمت یا شهادت را واجب ساختی. در مجمع البحار آمده است: یعنی بر او بهشت و آمرزش الهی را که برایش خواستار شدی، واجب ساختی و او شهید خواهد شد. و نووی در شرح صحیح می گوید: یعنی شهادت را برایش ثبت کردی و شهادت او به زودی واقع خواهد شد. و این برای آنان روشن و مشخص بود که هر کس که پیامبر برای او در چنین موقعیتی این دعا را کرده است، به شهادت رسیده است.

و در النهایه: آمده که در حدیث ابن اکوع است که گفتند: «یا رسول الله: لولا متعتنا به» یعنی چرا ما را ترک نکردی تا از آن شخص بهره مند گردیم. نووی گفت: یعنی اینکه دوست داشتیم که تو دعا برای او را مدتی به تاخیر می افکندی تا مدتی از همنشینی او بهره مند می­گشتیم. و دیگری گفته است: یعنی ای کاش ما را هم در دعای او شریک می گرداندی.

جزری در النهایة می­گوید: در حدیث خیبر: «لأعطینّ الرایة غداً رجلاً یحبّه الله و رسوله، و یحبّ الله و رسوله، یفتح الله علی یدیه فبات الناس یدوکون تلک

ص: 7


1- . مجمع البیان 9 : 122-119

اللیلة أی یخوضون و یموجون فیمن یدفعها إلیه یقال وقع الناس فی دوکة أی خوض و اختلاط و قال النهس أخذ اللحم بأطراف الأسنان و النهش الأخذ بجمیعها. أقول: قال الطبرسی قدس الله روحه فی قوله تعالی إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً (1) قیل إن المراد بالفتح هنا فتح خیبر.

و روی عن مجمع بن حارثة الأنصاری و کان أحد القراء قال شهدنا الحدیبیة مع رسول الله صلی الله علیه و آله فلما انصرفنا عنها إذا الناس یهزون الأباعر فقال بعض الناس لبعض ما بال الناس قالوا أوحی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فخرجنا نوجف فوجدنا النبی صلی الله علیه و آله واقفا علی راحلته عند کراع الغمیم فلما اجتمع الناس علیه قرأ إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً السورة فقال عمر أ فتح هو یا رسول الله قال نعم فقال (2) و الذی نفسی بیده إنه لفتح فقسمت خیبر علی أهل الحدیبیة لم یدخل فیها أحد إلا من شهدها. (3).

بیان

فی النهایة إذا الناس یهزون الأباعر أی یحثونها و یدفعونها و الوهز شدة الدفع و الوطء انتهی و قد یقرأ بتشدید الزای من الهز و هو إسراع السیر و کراع الغمیم کغراب موضع علی ثلاثة أمیال من عسفان ذکره الفیروزآبادی.

الأخبار

«1»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ التَّمِیمِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّیبَاجِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَزِیزٍ عَنْ سَلَامَةَ بْنِ عَقِیلٍ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ: قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4) فَقَامَ فَتَلَقَّاهُ فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَسَرُّ بِافْتِتَاحِی خَیْبَرَ أَمْ بِقُدُومِ ابْنِ عَمِّی جَعْفَرٍ (5).

«2»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَهْلَ خَیْبَرَ یُرِیدُونَ أَنْ یَلْقَوْکُمْ فَلَا تَبْدَءُوهُمْ بِالسَّلَامِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنْ سَلَّمُوا عَلَیْنَا فَمَا ذَا نَرُدُّ عَلَیْهِمْ

ص: 8


1- السورة: 48.
2- خلی المصدر عن لفظة: فقال.
3- مجمع البیان 9: 110.
4- أی من الحبشة.
5- نوادر الراوندیّ: 29.

اللیلة» یعنی مردم در هم آمیخته و کنجکاوی می کردند که پرچم به چه کسی داده خواهد شد؟. گفته می شود: «وقع الناس فی دوکة» یعنی در هم فرورفتگی و درهم آمیختگی. و گفت: «النهس» یعنی گرفتن گوشت با کناره های دندان ها و «النهش» گرفتن با تمامی دندان ها.

مؤلف: طبرسی رحمة الله علیه در مورد سخن حق تعالی «إنّا فَتَحنَا لَکَ فَتحَاً مُبِینَاً»(1) گفته است: گفته شده است اینجا منظور از فتح، همان فتح خیبر است. و از مجمع بن حارثه انصاری که یکی از قاریان بود، روایت شده است که گفت: به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیبیه بودیم. وقتی از آن برگشتیم، مردم به شدت شتران را می راندند. پس برخی از مردم به برخی دیگر می گفتند: مردم را چه شده است؟ گفتند: به رسول خدا صلی الله علیه و آله وحی شد، پس خارج شدیم که بتازیم (بجنگیم). ما پیامبر را دیدیم که بر شترش در کراع الغمیم ایستاده است. وقتی مردم در نزد او اجتماع کردند، (این آیه را) را خواند: «إنَّا فَتَحنَا لَکَ فَتحَاً مُبِینَاً». عمر گفت: ای رسول خدا، آیا این فتح و پیروزی است؟ حضرت فرمود: «آری. قسم به آن که جانم در دست اوست، بی هیچ تردیدی این فتح و پیروزی است». و خیبر بر اهل حدیبیه تقسیم شد و بر آن کسی جز آنان که در حدیبیه بودند، وارد نشد.(2)

توضیح

در النهایة آمده است: «إذا الناس یهزون الأباعر»: شتران را برانگیخته و می راندند، و «الوهز»: به شدت راندن و راه سپردن و سواری گفته می­شود. و گاهی با تشدید زای از: «الهزّ» خوانده می شود و آن به معنی سریع رفتن است. «کراع الغمیم» بر وزن غراب: مکانی در سه مایلی عسفان است که فیروز آبادی آن را ذکر کرده است.

روایات

روایت1.

نوادر الراوندی از ابن شهاب آورده است که گفت: جعفر بن ابی طالب نزد رسول خدا آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز برخاست و از او استقبال کرد و میان دو دیده اش را بوسید. سپس رو به مردم کرد و فرمود: «ای مردم، نمی دانم به کدام یک از این دو خوشحال تر باشم؟ به فتح خیبر یا به آمدن پسرعمویم جعفر؟»(3)

روایت2.

و با همین إسناد گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اهل خیبر می­خواهند شما را ببینند. ولی شما آغاز کننده سلام نباشید». گفتند: ای رسول خدا، اگر بر ما سلام کردند، پاسخشان را چگونه دهیم؟

ص: 8


1- . الفتح/48
2- . مجمع البیان 9: 110
3- . نوادر الراوندی : 29

قَالَ تَقُولُونَ وَ عَلَیْکُمْ (1).

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَاهَانَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ ثَوْرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مَکْحُولٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ خَیْبَرَ خَرَجَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ یُقَالُ لَهُ مَرْحَبٌ وَ کَانَ طَوِیلَ الْقَامَةِ عَظِیمَ الْهَامَةِ وَ کَانَتِ الْیَهُودُ تُقَدِّمُهُ لِشَجَاعَتِهِ وَ یَسَارِهِ قَالَ فَخَرَجَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا واقَفَهُ قِرْنٌ إِلَّا قَالَ أَنَا مَرْحَبٌ ثُمَّ حَمَلَ عَلَیْهِ فَلَمْ یَثْبُتْ لَهُ قَالَ وَ کَانَتْ لَهُ ظِئْرٌ وَ کَانَتْ کَاهِنَةً تَعْجَبُ بِشَبَابِهِ وَ عِظَمِ خَلْقِهِ (2) وَ کَانَتْ تَقُولُ لَهُ قَاتِلْ کُلَّ مَنْ قَاتَلَکَ وَ غَالِبْ کُلَّ مَنْ غَالَبَکَ إِلَّا مَنْ تَسَمَّی عَلَیْکَ بِحَیْدَرَةَ فَإِنَّکَ إِنْ وَقَفْتَ لَهُ هَلَکْتَ قَالَ فَلَمَّا کَثُرَ مُنَاوَشَتُهُ وَ جَزِعَ (3) النَّاسُ بِمُقَاوَمَتِهِ شَکَوْا ذَلِکَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ سَأَلُوهُ أَنْ یُخْرِجَ إِلَیْهِ عَلِیّاً علیه السلام فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اکْفِنِی مَرْحَباً فَخَرَجَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ مَرْحَبٌ یُسْرِعُ إِلَیْهِ فَلَمْ یَرَهُ یَعْبَأُ بِهِ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ وَ أَحْجَمَ عَنْهُ ثُمَّ أَقْدَمَ وَ هُوَ یَقُولُ

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی مَرْحَباً

فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام (4) وَ هُوَ یَقُولُ

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَةَ

فَلَمَّا سَمِعَهَا مِنْهُ مَرْحَبٌ هَرَبَ وَ لَمْ یَقِفْ خَوْفاً مِمَّا حَذَّرَتْهُ مِنْهُ ظِئْرُهُ فَتَمَثَّلَ لَهُ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ حِبْرٍ مِنْ أَحْبَارِ الْیَهُودِ فَقَالَ إِلَی أَیْنَ یَا مَرْحَبُ فَقَالَ قَدْ تَسَمَّی عَلَیَّ هَذَا الْقِرْنُ بِحَیْدَرَةَ فَقَالَ لَهُ إِبْلِیسُ فَمَا حَیْدَرَةُ فَقَالَ إِنَّ فُلَانَةَ ظِئْرِی کَانَتْ تُحَذِّرُنِی مِنْ مُبَارَزَةِ رَجُلٍ اسْمُهُ حَیْدَرَةُ وَ تَقُولُ إِنَّهُ قَاتِلُکَ فَقَالَ لَهُ إِبْلِیسُ شَوْهاً لَکَ لَوْ لَمْ یَکُنْ حَیْدَرَةُ إِلَّا هَذَا وَحْدَهُ لَمَا کَانَ مِثْلُکَ یَرْجِعُ عَنْ مِثْلِهِ تَأْخُذُ بِقَوْلِ النِّسَاءِ وَ هُنَّ یُخْطِئْنَ أَکْثَرَ مِمَّا یُصِبْنَ وَ حَیْدَرَةُ فِی الدُّنْیَا کَثِیرٌ فَارْجِعْ فَلَعَلَّکَ تَقْتُلُهُ فَإِنْ قَتَلْتَهُ سُدْتَ قَوْمَکَ وَ أَنَا فِی ظَهْرِکَ أَسْتَصْرِخُ الْیَهُودَ لَکَ فَرَدَّهُ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا کَفُوَاقِ نَاقَةٍ حَتَّی ضَرَبَهُ عَلِیٌّ ضَرْبَةً سَقَطَ مِنْهَا لِوَجْهِهِ وَ انْهَزَمَ الْیَهُودُ یَقُولُونَ قُتِلَ مَرْحَبٌ قُتِلَ مَرْحَبٌ

ص: 9


1- نوادر الراوندیّ: 33.
2- فی المصدر: و عظم خلقته.
3- و ثقل خ ل.
4- و اقبل علیّ علیه السلام بالسیف.

فرمود: «بگویید: و علیکم»(1).

روایت3.

امالی طوسی: مفید از مکحول روایت کرده است که گفت: در روز جنگ خیبر مردی از یهودیان خارج شد که او را مرحب می گفتند که بلند قامت و دارای سری بزرگ بود. و یهودیان او را به خاطر شجاعت و توانگریش پیش می­داشتند. گفت: در آن روز مرحب به سوی اصحاب رسول خدا خارج شد و هیچ هماوردی در برابرش قرار نگرفت مگر آنکه گفت: من مرحب هستم و بر او هجوم برد و کسی در برابرش تاب نیاورد. گفت: او دایه­ای داشت که زنی کاهن بود و شیفته جوانی و عظمت خلقت مرحب (هیبت مرحب) بود. و به او می گفت: با هر که با تو جنگید بجنگ! و بر هر که خواست بر تو غالب شود، چیره شو! جز کسی که حیدر نامیده می شود، که اگر تو در برابر او بایستی، هلاک می گردی. گفت: چون کارزار او به درازا کشید و مردم از او به ستوه آمدند، از این امر شکایت به نزد رسول خدا بردند و از او خواستند که علی علیه­السلام را به مقابله مرحب بفرستد. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز علی را فراخواند و فرمود: «یا علی، از مرحب خلاصم ساز». با این سخن امیرالمومنین به سوی او خارج شد. وقتی مرحب او را دید که به سویش روان است و اهمیتی به او نمی­دهد، ناراحت شد و واپس رفت. سپس پیش آمد در حالی که می گفت:

- من آنم که مادرم، مرحبم نامید.

علی علیه السلام هم پیش آمد و گفت:

- من هم آنم که مادرم، حیدرم نامید.

وقتی مرحب این کلام را از او شنید، به خاطر ترس از آنچه که دایه اش او را از آن بازداشته و هشدار داده بود، رو به فرار نهاد و توقف نکرد. در این هنگام ابلیس به صورت یکی از احبار یهود در برابرش ظاهر شد و گفت: ای مرحب، به کجا چنین شتابان؟! گفت: این هماورد حیدر نام دارد. ابلیس به او گفت: حیدر کیست؟ پاسخ داد: فلانی که دایه من است، مرا از نبرد با مردی که نامش حیدر است، باز می­داشت و می­گفت: او قاتل تو خواهد بود. ابلیس به او گفت: رویت سیاه! اگر تنها او همان حیدر باشد، بی شک همانند تو از همانند او باز نمی­گردد. آیا سخن زنان را می پذیری، در حالی که آنان بیش از آنکه درست گویند خطا می کنند؟ و حیدر در دنیا فراوان است (و معلوم نیست این همان حیدر باشد). پس برگرد، باشد که او را بکشی. و اگر او را بکشی، آقا و سرور قومت می گردی و من در پشت سرت یهود را به یاری تو می خوانم. و اینگونه او را بازگرداند. و به خدا سوگند، تنها به مانند فاصله کوتاه میان دو بار دوشیدن شتر، از نبرد آنان گذشت که علی بر مرحب چنان ضربه ای وارد ساخت که از آن ضربه به روی خویش بر زمین افتاد و یهودیان گریختند و فریاد برآوردند: مرحب کشته شد، مرحب کشته شد.

ص: 9


1- . نوادر الراوندی : 33

قَالَ وَ فِی ذَلِکَ یَقُولُ الْکُمَیْتُ بْنُ یَزِیدَ الْأَسَدِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی مَدْحِهِ علیه السلام شِعْراً:

سَقَی جُرَعَ الْمَوْتِ ابْنُ عُثْمَانَ بَعْدَ مَا*** تَعَاوَرَهَا مِنْهُ وَلِیدٌ وَ مَرْحَبٌ

وَ الْوَلِیدُ هُوَ ابْنُ عُتْبَةَ خَالُ مُعَاوِیَةَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ وَ عُثْمَانُ بْنُ طَلْحَةَ (1) مِنْ قُرَیْشٍ وَ مَرْحَبٌ مِنَ الْیَهُودِ (2).

یج، الخرائج و الجرائح عن مکحول مثله مع اختصار و لم یذکر البیتین (3).

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَبِی شِهَابٍ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ وَ مِسْوَرِ بْنِ مَخْرَمَةَ أَنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا افْتَتَحَ خَیْبَرَ وَ قَسَّمَهَا عَلَی ثَمَانِیَةَ عَشَرَ سَهْماً کَانَتِ الرِّجَالُ أَلْفاً وَ أَرْبَعَمِائَةِ رَجُلٍ وَ الْخَیْلُ مِائَتَا (4) فَرَسٍ وَ أَرْبَعُمِائَةِ سَهْمٍ لِلْخَیْلِ کُلُّ سَهْمٍ مِنَ الثَّمَانِیَةَ عَشَرَ سَهْماً مِائَةُ سَهْمٍ وَ لِکُلِّ مِائَةِ سَهْمٍ رَأْسٌ فَکَانَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ رَأْساً وَ عَلِیٌّ رَأْساً (5) وَ الزُّبَیْرُ رَأْساً وَ عَاصِمُ بْنُ عَدِیٍّ رَأْساً فَکَانَ سَهْمُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَعَ عَاصِمِ بْنِ عَدِیٍّ (6).

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْفَوَارِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّائِغِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَاتِمٍ عَنْ بُکَیْرِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ ثَلَاثٌ فَلَأَنْ یَکُونَ لِی وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ وَ خَلَّفَهُ فِی بَعْضِ مَغَازِیهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تُخَلِّفُنِی مَعَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ یَوْمَ خَیْبَرَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ فَتَطَاوَلْنَا لِهَذَا قَالَ ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَأَتَی عَلِیٌّ أَرْمَدَ الْعَیْنِ فَبَصَقَ فِی عَیْنَیْهِ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الرَّایَةَ فَفَتَحَ عَلَیْهِ وَ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ نَدْعُ أَبْناءَنا وَ

ص: 10


1- استظهر المصنّف فی الهامش ان الصحیح طلحة بن عثمان.
2- مجالس ابن الشیخ: 2 و 3.
3- لم نجده فی الخرائج.
4- فی المصدر: و الخیل مائتی فرس.
5- زاد فی المصدر: و طلحة رأسا.
6- أمالی ابن الشیخ: 164.

- گفت: - و در این موضوع کمیت بن یزید اسدی (ره) در مدح علی علیه السلام می گوید:

- پسر عثمان را جرعه مرگ نوشاند. بعد از آنکه ولید و مرحب دست به دست (به نوبت) از آن نوشیدند.

و منظور از ولید پسر عتبه، دایی معاویة بن ابوسفیان می باشد. عثمان بن طلحه از قریش و مرحب ­از ­­یهود(1)است.

الخرائج: از مکحول همانند آن را با اختصار نقل کرده است. ولی این دو بیت را نیاورده است.

روایت4.

امالی طوسی: ابوعمرو از مسور بن مخرمه روایت کرده است: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله خیبر را گشود و آن را به هجده سهم تقسیم کرد، پیاده ها دو هزار و چهارصد نفر و سواران دویست نفر بودند. و پیامبر چهار صد سهم برای سواران در نظر گرفت که هر سهم از آن هجده سهم، معادل صد سهم می­شد و هر صد سهم را رأسی بود که عمر بن خطاب یک رأس و علی علیه­السّلام رأس دیگر و زبیر و عاصم بن عدیّ هم هر یک، یک رأس به شمار می­رفتند و سهم پیامبر همراه عاصم بن عدی بود(2).

روایت5.

امالی طوسی: عامر بن سعد از پدرش نقل کرده است که گفت: سه بار شنیدم که پیامبر صلی­ اللّه­ علیه­ و آله علی علیه­السّلام را خطاب قرار داد که اگر یکی از آن ها (خطاب ها) از آنِ من بود، برایم از شتران سرخ مو ارزشمندتر بود. شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از غزوه­ها علی را به جانشینی خود باقی گذاشته بود. علی علیه­السّلام عرضه داشت: ای رسول خدا! مرا با زنان و کودکان بر جا می نهی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود «آیا از این راضی و خشنود نمی شوی که نسبت به من مانند هارون به موسی هستی، جز آنکه بعد از من پیامبری نمی آید؟». و از او شنیدم که در روز جنگ خیبر فرمود: «به یقین این پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست دارد و آن ها هم او را دوست می دارند» گفت: پس ما گردن کشیدیم - بر این امر با هم رقابت کردیم -. ولی او فرمود: «علی را به پیش من بخوانید». علی در حالی به حضور وی رسید که چشمش دچار درد و بیماری بود. پس او آب دهانش را بر دیدگان علی نهاد و پرچم را به او داد که فتح و پیروزی را محقق گردانید. و هنگامی که این آیه:

ص: 10


1- . مجالس ابن الشیخ : 2 و 3
2- . امالی ابن الشیخ : 164

أَبْناءَکُمْ (1) دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً علیهم السلام وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی (2).

«6»

فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (3) فَإِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غَزْوَةِ خَیْبَرَ وَ بَعَثَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فِی خَیْلٍ إِلَی بَعْضِ قُرَی الْیَهُودِ فِی نَاحِیَةِ فَدَکٍ لِیَدْعُوَهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ کَانَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ یُقَالُ لَهُ مِرْدَاسُ بْنُ نَهِیکٍ الْفَدَکِیُّ فِی بَعْضِ الْقُرَی فَلَمَّا أَحَسَّ بِخَیْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ وَ صَارَ فِی نَاحِیَةِ الْجَبَلِ فَأَقْبَلَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَمَرَّ بِهِ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ فَطَعَنَهُ وَ قَتَلَهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَتَلْتَ رَجُلًا شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّمَا قَالَهَا تَعَوُّذاً مِنَ الْقَتْلِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَا شَقَقْتَ الْغِطَاءَ عَنْ قَلْبِهِ لَا مَا قَالَ بِلِسَانِهِ قَبِلْتَ وَ لَا مَا کَانَ فِی نَفْسِهِ عَلِمْتَ فَحَلَفَ أُسَامَةُ بَعْدَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَا یُقَاتِلُ أَحَداً شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَتَخَلَّفَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی حُرُوبِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُوا إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً (4).

«7»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ سَعْدَ بْنَ (5) مُعَاذٍ بِرَایَةِ الْأَنْصَارِ إِلَی خَیْبَرَ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً ثُمَّ بَعَثَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ بِرَایَةِ الْمُهَاجِرِینَ فَأُتِیَ بِسَعْدٍ جَرِیحاً وَ جَاءَ عُمَرُ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ فَقَالَ رَسُولُ

ص: 11


1- زاد فی المصدر: «وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» أقول: و الآیة فی سورة آل عمران: 61.
2- أمالی ابن الشیخ: 193.
3- النساء: 94.
4- تفسیر القمّیّ: 136 و 137.
5- لم نظفر فی المصدر بالحدیث حتّی نری نصه و الفاظه، و سعد بن معاذ کما قال المصنّف لم یکن حیا فی تلک الغزوة بل مات بعد غزوة قریظة، و المقریزی قال فی الامتاع انه صلّی اللّه علیه و آله دفع رایة إلی رجل من الأنصار و لم یبین شخصه.

«فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ»، {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم. سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.}(1)نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم­السّلام را فراخواند و فرمود: «پروردگارا، اینان اهل من هستند»(2).

روایت6.

تفسیر علی بن ابراهیم: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَی إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا»، {ای کسانی که ایمان آورده اید، چون در راه خدا سفر می کنید [خوب] رسیدگی کنید و به کسی که نزد شما [اظهارِ] اسلام می کند مگویید: «تو مؤمن نیستی» [تا بدین بهانه] متاع زندگی دنیا را بجویید، چرا که غنیمتهای فراوان نزد خداست. قبلًا خودتان [نیز] همین گونه بودید، و خدا بر شما منّت نهاد. پس خوب رسیدگی کنید، که خدا همواره به آنچه انجام می دهید آگاه است.(3)}

این آیه هنگامی نازل شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله از غزوه خیبر بازگشت و اسامة ­بن ­زید را با سوارانی به سوی برخی از دهکده های یهودی در ناحیه فدک فرستاد تا آنان را به اسلام فرا خواند. و در یکی از دهکده­ها مردی یهودی که مرداس بن نهیک فدکی نام داشت، هنگامی که متوجه سپاهیان رسول الله شد، خانواده و مالش را جمع کرد و به گوشه­ای از کوه رفت و رو به مسلمانان کرد و گفت: «أشهد أن لا إله إلا الله، و أنّ محمداً رسول الله». ولی اُسامة بن زید به سوی او رفت و با نیزه بر او ضربه ای زد و او را کشت. و وقتی به سوی رسول خدا صلی ­اللّه­ علیه­ و آله بازگشت، او را از این موضوع آگاه ساخت، رسول خدا به او فرمود: «تو کسی را کشتی که شهادت به یگانگی خدا و رسالت من می­داد؟». اُسامه ­­گفت: ای پیامبر خدا! ولی او تنها برای در امان ماندن از کشته شدن آن را بر زبان راند!. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «تو نه از دل او پرده بر داشتی و نه اظهار زبانی او را پذیرفتی و نه به اسرار درونی او آگاه بودی». و اُسامه بعد از آن سوگند یاد کرد که دیگر با کسی که شهادت به یگانگی خدا می دهد نبرد نکند و به همین خاطر از همراهی امیرالمومنین علیه­السلام در جنگهایش خودداری کرد. و خداوند در این مورد این آیه را نازل کرد: «وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَی إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا»، {و به کسی که نزد شما [اظهارِ] اسلام می کند مگویید: «تو مؤمن نیستی» [تا بدین بهانه متاع زندگی دنیا را بجویید، چرا که غنیمتهای فراوان نزد خداست. قبلًا خودتان [نیز] همین گونه بودید، و خدا بر شما منّت نهاد. پس خوب رسیدگی کنید، که خدا همواره به آنچه انجام می دهید آگاه است}(4).

روایت7.

احتجاج: از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سعد بن معاذ را با پرچم انصار به سوی خیبر فرستاد. ولی او شکست خورد و بازگشت. سپس عمر بن خطاب را با پرچم مهاجران فرستاد. ولی در این اعزام­ها سعد را مجروح آوردند و عمر هم در حالی بازگشت که اصحابش را ترسو می­خواند و آنان هم عمر را ترسو می­شمردند. رسول خدا

ص: 11


1- . آل عمران / 61
2- . امالی ابن الشیخ : 193
3- . النساء/94
4- . تفسیر قمی: 137-136

اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَکَذَا تَفْعَلُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ رَجُلًا لَیْسَ بِفَرَّارٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ الْخَبَرَ.

بیان

لعله کان سعد بن عبادة فصحف إذ الفرار منه بعید مع أنه مات یوم قریظة و لم یبق إلی تلک الغزوة.

«8»

لی، الأمالی للصدوق أَخْبَرَنِی سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ اللَّحْمِیُّ (1) فِیمَا کَتَبَ إِلَیَّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رماخس [رُمَاحِسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ بْنِ حَبِیبِ بْنِ قَیْسِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ بْنِ غَزِیَّةَ بْنِ جُشَمَ بْنِ بَکْرِ بْنِ هَوَازِنَ بِرَمَادَةِ الْقُلَّیْسِیِّینَ رَمَادَةِ الْعُلْیَا وَ کَانَ فِیمَا ذُکِرَ ابْنَ مِائَةٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً قَالَ حَدَّثَنَا زِیَادُ بْنُ طَارِقٍ الْجُشَمِیِّ وَ کَانَ ابْنَ تِسْعِینَ سَنَةً قَالَ حَدَّثَنَا جَدِّی أَبُو جَرْوَلٍ زُهَیْرٌ وَ کَانَ رَئِیسَ قَوْمِهِ قَالَ: أَسَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ خَیْبَرَ (2) فَبَیْنَا هُوَ یَمِیزُ الرِّجَالَ مِنَ النِّسَاءِ إِذْ وَثَبْتُ حَتَّی جَلَسْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْمَعْتُهُ شِعْراً أُذَکِّرُهُ حِینَ شَبَّ فِینَا وَ نَشَأَ فِی هَوَازِنَ وَ حِینَ أَرْضَعُوهُ فَأَنْشَأْتُ أَقُولُ:

امْنُنْ عَلَیْنَا رَسُولَ اللَّهِ فِی کَرَمٍ*** فَإِنَّکَ الْمَرْءُ نَرْجُوهُ وَ نَنْتَظِرُ

امْنُنْ عَلَی بَیْضَةٍ قَدْ عَاقَهَا قَدَرٌ*** مُفَرَّقٍ شَمْلُهَا فِی دَهْرِهَا عِبَرٌ (3)

أَبْقَتْ لَنَا الْحَرْبُ هُتَّافاً عَلَی حَزَنٍ*** عَلَی قُلُوبِهِمُ الْغَمَّاءُ وَ الْغَمَرُ

إِنْ لَمْ تَدَارَکْهُمُ نَعْمَاءُ تَنْشُرُهَا*** یَا أَرْجَحَ النَّاسِ حِلْماً حِینَ یُخْتَبَرُ (4)

امْنُنْ عَلَی نِسْوَةٍ قَدْ کُنْتَ تَرْضَعُهَا*** إِذْ فُوکَ یَمْلَؤُهُ مِنْ مَحْضِهَا (5) الدُّرَرُ

إِذْ أَنْتَ طِفْلٌ صَغِیرٌ کُنْتَ تَرْضَعُهَا*** وَ إِذْ یَزِینُکَ (6) مَا تَأْتِی وَ مَا تَذَرُ

ص: 12


1- الصحیح کما فی المصدر: اللخمی بالخاء المعجمة.
2- أورده أیضا بطریق آخر وجده بخط الشهید رحمه اللّه فی باب غزوة حنین و فیه: «لما أسرنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم هوازن» و هو الصواب، و الظاهران لفظة «خیبر» مصحفة (حنین) و الوهم من الرواة کما ان الظاهر ان ابا جرول زهیر المذکور فی الحدیث و فیما یأتی من الشهید مصحف أیضا و الصواب أبو صرد زهیر، و هو مذکور فی سیرة ابن هشام 4: 134 راجعه.
3- فی نسخة من المصدر: «غیر» و فیما یأتی من خطّ الشهید: مشتت شملها فی دهرها غیر.
4- فیما یأتی من خطّ الشهید: تختبر.
5- فی المصدر: من مخضها.
6- فیما یأتی من خطّ الشهید: و اذ یریبک و فی المصدر: و اذ یرینک.

صلی الله علیه و آله با مشاهده این وضع فرمود: «آیا مهاجران و انصار باید چنین کنند؟!» و سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: «بی تردید این پرچم را به مردی خواهم سپرد که نمی گریزد، خدا و رسولش او را دوست دارند و او هم خدا و رسولش را دوست دارد.»

توضیح

شاید منظور سعد بن عباده است و تصحیف صورت گرفته باشد. چرا که فرار او (سعد بن معاذ) بعید به نظر می رسد. علاوه بر اینکه وی در روز جنگ قریظه درگذشت و تا آن غزوه زنده نماند.

روایت8.

امالی صدوق: زیاد بن طارق جشمی هنگامی که نود سال داشت برایم نقل کرد و گفت: پدربزرگم أبوجرول که بزرگ قومش بود، برای ما گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح خیبر(1) ما را اسیر کرد و در حالی که او مردان را از زنان جدا می کرد، ناگهان جستم و در برابر او نشستم و برایش شعری سرودم و در آن شعر،­ روزگاری را برایش یادآوری کردم که در میان ما بالید و بزرگ شد و در هوازن رشد کرد و او را شیر دادند و گفتم:

- ای رسول خدا! با کرم و بخشش بر ما منت گذار که تو آن انسانی هستی که امید به او داشته و منتظرش هستیم.

- منت بنه بر قومی که مورد بی­مهری قضا و قدر واقع شده­اند و پراکنده شده­اند و روزگارشان عبرتی است برای دیگران.

- جنگ برای ما فریادکننده­ای بر اندوه، باقی نهاد و بر قلبهای ایشان - مردم ما - خشم و کینه است.

- اگر نعمت­هایی که تو آنها را پخش می­کنی مصیبت ایشان را جبران نکند، ای بهترین مردم از نظر بردباری، آن گاه که آزموده شوند.

- منت بنه بر زنانی که از آنان شیر می­خوردی که در آن هنگام دهانت از شیر خالص آنان پر از مروارید می شد.

- هنگامی که طفلی کوچک بودی از آن ها شیر می­خوردی و تو را آنچه می­آوری و ترک می­کردی، زینت می­داد - رفتارت شیرین بود -.

ص: 12


1- . آن را به صورتی دیگر با خط شهید رحمة اللّه علیه یافته و آورده است و در آن آمده است: «لمّا أسرنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم هوازن»: هنگامی که رسول خدا ما را در روز جنگ هوازن اسیر ساخت. و این قول صحیح­تر می­باشد.

یَا خَیْرَ مَنْ مَرِحَتْ کُمْتُ الْجِیَادِ بِهِ*** عِنْدَ الْهِیَاجِ إِذَا مَا اسْتَوْقَدَ الشَّرَرُ

لَا تَتْرُکَنَّا (1) کَمَنْ شَالَتْ نَعَامَتُهُ ***وَ اسْتَبْقِ مِنَّا فَإِنَّا مَعْشَرٌ زُهَرُ

إِنَّا لَنَشْکُرُ لِلنَّعْمَاءِ وَ قَدْ کُفِرَتْ (2)*** وَ عِنْدَنَا بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ مُدَّخَرٌ

فَأَلْبِسِ الْعَفْوَ مَنْ قَدْ کُنْتَ تَرْضَعُهُ*** مِنْ أُمَّهَاتِکَ إِنَّ الْعَفْوَ مُشْتَهَرٌ (3)

إِنَّا نُؤَمِّلُ عَفْواً مِنْکَ تُلْبِسُهُ*** هَادِیَ الْبَرِیَّةِ أَنْ تَعْفُوَ وَ تَنْتَصِرَ (4)

فَاعْفُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا أَنْتَ رَاهِبُهُ*** یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذْ یُهْدَی لَکَ الظَّفَرُ

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا مَا کَانَ لِی وَ لِبَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَهُوَ لِلَّهِ وَ لَکُمْ وَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَرَدَّتِ الْأَنْصَارُ مَا کَانَ فِی أَیْدِیهِمَا مِنَ الذَّرَارِیِّ وَ الْأَمْوَالِ (5).

بیان

البیضة الأصل و العشیرة و مجتمع القوم و موضع سلطانهم و یقال شالت نعامتهم إذا ماتوا و تفرقوا کأنهم لم یبق منهم إلا بقیة و النعامة الجماعة ذکره الجزری ثم إن الظاهر أنه کان یوم فتح حنین فصحف کما سیظهر مما سیأتی فی تلک الغزاة.

«9»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: دَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ إِلَیَّ فَمَا بَرِحْتُ حَتَّی فَتَحَ اللَّهُ عَلَیَّ (6).

«10»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مَرَّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمٌ کَانَ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ یَوْمِ خَیْبَرَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَرَبَ تَبَاغَتْ عَلَیْهِ (7).

بیان

الأظهر أنه کان یوم حنین کما فی بعض النسخ أو یوم الأحزاب فصحف.

ص: 13


1- فیما یأتی من خطّ الشهید: لا تجعلنا.
2- فیما یأتی من خطّ الشهید: اذ کفرت.
3- فیما یأتی من خطّ الشهید: منتشر.
4- کتب فی نسخة المصنّف علی کلمة (هادی) هذا. و فیما یأتی من خطّ الشهید: هذی البریة اذ تعفو و تنتصر.
5- أمالی الصدوق: 300 و 301، و ذکر ابن هشام فی السیرة من تخلف و لم یرد إلیهم الأموال و الذراری.
6- عیون أخبار الرضا: 224 و فیه: حتی فتح اللّه علی یدی.
7- علل الشرائع: 158.

- ای بهترین کسی که در هنگامه کارزار، آن دم که شعله­های جنگ برافروخته گردد؛ اسبان سرخ مایل به سیاه با وجود او به وجد می­آیند.

- ما را چون کسی که اهلش کشته شده و متفرق شده اند، مگردان و از ما باقی گذار که ما گروهی سپیدروییم (آبرومندیم).

- ما نیکی را آن دم که کفران نعمت می­شود، سپاس می­گوییم و بعد از این روز، این نیکی نزد ما ذخیره و اندوخته خواهد گردید.

- پس لباس عفو و بخشش را بر مادرانت که از آنان شیر خوردی بپوشان که عفو و بخشش آوازه­ای بلند دارد.

- ای هدایتگر خلایق! ما آرزومندیم که ببخشی و پیروز شوی، بخششی که تو آن را بپوشانی.

- پس بخشش پیشه کن، باشد که خداوند در روز قیامت از آنچه تو از آن می هراسی بگذرد، آن دم که پیروزی به تو پیشکش می­شود.

با شنیدن این شعر، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آنچه که برای من و فرزندان عبدالمطلب بود، از آن خدا و شما باد.» و انصار نیز گفتند: «آنچه برای ماست، از آن خدا و رسول اوست». و به این ترتیب انصار آنچه را که از اولاد و اموال در دستشان بود، بازگرداندند.(1)

توضیح

«البیضة»، اصل و عشیره و اجتماع مردم و موضوع تسلط و نفوذشان. و گفته می شود: «شالت نعامتهم»، هنگامی که بمیرند و پراکنده گردند. گویی که از آن­ها تنها اندکی باقی مانده باشد. و «نعامة» جماعت، که جزری آن را آورده است. چنین به نظر می آید که این واقعه در روز فتح حنین رخ داده است و سپس تصحیف صورت گرفته است. همچنان که در قسمت مربوط به آن غزوه ها خواهد آمد و مشخص و روشن می شود.

روایت9.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله در روز جنگ خیبر پرچم را به من سپرد و من پیوسته جنگیدم تا آنکه خداوند فتح و پیروزی را نصیبم گردانید.(2)

روایت10.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: بر پیامبر روزی دشوارتر از روز خیبر پیش نیامد، چرا که عرب در آن روز بر جفای به وی اتفاق کردند.(3)

توضیح

به نظر می رسد که روز: «حنین» صحیح­تر باشد. چنان که در برخی نسخ آمده است. یا منظور جنگ احزاب باشد. سپس تصحیف (تحریف) صورت گرفته است.

ص: 13


1- . امالی صدوق : 300 و 301
2- . عیون أخبار الرضا : 224
3- . علل الشرائع : 158
«11»

شا، الإرشاد ثم تلت الحدیبیة خیبر و کان الفتح فیها لأمیر المؤمنین علیه السلام بلا ارتیاب و ظهر من فضله فی هذه الغزاة ما أجمع علی نقله الرواة و تفرد فیها من المناقب ما لم یشرکه فیها (1) أحد من الناس فَرَوَی یَحْیَی بْنُ (2) مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیُّ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ الْیَسَعَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ هِشَامٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ أَصْحَابِ الْآثَارِ قَالُوا لَمَّا دَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَیْبَرَ قَالَ لِلنَّاسِ قِفُوا فَوَقَفَ النَّاسُ فَرَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ مَا أَظْلَلْنَ وَ رَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ (3) وَ مَا أَقْلَلْنَ وَ رَبَّ الشَّیَاطِینِ وَ مَا أَضْلَلْنَ أَسْأَلُکَ خَیْرَ (4) هَذِهِ الْقَرْیَةِ وَ خَیْرَ مَا فِیهَا وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّهَا وَ شَرِّ مَا فِیهَا. (5) ثُمَّ نَزَلَ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِی الْمَکَانِ ثُمَّ (6) أَقَامَ وَ أَقَمْنَا بَقِیَّةَ یَوْمِنَا وَ مِنْ غَدِهِ فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ النَّهَارِ نَادَی مُنَادِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاجْتَمَعْنَا إِلَیْهِ فَإِذَا عِنْدَهُ رَجُلٌ جَالِسٌ فَقَالَ إِنَّ هَذَا جَاءَنِی وَ أَنَا نَائِمٌ فَسَلَّ سَیْفِی وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ مَنْ یَمْنَعُکَ مِنِّی الْیَوْمَ قُلْتُ اللَّهُ یَمْنَعُنِی مِنْکَ فَشَامَ السَّیْفَ وَ هُوَ جَالِسٌ کَمَا تَرَوْنَ لَا حَرَاکَ بِهِ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَعَلَّ فِی عَقْلِهِ شَیْئاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ دَعُوهُ ثُمَّ صَرَفَهُ وَ لَمْ یُعَاقِبْهُ وَ حَاصَرَ رَسُولُ اللَّهِ خَیْبَرَ بِضْعاً وَ عِشْرِینَ لَیْلَةً وَ کَانَتِ الرَّایَةُ یَوْمَئِذٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَحِقَهُ رَمَدٌ فَمَنَعَهُ (7) مِنَ الْحَرْبِ وَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ یُنَاوِشُونَ (8) الْیَهُودَ مِنْ بَیْنِ أَیْدِی حُصُونِهِمْ وَ جَنْبَاتِهَا فَلَمَّا کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ فَتَحُوا الْبَابَ وَ قَدْ کَانُوا خَنْدَقُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ خَنْدَقاً وَ خَرَجَ مَرْحَبٌ بِرِجْلِهِ یَتَعَرَّضُ لِلْحَرْبِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ ص

ص: 14


1- بما لم یشرک فیه خ ل.
2- محمّد بن یحیی خ ل.
3- لم یذکر ابن هشام فی السیرة «السبع» فی الموضعین.
4- من خیر خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- فی السیرة: «و ربّ الشیاطین و ما اضللن و ربّ الریاح و ما أذرین، فانا نسألک خیر هذه القریة و خیر أهلها و خیر ما فیها، و نعوذ بک من شرها و شر أهلها و شر ما فیها، اقدموا بسم اللّه» قال: و کان یقولها علیه السلام لکل قریة دخلها.
6- فاقام خ ل.
7- أعجزه عن الحرب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
8- یتناوشون خ ل.

روایت11.

الإرشاد: بعد از حدیبیه، خیبر واقع شد و در آن فتح و پیروزی بی هیچ شک و تردیدی از آن امیرالمومنین علیه السلام بود و از فضل و برتریش در این جنگ مواردی آشکار شد که همه راویان آن را نقل کرده اند و در مناقب و ویژگی هایی منحصر (یگانه) گشته است که هیچ یک از مردم با وی در آن ها شریک نگشته است. یحیی بن محمد أزدی از عبدالملک بن هشام و محمد بن اسحاق و سایرین از اصحاب کتب روایت کرده ­است که گفته اند: وقتی رسول خدا صلی ­اللّه ­علیه ­ وآله به خیبر نزدیک شد، به مردم فرمود: «بایستید». آنگاه دو دستش را به آسمان بلند کرد و فرمود: «پروردگارا! ای خداوند آسمان های هفت گانه و آنچه بر آن سایه افکنده اند، و ای پروردگار زمین های هفت گانه و آنچه که روزی اش می دهند و ای پروردگار شیاطین و آنچه که گمراهش سازند، از تو خیر و نیکی این قریه و خیر آنچه در آن است را می طلبم و از شر آن و شر آنچه که در آن است، به تو پناه می جویم.» آنگاه در زیر درختی که آنجا بود فرود آمد و اطراق نمود. و ما هم بقیه آن روز و روز بعد را توقف کردیم. وقتی روز به نیمه رسید، منادی رسول خدا صلی الله علیه و آله ندا داد. ما نزد او جمع شدیم و ناگاه در نزد او مردی را نشسته یافتیم. حضرت فرمود: «این فرد سراغ من آمد در حالی که خواب بودم. پس شمشیرم را کشید و گفت: ای محمد، چه کسی امروز از تو در برابر من محافظت می کند؟ گفتم: خدا مرا در برابر تو حفظ می کند. پس شمشیر را غلاف ساخت و همچنان که می­بینید او نشسته است و هیچ حرکتی در او نیست.» گفتیم: ای رسول خدا، شاید در عقلش خللی باشد. رسول خدا فرمود: «بله، رهایش کنید». سپس او را مرخص کرد و مجازاتش نکرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست شب و اندی خیبر را محاصره کرد و پرچم در آن روز در اختیار امیر المومنین علیه السلام بود. ولی درد چشم بر او عارض گشت و مانع از حضورش در نبرد شد و مسلمانان با یهودیان از برابر دژها و کناره های آن، جنگ و گریز داشتند. ولی یک روز یهودیان که در اطراف خود خندقی حفر کرده بودند، دروازه قلعه را گشودند و در این هنگام مرحب پیاده خارج شد و آماده جنگ گردید. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله،

ص: 14

أَبَا بَکْرٍ (1) فَقَالَ لَهُ خُذِ الرَّایَةَ فَأَخَذَهَا فِی جَمْعٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ (2) فَاجْتَهَدَ فَلَمْ یُغْنِ شَیْئاً فَعَادَ (3) یُؤَنِّبُ الْقَوْمَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ یُؤَنِّبُونَهُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ تَعَرَّضَ لَهَا عُمَرُ فَسَارَ بِهَا غَیْرَ بَعِیدٍ ثُمَّ رَجَعَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ (4) صلی الله علیه و آله لَیْسَتْ هَذِهِ الرَّایَةُ لِمَنْ حَمَلَهَا جِیئُونِی بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقِیلَ لَهُ إِنَّهُ أَرْمَدُ (5) قَالَ أَرُونِیهِ تُرُونِی رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ یَأْخُذُهَا بِحَقِّهَا لَیْسَ بِفَرَّارٍ فَجَاءُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام یَقُودُونَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا تَشْتَکِی یَا عَلِیُّ قَالَ رَمَدٌ مَا أُبْصِرُ مَعَهُ وَ صُدَاعٌ بِرَأْسِی فَقَالَ لَهُ اجْلِسْ وَ ضَعْ رَأْسَکَ عَلَی فَخِذِی فَفَعَلَ عَلِیٌّ علیه السلام ذَلِکَ فَدَعَا لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَتَفَلَ (6) فِی یَدِهِ فَمَسَحَ (7) بِهَا عَلَی عَیْنَیْهِ وَ رَأْسِهِ فَانْفَتَحَتْ عَیْنَاهُ وَ سَکَنَ مَا کَانَ یَجِدُهُ مِنَ الصُّدَاعِ وَ قَالَ فِی دُعَائِهِ (8) اللَّهُمَّ قِهِ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ وَ أَعْطَاهُ الرَّایَةَ وَ کَانَتْ رَایَةً بَیْضَاءَ وَ قَالَ لَهُ خُذِ الرَّایَةَ وَ امْضِ بِهَا فَجَبْرَئِیلُ (9) مَعَکَ وَ النَّصْرُ أَمَامَکَ وَ الرُّعْبُ مَبْثُوثٌ فِی صُدُورِ الْقَوْمِ وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّهُمْ یَجِدُونَ فِی کِتَابِهِمْ أَنَّ الَّذِی یُدَمِّرُ عَلَیْهِمْ اسْمُهُ إِیلِیَا فَإِذَا لَقِیتَهُمْ فَقُلْ أَنَا عَلِیٌّ فَإِنَّهُمْ یُخْذَلُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (10) علیه السلام فَمَضَیْتُ بِهَا حَتَّی أَتَیْتُ الْحُصُونَ (11) فَخَرَجَ مَرْحَبٌ وَ عَلَیْهِ مِغْفَرٌ وَ حَجَرٌ قَدْ ثَقَبَهُ مِثْلَ الْبَیْضَةِ عَلَی رَأْسِهِ وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ

قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی مَرْحَبٌ*** شَاکِ السِّلَاحِ (12) بَطَلٌ مُجَرَّبٌ

فَقُلْتُ

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَةَ (13)*** کَلَیْثِ غَابَاتٍ (14) شَدِیدٍ قَسْوَرَةٍ

أَکِیلُکُمْ بِالسَّیْفِ کَیْلَ السَّنْدَرَةِ (15)

ص: 15


1- و قال خ ل.
2- فی المهاجرین خ ل.
3- و عاد خ ل.
4- رسول اللّه خ ل.
5- فقال خ ل.
6- و تفل خ ل.
7- فمسحها خ ل.
8- فی دعائه له خ ل.
9- فجبرائیل خ ل.
10- علی خ ل.
11- الحصن خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
12- سلاحی خ ل.
13- عبل الذراعین شدید القصرة خ.
14- لیث لغابات.
15- أطعن بالرمح وجوه الکفرة خ.

ابوبکر را فراخواند و به او فرمود: «پرچم را برگیر». ابوبکر نیز آن را با جمعی از مهاجران برداشت و (در امر نبرد) کوشید. ولی کاری از پیش نبرد و در نهایت و در حالی که او و مردمی که در پی­اش رفته بودند، یکدیگر را ملامت می­کردند، بازگشت. فردای آن روز عمر پرچم را برداشت و با آن اندکی پیش رفت. ولی در نهایت او نیز در حالی که او و اصحابش یکدیگر را ترسو می­خواندند، برگشت. در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «این پرچم در دست کسی که لیاقت آن را داشته باشد، نیست. علی بن ابی طالب را نزد من بیاورید». به او گفته شد: علی دچار درد چشم است. فرمود: «او را نشانم دهید، مردی را که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند. او حق این پرچم را ادا می کند و فرار نمی کند». پس علی علیه السلام را که سایرین دست او را گرفته بودند، در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله حاضر ساختند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! از چه شکایت می کنی؟». عرض داشت: درد چشم که با وجود آن نمی بینم و نیز دردی که در سر دارم. پیامبر صلی­ اللّه ­علیه ­وآله به او فرمود: «بنشین و سرت را بر زانوی من گذار.» علی علیه السلام نیز چنین کرد. سپس پیامبر برایش دعا کرد. آنگاه از آب دهانش در دستش قرار داد و با آن دیدگان و سر علی علیه السلام را مسح نمود. و در اثر آن، علی علیه السلام چشمانش را گشود و سر درد او نیز آرام شد و پیامبر صلی­ اللّه­ علیه­ و آله در دعایش فرمود: «خدایا او را از گرما و سرما حفظ فرما». و پرچم را که پرچمی سفید بود به او سپرد و فرمود: «پرچم را بگیر و با آن پیش رو، که جبرئیل با توست و پیروزی در پیش روی تو قرار دارد و ترس در سینه های این قوم گسترده شده است. و ای علی! آگاه باش! در کتاب آنان آمده است کسی که آنان را در هم می کوبد و مقهور می سازد، نامش ایلیا است. پس اگر با آنان رو در رو شدی، بگو نامم علی است که آنان إن شاء الله شکست می خورند». امیر المومنین علیه السلام فرمود: پس با آن پرچم پیش رفتم تا آنکه به قلعه ها رسیدم. در این هنگام مرحب خارج شد و او کلاهخود و سنگی که آن را سوراخ کرده بود و به کلاهخود می­ماند، بر سر نهاده بود و رجز می خواند و می گفت:

-­ اهل خیبر می دانند که من مرحب هستم. سراپا سلاح و دلاوری میدان دیده­ام.

من ­نیز گفتم:

- من آنم که مادرم مرا حیدر (شیر بیشه) نامید و همانند شیر جنگل ها شدید و دلاورم. ­و با شمشیر، به مانند پیمانه های بزرگ به شما می دهم و - به طرز دردناکی شما را می کشم -.

ص: 15

وَ اخْتَلَفْنَا ضَرْبَتَیْنِ فَبَدَرْتُهُ وَ ضَرَبْتُهُ فَقَدَدْتُ الْحَجَرَ وَ الْمِغْفَرَ وَ رَأْسَهُ حَتَّی وَقَعَ السَّیْفُ فِی أَضْرَاسِهِ فَخَرَّ صَرِیعاً. (1).

وَ جَاءَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا قَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ حِبْرٌ مِنْ أَحْبَارِ الْقَوْمِ غُلِبْتُمْ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَی مُوسَی (2) فَدَخَلَ فِی قُلُوبِهِمْ (3) مِنَ الرُّعْبِ مَا لَمْ یُمْکِنْهُمْ مَعَهُ الِاسْتِیطَانُ بِهِ وَ لَمَّا قَتَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَرْحَباً رَجَعَ مَنْ کَانَ مَعَهُ وَ أَغْلَقُوا بَابَ الْحِصْنِ عَلَیْهِمْ دُونَهُ فَصَارَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَیْهِ فَعَالَجَهُ حَتَّی فَتَحَهُ وَ أَکْثَرُ النَّاسِ مِنْ جَانِبِ الْخَنْدَقِ لَمْ یَعْبُرُوا مَعَهُ فَأَخَذَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَابَ الْحِصْنِ فَجَعَلَهُ عَلَی الْخَنْدَقِ جِسْراً لَهُمْ حَتَّی عَبَرُوا فَظَفِرُوا (4) بِالْحِصْنِ وَ نَالُوا الْغَنَائِمَ فَلَمَّا انْصَرَفُوا مِنَ الْحِصْنِ أَخَذَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِیُمْنَاهُ فَدَحَا (5) بِهِ أَذْرُعاً مِنَ الْأَرْضِ وَ کَانَ الْبَابُ یُغْلِقُهُ عِشْرُونَ رَجُلًا (6) وَ لَمَّا فَتَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْحِصْنَ وَ قَتَلَ مَرْحَباً وَ أَغْنَمَ اللَّهُ الْمُسْلِمِینَ أَمْوَالَهُمُ اسْتَأْذَنَ حَسَّانُ بْنُ ثَابِتٍ الْأَنْصَارِیُّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَقُولَ فِیهِ شِعْراً فَقَالَ لَهُ (7) قُلْ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

وَ کَانَ عَلِیٌّ أَرْمَدَ الْعَیْنِ یَبْتَغِی*** دَوَاءً فَلَمَّا لَمْ یُحِسَّ مُدَاوِیاً

شَفَاهُ رَسُولُ اللَّهِ مِنْهُ بِتَفْلِهِ*** فَبُورِکَ مَرْقِیّاً وَ بُورِکَ رَاقِیاً

وَ قَالَ سَأُعْطِی الرَّایَةَ الْیَوْمَ صَارِماً*** کَمِیّاً مُحِبّاً لِلرَّسُولِ مُوَالِیاً

یُحِبُّ إِلَهِی وَ الْإِلَهُ یُحِبُّهُ*** بِهِ یَفْتَحُ اللَّهُ الْحُصُونَ الأَوَابِیَا

فَأَصْفَی بِهَا دُونَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا*** عَلِیّاً وَ سَمَّاهُ الْوَزِیرَ الْمُوَاخِیَا

وَ قَدْ رَوَی أَصْحَابُ الْآثَارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی (8) إِسْحَاقَ

ص: 16


1- و خر خ ل.
2- فی السیرة: فاطلع إلیه یهودی من رأس الحصن فقال: من أنت؟ قال: انا علیّ بن أبی طالب، قال الیهودی: علوتم و ما انزل علی موسی أو کما قال: فما رجع حتّی فتح اللّه علی یدیه.
3- علی قلوبهم خ ل.
4- و ظفروا خ ل.
5- و دحا خ ل.
6- عشرون رجلا منهم خ.
7- قل قال خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
8- ابن خ ل أقول: فی المصدر: عن أبی إسحاق.

آنگاه دو ضربه بر یکدیگر وارد ساختیم. من بر او پیشی گرفتم و چنان ضربه­ای بر او وارد ساختم که سنگ و کلاهخود و سرش را شکافتم و از شدت ضربه شمشیر در دندان­هایش واقع شد و او بر زمین فرو افتاد.

و در حدیث آمده است: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: من علی بن ابی طالب هستم، یکی از أحبار یهود گفت: سوگند به آنچه بر موسی نازل گشته است، شما (یهودیان) مغلوب خواهید گشت. از این سخن قلب­هایشان را چنان ترس و وحشتی فراگرفت که آرامش و قرار را از آنان سلب نمود و هنگامی که امیر المومنین علیه السلام مرحب را هلاک ساخت، همراهان مرحب بازگشتند و در قلعه را بر او بستند. ولی امیرالمؤمنین به سوی در روانه شد و به کار آن پرداخت تا آنکه آن را گشود. و این در حالی بود که بیشتر مردم در کنار خندق باقی ماندند و از عبور از آن بازماندند. هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام در قلعه را از جای برکند، آن را مانند پلی بر روی خندق قرار داد و این چنین مردم از آن گذشتند و قلعه را فتح کردند و غنیمت­ها به دست آوردند و هنگامی که از قلعه بازگشتند، امیرالمومنین علیه السلام در قلعه را به دست راستش گرفت و آن را چند ذرع آن سوتر پرتاب کرد و این در حالی بود که تنها برای بستن آن در، نیاز به زور بازوی بیست مرد بود. آن دم که امیرالمومنین قلعه را فتح کرد و مرحب را کشت و خداوند اموال آنان را به غنیمت به مسلمانان داد، حسّان بن ثابت انصاری از رسول خدا اجازه خواست که درباره او شعری بگوید. حضرت فرمود: بگو. او هم چنین گفت:

- علی در حالی که گرفتار درد چشم بود، در پی داروی شفا بخش می گشت و وقتی درمان­گری نیافت؛

- پیامبر با آب دهان خویش او را شفا داد. پس تبریک به بیمار و تبریک به درمان گر او.

- فرمود: امروزپرچم را به شمشیرزنی پهلوان خواهم داد که دوستدار و هوادار پیامبر است.

- او پروردگارم را دوست دارد و خداوند هم او را دوست دارد و خداوند به دستان او قلعه های مستحکم و مقاوم ­را می­گشاید و فتح ­می­کند.

- پس برای فتح آن قلعه از میان تمامی مردمان علی را برگزید و او را وزیر و برادر نامید.

ص: 16

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجَدَلِیِّ (1) قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا عَالَجْتُ بَابَ خَیْبَرَ جَعَلْتُهُ مِجَنّاً لِی فَقَاتَلْتُهُمْ (2) بِهِ فَلَمَّا أَخْزَاهُمُ اللَّهُ وَضَعْتُ الْبَابَ عَلَی حِصْنِهِمْ طَرِیقاً ثُمَّ رَمَیْتُ بِهِ فِی خَنْدَقِهِمْ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ لَقَدْ حَمَلْتَ مِنْهُ ثِقَلًا فَقَالَ مَا کَانَ إِلَّا مِثْلَ جُنَّتِیَ الَّتِی فِی یَدِی فِی غَیْرِ ذَلِکَ الْمُقَامِ..

و ذکر أصحاب السیرة أن المسلمین لما انصرفوا من خیبر راموا حمل الباب فلم یقله منهم إلا سبعون (3) رجلا.

و فی حمل أمیر المؤمنین علیه السلام الباب یقول الشاعر:

إن امرأ حمل الرتاج (4) بخیبر*** یوم الیهود بقدرة لمؤید

حمل الرتاج رتاج باب قموصها*** و المسلمون و أهل خیبر حشد

فرمی به و لقد تکلف رده*** سبعون شخصا کلهم متشدد (5)

ردوه بعد تکلف و مشقة*** و مقال بعضهم لبعض ارددوا

و فیه أیضا قال شاعر من شعراء الشیعة یمدح أمیر المؤمنین علیه السلام و یهجو أعداءه علی ما رواه أبو محمد الحسن بن محمد بن جمهور قال قرأت علی أبی عثمان المازنی:

بعث النبی برایة منصورة ***عمر بن حنتمة الدلام الأدلما (6)

فمضی بها حتی إذا برزوا له*** دون القموص نبا (7) و هاب و أحجما

فأتی النبی برایة مردودة*** أ لا تخوف عارها فتذمما

فبکی النبی له و أنبه بها ***و دعا امرأ حسن البصیرة مقدما

فغدا بها فی فیلق و دعا له*** ألا یصد بها و ألا یهزما

فزوی الیهود إلی القموص و قد کسا*** کبش الکتیبة ذا غرار مخذما

ص: 17


1- فی المصدر: عن ابن أبی عبد اللّه الجدلی و لعله وهم.
2- و قاتلت القوم خ ل.
3- ذکره المقریزی فی الامتاع عن جابر.
4- الرتاج: الباب.
5- فی المصدر: سبعون کلهم له یتشددوا.
6- الادلم: الأسود الطویل: قال الجزریّ: و منه الحدیث: فجاء رجل أدلم فاستأذن علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، قیل: هو عمر بن الخطّاب.
7- ثنی خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر و نبا أی تجافی و رجع.

از ابوعبدالله جدلی نقل شده است که گفت: از امیرالمؤمنین علیه­السّلام شنیدم که فرمود: هنگامی که دروازه خیبر را برداشتم، آن را سپر خود قرار دادم و با آن به نبرد یهود برخاستم. و آنگاه که خداوند آنان را خوار و مغلوب ساخت، در را چون راهی بر قلعه آنان قرار دادم و سپس آن را در خندق ایشان افکندم. در این هنگام مردی او را گفت: بی­شک تو در برداشتن آن، در سختی و تنگنا افتاده­ای! حضرت پاسخ داد: آن مانند سپرم بود که در سایر مواقع در دست دارم.

و سیره ­نویسان آورده­اند: آن دم که مسلمانان از فتح خیبر فارغ و آسوده شدند، برآن شدند که در را بلند کنند، ولی تنها به قدرت هفتاد مرد توانستند این کار را صورت دهند.

و شاعر در مورد برداشتن در به دست امیر المومنین می­گوید:

- انسانی که در روز خیبر و در نبرد با یهود، با قدرت و توان خود در قلعه را از جا کند، بی­شک از جانب خدا پشتیبانی شده است.

- او در قلعه قموص را از جا کند. در حالی که مسلمانان و خیبریان اجتماع کرده بودند.

- سپس آن را پرتاب کرد و حال آن که برگرداندن آن هفتاد مرد قوی و سرسخت را به سختی انداخت.

- آن را بعد از رنج و مشقت بازگرداندند و گفته برخی از آن­ها برای برخی دیگر آن بود که در را برگردانید.

همچنین درباره این موضوع، یکی از شعرای شیعه، شعری در مدح امیرالمومنین و هجو دشمنان سروده است که ابومحمد حسن بن محمد بن جمهور در روایتش آورده و گفته است: بر ابوعثمان مازنی این شعر را خواندم:

- رسول خدا عمر بن حنتمه سیاه و بلند را به نبرد فرستاد. - پس پرچم را برد و چون یهودیان به مقابله­اش شتافتند، با مشاهده آنان دل از کف بداد و بی­قراری کرد و روی برگرداند و از ترس بازگشت.

- پس با پرچمی عقب رانده شده به نزد پیامبر بازگشت. آیا از ننگ و عار این امر نترسید که موجب مذمت او ­گردد؟

- پیامبر گریست و او را سرزنش کرد و مردی زیرک و دلیر و هجوم برنده را فراخواند.

- او نیز صبحدم آن پرچم را با سپاهی برگرفت و پیامبر برای او دعا کرد که با آن پرچم بازگردانده نشود و شکست نخورد.

- یهود را به سوی قموص عقب راند، در حالی­ که سردار سپاهشان را که به سلاح و شمشیری بران مجهز بود، بر خاک هلاکت افکند.

ص: 17

و ثنی بناس بعدهم فقراهم*** طلس الذئاب و کل نسر قشعما

ساط الإله بحب آل محمد*** و بحب من والاهم منی الدما

(1)

بیان

قال الجوهری شمت السیف أغمدته و شمته سللته من الأضداد قوله یجبن أصحابه أی ینسبهم إلی الجبن

و قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام

أکیلکم بالسیف کیل السندرة

أی أقتلکم قتلا واسعا ذریعا و السندرة مکیال واسع و قیل یحتمل أن یکون اتخذ من السندرة و هی شجرة تعمل منها النبل و القسی و السندرة أیضا العجلة.

أَقُولُ فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ علیه السلام:

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَةَ*** ضِرْغَامُ آجَامٍ وَ لَیْثٌ قَسْوَرَةٌ

عَبْلُ الذِّرَاعَیْنِ شَدِیدُ الْقِصَرَةِ*** کَلَیْثِ غَابَاتٍ کَرِیهِ الْمَنْظَرَةِ

أَکِیلُکُمْ بِالسَّیْفِ کَیْلَ السَّنْدَرَةِ*** أَضْرِبُکُمْ ضَرْباً یُبِینُ الْفِقَرَةَ

وَ أَتْرُکُ الْقِرْنَ بِقَاعٍ جَزَرَةٍ*** أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ رِقَابَ الْکَفَرَةِ

ضَرْبَ غُلَامٍ مَاجِدٍ حَزَوَّرَهْ ***مَنْ تَرَکَ (2) الْحَقَّ یَقُومُ صَغَرَةً

أَقْتُلُ مِنْهُمْ سَبْعَةً أَوْ عَشَرَةً*** فَکُلُّهُمْ أَهْلُ فُسُوقٍ فَجَرَةٍ

(3).

العبل: الضخم من کل شی ء و القصرة بالتحریک: أصل العنق و جزر السباع: اللحم الذی تأکله و الحزور کجعفر و بتشدید الواو و فتح الزاء أیضا الغلام إذا اشتد و قوی و خدم و صغرة جمع صاغر بمعنی الذلیل و الفیلق الجیش و الغرار بالکسر حد الرمح و السهم و السیف و المخذم بالکسر السیف القاطع و القری الضیافة و الطلس بالکسر الذئب الأمعط أی المتساقط الشعر و القشعم المسن من النسور و الضخم و السوط الخلط.

«12»

قب، المناقب لابن شهرآشوب أَرْکَبَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ خَیْبَرَ وَ عَمَّمَهُ بِیَدِهِ وَ أَلْبَسَهُ ثِیَابَهُ وَ أَرْکَبَهُ بَغْلَتَهُ ثُمَّ قَالَ امْضِ یَا عَلِیُّ وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِکَ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِکَ وَ

ص: 18


1- الإرشاد: 62- 65.
2- فی المصدر: من یترک.
3- الدیوان: 61.

- و پس از ایشان مردمی را به زانو درآورد و آنان را میهمان گرگ­های موریخته و خطرناک و عقاب­های پیر کرد.

- خدا خون مرا با محبت آل محمد و محبت کسانی که آنان را به دوستی و ولایت خود برگزید، در­هم آمیزد.(1)

توضیح

جوهری گفته است: »شمت السیف» آن را غلاف کردم و از غلاف خارج کردم. از اضداد است. سخنش: «یجبّن أصحابه» یعنی آنان را ترسو می خواند (آنان را به ترس متهم می­کند). و جزری گفته است: در حدیث علی علیه السّلام: «أکیلکم بالسیف کیل السندره»، یعنی به صورتی گسترده و وحشتناک شما را می­کشم. و «سندره» به پیمانه بزرگ گفته می­شود، و گفته شده است: احتمالا از «سندرة» گرفته شده است و آن درختی است که از آن تیر و کمان می­سازند، و «سندرة» به معنای چرخ نیز می­باشد.

مؤلف: در دیوان منسوب به حضرت علی علیه السّلام آمده است:

- من همانم که مادرم مرا حیدر نامید. شیر بیشه­ها و دلاوری شجاعم.

- بازوانی بزرگ (و پر توان) و گردنی قوی دارم و مانند شیر جنگل­ها، زشت منظره و ترسناکم.

- با شمشیر از پیمانه­های بزرگ مرگ شما را می­نوشانم و چنان ضربه­ای بر شما وارد می­سازم که مهره­هایتان را ازهم­می­گسلد.

- و هماورد خویش را خوراک (حیوانات درنده) می­سازم و با شمشیر گردن کافران را می­زنم.

- (ضربه­ام) ضربه جوان بزرگوار و سرافراز و قدرتمند است و هر کس حق را نادیده بگیرد، خوار می­گردد.

- از آن­ها هفت یا ده نفر بکشم - باکی نیست - چرا که همه اهل گناه و فجورند.(2)

«العبل»: بزرگ و ستبر از هر چیز. و «القَصَره» با تحریک، بیخ گردن. و «جزر السباع»: گوشتی که درندگان می خورند. «الحَزوَر» بروزن جعفر و با تشدید واو و نیز فتح زاء: پسربچه هنگامی که بزرگ و قوی شود و کمر خدمت بربندد. و «الصغره» جمع صاغر به معنای خوار و ذلیل. و «الفیلق» به معنای ارتش. و «الغِرار» با کسره: لبه نیزه و تیر و شمشیر. و «المخذم» با کسره: شمشیر برّان. و «القری»: پذیرایی و میهمانی. و «الطلس» با کسره: گرگی که موهایش فرو ریخته باشد. و «القشعم»، عقاب پیر و درشت هیکل. و «السوط»: درهم آمیختن.

روایت12.

مناقب ابن شهر آشوب: رسول خدا صلی الله علیه و آله، خود او را راهی میدان کرد و با دست خود عمامه بر سرش نهاد و لباسهایش را به او پوشانید و او را بر قاطرش سوار ساخت. سپس فرمود: «ای علی! پیش رو. در حالی که جبرئیل در سمت راست تو و میکائیل در سمت چپ تو

ص: 18


1- . الارشاد: 65 -62
2- . دیوان: 61

عِزْرَائِیلُ أَمَامَکَ وَ إِسْرَافِیلُ وَرَاءَکَ وَ نَصْرُ اللَّهِ فَوْقَکَ وَ دُعَائِی خَلْفَکَ وَ خَبَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَمْیَهُ بَابَ خَیْبَرَ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ أَعَانَهُ عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ (1) مَلَکاً.

«13»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی فِی خَبَرِ الشُّورَی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَهَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ احْتَمَلَ بَابَ خَیْبَرَ یَوْمَ فَتَحْتُ حِصْنَهَا ثُمَّ مَشَی بِهِ سَاعَةً ثُمَّ أَلْقَاهُ فَعَالَجَهُ بَعْدَ ذَلِکَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَلَمْ یُقِلُّوهُ مِنَ الْأَرْضِ (2) قَالُوا لَا (3).

«14»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ الْأَزْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْأَزْدِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ الْهَمَّامِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ رَبِیعَةَ السَّعْدِیِّ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ أَرْضِ الْحَبَشَةِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَدِمَ جَعْفَرٌ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِأَرْضِ خَیْبَرَ فَأَتَاهُ بِالْفَرْعِ مِنَ الْغَالِیَةِ وَ الْقَطِیفَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَأَدْفَعَنَّ هَذِهِ الْقَطِیفَةَ إِلَی رَجُلٍ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَمَدَّ أَصْحَابُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَعْنَاقَهُمْ إِلَیْهَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیْنَ عَلِیٌّ فَوَثَبَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَدَعَا عَلِیّاً علیه السلام فَلَمَّا جَاءَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ خُذْ هَذِهِ الْقَطِیفَةَ إِلَیْکَ فَأَخَذَهَا عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمْهَلَ حَتَّی قَدِمَ الْمَدِینَةَ فَانْطَلَقَ إِلَی الْبَقِیعِ وَ هُوَ سُوقُ الْمَدِینَةِ فَأَمَرَ صَائِغاً فَفَصَّلَ الْقَطِیفَةَ سِلْکاً سِلْکاً فَبَاعَ الذَّهَبَ وَ کَانَ أَلْفَ مِثْقَالٍ فَفَرَّقَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فِی فُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ لَمْ یَتْرُکْ (4) مِنَ الذَّهَبِ قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً فَلَقِیَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ غَدٍ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فِیهِمْ حُذَیْفَةُ وَ عَمَّارٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ أَخَذْتَ بِالْأَمْسِ أَلْفَ مِثْقَالٍ فَاجْعَلْ غَدَائِی الْیَوْمَ وَ أَصْحَابِی هَؤُلَاءِ عِنْدَکَ وَ لَمْ یَکُنْ عَلِیٌّ علیه السلام یَرْجِعُ یَوْمَئِذٍ إِلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْعُرُوضِ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَقَالَ حَیَاءً مِنْهُ وَ تَکَرُّماً نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی الرَّحْبِ وَ السَّعَةِ ادْخُلْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنْتَ

ص: 19


1- مناقب آل أبی طالب 2: 78.
2- فی المصدر: فلم یقلوه من الأرض غیری؟.
3- المجالس و الاخبار: 6.
4- فی المصدر: لم یترک له.

و عزرائیل در پیش رو و إسرافیل در پشت سرت و یاری خداوند در بالای سر تو و دعای من پشت سرت، همراه تو هستند». و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله آگاه گردید که حضرت علی علیه السّلام در خیبر را چهل ذراع آن سوتر پرتاب کرده است، فرمود: «سوگند به کسی که جانم در دست اوست، بی­شک در این کار چهل فرشته او را یاری کردند.»(1)

روایت13.

أمالی شیخ طوسی: در خبر شورا به نقل از ابوذر - رضی الله عنه - آورده است که گفت: امیرالمومنین علیه السّلام فرمود: آیا در میان شما کسی هست که در خیبر را در روزی که من قلعه آن را گشودم، از جای کنده باشد، سپس ساعتی آن را برده، آنگاه آن را افکنده باشد و بعد از آن چهل مرد برای بلند کردن آن کوشیده باشند، ولی از این کار بازمانده باشند؟ گفتند: نه.(2)

روایت14.

أمالی شیخ طوسی: از حذیفة بن یمان روایت کرده­اند که گفت: هنگامی که جعفر بن ابی طالب از سرزمین حبشه به سوی پیامبر خارج شد، زمانی به خدمت پیامبر رسید که او در خیبر بود. جعفر برای او بهترین نوع ماده خوشبو کننده (مشک) و پارچه زربافت گران قیمتی هدیه آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «بی­شک این پارچه را به مردی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند.» با این سخن، اصحاب پیامبر از روی اشتیاق، گردن­های خود را به سوی آن پارچه دراز می­کردند (و در آرزوی آن بودند). ولی پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «علی کجاست؟» عمار بن یاسر - رضی الله - عنه از جای برخاست و علی را فراخواند. هنگامی که علی آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود: «ای علی! این پارچه را برگیر.» علی علیه السّلام نیز آن را گرفت و صبر کرد تا آنکه به مدینه رسید و چون وارد شهر شد، راهی بقیع که بازار مدینه بود، گردید. و پارچه زربافت را به زرگری سپرد و به او فرمان داد که آن را رشته به رشته جدا کند. و طلا را که هزار مثقال بود فروخت و علی علیه السّلام پول آن را در میان فقرای مهاجرین و انصار پخش کرد. آنگاه در حالی به خانه اش برگشت که از طلا هیچ نمانده بود. فردای آن روز پیامبر با جمعی از اصحاب که حذیفه و عمار هم در میان آن­ها بودند، علی علیه السلام را دید و فرمود: «ای علی: تو دیروز هزار مثقال (طلا) گرفتی. پس امروز من و این اصحابم را ناهار، میهمان کن». و علی علیه السّلام را در آن روز هیچ طلا و نقره­ای نبود، ولی از روی حیاء و احترام عرض کرد: بله یا رسول الله، خوش آمدید، ای پیامبر خدا، شما و

ص: 19


1- . مناقب آل أبی طالب2: 78
2- . المجالس و الاخبار: 6

وَ مَنْ مَعَکَ قَالَ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ لَنَا ادْخُلُوا قَالَ حُذَیْفَةُ وَ کُنَّا خَمْسَةَ نَفَرٍ أَنَا وَ عَمَّارٌ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ فَدَخَلْنَا وَ دَخَلَ عَلِیٌّ عَلَی فَاطِمَةَ علیهما السلام یَبْتَغِی عِنْدَهَا شَیْئاً مِنْ زَادٍ فَوَجَدَ فِی وَسَطِ الْبَیْتِ جَفْنَةً مِنْ ثَرِیدٍ تَفُورُ وَ عَلَیْهَا عُرَاقٌ کَثِیرٌ وَ کَأَنَّ رَائِحَتَهَا الْمِسْکُ فَحَمَلَهَا عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی وَضَعَهَا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ حَضَرَ مَعَهُ فَأَکَلْنَا مِنْهَا حَتَّی تَمَلَّأْنَا وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهَا قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ وَ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی دَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ علیه السلام وَ قَالَ أَنَّی لَکِ هَذَا الطَّعَامُ یَا فَاطِمَةُ فَرَدَّتْ عَلَیْهِ وَ نَحْنُ نَسْمَعُ قَوْلَهُمَا فَقَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَیْنَا مُسْتَعْبِراً وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی رَأَیْتُ لِابْنَتِی مَا رَأَی زَکَرِیَّا لِمَرْیَمَ کَانَ إِذَا دَخَلَ عَلَیْها ... الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً فَیَقُولُ لَهَا یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا فَتَقُولُ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ (1).

بیان

فی القاموس فرع کل شی ء أعلاه و من القوم شریفهم و المال الطائل المعد.

«15»

ل، الخصال بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ یَوْمَ الشُّورَی نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ رَجَعَ عُمَرُ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ قَدْ رَدَّ رَایَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُنْهَزِماً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا لَیْسَ بِفَرَّارٍ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ رَمِدٌ مَا یَطْرِفُ فَقَالَ جِیئُونِی بِهِ فَلَمَّا قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ تَفَلَ فِی عَیْنِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَأَذْهَبَ اللَّهُ عَنِّیَ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ إِلَی سَاعَتِی هَذِهِ فَأَخَذْتُ الرَّایَةَ وَ هَزَمَ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ وَ أَظْفَرَنِی بِهِمْ غَیْرِی قَالُوا اللَّهُمَّ لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ حِینَ جَاءَ مَرْحَبٌ وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی مَرْحَبٌ***شَاکِی السِّلَاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبٌ

أَطْعَنُ أَحْیَاناً وَ حِیناً أَضْرِبُ

ص: 20


1- المجالس و الاخبار: 36. راجع حکایة مریم فی سورة آل عمران: 37.

همراهانت میهمان من باشید. گفت: پس پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدند. سپس به ما فرمودند: داخل شوید. حذیفه می­گوید:

ما پنج نفر بودیم: من، عمار، سلمان، ابوذر و مقداد - رضی الله عنهم -. ما داخل شدیم و علی علیه السلام نزد فاطمه سلام الله علیها رفت و از او چیزی از طعام ­خواست. در این حال در میانه خانه دیگ بزرگی از آبگوشت دید که می­جوشید و پر از گوشت خالص بود و بوی مشک می­داد. علی علیه السّلام آن را برداشت و جلوی پیامبر و همراهان وی قرار داد. ما از آن خوردیم تا آنکه سیر شدیم، ولی از آن چیزی کاسته نشد. پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و بر فاطمه داخل شد و فرمود: «ای فاطمه! این طعام از کجا برایت رسیده است؟» فاطمه سلام الله علیها - در حالی­که ما سخنشان را می­شنیدیم - پاسخ داد: این غذا از سوی پروردگار است که او هر که را بخواهد، بی­حساب روزی می­دهد. پیامبر صلی الله علیه و آله با دیده ای گریان به سوی ما خارج گردید و ­فرمود: «سپاس خدای را که جانم را نستاند تاآنکه آنچه زکریا از مریم دیده بود، برای دخترم نیز مشاهده کردم. آن دم که زکریا بر او در محراب وارد شد، در نزد او غذایی یافت. به او گفت: ای مریم، این طعام از کجا برایت رسیده است؟ و مریم پاسخ داد: {آن از پیشگاه خداوند آمده است که خداوند هر که را خواهد بی­حساب و کتاب روزی می­دهد.}(1)

توضیح

در قاموس آمده است: «فرع کل شیء»: بهترین آن و از قوم، بزرگشان، و مال فراوان و آماده.

روایت15.

الخصال: با سلسله روایی از عامر بن واثله روایت کرده است که گفت: شنیدم که علی علیه السلام در روز شورا می­­فرمود: شما را به خدا سوگند می­دهم، آیا در میان شما به جز من کسی هست که آن دم که عمر بازگشت در حالی که او یارانش را به ترس متهم می­کرد و آنان هم او را ترسو می­شمردند و پرچم رسول الله را شکست خورده بازگرداند، پیامبر در مورد او فرموده باشد: «به یقین فردا این پرچم را به مردی خواهم سپرد که نمی­گریزد. خدا و رسولش او را دوست دارند. او هم خدا و رسول خدا را دوست دارد و باز نمی گردد تا آنکه خداوند فتح و پیروزی را نصیب وی کند.» و چون به صبح درآمد، فرمود: »علی را به سوی من بخوانید». پس گفتند: ای رسول خدا، او دچار درد چشم است و نمی بیند.

فرمود: «او را نزد من بیاورید» و آنگاه که در برابر او نشستم و از آب دهانش بر چشمم نهاد و فرمود: «خدایا از او گرما و سرما را دور کن.»

خداوند نیز گرما و سرما را از من تا این ساعت زدود، پس پرچم را برداشتم و خداوند مشرکین را مغلوب و مرا بر آنان پیروز ساخت. (آیا در میان شما چنین کسی هست؟) گفتند: صد البته که نیست.

فرمود: شما را به خدا سوگند می­دهم، آیا در میان شما - به مانند من - کسی است آن دم که مرحب آمد در حالی که می­گفت:

- من آنم که مادرم مرحبم نام نهاد سراپا سلاح و دلاوری رزم دیده­ام.

گاهی با نیزه و گاهی با شمشیر ضربه می­زنم.

ص: 20


1- . المجالس و الاخبار: 36. به داستان مریم در سوره آل عمران: آیه 37 مراجعه کنید.

فَخَرَجْتُ إِلَیْهِ فَضَرَبَنِی وَ ضَرَبْتُهُ وَ عَلَی رَأْسِهِ نَقِیرٌ مِنْ جَبَلٍ (1) لَمْ یَکُنْ (2) تَصْلُحُ عَلَی رَأْسِهِ بَیْضَةٌ مِنْ عِظَمِ رَأْسِهِ فَفَلَقْتُ النَّقِیرَ وَ وَصَلَ السَّیْفُ إِلَی رَأْسِهِ فَقَتَلَهُ فَفِیکُمْ أَحَدٌ فَعَلَ هَذَا قَالُوا اللَّهُمَّ لَا (3).

«16»

ج، الإحتجاج عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثِ الشُّورَی قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ مَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَیْنَیْهِ وَ أَعْطَاهُ الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ فَلَمْ یَجِدْ حَرّاً وَ لَا بَرْداً غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَتَلَ مَرْحَباً الْیَهُودِیَّ مُبَارَزَةً فَارِسَ الْیَهُودِ غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ احْتَمَلَ بَابَ خَیْبَرَ حِینَ فَتَحَهَا فَمَشَی بِهِ مِائَةَ ذِرَاعٍ ثُمَّ عَالَجَهُ بَعْدَهُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَلَمْ یُطِیقُوهُ غَیْرِی قَالُوا لَا (4).

«17»

عم، إعلام الوری ثم کانت غزوة خیبر فی ذی الحجة من سنة ست و ذکر الواقدی أنها کانت أول سنة سبع من الهجرة و حاصرهم رسول الله صلی الله علیه و آله بضعا و عشرین لیلة و بخیبر أربعة عشر ألف یهودی فی حصونهم فجعل رسول الله علیه السلام یفتحها حصنا حصنا و کان من أشد حصونهم و أکثرها رجالا القموص فأخذ أبو بکر رایة المهاجرین فقاتل بها ثم رجع منهزما ثم أخذها عمر من الغد فرجع منهزما یجبن الناس و یجبنونه حتی ساء رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک فَقَالَ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ فغدت قریش یقول بعضهم لبعض أما علی فقد کفیتموه فإنه أرمد لا یبصر موضع قدمه وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَمَّا سَمِعَ مَقَالَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ لَا مُعْطِیَ لِمَا مَنَعْتَ وَ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَیْتَ فأصبح رسول الله صلی الله علیه و آله و اجتمع إلیه الناس قال سعد جلست نصب عینیه ثم جثوت علی رکبتی ثم قمت علی رجلی قائما رجاء أن یدعونی فقال ادعوا لی علیا فصاح الناس من کل جانب إنه أرمد رمدا لا یبصر موضع قدمه فقال أرسلوا إلیه و ادعوه فأتی به یقاد فوضع رأسه علی فخذه

ص: 21


1- من حجر خ ل.
2- فی المصدر: لم تکن.
3- الخصال 2: 120 و 124.
4- الاحتجاج: 73 و 74.

به سویش رفتم و بر یکدیگر ضربه وارد ساختیم. و بر سر او سنگی تراش داده شده، قرار داشت. چرا که از بزرگی سرش، کلاهخود بر آن وارد نمی­شد، پس - با ضربتی - آن سنگ را چنان شکافتم که شمشیر به سرش رسید و او را کشت. پس آیا در میان شما کسی هست که این کار را به انجام رسانده باشد؟ گفتند: به یقین که نه، نیست.(1)

روایت16.

الإحتجاج: از امام محمد باقر علیه السّلام در حدیث شورا روایت کرد که فرمود: امیرالمومنین علیه السّلام فرمود: شما را به خدا سوگند می­دهم، آیا در میان شما به جز من کسی هست که رسول خدا چشمان او را مسح کرده و پرچم را در روز خیبر به او سپرده باشد و گرما و سرما از او دور شده باشد؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا در میان شما به جز من کسی است که مرحب یهودی، جنگاور و سوارکار یهود را در نبرد کشته باشد؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا در میان شما به جز من کسی است که درِ خیبر را هنگامه فتح آن از جای برداشته و آن را صد ذراع حمل کرده باشد، و

بعد از او چهل مرد در برداشتن آن کوشیده و عاجز مانده باشند؟ گفتند: نه.(2)

روایت17.

أعلام الوری: غزوه خیبر در ذی الحجّه سال ششم هجری واقع شد و واقدی آورده است که آن در ابتدای سال هفتم هجری رخ داده است. و رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را بیست شب و اندی محاصره کرد و در قلعه­های خیبر چهارده هزار یهودی ساکن بودند. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله نیز شروع به فتح قلعه به قلعه آن کرد و از مستحکم­ترین و پرجمعیت­ترین آن قلعه­ها، دژ قموص بود. (برای فتح آن قلعه) ابوبکر پرچم مهاجران را در دست گرفت و با آن (پرچم) به نبرد یهود برخاست، ولی مغلوب گشت و عقب نشست. فردای آن روز عمر پرچم را در دست گرفت ولی (او نیز) شکست خورده و مغلوب در حالی بازگشت که او و همراهانش یکدیگر را به ترس و بزدلی متهم می­ساختند و کار بدانجا کشید که پیامبر اکرم صلی­ اللّه ­علیه­ و آله آزرده گردید و فرمود: «بی­شک فردا این پرچم را به مردی خواهم سپرد که جنگاوری مهاجم است و از میدان نمی­گریزد، خدا و رسولش را دوست دارد، و خدا و رسولش هم او را دوست دارند، بازنمی­گردد تا آنکه خداوند فتح و پیروزی را نصیب او کند». با این سخن، قریشیان به یکدیگر می­گفتند: از علی آسوده شدید که او دچار درد چشم است و جلوی پایش را هم نمی بیند. و علی علیه السلام وقتی سخن پیامبر را شنید، گفت: خداوندا! آنچه را تو منع سازی هیچ کس را یارای عطای آن نیست و بر آنچه که تو ببخشی، هیچ کس را توان منع آن نیست. (فردای آن روز) رسول خدا به صبح درآمد و مردم در اطراف او اجتماع کردند. سعد می­گوید: من در مقابل دیدگان پیامبر نشستم، سپس بر روی دو زانویم نشستم، سپس ایستادم، به امید آنکه مرا بخواند، ولی او فرمود: »علی را نزد من آورید». با این سخن مردم از هر سو بانگ برآوردند که او دچار درد چشم است و جلوی پایش را هم نمی بیند، ولی پیامبر فرمود: «به سوی او بفرستید و او را (به اینجا) بخوانید». او را آوردند، و او سرش را بر زانوی پیامبر صلی اللّه علیه و آله قرار داد

ص: 21


1- . الخصال 2: 120 و 124
2- . الاحتجاج: 74-73

ثم تفل فی عینیه فقام و کأن (1) عینیه جزعتان ثم أعطاه الرایة و دعا له فخرج یهرول هرولة فو الله ما بلغت أخراهم حتی دخل الحصن قال جابر فأعجلنا أن نلبس أسلحتنا و صاح سعد (2) أربع یلحق بک الناس فأقبل حتی رکزها قریبا من الحصن فخرج إلیه مرحب فی عادته بالیهود فبارزه فضرب رجله فقطعها و سقط و حمل علی علیه السلام و المسلمون علیهم فانهزموا.

قَالَ أَبَانٌ وَ حَدَّثَنِی زُرَارَةُ قَالَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام انْتَهَی إِلَی بَابِ الْحِصْنِ وَ قَدْ أُغْلِقَ فِی وَجْهِهِ فَاجْتَذَبَهُ اجْتِذَاباً وَ تَتَرَّسَ بِهِ ثُمَّ حَمَلَهُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ اقْتَحَمَ الْحِصْنَ اقْتِحَاماً وَ اقْتَحَمَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْبَابُ عَلَی ظَهْرِهِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا لَقِیَ عَلِیٌّ مِنَ النَّاسِ تَحْتَ الْبَابِ أَشَدَّ مِمَّا لَقِیَ مِنَ الْبَابِ ثُمَّ رَمَی بِالْبَابِ رَمْیاً وَ خَرَجَ الْبَشِیرُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام دَخَلَ الْحِصْنَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ فَخَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام یَتَلَقَّاهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله بَلَغَنِی (3) نَبَؤُکَ الْمَشْکُورُ وَ صَنِیعُکَ الْمَذْکُورُ قَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنْکَ فَرَضِیتُ أَنَا (4) عَنْکَ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَا یُبْکِیکَ یَا عَلِیُّ فَقَالَ فَرَحاً بِأَنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَنِّی رَاضِیَانِ قَالَ وَ أَخَذَ عَلِیٌّ فِیمَنْ أَخَذَ صَفِیَّةَ بِنْتَ حُیَیٍّ فَدَعَا بِلَالًا فَدَفَعَهَا إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ لَا تَضَعْهَا إِلَّا فِی یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی یَرَی فِیهَا رَأْیَهُ فَأَخْرَجَهَا بِلَالٌ وَ مَرَّ بِهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْقَتْلَی وَ قَدْ کَادَتْ تَذْهَبُ رُوحُهَا (5) فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَ نُزِعَتْ مِنْکَ الرَّحْمَةُ یَا بِلَالُ ثُمَّ اصْطَفَاهَا لِنَفْسِهِ ثُمَّ أَعْتَقَهَا وَ تَزَوَّجَهَا.

قَالَ: فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَیْبَرَ عَقَدَ لِوَاءً ثُمَّ قَالَ مَنْ یَقُومُ إِلَیْهِ (6) فَیَأْخُذُهُ بِحَقِّهِ وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یَبْعَثَ بِهِ إِلَی حَوَائِطِ فَدَکَ فَقَامَ الزُّبَیْرُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَنَا فَقَالَ أَمِطْ عَنْهُ ثُمَّ قَامَ إِلَیْهِ (7) سَعْدٌ فَقَالَ أَمِطْ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ

ص: 22


1- فی المصدر: فکأن.
2- فی المصدر: و صاح سعد یا ابا الحسن أربع.
3- فی المصدر: قد بلغنی.
4- فی المصدر: و رضیت أنا.
5- فی المصدر: و قد کادت تذهب روحها جزعا.
6- المصدر خلی عن لفظة: «الیه».
7- المصدر خلی عن لفظة: «الیه».

و پیامبر صلی اللّه علیه وآله از آب دهانش بر دیدگان او نهاد. علی در حالی که چشمانش چون مهره­های یمانی گشته بودند، از جای برخاست. سپس پیامبر پرچم را به او سپرد و برایش دعا کرد. علی علیه­السّلام که به شتاب در حرکت بود، خارج شد. به خدا سوگند هنوز نفرات آخر نرسیده بودند که او وارد قلعه شد. جابر می گوید: او ما را واداشت که شتاب کنیم و سلاح هایمان را برداریم. سعد فریاد زد: توقف کن تا مردم به تو برسند. او پیش رفت تا آنکه پرچم را در نزدیکی قلعه، در زمین فرو برد و مرحب طبق عادتش، با یهود به سوی او خارج شد. علی علیه­السّلام با او به نبرد پرداخت و ضربه­ای بر پایش وارد ساخت که آن را قطع کرد و مرحب نقش زمین شد و علی علیه السّلام و مسلمانان بر آنان هجوم بردند و یهودیان شکست خوردند.

أبان می گوید: زراره برایم گفت: امام باقر علیه السّلام فرمود: علی علیه السلام به در قلعه رسید در حالی که به رویش بسته شده بود. پس آن را از جای برکند و سپر خود قرار داد. سپس آن را بر پشتش نهاد و قلعه را به سختی مورد حمله و هجوم قرار داد و مسلمانان نیز هجوم بردند و در حالی که در بر پشت او قرار داشت، از روی آن گذشتند. فرمود: به خدا سوگند برخوردی که مردم با علی علیه­السّلام داشتند در حالی که زیر در - خیبر - بود، سخت­تر از سنگینی تحمل کردن در بود. سپس با قدرت هر چه تمام­تر در را پرتاب کرد و بشارت دهنده به نزد رسول خدا رفت و آگاهش ساخت که علی وارد قلعه شد. رسول خدا با شنیدن این خبر به سوی او رفت و علی نیز به سوی او خارج شد و از او استقبال کرد، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: »خبر کار قابل سپاس و عملکرد قابل تقدیرت به من رسید، خدا از تو راضی و خشنود گردیده است، پس من نیز از تو راضی و خشنود گشتم». علی علیه السّلام گریست. پیامبر به او فرمود: «یا علی چه چیزی تو را به گریه وا می دارد؟» عرض کرد: گریه­ام به خاطر شادی از رضایت خدا و رسولش از من است. گفت: صفیه دختر حییّ در میان کسانی بود که علی علیه السلام به اسارت گرفته بود. پس بلال را فراخواند و صفیه را به او سپرد و فرمود: او را تنها به شخص رسول خدا بسپار تا در مورد او رأی و نظر خود را بیان کند. بلال نیز او را بیرون آورد. ولی او را از کنار جنازه کشته شدگان عبور داد و به نزد رسول خدا برد، تا آنجا که نزدیک بود جان صفیه برآید. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «ای بلال! آیا رحمت الهی از تو سلب شده است؟ (که زنی را بر جنازه کشته­هایش عبور می­دهی؟). سپس صفیه را برای خود برگزید و آزادش کرد و با او ازدواج کرد.

گفت: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از خیبر فارغ گشت، پرچمی بست و فرمود: «چه کسی حمل این پرچم را بر عهده می­گیرد و حق آن را اداء می کند؟» و او می­خواست که آن پرچم را به سوی بوستان­های فدک بفرستد. زیبر برخاست و گفت: من. فرمود: «کنار برو». سپس سعد برخاست. فرمود: «کنار برو» سپس فرمود:

ص: 22

یَا عَلِیُّ قُمْ إِلَیْهِ فَخُذْهُ فَأَخَذَهُ فَبَعَثَ بِهِ إِلَی فَدَکَ فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَحْقُنَ دِمَاءَهُمْ فَکَانَتْ حَوَائِطُ فَدَکَ لِرَسُولِ اللَّهِ خَاصّاً خَالِصاً فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُؤْتِیَ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَنْ قُرْبَایَ (1) وَ مَا حَقُّهَا قَالَ فَاطِمَةُ فَأَعْطِهَا حَوَائِطَ فَدَکَ وَ مَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فِیهَا فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ وَ کَتَبَ لَهَا کِتَاباً جَاءَتْ بِهِ بَعْدَ مَوْتِ أَبِیهَا إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ قَالَتْ هَذَا کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی وَ لِابْنَیَّ.

قَالَ: وَ لَمَّا افْتَتَحَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ أَتَاهُ الْبَشِیرُ بِقُدُومِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابِهِ مِنَ الْحَبَشَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا (3) أَسَرُّ بِفَتْحِ خَیْبَرَ أَمْ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ.

وَ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ أَرْضِ الْحَبَشَةِ تَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ جَعْفَرٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَجَّلَ یَعْنِی مَشَی عَلَی رِجْلٍ وَاحِدَةٍ إِعْظَاماً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَبَّلَ رَسُولُ اللَّهِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ (4).

وَ رَوَی زُرَارَةُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا اسْتَقْبَلَ جَعْفَراً الْتَزَمَهُ ثُمَّ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ (5) قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ قَبْلَ أَنْ یَسِیرَ إِلَی خَیْبَرَ عَمْرَو بْنَ أُمَیَّةَ الضَّمْرِیَّ (6) إِلَی النَّجَاشِیِّ عَظِیمِ الْحَبَشَةِ (7) وَ دَعَاهُ إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَسْلَمَ وَ کَانَ أَمَرَ عَمْراً أَنْ یَتَقَدَّمَ بِجَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ فَجَهَّزَ النَّجَاشِیُّ جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ بِجَهَازٍ حَسَنٍ وَ أَمَرَ لَهُمْ بِکِسْوَةٍ وَ حَمَلَهُمْ فِی سَفِینَتَیْنِ (8).

بیان

قال الجزری الجزع بالفتح الخرز الیمانی و یقال ربع یربع

ص: 23


1- فی المصدر: و من قراباتی.
2- فی المصدر: و لما فتح.
3- فی المصدر: ما أدری بایهما أسر؟.
4- فی المصدر: ما بین عینیه.
5- فی المصدر: ثم قبل عینیه.
6- فی المصدر: و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قبل أن یسیر الی خیبر ارسل عمرو بن امیة الضمیری. أقول: الاصوب: الضمری.
7- الحبش خ ل.
8- باعلام الوری بأعلام الهدی. 62 و 63 (ط 1) و 107- 109 ط 1.

«ای علی، به سویش برو و آن را بردار.» علی نیز آن را برداشت و پیامبر با آن پرچم او را به سوی فدک فرستاد و او هم با آنان بر محفوظ ماندن خونشان مصالحه کرد. و باغ­های فدک خاصّ رسول خدا گشت. پس جبرئیل علیه السلام نازل شد و فرمود: خداوند عزّ و جلّ تو را دستور می­دهد که حق و حقوق خویشانت را ادا نمایی. فرمود: «ای جبرئیل! خویشانم چه کسانی هستند؟ و حقشان چیست؟» جبرئیل فرمود: فاطمه؛ و باغ­های فدک و آنچه از آن خدا و رسولش در آن است را به او بده. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه سلام الله علیها را فراخواند و برای او نوشته­ای نگاشت که بعد از درگذشت پدرش آن را نزد ابوبکر آورد و گفت: این نوشته رسول خدا صلی الله علیه و آله برای من و پسرانم است. گفت: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خیبر را گشود، به او مژده آمدن جعفر بن ابی طالب و اصحابش از حبشه به مدینه داده شد، پس فرمود: «نمی­دانم به کدام یک بیشتر خوشحال باشم؟ به فتح خیبر یا به آمدن جعفر؟» سفیان ثوری از جابر روایت کرده است که گفت: هنگامی که جعفر بن ابی طالب از سرزمین حبشه آمد، رسول خدا از او استقبال کرد و وقتی نگاه جعفر به رسول خدا افتاد، از روی احترام به پیامبر، یک پایش را بالا آورد و بر پای دیگر، جست و خیز کرد و پیامبر میان دو دیده­اش را بوسید.

و زراره از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جعفر استقبال کرد، او را در آغوش گرفت. سپس میان دیدگانش را بوسید. و گفت: رسول خدا قبل از آنکه رهسپار خیبر شود، عمرو بن اُمیّه ضمری را به سوی نجاشی پادشاه حبشه فرستاد و او را به اسلام دعوت کرد. او نیز اسلام آورد، و پیامبر به عمرو دستور داده بود که جعفر و اصحابش را بازگرداند. نجاشی نیز امکانات کافی و شایسته­ای را در اختیار جعفر و اصحابش قرار داد و به آن­ها خلعت عطا نمود و دو کشتی در اختیارشان قرار داد.(1)

توضیح

جزری گفته است: «الجزع» با فتحه: مهره یمانی. و گفته می شود: «ربع یربع»

ص: 23


1- . اعلام الوری بأعلام الهدی: 62 و 63 (ط 1) و 109-107، (ط 1).

أی وقف و انتظر و قال فی حدیث خیبر إنه أخذ الرایة فهزها ثم قال من یأخذها بحقها فجاء فلان فقال أنا فقال أمط ثم جاء آخر فقال أمط أی تنح و اذهب و قال الحجل أن یرفع رجلا و یقفز علی الأخری من الفرح و قد یکون بالرجلین إلا أنه قفز و قیل الحجل مشی المقید.

«18»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَعْفَرٍ یَا جَعْفَرُ أَ لَا أَمْنَحُکَ أَ لَا أُعْطِیکَ أَ لَا أَحْبُوکَ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ یُعْطِیهِ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً فَتَشَوَّفَ النَّاسُ لِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ إِنِّی أُعْطِیکَ شَیْئاً إِنْ أَنْتَ صَنَعْتَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَانَ خَیْراً لَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا ثُمَّ عَلَّمَهُ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ جَعْفَرٍ عَلَی مَا سَیَأْتِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

بیان

تشوف للشی ء أی طمح إلیه بصره.

«19»

ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا جَاءَهُ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْحَبَشَةِ قَامَ إِلَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ خُطْوَةً وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ بَکَی وَ قَالَ لَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ سُرُوراً بِقُدُومِکَ یَا جَعْفَرُ أَمْ بِفَتْحِ اللَّهِ عَلَی أَخِیکَ خَیْبَرَ وَ بَکَی فَرَحاً بِرُؤْیَتِهِ (2).

«20»

یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ بِسْطَامَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ یَلْتَزِمُ الرَّجُلُ أَخَاهُ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ افْتَتَحَ خَیْبَرَ أَتَاهُ الْخَبَرُ أَنَّ جَعْفَراً قَدْ قَدِمَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ سُرُوراً بِقُدُومِ جَعْفَرٍ أَوْ بِفَتْحِ خَیْبَرَ قَالَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ جَاءَ جَعْفَرٌ قَالَ فَوَثَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَالْتَزَمَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ الْأَرْبَعُ رَکَعَاتٍ الَّتِی بَلَغَنِی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ جَعْفَراً أَنْ یُصَلِّیَهَا فَقَالَ لَمَّا قَدِمَ علیه السلام عَلَیْهِ قَالَ لَهُ یَا جَعْفَرُ أَ لَا أُعْطِیکَ أَ لَا أَمْنَحُکَ أَ لَا أَحْبُوکَ قَالَ فَتَشَوَّفَ النَّاسُ وَ رَأَوْا

ص: 24


1- فروع الکافی 1: 129 130.
2- الخصال 2: 82 و 83، عیون أخبار الرضا: 140.

یعنی ایستاد و منتظر ماند. و گفت: در حدیث خیبر، او پرچم را برداشت و تکان داد. سپس فرمود: «چه کسی این پرچم را به حق و شایستگی­اش برمی­دارد؟» پس فلانی آمد و گفت: من، پس فرمود: «إمط.» سپس دیگری آمد پس فرمود: «إمط.» یعنی کنار بکش و برو. و گفت: «الحجل»: یعنی یک پا را بالا بیاورد و بر پای دیگر از شادی بالا بپرد. و ممکن است با هر دو پا باشد که به آن «قفز» (پرش) گفته می­شود و گفته شده است: «الحجل» یعنی راه رفتن فرد در قید و بند.

روایت18.

کافی: ابوبصیر از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی ­اللّه ­علیه ­و آله به جعفر فرمود: «ای جعفر: آیا نمی­خواهی چیزی به تو دهم؟ آیا نمی­خواهی چیزی به تو عطا کنم؟ آیا نمی­خواهی چیزی به تو ببخشم؟» پس جعفر به او گفت: بله، دوست دارم ای رسول خدا. مردم گمان بردند که پیامبر به او طلا یا نقره خواهد داد. بنابراین با اشتیاق چشم دوختند. ولی پیامبر به او فرمود: «من به تو چیزی می­دهم که اگر هر روز به آن عمل کنی، برایت از دنیا و آنچه که در آن است بهتر خواهد بود.» سپس نماز جعفر را به او آموخت که إن شاء الله در ادامه خواهد آمد.(1).

توضیح

«تشوف للشیء»: یعنی به آن چشم دوخت.

روایت19.

الخصال، عیون أخبار الرضا: آورده است که علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا، هنگامی که جعفر بن ابی طالب از حبشه به نزد او آمد، به سوی او رفت و دوازده گام به استقبالش شتافت، و میان دیدگان او را بوسید و گریست و فرمود: «نمی­دانم به کدام یک از آن دو شادمان تر باشم؟ به آمدن تو ای جعفر، یا به فتح الهی خیبر به دست برادرت؟» و از شادی دیدن او گریست.(2)

روایت20.

التهذیب: بسطام از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که مردی به ایشان گفت: فدایت شوم، آیا مرد، برادر خود را در آغوش می­کشد؟ فرمود: بله. رسول خدا در روزی که خیبر را فتح کرد، آگاه شد که جعفر آمده است. پس فرمود: «به خدا سوگند نمی­دانم به کدام یک از این دو بیشتر خوشحالم، به آمدن جعفر یا به فتح خیبر؟». گفت: طولی نکشید که جعفر آمد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله از جای برجست و او را در آغوش گرفت و میان دیدگان او را بوسید. پس آن مرد به او گفت: چهار رکعتی که شنیده­ام رسول خدا به جعفر دستور داد که آن را بخواند، - ماجرایش چه بود؟- حضرت پاسخ داد: وقتی جعفر به نزد پیامبر صلی ­اللّه ­علیه ­و آله آمد، پیامبر به او فرمود: «ای جعفر! آیا نمی­خواهی چیزی به تو دهم؟ آیا نمی­خواهی چیزی به تو عطا کنم؟ آیا نمی­خواهی چیزی به تو ببخشم؟». گفت: پس مردم بدان خیره گشتند و گمان بردند

ص: 24


1- . فروع الکافی 1: 130-129
2- . الخصال 2 :83-82 ، عیون اخبار الرضا: 140

أَنَّهُ یُعْطِیهِ ذَهَباً أَوْ فِضَّةً قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صَلِّ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ مَتَی مَا صَلَّیْتَهُنَّ غُفِرَ لَکَ مَا بَیْنَهُنَّ إِنِ اسْتَطَعْتَ کُلَّ یَوْمٍ وَ إِلَّا فَکُلَّ یَوْمَیْنِ أَوْ کُلَّ جُمْعَةٍ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَةٍ فَإِنَّهُ یُغْفَرُ لَکَ مَا بَیْنَهُمَا الْخَبَرَ (1).

«21»

قب، المناقب لابن شهرآشوب فُتِحَ خَیْبَرُ فِی الْمُحَرَّمِ سَنَةَ سَبْعٍ وَ لَمَّا رَأَتْ أَهْلُ خَیْبَرَ عَمَلَ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ ابْنُ أَبِی الْحُقَیْقِ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله انْزِلْ فَأُکَلِّمَکَ قَالَ نَعَمْ فَنَزَلَ وَ صَالَحَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَلَی حَقْنِ دِمَاءِ مَنْ فِی حُصُونِهِمْ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا بِثَوْبٍ وَاحِدٍ فَلَمَّا سَمِعَ أَهْلُ فَدَکٍ قِصَّتَهُمْ بَعَثُوا مُحَیَّصَةَ بْنَ مَسْعُودٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَسْأَلُونَهُ أَنْ یَسْتُرَهُمْ بِأَثْوَابٍ فَلَمَّا نَزَلُوا سَأَلُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْ یُعَامِلَهُمُ الْأَمْوَالَ عَلَی النِّصْفِ فَصَالَحَهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ کَذَلِکَ فَعَلَ بِأَهْلِ خَیْبَرَ (2).

«22»

ل، الخصال الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَلَوِیُّ عَنْ جَدِّهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زَیْدٍ قَالَ سَمِعْتُ جَمَاعَةً مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَقُولُونَ إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ لَمَّا قَدِمَ مِنْ أَرْضِ الْحَبَشَةِ وَ کَانَ بِهَا مُهَاجِراً وَ ذَلِکَ یَوْمُ فَتْحِ خَیْبَرَ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَسَرُّ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ أَوْ بِفَتْحِ خَیْبَرَ (3).

«23»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ قَالَ: کُنْتُ مُجَاوِراً بِمَکَّةَ فَسَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ أَیْنَ أُحْرِمُ بِالْحَجِّ فَقَالَ مِنْ حَیْثُ أَحْرَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجِعْرَانَةِ (4) أَتَاهُ فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ فُتُوحٌ الطَّائِفُ وَ فَتْحُ خَیْبَرَ وَ الْفَتْحُ (5).

بیان

لعل خیبر هنا تصحیف حنین کما فی بعض النسخ و یمکن أن یقال کانت البشارة بفتح خیبر فی الحدیبیة و هو قریب من الجعرانة.

ص: 25


1- التهذیب 1: 175 و 176.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 176.
3- الخصال 1: 38 و 39.
4- الجعرانة بسکون العین و التخفیف و قد تکسر العین و تشد الراء: موضع قریب من مکّة.
5- فروع الکافی 1: 249.

که پیامبر به او طلا یا نقره خواهد داد. جعفر پاسخ داد: البته ای رسول خدا. فرمود: چهار رکعت نماز بخوان که هرگاه آن را بخوانی، در فاصله میان آن­ها، آنچه واقع شود، خدا آن را می­آمرزد. اگر توانستی هر روز بخوان و اگر نتوانستی هر دو روز یا هر جمعه یا هر ماه، یا هر سال بخوان، که خدا برای تو آنچه را که میان آن دو واقع می­شود، مورد آمرزش قرار می­دهد.(1)

روایت21.

مناقب ابن شهر آشوب: فتح خیبر در محرم سال هفتم هجری صورت گرفت. چون اهل خیبر کار علی علیه ­السّلام را مشاهده کردند، ابن ابی الحقیق به پیامبر گفت: می­آیم تا با تو سخن گویم. فرمود: «می­پذیرم». پس پایین و آمد و با پیامبر مصالحه کرد، به شرط آنکه جان ساکنان قلعه­ها حفظ شود و در عوض، آنان فقط با لباسی که بر تن دارند از آنجا خارج شوند. وقتی اهل فدک از جریان کار خیبریان آگاه شدند، محیصة بن مسعود را به سوی پیامبر فرستادند و از او ­خواستند، لباس­هایشان را بر تن ایشان باقی بگذارد (و از آنان نگیرد). ولی هنگامی که به نزد پیامبر آمدند از او خواستند که در مورد اموال ایشان به نصف اکتفا کند. پیامبر نیز بر این اساس با آنان مصالحه کرد که با اهل خیبر هم، چنین کرده بود.(2)

روایت22.

الخصال: حسن بن زید روایت کرده است که گفت: شنیدم گروهی از اهل بیتم می­گفتند: هنگامی که جعفر بن ابی طالب از حبشه آمد - که به آنجا هجرت کرده و بازگشتش روز فتح خیبر بود - پیامبر صلی اله علیه و آله از جای برخاست و میان دیدگان او را بوسید و فرمود: «نمی­دانم به کدام یک از این دو خوشحال­ترم؟ به آمدن جعفر یا به فتح خیبر؟»(3)

روایت23.

کافی: ابوالفضل نقل کرده است: هنگامی که در مجاورت مکه بودم، از امام صادق علیه السّلام پرسیدم، از کجا به حج مُحرم شوم؟ حضرت فرمود: از آنجایی که رسول خدا در جعرانه(4)

محرم شد که برای او در آن مکان، پیروزی­های طائف و خیبر و فتح صورت گرفت.(5)

توضیح

احتمالاً خیبر در اینجا مصحّف حنین باشد، چنان­که در برخی نسخه­ها آمده است. و می­توان گفت: بشارت و مژده فتح خیبر، در حدیبیه که نزدیک جعرانه است، داده شده است.

ص: 25


1- . التهذیب 1: 176 - 175
2- . مناقب آل أبی طالب 1: 176
3- . الخصال 1: 39-38
4- . «الجعرانه»: به سکون عین و تخفیف و گاهی عین کسره و راء مشدّد می­­شود، مکانی در نزدیکی مکه است.
5- . فروع الکافی 1: 249
«24»

لی، الأمالی للصدوق الصَّائِغُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ بَسَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ لَهِیعَةَ عَنِ ابْنِ قُنْبُلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَفَعَ الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً فَدَفَعَهَا إِلَی آخَرَ فَرَجَعَ یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ قَدْ رَدَّ الرَّایَةَ مُنْهَزِماً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ ادْعُوا لِی عَلِیّاً فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ رَمِدٌ فَقَالَ ادْعُوهُ فَلَمَّا جَاءَ تَفَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَیْنَیْهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ ادْفَعْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ ثُمَّ دَفَعَ الرَّایَةَ إِلَیْهِ وَ مَضَی فَمَا رَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا بِفَتْحِ خَیْبَرَ ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا دَنَا مِنَ الْقَمُوصِ أَقْبَلَ أَعْدَاءُ اللَّهِ مِنَ الْیَهُودِ یَرْمُونَهُ بِالنَّبْلِ وَ الْحِجَارَةِ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی دَنَا مِنَ الْبَابِ فَثَنَی رِجْلَهُ (1) ثُمَّ نَزَلَ مُغْضَباً إِلَی أَصْلِ عَتَبَةِ الْبَابِ فَاقْتَلَعَهُ ثُمَّ رَمَی بِهِ خَلْفَ ظَهْرِهِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً قَالَ ابْنُ عَمْرٍو مَا عَجِبْنَا مِنْ فَتْحِ اللَّهِ خَیْبَرَ عَلَی یَدَیْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ لَکِنَّا عَجِبْنَا مِنْ قَلْعِهِ الْبَابَ وَ رَمْیِهِ خَلْفَهُ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً وَ لَقَدْ تَکَلَّفَ حَمْلَهُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَمَا أَطَاقُوهُ فَأُخْبِرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ أَعَانَهُ عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ مَلَکاً (2).

«25»

لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْحَبَّالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِی رِسَالَتِهِ إِلَی سَهْلِ بْنِ حُنَیْفٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ اللَّهِ مَا قَلَعْتُ بَابَ خَیْبَرَ وَ رَمَیْتُ بِهِ خَلْفَ ظَهْرِی أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً بِقُوَّةٍ جَسَدِیَّةٍ وَ لَا حَرَکَةٍ غِذَائِیَّةٍ لَکِنِّی أُیِّدْتُ بِقُوَّةٍ مَلَکُوتِیَّةٍ وَ نَفْسٍ بِنُورِ رَبِّهَا مُضِیئَةٍ (3) وَ أَنَا مِنْ أَحْمَدَ کَالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَی قِتَالِی لَمَا وَلَّیْتُ وَ لَوْ أَمْکَنَتْنِی الْفُرْصَةُ مِنْ رِقَابِهَا لَمَا بَقَّیْتُ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِ مَتَی حَتْفُهُ عَلَیْهِ سَاقِطٌ فَجَنَانُهُ فِی الْمُلِمَّاتِ رَابِطٌ (4).

ص: 26


1- رجلیه خ ل.
2- أمالی الصدوق: 307.
3- مضیة خ ل.
4- أمالی الصدوق 307.

روایت24.

امالی صدوق: عبدالله بن عمرو بن عاص گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر پرچم را به یک تن از اصحابش داد. ولی او شکست خورد و بازگشت. سپس آن را به دیگری سپرد که او هم در حالی که یارانش را ترسو می­نامید و آنان هم او را به ترس و بزدلی متهم می­ساختند، شکست خورده و مغلوب، پرچم را بازگردانید. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «به یقین فردا این پرچم را به مردی خواهم داد که خدا و رسول خدا را دوست دارد و خدا و رسول خدا هم او را دوست دارند. باز نمی گردد، تا آنکه خداوند به دستان او فتح و پیروزی را محقق گرداند» و چون به صبح درآمد، فرمود: «علی را به نزد من بخوانید». گفته شد: ای رسول خدا! او دچار درد چشم است. فرمود: «او را بخوانید».

چون در نزد وی حضور یافت، رسول خدا صلی الله علیه و آله آب دهانش را بر دیدگان او نهاد و فرمود: «خدایا! گرما و سرما را از او دور ساز.» سپس پرچم را به او داد و علی علیه السلام عازم نبرد شد و تنها زمانی به نزد رسول خدا برگشت که خیبر را گشوده بود. سپس گفت: وقتی او نزدیک قلعه قموص شد، دشمنان خدا از یهود، او را هدف تیر و سنگ قرار دادند. علی علیه السلام نیز بر آنان هجوم برد تا آنکه نزدیک در شد. در این هنگام پایش را خم کرد، سپس خشمگین به سوی آستانه در رفت و آن را از جای کند. سپس آن را چهل ذراع به پشت سرش پرتاب کرد. ابن عمرو گفت: ما از اینکه خداوند به دستان علی خیبر را گشود تعجب نکردیم، ولی از اینکه او در را از جا کند و چهل ذراع به پشت سرش پرتاب کرد، در شگفت شدیم، و حال آنکه چهل مرد برای حمل آن، کوشش خود را به کار بستند، ولی از حمل و جابجایی آن بازماندند. و هنگامی که این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله داده شد، فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، به یقین چهل فرشته دراین کار او را یاری کردند».(1)

روایت25.

امالی صدوق: امام صادق، از پدرانش علیهم السلام روایت کرده است: امیر المومنین علیه السلام در نامه خود به سهل بن حنیف - رحمه الله - فرمود: به خدا سوگند من در خیبر را با قدرت جسمی و تغذیه از جای نکنده و چهل ذراع به پشت سرم پرتاب نکردم. بلکه با قدرتی ملکوتی و نفسی که از نور پروردگارش روشن بود، پشتیبانی شدم، و من نسبت به احمد مانند نوری از نور هستم. و به خدا سوگند، اگر عرب برای نبرد با من پشت به پشت هم دهند، هرگز به آنان پشت نمی­کنم (و نمی گریزم). و اگر فرصت می­یافتم که گردن آنان را بزنم، احدی را باقی نمی­گذاشتم. و آن که اهمیتی به زمان در رسیدن مرگش ندهد، قلبش در سختی­ها محکم و استوار خواهد بود. (2)

ص: 26


1- . امالی صدوق: 307
2- . امالی صدوق: 307
«26»

ل، الخصال فِیمَا أَجَابَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْیَهُودِیَّ الَّذِی سَأَلَ عَنْ عَلَامَاتِ الْأَوْصِیَاءِ أَنْ قَالَ وَ أَمَّا السَّادِسَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَّا وَرَدْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَدِینَةَ أَصْحَابِکَ خَیْبَرَ عَلَی رِجَالٍ مِنَ الْیَهُودِ وَ فُرْسَانِهَا مِنْ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهَا فَتَلَقَّوْنَا بِأَمْثَالِ الْجِبَالِ مِنَ الْخَیْلِ وَ الرِّجَالِ وَ السِّلَاحِ وَ هُمْ فِی أَمْنَعِ دَارٍ وَ أَکْثَرِ عَدَدٍ کُلٌّ یُنَادِی یَدْعُو (1) وَ یُبَادِرُ إِلَی الْقِتَالِ فَلَمْ یَبْرُزْ إِلَیْهِمْ مِنْ أَصْحَابِی أَحَدٌ إِلَّا قَتَلُوهُ حَتَّی إِذَا احْمَرَّتِ الْحَدَقُ وَ دُعِیتُ إِلَی النِّزَالِ وَ أَهَمَّتْ کُلَّ امْرِئٍ نَفْسُهُ وَ الْتَفَتَ بَعْضُ أَصْحَابِی إِلَی بَعْضٍ وَ کُلٌّ یَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ انْهَضْ فَأَنْهَضَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی دَارِهِمْ فَلَمْ یَبْرُزْ إِلَیَّ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا قَتَلْتُهُ وَ لَا یَثْبُتُ لِی فَارِسٌ إِلَّا طَحَنْتُهُ ثُمَّ شَدَدْتُ عَلَیْهِمْ شِدَّةَ اللَّیْثِ عَلَی فَرِیسَتِهِ حَتَّی أَدْخَلْتُهُمْ جَوْفَ مَدِینَتِهِمْ مُسَدِّداً عَلَیْهِمْ فَاقْتَلَعْتُ بَابَ حِصْنِهِمْ بِیَدِی حَتَّی دَخَلْتُ عَلَیْهِمْ مَدِینَتَهُمْ وَحْدِی أَقْتُلُ مَنْ یَظْهَرُ فِیهَا مِنْ رِجَالِهَا وَ أَسْبِی مَنْ أَجِدُ مِنْ نِسَائِهَا حَتَّی افْتَتَحْتُهَا وَحْدِی وَ لَمْ یَکُنْ لِی فِیهَا مُعَاوِنٌ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ (2).

«27»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الْحَمَّامِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُعَاذِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ مُسَدَّدٍ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ سُهَیْلٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ قَالَ عُمَرُ مَا أَحْبَبْتُ الْإِمَارَةَ قَبْلَ یَوْمِئِذٍ فَدَعَا عَلِیّاً علیه السلام فَبَعَثَهُ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَقَاتِلْ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ وَ لَا تَلْتَفِتْ فَمَشَی سَاعَةً أَوْ قَالَ قَلِیلًا ثُمَّ وَقَفَ وَ لَمْ یَلْتَفِتْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلَی مَا أُقَاتِلُ النَّاسَ قَالَ قَاتِلْهُمْ حَتَّی یَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَقَدْ مَنَعُوا مِنْکَ دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّهَا وَ حِسَابُهُمْ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3).

«28»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ

ص: 27


1- و یدعو خ ل.
2- الخصال 2: 16.
3- أمالی ابن الشیخ: 242.

روایت26.

الخصال: امیر المؤمنین علیه السلام در پاسخ به مردی یهودی که درباره نشانه­های أوصیاء سوال پرسید، فرمود: «و اما ششم ای یهودی: ما به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در شهر یارانت:خیبر بر مردانی از یهود و سواران جنگجویشان از قریش و غیر آن وارد شدیم. پس با کوه­هایی از اسبان و مردان و سلاح با ما مواجه گشتند و آن­ها در استوارترین و دست نیافتنی­ترین خانه (قلعه) و با بیشترین نفرات حضور داشتند. هر کس ندا داده و به جنگ می­خواند و به میدان نبرد می­شتافت و کسی از یارانم به مقابله­شان برنخاست، مگر آنکه او را کشتند. تا آنکه دیدگان به سرخی گرایید و به مبارزه خوانده شدم و هر کسی از جان خود بیمناک گشت و یارانم رو به یکدیگر کردند و همگی ­گفتند: ای أباالحسن به پاخیز! پس رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به سوی قلعه آنان گسیل داشت و احدی از آنان به مقابله­ام برنخاست مگر آنکه او را کشتم و هیچ سوار جنگاوری در برابرم ایستادگی نکرد، مگر آنکه هلاکش ساختم. سپس بر آنان همانند هجوم شیر بر شکارش، یورش بردم تا آنکه آنان را وارد شهرشان ساختم، در حالی که آنان را هدف ضربات شمشیر قرار می­دادم. در این هنگام با دستم دروازه قلعه آنان را از جای کندم و به تنهایی بر آن­ها در شهرشان وارد گشتم. آنجا مردان شهر را که در برابرم قرار می­گرفتند، می­کشتم و زنانی را که می­یافتم به اسارت می­گرفتم تا آنکه به تنهایی آن را فتح کردم و در آنجا یاوری جز پروردگار نداشتم. (1)

روایت27.

امالی طوسی: ابوهریره گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «به یقین فردا این پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش او را دوست دارند، و او هم خدا و رسولش را دوست دارد. باز نمی­گردد تا آنکه خداوند پیروزی را نصیب او کند.» عمر گفت: قبل از آن روز علاقه­ای به امیری و فرمانروایی نداشتم. پس علی را فراخواند و او را فرستاد. و به او فرمود: «برو و بجنگ تا آنکه خدای بزرگ و بلند مرتبه فتح و پیروزی را نصیب تو سازد و (و قبل از فتح آنجا) بازنگرد.» پس ساعتی رفت - یا گفت: کمی - سپس ایستاد، در حالی که روی برنگردانده بود و عرض داشت: ای رسول خدا! بر چه اساسی با مردم به جنگ برخیزم؟ فرمود: «با آنان بجنگ تا آنکه شهادت دهند خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد رسول و فرستاده خداست. پس اگر چنین کردند، خون و اموالشان را از تو محفوظ داشته­اند. مگر آنجا که حق ایجاب کند و حساب آن­ها با خداوند بزرگ و بلند مرتبه است».(2)

روایت28.

امالی طوسی:

ص: 27


1- . الخصال 2: 16
2- . امالی ابن الشیخ: 242

بْنِ شَیْبَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ بِلَالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَفَعَ خَیْبَرَ إِلَی أَهْلِهَا بِالشَّطْرِ فَلَمَّا کَانَ عِنْدَ الصِّرَامِ بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ فَخَرَصَهَا عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ إِنْ شِئْتُمْ أَخَذْتُمْ بِخَرْصِنَا وَ إِنْ شِئْنَا أَخَذْنَا وَ احْتَسَبْنَا لَکُمْ فَقَالُوا هَذَا الْحَقُّ بِهَذَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ (1).

«29»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَرَجْنَا إِلَی خَیْبَرَ فَإِذَا نَحْنُ بِوَادٍ ملأ (2) [مَلْآنَ مَاءً فَقَدَّرْنَاهُ أَرْبَعَ عَشْرَةَ (3) قَامَةً فَقَالَ النَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِنَا وَ الْوَادِی أَمَامَنَا کَمَا قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ فَنَزَلَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ (4) اللَّهُمَّ إِنَّکَ جَعَلْتَ لِکُلِّ مُرْسَلٍ عَلَامَةً فَأَرِنَا قُدْرَتَکَ (5) فَرَکِبَ وَ عَبَرَتِ الْخَیْلُ وَ الْإِبِلُ لَا تَنْدَی حَوَافِرُهَا وَ أَخْفَافُهَا (6) فَفَتَحُوهُ ثُمَّ أُعْطِیَ بَعْدَهُ فِی أَصْحَابِهِ حِینَ عُبُورِ عَمْرِو بْنِ مَعْدِیکَرِبَ الْبَحْرَ (7) بِالْمَدَائِنِ بحبشه (8) [بِجَیْشِهِ .

«30»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمَّا سَارَ إِلَی خَیْبَرَ أَخَذَ أَبُو بَکْرٍ الرَّایَةَ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ فَحَارَبَهُمْ فَحَمَلَتِ الْیَهُودُ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ وَ لَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَخَذَ عُمَرُ الرَّایَةَ فَخَرَجَ بِهِمْ ثُمَّ رَجَعَ یُجَبِّنُ النَّاسَ (9) فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَرْجِعُونَ مُنْهَزِمِینَ یُجَبِّنُونَ أَصْحَابَهُمْ أَمَا لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدِهِ (10) وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام أَرْمَدَ الْعَیْنِ فَتَطَاوَلَ جَمِیعُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالُوا أَمَّا عَلِیٌّ فَإِنَّهُ لَا یُبْصِرُ شَیْئاً لَا سَهْلًا وَ لَا جَبَلًا

ص: 28


1- الأمالی: 218.
2- ملان خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- عشرة خ ل. أقول: فی المصدر: فاذا هو أربعة عشر قامة.
4- ثم قال خ ل.
5- من قدرتک خ ل.
6- فی المصدر: «و لا اخفافها» و لم یذکر بعد ذلک فیه.
7- بالمدائن و البحر.
8- الخرائج: 184. أقول: لعل «بحبشه» مصحف بجیشه.
9- أصحابه خ ل.
10- علی یدیه خ ل.

جعفر بن محمد از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله خیبر را به نصف به ساکنان آن داد. پس چون موعد برداشت محصول رسید، عبدالله بن رواحه را به سوی آنان فرستاد و او میزان محصول آنان را تخمین زد. بعد از تخمین محصول، پیامبر فرمود: شما محصول را برداشت می­کنید و سهم ما را می­دهید، یا ما برداشت کنیم و سهم شما را بدهیم؟ پس گفتند: این همان حق است و بر این اساس آسمان­ها و زمین استوار و برپا گشته­اند.(1)

روایت29.

الخرائج: از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: هنگامی که به سوی خیبر خارج شدیم، ناگهان با دره پر آبی مواجه شدیم که آن را 14 قامت [مقیاس اندازه­گیری] تخمین زدیم. مردمان گفتند: ای رسول خدا! دشمن در پشت سر ما و این دره در پیش روی ماست، همچنان که پیروان موسی گفتند: بی­شک ما را به چنگ خواهند آورد. با این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و فرمود: «بار الها، تو برای هر فرستاده­ای نشانه­ای قرار دادی، پس قدرتت را بر ما نمایان ساز.» آنگاه بر مرکب خود سوار شد و اسبان و شتران از آن دره گذشتند بی­آنکه سم­ هایشان خیس شود، پس آن را فتح کردند و بعد از او، این معجزه بار دیگر برای اصحابش رخ داد، هنگامی که عمرو بن معدی کرب در مداین در حبشه از دریا عبور کرد(2).

روایت30.

الخرائج: از معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله آن بود که چون راهی خیبر شد، ابوبکر پرچم را تا در قلعه برداشت و با آن­ها جنگید، ولی یهودیان هجوم آوردند و او شکست خورد ودر حالی که او و یارانش یکدیگر را ترسو می خواندند، مغلوب عقب نشست. و چون فردای آن روز فرا رسید، عمر پرچم را برداشت و با اصحابش خارج گردید، سپس برگشت، در حالی که مردمان را ترسو می خواند. رسول خدا صلی الله علیه و آله از این وضع در خشم شد و فرمود: «مردمان را چه شده است که مغلوب باز می­گردند و اصحابشان را ترسو می­خوانند؟ بی­شک فردا این پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند، جنگاوری مهاجم است که نمی­گریزد و باز نمی­گردد تا آنکه خدا به دست او فتح و پیروزی را محقق گرداند.» و علی علیه السّلام گرفتار درد چشم بود. بنابراین همه مهاجرین و انصار به رقابت برخاستند و گفتند: اما در مورد علی، او هیچ چیز را نمی­بیند، نه دشت و نه کوه را.

ص: 28


1- . ألامالی: 218
2- . الخرائج: 184. ممکن است «حبشه» مصحف: «بجیشه» (با سپاهش) باشد.

فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْخَیْمَةِ وَ الرَّایَةُ فِی (1) یَدِهِ فَرَکَزَهَا وَ قَالَ أَیْنَ عَلِیٌّ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ رَمِدٌ مَعْصُوبُ الْعَیْنَیْنِ قَالَ هَاتُوهُ إِلَیَّ فَأُتِیَ بِهِ یُقَادُ فَفَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَیْنَیْهِ ثُمَّ تَفَلَ فِیهِمَا فَکَأَنَّ عَلِیّاً (2) لَمْ تَرْمَدْ عَیْنَاهُ قَطُّ (3) ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَکَانَ عَلِیٌّ یَقُولُ مَا وَجَدْتُ بَعْدَ ذَلِکَ حَرّاً وَ لَا بَرْداً فِی صَیْفٍ وَ لَا شِتَاءٍ ثُمَّ دَفَعَ إِلَیْهِ الرَّایَةَ وَ قَالَ لَهُ سِرْ فِی الْمُسْلِمِینَ إِلَی بَابِ الْحِصْنِ وَ ادْعُهُمْ إِلَی إِحْدَی ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا أَنْ یَدْخُلُوا فِی الْإِسْلَامِ وَ لَهُمْ مَا لِلْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْهِمْ مَا عَلَیْهِمْ وَ أَمْوَالُهُمْ لَهُمْ وَ إِمَّا أَنْ یُذْعِنوا لِلْجِزْیَةِ (4) وَ الصُّلْحِ وَ لَهُمُ الذِّمَّةُ وَ أَمْوَالُهُمْ لَهُمْ وَ إِمَّا الْحَرْبِ فَإِنِ (5) اخْتَارُوا الْحَرْبَ فَحَارِبْهُمْ فأخذها و سار بها و المسلمون خلفه حتی وافی باب الحصن فاستقبله حماة الیهود و فی أولهم مرحب یهدر (6) کما یهدر البعیر فدعاهم إلی الإسلام فأبوا ثم دعاهم إلی الذمة فأبوا فحمل علیهم أمیر المؤمنین علیه السلام فانهزموا بین یدیه و دخلوا الحصن و ردوا بابه و کان الباب حجرا منقورا فی صخر و الباب من الحجر فی ذلک الصخر المنقور کأنه حجر رحی و فی وسطه ثقب لطیف فرمی أمیر المؤمنین علیه السلام بقوسه من یده الیسری و جعل یده الیسری فی ذلک الثقب الذی فی وسط الحجر دون الیمنی لأن السیف کان فی یده الیمنی ثم جذبه إلیه فانهار الصخر المنقور و صار الباب فی یده الیسری فحملت علیه الیهود فجعل ذلک ترسا له و حمل علیهم فضرب مرحبا فقتله و انهزم الیهود من بین یدیه فرمی عند ذلک الحجر بیده الیسری إلی خلفه فمر الحجر الذی هو الباب علی رءوس الناس من المسلمین إلی أن وقع فی آخر العسکر قال المسلمون فذرعنا المسافة التی مضی فیها الباب فکانت أربعین ذراعا ثم اجتمعنا علی الباب (7) لنرفعه من الأرض و کنا أربعین رجلا حتی تهیأ لنا أن نرفعه قلیلا من الأرض.

ص: 29


1- بیده خ ل.
2- فکان علی خ ل.
3- فکأنهما لم ترمدا قط.
4- بالجزیة خ ل.
5- فان هم خ ل.
6- الهدیر: تردید صوت البعیر فی حنجرته.
7- علی ذلک الباب خ ل.

و فردای آن روز رسول خدا صلی الله علیه و آله با پرچمی که در دست داشت، از خیمه خارج شد و آن را بر زمین کوبید و فرمود: «علی کجاست؟» پاسخ داده شد: ای رسول خدا! او دچار درد چشم است و چشمانش از درد بسته شده­اند. فرمود: «او را بیاورید.» او را آوردند. رسول خدا چشمان او را گشود و از آب دهانش بر آن­ها نهاد و در این هنگام علی علیه السلام چنان بهبود یافت که گویی هرگز دچار درد چشم نبوده است. بعد از آن پیامبر فرمود: «خدایا، گرماو سرما را از او زایل کن (دور ساز)». و علی می­فرمود: بعد از آن هیچ­گاه گرما و سرما را در تابستان و زمستان احساس نکردم. سپس پرچم را به او سپرد و فرمود: «با مسلمانان به سوی در قلعه برو، و آن­ها را به پذیرش یکی از این موارد دعوت کن: یا آنکه در اسلام وارد شوند که در این صورت هر حقی که مسلمانان دارند، آنان نیز داشته باشند و هر چه بر مسلمانان واجب است بر آنان نیز واجب باشد و اموالشان برای خود آن­ها باقی بماند؛ یا آنکه به جزیه و صلح تن دهند و از حق ذمّه برخوردار شوند و اموالشان برای خود آن­ها باقی بماند؛ و یا جنگ، که اگر جنگ را برگزیدند با آنان نبرد کن.» پس علی پرچم را برداشت و با آن پیش رفت و مسلمانان نیز در پی او روان گردیدند. چون علی علیه السلام به در قلعه رسید، دلاوران یهود به مقابله­اش شتافتند و پیشقراول آنان مرحب بود که چون شتر نعره می­کشید. علی علیه السلام آنان را به اسلام فراخواند. ولی آنان نپذیرفتند. سپس آنان را به قبول ذمّه دعوت کرد که آن را هم قبول نکردند. پس امیرالمومنین بر آنان هجوم برد و آنان از برابر او گریختند و وارد قلعه شدند و در آن را بستند. و آن در، سنگی کنده­کاری شده در دل یک صخره بود و آن در سنگی، در دل آن صخره کنده شده، چون سنگ آسیاب می­نمود که در میانه آن حفره­ای کوچک بود. پس امیرالمومنین علیه السلام کمان را از دست چپش برانداخت و دست چپش را وارد آن حفره­ای که در میان سنگ بود، کرد و دست راست را کنار داشت، چرا که شمشیر در آن بود. آنگاه آن در را به سوی خود کشید که در اثر آن صخره کنده شد و فرو ریخت و آن در، در دست چپ او قرار گرفت و یهودیان بر او هجوم آوردند. او نیز در را سپر مدافع خود قرار داد و بر آنان هجوم برد و آن سنگ را به پشت سرش پرتاب کرد و تخته سنگ که همان در قلعه بود، از فراز مسلمانان عبور کرد تا آنکه در آخر سپاه فرو افتاد. مسلمانان گفتند: فاصله­ای را که در طی کرده بود، اندازه گرفتیم و بالغ بر چهل ذراع شد. سپس بر آن در اجتماع کردیم تا آن را از زمین بلند کنیم و چهل مرد بودیم و با کوشش بسیار، (تنها) توانستیم آن را اندکی از زمین بالا بیاوریم.

ص: 29

«31»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَیْبَرَ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ قَالَ جَابِرٌ وَ صِرْنَا (1) عَلَی وَادٍ عَظِیمٍ قَدِ امْتَلَأَ بِالْمَاءِ فَقَاسُوا عُمْقَهُ بِرُمْحٍ فَلَمْ یَبْلُغْ قَعْرَهُ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَعْطِنَا الْیَوْمَ آیَةً مِنْ آیَاتِ أَنْبِیَائِکَ وَ رُسُلِکَ ثُمَّ ضَرَبَ الْمَاءَ بِقَضِیبِهِ وَ اسْتَوَی عَلَی رَاحِلَتِهِ ثُمَّ قَالَ سِیرُوا خَلْفِی بِاسْمِ اللَّهِ (2) فَمَضَتْ رَاحِلَتُهُ عَلَی وَجْهِ الْمَاءِ فَاتَّبَعَهُ (3) النَّاسُ عَلَی رَوَاحِلِهِمْ وَ دَوَابِّهِمْ فَلَمْ تَتَرَطَّبْ (4) أَخْفَافُهَا وَ لَا حَوَافِرُهَا (5).

«32»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا صَارَ (6) إِلَی خَیْبَرَ کَانُوا قَدْ جَمَعُوا حُلَفَاءَهُمْ مِنَ الْعَرَبِ مِنْ غَطَفَانَ أَرْبَعَةَ آلَافِ فَارِسٍ فَلَمَّا نَزَلَ صلی الله علیه و آله بِخَیْبَرَ سَمِعَتْ غَطَفَانُ صَائِحاً یَصِیحُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ یَا مَعْشَرَ غَطَفَانَ الْحَقُوا حَیَّکُمْ فَقَدْ خُولِفْتُمْ إِلَیْهِمْ وَ رَکِبُوا مِنْ لَیْلَتِهِمْ وَ صَارُوا إِلَی حَیِّهِمْ مِنَ الْغَدِ فَوَجَدُوهُمْ سَالِمِینَ قَالُوا فَعَلِمْنَا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ لِیَظْفَرَ مُحَمَّدٌ بِیَهُودِ خَیْبَرَ فَنَزَلَ صلی الله علیه و آله تَحْتَ شَجَرَةٍ فَلَمَّا انْتَصَفَ النَّهَارُ نَادَی مُنَادِیهِ قَالُوا فَاجْتَمَعْنَا إِلَیْهِ فَإِذَا عِنْدَهُ رَجُلٌ جَالِسٌ فَقَالَ عَلَیْکُمْ هَذَا جَاءَنِی وَ أَنَا نَائِمٌ وَ سَلَّ سَیْفِی وَ قَالَ مَنْ یَمْنَعُکَ مِنِّی قُلْتُ اللَّهُ یَمْنَعُنِی مِنْکَ فَصَارَ کَمَا تَرَوْنَ لَا حَرَاکَ بِهِ فَقَالَ دَعُوهُ وَ لَمْ یُعَاقِبْهُ وَ لَمَّا فَتَحَ عَلِیٌّ علیه السلام حِصْنَ خَیْبَرَ الْأَعْلَی بَقِیَتْ لَهُمْ قَلْعَةٌ فِیهَا جَمِیعُ أَمْوَالِهِمْ وَ مَأْکُولِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهَا حَرْبٌ بِوَجْهٍ (7) مِنَ الْوُجُوهِ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ مُحَاصِراً لِمَنْ فِیهَا فَصَارَ إِلَیْهِ یَهُودِیٌّ مِنْهُمْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ تُؤْمِنُنُی عَلَی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی حَتَّی أَدُلَّکَ عَلَی فَتْحِ الْقَلْعَةِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتَ آمِنٌ فَمَا دَلَالَتُکَ قَالَ تَأْمُرُ أَنْ یُحْفَرَ هَذَا الْمَوْضِعُ فَإِنَّهُمْ یَصِیرُونَ إِلَی مَاءِ أَهْلِ الْقَلْعَةِ فَیَخْرُجُ وَ یَبْقَوْنَ بِلَا مَاءٍ (8) وَ یُسَلِّمُونَ إِلَیْکَ الْقَلْعَةَ طَوْعاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ یُحْدِثَ اللَّهُ غَیْرَ هَذَا وَ قَدْ أَمَنَّاکَ فَلَمَّا

ص: 30


1- فی المصدر: أشرفنا.
2- فی المصدر: علی اسم اللّه.
3- و اتبعه خ ل. و فی المصدر: فاتبعها.
4- فلم یترطب خ ل.
5- الخرائج: 188.
6- سار خ ل.
7- من وجه خ ل.
8- بغیر ماء خ ل.

روایت31.

الخرائج: روایت شده است: آن هنگام که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خیبر به سوی مدینه بازگشت، جابر گفت: بر دره بزرگی گذشتیم که پر از آب بود، پس عمق آن را با نیزه اندازه گرفتند که به عمق آن نرسید. با مشاهده این وضعیت، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد و فرمود: «خداوندا، امروز نشانه­ای از نشانه­های انبیاء و رسولانت را بر ما نمایان ساز.» سپس عصایش را به آب زد و بر شترش سوار شد و فرمود: با نام خدا در پی من حرکت کنید. پس شتر او بر روی سطح آب به راه افتاد و مردم سوار بر شترها و چهارپاهایشان به دنبال او رفتند و سم اسبان و شتران هم اصلاً مرطوب و خیس نشد.(1)

روایت32.

الخرائج: روایت شده است: هنگامی که پیامبر رهسپار خیبر شد، هم پیمانان عرب یهود از غطفان، چهار هزار جنگاور گرد آورده بودند. ولی هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله در خیبر فرود آمد، غطفانی­ها در آن شب شنیدند که فریادگری بانگ می­زند: ای گروه غطفان! خود را به قبیله­تان برسانید (قبیله­تان را دریابید) که دشمنانتان در غیاب شما بر آنان هجوم برده­اند.آنان نیز شبانه سوار مرکب­هایشان گشتند و صبحدم فردا به سوی قومشان روان گشتند ولی آن­ها را سالم یافتند (و دریافتند که خطری متوجه آن­ها نیست)، گفتند: دانستیم که این امر از جانب خداوند بوده است تا محمد را بر یهود چیره سازد. از آن سو پیامبر صلی الله علیه و آله زیر درختی فرود آمد و چون روز به نیمه رسید، ندا دهند­ه­ای از جانب او مردم را فراخواند. گفتند: با آن ندا در نزد او جمع شدیم و ناگهان در نزد او با مردی مواجه گشتیم که بر زمین نشسته بود. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «این مرد هنگامی که من در خواب بودم پیش آمد و شمشیرم را کشید و گفت: چه کسی تو را در برابر من محافظت می­کند؟ گفتم: خدا مرا در برابر تو حفاظت می­کند، پس همانطور که می­بینید، اینگونه بی­حرکت گشت». سپس فرمود: «او را رها کنید» و مجازاتش نکرد. هنگامی که علی علیه السّلام قلعه مستحکم خیبر را گشود، برای آن­ها قلعه­ای باقی ماند که همه اموال و آذوقه­شان در آن قرار داشت و برای تصرف آن هیچ جنگی واقع نشده بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله کسانی را که در قلعه بودند، محاصره کرد. بعد از محاصره این قلعه، مردی یهودی به نزد پیامبر رفت و گفت: ای محمد! مرا و خانواده و مال و فرزندم را امان ده تا تو را برای فتح قلعه راهنمایی کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمودند: تو در امانی. حال چگونه می خواهی ما را راهنمایی کنی؟ گفت: دستور بده که این مکان را بکَنند که (از اینجا) به سرچشمه (آب) ساکنان قلعه می­رسند و با این کار تمامی آن آب خارج می­شود و آن­ها بدون آب می­مانند و قلعه را با دست خود تسلیم تو می­سازند. رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد: یا آنکه خدا غیر از این را رقم بزند - و در هر حال - تو در امان هستی.

ص: 30


1- . الخرائج : 188

کَانَ مِنَ الْغَدِ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ بَغْلَتَهُ وَ قَالَ لِلْمُسْلِمِینَ اتَّبِعُونِی وَ سَارَ نَحْوَ الْقَلْعَةِ فَأَقْبَلَتِ السِّهَامُ وَ الْحِجَارَةُ نَحْوَهُ وَ هِیَ تَمُرُّ عَنْ یَمْنَتِهِ وَ یَسْرَتِهِ فَلَا تُصِیبُهُ وَ لَا أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ شَیْ ءٌ مِنْهَا حَتَّی وَصَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَابِ الْقَلْعَةِ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَائِطِهَا فَانْخَفَضَ الْحَائِطُ حَتَّی صَارَ مِنَ (1) الْأَرْضِ وَ قَالَ لِلنَّاسِ ادْخُلُوا الْقَلْعَةَ مِنْ رَأْسِ الْحَائِطِ بِغَیْرِ کُلْفَةٍ (2).

بیان

فقد خولفتم إلیهم أی أتی عدوکم حیکم مخالفین لکم فی الطریق فی القاموس هو یخالف فلانة أی یأتیها إذا غاب زوجها.

«33»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أَبَاهُ علیه السلام حَدَّثَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَی خَیْبَرَ بِالنِّصْفِ أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا فَلَمَّا أَدْرَکَتِ الثَّمَرَةُ بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ فَقَوَّمَ عَلَیْهِمْ قِیمَةً فَقَالَ لَهُمْ إِمَّا أَنْ تَأْخُذُوهُ وَ تُعْطُونِی نِصْفَ الثَّمَرِ (3) وَ إِمَّا أَعْطَیْتُکُمْ نِصْفَ الثَّمَرِ (4) وَ آخُذُهُ فَقَالُوا بِهَذَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ (5).

«34»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا افْتَتَحَ خَیْبَرَ تَرَکَهَا فِی أَیْدِیهِمْ عَلَی النِّصْفِ فَلَمَّا بَلَغَتِ الثَّمَرَةُ بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ إِلَیْهِمْ فَخَرَصَ عَلَیْهِمْ فَجَاءُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ إِنَّهُ قَدْ زَادَ عَلَیْنَا فَأَرْسَلَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ مَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ قَالَ قَدْ خَرَصْتُ عَلَیْهِمْ بِشَیْ ءٍ فَإِنْ شَاءُوا یَأْخُذُونَ بِمَا خَرَصْتُ وَ إِنْ شَاءُوا أَخَذْنَا فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ بِهَذَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ (6).

«35»

أقول قال الکازرونی فی سنة سبع من الهجرة کانت غزوة خیبر فی جمادی الأولی و خیبر علی ثمانیة برد من المدینة و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله لما

ص: 31


1- مع الأرض خ ل.
2- لم نجد الحدیث فی الخرائج المطبوع و لا ما تقدم تحت رقم 30 و ذکرنا مرارا ان الخرائج المطبوع مختصر من الأصل.
3- التمر خ ل.
4- التمر خ ل.
5- فروع الکافی 1: 405.
6- فروع الکافی 1: 405 و 406.

فردای آن روز رسول خدا صلی الله علیه و آله بر قاطرش سوار شد و به مسلمانان فرمود: «دنبال من بیایید». و به سوی قلعه عازم گشت. یهودیان با مشاهده او تیرها و سنگ­ها بر سرش ریختند. ولی آن تیرها و سنگ­ها از سمت راست و چپ وی می­گذشتند و هیچ یک از آن­ها نه به او و نه به احدی از مسلمانان برخورد نکرد تا آنکه پیامبر به در قلعه رسید. پس با دست خویش به دیوار اشاره فرمود که دیوار فرو ریخت و با خاک یکسان شد و به مردم فرمود: «از بالای دیوار بی هیچ زحمتی وارد قلعه شوید.»

توضیح

«فقد خولفتم إلیهم» یعنی دشمنتان از غیر راه شما به سوی قبیله­تان آمده است. و در قاموس آمده است: «هو یخالف فلانة» یعنی در غیاب شوهرش به سراغ او می­رود.

روایت33.

کافی: حلبی گفت: امام صادق علیه السلام مرا آگاه ساخت که پدرش برای او گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله زمین و نخلستان خیبر را به نصف بخشید و هنگامی که محصولات به ثمر نشستند، عبدالله بن رواحه را به سویشان گسیل داشت و او ارزش محصول (خرما) را تخمین زد، پس به آن­ها فرمود: «یا شما محصول را بچینید و نیمی از آن را به من دهید و یا آنکه من بچینم و نیمی از محصول را به شما دهم.» پس گفتند: به این، آسمان­ها و زمین برافراشته و برپا شده است.(1)

روایت34.

کافی: ابوصباح گفت: شنیدم که امام صادق علیه السّلام ­فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که خیبر را فتح کرد، آن را به نصف به ایشان واگذاشت و چون محصول رسید، عبدالله بن رواحه را به سوی آنان فرستاد. او نیز (مقدار محصول) را برای آنان تخمین زد. بعد از تخمین او،آنان به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: او بر ما سخت گرفته است. پیامبر نیز به سوی عبدالله فرستاد و فرمود: «اینان چه می­گویند؟» گفت: برای آنان مقداری تخمین زدم­، پس اگر خواستند، بنا به آنچه تخمین زدم محصول را برداشت می­کنند و اگر خواستند ما خود این کار را به انجام می رسانیم. با این سخن مردی از یهود گفت: به این، آسمان­ها و زمین برپا شده است.

روایت35.

مؤلف: کازرونی گفت: غزوه خیبر در جمادی الأولی سال هفتم هجری واقع شد و خیبر در هشت بردی مدینه قرار داشت. (2)و فتح آن اینگونه صورت پذیرفت که چون رسول خدا

ص: 31


1- . فروع الکافی: 1، 405
2- . فروع الکافی 1: 406-405

رجع من الحدیبیة أقام بالمدینة بقیة ذی الحجة و بعض المحرم ثم خرج فی بقیة المحرم لسنة سبع و استخلف علی المدینة سباع بن عرفطة الغفاری (1) و أخرج معه أم سلمة فلما نزل بساحتهم أصبحوا و غدوا (2) إلی أعمالهم معهم المساحی و المکاتل فلما نظروا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله قالوا محمد و الخمیس (3) فولوا هاربین إلی حصونهم و جعل رسول الله صلی الله علیه و آله یقول الله أکبر خزیت (4) خیبر إنا جیش إذا نزلنا (5) بساحة قوم فساء صباح المنذرین فقاتلوهم أشد القتال و فتحها حصنا حصنا و هی حصون ذوات عدد و أخذ کنز (6) آل أبی الحقیق و کان قد غیبوه فی خربة فدله الله علیه فاستخرجه و قتل منهم ثلاثة و تسعین (7) رجلا من یهود حتی ألجأهم إلی قصورهم و غلبهم علی الأرض و النخل فصالحهم علی أن یحقن دماءهم و لهم ما حملت رکابهم و للنبی صلی الله علیه و آله الصفراء و البیضاء و السلاح و یخرجهم و شرطوا للنبی صلی الله علیه و آله أن لا یکتموه شیئا فإن فعلوا فلا ذمة لهم و لا عهد فلما وجد المال الذی غیبوه فی مسک الجمال (8) سبی نساءهم و غلب علی الأرض و النخل و دفعها إلیهم علی الشطر.

ثم ذکر حدیث الرایة و رجوع أبی بکر و عمر و انهزامهما.

وَ قَوْلَهُ صلی الله علیه و آله أَمَا وَ اللَّهِ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ یَأْخُذُهَا إلی آخر ما مر.

ص: 32


1- فی سیرة ابن هشام 3: 378: و استعمل علی المدینة نمیلة بن عبد اللّه اللیثی، و ذکر المقریزی فی الامتاع سباع أولا، ثمّ قال: و قیل: أبا ذر، و قیل نمیلة بن عبد اللّه اللیثی.
2- فی المصدر: أصبحوا و أفئدتهم تخفق و فتحوا حصونهم و غدوا.
3- الخمیس الجیش، سمّی بذلک لأنّه ینقسم إلی خمسة اقسام: مقدّمة، و ساقة، و قلب، و میمنة و میسرة.
4- فی السیرة: خربت خیبر.
5- فی المصدر و السیرة و غیرهما: إنا إذا نزلنا.
6- فی الامتاع: کان مسک جمل فیه: أسورة الذهب، و دمالج الذهب، و خلاخل الذهب و اقرطة ذهب و نظم من جوهر و زمرد، و خواتم ذهب، و فتخ بجزع ظفار مجزع بالذهب انتهی أقول: الفتخ بالخاء المعجمة جمع فتخة: حلقة تلبس فی الاصبع کالخاتم.
7- فی المصدر: سبعین.
8- فی المصدر: فی مسک الجمل.

از حدیبیه بازگشت، باقی ذی الحجّه و بخشی از محرم را در مدینه اقامت کرد. سپس در روزهای باقی مانده محرم سال هفتم هجری از مدینه خارج شد و به جای خویش سباع بن عرفطه غفاری را گمارد و اُمّ سلمه را با خود همراه ساخت. بعد از آنکه پیامبر و سپاهیانش در دیار آنان فرود آمدند، یهودیان که صبحدم با بیل­ها و سبدها عازم کارهای روزانه خود بودند، با مشاهده پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند: محمد با ارتش خود(1)

اینجاست و به سوی قلعه­ هایشان گریختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «الله اکبر، خیبر خوار گردد، ما ارتشی هستیم که چون به دیار قومی فرود آییم، صبح هشدار داده شدگان آن چه بد می­گردد». مسلمانان با آنان به سختی نبرد کردند و پیامبر قلعه­ها را که نفرات فراوان داشتند، یکی بعد از دیگری فتح کرد و گنج آل أبی الحقیق را هم تصاحب نمود. یهودیان این گنج را در خرابه­ای پنهان ساخته بودند، ولی خداوند پیامبر را به آن راهنمایی کرد و او آن را خارج ساخت و از آنان نود و سه مرد یهودی را کشت تا آنکه آنان را به قصرهایشان پناه داد (راند) و زمین و نخلستان آنان را گرفت و با آنان بر این اساس مصالحه کرد که خونشان محفوظ و هر آنچه بار شترانشان گشته است، برای آن­ها باقی بماند. ولی طلا و نقره و سلاح از آن پیامبر باشد و آنان را اخراج کند و به پیامبر تعهد سپردند که چیزی را از او پنهان نسازند، و اگر چیزی را پنهان ساختند، هیچ ذمه و عهدی نسبت به آنان وجود نداشته باشد. بر همین اساس، هنگامی که مالی را که در پوست شتر پنهان ساخته بودند یافت، زنانشان را به کنیزی گرفت و زمین و نخلستان آنان را تصاحب کرد و نصف آن را به آنان بازگرداند.

سپس حدیث پرچم و شکست و بازگشت ابوبکر و عمر و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را آورده است که فرمود: «به خدا سوگند، فردا این پرچم را به مردی خواهم سپرد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند، پرچم را بر می­دارد...» تاآخر حدیث که در صفحات قبل ذکر شد.

ص: 32


1- . «الخمیس»: ارتش. از آن رو این نام بر آن اطلاق شده است که ­سپاه به پنج بخش تقسیم می­گردید: مقدمه یا طلیعه، ساقه یا عقبه، قلب یا میانه، میمنه (سمت راست)، و میسره(سمت چپ).

ثم قال قال ابن عباس لما أراد النبی صلی الله علیه و آله أن یخرج من خیبر قال القوم الآن نعلم أ سریة صفیة أم امرأة فإن کانت امرأة فسیحجبها و إلا فهی سریة فلما خرج أمر بستر فستر دونها فعرف الناس أنها امرأة فلما أرادت أن ترکب أدنی رسول الله صلی الله علیه و آله فخذه منها لترکب علیها فأبت و وضعت رکبتها علی فخذه ثم حملها فلما کان اللیل نزل فدخل الفسطاط و دخلت معه و جاء أبو أیوب فبات عند الفسطاط معه السیف واضع رأسه علی الفسطاط فلما أصبح رسول الله صلی الله علیه و آله سمع صوتا فقال من هذا فقال أنا أبو أیوب فقال ما شأنک قال یا رسول الله جاریة شابة حدیثة عهد بعرس و قد صنعت بزوجها ما صنعت فلم آمنها قلت إن تحرکت کنت قریبا منک فقال رسول الله صلی الله علیه و آله رحمک الله یا أبا أیوب مرتین و کانت صفیة عروسا بکنانة بن الربیع بن أبی الحقیق حین نزل رسول الله خیبر فرأت فی المنام کأن الشمس نزلت حتی وقعت علی صدرها فقصت ذلک علی زوجها فقال و الله ما تمنیت (1) إلا هذا الملک الذی نزل بنا ففتحها رسول الله صلی الله علیه و آله و ضرب عنق زوجها فتزوجها.

-و فی بعض الروایات أن صفیة کانت قد رأت فی المنام و هی عروس بکنانة بن الربیع أن قمرا وقع فی حجرها فعرضت رؤیاها علی زوجها فقال ما هذا إلا أنک تمنین ملک الحجاز فلطم وجهها لطمة اخضرت عینها منها فأتی رسول الله صلی الله علیه و آله بها و بها أثر منها فسألها ما هو فأخبرته هذا الخبر.

و أتی رسول الله صلی الله علیه و آله بزوجها کنانة و کان عنده کنز بنی النضیر فسأله فجحده أن یکون یعلم مکانه فأتی رسول الله صلی الله علیه و آله برجل من الیهود فقال لرسول الله صلی الله علیه و آله إنی قد رأیت کنانة یطیف بهذه الخربة کل غداة فقال رسول الله أ رأیت إن وجدناه عندک أ نقتلک قال نعم فأمر رسول الله صلی الله علیه و آله بالخربة فحفرت فأخرج منها بعض کنزهم ثم سأله ما بقی فأبی أن یؤدیه فأمر صلی الله علیه و آله الزبیر بن العوام قال عذبه حتی تستأصل ما عنده و کان الزبیر یقدح بزند فی

ص: 33


1- فی المصدر: ما تمنین.

- سپس گفت: - ابن عباس گفت: هنگامی که پیامبر قصد خروج از خیبر را نمود، مردم گفتند: الان می­فهمیم که آیا صفیّه در حکم کنیز است یا آنکه همسر پیامبر است؟ که اگر همسر او باشد، او را می­پوشاند و در غیر این صورت او کنیز است. و چون پیامبر خارج شد، دستور داد صفیه را بپوشانند. و این گونه مردمان دانستند که او همسر پیامبر گشته است. و آن دم که صفیه خواست سوار مرکب شود، رسول خدا صلی الله علیه و آله رانش را نزدیک آورد تا از روی آن سوار شود، ولی صفیه امتناع کرد و زانوی خود را ران حضرت نهاد و رسول خدا او را سوار کرد. و چون شب در رسید، پیامبر فرود آمد و با صفیه وارد خیمه گردید، و ابوایوب پیش آمد و در حالی که شمشیر به دست بود و سرش را بر خیمه نهاده بود، شب را در کنار خیمه به سر آورد. چون رسول صلی الله علیه و آله به صبح درآمد، صدایی شنید. فرمود: «چه کسی آنجاست؟» پاسخ آمد: من ابو ایوب هستم. فرمود: «چه کار داری؟» گفت: ای رسول خدا! من از کنیزی جوان و نوعروس که با شوهرش چنان رفتاری کرد، ایمن نبودم، (با خود) گفتم: اگر از جای جنبید (و قصد صدمه زدن داشت)، نزدیک شما باشم. با شنیدن این سخن، رسول خدا صلی الله علیه و آله دو بار فرمود: «ای ابو ایوب: خدا تو را رحمت کند.» و صفیه هنگامی که رسول خدا در خیبر فرود آمد، همسر کنانة بن ربیع بن ابی الحقیق بود و در خواب دید که خورشید پایین آمد و بر روی سینه­اش نشست. این رؤیا را برای شوهرش بازگو کرد. شوهرش گفت: به خدا که تو تنها در آرزوی وصال این پادشاه هستی که بر ما وارد شده است. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله خیبر را فتح کرد و گردن همسر صفیه را زد و او را به ازدواج خود درآورد.

و در برخی روایات آمده است: صفیه که همسر کنانة بن ربیع بود، در خواب دیده بود ماهی وارد اتاق او شده است. پس خواب خود را بر شویش بازگفت. شوهرش گفت: این تنها به این معنی است که تو آرزومند (وصال) پادشاه حجاز هستی. پس چنان سیلی بر او زد که دیدگانش از آن به کبودی گرایید. بعد از فتح خیبر او را به نزد رسول خدا آوردند، در حالی که همچنان اثر سیلی بر چهره او هویدا بود. و پیامبر از او درباره چند و چون آن سؤال نمود و صفیه او را از این ماجرا آگاه ساخت.

و کنانه همسر صفیه را که گنج بنی نضیر نزد او بود، خدمت پیامبر آوردند. پیامبر آن گنج را از او مطالبه کرد. ولی کنانه منکر آگاهی از مکان آن گنج شد. در این حین مردی یهودی را خدمت پیامبر آوردند و او به پیامبر گفت: من کنانه را می دیدم که هر صبح در اطراف این خرابه می­گشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به کنانه فرمود: «آیا می­پذیری که اگر گنج را نزد تو یافتیم تو را بکشیم؟» گفت: بله، می پذیرم. رسول خدا دستور جستجوی خرابه را صادر نمود. مسلمانان آن خرابه را حفر کردند و مقداری از گنج آنان را خارج ساختند. سپس پیامبر از کنانه، باقی مانده گنج را مطالبه نمود. ولی او(بار دیگر) از دادن آن امتناع کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشاهده سرسختی کنانه، به زبیر بن عوّام فرمود: «او را شکنجه کن تا به آنچه که نزد اوست دست یابی.»(1) و زبیر با آتش زنه سینه او را می­سوزاند

ص: 33


1- . این متن بی مدرک که نسبت امر به شکنجه به رسول خدا می­دهد قابل قبول نیست. زیرا در اسلام شکنجه برای اقرار گرفتن ممنوع است.

صدره حتی أشرف علی نفسه ثم دفعه رسول الله صلی الله علیه و آله إلی محمد بن مسلمة فضرب عنقه بأخیه محمود بن مسلمة.

و بإسناده عن أنس قال لما افتتح رسول الله صلی الله علیه و آله خیبر قال الحجاج بن علاط یا رسول الله إن لی بمکة مالا و إن لی بها أهلا أرید أن آتیهم فأنا فی حل إن أنا نلت منک و قلت (1) شیئا فأذن له رسول الله صلی الله علیه و آله أن یقول ما شاء فأتی امرأته حین (2) قدم و قال اجمعی لی ما کان عندک فإنی أرید أن أشتری من غنائم محمد و أصحابه فإنهم قد استبیحوا و قد أصیبت أموالهم و فشا ذلک فی مکة فانقمع المسلمون و أظهر المشرکون فرحا و سرورا فبلغ الخبر العباس بن عبد المطلب فعقر و جعل لا یستطیع أن یقوم ثم أرسل الغلام إلی الحجاج ویلک ما ذا جئت به و ما ذا تقول فما وعد الله خیر مما جئت به فقال الحجاج اقرأ علی أبی الفضل السلام و قل له فلیخل لی بعض بیوته لآتیه فإن الخبر علی ما یسره قال فجاء غلامه فلما بلغ الباب قال أبشر یا أبا الفضل قال فوثب العباس فرحا حتی قبل بین عینیه فأخبره بما قال الحجاج فأعتقه قال ثم جاء الحجاج فأخبره أن رسول الله صلی الله علیه و آله قد افتتح خیبر و غنم أموالهم و جرت سهام الله تعالی فی أموالهم و اصطفی رسول الله صلی الله علیه و آله صفیة و اتخذها لنفسه و خیرها بین أن یعتقها و تکون زوجته أو تلحق بأهلها فاختارت أن یعتقها و تکون زوجته و لکن جئت (3) لمال لی هاهنا أردت أن أجمعه فأذهب به فاستأذنت رسول الله صلی الله علیه و آله فأذن لی أن أقول ما شئت فاخف علی ثلاثا ثم اذکر ما بدا لک قال فجمعت امرأته ما کان عندها من حلی و متاع فدفعته إلیه ثم انشمر به فلما کان بعد ثلاث أتی العباس امرأة الحجاج فقال ما فعل زوجک فأخبرته أنه ذهب یوم کذا و کذا و قالت لا یحزنک الله یا أبا الفضل لقد شق علینا الذی بلغک قال أجل لا یحزننی الله تعالی و لم یکن بحمد الله إلا ما أحببنا فتح الله خیبر

ص: 34


1- فی المصدر: أو قلت.
2- فی المصدر: حتی قدم.
3- فی المصدر: و لکنی جئت.

تا آنکه در آستانه مرگ قرار گرفت. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله او را به محمد بن مسلمه سپرد که به انتقام خون برادرش محمود بن مسلمه، گردن او را زد.

و به نقل از انس روایت کرده است که گفت: آن هنگام که رسول خدا صلی الله علیه و آله خیبر را گشود، حجاج بن علاط گفت: ای رسول خدا! دارایی و خانواده من در مکه است و می­خواهم آن­ها را بیاورم. آیا من اجازه دارم که از تو بدگویی کنم و سخنی (بر ضد تو) بر زبان آرم؟ رسول خدا نیز به او اجازه داد آنچه می­خواهد بگوید. هنگامی که حجاج به مکه رسید، نزد همسرش رفت و گفت: آنچه از من نزد توست، جمع کن که می­خواهم از غنائم محمّد و اصحابش[که به دست یهود افتاده] خریداری کنم. چرا که آنان همگی قلع و قمع شدند و اموالشان به تاراج رفت. این خبر در مکه منتشر شد و مسلمانان را غمگین و خانه­نشین ساخت و مشرکان به شادی و سرور پرداختند. این خبر به عباس بن عبدالمطلب نیز رسید و او از شنیدن آن چنان در بهت و حیرت فرو رفت که حتی یارای برخاستن از زمین را هم نداشت. عباس غلامش را به نزد حجاج فرستاد (و به او پیام داد:) وای بر تو! چرا چنین خبری آورده ای؟ و این چه سخنی است که می گویی؟ و حال آنکه، آنچه خداوند به تحقق آن وعده داده است، از آنچه تو آورده ای، بسی بهتر و نیکوتر است. حجاج در پاسخ گفت: سلامم را به ابوالفضل برسان و به او بگو: یکی از خانه­هایش را برایم خالی کند که به یقین من به نزدش می­آیم و خبر چنان است که او را شاد و مسرور می­سازد. گفت: غلام عباس آمد، و هنگامی که به در رسید گفت: ای ابوالفضل، تو را مژده­ای دارم. گفت: عباس از خوشحالی برجست و میان دیدگان او را بوسید و او عباس را از آنچه حجاج گفته بود آگاه ساخت و عباس به پاس این خبر، غلام را آزاد ساخت. سپس حجاج به نزد او آمد و او را آگاه ساخت که رسول خدا خیبر را فتح کرد و اموال آنان را به غنیمت گرفت و سهام الهی در اموال آنان جاری شد، و رسول خدا صفیه را برگزید و او را برای خود برداشت و او مخیّر شد که یا پیامبر او را آزاد کند و همسر او گردد و یا آنکه به خانواده­اش بپوندد. و صفیه آزاد شدن و به همسری پیامبر درآمدن را برگزید. و اما من، به خاطر مال و دارایی که اینجا دارم، آمدم و خواستم که آن را جمع کنم و با خود ببرم. پس از رسول خدا اجازه خواستم و او هم به من اجازه داد که هر آنچه می­خواهم بگویم. پس تا سه روز این سخن را پنهان دار. سپس آنچه خواستی بر زبان آر. گفت: همسر حجاج هر آنچه از زیورآلات و لوازم زندگی در اختیارش بود جمع کرد و به او داد و حجاج با آن­ها به شتاب گریخت. و چون سه روز گذشت، عباس به نزد همسر حجاج آمد و گفت: شوهرت چه کرد؟ و او عباس را آگاه ساخت که روز کذا و کذا رفت و گفت: ای ابوالفضل، خدا غمگینت نسازد. خبری که به تو رسید برای ما بسی سخت و ناگوار بود. گفت: صد البته همین گونه است و خدا مرا غمگین نسازد. و به شکر خدا آن خبر جز آنچه که دوست داشتیم نبود. خداوند خیبر را

ص: 34

علی رسول الله صلی الله علیه و آله و اصطفی رسول الله صلی الله علیه و آله صفیة لنفسه فإن کان لک حاجة فی زوجک فالحقی به قالت أظنک و الله صادقا قال فو الله إنی لصادق و الأمر علی ما أخبرتک قال ثم ذهب حتی أتی مجلس قریش (1) و هم یقولون إذا مر بهم لا یصیبک إلا خیر یا أبا الفضل قال لم یصبنی إلا خیر بحمد الله لقد أخبرنی الحجاج أن خیبر فتح الله علی رسوله و جرت سهام الله فیها و اصطفی رسول الله صلی الله علیه و آله صفیة لنفسه و قد سألنی أن أخفی عنه ثلاثا و إنما جاء لیأخذ ماله و ما کان له من شی ء هاهنا ثم یذهب قال فرد الله الکأبة التی بالمسلمین علی المشرکین و خرج من کان دخل بیته مکتئبا حتی أتوا العباس فأخبرهم الخبر فسر المسلمون و رد الله ما کان من کأبة أو غیظ أو حزن علی المشرکین. (2).

قوله (3) فانقمع أی انکسر و عقر أی دهش من کراهة الخبر الذی سمعه و انشمر به أی خف به و أسرع به.

«36»

مِنَ الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِمَّا أَنْشَدَهُ فِی غَزَاةِ خَیْبَرَ:

سَتَشْهَدُ لِی بِالْکَرِّ وَ الطَّعْنِ رَایَةٌ ***حَبَانِی بِهَا الطُّهْرُ النَّبِیُّ الْمُهَذَّبُ

وَ تَعْلَمُ أَنِّی فِی الْحُرُوبِ إِذَا الْتَظَتْ*** بِنِیرَانِهَا اللَّیْثُ الْهَمُوسُ الْمُجَرَّبُ

وَ مِثْلِیَ لَاقَی الْهَوْلَ فِی مَفْظِعَاتِهِ ***وَ قَلَّ لَهُ الْجَیْشُ الْخَمِیسُ الْعَطَبْطَبُ (4)

وَ قَدْ عَلِمَ الْأَحْیَاءُ أَنِّی زَعِیمُهَا*** وَ أَنِّی لَدَی الْحَرْبِ الْعُذَیْقُ الْمُرَجَّبُ (5)

بیان

الالتظاء الاشتعال و الالتهاب و قال الجوهری الأسد الهموس الخفی الوطء و قل المضبوط فی النسخ بالقاف و لعل الفاء أنسب من قولهم فل الجیش إذا هزمهم و العطبطب لم أجده فی اللغة و فی الشرح المهلک و الزعیم سید القوم و رئیسهم و العذیق تصغیر العذق بالفتح و هی النخلة و هو

ص: 35


1- فی المصدر: مجالس قریش.
2- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب السابع فیما کان سنة سبع من الهجرة.
3- ذکر فی الطبعة السابقة قبل ذلک لفظة (بیان) و لکن نسخة المصنّف خالیة عنها.
4- الخمیس: الجیش، سمی به لان له خمسة ارکان: مقدّمة و قلب و میمنة و میسرة و ساق.
5- فی المصدر: المرحب. راجع الدیوان: 23 و 24.

به روی رسول خدا گشود و او صفیه را برای خود برگزید، و اگر تو نیازمند شوهرت هستی، به او ملحق شو. همسر حجاج گفت: به خدا سوگند که تو را فردی راستگو می­دانم. گفت: به خدا که من راست می­گویم و حقیقت کار آن است که تو را از آن آگاه ساختم. - گفت: - سپس عباس رفت تا آنکه وارد مجلس قریش شد، در حالی که آنان به او می­گفتند: ای ابوالفضل، جز خیر و نیکی تو را پیش نیاید. گفت: بحمدالله جز خیر مرا پیش نیامده است. به یقین حجاج مرا آگاه ساخت که خداوند خیبر را به روی رسول خود گشود و سهام خداوند در آن جاری گردید، و رسول خدا صفیه را برای خود برگزید. و حجاج از من خواست تا سه روز این موضوع را پنهان دارم و او تنها برای برداشتن و بردن دارایی و آنچه که اینجا داشت، به مکه آمد. پس خداوند اندوهی را که بر مسلمانان عارض گشته بود، به مشرکان بازگرداند و کسانی که با غصه و اندوه خانه­نشین شده بودند خارج شدند و نزد عباس آمدند. او نیز خبر را به آنان داد و مسلمانان شادی و سرور کردند و خداوند غم و اندوه و خشم را به مشرکان بازگرداند.(1)

سخنش: «إنقمع» یعنی إنکسر: شکسته شد. و «عقر»: یعنی از بدی و ناگواری خبری که شنید، بهت زده و از خود بیخود شد. و «إنشمر به»: یعنی به شتاب با آن رفت.

روایت36.

در دیوان منسوب به امیرالمومنین، از آنچه در جنگ خیبر سرود، آمده است:

- به یورش و نیزه زدن من پرچمی گواهی خواهد داد که پیامبر پاک و مربی، آن را به من داد.

و آن پرچم می­داند که من در گرماگرم نبردها، در میانه آن چون شیری خونخوار و نابودگر هستم .

و کسی همانند من، همیشه با حوادث سخت و طاقت­فرسا روبرو بوده و تمام پنج رکن لشکری که خطرناک است، برای او ناچیز بوده است.

تمام طائفه های عرب می دانند که من پرچمدار عرب و جنگ هستم و می دانند که به هنگام جنگ نخلی پربار و استوارم.

توضیح

«الإلتظاء»، شعله کشیدن و ملتهب شدن. و جوهری گفته است: «الأسد الهموس» یعنی شیری که در پنهانی گام برمی­دارد، و «قلّ» در نسخه­ها با قاف آمده است ولی شاید با فاء صحیح­تر باشد از «فلّ الجیش»: آنگاه که آنان را شکست دهد. و «العطبطب»: آن را در لغت نیافتم، و در شرح یعنی نابودگر و هلاک کننده. و «الزعیم»: بزرگ و رئیس قوم. «العذیق»: تصغیر العذق با فتحه به معنی نخل است،

ص: 35


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب هفتم قسمت مربوط به سال هفتم هجری.

تصغیر تعظیم و الرجبة هو أن تعمد النخلة الکریمة ببناء من حجارة أو خشب إذا خیف علیها لطولها و کثرة حملها أن تقع و قد یکون ترجیبها بأن یجعل حولها شوک لئلا یرقی إلیها و من الترجیب أن تعمد بخشبة ذات شعبتین و قیل أراد بالترجیب التعظیم کل ذلک ذکره فی النهایة.

وَ مِنْهُ فِیهَا:

أَنَا عَلِیٌّ وَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ***مُهَذَّبٌ ذُو سَطْوَةٍ وَ ذُو غَضَبٍ

غُذِّیتُ (1) فِی الْحَرْبِ وَ عِصْیَانِ النُّؤَبِ*** مِنْ بَیْتِ عِزٍّ لَیْسَ فِیهِ مُنْشَعَبُ

وَ فِی یَمِینِی صَارِمٌ یَجْلُو (2) الْکُرَبَ*** مَنْ یَلْقَنِی یَلْقَی الْمَنَایَا وَ الْعَطَبَ

إِذْ کَفُّ مِثْلِی بِالرُّءُوسِ یَلْتَعِبُ (3)

بیان

و عصیان النؤب أی عدم إطاعة نوائب الدهر لی و غلبتها علی و المنشعب مصدر میمی أو اسم مکان و الانشعاب التفرق و إذ للتعلیل أو ظرف لیلقی.

وَ مِنْهُ فِیهَا مُخَاطِباً لِیَاسِرٍ وَ غَیْرِهِ:

هَذَا لَکُمْ مِنَ الْغُلَامِ الْغَالِبِ ***مِنْ ضَرْبِ صِدْقٍ وَ قَضَاءِ الْوَاجِبِ (4)

وَ فَالِقِ الْهَامَاتِ وَ الْمَنَاکِبِ*** أَحْمِی بِهِ قَمَاقِمَ الْکَتَائِبِ (5)

بیان

القمقام السید و العدد الکثیر و الکتیبة الجیش.

وَ مِنْهُ فِیهَا مُخَاطِباً لِعَنْتَرٍ وَ سَائِرِ عَسْکَرِ خَیْبَرَ:

هَذَا لَکُمْ مَعَاشِرَ الْأَحْزَابِ*** مِنْ فَالِقِ الْهَامَاتِ وَ الرِّقَابِ

فَاسْتَعْجِلُوا لِلطَّعْنِ وَ الضِّرَابِ*** وَ اسْتَبْسِلُوا لِلْمَوْتِ وَ الْمَآبِ

صَیَّرَکُمْ سیفی إلَی الْعَذَابِ***بِعَوْنِ رَبِّی الْوَاحِدِ الْوَهَّابِ(6)

بیان

استبسل طرح نفسه فی الحرب و یرید أن یقتل أو یقتل لا محالة و

ص: 36


1- فی المصدر: عذیت.
2- فی المصدر: تجلو.
3- الدیوان: 24.
4- الواهب خ ل.
5- الدیوان: 24.
6- الدیوان : ٢٥.

و آن تصغیر تعظیم است، و «الرجبة» یعنی آنکه نخل بزرگ آن هنگام که از بلندی و زیادی بار، ترس فرو افتادن آن رود، بنایی از سنگ یا چوب تکیه گاه آن گردد. و ممکن است ترجیب نخل به این صورت باشد که در اطراف آن خار گذاشته شود تا از آن بالا نروند. و از ترجیب آن است که به چوبی دو شاخه تکیه داده شود. و گفته شده است که منظور او از ترجیب، تعظیم و بزرگداشت است، همه آن­ها را در النهایة آورده است.

و از دیگر اشعار موجود در این دیوان درباره جنگ خیبر:

- من علی و پسر عبدالمطلب هستم و تربیت یافته­ای مهاجم و خشمناک هستم.

- در هنگامه جنگ و یورش طوفانی سختی­ها، بالیده­ام و از خانه عزت و شرفی هستم که اختلاف و جدایی در آن راه ندارد.

- و در دست راستم، شمشیر برنده­ای دارم که سختی­ها را کنار می­زند و هر که با من رو در رو گردد، با مرگ و هلاکت رو در رو می­شود.

- چرا که دست جنگاوری مانند من، سرهای حریفان را به بازی می­گیرد.(1)

توضیح

«و عصیان النؤب»: یعنی عدم فرمانبرداری سختی­ها و مصیبت­ها از من و غلبه آن­ها. و «المنشعب» مصدر میمی یا اسم مکان، و «الانشعاب» یعنی جدایی و پراکندگی، و «إذ» یا به معنای تعلیل است و یا ظرف برای فعل یلقی می­باشد.

و از دیگر اشعار منسوب به او در جنگ خیبر که یاسر و سایرین را خطاب قرار داده، است:

- این شمشیر نوجوانی که همیشه پیروز است مخصوص شماست. از روی عقیده شمشیر می زند و کار واجب (جهاد) را انجام می دهد.

- و شمشیر من شکافنده سرها و شانه­ها است و با آن از لشکرها حمایت می­کنم.(2)

توضیح

«القمقام»: بزرگ قوم، و عدد زیاد، و «الکتیبة»: ارتش

و از دیگر اشعار دیوان درباره جنگ خیبر که عنتر و سایر لشکریان خیبر را خطاب قرار داده است:

- ای گروه احزاب! این برای شما از جانب شکافنده سرها و گردن­ها است.

- پس به سوی ضربات شمشیر و نیزه بشتابید و از برای کشته شدن و رفتن به آن دنیا فداکاری کنید و وارد میدان نبرد شوید.

- که شمشیر من با یاری خداوند یگانه بخشنده، شما را به عذاب رهنمون می­سازد.(3)

توضیح

«استبسل»، خود را در جنگ انداخت و خواست که بی­تردید یا بکشد یا کشته شود.

ص: 36


1- . الدیوان : 24
2- . الدیوان: 24
3- . الدیوان : 25

المآب المرجع فی الآخرة.

وَ مِنْهُ فِیهِ مُخَاطِباً لِرَبِیعِ بْنِ أَبِی الْحُقَیْقِ:

أَنَا عَلِیٌّ وَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبْ ***أَحْمِی ذِمَارِی وَ أَذُبُّ عَنْ حَسَبٍ

وَ الْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْفَتَی مِنَ الْهَرَبِ (1)

وَ مِنْهُ فِیهَا مُخَاطِباً لِجَمَاهِیرِ أَهْلِ خَیْبَرَ:

أَنَا عَلِیٌّ وَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ*** مُهَذَّبٌ ذُو سَطْوَةٍ وَ ذُو حَسَبٍ

قِرْنٌ إِذَا لَاقَیْتُ قِرْناً لَمْ أَهَبْ ***مَنْ یَلْقَنِی یَلْقَی الْمَنَایَا وَ الْکُرَبَ (2)

وَ مِنْهُ فِیهَا مُخَاطِباً لِمُرَّةَ بْنِ مَرْوَانَ:

أَنَا عَلِیٌّ وَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ*** أَخُو النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی الْمُنْتَجَبِ

رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَدْ غَلَبَ*** بَیَّنَهُ رَبُّ السَّمَاءِ فِی الْکُتُبِ

وَ کُلُّهُمْ (3) یَعْلَمُ لَا قَوْلَ کَذِبٍ*** وَ لَا بِزُورٍ حِینَ یدء (4) (یَدْوِی) بِالنَّسَبِ

صَافِی الْأَدِیمِ وَ الْجَبِینِ کَالذَّهَبِ*** الْیَوْمَ أُرْضِیهِ بِضَرْبٍ وَ غَضَبٍ

ضَرْبَ غُلَامٍ أَرِبٍ مِنَ الْعَرَبِ*** لَیْسَ بِخَوَّارٍ یُرَی عِنْدَ النُّکَبِ

فَاثْبُتْ لِضَرْبٍ مِنْ حُسَامٍ کَاللَّهَبِ (5)

بیان

حین یدء قال الشارح الداو و الدای الحکایة و لم أجده فیما عندنا من الکتب و فی القاموس دأیت الشی ء کسعیت ختلته و یحتمل أن یکون بالباء الموحدة من الابتداء.

وَ مِنْهُ فِیهَا مُخَاطِباً لِمَرْحَبٍ:

نَحْنُ بَنُو الْحَرْبِ بِنَا سَعِیرُهَا*** حَرْبَ عَوَانٍ حَرُّهَا نَذِیرُهَا

تَحُثُّ رَکْضَ الْخَیْلِ فِی زَفِیرِهَا (6)

وَ مِنْهُ فِیهَا مُجِیباً لِیَاسِرٍ الْخَیْبَرِیِ:

ص: 37


1- الدیوان: 25.
2- الدیوان: 25.
3- و کلکم خ ل.
4- فی المصدر: یدوی. أقول: دوی یدوی: سمع له دوی.
5- الدیوان: 25 و 26.
6- الدیوان: 61. و هو خال عن المصرع الأخیر.

و «المآب»، محل بازگشت در آخرت.

و از دیگر اشعار که خطاب به ربیع بن ابی الحقیق سروده است:

- من علی و پسر عبدالمطلب هستم که از ناموس و آبرو دفاع می­کنم و دستاوردهای پدرانم را پاس می­دارم.

- و برای جوانمرد، مرگ نیکوتر از گریز و فرار است.(1)

و از دیگر اشعار خطاب به ساکنان خیبر:

- من علی و پسر عبدالمطلب هستم. تربیت یافته­ای هجوم برنده هستم و از کارهای بزرگ پدرانم شرافت یافته­ام.

- جنگاوری هستم که در هنگامه رویارویی با هماوردان نمی­هراسم، و هر که با من رودرو شود، با مرگ و سختی مواجه می­شود.(2)

و از دیگر اشعار خطاب به مرّة بن مروان:

- من علی و پسر عبدالمطب هستم. برادر پیامبر برگزیده خداوندم.

- فرستاده پروردگار جهانیان که بر همه غالب شده است. و خداوند آسمان­ها او را در کتابهای الهی ذکر کرده است.

- و همه می­دانند که این سخن دروغ نیست و هنگام معرفی چنین گفته می­شود:

- او پوست و پیشانی درخشانی چون طلا دارد و امروز من او را با ضربه شمشیر و خشم خویش، راضی و خشنود می­سازم.

- همانند جوانی زیرک و کاردان از نسل عرب حمله می­کنم که در سختی­ها سست عنصر و درمانده نیست.

- پس برای ضربه شمشیر که چون آتش است بر جای بمان و فرار مکن.(3)

توضیح

«حین یدء»: شارح گفته است: «الدأو» و «الدأی» یعنی حکایت کردن و ماجرا گفتن، و آن را در میان کتاب­هایی که داریم نیافتیم، و در قاموس آمده است: «دأیتُ الشیء» بر وزن سعیتُ یعنی آن را فریفتم و ممکن است که با باء از ماده «إبتداء» باشد.

و از دیگر اشعار خطاب به مرحب:

ص: 37


1- . دیوان : 25
2- .الدیوان: 25
3- . دیوان : 26-25

تَبّاً وَ تَعْساً لَکَ یَا ابْنِ الْکَافِرِ*** أَنَا عَلِیٌّ هَازِمُ الْعَسَاکِرِ

أَنَا الَّذِی أَضْرِبُکُمْ وَ نَاصِرِی*** إِلَهُ حَقٍّ وَ لَهُ مُهَاجَرِی

أَضْرِبُکُمْ بِالسَّیْفِ فِی الْمَصَاغِرِ*** أَجُودُ بِالطَّعْنِ وَ ضَرْبٍ طاهر (1) (ظَاهِرٍ)

مَعَ ابْنِ عَمِّی وَ السِّرَاجِ الزَّاهِرِ*** حَتَّی تَدِینُوا لِلْعَلِیِّ الْقَاهِرِ

ضَرْبَ غُلَامٍ صَارِمٍ مُمَاهِرِ (2)

وَ أَیْضاً فِی جَوَابِهِ:

یَنْصُرُنِی رَبِّی خَیْرُ نَاصِرٍ*** آمَنْتُ بِاللَّهِ بِقَلْبٍ شَاکِرٍ

أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ عَلَی الْمَغَافِرِ*** مَعَ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی الْمُهَاجِرِ (3)

وَ مِنْهُ فِیهَا مُجِیباً لِأَبِی الْبُلَیْتِ عَنْتَرٍ:

أَنَا عَلِیٌّ الْبَطَلُ الْمُظَفَّرُ*** غَشَمْشَمُ الْقَلْبِ بِذَاکَ أُذْکَرُ

وَ فِی یَمِینِی لِلِّقَاءِ أَخْضَرُ ***یَلْمَعُ مِنْ حافته (حَافَیْهِ) بَرْقٌ یَزْهَرُ (4)

لِلطَّعْنِ وَ الضَّرْبِ الشَّدِیدِ مُحْضَرُ*** مَعَ النَّبِیِّ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ

اخْتَارَهُ اللَّهُ الْعَلِیُّ الْأَکْبَرُ*** الْیَوْمَ یُرْضِیهِ وَ یُخْزِی عَنْتَرٌ (5)

بیان

قال الجوهری الغشمشم الذی یرکب رأسه لا یثنیه شی ء عما یرید و یهوی من شجاعته و إنما عبر عن السیف بالأخضر لأنه من الحدید و هو أسود و العرب یعبر عن السواد بالخضرة أو لکثرة مائه کما یسمی البحر الأخضر.

وَ مِنْهُ فِیهَا قَالَ ارْتَجَزَ دَاوُدُ بْنُ قَابُوسَ فَقَالَ:

یَا أَیُّهَا الْحَامِلُ (6) بِالتَّرَغُّمِ ***مَا ذَا تُرِیدُ مِنْ فَتًی غَشَمْشَمِ

أَرْوَعَ مِفْضَالٍ هَصُورٍ هَیْصَمٍ*** مَا ذَا تَرَی بِبَازِلِ مُعْتَصَمٍ (7)

وَ قَاتِلِ الْقِرْنِ الْجَرِی ءِ الْمُقْدِمِ*** وَ اللَّهِ لَا أُسْلِمُ حَتَّی تُحْرَمِ

ص: 38


1- فی المصدر: و ضرب ظاهر.
2- الدیوان: 62 و فیه: للعلی القادر.
3- الدیوان: 62.
4- فی المصدر: من حافة.
5- الدیوان: 62 و 63.
6- الجاهل خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
7- فی المصدر: معصم.

- ما فرزندان جنگیم که آتش آن از ما زبانه می­کشد. جنگ هولناکی که در آن از کشته­ها پشته گردد و گرمای آن هشدار دهنده آن است.

- و اسبان در میانه غوغای آن به جنبش و حرکت واداشته می­شوند.(1)

و از اشعار او در پاسخ به یاسر خیبری:

- ای فرزند کافر، مرگ و نگونساری نصیب تو گردد! که من علی درهم شکننده لشکرها هستم.

- من آن کسی هستم که با شمشیر بر شما ضربه وارد می­سازم و یار و یاورم پروردگاری است که به سوی او هجرت خواهم کرد. - با شمشیر بر شما در مذلّت­گاه های هلاکت­تان ضربه وارد می­سازم و از ضربه­های خالص نیزه و شمشیر به شما می­بخشم - می چشانم -.

- این کار را به همراهی پسرعمویم، آن چراغ روشنی بخش انجام می­دهم؛ تا در برابر پروردگار والای پیروزمند سرتسلیم فرود آرید.

- که این ضربه جوانی دلیر و کارآزموده و زبردست است.(2)

و همچنین در پاسخ او:

- مرا خداوند که بهترین یار و یاور است یاری می رساند و به پروردگارم با قلبی شکرگذار ایمان آوردم.

- و با همراهی پیامبر برگزیده مهاجر، با شمشیر بر کلاهخودها می­کوبم.(3)

و از دیگر اشعار در پاسخ به أبوبلیت عنتر:

- من علی دلاوری پیروزمندم. قلبی نترس و بی­پروا دارم و با آن خدا را یاد می­کنم.

- و در دست راستم شمشیری سیاه برای نبرد دارم که از کناره­های آن آذرخش می­درخشد - بیرون می­جهد -.

- من برای وارد ساختن ضربه­های شدید نیزه و شمشیر به همراه پیامبر پاک و مطهر حاضر هستم.

- خداوند والا و بزرگ او را برگزید و امروز او را راضی و خشنود می­سازد و عنتر را رسوا می­کند.(4)

توضیح

جوهری گفته است: «الغشمشم»: کسی که بی هیچ اندیشه­ای به کاری می­پردازد و هیچ چیز به دلیل شجاعتش، او را از خواسته­اش و آنچه هوای آن را دارد، باز نمی­دارد. و به این دلیل صفت «أخضر» (سبز) را برای تعبیر از شمشیر به کار برد که شمشیر از آهن ساخته می­شود که سیاه است و عرب «سِواد» (سیاهی) را با «خضرة» (رنگ سبز) بیان می­کند، یا آنکه به خاطر درخشش زیاد، از آن استفاده کند. همچنان که دریا، سبز (الأخضر) نامیده می­شود.

و از دیگر اشعار، رجزی است که داود بن قابوس سرود:

- ای کسی که با خشم حمله می­کنی! از جوان شجاع و بی­باکی که چیزی او را از هدف خود باز نمی­دارد چه می­جویی؟

- ای زیباروی فرزانه­ای که چون شیری قوی پنجه است، نسبت به کسی که بازوهای خود را می بخشد چه نظر داری؟

- من کُشنده هماورد دلیر و مهاجم خویش هستم و به خدا، آرام نمی­گیرم - آنقدر می­جنگم - تا آنکه از زندگی محرومت کنم.

ص: 38


1- . دیوان : 61
2- . دیوان: 62
3- . دیوان: 62
4- . دیوان: 63-62

فَأَجَابَهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ:

اثْبُتْ لَحَاکَ اللَّهُ إِنْ لَمْ تُسْلِمِ*** لِوَقْعِ سَیْفٍ عَجْرَفِیٍّ خِضْرَمٍ

تَحْمِلُهُ مِنِّی بَنَانُ الْمِعْصَمِ*** أَحْمِی بِهِ کَتَائِبِی وَ أَحْتَمِی

إِنِّی وَ رَبِّ الْحَجَرِ الْمُکَرَّمِ*** قَدْ جُدْتُ لِلَّهِ بِلَحْمِی وَ دَمِی (1)

بیان

الترغم التغضب و الغشمشم الشجاع الذی لا یرده شی ء و الأروع الذی یعجبک حسنه و الهصور الأسد و الهیصم الأسد و القوی من الرجال و بزل البعیر انشق نابه لحاک الله أی لعنک الله و یقال جمل فیه عجرفة أی قلة مبالاة لسرعته و فلان یتعجرف علی إذا کان یرکبه بما یکره و لا یهاب شیئا و عجارف الدهر حوادثه و قال الجوهری الخضرم بالکسر الکثیر العطیة مشبه بالبحر الخضرم و هو الکثیر الماء و کل شی ء کثیر واسع خضرم و المعصم موضع السوار من الساعد و الحجر المکرم الحجر الأسود.

وَ مِنْهُ فِیهَا: مُخَاطِباً لِلْیَهُودِ:

هَذَا لَکُمْ مِنَ الْغُلَامِ الْهَاشِمِیِّ*** مِنْ ضَرْبِ صِدْقٍ فِی ذُرَی الْکَمَائِمِ

ضَرْبَ یقود (2) (نُفُوذٍ) شَعَرَ الْجَمَاجِمِ*** بِصَارِمٍ أَبْیَضَ أَیِّ صَارِمِ

أَحْمِی بِهِ کَتَائِبَ الْقَمَاقِمِ*** عِنْدَ مَجَالِ الْخَیْلِ بِالْأَقَادِمِ (3)

بیان

الکمة القلنسوة المدورة و یقال سید قماقم بالضم لکثرة خیره و بالفتح جمع القمقام و هو السید.

وَ مِنْهُ عِنْدَ قَتْلِ الْخَیْبَرِیِ:

أَنَا عَلِیٌّ وَلَدَتْنِی هَاشِمٌ ***لَیْثٌ حَرُوبٌ لِلرِّجَالِ قَاصِمٌ

مُعْصَوْصَبٌ فِی نَقْعِهَا مَقَادِمُ*** مَنْ یَلْقَنِی یَلْقَاهُ مَوْتٌ هَاجِمٌ (4)

بیان

قصمت الشی ء قصما کسرته و اعصوصب القوم اجتمعوا و النقع الغبار و المقادم جمع مقدام کمفاتح و مفتاح.

ص: 39


1- الدیوان: 127.
2- فی المصدر: ضرب نفوذ.
3- الدیوان: 127.
4- الدیوان: 127 و 128.

پس به او پاسخ داد:

- خدا تو را لعنت کند، اگر اسلام نمی­آوری، پس در جای خود برای فرود آمدن شمشیری که بی محابا ضربات خود را ارزانی­ات می­دارد ­بایست.

- این شمشیر را انگشتان ساعد من (دست من) حمل می­کنند و با آن از لشکریانم و جان خود در جنگ حفاظت می­کنم.

- سوگند به پروردگار حجرالاسود که محترم است، من خون و گوشتم را در راه خدا ­بخشیده­ام.(1)

توضیح

«الترغم»: خشم. و «الغشمشم»: شجاعی که هیچ چیز او را باز نمی­گرداند. و «الأروع»: کسی که نیکویی و زیبایی­اش را ستایش می­کنی. و «الهصور»: شیر. و «الهیصم»: شیر و مرد قوی، و «بزل البعیر»: دندان نیشش شکافته شد. «لحاک الله»: یعنی خدا تو را لعنت کند، و گفته می­شود: «جمل فیه عجرفة»: شتری که به خاطر سرعت زیادش توجهی به اطراف ندارد. و «فلانٌ یتعجرف علیّ»: هنگامی که او را به کاری وادارد که نمی­پسندد و از چیزی نهراسد. و «عجارف الدهر»: حوادث روزگار. و جوهری گفته است: «الخضرم» با کسره: یعنی زیاد بخشنده. مانند: «البحر الخضرم»: یعنی پر آب. و به هر چیز فراوان و گسترده «خضرم» گفته می­شود. و «المعصم»: مکان النگو در مچ دست. و «الحجر المکرم»: منظور حجر الأسود است.

و از دیگر اشعار در خطاب به یهودیان:

- این شمشیر جوان هاشمی، مخصوص شماست که از روی حقیقت بر فرق کلاهخودهای شما می­کوبد.

- آن چنان ضربتی بر فرق شما فرود می آورد که از کلاهخود شما می گذرد و در جمجمه های شما نفوذ می کند. ضربت من با شمشیری تیز و سفید که وصف آن گفتنی نیست فرود می آید.

- با این شمشیر، بزرگان لشکر را در هنگامه یورش سواران با دلاوری­هایم حفاظت می­کنم. (2)

توضیح

«الکمّة»: نوعی کلاه گرد. و گفته می­شود: «سیّد قماقم» با ضمّه به خاطر زیادی خیرش و با فتحه: جمع «القمقام» به معنی سیّد، آقا و بزرگ است.

و از اشعار او بعد از کشتن جنگاور خیبری:

- من علی فرزند هاشمم. شیر جنگ­ها و خرد کننده مردانم.

- چون در غبار آن (جنگ) دلاوران اجتماع کنند، هر که به مقابله من برخیزد با هجوم مرگ رو به رو می­گردد. (3)

توضیح

«قصمت الشیء قصماً»: آن را شکستم. و «إعصوصب القوم»: جمع شدند. و «النقع»: غبار. و «المقادم»: جمع مقدام بر وزن مفاتح و مفتاح: دلیر، بی باک.

ص: 39


1- . دیوان : 127
2- . دیوان: 127
3- . دیوان: 128-127
«37»

الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ قَالَ: لَمَّا جَاءَتْ صَفِیَّةُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَتْ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً فَرَأَی فِی وَجْهِهَا شَجَّةً فَقَالَ مَا هَذِهِ وَ أَنْتِ ابْنَةُ الْمُلُوکِ فَقَالَتْ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا قَدِمَ إِلَی الْحِصْنِ هَزَّ الْبَابَ فَاهْتَزَّ الْحِصْنُ وَ سَقَطَ مَنْ کَانَ عَلَیْهِ مِنَ النَّظَّارَةِ (1) وَ ارْتَجَفَ بِیَ السَّرِیرُ فَسَقَطْتُ لِوَجْهِی فَشَجَّنِی جَانِبُ السَّرِیرِ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا صَفِیَّةُ إِنَّ عَلِیّاً عَظِیمٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّهُ لَمَّا هَزَّ الْبَابَ اهْتَزَّ الْحِصْنُ وَ اهْتَزَّتِ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرَضُونَ السَّبْعُ وَ اهْتَزَّ عَرْشُ الرَّحْمَنِ غَضَباً لِعَلِیٍّ وَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ لَمَّا سَأَلَهُ عُمَرُ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَقَدِ اقْتَلَعْتَ مَنِیعاً (2) وَ أَنْتَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ خَمِیصاً فَهَلْ قَلَعْتَهَا بِقُوَّةٍ بَشَرِیَّةٍ فَقَالَ مَا قَلَعْتُهَا بِقُوَّةٍ بَشَرِیَّةٍ وَ لَکِنْ قَلَعْتُهَا بِقُوَّةٍ إِلَهِیَّةٍ وَ نَفْسٍ بِلِقَاءِ رَبِّهَا مُطْمَئِنَّةٍ رَضِیَّةٍ وَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ لَمَّا شَطَرَ مَرْحَباً شَطْرَیْنِ وَ أَلْقَاهُ مُجَدَّلًا جَاءَ جَبْرَئِیلُ مِنَ السَّمَاءِ مُتَعَجِّباً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِمَّ تَعَجَّبْتَ فَقَالَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ تُنَادِی فِی صَوَامِعِ جَوَامِعِ (3) السَّمَاوَاتِ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ أَمَّا إِعْجَابِی فَإِنِّی لَمَّا أُمِرْتُ أَنْ أُدَمِّرَ قَوْمَ لُوطٍ حَمَلْتُ مَدَائِنَهُمْ وَ هِیَ سَبْعُ مَدَائِنَ مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَی إِلَی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْیَا عَلَی رِیشَةٍ مِنْ جَنَاحِی وَ رَفَعْتُهَا حَتَّی سَمِعَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ صِیَاحَ دِیَکَتِهِمْ وَ بُکَاءَ أَطْفَالِهِمْ وَ وَقَفْتُ بِهَا إِلَی الصُّبْحِ أَنْتَظِرُ الْأَمْرَ وَ لَمْ أُثْقَلْ بِهَا وَ الْیَوْمَ لَمَّا ضَرَبَ عَلِیٌّ ضَرْبَتَهُ الْهَاشِمِیَّةَ وَ کَبَّرَ أُمِرْتُ أَنْ أَقْبِضَ فَاضِلَ سَیْفِهِ حَتَّی لَا یَشُقَّ الْأَرْضَ وَ تَصِلَ إِلَی الثَّوْرِ الْحَامِلِ لَهَا فَیَشْطُرَهُ شَطْرَیْنِ فَتَنْقَلِبَ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا فَکَانَ فَاضِلُ سَیْفِهِ عَلَیَّ أَثْقَلَ مِنْ مَدَائِنِ لُوطٍ هَذَا وَ إِسْرَافِیلُ وَ مِیکَائِیلُ قَدْ قَبَضَا عَضُدَهُ فِی الْهَوَاءِ (4).

ص: 40


1- النظارة: القوم یقعدون فی مرتفع من الأرض ینظرون منه القتال و لا یشهدونه.
2- المنیع: الحصن الذی یتعذر الوصول إلیه.
3- و جوامع خ ل.
4- لیست عندی نسخة مشارق الأنوار: و البرسی معروف فی اخباره بالغرابات و الشواذ لا یعول علی متفرداته، و قصة الثور فی الحدیث من الرموز التی لم تکشف عنها الاستار، و لعل یوما یرشدنا العلم إلی معناها الصحیح.

روایت37.

البرسی در مشارق الانوار آورده است: چون صفیه که از زیباروترین مردمان بود نزد رسول خدا آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله در چهره او زخمی را مشاهده کرد و فرمود: «این زخم چیست و حال آنکه تو دختر پادشاه هستی؟» صفیه پاسخ داد: وقتی علی به قلعه رسید، در را به لرزه انداخت و قلعه چنان به لرزه افتاد که کسانی که در بالای قلعه به تماشای جنگ ایستاده بودند، به زیر افتادند و تخت من نیز به لرزه در افتاد و در پی آن به روی و صورت فرو افتادم و کناره تخت، صورتم را مجروح ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای صفیه! علی در نزد خداوند مقامی بس والا و بزرگ دارد. و هنگامی که او در را به لرزه انداخت، قلعه و آسمان ها و زمین­های هفت گانه و عرش الهی به خاطر خشم علی علیه السلام لرزیدند».

و در آن روز هنگامی که عمر از او پرسید: ای اباالحسن، تو در قلعه مستحکم و والایی را از جای کندی و حال آنکه سه روز گرسنه بودی، آیا آن را با قدرت بشری از جا کندی؟ در پاسخ فرمود: «من نه با قدرت بشری، بلکه با قدرتی الهی و نفسی که از دیدار پروردگارش مطمئن و خشنود است، آن را از جای کندم». و در آن روز هنگامی که علی، مرحب را دو نیم ساخت و او را بر زمین افکند، جبرئیل شگفت­زده از آسمان فرود آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «از چه در عجبی؟» عرض کرد: ملائکه در صومعه­ها و مساجد آسمان­ها ندا می­دهند: یگانه رادمرد گیتی، علی و یگانه شمشیر هستی، ذوالفقار است؛ اما شگفتی من از آن است که چون مامور گشتم قوم لوط را نابود سازم، شهرهایشان را که هفت شهر از زمین هفتم سفلی تا زمین هفتم علیا بود، بر روی پری از بالم حمل کردم و از جای برداشتم و آن را بالا بردم تا آنجا که حاملان عرش الهی بانگ خروس­ها و گریه کودکان آنان را شنیدند(1). و تا صبحدم با این شهرها به انتظار حکم الهی توقف کردم و هیچ احساس سنگینی نکردم، ولی امروز وقتی علی آن ضربه هاشمی خود را فرود آورد و تکبیر گفت، دستور یافتم که دنباله (ضربت) شمشیرش را بگیرم تا زمین را نشکافد و به گاو نری که زمین را حمل می­کند، اصابت نکند که در این صورت آن را دو نیم می­ساخت و زمین با ساکنانش واژگون می­گشت. من نیز چنین کردم. ولی دنباله (ضربت) شمشیرش بر من از شهرهای لوط سنگین­تر آمد و این در حالی بود که اسرافیل و میکائیل نیز بازوی علی علیه السّلام را در هوا گرفته بودند.

ص: 40


1- . در روایات معتبر در باره عذاب قوم نوح آمده است که خداوند چهل سال آنان را عقیم ساخت تا هنگام عذاب فرزند کوچکی میانشان نباشد. پس این نقل برسی که از عذاب کودکان قوم لوط می­گوید - علاوه بر اینکه فی نفسه به منقولات او اعتمادی نیست - با این روایات معتبر در تعارض است و قابل پذیرش نیست.

أقول: سیأتی بعض ما یتعلق بتلک الغزوة فی باب أحوال جعفر بن أبی طالب علیهما السلام و فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام و فی احتجاج الحسن علیه السلام علی معاویة و احتجاج سعد علیه.

باب 23 ذکر الحوادث بعد غزوة خیبر إلی غزوة مؤتة

الأخبار

«1»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عم، إعلام الوری ثم بعث رسول الله صلی الله علیه و آله بعد غزوة خیبر فیما رواه الزهری عبد الله بن رواحة فی ثلاثین راکبا فیهم عبد الله بن أنیس إلی البشیر بن رازم الیهودی لما بلغه أنه یجمع غطفان لیغزو بهم فأتوه فقالوا أرسلنا (1) إلیک رسول الله صلی الله علیه و آله لیستعملک علی خیبر فلم یزالوا به حتی تبعهم فی ثلاثین رجلا مع کل رجل منهم ردیف من المسلمین فلما صاروا ستة أمیال ندم البشیر فأهوی بیده إلی سیف عبد الله بن أنیس ففطن له عبد الله فزجر بعیره ثم اقتحم یسوق بالقوم حتی إذا استمکن من البشیر ضرب رجله فقطعه (2) فاقتحم البشیر و فی یده مخرش من شوحط فضرب به وجه عبد الله فشجه مأمومة و انکفأ (3) کل رجل من المسلمین علی ردیفه فقتله غیر رجل واحد من الیهود أعجزهم شدا و لم یصب من المسلمین أحد و قدموا علی رسول الله صلی الله علیه و آله فبصق فی شجة عبد الله بن أنیس فلم تؤذه حتی مات.

و بعث غالب بن عبد الله الکلبی إلی أرض بنی مرة فقتل و أسر.

و بعث عیینة بن حصن البدری إلی أرض بنی العنبر فقتل و أسر.

ثم کانت عمرة القضاء سنة سبع اعتمر رسول الله صلی الله علیه و آله و الذین شهدوا معه الحدیبیة و لما بلغ قریشا ذلک خرجوا متبددین فدخل مکة و طاف بالبیت علی بعیره بیده محجن یستلم به الحجر و عبد الله بن رواحة أخذ بخطامه و هو یقول:

ص: 41


1- فی المصدر: انا ارسلنا.
2- فی المصدر: فقطعها.
3- أی مال.

مؤلف: برخی از حوادث مربوط به آن غزوه (خیبر) در باب احوال جعفر بن ابی طالب و در ابواب فضائل امیر المومنین علیه السّلام، و در احتجاج حسن بن علی علیه السلام در برابر معاویه و احتجاج سعد در برابر او خواهد آمد.

باب بیست و سوم : ذکر حوادث بعد از غزوه خیبر تا غزوه موته

روایات

روایت1.

مناقب إبن شهر آشوب، أعلام الوری: بنا به آنچه الزهری روایت کرده است، بعد از غزوه خیبر، وقتی به پیامبر صلی الله علیه وآله خبر رسید که بشیر بن رزام یهودی در حال گردآوری غطفان برای نبرد با ایشان است، عبدالله بن رواحه را با سی سوار که عبدالله بن انیس هم در میان آن­ها بود، به سوی او گسیل داشت. آنان به نزد بشیر آمدند و گفتند: رسول خدا ما را به سوی تو فرستاده است تا تو را به حکمرانی خیبر بگمارد.آنان بعد از ابلاغ پیام رسول خدا صلی الله علیه وآله همواره در کنار او بودند، تا آنکه بشیر با سی مرد که هر یک سوار همراهی (ترکه سواری) از مسلمانان (بر روی مرکب خود) به همراه داشتند، در پی آنان روان شد. و چون شش میل پیمودند، بشیر از کرده خود پشیمان گشت.از همین رو دستش را به سوی شمشیر عبدالله بن انیس برد. ولی عبدالله متوجه شد و شترش را راند، سپس حمله آورد و بر آنان تاخت تا آنکه بر بشیر دست یافت و ضربه­ای بر پایش وارد ساخت و آن را قطع کرد. بشیر نیز حمله آورد و با عصای کجی از درخت شوحط که در دستش بود، ضربه­ای بر صورت عبدالله وارد ساخت و بر سر او زخمی وارد ساخت که تا مغزش رسید و هر یک از مسلمانان به سوی هم تَرک خود (همراه یهودی خود) بازگشت و او را کشت. در نهایت از یهودیان تنها یک نفر که از همه آن­ها ضعیف­تر بود، زنده ماند و به هیچ یک از مسلمانان آسیبی نرسید و آنان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشتند و او از آب دهانش بر جراحت عبدالله بن انیس نهاد و آن جراحت تا روز مرگش او را نیازرد.

و پیامبر، غالب بن عبدالله کلبی را به سرزمین بنی مرّه فرستاد که او در آنجا جمعی را کشت و جمعی دیگر را اسیر کرد. و عیینة بن حصن بدری را به سرزمین بنی عنبر فرستاد که او نیز جمعی را مقتول و اسیر ساخت.

سپس در سال هفتم هجری عمرة القضا واقع شد که رسول خدا و همراهان او در حدیبیه عمره گزاردند. وقتی این خبر به قریش رسید، پراکنده و خارج شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مکه شد و در بیت الله الحرام بر روی شترش طواف کرد، در حالی که در دستش عصای کجی بود که با آن حجرالأسود را لمس می­کرد و عبدالله بن رواحه افسار شترش را در دست گرفته بود و می­گفت:

ص: 41

خلوا بنی الکفار عن سبیله*** خلوا فکل الخیر فی رسوله

إلی آخر ما مر من الأبیات.

و أقام بمکة ثلاثة أیام تزوج بها میمونة بنت الحارث الهلالیة ثم خرج فابتنی بها بسرف و رجع إلی المدینة فأقام بها حتی دخلت سنة ثمان. (1).

بیان

المخرش عصاء معوجة الرأس کالصولجان و الشوحط ضرب من شجر الجبال یتخذ منه القسی و المأمومة الشجة التی بلغت أم الرأس.

«2»

أقول قال الکازرونی فی حوادث سنة سبع و فیها نام رسول الله صلی الله علیه و آله عن صلاة الصبح حتی طلعت الشمس.

بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ قَفَلَ مِنْ غَزْوَةِ خَیْبَرَ سَارَ حَتَّی إِذَا أَدْرَکَهُ الْکَرَی عَرَّسَ (2) وَ قَالَ لِبِلَالٍ اکْلَأْ لَنَا اللَّیْلَ فَصَلَّی بِلَالٌ مَا قُدِّرَ لَهُ وَ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَقَارَبَ الْفَجْرُ اسْتَنَدَ بِلَالٌ إِلَی رَاحِلَتِهِ مُوَاجِهَ الْفَجْرِ فَغَلَبَتْ بِلَالًا عَیْنُهُ وَ هُوَ مُسْتَنِدٌ إِلَی رَاحِلَتِهِ فَلَمْ یَسْتَیْقِظْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا بِلَالٌ وَ لَا أَحَدٌ مِنَ الصَّحَابَةِ حَتَّی ضَرَبَتْهُمُ الشَّمْسُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلَهُمُ اسْتِیقَاظاً فَفَزِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَیْ بِلَالُ فَقَالَ بِلَالٌ أَخَذَ بِنَفْسِیَ الَّذِی أَخَذَ بِنَفْسِکَ بِأَبِی أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اقْتَادُوا فَاقْتَادُوا رَوَاحِلَهُمْ شَیْئاً ثُمَّ تَوَضَّأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ بِلَالًا فَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَ صَلَّی بِهِمُ الصُّبْحَ فَلَمَّا قَضَی الصَّلَاةَ قَالَ مَنْ نَسِیَ صَلَاةً فَلْیُصَلِّهَا إِذَا ذَکَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی (3).

أقول: قد مضی الکلام فیه فی باب سهوه صلی الله علیه و آله.

ثم قال و فیها طلعت الشمس بعد ما غربت لعلی علیه السلام علی ما أَوْرَدَهُ الطَّحَاوِیُّ فِی مُشْکِلِ الْحَدِیثِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ مِنْ (4) طَرِیقَیْنِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُوحَی

ص: 42


1- مناقب آل أبی طالب 1: 176، إعلام الوری: 63 (ط 1) و 109 و 110 ط 2، و الفاظ الحدیث من الثانی، و اما المناقب فاختصر الحدیث، راجعه.
2- عرس القوم: نزلوا من السفر للاستراحة ثمّ یرتحلون.
3- طه: 14.
4- ستمر بک فی أحادیث فضائل علیّ علیه السلام أحادیث فی ذلک من العامّة و الخاصّة.

- ای فرزندان کافران از راه او کنار روید.

- کنار روید، که همه نیکی­ها در فرستاده خدا گرد آمده است.

... تا آخر ابیات که گذشت.

و پیامبر صلی الله علیه و آله سه روز در مکه اقامت فرمود و در خلال آن میمونه دختر حارث هلالی را به ازدواج خود درآورد و در سرف - در نزدیکی مکه - خانه­ای برای او ساخت. سپس به مدینه بازگشت و در آنجا اقامت نمود تا آنکه سال هشتم هجری فرا رسید.(1)

توضیح

«المخرش»: عصای سرکج مانند صولجان (عصای سلطنتی یا اسقفی)، «الشوحط»: نوعی درخت کوهی که از آن کمان ساخته می­شود. و «المأمومة»: زخم و جراحتی که به پرده مغز برسد.

روایت2.

مؤلف: کازرونی در مورد وقایع سال هفتم هجری گفته است: و در آن سال رسول خدا صلی الله علیه وآله خوابید و از نماز صبح بازماند تا آنکه خورشید برآمد.

و به نقل از ابوهریره روایت کرده است: هنگامی که رسول خدا از غزوه خیبر بازگشت، شبانه راه خود را پیمود تا آنکه بی خوابی عرصه را بر او تنگ ساخت. از همین رو، جهت استراحت فرود آمد و به بلال فرمود: «شب را برای ما بیدار بمان». بلال نیز تا آنجا که برایش میسر بود نماز به پا داشت و رسول خدا خوابید و چون زمان دمیدن سپیده صبح نزدیک شد، بلال در برابر (نزدیکی) سپیده صبح به شترش تکیه داد و در همین حال خواب او را در ربود. در نتیجه نه رسول خدا صلی الله علیه و آله، نه بلال و نه هیچ یک از صحابه از خواب بیدار نشدند تا آنکه پرتو خورشید بر آنان دمیدن یافت، و رسول خدا اولین آن­ها بود که هراسان بیدار شد و به بلال فرمود: «ای بلال!». بلال گفت: پدرم فدای تو باد ای رسول خدا! آنکه تو را چنین در خواب فرو برد، همو نیز مرا در خواب کرد. رسول خدا فرمود: «شترها را به دنبال خود حرکت دهید». آنان نیز اندکی شتران را پیش بردند. سپس رسول خدا وضو گرفت و به بلال دستور (اذان) داد و با آن­ها نماز صبح را اقامه کرد. پس چون نماز را به پا داشت، فرمود: «هر کس نمازی را فراموش کرد، آنگاه که آن را به یاد آورد، باید آن را به پا دارد که خداوند می­فرماید: «نماز را برای یاد و ذکر من به پا دار»(2).

مؤلف: پیشتر درباره این موضوع در باب سهو آن حضرت سخن رفت.

سپس گفت: و در آن سال (سال هفتم هجری) خورشید بعد از آنکه غروب کرد (دوباره) بر حضرت علی علیه السّلام طلوع کرد. این را طحاوی در مشکل الحدیث از أسماء بنت عمیس(3) به دو طریق آورده است که: وحی الهی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی نازل می­گشت

ص: 42


1- . مناقب آل أبی طالب : 1، 176 ، أعلام الوری : 63، (ط 1) و 109 و 110 (ط 2 )
2- . طه/ 14
3- . در احادیث مربوط به فضایل علی علیه السلام از طریق عامه و خاصه احادیثی ذکر خواهد شد.

إِلَیْهِ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمْ یُصَلِّ الْعَصْرَ حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ صَلَّیْتَ یَا عَلِیُّ قَالَ لَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنَّهُ کَانَ فِی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ فَارْدُدْ عَلَیْهِ الشَّمْسَ قَالَتْ أَسْمَاءُ فَرَأَیْتُهَا غَرَبَتْ ثُمَّ رَأَیْتُهَا طَلَعَتْ بَعْدَ مَا غَرَبَتْ وَ وَقَعَتْ عَلَی الْجَبَلِ وَ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ بِالصَّهْبَاءِ فِی خَیْبَرَ.

و هذا حدیث ثابت رواته ثقات.

و حکی الطحاوی أن أحمد بن صالح کان یقول لا ینبغی لمن سبیله العلم التخلف عن حفظ حدیث أسماء لأنه من علامات النبوة.

قصة أم حبیبة کانت قد خرجت مهاجرة إلی أرض الحبشة مع زوجها عبید الله بن جحش فتنصر (1) و ثبتت علی الإسلام روی عن سعید بن العاص قال قالت أم حبیبة رأیت فی المنام کأن عبید الله بن جحش زوجی أسوأ صورة و أشوهها ففزعت فقلت تغیرت و الله حاله فإذا هو یقول حین أصبح یا أم حبیبة إنی نظرت فی الدین فلم أر دینا خیرا من النصرانیة و کنت قد دنت بها ثم دخلت فی دین محمد قد رجعت (2) إلی النصرانیة فقلت و الله ما خیر لک و أخبرته بالرؤیا التی رأیت له فلم یحفل بها (3) و أکب علی الخمر حتی مات فأری فی المنام کأن آتیا یقول یا أم المؤمنین ففزعت فأولتها أن رسول الله یتزوجنی قالت فما هو إلا أن انقضت عدتی فما شعرت إلا برسول النجاشی علی بابی یستأذن فإذا جاریة له یقال لها أبرهة کانت تقوم علی ثیابه و دهنه فدخلت علی فقالت إن الملک یقول لک إن رسول الله صلی الله علیه و آله کتب إلی أن أزوجکه فقلت بشرک الله بخیر قالت یقول لک الملک وکلی من یزوجک فأرسلت إلی خالد بن سعید بن العاص فوکلته فأعطت (4) أبرهة سوارین من فضة و خدمتین کانتا فی رجلیها و خواتیم (5) فضة کانت فی أصابع رجلیها سرورا بما بشرتها فلما کان العشی

ص: 43


1- فی المصدر: فتنصر هو.
2- فی المصدر: ثم قد رجعت.
3- أی لم یبال بها و لم یهتم لها.
4- فی المصدر: فأعطیت ابرهة.
5- فی المصدر: کانتا فی رجلها، و خواتم فضة.

که سر آن حضرت در آغوش حضرت علی علیه السّلام بود، به همین خاطر او نماز عصر را به پا نداشت تا آنکه خورشید غروب کرد. بعد از نزول وحی، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! آیا تو نماز خواندی؟» عرض کرد: نه. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوندا، او در حال فرمانبرداری از تو و رسول تو بود، پس خورشید را بر او بازگردان.» اسماء می گوید: من خورشید را دیدم که غروب کرد، سپس آن را دیدم که بعد از غروب، دوباره طلوع کرد و بر کوه و زمین تابیدن گرفت و این واقعه در صهباء خیبر به وقوع پیوست. و این حدیثی ثابت است که راویان آن مورد اعتمادند.

و طحاوی آورده است که احمد بن صالح می­گفت: شایسته نیست کسی که راه علم را در پیش گرفته است از حفظ حدیث أسماء باز بماند. چرا که آن یکی از نشانه­های نبوّت است.

داستان اُمّ حبیبه

او به همراه شوهرش عبیدالله بن جحش به سرزمین حبشه هجرت کرده بود و در آنجا شوهرش به نصرانیت گروید. ولی او بر اسلام باقی ماند. از سعید بن عاص روایت شده است که گفت: اُمّ حبیبه گفت: در خواب شوهرم، عبیدالله بن جحش را در بدترین و زشت­ترین چهره­ها دیدم. هراسان شده و گفتم: به خدا سوگند که حال او دگرگون گردیده است. چون به صبح درآمد، او را دیدم که می­گفت: ای أمّ حبیبه! من در امر دین اندیشه کردم و دینی بهتر از نصرانیت نیافتم و در سابق نیز بر آن دین بودم، سپس در دین محمد داخل شدم و اکنون به نصرانیت بازگشته­ام. گفتم: به خدا سوگند تو را در آن خیری نیست. و او را از خوابی که دیده بودم آگاه ساختم. ولی او به آن اعتنایی نکرد و ملازم شرب خمر گردید تا آنکه مُرد. بعد از آن در خواب دیدم که گویی رهگذری می­گوید: ای اُمّ المومنین! از این خواب مرا ترس فراگرفت و آن خواب را اینگونه تأویل کردم که رسول خدا مرا به ازدواج خویش درمی آورد. گفت: طولی نکشید که بعد از پایان عدّه­ام، فرستاده نجاشی را بر در خانه یافتم که اجازه ورود می­خواست و او کنیزی أبرهه نام بود که مسئول لباس­ها و عطریات نجاشی بود. او بر من وارد شد و گفت: پادشاه تو را پیغام داده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به من نوشته است که تو را به ازدواج او درآورم. گفتم: خدا به تو بشارت نیک دهد. کنیز گفت: پادشاه به تو می­گوید: کسی را به وکالت برگزین که تو را به ازدواج درآورد. من نیز به سوی خالد بن سعید بن عاص فرستادم و به او وکالت دادم. و اُمّ حبیبه به خاطر بشارتی که ابرهه داد، دو النگوی نقره و دو خلخال پاها و انگشترهای نقره که در انگشتان پاهایش بود را از خوشحالی به او داد. چون شب در رسید

ص: 43

أمر النجاشی جعفر بن أبی طالب و من هناک من المسلمین فحضروا فخطب النجاشی فقال الحمد لله الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا عبده و رسوله و أنه الذی بشر به عیسی ابن مریم أما بعد فإن رسول الله صلی الله علیه و آله کتب إلی أن أزوجه أم حبیبة بنت أبی سفیان فأجبت إلی ما دعا إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله و قد أصدقتها أربعمائة دینار.

ثم سکب الدنانیر بین یدی القوم فتکلم خالد بن سعید فقال الحمد لله أحمده و أستعینه و أستغفره و أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا عبده و رسوله أرسله بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ أما بعد فقد أجبت إلی ما دعا إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله و زوجته أم حبیبة بنت أبی سفیان فبارک الله لرسول الله صلی الله علیه و آله.

و دفع الدنانیر إلی خالد بن سعید فقبضها ثم أرادوا أن یقوموا فقال اجلسوا فإن سنة الأنبیاء إذا تزوجوا أن یؤکل طعام علی التزویج فدعا بطعام فأکلوا ثم تفرقوا قالت أم حبیبة فلما أتی بالمال أرسلت إلی أبرهة التی بشرتنی فقلت لها إنی کنت أعطیتک ما أعطیتک یومئذ و لا مال بیدی فهذه خمسون مثقالا فخذیها فاستعینی بها فأخرجت حقا فیه کل ما کنت أعطیتها فردته علی و قالت عزم علی الملک أن لا أرزأک (1) شیئا و أنا الذی أقوم علی ثیابه و دهنه و قد اتبعت دین محمد رسول الله و أسلمت لله و قد أمر الملک نساءه أن یبعثن إلیک بکل ما عندهن من العطر قالت فلما کان الغد جاءتنی بعدد ورس و عنبر و زباد (2) کثیر فقدمت بکله علی النبی صلی الله علیه و آله و کان یراه علی و عندی و لا ینکره ثم قالت أبرهة حاجتی إلیک أن تقرئی علی رسول الله صلی الله علیه و آله منی السلام و تعلیمه أنی قد اتبعت دینه قالت و کانت هی التی جهزتنی و کانت کلما دخلت علی

ص: 44


1- رزأ الرجل ماله: أصاب منه شیئا مهما کان، ای نقصه، و رزأ و رزئ الرجل: أصاب منه خیرا.
2- الزباد: مادة عطرة تتخذ من دابة کالسنور هی أکبر منه قلیلا.

نجاشی، جعفر بن ابی طالب و مسلمانانی که آنجا بودند را به حضور طلبید. آنان نیز حضور یافتند. نجاشی خطبه­ای خواند و گفت: سپاس خداوند پادشاه و پاک منزه از عیوب و سلام و مومن و نگاهبان و مسلط بر مخلوقات را، پروردگار قدرت مدار، شکست ناپذیر جبّار را. شهادت می­دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و شهادت می­دهم که محمّد بنده و فرستاده اوست و او همان کسی است که عیسی بن مریم مژده به آمدن او داده است. امّا بعد، رسول خدا برای من نگاشته است که اُمّ حبیبه دختر ابوسفیان را به ازدواج او درآورم. من نیز آنچه را که رسول خدا خواستارش گشته بود، اجابت کردم و چهارصد دینار کابین او ساختم.

سپس دینارها را در پیش روی قوم بر زمین ریخت و خالد بن سعید زبان به سخن گشود و گفت: سپاس خدای را که او را شکرگزارم و از او یاری می­جویم و از او طلب بخشش می­کنم و شهادت می­دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست که او را با هدایت و دین حق فرستاد تا بر همه ادیان غالبش گرداند. هر چند مشرکان را خوش نیاید. امّا بعد، آنچه که رسول خدا خواسته بود را اجابت کردم و امّ حبیبه دختر ابوسفیان را به ازدواج او درآوردم. خداوند نیز این امر را برای رسول الله مبارک گرداند.

نجاشی دینارها را به خالد بن سعید داد و او آن­ها را گرفت. سپس حاضران در صدد برآمدند که برخیزند. نجاشی گفت: بنشینید که سنت انبیا چنین است که چون ازدواج کنند غذایی در آن خورده شود. پس به غذایی فراخواند و آنان خوردند و سپس متفرق شدند. اُمّ حبیبه گفت: وقتی که آن مال را نزد من آوردند، به سوی ابرهه که آن مژده را برایم آورده بود، فرستادم و به او گفتم: من به تو آن روز چیزی بخشیدم در حالی که چیزی در دستم نبود. این پنجاه مثقال است، آن را بگیر و از آن استفاده کن. ولی او همه آنچه را که به او داده بودم، (از دست و پایش) خارج ساخت و به من بازگرداند. و گفت: پادشاه مرا دستور داده است که از تو منفعتی نبرم و من کسی هستم که مسئول لباس­ها و عطریات اویم، و پیرو آیین محمّد، فرستاده خدا شدم و برای خدا اسلام آوردم. و پاشاه زنان خویش را فرمان داده است تا هر آنچه از عطریات نزد آن­هاست، برای تو بفرستند. گفت: فردای آن روز ابرهه مقدار فراوانی از ورس و عنبر و زَباد(1)برایم

آورد. من همه آن­ها را به نزد پیامبر بردم و او آن­ها را بر من و نزد من می­دید، ولی

آن را ناپسند نمی­شمرد. سپس ابرهه گفت: خواسته من از تو آن است که سلام مرا به رسول خدا برسانی و او را آگاه سازی که من پیرو دین او گشته­ام. - گفت: - و او کسی بود که اسباب و لوازم سفر مرا آماده ساخت. و هر بار که بر من وارد می­شد

ص: 44


1- . «زباد» : ماده­ای خوشبو است و از جانوری که اندکی از گربه بزرگتر است، گرفته می­شود.

تقول لا تنسی (1) حاجتی إلیک فلما قدمت علی رسول الله صلی الله علیه و آله أخبرته کیف کانت الخطبة و ما فعلت بی أبرهة فتبسم و أقرأته منها السلام فقال و علیها السلام و رحمة الله و برکاته و کان لأم حبیبة حین قدم بها المدینة بضع و ثلاثون سنة و لما بلغ أبا سفیان تزویج رسول الله صلی الله علیه و آله أم حبیبة قال ذاک الفحل لا یقرع أنفه.

و قیل إن هذه القصة فی سنة ست.

و فیها قتل شیرویه أباه قال الواقدی کان ذلک فی لیلة الثلاثاء لعشر (2) مضین من جمادی الآخرة سنة سبع لست ساعات مضین من اللیل و روی أنه لما قتل أباه قتل معه سبعة عشر أخا له ذوی أدب و شجاعة فابتلی بالأسقام فبقی بعده ثمانیة أشهر فمات. (3) و فیها وصلت هدیة المقوقس و هی ماریة و سیرین أخت ماریة و یعفور و دلدل کانت بیضاء فاتخذ لنفسه ماریة و وهب سیرین لحسان بن وهب و کان معهم خصی یقال له مایوشنج (4) کان أخا ماریة و بعث ذلک کله (5) مع حاطب بن أبی بلتعة فعرض حاطب الإسلام علی ماریة و رغبها فیه فأسلمت و أسلمت أختها و أقام الخصی علی دینه حتی أسلم بالمدینة (6) و کان رسول الله صلی الله علیه و آله معجبا بأم إبراهیم و کانت بیضاء جمیلة و ضرب علیها الحجاب و کان یطؤها بملک الیمین فلما حملت و وضعت إبراهیم قبلتها (7) سلمی مولاة رسول الله صلی الله علیه و آله فجاء أبو رافع زوج سلمی فبشر رسول الله صلی الله علیه و آله بإبراهیم فوهب له عبدا و ذلک فی ذی الحجة سنة ثمان فی روایة أخری.

ص: 45


1- فی المصدر: لا تنسنی.
2- فی المصدر: فی لیلة ثلاث عشر مضین.
3- زاد فی المصدر: و قیل: ستة أشهر ثمّ مات.
4- فی المصدر: مابوشح. و فی غیره: مأبور.
5- و بعث إلیه صلّی اللّه علیه و آله أشیاء اخری منها فرس یسمی اللزاز، و مکحلة و مربعة توضع فیها المکحلة، و قارورة دهن، و مقص، و مسواک و مشط و مرآة و غیر ذلک.
6- زاد فی المصدر: فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
7- أی کانت قابلتها.

می­گفت: آنچه از تو خواسته­ام را فراموش مکن. من نیز چون به خدمت پیامبر رسیدم، او را از چگونگی و کیفیت خطبه و رفتار ابرهه با خود آگاه ساختم. پیامبر لبخندی بر لب آورد. و بعد از آنکه من سلام ابرهه را به او رساندم، فرمود: «سلام و رحمت و برکت خدا بر او باد». و هنگامی که امّ حبیبه به مدینه آورده شد، سی و اندی سال داشت و چون خبر ازدواج رسول الله صلی الله علیه و آله با ام حبیبه به ابوسفیان رسید، گفت: آن بزرگ مرد بازداشته نمی شود. و گفته شده است که این واقعه در سال ششم هجری روی داده است.

و در آن سال (سال هفتم هجری) شیرویه پدرش را کشت. واقدی گفت: این واقعه بعد از آنکه 6 ساعت از شب 13 جمادی الاخر سال هفتم هجری گذشت، روی داد. و روایت شده است: که او به همراه پدرش، 17 برادر خود که همگی شجاع و اهل ادب بودند را کشت. و بعد از آن به بیماری­هایی مبتلا شد و 8 ماه بعد از آن زنده بود تا آنکه درگذشت.

و در آن سال هدیه مقوقس رسید که شامل ماریه و خواهرش سیرین و یعفور (نام الاغ) و دُلدُل (نام قاطر) که سفید بود می­شد. پیامبر صلی الله علیه وآله ماریه را برای خود برگزید و سیرین را به حسان بن وهب بخشید. همراه آنان خواجه و ملازمی بود که مایوشنج نامیده می­شد و برادر ماریه بود و همه آن­ها را به همراه حاطب بن أبی بلتعه فرستاده بود. حاطب اسلام را بر ماریه عرضه داشت و او را در اسلام ترغیب کرد. با تشویق حاطب، ماریه و خواهرش اسلام آوردند، ولی آن خواجه بر دین خویش باقی ماند تا آنکه در مدینه اسلام آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله شیفته آُمّ ابراهیم بود که او زیبا و سفید بود. پیامبر بر او پرده­ای افکند و با او به عنوان کنیز هم بستر می­گردید. و چون اُمّ ابراهیم باردار شد و ابراهیم را به دنیا آورد، سلمی کنیز رسول الله قابلگی او را بر عهده گرفت. بعد از ولادت ابراهیم، ابو رافع شوهر سلمی به نزد رسول خدا آمد و او را به ابراهیم بشارت داد. پیامبر نیز به او بنده­ای بخشید. و بنا به روایت دیگر، این رویداد در ذی الحجّه سال هشتم هجری رخ داده است.

ص: 45

و فیها کانت عمرة القضاء و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله أمر أصحابه حین رأوا هلال ذی القعدة أن یعتمروا قضاء لعمرتهم التی صدهم المشرکون عنها بالحدیبیة و أن لا یتخلف أحد ممن شهد الحدیبیة فلم یتخلف منهم أحد إلا من استشهد منهم بخیبر و من مات و خرج مع رسول الله صلی الله علیه و آله قوم من المسلمین عمارا و کانوا فی عمرة القضیة ألفین و استخلف علی المدینة أبا رهم الغفاری (1) و ساق رسول الله صلی الله علیه و آله ستین بدنة و جعل علی هدیه ناجیة بن جندب الأسلمی و حمل رسول الله صلی الله علیه و آله السلاح و الدروع و الرماح و قاد مائة فرس و خرجت قریش من مکة إلی رءوس الجبال و أخلوا مکة فدخل رسول الله صلی الله علیه و آله من الثنیة بطلعة الحجون و عبد الله بن رواحة أخذ بزمام راحلته (2) فلم یزل رسول الله صلی الله علیه و آله یلبی حتی استلم الرکن بمحجنه و أمر النبی صلی الله علیه و آله بلالا فأذن علی ظهر الکعبة و أقام بمکة ثلاثا فلما کان عند الظهر من الیوم الرابع أتاه سهیل بن عمرو و حویطب بن عبد العزی فقالا قد انقضی أجلک فاخرج عنا فأمر أبا رافع ینادی بالرحیل و لا یمسین بها أحد من المسلمین و رکب رسول الله صلی الله علیه و آله حتی نزل بسرف و هی علی عشرة أمیال من مکة.

و فیها تزوج رسول الله صلی الله علیه و آله میمونة بنت الحارث زوجه إیاها العباس و کان یلی أمرها و هی أخت أم ولده و کان هذا التزویج بسرف حین نزل بها مرجعه من عمرة القضیة و کانت آخر امرأة تزوجها صلی الله علیه و آله و بنی بها بسرف. (3) ثم ذکر فی حوادث السنة الثامنة فیها أسلم عمرو بن العاص و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة قدموا المدینة فی صفر.

و فیها تزوج رسول الله صلی الله علیه و آله فاطمة بنت الضحاک الکلابیة فلما دخلت

ص: 46


1- ذکره ابن الأثیر فی أسد الغابة و قال: اسمه کلثوم بن الحصین الغفاری و قال ابن هشام فی السیرة: استعمل علی المدینة عویف بن الاضبط الدیلی. و ذکر المقریزی ابارهم کلثوم بن حصن الغفاری فیمن یسوق الهدی فی عمرة القضاء. و قال: و استخلف علی المدینة أبا ذر الغفاری.
2- و کان یقول اشعارا ذکرها فی المصدر.
3- المنتقی فی مولد المصطفی الباب السابع فیما کان سنة سبع من الهجرة.

و از دیگر حوادث آن سال عمرة القضا بود که در آن رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که هلال ذی القعده رویت شد، به اصحابش دستور داد که به عنوان قضای عمره­ای که مشرکان در حدیبیه مانع از برگزاری آن شدند، مراسم عمره را به جا آورند و هیچ یک از کسانی که در حدیبیه بودند از آن باز نمانند. پس جز آن­هایی که در خیبر به شهادت رسیدند و کسانی که درگذشته بودند، هیچ یک از مسلمانان از این کار سرباز نزد. و گروهی از مسلمانان عمره گذار با رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج شدند که در عمرة القضیه 2000 نفر بودند. پیامبر هم اباذر غفاری را به جای خویش بر مدینه گمارد و 60 شتر قربانی را پیش راند و ناجیة بن جندب اسلمی را بر آن­ها گماشت. و سلاح و زره و نیزه­ها را برداشت و 100 اسب را حرکت داد. پس رسول خدا از مسیر کوه و از راه طلعة الحجون و در پیشاپیش حاجیان وارد مکه شد و عبدالله بن رواحه افسار شتر او را گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوسته لبیک می­گفت تا آنکه با عصای خویش رکن را استلام کرد و بلال را دستور اذان داد. بلال نیز بر بام کعبه اذان گفت. پیامبر سه روز در مکه اقامت نمود و چون ظهر روز چهارم رسید، سهیل بن عمرو و حویطب بن عبدالعزّی به نزد وی آمدند و گفتند: مهلت تو تمام شده است و باید از نزد ما خارج شوی. پیامبر ابورافع را دستور داد که آوای کوچ سر دهد و هیچ کدام از مسلمانان شب را در آنجا اطراق نکند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار مرکب خود شد تا آنکه در سِرف که در ده میلی مکه است، فرود آمد.

و در آن سال رسول خدا با میمونه دختر حارث ازدواج کرد، که عباس او را به همسری پیامبر درآورد. عباس خود سرپرستی امور او را به عهده داشت چرا که میمونه خواهر همسرش بود و این ازدواج در سرف به هنگام بازگشت پیامبر از عمره القضیه واقع شد و او آخرین زنی بود که پیامبر با او ازدواج کرد. و با او در سرف عروسی کرد.(1)

سپس درباره وقایع سال هشتم هجری آورده است: در آن سال عمرو بن العاص و خالد بن ولید و عثمان بن طلحه اسلام آوردند و در ماه صفر وارد مدینه شدند. و در آن سال (سال هشتم هجری) پیامبر صلی الله علیه و آله فاطمه دختر ضحّاک کلابی را به ازدواج خود درآورد.

ص: 46


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب هفتم؛ درباره وقایع سال هفتم هجری.

علی رسول الله صلی الله علیه و آله و دنا منها قالت أعوذ بالله منک فقال رسول الله صلی الله علیه و آله عذت بعظیم الحقی بأهلک.

و فیها اتخذ المنبر لرسول الله صلی الله علیه و آله و قیل کان ذلک فی سنة سبع و الأول أصح.

وَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْطُبُ عَلَی جِذْعِ نَخْلَةٍ (1) فَقَالَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ کَانَ لَهَا غُلَامٌ نَجَّارٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِی غُلَاماً نَجَّاراً أَ فَلَا آمُرُهُ یَتَّخِذْ لَکَ مِنْبَراً تَخْطُبُ عَلَیْهِ قَالَ بَلَی قَالَ فَاتَّخَذَ لَهُ مِنْبَراً فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ خَطَبَ عَلَی الْمِنْبَرِ قَالَ فَأَنَّ الْجِذْعُ الَّذِی کَانَ یَقُومُ عَلَیْهِ کَأَنِینِ الصَّبِیِّ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا بَکَی لِمَا فُقِدَ مِنَ الذِّکْرِ وَ اسْمُ تِلْکَ الْأَنْصَارِیَّةِ عَائِشَةُ وَ اسْمُ غُلَامِهَا النَّجَّارِ یَاقُومُ الرُّومِیُّ (2).

وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ ذَلِکَ فَأَجَابَهُ إِلَیْهِ وَ فِیهَا أَنَّهُ صُنِعَ لَهُ ثَلَاثُ دَرَجَاتٍ وَ فِیهَا أَنَّهُ حَنَّ الْجِذْعُ حَتَّی تَصَدَّعَ وَ انْشَقَّ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُهُ بِیَدِهِ حَتَّی سَکَنَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الْمِنْبَرِ فَلَمَّا هُدِمَ الْمَسْجِدُ وَ غُیِّرَ ذَلِکَ أَخَذَ ذَلِکَ الْجِذْعَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ کَانَ عِنْدَهُ فِی تِلْکَ الدَّارِ حَتَّی بَلِیَ وَ أَکَلَتْهُ الْأَرَضَةُ وَ عَادَ رُفَاتاً (3).

بیان

فی النهایة قاد البعیر و اقتاده جره خلفه و منه حدیث الصلاة اقتادوا رواحلهم و قال الخدمة بالتحریک الخلخال و قال القدع الکف و المنع و منه حدیث زواجه بخدیجة قال ورقة بن نوفل محمد یخطب خدیجة هو الفحل لا یقدع أنفه یقال قدعت الفحل و هو أن یکون غیر کریم فإذا أراد رکوب الناقة الکریمة ضرب أنفه بالرمح أو غیره حتی یرتدع و ینکف و یروی بالراء (4) أی إنه کفو کریم لا یرد

«3»

و قال ابن الأثیر فی حوادث السنة السابعة و فیها قدم حاطب من عند

ص: 47


1- فی المصدر: یخطب الی جذع نخلة.
2- فی المصدر: باقوم الرومی.
3- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب الثامن فیما کان سنة ثمان من الهجرة.
4- و هو الموجود فی المتن و المصدر.

و چون فاطمه بر او وارد شد و پیامبر به او نزدیک شد، فاطمه گفت: از تو به خدا پناه می­جویم. با این سخن، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به بزرگی پناه جستی، به خانواده­ات ملحق شو.

و در آن (سال هشتم هجری) برای رسول خدا منبری ساخته شد و گفته شده است که این واقعه در سال هفتم هجری بوده است که قول اوّل (سال هشتم) صحیح­تر است. و از جابر روایت شده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر تنه نخل خطبه می­خواند. پس زنی از انصار که غلامی نجار داشت، گفت: ای رسول خدا! مرا غلامی نجار است. آیا به او بگویم که برای شما منبری بسازد که بر آن خطبه بخوانید؟ فرمود: «چنین کن». - گفت: - پس برای پیامبر منبری ساخته شد و چون روز جمعه شد، بر روی منبر خطبه خواند. گفت: تنه نخلی که پیامبر (هنگام خطبه) بر آن می­ایستاد، صدایی چون ناله کودک می­داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این تنه به خاطر آنچه از ذکر و یاد خدا از دست داده است، می­گرید.» و نام آن زن انصاری عایشه و نام غلامش یاقوم رومی بود. و در روایتی دیگر آمده است که مردی آن را خواست. پیامبر نیز آن را به او سپرد و در روایت آمده است: او برای آن سه پله ساخت. و در آن روایت گفته شده است که آن تنه(پیوسته) ناله سر داد تا آنکه ترک برداشت و شکافته شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله از منبر فرود آمد و آن را با دستش مسح کرد تا آنکه آن آرام گرفت. آنگاه به منبر بازگشت. و وقتی مسجد را خراب کرد و آن را تغییر داد، أُبیّ بن کعب آن تنه را برداشت و در خانه نزد او بود تا آنکه پوسیده شد و موریانه آن را خورد و شکسته و تکّه تکّه شد.(1)

توضیح

در النهایة آمده است: «قاد البعیر» و «إقتاده»: آن را پشت سر خود کشید. و از این جمله، حدیث نماز است: «إقتادوا رواحلهم»: شترهایشان را به دنبال خود کشیدند. و گفت: «الخدمة» با تحریک: خلخال. و گفت: «القدع»: بازداشتن و مانع شدن. و از آن حدیث (داستان) ازدواج پیامبر با خدیجه است که ورقة بن نوفل گفت: «محمّد یخطب خدیجه. هو الفحل لایقدع أنفه»: محمّد از خدیجه خواستگاری کرده است و او بزرگ مردی است که بازداشته نمی­شود. گفته می­شود: «قدعت الفحل»: شتر نر را بازداشتم. و آن هنگامی است که غیر اصیل باشد. پس هنگامی که قصد آمیزش با ماده شتر اصیل را داشته باشد، با نیزه یا دیگر چیزها بر دماغ او می­زند تا بازداشته شود و بازایستد. و با راء «قرع» روایت شده است یعنی او هماوردی کریم و بزرگوار است که از خواسته اش بازگردانده و محروم نمی­شود.

روایت3.

ابن أثیر در مورد وقایع سال هفتم هجری گفته است: در آن سال حاطب از نزد

ص: 47


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب هشتم درباره وقایع سال 8 هجری.

المقوقس بماریة و أختها (1) و بغلته دلدل و حماره یعفور. (2) و فیها کانت سریة بشیر بن سعد والد النعمان بن بشیر الأنصاری إلی بنی مرة (3) فی شعبان فی ثلاثین رجلا أصیب أصحابه و ارتث (4) فی القتلی ثم رجع إلی المدینة.

و فیها کانت سریة غالب بن عبد الله اللیثی إلی أرض بنی مرة فأصاب مرداس بن بهل (5) حلیفا لهم من جهینة قتله أسامة و رجل من الأنصار قال أسامة لما غشیناه قال أشهد أن لا إله إلا الله فلم ننزع عنه حتی قتلناه فلما قدمنا علی النبی صلی الله علیه و آله أخبرناه الخبر فقال کیف نصنع بلا إله إلا الله.

و فیها کانت سریة غالب بن عبد الله أیضا فی مائة و ثلاثین راکبا إلی بنی عبد بن تغلبة (6) فأغار علیهم و استاق الغنم إلی المدینة. (7) و فیها کانت سریة بشیر بن سعد إلی نمر و صاب فی شوال.

و فیها کانت عمرة القضاء و تزوج فی سفره هذا بمیمونة بنت الحارث. (8) و فیها کانت غزوة ابن أبی العوجاء السلمی إلی بنی سلیم (9) فلقوه و أصیب هو و أصحابه و قیل بل نجا و أصیب أصحابه.

و قال فی حوادث السنة الثامنة و فیها توفیت زینب بنت رسول الله صلی الله علیه و آله.

و فیها کانت سریة غالب بن عبد الله اللیثی إلی بنی الملوح (10) فلقیهم الحارث

ص: 48


1- فی المصدر: بماریة أم إبراهیم بن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و اختها سیرین.
2- زاد فی المصدر: و کسوة، فأسلمت ماریة و اختها قبل قدومها علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فأخذ ماریة لنفسه، و وهب سیرین حسان بن ثابت الأنصاریّ، فهی أم ابنه عبد الرحمن فهو و إبراهیم ابنا خالة. و فیها اتخذ صلّی اللّه علیه و آله منبره الذی کان یخطب الناس علیه، و اتخذ درجتین و مقعدة، و قیل: إنّه عمل سنة ثمان و هو الثبت.
3- فی المصدر: الی بنی مرة بفدک.
4- ارتث علی المجهول: حمل من المعرکة جریحا و به رمق.
5- فی المصدر: مرداس بن نهیک.
6- فی المصدر: ثعلبة.
7- فی المصدر: و استاق النعم و الشاء و حدروها الی المدینة.
8- ذکر فی المصدر مفصلا و اختصره المصنّف.
9- زاد فی المصدر: فی ذی القعدة.
10- زاد فی المصدر: فی صفر.

مقوقس با ماریه و خواهرش، و قاطر(دلدل) و الاغ (یعفور) مقوقس به حضور پیامبر رسید.

و در شعبان آن سال سریه بشیر بن سعد، پدر نعمان بن بشیر انصاری، با سی مرد به سوی بنی مرّه واقع شد. ولی یارانش جان سالم به در نبردند و خود او هم نیمه جان در میان کشته شدگان افتاد و سپس به مدینه بازگشت. و در آن سال سریّه عبدالله لیثی در سرزمین بنی مرّه رخ داد، پس مرداس بن بهل، هم پیمان آنان از جهینه، به دست اسامه و مردی از انصار کشته شد. اسامه می گوید: هنگامی که به او رسیدیم او: «أشهد أن لا إله إلا الله» بر زبان راند، ولی ما او را کشتیم و چون به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدیم؛ او را از این واقعه آگاه ساختیم. او فرمود: «با لا إله إلّا الله، چگونه رفتار می­کنید؟!».

و در آن سال سریه غالب بن عبدالله با صد و سی سوار به سوی بنی عبد بن تغلبه روی داد که بر آنان هجوم برد و گوسفندانشان را به مدینه آورد. و در شوال آن سال سریه بشیر بن سعد به سوی نمر و صاب رخ داد. و در آن سال عمرة القضاء پیش آمد که در این سفر [پیامبر] با میمونه دختر حارث ازدواج کرد. و در آن سال غزوه ابن ابی العوجاء سلمی به سوی بنی سلیم اتفاق افتاد که با او رو در رو گشتند و او و یارانش کشته شدند. و گفته شده است که ابن ابی العوجاء نجات یافت و یارانش کشته شدند.

در مورد حوادث سال هشتم گفت: در آن سال زینب دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات یافت. و در آن سال سریه غالب بن عبدالله لیثی به سوی بنی ملوح واقع شد.

ص: 48

بن البرصاء اللیثی فأخذوه أسیرا فقال إنما جئت لأسلم فقال له غالب إن کنت صادقا فلن یضرک رباط لیلة و إن کنت کاذبا استوثقنا منک و وکل به بعض أصحابه و قال له إن نازعک فخذ رأسه و أمره بالقیام (1) إلی أن یعود ثم ساروا حتی أتوا بطن الکدید فنزلوا بعد العصر و أرسل جندب الجهنی رئیة (2) لهم قال فقصدت تلا هناک یطلعنی علی الحاضر فانبطحت علیه فخرج منهم رجل فرآنی و معه قوسه و سهمان (3) فرمانی بأحدهما فوضعه فی جنبی قال فنزعته و لم أتحول (4) ثم رمانی بالثانی فوضعه فی رأس منکبی قال فنزعته فلم أتحول (5) فقال أما و الله لقد خلطه سهمای و لو کان رئیة لتحرک (6) قال فأمهلناهم حتی راحت مواشیهم و احتلبوا و شننا علیهم الغارة فقتلنا منهم و استقنا النعم و رجعنا سراعا و إذا بصریخ القوم فجاءنا ما لا قبل لنا به حتی إذا لم یکن بیننا إلا بطن الوادی بعث الله بسیل لا یقدر أحد أن یجوزه (7) فلقد رأیتهم ینظرون إلینا لا یقدر أحد أن یتقدم و قدمنا المدینة و کان شعار المسلمین أمت أمت و کان عدتهم بضعة عشر رجلا.

و فیها بعث رسول الله صلی الله علیه و آله العلاء بن الحضرمی إلی البحرین و بها المنذر بن شاوی (8) و صالحه المنذر علی أن علی المجوس الجزیة و لا یؤکل ذبائحهم و لا ینکح نساؤهم و قیل إن إرساله کان سنة ست من الهجرة مع الرسل الذین أرسلهم

ص: 49


1- فی المصدر: و امره بالمقام.
2- فی المصدر: و ارسلوا جندب بن مکیث الجهنیّ ربیئة لهم، أقول: الربیئة: الطلیعة من الجیش.
3- فی المصدر: فرآنی منبطحا فأخذ قوسه و سهمین فرمانی.
4- فی المصدر: و لم اتحرک.
5- فی المصدر: و لم اتحرک.
6- فی المصدر: لقد خالطه سهمای و لو کان ربیئة لتحرک.
7- فی المصدر: الابطن الوادی من قدید بعث اللّه عز و جل من حیث شاء سحابا ما رأینا قبل ذلک مطرا مثله فجاء الوادی بما لا یقدر أحد یجوزه.
8- فی المصدر: ساوی.

در این سریه، حارث بن برصاء لیثی با آنان مواجه گردید که او را اسیر کردند. او گفت: من تنها برای اسلام آوردن، آمده­ام. در پاسخ، غالب به او گفت: اگر راست گفته باشی، قید و بند شبی تو را زیانی نخواهد رساند و اگر دروغ گفته باشی از تو آسوده خواهیم بود. و یکی از اصحابش را بر او گماشت و او را گفت: اگر با تو درگیر شد، گردنش را بزن. و به او دستور داد که تا بازگشت او در آن مکان باقی بماند. سپس آنان به راه افتادند تا آنکه به (قبیله) الکدید رسیدند و بعد از عصر فرود آمدند. و غالب، جندب جهنی را به عنوان دیده­بان تعیین کرد تا مراقب حرکات آنان باشد. جندب می گوید: به سوی تل خاکی که آنجا بود و مرا بر قبیله مشرف می­ساخت، رفتم و بر روی آن دراز کشیدم. مردی از آن­ها که دو تیر و کمانش را به همراه داشت، خارج شد و مرا دید. پس با یکی از تیرها مرا هدف قرار داد و آن را بر پهلوی من نشاند. آن را خارج ساختم و حرکتی نکردم. سپس مرا با دومی هدف گرفت و آن را بر بالای شانه­ام نشاند. آن را نیز خارج ساختم و جابجا نشدم. آن مرد گفت: به خدا سوگند که دو تیرم را بر او دوختم. بی­شک اگر دیده­بان بود از جای می جنبید. گفت: ما آنان را مهلت دادیم تا آنکه چهارپاهایشان به هنگام شب آمدند و آن­ها را دوشیدند. آنگاه بر آنان تاختیم واز آنان کشتیم و چهارپایان آنان را حرکت دادیم و به سرعت بازگشتیم و ناگهان فریاد مردمان به گوشمان رسید و به سوی ما، چندان آمدند که توان رویارویی با آنان را نداشتیم. در شرایطی که میان ما و آنان تنها یک دره فاصله مانده بود، خداوند سیلی به راه انداخت که کسی را یارای عبور از آن نبود و من آنان را در حالتی دیدم که به سوی ما می­نگریستند، ولی هیچ یک را یارای پیش آمدن نبود. ما وارد مدینه شدیم در حالی که مسلمانان شعار می­دادند: بکُش بکُش؛ و تعداد افراد حاضر در این سریه، ده مرد و اندی بود.

و در آن سال رسول خدا صلی الله علیه و آله، علاء بن حضرمی را به سوی بحرین که تحت فرمانروایی منذر بن شاوی بود، گسیل داشت. منذر نیز بر این اساس که مجوس جزیه بپردازد و از قربانی­های آن­ها نخورد و با زنان آنان ازدواج نکند، با فرستاده پیامبر مصالحه کرد. و گفته شده است: اعزام او در سال ششم هجری و همزمان با اعزام فرستادگانی صورت گرفت

ص: 49

رسول الله صلی الله علیه و آله إلی الملوک. (1) و فیها کانت سریة عمرو بن کعب الغفاری (2) إلی ذات أطلاح فی خمسة عشر رجلا فوجد بها جمعا کثیرا فدعاهم إلی الإسلام فأبوا أن یجیبوا و قتلوا أصحاب عمرو (3) و نجا حتی قدم إلی المدینة و ذات أطلاح من ناحیة الشام (4).

باب 24 غزوة مؤتة و ما جری بعدها إلی غزوة ذات السلاسل

الأخبار

«1»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُلَیْحٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عُقْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیِّ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بِلَادِ الْحَبَشَةِ بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مُؤْتَةَ وَ اسْتَعْمَلَ عَلَی الْجَیْشِ مَعَهُ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ رَوَاحَةَ فَمَضَی النَّاسُ مَعَهُمْ حَتَّی کَانُوا بِنَحْوِ الْبَلْقَاءِ فَلَقِیَهُمْ جُمُوعُ هِرَقْلٍ مِنَ الرُّومِ وَ الْعَرَبِ فَانْحَازَ الْمُسْلِمُونَ إِلَی قَرْیَةٍ یُقَالُ لَهَا مُؤْتَةُ فَالْتَقَی النَّاسُ عِنْدَهَا وَ اقْتَتَلُوا قِتَالًا شَدِیداً وَ کَانَ اللِّوَاءُ یَوْمَئِذٍ مَعَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَقَاتَلَ بِهِ حَتَّی شَاطَ فِی رِمَاحِ الْقَوْمِ ثُمَّ أَخَذَهُ جَعْفَرٌ فَقَاتَلَ بِهِ قِتَالًا شَدِیداً ثُمَّ اقْتَحَمَ عَنْ فَرَسٍ لَهُ شَقْرَاءَ فَعَقَرَهَا وَ قَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ قَالَ وَ کَانَ جَعْفَرٌ أَوَّلَ رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَقَرَ فَرَسَهُ فِی الْإِسْلَامِ ثُمَّ أَخَذَ اللِّوَاءَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فَقُتِلَ ثُمَّ أَخَذَ اللِّوَاءَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ (5) فَنَاوَشَ الْقَوْمَ

ص: 50


1- زاد فی المصدر: و فیها کان سریة شجاع بن وهب الی بنی عامر فی شهر ربیع الأوّل فی أربعة عشر رجلا فشن الغارة علیهم فاصابوا نعماء فکان سهم کل رجل منهم خمسة عشر بعیرا.
2- فی المصدر: کعب بن عمیر الغفاری و هو الصحیح.
3- فی المصدر: أصحاب کعب.
4- الکامل 2: 152- 155.
5- فی المصدر: ثم اخذ اللواء عبد اللّه بن رواحة فقاتل حتّی قتل، فاعطی المسلمون اللواء بعدهم خالد بن الولید.

که رسول خدا آنان را به سوی پادشاهان ممالک روانه ساخت.

و در آن سال سریه عمرو بن کعب غفاری به سوی ذات أطلاح با پانزده نفر صورت گرفت و در آنجا جمع فراوانی یافت و آنان را به اسلام فراخواند. ولی آنان از پذیرش دعوت او سرباز زدند و همراهانش را کشتند. ولی خود عمرو نجات یافت و خود را به مدینه رساند. و ذات أطلاح نقطه­ای در ناحیه شام است.(1)

باب بیست و چهارم : غزوه موته و حوادث بعد از آن تا غزوه ذات السلاسل

روایات

روایت1.

امالی طوسی: محمد بن شهاب زهریّ گفت: هنگامی که جعفر بن ابی طالب از سرزمین حبشه آمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله او را به سوی مؤته گسیل داشت و به همراه او زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را به فرماندهی سپاه گماشت. مردم با آنان رهسپار شدند تا آنکه به نزدیکی بلقاء رسیدند. از آن سو سپاهیان رومی و عرب هرقل با آنان رو در رو گشتند و مسلمانان به سوی دهکده­ای - که به آن موته گفته می­شد- رفتند و در آنجا دو لشکر در برابر هم قرار گرفتند و به سختی با یکدیگر به پیکار پرداختند. آن روز پرچم سپاه در دست زید بن حارثه بود. او با آن پرچم به نبرد پرداخت، تا آنکه با نیزه­های سپاه دشمن کشته شد. سپس جعفر پرچم را برداشت و با آن به سختی نبرد کرد. سپس به سرعت از اسب بور خود فرود آمد و آن را پی کرد و به جنگ پرداخت تا آنکه به شهادت رسید. - گفت: - جعفر اولین مرد مسلمانی بود که اسبش را در اسلام پی کرد. سپس عبدالله بن رواحه پرچم را برداشت تا جان باخت. بعد از شهادت عبدالله، خالد بن ولید آن را برداشت و با سپاه دشمن به جنگ و گریز پرداخت

ص: 50


1- . الکامل 2: 153-152

وَ رَاوَغَهُمْ حَتَّی انْحَازَ بِالْمُسْلِمِینَ مُنْهَزِماً وَ نَجَا بِهِمْ مِنَ الرُّومِ وَ أَنْفَذَ رَجُلًا (1) یُقَالُ لَهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سَمُرَةَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِالْخَبَرِ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَسِرْتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وَصَلْتُ إِلَی الْمَسْجِدِ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رِسْلِکَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله أَخَذَ اللِّوَاءَ زَیْدٌ فَقَاتَلَ بِهِ فَقُتِلَ رَحِمَ اللَّهُ زَیْداً ثُمَّ أَخَذَ اللِّوَاءَ جَعْفَرٌ وَ قَاتَلَ وَ قُتِلَ رَحِمَ اللَّهُ جَعْفَراً ثُمَّ أَخَذَ اللِّوَاءَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ قَاتَلَ فَقُتِلَ فَرَحِمَ اللَّهُ عَبْدَ اللَّهِ قَالَ فَبَکَی أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ حَوْلَهُ فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ مَا یُبْکِیکُمْ فَقَالُوا وَ مَا لَنَا لَا نَبْکِی وَ قَدْ ذَهَبَ خِیَارُنَا وَ أَشْرَافُنَا وَ أَهْلُ الْفَضْلِ مِنَّا فَقَالَ لَهُمْ صلی الله علیه و آله لَا تَبْکُوا فَإِنَّمَا مَثَلُ أُمَّتِی مَثَلُ حَدِیقَةٍ قَامَ عَلَیْهَا صَاحِبُهَا فَأَصْلَحَ رَوَاکِبَهَا وَ بَنَی مَسَاکِنَهَا وَ حَلَقَ سَعَفَهَا فَأَطْعَمَتْ عَاماً فَوْجاً ثُمَّ عَاماً فَوْجاً ثُمَّ عَاماً فَوْجاً (2) فَلَعَلَّ آخِرَهَا طَعْماً أَنْ یَکُونَ أَجْوَدَهَا قِنْوَاناً وَ أَطْوَلَهَا شِمْرَاخاً وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَیَجِدَنَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فِی أُمَّتِی خَلَفاً (3) مِنْ حَوَارِیِّهِ قال و قال کعب بن مالک یرثی جعفر بن أبی طالب رضی الله عنه و المستشهدین معه

هدت العیون (4) و دمع عینک یهمل*** سحا کما و کف الضباب (5) المخضل

و کان ما بین الجوانح و الحشا*** مما تأوبنی شهاب مدخل

وجدا علی النفر الذین تتابعوا*** یوما (6) بمؤتة أسندوا لم ینقلوا (7)

فتغیر القمر المنیر لفقدهم*** و الشمس قد کسفت و کادت تأفل

قوم بهم نصر الإله (8) عباده*** و علیهم نزل الکتاب المنزل

ص: 51


1- فی المصدر: و أنفذ رجلا من المسلمین.
2- المصدر خال عن قوله: «ثم عاما فوجا» الثانی.
3- فی المصدر: (خلقا) بالقاف.
4- فی سیرة ابن هشام: نام العیون.
5- فی السیرة: «الطباب المخضل»، و الطباب ثقب فی خرز المزادة التی یجعل فیها الماء.
6- قتلا خ ل.
7- لم یقفلوا خ ل.
8- فی السیرة: عصم الاله.

و در نبرد با آنان دست به نیرنگ زد و توانست علی رغم شکستی که متحمل شد، مسلمانان را از چنگال رومیان نجات دهد و آنان را از این ورطه خارج سازد. آنگاه مردی به نام عبدالرحمن بن سمر را با خبر این شکست به نزد پیامبر فرستاد. عبدالرحمن می­گوید: به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله روان گشتم و چون به مسجد رسیدم، رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: «ای عبدالرحمن، آرام باش». سپس فرمود: «زید پرچم را برداشت و با آن نبرد کرد تا کشته شد، خدا زید را بیامرزد. سپس جعفر پرچم را برداشت و جنگید و کشته شد، خدا جعفر را نیز بیامرزد. سپس عبدالله بن رواحه پرچم را در دست گرفت و به نبرد پرداخت و کشته شد که خداوند عبدالله را نیز بیامرزد». - گفت: - اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله که اطرافش بودند، گریستند. با مشاهده این وضع، پیامبر به آنان فرمود: «چه چیزی شما را به گریه وا می­دارد؟» گفتند: چگونه نگرییم و حال آنکه بهترین و شریف­ترین ما و اهل فضل از میان ما رخت بربسته اند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به آنان فرمود: «گریه نکنید. چرا که مثل اُمّت من مانند باغی است که صاحبش بر آن همت گماشته و نهال­های آن را اصلاح کرده، و خانه­ها را ساخته و زیاده­های آن را زدوده است. پس در سالی به گروهی غذا داده است، و در سالی دیگر گروهی دیگر را، سپس سالی دیگر گروهی دیگر، و چه بسا که آخرین پذیرایی آن بهترین خوشه و طولانی­ترین ساقه آن باشد. و سوگند به کسی که مرا به حق، به پیامبری فرستاد، بی­شک عیسی بن مریم در اُمّت من جانشینانی (صالح) از حواریونش خواهد یافت».

- گفت: - و کعب بن مالک در رثای جعفر بن ابی طالب - رضی الله عنه - و یاران شهیدش گفت:

- دیدگان تسکین یافت و اشک چشمت پیاپی فرو می­ریزد. همانگونه که قطرات ابر نیز در این مصیبت جاری است؟

- و گویی به خاطر آنچه (از غم و اندوه) شبانه بر من وارد شد، میان سینه و أحشاء من، گدازه­ای شعله­ور گردیده است.

- این به خاطر اندوه بر کسانی است که یکی بعد از دیگری در میدان مؤته بر زمین افتادند و تکیه­گاه قرار گرفتند و نگریختند..

- ماه تابان به خاطر از دست رفتن آن­ها، رنگ از رخ بداد و خورشید در پرده فرو رفت. تا آنجا که نزدیک بود غروب کند.

- مردمانی که خداوند بواسطه آنان بندگانش را یاری کرد و بر آنان کتاب قرآن را نازل فرمود.

ص: 51

قوم علا بنیانهم من هاشم (1) ***فرع أشم و سودد ما ینقل (2)

و لهدیهم (3) رضی الإله لخلقه*** و بجدهم نصر النبی المرسل

بیض الوجوه تری بطون أکفهم*** تندی إذا اغبر (4) الزمان الممحل (5)

بیان

شاط فلان هلک و فی بعض النسخ بالسین المهملة و السوط الخلط و ساطت نفسی تقلصت و الأول أصح قال فی النهایة فی حدیث زید بن حارثة یوم مؤتة إنه قاتل برایة رسول الله صلی الله علیه و آله حتی شاط فی رماح القوم أی هلک.

و قال فی جامع الأصول أراد بالاقتحام هنا نزوله عن فرسه مسرعا.

و فی القاموس راغ الرجل و الثعلب روغا و روغانا حاد و مال و المراوغة المصارعة و أن یطلب بعض القوم بعضا و قال انحاز عنه عدل و القوم ترکوا مراکزهم و الراکب و الراکبة و الراکوب و الراکوبة و الرکابة فسیلة فی أعلی النخل متدلیة لا تبلغ الأرض قوله و حلق سعفها بالحاء المهملة أی أزال زوائدها أو بالمعجمة من خلق العود بتخفیف اللام و تشدیده إذا سواه و السح الصب و السیلان من فوق و الضباب ندی کالغیم أو سحاب رقیق و فی روایة ابن أبی الحدید الرباب مکان الضباب و هو السحاب الأبیض و أخضله بله و تأوبه أتاه لیلا و فرع کل شی ء أعلاه و من القوم شریفهم و الشمم ارتفاع فی الجبل و الأشم السید ذو الأنفة و النفل العطاء و انتفل طلب و منه تبرأ و انتفی (6) و فی بعض النسخ بالغین من نغل الأدیم کفرح إذا فسد و فی بعضها بالقاف.

«2»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا قُتِلَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ بِمُؤْتَةَ قَالَ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ قُتِلَ

ص: 52


1- فی السیرة: قرم علا بنیانه من هاشم *** فرعا أشم وسؤددا ما ینقل
2- ما ینغل خ ل. أقول : ذکر فی السیرة هذا البیت السابق.
3- فی المصدر و السیرة: و بهدیهم.
4- فی السیرة: «إذا اعتذر» و الممحل من المحل و هو الشدة و القحط و کلب الزمان و الجدب. و ذکر فی السیرة هذا البیت قبل البیت السابق.
5- أمالی ابن الشیخ: 87 و 88.
6- فی هامش السیرة: و یروی (ینفل) بالفاء و معناه لا یحجر.

- قومی که اساس و بنیان آنان و سروری و بزرگی شان از هاشم ریشه گرفت که مردی شریف و عزت­مند بود.

- و به خاطر هدایت یافتن ایشان، خداوند به خلقتش راضی گشت و با کوشش و تلاش آن­ها پیامبرِ مُرسل را یاری کرد.

- چهره­هایشان درخشان است و می­بینی که کف دست آن­ها هنگامی که غبار روزگار قحطی بر می­خیزد، بخشندگی پیشه می کند.(1)

توضیح

«شاط فلان»: کشته شد؛ و در برخی نسخه­ها با سین «ساط» آمده است. و «السوط» یعنی در هم آمیختن. و «ساطت نفسی». «تقلّصت»: دلم گرفت و اوّلی صحیح­تر است. در النهایه آورده است: در حدیث زید بن حارثه در جنگ موته آمده است: «إنه قاتل برایه رسول الله صلی الله علیه و آله حتی شاط فی رماح القوم» یعنی در میان نیزه­های دشمنان جان باخت.

و در جامع الاصول آورده است: در اینجا منظورش از «الاقتحام»: فرود آمدن سریع او از اسبش می باشد. و در قاموس آمده است: «راغ الرجل و الثعلب روغاً و روغاناً»: یعنی روی برگرداند و برگشت. و «المراوغة»: کُشتی گرفتن و دست و پنجه نرم کردن، و اینکه برخی از قوم، برخی دیگر را بطلبند. و گفت: «إنحاز عنه»: بازگشت، و «إنحاز القوم»: مراکز خود را ترک کردند. و «الراکب» و «الراکبة» و «الراکوب» و «الراکوبة» و «الرکابة»: نهالی که بر بالای نخل خرما رشد کرده و آویخته گردد و به زمین نرسد. سخنش: «حلقَ سعفها» با حاء یعنی زواید و إضافه­ های آن را زدود. یا با خاء از «خلق العود» با تخفیف لام و تشدید آن: چوب را صاف کرد. و «السحّ»: ریزش و جاری شدن از بالا. و «الضباب»: نمناکی مانند ابر، یا ابر نازک و رقیق. و در روایت ابن إبی الحدید: «الرباب» به جای «الضباب» آمده است که به معنای ابر سفید می­باشد. و «أخضله»: آن را تَر و مرطوب کرد. «تأوّبه»: شبانه نزد او آمد. و «فرع کلّ شی»: بالای آن، و من القوم: شریف و بزرگشان، و «الشمم»: بلندی و ارتفاع کوه. و «الأشم»: بزرگ مرد عزتمند. و «النفل»: بخشش و عطاء، و «إنتفل»: طلب کرد، از معانی آن: از چیزی بیزاری جست. و در برخی نسخه­ها با غین از «نَغلَ الأدیم» بر وزن فَرح آمده است. یعنی پوست دباغی شده فاسد شد و در برخی دیگر از نسخه­ها با قاف «نقل» آمده است.

روایت2.

الخرائج: روایت شده است: آن دم که زید بن حارثه در موته جان باخت، پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه فرمود: «زید کشته شد

ص: 52


1- . امالی ابن الشیخ : 88-87

زَیْدٌ وَ أَخَذَ الرَّایَةَ جَعْفَرٌ ثُمَّ قَالَ قُتِلَ جَعْفَرٌ وَ تَوَقَّفَ وَقْفَةً ثُمَّ قَالَ وَ أَخَذَ الرَّایَةَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ لَمْ یُسَارِعْ فِی أَخْذِ الرَّایَةِ کَمُسَارَعَةِ جَعْفَرٍ ثُمَّ قَالَ وَ قُتِلَ عَبْدُ اللَّهِ ثُمَّ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی بَیْتِ جَعْفَرٍ إِلَی أَهْلِهِ ثُمَّ جَاءَتِ الْأَخْبَارُ بِأَنَّهُمْ قَدْ قُتِلُوا عَلَی تِلْکَ الْهَیْئَةِ (1).

«3»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَسْکَراً إِلَی مُؤْتَةَ وَلَّی عَلَیْهِمْ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ دَفَعَ الرَّایَةَ إِلَیْهِ وَ قَالَ إِنْ قُتِلَ زَیْدٌ فَالْوَالِی عَلَیْکُمْ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنْ قُتِلَ جَعْفَرٌ فَالْوَالِی عَلَیْکُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ الْأَنْصَارِیُّ وَ سَکَتَ فَلَمَّا سَارُوا وَ قَدْ حَضَرَ هَذَا التَّرْتِیبَ فِی الْوِلَایَةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قال رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ (2) (قَالَ) إِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ نَبِیّاً کَمَا یَقُولُ سَیُقْتَلُ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ فَقِیلَ لَهُ لِمَ قُلْتَ هَذَا قَالَ لِأَنَّ أَنْبِیَاءَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانُوا إِذَا بَعَثَ نَبِیٌّ مِنْهُمْ بَعْثاً فِی الْجِهَادِ فَقَالَ (3) إِنْ قُتِلَ فُلَانٌ فَالْوَالِی فُلَانٌ بَعْدَهُ عَلَیْکُمْ فَإِنْ سَمَّی لِلْوِلَایَةِ کَذَلِکَ اثْنَیْنِ (4) أَوْ مِائَةً أَوْ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ قُتِلَ جَمِیعُ مَنْ ذَکَرَ فِیهِمُ الْوِلَایَاتِ قَالَ جَابِرٌ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی وَقَعَ فِیهِ حَرْبُهُمْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِنَا الْفَجْرَ (5) ثُمَّ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ قَدِ الْتَقَی إِخْوَانُکُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (6) لِلْمُحَارَبَةِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُنَا بِکَرَّاتِ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ إِلَی أَنْ قَالَ قُتِلَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ سَقَطَتِ الرَّایَةُ ثُمَّ قَالَ قَدْ أَخَذَهَا جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ تَقَدَّمَ لِلْحَرْبِ بِهَا (7) ثُمَّ قَالَ قَدْ قُطِعَتْ یَدُهُ وَ قَدْ أَخَذَ الرَّایَةَ بِیَدِهِ الْأُخْرَی ثُمَّ قَالَ قُطِعَتْ (8) یَدُهُ الْأُخْرَی وَ قَدْ أَخَذَ (9) الرَّایَةَ فِی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ قُتِلَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ سَقَطَتِ الرَّایَةُ ثُمَّ أَخَذَهَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ قَدْ قُتِلَ مِنَ

ص: 53


1- لم نظفر بالحدیث فی الخرائج المطبوع.
2- رجل من الیهود فقال الیهودی: ان کان خ ل. أقول: فی المصدر: جاء من رجل من الیهود فقال ان کان.
3- فی المصدر: یقول لهم.
4- فی المصدر: لاثنین.
5- الغداة خ ل.
6- مع المشرکین خ ل أقول: فی المصدر: من المسلمین.
7- خلی المصدر عن لفظة (بها).
8- و قطعت خ ل.
9- و قد احتضن خ ل.

و جعفر پرچم را برداشت.» سپس فرمود: «جعفر کشته شد». اندکی مکث نمود و سپس فرمود: «و عبدالله بن رواحه پرچم را برداشت.» و علت این مکث پیامبر صلی الله علیه و آله آن بود که عبدالله همانند جعفر در گرفتن پرچم شتاب نکرد. سپس فرمود: «و عبدالله نیز کشته شد.» و پیامبر صلی الله علیه و آله رهسپار خانه خانواده جعفر شد و سپس خبر رسید که همه آن­ها بدان شکل کشته شده­اند.

روایت3.

الخرائج: روایت شده است: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله سپاهی را به سوی موته گسیل می داشت، زید بن حارثه را به فرماندهی آنان گمارد و پرچم را به او سپرد و فرمود: «اگر زید کشته شد، فرمانده شما جعفر بن ابی طالب است و اگر جعفر هم کشته شد، فرماندهی شما بر عهده عبدالله بن رواحه انصاری خواهد بود» و سکوت نمود. هنگامی که آنان حرکت کردند و این ترتیب در فرماندهی توسط رسول خدا اعمال شد، مردی از یهود گفت: اگر محمد چنانکه که می­گوید، به راستی پیامبر خدا باشد، هر سه این افراد کشته خواهند شد. به او گفته شد: چرا چنین سخنی می گویی؟ پاسخ داد: زیرا هر گاه پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل سپاهی برای جهاد گسیل می­داشت و می­فرمود: اگر فلانی کشته شد، بعد از او فلانی فرمانده شما خواهد بود و به این ترتیب برای فرماندهی دو یا صد، بیشتر یا کمتر نام می­برد، کسانی که نامشان را در میان فرماندهان ذکر می­کرد، همگی کشته می­شدند. جابر گفت: در روزی که جنگ آنان واقع شد، پیامبر صلی الله علیه و آله با ما نماز صبح را اقامه کرد. سپس از منبر بالا رفت و فرمود: «برادرانِ شما با مشرکان برای نبرد رودرو شده­اند.» آنگاه برای ما شروع به بیان چگونگی حملات آن­ها به یکدیگر کرد تا آنکه فرمود: «زید بن حارثه کشته شد و پرچم فرو افتاد.» سپس فرمود: «جعفر بن ابی طالب آن را برداشت و با آن وارد جنگ شد.» سپس فرمود: «دستش قطع شد و با دست دیگرش پرچم را برگرفت.» و ادامه داد: «دست دیگرش هم قطع گردید و پرچم را در میان سینه­اش به بر گرفته است.» سپس فرمود: «جعفر بن ابی طالب نیز جان باخت و پرچم فرو افتاد. سپس عبدالله بن رواحه آن را برداشت

ص: 53

الْمُشْرِکِینَ کَذَا وَ قُتِلَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ کَذَا فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (1) إِلَی أَنْ ذَکَرَ جَمِیعَ مَنْ قُتِلَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ بِأَسْمَائِهِمْ ثُمَّ قَالَ قُتِلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ أَخَذَ الرَّایَةَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَانْصَرَفَ (2) الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ صَارَ إِلَی دَارِ جَعْفَرٍ فَدَعَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ فَأَقْعَدَهُ فِی حَجْرِهِ وَ جَعَلَ یَمْسَحُ عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَتْ وَالِدَتُهُ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَمْسَحُ عَلَی رَأْسِهِ کَأَنَّهُ یَتِیمٌ قَالَ قَدِ اسْتُشْهِدَ جَعْفَرٌ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ دَمَعَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ قُطِعَتْ یَدَاهُ قَبْلَ أَنْ استشهد (3) (یُسْتَشْهَدَ) وَ قَدْ أَبْدَلَهُ اللَّهُ مِنْ یَدَیْهِ جَنَاحَیْنِ مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ فَهُوَ الْآنَ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ کَیْفَ یَشَاءُ (4).

«4»

سن، المحاسن النَّوْفَلِیُّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ مُؤْتَةَ کَانَ جَعْفَرٌ عَلَی فَرَسِهِ فَلَمَّا الْتَقَوْا نَزَلَ عَنْ فَرَسِهِ فَعَرْقَبَهَا (5) بِالسَّیْفِ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ عَرْقَبَ فِی الْإِسْلَامِ (6).

«5»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ مِثْلَهُ (7).

«6»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا مَاتَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ علیها السلام أَنْ تَتَّخِذَ طَعَاماً لِأَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ وَ تَأْتِیَهَا وَ نِسَاؤُهَا (8) ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَجَرَتْ بِذَلِکَ السُّنَّةُ أَنْ یُصْنَعَ لِأَهْلِ الْمَیِّتِ (9) ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ طَعَامٌ (10).

سن، المحاسن أبی عن ابن أبی عمیر مثله (11)

ص: 54


1- فی المصدر: کذا و کذا، و قتل من المسلمین فلان و فلان.
2- و انصرف خ ل أقول: فی المصدر: ثم انصرف. و فیه: و نزل.
3- فی المصدر: قبل أن یستشهد.
4- الخرائج: 188.
5- عرقب الدابّة: قطع عرقوبها. و العرقوب: عصب غلیظ فوق العقب.
6- المحاسن: 634.
7- فروع الکافی 1: 341.
8- و تسلیها خ ل أقول: فی المصدر: و یأتیها نساؤها. و فی المحاسن: و تسلیها.
9- لاهل المصیبة خ ل.
10- أمالی الشیخ: 57 و 58.
11- المحاسن: 419.

و از مشرکان افرادی کشته شدند و از مسلمانان نیز فلان و فلان کشته شده­اند.» و همه کشته­های مسلمانان را یک به یک نام برد. سپس فرمود: «عبدالله بن رواحه کشته شد و خالد بن ولید پرچم را برداشت و مسلمانان بازگشتند.» سپس از منبر فرود آمد و راهی منزل جعفر گردید. در آنجا عبدالله بن جعفر را فراخواند و او را در دامان خویش، نشاند و شروع به نوازش او نمود. مادر عبدالله، اسماء بنت عمیس گفت: ای رسول خدا! شما چنان او را نوازش می کنید که گویی او یتیم است. پیامبر فرمود: «جعفر در این روز به شهادت رسید». و دیدگان رسول خدا صلی الله علیه و آله اشک­آلود شد و فرمود: «قبل از آنکه شهید شود، دو دستش قطع شد و خدا به جای دستانش دو بال از زمرد سبز به او عطا کرد و اکنون با آن دو بال، به همراه فرشتگان هر گونه که ­خواهد، در بهشت در پرواز است».(1)

روایت4.

المحاسن: نوفلی از سکونی، از امام جعفر صادق، از پدرش علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: در روز جنگ موته، جعفر بر اسبش سوار بود. و چون با سپاه روم رودرو گشتند، از اسبش فرود آمد و با شمشیرش پی پای ستورش را قطع کرد و در اسلام اولین کسی بود که پی پای ستورش را قطع کرد.(2)

روایت5.

کافی: از پدرش از نوفلی همانند او روایت کرده است.(3)

روایت6.

امالی طوسی: هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که جعفر بن ابی طالب درگذشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه سلام الله علیها امر فرمود که برای اسماء بنت عمیس غذایی آماده سازد تا او ودیگر همسران جعفر سه روز میهمان فاطمه باشند و اینگونه سنت سه روز آماده کردن غذا برای خانواده میّت، پایه­گذاری شد.(4)

ص: 54


1- . الخرائج : 188
2- . المحاسن : 634
3- فروع الکافی341
4- . امالی الشیخ : 58-57

- کا، الکافی علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن حفص بن البختری و هشام بن سالم عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (1).

«7»

سن، المحاسن بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبِی علیه السلام عَنِ الْمَأْتَمِ (2) فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِ قَتْلُ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ دَخَلَ عَلَی أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ امْرَأَةِ جَعْفَرٍ فَقَالَ أَیْنَ (3) بَنِیَّ فَدَعَتْ بِهِمْ وَ هُمْ ثَلَاثَةٌ عَبْدُ اللَّهِ وَ عَوْنٌ وَ مُحَمَّدٌ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رُءُوسَهُمْ فَقَالَتْ إِنَّکَ تَمْسَحُ رُءُوسَهُمْ کَأَنَّهُمْ أَیْتَامٌ فَعَجِبَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عَقْلِهَا فَقَالَ یَا أَسْمَاءُ أَ لَمْ تَعْلَمِی أَنَّ جَعْفَراً رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ اسْتُشْهِدَ فَبَکَتْ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَبْکِی فَإِنَّ اللَّهَ (5) أَخْبَرَنِی أَنَّ لَهُ جَنَاحَیْنِ فِی الْجَنَّةِ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ جَمَعْتَ النَّاسَ وَ أَخْبَرْتَهُمْ بِفَضْلِ جَعْفَرٍ لَا یُنْسَی فَضْلُهُ فَعَجِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عَقْلِهَا ثُمَّ قَالَ (6) ابْعَثُوا إِلَی أَهْلِ جَعْفَرٍ طَعَاماً فَجَرَتِ السُّنَّةُ (7).

«8»

یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله حِینَ جَاءَتْهُ وَفَاةُ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ کَانَ إِذَا دَخَلَ بَیْتَهُ کَثُرَ بُکَاؤُهُ عَلَیْهِمَا جِدّاً وَ یَقُولُ کَانَا یُحَدِّثَانِی وَ یُؤْنِسَانِی فَذَهَبَا جَمِیعاً (8).

«9»

عم، إعلام الوری و کانت غزوة مؤتة فی جمادی من سنة ثمان بعث جیشا عظیما و أمر علی الجیش زید بن حارثة ثم قال فإن أصیب زید فجعفر فإن أصیب جعفر فعبد الله بن رواحة فإن أصیب فلیرتض المسلمون واحدا فلیجعلوه علیهم.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ اسْتَعْمَلَ عَلَیْهِمْ جَعْفَراً فَإِنْ قُتِلَ فَزَیْدٌ فَإِنْ قُتِلَ فَابْنُ رَوَاحَةَ ثُمَّ خَرَجُوا حَتَّی نَزَلُوا مَعَانَ فَبَلَغَهُمْ أَنَّ هِرَقْلَ مَلِکَ

ص: 55


1- الفروع: 1: 59. فیه: «لما قتل جعفر بن أبی طالب» و فیه: ثلاثة أیّام و تأتیها و نساؤها فتقیم عندها ثلاثة أیّام.
2- المأتم: مجتمع الناس عموما و قد غلب علی مجتمعهم فی حزن و الجمع المآتم.
3- أی بنی خ ل.
4- فی المصدر: فتعجب.
5- فان رسول اللّه خ ل. أقول: و فی المصدر: فان جبرئیل.
6- فی المصدر: ثم قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
7- المحاسن: 420.
8- الفقیه: ج 1 ص 57.

المحاسن: پدرم از ابن ابی عمیر همانند او روایت کرده است.(1)

کافی: از امام جعفر صادق همانند او روایت کرده است.(2)

روایت7.

المحاسن: یکی از اصحاب ما از عباس بن موسی بن جعفر علیه السلام روایت کرده است که گفت: از پدرم درباره مراسم عزاداری و ماتم پرسیدم. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که خبر کشته شدن جعفر بن ابی طالب به وی رسید، به نزد همسر جعفر أسماء بنت عمیس رفت و فرمود: «پسرانم کجا هستند؟». اسماء آنان را که سه برادر به نام های: عبدالله، عون و محمد بودند، فراخواند و پیامبر بر سرشان دست کشید. همسر جعفر گفت: شما چنان بر سر آن­ها دست می­کشید که گویی یتیم هستند! رسول خدا از ذکاوت او در شگفت شد و فرمود: «ای اسماء! آیا نمی دانی که جعفر رضوان الله علیه، به شهادت رسیده است؟» اسماء از این سخن گریست. رسول خدا فرمود: «گریه مکن، که خداوند مرا آگاه ساخته است که او را در بهشت دو بال از یاقوت سرخ است.» اسماء گفت: ای رسول خدا! اگر مردم را جمع سازی و از فضل و بزرگی جعفر آگاهشان سازی، فضل و بزرگی او فراموش نگردد. رسول خدا از درایت او به شگفت آمد و فرمود: «برای خانواده جعفر غذایی بفرستید.» و این سنت (بردن غذا برای خانواده میّت) پایه­ریزی شد.(3)

روایت8.

من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السّلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که خبر وفات جعفر بن ابی طالب و زید بن حارثه به وی رسید، وارد خانه­اش شد و بسیار بر آن دو گریست و فرمود: «آن دو هم صحبت و مایه دلگرمی من بودند، ولی (افسوس) هر دو رخت سفر بر بستند».(4)

روایت9.

أعلام الوری: و کارزار موته در جمادی سال هشت هجری رخ داد که پیامبر در آن سال سپاه بزرگی را گسیل داشت و زید بن حارثه را به فرماندهی آن گماشت. سپس فرمود: «اگر زید کشته شد، جعفر جانشین او گردد و اگر جعفر کشته شد، عبدالله بن رواحه و اگر عبدالله نیز کشته شد، مسلمانان یک تن را برگزیده، به فرماندهی خود بگمارند.»

و در روایت ابان بن عثمان به نقل از حضرت صادق علیه السّلام آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله جعفر را به فرماندهی آنان منصوب کرد و ترتیب فرماندهی به این صورت بود که اگر او کشته می شد، زید و اگر زید هم کشته شد، ابن رواحه فرماندهی را بر عهده گیرد. و آنان اینگونه خارج گشتند تا آنکه به (معان) رسیدند و به آنان خبر رسید که هر قل پادشاه

ص: 55


1- . المحاسن : 419
2- . الفروع 1 : 59
3- . المحاسن : 420
4- . من لا یحضره الفقیه 1 : 57

الرُّومِ قَدْ نَزَلَ بِمَأْرِبَ (1) فِی مِائَةِ أَلْفٍ مِنَ الرُّومِ وَ مِائَةِ أَلْفٍ مِنَ الْمُسْتَعْرِبَةِ.

و فی کتاب أبان بن عثمان بلغهم کثرة عدد الکفار من العرب و العجم من لخم و حذام و بلی و قضاعة (2) و انحاز المشرکون إلی أرض یقال لها المشارف و إنما سمیت السیوف المشرفیة لأنها طبعت لسلیمان بن داود بها فأقاموا بمعان یومین فقالوا نبعث إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فنخبره بکثرة عدونا حتی یری فی ذلک رأیه فقال عبد الله بن رواحة یا هؤلاء إنا و الله ما نقاتل الناس بکثرة و إنما نقاتلهم بهذا الدین الذی أکرمنا الله به فقالوا صدقت فتهیئوا و هم ثلاثة آلاف حتی لقوا (3) جموع الروم بقریة من قری البلقاء یقال لها شرف ثم انحاز المسلمون إلی مؤتة قریة فوق الأحساء.

وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: نَعَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَعْفَراً وَ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ ابْنَ رَوَاحَةَ نَعَاهُمْ قَبْلَ أَنْ یَجِی ءَ خَبَرُهُمْ وَ عَیْنَاهُ تَذْرِفَانِ- رواه البخاری فی الصحیح.

قَالَ أَبَانٌ وَ حَدَّثَنِی الْفُضَیْلُ بْنُ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أُصِیبَ یَوْمَئِذٍ جَعْفَرٌ وَ بِهِ خَمْسُونَ جِرَاحَةً خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ مِنْهَا فِی وَجْهِهِ.

قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ أَنَا أَحْفَظُ حِینَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أُمِّی فَنَعَی لَهَا أَبِی فَأَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَمْسَحُ عَلَی رَأْسِی وَ رَأْسِ أَخِی وَ عَیْنَاهُ تهراقان [تُهْرِقَانِ الدُّمُوعَ حَتَّی تَقْطُرَ (4) لِحْیَتُهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ جَعْفَراً قَدْ قَدِمَ إِلَیْکَ إِلَی أَحْسَنِ الثَّوَابِ فَاخْلُفْهُ فِی ذُرِّیَّتِهِ بِأَحْسَنِ مَا خَلَفْتَ أَحَداً مِنْ عِبَادِکَ فِی ذُرِّیَّتِهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَسْمَاءُ

ص: 56


1- قال یاقوت: المأرب، بلاد الازد بالیمن.
2- لخم: بطن عظیم ینتسب الی لخم و اسمه مالک بن عدی بن الحارث بن مرة بن أدد بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن کهلان. من القحطانیة. وحذام مصحف وصحیحه جذام کما فی المصدر المطبوع جدیدا ، وهم بطن من کهلان من القحطانیة ، وهم بنو جذام بن عدی بن الحارث. وبلی بفتح الباء وسکون اللام : بطن من قضاعة من الحقانیة تنتسب إلی بلی بن عمروبن الحافی بن قضاعة. وقضاعة : شعب عظیم ینتسب إلی قضاعة بن مالک بن عمروبن مرة بن زید بن مالک بن حمیر أو إلی قضاعة بن معد بن عدنان علی اختلاف فیهم انهم من حمیر ، أو من العدنانیة.
3- فی المصدر: حتی بلغوا.
4- فی المصدر: حتی تقطرت لحیته.

روم، با صد هزار رومی و صد هزار نفر از اعراب مستعربه در مأرب فرود آمده است.

و در کتاب أبان بن عثمان آمده است: خبر فراوانی شمار کفار از عرب و عجم از قبایل لخم و حذام و بلی و قضاعه به مسلمین رسید و مشرکان به سوی منطقه­ای که مشارف نامیده می­شد، رهسپار گشتند - و از آن رو شمشیر را المشرفی گویند که در آن مکان برای سلیمان بن داود، شمشیر ساخته شده است -. پس مسلمانان دو روز در معان اقامت کردند و گفتند: پیکی به نزد رسول خدا می­فرستیم و او را از فراوانی شمار دشمنان آگاه می­سازیم تا نظر خود را در این­باره اعلام کند. عبدالله بن رواحه گفت: ای مردم! به خدا سوگند که ما با مردمان با فراوانی نفرات به پیکار بر نمی­خیزیم، بلکه تنها با این دین که خداوند بواسطه آن ما را کرامت بخشیده است، با آنان وارد کارزار می گردیم. گفتند: راست گفتی. به این ترتیب آنان که سه هزار نفر بودند آماده نبرد شدند تا آنکه در روستایی از روستاهای بلقاء به نام شرف با سپاهیان روم رو در رو گشتند. و مسلمانان راهی موته که روستایی بر فراز احساء بود، گشتند.

و از انس بن مالک روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله با چشمانی اشک آلود خبر شهادت جعفر و زید بن حارثه و ابن رواحه را قبل از رسیدن خبر کشته شدن آنان، داد. این را بخاری در صحیح آورده است.

ابان گفت: فضیل بن یسار از امام محمد باقر علیه السّلام برایم روایت کرد که فرمود: آن روز جعفر در حالی به شهادت رسید که پنجاه زخم بر او وارد شده بود و بیست و پنج عدد از آن زخم­ها بر صورتش وارد شده بود.

عبدالله بن جعفر می­گوید: آن زمان را که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر مادرم وارد شد و خبر شهادت پدرم را به او داد، به خاطر دارم. من به او می نگریستم و او بر سر من و برادرم دست می­کشید. در حالی که اشک از چشمانش چنان جاری بود که از ریشش فرو می­ریخت. سپس فرمود: «پروردگارا! جعفر به سوی تو، به سوی بهترین پاداش آمده است. پس در میان اولادش برای او، بهترین جانشینی را که برای بنده­ای از بندگانت قرار دادی، قرار بده». سپس فرمود: «ای اسماء!

ص: 56

أَ لَا أُبَشِّرُکِ قَالَتْ بَلَی بِأَبِی وَ أُمِّی (1) یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ لِجَعْفَرٍ جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ قَالَتْ فَأَعْلِمِ النَّاسَ ذَلِکَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخَذَ بِیَدِی یَمْسَحُ بِیَدِهِ رَأْسِی حَتَّی رَقِیَ إِلَی الْمِنْبَرِ وَ أَجْلَسَنِی أَمَامَهُ عَلَی الدَّرَجَةِ السُّفْلَی وَ الْحُزْنُ یُعْرَفُ عَلَیْهِ فَقَالَ إِنَّ الْمَرْءَ کَثِیرٌ [حُزْنُهُ بِأَخِیهِ (2) وَ ابْنِ عَمِّهِ أَلَا إِنَّ جَعْفَراً قَدِ اسْتُشْهِدَ وَ جُعِلَ لَهُ جَنَاحَانِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ نَزَلَ صلی الله علیه و آله وَ دَخَلَ بَیْتَهُ وَ أَدْخَلَنِی مَعَهُ وَ أَمَرَ بِطَعَامٍ یُصْنَعُ لِأَجْلِی وَ أَرْسَلَ إِلَی أَخِی فَتَغَدَّیْنَا عِنْدَهُ غَدَاءً (3) طَیِّباً مُبَارَکاً وَ أَقَمْنَا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی بَیْتِهِ نَدُورُ مَعَهُ کُلَّمَا صَارَ فِی بَیْتِ إِحْدَی نِسَائِهِ ثُمَّ رَجَعْنَا إِلَی بَیْتِنَا فَأَتَانَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أُسَاوِمُ شَاةَ أَخٍ لِی فَقَالَ اللَّهُمَّ بَارِکْ لَهُ فِی صَفْقَتِهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ فَمَا بِعْتُ شَیْئاً وَ لَا اشْتَرَیْتُ شَیْئاً إِلَّا بُورِکَ لِی فِیهِ.

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِفَاطِمَةَ اذْهَبِی فَابْکِی عَلَی ابْنِ عَمِّکِ فَإِنْ لَمْ تَدْعِی بِثُکْلٍ فَمَا قُلْتِ فَقَدْ صَدَقْتِ.

و ذکر محمد بن إسحاق عن عروة قال لما أقبل أصحاب مؤتة تلقاهم رسول الله صلی الله علیه و آله و المسلمون معه فجعلوا یحثون علیهم التراب و یقولون یا فرار فررتم (4) فی سبیل الله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسُوا بِفَرَّارٍ وَ لَکِنَّهُمُ الْکَرَّارُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ. (5).

بیان

قال الفیروزآبادی المعان موضع بطریق حاج الشام و قال مؤتة موضع بمشارف الشام قتل فیه جعفر بن أبی طالب و فیه کان تعمل السیوف.

قوله صلی الله علیه و آله إن المرء کثیر (6) لعل المراد بالکثرة هنا العزة کما یکنی عن الذلة بالقلة أی عزة المرء و کثرة أعوانه إنما یکون بأخیه و ابن عمه قوله إن لم تدعی بثکل أی لا تقولی وا ثکلاه ثم کل ما قلت فیه من الفضائل فقد صدقت لکثرة فضائله و قیل المعنی لا تقولی إلا صدقا و لا یخفی بعده.

ص: 57


1- فی المصدر: بابی انت و امی.
2- فی المصدر: ان المرء کثیر حزنه باخیه.
3- فی المصدر: فتغذینا جمیعا عنده غذاء طیبا مبارکا.
4- فی المصدر: أ فررتم.
5- إعلام الوری بأعلام الهدی: 64 و 65 ط 1 و 110- 112 ط 2.
6- ذکرنا قبلا ان الموجود فی المصدر: ان المرء کثیر حزنه بأخیه، فعلیه لا یحتاج الی توجیه.

آیا دوست داری که بشارتی به تو دهم؟». اسماء گفت: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! صد البته که دوست دارم. فرمود: «خداوند برای جعفر دو بال قرار داد، که با آن دو در بهشت پرواز می­کند.» اسماء گفت: پس مردم را از آن آگاه سازید. رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست و در حالی که دستش را بر سرم می­کشید، دستم را گرفت. تا آنکه از منبر بالا رفت. و مرا جلوی خود در پله پایین نشاند و با چهره ای که غرق غم و اندوه بود، فرمود: «عزّت انسان وابسته به برادر و پسر عموی اوست. آگاه باشید که جعفر به شهادت رسیده است و برای او دو بال قرار داده شده است که با آن دو در بهشت، در پرواز است.» سپس پایین آمد و وارد خانه­اش شد و مرا با خود داخل برد و دستور داد که برای من غذایی مهیّا شود و به دنبال برادرم فرستاد (تا او را نیز بیاورند). و اینگونه نزد او غذای پاک و پر برکتی خوردیم و سه روز در منزلش اقامت کردیم و هر بار که به خانه یکی از زنانش می­رفت، با او بودیم. سپس به خانه خود بازگشتیم. و در زمانی که من بر سر گوسفند برادرم چانه می­زدم، پیامبر نزد ما آمد و فرمود: «خدایا به او در معامله­اش، برکت ده». عبدالله گفت: بعد از آن من چیزی را نفروختم و چیزی را نخریدم مگر آنکه در آن به من برکت داده شد.

امام صادق علیه السّلام روایت نمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه سلام الله علیها فرمود: «برو و بر پسرعمویت گریه کن، که اگر آه و وامصیبتاه نکنی، هر چه از فضائل او گفته باشی، راست گفته­ای.»

و محمد بن اسحاق از عروه نقل کرده است که گفت: چون اصحاب موته باز آمدند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و مسلمانان از آنان استقبال کردند، ولی مسلمانان شروع به ریختن خاک بر سر و روی آن­ها کردند و ­گفتند: ای فراریان! آیا در راه خدا گریختید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آنان فراری نیستند. بلکه به خواست خداوند مهاجم هستند».(1)

توضیح

فیروز آبادی گفته است: «المعان»: مکانی در راه مسافران شام است، و گفته است: «موته» مکانی در مشارف شام است که جعفر بن ابی طالب در آن کشته شد و در آن شمشیر ساخته می­شده است.

حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله: «إنّ المرء کثیرٌ بأخیه و إبن أخیه» ممکن است که مقصود از «کثرت» در اینجا عزّت و سربلندی باشد. همچنان که «قلّة»: کمی را کنایه از ذلت و خواری­ قرار می­دهند. یعنی آنکه عزت انسان و فراوانی یارانش تنها از طریق برادر و پسرعمویش ممکن است. و سخنش: «إن لم تدّعی بثکل» یعنی واثکلاه نگویی، سپس همه آنچه از فضایل او بگویی، به خاطر فراوانی فضایلش راست گفته­ای. و گفته شده است که معنی­اش آن است که: جز راست نگویی، ولی بعید بودن این احتمال، مخفی نیست.

ص: 57


1- . إعلام الوری بأعلام الهدی : ط 1،66-65، ط 2، 112-110
«10»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ الْمِیثَمِیِّ (1) عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَسْجِدِ إِذْ خُفِضَ لَهُ کُلُّ رَفِیعٍ وَ رُفِعَ لَهُ کُلُّ خَفِیضٍ حَتَّی نَظَرَ إِلَی جَعْفَرٍ یُقَاتِلُ الْکُفَّارَ قَالَ فَقُتِلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُتِلَ جَعْفَرٌ وَ أَخَذَهُ الْمَغْصُ فِی بَطْنِهِ (2).

بیان

المغص بالفتح و یحرک وجع فی البطن و الأظهر إرجاع الضمیر فی أخذه إلی النبی صلی الله علیه و آله و إرجاعه إلی جعفر بعید.

أقول: سیأتی بعض أخبار شهادته علیه السلام فی باب فضائله.

«11»

وَ رُوِیَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ مُؤْتَةَ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ فَقَالَ إِنْ قُتِلَ زَیْدٌ فَجَعْفَرٌ فَإِنْ قُتِلَ جَعْفَرٌ فَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ قَالَ ابْنُ عُمَرَ فَکُنْتُ مَعَهُمْ فِی تِلْکَ الْغَزْوَةِ فَالْتَمَسْنَا جَعْفَراً فَوَجَدْنَاهُ فِی الْقَتْلَی وَ وَجَدْنَا فِیمَا أَقْبَلَ مِنْ جَسَدِهِ بِضْعاً وَ تِسْعِینَ مِنْ طَعْنَةٍ وَ رَمْیَةٍ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَّهُ وَقَفَ عَلَی جَعْفَرٍ یَوْمَئِذٍ وَ هُوَ قَتِیلٌ فَعَدَدْتُ خَمْسِینَ بَیْنَ طَعْنَةٍ وَ ضَرْبَةٍ لَیْسَ مِنْهَا شَیْ ءٌ فِی دُبُرِهِ.

«12»

و قال عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة روی الواقدی عن عمر بن الحکم (3) قال بعث رسول الله صلی الله علیه و آله الحارث بن عمیر الأزدی فی سنة ثمان إلی ملک بصری بکتاب فلما نزل مؤتة عرض له شرحبیل بن عمرو الغسانی فقال أین ترید قال الشام قال لعلک من رسل محمد قال نعم فأمر به فأوثق رباطا ثم قدمه فضرب عنقه صبرا و لم یقتل لرسول الله صلی الله علیه و آله رسول غیره و بلغ ذلک رسول الله صلی الله علیه و آله فاشتد علیه و ندب الناس و أخبرهم بقتل الحارث فأسرعوا و خرجوا فعسکروا بالجرف فلما صلی رسول الله صلی الله علیه و آله الظهر جلس و جلس أصحابه حوله و جاء النعمان بن مهض الیهودی فوقف مع الناس فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 58


1- فی المصدر: عن أحمد بن الحسن المیثمی.
2- روضة الکافی: 376.
3- فی المصدر: قال الواقدی: حدّثنی ربیعة بن عثمان عن عمر بن الحکم.

روایت10.

کافی: حمید بن زیاد، از حسن بن محمد کندی، از احمد میثمی، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد بود، ناگهان هر بلندی برای او پست و هر پستی برای او بلند شد، تا آنکه نگاهش بر جعفر افتاد که با کفار در حال نبرد بود و بعد از آنکه او جان باخت، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «جعفر کشته شد». و در ناحیه شکم دچار درد شد.(1)

توضیح

«المغص»: با فتحه و تحریک: درد در ناحیه شکم. آنچه درست به نظر می­آید آن است که مرجع ضمیر در «اخذه» پیامبر باشد؛ چرا که­ ارجاع آن به جعفر بعید می­نماید.

مؤلف: برخی اخبار مربوط به شهادت او در باب فضایل او خواهد آمد.

روایت11.

در جامع الأصول از ابن عمر روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در غزوه موته، زید بن حارثه را به فرماندهی گماشت و فرمود: «اگر زید کشته شد، جعفر و اگر جعفر کشته شد، عبدالله بن رواحه فرماندهی را بر عهده گیرد.» ابن عمر می گوید: در آن غزوه به همراه آنان بودم. ما به دنبال جعفر گشتیم و او را در میان کشته­شدگان پیدا کردیم. در حالی که قسمت جلوی بدنش نود و اندی زخم نیزه و شمشیر داشت.

و در روایتی دیگر آمده است که او آن روز بر جعفر که کشته شده بود، توقف کرد و پنجاه زخم از ضربات نیزه و شمشیر شمرد که هیچ یک به پشت او اصابت نکرده بود. (به دشمن پشت نکرده بود.)

روایت12.

و عبدالحمید بن ابی الحدید در شرح نهج­البلاغه گفته است: واقدی از عمر بن حکم روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال هشتم هجری حارث بن عمیر أزدی را با نامه­ای به سوی پادشاه بصری فرستاد. چون در موته فرود آمد، شرحبیل بن عمرو غسانی در برابرش قرار گرفت و گفت: عزم کجا کرده ای؟ پاسخ داد: شام. گفت: شاید از فرستادگان محمد باشی؟ گفت:آری. با این پاسخ، فرمان بازداشت او را صادر نمود و او را به بند کشید. سپس او را پیش راند و در حالی که در بند بود، گردن او را زد. و او تنها فرستاده رسول خدا بود که به قتل رسید. این خبر به پیامبر رسید و از شنیدن آن اندوهگین شد و مردم را فراخواند و آنان را از کشته شدن حارث آگاه کرد. مسلمانان نیز به شتاب خارج شدند و در جرف اجتماع کردند. بعد از آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز ظهر را اقامه نمود، نشست و اصحابش در اطراف او بر زمین نشستند. نعمان بن مهض یهودی نیز آمد و در کنار مردم ایستاد. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 58


1- . روضة الکافی : 376

زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ أَمِیرُ النَّاسِ فَإِنْ قُتِلَ زَیْدٌ فَجَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَإِنْ أُصِیبَ جَعْفَرٌ فَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فَإِنْ أُصِیبَ ابْنُ رَوَاحَةَ فَلْیَرْتَضِ الْمُسْلِمُونَ بَیْنَهُمْ رَجُلًا فَلْیَجْعَلُوهُ عَلَیْهِمْ فقال النعمان بن مهض یا أبا القاسم إن کنت نبیا فسیصاب من سمیت قلیلا کانوا أو کثیرا إن الأنبیاء فی بنی إسرائیل کانوا إذا استعملوا الرجل علی القوم ثم قالوا إن أصیب فلان فلو سمی مائة أصیبوا جمیعا ثم جعل الیهودی یقول لزید بن حارثة اعهد فلا ترجع إلی محمد أبدا إن کان نبیا قال زید أشهد أنه نبی صادق فلما أجمعوا المسیر و عقد رسول الله صلی الله علیه و آله لهم اللواء بیده دفعه إلی زید بن حارثة و هو لواء أبیض و مشی الناس إلی أمراء رسول الله صلی الله علیه و آله یودعونهم و یدعون لهم و کانوا ثلاثة آلاف فلما ساروا فی معسکرهم ناداهم المسلمون دفع الله عنکم و ردکم صالحین غانمین. (1).

قلت اتفق المحدثون علی أن زید بن حارثة هو کان الأمیر الأول و أنکرت الشیعة و قالوا کان جعفر بن أبی طالب هو الأمیر الأول فإن قتل فزید بن حارثة فإن قتل فعبد الله و رووا فی ذلک روایات.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ (2) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطَبَهُمْ فَأَوْصَاهُمْ فَقَالَ أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ بِمَنْ مَعَکُمْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَیْراً اغْزُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَاتِلُوا مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تَقْتُلُوا وَلِیداً وَ إِذَا لَقِیتَ عَدُوَّکَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَادْعُهُمْ إِلَی إِحْدَی ثَلَاثٍ فَأَیَّتُهُنَّ [مَا] أَجَابُوکَ إِلَیْهَا فَاقْبَلْ مِنْهُمْ وَ اکْفُفْ عَنْهُمْ ادْعُهُمْ إِلَی الدُّخُولِ فِی الْإِسْلَامِ فَإِنْ فَعَلُوهُ فَاقْبَلْ وَ اکْفُفْ ثُمَّ ادْعُهُمْ إِلَی التَّحَوُّلِ مِنْ دَارِهِمْ إِلَی دَارِ الْمُهَاجِرِینَ فَإِنْ فَعَلُوا فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّ لَهُمْ مَا لِلْمُهَاجِرِینَ وَ عَلَیْهِمْ مَا عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ إِنْ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ وَ اخْتَارُوا دَارَهُمْ فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّهُمْ یَکُونُونَ کَأَعْرَابِ الْمُسْلِمِینَ یَجْرِی عَلَیْهِمْ حُکْمُ اللَّهِ وَ لَا یَکُونُ لَهُمْ فِی الْفَیْ ءِ وَ لَا فِی الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ إِلَّا أَنْ

ص: 59


1- فی المصدر: صالحین سالمین غانمین.
2- فی المصدر: قال الواقدی: فحدّثنی ابن أبی سیرة، عن إسحاق بن عبد اللّه بن أبی طلحة عن رافع بن إسحاق، عن زید بن أرقم.

«زید بن حارثه فرمانده مردم است. پس اگر زید کشته شد، جعفر بن ابی طالب و اگر جعفر بن ابی طالب کشته شد، عبدالله بن رواحه فرمانده مردم خواهند بود. و اگر ابن رواحه نیز کشته شد، مسلمانان میان خود مردی را برگزینند و او را به فرماندهی خود بگمارند.» با شنیدن این سخن، نعمان بن مهض گفت: ای ابوالقاسم! اگر تو به راستی پیامبر خدا باشی، کسانی را که نام بردی، کم باشند یا زیاد، کشته خواهند شد. چرا که پیامبران بنی اسرائیل وقتی که یک مرد را به فرماندهی مردم می گماردند و می گفتند: اگر فلانی کشته شد(فلانی جانشین او گردد) و به این ترتیب اگر نام صد نفر را هم ذکر می نمودند، همگی آن افراد کشته می­شدند.آن مرد یهودی به زید بن حارثه گفت: وداع کن، که اگر محمّد پیامبر باشد، دیگر به سوی او بازنخواهی گشت. زید گفت: شهادت می­دهم که او پیامبری راستگوست. هنگامی که برای رفتن به جنگ اجتماع کردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله با دست خویش پرچم آنان را بست و آن را که پرچمی سفید بود، به زید بن حارثه سپرد. و مردم به سوی فرماندهان رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتند، آنان را بدرقه و برایشان دعا می­کردند. و آنان سه هزار تن بودند. پس چون اردوی آن­ها حرکت کرد. مسلمانان آنان را ندا دادند: خداوند حافظتان باشد و شما را صالح و با غنایم [پیروز] بازگرداند.

می­گویم: راویان حدیث بر این نکته که زید بن حارثه فرمانده اول سپاه بود، هم رأی و متفق هستند؛ ولی شیعه این نظر را رد کرده اند و گفته­اند: جعفر بن ابی طالب اولین فرمانده بوده است و اگر کشته می­شد، زید بن حارثه و اگر او هم کشته می­شد، عبدالله بن رواحه فرمانده سپاه می­گشتند و برای این ترتیب، روایاتی نقل کرده­اند.

واقدی از زید بن ارقم روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آنان خطبه خواند و آنان را توصیه نمود و فرمود: «شما را به تقوای الهی و نیکی با مسلمانانی که همراه شما هستند، سفارش می­کنم. با نام خدا و در راه خدا بجنگید. با کسانی که به خداوند کافرند، به پیکار برخیزید. پیمان نشکنید و هیچ طفلی را به بند نکِشید و نکُشید. هنگامی که با دشمنت از مشرکین رو در رو شدی، آنان را به یکی از این سه راه بخوان و چون هر یک از آن­ها را قبول کردند، از آنان بپذیر و از آنان دست بردار: آنان را به قبول اسلام دعوت کن. پس اگر چنان کردند، بپذیر و دست بردار. سپس آنان را به مهاجرت از سرزمین خود به سرزمین مهاجران (مدینه) فراخوان. اگر چنین کردند، آگاهشان ساز که هر حق و تکلیفی که مهاجران دارند، برای آنان نیز خواهد بود و اگر اسلام آوردند و سرزمین خود را انتخاب کردند، آگاهشان ساز که مانند اعراب مسلمان بادیه­نشین، حکم خداوند در مورد آنان جاری و در فیء و غنیمت حقی نخواهند داشت، مگر در صورتی که به همراه مسلمانان در جهاد شرکت کنند؛ و اگر این پیشنهاد را نپذیرفتند،

ص: 59

یُجَاهِدُوا مَعَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنْ أَبَوْا فَادْعُهُمْ إِلَی إِعْطَاءِ الْجِزْیَةِ فَإِنْ فَعَلُوا فَاقْبَلْ مِنْهُمْ وَ اکْفُفْ عَنْهُمْ فَإِنْ أَبَوْا فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ وَ قَاتِلْهُمْ وَ إِنْ أَنْتَ حَاصَرْتَ أَهْلَ حِصْنٍ أَوْ مَدِینَةٍ فَأَرَادُوا أَنْ تَسْتَنْزِلَهُمْ عَلَی حُکْمِ اللَّهِ فَلَا تَسْتَنْزِلْهُمْ عَلَی حُکْمِ اللَّهِ وَ لَکِنْ أَنْزِلْهُمْ عَلَی حُکْمِکَ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی أَ تُصِیبُ حُکْمَ اللَّهِ فِیهِمْ أَمْ لَا وَ إِنْ حَاصَرْتَ أَهْلَ حِصْنٍ أَوْ مَدِینَةٍ فَأَرَادُوا أَنْ تَجْعَلَ لَهُمْ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ رَسُولِهِ فَلَا تَجْعَلْ لَهُمْ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ رَسُولِهِ وَ لَکِنِ اجْعَلْ لَهُمْ ذِمَّتَکَ وَ ذِمَّةَ أَبِیکَ وَ ذِمَّةَ أَصْحَابِکَ فَإِنَّکُمْ أَنْ تَخْفِرُوا ذِمَمَکُمْ وَ ذِمَمَ آبَائِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَخْفِرُوا ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ رَسُولِهِ.

قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ رَوَی أَبُو صَفْوَانَ عَنْ خَالِدِ بْنِ بُرَیْدٍ (1) قَالَ: خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُشَیِّعاً لِأَهْلِ مُؤْتَةَ حَتَّی بَلَغَ ثَنِیَّةَ الْوَدَاعِ فَوَقَفَ وَ وَقَفُوا حَوْلَهُ فَقَالَ اغْزُوا بِسْمِ اللَّهِ فَقَاتِلُوا عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ بِالشَّامِ وَ سَتَجِدُونَ فِیهَا رِجَالًا فِی الصَوَامِعِ مُعْتَزِلِینَ النَّاسَ فَلَا تَعَرَّضُوا لَهُمْ وَ سَتَجِدُونَ آخَرِینَ لِلشَّیْطَانِ فِی رُءُوسِهِمْ مَفَاحِصُ (2) فَاقْلَعُوهَا بِالسُّیُوفِ لَا تَقْتُلُنَّ امْرَأَةً وَ لَا صَغِیراً ضَرِعاً وَ لَا کَبِیراً فَانِیاً وَ لَا تَقْطَعُنَّ نَخْلًا وَ لَا شَجَراً وَ لَا تَهْدِمُنَّ بِنَاءً قَالَ فَلَمَّا وَدَّعَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَهُ مُرْنِی (3) بِشَیْ ءٍ أَحْفَظْهُ عَنْکَ قَالَ إِنَّکَ قَادِمٌ غَداً بَلَداً السُّجُودُ بِهِ قَلِیلٌ فَأَکْثِرِ (4) السُّجُودَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ زِدْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ اذْکُرِ اللَّهَ فَإِنَّهُ عَوْنٌ لَکَ عَلَی مَا تَطْلُبُ فَقَامَ مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی إِذَا مَضَی ذَاهِباً رَجَعَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَتْرٌ یُحِبُّ الْوَتْرَ فَقَالَ یَا ابْنَ رَوَاحَةَ مَا عَجَزْتَ فَلَا تَعْجَزْ إِنْ أَسَأْتَ عَشْراً أَنْ تُحْسِنَ وَاحِدَةً فَقَالَ ابْنُ رَوَاحَةَ لَا أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ بَعْدَهَا.

ص: 60


1- فی المصدر: و حدّثنی أبو صفوان عن خالد بن یزید.
2- فی النهایة: المفحص مفعل من الفحص کالا فحوص و جمعه مفاحص، و منه الحدیث انه أوصی امراء جیش مؤتة: ستجدون آخرین للشیطان فی رءوسهم مفاحص فافلقوها بالسیوف، ای ان الشیطان قد استوطن رءوسهم فجعله له مفاحص کما تستوطن القطا مفاحصها، و هو من الاستعارات اللطیفة لان من کلامهم إذا وصفوا إنسانا بشدة الغی و الانهماک فی الشر قالوا: قد فرخ الشیطان فی رأسه. و عشش فی قلبه.
3- فی المصدر: اؤمرنی.
4- فی المصدر: فاکثروا السجود.

آنان را به پرداخت جزیه دعوت کن. اگر چنان کردند، از آنان بپذیر و از آنان دست بدار و اگر امتناع ورزیدند از خدا یاری گیر و با آنان وارد کارزار شو. و چنانچه تو، اهل قلعه یا شهری را محاصره کردی و از تو خواستند که بر اساس حکم خدا، آنان را فرود آری و با آنان صلح کنی، بر مبنای حکم خدا با آنان صلح مکن! بلکه بر اساس حکم خود با آنان مصالحه کن. چرا که تو نمی­دانی آیا به حکم الهی در مورد آنان می­رسی یا نه؟ و اگر اهل قلعه یا شهری را محاصره ساختی و از تو خواستند که ذمّه و عهد و ضمانت خدا و رسول خدا را بر آنان قرار دهی، تو ذمّه و عهد خدا و رسول را برای آنان قرار مده، ولی ذمّه و ضمانت و عهد خود و پدر و اصحابت را برای آنان قرار ده. چرا که اگر ذمّه و عهد خود و پدرانتان را بشکنید، بهتر از آن است که ذمه و عهد خدا و رسول را زیر پا گذارید.»

واقدی گفت: ابوصفوان از خالد بن برید روایت کرده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله برای بدرقه اهل موته خارج شد تا آنکه به ثنیة الوداع رسید. در آنجا توقف نمود و مسلمانان اطراف او اجتماع کردند. به آنان فرمود: «با نام خدا جهاد کنید و با دشمن خدا و دشمنان در شام بجنگید و در آنجا مردانی را در صومعه­ها خواهید یافت که از مردم کناره گرفته­اند، پس متعرّض ایشان نشوید. و افراد دیگری خواهید یافت که شیطان در سرهایشان آشیانه ساخته است، پس با شمشیر آن سرها را از بُن بر کنید. هیچ زن و طفل ناتوان و پیر فانی را نکشید، هیچ نخل و درختی را قطع و هیچ بنایی را ویران نسازید.» - گفت: - چون عبدالله بن رواحه با رسول خدا وداع کرد، به او گفت: مرا به چیزی فرمان ده که از تو به خاطر داشته باشم. پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد: «فردا تو به سرزمینی خواهی رفت که سجده در آن اندک است. پس بسیار سجده کن.» گفت: ای رسول خدا، برایم بیشتر بگو. فرمود: «خدا را یاد کن که یار تو در به دست آوردن چیزی است که آن را می­خواهی.» با این سخن عبدالله از نزد وی برخاست و بعد از آنکه مقداری رفت دوباره برگشت و گفت: ای رسول خدا، خداوند، فرد و یگانه است و یگانه و واحد را دوست دارد. فرمود: «ای پسر رواحه، چون ناتوان شدی، حتی اگر ده بدی هم کردی، از انجام یک نیکی عاجز مشو.» ابن رواحه گفت: بعد از این دیگر از تو درباره چیزی نمی­پرسم.

ص: 60

قال الواقدی و مضی المسلمون و نزلوا وادی القری (1) فأقاموا به أیاما و ساروا حتی نزلوا بمؤتة و بلغهم أن هرقل ملک الروم قد نزل ماء من میاه البلقاء فی بکر و بهراء (2) و لخم و جذام و غیرهم مائة ألف مقاتل و علیهم رجل من بلی فأقام المسلمون لیلتین ینظرون فی أمرهم و قالوا نکتب إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فنخبره الخبر فإما أن یردنا أو یزیدنا رجالا فبینا الناس علی ذلک إذ جاءهم عبد الله بن رواحة فشجعهم و قال و الله ما کنا نقاتل الناس بکثرة عدد (3) و لا کثرة سلاح و لا کثرة خیل إلا بهذا الدین الذی أکرمنا الله به انطلقوا فقاتلوا فقد و الله رأیتنا (4) یوم بدر ما معنا إلا فرسان إنما هی إحدی الحسنیین إما الظهور علیهم فذاک ما وعدنا الله و رسوله و لیس لوعده خلف و إما الشهادة فنلحق بالإخوان نرافقهم فی الجنان فشجع الناس علی قول ابن رواحة. قال و روی أبو هریرة قال شهدت مؤتة فلما رأینا المشرکین رأینا ما لا قبل لنا به من العدد و السلاح و الکراع و الدیباج و الحریر و الذهب فبرق بصری فقال لی ثابت بن أقرم (5) ما لک یا با هریرة کأنک تری جموعا کثیرة قلت نعم قال لم تشهدنا ببدر إنا لم ننصر بالکثرة.

قال الواقدی فالتقی القوم فأخذ اللواء زید بن حارثة فقاتل حتی قتل طعنوه بالرماح ثم أخذه جعفر فنزل عن فرس له شقراء فعرقبها فقاتل حتی قتل قیل إنه ضربه رجل من الروم فقطعه نصفین فوقع أحد نصفیه فی کرم هناک فوجد فیه ثلاثون أو بضع و ثلاثون جرحا.

قال و قد روی نافع عن ابن عمر أنه وجد فی بدن جعفر بن أبی طالب اثنتان و سبعون ضربة و طعنة بالسیوف و الرماح.

ص: 61


1- فی المصدر: فنزلوا وادی القری.
2- بهراء: بطن من قضاعة من قضاعة القحطانیة، و هم بنو بهراء بن عمرو بن الحافی بن قضاعة و ترجمنا قبل ذلک سائر القبائل.
3- فی المصدر: بکثرة عدة.
4- فی المصدر: راینا.
5- فی المصدر: (ثابت بن أرقم) و هو من تصحیف الطابع.

واقدی گفت: مسلمانان پیش رفتند تا آنکه در وادی القری فرود آمدند و چند روز در آنجا اقامت کردند و سپس به راه افتادند تا آنکه به موته رسیدند. و به آنان خبر رسید که هرقل، پادشاه روم در آبی از آب­های بلقاء فرود آمده است و قبایل بکر و بهراء و لخم و جذام و غیر آن­ها با صد هزار جنگجو، به فرماندهی مردی از قبیله بلی، او را همراهی می کنند. با شنیدن این خبر مسلمانان دو شب توقف کردند و در کار خود اندیشه می­کردند و در نهایت گفتند: نامه­ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله می­نویسیم و او را از این امر(تعداد بی شمار سپاهیان هرقل)آگاه می سازیم. با این کار او یا ما را باز می­گرداند و یا مردانی بر شمار ما می­افزاید. در این زمان که مردم بر این رای متفق بودند، ناگهان عبدالله بن رواحه به نزدشان آمد و به تشویقشان پرداخت و گفت: به خدا سوگند که ما با دشمنان با فراوانی نفرات و کثرت سلاح و اسب، پیکار نمی­کردیم، مگر با این دین که خداوند به واسطه آن ما را کرامت بخشید. راهی شوید و بجنگید که به خدا سوگند، در روز جنگ بدر تنها دو اسب در اختیار ما بود. نتیجه کار نیز از دو امر نیک بیرون نخواهد بود: یا بر آنان غلبه می­یابیم که این همان چیزی است که خدا و رسولش به ما وعده دادند و برای وعده او (خدا) تخلفی نیست. و یا به شهادت می­رسیم که در این صورت به برادرانمان ملحق می­شویم و آنان را در بهشت همراهی می­کنیم. این سخنان ابن رواحه توانست مسلمانان را به وجد آوَرَد و آنان را بر ورود به جنگ تهییج نماید.

گفت: و ابوهریره روایت کرد و گفت: در موته حضور داشتم. هنگامی که با مشرکان مواجه گشتیم، متوجه شدیم که به لحاظ نفرات و سلاح و چهارپا و دیباج و حریر و طلا، توان رویارویی با آنان را نداریم. چشمانم خیره و حیران ماند. ثابت بن أقرم به من گفت: ای ابوهریره! تو را چه می شود؟ گویی که تو نفرات دشمن را فراوان می انگاری؟ گفتم: آری. گفت: تو در بدر همراه ما نبودی. ما (در بدر) با کثرت و فراوانی پیروز نگشتیم.

واقدی گفت: دو سپاه رو در روی هم صف کشیدند. آغاز زید بن حارثه پرچم را گرفت و به نبرد پرداخت تا آنکه هدف ضربات نیزه­های دشمن قرار گرفت و جان باخت. بعد از او جعفر پرچم را برداشت و از اسب بلوند خود فرود آمد و پی پای اسبش را قطع کرد و تا آخرین نفس به نبرد ادامه داد. گفته شده است: مردی رومی بر او (با شمشیر) چنان ضربه­ای وارد ساخت که او را دو نیم ساخت و یکی از نیمه­هایش در کنار تاکی که آنجا بود افتاد و در بدن او سی یا سی و اندی زخم یافته شد.

گفت: و نافع از ابن عمر روایت کرده است که در بدن جعفر بن ابی طالب علیه السّلام هفتاد ودو ضره نیزه و شمشیر دیده شد.

ص: 61

و قال البلاذری قطعت یداه و لذلک

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أَبْدَلَهُ اللَّهُ بِهِمَا جَنَاحَیْنِ یَطِیرُ بِهِمَا فِی الْجَنَّةِ.

و لذلک سمی الطیار.

قال ثم أخذ الرایة عبد الله بن رواحة فنکل (1) یسیرا ثم حمل فقاتل حتی قتل فلما قتل انهزم المسلمون أسوأ هزیمة کانت فی کل وجه ثم تراجعوا فأخذ اللواء ثابت بن أقرم (2) و جعل یصیح یا للأنصار فثاب إلیهم (3) منهم قلیل فقال لخالد بن الولید خذ اللواء یا أبا سلیمان قال خالد لا بل خذه أنت فلک سن و قد شهدت بدرا قال ثابت خذه أیها الرجل فو الله ما أخذته إلا لک فأخذه خالد و حمل به ساعة و جعل المشرکون یحملون علیه حتی دهمه منهم بشر کثیر فانحاز بالمسلمین و انکشفوا راجعین.

قال الواقدی و قد روی أن خالدا ثبت بالناس فلم ینهزموا و الصحیح أن خالدا انهزم بالناس. (4) و روی محمد بن إسحاق قال لما أخذ جعفر بن أبی طالب الرایة قاتل قتالا شدیدا حتی إذا أثخنه (5) القتال اقتحم عن فرس له شقراء فعقرها ثم قاتل القوم حتی قتل فکان جعفر علیه السلام أول رجل عقر فی الإسلام. (6) قال الواقدی و قال عبید الله بن عبد الله (7) ما لقی جیش بعثوا مبعثا ما لقی أصحاب مؤتة من أهل المدینة لقوهم بالشر حتی إن الرجل لینصرف إلی بیته و أهله فیدق علیهم فیأبون أن یفتحوا له یقولون أ لا تقدمت مع أصحابک فقتلت و جلس الکبراء منهم فی بیوتهم استحیاء من الناس حتی أرسل النبی صلی الله علیه و آله رجلا رجلا یقول لهم أنتم الکرار فی سبیل الله فخرجوا.

ص: 62


1- نکل عن کذا او من کذا: نکص.
2- فی المصدر: (ثابت بن أرقم) و هو من تصحیف الطابع.
3- الیه خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- هنا زیادات فی المصدر لم یذکرها المصنّف راجعه.
5- أی أوهنه و أضعفه. و فی المصدر: حتی إذا لحمه القتال.
6- و هنا زیادات فی المصدر لم یذکرها المصنّف اختصارا راجعه.
7- فی المصدر: عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة.

و بلاذری گفت: دو دست او قطع گردید و به این خاطر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «به یقین خداوند به جای آن دستان، دو بال به او عطا کرد که آن دو در بهشت در پرواز است.» و به این خاطر جعفر، طیّار نامیده شد.

گفت: سپس عبدالله بن رواحه پرچم را برداشت. او در ابتدا اندکی عقب نشست، سپس هجوم آورد و به جنگ پرداخت تا آنکه کشته شد. با کشته شدن او، مسلمانان از هر سو به بدترین شکل شکست خوردند و عقب­نشینی کردند. در این زمان ثابت بن اقرم پرچم را برگرفت و فریاد برآورد: ای گروه انصار! به فریاد برسید! با این ندا، از آنان اندک نفراتی به سویشان بازگشت. ثابت بن اقرم به خالد بن ولید گفت: ای ابوسلیمان، پرچم را بگیر. خالد گفت: نه. بلکه تو خود آن را بردار، چرا که بزرگتری و در بدر هم حضور داشته­ای. ثابت گفت: ای مرد! آن را برگیر که به خدا سوگند تنها برای تو آن را برداشتم. خالد نیز آن را گرفت و با آن ساعتی هجوم برد و مشرکان شروع به حمله به سوی او نمودند تا آنجا که ناگهان نفرات زیادی از آنان بر او یورش بردند و خالد با مشاهده این وضع به مسلمانان پیوست وآنان شکست خورده، بازگشتند.

واقدی گفت: و روایت شده است که خالد با مردم پایداری کردند و شکست نخوردند. ولی صحیح آن است که خالد با مسلمانان مغلوب شد.

و محمد بن اسحاق روایت کرد و گفت: هنگامی که جعفر بن ابی طالب پرچم را برداشت، به سختی جنگید تا آنکه جنگ او را خسته و فرتوت ساخت. در این زمان او به سرعت از اسب بلوند خود پایین آمد و آن را پی کرد. سپس با دشمن به جنگ پرداخت تا آنکه کشته شد. و جعفر اولین مرد در اسلام بود که اسب خود را پی کرد..

واقدی گفت: و عبیدالله بن عبدالله گفت: هیچ سپاهی که به جنگ گسیلش داشتند، آن ندید که اصحاب موته از اهل مدینه دیدند: با شر و بدی از آنان استقبال کردند تا آنجا که مرد به سوی خانه و خانواده­اش می­رفت و در می­زد، ولی آنان از باز کردن در به روی او خودداری می­کردند و می­گفتند: چرا با یارانت پیش نرفتی تا کشته شوی؟ بزرگان آنان به خاطر شرم از مردم خانه­نشین شدند. تا آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله مردی را به سوی آن­ها فرستاد که به آن­ها می­گفت: شما هجوم برنده در راه خدایید، و با این سخن از خانه های خود خارج شدند.

ص: 62

و روی الواقدی بإسناده (1) عن أسماء بنت عمیس قالت أصبحت فی الیوم الذی أصیب فیه جعفر و أصحابه فأتانی رسول الله صلی الله علیه و آله و قد منأت أربعین منا من أدم و عجنت عجینی و أخذت بنی فغسلت وجوههم و دهنتهم فدخل علی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا أسماء أین بنو جعفر فجئت بهم إلیه فضمهم و شمهم ثم ذرفت عیناه فبکی فقلت یا رسول الله لعله بلغک عن جعفر شی ء قال نعم إنه قتل الیوم فقمت أصیح و اجتمعت إلی النساء فجعل رسول الله صلی الله علیه و آله یقول یا أسماء لا تقولی هجرا و لا تضربی صدرا ثم خرج حتی دخل علی ابنته فاطمة علیها السلام و هی تقول وا عماه فقال علی مثل جعفر فلتبک الباکیة ثم قال اصنعوا لآل جعفر طعاما فقد شغلوا عن أنفسهم الیوم. (2).

و روی أبو الفرج فی کتاب مقاتل الطالبیین أن کنیة جعفر بن أبی طالب أبو المساکین و کان ثالث الإخوة من ولد أبی طالب أکبرهم طالب و بعده عقیل و بعده جعفر و بعده علی علیه السلام و کل واحد منهم أکبر من الآخر بعشر سنین و أمهم جمیعا فاطمة بنت أسد (3) و هی أول هاشمیة ولدت لهاشمی و فضلها کثیر و قربها من رسول الله صلی الله علیه و آله و تعظیمه لها معلوم عند أهل الحدیث قال أبو الفرج و لجعفر علیه السلام فضل (4).

وَ قَدْ وَرَدَ فِیهِ حَدِیثٌ کَثِیرٌ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا فَتَحَ خَیْبَرَ قَدِمَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنَ الْحَبَشَةِ فَالْتَزَمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ یَقُولُ مَا أَدْرِی بِأَیِّهِمَا أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً بِقُدُومِ جَعْفَرٍ أَمْ بِفَتْحِ خَیْبَرَ.

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْرُ النَّاسِ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ عَلِیٌّ علیهم السلام.

قَالَ وَ قَدْ رَوَی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 63


1- و الاسناد علی ما فی المصدر: الواقدی حدّثنی مالک بن أبی الرجال، عن عبد اللّه بن أبی بکر بن حزم، عن أم جعفر بنت محمّد بن جعفر عن جدتهما أسماء بنت عمیس.
2- هنا فی المصدر زیادات اسقطها المصنّف اختصارا راجعه.
3- فی المصدر: بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف.
4- فی المصدر: فضل کثیر.

واقدی با اسناد خود از اسماء بنت عمیس روایت کرده است که گفت: در روزی که جعفر و یارانش کشته شدند، صبح کردم و رسول خدا به نزدم آمدم، در حالی که چهل مَن از پوست را در مایع دباغی خیسانده و آردم را خمیر کرده بودم. پسرانم را آوردم و صورتشان را شستم وآنان را معطر ساختم. در این حین رسول خدا صلی الله علیه و آله به نزد من آمد و فرمود: «ای اسماء! فرزندان جعفر کجایند؟» من نیز آنان را به نزد او آوردم. او آنان را در آغوش کشید و بویید. سپس اشک از چشمانش جاری شد و گریست: گفتم: ای رسول خدا! شاید از جعفر تو را خبری رسیده باشد؟ فرمود: «بله، او امروز کشته شد.» با این پاسخ، برخاستم و فریاد برآوردم و زنان بر من جمع شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای اسماء! سخنی زشت و ناروا، مگو و بر سینه مزن.» سپس خارج گردید تا آنکه بر دخترش فاطمه سلام الله علیها وارد شد. در حالی که فاطمه می­گفت: وای عموجان! پیامبر فرمود: «بر کسی مانند جعفر، باید هم که زن گریان، بگرید.» سپس فرمود: «برای خانواده جعفر غذایی آماده سازید که آنان امروز از خود بیخود گشته­اند.»

و ابوالفرج در کتاب: مقاتل الطالبیین روایت کرده است که کنیه جعفر بن ابی طالب أبوالمساکین بود و سومین برادر از پسران ابوطالب به شمار می رفت. بزرگترین آن­ها طالب و بعد از او عقیل و بعد از او جعفر، و بعد او علی علیه السّلام بود و هر یک از آن­ها از دیگری ده سال بزرگتر بود و مادر همگی آن­ها فاطمه بنت اسد است که نخستین زن هاشمی بود که برای مردی هاشمی، فرزند به دنیا آورده است و فضل و بزرگی او بسیار است. و نزدیکی او به رسول خدا و احترام و بزرگداشت رسول خدا برای او در نزد اهل حدیث، امری روشن و واضح است. ابوالفرج گفت: و برای جعفر علیه السّلام فضل و برتری (فراوان) است و در این زمینه احادیث فراوانی وارد شده است از جمله آنکه: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که خیبر را گشود، جعفر بن ابی طالب از حبشه به نزد وی آمد. رسول خدا او را در آغوش کشید و شروع به بوسیدن میان دیدگانش کرد و فرمود: «نمی­دانم به کدام یک از این دو، بیشتر خوشحال هستم؟ به آمدن جعفر یا به فتح خیبر؟».

و از ابوسعید خدری روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بهترین مردم، حمزه ، جعفر و علی هستند».

گفت: و جعفر بن محمّد از پدرش علیهما السّلام روایت کرده است که روایت نمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 63

خُلِقَ النَّاسُ مِنْ أَشْجَارٍ شَتَّی وَ خُلِقْتُ أَنَا وَ جَعْفَرٌ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ أَوْ قَالَ مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ.

وَ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَعْفَرٍ أَشْبَهْتَ (1) خَلْقِی وَ خُلُقِی.

و قال ابن عبد البر فی الاستیعاب کانت سن جعفر علیه السلام یوم قتل إحدی و أربعین سنة.

وَ قَدْ رَوَی سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مُثِّلَ لِی جَعْفَرٌ وَ زَیْدٌ وَ عَبْدُ اللَّهِ فِی خَیْمَةٍ مِنْ دُرٍّ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَی سَرِیرٍ فَرَأَیْتُ زَیْداً وَ ابْنَ رَوَاحَةَ فِی أَعْنَاقِهِمَا صُدُودٌ وَ رَأَیْتُ جَعْفَراً مُسْتَقِیماً لَیْسَ فِیهِ صُدُودٌ فَسَأَلْتُ فَقِیلَ لِی إِنَّهُمَا حِینَ غَشِیَهُمَا الْمَوْتُ أَعْرَضَا وَ صَدَّا بِوَجْهِهِمَا وَ أَمَّا جَعْفَرٌ فَلَمْ یَفْعَلْ.

و روی الشعبی قال سمعت عبد الله بن جعفر یقول کنت إذا سألت عمی علیا علیه السلام شیئا فمنعنی أقول له بحق جعفر فیعطینی..

وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَتَاهُ قَتْلُ جَعْفَرٍ وَ زَیْدٍ بِمُؤْتَةَ بَکَی وَ قَالَ أَخَوَایَ وَ مُؤْنِسَایَ وَ مُحَدِّثَایَ (2).

«13»

وَ قَالَ الْکَازَرُونِیُّ بَعْدَ إِیرَادِ غَزْوَةِ مُؤْتَةَ فِی حَوَادِثِ السَّنَةِ الثَّامِنَةِ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ کَانَتْ سَرِیَّةُ الْخَبْطِ رُوِیَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَعَثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ثَلَاثِمِائَةِ رَاکِبٍ وَ أَمِیرُنَا أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فِی طَلَبِ عِیرِ قُرَیْشٍ فَأَقَمْنَا عَلَی السَّاحِلِ حَتَّی فَنِیَ زَادُنَا وَ أَکَلْنَا الْخَبَطَ ثُمَّ إِنَّ الْبَحْرَ أَلْقَی إِلَیْنَا دَابَّةً یُقَالُ لَهَا الْعَنْبَرُ فَأَکَلْنَا مِنْهَا نِصْفَ شَهْرٍ حَتَّی صَلَحَتْ أَجْسَامُنَا وَ أَخَذَ أَبُو عُبَیْدَةَ ضِلْعاً مِنْ أَضْلَاعِهَا فَنَصَبَهَا وَ نَظَرَ إِلَی أَطْوَلِ بَعِیرٍ فِی الْجَیْشِ وَ أَطْوَلِ رَجُلٍ فَحَمَلَهُ عَلَیْهِ فَجَازَ تَحْتَهُ وَ قَدْ کَانَ رَجُلٌ نَحَرَ ثَلَاثَ جَزَائِرَ ثُمَّ ثَلَاثَ جَزَائِرَ ثُمَّ نَهَاهُ عَنْهُ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ کَانُوا یَرَوْنَهُ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ (3).

أَقُولُ وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ بِأَسَانِیدَ عَنْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ قَالَ: بَعَثَنَا

ص: 64


1- فی المصدر: أنت اشبهت.
2- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 3: 42- 47.
3- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب الثامن فیما کان سنة ثمان من الهجرة.

«مردم از درختان مختلفی خلق شده­اند. و من و جعفر از یک درخت آفریده شده­ایم». یا فرمود: «از یک گِل آفریده شده­ایم. (سرشته شده­ایم.)».

و با اسناد روایت نمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به جعفر فرمود: «در آفرینش و خلق و خو، همانند من هستی».

و ابن عبدالبر در الاستیعاب گفت: جعفر علیه السّلام در روزی که کشته شد، 41 سال داشت.

و سعید بن مسیّب روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «جعفر و زید و عبدالله در خیمه­ای از مروارید در برابر من نمایان شدند، در حالی که هر یک از آن­ها بر تختی نشسته بود. من زید و ابن رواحه را دیدم که گردنشان بازگشته است. ولی جعفر را دیدم که راست قامت بود و در او بازگشتی نبود. از علت آن جویا گشتم. به من پاسخ داده شد: آن دو هنگامی که مرگ آنان را در برگرفت برگشتند و روی خود را برگرداندند. ولی جعفر چنین نکرد».

و شعبی روایت کرد و گفت: از عبدالله بن جعفر شنیدم که می­گفت: هنگامی که از عمویم علی چیزی می­خواستم، مرا منع می کرد که بگویم: به حق جعفر، (تا به حرمت برادر) ناچار از عطای آن نگردد.

و روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که خبر کشته شدن جعفر و زید در موته به او رسید، گریست و فرمود: «آن دو برادر و مونس و هم صحبت من بودند».(1)

روایت13.

کازرونی بعد از ذکر غزوه موته در میان حوادث سال هشتم، گفت: و در این سال سریه الخبط واقع شد. از جابربن عبدالله روایت شده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را با سیصد سوار به فرماندهی ابوعبیدة بن جراح در پی کاروان قریش گسیل داشت. ما نیز در ساحل اقامت کردیم، تا آنکه توشه­مان تمام شد و (به ناچار) خبط (برگ ریخته خشک شده و آرد شده مخلوط با آرد و غیر آن) خوردیم. سپس دریا موجودی به سوی ما افکند که به آن عنبر گفته می­شد. ما نصف ماه از آن خوردیم تا آنکه بدن­هایمان نشاط و سرزندگی خود را بازیافت. و ابوعبیده یک دنده از دنده­های آن را برداشت و آن را برافراشت و بلندترین شتر را انتخاب و بلندترین مرد را بر آن سوار کرد (تا از زیر آن بگذرد) و از زیر آن گذشت. و او مردی بود که سه شتر را بعد از سه شتر نحر کرد، سپس ابوعبیده او را از آن نهی کرد و او را قیس بن سعد می­گفتند.(2)

مؤلف: در جامع الاصول با اسنادهایی از اسامة بن زید روایت شده است که گفت:

ص: 64


1- . شرح نهج البلاغة إبن إبی الحدید 3: 47-42
2- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب هشتم در مورد حوادث سال هشتم هجری.

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْحُرُقَاتِ فَصَبَّحْنَا الْقَوْمَ فَهَزَمْنَاهُمْ وَ لَحِقْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ رَجُلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا غَشِینَاهُ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَکَفَّ الْأَنْصَارِیُّ وَ طَعَنْتُهُ بِرُمْحِی حَتَّی قَتَلْتُهُ فَلَمَّا قَدِمْنَا بَلَغَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أُسَامَةُ أَ قَتَلْتَهُ بَعْدَ مَا قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قُلْتُ إِنَّمَا کَانَ مُتَعَوِّذاً فَقَالَ أَ قَتَلْتَهُ بَعْدَ مَا قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَمَا زَالَ یُکَرِّرُهَا حَتَّی تَمَنَّیْتُ أَنِّی لَمْ أَکُنْ أَسْلَمْتُ قَبْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی قَالَ: بَعَثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سَرِیَّةٍ فَصَبَّحْنَا الْحُرُقَاتِ مِنْ جُهَیْنَةَ فَأَدْرَکْتُ رَجُلًا فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَطَعَنْتُهُ فَوَقَعَ فِی نَفْسِی مِنْ ذَلِکَ فَذَکَرْتُهُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ قَتَلْتَهُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّمَا قَالَهَا خَوْفاً مِنَ السِّلَاحِ قَالَ أَ فَلَا شَقَقْتَ قَلْبَهُ حَتَّی تَعْلَمَ أَ قَالَهَا أَمْ لَا فَمَا زَالَ یُکَرِّرُهَا حَتَّی تَمَنَّیْتُ أَنِّی أَسْلَمْتُ یَوْمَئِذٍ (1).

أقول: أورد تلک القصة بعد غزوة مؤتة.

بیان

فی النهایة الضارع النحیف الضاوی الجسم یقال ضرع یضرع فهو ضارع و ضرع بالتحریک و قال منأت الأدیم إذا ألقیته فی الدباغ و یقال له ما دام فی الدباغ منیئة و منه حدیث أسماء بنت عمیس و هی تمعس منیئة لها و فی القاموس صد عنه صدودا أعرض و قال الخبط محرکة ورق ینفض بالمخابط و یجفف و یطحن و یخلط بدقیق أو غیره و یوخف بالماء فیؤجره الإبل و کل ورق مخبوط و الجزائر جمع الجزور و هو البعیر.

ص: 65


1- جامع الأصول: لیست نسخته موجودة عندی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به سوی حرقات گسیل داشت. ما نیز صبحدم بر آنان تاختیم و آنان را مغلوب ساختیم. من با مردی از انصار به مردی از آن­ها رسیدیم. چون او را در برگرفتیم، گفت: «لا إله إلّا الله:. آن مرد انصاری از او دست کشید، ولی من با نیزه­ام او را هدف قرار دادم تا آنکه او را کشتم. چون آمدیم، این خبر به پیامبر رسید. فرمود: «ای اسامه! آیا بعد از آنکه «لا إله إلّا الله» گفت، باز او را کشتی؟» گفتم: آن را برای حفظ جان خود گفت. فرمود: «آیا بعد از آنکه «لا إله إلّا الله» گفت، باز او را کشتی؟» و پیوسته آن را تکرار می­کرد تا آنجا که آرزو کردم که قبل از آن روز اسلام نمی­آوردم.

و در روایتی دیگر آمده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را در سریه­ای گسیل داشت. ما نیز صبحدم بر حرقات از جهینه هجوم بردیم و به مردی رسیدم که: «لا إله إلّا الله» بر زبان آورد. ولی من او را با نیزه زدم و از این امر در دل خویش احساس بدی داشتم. آن را برای پیامبر صلی الله علیه و آله بازگو کردم. حضرت فرمود: «آیا لا إله إلّا الله گفت و او را کشتی؟» گفتم: ای رسول خدا! آن را تنها به خاطر ترس از سلاح گفت. فرمود: «آیا قلبش را نشکافتی تا آگاه گردی که آن را گفت یا نه؟» و پیوسته آن را تکرار می­کرد تا آنجا که آرزو کردم که آن روز اسلام می­آوردم.(1)

مؤلف: آن قصه را بعد از غزوه موته آورده است.

توضیح

در النهایة آمده است: «الضارع»: لاغر و نحیف، گفته می­شود: «ضَرَعَ یضرعُ» پس آن «ضارع» و «ضرع» با تحریک است، و گفت: «منأتُ الأدیم»: هنگامی که پوست در مایع دباغی افکنده شود. و به آن تا زمانی که در مایع دباغی است: «منیئه» گفته می­شود و از آن حدیث اسماء بنت عمیس است که او پوست تازه دباغی شده را می­مالید. و در قاموس آمده است: «صدّ عنه صدودا»: از او روی برگرداند. گفت: «الخَبَط» با تحریک: برگ که با چوب ریخته و خشک و آرد می­شود و با آرد و غیر آن مخلوط می­گردد و با آب خیس می­شود و به عنوان دارو به شتر داده می­شود. و هر برگی مخبوط است. و «الجزائر» جمع «الجزور» به معنی شتر (پنج تا نه ساله) است.

ص: 65


1- . جامع الاصول

باب 25 غزوة ذات السلاسل

الآیات

وَ الْعادِیاتِ* ضَبْحاً فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً* فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً* فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً* فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً (1)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: قیل: بعث رسول الله صلی الله علیه و آله سریة إلی حی من کنانة فاستعمل علیهم المنذر بن عمرو الأنصاری أحد النقباء فتأخر رجوعهم فقال المنافقون قتلوا جمیعا فأخبر الله تعالی عنها بقوله وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً

عن مقاتل وَ قِیلَ نَزَلَتِ السُّورَةُ لَمَّا بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً إِلَی ذَاتِ السَّلَاسِلِ فَأَوْقَعَ بِهِمْ وَ ذَلِکَ بَعْدَ أَنْ بَعَثَ إِلَیْهِمْ مِرَاراً غَیْرَهُ مِنَ الصَّحَابَةِ فَرَجَعَ کُلٌّ مِنْهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ وَ سُمِّیَتْ هَذِهِ الْغَزْوَةُ ذَاتَ السَّلَاسِلِ لِأَنَّهُ أَسَرَ مِنْهُمْ وَ قَتَلَ وَ سَبَی وَ شَدَّ أُسَارَاهُمْ فِی الْحِبَالِ مُکَتَّفِینَ کَأَنَّهُمْ فِی السَّلَاسِلِ وَ لَمَّا نَزَلَتِ السُّورَةُ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی النَّاسِ فَصَلَّی بِهِمُ الْغَدَاةَ وَ قَرَأَ فِیهَا وَ الْعادِیاتِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ قَالَ أَصْحَابُهُ هَذِهِ السُّورَةُ لَمْ نَعْرِفْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ إِنَّ عَلِیّاً قَدْ ظَفِرَ بِأَعْدَاءِ اللَّهِ وَ بَشَّرَنِی بِذَلِکَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَقَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعْدَ أَیَّامٍ بِالْأُسَارَی وَ الْغَنَائِمِ.

وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً قیل هی الخیل فی الغزو تعدو فی سبیل الله عن ابن عباس و أکثر المفسرین قالوا أقسم بالخیل العادیة لغزو الکفار و هی تضبح ضبحا و ضبحها صوت أجوافها إذا عدت لیس بصهیل و لا حمحمة و لکنه صوت نفس و قیل هی الإبل حین ذهبت إلی غزوة بدر تمد أعناقها فی السیر فهی تضبح أی تضبع (2) و هی أن یمد ضبعه فی السیر حتی لا یجد مزیدا روی ذلک عن علی علیه السلام و ابن مسعود (3) و روی

ص: 66


1- العادیات: 1- 5.
2- فی المصدر: فهی تضبع أی تضبح.
3- زاد فی المصدر: و السدی.

باب بیست و پنجم : جنگ ذات السلاسل

آیات

- وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً* فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً* فَالْمُغیراتِ صُبْحاً* فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً* فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً(1)

{سوگند به مادیان هایی که با همهمه تازانند و با سمّ [های] خود از سنگ آتش می جهانند! و برق [از سنگ] همی جهانند، و صبحگاهان هجوم آرند، و با آن [یورش] ، گَردی برانگیزند، و بدان [هجوم] ، در دل گروهی درآیند.}

تفسیر

طبرسی رحمة اللّه علیه گفت: گفته شده است: رسول خدا صَلی الله علیه و آله سریه­ای را به سوی قبیله­ای از کنانه گسیل داشت، و یکی از بزرگان به نام منذر بن عمرو انصاری را به فرماندهی آنان گماشت. چون بازگشت آنان به تاخیر افتاد، منافقان گفتند: آنان همگی کشته شده اند. ولی خداوند از آن­ها با این سخنش خبر داد: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا». این از مقاتل روایت شده است و گفته شده است: این سوره هنگامی نازل گشت که رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به جنگ ذات السلاسل فرستاد و او در نبرد، بر آنان برتری یافت. و این امر بعد از آن رخ داد، که پیامبر صلی الله علیه و آله بارها از میان صحابه، افرادی به جز او را به سوی آنان فرستاد. ولی همه آن­ها شکست خورده به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشتند. و این رخداد از امام صادق علیه السّلام در حدیثی طولانی روایت گشته است که فرمود: این جنگ، ذات السلاسل نامیده شده است، چرا که او (علی علیه السّلام)، از آنان جمعی را به بند کشید و جمعی دیگر را کشت و یا اسیر ساخت و اسیران آن­ها را چنان با طناب­ها به بند کشید، که گویی با زنجیر بسته شده بودند. و هنگامی که این سوره نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی مردم خارج شد و با آنان نماز صبح را اقامه کرد، و در آن «وَالْعَادِیَاتِ» را خواند. هنگامی که نماز را به پایان برد، اصحابش گفتند: این سوره برایمان ناآشناست. رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد: «آری، علی بر دشمنان خدا غلبه یافته و جبرئیل در این شب مژده و بشارت آن را به من داد». چون چند روز از این ماجرا گذشت، علی علیه السلام با اسیران و غنائم از راه رسید.

«وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا »: گفته شده است منظور از آن (العادیات) اسبانی است که در جنگ در راه خدا می دوند، که این قول از ابن عباس نقل شده است. و بیشتر مفسران گفته­اند: به اسبان دونده برای جنگ با کفار سوگند خورده است، در حالی که صدای درون شکمشان برخاسته می­شود و منظور از (الضبح): صدای درون شکم اسب­ها به هنگام دویدن، که شیهه و بانگ نیست، ولی صدای نفس است. و گفته شده است: منظور از آن (العادیات)، شتران در هنگامه رفتن به غزوه بدر است که گردن هایشان را در رفتن دراز می­کردند. پس آن­ها نفس نفس می­زدند، یعنی در رفتن شتاب می­کردند و آن این­گونه است که در رفتن چنان شتاب بگیرد که بیشتر از آن ممکن نباشد. آن از علی علیه السّلام و ابن مسعود روایت شده است و نیز روایت شده است که مقصود از العادیات،

ص: 66


1- . عادیات /1-5[1]

أیضا أنها إبل الحاج تعدو من عرفة إلی المزدلفة و من المزدلفة إلی منی فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً هی الخیل توری النار بحوافرها إذا سارت فی الحجارة و الأرض المخصبة و قال مقاتل یقدحن بحوافرهن النار فی الحجارة قال ابن عباس یرید ضرب الخیل بحوافرها الجبل فأورت منه النار مثل الزناد إذا قدح و قال مجاهد یرید مکر الرجال فی الحروب تقول العرب إذا أراد الرجل أن یمکر بصاحبه أما و الله لأورین لک بزند وار و لأقدحن لک و قیل هی ألسنة الرجال توری النار من عظیم ما یتکلم (1) به فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً یرید الخیل تغیر بفرسانها علی العدو وقت الصبح و إنما ذکر الصبح (2) لأنهم کانوا یسیرون إلی العدو لیلا فیأتونهم صبحا و قیل یرید الإبل ترفع رکبانها (3) یوم النحر من جمع إلی منی و السنة أن لا ترفع (4) برکبانها حتی تصبح و الإغارة سرعة السیر فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً یقال ثار الغبار أو الدخان و أثرته أی هیجته و الهاء فی به عائد إلی معلوم یعنی بالمکان أو بالوادی فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً أی صرن بعدوهن أو بذلک المکان وسط جمع العدو و قیل یرید جمع منی (5).

الأخبار

«1»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام ثَلَاثِینَ فَرَساً فِی غَزْوَةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ وَ قَالَ أَتْلُو عَلَیْکَ آیَةً فِی نَفَقَةِ الْخَیْلِ الَّذِینَ (6) یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً هِیَ النَّفَقَةُ عَلَی الْخَیْلِ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً (7).

«2»

فس، تفسیر القمی وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً- حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً قَالَ هَذِهِ السُّورَةُ

ص: 67


1- فی المصدر: ما تتکلم به.
2- فی المصدر: و انما ذکر وقت الصبح.
3- فی المصدر: ان ترفع برکبانها.
4- فی المصدر: ان لا ترتفع.
5- مجمع البیان 10: 528 و 529.
6- هکذا فی الکتاب و الصحیح: (الذین) بلا عاطف. راجع سورة البقرة: 274.
7- نوادر الراوندیّ: 33 و 34.

شتران حاجیان است که از عرفه به سوی مزدلفه و از آنجا تا منا می­دوند. «فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا»: مقصود اسبانی است که هنگام رفتن در سنگلاخ و زمین آباد و حاصلخیز با سم­های خود آتش می­افروزند. و مقاتل گفته است: با ضربه سُم­هایشان در سنگ، آتش پدید می­آورند و از قول ابن عبّاس نقل شده است که مقصود، ضربه زدن اسب­ها بر کوه با سم­هایشان است که آتش از آن شعله­ور گردد. همانند آتش زنه ای که آتش پدید آرد. و مجاهد گفت: مقصودش مکر و نیرنگ مردان در جنگ است. عرب هنگامی که مرد بخواهد حریف خود را فریب دهد، می­گوید: «واللّه لأورینّ لک بزندٍ وارٍ و لأقدحنّ لک»: به خدا سوگند برای تو با آتش­زنه­ای آتش افروز، آتش خواهم افروخت. و گفته شده است: مقصود زبان مردان است که از عظمت و بزرگی سخنی که بر زبان می­رانند، آتش افروخته می­شود. «فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا»: مقصود، اسبانی است که با سواران خود، به هنگام صبح بر دشمن هجوم می­برند. و تنها صبح را ذکر کرده است، چرا که آن­ها در شب، به سوی دشمن راه­پیمایی می­کردند و صبحدم به آنان می­رسیدند. و گفته شده است: مقصود شترانی است که در روز قربانی، سواران خود را از جمع تا منا حمل می­کنند. و سنت اینگونه است که راکبان خود را جز در هنگام صبح حمل نکنند. و «الإغارة»: سرعت راه رفتن را گویند. «فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا»: گفته می­شود: «ثار الغبار أو الدخان»: غبار یا دود به پاخاست. و «أثرته»: یعنی آن را برانگیختم. و هاء در «به» به آنچه معلوم است بازمی­گردد: یعنی مکان یا وادی. «فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا»: یعنی با دویدن و یا در آن مکان، در میانه دشمن قرار گرفتند. و گفته شده است: مقصود جمع حاضر در مناست.(1)

روایات

روایت1.

نوادر الراوندی با اسنادش از جعفر بن محمد علیه السّلام، از پدرش روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه علی علیه السلام در جنگ ذات السلاسل سی اسب را فرستاد و فرمود: برای تو آیه­ای در مورد نفقه اسبان، تلاوت می­کنم: «و الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً»، مقصود همان نفقه بر اسب­ها، به صورت پنهان و آشکار است.(2)

روایت2.

تفسیر علی بن إبراهیم: «وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً* فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً* فَالْمُغیراتِ صُبْحاً*»: ابو بصیر گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا» فرمود: این سوره

ص: 67


1- . مجمع­البیان 10 : 529 - 528
2- . نوادر الراوندی : 34 - 33

نَزَلَتْ فِی أَهْلِ وَادِی یَابِسٍ (1) قَالَ قُلْتُ (2) وَ مَا کَانَ حَالُهُمْ وَ قِصَّتُهُمْ قَالَ إِنَّ أَهْلَ وَادِی یَابِسٍ (3) اجْتَمَعُوا اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ فَارِسٍ وَ تَعَاقَدُوا وَ تَعَاهَدُوا وَ تَوَاثَقُوا (4) أَنْ لَا یَتَخَلَّفَ رَجُلٌ عَنْ رَجُلٍ وَ لَا یَخْذُلَ أَحَدٌ أَحَداً وَ لَا یَفِرَّ رَجُلٌ عَنْ صَاحِبِهِ حَتَّی یَمُوتُوا کُلُّهُمْ عَلَی خُلُقٍ وَاحِدٍ (5) وَ یَقْتُلُوا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (6) فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (7) فَأَخْبَرَهُ بِقِصَّتِهِمْ وَ مَا تَعَاقَدُوا عَلَیْهِ وَ تَوَافَقُوا (8) وَ أَمَرَهُ أَنْ یَبْعَثَ أَبَا بَکْرٍ إِلَیْهِمْ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ فَارِسٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخْبَرَنِی أَنَّ أَهْلَ وَادِی الْیَابِسِ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً (9) قَدِ اسْتَعَدُّوا وَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا أَنْ لَا یَغْدِرَ رَجُلٌ بِصَاحِبِهِ (10) وَ لَا یَفِرَّ عَنْهُ وَ لَا یَخْذُلَهُ حَتَّی یَقْتُلُونِی وَ أَخِی (11) عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُسَیِّرَ إِلَیْهِمْ أَبَا بَکْرٍ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ فَارِسٍ فَخُذُوا (12) فِی أَمْرِکُمْ وَ اسْتَعِدُّوا لِعَدُوِّکُمْ وَ انْهَضُوا إِلَیْهِمْ عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ بَرَکَتِهِ یَوْمَ الِاثْنَیْنِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَأَخَذَ الْمُسْلِمُونَ عُدَّتَهُمْ (13) وَ تَهَیَّئُوا وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ بِأَمْرِهِ وَ کَانَ فِیمَا أَمَرَهُ بِهِ أَنْ إِذَا رَآهُمْ (14) أَنْ یَعْرِضَ عَلَیْهِمُ الْإِسْلَامَ

ص: 68


1- الیابس خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فی تفسیر فرات: قیل: یا بن رسول اللّه و ما کان حالهم و قصتهم؟.
3- الیابس خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- و توافقوا علی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ. و فی تفسیر فرات: تعاهدوا و تعاقدوا علی ان لا یتخلف.
5- علی حلف واحد أن یقتلوا خ ل أقول: یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ الا ان فیه: و یقتلوا.
6- رسول اللّه و علیا خ ل.
7- رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم خ ل.
8- و تواثقوا خ ل أقول: یوجد ذلک فی تفسیر فرات.
9- ألف فارس خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدرین.
10- علی ان لا یغدر رجل منهم بصاحبه خ ل أقول یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ.
11- فی تفسیر فرات: او یقتلون اخی علیّ بن أبی طالب.
12- فجددوا خ ل.
13- فی عدتهم خ ل أقول: یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ.
14- فی تفسیر القمّیّ: انه إذا رآهم.

در مورد اهل وادی یابس نازل شد. گفتم: حال و قصه آنان چگونه بود؟ فرمود: اهل وادی یابس با 12000 جنگاور گرد آمدند و با یکدیگر عهد و پیمان بستند که هیچ مردی از دیگری باز نماند، و هیچ کسی دیگری را تنها نگذارد و هیچ مردی از دوست و همراه خود نگریزد تا آنکه همگی بر یک سرشت بمیرند و محمد صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام را بکشند. پس جبرئیل علیه السّلام بر پیامبر نازل شد و او را از جریان کار آنان، و آنچه که بر آن عهد و پیمان بسته­اند، آگاه ساخت. و به او فرمان داد که ابوبکر را به همراه 4000 نفر از مهاجرین و انصار به سوی آنان گسیل دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از منبر بالا رفت، حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: «ای گروه مهاجرین و انصار!جبرئیل مرا آگاه ساخته است که 12000 تن از اهالی وادی یابس آماده شده اند و با یکدیگر عهد و پیمان بسته­اند که هیچ مردی، دوست و همراه خود را نفریبد و از او فرار نکرده، تنهایش نگذارد، تا آنکه من و برادرم، علی بن ابی طالب را به قتل برسانند. و (جبرئیل) مرا فرمان داده است، که ابوبکر را به همراه 4000 جنگاور به سوی آنان بفرستم. پس تجهیزات مورد نیازتان را گردآورید و برای (رویارویی) دشمنتان آماده گردید. و إن­شاءالله با نام و برکت خدا، در روز دوشنبه به سوی آنان رهسپار گردید.» مسلمانان نیز تجهیزات خود را برداشتند و آماده شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله دستورات خود را به ابوبکر داد و از جمله دستوراتی که به او داد، آن بود که چون با آنان روردرو گردید، اسلام را بر آنان عرضه دارد.

ص: 68

فَإِنْ تَابَعُوا (1) وَ إِلَّا وَاقَعَهُمْ (2) فَقَتَلَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ سَبَی ذَرَارِیَّهُمْ وَ اسْتَبَاحَ أَمْوَالَهُمْ وَ خَرَّبَ ضِیَاعَهُمْ وَ دِیَارَهُمْ فَمَضَی أَبُو بَکْرٍ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِی أَحْسَنِ عُدَّةٍ وَ أَحْسَنِ هَیْئَةٍ یَسِیرُ بِهِمْ سَیْراً رَفِیقاً حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی أَهْلِ وَادِی الْیَابِسِ فَلَمَّا بَلَغَ الْقَوْمَ نُزُولُ الْقَوْمِ عَلَیْهِمْ وَ نَزَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ أَصْحَابُهُ قَرِیباً مِنْهُمْ خَرَجَ إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ وَادِی الْیَابِسِ مِائَتَا رَجُلٍ مُدَجَّجِینَ بِالسِّلَاحِ (3) فَلَمَّا صَادَفُوهُمْ قَالُوا لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ وَ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتُمْ وَ أَیْنَ تُرِیدُونَ لِیَخْرُجْ إِلَیْنَا صَاحِبُکُمْ حَتَّی نُکَلِّمَهُ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ أَبُو بَکْرٍ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ الْمُسْلِمِینَ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا أَبُو بَکْرٍ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا مَا أَقْدَمَکَ عَلَیْنَا قَالَ أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ أَعْرِضَ عَلَیْکُمُ الْإِسْلَامَ وَ أَنْ تَدْخُلُوا (4) فِیمَا دَخَلَ فِیهِ الْمُسْلِمُونَ وَ لَکُمْ مَا لَهُمْ وَ عَلَیْکُمْ مَا عَلَیْهِمْ وَ إِلَّا فَالْحَرْبُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ قَالُوا لَهُ أَمَا وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَوْ لَا رَحِمٌ (5) مَاسَّةٌ وَ قَرَابَةٌ قَرِیبَةٌ لَقَتَلْنَاکَ وَ جَمِیعَ أَصْحَابِکَ (6) قَتْلَةً تَکُونُ حَدِیثاً لِمَنْ یَکُونُ بَعْدَکُمْ فَارْجِعْ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ وَ ارْتَجُوا (7) الْعَافِیَةَ فَإِنَّا إِنَّمَا نُرِیدُ (8) صَاحِبَکُمْ بِعَیْنِهِ وَ أَخَاهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِأَصْحَابِهِ یَا قَوْمِ الْقَوْمُ أَکْثَرُ مِنْکُمْ أَضْعَافاً وَ أَعَدُّ مِنْکُمْ (9) وَ قَدْ نَأَتْ دَارُکُمْ عَنْ إِخْوَانِکُمْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَارْجِعُوا نُعْلِمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِحَالِ الْقَوْمِ فَقَالُوا لَهُ جَمِیعاً خَالَفْتَ یَا أَبَا بَکْرٍ رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا أَمَرَکَ بِهِ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ

ص: 69


1- فان بایعوا خ ل. أقول: فی تفسیر القمّیّ، فان بایعوک و الا واقفهم فاقتل مقاتلیهم و اسب ذراریهم و استبح اموالهم و خرب ضیاعهم و دیارهم. و فی تفسیر فرات: فان تابعوه و الا واقعهم فقتل مقاتلیهم و سبی ذراریهم و استباح اموالهم و اخرب دیارهم.
2- واقفهم فیقتل مقاتلیهم و یسبی ذراریهم و یستبیح اموالهم و یخرب خ ل.
3- فی المصدرین: مدججین فی السلاح.
4- فی تفسیر القمّیّ: و ان تدخلون. و فی تفسیر فرات: ان تدخلوا.
5- فی تفسیر فرات: لو لا رحم بیننا و بینک و قرابة قریبة لقتلناک و جمیع اصحابک حتّی یکون حدیثا لمن یأتی بعدکم، ارجع انت و اصحابک و من معک، و ارغبوا فی العافیة فانا نرید صاحبکم بعینه و أخاه علیّ بن أبی طالب.
6- من معک خ ل. أقول یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ.
7- و اربحوا خ ل. أقول یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ.
8- فانما انا نرید خ ل.
9- فی تفسیر فرات: اکثر منا اضعافا و أعد منکم عدة.

اگر تبعیت کردند (از آنان دست بکشد) و در غیر این صورت با آنان بجنگد و جنگجویانشان را کشته، اولادشان را اسیر و اموال آنان را مباح سازد (و به غنیمت بگیرد) و کشتزارها و خانه­هایشان (سرزمینشان) را ویران کند. به این ترتیب ابوبکر و همراهان او از مهاجرین و انصار، در بهترین هیأت و تجهیزات رهسپار شدند. و ابوبکر آنان را به نرمی و آرامی پیش برد تا آنکه به وادی یابس رسیدند. چون به اهل وادی یابس خبر ورود آنان رسید و ابوبکر و همراهانشان در نزدیکی آنان فرود آمدند، از اهل وادی یابس، دویست مرد سراپا مسلح به سوی آنان خارج شدند و چون با آنان رودرو گشتند، به مسلمانان گفتند: شما که هستید؟ از کجا آمده­اید؟ و کجا می­روید؟ فرمانده شما به سوی ما خارج شود تا با او سخن گوییم. ابوبکر با گروهی از مسلمانان به سوی آنان خارج شد و به آنان گفت: من ابوبکر فرمانده رسول خدا هستم. گفتند: چه چیز تو را به سوی ما آورده است؟

گفت: رسول خدا مرا فرمان داد که اسلام را بر شما عرضه کنم تا در آنچه مسلمانان در آن داخل شده­اند داخل شوید و آنچه که از حق و امتیاز و تکلیف برای ایشان است، بر شما نیز باشد. و در غیر این صورت جنگ میان ما حکم خواهد کرد. به او گفتند: سوگند به لات و عزی که اگر خویشاوندی نزدیک (ما) نبود، بی­تردید تو و همه همراهانت را چنان می­کشتیم که خود داستان و حکایت برای کسانی می­شد که بعد از شما می­آیند. تو و همراهانت بازگردید و در پی سلامتی (و حفظ جان) باشید.

چرا که ما تنها شخص رهبر شما و برادرش علی بن ابی طالب را می­ جوییم. ابوبکر به همراهانش گفت: ای مردم! این قوم، چندین برابر شما و مجهزتر از شمایند و حال آنکه شما از برادران مسلمانتان دور افتاده­اید. پس بازگردید تا رسول خدا را از حال این قوم آگاه سازیم. مسلمانان همگی به او گفتند: ای ابوبکر! از رسول خدا و آنچه که تو را به آن دستور داده بود، سرپیچی کردی! از خدا بترس و با

ص: 69

وَاقِعِ الْقَوْمَ وَ لَا تُخَالِفْ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ الشَّاهِدُ (1) یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ فَانْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ فَأُخْبِرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِمَقَالَةِ الْقَوْمِ لَهُ وَ مَا رَدَّ عَلَیْهِمْ أَبُو بَکْرٍ (2) فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا بَا بَکْرٍ خَالَفْتَ أَمْرِی (3) وَ لَمْ تَفْعَلْ مَا أَمَرْتُکَ بِهِ وَ کُنْتَ لِی وَ اللَّهِ عَاصِیاً فِیمَا أَمَرْتُکَ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ (4) فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ (5) یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ إِنِّی أَمَرْتُ أَبَا بَکْرٍ أَنْ یَسِیرَ إِلَی أَهْلِ وَادِی الْیَابِسِ وَ أَنْ یَعْرِضَ عَلَیْهِمُ الْإِسْلَامَ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی اللَّهِ فَإِنْ أَجَابُوا (6) وَ إِلَّا وَاقَعَهُمْ فَإِنَّهُ (7) سَارَ إِلَیْهِمْ وَ خَرَجَ مِنْهُمْ إِلَیْهِ مِائَتَا رَجُلٍ فَإِذَا سَمِعَ (8) کَلَامَهُمْ وَ مَا اسْتَقْبَلُوهُ بِهِ انْتَفَخَ صَدْرُهُ (9) وَ دَخَلَهُ الرُّعْبُ مِنْهُمْ وَ تَرَکَ قَوْلِی وَ لَمْ یُطِعْ أَمْرِی وَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَمَرَنِی عَنِ اللَّهِ أَنْ أَبْعَثَ إِلَیْهِمْ عُمَرَ مَکَانَهُ فِی أَصْحَابِهِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافِ فَارِسٍ فَسِرْ یَا عُمَرُ عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ لَا تَعْمَلْ کَمَا (10) عَمِلَ أَبُو بَکْرٍ أَخُوکَ فَإِنَّهُ قَدْ عَصَی اللَّهَ وَ عَصَانِی وَ أَمَرَهُ بِمَا أَمَرَ بِهِ أَبَا بَکْرٍ فَخَرَجَ عُمَرُ وَ الْمُهَاجِرُونَ (11) وَ الْأَنْصَارُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ أَبِی بَکْرٍ یَقْتَصِدُ بِهِمْ فِی سَیْرِهِمْ (12) حَتَّی شَارَفَ الْقَوْمَ وَ کَانَ قَرِیباً مِنْهُمْ حَیْثُ یَرَاهُمْ وَ یَرَوْنَهُ وَ خَرَجَ (13) إِلَیْهِمْ مِائَتَا رَجُلٍ فَقَالُوا لَهُ وَ لِأَصْحَابِهِ مِثْلَ مَقَالَتِهِمْ لِأَبِی بَکْرٍ فَانْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ النَّاسُ مَعَهُ وَ کَادَ

ص: 70


1- فی المصدرین: و الشاهد.
2- فی تفسیر فرات: فاخبر جبرئیل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم فقال: یا أبا بکر خالفت و لم تفعل ما امرتک و کنت لی عاصیا فیما امرتک، فقام النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم فحمد اللّه.
3- قولی خ ل.
4- حتی صعد خ ل. أقول یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ.
5- فی تفسیر القمّیّ: فقال.
6- فان أجابوه خ ل. أقول یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ، و فی تفسیر فرات: و یدعوهم الی اللّه و الی.
7- و انه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدرین.
8- فلما سمع خ ل. أقول یوجد ذلک فی المصدرین.
9- فی تفسیر فرات: انتفخ سحره: أقول: السحر: الرئة، ای جبن و ان الخوف ملأ جوفه فانتفخ سحره.
10- فی تفسیر فرات: ما عمل.
11- فی تفسیر فرات: بالمهاجرین.
12- فی مسیرهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ، و فی تفسیر فرات: فی مسیره.
13- فی تفسیر فرات: حتی خرج.

این قوم پیکار کن و از سخن رسول خدا نافرمانی نکن. ولی او در پاسخ گفت: من چیزی می­دانم که شما نمی­دانید، شاهد می­بیند آنچه را که غایب نمی­بیند. با این سخن برگشت و مردم همگی بازگشتند. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از گفته مردم به ابوبکر و پاسخ او به آن­ها آگاه شد، فرمود: «ای ابوبکر! با فرمانم مخالفت کردی و آنچه که تو را به آن فرمان داده بودم انجام ندادی. و به خدا سوگند که در آنچه که به تو فرمان دادم، نافرمانی­ام کردی.» بعد از این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و از منبر بالا رفت و حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: «ای گروه مسلمانان! من به ابوبکر فرمان دادم که به سوی اهل وادی یابس رود و اسلام را بر آنان عرضه دارد و آن­ها را به سوی خدا دعوت کند. اگر پذیرفتند (از آنان دست بکشد) و در غیر این صورت با آنان نبرد کند. او نیز به سوی آنان رفت و از آنان 200 مرد به سوی او خارج شدند. ولی از شنیدن سخن و مشاهده رفتار آنان، سینه­اش برآمد و ترس از آنان بر او غالب شد و سخنم را ترک و فرمانم را اطاعت نکرد. و جبرئیل علیه السّلام از جانب خدا مرا فرمان داده است که به جای او، عمر را با اصحابش، در میان 4000 جنگاور، به سوی آنان بفرستم. پس ای عمر! با نام خدا عازم شو. ولی همانند برادرت ابوبکر رفتار مکن که او خدا را و مرا نافرمانی کرد». و به او نیز همان اوامری را داد که به ابوبکر داده بود و به این ترتیب عمر با مهاجران و انصاری که ابوبکر را همراهی کرده بودند، خارج شدند. عمر با آنان در رفتن مدارا می­کرد تا آنکه به نزدیکی آن قوم رسید و به آنان چنان نزدیک گشته بود که آن­ها را می­دید و آن­ها هم او را می­دیدند. و از جانب آنان 200 مرد به سوی مسلمانان خارج شدند و همان سخنی را که به ابوبکر گفته بودند، برای او و اصحابش بازگو نمودند و تحت تأثیر سخن آنان، عمر راه بازگشت در پیش گرفت و مردم نیز همراه او بازگشتند

ص: 70

أَنْ یَطِیرَ قَلْبُهُ مِمَّا رَأَی مِنْ عُدَّةِ الْقَوْمِ وَ جَمْعِهِمْ وَ رَجَعَ یَهْرُبُ مِنْهُمْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخْبَرَ مُحَمَّداً (1) بِمَا صَنَعَ عُمَرُ وَ أَنَّهُ قَدِ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ الْمُسْلِمُونَ مَعَهُ (2) فَصَعِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُمْ بِمَا صَنَعَ عُمَرُ وَ مَا کَانَ مِنْهُ وَ أَنَّهُ قَدِ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ الْمُسْلِمُونَ مَعَهُ مُخَالِفاً لِأَمْرِی عَاصِیاً لِقَوْلِی فَقَدِمَ عَلَیْهِ فَأَخْبَرَهُ بِمَقَالَةِ (3) مَا أَخْبَرَهُ بِهِ صَاحِبُهُ فَقَالَ لَهُ یَا عُمَرُ عَصَیْتَ اللَّهَ فِی عَرْشِهِ وَ عَصَیْتَنِی وَ خَالَفْتَ قَوْلِی وَ عَمِلْتَ بِرَأْیِکَ لَأَقْبَحَ (4) اللَّهُ رَأْیَکَ وَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَبْعَثَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فِی هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمِینَ فَأَخْبَرَنِی (5) أَنَّ اللَّهَ یَفْتَحُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَدَعَا عَلِیّاً وَ أَوْصَاهُ بِمَا أَوْصَی بِهِ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَصْحَابَهُ الْأَرْبَعَةَ آلَافٍ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ اللَّهَ سَیَفْتَحُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَخَرَجَ عَلِیٌّ وَ مَعَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ فَسَارَ بِهِمْ سَیْراً غَیْرَ سَیْرِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ أَعْنَفَ بِهِمْ فِی السَّیْرِ حَتَّی خَافُوا أَنْ یَنْقَطِعُوا (6) مِنَ التَّعَبِ وَ تَحْفَی دَوَابُّهُمْ فَقَالَ لَهُمْ لَا تَخَافُوا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَمَرَنِی بِأَمْرٍ (7) وَ أَخْبَرَنِی أَنَّ اللَّهَ سَیَفْتَحُ عَلَیَّ وَ عَلَیْکُمْ فَأَبْشِرُوا فَإِنَّکُمْ عَلَی خَیْرٍ وَ إِلَی خَیْرٍ فَطَابَتْ (8) نُفُوسُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ وَ سَارُوا عَلَی ذَلِکَ السَّیْرِ (وَ) التَّعَبِ (9) حَتَّی إِذَا کَانُوا قَرِیباً مِنْهُمْ حَیْثُ یَرَوْنَهُ وَ یَرَاهُمْ أَمَرَ أَصْحَابَهُ أَنْ یَنْزِلُوا وَ سَمِعَ أَهْلُ وَادِی الْیَابِسِ بِمَقْدَمِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَصْحَابِهِ

ص: 71


1- رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی تفسیر فرات.
2- فی المصدرین: و انه قد انصرف بالمسلمین معه.
3- بمقالته خ ل مثل خ ل. اقول: فی تفسیر القمّیّ: فاخبره بمثل ما اخبره به صاحبه.
4- فی تفسیر القمّیّ: (ألا قبح اللّه رأیک) و فی تفسیر فرات: و خالفت امری و تجلیت برأیک، الا قبح اللّه رایک.
5- و اخبرنی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ.
6- فی تفسیر فرات: ان یتقطعوا.
7- بأمره خ ل. أقول فی تفسیر فرات: امرنی بأمر و انا منتهی الی امره و اخبرنی.
8- فی تفسیر فرات: ابشروا فانکم عادون الی خیر، فطابت انفسهم و سکنت قلوبهم، فسار.
9- فی تفسیر القمّیّ: (و التعب) و فی تفسیر فرات: فسار کل ذلک فی السیر و التعب الشدید حتّی باتوا قریبا منهم حیث یراهم و یرونه، و امر.

و چیزی نمانده بود که قلب عمر به خاطر آنچه از تجهیزات و جمعیت آن قوم دید، از جا کنده شود. و در حالی بازگشت که از آنان می­گریخت. در این هنگام جبرئیل نازل شد و پیامبر را از کرده عمر آگاه ساخت، و آگاهش کرد که او برگشته و مسلمانان هم با او بازگشته­اند. با این خبر، پیامبر صلی الله علیه و آله بر منبر رفت و حمد و ثنای الهی را به جا آورد و آنان را از کرده عمر و آنچه از او (سرزده) بود آگاه ساخت و فرمود: «عمر با نافرمانی از دستورات و گفته های من، راه بازگشت در پیش گرفته است و مسلمانان نیز به تبعیت از او در حال بازگشت می­باشند.» بعد از مدتی عمر بر پیامبر وارد شد و همان خبری را که ابوبکر پیش از او آورده بود، برای پیامبرصلی الله علیه وآله بازگو کرد. پیامبر به او فرمود: «ای عمر! از خدا در عرش او نافرمانی کردی و از من سرپیچی و با سخنم مخالفت نمودی و به رای خود عمل نمودی. خدا رای و نظر تو را زشت گردانَد! جبرئیل مرا فرمان داده است که علی بن ابی طالب را در میان این مسلمانان گسیل دارم و مرا آگاه نمود که خداوند فتح و پیروزی را نصیب وی و اصحابش خواهد ساخت.» پس علی را فراخواند و او را به آنچه که ابوبکر و عمر و 4000 همراه آن­ دو را به آن خوانده بود، توصیه نمود. و او را آگاه ساخت که خداوند فتح و پیروزی را نصیب وی و اصحابش خواهد ساخت. علی علیه السلام نیز به همراه مهاجرین و انصار خارج شد، ولی آن­ها را به شیوه­ای غیر شیوه ابوبکر و عمر حرکت داد. او در پیمودن مسیر، بر آنان سخت گرفت تا آنجا که ترسیدند از شدت خستگی قطعه قطعه شوند(و جانشان برآید) و سم­های چهارپایانشان ساییده شود. با مشاهده این امر، علی (علیه السلام) به آنان فرمود: نهراسید، چرا که رسول خدامرا فرمانی داده است و آگاهم ساخته است که خداوند فتح و پیروزی را نصیب من و شما خواهد ساخت. پس شادمان باشید، که شما بر خیر و نیکی هستید و به سوی خیر و نیکی رهسپارید. با این سخن او جان­ها و قلب های مسلمانان به وجد آمد و بر آن راهپیمایی جان­فرسا، راه پیمودند و سرانجام به نزدیکی آنان رسیدند. و به گونه­ای به مشرکان نزدیک گشته بودند که آنان علی علیه السلام را می­دیدند و او هم آنان را مشاهده می کرد. در این زمان علی علیه السلام به اصحابش دستور داد که فرود آیند. از دیگر سو، چون اهل وادی یابس از آمدن علی بن ابی طالب و اصحابش مطلع گشتند،

ص: 71

فَخَرَجُوا (1) إِلَیْهِ مِنْهُمْ مِائَتَا رَجُلٍ شَاکِینَ بِالسِّلَاحِ (2) فَلَمَّا رَآهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام خَرَجَ إِلَیْهِمْ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَهُمْ (3) مَنْ أَنْتُمْ وَ مِنْ أَیْنَ أَنْتُمْ وَ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتُمْ (4) وَ أَیْنَ تُرِیدُونَ قَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ابْنُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخُوهُ وَ رَسُولُهُ إِلَیْکُمْ أَدْعُوکُمْ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ (5) وَ لَکُمْ (6) مَا لِلْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْکُمْ مَا عَلَیْهِمْ (7) مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ فَقَالُوا لَهُ إِیَّاکَ أَرَدْنَا وَ أَنْتَ طَلَبْتَنَا قَدْ سَمِعْنَا مَقَالَتَکَ فَاسْتَعِدَّ (8) لِلْحَرْبِ الْعَوَانِ وَ اعْلَمْ أَنَّا (9) قَاتِلِیکَ وَ قَاتِلِی (10) أَصْحَابِکَ وَ الْمَوْعُودُ فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ غَداً ضَحْوَةً وَ قَدْ أَعْذَرْنَا فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام وَیْلَکُمْ تُهَدِّدُونِّی بِکَثْرَتِکُمْ وَ جَمْعِکُمْ فَأَنَا (11) أَسْتَعِینُ بِاللَّهِ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ الْمُسْلِمِینَ عَلَیْکُمْ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَانْصَرَفُوا إِلَی مَرَاکِزِهِمْ (12) وَ انْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی مَرْکَزِهِ (13) فَلَمَّا جَنَّهُ اللَّیْلُ أَمَرَ أَصْحَابَهُ أَنْ یُحْسِنُوا إِلَی دَوَابِّهِمْ وَ یُقْضِمُوا وَ یُسْرِجُوا (14) فَلَمَّا انْشَقَّ عَمُودُ الصُّبْحِ صَلَّی بِالنَّاسِ بِغَلَسٍ ثُمَّ غَارَ عَلَیْهِمْ بِأَصْحَابِهِ فَلَمْ یَعْلَمُوا حَتَّی وَطِئَتْهُمُ الْخَیْلُ فَمَا أَدْرَکَ آخِرُ أَصْحَابِهِ حَتَّی قَتَلَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ سَبَی ذَرَارِیَّهُمْ وَ اسْتَبَاحَ أَمْوَالَهُمْ وَ خَرَّبَ (15) دِیَارَهُمْ وَ أَقْبَلَ بِالْأُسَارَی (16) وَ الْأَمْوَالِ مَعَهُ وَ نَزَلَ (17) جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام (18) وَ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ

ص: 72


1- فخرج الیهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی تفسیر القمّیّ، و فی تفسیر فرات: فخرج منهم إلیه.
2- فی المصدرین: شاکین فی السلاح.
3- له خ ل.
4- خلی تفسیر القمّیّ من قوله: (و من این أنتم)؟ و فی تفسیر فرات: و من این أنتم اقبلتم.
5- و رسول اللّه خ ل.
6- و لکم ان آمنتم خ ل.
7- ما علی المسلمین خ ل.
8- فخذ حذرک و استعد خ ل.
9- فی تفسیر القمّیّ: اننا.
10- و قاتلوا خ ل.
11- فی تفسیر فرات: و انا.
12- فی تفسیر القمّیّ: الی مراکزکم.
13- فی تفسیر فرات: الی مرکزه و الی أصحابه.
14- فی تفسیر القمّیّ: (و یقضموا و یحسوا و یسرجوا) و فی تفسیر فرات: أمر علی أصحابه أن یحسوا دوابهم و یقضمونها و یحسبونها و یسرجونها فلما أسفر عمود الصبح صلی بالناس بغلس فمر علیهم بأصحابه فلم یعلموا حتّی توطأهم الخیل.
15- أخرب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی تفسیر فرات.
16- بالاسیر خ ل.
17- فنزل خ ل.
18- فی تفسیر فرات: علی یدی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.

از آنان 200 مرد سراپا مسلح به سوی او خارج شدند. هنگامی که علی علیه السّلام آن­ها را دید، با جمعی از یارانش به سوی آن­ها خارج شد.آن مشرکان به مسلمانان گفتند: شما چه کسانی هستید؟ از کجایید؟ و از کجا آمده­اید؟ و کجا می­روید؟ حضرت پاسخ داد: من علی بن ابی طالب پسرعموی رسول خدا صلی الله علیه و آله و برادر و فرستاده او به سوی شمایم، شما را فرا می­خوانم که شهادت دهید: خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست. و (در مقابل) از خیر و شر، آنچه از حقوق و تکالیف بر مسلمانان است، بر شما نیز باشد. در پاسخ به او گفتند: ما در پی تو بودیم ولی تو خود به طلب ما آمدی. سخنت را شنیده­ایم. پس برای جنگی سخت آماده شو و بدان که ما تو و اصحابت را خواهیم کشت و لحظه موعود ما، فردا هنگام چاشتگاه خواهد بود و در آنچه میان ما و توست، ما را معذور دار. علی علیه السلام خطاب به آنان فرمود: وای بر شما! مرا به فراوانی و عدّه و عددتان تهدید می­کنید؟ من نیز در برابر شما از خدا و فرشتگان و مسلمانان یاری می­گیرم و هیچ دگرگونی و قدرتی جز با اتکال بر خداوند بلندمرتبه بزرگ پدیدار نمی گردد. بعد از این گفتگو، مشرکان به جایگاه­های خود بازگشتند و علی علیه السّلام به سوی مکان خود بازگشت. چون ظلمت شب جهان را دربرگرفت، به یارانش دستور داد که چهارپایان خود را تیمار کنند و به آنان غذا دهند و زین­هایشان را بر روی آن­ها قرار دهند. چون روشنای صبح دمید، با مردم در پایان تاریکی شب نماز خواند، سپس با اصحابش بر آنان هجوم برد. و آنان تا دمی که اسب­ها، آنان را لگدکوب و پایمال ساختند، متوجه هجوم مسلمانان نگشتند. و هنوز آخرین دنباله اصحابش نرسیده بودند که او جنگاوران آنان را کشت، و فرزندانشان را به اسارت گرفت و اموالشان را مباح گرداند (و به غنیمت گرفت) و خانه­های آنان را ویران ساخت و با اسیران و اموال همراهش، آهنگ مدینه نمود. جبرئیل نازل گردید و رسول خدا صلی الله علیه و آله را از فتحی که خداوند نصیب علی علیه السّلام و جماعت مسلمانان ساخته بود، آگاه ساخت. او نیز بر منبر رفت و حمد و ثنای الهی به جا آورد

ص: 72

وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَ النَّاسَ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ لَمْ یُصَبْ مِنْهُمْ إِلَّا رَجُلَانِ وَ نَزَلَ فَخَرَجَ (1) یَسْتَقْبِلُ عَلِیّاً فِی جَمِیعِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی لَقِیَهُ عَلَی أَمْیَالٍ (2) مِنَ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا رَآهُ عَلِیٌّ مُقْبِلًا نَزَلَ عَنْ دَابَّتِهِ وَ نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی الْتَزَمَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَنَزَلَ جَمَاعَةُ الْمُسْلِمِینَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام حَیْثُ (3) نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَقْبَلَ بِالْغَنِیمَةِ وَ الْأُسَارَی وَ مَا رَزَقَهُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ وَادِی الْیَابِسِ ثُمَّ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مَا غَنِمَ الْمُسْلِمُونَ مِثْلَهَا قَطُّ إِلَّا أَنْ تَکُونَ خیبرا (مِنْ خَیْبَرَ) (4) فَإِنَّهَا مِثْلُ خَیْبَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ (5) وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً یَعْنِی بِالْعَادِیَاتِ الْخَیْلَ تَعْدُو بِالرِّجَالِ وَ الضَّبْحُ ضَبْحُهَا فِی أَعِنَّتِهَا وَ لُجُمِهَا فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً فَقَدْ أَخْبَرَکَ أَنَّهَا غَارَتْ عَلَیْهِمْ صُبْحاً قُلْتُ قَوْلُهُ فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً قَالَ یَعْنِی الْخَیْلَ (6) یَأْثَرْنَ بِالْوَادِی نَقْعاً فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً قُلْتُ قَوْلُهُ إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ قَالَ لَکَفُورٌ وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ لَشَهِیدٌ قَالَ یَعْنِیهِمَا (7) جَمِیعاً قَدْ شَهِدَا جَمِیعاً وَادِیَ الْیَابِسِ وَ کَانَا لِحُبِّ الْحَیَاةِ حَرِیصَیْنِ قُلْتُ قَوْلُهُ (8) أَ فَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبُورِ وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ قَالَ نَزَلَتِ الْآیَتَانِ فِیهِمَا خَاصَّةً کَانَا یُضْمِرَانِ ضَمِیرَ السَّوْءِ وَ یَعْمَلَانِ بِهِ فَأَخْبَرَ اللَّهُ خَبَرَهُمَا وَ فِعَالَهُمَا فَهَذِهِ قِصَّةُ أَهْلِ وَادِی الْیَابِسِ وَ تَفْسِیرُ الْعَادِیَاتِ (9)

ص: 73


1- فی تفسیر فرات: لم یصب منهم الا رجلا، فخرج النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یستقبل علیا و جمیع.
2- علی ثلاثة أمیال خ ل. أقول یوجد ذلک فی تفسیر فرات.
3- حیث نزل عن دابته و خ ل. اقول: فی تفسیر القمّیّ: «فجاء جماعة المسلمین الی علی حیث نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فأقبل» و فی تفسیر فرات: و نزل جماعة المسلمین الی علی حیث نزل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و اقبل.
4- من خیبر خ ل. اقول فی تفسیر القمّیّ: (الا أن یکون من خیبر) و فی تفسیر فرات: إلی أن یکون خیبر.
5- هذه السورة خ.
6- فی تفسیر فرات: «فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً، بالخیل اثرن» و فی تفسیر القمّیّ: قال: الخیل یأثرن.
7- بعثهما خ ل.
8- فی تفسیر فرات: قد شهدا جمع الوادی الیابس و تمنیا الحیاة (انه لحب الخیر لشدید) یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام. اقول ضمیر التثنیة یرجع إلی أبی بکر و عمر.
9- إلی هنا انتهی الخبر فی تفسیر فرات.

و مردم را از فتح و پیروزی که خداوند نصیب مسلمانان ساخته بود باخبر ساخت، و آگاهشان کرد که از مسلمانان تنها دو تن کشته شده­اند و آنگاه از منبر فرود آمد و برای استقبال از علی با همه مسلمانان اهل مدینه خارج شد تا آنکه با او در چند میلی مدینه رو در رو گردید. چون علی او را دید که به سویش روان است، از مرکب خود پایین آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز از مرکب خود پایین آمد و او را در آغوش گرفت و میان دیدگان او را بوسید. جماعت مسلمانان نیز در جایی که پیامبر فرود آمد، نزد علی رفتند و علی علیه السّلام با غنیمت و اسیران و آنچه خداوند از اهل وادی یابس نصیب آنان ساخته بود، بازگشت.

سپس جعفر بن محمد علیه السّلام فرمود: مسلمانان جز در خیبر، هرگز مانند آن نبرد (ذات السلاسل)، غنیمت به دست نیاورند و غنایم آن همانند خیبر بود. و خداوند تبارک و تعالی در آن روز این آیات را نازل فرمود: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا»: مقصودش از «العادیات»: اسبانی است که با مردان می­دوند، و «الضبح»: نفس نفس زدن اسب­ها در میان عنان و لگام آن­هاست. «فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا * فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا» تو را آگاه ساخته است که آن­ها در هنگام صبح بر آنان هجوم برده­اند. گفتم مقصود پروردگار از: «فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا» چیست؟ فرمود: مقصودش اسب­هاست که در وادی (دره) گرد و غبار ایجاد می­کنند. «فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا» {و بدان [هجوم] در دل گروهی درآیند.} گفتم: سخن او: «إِنَّ الْانسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ» به چه معناست؟ فرمود: یعنی به یقین انسان بسیار ناسپاس است. از آیه: «وَإِنَّهُ عَلَی ذَلِکَ لَشَهِیدٌ» سؤال کردم. حضرت فرمود: مقصودش هر دوی آن­ها (ابوبکر و عمر) هستند که در وادی یابس حضور داشتند و به خاطر محبت دنیا، حریص و علاقمند (به دنیا) بودند. گفتم: سخن پروردگار: «أَفَلَا یَعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِی الْقُبُورِ* وَحُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ* إِنَّ رَبَّهُم بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَّخَبِیرٌ» به چه معناست؟ فرمود: این دو آیه به طور ویژه در مورد آن دو نازل شد که آن دو نیت پلیدی داشتند و بر اساس آن عمل می­کردند. خداوند نیز (با این آیات) از آن دو و کارهایشان خبر داد. و این قصه اهل وادی یابس و تفسیر العادیات است.

ص: 73

ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً أَیْ عَدْواً عَلَیْهِمْ فِی الضَّبْحِ ضُبَاحُ الْکِلَابِ صَوْتُهَا فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً کَانَتْ بِلَادُهُمْ فِیهَا حِجَارَةٌ فَإِذَا وَطِئَهَا سَنَابِکُ الْخَیْلِ کَانَ (1) یَنْقَدِحُ مِنْهَا النَّارُ فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً أَیْ صَبَّحَهُمْ بِالْغَارَةِ فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً قَالَ ثَارَتِ الْغُبْرَةُ مِنْ رَکْضِ الْخَیْلِ فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً قَالَ تَوَسَّطَ الْمُشْرِکِینَ بِجَمْعِهِمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ أَیْ کَفُورٌ وَ هُمُ الَّذِینَ أَمَرُوا وَ أَشَارُوا (2) عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ یَدَعَ الطَّرِیقَ مِمَّا حَسَدُوهُ (3) وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام أَخَذَ بِهِمْ عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ الَّذِی أَخَذَ (4) فِیهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَعَلِمُوا (5) أَنَّهُ یَظْفَرُ بِالْقَوْمِ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ لِأَبِی بَکْرٍ إِنَّ عَلِیّاً غُلَامٌ حَدَثٌ لَا عِلْمَ لَهُ بِالطَّرِیقِ وَ هَذَا طَرِیقٌ مُسْبِعٌ لَا نَأْمَنُ فِیهِ مِنَ السِّبَاعِ فَمَشَوْا (6) إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا أَبَا الْحَسَنِ هَذَا الطَّرِیقُ الَّذِی أَخَذْتَ فِیهِ طَرِیقٌ مُسْبِعٌ فَلَوْ رَجَعْتَ إِلَی الطَّرِیقِ فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْزَمُوا رِحَالَکُمْ وَ کُفُّوا عَمَّا لَا یَعْنِیکُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا فَإِنِّی أَعْلَمُ بِمَا أَصْنَعُ فَسَکَتُوا (7) وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ لَشَهِیدٌ أَیْ عَلَی الْعَدَاوَةِ وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ یَعْنِی حُبَّ الْحَیَاةِ حَیْثُ خَافُوا السِّبَاعَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ اللَّهُ أَ فَلا یَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبُورِ وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ أَیْ یُجْمَعُ وَ یُظْهَرُ إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ (8).

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بَحْرِ بْنِ طَیْفُورٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مِثْلَهُ (9) إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ

بیان

رجل مدجج و مدجج أی شاک فی السلاح و حفی من کثرة المشی

ص: 74


1- فی المصدر: کاد.
2- و هما اللذین أمرا و اشارا خ ل. اقول یوجد ذلک فی المصدر.
3- هما حسدا خ ل.
4- فی المصدر: قد اخذ.
5- فعلما خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- فمشیا إلیه و قالا له خ ل.
7- فقال لهما أمیر المؤمنین علیه السلام: الزما رحالکما و کفا عمالا یعنیکما و اسمعا و اطیعا فانی اعلم بما اصنع فسکتا خ ل. أقول یوجد ذلک فی المصدر.
8- تفسیر القمّیّ: 733- 737.
9- تفسیر فرات: 226- 229.

سپس علی بن ابراهیم گفت: در سخنش: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا »: یعنی بر آن­ها نفس­نفس­زنان می­دوند. «ضباح الکلاب»: صدای سگ­ها. «فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًاً»: در سرزمین آن­ها، سنگ وجود داشت که چون جلوی سم اسب­ها آن­ها را لگد می­کرد، از آن­ها آتش برافروخته می­شد. «فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا»: یعنی صبحدم بر آنان هجوم برد. «فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًاً»: گفت: از دویدن اسب­ها گرد و غبار به پا خاست. «فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا»: گفت: سپاه مسلمانان، در میانه مشرکان قرار گرفت. «إِنَّ الْانسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ»: یعنی نسبت به پروردگار خود ناسپاس است. و آنان، کسانی بودند که به خاطر حسادتشان به امیرالمومنین، او را دستور داده و نصیحت کرده بودند که از راه برگردد و علی علیه السّلام آنان را به راهی، غیر از راهی که ابوبکر و عمر در پیش گرفته بودند، پیش برد. از این رو آنان دانستند که او بر آن قوم چیره خواهد شد. به همین خاطر عمروعاص به ابوبکر گفت: علی جوانکی نورس است که با راه آشنایی ندارد و این راه پر از حیوانات درنده است که در آن از آن ها امنیت نداریم. بنابراین به نزد او رفتند و گفتند: ای ابالحسن! این راهی(بیراهه ای) که در پیش گرفته­ای پر از حیوانات درنده است، پس بهتر آن است که به راه اصلی بازگردی. امیرالمومنین علیه السّلام به آنان فرمود: مراقب جهاز شترانتان باشید و از آنچه به شما ارتباطی ندارد، کنار بکشید. و سخن گوش دارید و اطاعت نمایید که من به آنچه می­کنم آگاه­ترم. با این سخن، آنان وادار به سکوت گشتند. «وَإِنَّهُ عَلَی ذَلِکَ لَشَهِیدٌ »: یعنی بر دشمنی گواه است. «وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ»: یعنی محبت و دوست داشتن زندگی در نزد آنان ریشه دوانده است. چرا که از درندگان بر جان خویش بیمناک گشتند. از همین رو خداوند فرمود: «أَفَلَا یَعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِی الْقُبُورِ* وَحُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ»: یعنی جمع و آشکار شود. «إِنَّ رَبَّهُم بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَّخَبِیرُ»(1)

تفسیر فرات بن ابراهیم: عبدالله بن بحر بن طیفور با اسناد خود از جعفر بن محمد علیه السّلام مانند او(2)

تا سخنش: «سپس علی بن ابراهیم گفت» را روایت کرده است.

توضیح

«رجل مدجَّج و مدجَج»: یعنی غرق در سلاح. و «حفی من کثرة المشی»:

ص: 74


1- . تفسیر قمی:737-733
2- . تفسیر فرات : 229 - 226

أی رقت قدمه أو حافره و العوان من الحروب التی قوتل فیها مرة کأنهم جعلوا الأولی بکرا و أقضم القوم امتاروا شیئا فی القحط و فی بعض لغة الفرس القضم خوردن اسب جو را. (1) قوله علیه السلام یعنیهما أی مصداق الإنسان فی هذه الآیة أبو بکر و عمر.

قال البیضاوی لَکَنُودٌ لکفور من کند النعمة کنودا أو لعاص بلغة کندة أو لبخیل بلغة بنی مالک و هو جواب القسم وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ و إن الإنسان علی کنوده لَشَهِیدٌ یشهد علی نفسه لظهور أثره علیه أو إن الله علی کنوده لشهید فیکون وعیدا وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ المال لَشَدِیدٌ لبخیل أو لقوی مبالغ فیه قوله بُعْثِرَ أی بعث و حُصِّلَ جمع محصلا فی الصحف أو میز.

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی قَالَ شَیْخُ الطَّائِفَةِ قُرِئَ (2) عَلَی أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ شِبْلٍ وَ أَنَا أَسْمَعُ حَدَّثَنَا ظَفَرُ بْنُ حُمْدُونِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ثَابِتٍ وَ أَبِی الْمَغْرَاءِ الْعِجْلِیِّ قَالا حَدَّثَنَا الْحَلَبِیُّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً قَالَ وَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فِی سَرِیَّةٍ فَرَجَعَ مُنْهَزِماً یُجَبِّنُ أَصْحَابَهُ وَ یُجَبِّنُونَهُ (3) أَصْحَابُهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ أَنْتَ صَاحِبُ الْقَوْمِ فَتَهَیَّأْ أَنْتَ وَ مَنْ تُرِیدُ مِنْ فُرْسَانِ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ سِرِ اللَّیْلَ (4) وَ لَا یُفَارِقْکَ الْعَیْنُ قَالَ فَانْتَهَی عَلِیٌّ إِلَی مَا

ص: 75


1- أی اکل الفرس الشعیر.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره المطبوع اما فی نسختی المصحّحة علی نسخة للمولی خلیل القزوینی قدّس سرّه: قرء علی أبو القاسم علیّ بن شبل بن أسد الوکیل و انا اسمع فی منزله ببغداد فی ربض بباب المحول فی سنة عشر و اربعمائة، قال: حدّثنا ظفر بن حمدون بن أحمد بن شداد البادرائیّ أبو منصور ببادرایا فی شهر ربیع الآخر من سنة سبع و أربعین و ثلاثمائة قال حدّثنا إبراهیم بن إسحاق النهاوندی عن إبراهیم الأحمری اه أقول: الظاهران الأحمری متحد مع النهاوندی فالصحیح زیادة (عن إبراهیم).
3- فی نسختی من المصدر: و یجبنه أصحابه.
4- فی المصدر بعد قوله: (و الأنصار) فوجهه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال: اکمن النهار و سر اللیل.

یعنی (از زیادی راه رفتن) پا یا سُمش ساییده شد. «العوان» از جنگ­ها: جنگی که در آن یکبار کشتار صورت گرفته باشد؛ گویی آن­ها جنگ اولی را باکره قرار داده­اند. و «أقضم القوم»: در هنگام قحطی، کمی آذوقه گرد آورند. و در زبان پارسیان: «القضم»: خوردن اسب جو را. سخن او علیه السّلام: «یُِعنِیهُما»: یِعنی مصداق انسان در این آیه، ابوبکر و عمر است.

البیضاوی گفت: «لَکَنُودٌ»: به یقین انسان بسیار ناسپاس است و از ریشه «کند النعمة کنوداً». یا به لغت کنده: به یقین نافرمان است، یا به لغت بنی مالک: بی­تردید بخیل است و آن جواب قسم است. «وَإِنَّهُ عَلَی ذَلِکَ لَشَهِیدٌ »: و به یقین انسان بر ناسپاسی خود گواه است. «لَشَهِیدٌ»: بر علیه خود به خاطر ظهور اثر آن (ناسپاسی) بر او، شهادت می­دهد. یا آنکه به یقین خداوند بر ناسپاسی او گواه است. که در این صورت، تهدید محسوب می شود. «وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ»: یعنی از محبت مال و ثروت، «لَشَدِیدٌ»: یعنی به یقین بخیل است، یا به یقین قدرتمند و زیاده­رو است. سخنش «بُعْثِرَ»: یعنی برانگیخته شود. «وَحُصِّلَ» یعنی به طور روشن در نامه­هایی جمع یا جدا و متمایز می شود.

روایت3.

امالی طوسی: شیخ طائفه گفت: بر ابوالقاسم بن شبل روایتی خوانده شد و من نیز آن را می شنیدم که ظفر بن حمدون... از محمد بن ثابت و ابوالمغرا عجلیّ روایت کرده است که گفتند: حلبی برای ما روایت کرد و گفت: از حضرت امام صادق علیه السّلام درباره سخن خدای عزوجل: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا» پرسیدم. حضرت فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله عمر بن خطّاب را در سریه­ای گسیل داشت. ولی او شکست خورده و مغلوب بازگشت و این در حالی بود که او و اصحابش یکدیگر را ترسو و بزدل می خواندند. چون او به نزد پیامبر بازگشت، به علی فرمود: «تو فرمانده مردم هستی، پس تو با آن دسته از سوارکاران جنگجوی انصار که برمی گزینی، آماده شو و شبانه راهپیمایی کن و همواره جاسوسانی (برای نظارت بر حرکات دشمن) به همراه داشته باش». اباعبدالله علیه السلام ادامه داد: علی نیز به مکانی که

ص: 75

أَمَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَارَ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا کَانَ عِنْدَ وَجْهِ الصُّبْحِ أَغَارَ عَلَیْهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً إِلَی آخِرِهَا (1).

بیان

لا یفارقک العین أی لیکن معک جواسیس ینظرون لئلا یکمن لک العدو أو کنایة عن ترک النوم أو عن ترک الحذر و النظر إلی مظان الریبة أو المعنی لا یفارقک عسکرک و کن معهم قال الجوهری جاء فلان فی عین أی فی جماعة.

«4»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا بَعَثَ سَرِیَّةَ ذَاتِ السَّلَاسِلِ وَ عَقَدَ الرَّایَةَ وَ سَارَ بِهَا أَبُو بَکْرٍ حَتَّی إِذَا صَارَ بِهَا بِقُرْبِ الْمُشْرِکِینَ اتَّصَلَ خَبَرُهُمْ فَتَحَرَّزُوا وَ لَمْ یَصِلِ الْمُسْلِمُونَ إِلَیْهِمْ فَأَخَذَ الرَّایَةَ عُمَرُ وَ خَرَجَ مَعَ السَّرِیَّةِ فَاتَّصَلَ بِهِمْ خَبَرُهُمْ (2) فَتَحَرَّزُوا وَ لَمْ یَصِلِ الْمُسْلِمُونَ إِلَیْهِمْ فَأَخَذَ (3) الرَّایَةَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ فَخَرَجَ فِی السَّرِیَّةِ فَانْهَزَمُوا فَأَخَذَ الرَّایَةَ لِعَلِیٍّ وَ ضَمَّ إِلَیْهِ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ (4) فِی تِلْکَ السَّرِیَّةِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ قَدْ أَقَامُوا رُقَبَاءَ عَلَی جِبَالِهِمْ یَنْظُرُونَ إِلَی کُلِّ عَسْکَرٍ یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ مِنَ الْمَدِینَةِ عَلَی الْجَادَّةِ فَیَأْخُذُونَ حِذْرَهُمْ وَ اسْتِعْدَادَهُمْ فَلَمَّا خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام تَرَکَ الْجَادَّةَ وَ أَخَذَ بِالسَّرِیَّةِ فِی الْأَوْدِیَةِ بَیْنَ الْجِبَالِ فَلَمَّا رَأَی عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ قَدْ فَعَلَ عَلِیٌّ ذَلِکَ عَلِمَ أَنَّهُ سَیَظْفَرُ بِهِمْ فَحَسَدَهُ فَقَالَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ وُجُوهِ السَّرِیَّةِ إِنَّ عَلِیّاً رَجُلٌ غِرٌّ (5) لَا خِبْرَةَ لَهُ بِهَذِهِ الْمَسَالِکِ وَ نَحْنُ أَعْرَفُ بِهَا مِنْهُ وَ هَذَا الطَّرِیقُ الَّذِی تَوَجَّهَ فِیهِ کَثِیرُ السِّبَاعِ وَ سَیَلْقَی النَّاسُ مِنْ مَعَرَّتِهَا أَشَدَّ مَا یُحَاذِرُونَهُ مِنَ الْعَدُوِّ فَسَأَلُوهُ أَنْ یَرْجِعَ عَنْهُ إِلَی الْجَادَّةِ فَعَرَّفُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَلِکَ قَالَ مَنْ کَانَ طَائِعاً لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ مِنْکُمْ فَلْیَتَّبِعْنِی وَ مَنْ أَرَادَ الْخِلَافَ عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَلْیَنْصَرِفْ عَنِّی فَسَکَتُوا وَ سَارُوا مَعَهُ فَکَانَ یَسِیرُ بِهِمْ

ص: 76


1- أمالی ابن الشیخ: 259 و 260. اقول: ظاهر النسخة التی صححت المصدر علیه ان الکتاب للشیخ نفسه، و تعبیری بامالی ابن الشیخ هنا أو فی غیر ذلک الموضع للوفاق للمشهور.
2- فی المصدر: فاتصل بهم الخبر.
3- فی المصدر: فعاد فاخذ.
4- فی المصدر: و من کان فی تلک السریة.
5- أی شاب لا خبرة له بالحرب أو بغیره.

رسول خدا به او فرمان حرکت بدانجا را داده بود، رسید و در حین حرکت خود، شبانه به سوی آنان راه پیمود. و چون در آستانه روشنایی صبح قرار گرفت، بر آنان هجوم برد و خداوند بر پیامبر «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا» تا آخرش را نازل نمود.(1)

توضیح

«لایفارقک العین»: یعنی باید به همراه تو جاسوسانی باشند که مراقب حرکات دشمن باشند تا تو در کمین آنان گرفتار نگردی. یا آنکه می تواند کنایه از ترک خواب یا ترک بیم و هراس، و توجه داشتن به مکان­های مشکوک باشد. یا آنکه به این معنی باشد که از لشکر خود جدا مشو و همراه آنان باش. جوهری گفت: «جاء فلان فی عین»: یعنی در میان گروه و جماعت آمد.

روایت4.

الخرائج: روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که سپاه خود را به سریه ذات السلاسل اعزام کرد و پرچم را بست، ابوبکر با آن پرچم پیش رفت و چون با آن در نزدیکی مشرکان قرار گرفت، اخبار آنان به او رسید. از همین رو آنان از درگیری اجتناب کردند و خود را کنار کشیدند و حال آنکه (هنوز) مسلمانان با آنان روردرو نگشته بودند (و تنها به خاطر اخباری که هنوز درستی آنها به اثبات نرسیده بود، دچار ترس و واهمه گردیدند). بعد از ابوبکر، عمر پرچم را برگرفت و با سپاه خارج شد، ولی وقتی که اخبار عدّه و عدد مشرکین به او رسید، او نیز- بی آنکه مسلمانان با مشرکین رو در رو گردند- از ورود به کارزار خودداری کرد. پس عمروبن عاص پرچم را گرفت و در آن سریه خارج شد. ولی آنان نیز گریختند. پیامبر با مشاهده این وضع پرچم را به علی سپرد و ابوبکر و عمر و عمرو بن عاص و کسانی که همراه آنان در آن سریه حضور داشتند را به او ملحق ساخت. از دیگر سو، مشرکان نیز دیده­بانانی بر کوه­های آنان گمارده بودند که هر لشکری که از راه مدینه به سوی آنان خارج می­شد را زیر نظر داشتند و در صورت بروز هر گونه تهدیدی، در حال آماده باش و آمادگی قرار می­گرفتند.به همین خاطر علی علیه السّلام در هنگام خروج، راه اصلی را رها کرد و سریه را در میان دره­های کوه­ها پیش راند. هنگامی که عمرو بن عاص این کار علی را مشاهده کرد، دانست که او به زودی بر آنان چیره خواهد گشت و به خاطر حسادتش به او، به ابوبکر و عمر و سایر بزرگان سریه گفت: علی جوانکی ناپخته است که با این راه­ها آشنایی ندارد و ما به آن­ها از او آگاه­تریم. و این راهی که در پیش گرفته است پر از حیوانات درنده است و بر مردمان از سختی و دشواری این راه، سختی­های بیشتری از آن خواهد رفت که به خاطرش از دشمن می­هراسند. بنابراین از او خواستند که از آن بیراهه به راه اصلی برگردد و امیر المومنین علیه السلام را از این خواسته خود آگاه ساختند.حضرت فرمود: هر یک از شما که در برابر خدا و رسولش فرمانبردار است، باید که از من پیروی کند و هر که قصد نافرمانی از خدا و رسولش را دارد، از نزد من بازگردد. با این سخن، آنان سکوت کردند و با او همراه گشتند.

ص: 76


1- . امالی إبن الشیخ: 260 – 259

بَیْنَ الْجِبَالِ فِی اللَّیْلِ (1) وَ یَکْمُنُ فِی الْأَوْدِیَةِ بِالنَّهَارِ وَ صَارَتِ السِّبَاعُ الَّتِی فِیهَا کَالسَّنَانِیرِ إِلَی أَنْ کَبَسَ (2) الْمُشْرِکِینَ وَ هُمْ غَارُّونَ آمِنُونَ وَقْتَ الصُّبْحِ فَظَفِرَ بِالرِّجَالِ وَ الذَّرَارِیِّ وَ الْأَمْوَالِ فَحَازَ ذَلِکَ کُلَّهُ وَ شَدَّ الرِّجَالَ فِی الْحِبَالِ کَالسَّلَاسِلِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ غَزَاةَ ذَاتِ السَّلَاسِلِ فَلَمَّا کَانَتِ الصَّبِیحَةُ الَّتِی أَغَارَ فِیهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْعَدُوِّ وَ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی هُنَاکَ خَمْسُ مَرَاحِلَ خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی (3) بِالنَّاسِ الْفَجْرَ وَ قَرَأَ وَ الْعادِیاتِ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی وَ قَالَ هَذِهِ سُورَةٌ أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَیَّ فِی هَذَا الْوَقْتِ یُخْبِرُنِی فِیهَا بِإِغَارَةِ عَلِیٍّ عَلَی الْعَدُوِّ وَ جَعَلَ حَسَدَهُ لِعَلِیٍّ حَسَداً لَهُ (4) فَقَالَ إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ وَ الْکَنُودُ الْحَسُودُ وَ هُوَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ هَاهُنَا إِذْ هُوَ کَانَ یُحِبُّ الْخَیْرَ وَ هُوَ الْحَیَاةُ حِینَ (5) أَظْهَرَ الْخَوْفَ مِنَ السِّبَاعِ ثُمَّ هَدَّدَهُ اللَّهُ (6).

«5»

شا، الإرشاد ثم کان (7) غزاة السلسلة و ذلک أن أعرابیا جاء عند النبی صلی الله علیه و آله (8) فجثا بین یدیه و قال له جئتک لأنصح لک قال و ما نصیحتک قال قوم من العرب قد اجتمعوا بوادی الرمل و عملوا علی أن یبیتوک بالمدینة و وصفهم له فأمر النبی صلی الله علیه و آله أن ینادی ب الصلاة جامعة فاجتمع المسلمون و صعد المنبر فحمد الله و أثنی علیه ثم قال أیها الناس إن هذا عدو الله و عدوکم قد عمل علی أن یبیتکم فمن له (9) فقام جماعة من أهل الصفة فقالوا نحن نخرج إلیهم (10) فول علینا من شئت فأقرع بینهم فخرجت القرعة علی ثمانین رجلا منهم و من غیرهم فاستدعی أبا بکر فقال له خذ اللواء و امض إلی بنی سلیم فإنهم قریب من الحرة فمضی

ص: 77


1- باللیل خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فی المصدر: و سار الی ان کبس.
3- و صلی خ ل.
4- فی المصدر: فجعل اللّه حسد عمرو بن العاص لعلی علیه السلام حسد اللّه.
5- حتی أظهر خ ل.
6- الخرائج و الجرائح: 188.
7- ثم کانت خ ل. أقول یوجد ذلک فی المصدر.
8- الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
9- فمن لهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
10- فی المصدر: نحن نخرج الیهم یا رسول اللّه.

علی علیه السلام آنان را شبانه در میان کوه­ها راه می­برد و در روز در دره­ها پنهان می­شدند و حیوانات درنده­ای که آنجا بودند، چون گربه­ها - بی­آزار - شدند و سرانجام بر مشرکان در حالی که آنان در هنگام صبح غافل و ایمن بودند، یورش برد و بر مردان و اولاد و اموالشان دست یافت و همه آن­ها را تصاحب کرد. و مردان را با طناب­ها چون زنجیر به بند کشید و به همین خاطر این جنگ ذات السلاسل نامیده شد. چون صبحگاه روزی که امیرالمومنین علیه السّلام در آن بر دشمن هجوم برد، فرا رسید - و در شرایطی که از مدینه تا آن مکان 5 روز راه بود - پیامبرصلی الله علیه و آله به هنگام صبح خارج شد و با مردم نماز صبح را اقامه فرمود و در رکعت اول «وَالْعَادِیَاتِ» را خواند، و فرمود: «این سوره­ای است که خداوند در این وقت، بر من نازل فرموده و مرا از هجوم علی بر دشمن آگاه ساخته است، و حسادت او به علی را، حسادت نسبت به خود قرار داد». و در ادامه فرمود: «إِنَّ الْانسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ» و «الکنود»: یعنی حسود، و در اینجا مقصود عمرو بن عاص است؛ چرا که او هنگامی که ترس خود از درندگان را آشکار ساخت، مشتاق و دوستدار خیر - که مقصود از آن زندگی است - بود و در ادامه، خداوند او را مورد تهدید قرار داد.(1)

روایت5.

الارشاد: سپس جنگ ذات السلاسل واقع شد و جریان آن بدینگونه بود که عربی بادیه نشین به نزد پیامبر آمد و در برابرش زانو زد و به او گفت: آمده­ام تا (خیرخواهانه) تو را نصیحتی کنم. فرمود: نصیحتت چیست؟ گفت: جماعتی از عرب در وادی الرمل گرد آمده اند و بر آن شده­اند که شبانه بر تو در مدینه یورش بیاورند، و(عدّه و عدد) آن­ها را برای او توصیف کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز دستور داد که به نماز در مسجد ندا داده شود. با این ندا، مسلمانان اجتماع کردند و پیامبر بر منبر رفت. حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: «ای مردم! این دشمن خدا و دشمن شما بر آن شده است تا شبانه بر شما یورش آورد، پس چه کسی به مقابله او برمی­خیزد؟» گروهی از اهل صفه برخاستند و گفتند: ما به سوی آنان خارج می­شویم، و تو هر که را خواستی به فرماندهی ما بگمار. پیامبر نیز در میان آن­ها قرعه انداخت و قرعه بر هشتاد تن از آن­ها و غیر آن­ها افتاد. ابوبکر را فراخواند و به او فرمود: «پرچم را بگیر و به سوی بنی سلیم برو، که آن­ها نزدیک حرّۀ هستند.»

ص: 77


1- . الخرائج و الجرائج : 188

و معه القوم حتی قارب أرضهم و کانت کثیرة الحجارة و الشجر و هم ببطن الوادی و المنحدر إلیه صعب فلما صار أبو بکر إلی الوادی و أراد الانحدار خرجوا إلیه فهزموه و قتلوا من المسلمین جمعا کثیرا فانهزم أبو بکر من القوم فلما ورد (1) علی النبی صلی الله علیه و آله عقد لعمر بن الخطاب و بعثه إلیهم فکمنوا له تحت الحجارة و الشجر فلما ذهب لیهبط خرجوا إلیه فهزموه فساء رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک فقال له عمرو بن العاص ابعثنی یا رسول الله إلیهم فإن الحرب خدعة فلعلی (2) أخدعهم فأنفذه مع جماعة و وصاه فلما صار إلی الوادی خرجوا إلیه فهزموه و قتلوا من أصحابه جماعة و مکث رسول الله صلی الله علیه و آله أیاما یدعو علیهم ثم دعا أمیر المؤمنین علیه السلام (3) فعقد له ثم قال أرسلته کرارا غیر فرار ثم رفع یدیه إلی السماء و قال اللهم إن کنت تعلم أنی رسولک فاحفظنی فیه و افعل به و افعل فدعا له ما شاء الله و خرج علی بن أبی طالب علیهما السلام و خرج رسول الله صلی الله علیه و آله لتشییعه و بلغ معه إلی مسجد الأحزاب و علی علی فرس أشقر مهلوب علیه بردان یمانیان و فی یده قناة خطیة فشیعه رسول الله صلی الله علیه و آله و دعا له و أنفذ معه فیمن أنفذ أبا بکر و عمر و عمرو بن العاص فسار بهم علیه السلام نحو العراق متنکبا للطریق حتی ظنوا أنه یرید بهم غیر ذلک الوجه ثم انحدر (4) بهم علی محجة غامضة فسار بهم حتی استقبل الوادی من فمه و کان یسیر اللیل و یکمن النهار فلما قرب من الوادی أمر أصحابه أن یعکموا الخیل و وقفهم مکانا و قال لا تبرحوا و انتبذ (5) أمامهم فأقام ناحیة منهم فلما رأی عمرو بن العاص ما صنع لم یشک أن الفتح یکون له فقال لأبی بکر أنا أعلم بهذه البلاد من علی و فیها ما هو أشد علینا من بنی سلیم و هی الضباع و الذئاب فإن خرجت علینا خفت أن تقطعنا فکلمه یخل عنا نعلو الوادی قال فانطلق أبو بکر فکلمه (6) فأطال فلم یجبه أمیر المؤمنین علیه السلام

ص: 78


1- فی المصدر: فلما قدموا علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله عقده.
2- و لعلی خ ل.
3- علی بن أبی طالب خ ل.
4- ثم اخذ لهم خ ل. أقول: فی المصدر: ثم اخذ بهم.
5- و ابتدر خ ل.
6- و کلمه خ ل.

ابوبکر به همراه مردم پیش رفت تا آنکه به نزدیکی سرزمین آن­ها که پر از سنگ و درخت بود، رسید. و مشرکان در این زمان داخل دره ای که شیب و سرازیری دشواری داشت، به کمین نشسته بودند. هنگامی که ابوبکر به سوی وادی (دره) رفت و قصد پایین رفتن از آن را نمود، مشرکان به سوی او خارج شدند و او را شکست دادند و گروه زیادی از مسلمانان را کشتند. و در نهایت ابوبکر در برابر آن قوم شکست را پذیرا شد و چون به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت، او پرچم فرماندهی را به عمربن خطاب سپرد و او را به سوی ایشان فرستاد. ولی مشرکان بار دیگر در زیر سنگ ها و درخت­ها به کمین او نشستند و هنگامی که قصد پایین رفتن از وادی (دره) را داشت، به سوی او خارج شدند و او را نیز مغلوب ساختند. این شکست ها رسول خدا را آزرده خاطر ساخت. عمرو بن العاص به ایشان گفت: ای رسول خدا! مرا به سوی آن­ها بفرست که جنگ حیله و فریب است و شاید که من آنان را بفریبم. با این پیشنهاد، رسول خدا صلی الله علیه وآله او را به همراهی گروهی از مسلمانان روانه ساخت و به او توصیه­هایی کرد. ولی هنگامی که او به سوی وادی (دره) حرکت کرد، مشرکان به سوی او خارج شدند و او را شکست دادند و جمعی از همراهانش را کشتند. بعد از این واقعه، حضرت رسول صلی الله علیه و آله چند روزی درنگ نمود و مردم را بر علیه آن­ها بر می انگیخت. سپس امیر المومنین علیه السّلام را فراخواند و فرماندهی را به او سپرد و فرمود: «او را فرستادم، که او مهاجم و پیش رونده است و نمی گریزد.» سپس دو دستش را به آسمان بلند کرد و فرمود: «خداوندا! اگر مرا به رسولی خود قبول داری، پس او را برایم حفظ کن و کار او را جاری ساز» و برای او مشیت و خواسته الهی را خواستار شد. و علی بن ابی طالب علیه السلام خارج شد و پیامبر صلی الله علیه و آله برای همراهی او بیرون آمد و او را تا مسجد احزاب همراهی کرد. در زمان حرکت، علی سوار بر اسب سرخ رنگی بود که موی دمش کنده شده بود و بر او دو برده یمانی و در دستش نیزه­ای خطی قرار داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز او را همراهی کرد و برای او دعا نمود و به همراه کسانی که با او فرستاد، ابوبکر و عمر و عمرو بن عاص را نیز روانه ساخت. علی علیه السلام با آن­ها به سوی عراق راهی شد و چنان از راه (اصلی) کناره گرفت که آنان گمان بردند که او آن­ها را به جای دیگری می­برد. سپس با آن­ها از راهی ناآشنا سرازیر شد و آن­ها را پیش برد تا آنکه به ابتدای دره رسید. او شبانه راه می­رفت و در روز پنهان می­گشت. هنگامی که در نزدیکی دره قرار گرفت، به اصحابش دستور داد که دهان اسبان را ببندند. و در مکانی آنان را متوقف ساخت و خطاب به آنان فرمود: از اینجا دور نشوید. و خود از برابر آن­ها به یک سو شد و در جانبی از آن­ها ایستاد. هنگامی که عمرو بن عاص کرده او را مشاهده نمود، یقین یافت که فتح و پیروزی نصیب وی خواهد شد. از همین رو به ابوبکر گفت: من از علی به این سرزمین آگاه­ترم، و آنچه از کفتارها و گرگ­ها در آن است، برای ما از بنی سلیم دشوارتر و شدیدتر خواهد بود. مرا بیم آن می رود که اگر این درندگان بر ما خارج شوند، ما را قطعه قطعه سازند. پس با او سخن گو، تا از ما دست بردارد و از این وادی (دره) بالا رویم. گفت: ابوبکر به نزد علی علیه السلام رفت و با او سخن گفت و سخنش را طول داد، ولی امیرالمومنین علیه السلام یک حرف (کلمه) هم در پاسخ وی نگفت.

ص: 78

حرفا واحدا فرجع إلیهم فقال لا و الله ما أجابنی حرفا واحدا فقال عمرو بن العاص لعمر بن الخطاب أنت أقوی علیه فانطلق عمر فخاطبه فصنع به مثل ما صنع بأبی بکر فرجع إلیهم فأخبرهم أنه لم یجبه فقال عمرو بن العاص إنه لا ینبغی لنا أن نضیع أنفسنا انطلقوا بنا نعلو الوادی فقال له المسلمون و الله (1) ما نفعل أمرنا رسول الله أن نسمع لعلی و نطیع فنترک أمره و نطیع لک و نسمع فلم یزالوا کذلک حتی أحس أمیر المؤمنین علیه السلام بالفجر فکبس القوم و هم غارون (2) فأمکنه الله تعالی منهم فنزلت علی النبی صلی الله علیه و آله وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً إلی آخرها فَبَشَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِالْفَتْحِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَسْتَقْبِلُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَاسْتَقْبَلُوهُ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقْدُمُهُمْ فَقَامُوا لَهُ صَفَّیْنِ فَلَمَّا بَصُرَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَرَجَّلَ عَنْ فَرَسِهِ (3) فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْکَبْ فَإِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ عَنْکَ رَاضِیَانِ فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَرَحاً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ لَوْ لَا أَنَّنِی أُشْفِقُ أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی الْمَسِیحِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ لَقُلْتُ فِیکَ الْیَوْمَ مَقَالًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ.

و کان الفتح فی هذه الغزاة لأمیر المؤمنین علیه السلام خاصة بعد أن کان لغیره فیها من الإفساد (4) ما کان و اختص علیه السلام من مدیح النبی صلی الله علیه و آله فیها بفضائل لم یحصل منها شی ء لغیره و بان له من المنقبة فیها ما لم یشرکه فیه (5) سواه. (6)

بیان

المهلبة ما غلظ من شعر الذنب و هلبت الفرس نتفت هلبه فهو مهلوب ذکره الجوهری و قال الخط موضع بالیمامة تنسب إلیه الرماح الخطیة لأنها تحمل من بلاد الهند فتقوم به و یقال عکمت المتاع أی شددته و المراد هنا شد أفواه الدواب لترک صهیلها قوله فکبس القوم أی هجم علیهم

ص: 79


1- لا و اللّه خ ل.
2- أی غافلون.
3- فی المصدر: ترجل له من فرسه.
4- فی المصدر: بعد ان کان من غیره فیها من الفساد ما کان.
5- من سواه خ ل.
6- إرشاد المفید: 84- 86.

و ابوبکر به سوی آنان برگشت و گفت: به خدا سوگند که یک حرف هم مرا پاسخ نداد. با این سخن، عمرو بن عاص به عمر بن خطاب گفت: تو بر او قوی­تر هستی، (تو برو). پس عمر رفت و با او سخن گفت. ولی با او نیز همانند ابوبکر رفتار کرد. او نیز به سوی آن­ها برگشت و آگاهشان ساخت که او را نیز پاسخی نداده است. عمرو بن عاص گفت: ما را سزاوار نیست که خود را تباه سازیم! با ما حرکت کنید تا از (این) دره بالا رویم. ولی مسلمانان به او گفتند: ما چنین نمی­ کنیم. رسول خدا ما را فرمان داده است که گوش به فرمان علی باشیم و از او اطاعت کنیم. آیا فرمان او را رها کنیم و به تو گوش سپاریم و از تو فرمان بریم؟ آنان همواره بر این حال بودند تا آنکه امیرالمومنین متوجه سپیده صبح شد و بر آن قوم که از حرکت مسلمین غافل بودند، هجوم برد. و خداوند تعالی او را بر آنان پیروز و مسلط ساخت و به خاطر این پیروزی، بر پیامبر صلی الله علیه و آله «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًاَ» تا آخر سوره نازل گردید، و پیامبر به اصحابش مژده فتح و پیروزی داد و به آنان فرمان داد که به استقبال امیرالمومنین علیه السّلام روند.آنان نیز در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله پیشاپیش آن­ها حرکت می­کرد، به استقبال او رفتند. و مسلمانان برای او در دو صف ایستادند. چون نگاه علی بر پیامبر افتاد، از اسب خود پیاده شد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «سوار شو! که خدا و رسولش از تو راضی و خشنود هستند.» در این هنگام امیرالمومنین علیه السّلام از شادی گریست و پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای علی، اگر به خاطر ترس از آن نبود که گروه­هایی از امت من، در مورد تو سخن نصاری درباره مسیح عیسی بن مریم، را بگویند، به یقین امروز درباره تو سخنی می­گفتم که بر گروهی از مردم نمی­گذشتی، مگر آنکه خاک زیر پاهایت را (به تبرک) بر می­گرفتند.»

و در این جنگ فتح و پیروزی به طور مخصوص و ویژه از آن امیرالمومنین بود، بعد از آن که غیر از او، در آن فساد و تباهی به بار آوردند. و از مدح و ستایش پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد آن جنگ، به فضائلی یکتا و یگانه گشت که اندکی از آن هم برای دیگران حاصل نگشته است و برای او در آن جنگ فخر و بزرگی­هایی آشکار شد که جز او، کسی در آن شریک نگردیده است.(1)

توضیح

«المهلبة»: آنچه از موی دم غلیظ و محکم شود. و «هلبت الفرس»: موی دم آن را کندم، پس آن «مهلوب» است، این را جوهری آورده است. و گفت: «الخطّ»: مکانی در یمامه است که نیزه­های خطی به آنجا منسوب است. چرا که آن­ها از سرزمین هند آورده می­شدند و در آنجا ساخته می­شدند، و گفته می­شود: «عکمت المتاع»: یعنی کالا و بار را بستم. ولی اینجا مقصود بستن دهان چهارپایان است تا شیهه نکشند. سخن او «فکبس القوم»: یعنی بر آن­ها هجوم برد.

ص: 79


1- . إرشاد المفید : 86 - 84
«6»

أقول: ذکر المفید رحمه الله هذه الغزوة علی هذا الوجه بعد غزوة تبوک و ذکرها علی وجه آخر علی ما فی بعض النسخ القدیمة بعد غزوة بنی قریظة و قبل غزوة بنی المصطلق قال و قد کان من أمیر المؤمنین علیه السلام فی غزوة وادی الرمل و یقال إنها کانت تسمی بغزوة السلسلة (1) ما حفظه العلماء و دونه الفقهاء و نقله أصحاب الآثار و رواه نقلة الأخبار مما ینضاف إلی مناقبه علیه السلام فی الغزوات و یماثل فضائله فی الجهاد و ما توحد به فی معناه من کافة العباد و ذلک.

أن أصحاب السیر ذکروا أن النبی صلی الله علیه و آله کان ذات یوم جالسا إذ جاء أعرابی فجثا بین یدیه ثم قال إنی جئت (2) لأنصحک قال و ما نصیحتک قال قوم من العرب قد عملوا علی أن یبیتوک بالمدینة و وصفهم له قال فأمر أمیر المؤمنین علیه السلام أن ینادی ب الصلاة جامعة فاجتمع المسلمون فصعد المنبر فحمد الله و أثنی علیه ثم قال أیها الناس إن هذا عدو الله و عدوکم قد أقبل علیکم (3) یزعم أنه یبیتکم بالمدینة فمن للوادی فقام رجل من المهاجرین فقال أنا له یا رسول الله فناوله اللواء و ضم إلیه سبعمائة رجل و قال له امض علی اسم الله فمضی فوافی القوم ضحوة فقالوا له من الرجل قالوا (4) رسول لرسول الله صلی الله علیه و آله إما أن تقولوا لا إله إلا الله وحده لا شریک له و أن محمدا عبده و رسوله أو لأضربنکم بالسیف قالوا له ارجع إلی صاحبک فإنا فی جمع لا تقوم له فرجع الرجل فأخبر رسول الله صلی الله علیه و آله بذلک فقال النبی صلی الله علیه و آله من للوادی فقام رجل من المهاجرین فقال أنا له یا رسول الله قال فدفع إلیه الرایة و مضی ثم عاد بمثل (5) ما عاد به صاحبه الأول فقال رسول الله صلی الله علیه و آله أین علی بن أبی طالب فقام أمیر المؤمنین علیه السلام فقال أنا ذا یا رسول الله قال (6)

ص: 80


1- ذات السلسلة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- جئتک خ ل.
3- فی المصدر: قد اقبل الیکم.
4- قال: أنا خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- فی المصدر: لمثل.
6- فقال خ ل.

روایت6.

مؤلف: شیخ مفید رحمة الله علیه، این جنگ را بدین صورت بعد از غزوه تبوک آورده است و بر اساس آنچه در برخی از نسخه­های قدیمی آمده است، آن را به صورتی دیگر بعد از غزوه بنی قریظه و قبل از غزوه بنی مصطلق ذکر کرده است. گفت: در جنگ وادی الرمل - و گفته می­شود که آن جنگ السلسلة نامیده می­شد - برای حضرت علی علیه السلام افتخاراتی بوده است که علما آن را حفظ و فقهاء آن را تدوین کرده­اند و اصحاب حدیث آن­ها را نقل و راویان اخبار آن­ها را روایت کرده­اند که به مناقب و افتخارات او در جنگ­ها افزون می­گردد و بیانگر فضائل او در جهاد است. و از میان همه بندگان، در معنا و مفهوم آن یکتا و یگانه است. و جریان آن به این صورت است که سیره­نویسان آورده­اند: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بود که به ناگاه مردی بادیه­نشین آمد و در برابر او زانو زد. سپس گفت: من آمده­ام تا خیرخواهانه تو را نصیحتی کنم. فرمود: «و نصیحت تو چیست؟» گفت: قومی از عرب بر آن شده­اند تا شبانه بر تو در مدینه هجوم آورند و(عدّه وعدد) آن­ها را برای او توصیف کرد. پیامبر بعد از آگاهی از این موضوع به امیرالمومنین دستور داد که برای نماز در مسجد، ندا در دهد. مسلمانان جمع شدند و پیامبر بالای منبر رفت. حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: «ای مردم! براستی که این دشمن خدا و دشمن شماست، که رو به سوی شما نهاده است، و در پی آن است که شبانه در مدینه بر شما شبیخون زند. پس چه کسی به سوی وادی می­رود؟» مردی از مهاجران برخاست و گفت: ای رسول خدا! من بدان سو می­روم. بنابراین پرچم را به او سپرد و 700 مرد را همراهش ساخت و به او فرمود: «با نام خدا پیش رو.» او نیز حرکت کرد و هنگام چاشتگاه به آن قوم رسید. به او گفتند: ای مرد تو کیستی؟ گفت: فرستاده رسول خدا. یا بگویید: خدایی جز خدای یگانه نیست و هیچ شریکی ندارد و محمد بنده و فرستاده اوست، یا آنکه به یقین شما را طعمه ضربه شمشیر می­سازیم. به او گفتند: به سوی پیامبرت بازگرد که ما جمعیتی هستیم که تو را یارای ایستادگی در برابر آن نیست. با این پاسخ آن مرد بازگشت و رسول خدا از جریان کار آگاه ساخت. پیامبر صلی الله علیه و آله (بار دیگر) فرمود: چه کسی به سوی وادی می­رود؟ مردی از مهاجرین برخاست و گفت: ای رسول خدا! من به سوی وادی می­روم. گفت: پس پرچم را به او داد و او حرکت نمود، ولی او نیز با همان خبر که دوست اولش آورده بود، بازگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله(با مشاهده ناتوانی صحابه از رویارویی مشرکان) فرمود: «علی بن ابی طالب کجاست؟». امیرالمومنین علیه السلام برخاست و فرمود: ای رسول خدا! من اینجا هسم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 80

امض إلی الوادی قال نعم و کانت له عصابة لا یتعصب بها حتی یبعثه النبی صلی الله علیه و آله فی وجه شدید فمضی إلی منزل فاطمة علیها السلام فالتمس العصابة منها فقالت أین ترید و أین (1) بعثک أبی قال إلی وادی الرمل فبکت إشفاقا علیه فدخل النبی صلی الله علیه و آله و هی علی تلک الحال فقال لها ما لک تبکین أ تخافین أن یقتل بعلک کلا إن شاء الله فقال له علی علیه السلام لا تنفس علی بالجنة یا رسول الله ثم خرج و معه لواء النبی صلی الله علیه و آله فمضی حتی وافی القوم بسحر فأقام حتی أصبح ثم صلی بأصحابه الغداة و صفهم صفوفا و اتکأ علی سیفه مقبلا علی العدو فقال لهم یا هؤلاء أنا رسول رسول الله إلیکم أن تقولوا لا إله إلا الله و أن محمدا (2) عبده و رسوله و إلا أضربنکم بالسیف قالوا (3) ارجع کما رجع صاحباک قال أنا أرجع (4) لا و الله حتی تسلموا أو أضربکم بسیفی هذا أنا علی بن أبی طالب بن عبد المطلب فاضطرب القوم لما عرفوه ثم اجترءوا علی مواقعته فواقعهم علیه السلام فقتل منهم ستة أو سبعة و انهزم المشرکون و ظفر المسلمون و حازوا الغنائم و توجه إلی النبی صلی الله علیه و آله.

فَرُوِیَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ کَانَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِلًا فِی بَیْتِی إِذَا انْتَبَهَ فَزِعاً مِنْ مَنَامِهِ فَقُلْتُ لَهُ اللَّهُ جَارُکَ قَالَ صَدَقْتِ اللَّهُ جَارِی لَکِنْ هَذَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُخْبِرُنِی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَادِمٌ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَسْتَقْبِلُوا عَلِیّاً علیه السلام فَقَامَ الْمُسْلِمُونَ لَهُ صَفَّیْنِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بَصُرَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله تَرَجَّلَ عَنْ فَرَسِهِ وَ أَهْوَی إِلَی قَدَمَیْهِ یُقَبِّلُهُمَا فَقَالَ لَهُ صلی الله علیه و آله ارْکَبْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَ رَسُولَهُ عَنْکَ رَاضِیَانِ فَبَکَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَرَحاً وَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَسَلَّمَ (5) الْمُسْلِمُونَ الْغَنَائِمَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِبَعْضِ مَنْ کَانَ مَعَهُ فِی الْجَیْشِ کَیْفَ رَأَیْتُمْ أَمِیرَکُمْ قَالُوا لَمْ نُنْکِرْ مِنْهُ شَیْئاً إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَؤُمَّ بِنَا فِی صَلَاةٍ إِلَّا قَرَأَ

ص: 81


1- و این خ ل.
2- محمّد رسول اللّه خ ل.
3- فی المصدر: قالوا له.
4- أنا لا ارجع.
5- و قسم خ ل.

«به سوی وادی برو». گفت: بله. و او را سربندی بود که تنها در مواقعی که پیامبر او را به سوی کاری دشوار روانه می­ساخت، آن را به سر می­بست. بنابراین به سوی منزل فاطمه علیها السّلام رفت و آن سربند را از او طلب نمود. فاطمه عرض کرد: عزم کجا کرده ای؟ و پدرم تو را به کجا روانه ساخته است؟ فرمود: به سوی وادی الرمل می­روم. با این پاسخ، حضرت فاطمه از روی دلسوزی بر او گریست. در حالی که فاطمه می گریست، پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد و به او فرمود: «تو را چه می­شود که گریه می­کنی؟ آیا می­ترسی که شوهرت کشته شود؟ إن شاء الله هرگز این اتفاق نمی­افتد.» علی علیه السلام به او عرض کرد: ای پیامبر خدا! بهشت را از من دریغ مدار! سپس با پرچم پیامبر خارج شد و پیش رفت. هنگامه سحر به آن قوم رسید و توقف کرد تا آنکه به صبح درآمد. سپس با اصحابش نماز صبح را اقامه نمود و آنان را در صفوفی به صف کشید و بر شمشیرش تکیه کرد و رو به دشمن نمود و به آنان فرمود: ای قوم! من فرستاده رسول خدا به سوی شما هستم تا بگویید خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست. و اگر چنین نکنید شما را طعمه شمشیر خواهم ساخت. گفتند: بازگرد! همان طور که آن دو دوستت بازگشتند. فرمود: آیا من برگردم؟ به خداوند سوگند چنین نمی­کنم مگر آنکه اسلام بیاورید یا آنکه با این شمشیرم شما را هدف قرار خواهم داد. من علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب هستم. چون آن قوم او را شناختند، دچار اضطراب و آشفتگی گشتند. سپس بر نبرد با او جرأت یافتند. و او نیز با آنان جنگید و6 یا 7 تن از آنان را هلاک ساخت. و مشرکان شکست خوردند و مسلمین پیروز شدند و غنیمت ها به چنگ آوردند. و علی علیه السلام به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت.

و از اُمّ سلمه - رضی الله عنها - روایت شده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه من، به خواب نیمروز فرو رفته بود که ناگهان با ترس و دستپاچگی از خواب بلند شد. به او گفتم: خدا پناه تو باشد. فرمود: «راست گفتی، خدا پناه من است، ولی جبرئیل به من خبر داد که علی در حال آمدن است.» و به سوی مردم خارج شد و به آنان دستور داد که به استقبال او بروند. با این فرمان، مسلمانان به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله برای او در دو صف ایستادند. هنگامی که نگاه علی علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد، از اسب خود فرود آمد و خود را به پاهای پیامبر انداخت که آن­ها را ببوسد، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمودند: «سوار شو، که خداوند متعال و رسولش از تو راضی و خشنود هستند». امیرالمومنین از روی شادی گریست و به سوی خانه­اش رفت و مسلمانان غنیمت­­ها را گرفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به برخی از کسانی که همراه علی (علیه السلام) در آن لشکر بودند، فرمود: «امیرتان را چگونه یافتید؟» گفتند: از او چیز ناپسندی ندیدیم جز آنکه او به امامت ما در هیچ نمازی نایستاد، مگر آنکه در آن

ص: 81

فِیهَا (1) بِقُلْ هُوَ اللَّهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَسْأَلُهُ (2) عَنْ ذَلِکَ فَلَمَّا جَاءَهُ قَالَ لَهُ لِمَ لَمْ تَقْرَأْ بِهِمْ فِی فَرَائِضِکَ إِلَّا بِسُورَةِ الْإِخْلَاصِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَحْبَبْتُهَا قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَبَّکَ کَمَا أَحْبَبْتَهَا ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ لَوْ لَا أَنِّی (3) أُشْفِقُ أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَوَائِفُ مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ لَقُلْتُ فِیکَ الْیَوْمَ مَقَالًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنْهُمْ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ.

و قد ذکر کثیر من أصحاب السیر أن فی هذه الغزاة نزل علی النبی صلی الله علیه و آله وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً إلی آخرها فتضمنت ذکر الحال فیما فعله أمیر المؤمنین علیه السلام فیها. (4) أقول ذکر فی إعلام الوری تلک القصة علی هذا الوجه مع اختصار (5).

«7»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ إِلَی غَزْوَةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ فَرَدَّهَا ثُمَّ دَعَا عُمَرَ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ فَرَدَّهَا ثُمَّ دَعَا خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ فَرَجَعَ فَدَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَمْکَنَهُ مِنَ الرَّایَةِ فَسَیَّرَهُمْ مَعَهُ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَسْمَعُوا لَهُ وَ یُطِیعُوهُ قَالَ فَانْطَلَقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِالْعَسْکَرِ وَ هُمْ مَعَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْقَوْمِ فَلَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ إِلَّا جَبَلٌ قَالَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَنْزِلُوا فِی أَسْفَلِ الْجَبَلِ فَقَالَ لَهُمُ ارْکَبُوا دَوَابَّکُمْ فَقَالَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ یَا أَبَا بَکْرٍ وَ أَنْتَ یَا عُمَرُ مَا تَرَوْنَ إِلَی هَذَا الْغُلَامِ أَیْنَ أَنْزَلَنَا فِی وَادٍ کَثِیرِ الْحَیَّاتِ کَثِیرِ الْهَامِّ کَثِیرِ السِّبَاعِ نَحْنُ مِنْهُ عَلَی إِحْدَی ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا سَبُعٌ یَأْکُلُنَا وَ یَأْکُلُ دَوَابَّنَا وَ إِمَّا حَیَّاتٌ تَعْقِرُنَا وَ تَعْقِرُ دَوَابَّنَا وَ إِمَّا یَعْلَمُ بِنَا عَدُوُّنَا فَیَقْتُلُنَا قُومُوا بِنَا إِلَیْهِ قَالَ فَجَاءُوا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالُوا (6) یَا عَلِیُّ أَنْزَلْتَنَا فِی وَادٍ کَثِیرِ السِّبَاعِ کَثِیرِ الْهَامِ

ص: 82


1- الا قرأ بنا فیها خ ل.
2- فی المصدر: سأسأله.
3- لو لا اننی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- الإرشاد: 57- 59.
5- إعلام الوری: 116 و 117.
6- فی المصدر: فقالوا.

سوره: «قل هو الله» را خواند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «از او درباره این موضوع پرسش می­کنم.» هنگامی که به نزد او آمد، به او فرمود: «به چه دلیلی برای آن­ها در نمازهای واجب تنها سوره اخلاص را خواندی؟» عرض کرد: ای رسول خدا! آن سوره را دوست داشتم. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «به راستی که خدا هم تو را دوست دارد، چنان که تو او را دوست داشته­ای.» سپس به او فرمود: «ای علی! اگر از آن بیمناک نبودم که گروه­هایی از مردم در مورد تو سخن نصاری درباره عیسی بن مریم را بگویند، به یقین امروز درباره تو سخنی می­گفتم که بر هیچ جمعی از آنان نمی­گذشتی مگر آنکه خاک را از زیر پاهای تو، (به تبرک) بر می­گرفتند.»

و بسیاری از سیره­نویسان آورده­اند که در این جنگ «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا» تا آخر سوره بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و بیان کارهای امیرالمومنین علیه السلام در آن جنگ را در برگرفت.(1)

مؤلف: در اعلام الوری این داستان، به این صورت و با اختصار آمده است.(2)

روایت7.

تفسیر فرات بن ابراهیم: فرات بن ابراهیم به ترتیب راویان از ابن عباس روایت کرده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله، ابوبکر را به سوی جنگ ذات السلاسل فراخواند و پرچم را به او سپرد، ولی او پرچم را بازگرداند. سپس عمر را فراخواند و پرچم را به او داد که او مانند ابوبکر آن را بازگرداند. آنگاه خالد بن ولید را فراخواند و پرچم را به او داد، ولی او هم بازگشت. پس امیرالمومنین علی بن ابی طالب را فراخواند و پرچم را به او سپرد و آنان را به همراه او گسیل داشت و به آن­ها دستور داد که گوش به فرمان او باشند و از او اطاعت کنند. گفت: پس امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام با سپاه راهی شد و آنان همراه او بودند تا آنکه به آن قوم رسیدند و میان او و آن­ها تنها یک کوه فاصله باقی ماند. گفت: به آن­ها دستور داد که در پایین کوه فرود آیند و به آن­ها فرمود: بر چهارپایانتان سوار گردید. خالد بن ولید گفت: ای ابوبکر و تو ای عمر! درباره این جوان که ما را در این وادی مملو از مار و جغد و حیوانات درنده فرود آورده است، چه می اندیشید؟ ما را در آن سه احتمال است: یا درندگان ما و چهارپایانمان را می­خورند، یا مارها ما و چهارپایانمان را می گزند و هلاک می­سازند و یا آنکه دشمن از وجود ما آگاه گشته و ما را به قتل می­رساند. با ما به نزد او بیایید. گفت: پس به نزد علی آمدند و گفتند: ای علی! ما را در این وادی(دره) که پر از حیوانات درنده و جغدها

ص: 82


1- . الإرشاد : 59 - 57
2- . اعلام الوری : 117 - 116

کَثِیرِ الْحَیَّاتِ نَحْنُ مِنْهُ عَلَی إِحْدَی ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا سَبُعٍ یَأْکُلُنَا وَ یَأْکُلُ دَوَابَّنَا أَوْ حَیَّاتٍ تَعْقِرُنَا وَ تَعْقِرُ دَوَابَّنَا أَوْ یَعْلَمُ بِنَا عَدُوُّنَا فَیُبَیِّتُنَا فَیَقْتُلُنَا قَالَ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لَیْسَ قَدْ أَمَرَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَسْمَعُوا لِی وَ تُطِیعُوا (1) قَالُوا بَلَی قَالَ فَانْزِلُوا فَرَجَعُوا قَالَ فَأَبَوْا أَنْ یَنْقَادُوا وَ اسْتَفَزَّهُمْ خَالِدٌ ثَانِیَةً فَقَالُوا لَهُ ذَلِکَ الْکَلَامَ (2) فَقَالَ لَهُمْ أَ لَیْسَ قَدْ أَمَرَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَسْمَعُوا لِی وَ تُطِیعُوا (3) قَالُوا بَلَی قَالَ فَانْزِلُوا بَارَکَ اللَّهُ فِیکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ بَأْسٌ قَالَ فَنَزَلُوا وَ هُمْ مَرْعُوبُونَ قَالَ وَ مَا زَالَ عَلِیٌّ لَیْلَتَهُ قَائِماً یُصَلِّی حَتَّی إِذَا کَانَ فِی السَّحَرِ قَالَ لَهُمُ ارْکَبُوا بَارَکَ اللَّهُ فِیکُمْ قَالَ فَرَکِبُوا وَ طَلَعَ الْجَبَلُ حَتَّی إِذَا انْحَدَرَ عَلَی الْقَوْمِ فَأَشْرَفَ عَلَیْهِمْ قَالَ لَهُمُ انْزِعُوا عَکْمَةَ دَوَابِّکُمْ قَالَ فَشَمَّتِ الْخَیْلُ رِیحَ الْإِنَاثِ فَصَهَلَتْ فَسَمِعَ الْقَوْمُ صَهِیلَ خَیْلِهِمْ (4) فَوَلَّوْا هَارِبِینَ قَالَ فَقَتَلَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ سَبَی ذَرَارِیَّهُمْ قَالَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخَالِطُ (5) الْقَوْمَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَ وَ جَاءَتِ الْبِشَارَةُ (6).

«8»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ غَیْرِهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ أَقْرَعَ بَیْنَ أَهْلِ الصُّفَّةِ فَبَعَثَ مِنْهُمْ ثَمَانِینَ رَجُلًا وَ مِنْ غَیْرِهِمْ إِلَی بَنِی سُلَیْمٍ وَ وَلَّی عَلَیْهِمْ وَ انْهَزَمُوا مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ فَلَبِثَ بِذَلِکَ أَیَّاماً یَدْعُو عَلَیْهِمْ قَالَ ثُمَّ دَعَا بِلَالًا فَقَالَ لَهُ ایتِنِی بِبُرْدِیَ النَّجْرَانِیِّ وَ

ص: 83


1- فی المصدر: و تطیعونی.
2- فی المصدر: فرجعوا فابت تحملهم الأرض فاستفز خالد بن الولید قال: قوموا بنا إلیه قال: فجاءوا إلیه فردوا علیه ذلک الکلام. فقال: أ لیس قد امرکم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ان تسمعوا لی و تطیعونی؟ قالوا: بلی، قال: فرجعوا قال: فابوا ان ینقادوا و استفزهم خالد بن الولید ثالثة، فقالوا مثل ذلک الکلام.
3- فی المصدر: و تطیعوا امری.
4- فی المصدر: خیولهم.
5- فی المصدر: «تخالط» و فیه: و جاءه.
6- تفسیر فرات: 221.

و مارهاست، فرود آورده­ای و در آن ما را سه احتمال است: یا درندگان ما و چهارپایان ما را می­درند، یا مارها ما و چهارپایان ما را گزیده و هلاک می­سازند، یا آنکه دشمن از وجود ما آگاه می­گردد و شبانه بر ما می تازد و ما را می­کشد. گفت: پس علی علیه السلام به آن­ها فرمود: آیا رسول خدا شما را فرمان نداده است که گوش به فرمان من باشید و از من اطاعت کنید؟ گفتند: آری، این چنین است. فرمود: پس فرود آیید. با این پاسخ آنان بازگشتند. گفت: آنان از فرمانبرداری امتناع کردند و خالد برای دومین بار آنان را تحریک کرد و به او سخن پیشین را بازگفتند. علی به آن­ها فرمود: آیا پیامبر شما را فرمان نداده است که گوش به فرمان باشید و از من اطاعت کنید؟ گفتند: آری، این چنین است. فرمود: پس فرود آیید. خدا بر شما برکت دهد، بیم و هراسی بر شما نیست. گفت: آنان با ترس و وحشت فرود آمدند. گفت: و علی شبش را پیوسته ایستاد و نماز گزارد تا آنکه هنگام سحر به آنان فرمود: سوار گردید! خداوند شما را برکت دهد. گفت: آنان بر مرکب هایشان سوار گشتند و علی علیه السلام از کوه بالا آمد تا آنکه بر آن قوم سرازیر شد و بر آنان مشرف شد و به مسلمانان فرمود: دهان بند (افسار) چهارپایانتان را بردارید. پس اسبان بوی ماده­ها را استشمام کردند و شیهه کشیدند و آن قوم شیهه اسبان آن­ها را شنیدند و (از ترس) پشت کردند و گریختند. علی علیه السلام نیز جنگجویان آن­ها را کشت و اولادشان را به اسارت گرفت. گفت: جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گشت و فرمود: ای محمد: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا* فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا* فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا* فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا* فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً*» - و گفت: - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «به خدای کعبه سوگند که او با آن قوم وارد کارزار گشته است» و بشارت (پیروزی) در رسید. (1)

روایت8.

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن سعید و جعفر بن محمد فرازی به ترتیب راویان از ابوذر غفاری - رضی الله عنه - و غیر از او روایت کرده اند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله میان اهل صفّه قرعه کشید و از میان آن­ها 80 مرد را به همراه سایر مسلمانان به سوی بنی­سلیم روانه ساخت و بر آنان فرمانده ای گماشت. ولی آنان هر بار بعد از بار دیگر شکست خوردند. با این شکست ها، پیامبر چند روز درنگ نمود و مردم را بر علیه مشرکان فرا می خواند. سپس بلال را فراخواند و به او فرمود: «برده نجرانی

ص: 83


1- . تفسیر فرات : 221

قَنَاتِیَ الْخَطِّیَّةِ فَأَتَاهُ بِهِمَا فَدَعَا عَلِیّاً وَ بَعَثَهُ فِی جَیْشٍ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ لَقَدْ وَجَّهْتُهُ کَرَّاراً غَیْرَ فَرَّارٍ قَالَ فَسَرَّحَ (1) عَلِیّاً قَالَ وَ خَرَجَ مَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُشَیِّعُهُ فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ (2) عِنْدَ مَسْجِدِ الْأَحْزَابِ وَ عَلِیٌّ عَلَی فَرَسٍ أَشْقَرَ وَ هُوَ یُوصِیهِ ثُمَّ وَدَّعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ انْصَرَفَ قَالَ وَ سَارَ عَلِیٌّ فِیمَنْ مَعَهُ مُتَوَجِّهاً نَحْوَ الْعِرَاقِ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ یُرِیدُ بِهِمْ غَیْرَ ذَلِکَ الْوَجْهِ حَتَّی أَتَی فَمَ الْوَادِی ثُمَّ جَعَلَ یَسِیرُ اللَّیْلَ وَ یَکْمُنُ النَّهَارَ فَلَمَّا دَنَا مِنَ الْقَوْمِ أَمَرَ أَصْحَابَهُ فَعَکَمُوا الْخَیْلَ (3) وَ أَوْقَفَهُمْ وَ قَالَ لَا تَبْرَحُوا وَ انْتَبَذَ أَمَامَهُمْ (4) فَرَامَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ الْخِلَافَ وَ أَبَی بَعْضٌ حَتَّی إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ أَغَارَ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ فَمَنَحَهُ اللَّهُ أَکْتَافَهُمْ وَ أَظْهَرَهُ عَلَیْهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْآیَةَ (5) وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِصَلَاةِ الْفَجْرِ وَ هُوَ یَقُولُ صَبَّحَ وَ اللَّهِ جَمْعَ الْقَوْمِ ثُمَّ صَلَّی بِالْمُسْلِمِینَ فَقَرَأَ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً قَالَ فَقَتَلَ مِنْهُمْ مِائَةً وَ عِشْرِینَ (6) رَجُلًا وَ کَانَ رَئِیسُ الْقَوْمِ الْحَارِثَ بْنَ بِشْرٍ وَ سَبَی مِنْهُ مِائَةً وَ عِشْرِینَ نَاهِداً (7).

بیان

الناهد الجاریة أول ما یرتفع ثدیها.

«9»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الزُّهْرِیُّ (8) مُعَنْعَناً عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: بَیْنَمَا أَجْمَعُ مَا کُنَّا حَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَا خَلَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (9) علیه السلام إِذْ (10) أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ بَدَوِیٌّ فَتَخَطَّی (11) صُفُوفَ الْمُهَاجِرِینَ وَ

ص: 84


1- أی أرسله. أقول: و فی المصدر: و سار علی و خرج معه.
2- فی المصدر: انظر إلیه.
3- فی المصدر: فعلوا الجبل.
4- فی المصدر: لا تبرحوا إذا نبذ بامامهم.
5- خلی المصدر عن لفظة: «الآیة».
6- فی المصدر: و عشرون.
7- تفسیر فرات: 221 و 222.
8- فی المصدر: علی بن محمّد بن علیّ بن عمر الزهری.
9- فی المصدر: بینما نحن اجمع کنا حول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ما خلا أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام فانه کان فی منبر فی الحار اذ اقبل. أقول: کذا فی المصدر.
10- اذا اقبل خ ل.
11- فی المصدر: یتخطی.

و نیزه خطی­ام را به من بده.» او نیز آن دو را نزد وی آورد. پیامبر علی را فراخواند و او را با سپاهی به سوی آنان گسیل داشت و فرمود: «به یقین تو را مهاجم و پیش­رونده فرستادم که نمی گریزی.» - گفت: - علی را فرستاد و پیامبر صلی الله علیه و آله با او خارج شد و در حالی که علی سوار بر اسبی سرخ رنگ بود، پیامبر او را توصیه و نصیحت می­کرد. من در کنار مسجد احزاب ایستاده بودم و آنان را می نگریستم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله با او وداع کرد و بازگشت. - گفت: - علی با همراهان خود به سوی عراق روانه شد و آن­ها گمان کردند که او آن­ها را به جایی غیر از آن مکان می برد. تا آنکه به ابتدای دره رسید. و او بعد از آن شبانه راه می­پیمود و در روز پنهان می­شد. چون نزدیک قوم گردید، به همراهان خود دستور داد تا دهان اسب­ها را بستند و آن­ها را متوقف ساخت. و فرمود: (از اینجا) دور نشوید. و از برابر آن­ها به کناری رفت. برخی از اصحابش در پی نافرمانی برآمدند و برخی (از فرمانبری) خودداری ورزیدند. هنگامی که سپیده صبح بر آنان دمیدن گرفت، علی بر آنان هجوم برد و در این نبرد خداوند کتف­های آنان را به بند او کشید و بر آنان چیره­اش ساخت و خداوند، بر پیامبرش آیه: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًاً» را نازل نمود. بعد از نزول این آیات، پیامبر صلی الله علیه و آله برای نماز صبح خارج شد، در حالی که می­فرمود: «به خدا سوگند که صبحدم بر اجتماع قوم یورش برد.» سپس با مسلمانان نماز را به پا داشت و آیه: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا» را قرائت نمود. - گفت:- او از آنان 120 مرد را کشت و رئیس آن قوم حارث بن بشر بود و از آنان 120 دختر نورس را به اسارت گرفت.(1)

توضیح

«الناهد»: دختر (نورس) در ابتدای برآمدن پستانش.

روایت9.

تفسیر فرات بن ابراهیم: علی بن محمد بن عمر زهریّ به ترتیب راویان از سلمان فارسی - رضی الله عنه - روایت کرده است که گفت: در حالی که همه ما به جز امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام در اطراف پیامبر بودیم، ناگهان عربی بادیه نشین پیش آمد و صفوف مهاجرین و انصار را شکافت

ص: 84


1- . تفسیر فرات : 222 - 221

الْأَنْصَارِ حَتَّی جَثَا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَیْکَ السَّلَامُ مَنْ أَنْتَ یَا أَعْرَابِیُّ قَالَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی لُجَیْمٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا وَرَاکَ بِمَا جَاءَ لُجَیْمٌ (1) قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ خَلَّفْتُ خَثْعَمَ (2) وَ قَدْ تَهَیَّئُوا وَ عَبَّئُوا کَتَائِبَهُمْ وَ خَلَّفْتُ الرَّایَاتِ تَخْفِقُ فَوْقَ رُءُوسِهِمْ یَقْدُمُهُمُ الْحَارِثُ بْنُ مَکِیدَةَ الْخَثْعَمِیُّ فِی خَمْسِمِائَةٍ مِنْ رِجَالِ خَثْعَمَ یَتَأَلَّوْنَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی أَنْ لَا یَرْجِعُوا حَتَّی یَرِدُوا الْمَدِینَةَ فَیَقْتُلُوکَ (3) وَ مَنْ مَعَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَدَمَعَتْ عَیْنَا النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَبْکَی جَمِیعَ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ سَمِعْتُمْ مَقَالَةَ الْأَعْرَابِیِّ قَالُوا کُلٌّ قَدْ سَمِعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ مِنْکُمْ یَخْرُجُ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ قَبْلَ أَنْ یَطَئُونَا فِی دِیَارِنَا وَ حَرِیمِنَا لَعَلَّ اللَّهَ یَفْتَحُ عَلَی یَدَیْهِ وَ أَضْمَنُ لَهُ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةَ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا قَالَ أَحَدٌ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی قَدَمَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ مَعَاشِرَ أَصْحَابِی هَلْ سَمِعْتُمْ مَقَالَةَ الْأَعْرَابِیِّ قَالُوا کُلٌّ قَدْ سَمِعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ مِنْکُمْ یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ قَبْلَ أَنْ یَطَئُونَا (4) فِی دِیَارِنَا وَ حَرِیمِنَا لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَفْتَحَ عَلَی یَدَیْهِ وَ أَضْمَنُ لَهُ عَلَی اللَّهِ اثْنَیْ عَشَرَ قَصْراً فِی الْجَنَّةِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا قَالَ أَحَدٌ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَبَیْنَمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَاقِفٌ إِذْ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَاقِفاً وَ دُمُوعُهُ (5) تَنْحَدِرُ کَأَنَّهَا جُمَانٌ انْقَطَعَ سِلْکُهُ عَلَی خَدَّیْهِ لَمْ یَتَمَالَکْ أَنْ رَمَی بِنَفْسِهِ عَنْ بَعِیرِهِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ أَقْبَلَ یَسْعَی نَحْوَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ بِرِدَائِهِ الدُّمُوعَ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ مَا الَّذِی أَبْکَاکَ لَا أَبْکَی اللَّهُ عَیْنَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ هَلْ نَزَلَ فِی أُمَّتِکَ شَیْ ءٌ مِنَ السَّمَاءِ قَالَ یَا عَلِیُّ مَا نَزَلَ فِیهِمْ إِلَّا خَیْرٌ وَ لَکِنْ هَذَا الْأَعْرَابِیُّ حَدَّثَنِی عَنْ رِجَالِ خَثْعَمَ بِأَنَّهُمْ قَدْ عَبَّئُوا کَتَائِبَهُمْ وَ خَفَقَتِ الرَّایَاتُ فَوْقَ رُءُوسِهِمْ یُکَذِّبُونَ

ص: 85


1- فی المصدر: ما وراک یا أخا لجیم؟.
2- فی المصدر: خلفت خثعما.
3- فی المصدر: فیقتلونک.
4- ان یطئوا خ ل.
5- فیه غرابة، لم نر فی غزواته صلّی اللّه علیه و آله انه خاف أو بکی من عدد.

تا آنکه در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله زانو زد و ­گفت: سلام بر تو ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدای تو ای رسول خدا! رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «و سلام بر تو ای بادیه­نشین. کیستی؟» گفت: ای رسول خدا! مردی از بنی لجیم هستم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «از لجیم چه خبری داری؟» گفت: ای رسول خدا! قبیله خُثعُم را پشت سر نهادم در حالی که مهیا گشته و سپاهیان خود را آماده ساخته بودند و در پشت سرم، پرچم­هایی را دیدم که بر فراز آن ها در اهتراز بود و در پیشاپیش آن­ها حارث ­بن مکیده خثعمی با 500 تن از مردان خثعم قرار داشت و آنان به لات و عزی سوگند می­خوردند که بازنگردند مگر آنکه بر مدینه وارد شوند و ای تو ای رسول خدا و همراهان تو را بکشند. از این خبر، دیدگان پیامبر صلی الله علیه و آله چنان اشک­آلود شد که همه اصحابش را به گریه واداشت. سپس فرمود:

«ای مردم! آیا گفته این بادیه­نشین را شنیدید؟». گفتند: ای رسول خدا! همگی شنیدیم. فرمود: «پس کدام یک از شما به سوی این قوم خارج می­شود، قبل از آنکه در دیار و در حریممان، ما را پایمال سازند؟ باشد که خدا پیروزی را نصیب وی سازد و من از جانب خدا بهشت را برای او ضمانت کنم؟» - گفت: - پس به خدا سوگند یک نفر هم نگفت: ای رسول خدا! من. گفت: در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاده بود و می­فرمود: ای گروه یارانم! آیا سخن بادیه نشین را شنیدید؟ گفتند: همه ما شنیدیم ای رسول خدا. پیامبر فرمود: پس کدام یک از شما پیش از آنکه آنان ما را در شهرها و حریممان لگدمال کنند، به سوی آنان رود، شاید خداوند فتحی بر دستان او بدهد و من ضامنم که خداوند به او دوازده قصر در بهشت بدهد.

راوی می­گوید: به خدا سوگند، هیچ کس اعلام آمادگی نکرد که یا رسول الله، من آماده­ام. راوی می­گوید: همین طور که پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاده بود، ناگهان امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام آمد. وقتی نگاهش بر پیامبر افتاد که ایستاده بود و اشک­هایش همانند مرواریدهایی که رشته آن گسسته شود، بر گونه­هایش جاری بود، نتوانست خویشتن­داری کند و خود را از شترش بر زمین انداخت. سپس با عجله به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله دوید و با ردایش اشک­ها را از چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله پاک کرد. در حالی که می­گفت: چه چیزی تو را به گریه واداشته است؟ پروردگار دیدگانت را گریان نسازد، ای حبیب خدا! آیا درباره اُمّتت چیزی از آسمان نازل شده است؟ فرمود: «ای علی! در میان آنان جز خیر و نیکی فرو نیامده است. ولی این بادیه­نشین برایم از مردان خثعم گفت که آن­ها سپاهیانشان را آماده ساخته­اند و پرچم­ها بر فرازشان به اهتراز درآمده است. سخنم را تکذیب

ص: 85

قَوْلِی وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ لَا یَعْرِفُونَ رَبِّی یَقْدُمُهُمُ الْحَارِثُ بْنُ مَکِیدَةَ الْخَثْعَمِیُّ فِی خَمْسِمِائَةٍ مِنْ رِجَالِ خَثْعَمَ یَتَأَلَّوْنَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَا یَرْجِعُونَ حَتَّی یَرِدُوا الْمَدِینَةَ فَیَقْتُلُونِی وَ مَنْ مَعِی وَ إِنِّی قُلْتُ لِأَصْحَابِی مَنْ مِنْکُمْ یَخْرُجُ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَطَئُونَا فِی دِیَارِنَا وَ حَرِیمِنَا لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَفْتَحَ عَلَی یَدَیْهِ وَ أَضْمَنُ لَهُ عَلَی اللَّهِ اثْنَیْ عَشَرَ قَصْراً فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْ لِی هَذِهِ الْقُصُورَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ بِنَاءُ هَذِهِ الْقُصُورِ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ مِلَاطُهَا الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ وَ الْعَنْبَرُ حَصْبَاؤُهَا (1) الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ تُرَابُهَا الزَّعْفَرَانُ کُثُبُهَا (2) الْکَافُورُ فِی صَحْنِ کُلِّ قَصْرٍ مِنْ هَذِهِ الْقُصُورِ أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ نَهَرٌ مِنْ عَسَلٍ وَ نَهَرٌ مِنْ خَمْرٍ وَ نَهَرٌ مِنْ لَبَنٍ وَ نَهَرٌ مِنْ مَاءٍ مَحْفُوفٍ بِالْأَشْجَارِ وَ الْمَرْجَانِ عَلَی حَافَتَیْ کُلِّ نَهَرٍ مِنْ هَذِهِ الْأَنْهَارِ خَیْمَةٌ (3) مِنْ دُرَّةٍ بیْضَاءَ لَا قَطْعَ فِیهَا وَ لَا فَصْلَ قَالَ لَهَا کُونِی فَکَانَتْ یُرَی بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا وَ ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا فِی کُلِّ خَیْمَةٍ سَرِیرٌ مُفَصَّصٌ (4) بِالْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ قَوَائِمُهَا مِنَ الزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ حَوْرَاءُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ عَلَی کُلِّ حَوْرَاءَ سَبْعُونَ حُلَّةً خَضْرَاءَ وَ سَبْعُونَ حُلَّةً صَفْرَاءَ وَ یُرَی مُخُّ سَاقِهَا خَلْفَ عَظْمِهَا (5) وَ جِلْدِهَا وَ حُلِیِّهَا وَ حُلَلِهَا کَمَا تُرَی الْخَمْرَةُ الصَّافِیَةُ فِی الزُّجَاجَةِ الْبَیْضَاءِ مُکَلَّلَةً بِالْجَوَاهِرِ لِکُلِّ حَوْرَاءَ سَبْعُونَ ذُؤَابَةً کُلُّ ذُؤَابَةٍ بِیَدِ وَصِیفٍ (6) وَ بِیَدِ کُلِّ وَصِیفٍ مِجْمَرٌ یُبَخِّرُ تِلْکَ الذُّؤَابَةَ (7) یَفُوحُ مِنْ ذَلِکَ الْمِجْمَرِ بُخَارٌ لَا یَفُوحُ بِنَارٍ وَ لَکِنْ بِقُدْرَةِ الْجَبَّارِ قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِدَاکَ أُمِّی وَ أَبِی (8) یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا لَهُمْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ هَذَا لَکَ وَ أَنْتَ لَهُ انْجُدْ إِلَی الْقَوْمِ فَجَهَّزَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی

ص: 86


1- فی المصدر: حصاؤها.
2- فی المصدر: کثیبها.
3- فی المصدر: و خلق فیها خیمة.
4- مفضض خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- فی المصدر: خلف عظامها.
6- الذؤابة: الناصیة. و هی شعر فی مقدم الرأس. و الوصیف: الغلام دون المراهق.
7- فی المصدر: تبخر تلک الذؤابة.
8- فی المصدر و فی غیر نسخة المصنّف: فداک ابی و امی.

و ادعا می­کنند که پروردگارم را نمی­شناسند. در پیشاپیش آن­ها حارث بن مکیده خثعمی با 500 تن از مردان خثعم قرار دارد و به لات و عزی سوگند خورده اند که بازنمی­گردند مگر آنکه وارد مدینه شوند و من و همراهان مرا بکشند. و من به اصحابم گفتم: کدام یک از شما به سوی این قوم خارج می­شود، پیش از آنکه ما را در دیار و حریممان پایمال سازند، باشد که خدا فتح و پیروزی را نصیب او سازد و من از جانب خدا 12 قصر را در بهشت، برایش ضمانت کنم؟» امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدای تو باد! این قصرها را برای من توصیف کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! بنای این قصرها خشتی از طلا و خشتی از نقره است، ملاط آن از مشک تیزبوی و عنبر است و سنگریزه­های آن از مروارید و یاقوت، و خاکش از زعفران و تپه­های آن از کافور است. در صحن هر قصری از این قصرها چهار رود جاری است: رودی از عسل، رودی از شراب، روی از شیر، و رودی از آب که با درخت و مرجان اطراف آن­ها پوشیده شده است. بر کناره هر رودی از این رودها خیمه­ای از مروارید سفید است که هیچ جدایی و انفصالی در آن نیست. (خداوند) به آن فرمود: پدید آی و (آن خیمه) پدید آمد. باطن آن از ظاهرش دیده می شود. در هر خیمه تختی با روکش یاقوت سرخ وجود دارد که پایه­های آن از زبرجد سبز است و بر هر تخت یک حوری سپید از حورالعین نشسته است و بر هر حوری هفتاد حلّه (جامه) سبز و هفتاد حلّه زرد رنگ وجود دارد و مغز استخوان ساق آن حوری به مانند شراب صاف که در شیشه سفید دیده می­شود، از پشت استخوان و پوست و زیورآلات و لباس­هایش دیده می شود. بر سر آن حوری تاجی از جواهر قرار دارد و هر حوری را هفتاد موی پیشانی است که هر یک در دست پسربچه­ای است و در دست هر پسربچه­ای عودسوزی قرار دارد که آن موی رسته بر پیشانی را خوشبو می­سازد و از آن عودسوز، بخاری خوشبو بر می­خیزد که از آتش بلند نمی گردد، بلکه با قدرت خداوند جبار این کار صورت می­گیرد.» گفت: پس امیرالمومنین علی بن ابی طالب گفت: ای رسول خدا! پدر و مادرم فدای تو باد! من به سوی آن­ها می­روم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! این از آن توست و تو برای آن. با شجاعت به نبرد این قوم رو.» رسول خدا صلی الله علیه و آله او را در میان

ص: 86

خَمْسِینَ وَ مِائَةِ رَجُلٍ (1) مِنَ الْأَنْصَارِ وَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَامَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ قَالَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ تُجَهِّزُ ابْنَ عَمِّی فِی خَمْسِینَ وَ مِائَةِ رَجُلٍ مِنَ الْعَرَبِ إِلَی خَمْسِمِائَةِ رَجُلٍ (2) وَ فِیهِمُ الْحَارِثُ بْنُ مَکِیدَةَ یُعَدُّ بِخَمْسِمِائَةِ فَارِسٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمِطْ عَنِّی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَوْ کَانُوا عَلَی عَدَدِ الثَّرَی وَ عَلِیٌّ وَحْدَهُ لَأَعْطَی اللَّهُ عَلَیْهِمُ النَّصْرَ (3) حَتَّی یَأْتِیَنَا بِسَبْیِهِمْ أَجْمَعِینَ فَجَهَّزَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ اذْهَبْ یَا حَبِیبِی حِفْظُ اللَّهِ مِنْ تَحْتِکَ وَ مِنْ فَوْقِکَ وَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ اللَّهُ خَلِیفَتِی عَلَیْکَ فَسَارَ عَلِیٌّ علیه السلام بِمَنْ مَعَهُ حَتَّی نَزَلُوا بِوَادٍ خَلْفَ الْمَدِینَةِ بِثَلَاثَةِ أَمْیَالٍ یُقَالُ لَهُ وَادِی ذِی خُشُبٍ قَالَ فَوَرَدُوا (4) الْوَادِیَ لَیْلًا فَضَلُّوا الطَّرِیقَ قَالَ فَرَفَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا هَادِیَ کُلِّ ضَالٍّ وَ یَا مُفَرِّجَ کُلِّ مَغْمُومٍ لَا تُقَوِّ عَلَیْنَا ظَالِماً وَ لَا تُظْفِرْ بِنَا عَدُوَّنَا وَ اعهدنا (5)(اهْدِنَا) إِلَی سَبِیلِ الرَّشَادِ قَالَ فَإِذَا الْخَیْلُ یُقْدَحُ بِحَوَافِرِهَا مِنَ الْحِجَارَةِ النَّارُ حَتَّی عَرَفُوا الطَّرِیقَ فَسَلَکُوهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً یَعْنِی الْخَیْلَ فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً قَالَ قَدَحَتِ الْخَیْلُ بِحَوَافِرِهَا مِنَ الْحِجَارَةِ النَّارَ فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً قَالَ صَبَّحَهُمْ عَلِیٌّ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ کَانَ لَا یَسْبِقُهُ (6) أَحَدٌ إِلَی الْأَذَانِ فَلَمَّا سَمِعَ الْمُشْرِکُونَ الْأَذَانَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ رَاعِی فِی رُءُوسِ هَذِهِ الْجِبَالِ یَذْکُرُ اللَّهَ فَلَمَّا أَنْ قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ الرَّاعِی مِنْ أَصْحَابِ السَّاحِرِ الْکَذَّابِ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَا یُقَاتِلُ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ تَنْزِلَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ قَالَ فَلَمَّا أَنْ دَخَلَ النَّهَارُ الْتَفَتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی صَاحِبِ رَایَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ ارْفَعْهَا فَلَمَّا أَنْ رَفَعَهَا وَ رَآهَا الْمُشْرِکُونَ عَرَفُوهَا وَ قَالَ

ص: 87


1- فی المصدر: فی خمس مائة رجل.
2- فی المصدر: فی خمس مائة رجل الی خمس مائة من العرب.
3- فی المصدر: لاعطی اللّه علیا علیهم النصر.
4- فی المصدر: فورد.
5- عدوا خ ل.
6- لم یسبقه خ ل.

صد و پنجاه مرد از مهاجرین و انصار تجهیز ساخت. ولی ابن عباس - رضی الله عنه - برخاست و گفت: ای رسول خدا، پدر و مادرم فدای تو باد! آیا پسرعمویم را با صد و پنجاه مرد از عرب مجهز می­سازی تا به سوی پانصد مرد که حارث بن مکیده هم در میان آن هاست و خود برابر با پانصد سوار جنگاور است، گسیلشان داری؟ پیامبر صَلی الله علیهِ و آله فرمود: «ای ابن عباس! از من کناره گیر. سوگند به کسی که مرا به حق مبعوث داشته است، اگر شمار آن ها به عدد خاک­ها و علی تنها باشد، به یقین خداوند او را بر آن­ها پیروز می­سازد، تا آنکه همه اسیرانشان را نزد ما آورد.» پیامبر صلی الله علیه و آله ساز و برگش را آماده ساخت و ­فرمود: «ای حبیب من برو که خدا از زیر و بالا و راست و چپ تو را حفظ نماید. خداوند جانشین من بر توست - در غیاب خود، تو را به خدا می­سپارم.-». علی علیه السلام با همراهانش حرکت کرد تا آنکه در وادی که در سه میلی پشت مدینه قرار داشت و به آن وادی ذی خشب گفته می­شد، فرود آمدند. پس به هنگام شب وارد وادی (دره) شدند و در نتیجه راه را گم کردند. در این هنگامه امیر المومنین، علی بن ابی طالب علیه السلام سرش را به آسمان بلند کرد، درحالی که می­فرمود: ای هدایتگر هر گمگشته­ای، و ای برطرف­ کننده­ اندوه هر دردمند محزونی. هیچ ظالمی را بر ما توانا مساز و دشمن ما را بر ما چیره مگردان و ما را به راه درست هدایت فرما. گفت: به ناگاه اسب­ها چنان با سم­هایشان از سنگ­ها آتش برافروختند که آن­ها راه را یافتند و آن را پیمودند. و خدا بر پیامبرش محمد، این آیه را نازل فرمود: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًاً»، یعنی اسب­ها. «فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا»: اسب­ها با سم­هایشان از سنگ­ها آتش برافروختند. «فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا » گفت: علی علیه السلام با طلوع فجر بر آنان یورش برد و کسی از او در اذان پیشی نمی­گرفت. چون مشرکان صدای اذان را شنیدند، به یکدیگر گفتند: لابد چوپانی است که در بالای این کوه ها خدا را یاد می­کند. ولی هنگامی که گفت: «أشهد أن محمداً رسول الله»، به یکدیگر گفتند: باید این چوپان از اصحاب آن جادوگر دروغ پیشه باشد. و امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام تا خورشید طلوع نمی­کرد و ملائکه روز نازل نمی­شدند، به جنگ نمی­پرداخت. پس چون وارد روز شد، امیرالمومنین علیه السلام رو به حامل پرچم پیامبر صلی الله علیه و آله کرد و به او فرمود: آن را بالا ببر. چون مرد پرچمدار آن را بالا برد و مشرکان پرچم را دیدند، آن را شناختند و به یکدیگر گفتند:

ص: 87

بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَذَا عَدُوُّکُمُ الَّذِی جِئْتُمْ تَطْلُبُونَهُ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ أَصْحَابُهُ قَالَ فَخَرَجَ غُلَامٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ مِنْ أَشَدِّهِمْ بَأْساً وَ أَکْفَرِهِمْ کُفْراً (1) فَنَادَی أَصْحَابَ النَّبِیِّ یَا أَصْحَابَ السَّاحِرِ الْکَذَّابِ أَیُّکُمْ مُحَمَّدٌ فَلْیَبْرُزْ إِلَیَّ فَخَرَجَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ یَقُولُ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ أَنْتَ السَّاحِرُ الْکَذَّابُ مُحَمَّدٌ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ الْحَقِّ قَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ قَالَ لَکَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةُ مِنْ مُحَمَّدٍ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ نَعَمْ قَالَ فَأَنْتَ وَ مُحَمَّدٌ شَرَعٌ وَاحِدٌ مَا کُنْتُ أُبَالِی لَقِیتُکَ أَوْ لَقِیتُ مُحَمَّداً ثُمَّ شَدَّ عَلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ یَقُولُ

لَاقَیْتَ (لَیْثاً) یَا عَلِیُّ ضَیْغَماً ***قرم (قَرْماً) کریم (کَرِیماً)فِی الْوَغَی (2) (مُشَرِّماً)

لَیْثٌ شَدِیدٌ مِنْ رِجَالِ خَثْعَمَا (3)*** یَنْصُرُ دِیناً مُعْلَماً وَ مُحْکَماً

فَأَجَابَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ یَقُولُ:

لَاقَیْتَ قِرْناً حَدَثاً وَ ضَیْغَماً (4)*** لَیْثاً شَدِیداً فِی الْوَغَی غَشَمْشَماً

أَنَا عَلِیٌّ سَأُبِیرُ (5) خَثْعَمَا*** بِکُلِّ خَطِّیٍّ یُرِی النَّقْعَ دَماً

وَ کُلِّ صَارِمٍ یُثْبِتُ الضَّرْبَ فَیَنْعَمَا (6) (وَ کُلِّ صَارِمٍ ضَرُوبٍ قِمَماً)

ثُمَّ حَمَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَی صَاحِبِهِ فَاخْتَلَفَ بَیْنَهُمَا ضَرْبَتَانِ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ علیهما السلام ضَرْبَةً فَقَتَلَهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی النَّارِ ثُمَّ نَادَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ فَبَرَزَ أَخٌ لِلْمَقْتُولِ وَ حَمَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَی صَاحِبِهِ فَضَرَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ضَرْبَةً فَقَتَلَهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی النَّارِ ثُمَّ نَادَی عَلِیٌّ علیه السلام هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ فَبَرَزَ لَهُ الْحَارِثُ بْنُ مَکِیدَةَ وَ کَانَ صَاحِبَ الْجَمْعِ وَ هُوَ یُعَدُّ بِخَمْسِمِائَةِ فَارِسٍ وَ هُوَ

ص: 88


1- فی المصدر. و أکثرهم کفرا.
2- فی المصدر: لا قیت لیثا یا علی ضیغما***لیثا کریما فی الوغا معلما
3- فی المصدر : لیثا شدیدا.
4- فی المصدر: لاقیت قرما هاشمیا ضیغما.
5- فی المصدر: سأبید.
6- فیغنما خ ل. أقول: فی المصدر: و کل صارم ضروب قمما.

این (همان) دشمن شماست که در طلب او آمده­اید! این­ها محمد و اصحاب اویند. پس جوانی از مشرکان که از قدرتمندترین و کافرترین آن­ها بود، خارج شد و اصحاب پیامبر را ندا داد: ای اصحاب جادوگر دروغگو! محمد کدامین شماست؟ تا به سوی من بیاید. و امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام به سوی او خارج شد و ­فرمود: مادرت به عزایت بنشیند. جادوگر و دروغگو، تو هستی. محمد با حق از جانب حق آمد. به او گفت: تو کیستی؟ فرمود: من علی بن ابی طالب برادر رسول خدا و پسرعموی او و شوهر دخترش هستم. گفت: آیا تو چنین مقام و منزلتی در نزد محمد داری؟ علی علیه السلام به او فرمود: آری. گفت: پس تو و محمد یکی هستید، اهمیتی نمی­دهم که آیا با تو رودرو شده­ام یا با محمد؛ و بر علی هجوم آورد در حالی که می­گفت:

- ای علی، با شیری روبرو شده­ای، برزگ­مردی بخشنده در جنگ.

- شیری قدرتمند از مردان خثعم که یاریگر دین نشان­دار (شناخته شده) و محکم و ثابت است.

علی بن ابی طالب علیه السلام نیز به او پاسخ داد و ­فرمود:

- با هماوردی جوان و شیری قدرتمند روبرو شده­ای که در نبرد بی­باک و دلاور است.

- من علی هستم که به زودی قبیله خثعم را، با نیزه­های خطی که در گرد و غبار خون را نمایان می­سازد، و با هر شمشیر برانی که ضربه وارد می­سازد و آن­ها را بهره­مند می سازد، هلاکشان می­سازم.

سپس هر یک از آن دو بر رقیب خود هجوم برد و دو ضربه میان آن­ها رد و بدل شد. علی علیه السلام بر او ضربه­ای وارد ساخت و او را کشت و خداوند روح او را در آتش فرو برد. سپس امیرالمومنین علی السّلام ندا داد: آیا مبارز و هماوردی است؟ با ندای او برادر مقتول به رویارویی­اش برخاست و هر یک از آن­ها بر حریف خود هجوم برد. امیر المومنین علی السّلام بر او نیز ضربه­ای وارد ساخت و خداوند روح او را روانه آتش جهنم ساخت. سپس علی علیه السلام بار دیگر ندا در داد: آیا مبارز و هماوردی هست؟ این بار حارث بن مکیده که فرمانده آن سپاه بود و با پانصد سوار جنگاور برابر شمرده می­شد، به رویارویی او شتافت. و او

ص: 88

الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ قَالَ کَفَوْرٌ وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ لَشَهِیدٌ قَالَ شَهِیدٌ عَلَیْهِ بِالْکُفْرِ وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَعْنِی بِاتِّبَاعِهِ مُحَمَّداً فَلَمَّا بَرَزَ (1) الْحَارِثُ حَمَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَی صَاحِبِهِ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ ضَرْبَةً فَقَتَلَهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی النَّارِ ثُمَّ نَادَی عَلِیٌّ علیه السلام هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ فَبَرَزَ إِلَیْهِ ابْنُ عَمِّهِ یُقَالُ لَهُ عَمْرُو بْنُ الْفَتَّاکِ (2) وَ هُوَ یَقُولُ:

أَنَا عَمْرٌو وَ أَبِی الْفَتَّاکُ (3)*** وَ بِیَدِی نَصْلُ سَیْفٍ (بِیَدِی) هَتَّاکٌ

أَقْطَعُ بِهِ الرُّءُوسَ لِمَنْ أَرَی کَذَاکَ

فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:

هاکها (فَهَاکَهَا) مُتْرَعَةً دِهَاقَا*** کَأْسٌ دِهَاقٌ مُزِجَتْ زُعَاقَا

أَبِی امْرُؤٌ إِذَا مَا لَاقَا*** أَقُدُّ الهام (هَاماً) وَ أَجُدُّ سَاقَا (4)

ثُمَّ حَمَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَی صَاحِبِهِ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ علیه السلام ضَرْبَةً فَقَتَلَهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی النَّارِ ثُمَّ نَادَی عَلِیٌّ علیه السلام هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ فَلَمْ یَبْرُزْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَشَدَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْهِمْ حَتَّی تَوَسَّطَ جَمْعَهُمْ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً

ص: 89


1- فی المصدر: قال: فبرز الحارث و هو یحرص علی اللّه و علی و رسوله و یقول: ان لنصر اللات عندی حقا***بکل صارم یریکم صعقا وکل خطی یزیل الحلقا فاجابه علیه السلام: أذودکم بالله عن محمد***بکل سیف قاطع مهند أرجو بذاک فوز قدحی فی غد. ثم حمل.
2- فی المصدر: عمرو بن أبی الفتاک.
3- فی المصدر: إنی عمرو أبی الفتاک***وفی یدی مخذم بتاک أطلب حقی إن آتی العراک أقول: : المخذم : السیف القاطع. والبتاک : مبالغة الباتک : القاطع. السیف.
4- فی المصدر: دونکها مترعة دهاقا***کاسا سلافا مزجت زعاقا انی أنا المرء الذی إن لاقی***یقد هاما ویجذ ساقا أقول: : ذکر فی الدیوان : ٨٧ البیت الاول وفیه کذلک : خطاب لموسی بن حازم العکی : دونکها مترعة دهاقا***کاساز عافا مزجت زعاقا

کسی بود که خدا در مورد او این آیه را نازل کرد. «إِنَّ الْانسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ» یعنی بسیار ناسپاس است. «وَإِنَّهُ عَلَی ذَلِکَ لَشَهِیدٌ». به کفر او شاهد و گواه است. «وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ» - گفت: - مقصود امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام است. یعنی با پیروی و تبعیت از محمد، این اشتیاق خود به خیر و نیکی را نمایان ساخت. هنگامی که حارث در برابر او قرار گرفت، هر یک از آن دو بر حریف خود یورش برد. علی بر او ضربه­ای وارد ساخت و او را کشت. و خداوند روح او را در آتش جهنم فرو برد. سپس علی علیه السلام ندا در داد: آیا مبارز و هماوردی وجود دارد؟ این بار پسرعموی او که عمرو بن فتاک نامیده می­شد به مقابله­اش برخاست در حالی که می گفت:

- من عمرو هستم و پدرم فتاک بود و در دستم تیغه شمشیری برنده دارم.

- که با آن چنین، سر کسانی را که به مقابله ام برمی خیزند، قطع می کنم. امیرالمومنین علیه السّلام نیز در پاسخ به او ­فرمود:

- این جام مرگ را بگیر در حالی که پر و لبریز است. - جام لبریزی که با آبی تلخ (تلخی و ناگواری) درآمیخته است.

- پدرم مردی بود که در هنگام رویارویی در نبرد سرها را می­درید و ساق­ها را قطع می­ساخت.

سپس هر یک از آن دو بر حریف خود هجوم برد و علی علیه السّلام بر او ضربه­ای وارد ساخت و او را کشت و خداوند روح او را در آتش جهنم فرو برد. سپس علی علیه السّلام ندا داد: آیا مبارز و هماوردی است؟ ولی هیچ کس به مقابله­اش برنخاست. و امیرالمومنین علیه السّلام خود بر آنان هجوم برد تا آنکه در میانه آن­ها قرار گرفت که (مصداق) این سخن خدا است: «فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا»

ص: 89

فَقَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مُقَاتِلِیهِمْ وَ سَبَی ذَرَارِیَّهُمْ وَ أَخَذَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَقْبَلَ بِسَبْیِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ وَ جَمِیعَ أَصْحَابِهِ حَتَّی اسْتَقْبَلَ علی (عَلِیّاً) علیه السلام (1) عَلَی ثَلَاثَةِ أَمْیَالٍ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ أَقْبَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ الْغُبَارَ عَنْ وَجْهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِرِدَائِهِ وَ یُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ یَبْکِی وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ یَا عَلِیُّ الَّذِی شَدَّ بِکَ أَزْرِی وَ قَوَّی بِکَ ظَهْرِی یَا عَلِیُّ إِنَّنِی سَأَلْتُ اللَّهَ فِیکَ کَمَا سَأَلَ أَخِی مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ أَنْ یُشْرِکَ هَارُونَ فِی أَمْرِهِ وَ قَدْ سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یَشُدَّ بِکَ أَزْرِی ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ هُوَ یَقُولُ مَعَاشِرَ أَصْحَابِی لَا تَلُومُونِی فِی حُبِّ (2) عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّمَا حُبِّی عَلِیّاً مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَمَرَنِی أَنْ أُحِبَّ عَلِیّاً وَ أُدْنِیهِ یَا عَلِیُّ مَنْ أَحَبَّکَ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَحَبَّنِی فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّ اللَّهَ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ حَقِیقٌ (3) عَلَی اللَّهِ أَنْ یُسْکِنَ مُحِبِّیهِ الْجَنَّةَ یَا عَلِیُّ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَنِی فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَ اللَّهَ أَبْغَضَهُ وَ لَعَنَهُ وَ حَقِیقٌ (4) عَلَی اللَّهِ أَنْ یَقِفَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَوْقِفَ الْبَغْضَاءِ وَ لَا یَقْبَلَ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا (5).

بیان

خفقت الرایة تخفق بالضم و الکسر اضطربت و آلی و تألی أی حلف و الجمان بالضم جمع الجمانة و هی حبة تعمل من الفضة کالدرة و الملاط بالکسر الطین الذی یجعل بین سافتی البناء و قال الفیروزآبادی أنجد عرق و أعان و ارتفع و الدعوة أجابها و النجدة القتال و الشجاعة و الشدة و الضیغم الأسد و القرم بالفتح الفحل و السید و الغشمشم من یرکب رأسه فلا یثنیه عن مراده شی ء.

أقول: إنما أوردت تلک الغزوة فی هذا الموضع تبعا للمؤرخین و قد مر أن المفید رحمه الله ذکرها فی موضعین غیر هذا و الله أعلم.

ص: 90


1- فی المصدر: حتی استقبل علیّا علیه السلام.
2- فی المصدر: فی حبی.
3- فی المصدر: و کان حقیقا.
4- فی المصدر: و کان حقیقا.
5- تفسیر فرات: 222- 226 و فیه: و لا یقبل عنه صرف و لا عدل و لاجارة.

و در این پیکار علی علیه السّلام جنگاوران آن­ها را کشت و اولادشان را به اسارت گرفت و اموالشان را تصاحب ساخت و اسیران آن­ها را به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت داد. هنگامی که این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، او با همه اصحابش خارج شد و در سه میلی مدینه از علی علیه السّلام استقبال کرد. پیامبر پیش آمد و با ردایش گرد و غبار را از چهره امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام زدود و میان دیدگان او را بوسید و گریست و­ فرمود: «ای علی! سپاس خدایی را که به واسطه تو پشت مرا نیرومند ساخت و با وجود تو مرا توانا ساخت. ای علی! من در مورد تو از خدا درخواست کردم، همانطور که برادرم موسی بن عمران صلوات الله و سلامه علیه از خداوند درخواست کرد که هارون در کار وی شریک گردد. و از خدا خواسته­ام که بواسطه تو پشت مرا قدرتمند سازد.» سپس رو به اصحاب خویش کرد و فرمود: «ای گروه اصحاب من! مرا به خاطر محبت علی بن ابی طالب سرزنش نکنید که محبت من نسبت به علی، تنها به خاطر فرمان خداست. و خداوند مرا دستور داده است که علی را دوست بدارم و نزدیکش سازم. ای علی! هر که تو را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و هر که مرا دوست بدارد، خدا را دوست داشته است و هر که خدا را دوست بدارد، خداوند او را دوست دارد. و بر خدا شایسته و سزاوار است که دوستدارانش را در بهشت منزل دهد. ای علی! هر که تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر که مرا دشمن بدارد، خدا را دشمن داشته است و هر کس خدا را دشمن بدارد، خدا او را دشمن دارد و لعنش ­سازد. و بر خدا شایسته و سزاوار است که در روز قیامت او را به دشمنی نگاه دارد و از او هیچ مستحب و واجبی را نپذیرد.»(1)

توضیح

«خفقت الرایة، تحفق» با ضمّه و کسره: یعنی پرچم در حرکت و اهتزاز بود. و «آلی» و «تألّی» یعنی: سوگند خورد. «الجمان»: با ضمه، جمع جمانه است و آن دانه­ای است از نقره که شبیه مروارید ساخته می­شود. «الملاط» باکسره: گلی است که میان دو رده بنا (ردیف ساختمان)، قرار داده می­شود. و فیروز آبادی گفت: «أنجد» یعنی: عرق کرد و یاری کرد و بالا رفت. و «الدعوۀ»: به آن پاسخ داد. و «النجدۀ»: نبرد و شجاعت و هجوم بردن. و «الضیغم»: شیر. و «القرم» با فتحه: جنس نر و آقا و بزرگوار. و «الغشمشم»: کسی که بی هیچ تامل و اندیشه­ای در پی هدف خویش است و هیچ چیز او را از خواسته­اش باز نمی­دارد.

مؤلف: تنها به خاطر تبعیت از مورخین، آن جنگ را در این مکان آوردم و قبل از این اشاره شد که شیخ مفید رحمۀ الله آن را در دو موضع دیگر به جز این ذکر کرده است و خدا خود آگاه­تر است.

ص: 90


1- . تفسیر فرات : 226 – 222

باب 26 فتح مکة

الآیات

الأسری: «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً* وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً»(80-81)

القصص: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ»(85)

التنزیل: «وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ* فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ»(28-30)

الفتح: «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً* لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً* وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً* هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً»(1-4)

الممتحنة: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ* إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً وَ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ* لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ* قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ* رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ

ص: 91

باب بیست و ششم : فتح مکه

آیات

- وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً * وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً(1)

{و بگو: «پروردگارا ، مرا [ در هر کاری ] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز ، و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده.»، و بگو: «حق آمد و باطل نابود شد. آری ، باطل همواره نابودشدنی است.»}

- إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدی وَ مَنْ هُوَ فی ضَلالٍ مُبینٍ(2)

{در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه باز می گرداند. بگو: «پروردگارم بهتر می داند چه کس هدایت آورده و چه کس در گمراهی آشکاری است؟»}

- وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذینَ کَفَرُوا إیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ * فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ(3)

{و می پرسند: «اگر راست می گویید، این پیروزی [ شما ] چه وقت است؟»، بگو: «روز پیروزی ، ایمان کسانی که کافر شده اند سود نمی بخشد و آنان مهلت نمی یابند.» پس، از ایشان روی برتاب و منتظر باش که آن ها نیز در انتظارند.}

- إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبیناً* لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقیماً * وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزیزاً * هُوَ الَّذی أَنْزَلَ السَّکینَةَ فی قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ لِیَزْدادُوا إیماناً مَعَ إیمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلیماً حَکیماً(4)

{ما تو را پیروزی بخشیدیم [چه] پیروزی درخشانی!، تا خداوند از گناه گذشته و آینده تو درگذرد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهی راست هدایت کند. و تو را به نصرتی ارجمند یاری نماید. اوست آن کس که در دل های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند. و سپاهیان آسمان ها و زمین از آنِ خداست، و خدا همواره دانای سنجیده کار است.

- یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فی سَبیلی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتی تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ * إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً وَ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ * لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ * قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلاَّ قَوْلَ إِبْراهیمَ لِأَبیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ * رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ

ص: 91


1- . اسرا / 80-81[1]
2- . القصص/85[2]
3- . التنزیل/ 30 - 28
4- . الفتح/ 4 – 1[1]

لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِیهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ* عَسَی اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللَّهُ قَدِیرٌ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ* إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»(1-9)

(إلی قوله تعالی): «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(12)

النصر: «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ* وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً* فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً»(1-3)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: فی قوله تعالی رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ قیل معناه أدخلنی المدینة و أخرجنی منها إلی مکة للفتح

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِهِ (1) قَالَ وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ وَ حَوْلَ الْبَیْتِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ صَنَماً فَجَعَلَ یَطْعَنُهَا وَ یَقُولُ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً- أورده البخاری فی الصحیح.

و قال الکلبی فجعل ینکب (2) لوجهه إذا قال ذلک و أهل مکة یقولون ما رأینا رجلا أسحر من محمد. (3) قوله تعالی لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ روی عن ابن عباس و غیره أنه وعد بفتح مکة و عوده صلی الله علیه و آله إلیها.

قوله تعالی قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ قال البیضاوی هو یوم القیامة فإنه یوم نصر المسلمین علی الکفرة و الفصل بینهم و قیل یوم بدر أو یوم فتح مکة و المراد بالذین کفروا المقتولون منهم فیه فإنه لا ینفعهم إیمانهم حال القتل و لا

ص: 92


1- ذکر الطبرسیّ معان اخری ترکها المصنّف اختصارا.
2- فی المصدر: فجعل الصنم: ینکب.
3- مجمع البیان 6: 435.

لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ * لَقَدْ کانَ لَکُمْ فیهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ * عَسَی اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللَّهُ قَدیرٌ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ * لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ * إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آن ها اظهار دوستی کنید، و حال آنکه قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکّه] بیرون می کنند که [چرا] به خدا، پروردگارتان ایمان آورده اید، اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده اید. [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می کنید در حالی که من به آنچه پنهان داشتید و آنچه آشکار نمودید داناترم. و هر کس از شما چنین کند، قطعاً از راه درست منحرف گردیده است. اگر بر شما دست یابند، دشمن شما باشند و بر شما به بدی دست و زبان بگشایند و آرزو دارند که کافر شوید. روز قیامت نه خویشان شما و نه فرزندانتان هرگز به شما سود نمی رسانند. [خدا] میانتان فیصله می دهد، و خدا به آنچه انجام می دهید بیناست. قطعاً برای شما در [پیروی از] ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست: آن گاه که به قوم خود گفتند: «ما از شما و از آنچه به جای خدا می پرستید بیزاریم. به شما کفر می ورزیم و میان ما و شما دشمنی و کینه همیشگی پدیدار شده تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید.» جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا] پدر [ی] خود [گفت:] «حتماً برای تو آمرزش خواهم خواست، با آنکه در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم.» «ای پروردگار ما! بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست. پروردگارا، ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] برای کسانی که کفر ورزیده اند مگردان ، و بر ما ببخشای که تو خود توانای سنجیده کاری.» قطعاً برای شما در [پیروی از] آنان سرمشقی نیکوست [یعنی] برای کسی که به خدا و روز بازپسین امید می بندد. و هر کس روی برتابد [بداند که] خدا همان بی نیاز ستوده [صفات] است. [امّا] خدا شما را از کسانی که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده اند، باز نمی دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید، زیرا خدا دادگران را دوست می دارد. فقط خدا شما را از دوستی با کسانی باز می دارد که در [کار] دین با شما جنگ کرده و شما را از خانه هایتان بیرون رانده و در بیرون راندنتان با یکدیگر همپشتی کرده اند. و هر کس آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمگرانند.}

- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرینَهُ بَیْنَ أَیْدیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصینَکَ فی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ(2)

{ای پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند، و دزدی نکنند، و زنا نکنند، و فرزندان خود را نکشند، و بچه های حرامزاده ای را که پس انداخته اند با بُهتان [و حیله] به شوهر نبندند، و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است.}

- إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فی دینِ اللَّهِ أَفْواجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً(3)

{چون یاریِ خدا و پیروزی فرا رَسَد، و ببینی که مردم دسته دسته در دین خدا درآیند، پس به ستایش پروردگارت نیایشگر باش و از او آمرزش خواه، که وی همواره توبه پذیر است.}

تفسیر

طبرسی رحمه اللّه علیه در مورد سخن حق تعالی که فرمود: «وَقُل رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ»: گفت: چنین گفته شده است که مقصود آن است که مرا داخل مدینه گردان و از آن به سوی مکه برای فتح و پیروزی خارج ساز، که این قول از ابن عباس و دیگران نقل شده است. و از ابن مسعود روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی وارد مکه گردید که اطراف کعبه 360 بت قرار داشت و بعد از ورود شروع به ضربه زدن به آن­ها کرد و فرمود: «جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا،» {حق آمد و باطل نابود شد.(آری) باطل همواره نابود شدنی است.} این را بخاری در صحیح آورده است. و کلبی گفت: هنگامی که آن را گفت، (بت) به روی خویش بر زمین افتاد و اهل مکه گفتند: مردی جادوپیشه­تر از محمد ندیده­ایم.(4)

در مورد سخن حق تعالی: «لَرَادُّکَ إِلَی مَعَادٍ» از ابن عباس و دیگران روایت شده است: که خداوند با این سخن وعده فتح مکه و بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله را به آن داد.

درباره سخن خداوند در آیه: «قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ» بیضاوی گفته است: مقصود از آن (یَوْمَ الْفَتْحِ) روز قیامت است که روز پیروزی مسلمانان بر کفار و جدایی میان آن­ها است. و گفته شده است: که مقصود روز جنگ بدر است یا روز فتح مکه. و مقصود از: «الَّذِینَ کَفَرُوا» کشته شدگان آنان در آن روز است که ایمان آوردن آن­ها در لحظه کشته شدن، هیچ سودی برایشان ندارد

ص: 92


1- . الممتحنة/ 9 – 1[1]
2- . الممتحنة/ 12[1]
3- . النصر/ 3 – 1[2]
4- . مجمع­البیان6 : 435

یمهلون و انطباقه جوابا عن سؤالهم من حیث المعنی باعتبار ما عرف من غرضهم (1) فإنهم لما أرادوا به الاستعجال تکذیبا و استهزاء أجیبوا بما یمنع الاستعجال فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ و لا تبال بتکذیبهم و قیل هو منسوخ بآیة السیف وَ انْتَظِرْ النصرة علیهم إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ الغلبة علیک. (2) قوله تعالی إِنَّا فَتَحْنا قال الطبرسی رضی الله عنه أی قضینا علیک قضاء ظاهرا أو یسرنا لک یسرا بینا أو أعلمناک علما ظاهرا فیما أنزلنا علیک من القرآن و أخبرناک به من الدین أو أرشدناک إلی الإسلام و فتحنا لک أمر الدین ثم اختلف فی هذا الفتح علی وجوه أحدها أن المراد به فتح مکة وعده الله ذلک عام الحدیبیة عند انصرافه منها (3) و تقدیره قضینا لک بالنصر علی أهلها و عن جابر قال ما کنا نعلم فتح مکة إلا یوم الحدیبیة. و ثانیها أنه صلح الحدیبیة و ثالثها أنه فتح خیبر و رابعها أن الفتح الظفر علی الأعداء کلهم بالحجج و المعجزات الظاهرة و إعلاء کلمة الإسلام. (4)

و قال فی قوله تعالی لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ نزلت فی حاطب بن أبی بلتعة و ذلک أن سارة مولاة أبی عمرو بن صیفی بن هشام أتت رسول الله صلی الله علیه و آله من مکة إلی المدینة بعد بدر بسنتین فقال لها رسول الله صلی الله علیه و آله أ مسلمة جئت قالت لا قال أ مهاجرة جئت قالت لا قال فما جاء بک قالت کنتم الأصل و العشیرة و الموالی و قد ذهبت موالی و احتجت حاجة شدیدة فقدمت علیکم لتعطونی و تکسونی و تحملونی قال فأین أنت من شبان (5) مکة و کانت مغنیة نائحة قالت ما طلب منی بعد وقعة بدر فحث رسول الله صلی الله علیه و آله علیها بنی عبد المطلب فکسوها و حملوها و أعطوها نفقة و کان رسول الله صلی الله علیه و آله یتجهز (6) لفتح مکة

ص: 93


1- فی المصدر: من اغراضهم.
2- أنوار التنزیل 2: 263.
3- فی المصدر: و عدها اللّه ذلک عام الحدیبیة عند انکفائه منها.
4- مجمع البیان 9: 109 و 110. و اختصره المصنّف. راجع.
5- من شباب خ ل.
6- یتهجر خ ل.

و آنان مهلت داده نمی­شوند. و انطباق این سخن به عنوان پاسخ به سؤال آن­ها از لحاظ معنی و به اعتبار مقصود شناخته شده آنان است. چرا که آنان هنگامی که از روی تکذیب یا تمسخر خواستار تسریع در تحقق این وعده إلهی شدند، پاسخی دریافت کردند که مانع از طلب تسریع در تحقق آن است. «فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ»: و به تکذیب آنان اهمیتی مده. و گفته شده است که این حکم با آیه شمشیر نسخ شده است. «وَانتَظِرْ»: یعنی منتظر یاری و پشتیبانی خدا در پیروزی بر آنان باش. «إِنَّهُم مُّنتَظِرُونَ»: آنان هم منتظر غلبه بر تو هستند.(1)

درباره قول حق تعالی: «إِنَّا فَتَحْنَا»: طبرسی - رضی الله عنه - گفته است: یعنی آنکه بر تو قضا و تقدیر آشکاری را مقدر داشتیم. یا آنکه برای تو راحتی و آسانی روشنی را فراهم ساختیم؛ یا آنکه با آنچه از قرآن بر تو نازل کردیم، تو را دانشی آشکار آموختیم و به واسطه آن تو را از دین آگاه ساختیم؛ یا تو را به اسلام رهنمون گشتیم و در امر دین برای تو فتح و گشایش پدید آوردیم. سپس درباره این فتح به چند صورت نظر داده شده است: یکی از آن­ها این است که مقصود از آن فتح مکه است. که خداوند وعده آن را در سال حدیبیه به هنگام بازگشت پیامبر از آن داد، و تقدیر آن به این صورت است که برای تو حکم پیروزی بر آن­ها را مقدر نمودیم. و از جابر روایت شده است که گفت: تنهادر روز حدیبیه از فتح مکه آگاه شدیم.

قول دوم آن است که مقصود صلح حدیبیه است. و سومین قول، مقصود آن را فتح خیبر می­داند. و قول چهارم می­گوید: که مقصود از فتح، پیروزی بر تمامی دشمنان با دلایل و معجزات آشکار و برافراشتن کلمه اسلام است(2).

و در مورد سخن حق تعالی: «لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاء»: گفت: این آیه درباره حاطب بن ابی بلتعه نازل شد. و جریان آن به این صورت بود که ساره کنیز ابوعمرو بن صیفی بن هشام، دو سال بعد از جنگ بدر، از مکه به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه آمد. پیامبر به او فرمود: «آیا به عنوان مسلمان آمده­ای؟» گفت: نه. فرمود: «آیا به عنوان مهاجر آمده­ای؟». گفت: نه. فرمود: «پس چه چیز تو را (به اینجا) کشانده است؟». او پاسخ داد: شما اصل و خاندان و عشیره و ولی نعمت بودید و ولی نعمتان رفتند و من به شدت نیازمند شدم. به همین جهت نزد شما آمدم تا بر من بخشش کنید و مرا بپوشانید و سوارم سازید. (مرکبی به من بدهید). فرمود: «چرا خواسته ات را از جوانان مکه نطلبیدی؟» و این سخن را از آن رو فرمود که او زنی خواننده و نوحه­سرا بود. گفت: بعد از واقعه بدر از من درخواستی نشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بنی عبدالمطلب را در کمک به او برانگیخت و آنان نیز او را پوشاندند و سوارش ساختند و خرجی­اش را دادند. و این در زمانی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال آماده شدن برای فتح مکه بود.

ص: 93


1- . أنوار التنزیل 2 : 263
2- . مجمع البیان 9: 110-109

فأتاها حاطب بن أبی بلتعة فکتب معها کتابا إلی أهل مکة و أعطاها عشرة دنانیر عن ابن عباس و عشرة دراهم عن مقاتل و کساها بردا علی أن توصل الکتاب إلی أهل مکة و کتب فی الکتاب من حاطب بن أبی بلتعة إلی أهل مکة أن رسول الله یریدکم فخذوا حذرکم.

فخرجت سارة و نزل جبرئیل علیه السلام فأخبر النبی صلی الله علیه و آله بما فعل فبعث (1) رسول الله صلی الله علیه و آله علیا و عمارا و عمر و الزبیر و طلحة و المقداد بن الأسود و أبا مرثد و کانوا کلهم فرسانا و قال لهم انطلقوا حتی تأتوا روضة خاخ فإن بها ظعینة معها کتاب من حاطب إلی المشرکین فخذوه منها فخرجوا حتی أدرکوها فی ذلک المکان الذی ذکره رسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا لها أین الکتاب فحلفت بالله ما معها من کتاب فنحوها و فتشوا متاعها فلم یجدوا معها کتابا فهموا بالرجوع فقال علی علیه السلام و الله ما کذبنا و لا کذبنا و سل سیفه و قال (2) أخرجی الکتاب و إلا و الله لأضربن عنقک فلما رأت الجد أخرجته من ذؤابتها قد خبأتها (3) فی شعرها فرجعوا بالکتاب إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأرسل إلی حاطب فأتاه فقال له هل تعرف الکتاب قال نعم قال فما حملک علی ما صنعت فقال یا رسول الله و الله ما کفرت منذ أسلمت (4) و لا غششتک منذ صحبتک (5) و لا أجبتهم منذ فارقتهم و لکن لم یکن أحد من المهاجرین إلا و له بمکة من یمنع عشیرته و کنت عزیزا (6) فیهم أی غریبا و کان أهلی بین ظهرانیهم (7) فخشیت علی أهلی فأردت أن أتخذ عندهم یدا و قد علمت أن الله ینزل بهم بأسه و أن کتابی لا یغنی عنهم شیئا فصدقه رسول الله صلی الله علیه و آله و عذره فقام عمر بن الخطاب و قال دعنی یا رسول الله أضرب عنق هذا المنافق فقال رسول الله و ما یدریک یا عمر لعل الله اطلع علی أهل

ص: 94


1- فأرسل خ ل.
2- فی المصدر: و قال لها.
3- فی المصدر: قد اخباتها.
4- فی المصدر: مذ اسلمت خ ل.
5- فی المصدر: منذ نصحتک.
6- الصحیح کما فی المصدر: (عریرا) بالراءین.
7- أی فی وسطهم و فی معظمهم.

از دیگر سو حاطب بن ابی بلتعه نیز به نزد او (ساره) آمد و به همراه او نامه­ای برای اهل مکه نوشت و به او ده دینار از جانب ابن عباس و ده درهم از سوی مقاتل داد و به این شرط که نامه را به اهل مکه رساند، جامه­ای بر او پوشاند و در نامه چنین نوشت: از حاطب بن ابی بلتعه به اهل مکه. رسول خدا قصد شما را دارد. پس مراقب باشید.

بعد از آنکه ساره از مدینه خارج شد، جبرئیل نازل گردید و پیامبر را از کرده حاطب بن ابی بلتعه آگاه ساخت. با رسیدن این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله، او علی، عمّار، عمر، زبیر، طلحه، مقداد بن اسود و ابا مرثد را که همه سوار کار و رزم­جو بودند، گسیل داشت و به آنان فرمود: «بروید تا آنکه به روضه خاخ برسید که در آنجا زنی کجاوه­نشین است که نامه­ای از حاطب برای مشرکان به همراه دارد و آن نامه را از او بستانید.» با فرمان رسول خدا، آنان خارج شدند و در مکانی که رسول خدا فرموده بود، به او رسیدند. به او گفتند: نامه کجاست؟ او به خدا سوگند خورد که هیچ نامه­ای به همراه ندارد. ولی آنان او را به کناری راندند و اسباب و لوازم او را جستجو کردند. با این حال نزد او نامه ای نیافتند و آهنگ بازگشت کردند.در این هنگام علی علیه السّلام فرمود: به خدا سوگند که نه دروغ گفته­ایم و نه به ما دروغ گفته شده است، و شمشیرش را کشید و فرمود: نامه را خارج ساز که به خدا سوگند در غیر این صورت، گردنت را با شمشیر می­زنم. چون آن زن جدیت و سرسختی او را مشاهده نمود، آن نامه را از موی پیشانی­اش که نامه را در میان آن پنهان ساخته بود، خارج ساخت. و آنان با آن نامه به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشتند. پیامبر در پی حاطب فرستاد و او به نزد پیامبر آمد. به او فرمود: «آیا این نامه را می­شناسی؟». گفت: بله. فرمود: «چه چیز تو را بر این کار واداشت؟». گفت: ای رسول خدا! به خدا سوگند که از روزی که اسلام آوردم، کافر نگشتم و از زمانی که همراهی­ات کردم، بر ضد تو مکر و حیله به کار نبستم و از زمانی که از آنان جدا شدم، اجابتشان ننمودم. ولی هیچ یک از مهاجرین نبود، مگر آنکه در مکه کسی را داشت که از عشیره و خویشان او حفاظت می­کرد و من در میان آن­ها غریب بودم و خانواده­ام در میان اجتماع آنان قرار داشتند. به همین خاطر بر خانواده­ام بیمناک گشتم و خواستم که در نزد آنان یاوری یابم. و خود می­دانستم که خداوند عذاب خود را بر آنان نازل می­سازد و نامه­ام هیچ سودی به حال آن­ها نخواهد داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله سخن او را پذیرفت و او را معذور دانست. ولی عمر بن خطاب برخاست و گفت: ای رسول خدا! به من اجازه بده تا گردن این منافق را بزنم. رسول خدا خطاب به عمر فرمود: «چه می­دانی ای عمر، چه بسا که خداوند بر اهل

ص: 94

بدر فغفر لهم فقال لهم اعملوا ما شئتم فقد غفرت لکم.

وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِمَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (1) بْنِ أَبِی رَافِعٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ بَعَثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا وَ الْمِقْدَادَ وَ الزُّبَیْرَ وَ قَالَ انْطَلِقُوا حَتَّی تَأْتُوا رَوْضَةَ خَاخٍ فَإِنَّ بِهَا ظَعِینَةً مَعَهَا (2) کِتَابٌ.

و ذکر نحوه. (3) تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ قال البیضاوی أی تقضون إلیهم المودة بالمکاتبة و الباء مزیدة أو إخبار رسول الله صلی الله علیه و آله بسبب المودة وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ حال من فاعل أحد الفعلین (4) یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیَّاکُمْ أی من مکة و هو حال من کفروا أو استئناف لبیانه أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ لأن تؤمنوا به إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ عن أوطانکم جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی علة للخروج و عمدة للتعلیق (5) و جواب الشرط محذوف دل علیه لا تتخذوا تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ بدل من تلقون أو استئناف معناه أی طائل لکم فی إسرار المودة أو الإخبار بسبب المودة وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ أی منکم و قیل أعلم مضارع و الباء مزیدة و ما موصولة أو مصدریة وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ أی یفعل الاتخاذ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ أخطأه إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یظفروا بکم (6) یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً لا ینفعکم (7) إلقاء المودة إلیهم وَ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ بما یسوؤکم کالقتل و الشتم وَ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ و تمنوا ارتدادکم و مجیؤه وحده بلفظ الماضی للإشعار بأنهم ودوا ذلک قبل کل شی ء و أن ودادتهم حاصلة و إن لم یثقفوکم لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ قراباتکم وَ لا أَوْلادُکُمْ الذین توالون المشرکین لأجلهم یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ یفرق بینکم بما عراکم من الهول فیفر بعضکم من بعض وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ فیجازیکم علیه قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ قدوة اسم لما یؤتسی به فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ صفة ثانیة

ص: 95


1- عبید اللّه خ ل.
2- و معها خ ل.
3- مجمع البیان 9: 269 و 270.
4- أی تتخذوا، او تلقون. منه رحمه اللّه.
5- فی المصدر: و عمدة للتعلیق.
6- فی المصدر: ان یظهروا بکم.
7- فی المصدر: و لا ینفعکم.

بدر آگاهی یافت و آنان را بخشید. و به آنان گفت: هر چه می­خواهید انجام دهید که شما را آمرزیده­ام.»

و بخاریِ و مسلم در کتاب­های صحیحشان از عبداللّه بن ابی رافع روایت کرده­اند، که گفت: از علی علیه السّلام شنیدم که می­فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله من و مقداد و زبیر را فرستاد و فرمود: حرکت کنید تا به روضه خاخ برسید که در آنجا زنی کجاوه­نشین است که نامه­ای به همراه اوست... و ادامه داستان را همانند او ذکر کرده است.(1)

«تُلْقُونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ»: بیضاوی گفت: یعنی آنکه با نامه­نگاری آنان را از دوستی خود آگاه می­سازید و «باء» در اینجا مزیده است یا آنکه: آنان را به سبب دوستی از اخبار پیامبر صلی الله علیه و آله آگاه می­سازید. «وَقَدْ کَفَرُوا بِمَا جَاءکُم مِّنَ الْحَقِّ»: حال برای فاعل یکی از آن دو فعل است. «یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِیَّاکُمْ» یعنی شما و رسول خدا را از مکه اخراج می­ساختند و آن حال برای (فاعل) «کَفَرُوا» است، یا آنکه استیناف بیانی آن است. «أَن تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ»: برای آنکه به او ایمان آورید. «إِن کُنتُمْ خَرَجْتُمْ»: اگر از سرزمینتان خارج شدید، «جِهَادًا فِی سَبِیلِی وَابْتِغَاء مَرْضَاتِی»: بیان علت خروج و تکیه­ای برای تعلیق است و جواب شرط محذوف است که «لَا تَتَّخِذُوا»: به عنوان قرینه بر آن دلالت می­کند. «تُسِرُّونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ»: بدل از: «تُلْقُونَ» است، یا استیناف است و معنایش آن است که در دوستی پنهانی یا رساندن پنهانی اخبار به سبب دوستی، شما را چه سودی نهفته است؟ «وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَیْتُمْ وَمَا أَعْلَنتُمْ»: یعنی از شما آگاه­ترم، و گفته شده است: «أَعْلَمُ»: فعل مضارع است و باء حرف مزیده است و ما هم یا موصولی است و یا باید مصدری در نظر گرفته شود. «وَمَن یَفْعَلْهُ مِنکُمْ»: یعنی عمل به دوستی گرفتن آن­ها را مرتکب شود. «فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ»: یعنی در تشخیص راه صحیح دچار خطا شده است. «إِن یَثْقَفُوکُمْ»: اگر بر شما تسلط یابند، «یَکُونُوا لَکُمْ أَعْدَاء»: یعنی دوستی ورزیدن با آنان شما را هیچ سودی نمی­رساند، «وَیَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَأَلْسِنَتَهُم بِالسُّوءِ»: دستان و زبانشان را با آنچه که شما را بیازارد، مانند قتل و دشنام به سوی شما می­گشایند. «وَوَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ»: و در آرزوی ارتداد و بازگشت شما از اسلام هستند، و به این دلیل آن را به لفظ ماضی: «وَدُّوا» آورده است تا اعلام کند که آن­ها قبل از هر چیز دوستدار ارتداد مسلمین هستند. و هر چند بر شما تسلط نیافته اند ولی دوستی شان حاصل گشته است. «لَن تَنفَعَکُمْ أَرْحَامُکُمْ»: یعنی خویشاوندی­هایتان شما را سودی ندارد «وَلَا أَوْلَادُکُمْ»: یعنی کسانی که به خاطر آنان مشرکان را دوستی و یاری می­کردید. «یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ»: چرا که پروردگار در روز قیامت به واسطه ترس و وحشتی که بر شما حاکم می سازد، میان شما چنان جدایی می افکند که از یکدیگر می­گریزید. «وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»: خدا بر اعمال شما بیناست و شما را به خاطر اعمالتان پاداش می­دهد. «قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»: اسوه یعنی الگوی نیکی که از آن پیروی ­شود، «فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ»: صفت دوم

ص: 95


1- . مجمع البیان : 9، 270 - 269

أو خبر کان و لکم لغو أو حال من المستکن فی حسنة أو صلة لها لا لأسوة لأنها وصفت إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ ظرف لخبر کان إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ جمع بری ء کظریف و ظرفاء وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ أی بدینکم أو بمعبودکم أو بکم و به فلا نعتد بشأنکم و آلهتکم وَ بَدا بَیْنَنا إلی قوله وَحْدَهُ فتنقلب العداوة و البغضاء ألفة و محبة إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ استثناء من قوله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا متصل بما قبل الاستثناء أو أمر من الله للمؤمنین بأن یقولوه (1) فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا بأن تسلطهم علینا فیفتنونا بعذاب لا نتحمله لَقَدْ کانَ لَکُمْ تکریر لمزید الحث علی التأسی بإبراهیم و لذلک صدر بالقسم و أبدل قوله لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ من لَکُمْ فإنه یدل علی أنه لا ینبغی لمؤمن أن یترک التأسی بهم و أن ترکه مؤذن بسوء العقیدة و لذلک عقبه بقوله وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ فإنه جدیر بأن یوعد به الکفرة. (2) قوله تعالی وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ قال الطبرسی أی من کفار مکة مَوَدَّةً بالإسلام قال مقاتل لما أمر الله سبحانه المؤمنین بعداوة الکفار عادوا أقرباءهم فنزلت و المعنی أن موالاة الکفار لا تنفع و الله سبحانه قادر علی أن یوفقهم للإیمان و یحصل المودة بینکم و بینهم و قد فعل ذلک حین أسلموا عام الفتح (3) وَ اللَّهُ قَدِیرٌ علی نقل القلوب من العداوة إلی المودة وَ اللَّهُ غَفُورٌ لذنوب عباده رَحِیمٌ بهم إذا تابوا و أسلموا لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ أی لیس ینهاکم عن مخالطة أهل العهد الذین عاهدوکم علی ترک القتال و برهم و معاملتهم بالعدل و هو قوله أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ أی و تعدلوا فیما بینکم و بینهم من الوفاء بالعهد و قیل إن المسلمین استأمروا النبی صلی الله علیه و آله فی أن یبروا أقرباءهم

ص: 96


1- زاد فی المصدر: تتمیما لما وصاهم به من قطع العلائق بینهم و بین الکفّار «ربنا لا تجعلنا».
2- أنوار التنزیل 2: 514 و 515. و اختصره المصنّف.
3- فی المصدر: و تحصیل المودة بینکم و بینهم فکونوا علی رجاء و طمع من اللّه ان یفعل ذلک و قد فعل ذلک حین اسلموا عام الفتح فحصلت المودة بینهم و بین المسلمین.

یا خبر کان است. و «لَکُمْ» لغو یا حال برای نیکی پنهان یا صله برای آن «حَسَنَةٌ» است. و برای «أُسْوَةٌ» نیست، چرا که آن وصف شده است، «إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ»: ظرف برای خبر کان است. «إِنَّا بُرَاء مِنکُمْ»: برآء جمع بریء(بیزار) است، مانند ظریف که جمعش ظرفاء است. «وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ کَفَرْنَا بِکُمْ»: یعنی به دین شما یا به معبودتان و یا به شما و معبودتان کافر شدیم. به همین جهت به مقام و منزلت شما و معبودتان اهمیتی نمی­دهیم. «وَبَدَا بَیْنَنَا»: میان ما و شما کینه و دشمنی همیشگی پدیدار شده است تا سخن خداوند که می­فرماید: «حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ»: پس در این صورت دشمنی و کینه­توزی جای خود را به دوستی و محبت می­دهد. «إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ»: استثناء از این سخن خداست: «أُسْوَةٌحَسَنَةٌ». «رَّبَّنَا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنَا»: با مطالب قبل از استثناء متصل است، یا آنکه فرمانی از جانب خدا برای مومنان است که آن را بر زبان آرند. «فِتْنَةً لِّلَّذِینَ کَفَرُوا»: (ما را اینگونه مورد آزمون کافران قرار دهی) که آنان را بر ما مسلط سازی و با عذابی که توان تحمل بر آن را نداریم، ما را بیازمایند و بیازارند. «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ»: تکرار است، تا هر چه بیشتر بر تأسی و پیروزی از ابراهیم تشویق کند، و به همین جهت با قسم آغاز شده است، و سخن خداوند «لِمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ»: بدل از «لَکُمْ » قرار گرفته است. چرا که آن بر این نکته دلالت دارد که برای هیچ مومنی شایسته و سزاوار نیست که پیروی از آن­ها راترک کند و اینکه ترک پیروی از آن­ها، بیانگر سوء عقیده است. به همین خاطر در ادامه آن آورده است: «وَمَن یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»: چرا که سزاوار است که به واسطه آن کافران تهدید شوند.(1)

در مورد کلام خداوند: «وَبَیْنَ الَّذِینَ عَادَیْتُم مِّنْهُم» طبرسی گفته است: مقصود از «مِّنْهُم» کافران مکه است. «مَّوَدَّةً »: یعنی: با اسلام میان شما دوستی قرار دهد. مقاتل گفت: هنگامی که خداوند سبحان مومنان را به دشمنی با کفار فرمان داد، آنان با خویشان خود به دشمنی برخاستند. پس این آیه نازل شد و معنی آن این است که دوستی کفار هیچ سودی ندارد و خداوند خود این توانایی را دارد که به آن­ها توفیق ایمان دهد و میان شما و آن­ها پیوند دوستی پدید آرد. و این کار را هنگامی که آن­ها در عام الفتح (سال فتح مکه) اسلام آوردند، به انجام رساند. «وَاللَّهُ قَدِیرٌ»: بر انتقال قلب­ها از دشمنی به سوی دوستی، تواناست. «وَاللَّهُ غَفُورٌ»: نسبت به گناهان بندگانش بسیار آمرزنده و بخشنده است. «رَّحِیمٌ»: نسبت به آن­ها چون توبه کرده و اسلام آورند، بسیار رحیم و مهربان است. «لَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ»: یعنی خداوند شما را از ارتباط و آمیزش و نیکی و رفتار عادلانه با صاحبان عهد و پیمان که با شما بر ترک جنگ و خونریزی پیمان بسته­اند، نهی نمی­کند. و این همان سخن خداوند است که می فرماید: «أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ »: یعنی در آنچه میان شما و آن­ها از وفای به عهد وجود دارد، به عدالت رفتار کنید. و گفته شده است: مسلمانان از رسول خدا درباره دوستی با نزدیکان مشرکشان کسب تکلیف کردند

ص: 96


1- .انوار التنزیل 2: 515 – 514.

من المشرکین و ذلک قبل أن یؤمروا بقتال جمیع المشرکین فنزلت هذه الآیة و هی منسوخة بقوله فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ عن ابن عباس و غیره و قیل إنه عنی بالذین لم یقاتلوکم من آمن من أهل مکة و لم یهاجر (1) إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ أی العادلین و قیل الذین یجعلون لقراباتهم قسطا مما فی بیوتهم من المطعومات إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ من أهل مکة و غیرهم وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أی منازلکم و أملاککم وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أی العوام و الأتباع الذین عاونوا رؤساءهم علی الباطل أَنْ تَوَلَّوْهُمْ أی ینهاکم عن أن تولوهم و توادوهم و تحبوهم و المعنی أن مکاتبتکم (2) بإظهار سر المؤمنین موالاة لهم. (3) و قال رحمه الله فی قوله تعالی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ ثم ذکر سبحانه بیعة النساء و کان ذلک یوم فتح مکة لما فرغ النبی صلی الله علیه و آله من بیعة الرجال و هو علی الصفا جاءته النساء یبایعنه فنزلت الآیة فی مبایعتهن أن یأخذ علیهن هذه الشروط و هی (4) عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً من الأصنام و الأوثان وَ لا یَسْرِقْنَ لا من أزواجهن و لا من غیرهم وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ لا بالوأد و لا بالإسقاط وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ أی بکذب یکذبنه فی مولود یوجد بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ أی لا یلحقن بأزواجهن غیر أولادهم عن ابن عباس و قال الفراء کانت المرأة تلتقط (5) المولود فتقول لزوجها هذا ولدی منک فذلک البهتان المفتری بین أیدیهن و أرجلهن و ذلک أن الولد إذا وضعته الأم سقط بین یدیها و رجلیها و لیس المعنی نهیهن من أن یأتین بولد من الزنا فینسبنه إلی الأزواج لأن الشرط بنهی الزنا قد تقدم و قیل البهتان الذی نهین عنه قذف المحصنات و الکذب علی الناس و إضافة الأولاد إلی الأزواج علی البطلان فی

ص: 97


1- و لم یهاجروا خ ل.
2- مکاتبتهم خ ل.
3- مجمع البیان 9: 272.
4- المصدر خال عن الجار.
5- تلفظ خ ل.

واین قبل از آن بود که به جنگ با تمامی مشرکین فرمان داده شوند. پس این آیه نازل شد که با آیه: «اُقتُلُوا اَلمُشرِکِینَ حَیثُ وَجَدتُمُوهُم» نسخ گردید. و این قول از ابن عباس و دیگران نقل شده است. و گفته شده است: منظور خداوند از کسانی که با شما نجنگیدند، آن دسته از اهالی مکه است که ایمان آوردند ولی هجرت نکردند. «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»: یعنی عادلان را دوست دارد. و گفته شده است: مقصود کسانی هستند که سهمی از آنچه در خانه­هایشان از خوردنی­هاست، برای خویشان خود قرار می­دهند. «إِنَّمَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ قَاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ»: خداوند شما را تنها از دوستی باآن دسته از اهالی مکه و سایرین نهی می کند که با شما جنگیدند. «وَأَخْرَجُوکُم مِّن دِیَارِکُمْ»: و از خانه­ها و املاکتان، اخراجتان ساختند. «وَظَاهَرُوا عَلَی إِخْرَاجِکُمْ»: یعنی عوام الناس و پیروان، همان کسانی که رؤسای خود را بر باطل، یاری رساندند. «أَن تَوَلَّوْهُمْ»: یعنی شما را از اینکه آنان را به دوستی گیرید و به آن­ها محبت ورزید، نهی می­کند. و معنی سخن این است که نامه­نگاری شما با آشکار ساختن راز مومنان، در واقع به منزله دوستی با آنان است.(1) و شیخ رحمة اللّه علیه در مورد سخن حق تعالی: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ»: گفته است: سپس خداوند بیعت زنان را ذکر کرد که این واقعه در روز فتح مکه به وقوع پیوست. هنگامی که پیامبر از بیعت مردان فارغ گشت و بر روی تخته سنگی قرار داشت، زنان جهت بیعت نزد وی آمدند. پس این آیه نازل شد که در بیعت آن­ها، شروطی را بر آن­ها تعیین سازد که شامل این موارد بود: «أَن لَّا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا»: از بت­ها شریکی برای خدا قرار ندهند. «وَلَا یَسْرِقْنَ »: نه از شوهرانشان و نه از سایرین دزدی نکنند. «وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ»: (زنا نکنند) ونه با زنده به گور کردن و نه با سقط کردن، فرزندان خود را نکشند. «وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ »: یعنی درباره کودک متولد شده دروغ نگویند. «بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ »: از ابن عباس نقل شده است: یعنی غیر از فرزندان شوهران خود را به شوهرانشان منسوب نکنند. و فراء گفته است: زن، کودک متولد شده را بر می­گرفت و به شوهرش می­گفت: این فرزند من از توست و آن تهمت دروغین میان دستان و پاهای آن زنان بود. چرا که کودک در هنگام تولد از مادر میان دستان و پاهای او می­افتد. و مقصود: نهی آن­ها از به دنیا آوردن فرزند از طریق زنا و منسوب ساختن آن فرزند به شوهران نیست، چرا که شرط نهی از زنا پیشتر «وَلَا یَزْنِینَ» آمده است و گفته شده است: بهتانی که از آن نهی شده­اند، تهمت زدن و متهم ساختن زنان پاکدامن و دروغ بستن بر مردم و افزودن فرزندان به صورت باطل به شوهران

ص: 97


1- . مجمع البیان 9 : 272

الحاضر و المستقبل من الزمان لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ و هو جمیع ما یأمرهن به لأنه صلی الله علیه و آله لا یأمر إلا بالمعروف و قیل عنی بالمعروف النهی عن النوح و تمزیق الثیاب و جز الشعر و شق الجیب و خمش الوجه و الدعاء بالویل فَبایِعْهُنَّ علی ذلک وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ من ذنوبهن إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ أی صفوح عنهن رَحِیمٌ منعم علیهن.

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَایَعَهُنَّ وَ کَانَ عَلَی الصَّفَا وَ کَانَ عُمَرُ أَسْفَلَ مِنْهُ وَ هِنْدٌ بِنْتُ عُتْبَةَ مُتَنَقِّبَةً مُتَنَکِّرَةً مَعَ النِّسَاءِ خَوْفاً أَنْ یَعْرِفَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أُبَایِعُکُنَّ عَلَی أَنْ لَا تُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً فَقَالَتْ هِنْدٌ إِنَّکَ لَتَأْخُذُ عَلَیْنَا أَمْراً مَا رَأَیْنَاکَ أَخَذْتَهُ عَلَی الرِّجَالِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ بَایَعَ الرِّجَالَ یَوْمَئِذٍ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ الْجِهَادِ فَقَطْ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَسْرِقْنَ فَقَالَتْ هِنْدٌ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَجُلٌ مُمْسِکٌ وَ إِنِّی أَصَبْتُ مِنْ مَالِهِ هَنَاتٍ فَلَا أَدْرِی أَ یَحِلُّ لِی أَمْ لَا فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ مَا أَصَبْتِ مِنْ شَیْ ءٍ (1) فِیمَا مَضَی وَ فِیمَا غَبَرَ فَهُوَ لَکِ حَلَالٌ فَضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَرَفَهَا فَقَالَ لَهَا وَ إِنَّکِ لَهِنْدٌ بِنْتُ عُتْبَةَ قَالَتْ نَعَمْ فَاعْفُ عَمَّا سَلَفَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ فَقَالَ وَ لَا تَزْنِینَ فَقَالَتْ هِنْدٌ أَ وَ تَزْنِی الْحُرَّةُ فَتَبَسَّمَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ لِمَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَقْتُلْنَ أَوْلَادَکُنَّ فَقَالَتْ هِنْدٌ رَبَّیْنَاهُمْ صِغَاراً وَ قَتَلْتُمُوهُمْ کِبَاراً فَأَنْتُمْ وَ هُمْ أَعْلَمُ وَ کَانَ ابْنُهَا حَنْظَلَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ قَتَلَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ بَدْرٍ فَضَحِکَ عُمَرُ حَتَّی اسْتَلْقَی وَ تَبَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لَمَّا قَالَ وَ لَا تَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ قَالَتْ هِنْدٌ وَ اللَّهِ إِنَّ الْبُهْتَانَ قَبِیحٌ وَ مَا تَأْمُرُنَا إِلَّا بِالرُّشْدِ وَ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ لَمَّا قَالَ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ قَالَتْ هِنْدٌ مَا جَلَسْنَا مَجْلِسَنَا هَذَا وَ فِی أَنْفُسِنَا أَنْ نَعْصِیَکَ فِی شَیْ ءٍ.

وَ رَوَی الزُّهْرِیُّ عَنْ عَرَفَةَ (2) عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُبَایِعُ النِّسَاءَ بِالْکَلَامِ بِهَذِهِ الْآیَةِ أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ مَا مَسَّتْ یَدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَ امْرَأَةٍ قَطُّ إِلَّا امْرَأَةً یَمْلِکُهَا- رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ.

ص: 98


1- من مالی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- عن عروة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

در حال و آینده است. «وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ »: که منظور از معروف همه دستوراتی است که به آن­ها می دهد. چرا که او جز به خیر و نیکی فرمان نمی­دهد. و گفته شده است که مقصود از معروف: نهی از نوحه گری و پاره کردن لباس و کشیدن موها و دریدن گریبان و خراشیدن صورت و ناله و زاری کردن است. «فَبَایِعْهُنَّ »: بر این اساس با آنان بیعت کن. «وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ »: به خاطر گناهانشان برای آن ها درخواست آمرزش کن. «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ »: از آن ها می گذرد و آن ها را مورد بخشش قرار می دهد. «رَّحِیمٌ »: بر آن ها بسیار رحیم و مهربان است. و روایت شده است که پیامبر بر روی کوه صفا از آنان بیعت گرفت. و عمر پایین تر از او قرار داشت. و هند دختر عتبه از ترس آنکه مبادا پیامبر صلی اللّه علیه وآله او را بشناسد، نقاب زده و ناشناس در میان زنان بود. هنگامی که پیامبر صلی اللّه علیه وآله فرمود: «با شما بر این اصل بیعت می­کنم که ذره­ای به خداوند شرک نورزید.». هند گفت: تو از ما پیمانی می­گیری که ندیدیم آن را بر مردان قرار دهی! و علت این سخن آن بود که پیامبر صلی اللّه علیه وآله آن روز با مردان تنها بر اسلام و جهاد بیعت کرد. پیامبر صلی اللّه علیه وآله فرمود: «و دزدی نکنید». هند گفت: ابوسفیان مردی بخیل است و من چیزهایی از مال او برداشته­ام و نمی­دانم که آیا بر من حلال می­کند یا نه. ابوسفیان گفت: هر چیزی که برداشته­ای در آنچه که گذشته است و آنچه که سپری شده است، بر تو حلال است. در این هنگام رسول خدا صلی اللّه علیه وآله خندید و او را شناخت. و به او فرمود: «به یقین تو باید هند دختر عتبه باشی». او پاسخ داد: آری. ای رسول خدا (اکنون که مرا شناختی) از آنچه در گذشته واقع شده است، در گذر که خدا هم از تو بگذرد. پیامبر فرمود: «و زنا نکنید» هند بار دیگر گفت: آیا زن آزاد زنا می­کند؟ چون هند این سخن را گفت، عمر بن خطاب به خاطر اتفاقی که میان او و هند در ایام جاهلیت به وقوع پیوسته بود، لبخند زد. پیامبر فرمود: «و فرزندانتان را نکشید.» هند گفت: آنان را در هنگام کودکی پروراندیم و شما آن­ها را در بزرگی کشتید. و شما و آن­ها (به کار خود) آگاه­ترید. و این سخن از آن رو گفت که پسر او، حنظلة بن ابوسفیان در روز بدر به دست علی علیه السلام کشته شده بود. در این هنگام عمر چنان خندید که از شدت آن بر روی زمین دراز کشید و پیامبر صلی اللّه علیه وآله نیز لبخند زد. و هنگامی که فرمود: «بهتان و تهمت نزنید.» هند گفت: به خدا سوگند که بهتان، زشت و ناپسند است و تو ما را جز به حق و راستی و بزرگی­های اخلاقی فرمان نمی­دهی. و چون فرمود: «و لایعصینک فی معروف» هند گفت: ما در اینجا اینگونه ننشستیم که در دلمان در چیزی قصد نافرمانی از تو را داشته باشیم. و زهری از عرفه از عایشه روایت کرده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله با گفتن این آیه «أَن لَّا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا » با زنان بیعت می­کرد و دست رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز دست هیچ زنی، جز آن زنی که مالکش بود را لمس نکرد. بخاری آن را در صحیح روایت کرده است.

ص: 98

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذْ بَایَعَ النِّسَاءَ دَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَغَمَسَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ غمس [غَمَسْنَ أَیْدِیَهُنَّ فِیهِ و قیل إنه کان یبایعهن من وراء الثوب- عن الشعبی.

و الوجه فی بیعة النساء مع أنهن لسن من أهل النصرة بالمحاربة هو أخذ العهد علیهن بما یصلح من شأنهن فی الدین و الأنفس (1) و الأزواج و کان ذلک فی صدر الإسلام و لئلا ینفتق بهم فتق لما ضیع من الأحکام (2) فبایعهن النبی صلی الله علیه و آله حسما (3) لذلک. (4) و قال رضی الله عنه فی قوله سبحانه إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ علی من عاداک و هم قریش وَ الْفَتْحُ یعنی فتح مکة و هذه بشارة من الله سبحانه لنبیه بالفتح و النصر قبل وقوع الأمر وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً أی جماعة بعد جماعة و زمرة بعد زمرة و المراد بالدین الإسلام و التزام أحکامه و اعتقاد صحته و توطین النفس علی العمل به قال الحسن لما فتح رسول الله صلی الله علیه و آله مکة قالت العرب أما إذا ظفر محمد بأهل الحرم و قد أجارهم الله من أصحاب الفیل فلیس لکم به ید (5) فکانوا یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً أی جماعات کثیرة بعد أن کانوا یدخلون فیه واحدا واحدا و اثنین و اثنین فصارت القبیلة تدخل بأسرها فی الإسلام و قیل فی دین الله أی فی طاعة الله و طاعتک فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ هذا أمر من الله سبحانه بأن ینزهه عما لا یلیق به من صفات النقص و أن یستغفره و وجه وجوب ذلک بالنصر و الفتح أن النعمة تقتضی القیام بحقها و هو شکر المنعم و تعظیمه و الایتمار بأوامره و الانتهاء عن معاصیه (6) فکأنه قال قد حدث أمر یقتضی الشکر و الاستغفار و إن لم یکن ثم ذنب فإن الاستغفار قد یکون عند ذکر المعصیة بما ینافی الإصرار و قد یکون علی وجه التسبیح و الانقطاع إلی الله سبحانه إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً یقبل توبة من بقی کما یقبل توبة من مضی

قال مقاتل لما نزلت هذه السورة قرأها علی أصحابه

ص: 99


1- للانفس خ ل.
2- فی المصدر: لما وضع الاحکام.
3- أی حسما للفتق. و حسم الشی ء: قطعه مستأصلا إیّاه فانقطع.
4- مجمع البیان 9: 275 و 276.
5- یدان خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر و زاد فیه: ای طاقة.
6- عند معاصیه خ ل.

و روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله در هنگام بیعت با زنان کاسه­ای از آب خواست و دستش را در آن فرو برد. سپس آن ها دستانشان را در آن فرو بردند، گفته شده است که پیامبر با آن ها از پشت جامه بیعت می کرد. شعبی آن را روایت کرد. علت بیعت با زنان، با اینکه آن ­ها از یاریگران صحنه جنگ نبودند، پیمان گرفتن از آن ها در امور مربوط به زنان در امر دین و نفس و شوهران بود، و از این جهت که مبادا به واسطه آن ها شکاف و تضییعی در احکام دین پدید آید، رسول خدا صلی الله علیه و آله برای پیشگیری از این مشکل، با آن ها نیز بیعت کرد.(1)

و شیخ - رضی الله عنه - در مورد قول حق تعالی: «إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ »: یعنی هنگامی که یاری خدا برای تو و بر ضد کسانی که با تو دشمنی می کنند، که همان قریشیان هستند، فرا رسد. «وَالْفَتْحُ »: یعنی فتح مکه، و این بشارت و مژده ای از خداوند سبحان برای پیامبرش در مورد فتح و پیروزی و یاری خداوند، پیش از وقوع آن است. «وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا»شان نزول آیه : یعنی گروه گروه و دسته دسته وارد دین می شوند. و مقصود از دین، اسلام و پایبندی به احکام آن و اعتقاد به صحت و درستی آن، در کنار آماده ساختن خود برای عمل به آن است. حسن گفت: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد، عرب ها گفتند: اگر محمد بر اهل حرم (مکیان) که خداوند آن­ها را از اصحاب فیل نجات داده بود، چیره گشته است، پس شما را در برابر او توان و قدرتی نخواهد بود. و فوج فوج یعنی در گروه های پرشمار در دین خدا داخل می گشتند. و این بعد از آن بود که یک تن یک تن و دو نفر دو نفر در آن داخل می­شدند. به گونه ای که یک قبیله با همه اعضای خود وارد اسلام می شد. و گفته شده است: «فِی دِینِ اللَّهِ »: یعنی به فرمان خدا و تو درمی­آیند. «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ »: این فرمانی از جانب خداوند سبحان است که او را از صفات نقص که شایسته او نیست منزه بداند، و از او طلب بخشش و آمرزش کند. و وجه و دلیل واجب شدن آن با فتح و پیروزی آن است که وجود نعمت ایجاب می کند که حق آن نعمت ادا شود که همان شکر و سپاس از بخشنده نعمت و بزرگداشت او به همراه اطاعت از دستورات و بازایستادن از معصیت اوست. گویی که او می گوید: اتفاقی پیش آمده است که مستلزم شکر و استغفار است، حتی اگر گناهی هم وجود نداشته باشد. ولی گاهی استغفار به هنگام یاد معصیت، مانع از اصرار در گناه می شود و ممکن است بر اساس تسبیح و توجه کامل به خدا نمودن باشد. «إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا »: توبه را از آنکه مانده است می پذیرد. همچنان که توبه کسی را که رفته است را نیز پذیرا می­گردد.

مقاتل گفت: هنگامی که این سوره نازل شد، پیامبر آن را برای اصحابش قرائت نمود.

ص: 99


1- . مجمع البیان 9 : 276 - 275

ففرحوا و استبشروا و سمعها العباس فبکی فقال صلی الله علیه و آله ما یبکیک یا عم فقال أظن أنه قد نعیت إلیک نفسک یا رسول الله فقال إنه لکما تقول فعاش بعدها سنتین و ما رئی فیهما ضاحکا مستبشرا.

قال و هذه السورة تسمی سورة التودیع

وَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَمَّا نَزَلَتْ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله نُعِیَتْ إِلَیَّ نَفْسِی بِأَنَّهَا مَقْبُوضَةٌ فِی هَذِهِ السَّنَةِ.

و اختلف فی أنهم من أی وجه علموا ذلک و لیس فی ظاهره نعی فقیل لأن التقدیر فسبح بحمد ربک فإنک حینئذ لاحق بالله و ذائق الموت کما ذاق من قبلک من الرسل و عند الکمال یرقب الزوال کما قیل:

إذا تم أمر دنا (1) نقصه***توقع زوالا إذا قیل تم

و قیل لأنه سبحانه أمره بتجدید التوحید و استدراک الفائت بالاستغفار و ذلک مما یلزم عند الانتقال من هذه الدار إلی دار الأبرار.

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ السُّورَةُ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کَثِیراً سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.

وَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِآخِرِهِ لَا یَقُومُ وَ لَا یَقْعُدُ وَ لَا یَجِی ءُ وَ لَا یَذْهَبُ إِلَّا قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ فَسَأَلْنَاهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی أُمِرْتُ بِهَا ثُمَّ قَرَأَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ.

وَ فِی رِوَایَةِ عَائِشَةَ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ.

ثم قال رحمه الله لما صالح رسول الله صلی الله علیه و آله قریشا عام الحدیبیة کان فی أشراطهم أنه من أحب أن یدخل فی عهد (2) رسول الله صلی الله علیه و آله دخل فیه فدخلت خزاعة فی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و دخلت بنو بکر فی عهد (3) قریش و کان بین القبیلتین شر قدیم ثم وقعت فیما بعد بین بنی بکر و خزاعة مقاتلة و رفدت قریش بنی بکر بالسلاح و قاتل معهم من قریش من قاتل باللیل مستخفیا و کان ممن أعان

ص: 100


1- فی المصدر: بدا نقصه.
2- عقد خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- عقد خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

آنان خوشحال شدند و شادمانی کردند؛ ولی وقتی عباس آن را شنید، گریست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «عمو، چه چیز تو را به گریه وا می دارد؟» گفت: گمان می کنم، که ای رسول خدا، به شما خبر در گذشتتان به شما داده شده است. پیامبر فرمود: «به یقین همین گونه است که می گویی.» و بعد از آن، دو سال زیست و در آن دو سال دیده نشد که بخندد و خوشحال باشد. گفت: و این سوره سوره تودیع (وداع) نامیده می شود، و ابن عباس گفت: هنگامی که «إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ »: نازل گردید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خبر رحلتم به من داده شده است که در این سال قبض روح خواهم شد». و در این امر که آن ها این موضوع (درگذشت پیامبر) را چگونه استنباط کرده اند، اختلاف شده است. چرا که در ظاهر این کلام اثری از خبر وفات دادن نیست. پس گفته شده است: از این رو این معنی را درک کرده اند، زیرا که تقدیر آیه این چنین است: «فَسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ فَإنَّکَ حِینَئِذٍ لَاحِقٌ بِاللِّه وَ ذَائِقُ المَوتِ کَمَا ذاقَ مِن قَبلِکَ مِنَ الرُّسُلِ»، پس با حمد پروردگارت تسبیح او را به جای آر. که تو در این زمان به خداوند پیوسته و مرگ را به سان پیامبرانی که پیش از تو بودند، خواهی چشید. و در هنگام به کمال و نهایت رسیدن امور، زوال و نابودی آن انتظار می رود. چنان که گفته شده است:

«آنگاه که چیزی تکمیل و تمام شود، نقص و نابودی آن نزدیک می شود، آنگاه که گفته شود کار تکمیل و تمام شد، منتظر زوال و نابودی آن باش.»

و گفته شده است: از آن جهت چنین برداشتی کردند که خداوند سبحان پیامبر را به تجدید توحید و جبران گذشته و امور از دست رفته، با استغفار فرمان داده است. و آن از امور مورد نیاز در هنگام انتقال از این سرا به سرای نیکان و ابرار است. و از عبدالله بن مسعود روایت شده است که گفت: هنگامی که این سوره نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فراوان می گفت: «سبحانک اللّهم و بحمدک اللهم اغفرلی إنّک أنت التواب الرحیم: خدایا پاک و منزهی و تو را سپاس می گویم، بارالها مرا مورد بخشش و آمرزش (خود) قرار ده که تنها تو بسیار توبه پذیر و بخشنده ای.»

و از اُمّ سلمه روایت شده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در پایان زندگی اش برنمی خاست و نمی نشست و نمی آمد و نمی رفت مگر آنکه می فرمود: «سبحان الله و بحمده، أستغفرالله و أتوب إلیه: پاک و منزه است خدا و او را سپاس می گویم. از خدا طلب بخشش و آمرزش می کنم و به سوی او بازگشته و توبه می کنم.» ما از او درباره این کلام پرسیدیم. فرمود: «من به آن فرمان داده شده ام.» سپس «إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ » را قرائت کرد.

و در روایت عایشه آمده است که او می فرمود: «سبحانک اللهم و بحمدک أستغفرک و أتوبُ إلیک: خداوندا پاک و منزهی و تو را سپاس می گویم، از تو طلب بخشش و مغفرت می کنم و به سوی تو بازگشته، توبه می کنم».

سپس شیخ رحمة اللّه علیه گفت: هنگامی که در سال حدیبیه، رسول خدا صلی الله علیه و آله با قریش مصالحه کرد، در شروط آن ها آمده بود که هر که دوست داشت تا در عهد و پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله درآید، در آن وارد شود. پس (قبیله) خزاعه در پیمان رسول خدا و بنوبکر در عهد و پیمان قریش درآمدند. و میان این دو قبیله خصومتی دیرینه وجود داشت. مدتی بعد از این واقعه، میان بنوبکر و خزاعه درگیری و جنگ رخ داد و قریش با سلاح به یاری بنوبکر برخاست و به همراه آن ها افرادی از قریش، شبانه و پنهانی در جنگ شرکت کردند. و از کسانی که

ص: 100

بنی بکر علی خزاعة بنفسه عکرمة بن أبی جهل و سهیل بن عمرو فرکب عمرو بن سالم الخزاعی حتی قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة و کان ذلک مما هاج فتح مکة فوقف علیه و هو فی المسجد بین ظهرانی القوم فقال:

لا هم إنی ناشد محمدا*** حلف أبینا و أبیه الأتلدا

إن قریشا أخلفوک الموعدا*** و نقضوا میثاقک المؤکدا

و قتلونا رکعا و سجدا

فقال رسول الله صلی الله علیه و آله حسبک یا عمرو ثم قام فدخل دار میمونة و قال اسکبی لی ماء فجعل یغتسل و هو یقول لا نصرت إن لم أنصر بنی کعب و هم رهط عمرو بن سالم ثم خرج بدیل بن الورقاء الخزاعی فی نفر من خزاعة حتی قدموا علی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبروه بما أصیب منهم و مظاهرة قریش بنی بکر علیهم ثم انصرفوا راجعین إلی مکة و قد کان صلی الله علیه و آله قال للناس کأنکم بأبی سفیان قد جاء لیشدد العقد و یزید فی المدة و سیلقی بدیل بن ورقاء فلقوا أبا سفیان بعسفان و قد بعثته قریش إلی النبی صلی الله علیه و آله لیشدد العقد فلما لقی أبو سفیان بدیلا قال من أین أقبلت یا بدیل قال سرت فی هذا الساحل و فی بطن هذا الوادی قال ما أتیت محمدا قال لا فلما راح بدیل إلی مکة قال أبو سفیان لئن کان جاء من المدینة لقد علف بها النوی فعمد إلی مبرک ناقته فأخذ (1) من بعرها ففت فرأی فیه (2) النوی فقال أحلف بالله لقد جاء بدیل محمدا ثم خرج أبو سفیان حتی قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا محمد احقن دم قومک و أجر بین قریش و زدنا فی المدة فقال أ غدرتم یا أبا سفیان قال لا قال فنحن علی ما کنا علیه فخرج فلقی أبا بکر فقال یا أبا بکر أجر بین قریش قال ویحک و أحد یجیر علی رسول الله صلی الله علیه و آله ثم لقی عمر بن الخطاب فقال له مثل ذلک ثم خرج فدخل علی أم حبیبة فذهب لیجلس علی الفراش فأهوت إلی الفراش فطوته فقال یا بنیة أ رغبة (3) بهذا الفراش عنی فقالت نعم هذا فراش رسول الله صلی الله علیه و آله ما

ص: 101


1- و أخذ خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فیها خ ل.
3- رغبت خ ل.

بنوبکر را بر ضد خزاعه یاری دادند، عکرمة بن ابی جهل و سهیل بن عمرو بودند.

در پی این وقایع، عمرو بن سالم خزاعی راهی مدینه گردید و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد. و این جریان از جمله عواملی بود که انگیزه فتح مکه را پدید آورد. عمرو بعد از ورود به مدینه، در حضور پیامبر که در مسجد و میان اجتماع مردم قرار داشت، ایستاد و این شعر را خواند:

- پروردگارا! من محمد را به عهد و پیمان دیرین پدرمان و پدرش سوگند می دهم، (و به یاری­اش ­می خوانم).

- که قریش بر عهد خویش با تو پایبند نماندند و پیمان استوار و محکم تو را نقض کردند. و ما را که مشغول رکوع و سجده بودیم کشتند.

چون سخن عمرو بدین جا رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای عمرو کافی است». سپس برخاست و وارد خانه میمونه شد و فرمود: «برای من آب بریز» و شروع به شستن خود کرد، در حالی که می فرمود: «یاری نشوم، اگر بنی کعب را یاری نکنم.» و بنی کعب قوم عمرو بن سالم بود. سپس بدیل بن ورقاء خزاعی با جماعتی از خزاعه خارج شدند و بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدند و او را از آنچه که برای آنان رخ داده بود و عملکرد قریش در یاری بنی بکر بر ضدّ خود آگاه ساختند. و بعد از آن به سوی مکه بازگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله به مردم فرمود: «من ابوسفیان را می بینم که به سوی ما روان گردیده است تا پیمان را استوار و مدت آن را افزون سازد و(در مسیر) با بدیل بن ورقاء مواجه خواهد شد.» (پیش بینی پیامبر تحقق یافت) و بدیل و همراهانش در عسفان در شرایطی با ابوسفیان رودرور شدند که قریش او را برای محکم ساختن پیمان گسیل داشته بود. چون ابوسفیان، بدیل را دید، به او گفت: ای بدیل از کجا می آیی؟ بدیل پاسخ داد: در این ساحل و در دل این درّه راه پیمودم. ابوسفیان پرسید: آیا از نزد محمّد نمی آیی؟ گفت: نه. هنگامی که بدیل رهسپار مکه گشت، ابوسفیان گفت: بی تردید اگر از مدینه آمده باشد، در آنجا به شترش هسته (خرما) خورانده است؛ و با این گمان به سوی خوابگاه شتر بدیل رفت و از پشکل آن برداشت و آن را با انگشتانش ریز ریز کرد و در آن هسته (خرما) را دید و گفت: به خدا سوگند که بدیل از نزد محمّد آمده است!. سپس ابوسفیان خارج شد تا آنکه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و گفت: ای محمّد! خون قومت را محفوظ دار و قریش را امان ده و برای ما بر مدت پیمان بیفزای. پیامبر فرمود: «ای ابوسفیان! آیا پیمان شکنی کرده اید؟» گفت: نه. فرمود: «(اگر چنین باشد) ما نیز بر عهد و پیمان سابق هستیم». ابوسفیان از نزد پیامبر خارج شد و ابوبکر را دید و گفت: ای ابوبکر! قریش را امان بده. ولی ابوبکر گفت: وای بر تو! آیا کسی بر ضدّ رسول خدا صلی الله علیه و آله امان می دهد؟ سپس با عمر بن خطاب مواجه شد که از او نیز همان پاسخ ابوبکر را شنید. بعد از آن ابوسفیان خارج شد و به نزد (دخترش) اُمّ حبیبه رفت و در خانه او قصد نشستن بر روی بستر را نمود، ولی اُمّ حبیبه به سوی آن جست و آن را جمع کرد. ابوسفیان گفت: ای دختر من، آیا این بستر را از من دریغ می داری؟ گفت: بله. که این بستر رسول خداست

ص: 101

کنت لتجلس علیه و أنت رجس مشرک ثم خرج فدخل علی فاطمة فقال یا بنت سید العرب تجیرین بین قریش و تزیدین فی المدة فتکونین أکرم سیدة فی الناس فقالت جواری جوار رسول الله صلی الله علیه و آله فقال أ تأمرین ابنیک أن یجیرا بین الناس قالت و الله ما بلغ ابنای أن یجیرا بین الناس و ما یجیر علی رسول الله صلی الله علیه و آله أحد (1) فقال یا أبا الحسن إنی أری الأمور قد اشتدت علی فانصحنی فقالت أنت شیخ قریش فقم علی باب المسجد و أجر بین قریش ثم الحق بأرضک قال و تری ذلک مغنیا عنی شیئا قال لا و الله ما أظن ذلک و لکن لا أجد لک غیر ذلک فقام أبو سفیان فی المسجد فقال یا أیها الناس إنی قد أجرت بین قریش ثم رکب بعیره فانطلق فلما أن قدم علی قریش قالوا ما وراک فأخبرهم بالقصة فقالوا و الله إن زاد ابن أبی طالب علی أن لعب (2) بک فما یغنی عنا ما قلت قال لا و الله ما وجدت غیر ذلک قال فأمر رسول الله بالجهاز لحرب مکة و أمر الناس بالتهیؤ و قال اللهم خذ العیون و الأخبار عن قریش حتی نبغتها فی بلادها و کتب حاطب بن أبی بلتعة إلی قریش فأتی رسول الله صلی الله علیه و آله الخبر من السماء فبعث علیا علیه السلام و الزبیر حتی أخذا کتابه من المرأة و قد مضت هذه القصة فی سورة الممتحنة.

ثم استخلف رسول الله صلی الله علیه و آله أبا دهم (3) الغفاری و خرج عامدا إلی مکة لعشر مضین من شهر رمضان سنة ثمان فی عشرة آلاف من المسلمین و نحو من أربعمائة فارس و لم یتخلف من المهاجرین و الأنصار عنه أحد و قد کان أبو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب و عبد الله بن أمیة بن المغیرة قد لقیا رسول الله صلی الله علیه و آله بنیق العقاب فیما بین مکة و المدینة فالتمسا الدخول علیه فلم یأذن لهما فکلمته أم سلمة فیهما فقالت یا رسول الله ابن عمک و ابن عمتک و صهرک قال لا حاجة لی فیهما أما ابن عمی فهو (4) الذی هتک عرضی و أما ابن عمتی و صهری فهو الذی قال لی بمکة ما قال قال فلما خرج (5) الخبر إلیهما بذلک و مع أبی سفیان

ص: 102


1- واحد خ ل.
2- أراد ابن أبی طالب ان یلعب خ.
3- فی المصدر: ابارهم.
4- فهتک خ ل.
5- اخرج خ ل.

و تو که مشرکی پلید هستی، اجازه نشستن بر روی آن را نداری. ابوسفیان از نزد او خارج شد و نزد فاطمه سلام الله علیها رفت و گفت: ای دختر آقا و سرور عرب! قریش را امان ده و بر مدت (پیمان) بیفزای که تو کریم ترین زنان در میان مردم هستی. فاطمه فرمود: امان من، امان رسول خداست. گفت: آیا به پسرانت دستور می دهی که مردم را امان دهند؟ فرمود: به خدا سوگند که پسرانم به آن حد نرسیده اند که مردم را امان دهند. و هیچ کس بر ضدّ رسول خدا صلی الله علیه و آله امان نمی دهد. با این پاسخ، ابوسفیان رو به علی بن ابی طالب علیه السلام کرد و گفت: ای اباالحسن، می بینم که کار بر من دشوار گردیده است، مرا نصیحتی کن (و راهی پیش پایم بگذار). فرمود: تو بزرگ قریش هستی، بر در مسجد بایست و قریش را امان ده، سپس به سرزمین خود برو. گفت: به نظرت این کار مرا سودی خواهد داشت؟ فرمود: به خدا که چنین گمانی نمی برم، ولی جز آن برای تو راه دیگری نمی بینم. ابوسفیان نیز در مسجد برخاست و گفت: ای مردم! من قریش را امان داده ام. سپس سوار بر شترش گردید و راهی مکه شد و چون بر قریش وارد شد، گفتند: چه خبری داری؟ او آنان را از جریان امور آگاه ساخت. گفتند: به خدا سوگند اگر پسر ابوطالب قصد بازیچه قرار دادن تو را کرده است، سخنی که گفته ای هیچ سود و فایده ای برای ما ندارد. گفت: به خدا سوگند که جز آن راهی نیافتم. - گفت: - پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد که ساز و برگ لازم برای جنگ مکه را فراهم آورند و به مردم دستور داد که آماده گردند و فرمود: «خدایا: چشم ها (جاسوسان) و اخبار را از قریش پوشیده دار تا به ناگاه بر آنان در سرزمینشان وارد شویم.» ولی حاطب بن ابی بلتعه در این باره نامه ای برای قریش نگاشت که خبر آن از آسمان به پیامبر رسید و علی علیه السلام و زبیر را فرستاد تا آنکه نامه را از آن زن (ساره) گرفتند و این جریان در سوره ممتحنه ذکر شد.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله ابادَهم غفاری را به جای خویش بر مدینه گمارد و در دهم ماه رمضان سال هشتم هجری با ده هزار نفر از مسلمانان و حدود چهار هزار سوار جنگاور به سوی مکه خارج شد. و هیچ یک از مهاجرین و انصار از همراهی وی باز نایستاد و تخلف نورزید. ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب و عبدالله بن اُمیّة بن مغیره، رسول خدا صلی الله علیه و آله را در نیق العقاب در حد فاصل میان مکه و مدینه دیدند و خواستار ورود بر او شدند. ولی پیامبر به آن دو اجازه ورود نداد. اُم سلمه خود، درباره آن دو با پیامبر صحبت کرد و گفت: ای رسول خدا! این پسرعمو و آن دیگری پسرعمه و داماد تو است. فرمود: «مرا به آن دو نیازی نیست. اما پسرعمویم، او همان کسی است که آبرویم را درید (لکه دار کرد) و اما پسرعمه و دامادم: او هم همان است که در مکه آن سخنان (ناشایست) را به من گفت.» - گفت: - این خبر به آن دو رسید و ابوسفیان

ص: 102

بنی له فقال و الله لیأذنن لی أو لآخذن بید بنی هذا ثم لنذهبن فی الأرض حتی نموت عطشا و جوعا فلما بلغ ذلک رسول الله صلی الله علیه و آله رق لهما فأذن لهما فدخلا علیه فأسلما فلما نزل رسول الله صلی الله علیه و آله مر الظهران و قد غمت (1) الأخبار عن قریش فلا یأتیهم عن رسول الله صلی الله علیه و آله خبر خرج فی تلک اللیلة أبو سفیان بن حرب و حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء یتجسسون الأخبار و قد قال العباس للبید (2) یا سوء صباح (3) قریش و الله لئن بغتها رسول الله صلی الله علیه و آله فی بلادها فدخل مکة عنوة إنه لهلاک قریش إلی آخر الدهر فخرج العباس علی بغلة رسول الله صلی الله علیه و آله و قال أخرج إلی الأراک لعلی أری حطابا أو صاحب لبن أو داخلا یدخل مکة فیخبرهم بمکان رسول الله صلی الله علیه و آله فیأتونه و یستأمنونه (4) قال العباس فو الله إنی لأطوف فی الأراک ألتمس ما خرجت له إذ سمعت صوت أبی سفیان و حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء و سمعت أبا سفیان یقول و الله ما رأیت کالیوم قط نیرانا فقال بدیل هذه نیران خزاعة فقال أبو سفیان خزاعة ألأم من ذلک قال فعرفت صوته فقلت یا أبا حنظلة یعنی أبا سفیان فقال أبو الفضل فقلت نعم قال لبیک فداک أبی و أمی ما وراک فقلت هذا رسول الله صلی الله علیه و آله وراک قد جاء بما لا قبل لکم به بعشرة آلاف من المسلمین قال فما تأمرنی قلت ترکب عجز هذه البغلة فأستأمن لک رسول الله صلی الله علیه و آله فو الله لئن ظفر بک لیضربن عنقک فردفنی فخرجت أرکض به بغلة رسول الله فکلما مررت بنار من نیران المسلمین قالوا هذا عم رسول الله صلی الله علیه و آله علی بغلة رسول الله صلی الله علیه و آله حتی مررت بنار عمر بن الخطاب فقال یعنی عمر یا أبا سفیان الحمد لله الذی أمکن منک بغیر عهد و لا عقد ثم اشتد نحو رسول الله صلی الله علیه و آله و رکضت البغلة حتی اقتحمت باب القبة و سبقت عمر بما یسبق به الدابة البطیئة الرجل البطی ء فدخل عمر فقال یا رسول الله صلی الله علیه و آله هذا أبو سفیان عدو الله قد أمکن الله منه بغیر عهد و لا عقد فدعنی أضرب عنقه فقلت یا رسول الله

ص: 103


1- و قد عمیت خ ل. أقول: غم علیه الامر: خفی.
2- لیلتئذ خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- لیلة سوء یا سوء صباح خ ل.
4- فی المصدر: فیستأمنونه.

که پسربچه خردسالش را به همراه داشت، گفت: به خدا سوگند یا به من اجازه ورود می دهد و یا آنکه دست این پسر کوچک را می گیرم و در زمین راه می سپارم تا آنکه از تشنگی و گرسنگی جان سپاریم. چون این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، بر آن دو رحم آورد و اجازه ورود داد. آن دو نیز بر او وارد شدند و اسلام آوردند. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد، بر ظهران گذشت و حال آنکه اخبار از قریش مخفی مانده بود و از رسول خدا خبری به آن ها نمی رسید. در آن شب ابوسفیان بن حرب و حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء در پی آگاهی یافتن از اخبار، خارج شدند. و آن شب عباس گفت: چه صبح شومی در انتظار قریش است! به خدا سوگند اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله به ناگاه بر آن ها در سرزمینشان بگذرد و پیروز وارد مکه شود، بی تردید هلاک ابدی قریش رقم خواهد خورد. بنابراین عباس سوار بر قاطر رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج شد و گفت: به سوی درختچه های أراک می روم، شاید که آنجا هیزم فروش یا شیرفروش یا کسی را ببینم که به مکه می رود تا آن ها را از مکان رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه ساخته، نزد او بیایند و از او امان بگیرند. عباس می گوید: به خدا سوگند من در میان درختچه های اراک می گشتم و آنچه را که در پی آن خارج شدم، می جستم که به ناگاه صدای ابوسفیان و حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء به گوشم خورد و شنیدم که ابوسفیان می گفت: به خدا سوگند که هرگز همانند امروز شعله های برافروخته آتش ندیده بودم!. بدیل گفت: این ها آتش های برافروخته شده (قبیله) خزاعه هستند. ولی ابوسفیان پاسخ داد: خزاعه پست تر (کوچک تر) از آن است - که چنین آتشی برافروزد -. عباس می گوید: من صدایش را شناختم و گفتم: ای اباحنظله (کنیه أبوسفیان). گفت: تو ابوالفضل هستی؟ گفتم: آری، گفت: لبیک، پدر و مادرم به فدای تو! چه خبر داری؟ گفتم: این رسول خدا صلی الله علیه و آله است که در پشت سر توست. با لشکری در میان ده هزار نفر از مسلمانان آمده است و شما را یارای مقابله با آن نیست. گفت: مرا چه دستور می دهی؟ گفتم: بر پشت این قاطر سوار شو تا برای تو از رسول خدا صلی الله علیه و آله امان بگیرم، که به خدا سوگند اگر بر تو دست یابد، بی تردید گردن تو را می زند. او نیز بر تَرک من نشست و من خارج شدم و با او، قاطر رسول خدا صلی الله علیه و آله را می دواندم. و هر بار که بر آتشی از آتش های افروخته شده مسلمانان گذشتم، گفتند: این عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله است که بر قاطر او سوار است. تا آنکه بر آتش عمر گذشتم. عمر گفت: ای ابوسفیان! سپاس خدای را که بی هیچ پیمان و تعهدی (ما را) بر تو مسلط ساخت، سپس به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله دوید و من هم قاطر را دواندم تا آنکه به یکباره از در خیمه گاه وارد شدم و از عمر همانگونه که مرد کُندرو از چهارپای کندرو سبقت می گیرد، پیشی گرفتم. عمر وارد شد و گفت: ای رسول خدا! این ابوسفیان دشمن خداست که پروردگار بی هیچ عهد و پیمانی (ما را) بر او قادر و توانا ساخته است. اجازه بده تا گردن او را بزنم. من گفتم: ای رسول خدا،

ص: 103

إنی قد أجرته ثم جلست (1) إلی رسول الله و أخذت برأسه و قلت و الله لا یناجیه الیوم أحد دونی فلما أکثر فیه عمر قلت مهلا یا عمر فو الله ما تصنع هذا بالرجل (2) إلا أنه رجل من بنی عبد مناف و لو کان من عدی بن کعب ما قلت هذا قال مهلا یا عباس فو الله لإسلامک یوم أسلمت کان أحب إلی من إسلام الخطاب لو أسلم فقال صلی الله علیه و آله اذهب فقد آمناه حتی تغدو به علی بالغداة.

قال فلما أصبح غدوت به علی رسول الله صلی الله علیه و آله فلما رآه قال ویحک یا أبا سفیان أ لم یأن لک أن تعلم أن لا إله إلا الله فقال بأبی أنت و أمی ما أوصلک و أکرمک و أرحمک و أحلمک و الله لقد ظننت أن لو کان معه إله لأغنی یوم بدر و یوم أحد فقال ویحک یا با سفیان أ لم یأن لک أن تعلم أنی رسول الله فقال بأبی أنت و أمی أما هذه فإن فی النفس منها شیئا قال العباس فقلت له ویحک (3) اشهد بشهادة الحق قبل أن یضرب عنقک فتشهد فقال صلی الله علیه و آله للعباس انصرف یا عباس فاحبسه عند مضیق الوادی حتی تمر علیه جنود الله قال فحبسته عند خطم الجبل بمضیق الوادی و مر علیه القبائل قبیلة قبیلة و هو یقول من هؤلاء و من هؤلاء و أقول أسلم و جهینة و فلان حتی مر رسول الله صلی الله علیه و آله فی الکتیبة الخضراء من المهاجرین و الأنصار فی الحدید لا یری منهم إلا الحدق فقال من هؤلاء یا أبا الفضل قلت هذا رسول الله صلی الله علیه و آله فی المهاجرین و الأنصار فقال یا أبا الفضل لقد أصبح ملک ابن أخیک عظیما فقلت ویحک إنها النبوة فقال نعم إذا و جاء حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء رسول الله صلی الله علیه و آله فأسلما و بایعاه فلما بایعاه بعثهما رسول الله صلی الله علیه و آله بین یدیه إلی قریش یدعوانهم إلی الإسلام و قال من دخل دار أبی سفیان و هو (4) بأعلی مکة فهو آمن و من دخل دار حکیم و هو (5) بأسفل مکة فهو آمن و من أغلق بابه و کف یده فهو آمن.

ص: 104


1- فی المصدر: ثم انی جلست.
2- ما یصنع هذا الرجل خ.
3- ویلک خ ل.
4- و هی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- و هی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

من او را امان داده ام! سپس نزد رسول خدا نشستم و سرش را گرفتم و گفتم: به خدا سوگند که امروز کسی جز من با او سخن نمی گوید. چون عمر درباره او زیاده روی کرد، گفتم: آرام گیر ای عمر! به خدا سوگند که با این مرد تنها به این خاطر که از بنی عبد مناف است، چنین رفتار می کنی، در صورتی که اگر از عدی بن کعب بود، چنین سخن نمی گفتی. او گفت: ای عباس آرام باش! که به خدا سوگند اسلام تو در روزی که اسلام آوردی برای من از اسلام خطاب - اگر اسلام می آورد - دوست داشتنی تر بود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «برو که او را امان دادیم تا آنکه فردا صبح با او نزد من آیی.»

عباس می گوید: هنگام صبح او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بردم، چون او را دید، فرمود: «ای ابوسفیان، وای و صد افسوس بر تو! آیا زمان آن نرسیده است که بدانی خدایی جز خدای یگانه نیست؟» گفت: پدر و مادرم فدای تو باد! چه اندازه بخشنده و کریم و مهربان و بردبار هستی!. به خدا سوگند بر این گمان رفته ام که اگر با او(خدای یگانه) خدای دیگری بود، در بدر و اُحد بی نیاز می ساخت. فرمود: «وای و افسوس بر تو ای ابوسفیان! آیا زمان آن نرسیده که بدانی من فرستاده خدا هستم؟» ابوسفیان پاسخ داد: پدر و مادرم فدای تو باد! اما این مورد، در دلم نسبت به آن اندکی تردید وجود دارد. عباس می گوید: به او گفتم: وای بر تو! پیش از آنکه گردن تو را بزند، شهادت حق را بر زبان آر!. او نیز تشهد بر زبان راند. و پیامبر صلی الله علیه و آله به عباس فرمود: «ای عباس بازگرد و او را در تنگه دره نگاه دار، تا سپاهیان خداوند بر او بگذرند.» می گوید: من او را در دماغه کوه، کنار تنگه دره نگاه داشتم و قبایل، قبیله به قبیله بر او می گذشتند و او می گفت: این ها چه کسانی هستند؟ این ها چه کسانی هستند؟ و من پاسخ می دادم: اسلم و جهینه و فلان قبیله است، تا آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در سپاهی سیاه پوش (عرب از سیاهی با تعبیر أخضر یاد می کرده است) از مهاجرین و انصار که سراپا در آهن بودند و از آن ها تنها چشمانشان دیده می شد، عبور نمود. ابوسفیان پرسید: ای ابوالفضل! این ها که هستند؟ گفتم: این رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان مهاجران و انصار است. گفت: ای ابوالفضل! به یقین پادشاهی و سلطنت پسر برادرت عظیم گشته است. گفتم: وای بر تو! آن نبوّت است. گفت: بله، چنین است. و حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء به نزد رسول خدا آمدند و اسلام آوردند و با رسول خدا صلی علیه و آله و سلم بیعت کردند و هنگامی که با او بیعت کردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن دو را در پیشاپیش خود به سوی قریش گسیل داشت تا آنان را به اسلام فرابخوانند و فرمود: «هر که در بالای مکه وارد خانه ابوسفیان شود، در امان است،

و هر کس در پایین مکه وارد خانه حکیم شود، در امان است، و هر که در خانه اش را ببندد و دستش را (از جنگ) بازدارد، او نیز در امان خواهد بود».

ص: 104

و لما خرج أبو سفیان و حکیم من عند رسول الله صلی الله علیه و آله عامدین إلی مکة بعث فی أثرهما الزبیر بن العوام و أمره أن یغرز رایته بأعلی مکة بالحجون و قال لا تبرح حتی آتیک ثم دخل رسول الله صلی الله علیه و آله مکة و ضرب (1) خیمته هناک و بعث سعد بن عبادة فی کتیبة الأنصار فی مقدمته و بعث خالد بن الولید فیمن کان أسلم من قضاعة و بنی سلیم و أمره أن یدخل من أسفل مکة و أن یغرز رایته دون البیوت و أمرهم رسول الله صلی الله علیه و آله جمیعا أن یکفوا أیدیهم و لا یقاتلوا إلا من قاتلهم و أمرهم بقتل أربعة نفر عبد الله بن سعد بن أبی سرح و الحویرث بن نفیل و ابن خطل (2) و مقیس (3) بن صبابة و أمرهم بقتل قینتین کانتا تغنیان بهجاء رسول الله صلی الله علیه و آله و قال اقتلوهم و إن وجدتموهم متعلقین بأستار الکعبة فقتل علی علیه السلام الحویرث بن نفیل و إحدی القینتین و أفلتت الأخری و قتل مقیس بن صبابة فی السوق و أدرک ابن خطل و هو متعلق بأستار الکعبة فاستبق إلیه سعید بن حریث و عمار بن یاسر فسبق سعید عمارا فقتله قال و سعی أبو سفیان إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و أخذ غرزه فقبله و قال (4) بأبی أنت و أمی أ ما تسمع ما یقول سعد إنه یقول:

الیوم یوم الملحمة*** الیوم تسبی الحرمة

فقال صلی الله علیه و آله لعلی علیه السلام أدرکه فخذ الرایة منه و کن أنت الذی یدخل بها و أدخلها إدخالا رفیقا فأخذها علی علیه السلام و أدخلها کما أمر و لما دخل رسول الله صلی الله علیه و آله مکة دخل صنادید قریش الکعبة و هم یظنون أن السیف لا یرفع عنهم فَأَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَقَفَ قَائِماً عَلَی بَابِ الْکَعْبَةِ فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ (5) أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ (6) أَلَا إِنَّ کُلَّ مَالٍ وَ مَأْثُرَةٍ (7)

ص: 105


1- و ضربت خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- اسمه عبد اللّه. منه قدّس سرّه.
3- هکذا فی الکتاب و مصدره و الصحیح: مقیسن.
4- ثم قال خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- فی المصدر: وحده وحده.
6- لا قبله و لا بعده خ.
7- فی المصدر: أو مأثرة.

هنگامی که ابوسفیان و حکیم از نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی مکه خارج شدند، پیامبر در پی آن ها زبیر بن عوام را روانه ساخت و به او دستور داد که پرچمش را بر بالای مکه، در حجون برافرازد و فرمود: «حرکت نکن تا من نزد تو آیم». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مکه شد و خیمه اش را در آنجا به پا داشت، و سعد بن عباده را با سپاه انصار در پیشاپیش گسیل داشت و خالد بن ولید را به همراه کسانی که از قضاعه و بنی سلیم اسلام آورده بودند روانه ساخت و به او دستور داد که از پایین مکه وارد شود و پرچمش را فراز خانه ها برافرازد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به همه آن ها فرمان داد که دستان خود را (از جنگ و خونریزی) بازدارند و جز با کسی که به پیکارشان بر خیزد، جنگ نکنند. و به آن ها دستور کشتن چهار نفر را داد: عبدالله بن سعد بن ابی سرح، و حویرث بن نفیل و ابن خطل و مقیس بن صبابه. و به آن ها فرمان داد که دو کنیز آوازه خوان که در هجای پیامبر آواز می خواندند را به قتل برسانند و فرمود: «آن ها را بکشید، حتی اگر آنان را آویخته به پرده های کعبه یافتید.» پس علی

علیه السلام حویرث بن نفیل و یکی از زنان آوازه خوان را کشت و دیگر زن آوازه خوان گریخت و مقیس بن صبابه در بازار کشته شد. و ابن خطل در حالی گرفتار شد که به پرده های کعبه آویخته بود و سعید بن حریث و عمار بن یاسر با یکدیگر در رسیدن به او رقابت کردند. ولی سعید از عمار پیش جست و ابن خطل را هلاک ساخت. - گفت: - و ابوسفیان به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله شتافت و رکاب او را گرفت و بوسید و گفت: پدر و مادرم به فدایت! آیا نمی شنوی سعد چه می گوید؟ او می گوید:

- امروز روز جنگ و خونریزی بزرگ است.

- امروز روزی است که زنان در حریم به اسارت و کنیزی گرفته می شوند.

پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «خود را به او برسان و پرچم را از او بستان. و تو کسی باش که با آن پرچم وارد می شود و آن را به نرمی و آرامی داخل ساز.» با فرمان پیامبر، علی علیه السلام پرچم را گرفت و چنان که رسول خدا دستور داده بود، آن را وارد ساخت. و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مکه شد، دلیران قریش که تصور می کردند شمشیر از آنان برداشته نمی شود، (و مورد عفو قرار نمی گیرند) به درون کعبه رفتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و در کنار در کعبه توقف نمود و فرمود: «هیچ خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد، به تنهایی وعده اش را محقق ساخت و بنده اش را یاری کرد و به تنهایی همه احزاب را مغلوب ساخت. آگاه باشید که هر ثروت و افتخارات و مفاخر قومی و

ص: 105

وَ دَمٍ یُدَّعَی تَحْتَ قَدَمَیَّ هَاتَیْنِ إِلَّا سَدَانَةَ الْکَعْبَةِ وَ سِقَایَةَ الْحَاجِّ فَإِنَّهُمَا مَرْدُودَتَانِ إِلَی أَهْلِیهِمَا أَلَا إِنَّ مَکَّةَ مُحَرَّمَةٌ بِتَحْرِیمِ اللَّهِ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ کَانَ قَبْلِی وَ لَمْ تَحِلَّ لِی إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ وَ هِیَ مُحَرَّمَةٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ لَا یُخْتَلَی خَلَاهَا وَ لَا یُقْطَعُ شَجَرُهَا وَ لَا یُنَفَّرُ صَیْدُهَا وَ لَا تَحِلُّ لُقَطَتُهَا إِلَّا لِمُنْشِدٍ ثُمَّ قَالَ أَلَا لَبِئْسَ جِیرَانُ النَّبِیِّ کُنْتُمْ لَقَدْ کَذَّبْتُمْ وَ طَرَدْتُمْ وَ أَخْرَجْتُمْ وَ آذَیْتُمْ ثُمَّ مَا رَضِیتُمْ حَتَّی جِئْتُمُونِی فِی بِلَادِی تُقَاتِلُونِی (1) اذْهَبُوا (2) فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ (3) فیخرج القوم فکأنما (4) أنشروا من القبور و دخلوا فی الإسلام و قد کان الله سبحانه أمکنه من رقابهم عنوة و کانوا له فیئا فلذلک سمی أهل مکة الطلقاء و جاء ابن الزبعری إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و أسلم و قال:

یا رسول الملیک (5) إن لسانی*** راتق ما فتقت (6) إذ أنا بور

إذ أباری الشیطان فی سنن الغی*** و من مال میله مبثور (7)

آمن اللحم و العظام لربی*** ثم نفسی (8) الشهید أنت النذیر (9)

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْفَتْحِ وَ حَوْلَ الْبَیْتِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ صَنَماً فَجَعَلَ یَطْعَنُهَا بِعُودٍ فِی یَدِهِ وَ یَقُولُ جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً.

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ أَبَی أَنْ یَدْخُلَ الْبَیْتَ وَ فِیهِ الْآلِهَةُ فَأَمَرَ بِهَا فَأُخْرِجَتْ فَأُخْرِجَ صُورَةُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ فِی أَیْدِیهِمَا الْأَزْلَامُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمُوا أَنَّهُمَا لَمْ یَسْتَقْسِمَا بِهَا قَطُّ.

انتهی

ص: 106


1- فی المصدر: تقاتلوننی، فاذهبوا.
2- فاذهبوا خ ل.
3- ذکر الخطبة أهل السیر فی کتبهم ففیها زیادة و نقیصة و من أراد فلیرجع الی مظانها کسیرة ابن هشام 4: 31 و 32.
4- و کأنّما خ ل.
5- الا له خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر، و الموجود فی السیرة مثل المتن.
6- أی مصلح ما کنت افسدته.
7- اباری ای اعارض و اجادل. و مبثور: هالک.
8- فی السیرة: ثم قلبی.
9- مجمع البیان 10: 554- 557.

مسائل خونی (تعصبات قبیله ای و قصاص) که در ایام جاهلیت وجود داشت، اینک در زیر این دو پای من ملغی و نابود است. جز پرده داری کعبه و سقّایی حجاج که آن دو به صاحبان آن باز می گردد. آگاه باشید که مکه با تحریم خداوند، مکانی حرام و محفوظ است که پیش از من برای کسی حلال نگشت و برای من نیز تنها ساعتی از روز حلال است و آن تا برپایی قیامت حرام و محفوظ خواهد بود. گیاه آن کنده نمی شود و درختش قطع نمی گردد و شکار آن رانده نمی شود و آنچه در آن یافت شود، حلال نیست مگر برای اعلام کننده­ای. سپس فرمود: «(ای اهل مکه) آگاه باشید که چه بد همسایگانی برای پیامبر بودید! مرا تکذیب کردید و راندید و اخراج نمودید و آزارم دادید، ولی به این همه راضی و خشنود نگشتید تا آنکه در سرزمینم به سویم آمدید تا به پیکارم برخیزید. بروید که شما طلقاء (رهاشدگان) هستید.» مردم مکه که گویی که از قبرها برانگیخته شده بودند،(از خانه ها) خارج می گشتند و در اسلام داخل می شدند. و خداوند سبحان پیامبر را بر آن ها چیره و مسلط ساخت و آنان در حکم فیء او بودند. به همین جهت اهل مکه طلقاء یعنی آزادشدگان نامیده شدند و ابن الزبعری به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده، اسلام آورد و این شعر را سرود:

- ای فرستاده خداوند صاحب ملک! به راستی اکنون زبانم، آنچه را که در هنگام هلاکت خویش تباه ساختم، اصلاح می سازد.

- آن هنگام با شیطان در سنت های گمراهی رقابت می کردم و هر که میل و هوایش گمراه شود، هلاک خواهد گشت.

- گوشت و استخوانم (بند بند وجودم) به پروردگارم ایمان آورد و نفسم شهادت داد که تو پیامبری هشدار دهنده هستی(1).

و از ابن مسعود روایت شده است که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه به کعبه که اطراف آن سیصد و شصت بت قرار داشت، وارد شد و با چوب دستی ای که در دستش بود، شروع به ضربه زدن بر آن ها کرد و فرمود: «حق آمد و باطل نه کاری را آغاز کرد و نه دوباره به انجام می رساند. حق آمد و باطل نابود شد که باطل نابود شدنی است.»

و از ابن عباس روایت شده است که گفت: وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مکه شد، از وارد شدن به کعبه در حالی که بت ها در آنجا باشند، امتناع نمود و دستور به خارج ساختن آن ها داد. به این ترتیب آن ها را از کعبه خارج ساختند و (در میان آن ها) شمایل ابراهیم و اسماعیل که در دستانشان تیرهای قمار بود نیز بیرون آورده شد. پیامبر با مشاهده این صحنه فرمود: «خدا آنان را بکشد. به خدا سوگند، آگاه باشید که آن ها می دانستند که آن دو هرگز با این تیرها، قمار نکرده اند.» کلام طبرسی رحمة الله اینجا پایان یافت.

ص: 106


1- . مجمع البیان 10: 557.- 554

کلام الطبرسی رحمه الله. و قال عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة لما حبس العباس أبا سفیان عند الجبل مرت به القبائل علی رایاتها فکان أول من مر به خالد بن الولید فی بنی سلیم و هم ألف لهم لواءان یحمل أحدهما العباس بن مرداس و آخر (1) حفاف بن ندیة و رایة یحملها المقداد فقال أبو سفیان یا أبا الفضل من هؤلاء قال بنو سلیم و علیهم خالد بن الولید قال الغلام قال نعم فلما حاذی خالد العباس و أبا سفیان کبر ثلاثا و کبروا (2) ثم مضوا و مر علی أثره الزبیر بن العوام فی خمسمائة منهم جماعة من المهاجرین و قوم من أفناء العرب (3) و معه رایة سوداء فلما حاذاهما کبر ثلاثا و کبر أصحابه فقال من هذا قال هذا الزبیر قال ابن أختک قال نعم ثم مرت بنو غفار فی ثلاثمائة یحمل رایتهم أبو ذر (4) فلما حاذوهما کبروا ثلاثا قال یا أبا الفضل من هؤلاء قال بنو غفار قال ما لی و لبنی غفار ثم مرت أسلم فی أربعمائة یحمل لوائها بریدة بن الحصیب و لواء آخر مع ناجیة بن الأعجم فلما حاذوه کبروا ثلاثا فسأل عنهم فقال هؤلاء أسلم فقال ما لی و لأسلم ما کان بیننا و بینهم ترة قط ثم مرت بنو کعب بن عمرو بن خزاعة فی خمسمائة یحمل رایتهم بشر بن سفیان (5) فقال من هؤلاء قال کعب بن عمرو قال نعم هؤلاء حلفاء محمد فلما حاذوه کبروا ثلاثا ثم مرت مزینة فی ألف فیها ثلاثة ألویة (6) مع النعمان بن مقرن و بلال بن الحارث و عبد الله بن عمرو فلما حاذوهما کبروا قال من هؤلاء قال مزینة قال ما لی و لمزینة قد جاءت (7) تقعقع من شواهقها ثم مرت جهینة فی ثمانمائة فیها

ص: 107


1- فی المصدر: و الآخر خفاف بن ندب أقول: فی الامتاع: خفاف بن ندبة.
2- فی المصدر: و کبروا معه.
3- یقال: هو من أفناء الناس ای لا یعلم ممن هو و المعنی أی لا یعلم من ای قبیلة هم.
4- فی المصدر و الامتاع: و یقال: ایماء بن رحضة.
5- فی الامتاع: یحمل لواء هم بسر بن سفیان.
6- زاد فی الامتاع: و مائة فرس.
7- فی المصدر و الامتاع: جاءتنی. و القعقعة: صوت السلاح و نحوه. و الشواهق: الجبال العالیة و کانت منازل مزینة فی جبال طیئ و العیص.

عبدالحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده است: هنگامی که عباس، ابوسفیان را در کنار کوه نگاه داشت، قبایل با پرچم هایشان بر او گذشتند و اولین کسی که بر او گذشت، خالد بن ولید با هزار نفر از بنی سلیم بود. آن ها را دو بیرق بود که یکی را عباس بن مرداس و دیگری را حفاف بن ندیه حمل می کرد و پرچمی که در دستان مقداد بود. ابوسفیان گفت: ای ابوالفضل! اینان که هستند؟ پاسخ داد: بنوسلیم هستند که فرماندهی شان با خالد بن ولید است. گفت: آن جوانک؟ گفت: بله. چون خالد با عباس و ابوسفیان رودرو گشت، سه بار تکبیر گفت و (همراهانش نیز) تکبیر گفتند. سپس عبور کردند و رفتند. و در پی او زبیر بن عوام که پرچمی سیاه به همراه داشت، با پانصد نفر که متشکل از مهاجرین و گروهی از افراد ناشناس که معلوم نبود از کدام قبیله هستند، بر آن دو گذشت. و هنگامی که با آن دو مواجه شد، سه بار تکبیر گفت و همراهان او نیز تکبیر گفتند. ابوسفیان گفت: این کیست؟

گفت: این زبیر است. پرسید: خواهرزاده ات؟ گفت: بله. سپس بنی غفار با سیصد نفر به پرچمداری ابوذر گذشتند و هنگامی که با آن دو روردرو شدند، سه بار تکبیر گفتند. ابوسفیان گفت: ای ابوالفضل! اینان که هستند؟ گفت: بنی غفار هستند. گفت: مرا چه به بنی غفار!؟ سپس اسلم با 400 نفر گذشت که یک بیرق آن ها در دست بریدة بن حصیب و دیگری در اختیار ناجیة بن اعجم بود. و چون با او مواجه گشتند، سه بار تکبیر گفتند. ابوسفیان درباره آن ها نیز سؤال کرد. عباس پاسخ داد: اینان از قبیله اسلم هستند. گفت: مرا چه به اسلم؟! هرگز میان ما و آن ها جنگ و بلایی وجود نداشت. سپس قبیله بنی کعب بن عمرو بن خزاعه با پانصد نفر و به پرچمداری بشر بن سفیان گذشتند. ابوسفیان پرسید: اینان که هستند؟ گفت: قبیله کعب بن عمرو هستند. گفت: آری، اینان متحدان محمد هستند. هنگامی که آن ها با او (عباس) رودرو گشتند، سه بار تکبیر گفتند. سپس قبیله مزینه با هزار نفر عبور کرد که در میان آن ها، سه بیرق در دستان نعمان بن مقرن، و بلال بن حارث و عبدالله بن عمرو قرار داشت. چون با آن دو رودرو شدند، تکبیر گفتند. ابوسفیان گفت: اینان کیستند؟ عباس پاسخ داد: قبیله مزینه هستند. گفت: مرا به مزینه چه کار، که به سویم آمده اند در حالی که صدای سلاح های آنان از کوه های بلندشان(کوه های طیّی و عیص) به گوش می رسد! سپس نوبت به قبیله جهینه رسید که با هشتصد نفر که در میان آن ها

ص: 107

أربعة ألویة مع معبد بن خالد و سوید بن صخر و رافع بن مکتب (1) و عبد الله بن بدر فلما حاذوه کبروا ثلاثا فسأل عنهم فقیل جهینة ثم مرت بنو کنانة بنو لیث و ضمرة و سعد و بکر (2) فی مائتین یحمل لواءهم أبو واقد اللیثی فلما حاذوه (3) کبروا ثلاثا فقال من هؤلاء قال بنو بکر قال نعم هل أهل سوء (4) هؤلاء الذین غزانا محمد لأجلهم أما و الله ما شوورت فیهم و لا علمته و لقد کنت له کارها حیث بلغنی و لکنه أمر حتم (5) قال العباس لقد خار الله لک فی غزو محمد إیاکم دخلتم (6) فی الإسلام کافة (7) ثم مرت أشجع و هم ثلاثمائة یحمل لواءهم معقل بن سنان و لواء آخر مع نعیم بن مسعود فکبروا قال من هؤلاء قال أشجع فقال هؤلاء کانوا أشد العرب علی محمد قال العباس نعم و لکن الله أدخل الإسلام قلوبهم و ذلک من فضل الله فسکت فقال أ ما مر محمد بعد قال لا و لو رأیت الکتیبة التی هو فیها لرأیت الحدید و الخیل و الرجال و ما لیس لأحد به طاقة فلما طلعت کتیبة رسول الله صلی الله علیه و آله الخضراء طلع سواد شدید و غبرة من سنابک الخیل و جعل الناس یمرون کل ذلک یقول أ ما مر محمد فیقول العباس لا حتی مر رسول الله صلی الله علیه و آله یسیر علی ناقته القصواء بین أبی بکر و أسید بن حضیر و هو یحدثهما فقال له العباس هذا رسول الله صلی الله علیه و آله فی کتیبته الخضراء فانظر قال و کان فی تلک الکتیبة وجوه المهاجرین و الأنصار و فیها الألویة و الرایات و کلهم منغمسون فی الحدید لا یری منهم إلا الحدق و کان فی الکتیبة

ص: 108


1- فی المصدر و الامتاع: رافع بن مکیث.
2- فی المصدر: و بنو لیث و ضمرة و سعد بن أبی بکر، و فی الامتاع: کنانة بنو لیث و ضمرة، و سعد بن بکر. و لعله الصحیح.
3- فلما حاذوهما. و هو الصحیح.
4- فی المصدر و الامتاع: اهل شؤم.
5- فی المصدر و الامتاع: «أمر حم» أقول: حم الامر قضی و أنفذ.
6- فی المصدر و الامتاع: و دخلتم.
7- زاد فی الامتاع: و مرت بنو لیث و هم مائتان و خمسون یحمل لواءهم الصعب بن جثامة فلما حاذوهما کبروا ثلاثا: فقال أبو سفیان: من هؤلاء قال: بنو لیث.

چهار بیرق در دستان معبد بن خالد، و سوید بن صخر و رافع بن مکتب و عبدالله بن بدر قرار داشت، عبور کرد. هنگامی که با او رودررو شدند، سه بار تکبیر گفتند. ابوسفیان درباره آن ها پرسید. گفته شد: اینان از جهینه هستند. سپس قبایل بنی کنانه، بنی لیث و ضمره و سعد و بکر با دویست تن گذشتند که بیرق آن ها در دستان ابو واقد لیثی قرار داشت. و چون با او رودررو گشتند، سه بار تکبیر گفتند. ابوسفیان گفت: اینان چه کسانی هستند؟ گفت: قبیله بنی بکر هستند. گفت: بله، آنان مردمان بدی هستند، این ها کسانی هستند، که محمد به خاطر آن ها بر ما هجوم آورد. به خدا سوگند که درباره آن ها با من مشورت صورت نگرفت و از آن (دخالت قریش بر ضد بنی بکر) آگاه نبودم و هنگامی که خبر آن به من رسید، آن را ناپسند دانستم (و از آن بیزاری جستم). ولی کاری بود که صورت گرفته بود. عباس گفت: خداوند به تو در هجوم محمد بر شما خیر و برکت داد؛ چرا که همگی در اسلام داخل شدید. سپس قبیله اشجع با سیصد نفر عبور کرد که یکی از بیرق هایشان در دست معقل بن سنان و دیگری در اختیار نعیم بن مسعود بود. بعد از آنکه تکبیر گفتند، ابوسفیان پرسید: این ها کیستند؟ عباس پاسخ داد: افراد قبیله اشجع هستند. گفت: اینان سرسخت ترین عرب ها در برابر محمد بودند. عباس گفت: بله، ولی خداوند اسلام را در قلوب آن ها داخل ساخت و این از فضل و بخشش خداست. ابوسفیان از این سخن سکوت نمود، سپس گفت: آیا هنوز محمد نگذشته است؟ گفت: نه، اگر سپاهی که او در آن است را ببینی، به یقین آهن و اسبان جنگی و مردانی را مشاهده خواهی کرد که کس را یارای مقاومت و پایداری در برابر آن نیست. چون سپاه سیاهپوش رسول خدا صلی الله علیه و آله پدیدار شد، گرد و غبار غلیظی از سُم های اسبان به پا خاست. و مردم شروع به عبور از برابر آن ها کردند. ابوسفیان هر بار می گفت: آیا محمد عبور نکرد؟ و عباس می گفت: نه، تا آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار بر شتر گوش بریده خود، در حالی که میان ابوبکر و اسید بن حضیر قرار داشت و با آن دو سخن می گفت، عبور کرد. در این هنگام عباس به ابوسفیان گفت: این رسول خداست که در میان سپاه سیاهپوش خود قرار دارد، پس نگاه کن. - گفت:- و در آن سپاه، بزرگان مهاجرین و انصار حضور داشتند و در آن بیرق ها و پرچم ها قرار داشت و همگی چنان در آهن فرو رفته بودند که تنها چشمان آنان هویدا بود. و در آن سپاه

ص: 108

ألفا درع (1) و رایة رسول الله صلی الله علیه و آله مع سعد بن عبادة و هو أمام الکتیبة فلما حاذاهما سعد نادی یا أبا سفیان:

الیوم یوم الملحمة الیوم تستحل الحرمة

(2) الیوم أذل الله قریشا فلما حاذاهما رسول الله صلی الله علیه و آله ناداه أبو سفیان یا رسول الله أمرت بقتل قومک إن سعدا قال کذا و إنی أنشد الله فی قومک فأنت أبر الناس و أرحم الناس و أوصل الناس فقال عثمان و عبد الرحمن بن عوف یا رسول الله إنا لا نأمن سعدا أن یکون منه فی قریش صولة فوقف النبی صلی الله علیه و آله و ناداه یا أبا سفیان بل الیوم یوم الرحمة الیوم أعز الله قریشا و أرسل إلی سعد فعزله عن اللواء. (3)

بیان

الرفد بالکسر العطاء و الإرفاد الإعانة و الحلف بالکسر العهد بین القوم و الحلیف و الأتلد الأقدم و فی بعض الکتب بعد قوله میثاقک المؤکدا:

و زعموا أن لست تدعو أحدا*** فانصر هداک الله نصرا أیدا

و ادع عباد الله یأنوا مددا*** فیهم رسول الله قد تجردا

أبیض کالبدر ینمی أبدا*** إن سیم خسفا وجهه تربدا

قوله أیدا أی قویا ینمی یرتفع و یزداد و سامه خسفا أورد علیه ذلا تربد تغیر و فی القاموس نیق العقاب بالکسر موضع بین الحرمین و فی النهایة فی حدیث الفتح قال للعباس احبس أبا سفیان عند حطم الجبل هکذا جاءت فی کتاب أبی موسی و قال حطم الجبل الموضع الذی حطم منه أی ثلم فبقی منقطعا قال و یحتمل أن یرید عند مضیق الجبل حیث یزحم بعضهم بعضا

ص: 109


1- فی الامتاع: الف دارع أقول: اختصر المصنّف هاهنا جملة.
2- فی المصدر: تسبی الحرمة.
3- شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 4، 208 و 209: و فیه بعد ذلک: و اختلف فیمن دفع إلیه اللواء فقیل: دفعه الی علیّ بن أبی طالب علیه السلام فذهب به حتّی دخل مکّة فغرزها عند الرکن، و هو قول ضرار بن الخطّاب القهری: و قیل دفعه الی قیس بن سعد بن عبادة و ذکر نحوه المقریزی فی الامتاع الا انه أضاف الاحتمالین ثالثا و هو الدفع الی الزبیر بن العوام أقول: و ذکرا بعد ذلک بقیة خبر الفتح مفصلا

دوهزار زره (مرد زره پوش) وجود داشت و پرچم رسول خدا صلی الله علیه و آله در دستان سعد بن عباده قرار داشت که پیشاپیش سپاه حرکت می کرد، و چون سعد با آن دو روبرو شد، ندا در داد: ای ابوسفیان! امروز روز جنگ و خونریزی بزرگ است.

امروز زنان در حریم حلال می شوند. امروز خدا قریش را خوار و ذلیل می سازد. پس چون رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن دو رودرو شد، ابوسفیان خطاب به او گفت: ای رسول خدا! آیا به کشتار قومت فرمان داده ای که سعد چنین گفت؟ و من تو را درباره قومت به خدا سوگند می دهم، که تو نیکوکارترین و دل رحم ترین و بخشنده ترین مردمان هستی. عثمان و عبدالرحمن بن عوف گفتند: ای رسول خدا! ما از هجوم سعد به قریش ایمن نیستیم. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز توقف نمود و او را نداد داد: «ای ابوسفیان! بلکه امروز روز رحمت است. امروز خداوند قریش را عزیز گرداند.» و به سوی سعد فرستاد و او را از پرچمداری برکنار کرد.

توضیح

«الرفد» با کسره: عطاء و بخشش، و «الارفاد»: کمک کردن و بخشش. «الحِلف» با کسره: پیمان میان قوم و هم پیمان آن قوم. و «الاتلد»: دیرین. و در برخی از کتاب ها بعد از «میثاقک الموکدا: عهد و پیمان استوارت»، این ابیات آمده است:

- و گمان کردند که تو کسی را نمی خوانی. پس یاری کن که خدا تو را از کمک و یاری قدرتمند، بهره مند سازد.

- و بندگان خدا را فراخوان که به یاری بیایند در حالی که رسول خدا در میان آن ها برهنه گشته است و ( می کوشد).

- چون ماه سفید است و همیشه بالاتر می رود و قدرتمندتر می گردد. و اگر در معرض ذلت و خواری واقع شود، چهره اش دگرگون می گردد.

سخنش «أیّدا»: یعنی قدرتمند. «ینمّی»: بالا می رود و فزونی می یابد. «سامه خسفا»: او را به خواری و ذلت دچار ساخت. «تَربَّد»: دگرگون شد. و در قاموس آمده است: «نیق العقاب» با کسره: مکانی میان حرمین است، و در النهای-ه آمده است: در حدیث فتح (مکه)، پیامبر به عباس فرمود: «احبس أباسفیان عند حطم الجبل.» در کتاب ابوموسی چنین آمده است. و گفت: «حطم الجبل»: مکانی که در آن نقطه از کوه شکستگی واقع شده و از آن بریده و جدا شده است. گفت: و احتمال دارد که منظورش در کنار تنگه کوه باشد که در آنجا مردم با ازدحام بر یکدیگر فشار می­آورند.

ص: 109

و رواه أبو نصر الحمیدی فی کتابه بالخاء المعجمة و فسرها فی غریبه فقال الخطم و الخطمة رعن الجبل و هو الأنف النادر منه و الذی جاء فی کتاب البخاری و هو الذی أخرج الحدیث فیما قرأناه و رأیناه من نسخ کتابه عند حطم الخیل هکذا مضبوطا فإن صحت الروایة به و لم یکن تحریفا من الکتبة فیکون معناه و الله أعلم أنه یحبسه فی الموضع المتضایق الذی یتحطم فیه الخیل أی یدوس بعضها بعضا و یزحم بعضها بعضا فیراها جمیعها و تکثر فی عینه بمرورها فی ذلک الموضع الضیق و کذلک أراد بحبسه عند خطم الجبل علی ما شرحه الحمیدی فإن الأنف النادر من الجبل یضیق الموضع الذی یخرج فیه.

و قال مر رسول الله صلی الله علیه و آله فی کتیبته الخضراء کتیبة خضراء إذا غلب علیها لبس الحدید شبه سواده بالخضرة و العرب تطلق الخضرة علی السواد و قال مآثر العرب مکارمها و مفاخرها التی تؤثر عنها أی تروی و تذکر تحت قدمی هاتین أراد خفاءها و إعدامها و إذلال أمر الجاهلیة و نقض سنتها و قال الخلی مقصورا النبات الرقیق ما دام رطبا و اختلاؤه قطعه انتهی.

و البور بالضم الهالک یستوی فیه الواحد و الکثیر و المذکر و المؤنث و المباراة المجاراة و المسابقة و الثبور الهلاک و الویل و الإهلاک.

الأخبار

«1»

أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ فِی سَعْدِ السُّعُودِ مِنْ تَفْسِیرِ الْکَلْبِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا فَتَحَ مَکَّةَ وَجَدَ فِی الْحِجْرِ أَصْنَاماً مَصْفُوفَةً حَوْلَهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً صَنَمُ کُلِّ قَوْمٍ بِحِیَالِهِمْ وَ مَعَهُ مِخْصَرَةٌ بِیَدِهِ فَجَعَلَ یَأْتِی الصَّنَمَ فَیَطْعَنُ فِی عَیْنِهِ (1) أَوْ فِی بَطْنِهِ ثُمَّ یَقُولُ جاءَ الْحَقُّ یَقُولُ ظَهَرَ الْإِسْلَامُ وَ زَهَقَ الْباطِلُ یَقُولُ وَ هَلَکَ الشِّرْکُ وَ أَهْلُهُ وَ الشَّیْطَانُ وَ أَهْلُهُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً یَقُولُ هَالِکاً فَجَعَلَ الصَّنَمُ یَنْکَبُّ لِوَجْهِهِ إِذَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَجَعَلَ أَهْلُ مَکَّةَ یَتَعَجَّبُونَ وَ یَقُولُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ مَا رَأَیْنَا رَجُلًا أَسْحَرَ مِنْ مُحَمَّدٍ (2).

ص: 110


1- فی المصدر: فی عینیه.
2- سعد السعود: 220.

و ابونصر حمیدی در کتابش آن را با (خاء معجمه) روایت کرده است و در غریب (لغتش) آن را تفسیر نموده و گفته است: «الخطم» و «الخطم-ﺔ»: رعن الجبل و آن دماغه بیرون آمده از کوه است. و در کتاب بخاری که این حدیث در آنچه خوانده و دیده­ایم از نسخه­های کتاب او ذکر شده است، آمده است: «عند حطم الجبل» و اینگونه نوشته شده است و در صورتی که روایت آن صحیح بوده و تحریفی از جانب کاتبان صورت نگرفته باشد، در این صورت معنای آن - که خدا خود به آن آگاه­تر است - چنین می­شود: او، ابوسفیان را در مکانی تنگ و باریک نگاه داشت که در آن اسب­ها در هم کوبیده می­شوند. یعنی اسب­ها یکدیگر را لگدکوب می­کنند و به دلیل ازدحام بر یکدیگر فشار می­آورند، تا به قول حمیدی، (ابوسفیان) همه آن­ها را ببیند و با گذر اسب­ها از آن مکان تنگ و باریک، در نظرش فراوان آید. چرا که دماغه بیرون زده، آن نقطه که از آن بیرون آمده است را تنگ و باریک می­سازد.

و گفت: «مرّ رسول­الله فی کتیبته الخضراء»، «کتیب-ﺔ خضراء»: از آنجا که در آن سپاه، اکثریت با آهن خود را پوشانده بودند، سیاهی آهن را به رنگ سبز تشبیه کرده است. و عرب رنگ سبز را برای اشاره به سیاهی به کار می­برد. و گفت: «مآثرالعرب»: بزرگی­ها و افتخاراتی که از آن­ها روایت و بازگو می­شود. «تحت قدمیّ هاتین»: منظورش نابودسازی و محو آن­ها و خوار ساختن مسأله جاهلیت و نقض سنت­های آن است. و گفت: «الخلا» با الف مقصوره: گیاه نازک، تا زمانی که نرم و تازه و مرطوب باشد. و «إختلاؤه»: قطع آن. و «البُور» با ضمّه یعنی هلاک شونده، که در آن مفرد و جمع و مذکر و مؤنث یکسان است. و «المباراﺓ»: رقابت و مسابقه. و «الثبور»: هلاک و نیستی و هلاک ساختن.

روایات

روایت1.

مؤلف: سیّد در سعدالسعود از تفسیر کلبی روایت کرده است: هنگامی که رسول ­خدا صلی­الله علیه­ و آله مکه را فتح کرد و در حجر بت­هایی به صف کشیده شده در اطراف آن یافت که سیصد و شصت بت بودند، و بت هر قوم در برابر آن­ها بود. پیامبر با عصایی که در دست داشت به سوی بت روان شد و در چشمان و یا شکمش ضربه می­زد و می­فرمود: «جاءَ الحَقُّ»، یعنی اسلام آشکار شد. «وَ زَهَقَ البَاطِلُ»، و شرک و اهل آن و شیطان و اهل آن، هلاک و نابود شدند. «إنَّ البَاطِلَ کانَ زَهُوقَاً»: هلاک شونده است. چون رسول ­خدا این سخن را گفت، بت بر روی خویش، سرنگون فرو افتاد و اهل مکه از این پیشامد در شگفت گشتند و در میان خود می­گفتند: مردی جادو پیشه­تر از محمد ندیده­ایم.(1)

ص: 110


1- 1. سعد السعود: 220
«2»

کِتَابُ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ (1) عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَامَ عَلَی الصَّفَا فَقَالَ یَا بَنِی هَاشِمٍ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ إِنِّی شَفِیقٌ عَلَیْکُمْ لَا تَقُولُوا (2) إِنَّ مُحَمَّداً مِنَّا فَوَ اللَّهِ مَا أَوْلِیَائِی مِنْکُمْ وَ لَا مِنْ غَیْرِکُمْ إِلَّا الْمُتَّقُونَ فَلَا أَعْرِفُکُمْ (3) تَأْتُونِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْمِلُونَ الدُّنْیَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ یَأْتِی النَّاسُ یَحْمِلُونَ الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنِّی قَدْ أَعْذَرْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ فِیمَا بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَکُمْ وَ إِنَّ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ (4).

«3»

د، العدد القویة فِی یَوْمِ الْعِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ سَنَةَ ثَمَانٍ مِنَ الْهِجْرَةِ کَانَ فَتْحُ مَکَّةَ (5).

«4»

ب، قرب الإسناد أَبُو الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَیْتَ یَوْمَ الْفَتْحِ فَرَأَی فِیهِ صُورَتَیْنِ فَدَعَا بِثَوْبٍ فَبَلَّهُ فِی مَاءٍ ثُمَّ مَحَاهُمَا قَالَ ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ وَ إِنْ وُجِدَ فِی جَوْفِ الْبَیْتِ وَ بِقَتْلِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَطَلٍ وَ قَتْلِ مِقْیَسِ بْنِ صُبَابَةَ (6) وَ بِقَتْلِ قرسا (فَرْتَنَا) (7) وَ أُمِّ سَارَةَ (8) قَالَ وَ کَانَتَا قَیْنَتَیْنِ تَزْنِیَانِ (9) وَ تُغَنِّیَانِ بِهِجَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تُحَضِّضَانِ یَوْمَ أُحُدٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (10).

ص: 111


1- هکذا فی النسخ و فیه وهم لان الصدوق لا یروی عن الحمیری بلا واسطة و الصحیح: محمّد بن موسی المتوکل: عن الحمیری.
2- فی المصدر: أ لا تقولون.
3- فی المصدر: الا فلا اعرفکم.
4- صفات الشیعة: 4 و هو مخطوط.
5- العدد: مخطوط لم نظفر بنسخته.
6- الصبابة خ ل.
7- فرتنا خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر و فی الامتاع و فی نسخة من المصدر: قرس و فی السیرة: فرتنی.
8- فی الامتاع: قریبة و یقال: أرنبة، و لم یسمها ابن هشام فی السیرة: بل قال: فرتنی و صاحبتها. وعد امرأة فیمن أمر صلّی اللّه علیه و آله و سلم بقتلهم و قال: سارة مولاة لبنی عبد المطلب و کانت ممن یؤذیه بمکّة، ثمّ قال و اما سارة فاستؤمن بها فامنها، ثمّ بقیت حتّی اوطأها رجل من الناس فرسا فی زمن عمر بن الخطّاب بالابطح فقتلها.
9- تزینان خ ل و فی المصدر: ترنیان. تزینان خ ل.
10- قرب الإسناد: 61.

روایت2.

صدوق (ره) در کتاب صفات الشیع-ﺔ از حمیری، از ابن محبوب، از ابن رئاب، از ابوعبیده روایت کرده است که گفت: شنیدم که امام صادق علیه­السلام می­فرمود: وقتی که رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله مکه را فتح کرد، بر تخته سنگی ایستاد و فرمود: «ای بنی هاشم! ای فرزندان عبدالمطلب! من فرستاده خدا به سوی شما و دلسوز حال شما هستم، مبادا بگویید: محمد از ماست، که به خدا سوگند در میان شما و در میان غیر شما، تنها پرهیزکارانند که دوست و خویشاوند من محسوب می گردند. پس در قیامت شما را نبینم که در حالی به نزد من آیید که دنیا بار گردن شما باشد و سایر مردمان با توشه آخرت پیش آیند. بدانید که من در آنچه میان من و شما و آنچه که میان خداوند بزرگ بلند مرتبه و شما وجود دارد، اتمام حجت کردم. و عمل من برای من و عمل شما برای شما خواهد بود»(1).

روایت3.

العدد: فتح مکه در روز بیستم ماه رمضان سال هشتم هجری صورت گرفت.

روایت4.

قرب­الاسناد: ابوالبختری از امام جعفر از پدرش علیهما­السلام روایت کرده است که فرمود: رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله در روز فتح وارد کعبه شد و در آن، دو تصویر مشاهده کرد. پس پارچه­ای خواست و آن را در آب خیس کرد و آن دو تصویر را پاک کرد. فرمود: سپس رسول­ خدا صلی­ الله علیه­ و آله به قتل عبدالله ­بن ابی سرح فرمان داد، اگرچه در داخل کعبه پیدایش کنند. و فرمان داد که عبدالله ­بن خطل و مقیس ­بن صبابه و قرسا و اُمّ ساره کشته شوند. فرمود: و آن دو (قرسا و اُمّ ساره) دو کنیز آوازه خوان بودند که زنا می­دادند و در هجو پیامبر صلی­الله علیه­ و آله آواز می­خواندند و در جنگ احد مشرکان را بر ضدّ رسول خدا تحریک می­کردند.(2)

ص: 111


1- . صفات الشیعة: ،4 نسخه خطی
2- . قرب الاسناد: 61
«5»

فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ نَزَلَتْ فِی حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ وَ لَفْظُ الْآیَةِ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ حَاطِبَ بْنَ أَبِی بَلْتَعَةَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ وَ هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ کَانَ عِیَالُهُ بِمَکَّةَ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ یَخَافُ (1) [تَخَافُ أَنْ یَغْزُوَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَارُوا إِلَی عِیَالِ حَاطِبٍ وَ سَأَلُوهُمْ أَنْ یَکْتُبُوا إِلَی حَاطِبٍ یَسْأَلُوهُ عَنْ خَبَرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَلْ (2) یُرِیدُ أَنْ یَغْزُوَ مَکَّةَ فَکَتَبُوا إِلَی حَاطِبٍ یَسْأَلُونَهُ عَنْ ذَلِکَ فَکَتَبَ إِلَیْهِمْ حَاطِبٌ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ ذَلِکَ وَ دَفَعَ الْکِتَابَ إِلَی امْرَأَةٍ تُسَمَّی صَفِیَّةَ (3) فَوَضَعَتْهُ فِی قُرُونِهَا (4) وَ مَرَّتْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ فِی طَلَبِهَا فَلَحِقَاهَا (5) فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَیْنَ الْکِتَابُ فَقَالَتْ مَا مَعِی شَیْ ءٌ فَفَتَّشَاهَا (6) فَلَمْ یَجِدَا (7) مَعَهَا شَیْئاً فَقَالَ الزُّبَیْرُ مَا نَرَی مَعَهَا شَیْئاً فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَذَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا کَذَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ لَا کَذَبَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ اللَّهِ لَتُظْهِرَنَّ الْکِتَابَ أَوْ لَأُورِدَنَّ (8) رَأْسَکِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ تَنَحَّیَا حَتَّی أُخْرِجَهُ فَأَخْرَجَتِ الْکِتَابَ مِنْ قُرُونِهَا (9) فَأَخَذَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ جَاءَ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ یَا حَاطِبُ مَا هَذَا فَقَالَ حَاطِبٌ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا نَافَقْتُ وَ لَا غَیَّرْتُ وَ لَا بَدَّلْتُ وَ إِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَقّاً وَ لَکِنْ أَهْلِی وَ عِیَالِی کَتَبُوا إِلَیَّ بِحُسْنِ صَنِیعِ قُرَیْشٍ إِلَیْهِمْ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُجَازِیَ قُرَیْشاً بِحُسْنِ مُعَاشَرَتِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (10) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ إِلَی قَوْلِهِ لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (11).

ص: 112


1- فی المصدر: تخاف.
2- و هل یرید خ ل.
3- تقدم فی صدر الباب ان اسمها سارة مولاة ابی عمرو بن صیفی بن هشام راجع.
4- قرنیها خ ل.
5- فلحقوها خ ل.
6- ففتشوها خ ل.
7- فلم یجدوا خ ل.
8- لاردن خ ل.
9- من قرنیها خ ل.
10- علی رسوله خ ل.
11- تفسیر القمّیّ: 674 و 675.

روایت5.

تفسیر علی ­بن ابراهیم: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاء تُلْقُونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ»، {ای کسانی که ایمان آورده­اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی نگیرید، (بطوری) که نسبت به آن­ها اظهار دوستی ­کنید.} این آیه درباره حاطب­ بن ابی بلتعه نازل گردید و لفظ آیه عام و معنای آن خاص است. و علت این امر آن بود که حاطب بن ابی بلتعه اسلام آورده و به مدینه مهاجرت کرده ­بود، ولی خانواده او در مکه مانده بودند و قریش از هجوم رسول­ خدا بر آن­ها بیمناک بود. به همین خاطر به نزد خانواده حاطب رفتند و از آن­ها خواستند که نامه­ای برای حاطب بنگارند و از او درباره اخبار محمّد صلی­الله علیه­ و آله جویا شوند، که آیا در صدد هجوم به مکه می باشد؟خانواده حاطب نیز نامه­ای به حاطب نگاشتند و از او در این باره سؤال کردند. حاطب در پاسخ آنان نوشت که پیامبر در صدد هجوم به مکه می باشد و نامه را به زنی که صفیه نام داشت، سپرد. آن زن، نامه را میان موهای پیشانی خود پنهان ساخت و راهی شد. در این هنگام جبرئیل بر رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله نازل شد و او را از آن امر آگاه ساخت. رسول ­خدا صلی­ الله علیه­ و آله نیز امیرالمؤمنین علیه­السلام و زبیر بن عوام را در پی آن زن روانه داشت. چون به او رسیدند، امیرالمؤمنین علیه­السلام فرمود: نامه کجاست؟ پاسخ داد: چیزی به همراه من نیست. پس او را جستجو کردند، ولی به همراه او چیزی نیافتند. زبیر گفت: همراهش چیزی نیافتیم. امیرالمؤمنین علیه­السلام فرمود: به خدا سوگند که رسول­خدا صلی­الله علیه­ و آله به ما دروغ نگفت و رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله بر جبرئیل و جبرئیل بر خداوند والا مرتبه دروغ نبسته­اند.(ای زن) به خدا سوگند که یا باید نامه­ را نشان دهی یا آنکه بی­هیچ تردیدی سرت را برای رسول ­خدا خواهم برد. پس آن زن گفت: کنار روید تا آن را خارج کنم. و نامه را از میان موهای پیشانی­اش بیرون ساخت و امیرالمؤمنین علیه السلام آن را گرفت و نزد رسول ­خدا آورد. رسول ­خدا فرمود: «ای حاطب! این چیست؟» حاطب گفت: ای رسول­خدا! به خدا سوگند که نفاق نورزیدم و تغییر و تبدیل و دگرگونی ای صورت ندادم. و من شهادت می­دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و تو به راستی فرستاده خدایی. ولی (با این وجود) اهل و خانواده ام درباره رفتار نیک قریش با آن ها، برای من نامه نوشتند و من نیز مشتاق بودم که قریش را بر معاشرت و رفتار نیکشان پاداش دهم. با این سخن، خداوند والامرتبه بر رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله این آیه را نازل فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاء تُلْقُونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ»، {ای کسانی که ایمان آورده­اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی نگیرید (بطوری) که شما با آن­ها اظهار دوستی –کنید.} تا آنجا که فرمود: «لَن تَنفَعَکُمْ أَرْحَامُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»، {خویشاوندی­ها و فرزندانتان هرگز در قیامت شما را سودی نمی­رساند. چرا که خداوند میان شما جدایی می­افکند و خداوند به آنچه انجام می­دهید آگاه است.}(1)

ص: 112


1- . تفسیر قمی: 675-674

أقول: قد أوردنا نحوه بأسانید فی کتاب أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام فی باب تنمره فی ذات الله.

روی فی کشف الغمة عن الواحدی أنه ذکر فی أسباب نزول القرآن نحوا من ذلک. (1) و روی فی الخرائج نحوه بأدنی تغییر فترکناها حذرا من زیادة التکرار.

«6»

فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی یَوْمِ (2) فَتْحِ مَکَّةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَعَدَ فِی الْمَسْجِدِ یُبَایِعُ الرِّجَالَ إِلَی صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ ثُمَّ قَعَدَ لِبَیْعَةِ النِّسَاءِ وَ أَخَذَ قَدَحاً مِنْ مَاءٍ فَأَدْخَلَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ قَالَ لِلنِّسَاءِ مَنْ أَرَادَ أَنْ تُبَایِعَ فَلْتُدْخِلْ یَدَهَا فِی الْقَدَحِ (3) فَإِنِّی لَا أُصَافِحُ النِّسَاءَ ثُمَّ قَرَأَ عَلَیْهِنَّ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ شُرُوطِ الْبَیْعَةِ عَلَیْهِنَّ فَقَالَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ فَقَامَتْ أُمُّ حَکِیمٍ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الْمَعْرُوفُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ أَنْ لَا نَعْصِیَکَ (4) فِیهِ فَقَالَ أَلَّا تَخْمِشْنَ (5) وَجْهاً وَ لَا تَلْطِمْنَ (6) خَدّاً وَ لَا تَنْتِفْنَ (7) شَعْراً وَ لَا تَمْزِقْنَ (8) جَیْباً وَ لَا تُسَوِّدْنَ (9) ثَوْباً وَ لَا تَدْعُونَ (10) بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ وَ لَا تُقِمْنَ (11) عِنْدَ قَبْرٍ فَبَایَعَهُنَّ صلی الله علیه و آله عَلَی (12) هَذِهِ الشُّرُوطِ (13).

ص: 113


1- کشف الغمّة: 62. و فیه اختلاف مع المنقول.
2- فی یوم خ خ.
3- فی المصدر: من أراد ان یبایع فلیدخل یده فی القدح.
4- فی المصدر: ان لا نعصینک فیه.
5- یخمشن.
6- یلطمن خ ل.
7- ینتفن خ ل.
8- یمزقن خ ل.
9- یسودن خ ل.
10- یدعون خ ل.
11- یقمن خ ل.
12- بهذه خ ل.
13- تفسیر القمّیّ: 676 و 677.

مؤلف: مانند آن را با اسنادهای روایی در کتاب احوال امیرالمؤمنین علیه السلام در باب غضب او برای ذات الهی، آوردیم.

در کشف الغمّ-ﺔ از واحدی روایت کرده است که او در اسباب نزول قرآن همانند آن را ذکر کرده است.(1)

و در الخرائج همانند آن را با تغییری اندک روایت کرده است که برای اجتناب از تکرار زائد، از ذکر آن خودداری کردیم.

روایت6.

تفسیر علی­بن ابراهیم: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَی أَن لَّا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»النَّبِیُّ إِذَا جَاءکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَی أَن لَّا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ »،{شان نزول آیه ای پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند، و دزدی نکنند، و زنا نکنند، و فرزندان خود را نکشند، و بچه های حرامزاده ای را که پس انداخته اند با بُهتان [و حیله] به شوهر نبندند، و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است.}

این آیه در روز فتح مکه نازل شد و جریان به این ­ترتیب بود که رسول­­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله در مسجد نشست و تا نماز ظهر و عصر با مردان بیعت می­کرد. سپس جهت بیعت زنان نشست و کاسه­ای از آب برگرفت و دستش را در آن فرو برد. سپس به زنان فرمود: «هر که قصد بیعت دارد، دستش را در این ظرف فرو برد که من با زنان دست نمی دهم.» سپس شروط بیعت را که خداوند بر آن­ها تعیین و نازل کرده بود، قرائت نمود و فرمود: «(بر این اساس بیعت کنند) که ذره­ای به خدا شرک نورزند، و دزدی نکنند، مرتکب زنا نگردند، و فرزندان خود را نکشند و میان دست­ها و پاهایشان از افتراء، بهتان نبندند.(یعنی به شوهران خود فرزند سایر مردان را منسوب نسازند) ، و در معروف از تو نافرمانی نکنند (و در این صورت) با آنان بیعت کن.» در این هنگام اُمّ حکیمه دختر حارث­ بن عبدالمطلب برخاست و گفت: ای رسول­خدا! این معروفی که خدا ما را دستور داده است در آن از تو نافرمانی نکنیم، چیست؟ حضرت پاسخ داد: «این که بر چهره چنگ و بر گونه سیلی نزنید و موی خویش را نکَنید و گریبان ندرید و جامه را سیاه نسازید و به مرگ و نیستی نخوانید (آه و ناله سر ندهید) و در کنار قبر توقف نکنید.» و براساس این شروط با آن­ها بیعت کرد.(2)

ص: 113


1- . کشف­الغم-ﺔ: .62
2- . تفسیر­القمی: 677-676
«7»

فس، تفسیر القمی وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً فَإِنَّهَا نَزَلَتْ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دُخُولَهَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ قُلْ یَا مُحَمَّدُ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً أَیْ مُعِیناً (1) وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً (2) فَارْتَجَّتْ مَکَّةُ مِنْ قَوْلِ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً (3).

«8»

فس، تفسیر القمی وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ أَخِ (4) أُمِّ سَلَمَةَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ هَذَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ فَلَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی فَتْحِ مَکَّةَ اسْتَقْبَلَ (5) عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ فَأَعْرَضَ (6) عَنْهُ وَ لَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ وَ کَانَتْ أُخْتُهُ أُمُّ سَلَمَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ إِلَیْهَا فَقَالَ یَا أُخْتِی إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ قَبِلَ إِسْلَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ وَ رَدَّ إِسْلَامِی فَلَیْسَ یَقْبَلُنِی کَمَا قَبِلَ غَیْرِی فَلَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ (7) قَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ سَعِدَ بِکَ جَمِیعُ النَّاسِ إِلَّا أَخِی مِنْ بَیْنِ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ رَدَدْتَ إِسْلَامَهُ وَ قَبِلْتَ إِسْلَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ (8) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ سَلَمَةَ إِنَّ أَخَاکِ کَذَّبَنِی تَکْذِیباً لَمْ یُکَذِّبْنِی أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ هُوَ الَّذِی قَالَ لِی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً إِلَی قَوْلِهِ کِتاباً نَقْرَؤُهُ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَمْ تَقُلْ إِنَّ الْإِسْلَامَ یَجُبُّ مَا کَانَ قَبْلَهُ قَالَ نَعَمْ

ص: 114


1- مبینا خ ل.
2- قال خ.
3- تفسیر القمّیّ: 387.
4- اخی أمّ سلمة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- فی المصدر: استقبله.
6- و اعرض عنه خ ل.
7- الی أمّ سلمة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
8- الا اخی خ ل.

روایت7.

تفسیر علی بن إبراهیم: «وَقُل رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِّی مِن لَّدُنکَ سُلْطَانًا نَّصِیرًا»،شان نزول آیه {و بگو: پروردگارا، مرا{در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز، و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده.} شان نزول آیه این آیه در روز فتح مکه نازل شد. هنگامی که رسول­خدا صلی­الله علیه­ و آله قصد ورود به مکه را داشت، خداوند خطاب به وی فرمود: «قُل» ای محمد بگو: «وَ قُل رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِّی مِن لَّدُنکَ سُلْطَانًا نَّصِیرًا»، {خدایا مرا با قدم صدق وارد کن و با قدم صدق خارج ساز و برایم از نزد خود حجتی روشن را یار و یاور قرار بده.} «وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا»، {و بگو: حق فرا رسید و باطل نابود شد که باطل همواره نابود شدنی است.} پس مکه از سخن اصحاب رسول ­خدا صلی­ الله علیه­ و آله به لرزه افتاد که می­گفتند: حق در رسید و باطل نابود شد که باطل نابود شدنی است.(1)

روایت8.

تفسیر علی­ بن ابراهیم: «وَقَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الأَرْضِ یَنبُوعًا »،{و گفتند هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد، مگر آنکه برای ما، چشمه­ای از زمین خارج سازی.} این آیه درباره عبدالله­ بن ابی اُمیّه، برادر اُمّ سلمه رحم-ة الله علیها نازل شد، و جریان آن به این ترتیب بود که او پیش از هجرت این سخن را در مکه به رسول ­خدا گفت. پس چون رسول­خدا صلی­الله علیه­ و آله برای فتح مکه خارج گردید، با عبدالله­ بن ابی اُمیّه مواجه گردید. عبدالله بر رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله سلام کرد، ولی رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله پاسخ سلام او را نداد و از او روی برگرفت و در پاسخ او هیچ نگفت. با این رفتار پیامبر، عبداللّه به نزد خواهرش اُمّ سلمه که همراه رسول خدا بود، رفت و گفت: ای خواهرم! رسول خدا اسلام همه مردم را پذیرفت ولی اسلام مرا نپذیرفت؛ و آن چنان که بقیه را پذیرفت، مرا نمی­پذیرد. چون رسول خدا صلی­الله علیه­ و آله بر اُمّ سلمه وارد شد، او گفت: ای رسول­خدا! پدر و مادرم فدای تو باد! همه مردم به واسطه تو خوشبخت شدند، جز برادرم که از میان قریش و عرب، اسلام همه مردم را پذیرفتی ولی اسلام او را رد کردی. رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله فرمود: «ای اُمّ سلمه، برادر تو مرا چنان تکذیب کرد، که هیچ یک از مردم آنگونه مرا تکذیب نکردند. و او بود که به من گفت: «وَقَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الأَرْضِ یَنبُوعًا* أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِّن نَّخِیلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الأَنْهَارَ خِلالَهَا تَفْجِیرًا* أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاء کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفًا أَوْ تَأْتِیَ بِاللّهِ وَالْمَلآئِکَةِ قَبِیلاً * أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِّن زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقَی فِی السَّمَاء وَلَن نُّؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنَا کِتَابًا نَّقْرَؤُهُ»، {و گفتند تا از زمین برای ما چشمه­ای نجوشانی هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد* و یا [باید] برای تو باغی از خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آن­­ها جویباران روان سازی* یا چنان که ادعا می­کنی آسمان را باره باره بر [سر] ما فرو اندازی یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری* یا برای تو خانه­ای از طلا [کاری] باشد، یا به آسمان بالا روی، و به بالا رفتن تو هم اطمینان نخواهیم داشت تا بر ما کتابی نازل کنی که آن را بخوانیم.}

اُمّ سلمه گفت: ای رسول ­خدا، پدر و مادرم به فدایت، آیا نگفتی که اسلام آنچه را که پیش از آن بوده است را محو و نابود و قطع می­کند؟ فرمود: «بله».

ص: 114


1- . تفسیر قمی: 387

فَقَبِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِسْلَامَهُ (1).

بیان

قال الجزری فیه الإسلام یجب ما قبله و التوبة تجب ما قبلها أی یقطعان و یمحوان ما کان قبلهما من الکفر و المعاصی و الذنوب.

«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو الْفَتْحِ هِلَالُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِی عَلِیِّ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ رَزِینٍ عَنْ أَبِیهِ رَزِینِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُدَیْلِ بْنِ وَرْقَاءَ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی بُدَیْلَ بْنَ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِیَّ یَقُولُ لَمَّا کَانَ یَوْمُ الْفَتْحِ وَقَّفَنِی الْعَبَّاسُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا یَوْمٌ قَدْ شَرَّفْتَ فِیهِ قَوْماً فَمَا بَالُ خَالِکَ بُدَیْلِ بْنِ وَرْقَاءَ وَ هُوَ قَعِیدُ حَیِّهِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله احْسِرْ عَنْ حَاجِبَیْکَ یَا بُدَیْلُ فَحَسَرْتُ عَنْهُمَا وَ حَدَرْتُ لِثَامِی فَرَأَی سَوَاداً بِعَارِضِی فَقَالَ کَمْ سِنُوکَ یَا بُدَیْلُ فَقُلْتُ سَبْعٌ وَ تِسْعُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَبَسَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ زَادَکَ اللَّهُ جَمَالًا وَ سَوَاداً وَ أَمْتَعَکَ وَ وُلْدَکَ لَکِنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ نَیَّفَ عَلَی السِّتِّینَ وَ قَدْ أَسْرَعَ الشَّیْبُ فِیهِ ارْکَبْ جَمَلَکَ هَذَا الْأَوْرَقَ وَ نَادِ فِی النَّاسِ إِنَّهَا أَیَّامُ أَکْلٍ وَ شَرْبٍ وَ کُنْتُ جَهِیراً فَرَأَیْتُنِی بَیْنَ خِیَامِهِمْ وَ أَنَا أَقُولُ أَنَا رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَکُمْ إِنَّهَا أَیَّامُ أَکْلٍ وَ شَرْبٍ وَ هِیَ لُغَةُ خُزَاعَةَ یَعْنِی الِاجْتِمَاعَ وَ مِنْ هَاهُنَا قَرَأَ أَبُو عَمْرٍو فَشَارِبُونَ شَرْبَ الْهِیمِ (2).

بیان

و هو قعید حیه أی قاعد فی قبیلته یجالسهم و لا ینهض لأمر قال الجوهری القعید المقاعد و الجراد الذی لم یستو جناحه بعد و قال قال الأصمعی الأورق من الإبل الذی فی لونه بیاض إلی سواد.

قوله یعنی الاجتماع لم أعرف لهذا الکلام معنی و لعله سقط قوله و بعال کما فی سائر الروایات و الاجتماع تفسیر له لکن قوله و من هاهنا قرأ یدل

ص: 115


1- تفسیر القمّیّ: 388. و لا یأت فی الإسراء: 90- 93.
2- أمالی ابن الشیخ: 239 و الآیة فی الواقعة: 55.

و این چنین رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله اسلام او را پذیرفت.(1)

توضیح

جزری گفت: در حدیث آمده است: «الإسلام یجبّ ما قبله و التوب-ﺔ تجبّ ما قبلها»: یعنی اسلام آوردن و توبه کردن، آنچه را که پیش از آن­ها از کفر و گناهان و لغزش­ها وجود داشته است، قطع و محو و نابود می­سازد.

روایت9.

امالی طوسی: عبدالله بن بدیل بن ورقاء روایت کرده ­است که گفت: از پدرم شنیدم که می­گفت: چون روز فتح (مکه) رسید، عباس مرا در برابر رسول ­خدا صلی­الله علیه­ و آله نگهداشت و گفت: ای رسول ­خدا! امروز، روزی است که در آن مردمانی را کرامت و بزرگی بخشیده­ای، پس حال دایی­ات بدیل بن ورقاء که همنشین مردمان قبیله­اش است (خانه نشین و زمین گیر است)، چگونه است؟ پیامبر صلی­الله علیه­ و آله فرمود: «ای بدیل، ابروهایت را آشکار ساز.» پس آن­ها را آشکار ساختم و نقابم را کنار زدم و پیامبر بر گونه­ام موهای سیاهی مشاهده نمود و فرمود: «ای بدیل، چند سال داری؟» گفتم: ای رسول­خدا، نود و هفت سال دارم. پیامبر صلی­الله علیه­ و آله لبخندی زد و فرمود: «خداوند بر زیبایی و سیه مویی تو بیفزاید، و اجل تو و فرزندت را به تأخیر افکند، ولی رسول خدا از شصت سالگی درحالی گذشته است که موی سفید پیری به سرعت، به سراغ او آمده است.» و از آنجا که مردی بلند آواز بودم، مرا فرمود: «بر این شتر خاکستری رنگت (ابلق) سوار شو و بر مردم ندا ده: «این روزها، روزهای خوردن و آشامیدن (ایام اجتماع مردمان) است.» و من خودم را در میان خیمه­های آنان یافتم که بانگ می زدم: من فرستاده رسول ­خدا هستم. او به شما می­فرماید: «این روزها، روزهای خوردن و آشامیدن(اجتماع) است». و این به لغت خزاعه به معنی اجتماع و گردهمایی است و براین­اساس، ابوعمر چنین قرائت کرد: «فشاربون شرب الهیم.»(2)

توضیح

«و هو قعید حیّه»: یعنی در میان قبیله­اش نشسته و با آن­ها همنشین است و برای کاری برنمی­خیزد. جوهری گفت: «القعید» یعنی: همنشین، و ملخی که هنوز بالش استوار و کامل نگشته است. و گفت: أصمعی گفته است: «الأورق من الإبل»: شتری که به رنگ سفید متمایل به سیاه باشد.

سخنش: «یعنی الاجتماع»: برای این سخن معنی و مفهومی نمی­دانم. و شاید از سخنش: «و بِعال» افتاده باشد، چنان که در سایر روایات آمده است. و اجتماع تفسیر آن باشد. ولی سخنش: (و براین­اساس أبوعمرو چنین قرائت کرد) بیانگر آن است

ص: 115


1- . تفسیر قمی: 388، إسراء / 93-90
2- . امالی إبن الشیخ: 239 و آن مربوط به سوره واقعه، آیه 55 است.

علی أنه تفسیر للشرب و لم أر الشرب بهذا المعنی (1) و أما القراءة فلم أعثر إلا علی قراءة شُرْبَ بالضم مصدرا و بالفتح جمع شارب ثم المشهور أن هذا النداء کان فی حجة الوداع لا عام الفتح قال الجزری فی حدیث التشریق إنها أیام أکل و شرب و بعال البعال النکاح و ملاعبة الرجل أهله و المباعلة المباشرة.

«10»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ الطَّحَّانِ عَنْ هَارُونَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَافَرَ إِلَی بَدْرٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ افْتَتَحَ مَکَّةَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ (2).

«11»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ ثَبِیرِ (3) بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ بِلَالٍ عَنِ الرِّضَا (4) علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ وَ الْأَصْنَامُ حَوْلَ الْکَعْبَةِ وَ کَانَتْ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ صَنَماً فَجَعَلَ یَطْعَنُهَا بِمِخْصَرَةٍ فِی یَدِهِ وَ یَقُولُ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ فَجَعَلَتْ تَکُبُّ (5) لِوَجْهِهَا (6).

«12»

قب، المناقب لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ الثَّعْلَبِیِّ وَ الْقُشَیْرِیِّ وَ الْوَاحِدِیِّ وَ الْقَزْوِینِیِّ وَ مَعَانِی الزَّجَّاجِ وَ مُسْنَدُ الْمَوْصِلِیِّ وَ أَسْبَابُ نُزُولِ الْقُرْآنِ عَنِ الْوَاحِدِیِّ أَنَّهُ لَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ یَوْمَ الْفَتْحِ غَلَّقَ عُثْمَانُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ (7) الْعَبْدِیُّ بَابَ الْبَیْتِ وَ صَعِدَ السَّطْحَ فَطَلَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمِفْتَاحَ مِنْهُ فَقَالَ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ لَمْ أَمْنَعْهُ فَصَعِدَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام السَّطْحَ وَ لَوَی یَدَهُ وَ أَخَذَ الْمِفْتَاحَ مِنْهُ وَ فَتَحَ الْبَابَ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْبَیْتَ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَلَمَّا خَرَجَ سَأَلَهُ الْعَبَّاسُ أَنْ یُعْطِیَهُ الْمِفْتَاحَ

ص: 116


1- لعل الاجتماع معنی کنائی لقوله: أکل و شرب، یعنی أنّها أیّام الاجتماع و یکون معنی الآیة: فیجتمعون اجتماع الإبل العطاش التی یصیبها الهیام و لکنه بعید جدا.
2- أمالی ابن الشیخ: 218.
3- معین خ ل.
4- فی المصدر: علی بن موسی: عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن آبائه علیهم السلام.
5- تنکب لوجوهها خ ل.
6- أمالی ابن الشیخ: 214 و فیه: تکبب لوجوهها.
7- فی المصدر: عثمان بن طلحة.

که این سخن تفسیر «الشُرب» است و من ندیده­ام که (الشُرب) بر این معنی دلالت کند. و اما در مورد قرائت (این آیه) جز با ضمّ ابتدا، و با فتح جمع شارب، قرائت دیگری ندیده­ام، و آنچه که مشهور است، این ندا (اعلان) نه در عام الفتح، بلکه در حج-ﺔ الوداع صورت گرفته است. جزری گفته­است: در حدیث تشریق: «إنها أیّام أکل و شُرب»، (ایّام تشریق - دهم و یازدهم ذی الحجّه -) روزهای اجتماع مردمان است) و «بعال و البعال» یعنی: ازدواج و بازی کردن مرد با همسرش. و «المباعل-ﺔ»: یعنی: جماع.

روایت10.

امالی طوسی: علی علیه­السلام فرمود: رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله در ماه رمضان راهی بدر شد و مکه را (نیز) در ماه رمضان فتح کرد.(1)

روایت11.

امالی طوسی: امام رضا علیه­السلام فرمود: رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله در روز فتح وارد مکه شد. در حالی که سیصد و شصت بت­ اطراف کعبه قرار داشتند.

پیامبر با عصایی که در دست داشت بر آن­ها ضربه می­زد و می­فرمود: «حق پدیدار شد و باطل نابود شد که باطل نابود شدنی است، حق پدیدار گشت و باطل نه کاری را آغاز و نه دوباره به انجام می­رساند.» با این سخن بت­ها بر روی خویش، سرنگون فرو افتادند.(2)

روایت12.

مناقب ابن شهر آشوب: تفاسیر ثعلبی و قشیری و واحدی و قزوینی و معانی زجاج و مسند موصلی و اسباب نزول­القرآن از واحدی روایت کرده­اند: چون پیامبر صلی­الله علیه­ و آله در روز فتح وارد مکه گردید، عثمان­ بن ابی طلحه عبدی در کعبه را بست و بر فراز بام کعبه رفت. پیامبر صلی­الله علیه­ و آله از او کلید را مطالبه کرد. او گفت: اگر باور داشتم که او رسول­ خداست، مانع او نمی­شدم. با این سخن علی بن ابی­طالب علیه­السلام بر بام کعبه شد و دست او را پیچاند و کلید را از او گرفت و در را گشود. پس پیامبر صلی­الله علیه­ و آله وارد کعبه گردید و در آن دو رکعت نماز اقامه فرمود. چون خارج شد، عباس از او خواست که کلید را به او بدهد. در این هنگام این آیه نازل شد: «إنَّ اللّهَ یَأمُرُکُم أن تُؤدُّوا الامَانَاتَ إلی أهلِها»، {خداوند شما را فرمان می­دهد که امانت­ها را به صاحبان آن­ها برسانید.} به دنبال نزول این آیات، پیامبر صلی­الله علیه­ و آله به علی علیه السلام دستور داد که کلید را به عثمان بازگرداند و از او عذر بخواهد. عثمان به او گفت: ای علی! ابتدا به اجبار واداشتی و کار خود به انجام رساندی و حال با نرمی و مهربانی آمدی! فرمود: خداوند عزوجل درباره تو آیه­ای نازل فرمود و آن آیه را بر او قرائت کرد. با شنیدن این آیه، عثمان نیز اسلام آورد و پیامبر صلی­الله علیه­ و آله کلید (کلید­داری) کعبه را در دست او باقی گذاشت.

ص: 116


1- . امالی إبن الشیخ: 218
2- . امالی إبن الشیخ: 214

فَنَزَلَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ یَرُدَّ الْمِفْتَاحَ إِلَی عُثْمَانَ وَ یَعْتَذِرَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ یَا عَلِیُّ أَکْرَهْتَ وَ أدیت (آذَیْتَ )(1) ثُمَّ جِئْتَ بِرِفْقٍ قَالَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی شَأْنِکَ وَ قَرَأَ عَلَیْهِ الْآیَةَ فَأَسْلَمَ عُثْمَانُ فَأَقَرَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی یَدِهِ (2).

«13»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ لَمْ یَسْبِ لِأَهْلِهَا ذُرِّیَّةً وَ قَالَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ وَ أَلْقَی سِلَاحَهُ أَوْ دَخَلَ دَارَ أَبِی سُفْیَانَ فَهُوَ آمِنٌ الْخَبَرَ (3).

«14»

ف، تحف العقول عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: کَانَتْ مُبَایَعَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّسَاءَ أَنْ یَغْمِسَ یَدَهُ فِی إِنَاءٍ فِیهِ مَاءٌ ثُمَّ یُخْرِجَهَا فَتَغْمِسَ النِّسَاءُ أَیْدِیَهُنَّ فِی ذَلِکَ الْإِنَاءِ بِالْإِقْرَارِ وَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ التَّصْدِیقِ بِرَسُولِهِ عَلَی مَا أَخَذَ عَلَیْهِنَّ (4).

«15»

شا، الإرشاد یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ فِی الْمَسْجِدِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ صَنَماً وَ قَالَ بَعْضُهَا (5) فِیمَا یَزْعُمُونَ مَشْدُودٌ بِبَعْضِهَا بِالرَّصَاصِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفّاً مِنْ حَصًی فَرَمَاهَا (6) فِی عَامِ الْفَتْحِ ثُمَّ قَالَ (7) جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً فَمَا بَقِیَ فِیهَا (8) صَنَمٌ إِلَّا خَرَّ لِوَجْهِهِ فَأَمَرَ بِهَا فَأُخْرِجَتْ مِنَ الْمَسْجِدِ فَطُرِحَتْ (9) فَکُسِرَتْ (10).

ص: 117


1- فی المصدر و اذیت.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 404 و 405: أقول: روی ابن شهرآشوب فیه روایات تناسب هذه الغزوة ترکها المصنّف اختصارا، منها روایات صعود علیّ علیه السلام علی منکب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لالقاء الأصنام راجع ج 1: 398- 405 و ص 177- 180.
3- الخصال 1: 133. و الحدیث طویل راجعه.
4- تحف العقول: 457. ط 2.
5- ان بعضها خ ل.
6- فرمی بها خ ل.
7- فی الإرشاد: فقال لأمیر المؤمنین علیه السلام: اعطنی یا علی کفا من الحصی، فقبض له أمیر المؤمنین علیه السلام کفا فناوله فرماها و هو یقول.
8- منها خ ل.
9- و طرحت خ ل.
10- إرشاد المفید 63: و لم نجد الحدیث فی الخرائج المطبوع، و ذکرنا سابقا أن المطبوع مختصر من الأصل و لفظ الحدیث من الخرائج.

روایت13.

الخصال: امام صادق از پدرش علیهما­السلام روایت کرده است که فرمود: رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله در روز فتح مکه از زنان و کودکان مردم مکه کسی را به اسارت نگرفت و فرمود: «هرکه در خانه­اش را ببندد و سلاحش را کنار نهد، یا وارد خانه ابوسفیان شود، او در امان خواهد بود»(1).

روایت14.

تحف­العقول: از امام جواد علیه­السلام روایت کرده است که فرمود: بیعت رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله با زنان به این شکل بود که دستش را در ظرفی که در آن آب بود می­برد، سپس آن را خارج می­ساخت و زنان دست­هایشان را در آن ظرف فرو می­بردند و براساس پیمانی که رسول­ خدا از آنان می گرفت، به خداوند اقرار کرده و ایمان می­آوردند و رسول­ خدا را تصدیق می­نمودند.(2)

روایت15.

الارشاد، الخرائج: از ابو بصیر به نقل از حضرت صادق علیه­السلام روایت شده است که فرمود: در مسجدالحرام 360 بت قرار داشت و فرمود: بنا به سخنی که می­گویند، آن­ها با سرب به یکدیگر بسته و محکم شده بودند. رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله در عام­الفتح یک مشت سنگریزه برگرفت و آن­ها را پرتاب کرد و فرمود: «حق پدیدار گشت و باطل نابود شد که باطل نابودشدنی است.» و در آنجا هیچ بُتی باقی نماند مگر آنکه به روی خویش فرو افتاد و پیامبر صلی­الله علیه­ و آله دستور داد که کار بت­ها را بسازند. با فرمان پیامبر بت ها را از مسجدالحرام بیرون آوردند و آن­ها را پرتاب کردند و درهم شکستند.(3)

ص: 117


1- . الخصال: 1، 133
2- . تحف العقول: 457، (ط)2
3- . ارشاد المفید: 63
«16»

یج، الخرائج و الجرائح فَلَمَّا دَخَلَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِلَالًا فَصَعِدَ عَلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ عِکْرِمَةُ أَکْرَهُ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَ أَبِی رَبَاحٍ یَنْهَقُ عَلَی الْکَعْبَةِ وَ حَمِدَ خَالِدُ بْنُ أَسِیدٍ أَنَّ أَبَا عَتَّابٍ تُوُفِّیَ وَ لَمْ یَرَ ذَلِکَ وَ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ لَا أَقُولُ شَیْئاً لَوْ نَطَقْتُ لَظَنَنْتُ أَنَّ هَذِهِ الْجُدُرَ سَتُخْبِرُ بِهِ مُحَمَّداً فَبَعَثَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأُتِیَ بِهِمْ فَقَالَ عَتَّابٌ نَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ نَتُوبُ إِلَیْهِ قَدْ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قُلْنَا فَأَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ فَوَلَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ.

«17»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ قَاصِداً مَکَّةَ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ (1) مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یَشْعُرْ أَهْلُ مَکَّةَ حَتَّی نَزَلَ تَحْتَ الْعَقَبَةِ وَ کَانَ أَبُو سُفْیَانَ وَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ خَرَجَا إِلَی الْعَقَبَةِ یَتَجَسَّسَانِ خَبَراً وَ نَظَرَا إِلَی النِّیرَانِ فَاسْتَعْظَمَا فَلَمَّا یَعْلَمَا لِمَنِ النِّیرَانُ وَ کَانَ الْعَبَّاسُ قَدْ خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ مُسْتَقْبِلًا إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَدَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَهُ وَ الصَّحِیحُ أَنَّهُ مُنْذُ یَوْمِ بَدْرٍ کَانَ بِالْمَدِینَةِ فَلَمَّا نَزَلَ تَحْتَ الْعَقَبَةِ رَکِبَ الْعَبَّاسُ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ صَارَ إِلَی الْعَقَبَةِ طَمَعاً أَنْ یَجِدَ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ مَنْ یُنْذِرُهُمْ إِذْ سَمِعَ کَلَامَ أَبِی سُفْیَانَ یَقُولُ لِعِکْرِمَةَ مَا هَذِهِ النِّیرَانُ فَقَالَ الْعَبَّاسُ یَا أَبَا سُفْیَانَ نَعَمْ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ مَا تَرَی أَنْ أَصْنَعَ قَالَ تَرْکَبُ خَلْفِی فَأَصِیرُ بِکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَآخُذُ لَکَ الْأَمَانَ قَالَ وَ تَرَاهُ یُؤْمِنُنِی قَالَ نَعَمْ فَإِنَّهُ إِذَا سَأَلْتُهُ شَیْئاً لَمْ یَرُدَّنِی فَرَکِبَ أَبُو سُفْیَانَ خَلْفَهُ فَانْصَرَفَ (2) عِکْرِمَةُ إِلَی مَکَّةَ فَصَارَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْعَبَّاسُ هَذَا أَبُو سُفْیَانَ صَارَ مَعِی إِلَیْکَ فَتُؤْمِنُهُ بِسَبَبِی فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَسْلِمْ تَسْلَمْ یَا أَبَا سُفْیَانَ فَقَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ مَا أَکْرَمَکَ وَ أَحْلَمَکَ قَالَ أَسْلِمْ تَسْلَمْ قَالَ مَا أَکْرَمَکَ وَ أَحْلَمَکَ قَالَ أَسْلِمْ تَسْلَمْ فَوَکَزَهُ الْعَبَّاسُ وَ قَالَ وَیْلَکَ إِنْ قَالَهَا الرَّابِعَةَ وَ لَمْ تُسْلِمْ قَتَلَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله خُذْهُ یَا عَمِّ إِلَی خَیْمَتِکَ وَ کَانَتْ قَرِیبَةً فَلَمَّا جَلَسَ فِی الْخَیْمَةِ نَدِمَ عَلَی مَجِیئِهِ مَعَ الْعَبَّاسِ وَ قَالَ فِی نَفْسِهِ مَنْ فَعَلَ بِنَفْسِهِ مِثْلَ مَا فَعَلْتُ أَنَا جِئْتُ فَأَعْطَیْتُ بِیَدِی وَ لَوْ کُنْتُ انْصَرَفْتُ

ص: 118


1- فی عشرة آلاف فارس خ ل. أقول: فی المناقب: خرج فی نحو عشرة آلاف رجل، و أربعمائة فارس.
2- و انصرف خ ل.

روایت16.

الخرائج: چون هنگام نماز ظهر شد، رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله به بلال دستور(اذان) داد. بلال نیز بر فراز کعبه رفت. عکرمه گفت: از شنیدن صدای ابورباح بر فراز کعبه که چون الاغ آواز می­دهد، بیزارم. و خالد بن اسید شکر کرد که اباعتاب در گذشت و این صحنه را ندید. و ابوسفیان گفت: من چیزی نمی­گویم، چرا که گمان می­کنم اگر لب به سخن بگشایم، این دیوارها محمد را از آن آگاه خواهند ساخت. پس پیامبر صلی ­الله علیه­ و آله به سوی آن­ها فرستاد و آنان را نزد او حاضر ساختند. عتاب گفت: از خدا تقاضای بخشش داشته و به سوی او توبه می­کنیم، ای رسول­خدا ، به خدا سوگند (که آن سخنان را) گفتیم. و اسلام آورد و به نیکی مسلمان شد و رسول ­خدا صلی­الله علیه­ و آله او را به حکمرانی مکه گمارد.

روایت17.

الخرائج: روایت شده است که پیامبر صلی ­الله علیه­ و آله با ده هزار نفر از مسلمانان به قصد مکه خارج شد. و مکیان متوجه او نشدند تا آنکه در پایین عقبه فرود آمد و ابوسفیان و عکرم-ة بن ابی جهل در پی آگاهی از اخبار، به سوی عقبه خارج شده بودند و آن دو به شعله­های افروخته شده آتش نگریستند و آن را چشمگیر و با عظمت یافتند؛ ولی ندانستند که آن شعله­های افروخته شده از آنِ چه کسانی است؟ از دیگر سو عباس از مکه به سوی مدینه خارج شد و پیامبر به همراه خود او را بازگرداند.- ولی صحیح آن است که (بگوییم) او از روز جنگ بدر در مدینه بود- به هر حال هنگامی که پیامبر در پایین عقبه فرود آمد، عباس بر قاطر رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله سوار گشت و به امید آنکه کسی از اهالی مکه را یافته و به آنان درباره پیامبر و سپاهش هشدار دهد، راهی عقبه شد. که به ناگاه صدای ابوسفیان را شنید که به عکرمه می­گفت: این شعله­های آتش چیست؟ عباس با شنیدن صدای او گفت: ای ابوسفیان! این رسول­ خداست. ابوسفیان گفت: به نظرت چه کنم؟ گفت: پشت سر من سوار می­شوی تا تو را به نزد رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله ببرم و برای تو امان بگیرم. ابوسفیان پرسید: به نظرت او مرا امان می­دهد؟ عباس پاسخ داد: آری. او هنگامی که من از او چیزی بخواهم، درخواست مرا رد نمی­کند. بنابراین ابوسفیان پشت سر او سوار شد و عکرمه به سوی مکه بازگشت. ابوسفیان به نزد رسول­ خدا رفت و عباس گفت: این ابوسفیان است که با من به سوی تو آمده است، پس به خاطر من او را امان بده. پیامبر صلی­الله علیه­ و آله فرمود: «ای ابوسفیان! اسلام بیاور تا در امان بمانی». ابوسفیان گفت: ای ابوالقاسم، چه اندازه کریم و بزرگوار و بردباری! پیامبر بار دیگر فرمود: «اسلام بیاور تا در امان بمانی.» ولی ابوسفیان گفته خود را تکرار نمود و گفت: چه اندازه کریم و بزرگوار و بردباری! پیامبر برای بار سوم فرمود: «اسلام بیاور تا در امان بمانی.» در این هنگام عباس با مشت بر او ضربه­ای زد و گفت: وای بر تو! اگر برای بار چهارم آن را بگوید و اسلام نیاوری، تو را می­کشد. پیامبر صلی­الله علیه­ و آله فرمود: «عموجان! او را به خیمه خود ببر.» و خیمه عباس در آن نزدیکی بود. چون ابوسفیان در خیمه بر زمین نشست، از آمدنش با عباس پشیمان شد و با خود گفت: چه کسی با خود همانند آنچه من کردم، می­کند؟ آمدم و با دست خود، خودم را تقدیم کردم و اگر به

ص: 118

إِلَی مَکَّةَ فَجَمَعْتُ الْأَحَابِیشَ وَ غَیْرَهُمْ فَلَعَلِّی کُنْتُ أَهْزِمُهُ فَنَادَاهُ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ خَیْمَتِهِ فَقَالَ إِذاً کَانَ اللَّهُ یُخْزِیکَ فَجَاءَهُ الْعَبَّاسُ فَقَالَ یُرِیدُ أَبُو سُفْیَانَ أَنْ یَجِیئَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ هَاتِهِ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ أَ لَمْ یَأْنِ أَنْ تُسْلِمَ فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ قُلْ وَ إِلَّا فَیَقْتُلُکَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَضَحِکَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رُدَّهُ إِلَی عِنْدِکَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ یُحِبُّ الشَّرَفَ فَشَرِّفْهُ فَقَالَ مَنْ دَخَلَ دَارَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ فَلَمَّا صَلَّی بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ فَقَالَ لِلْعَبَّاسِ خُذْهُ إِلَی رَأْسِ الْعَقَبَةِ فَأَقْعِدْهُ هُنَاکَ لِیَرَاهُ النَّاسُ (1) جُنُودُ اللَّهِ وَ یَرَاهَا فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ مَا أَعْظَمَ مُلْکَ ابْنِ أَخِیکَ قَالَ الْعَبَّاسُ یَا أَبَا سُفْیَانَ هِیَ نُبُوَّةٌ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمْ إِلَی مَکَّةَ فَأَعْلِمْهُمْ بِالْأَمَانِ فَلَمَّا دَخَلَهَا قَالَتْ هِنْدٌ اقْتُلُوا هَذَا الشَّیْخَ الضَّالَّ فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ وَ کَانَ وَقْتُ الظُّهْرِ فَأَمَرَ بِلَالًا فَصَعِدَ عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ فَأَذَّنَ فَمَا بَقِیَ صَنَمٌ بِمَکَّةَ إِلَّا سَقَطَ عَلَی وَجْهِهِ فَلَمَّا سَمِعَ وُجُوهُ قُرَیْشٍ الْأَذَانَ قَالَ بَعْضُهُمْ فِی نَفْسِهِ الدُّخُولُ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ خَیْرٌ (2) مِنْ سَمَاعِ هَذَا وَ قَالَ آخَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ (3) الَّذِی لَمْ یَعِشْ وَالِدِی إِلَی هَذَا الْیَوْمِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا فُلَانُ قَدْ قُلْتَ فِی نَفْسِکَ کَذَا وَ یَا فُلَانُ قُلْتَ فِی نَفْسِکَ کَذَا فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی لَمْ أَقُلْ شَیْئاً قَالَ اللَّهُمَّ اهْدِ قَوْمِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ (4).

«18»

شا، الإرشاد مِنْ مَنَاقِبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَرَادَ فَتْحَ مَکَّةَ سَأَلَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ أَنْ یُعَمِّیَ أَخْبَارَهُ عَلَی قُرَیْشٍ لِیَدْخُلَهَا بَغْتَةً وَ کَانَ صلی الله علیه و آله قَدْ بَنَی الْأَمْرَ فِی مَسِیرِهِ إِلَیْهَا عَلَی الِاسْتِسْرَارِ بِذَلِکَ فَکَتَبَ حَاطِبُ بْنُ أَبِی بَلْتَعَةَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ یُخْبِرُهُمْ بِعَزِیمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی فَتْحِهَا وَ أَعْطَی الْکِتَابَ امْرَأَةً سَوْدَاءَ کَانَتْ وَرَدَتِ الْمَدِینَةَ تَسْتَمِیحُ (5) النَّاسَ وَ تَسْتَبِرُّهُمْ وَ جَعَلَ لَهَا جُعْلًا أَنْ تُوصِلَهُ إِلَی قَوْمٍ سَمَّاهُمْ لَهَا

ص: 119


1- لتری جنود خ.
2- اهون خ ل.
3- حین خ.
4- لم نجد الخبر و لا ما قبله فی الخرائج المطبوع.
5- تستمیح بها خ. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

مکه بازمی گشتم و حبشی­ها و غیر آن­ها را جمع می­کردم، چه بسا که او را مغلوب می­ساختم. چون این اندیشه بر دل او گذشت، رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله از خیمه­اش او را خطاب کرد و فرمود: «در این صورت، خداوند تو را خوار و رسوا می­ساخت.» بعد از مدتی عباس به نزد پیامبر آمد و گفت: ای رسول­خدا! ابوسفیان می­خواهد که نزد تو آید. فرمود: «او را بیاور.» چون داخل شد، فرمود: «آیا زمان آن نرسیده که اسلام بیاوری؟» عباس به او گفت: بگو! در غیر این صورت تو را می­کشد. گفت: شهادت می­دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول و فرستاده خداوند هستی. با این سخن، پیامبر صلی­الله علیه­ و آله خندید و فرمود: «او را به نزد خود بازگردان». عباس گفت: ابوسفیان شرف و بزرگی را دوست دارد، او را شریف و بزرگ دار. فرمود: «هرکه وارد خانه او شود در امان است و هرکه سلاح خود را بر زمین افکند، در امان خواهد بود».

چون پیامبر با مردم نماز صبح را اقامه فرمود، به عباس فرمود: «او را به بالای عقبه (گذرگاه کوهستانی) ببر و او را در آنجا بنشان تا سپاهیان خدا و او یکدیگر را مشاهده کنند.» (بعد از مشاهده عدّه و عدد مسلمانان) ابوسفیان به عباس گفت: پادشاهی پسر برادرت چه عظمتی یافته است! عباس گفت: ای ابوسفیان! آن نبوّت است. گفت: بله (این چنین است که می گویی). سپس رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله فرمود: «جلوتر به سوی مکه برو و آنان را از امانشان آگاه ساز». چون ابوسفیان وارد مکه شد، هند گفت: این شیخِ پیرِ گمراه را بکشید. پس پیامبر صلی­الله علیه­ و آله در هنگام ظهر وارد مکه شد و بلال را فرمان اذان داد. بلال بر بالای کعبه رفت و اذان گفت. و هیچ بتی در مکه باقی نماند مگر آنکه به روی خویش در افتاد. چون بزرگان قریش بانگ اذان را شنیدند، یکی از آن­ها با خود گفت: فرو رفتن در دل زمین از شنیدن صدای این(کاک سیاه) بهتر و نیکوتر است. و دیگری گفت: سپاس خدا را که پدرم تا این روز زنده نماند.(و چون به حضور پیامبر رسیدند) پیامبر صلی­الله علیه­ و آله فرمود: «ای فلان! تو در دل خود چنین گفتی و ای فلان تو (نیز) با خود چنین گفتی.» ابوسفیان گفت: تو می­دانی که من چیزی نگفتم. فرمود: «خدایا، قومم را هدایت کن که آنان نمی دانند».

روایت18.

الارشاد: از مناقب و افتخارات امیرالمؤمنین علیه­السلام آن است که چون پیامبر صلی­الله علیه­ و آله قصد فتح مکه را کرد، از خداوند درخواست کرد که اخبار او را از قریش بپوشاند تا ناگهان و غافلگیرانه بر آن­ها وارد شود. و پیامبر صلی­الله علیه­ و آله در مسیر خود به سوی مکه، اساس کار خود را بر پنهان کاری استوار ساخته بود. با این حال حاطب ­بن ابی بلتعه نامه­ای به سوی مکیان نگاشت تا آنان را از قصد پیامبر برای فتح مکه آگاه سازد. و آن نامه را به زنی سیاه که به مدینه آمده بود و از آنان تقاضای عطا و احسان می­کرد، سپرد و برای او اجرتی قرار داد تا آن نامه را به گروهی از

ص: 119

مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ وَ أَمَرَهَا أَنْ تَأْخُذَ عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ فَنَزَلَ الْوَحْیُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ فَاسْتَدْعَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ إِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِی قَدْ کَتَبَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ یُخْبِرُهُمْ بِخَبَرِنَا وَ قَدْ کُنْتُ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یُعَمِّیَ أَخْبَارَنَا عَلَیْهِمْ وَ الْکِتَابُ مَعَ امْرَأَةٍ سَوْدَاءَ قَدْ أَخَذَتْ عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ فَخُذْ سَیْفَکَ وَ الْحَقْهَا وَ انْتَزِعِ الْکِتَابَ مِنْهَا وَ خَلِّهَا وَ صِرْ بِهِ إِلَیَّ ثُمَّ اسْتَدْعَی الزُّبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ وَ قَالَ لَهُ امْضِ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِی هَذَا الْوَجْهِ فَمَضَیَا وَ أَخَذَا عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ فَأَدْرَکَا الْمَرْأَةَ فَسَبَقَ إِلَیْهَا الزُّبَیْرُ فَسَأَلَهَا عَنِ الْکِتَابِ الَّذِی مَعَهَا فَأَنْکَرَتْ (1) وَ حَلَفَتْ أَنَّهُ لَا شَیْ ءَ مَعَهَا وَ بَکَتْ فَقَالَ الزُّبَیْرُ مَا أَرَی یَا أَبَا الْحَسَنِ مَعَهَا کِتَاباً فَارْجِعْ بِنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نُخْبِرْهُ (2) بِبَرَاءَةِ سَاحَتِهَا فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُخْبِرُنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ مَعَهَا کِتَاباً وَ یَأْمُرُنِی بِأَخْذِهِ مِنْهَا وَ تَقُولُ أَنْتَ إِنَّهُ لَا کِتَابَ مَعَهَا ثُمَّ اخْتَرَطَ السَّیْفَ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهَا فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُخْرِجِی الْکِتَابَ لَأَکْشِفَنَّکِ ثُمَّ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَکِ فَقَالَتْ (3) إِذَا کَانَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ فَأَعْرِضْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ بِوَجْهِکَ عَنِّی فَأَعْرَضَ بِوَجْهِهِ عَنْهَا فَکَشَفَتْ قِنَاعَهَا وَ أَخْرَجَتِ الْکِتَابَ مِنْ عَقِیصَتِهَا (4) فَأَخَذَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ صَارَ بِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ أَنْ یُنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَنُودِیَ فِی النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا إِلَی الْمَسْجِدِ حَتَّی امْتَلَأَ بِهِمْ ثُمَّ صَعِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی (5) الْمِنْبَرِ وَ أَخَذَ الْکِتَابَ بِیَدِهِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی کُنْتُ سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُخْفِیَ أَخْبَارَنَا (6) عَنْ قُرَیْشٍ وَ إِنَّ رَجُلًا مِنْکُمْ کَتَبَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ یُخْبِرُهُمْ بِخَبَرِنَا فَلْیَقُمْ صَاحِبُ الْکِتَابِ وَ إِلَّا فَضَحَهُ الْوَحْیُ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ فَأَعَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَقَالَتَهُ ثَانِیَةً وَ قَالَ لِیَقُمْ صَاحِبُ الْکِتَابِ وَ إِلَّا فَضَحَهُ الْوَحْیُ فَقَامَ حَاطِبُ بْنُ أَبِی بَلْتَعَةَ وَ هُوَ یُرْعَدُ کَالسَّعَفَةِ فِی

ص: 120


1- فانکرته خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فی المصدر: لتخبره.
3- فقالت له خ. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- العقیصة: ضفیرة الشعر. ضفر الشعر: نسج بعضه علی بعض عریضا.
5- المصدر خال عن الجار.
6- آثارنا خ ل.

اهل مکه که از آنان نام برد، برساند؛ و به او فرمان داد که راه بیراهه در پیش گیرد. و در این مورد وحی الهی بر پیامبر صلی­الله علیه­ و آله نازل گردید. پیامبر نیز امیرالمؤمنین علیه­السلام را فرا خواند و به او فرمود: «یکی از اصحابم نامه­ای برای اهل مکه نوشته است تا آنان را از خبر ما آگاه سازد. و حال آنکه من از خدا خواسته­ام که اخبار ما را از آنان پوشیده نگهدارد. و آن نامه به همراه زنی سیاه است که از بیراهه می­رود. شمشیرت را بردار و خودت را به او برسان و نامه را از او بگیر و رهایش ساز و با نامه نزد من آی.» سپس زبیر بن عوام را فراخواند و به او فرمود: «به همراه علی ­بن ابی­ طالب برای این کار روان شو.» آن دو راهی شدند و راه بیراهه در پیش گرفتند و به آن زن رسیدند. چون به او رسیدند، زبیر به سوی او رفت و از او درباره نامه­ای که همراه دارد، پرسش کرد. ولی آن زن منکر وجود نامه شد و سوگند خورد که به همراهش چیزی وجود ندارد و گریست. زبیر گفت: ای اباالحسن! من به همراه او نامه­ای نمی­بینم، ما را به نزد رسول خدا بازگردان تا از بی­گناهی این زن آگاهش سازیم. ولی امیرالمؤمنین علیه­السلام به او فرمود: رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله مرا آگاه می­سازد که نامه­ای همراه اوست و مرا فرمان می­دهد که آن را از او بستانم، آن­وقت تو می­گویی هیچ نامه­ای همراه او نیست؟! سپس شمشیر از نیام برکشید و به سوی آن زن رفت و فرمود: به خدا سوگند اگر نامه را خارج نسازی، یقین دار که تو را برهنه می­سازم (حجاب از تو برمی­گیرم) و سپس گردنت را می­زنم. زن که وضع را چنین دید، گفت: اگر اینگونه باشد، چاره­ای از آن نیست. پس ای پسر ابوطالب، از من روی بگردان. امیرالمؤمنین علیه­السلام روی برگرفت تا او روسری­اش را برداشت و نامه را از میان گیسوان بافته شده­اش خارج ساخت. امیرالمؤمنین علیه­السلام آن نامه را گرفت و به نزد رسول ­خدا صلی­الله علیه­ و آله برد. پیامبر صلی ­الله علیه­ و آله دستور داد که به نماز در مسجد ندا داده شود. با فراخوان عمومی، مردم چنان در مسجد اجتماع کردند که مسجد مملو از جمعیت شد. در این هنگام پیامبر صلی­الله علیه­ و آله از منبر بالا رفت و نامه را در دستش گرفت و فرمود: «ای مردم! من از خداوند عزوجل خواستم که اخبار ما را از قریش پنهان دارد. با این حال مردی از شما به سوی مکیان نامه­ای نوشته تا آنان را از اخبار ما آگاه سازد. صاحب آن نامه خود برخیزد که اگر چنین نکند، وحی الهی او را رسوا خواهد ساخت.» کسی برنخاست. رسول ­خدا صلی ­الله علیه­ و آله برای بار دوم گفته­اش را تکرار کرد و فرمود: «صاحب نامه خود برخیزد که در غیر این­صورت وحی الهی رسوایش خواهد ساخت.» این بار حاطب ­بن ابی بلتعه در حالی که چون شاخه خشکیده درخت خرما در دل یک روز تندباد طوفانی برخود می­لرزید، برخاست

ص: 120

یَوْمِ الرِّیحِ الْعَاصِفِ فَقَالَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ صَاحِبُ الْکِتَابِ وَ مَا أَحْدَثْتُ نِفَاقاً بَعْدَ إِسْلَامِی وَ لَا شَکّاً بَعْدَ یَقِینِی فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَمَا الَّذِی حَمَلَکَ عَلَی أَنْ کَتَبْتَ هَذَا الْکِتَابَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِی أَهْلًا بِمَکَّةَ وَ لَیْسَ لِی بِهَا عَشِیرَةٌ فَأَشْفَقْتُ أَنْ تَکُونَ دَائِرَةٌ لَهُمْ عَلَیْنَا فَیَکُونُ کِتَابِی هَذَا کَفّاً لَهُمْ عَنْ أَهْلِی وَ یَداً لِی عِنْدَهُمْ وَ لَمْ أَفْعَلْ ذَلِکَ لِلشَّکِّ (1) فِی الدِّینِ فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُرْنِی بِقَتْلِهِ فَإِنَّهُ (2) مُنَافِقٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ لَعَلَّ اللَّهَ تَعَالَی اطَّلَعَ عَلَیْهِمْ فَغَفَرَ لَهُمْ أَخْرِجُوهُ مِنَ الْمَسْجِدِ قَالَ فَجَعَلَ النَّاسُ یَدْفَعُونَ فِی ظَهْرِهِ حَتَّی أَخْرَجُوهُ وَ هُوَ یَلْتَفِتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِیَرِقَّ عَلَیْهِ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَدِّهِ وَ قَالَ لَهُ قَدْ عَفَوْتُ عَنْکَ وَ عَنْ جُرْمِکَ فَاسْتَغْفِرْ رَبَّکَ وَ لَا تَعُدْ بِمِثْلِ مَا جَنَیْتَ (3).

«19»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْفَتْحُ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ وَ بَرَاءَةُ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ حَجَّةُ الْوَدَاعِ فِی سَنَةِ عَشْرٍ (4).

«20»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فِی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ (5) قَالَ الْإِمَامُ قَالَ الْحَسَنُ (6) بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ وَ أَظْهَرَ بِهَا دَعْوَتَهُ وَ نَشَرَ بِهَا کَلِمَتَهُ وَ عَابَ أَعْیَانَهُمْ (7) فِی عِبَادَتِهِمُ الْأَصْنَامَ وَ أَخَذُوهُ وَ أَسَاءُوا مُعَاشَرَتَهُ وَ سَعَوْا فِی خَرَابِ الْمَسَاجِدِ الْمَبْنِیَّةِ کَانَتْ لِلْقَوْمِ (8) مِنْ خِیَارِ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام کَانَ بِفِنَاءِ

ص: 121


1- لشک منی خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- قد نافق خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- إرشاد المفید: 25 و 26.
4- تفسیر العیّاشیّ ج 2: 73.
5- البقرة: 114 و 115.
6- الحسین خ ل. أقول: یوجد فی المصدر: علی بن الحسین علیه السلام.
7- ادیانهم خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
8- فی المصدر: المبنیة التی کانت لقوم من خیار أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم و شیعته و شیعة علی.

و گفت: ای رسول­خدا! من صاحب آن نامه­ام و بعد از اسلام آوردنم نفاق نورزیده و بعد از ایمان و یقینم دچار شک و تردید نگشته­ام. پس پیامبر صلی­الله علیه­ و آله به او فرمود: «پس چه چیزی تو را به نوشتن این نامه وا داشت؟» گفت: ای رسول­خدا! مرا در مکه خانواده­ای است و در آنجا عشیره­ای ندارم. از این رو ترسیدم که به خاطر ما آن­ها در سختی و تنگنا دچار آیند. و این نامه­ام آنان را از (آزار) خانواده­ام باز داشته و دست یاریگری برای من در نزد آن­ها باشد، و این کار را به خاطر شک و تردید در دین انجام ندادم. عمر بن خطاب برخاست و گفت: ای رسول­خدا! مرا فرمان به قتل او ده که او منافق است. رسول­ خدا صلی ­الله علیه­ و آله فرمود: «او از اهل بدر است و چه بسا که خداوند بر آنان آگاه گشته و آنان را آمرزیده باشد. از مسجد بیرونش سازید.» گفت: با این سخن مردم او را پیش می­راندند تا خارجش سازند. و او به سوی پیامبر صلی­الله علیه­ و آله باز می­گشت و می­نگریست تا نسبت به او، بر سر رحم آید، و در نهایت رسول ­خدا دستور داد که او را بازگردانند و به وی فرمود: «از تو و جرم تو گذشتم، پس به درگاه پروردگارت استغفار کن و به مانند گناهی که مرتکب گشتی را تکرار مکن.»(1)

روایت19.

تفسیر عیاشی: از داود بن سرحان از امام صادق علیه­السلام روایت است که فرمود: فتح مکه در سال هشتم و برائت در سال نهم و حج-ﺔ الوداع در سال دهم، به وقوع پیوستند.(2)

روایت20.

تفسیر امام حسن عسکری علیه­السلام: درباره سخن خداوند که می­فرماید: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَسَعَی فِی خَرَابِهَا أُوْلَ-ئِکَ مَا کَانَ لَهُمْ أَن یَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَآئِفِینَ لهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ»، {و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا، نام وی برده شود و در نابودی آن بکوشد؟ آنان حق ندارند جز ترسان و لرزان در آن مسجدها درآیند. در این دنیا ایشان را خواری و در آخرت عذابی بزرگ است.}(3)

امام گفت: حسن بن علی علیه­السلام فرمود: هنگامی که خداوند حضرت محمد صلی­الله علیه­ و آله را در مکه مبعوث داشت و او در آنجا دعوت خود را آشکار ساخت و کلمه و سخن خود را در آنجا نشر داد و بر بزرگان آن­ها به خاطر پرستش بت­ها خرده گرفت، بر او تنگ گرفتند و با او به بدی رفتار نمودند و کوشیدند تا مساجد ساخته شده برای گروهی از برگزیدگان اصحاب محمد و شیعیان علی­ بن ابی طالب علیه­السلام را ویران سازند. در جوار

ص: 121


1- . ارشاد المفید: 26-25
2- . تفسیر عیاشی 2: 73
3- . بقره / 115-114

الْکَعْبَةِ مَسَاجِدُ یُحْیُونَ فِیهَا مَا أَمَاتَهُ الْمُبْطِلُونَ فَسَعَی هَؤُلَاءِ الْمُشْرِکُونَ فِی خَرَابِهَا وَ أَذَی (1) مُحَمَّدٍ وَ أَصْحَابِهِ (2) وَ إِلْجَائِهِ إِلَی الْخُرُوجِ مِنْ مَکَّةَ نَحْوَ الْمَدِینَةِ الْتَفَتَ خَلْفَهُ إِلَیْهَا وَ قَالَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَنَّنِی (3) أُحِبُّکِ وَ لَوْ لَا أَنَّ أَهْلَکِ أَخْرَجُونِی عَنْکِ لَمَا آثَرْتُ عَلَیْکِ بَلَداً وَ لَا ابْتَغَیْتُ عَلَیْکِ بَدَلًا (4) وَ إِنِّی لَمُغْتَمٌّ عَلَی مُفَارَقَتِکِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ الْعَلِیُّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ (5) عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ سَنَرُدُّکَ إِلَی هَذَا الْبَلَدِ ظَافِراً غَانِماً سَالِماً قَادِراً قَاهِراً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ یَعْنِی إِلَی مَکَّةَ غَانِماً ظَافِراً فَأَخْبَرَ بِذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ فَاتَّصَلَ بِأَهْلِ مَکَّةَ فَسَخِرُوا مِنْهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِرَسُولِهِ سَوْفَ یُظْفِرُکَ اللَّهُ بِمَکَّةَ (6) وَ یَجْرِی عَلَیْهِمْ حُکْمِی وَ سَوْفَ أَمْنَعُ عَنْ دُخُولِهَا الْمُشْرِکِینَ حَتَّی لَا یَدْخُلُهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ إِلَّا خَائِفاً أَوْ دَخَلَهَا مُسْتَخْفِیاً مِنْ أَنَّهُ إِنْ عُثِرَ عَلَیْهِ قُتِلَ فَلَمَّا حُتِمَ قَضَاءُ اللَّهِ بِفَتْحِ مَکَّةَ وَ اسْتَوْسَقَتْ لَهُ أَمَّرَ عَلَیْهِمْ عَتَّابَ بْنَ أَسِیدٍ فَلَمَّا اتَّصَلَ بِهِمْ خَبَرُهُ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً لَا یَزَالُ یَسْتَخِفُّ بِنَا حَتَّی وَلَّی عَلَیْنَا غُلَاماً حَدَثَ السِّنِّ ابْنَ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ نَحْنُ مَشَایِخُ ذوی (ذَوُو) الْأَسْنَانِ (7) وَ جِیرَانُ حَرَمِ اللَّهِ الْأَمْنِ (8) وَ خَیْرِ بُقْعَةٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ کَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَتَّابِ بْنِ أَسِیدٍ عَهْداً عَلَی مَکَّةَ (9) وَ کَتَبَ فِی أَوَّلِهِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جِیرَانِ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ سُکَّانِ حَرَمِ اللَّهِ أَمَّا بَعْدُ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ بِاللَّهِ مُؤْمِناً وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِهِ فِی أَقْوَالِهِ مُصَدِّقاً وَ فِی أَفْعَالِهِ مُصَوِّباً وَ لِعَلِیٍّ أَخِی مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ وَ نَبِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ وَ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ (10) بَعْدَهُ مُوَالِیاً فَهُوَ مِنَّا وَ

ص: 122


1- فی المصدر: و ایذاء محمد.
2- و سایر أصحابه خ ل.
3- فی المصدر: انی.
4- فی المصدر: و لا ابتغیت بک بدلا.
5- یقرؤک خ ل.
6- فی المصدر: سوف یظهرک اللّه بمکّة.
7- هکذا فی المصدر و الکتاب، و استظهر المصنّف فی الهامش انه مصحف «ذو و الأسنان».
8- خدام بیت اللّه الحرام، و جیران حرمه الا من خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر. و فیه: و خیر بقعة له علی وجه الأرض.
9- علی أهل مکّة خ ل. اقول: فی المصدر: الی مکّة.
10- فی المصدر: و لعلی اخی محمّد و صفیه و خیر الخلق بعده.

کعبه مساجدی بود که در آن، آنچه را اهل باطل تباه ساخته بودند، آنان به پا می­داشتند. این مشرکان در ویرانی آن­ها و آزار محمد و اصحاب او کوشیدند و او را وادار به خروج از مکه به سوی مدینه نمودند. پیامبر صلی­الله علیه­ و آله به پشت سرش به سوی مکه برگشت و فرمود: «خدا می­داند که من تو را دوست دارم و اگر اهل تو مرا از تو اخراج نمی­ساختند، به یقین هیچ شهری را بر تو ترجیح نمی­دادم و جایگزینی برای تو نمی­جستم و من به خاطر جداگشتن از تو غمگین و اندوهگینم.» و خداوند نیز به وی وحی فرمود: ای محمد، خداوند والا مرتبه بر تو سلام می­فرستد و می­فرماید: به زودی تو را به این شهر در حالی که پیروز و با غنایم و سالم و قدرتمند و قاهر باشی، باز خواهیم گرداند. و این همان سخن حق تعالی است که می فرماید: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَی مَعَادٍ » یعنی تو را پیروز و با غنایم به مکه باز می گرداند. رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله نیز از این امر اصحابش را آگاه ساخت. هنگامی که این خبر به اهل مکه رسید، او را تمسخر کردند. پس خداوند متعال به رسولش فرمود: به زودی خدا تو را در مکه چیره و پیروز خواهد ساخت و حکم من بر آن­ها جاری خواهد شد و مشرکان را از ورود به آن منع خواهم کرد تا هیچ یک از آن­ها جز در حال ترس و هراس وارد آن نگردد؛ یا آنکه از ترس آنکه اگر گرفتار شود کشته گردد، پنهانی وارد آن شود. پس چون قضا و تقدیر الهی بر فتح مکه قرار گرفت و مکه در برابر او سر تسلیم فرود آورد، عتاب ­بن اسید را به حکمرانی آن گمارد. چون این خبر به مکیان رسید، گفتند: محمد همچنان ما را تحقیر می­سازد تا آنجا که جوانکی کم سن و سال و هجده ساله را بر ما به ریاست گمارده است و حال آنکه ما بزرگانی سالمند و همسایگان حرم امن خداوند و بهترین مکان بر روی زمین هستیم. رسول خدا صلی­الله علیه­ و آله برای عتّاب­ بن اسید پیمانی (حکمی) بر مکه نگاشت و در ابتدایش چنین نگاشت: «از محمد، فرستاده خدا به همسایگان بیت­الله الحرام و ساکنان حرم الهی. امّا بعد، هر یک از شما که به خداوند ایمان داشته و محمّد فرستاده او را در سخنانش تصدیق و در اعمالش تأیید نماید و علی برادر محمد فرستاده و پیامبر خداوند که بهترین و خالص­ترین دوست و جانشین او و بهترین آفریدگان خدا بعد از پیامبر به شمار می رود، را یار و یاور باشد، او از ما و به سوی ماست.

ص: 122

إِلَیْنَا وَ مَنْ کَانَ لِذَلِکَ أَوْ لِشَیْ ءٍ مِنْهُ مُخَالِفاً فَسُحْقاً وَ بُعْداً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ شَیْئاً مِنْ أَعْمَالِهِ وَ إِنْ عَظُمَ وَ کَبُرَ (1) یُصْلِیهِ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً (2) مُخَلَّداً أَبَداً وَ قَدْ قَلَّدَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَتَّابَ بْنَ أَسِیدٍ أَحْکَامَکُمْ وَ مَصَالِحَکُمْ وَ قَدْ فَوَّضَ إِلَیْهِ تَنْبِیهَ غَافِلِکُمْ وَ تَعْلِیمَ جَاهِلِکُمْ وَ تَقْوِیمَ أَوَدِ (3) مُضْطَرِبِکُمْ وَ تَأْدِیبَ مَنْ زَالَ عَنْ أَدَبِ اللَّهِ مِنْکُمْ لِمَا عَلِمَ مِنْ فَضْلِهِ عَلَیْکُمْ مِنْ مُوَالاةِ (4) مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ رُجْحَانِهِ فِی التَّعَصُّبِ لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ فَهُوَ لَنَا خَادِمٌ وَ فِی اللَّهِ أَخٌ وَ لِأَوْلِیَائِنَا مُوَالٍ وَ لِأَعْدَائِنَا مُعَادٍ وَ هُوَ لَکُمْ سَمَاءٌ ظَلِیلَةٌ وَ أَرْضٌ زَکِیَّةٌ وَ شَمْسٌ مُضِیئَةٌ (5) قَدْ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَی کَافَّتِکُمْ بِفَضْلِ مُوَالاتِهِ وَ مَحَبَّتِهِ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا وَ حَکَّمَهُ (6) عَلَیْکُمْ یَعْمَلُ بِمَا یُرِیدُ اللَّهُ فَلَنْ یُخْلِیَهُ مِنْ تَوْفِیقِهِ کَمَا أَکْمَلَ مِنْ مُوَالاةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السلام شَرَفَهُ وَ حَظَّهُ لَا یُؤَامِرُ رَسُولَ اللَّهِ وَ لَا یُطَالِعُهُ (7) بَلْ هُوَ السَّدِیدُ الْأَمِینُ فَلْیَطْمَعِ الْمُطِیعُ مِنْکُمْ بِحُسْنِ مُعَامَلَتِهِ شَرِیفَ الْجَزَاءِ وَ عَظِیمَ الْحِبَاءِ وَ لْیَتَوَقَّی الْمُخَالِفُ لَهُ شَدِیدَ الْعَذَابِ (8) وَ غَضَبَ الْمَلِکِ الْعَزِیزِ الْغَلَّابِ (9) وَ لَا یَحْتَجَّ مُحْتَجٌّ مِنْکُمْ فِی (10) مُخَالَفَتِهِ بِصِغَرِ سِنِّهِ فَلَیْسَ الْأَکْبَرُ هُوَ الْأَفْضَلَ بَلِ الْأَفْضَلُ هُوَ الْأَکْبَرُ وَ هُوَ الْأَکْبَرُ فِی مُوَالاتِنَا وَ مُوَالاةِ أَوْلِیَائِنَا وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِنَا فَلِذَلِکَ جَعَلْنَاهُ الْأَمِیرَ عَلَیْکُمْ وَ الرَّئِیسَ عَلَیْکُمْ فَمَنْ أَطَاعَهُ فَمَرْحباً بِهِ وَ مَنْ خَالَفَهُ فَلَا یُبَعِّدِ اللَّهُ غَیْرَهُ قَالَ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَیْهِمْ عَتَّابٌ وَ قَرَأَ عَهْدَهُ وَ وَقَفَ فِیهِمْ مَوْقِفاً ظَاهِراً نَادَی فِی جَمَاعَتِهِمْ حَتَّی حَضَرُوهُ وَ قَالَ لَهُمْ مَعَاشِرَ أَهْلِ مَکَّةَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَمَانِی بِکُمْ

ص: 123


1- فی المصدر: و کثر.
2- خالدا فیها خ ل.
3- الاود: الاعوجاج.
4- فی موالاة.
5- زاد فی المصدر: و قمر صفی. «منیر خ ل» و فی نسختی المخطوط: و قمر مضی ء.
6- و حکمته خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
7- و لا یکاتبه خ ل.
8- فی المصدر: فلیعمل المطیع منکم و لیف بحسن معاملته لیسر بشریف الجزاء و عظیم الحباء و لیوفر المخالف له بشدید العقاب.
9- الغلاب: الکثیر الغلبة.
10- الی مخالفته خ ل.

و هرکه نسبت به آن یا بخشی از آن مخالفت ورزد، (چنین فردی از جهنمیان خواهد بود) پس اصحاب جهنم را از رحمت خداوند دور باد. خداوند از اعمال او هیچ نمی­پذیرد و اگرچه کارش عظیم و بزرگ باشد، او را جاودانه و تا ابد داخل آتش جهنم می­سازد. و محمد رسول ­خدا، احکام و مصالح شما را به عتاب واگذار کرده است و از شما به خاطر آنچه که از فضل و برتری او بر شما در دوستی و یاری محمد، رسول­خدا صلی الله علیه­ و آله و برتری و تقدم او در تعصب نسبت به علی، ولی خدا دانسته است، امر توجه دادن غافلتان و تعلیم جاهلتان و راست گردانیدن کجی و ناراستی سرگشته­تان، به همراه تربیت آنکه از شما از ادب الهی منحرف گردیده را به او سپرده است. که او برای ما خادم و در (راه) خدا، برادر و دوست دوستان ما و دشمن دشمنان ماست و او برای شما آسمانی سایه گستر و زمینی پاک و خورشیدی روشنایی­بخش است. خداوند او را به فضل دوستی و محبتش نسبت به محمد و علی و پاکان آل آن دو، بر همه شما برتری داد و او را بر شما حاکم گردانیده است. بنا به آنچه خداوند می­خواهد، عمل می­کند و خداوند هرگز او را از توفیقش محروم نمی سازد. همچنان که به خاطر دوستی و یاری محمد و علی، شرف و بزرگی و بهره او را کامل ساخت. با رسول ­خدا در امری مشورت نمی­کند و جویای نظر او نمی­­شود، بلکه او درستکار و امین است. پس آن که از شما از او فرمان برد، با نیک­رفتاری با او، در انتظار پاداش نیک و عطا و بخشش عظیم باشد. و مخالف او از عذاب شدید و خشم خداوند بلندمرتبه قدرتمند پیروز، بر حذر باشد. و هیچ معترضی از شما در مخالفت با او، سن کم او را دستاویز مخالفت قرار ندهد که بزرگ ترین، برترین نیست، بلکه این برترین است که بزرگ ترین محسوب می­شود. و او در یاری و دوستی ما و دوستی و یاری دوستان ما و دشمنی دشمنان ما، بزرگ ترین است. از همین رو او را امیر شما و رئیس شما قرار دادیم و هرکه از او اطاعت و فرمانبرداری کند، آفرین بر او باد و هرکه با او از در مخالفت درآید، خداوند جز او را (از خیر و رحمت) دور نگرداند.»

گفت: چون عتاب به آنان رسید و حکمش را خواند، در بین آنان در جای آشکاری ایستاد و در میان جماعت آنان ندا در داد تا آنکه نزد او حاضر شدند و به آن­ها گفت: ای مردم مکه! رسول­ خدا صلی­الله علیه­ و آله مرا بر شما

ص: 123

شِهَاباً مُحْرِقاً لِمُنَافِقِکُمْ (1) وَ رَحْمَةً وَ بَرَکَةً عَلَی مُؤْمِنِکُمْ (2) وَ إِنِّی أَعْلَمُ النَّاسِ بِکُمْ وَ بِمُنَافِقِکُمْ (3) وَ سَوْفَ آمُرُکُمْ بِالصَّلَاةِ فَیُقَامُ (4) بِهَا ثُمَّ أَتَخَلَّفُ (5) أُرَاعِی النَّاسَ فَمَنْ وَجَدْتُهُ قَدْ لَزِمَ الْجَمَاعَةَ الْتَزَمْتُ لَهُ حَقَّ الْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ وَ مَنْ وَجَدْتُهُ قَدْ بَعُدَ عَنْهَا فَتَّشْتُهُ (6) فَإِنْ وَجَدْتُ لَهُ عُذْراً عَذَرْتُهُ (7) وَ إِنْ لَمْ أَجِدْ لَهُ عُذْراً ضَرَبْتُ عُنُقَهُ حُکْماً (8) مِنَ اللَّهِ مَقْضِیّاً عَلَی کَافَّتِکُمْ لِأُطَهِّرَ حَرَمَ اللَّهِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الصِّدْقَ أَمَانَةٌ وَ الْفُجُورَ خِیَانَةٌ وَ لَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی قَوْمٍ إِلَّا ضَرَبَهُمُ اللَّهُ بِالذُّلِّ قَوِیُّکُمْ عِنْدِی ضَعِیفٌ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُ وَ ضَعِیفُکُمْ عِنْدِی (9) قَوِیٌّ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ لَهُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ شَرِّفُوا بِطَاعَةِ اللَّهِ أَنْفُسَکُمْ وَ لَا تُذِلُّوهَا بِمُخَالَفَةِ رَبِّکُمْ فَفَعَلَ وَ اللَّهِ کَمَا قَالَ وَ عَدَلَ وَ أَنْصَفَ وَ أَنْفَذَ الْأَحْکَامَ مُهْتَدِیاً بِهُدَی اللَّهِ غَیْرَ مُحْتَاجٍ إِلَی مُؤَامَرَةٍ وَ لَا مُرَاجَعَةٍ (10).

«21»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا (11) قَالَ لَمَّا کَانَ یَوْمُ الْفَتْحِ أَخْرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْنَاماً مِنَ الْمَسْجِدِ وَ کَانَ مِنْهَا صَنَمٌ عَلَی الْمَرْوَةِ وَ طَلَبَتْ إِلَیْهِ قُرَیْشٌ أَنْ یَتْرُکَهُ وَ کَانَ اسْتَحْیَا فَهَمَّ بِتَرْکِهِ ثُمَّ أَمَرَ بِکَسْرِهِ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ (12).

«22»

عم، إعلام الوری کانت غزوة الفتح فی شهر رمضان من سنة ثمان و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله لما صالح قریشا عام الحدیبیة دخلت خزاعة فی حلف النبی صلی الله علیه و آله و عهده و دخلت کنانة فی حلف قریش فلما مضت سنتان من القضیة قعد رجل من کنانة

ص: 124


1- فی المصدر: لمنافقیکم.
2- فی المصدر: علی مؤمنیکم.
3- فی المصدر: و بمنافقیکم.
4- فیقام لها خ ل.
5- اختلف خ ل.
6- فی المصدر المطبوع: و قد قعد عنها فتشته. و فی المخطوط: قد قعد عنها کبسته (فتشته خ ل).
7- فی المصدر و ان وجدت له عذرا اعذرته.
8- حتما خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
9- معی خ ل.
10- تفسیر المنسوب الی العسکریّ علیه السلام: 230 و 231.
11- الإسراء: 74.
12- تفسیر العیّاشیّ: ج 2: 306.

چون آتشی سوزان برای منافقتان و رحمت و برکت بر مؤمنتان قرار داده است. و من آگاه ترین مردم به شما و منافقانتان هستم. و شما را به نماز فرمان خواهم داد و به آن پرداخته می­شود. سپس بازگشته و مردم را زیرنظر خواهم داشت. هرکه را پایبند جماعت یابم، برای او حق مومن بر مومن را تعهد می­کنم و هرکه را بینم که از آن (جماعت) دوری می گزیند، او را در معرض رسیدگی قرار می­دهم. اگر برای او عذری یافتم، معذورش می­دارم و اگر برای او عذری نیافتم، بنا به حکم خدا، گردن او را می­زنم و بر همه شما حکم (الهی) را جاری می­سازم تا حرم الهی را از منافقین پاک سازم. اما بعد، به راستی که راستی امانت و گناه و فجور خیانت است و هرگز گناه در میان قومی رواج نمی­یابد مگر آنکه خداوند آنان را به ذلت دچار ­سازد. قدرتمند شما در نزد من ضعیف است تا آنکه حق را از او بگیرم و ضعیف شما در نزد من قوی است تا آنکه حق او را بستانم. از خدا بترسید و با اطاعت خداوند نفس خود را شرف و بزرگی دهید و با نافرمانی و مخالفت پروردگارتان آن را خوار و ذلیل نسازید. و به خدا سوگند، همان­گونه که گفت، رفتار کرد و عدل و انصاف به پا داشت و احکام را جاری ساخت، در حالی که هدایت الهی یافته بود و نیازی به مشورت و بازنگری (در رأی) نداشت.(1)

روایت21.

تفسیر عیاشی: از ابن ابی یعفور از امام صادق علیه­السلام روایت کرده است که گفت: از او درباره این سخن خداوند پرسیدم که می فرماید: «وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاکَ لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئًا قَلِیلاً»،{ و اگر تو را استوار نمی­داشتیم قطعا نزدیک بود که کمی به سوی ایشان متمایل شوی.}(2)حضرت فرمود: در روز فتح (مکه) رسول­ خدا صلی­ الله علیه و آله بت­ها را از مسجدالحرام بیرون ساخت و در میان آن­ها بتی بر روی مروه قرار داشت که قریش از او خواستند آن را واگذارد. و پیامبر (در برابر این درخواست) دچار شرم و حیا گشته بود و می خواست که آن بت را رها کند. سپس دستور داد که آن را بشکنند. و به این مناسبت این آیه نازل شد.(3)

روایت22.

أعلام الوری: غزوه فتح (مکه) در ماه رمضان سال هشتم هجری واقع شد و آن به این ترتیب بود که رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله هنگامی که با قریش در سال حدیبیه مصالحه کرد، خزاعه در پیمان و عهد پیامبر صلی­الله علیه و آله داخل گشت و کنانه در پیمان قریش وارد شد. و چون دو سال از آن قضیه سپری شد، مردی از کنانه در مکانی نشست

ص: 124


1- . تفسیر منسوب به امام عسکری علیه­السلام: 231-230
2- . الاسراء/74.
3- [3] .تفسیر عیاشی 2 : 306

یروی هجاء رسول الله فقال له رجل من خزاعة لا تذکر هذا (1) قال و ما أنت و ذاک فقال لئن أعدت لأکسرن فاک فأعادها فرفع الخزاعی یده فضرب بها فاه فاستنصر الکنانی قومه و الخزاعی قومه و کانت کنانة أکثر فضربوهم حتی أدخلوهم الحرم و قتلوا منهم و أعانهم قریش بالکراع و السلاح فرکب عمرو بن سالم إلی رسول الله فخبره الخبر و قال أبیات شعر منها:

لا هم إنی ناشد محمدا*** حلف أبینا و أبیه الأتلدا

إن قریشا أخلفوک الموعدا*** و نقضوا میثاقک المؤکدا

و قتلونا رکعا و سجدا

فقال رسول الله صلی الله علیه و آله حسبک یا عمرو ثم قام فدخل دار میمونة و قال اسکبوا لی ماء فجعل یغتسل و یقول لا نصرت إن لم أنصر بنی کعب ثم أجمع رسول الله صلی الله علیه و آله علی المسیر إلی مکة و قال اللهم خذ العیون عن قریش حتی نأتیها فی بلادها فکتب حاطب بن أبی بلتعة مع سارة مولاة أبی لهب إلی قریش أن رسول الله خارج إلیکم یوم کذا و کذا فخرجت و ترکت الطریق ثم أخذت ذات الیسار فی الحرة فنزل جبرئیل علیه السلام فأخبره فدعا علیا علیه السلام و الزبیر فقال لهما أدرکاها و خذا منها الکتاب فخرج علی و الزبیر لا یلقیان أحدا حتی وردا ذا الحلیفة و کان النبی صلی الله علیه و آله وضع حرسا علی المدینة و کان علی الحرس حارثة بن النعمان فأتیا الحرس فسألاهم فقالوا ما مر بنا أحد ثم استقبلا حطابا فسألاه فقال رأیت امرأة سوداء انحدرت من الحرة فأدرکاها فأخذ علی منها الکتاب و ردها إلی رسول الله صلی الله علیه و آله قال فدعا حاطبا فقال له انظر ما صنعت قال أما و الله إنی لمؤمن بالله و رسوله ما شککت و لکنی رجل لیس لی بمکة عشیرة (2) و لی بها أهل فأردت أن أتخذ عندهم یدا لیحفظونی فیهم فقال عمر بن الخطاب دعنی یا رسول الله أضرب عنقه فو الله لقد نافق فقال صلی الله علیه و آله إنه من أهل بدر و لعل الله اطلع علیهم

ص: 125


1- لا تذکره هذا خ ل.
2- فی المصدر: و لکنی رجل لی بمکّة عشیرة.

و به هجو رسول­خدا پرداخت. در این حال مردی از خزاعه گفت: این سخن را بازگو مکن. آن مرد گفت: تو را با آن چه کار؟ گفت: یقین دار که اگر آن را بازگو کنی، دهانت را درهم می­شکنم. و چون آن را بازگو کرد، خزاعی دستش را بالا برد و با آن ضربه­ای بر دهانش وارد ساخت و کنانی و خزاعی، هریک قومشان را به یاری خواندند. از آنجا که تعداد کنانی­ها بیشتر بود، آن­ها خزاعی­ها را زدند و آنان را در حرم داخل ساختند و تعدادی از آنان را کشتند و قریش نیز با چهارپا و سلاح به آنان یاری رساندند. با وقوع این حادثه، عمرو بن سالم خود را به رسول ­خدا رساند و این خبر را به او داد و ابیاتی گفت که از جمله آن­ها این ابیات است:

- پروردگارا، من محمد را به پیمان دیرین پدرمان و پدرش سوگند می­دهم.

- که قریش نسبت به تو در پیمان تخلف ورزیدند و پیمان استوار تو را نقض کردند.

- و در حالت رکوع و سجده ما را کشتند.

رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله با شنیدن این ابیات فرمود: «ای عمرو، کافی است.» سپس برخاست و وارد خانه میمونه شد و فرمود: برای من آب بریزید. پس شروع به شستن خود کرد، در حالی که می­فرمود: «یاری نشوم اگر بنی کعب را یاری نکنم.» سپس رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله بر آن شد که عازم مکه گردد و فرمود: «پروردگارا، چشمها(جاسوسان) را از قریش برگیر تا آنکه در سرزمینشان بر آن­ها وارد شویم.» از دیگر سو حاطب بن ابی بلتعه به همراه ساره کنیز آزاد شده ابولهب در نامه­ای برای قریش نگاشت: رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله در روز کذا و کذا به سوی شما خارج خواهد شد. آن کنیز خارج شد و راه اصلی را رها کرد، سپس سمت چپ حَرّﺓ (زمین بی­ریگ) را در پیش گرفت. جبرئیل علیه­السلام نازل شد و پیامبر را از این جریان آگاه ساخت. او نیز علی علیه السلام و زبیر را فراخواند و به آن­ها فرمود: «خود را به او برسانید و نامه را از او بستانید». علی و زبیر خارج شدند و کسی را نمی­یافتند تا آنکه وارد ذوالحلیفه شدند. و پیامبر صلی­الله علیه و آله بر مدینه نگهبانانی گمارده بود و حارثة ­بن نعمان فرمانده آن­ها بود. آن دو به نزد نگهبانان آمدند و از آن­ها سؤال کردند. آنان گفتند: کسی بر ما نگذشته است، سپس با هیزم فروشی رو­در­رو شدند و از او پرسیدند. او گفت: زنی سیاه­پوست دیدیم که از حرّﺓ (زمین بی­ریگ) سرازیر شد و پایین رفت. سرانجام به او رسیدند و علی علیه السلام نامه را از او گرفت و آن را به نزد رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله بازگرداند. گفت: پس (پیامبر) حاطب را فراخواند و به او فرمود: «به کرده­ات بنگر!» گفت: به خدا سوگند که من به خدا و رسول او ایمان دارم و دچار شک و تردید نگشته­ام، با این حال من مردی هستم که در مکه عشیره و خویشاوندی ندارم و مرا در آن خانواده­ای است. و خواستم که با این کار در نزد آن­ها دستی متحد و یاریگر برگیرم تا مرا در آن­ها (خانواده­ام) حفظ کنند. عمر گفت: ای رسول ­خدا بگذار تا گردن او را بزنم که به خدا سوگند او نفاق ورزیده است. ولی پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمود: «او از اهل بدر است و شاید که خداوند بر آنان آگاه گردیده و آنان را آمرزیده باشد.

ص: 125

فغفر لهم أخرجوه من المسجد فجعل الناس یدفعون فی ظهره و هو یلتفت إلی رسول الله صلی الله علیه و آله لیرق علیه فأمر صلی الله علیه و آله برده و قال قد عفوت عن جرمک فاستغفر ربک و لا تعدل لمثل ما جنیت فأنزل الله سبحانه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ إلی صدر السورة.

قَالَ أَبَانٌ وَ حَدَّثَنِی عِیسَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیٌّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا انْتَهَی الْخَبَرُ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ وَ هُوَ بِالشَّامِ بِمَا صَنَعَتْ قُرَیْشٌ بِخُزَاعَةَ أَقْبَلَ (1) حَتَّی دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ احْقُنْ دَمَ قَوْمِکَ وَ أَجِرْ بَیْنَ قُرَیْشٍ (2) وَ زِدْنَا فِی الْمُدَّةِ قَالَ أَ غَدَرْتُمْ یَا بَا سُفْیَانَ قَالَ لَا قَالَ فَنَحْنُ عَلَی مَا کُنَّا عَلَیْهِ فَخَرَجَ فَلَقِیَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَجِرْ بَیْنَ قُرَیْشٍ قَالَ وَیْحَکَ وَ أَحَدٌ یُجِیرُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَقِیَ عُمَرَ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَرَجَ فَدَخَلَ عَلَی أُمِّ حَبِیبَةَ فَذَهَبَ لِیَجْلِسَ عَلَی الْفِرَاشِ فَأَهْوَتْ إِلَی الْفِرَاشِ فَطَوَتْهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ أَ رَغْبَةً بِهَذَا الْفِرَاشِ عَنِّی قَالَتْ نَعَمْ هَذَا فِرَاشُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا کُنْتَ لِتَجْلِسَ عَلَیْهِ وَ أَنْتَ رِجْسٌ مُشْرِکٌ ثُمَّ خَرَجَ فَدَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ یَا بِنْتَ سَیِّدِ الْعَرَبِ تُجِیرِینَ بَیْنَ قُرَیْشٍ وَ تَزِیدِینَ فِی الْمُدَّةِ فَتَکُونِینَ أَکْرَمَ سَیِّدَةٍ فِی النَّاسِ قَالَتْ جِوَارِی فِی جِوَارِ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَتَأْمُرِینَ ابْنَیْکِ أَنْ یُجِیرَا بَیْنَ النَّاسِ قَالَتْ وَ اللَّهِ مَا یَدْرِی ابْنَایَ مَا یُجِیرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ فَخَرَجَ فَلَقِیَ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ أَنْتَ أَمَسُّ الْقَوْمِ بِی رَحِماً وَ قَدِ اعْتَسَرَتْ عَلَیَّ الْأُمُورُ فَاجْعَلْ لِی مِنْهَا وَجْهاً قَالَ أَنْتَ شَیْخُ قُرَیْشٍ تَقُومُ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَتُجِیرُ بَیْنَ قُرَیْشٍ ثُمَّ تَقْعُدُ عَلَی رَاحِلَتِکَ وَ تَلْحَقُ بِقَوْمِکَ (3) قَالَ وَ هَلْ تَرَی ذَلِکَ نَافِعِی قَالَ لَا أَدْرِی فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ أَجَرْتُ بَیْنَ قُرَیْشٍ (4) ثُمَّ رَکِبَ بَعِیرَهُ وَ انْطَلَقَ فَقَدِمَ عَلَی قُرَیْشٍ فَقَالُوا مَا وَرَاکَ قَالَ جِئْتُ

ص: 126


1- رواه ابن شهرآشوب فی المناقب 1: 177 عن ابان و فیه: اختلافات منها هاهنا ففیه:
2- فی المناقب: احقن دماء قومک و احرس قریشا.
3- فی المناقب: فقم فاستجر بین الناس ثمّ الحق باهلک.
4- فی المناقب: ایها الناس انی استجرت بکم.

او را از مسجد بیرون سازید.» با این فرمان ،مردم با هل دادن او را از پشت به پیش می­راندند، ولی او باز می­گشت و به رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله می­نگریست تا نسبت به او بر سر رحم و عطوفت آید. سرانجام پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمان داد تا او را بازگرداندند و فرمود: «از جرم تو گذشتم. از پروردگارت تقاضای بخشش کن و دیگر چنین گناهی به انجام مرسان.» خداوند سبحان نیز این آیه را نازل فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده­اید، دشمن من و دشمن خویش را به دوستی نگیرید.»... تا آخر آیات ابتدایی سوره.

ابان گفت: عیسی بن عبدالله قمی برایم از امام صادق علیه­السلام روایت کرد که فرمود: هنگامی که خبر رفتار قریش با خزاعه، در شام به ابوسفیان رسید، او به راه افتاد و به حضور رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله رسید و گفت: ای محمد! خون قومت را محفوظ دار و قریش را امان ده و بر مدت (پیمان) ما بیفزای! پیامبر فرمود: «ای ابوسفیان! آیا پیمان شکستید؟» گفت: نه. فرمود: «(اگر چنین است که می گویی) ما نیز بر آنچه که قبلا بودیم، هستیم.» با این پاسخ، ابوسفیان خارج شد و با ابوبکر مواجه شد و گفت: ای ابوبکر، قریش را امان ده، گفت: وای بر تو! آیا کسی بر علیه رسول­خدا امان می­دهد؟ سپس عمر را دید و او نیز همان پاسخ را به او داد. سپس خارج شد و بر اُمّ حبیبه وارد شد و قصد نشستن بر روی بستر را نمود. در این هنگام اُمّ حبیبه به سوی آن جست و آن را جمع کرد. ابوسفیان گفت: ای دختر عزیز من! آیا این بستر را از من دریغ می­داری؟ گفت: بله، چرا که این بستر رسول­ خداست. تو که مشرکی پلید هستی، نمی­توانی بر روی آن بنشینی. ابوسفیان از نزد او خارج شد و بر فاطمه سلام الله علیها وارد شد و گفت: ای دختر آقا و بزرگ عرب! قریش را امان ده و بر مدت بیفزای که تو کریم ترین و بزرگوارترین زنان در میان مردمان هستی. فرمود: پناه من در پناه رسول خداست. گفت: آیا دو پسرت را امر می­کنی که مردم را امان دهند؟ فرمود: به خدا سوگند پسرانم به حدی نرسیده اند که بخواهند قریش را امان دهند. با این پاسخ از نزد او نیز خارج شد و با علی رو­در­رو گردید و گفت: تو به لحاظ خویشاوندی نزدیک­ترین مردم نسبت به من هستی و کارها بر من دشوار گردیده است، پس در برابر این مشکل راهی در برابرم قرار ده. حضرت فرمود: تو بزرگ قریش هستی، بر در مسجد بایست و قریش را امان ده، سپس بر شترت بنشین و به قومت ملحق شو. گفت: آیا آن را به حال من سودمند می­بینی؟ فرمود: نمی­دانم.

پس ابوسفیان گفت: ای مردم! من قریش را امان داده­ام. و بر شترش سوار شد و راه افتاد و به نزد قریش رفت. گفتند: چه خبر داری؟ گفت: نزد

ص: 126

مُحَمَّداً فَکَلَّمْتُهُ فَوَ اللَّهِ مَا رَدَّ عَلَیَّ شَیْئاً ثُمَّ جِئْتُ ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ فَلَمْ أَجِدْ عِنْدَهُ خَیْراً ثُمَّ جِئْتُ إِلَی ابْنِ الْخَطَّابِ فَکَانَ کَذَلِکَ ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَی فَاطِمَةَ فَلَمْ تُجِبْنِی ثُمَّ لَقِیتُ عَلِیّاً فَأَمَرَنِی أَنْ أُجِیرَ بَیْنَ النَّاسِ فَفَعَلْتُ قَالُوا هَلْ أَجَازَ ذَلِکَ مُحَمَّدٌ قَالَ لَا قَالُوا وَیْحَکَ لَعِبَ بِکَ الرَّجُلُ أَ وَ أَنْتَ تُجِیرُ بَیْنَ قُرَیْشٍ.

قَالَ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْجُمُعَةِ حِینَ صَلَّی الْعَصْرَ لِلَیْلَتَیْنِ مَضَتَا مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَاسْتَخْلَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ أَبَا لُبَابَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُنْذِرِ وَ دَعَا رَئِیسَ کُلِّ قَوْمٍ فَأَمَرَهُ أَنْ یَأْتِیَ قَوْمَهُ فَیَسْتَنْفِرَهُمْ.

قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ الْفَتْحِ فَصَامَ وَ صَامَ النَّاسُ حَتَّی نَزَلَ کُرَاعَ الْغَمِیمِ فَأَمَرَ بِالْإِفْطَارِ فَأَفْطَرَ وَ أَفْطَرَ النَّاسُ وَ صَامَ قَوْمٌ فَسُمُّوا الْعُصَاةَ لِأَنَّهُمْ صَامُوا ثُمَّ سَارَ علیه السلام حَتَّی نَزَلَ مَرَّ الظَّهْرَانِ وَ مَعَهُ نَحْوٌ مِنْ عَشَرَةِ آلَافِ رَجُلٍ وَ نَحْوٌ مِنْ أَرْبَعِمِائَةِ فَارِسٍ وَ قَدْ عَمِیَتِ الْأَخْبَارُ عَنْ قُرَیْشٍ فَخَرَجَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَبُو سُفْیَانَ وَ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ وَ بُدَیْلُ بْنُ وَرْقَاءَ هَلْ یَسْمَعُونَ خَبَراً وَ قَدْ کَانَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ خَرَجَ یَتَلَقَّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ الْحَارِثِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ وَ قَدْ تَلَقَّاهُ بِثَنِیَّةِ الْعِقَابِ.

وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قُبَّتِهِ وَ عَلَی حَرَسِهِ یَوْمَئِذٍ زِیَادُ بْنُ أَسِیدٍ فَاسْتَقْبَلَهُمْ زِیَادٌ فَقَالَ أَمَّا أَنْتَ یَا أَبَا الْفَضْلِ فَامْضِ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ أَمَّا أَنْتُمَا فَارْجِعَا فَمَضَی الْعَبَّاسُ حَتَّی دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی هَذَا ابْنُ عَمِّکَ قَدْ جَاءَ تَائِباً وَ ابْنُ عَمَّتِکَ قَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِمَا إِنَّ ابْنَ عَمِّی انْتَهَکَ عِرْضِی وَ أَمَّا ابْنُ عَمَّتِی فَهُوَ الَّذِی یَقُولُ بِمَکَّةَ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً فَلَمَّا خَرَجَ الْعَبَّاسُ کَلَّمَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ وَ قَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ابْنُ عَمِّکَ قَدْ جَاءَ تَائِباً لَا یَکُونُ أَشْقَی النَّاسِ بِکَ وَ أَخِی ابْنُ عَمَّتِکَ وَ صِهْرُکَ فَلَا یَکُونَنَّ شَقِیّاً بِکَ وَ نَادَی أَبُو سُفْیَانَ بْنُ الْحَارِثِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کُنْ (1) لَنَا کَمَا

ص: 127


1- فی المصدر: و قال: یا رسول اللّه کن لنا.

محمد رفتم و با او سخن گفتم که به خدا سوگند هیچ پاسخی به من نداد. سپس نزد پسر ابی قحافه رفتم و نزد او خیری ندیدم. سپس به نزد پسر خطاب رفتم که از او نیز مرا سودی حاصل نگشت. سپس بر فاطمه وارد شدم، ولی اجابتم نکرد و آنگاه با علی دیدار کردم و او مرا دستور داد که میان مردم، امان دهم و من هم چنین کردم. گفتند: آیا محمد آن را روا دانست؟ گفت: نه. گفتند: وای بر تو! این مرد (علی) تو را بازیچه ساخته است. آیا تو قریش را امان می دهی؟

گفت: و رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله دو شب از ماه رمضان گذشته در روز جمعه، هنگامی که نماز عصر را اقامه فرمود، خارج گردید و ابولباب-ة بن عبدالمنذر را به جای خویش بر مدینه گمارد و بزرگ هر قوم را فراخواند و به او فرمان داد که نزد قومش برود و آنان را بسیج سازد.

امام باقر علیه­السلام فرمود: رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله در غزوه فتح خارج شد، و او و مردم روزه گرفتند تا آنکه در کراع ­الغمیم فرود آمد و به افطار و گشودن روزه فرمان داد. او روزه­اش را گشود و مردم نیز به تبعیت از او روزه­شان را گشودند. ولی گروهی روزه داری کردند و به همین خاطر (عصاﺓ)، نافرمانان نامیده شدند؛ چرا که آن­ها (بر خلاف فرمان رسول خدا) روزه گرفتند. بعد از آن پیامبر صلی­الله علیه و آله راه پیمود تا آنکه فرود آمد و بر ظهران گذشت و حدود ده هزار مرد و حدود چهار صد زن سوار جنگاور او را همراهی می­کردند. با این حال اخبار از قریش پوشیده گشت. در آن شب ابوسفیان و حکیم بن حزام و بدیل­ بن ورقاء در پی آگاهی از اخبار خارج شدند. از دیگر سو عباس ­بن عبدالمطلب نیز برای دیدار با رسول­ خدا خارج شد و ابوسفیان ­بن حارث و عبدالله ­بن ابی اُمیّه را که در ثنی-ﺔ العقاب با او مواجه شده بودند را همراه خود ساخت.

رسول­خدا صلی ­الله علیه و آله در خیمه­اش بود و آن روز، زیاد بن اسید پاسبانی او را بر عهده داشت. هنگامی که زیاد با آنان رودررو شد، گفت: تو ای ابوالفضل، به سوی خیمه برو، ولی شما دو نفر، بازگردید. به این ترتیب عباس به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و بر او سلام کرد. سپس گفت: پدر و مادرم به فدایت! این پسرعموی تو است که توبه کرده است و به همراه پسر عمه ات به حضورت رسیده است. پیامبر فرمود: «مرا به آن دو هیچ نیازی نیست! پسر عمویم آبرویم را درید و اما پسر عمه­ام، او همان کسی بود که در مکه می­گفت: هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد مگر آنکه از زمین برای ما چشمه­ای خارج سازی». بعد از خروج عباس، اُمّ­سلمه با پیامبر صحبت کرد و گفت: پدر و مادرم به فدایت، پسر عمویت توبه کرده و آمده است تا بدبخت­ترین مردم به واسطه تو نباشد. و برادرم، پسر عمه و داماد توست و به یقین نباید به واسطه تو بدبخت و مفلوک باشد. و ابوسفیان ­بن حارث، پیامبر صلی­الله علیه و آله را ندا داد: برای ما همان گونه باش که

ص: 127

قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ فَدَعَاهُ وَ قَبِلَ مِنْهُ وَ دَعَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی أُمَیَّةَ فَقَبِلَ مِنْهُ.

وَ قَالَ الْعَبَّاسُ هُوَ وَ اللَّهِ هَلَاکُ قُرَیْشٍ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ إِنْ دَخَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْوَةً قَالَ فَرَکِبْتُ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَیْضَاءَ وَ خَرَجْتُ أَطْلُبُ الْحَطَّابَةَ أَوْ صَاحِبَ لَبَنٍ لَعَلِّی آمُرُهُ أَنْ یَأْتِیَ قُرَیْشاً فَیَرْکَبُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَأْمِنُونَ إِلَیْهِ إِذْ لَقِیتُ أَبَا سُفْیَانَ وَ بُدَیْلَ بْنَ وَرْقَاءَ وَ حَکِیمَ بْنَ حِزَامٍ وَ أَبُو سُفْیَانَ یَقُولُ لِبُدَیْلٍ مَا هَذِهِ النِّیرَانُ قَالَ هَذِهِ خُزَاعَةُ قَالَ خُزَاعَةُ أَقَلُّ وَ أَقَلُّ مِنْ أَنْ تَکُونَ هَذِهِ نِیرَانُهُمْ وَ لَکِنْ لَعَلَّ هَذِهِ تَمِیمٌ أَوْ رَبِیعَةُ قَالَ الْعَبَّاسُ فَعَرَفْتُ صَوْتَ أَبِی سُفْیَانَ فَقُلْتُ أَبَا حَنْظَلَةَ قَالَ لَبَّیْکَ فَمَنْ أَنْتَ قُلْتُ أَنَا الْعَبَّاسُ قَالَ فَمَا هَذِهِ النِّیرَانُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی قُلْتُ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ فِی عَشَرَةِ آلَافٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ قَالَ فَمَا الْحِیلَةُ قَالَ تَرْکَبُ فِی عَجُزِ هَذِهِ الْبَغْلَةِ فَأَسْتَأْمِنُ لَکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَأَرْدَفْتُهُ خَلْفِی ثُمَّ جِئْتُ بِهِ فَکُلَّمَا انْتَهَیْتُ إِلَی نَارٍ قَامُوا إِلَیَّ فَإِذَا رَأَوْنِی قَالُوا هَذَا عَمُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلُّوا سَبِیلَهُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی بَابِ عُمَرَ فَعَرَفَ أَبَا سُفْیَانَ فَقَالَ عَدُوُّ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَمْکَنَ مِنْکَ فَرَکَضْتُ الْبَغْلَةَ حَتَّی اجْتَمَعْنَا عَلَی بَابِ الْقُبَّةِ وَ دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذَا أَبُو سُفْیَانَ قَدْ أَمْکَنَکَ اللَّهُ مِنْهُ بِغَیْرِ عَهْدٍ وَ لَا عَقْدٍ فَدَعْنِی أَضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ الْعَبَّاسُ فَجَلَسْتُ عِنْدَ رَأْسِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَبُو سُفْیَانَ وَ قَدْ أَجَرْتُهُ قَالَ أَدْخِلْهُ فَدَخَلَ فَقَامَ (1) بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ وَیْحَکَ (2) یَا بَا سُفْیَانَ أَ مَا آنَ لَکَ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَکْرَمَکَ وَ أَوْصَلَکَ وَ أَحْلَمَکَ أَمَّا اللَّهُ لَوْ کَانَ مَعَهُ إِلَهٌ لَأَغْنَی یَوْمَ بَدْرٍ وَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ أَمَّا أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ إِنَّ فِی نَفْسِی مِنْهَا لَشَیْئاً قَالَ الْعَبَّاسُ یَضْرِبُ وَ اللَّهِ عُنُقَکَ السَّاعَةَ (3) أَوْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ

ص: 128


1- أی قام أبو سفیان بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- المصدر: خلی عن لفظة «ویحک».
3- فی المصدر: فی هذه الساعة.

بنده صالح گفت: «لا تَثرِیبَ عَلیکُم»، {هیچ سرزنش و توبیخی بر شما نیست.} پیامبر او را فراخواند و (اسلامش) را از او پذیرفت. و بعد از او با عبدالله­ بن ابی امیّه نیز چنین کرد.

عباس گفت: به خدا سوگند، هلاک جاودانه قریش رقم خواهد خورد، اگر رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله با جنگ و قهر و غلبه بر آنان داخل شود. گفت: پس بر قاطر سفید رسول­ خدا صلی ­الله علیه و آله سوار گشتم و خارج شدم، در حالی که هیزم­فروش یا صاحب شیری (شیر فروشی) می­جستم تا شاید او را امر کنم که نزد قریش رود، تا آن­ها به نزد رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله آیند و از او تقاضای امان کنند. که ناگاه با ابوسفیان و بدیل­ بن ورقاء و حکیم ­بن حزام مواجه گشتم و شنیدم که ابوسفیان به بدیل می­گفت: این آتش­های افروخته شده چیست؟ بدیل پاسخ داد: این قبیله خزاعه است. گفت: خزاعه بسیار کمتر از آنند که چنین آتشی برافروزند.

ولی شاید این تمیم یا ربیعه باشد. عباس گفت: من صدای ابوسفیان را شناختم. گفتم: ای اباحنظله! گفت: لبیک. تو کیستی؟ گفتم: من عباس هستم. گفت: پدر و مادرم به فدایت! این آتش­ها دیگر چیست؟ گفتم: این رسول­خدا به همراه 10 هزار نفر از مسلمانان است. گفت: اکنون چاره چیست؟ عباس گفت: بر پشت این قاطر سوار می­شوی تا برای تو از رسول­خدا صلی­الله علیه و آله امان بگیرم. عباس می گوید: او را بر تَرک خود سوار کردم و او را آوردم و هر بار که به آتشی (از آتش های افروخته مسلمانان) می­رسیدم، به سوی من برمی­خاستند و چون مرا می­دیدند! می­گفتند: این عموی رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله است. از راهش کنار روید. تا آنکه به عمر رسیدم. او ابوسفیان را شناخت و گفت: ای دشمن خدا! سپاس خدایی را که بر تو (ما را) چیرگی و تسلط بخشید. قاطر را راندم تا آنکه بر در خیمه جمع شدیم (به هم رسیدیم) و عمر بر رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله وارد شد و گفت: این ابوسفیان است که خداوند بی­هیچ عهد و امانی، تو را بر او مسلط ساخته است. بگذار تا گردن او را بزنم. عباس گفت: من کنار سر پیامبر صلی­الله علیه و آله نشستم و گفتم: پدر و مادرم به فدای تو باد! این ابوسفیان است که من او را پناه داده­ام. پیامبر فرمود: «او را داخل ساز». ابوسفیان داخل گشت و در برابر حضرت ایستاد. پیامبر فرمود: «ای ابوسفیان! وای و افسوس برتو! آیا زمان آن فرا نرسیده است که شهادت دهی خدایی جز خدای یگانه نیست و من فرستاده خدا هستم؟» گفت: پدر و مادرم به فدای تو باد! چه اندازه کریم و بزرگوار و بخشنده و بردباری! امّا درباره الله(و شهادت به یگانگی او)، بی تردید اگر با او خدای دیگری بود، روز بدر و اُحد بی­نیاز می ساخت؛ و اما این که تو فرستاده خدا هستی، به خدا سوگند در دلم نسبت به آن اندکی تردید دارم. عباس گفت: به خدا سوگند که این ساعت او گردن تو را می­زند مگر آنکه شهادت دهی خدایی جز خدای یگانه نیست و او فرستاده خداست. چون ابوسفیان این سخن شنید، گفت:

ص: 128

فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (1) تَلَجْلَجَ بِهَا فُوهُ (2) فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ لِلْعَبَّاسِ فَمَا نَصْنَعُ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی فَقَالَ لَهُ عُمَرُ اسْلَحْ (3) عَلَیْهِمَا قَالَ أَبُو سُفْیَانَ أُفٍّ لَکَ مَا أَفْحَشَکَ مَا یُدْخِلُکَ یَا عُمَرُ فِی کَلَامِی وَ کَلَامِ ابْنِ عَمِّی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ عِنْدَ مَنْ تَکُونُ اللَّیْلَةَ قَالَ عِنْدَ أَبِی الْفَضْلِ قَالَ فَاذْهَبْ بِهِ یَا أَبَا الْفَضْلِ فَأَبِتْهُ عِنْدَکَ اللَّیْلَةَ وَ اغْدُ بِهِ عَلَیَّ فَلَمَّا أَصْبَحَ سَمِعَ بِلَالًا یُؤَذِّنُ قَالَ مَا هَذَا الْمُنَادِی یَا أَبَا الْفَضْلِ قَالَ هَذَا مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ قُمْ فَتَوَضَّ (4) وَ صَلِّ قَالَ کَیْفَ أَتَوَضَّأُ فَعَلَّمَهُ قَالَ وَ نَظَرَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَوَضَّأُ وَ أَیْدِی الْمُسْلِمِینَ تَحْتَ شَعْرِهِ فَلَیْسَ قَطْرَةٌ یُصِیبُ (5) رَجُلًا مِنْهُمْ إِلَّا مَسَحَ بِهَا وَجْهَهُ فَقَالَ بِاللَّهِ إِنْ رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ کِسْرَی وَ لَا قَیْصَرَ فَلَمَّا صَلَّی غَدَا بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَأْذَنَ لِی إِلَی قَوْمِکَ فَأُنْذِرَهُمْ وَ أَدْعُوَهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَأَذِنَ لَهُ فَقَالَ لِلْعَبَّاسِ کَیْفَ أَقُولُ لَهُمْ بَیِّنْ لِی مِنْ ذَلِکَ أَمْراً یَطْمَئِنُّون إِلَیْهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله تَقُولُ لَهُمْ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ شَهِدَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ کَفَّ یَدَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ جَلَسَ عِنْدَ الْکَعْبَةِ وَ وَضَعَ سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ فَقَالَ الْعَبَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَجُلٌ یُحِبُّ الْفَخْرَ فَلَوْ خَصَصْتَهُ بِمَعْرُوفٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ دَخَلَ دَارَ أَبِی سُفْیَانَ فَهُوَ آمِنٌ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ دَارِی قَالَ دَارُکَ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ.

وَ لَمَّا مَضَی أَبُو سُفْیَانَ قَالَ الْعَبَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَجُلٌ مِنْ شَأْنِهِ الْغَدْرُ وَ قَدْ رَأَی مِنَ الْمُسْلِمِینَ تَفَرُّقاً قَالَ فَأَدْرِکْهُ وَ احْبِسْهُ فِی مَضَایِقِ الْوَادِی حَتَّی یَمُرَّ بِهِ جُنُودُ اللَّهِ قَالَ فَلَحِقَهُ الْعَبَّاسُ فَقَالَ أَبَا حَنْظَلَةَ قَالَ أَ غَدْراً یَا بَنِی هَاشِمٍ قَالَ سَتَعْلَمُ أَنَّ الْغَدْرَ لَیْسَ مِنْ شَأْنِنَا وَ لَکِنْ أَصْبِحْ حَتَّی تَنْظُرَ إِلَی جُنُودِ

ص: 129


1- فی المصدر: و انک لرسول اللّه.
2- فی المناقب: فتلجلج لسانه و علی یقصده بسیفه: و النبیّ صلّی اللّه علیه و آله محدق بعلی فقال العباس یضرب و اللّه عنقک الساعة او تشهد الشهادتین فأسلم اضطرارا.
3- سلح: تغوط. و هو خاصّ بالطیر و البهائم، و استعماله للإنسان من باب التساهل علی التشبیه.
4- فتوضأ خ ل.
5- فی المصدر: تصیب.

من شهادت می­دهم که خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد و تو فرستاده خدا هستی. ولی زبانش این سخن را با لکنت ادا کرد. پس ابوسفیان به عباس گفت: با لات و عزّی چه کنیم؟ عمر به او گفت: بر روی آن دو قضای حاجت کن. ابوسفیان گفت: اُف بر تو باد! چه چیز تو را به ناسزا واداشت؟ ای عمر، تو چه محلی از اعراب داری که در میان سخن من و پسر عمویم داخل می شوی؟ در این هنگام پیامبر صلی­الله علیه و آله به ابوسفیان فرمود: «امشب را نزد چه کسی می­مانی؟» گفت: نزد ابوالفضل. فرمود: «پس ای ابوالفضل! او را ببر و امشب نزد خود نگهدار و صبحدم او را نزد من بیاور.» چون به صبح درآمد، صدای اذان بلال را شنید. گفت: ای ابوالفضل! این ندا برای چیست؟ گفت: این مؤذن رسول­خداست، برخیز و وضوساز و نماز بخوان. گفت: چگونه وضو گیرم؟عباس وضو را به او آموخت. - گفت: - و ابوسفیان به پیامبر صلی­الله علیه و آله نگریست درحالی که وضو می­گرفت و دستان مسلمانان زیر ریش او بود و هیچ قطره­ای بر مردی از آن­ها برخورد نمی­کرد، مگر آنکه با آن صورتش را مسح می ساخت. با مشاهده این صحنه گفت: به خدا سوگند که هرگز کسری و قیصر را (در عظمت و شوکتی) چون امروز ندیدم. بعد از آنکه نماز گزارد، عباس او را صبحدم به نزد رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله برد و گفت: ای رسول­خدا، من دوست دارم که مرا به رفتن به سوی قومت اجازت دهی، تا آنان را انذار دهم و به سوی خدا و رسول ­خدا دعوتشان کنم. و به عباس گفت: چگونه به آن­ها بگویم؟ از آن برایم امری روشن و آشکار قرار ده تا با آن به من اطمینان یابند. پیامبر صلی ­الله علیه و آله به او فرمود: «به آنان می­گویی: هرکس که بگوید هیچ خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد و او را شریکی نیست و شهادت دهد که محمد فرستاده خداست و دست خود را (ز سلاح) باز دارد، او در امان است. و هرکه در کنار کعبه بنشیند و سلاحش را بر زمین گذارد، او نیز در امان خواهد بود». عباس گفت: ای رسول­خدا! ابوسفیان مردی است که فخر و افتخار را دوست دارد، امید است که او را به امری نیک، مخصوص و ممتاز گردانی. پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمود: «هر که وارد خانه ابوسفیان شود، او در امان است.» ابوسفیان گفت: خانه من؟ فرمود: «(بله) خانه تو». سپس فرمود: «و هرکس در خانه­اش را بسته دارد، او نیز در امان خواهد بود.»

هنگامی که ابوسفیان رفت، عباس گفت: ای رسول­خدا! ابوسفیان مردی پیمان شکن است و از مسلمانان نیز پراکندگی و جدایی را مشاهده کرده است. پیامبر فرمود: «خود را به او برسان و او را در تنگه­های دره نگاه دار تا لشکریان خداوند بر او بگذرند». پس عباس به او رسید و گفت: ای ابا حنظله! گفت: ای بنی هاشم، آیا پیمان­شکنی کردید؟ گفت: به زودی خواهی دانست که پیمان­شکنی در شأن ما نیست، ولی تا صبح بمان تا به سپاهیان خداوند بنگری.

ص: 129

اللَّهِ قَالَ الْعَبَّاسُ فَمَرَّ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ هَذَا خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فِی الْمُقَدِّمَةِ ثُمَّ مَرَّ الزُّبَیْرُ فِی جُهَیْنَةَ وَ أَشْجَعَ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ یَا عَبَّاسُ هَذَا مُحَمَّدٌ قَالَ لَا هَذَا الزُّبَیْرُ فَجَعَلَتِ الْجُنُودُ تَمُرُّ بِهِ حَتَّی مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْأَنْصَارِ ثُمَّ انْتَهَی إِلَیْهِ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ بِیَدِهِ رَایَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا بَا حَنْظَلَةَ:

الْیَوْمُ یَوْمُ الْمَلْحَمَةِ*** الْیَوْمُ تُسْبَی الْحُرَمَةُ.

یَا مَعْشَرَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ ثَارُکُمْ یَوْمَ الْجَبَلِ فَلَمَّا سَمِعَهَا مِنْ سَعْدٍ خَلَّی الْعَبَّاسَ وَ سَعَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَاحَمَ (1) حَتَّی مَرَّ تَحْتَ الرِّمَاحِ فَأَخَذَ غَرْزَهُ فَقَبَّلَهَا ثُمَّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَ مَا تَسْمَعُ مَا یَقُولُ سَعْدٌ وَ ذَکَرَ ذَلِکَ الْقَوْلَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَیْسَ مِمَّا قَالَ سَعْدٌ شَیْ ءٌ.

ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَدْرِکْ سَعْداً فَخُذِ الرَّایَةَ مِنْهُ وَ أَدْخِلْهَا إِدْخَالًا رَفِیقاً فَأَخَذَهَا عَلِیٌّ وَ أَدْخَلَهَا کَمَا أَمَرَ. (2) قَالَ وَ أَسْلَمَ یَوْمَئِذٍ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ وَ بُدَیْلُ بْنُ وَرْقَاءَ وَ جُبَیْرُ بْنُ مُطْعِمٍ وَ أَقْبَلَ أَبُو سُفْیَانَ یَرْکُضُ حَتَّی دَخَلَ مَکَّةَ وَ قَدْ سَطَحَ الْغُبَارُ مِنْ فَوْقِ الْجِبَالِ وَ قُرَیْشٌ لَا تَعْلَمُ وَ أَقْبَلَ أَبُو سُفْیَانَ مِنْ أَسْفَلِ الْوَادِی یَرْکُضُ فَاسْتَقْبَلَهُ قُرَیْشٌ وَ قَالُوا مَا وَرَاکَ وَ مَا هَذَا الْغُبَارُ قَالَ مُحَمَّدٌ فِی خَلْقٍ ثُمَّ صَاحَ یَا آلَ غَالِبٍ الْبُیُوتَ الْبُیُوتَ مَنْ دَخَلَ دَارِی فَهُوَ آمِنٌ فَعَرَفَتْ هِنْدٌ فَأَخَذَتْ تَطْرُدُهُمْ ثُمَّ قَالَتْ اقْتُلُوا الشَّیْخَ الْخَبِیثَ لَعَنَهُ اللَّهُ مِنْ وَافِدِ قَوْمٍ (3) وَ طَلِیعَةِ قَوْمٍ قَالَ وَیْلَکِ إِنِّی رَأَیْتُ ذَاتَ الْقُرُونِ وَ رَأَیْتُ فَارِسَ أَبْنَاءِ الْکِرَامِ وَ رَأَیْتُ مُلُوکَ کِنْدَةَ وَ فِتْیَانَ حِمْیَرٍ یُسْلِمْنَ (4) آخِرَ النَّهَارِ وَیْلَکِ

ص: 130


1- و زاحم الناس. أقول: فی المناقب: فاتی العباس الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و اخبره بمقالة سعد.
2- فی المناقب: فقال سعد: لولاک لما اخذت منی.
3- فی المناقب: قبح من وافد قوم.
4- فی المناقب: یسلمون آخر النهار. و فیه: و ذهبت البلیة.

عباس گفت:(در هنگام عبور سپاهیان) خالد بن ولید عبور کرد. ابوسفیان پرسید: آیا این رسول ­خداست؟ گفت: نه. بلکه خالد بن ­ولید است که پیشاپیش لشکر در حرکت است. سپس زبیر در میان قبایل جهینه و أشجع عبور کرد. ابوسفیان بار دیگر گفت: ای عباس! آیا این محمد است؟ گفت: نه بلکه او زبیر است. پس سپاهیان بر او می­گذشتند تا آنکه رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله در میان انصار عبور کرد، سپس سعد بن ­عباده بر او (ابو سفیان) گذشت در حالی که پرچم رسول ­خدا صلی ­الله علیه و آله در دست او بود و گفت: ای اباحنظله:

- امروز روز جنگ و خونریزی بزرگ است. امروز روزی است که زنان در حریم به بند اسارت و کنیزی گرفتار می گردند.

- ای گروه اوس و خزرج، انتقام خون­های ریخته شده در اُحد را بگیرید. چون ابوسفیان این سخن از سعد شنید، عباس را کنار زد و به سوی رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله شتافت و از میان فشار جمعیت خود را به او نزدیک ساخت تا آنکه از زیر نیزه­ها گذشت و رکاب او را گرفت و بوسید و گفت: پدر و مادرم به فدایت! آیا نمی شنوی که سعد چه می­­گوید؟ و گفته سعد را بازگو کرد. پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمود: «چیزی از آنچه سعد گفته است، حقیقت ندارد.» سپس به علی علیه­السلام فرمود: «خود را به سعد برسان و پرچم را از او بستان و آن را به آرامی و نرمی وارد (مکه) کن». پس علی نیز آن را از سعد گرفت و چنان که پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمان داده بود، آن را وارد ساخت.

گفت: و آن روز حکیم ­بن حزام و بدیل­ بن ورقاء و جبیر بن مطعم اسلام آوردند. ابوسفیان نیز به راه افتاد و در حالی به شتاب خود را به مکه رساند که گرد و غبار از کوه­ها برخاسته بود. ولی قریش اطلاعی از جریان امور نداشت. و ابوسفیان از پایین دره حرکت کرد و می­دوید تا آنکه قریش با او رو در رو گشتند و گفتند: چه خبری آورده­ای؟ و این گرد و غبار چیست؟ گفت: محمد با مردم روانه گشته است. سپس فریاد برآورد: ای آل غالب به خانه­ها پناه جویید، به خانه­ها پناه جویید، هرکه وارد خانه من شود، او در امان خواهد بود. در این هنگام هند متوجه حقیقت امر شد و شروع به بیرون کردن آن­ها کرد. و سپس گفت: این شیخ پیر خبیث را بکشید. خدا او را که رسول و پیشقراول آنان است، لعنت کند. ابوسفیان گفت: وای بر تو، من صاحب شاخها را دیده ام و جنگاوری فرزندان بزرگان و کریمان را مشاهده کردم و پادشاهان کنده و جوانمردان و دلیران حمیر را دیدم که در پایان روز اسلام می­آوردند. وای بر تو! خاموش شو،

ص: 130

اسْکُتِی فَقَدْ وَ اللَّهِ جَاءَ الْحَقُّ وَ دَنَتِ الْبَلِیَّةُ.

قَالَ وَ کَانَ قَدْ عَهِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُسْلِمِینَ أَنْ لَا یَقْتُلُوا بِمَکَّةَ إِلَّا مَنْ قَاتَلَهُمْ سِوَی نَفَرٍ کَانُوا یُؤْذُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنْهُمْ مِقْیَسُ بْنُ صُبَابَةَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعْدِ بْنِ أَبِی سَرْحٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ خَطَلٍ وَ قینتین (قَیْنَتَانِ) کَانَتَا تُغَنِّیَانِ بِهِجَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ اقْتُلُوهُمْ وَ إِنْ وَجَدْتُمُوهُمْ مُتَعَلِّقِینَ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ فَأُدْرِکَ ابْنُ خَطَلٍ وَ هُوَ مُتَعَلِّقٌ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَةِ فَاسْتَبَقَ إِلَیْهِ سَعِیدُ بْنُ حُرَیْثٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَسَبَقَ سَعِیدٌ عَمَّاراً فَقَتَلَهُ وَ قُتِلَ مِقْیَسُ بْنُ صُبَابَةَ فِی السُّوقِ وَ قَتَلَ عَلِیٌّ علیه السلام إِحْدَی الْقَیْنَتَیْنِ وَ أَفْلَتَتِ الْأُخْرَی وَ قَتَلَ علیه السلام أَیْضاً الْحُوَیْرِثَ بْنَ نُفَیْلِ بْنِ کَعْبٍ (1) وَ بَلَغَهُ أَنَّ أُمَّ هَانِئٍ (2) بِنْتَ أَبِی طَالِبٍ قَدْ آوَتْ نَاساً مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ مِنْهُمُ الْحَارِثُ بْنُ هِشَامٍ وَ قَیْسُ بْنُ السَّائِبِ (3) فَقَصَدَ نَحْوَ دَارِهَا مُقَنَّعاً بِالْحَدِیدِ فَنَادَی أَخْرِجُوا مَنْ آوَیْتُمْ فَجَعَلُوا یَذْرِقُونَ کَمَا یَذْرِقُ الْحُبَارَی خَوْفاً مِنْهُ فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ أُمُّ هَانِئٍ وَ هِیَ لَا تَعْرِفُهُ فَقَالَتْ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَنَا أُمُّ هَانِئٍ بِنْتُ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ أُخْتُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ انْصَرِفْ عَنْ دَارِی فَقَالَ عَلِیٌّ أَخْرِجُوهُمْ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ لَأَشْکُوَنَّکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَنَزَعَ الْمِغْفَرَ عَنْ رَأْسِهِ فَعَرَفَتْهُ فَجَاءَتْ تَشْتَدُّ حَتَّی الْتَزَمَتْهُ فَقَالَتْ فَدَیْتُکَ حَلَفْتُ لَأَشْکُوَنَّکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا فَاذْهَبِی فَبَرِّی قَسَمَکِ فَإِنَّهُ بِأَعْلَی الْوَادِی قَالَتْ أُمُّ هَانِئٍ فَجِئْتُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی قُبَّةٍ یَغْتَسِلُ وَ فَاطِمَةُ علیها السلام یستره (تَسْتُرُهُ) فَلَمَّا سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَلَامِی قَالَ مَرْحَباً بِکِ یَا أُمَّ هَانِئٍ قُلْتُ بِأَبِی وَ أُمِّی مَا لَقِیتُ مِنْ عَلِیٍّ الْیَوْمَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله قَدْ أَجَرْتُ مَنْ أَجَرْتِ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ إِنَّمَا جِئْتِ یَا أُمَّ هَانِئٍ تَشْکِینَ عَلِیّاً (4) فِی أَنَّهُ أَخَافَ أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ أَعْدَاءَ رَسُولِهِ

ص: 131


1- فی السیرة: الحویرث بن نقیذ بن وهب بن عبد بن قصی.
2- ام هانئ بالهمزة لا بالیاء، قال الفیروزآبادی فی باب المهموز: هانئ: الخادم، و أم هانئ بنت أبی طالب.
3- فی الامتاع، حموان لها: عبد اللّه بن أبی ربیعة عمرو بن المغیرة بن عبد اللّه ابن عمر بن مخزوم المخزومی، و الحارث بن هشام بن المغیرة بن عبد اللّه بن عمر بن مخزوم.
4- فی المصدر: تشکین من علی.

که به خدا سوگند حق پدیدار گشت و بلا و مصیبت نزدیک شد.

گفت: و رسول­ خدا صلی­الله علیه و آله به مسلمانان توصیه کرده بود که تنها کسانی را که به پیکار با آن­ها برخیزند، بکشند. جز تعدادی که پیامبر را آزار ­داده بودند، که مقیس ­بن صبابه، و عبدالله­ بن سعد ­بن ابی سرح و عبدالله­ بن خطل و دو کنیز آوازه­خوان که در هجو رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله آواز می­خواندند، از جمله آن­ها بودند. و پیامبر درباره آن­ها فرمود: «آن­ها را بکشید، اگرچه آن­ها را آویخته به پرده­های کعبه یافتید.» پس ابن خطل در حالی که به پرده­های کعبه آویزان گشته بود، گرفتار شد و سعید بن حریث و عمار بن یاسر به سوی او شتافتند. ولی سعید از عمار پیشی جست و ابن خطل را کشت. و علی علیه­السلام نیز یکی از دو کنیز آوازه­خوان را کشت و دیگری گریخت. او همچنین حویرث­ بن نفیل ­بن کعب را کشت و به او خبر رسید که اُمّ هانی دختر ابوطالب، گروهی از بنی مخزوم از جمله حارث ­بن هشام و قیس­بن سائب را پناه داده است. بنابراین راهی خانه او گشت و درحالی که با آهن سر روی خود را پوشانده بود، ندا داد: کسانی را که پناه داده­اید خارج سازید. با شنیدن صدای او از ترس چون هوبره، فضله انداختند (و خود را خراب کردند). اُمّ­هانی به سوی علی علیه­السلام خارج شد و در حالی که او را نمی­شناخت. گفت: ای بنده خدا! من اُمّ هانی دختر عموی رسول­خدا و خواهر علی ­بن ابی­طالب هستم، از خانه من بازگرد. علی علیه السلام فرمود: آنان را خارج سازید. اُمّ هانی گفت: به خدا سوگند شکایت تو را به نزد رسول ­خدا خواهم برد. در این هنگام او کلاهخود را از سرش برگرفت .چون اُمّ هانی او را شناخت، دوید و پیش آمد و او را در آغوش گرفت و گفت: فدایت شوم! سوگند خوردم که از تو به رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله شکایت کنم. علی به او فرمود: برو و سوگند خود به انجام رسان که او در بالای دره است. اُمّ هانی­ گفت: به نزد رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله آمدم، در حالی که او در خیمه­ای شست­ و­ شو می­کرد و فاطمه سلام­الله علیها او را می­پوشاند. چون رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله سخنم را شنید فرمود: «ای أمّ هانی­ خوش آمدی!» گفتم: پدر و مادرم به فدایت! امروز از علی چه چیزها که ندیدم!. پیامبر صلی­الله علیه و آله فرمود: «آن را که تو امان دادی، امان می­دهم.» فاطمه سلام­الله علیها فرمود: ای امّ­هانی­! آیا تنها برای این آمده­ای که از علی به خاطر آنکه دشمنان خدا و دشمنان پیامبر او را ترسانده است، شکایت کنی؟

ص: 131

فَقُلْتُ احْتَمِلِینِی فَدَیْتُکِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ شَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی سَعْیَهُ وَ أَجَرْتُ مَنْ أَجَارَتْ أُمُّ هَانِئٍ لِمَکَانِهَا مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.

قَالَ أَبَانٌ وَ حَدَّثَنِی بَشِیرٌ النَّبَّالُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَانَ فَتْحُ مَکَّةَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ مَنِ الْمِفْتَاحُ قَالُوا عِنْدَ أُمِّ شَیْبَةَ فَدَعَا شَیْبَةَ فَقَالَ اذْهَبْ إِلَی أُمِّکَ فَقُلْ لَهَا تُرْسِلْ بِالْمِفْتَاحِ فَقَالَتْ قُلْ لَهُ قَتَلْتَ مُقَاتِلَنَا وَ تُرِیدُ أَنْ تَأْخُذَ مِنَّا مَکْرُمَتَنَا فَقَالَ لَتُرْسِلِنَّ بِهِ أَوْ لَأَقْتُلَنَّکِ فَوَضَعَتْهُ فِی یَدِ الْغُلَامِ فَأَخَذَهُ وَ دَعَا عُمَرَ فَقَالَ لَهُ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ.

ثُمَّ قَامَ صلی الله علیه و آله فَفَتَحَهُ وَ سَتَرَهُ فَمِنْ یَوْمِئِذٍ یُسْتَرُ ثُمَّ دَعَا الْغُلَامَ فَبَسَطَ رِدَاءَهُ فَجَعَلَ فِیهِ الْمِفْتَاحَ وَ قَالَ رُدَّهُ إِلَی أُمِّکَ قَالَ وَ دَخَلَ صَنَادِیدُ قُرَیْشٍ الْکَعْبَةَ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنَّ السَّیْفَ لَا یُرْفَعُ عَنْهُمْ فَأَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبَیْتَ وَ أَخَذَ بِعِضَادَتَیِ (1) الْبَابِ ثُمَّ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ غَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ ثُمَّ قَالَ مَا تَظُنُّونَ وَ مَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ فَقَالَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو نَقُولُ خَیْراً وَ نَظُنُّ خَیْراً أَخٌ کَرِیمٌ وَ ابْنُ عَمٍّ قَالَ فَإِنِّی أَقُولُ لَکُمْ کَمَا قَالَ أَخِی یُوسُفُ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَلَا إِنَّ کُلَّ دَمٍ وَ مَالٍ وَ مَأْثُرَةٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّهُ مَوْضُوعٌ تَحْتَ قَدَمَیَّ إِلَّا سِدَانَةَ (2) الْکَعْبَةِ وَ سِقَایَةَ الْحَاجِّ فَإِنَّهُمَا مَرْدُودَتَانِ إِلَی أَهْلِیهِمَا أَلَا إِنَّ مَکَّةَ مُحَرَّمَةٌ بِتَحْرِیمِ اللَّهِ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ کَانَ قَبْلِی وَ لَمْ تَحِلَّ لِی إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ فَهِیَ مُحَرَّمَةٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ لَا یُخْتَلَی خَلَاهَا وَ لَا یُقْطَعُ شَجَرُهَا وَ لَا یُنَفَّرُ صَیْدُهَا وَ لَا تَحِلُّ لُقَطَتُهَا إِلَّا لِمُنْشِدٍ ثُمَّ قَالَ أَلَا لَبِئْسَ جِیرَانُ النَّبِیِّ کُنْتُمْ لَقَدْ کَذَّبْتُمْ وَ طَرَدْتُمْ وَ أَخْرَجْتُمْ وَ فَلَلْتُمْ ثُمَّ مَا رَضِیتُمْ حَتَّی جِئْتُمُونِی فِی بِلَادِی تُقَاتِلُونِی فَاذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ فَخَرَجَ الْقَوْمُ کَأَنَّمَا أُنْشِرُوا مِنَ الْقُبُورِ وَ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ.

قَالَ وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ بِغَیْرِ إِحْرَامٍ وَ عَلَیْهِمُ السِّلَاحُ وَ دَخَلَ

ص: 132


1- عضادتا الباب: خشبتاه من جانبیه.
2- سدانة الکعبة: خدمتها و حجابتها.

گفتم: فدایت شوم، مرا عفو کن. پس رسول­خدا صلی­ الله علیه و آله فرمود: «خداوند تلاش او را پاداش داده است و من آن که را اُمّ هانی­ در خانه­اش امان داد، به خاطر نسبتش با علی­بن ابیطالب علیه السلام امان دادم». ابان می گوید: بشیر نبّال برایم از امام صادق علیه­السلام روایت کرد که فرمود:

هنگامی که مکه فتح شد، رسول ­خدا صلی­الله علیه و آله فرمود: «کلید نزد چه کسی است؟» گفتند: نزد اُمّ شیب-ه است. شیبه را فراخواند و فرمود: «نزد مادرت برو و به او بگو کلید را بفرست.» ولی اُمّ شیبه پاسخ داد: به او بگو جنگاور ما را کشتی و اکنون می­خواهی که بزرگی و افتخارمان را هم از ما بگیری؟ پیامبر فرمود: «باید آن را بفرستی که در غیر این صورت بی­هیچ تردیدی تو را خواهم کشت». او نیز آن را در دست پسرش قرار داد، و پیامبر صلی­الله علیه و آله آن را گرفت و عمر را فراخواند و به او فرمود: «این تأویل رؤیای دیده شده من در گذشته است.». سپس پیامبر صلی ­الله علیه و آله برخاست و کعبه را گشود و آن را پوشاند، و از آن روز کعبه پوشیده می­شود. سپس آن پسر (شیبه) را فراخواند و ردایش را گسترد و کلید را در آن قرار داد و فرمود: «آن را به مادرت بازگردان». گفت: و دلاوران قریش که گمان می­کردند از شمشیر در امان نخواهند بود، وارد کعبه گشتند. پس رسول ­خدا صلی­ الله علیه و آله به کنار خانه کعبه آمد و چارچوب در را گرفت و فرمود: «خدایی جز خدای یگانه نیست که وعده­اش را به انجام رساند، و بنده­اش را یاری کرد و به تنهایی احزاب را مغلوب ساخت.» سپس فرمود: «چه گمانی می­برید؟ و شما چه می­گویید؟» سهیل ­بن عمرو گفت: ما بر خیر و نیکی سخن می­گوییم و گمان بر خیر می­بریم و تو را برادری کریم و بزرگوار و پسرعموی خود می دانیم. فرمود: «من نیز به شما همان سخنی را می گویم که برادرم یوسف گفت: «لا تَثرِیبَ عَلَیکُم» {هیچ توبیخ و ملامتی بر شما نیست.} امروز خداوند شما را می­آمرزد که او ارحم الراحمین است. آگاه باشید که هر خون و مال و افتخاری که در جاهلیت بود، در زیر پاهای من باطل گردیده است. جز پرده داری و سقایی حجاج که آن دو به صاحبانشان باز خواهد گشت. آگاه باشید که مکه با تحریم خداوند، مکانی حرام است، پیش از من برای هیچ کسی حلال نگشته است و برای من (هم) جز ساعتی از روز حلال نیست و آن تا لحظه برپایی قیامت مکانی حرام خواهد بود. گیاه تازه آن کنده نمی شود و درختش قطع نمی گردد و صید آن رانده نمی شود (در آن شکار صورت نمی گیرد) و مال پیدا شده در آن، جُز برای جوینده و نشانی دهنده آن حلال نیست.» سپس فرمود: «آگاه باشید که چه بد همسایگانی برای پیامبر بودید! (مرا) تکذیب کردید و راندید و اخراجم ساخته و پراکنده کردید. ولی باز خشنود نگشتید. تا آنکه در سرزمینم به سوی من آمدید تا با من نبرد کنید. پس بروید که شما طلقاء (آزاد شدگان) هستید.» بعد از این سخنان، مکیان که گویی که از قبرها برانگیخته شده بودند، خارج شدند و در اسلام داخل گشتند.

گفت: و رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه مسلمانان که با خود سلاح داشتند، وارد مکه شد و در حالی که

ص: 132

الْبَیْتَ لَمْ یَدْخُلْهُ فِی حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ وَ دَخَلَ وَقْتَ الظُّهْرِ (1) فَأَمَرَ بِلَالًا فَصَعِدَ عَلَی الْکَعْبَةِ وَ أَذَّنَ فَقَالَ عِکْرِمَةُ وَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُ لَأَکْرَهُ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَ ابْنِ رِیَاحٍ یَنْهَقُ عَلَی الْکَعْبَةِ وَ قَالَ خَالِدُ بْنُ أَسِیدٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَ أَبَا عَتَّابٍ مِنْ هَذَا الْیَوْمِ أَنْ یَرَی ابْنَ رِیَاحٍ قَائِماً عَلَی الْکَعْبَةِ قَالَ سُهَیْلٌ هِیَ کَعْبَةُ اللَّهِ وَ هُوَ یَرَی وَ لَوْ شَاءَ لَغَیَّرَ قَالَ وَ کَانَ أَقْصَدَهُمْ (2) وَ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ أَمَّا أَنَا فَلَا أَقُولُ شَیْئاً وَ اللَّهِ لَوْ نَطَقْتُ لَظَنَنْتُ أَنَّ هَذِهِ الْجُدُرَ تُخْبِرُ بِهِ مُحَمَّداً وَ بَعَثَ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ فَأَخْبَرَهُمْ بِمَا قَالُوا فَقَالَ عَتَّابٌ قَدْ وَ اللَّهِ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ ذَلِکَ فَنَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ نَتُوبُ إِلَیْهِ فَأَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ وَلَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَالَ وَ کَانَ فَتْحُ مَکَّةَ لِثَلَاثَ عَشْرَةَ خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ دَخَلُوا فِی أَسْفَلِ مَکَّةَ وَ أَخْطَئُوا الطَّرِیقَ فَقُتِلُوا. (3).

أقول: ذکر المفید رحمه الله فی الإرشاد أکثر تلک (4) القصص بأدنی تغییر (5) ترکناها حذرا من التکرار.

بیان

إلی صدر السورة أی إلی آخر الآیات من أول السورة و الصدر أیضا الطائفة من الشی ء و لکن أصبح أی أصبر حتی یتنور الصبح و الإصباح الدخول فی الصباح و یطلق علی الإسفار قال الراغب الصباح أول النهار و هو وقت ما احمر الأفق بحاجب الشمس قوله ثارکم یوم الجبل أی اطلبوا دماءکم التی أریقت یوم أحد و الغرز بالفتح رکاب من جلد و الذرق بالذال و الزای بمعنی و الحباری معروف بالحمق و الجبن و فی المصباح احتملت ما کان منه بمعنی العفو و الإغضاء و الفل الکسر و الضرب و فل الجیش هزمه فقال عتاب أی معتذرا عن أخیه و یحتمل أن یکون هو أیضا قال شیئا.

ص: 133


1- فی المصدر: و دخل وقت العصر.
2- زاد فی المناقب: و قال الحارث بن هشام: اما وجد محمّد غیر هذا الغراب الأسود مؤذنا؟.
3- إعلام الوری: 65- 69.
4- و قد ذکرنا ان ابن شهرآشوب ذکرها فی المناقب: 177- 180.
5- إرشاد المفید: 60- 64.

در هیچ حج و عمره ای داخل کعبه نگشت، این بار در آن وارد گشت و در هنگام ظهر وارد شد و به بلال دستور اذان داد. بلال بر فراز کعبه رفت و بانگ اذان برآورد. در این هنگام عکرمه گفت: به خدا سوگند اگر بودم، از شنیدن صدای ابن ریاح که بر بالای کعبه چون الاغ عرعر می کند، بیزاری می جستم. و خالد بن اسید گفت: سپاس خدای را که اباعتاب را کرامت بخشید که این روز را نبیند که ابن ریاح بر فراز کعبه ایستاده است. سهیل که میانه روترین آن ها بود گفت: کعبه از آنِ خداست و او خود نظاره گر امور است و اگر بخواهد، بی تردید اوضاع را دگرگون می سازد. و ابوسفیان گفت: اما من هیچ نمی گویم. به خدا سوگند بر این گمانم که اگر لب به سخن بگشایم، این دیوارها محمد را از آن آگاه می سازند. و پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی آنان فرستاد و آنان را از گفته هایشان آگاه ساخت. پس عتاب (در مقام عذرخواهی از برادرش) گفت: ای رسول خدا! به خدا سوگند که این سخنان را گفتیم، و از خداوند تقاضای بخشش و مغفرت می کنیم و به سوی او بازگشته و توبه می کنیم. او به نیکی اسلام آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز او را بر مکه گمارد. - گفت: - و فتح مکه در سیزدهمین روز ماه رمضان صورت پذیرفت و از مسلمانان سه نفر به شهادت رسیدند که از پایین مکه وارد شدند و راه را گم کردند و کشته شدند.(1)

مؤلف: شیخ مفید رحمة اللّه علیه در الارشاد بیشتر آن اتفاقات را با کم ترین تغییر آورده است(2)

که جهت پرهیز از تکرار، از ذکر آن ها صرف نظر کردیم.

توضیح

«إلی صدر السورة»: یعنی تا آخر آیات از ابتدای سوره. و «الصدر»: همچنین به معنی پاره ای از هر چیز است. و «لکن أصبح» یعنی صبر کن تا روشنای صبح بدمد، و «الإصباح» یعنی وارد شدن در صبح و بر روشن شدن هوا اطلاق می شود. راغب گفت: «الصباح»: ابتدای روز و آن زمانی است که افق در جانب کرانه خورشید سرخ می گردد. سخنش: «ثارکم یوم الجبل»: خون هایی که از شما در اُحد ریخته شد را طلب کنید. و «الغَرَز» با فتحه: رکابی از پوست. (رکاب چرمی). و «الذرق»: با ذال و زای یعنی (فضله انداختن پرنده). و هوبره به حماقت و ترس مشهور است.

و در المصباح آمده است: «إحتملت ما کان منه»: یعنی از آنچه از او سر زده بود بخشش و چشم پوشی کردم. «الفلّ»: شکستن و ضربه زدن؛ و «فَلّ الجیش»: ارتش را شکست داد. «فقال عتاب»: عتاب در مقام عذرخواهی از عمل برادرش گفت، و احتمال دارد که او نیز سخنی گفته باشد.

ص: 133


1- . اعلام الوری: 69-65
2- . ارشاد المفید: 64 - 60
«23»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ بَایَعَ الرِّجَالَ ثُمَّ جَاءَهُ النِّسَاءُ یُبَایِعْنَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنِینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ فَقَالَتْ هِنْدٌ أَمَّا الْوُلْدَ فَقَدْ رَبَّیْنَا صِغَاراً وَ قَتَلْتَهُمْ (1) کِبَاراً وَ قَالَتْ أُمُّ حَکِیمٍ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ وَ کَانَتْ عِنْدَ عِکْرِمَةَ بْنِ أَبِی جَهْلٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ الْمَعْرُوفُ الَّذِی أَمَرَنَا اللَّهُ أَنْ لَا نَعْصِیَکَ فِیهِ فَقَالَ لَا تَلْطِمْنَ خَدّاً وَ لَا تَخْمِشْنَ وَجْهاً وَ لَا تَنْتِفْنَ شَعْراً وَ لَا تَشْقُقْنَ جَیْباً وَ لَا تُسَوِّدْنَ ثَوْباً وَ لَا تَدْعِینَ بِوَیْلٍ فَبَایَعَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی هَذَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ نُبَایِعُکَ قَالَ إِنَّنِی لَا أُصَافِحُ النِّسَاءَ فَدَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَأَدْخَلَ یَدَهُ ثُمَّ أَخْرَجَهَا فَقَالَ أَدْخِلْنَ أَیْدِیَکُنَّ فِی هَذَا الْمَاءِ فَهِیَ الْبَیْعَةُ (2).

کا، الکافی علی عن أبیه عن بعض أصحابه عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (3).

«24»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ تَدْرِی کَیْفَ بَایَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّسَاءَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ جَمَعَهُنَّ حَوْلَهُ ثُمَّ دَعَا بِتَوْرِ بِرَامٍ فَصَبَّ فِیهِ نَضُوحاً ثُمَّ غَمَسَ یَدَهُ فِیهِ ثُمَّ قَالَ اسْمَعْنَ یَا هَؤُلَاءِ أُبَایِعُکُنَّ عَلَی أَنْ لَا تُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا تَسْرِقْنَ وَ لَا تَزْنِینَ وَ لَا تَقْتُلْنَ أَوْلَادَکُنَّ وَ لَا تَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ تَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیکُنَّ وَ أَرْجُلِکُنَّ وَ لَا تَعْصِینَ بُعُولَتَکُنَّ فِی مَعْرُوفٍ أَقْرَرْتُنَّ قُلْنَ نَعَمْ فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنَ التَّوْرِ ثُمَّ قَالَ لَهُنَّ اغْمِسْنَ أَیْدِیَکُنَّ فَفَعَلْنَ فَکَانَتْ یَدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الطَّاهِرَةُ أَطْیَبَ مِنْ أَنْ یَمَسَّ بِهَا کَفَّ أُنْثَی لَیْسَتْ لَهُ بِمَحْرَمٍ (4).

بیان

التور إناء من صُفْر أو حجارة کالإِجَّانة ذکره الجزریُّ و قال

ص: 134


1- قتلناهم خ ل.
2- فروع الکافی 2: 66.
3- فروع الکافی 2: 66.
4- فروع الکافی 2: 66.

روایت23.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد، با مردان بیعت کرد. سپس زنان به نزد او آمدند تا با او بیعت کنند. در این هنگام خدای عزّ و جلّ این آیه را نازل فرمود: {ای پیامبر، هنگامی که زنان مومن به نزد تو آیند، بر این اساس با تو بیعت کنند که به خدا ذره ای شرکت نورزند و دزدی نکنند و مرتکب زنا نگردند و فرزندانشان را نکشند و بهتان و تهمتی که میان دست ها و پاهایشان پدید آید به افترا به کسی نبندند و در هیچ امر معروفی تو را نافرمانی نکنند. پس (بر اساس این شروط) با آنان بیعت کن و برای آنان استغفار کن، که خداوند، آمرزنده و مهربان است}. با شنیدن این آیات، هند گفت: اما در مورد فرزند، آنان را در حالی که کوچک بودند، پروراندیم و چون بالیده و بزرگ شدند، آنان را کشتی. و اُمّ حکیمه دختر حارث بن هشام که همسر عکرمة بن ابی جهل بود، گفت: ای رسول خدا! آن معروف که خداوند ما را با آن دستور داده است در آن از تو نافرمانی نکنیم، چیست؟ فرمود: «بر گونه سیلی نزنید و چهره را نخراشید و موی خویش نکنید و گریبان ندرید و جامه را سیاه نسازید و به مرگ و نیستی نخوانید(آه و زاری نکنید).» و پیامبر بر این اساس با آنان بیعت کرد. (اُم حکیمه) گفت: ای رسول خدا! چگونه با تو بیعت کنیم؟ فرمود: «من با زنان دست نمی دهم.» پس ظرفی از آب طلب کرد و دستش را در آن داخل و سپس خارج ساخت و فرمود: «دستانتان را در این آب داخل کنید که این بیعت است»(1).

کافی: علی از پدرش از یکی از اصحابش، از امام صادق علیه السلام مانند آن روایت کرده است.(2)

روایت24.

کافی: سعدان بن مسلم گوید: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: آیا می دانی رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه با زنان بیعت کرد؟ گفتم: خدا و پسر رسول خدا آگاه ترند. فرمود: آن ها را در اطراف خود جمع ساخت. سپس ظرفی مسی طلب نمود و در آن نضوح (نوعی عطر) ریخت. سپس دستش را در آن فرو برد و فرمود: «ای زنان! گوش کنید: من با شما بر این اصل بیعت می کنم که ذره ای به خدا شرک نورزید و دزدی نکنید و مرتکب زنا نشوید و فرزندانتان را نکشید و بهتان و تهمتی که میان دست ها و پاهایتان پدید آید، به دروغ و افترا به کسی نبندید و از شوهرانتان در هیچ امر معروفی، نافرمانی نکنید، آیا (این شروط) را می پذیرید؟» گفتند: بله. پس پیامبر دستش را از ظرف خارج ساخت و به آن ها فرمود: «دستانتان را در آب فرو ببرید» پس چنین کردند و دست مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله پاک تر از آن بود که با آن، دست زنی که نسبت به وی محرم نبود را لمس کند.(3)

توضیح

«التور»: ظرفی از مس زرد (برنج) یا سنگ همانند: «اجانة» است . این را جزری ذکر کرده است و گفته است:

ص: 134


1- . فروع الکافی: 2، 66
2- . فروع الکافی: 2، 66
3- . فروع الکافی: 2، 66

البُرْمة القِدْر مطلقا و جمعها بِرَام و هی فی الأصل المتخذة من الحجر المعروف بالحجاز و الیمن و قال النضوح بالفتح ضرب من الطیب.

«25»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ فَتْحِ مَکَّةَ ضُرِبَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْمَةٌ سَوْدَاءُ مِنْ شَعْرٍ بِالْأَبْطَحِ ثُمَّ أَفَاضَ عَلَیْهِ الْمَاءَ مِنْ جَفْنَةٍ یُرَی فِیهَا أَثَرُ الْعَجِینِ ثُمَّ تَحَرَّی الْقِبْلَةَ ضُحًی فَرَکَعَ ثَمَانِیَ رَکَعَاتٍ لَمْ یَرْکَعْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ ذَلِکَ وَ لَا بَعْدُ (1).

«26»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ یَوْمَ افْتَتَحَهَا فَتَحَ بَابَ الْکَعْبَةِ فَأَمَرَ بِصُوَرٍ فِی الْکَعْبَةِ فَطُمِسَتْ ثُمَّ أَخَذَ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ صَدَقَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ مَا ذَا تَقُولُونَ وَ مَا ذَا تَظُنُّونَ قَالُوا نَظُنُّ خَیْراً وَ نَقُولُ خَیْراً أَخٌ کَرِیمٌ وَ ابْنُ أَخٍ کَرِیمٍ وَ قَدْ قَدَرْتَ قَالَ فَإِنِّی أَقُولُ کَمَا قَالَ أَخِی یُوسُفُ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ مَکَّةَ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَهِیَ حَرَامٌ بِحَرَامِ اللَّهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یُنَفَّرُ صَیْدُهَا وَ لَا یُعْضَدُ شَجَرُهَا وَ لَا یُخْتَلَی خَلَاهَا وَ لَا تَحِلُّ لُقَطَتُهَا إِلَّا لِمُنْشِدٍ فَقَالَ الْعَبَّاسُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَّا الْإِذْخِرَ فَإِنَّهُ لِلْقَبْرِ وَ الْبُیُوتِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا الْإِذْخِرَ (2).

بیان

الطموس الدروس و الانمحاء و عضادتا الباب هما خشبتاه من جانبیه و التثریب التعییر و العضد القطع و الخلی مقصورا النبات الرقیق ما دام رطبا و اختلاؤه قطعه و إنشاد الضالة تعریفها.

«27»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ إِنَ

ص: 135


1- فروع الکافی 1: 125 و 126.
2- فروع الکافی 1: 227 و 228.

«البُرمة»: مطلق دیگ است و جمع آن «برام» است و آن در اصل از سنگی معروف در حجاز و یمن ساخته می شود. و گفت: «النضوح» با فتحه، نوعی عطر است.

روایت25.

کافی: معاویة بن وهب گفت: در روز فتح مکه، برای رسول خدا صلی الله علیه و آله در ابطح (دره و گذرگاه آب)، خیمه ای سیاه مویین برپا شد و از ظرف بزرگی که در آن اثر خمیر دیده می شد، بر او آب ریخته شد. سپس به هنگام چاشتگاه به جستجوی قبله برآمد و هشت رکعت نماز خواند که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را چه قبل و چه بعد از آن روز، نخواند.(1)

روایت26.

کافی: علی از پدرش، از حمّاد، از حریز، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله، در روزی که مکه را فتح کرد و وارد آن شد، در کعبه را گشود و فرمان به نابودی تصاویری که در کعبه بود، داد، با این فرمان آن تصاویر پاک شدند. آنگاه پیامبر خدا از چارچوب در گرفت و فرمود: «هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست که هیچ شریکی ندارد، وعده اش را با راستی محقق کرد، و بنده اش را یاری نمود و به تنهایی همه احزاب را مغلوب ساخت. شما چه می گویید و چه گمانی می برید؟» گفتند: ما گمانی نیک و خیر برده و به خیر و نیکی سخن می گوییم، (و تو را) برادری بزرگوار و کریم و برادرزاده ای کریم و بزرگوار می دانیم که قدرت نیز یافته ای. فرمود: «من - همان گونه که برادرم یوسف گفت - می گویم: هیچ سرزنش و عاری بر شما نیست! امروز خداوند شما را می­آمرزد که او رحم کننده ترین رحم کنندگان است. آگاه باشید! خداوند روزی که آسمان ها و زمین را آفرید، مکه را مکانی حرام قرار داد، پس آن به حرام خداوند، تا روز قیامت (مکانی) حرام است، صید آن تعقیب و رانده نمی شود و درختش قطع نمی گردد و گیاه نازک مرطوبش کنده نمی شود و مال پیدا شده در آن جز برای اعلام کننده آن که نشانی اش را دهد، حلال نمی گردد.» عباس گفت: ای رسول خدا، جز کاه مکه، که آن برای قبر و خانه هاست؟ پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «جز کاه مکه»(2).

توضیح

«الطموس»: از بین رفتن و محو شدن. و «عضادتا الباب»: دو چوب دراز که دو سوی در قرار می گیرد. «التثریب»: سرزنش کردن و به عار نسبت دادن. و «العضد»: قطع کردن. «خلا»: گیاه نازک تا زمانی که تر و مرطوب باشد. و «إختلاوه»: قطع آن. و «إنشاد الضّالة»: اعلام گمشده.

روایت27.

کافی: معاویة بن عمار گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه فرمود:

ص: 135


1- . فروع الکافی 1: 126 - 125
2- . فروع الکافی: 1، 228-227

اللَّهَ حَرَّمَ مَکَّةَ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ هِیَ حَرَامٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ لَا تَحِلُّ لِأَحَدٍ قَبْلِی وَ لَا تَحِلُّ لِأَحَدٍ بَعْدِی وَ لَمْ تَحِلَّ (1) لِی إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ (2).

«28»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْقَاسَانِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عِیَاضٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ لَمْ یَسْبِ لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ قَالَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ (3).

«29»

یب، تهذیب الأحکام الطَّاطَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَا تُصَلِّ الْمَکْتُوبَةَ فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَدْخُلْهَا فِی حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ وَ لَکِنْ دَخَلَهَا فِی فَتْحِ مَکَّةَ فَصَلَّی فِیهَا رَکْعَتَیْنِ بَیْنَ الْعَمُودَیْنِ وَ مَعَهُ أُسَامَةُ (4).

«30»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ قَالَ قَدِمَتْ سَارَةُ مَوْلَاةُ بَنِی هَاشِمٍ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَتْ إِنِّی مَوْلَاتُکُمْ وَ قَدْ أَصَابَنِی جَهْدٌ وَ أَتَیْتُکُمْ (5) أَتَعَرَّضُ لِمَعْرُوفِکُمْ فَکُسِیَتْ وَ حُمِلَتْ وَ جُهِّزَتْ وَ عَمَدَتْ حَاطِبَ بْنَ أَبِی بَلْتَعَةَ أَخَا بَنِی أَسَدِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّی فَکَتَبَ مَعَهَا کِتَاباً لِأَهْلِ مَکَّةَ (6) بِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُجَهِّزُوا وَ عَرَفَ حَاطِبٌ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ أَهْلَ مَکَّةَ فَکَتَبَ إِلَیْهِمْ یُحَذِّرُهُمْ وَ جَعَلَ لِسَارَةَ جُعْلًا عَلَی أَنْ تَکْتُمَ عَلَیْهِ وَ تُبَلِّغَ رِسَالَتَهُ فَفَعَلَتْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلَیْنِ مِنْ أَصْحَابِهِ

ص: 136


1- فی المصدر: لم تحل لاحد قبلی.
2- فروع الکافی 1: 228.
3- فروع الکافی 1: 329 و الحدیث طویل راجعه. فان المذکور منقول معنی.
4- تهذیب الأحکام 1: 245.
5- فی المصدر: و قد اتیتکم.
6- فی المصدر: وعدها حاطب بن أبی بلتعة أخو بنی اسد بن عبد العزی فکتب معها کتابا الی أهل مکّة.

«خداوند روزی که آسمان ها و زمین را خلق کرد، مکه را مکانی حرام قرار داد و آن تا لحظه برپایی قیامت حرام خواهد بود، پیش از من برای کسی حلال نگشت و بعد از من هم برای کسی حلال نخواهد بود و برای من هم تنها ساعتی از روز حلال گشت».(1)

روایت28.

کافی: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه فرزندان و اهل آنان را به اسارت نگرفت و فرمود: «هر کس در خانه اش را ببندد و هر کس که سلاحش را بر زمین افکند، او در امان خواهد بود».(2)

روایت29.

التهذیب: معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که گفت: شنیدم می فرمود: در داخل کعبه نماز نخوان، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله در هیچ حج و عمره ای به آن داخل نگشت، ولی در روز فتح مکه و به همراهی اُسامه وارد آن شد و در آنجا، میان دو ستون، دو رکعت نماز خواند.(3)

روایت30.

تفسیر فرات بن ابراهیم: ابوالقاسم علوی، به ترتیب راویان در مورد این سخن خداوند متعال: {ای کسانی که ایمان آورده اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی نگیرید [به طوری] که نسبت به آنان ابراز دوستی کنید.} از ابن عباس - رضی الله عنه - روایت کرده است که گفت: ساره کنیز آزادشده بنی هاشم وارد مدینه شد و نزد رسول خدا و کسانی که از بنی عبدالمطلب همراه او بودند، رفت و گفت: من کنیز آزاد شده شما هستم و به سختی و گرفتاری دچار گشته ام و آمده ام تا از احسان و نیکی شما طلب کنم. با این درخواست او را پوشاندند و بر مرکب سوارش ساختند و لوازم سفر در اختیارش قرار دادند. او به نزد حاطب بن ابی بلتعه از بنی أسد بن عبدالعزی نیز رفت و حاطب نامه ای برای اهل مکه نگاشت و همراه او فرستاد به اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردم فرمان تجهیز و آماده ساختن ساز و برگ داده است. و حاطب آگاه گشته بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد اهل مکه را کرده است. از همین رو به آنان نامه ای نوشت تا آنان را بر حذر دارد. و به ساره نیز اُجرتی داد تا این موضوع را پنهان دارد و نامه حاطب را به مکیان برساند. ساره خواسته او را پذیرفت. ولی جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گردید و او را از این امر آگاه ساخت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز دو تن از اصحابش،

ص: 136


1- . فروع کافی: 1، 228
2- . فروع کافی: 1، 329
3- . تهذیب الاحکام 1: 245

فِی أَثَرِهَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ زُبَیْرَ بْنَ (1) الْعَوَّامِ وَ أَخْبَرَهُمَا خَبَرَ الصَّحِیفَةِ فَقَالَ إِنْ أَعْطَتْکُمُ (2) الصَّحِیفَةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهَا وَ إِلَّا فَاضْرِبُوا عُنُقَهَا فَلَحِقَا سَارَةَ فَقَالا أَیْنَ الصَّحِیفَةُ الَّتِی کُتِبَتْ مَعَکِ یَا عَدُوَّةَ اللَّهِ فَحَلَفَتْ بِاللَّهِ مَا مَعِی (3) کِتَابٌ فَفَتَّشَاهَا فَلَمْ یَجِدَا مَعَهَا شَیْئاً فَهَمَّا بِتَرْکِهَا ثُمَّ قَالَ أَحَدُهُمَا وَ اللَّهِ مَا کَذَبْنَا وَ لَا کُذِبْنَا فَسَلَّ سَیْفَهُ فَقَالَ أَحْلِفُ بِاللَّهِ لَا أَغْمِدُهُ حَتَّی تُخْرِجِینَ الْکِتَابَ أَوْ یَقَعَ فِی رَأْسِکِ فَزَعَمُوا أَنَّهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَتْ فَلِلَّهِ عَلَیْکُمَا الْمِیثَاقُ إِنْ أُعْطِکُمَا الْکِتَابَ لَا تَقْتُلَانِی وَ لَا تَصْلِبَانِی وَ لَا تَرُدَّانِی إِلَی الْمَدِینَةِ قَالا نَعَمْ فَأَخْرَجَتْهُ مِنْ شَعْرِهَا فَخَلَّیَا سَبِیلَهَا ثُمَّ رَجَعَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَیَاهُ الصَّحِیفَةَ فَإِذَا فِیهَا مِنْ حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ نَفَرَ فَإِنِّی لَا أَدْرِی إِیَّاکُمْ أَرَادَ أَوْ غَیْرَکُمْ فَعَلَیْکُمْ بِالْحَذَرِ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ تَعْرِفُ هَذَا الْکِتَابَ یَا حَاطِبُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَمَلَکَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَمَا وَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مَا کَفَرْتُ مُنْذُ آمَنْتُ وَ لَا أَجَبْتُهُمْ مُنْذُ فَارَقْتُهُمْ وَ لَکِنْ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِکَ إِلَّا وَ لَهُمْ (4) بِمَکَّةَ عَشِیرَةٌ غَیْرِی فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَتَّخِذَ عِنْدَهُمْ یَداً وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ اللَّهَ مُنْزِلٌ بِهِمْ بَأْسَهُ وَ نَقِمَتَهُ وَ أَنَّ کِتَابِی لَا یُغْنِی عَنْهُمْ شَیْئاً فَصَدَّقَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَذَّرَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ (5).

«31»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَنَانٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ طِینٍ أَلَا إِنَّ خَیْرَ عِبَادِ اللَّهِ عَبْدٌ اتَّقَاهُ إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ لَکِنَّهَا لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ قَصَرَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُبْلِغْ حَسَبُهُ أَلَا إِنَّ کُلَّ دَمٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ أَوْ إِحْنَةٍ وَ الْإِحْنَةُ الشَّحْنَاءُ فَهِیَ تَحْتَ قَدَمِی هَذِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (6).

ص: 137


1- فی المصدر: و الزبیر بن العوام.
2- فی المصدر: ان أعطتکما الصحیفة.
3- فی المصدر: ما معها.
4- و له خ ل.
5- تفسیر فرات: 183 و 184.
6- روضة الکافی: 246.

امیرالمومنین علیه السلام و زبیر بن عوام را از جریان نامه آگاه ساخت و آنان را در پی او روانه ساخت و فرمود: «اگر نامه را به شما داد از سر راهش کنار روید و اگر از دادن آن خودداری کرد، گردنش را بزنید.» آن دو به ساره رسیدند و گفتند: ای دشمن خدا! نامه ای که همراه تو است، کجاست؟ او به خدا سوگند خورد که هیچ نامه ای به همراه ندارم. او را مورد تفتتیش و جستجو قرار دادند ولی چیزی همراه او نیافتند و خواستند که رهایش سازند که در این هنگام یکی از آن دو - که می گویند: علی بن ابیطالب بود - گفت: به خدا که دروغ نگفتیم و به ما هم دروغ گفته نشده است. پس شمشیرش را از نیام برکشید و گفت: به خدا سوگند می خورم که آن را غلاف نسازم تا آنکه یا نامه را خارج سازی و یا آنکه شمشیر بر سرت فرود آید. ساره گفت: اگر نامه را به شما دهم، با خداوند عهد می کنید که مرا کشته و مصلوب نسازید و مرا به مدینه باز نگردانید؟ گفتند: آری. پس نامه را از میان موهایش خارج ساخت و آنان راه او را گشودند. سپس به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشتند و نامه را به او دادند و این پیام را دیدند: از حاطب بن ابی بلتعه به اهل مکه. محمد عزم جنگ کرده است و من نمی دانم که آیا قصد شما را دارد و یا غیر شما را. پس مراقب باشید.

با مشاهده نامه، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی او فرستاد و او به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. رسول خدا فرمود: «ای حاطب! این نامه را می شناسی؟». گفت: بله. فرمود: «چه چیز تو را به آن واداشت؟» گفت: سوگند به کسی که بر تو قرآن را نازل کرده است، بدان که من از روزی که ایمان آوردم کفر نورزیدم، و از زمانی که از آنان جدا شدم، آنان را اجابت نکردم. با این حال جز من، کسی از اصحاب تو نیست مگر آنکه در مکه عشیره و خویشاوندی داشته باشد. از همین رو مشتاق شدم که نزد آن ها دست دوست و یاریگری بیابم. و حال آنکه می دانستم که خداوند عذاب و عقوبت خود را بر آن ها فرو می فرستد و نامه من هیچ سودی به حال آنان نخواهد داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله سخن او را تصدیق کرد و عذر او را پذیرفت و خداوند این آیه را نازل فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاء تُلْقُونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ(1)»،{ای کسانی که ایمان آورده­اید، دشمن خدا و دشمن خود را به دوستی برمگیرید(به طوری که) با آنان اظهار دوستی کنید.}

روایت31.

کافی: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه از منبر بالا رفت و فرمود: «ای مردم! خداوند غرور جاهلیت و تفاخر جاهلیت به پدران را از شما زدوده است. آگاه باشید که شما از آدم هستید، و آدم از گِل است. آگاه باشید که بهترینِ بندگان خدا، بنده ای است که از او پروا داشته باشد. اصالت عربی به پدر فرد نیست، بلکه به زبان ناطق و گویا است. پس هر کس که عمل او کوتاه­تر باشد (و نتواند او را به جایگاهش برساند) حسب و شرف او را نمی­رساند. آگاه باشید که هر خون و یا کینه و دشمنی که در جاهلیت وجود داشت، در زیر این پاهای من تا روز قیامت باطل و ملغی گشته است».(2)

ص: 137


1- . تفسیر فرات: 184 - 183
2- . روضة الکافی: 246
«32»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ فَتْحِ مَکَّةَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی النَّاسِ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ بِالْإِسْلَامِ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ التَّفَاخُرَ بِآبَائِهَا وَ عَشَائِرِهَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ طِینٍ أَلَا وَ إِنَّ خَیْرَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَکْرَمَکُمْ عَلَیْهِ الْیَوْمَ أَتْقَاکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لَهُ أَلَا وَ إِنَّ الْعَرَبِیَّةَ لَیْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ لَکِنَّهَا لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ طُعِنَ بَیْنَکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّهُ یُبْلِغُهُ رِضْوَانَ اللَّهِ حَسَبَهُ أَلَا وَ إِنَّ کُلَّ دَمٍ أَوْ مَظْلِمَةٍ أَوْ إِحْنَةٍ کَانَتْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَهِیَ مَطْلٌ (1) تَحْتَ قَدَمَیَّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (2).

«33»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ (3) نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَبْلُغْهُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَیْسَ بِفَقِیهٍ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ ثَلَاثٌ لَا یُغِلُّ عَلَیْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِخْلَاصُ الْعَمَلِ لِلَّهِ وَ النَّصِیحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ اللُّزُومُ لِجَمَاعَتِهِمْ فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِیطَةٌ مِنْ وَرَائِهِمْ الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ وَ هُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ (4).

ص: 138


1- مظل خ ل. أقول: طل الدم، هدر أو لم یثأر له فهو طلیل و مطلول و مطل.
2- کتاب المؤمن: مخطوط.
3- خطبه صلّی اللّه علیه و آله فی حجة الوداع، فکان الانسب ایرادها هنالک، و للحدیث صدر و ذیل ترک المصنّف ذکره فراجع.
4- أصول الکافی 1: 403 و 404 قوله: نضر اللّه أی نعمه، و یروی بالتخفیف و التشدید من النضارة و هی فی الأصل حسن الوجه، و أراد حسن خلقه و قدره. لا یغل من الاغلال. الخیانة فی کل شی ء، و یروی یغل بفتح الیاء من الغل و هو الحقد و الشحناء أی لا یدخله حقد یزیله عن الحق، و روی یغل بالتخفیف من الوغول: الدخول فی الشر. و المعنی ان هذه الخلال الثلاث تستصلح بها القلوب، فمن تمسک بها طهر قلبه من الخیانة و الدغل و الشر: و علیهن فی موضع الحال تقدیره لا یغل کائنا علیهن قلب مؤمن. قوله: و النصیحة لائمة المسلمین، النصیحة کلمة یعبر بها عن إرادة الخیر للمنصوح له، و أصل النصح الخلوص: و نصیحة الأئمّة أن یطیعهم فی الحق و لا یخالف اوامرهم و یخلص لهم الضمائر و الاعمال محیطة من ورائهم ای تحدق بهم من جمیع جوانبهم.یسعی بذمتهم ای اذا اعطی احد الجیش العدو امانا جاز ذلک علی جمیع المسلمین ولیس لهم ان یخفروه ولا ان ینقضوا علیه عهده وان کان ادنی المسلمین.

روایت32.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوعبیده از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: در روز فتح مکه، رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان مردم خطبه خواند و بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: «ای مردم! آن که در این جمع حاضر است، این سخن را به غائب برساند: که خداوند تبارک و تعالی با اسلام، تکبر و نخوت جاهلیت و افتخار به پدران و قبایل آن را از شما زدوده است. ای مردم! شما از آدم هستید و آدم از گِل. آگاه باشید که امروز بهترین و بزرگوارترین شما در نزد خدا، با تقواترین و مطیع ترین شما نسبت به او می باشد، بدانید که اصالت عربی به پدری که فرزند را پدید آرد نیست، بلکه به زبانی است که گویا و ناطق است. پس هر که از شما در میدان نبرد بر زمین افتاد و دانست که جان خواهد داد، رضایت و خشنودی خدا او را بسنده می کند. آگاه باشید که هر خون و دادخواهی یا کینه و دشمنی که در جاهلیت بود، باطل و تباه بوده و تا روز قیامت در زیر پای من است».

روایت33.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد خیف چنین خطبه خواند: «خدا بنده ای که سخنم را بشنود و آن را حفظ کند و به کسی که از آن آگاه نیست، برساند، نعمت و آسایش دهد. ای مردم، آنکه حاضر است (این سخن) را به آنکه غائب است برساند: چه بسا کسی که حامل دانش است ولی دانشمند نیست. و چه بسا کسی که دانش را به نزد شخصی می برد که از او دانشمندتر است. سه چیز است که با وجود آن، قلب انسان مسلمان خیانت نمی ورزد: خالص گردانیدن عمل برای خدا، اطاعت و خلوص در برابر پیشوایان مسلمین و پایبندی به جماعتشان که دعوت آن ها از هر سو بر آن ها احاطه دارد. و مومنان برادرانی هستند که خون هایشان مساوی و برابر است و آنان در برابر غیر، دستی واحد هستند و ذمّه و امان پایین مرتبه ترین آن ها نیز محترم شمرده می شود(1)

ص: 138


1- . اصول کافی 1: 404 و 403
«34»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام سَارَ فِی أَهْلِ الْقِبْلَةِ بِخِلَافِ سِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَهْلِ الشِّرْکِ قَالَ فَغَضِبَ ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ سَارَ وَ اللَّهِ فِیهِمْ بِسِیرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْفَتْحِ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَتَبَ إِلَی مَالِکٍ وَ هُوَ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ یَوْمَ الْبَصْرَةِ بِأَنْ لَا یَطْعُنَ فِی غَیْرِ مُقْبِلٍ وَ لَا یَقْتُلَ مُدْبِراً وَ لَا یُجَهِّزَ عَلَی جَرِیحٍ وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ (1).

باب 27 ذکر الحوادث بعد الفتح إلی غزوة حنین

الأخبار

«1»

شا، الإرشاد ثم اتصل بفتح مکة إنفاذ رسول الله صلی الله علیه و آله خالد بن الولید إلی بنی جذیمة (2) بن عامر و کانوا بالغمیصاء یدعوهم إلی الله عز و جل و إنما أنفذه إلیهم للترة التی کانت بینه و بینهم و ذلک أنهم کانوا أصابوا فی الجاهلیة نسوة من بنی المغیرة و قتلوا الفاکه بن المغیرة عم خالد بن الولید و قتلوا عوفا أبا عبد الرحمن بن عوف و أنفذه رسول الله صلی الله علیه و آله لذلک و أنفذ معه عبد الرحمن بن عوف للترة أیضا التی کانت بینه و بینهم و لو لا ذلک لما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله خالدا أهلا للإمارة علی المسلمین فکان من أمره ما کان و خالف فیه عهد الله و عهد رسوله و عمل فیه علی سنة الجاهلیة (3) فبرئ رسول الله صلی الله علیه و آله من صنعه (4) و تلافی فارطه بأمیر المؤمنین علیه السلام. (5)

بیان

فی القاموس الغمیصاء موضع أوقع فیه خالد بن الولید ببنی جذیمة.

ص: 139


1- الفروع: ج 1 ص 336.
2- خزیمة خ ل: اقول: الصحیح ما فی المتن.
3- و اطرح حکم الإسلام وراء ظهره خ.
4- صنیعه خ ل.
5- إرشاد المفید 70 و 71.

روایت34.

کافی: حسین بن محمد، از معلّی، از وشّاء، از اَبان، از ثمالی روایت کرده است که گفت: به علی بن حسین علیه السلام گفتم: علی با اهل قبله (مسلمانان حاضر در جنگ جمل) برخلاف سیره پیامبر در برخورد با اهل شرک، رفتار کرد. گفت: او از این سخن در خشم شد. سپس نشست و فرمود: در برخورد با آن ها به سیره پیامبر در روز فتح عمل کرد. چرا که علی علیه السّلام در روز جنگ بصره به مالک که در مقدمه سپاهش قرار داشت، نوشت: بر کسی که هجوم نمی آورد، نیزه نزند و آن را که پشت به میدان کرده است، نکشد و مجروح را مقتول نسازد و هر که درِ خانه اش را ببندد، در امان بماند.(1)

باب بیست و هفتم : حوادث بعد از فتح مکه تا غزوه حنین

روایات

روایت1.

الارشاد: بعد از فتح مکه، رسول خدا صلی الله علیه و آله، خالد بن ولید را به سوی بنی جذیمة بن عامر که در غمیصاء بودند، فرستاد تا آنان را به سوی خدای عزّوجلّ دعوت کند و او را تنها به خاطر کینه و دشمنی که میان او و آنان وجود داشت، گسیل داشت. چرا که آن ها در ایام جاهلیت زنانی از بنی مغیره را گرفتار ساخته بودند و فاکه بن مغیره، عموی خالد بن ولید و عوف پدر عبدالرحمن بن عوف را کشته بودند. به همین جهت رسول خدا صلی الله علیه و آله او را گسیل داشت و عبدالرحمن بن عوف را نیز به خاطر کینه و دشمنی که میان او و آنان وجود داشت با او همراه ساخت. و بی تردید اگر به خاطر این امر نبود، رسول خدا صلی الله علیه و آله خالد را شایسته فرماندهی مسلمانان نمی دانست. با این حال خالد در مأموریتش، هر آنچه خواست، به انجام رساند و در آن چنان از فرمان خدا و رسول خدا نافرمانی کرد و بر اساس سنت جاهلیت رفتار نمود که رسول خدا صلی الله علیه و آله از کرده او برائت جست و با فرستادن امیرالمومنین علیه السلام، مشکلات به وجود آمده از سوء رفتار خالد را اصلاح کرد(2).

توضیح

در قاموس آمده است: «الغمیصاء»: مکانی است که در آن خالد بن ولید با بنی جذیمه نبرد کرد.

ص: 139


1- . الفروع 1: 336
2- . إرشاد مفید: 71 - 70
«2»

عم، إعلام الوری بَعْدَ فَتْحِ مَکَّةَ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّرَایَا فِیمَا حَوْلَ مَکَّةَ یَدْعُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ یَأْمُرْهُمْ بِقِتَالٍ فَبَعَثَ غَالِبَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ إِلَی بَنِی مُدْلِجٍ فَقَالُوا لَسْنَا عَلَیْکَ وَ لَسْنَا مَعَکَ فَقَالَ النَّاسُ اغْزُهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ لَهُمْ سَیِّداً أَدِیباً أَرِیباً وَ رُبَّ غَازٍ مِنْ بَنِی مُدْلِجٍ شَهِیدٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ بَعَثَ عَمْرَو بْنَ أُمَیَّةَ الضَّمْرِیَّ إِلَی بَنِی الدِّیلِ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَأَبَوْا أَشَدَّ الْإِبَاءِ فَقَالَ النَّاسُ اغْزُهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَتَاکُمُ الْآنَ سَیِّدُهُمْ قَدْ أَسْلَمَ فَیَقُولُ لَهُمْ أَسْلِمُوا فَیَقُولُونَ نَعَمْ وَ بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سُهَیْلِ بْنِ عَمْرٍو إِلَی بَنِی مُحَارِبِ بْنِ فِهْرٍ فَأَسْلَمُوا وَ جَاءَ مَعَهُ نَفَرٌ مِنْهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی بَنِی جُذَیْمَةَ بْنِ عَامِرٍ وَ قَدْ کَانُوا أَصَابُوا فِی الْجَاهِلِیَّةِ مِنْ بَنِی الْمُغِیرَةِ نِسْوَةً وَ قَتَلُوا عَمَّ خَالِدٍ فَاسْتَقْبَلُوهُ وَ عَلَیْهِمُ السِّلَاحُ وَ قَالُوا یَا خَالِدُ إِنَّا لَمْ نَأْخُذِ السِّلَاحَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ نَحْنُ مُسْلِمُونَ فَانْظُرْ فَإِنْ کَانَ بَعَثَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاعِیاً فَهَذِهِ إِبِلُنَا وَ غَنَمُنَا فَاغْدُ عَلَیْهَا فَقَالَ ضَعُوا السِّلَاحَ قَالُوا إِنَّا نَخَافُ مِنْکَ أَنْ تَأْخُذَنَا بِإِحْنَةِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ قَدْ أَمَاتَهَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَانْصَرَفَ عَنْهُمْ بِمَنْ مَعَهُ فَنَزَلُوا قَرِیباً ثُمَّ شَنَّ عَلَیْهِمُ الْخَیْلَ فَقَتَلَ وَ أَسَرَ مِنْهُمْ رِجَالًا ثُمَّ قَالَ لِیَقْتُلْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ أَسِیرَهُ فَقَتَلُوا الْأَسْرَی وَ جَاءَ رَسُولُهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِمَا فَعَلَ خَالِدٌ بِهِمْ فَرَفَعَ علیه السلام یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِمَّا فَعَلَ خَالِدٌ وَ بَکَی ثُمَّ دَعَا عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ اخْرُجْ إِلَیْهِمْ وَ انْظُرْ فِی أَمْرِهِمْ وَ أَعْطَاهُ سَفَطاً مِنْ ذَهَبٍ فَفَعَلَ مَا أَمَرَهُ وَ أَرْضَاهُمْ (1).

«3»

أقول قال ابن الأثیر فی الکامل، و فی هذه السنة یعنی سنة ثمان بعد الفتح کانت غزاة خالد بن الولید بنی جذیمة و کان رسول الله صلی الله علیه و آله قد بعث السرایا بعد الفتح فیما حول مکة یدعون الناس إلی الله و لم یأمرهم بقتال و کان ممن بعث خالد بن الولید بعثه داعیا و لم یبعثه مقاتلا فنزل علی الغمیصاء ماء من میاه بنی جذیمة بن عامر و کانت جذیمة أصابت فی الجاهلیة عوف بن عبد عوف أبا عبد الرحمن و الفاکه بن المغیرة عم خالد و أخذوا ما معهما (2) فلما نزل خالد ذلک الماء أخذ

ص: 140


1- إعلام الوری: 69- 70.
2- فی المصدر: کانا اقبلا تاجرین من الیمن فأخذت ما معهما و قتلهما.

روایت2.

اعلام الوری: بعد از فتح مکه، رسول خدا صلی الله علیه و آله سریه هایی به اطراف مکه گسیل داشت تا به سوی خدا دعوت کنند، ولی به آنان دستور جنگ و درگیری نداد. در همین راستا غالب بن عبدالله را به سوی بنی مدلج اعزام کرد. آن ها گفتند: ما بر علیه تو نیستیم، ولی با تو نیز نیستیم. مردم گفتند: ای رسول خدا! با آنان نبرد کن. فرمود: «آنان را بزرگی ادیب و عاقل است و چه بسیار جنگاورانی که از بنی مدلج در راه خدا به شهادت خواهند رسید». عمروبن امیه ضمری را به سوی بنی دیل گسیل داشت و او آنان را به سوی خدا و رسول خدا فراخواند. ولی آنان به سختی امتناع ورزیدند. مردم گفتند: ای رسول خدا! بر آنان هجوم بر؛ ولی پیامبر فرمود: «اکنون بزرگشان نزد شما آید، در حالی که اسلام آورده است و به آنان می گوید: اسلام آورید و آنان نیز گویند: آری( ما نیز اسلام می­آوریم)». و عبدالله بن سهیل بن عمرو را به سوی بنی محارب بن فهر فرستاد که آنان اسلام آوردند و تعدادی از آن ها به همراه وی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند. خالد بن ولید را به سوی بنی جذیمه بن عامر فرستاد، در حالی که آن ها در ایام جاهلیت زنانی از بنی مغیره را گرفتار ساخته و عموی خالد را به قتل رسانده بودند.آنان در حالی که سلاح به همراه داشتند از خالد استقبال کردند و گفتند: ای خالد! ما علیه خدا و پیامبرش سلاح برنداشته ایم و مسلمان هستیم. در کار خود بنگر که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را برای گردآوری زکات فرستاده است، این ها شتران و گوسفندان ماست و صبحدم از آنان برگیر. خالد گفت: سلاح را زمین بگذارید. گفتند: ما از آن بیم داریم که تو با ما بر اساس کینه و دشمنی ایام جاهلیت رفتار کنی که خدا و رسول خدا آن را از بین برده اند. با این سخن، خالد با همراهانش از آنان روی برتافت و با سپاهیان خود در مکانی نزدیک اطراق نمود. سپس بر آنان هجوم برد و از آنان مردانی را کشته و اسیر ساخت. سپس گفت: هر مردی از شما باید اسیر خود را بکشد. با این فرمان او، اسیران را کشتند و فرستاده آن ها به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و او را از آنچه خالد با آنان کرده بود، آگاه ساخت. با شنیدن این خبر، پیامبر صلی الله علیه و آله دست خود را به آسمان بلند کرد و فرمود: «من به تو از آنچه خالد کرد، برائت می جویم.» و گریست. سپس علی علیه السلام را فراخواند و به او فرمود: «به سوی آنان خارج شو و در کارشان بنگر». و به او سبدی از طلا داد. علی علیه السلام نیز آنچه را که او دستور داده بود اجرا کرد و آنان را راضی و خشنود ساخت.(1)

روایت3.

مؤلف: ابن اثیر در الکامل گفته است: در این سال یعنی سال هشتم، بعد از غزوه فتح، جنگ خالد بن ولید با بنی جذیمه رخ داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از فتح، سریه هایی در اطراف مکه گسیل داشته بود تا مردم را به سوی خدا فرا بخوانند. ولی به آنان دستور جنگ نداده بود. و از جمله افراد اعزامی او خالد بن ولید بود که او را برای دعوت گری و نه جنگ و نبرد، اعزام کرد. خالد در غمیصاء (چاه آبی از بنی جذیمة بن عامر) فرود آمد. و این در شرایطی بود که قبیله جذیمه در ایام جاهلیت، عوف بن عبد عوف، پدر عبدالرحمن و فاکه بن مغیره، عموی خالد را کشته و آنچه را که به همراه داشتند، گرفته بودند. چون خالد در آن آب فرود آمد،

ص: 140


1- . اعلام الوری: 70-69

بنو جذیمة السلاح فقال خالد اخلعوا السلاح (1) فإن الناس قد أسلموا فوضعوا فأمر بهم خالد عند ذلک فکتفوا ثم عرضهم علی السیف فقتل من قتل منهم فلما انتهی الخبر إلی النبی صلی الله علیه و آله رفع یدیه ثم قال اللهم إنی أبرأ إلیک مما صنع خالد ثم أرسل علیا علیه السلام و معه مال و أمره أن ینظر فی أمرهم فودی لهم النساء و الأموال حتی إنه لیدی میلغة (2) الکلب ففضل معه من المال فضلة فقال لهم علی علیه السلام هل بقی لکم مال أو دم لم یؤد قالوا لا قال إنی أعطیکم هذه البقیة احتیاطا لرسول الله صلی الله علیه و آله ففعل ثم رجع إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبره فقال أصبت و أحسنت (3).

«4»

ل، الخصال بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الشُّورَی نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ علیه السلام بَعَثَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی بَنِی خُزَیْمَةَ (4) فَفَعَلَ مَا فَعَلَ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِمَّا صَنَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قَالَ اذْهَبْ یَا عَلِیُّ فَذَهَبْتُ فَوَدَیْتُهُمْ ثُمَّ نَاشَدْتُهُمْ بِاللَّهِ هَلْ بَقِیَ شَیْ ءٌ فَقَالُوا إِذْ نَشَدْتَنَا بِاللَّهِ فَمِیلَغَةُ کِلَابِنَا وَ عِقَالُ بَعِیرِنَا فَأَعْطَیْتُهُمْ لَهُمَا وَ بَقِیَ مَعِی ذَهَبٌ کَثِیرٌ فَأَعْطَیْتُهُمْ إِیَّاهُ وَ قُلْتُ هَذَا لِذِمَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِمَا تَعْلَمُونَ وَ لِمَا لَا تَعْلَمُونَ وَ لِرَوْعَاتِ النِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ ثُمَّ جِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَا یَسُرُّنِی (5) یَا عَلِیُّ أَنَّ لِی بِمَا صَنَعْتَ حُمْرَ النَّعَمِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ (6).

ص: 141


1- فی المصدر: ضعو السلاح.
2- المیلغ و المیلغة: الاناء یلغ فیه الکلب أو یسقی فیه.
3- الکامل 2: 173 و فیه: و کان بین عبد الرحمن بن عوف و خالد کلام فی ذلک: فقال له: عملت بأمر الجاهلیة فی الإسلام، فقال خالد: إنّما ثأرت بأبیک، فقال عبد الرحمن: کذبت قد قتلت انا قاتل ابی، و لکنک انما ثأرت بعمک الفاکه، حتی کان بینهما شر، فبلغ ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال: مهلا یا خالد دع عنک اصحابی، فو اللّه لو کان لک أحد ذهبا ثمّ انفقته فی سبیل اللّه ما ادرکت غدوة أحدهم و لا روحته.
4- کذا فی الکتاب و مصدره و الصحیح کما استظهره المصنّف فی الهامش و تقدم: جذیمة.
5- فی المصدر: ما یسرنی.
6- الخصال 2: 125.

بنی جذیمه سلاح برگرفتند. خالد گفت: سلاح ها را کنار بگذارید که مردم اسلام آورده اند. آنان نیز سلاح ها را کنار نهادند و در این هنگام خالد دستور هجوم بر آنان داد و در این هجوم آنان را به بند کشیدند. سپس خالد آنان را در برابر تیغ شمشیر قرار داد و از آنان کشتار کرد. چون این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، دستانش را به آسمان بلند کرد و فرمود: «خداوندا! من به تو از آنچه خالد کرده است، برائت می جویم.» سپس علی را با پول و مال گسیل داشت و به او دستور داد که در کار آنان بنگرد. علی نیز غرامت زنان و اموال حتی غرامت ظرف آبخوری سگ ها را هم به آنان پرداخت کرد و مقداری از آن پول اضافه آمد. علی علیه السلام به آنان فرمود: آیا برای شما مال یا خونی باقی ماند که غرامتش پرداخت نگشته باشد؟ گفتند: نه. فرمود: من به عنوان احتیاط برای رسول خدا، این باقیمانده را نیز به شما می بخشم. و چنین کرد. سپس به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشت و او را از کرده خود آگاه ساخت. پیامبر فرمود: «درست و نیکو عمل کردی».(1)

روایت4.

الخصال: از عامر بن واثله روایت کرده است که گفت: امیرالمومنین علیه السلام در روز شورا فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، آیا دانستید که رسول خدا صلی الله علیه و آله خالد بن ولید را به سوی بنی خزیمه فرستاد و او کار خویش به انجام رساند و رسول خدا صلی الله علیه و آله از منبر بالا رفت و سه بار فرمود: «خدایا، من به تو از آنچه خالد بن ولید به انجام رساند برائت می جویم.» سپس فرمود: «ای علی حرکت کن.» من نیز رفتم و غرامت آنان را پرداخت کردم و آنان را به خدا سوگند دادم که آیا چیزی باقی ماند؟ گفتند: چون ما را به خدا سوگند دادی (ناچاریم که بگوییم) غرامت ظرف آب خوری سگ ها و زانوبند شترانمان باقی مانده است. من نیز غرامت آن دو را به آنان دادم. و با من طلای فراوانی باقی ماند که آن را هم در اختیار آنان قرار دادم و گفتم: این هم به جهت ذمه و پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و آنچه می دانید و آنچه نمی دانید و نیز به جهت ترس و وحشت زنان و کودکان باشد. پس آمدم و او را آگاه ساختم. و او فرمود: «ای علی! داشتن شتران سرخ موی هم چون آنچه تو به انجام رساندی، مرا شاد و خوشحال نمی سازد.» (شما را به خدا آیا این را می دانید؟ پس افراد حاضر در روز شورا) گفتند: صدالبته که چنین است.(2)

روایت5.

الخصال، امالی صدوق: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله، خالد بن ولید را به سوی قبیله ای که به آن بنی مصطلق از بنی جذیمه گفته می شد، اعزام کرد، و این در حالی بود که میان آن ها و او و بنی مخزوم در روزگار جاهلیت کینه و دشمنی وجود داشت. هنگامی که خالد بر آن ها وارد شد، آنان تحت اطاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله درآمده و از او نوشته ای (امان نامه ای) گرفته بودند. چون خالد بر آن ها وارد شد، به منادی دستور اعلان نماز داد، و او به نماز ندا داد و خالد و آن ها نماز گزاردند. و چون زمان نماز صبح رسید، به منادی فرمان اعلان نماز داد. منادی نیز ندا داد و او و آن ها نماز گزاردند. سپس به سواران خود دستور هجوم داد و آنان از هر سو بر آنان هجوم بردند. و خالد در این هجوم کشت و از پای درآورد. بنی جذیمه نیز امان نامه شان را طلب کردند و آن را یافتند و با آن نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و با او از عمل خالد بن ولید سخن گفتند. با شنیدن شکایت آنان پیامبر صلی الله علیه و آله رو به قبله نمود و فرمود: «خدایا من به تو از آنچه خالد بن ولید به انجام رساند، برائت می جویم.» - گفت: - شمس طلا و کالا نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده شد. و او به علی علیه السلام فرمود: «ای علی! نزد بنی جذیمه از بنی مصطلق برو و آنان را از آنچه خالد انجام داد، راضی و خشنود ساز.» سپس علی علیه السلام پاهایش را بالا آورد (گام برداشت) و پیامبر فرمود: «ای علی، حکم اهل جاهلیت را زیر پاهایت بنه.» علی علیه السلام به سوی آنان رفت و چون به آنان رسید، در میان آن ها بر اساس حکم خدا، حکم کرد. و چون به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت، فرمود: «ای علی! مرا از آنچه به انجام رساندی، آگاه ساز.» عرض کرد: ای رسول خدا، به نزد آنان رفتم و برای هر خون، دیه ای، و برای هر جنین، اسبی پیشانی سفید، و برای هر مال، مالی دادم و با من مقداری اضافه باقی ماند واز آن به عوض ظرف آب خوری سگ ها و ریسمان ستورانشان دادم و با من مقداری اضافه باقی ماند و از آن برای ترس زنان و وحشت کودکانشان دادم و باز هم مقداری اضافه آمد که آن را هم بابت آنچه می دانند و آنچه نمی دانند، به آنان دادم و با من مقداری اضافه باقی ماند و آن را هم به آنان دادم تا از تو ای رسول خدا، راضی و خشنود شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! به آنان بخشیدی تا از من خشنود گردند؟ خدا از تو خشنود باشد. ای علی! تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی. جز اینکه بعد از من پیامبری نمی آید»(3).

توضیح

جزری گفت: در حدیث علی علیه السلام آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله او را برای پرداخت دیه و غرامت قومی که خالد بن ولید آنان را کشته بود، فرستاد. و او غرامت میلغه سگ را هم به آنان داد. «المیلغة» ظرفی است که سگ در آن آب می خورد. یعنی قیمت همه آنچه را که از دستشان رفته بود، حتی ظرف آب خوری سگ را هم به آن ها داد. و «الحبلة»: اینجا به معنی ریسمان است یا با تحریک به معنی جنین سقط شده چهارپایان و حیواناتشان است، که معنی اول صحیح تر به نظر می رسد.

ص: 142


1- . الکامل 2: 173
2- . الخصال 2: 125
3- . امالی صدوق: 105-104
«5»

ل، الخصال لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی حَیٍّ یُقَالُ لَهُمْ بَنُو الْمُصْطَلِقِ مِنْ بَنِی جُذَیْمَةَ وَ کَانَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَنِی مَخْزُومٍ إِحْنَةٌ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَلَمَّا وَرَدَ عَلَیْهِمْ کَانُوا قَدْ أَطَاعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخَذُوا مِنْهُ کِتَاباً فَلَمَّا وَرَدَ عَلَیْهِمْ خَالِدٌ أَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی بِالصَّلَاةِ فَصَلَّی وَ صَلَّوْا فَلَمَّا کَانَ صَلَاةُ الْفَجْرِ أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی فَصَلَّی وَ صَلَّوْا ثُمَّ أَمَرَ الْخَیْلَ فَشَنُّوا فِیهِمُ الْغَارَةَ فَقَتَلَ وَ أَصَابَ فَطَلَبُوا کِتَابَهُمْ فَوَجَدُوهُ فَأَتَوْا بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ حَدَّثُوهُ بِمَا صَنَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَاسْتَقْبَلَ صلی الله علیه و آله الْقِبْلَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِمَّا صَنَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ قَالَ ثُمَّ قُدِّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِبْرٌ وَ مَتَاعٌ فَقَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ ائْتِ بَنِی جُذَیْمَةَ مِنْ بَنِی الْمُصْطَلِقِ فَأَرْضِهِمْ مِمَّا صَنَعَ خَالِدٌ ثُمَّ رَفَعَ علیه السلام قَدَمَیْهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ اجْعَلْ قَضَاءَ أَهْلِ الْجَاهِلِیَّةِ تَحْتَ قَدَمَیْکَ فَأَتَاهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا انْتَهَی إِلَیْهِمْ حَکَمَ فِیهِمْ بِحُکْمِ اللَّهِ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا عَلِیُّ أَخْبِرْنِی بِمَا صَنَعْتَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَمَدْتُ فَأَعْطَیْتُ لِکُلِّ دَمٍ دِیَةً وَ لِکُلِّ جَنِینٍ غُرَّةً وَ لِکُلِّ مَالٍ مَالًا وَ فَضَلَتْ مَعِی فَضْلَةٌ فَأَعْطَیْتُهُمْ لِمِیلَغَةِ کِلَابِهِمْ وَ حَبَلَةِ رُعَاتِهِمْ وَ فَضَلَتْ مَعِی فَضْلَةٌ فَأَعْطَیْتُهُمْ لِرَوْعَةِ نِسَائِهِمْ وَ فَزَعِ صِبْیَانِهِمْ وَ فَضَلَتْ مَعِی فَضْلَةٌ فَأَعْطَیْتُهُمْ لِمَا یَعْلَمُونَ وَ لِمَا لَا یَعْلَمُونَ وَ فَضَلَتْ مَعِی فَضْلَةٌ فَأَعْطَیْتُهُمْ لِیَرْضَوْا عَنْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَعْطَیْتَهُمْ لِیَرْضَوْا عَنِّی رَضِیَ اللَّهُ عَنْکَ یَا عَلِیُّ إِنَّمَا أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی (1).

بیان

قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام إن رسول الله صلی الله علیه و آله بعثه لیدی قوما قتلهم خالد بن الولید فأعطاهم میلغة الکلب هی الإناء الذی یلغ فیه الکلب یعنی أعطاهم قیمة کل ما ذهب لهم حتی قیمة المیلغة انتهی و الحبلة هنا الرسن أو بالتحریک أی الجنین الساقط من دوابهم و مواشیهم و الأول أظهر.

ص: 142


1- أمالی الصدوق: 104 و 105.

روایت6.

امالی طوسی: جابربن عبدالله گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله خالد بن ولید را برای جمع آوری صدقات بنی مصطلق که قبیله ای از خزاعه بودند، اعزام کرد. و میان او و آن ها در روزگار جاهلیت دشمنی و کینه توزی وجود داشت. به همین خاطر خالد بر آنان یورش برد و از آنان افرادی را کشت و اموالشان را به غنیمت گرفت. و خبر آنچه او انجام داده بود، به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. و فرمود: «خدایا از آنچه خالد انجام داد، به تو برائت می جویم.» و علی بن ابی طالب را به همراه اموال به سوی آنان فرستاد و به او فرمان داد که دیه و غرامت مردانشان و آنچه از اموالشان از دست رفته بود، را به آن ها بپردازد. (بعد از پرداخت غرامت) مقداری از مال به همراه او باقی ماند. و به آنان فرمود: آیا چیزی از کالا و اسبابتان باقی ماند که غرامتش پرداخت نشده باشد؟ گفتند: تنها غرامت ظرف آبخوری سگ هایمان مانده است. پس آنچه از مال باقی مانده بود به آنان داد و فرمود: این برای ظرف آب خوری سگ هایتان و آنچه که از کالاها و لوازمتان فراموش کرده اید. و به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد. پیامبر فرمود: «چه کردی؟». علی علیه السلام او را از اخبار خویش آگاه ساخت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مرا راضی و خشنود ساختی، خدا از تو خشنود گردد. ای علی، تو هدایتگر امت من هستی. بدان که تا روز قیامت، سعادتمند حقیقی کسی است که تو را دوست بدارد و راه و شیوه تو را در پیش گیرد. و بدان که بدبخت واقعی آن کسی است که با تو مخالفت ورزد و از راه و شیوه تو روی برگرداند».(1)

توضیح

«الذحل»: دشمنی و طلب مجازات جنایت. و «الزعبة» با فتح و ضمّ زای معجمه: پاره ای از مال.

روایت7.

مؤلف: کازرونی گفت: فتح مکه در روز جمعه در فاصله ده روز تا پایان ماه رمضان صورت گرفت و

پیامبر صلی الله علیه و آله پانزده شب در آنجا اقامت کرد و دو رکعت نماز خواند و سپس به سوی حنین خارج شد. و در مورد حوادث سال هشتم گفت: در این سال عکرمة بن ابی جهل اسلام آورد. از عبداللّه بن زبیر روایت شده است که گفت: روزی که مکه فتح شد، عکرمة بن ابی جهل از ترس آنکه رسول خدا او را بکشد به سوی یمن گریخت. و همسر او اُمّ حکیمه دختر حارث بن هشام زنی عاقل بود

ص: 143


1- . مجالس ابن الشیخ: 318 – 317
«6»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ زَکَرِیَّا (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَسْنِیمٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ عَلَی صَدَقَاتِ بَنِی الْمُصْطَلِقِ حَیٍّ مِنْ خُزَاعَةَ وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّةِ ذَحْلٌ فَأَوْقَعَ بِهِمْ خَالِدٌ فَقَتَلَ مِنْهُمْ وَ اسْتَاقَ أَمْوَالَهُمْ فَبَلَغَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا فَعَلَ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَبْرَأُ إِلَیْکَ (2) مِمَّا صَنَعَ خَالِدٌ وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِمَالٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِمْ دِیَاتِ رِجَالِهِمْ (3) وَ مَا ذَهَبَ لَهُمْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ بَقِیَتْ مَعَهُ مِنَ الْمَالِ زَعْبَةٌ فَقَالَ لَهُمْ هَلْ تَفْقِدُونَ شَیْئاً مِنْ مَتَاعِکُمْ (4) فَقَالُوا مَا نَفْقِدُ شَیْئاً إِلَّا مِیلَغَةَ کِلَابِنَا فَدَفَعَ إِلَیْهِمْ مَا بَقِیَ مِنَ الْمَالِ فَقَالَ هَذَا لِمِیلَغَةِ کِلَابِکُمْ وَ مَا أُنْسِیتُمْ مِنْ مَتَاعِکُمْ وَ أَقْبَلَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا صَنَعْتَ فَأَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ حَتَّی أَتَی عَلَی حَدِیثِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَرْضَیْتَنِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْکَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ هَادِی أُمَّتِی أَلَا إِنَّ السَّعِیدَ کُلَّ السَّعِیدِ مَنْ أَحَبَّکَ وَ أَخَذَ بِطَرِیقَتِکَ أَلَا إِنَّ الشَّقِیَّ کُلَّ الشَّقِیِّ مَنْ خَالَفَکَ وَ رَغِبَ عَنْ طَرِیقِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (5).

بیان

الذحل العداوة و طلب المکافاة بالجنایة و الزعبة بفتح الزای المعجمة و ضمها القطعة من المال.

«7»

أقول قَالَ الْکَازِرُونِیُّ کَانَ فَتْحُ مَکَّةَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِعَشْرٍ بَقِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَأَقَامَ بِهَا خَمْسَ عَشْرَةَ لَیْلَةً یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی حُنَیْنٍ وَ قَالَ فِی حَوَادِثِ السَّنَةِ الثَّامِنَةِ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ أَسْلَمَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ لَمَّا کَانَ یَوْمُ فَتْحِ مَکَّةَ هَرَبَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ إِلَی الْیَمَنِ وَ خَافَ أَنْ یَقْتُلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَتِ امْرَأَتُهُ أُمُّ حَکِیمٍ بِنْتُ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ امْرَأَةً

ص: 143


1- فی المصدر: محمّد بن القاسم بن زکریا المحاربی.
2- فی المصدر: اللّهمّ إنّی ابرأ إلیک.
3- فی المصدر: و امره ان یؤدی الیهم دیات من قتل من رجالهم، و انطلق علی فأدی الیهم دیات رجالهم.
4- فی المصدر: من اموالکم و امتعتکم.
5- مجالس ابن الشیخ: 317 و 318.

که از رسول خدا صلی الله علیه و آله تبعیت کرده بود. او نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: پسرعمویم، عکرمه از تو به یمن گریخت و ترسید که او را بکشی. پس او را امان ده. فرمود: «او را به امان خداوند، امان دادم. پس هر کس او را دید، متعرض او نگردد.». با این فرموده پیامبر، همسر عکرمه در پی او، خارج شد و در ساحلی از سواحل تهامه، او را سوار بر کشتی یافت. و شروع به علامت دادن به او کرد و گفت: ای پسر عمو! از نزد بخشنده ترین و نیکوکارترین و بهترین مردمان به سوی تو آمدم. خود را به کشتن مده که برای تو درخواست امان کردم و او نیز تو را امان داد. عکرمه گفت: تو آن کار را کردی؟ گفت: بله، من با او سخن گفتم و او تو را امان داد. پس عکرمه به همراه همسرش بازگشت و چون نزدیک مکه شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحابش فرمود: «عکرمه به عنوان مهاجر نزد شما می آید. پس پدرش را ناسزا نگویید. چرا که دشنام مرده شخص زنده را می آزارد و به مرده هم زیانی نمی رساند.» گفت: پس عکرمه آمد و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و همسرش نیز که نقاب بر چهره زده بود، او را همراهی می کرد. همسرش گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه خواستم و داخل شدم و رسول خدا را از آمدن عکرمه آگاه ساختم. خوشحال شد و فرمود: «او را داخل بیاور». عکرمه گفت: ای محمد! این زن به من خبر داد که تو مرا امان داده ای. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «راست گفته است، تو در امانی». عکرمه گفت: من نیز گفتم: شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست، یکی است و هیچ شریکی ندارد و تو بنده و فرستاده او هستی. و گفتم: تو نیکوکارترین و باوفاترین مردمان هستی. و در حالی این سخن می گفتم که به خاطر شرمساری و خجالت از او سرم را پایین افکنده بودم. سپس گفتم: ای رسول خدا! به خاطر هر دشمنی که با تو کردم یا مرکبی که به سختی آن را راندم و از این کار در پی یاری و چیره ساختن شرک بودم، برای من استغفار و طلب آمرزش نما! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا، هر دشمنی که عکرمه با من کرد یا سخنی که بر زبان راند، یا مرکبی که آن را راند، در حالی که در پی بازداشتن (مردم) از راه تو بود را مورد آمرزش خود قرار ده». گفتم: ای رسول خدا! مرا به نیک ترین آنچه می دانی، فرمان ده تا به آن عمل کنم. فرمود: «بگو: أشهد أنّ لا إله إلا الله و أشهد أنّ محمدا عبده و رسوله، و در راه خدا جهاد کن» سپس عکرمه گفت: به خدا سوگند هیچ هزینه ای که برای بازداشتن از راه خدا مصروف کردم را رها نمی کنم، مگر آنکه همان مقدار در راه خدا هزینه کنم. و جنگ هایی که برای بازداشتن از راه خدا جنگیدم را رها نمی سازم، مگر آنکه همان مقدار دلاورانه در راه خدا به کارزار برخیزم. و (به قول خود عمل کرد) و در کار جنگ و جهاد چنان کوشید که در زمان خلافت ابوبکر کشته شد.

ص: 144

لَهَا عَقْلٌ وَ کَانَتْ قَدِ اتَّبَعَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ إِنَّ ابْنَ عَمِّی عِکْرِمَةَ قَدْ هَرَبَ مِنْکَ إِلَی الْیَمَنِ وَ خَافَ أَنْ تَقْتُلَهُ فَآمِنْهُ قَالَ قَدْ آمَنْتُهُ بِأَمَانِ اللَّهِ فَمَنْ لَقِیَهُ فَلَا یَتَعَرَّضْ لَهُ فَخَرَجَتْ فِی طَلَبِهِ فَأَدْرَکَتْهُ فِی سَاحِلٍ مِنْ سَوَاحِلِ تِهَامَةَ وَ قَدْ رَکِبَ الْبَحْرَ فَجَعَلَتْ تُلَوِّحُ إِلَیْهِ وَ تَقُولُ یَا ابْنَ عَمِّ جِئْتُکَ مِنْ عِنْدِ أَوْصَلِ النَّاسِ وَ أَبَرِّ النَّاسِ وَ خَیْرِ النَّاسِ لَا تَهْلِکْ نَفْسَکَ وَ قَدِ اسْتَأْمَنْتُ لَکَ فَآمَنَکَ فَقَالَ أَنْتَ فَعَلْتَ ذَلِکَ قلت (1) [قَالَتْ نَعَمْ أَنَا کَلَّمْتُهُ فَآمَنَکَ فَرَجَعَ مَعَهَا فَلَمَّا دَنَا مِنْ مَکَّةَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ یَأْتِیکُمْ عِکْرِمَةُ مُهَاجِراً (2) فَلَا تَسُبُّوا أَبَاهُ فَإِنَّ سَبَّ الْمَیِّتِ یُؤْذِی الْحَیَّ وَ لَا یَبْلُغُ قَالَ فَقَدِمَ عِکْرِمَةُ فَانْتَهَی إِلَی بَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَوْجَتُهُ مَعَهُ مُتَنَقِّبَةً قَالَتْ فَاسْتَأْذَنْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَخَلْتُ فَأَخْبَرْتُ رَسُولَ اللَّهِ بِقُدُومِ عِکْرِمَةَ فَاسْتَبْشَرَ وَ قَالَ أَدْخِلِیهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ أَخْبَرَتْنِی أَنَّکَ آمَنْتَنِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقَتْ (3) فَأَنْتَ آمِنٌ قَالَ عِکْرِمَةُ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ قُلْتُ أَنْتَ أَبَرُّ النَّاسِ وَ أَوْفَی النَّاسِ أَقُولُ ذَلِکَ وَ إِنِّی لَمُطَأْطِئُ الرَّأْسِ اسْتِحْیَاءً مِنْهُ ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ اسْتَغْفِرْ لِی کُلَّ عَدَاوَةٍ عَادَیْتُکَهَا أَوْ مَرْکَبٍ أَوْضَعْتُ فِیهِ أُرِیدُ بِهِ إِظْهَارَ الشِّرْکِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِعِکْرِمَةَ کُلَّ عَدَاوَةٍ عَادَانِیهَا أَوْ مَنْطِقٍ تَکَلَّمَ بِهِ أَوْ مَرْکَبٍ أَوْضَعَ فِیهِ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّ عَنْ سَبِیلِکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرْنِی بِخَیْرِ مَا تَعْلَمُ فَأَعْمَلَهُ (4) قَالَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ جَاهِدْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ عِکْرِمَةُ أَمَا وَ اللَّهِ (5) لَا أَدَعُ نَفَقَةً کُنْتُ أُنْفِقُهَا فِی صَدٍّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا أَنْفَقْتُ ضِعْفَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَا قِتَالًا کُنْتُ أُقَاتِلُ فِی صَدٍّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا أَبْلَیْتُ ضِعْفَهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ اجْتَهَدَ فِی الْقِتَالِ حَتَّی قُتِلَ فِی خِلَافَةِ أَبِی بَکْرٍ.

ص: 144


1- قالت خ ل.
2- فی المصدر: مؤمنا مهاجرا.
3- زاد فی المصدر: و اصدق الناس.
4- فی المصدر: فأعلمه.
5- فی المصدر: اما و اللّه یا رسول اللّه.

و از ابوملیکه روایت است که گفت: روزی که مکه فتح شد، عکرمه در دریا سوار بر کشتی شد تا بگریزد. ولی دریا به تلاطم افتاد و کسانی که در کشتی بودند، شروع به خواندن خدا و یگانه نامیدن او کردند. عکرمه گفت: این چیست؟ گفتند: این مکانی است که در آن تنها خدای قدرتمند و والامرتبه سود می رساند. گفت: پس این خدای محمد است که ما را به سوی آن می خواند؟ ما را بازگردانید. و به این ترتیب بازگشت و اسلام آورد. و همسرش پیش از او اسلام آورده بود و بر ازدواجشان باقی بودند.

و در آن سال رسول خدا صلی الله علیه و آله، خالد بن ولید را در فاصله پنج روز مانده تا پایان ماه رمضان، به سوی بت عزّی گسیل داشت تا آن را نابود کند. خالد خارج شد و در روز سی رمضان به آن رسید و آن را نابود ساخت. سپس به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشت و او را از کرده خود آگاه ساخت. فرمود: «آیا چیزی دیدی؟» گفت: نه. فرمود: «بنابراین تو آن را نابود نکرده ای». خالد خشمگین (دوباره به سوی آن بت) بازگشت و شمشیرش را از نیام خارج ساخت. در این هنگام زنی سیاه و برهنه و با موهایی آشفته به سوی او خارج شد و دربان نیز با فریاد شروع به خواندن او کرد. خالد بر آن زن با شمشیر ضربه ای وارد ساخت و او را دو پاره ساخت و برگشت، و خبر آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله داد. او فرمود: «آن زن عزّی بود که تا ابد از پرستیده شدن در سرزمین شما، ناامید شده است». و آن بت در نخله قرار داشت و از آنِ قریش و همه بنی کنانه بود و بزرگ ترین بت های آنان محسوب می شد و دربانی آن با بنی شیبان بود. و در مورد عزّی اختلاف است و گفته شده است: که آن درختی برای غطفان بود که آن را می پرستیدند. و نیز گفته شده است که آن بت بوده است.

و در آن سال، رسول خدا صلی الله علیه و آله، عمرو بن عاص را به سوی سواع که بت قبیله هذیل بود، اعزام کرد تا آن را نابود کند. عمرو گفت: زمانی که به آن رسیدم، نزد آن دربانی بود. دربان گفت: چه می خواهی؟ گفتم: رسول خدا مرا فرمان داده است تا آن را نابود کنم. گفت: نمی توانی. گفتم: چرا؟ گفت: تو را باز می دارد. گفتم: وای بر تو! آیا می شنود یا می بیند؟ پس آن را شکستم و به اصحابم دستور دادم که خانه خزانه آن را ویران کنند. پس به دربان گفتم: چگونه دیدی؟ گفت: به خداوند اسلام آوردم.

و در آن سال، سعد بن زید را به سوی مناة که در منطقه مشلل قرار داشت و بت قبایل اوس و خزرج و سنان بود، روانه ساخت تا آن را نابود سازد. او نیز در روز بیستم و در زمان فتح مکه خارج شد. دربان گفت: چه می خواهی؟ گفت:

ص: 145

و عن أبی ملیکة قال لما کان یوم الفتح رکب عکرمة البحر هاربا فخب (1) بهم البحر فجعل من فی السفینة یدعون الله عز و جل و یوحدونه فقال ما هذا قالوا هذا مکان لا ینفع فیه إلا الله عز و جل قال فهذا إله محمد الذی یدعونا إلیه فارجعوا بنا فرجع فأسلم و کانت امرأته أسلمت قبله فکانا علی نکاحهما.

و فیها بعث رسول الله صلی الله علیه و آله خالد بن الولید إلی العزی لخمس بقین من رمضان لیهدمها فخرج حتی انتهی إلیها فی ثلاثین فهدمها ثم رجع إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبره فقال هل رأیت شیئا قال لا قال فإنک لم تهدمها (2) فرجع متغیظا فجرد سیفه فخرجت إلیه امرأة عریانة سوداء ثائرة الرأس فجعل السادن یصیح بها فضربها خالد فقطعها (3) باثنین و رجع فأخبره النبی صلی الله علیه و آله فقال تلک العزی و قد یئست أن تعبد ببلادکم أبدا و کانت بنخلة و کانت لقریش و جمیع بنی کنانة و کانت أعظم أصنامهم و سدنتها بنو شیبان و قد اختلف فی العزی فقیل إنها شجرة کانت لغطفان یعبدونها و قیل إنها صنم.

و فیها بعث رسول الله صلی الله علیه و آله عمرو بن العاص إلی سواع و هو صنم هذیل لیهدمه قال عمرو فانتهیت إلیه و عنده السادن فقال ما ترید قلت أمرنی رسول الله صلی الله علیه و آله أن أهدمه قال لا تقدر قلت لم قال تمنع قلت ویحک هل یسمع أو یبصر فکسرته و أمرت أصحابی فهدموا بیت خزانته فقلت للسادن کیف رأیت (4) قال أسلمت لله.

و فیها بعث سعد بن زید إلی مناة بالمشلل لیهدمها و کانت للأوس و الخزرج و سنان (5) فخرج فی عشرین و ذلک حین فتح مکة فقال السادن ما ترید قال

ص: 145


1- أی هاج و اضطرب.
2- فی المصدر: فارجع إلیها فاهدمها فرجع.
3- فی المصدر: فجزلها.
4- فی المصدر: کیف رأیته؟.
5- فی المصدر: و غسان.

نابودی آن بت. گفت: تو و آن (خود دانید). پس به سوی آن بت رفت و زنی سیاه و برهنه با سری آشفته مو، که آه و ناله می کرد و بر سینه می زد، خارج شد. سعد بر او ضربه ای وارد ساخت و او را کشت و بت را نابود ساختند.(1)

باب بیست و هشتم : غزوه حنین و طائف و أوطاس و سایر حوادث تا غزوه تبوک

آیات

- لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فی مَواطِنَ کَثیرَةٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرینَ * ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرینَ * ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ(2)

{قطعاً خداوند شما را در مواضع بسیاری یاری کرده است، و [در] روز «حُنَین» آن هنگام که شمارِ زیادتان شما را به شگفت آورده بود، ولی به هیچ وجه از شما دفع [خطر] نکرد، و زمین با همه فراخی بر شما تنگ گردید، سپس در حالی که پشت [به دشمن] کرده بودید، برگشتید. آن گاه خدا آرامش خود را بر فرستاده خود و بر مؤمنان فرود آورد، و سپاهیانی فرو فرستاد که آنها را نمی دیدید، و کسانی را که کفر ورزیدند عذاب کرد، و سزای کافران همین بود. سپس خدا بعد از این [واقعه] توبه هر کس را بخواهد می پذیرد، و خدا آمرزنده مهربان است.}

- و مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ(3)

{برخی از آنان در [تقسیم] صدقات بر تو خرده می گیرند، پس اگر از آن [اموال] به ایشان داده شود خشنود می گردند، و اگر از آن به ایشان داده نشود بناگاه به خشم می آیند.}

تفسیر

درباره کلام خداوند: «فی مَواطِنَ کَثیرَةٍ»: طبرسی رحمه الله گفت: از صادقین علیهما السلام نقل شده است که فرمودند: آن ها هشتاد جایگاه بودند. «وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ»: در روز حنین،

ص: 146


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب هشتم، درباره حوادث سال هشتم هجری.
2- 1. التوبة/ 27 - 25
3- . التوبة/ 58[1]

هدمها قال أنت و ذاک فأقبل یمشی إلیها و خرجت امرأة عریانة سوداء ثائرة الرأس تدعو بالویل و تضرب صدرها فضربها سعد فقتلها و هدموا الصنم (1).

باب 28 غزوة حنین و الطائف و أوطاس و سائر الحوادث إلی غزوة تبوک

الآیات

التوبة: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ* ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ* ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(25-27)

(و قال تعالی): «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ»(58)

تفسیر

قوله فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ

قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ: وَرَدَ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهما السلام أَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّهَا کَانَتِ الْمَوَاطِنُ ثَمَانِینَ.

وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ أی فی یوم حنین إِذْ

ص: 146


1- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب الثامن فیما کان سنة ثمان من الهجرة. أقول: ذکر الکلبی فی کتاب الأصنام: 14 و 15: و مناة الثالثة الأخری کانت لهذیل و خزاعة، و کانت قریش و جمیع العرب تعظمه فلم یزل علی ذلک حتّی خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من المدینة سنة ثمان من الهجرة و هو عام فتح اللّه علیه، فلما سار من المدینة أربع لیال أو خمس لیال بعث علیا الیها فهدمها و أخذ ما کان لها: فاقبل به إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فکان فیما اخذ سیفان کان الحارث بن أبی شمر الغسانی ملک غسان اهداهما لها: احد هما یسمی مخذما، و الآخر رسوبا فوهبهما النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم لعلی علیه السلام، و یقال: ان علیا وجد هذین السیفین فی الفلس، و هو صنم طیئ حیث بعثه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فهدمه.

«إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ»: یعنی (تعداد زیادتان) شما را خوشحال ساخت و از فراوانی نفراتتان مسرور و مغرور گشتید. و علت شکست مسلمان در روز جنگ حنین آن بود که یکی از آن ها چون کثرت و فراوانی مسلمانان را دید، گفت: امروز هرگز از نفراتی اندک شکست نخواهیم خورد. ولی بعد از ساعتی مغلوب و متواری گشتند و حال آنکه شمار آنان دوازده هزار تن بود و گفته شده است که ده هزار نفر بودند و گفته شده است: هشت هزار نفر بودند. که قول اول صحیح تر است. «فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً » یعنی بسیاری و فراوانی شما نتوانست سوء و بدی را از شما دفع کند. «وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ » یعنی زمین با وجود گسترش و فراخی اش (بر شما تنگ شد). و (باء) در اینجا به معنی(مع) است. و معنی آن این است که در زمین مکانی برای فرار به آن نیافتید. «ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرینَ »: شکست خورده به دشمنتان پشت کردید و گریختید. «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ »: خداوند رحمت خود را نازل ساخت که با وجود آن جان ها آرامش یافته و ترس زدوده می گردد. «عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ »: آرامش خود را بر رسول و مومنان هنگامی که به سوی مشرکان بازگشتند و با آنان جنگیدند، فرو فرستاد. و گفته شده است. بر مومنانی که همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله پایداری کردند. که شامل علی علیه­السّلام و عباس با گروهی از بنی هاشم از ضحّاک بودند. و حسن بن علی بن فضّال، از ابوالحسن رضا علیه­السّلام روایت کرده است که فرمود: سکینه نسیمی از بهشت است که ملایم خارج می گردد و چهره ای همانند چهره انسان دارد و پیامبران را همراهی می کند. و عیاشی این حدیث را مسنداً آورده است. «وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها»: منظور از «جُنُوداً لَمْ تَرَوْها» سپاهیانی از ملائکه است. و گفته شده است: که فرشتگان در روز نبرد حنین برای تقویت قلوب مومنان و شهامت بخشیدن به آنان فرود آمدند. ولی در آن روز مستقیما در نبرد شرکت نکردند، و تنها در روز بدر بود که به طور ویژه به نبرد پرداختند. «وَ عَذَّبَ الَّذینَ کَفَرُوا »: کسانی را که کافر شدند با قتل و اسارت و گرفتن اموال و فرزندان عذاب ساخت. «وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرینَ»: آن عذاب، سزای کفر آنان بود. «ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلی مَنْ یَشاءُ»: توبه کسی که از شرک توبه ورزد و به اطاعت و فرمانبرداری از خداوند و اسلام بازگردد و از اعمال زشت خود پشیمان شود، یا توبه کسی که بعد از شکست، گریخته است را می پذیرد.(1)

و درباره قول حق تعالی که می فرماید: «و مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ» گفت: این آیه درباره تقسیم غنایم حنین(2)نازل

گردید. و روایت ابوسعید خدری را ذکر کرده است، همچنان که روایتش در أعلام الوری در ادامه خواهد آمد. و تفسیر این آیه در باب آنچه که میان پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش به وقوع پیوست، ذکر خواهد شد.

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ

ص: 147


1- . مجمع البیان 5: 18 - 17
2- . مجمع البیان 5: 40

أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ أی سرتکم و صرتم معجبین بکثرتکم و کان سبب انهزام المسلمین یوم حنین أن بعضهم قال حین رأی کثرة المسلمین لن نغلب الیوم من قلة فانهزموا بعد ساعة و کانوا اثنی عشر ألفا و قیل عشرة آلاف و قیل ثمانیة آلاف و الأول أصح فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً أی فلم تدفع عنکم کثرتکم سوءا وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ أی برحبها (1) و الباء بمعنی مع و المعنی لم تجدوا من الأرض موضعا للفرار إلیه ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ أی ولیتم عن عدوکم منهزمین ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ أی رحمته التی تسکن إلیها النفس و یزول معها الخوف عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ حین رجعوا إلیهم و قاتلوهم و قیل علی المؤمنین الذین ثبتوا مع رسول الله صلی الله علیه و آله علی و العباس فی نفر من بنی هاشم عن الضحاک

وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: السَّکِینَةُ رِیحٌ مِنَ الْجَنَّةِ تَخْرُجُ طَیِّبَةً لَهَا صُورَةٌ کَصُورَةِ وَجْهِ الْإِنْسَانِ فَتَکُونُ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ- أورده العیاشی مسندا.

وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها أراد به جنودا من الملائکة و قیل إن الملائکة نزلوا یوم حنین لتقویة قلوب المؤمنین و تشجیعهم و لم یباشروا القتال یومئذ و لم یقاتلوا إلا یوم بدر خاصة وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا بالقتل و الأسر و سلب الأموال و الأولاد وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ أی ذلک العذاب جزاؤهم علی کفرهم ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلی مَنْ یَشاءُ أی یقبل توبة من تاب عن الشرک و رجع إلی طاعة الله و الإسلام و ندم علی ما فعل من القبیح أو توبة من انهزم من بعد هزیمته. (2) و فی قوله تعالی وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ قال نزلت فی قسمة غنائم حنین (3) و ذکر روایة أبی سعید الخدری کما سیأتی بروایته فی إعلام الوری و سیأتی تفسیر الآیة فی باب جمل ما جری بینه و بین أصحابه صلی الله علیه و آله.

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ

ص: 147


1- فی المصدر: برحبتها.
2- مجمع البیان 5: 17 و 18.
3- مجمع البیان 5: 40.

عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرینَ»، {و در روز حنین [شما را یاری کرد] هنگامی که فراوانی نفراتتان شما را مسرور و مغرور ساخت. ولی شما را هیچ سودی نرساند [و شر و بدی را از شما دور نساخت] و زمین با همه گستردگی و فراخی خود بر شما تنگ گردید، سپس پشت کردید و پا به فرار نهادید.} و علت غزوه حنین آن بود که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله برای فتح مکه خارج شد، اعلام کرد که او قصد هوازن را دارد و این خبر به هوازن رسید. آنان نیز آماده شدند و نیرو و سلاح گرد آوردند و بزرگان هوازن نزد مالک بن عوف نضری اجتماع کردند و او را به ریاست خود برگزیدند. سپس خارج شدند و اموال و زنان و فرزندانشان را با خود همراه ساختند و راه سپردند و در أوطاس فرود آمدند، و درید بن صمه جشمی که بزرگ و رئیس جشم محسوب می شد نیز در میان آنان بود و او مردی پیر بود که بینایی اش را از دست داده بود. چون در آنجا اطراق نمودند، با دستش زمین را لمس کرد و گفت: در کدام دره فرود آمده اید؟ گفتند: دره أوطاس. گفت: آری، جولانگاه اسبان، نه مکانی است سخت و برآمده و سنگلاخ و نه جایی هموار و نرم. پس مرا چه می شود که بانگ شتران و الاغ ها و صدای گاوها و گوسفندان و ناله کودکان را می شنوم؟ گفتند: مالک بن عوف همراه مردم، اموال و زنان و فرزندانشان را حرکت داده است تا هر مردی برای دفاع از خود، مال و خانواده اش نبرد کند. درید گفت: چوپان گوسفندان و پروردگار کعبه! او را به جنگ چه کار؟ سپس گفت: مالک را نزد من بخوانید. چون مالک نزد او آمد، به او گفت: ای مالک، چه کردی؟ گفت: به همراه مردم، اموال و زنان و فرزندانشان را حرکت دادم، تا هر مردی خانواده و مالش را پشت سر خود قرار دهد تا در هنگامه جنگ و نبرد شدیدتر و سرسخت تر گردد. درید گفت: ای مالک! تو رئیس و پیشوای قومی گشته ای و تو با مردی کریم و بزرگوار می جنگی و این روز برای بعد از آن است و با کوچاندن جمعی هوازن، کار نیکی به انجام نرسانده­ای. وای بر تو! آیا آن که از میدان جنگ می گریزد، بر چیزی توجه می کند و به سوی آن باز می گردد؟ جماعت هوازن را به مکان های مرتفع سرزمینشان و منزلگاه های دور از دسترسشان بازگردان و مردان را برپشت اسبان قرار ده. چرا که تنها مرد با شمشیر و اسب، تو را سود می رساند. اگر (پیروزی) از آن تو باشد (قومت) از پشت سر به تو می پیوندد و اگر جنگ علیه تو بود (و شکست خوردی) در اهل و عیالت رسوا نمی گردی. مالک به او گفت: تو پیر گشته ای

ص: 148

عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ غَزَاةِ (1) حُنَیْنٍ أَنَّهُ لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی فَتْحِ مَکَّةَ أَظْهَرَ أَنَّهُ یُرِیدُ هَوَازِنَ وَ بَلَغَ الْخَبَرُ الْهَوَازِنَ (2) فَتَهَیَّئُوا وَ جَمَعُوا الْجُمُوعَ وَ السِّلَاحَ وَ اجْتَمَعَ رُؤَسَاءُ هَوَازِنَ إِلَی مَالِکِ بْنِ عَوْفٍ النَّضْرِیِّ (3) فَرَأَّسُوهُ عَلَیْهِمْ وَ خَرَجُوا وَ سَاقُوا مَعَهُمْ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَرُّوا حَتَّی نَزَلُوا بَأَوْطَاسٍ وَ کَانَ دُرَیْدُ بْنُ الصِّمَّةِ الْجُشَمِیُّ فِی الْقَوْمِ وَ کَانَ رَئِیسَ جُشَمَ وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً قَدْ ذَهَبَ بَصَرُهُ (4) فَلَمَسَ الْأَرْضَ بِیَدِهِ فَقَالَ فِی أَیِّ وَادٍ أَنْتُمْ قَالُوا بِوَادِی أَوْطَاسٍ قَالَ نِعْمَ مَجَالُ خَیْلٍ لَا حَزْنٌ ضِرْسٌ وَ لَا سَهْلٌ دَهْسٌ مَا لِی أَسْمَعُ رُغَاءَ الْبَعِیرِ وَ نَهِیقَ الْحِمَارِ وَ خُوَارَ الْبَقَرِ وَ ثُغَاءَ الشَّاةِ وَ بُکَاءَ الصَّبِیِّ فَقَالُوا (5) إِنَّ مَالِکَ بْنَ عَوْفٍ سَاقَ مَعَ النَّاسِ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِیَّهُمْ لِیُقَاتِلَ کُلُّ امْرِئٍ عَنْ نَفْسِهِ وَ مَالِهِ وَ أَهْلِهِ فَقَالَ دُرَیْدٌ رَاعِی ضَأْنٍ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ مَا لَهُ وَ لِلْحَرْبِ ثُمَّ قَالَ ادْعُوا لِی مَالِکاً فَلَمَّا جَاءَ (6) قَالَ لَهُ یَا مَالِکُ مَا فَعَلْتَ قَالَ سُقْتُ مَعَ النَّاسِ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ أَبْنَاءَهُمْ لِیَجْعَلَ کُلُّ رَجُلٍ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ فَیَکُونَ أَشَدَّ لِحَرْبِهِ فَقَالَ یَا مَالِکُ إِنَّکَ أَصْبَحْتَ رَئِیسَ (7) قَوْمٍ وَ إِنَّکَ تُقَاتِلُ رَجُلًا کَرِیماً وَ هَذَا الْیَوْمُ لِمَا بَعْدَهُ (8) وَ لَمْ تَصْنَعْ فِی تَقْدِمَةِ بَیْضَةِ هَوَازِنَ إِلَی نُحُورِ الْخَیْلِ شَیْئاً وَیْحَکَ وَ هَلْ یَلْوِی الْمُنْهَزِمُ عَلَی شَیْ ءٍ ارْدُدْ بَیْضَةَ هَوَازِنَ إِلَی عُلْیَا بِلَادِهِمْ وَ مُمْتَنَعِ مَحَالِّهِمْ وَ الْقَ الرِّجَالَ عَلَی مُتُونِ الْخَیْلِ فَإِنَّهُ لَا یَنْفَعُکَ إِلَّا رَجُلٌ بِسَیْفِهِ وَ فَرَسِهِ فَإِنْ کَانَ (9) لَکَ لَحِقَ بِکَ مِنْ وَرَائِکَ وَ إِنْ کَانَتْ عَلَیْکَ لَا تَکُونُ قَدْ فُضِحْتَ فِی أَهْلِکَ وَ عِیَالِکَ فَقَالَ لَهُ مَالِکٌ إِنَّکَ قَدْ کَبِرْتَ وَ کَبِرَ

ص: 148


1- غزوة خ ل.
2- هکذا فی نسخة المصنّف معرفا باللام، و الصحیح بلا حرف تعریف.
3- هکذا فی الکتاب و مصدره، و الصحیح: النصری بالصاد المهملة، نسبة الی نصر بن معاویة بن بکر بن هوازن.
4- قد ذهب بصره من الکبر خ.
5- فقالوا له خ ل.
6- فلما جاءه خ ل.
7- رئیس قومک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
8- فی المصدر: و هذا یوم له ما بعده.
9- فان کانت خ ل.

و علمت نیز پیر و ضعیف گشته است. و آن سخن را از درید نپذیرفت. درید گفت: کعب و کلاب چه کردند؟ گفتند: از آنان کسی حضور نیافته است. گفت: جدیت و تلاش و استواری و اندیشه در کارها غایب گردید. اگر روز شرف و برتری و سعادت بود، کعب و کلاب غایب نبودند. پس از هوازن چه کسانی در آن حاضر شدند؟ گفت: عمرو بن عامر و عوف بن عامر. گفت: آن دو جوانک سودی نمی رسانند و زیانی هم ندارند. سپس آهی کشید و گفت: جنگی سخت و خونبار در پیش است.

- ای کاش در آن جنگ من جوان بودم و برای کمک به آن با سرعت می تاختم.

- اسبی که موهای پشت پای آن بلند است را پیش می بردم، گویی که آن میشی جوان و قدرتمند است.

خبر گرد آمدن هوازن در اوطاس به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. پس قبایل را جمع کرد و آنان را تشویق به جهاد کرد و به آنان وعده یاری داد، و اینکه خدا به او وعده داده است که اموال و زنان و فرزندان آنان را غنیمت او گرداند. با سخنان او مردم به جهاد متمایل شدند و با پرچم هایشان خارج شدند و (پیامبر) بیرق بزرگ تر را بست و آن را به امیرالمومنین علیه السّلام سپرد؛ و فرمان داد، هر که با پرچمی وارد مکه شده است، حمل آن پرچم بر عهده همان فرد باشد. و با دوازدهزار مرد خارج شد که ده هزار نفر آنان از کسانی بودند که (در فتح مکه) با او همراه بودند (و باقی افراد از مکیان بودند).

و در روایت ابوجارود به نقل از امام محمد باقر علیه السّلام آمده است که فرمود: از بنی سلیم، هزار مرد به ریاست عباس بن مرداس سلمی و هزار مرد از مزینه، او را همراهی می کردند. فرمود: آنان راه پیمودند تا آنکه با آن قوم، تنها پاره­ای از شب فاصله داشتند. فرمود: مالک بن عوف به قومش گفت: هر مردی از شما خانواده و مالش را پشت سر خود قرار دهد و غلاف شمشیرهایتان را بشکنید و در شکاف های این دره و داخل درختان پنهان شوید و چون (سپیده دمان)

تاریکی آخر شب در رسید، چون یک جسم واحد هجوم برید و آن قوم را پراکنده سازید، که محمد با کسی که در جنگ کارآزموده باشد، مواجه نگردیده است. فرمود:

ص: 149

عِلْمُکَ (1) فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْ دُرَیْدٍ فَقَالَ دُرَیْدٌ مَا فَعَلَتْ کَعْبٌ وَ کِلَابٌ قَالُوا لَمْ یَحْضُرْ مِنْهُمْ أَحَدٌ قَالَ غَابَ الْجِدُّ وَ الْحَزْمُ لَوْ کَانَ یَوْمُ عَلَاءٍ وَ سَعَادَةٍ مَا کَانَتْ تَغِیبُ کَعْبٌ وَ لَا کِلَابٌ فَمَنْ حَضَرَهَا مِنْ هَوَازِنَ قَالَ (2) عَمْرُو بْنُ عَامِرٍ وَ عَوْفُ بْنُ عَامِرٍ قَالَ ذینک (ذَانِکَ) الْجَذَعَانِ (3) لَا یَنْفَعَانِ وَ لَا یَضُرَّانِ ثُمَّ تَنَفَّسَ دُرَیْدٌ وَ قَالَ حَرْبٌ عَوَانٌ:

(یَا) لَیْتَنِی (4) فِیهَا جَذَعٌ*** أَخُبُّ فِیهَا وَ أَضَعُ

أَقُودُ واطفاء (5) (وَطْفَاءَ) الزَّمَعِ*** کَأَنَّهَا شَاةٌ صَدَعٌ

وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اجْتِمَاعُ هَوَازِنَ بِأَوْطَاسٍ فَجَمَعَ القَبَائِلَ وَ رَغَّبَهُمْ فِی الْجِهَادِ وَ وَعَدَهُمُ النَّصْرَ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ وَعَدَهُ أَنْ یَغْنِمَهُ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِیَّهُمْ فَرَغِبَ النَّاسُ وَ خَرَجُوا عَلَی رَایَاتِهِمْ وَ عَقَدَ اللِّوَاءَ الْأَکْبَرَ وَ دَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کُلُّ مَنْ دَخَلَ مَکَّةَ بِرَایَةٍ أَمَرَهُ أَنْ یَحْمِلَهَا وَ خَرَجَ فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ رَجُلٍ عَشَرَةِ آلَافٍ مِمَّنْ کَانُوا مَعَهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ کَانَ مَعَهُ مِنْ بَنِی سُلَیْمٍ أَلْفُ رَجُلٍ رَئِیسُهُمْ عَبَّاسُ بْنُ مِرْدَاسٍ السُّلَمِیُّ وَ مِنْ مُزَیْنَةَ أَلْفُ رَجُلٍ قَالَ فَمَضَوْا حَتَّی کَانَ مِنَ الْقَوْمِ عَلَی مَسِیرَةِ بَعْضِ لَیْلَةٍ قَالَ وَ قَالَ مَالِکُ بْنُ عَوْفٍ لِقَوْمِهِ لِیُصَیِّرْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ خَلْفَ ظَهْرِهِ وَ اکْسِرُوا جُفُونَ سُیُوفِکُمْ وَ اکْمُنُوا (6) فِی شِعَابِ هَذَا الْوَادِی وَ فِی الشَّجَرِ فَإِذَا کَانَ فِی غَبَشِ الصُّبْحِ (7) فَاحْمِلُوا حَمْلَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ وَ هُدُّوا الْقَوْمَ فَإِنَّ مُحَمَّداً لَمْ یَلْقَ أَحَداً یُحْسِنُ الْحَرْبَ قَالَ فَلَمَّا صَلَّی

ص: 149


1- فی المصدر: و ذهب علمک و عقلک.
2- قالوا خ ل.
3- فی المصدر: ذانک الجذعان. أقول: الجذعان. یرید انهما ضعیفان بمنزلة الجذع فی ضعفه.
4- فی المصدر: یا لیتنی.
5- و اطفی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر، و فی السیرة: اقود وطفاء الزمع.
6- و امکثوا خ.
7- غلس الفجر خ ل أقول: الغلس و الغبش: الظلمة. و فی المصدر: غلس الفجر.

چون رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز صبح را اقامه کرد، از سرازیری دره حنین که دارای شیبی طولانی بود، پایین رفت و این در حالی بود که بنوسلیم در مقدمه و پیشاپیش سپاه او قرار داشتند. در این هنگام سپاهیان هوازن از هر سو بر آنان خارج شدند و بنوسلیم و کسانی که پشت سر آن ها بودند، مغلوب شدند و هیچ کس باقی نماند مگر آنکه شکست خورد و گریخت. امیرالمومنین علیه السّلام با تعدادی کم باقی ماند و با آنان می جنگید و فراریان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گذشتند و به هیچ چیز توجه نمی کردند. عباس لجام قاطر رسول خدا صلی الله علیه و آله را گرفت و در سمت راست او ایستاد و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب نیز در سمت چپ او قرار گرفت. با فرار مسلمانان، رسول خدا صلی الله علیه و آله رو کرد و ندا داد: «ای گروه انصار! کجا می روید؟ به سوی من آیید، من رسول خدا هستم.» ولی هیچ کسی به سوی او برنگشت و توجهی نکرد. و نسیبه دختر کعب مازنی بر چهره فراریان خاک می پاشید و می گفت: کجا می گریزید؟ از خدا و از رسول خدا می گریزید؟ و عمر بر او گذشت. پس به عمر گفت: وای بر تو! این چه کاری بود که کردی؟ عمر به او گفت: این فرمان خداست. پس چون رسول خدا صلی الله علیه و آله شکست را ملاحظه کرد، قاطرش را به سوی علی دواند و او را دید که شمشیرش را از نیام برکشیده است. فرمود: «ای عباس! از این کوه [ظرب: کوه گسترده و پهن یا کوه کوچک] بالا برو و بانگ برآور: ای اصحاب (سوره) بقره و ای اصحاب شجره، به کجا می گریزید؟ این رسول خداست.» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را بالا برد و فرمود: «خداوندا: حمد و سپاس مخصوص توست و شکایت نزد تو می آوریم و تو تنها کسی هستی که از او یاری می جوییم.» پس جبرئیل فرود آمد و فرمود: ای رسول خدا! همانند خواسته موسی در زمانی که خداوند دریا را برای او شکافت و از فرعون نجاتش بخشید، درخواست کردی. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوسفیان بن حارث گفت: یک مشت سنگریزه به من بده. او نیز آن را به او داد و پیامبر آن را بر چهره مشرکان پرتاب کرد و فرمود: «چهره ها زشت گردند.» سپس سرش را به آسمان بلند کرد و فرمود: «خدایا: اگر این گروه را هلاک سازی، پرستش نخواهی شد

ص: 150

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْغَدَاةَ انْحَدَرَ فِی وَادِی حُنَیْنٍ وَ هُوَ وَادٍ لَهُ انْحِدَارٌ بَعِیدٌ وَ کَانَتْ بَنُو سُلَیْمٍ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ فَخَرَجَ عَلَیْهِمْ (1) کَتَائِبُ هَوَازِنَ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ فَانْهَزَمَتْ بَنُو سُلَیْمٍ وَ انْهَزَمَ مَنْ وَرَاءَهُمْ وَ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا انْهَزَمَ وَ بَقِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یُقَاتِلُهُمْ فِی نَفَرٍ قَلِیلٍ (2) وَ مَرَّ الْمُنْهَزِمُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَلْوُونَ عَلَی شَیْ ءٍ وَ کَانَ الْعَبَّاسُ آخِذاً بِلِجَامِ بَغْلَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ یَمِینِهِ وَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنْ یَسَارِهِ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُنَادِی یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَیْنَ إِلَیَّ (3) أَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَلَمْ یَلْوِ أَحَدٌ عَلَیْهِ وَ کَانَتْ نَسِیبَةُ بِنْتُ کَعْبٍ الْمَازِنِیَّةُ تَحْثُو فِی وُجُوهِ الْمُنْهَزِمِینَ التُّرَابَ وَ تَقُولُ أَیْنَ (4) تَفِرُّونَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ مَرَّ بِهَا عُمَرُ فَقَالَتْ لَهُ وَیْلَکَ مَا هَذَا الَّذِی صَنَعْتَ فَقَالَ لَهَا هَذَا أَمْرُ اللَّهِ فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْهَزِیمَةَ رَکَضَ نَحْوَ عَلِیٍّ بَغْلَتَهُ فَرَآهُ (5) قَدْ شَهَرَ سَیْفَهُ فَقَالَ (6) یَا عَبَّاسُ اصْعَدْ هَذَا الظَّرِبَ وَ نَادِ یَا أَصْحَابَ الْبَقَرَةِ (7) وَ یَا أَصْحَابَ الشَّجَرَةِ إِلَی أَیْنَ تَفِرُّونَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَقَالَ- اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِلَیْکَ الْمُشْتَکَی وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ فَنَزَلَ (8) جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ دَعَوْتَ بِمَا دَعَا بِهِ مُوسَی حَیْثُ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّاهُ مِنْ فِرْعَوْنَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی سُفْیَانَ بْنِ الْحَارِثِ نَاوِلْنِی کَفّاً مِنْ حَصًی فَنَاوَلَهُ فَرَمَاهُ فِی وُجُوهِ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ تُهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَةَ لَمْ تُعْبَدْ

ص: 150


1- فخرجت خ ل. أقول: فی المصدر: فخرجت علیها.
2- قال الیعقوبی: و انهزم المسلمون عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حتّی بقی عشرة من بنی هاشم: و قیل: تسعة، و هم علیّ بن أبی طالب و العباس بن عبد المطلب و أبو سفیان بن الحارث و نوفل بن الحارث و ربیعة بن الحارث و عتبة و معتب ابنا ابی لهب و الفضل بن العباس و عبد اللّه بن الزبیر بن عبد المطلب، و قیل: ایمن بن أم ایمن أقول: ذکره المفید أیضا علی ما یأتی قریبا.
3- فی المصدر: إلی این؟ ألا أنا.
4- الی این خ.
5- المصدر خال عن قوله: فرآه.
6- یحوم علی بغلته و قال خ ل.
7- سورة البقرة خ ل.
8- فنزل علیه خ.

و اگر تو بخواهی که پرستش نگردی، پرستش نمی شوی.» از دیگر، سو هنگامی که انصار ندای عباس را شنیدند، بازگشتند و در حالی که لبیک می گفتند، غلاف شمشیرهایشان را شکستند و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گذشتند. ولی از روی شرم نزد او نرفتند و در زیر پرچم گرد آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به عباس فرمود: «ای ابوالفضل! اینان که هستند؟» پاسخ داد: ای رسول خدا! این ها انصار هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اکنون تنور جنگ داغ گردید.» و کمک و یاری از آسمان نازل گشت و هوازن شکست خوردند و آنان صدای چکاچک سلاح را در فضای می شنیدند و در هر سو مغلوب و پراکنده گشتند. و خداوند اموال و زنان و فرزندان آنان را به غنیمت به رسول خدا داد. و این همان سخن خداوند است که فرمود: «بی تردید در جاهای بسیاری و (نیز) در روز حنین، خداوند شما را یاری کرد.»

درباره این کلام خداوند: «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذینَ کَفَرُوا»، {سپس پروردگار آرامش خود را بر رسولش و بر مومنین فرو فرستاد و سپاهیانی نازل نمود که آنان را ندیدید و کافران را عذاب کرد.} که منظور از عذاب، قتل است، «وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرینَ»، {و آن سزای کافران است.3} ابوجارود از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: مردی از بنی نضر بن معاویه به نام شجرة بن ربیعه که به دست مومنان اسیر گشته بود، به آنان گفت: اسبان ابلق (سیاه و سفید) و آن مردان که لباس سفید به تن داشتند، کجایند؟ که قتل ما تنها به دست آنان رقم خورد. و ما شما را در میان آن ها تنها مانند یک خال می دیدیم. گفتند: آن ها ملائکه بوده اند.(1)

توضیح

«أوطاس»: مکانی است که سه روز با مکه فاصله دارد. و «الحزن»: آنچه از زمین سخت گردد و برآید. و «الضِرس» با کسره: پشته سنگلاخی زبر و برآمده. و «الدهس» با فتحه: مکان هموار و نرم. و «الرغاء» با ضمّه: صدای شتر. و «الثَغاء» با فتحه: صدای گوسفند و بز و همانند آن دو. «بیضة القوم»: اجتماع آن ها و مکان قدرت و چیرگی و تسلطشان. و گفته می شود: «لا یلوی أحدٌ علی أحدٍ»: کسی بر کس دیگر نگاه نمی کند و توجهی ندارد. و سخنش: «و کبر علمک»: علم و دانش تو ضعیف گردید و دچار ضعف پیری شده است. و در برخی نسخه ها: «و ساخَ علمُک» ذکر شده است یعنی: علم تو فرو رفت و ناپیدا شد. و در مجمع البیان آمده است: «ذهب علمک»: علمت از کف رفت. و جرزی گفت: در آن: «لیتنی فیها جذعاً»: ای کاش من در زمان ظهور نبوت و پیامبر، جوان بودم

ص: 151


1- . تفسیر قمی: 263 - 261

وَ إِنْ شِئْتَ أَنْ لَا تُعْبَدَ لَا تُعْبَدُ فَلَمَّا سَمِعَتِ الْأَنْصَارُ نِدَاءَ الْعَبَّاسِ عَطَفُوا وَ کَسَرُوا جُفُونَ سُیُوفِهِمْ وَ هُمْ یَقُولُونَ لَبَّیْکَ وَ مَرُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَحْیَوْا أَنْ یَرْجِعُوا إِلَیْهِ وَ لَحِقُوا بِالرَّایَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِلْعَبَّاسِ مَنْ هَؤُلَاءِ یَا أَبَا الْفَضْلِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَؤُلَاءِ الْأَنْصَارُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْآنَ حَمِیَ الْوَطِیسُ (1) وَ نَزَلَ النَّصْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ انْهَزَمَتْ هَوَازِنُ وَ کَانُوا یَسْمَعُونَ قَعْقَعَةَ السِّلَاحِ فِی الْجَوِّ وَ انْهَزَمُوا (2) فِی کُلِّ وَجْهٍ وَ غَنَّمَ اللَّهُ (3) رَسُولَهُ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِیَّهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ (4).

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ هُوَ الْقَتْلُ وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ (5) قَالَ وَ قَالَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی نَضْرِ بْنِ مُعَاوِیَةَ یُقَالُ لَهُ شَجَرَةُ بْنُ رَبِیعَةَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ أَسِیرٌ فِی أَیْدِیهِمْ أَیْنَ الْخَیْلُ الْبُلْقُ وَ الرِّجَالُ عَلَیْهِمُ الثِّیَابُ الْبِیضُ فَإِنَّمَا کَانَ قَتْلُنَا بِأَیْدِیهِمْ وَ مَا کُنَّا نَرَاکُمْ فِیهِمْ إِلَّا کَهَیْئَةِ الشَّامَةِ (6) قَالُوا تِلْکَ الْمَلَائِکَةُ (7).

بیان

أوطاس موضع علی ثلاث مراحل من مکة و الحزن ما غلظ من الأرض و الضرس بالکسر الأکمة الخشنة و الدهس بالفتح المکان السهل اللین و الرغاء بالضم صوت البعیر و الثغاء بالفتح صوت الشاة و المعز و ما شاکلهما و بیضة القوم مجتمعهم و موضع سلطانهم و یقال لا یلوی أحد علی أحد أی لا یلتفت و لا یعطف علیه و قوله و کبر علمک أی ضعف علمک و أصابه ضعف الکبر و فی بعض النسخ و ساخ علمک أی غار و فی مجمع البیان و ذهب علمک (8) و قال الجزری فیه لیتنی فیها جذعا أی لیتنی کنت شابا عند

ص: 151


1- الوطیس: التنّور، و أراد هاهنا الحرب. ای اشتدت الحرب.
2- و تفرقوا خ.
3- و اغنم اللّه خ.
4- تقدم ذکر محلهما فی اول الباب.
5- تقدم ذکر محلهما فی اول الباب.
6- الشامة: الخال. أراد بذلک قلتهم و کثرة الملائکة.
7- تفسیر القمّیّ: ص 261- 263.
8- و فی سیرة ابن هشام: کبر عقلک.

تا در یاری آن می کوشیدم. و جوهری گفت: «الخبب»: نوعی دویدن است. می گویی: «خبّ الفرس، یخبّ خبّا و خبیباً»: هنگامی که یورتمه برود. و «أخبّه صاحبُه»: صاحب اسب، آن را به یورتمه رفتن واداشت. و گفت: «وضع البعیر و غیره»: در رفتن شتاب کرد. و درید گفت:

- ای کاش من در زمان جنگ نوجوان بودم تا برای یاری آن سخت می تاختم.

و فیروز آبادی گفت: «الزَّمَع» با تحریک: شبه لرزی که انسان را در بر می گیرد و بهت و ترس. و گفت: «الصدع» با تحریک حروف، بز کوهی و آهو و الاغ و شتر: جوان و نیرومند. و دال ساکن می گردد. و «الغبش» با تحریک: بقیه شب یا تاریکی پایان آن. و «الکتائب» جمع «الکتیبة» به معنی سپاه است. و «الظرب» بر وزن کتف: کوه پهن و گسترده یا کوه کوچک.

روایت2.

امالی طوسی: مصعب بن عبدالرحمن بن عوف از پدرش نقل کرد که گفت: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله مکه را فتح نمود، رهسپار طائف گردید. (مقصودش از طائف، حنین بود) و آنجا، آنان را تا ده یا هفده روز محاصره کرد. و چون از فتح آن بازماند، در شبانگاه یا صبحدمی وارد شد و سپس فرود آمد و کناره گرفت. و فرمود: «ای مردم! من از شما پیشی گرفته ام و وعده گاه شما حوض (در قیامت) است و شما را به نیکویی با عترت و اهل بیتم توصیه می کنم.» سپس فرمود: «سوگند به آنکه جانم در دست اوست. یا نماز به پا می دارید و زکات می دهید، یا آنکه مردی از خودم یا مانند خودم به سوی شما می فرستم که گردن جنگاوران شما را می زند و زنان و فرزندانتان را اسیر می سازد.» جمعی از مردم گمان کردند که مقصود او ابوبکر و عمر است. ولی او دست علی علیه السّلام را گرفت و فرمود: «او، این مرد است». مطلّب بن عبداللّه گفت: به مصعب بن عبدالرحمن گفتم: چه چیزی پدرت را وادار کرد که چنان کند؟ [اشاره به جانبداری عبدالرحمن از عثمان در شورای انتخابی عمر.] گفت: به خدا سوگند من از او در شگفتم.(1)

و جماعتی برای ما از ابوالمفضّل، از محمد بن اسحاق بن فروخ، از محمد بن

ص: 152


1- . امالی إبن الشیخ: 321

ظهور النبوة حتی أبالغ فی نصرتها (1) و قال الجوهری الخبب ضرب من العدو تقول خب الفرس یخب خبا و خبیبا إذا راوح بین یدیه و رجلیه و أخبه صاحبه و قال وضع البعیر و غیره أسرع فی سیره و قال درید:

یا لیتنی فیها جذع*** أخبّ فیها و أضع

و قال الفیروزآبادی الزمع محرکة شبه الرعدة تأخذ الإنسان و الدهش و الخوف و قال الصدع محرکة من الأوعال و الظباء و الحمر و الإبل الفتی الشاب القوی و تسکن الدال و الغبش محرکة بقیة اللیل أو ظلمة آخره و الکتائب جمع کتیبة و هی الجیش و الظرب ککتف الجبل المنبسط أو الصغیر.

«2»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی بْنِ خَلَفٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ فَضْلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (2) بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ خَیْرٍ (3) الْمَکِّیِّ عَنِ الْمُطَّلِبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ انْصَرَفَ إِلَی الطَّائِفِ یَعْنِی إِلَی حُنَیْنٍ فَحَاصَرَهُمْ ثَمَّ إِلَی عَشَرَةٍ أَوْ سَبْعَ عَشَرَةَ فَلَمْ یَفْتَحْهَا ثُمَّ أَوْغَلَ رَوْحَةً أَوْ غَدْوَةً (4) ثُمَّ نَزَلَ ثُمَّ هَجَرَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی لَکُمْ فَرَطٌ وَ إِنَّ مَوْعِدَکُمُ الْحَوْضُ وَ أُوصِیکُمْ بِعِتْرَتِی خَیْراً ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ وَ لَتُؤْتُنَّ الزَّکَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا مِنِّی أَوْ کَنَفْسِی فَلَیَضْرِبَنَّ أَعْنَاقَ مُقَاتِلِیکُمْ وَ لَیَسْبِیَنَّ ذَرَارِیَّکُمْ فَرَأَی أُنَاسٌ أَنَّهُ یَعْنِی أَبَا بَکْرٍ أَوْ عُمَرَ فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ هُوَ هَذَا قَالَ الْمُطَّلِبُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَقُلْتُ لِمُصْعَبِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَمَا حَمَلَ أَبَاکَ عَلَی مَا صَنَعَ قَالَ أَنَا وَ اللَّهِ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِکَ (5).

و أخبرنا جماعة عن أبی المفضل عن محمد بن إسحاق بن فروخ عن محمد بن

ص: 152


1- هذا معنی کلام ورقة بن نوفل الأسدی.
2- فی نسختی: عبید اللّه.
3- فی نسختی من المصدر: جبر.
4- فی المصدر: فحاصرهم ثمانی عشر او تسع (سبع خ) عشر فلم یفتحها. و فی نسختی: فحاصرهم ثمّ اتی غرة فلم یفتتحها ثمّ اوغل غدوة او روحة.
5- أمالی ابن الشیخ: 321.

عثمان بن کرامه در مسند عبیدالله بن موسی روایت کرده است که گفت: محمد بن احمد بن عبدالله بن صفوة الضریر برایم روایت کرد و از اصل کتابش از یوسف بن سعید بن مسلم مصیصی، از عبیدالله بن موسی، از علی بن خیر، از مطلّب بن عبدالله، از مصعب، از پدرش، آن را نوشت و مانند آن را ذکر کرد.(1)

روایت3.

امالی طوسی: امام صادق از پدرش علیهما السلام از جابر بن عبدالله انصاری نقل فرمود که وی گفت: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله با هوازن نبرد کرد - و چه بسا که گفت: از هوازن هراسان شد - راه پیمود تا آنکه در طائف فرود آمد و اهل وجّ(2)

را چند روز به محاصره درآورد. آن قوم از او خواستند که از آنان دور گردد تا نمایندگان آن ها بر او وارد شوند و او و آن ها هر یک شروط خود را معین کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز (خواسته آنان را پذیرفت) و راهی مکه گردید. پس گروهی از آن ها با خبر اسلام قومشان نزد او آمدند، ولی حاضر به پذیرش نماز و زکات نبودند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به آنان فرمود: «هیچ خیری در دینی که رکوع و سجده نداشته باشد، نیست. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، یا نماز را بر پا داشته و زکات می دهند، یا آنکه به سوی آنان مردی را خواهم فرستاد که نسبت به من مانند خود من است. گردن جنگاوران آنان را می زند و زنان و فرزندانشان را اسیر می سازد.

او، این مرد است.» و دست علی علیه السلام را گرفت و آن را بالا برد. چون آن ها به نزد قوم خود در طائف رفتند، آن ها را از آنچه که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدند، آگاه ساختند. آنان چون از سخن او آگاه گردیدند، به نماز و آنچه که بر آنان شرط کرده بود، اقرار کردند و به آن گردن نهادند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «اهل هیچ کشوری و هیچ اُمّتی، از من سرپیچی نکردند مگر آنکه تیر خداوند عزوجل را به سوی آنان پرتاب کردم.» گفتند:

ای رسول خدا، تیر خدا چیست؟ فرمود: «علی بن ابی طالب است، من او را در هیچ سریه ای نفرستادم مگر آنکه دیدم جبرئیل از سمت راست او و میکائیل در سوی چپ و فرشته ای پیش رویش و ابری سایه گستر بر بالای سر همراه او بودند و در نهایت خداوند یاری و پیروزی را نصیب حبیب من می ساخت».(3)

توضیح

جوهری گفت: «بخع بالحق بخوعاً»: حق را پذیرفت و در برابر آن سر فرود آورد.

ص: 153


1- . امالی إبن الشیخ: 321
2- . «وجّ»: مکانی در منطقه طائف است. یا آنکه نام همه دژها یا یکی از دژهای آن منطقه بوده است.
3- . امالی ابن الشیخ: 322-321

عثمان بن کرامة فی مسند عبید الله بن موسی قال و حدثنی محمد بن أحمد بن عبد الله بن صفوة الضریر و کتبه من أصل کتابه عن یوسف بن سعید بن مسلم المصیصی عن عبید الله بن موسی عن علی بن خیر (1) عن المطلب بن عبد الله عن مصعب عن أبیه و ذکر نحوه (2).

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَفْصٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ الْکَلْبِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: لَمَّا أَوْقَعَ وَ رُبَّمَا قَالَ فَزِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ هَوَازِنَ سَارَ حَتَّی نَزَلَ الطَّائِفَ فَحَصَرَ أَهْلَ وَجَّ (3) أَیَّاماً فَسَأَلَهُ الْقَوْمُ أَنْ یَبْرَحَ (4) عَنْهُمْ لِیَقْدَمَ عَلَیْهِ وَفْدُهُمْ فَیَشْتَرِطَ لَهُ وَ یَشْتَرِطُونَ لِأَنْفُسِهِمْ فَسَارَ صلی الله علیه و آله حَتَّی نَزَلَ مَکَّةَ فَقَدِمَ عَلَیْهِ نَفَرٌ مِنْهُمْ بِإِسْلَامِ قَوْمِهِمْ وَ لَمْ یَبْخَعِ الْقَوْمُ لَهُ بِالصَّلَاةِ وَ لَا الزَّکَاةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَا خَیْرَ فِی دِینٍ لَا رُکُوعَ فِیهِ وَ لَا سُجُودَ أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَیُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ وَ لَیُؤْتُنَّ الزَّکَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْهِمْ رَجُلًا هُوَ مِنِّی کَنَفْسِی فَلَیَضْرِبُ (5) أَعْنَاقَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ لَیَسْبِیَنَّ ذَرَارِیَّهُمْ هُوَ هَذَا وَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَشَالَهَا (6) فَلَمَّا صَارَ الْقَوْمُ إِلَی قَوْمِهِمْ بِالطَّائِفِ أَخْبَرُوهُمْ بِمَا سَمِعُوا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقَرُّوا لَهُ بِالصَّلَاةِ وَ أَقَرُّوا لَهُ بِمَا شَرَطَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَعْصَی عَلَیَّ أَهْلُ مَمْلَکَةٍ وَ لَا أُمَّةٌ إِلَّا رَمَیْتُهُمْ بِسَهْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا سَهْمُ اللَّهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مَا بَعَثْتُهُ فِی سَرِیَّةٍ إِلَّا رَأَیْتُ جَبْرَئِیلَ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلَ عَنْ یَسَارِهِ وَ مَلَکاً أَمَامَهُ وَ سَحَابَةً تُظِلُّهُ حَتَّی یُعْطِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَبِیبِی النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ (7).

بیان

قال الجوهری بخع بالحق بخوعا أقر به و خضع له.

ص: 153


1- فی نسختی: علی بن جبر.
2- أمالی ابن الشیخ: 321.
3- وج: موضع بناحیة الطائف، او اسم جامع حصونها، او اسم واحد منها.
4- فی المصدر: ان ینزاح و فی نسخة: ان ینتزح و المعنی فسأله أن یبعد.
5- فلیضربن: خ.
6- أی رفعها و حملها.
7- أمالی ابن الشیخ: ص 321 و 322.

روایت4.

الخرائج: روایت شده است که شیبة بن عثمان بن ابی طلحه گفت: هیچ کس در نزد من، دشمن تر از محمد نبود و چگونه می توانست اینگونه نباشد و حال آنکه هشت نفر از ما را کشته بود که همه آن ها پرچمدار بودند. پس چون مکه را فتح کرد، از آرزوی کشتن او ناامید گشتم و با خود گفتم: عرب در دین او داخل شده است، پس چه زمانی انتقامم را از او خواهم ستاند؟ ولی هنگامی که هوازن در حنین گرد آمدند، به سوی آنان رفتم تا در یک لحظه غفلت او را بکشم و با خود به چگونگی این کار اندیشیدم. چون مردمان از معرکه گریختند و محمد به تنهایی با تعدادی از همراهانش باقی ماند، از پشت سرش حرکت کردم و شمشیرم را بالا بردم. ولی هنگامی که خواستم آن را فرو آرم، قلبم گرفته شد و از آن کار ناتوان گشتم، و دانستم که از او، دفاع و حمایت می شود.

و روایت شده است که او گفت: زبانه ای از آتش به سوی من برآمد تا جایی که نزدیک بود مرا محو و نابود سازد. سپس محمد به من رو کرد و فرمود: «ای شبیه! نزدیک آی و نبرد کن» و آنگاه دستش را بر سینه ام نهاد و به ناگاه دوست داشتنی ترین مردم در نزد من شد. و من پیش رفتم و در برابر او به نبرد برخاستم. و (در آن لحظات) حتی اگر پدرم در برابرم قرار می گرفت، بی هیچ تردیدی برای یاری پیامبر او را می کشتم. چون جنگ پایان گرفت، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدیم. او به من فرمود: «آنچه خداوند برای تو خواست از آنچه تو، برای خود می خواستی، بهتر و نیکوتر بود.» و همه آنچه که با خود اندیشیده بودم را برایم بازگو کرد. گفتم: تنها خداوند از این امر آگاه بود. و اسلام آوردم.(1)

توضیح

سخنش: «أن یمحیَنی»: مرا باطل و تباه سازد و اثری از من باقی نگذارد. گفته می شود «محاه یمحوه محواً»، و «یمحیه محیا و یمحاه». و در برخی نسخه ها «یحمسنی» با حاء مهمله آمده است یعنی مرا بریان ساخته و بسوزاند. و آن به مفهوم نزدیک تر است و در برخی نسخه ها چنان که ذکر خواهد شد «یمحشنی» (مرا بسوزاند) آمده است.

روایت5.

الخرائج: روایت شده است که چون پیامبر صلی الله علیه و آله اهل طائف را محاطره کرد، عتبة بن حصین گفت: به من اجازه بده تا به سوی دژ طائف بروم و با آنان سخن گویم. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به او اجازه داد و او به نزد آنان آمد و گفت: آیا اگر نزدیک شما گردم، در امان خواهم بود؟ گفتند: آری و ابومحجن او را شناخت و گفت: نزدیک آی. او نیز بر آن ها وارد شد

ص: 154


1- . الخرائج و الجرائح: 186 - 185
«4»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ شَیْبَةَ بْنَ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ قَالَ: مَا کَانَ أَحَدٌ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ وَ قَدْ قَتَلَ مِنَّا ثَمَانِیَةً کُلٌّ مِنْهُمْ یَحْمِلُ اللِّوَاءَ فَلَمَّا فَتَحَ مَکَّةَ آیَسْتُ مِمَّا کُنْتُ أَتَمَنَّاهُ مِنْ قَتْلِهِ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی قَدْ دَخَلَتِ الْعَرَبُ فِی دِینِهِ فَمَتَی أُدْرِکُ ثَارِی مِنْهُ فَلَمَّا اجْتَمَعَتْ هَوَازِنُ بِحُنَیْنٍ قَصَدْتُهُمْ لِآخُذَ (1) مِنْهُ غِرَّةً فَأَقْتُلَهُ وَ دَبَّرْتُ فِی نَفْسِی کَیْفَ أَصْنَعُ فَلَمَّا انْهَزَمَ النَّاسُ وَ بَقِیَ مُحَمَّدٌ وَحْدَهُ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ مَعَهُ جِئْتُ مِنْ وَرَائِهِ وَ رَفَعْتُ السَّیْفَ حَتَّی إِذَا کِدْتُ أَحُطُّهُ غُشِیَ فُؤَادِی فَلَمْ أُطِقْ ذَلِکَ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ مَمْنُوعٌ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ رُفِعَ إِلَیَّ شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ حَتَّی کَادَ أَنْ یُمْحِیَنِی (2) ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیَّ مُحَمَّدٌ فَقَالَ لِی ادْنُ یَا شَیْبَةُ فَقَاتِلْ وَ وَضَعَ یَدَهُ فِی صَدْرِی فَصَارَ أَحَبَّ النَّاسِ إِلَیَّ وَ تَقَدَّمْتُ (3) وَ قَاتَلْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَوْ عَرَضَ لِی أَبِی لَقَتَلْتُهُ فِی نُصْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ فَلَمَّا انْقَضَی الْقِتَالُ دَخَلْنَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی الَّذِی أَرَادَ اللَّهُ بِکَ خَیْرٌ مِمَّا أَرَدْتَهُ لِنَفْسِکَ وَ حَدَّثَنِی بِجَمِیعِ مَا رَوَیْتُهُ (4) فِی نَفْسِی فَقُلْتُ مَا اطَّلَعَ عَلَی هَذَا إِلَّا اللَّهُ وَ أَسْلَمْتُ (5).

بیان

قوله أن یمحینی أی یبطلنی و یذهب بأثری یقال محاه یمحوه محوا و یمحیه محیا و یمحاه و فی بعض النسخ یحمسنی بالحاء المهملة أی یقلینی و یحرقنی و هو أظهر و فی بعضها یمحشنی کما سیأتی.

«5»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا حَاصَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَهْلَ الطَّائِفِ قَالَ (6) عُتْبَةُ بْنُ الْحُصَیْنِ ائْذَنْ لِی حَتَّی آتِیَ حِصْنَ الطَّائِفِ فَأُکَلِّمَهُمْ فَأَذِنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَاءَهُمْ فَقَالَ أَدْنُو مِنْکُمْ وَ أَنَا آمِنٌ قَالُوا نَعَمْ وَ عَرَفَهُ أَبُو مِحْجَنٍ فَقَالَ ادْنُ (7) فَدَخَلَ

ص: 154


1- لاجد خ ل.
2- یحمسنی خ ل. أقول: فی المصدر: یمحقنی و فی الامتاع: یمحشنی.
3- و تقدمت الی محمد. خ ل.
4- زورته خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- الخرائج و الجرائح: ص 185 و 186.
6- عیینة بن الحصن خ ل. أقول: هو عیینة بن حصن بن حذیفة الفزاری أبو مالک، کان من المؤلّفة قلوبهم و من الاعراب الجفاة.
7- ادنه خ ل.

و گفت: پدر و مادرم به فدای شما باد! آنچه از شما مشاهده کردم مرا شاد و مسرور ساخت و در میان عرب(در برابر محمد) کسی جز شما باقی نمانده است. به خدا سوگند در میان (سپاه) محمد مانند شما وجود ندارد و مدت اقامت (محاصره) اندک و غذایتان بسیار و آبتان فراوان است و از قطع آن نیز نمی­ترسید. چون خارج شد، ثقیف به ابومحجن گفتند: ما وارد شدن او را ناپسند دانسته و ترس داشتیم که اگر در ما یا در قلعه ما خللی ببیند، محمد را از آن آگاه سازد. ابومحجن پاسخ داد: من به او آشناتر بودم.اگر چه او محمد را همراهی می کند، با این حال هیچ یک از ما نسبت به محمد شدیدتر و سرسخت­تر از او نیست. چون به نزد رسول ­خدا صلی الله علیه و آله بازگشت، گفت: به آنان گفتم: در اسلام در آیید که به خدا سوگند محمد از پای خانه شما باز نخواهد گشت مگر آنکه تسلیم شوید. پس برای خود امان بگیرید. پس تا توانستم آنان را تنها رها کردم. رسول­خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «بی­شک دروغ گفتی، تو به آن­ها چنین و چنان گفتی.» و گروهی از اصحاب به سرزنش او پرداختند. گفت: از خدا طلب آمرزش و مغفرت دارم و به سوی او باز می گردم و توبه می­کنم. و هرگز از خدا باز نمی­گردم.

توضیح

«عُقرالدار» با ضمه: میان خانه و سرای و پای بست آن. و گاهی مفتوح نیز می­گردد.

روایت6.

الإرشاد: سپس غزوه حنین به وقوع پیوست که در آن رسول­ خدا جمعیتی بسیار به یاری گرفت و با ده هزار نفر از مسلمانان به سوی آن قوم خارج گردید. بیشتر مسلمانان به خاطر آنچه از جمعیت و فراوانی نفرات و سلاحشان مشاهده کردند، گمان بردند که آنان مغلوب نخواهند شد. و فراوانی نفرات چنان ابوبکر را مغرور و فریفته ساخت که گفت: امروز هرگز از تعدادی اندک شکست نخواهیم خورد. ولی نتیجه کار برخلاف پندار آنان رقم خورد و ابوبکر با غرور و فریفته شدنش به تعداد زیاد مسلمانان، آنان را چشم زخم زد. در نهایت چون با مشرکان رو در رو گشتند، دیری نپایید که همگی گریختند و از آن­ها تنها ده نفر همراه پیامبر صلی الله علیه و آله باقی ماندند: نه نفر از بنی­هاشم بودند و دهمین آن­ها ایمن بن اُمّ ایمن بود که او رحم-ﺔ ­الله علیه کشته شد و آن نُه هاشمی پایداری کردند تا آنکه فراریان به سوی رسول ­خدا صلی الله علیه و آله بازگشتند. در ابتدا یک نفر یک نفر برگشتند تا آنکه پیاپی به هم پیوستند و به همراهی هم بر مشرکان یورش بردند. و در این باره و درباره غرور و فریفتگی ابوبکر به فراوانی عدّه و عدد، خداوند متعال این آیات را نازل فرمود:{و در روز حنین [نیز] خداوند شما را یاری کرد، هنگامی که بسیاری و کثرتتان شما را مغرور و فریفته ساخت. ولی هیچ سودی به حال شما نداشت و زمین با همه گستردگی و فراخی­اش بر شما تنگ گردید. و در نهایت شما پشت به جنگ کردید وگریختید. * سپس خداوند آرامش خود را بر

ص: 155

عَلَیْهِمْ فَقَالَ فِدَاکُمْ أَبِی وَ أُمِّی لَقَدْ سَرَّنِی مَا رَأَیْتُ مِنْکُمْ وَ مَا فِی الْعَرَبِ أَحَدٌ غَیْرُکُمْ وَ اللَّهِ مَا فِی مُحَمَّدٍ مِثْلُکُمْ وَ لَقَدْ قَلَّ الْمَقَامُ وَ طَعَامُکُمْ کَثِیرٌ وَ مَاؤُکُمْ وَافِرٌ لَا تَخَافُونَ قَطْعَهُ فَلَمَّا خَرَجَ قَالَ ثَقِیفٌ لِأَبِی مِحْجَنٍ فَإِنَّا قَدْ کَرِهْنَا دُخُولَهُ وَ خَشِینَا أَنْ یُخْبِرَ مُحَمَّداً بِخَلَلٍ إِنْ رَآهُ فِینَا أَوْ فِی حِصْنِنَا فَقَالَ أَبُو مِحْجَنٍ أَنَا کُنْتُ أَعْرَفَ بِهِ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَّا أَشَدَّ عَلَی مُحَمَّدٍ مِنْهُ وَ إِنْ کَانَ مَعَهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قُلْتُ لَهُمُ ادْخُلُوا فِی الْإِسْلَامِ فَوَ اللَّهِ لَا یَبْرَحُ مُحَمَّدٌ مِنْ عُقْرِ دَارِکُمْ حَتَّی تَنْزِلُوا فَخُذُوا لِأَنْفُسِکُمْ أَمَاناً فَخَذَلْتُهُمْ مَا اسْتَطَعْتُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ کَذَبْتَ لَقَدْ قُلْتَ لَهُمْ کَذَا وَ کَذَا وَ عَاتَبَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الصَّحَابَةِ قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ وَ لَا أَعُودُ أَبَداً.

بیان

عقر الدار بالضم وسطها و أصلها و قد یفتح.

«6»

شا، الإرشاد ثم کانت غزاة (1) حنین حین استظهر رسول الله فیها بکثرة الجمع فخرج صلی الله علیه و آله متوجها إلی القوم فی عشرة آلاف من المسلمین فظن أکثرهم أنهم لم یغلبوا (2) لما شاهدوه من جمعهم و کثرة عدتهم (3) و سلاحهم و أعجب أبا بکر الکثرة یومئذ فقال لن نغلب الیوم من قلة و کان الأمر فی ذلک بخلاف ما ظنوا (4) و عانهم أبو بکر بعجبه بهم فلما التقوا مع المشرکین لم یلبثوا حتی انهزموا بأجمعهم و لم یبق منهم مع النبی صلی الله علیه و آله إلا عشرة أنفس (5) تسعة من بنی هاشم خاصة و عاشرهم أیمن ابن أم أیمن فقتل أیمن رحمة الله علیه و ثبتت التسعة (6) الهاشمیون حتی ثاب إلی رسول الله صلی الله علیه و آله من کان انهزم فرجعوا أولا فأولا حتی تلاحقوا و کانت لهم الکرة علی المشرکین و فی ذلک أنزل الله تعالی و فی إعجاب أبی بکر بالکثرة وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی

ص: 155


1- غزوة خ ل.
2- لن یغلبوا خ ل.
3- عددهم خ ل.
4- ما ظنوه خ ل.
5- نفر خ ل.
6- النفر خ ل.

رسولش و مؤمنان فرو فرستاد.} و مقصود از مؤمنین در این آیه، علی علیه­السلام و آن دسته از بنی­هاشم است که همراه او پایداری کردند و آنان آن روز هشت نفر بودند و امیرالمؤمنین علیه­السلام نهمین نفر آن­ها بود: عباس ­بن عبدالمطلب سمت راست رسول ­خدا صلی الله علیه و آله و فضل ­بن عباس در سمت چپ او قرار داشتند و ابوسفیان بن­ حارث به پالان او در کنار پاردم (قشقون) قاطرش چنگ زده بود. و امیرالمؤمنین علیه­السلام پیش روی او شمشیر می­زد و نوفل بن حارث و ربیع-ة­ بن حارث و عبدالله ­بن زبیر بن عبدالمطلب و عتبه و معتب، دو پسر ابولهب در اطراف او بودند و به جز کسانی که ذکر کردیم، همه مسلمانان گریختند. و در این­باره مالک­ بن عباده غافقی می­گوید:

- در روز حنین در برابر شمشیرها جز بنی­هاشم کسی پیامبر را تسلّی و امید نداد.

- جز نُه بزرگ مرد، همه مردم گریختند. و آن­ شیرمردان بر مردم بانگ می­زدند: کجا می­گریزید؟

- آنان با پیامبر در برابر مرگ پایداری کردند. و برای ما زینت و خوبی بی ­هیچ عیب و زشتی پدید آورد.

- و أیمن امین شهید گشت و چشمش خنک گردید (شاد شد و پاداش گرفت).

و عباس ­بن عبدالمطلب در این باره گفت:

- ما نه نفر بودیم که رسول­خدا را در جنگ یاری دادیم، در حالی که مردم از یاری او گریخته و پراکنده گشته بودند.

- هنگامی که فضل با شمشیرش بر قوم یورش می­برد، من نیز حمله­ای دیگر آغاز می­کردم و بانگ بر می­آوردم: ای پسر نازنینم (حمله ای دیگر ساز) تا فراریان بازگردند.

- و نفر دهم ما خود با مرگ رودررو گردید (و هنگامی که آن را در راه خدا چشید) آه و زاری نکرد.

و مقصودش ایمن بن اُمّ ایمن رحم-ﺔ الله علیه بود. و هنگامی که رسول­خدا صلی الله علیه و آله مشاهده کرد که مردم از اطراف او گریخته­اند، به عباس که مردی بلند آواز بود فرمود: «مردم را ندا ده و عهد و پیمان را به یادشان آر.». عباس نیز با رساترین صدا ندا در داد: ای اهل بیعت شجره! ای اصحاب سوره بقره! به کجا می­گریزید؟ عهدی را که با رسول­خدا بر آن پیمان بستید را به یاد آرید. و آن قوم پشت کرده و گریخته بودند. و آن شب، شبی تاریک بود. و رسول­ خدا صلی الله علیه و آله در دره بود و مشرکان از شکاف­های دره و کناره­ها و تنگه­های آن بر او خارج شده و شمشیرها و عمودها و کمان­هایشان را به در آورده بودند.

ص: 156

رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (1) یعنی أمیر المؤمنین علیا علیه السلام و من ثبت معه من بنی هاشم و هم یومئذ ثمانیة أمیر المؤمنین علیه السلام تاسعهم العباس (2) بن عبد المطلب عن یمین رسول الله صلی الله علیه و آله و الفضل بن العباس عن یساره و أبو سفیان بن الحارث ممسک بسرجه عند نفر بغلته (3) و أمیر المؤمنین علیه السلام بین یدیه یضرب بالسیف و نوفل بن الحارث و ربیعة بن الحارث و عبد الله بن الزبیر بن عبد المطلب و عتبة و معتب ابنا أبی لهب حوله و قد ولت الکافة مدبرین سوی من ذکرناه و فی ذلک یقول مالک بن عبادة الغافقی:

لم یواس النبی غیر بنی هاشم*** عند السیوف یوم حنین

هرب الناس غیر تسعة رهط*** فهم یهتفون بالناس أین (4)

ثم قاموا مع النبی علی الموت*** فآتوا زینا لنا غیر شین

و سوی أیمن الأمین من القوم*** شهیدا فاعتاض قرة عین.

و قال العباس بن عبد المطلب فی هذا المقام:

نصرنا رسول الله فی الحرب تسعة*** و قد فر من قد فر عنه فأقشعوا

و قولی إذا ما الفضل شد بسیفه*** علی القوم أخری یا بنی لیرجعوا

و عاشرنا لاقی الحمام بنفسه*** لما ناله فی الله لم یتوجع

(5) یعنی به أیمن ابن أم أیمن رحمه الله و لما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله هزیمة القوم عنه قال للعباس و کان رجلا جهوریا صیتا ناد بالقوم و ذکرهم العهد فنادی العباس بأعلی صوته یا أهل بیعة الشجرة یا أصحاب سورة البقرة إلی أین تفرون اذکروا العهد الذی عاهدتم علیه رسول الله صلی الله علیه و آله و القوم علی وجوههم قد ولوا مدبرین و کانت لیلة ظلماء و رسول الله صلی الله علیه و آله فی الوادی و المشرکون قد خرجوا علیه من شعاب الوادی و جنباته و مضایقه مصلتین سیوفهم (6) و عمدهم و قسیهم

ص: 156


1- اشرنا الی موضع الآیة فی صدر الباب.
2- فی المصدر: و العباس.
3- فی المصدر: عند ثفر بغلته.
4- أین أین خ ل.
5- لا یتوجع خ ل.
6- بسیوفهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

گفت: پس رسول ­خدا صلی الله علیه و آله در تاریکی با بخشی از چهره­اش به مردم نگریست و چهره اش چون ماه شب چهارده تابیدن گرفت و مسلمانان را ندا در داد: «کجاست آنچه بر آن با خدا عهد و پیمان بستید؟» وآن سخن را به گوش اولین و آخرین آن­ها رسانید و هیچ مردی آن را نشنید مگر آنکه خود را بر زمین ­افکند و «غلط زنان» به آن بخش از دره که در آن بودند سرازیر شدند و خود را به دشمن رساندند و با او نبرد کردند.

گفت: و مردی از هوازن سوار بر شتری نر و سرخ رنگ جلوی قوم پیش آمد، در حالی که در دستش پرچمی سیاه بر بالای نیزه­ای بلند قرار داشت. آنگاه که بر مسلمین چیرگی می­یافت بر آنان هجوم می­­برد و هنگامی که مردم از چنگ او می گریختند، ساختن کار آنان را به مشرکان پشت سرش واگذار می کرد. و آنان او را تبعیت می­کردند. و او رجز می­خواند و می­گفت:

- من ابوجردل هستم که او را زوالی نیست تا آنکه قوم را وادار به عوعو و پارس کردن کند.

پس امیرالمؤمنین علیه­السلام به سوی او رفت و ضربه­ای بر سُرین شترش وارد ساخت و آن را نقش زمین ساخت، سپس ضربه­ای بر او وارد ساخت و او را به سختی بر زمین افکند. سپس فرمود:

- براستی که قوم، هنگام صبحدم دانسته­اند که من در هنگام جنگ دام­هایی برای دشمنان به همراه دارم.

و شکست مشرکان با کشته شدن ابوجرول لعن-ﺔ الله رقم خورد. سپس مردم گرد آمدند و در برابر دشمن صف کشیدند. در این هنگام رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا! تو به اولینِ قریش عذاب و مجازات را چشاندی، پس به آخرین آن، عطا و بخششت را بچشان». و مسلمانان و مشرکان بر یکدیگر شمشیر زدند. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله آن­ها را دید، بر دو رکاب زین خود بلند شد و ایستاد تا آنکه بر اجتماع آنان مشرف شد. سپس فرمود: «اکنون تنور جنگ داغ گردید».

- بی­هیچ دروغی من پیامبر خدایم و من فرزند عبدالمطلب هستم

و به سرعت آن قوم پشت کردند و گریختند. و اسیران به بند کشیده شده نزد رسول ­خدا صلی الله علیه و آله آورده شدند.

و هنگامی که امیرالمؤمنین علیه­السلام اباجرول را کشت، مشرکان را مغلوب و ناتوان ساخت و

ص: 157

مردمان شمشیرهایشان را در میان آن­ها به کار بستند و امیرالمؤمنین علیه­السلام خود پیشاپیش آن­ها حرکت می­کرد. تا آنکه به تنهایی چهل مرد از آن قوم را هلاک ساخت. و در این زمان، شکست و اسارت مشرکان رقم خورد و ابوسفیان صخر بن حرب بن امیّ-ه در این غزوه حضور داشت. ولی با سایر مسلمانان فراری از معرکه گریخت.

و از معاویة بن ابوسفیان روایت شده است که گفت: با پدرم در حالی که همراه بنی امیّه از اهل مکه، شکست خورده و در حال گریز بود، رو در رو گشتم. پس بر او فریاد برآوردم و او را به سوی خود خواندم و گفتم: ای پسر حرب! به خدا سوگند که با پسر عمویت صبر پیشه نساختی و برای دینت نجنگیدی و این اعراب بادیه­نشین را از حریمت باز نداشتی. گفت: تو کیستی؟ گفتم: معاویه، گفت: پسر هند؟ گفتم: آری، گفت: پدر و مادرم به فدایت! سپس توقف کرد و مردمی از اهل مکه همراه او گرد آمدند و من نیز به آنان پیوستم. پس بر آن قوم یورش بردیم و آنان را به ضعف و خواری درهم کوبیدیم و مسلمانان پیوسته مشرکان را می­کشتند و از آنان به اسارت می­گرفتند. تا آنکه روز برآمد. در این هنگام رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمان داد که دست خود را بازدارند و ندا داد که هیچ اسیری از آن قوم کشته نگردد. و قبیله هذیل در روزهای فتح (مکه) فرستاده­ای به نام ابن اکوع را به عنوان جاسوس به سوی پیامبر گسیل داشت تا آنکه بر اخبار آگاهی یافت و اخبار پیامبر را برای هذیل برد. و او در روز حنین اسیر گردید. عمر بن خطاب بر او گذشت و چون او را دید رو به مردی از انصار کرد و گفت: این دشمن خداست که به جاسوسی از ما می­پرداخت و اینک اسیر شده است. او را بکش. آن مرد انصاری گردن او را زد. و چون این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، از آن کار بیزاری جست و فرمود: «آیا شما را فرمان ندادم که هیچ اسیری را نکشید؟» و بعد از او جمیل بن معمر بن زهیر در حالی که اسیر بود، کشته شد و رسول ­خدا صلی الله علیه و آله غضبناک انصار را فراخواند و فرمود: «چه چیزی شما را واداشت که او را بکشید و حال آنکه پیکی به نزد شما آمد که هیچ اسیری را نکشید؟» گفتند: ما تنها بنا به گفته عمر او را کشتیم. پس رسول­خدا صلی الله علیه و آله روی گرداند، تا آنکه عمیر بن وهب با او سخن گفت تا از او [عمر] در گذرد. و رسول­خدا صلی الله علیه و آله غنایم حنین را به طور مخصوص میان قریش تقسیم کرد و برای کسانی مانند: ابوسفیان صخر بن حرب، و عکرمة

ص: 158

قال فنظر رسول الله صلی الله علیه و آله إلی الناس ببعض وجهه فی الظلماء فأضاء کأنه القمر لیلة البدر (1) ثم نادی المسلمین أین ما عاهدتم الله علیه فأسمع أولهم و آخرهم فلم یسمعها رجل إلا رمی بنفسه إلی الأرض فانحدروا (2) إلی حیث کانوا من الوادی حتی لحقوا بالعدو فقاتلوه.

قال (3) و أقبل رجل من هوازن (4) علی جمل (5) أحمر بیده رایة سوداء فی رأس رمح طویل أمام القوم إذا أدرک ظفرا من المسلمین أکب علیهم و إذا فاته الناس رفعه لمن وراءه (6) من المشرکین فاتبعوه و هو یرتجز و یقول

أنا أبو جرول لا براح*** حتی نبیح القوم (7) أو نباح.

فصمد له أمیر المؤمنین علیه السلام فضرب عجز بعیره فصرعه ثم ضربه فقطره ثم قال

قد علم القوم لدی الصباح*** أنی فی الهیجاء (8) ذو نصاح

فکانت هزیمة المشرکین بقتل أبی جرول لعنه الله ثم التأم الناس (9) و صفوا للعدو فَقَالَ رَسُولُ اللَّهُ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَذَقْتَ أَوَّلَ قُرَیْشٍ نَکَالًا فَأَذِقْ آخِرَهَا نَوَالًا وَ تَجَالَدَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْمُشْرِکُونَ فَلَمَّا رَآهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَامَ فِی رِکَابَیْ سَرْجِهِ حَتَّی أَشْرَفَ عَلَی جَمَاعَتِهِمْ ثُمَّ قَالَ الْآنَ حَمِیَ الْوَطِیسُ:

أَنَا النَّبِیُّ لَا کَذِبَ*** أَنَا ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ

فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ وَلَّی الْقَوْمُ أَدْبَارَهُمْ (10) وَ جِی ءَ بِالْأَسْرَی (11) إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُکَتَّفِینَ (12) و لما قتل أمیر المؤمنین علیه السلام أبا جرول و خذل القوم بقتله (13)

ص: 157


1- فی لیلة البدر خ ل.
2- و انحدروا خ ل.
3- فی المصدر: قالوا.
4- من بنی هوازن خ ل.
5- فی المصدر: علی جمل له.
6- لمن رآه خ ل.
7- الیوم خ ل.
8- لدی الهیجاء خ ل.
9- المسلمون خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
10- علی ادبار هم خ ل.
11- بالأساری خ ل.
12- مکتوفین خ ل.
13- لقتله خ ل.

بن ابی جهل، و صفوان بن امیّه و حارث ­بن هشام و سهیل­ بن عمرو، و زهیر بن ابی امیه و عبدالله بن ابی امیّه و معاویة ­بن ابی سفیان، و هشام بن مغیره و اقرع­ بن حابس، و عیین-ة بن حصن و امثال آنان که از مولف-ﺔ قلوبهم بودند، در سهم و بهره­شان بسیار گشاده دستی کرد. و گفته شده است: او برای انصار مقدار ناچیزی قرارداد و بیشتر اموال را به کسانی که نام بردیم، بخشید. از همین رو گروهی از انصار، از این امر به خشم آمدند ودر این باره از آنان سخنی به گوش رسول ­خدا صلی الله علیه و آله رسید که او را خشمگین ساخت. پس در میان آنان ندا در داد و آنان جمع شدند. آن­گاه فرمود: «بنشینید و هیچ­کس از غیر شما، همراهتان ننشیند.» چون نشستند، پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که امیرالمؤمنین علیه­السلام او را همراهی می­کرد، پیش آمد و در میان آنان نشست و به آن­ها فرمود: «من درباره موضوعی از شما سؤال می­پرسم. شما نیز درباره آن مرا پاسخ گویید.» گفتند: ای رسول­خدا! بفرما! فرمود: «آیا شما گمراه و سرگردان نبودید تا آنکه خداوند به واسطه من شما را هدایت ساخت؟». گفتند: آری، و منّت و نیکی از آن خدا و رسول­ خداست. فرمود: «آیا بر لبه گودالی از آتش قرار نداشتید و خداوند با من شما را نجات داد؟» گفتند: آری، و منّت و نیکی از آن خدا و رسول­ خدا است. فرمود: «آیا اندک نبودید تا آنکه خداوند به واسطه من شما را بسیار ساخت؟» گفتند: آری، و منّت و نیکی از آن خدا و رسول ­خدا است. فرمود: «آیا با هم دشمن نبودید و خداوند با من میان قلب­هایتان انس و الفت برقرار ساخت؟». گفتند: آری، و منّت و نیکی از آن خدا و رسول­ خدا است. سپس رسول ­خدا صلی الله علیه و آله اندکی سکوت کرد. سپس فرمود: «آیا به آنچه که نزد شماست مرا پاسخ نمی­گویید؟» گفتند: پدران و مادرانمان فدای تو باد! به چه تو را پاسخ گوییم؟ ما تو را پاسخ داده­ایم که تو را بر ما فضل و نیکی و منت است. فرمود: «بی­تردید اگر خواستید می­گفتید: و تو به نزد ما در حالی آمدی که رانده گشته بودی و ما تو را پناه دادیم. و هراسان بودی، پس امانت دادیم و تکذیب شده بودی و ما تو را تصدیقت نمودیم.» با این سخن، صدای ناله­شان بلند شد و بزرگان آن­ها به سوی او برخاستند و دستان و پاهای او را بوسیدند. سپس گفتند: ما از خدا و رسول ­خدا راضی و خشنود گشتیم، و این اموال ماست که در پیش روی تو قرار دارد. اگر خواستی آن را میان قومت تقسیم کن، و آن که از ما آن سخن گفت، بدون دشمنی در سینه و کینه پنهان در قلب آن را بر زبان راند. ولی آنان را این گمان رفت که بر آنان خشم گرفته شده­است و از آنان کوتاهی و سستی سرزده است، و(اکنون) به درگاه خدا از گناهانشان استغفار کرده­اند. پس ای رسول­خدا! تو هم برای آنان استغفار و طلب بخشایش کن. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا انصار و فرزندان انصار و

ص: 159

وضع القوم (1) سیوفهم فیهم و أمیر المؤمنین علیه السلام یقدمهم حتی قتل بنفسه أربعین رجلا من القوم ثم کانت الهزیمة و الأسر حینئذ و کان أبو سفیان صخر بن حرب بن أمیة فی هذه الغزاة فانهزم فی جملة من انهزم من المسلمین.

و روی (2) عن معاویة بن أبی سفیان أنه قال لقیت أبی منهزما مع بنی أمیة من أهل مکة فصحت به یا ابن حرب و الله ما صبرت (3) من ابن عمک و لا قاتلت عن دینک و لا کففت هؤلاء الأعراب عن حریمک فقال من أنت قلت معاویة قال ابن هند قلت نعم قال بأبی و أمی ثم وقف و اجتمع (4) معه الناس من أهل مکة و انضمت إلیهم ثم حملنا علی القوم فضعضعناهم و ما زال المسلمون یقتلون المشرکین و یأسرون منهم حتی ارتفع النهار فأمر رسول الله صلی الله علیه و آله بالکف (5) و نادی أن لا یقتل أسیر من القوم و کانت هذیل بعث رسولا (6) یقال له ابن الأکوع (7) أیام الفتح عینا علی النبی صلی الله علیه و آله حتی علم علمه فجاء إلی هذیل بخبره و أسر یوم حنین فمر به عمر بن الخطاب فلما رآه أقبل علی رجل من الأنصار و قال هذا عدو الله الذی کان علینا عینا ها هو أسیر فاقتله فضرب الأنصاری عنقه و بلغ ذلک النبی صلی الله علیه و آله فکره ذلک و قال أ لم آمرکم أن لا تقتلوا أسیرا و قتل بعده جمیل بن معمر بن زهیر و هو أسیر فبعث رسول الله صلی الله علیه و آله إلی الأنصار و هو مغضب فقال ما حملکم علی قتله و قد جاءکم الرسول أن لا تقتلوا أسیرا فقالوا إنما قتلناه بقول عمر فأعرض رسول الله صلی الله علیه و آله حتی کلمه عمیر بن وهب فی الصفح عن ذلک و قسم رسول الله صلی الله علیه و آله غنائم حنین فی قریش خاصة و أجزل القسم (8) للمؤلفة قلوبهم کأبی سفیان صخر بن حرب و عکرمة

ص: 158


1- المسلمون خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فروی خ ل.
3- ضربت خ ل.
4- فاجتمع خ ل.
5- و نادی بالکف خ ل.
6- بعثت رجلا خ ل. أقول: فی المصدر: بعثت رسولا.
7- الانوع خ ل. و فی المصدر: الاکوع و فی نسخة منه: الانزع.
8- القسمة خ ل.

فرزندان فرزندان انصار را بیامرز. ای گروه انصار! آیا راضی و خشنود نمی­شوید که غیر شما با گوسفند و شتر بازگردد و شما هم باز گردید در حالی که رسول­خدا سهم شما باشد؟» گفتند: آری، راضی و خشنود گشتیم. در این لحظه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «انصار یاران همدم و رازدار من هستند، اگر همه مردم وارد دره­ای شوند و انصار راهی تنگه­ای کوهستانی گردند، بی­تردید من وارد تنگه کوهستانی انصار می­گردم. خدایا انصار را بیامرز.»

رسول­ خدا صلی الله علیه و آله به عباس ­بن مرداس چهار شتر بخشیده بود. ولی او به این سهم راضی نگشت و گفت:

- آیا غنیمت من و عبید را میان عیینه و اقرع قرار می­دهی؟

- حصن و حابس (پدران عیینه و حابص) در میان جمع از پدر من بزرگتر نبودند.

- و من نیز از هیچ یک از آن دو کمتر نبودم. و هر که امروز خوار گردد، بلندمرتبه نمی­گردد.

گفته او، به اطلاع پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و او را به حضور فراخواند و به او فرمود: «آیا تو گفته­ای: آیا غنیمت من و عبید را میان اقرع و عیینه قرار می­ دهی؟» ابوبکر به پیامبر گفت: پدر و مادرم به فدایت که تو شاعر نیستی. فرمود: «چگونه؟» گفت: او گفت: میان عیینه و اقرع! رسول­خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه­السلام فرمود: «ای علی برخیز و زبان او را قطع کن.» گفت: پس عباس بن مرداس گفت: به خدا سوگند این سخن برای من دشوارتر و گران­تر از روز خُثعم بود که در سرزمینمان بر ما وارد شدند. پس علی ­بن ابی طالب دستم را گرفت و با من حرکت کرد. و اگر می­دانستم که کسی می تواند مرا از او رها ­سازد، بی هیچ تردیدی او را به یاری می­خواندم. گفتم: ای علی! آیا تو زبان مرا قطع خواهی کرد؟ او پاسخ داد: من درباره تو، آنچه را که به آن فرمان داده شده­ام، جاری می­سازم. گفت: سپس مرا برد و گفتم: ای علی! آیا زبان مرا قطع خواهی کرد؟ گفت: من درباره تو آنچه را که به آن فرمان داده­ شده­ام، جاری می­سازم. و پیوسته مرا پیش می­برد تا آنکه مرا وارد آغل­ها ساخت و به من فرمود: میان چهار تا صد شتر برگیر و ببند. گفت: پس گفتم: پدر و مادرم به فدایت! چه اندازه شما کریم و بخشاینده و بردبار و دانایید! گفت: پس فرمود: رسول ­خدا صلی الله علیه و آله تو را چهار شتر داد و با مهاجران قرار داد، اگر خواستی آن را بگیر و اگر خواستی صد شتر بردار

ص: 160

بن أبی جهل و صفوان بن أمیة و الحارث بن هشام و سهیل بن عمرو و زهیر بن أبی أمیة و عبد الله بن أبی أمیة و معاویة بن أبی سفیان و هشام بن المغیرة و الأقرع بن حابس و عیینة بن حصن فی أمثالهم و قیل إنه جعل للأنصار شیئا یسیرا و أعطی الجمهور لمن سمیناه فغضب قوم من الأنصار لذلک و بلغ رسول الله صلی الله علیه و آله عنهم مقال أسخطه فنادی فیهم فاجتمعوا و قال (1) لهم اجلسوا و لا یقعد معکم أحد من غیرکم فَلَمَّا قَعَدُوا جَاءَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَتْبَعُهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا حَتَّی جَلَسَ (2) وَسْطَهُمْ وَ قَالَ لَهُمْ إِنِّی سَائِلُکُمْ عَنْ أَمْرٍ فَأَجِیبُونِی عَنْهُ فَقَالُوا قُلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَ لَسْتُمْ کُنْتُمْ ضَالِّینَ فَهَدَاکُمُ اللَّهُ بِی فَقَالُوا بَلَی (3) فَلِلَّهِ الْمِنَّةُ وَ لِرَسُولِهِ قَالَ أَ لَمْ تَکُونُوا عَلَی شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمُ اللَّهُ بِی قَالُوا بَلَی فَلِلَّهِ الْمِنَّةُ وَ لِرَسُولِهِ قَالَ أَ لَمْ تَکُونُوا قَلِیلًا فَکَثَّرَکُمُ اللَّهُ بِی قَالُوا بَلَی فَلِلَّهِ الْمِنَّةُ وَ لِرَسُولِهِ قَالَ أَ لَمْ تَکُونُوا أَعْدَاءً فَأَلَّفَ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ بِی قَالُوا بَلَی فَلِلَّهِ الْمِنَّةُ وَ لِرَسُولِهِ ثُمَّ سَکَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هُنَیْئَةً (4) ثُمَّ قَالَ أَ لَا تُجِیبُونِی بِمَا عِنْدَکُمْ قَالُوا بِمَ نُجِیبُکَ فِدَاؤُکَ آبَاؤُنَا وَ أُمَّهَاتُنَا قَدْ أَجَبْنَاکَ بِأَنَّ لَکَ الْفَضْلَ وَ الْمَنَّ وَ الطَّوْلَ عَلَیْنَا قَالَ أَمَا لَوْ شِئْتُمْ لَقُلْتُمْ وَ أَنْتَ قَدْ کُنْتَ جِئْتَنَا طَرِیداً فَآوَیْنَاکَ وَ جِئْتَنَا خَائِفاً فَآمَنَّاکَ وَ جِئْتَنَا مُکَذَّباً فَصَدَّقْنَاکَ فَارْتَفَعَتْ (5) أَصْوَاتُهُمْ بِالْبُکَاءِ وَ قَامَ شُیُوخُهُمْ وَ سَادَاتُهُمْ إِلَیْهِ فَقَبَّلُوا (6) یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ قَالُوا رَضِینَا بِاللَّهِ وَ عَنْهُ وَ بِرَسُولِهِ وَ عَنْهُ وَ هَذِهِ أَمْوَالُنَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَإِنْ شِئْتَ فَاقْسِمْهَا عَلَی قَوْمِکَ وَ إِنَّمَا قَالَ مَنْ قَالَ مِنَّا عَلَی غَیْرِ وَغْرِ (7) صَدْرٍ وَ غِلٍّ فِی قَلْبٍ وَ لَکِنَّهُمْ ظَنُّوا سَخَطاً عَلَیْهِمْ وَ تَقْصِیراً (8) لَهُمْ وَ قَدِ اسْتَغْفَرُوا اللَّهَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ فَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْأَنْصَارِ وَ لِأَبْنَاءِ الْأَنْصَارِ وَ

ص: 159


1- فقال خ ل.
2- جلسا فی وسطهم خ ل.
3- و اللّه خ.
4- رسول اللّه هنیهة خ ل.
5- قال: فارتفعت خ ل.
6- و قبلوا خ ل.
7- الوغر: الحقد و الضغن و العداوة.
8- بهم خ ل.

و از آنان باش که صد شتر گرفته­اند. گفتم: مرا راهنمایی کن. فرمود: من تو را دستور می­دهم آنچه را که رسول­ خدا به تو بخشید، بگیری و راضی و خشنود گردی. گفتم: پس چنین می­کنم.

و چون رسول ­خدا صلی الله علیه و آله غنایم حُنَین را تقسیم ساخت، مردی بلندقد و گندمگون و گوژپشت که بر پیشانی­اش اثر سجده هویدا بود پیش آمد و سلام کرد. ولی پیامبر صلی الله علیه و آله را سلام مخصوص نداد. سپس گفت: تو را و آنچه که در مورد این غنایم به انجام رساندی، مشاهده کردم. فرمود: «و چگونه دیدی؟» گفت: ندیدم که به عدالت رفتار کنی. رسول­ خدا صلی الله علیه و آله از این سخن در خشم شد و فرمود: «وای بر تو! اگر عدالت نزد من نباشد، پس نزد چه کسی است؟». مسلمانان گفتند: آیا او را نکشیم؟ فرمود: «رهایش کنید، که او را پیروانی خواهد بود که چون گذشتن تیر از هدف، از دین خارج می­گردند. و خدا آنان را به دست دوست داشتنی­ترین مردم نزد او بعد از من، هلاک سازد.» و امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در میان آن دسته از خوارج که در نهروان کشت، او را نیز هلاک ساخت.(1)

توضیح

«عانه یعینه عیناً»: به او چشم زخم زد. و «أقشعَ ­الریحُ السحابَ»: باد ابر را پراکنده ساخت و با خود برد. و «قولی»: مبتدا و «أخری»: خبر آن است. یعنی بار دیگر حمله می­بردم. و جمله حالیه است یا بنا به تقدیر: «کأنّ قولی...» (گویی سخنم این است). و «حِمام» بر وزن کتاب به معنای: مرگ یا قضا و قدر مرگ است. و در النهای-ه آمده است: «جهوری»: یعنی شدید و بلند، و واو زائده است. سخنش: «یا اصحاب سورة البقره: ای صحاب سوره بقره): گویی که او با این سخن قصد توبیخ آن­ها را، به خاطر این سخن خداوند متعال در سوره بقره داشته است که می­فرماید: «فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْاْ إِلاَّ قَلِیلاً مِّنْهُمْ»، {پس چون حکم جنگ بر آنان مقرر گردید، جز اندکی، همگی روی برتافتند.}(2) یا به خاطر پایان سوره بقره با این سخن خداوند: «فَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ»،{ما را در برابر قوم کافر یاری رسان.}(3)

یا به خاطر در برگرفتن آیات جهاد مانند این سخن خداوند متعال: «وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ »، {آنان را هرجا که یافتید، بکشید.}(4) و سخن خداوند: «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ»، {با آنان بجنگید تا آنکه فتنه­ای در میان نباشد.}(5) چنانکه در اخبار عامه وارد گشته است که سوره بقره در اینجا نازل گردیده است. و گفتند: پیامبر مخصوصا از این سوره نام برد، چرا که بیشتر احکام مناسک و عبادات به ویژه مسائل مربوط به زمان رمی در آن آمده است. یا آنکه بیشتر آیات مربوط به نفاق و نکوهش منافقین در آن قرار دارد. و این احتمال نیز وجود دارد که به این خاطر از آن نام برده باشد که آن اولین سوره­ای است که در آن قصه مخالفت بنی­اسرائیل با موسی علیه السلام از طریق عبادت گوساله و خودداری از ورود به باب حطّه و جهاد با

ص: 161


1- . الارشاد: 76-71
2- . البقرﺓ/246
3- . البقرﺓ/ 286
4- . البقرﺓ/ 191
5- . البقرة/ 193

لِأَبْنَاءِ أَبْنَاءِ الْأَنْصَارِ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ یَرْجِعَ غَیْرُکُمْ بِالشَّاءِ وَ النَّعَمِ وَ تَرْجِعُونَ (1) أَنْتُمْ وَ فِی سَهْمِکُمْ رَسُولُ اللَّهِ قَالُوا بَلَی رَضِینَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حِینَئِذٍ الْأَنْصَارُ کَرِشِی وَ عَیْبَتِی لَوْ سَلَکَ النَّاسُ وَادِیاً وَ سَلَکَتِ الْأَنْصَارُ شِعْباً لَسَلَکْتُ شِعْبَ الْأَنْصَارِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْأَنْصَارِ.

وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَی الْعَبَّاسَ بْنَ مِرْدَاسٍ أَرْبَعاً (2) مِنَ الْإِبِلِ فَسَخِطَهَا وَ أَنْشَأَ یَقُولُ:

أَ تَجْعَلُ نَهْبِی وَ نَهْبَ الْعُبَیْدِ*** بَیْنَ عُیَیْنَةَ وَ الْأَقْرَعِ

فَمَا کَانَ حِصْنٌ وَ لَا حَابِسٌ*** یَفُوقَانِ شَیْخِی فِی الْمَجْمَعِ

وَ مَا کُنْتُ دُونَ امْرِئٍ مِنْهُمَا*** وَ مَنْ تَضَعِ الْیَوْمَ لَمْ یُرْفَعِ.

(3) فَبَلَغَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ فَاسْتَحْضَرَهُ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الْقَائِلُ أَ تَجْعَلُ نَهْبِی وَ نَهْبَ الْعُبَیْدِ بَیْنَ الْأَقْرَعِ وَ عُیَیْنَةَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی لَسْتَ بِشَاعِرٍ فَقَالَ وَ کَیْفَ قَالَ قَالَ بَیْنَ عُیَیْنَةَ وَ الْأَقْرَعِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُمْ یَا عَلِیُّ وَ اقْطَعْ لِسَانَهُ قَالَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ مِرْدَاسٍ وَ اللَّهِ (4) لَهَذِهِ الْکَلِمَةُ کَانَتْ أَشَدَّ عَلَیَّ مِنْ یَوْمِ خَثْعَمٍ حِینَ أَتَوْنَا فِی دِیَارِنَا فَأَخَذَ بِیَدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَانْطَلَقَ بِی وَ لَوْ أَدْرِی (5) أَنَّ أَحَداً یُخَلِّصُنِی مِنْهُ لَدَعَوْتُهُ فَقُلْتُ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ لَقَاطِعٌ لِسَانِی قَالَ إِنِّی لَمُمْضٍ فِیکَ مَا أُمِرْتُ قَالَ ثُمَّ مَضَی بِی فَقُلْتُ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ لَقَاطِعٌ لِسَانِی قَالَ إِنِّی لَمُمْضٍ فِیکَ مَا أُمِرْتُ قَالَ فَمَا زَالَ بِی حَتَّی أَدْخَلَنِی الْحَظَائِرَ فَقَالَ لِی اعْقِلْ (6) مَا بَیْنَ أَرْبَعٍ إِلَی مِائَةٍ قَالَ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَکْرَمَکُمْ وَ أَحْلَمَکُمْ وَ أَعْلَمَکُمْ قَالَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَاکَ أَرْبَعاً وَ جَعَلَکَ مَعَ الْمُهَاجِرِینَ فَإِنْ شِئْتَ فَخُذْهَا وَ إِنْ شِئْتَ فَخُذِ الْمِائَةَ وَ

ص: 160


1- و رجعتم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- أربعة خ ل.
3- لا یرفع خ ل. أقول: یوجد ذلک فی سیرة ابن هشام.
4- فی المصدر: فو اللّه.
5- اری خ ل.
6- اعتد خ ل، أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

عمالقه، ذکر شده است. یا آنکه مقصودش کسانی است که سوره بقره را حفظ کرده بودند تا با زبان کنایه بیان دارد که آن حالشان با این عملشان تناسب ندارد. این وجوهی بود که در این باره به ذهن رسید و در بیشتر روایات مخالفان، تنها «یا اصحاب السمرﺓ» آمده است که همان درختی است که در زیر آن بیع-ﺔ الرضوان صورت پذیرفت. و گفته می­شود: «طعنه فقطّره تقطیرا»ً: بر او نیزه زد و او را بر روی یکی از دو سمت خود فرو افکند، «فتقطَّر»: فرو افتاد.

و جزری گفت: در حدیث حنین آمده است: «الآن حمی الوطیس»: «الوطیس»: به معنی تنور می­باشد و این عبارت (اکنون تنور داغ می­شود) کنایه از شدت و سختی کار و شعله افروختن جنگ است. و گفته می­شود: اولین کسی که این سخن را گفت، پیامبر صلی الله علیه و آله بود که هنگام شدت یافتن نبرد حنین، آن را بر زبان راند و پیش از او این سخن شنیده نشده بود و از بهترین استعاره­ها محسوب می­گردد. و در جای دیگر گفت: «الوطیس»: شبیه تنور است. و گفته شده است: آن ضربه وارد ساختن در جنگ است و گفته شده است: مقصود از آن کسی است که مردم را سخت در هم می­کوبد. و اصمعی گفت: آن سنگی گرد است که چون گرم شود، کسی را یارای پا نهادن بر آن نباشد، و با آن شدت و سختی جنگ را بیان کرده است. و گفت: در آن حدیث آمده است: «الانصار کرشی و عیبتی»: مقصودش آن است که آن­ها دوستانی رازدارند و راز و امانت نزد آن­­ها محفوظ می­ماند و کسانی هستند که در کارهایش به آن­ها اعتماد می­کند. و «الکرش و العیب-ﺔ» (شکمبه و جامه­دان) را از آن استعاره آورده است. چرا که حیوان نشخوارکننده علفش را در شکمبه­اش جمع می­کند و انسان هم لباس­هایش را در جامه ­دانَش قرار می­دهد. و گفته شده است مقصودش از«الکرش»: جماعت یعنی جماعت و اصحاب من است. گفته می­شود: «علیه کرش من الناس»: یعنی در اطراف او جماعتی از مردم حضور دارند. و فیروزآبادی گفت: «الکِرش» با کسره بر وزن کِتف، برای هر نشخوار کننده­ای مانند معده برای انسان است.

سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: «میان أقرع و عیینه» (به جای آنکه بگوید: میان عیینه و أقرع)، امکان دارد تنها به این دلیل به عمد چنین فرموده باشد که بر زبانش شعر جاری نگردد. و ابوبکر متوجه این موضوع نشده است. و «الآدم من الناس»: انسان گندمگون.

مؤلف: طبرسی رحمة اللّه علیه بعد از این سخن پیامبر: «به یقین وارد گذرگاه کوهستانی انصار می­گشتم»، این سخن را افزوده است: «اگر هجرت نبود، بی­تردید یکی از انصار بودم.» و همانند این واقعه را در تفسیر آورده است.(1)

روایت7.

الارشاد: چون خداوند متعال اجتماع مشرکان در حنین را پراکنده ساخت، آنان به دو گروه متفرق شدند: اعراب بادیه­نشین و پیروان آن­ها به سوی اوطاس، و ثقیف و همراهان آن­ها رهسپار طائف گردیدند.

ص: 162


1- . مجمع البیان 5: 20-18

کُنْ مَعَ أَهْلِ (1) الْمِائَةِ قَالَ قُلْتُ أَشِرْ عَلَیَّ قَالَ فَإِنِّی آمُرُکَ أَنْ تَأْخُذَ مَا أَعْطَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَرْضَی قُلْتُ فَإِنِّی أَفْعَلُ وَ لَمَّا قَسَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَنَائِمَ حُنَیْنٍ أَقْبَلَ رَجُلٌ طَوِیلٌ (2) آدَمُ أَحْنَی بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَثَرُ السُّجُودِ فَسَلَّمَ وَ لَمْ یَخُصَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ قَدْ رَأَیْتُکَ وَ مَا صَنَعْتَ فِی هَذِهِ الْغَنَائِمِ قَالَ (3) وَ کَیْفَ رَأَیْتَ قَالَ لَمْ أَرَکَ عَدَلْتَ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ وَیْلَکَ إِذَا لَمْ یَکُنِ الْعَدْلُ عِنْدِی فَعِنْدَ مَنْ یَکُونُ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ أَ لَا نَقْتُلُهُ قَالَ (4) دَعُوهُ فَإِنَّهُ سَیَکُونُ لَهُ أَتْبَاعٌ یَمْرُقُونَ مِنَ الدِّینِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ یَقْتُلُهُمْ اللَّهُ عَلَی یَدِ أَحَبِّ الْخَلْقِ إِلَیْهِ مِنْ بَعْدِی فَقَتَلَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِیمَنْ قَتَلَ یَوْمَ النَّهْرَوَانِ مِنَ الْخَوَارِجِ (5).

بیان

عانه یعینه عینا أصابه بالعین و أقشع الریح السحاب کشفته فأقشع و انقشع و قولی مبتدأ و أخری خبره أی أحمل حملة أخری و الجملة حالیة أو التقدیر کان قولی و الحمام ککتاب الموت أو قدره و فی النهایة جهوری أی شدید عال و الواو زائدة قوله یا أصحاب سورة البقرة کأنه وبخهم بذلک لقوله تعالی فیها فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ (6) أو لاختتامها بقوله فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (7) أو لاشتمالها علی آیات الجهاد کقوله تعالی وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ (8) و قوله وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ (9) کما ورد فی أخبار العامة هذا مقام الذی أنزل علیه سورة البقرة و قالوا حضها (10) لأن معظم أحکام المناسک فیها سیما ما یتعلق بوقت الرمی انتهی أو لأن أکثر آیات النفاق و ذم المنافقین فیها أو لأنها أول سورة ذکر فیها قصة مخالفة بنی إسرائیل موسی بعبادة العجل و ترک دخول باب حطة و الجهاد مع

ص: 161


1- من أهل خ ل.
2- طوال خ ل.
3- فقال خ ل.
4- فقال خ ل.
5- الإرشاد: ص 71- 76.
6- البقرة: 246.
7- البقرة: 286.
8- البقرة: 191 و 193.
9- البقرة: 191 و 193.
10- هکذا فی جمیع النسخ، و لعلّ الصحیح: خصها.

پیامبر صلی الله علیه و آله نیز ابوعامر اشعری را با گروهی که ابوموسی اشعری نیز میان آن­ها بود، راهی اوطاس کرد. و ابوسفیان صخر را به سوی طائف فرستاد. اما ابوعامر: او با پرچم پیش رفت و جنگید تا آنکه در زیر آن پرچم کشته شد. بعد از کشته شدن او ، مسلمانان به ابوموسی گفتند: تو پسر عموی امیر هستی و او کشته شده است، پرچم را بردار تا در زیر آن بجنگیم. ابوموسی آن را برداشت و مسلمانان جنگیدند تا آنکه خداوند فتح و پیروزی را نصیب آنان ساخت. و اما ابوسفیان: چون ثقیف با او رو­در­رو شدند و راه را بر او بستند، مغلوب گردید و به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت و گفت: مرا با قومی گسیل داشتی که با آن­ها دلو هم از هذیل و اعراب بادیه­نشین برنمی آید و هیچ به کار من نیامدند. رسول­خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ به او سکوت فرمود. سپس خود راهی طائف گردید و چندین روز آن­ها را محاصره ساخت و امیرالمؤمنین علیه­السلام را با سوارانی اعزام کرد و او را فرمان داد: هر آنچه را می­یابد، لگدکوب و پایمال سازد و هر بتی را که یافت درهم شکند. او نیز خارج شد تا آنکه سواران خُثعم با جمعیتی بسیار با او رو­در­رو شدند. و مردی از آن قوم که شهاب نامیده می­شد، در تاریکی پایان شب (تاریک روشن صبح) در برابر آن­ها قرار گرفت و گفت: آیا مبارزی است؟ امیرالمؤمنین علیه­السلام فرمود: چه کسی به مقابله او می­رود؟ ولی کسی برای نبرد با او برنخاست. پس امیرالمؤمنین علیه­السلام خود به سوی او رفت، و ابوالعاص بن ربیع، همسر دختر پیامبر صلی الله علیه و آله از جای برجست و گفت: ای امیر، شما با او نجنگید (من با او می­جنگم). حضرت فرمود: نه، ولی اگر کشته شدم تو امیر مردم هستی. بعد از این سخن، امیرالمؤمنین علیه­السلام به مقابله او شتافت. در حالی که می­فرمود:

- بر هر پیشوا و امیری لازم است که نیزه مستقیم و راست را (از خون دشمنان) سیراب گرداند تا آنکه آن را در هم بشکند.

سپس بر او ضربه­ای وارد ساخت و او را کشت و با آن سپاه پیش رفت تا آنکه بت­ها را در هم شکست و به سوی رسول ­خدا صلی الله علیه و آله که اهل طائف را محاصره ساخته بود، برگشت. چون پیامبر صلی الله علیه و آله او را دید، به خاطر فتح و پیروزی تکبیر گفت و دست او را گرفت و با او خلوت کرد و زمانی طولانی با او به نجوا سخن گفت. عبدالرحمن­بن سیابه و اجلح، هر دو از ابا زبیر، از جابربن عبدالله انصاری روایت کرده اند: هنگامی که رسول­ خدا صلی الله علیه و آله در جنگ طائف با علی علیه­السلام خلوت نمود،

ص: 163

العمالقة أو أراد جماعة حفظوا سورة البقرة تعریضا بأنه لا یناسب حالهم تلک فعلهم ذلک هذه الوجوه خطر بالبال فی ذلک و فی أکثر روایات المخالفین یا أصحاب السمرة فقط و هی الشجرة التی بایعوا تحتها بیعة الرضوان و یقال طعنه فقطره تقطیرا أی ألقاه علی أحد قطریه و هما جانباه فتقطر أی سقط.

و قال الجزری فی حدیث حنین الآن حمی الوطیس الوطیس التنور و هو کنایة عن شدة الأمر و اضطرام الحرب و یقال إن هذه الکلمة أول من قالها النبی صلی الله علیه و آله لما اشتد البأس یومئذ و لم تسمع قبله و هی من أحسن الاستعارات و قال فی موضع آخر الوطیس شبه التنور و قیل هو الضراب فی الحرب و قیل هو الوطء الذی یطس الناس أی یدقهم و قال الأصمعی هو حجارة مدورة إذا حمیت لم یقدر أحد أن یطأها عبر به عن اشتباک الحرب و قیامها علی ساق و قال فیه الأنصار کرشی و عیبتی أراد أنهم بطانته و موضع سره و أمانته و الذین یعتمد علیهم فی أموره و استعار الکرش و العیبة لذلک لأن المجتر یجمع علفه فی کرشه و الرجل یضع ثیابه فی عیبته و قیل أراد بالکرش الجماعة أی جماعتی و صحابتی یقال علیه کرش من الناس أی جماعة.

و قال الفیروزآبادی الکرش بالکسر و ککتف لکل مجتر بمنزلة المعدة للإنسان قوله صلی الله علیه و آله بین الأقرع و عیینة لعله صلی الله علیه و آله إنما تعمد ذلک لئلا یجری علی لسانه الشعر فلم یفهم أبو بکر و الآدم من الناس الأسمر.

أقول: زاد الطبرسی رحمه الله بعد قوله صلی الله علیه و آله لسلکت شعب الأنصار و لو لا الهجرة لکنت امرأ من الأنصار و ساق القصة نحوه فی التفسیر. (1).

«7»

شا، الإرشاد لما فض الله تعالی جمع المشرکین بحنین تفرقوا فرقتین فأخذت الأعراب و من تبعهم إلی أوطاس و أخذت ثقیف و من تبعها إلی الطائف فبعث

ص: 162


1- مجمع البیان 5: 18- 20.

عمر بن خطاب نزد او آمد و گفت:

آیا بدون ما با او به نجوا می­نشینی؟ و بدون ما با او خلوت می­کنی؟ فرمود: «من با او به راز سخن نمی­گویم، بلکه خداست که با او نجوا می­کند». گفت: از این سخن رسول خدا، عمر روی برگرفت، در حالی که می­گفت: این گفته­­ات به آن سخنت می­ماند که قبل از حدیبیه به ما گفتی: «شما بی­تردید و به خواست خدا در امن و امان وارد مسجدالحرام خواهید شد»، ولی به آن داخل نگشتیم و از آن بازگشتیم. در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله او را ندا داد: «من به شما نگفتم: در آن سال وارد آن خواهید شد». سپس نافع ­بن غیلان ­بن معتب با سوارانی از ثقیف از قلعه طائف خارج گردید و امیرالمؤمنین علیه­السلام در ناحیه وجّ با او رو­در­رو شد و او را هلاک ساخت. و مشرکان گریختند و ترس بر آن قوم سیطره یافت. و گروهی از آن­ها به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و اسلام آوردند. و محاصره طائف توسط پیامبر صلی الله علیه و آله ده روز واندی طول کشید.(1)

توضیح

جزری گفت: در حدیث أحنف آمده است:

- بر هر پیشوا و امیری سزاوار است که نیزه مستقیم را خونین سازد تا آنکه درهم شکسته شود.

«الصعدﺓ»: نیزه­ای که راست و مستقیم باشد. و «وجّ» با تشدید: نام ناحیه­ای در طائف.

روایت8.

تفسیر عیاشی: از سماعه، از امام جعفر صادق یا امام موسی کاظم علیهماالسلام روایت شده است که یکی از آن دو فرمود: در روز تقسیم غنایم حنین مردی بر رسول­ خدا صلی الله علیه و آله وارد شد. و این در حالی بود که او در آن روز به هر مردی از مؤلفة قلوبهم صد شتر نیرومند بارکش و مانند آن، ­داد و رسول­خدا صلی الله علیه و آله آنگونه که به او فرمان داده شده بود، آن­ها را تقسیم ساخت. ولی آن مرد که خداوند قلب او را به باطل متمایل و گمراهی را بر او چیره ساخته بود، به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به او گفت: در تقسیم غنایم به عدالت رفتار ننمودی! رسول ­خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «وای بر تو! چه می­گویی؟ آیا نمی­بینی که همه گوسفندان را تقسیم ساختم تا آنکه هیچ گوسفندی نزد من باقی نماند؟ یا گاوها را تقسیم نساختم تا آنکه یک گاو هم نزد من باقی نماند؟ یا شتران را تقسیم نساختم تا آنکه یک شتر هم نزد من باقی نماند؟» در این هنگام یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله به او گفت: ای رسول­خدا! اجازه بده تا گردن این پلید بدطینت را بزنیم. پیامبر فرمود: «نه، این مرد با قومی خارج می­گردد که قرآن می­خوانند ولی از گلویشان فراتر نمی­رود. (به آن عمل نمی­کنند). آری، کسی جز من آنان را هلاک می سازد.»(2)

روایت9.

اعلام الوری: علت غزوه حنین آن بود که هوازن جمعیت انبوهی برای مقابله با رسول ­خدا صلی الله علیه و آله گرد آوردند و به رسول ­خدا صلی الله علیه و آله گفته شد که صفوان بن اُمیّه، نزد خود صد زره دارد، و ایشان نیز آن­ها را از او درخواست کرد. صفوان گفت: ای محمد!

آیا به زور می­ستانی؟

ص: 164


1- . إرشاد المفید: 78-77
2- . تفسیر عیاشی: 2، 93-92

النبی صلی الله علیه و آله أبا عامر الأشعری إلی أوطاس فی جماعة منهم أبو موسی الأشعری و بعث أبا سفیان صخرا (1) إلی الطائف فأما أبو عامر فإنه تقدم بالرایة و قاتل حتی قتل دونها فقال المسلمون لأبی موسی أنت ابن عم الأمیر و قد قتل فخذ الرایة حتی نقاتل دونها فأخذها أبو موسی فقاتل المسلمون (2) حتی فتح الله علیهم و أما أبو سفیان فإنه لقیته ثقیف فضربوه علی وجهه فانهزم و رجع إلی النبی صلی الله علیه و آله فقال بعثتنی مع قوم لا یرفع بهم الدلاء من هذیل و الأعراب فما أغنوا عنی شیئا فسکت النبی صلی الله علیه و آله عنه ثم سار بنفسه إلی الطائف فحاصرهم أیاما و أنفذ أمیر المؤمنین علیه السلام فی خیل و أمره أن یطأ ما وجده (3) و یکسر کل صنم وجده فخرج حتی لقیته خیل خثعم فی جمع کثیر فبرز لهم رجل من القوم یقال له شهاب فی غبش الصبح (4) فقال هل من مبارز فقال أمیر المؤمنین علیه السلام من له فلم یقم إلیه أحد فقام إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام فوثب أبو العاص بن الربیع زوج بنت النبی (5) صلی الله علیه و آله فقال تکفاه أیها الأمیر فقال لا و لکن إن قتلت فأنت علی الناس فَبَرَزَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ:

إِنَّ عَلَی کُلِّ رَئِیسٍ حَقَّا*** أَنْ یَرْوِیَ الصَّعْدَةَ أَوْ یُدَقَّا

(6) ثم ضربه و قتله (7) و مضی فی تلک الخیل حتی کسر الأصنام و عاد إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو محاصر أهل الطائف (8) فلما رآه النبی صلی الله علیه و آله کبر للفتح و أخذ بیده فخلا به و ناجاه طویلا.

فَرَوَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سَیَابَةَ وَ الْأَجْلَحُ جَمِیعاً عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَلَا بِعَلِیٍ

ص: 163


1- صخر بن حرب، خ. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- هو و المسلمون خ. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- فی المصدر: أن یطأ ما وجد.
4- من الصبح خ. أقول: الغبش بقیة اللیل أو ظلمة آخره.
5- رسول اللّه خ ل.
6- فی المصدر: أو تدقا.
7- فی المصدر: فقتله.
8- فاذا به محاصر لاهل الطائف خ ل.

فرمود: «نه، ولی با تعهد و ضمانت، امانت می­گیرم». گفت: این اشکالی ندارد وآن زره­ها را به او داد و رسول­ خدا صلی الله علیه و آله با دو هزار نفر از مکیان و ده هزار نفر که در فتح مکه با او همراه بودند، حرکت نمود. پس یکی از اصحابش گفت: امروز هرگز در برابر نفراتی اندک مغلوب نمی­گردیم. ولی آن روز بر رسول ­خدا دشوار گشت. و خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: {و در روز حنین نیز خداوند شما را یاری کرد، آن دم که فراوانی نفرات شما را مغرور و فریفته ساخت.}

و مالک ­بن عوف نصری با همراهانش از قبایل قیس و ثقیف پیش آمد و رسول­ خدا صلی الله علیه و آله، عبدالله­ بن ابی حدرد را به جاسوسی از آنان فرستاد. و او از ابن عوف شنید که می­گوید: ای گروه هوازن! شما غضبناک­ترین و آماده­ترین عرب هستید و این مرد با قومی که در نبرد او با شجاعت پیکار کنند، مواجه نگردیده است. پس اگر با او رو­در­رو شدید، غلاف شمشیرهایتان را بشکنید و بر او چون پیکره ای واحد، هجوم برید. ابن ابی حدرد به نزد رسول­خدا صلی الله علیه و آله آمد و او را از گفته ابن عوف آگاه ساخت. عمر گفت: ای رسول­خدا! آیا نمی­شنوی آنچه را که ابن ابی حدرد می­گوید؟ پیامبر فرمود: «ای عمر! تو گمراه بودی و خداوند تو را هدایت کرد و ابن ابی حدرد راستگوست.»

حضرت صادق علیه­السلام فرمود: هوازن را درید بن صحه همراهی می­کرد و با او که شیخی پیر بود، خارج گشتند و به رأی و نظر او تبرک می­جستند. چون در اوطاس فرود آمدند، گفت: آری، جولانگاه سپاه و اسبان است. نه زمینی درشت و سنگلاخ است و نه زمینی نرم و هموار.(با این حال) مرا چه می­شود که صدای بانگ شتران و الاغ­ها و ناله کودکان را می­شنوم؟ گفتند: مالک ­بن عوف به همراه مردم، اموال و زنان و فرزندان آن­ها را حرکت داده است. گفت: مالک کجاست؟ پس مالک به نزد او فراخوانده شد و آمد. گفت: ای مالک! تو رئیس و امیر قومت گشته­ای و این روزی است که روزهای بعد از آن، وابسته به آن است. مرا چه می­شود که بانگ شتران و الاغ­ها و گریه خردسالان و صدای گوسفندان را می­شنوم؟ مالک پاسخ داد: خواستم که

ص: 165

علیه السلام یَوْمَ الطَّائِفِ أَتَاهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ أَ تُنَاجِیهِ دُونَنَا وَ تَخْلُو بِهِ دُونَنَا فَقَالَ یَا عُمَرُ مَا أَنَا انْتَجَیْتُهُ بَلِ اللَّهُ انْتَجَاهُ قَالَ فَأَعْرَضَ عُمَرُ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا کَمَا قُلْتَ لَنَا قَبْلَ (1) الْحُدَیْبِیَةِ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ فَلَمْ نَدْخُلْهُ وَ صُدِدْنَا عَنْهُ فَنَادَاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّکُمْ تَدْخُلُونَهُ فِی ذَلِکَ الْعَامِ ثم خرج من حصن الطائف نافع بن غیلان بن معتب فی خیل من ثقیف فلقیه أمیر المؤمنین علیه السلام ببطن وج فقتله و انهزم المشرکون و لحق القوم الرعب فنزل منهم جماعة إلی النبی صلی الله علیه و آله فأسلموا و کان حصار النبی صلی الله علیه و آله للطائف بضعة (2) عشر یوما. (3).

بیان

قال الجزری فی حدیث الأحنف

إن علی کل رئیس حقا*** أن یخضب الصعدة أو تندقا

الصعدة القناة التی تنبت مستقیمة و وج بالتشدید اسم بلد بالطائف.

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَوْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرَ أَحَدُهُمَا أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ غَنِیمَةِ حُنَیْنٍ وَ کَانَ یُعْطِی الْمُؤَلَّفَةَ قُلُوبُهُمْ یُعْطِی الرَّجُلَ مِنْهُمْ مِائَةَ رَاحِلَةٍ وَ نَحْوَ ذَلِکَ وَ قَسَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ أُمِرَ فَأَتَاهُ ذَلِکَ الرَّجُلُ قَدْ أَزَاغَ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ رَانَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مَا عَدَلْتَ حِینَ قَسَمْتَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَیْلَکَ مَا تَقُولُ أَ لَا تَرَی قَسَمْتُ الشَّاةَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعِی شَاةٌ أَ وَ لَمْ أَقْسِمِ الْبَقَرَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعِی بَقَرَةٌ وَاحِدَةٌ أَ وَ لَمْ أَقْسِمِ الْإِبِلَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعِی بَعِیرٌ وَاحِدٌ فَقَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَهُ اتْرُکْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ حَتَّی نَضْرِبَ عُنُقَ هَذَا الْخَبِیثِ فَقَالَ لَا هَذَا یَخْرُجُ فِی قَوْمٍ یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ لَا یَجُوزُ تَرَاقِیَهُمْ بَلَی قَاتِلُهُمْ غَیْرِی (4).

«9»

عم، إعلام الوری کان سبب غزوة حنین أن هوازن جمعت له جمعا کثیرا فذکر لرسول الله صلی الله علیه و آله أن صفوان بن أمیة عنده مائة درع فسأله ذلک فقال أ غصبا یا محمد

ص: 164


1- یوم خ ل.
2- تسعة خ ل.
3- إرشاد المفید: 77 و 78.
4- تفسیر العیّاشیّ 2: 92 و 93 فیه: بلی قاتلهم اللّه.

خانواده و مال هر مردی را پشت سرش قرار دهم تا برای آن­ها نبرد کند. درید گفت: وای بر تو! کاری پسندیده انجام ندادی که اجتماع هوازن را بر گردن اسبان پیش راندی! و آیا چیزی انسان شکست خورده و گریخته از معرکه را باز می­گرداند؟ آن (جنگ) اگر از آن تو باشد، تنها مرد با شمشیر و نیزه­اش است که تو را سود می­رساند و اگر بر خلاف تو باشد، به خاطر اهل و مالت مفتضح و رسوا می­گردی. مالک گفت: تو پیر شده­ای و عقلت هم پیر و ضعیف گردیده است. درید گفت: اگر من پیر شده­ام، پس فردا با کوتاه فکری و عقل نارَسَت، ذلت و خواری را برای قومت به میراث گذار. این روزی است که در آن حاضر نبودم و از آن غایب نگشتم. سپس گفت: جنگی هولناک و خونبار است:

- ای کاش در آن جنگ نوجوان بودم و در آن به شتاب می­تاختم و پیش می­رفتم.

جابر گفت: پس راه سپردیم تا آنکه به وادی حنین رسیدیم، آن قوم در شکاف­ها و تنگه­های درّه پنهان شده بودند. پس به ناگاه دسته­های مردان که در دستانشان شمشیر و عمود و نیزه بود ما را هراسان ساختند و بر ما چون پیکره ای واحد هجوم آوردند. در پی این شبیخون، مردم پا به فرار نهادند و کسی به کس دیگر توجهی نمی­­کرد و رسول­ خدا صلی الله علیه و آله در سمت راست ایستاد و شش نفر از بنی عبدالمطلب، قاطر او را در میان گرفتند. و مالک بن عوف پیش آمد درحالی که می­گفت: محمد را به من نشان دهید. پس پیامبر صلی الله علیه و آله را به او نشان دادند. او که مردی بلند ­قد و عجول و احمق بود، بر رسول ­خدا صلی الله علیه و آله هجوم آورد و مردی از مسلمانان با او رو­در­رو گردید. آن دو با هم جنگیدند و مالک او را کشت. گفته شده است که آن مرد مسلمان ، ایمن ­بن ­اُمّ ­ایمن بود. سپس مالک اسبش را پیش راند. ولی اسب از رفتن به سوی رسول­ خدا صلی الله علیه و آله امتناع کرد. و کلدة بن حنبل که برادر مادری صفوان بن امیه بود، فریاد برآورد: بدانید که امروز سحر و جادو باطل شد. صفوان که آن روز مردی مشرک بود گفت: خاموش شو! خدا دهانت را بشکند که به خدا سوگند اگر مردی از قریش سرور و ولی نعمت من باشد، برایم دوست­داشتنی­تر از آن است که مردی از هوازن مرا سالار و ارباب گردد.

محمد بن اسحاق گفت: شیب-ة بن عثمان بن ابی طلحه، یکی از بنی عبدالدار که پدرش در روز جنگ احد کشته شده بود، گفت: امروز انتقامم را می­گیرم. امروز محمد را می­کشم. گفت: درباره نحوه کشتن رسول ­خدا صلی الله علیه و آله اندیشه کردم، ولی چیزی پیش آمد و چنان قلبم را پوشاند که از این کار ناتوان گشتم و دانستم که او دست نیافتنی و حفاظت شده است.

و عکرمه از شیبه روایت کرده است که گفت: هنگامی که رسول­خدا صلی الله علیه و آله را در حنین دیدم که بی­یار و یاور مانده است، پدرم و عمویم را به یاد آوردم که علی و حمزه آن دو را کشتند. بنابراین با خود گفتم: امروز انتقامم را از محمد می­ستانم. با این اندیشه، روان گردیدم تا از سمت راست بر او هجوم برم. که ناگهان با عباس­ بن عبدالمطلب مواجه شدم که ایستاده بود و زرهی سفید رنگ به تن داشت،

ص: 166

قال لا و لکن عاریة مضمونة (1) قال لا بأس بهذا فأعطاه فخرج رسول الله صلی الله علیه و آله فی ألفین من مکة و عشرة آلاف کانوا معه فقال أحد أصحابه لن نغلب الیوم من قلة فشق ذلک علی رسول الله صلی الله علیه و آله فأنزل الله سبحانه وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ الآیة.

و أقبل مالک بن عوف النصری فیمن معه من قبائل قیس و ثقیف فبعث رسول الله عبد الله بن أبی حدرد عینا فسمع ابن عوف یقول یا معشر هوازن إنکم أحد العرب و أعده و إن هذا الرجل (2) لم یلق قوما یصدقونه القتال فإذا لقیتموه فاکسروا جفون سیوفکم و احملوا علیه حملة رجل واحد فأتی ابن أبی حدرد رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبره فقال (3) عمر أ لا تسمع (4) یا رسول الله ما یقول ابن أبی حدرد فقال قد کنت ضالا فهداک الله یا عمر و ابن أبی حدرد صادق.

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ کَانَ مَعَ هَوَازِنَ دُرَیْدُ بْنُ صحة (الصِّمَّةِ) (5) خَرَجُوا بِهِ شَیْخاً کَبِیراً یَتَیَمَّنُونَ بِرَأْیِهِ فَلَمَّا نَزَلُوا بِأَوْطَاسٍ قَالَ نِعْمَ مَجَالُ الْخَیْلِ لَا حَزْنٌ ضِرْسٌ وَ لَا سَهْلٌ دهسن (دَهْسٌ) مَا لِی أَسْمَعُ رُغَاءَ الْبَعِیرِ وَ نُهَاقَ الْحَمِیرِ وَ بُکَاءَ الصَّغِیرِ قَالُوا سَاقَ مَالِکُ بْنُ عَوْفٍ مَعَ النَّاسِ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِیَّهُمْ قَالَ فَأَیْنَ مَالِکٌ فَدُعِیَ مَالِکٌ لَهُ فَأَتَاهُ فَقَالَ یَا مَالِکُ أَصْبَحْتَ رَئِیسَ قَوْمِکَ وَ إِنَّ هَذَا یَوْمٌ کَائِنٌ لَهُ مَا بَعْدَهُ مِنَ الْأَیَّامِ مَا لِی أَسْمَعُ رُغَاءَ الْبَعِیرِ وَ نُهَاقَ الْحَمِیرِ وَ بُکَاءَ الصَّغِیرِ وَ ثُغَاءَ الشَّاءِ (6) قَالَ أَرَدْتُ أَنْ أَجْعَلَ خَلْفَ

ص: 165


1- فی سیرة ابن هشام: بل عاریة مضمونة حتّی نؤدیها إلیک.
2- فی المصدر: و ان هذا رجل.
3- فی السیرة: فقال عمر: کذب ابن أبی حدرد، فقال أبی حدرد: ان کذبتنی فربما کذبت بالحق یا عمر: فقد کذبت من هو خیر منی. فقال عمر: یا رسول اللّه ألا تسمع ما یقول ابن ابی حدرد، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله اه. أقول: قوله کذبت من هو خیر منی أی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: و هو تکذیبه فی عام الحدیبیة و فیما تقدم فی الخبر المتقدم.
4- فی المصدر: لا تسمع.
5- صمة خ ل. أقول: فی المصدر: الصمة و هو الصحیح: و الرجل هو درید بن الصمة بن الحارث بن بکر بن علقمة الجشمی. و کان ابن ستین و مائة علی ما قیل.
6- فی السیرة و الامتاع: و یعار الشاء. و الثغاء و الیعار بمعنی واحد و هو صوت الشاء.

گویی که آن زره نقره­ای بود که در میان گرد و غبار آشکار گردد. با خود گفتم: پسر عموی اوست و هرگز او را تنها و بی­یار و یاور وا نمی­گذارد. سپس از سمت چپ او آمدم که ناگاه با ابوسفیان­ بن حارث ­بن عبدالمطلب رو­در­رو شدم. گفتم: پسر عموی اوست و هرگز او را تنها و بی­یار و یاور وا نمی­نهد. سپس از پشت سرش آمدم و چیزی باقی نمانده بود که با شمشیر بر او برجَهم که ناگاه میان من و او زبانه­ای آتش برآمد که چون برق می­نمود، و چنان بود که ترسیدم مرا بسوزاند. پس دستم را بر چشمم نهادم و عقب نشستم. و پیامبر صلی الله علیه و آله برگشت و (در من) نگریست و فرمود: «ای شیب! ای شیب! نزدیک من شو. خدایا شیطان را از او زایل کن». گفت: پس چشمم را به سوی او برگرداندم، درحالی که او در نزد من دوست­داشتنی­تر از چشم و گوشم گشته بود. و فرمود: «ای شیب، با کفار پیکار کن».

و از موسی بن عقبه روایت است که گفت: رسول ­خدا صلی الله علیه و آله در حالی که سوار قاطر بود، بر روی دو رکاب ایستاد و دستش را به سوی خدا بالا برد تا او را بخواند و فرمود: «پروردگارا! تو را به آنچه به ما وعده کردی، سوگندت می­دهم. خدایا برای آنان شایسته و سزاوار نیست که بر ما چیره گردند.» و اصحابش را ندا داد و آنان را تهییج ساخت: «ای اصحاب بیعت روز حدیبیه! خدا را، خدا را به خاطر آرید و به سوی پیامبرتان بازگردید و هجوم آرید».

و گفته شده است: او فرمود: «ای یاران خدا و یاران رسول­خدا! ای فرزندان خزرج!» و عباس ­بن عبدالمطلب را فرمان داد که در میان قوم بانگ برآورد. با ندای عباس، اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که بر یکدیگر پیشی می­جستند، به سوی او شتافتند.

و روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اکنون تنور جنگ گرم شد، من بی­هیچ دروغی پیامبر هستم. من فرزند عبدالمطلب هستم.» سلمة بن اکوع گفت: رسول­ خدا صلی الله علیه و آله از قاطر فرود آمد. سپس مشتی از خاک برگرفت، سپس با آن از چهره­های آنان استقبال کرد (آن را بر صورت آنان پاشید) و فرمود: «چهره­ها زشت باد.» و خدا هیچ انسانی از آنان نیافریده بود مگر آنکه با آن یک مشت، چشم او را از خاک پر ساخت و آنان روی برگرداندند و گریختند. و مسلمانان آنان را تعقیب کردند و آنان را کشتند. و خداوند، زنان و فرزندان و گوسفندان و اموال آنان را غنیمت مسلمانان ساخت. مالک ­بن عوف نیز گریخت تا آنکه با گروهی از بزرگان قومش وارد دژ طائف گردید. و در این زمان بسیاری از مردم مکه، هنگامی که یاری خدا و قدرت یافتن و عزیز گشتن دین او را مشاهده کردند، اسلام آوردند.

ص: 167

کُلِّ رَجُلٍ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ لِیُقَاتِلَ عَنْهُمْ قَالَ وَیْحَکَ لَمْ تَصْنَعْ شَیْئاً قَدَّمْتَ بَیْضَةَ هَوَازِنَ فِی نُحُورِ الْخَیْلِ وَ هَلْ یَرُدُّ وَجْهَ الْمُنْهَزِمِ شَیْ ءٌ إِنَّهَا إِنْ کَانَتْ لَکَ لَمْ یَنْفَعْکَ إِلَّا رَجُلٌ بِسَیْفِهِ وَ رُمْحِهِ وَ إِنْ کَانَتْ عَلَیْکَ فُضِحْتَ فِی أَهْلِکَ وَ مَالِکَ قَالَ إِنَّکَ قَدْ کَبِرْتَ وَ کَبِرَ عَقْلُکَ فَقَالَ دُرَیْدٌ إِنْ کُنْتُ قَدْ کَبِرْتُ فَتُورِثُ غَداً قَوْمَکَ ذُلًّا بِتَقْصِیرِ رَأْیِکَ وَ عَقْلِکَ هَذَا یَوْمٌ لَمْ أَشْهَدْهُ وَ لَمْ أَغِبْ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ حَرْبٌ عَوَانٌ:

یَا لَیْتَنِی فِیهَا جَذَعٌ*** أَخِبُّ فِیهَا وَ أَضَعُ (1)

قال جابر فسرنا حتی إذا استقبلنا وادی حنین کان القوم قد کمنوا فی شعاب الوادی و مضایقه فما راعنا إلا کتائب الرجال بأیدیها السیوف و العمد و القنی فشدوا علینا شدة رجل واحد فانهزم الناس راجعین لا یلوی أحد علی أحد و أخذ رسول الله صلی الله علیه و آله ذات الیمین و أحدق ببغلته تسعة من بنی عبد المطلب و أقبل مالک بن عوف یقول أرونی محمدا فأروه فحمل علی رسول الله صلی الله علیه و آله و کان رجلا أهوج فلقیه رجل من المسلمین فالتقیا فقتله مالک و قیل إنه أیمن ابن أم أیمن ثم أقدم فرسه فأبی أن یقدم نحو رسول الله صلی الله علیه و آله و صاح کلدة بن الحنبل (2) و هو أخو صفوان بن أمیة لأمه و صفوان یومئذ مشرک ألا بطل السحر الیوم فقال صفوان اسکت فض الله فاک فو الله لأن یربنی (3) رجل من قریش أحب إلی من أن یربنی رجل من هوازن.

قال محمد بن إسحاق و قال شیبة بن عثمان بن أبی طلحة أخو بنی عبد الدار الیوم أدرک ثاری و کان أبوه قتل یوم أحد الیوم أقتل محمدا قال فأدرت برسول الله لأقتله فأقبل شی ء حتی تغشی فؤادی فلم أطق ذلک فعرفت أنه ممنوع.

و روی عکرمة عن شیبة قال لما رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله یوم حنین قد عری ذکرت أبی و عمی و قتل علی و حمزة إیاهما فقلت أدرک ثاری الیوم من محمد فذهبت لأجیئه عن یمینه فإذا أنا بالعباس بن عبد المطلب قائما علیه درع بیضاء

ص: 166


1- تقدمت قصته مفصلا.
2- و یقال: جبلة بن الحنبل أیضا.
3- أی یکون لی ربا و ملکا.

ابان می گوید: محمدبن حسن­ بن زیاد برایم از امام صادق (علیه­السلام) روایت کرد که فرمود: رسول ­خدا صلی الله علیه و آله در روز حنین به جز غنایمی که اطلاعی از آن وجود ندارد، چهار هزار اسیر و دوازده هزار ماده شتر را هم تصاحب کرد و رسول­خدا صلی الله علیه و آله، انفال و اموال و اسیران را پشت سر خود در جعرانه نهاد. و مشرکان نیز دو گروه گشتند: اعراب بادیه­نشین و پیروان آن­ها راهی اوطاس و ثقیف و کسانی که در پی آنان رفتند، روانه طائف شدند. و رسول ­خدا صلی الله علیه و آله، ابوعامر اشعری را به اوطاس فرستاد. او نیز به جنگ پرداخت تا کشته شد. و ابوموسی اشعری که پسر عموی او بود پرچم را برداشت و با آن به نبرد پرداخت تا آنکه فتح و پیروزی نصیب او گردید.

سپس غزوه طائف به وقوع پیوست. رسول­خدا صلی الله علیه و آله در شوّال سال هشتم هجری راهی طائف گردید و آنان را ده روز و اندی محاصره کرد و نافع ­بن غیلان­ بن معتب با سوارانی از ثقیف خارج گردید. علی علیه­السلام با او به همراه سوارانش رو­در­رو گردید و در ناحیه وجّ برابر هم قرار گرفتند. علی علیه­السلام او را کشت و مشرکان گریختند. و از قلعه طائف گروهی از بردگانشان به نزد رسول­ خدا صلی الله علیه و آله آمدند. از جمله آن­ها ابوبکره، برده حارث ­بن کلده، و منبعث - که مضطجع نام داشت و رسول ­خدا صلی الله علیه و آله او را منبعث نامید - و وردان برده عبدالله ­بن ربیعه بودند که اسلام آوردند. چون نمایندگان طائف به نزد رسول­ خدا آمدند و اسلام آوردند، گفتند: ای رسول­خدا! بردگان ما را که نزد تو آمده­اند، به ما بازگردان. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «نه، چرا که آنان بندگان آزاد شده خداوند هستند».

و واقدی از شیوخ و اساتیدش نقل کرده است: رسول ­خدا صلی الله علیه و آله با اصحابش در مورد دژ طائف مشورت کرد. سلمان فارسی به او گفت: ای رسول­خدا! نظر من آن است که بر ضد قلعه آن­ها از منجنیق استفاده کنی. رسول­­خدا صلی الله علیه و آله (این نظر را پسندید) و فرمان داد تا منجنیقی آماده ساختند. و گفته می­شود که یزید بن زمعه با منجنیق و دو اتاقک چوبی (خرک) پیش آمد

ص: 168

کأنها فضة یکشف عنها العجاج فقلت عمه و لن یخذله ثم جئته عن یساره فإذا أنا بأبی سفیان بن الحارث بن عبد المطلب فقلت ابن عمه و لن یخذله ثم جئته من خلفه فلم یبق إلا أن أسوره سورة بالسیف إذ رفع لی شواظ من نار بینی و بینه کأنه برق فخفت أن یمحشنی فوضعت یدی علی بصری و مشیت القهقری وَ الْتَفَتَ رَسُولُ (1) اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا شَیْبُ یَا شَیْبُ ادْنُ مِنِّی اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُ الشَّیْطَانَ قَالَ فَرَفَعْتُ إِلَیْهِ بَصَرِی وَ لَهُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ قَالَ یَا شَیْبُ قَاتِلِ الْکُفَّارَ.

وَ عَنْ مُوسَی بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الرِّکَابَیْنِ وَ هُوَ عَلَی الْبَغْلَةِ فَرَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی اللَّهِ یَدْعُو وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَنْشُدُکَ مَا وَعَدْتَنِی اللَّهُمَّ لَا یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یَظْهَرُوا عَلَیْنَا وَ نَادَی أَصْحَابَهُ وَ ذَمَرَهُمْ یَا أَصْحَابَ الْبَیْعَةِ یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ اللَّهَ اللَّهَ الْکَرَّةَ عَلَی نَبِیِّکُمْ وَ قِیلَ إِنَّهُ قَالَ یَا أَنْصَارَ اللَّهِ وَ أَنْصَارَ رَسُولِهِ (2) یَا بَنِی الْخَزْرَجِ وَ أَمَرَ الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَنَادَی فِی الْقَوْمِ بِذَلِکَ (3) فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ أَصْحَابُهُ سِرَاعاً یَبْتَدِرُونَ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ الْآنَ حَمِیَ الْوَطِیسُ

أَنَا النَّبِیُّ لَا کَذِبٌ أَنَا ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ

قال سلمة بن الأکوع و نزل رسول الله صلی الله علیه و آله عن البغلة ثم قبض قبضة من تراب ثم استقبل به وجوههم و قال شاهت الوجوه فما خلق الله منهم إنسانا إلا ملأ عینه ترابا بتلک القبضة فولوا مدبرین و اتبعهم (4) المسلمون فقتلوهم و غنمهم الله نساءهم و ذراریهم و شاءهم و أموالهم و فر مالک بن عوف حتی دخل حصن الطائف فی ناس من أشراف قومه (5) و أسلم عند ذلک کثیر من أهل مکة حین رأوا نصر الله و إعزاز دینه.

ص: 167


1- فی المصدر: و التفت إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- فی المصدر: قال: یا أنصار رسول اللّه.
3- خلی المصدر عن کلمة: بذلک.
4- فی المصدر: فأتبعهم.
5- فی المصدر: من اشراف قومهم.

و - گفته می­شود که او خالد بن سعید بود- پس ثقیف خیش­های گداخته با آتش را بر آنان فرو فرستاد و در نتیجه خرک را به آتش کشیدند. - در پی این اقدام - رسول­ خدا صلی الله علیه و آله دستور داد که تاکستان های آن­ها قطع و سوزانده شود. در این هنگام سفیان ­بن عبدالله ثقفی ندا در داد: چرا اموال ما را قطع می­کنی؟ اگر بر ما چیره شدی، یا آن­ها را برمی­گیری و یا آنکه برای خدا و خویشاوندان وا می­نهی. رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من آن را برای خدا و خویشاوندان وامی­نهم. و آن تاکستان ها را رها ساخت.

و رسول ­خدا صلی الله علیه و آله در زمانی که اهل طائف را محاصره ساخته بود، علی علیه­السلام را با سوارانی گسیل داشت و دستور داد هر بتی را که یافت، درهم بشکند. علی علیه­السلام خارج شد و جمعیت فراوانی از خثعم با او رو ­در ­رو گشتند و مردی از آن قوم برابر او قرار گرفت و گفت: آیا مبارزی است؟ ولی هیچ­کس به سوی او نرفت. علی علیه­السلام خود به سوی او برخاست. و ابوالعاص ­بن ربیع، همسر دختر پیامبر صلی الله علیه و آله از جای برخاست و گفت: ای امیر! شما با او نجنگید (من با او می­جنگم). فرمود: نه، ولی اگر کشته شدم تو امیر و فرمانده مردم هستی. پس علی علیه­السلام به مقابله او رفت، در حالی که می­فرمود:

- به راستی که هر پیشوا و امیری را سزاوار است که نیزه مستقیم را از خون سیراب سازد ­تا آنکه ­آن ­را درهم ­بشکند.

و ضربه­ای بر او وارد ساخت و او را کشت. و پیش رفت تا آنکه بت­ها را شکست و به سوی رسول­خدا صلی الله علیه و آله که هنوز اهل طائف را در محاصره داشت و منتظر او بود، بازگشت. چون پیامبر صلی الله علیه و آله او را دید، تکبیر گفت و دستش را گرفت و با او خلوت کرد.

جابر بن عبدالله روایت کرد و گفت: هنگامی که رسول­ خدا صلی الله علیه و آله با علی­ بن ابی­طالب علیه­السلام در جنگ طائف خلوت نمود، عمر بن خطاب نزد او آمد و گفت: آیا بدون ما، با او به نجوا می­پردازی؟ و با او بدون ما خلوت می­کنی؟ حضرت پاسخ داد: «ای عمر! من با او به نجوا، راز نگفتم، بلکه این خداست که با او به نجوا سخن گفت». عمر روی برگرداند و ­گفت: این به آن سخنت می­ماند که در روز حدیبیه به ما گفتی که: «به یقین، به خواست خداوند در حالی که سرهای خود را تراشیده­اید، در امن و امان وارد مسجدالحرام خواهید شد». ولی به آن داخل نگشتیم و از آن بازگشتیم. پیامبر صلی الله علیه و آله او را ندا در داد: «من به شما نگفتم که آن سال وارد آن خواهید شد».

گفت: چون علی آمد، گویی که رسول ­خدا صلی الله علیه و آله از چیزی ترسیده بود [در زبان عربی کنایه از شتاب در کاری است]، به سرعت کوچ کرد. سعید بن­ عبید ندا در داد: آگاه باش! آن که زنده است تا زمانی که پیروز نگشته است، شایسته نیست رخت سفر بربندد. حضرت فرمود: «خدا کنَد که تو را نه یارای اقامت و نه توان کوچ و مسافرت باشد». بعد از این سخن، سعید فرو افتاد و رانش شکست. و از محمد بن اسحاق نقل شده است که گفت: رسول­ خدا صلی الله علیه و آله اهل طائف را سی شب یا در آن حدود محاصره ساخت. سپس از آنان روی برگرداند و بازگشت، در حالی که در میان آنان اذان نگفته بود. (آنان را در اسلام داخل نکرده بود). ولی مدتی بعد، نمایندگان طائف در ماه رمضان به حضور وی رسیدند و اسلام آوردند.

سپس رسول ­خدا صلی الله علیه و آله با کسانی که همراهش بودند به جعرانه بازگشت و در آن

ص: 169

قَالَ أَبَانٌ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَبَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنٍ أَرْبَعَةَ آلَافِ رَأْسٍ وَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ نَاقَةٍ سِوَی مَا لَا یُعْلَمُ مِنَ الْغَنَائِمِ وَ خَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَنْفَالَ وَ الْأَمْوَالَ وَ السَّبَایَا بِالْجِعْرَانَةِ وَ افْتَرَقَ الْمُشْرِکُونَ فِرْقَتَیْنِ فَأَخَذَتِ الْأَعْرَابُ وَ مَنْ تَبِعَهُمْ [إِلَی أَوْطَاسٍ وَ أَخَذَتْ ثَقِیفٌ وَ مَنْ تَبِعَهُمُ الطَّائِفَ وَ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا عَامِرٍ الْأَشْعَرِیَّ إِلَی أَوْطَاسٍ فَقَاتَلَ حَتَّی قُتِلَ فَأَخَذَ (1) الرَّایَةَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ وَ هُوَ ابْنُ عَمِّهِ فَقَاتَلَ بِهَا حَتَّی فَتَحَ عَلَیْهِ.

ثم کانت غزوة الطائف سار رسول الله صلی الله علیه و آله إلی الطائف فی شوال سنة ثمان فحاصرهم بضعة عشر یوما و خرج نافع بن غیلان بن معتب فی خیل من ثقیف فلقیه علی صلی الله علیه و آله فی خیله فالتقوا ببطن وج فقتله علی علیه السلام و انهزم المشرکون و نزل من حصن الطائف إلی رسول الله صلی الله علیه و آله جماعة من أرقائهم منهم أبو بکرة و کان عبدا للحارث بن کلدة و المنبعث و کان اسمه المضطجع فسماه رسول الله صلی الله علیه و آله المنبعث و وردان و کان عبدا لعبد الله بن ربیعة (2) فأسلموا فلما قدم وفد الطائف علی رسول الله فأسلموا قالوا (3) یا رسول الله رد علینا رقیقنا الذین أتوک فقال لا أولئک عتقاء الله.

و ذکر الواقدی عن شیوخه قال شاور رسول الله صلی الله علیه و آله أصحابه فی حصن الطائف فقال له سلمان الفارسی یا رسول الله أری أن تنصب المنجنیق علی حصنهم فأمر رسول الله صلی الله علیه و آله فعمل منجنیق و یقال قدم بالمنجنیق یزید بن زمعة و دبابتین (4)

ص: 168


1- فی المصدر: ثم أخذ.
2- و منهم یحنس النبال، و إبراهیم بن جابر، و یسار، و نافع، و أبو السائب، و مرزوق دفع کل رجل منهم إلی رجل من المسلمین یمونه و یحمله، و امرهم ان یقرءوهم القرآن و یعلموهم السنن.
3- قال خ ل.
4- الدبابة: آلة تتخذ من جلود و خشب یدخل فیها الرجال و یقربونها من الحصن المحاصر لینقبوه و تقیهم ما یرمون به من فوقهم.

غنایمی را که در روز حنین به دست آورده بود میان مؤلفة قلوبهم و سایر عرب تقسیم ساخت و انصار هیچ بهره­ای از آن غنایم نداشتند. و گفته شده است: او برای انصار مقدار اندکی قرار داد و بیشتر غنایم را به مؤلفة قلوبهم داد. محمد بن اسحاق گفت: پیامبر به ابوسفیان­ بن حرب و پسرش معاویه، و حکیم ­بن حزام از بنی­اسد بن عبدالعزّی و نضر بن حارث ­بن کلده، و علاء بن حارثه ثقفی متحد بنی وهده، و حارث ­بن هشام از بنی مخزوم، و جبیر بن مطعم از بنی نوفل­ بن عبد مناف و مالک ­بن عوف نصری، صد شتر بخشید و این­ها اصحاب المائ-ﺔ (صدتایی­ها) بودند. و گفته شده است که او به علقمة ­بن علاثه و اقرع بن حابس و عیینة ­بن حصن صد شتر و به عباس ­بن مرداس چهار شتر بخشید. ولی عباس از سهم خود خشنود نگشت و در خشم شد و شروع به گفتن این ابیات کرد:

- آیا غنیمت من و عبید را میان عیینه و أقرع قرار می­دهی؟

ص: 170

و یقال خالد بن سعید فأرسل علیهم ثقیف سکک (1) الحدید محماة بالنار فأحرقت الدبابة فأمر رسول الله بقطع أعنابهم و تحریقها فنادی سفیان بن عبد الله الثقفی لم تقطع أموالنا إما أن تأخذها إن ظهرت علینا و إما أن تدعها لله و الرحم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله فإنی أدعها لله و الرحم فترکها.

و أنفذ رسول الله صلی الله علیه و آله علیا فی خیل عند محاصرته أهل الطائف و أمر (2) أن یکسر کل صنم وجده فخرج فلقیته (3) جمع کثیر من خثعم فبرز له رجل من القوم و قال هل من مبارز فلم یقم أحد (4) فقام إلیه علی علیه السلام فوثب أبو العاص بن الربیع زوج بنت النبی صلی الله علیه و آله فقال تکفاه أیها الأمیر فقال لا و لکن إن قتلت فأنت علی الناس فَبَرَزَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ:

إِنَّ عَلَی کُلِّ رَئِیسٍ حَقَّا*** أَنْ تَرْوِیَ الصَّعْدَةَ أَوْ تَنْدَقَّا

ثم ضربه فقتله و مضی حتی کسر الأصنام و انصرف إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو بعد محاصر لأهل الطائف ینتظره فلما رآه کبر و أخذ بیده و خلا به.

فَرَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا خَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ الطَّائِفِ أَتَاهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ أَ تُنَاجِیهِ دُونَنَا وَ تَخْلُو بِهِ دُونَنَا فَقَالَ یَا عُمَرُ مَا أَنَا انْتَجَیْتُهُ بَلِ اللَّهُ انْتَجَاهُ قَالَ فَأَعْرَضَ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا کَمَا قُلْتَ لَنَا یَوْمَ الْحُدَیْبِیَةِ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ فَلَمْ نَدْخُلْهُ وَ صُدِدْنَا عَنْهُ فَنَادَاهُ صلی الله علیه و آله لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّکُمْ تَدْخُلُونَهُ ذَلِکَ الْعَامَ. قال فلما قدم علی فکأنما کان رسول الله صلی الله علیه و آله علی وجل فارتحل فنادی سعید بن عبید ألا إن الحی مقیم فقال لا أقمت و لا ظعنت فسقط فانکسر فخذه.

و عن محمد بن إسحاق قال حاصر رسول الله صلی الله علیه و آله أهل الطائف ثلاثین لیلة أو قریبا من ذلک ثم انصرف عنهم و لم یؤذن فیهم فجاءه وفده فی شهر رمضان فأسلموا.

ثم رجع رسول الله إلی الجعرانة بمن معه من الناس و قسم بها ما أصاب من

ص: 169


1- السکک: الآلة التی تحرث بها الأرض.
2- فی المصدر: و أمره.
3- فی المصدر: فلقیه.
4- فی المصدر: فلم یقم إلیه احد.

- که حصن و حابس (پدران عیینه و اقرع) در میان مردم از پدر من، مرداس والاتر نبودند.

- و من هم کمتر از آن دو نبودم. و آن که امروز خوار گردد، دیگر سربلندی نمی­یابد.

- من در جنگ به انتظار دشمن به کمین می­نشستم. و هرگز چیزی از دست ندادم و از آنچه خواستم، محروم نگشتم.

رسول­ خدا صلی الله علیه و آله

به او فرمود: «تو گفته­ای: آیا غنیمت من و عبید را میان أقرع و عیینه تقسیم می­کنی؟». ابوبکر گفت: پدر و مادرم به فدایت که تو شاعر نیستی. فرمود: «چگونه؟» - گفت: - ابوبکر آن شعر را برای او خواند.(1) رسول­ خدا صلی الله علیه و آله

فرمود: «ای علی! به سوی او برخیز و زبانش را قطع کن». عباس می گوید: به خدا سوگند این سخن بر من از روز خثعم نیز گران تر آمد. علی دستم را گرفت و با من به راه افتاد. گفتم: ای علی! آیا تو زبان مرا قطع خواهی کرد؟ فرمود: من درباره تو آنچه را که به آن فرمان داده شده­ام، به انجام می­رسانم. تا آنکه مرا وارد آغل­ها ساخت و فرمود: میان چهار تا صد شتر برگیر و ببند. می گوید: گفتم: پدر و مادرم به فدای شما! شما چه اندازه کریم و بزرگوار و بردبار و نیکوکار و دانایید! علی علیه السلام به من فرمود: رسول­ خدا صلی الله علیه و آله به تو چهار شتر بخشید و تو را همراه مهاجران قرار داد. اگر خواستی آن را برگیر، و اگر­­­­­­ خواستی صد شتر برگیر و از آنان باش که صد شتر گرفته­اند. من به علی علیه­السّلام گفتم: ای علی، تو مرا راهنمایی کن. فرمود: پس من به تو دستور می­دهم که آنچه را پیامبر به تو داد، بگیری و راضی و خشنود گردی. گفتم: پس من چنان می­کنم.

گفت: و گروهی از انصار به خاطر آن (نحوه تقسیم غنایم حنین) در خشم شدند. و بر زبان آن­ها سخنی زشت و ناپسند جاری شد(2)

تا آنجا که یکی از آن­ها گفت: این مرد خاندان و پسر عموهایش را دید (و همه غنایم را به آنان داد) و حال آنکه هر جنگ سختی از آن ماست. چون رسول ­خدا صلی الله علیه و آله ناراحتی انصار از این موضوع را مشاهده کرد، به آنان دستور داد که بنشینند و با آن­ها، کسی غیر از آن­ها ننشیند. سپس در حالی که علی علیه­السلام او را همراهی می­کرد، خشمگین به نزد آنان آمد و میان آن­ها نشست و فرمود: «آیا به نزد شما نیامدم در حالی که بر لبه گودالی از آتش قرار داشتید و خداوند به واسطه من شما را نجات بخشید؟»

ص: 171


1- . أبوبکر متوجه نشد که پیامبر صلی الله علیه و آله می­خواست که بر زبان او شعر جاری نگردد، و به همین خاطر بر او اعتراض کرد.
2- . و حسان بن ثابت قصیده­ای سرود که رسول­ خدا صلی الله علیه و آله را به خاطر این موضوع سرزنش می­کرد. به سیره، جلد 4، صفحه 145 مراجعه کنید.

الغنائم (1) یوم حنین فی المؤلفة قلوبهم من قریش و من سائر العرب و لم یکن فی الأنصار منها شی ء قلیل و لا کثیر قیل إنه جعل للأنصار شیئا یسیرا و أعطی الجمهور للمتألفین (2).

قال محمد بن إسحاق و أعطی (3) أبا سفیان بن حرب مائة بعیر و معاویة ابنه مائة بعیر و حکیم بن حزام من بنی أسد بن عبد العزی (4) مائة بعیر و أعطی النضر بن الحارث بن کلدة (5) مائة بعیر و أعطی العلاء بن حارثة الثقفی حلیف بنی وهدة مائة بعیر (6) و أعطی الحارث بن هشام من بنی مخزوم مائة و جبیر بن مطعم من بنی نوفل بن عبد مناف مائة و مالک بن عوف النصری (7) مائة فهؤلاء أصحاب المائة و قیل إنه أعطی علقمة بن علاثة مائة و الأقرع بن حابس مائة و عیینة بن حصن مائة و أعطی العباس بن مرداس (8) أربعا فتسخطها و أنشأ یقول:

أ تجعل نهبی (9) و نهب العبید*** بین عیینة و الأقرع

ص: 170


1- قال المقریزی فی الامتاع: و کان السبی ستة آلاف، و الإبل أربعة و عشرین الف بعیر، فیها اثنی عشر الف ناقة، و الغنم أربعین الفا و قیل: أکثر، و أربعة آلاف اوقیة فضة و قسم ما زاد عن المؤلّفة قلوبهم فی الناس و کانت سهمانهم لکل رجل أربع من الإبل و أربعون شاة، و إن کان فارسا اخذ ثنتی عشرة من الإبل. أو عشرین و مائة شاة. و إن کان معه أکثر من فرس واحد لم یسهم له.
2- فی المصدر: للمنافقین.
3- فی المصدر: فأعطی.
4- فی المصدر: عبد العزی بن القصی.
5- فی المصدر و الامتاع، النضیر. و فی السیرة: الحارث بن الحارث بن کلدة. و نقل أیضا انه نصیر: ثم قال: و یجوز أن یکون اسمه الحارث أیضا.
6- خلی المصدر عن قوله: و أعطی العلاء. إلی هنا. و فی السیرة و الامتاع: العلاء بن جاریة الثقفی.
7- النضری خ ل. أقول: الصحیح: النصری بالصاد کما فی المصدر و السیرة و الامتاع. و هو من بنی نصر.
8- ذکر ابن هشام و المقریزی عدة اخری من المؤلّفة قلوبهم اعطاهم صلّی اللّه علیه و آله مائة أو أقل. راجع السیرة 4: 140 و 142 و 143. و الامتاع 423 و 424 و 425.
9- فی السیرة: فاصبح نهبی.

گفتند: آری، این چنین است. و برای خدا و رسولش بر ما منت و احسان و فضل و کرم است. فرمود: «آیا به نزد شما نیامدم در حالی که شما دشمن بودید و خداوند به واسطه من میان قلب­های شما انس و اُلفت برقرار ساخت؟» گفتند: البته که این چنین است. سپس فرمود: «آیا به نزد شما نیامدم در حالی که اندک بودید و خداوند به واسطه من شما را فراوان ساخت؟» و آنچه را که خدا می­خواست بگوید، گفت. سپس سکوت کرد. سپس فرمود: «آیا مرا پاسخ نمی­گویید؟». گفتند: ای رسول­خدا! پدر و مادر ما به فدایت! به چه تو را پاسخ گوییم؟ تو را بر ما منت و احسان و فضل و کرم است. فرمود: «بلکه اگر خواستید می­گویید: تو به نزد ما آمدی در حالی که رانده و تکذیب شده بودی، پس ما تو را پناه دادیم و تصدیقت نمودیم و هراسان به نزد ما آمدی و تو را امان دادیم.» با این سخن پیامبر، صدایشان بلند شد و بزرگانشان به سوی او برخاستند و دستان و پاها و زانوان او را بوسه زدند و گفتند: از خدا و رسول او راضی و خشنود گشتیم. این ها اموال ماست که در برابر توست و اگر خواستی، آن را نیز میان قومت تقسیم کن. فرمود: «ای گروه انصار! آیا آنگاه که مالی را تقسیم ساختم تا با آن با قومی الفت بگیرم (و آنان را به سوی خود متمایل کنم) و شما به ایمانتان واگذار گشتید، در خود احساس ناراحتی کردید؟ آیا راضی و خشنود نمی­گردید که غیر از شما با گوسفند و شتر بازگردد و شما هم بازگردید در حالی که رسول ­خدا سهم شما باشد؟». سپس فرمود: «انصار دوستان همدم و رازدار من هستند. اگر مردم وارد دره­ای شوند و انصار دره­ای کوهستانی در پیش گیرند، به یقین وارد دره کوهستانی انصار می­گردم. خدایا انصار و فرزندان انصار و فرزندان فرزندان انصار را بیامرز.» - گفت: - خواهر پیامبر، دختر حلیمه در میان اسیران قرار داشت و چون بر بالای سر پیامبر ایستاد، گفت: ای محمد! خواهرت، دختر حلیمه اسیر شده است. پس رسول ­خدا صلی الله علیه و آله بُرده­اش را برگرفت و آن را برای او گستراند و او را بر روی آن نشاند. سپس کنار او نشست و از حال او پرسید و او در زمانی که مادرش(حلیمه) پیامبر را شیر می­داد، از ایشان مراقبت می­کرد.

و نمایندگان هوازن که اسلام آورده بودند، در جعرانه به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند و گفتند: ای رسول­خدا! ما را اصل و عشیره­ای است و آنچه از بلا و مصیبت بر ما نازل گشته است، از تو پوشیده نیست. پس با نیکی خود بر ما منّت بنه که خدا نیز بر تو نیکی کند. و خطیب آنان، زهیر بن صرد به پا خواست و گفت: ای رسول­­ خدا، اگر ما حارث ­بن ابی شمر یا نعمان بن منذر را شیر می­دادیم، سپس مانند تو از ما دور می­شد، بی­شک با فضل و بخشش و مهربانی­اش به سوی ما باز می­گشت. و حال آنکه تو بهترین سرپرستی شدگان هستی (نمک­خورده و نمکدان نمی­شکنی). و در آغل­ها، تنها خاله­ها و دختر خاله­ها و دایه­ها و دختران دایه­هایت که تو را شیر دادند هستند. و ما از تو هیچ مالی نمی­خواهیم، تنها آن­ها را از تو می­خواهیم. و این

ص: 172

فما کان حصن و لا حابس*** یفوقان مرداس فی مجمع (1)

و ما کنت دون امرئ منهما*** و من تضع الیوم لا یرفع

و قد کنت فی الحرب ذا تدرأ*** فلم أعط شیئا و لم أمنع

فقال له رسول الله صلی الله علیه و آله أنت القائل أ تجعل نهبی و نهب العبید بین الأقرع و عیینة فقال أبو بکر بأبی أنت و أمی لست بشاعر قال کیف قال فأنشده أبو بکر (2) فقال رسول الله صلی الله علیه و آله یا علی قم إلیه فاقطع لسانه قال عباس فو الله لهذه الکلمة کانت أشد علی من یوم خثعم فأخذ علی بیدی فانطلق بی و قلت یا علی إنک لقاطع لسانی قال إنی ممض فیک ما أمرت حتی أدخلنی الحظائر فقال اعقل ما بین أربعة إلی مائة قال قلت بأبی أنتم و أمی ما أکرمکم و أحلمکم و أجملکم و أعلمکم فقال لی إن رسول الله صلی الله علیه و آله أعطاک أربعا و جعلک مع المهاجرین فإن شئت فخذها و إن شئت فخذ المائة و کن مع أهل المائة فقال فقلت لعلی علیه السلام أشر أنت علی قال فإنی آمرک أن تأخذ ما أعطاک و ترضی قال فإنی أفعل.

قال و غضب قوم من الأنصار لذلک و ظهر منهم کلام (3) قبیح حتی قال قائلهم لقی الرجل أهله و بنی عمه و نحن أصحاب کل کریهة.

فلما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله ما دخل علی الأنصار من ذلک أمرهم أن یقعدوا و لا یقعد معهم غیرهم ثم أتاهم شبه المغضب یتبعه علی علیه السلام حتی جلس وسطهم فقال أ لم آتکم و أنتم علی شفا حفرة من النار فأنقذکم الله منها بی

ص: 171


1- فی السیرة: یفوقان شیخی فی المجمع و یروی شیخی أیضا بتشدید الیاء علی انه مثنی شیخ، أراد بهما اباه وجده. و فی المصدر: فی المجمع.
2- لم یفهم أبو بکر أنّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم أراد أن لا یجری علی لسانه شعر فاعترض علیه بذلک.
3- و انشد حسان بن ثابت قصیدة یعاتب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم فی ذلک: راجع السیرة 4: 145.

درخواست در زمانی مطرح می­شد که رسول­ خدا صلی الله علیه و آله، آنچه را که خدا خواسته بود - از آن­ اموال - تقسیم کرده بود. و هنگامی که خواهرش با او سخن گفت، فرمود: «آنچه سهم من و بنی عبدالمطلب است از آنِ تو باد. و اما آنچه برای مسلمانان است، مرا در برابر آنان به شفاعت گیر». پس چون نماز ظهر را اقامه کردند، او (خواهر پیامبر) برخاست و سخن گفت و آنان هم سخن گفتند. پس جز اقرع ­بن حابس و عیین-ة بن حصن، همه مردم سهم خود را به او بخشیدند. ولی آن دو از بخشیدن سهمشان امتناع کردند و گفتند: ای رسول­خدا! اینان مردمانی هستند که برخی از زنان ما را گرفتار ساخته­اند. پس ما نیز چنان که آنان کردند، از زنان آنان تصاحب می­کنیم. بنابراین رسول­خدا صلی الله علیه و آله میان آن­ها قرعه زد و فرمود: «پروردگارا! تیر قرعه این دو را ضایع و تباه گردان». پس یکی از آن­ها مرد خدمتکاری از بنی عقیل و دیگری مردی خدمتکار از بنی نمیر را به دست آوردند. چون کار را چنین دیدند، آنچه را که منع می­کردند، بخشیدند. - گفت: - اگر زنان تقسیم نشده بودند، پیامبر همه آن­ها را به خواهرش می­بخشید، همچنان که آنچه را تقسیم نگشته بود، بخشید. ولی آن زنان در سهم مردم قرار گرفته بودند که آن ها را نیز تنها با کسب خشنودی و رضایتشان از آن­ها گرفت.

و روایت شده است که رسول ­خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر یک از شما که به حق خود چنگ زند، از اولین غنیمتی که به دست آرد، بر گردن او 6 واجب به ازای هر انسانی قرار می­گیرد». با این سخن، مسلمانان زنان و فرزندان مردم را به آن­ها بازگرداندند. - گفت: - و خواهرش با او در مورد مالک­ بن عوف سخن گفت. فرمود: «اگر به نزد من آید، در امان است». و مالک به نزد او آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مالش را به او باز گرداند و صد شتر به او داد.

و زهری، از ابوسلمه از ابوسعید خدری روایت کرده­است که گفت: در حالی که ما در نزد رسول ­خدا صلی الله علیه و آله بودیم و او غنایم را تقسیم می­کرد، ناگهان ذوالخویصره که مردی از بنی تمیم بود بر او وارد شد و گفت: ای رسول­ خدا! به عدالت رفتار کن. رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «وای بر تو! اگر من به عدالت رفتار نکنم، پس چه کسی به عدالت رفتار می­کند؟ و اگر من عدالت نداشتم، ناامید یا زیان کرده می­شدی». عمر بن خطاب گفت: ای رسول­خدا! درباره او مرا اجازه ده تا گردنش را بزنم. رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «او را رها کن که او را اصحابی است که هر کدام از شما، نمازش را در برابر نماز آنان و روزه­اش را در برابر روزه آنان کوچک می­شمارد. قرآن می­خوانند ولی از گلویشان فراتر نمی­رود (به آن عمل نمی­کنند)، و از اسلام خارج می­شوند، همان­گونه که تیر از شکار عبور می­کند و خارج می­شود. به پیکان آن تیر (که از شکار خارج شده است) نگاه می­شود، ولی در آن چیزی یافت نمی­شود. سپس به رصاف آن (رباطی که بر پیکان تیر پیچند) نگاه می­شود، ولی در آن نیز چیزی یافت نمی­شود، سپس به قسمت میان پر و پیکان آن نگاه می­شود ولی در آن چیزی یافت نمی­شود، سپس به پر آن نگاه می­شود ولی در آن چیزی پیدا نمی­شود،

ص: 173

قالوا بلی و لله و لرسوله المن و الطول و الفضل علینا قال أ لم آتکم و أنتم أعداء فألف الله بین قلوبکم بی قالوا أجل ثم قال أ لم آتکم و أنتم قلیل فکثرکم الله بی و قال ما شاء الله أن یقول ثم سکت ثم قال أ لا تجیبونی قالوا بم نجیبک یا رسول الله فداک أبونا و أمنا لک المن و الفضل و الطول قال بل لو شئتم قلتم جئتنا طریدا مکذبا فآویناک و صدقناک و جئتنا خائفا فآمناک فارتفعت أصواتهم (1) و قام إلیه شیوخهم فقبلوا یدیه و رجلیه و رکبتیه ثم قالوا رضینا عن الله و عن رسوله و هذه أموالنا أیضا بین یدیک فاقسمها بین قومک إن شئت فقال یا معشر الأنصار أ وجدتم فی أنفسکم إذ قسمت مالا أتألف به قوما و وکلتم إلی إیمانکم أ ما ترضون أن یرجع غیرکم بالشاء و النعم و رجعتم أنتم و رسول الله فی سهمکم ثم قال صلی الله علیه و آله الأنصار کرشی و عیبتی لو سلک الناس وادیا و سلک ِ الْأَنْصَار شعبا لسلکت شعب الأنصار اللهم اغفر للأنصار و لأبناء الأنصار و لأبناء أبناء الأنصار قال و قد کان فیما سبی أخته بنت حلیمة فلما قامت علی رأسه قالت یا محمد أختک سبی بنت حلیمة قال فنزع رسول الله صلی الله علیه و آله برده فبسطه لها فأجلسها علیه ثم أکب علیها (2) یسائلها و هی التی کانت تحضنه إذا کانت (3) أمها ترضعه.

و أدرک وفد هوازن رسول الله صلی الله علیه و آله بالجعرانة و قد أسلموا فقالوا یا رسول الله لنا أصل و عشیرة و قد أصابنا من البلاء ما لم یخف علیک فامنن علینا من الله علیک و قام خطیبهم زهیر بن صرد فقال یا رسول الله إنا لو ملحنا الحارث بن أبی شمر أو النعمان بن المنذر ثم ولی منا مثل الذی ولیت لعاد علینا بفضله و عطفه و أنت خیر المکفولین و إنما فی الحظائر (4) خالاتک و بنات خالاتک و حواضنک و بنات حواضنک اللاتی أرضعنک و لسنا نسألک مالا إنما نسألکهن و قد کان

ص: 172


1- فی المصدر: فارتفعت إلیه أصواتهم.
2- أی أقبل علیها و لزمها.
3- فی المصدر: إذ کانت.
4- الحظائر جمع حظیرة، و أصلها ما یصنع الإبل و الغنم لیکفها و یمنعها الانفلات.

(و همه این­ها در حالی است که آن تیر) از سرگین و خون گذشته است.(کنایه از سرعت خروج آنان از دین) و نشانه آن­ها مردی سیاه است که یکی از بازوانش مانند پستان زن یا تکه­ای گوشت است که در جنبش و حرکت است و بر بهترین گروه از مردم خروج می­نمایند.»

ابوسعید گفت: من شهادت می­دهم که این سخن را از رسول ­خدا صلی الله علیه و آله شنیدم و شهادت می­دهم که علی بن ابی طالب علیه­السّلام در حالی که همراهش بودم با آنان جنگید. و فرمان داد آن مرد را بیابند. او را جستجو کرده و یافتند و او را آوردند. و من او را بنا به توصیفاتی که پیامبر صلی الله علیه و آله از او ارائه داده بود، یافتم. بخاری آن را در صحیح روایت کرده است.(1)

گفتند: سپس رسول ­خدا صلی الله علیه و آله

سوار گشت و مردم در پی او رفتند، در حالی که می­گفتند: ای رسول­خدا! غنیمت ما را بر ما تقسیم کن. تا آنکه او را به سوی درختی بردند، و ردایش از او برداشته شد. حضرت فرمود: «ای مردم! ردایم را به من بازگردانید. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، اگر نزد من به تعداد درختان دنیا شتر بود، همه را بر شما تقسیم می­ساختم و مرا بخیل و ترسو نمی­یافتید.» سپس به کنار شتری رفت و از کوهان آن کرکی (موی شتر) برگرفت و آن را میان دو انگشتش نهاد و فرمود: «ای مردم! به خدا سوگند که از غنیمت شما این کرک جز به خاطر خُمس از آنِ من نیست و خمس هم به شما برگردانده می­شود. پس سوزنی (اگر برداشته­اید بدهید) که خیانت در غنیمت، در روز قیامت برای اهلش عار و آتش و ننگ و رسوایی به بار می­آورد.». مردی از انصار با کلافی از رشته­های مو نزد او آمد و گفت: ای رسول­خدا! این را برداشتم تا با آن زین شترم را بدوزم. رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حق من از آن، برای تو باد.» آن مرد گفت: چون کار به اینجا کشید، مرا به آن نیازی نیست و آن را از دستش فرو انداخت.

سپس رسول­ خدا صلی الله علیه و آله در ذی­القعده از جعرانه به سوی مکه خارج شد و در آن عمره­اش را به جا آورد. سپس رهسپار مدینه گردید. در حالی که معاذ­ بن جبل جانشین او در میان اهل مکه بود. و محمد بن اسحاق گفت: عتاب ­بن اسید را به جانشینی گمارد و معاذ را همراه او باقی گذاشت تا مردم را در امر دین آگاه سازد و تعلیمشان دهد. و عتاب بن اسید در آن سال که سال هشتم هجری بود، با مردم مراسم حج را به جا آورد و پیامبر صلی الله علیه و آله در فاصله ذی­الحجّه تا رجب در مدینه اقامت فرمود.(2)

ص: 174


1- . صحیح بخاری 2: 21 و 22
2- .اعلام الوری باعلام الهدی: 75-70، (ط1) و 128-119، (ط2).

رسول الله قسم منهن ما شاء الله فلما کلمته أخته قال أما نصیبی و نصیب بنی عبد المطلب فهو لک و أما ما کان للمسلمین فاستشفعی بی علیهم فلما صلوا الظهر قامت فتکلمت و تکلموا فوهب لها الناس أجمعون (1) إلا الأقرع بن حابس و عیینة بن حصن فإنهما أبیا أن یهبا و قالوا یا رسول الله إن هؤلاء قوم قد أصابوا من نسائنا فنحن نصیب من نسائهم مثل ما أصابوا فأقرع رسول الله صلی الله علیه و آله بینهم ثم قال اللهم توه سهمیهما فأصاب أحدهما خادما لبنی عقیل و أصاب الآخر خادما لبنی نمیر فلما رأیا ذلک وهبا ما منعا قال و لو لا أن النساء وقعن فی القسمة لوهبهن لها کما وهب ما لم یقع فی القسمة و لکنهن وقعن فی أنصباء (2) الناس فلم یأخذ منهم إلا بطیبة النفس.

وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَمْسَکَ مِنْکُمْ بِحَقِّهِ فَلَهُ بِکُلِّ إِنْسَانٍ سِتُّ فَرَائِضَ مِنْ أَوَّلِ فَیْ ءٍ یُصِیبُهُ فردوا إلی الناس نساءهم و أبناءهم قال و کلمته أخته فی مالک بن عوف فقال إن جاءنی فهو آمن فأتاه فرد علیه ماله و أعطاه مائة من الإبل..

وَ رَوَی الزُّهْرِیُّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: بَیْنَا نَحْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هُوَ یَقْسِمُ إِذْ أَتَاهُ ذُو الْخُوَیْصِرَةِ (3) رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اعْدِلْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَیْلَکَ مَنْ یَعْدِلُ إِنْ أَنَا لَمْ أَعْدِلْ وَ قَدْ خِبْتُ أَوْ خَسِرْتُ إِنْ أَنَا لَمْ أَعْدِلْ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ یَا رَسُولَ اللَّهِ ائْذَنْ لِی فِیهِ أَضْرِبْ عُنُقَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعْهُ فَإِنَّ لَهُ أَصْحَاباً یُحَقِّرُ أَحَدُکُمْ صَلَاتَهُ مَعَ صَلَاتِهِ وَ صِیَامَهُ مَعَ صِیَامِهِ (4) یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ لَا یُجَاوِزُ تَرَاقِیَهُمْ یَمْرُقُونَ مِنَ الْإِسْلَامِ کَمَا یَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ یَنْظُرُ إِلَی نَصْلِهِ فَلَا یُوجَدُ فِیهِ شَیْ ءٌ ثُمَّ یَنْظُرُ إِلَی رِصَافِهِ فَلَا یُوجَدُ فِیهِ شَیْ ءٌ ثُمَّ یَنْظُرُ إِلَی نَضِیِّهِ وَ هُوَ قِدْحُهُ فَلَا یُوجَدُ فِیهِ شَیْ ءٌ ثُمَّ یَنْظُرُ فِی قُذَذِهِ فَلَا

ص: 173


1- فی المصدر: أجمعهم.
2- جمع النصیب.
3- اسمه حرقوص.
4- فی الامتاع، فان له اصحابا یحقر أحدکم صلاته مع صلاتهم، و صیامه مع صیامهم.

توضیح

جوهری گفت: گفته می­شود: «صدقوهم القتال»: در نبرد به خوبی با آن ها جنگید و حق جنگ را ادا کرد و به مرد شجاع و اسب نجیب و تندرو: «ذومَصدق» (با فتحه) گفته می­شود، یعنی در هجوم و دلیری از خود سرسختی­ نشان می­دهد، گویی که او در آنچه که به خاطر آن تو را بیم می­دهد، صادق است. و در قاموس آمده است: «أبوحدرد أسلمی صحابی بود» و بر وزن فعلع(حدرد) با تکرار عین الفعل، جز در واژه حدرد نیامده است. و بنا به آنچه در التسهیل آمده است «الحدرد» یعنی کوتاه. این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله : «تو گمراه بودی» شاید به این خاطر گفته شده است که عمر به خاطر تازه مسلمان بودن او را تکذیب می­کرده است. به همین خاطر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو نیز این چنین بودی». و «النهیق» با فتحه و «نُهاق» با ضمّه یعنی صدای خر. «لم أشهده و لم أغب عنه»: آن را ندیدم و از آن غایب نبودم. یعنی من خود در آن حاضر هستم ولی از آنجا که توانایی جنگیدن در آن را ندارم و به نظر من هم عمل نمی­کنند، پس گویی من از آن غایب هستم. یا آنکه اگر چه من مانند این قوم ندیدم، ولی عاقبت کار را می­دانم. و «العوان من الحرب»: جنگی که به یکباره (و به سرعت) در آن کشتار شود و گویا این عبارت جزء شعر نیست.

و در الدّرالنظیم آمده است: «أخبّ فیها تارةً و أقع»: گاهی در آن می­تاختم، سپس با دشمن می جنگیدم و بسیاری از آنان را می­کشتم. و در النهای-ه آمده است: «فلم یرعنی إلّا رجلٌ أخذ بمنکبی» یعنی تنها مردی را احساس کردم که شانه مرا گرفت، و اگر چه از لفظ آن نیست. گویی که او بی­هیچ وعده یا شناختی به ناگاه او را گرفته است و همین امر او را هراسان ساخته است.

و جوهری گفت: «رجل أهوج»: مرد بلندی که احمقانه و شتاب­زده عمل می­کند. و گفت: «ربّیتُ القوم»: آن­ها را مراقبت و اداره کردم. یعنی رئیس آن­ها بودم. و از آن سخنی است که صفوان گفت: یقیناً اگر مردی از قریش سرور و ولی نعمت من باشد، برایم دوست­داشتنی­تر از آن است که مردی از هوازن مرا سالار باشد.

سخنش: «أدرتُ» یعنی در آن اندیشیدم یا نظر افکندم. یا آنکه به معنای (اطرافش چرخیدم) است.

«قد عری»: یعنی بی­یار و یاور باقی ماند. «إلّا أن أسوره»: در نسخه­هایی که نزد ماست، به این شکل با سین آمده است. گفته می­شود: «سارالرجل إلیه سوراً» یعنی برجست. و «سرت الحائط» یعنی از دیوار بالا رفتم. و شاید (صاد) درست تر باشد «صار الشیء» یعنی آن را قطع و جدا ساخت. و «الشّواظ» با ضمه و کسره: زبانه آتشی که در آن هیچ دودی وجود ندارد؛ یا به معنی دود آتش و گرمای آن است که این را فیروزآبادی ذکر کرده است. و گفت: «الماحش» مانند «مُمحش» یعنی سوزاننده. و «امتحشَ»: یعنی سوخت. و گفت «الذمر» یعنی سرزنش.

و جوهری گفت: «الذمر»: شجاع. و «ذمرته أذمره ذمراً»: او را برانگیختم و تحریک کردم. و «فلان حامی الذمار»: آنگاه که برانگیخته شود و خشم گیرد، غیرتمندانه برافروخته می­شود.

ص: 175

یُوجَدُ فِیهِ شَیْ ءٌ قَدْ سَبَقَ الْفَرْثَ وَ الدَّمَ آیَتُهُمْ رَجُلٌ أَسْوَدُ إِحْدَی عَضُدَیْهِ مِثْلُ ثَدْیِ الْمَرْأَةِ أَوْ مِثْلُ الْبَضْعَةِ تَدَرْدَرُ یَخْرُجُونَ عَلَی خَیْرِ فِرْقَةٍ مِنَ النَّاسِ.

قَالَ أَبُو سَعِیدٍ فَأَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَاتَلَهُمْ وَ أَنَا مَعَهُ وَ أَمَرَ بِذَلِکَ الرَّجُلَ فَالْتُمِسَ فَوُجِدَ فَأُتِیَ بِهِ حَتَّی نَظَرْتُ إِلَیْهِ عَلَی نَعْتِ رَسُولِ اللَّهِ الَّذِی نَعَتَ- رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ فِی الصَّحِیحِ. (1) قَالُوا ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اتَّبَعَهُ النَّاسُ یَقُولُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اقْسِمْ عَلَیْنَا فَیْئَنَا حَتَّی أَلْجَئُوهُ إِلَی شَجَرَةٍ فَانْتَزَعَ عَنْهُ رِدَاؤُهُ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسِ رُدُّوا عَلَیَّ رِدَائِی فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ کَانَ عِنْدِی عَدَدُ شَجَرَتِهَا نَعَماً لَقَسَمْتُهُ عَلَیْکُمْ ثُمَّ مَا أَلْفَیْتُمُونِی بَخِیلًا وَ لَا جَبَاناً ثُمَّ قَامَ إِلَی جَنْبِ بَعِیرٍ وَ أَخَذَ مِنْ سَنَامِهِ وَبَرَةً فَجَعَلَهَا بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ وَ اللَّهِ مَا لِی مِنْ فَیْئِکُمْ هَذِهِ الْوَبَرِةِ إِلَّا الْخُمُسُ وَ الْخُمُسُ مَرْدُودٌ عَلَیْکُمْ فَأَدُّوا الْخِیَاطَ وَ الْمَخِیطَ فَإِنَّ الْغُلُولَ عَارٌ وَ نَارٌ وَ شَنَارٌ عَلَی أَهْلِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَجَاءَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ بِکُبَّةٍ مِنْ خُیُوطِ شَعْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَذْتُ هَذَا لِأَخِیطَ بِهَا بَرْذَعَةَ بَعِیرٍ لِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا حَقِّی مِنْهَا فَلَکَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَمَّا إِذَا بَلَغَ الْأَمْرُ هَذَا فَلَا حَاجَةَ لِی بِهَا وَ رَمَی بِهَا مِنْ یَدِهِ.

ثم خرج رسول الله صلی الله علیه و آله من الجعرانة (2) فی ذی القعدة إلی مکة فقضی بها عمرته ثم صدر (3) إلی المدینة و خلیفته علی أهل مکة معاذ بن جبل و قال محمد بن إسحاق استخلف عتاب بن أسید و خلف معه معاذا یفقه الناس فی الدین و یعلمهم و حج بالناس فی تلک السنة و هی سنة ثمان عتاب بن أسید و أقام صلی الله علیه و آله بالمدینة ما بین ذی الحجة إلی رجب. (4).

ص: 174


1- راجع صحیح البخاریّ 9: 21 و 22 و فیه: (عبد اللّه) بن ذی الخویصرة التمیمی و فیه (آیتهم رجل احدی یدیه أو قال: ثدییه مثل ثدی المرأة أو مثل البضعة) و فیه اختلافات أخر لفظیة.
2- لیلة الاربعاء لاثنتی عشرة بقیت من ذی القعدة.
3- فی المصدر: ثم صار.
4- إعلام الوری بأعلام الهدی: 70- 75 (ط 1) و 119- 128 ط 2.

«الله الله»: خدا را به یاد شما می­آورم تا به سوی او بازگشته و هجوم برید. یا آنکه از شما می­خواهم که حمله کنید. و فیروزآبادی گفت: «الدبّاب-ﺔ» با تشدید: وسیله­ای است که در جنگ­ها به کار گرفته می­شود و به پای قلعه برده می­شود و در حالی که داخل آن هستند، قلعه را سوراخ می­کنند. سخنش: «علی وجل»، از روی ترس، کنایه از سرعت کوچ پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از آمدن علی علیه­السّلام است.

«ألا إنّ الحیّ مقیمٌ»: آگاه باش که زنده اقامت می­کند. یعنی سزاوار است که شخص زنده کوچ نکند و دور نگردد تا پیروز گردد. یا آنکه مقصود از «حیّ»: قبیله و عدم حرکت آن باشد.

و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: «تو را نه توان اقامت باشد و نه یارای کوچ»، نفرین بر اوست که از اقامت و کوچ و مسافرت ناتوان گردد. که او نیز چنین گشت. و جوهری گفت: «الملح»: شیر خوردن. و «الملح» با فتحه مصدر، این گفته توست: «مَلَحنا لفلان مَلحاً»: او را شیر دادیم. سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: «توّه سهمیهما»: یعنی تیر قرعه آن دو را ضایع و تباه گردان. از ماده: «توی» به معنی هلاک و نابودی است. و «هاء» برای سکت است. یا آنکه از ماده «توه» به معنای هلاک و رفتن است.

و جزری گفت: در حدیث خوارج: «یمرقون من ­الدین مروق­السهم من­الرمی-ﺔ»: یعنی آن­ها مانند تیر که هدف را می­شکافد و از آن خارج می­شود،از دین خارج می­گردند و آن را می شکافند و از آن دور می­گردند. و گفت: «الرصّاف»: پی­ای است که بر مکان وارد شدن پیکان در تیر پیچیده می­شود. و گفت: در حدیث خوارج آمده است: «فینظر فی نضی-ّه»: «النضیّ»: پیکان تیر. و گفته شده است: تیر قبل از تراشیده شدن است، هنگامی که ناتراشیده و بی­پر است. و این قول صحیح­تر است. چرا که در حدیث «النصل» بعد از «النضیّ» ذکر شده است. و آن قسمتی از تیر است که میان پر و پیکان قرار می­گیرد. و«القذذ»: پر تیر. مفرد آن «قذّﺓ» است.

مؤلف: پیامبر صلی الله علیه و آله خروج آنان از دین و عدم بهره­مندی و سودشان از آن را، به تیری تشبیه کرده است که به حیوانی پرتاب شده و از آن خارج گشته است. ولی در هیچ بخشی از اجزاء تیر (به خاطر سرعت خروج آن) اثری از اجزاء حیوان باقی نمانده است. و جزری گفت: «تدردر»: این سو و آن سو می­جنبد و لرزان است. و اصل آن «تتدردر» است و یکی از دو تاء جهت تخفیف حذف شده است. و جزری گفت: «جعرانه»: مکانی نزدیک مکه است که در حلّ و میقات الإحرام قرار دارد. و آن با تسکین عین و تخفیف است. و گاهی مکسور گشته و مشدّد می­گردد.

روایت10.

کافی: عجلان ­بن صالح روایت کرده است: از امام صادق علیه­السلام شنیدم که فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام در روز حنین به تنهایی چهل نفر را کشت(1).

ص: 176


1- . روضة الکافی: 376، ط2
بیان

قال الجوهری یقال صدقوهم القتال و یقال للرجل الشجاع و الفرس الجواد إنه لذو مصدق بالفتح أی صادق الحملة و صادق الجری کأنه ذو صدق فیما یعدک من ذلک.

و فی القاموس أبو حدرد الأسلمی صحابی و لم یجئ فعلع بتکریر العین غیره و الحدرد القصیر کذا فی التسهیل قوله صلی الله علیه و آله قد کنت ضالا لعله کان یکذبه لکونه جدید الإسلام فقال صلی الله علیه و آله أنت أیضا کنت کذلک و النهیق بالفتح و النهاق بالضم صوت الحمار لم أشهده و لم أغب عنه أی أنا حاضر بنفسی لکن لما لم یمکننی القتال فیه و لا تعملون برأیی فکأنی غائب أو إنی و إن لم أر مثل هذا القوم لکن أعلم عاقبة الأمر فیه و العوان من الحرب التی قوتل فیها مرة و کأنه لیس من المصرع.

و فی الدر النظیم أخب فیها تارة ثم أقع.

و فی النهایة فلم یرعنی إلا رجل أخذ بمنکبی أی لم أشعر و إن لم یکن من لفظه کأنه فاجأه بغتة من غیر موعد و لا معرفة فراعه ذلک و أفزعه.

و قال الجوهری رجل أهوج أی طویل و به تسرع و حمق و قال ربیت القوم سستهم أی کنت فوقهم و منه قول صفوان لأن یربنی رجل من قریش أحب إلی من أن یربنی رجل من هوازن.

قوله فأدرت أی رأیی أو نظری أو هو بمعنی درت.

قد عری أی بقی بلا أعوان إلا أن أسوره هکذا فیما عندنا من النسخ بالسین یقال سار الرجل إلیه سورا أی وثب و سرت الحائط أی تسلقته و لعل الأصوب أنه بالصاد من صار الشی ء أی قطعه و فصله و الشواظ بالضم و الکسر لهب لا دخان فیه أو دخان النار و حرها ذکره الفیروزآبادی و قال الماحش المحرق کالممحش و امتحش احترق و قال الذمر الملامة.

و قال الجوهری الذمر الشجاع و ذمرته أذمره ذمرا حثثته و فلان حامی الذمار أی إذا ذمر و غضب حمی.

ص: 175

روایت11.

کافی: زراره از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرد که از او درباره این سخن پروردگار: «المُؤلَّفة قُلوبُهُم(1)» پرسیدم. حضرت پاسخ داد: آنان مردمانی بودند که خداوند عزّ و جلّ را به یگانگی خواندند و عبادت غیر او را وا نهادند و شهادت دادند که هیچ خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد و محمد، رسول و فرستاده خدا می­باشد. با این حال آنان در صحّت برخی از گفته­ها و اعمال حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله دچار تردید بودند. از همین رو، خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش فرمان داد که با مال و بخشش با آنان، انس و اُلفت برقرار سازد تا اسلامشان نیکو گردد و بر دینی که در آن داخل گشتند و آن را پذیرفتند، استوار گردند. بر همین اساس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز در روز حنین با بزرگان عرب از قریش و سایر مضر انس و اُلفت برقرار ساخت که شامل: ابوسفیان بن حرب و عیینة بن حصین فزازی و امثال آنان بود. این امر انصار را به خشم آورد و آنان در نزد سعد بن عباده گرد آمدند. او نیز با آنان به سوی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که در جعرانه بود، رهسپار گردید و چون بدانجا رسید، به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گفت: ای پیامبر خدا! آیا مرا اجازه سخن می­دهی؟ رسول خدا فرمود: «آری». سعد گفت: اگر این کار تو در تقسیم اموال میان قومت، امری است که پروردگار آن را نازل ساخته است، ما به آن راضی و خشنودیم. ولی اگر حقیقت کار خلاف آن باشد، ما از آن رضایت نداریم. زراره می­گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنان فرمود: ای گروه انصار! آیا همه شما با سخن بزرگ خویش، هم رأی و هم نظر هستید؟». گفتند: بزرگ ما، خدا و پیامبر او می­باشند. سپس (بعد از اصرار پیامبر) در بار سوم گفتند: ما نیز بر همان سخن و نظر او هستیم. زراره می­گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: در پی این سخن، خداوند از نور آنان کاست و در قرآن برای مولّفة قلوبهم سهمی واجب ساخت.(2)

ص: 177


1- . البراءة/61
2- . اصول کافی 2: 411

الله أی أذکرکم الله فی الکرة و الرجعة إلیه أو أسألکم الکرة.

و قال الفیروزآبادی الدبابة مشددة آلة تتخذ للحروب فتدفع فی أصل الحصن فینقبون و هم فی جوفها قوله علی وجل کنایة عن سرعة ارتحاله صلی الله علیه و آله بعد مجیئه ألا إن الحی مقیم أی من کان حیا ینبغی أن لا یزول حتی یفتح أو المراد بالحی القبیلة إظهارا لعدم براحه.

و قوله صلی الله علیه و آله لا أقمت و لا ظعنت دعاء علیه بعدم قدرته علی الإقامة کما یرید و لا الظعن بنفسه فصار کذلک و قال الجوهری الملح الرضاع و الملح بالفتح مصدر قولک ملحنا لفلان ملحا أرضعناه قوله صلی الله علیه و آله توه سهمیهما أی أهلک و ضیع من التوی و هو الهلاک و الهاء للسکت أو من التوه و هو الهلاک و الذهاب.

و قال الجزری فی حدیث الخوارج یمرقون من الدین مروق السهم من الرمیة أی یجوزونه و یخرقونه و یبعدونه کما یمرق السهم الشی ء المرمی به و یخرج منه و قال الرصاف هو عقب یلوی علی مدخل النصل فیه و قال فی حدیث الخوارج فینظر فی نضیه النضی نصل السهم و قیل هو السهم قبل أن ینحت إذا کان قدحا و هو أولی لأنه جاء فی الحدیث ذکر النصل بعد النضی و هو من السهم ما بین الریش و النصل و القذذ ریش السهم واحدتها قذة انتهی.

أقول: شبه صلی الله علیه و آله خروجهم من الدین و عدم انتفاعهم بشی ء منه بسهم رمی به حیوان فخرج منه بحیث لم یبق فی شی ء من أجزاء السهم أثر من أجزاء الحیوان و قال الجزری تدردر أی ترجرج تجی ء و تذهب و الأصل تتدردر فحذف إحدی التاءین تخفیفا و قال الجزری الجعرانة موضع قریب من مکة و هو فی الحل و میقات الإحرام و هی بتسکین العین و التخفیف و قد تکسر و تشدد الراء.

«10»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّاطَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ عَنْ أَبَانٍ (1) عَنْ عَجْلَانَ بْنِ صَالِحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَتَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ یَوْمَ حُنَیْنٍ أَرْبَعِینَ (2).

ص: 176


1- خلی المصدر عن قوله: عن أبان.
2- روضة الکافی: 376 ط 2.

روایت12.

تفسیر عیاشی: از زراره همانند آن را آورده است. سپس گفته است: زراره گفت: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: چون سال بعدی فرا رسید، آنان (المولّفة قلوبهم) به همان میزانی که از پیامبر گرفته بودند، برای او اموال آوردند. و مردمان بسیاری نیز در اسلام داخل گشتند. در این هنگام رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به سخن برخاست و فرمود: «آیا این بهتر و نیکوتر است یا آنچه شما می­گفتید؟ که اینان به همان اندازه­ای که به آنان بخشیدم، این مقدار شتر آورده­اند و حال آنکه (علاوه بر آن) جهانی و مردمان بسیاری نیز اسلام آورده­اند. سوگند به آن که جان محمد در دست اوست، بی هیچ تردیدی دوست می­داشتم که آن اندازه مال و ثروت در اختیار داشتم که با آن دیه هر انسانی را به او می­پرداختم تا به پروردگار جهانیان اسلام آورند».

روایت13.

سپس گفت: حسن بن موسی گفت: او به غیر این اسناد روایی (به طریقی دیگر) روایت نمود و گفت: هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله غنایم حنین را تقسیم ساخت، مردی از میان آن­ها گفت: این چه تقسیمی است؟ خدا به چنین تقسیمی فرمان نداده است! چون این سخن بر زبان راند، یکی از آن­ها(مسلمانان) به او گفت: ای دشمن خدا! آیا به رسول خدا چنین سخنی می­گویی؟ سپس به نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و او را از گفته آن مرد آگاه ساخت. پیامبر فرمود: «به راستی که برادرم موسی بیش از این مورد آزار قرار گرفت. ولی باز صبر پیشه نمود.» گفت: پیامبر به هر مردی از مؤلّفة قلوبهم 100شتر باری می­داد(1).

روایت14.

أمالی طوسی: مغیرة بن حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب از پدرش از جدّش نوفل روایت کرد که درباره روز حنین گفت: همه مردم گریختند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را تنها وا نهادند. و کار چنان شد که با او جز هفت نفر از بنی عبدالمطلب، احدی باقی نماند. و آن هفت نفر نیز شامل: عباس، و پسرش فضل، و علی، و برادرش عقیل، سه فرزند حارث بن عبدالمطلب یعنی: ابوسفیان، ربیعه و نوفل بودند. و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز سوار

ص: 178


1- . تفسیر عیاشی2 : 92-91
«11»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤَلَّفَةِ (1) قُلُوبُهُمْ قَالَ هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ فِی ذَلِکَ شُکَّاکٌ فِی بَعْضِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یَتَأَلَّفَهُمْ بِالْمَالِ وَ الْعَطَاءِ لِکَیْ یَحْسُنَ إِسْلَامُهُمْ وَ یَثْبُتُوا عَلَی دِینِهِمُ الَّذِی دَخَلُوا فِیهِ وَ أَقَرُّوا بِهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنٍ تَأَلَّفَ رُؤَسَاءَ الْعَرَبِ (2) (وَ) مِنْ قُرَیْشٍ وَ سَائِرِ مُضَرَ مِنْهُمْ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ وَ عُیَیْنَةُ بْنُ حُصَیْنٍ (3) الْفَزَارِیُّ وَ أَشْبَاهُهُمْ مِنَ النَّاسِ فَغَضِبَتِ الْأَنْصَارُ وَ اجْتَمَعَتْ (4) إِلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَانْطَلَقَ بِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْجِعْرَانَةِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْکَلَامِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ إِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی قَسَمْتَ بَیْنَ قَوْمِکَ شَیْئاً أَنْزَلَ اللَّهُ (5) رَضِینَا وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ لَمْ نَرْضَ.

قَالَ زُرَارَةُ وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَ کُلُّکُمْ عَلَی قَوْلِ سَیِّدِکُمْ (6) فَقَالُوا سَیِّدُنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ قَالُوا فِی الثَّالِثَةِ (7) نَحْنُ عَلَی مِثْلِ قَوْلِهِ وَ رَأْیِهِ قَالَ زُرَارَةُ فَسَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ فَحَطَّ اللَّهُ نُورَهُمْ وَ فَرَضَ اللَّهُ لِلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ سَهْماً فِی الْقُرْآنِ (8).

ص: 177


1- فی المصدر و: تفسیر العیّاشیّ: و المؤلّفة قلوبهم. و الآیة فی سورة البراءة: 61.
2- من رءوس العرب خ ل فی المصدر: رأسا من رؤساء العرب. و فی تفسیر العیّاشیّ: رءوسهم من رءوس العرب من قریش.
3- حصن خ ل. أقول: هذا هو الصحیح علی ما تقدم و علی ما فی السیرة و غیره.
4- فی تفسیر العیّاشیّ: فاجمعوا.
5- فی المصدر: انزله اللّه، و فی تفسیر العیّاشیّ: امرک اللّه به.
6- فی المصدر: (سیدکم سعد) و فی العیّاشیّ علی مثل قول سعد (سیدکم خ).
7- فی تفسیر العیّاشیّ: [قالوا: اللّه سیدنا و رسوله، فاعادها علیه ثلاث مرّات کل ذلک یقولون: اللّه سیدنا و رسوله: ثم قالوا بعد الثالثة] أقول: لعل الصحیح: فاعادها علیهم.
8- أصول الکافی 2: 411.

بر قاطر خود، دلدل، شمشیر از نیام برکشیده بود و این شعر را می­خواند:

- من کسی هستم که بی هیچ دروغی پیامبر پروردگارم.

- من­ازفرزندان­عبدالمطلب­هستم.

حارث بن نوفل می­گوید: فضل بن عباس برایم گفت: در آن روز که مردم همگی پراکنده شده­بودند، عباس روی برگرداند و نگریست. ولی در میان کسانی که پابرجا مانده بودند، علی را ندید. از همین رو گفت: چهره­اش زشت و لعنت بر او باد! آیا در چنین وضعیتی، پسر ابوطالب از رسول خدا روی برمی­گرداند؟ در حالی که او صاحب همان است که او صاحب آن است؟ و منظورش جایگاه­های - ایام الله - مشهور او بود. من گفتم:پدر جان! از سخنت درباره برادر زاده­ات بکاه! - سخنت را اصلاح کن -. گفت: ای فضل! چرا چنین می­گویی؟ گفتم: آیا او را در میان دسته اول سواران نمی­بینی؟ آیا او را در میان گرد و غبار نمی­بینی؟ گفت: ای پسرم! مرا بر او آگاهی ده. گفتم: چنین نشانی دارد و بُرده بر خویش پوشیده است. گفت: پس آن برق چیست؟ گفتم: شمشیر اوست که با آن میان هماوردان، پراکندگی و جدایی می­اندازد. گفت:راو جوانی راستگو و نیک­کردار است که پسر مردی راستگو و نیک­کردار می باشد. عمو و دایی به فدای او باد! - گفت: - علی علیه­السّلام در آن روز بر چهل مبارز ضربه وارد ساخت که همه را به دو نیم ساخت حتی بینی و ذَکَرشان را. و ضربات علی، یگانه و بُرّان و کشنده بود.(1)

توضیح

فیروز آبادی گفت: «أعروا صاحبهم»: او را ترک کردند. و گفت: «قشع­القوم» بر وزن مَنَعَ: آنان را پراکنده ساخت و آنان متفرق شدند. و آن سخنی نادر است. سخنش: «عن بکرﺓ أبیهم»: یعنی از آخرشان و قبلاً ذکر شد. و فیروزآبادی گفت: «شاه وجهه شوهاً و شوه-ﺔ»ً: چهره­اش زشت شد. و گفت: «البُوه-ﺔ» با ضمّه: بازی که پرهایش ریخته باشد. و نیز مرد بی­فکر و احمق. و «البَوه» با فتحه: لعن و نفرین. و«الرعیل»: جماعت اسبان (مجازاً سواران). و «الرَهَج» با تحریک: غبار. «زیّله»: آن را پراکنده ساخت. و در النهایه گفت: در حدیث آمده است: «کانت ضربات علی مبتکرات لا عواناً»: یعنی ضربه او یکی بود و با یک ضربه می کشت و نیازی نداشت که برای دومین بار ضربه وارد کند. گفته می­شود: «ضرب-ﺔ بکر»: آنگاه که برّان و کشنده باشد و دو ضربه نگردد.

روایت15.

امالی طوسی: ابوذر گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که

ص: 179


1- . المجالس و الأخبار: 17
«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَ زُرَارَةُ (1) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَمَّا کَانَ فِی قَابِلٍ جَاءُوا بِضِعْفِ الَّذِی أَخَذُوا وَ أَسْلَمَ نَاسٌ کَثِیرٌ قَالَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطِیباً فَقَالَ هَذَا خَیْرٌ أَمِ الَّذِی قُلْتُمْ قَدْ جَاءُوا مِنَ الْإِبِلِ بِکَذَا وَ کَذَا ضِعْفَ مَا أَعْطَیْتُهُمْ وَ قَدْ أَسْلَمَ لِلَّهِ عَالَمٌ وَ نَاسٌ کَثِیرٌ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ عِنْدِی مَا أُعْطِی کُلَّ إِنْسَانٍ دِیَتَهُ عَلَی أَنْ یُسْلِمَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.

- ثم روی العیاشی بسند آخر عن زرارة عنه علیه السلام مثله (2).

«13»

ثُمَّ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُوسَی وَ مِنْ غَیْرِ هَذَا الْوَجْهِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ مِنْهُمْ حِینَ قَسَمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله غَنَائِمَ حُنَیْنٍ مَا هَذِهِ الْقِسْمَةُ (3) مَا یُرِیدُ اللَّهُ بِهَا فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ تَقُولُ هَذَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِمَقَالَتِهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله قَدْ أُوذِیَ أَخِی مُوسَی بِأَکْثَرَ مِنْ هَذَا فَصَبَرَ قَالَ وَ کَانَ یُعْطِی لِکُلِّ رَجُلٍ مِنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ مِائَةَ رَاحِلَةٍ (4).

«14»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جماعة عن أبی المفضل عن أحمد بن عبید الله بن عمار الثقفی (5) عن علی بن محمد بن سلیمان النوفلی سنة خمس و أربعین و مائتین عن أبیه عن یزید بن عبد الملک النوفلی عن أبیه عن المغیرة بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب عن أبیه عن جده نوفل أنه کان یحدث عن یوم حنین قال:

فر الناس جمیعا و أعروا رسول الله صلی الله علیه و آله فلم یبق معه إلا سبعة نفر من بنی عبد المطلب العباس و ابنه الفضل و علی و أخوه عقیل و أبو سفیان و ربیعة و نوفل بنو الحارث بن عبد المطلب و رسول الله صلی الله علیه و آله مصلت سیفه فی المجتلد و هو علی

ص: 178


1- فی المصدر: عن زرارة و حمران و محمّد بن مسلم عن ابی جعفر و ابی عبد اللّه علیهما السلام (و المؤلّفة قلوبهم) قال: قوم تألفهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قسم فیهم الشی ء: قال زرارة قال أبو جعفر علیه السلام: فلما کان فی قابل جاءوا بضعف الذی اخذوا.
2- فی المصدر: نحوه.
3- فی المصدر: ان هذه القسمة.
4- تفسیر العیّاشیّ 2: 91 و 92.
5- فی المصدر: أحمد بن عبید اللّه بن محمّد بن عمّار الثقفی.

نمایندگان مردم طائف به نزد او آمده بودند، فرمود: «ای مردم طائف! به خدا سوگند یا نماز به پا می­دارید و زکات می­پردازید، یا آنکه مردی مانند خودم به سوی شما گسیل خواهم داشت که خدا و رسولش را دوست می­دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند و با ضربه شمشیر شما را به سختی در هم می­کوبد.» با این سخن، اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله مشتاقانه برای آن با هم رقابت کردند. ولی او دست علی را گرفت و آن را بالا برد، و فرمود: «او، این مرد است». در این هنگام ابوبکر و عمر گفتند: هرگز همانند امروز [او را] در فضل و برتری ندیدیم.(1)

توضیح

«القصع»: شدّت جویدن. و «قَصَعَ الغلامَ» مانند مَنَعَ: کف دستش را گشود و بر سرش زد.

روایت16.

علل الشرائع: ابن ولید، از صفّار، از ابن معروف از ابن ابی عمیر از عبدالرحمن بن حجاج از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: بر رسول خدا روزی سخت­تر از حنین نگذشت. چرا که آن روز، عرب بر او جفا کردند.(2)

روایت17.

الخصال: با اسناد از عامر بن واثله روایت کرده است که گفت: امیرالمؤمنین علیه­السّلام در روز شورا فرمود: شما را به خدا سوگند می­دهم، آیا در میان شما جز من کسی است که رسول خدا صلی­ الله­ علیه و­ آله­ و ­سلم درباره او فرموده باشد: «یا بنی­ولیعه به نافرمانی پایان می­دهند و یا آنکه مردی به سوی آنان گسیل خواهم داشت که مانند من است و اطاعت از او چون اطاعت من و نافرمانی از او چون نافرمانی من است، و با ضربه شمشیر آنان را در برمی­گیرد؟» گفتند: البته که نه.(3)

روایت18.

الاحتجاج: از عمرو بن شمر، از جابر، از امام محمد باقر علیه­السّلام روایت است که امیرالمؤمنین علیه­السّلام در روز شورا فرمود: شما را به خدا سوگند می­دهم: آیا در میان شما جز من کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ طائف با او زمزمه و نجوا کرد، پس ابوبکر و عمر گفتند: بدون ما با علی به نجوا نشستی؟ و در پاسخ، پیامبر صلی الله علیه و آله به آن دو فرمود: «من با او نجوا نکردم، بلکه خداوند مرا به آن فرمان داد»؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا در میان شما کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد او فرموده باشد: «یقیناً مردی به سوی شما گسیل خواهم داشت که خداوند قلب او را برای ایمان آزموده است»؟ گفتند: نه.(4)

ص: 180


1- . المجالس و الاخبار: 19
2- . علل الشرائع: 158
3- . الخصال 2: 121
4- . الاحتجاج: 75-77

بغلته الدلدل و هو یقول:

أنا النبی لا کذب*** أنا ابن عبد المطلب

قال الحارث بن نوفل فحدثنی الفضل بن العباس قال التفت العباس یومئذ و قد أقشع (1) الناس عن بکرة أبیهم فلم یر علیا فیمن ثبت فقال شوهة بوهة (2) أ فی مثل هذه الحال یرغب ابن أبی طالب بنفسه عن رسول الله صلی الله علیه و آله و هو صاحب ما هو صاحبه یعنی المواطن المشهورة له فقلت نقص قولک لابن أخیک یا أبة قال ما ذاک یا فضل قلت أ ما تراه فی الرعیل الأول أ ما تراه فی الرهج قال أشعره لی یا بنی قلت ذو کذا (3) ذو البردة قال فما تلک البرقة قلت سیفه یزیل به بین الأقران فقال بر بن بر فداه عم و خال قال فضرب علی یومئذ أربعین مبارزا کلهم یقده حتی أنفه و ذکره قال و کانت ضرباته مبتکرة. (4).

بیان

قال الفیروزآبادی أعروا صاحبهم ترکوه و قال قشع القوم کمنع فرقهم فأقشعوا و هو نادر قوله عن بکرة أبیهم أی عن آخرهم و قد مر و قال الفیروزآبادی شاه وجهه شوها و شوهة قبح و قال البوهة بالضم الصقر سقط ریشه و الرجل الطائش و الأحمق و البوه بالفتح اللعن و الرعیل جماعة الخیل و الرهج و یحرک الغبار و زیله فرقه و قال فی النهایة فی الحدیث کانت ضربات علی مبتکرات لا عوانا أی إن ضربته کانت بکرا یقتل بواحدة منها لا یحتاج أن یعید الضربة ثانیا یقال ضربة بکر إذا کانت قاطعة لا تثنی.

«15»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاذِ بْنِ سَعِیدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ سَارِیَةَ الْمَکِّیِّ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ کَثِیرِ بْنِ طَارِقٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ

ص: 179


1- فی نسختی المصحّحة: و قد انقشع.
2- شوهه بوهه خ ل.
3- فی المصدر: ذو کذا ذو کذا ذو البردة.
4- المجالس و الاخبار: 17.

روایت19.

مؤلف: طبرسی رحمة اللّه علیه در مجمع­البیان گفته است: اهل تفسیر و سیره ­نویسان آورده­اند که چون پیامبر صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد، در آخر ماه رمضان یا در شوال سال هشتم هجری برای جنگ با هوازن و ثقیف از آن به سوی حنین خارج شد. و این واقعه را مانند آنچه گذشت ذکر کرد، تا آنجا که شکست مسلمانان و ندای عباس را آورد. سپس گفت: چون مسلمانان صدای عباس را شنیدند، بازگشتند و گفتند: لبیک، لبیک. و بویژه انصار که بر یکدیگر پیش می­گرفتند و یاری و پیروزی از جانب خداوند نازل گردید و هوازن شکست مفتضخانه­ای متحمل شدند و به هر سو گریختند. و مسلمانان نیز پیوسته در تعقیب آنان بودند. از آن سو مالک ­بن عوف راه پیمود و وارد قلعه طائف گردید و از آن­ها صد مرد کشته شد. و خداوند اموال و زنان آنان را غنیمت مسلمانان ساخت. و رسول­خدا صلی الله علیه و آله فرمان داد که زنان و کودکان و اموال به جعرانه برده شود و بدیل بن ورقاء خزاعی را بر غنایم گمارد. و خود در پی قوم روان گردید. تا آنکه در طلب مالک بن عوف به طائف رسید و بقیه ماه(شوال)، اهل آن را به محاصره درآورد. پس چون ماه ذی­القعده فرا رسید به جعرانه بازگشت و در آن، غنایم حنین و اوطاس را تقسیم ساخت.

سعید بن مسیّب می­گوید: مردی که در روز حنین همراه مشرکان بود، برایم گفت: هنگامی که ما و اصحاب رسول­خدا صلی الله علیه و آله رو­در­روی یکدیگر قرار گرفتیم، به اندازه یک­بار دوشیدن گوسفند برابر ما پایداری نکردند و ما آنان را شکست دادیم و شروع به راندن آنان کردیم. تا آنکه به صاحب قاطر خاکستری یعنی رسول­خدا صلی الله علیه و آله رسیدیم.در این هنگام مردانی سپید چهره در برابر ما قرار گرفتند و به ما گفتند: چهره­ها زشت باد، برگردید. ما نیز راه بازگشت در پیش گرفتیم و آنان بر کتف­های ما سوار گشتند که آن­ها فرشتگان بودند.

زهری گفت: و به من خبر رسید که شیب-ة بن عثمان گفت: در روز جنگ حنین از پشت سر به سوی رسول­ خدا صلی الله علیه و آله رفتم و می خواستم که به انتقام طلح-ة بن عثمان و عثمان بن طلحه که در جنگ احد کشته شدند، او را بکشم. ولی خداوند، رسولش را از آنچه در درون من بود آگاه ساخت و او به سوی من برگشت و بر سینه­ام زد و فرمود: «ای شیبه! تو را به خدا پناه می­دهم.» چون این سخن گفت، گوشت میان کتف و پهلویم به لرزه افتاد و به او نگاه کردم و احساس کردم که او نزد من از گوش و چشمم نیز دوست­داشتنی­تر گشته است. بنابراین گفتم: شهادت می­دهم که تو فرستاده خداوند هستی و خداوند تو را از آنچه در درون من بود، آگاه ساخت.

ص: 181

قَدِمَ عَلَیْهِ وَفْدُ أَهْلِ الطَّائِفِ یَا أَهْلَ الطَّائِفِ وَ اللَّهِ لَتُقِیمُنَّ الصَّلَاةَ وَ لَتُؤْتُنَّ الزَّکَاةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ عَلَیْکُمْ (1) رَجُلًا کَنَفْسِی یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ یَقْصَعُکُمْ بِالسَّیْفِ فَتَطَاوَلَ لَهَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ فَأَشَالَهَا (2) ثُمَّ قَالَ هُوَ هَذَا فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ مَا رَأَیْنَا کَالْیَوْمِ فِی الْفَضْلِ قَطُّ (3).

بیان

القصع شدة المضغ و قصع الغلام کمنع ضرب ببسط کفه علی رأسه (4).

«16»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مَرَّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمٌ کَانَ أَشَدَّ عَلَیْهِ مِنْ یَوْمِ حُنَیْنٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَرَبَ تَبَاغَتْ عَلَیْهِ (5).

«17»

ل، الخصال بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الشُّورَی نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیَنْتَهِیَنَّ بَنُو وَلِیعَةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْهِمْ رَجُلًا کَنَفْسِی طَاعَتُهُ کَطَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُ کَمَعْصِیَتِی یَغْشَاهُمْ بِالسَّیْفِ غَیْرِی قَالُوا اللَّهُمَّ لَا (6).

«18»

ج، الإحتجاج عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ یَوْمَ الشُّورَی نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَاجَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الطَّائِفِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ نَاجَیْتَ (7) عَلِیّاً دُونَنَا فَقَالَ لَهُمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا أَنَا نَاجَیْتُهُ بَلِ اللَّهُ أَمَرَنِی بِذَلِکَ غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْکُمْ رَجُلًا امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ (8) (غَیْرِی) قَالُوا لَا (9).

ص: 180


1- فی المصدر: أو لا بعثن الیکم.
2- أشال الشی ء: رفعه و حمله.
3- المجالس و الاخبار: ص 19.
4- و یقال ایضا: قصع القملة بظفره: أی قتلها، و قصعت الرحی الحب: فصخته و طحنته و قصع الرجل صغره و حقره.
5- علل الشرائع: ص 158 و فیه: خیبر مکان حنین. و لعله وهم من الطابع.
6- الخصال 2: 121.
7- فی المصدر: یا رسول اللّه ناجیت.
8- فی المصدر: للایمان غیری.
9- الاحتجاج: 74 و 75.

و رسول ­خدا صلی الله علیه و آله غنایم را در جعرانه تقسیم کرد. و از اسیران هوازن شش هزار زن و کودک و مقدار نامشخصی شتر و گوسفند همراه او بودند.

انس بن مالک گفت: رسول ­خدا صلی الله علیه و آله در روز اوطاس به منادی فرمان ندا داده بود. او بانگ برآورد: آگاه باشید! با زنان باردار تا زمانی که وضع حمل کنند و زنان غیر­باردار تا زمانی که حیض ببینند و پاک گردند، هم­بستری و نزدیکی صورت نگیرد. سپس نمایندگان هوازن که اسلام آورده بودند، در جعرانه به نزد رسول­خدا صلی الله علیه و آله رسیدند. و خطیب آنان برخاست و گفت: ای رسول­خدا! اسیرانی که در آغل­ها هستند، خاله­ها و پرستاران تو هستند که از تو سرپرستی و مراقبت کرده­اند. و اگر ما ابن ابی شمر یا نعمان بن منذر را شیر می­دادیم و سپس همانند آنچه از تو بر ما واقع شد، از آن دو برای ما رخ می­داد، به بخشش و نیکی و مهربانی آنان امیدوار بودیم و حال آنکه تو بهترین سرپرستی­شدگان هستی (نمکدان ما را نمی­شکنی). و بعد از این سخنان ابیاتی سرود. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «کدام یک از این دو را بیشتر دوست می­دارید: اسیران یا اموال؟». گفتند: ای رسول­خدا! ما را میان شرافت خانوادگی و اموال مخیّر ساختی و حال آنکه شرافت خانوادگی برای ما دوست­داشتنی­تر است. و درباره هیچ گوسفند و شتری سخن نمی گوییم. رسول ­خدا فرمود: «آنچه برای بنی هاشم است، از آنِ شما باد و در مورد شما با مسلمانان سخن خواهم گفت و برای شما شفاعت می­کنم. شما نیز با آنان سخن گویید و اسلامتان را آشکار سازید.» چون رسول­خدا صلی الله علیه و آله نماز ظهر را اقامه فرمود، آنان به پا خاستند و سخن گفتند. بعد از سخن آنان، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آنچه را که از آن بنی­هاشم بود و آنچه که در دست من بود، به آن­ها بازگردانده­ام. هر یک از شما نیز که دوست داشت بی­اکراه و اجبار ببخشد، چنین کند. و هرکه از بخشیدن کراهت داشت، فدیه بگیرد و فدیه­شان نیز بر عهده من خواهد بود.» با این سخنان پیامبر، جز اندکی از مردم که فدیه خواستند، بقیه آنچه را که در دستشان بود، بخشیدند.(1)

ص: 182


1- . مجمع البیان 5: 20-18
«19»

أقول: قال الطبرسی رحمه الله فی مجمع البیان، ذکر أهل التفسیر و أصحاب السیر أن رسول الله صلی الله علیه و آله لما افتتح مکة خرج منها متوجها إلی حنین لقتال هوازن و ثقیف فی آخر شهر رمضان أو فی شوال سنة ثمان من الهجرة و ذکر القصة نحوا مما مر إلی أن ذکر هزیمة المسلمین و نداء العباس ثم قال فلما سمع المسلمون صوت العباس تراجعوا و قالوا لبیک لبیک و تبادر الأنصار خاصة و نزل النصر من عند الله و انهزمت هوازن هزیمة قبیحة فمروا فی کل وجه و لم یزل المسلمون فی آثارهم و مر مالک بن عوف فدخل حصن الطائف و قتل منهم زهاء مائة رجل و أغنم الله المسلمین أموالهم و نساءهم و أمر رسول الله صلی الله علیه و آله بالذراری و الأموال أن تحدر إلی الجعرانة و ولی علی الغنائم بدیل بن ورقاء الخزاعی و مضی علیه السلام فی أثر القوم فوافی الطائف فی طلب مالک بن عوف و حاصر أهل الطائف بقیة الشهر فلما دخل ذو القعدة انصرف إلی (1) الجعرانة و قسم بها غنائم حنین و أوطاس قال سعید بن المسیب حدثنی رجل کان فی المشرکین یوم حنین قال لما التقینا نحن و أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله لم یقفوا لنا حلب شاة فلما کشفناهم جعلنا نسوقهم حتی انتهینا إلی صاحب البغلة الشهباء یعنی رسول الله صلی الله علیه و آله فتلقانا رجال بیض الوجوه فقالوا لنا شاهت الوجوه ارجعوا فرجعنا و رکبوا أکتافنا فکانوا إیاها یعنی الملائکة:.

قال الزهری و بلغنی أن شیبة بن عثمان قال: استدبرت رسول الله صلی الله علیه و آله یوم حنین و أنا أرید أن أقتله بطلحة بن عثمان و عثمان بن طلحة و کانا قد قتلا یوم أحد فأطلع الله رسوله علی ما فی نفسی فالتفت إلی و ضرب فی صدری و قال أعیذک بالله یا شیبة فأرعدت فرائصی فنظرت إلیه و هو أحب إلی من سمعی و بصری فقلت أشهد أنک رسول الله و أن الله أطلعک علی ما فی نفسی

ص: 181


1- و اتی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

توضیح

جوهری گفت : «هم زهاء مائ-ﺔ»: یعنی به اندازه 100 نفر بودند.

روایت20.

مناقب ابن شهر آشوب: از امام صادق علیه­السّلام روایت کرده است که فرمود: رسول ­خدا صلی الله علیه و آله در جنگ حنین به جز غنایمی که مقدار آن مشخص نیست، چهار هزار نفر و دوازده هزار شتر اسیر ساخت. و زهری گفت: از زنان و کودکان شش هزار نفر و از حیوانات رقمی که شمارش نگشت و معلوم نیست.(1)

روایت21.

مؤلف: کازرونی در المنتقی بعد از ذکر آن غزوات گفت: و در آن سال یعنی سال هشتم، رسول­ خدا صلی الله علیه و آله با ملیکه کندی که پدرش را در روز فتح کشته بود، ازدواج کرد. یکی از همسران پیامبر به ملیکه گفت: آیا شرم نمی­کنی؟ با مردی که پدرت را کشته است ازدواج می­کنی؟ با این سخن، ملیکه از همسر پیامبر[به پیامبر] پناه جست و پیامبر از او جدا شد.

و در آن سال، ابراهیم پسر رسول­خدا صلی الله علیه و آله در ماه ذی الحجه از ماریه متولد شد. و قابله او کنیز آزاد شده رسول­ خدا صلی الله علیه و آله بود. پس به سوی شوهرش ابورافع خارج شد و او را آگاه ساخت که ماریه پسری به دنیا آورده است. ابورافع نیز به نزد رسول ­خدا صلی الله علیه و آله آمد و به او بشارت داد که ماریه پسری به دنیا آورده است. با این خبر، پیامبر او را بنده­ای بخشید و آن پسر را ابراهیم نام نهاد. و در روز هفتم تولدش برای او گوسفند کشت و سرش را تراشید و هموزن موهایش به بیچارگان و مستمندان نقره صدقه داد. و فرمان داد تا موهای او را در زمین دفن کنند. و زنان انصار بر سر شیر دادن او با یکدیگر به رقابت برخاستند. ولی در نهایت، رسول ­خدا صلی الله علیه و آله او را به اُمّ­برده دختر منذر بن زید که همسر براء بن أوس بود، سپرد. و پیامبر صلی الله علیه و آله به نزد اُمّ برده می­آمد و نیمروز را نزد او استراحت می­کرد. و سپس ابراهیم را (به خانه) می­آوردند. و این امر زنان رسول­ خدا صلی الله علیه و آله را به حسد وادار ساخته بود.

هنگامی که پیامبر از ماریه صاحب فرزندی شد، این امر بر آنان گران آمد و از انس روایت شده­است: هنگامی که ماریه ابراهیم را به دنیا آورد، جبرئیل به نزد رسول ­خدا صلی الله علیه و آله آمد و فرمود: سلام بر تو ای ابا ابراهیم! و از او همچنین روایت شده است: رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «امشب برای من پسری به دنیا آمد و من او را به نام پدرم، ابراهیم نامیدم.» گفت: سپس او را به اُمّ سیف داد که همسر آهنگری در مدینه به نام ابویوسف بود.

و در آن سال زینب دختر بزرگ رسول­ خدا صلی الله علیه و آله درگذشت. و او اولین

ص: 183


1- . مناقب آل أبی طالب 1: 181

و قسم رسول الله صلی الله علیه و آله الغنائم بالجعرانة و کان معه من سبی هوازن ستة آلاف من الذراری و النساء و من الإبل و الشاء ما لا یدری عدته قَالَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی یَوْمَ أَوْطَاسٍ أَلَا لَا تُوطَأُ الْحَبَالَی حَتَّی یَضَعْنَ وَ لَا الْحَیَالَی (1) حَتَّی یُسْتَبْرَأْنَ بِحَیْضَةٍ (2) ثُمَّ أَقْبَلَتْ وُفُودُ هَوَازِنَ وَ قَدِمَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْجِعْرَانَةِ مُسْلِمِینَ وَ قَامَ خَطِیبُهُمْ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ مَا فِی الْحَظَائِرِ مِنَ السَّبَایَا خَالاتُکَ وَ حَوَاضِنُکَ اللَّاتِی کُنَّ یَکْفُلْنَکَ فَلَوْ أَنَّا مَلَحْنَا ابْنَ أَبِی شِمْرٍ أَوِ النُّعْمَانَ بْنَ الْمُنْذِرِ ثُمَّ أَصَابَنَا مِنْهُمَا مِثْلُ الَّذِی أَصَابَنَا مِنْکَ رَجَوْنَا عَائِدَتَهُمَا وَ عَطْفَهُمَا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمَکْفُولِینَ ثُمَّ أَنْشَدَ أَبْیَاتاً (3) فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَیُّ (4) الْأَمْرَیْنِ أَحَبُّ إِلَیْکُمْ السَّبْیُ أَمِ الْأَمْوَالُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ خَیَّرْتَنَا بَیْنَ الْحَسَبِ وَ بَیْنَ الْأَمْوَالِ وَ الْحَسَبُ أَحَبُّ إِلَیْنَا وَ لَا نَتَکَلَّمُ فِی شَاةٍ وَ لَا بَعِیرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَمَّا الَّذِی لِبَنِی هَاشِمٍ فَهُوَ لَکُمْ وَ سَوْفَ أُکَلِّمُ لَکُمُ الْمُسْلِمِینَ وَ أَشْفَعُ لَکُمْ فَکَلِّمُوهُمْ وَ أَظْهِرُوا إِسْلَامَکُمْ فَلَمَّا صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْهَاجِرَةَ قَامُوا فَتَکَلَّمُوا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ رَدَدْتُ الَّذِی لِبَنِی هَاشِمٍ وَ الَّذِی بِیَدِی عَلَیْهِمْ فَمَنْ أَحَبَّ مِنْکُمْ أَنْ یُعْطِیَ غَیْرَ مُکْرَهٍ فَلْیَفْعَلْ وَ مَنْ کَرِهَ أَنْ یُعْطِیَ فَلْیَأْخُذِ الْفِدَاءَ وَ عَلَیَّ فِدَاؤُهُمْ فَأَعْطَی النَّاسُ مَا کَانَ بِأَیْدِیهِمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنَ النَّاسِ سَأَلُوا الْفِدَاءَ. (5).

ص: 182


1- فی المصدر: و لا غیر الحبالی.
2- فی الامتاع: و اصاب المسلمون سبایا فکانوا یکرهون ان یقعوا علیهن و لهن أزواج، فسألوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن ذلک فانزل اللّه: و المحصنات من النساء الا ما ملکت ایمانکم کتاب اللّه علیکم و احل لکم ما وراء ذلکم ان تبتغوا باموالکم محصنین غیر مسافحین فما استمتعتم به منهن فآتوهن اجورهن فریضة و لا جناح علیکم فیما تراضیتم به من بعد الفریضة ان اللّه کان علیما حکیما» و قال صلّی اللّه علیه و آله یومئذ: «لا توطأ حامل من السبی حتّی تضع حملها، و لا غیر ذات حمل حتّی تحیض» و سألوه یومئذ عن العزل فقال: لیس من کل الماء یکون الولد، و إذا أراد اللّه ان یخلف شیئا لم یمنعه شی ء.
3- ستمر بک فیما یأتی.
4- و ای خ ل.
5- مجمع البیان 5: 18- 20.

دخترش بود که ازدواج کرد و قبل از بعثت پیامبر به ازدواج ابوالعاص پسر دایی­اش درآمد.و برای او علی و أمامه را به دنیا آورد.که علی در دوران خلافت عمر و أمامه در سال 50 هجری درگذشت.(1)

روایت22.

و ابن أثیر در الکامل گفت: و در آن سال رسول ­خدا صلی الله علیه و آله عمرو بن عاص را به سوی دو قبیله جیفر بن جلندی و عمر بن جلندی فرستاد و او از گوسفندان آن­ها صدقه برگرفت و آن را به فقیرانشان بازگرداند.

و در آن سال رسول­ خدا صلی الله علیه و آله، کعب ­بن عمیر را به ذات أطلاع از نواحی شام گسیل داشت که او و یارانش در این مأموریت کشته شدند.

و همچنین در آن سال عیین-ة بن حصن فزاری را به سوی بنی عنبر از تمیم روانه ساخت که او بر آنان هجوم برد و از زنان آنان به اسارت گرفت.(2)

روایت23.

به خط شیخ محمد بن علی جبعی رحمة اللّه علیه، به نقل از خط شیخ شهید - قدس الله روحه - از طرق عامه روایتی منسوب به ابوعمرو زیاد بن طارق، از ابوجرول زهیر جشمی یافتم که گفت: هنگامی که در روز هوازن رسول­ خدا صلی الله علیه و آله ما را اسیر ساخت و قصد تقسیم زنان و اسیران را نمود، من به نزد او آمدم و برای او این شعر را خواندم:

- ای رسول­خدا! در کرم و بزرگواری بر ما منت بنه و نیکی کن! چرا که تو تنها انسانی هستی که به او امید بسته و منتظر نیکی او هستیم.

- بر مردمانی که قضا و قدر با آنان از در مخالفت و آزار در آمده است و پیشامدهای ناگوار روزگار، اجتماع آنان را پراکنده ساخته است، منت بنه و نیکی کن.

- روزگار برای ما فریادکننده­ای بر اندوه باقی نهاد که بر قلب­هایشان اندوه و کینه جای گرفته است.

- اگر به آنان مال و دارایی ندادی، آن را پخش کن، ای برترین مردم در خرد و بردباری، آنگاه که آزموده شوی.

- منت بنه بر زنانی که از آنان شیر می­خوردی که در آن هنگام، دهانت از شیر خالص آنان پر از مروارید می شد.

ص: 184


1- . المنتقی فی مولدالمصطفی: باب هشتم درباره وقایع سال هشتم هجری.
2- . الکامل 2: 188
بیان

قال الجوهری قولهم هم زهاء مائة قدر مائة.

«20»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام سَبَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنٍ أَرْبَعَةَ آلَافِ رَأْسٍ وَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ نَاقَةٍ سِوَی مَا لَا یُعْلَمُ مِنَ الْغَنَائِمِ وَ قَالَ الزُّهْرِیُّ سِتَّةَ آلَافٍ مِنَ الذَّرَارِیِّ وَ النِّسَاءِ وَ مِنَ الْبَهَائِمِ مَا لَا یُحْصَی وَ لَا یُدْرَی (1).

«21»

أقول قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی بَعْدَ تِلْکَ الْغَزَوَاتِ: وَ فِی تِلْکَ السَّنَةِ یَعْنِی الثَّامِنَةَ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ مَلِیکَةَ الْکِنْدِیَّةِ وَ کَانَ قَتَلَ أَبَاهَا یَوْمَ الْفَتْحِ فَقَالَتْ لَهَا بَعْضُ أَزْوَاجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَ لَا تَسْتَحِینَ تَزَوَّجِینَ (2) رَجُلًا قَتَلَ أَبَاکِ فَاسْتَعَاذَتْ مِنْهَا فَفَارَقَهَا وَ فِیهَا وُلِدَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مَارِیَةَ فِی ذِی الْحِجَّةِ وَ کَانَتْ قَابِلَتُهَا مَوْلَاةَ (3) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَتْ إِلَی زَوْجِهَا أَبِی رَافِعٍ فَأَخْبَرَتْهُ بِأَنَّهَا قَدْ وَلَدَتْ غُلَاماً فَجَاءَ أَبُو رَافِعٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَشَّرَهُ بِأَنَّهَا قَدْ وَلَدَتْ غُلَاماً فَوَهَبَ لَهُ عَبْداً وَ سَمَّاهُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَقَّ عَنْهُ یَوْمَ سَابِعِهِ وَ حَلَقَ رَأْسَهُ فَتَصَدَّقَ بِزِنَةِ شَعْرِهِ فِضَّةً عَلَی الْمَسَاکِینِ وَ أَمَرَهُ بِشَعْرِهِ فَدُفِنَتْ فِی الْأَرْضِ وَ تَنَافَسَتْ فِیهِ نِسَاءُ الْأَنْصَارِ أَیُّهُنَّ تُرْضِعُهُ فَدَفَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أُمِّ بُرْدَةَ بِنْتِ الْمُنْذِرِ بْنِ زَیْدٍ وَ زَوْجُهَا الْبَرَاءُ بْنُ أَوْسٍ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْتِی أُمَّ بُرْدَةَ فَیَقِیلَ عِنْدَهَا وَ یُؤْتَی بِإِبْرَاهِیمَ وَ غَارَتْ نِسَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اشْتَدَّ عَلَیْهِنَّ حِینَ رُزِقَ مِنْهَا الْوَلَدَ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: لَمَّا وَلَدَتْ إِبْرَاهِیمَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا إِبْرَاهِیمَ.

وَ رُوِیَ عَنْهُ أَیْضاً قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وُلِدَ اللَّیْلَةَ لِی غُلَامٌ فَسَمَّیْتُهُ بِاسْمِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ قَالَ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَی أُمِّ سَیْفٍ امْرَأَةِ قَیْنٍ بِالْمَدِینَةِ یُقَالُ لَهُ أَبُو یُوسُفَ (4).

و فیها ماتت زینب بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و کانت أکبر بناته و أول من تزوجت

ص: 183


1- مناقب آل أبی طالب 1: 181.
2- فی المصدر: أ لا تستحیین تتزوجن رجلا.
3- فی المصدر: سلمی مولاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
4- فی المصدر: أبو سیف.

- آنگاه که طفلی کوچک بودی از آنان شیر می­خوردی و هنگامی که آنچه آورده و آنچه رها می­سازی تو را به تردید می­انداخت.

- ما را چون کسانی که پراکنده گشته و خانه­هایشان خالی مانده است، قرار مده، و نسل مارا باقی گذار که ما گروهی سفید روییم (آبرومندیم).

- ما نیکی را آن دم که کفران نعمت می­شود، سپاس می­گوییم و بعد از این روز، این نیکی نزد ما ذخیره و اندوخته خواهد گردید.

- بر آن مادرانت که از آنان شیر می­خوردی، لباس عفو و بخشش و بپوشان! چرا که عفو و بخشش منتشر می­گردد.

- ای بهترین کسی که در هنگامه کارزار، آن دم که شعله­های جنگ برافروخته گردد؛ اسبان سرخ مایل به سیاه با وجود او به وجد می­آیند.

- ما آنگاه که بخشش و یا انتقام پیشه­کنی، آرزومند بخششی هستیم که تو درباره این مردمان روا داری. آرزومند آنیم که برآنان لباس عفو و بخشش بپوشانی.

- پس گذشت کن، خدا هم در روز قیامت آنگاه که تو را پیروز می­گرداند، گناهانی را ببخشاید که تو از آن در هراسی.

گفت: پس چون پیامبر این شعر را شنید، فرمود: «آنچه از آن من و بنی­عبدالمطلب بود، برای آنان باشد.» و قریش گفتند: آنچه برای ما بود، از آن خدا و رسول­ خداست. و انصار نیز گفتند: آنچه برای ما بود، از آن خدا و رسول او باشد. ابن عساکر گفت: این سخنی غریب است که منحصراً زیاد بن طارق از زهیر روایت کرده است و از سباعیات شمرده می­شود.

باب بیست و نهم : غزوه ­تبوک ­و واقعه ­عقبه

آیات

- قاتِلُوا الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدینُونَ دینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ(1)

ص: 185


1- . التوبة/29 [1]

منهن تزوجها ابن خالتها أبو العاص بن الربیع قبل النبوة فولد له علیا و أمامة أما علی فمات فی ولایة عمر و أما أمامة فماتت سنة خمسین. (1)

«22»

و قال ابن الأثیر فی الکامل،: و فیها بعث رسول الله صلی الله علیه و آله عمرو بن العاص إلی جیفر و عمرو (2) ابنی الجلندی فأخذ الصدقة من أغنامهم و ردها علی فقرائهم و فیها بعث رسول الله صلی الله علیه و آله کعب بن عمیر إلی ذات اطلاع من الشام فأصیب هو و أصحابه و فیها بعث أیضا عیینة بن حصن الفزاری إلی بنی العنبر من تمیم فأغار علیهم و سبی منهم نساء. (3).

«23»

وجدت بخط الشیخ محمد بن علی الجبعی رحمه الله نقلا من خط الشیخ الشهید قدس الله روحه من طرق العامة مرفوعا إلی أبی عمرو زیاد بن طارق عن أبی جرول (4) زهیر الجشمی قال لما أسرنا رسول الله صلی الله علیه و آله یوم هوازن و ذهب یفرق السبی و النساء أتیته فأنشدته:

امنن علینا رسول الله فی کرم*** فإنک المرء نرجوه و ننتظر (5)

امنن علی بیضة قد عاقها قدر*** مشتت شملها فی دهرها غیر (6)

أبقت لنا الدهر هتافا علی حزن*** علی قلوبهم الغماء و الغمر

إن لم تدارکهم نعماء تنشرها*** یا أرجح الناس حلما حین تختبر (7)

امنن علی نسوة قد کنت ترضعها*** إذ فوک یملؤه من مخضها الدرر

ص: 184


1- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب الثامن فیما کان سنة ثمان من الهجرة.
2- هکذا فی الکتاب و فی الامتاع، و اما فی المصدر: و عیاذ.
3- الکامل 2: 185.
4- الصحیح أبو صرد. و هو زهیر بن صرد الجشمی السعدی. راجع سیرة ابن هشام 4: 134 و الامتاع: 427 و الکامل 2: 182.
5- فی الکامل و الامتاع: و ندخر.
6- فی الکامل: امنن علی نسوة قدعاقها قدر***ممزق شملها فی دهرها غیر
7- فی هامش الکامل : حین یختبر.

{با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند، و آنچه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدیّن به دین حق نمی گردند، کارزار کنید، تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند.}

- یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ قَلیلٌ * إِلاَّ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ * إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ * انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * لَوْ کانَ عَرَضاً قَریباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوکَ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ * عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبینَ * لا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالْمُتَّقینَ * إِنَّما یَسْتَأْذِنُکَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ * وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لکِنْ کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدینَ* لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاَّ خَبالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالظَّالِمینَ * لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ حَتَّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ * وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ * إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ * قُلْ لَنْ یُصیبَنا إِلاَّ ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ * قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاَّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدینا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ * قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقینَ * وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلاَّ أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاَّ وَ هُمْ کُسالی وَ لا یُنْفِقُونَ إِلاَّ وَ هُمْ کارِهُونَ * فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ * وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ

ص: 186

إذ أنت (1) طفل صغیر کنت ترضعها*** و إذ یریبک (2) ما تأتی و ما تذر

لا تجعلنا کمن شالت نعامته*** و استبق منا فإنا معشر زهر

إنا لنشکر للنعماء إذ کفرت (3)*** و عندها بعد هذا الیوم مدخر

فألبس العفو من قد کنت ترضعه*** من أمهاتک إن العفو منتشر (4)

یا خیر من مرحت کمت الجیاد به*** عند الهیاج إذا ما استوقد الشرر

إنا نؤمل عفوا منک تلبسه*** هذی البریة إذ تعفو و تنتصر

فاعف (5) عفا الله عما أنت راهبه*** یوم القیامة إذ یهدی لک الظفر(6)

قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ هَذَا الشِّعْرَ قَالَ صلی الله علیه و آله مَا کَانَ لِی وَ لِبَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَهُوَ لَهُمْ وَ قَالَ قُرَیْشٌ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ.

قال ابن عساکر هذا غریب تفرد به زیاد بن طارق عن زهیر و هو معدود فی السباعیات.

باب 29 غزوة تبوک و قصة العقبة

الآیات

التوبة: «قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ»(29)

ص: 185


1- فی الامتاع: اللات اذ کنت طفلا: و فی الکامل: اذ کنت طفلا صغیرا.
2- فی هامش الکامل و الامتاع: و اذ یزینک.
3- فی الامتاع: «انا لنشکر آلاء و ان قدمت» و فی هامش الکامل: انا لنشکر آلاء و ان کفرت. و فیهما. و عندنا.
4- فی الامتاع: مشتهر.
5- فی هامش الکامل: فاغفر. و فی الامتاع: عما انت واهبه.
6- و فی الأبیات تقدیم و تأخیر فی الامتاع و الکامل.

مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ * لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ(1)

{ای کسانی که ایمان آورده اید، شما را چه شده است که چون به شما گفته می شود: «در راه خدا بسیج شوید» کُندی به خرج می دهید؟ آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده اید؟ متاع زندگی دنیا در برابر آخرت، جز اندکی نیست. اگر بسیج نشوید، [خدا] شما را به عذابی دردناک عذاب می کند، و گروهی دیگر به جای شما می آورد، و به او زیانی نخواهید رسانید، و خدا بر هر چیزی تواناست. اگر او [پیامبر] را یاری نکنید، قطعا خدا او را یاری کرد: هنگامی که کسانی که کفر ورزیدند، او را [از مکّه] بیرون کردند، و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.» پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد، و او را با سپاهیانی که آنها را نمی دیدید تایید کرد، و کلمه کسانی را که کفر ورزیدند پست تر گردانید، و کلمه خداست که برتر است، و خدا شکست ناپذیر حکیم است. سبکبار و گرانبار، بسیج شوید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد کنید. اگر بدانید، این برای شما بهتر است. اگر مالی در دسترس و سفری [آسان و] کوتاه بود، قطعا از پی تو می آمدند، ولی آن راه پر مشقّت بر آنان دور می نماید، و به زودی به خدا سوگند خواهند خورد که اگر می توانستیم حتما با شما بیرون می آمدیم، [با سوگند دروغ]، خود را به هلاکت می کشانند و خدا می داند که آنان سخت دروغگویند. خدایت ببخشاید، چرا پیش از آنکه [حال] راستگویان بر تو روشن شود و دروغگویان را بازشناسی، به آنان اجازه دادی؟ کسانی که به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، در جهاد با مال و جانشان از تو [عذر و] اجازه نمی خواهند، و خدا به [حال] تقواپیشگان داناست. تنها کسانی از تو اجازه می خواهند [به جهاد نروند] که به خدا و روز بازپسین ایمان ندارند و دلهایشان به شکّ افتاده و در شکّ خود سرگردانند. و اگر [به راستی] اراده بیرون رفتن داشتند، قطعا برای آن ساز و برگی تدارک می دیدند، ولی خداوند راه افتادنِ آنان را خوش نداشت، پس ایشان را منصرف گردانید و [به آنان] گفته شد: «با ماندگان بمانید». اگر با شما بیرون آمده بودند جز فساد برای شما نمی افزودند، و به سرعت خود را میان شما می انداختند و در حق شما فتنه جویی می کردند، و در میان شما جاسوسانی دارند [که] به نفع آنان [اقدام می کنند]، و خدا به حال ستمکاران داناست. در حقیقت، پیش از این [نیز] در صدد فتنه جویی برآمدند و کارها را بر تو وارونه ساختند، تا حقّ آمد و امر خدا آشکار شد، در حالی که آنان ناخشنود بودند. و از آنان کسی است که می گوید: «مرا [در ماندن] اجازه ده و به فتنه ام مینداز.» هشدار، که آنان خود به فتنه افتاده اند، و بی تردید جهنَّم بر کافران احاطه دارد. اگر نیکی به تو رسد آنان را بد حال می سازد، و اگر پیشامد ناگواری به تو رسد می گویند: «ما پیش از این تصمیم خود را گرفته ایم.» و شادمان روی بر می تابند. بگو: «جز آنچه خدا برای ما مقرر داشته هرگز به ما نمی رسد. او سرپرست ماست، و مومنان باید تنها بر خدا توکّل کنند». بگو: «آیا برای ما جز یکی از این دو نیکی را انتظار می برید؟ در حالی که ما انتظار می کشیم که خدا از جانب خود یا به دست ما عذابی به شما برساند. پس انتظار بکشید که ما هم با شما در انتظاریم.» بگو: «چه به رغبت چه با بی میلی انفاق کنید، هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد، چرا که شما گروهی فاسق بوده اید.» و هیچ چیز مانع پذیرفته شدنِ انفاق های آنان نشد جز اینکه به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند، و جز با [حال] کسالت نماز به جا نمی آورند، و جز با کراهت انفاق نمی کنند. اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاوَرَد. جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله این ها عذابشان کند و جانشان در حال کفر بیرون رود. و به خدا سوگند یاد می کنند که آنان قطعا از شمایند، در حالی که از شما نیستند، لیکن آنان گروهی هستند که می ترسند. اگر پناهگاه یا غارها یا سوراخی [برای فرار] می یافتند، شتابزده به سوی آن روی می آوردند.}

- وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنینَ*یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کانُوا مُؤْمِنین(2)

{برخی از آنان کسانی هستند که پیغمبر را آزار کنند و گویند او دهن بین است، بگو برای شما دهن بین خوبی است. به خدا ایمان دارد و مؤمنان را تصدیق می کند. برای شما به خدا قسم می خورند تا شما را [از خویش] راضی کنند [و شما فریبشان را نخورید زیرا] اگر ایمان داشتند بهتر و سزاوارتر این بود که خدا و پیغمبر او را راضی کنند.}

- یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ * وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ * لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمینَ(3)

{منافقان بیم دارند از اینکه [مبادا] سوره ای در باره آنان نازل شود که ایشان را از آنچه در دلهایشان هست خبر دهد. بگو: «ریشخند کنید، بی تردید خدا آنچه را که [از آن] می ترسید برملا خواهد کرد». و اگر از ایشان بپرسی، مسلّماً خواهند گفت: «ما فقط شوخی و بازی می کردیم». بگو: «آیا خدا و آیات او و پیامبرش را ریشخند می کردید؟ عذر نیاورید، شما بعد از ایمانتان کافر شده اید. اگر از گروهی از شما درگذریم، گروهی [دیگر] را عذاب خواهیم کرد، چرا که آنان تبهکار بودند».}

- یَحْلِفُونَ بِاللّهِ مَا قَالُواْ وَلَقَدْ قَالُواْ کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَکَفَرُواْ بَعْدَ إِسْلاَمِهِمْ وَهَمُّواْ بِمَا لَمْ یَنَالُواْ وَمَا نَقَمُواْ إِلاَّ أَنْ أَغْنَاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ مِن فَضْلِهِ فَإِن یَتُوبُواْ یَکُ خَیْرًا لَّهُمْ وَإِن یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذَابًا أَلِیمًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِی الأَرْضِ مِن وَلِیٍّ وَلاَ نَصِیرٍ(4)

{به خدا سوگند می­خورند (که سخن ناروا] نگفته اند، در حالی که قطعاً سخن کفر گفته و پس از اسلام آوردنشان کفر ورزیده اند، و بر آنچه موفّق به انجام آن نشدند همّت گماشتند، و به عیبجویی برنخاستند مگر [بعد از] آنکه خدا و پیامبرش از فضل خود آنان را بی نیاز گردانیدند پس اگر توبه کنند، برای آنان بهتر است، و اگر روی برتابند، خدا آنان را در دنیا و آخرت عذابی دردناک می کند، و در روی زمین یار و یاوری نخواهند داشت.}

- فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ * فَلْیَضْحَکُوا قَلیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ * فَإِنْ رَجَعَکَ اللَّهُ إِلی طائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا إِنَّکُمْ رَضیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفینَ * وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ * وَ لا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُریدُ اللَّهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ * وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَکُنْ مَعَ الْقاعِدینَ * رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ * لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ

ص: 187


1- 1. التوبة/57-37
2- . التوبة/62-61 [1]
3- . التوبة/66-64 [1]
4- . التوبة/74 [2]

(و قال سبحانه): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ* إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ *إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا (إلی قوله): انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قاصِداً لَاتَّبَعُوکَ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ *لا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ* إِنَّما یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ* وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لکِنْ کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِینَ* لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلَّا خَبالًا وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ* لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ حَتَّی جاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ کارِهُونَ* وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ* إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصِیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ* قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ* قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ* قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقِینَ* وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالی وَ لا یُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ کارِهُونَ* فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ* وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ

ص: 186

وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ * وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَ قَعَدَ الَّذینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ سَیُصیبُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ * لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ * وَ لا عَلَی الَّذینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاَّ یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ * إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ * یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ * یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضی عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقینَ(1)

{بر جای ماندگان، به[خانه] نشستنِ خود، پس از رسول خدا، شادمان شدند، و از اینکه با مال و جان خود در راه خدا جهاد کنند، کراهت داشتند، و گفتند: «در این گرما بیرون نروید.» بگو: «اگر دریابند - آتش جهنّم سوزان تر است». از این پس کم بخندند، و به جزای آنچه به دست می آوردند، بسیار بگریند. و اگر خدا تو را به سوی طایفه ای از آنان بازگردانید، و آنان برای بیرون آمدن [به جنگ دیگری] از تو اجازه خواستند، بگو: «شما هرگز با من خارج نخواهید شد، و هرگز همراه من با هیچ دشمنی نبرد نخواهید کرد، زیرا شما نخستین بار به نشستن تن دردادید. پس [اکنون هم] با خانه نشینان بنشینید». و هرگز بر هیچ مرده ای از آنان نماز مگزار و بر سر قبرش نایست، چرا که آنان به خدا و پیامبر او کافر شدند و در حال فسق مُردند. و اموال و فرزندان آنان تو را به شگفت نیندازد. جز این نیست که خدا می خواهد ایشان را در دنیا به وسیله آن عذاب کند و جانشان در حال کفر بیرون رود. و چون سوره ای نازل شود که به خدا ایمان آورید و همراه پیامبرش جهاد کنید، ثروتمندانشان از تو عذر و اجازه خواهند و گویند: «بگذار که ما با خانه نشینان باشیم.» راضی شدند که با خانه نشینان باشند، و بر دلهایشان مُهر زده شده است، در نتیجه قدرت درک ندارند. ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آورده اند با مال و جانشان به جهاد برخاسته اند. و اینانند که همه خوبی ها برای آنان است، اینان همان رستگارانند. خدا برای آنان باغ هایی آماده کرده است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است، و در آن جاودانه اند. این همان رستگاری بزرگ است. و عذرخواهان بادیه نشین [نزد تو] آمدند تا به آنان اجازه [ترک جهاد] داده شود. و کسانی که به خدا و فرستاده او دروغ گفتند نیز در خانه نشستند. به زودی کسانی از آنان را که کفر ورزیدند، عذابی دردناک خواهد رسید. بر ناتوانان و بر بیماران و بر کسانی که چیزی نمی یابند [تا در راه جهاد] خرج کنند - در صورتی که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی نمایند - هیچ گناهی نیست،[و نیز] بر نیکوکاران ایرادی نیست، و خدا آمرزنده مهربان است. و [نیز] گناهی نیست بر کسانی که چون پیش تو آمدند تا سوارشان کنی [و] گفتی: «چیزی پیدا نمی کنم تا بر آن سوارتان کنم»، برگشتند، و در اثر اندوه، از چشمانشان اشک فرو می ریخت که [چرا] چیزی نمی یابند تا [در راه جهاد] خرج کنند. ایراد فقط بر کسانی است که با اینکه توانگرند از تو اجازه [ترک جهاد] می خواهند. [و به این] راضی شده اند که با خانه نشینان باشند، و خدا بر دلهایشان مُهر نهاد، در نتیجه آنان نمی فهمند. هنگامی که به سوی آنان بازگردید، برای شما عذر می آورند. بگو: «عذر نیاورید، هرگز شما را باور نخواهیم داشت. خدا ما را از خبرهای شما آگاه گردانیده، و به زودی خدا و رسولش عمل شما را خواهند دید. آنگاه به سوی دانای نهان و آشکار، بازگردانیده می شوید، و از آنچه انجام می دادید به شما خبر می دهد. وقتی به سوی آنان بازگشتید، برای شما به خدا سوگند می خورند تا از ایشان صرفنظر کنید. پس، از آنان روی برتابید، چرا که آنان پلیدند، و به [سزای] آنچه به دست آورده اند جایگاهشان دوزخ خواهد بود. برای شما سوگند یاد می کنند تا از آنان خشنود گردید. پس اگر شما هم از ایشان خشنود شوید قطعا خدا از گروه فاسقان خشنود نخواهد شد.}

- وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم(2)

{و دیگرانی هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با [کاری] دیگر که بد است درآمیخته اند. امید است خدا توبه آنان را بپذیرد، که خدا آمرزنده مهربان است.}

- وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ(3)

{و عدّه ای دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست: یا آنان را عذاب می کند و یا توبه آنها را می پذیرد، و خدا دانای سنجیده کار است.}

-- َقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ فی ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما کادَ یزِیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحیمٌ * وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ(4)

{به یقین، خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار که در آن ساعت دشوار از او پیروی کردند ببخشود، بعد از آنکه چیزی نمانده بود که دل هایِ دسته ای از آنان منحرف شود. باز برایشان ببخشود، چرا که او نسبت به آنان مهربان و رحیم است. و [نیز] بر آن سه تن که بر جای مانده بودند، [و قبول توبه آنان به تعویق افتاد] تا آنجا که زمین با همه فراخی اش بر آنان تنگ گردید، و از خود به تنگ آمدند و دانستند که پناهی از خدا جز به سوی او نیست. پس [خدا] به آنان [توفیق] توبه داد، تا توبه کنند. بی تردید خدا همان توبه پذیر مهربان است.}

ص: 188


1- . التوبة/ 96-81 [1]
2- . التوبة/ 102 [1]
3- . توبة/ 106[1]
4- . التوبة/118- 117[2]

مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ* لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ»(37-57)

(إلی قوله سبحانه): «وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ»(61)

(إلی قوله): «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کانُوا مُؤْمِنِینَ»(63)

(إلی قوله): «یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ* لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ»(66)

(إلی قوله): «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ»(74)

(و قال تعالی): «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ* فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ* فَإِنْ رَجَعَکَ اللَّهُ إِلی طائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِینَ* وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ* وَ لا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ* وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَکُنْ مَعَ الْقاعِدِینَ* رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ* لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ

ص: 187

- ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدینَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصیبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً إِلاَّ کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ * وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً وَ لا یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلاَّ کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ(1)

{مردم مدینه و بادیه نشینانِ پیرامونشان را نَرَسد که از [فرمان] پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جانِ او بدانند، چرا که هیچ تشنگی و رنج و گرسنگی­ای در راه خدا به آنان نمی رسد و در هیچ مکانی که کافران را به خشم می آورد قدم نمی گذارند و از دشمنی غنیمتی به دست نمی آورند مگر اینکه به سبب آن، عمل صالحی برای آنان [در کارنامه شان] نوشته می شود، زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند. و هیچ مال کوچک و بزرگی را انفاق نمی کنند و هیچ وادیی را نمی پیمایند مگر اینکه به حساب آنان نوشته می شود، تا خدا آنان را به بهتر از آنچه می کردند پاداش دهد.}

تفسیر

درباره این سخن خداوند: «قَاتِلُواْ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ»، {با کسانی که به خدا و روز واپسین (قیامت) ایمان نمی­آورند پیکار کنید.}طبرسی رحمة اللّه علیه می­گوید: به نقل از مجاهد گفته شده است: این آیه هنگامی نازل شد که رسول­ خدا صلی الله علیه و آله به جنگ با روم فرمان داده شد و بعد از نزول این آیه غزوه تبوک را به راه انداخت. و گفته شده است که حکم این آیه به صورت کلی است (و اختصاص به جنگ با رومیان ندارد.) «وَلاَ یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ » آنچه را که موسی و عیسی از پنهان داشتن بعثت محمد صلی الله علیه و آله به پیامبری، حرام کرده بودند و یا آنچه را که محمد صلی الله علیه و آله حرامش ساخته بود را حرام نمی دانند. «َلاَ یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ » به دین خدا یعنی اسلام که همان دین حق است، گردن نمی­نهند. «مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ » کسانی را که ذکر کرد، این­گونه وصف می­کند که آنان از اهل کتاب هستند. «حَتَّی یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ» یعنی جزیه را به صورت نقدی و مستقیم بدون هیچ واسطه و با دست خود به دست کسی که جزیه را به او می­پردازد، بدهد یا آنکه به خاطر قدرت و چیرگی شما در برابر آن­ها، ناچار از پرداخت آن گردن؛د یا آنکه قبول جزیه آن­ها در واقع نیکی و نعمتی از جانب شما برای آن­هاست. «وَهُمْ صَاغِرُونَ» یعنی در حالی این کار را انجام می­دهند که ذلیل و مغلوب و مقهور هستند.(2)

و درباره این سخن خداوند: «انفِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ» گفت: یعنی برای جهاد با مشرکان خارج شوید. مفسران گفته­اند: هنگامی که رسول­خدا صلی الله علیه و آله از طائف بازگشت، به جهاد برای جنگ با روم فرمان داد. و از آنجا که این در زمان رسیدن محصولات بود، آنان ماندن در کنار خانه و مال را ترجیح دادند و رفتن به جنگ برآنان دشوار آمد. و پیامبر صلی الله علیه و آله در هر غزوه­ای که خارج گشت، آن را مخفی ساخت و به غیر آنچه که هدف اصلی غزوه بود، تظاهر نمود. ولی در غزوه تبوک به خاطر دوری مسافت و نفرات بسیار دشمن، مردم را از قصد خود آگاه ساخت تا آماده گردند.

ص: 189


1- . التوبة/ 121- 120[3]
2- . مجمع البیان 5: 22-21

وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ *أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَ قَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَ لا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلَّا یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ* إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ* یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ* یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضی عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ»(81-96)

(إلی قوله سبحانه): «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(102)

(إلی قوله): «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(106)

(إلی قوله سبحانه): «لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزِیغُ (1) قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ* وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»(118)

ص: 188


1- هکذا فی نسخة المصنّف، و هو من سهو قلمه الشریف، أو من کاتب المصحف الذی کان بیده، و الصحیح: «من بعد ما کاد یزیغ قلوب فریق منهم».

و چون خداوند از سستی و گرانباری مردم آگاه گشت، این آیه را نازل فرمود و آنان را به خاطر سستی و کندی سرزنش کرد. «أَرَضِیتُم» استفهام انکاری است: یعنی آیا زندگی دنیای فانی را بر زندگی آخرت جاودان ترجیح داده­اید؟«فَمَا مَتَاعُ » سود دنیا و اهداف آن در برابر فوائد و اهداف (منزل­گاه­های آخرت)«إِلاَّ قَلِیلٌ» به خاطر ناپایداری زندگی دنیا و دوام و جاودانگی زندگی آخرت بسیار اندک است. «یُعَذِّبْکُمْ » اگر روانه میدان جنگ نگردید، خداوند در دنیا و آخرت شما را عذاب می­سازد. «وَیَسْتَبْدِلْ» شما را جایگزین می­سازد، «قَوْمًا غَیْرَکُمْ» با مردمانی که در برابر فرمان جهاد نافرمانی نکرده و از آن باز نمی­ایستند. گفته شده است: منظور ایرانیان هستند و گفته شده است: اهل یمن. و برخی هم گفته­اند: آنان کسانی هستند که بعد از نزول این آیه اسلام آوردند. «وَلاَ تَضُرُّوهُ» یعنی با این باز ایستادن، هیچ زیانی به خدا نمی­رسانید.چرا که او غنی و بی­نیاز است. یا آنکه زیانی متوجه رسول خدا نمی­سازید، چرا که خداوند حافظ اوست و با فرشتگان یا قومی دیگر او را یاری می­کند. «انْفِرُواْ» به سوی جنگ خارج شوید. «خِفَافًا وَثِقَالاً»

یعنی جوان و پیر، و گفته شده است: افراد سرحال و شاد و غیر آنان، یا در بند و گرفتار کار یا بیکار، یا ثروتمندان و فقرا. و گفته شده است، منظور خداوند از «خِفَافًا» افرادی است که به لحاظ مالی تنگدست و درآمد اندکی داشتند. و منظور از «ثِقَالاً » افراد توانگر با درآمد بسیار است. و گفته شده است: منظور سواره و پیاده است. و قول دیگر: افراد دارای کشاورزی و غیر آنان را مطرح می­کند. و گفته شده است: درحالی که مجرد و متأهل باشند. و بهتر آن است که بر همه این وجوه حمل ­گردد. «وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ » این آیه بیانگر آن است که جهاد با جان و مال بر کسی که توانایی آن دو را دارد، واجب است و کسی که توانایی آن دو را نداشته باشد، با آنچه در توانش است، به جهاد بپردازد. «ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ » آن برای شما از سستی و تظاهر به گرفتاری بهتر است. «إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» اگر از صادق بودن خدا در وعده و تهدیدش آگاه بودید. سدّی گفت: هنگامی که این آیه نازل گردید، بر مردم بسی گران آمد، پس خداوند آن را با این آیه نسخ کرد: «لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ»، {بر ضعیفان و بیماران و کسانی که چیزی برای هزینه­(در جهاد) نمی­یابند حرج و گناهی نیست. البته این در صورتی است که در خیرخواهی برای خدا و پیامبرش، خود را خالص نمایند و هیچ راهی برای فرو آمدن عذاب بر نیکوکاران وجود ندارد و خداوند آمرزنده و مهربان است.}

«لَوْ کانَ عَرَضاً قَریباً» اگر آنچه که آنان را به سوی آن فراخواندی، غنیمتی آماده و حاضر بود، «وَ سَفَراً قاصِداً» و سفری نزدیک و آسان بود. و گفته شده است: سفری نزدیک و میانه بود. و گفته شده است: سفری آسان و میانه و بدون سختی بود. «لاَتَّبَعُوکَ» یقیناً به خاطر طمع در مال تو را پیروی می­کردند. «وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ» ولی مسافت برایشان دور شد. یعنی غزوه تبوک که در آن به آن­ها فرمان داده شد تا به سوی شام روان گردند. «وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ» این سخن دلیلی بر درستی ادعای پیامبری اوست،

ص: 190

(إلی قوله): «ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ* وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً وَ لا یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(120-121)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ قیل نزلت هذه الآیة حین أمر رسول الله صلی الله علیه و آله بحرب الروم فغزا بعد نزولها غزوة تبوک عن مجاهد و قیل هی علی العموم وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أی موسی و عیسی من کتمان بعث محمد (1) صلی الله علیه و آله أو ما حرمه محمد صلی الله علیه و آله وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ أی دین الله أو لا یعترفون بالإسلام الذی هو الدین الحق مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وصف الذین ذکرهم بأنهم من أهل الکتاب (2) حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ أی نقدا من یده إلی ید من یدفعه إلیه من غیر نائب أو عن قدرة لکم علیهم و قهر لهم أو ید لکم علیهم و نعمة تسدونها إلیهم بقبول الجزیة منهم وَ هُمْ صاغِرُونَ أی ذلیلون مقهورون. (3) و قال فی قوله تعالی انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی اخرجوا إلی مجاهدة المشرکین قال المفسرون لما رجع رسول الله صلی الله علیه و آله من الطائف أمر بالجهاد لغزوة الروم و ذلک فی زمان إدراک الثمرات (4) فأحبوا المقام فی المسکن و المال و شق علیهم الخروج إلی القتال و کان صلی الله علیه و آله قل ما خرج فی غزوة إلا کنی عنها و وری بغیرها إلا غزوة تبوک لبعد شقتها و کثرة العدو لیتأهب الناس فأخبرهم بالذی یرید

ص: 189


1- فی المصدر: من کتمان نعت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.
2- زاد فی المصدر: و هم الیهود و النصاری، و قال أصحابنا: ان المجوس حکمهم حکم الیهود و النصاری.
3- مجمع البیان 5: 21 و 22 و زاد فیه یعد ذلک: یجرون الی الموضع الذی یقبض منهم بالعنف حتّی یؤدوها، و قیل: هو ان یعطوا الجزیة قائمین و الاخذ جالس عن عکرمة.
4- فی المصدر: ادراک الثمار.

چرا که قبل از سوگندشان، از آن خبر داده است. «یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ » خود را با آنچه از شرک پنهان می­دارند، هلاک می­سازند، و گفته شده است: با سوگند دروغ و عذر باطل، خود را هلاک می­سازند. «وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ » خدا می­داند که آنان در این عذر و سوگند دروغ می­گویند. «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ » خدا از تو بگذرد! چرا به آن­ها اجازه دادی تا از همراهی تو خودداری کرده و باز ایستند؟ «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُوا » یعنی تا کسانی را که در این تخلف و بازماندن از جهاد معذور هستند و آنان را که عذری ندارند، بشناسی تا اجازه دادنت به افراد براساس علم و آگاهی صورت گیرد. ابن عباس گفت: علت این امر آن بود که رسول­ خدا صلی الله علیه و آله آن روز منافقان را نمی­شناخت. و گفته شده است: هر چند پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را تهدید کرد ولی بدون آنکه به آنان اجازه اقامت و سرباز زدن از جهاد دهد، آنان را میان کوچ (سفر) و اقامت مخیّر ساخت. از همین رو آن قوم این امر را غنیمت شمردند. و در این آیه خداوند خبر می­دهد: شایسته­تر آن بود که آنان را به خروج با خود فرمان می­داد تا هنگامی که خارج نشدند، نفاقشان آشکار گردد. چرا که وقتی او به آن­ها اجازه ماندن داد و سپس آنان از جهاد باز نشستند، ندانست که این امر به خاطر نفاق آنان بوده است یا به خاطر امر دیگری صورت گرفته است. و کسانی که از او اجازه خواسته بودند، گروهی از منافقان از جمله، جدّ بن قیس و معتب بن قشیر، دو تن از انصار بودند.(1)

مؤلف: درباره این آیه در باب عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله سخن رفت.

و درباره این سخن خداوند: «لایَستَأذِنُکَ»: یعنی در بازنشستن از جهاد، از تو اجازه نمی گیرند. و گفته شده است: منظور در خارج شدن (برای جهاد) است. چرا که او(مسلمان واقعی) از فراخوانی تو بی­نیاز است و خود برای آن آماده می­گردد.«أَنْ یُجاهِدُوا » یعنی در جهادشان. «وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ » یعنی قلب­های آنان دچار آشفتگی و شک و تردید شد. «فَهُمْ فی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ » آنان در این شکشان می­آیند و باز می­گردند. و حیران و سرگشته هستند و منظورش منافقان هستند. یعنی آن­ها به خاطر تردیدشان در دین خدا و وعده­ای که به مجاهدان داده شده است، در انتظار إذن و رخصت هستند و اگر افرادی مخلص بودند، به یاری و پاداش خداوند اطمینان می­کردند و به سوی جهاد می­شتافتند و از تو درباره آن اجازه و رخصت نمی­خواستند. «وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ » اگر مانند مومنان قصد خروج برای جهاد را داشتند، «لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً» بی­تردید اسباب و لوازم جنگ از چهارپا و سلاح را فراهم می­ساختند.. «وَ لکِنْ کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُم » یعنی خداوند از خروج آنان به سوی جنگ کراهت داشت. چرا که می­دانست اگر آنان برای جنگ خارج می­شدند، بی­تردید میان مسلمانان به سخن چینی و جاسوسی برای مشرکان می­پرداختند و ضرر خروج آن­ها بیش از سود آن می­بود. «فَثَبَّطَهُمْ »

ص: 191


1- . مجمع­البیان 5: 34-30

فلما علم الله سبحانه تثاقل الناس أنزل الآیة و عاتبهم علی التثاقل أَ رَضِیتُمْ استفهام إنکار أی آثرتم الحیاة الدنیا الفانیة علی الحیاة فی الآخرة الباقیة فَما مَتاعُ أی فما فوائد الدنیا و مقاصدها فی فوائد الآخرة و مقاصدها إِلَّا قَلِیلٌ لانقطاع هذه و دوام تلک یُعَذِّبْکُمْ أی فی الآخرة أو فی الدنیا وَ یَسْتَبْدِلْ بکم قَوْماً غَیْرَکُمْ لا یتخلفون عن الجهاد قیل هم أبناء فارس و قیل أهل الیمن و قیل هم الذین أسلموا بعد نزول هذه الآیة وَ لا تَضُرُّوهُ أی و لا تضروا الله بهذا القعود شَیْئاً لأنه غنی أو لا تضروا الرسول لأن الله عاصمه و ناصره بالملائکة أو بقوم آخرین (1) انْفِرُوا أی اخرجوا إلی الغزو خِفافاً وَ ثِقالًا أی شبانا و شیوخا و قیل نشاطا و غیر نشاط أو مشاغیل و غیر مشاغیل أو أغنیاء و فقراء و قیل أراد بالخفاف أهل العسرة من المال و قلة العیال و بالثقال أهل المیسرة فی المال و کثرة العیال و قیل رکبانا و مشاة و قیل ذا ضیعة و غیر ذی ضیعة (2) و قیل عزابا و متأهلین و الوجه أن یحمل علی الجمیع وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ و هذا یدل علی أن الجهاد بالنفس و المال واجب علی من استطاع بهما و من لم یستطع علی الوجهین فعلیه أن یجاهد بما استطاع ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ من التثاقل إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ أن الله صادق فی وعده و وعیده قال السدی لما نزلت هذه الآیة اشتد شأنها علی الناس فنسخها الله بقوله لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ الآیة.

لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً أی لو کان ما دعوتهم إلیه غنیمة حاضرة وَ سَفَراً قاصِداً أی قریبا هینا و قیل أی ذا قصد و قیل سهلا متوسطا غیر شاق لَاتَّبَعُوکَ طمعا فی المال وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ أی المسافة یعنی غزوة تبوک أمروا فیها بالخروج إلی الشام وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ فیه دلالة علی صحة نبوته صلی الله علیه و آله إذ

ص: 190


1- فی المصدر: لان اللّه عصمه من جمیع الناس، و ینصره بالملائکة، او بقوم آخرین من المؤمنین.
2- فی المصدر: ذا صنعة و غیر ذی صنعة.

آنان را از خروجی که قصد آن کرده اند، بازداشت. نه از خروجی که آنان را به آن فرمان داد، چرا که اولی کفر و دومی اطاعت است. «وَ قیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدینَ » یعنی همراه زنان و کودکان در خانه بنشینید. و گویندگان این سخن اصحابشان بودند که آنان را از خروج با پیامبر صلی الله علیه و آله برای جهاد نهی کردند یا آنکه توسط پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شده باشد و مقصود از آن، إذن و رخصت به آنان (برای خانه نشینی) نمی­باشد، بلکه به عنوان تهدید گفته شده باشد. جایز است که این سخن بر وجه إذن و رخصت به آنان در بازنشستن از جهاد گفته شده باشد و خدا نیز او را به همین سبب، مورد سرزنش قرار داد. چرا که شایسته­تر آن بود که به آن­ها اجازه نمی­داد تا مردم نفاق خود را آشکار کنند. سپس خداوند حکمت ناپسند شمردن برانگیخته شدن آنان و بازداشتن آنان از خروج را بیان کرد و فرمود: «لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاَّ خَبالاً» یعنی میان شما تنها بر شر و فساد می­افزودند. و گفته شده است: منظور خیانت و نیرنگ است. و گفته شده است: بر ناتوانی و ترس می­افزودند. یعنی آنان با ترسناک جلوه­دادن کار، شما را از رویارویی با دشمن هراسان می­ساختند. «وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ» یعنی می­کوشیدند تا در میان شما اختلاف و فساد پدید آرند و با سخن چینی خود، میان مسلمانان بذر تفرقه می­کاشتند. و گفته شده است: مقصود آن است که آنان شتران خود را در میان شما داخل می­ساختند و می­کوشیدند تا میان دو تن از شما وارد شوند و سخنی ناشایست و غیر صحیح بر زبان آرند (تا میان شما آتش اختلاف را برافروزند). «یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ » آنان با راندن شتران خود در میان شما در پی افروختن آتش فتنه می­باشند. و «یبغونکم» در اینجا به معنای «یبغون لکم» یا «یبغون فیکم» می­باشد. یعنی آنان با اختلاف افکنی میان شما در پی به سختی افکندن شما هستند. و گفته شده است: مقصود آن است که آنان با به شرک کشاندن شما در صدد فتنه انگیزی می­باشند و «الفتنة»در اینجا به معنی شرک می­باشد. و گفته شده است: یعنی شما را از دشمن می­ترسانند و به شما می­گویند: شما مغلوب خواهید گشت و دشمن بر شما برتری خواهد یافت. «وَ فیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ» یعنی در میان شما افرادی هستند که به سود منافقان به جاسوسی می­­پردازند و آنچه از شما می­شنوند را به آنان منتقل می­سازند. و گفته شده است: معنای سخن آن است که در میان شما کسانی هستند که بلافاصله سخنان آنان را می­پذیرند. و بر این اساس، مقصود سخن، مسلمانان ضعیف­النفس می­باشند. «وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالظَّالِمینَ» یعنی خداوند به این منافقان از جمله: عبداللّه بن اُبیّ، جدّ بن قیس، و أوس بن قبطیّ که مخفیانه در صدد فتنه انگیزی بر ضد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند و اینگونه بر خود ستم روا داشتند، آگاه است. سپس خداوند سبحان سوگند یاد می­کند و می­فرماید: «لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ »، {بی تردید آنان از قبل در پی فتنه افروزی بودند.} «الفتنة» اسمی است که بر هر شر و بدی اطلاق می­گردد و معنی این سخن پروردگار آن است که این منافقان قبل از غزوه تبوک در صدد اختلاف افکنی و ایجاد تفرقه در میان شما بودند. یعنی در روز جنگ اُحد و هنگامی که عبداللّه بن اُبیّ به همراه یارانش راه بازگشت در پیش گرفت و از یاری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خودداری ورزید. ولی خداوند، مسلمانان را از فتنه آنان مصون نگاه داشت و گفته شده است: مقصود

ص: 192

أخبر بحلفهم قبل وقوعه یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ بما أسروه من الشرک (1) و قیل بالیمین الکاذبة و العذر الباطل وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ فی هذا الاعتذار و الحلف عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ فی التخلف عنک حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ أی حتی تعرف من له العذر منهم فی التخلف و من لا عذر له فیکون إذنک لمن أذنت له علی علم قال ابن عباس و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله لم یکن یعرف المنافقین یومئذ و قیل إنه إنما خیرهم بین الظعن و الإقامة متوعدا لهم و لم یأذن لهم فاغتنم القوم ذلک و فی هذا إخبار من الله سبحانه أنه کان الأولی أن یلزمهم الخروج معه حتی إذا لم یخرجوا ظهر نفاقهم لأنه متی أذن لهم ثم تأخروا لم یعلم أن للنفاق (2) کان تأخرهم أم لغیره و کان الذین استأذنوه منافقین و منهم الجد بن قیس و معتب بن قشیر و هما من الأنصار. (3)

أقول: قد مر الکلام فی هذه الآیة فی باب عصمته صلی الله علیه و آله.

و قال فی قوله تعالی لا یَسْتَأْذِنُکَ أی فی القعود و قیل فی الخروج لأنه مستغن عنه بدعائک بل یتأهب له أَنْ یُجاهِدُوا أی فی أن یجاهدوا وَ ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ أی اضطربت و شکت فَهُمْ فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ أی فی شکهم یذهبون و یرجعون و یتحیرون و أراد به المنافقین أی یتوقعون الإذن لشکهم فی دین الله و فیما وعد المجاهدون و لو کانوا مخلصین لوثقوا بالنصر و بثواب الله فبادروا إلی الجهاد و لم یستأذنوک فیه وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ فی الجهاد کالمؤمنین لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً أی أهبة الحرب (4) من الکراع و السلاح وَ لکِنْ کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ أی خروجهم إلی الغزو لعلمه أنهم لو خرجوا لکانوا یمشون بالنمیمة بین المسلمین و کانوا عیونا للمشرکین و کان الضرر فی خروجهم أکثر من الفائدة فَثَبَّطَهُمْ عن

ص: 191


1- فی المصدر: بما آثروه من الشرک.
2- فی المصدر: النفاق کان.
3- مجمع البیان 5: 30- 34.
4- اهبة الحرب: عدته و لوازمه. و الکراع: الدوابّ، کالفرس و الخیل و البغال و الحمیر.

خداوند از «الفتنة» بازگرداندن مردم از ایمان و شبهه افکنی در قلوب مسلمانان ضعیف­النفس می­باشد. و باز گفته شده است: مقصودش از «الفتنة» توطئه ترور رسول خدا در شب لیلة العقبة در غزوه تبوک می­باشد. و آنان دوازده نفر از منافقان بودند که در پیچ گردنه به کمین نشسته بودند تا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را ترور کنند که این قول از ابن جبیر و ابن جریح نقل شده است. «وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ » یعنی برای سست ساختن کار تو و اختلاف افکنی میان مؤمنان و قتل تو، مکر و فریب و همه امکانات خود را به کار بستند ولی از انجام آن بازماندند. و گفته شده است: آنان برای اجرایی ساختن نیرنگ خود بر ضد او، جانب تدبیر را نگاه داشتند تا اگر در آن مکان از ترور او عاجز ماندند، او را رها کنند و در مکانی دیگر نیرنگ خود را عملی سازند. و این همان معنی دگرگون ساختن کارها (تقلیب الامور) است. «حَتَّی جاءَ الْحَقُّ» تا آنکه یاری و پیروزی فرارسید. «وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ » یعنی دین او که همان اسلام است به همراه پیروزی مسلمانان در رسد. «وَ هُمْ کارِهُونَ » و حال آنکه آنان از این امر بیزار بودند. «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لی »، {و برخی از آنان می­گویند مرا اجازه [ماندن] ده.} از قول ابن عباس و مجاهد گفته شده است: هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مردم را به سوی تبوک بسیج ساخت، فرمود: «به شتاب روان گردید، باشد که از دختران زرد رنگ رومی به غنیمت برگیرید.» در این هنگام یکی از بنی سلمه از بنی خزرج به نام جدّ بن قیس به پا خاست و گفت: ای رسول خدا! مرا اجازه ده تا بمانم و با دختران زرد رنگ رومی مرا در فتنه میفکن که من از آن می­هراسم که به واسطه آنان به فتنه دچار گردم. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز فرمود: «به تو اجازه دادم.» او نیز فرود آمد. هنگامی که او فرود آمد، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله خطاب به بنی سلمه فرمود: «بزرگ شما کیست؟» گفتند: جدّ بن قیس. جز اینکه او بخیل و ترسو است. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «و چه دردی بدتر از بخل متصور است؟ بلکه بزرگ شما مردی جوانمرد و سپیدرو با موهایی پیچان یعنی بشر بن براء بن معرور است.

«وَ لا تَفْتِنِّی» با دختران زرد رنگ مرا به فتنه میفکن! فرّاء گفت: روم به صفت: الصفر (زرد) نامیده شده است، چرا که مردی حبشی بر روم چیرگی یافت و او را دخترانی زرد رنگ بود که هم از سفیدی رومیان و هم از سیاهی حبشیان بهره­مند بودند و لبانشان رنگ سیاه و خوشایندی داشت. و گفته شده است: معنای سخن او آن است که مرا با نافرمانی از دستورت برای خروج، در گناه میفکن که اطاعت از این فرمان تو برای من امکان­پذیر نخواهد بود.

ص: 193

الخروج الذی عزموا علیه لا عن الخروج الذی أمرهم به لأن الأول کفر و الثانی طاعة وَ قِیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِینَ أی مع النساء و الصبیان و القائلون أصحابهم الذین نهوهم عن الخروج مع النبی صلی الله علیه و آله للجهاد أو النبی صلی الله علیه و آله علی وجه التهدید و الوعید لا علی وجه الإذن و یجوز أن یکون علی وجه الإذن لهم فی القعود الذی عاتبه الله علیه إذ کان الأولی أن لا یأذن لهم لیظهر للناس نفاقهم ثم بین سبحانه وجه الحکمة فی کراهیة انبعاثهم و تثبیطهم عن الخروج فقال لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلَّا خَبالًا أی شرا و فسادا و قیل غدرا و مکرا و قیل عجزا و جبنا أی أنهم کانوا یجبنونکم عن لقاء العدو بتهویل الأمر علیکم وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ أی لأسرعوا فی الدخول بینکم بالتضریب و الإفساد و النمیمة یرید و لسعوا فیما بینکم بالتفریق بین المسلمین و قیل أی لأوضعوا إبلهم خلالکم یتخلل الراکب الرجلین حتی یدخل بینهما فیقول ما لا ینبغی یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ بعدو الإبل وسطکم و معنی یبغونکم یبغون لکم أو فیکم أی یطلبون لکم المحنة باختلاف الکلمة و الفرقة و قیل أی یبغونکم أن تکونوا مشرکین و الفتنة الشرک و قیل أی یخوفونکم بالعدو و یخبرونکم أنکم منهزمون (1) و أن عدوکم سیظهر علیکم وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ أی و فیکم عیون للمنافقین ینقلون إلیهم ما یسمعون منکم و قیل معناه و فیکم قابلون منهم عند سماع قولهم یرید ضعفة المسلمین وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ أی بهؤلاء المنافقین الذین ظلموا أنفسهم لما أضمروا علیه من الفساد منهم عبد الله بن أبی و جد بن قیس و أوس بن قبطی (2) ثم أقسم الله سبحانه فقال لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ الفتنة اسم یقع علی کل سوء و شر و المعنی لقد طلب هؤلاء المنافقون اختلاف کلمتکم و تشتیت أهوائکم و افتراق آرائکم من قبل غزوة تبوک أی فی یوم أحد حین انصرف عبد الله بن أبی بأصحابه و خذل النبی صلی الله علیه و آله فصرف الله سبحانه عن المسلمین فتنتهم و قیل أراد

ص: 192


1- مهزومون خ ل.
2- هکذا فی الکتاب و مصدره: و فی السیرة: اوس بن قیظی.

«أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا» یعنی آگاه باش که آنان با نافرمانی از فرمان تو، در عصیان و کفر واقع شده­اند.

و گفته شده است: معنایش آن است که با مکلّف ساختن به خروج در شدت گرما، مرا به رنج و عذاب دچار مساز. ولی آگاه باشید که آنان در گرمایی سوزان­تر از آن سقوط کرده­اند که همان گرمای جهنم می­باشد. «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ» یعنی به زودی آنان را در برخواهد گرفت و آنان را از آن هیچ راه نجاتی نخواهد بود. «إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ» یعنی اگر از جانب خدا نعمت و فتح و غنیمتی نصیب تو گردد، «تَسُؤْهُمْ» به خاطر آن، منافقان ناراحت می­گردند. «وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ» یعنی سختی و بلایی بر تو پیش آید. «یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ»، می­گویند: ما پیش از این مصیبت و سختی، احتیاط کردیم و با باز نشستن از جهاد (خانه­نشینی) از آن اجتناب نمودیم. «وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ» و روی می تابند در حالی که از آنچه برای مؤمنان پیش آمده است، خوشحالند. «قُلْ لَنْ یُصیبَنا إِلاَّ ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا» یعنی هر آنچه از خیر و شر برای ما پدید آید، از تقدیری است که خداوند در لوح محفوظ درباره امر ما نگاشته است و چنان­که شما گمان می­برید، از سستی و اهمال ما نیست. و گفته شده است: در عاقبت کار ما، تنها آنچه که خداوند برای ما در قرآن درباره یاری ما نگاشته و مقدر داشته و ما را به آن وعده داده است، رخ خواهد داد و ما بر دشمنان چیره خواهیم گشت. و پیروزی برای ما نیکو خواهد بود. و یا آنکه کشته می­شویم که در این صورت نیز شهادت برای ما نیکو خواهد بود. که خدا آنچه بر ما پیش می­آید را برای ما نگاشته و مقدر ساخته است و ما براساس بهره­مان در این(تقدیر الهی) عمل کردیم. «هُوَ مَوْلانا»: یعنی مالک ماست و ما بندگان او هستیم. یا ولی و یاور ماست. «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» این آیه فرمانی از خداوند متعال درباره توکل کردن است. «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا» یعنی آیا برای ما انتظار می­کشید؟ «إِلاَّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» یعنی یکی از دو صفت نیک و پسندیده: یا پیروزی و غنیمت در دنیا و یا شهادت و پاداش جاودانه در سرای آخرت. «نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ » یعنی ما نیز برای شما انتظار می­کشیم «أَنْ یُصیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدینا » یعنی خداوند از نزد خود بر شما عذابی فرو فرستد که با آن شما را هلاک سازد، یا آنکه ما را یاری کند و با دستان ما شما را بکشد. «فَتَرَبَّصُوا » انتظار بکشید، که امر برای تهدید است، «إنّا مَعَکُم مُتَرَبِّصُون» یعنی ما نیز با شما منتظر هستیم که برای ما یا شهادت و بهشت یا غنیمت و پاداش و برای شما زندگی در ذلت و خواری و یا مرگ و قتل به همراه رفتن به دل آتش، به وقوع بپیوندد.

«قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً » یعنی چه از روی اطاعت و فرمانبری و چه از روی ناچاری انفاق کنید، «لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ

ص: 194

بالفتنة صرف الناس عن الإیمان و إلقاء الشبهة إلی ضعفاء المسلمین و قیل أراد بالفتنة الفتک بالنبی صلی الله علیه و آله فی غزوة تبوک لیلة العقبة و کانوا اثنی عشر رجلا من المنافقین وقفوا علی الثنیة لیفتکوا بالنبی صلی الله علیه و آله عن ابن جبیر و ابن جریح (1) وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ أی احتالوا فی توهین أمرک و إیقاع الاختلاف بین المؤمنین و فی قتلک بکل ما أمکنهم فیه فلم یقدروا علیه و قیل إنهم کانوا یریدون فی کیده وجها من التدبیر فإذا لم یتم ذلک فیه ترکوه و طلبوا المکیدة فی غیره فهذا تقلیب الأمور حَتَّی جاءَ الْحَقُّ أی النصر و الظفر وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ أی دینه و هو الإسلام و ظفر المسلمین وَ هُمْ کارِهُونَ أی فی حال کراهتهم لذلک وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی قیل إن رسول الله صلی الله علیه و آله لما استنفر الناس إلی تبوک قال انفروا لعلکم تغنمون بنات الأصفر فقام جد بن قیس أخو بنی سلمة من بنی الخزرج فقال یا رسول الله ائذن لی و لا تفتنی ببنات الأصفر فإنی أخاف أن أفتن (2) بهن فقال قد أذنت لک فنزلت

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ مُجَاهِدٍ فَلَمَّا نَزَلَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبَنِی سَلَمَةَ مَنْ سَیِّدُکُمْ قَالُوا جَدُّ بْنُ قَیْسٍ غَیْرَ أَنَّهُ بَخِیلٌ جَبَانٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ أَیُّ دَاءٍ أَدْوَی مِنَ الْبُخْلِ بَلْ سَیِّدُکُمُ الْفَتَی الْأَبْیَضُ الْجَعْدُ بِشْرُ بْنُ بَرَاءِ بْنِ مَعْرُورٍ (3).

وَ لا تَفْتِنِّی أی ببنات الأصفر قال الفراء سمیت الروم أصفر لأن حبشیا غلب علی ناحیة الروم فکان له بنات قد أخذن من بیاض الروم و سواد الحبشیة فکن صفرا لعسا (4) و قیل معناه لا تؤثمنی بمخالفة أمرک فی الخروج

ص: 193


1- فی المصدر: و ابن جریج. و هو الصحیح، و الرجل هو عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج الاموی المکی.
2- فی المصدر: افتتن.
3- فی المصدر: بشر بن البراء بن المعرور.
4- اللعس: سواد مستحسن. و قال الجزریّ: هو ادنی سواد و شربة من الحمرة. و اللعس جمع اللعساء. و قال: بنات الأصفر یعنی الروم لان اباهم الأول کان اصفر اللون و هو رؤم بن عیصو بن إسحاق بن إبراهیم.

کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقینَ » یعنی تنها به این دلیل از شما پذیرفته نمی­شود، که شما در اطاعت از خدا متمرد و سرکش بودید. «وَ ما مَنَعَهُمْ » یعنی تنها چیزی که مانع از آن می­شود که این منافقان به خاطر انفاق­های خود پاداش بگیرند، کفر آن­ها به خدا و رسول ­خداست که از مواردی است که اعمال را باطل و تباه می­گرداند. «وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاَّ وَ هُمْ کُسالی » یعنی سست و سنگین در نماز حاضر می­شوند. « وَ لا یُنْفِقُونَ إِلاَّ وَ هُمْ کارِهُونَ » و به خاطر این مسائل (سستی­شان در نماز و بی­میلی­شان در انفاق) نماز و انفاق آن­ها نه از روی کسب خشنودی خدا، بلکه تنها به خاطر ریا و پوشش قرار دادن اسلام است. «فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ »: این آیه خطاب به پیامبر است ولی مقصود همه مومنان هستند. و گفته شده است: ای شنونده، تو را به شگفت و شادمانی وا ندارد. یعنی آنچه از فراوانی اموال و فرزندان این منافقان می­بینی، قلبت را نرباید و با دیده تحسین و اعجاب به آنان منگر. «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ». بر این کلام چند وجه مترتب است: یکی از آن­ها به نقل از ابن عباس و قتاده این است که در آن تقدیم و تأخیر وجود دارد. یعنی اموال و اولاد آنان در زندگی دنیا تو را به شگفت و شادمانی واندارد، که خدا تنها در پی آن است که با این نعمت­ها، آنان را در آخرت عذاب کند.

وجه دوم آن است که خداوند تنها می­خواهد با این نعمت­ها آنان را در دنیا عذاب کند. یعنی اینکه بر آن­ها در تکلیف سخت گیرد و به آنان دستور انفاق در زکات و جهات ­دهد. و از آنجا که آنان امیدی به پاداش اُخروی خداوند ندارند، آن را با سختی و نارضایتی به انجام می­رسانند و در نتیجه این امر برای آنان عذاب خواهد بود.

وجه سوم آن است که خداوند تنها می­خواهد آنگاه که مؤمنان توانستند فرزندان آنان را اسیر و اموالشان را به غنیمت گیرند، آنان را در دنیا با این نعمت­ها عذاب کند. یعنی مؤمنان در وقت توانایی، فرزندان آنان را اسیر و اموالشان را به غنیمت می­گیرند. پس بر آن­ها حسرت می­خورند و این سزای کفرشان می­گردد.

و وجه چهارم آن است که مقصود، عذاب آن­ها با جمع­آوری و حفظ و دوست داشتن و بخل ورزیدن و غم و اندوه خوردن بر این دارایی­ها است، که همه این­ها عذاب می­باشند. و نیز خروج آن­ها از این دارایی­ها با مرگ نیز در حکم عذاب می­باشد؛ چرا که از آن در حالی جدا می­گردند که نمی­دانند به کجا رهسپارند؟

و وجه پنجم آن است که خداوند تنها می­خواهد با حفظ این دارایی­ها و مصائبی که در آن متحمل می­گردند، به همراه محروم ساختنشان از منفعت و بهره­مندی از این دارایی­ها، آن­ها را عذاب کند. و لام در «لِیُعَذِّبَهُمْ »، امکان دارد که لام عاقب-ﺔ باشد که در این صورت، تقدیر آن چنین است:

ص: 195

و ذلک غیر متیسر لی (1) أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا أی فی العصیان و الکفر وقعوا بمخالفتهم أمرک (2) و قیل معناه لا تعذبنی بتکلیف الخروج فی شدة الحر ألا قد سقطوا فی حر أعظم من ذلک و هو حر جهنم وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ أی ستحیط بهم فلا مخلص لهم منها إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ أی نعمة من الله و فتح و غنیمة تَسُؤْهُمْ یحزن المنافقون بها وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصِیبَةٌ أی شدة و نکبة یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ أی أخذنا حذرنا و احترزنا بالقعود من قبل هذه المصیبة وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ بما أصاب المؤمنین قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلَّا ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا أی کل ما یصیبنا من خیر أو شر فهو مما کتبه الله لنا فی اللوح المحفوظ من أمرنا و لیس علی ما تظنون من إهمالنا و قیل لن یصیبنا فی عاقبة أمرنا إلا ما کتبه الله لنا فی القرآن من النصر الذی وعدنا و إنا نظفر بالأعداء فتکون النصرة حسنی لنا أو نقتل فتکون الشهادة حسنی لنا أیضا فقد کتب الله لنا ما یصیبنا و عملنا (3) ما لنا فیه الحظ هُوَ مَوْلانا أی مالکنا و نحن عبیده أو ولینا و ناصرنا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ أمر من الله تعالی بالتوکل قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا أی هل تنتظرون لنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ أی إحدی الخصلتین الحمیدتین إما الغلبة و الغنیمة فی العاجل و إما الشهادة و الثواب الدائم فی الآجل وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکُمْ أی نتوقع لکم أَنْ یُصِیبَکُمُ اللَّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیْدِینا أی یوقع الله بکم عذابا من عنده یهلککم به أو بأن ینصرنا علیکم فیقتلکم بأیدینا فَتَرَبَّصُوا أمر للتهدید إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ أی منتظرون إما الشهادة و الجنة و إما الغنیمة و الأجر لنا و إما البقاء فی الذل و الخزی و إما الموت و القتل (4) مع المصیر إلی النار لکم.

قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً أی طائعین أو مکرهین لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ

ص: 194


1- فی المصدر: لا تؤثمنی ای لا توقعنی فی الاثم بالعصیان لمخالفته امرک بالخروج الی الجهاد و ذلک غیر متیسر لی.
2- فی المصدر: بمخالفتهم امرک فی الخروج و الجهاد.
3- فی المصدر: و علمنا.
4- فی المصدر: أو القتل.

خداوند تنها می­خواهد در آن دارایی­ها آنان را مهلت دهد تا عذابشان سازد. «وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ » یعنی هلاک گردند. «وَ هُمْ کافِرُونَ » در حالی که کافرند. «وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ » این منافقان سوگند می­خورند که آن­ها هم از جمله شمایند. یعنی مؤمنانی مانند شما هستند. «وَ ما هُمْ مِنْکُمْ » و حال آنکه مؤمن به خدا نیستند. «وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ » آنان اگر اظهار ایمان نکنند، از کشته شدن و اسارت می­ترسند. «لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً» اگر مکانی استوار و امن یا قلعه­ای بیابند. «أَوْ مَغاراتٍ» یا غارهایی در کوه و یا سرداب­هایی زیرزمینی، «أَوْ مُدَّخَلاً» مکانی برای وارد شدن که به آن پناه برند، و گفته شده است: تونلی مانند تونل موش صحرایی بیابند. و از قول ابن عباس و امام محمد باقر علیه­السّلام گفته شده است: حفره­هایی در زمین. و گفته شده است: جانبی که بر خلاف رسول­ خدا صلی الله علیه و آله در آن داخل گردند. «لَوَلَّوْا إِلَیْهِ» یعنی بی­تردید به سوی آن می­رفتند. و گفته شده است: یعنی بی تردید از شما به سوی آن روی می­تافتند. «وَ هُمْ یَجْمَحُونَ» و در رفتن به سوی آن شتاب به خرج می­دادند،(1)

«وَ مِنْهُمُ الَّذینَ»: گفته شده است این آیه درباره گروهی از منافقان نازل گردید که از غزوه تبوک باز ایستادند. و چون رسول ­خدا صلی الله علیه و آله (از این غزوه) بازگشت، آنان به نزد مؤمنان آمدند، در حالی که از آن­ها به خاطر تخلف و باز ایستادنشان عذرخواهی می­کردند و عذر و دلیل می­آوردند و سوگند یاد می­کردند. به همین مناسبت این آیه نازل گردید.(2)

مؤلف: تفسیر این آیات در باب تمام آنچه که میان پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش گذشت، خواهد آمد.

و درباره این سخن خداوند «یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ » طبرسی رحمة اللّه علیه گفت: به نقل از ابن کیسان گفته شده است: این آیه در مورد دوازده نفری نازل گردید که در عقبه توقف کردند تا رسول­خدا صلی الله علیه و آله را هنگام بازگشتن از تبوک ترور کنند. ولی جبرئیل علیه­السّلام رسول ­خدا صلی الله علیه و آله را از آن آگاه ساخت و به او فرمان داد که به سوی آنان افرادی بفرستد تا بر صورت شترهایشان بزند. و آن هنگام، عمار افسار ستور رسول­ خدا صلی الله علیه و آله را به دنبال خود می­کشید و حذیفه نیز آن را از عقب می­راند. در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله به حذیفه فرمود: «بر صورت شترهایشان بزن». حذیفه نیز بر روی شترها زد تا آنکه آن منافقان را دور ساخت. چون فرود آمد، به حذیفه فرمود: «از آن قوم چه کسی را شناختی؟». پاسخ داد: هیچ یک از آنان را نشناختم. رسول­ خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آنان فلانی و فلانی بودند.» و همه آنان را برشمرد. پس حذیفه گفت: آیا به سوی آنان گسیل نمی­داری تا آنان را بکشی؟حضرت پاسخ داد: «میل ندارم که عرب بگوید: چون با اصحابش برتری یافت، شروع به کشتن آنان کرد». این سخن از ابن کیسان نقل شده و از امام محمد باقر علیه­السّلام مانند آن روایت شده است، جز آنکه ایشان فرمود: آنان میان خود مشورت و همفکری کردند تا او را بکشند. و یکی از آن­ها به دیگری گفت: اگر متوجه شد، می­گوییم تنها در حال سرگرمی و شوخی بودیم، و اگر متوجه نشد، او را می­کشیم. و به نقل از حسن و قتاده گفته شده است: در غزوه تبوک گروهی از منافقان گفتند:

ص: 196


1- . مجمع البیان 5: 40-34
2- 2. مجمع البیان 5: 44

کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقِینَ أی إنما لم یتقبل منکم لأنکم کنتم متمردین عن طاعة الله وَ ما مَنَعَهُمْ أی ما یمنع هؤلاء المنافقین أن یثابوا علی نفقاتهم إلا کفرهم بالله و برسوله و ذلک مما یحبط الأعمال وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالی أی متثاقلین وَ لا یُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ کارِهُونَ لذلک لأنهم إنما یصلون و ینفقون للریاء و التستر بالإسلام لا لابتغاء مرضاة الله فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد جمیع المؤمنین و قیل لا تعجبک أیها السامع أی لا تأخذ (1) بقلبک ما تراه من کثرة أموال هؤلاء المنافقین و أولادهم (2) و لا تنظر إلیهم بعین الإعجاب إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا فیه وجوه أحدها أن فیه تقدیما و تأخیرا أی لا تسرک أموالهم (3) و أولادهم فی الحیاة الدنیا إنما یرید الله لیعذبهم بها فی الآخرة عن ابن عباس و قتادة. و ثانیها إنما یرید الله أن یعذبهم بها فی الدنیا بالتشدید علیهم فی التکلیف و أمرهم بالإنفاق فی الزکاة و الغزو فیؤدونها علی کره منهم و مشقة إذ لا یرجون به ثوابا فی الآخرة فیکون ذلک عذابا لهم.

و ثالثها أن معناه إنما یرید الله لیعذبهم بها فی الدنیا أی بسبی الأولاد و غنیمة الأموال عند تمکن المؤمنین من أخذها و غنمها فیتحسرون علیها و یکون ذلک جزاء علی کفرهم.

و رابعها أن المراد یعذبهم بجمعها و حفظها و حبها و البخل بها و الحزن علیها و کل هذا عذاب و کذلک خروجهم عنها بالموت لأنهم یفارقونها و لا یدرون إلی ما ذا یصیرون.

و خامسها إنما یرید الله لیعذبهم بحفظها و المصائب فیها مع حرمان المنفعة بها (4) و اللام فی قوله لِیُعَذِّبَهُمْ یحتمل أن یکون لام العاقبة (5) و التقدیر إنما

ص: 195


1- فی المصدر: ای لا یأخذ.
2- فی المصدر: و کثرة أولادهم.
3- فی المصدر: ای لا یسرک أموالهم.
4- راجع المصدر ففیه تقدیم و تأخیر.
5- فی المصدر: و اللام فی قوله: «لیعذبهم» یحتمل أن یکون بمعنی أن، و یحتمل أن یکون لام العاقبة

این مرد در خیال فتح قصرها و دژهای شام بود، چه خیال دور و درازی! خداوند نیز پیامبرش را از آن آگاه ساخت. پیامبر بعد از آگاهی از این امر، فرمود: «شترسواران را برای من نگهدارید». و آنان را فراخواند و به آن­ها فرمود: «چنین و چنان گفتید». آنان در پاسخ گفتند: ای رسول­خدا! ما تنها شوخی و تفریح می­کردیم، و بر آن سوگند خوردند. پس این آیه نازل گردید: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ». و به نقل از کلبی و علی­ بن ابراهیم و ابوحمزه گفته شده است: این آیات هنگام بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از تبوک به سوی مدینه، نازل گردید. چه آنکه پیش روی او سه یا چهار نفر بودند که تمسخر می­کردند و می­خندیدند. و یکی از آن­­ها می­خندید، ولی سخن نمی­گفت. پس جبرئیل نازل گردید و رسول ­خدا صلی الله علیه و آله را از آن آگاه ساخت. او نیز عمار بن یاسر را فراخواند و فرمود: «این افراد، من و قرآن را به سخره می­گیرند و جبرئیل مرا بر آن آگاه ساخته است. و اگر از آنان سؤال کنی، می­گویند: از سخن شترسواران می­گفتیم.» عمار در پی آنان رفت و به آن­ها گفت: برای چه می­خندید؟ گفتند: از کلام شترسواران می­گوییم. عمار گفت: خدا و رسول او راست گفتند، سوختید، خدا شما را بسوزاند. آنان نیز در حالی که عذر می خواستند نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند. و اینگونه خداوند این آیات را نازل فرمود.

و به نقل از ابن عمر و زید بن اسلم و محمد بن کعب گفته شده است: مردی در غزوه تبوک گفت: از این­ها دروغگوتر و بزدل­تر در هنگام نبرد ندیده­ام! و مقصودش رسول خدا صلی الله علیه و آله و یاران او بود. پس مالک بن عوف به او گفت: دروغ گفتی! بلکه تو منافق هستی. و خواست تا رسول­ خدا صلی الله علیه و آله را از آن آگاه سازد، پس به نزد او آمد. ولی وحی الهی پیش از او پیامبر را آگاه ساخته بود. پس آن مرد در حالی که عذر می­تراشید، پیش آمد و گفت: ما تنها در حال تفریح و شوخی بودیم. و درباره او این آیه نازل گردید. و به نقل از مجاهد گفته شده است: مردی از منافقان گفت: محمد برای ما می­گوید که ماده شتر فلانی در دره کذا و کذاست، ولی نمی­داند که امر باران چیست؟ پس این آیه نازل گردید. و به نقل از ضحاک گفته شده است: این آیه درباره عبدالله بن أبی و یاران او نازل گردید. «أن تنزل علیهم سورة تُنبّئهم بما فی قلوبهم». درباره این سخن، دو نظر وجود دارد:

نخست آنکه: این سخن از ترس آن­ها به خاطر فاش شدن اسرار درونی­شان خبر می­دهد. و گفته شده است: این ترس را به صورت استهزاء نشان دادند.

ص: 197

یرید الله أن یملی لهم فیها لیعذبهم وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ أی تهلک وَ هُمْ کافِرُونَ فی موضع الحال وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ أی یقسم هؤلاء المنافقون أنهم من جملتکم أی مؤمنون أمثالکم وَ ما هُمْ مِنْکُمْ أی لیسوا مؤمنین بالله وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ أی یخافون القتل و الأسر إن لم یظهروا الإیمان لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أی حرزا أو حصنا أَوْ مَغاراتٍ أی غیرانا فی الجبال أو سرادیب أَوْ مُدَّخَلًا أی موضع دخول یأوون إلیه و قیل نفقا کنفق الیربوع و قیل أسرابا فی الأرض عن ابن عباس و أبی جعفر علیه السلام و قیل وجها یدخلونه علی خلاف رسول الله صلی الله علیه و آله لَوَلَّوْا إِلَیْهِ أی لعدلوا إلیه و قیل لأعرضوا عنکم إلیه وَ هُمْ یَجْمَحُونَ أی یسرعون فی الذهاب إلیه (1) وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ قیل إنها نزلت فی رهط من المنافقین تخلفوا عن غزوة تبوک فلما رجع رسول الله أتوا المؤمنین یعتذرون إلیهم من تخلفهم و یعتلون و یحلفون فنزلت. (2)

أقول: سیأتی تفسیر الآیات فی باب جمل ما جری بینه و بین أصحابه صلی الله علیه و آله.

و قال رحمه الله فی قوله تعالی یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ قیل نزلت فی اثنی عشر رجلا وقفوا علی العقبة لیفتکوا برسول الله صلی الله علیه و آله عند رجوعه من تبوک فأخبر جبرئیل علیه السلام رسول الله بذلک و أمره أن یرسل إلیهم و یضرب وجوه رواحلهم و عمار کان یقود دابة رسول الله صلی الله علیه و آله و حذیفة یسوقها فقال لحذیفة اضرب وجوه رواحلهم فضربها حتی نحاهم

فَلَمَّا نَزَلَ قَالَ لِحُذَیْفَةَ مَنْ عَرَفْتَ مِنَ الْقَوْمِ فَقَالَ لَمْ أَعْرِفْ مِنْهُمْ أَحَداً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهُ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ حَتَّی عَدَّهُمْ کُلَّهُمْ فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَ لَا تَبْعَثُ إِلَیْهِمْ فَتَقْتُلَهُمْ فَقَالَ أَکْرَهُ أَنْ تَقُولَ الْعَرَبُ لَمَّا ظَفِرَ بِأَصْحَابِهِ أَقْبَلَ یَقْتُلُهُمْ.

عن ابن کیسان وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ ائْتَمَرُوا بَیْنَهُمْ لِیَقْتُلُوهُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنْ فَطَنَ نَقُولُ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ وَ إِنْ لَمْ یَفْطُنْ نَقْتُلُهُ.

و قیل إن جماعة من المنافقین قالوا فی غزوة تبوک

ص: 196


1- مجمع البیان 5: 34- 40.
2- مجمع البیان 5: 44.

و دوم آنکه: لفظ کلام خبری و معنای آن امر است. «اسْتَهْزِؤُا»، امر در معنای تهدید است. «إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ» خداوند باطن و حقیقت حال و نفاق شما را بر پیامبرش آشکار می­سازد. «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ » و اگر از آنان درباره طعنه­هایشان (نیش و کنایه­هایشان) در دین و به مسخره گرفتن پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان بپرسی، «لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ»، لام برای تأکید و قسم است، یعنی بی­تردید خواهند گفت: ما به مانند شوخی شترسواران در راه به مزاح و مطایبه سخن می­راندیم و سخنمان جدّی نبود، «قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ» یعنی دلایل و براهین و کتاب و رسول­ خدا را «کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ» به مسخره می­گرفتید؟ سپس خداوند به پیامبرش دستور می­دهد که به آن­ها بگوید: «لا تَعْتَذِرُوا» با عذرهای دروغین عذر نیاورید. «قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ» که بعد از آنکه اظهار ایمان کردید، کافر شدید. «إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ» آنگاه که گروهی از شما را که توبه کنند، مورد عفو و بخشایش قرار دهیم. «نُعَذِّبْ طائِفَةً» گروهی را که توبه نکردند عذاب می­کنیم «بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمینَ» یعنی به این خاطر که کافر بوده و بر نفاق خود پافشاری می­کنند.(1)

درباره این سخن خداوند «یَحْلِفُونَ بِاللّهِ مَا قَالُواْ» می­گویم: در باب اعجاز قرآن گفته شد که آن در جریان غزوه تبوک و وقایع آن نازل گردید. گفت: یعنی اینکه آنان به دروغ سوگند خوردند که آنچه را از قول ایشان گفته شده است، بر زبان نیاورده­­اند. سپس خداوند این امر را بر آنان ثابت گردانید و سوگند یاد کرد که آن سخن را گفته­اند. «وَکَفَرُواْ بَعْدَ إِسْلاَمِهِمْ » یعنی کفرشان بعد از آنکه پنهان بود، آشکار گردید. «وَهَمُّواْ بِمَا لَمْ یَنَالُواْ » درباره این سخن، اقوال مختلفی ذکر شده است:

اول آنکه: آن­ها کوشیدند در شب لیل-ﺔ العقب-ﺔ پیامبر صلی الله علیه و آله را بکشند و شترش را برانند. دوم آنکه: آنان در پی آن بودند که رسول­خدا صلی الله علیه و آله را از مدینه اخراج کنند، ولی از انجام آن بازماندند. و سوم آنکه: آنان درصد ایجاد فساد و تفرقه افکنی میان اصحاب او برآمدند. (و نَقَم منه شیئاً): یعنی آن را انکار کرد و عیب شمرد. «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ » یعنی منافقانی که پیامبر صلی الله علیه و آله، آنان را پشت سر خود باقی گذاشت و به خاطر اجازه­ای که از او در ماندن گرفته بودند، آنان را با خود به تبوک نبرد. «بِمَقْعَدِهِمْ» از بازنشستشان از جهاد، «خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ» بعد از او خوشحال شدند. و گفته شده است: با مخالفتشان با او. و «وَ قالُوا» به مسلمانان و یا به یکدیگر گفتند: «لا تَنْفِرُوا» (در گرما) به جنگ نروید. «فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ » بگو آتش جهنم که بر آن­ها به خاطر تخلف از فرمان خدا واجب گشته است، «أَشَدُّ حَرًّا» از این گرما شدیدتر است. «لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ» اگر دستورات و وعده و تهدید خداوند را درک می­کردند. «فَلْیَضْحَکُوا قَلیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثیراً» این تهدیدی برای آن­ها در شکل امر است.

ص: 198


1- . مجمع البیان 5: 47-46

ظن (1) هذا الرجل أن یفتح قصور الشام و حصونها هیهات هیهات فأطلع الله نبیه صلی الله علیه و آله علی ذلک فقال احبسوا علی الرکب فدعاهم فقال لهم قلتم کذا و کذا فقالوا یا نبی الله إنما کنا نخوض و نلعب و حلفوا علی ذلک فنزلت الآیة وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ عن الحسن و قتادة و قیل کان ذلک عند منصرفه من تبوک إلی المدینة فکان بین یدیه أربعة نفر أو ثلاثة نفر یستهزءون و یضحکون واحدهم یضحک و لا یتکلم فنزل جبرئیل و أخبر رسول الله صلی الله علیه و آله بذلک فدعا عمار بن یاسر و قال إن هؤلاء یستهزءون بی و بالقرآن أخبرنی جبرئیل بذلک و لئن سألتهم لیقولن کنا نتحدث بحدیث الرکب فأتبعهم عمار و قال لهم لم تضحکون (2) قالوا نتحدث بحدیث الرکب فقال عمار صدق الله و صدق رسوله احترقتم أحرقکم الله فأقبلوا إلی النبی صلی الله علیه و آله یعتذرون فأنزل الله الآیات عن الکلبی و علی بن إبراهیم و أبی حمزة و قیل إن رجلا قال فی غزوة تبوک ما رأیت أکذب لسانا و لا أجبن عند اللقاء من هؤلاء یعنی رسول الله و أصحابه فقال له عوف بن مالک کذبت و لکنک منافق و أراد أن یخبر رسول الله صلی الله علیه و آله بذلک فجاءه و قد سبقه الوحی فجاء الرجل معتذرا و قال إنما کنا نخوض و نلعب ففیه نزلت الآیة عن ابن عمر و زید بن أسلم و محمد بن کعب و قیل إن رجلا من المنافقین قال یحدثنا محمد أن ناقة فلان بوادی کذا و کذا أ و ما یدریه ما أمر الغیث (3) فنزلت الآیة عن مجاهد و قیل نزلت فی عبد الله بن أبی و رهطه عن الضحاک أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ فیه قولان أحدهما أنه إخبار بأنهم یخافون أن یفشوا (4) سرائرهم و قیل إن ذلک الحذر أظهروه علی وجه الاستهزاء.

ص: 197


1- یظن خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فی المصدر: مم تضحکون.
3- من الغیب خ ل. أقول: فی المصدر: و ما یدریه ما الغیب.
4- هکذا فی الکتاب و مصدره، و الانسب: «ان یفشو» بصیغة المفرد.

یعنی می­بایستی این منافقان در دنیا اندکی خنده کنند. چرا که آن (خنده در دنیا) اگرچه تا زمان مرگ استمرار یابد، در نهایت فنا می­پذیرد و پایان می­گیرد. و از دیگر سو، خنده در دنیا به خاطر فراوانی غم و اندوه دنیا، اندک است و بایستی در آخرت بسیار بگریند. چرا که آن روزی است که پنجاه هزار سال طول می کشد. «فَإِنْ رَجَعَکَ اللَّهُ» یعنی اگر خداوند تو را از این غزوه و سفرت بازگرداند، «إِلی طائِفَةٍ مِنْهُمْ» به سوی منافقانی که از تو تخلف ورزیدند و از خروج همراه تو باز ایستادند. «فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ» از تو برای همراهی­ات در خروج به سوی غزوه­ای دیگر اجازه خواهند خواست. «فَقُلْ» پس به آن­ها بگو: «لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً» هرگز همراه من به سوی هیچ غزوه­ای خارج نخواهید شد «وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا» و هرگز همراه من با هیچ دشمنی نخواهید جنگید. سپس خداوند دلیل این امر را روشن ساخت و فرمود: «إِنَّکُمْ رَضیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ» چرا که در بار نخست به باز ایستادن از غزوه تبوک راضی و خشنود گشتید. «فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفینَ» پس در هر غزوه­ای با بر جای ماندگان خانه­نشین، برجای بمانید.

و درباره مقصود از «خالفین» اختلاف شده است. و گفته شده است: معنایش زنان و کودکان است. و گفته می­شود: مردانی است که بدون عذر تخلف کردند و(از جهاد) باز ایستادند. و گفته شده است: مخالفان. فراء گفت: گفته می­شود: «فلان عبد خالف و صاحب خالف» آن­­گاه که مخالف باشد. و گفته شده است: منظور افراد پست و فرومایه است. گفته می­شود: «فلان خالف-ﺔ أهله» آنگاه که فرومایه ترین و پست­ترین آن­ها باشد، و گفته شده است: با اهل فساد، که از این گفته­شان نشأت می­گیرد: «خلف الرجل علی أهله خلوفا»: یعنی فساد به بار آورد. و گفته شده است: بیماران و افراد دارای بیماری سخت و طولانی و هرکس که به خاطر نقص و عیبی از جهاد باز بماند. «وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ » هرگز بر هیچ یک از منافقین «ماتَ أَبَداً » بعد از مرگش نماز (میت) نگزار. «وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ » و برای دعا کنار قبرش توقف مکن. چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که بر مرده ای نماز می گزارد، ساعتی کنار قبرش می ایستاد و برای او دعا می فرمود. ولی بعد از آن دیگر بر هیچ منافقی نماز نگزارد، تا آنکه درگذشت.

و روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از آنکه از اقامه نماز بر منافقان نهی شود، بر عبدالله بن ابی نماز گزارد و پیراهنش را بر او پوشانید. و گفته شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله قصد داشت تا بر او نماز گزارد، ولی جبرئیل لباس او را گرفت و این آیه را بر او قرائت کرد: «وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً»، {هرگز بر هیچ یک از آنان بعد از مرگش نماز نگزار.} و روایت شده است که به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد: چرا پیراهنت را به سوی او فرستادی تا در آن کفن گردد، در حالی که او فردی کافر است؟ حضرت فرمود: «پیراهن من هیچ سودی به حال او در برابر خدا ندارد و من به خداوند امیدوار هستم که به خاطر این کار، مردمان بسیاری به اسلام درآیند.» و روایت می کند که هزار نفر از خزرج هنگامی که دیدند او (عبداللّه بن ابی) به پیراهن رسول خدا صلی الله علیه و آله شفاعت می جوید، اسلام آوردند. این را زجاج آورده است.

ص: 199

و الثانی أن لفظه الخبر و معناه الأمر قُلِ اسْتَهْزِؤُا أمر علی الوعید إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ أی مبین لنبیه صلی الله علیه و آله باطن حالکم و نفاقکم وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ عن طعنهم فی الدین و استهزائهم بالنبی صلی الله علیه و آله و بالمسلمین لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ اللام للتأکید و القسم أی لقالوا کنا نخوض خوض الرکب فی الطریق لا علی طریق الجد قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ أی حججه و بیناته و کتابه وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ ثم أمر الله نبیه أن یقول لهم لا تَعْتَذِرُوا بالمعاذیر الکاذبة قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ أی بعد إظهارکم الإیمان إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ إذا تابوا نُعَذِّبْ طائِفَةً لم یتوبوا بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ أی کافرین مصرین علی النفاق. (1) قوله تعالی یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا أقول قد مر فی باب إعجاز القرآن أنها نزلت فی غزوة تبوک و قصصها قال یعنی أنهم حلفوا کاذبین ما قالوا ما حکی عنهم ثم حقق علیهم و أقسم بأنهم قالوا ذلک وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ یعنی ظهر کفرهم بعد أن کان باطنا وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا فیه أقوال أحدها أنهم هموا بقتل النبی صلی الله علیه و آله لیلة العقبة و التنفیر بناقته.

و ثانیها أنهم هموا بإخراج الرسول صلی الله علیه و آله من المدینة فلم یبلغوا ذلک.

و ثالثها أنهم هموا بالفساد و التضریب بین أصحابه و نقم منه شیئا أی أنکر و عاب فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ أی المنافقون الذین خلفهم النبی صلی الله علیه و آله و لم یخرجهم معه إلی تبوک لما استأذنوه فی التأخر بِمَقْعَدِهِمْ أی بقعودهم عن الجهاد خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ أی بعده و قیل بمخالفتهم له (2) وَ قالُوا أی للمسلمین أو بعضهم لبعض لا تَنْفِرُوا أی لا تخرجوا إلی الغزو فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ التی وجبت لهم بالتخلف عن أمر الله أَشَدُّ حَرًّا من هذا الحر لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ أو أمر الله و وعده و وعیده فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً هذا تهدید لهم فی

ص: 198


1- مجمع البیان 5: 46 و 47.
2- فی المصدر: لمخالفتهم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.

ولی اکثریت درباره این روایت گفتند که به این معنی است که بر او نماز نگزارد. «وَ لا تُعْجِبْکَ»،{تو را به شگفت نیاورد.} تنها برای تذکر و یادآوری در دو جا و با فاصله یکی بعد از دیگری تکرار شده است. و جایز است که این دو آیه درباره دو گروه از منافقان نازل شده باشد. «اسْتَأْذَنَکَ» از تو در بازنشستن از جهاد اجازه می­خواهند. «أُولُوا الطَّوْلِ» یعنی صاحبان سرمایه و قدرت، «مِنْهُمْ» یعنی از منافقان. «مَعَ الْقاعِدینَ» با زنان و کودکان بازمانده از جهاد بمانند. «مَعَ الْخَوالِفِ» یعنی زنان و کودکان و بیماران و افراد عاجز و زمین گیر. «وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ» یعنی کسانی که کوتاهی و سستی ورزیدند، برای خود عذر می آورند و حال آنکه آنان را عذری نیست. و به نقل از ابن عباس گفته شده است؛ آنان جمعی از بنی غفار بودند که عذر آوردند و معذور بودند، «لِیُؤْذَنَ لَهُمْ» تا به آن ها در بازنشستن از جهاد اجازه داده شود. «وَ قَعَدَ الَّذینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ » یعنی و گروهی از منافقین بدون هیچ عذری از جهاد بازنشستند. «لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ در مورد این آیه گفته شده است که آن در شأن عبداللّه بن زائده، پسر نابینای اُمّ مکتوم نازل گردید که او به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای پیامبر خدا! من پیری نابینا، ضعیف الحال و ضعیف و نحیف هستم و راهبری هم ندارم. آیا اجازه هست که از جهاد باز نشینم و معاف گردم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله سکوت کرد. و خداوند این آیه را نازل فرمود. و از قول ابن عباس گفته شده است: این آیه در مورد عائذ بن عمرو و اصحاب او نازل گردید و «ضعفاء» آنان هستند که به خاطر بیماری و درماندگی و ضعف ناتوان گشته اند. و گفته شده است آنان کسانی هستند که توانایی خروج را ندارند. «وَ لا عَلَی الْمَرْضی» و آنان افرادی هستند که بیماری هایشان مانع از خروج آن ها می گردد. «وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ » یعنی کسانی که هزینه خروج و لوازم سفر را به همراه ندارند. «حَرَجٌ »: در بازنشستن و خارج نگشتن بر آن ها تنگنا و گناهی نیست. «إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ » البته اگر عمل را از فریب و خیانت خالص سازند. «ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ » یعنی بر آنکه کار نیک می کند (ولی توانایی حضور در جهاد را ندارد)، به خاطر بازماندن از جهاد، راهی برای سرزنش دنیوی و عذاب اخروی وجود ندارد. «وَ لا عَلَی الَّذینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ »: بر کسانی که نزد تو می­آیند و از تو مرکبی می خواهند که برای همراهی ات در خروج بر آن سوار گردند (حرج و توبیخی نیست). «قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ »، می­گویی: هیچ مرکب و وسیله­ای که با آن کار شما را هموار سازم، نمی یابم. «حَزَناً أَلاَّ یَجِدُوا » به خاطر اندوهشان برنیافتن وسیله ای برای هزینه ساختن در این سفر (چشمانشان اشکبار گشته بود). «یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ » به خاطر باز ایستادنشان از همراهی شما با سخنان باطل و دروغ برایتان عذر خواهند تراشید. «إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ » آنگاه که از غزوه تبوک به سوی آنان بازگردید. «لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ » هرگز شما را در سخنی که می گویید، تصدیق نمی کنیم. «قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ » چرا که خدا اخباری از شما به ما داده است که به واسطه آن از دروغ شما آگاه گشته­ایم. و گفته شده است، منظورش از اخبار خدا این آیه است: «لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاَّ خَبالاً»،{اگر با شما خارج می­شدند، در میان شما تنها بر فساد می­افزودند.}

ص: 200

صورة الأمر أی فلیضحک هؤلاء المنافقون فی الدنیا قلیلا لأن ذلک یفنی و إن دام إلی الموت و لأن الضحک فی الدنیا قلیل لکثرة أحزانها و همومها و لیبکوا کثیرا فی الآخرة لأن ذلک یوم مقداره خمسون ألف سنة فَإِنْ رَجَعَکَ اللَّهُ أی ردک الله عن غزوتک هذه و سفرک هذا إِلی طائِفَةٍ مِنْهُمْ أی من المنافقین الذین تخلفوا عنک و عن الخروج معک فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ معک إلی غزوة أخری فَقُلْ لهم لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً إلی غزوة وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا ثم بین تعالی سبب ذلک فقال إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ أی عن غزوة تبوک فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِینَ فی کل غزوة.

و اختلف فی المراد بالخالفین فقیل معناه مع النساء و الصبیان و قیل مع الرجال الذین تخلفوا من غیر عذر و قیل مع المخالفین قال الفراء یقال فلان عبد خالف و صاحب خالف إذا کان مخالفا و قیل مع الخساس و الأدنیاء یقال فلان خالفة أهله إذا کان أدونهم و قیل مع أهل الفساد من قولهم خلف الرجل علی أهله خلوفا فسد (1) و قیل مع المرضی و الزمنی و کل من تأخر لنقص وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ أی من المنافقین ماتَ أَبَداً أی بعد موته وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ للدعاء فإنه صلی الله علیه و آله کان إذا صلی علی میت یقف علی قبره ساعة و یدعو له فما صلی بعد ذلک علی منافق حتی قبض.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله صَلَّی عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ أَلْبَسَهُ قَمِیصَهُ قَبْلَ أَنْ یُنْهَی عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الْمُنَافِقِینَ وَ قِیلَ أَرَادَ صلی الله علیه و آله أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْهِ فَأَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِثَوْبِهِ وَ تَلَا عَلَیْهِ لا تُصَلِّ (2) عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَ وَجَّهْتَ بِقَمِیصِکَ إِلَیْهِ یُکَفَّنُ فِیهِ وَ هُوَ کَافِرٌ فَقَالَ إِنَّ قَمِیصِی لَنْ یُغْنِیَ عَنْهُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ إِنِّی أُؤَمِّلُ مِنَ اللَّهِ أَنْ یَدْخُلَ بِهَذَا السَّبَبِ فِی الْإِسْلَامِ خَلْقٌ کَثِیرٌ.

فیروی أنه أسلم ألف من الخزرج لما رأوه یطلب الاستشفاع (3) بثوب رسول الله صلی الله علیه و آله ذکره الزجاج

ص: 199


1- زاد فی المصدر: و نبیذ خالف ای فاسد، و خلف فم الصائم: إذا تغیرت ریحه.
2- فی المصدر: و لا تصل.
3- الاستشفاء خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

«وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ » یعنی در آینده خدا و رسولش از عملکرد شما آگاه خواهند شد که آیا از نفاق خویش توبه می نمایید یا آنکه بر آن باقی خواهید ماند. و گفته شده است: خداوند به زودی در آینده از کارها و نیات شما آگاه خواهد گردید و آن را بر رسول خود آشکار خواهد ساخت. و پیامبر با اعلام خداوند از آن آگاه خواهد گشت. «ثُمَّ تُرَدُّونَ» بعد از مرگ باز خواهید گشت، «إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ » به سوی کسی که از پیدا و پنهان امور آگاه است و آشکار و نهان بر او پوشیده نمی ماند. «فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» شما را از همه اعمالتان، از نیک و زشت آگاه می­سازد و بر همگی آن ها شما را جزا خواهد داد. «سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ » آنگاه که به نزد این منافقان باز ایستاده از جهاد بازگردید، در میان عذرهایی که برایتان می تراشند، سوگند یاد خواهند کرد که تنها به خاطر عذری که داشتند از جهاد بازماندند، «لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ » تا از جرم ایشان درگذرید و آنان را توبیخ نکنید. «فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ» شما نیز به نشانه رد و تکذیب سخنانشان از آن ها روی برگیرید. «إِنَّهُمْ رِجْسٌ» چرا که آنان نجس و پلید هستند. و معنای این کلام آن است: که آنان چون شی ای گندیده هستند که باید از آن کناره گرفت.(1)

«وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ»: درباره این سخن، ابوحمزه ثمالی گفت: به ما چنین رسیده است که آنان سه تن از انصار شامل: ابولبابة بن عبدالمنذر، و ثعلبة بن ودیعه، و اوس بن حذام بودند که در زمان خروج رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی تبوک، از او تخلف ورزیدند و از همراهی او باز ایستادند. هنگامی که خبر آنچه درباره بازایستادگان از همراهی رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گشته بود به آنان رسید، یقین یافتند که هلاک خواهند گشت. از همین رو خود را به ستون های مسجد بستند و پیوسته بر این حال بودند تا آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه بازگشت و درباره آنان سؤال نمود. به او گفته شد که آنان سوگند خورده اند که خود را از بند نگشایند تا آنکه رسول خدا صَلی الله علیهِ و آله بند ایشان گشاید. ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من نیز سوگند می خورم که نخستین کسی نباشم که از آنان بند برگیرد، مگر آنکه در مورد آنان حکم الهی بر من نازل گردد». پس چون این آیه: «عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ »، {امید است که خداوند به سوی ایشان بازگردد [و آنان را مورد مغفرت خود قرار دهد].} نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی ایشان رفت و بند از ایشان برگرفت. آنان نیز رفتند و با اموال خود به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: این اموال ماست که ما را از همراهی تو بازداشت. پس آن ها را برگیر و به نیابت از ما، از آن صدقه بده. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در این باره، دستوری به من داده نشده است. در این هنگام این آیه نازل گردید: «خُذ مِن أموَالِهِم صَدَقَةً»، {بخشی از اموال آنان را به عنوان صدقه برگیر.} و از قول ابن عباس گفته شده است که آنان ده نفر بودند که ابولبابه نیز در میان آنان بود

ص: 201


1- . مجمع البیان 5: 61 - 51

و قال الأکثر فی الروایة إنه لم یصل علیه وَ لا تُعْجِبْکَ إنما کرر للتذکیر فی موطنین مع بعد أحدهما من الآخر و یجوز أن تکون الآیتان فی فریقین من المنافقین اسْتَأْذَنَکَ أی فی القعود أُولُوا الطَّوْلِ أی أولو المال و القدرة مِنْهُمْ أی من المنافقین مَعَ الْقاعِدِینَ أی المتخلفین عن الجهاد من النساء و الصبیان مَعَ الْخَوالِفِ أی النساء و الصبیان و المرضی و المقعدین وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ أی المقصرون الذین یعتذرون و لیس لهم عذر و قیل هم المعتذرون الذین لهم عذر و هم نفر من بنی غفار عن ابن عباس لِیُؤْذَنَ لَهُمْ فی التخلف وَ قَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أی و قعدت طائفة من المنافقین من غیر اعتذار لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ قیل نزلت فی عبد الله بن زائدة و هو ابن أم مکتوم و کان ضریر البصر جاء إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا نبی الله إنی شیخ ضریر (1) ضعیف الحال نحیف الجسم و لیس لی قائد فهل لی رخصة فی التخلف عن الجهاد فسکت النبی صلی الله علیه و آله فأنزل الله الآیة و قیل نزلت فی عائذ بن عمرو و أصحابه و الضعفاء هم الذین قوتهم ناقصة بالزمانة و العجز عن ابن عباس و قیل هم الذین لا یقدرون علی الخروج وَ لا عَلَی الْمَرْضی و هم أصحاب العلل المانعة من الخروج وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ أی من لیست معه نفقة الخروج و آلة السفر حَرَجٌ أی ضیق و جناح فی التخلف و ترک الخروج إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ بأن یخلصوا العمل من الغش ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ أی لیس علی من یفعل (2) الحسن الجمیل فی التخلف عن الجهاد أو مطلقا طریق للتقریع فی الدنیا و العذاب فی الآخرة وَ لا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ أی یسألونک مرکبا یرکبونه فیخرجون معک قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ أی مرکبا و لا ما أسوی به أمرکم حَزَناً أَلَّا یَجِدُوا أی لحزنهم علی أن لا یجدوا یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ من تأخرهم عنکم بالأباطیل و الکذب إِذا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ من غزوة تبوک لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ أی لا نصدقکم علی ما تقولون قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ ما علمنا به کذبکم و قیل أراد به قوله لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ ما زادُوکُمْ

ص: 200


1- ضریر البصر خ ل.
2- فی المصدر: لیس علی من فعل.

و بنا به قول ابن جبیر و زید بن اسلم گفته شده است که آنان هشت تن از جمله: ابولبابه، هلال، کردم و ابوقیس بودند. و به سخنی دیگر، آنان هفت نفر بودند. ولی قول دیگر آنان را پنج نفر بر می شمارد. و از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است: این آیه در شان ابولبابه نازل گردید و امام با او از فرد دیگری نام نبرد. و دلیل نزول آن درباره ابولبابه، عمل او در مورد بنی قریظه بود، آنگاه که گفت: اگر به حکم او(محمد) تن دهید، به معنی هلاکت شما خواهد بود. و این سخن را مجاهد گفته است و از قول زهریّ گفته شده است: این آیه به طور خاص در مورد ابولبابه که از همراهی رسول خدا صَلی الله علیهِ وآله در غزوه تبوک باز ایستاد، نازل گردید. او بنا به آنچه پیشتر آمد، خود را به ستون بست. - گفت: - سپس ابولبابه گفت: ای رسول خدا! از توبه من آن است که سرزمین قومم را که در آن مرتکب گناه گشتم، ترک گویم و همه اموالم را واگذارم. پیامبر فرمود: «ای ابولبابه! (بخشیدن) ثلث اموال تو را کفایت می کند.» و در همه اقوال آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله ثلث اموال ایشان را برگرفت و دو ثلث باقی را واگذاشت. چرا که خداوند تعالی فرمود: «خُذ مِن أموَالِهِم»، {بخشی از اموال ایشان را برگیر.} و نفرمود: خذ أموالهم: همه اموالشان را بگیر. «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» و سایرین منتظر حکم الهی در مورد خویش هستند. مجاهد و قتاده گفتند: این آیه درباره هلال بن امیه واقفی، و مرارة بن ربیع، و کعب بن مالک که از اوس و خزرج بودند نازل گردید. ولی کعب مردی راست پیشه بود که هرگز نفاق نورزیده بود و تنها به خاطر سستی و کوتاهی در آماده شدن، از همراهی پیامبر عقب ماند، (تا آنکه از سفر باز ماند) و رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه بازگشت. کعب (به حضور پیامبر آمد) و گفت: به خدا سوگند که مرا هیچ عذری نیست. و برای پیامبر عذر دروغین نیاورد. رسول خدا به او فرمود: «راست گفتی! برخیز تا خداوند درباره تو حکم کند». و آن دو نفر دیگر نیز آمدند و مانند کعب به راستی سخن گفتند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله از سخن گفتن با ایشان نهی فرمود و به زنانشان دستور داد که از آن ها کناره گیرند. «حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ»، {تا آنکه زمین با همه فراخی اش بر آنان تنگ گردید.} و آن­ها پنجاه شب بر این حال سپری کردند. و کعب در شکاف کوه، خیمه ای به پا داشت تا در آن تنها باشد و در این باره سرود:

- از خانه های فرزندان بزرگوار بنی قین و آنچه با گچ اندود کرده اند، دوری گزیدم و از شاخه­های خشک درخت خرما برای خویش خانه ای ساختم.

سرانجام بعد از پنجاه روز، شبانه پذیرش توبه بر آنان نازل گردید و آن این سخن خداوند: «وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا» تا انتهای آیه بود. با نزول این آیه، مسلمانان صبحدم به سوی آنان شتافتند و آنان را بشارت دادند. کعب گفت: در مسجد به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدم و پیامبر صلی الله علیه و آله آنگاه که خوشحال می گشت، برق شادمانی بر چهره اش موج می زد، گویی که چهره اش پاره ماه بود. پس در حالی که چهره اش از شادمانی می درخشید به من فرمود: «به نیک ترین روز از زمانی که مادرت تو را به دنیا آورد و شرف و بزرگی اش بر تو تابیدن گرفت، شاد و خوشحال باش.»

ص: 202

إِلَّا خَبالًا الآیة وَ سَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ أی سیعلم الله فیما بعد و رسوله عملکم هل تتوبون من نفاقکم أم تتمون (1) علیه و قیل سیعلم الله أعمالکم و عزائمکم فی المستقبل و یظهر ذلک لرسوله فیعلمه الرسول بإعلامه إیاه ثُمَّ تُرَدُّونَ بعد الموت إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أی الذی یعلم ما غاب و ما حضر و لا یخفی علیه السر و العلانیة فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ أی فیخبرکم بأعمالکم کلها حسنها و قبیحها فیجازیکم علیها أجمع سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ أی سیقسم هؤلاء المنافقون المتخلفون فیما یعتذرون به إلیکم إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ أنهم إنما تخلفوا بعذر (2) لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ أی لتصفحوا عن جرمهم و لا توبخوهم فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إعراض رد و إنکار و تکذیب إِنَّهُمْ رِجْسٌ أی نجس و معناه أنهم کالشی ء المنتن الذی یجب الاجتناب عنه. (3)

وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ- قال أبو حمزة الثمالی بلغنا أنهم ثلاثة نفر من الأنصار أبو لبابة بن عبد المنذر و ثعلبة بن ودیعة و أوس بن حذام تخلفوا عن رسول الله عند مخرجه إلی تبوک فلما بلغهم ما أنزل فیمن تخلف عن نبیه صلی الله علیه و آله أیقنوا بالهلاک فأوثقوا أنفسهم بسواری المسجد فلم یزالوا کذلک حتی قدم رسول الله صلی الله علیه و آله فسأل عنهم فذکر له أنهم أقسموا لا یحلون أنفسهم حتی یکون رسول الله صلی الله علیه و آله محلهم (4) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أُقْسِمُ لَا أَکُونُ أَوَّلَ مَنْ حَلَّهُمْ إِلَّا أَنْ أُؤْمَرَ فِیهِمْ بِأَمْرٍ فَلَمَّا نَزَلَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ عَمَدَ (5) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ فَحَلَّهُمْ فَانْطَلَقُوا فَجَاءُوا بِأَمْوَالِهِمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا هَذِهِ أَمْوَالُنَا الَّتِی خَلَّفَتْنَا عَنْکَ فَخُذْهَا وَ تَصَدَّقْ بِهَا عَنَّا فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أُمِرْتُ فِیهَا بِأَمْرٍ فنزل خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً الآیات.

و قیل إنهم کانوا عشرة رهط منهم أبو لبابة عن ابن عباس (6)

ص: 201


1- تقیمون خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- فی المصدر: انما تخلفوا لعذر.
3- مجمع البیان 5: 51- 61.
4- فی المصدر: حتی یکون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یحلهم.
5- عهد خ ل.
6- فی المصدر: عن علیّ بن أبی طلحة عن ابن عبّاس.

کعب گفت: به او گفتم: ای رسول خدا! آیا این از نزد خداست یا آنکه از نزد توست؟ فرمود: «از نزد خداست.» کعب نیز ثلث مالش را برای شکر گزاری از خداوند به خاطر پذیرش توبه اش، صدقه داد.(1)

«لَقَدْ تابَ اللَّهُ » در مورد غزوه تبوک و دشواری هایی که مسلمین در آن متحمل شدند، تا آنجا که برخی از آنان آهنگ بازگشت نمودند و سپس مورد لطف خدای سبحان قرار گرفتند، نازل گردید. حسن گفت: ده نفر از مسلمانان تنها با یک شتر خارج می گشتند و در میان خود به نوبت از آن استفاده می کردند. بدینگونه که شخصی ساعتی بر آن سوار می گشت، سپس از آن فرود می آمد و یارش به همین شیوه بر آن سوار می گشت. و توشه آن ها جو شپش دار و خرمای کرم زده و پیه گداخته گندیده بود. و هر گروهی از آنان، آنچه از خرما به همراه داشتند، خارج می ساختند و چون گرسنگی یکی از آنان را در تنگنا قرار می داد، یک خرما بر می گرفت و آن را سست می­جوید و در دهان خود می گرداند تا آنکه طعم آن را احساس می کرد. سپس آن را به همراه خود می داد و او نیز آن را می مکید و بر آن جرعه ای از آب می نوشید. و به این شیوه آن خرما دست به دست می گشت تا آنکه به آخرین نفر می رسید. و از خرما جز هسته آن چیزی باقی نمی ماند.

گفتند: و ابوخیثمه عبدالله بن خیثمه از (غزوه تبوک) بازایستاد، تا آنکه از سفر پیامبر صلی الله علیه و آله ده روز گذشت. سپس در روزی گرم در حالی بر دو زن خود، در دو کلبه کوچک آنان وارد شد، که آن دو برای او غذا و آبی خنک مهیّا ساخته بودند. ابوخیثمه بر آن دو کلبه کوچک ایستاد و گفت: سبحان الله! رسول خدا که خداوند گناهان سرزده از او در گذشته و آینده را آمرزیده است، در برابر پرتو خورشید و (وزش) باد و گرما و سرما، سلاحش را بر دوش خود حمل می کند، آنگاه ابوخیثمه در سایه سازی خنک با غذایی آماده و دو زن زیبا می آساید! این انصاف نیست. سپس گفت: به خدا سوگند که با هیچ یک از شما کلمه ای سخن نمی گویم و وارد کلبه­ها نمی گردم تا آنکه به پیامبر صلی الله علیه و آله ملحق شوم. پس شتر آب کش خود را خوابانید و لوازم خود را بر آن بست و توشه برگرفت و حرکت کرد. و در حالی که زنانش با او سخن می گفتند، او با آنان سخن نمی گفت. سپس راه افتاد تا آنگاه که نزدیک تبوک گردید.

ص: 203


1- . مجمع البیان 5: 67 و 69

و قیل کانوا ثمانیة منهم أبو لبابة و هلال و کردم و أبو قیس عن ابن جبیر و زید بن أسلم و قیل کانوا سبعة و قیل خمسة و

رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی أَبِی لُبَابَةَ.

و لم یذکر معه غیره و سبب نزولها فیه ما جری منه فی بنی قریظة حین قال إن نزلتم علی حکمه فهو الذبح (1) و به قال مجاهد

و قیل نزلت فیه خاصة حین تأخر عن النبی صلی الله علیه و آله فی غزوة تبوک فربط نفسه بساریة علی ما تقدم ذکره عن الزهری قال ثم قال أبو لبابة یا رسول الله إن من توبتی أن أهجر دار قومی التی أصبت فیها الذنب و أن أنخلع من مالی کله قَالَ یُجْزِیکَ یَا أَبَا لُبَابَةَ الثُّلُثُ.

و فی جمیع الأقوال أخذ رسول الله صلی الله علیه و آله ثلث أموالهم و ترک الثلثین لأن الله تعالی قال خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ و لم یقل خذ أموالهم وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أی مؤخرون موقوفون لما یرد من أمر الله فیهم

قال مجاهد و قتادة نزلت الآیة فی هلال بن أمیة الواقفی و مرارة بن الربیع و کعب بن مالک و هم من الأوس و الخزرج و کان کعب رجل صدق غیر مطعون علیه و إنما تخلف توانیا عن الاستعداد حتی فاته المسیر و انصرف رسول الله صلی الله علیه و آله فقال و الله ما لی من عذر و لم یعتذر إلیه بالکذب فقال صلی الله علیه و آله صدقت قم حتی یقضی الله فیک أمره و جاء الآخران فقالا مثل ذلک و صدقا فنهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن مکالمتهم و أمر نساءهم باعتزالهم حتی ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ فأقاموا علی ذلک خمسین لیلة و بنی کعب خیمة علی سلع یکون فیها وحده و قال فی ذلک:

أبعد دور بنی القین الکرام و ما*** شادوا (2) علی بنیت البیت من سعف

ثم نزلت التوبة علیهم بعد الخمسین فی اللیل و هی قوله وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا الآیة فأصبح المسلمون یبتدرونهم و یبشرونهم قال کعب فجئت إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فی المسجد و کان صلی الله علیه و آله إذا سر یستبشر کأن وجهه فلقة قمر فقال لی و وجهه یبرق من السرور أبشر بخیر یوم طلع علیک شرفه (3) مذ ولدتک أمک

ص: 202


1- تقدمت قصته قبل ذلک.
2- شاروا خ ل.
3- منذ خ ل. أقول: فی المصدر: طلع علیک شرفه منذ ولدتک امک.

مردم گفتند: شتر سواری در راه می آید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو اباخیثمه هستی. وای بر تو! آنچه ناپسند داری به تو نزدیک گشته است.» هنگامی که ابوخیثمه، رسول خدا را از جریان کار خود آگاه ساخت، پیامبر درباره او به نیکی سخن گفت و برای او دعا فرمود. و او کسی بود که قلبش به ماندن متمایل گشته بود، سپس خداوند قلب او را پا برجا و استوار گردانید. «عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ»، نام پیامبر را تنها جهت سرآغاز سخن و نیکو ساختن آن آورده است. و نیز از آن رو که او دلیل پذیرش توبه آنان بود. و إلّا از پیامبر چنان عملی سر نزده بود که مستوجب توبه باشد. و از امام رضا علیه السلام روایت شده است که او این آیه را اینگونه خواند: «لقد تاب الله بالنبیّ علی المهاجرین و الانصار الذین أتّبعوه - فی الخروج معه إلی تبوک - فی ساعة العسرة» که مقصود از «عُسرة»، دشواری کار است. جابر گفت: مقصود: رنج حاصل از توشه و پشت و آب است و مقصود زمان رنج و دشواری می­باشد. چرا که ساعت بر هر زمانی اطلاق می گردد. «مِنْ بَعْدِ ما کادَ تَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُمْ» بعد از آنکه نزدیک بود قلوب گروهی از آنان از جهاد روی برتابد و تصمیم به بازگشت گرفتند، ولی خداوند آنان را حفظ کرد. «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ» بعد از آن انحراف از حق، خداوند به سوی آنان بازگشت (و گناه آنان را بخشید). «وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا» یعنی خداوند آن سه نفری را مورد مغفرت قرار داد که بعد از قبول توبه گروهی از منافقان، پذیرش توبه آنان به تاخیر افتاده بود. همچنان که فرمود: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ»، {و عدّه ای دیگر [کارشان] موقوف به فرمان خداست.} آنگاه که از همراهی پیامبر صلی الله علیه و آله بازایستادند و از غزوه تبوک عقب ماندند.

امّا اهل بیت علیه السلام آن را «خالفوا» قرائت کرده­اند و فرموده اند: اگر آنان عقب مانده بودند، سرزنشی متوجه آنان نبود. ولی آنان(با فرمان پیامبر) مخالفت کردند. و این آیه در شأن کعب بن مالک و مرارة بن ربیع و هلال بن امیّه نازل گردید که آنان از همراهی رسول خدا صلی الله علیه و آله باز ایستادند و با او خارج نشدند. ولی این عدم خروج ایشان از روی نفاق نبود، بلکه تنها به خاطر سستی و کوتاهی از همراهی او بازماندند. سپس از کرده خویش پشیمان گشتند. و چون پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد، نزد او آمدند و عذرها خواستند. ولی پیامبر صلی الله علیه و آله با آنان سخن نگفت

ص: 204

قال کعب فقلت له أ من عند الله أم من عندک یا رسول الله فقال من عند الله و تصدق کعب بثلث ماله شکرا لله علی توبته. (1).

لَقَدْ تابَ اللَّهُ نزلت فی غزاة تبوک و ما لحق المسلمین فیها من العسرة حتی هم قوم بالرجوع ثم تدارکهم لطف الله سبحانه

قال الحسن کان العشرة من المسلمین یخرجون علی بعیر یعتقبونه بینهم یرکب الرجل ساعة ثم ینزل (2) فیرکب صاحبه کذلک و کان زادهم الشعیر المسوس و التمر المدود و الإهالة السنخة (3) و کان النفر منهم یخرجون ما معهم من التمرات بینهم فإذا بلغ الجوع من أحدهم أخذ التمر فلاکها حتی یجد طعمها ثم یعطیها صاحبه فیمصها ثم یشرب علیها جرعة من ماء کذلک حتی یأتی علی آخرهم فلا یبقی من التمرة إلا النواة.

قالوا و کان أبو خیثمة عبد الله بن خیثمة تخلف إلی أن مضی من مسیر (4) رسول الله صلی الله علیه و آله عشرة أیام ثم دخل یوما علی امرأتین له فی یوم حار فی عریشین لهما قد رشتاهما (5) و بردتا الماء و هیأتا له الطعام فقام علی العریشین و قال سبحان الله رسول الله قد غفر الله له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر فی الضح و الریح و الحر و القر (6) یحمل سلاحه علی عاتقه و أبو خیثمة فی ظلال باردة و طعام مهیإ و امرأتین حسناوین ما هذا بالنصف ثم قال و الله لا أکلم (7) واحدة منکما کلمة و لا أدخل عریشا حتی ألحق بالنبی صلی الله علیه و آله فأناخ ناضحه و اشتد (8) علیه و تزود و ارتحل و امرأتاه تکلمانه و لا یکلمهما ثم سار حتی إذا دنا من تبوک

ص: 203


1- مجمع البیان 5: 67 و 69.
2- فینزل خ ل.
3- ساس وسوس الطعام: وقع فیه السوس فهو المسوس و المسوس و داد الطعام و دود:وقع فیه الدود فهو المدود والمدود. وفی النهایة : وفیه انه کان یدعی إلی خبز الشعیر والا هالة السنخة. کل شئ من الادهان مما یؤتدم به : اهالة. وقیل : هو ما اذیب من الالیة والشحم و قیل : الدسم الحامد. والسنخة : المتغیرة الریح.
4- من مسیرة خ ل.
5- فی المصدر: قد رتبتاهما.
6- الضح: الشمس وضوؤها. و القر: البرد. و فی المصدر: فی الفتح علی الریح.
7- ما اکلم خ ل.
8- و شد خ ل. أقول: الناضح: البعیر یستقی علیه.

و به مسلمانان نیز دستور داد که هیچ کسی با آنان سخن نگوید. با این فرمان پیامبر، همه مردم حتی کودکان، از آنان دوری گزیدند. و زنانشان نیز نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای رسول خدا! آیا از آنان کناره بگیریم؟ حضرت پاسخ داد: «نه، ولی با شما هم بستر نگردند.» به این ترتیب، مدینه بر آنان تنگ گردید و ناچار به سوی قله کوه ها خارج گشتند. در آنجا خانواده هایشان برای آنان غذا می آوردند ولی با آنان سخن نمی گفتند. سرانجام یکی از آن ها رو به دیگری نمود و گفت: مردم از ما کناره گرفته اند و هیچ کس با ما سخن نمی گوید! پس چرا ما خود نیز از یکدیگر کناره نگیریم؟ به این ترتیب پراکنده گشتند و به صورت دو تن با هم مجتمع نگشتند و پنجاه روز بر این حال باقی ماندند و به درگاه خداوند ناله و تضرع می کردند و به سوی او توبه می کردند. سرانجام خداوند توبه آنان را پذیرفت و درباره آنان این آیه را نازل فرمود: «حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ » یعنی زمین با همه فراخی اش بر آنان تنگ گردید. و این صفت کسی است که به نهایت پشیمانی دچار گشته است تا آنجا که گویی برای خود گریز گاهی نمی یابد. چرا که توبه مردمان پذیرفته گشته بود ولی توبه آنان جهت شدت یافتن سختی بر ایشان و اصلاح آنان و سایرین که دیگر همانند آن را به انجام نرسانند، پذیرفته نگشته بود. «وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ » و جان هایشان نیز بر آنان تنگ گردید که بیانگر مبالغه در غم و اندوه است. گویی که آنان برای خود جایی برای پنهان ساختن نیافتند.

و گفته شده است: معنای «وَ ضاقَتْ أَنْفُسُهُمْ»، در تنگنا قرار گرفتن سینه هایشان از اندوهی است که در آن برایشان پدیدار گشته بود. «وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ» یعنی یقین کردند و دانستند که هیچ پناهگاهی در برابر خدا جز خود خداوند ندارند. «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا» یعنی خداوند توبه را بر آنان آسان ساخت تا توبه کنند. و گفته شده است: تا به حال ابتدایی خود قبل از ارتکاب این گناه بازگردند. و گفته شده است: توبه این سه تن مورد پذیرش واقع شد تا مومنان از گناهان خود توبه کنند. «ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدینَةِ »، ظاهر این کلام خبر و معنای آن نهی است، یعنی برای اهل مدینه جایز نبود. «وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ »، گفته شده است مقصود از أعراب: قبایل مزینه و جهینه و أشجع و غفار و أسلم است. «أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ » که در غزوه تبوک از همراهی رسول خدا صلی الله علیه و آله باز ایستند و عقب بمانند. «وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ » و با تعیین وقت در برابر او در پی منفعت شخصی خود باشند. و گفته شده است: یعنی آنکه راضی نشوند که خود در امنیت و آسودگی روزگار بگذرانند، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله در گرما و سختی باشد. گفته می شود: «رغبتُ بنفسی عن هذا الأمر»: از آن دوری گزیدم. بلکه بر آنان است که خود را سپر بلای پیامبر صلی الله علیه و آله قرار دهند. «ذلِکَ» یعنی آن نهی و بازداشتن از بازایستادن از همراهی پیامبر به این سبب است «بِأَنَّهُمْ لا یُصیبُهُمْ ظَمَأٌ»، هیچ تشنگی بر ایشان(مسلمانان) وارد نمی گردد، «وَ لا نَصَبٌ» و در بدن هایشان هیچ خستگی پدید نمی آید، «وَ لا مَخْمَصَةٌ» و هیچ مخمصه­ای که همان شدت گرسنگی است، بر آنان وارد نمی­شود «فی سَبیلِ اللَّهِ» در راه فرمانبرداری از خدا، «وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغیظُ الْکُفَّارَ » و در جایی گام نمی­نهند

ص: 205

قال الناس هذا راکب علی الطریق فقال النبی صلی الله علیه و آله کن أبا خیثمة أولی لک (1) فلما دنا قال الناس هذا أبو خیثمة یا رسول الله صلی الله علیه و آله فأناخ راحلته و سلم علی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال أولی لک فحدثه الحدیث فقال له خیرا و دعا له و هو الذی زاغ قلبه للمقام ثم ثبته الله عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ.

إنما ذکر اسم النبی صلی الله علیه و آله مفتاحا للکلام و تحسینا له و لأنه سبب توبتهم و إلا فلم یکن منه ما یوجب التوبة

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ لَقَدْ تَابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ.

الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فی الخروج معه إلی تبوک فِی ساعَةِ الْعُسْرَةِ (2) و هی صعوبة الأمر قال جابر یعنی عسرة الزاد و عسرة الظهر و عسرة الماء و المراد وقت العسرة لأن الساعة تقع علی کل زمان مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزِیغُ (3) قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ عن الجهاد فهموا بالانصراف فعصمهم (4) الله ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ بعد ذلک الزیغ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا أی عن قبول التوبة بعد قبول توبة من قبل توبتهم (5) من المنافقین کما قال وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أو خلفوا عن غزاة تبوک لما تخلفوا و أما قراءة أهل البیت علیهم السلام خالفوا فإنهم قالوا لو کانوا خلفوا لما توجه علیهم العتب و لکنهم خالفوا و هذه الآیة نزلت فی شأن کعب بن مالک و مرارة بن الربیع و هلال بن أمیة و ذلک أنهم تخلفوا عن رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یخرجوا معه لا عن نفاق و لکن عن توان ثم ندموا فلما قدم النبی صلی الله علیه و آله المدینة جاءوا إلیه و اعتذروا فلم یکلمهم

ص: 204


1- اولی لک: کلمة تهدد و وعید، و المعنی قد قاربک الشر فاحذر. و قیل: معناه الویل لک.
2- الظاهر أنّه تفسیر للآیة و لم یرد علیه السلام انه الآیة بالفاظها.
3- هکذا فی نسخة المصنّف- رحمه اللّه- و فیه وهم، و الصحیح کما فی المصدر و المصحف الشریف: «یزیغ».
4- فی المصدر: فهموا بالانصراف من غزاتهم من غیر امر فعصمهم اللّه تعالی من ذلک حتّی مضوا مع النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
5- فی المصدر: ممن قبل توبتهم.

که کفار را در خشم سازد، «وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً » و بر مشرکین هیچ آسیب جانی یا جسمی یا مالی وارد نمی سازند و کاری صورت نمی دهند که آنان را اندوهناک و خشمگین سازد، «إِلاَّ کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ » جز آنکه برای همه این اعمال، برای آنان عملی نیک و طاعتی والا محاسبه می گردد. «إِنَّ اللَّهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ » به راستی که خداوند اجر و پاداش محسنین یعنی کسانی که کارهای نیک و پسندیده به انجام می رسانند را ضایع و تباه نمی سازد. «وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً » هیچ هزینه کم یا زیادی در جهاد و سایر کارهای نیک متحمل نمی گردند، «وَ لا یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلاَّ کُتِبَ لَهُمْ » و هیچ وادی و دره­­ای را نمی پیمایند، جز آنکه از پاداش آن بهره مند می گردند. «لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ » یعنی پروردگار مهربان طاعات و عبادات آنان را ثبت می کند تا بر اساس آن و به فراخور شایستگی شان آنان را پاداش دهد و از فضل خویش بر آن ها بیفزاید تا پاداش داده شده، بیشتر و بهتر از عمل آنان گردد. و گفته شده است که «أحسن» در «أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ » به مثابه صفت برای عمل آنان است. چرا که اعمال بر چند وجه تقسیم می­گردند: واجب، مستحب و مباح. و تنها بر اعمال واجب و مستحب پاداش تعلق می­گیرد. پس پاداش به بهترین اعمال تعلق می گیرد.(1)

توضیح

در قاموس آمده است: «اللعس» با تحریک: سیاهی دل پسند بر لب. «لعس» بر وزن فرح، و صفت مشبهه آن: «ألعس» و «لعساء» از ماده «لعس» می­باشد. و «السرب»: حفره داخل زمین. «القین»: آهنگر. و «بنو القین»: بطنی از أسد بودند. (بطن: به گروه کمتر از قبیله اطلاق می­گردد). «شاد الحائط، یشیده»: با گچ آن را اندود کرد. و «شید»: گچ و همانند آن است که بر دیوار مالند. و «علی» در سخن او: «شادوا علیَّ بنیت البیت من سعف»: متعلق به «بنیت» یا حالی برای «دور» در مصراع پیشین است. و در برخی نسخه ها به جای «شادوا»، (شاروا) با راء آمده است که برگرفته از این کلام است: «شرت الدّابة، شورا»ً: چهارپا را به فروش گذاشتم. که در این صورت در حکم ظرف و متعلق به «شاروا» است. و «الشورة» و «الشارة»: زیبایی، شکل، لباس، زینت، و «الشوار»: به معنای اسباب و کالای خانه است. ولی «شادوا» صحیح تر به نظر می رسد.

و در النهایه آمده است: به هر آنچه از روغن که به عنوان خورش در کنار نان مصرف می شود «إهالة» گفته می شود. و گفته شده است: «إهالة» یعنی آنچه از چربی و پی ذوب شود. و گفته شده است که منظور روغن جامد است. و «السنخة»: گندیده. و گفت: در حدیث ابوخیثمه آمده است: «یکون رسول الله فی الضحّ و الریح و أنا فی الظلّ»: یعنی من در سایه آسوده ام و حال آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در برابر گرمای خورشید و وزش باد قرار دارد. و «الضُحّ»: نور خورشید آنگاه که زمین را در برگیرد. اصل حدیث و معنای آن چنین است. و هروی آن را آورده و گفته است: منظور او فراوانی اسبان جنگی و سپاه است. گفته می شود: «جاء فلانٌ بالضحّ و الریح»: یعنی با آنچه که خورشید بر آن طلوع کرده و باد بر آن وزیده است که مقصود ثروت بسیار است، و قول اول به معنای این حدیث نزدیک تر به نظر می رسد.

ص: 206


1- . مجمع البیان 5: 82 - 79

النبی صلی الله علیه و آله و تقدم إلی المسلمین بأن لا یکلمهم أحد منهم فهجرهم الناس حتی الصبیان و جاءت نساؤهم إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقلن یا رسول الله نعتزلهم فقال لا و لکن لا یقربوکن فضاقت علیهم المدینة فخرجوا إلی رءوس الجبال و کان أهالیهم یجیئون لهم بالطعام و لا یکلمونهم فقال بعضهم لبعض قد هجرنا الناس و لا یکلمنا أحد (1) فهلا نتهاجر نحن أیضا فتفرقوا و لم یجتمع منهم اثنان و بقوا علی ذلک خمسین یوما یتضرعون إلی الله و یتوبون إلیه فقبل الله توبتهم و أنزل فیهم هذه الآیة حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ أی برحبها و هذه صفة من بلغ غایة الندم حتی کأنه لا یجد لنفسه مذهبا لأنه کان نزلت توبة الناس و لم تنزل توبتهم لتشدید المحنة علیهم و استصلاحهم و استصلاح غیرهم لئلا یعودوا إلی مثله وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ عبارة عن المبالغة فی الغم حتی کأنهم لم یجدوا لأنفسهم موضعا یخفونها فیه.

و قیل معنی ضیق أنفسهم ضیق صدورهم بالهم الذی حصل لهم فیها وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ أی أیقنوا و علموا أن لا معتصم من الله إلا به ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا أی سهل الله علیهم التوبة حتی تابوا و قیل لیعودوا إلی حالتهم الأولی قبل المعصیة و قیل أنزل توبة الثلاثة لیتوب المؤمنون من ذنوبهم ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ ظاهره خبر و معناه نهی أی ما کان یجوز وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ قیل إنهم مزینة و جهینة و أشجع و غفار و أسلم أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ أی فی غزوة تبوک وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ أی یطلبوا نفع نفوسهم بتوقیتها دون نفسه و قیل و لا یرضوا لأنفسهم بالحفظ (2) و الدعة و رسول الله فی الحر و المشقة یقال رغبت بنفسی عن هذا الأمر أی ترفعت عنه بل علیهم أن یجعلوا أنفسهم وقایة للنبی صلی الله علیه و آله ذلِکَ أی ذلک النهی و الزجر عن التخلف بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ أی عطش وَ لا نَصَبٌ و لا تعب فی أبدانهم وَ لا مَخْمَصَةٌ و هی شدة الجوع فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی فی طاعته وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ أی لا یضعون أقدامهم موضعا یغیظ

ص: 205


1- احد منهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- بالخفض خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله: «کُن أبا خیثمه»: یعنی: باش. به مردی که از دور دیده می شود گفته می شود: «کُن فلاناً»: یعنی تو فلانی هستی یا او فلانی است و گفت: «أولی لک»: آنچه ناپسند داری، به تو نزدیک گردید. و این کلمه­ای جهت بیان تلهف و افسوس است که مرد در هنگام گریز از سختی و بلا آن را بر زبان آرد. و گفته شده است: آن کلمه تهدید و وعید است (یعنی وای بر تو). اصمعی درباره آن گفت: معنایش آن است که آنچه او را هلاک می سازد، به او نزدیک گردید.

روایات

روایت1.

الارشاد: سپس غزوه تبوک به وقوع پیوست و خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله وحی فرمود که خود به سوی آن حرکت کند و مردم را برای خروج به همراه خود بسیج سازد و او را آگاه ساخت که در تبوک نیازی به جنگ نخواهد یافت و وارد کارزار با دشمن نخواهد گشت و کارها برای او بدون نیاز به شمشیر استوار می گردد. و خداوند او را با امتحان اصحابش در خروج با او، باز می گرداند. و از این طریق اصحابش را می آزماید تا آنان از یکدیگر متمایز گردند و اسرار نهان آن ها آشکارشود. با فرمان الهی، پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمانان را به سوی سرزمین روم فراخواند و این امر در زمانی واقع شد که محصولات رسیده بود و سختی گرما آنان را در تنگنا قر ار داده بود. از همین رو بسیاری از آنان به خاطر حبّ دنیا و علاقمندی به زندگی و ساماندهی آن و نیز به خاطر ترسی که از شدت گرما و مواجه شدن با دشمن داشتند، در فرمانبرداری از دستور پیامبر سستی و درنگ کردند. سرانجام برخی از آن ها با سستی و گرانباری به همراهی او برخاستند. ولی گروهی دیگرتخلف ورزیدند و از همراهی او سر باز زدند. چون پیامبر صلی الله علیه و آله آهنگ خروج نمود، امیر المؤمنین علیه السّلام را در خانواده و فرزند و همسران و مهاجرین به جای خویش برگمارد و فرمود: «ای علی! مدینه تنها به واسطه من یا تو سامان می­یابد.» و دلیل سخنش آن بود که او به بدطینتی و نیات شوم اعراب بادیه نشین و بسیاری از اهل مکه و ساکنان اطراف آن، از میان کسانی که با آنان جنگیده و خون هایشان را بر زمین ریخته بود، آگاهی کامل داشت. و از این امر نگران شد که آنان در زمان دوری او از مدینه و حضورش در سرزمین روم یا در زمان حرکت او به آن دیار، مدینه را مورد هجوم قرار دهند. و اگر کسی در آن به جانشینی او قرار نمی گرفت، از آزار و اذیت و فسادانگیزی آنان در سرزمین هجرتش و اعمالی که باعث بدنامی اهل و بازماندگان از همراهی او گردد، ایمن نبود. و دانست که برای ترساندن دشمن و پاسداری از سرزمین هجرتش و افراد حاضر در آن، تنها امیرالمؤمنین شایستگی تکیه زدن بر مسند او را دارد. بنابراین آشکارا او را به جای خویش برگمارد

ص: 207

الکفار وطؤهم إیاه أی دار الحرب وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا أی و لا یصیبون من المشرکین أمرا من قتل أو جراحة أو مال أو أمر یغمهم و یغیظهم إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ و طاعة رفیعة إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ أی الذین یفعلون الأفعال الحسنة وَ لا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً فی الجهاد و لا فی غیره من سبل الخیر و المعروف وَ لا یَقْطَعُونَ وادِیاً إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ ثواب ذلک لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ أی یکتب طاعاتهم لیجزیهم علیها بقدر استحقاقهم و یزیدهم من فضله حتی یصیر الثواب أکثر و أحسن من عملهم و قیل إن الأحسن من صفة فعلهم لأن الأعمال علی وجوه واجب و مندوب و مباح و إنما یجازی علی الواجب و المندوب دون المباح فیقع الجزاء علی أحسن الأعمال. (1)

بیان

قال فی القاموس اللعس بالتحریک سواد مستحسن فی الشفة لعس کفرح و النعت العس و لعساء من لعس و السرب الحفیر تحت الأرض و القین الحداد و بنو القین حی من أسد و شاد الحائط یشیده طلاه بالشید و هو ما طلی به حائط من جص و نحوه و قوله علی متعلق بقوله بنیت أو حال عن الدور و فی بعض النسخ شاروا بالراء من قولهم شرت الدابة شورا عرضتها علی البیع فالظرف متعلق بقوله شاروا و الشورة و الشارة الحسن و الهیئة و اللباس و الزینة و الشوار متاع البیت و الدال أنسب.

و فی النهایة کل شی ء من الأدهان مما یؤتدم به إهالة و قیل هو ما أذیب من الألیة و الشحم و قیل الدسم الجامد و السنخة المتغیرة الریح و قال فی حدیث أبی خیثمة یکون رسول الله فی الضح و الریح و أنا فی الظل أی یکون بارزا لحر الشمس و هبوب الریاح و الضح ضوء الشمس إذا استمکن من الأرض هکذا هو أصل الحدیث و معناه و ذکره الهروی فقال أراد کثرة الخیل و الجیش یقال جاء فلان بالضح و الریح أی بما طلعت علیه الشمس و هبت علیه الریح یعنون المال الکثیر و الأول أشبه بهذا الحدیث.

ص: 206


1- مجمع البیان 5: 79- 82.

و بر امامت و جانشینی او بعد از خود به وضوح تأکید نمود.

و این امر در میان آنچه در روایات به صورت متواتر بر آن تاکید گشته است، آمده است: که چون منافقان از تصمیم رسول خدا صلی الله علیه و آله در جانشین ساختن حضرت علی علیه السّلام به جای خود در مدینه آگاه گردیدند، بر او در این امر رشک ورزیدند و ماندن او در مدینه بعد از خروج رسول خدا صلی الله علیه و آله را برنتابیدند. و دانستند که با وجود او، مدینه در امان خواهد ماند و دشمنان طمعی بر آن نمی ورزند. این امر آنان را خوش نیامد؛ چرا که آنان به خاطر امیدشان بر وقوع فساد و آشفتگی در اوضاع در زمان دوری رسول خدا صلی الله علیه و آله از مدینه و خالی گشتن آن از فردی با ابّهت که به پاسداری از آن پردازد، ترجیح می دادند که علی علیه السّلام نیز همراه او خارج گردد، و در شرایطی که همراهان پیامبر با رنج و مشقت و خطرات ناشی از سفر دست به گریبان بودند، بر آسایش و آسودگی او به خاطر باقی ماندن در میان اهل خویش حسادت ورزیدند. بنابراین بر ضد او شایعات تحریک کننده پراکندند و گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به خاطر اکرام و بزرگداشت و دوستی، او را به جانشینی خود نگمارد، بلکه تنها به خاطر گرانباری و سستی علی، او را به جانشینی خود باقی گذاشت! و همانند قریش که به پیامبر صلی الله علیه و آله گاه تهمت دیوانگی، گاه شعر و گاه جادوپیشگی و پیشگویی می بستند، با این شایعه پراکنی او را در معرض اتهام قرار دادند. و این در شرایطی به وقوع می­پیوست که هم قریشیان و هم این منافقان به خلاف و نادرست بودن این شایعات و تهمت ها بر ضدّ پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام آگاه بودند. و این امر که پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک ترین مردم به علی علیه السّلام بود و او محبوب ترین و نیکبخت ترین و برترین آنان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می­رفت، بر آنان پوشیده نبود. چون امیرالمومنین علیه السّلام در جریان شایعه پراکنی منافقان قرار گرفت، بر آن شد که سخنانشان را تکذیب و آنان را رسوا سازد. پس خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله رسانید و عرض داشت: ای رسول خدا! منافقان ادعا می کنند که تو مرا به خاطر گرانباری و سستی­ام و از روی ناراحتی و خشم در پس خویش بر جای گذاشته­ای. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای برادرم! به جای خویش بازگرد، چرا که مدینه تنها با من یا تو سامان می یابد و تو خلیفه و جانشین من در میان اهل بیتم، و هجرت گاه من و قومم هستی. آیا از این خشنود نمی گردی که نسبت به من به منزله هارون در برابر موسی باشی، جز آنکه بعد از من پیامبری نیست؟» و این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در برگیرنده تاکید وی بر امامت و جانشینی علی علیه السّلام و متمایز ساختن او از همگان در امر جانشینی و خلافت و بیانگر فضل و برتری است که کسی جز علی علیه السّلام در آن شریک پیامبر نگشت. و با این سخن، تمامی جایگاه های هارون نسبت به موسی، جز آنچه که بنا به عرف، از برادری

ص: 208

و قال فی قوله کن أبا خیثمة أی صر یقال للرجل یری من بعد کن فلانا أی أنت فلان أو هو فلان و قال أولی لک أی قرب منک ما تکره و هی کلمة تلهف یقولها الرجل إذا أفلت من عظیمة و قیل هی کلمة تهدد و وعید قال الأصمعی معناه قاربه ما یهلکه.

الأخبار

«1»

شا، الإرشاد ثم کانت غزاة تبوک فأوحی الله عز اسمه إلی نبیه صلی الله علیه و آله أن یسیر إلیها بنفسه و یستنفر الناس للخروج معه و أعلمه أنه لا یحتاج فیها إلی حرب و لا یمنی (1) بقتال عدو و أن الأمور تنقاد له بغیر سیف و تعیده بامتحان أصحابه بالخروج معه و اختبارهم لیتمیزوا بذلک و تظهر به سرائرهم فاستنفرهم النبی صلی الله علیه و آله إلی بلاد الروم و قد أینعت ثمارهم و اشتد القیظ علیهم فأبطأ أکثرهم عن طاعته رغبة فی العاجل و حرصا علی المعیشة و إصلاحها و خوفا من شدة القیظ و بعد المسافة (2) و لقاء العدو ثم نهض بعضهم علی استثقال للنهوض و تخلف آخرون و لما أراد النبی صلی الله علیه و آله (3) الخروج استخلف أمیر المؤمنین فی أهله و ولده و أزواجه و مهاجره و قال (4) یا علی إن المدینة لا تصلح إلا بی أو بک (5).

و ذلک أنه صلی الله علیه و آله علم خبث (6) نیات الأعراب و کثیر من أهل مکة و من حولها ممن غزاهم و سفک دماءهم فأشفق (7) أن یطلبوا المدینة عند نأیه عنها (8) و حصوله ببلاد الروم أو نحوها فمتی لم یکن فیها من یقوم مقامه لم یؤمن من معرتهم (9) و إیقاع الفساد فی دار هجرته و التخطی إلی ما یشین أهله و مخلفیه و علم صلی الله علیه و آله أنه لا یقوم مقامه فی إرهاب العدو و حراسة دار الهجرة و حیاطة من فیها إلا أمیر المؤمنین علیه السلام فاستخلفه استخلافا ظاهرا و

ص: 207


1- علی بناء المفعول أی لا یبتلی. منه قدّس سرّه.
2- بعد الشقة خ ل.
3- رسول اللّه خ ل.
4- و قال له خ ل.
5- و ذلک شأن کل دولة و مملکة، لا یصلح الا بسلطانها او خلیفته.
6- علم من خبث خ ل.
7- و اشفق خ ل.
8- أی بعده عنها.
9- المعرة: المساءة و الاذی.

میان آن دو وجود داشت، را برای علی علیه السّلام نیز واجب و لازم ساخت، ولی او را از پیامبری مستثنی دانست. آیا نمی بینید که پیامبر صلی الله علیه و آله برای او جز پیامبری و نبوت - که لفظاً و عقلاً مستثنی می شود- همان جایگاه هارون نسبت به موسی را قائل گردیده است؟ و هر آن که در معانی قرآن تدبر، و آیات و روایات را مورد مطالعه قرار داده است، به این حقیقت پی برده است که هارون برادر تنی موسی علیه السّلام و شریک او در کار و وزیرش در امر نبوّت و ابلاغ فرمان های پروردگارش بوده است، و خداوند به واسطه او پشت موسی علیه السّلام را محکم گردانید و او جانشین موسی علیه السّلام در میان بنی اسرائیل به شمار می­رفت و در امامت و لزوم فرمانبرداری، مقامی چون موسی علیه السّلام داشت و محبوب ترین بنی اسرائیل و برترین آنان نزد موسی علیه السّلام محسوب می گشت. خداوند تعالی به نقل از موسی علیه السّلام فرمود: «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی* وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی* وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی* یَفْقَهُوا قَوْلِی* وَاجْعَل لِّی وَزِیرًا مِّنْ أَهْلِی* هَارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی*وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی»، {بارالها: سینه ام را بگشا و کارم را آسان ساز و گره از زبانم برگیر تا کلامم را درک کنند و مرا از خاندانم وزیری قرار ده؛ برادرم هارون [را به این امر برگزین] و به واسطه او پشتم را محکم گردان و او را در کارم شریک ساز.} تا انتهای آیه.(1) خداوند متعال نیز درخواست او را اجابت نمود و خواسته اش را به او داد، آنجا که فرمود: «قَالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یَا مُوسَی »، {ای موسی، خواسته ات به تو داده شد.}(2)

و خداوند متعال به نقل از موسی علیه السّلام فرمود: «وَقَالَ مُوسَی لأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلاَ تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ »، {و موسی [هنگام رفتن به کوه طور] به برادرش هارون گفت: در میان قومم جانشین من باش و به اصلاح گری برخیز و از شیوه مفسدان پیروی مکن.}(3)

بنابراین هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مقام علی علیه السّلام را به مانند منزلت هارون در برابر موسی دانست، با این سخن، همه خصایصی که برای هارون برشمردیم - جز آنچه در عرف تحت عنوان برادری شناخته می شود - را برای او واجب و لازم ساخت و این فضیلت و امتیازی است که هیچ یک از مخلوقات در آن با امیر المؤمنین علیه السّلام شریک و همتا نمی­باشد و در معنای این جمله با او برابر نگردیده است و حتی نزدیک آن هم نگشته است. و بنا به آنچه که پیشتر گذشت، اگر خداوند تعالی می دانست پیامبرش در این غزوه به جنگ و کمک نیازمند است، بی شک به او اجازه نمی داد که امیرالمؤمنین علیه السّلام را به جانشینی خود، در مدینه باقی گذارد.

ص: 209


1- . طه / 32 - 25
2- . طه / 36
3- . اعراف / 142

نص علیه بالإمامة من بعده نصا جلیا و ذلک فیما تظاهرت به الروایة (1) أن أهل النفاق لما علموا باستخلاف رسول الله صلی الله علیه و آله علیا علی المدینة حسدوه لذلک و عظم علیهم مقامه فیها بعد خروجه و علموا أنها تتحرس به (2) و لا یکون فیها للعدو مطمع فساءهم ذلک و کانوا یؤثرون خروجه معه لما یرجونه من وقوع الفساد و الاختلاط عند نأی رسول الله صلی الله علیه و آله (3) عن المدینة و خلوها من مرهوب مخوف یحرسها و غبطوه علیه السلام علی الرفاهیة و الدعة بمقامه فی أهله و تکلف من خرج منهم المشاق بالسفر و الخطر فأرجفوا (4) به علیه السلام و قالوا لم یستخلفه رسول الله صلی الله علیه و آله إکراما له و إجلالا و مودة و إنما خلفه استثقالا له فبهتوا بهذا الإرجاف کبهت قریش للنبی صلی الله علیه و آله بالجنة تارة و بالشعر أخری و بالسحر مرة و بالکهانة أخری و هم یعلمون ضد ذلک و نقیضه کما علم المنافقون ضد ما أرجفوا به علی أمیر المؤمنین علیه السلام و خلافه و أن النبی صلی الله علیه و آله کان أخص الناس بأمیر المؤمنین علیه السلام و کان هو أحب الناس إلیه و أسعدهم عنده و أفضلهم لدیه (5)

فَلَمَّا بَلَغَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِرْجَافُ الْمُنَافِقِینَ بِهِ أَرَادَ تَکْذِیبَهُمْ وَ إِظْهَارَ فَضِیحَتِهِمْ فَلَحِقَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّکَ خَلَّفْتَنِی (6) اسْتِثْقَالًا وَ مَقْتاً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْجِعْ یَا أَخِی إِلَی مَکَانِکَ فَإِنَّ الْمَدِینَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِی أَوْ بِکَ فَأَنْتَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِ بَیْتِی (7) وَ دَارِ هِجْرَتِی وَ قَوْمِی أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی.

فتضمن هذا القول من رسول الله صلی الله علیه و آله نصه علیه بالإمامة و إبانته من الکافة بالخلافة و دل به علی فضل لم یشرکه فیه أحد سواه و أوجب له به جمیع منازل هارون من موسی إلا ما خصه العرف من

ص: 208


1- تظاهرت به الرواة خ ل.
2- تتحرس به و تتحصن خ ل.
3- النبیّ خ ل.
4- ارجف: خاض فی الاخبار السیئة قصدان یهیج الناس.
5- فی المصدر: و اسعدهم عنده، و احظاهم عنده، و افضلهم لدیه.
6- انما خلفتنی خ ل.
7- فی اهلی خ ل.

ولی پروردگار آگاه بود که صلاح و مصلحت در جانشینی و باقی گذاشتن او به عنوان جانشین است. و اقامت در سرزمین هجرتش برترین کارهاست. و اینگونه و بنا به آنچه در سابق توضیح داده و روشن ساختیم، خلق و دین را بر اساس حکمی که در این امر جاری ساخت، تدبیر کرد(1)

و سامان بخشید.

مؤلف: تمام سخن (اقوال) در مورد این خبر و دلالت آشکار آن بر امامت حضرت علی علیه السّلام در ابواب مربوط به اشارات آشکار پیامبر صلی الله علیه و آله به این امر خواهد آمد.

روایت2.

تفسیر علی بن ابراهیم: «انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً »: درباره معنی این سخن گفت: پیر و جوان به سوی تبوک حرکت کنید. در روایت ابوجارود درباره این سخن «لَوْ کانَ عَرَضاً قَریباً » آمده است: یعنی اگر غنیمتی نزدیک و در دسترس بود، «لاَتَّبَعُوکَ » بی تردید تو را پیروی می کردند. سخنش «وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ »، مقصودش راه دراز رفتن به سوی تبوک است که رسول خدا صلی الله علیه و آله سفری دورتر و دشوارتر از آن نرفت. و دلیل این سفر جنگی آن بود که ییلاق­نشینان نبطی [به قومی از عرب اطلاق می گردد که در میان عراق عرب و عجم، اُطراق می­کردند] با درنوک [نوعی فرش پرزدار] و غذا از شام به مدینه آمدند و در مدینه این سخن را پراکندند که رومیان اجتماع کرده­اند و با سپاهی عظیم در پی نبرد با رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند. به گونه­ای که هرقل با سپاهیانش حرکت کرده است و قبایل غسان و جذام و فهرا و عامله را همراه آنان ساخته است و سپاهیانش در بلقاء اردو زده­اند و خود نیز در حمص فرود آمده است. با این خبر، رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحابش فرمان داد که برای رفتن به سوی تبوک که در اطراف بلقاء قرار داشت، آماده گردند. و فرستادگانی به سوی قبایل اطراف خود و مکیان و مسلمانان قبایل خزاعه و مزینه و جهینه گسیل داشت و آنان را به جهاد برانگیخت. و رسول خدا صلی الله علیه و آله به تشکیل اردوگاه سپاه فرمان داد و این اردو در ثنیة الوداع تشکیل شد. و توانگران را فرمان داد که ناتوانان را یاری رسانند و هر آن کس که چیزی در اختیار داشت، آن را خارج ساخت و به سوی پیامبر حمل کرد. و مسلمانان با هر آنچه در توان داشتند، اردوی پیامبر صلی الله علیه و آله را تقویت کردند و سایرین را نیز بر این کار برانگیختند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه ای خواند و بعد از حمد و ثنای الهی، فرمود:

ص: 210


1- . إرشاد المفید : 81 - 79

الأخوة (1) و استثناه هو من النبوة أ لا تری أنه صلی الله علیه و آله جعل له کافة منازل هارون من موسی إلا المستثنی منها لفظا و عقلا و قد علم (2) من تأمل معانی القرآن و تصفح الروایات و الأخبار أن هارون کان أخا موسی علیه السلام لأبیه و أمه و شریکه فی أمره و وزیره علی نبوته و تبلیغه رسالات ربه و إن الله سبحانه شد به أزره و أنه کان خلیفته علی قومه و کان له من الإمامة علیهم و فرض الطاعة کإمامته و فرض طاعته و أنه کان أحب قومه إلیه و أفضلهم لدیه قال الله عز و جل حاکیا عن موسی علیه السلام (3) رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی (4) الآیة فأجاب الله تعالی مسألته و أعطاه أمنیته (5) حیث یقول (6) قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی (7) و قال تعالی حاکیا عن موسی وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ (8) فلما جعل رسول الله صلی الله علیه و آله علیا علیه السلام منه بمنزلة هارون من موسی أوجب له بذلک جمیع ما عددناه إلا ما خصه العرف من الأخوة (9) و استثناه من النبوة لفظا و هذه فضیلة لم یشرک فیها أحد من المخلوقین (10) أمیر المؤمنین و لا ساواه فی معناها و لا قاربه فیها علی حال و لو علم الله عز و جل أن لنبیه صلی الله علیه و آله فی هذه الغزاة حاجة إلی الحرب و الأنصار لما أذن له فی تخلیف أمیر المؤمنین علیه السلام عنه

ص: 209


1- و اما الاخوة فقد جعل- صلّی اللّه علیه و آله- له مرتین، و نص علیه کرارا، فهو أخوه شرعا و ان لم یکن ابا و اما.
2- فی المصدر: و قد علم کل من تأمل.
3- قال خ ل.
4- طه: 25- 42.
5- و أعطاه سؤله فی ذلک و امنیته خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- قال خ ل.
7- طه: 36.
8- الأعراف: 142.
9- و هی أیضا حاصلة له شرعا کما ذکرنا قبیل ذلک.
10- فی المصدر: من الخلق.

«ای مردم! به راستی که راست ترین گفتار، کتاب خداوند و سزاوارترین سخن، کلمه تقوی و نیک ترین آیین ها، آیین ابراهیم و بهترین شیوه ها، سنن محمد و برترین گفته ها، یاد خداوند و نیک ترین داستان ها، این قرآن و بهترین کارها، واجبات پروردگار و بدترین آن ها، امور نو و تازه است. و بهترین هدایت ها، هدایت انبیاء و شریف ترین نوع کشته شدن، جان باختن شهدا و سخت ترین نابینایی، گمراهی بعد از هدایت می­باشد. و نیک ترین اعمال آن است که از آن سودی برآید و بهترین هدایت آن است که از آن پیروی گردد. و بدترین نابینایی ها کوری قلب است. و دست بخشنده بهتر از دست گیرنده و درخواست کننده است. و آنچه کم باشد و کفایت کند، نیک تر از چیزی است که فراوان باشد و مایه گمراهی گردد. و بدترین عذرخواهی در لحظه ای است که مرگ فرا رسد و بدترین پشیمانی، پشیمانی روز قیامت است و کسانی میان مردمان وجود دارند که بسیار اندک در نماز جمعه حاضر می­شوند. و برخی دیگر از آنان خدا را بدون حضور قلب یاد می­کنند. و از بزرگترین خطاها، زبان دروغ و نیک ترین توانگری، توانگری نفس و بهترین توشه ها، توشه تقواست. و اوج و بلندای حکمت، ترس از خداوند و نیک ترین آنچه در قلب وارد شود، یقین(الهی) و شک و تردید در کفر و دوری ورزیدن از رفتار جاهلیت است. و گمراهی از گدازه های فروزان جهنم و سکر (شراب)، گدازه آتش است. و شعر (تحفه) إبلیس و شراب مجمع گناهان به شمار می­رود و زنان دام های شیطانند. جوانی شاخه ای از جنون و دیوانگی است. و بدترین درآمدها، ربا و بدترین خوردنی ها، خوردن مال یتیم است، و سعادتمند کسی است که از سرنوشت غیر خود، پند و عبرت گیرد و بدبخت آن است

ص: 211

حسب ما قدمناه بل علم أن المصلحة فی استخلافه و أن إقامته فی دار هجرته مقامه أفضل الأعمال فدبر الخلق و الدین بما قضاه فی ذلک و أمضاه علی ما بیناه و شرحنا. (1)

أقول: سیأتی تمام القول فی هذا الخبر و کونه نصا علی إمامته علیه السلام فی أبواب النصوص علیه صلوات الله علیه.

«2»

فس، تفسیر القمی انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا قَالَ شَبَاباً وَ شُیُوخاً یَعْنِی إِلَی غَزْوَةِ تَبُوکَ وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ فِی قَوْلِهِ لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً یَقُولُ غَنِیمَةً قَرِیبَةً لَاتَّبَعُوکَ قَوْلُهُ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ یَعْنِی إِلَی تَبُوکَ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یُسَافِرْ سَفَراً أَبْعَدَ مِنْهُ وَ لَا أَشَدَّ مِنْهُ وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ الصَّیَّافَةَ (2) کَانُوا یَقْدَمُونَ الْمَدِینَةَ مِنَ الشَّامِ مَعَهُمُ الدُّرْنُوکُ وَ الطَّعَامُ وَ هُمُ الْأَنْبَاطُ (3) فَأَشَاعُوا بِالْمَدِینَةِ أَنَّ الرُّومَ قَدِ اجْتَمَعُوا یُرِیدُونَ غَزْوَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَسْکَرٍ عَظِیمٍ وَ أَنَّ هِرَقْلَ قَدْ سَارَ فِی جُنُودِهِ (4) وَ جَلَبَ مَعَهُمْ غَسَّانَ وَ جُذَامَ وَ فِهْراً وَ عَامِلَةَ وَ قَدْ قَدِمَ عَسَاکِرُهُ الْبَلْقَاءَ وَ نَزَلَ هُوَ حِمْصَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ أَصْحَابَهُ التَّهَیُّؤَ إِلَی تَبُوکَ وَ هِیَ مِنْ بِلَادِ الْبَلْقَاءِ وَ بَعَثَ إِلَی القَبَائِلِ حَوْلَهُ وَ إِلَی مَکَّةَ وَ إِلَی مَنْ أَسْلَمَ مِنْ خُزَاعَةَ وَ مُزَیْنَةَ وَ جُهَیْنَةَ فَحَثَّهُمْ عَلَی الْجِهَادِ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَسْکَرِهِ فَضَرَبَ فِی ثَنِیَّةِ الْوَدَاعِ (5) وَ أَمَرَ أَهْلَ الْجِدَةِ أَنْ یُعِینُوا مَنْ لَا قُوَّةَ بِهِ وَ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ أَخْرَجُوا (6) وَ حَمَلُوا وَ قَوَّوْا وَ حَثُّوا عَلَی ذَلِکَ.

وَ خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی (7)

ص: 210


1- إرشاد المفید: 79- 81.
2- الصافة خ ل. أقول: الصیافة: الذین یمترون فی الصیف.
3- الدرنوک: نوع من البسط له خمل و فی المصدر: الدرموک ای الطنفسة و فی الامتاع:
4- قد سار فی جمعه و جنوده خ ل.
5- و امر رسول اللّه بعسکره ان یبرزوا الی ثنیة الوداع خ ل.
6- اخرجه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
7- بعد حمد اللّه و الثناء علیه خ ل.

که در شکم مادرش به بیچارگی دچار گردد. و هر یک از شما به سوی مکانی روان است که تنها چهار ذرع می باشد. و کارها وابسته به نقطه پایانی آن است و ملاک و معیار عمل، پایان آن است و بالاترین ربا، دروغ است(1)

و هر آنچه آمدنی است، نزدیک است. و کینه و دشمنی با مومن، فسق و عصیان و جنگ با او، کفر و خوردن گوشت او (با غیبت) نافرمانی خداوند است. و حرمت مالش چون حرمت خون اوست، و هر آن که بر خدا توکل کند، او را بس است. و هر آن که صبر پیشه سازد، پیروز و چیره گردد. و هر آنکه گذشت پیشه سازد، خداوند از او درگذرد. و آن که خشم خود را فرونشاند، خداوند او را اجر و پاداش دهد. و هر که بر مصیبت بزرگ صبوری کند، خداوند او را عوض دهد. و هر که در پی شهرت کاری به انجام رساند، پروردگار به سوء عملش او را رسوا سازد. و هر که روزه بگیرد، خداوند او را پاداش دو چندان دهد و هر که نافرمانی خدا پیشه کند، پروردگار او را عذاب سازد. خداوندا! من و امت مرا بیامرز، خداوندا! من و امت مرا بیامرز، از خداوند برای خود و شما درخواست آمرزش و مغفرت می نمایم.»

گفت: چون مردم این سخن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدند، به جهاد مشتاق گشتند و آن دسته از قبایل عرب که آنان را برای جهاد فراخوانده بود، به سوی او آمدند. با این حال گروهی از منافقان و سایر مسلمانان از همراهی او سر باز زدند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله با جدّ بن قیس مواجه گردید و به او فرمود: «ای اباوهب! آیا به همراه ما در این غزوه روان نمی گردی؟ شاید که از دختران رومی به کنیزی و خدمت برگیری؟» ولی او در پاسخ گفت: ای رسول خدا! به خدا سوگند که قومم می دانند که هیچ یک از آن ها، علاقمندتر از من به زنان نیست، و از این هراس دارم که اگر با تو خارج گردم، آنگاه که دختران رومی را ببینم، دامن صبرم از کف رود.

ص: 212


1- . در الامتاع آمده: بدترین رؤیا، رؤیای دروغ است.

عَلَیْهِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَصْدَقَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ وَ أَوْلَی الْقَوْلِ (1) کَلِمَةُ التَّقْوَی (2) وَ خَیْرَ الْمِلَلِ مِلَّةُ إِبْرَاهِیمَ وَ خَیْرَ السُّنَّةِ سُنَنُ مُحَمَّدٍ (3) وَ أَشْرَفَ الْحَدِیثِ ذِکْرُ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ هَذَا الْقُرْآنُ وَ خَیْرَ الْأُمُورِ عَزَائِمُهَا (4) وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ أَحْسَنَ الْهَدْیِ هَدْیَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَشْرَفَ الْقَتْلِ قَتْلُ الشُّهَدَاءِ وَ أَعْمَی الْعَمَی الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْهُدَی وَ خَیْرَ الْأَعْمَالِ مَا نَفَعَ وَ خَیْرَ الْهُدَی مَا اتُّبِعَ وَ شَرَّ الْعَمَی عَمَی الْقَلْبِ وَ الْیَدَ الْعُلْیَا خَیْرٌ مِنَ الْیَدِ السُّفْلَی وَ مَا قَلَّ وَ کَفَی خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ وَ أَلْهَی وَ شَرَّ الْمَعْذِرَةِ حِینَ یَحْضُرُ الْمَوْتُ وَ شَرَّ النَّدَامَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَا یَأْتِی الْجُمُعَةَ إِلَّا نَزْراً وَ مِنْهُمْ مَنْ لَا یَذْکُرُ اللَّهَ إِلَّا هَجْراً وَ مِنْ أَعْظَمِ الْخَطَایَا اللِّسَانَ الْکَذِبَ (5) وَ خَیْرَ الْغِنَی غِنَی النَّفْسِ وَ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَ رَأْسَ الْحِکْمَةِ مَخَافَةُ اللَّهِ وَ خَیْرَ مَا أُلْقِیَ فِی الْقَلْبِ الْیَقِینُ وَ الِارْتِیَابَ مِنَ الْکُفْرِ وَ التَّبَاعُدَ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِیَّةِ (6) وَ الْغُلُولَ مِنْ جَمْرِ جَهَنَّمَ (7) وَ السُّکْرَ جَمْرُ النَّارِ (8) وَ الشِّعْرَ مِنْ إِبْلِیسَ وَ الْخَمْرَ جِمَاعُ الْإِثْمِ (9) وَ النِّسَاءَ حَبَائِلُ إِبْلِیسَ (10) وَ الشَّبَابَ شُعْبَةٌ مِنَ الْجُنُونِ وَ شَرَّ الْمَکَاسِبِ کَسْبُ الرِّبَا وَ شَرَّ الْمَآکِلِ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ (11) وَ السَّعِیدَ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ الشَّقِیَ

ص: 211


1- و أولو القربی خ.
2- فی الامتاع: و أوثق العری کلمة التقوی.
3- و خیر السنة سنة محمّد خ ل. أقول: فی المصدر: (و خیر السنن سنة محمد) و فی الامتاع: و خیر السنن سنن محمد.
4- أوسطها خ ل. أقول: فی الامتاع: و خیر الأمور عواقبها.
5- فی الامتاع: اللسان الکذوب.
6- فی المصدر و الامتاع و من لا یحضره الفقیه: و النیاحة من عمل الجاهلیة.
7- من قیح جهنم خ ل.
8- فی الامتاع: [و الشکر کن من النار] و لعله مصحف: و الموجود فی کتاب من لا یحضره الفقیه أیضا مثل الصلب.
9- فی الفقیه: الخمر جماع الآثام.
10- فی الامتاع: [حبالة] و فی الفقیه: حبالة الشیطان. إبلیس خ ل.
11- زاد فی الفقیه: ظلما.

پس مرا به فتنه دچار مساز و مرا اجازه ده تا بر جای بمانم. او همچنین به گروهی از قومش گفت: در این گرما خارج نشوید. پسرش به او گفت: به رسول صلی الله علیه و آله چنان پاسخ می دهی و آنسان با او سخن می گویی، سپس به قومت می گویی: در گرما حرکت نکنید؟! به خدا سوگند، که پروردگار در این باره آیه ای نازل می سازد که مردم تا قیامت آن را بخوانند. خداوند نیز در این باره، این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ»، {و برخی از آنان می گویند: مرا اجازه ده [تا در مدینه بمانم] و مرا در فتنه میفکن، آگاه باشید که آنان در فتنه فرو افتاده اند و بی تردید جهنم دربرگیرنده کافران است».}

سپس جدّ بن قیس گفت: آیا محمد بر این خیال است که جنگ با روم نیز همانند جنگ با دیگران است؟ از اینان هرگز کسی زنده باز نخواهد گشت.

درباره این سخن خداوند «إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ»، ابوجارود به نقل از امام محمد باقر علیه السّلام گفته است: مقصود از «حَسَنَةٌ» غنیمت و سلامتی و منظور از «مُصیبَةٌ» بلا و سختی است. «یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ»، {می­گویند: «ما از قبل کار خود را به نیکی تدبیر کردیم و با شادمانی از جهاد روی می­تابند»} تا گفته خداوند: «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»،{و مومنان تنها باید بر خداوند توکل نمایند.} و «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاَّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ»، {به آنان بگو: آیا برای ما جز یکی از دو نیکی [غنیمت و بهشت]، چیز دیگری انتظار می کشید؟} «إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ»، {ما نیز با اشما انتظار می کشیم}. این آیات نیز بنا به روایت علی بن ابراهیم، هنگامی در شان جد بن قیس نازل گردید که او به قومش گفت: در گرما خارج نگردید. «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ»، {بازایستادگان از بازنشستن خود بر خلاف [فرمان] رسول خدا شادمان گشتند.} تا این سخن خداوند: «وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ»، {در حال فسق و عصیان مردند.} و اینگونه خداوند، جدّ بن قیس و اصحاب او را رسوا ساخت.

چون سپاهیان در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع گشتند، آن حضرت از ثنیة الوداع حرکت نمود و امیرالمؤمنین علیه السّلام را به جانشینی خود در مدینه باقی گذاشت. منافقان نیز (آرام ننشستند) و در مورد علی علیه السّلام شایعات تحریک کننده پراکندند و گفتند: پیامبر تنها به خاطر بدبینی و ترس از بدیُمنی، او را باقی گذاشت. علی علیه السّلام از این گفته، آگاه گردید و شمشیر و سلاحش را برگرفت و در جرف (سیل گذر) به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای علی! آیا تو را بر مدینه نگماشتم؟» عرض کرد: آری، ولی منافقان ادعا می کنند که تو به خاطر بدبینی و ترس از بدیُمنی، مرا در مدینه باقی گذاشته­ای! پیامبر فرمود: «ای علی! منافقان دروغ گفته اند! آیا راضی و خشنود نمی گردی که تو برادر من و من برادر تو باشم، به مانند هارون نسبت به موسی،

ص: 213

مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ إِنَّمَا یَصِیرُ أَحَدُکُمْ إِلَی مَوْضِعِ أَرْبَعَةِ أَذْرُعٍ وَ الْأَمْرَ إِلَی آخِرِهِ وَ مِلَاکَ الْعَمَلِ خَوَاتِیمُهُ وَ أَرْبَی الرِّبَا الْکَذِبُ (1) وَ کُلَّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ وَ شَنَآنَ (2) الْمُؤْمِنِ فِسْقٌ وَ قِتَالَ الْمُؤْمِنِ کُفْرٌ وَ أَکْلَ لَحْمِهِ مِنْ مَعْصِیَةِ اللَّهِ وَ حُرْمَةَ مَالِهِ کَحُرْمَةِ دَمِهِ وَ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ کَفَاهُ وَ مَنْ صَبَرَ ظَفِرَ وَ مَنْ یَعْفُ یَعْفُ اللَّهُ عَنْهُ (3) وَ مَنْ کَظَمَ الْغَیْظَ یَأْجُرْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَصْبِرْ عَلَی الرَّزِیَّةِ (4) یُعَوِّضْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَتَّبِعِ السُّمْعَةَ یُسَمِّعِ اللَّهُ بِهِ وَ مَنْ یَصُمْ (5) یُضَاعِفِ اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ یُعَذِّبْهُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِأُمَّتِی اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِأُمَّتِی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ (6) قَالَ فَرَغِبَ النَّاسُ فِی الْجِهَادِ لَمَّا سَمِعُوا هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدِمَتِ القَبَائِلُ مِنَ الْعَرَبِ مِمَّنِ اسْتَنْفَرَهُمْ وَ قَعَدَ عَنْهُ قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ غَیْرِهِمْ وَ لَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ الْجَدَّ بْنَ قَیْسٍ فَقَالَ لَهُ یَا بَا وَهْبٍ أَ لَا تَنْفِرُ مَعَنَا فِی هَذِهِ الْقُرَی (7) لَعَلَّکَ أَنْ تَحْتَفِدَ بَنَاتِ (8) الْأَصْفَرِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ قَوْمِی لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ لَیْسَ فِیهِمْ أَحَدٌ أَشَدُّ عَجَباً بِالنِّسَاءِ مِنِّی وَ أَخَافُ إِنْ خَرَجْتُ مَعَکَ أَنْ لَا أَصْبِرَ إِذَا رَأَیْتُ

ص: 212


1- فی الامتاع: و شر الرؤیا رؤیا الکذب.
2- سباب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر و الامتاع و الفقیه. الا انه قال: (سباب المؤمن فسوق) و سباب ککتاب: الشتم و شنآن: البغض و العداوة.
3- فی المصدر المطبوع: (و من یعف عن الناس) و لم یذکر فی الامتاع من قوله:« ومن توکل » إلی قوله : « ظفر » وزاد ( ومن یتأل علی الله یکذبه ) أقول : تألی یتألی : حکم علیه وحلف.
4- فی الامتاع و نسخة من الفقیه: (و من یکظم الغیظ) و الرزیة: المصیبة العظیمة.
5- فی الامتاع: و من یتتبع السمعة یسمع اللّه به، و من یصبر.
6- ذکره المقریزی فی الامتاع: ص 460، و ذکر قطعة منه شیخنا الصدوق قدّس سرّه فی الفقیه 2: 342.
7- الغزاة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المطبوع و فی المخطوط: هذه الغزوة.
8- تستحفد من خ ل. و فی الامتاع: (تحتقب) أقول: احتقبه علی ناقته ای ارکبه وراءه و بنات الأصفر هم بنات الروم.

جز آنکه بعد از من پیامبری نیست و تو در میان امتم خلیفه و جانشین من، و در دنیا و آخرت، برادر من باشی؟» و به این ترتیب علی علیه السّلام به مدینه بازگشت.

و بکّائون (بسیار گریستگان) نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و آنان هفت نفر بودند: از بنی عمرو بن عوف: سالم بن عمیر که در بدر حاضر بود و در این باره هیچ اختلافی وجود ندارد. و از بنی واقف: هرمّی بن عمیر، از بنی حارثه: علیّة بن زید که آبروی خود را مایه صدقه قرار داد و جریان آن به این ترتیب بود که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به دادن صدقه دستور داد، مردم شروع به آوردن آن کردند. در این هنگام علیّه نیز پیش آمد و گفت: ای رسول خدا! سوگند به خداوند که مرا چیزی نیست که با آن صدقه دهم و آبرویم را برای صدقه مباح کردم و آن را عرضه داشتم. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به او فرمود: «به یقین پروردگار صدقه ات را پذیرا گشته است». و از بنی مازن بن نجار: ابو لیلی عبدالرحمن بن کعب، و از بنی سلمه: عمر بن غنمه، و از بنی زریق: سلمة بن صخر، و از بنی الغُرّ: ناصر بن ساریه سلمی. این افراد، گریان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای رسول خدا! ما را توانی نیست که تو را در خروج همراهی کنیم. پس خداوند درباره آنان این آیه را نازل فرمود: «لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ»، {بر ضعیفان و کسانی که چیزی برای هزینه و توشه راه ساختن نمی یابند، حرج و گناهی نیست، آنگاه که در برابر خدا و رسولش خالصانه خیرخواهی پیشه سازند و راهی برای توبیخ و عذاب نیکوکاران وجود ندارد و خداوند بسیار بخشنده و مهربان است.} تا آنجا که فرمود: «أَلاَّ یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ»،{از این که چیزی برای هزینه و توشه راه ساختن نیافتند، [اندوهگین گشتند].} گفت: این بکائون تنها یک کفش می خواستند که آن را بپوشند (و پیامبر را همراهی کنند). سپس فرمود: «إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ »، {عذاب تنها بر افراد ثروتمندی است که از تو [برای باز ایستادن از جهاد] اجازه می خواهند و به این امر خرسند گشته اند که با بازماندگان از جهاد، باقی بمانند.} و آنان که اجازه ترک جهاد گرفتند، هشتاد مرد از قبایل مختلف بودند. ومقصود از «الخوالف»، {بازماندگان از جهاد}، زنان هستند.

و درباره این کلام خداوند: «عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبینَ»، {خدا از تو بگذرد چرا به آنان اجازه [ترک جهاد] دادی. [نباید به آنان اجازه می­دادی] تا راست گویان و دروغگویان را بشناسی.} ابوجارود از امام محمد باقر علیه السّلام نقل کرده است: یعنی این که افراد معذور و آنان که بی هیچ عذری از جهاد بازنشستند را بشناسی. سخن خداوند: «لا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالْمُتَّقینَ»، {آنان که به خدا و روز واپسین ایمان آورده اند، برای ترک جهاد با اموال و جان هایشان از تو اجازه نمی گیرند و خداوند از تقوا پیشه کنندگان آگاه است.} تا این کلام خداوند: «لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ

ص: 214

بَنَاتِ الْأَصْفَرِ فَلَا تَفْتِنِّی وَ ائْذَنْ لِی أَنْ أُقِیمَ وَ قَالَ لِجَمَاعَةٍ مِنْ قَوْمِهِ لَا تَخْرُجُوا فِی الْحَرِّ فَقَالَ ابْنُهُ تَرُدُّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُ لَهُ مَا تَقُولُ ثُمَّ تَقُولُ لِقَوْمِکَ لَا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ وَ اللَّهِ لَیُنْزِلَنَّ اللَّهُ فِی هَذَا قُرْآناً یَقْرَؤُهُ النَّاسُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ فِی ذَلِکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ ثُمَّ قَالَ الْجَدُّ بْنُ قَیْسٍ أَ یَطْمَعُ مُحَمَّدٌ أَنَّ حَرْبَ الرُّومِ مِثْلُ حَرْبِ غَیْرِهِمْ لَا یَرْجِعُ مِنْ هَؤُلَاءِ أَحَدٌ أَبَداً.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصِیبَةٌ أَمَّا الْحَسَنَةُ فَالْغَنِیمَةُ وَ الْعَافِیَةُ وَ أَمَّا الْمُصِیبَةُ فَالْبَلَاءُ وَ الشِّدَّةُ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَ قَوْلِهِ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ یَقُولُ الْغَنِیمَةَ وَ الْجَنَّةَ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ وَ نَزَلَ (1) أَیْضاً فِی الْجَدِّ بْنِ قَیْسٍ فِی رِوَایَةِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (2) لَمَّا قَالَ لِقَوْمِهِ لَا تَخْرُجُوا فِی الْحَرِّ فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ (3) فَفَضَحَ اللَّهُ الْجَدَّ بْنَ قَیْسٍ وَ أَصْحَابَهُ فَلَمَّا اجْتَمَعَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْخُیُولُ رَحَلَ (4) مِنْ ثَنِیَّةِ الْوَدَاعِ وَ خَلَّفَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْمَدِینَةِ فَأَرْجَفَ الْمُنَافِقُونَ بِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا مَا خَلَّفَهُ إِلَّا تَشَؤُّماً بِهِ فَبَلَغَ ذَلِکَ عَلِیّاً علیه السلام فَأَخَذَ سَیْفَهُ وَ سِلَاحَهُ وَ لَحِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْجُرْفِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَ لَمْ أُخَلِّفْکَ عَلَی الْمَدِینَةِ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنِ الْمُنَافِقُونَ زَعَمُوا أَنَّکَ خَلَّفْتَنِی تَشَؤُّماً بِی فَقَالَ کَذَبَ الْمُنَافِقُونَ یَا عَلِیُّ أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی (5)

ص: 213


1- فی المصدر: و نزلت.
2- قال خ ل.
3- ذکرنا موضع الآیات فی اول الباب.
4- ارتحل خ ل.
5- فی المصدر المطبوع: و انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی و ان کان بعدی نبی لقلت: انت و انت، و انت خلیفتی.

ما زادُوکُمْ إِلاَّ خَبالاً »، یعنی خروجشان با شما تنها بر دشواری کارتان می افزود. «وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ »: یعنی از شما می گریختند. و گروهی از افراد روشن ضمیر و با بصیرت که دچار شک و تردید نگشته بودند، از همراهی رسول خدا بازماندند، ولی آنان گفتند: به رسول خدا می پیوندیم. از جمله آن ها: ابوخیثمه بود که دو همسر و دو کلبه - سایبان - داشت و همسرانش، کلبه ها را برای او آماده و مرتب کرده و آب را خنک گردانده و برایش غذایی تدارک دیده بودند. ولی هنگامی که بر دو کلبه اش مشرف گردید و بر آن دو نگریست، گفت: نه، به خدا سوگند که این منصفانه نیست، رسول خدا صلی الله علیه و آله که خداوند گناهان گذشته و آینده او را بخشیده است، در برابر پرتو خورشید و وزش باد خارج گشته و سلاح برگرفته است و در راه خدا مجاهدت می نماید، آنگاه ابوخیثمه با قدرت در کلبه اش با دو زن زیبا (آسوده) نشسته است. نه، به خدا سوگند که این منصفانه نیست. سپس ماده شترش را خواباند و بارش را بر آن بست و خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسانید. مردم شترسواری را دیدند که در راه (به سوی آنان) می آید و رسول خدا صلی الله علیه و آله را از آن آگاه ساختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «او ابوخیثمه است.» و او پیش آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را از آنچه رخ داده بود آگاه ساخت و پیامبر نیز او را پاداش نیک داد و برای او دعا فرمود.

و ابوذر رحمة الله علیه به مدت سه روز از رسول خدا صلی الله علیه و آله عقب ماند. و دلیلش آن بود که شتر او لاغر و ضعیف بود، و بعد از سه روز توانست خود را به پیامبر برساند. این در حالی بود که پیش از آنکه خود را به او برساند، شترش در یکی از راه ها از حرکت بازایستاد، پس آن را رها کرد و لباس هایش را بر پشت خود حمل کرد. و چون روز برآمد، مسلمانان کسی را دیدند که به سوی آنان می آید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «او ابوذر است.» (بعد از مدتی) گفتند: او ابوذر است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «برای او آب بیاورید که تشنه است.» پس برایش آب آوردند. ولی ابوذر در حالی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید که در مشک کوچک خود آب داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشاهده این صحنه فرمود: «ای ابوذر! همراهت آب بود و تشنه ماندی؟» گفت: آری ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدایت!

ص: 215

إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ أَنْتَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ أَنْتَ وَزِیرِی وَ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَرَجَعَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْمَدِینَةِ.

وَ جَاءَ الْبَکَّاءُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ هُمْ سَبْعَةٌ مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ سَالِمُ بْنُ عُمَیْرٍ فَقَدْ شَهِدَ بَدْراً لَا اخْتِلَافَ فِیهِ وَ مِنْ بَنِی وَاقِفٍ هَرَمِیُّ بْنُ (1) عُمَیْرٍ وَ مِنْ بَنِی حَارِثَةَ عُلَیَّةُ بْنُ زَیْدٍ (2) وَ هُوَ الَّذِی تَصَدَّقَ بِعِرْضِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِصَدَقَةٍ فَجَعَلَ النَّاسُ یَأْتُونَ بِهَا فَجَاءَ عُلَیَّةُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا عِنْدِی مَا أَتَصَدَّقُ بِهِ وَ قَدْ جَعَلْتُ عِرْضِی حِلًّا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ قَبِلَ اللَّهُ صَدَقَتَکَ وَ مِنْ بَنِی مَازِنِ بْنِ النَّجَّارِ أَبُو لَیْلَی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ کَعْبٍ وَ مِنْ بَنِی سَلِمَةَ (3) عُمَرُ بْنُ غَنَمَةَ وَ مِنْ بَنِی زُرَیْقٍ سَلَمَةُ بْنُ صَخْرٍ وَ مِنْ بَنِی الغر [الْعِرْبَاضِ نَاصِرُ (4) بْنُ سَارِیَةَ السُّلَمِیُّ هَؤُلَاءِ جَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَبْکُونَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ بِنَا قُوَّةٌ أَنْ نَخْرُجَ مَعَکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ إِلَی قَوْلِهِ أَلَّا یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ قَالَ وَ إِنَّمَا سَأَلُوا هَؤُلَاءِ الْبَکَّاءُونَ نَعْلًا یَلْبَسُونَهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ الْمُسْتَأْذِنُونَ ثَمَانُونَ رَجُلًا مِنْ قَبَائِلَ شَتَّی وَ الْخَوَالِفُ النِّسَاءُ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبِینَ یَقُولُ تَعْرِفُ أَهْلَ الْعُذْرِ وَ الَّذِینَ جَلَسُوا بِغَیْرِ عُذْرٍ.

قَوْلُهُ لا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ إِلَی قَوْلِهِ لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ

ص: 214


1- مدمی (عادی خ) بن عمیر خ ل. و المصدر یوافق ما فی الصلب، و فی الامتاع: هرمی بن عمرو المزنی. و فی السیرة: هرمی بن عبد اللّه أخو بنی واقف.
2- فی السیرة و الامتاع: علیه بن زید الحارثی.
3- و من بنی مسلمة عمرو بن غنمة خ ل. أقول: فی الامتاع: ثعلبة بن غنمة السلمی.
4- ناضر خ ل. أقول: فی السیرة و الامتاع: العرباض بن ساریة السلمی.

به صخره ای رسیدم که بر آن آب باران بود و چون آن را چشیدم، آن را آبی بس گوارا و خنک یافتم. پس گفتم: از آن نمی نوشم تا آنکه حبیبم رسول خدا از آن بنوشد. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای ابوذر! خدا تو را رحمت کند که تنها زندگی خواهی کرد، و تنها زندگی به پایان خواهی برد، و تنها برانگیخته و تنها وارد بهشت خواهی گشت. قومی از اهل عراق به واسطه تو سعادتمند می گردند، چرا که آنان غسل و کفن و نماز و دفن تو را بر عهده می گیرند.»(1)

توضیح

می گویم: تمام سخن در باب احوال ابوذر - رضی الله عنه - خواهد آمد. و جوهری گفت: «عاملتُ الرجلَ، مصایفةً»: یعنی در ایام تابستان با او خرید و فروش کردم. و «صائفة القوم»: خوار و بار و توشه شان در تابستان، و «الصائفة»: به جنگ رومیان اطلاق می­شد. چرا که آنان به جای زمان سرما و برف، در تابستان به جنگ می­پرداختند. و گفت: «الدرنوک»: نوعی فرش پرزدار که پوستین شتر به آن تشبیه می گردد. و گفت: «النبط» و «النیط»: گروهی که در سیل گذرهای میان دو عراق اطراق می­کردند، و جمع آن «أنباط» است. و «تبوک»: سرزمینی میان شام و مدینه. و «بلقاء»: از شهرهای شام است.

سخن پیامبر صلی الله علیه و آله: «و أولوا القربی»: و خویشاوندان، امکان دارد که این کلام اضافه ی نسخه برداران باشد و بر فرض ثبوت این نسخه، در آن یک مضاف محذوف در تقدیر می­باشد یعنی: «قول أولی القربی یا مودّتهم»: گفته یا دوستی خویشان.

و در النهایه گفت: در حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: «خیرُ الامور عوازمها»: یعنی بهترین کارها واجباتی است که خداوند بر تو انجام آن را واجب ساخته است و معنی اش اموری است که بر انجام آن اراده جدی وجود دارد. و گفته شده است: آن اموری است که رای و اراده تو بر انجام آن تعلق گرفته است و در آن به عهد و پیمان خداوند وفا کرده­ای. و «العزم»: جدیت و اهتمام و شکیبایی. و گفت: «إیّاکم و محدثات الامور»: جمع «محدثه» با فتحه و منظور اموری است که در کتاب و سنت و اجماع ناشناخته باشد. و گفت: «الیدالعلیا»: دست بخشنده، و گفته شده است: یعنی پاک و عفیف. و «السفلی»: درخواست کننده، و گفته شده است: یعنی منع کننده.

و فیروزآبادی گفت: «النزر»: کم، و اصرار و پافشاری در خواسته و برانگیختگی و شتاب داشتن، و «ما جئتَ إلّا نزراً»: یعنی با کندی می آمدی، و «فلان لایعطی حتی ینزر»: یعنی چیزی نمی بخشد مگر آنکه(درخواست کننده) بر آن پافشاری کند و خوارگردد. و در النهایه گفت: در حدیث آمده است: «و من الناس من لا یذکر اللهَ إلّا

ص: 216


1- . تفسیر قمی: بخش سوره برائت، 270 - 266

ما زادُوکُمْ إِلَّا خَبالًا أَیْ وَبَالًا وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ أَیْ یَهْرُبُوا عَنْکُمْ وَ تَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ قَوْمٌ أَهْلُ نِیَّاتٍ وَ بَصَائِرَ لَمْ یَکُنْ یَلْحَقُهُمْ شَکٌّ وَ لَا ارْتِیَابٌ وَ لَکِنَّهُمْ قَالُوا نَلْحَقُ بِرَسُولِ اللَّهِ مِنْهُمْ أَبُو خَیْثَمَةَ وَ کَانَ لَهُ زَوْجَتَانِ وَ عَرِیشَتَانِ (1) فَکَانَتَا (2) [فَکَانَتْ زَوْجَتَاهُ قَدْ رَشَّتَا عَرِیشَتَیْهِ (3) وَ بَرَّدَتَا لَهُ الْمَاءَ وَ هَیَّأَتَا لَهُ طَعَاماً فَأَشْرَفَ عَلَی عَرِیشَتَیْهِ (4) فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا بِإِنْصَافٍ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ قَدْ خَرَجَ فِی الضِّحِّ (5) وَ الرِّیحِ وَ قَدْ حَمَلَ السِّلَاحَ یُجَاهِدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أَبُو خَیْثَمَةَ قَوِیٌّ قَاعِدٌ فِی عَرِیشَتِهِ (6) وَ امْرَأَتَیْنِ حَسْنَاوَیْنِ لَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا بِإِنْصَافٍ ثُمَّ أَخَذَ نَاقَتَهُ فَشَدَّ عَلَیْهَا رَحْلَهُ فَلَحِقَ (7) بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَظَرَ النَّاسُ إِلَی رَاکِبٍ عَلَی الطَّرِیقِ فَأَخْبَرُوا رَسُولَ اللَّهِ بِذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُنْ أَبَا خَیْثَمَةَ- أَقْبَلَ (8) فَأَخْبَرَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِمَا کَانَ (9) فَجَزَاهُ خَیْراً وَ دَعَا لَهُ وَ کَانَ أَبُو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ تَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ جَمَلَهُ کَانَ أَعْجَفَ (10) فَلَحِقَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ (11) وَ وَقَفَ عَلَیْهِ جَمَلُهُ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَتَرَکَهُ وَ حَمَلَ ثِیَابَهُ عَلَی ظَهْرِهِ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ نَظَرَ الْمُسْلِمُونَ إِلَی شَخْصٍ مُقْبِلٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ کُنْ أَبَا ذَرٍّ فَقَالُوا هُوَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَدْرِکُوهُ بِالْمَاءِ فَإِنَّهُ عَطْشَانُ فَأَدْرَکُوهُ بِالْمَاءِ وَ وَافَی أَبُو ذَرٍّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ إِدَاوَةٌ فِیهَا مَاءٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَا ذَرٍّ مَعَکَ مَاءٌ وَ عَطِشْتَ فَقَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ

ص: 215


1- و عریشان خ ل. أقول: العریش: البیت الذی یستظل به. شبه الخیمة.
2- فی المصدر المطبوع: فکانت.
3- عریشیه خ ل.
4- عریشیه خ ل.
5- الضح بالکسر: الشمس. ضوءها.
6- فی عریشه مع امرأتین. أقول: فی المصدر: حسناوتین.
7- و لحق خ ل.
8- فاقبل و اخبر.
9- بما کان منه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
10- عجف: ضعف و ذهب سمنه فهو اعجف.
11- ثلاثة أیّام به خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المطبوع.

مهاجراً»: مقصودش یاد خدا بدون حضور قلب و عدم اخلاص در یاد پروردگار است. گویی که قلبش از زبانش جداست و پیوندی میان آن ها وجود ندارد و این حدیث نیز از این دسته است: «و لا یسمعون القرآن إلّا هجراً»: مقصودش شنیدن قرآن در حال ترک و روی گردانی از آن است.

و سخن رسول الله صلی الله علیه و آله: «و التباعد»: یعنی دوری از حق یا دوری از مومنین. و «الجمرة»: آتش (گدازه آتش) شعله ور و جمع آن «جُمر» است. و «السکر»: با تحریک: شراب و هر آنچه مست سازد.

و در النهایه آمده است: «الخمر جماع الإثم»: یعنی شراب محل اجتماع گناه است. سخن پیامبر صلی الله علیه و آله: «و الأمر إلی آخره»: یعنی سود و فایده کار تنها هنگامی است که پایان گیرد. یا آنکه خیر و شر، و سعادت و نگونساری امور به آخر و پایان آنان بستگی دارد. و بر این دو تقدیر، تقدیر دومی به مثابه تفسیر آن است. و در النهایه آمده است: «الملاک» با کسره و فتحه: قوام و اساس و تکیه گاه شیء.

سخن پیامبر صلی الله علیه و آله: «أربی الربا الکذب»، «الربا»: زیادت و فزونی. یعنی مجازات هیچ گناهی همانند دروغ فزونی نمی یابد و بیشتر نمی شود. یا آنکه مقصود، زیادت مجازات گناه دروغ نسبت به ربا باشد. و مناسبت این تعبیر آن است که ربا فزونی در مال از راه غیر حق و دروغ زیادت به غیر حق در کلام است. و در روایات عامه آمده است: «شرّ الروایا روایا الکذب» بدترین رؤیا رؤیای دروغ است. و «أکل لحمه»: یعنی با غیبت گوشت او را خورد.

سخن پیامبر صلی الله علیه و آله: «و من یتّبع السُمعة»: یعنی کار را از آن رو به انجام رساند که مردم از آن آگاه شوند، یا آنکه عملش برای مردم ذکر گردد و او آن را خوش دارد، «یسمّع الله به»: یعنی پروردگار به بدی های عمل و بدطینتی اش او را رسوا می سازد. گفته اش: «تحتفد»: یعنی آن ها را (حفدة: خدمتکار خود) گردانی. و در برخی نسخه ها: «تستحفد» (به خدمت برگیری) آمده است که به نظر می رسد آن صحیح تر باشد.

و در قاموس گفت: «بنوالأصفر»: پادشاهان روم. فرزندان اصفر بن روم بن عیصو بن اسحاق بن ابراهیم. یا آنکه قومی از حبشی ها بر آنان چیره گردیدند و با زنانشان هم بستر گشتند و آن زنان برای آن ها فرزندانی زرد رنگ به دنیا آوردند. و جوهریّ گفت: «الضُحّ»: خورشید.

ص: 217

وَ أُمِّی انْتَهَیْتُ إِلَی صَخْرَةٍ عَلَیْهَا (1) مَاءُ السَّمَاءِ فَذُقْتُهُ فَإِذَا هُوَ عَذْبٌ بَارِدٌ فَقُلْتُ لَا أَشْرَبُهُ حَتَّی یَشْرَبَهُ حَبِیبِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَا ذَرٍّ (2) رَحِمَکَ اللَّهُ تَعِیشُ وَحْدَکَ وَ تَمُوتُ وَحْدَکَ وَ تُبْعَثُ وَحْدَکَ وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَحْدَکَ یَسْعَدُ بِکَ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ یَتَوَلَّوْنَ غُسْلَکَ وَ تَجْهِیزَکَ وَ الصَّلَاةَ عَلَیْکَ وَ دَفْنَکَ (3).

بیان

أقول سیأتی تمام الکلام فی أحوال أبی ذر رضی الله عنه و قال الجوهری عاملت الرجل مصایفة أی أیام الصیف و صائفة القوم میرتهم فی الصیف و الصائفة غزوة الروم لأنهم یغزون صیفا لمکان البرد و الثلج و قال الدرنوک ضرب من البسط ذو خمل و تشبه به فروة البعیر و قال النبط و النبیط قوم ینزلون البطائح بین العراقین و الجمع أنباط و تبوک أرض بین الشام و المدینة و بلقاء بلد بالشام.

قوله صلی الله علیه و آله و أولو القربی لعل هذه الفقرة زیدت هنا من النساخ و علی تقدیرها فیه تقدیر مضاف أی قول أولی القربی أو مودتهم.

و قال فی النهایة فیه خیر الأمور عوازمها أی فرائضها التی عزم الله تعالی علیک بفعلها و المعنی ذوات عزمها التی فیها عزم و قیل هی ما وکدت رأیک و عزمک علیه و وفیت بعهد الله فیه و العزم الجد و الصبر و قال فیه إیاکم و محدثات الأمور جمع محدثة بالفتح و هی ما لم یکن معروفا فی کتاب و لا سنة و لا إجماع و قال الید العلیا المعطیة و قیل المتعففة و السفلی السائلة و قیل المانعة.

و قال الفیروزآبادی النزر القلیل و الإلحاح فی السؤال و الاحتثاث و الاستعجال و ما جئت إلا نزرا أی بطیئا و فلان لا یعطی حتی ینزر أی حتی یلح علیه و یهان و قال فی النهایة فی الحدیث و من الناس من لا یذکر الله إلا

ص: 216


1- و علیها خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المخطوط، و فی المطبوع: فیها.
2- یا أبا ذر خ ل.
3- تفسیر القمّیّ: 266- 270 سورة البراءة.

مؤلف: طبرسی رحمة اللّه علیه گفت: از ابوحمزه ثمالی نقل شده است: که بکّائون (بسیار گریستگان) هفت نفر شامل: عبدالرحمن بن کعب و علیّة بن زید و عمرو بن غنیمه از بنی نجار، و سالم بن عمیر و هرم بن عبدالله و عبدالله بن عمرو از بنی عمرو بن عوف، و عبدالله بن معقل از بنی مزینه، بودند. آنان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای رسول خدا! ما را بر مرکبی سوار گردان که ما را چیزی نیست که بر آن خارج گردیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من چیزی برای سوار کردن شما بر آن نمی یابم (ندارم).» و گفته شده است: این آیه در شأن 7 نفر از قبایل مختلف نازل گردید که خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و عرض داشتند: ما را بر شتر و قاطر سوار گردان. و گفته شده است، آنان گروهی از قبیله مزینه بودند. و از قول واقدی گفته شده است: آنان هفت نفر از فقرای انصار بودند. چون (از ناتوانی در همراهی مسلمانان) گریستند، عثمان و عباس بن عبدالمطلب، هر یک دو نفر و یاسر بن کعب نضیری سه تن از آنان را سوار ساختند. گفت: مردمان همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در تبوک سی هزار نفر بودند که ده هزار نفر از آنان را سواران تشکیل می دادند.(1)

روایت3.

تفسیر علی بن ابراهیم: در تبوک مردی همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بود که به خاطر ضربات بسیار (شمشیر) که در بدر و اُحد بر او وارد گشته بود، مضرب نامیده می شد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «لشکریان را بر من برشمار». او آنان را شمارش کرد و گفت: به جز بندگان و خدمتگزاران آنان، بیست و پنج هزار نفر هستند. آنگاه پیامبر به او فرمود: «مومنان را بر شمار». او آنان را شمارش کرد و گفت: آنان بیست و پنج نفر هستند. و گروهی از منافقین و نیز گروهی از مومنان از جمله:

ص: 218


1- . مجمع البیان 5: 60

مهاجرا یرید هجران القلب و ترک الإخلاص فی الذکر فکأن قلبه مهاجر للسانه غیر مواصل له و منه الحدیث و لا یسمعون القرآن إلا هجرا یرید الترک و الإعراض عنه.

قوله صلی الله علیه و آله و التباعد أی من الحق أو المؤمنین و الجمرة النار المتقدة و الجمع جمر و السکر محرکة الخمر و کل ما یسکر.

و فی النهایة الخمر جماع الإثم أی مجمعه و مظنته قوله صلی الله علیه و آله و الأمر إلی آخره أی الأمر إنما ینفع إذا انتهی إلی آخره أو الأمر ینسب فی الخیر و الشر و السعادة و الشقاوة إلی آخره و علی التقدیرین الفقرة الثانیة کالتفسیر لها و فی النهایة الملاک بالکسر و الفتح قوام الشی ء و نظامه و ما یعتمد علیه.

قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله أَرْبَی الرِّبَا الْکَذِبُ.

الربا الزیادة و النمو أی لا یزید و لا ینمو عقاب معصیة کما ینمو عقاب الکذب أو المراد أن عقابه أکثر من الربا فالمناسبة من جهة أن الربا زیادة فی المال بغیر حق و الکذب زیادة فی القول بغیر حق و فی روایات العامة شر الروایا روایا الکذب (1) قوله و أکل لحمه أی بالغیبة.

قوله صلی الله علیه و آله و من یتبع السمعة أی یعمل العمل لیسمعه الناس أو یذکر عمله للناس و یحب ذلک یسمع الله به علی بناء التفعیل أی یشهره الله تعالی بمساوی عمله و سوء سریرته قوله تحتفد أی تجعلهن حفدة لک أی أعوانا و خدما و فی بعض النسخ تستحفد و لعله أصوب.

و قال فی القاموس بنو الأصفر ملوک الروم أولاد الأصفر بن روم بن عیصو بن إسحاق بن إبراهیم أو لأن جنسا من الحبش غلب علیهم فوطئ نساءهم فولد لهم أولاد صفر و قال الجوهری الضح الشمس.

ص: 217


1- قال الجزریّ فی النهایة: فی حدیث عبد اللّه: شر الروایا روایا الکذب، هی جمع رویة و هی ما یروی الإنسان فی نفسه من القول و الفکر، ای یزور و یفکر، و اصلها الهمز، یقال:روأت فی الامر ، وقیل : هی جمع راویة : للرجل الکثیر الروایة ، والهاء للمبالغة ، وقیل جمع روایة ای الذین یروون الکذب ای تکثر روایاتهم فیه.

کعب بن مالک (شاعر) و مرارة بن ربیع و هلال بن امیه رافقی که نفاق در آنان راه نیافته بود، از همراهی پیامبر باز ایستادند. بعد از آنکه خداوند آنان را مورد آمرزش خود قرار داد، کعب گفت: هرگز قدرتمندتر از زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رهسپار تبوک گردید، نبودم، و جز آن روز، هرگز دو شتر نداشتم. و می گفتم: فردا خارج می شوم، پس فردا خارج می شوم. و مرا توان و قدرت (خروج) بود، ولی سستی کردم و بعد از خروج پیامبر صلی الله علیه و آله چندین روز توقف کردم. و وارد بازار می شدم ولی نیازی برآورده نمی ساختم (چیزی نمی خریدم).در این میان با هلال بن امیه و مرارة بن ربیع که آن دو نیز از همراهی پیامبر صلی الله علیه و آله عقب مانده بودند، مواجه شدم. و ما با یکدیگر توافق کردیم که صبح زود رهسپار بازار گردیم. ولی نیازی از ما برآورده نشد و پیوسته می گفتیم: فردا و پس فردا خارج می شویم. تا آنکه از آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه گشتیم و از کرده خود پشیمان شدیم. چون پیامبر صلی الله علیه و آله آمد به استقبال او شتافتیم تا سلامتش را به او تبریک و تهنیت گوییم. بر او سلام گفتیم ولی او پاسخ سلام ما را نداد و از ما روی برگرفت. بر برادرانمان سلام گفتیم، ولی آنان نیز پاسخ سلام ما را ندادند. و چون خانواده هایمان از این امر آگاه گشتند، از صحبت با ما روی برتافتند. ما به مسجد می رفتیم ولی کسی به ما سلام نمی کرد و با ما سخن نمی گفت. همسرانمان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتند و گفتند: از خشم تو بر شوهرانمان آگاه گشته ایم، آیا از آنان کناره بگیریم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «از آنان کناره نگیرید، ولی با شما هم بستر نگردند». هنگامی که کعب بن مالک و دو یارش دیدند که چه بر سرشان آمده است، گفتند: هنگامی که نه رسول خدا صلی الله علیه و آله، و نه برادران و خانواده هایمان با ما سخنی نمی گویند، چه چیز ما را به اقامت در مدینه وا می دارد؟ بیایید به سوی این کوه خارج شویم و پیوسته در آن باقی بمانیم تا آنکه یا پروردگار توبه ما را بپذیرد و یا آنکه هلا ک گردیم. با این اندیشه به سوی قله کوهی در مدینه خارج گشتند و به روزه­داری پرداختند و خانواده هایشان برای آن ها غذا می آوردند و آن را در نقطه ای قرار می­دادند و سپس از آنان روی برمی گرفتند و با آنان سخنی نمی گفتند. و آنان بر این حال روزهای بسیاری باقی بودند و روز و شب می گریستند و از خداوند می خواستند که از ایشان درگذرد

ص: 219

أقول: قال الطبرسی رحمه الله: البکاءون کانوا سبعة نفر منهم عبد الرحمن بن کعب و علیة بن زید (1) و عمرو بن غنیمة (2) و هؤلاء من بنی النجار و سالم بن عمیر و هرم (3) بن عبد الله و عبد الله بن عمرو من بنی عمرو بن عوف و عبد الله بن معقل (4) من بنی مزینة جاءوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا یا رسول الله احملنا فإنه لیس لنا ما نخرج علیه فقال لا أجد ما أحملکم علیه عن أبی حمزة الثمالی و قیل نزلت فی سبعة نفر من قبائل شتی أتوا النبی صلی الله علیه و آله فقالوا احملنا علی الخفاف و البغال (5) و قیل کانوا جماعة من مزینة و قیل کانوا سبعة من فقراء الأنصار فلما بکوا حمل عثمان منهم رجلین و العباس بن عبد المطلب رجلین و یاسر (6) بن کعب النضیری ثلاثة عن الواقدی قال و کان الناس بتبوک مع رسول الله صلی الله علیه و آله ثلاثین ألفا منهم عشرة آلاف فارس. (7).

«3»

فس، تفسیر القمی: کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِتَبُوکَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ الْمُضَرَّبُ مِنْ کَثْرَةِ ضَرَبَاتِهِ الَّتِی أَصَابَتْهُ بِبَدْرٍ وَ أُحُدٍ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُدَّ لِی أَهْلَ الْعَسْکَرِ فَعَدَّدَهُمْ (8) فَقَالَ هُمْ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ رَجُلٍ سِوَی الْعَبِیدِ وَ التِّبَاعِ فَقَالَ عُدَّ الْمُؤْمِنِینَ فَعَدَّدَهُمْ (9) فَقَالَ هُمْ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا وَ قَدْ کَانَ تَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ قَوْمٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مُسْتَبْصِرِینَ لَمْ یُعْثَرْ عَلَیْهِمْ فِی نِفَاقٍ

ص: 218


1- فی المصدر: عتبة بن زید، و ذکرنا قبلا ان فی السیرة و الامتاع: علیة بن زید.
2- فی المصدر: عمرو بن غنمة. و ذکرنا قبلا ان فی الامتاع: ثعلبة بن غنمة.
3- تقدم الخلاف فی ذلک، و ان الموجود فی السیرة و الامتاع: هرمی.
4- فی السیرة و الامتاع: عبد اللّه بن المغفل المزنی.
5- زاد فی المصدر: عن محمّد بن کعب و ابن إسحاق.
6- فی المصدر: یامین بن کعب و فی الامتاع: یامین بن عمیر بن کعب. و فی السیرة:ابن یامین بن عمیر بن کعب النضری وفی السیرة والامتاع انه حمل رجلین وهما عبدالرحمن ابن کعب وعبدالله بن مغفل علی ما فی السیرة
7- مجمع البیان 5: 60.
8- فی المصدر: فعدهم.
9- فی المصدر: فعدهم.

پس چون این کار بر ایشان طولانی شد، کعب به آن ها گفت: ای یاران! خداوند، و پیامبر او، برادران و خانواده هایمان(همگی) بر ما خشم گرفته اند و هیچ کس با ما سخن نمی گوید! پس چرا ما خود نیز بر یکدیگر خشم نگیریم؟ با این سخن، شبانه پراکنده گشتند و سوگند یاد کردند که هیچ یک با دوست خود سخنی نگوید تا آنکه یا هلاک گردد و یا آنکه پروردگار با رحمت خویش توبه آنان را بپذیرد. و سه روز بر این حال بودند و هر یک از آنان در نقطه ای از کوه اقامت کرده بود و هیچ یک از آنان دوست خود را نمی دید و با او سخن نمی گفت. چون شب سوم فرا رسید، پذیرش توبه آنان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله که آن شب در منزل اُمّ سلمه حضور داشت، نازل گردید.

این سخن خداوند: «لَقَدْ تابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ فی ساعَةِ الْعُسْرَةِ » را حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این چنین نازل گردید و آنان: ابوذر، و ابوخیثمه و عمرو بن وهب بودند که از همراهی پیامبر بازایستادند و عقب ماندند و سپس به رسول خدا صلی الله علیه و آله پیوستند. سپس در مورد این سه نفر فرمود: «وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا »، {و بر آن سه نفری که عقب ماندند و باز ایستادند.} عالم گفت: این آیه این گونه نازل شده است: «وَ عَلی الثَّلاثَةِ الّذَینَ خَالَفُوا»: بر آن 3 نفری که مخالفت ورزیدند؛ چرا که اگر عقب مانده بودند، سرزنشی متوجه آنان نبود. «حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ» ،{تا آنکه زمین با همه فراخی اش بر آنان تنگ گردید.} چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و برادران و خانواده هایشان با آنان سخن نگفتند و شهر چنان بر آنان تنگ گردید که از آن بیرون رفتند. «وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ»، {و وجود خودشان نیز بر آنان تنگ آمد.} آن دم که سوگند خوردند، با یکدیگر سخنی نگویند و پراکنده گشتند و خداوند به خاطر آنچه از راستی نیت آنان مشاهده کرد، توبه آنان را مورد پذیرش قرار داد.(1)

روایت4.

تفسیر علی بن ابراهیم: قول حق تعالی درباره منافقین: «قُلْ »: ای محمد به آنان بگو: «أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً »، {از روی اطاعت و فرمانبری و یا بی میلی و ناچاری، هزینه­ای برای انفاق بپردازید.}

ص: 220


1- . تفسیر قمی: 273 - 271

مِنْهُمْ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ الشَّاعِرُ وَ مَرَارَةُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هِلَالُ بْنُ أُمَیَّةَ الرَّافِقِیُّ (1) فَلَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَالَ کَعْبٌ مَا کُنْتُ قَطُّ أَقْوَی مِنِّی فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ الَّذِی خَرَجَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی تَبُوکَ وَ مَا اجْتَمَعَتْ لِی رَاحِلَتَانِ قَطُّ إِلَّا فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَکُنْتُ أَقُولُ أَخْرُجُ غَداً أَخْرُجُ بَعْدَ غَدٍ فَإِنِّی مُقَوًّی (3) وَ تَوَانَیْتُ وَ بَقِیتُ بَعْدَ خُرُوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَیَّاماً أَدْخُلُ السُّوقَ وَ لَا أَقْضِی (4) حَاجَةً فَلَقِیتُ هِلَالَ بْنَ أُمَیَّةَ وَ مَرَارَةَ بْنَ الرَّبِیعِ وَ قَدْ کَانَا تَخَلَّفَا أَیْضاً (5) فَتَوَافَقْنَا أَنْ نُبَکِّرَ إِلَی السُّوقِ فَلَمْ تُقْضَ لَنَا حَاجَةٌ (6) فَمَا زِلْنَا نَقُولُ نَخْرُجُ غَداً وَ بَعْدَ غَدٍ حَتَّی بَلَغَنَا إِقْبَالُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَدِمْنَا فَلَمَّا وَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْتَقْبَلْنَاهُ نُهَنِّیهِ بِالسَّلَامَةِ فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْنَا السَّلَامَ وَ أَعْرَضَ عَنَّا وَ سَلَّمْنَا عَلَی إِخْوَانِنَا فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیْنَا السَّلَامَ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَهْلُونَا فَقَطَعُوا کَلَامَنَا وَ کُنَّا نَحْضُرُ الْمَسْجِدَ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْنَا أَحَدٌ وَ لَا یُکَلِّمُنَا فَجِئْنَ نِسَاؤُنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْنَ قَدْ بَلَغَنَا سَخَطُکَ عَلَی أَزْوَاجِنَا أَ فَنَعْتَزِلُهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَعْتَزِلْنَهُمْ وَ لَکِنْ لَا یَقْرَبُونَکُنَّ فَلَمَّا رَأَی کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ وَ صَاحِبَاهُ مَا قَدْ حَلَّ بِهِمْ قَالَ مَا یُقْعِدُنَا بِالْمَدِینَةِ وَ لَا یُکَلِّمُنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا إِخْوَانُنَا وَ لَا أَهْلُونَا (7) فَهَلُمُّوا نَخْرُجْ إِلَی هَذَا الْجَبَلِ فَلَا نَزَالُ فِیهِ حَتَّی یَتُوبَ اللَّهُ عَلَیْنَا أَوْ نَمُوتَ فَخَرَجُوا إِلَی ذِنَابِ (8) جَبَلٍ بِالْمَدِینَةِ فَکَانُوا یَصُومُونَ وَ کَانَ أَهْلُوهُمْ یَأْتُونَهُمْ بِالطَّعَامِ فَیَضَعُونَهُ نَاحِیَةً ثُمَّ یُوَلُّونَ عَنْهُمْ فَلَا یُکَلِّمُونَهُمْ (9) فَبَقُوا عَلَی هَذَا (10) أَیَّاماً کَثِیرَةً یَبْکُونَ اللَّیْلَ (11) وَ النَّهَارَ وَ یَدْعُونَ اللَّهَ أَنْ یَغْفِرَ لَهُمْ فَلَمَّا

ص: 219


1- الواقفی خ ل. أقول: فی المصدر المطبوع: المرافقی، و فی الامتاع: الواقفی.
2- خرج به خ ل.
3- المقوی: القوی.
4- فلا اقضی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- فی المصدر: و قد کانا قلقا ایضا.
6- فی المصدر: فلم نقض حاجة.
7- و لا یکلمنا المسلمون و لا اهلونا خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المخطوط عندنا.
8- ذباب جبل خ ل.
9- و لا یکلمونهم خ ل.
10- فی المصدر: علی هذه الحالة.
11- یبکون باللیل خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

تا آنجا که می فرماید: «وَ هُمْ کافِرُونَ ».(1)

و از آنجا که آنان برای رسول خدا صلی الله علیه و آله سوگند یاد می­کردند که آنان مؤمن هستند، خداوند این آیات را نازل فرمود: «وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ »، {به خدا سوگند یاد می کنند که آنان از شمایند و حال آنکه از شما نیستند. بلکه آنان گروهی هستند که (از برملا شدن دروغشان) می هراسند.} «لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ »، اگر پناهگاه و یا غارهایی در کوه بیابند، «أَوْ مُدَّخَلاً »، گفت: مکانی که به آن پناه می برند. «لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ(2)»،

یعنی به شتاب از شما روی برمی گیرند.

قول حق تعالی: «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ »: این آیه درباره آن دسته از منافقان نازل گردید که برای مومنان سوگند یاد می­کردند که از آنان هستند تا مومنان از آنان راضی و خشنود گردند. از همین رو خداوند فرمود: «وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إن کَانوا مُؤمِنِینَ»، {اگر ایمان داشته باشند، شایسته تر آن است که خدا و پیامبرش را خشنود سازند.}(3)

و این سخن: «یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ »، {منافقان در هراسند که سوره ای درباره آنان نازل گردد و از آنچه در قلوب خود نهان دارند، پرده بردارد. بگو: تمسخر کنید، خداوند نیز آنچه را که از آن بیم دارید، آشکار می سازد.}(4) گفت: در هنگام خروج رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی تبوک، گروهی از منافقین در میان خود می گفتند: آیا محمد فکر می کند که جنگ با روم مانند سایر جنگ هاست؟ از آنان هرگز کسی باز نمی گردد. و برخی از آنان گفتند: چه شایسته است که خداوند محمد را از سخنان و آنچه در قلوب ماست، آگاه می ساخت و در این باره آیه ای فرو می فرستاد تا مردم آن را بخوانند! و این سخن را از روی تمسخر و استهزاء گفتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به عمار بن یاسر فرمود: «خود را به این قوم برسان که آنان سوخته اند». عمار خود را به آنان رسانید و گفت: چه گفتید؟ گفتند: چیزی نگفتیم، فقط سخنی از روی شوخی و مزاح گفتیم. و خداوند این آیات را نازل فرمود: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ * لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمینَ»، {اگر از آنان (در مورد سخنانشان) بپرسی می گویند: تنها شوخی و تفریح می کردیم! بگو: آیا خدا و آیات و رسول او را به سخره می گرفتید؟ عذر و بهانه نتراشید که شما بعد از ایمانتان کافر گشته اید و اگر از گروهی از شما درگذریم، گروهی دیگر را به سبب مجرم بودنشان عذاب خواهیم ساخت.}

درباره این سخن حق تعالی: «لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ »، {عذر و بهانه نیاورید که بی هیچ تردیدی بعد از آنکه ایمان آوردید، به کفر گرویدید.} ابوجارود از امام محمد باقر (علیه السّلام) روایت کرده است که فرمود: اینان گروهی مومن و راست گفتار بودند که بعد از ایمانشان دچار تردید و نفاق گشتند و آنان 4 نفر بودند. و قول حق تعالی: «إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ »،{اگر از گروهی از شما درگذریم.} یکی از آن 4 نفر

ص: 221


1- . توبه / 55 - 53
2- . توبه / 57-56
3- . توبه / 62
4- . توبه / 66-64

طَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمْرُ (1) قَالَ لَهُمْ کَعْبٌ یَا قَوْمُ قَدْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَ رَسُولُهُ قَدْ سَخِطَ عَلَیْنَا وَ إِخْوَانُنَا سَخِطُوا (2) عَلَیْنَا وَ أَهْلُونَا سَخِطُوا (3) عَلَیْنَا فَلَا یُکَلِّمُنَا أَحَدٌ فَلِمَ لَا یَسْخَطُ بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ فَتَفَرَّقُوا فِی اللَّیْلِ (4) وَ حَلَفُوا أَنْ لَا یُکَلِّمَ أَحَدٌ مِنْهُمْ صَاحِبَهُ حَتَّی یَمُوتَ أَوْ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَبَقُوا عَلَی هَذِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی نَاحِیَةٍ مِنَ الْجَبَلِ لَا یَرَی أَحَدٌ مِنْهُمْ صَاحِبَهُ وَ لَا یُکَلِّمُهُ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الثَّالِثَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ نَزَلَتْ تَوْبَتُهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ قَوْلُهُ لَقَدْ تَابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ (5) وَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام هَکَذَا نَزَلَتْ وَ هُوَ أَبُو ذَرٍّ وَ أَبُو خَیْثَمَةَ وَ عَمْرُو بْنُ (6) وَهْبٍ الَّذِینَ تَخَلَّفُوا ثُمَّ لَحِقُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فِی هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةِ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا فَقَالَ الْعَالِمُ إِنَّمَا نَزَلَ وَ عَلَی الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ خَالَفُوا (7) وَ لَوْ خُلِّفُوا لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِمْ عَتْبٌ (8) حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ حَیْثُ لَمْ یُکَلِّمْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا إِخْوَانُهُمْ وَ لَا أَهْلُوهُمْ فَضَاقَتِ الْمَدِینَةُ عَلَیْهِمْ حَتَّی خَرَجُوا مِنْهَا وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ حَیْثُ حَلَفُوا أَنْ لَا یُکَلِّمَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَتَفَرَّقُوا وَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لِمَا عَرَفَ مِنْ صِدْقِ نِیَّاتِهِمْ. (9).

«4»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ فِی الْمُنَافِقِینَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً

ص: 220


1- الامد خ ل.
2- قد سخطوا خ ل.
3- قد سخطوا خ ل.
4- فی الجبل خ ل.
5- الموجود فی المصدر المطبوع و المخطوط عندی: «لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ» و هو الصحیح الموافق للمصحف الشریف، و اما نسخة المصنّف فلعلها کانت مصحفة، أو کانت تلک قراءة عن الصادق علیه السلام، و روی الطبرسیّ فی مجمع البیان تلک القراءة عن الرضا علیه السلام.
6- عمیر بن وهب خ ل. أقول: فی المصدر: عمیرة بن وهب.
7- نسب الطبرسیّ فی مجمع البیان تلک القراءة الی علیّ بن الحسین زین العابدین و محمّد ابن علی الباقر و جعفر بن محمّد الصادق علیهم السلام و ابی عبد الرحمن السلمی.
8- عیب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
9- تفسیر القمّیّ: 271- 273.

مختبر بن حمیر بود که اعتراف و توبه کرد و گفت: ای رسول خدا! نامم مرا هلاک ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز او را عبدالله بن عبدالرحمن نامید و او گفت: پروردگارا! مرا از شهدا قرار ده! به گونه ای که کسی از محل پیکر من آگاه نگردد. و او بعد از مدتی در جنگ یمامه جان باخت و کسی ندانست که او کجا کشته شد؟ و او همان کسی بود که خداوند از او درگذشت.

گفت: چون پیامبر صلی الله علیه و آله از تبوک بازگشت، اصحاب مومن او معترض منافقان می­گشتند و آنان را می آزردند. و منافقان نیز برای آنان سوگند یاد می کردند که آنان بر حق پایبندند و نفاق نورزیده اند تا مومنان از آنان دست بردارند و از آنان راضی و خشنود گردند. پس خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ »(1)،

{آنگاه که به سوی آنان بازگردید، برای شما به خدا سوگند یاد خواهند کرد} تا انتهای آیه. سخن حق تعالی: «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصیبُهُمْ ظَمَأٌ »: یعنی تشنگی ، «وَ لا نَصَبٌ »: یعنی خستگی ، «وَ لا مَخْمَصَةٌ فی سَبیلِ اللَّهِ »: یعنی گرسنگی شدید در راه خدا، «وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغیظُ الْکُفَّارَ »: وارد سرزمین کفار نمی گردند. «وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً »(2): منظور کشتن و اسیر گرفتن دشمن است.(3)

مؤلف: در ادامه خواهد آمد که رسول خدا صلی الله علیه و آله 7بار ابوسفیان را لعن کرد و یکی از آن ها، روزی بود که در عقبه(گردنه کوه) بر رسول خدا صلی الله علیه و آله هجوم بردند و آنان 12 نفر از بنی امیه و 5 نفر از سایر مردم بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز جز پیامبر و شترش و آن 2 تن که شتر او را از جلو و عقب پیش می راندند، هر که در عقبه(گردنه کوه) حضور داشت، را مورد لعن و نفرین قرار داد.

روایت5.

الخصال: حذیفة بن یمان گفت: کسانی که در هنگام بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از تبوک او و شترش را رماندند،

ص: 222


1- . توبه / 95
2- . توبه / 120
3- . تفسیر قمی: صفحات: 273 و 275 و 276 و 278 و 282

إِلَی قَوْلِهِ وَ هُمْ کافِرُونَ (1) وَ کَانُوا یَحْلِفُونَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمْ مُؤْمِنُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغاراتٍ یَعْنِی غَارَاتٍ فِی الْجِبَالِ أَوْ مُدَّخَلًا قَالَ مَوْضِعاً یَلْتَجِئُونَ إِلَیْهِ لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ (2) أَیْ یُعْرِضُونَ عَنْکُمْ قَوْلُهُ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ لِیُرْضُوکُمْ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْمُنَافِقِینَ الَّذِینَ کَانُوا یَحْلِفُونَ لِلْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُمْ مِنْهُمْ لِکَیْ یَرْضَی عَنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالَ اللَّهُ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کانُوا مُؤْمِنِینَ (3) وَ قَوْلُهُ یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ (4) قَالَ کَانَ قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی تَبُوکَ کَانُوا یَتَحَدَّثُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ یَقُولُونَ أَ یَرَی مُحَمَّدٌ أَنَّ حَرْبَ الرُّومِ مِثْلُ حَرْبِ غَیْرِهِمْ لَا یَرْجِعُ مِنْهُمْ أَحَدٌ أَبَداً فَقَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَخْلَقَهُ (5) أَنْ یُخْبِرَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِمَا کُنَّا فِیهِ وَ بِمَا فِی قُلُوبِنَا وَ یُنَزِّلَ عَلَیْهِ بِهَذَا قُرْآناً یَقْرَؤُهُ (6) النَّاسُ وَ قَالُوا هَذَا عَلَی حَدِّ الِاسْتِهْزَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ الْحَقِ الْقَوْمَ فَإِنَّهُمْ قَدِ احْتَرَقُوا فَلَحِقَهُمْ عَمَّارٌ فَقَالَ مَا قُلْتُمْ قَالُوا مَا قُلْنَا شَیْئاً إِنَّمَا کُنَّا نَقُولُ شَیْئاً عَلَی حَدِّ اللَّعِبِ وَ الْمِزَاحِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ قَالَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ کَانُوا مُؤْمِنِینَ صَادِقِینَ ارْتَابُوا وَ شَکُّوا وَ نَافَقُوا بَعْدَ إِیمَانِهِمْ وَ کَانُوا أَرْبَعَةَ نَفَرٍ وَ قَوْلُهُ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ کَانَ أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ

ص: 221


1- سورة التوبة: 53- 55.
2- التوبة: 56 و 57.
3- التوبة: 62 و 64- 66.
4- التوبة: 62 و 64- 66.
5- فی المصدر: ما اخلفه.
6- فیقرأه.

چهارده نفر بودند: ابوالشرور، و ابوالدواهی، و ابوالمعازف و پدرش، و طلحه، و سعد بن ابی وقاص، و ابوعبیده، و ابوالأعور، و مغیره، و سالم غلام ابوحذیفه، خالد بن ولید، عمروبن عاص، ابوموسی اشعری و عبدالرحمن بن عوف. و اینان گروهی بودند که خداوند درباره آنان فرمود: «وَ هَمُّوا بِمَا لَم یَنَالُوا»: {در پی آنچه بدان دست نیافتند، تلاش و کوشش به خرج دادند.}(1)

توضیح

مقصود از «ابوالشرور» و «ابوالدواهی» و «ابوالمعازف»: أبوبکر و عمر و عثمان هستند. و مقصود از «أب» در اینجا پدر مجازی است؛ یا از این جهت که او زنا زاده بوده است، یا مقصود از «ابوالمعازف» معاویه و پدرش ابوسفیان هستند که این شاید صحیح تر باشد و خبر پیشین نیز آن را تایید می کند.

روایت6.

تفسیر امام حسن عسکری و الاحتجاج: با إسناد روایی از امام حسن عسکری علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: تبهکاران کفار در شب عقبه قصد کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله را در عقبه (گردنه کوه) به قتل برسانند. و گروهی از متمرّدان منافقین نیز که در مدینه مانده بودند، درصدد کشتن علی بن ابی طالب برآمدند، ولی نتوانستند بر پروردگارشان چیره گردند. و آنچه آنان را به این کار واداشت، حسادت آنان به رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السّلام به خاطر گرامیداشت و بزرگداشت کار و مقام او بود. به خاطر همین تکریم و بزرگداشت بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمان خروج از مدینه و بعد از انتصاب علی علیه السّلام به جانشینی خویش، به او فرمود: «جبرئیل نزد من آمد و به من گفت: ای محمد! خداوند اعلی و بلند مرتبه بر تو درود می فرستد و می فرماید: ای محمد! یا تو خارج شو و علی باقی بماند. و یا آنکه تو باقی بمان و علی خارج گردد که چاره ای جز این نیست و علی را به یکی از این دو کار خوانده ام. و هیچ کس جز من، بزرگی و عظمت و ثواب و پاداش عظیم آنکه مرا در آن دو اطاعت و فرمانبرداری کند را نمی داند.» و چون پیامبر او را به جای خویش باقی نهاد، منافقان درباره او سخنان بسیار بر زبان راندند و گفتند: از او آزرده و ملول گشته و همنشینی او را خوش نداشته است. با انتشار این سخنان، علی علیه السّلام غمگین و مکدر گردید و در پی پیامبر صلی الله علیه و آله روان گشت و خود را به او رساند.

ص: 223


1- . الخصال 2: 91

مُخْتَبِرُ بْنُ الْحُمَیِّرِ (1) فَاعْتَرَفَ وَ تَابَ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَهْلَکَنِی اسْمِی فَسَمَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَقَالَ یَا رَبِّ اجْعَلْنِی شَهِیداً حَیْثُ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ أَیْنَ أَنَا فَقُتِلَ یَوْمَ الْیَمَامَةِ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَحَدٌ أَیْنَ قُتِلَ فَهُوَ الَّذِی عَفَا اللَّهُ عَنْهُ قَالَ وَ لَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ تَبُوکَ کَانَ أَصْحَابُهُ الْمُؤْمِنُونَ یَتَعَرَّضُونَ لِلْمُنَافِقِینَ وَ یُؤْذُونَهُمْ فَکَانُوا یَحْلِفُونَ لَهُمْ أَنَّهُمْ عَلَی الْحَقِّ وَ لَیْسُوا بِمُنَافِقِینَ لِکَیْ یُعْرِضُوا عَنْهُمْ (2) وَ یَرْضَوْا عَنْهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ (3) الْآیَةَ قَوْلُهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ أَیْ عَطَشٌ وَ لا نَصَبٌ أَیْ عَنَاءٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَیْ جُوعٌ وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ یَعْنِی یَدْخُلُونَ بِلَادَ الْکُفَّارِ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا (4) یَعْنِی قَتْلًا وَ أَسْراً (5).

أقول: سیأتی أن رسول الله صلی الله علیه و آله لعن أبا سفیان فی سبعة مواطن أحدها یوم حملوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی العقبة و هم اثنا عشر رجلا من بنی أمیة و خمسة من سائر الناس فلعن رسول الله صلی الله علیه و آله من علی العقبة غیر النبی صلی الله علیه و آله و ناقته و سائقه و قائده.

«5»

ل، الخصال الْعِجْلِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ (6) قَالَ حَدَّثَنِی جَمَاعَةٌ مِنَ الْمَشِیخَةِ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ أَنَّهُ قَالَ: الَّذِینَ نَفَرُوا بِرَسُولِ اللَّهِ

ص: 222


1- الجمر خ ل. أقول: فی المصدر المطبوع: مخشی بن الحمیر و فی الامتاع و أسد الغابة: مخشی بن حمیر، و فی السیرة: مخشن بن حمیر.
2- فی المصدر: و یرضوا علیهم.
3- التوبة: 95 و 120.
4- التوبة: 95 و 120.
5- تفسیر القمّیّ: 273 و 275 و 276 و 278 و 282.
6- روی الصدوق قدّس سرّه هذا الحدیث من طریق زیاد بن المنذر الزیدی الذی إلیه تنسب الفرقة الجارودیة، و لم یذکره من طرق الشیعة الإمامیّة، و أصحابنا الإمامیّة لا یعتمدون علی روایاته، بل ورد روایات من ائمتنا علیهم السلام فی ذمه، و اما العامّة فذکره البخاری فی رجاله 2: 340 و قال: سمع عطیة و عن ابی جعفر، روی عنه مروان بن معاویة و علیّ بن هاشم یتکلمون فیه.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «چه چیز تو را از مرکزت حرکت داد و دور ساخت؟» عرض داشت: از مردم چنین و چنان شنیده ام. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من مانند هارون در برابر موسی باشی، جز آنکه بعد از من هیچ پیامبری نیست؟» با این سخن، علی علیه السّلام به جایگاه خویش بازگشت. ولی آنان برای قتل او نقشه کشیدند و اقدام به حفر گودالی بزرگ در مسیر او به اندازه 50 ذراع نمودند و آن را با نی­هایی نازک پوشاندند و بر روی آن کمی خاک پراکندند تا روی آن نی­ها را بپوشاند. و این گودال در راهی قرار داشت که علی علیه السّلام ناگزیر از عبور از آن راه بود. منافقان با این نقشه در پی آن بودند که او و اسبش در گودالی که آن را عمیق و گسترده ساخته بودند، فرو افتند. و از آنجا که در اطراف آن گودال زمینی سنگلاخ وجود داشت، منافقان اندیشیده بودند که چون علی با ستورش در آن مکان فرو افتاد، آن را با سنگ ها انباشته سازند تا آنکه او را به قتل برسانند. ولی هنگامی که علی علیه السّلام به نزدیک آن مکان رسید، اسب او گردنش را کج کرد و برگرداند و خداوند گردن او را دراز ساخت و لبانش به گوش او (علی علیه السلام) رسید و گفت: امیر المومنین! اینجا گودالی حفر گشته است و برای مرگ تو نقشه کشیده اند و تو خود آگاه تری که از آن عبور نکنی. علی علیه السّلام به او فرمود: خدا تو را جزای خیر دهد، کسی که به خیر و نیکی پند دهد و خیرخواهی کند، همچنان که تو در کار من می اندیشی، و خداوند عزّ و جل تو را از پاداش نیک خود بی بهره نمی نهد. و پیش رفت تا آنکه بر آن مکان مشرف گردید و اسب از ترس عبور از آن مکان، بازایستاد.

ص: 224

نَاقَتَهُ فِی مُنْصَرَفِهِ مِنْ تَبُوکَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ أَبُو الشُّرُورِ وَ أَبُو الدَّوَاهِی وَ أَبُو الْمَعَازِفِ وَ أَبُوهُ وَ طَلْحَةُ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ وَ الْمُغِیرَةُ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ هُمُ الَّذِینَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا (1).

بیان

أبو الشرور و أبو الدواهی و أبو المعازف أبو بکر و عمر و عثمان فیکون المراد بالأب الوالد المجازی أو لأنه کان ولد زنا أو المراد بأبی المعازف معاویة و أبوه أبو سفیان و لعله أظهر و یؤیده الخبر السابق.

«6»

م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ رَامَتِ الْفَجَرَةُ الْکَفَرَةُ (2) لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ قَتْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْعَقَبَةِ وَ رَامَ مَنْ بَقِیَ مِنْ مَرَدَةِ الْمُنَافِقِینَ بِالْمَدِینَةِ قَتْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَمَا قَدَرُوا عَلَی مُغَالَبَةِ رَبِّهِمْ حَمَلَهُمْ عَلَی ذَلِکَ حَسَدُهُمْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام لِمَا فَخَّمَ مِنْ أَمْرِهِ وَ عَظَّمَ مِنْ شَأْنِهِ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ وَ قَدْ کَانَ خَلَّفَهُ عَلَیْهَا وَ قَالَ لَهُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی وَ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْعَلِیَّ الْأَعْلَی یُقْرِؤُکَ السَّلَامَ (3) وَ یَقُولُ لَکَ یَا مُحَمَّدُ إِمَّا أَنْتَ تَخْرُجُ (4) وَ یُقِیمُ عَلِیٌّ أَوْ تُقِیمُ أَنْتَ وَ یَخْرُجُ عَلِیٌّ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ فَإِنَّ عَلِیّاً قَدْ نَدَبْتُهُ (5) لِإِحْدَی اثْنَتَیْنِ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ کُنْهَ جَلَالِ مَنْ أَطَاعَنِی فِیهِمَا وَ عَظِیمَ (6) ثَوَابِهِ غَیْرِی فَلَمَّا خَلَّفَهُ أَکْثَرَ الْمُنَافِقُونَ الْأَقْوَالَ فِیهِ قَالُوا (7) مَلَّهُ وَ سَئِمَهُ وَ کَرِهَ صُحْبَتَهُ فَتَبِعَهُ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی لَحِقَهُ وَ قَدْ وَجَدَ بِمَا قَالُوا فِیهِ (8)

ص: 223


1- الخصال 2: 91.
2- خلی الاحتجاج عن لفظة الکفرة.
3- یقرأ علیک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- اما ان تخرج انت.
5- ندب فلانا للامر او الی الامر: دعاه و رشحه للقیام به و حثه علیه.
6- و عظم خ ل.
7- فقالوا خ ل. أقول: فی الاحتجاج: اکثر المنافقون الطعن فیه فقالوا.
8- مما قالوا فیه، خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر، و فی الاحتجاج و قد وجد غما شدیدا عما قالوا فیه.

علی علیه السّلام فرمود: به اذن پروردگار، سالم و بی عیب و راست بگذر، که حال تو عجیب و کار تو امری نو پیداست. با این سخن، ستور پیش رفت و پروردگار زمین را محکم و استوار ساخت و شکاف آن را به هم آورد و آن را همانند سایر زمین گردانید. چون علی علیه السّلام از آن عبور کرد، اسب گردن خود را برگردانید و لب هایش را بر گوش او نهاد و گفت: چه اندازه در نزد پروردگار جهانیان عزیز هستی که تو را از این مکان تهی و توخالی (به سلامت) عبور داد! امیرالمومنین علیه السّلام فرمود: خداوند این سلامتی را به خاطر آن نصیحتی که به من کردی، پاداش تو قرار داد. سپس سر (صورت) ستور را به سوی سرین آن بازگرداند. و آن گروه که همراه او بودند، برخی در پیش و برخی دیگر در پس او قرار داشتند. و فرمود: این مکان را بگشایید. آن را گشودند و آن را تهی و توخالی یافتند که هر که بر آن گام می نهاد، در گودال فرو می افتاد و از آنچه دیدند، هراسان و متعجّب گردیدند. علی علیه السّلام به آنان فرمود: آیا می دانید چه کسی این کار را انجام داده است؟ گفتند: نمی دانیم. فرمود: ولی این اسب من می داند، ای اسب جریان این امر چگونه است؟ و که این را طرح ریزی کرده است؟ اسب گفت: ای امیرمومنان! خداوند آنچه را که سفیهان خلایق در پس سست کردن آنند، محکم کند، یا آنچه را که سفهای خلایق در پی استوار ساختن آنند، سست و ضایع و تباه گرداند، (در هر حالی) تنها خداوند است که پیروز می گردد و خلایق مغلوب او می گردند. ای امیرالمومنین! فلان و فلان و فلان این کار را به انجام رساندند. و تا 10 نفر از 24 نفری که همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسیر او بودند را برشمرد. سپس آنان بر آن شدند تا رسول خدا را در عقبه (گردنه کوه) به قتل برسانند و حال آنکه خداوند عزوجل پاسدار و محافظ رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و کافران را یارای غلبه بر دوست و حبیب پروردگار نبود. بعد از این جریان، یکی از یاران امیرالمومنین علیه السّلام به او پیشنهاد داد که در این مورد نامه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 225

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَشْخَصَکَ عَنْ مَرْکَزِکَ قَالَ بَلَغَنِی عَنِ النَّاسِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَهُ أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَانْصَرَفَ عَلِیٌّ إِلَی مَوْضِعِهِ فَدَبَّرُوا عَلَیْهِ أَنْ یَقْتُلُوهُ وَ تَقَدَّمُوا فِی أَنْ یَحْفِرُوا لَهُ فِی طَرِیقِهِ حَفِیرَةً طَوِیلَةً بِقَدْرِ (1) خَمْسِینَ ذِرَاعاً ثُمَّ غَطَّوْهَا بِحُصُرٍ دِقَاقٍ (2) وَ نَثَرُوا فَوْقَهَا یَسِیراً مِنَ التُّرَابِ بِقَدْرِ مَا غَطَّوْا وُجُوهَ الْحُصُرِ (3) وَ کَانَ ذَلِکَ عَلَی طَرِیقِ عَلِیٍّ الَّذِی لَا بُدَّ لَهُ مِنْ سُلُوکِهِ لِیَقَعَ هُوَ وَ دَابَّتُهُ فِی الْحَفِیرَةِ الَّتِی قَدْ عَمَّقُوهَا وَ کَانَ مَا حَوَالَیِ الْمَحْفُورِ أَرْضاً (4) ذَاتَ حِجَارَةٍ (5) دَبَّرُوا عَلَی أَنَّهُ إِذَا وَقَعَ مَعَ دَابَّتِهِ فِی ذَلِکَ الْمَکَانِ کَبَسُوهُ بِالْأَحْجَارِ (6) حَتَّی یَقْتُلُوهُ فَلَمَّا بَلَغَ عَلِیٌّ علیه السلام قُرْبَ الْمَکَانِ لَوَی فَرَسُهُ عُنُقَهُ وَ أَطَالَهُ اللَّهُ فَبَلَغَتْ جَحْفَلَتُهُ أُذُنَهُ (7) وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ حُفِرَ هَاهُنَا (8) وَ دُبِّرَ عَلَیْکَ الْحَتْفُ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ لَا تَمُرَّ فِیهِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام جَزَاکَ اللَّهُ مِنْ نَاصِحٍ خَیْراً کَمَا تُدَبِّرُ تَدْبِیرِی (9) فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُخْلِیکَ مِنْ صُنْعِهِ الْجَمِیلِ وَ سَارَ حَتَّی شَارَفَ الْمَکَانَ فَتَوَقَّفَ (10) الْفَرَسُ خَوْفاً

ص: 224


1- قدر خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- بخص رقاق. أقول: یوجد ذلک فی المصدر، و فی نسخة من التفسیر: «بحصر رقاق» و الخص بالضم: البیت من قصب او شجر، و لعلّ المراد هنا نفس القصب، أو هو مصحف الخس بالسین.
3- وجوه الخص خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج و فی نسخة من التفسیر.
4- أرض خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج، و فی التفسیر: من حوالی المحفور أرض.
5- احجار خ ل. أقول: یوجد ذلک فی نسخة من التفسیر، و فی المصدر بعد ذلک: و دبروا.
6- بالحجارة خ ل. أقول: کبس البئر: طمها بالتراب. ای ملاها.
7- اذنیه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج، و فی التفسیر: علی اذنیه. و الجحفل لذی الحافر کالشفة للإنسان.
8- فی الاحتجاج، «قد حفر لک هاهنا» و الحتف. الموت.
9- فی التفسیر. کما نذرتنی. تدبر بتدبیری خ ل.
10- فی المصدر: فوقف الفرس.

بنگارد و پیکی بادپا را گسیل دارد. امیرالمومنین علیه السّلام فرمود: پیک و فرستاده خدا به سوی محمد، سریع تر و پیام او زودتر به او می رسد و این امر شما را پریشان و اندوهگین نسازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از رسیدن به گردنه کوهی که رسوایان منافقین و کفار در برابر آن قرار داشتند، در پایین گردنه فرود آمد. سپس آنان را جمع کرد و فرمود: «جبرئیل روح الامین مرا آگاه ساخته است که بر ضد علی چنین و چنان توطئه­ای طرح­ریزی گشته است، ولی خداوند عزوجل با الطاف و معجزات عجیب خویش به کذا و کذا از او پاسداری کرد و زمین را در زیر سم ستور و گام های یاران او محکم و استوار ساخت، سپس علی به آن مکان بازگشت و از آن سرپوش برگرفت و در نتیجه گودال آشکار گردید. سپس خداوند عزوجل آن را از کرامت خویش بر او به هم آورد و به او (علی) گفته شد: در این باره نامه ای بنویس و با پیکی به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله بفرست. ولی او در پاسخ گفت: پیک و فرستاده خداوند به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله سریع تر و نامه اش (پیامش) به او زودتر می رسد.» با این حال رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را از سخن علی علیه السّلام در دروازه مدینه آگاه نساخت که فرمود: منافقانی همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند که به زودی بر ضد او توطئه می کنند، ولی خداوند متعال از او دفاع و پاسداری می کند. هنگامی که آن 24 منافق عقبه سخن پیامبر صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السّلام را شنیدند، به یکدیگر گفتند: محمد در دروغ­پردازی چه استادانه مهارت دارد! پیکی بادپا نزد او آمد یا آنکه پرنده ای از مدینه از میان اهل و خانواده اش بر او فرو آمد؟ بی تردید علی به حیله و مکر کذا کشته شده است که یارانمان را بر قتل او گماشتیم. و او (محمد) اکنون که خبر به او رسیده است، آن را مخفی ساخته و به ضد آن مبدل کرده است. او می خواهد افراد همراهش در آرامش باشند تا بر ضد او طغیان نکنند. ولی چه خیالی باطلی! به خدا سوگند که علی را در مدینه تنها مرگش مقیم ساخت و محمد را به اینجا تنها هلاکت خارج ساخت. و علی هلاک گردیده است و محمد نیز بی هیچ شکی و تردیدی در اینجا هلاک خواهد گشت. ولی بیایید تا به سوی او رویم و درباره کار علی اظهار شور و شعف کنیم تا قلبش به ما متمایل و مطمئن گردد،

ص: 226

مِنَ الْمُرُورِ عَلَی الْمَکَانِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سِرْ بِإِذْنِ اللَّهِ سَالِماً سَوِیّاً عَجِیباً شَأْنُکَ بَدِیعاً أَمْرُکَ فَتَبَادَرَتِ الدَّابَّةُ فَإِذَا رَبُّکَ (1) عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ مَتَّنَ (2) الْأَرْضَ وَ صَلَّبَهَا وَ لَأَمَ حُفَرَهَا وَ جَعَلَهَا کَسَائِرِ الْأَرْضِ فَلَمَّا جَاوَزَهَا عَلِیٌّ علیه السلام لَوَی الْفَرَسُ عُنُقَهُ وَ وَضَعَ جَحْفَلَتَهُ عَلَی أُذُنِهِ ثُمَّ قَالَ (3) مَا أَکْرَمَکَ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ أَجَازَکَ (4) عَلَی هَذَا الْمَکَانِ الْخَاوِی فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَازَاکَ اللَّهُ بِهَذِهِ السَّلَامَةِ عَنْ تِلْکَ النَّصِیحَةِ الَّتِی نَصَحْتَنِی (5) ثُمَّ قَلَّبَ وَجْهَ الدَّابَّةِ إِلَی مَا یَلِی کَفَلَهَا وَ الْقَوْمُ مَعَهُ بَعْضُهُمْ کَانَ أَمَامَهُ وَ بَعْضُهُمْ خَلْفَهُ وَ قَالَ اکْشِفُوا عَنْ هَذَا الْمَکَانِ فَکَشَفُوا عَنْهُ فَإِذَا هُوَ خَاوٍ وَ لَا یَسِیرُ عَلَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا وَقَعَ فِی الْحُفْرَةِ (6) فَأَظْهَرَ الْقَوْمُ الْفَزَعَ وَ التَّعَجُّبَ مِمَّا رَأَوْا (7) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِلْقَوْمِ أَ تَدْرُونَ مَنْ عَمِلَ هَذَا قَالُوا لَا نَدْرِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَکِنْ فَرَسِی هَذَا یَدْرِی یَا أَیُّهَا الْفَرَسُ کَیْفَ هَذَا وَ مَنْ دَبَّرَ هَذَا فَقَالَ الْفَرَسُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْرِمُ مَا یَرُومُ جُهَّالُ الْخَلْقِ نَقْضَهُ أَوْ کَانَ یَنْقُضُ مَا یَرُومُ جُهَّالُ الْخَلْقِ إِبْرَامَهُ فَاللَّهُ هُوَ الْغَالِبُ وَ الْخَلْقُ هُمُ الْمَغْلُوبُونَ فَعَلَ هَذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (8) وَ فُلَانٌ إِلَی أَنْ ذَکَرَ الْعَشَرَةَ بِمُوَاطَاةٍ عَنْ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ (9) هُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی طَرِیقِهِ ثُمَّ دَبَّرُوا هُمْ عَلَی أَنْ یَقْتُلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْعَقَبَةِ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ وَرَاءِ حِیَاطَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَلِیُّ اللَّهِ لَا یَغْلِبُهُ الْکَافِرُونَ فَأَشَارَ بَعْضُ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْهِ بِأَنْ یُکَاتِبَ رَسُولَ

ص: 225


1- الرب خ ل. أقول: فی الاحتجاج: فان اللّه عز و جل.
2- متن الشی ء: صیره متینا. صلبه أقول: فی الاحتجاج: و صلبها کان لم تکن محفورة و جعلها.
3- و قال خ ل.
4- جوزک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.
5- فی الاحتجاج: عن نصیحتک التی نصحتنی بها.
6- فی الحفیرة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.
7- فی الاحتجاج: مما رأوا منه.
8- ذکره فی الاحتجاج مرتین.
9- فی المصدر: من أربعة و عشرین.

تا آن دم موعود فرا رسد و نقشه خویش را درباره او عملی سازیم. آنان به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و به خاطر جان به در بردن علی از دامی که دشمنان برای او تدارک دیده بودند، به او شادباش گفتند. سپس به او گفتند: ما را آگاه ساز که آیا علی أفضل و برتر است یا فرشتگان مقرّب الهی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا فرشتگان جز به محبت محمد و علی و پذیرش ولایت آن دو، بزرگی و شرافت می یابند؟ هیچ کسی از محّبان و دوستداران علی نیست که قلبش را از پلیدی و ناپاکی فریب و دغل و خیانت، کینه و نجاست گناهان پاک سازد، مگر آنکه پاک ­تر و برتر از ملائکه باشد. و آیا خداوند به ملائکه جز به خاطر آنچه در نزد خویش به آن اعتقاد یافته بودند، فرمان داد تا در برابر آدم سجده کنند؟ هنگامی که آنان را از این دنیا بالاتر بردند، (آنان بر این گمان گشتند)که بعد از آنان در دنیا هرگز آفریدگانی پدید نخواهد آمد مگر آنکه فرشتگان در دین، بسیار برتر از آنان و بسیار آگاه تر نسبت به خداوند و آیین او باشند. و خداوند خواست که آنان را متوجه خطا و اشتباه در پندارها و اعتقاداتشان سازد. و به همین خاطر آدم را آفرید و همه اسماء را به او آموخت. سپس آن اسماء را بر فرشتگان عرضه داشت. ولی از شناخت آن ها عاجز و ناتوان گشتند. و آدم را دستور داد که آنان را از آن اسماء آگاه سازد و اینگونه آنان را از برتری آدم در علم آگاه ساخت. سپس از پشت آدم فرزندانی خارج ساخت که از میان آنان پیامبران و بندگان برگزیده خدا به پا خاستند. برترین آن ها محمد صلی الله علیه و آله، و بعد از او آل محمد صلی الله علیه و آله هستند و از میان ایشان برگزیدگان بندگان صاحب فضلِِِِِِِ اصحاب محمد و برگزیدگان اُمّت محمد می­باشند. و اینگونه فرشتگان را آگاه ساخت که آنان از فرشتگان برتر هستند. چرا که آنان بارهایی گران بر دوش می کشند و از رویارویی با یاران شیطان و مجاهدت با نفس و تحمل آزار بار و سنگینی دادن نفقه و کوشش در به دست آوردن حلال و رنج و خطر برآمده از هراس از دشمنان و از دزدان ترسناک و پادشاهان ستم پیشه قدرتمند و دشواری پیمودن راه ها در تنگناها و اماکن ترسناک و زمین های بلند و کوه ها و پشته های بلند

ص: 227

اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ (1) وَ یَبْعَثَ رَسُولًا مُسْرِعاً فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ إِلَی مُحَمَّدٍ (2) أَسْرَعُ وَ کِتَابَهُ إِلَیْهِ أَسْبَقُ فَلَا یُهِمَّنَّکُمْ (3) فَلَمَّا قَرُبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْعَقَبَةِ الَّتِی بِإِزَائِهَا فَضَائِحُ الْمُنَافِقِینَ وَ الْکَافِرِینَ نَزَلَ دُونَ الْعَقَبَةِ ثُمَّ جَمَعَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَذَا جَبْرَئِیلُ الرُّوحُ الْأَمِینُ یُخْبِرُنِی أَنَّ عَلِیّاً دُبِّرَ عَلَیْهِ کَذَا وَ کَذَا فَدَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ مِنْ أَلْطَافِهِ (4) وَ عَجَائِبِ مُعْجِزَاتِهِ بِکَذَا وَ کَذَا أَنَّهُ صَلَّبَ الْأَرْضَ تَحْتَ حَافِرِ دَابَّتِهِ وَ أَرْجُلِ أَصْحَابِهِ ثُمَّ انْقَلَبَ عَلَی ذَلِکَ الْمَوْضِعِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَشَفَ عَنْهُ فَرُئِیَتِ الْحَفِیرَةُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَاءَمَهَا کَمَا کَانَتْ لِکَرَامَتِهِ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ قِیلَ لَهُ کَاتِبْ بِهَذَا وَ أَرْسِلْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ أَسْرَعُ وَ کِتَابُهُ إِلَیْهِ أَسْبَقُ وَ لَمْ یُخْبِرْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی بَابِ الْمَدِینَةِ أَنَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6) مُنَافِقِینَ سَیَکِیدُونَهُ وَ یَدْفَعُ اللَّهُ تَعَالَی عَنْهُ فَلَمَّا سَمِعَ الْأَرْبَعَةُ وَ الْعِشْرُونَ أَصْحَابُ الْعَقَبَةِ مَا قَالَهُ صلی الله علیه و آله فِی أَمْرِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا أَمْهَرَ مُحَمَّداً بِالْمَخْرَقَةِ إِنَّ فَیْجاً (7) مُسْرِعاً أَتَاهُ أَوْ طَیْراً مِنَ الْمَدِینَةِ مِنْ بَعْضِ أَهْلِهِ وَقَعَ عَلَیْهِ أَنَّ عَلِیّاً قُتِلَ بِحِیلَةِ کَذَا (8) فَهُوَ الَّذِی وَاطَأَنَا عَلَیْهِ أَصْحَابُنَا فَهُوَ الْآنَ لَمَّا بَلَغَهُ کَتَمَ الْخَبَرَ وَ قَلَبَهُ إِلَی ضِدِّهِ یُرِیدُ أَنْ یُسَکِّنَ مَنْ مَعَهُ لِئَلَّا یَمُدُّوا أَیْدِیَهُمْ عَلَیْهِ وَ هَیْهَاتَ وَ اللَّهِ مَا لَبَّثَ عَلِیّاً بِالْمَدِینَةِ إِلَّا حِینُهُ (9) وَ لَا أَخْرَجَ مُحَمَّداً إِلَی هَاهُنَا إِلَّا حِینُهُ (10) وَ قَدْ هَلَکَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ هَاهُنَا هَالِکٌ لَا مَحَالَةَ وَ لَکِنْ تَعَالَوْا حَتَّی نَذْهَبَ إِلَیْهِ وَ نُظْهِرَ لَهُ السُّرُورَ بِأَمْرِ عَلِیٍّ لِیَکُونَ أَسْکَنَ لِقَلْبِهِ إِلَیْنَا إِلَی

ص: 226


1- بذلک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- رسوله خ ل. أقول: فی الاحتجاج: «الی محمد» و فی التفسیر: الی محمّد رسول اللّه.
3- فی التفسیر: «فلا یهمنکم هذا» و فی الاحتجاج، فلا یهمّنّکم هذا.
4- بألطافه خ ل.
5- راسل رسول اللّه خ.
6- ان الذین مع رسول اللّه خ.
7- و إن فیجا خ أقول: الفیج: رسول السلطان الذی یسعی علی رجلیه.
8- کذا و کذا و هو خ أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج، و کذا فی التفسیر الا ان فیه: و هی.
9- حتفه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج.
10- حتفه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج.

که جهت به دست آوردن توشه و قوت خانواده از روزی پاک و حلال انجام می­دهند، متحمل رنج و سختی بسیار می­گردند. خداوند عزوجل آنان را آگاه ساخت که برگزیدگان مومنان این بلایا را تحمل می­کنند و از آن نجات می یابند و با شیاطین به پیکار بر­می­خیزند و مغلوبشان می سازند. و با نفس خویش با دور نگاه داشتن آن از شهوات، به جهاد می پردازند. و با وجود آنچه از شهوت جنسی و محبت لباس و طعام و ارجمندی و غرور و ریاست و فخرفروشی و تکبر (بر سر راهشان قرار دارد) و با تحمل آنچه از رنج و سختی صادر شده از جانب ابلیس - که خداوند او و شیاطین پیرامون او را لعنت کند- و افکار پنهانی و فریب و گمراه سازی آنان و پس زدن آنچه از رنج صبر و شکیبایی بر شنیدن طعن و کنایه دشمنان اسلام و شنیدن سخنان لهو و دشنام به اولیای الهی متحمل می شوند و با وجود آنچه در سفرهایشان در پی کسب روزی و فرار از دشمنان دینشان به جان می­خرند و آنچه از رفتار مخالفان دینشان انتظار می­کشند، نفس خود را مغلوب می سازند. خداوند عزّوجل فرمود: ای فرشتگان من! شما از همه این امور برکنار هستید، نه شهوت جنسی شما را پریشان و آزرده می سازد و نه شهوت طعام شما را از پشت می راند، و نه ترس از دشمنان دین و دنیایتان بر قلب هایتان سایه می افکند و نه ابلیس را در ملکوت آسمان ها و زمینم مشغولیتی برای فریب و گمراه سازی فرشتگانم است. چرا که (فرشتگانم) را از آنان محفوظ داشته ام. ای فرشتگانم! هر که از آدمیان، مرا فرمان پذیرد و دین خود را از این آفات و بلایا محفوظ دارد، در درگاه محبت من، آنچه را که شما تحمل نکردید بر دوش کشیده است و نسبت به من عباداتی جهت تقرب صورت داده است که شما را از آن بهره­ای نبوده است. چون خداوند، فرشتگان را از فضل و برتری برگزیدگان امت محمد صلی الله علیه و آله و شیعیان علی و جانشینان او (علیهم السلام) و بر دوش کشیدن سختی­ها و صبوری آنان در درگاه محبت پروردگارشان بر اموری که فرشتگان سختی آن را نچشیدند، آگاه ساخت، بنی آدم را به عنوان برگزیدگان متقین، با فضل و برتری بر آنان، متمایزگرداند. سپس فرمود: به این سبب بر آدم سجده کنید که او در بردارنده انوار این خلایق برتر است. و سجده آنان به خاطر آدم نبود، بلکه آدم قبله ای برای آنان بود که برای خداوند عزّوجل، به سوی او سجده کنند.

ص: 228

أَنْ نُمْضِیَ فِیهِ تَدْبِیرَنَا فَحَضَرُوهُ وَ هَنَّئُوهُ عَلَی سَلَامَةِ عَلِیٍّ مِنَ الْوَرْطَةِ الَّتِی رَامَهَا أَعْدَاؤُهُ ثُمَّ قَالُوا لَهُ أَخْبِرْنَا عَنْ عَلِیٍّ أَ هُوَ أَفْضَلُ أَمْ مَلَائِکَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ شُرِّفَتِ الْمَلَائِکَةُ إِلَّا بِحُبِّهَا لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ قَبُولِهَا لِوَلَایَتِهِمَا إِنَّهُ لَا أَحَدَ مِنْ مُحِبِّی عَلِیٍّ علیه السلام نُظِّفَ (1) قَلْبُهُ مِنْ قَذَرِ (2) الْغِشِّ وَ الدَّغَلِ وَ الْغِلِّ وَ نَجَاسَةِ (3) الذُّنُوبِ إِلَّا کَانَ أَطْهَرَ وَ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ هَلْ أَمْرُ اللَّهِ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ إِلَّا لِمَا کَانُوا قَدْ وَضَعُوهُ فِی نُفُوسِهِمْ أَنَّهُ لَا یَصِیرُ فِی الدُّنْیَا خَلْقٌ بَعْدَهُمْ إِذَا رَفَعُوهُمْ (4) عَنْهَا إِلَّا وَ هُمْ یَعْنُونَ أَنْفُسَهُمْ أَفْضَلَ مِنْهُمْ (5) فِی الدِّینِ فَضْلًا وَ أَعْلَمَ بِاللَّهِ وَ بِدِینِهِ عِلْماً فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُعَرِّفَهُمْ أَنَّهُمْ قَدْ أَخْطَئُوا فِی ظُنُونِهِمْ وَ اعْتِقَادَاتِهِمْ فَخَلَقَ آدَمَ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهَا عَلَیْهِمْ فَعَجَزُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا فَأَمَرَ آدَمَ أَنْ یُنْبِئَهُمْ بِهَا وَ عَرَّفَهُمْ فَضْلَهُ فِی الْعِلْمِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْ صُلْبِ آدَمَ ذُرِّیَّةً (6) مِنْهُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ وَ الْخِیَارُ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ أَفْضَلُهُمْ مُحَمَّدٌ ثُمَّ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مِنَ الْخِیَارِ الْفَاضِلِینَ مِنْهُمْ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ وَ خِیَارُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ عَرَّفَ الْمَلَائِکَةَ بِذَلِکَ أَنَّهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِذَا احْتَمَلُوا مَا حَمَلُوهُ مِنَ الْأَثْقَالِ وَ قَاسُوا مَا هُمْ فِیهِ بِعَرَضٍ (7) مِنْ أَعْوَانِ الشَّیَاطِینِ وَ مُجَاهَدَةِ النُّفُوسِ وَ احْتِمَالِ أَذَی ثِقْلِ الْعِیَالِ وَ الِاجْتِهَادِ فِی طَلَبِ الْحَلَالِ وَ مُعَانَاةِ مُخَاطَرَةِ الْخَوْفِ مِنَ الْأَعْدَاءِ مِنْ لُصُوصٍ مُخَوِّفِینَ وَ مِنْ سَلَاطِینَ جَوَرَةٍ قَاهِرِینَ وَ صُعُوبَةٍ فِی الْمَسَالِکِ (8) فِی الْمَضَایِقِ وَ الْمَخَاوِفِ وَ الْأَجْزَاعِ وَ الْجِبَالِ وَ التِّلَالِ (9)

ص: 227


1- قد نظف خ. ل. أقول: فی التفسیر. و قد تنظف.
2- أقذار خ ل.
3- و نجاسات خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- رفعوا خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- أفضل منه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- فی المصدر: ذریته.
7- فی التفسیر، (و قاسوا ما هم فیه ممّا یعرض من اغواء الشیاطین) و فی الاحتجاج. و قاسوا ما هم فیه بعرض یعرض من اعوان الشیاطین.
8- فی التفسیر: و صعوبة المسالک.
9- فی التفسیر: (الاجواع و الاجزاع) و فی الاحتجاج: (و الاجراع) و فیه: و التلاع.

و با این امر او را بزرگ و گرامی داشت و برای هیچ کسی سزوار نیست که جز خدا برای کسی سجده کند و در مقابل او همانند خضوع برای پروردگار، اظهار فروتنی و فرمانبری کند و با سجده، او را همانند تعظیم خدا بزرگ دارد. و اگر کسی را فرمان می دادم که این چنین برای غیر خدا سجده کنند، بی تردید به ضعفای پیروانمان و باقی مکلفین دستور می دادم که برای میانجی علوم، علی جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله سجده کنند که دوستی خالص بهترین خلق خدا بعد از محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن علی است. و او سختی ها و بلایا را در بیان حقوق پروردگار تحمل کرد و بر من، حقی را که بر او چشم داشتم که آن را ندانسته یا نادیده گرفته بود، انکار نساخت.»

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ابلیس از خداوند سرپیچی کرد و هلاک گردید که گناه و نافرمانی او با تکبر و نخوت در برابر آدم به وقوع پیوست. و آدم از پروردگار نافرمانی کرد و از آن درخت خورد ولی سالم ماند و هلاک نگردید؛ چرا که گناهش با تکبر نسبت به محمد و آل پاک او همراه نگردید و به این سبب خداوند تعالی به او فرمود: ای آدم! ابلیس درباره تو مرا نافرمانی کرد و نسبت به تو تکبر ورزید و هلاک گردید. و اگر در برابر تو به فرمان من گردن می نهاد و عظمت و جلال مرا بزرگ می داشت، به طور کامل رستگار می گردید، همچنان که تو مرا با خوردن از آن درخت نافرمانی کردی، ولی رستگار شدی. و با تواضع و فروتنی در برابر محمد و آل محمد به رستگاری کامل نائل می گردی و ننگ و عار این لغزش از تو زدوده می گردد، و برای این کار، مرا به محمد و آل پاک و مطهرش بخوان. آدم نیز پروردگار را به آنان خواند و به خاطر آنکه به چنگ آویز ما اهل بیت درآویخت، به سعادت کامل رسید.» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله در ابتدای نیمه دوم شب فرمان حرکت داد و به منادی خود فرمان داد و او بانگ برآورد: آگاه باشید که هیچ کس از رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی گردنه کوه پیشی نگیرد و در آن گام ننهد تا آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن بگذرد. سپس حذیفه را فرمان داد که در پایین گردنه کوه بنشیند و بنگرد که چه کسانی از آن می گذرند؟ و آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله را آگاه سازد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمان داده بود که همانند سنگ­ها گردد (در میان آن­ها استتار کند). حذیفه گفت: ای رسول خدا! به راستی که من در چهره سردمداران سپاهت شر و بدی مشاهده می کنم و می ترسم که اگر در پایین کوه بنشینم و کسی از آنان که از او در هراسم، پیش از تو به اینجا بیاید تا بر ضد تو، توطئه کند، متوجه من گردد و مرا بیابد و مورد شناسایی قرار دهد و از ماموریت محوله تو به من آگاه گردد،

ص: 229

لِتَحْصِیلِ أَقْوَاتِ الْأَنْفُسِ وَ الْعِیَالِ مِنَ الطَّیِّبِ الْحَلَالِ عَرَّفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ خِیَارَ الْمُؤْمِنِینَ سَیَحْتَمِلُونَ هَذِهِ الْبَلَایَا وَ یَتَخَلَّصُونَ مِنْهَا وَ یُحَارِبُونَ الشَّیَاطِینَ وَ یَهْزِمُونَهُمْ وَ یُجَاهِدُونَ أَنْفُسَهُمْ بِدَفْعِهَا عَنْ شَهَوَاتِهَا وَ یَغْلِبُونَهَا مَعَ مَا رُکِّبَ فِیهِمْ مِنْ شَهْوَةِ (1) الْفُحُولَةِ وَ حُبِّ اللِّبَاسِ وَ الطَّعَامِ وَ الْعِزِّ وَ الرِّئَاسَةِ وَ الْفَخْرِ وَ الْخُیَلَاءِ وَ مُقَاسَاةِ الْعَنَاءِ (2) وَ الْبَلَاءِ مِنْ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ عَفَارِیتِهِ وَ خَوَاطِرِهِمْ وَ إِغْوَائِهِمْ وَ اسْتِهْوَائِهِمْ وَ دَفْعِ مَا یُکَابِدُونَهُ (3) مِنْ أَلَمِ الصَّبْرِ عَلَی سِمَاعِ الطَّعْنِ (4) مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ سِمَاعِ الْمَلَاهِی وَ الشَّتْمِ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مَعَ مَا یُقَاسُونَهُ فِی أَسْفَارِهِمْ لِطَلَبِ أَقْوَاتِهِمْ وَ الْهَرَبِ مِنْ أَعْدَاءِ دِینِهِمْ وَ الطَّلَبِ لِمَا یَأْمُلُونَ مُعَامَلَتَهُ مِنْ مُخَالِفِیهِمْ فِی دِینِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مَلَائِکَتِی وَ أَنْتُمْ مِنْ جَمِیعِ ذَلِکَ بِمَعْزِلٍ لَا شَهَوَاتُ الْفُحُولَةِ تُزْعِجُکُمْ وَ لَا شَهْوَةُ الطَّعَامِ تَحْفِزُکُمْ (5) وَ لَا خَوْفٌ مِنْ أَعْدَاءِ دِینِکُمْ (6) وَ دُنْیَاکُمْ یَنْخُبُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ لَا لِإِبْلِیسَ فِی مَلَکُوتِ سَمَاوَاتِی وَ أَرْضِی شُغُلٌ (7) عَلَی إِغْوَاءِ مَلَائِکَتِیَ الَّذِینَ قَدْ عَصَمْتُهُمْ مِنْهُمْ یَا مَلَائِکَتِی فَمَنْ أَطَاعَنِی مِنْهُمْ وَ سَلِمَ دِینُهُ مِنْ هَذِهِ الْآفَاتِ وَ النَّکَبَاتِ فَقَدِ احْتَمَلَ فِی جَنْبِ مَحَبَّتِی مَا لَمْ تَحْتَمِلُوا وَ اکْتَسَبَ مِنَ الْقُرُبَاتِ إِلَی مَا لَمْ تَکْتَسِبُوا فَلَمَّا عَرَّفَ اللَّهُ مَلَائِکَتَهُ فَضْلَ خِیَارِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ خُلَفَائِهِ (8) علیهم السلام وَ احْتِمَالَهُمْ فِی جَنْبِ مَحَبَّةِ رَبِّهِمْ مَا لَا تَحْتَمِلُهُ (9) الْمَلَائِکَةُ أَبَانَ بَنِی آدَمَ الْخِیَارَ الْمُتَّقِینَ بِالْفَضْلِ عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ فَلِذَلِکَ فَاسْجُدُوا لآِدَمَ لِمَا کَانَ مُشْتَمِلًا عَلَی أَنْوَارِ هَذِهِ الْخَلَائِقِ الْأَفْضَلِینَ وَ لَمْ یَکُنْ سُجُودُهُمْ لآِدَمَ إِنَّمَا کَانَ آدَمُ قِبْلَةً لَهُمْ

ص: 228


1- فی الاحتجاج: من شهوات الفحولة.
2- الضناء خ ل. أقول: فی التفسیر: و مقاساة الضناء و العناء من إبلیس.
3- کابد الامر: قاساه و تحمل المشاق فی فعله.
4- فی الاحتجاج. علی سماعهم الطعن.
5- حفزه: دفعه من خلفه.
6- و لا خوف من اعداء اللّه علی دینکم خ ل. أقول: فی التفسیر: و لا الخوف.
7- فی نسخة من التفسیر: سبیل فی اغواء ملائکتی.
8- فی التفسیر: و خلفائه علیهم.
9- ما لم تحتمله.

و آنگاه مرا متهم سازد و از من در هراس گردد و مرا بکشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «چون به پایین گردنه کوه رسیدی، به سوی بزرگترین صخره ای که آنجا پایین عقبه قرار دارد برو و به او بگو: رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو فرمان می دهد که برای من شکافته گردی تا در تو داخل گردم. سپس تو را دستور داد که در تو دریچه ای پدید آید که از آن رهگذران را مشاهده کنم و هوا بر من وارد گردد تا هلاک نگردم. که آن (صخره) به فرمان پرورگار جهانیان چنان خواهد کرد که تو به او گویی.» حذیفه پیام را رسانید و داخل صخره شد و بیست و چهار نفر که پیشاپیش آنان پیادگانشان قرار داشتند، سوار بر شترانشان آمدند و به یکدیگر می گفتند: هر کسی را اینجا مشاهده کردید، هر که بود او را بکشید تا محمد را آگاه نسازند که ما را اینجا دیده اند و در نتیجه محمد (از آمدن در این موقع) منصرف گردد و تنها هنگام روز از این گردنه بالا بیاید و توطئه و نقشه ما بر ضد او ضایع و تباه گردد. حذیفه این سخنان را شنید و آنان نیز به جستجو و کندوکاو پرداختند، ولی کسی را نیافتند. چرا که خداوند حذیفه را با سنگ از آنان پنهان داشته بود. آنان سپس پراکنده گشتند: برخی از آنان از کوه بالا رفتند و از راه اصلی کناره گرفتند. برخی دیگر نیز از چپ و راست بر دامنه کوه ایستادند، در حالی که می گفتند: آیا نمی بینید چگونه مرگ بر محمد شبیخون می زند؟ (اینگونه که) مردم را از بالا آمدن از گردنه کوه منع سازد تا خود به تنهایی از آن عبور کند و ما در اینجا با او تنها گردیم. و هنگامی که یارانش از او دور افتادند، نقشه مان را درباره او به انجام رسانیم. و همه این سخنان را خداوند از دور و نزدیک به گوش حذیفه می رساند و او آن را به خاطر می سپرد.

هنگامی که آن افراد در مکان های مورد نظرشان از کوه مستقر شدند، صخره با حذیفه به سخن درآمد و گفت: اکنون به نزد رسول خدا برو و او را از آنچه دیدی و شنیدی آگاه ساز. حذیفه گفت: چگونه از تو خارج گردم و حال آنکه اگر این قوم مرا ببینند، از بیم سخن چینی ام بر ضد ایشان، مرا می کشند؟ صخره گفت: همان کسی که تو را درون من جای داد و با پدیدار ساختن رخنه­ای در من، به تو هوا رساند، هم او نیز تو را به پیامبر خدا می رساند

ص: 230

یَسْجُدُونَ نَحْوَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَ بِذَلِکَ مُعَظَّماً لَهُ مُبَجَّلًا وَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَسْجُدَ لِأَحَدٍ مِنْ دُونِ اللَّهِ یَخْضَعُ لَهُ خُضُوعَهُ لِلَّهِ وَ یُعَظِّمُ بِهِ (1) السُّجُودَ کَتَعْظِیمِهِ لِلَّهِ وَ لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ یَسْجُدَ هَکَذَا لِغَیْرِ اللَّهِ لَأَمَرْتُ ضُعَفَاءَ شِیعَتِنَا وَ سَائِرَ الْمُکَلَّفِینَ أَنْ یَسْجُدُوا لِمَنْ تَوَسَّطَ فِی عُلُومِ عَلِیٍّ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَحَضَ وِدَادَ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ عَلِیٍّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ احْتَمَلَ الْمَکَارِهَ وَ الْبَلَایَا فِی التَّصْرِیحِ بِإِظْهَارِ حُقُوقِ اللَّهِ وَ لَمْ یُنْکِرْ عَلَیَّ حَقّاً أَرْقُبُهُ عَلَیْهِ قَدْ کَانَ جَهِلَهُ أَوْ أَغْفَلَهُ (2) ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَصَی اللَّهَ إِبْلِیسُ فَهَلَکَ لِمَا کَانَتْ مَعْصِیَتُهُ بِالْکِبْرِ عَلَی آدَمَ وَ عَصَی اللَّهَ آدَمُ بِأَکْلِ الشَّجَرَةِ فَسَلِمَ وَ لَمْ یَهْلِکْ لِمَا لَمْ یُقَارِنْ بِمَعْصِیَتِهِ التَّکَبُّرَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لَهُ یَا آدَمُ عَصَانِی فِیکَ إِبْلِیسُ وَ تَکَبَّرَ عَلَیْکَ فَهَلَکَ وَ لَوْ تَوَاضَعَ لَکَ بِأَمْرِی وَ عَظَّمَ عِزَّ جَلَالِی لَأَفْلَحَ کُلَّ الْفَلَاحِ کَمَا أَفْلَحْتَ وَ أَنْتَ عَصَیْتَنِی بِأَکْلِ الشَّجَرَةِ وَ بِالتَّوَاضُعِ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ تُفْلِحُ کُلَّ الْفَلَاحِ وَ تَزُولُ عَنْکَ وَصْمَةُ (3) الزَّلَّةِ فَادْعُنِی بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ علیهم السلام لِذَلِکَ فَدَعَا بِهِمْ فَأَفْلَحَ کُلَّ الْفَلَاحِ لِمَا تَمَسَّکَ بِعُرْوَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ بِالرَّحِیلِ فِی أَوَّلِ نِصْفِ اللَّیْلِ الْأَخِیرِ وَ أَمَرَ مُنَادِیَهُ فَنَادَی أَلَا لَا یَسْبِقَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَدٌ إِلَی الْعَقَبَةِ وَ لَا یَطَؤُهَا حَتَّی یُجَاوِزَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَمَرَ حُذَیْفَةَ أَنْ یَقْعُدَ فِی أَصْلِ الْعَقَبَةِ فَیَنْظُرَ مَنْ یَمُرُّ بِهِ (4) وَ یُخْبِرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ أَنْ یَتَشَبَّهَ (5) بِحَجَرٍ فَقَالَ حُذَیْفَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی أَتَبَیَّنُ الشَّرَّ فِی وُجُوهِ رُؤَسَاءِ عَسْکَرِکَ وَ إِنِّی أَخَافُ إِنْ قَعَدْتُ فِی أَصْلِ الْجَبَلِ وَ جَاءَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَافُ أَنْ یَتَقَدَّمَکَ إِلَی هُنَاکَ لِلتَّدْبِیرِ عَلَیْکَ یُحِسُّ بِی فَیَکْشِفُ عَنِّی فَیَعْرِفُنِی وَ مَوْضِعِی

ص: 229


1- و یعظم له خ ل. أقول: فی الاحتجاج: و یعظم السجود له.
2- فی المصدر: أو غفله.
3- و صمة الذلة خ ل: أقول: یوجد ذلک فی التفسیر. و الوصمة: العیب و العار الفترة فی الجسد.
4- فی الاحتجاج: من یمر بها.
5- أن یتشبث خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر، و فی نسخة منه: أن یتستر.

و تو را از دشمنان خدا نجات می بخشد. حذیفه برای خروج برخاست و صخره شکافته شد و خداوند او را تبدیل به پرنده کرد و او در آسمان اوج گرفت و به پرواز درآمد تا آنکه در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد و سپس به (قدرت خدا)، حالت اولیه خود را بازیافت. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله را از دیده ها و شنیده های خود آگاه ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا چهره آنان را تشخیص دادی؟». گفت: ای رسول خدا! نقاب بر چهره داشتند. ولی من از روی شترانشان، بیشتر آنان را می شناختم و هنگامی که آن مکان را جستجو کردند و کسی را نیافتند، نقاب از چهره برگرفتند و من چهره آنان را دیدم و شخص آنان را به نام­هایشان شناختم و نامشان فلان و فلان بود. و اینگونه 24 نفر را نام برد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای حذیفه! اگر پروردگار، محمد را استوار و پابرجا گرداند، نه اینان و نه همه خلق را یارای از میان برداشتن او نیست که خداوند متعال امر خود را درباره محمد به اجرا می رساند، هر چند کافران را خوش نیاید.» سپس فرمود: «ای حذیفه! تو و سلمان و عمار برخیزید و بر خدا توکل کنید. و هنگامی که از این گردنه دشوار گذشتیم، به مردمان اجازه دهید که در پی ما آیند». رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار بر شترش بالا رفت و حذیفه و سلمان همراه او بودند و یکی از آن ها افسار شترش را در دست داشت و آن را پیش می برد و دیگری از پشت آن را می راند و عمار هم در کنار شتر قرار داشت. آن قوم نیز سوار بر شتر و پیاده در اطراف آن پیچ کوه بر آن گردنه ها پراکنده گشته بودند. و کسانی که بالای راه بودند، سنگی در درون خرک قرار دادند و آن را از بالا غلتاندند تا شتر رسول خدا برمد و در پرتگاهی میان دو کوه که بیننده با نگاه به عمق آن دچار وحشت می شد، سقوط کند. ولی هنگامی که خرک به نزدیکی شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، خدای متعال به آن فرمان داد و آن تا ارتفاعی بلند برآمد و از بالای شتر رسول خدا عبور کرد و در کناره آن پرتگاه سقوط کرد و از آن چیزی باقی نماند. و شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله، گویی که هیچ متوجه سر و صدای خرک نگشته بود، (آرام و آسوده بود). سپس رسول خدا به عمار فرمود: از این کوه بالا برو و با این عصایت بر صورت شترهایشان بزن و آن را پرتاب کن. عمار نیز چنین کرد و شتران آنان را رمانید و یکی از آن ها فرو افتاد و بازویش شکست

ص: 231

مِنْ نَصِیحَتِکَ فَیَتَّهِمُنِی وَ یَخَافُنِی فَیَقْتُلُنِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ إِذَا بَلَغْتَ أَصْلَ (1) الْعَقَبَةِ فَاقْصِدْ أَکْبَرَ صَخْرَةٍ هُنَاکَ إِلَی جَانِبِ أَصْلِ الْعَقَبَةِ وَ قُلْ لَهَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُکِ أَنْ تَنْفَرِجِی لِی حَتَّی أَدْخُلَ جَوْفَکِ ثُمَّ یَأْمُرُکِ أَنْ یَنْثَقِبَ فِیکِ ثُقْبَةً (2) أَبْصُرُ مِنْهَا الْمَارِّینَ وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ مِنْهَا الرَّوْحُ لِئَلَّا أَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ فَإِنَّهَا تَصِیرُ إِلَی مَا تَقُولُ لَهَا بِإِذْنِ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَأَدَّی حُذَیْفَةُ الرِّسَالَةَ وَ دَخَلَ جَوْفَ الصَّخْرَةِ وَ جَاءَ الْأَرْبَعَةُ وَ الْعِشْرُونَ عَلَی جِمَالِهِمْ وَ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ رَجَّالَتُهُمْ (3) یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَنْ رَأَیْتُمُوهُ هَاهُنَا کَائِناً مَنْ کَانَ فَاقْتُلُوهُ لِئَلَّا یُخْبِرُوا مُحَمَّداً أَنَّهُمْ قَدْ رَأَوْنَا هُنَا فَیَنْکُصَ مُحَمَّدٌ وَ لَا یَصْعَدَ هَذِهِ الْعَقَبَةَ إِلَّا نَهَاراً فَیَبْطُلَ تَدْبِیرُنَا عَلَیْهِ فَسَمِعَهَا حُذَیْفَةُ وَ اسْتَقْصَوْا فَلَمْ یَجِدُوا أَحَداً وَ کَانَ اللَّهُ قَدْ سَتَرَ حُذَیْفَةَ بَالْحَجَرِ عَنْهُمْ فَتَفَرَّقُوا فَبَعْضُهُمْ صَعِدَ عَلَی الْجَبَلِ وَ عَدَلَ عَنِ الطَّرِیقِ الْمَسْلُوکِ وَ بَعْضُهُمْ وَقَفَ عَلَی سَفْحِ (4) الْجَبَلِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمَالٍ وَ هُمْ یَقُولُونَ أَ لَا تَرَوْنَ (5) حَیْنَ مُحَمَّدٍ کَیْفَ أَغْرَاهُ بِأَنْ یَمْنَعَ النَّاسَ مِنْ صُعُودِ الْعَقَبَةِ (6) حَتَّی یَقْطَعَهَا هُوَ لِنَخْلُوَ بِهِ هَاهُنَا فَیَمْضِیَ (7) فِیهِ تَدْبِیرُنَا وَ أَصْحَابُهُ عَنْهُ بِمَعْزِلٍ وَ کُلُّ ذَلِکَ یُوصِلُهُ اللَّهُ مِنْ قَرِیبٍ أَوْ بَعِیدٍ إِلَی أُذُنِ حُذَیْفَةَ وَ یَعِیهِ حُذَیْفَةُ فَلَمَّا تَمَکَّنَ الْقَوْمُ عَلَی الْجَبَلِ حَیْثُ أَرَادُوا کَلَّمَتِ الصَّخْرَةُ حُذَیْفَةَ وَ قَالَتِ انْطَلِقِ الْآنَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبِرْهُ بِمَا رَأَیْتَ وَ مَا سَمِعْتَ قَالَ حُذَیْفَةُ کَیْفَ أَخْرُجُ عَنْکِ وَ إِنْ رَآنِی الْقَوْمُ قَتَلُونِی مَخَافَةً عَلَی أَنْفُسِهِمْ مِنْ نَمِیمَتِی عَلَیْهِمْ قَالَتِ الصَّخْرَةُ إِنَّ الَّذِی مَکَّنَکَ فِی جَوْفِی (8) وَ أَوْصَلَ إِلَیْکَ الرَّوْحَ مِنَ الثُّقْبَةِ الَّتِی أَحْدَثَهَا فِیَّ هُوَ الَّذِی

ص: 230


1- من أصل خ ل: أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج.
2- أن ینتقب فیک نقبة خ ل. أقول: فی المصدر: أن تثقب فیک ثقبة.
3- فی التفسیر: رجالهم رحالهم خ ل.
4- سفح الجبل. أصله و أسفله. عرضه و مضطجعه الذی یسفح أی ینصب فیه الماء.
5- الآن ترون خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاحتجاج.
6- فی الاحتجاج: عن صعود العقبة.
7- فی الاحتجاج. لنمضی. و فی نسخة من التفسیر: لتمضی.
8- من جوفی خ ل: أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

و از آنان کسی پایش و دیگری پهلویش شکست و از این رو دچار درد و رنج سختی گردیدند. و هنگامی که شکستگی هایشان بسته شد و التیام یافت، آثار شکستگی تا لحظه مرگ در آن ها باقی بود. و به این سبب بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره حذیفه و امیر المومنین علیه السّلام فرمود: «آن دو آگاه ترین مردمان به منافقان هستند». چرا که او (حذیفه) در پایین کوه نشست و کسانی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله پیشی گرفتند و از آنجا گذشتند را مشاهده کرد. و خداوند رسولش را در توطئه ای که بر ضد او ترتیب دادند، کفایت کرد. و رسول خدا به مدینه بازگشت و خداوند لباس ذلت و ننگ را بر سرباززدگان از همراهی او پوشاند. و با پاسداری خداوند از علی علیه السّلام، توطئه منافقان بر ضد او نقش بر آب شد و خداوند آنان را به خواری دچار ساخت.

توضیح

«کبستُ البئر»: آن را پر ساختم. «الجحفلة»: برای ستور سم دار، مانند لب برای انسان است. و «المخرقة»: دروغ. «الحین» با فتحه: مرگ و نیستی. «حَفَزه»: او را از پشت راند. «النخب»: میل و تمایل. و در برخی نسخه ها با حاء مهمله«النحب» آمده است که به معنای رفتن سریع می­باشد.

روایت7.

الخرائج: روایت شده است: در غزوه تبوک، هنگامی که مردم روزشان را راه پیمودند، چنان دچار تشنگی گشتند که نزدیک بود از شدت آن جان پیادگان و اسبان و سواران برآید. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله دلوی کوچک خواست و از مشک های کوچکی که همراه داشت، اندکی آب در آن ریخت و انگشتانش را بر روی آن قرار داد و آب از انگشتانش جوشیدن گرفت و آنان که سی هزار مرد بودند، به همراه اسبان و شتران، از آن آشامیدند و سیراب گردیدند.

روایت8.

امالی طوسی: ابوسعید حذری گفت: در غزوه تبوک، رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: «در میان خانواده ام جانشین من باش.» علی علیه السّلام عرض نمود: ای رسول خدا! خوش ندارم که عرب بگوید: (علی) پسرعمویش را وانهاد و از همراهی او بازایستاد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی باشی؟». عرض کرد: آری. فرمود: «پس جانشین من باش»(1).

روایت9.

امالی طوسی: از علی علیه السّلام روایت شده است که فرمود:

ص: 232


1- .امالی ابن الشیخ: 164

یُوصِلُکَ إِلَی نَبِیِّ اللَّهِ وَ یُنْقِذُکَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ فَنَهَضَ حُذَیْفَةُ لِیَخْرُجَ وَ انْفَرَجَتِ الصَّخْرَةُ (1) فَحَوَّلَهُ اللَّهُ طَائِراً فَطَارَ فِی الْهَوَاءِ مُحَلِّقاً حَتَّی انْقَضَّ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أُعِیدَ إِلَی صُورَتِهِ (2) فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا رَأَی وَ سَمِعَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ وَ عَرَفْتَهُمْ بِوُجُوهِهِمْ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَانُوا مُتَلَثِّمِینَ وَ کُنْتُ أَعْرِفُ أَکْثَرَهُمْ بِجِمَالِهِمْ فَلَمَّا فَتَّشُوا الْمَوْضِعَ (3) فَلَمْ یَجِدُوا أَحَداً أَحْدَرُوا (4) اللِّثَامَ فَرَأَیْتُ وُجُوهَهُمْ فَعَرَفْتُهُمْ (5) بِأَعْیَانِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ حَتَّی عَدَّ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ إِذَا کَانَ اللَّهُ یُثَبِّتُ مُحَمَّداً لَمْ یَقْدِرْ هَؤُلَاءِ وَ لَا الْخَلْقُ أَجْمَعُونَ أَنْ یُزِیلُوهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَالِغٌ فِی مُحَمَّدٍ أَمْرَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ ثُمَّ قَالَ یَا حُذَیْفَةُ فَانْهَضْ بِنَا أَنْتَ وَ سَلْمَانُ وَ عَمَّارٌ وَ تَوَکَّلُوا عَلَی اللَّهِ فَإِذَا جُزْنَا الثَّنِیَّةَ الصَّعْبَةَ فَأْذَنُوا لِلنَّاسِ أَنْ یَتَّبِعُونَا فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَلَی نَاقَتِهِ وَ حُذَیْفَةُ وَ سَلْمَانُ أَحَدُهُمَا آخِذٌ بِخِطَامِ نَاقَتِهِ یَقُودُهَا وَ الْآخَرُ خَلْفَهَا یَسُوقُهَا وَ عَمَّارٌ إِلَی جَانِبِهَا وَ الْقَوْمُ عَلَی جِمَالِهِمْ وَ رَجَّالَتُهُمْ مُنْبَثُّونَ حَوَالَیِ الثَّنِیَّةِ عَلَی تِلْکَ الْعَقَبَاتِ وَ قَدْ جَعَلَ الَّذِینَ فَوْقَ الطَّرِیقِ حِجَارَةً فِی دِبَابٍ فَدَحْرَجُوهَا مِنْ فَوْقٍ لِیُنَفِّرُوا النَّاقَةَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِتَقَعَ (6) فِی الْمَهْوَی الَّذِی یَهُولُ النَّاظِرَ النَّظَرُ إِلَیْهِ مِنْ بُعْدِهِ فَلَمَّا قَرُبَتِ الدِّبَابُ مِنْ نَاقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَی لَهَا فَارْتَفَعَتْ ارْتِفَاعاً عَظِیماً فَجَاوَزَتْ نَاقَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ سَقَطَتْ فِی جَانِبِ الْمَهْوَی وَ لَمْ یَبْقَ مِنْهَا شَیْ ءٌ إِلَّا صَارَ کَذَلِکَ وَ نَاقَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَأَنَّهَا لَا تُحِسُّ بِشَیْ ءٍ مِنْ تِلْکَ الْقَعْقَعَاتِ الَّتِی کَانَتْ لِلدِّبَابِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارٍ اصْعَدِ الْجَبَلَ فَاضْرِبْ بِعَصَاکَ هَذِهِ وُجُوهَ رَوَاحِلِهِمْ فَارْمِ بِهَا فَفَعَلَ ذَلِکَ عَمَّارٌ فَنَفَرَتْ بِهِمْ (7) وَ سَقَطَ بَعْضُهُمْ فَانْکَسَرَ عَضُدُهُ

ص: 231


1- فی الاحتجاج: فانفرجت الصخرة بقدرة اللّه تعالی عز و جل.
2- فی المصدر: ثم اعید علی صورته.
3- فی الاحتجاج: المواضع.
4- أحدر الثوب: کفه و فتل اطراف هدبه، و فی التفسیر: أخذوا.
5- و عرفتهم خ ل: أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- و تقع به خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر. و فی الاحتجاج: و یقع به. و المهوی الجو. ما بین الجبلین و نحو ذلک.
7- فی الاحتجاج: فنفرت بهم رواحلهم.

در غزوه تبوک، رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی را به جانشینی خویش باقی نهاد. عرض داشت: ای رسول خدا! مرا پشت سر خودت بر جای می­نهی؟. فرمود: «آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی باشی، جز آنکه بعد از من پیامبری نیست؟»(1)

روایت10.

قصص الانبیاء: موسی بن بکر روایت کرده است که گفت: یکی از اصحاب ما به امام صادق علیه السّلام عرض داشت: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله نام منافقان را دانست؟ فرمود: نه، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که در غزوه تبوک بود، سوار بر شترش راه می پیمود و مردم پیشاپیش او قرار داشتند. و چون به (آن گردنه) رسید که 14 مرد: شش نفر از قریش و هشت نفر از افراد ناشناس - یا عکس این(2)-

در آن به کمین نشسته بودند، جبرئیل نزد وی آمد و فرمود: فلان و فلان و فلان بر این گردنه در کمین تو نشسته اند تا شترت را برمانند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آنان را مورد خطاب قرار داد: «ای فلان و ای فلان و ای فلان: آیا شما نشسته اید که شتر مرا برانید؟» و حذیفه در پشت سر او قرار داشت و به آن ها ملحق گردید. فرمود: «ای حذیفه شنیدی؟». گفت: آری. فرمود: «پنهان دار».

روایت11.

الخرائج: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: قرآن همواره با سخنان منافقان نازل می گردید. تا آنکه آنان سخن را ترک کردند و به اشاره ابرو بسنده کردند. یکی از آن ها گفت: ایمن هستید که در قرآن نامتان ذکر گردد و شما و نسلتان رسوا گردید. این گردنه ای است که پیش روی ماست، اگر او را از آن فرو افکنیم، کشته می شود. و با این اندیشه بر آن گردنه که عقبه ذی فتق(گردنه شکافته) نام داشت، (به کمین) نشستند. و حذیفه گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله، هنگامی که قصد خواب بر شتر را داشت، در رفتن شتاب نمی کردم. حذیفه گفت: شبی از

ص: 233


1- . امالی ابن الشیخ:218
2- . شک از راوی است.

وَ مِنْهُمْ مَنِ انْکَسَرَتْ رِجْلُهُ وَ مِنْهُمْ مَنِ انْکَسَرَ جَنْبُهُ وَ اشْتَدَّتْ لِذَلِکَ أَوْجَاعُهُمْ فَلَمَّا جَبَرَتْ وَ انْدَمَلَتْ بَقِیَتْ عَلَیْهِمْ آثَارُ الْکَسْرِ إِلَی أَنْ مَاتُوا وَ لِذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حُذَیْفَةَ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّهُمَا أَعْلَمُ النَّاسِ بِالْمُنَافِقِینَ لِقُعُودِهِ فِی أَصْلِ الْجَبَلِ (1) وَ مُشَاهَدَتِهِ مَنْ مَرَّ سَابِقاً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَفَی اللَّهُ رَسُولَهُ أَمْرَ مَنْ قَصَدَ لَهُ وَ عَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ (2) فَکَسَی اللَّهُ الذُّلَّ وَ الْعَارَ مَنْ کَانَ قَعَدَ عَنْهُ وَ أَلْبَسَ الْخِزْیَ مَنْ کَانَ دَبَّرَ (3) عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام مَا دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ (4).

بیان

کبست البئر طممتها و الجحفلة للحافر کالشفة للإنسان و المخرقة الکذب و الحین بالفتح الهلاک و حفزه دفعه من خلفه و النخب النزع و فی بعض النسخ بالحاء المهملة و هو السیر السریع.

«7»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ النَّاسَ فِی غَزَاةِ تَبُوکَ لَمَّا سَارُوا یَوْمَهُمُ نَالَهُمْ عَطَشٌ کَادَتْ تَنْقَطِعُ أَعْنَاقُ الرُّجَّالِ وَ الْخَیْلِ وَ الرُّکَّابِ عَطَشاً فَدَعَا بِرَکْوَةٍ فَصَبَّ فِیهَا مَاءً قَلِیلًا مِنْ إِدَاوَةٍ کَانَتْ مَعَهُ وَ وَضَعَ أَصَابِعَهُ عَلَیْهَا فَنَبَعَ الْمَاءُ مِنْ تَحْتِ أَصَابِعِهِ فَاسْتَقَوْا وَ ارْتَوَوْا وَ الْعَسْکَرُ ثَلَاثُونَ أَلْفَ رَجُلٍ سِوَی الْخَیْلِ وَ الْإِبِلِ.

«8»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ اخْلُفْنِی فِی أَهْلِی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ تَقُولُ الْعَرَبُ خَذَلَ ابْنَ عَمِّهِ وَ تَخَلَّفَ عَنْهُ فَقَالَ أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی قَالَ بَلَی قَالَ فَاخْلُفْنِی (5).

«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ

ص: 232


1- فی أصل العقبة خ ل.
2- فی الاحتجاج: الی المدینة سالما.
3- فی الاحتجاج: من کان دبر علیه و علی علی.
4- احتجاج الطبرسیّ: 30- 33، التفسیر المنسوب الی الامام العسکریّ علیه السلام: 152- 156 و فیه: بما دفع اللّه عنه.
5- أمالی ابن الشیخ: 164.

شب ها گفتم: نه، به خدا سوگند که از رسول خدا صلی الله علیه و آله جدا نمی گردم. گفت: شترم را کنار او نگاه داشتم و جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد و عرض داشت: فلان و فلان و فلان و (آنان را برشمرد) به کمین نشسته اند تا (شتر) تو را رم دهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با آگاهی از این امر، فرمود: «ای فلان و فلان و فلان! ای دشمنان خدا»، تا آنکه همه آنان را به اسم نامید. سپس نگاه کرد و با من مواجه شد. فرمود: «آنان را شناختی؟» گفتم: آنان را که نقاب بر چهره داشتند، از روی شترهایشان شناختم. فرمود: «درباره آنان کسی را آگاه مساز». گفتم: ای رسول خدا! آیا آنان را نمی کشی؟ فرمود: «خوش ندارم که مردم بگویند: به یاری آنان جنگید و چون چیرگی یافت، آنان را هلاک ساخت.» و (آن منافقان) از قریش بودند.

روایت12.

الخرائج: روایت شده است: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله راهی تبوک گردید، شتر او (قصوی) گم شد و عمارة بن حزم که همراه او بود به تمسخر گفت: محمد ما را از خبر آسمان آگاه می سازد و حال آنکه نمی داند شتر خودش کجاست؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من جز آنچه خداوند مرا آموخته است نمی دانم و هم اکنون او مرا آگاه ساخته است که آن شتر در فلان وادی (دره) می باشد و افسار آن نیز به درختی پیچیده است. و همانگونه که فرمود بود (یافته شد).

روایت13.

الخرائج: از معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله آن بود که چون به تبوک لشکر کشید، بیست و پنج هزار نفر از مسلمانان، به جز خدمتکارانشان، او را همراهی می­کردند. و پیامبر صلی الله علیه و آله در مسیر خود از کوهی گذشت که آب بدون جوشش از بالا به پایین آن چکه می کرد. گفتند: چکه و (تراوش آب) این کوه چه شگفت انگیز است! فرمود: «این کوه در حال گریستن است». گفتند: مگر کوه هم می گرید؟ فرمود: «آیا دوست دارید که از آن آگاه گردید؟» گفتند: آری. فرمود: «ای کوه! گریه تو به چه سبب است؟» در این هنگام کوه با زبانی فصیح که همگان آن را شنیدند به وی پاسخ داد: ای رسول خدا! عیسی بن مریم بر من گذشت در حالی که (این آیه را) تلاوت می کرد: «نارٌ وَقودُها النَّاسَ وُ الحِجَارَةُ»، {آتشی که هیزم آن مردم و سنگ هستند.} و من از آن روز که مبادا من نیز از آن سنگ­ها باشم، می گریم. پیامبر فرمود: «در جایت آرام گیر که تو از آن (سنگ­ها) نیستی. آن سنگ تنها گوگرد است». همان دم که این سخن از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شد، چنان آن چکه و تراوش از کوه خشک گردید، که چیزی از آن تراوش و رطوبت دیده نشد.(1)

ص: 234


1- . الخرائج: 189

بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ (1) بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: خَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تُخَلِّفُنِی بَعْدَکَ قَالَ أَ لَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی (2).

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ قَالَ: قَالَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْمَاءَ الْمُنَافِقِینَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا کَانَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ کَانَ یَسِیرُ عَلَی نَاقَتِهِ وَ النَّاسُ أَمَامَهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی الْعَقَبَةِ وَ قَدْ جَلَسَ عَلَیْهَا أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا سِتَّةٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ ثَمَانِیَةٌ مِنْ أَفْنَاءِ النَّاسِ أَوْ عَلَی عَکْسِ هَذَا (3) فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً وَ فُلَاناً فَقَدْ قَعَدُوا (4) لَکَ عَلَی الْعَقَبَةِ لِیُنَفِّرُوا نَاقَتَکَ فَنَادَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فُلَانُ وَ یَا فُلَانُ وَ یَا فُلَانُ أَنْتُمُ الْقُعُودُ لِتُنَفِّرُوا نَاقَتِی وَ کَانَ حُذَیْفَةُ خَلْفَهُ فَلَحِقَ (5) بِهِمْ فَقَالَ یَا حُذَیْفَةُ سَمِعْتَ قَالَ نَعَمْ قَالَ اکْتُمْ (6).

«11»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا زَالَ الْقُرْآنُ یَنْزِلُ بِکَلَامِ الْمُنَافِقِینَ حَتَّی تَرَکُوا الْکَلَامَ وَ اقْتَصَرُوا بِالْحَوَاجِبِ یَغْمِزُونَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ تَأْمَنُونَ (7) أَنْ تُسَمَّوْا (8) فِی الْقُرْآنِ فَتَفْتَضِحُوا أَنْتُمْ وَ عَقِبُکُمْ هَذِهِ عَقَبَةٌ بَیْنَ أَیْدِینَا لَوْ رَمَیْنَا (9) بِهِ مِنْهَا یَنْقَطِعُ (10) فَقَعَدُوا عَلَی الْعَقَبَةِ وَ یُقَالُ لَهَا عَقَبَةُ ذِی فَتْقٍ (11) وَ قَالَ حُذَیْفَةُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ إِذَا أَرَادَ النَّوْمَ عَلَی نَاقَتِهِ اقْتَصَدَتْ فِی السَّیْرِ فَقَالَ حُذَیْفَةُ قُلْتُ لَیْلَةً

ص: 233


1- فی نسخة من الأمالی: عبید اللّه.
2- أمالی ابن الشیخ: 218.
3- الشک من الراوی.
4- قد قعدوا خ ل.
5- فلحق به خ ل.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.
7- لا تأمنوا خ ل.
8- تسمعوا خ ل.
9- رمیناه خ ل.
10- لتقطع خ ل.
11- فیق خ ل.

روایت14.

الخرائج: روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله راهی تبوک گردید و (در این مدت) میان او و پادشاه روم پیک ها در حرکت بودند و در این امر روزهایی طولانی سپری گشت تا آنکه زاد و توشه مسلمانان تمام گشت و از نبود آذوقه نزد وی شکایت بردند. حضرت فرمود: «هر که همراه خود مقداری آرد یا خرما یا آرد سفید و الک شده دارد، نزد من آورد». به این ترتیب یکی آرد و دیگری یک مشت خرما و دیگری یک مشت آرد سفید و الک شده آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله ردای خویش را پهن کرد و آن ها را بر روی آن نهاد و دستش را بر روی هر یک از آن ها گذاشت، سپس فرمود: «در مردم ندا دهید: هر که زاد و توشه می خواهد، بیاید». مردم پیش آمدند و آرد و خرما و آرد سفید و الک شده می گرفتند تا آنکه همه ظرف هایشان را پر ساختند. و آن آرد و خرما و آرد سفید و الک شده در همان حال قبلی خود بود و چیزی از آن ها افزون یا کم نگشته بود. سپس به سوی مدینه حرکت کرد و روزی در دره ای فرود آمد که قبلا در آن آب مشاهده کرده بود. ولی آن دره را خشکیده یافتند که هیچ آبی در آن نبود. گفتند: ای رسول خدا! در این دره آبی نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله تیری از تیردان خویش برگرفت و به مردی فرمود: «این تیر را برگیر و آن را در بالای دره نصب کن». (آن مرد) چنین کرد و از اطراف تیر دوازده چشمه جوشیدند و از بالای دره به سوی پایین آن جاری گشتند و آنان از آن سیراب گردیدند و مشک ها را پر کردند.(1)

روایت15.

تفسیر عیاشی: درباره آیه: «إنَّما إستَزَلَّهُمُ الشَّیطَانُ بِبَعضِ مَا کَسَبُوا»، {تنها به خاطر برخی از آنچه به چنگ آوردند، شیطان آنان را به لغزش دچار ساخت.} عبدالرحمن بن کثیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: مقصود اصحاب عقبه هستند.(2)

روایت16.

تفسیر عیاشی: از زراره و حمران و محمد بن مسلم از امام محمد باقر علیه السّلام و امام جعفر صادق علیه السّلام درباره آیه: «لَوْ کانَ عَرَضاً قَریباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوکَ» روایت شده است: آنان توانایی داشتند و خداوند می دانست که اگر غنیمتی در دسترس و سفری نزدیک بود، بی تردید آن سفر را به انجام می رساندند.(3)

توضیح

گویا معنی بر این مفهوم دلالت دارد که مقصود، بیان توانایی آنان برای انجام کار است که آن را انجام ندادند. و خداوند آگاه بود که اگر آن عمل موافق اهداف آنان بود، بی هیچ تردیدی آن را به انجام می رساندند.

روایت17.

تفسیر عیاشی: از مغیره روایت است که گفت: درباره این کلام خداوند: «وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ

ص: 235


1- . الخرائج:189
2- . تفسیر عیاشی1: 201
3- . تفسیر عیاشی2: 89

مِنَ اللَّیَالِی لَا وَ اللَّهِ لَا أُفَارِقُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَجَعَلْتُ أَحْبِسُ نَاقَتِی عَلَیْهِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذَا فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ حَتَّی عَدَّهُمْ قَدْ قَعَدُوا یَنْفِرُونَ بِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ یَا فُلَانُ یَا فُلَانُ یَا فُلَانُ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ حَتَّی سَمَّاهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ کُلِّهِمْ ثُمَّ نَظَرَ فَإِذَا حُذَیْفَةُ فَقَالَ عَرَفْتَهُمْ قُلْتُ نَعَمْ بِرَوَاحِلِهِمْ وَ هُمْ مُتَلَثِّمُونَ فَقَالَ لَا تُخْبِرْ بِهِمْ أَحَداً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَلَا تَقْتُلُهُمْ قَالَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ یَقُولَ النَّاسُ قَاتَلَ بِهِمْ حَتَّی ظَفِرَ فَقَتَلَهُمْ (1) فَکَانُوا مِنْ قُرَیْشٍ.

«12»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا تَوَجَّهَ إِلَی تَبُوکَ ضَلَّتْ نَاقَتُهُ الْقُصْوَی وَ عِنْدَهُ عُمَارَةُ بْنُ حَزْمٍ قَالَ کَالْمُسْتَهْزِئِ یُخْبِرُنَا مُحَمَّدٌ بِخَبَرِ السَّمَاءِ وَ لَا یَدْرِی أَیْنَ نَاقَتُهُ فَقَالَ علیه السلام إِنِّی لَا أَعْلَمُ إِلَّا مَا عَلَّمَنِیَ اللَّهُ وَ قَدْ أَخْبَرَنِی الْآنَ أَنَّهَا بِشِعْبِ کَذَا وَ کَذَا وَ زِمَامُهَا مُلْتَفٌّ بِشَجَرَةٍ فَکَانَ کَمَا قَالَ (2).

«13»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ أَنَّهُ لَمَّا غَزَا بِتَبُوکَ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً سِوَی خَدَمِهِمْ فَمَرَّ صلی الله علیه و آله فِی مَسِیرِهِ بِجَبَلٍ یَرْشَحُ الْمَاءُ مِنْ أَعْلَاهُ إِلَی أَسْفَلِهِ مِنْ غَیْرِ سَیَلَانٍ فَقَالُوا مَا أَعْجَبَ رَشْحَ هَذَا الْجَبَلِ فَقَالَ إِنَّهُ یَبْکِی قَالُوا وَ الْجَبَلُ یَبْکِی قَالَ أَ تُحِبُّونَ أَنْ تَعْلَمُوا ذَلِکَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَیُّهَا الْجَبَلُ مِمَّ بُکَاؤُکَ فَأَجَابَهُ الْجَبَلُ وَ قَدْ سَمِعَهُ الْجَمَاعَةُ بِلِسَانٍ (3) فَصِیحٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ هُوَ یَتْلُو نَارٌ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ فَأَنَا أَبْکِی مُنْذُ ذَلِکَ الْیَوْمِ خَوْفاً مِنْ أَنْ أَکُونَ مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ فَقَالَ (4) اسْکُنْ مَکَانَکَ (5) فَلَسْتَ مِنْهَا إِنَّمَا تِلْکَ الْحِجَارَةُ الْکِبْرِیتُ فَجَفَّ ذَلِکَ الرَّشْحُ مِنَ الْجَبَلِ فِی الْوَقْتِ حَتَّی لَمْ یُرَ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ الرَّشْحِ وَ مِنْ تِلْکَ الرُّطُوبَةِ الَّتِی کَانَتْ (6).

ص: 234


1- اذا ظفر قتلهم خ ل.
2- لم نجد هذا و ما تقدم من الخرائج فی النسخة المطبوعة، و قد ذکرت سابقا ان الخرائج المطبوع کالملخص من النسخة التی کانت عند المصنّف.
3- بکلام خ ل.
4- قد سقط من الخرائج المطبوع قوله: «فأنا» الی هاهنا.
5- اسکن من بکائک خ ل.
6- الخرائج: 189.

لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً » از او شنیدم که فرمود: مقصودش از «عُدَّة»: نیت و قصد است. یعنی اگر نیت و قصد(خروج) داشتند، بی تردید خارج می گشتند(1).

توضیح

بعید نیست که: «نیة» تصحیف «تهیئة» (آماده گشتن) باشد.

روایت18.

تفسیر عیاشی: از جابر جعفی روایت است که گفت: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: این آیه: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ » تا قول خداوند: «نُعَذِّبْ طائِفَةً » نازل گشت. گفت: به امام محمد باقر علیه السّلام عرض کردم: تفسیر این آیه چیست؟ فرمود: تفسیرش را (اکنون بیان می کنم)، که به خدا سوگند هرگز آیه ای نازل نگشت، مگر آنکه تفسیری دارد. سپس فرمود: آری، این آیه درباره گروهی از بنی امیه و ده نفر همراه آنان نازل گردید. آن دوازده نفر در گردنه کوه به کمین رسول خدا صلی الله علیه و آله نشستند و میان خود توافق کردند تا او را بکشند و یکی از آن ها به دیگری گفت: اگر متوجه شد، می گوییم: تنها شوخی و تفریح می کردیم و اگر متوجه نشد، او را می کشیم. به همین خاطر خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ»، {اگر از آنان بپرسی، بی تردید خواهند گفت تنها مشغول شوخی و تفریح بودیم.} خداوند به پیامبرش فرمود: «قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ»: یعنی بگو: آیا خدا و آیات او و محمد صلی الله علیه و آله را «کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ»: تمسخر می کردید؟ «لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ»: مقصودش علی علیه السّلام است که اگر از آن دو بگذرد واز لعنشان در منابر خودداری ورزد و جز آن دو را لعن کند. و این معنی سخن خداوند است که اگر گروهی از شما را مورد بخشش خویش قرار دهیم، گروهی دیگر را عذاب می سازیم(2).

توضیح

شاید مقصود از عفو و عذابی که خدا آن را به خود منتسب ساخته است، همان بخشش و انتقام گیری حضرت علی علیه السّلام باشد. چرا که عفو و انتقام او به امر خدا بود و امیرالمومنین علیه السّلام دو نفر از آن ها یعنی ابوبکر و عمر را مورد گذشت قرار داد و آشکارا آنان را لعن نکرد و از آن دو بیزاری نجست. ولی ده نفر باقیمانده را آشکارا لعن کرد و با آنان به پیکار برخاست و از آنان بیزاری جست.

روایت19.

تفسیر عیاشی: درباره سخن حق تعالی: «رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ» ازدجابر از امام محمد باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمود: مقصود، همراه زنان است.(3)

روایت20.

تفسیر عیاشی: از عبیدالله حلبی روایت است که گفت: از او درباره «رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ» پرسش نمودم. در پاسخ فرمود: مقصود با زنان است. آنان گفتند: خانه های ما ناامن و غیراستوار است و خانه هایشان در اطراف محل تجمع مردم قرار داشت

ص: 236


1- . تفسیر عیاشی 2: 89
2- . تفسیر عیاشی 2: 95
3- . تفسیر عیاشی2: 103
«14»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ صَارَ بِتَبُوکَ فَاخْتَلَفَ (1) الرُّسُلُ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَلِکِ الرُّومِ فَطَالَتْ فِی ذَلِکَ الْأَیَّامُ حَتَّی نَفِدَ الزَّادُ فَشَکَوْا إِلَیْهِ نَفَادَهُ فَقَالَ مَنْ کَانَ مَعَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الدَّقِیقِ أَوِ التَّمْرِ أَوِ السَّوِیقِ (2) فَلْیَأْتِنِی فَجَاءَ أَحَدٌ بِدَقِیقٍ (3) وَ الْآخَرُ بِکَفِّ تَمْرٍ وَ الْآخَرُ بِکَفِّ سَوِیقٍ فَبَسَطَ رِدَاءَهُ وَ جَعَلَ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی کُلِّ وَاحِدٍ (4) مِنْهَا ثُمَّ قَالَ نَادُوا فِی النَّاسِ مَنْ أَرَادَ الزَّادَ فَلْیَأْتِ فَأَقْبَلَ النَّاسُ یَأْخُذُونَ الدَّقِیقَ وَ التَّمْرَ وَ السَّوِیقَ حَتَّی مَلَئُوا جَمِیعَ مَا کَانَ مَعَهُمْ مِنَ الْأَوْعِیَةِ وَ ذَلِکَ الدَّقِیقُ وَ التَّمْرُ وَ السَّوِیقُ عَلَی حَالِهِ مَا نَقَصَ مِنْ وَاحِدٍ مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ لَا زَادَ عَمَّا (5) کَانَ ثُمَّ سَارَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَنَزَلَ یَوْماً عَلَی وَادٍ کَانَ یُعْرَفُ فِیهِ الْمَاءُ فِیمَا تَقَدَّمَ فَوَجَدُوهُ یَابِساً لَا مَاءَ فِیهِ فَقَالُوا لَیْسَ فِی الْوَادِی مَاءٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ (6) سَهْماً مِنْ کِنَانَتِهِ فَقَالَ لِرَجُلٍ خُذْهُ فَانْصِبْهُ فِی أَعْلَی الْوَادِی (7) فَنَصَبَ فَتَفَجَّرَتْ مِنْ حَوْلِ السَّهْمِ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً تَجْرِی فِی الْوَادِی مِنْ أَعْلَاهُ إِلَی أَسْفَلِهِ وَ ارْتَوَوْا (8) وَ مَلَئُوا الْقِرَبَ (9).

«15»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا قَالَ هُمْ أَصْحَابُ الْعَقَبَةِ (10).

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قاصِداً لَاتَّبَعُوکَ الْآیَةَ إِنَّهُمْ یَسْتَطِیعُونَ وَ قَدْ کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنَّهُ لَوْ کَانَ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قَاصِداً لَفَعَلُوا (11).

بیان

کأن المعنی أن الغرض بیان أنهم کانوا مستطیعین للفعل و لم یفعلوا إذ کان فی علم الله أنه لو کان موافقا لأغراضهم لفعلوا.

«17»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ

ص: 235


1- و اختلف خ ل.
2- من دقیق أو تمر أو سویق خ ل.
3- بکف دقیق خ ل.
4- واحدة خ ل.
5- علی ما کان خ ل.
6- فی المصدر: فأخرج.
7- ماء خ.
8- و رووا خ ل. أقول: فی المصدر: فرووا.
9- الخرائج: 189.
10- تفسیر العیّاشیّ 1: 201.
11- تفسیر العیّاشیّ 2: 89.

و اماکنی خلوت بود. ولی خداوند گفته آنان را دروغ دانست و فرمود: «وَ مَا هِیَ بَعَورَةٍ إن یُرِیدُونَ إلّا فِرَاراً»، {خانه هایشان سست و ناامن نیست بلکه تنها در پی گریز (از جهاد) هستند.} چرا که خانه های آنان بلند و استوار بود.

توضیح

امکان دارد که آنان در آن غزوه نیز گفته باشند که خانه های ما استوار و ایمن نیست، هر چند پروردگار در آن غزوه، آن را ذکر نکرده است. و از دیگر سو، حضرت علیه السّلام تنها این دو آیه را تفسیر کرده است و الزاماً به این معنی نیست که آن دو آیه مربوط به یک غزوه باشند. و این امر نیز متحمل است که این اختصار مخلّ از جانب راوی صورت گرفته باشد.

روایت21.

تفسیر عیاشی: از علی بن ابی حمزه، از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که گفت: از او درباره ی «وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا » سوال پرسیدم. فرمود: (آنان) کعب و مراره بن ربیع و هلال بن امیه بودند.(1)

روایت22.

تفسیر عیاشی: از فیض بن مختار روایت است که گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: این آیه سوره توبه: «وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا » را چگونه قرائت می کنی؟ گفتم: «خُلِّفُوا» یعنی عقب ماندند. فرمود: اگر عقب مانده بودند، در حال اطاعت و فرمانبری بودند.

و حسین بن مختار افزون بر سخن او آورده است: اگر آنان عقب مانده بودند، راهی برای عذاب آنان نبود. بلکه آنان یعنی عثمان و دو یارش، «خالفوا»: مخالفت کردند. آگاه باشید که سوگند به خدا، هرگاه صدای سمّ ستور و چکاچک سلاح را می­شنیدند، می­گفتند: بر ما یورش آوردند. و خداوند ترس را بر آنان مسلط ساخت تا آنکه در صبح درآمدند. صفوان گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: در آیه «وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا »، ابولبابه هم یکی از آن سه تن بود(2).

روایت23.

تفسیر عیاشی: درباره «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا »، از سلام، از امام محمد باقر علیه السّلام روایت است که فرمود: خداوند از آنان درگذشت، ولی به خدا سوگند که آنان توبه نکردند(3).

توضیح

علی هذا یکون المراد بقوله تعالی تابَ عَلَیْهِمْ دعاهم إلی التوبة.

روایت24.

تفسیر امام عسکری علیه السّلام: علی بن حسین علیه السّلام فرمود: همانند منافقان همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله، برخی از منافقان و سست ایمانان

ص: 237


1- .تفسیر عیاشی 2: 115
2- . تفسیر عیاشی 2 :116-115
3- . تفسیر عیاشی 2: 116-115

لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً قَالَ یَعْنِی بِالْعُدَّةِ النِّیَّةَ یَقُولُ لَوْ کَانَ لَهُمْ نِیَّةٌ لَخَرَجُوا (1).

بیان

لا یبعد أن یکون النیّة تصحیف التهیئة.

«18»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ إِلَی قَوْلِهِ نُعَذِّبْ طائِفَةً قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام تَفْسِیرُ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ تَفْسِیرُهَا وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ آیَةٌ قَطُّ إِلَّا وَ لَهَا تَفْسِیرٌ ثُمَّ قَالَ نَعَمْ نَزَلَتْ فِی عَدَدِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ الْعَشَرَةِ (2) مَعَهُمْ إِنَّهُمْ اجْتَمَعُوا اثْنَا عَشَرَ فَکَمَنُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْعَقَبَةِ وَ ائْتَمَرُوا بَیْنَهُمْ لِیَقْتُلُوهُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنْ فَطَنَ نَقُولُ إِنَّمَا کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ وَ إِنْ لَمْ یَفْطُنْ لَنَقْتُلَنَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله قُلْ أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ یَعْنِی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ یَعْنِی عَلِیّاً إِنْ یَعْفُ عَنْهُمَا فِی أَنْ یَلْعَنَهُمَا عَلَی الْمَنَابِرِ وَ یَلْعَنَ غَیْرَهُمَا فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً (3).

بیان

لعل المعنی أن العفو و العذاب اللذین نسبهما إلی نفسه إنما هو عفو علی علیه السلام و انتقامه إذ کانا بأمره تعالی و قد عفا أمیر المؤمنین علیه السلام عن اثنین منهم یعنی أبا بکر و عمر فلم یجاهر بلعنهما و البراءة منهما و جاهر بسبّ العشرة الباقیة و حاربهم و تبرأ منهم.

«19»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ قَالَ مَعَ النِّسَاءِ (4).

«20»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ فَقَالَ النِّسَاءُ إِنَّهُمْ قَالُوا إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ کَانَتْ بُیُوتُهُمْ فِی أَطْرَافِ

ص: 236


1- تفسیر العیّاشیّ 2: 89.
2- استظهر المصنّف فی الهامش انه مصحف: «نزلت فی التیمی و العدوی و العشرة معهما» أقول: یوجد ما استظهره فی المصدر ایضا.
3- تفسیر العیّاشیّ 2: 95.
4- تفسیر العیّاشیّ 2: 103.

با تلاش برای قتل امیرالمومنین علیه السّلام در مدینه و کشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله در راهشان به آن گردنه کوهستانی، در پی تخریب مساجد در مدینه و تمامی دنیا بودند(در پی ریشه­کن ساختن دین اسلام بودند). و خداوند در مسیر تبوک بر بصیرت روشن دلان و بستن راه بر بهانه های متمردان چندان زیادت کرد، که شایسته جلال و عظمت الهی و فضل و بخشش او بر بندگان بود. از جمله آن موارد هنگامی بود که همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله عازم تبوک بودند و همانند بنی اسرائیل گفتند: هرگز بر یک غذا ما را تاب تحمل نیست. و معجزه رسول خدا صلی الله علیه و آله که برای آنان جلوه گر شد، از معجزه ای که برای قوم موسی علیه السّلام پدیدار گردید، بزرگ تر بود. و جریان آن به این صورت بود که چون رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان حرکت به تبوک را دریافت کرد، به او دستور داده شد که علی را به جانشینی خود در مدینه بگمارد. علی علیه السّلام عرض نمود: ای رسول خدا! دوست ندارم که در چیزی از امور تو، از تو عقب بمانم و از دیدار تو و نگاه به اخلاق و سیرت و نشانه تو غایب گردم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من، همانند هارون نسبت به موسی باشی، جز آنکه بعد از من پیامبری نیست؟ و اجر و پاداش تو در ماندن، همانند پاداش خروج تو همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله است و پاداش تو مانند همه کسانی است که با فرمانبرداری و وفای به عهد، همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج گشتند. ای علی! به خاطر محبتت، تو را بر خدا حقی است که نشانه محمد را در دیگر احوالش مشاهده نمایی. از همین رو خداوند به جبرئیل فرمان داد که در تمامی مسیرمان، زمینی که بر آن راه می سپاریم و زمینی که تو بر آن باشی را بلند گرداند و دیده ات را قوی گرداند تا محمد و اصحاب او را در سایر احوالت و سایر احوالش مشاهده نمایی. و از دیدن او و اصحابش همواره مسرور و در آرامش باشی و اینگونه تو را از نامه نگاری و فرستادن پیک بی نیاز گرداند». در این هنگام مردی در مجلس زین العابدین علیه السّلام از این سخن وی [تعجب کرده] به سوی او برخاست و گفت: ای پسر رسول خدا! چگونه برای علی چنین چیزی ممکن است؟ این تنها مخصوص انبیاست و غیر آنان (را بهره ای در آن نیست).

ص: 238

الْبُیُوتِ حَیْثُ یَتَقَرَّرُ (1) النَّاسُ فَأَکْذَبَهُمُ اللَّهُ قَالَ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً وَ هِیَ رَفِیعَةُ السَّمْکِ حَصِینَةٌ.

بیان

لعلهم فی تلک الغزوة أیضا قالوا إن بیوتنا عورة و إن لم یذکر الله تعالی فیها مع أنه علیه السلام إنما فسر الآیتین و لا یلزم أن تکونا فی غزوة واحدة و یحتمل أن یکون الاختصار المخل من الراوی.

«21»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا قَالَ کَعْبٌ وَ مُرَارَةُ بْنُ الرَّبِیعِ (2) وَ هِلَالُ بْنُ أُمَیَّةَ (3).

«22»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ فَیْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ تَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ فِی التَّوْبَةِ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا قَالَ قُلْتُ خُلِّفُوا قَالَ لَوْ خُلِّفُوا لَکَانُوا فِی حَالِ طَاعَةٍ وَ زَادَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْمُخْتَارِ عَنْهُ لَوْ کَانُوا خُلِّفُوا مَا کَانَ عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ وَ لَکِنَّهُمْ خَالَفُوا عُثْمَانُ وَ صَاحِبَاهُ أَمَا وَ اللَّهِ مَا سَمِعُوا صَوْتَ حَافِرٍ وَ لَا قَعْقَعَةَ سِلَاحٍ إِلَّا قَالُوا أُتِینَا فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْخَوْفَ حَتَّی أَصْبَحُوا قَالَ صَفْوَانُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَبُو لُبَابَةَ أَحَدَهُمْ یَعْنِی فِی وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا (4).

«23»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلَّامٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا قَالَ أَقَالَهُمْ فَوَ اللَّهِ مَا تَابُوا (5).

بیان

علی هذا یکون المراد بقوله تعالی تابَ عَلَیْهِمْ دعاهم إلی التوبة.

«24»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لَقَدْ کَانَ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ الضُّعَفَاءِ مِنْ

ص: 237


1- ینفر خ ل. أقول: فی المصدر: حیث یتفرد (یتقذر خ ل).
2- طرار بن ربیعة خ ل. أقول: الموجود فی المصدر و سیرة ابن هشام: مرارة بن الربیع کما فی الصلب.
3- تفسیر العیّاشیّ 2: 115.
4- تفسیر العیّاشیّ 2: 115 و 116.
5- تفسیر العیّاشیّ 2: 115 و 116.

زین العابدین علیه السّلام فرمود: این معجزه تنها معجزه محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله است، نه کس دیگری. چرا که خداوند هنگامی که به دعای محمد آن را بلند گردانید، به دعای محمد نیز بر نور و روشنایی او افزود تا آنجا که آنچه را پیامبر دید و با آن مواجه شد، او نیز آن را مشاهده و درک نمود. سپس امام باقر علیه السّلام فرمود: ای بندگان خدا! جفای بسیاری از این امّت به علی بن ابی طالب علیه السّلام چه زیاد، و انصافشان نسبت به او چه اندازه اندک است! از آنچه نصیب سایر اصحاب می کنند، او را محروم می سازند و حال آنکه علی برترین آن هاست! و چگونه است که او از مقام و منزلتی که به سایرین می بخشند، محروم می گردد؟ گفته شد: ای فرزند رسول خدا! آن چگونه است؟ فرمود: شما محّبان ابوبکر پسر ابی قحافه را به دوستی می گیرید و از دشمنان او هر که باشند، بیزاری می­جویید. و دوستداران عمربن خطاب را به دوستی می گیرید و از دشمنان او هر کس که باشد، بیزاری می جویید. و دوستداران عثمان بن عفان را نیز به دوستی می گیرید و از دشمنانش هر کس که باشد، بیزاری می جویید. ولی آنگاه که نوبت به علی بن ابی طالب علیه السّلام می رسد، می گویند: دوستداران او را به دوستی می گیریم، (ولی) هرگز از دشمنان او بیزاری نمی جوییم، بلکه آنان را دوست می داریم.! و چگونه چنین چیزی جایز است و حال آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «بارالها: دوستان او را دوست و دشمنان او را دشمن بدار و کسی که به یاری او برخاست، یاوری کن و آن که او را وانهاد، یاری اش را واگذار.» ولی آنان را می بینید که با دشمن او، دشمنی نمی کنند، و کسی را که یاری او را وانهاد، وا نمی­نهند. این منصفانه نیست. سخن دیگر آن است که چون برای آنان امری که خداوند با دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله و کرامت و بزرگی او نزد پروردگار بلندمرتبه اش، ویژه علی علیه السّلام قرار داده است، ذکر گردد، آن را انکار می کنند. ولی همین افراد، آنچه در مورد سایر صحابه برای آنان گفته می شود را (به جان و دل) می پذیرند. چه چیزی علی علیه السّلام را از آنچه برای اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار داده اند، محروم می سازد؟ این

ص: 239

أَشْبَاهِ الْمُنَافِقِینَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْضاً قَصْدٌ (1) إِلَی تَخْرِیبِ الْمَسَاجِدِ بِالْمَدِینَةِ وَ إِلَی تَخْرِیبِ مَسَاجِدِ الدُّنْیَا کُلِّهَا بِمَا هَمُّوا بِهِ مِنْ قَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِالْمَدِینَةِ وَ مِنْ قَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی طَرِیقِهِمْ إِلَی الْعَقَبَةِ وَ لَقَدْ زَادَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ السَّیْرِ إِلَی تَبُوکَ فِی بَصَائِرِ الْمُسْتَبْصِرِینَ وَ فِی قَطْعِ مَعَاذِیرِ مُتَمَرِّدِیهِمْ زِیَادَاتٍ تَلِیقُ بِجَلَالِ اللَّهِ وَ طَوْلِهِ (2) عَلَی عِبَادِهِ مِنْهَا لَمَّا کَانُوا (3) مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسِیرِهِ (4) إِلَی تَبُوکَ قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ کَمَا قَالَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لِمُوسَی علیه السلام وَ کَانَتْ آیَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الظَّاهِرَةُ لَهُمْ فِی ذَلِکَ أَعْظَمَ مِنَ الْآیَةِ الظَّاهِرَةِ لِقَوْمِ مُوسَی وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُمِرَ بِالْمَسِیرِ إِلَی تَبُوکَ أُمِرَ بِأَنْ یُخَلِّفَ عَلِیّاً بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ أَتَخَلَّفَ عَنْکَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِکَ وَ أَنْ أَغِیبَ عَنْ مُشَاهَدَتِکَ وَ النَّظَرِ إِلَی هَدْیِکَ وَ سَمْتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی (5) وَ أَنَّ لَکَ فِی مُقَامِکَ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ الَّذِی یَکُونُ لَکَ لَوْ خَرَجْتَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکَ مِثْلَ أُجُورِ کُلِّ مَنْ خَرَجَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُوفِیاً (6) طَائِعاً وَ أَنَّ لَکَ عَلَی اللَّهِ یَا عَلِیُّ لِمَحَبَّتِکَ (7) أَنْ تُشَاهِدَ مِنْ مُحَمَّدٍ سَمْتَهُ فِی سَائِرِ أَحْوَالِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ جَبْرَئِیلَ فِی جَمِیعِ مَسِیرِنَا هَذَا أَنْ یَرْفَعَ الْأَرْضَ الَّتِی نَسِیرُ عَلَیْهَا وَ الْأَرْضَ الَّتِی تَکُونُ أَنْتَ عَلَیْهَا وَ یُقَوِّیَ بَصَرَکَ حَتَّی تُشَاهِدَ مُحَمَّداً وَ أَصْحَابَهُ فِی سَائِرِ أَحْوَالِکَ وَ أَحْوَالِهِ فَلَا یَفُوتُکَ الْأُنْسُ مِنْ رُؤْیَتِهِ وَ رُؤْیَةِ أَصْحَابِهِ وَ یُغْنِیکَ ذَلِکَ عَنِ الْمُکَاتَبَةِ وَ الْمُرَاسَلَةِ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ مَجْلِسِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام لَمَّا ذَکَرَ هَذَا وَ قَالَ (8) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ یَکُونُ هَذَا لِعَلِیٍّ إِنَّمَا یَکُونُ هَذَا لِلْأَنْبِیَاءِ دُونَ غَیْرِهِمْ (9)

ص: 238


1- قصدوا خ ل.
2- الطول: الفضل. العطاء.
3- فی المصدر: من ذلک انهم.
4- فی مصیره خ ل.
5- فی التفسیر بعد قوله: «بعدی»: تقیمها یا علی فان، و فی الاحتجاج: تقیم یا علی: أقول: و الضمیر یرجع الی المدینة.
6- موقنا: خ ل.
7- و ان لک علی یا علی ان أسال اللّه لمحبتک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.
8- فقال له خ ل.
9- لا لغیرهم خ ل. أقول: یوجد فی التفسیر و الاحتجاج.

عمر بن خطاب است که در مورد او به آنان گفته شده است: او در مدینه، بر منبر خطبه می خواند که به ناگاه در میان خطبه اش گفت: به سوی کوه برو! و صحابه از این سخن در شگفت شدند و گفتند: این چه سخنی بود که در این خطبه گفته شد؟! و هنگامی که عمر خطبه و نماز را به پایان رساند گفتند: در خطبه ات از چه رو گفتی: به سوی کوه برو؟ گفت: آگاه باشید که من در حال خواندن خطبه بودم که نگاهم را به ناحیه ای که برادرانتان به فرماندهی سعد بن ابی وقاص در نهاوند برای جنگ با کفار خارج گشته بودند، دوختم و خداوند پرده ها و حجاب ها را برای من از میان برداشت و دیده ام را قوی ساخت تا آنکه آنان را دیدم که آنجا در برابر کوهی صف کشیده بودند. و در این هنگام برخی از کافران درصدد برآمدند تا از پشت کوه دور بزنند و بر او و سایر مسلمانان همراهش یورش ببرند و آنان را در برگیرند و آنان را قتل عام کنند. بنابراین من گفتم: به سوی کوه برو! تا از آنان دور گردد و این امر مانع از آن گردد که دشمنان بر آنان احاطه یابند و سپس به جنگ بپردازند. و خداوند کافران را اسیر برادران مومن شما ساخت و شهرهایشان را به روی آنان گشود. این زمان را به خاطر بسپارید که خبر آن به زودی شما را در رسد. و میان مدینه و نهاوند بیش از 50 روز فاصله بود. امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر چنین چیزی برای عمر امکان پذیر است، چگونه است که مانند آن برای علی بن ابی طالب علیه السّلام ناممکن است؟ ولی آنان نه تنها انصاف نمی ورزند، بلکه حق را نیز از روی دشمنی انکار می کنند.

سپس امام باقر علیه السّلام به ادامه روایت از علی بن حسین علیه السّلام بازگشت و فرمود: خداوند متعال زمین های پستی را که محمد صلی الله علیه و آله در آن قرار داشت و آن را می پیمود، برای علی بن ابی طالب علیه السّلام بلند ساخت تا نظاره گر احوال آنان باشد. علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هر گاه قصد جنگ داشت، به غیر هدف اصلی آن ظاهرسازی می کرد،

ص: 240

فَقَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام هَذَا هُوَ مُعْجِزَةٌ لِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا لِغَیْرِهِ لِأَنَّ اللَّهَ لَمَّا رَفَعَهُ بِدُعَاءِ مُحَمَّدٍ زَادَ فِی نُورِهِ (1) وَ ضِیَائِهِ (2) بِدُعَاءِ مُحَمَّدٍ حَتَّی شَاهَدَ مَا شَاهَدَ وَ أَدْرَکَ مَا أَدْرَکَ ثُمَّ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام یَا عِبَادَ اللَّهِ مَا أَکْثَرَ ظُلْمَ کَثِیرٍ مِنْ (3) هَذِهِ الْأُمَّةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَقَلَّ إِنْصَافَهُمْ لَهُ یَمْنَعُونَ هَذَا (4) مَا یُعْطُونَهُ سَائِرَ الصَّحَابَةِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام أَفْضَلُهُمْ فَکَیْفَ یُمْنَعُ (5) مَنْزِلَةً یُعْطُونَهَا غَیْرَهُ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّکُمْ (6) تَتَوَلَّوْنَ مُحِبِّی أَبِی بَکْرِ بْنِ أَبِی قُحَافَةَ وَ تَتَبَرَّءُونَ مِنْ أَعْدَائِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ وَ تَتَوَلَّوْنَ (7) مُحِبِّی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ وَ تَتَبَرَّءُونَ مِنْ أَعْدَائِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ وَ تَتَوَلَّوْنَ مُحِبِّی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ تَتَبَرَّءُونَ مِنْ أَعْدَائِهِ کَائِناً مَنْ کَانَ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالُوا نَتَوَلَّی مُحِبِّیهِ وَ لَنْ نَتَبَرَّأَ (8) مِنْ أَعْدَائِهِ بَلْ نُحِبُّهُمْ وَ کَیْفَ یَجُوزُ (9) هَذَا لَهُمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ یَقُولُ (10) اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَتَرَوْنَهُمْ (11) لَا یُعَادُونَ مَنْ عَادَاهُ وَ لَا یَخْذُلُونَ مَنْ خَذَلَهُ لَیْسَ هَذَا بِإِنْصَافٍ ثُمَّ أُخْرَی إِنَّهُمْ إِذَا ذُکِرَ لَهُمْ مَا اخْتَصَّ اللَّهُ بِهِ عَلِیّاً علیه السلام بِدُعَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَرَامَتِهِ (12) عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَحَدُوهُ وَ هُمْ یَقْبَلُونَ مَا یُذْکَرُ لَهُمْ فِی غَیْرِهِ مِنَ الصَّحَابَةِ فَمَا الَّذِی مَنَعَ عَلِیّاً علیه السلام مَا جَعَلُوهُ لِأَصْحَابِ (13) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا

ص: 239


1- فی الاحتجاج: فی نور بصر.
2- أیضا خ ل. أقول: المصدر خال عن کلیهما.
3- التفسیر خال عن کلمة: کثیر من.
4- یمنعون علیا خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر ایضا.
5- یمنعون خ ل. أقول: یوجد: ذلک أیضا فی المصدر.
6- لانکم خ ل. أقول: فی التفسیر: «لانهم» و الافعال التی بعده کلها بلفظة الغائب.
7- فی المصدر: و کذلک یتولون.
8- فی المصدر: و لا نتبرأ.
9- فی الاحتجاج. فکیف یجوز.
10- فی المصدر: یقول فی علی.
11- فی التفسیر: (افترونهم. افتراهم خ ل) و فی الاحتجاج: أ فترونه لا یعادی من عاداه و لا یخذل من خذله.
12- و کراماته خ ل.
13- لسائر أصحاب خ ل. أقول: فی المصدر ما جعله لسائر أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

جز غزوه تبوک که در آن، آنان را مطلع ساخت که او چنان هدفی دارد و به آنان دستور داد، برای آن زاد و توشه برگیرند. آنان نیز برای آن، آرد بسیاری همراه خود برداشتند تا در مسیرشان از آن نان بپزند و علاوه بر آن، گوشت نمک سود و عسل و خرما را توشه راه ساختند. و از آنجا که رسول خدا صلی الله علیه و آله به خاطر بعد مسافت و دشواری راه و کمبود آب و غذا در بیابان ها، آنان را به جمع آذوقه تشویق ساخته بود، توشه بسیاری به همراه داشتند. آنان روزهایی چند مسیر خویش پیمودند تا آنکه غذایشان کهنه گردید و از بقایای آن سینه هایشان به تنگ آمد و مشتاق غذایی تازه گشتند. گروهی از آنان گفتند: ای رسول خدا! از این غذای کهنه و خشک که در حال بوگرفتن است دچار سوء هاضمه گشته ایم و ما را یارای شکیبایی بر آن نیست. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «چه چیزی به همراه دارید؟». گفتند: نان و گوشت بریده و خشک شده نمک سود و عسل و خرما. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اکنون شما به مانند قوم موسی هستید، هنگامی که گفتند: هرگز بر یک غذا ما را تاب تحمل نیست. حال چه می خواهید؟» گفتند: ما گوشت تازه بریده شده و گوشت بریان از گوشت پرندگان و با شیرینی های معمول می خواهیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ولی شما در این یک مورد برخلاف بنی اسرائیل رفتار کردید، چرا که آنان تره و خیار و سیر و عدس و پیاز طلب کردند و چیزی کم ارزش را جایگزین چیزی بهتر از آن کردند (ولی) شما چیزی را که نیکوتر است جایگزین چیزی کم ارزش تر از آن می کنید. و من از پروردگارم برای شما آن را درخواست خواهم کرد.» گفتند: ای رسول خدا! در میان ما کسانی هستند که همانند آن ها (بنی اسرائیل) خواستار تره و خیار و سیر و عدس و پیاز هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند به دعای رسول خدا، آن را به شما خواهد داد. ای بندگان خدا! قوم عیسی هنگامی که از او خواستند غذایی از آسمان بر آنان فرود آورد، خداوند فرمود: «إنِّی مُنزِلُهَا عَلَیکُم فَمَن یَکفُر بَعدِ مَنکُم فَإنِّی أُعَذِّبُهُ عَذَابَاً لأعَذِّبُهُ أحَدَاً مِنَ العَالَمِینَ»، {من آن را برای شما فرو می فرستم، ولی هر یک از شما را که بعد از آن کافر گردد، چنان عذاب می سازم که هیچ یک از جهانیان را بدان سان عذاب نساخته باشم.}(1)

ص: 241


1- .المائدة/115

عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ إِذَا قِیلَ لَهُمْ إِنَّهُ کَانَ عَلَی الْمِنْبَرِ بِالْمَدِینَةِ یَخْطُبُ إِذْ نَادَی فِی خِلَالِ خُطْبَتِهِ یَا سَارِیَةُ الْجَبَلَ وَ عَجِبَتِ الصَّحَابَةُ (1) وَ قَالُوا مَا هَذَا الْکَلَامُ الَّذِی فِی هَذِهِ الْخُطْبَةِ فَلَمَّا قَضَی الْخُطْبَةَ وَ الصَّلَاةَ قَالُوا مَا قَوْلُکَ فِی خُطْبَتِکَ یَا سَارِیَةُ الْجَبَلَ فَقَالَ اعْلَمُوا أَنَّنِی کُنْتُ أَخْطُبُ (2) رَمَیْتُ (3) بِبَصَرِی نَحْوَ النَّاحِیَةِ الَّتِی خَرَجَ فِیهَا إِخْوَانُکُمْ إِلَی غَزْوِ الْکَافِرِینَ بِنَهَاوَنْدَ وَ عَلَیْهِمْ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ فَفَتَحَ اللَّهُ لِیَ الْأَسْتَارَ وَ الْحُجُبَ وَ قَوَّی بَصَرِی حَتَّی رَأَیْتُهُمْ وَ قَدِ اصْطَفُّوا بَیْنَ یَدَیْ جَبَلٍ هُنَاکَ وَ قَدْ جَاءَ بَعْضُ الْکُفَّارِ لِیَدُورَ خَلْفَ سَارِیَةٍ فَیَهْجُمُوا عَلَیْهِ وَ عَلَی سَائِرِ مَنْ (4) مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَیُحِیطُوا بِهِمْ فَیَقْتُلُونَهُمْ (5) فَقُلْتُ یَا سَارِیَةُ الْجَبَلَ لِیَتَنَحَّی عَنْهُمْ (6) فَیَمْنَعَهُمْ ذَلِکَ مِنْ أَنْ یُحِیطُوا بِهِمْ (7) ثُمَّ یُقَاتِلُوا وَ مَنَحَ اللَّهُ (8) إِخْوَانَکُمُ الْمُؤْمِنِینَ أَکْتَافَ الْکَافِرِینَ (9) وَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بِلَادَهُمْ فَاحْفَظُوا هَذَا الْوَقْتَ فَسَیَرِدُ عَلَیْکُمُ الْخَبَرُ بِذَلِکَ وَ کَانَ بَیْنَ الْمَدِینَةِ وَ نَهَاوَنْدَ مَسِیرَةُ أَکْثَرِ مِنْ خَمْسِینَ یَوْماً قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام فَإِذَا کَانَ مِثْلُ هَذَا لِعُمَرَ فَکَیْفَ لَا یَکُونُ مِثْلُ هَذَا الْآخَرِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (10) وَ لَکِنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یُنْصِفُونَ بَلْ یُکَابِرُونَ ثُمَّ عَادَ الْبَاقِرُ علیه السلام إِلَی حَدِیثِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ وَ کَانَ (11) تَعَالَی یَرْفَعُ الْبِقَاعَ الَّتِی کَانَ عَلَیْهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ یَسِیرُ فِیهَا لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حَتَّی یُشَاهِدَهُمْ عَلَی أَحْوَالِهِمْ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ کُلَّمَا أَرَادَ غَزْوَةً

ص: 240


1- أصحابه خ ل.
2- اعلموا انی و انا اخطب رمیت خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر الا ان فی الاحتجاج: اذ رمیت.
3- إذ رمیت خ ل.
4- خلف سعد و سائر من معه خ ل.
5- فیقتلوهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- لتلتجئ الیهم خ ل. أقول: فی المصدر: لتلتجئ إلیه.
7- فی المصدر: ان یحیطوا به.
8- فی التفسیر: و فتح اللّه.
9- فی المصدر: اکناف الکافرین.
10- لأخی محمّد علیّ بن أبی طالب علیه السلام خ ل. أقول: المصدر خال عن لفظة الآخر.
11- فکان اللّه خ ل، أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.

و آن غذای آسمانی را بر آنان فرو فرستاد. و هر که از آنان بعد از آن کفر ورزید، خداوند آن ها را به شکل خوک و میمون و خرس و گربه و یا به شکل برخی از پرندگان و چهارپایان خشکی و دریا تغییر داد و مسخ ساخت تا آنجا که به 400 شکل مسخ گردیدند. (ولی) محمد رسول خدا، آنچه خواستید را از آسمان برایتان فرود نمی آورد تا آنچه بر سر کافران قوم عیسی علیه السّلام واقع شد بر کافر شما نیز فرود آید که محمد به شما رئوف تر و مهربان تر از آن است که شما را در معرض چنین بلایی قرار دهد.» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به پرنده ای که در آسمان پرواز می کرد، نگریست و به یکی از اصحابش فرمود: «به این پرنده بگو: رسول خدا تو را فرمان می دهد که بر زمین فرود آیی.» آن مرد چنین گفت و آن پرنده فرود آمد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای پرنده! پروردگار تو را فرمان می دهد که بزرگ گردی.» پرنده شروع به بزرگ شدن کرد تا آنکه همانند تلّی عظیم گردید. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحابش فرمود: «آن را در برگیرید.» و آنان نیز گرد آن حلقه زدند. و آن پرنده به قدری بزرگ گشته بود که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله که بیش از 10 هزار نفر بودند، در اطراف آن صفی دایره ای کشیدند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای پرنده! خداوند تو را فرمان می دهد که بال ها و کرک و پرهایت را فرو ریزی.» و پرنده همه آن ها را فروریخت و به صورت گوشتی بر استخوان که پوستش بالای آن بود، باقی ماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند تو را فرمان می دهد که استخوان های بدن و دو پا و منقارت را فروافکنی.» پرنده نیز همه آن ها را فروریخت. آنگاه به اطراف پرنده رفت که همه مردمان گرد آن جمع گشته بودند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «پروردگار متعال به این استخوان ها فرمان می دهد که به شکل خیار درآیند.» و استخوان­ها همانگونه که فرمود، تغییر یافتند. سپس فرمود: «خداوند این بال ها و کرک و پرها را فرمان می دهد که به تره و پیاز و سیر و انواع سبزی ها تبدیل گردند.» و چنان که فرمود، تغییر یافتند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 242

وَرَّی بِغَیْرِهَا إِلَّا غَزَاةَ تَبُوکَ فَإِنَّهُ عَرَّفَهُمْ أَنَّهُ یُرِیدُهَا (1) وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَتَزَوَّدُوا لَهَا فَتَزَوَّدُوا لَهَا دَقِیقاً کَثِیراً یَخْتَبِزُونَهُ فِی طَرِیقِهِمْ وَ لَحْماً مَالِحاً وَ عَسَلًا وَ تَمْراً وَ کَانَ زَادُهُمْ کَثِیراً لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ حَثَّهُمْ عَلَی التَّزَوُّدِ لِبُعْدِ الشُّقَّةِ وَ صُعُوبَةِ الْمَفَاوِزِ وَ قِلَّةِ مَا بِهَا مِنَ الْخَیْرَاتِ فَسَارُوا أَیَّاماً وَ عَتَقَ طَعَامُهُمْ وَ ضَاقَتْ مِنْ بَقَایَاهُ صُدُورُهُمْ فَأَحَبُّوا طَعَاماً طَرِیّاً فَقَالَ قَوْمٌ مِنْهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ بَشِمْنَا (2) هَذَا الَّذِی مَعَنَا مِنَ الطَّعَامِ فَقَدْ عَتَقَ وَ صَارَ یَابِساً (3) وَ کَادَ یُرِیحُ وَ لَا صَبْرَ لَنَا عَلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَعَکُمْ قَالُوا خُبْزٌ وَ لَحْمٌ قَدِیدٌ مَالِحٌ (4) وَ عَسَلٌ وَ تَمْرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْتُمُ الْآنَ کَقَوْمِ مُوسَی لَمَّا قَالُوا (5) لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَمَا (6) الَّذِی تُرِیدُونَ قَالُوا نُرِیدُ لَحْماً طَرِیّاً قَدِیداً وَ لَحْماً مَشْوِیّاً مِنْ لَحْمِ الطُّیُورِ (7) وَ مِنَ الْحَلْوَاءِ الْمَعْمُولِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّکُمْ تُخَالِفُونَ فِی هَذِهِ الْوَاحِدَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ لِأَنَّهُمْ أَرَادُوا الْبَقْلَ وَ الْقِثَّاءَ وَ الْفُومَ وَ الْعَدَسَ وَ الْبَصَلَ فَاسْتَبْدَلُوا الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ وَ أَنْتُمْ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَفْضَلُ بِالَّذِی هُوَ دُونَهُ وَ سَوْفَ أَسْأَلُهُ (8) لَکُمْ رَبِّی قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّ فِینَا مَنْ یَطْلُبُ مِثْلَ مَا طَلَبُوا مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها فَقَالَ (9) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَوْفَ یُعْطِیکُمُ اللَّهُ ذَلِکَ بِدُعَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (10) یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ قَوْمَ عِیسَی لَمَّا سَأَلُوا عِیسَی أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ قَالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ (11) فَأَنْزَلَهَا عَلَیْهِمْ فَمَنْ

ص: 241


1- فی التفسیر: بأنه یریدها.
2- بشم من الطعام: اتخم: و من الشی ء: سئم. و فی المصدر. قد سئمنا.
3- غابا خ ل.
4- فی المصدر: و مالح.
5- فی المصدر: لما قالوا له.
6- فما ذا خ ل.
7- فی المصدر: من لحوم الطیر.
8- أسأل خ ل.
9- قال خ ل.
10- فآمنوا به و صدقوه ثمّ قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر الا ان فیه: ثم قال لهم.
11- المائدة: 115.

«ای بندگان خدا! الان دست هایتان را بر روی آن قرار دهید و با دست هایتان از آن ها پاره برگیرید و با چاقوهایتان از آن ها ببرید و بخورید.» آنان نیز چنین کردند. یکی از منافقان که در حال خوردن بود، گفت: محمد ادعا می کند که در بهشت پرندگانی است که بهشتیان از یک سوی آن گوشت بریده شده و از دیگرسو گوشت بریان شده می خورند، پس چرا مانند آن را در دنیا به ما نشان نداد؟ و خداوند قلب محمد صلی الله علیه و آله را از آن آگاه ساخت و فرمود: «ای بندگان خدا! هر یک از شما لقمه اش را برگیرد و بگوید: بسم الله الرحمن الرحیم و سلام و درود خدا بر محمد و آل پاکش. و لقمه را در دهان خویش بگذارد که او طعم آنچه از گوشت قاچ شده و بریان شده و یا آب گوشت پخته شده و یا سایر انواع غذاهای پخته شده و انواع شیرینی ها را که خواهد، می یابد.» آنان چنین کردند و کار را همان گونه یافتند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود، تا آنکه سیر گشتند. سپس گفتند: ای رسول خدا، سیر شدیم و اکنون نیازمند آبی برای نوشیدن هستیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا شیر نمی خواهید؟ یا از سایر نوشیدنی ها نمی خواهید؟» گفتند: آری ای رسول خدا، در میان ما کسانی آن را می خواهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر یک از شما لقمه ای برگیرد و آن را در دهانش قرار دهد و بگوید: بسم الله الرحمن و سلام و درود خدا بر محمد و آل پاک او باد. که آن (لقمه) در دهانش به آنچه از شیر و سایر نوشیدنی ها می خواهد، تبدیل می گردد.» آنان چنان کردند و کار را همان گونه یافتند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده بود.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای پرنده! خداوند متعال تو را فرمان می دهد که به حال قبلی خود بازگردی. و این بال ها و منقارها و پر و کرکی که تبدیل به تره و خیار و پیاز و سیر گردیده اند را فرمان می دهد که به شکل بال و پر و استخوان و همان اندازه کوچک در آیند.» با این سخن آن ها دگرگون گردیدند و به شکل بال و پر و کرک و استخوان بازگشتند. و سپس مانند قبل به اندازه آن پرنده بر روی هم قرار گرفتند

ص: 243

کَفَرَ بَعْدُ مِنْهُمْ مَسَخَهُ اللَّهُ إِمَّا خِنْزِیراً وَ إِمَّا قِرْداً (1) وَ إِمَّا دُبّاً وَ إِمَّا هِرّاً (2) وَ إِمَّا عَلَی صُورَةِ بَعْضِ الطُّیُورِ وَ الدَّوَابِّ الَّتِی فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی مُسِخُوا عَلَی أَرْبَعِمِائَةِ نَوْعٍ مِنَ الْمَسْخِ وَ إِنَّ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَسْتَنْزِلُ لَکُمْ مَا سَأَلْتُمُوهُ مِنَ السَّمَاءِ حَتَّی یَحِلَّ بِکَافِرِکُمْ (3) مَا حَلَّ بِکُفَّارِ قَوْمِ عِیسَی علیه السلام وَ إِنَّ مُحَمَّداً أَرْأَفُ بِکُمْ مِنْ أَنْ یُعَرِّضَکُمْ لِذَلِکَ ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی طَائِرٍ فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ قُلْ لِهَذَا الطَّائِرِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ فَقَالَهَا (4) فَوَقَعَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَیُّهَا الطَّائِرُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ (5) أَنْ تَکْبُرَ فَازْدَادَ عِظَماً (6) حَتَّی صَارَ کَالتَّلِّ الْعَظِیمِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ أَحِیطُوا بِهِ فَأَحَاطُوا بِهِ وَ کَانَ عِظَمُ ذَلِکَ (7) الطَّیْرِ أَنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هُمْ فَوْقَ عَشَرَةِ آلَافٍ اصْطَفُّوا حَوْلَهُ فَاسْتَدَارَ صَفُّهُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَیُّهَا الطَّائِرُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُفَارِقَکَ (8) أَجْنِحَتُکَ وَ زَغَبُکَ وَ رِیشُکَ فَفَارَقَهُ ذَلِکَ أَجْمَعُ وَ بَقِیَ الطَّائِرُ لَحْماً عَلَی عَظْمٍ (9) وَ جِلْدُهُ فَوْقَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُفَارِقَ (10) عِظَامُ بَدَنِکَ وَ رِجْلَیْکَ وَ مِنْقَارُکَ فَفَارَقَهُ ذَلِکَ أَجْمَعُ وَ صَارَ حَوْلَ الطَّائِرِ (11) وَ الْقَوْمُ حَوْلَ ذَلِکَ أَجْمَعَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَأْمُرُ هَذِهِ الْعِظَامَ أَنْ تَعُودَ قثّا [قِثَّاءً] فَعَادَتْ کَمَا قَالَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ هَذِهِ الْأَجْنِحَةَ وَ الزَّغَبَ وَ الرِّیشَ أَنْ یَعُودَ (12) بَقْلًا وَ بَصَلًا وَ فُوماً وَ أَنْوَاعَ الْبُقُولِ فَعَادَتْ کَمَا قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 242


1- قردة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.
2- فی التفسیر: و إما هرة.
3- فیحل بکفار کم خ ل.
4- فقاله خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.
5- امرک خ ل.
6- فی المصدر: ان تکبر و تزداد عظما فکبر و ازداد عظما.
7- الطائر خ ل. أقول: فی التفسیر. فکان عظم ذلک الطائر حتّی ان أصحاب.
8- ان تفارق خ ل.
9- فی التفسیر: علی عظمه.
10- ان یفارقک ایها الطائر خ ل.
11- فی التفسیر: حول الطیر.
12- فی التفسیر: ان تعود.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای پرنده! پروردگار به آن روح که در تو بود و خارج گردید، فرمان می دهد که به تو بازگردد.» و روح پرنده به جسم او بازگشت. سپس رسول خدا فرمود: «ای پرنده! پروردگار تو را فرمان می دهد که برخیزی و همچنان که پرواز می کردی به پرواز درآیی.» پرنده برخاست و در حالی که آنان به آن می نگریستند در آسمان پرواز کرد. سپس به آنچه در برابرشان بود، نگریستند و با تعجب مشاهده کردند که آنجا از آن تره و خیار و پیاز و سیر، چیزی بر جای نمانده است.(1)

الاحتجاج: با إسناد روایی از امام حسن عسکری علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: علی بن حسین علیه السّلام روزی در مجلس خود فرمود: هنگامی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان حرکت به سوی تبوک داده شد، به او امر گردید که علی علیه السّلام را به جانشینی خود در مدینه باقی گذارد.

مؤلف: این حدیث مانند حدیث قبلی تا (ولی آنان مردمانی هستند که (نه فقط) انصاف نمی ورزند، بلکه با دشمنی حق را انکار می کنند)، آمده است.(2)

روایت25.

اعلام الوری: رسول خدا صلی الله علیه و آله در ماه رجب(3)

آماده نبرد با روم گردید و به آن دسته از قبایل عرب که اسلام آورده بودند، نامه نگاشت و پیک هایی به سوی آنان گسیل داشت تا آنان را به جهاد و جنگ تشویق سازد. و نامه هایی نیز به سوی قبایل تمیم و غطفان و طیّی ارسال داشت. از دیگر سو فرستاده ای نزد کارگزار خود در مکه، عتاب بن اسید فرستاد تا آنان را برای جنگ با روم بسیج سازد. و چون آماده خروج شد، خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و به تسلّی بخشی و یاری و تقویت ضعیفان و انفاق تشویق نمود. و اولین کسی که در آن غزوه انفاق کرد، عثمان بن عفّان بود که چند أوقیه نقره آورد و آن را در دامان رسول خدا صلی الله علیه و آله فرو ریخت و جمعی از ضعفاء را تجهیز و آماده ساخت. و او کسی است که گفته می شود: جیش العسرة [لقب سپاه پیامبر در تبوک] را مجهز ساخت. و عباس بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و مقدار قابل توجهی انفاق کرد و (مردمان) را تجهیز ساخت. و انصار در این کار شتاب کردند و عبدالرحمن و زبیر و طلحه انفاق کردند. و گروهی از منافقان نیز از روی ریا و شهرت طلبی دست به انفاق زدند و در این باره آیاتی نازل گردید.

ص: 244


1- . تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السّلام: 235 - 232
2- . الاحتجاج: 180 - 17
3- . در سال نهم هجری

یَا عِبَادَ اللَّهِ ضَعُوا الْآنَ أَیْدِیَکُمْ عَلَیْهَا فَمَزِّقُوا مِنْهَا بِأَیْدِیکُمْ وَ قَطِّعُوا مِنْهَا بِسَکَاکِینِکُمْ فَکُلُوهُ (1) فَفَعَلُوا فَقَالَ بَعْضُ الْمُنَافِقِینَ وَ هُوَ یَأْکُلُ إِنَّ مُحَمَّداً یَزْعُمُ أَنَّ فِی الْجَنَّةِ طُیُوراً یَأْکُلُ مِنْهُ الْجِنَانِیُّ مِنْ جَانِبٍ لَهُ قَدِیداً وَ مِنْ جَانِبٍ مَشْوِیّاً (2) فَهَلَّا أَرَانَا نَظِیرَ ذَلِکَ فِی الدُّنْیَا فَأَوْصَلَ اللَّهُ تَعَالَی عِلْمَ ذَلِکَ إِلَی قَلْبِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عِبَادَ اللَّهِ لِیَأْخُذْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ لُقْمَتَهُ (3) وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ لْیَضَعْ لُقْمَتَهُ فِی فِیهِ فَإِنَّهُ یَجِدُ طَعْمَ مَا شَاءَ قَدِیداً وَ إِنْ شَاءَ مَشْوِیّاً وَ إِنْ شَاءَ مَرَقاً طَبِیخاً وَ إِنْ شَاءَ سَائِرَ مَا شَاءَ مِنْ أَلْوَانِ الطَّبِیخِ أَوْ مَا شَاءَ مِنْ أَلْوَانِ الْحَلْوَاءِ فَفَعَلُوا (4) فَوَجَدُوا الْأَمْرَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی شَبِعُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَبِعْنَا وَ نَحْتَاجُ إِلَی مَاءٍ نَشْرَبُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ وَ لَا تُرِیدُونَ اللَّبَنَ أَ وَ لَا تُرِیدُونَ سَائِرَ الْأَشْرِبَةِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فِینَا مَنْ یُرِیدُ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَأْخُذْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ لُقْمَةً مِنْهَا فَیَضَعُ (5) فِی فِیهِ وَ لْیَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَإِنَّهُ یَسْتَحِیلُ فِی فِیهِ مَا یُرِیدُ إِنْ أَرَادَ لَبَناً (6) وَ إِنْ أَرَادَ شَرَاباً آخَرَ مِنَ الْأَشْرِبَةِ فَفَعَلُوا فَوَجَدُوا (7) الْأَمْرَ عَلَی مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَأْمُرُکَ أَیُّهَا الطَّائِرُ أَنْ تَعُودَ کَمَا کُنْتَ وَ یَأْمُرُ هَذِهِ الْأَجْنِحَةَ وَ الْمَنَاقِیرَ وَ الرِّیشَ وَ الزَّغَبَ الَّتِی قَدِ اسْتَحَالَتْ إِلَی الْبَقْلِ وَ الْقِثَّاءِ (8) وَ الْبَصَلِ وَ الْفُومِ أَنْ تَعُودَ جَنَاحاً وَ رِیشاً وَ عَظْماً کَمَا کَانَتْ عَلَی قَدْرِ قِلَّتِهَا (9) فَانْقَلَبَتْ وَ عَادَتْ أَجْنِحَةً وَ رِیشاً وَ زَغَباً وَ عَظْماً (10) ثُمَّ تَرَکَّبَتْ عَلَی قَدْرِ الطَّائِرِ کَمَا کَانَتْ ثُمَّ قَالَ

ص: 243


1- و کلوه خ ل.
2- فی التفسیر: و من جانب له مشویا.
3- لقمة خ ل.
4- ففعلوا ذلک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی التفسیر.
5- فیضعها خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- ان أراد ماء او شرابا خ ل. أقول: فی المصدر: ان أراد ماء او لبنا او شرابا من الاشربة.
7- و وجدوا خ ل.
8- و العدس خ.
9- قلبتها خ ل. أقول: فی التفسیر: قالبها.
10- عظاما خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

رسول خدا صلی الله علیه و آله با گروهی از مهاجران و قبایل عرب و بنی کنانه و اهل تمامه و مزینه و جهینه و طیّی و تمیم که از او پیروی کرده بودند، اردوی سپاهش را بالای ثنیة الوداع برپا داشت. و علی علیه السّلام را بر مدینه گمارد و فرمود: «به ناچار یا من یا تو، (یکی) باید در مدینه باقی بماند.» و زبیر را به پرچمداری مهاجرین و طلحة بن عبیدالله را در سمت (راست) و عبدالرحمن بن عوف را بر جانب چپ سپاه گمارد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت نمود تا آنکه در جُرف (سیل­ گذر)

اطراق نمود. و عبدالله بن ابی بی هیچ اذن و اجازه ای بازگشت، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خدا مرا بس است، اوست که با یاری خویش و گروه مومنان مرا حمایت کرد و میان قلب هایشان انس و الفت و پیوند برقرار ساخت.» هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به جرف رسید، علی علیه السّلام خود را به او رسانید و از رکاب شترش گرفت و عرض کرد: ای رسول خدا، قریش ادعا می کنند که تو تنها به خاطر گرانباری ام، مرا به جانشینی خویش باقی گذاشتی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «دیر زمانی امت ها پیامبرانشان را آزردند. آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی باشی؟» عرض کرد: راضی و خشنود گشتم، راضی و خشنود گشتم. سپس به مدینه بازگشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله در سه شنبه ماه شعبان، وارد تبوک گردید و باقی شعبان و روزهایی چند از ماه رمضان را در آنجا اقامت کرد. در مدت اقامت پیامبر صلی الله علیه و آله در تبوک، نحبة بن روبه حاکم ایله نزد وی آمد و جزیه پرداخت کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز امان نامه ای برای او نگاشت و آن نامه نزد ایشان بود. و همچنین برای مردمان حرباء و أذرح امان نامه هایی نگاشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که در تبوک حضور داشت، أبوعبیدة بن جراح را به همراه زنباع بن روح جذامی به سوی گروهی از جذام فرستاد که از آنان اموال و اسیرانی به غنیمت گرفت. و سعد بن عباده را به سوی گروهی از بنی سلیم و مردمانی از بلیّ گسیل داشت. و چون سعد به آنان نزدیک گردید، گریختند. و خالد را نیز به سوی اکیدر حاکم دومة الجندل اعزام نمود و به او فرمود: «امید که پروردگار با شکار گاو تو را از شر او حفظ کند تا او را گرفتار سازی» و در حالی که خالد و یارانش در شبی مهتابی قرار داشتند، به ناگاه گاوهایی که بر یکدیگر شاخ می زدند پیش آمدند و شروع به کوبیدن شاخ خود بر در قلعه أکیدر کردند، و اکیدر که در کنار دو همسرش در حال شرب خمر بود، از جای برخاست و به همراه برادرش حسان و گروهی از قومش سوار بر اسب در پی آن گاو خارج شدند. و این در حالی بود که خالد و یارانش در کمین او بودند. و اینگونه با اکیدر که در حال شکار گاو بود مواجه گردیدند و او را اسیر ساختند و برادرش حسان را که قبایی زراندود به تن داشت، کشتند و یاران او گریختند و وارد قلعه گردیدند و در را به روی مسلمانان بستند. خالد با اکیدر و یارانش پیش آمد و از افراد حاضر در قلعه خواست که در را به روی او بگشایند، ولی آنان از این کار امتناع ورزیدند. در این هنگام اکیدر گفت: مرا بفرست که من در را می گشایم. خالد از او عهد و پیمان محکمی گرفت و او را فرستاد. اکیدر وارد قلعه شد و دروازه قلعه را گشود تا خالد و یارانش داخل گشتند و هشتصد گوسفند و دویست شتر و چهارصد زره و چهارصد نیزه و

ص: 246

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّهَا الطَّائِرُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ الرُّوحَ الَّتِی کَانَتْ فِیکَ فَخَرَجَتْ أَنْ تَعُودَ إِلَیْکَ فَعَادَتْ رُوحُهُ فِی جَسَدِهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّهَا الطَّائِرُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَقُومَ وَ تَطِیرَ کَمَا کُنْتَ تَطِیرُ فَقَامَ وَ طَارَ فِی الْهَوَاءِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ ثُمَّ نَظَرُوا إِلَی مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَإِذَا لَمْ یَبْقَ هُنَاکَ مِنْ ذَلِکَ الْبَقْلِ وَ الْقِثَّاءِ (1) وَ الْبَصَلِ وَ الْفُومِ شَیْ ءٌ (2).

ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ یَوْماً فِی مَجْلِسِهِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُمِرَ بِالْمَسِیرِ إِلَی تَبُوکَ أُمِرَ بِأَنْ یُخَلِّفَ عَلِیّاً علیه السلام بِالْمَدِینَةِ.

أَقُولُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَکِنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یُنْصِفُونَ بَلْ یُکَابِرُونَ (3).

«25»

عم، إعلام الوری تهیأ رسول الله صلی الله علیه و آله فی رجب (4) لغزو الروم و کتب إلی قبائل العرب ممن قد دخل فی الإسلام و بعث إلیهم الرسل یرغبهم فی الجهاد و الغزو و کتب إلی تمیم و غطفان و طیئ و بعث إلی عتّاب بن أسید عامله علی مکة (5) یستنفرهم لغزو الروم فلما تهیأ للخروج قام خطیبا فحمد الله تعالی و أثنی علیه و رغب فی المواساة و تقویة الضعیف و الإنفاق فکان أول من أنفق فیها عثمان بن عفان جاء بأواقی من فضة فصبها فی حجر رسول الله صلی الله علیه و آله فجهز ناسا من أهل الضعف و هو الذی یقال إنه جهز جیش العسرة و قدم العباس علی رسول الله صلی الله علیه و آله فأنفق نفقة حسنة و جهز و سارع فیها الأنصار و أنفق عبد الرحمن و الزبیر و طلحة و أنفق ناس من المنافقین ریاء و سمعة فنزل القرآن بذلک و ضرب رسول

ص: 244


1- و العدس خ.
2- التفسیر المنسوب الی الامام العسکریّ علیه السلام: 232- 235.
3- الاحتجاج: 179 و 180. فکلما ذکرت ذیل الحدیث شیئا من المصدر فاردت منه و من التفسیر.
4- فی سنة تسع.
5- فی المصدر: الی مکه.

پانصد شمشیر به خالد تقدیم کرد که آن ها را از او پذیرفت و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد و خون او را محفوظ داشت و بر پرداخت جزیه با او مصالحه کرد.

در کتاب دلائل النبوّة شیخ ابوبکر احمد بیهقی آمده است: ابوعبدالله حافظ با اسناد روایی از ابوأسود از عروه، برای ما نقل کرد: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از تبوک به سوی مدینه بازمی گشت، در بخشی از راه، گروهی از یارانش بر ضد او دسیسه چینی کردند و با یکدیگر مشورت کردند تا او را از گردنه ای که در مسیر بازگشت او قرار داشت، فرو اندازند. و بر آن شدند که (برای اجرای نقشه شوم خود) همراه او از آن گردنه عبور کنند. ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله از نیت آنان آگاه گردید و فرمود: «هر یک از شما می تواند از میانه وادی بگذرد که آن برای شما فراخ تر و گشاده تر است.» و خود پیامبر صلی الله علیه و آله راه گردنه کوه را در پیش گرفت و مردم از میانه دره حرکت کردند. ولی افرادی که در پی توطئه بر ضد پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، آماده گشتند و نقاب بر چهره زدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله به حذیفة بن یمان و عمار بن یاسر فرمان داد که همراه و همگام او باشند. و دستور داد که عمار افسار شتر او را بگیرد و حذیفه آن را از پشت براند و در حالی که آنان پیش می رفتند، به ناگاه صدای گام های آن قوم را شنیدند که از پشت سرشان در پی پیامبر صلی الله علیه و آله آمده بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در خشم شد و به حذیفه دستور داد که آنان را ببیند. او با عصایی سرکج بازگشت و با آن به سختی بر صورت شترانشان ضربه وارد ساخت و آن قوم را که نقاب بر چهره داشتند، مشاهده کرد. هنگامی که آنان حذیفه را دیدند، خداوند ترس را بر دل آنان مسلط ساخت و گمان بردند دسیسه شان نزد او برملا شده است. بنابراین به شتاب گریختند و داخل مردم گشتند و حذیفه بازگشت و هنگامی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، به او فرمود: «ای حذیفه! شتر را بران و ای عمار! پیش رو». آنان به شتاب از آن گردنه خارج گردیدند تا منتظر مردم باقی بمانند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای حذیفه! آیا از این گروه یا شترسواران کسی را شناختی؟» حذیفه گفت: شتر فلان و فلان را شناختم، ولی تاریکی شب آنان را که نقاب نیز بر چهره داشتند، در برگرفته بود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا جریان آن شترسواران و آنچه در پی آن بودند را می دانید؟» گفتند: ای رسول خدا، نه، نمی دانیم. فرمود: «آنان دسیسه چیده بودند تا همراه من حرکت کنند و چون تاریکی گردنه کوه مرا در برگرفت، مرا از آن به زیر اندازند». گفتند: ای رسول خدا، هنگامی که مردم به نزد تو آمدند، آیا فرمان دستگیری شان را نمی دهی تا گردن آنان را بزنی؟ فرمود: «خوش ندارم که مردم با یکدیگر بگویند: محمد دست خود را به خون اصحابش یازیده است». و سپس نام آن افراد را برای آن دو ذکر نمود و فرمود: «نامشان را پنهان دارید.».

ص: 247

الله صلی الله علیه و آله عسکره فوق ثنیة الوداع بمن تبعه من المهاجرین و قبائل العرب و بنی کنانة و أهل تهامة و مزینة و جهینة و طیئ و تمیم و استعمل علی المدینة علیا و قال إنه لا بد للمدینة منی أو منک و استعمل الزبیر علی رایة المهاجرین و طلحة بن عبید الله علی المیمنة و عبد الرحمن بن عوف علی المیسرة و سار رسول الله صلی الله علیه و آله حتی نزل الجرف فرجع عبد الله بن أبی بغیر إذن فقال (1) علیه السلام حسبی الله هو الذی أیدنی بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ (2) الآیة فلما انتهی إلی الجرف لحقه علی علیه السلام و أخذ بغرز (3) رحله و قال یا رسول الله زعمت قریش أنک إنما خلفتنی استثقالا لی (4) فقال علیه السلام طال ما آذت الأمم أنبیاءها أ ما ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی فقال قد رضیت قد رضیت ثم رجع إلی المدینة و قدم رسول الله صلی الله علیه و آله تبوک فی شعبان یوم الثلاثاء و أقام بقیة شعبان و أیاما من شهر رمضان و أتاه و هو بتبوک نحبة بن روبة (5) صاحب أیلة (6) فأعطاه الجزیة و کتب رسول الله صلی الله علیه و آله له کتابا (7) و الکتاب عندهم و کتب أیضا

ص: 245


1- فی المصدر: فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- اقتبس صلّی اللّه علیه و آله من قوله تعالی: «حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ* وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» راجع سورة الأنفال 62 و 63.
3- الغرز، الرکاب من الجلد.
4- فی المصدر: استثقالا منی.
5- هکذا فی نسخة المصنّف، و فی إعلام الوری الطبعة الأولی: نجیة بن روبة و فی الطبعة الثانیة: (یحنة بن رؤبة) و هو الصحیح، و هو بضم الیاء و فتح الحاء و النون المشددة.
6- قال یاقوت: أیلة بالفتح: مدینة علی ساحل بحر القلزم ممّا یلی الشام و قیل: هی آخر الحجاز و اول الشام. و قال أبو عبیدة: أیلة مدینة بین الفسطاط و مکّة علی شاطئ بحر القلزم تعد فی بلاد الشام. و قدم یوحنة بن رؤبة علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم من ایلة و هو فی تبوک فصالحه علی الجزیة و قرر علی کل حالم بارضه فی السنة دینارا فبلغ ذلک ثلاثمائة دینار و اشترط علیهم قری من مر بهم من المسلمین اه. أقول: یوحنة مصحف یحنه علی ما قدمناه.
7- نص علیه ابن هشام فی السیرة و المقریزی فی الامتاع و الفاظه کذلک: بسم اللّه الرحمن الرحیم: هذا امنة من اللّه و محمّد النبیّ رسول اللّه لیحنة بن رؤبة و أهل ایلة سفنهم و سیارتهم فی البر و البحر، لهم ذمّة اللّه و ذمّة محمّد النبیّ و من کان معهم من أهل الشام و أهل الیمن و اهل البحر، فمن احدث منهم حدثا فانه لا یخول ماله دون نفسه، و انه طیب لمن اخذه من الناس، و انه لا یحل ان یمنعوا ماء یردونه، و لا طریقا یریدونه من بر او بحر.

در کتاب ابان بن عثمان آمده است: اعمش گفت: آنان دوازده نفر بودند که هفت نفرشان از قریش بود. گفت: و رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد. و هنگامی که او از سفر بازمی گشت، حسن و حسین علیهما السلام به پیشواز او می رفتند و آنان را در آغوش می کشید و مسلمانان گرد او حلقه می زدند تا آنکه وارد خانه فاطمه علیها السّلام می گردید و مسلمانان بر در خانه می نشستند و چون خارج می گردید، همراه او می رفتند تا او وارد منزلش می گردید و آنگاه آنان پراکنده می گشتند.

و از ابوحمید ساعدی روایت است که گفت: همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله از غزوه تبوک بازگشتیم و هنگامی که به نزدیکی مدینه رسیدیم، فرمود: «این (شهر مدینه) طابة (خوب و نیکو) است و این اُحد کوهی است که ما را دوست می دارد و ما نیز آن را دوست می داریم».

و از انس بن مالک روایت است که گفت: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه نزدیک شد، فرمود: «در مدینه افرادی هستند که از هیچ مسیر و وادی نگذشتید مگر آنکه آنان نیز همراه شما بودند.» گفتند: ای رسول خدا، آیا آنان با آنکه در مدینه حضور داشتند، همراه ما بودند؟ فرمود: «آری، عذر آنان را در مدینه نگاه داشت.» و تبوک آخرین غزوه رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و عبدالله بن ابی بعد از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از تبوک، درگذشت.(1)

توضیح

در النهایه آمده است: «جربی» و «اذرح»: دو قریه در شام هستند که میان آن دو، سه روز فاصله است. و رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ساکنان آن دو، امان نامه نوشت. و «زنباع» بر وزن قنطار است. و «الطرف» جمع «طرفة»: به معنای اموال نفیس و گرانبها است. «لیلة إضحیانة» با کسره: شب روشن و مهتابی که هیچ ابری در آن نباشد. و جزری گفت: در آن آمده است: «علیه دیباج مخوّض بالذهب»: یعنی دیبایی بافته شده از طلا (زردوز) مانند: برگ درخت خرما دارد. و «الوکز»: دویدن. و در برخی نسخه ها با راء مهمله«الوکر» به همان معنا آمده است. و در برخی نسخه ها ابتدا با راء سپس با زاء آمده است. و با کسر به معنای صدای آرام و آهسته است و همین صحیح تر به نظر می رسد. و در النهایه آمده است: «غشوه»: یعنی بر او ازدحام کردند و بسیار شدند. و «محجَن» بر وزن منبر: عصای سرکج. «طیبة» و «طابة»: از نام های مدینه هستند. و در النهایه آمده است: در حدیث کوه اُحد فرموده است: «آن کوهی است که ما را دوست دارد و ما نیز آن را دوست داریم». این سخن بنا به مجاز است. مقصودش این است که آن کوهی است که مردمانش ما را دوست می دارند و ما نیز مردمان آن را که همان انصار هستند دوست می داریم. و جایز است که از نوع مجاز صریح باشد، یعنی ما خود این کوه را دوست می داریم؛ چرا که در سرزمین کسانی واقع شده است که آنان را دوست می داریم. و طیبی گفت: بهتر آن است که این کلام بر ظاهر آن حمل گردد.

ص: 248


1- . اعلام الوری بأعلام الهدی: 76 -75، ط1 و 13 - 129 ، ط2

لأهل جرباء (1) و أذرح کتابا (2) و بعث رسول الله صلی الله علیه و آله و هو بتبوک أبا عبیدة بن الجراح إلی جمع من جذام مع زنباع بن روح الجذامی فأصاب منهم طرفا و أصاب منهم سبایا و بعث سعد بن عبادة إلی ناس من بنی سلیم و جموع من بلی فلما قارب القوم هربوا و بعث خالدا إلی الأکیدر صاحب دومة الجندل و قال له لعل الله یکفیکه بصید البقر فتأخذه فبینا خالد و أصحابه فی لیلة إضحیان إذ أقبلت البقر (3) تنتطح فجعلت تنتطح باب حصن أکیدر و هو مع امرأتین له یشرب الخمر فقام فرکب هو و حسان أخوه و ناس من أهله فطلبوها و قد کمن له خالد و أصحابه فتلقاه أکیدر و هو یتصید البقر فأخذوه و قتلوا حسانا أخاه و علیه قباء مخوص بالذهب و أفلت أصحابه فدخلوا الحصن (4) و أغلقوا الباب دونهم فأقبل خالد بأکیدر و سار معه أصحابه فسألهم أن یفتحوا له فأبوا (5) فقال أرسلنی فإنی أفتح الباب فأخذ علیه موثقا و أرسله فدخل و فتح الباب حتی دخل خالد و أصحابه و أعطاه ثمانمائة رأس و ألفی بعیر و أربعمائة درع و أربعمائة رمح

ص: 246


1- جربی خ ل. أقول: الصحیح: جرباء بالمد.
2- ذکر الکتاب المقریزی فی الامتاع: 468 و هو (هذا کتاب من محمّد النبیّ رسول اللّه لاهل جرباء، انهم آمنون بأمان اللّه و امان محمد، و ان علیهم مائة دینار فی کل رجب وافیة طیبة و اللّه کفیل علیهم) و نسخة کتاب اذرح بعد البسملة: (من محمّد النبیّ رسول اللّه لاهل اذرح انهم آمنون بامان اللّه و امان محمد، و ان علیهم مائة دینار فی کل رجب وافیة طیبة، و اللّه کفیل علیهم بالنصح و الاحسان للمسلمین، و من لجأ الیهم من المسلمین من المخافة و التغریر إذا خشوا علی المسلمین و هم آمنون حتّی یحدث الیهم محمّد قبل خروجه .) وکتب لاهل مقنا : انهم آمنون بامان الله وامان محمد : وان علیهم ربع غزولهم وربع ثمارهم.
3- فی المصدر: اذ اقبلت البقرة تنتطح باب حصن اکیدر.
4- فی المصدر: و قد دخلوا الحصن.
5- فی المصدر: و سار معه الی أصحابه فسألهم ان یفتحوا له الباب فابوا.

چرا که علاقه و محبت جمادات نسبت به انبیاء و اولیای الهی امری پذیرفته شده است، همچنان که ستون به خاطر جدایی او ناله سر ­داد و سنگ به او سلام می کرد. و گفته شده است: منظورش سرزمین مدینه بوده است و به طور مخصوص کوه احد را ذکر کرده است. چرا که اولین نقطه از مدینه است که دیده می شود. و شاید اُحد با این دعایش که فرمود: «خدایا مدینه را نزد ما دوست داشتنی گردان»، در نزد او محبوب گردیده است. می گویم تحقیقی در این باره ان شاءالله در جلد هفتم خواهد آمد.

روایت26.

کافی: تعدادی از اصحاب ما، از سهل، از ابن یزید، از عبدالحمید، از شخصی که از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که آنان شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله را رم دادند، شتر به او گفت: به خدا قدم از قدم برندارم، اگرچه قطعه قطعه گردم.(1)

روایت27.

مؤلف: در المنتقی آمده است: در غزوه تبوک از پیامبر صلی الله علیه و آله چندین معجزه به وقوع پیوست. از آن جمله هنگامی بود که او به وادی القری رسید و شب را در منطقه حجر به سر آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امشب بادی سخت بر شما وزیدن خواهد گرفت و هیچ یک از شما جز همراه دوستش برپا نمی ماند و هر که شتری دارد، با زانوبندش آن را ببندد. سپس بادی سخت وزیدن گرفت و هیچ کس جز به همراه دوستش برجا نماند، مگر دو نفر از بنی ساعده که یکی در پی قضای حاجت و دیگری در جستجوی شترش خارج گردید. اما آن که به خاطر قضای حاجت خارج شده بود، در راه (به دست جنیان) خفه گردید و دیگری که در پی شترش رفته بود، توسط باد برده شد و در دو کوه قبیله طیّی فرو افکنده شد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله برای آنکه در راهش گرفتار شده بود، دعا فرمود تا آنکه به هوش آمد (یا زنده شد) و اما آنکه در کوه قبیله طیّی افتاده بود، هنگام بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه، از سوی این قبیله به او اهدا شد.

و از دیگر معجزات آن بود که چون پیامبر صلی الله علیه و آله از حجر حرکت کرد، در حالی وارد صبح شد که هیچ آبی به همراه او و اصحابش وجود نداشت و در سرزمینی بی آب فرود آمدند. و مسلمانان از فشار تشنگی به او شکوه کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله رو به قبله نمود و در حالی که هیچ ابری در آسمان دیده نمی­شد، دست به دعا برداشت و پیوسته دعا فرمود تا آنکه ابرها از هر کرانه در آسمان ظاهر شدند و هنوز جای دعای خود را ترک نکرده بود که بارانی فراوان و گوارا نازل شد. و ابرها همان موقع برطرف گردیدند و مردمان از آن آب خوردند و سیراب گردیدند و مشک ها را پر کردند.

ص: 249


1- . روضة الکافی: 165

و خمسمائة سیف فقبل ذلک منه و أقبل به إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فحقن دمه و صالحه علی الجزیة.

و فی کتاب دلائل النبوة للشیخ أبی بکر أحمد البیهقی أخبرنا أبو عبد الله الحافظ و ذکر الإسناد مرفوعا إلی أبی الأسود عن عروة قال لما رجع رسول الله صلی الله علیه و آله قافلا من تبوک إلی المدینة حتی إذا کان ببعض الطریق مکر به ناس من أصحابه فتأمروا (1) أن یطرحوه من عقبة فی الطریق أرادوا أن یسلکوها معه فأخبر رسول الله صلی الله علیه و آله خبرهم فقال من شاء منکم أن یأخذ بطن الوادی فإنه أوسع لکم فأخذ النبی صلی الله علیه و آله العقبة و أخذ الناس بطن الوادی إلا النفر الذین أرادوا المکر به استعدوا و تلثموا و أمر رسول الله صلی الله علیه و آله حذیفة بن الیمان و عمار بن یاسر فمشیا معه مشیا و أمر عمارا أن یأخذ بزمام الناقة و أمر حذیفة بسوقها فبینا هم یسیرون إذ سمعوا وکزة (2) القوم من ورائهم قد غشوه فغضب رسول الله صلی الله علیه و آله و أمر حذیفة أن یراهم (3) فرجع و معه محجن فاستقبل وجوه رواحلهم و ضربها ضربا (4) بالمحجن و أبصر القوم و هم متلثمون فرعبهم الله حین أبصروا حذیفة و ظنوا أن مکرهم قد ظهر علیه فأسرعوا حتی خالطوا الناس و أقبل حذیفة حتی أدرک رسول الله صلی الله علیه و آله فلما أدرکه قال اضرب الراحلة یا حذیفة و امش أنت یا عمار فأسرعوا فخرجوا من العقبة ینتظرون الناس فقال النبی صلی الله علیه و آله یا حذیفة هل عرفت من هؤلاء الرهط أو الرکب أحدا فقال حذیفة عرفت راحلة فلان و فلان و کان ظلمة اللیل غشیتهم و هم متلثمون فقال صلی الله علیه و آله هل علمتم ما شأن الرکب و ما أرادوا قالوا لا یا رسول الله قال فإنهم مکروا لیسیروا معی حتی إذا أظلمت بی العقبة طرحونی منها قالوا أ فلا تأمر بهم یا رسول الله إذا جاءوک الناس فتضرب أعناقهم قال أکره أن یتحدث الناس و یقولون إن محمدا قد وضع یده فی أصحابه فسماهم لهما ثم قال اکتماهم.

ص: 247


1- أی تشاوروا.
2- رکزة خ ل.
3- فی المصدر: أن یردهم.
4- فی المصدر: و ضربهم ضربا.

یکی از صحابه گفت: به مردی از منافقین گفتم: وای بر تو! آیا بعد از این هم باز دچار تردید هستی؟ گفت: ابری بود که از اینجا می گذشت. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی تبوک حرکت نمود و صبحدم در منزلگاهی فرود آمد که شتر پیامبر صلی الله علیه و آله در آنجا گم شد. یکی از منافقان گفت: محمد ادعا می کند که او پیامبر است و از خبر آسمان شما را آگاه می سازد و حال آنکه حتی نمی داند شترش کجاست؟ در پی این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله خارج گردید و فرمود: «منافقی را ادعا بر آن است که محمد می گوید پیامبر است و شما را از خبر آسمان آگاهی می دهد و حال آنکه حتی از مکان شترش هم بی اطلاع است. به خدا سوگند که من جز آنچه خداوند مرا آموخته است، نمی دانم و هم او اکنون مرا آگاه ساخت و مرا به آن(مکان آن شتر) راهنمایی فرمود. و آن شتر اکنون در وادی فلان است» و به آن دره اشاره نمود که در آن افسارش به درختی آویخته بود. و مسلمانان رفتند و آن را آوردند.

و از دیگر معجزات آن بود که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «شما إن شاءاللّه فردا در چشمه تبوک وارد می شوید و شما جز در هنگام چاشتگاه بر آن وارد نخواهید شد. و هر که به آن رسید به آبش دست نمی یازد تا من بیایم. معاذ می­گوید: در حالی به آن چشمه رسیدیم که دو مرد به سوی آن پیشی جسته بودند. چشمه مانند راهی از علف بود که اندکی آب از آن بیرون می تراوید. و از آن دو پرسید: «آیا به آبش دست زدید؟» گفتند: آری و پیامبر صلی الله علیه و آله آنچه را که می خواست به آن دو گفت. سپس دستور داد که با مشت اندک اندک از آن آب برداشتند تا آنکه مقداری آب جمع شد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله در آن آب، صورت و دو دستش را شست و سپس آب را دوباره در چشمه ریخت. پس از آن، چشمه آب فراوانی جاری ساخت و مردم از آن آب برداشتند و آنان را کفایت کرد.

و از دیگر معجزات آن بود: چون ذوالبجادین اسلام آورد و مدتی (در مدینه) اقامت کرد و قرآن آموخت، به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله راهی تبوک گردید و هنگامی که به تبوک رسید، گفت: ای رسول خدا، از خداوند برای من درخواست شهادت نما. فرمود: «پوست گندمگون درختی برایم بیاور.» او نیز آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را بر بازوی او بست و فرمود: «خدایا خون او را بر کفار حرام ساز.» او گفت: یا رسول الله! خواسته من این نبود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو آنگاه که برای جهاد در راه خدا خارج گردی و دچار تبی گردی که تو را بکشد، در واقع شهید هستی.» و بعد از آنکه چند روز در تبوک ماندند، ذوالبجادین دچار تب شد و درگذشت.

و از دیگر معجزات آن بود که پیامبر صلی الله علیه و آله بارها در تبوک برای غذا دعا فرمود و (یک بار) که مردم بسیاری نزد وی جمع شده بودند، بلال مقدار اندکی غذا نزد وی آورد

ص: 250

و فی کتاب أبان بن عثمان قال الأعمش و کانوا اثنی عشر سبعة من قریش قال و قدم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة وَ کَانَ إِذَا قَدِمَ مِنْ سَفَرٍ اسْتَقْبَلَ بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَأَخَذَهُمَا إِلَیْهِ وَ حَفَّ الْمُسْلِمُونَ بِهِ حَتَّی یَدْخُلَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ یَقْعُدُونَ بِالْبَابِ وَ إِذَا خَرَجَ مَشَوْا مَعَهُ وَ إِذَا دَخَلَ مَنْزِلَهُ تَفَرَّقُوا عَنْهُ.

وَ عَنْ أَبِی حُمَیْدٍ السَّاعِدِیِّ قَالَ: أَقْبَلْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غَزْوَةِ تَبُوکَ حَتَّی إِذَا أَشْرَفْنَا عَلَی الْمَدِینَةِ قَالَ هَذِهِ طَابَةُ وَ هَذَا أُحُدٌ جَبَلٌ یُحِبُّنَا وَ نُحِبُّهُ.

وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا دَنَا مِنَ الْمَدِینَةِ قَالَ إِنَّ بِالْمَدِینَةِ لَأَقْوَاماً مَا سِرْتُمْ مِنْ مَسِیرٍ وَ لَا قَطَعْتُمْ مِنْ وَادٍ إِلَّا کَانُوا مَعَکُمْ فِیهِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُمْ بِالْمَدِینَةِ قَالَ نَعَمْ وَ هُمْ بِالْمَدِینَةِ حَبَسَهُمُ الْعُذْرُ.

و کان تبوک آخر غزوات رسول الله صلی الله علیه و آله و مات عبد الله بن أبی بعد رجوع رسول الله صلی الله علیه و آله من غزوة تبوک. (1)

بیان

فی النهایة جربی (2) و أذرح هما قریتان بالشام بینهما مسیرة ثلاث لیال و کتب لهما النبی صلی الله علیه و آله أمانا انتهی و زنباع کقنطار و الطرف جمع الطرفة نفائس الأموال و غرائبها و لیلة إضحیانة بالکسر مضیئة لا غیم فیها و قال الجزری فیه علیه دیباج مخوص بالذهب أی منسوج به کخوص النخل و هو ورقه و الوکز العدو و فی بعض النسخ بالراء المهملة بمعناه و فی بعضها بالراء أولا ثم الزای و هو بالکسر الصوت الخفی و الحس و لعله أنسب و فی النهایة غشوه أی ازدحموا علیه و کثروا و المحجن کمنبر العصا المعوجة و طیبة و طابة من أسماء المدینة و فی النهایة فی حدیث جبل أحد هو جبل یحبنا و نحبه هذا محمول علی المجاز أراد أنه جبل یحبنا أهله و نحب أهله و هم الأنصار و یجوز أن یکون من باب المجاز الصریح أی إننا نحب الجبل بعینه لأنه فی أرض من نحب انتهی و قال الطیبی و الأولی أنه علی ظاهره

ص: 248


1- إعلام الوری بأعلام الهدی: 75 و 76 ط 1 و 129- 131 ط 2.
2- فیه جرباء بالمد.

و آن حضرت دستش را بر آن غذا که خرما و جز آن بود، مالید و آن ها همگی از آن خوردند و سیر گشتند و از غذا نیز بیشتر از آنچه که در ابتدا بود، باقی ماند. و در این سفر معجزاتی بیش از آنچه ذکر کردیم به دست او پدیدار شد، ولی ما گوشه ای از آن ها را آوردیم. و پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که در تبوک فرود آمد، دو ماه در آنجا اقامت فرمود. و اخبار رسیده به پیامبر صلی الله علیه و آله درباره اقدام هرقل در گسیل داشتن سپاهش و نزدیک شدنش به سوی منطقه پایین شام و عزم او بر جنگ با پیامبر، باطل و نادرست بود. و هرقل مردی غسانی را به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد تا به صفات و علامات و سرخی چشمان و انگشتری پیامبری بنگرد. آن مرد نیز پرس و جو کرد و متوجه شد که او صدقه نمی پذیرد و از صفات پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر سپرد و سپس به نزد هرقل بازگشت و آن ویژگی ها را برای او برشمرد. و در پی آن، هرقل قومش را دعوت کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله را تصدیق کنند. ولی آنان از او نافرمانی کردند تا آنجا که از (مخالفت) آن ها بر حکومتش نگران گردید. ولی خود او به صورت نهان اسلام آورد و از جنگ با پیامبر صلی الله علیه و آله خودداری کرد. بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله نیز اجازه پیکار با وی را نداد و (از تبوک) بازگشت. گفتند: در تبوک بادی شدید وزیدن گرفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این (علامت) مرگ منافقی است که نفاقی سترگ دارد.» آنان وارد مدینه شدند و آگاه گشتند که آن روز منافقی مرده(1) است. سپس داستان عقبه و اکیدر را آورده است.

توضیح

«الحِجر» با کسره: سرزمین قوم ثمود. «خَنَقَ» یعنی جنّیان در خلوتش چنان او را خفه کردند که از هوش رفت و یا جان داد. و بر اساس هر یک از دو تقدیر، با دعای پیامبر صلی الله علیه و آله به هوش آمد، یا آنکه جان دوباره یافت و زنده شد. «سحّت» با تشدید یاء: فرو ریخت. «السُّح»: ریختن یا جاری شدن از بالا را گویند. «الرَواء» با فتح و مد: آب بسیار و گفته شده است: آب گوارایی که وارد شدگان بر آن را سیراب و با طراوات می سازد. و گفته می شود: «بضّ الماء»: آنگاه که قطره قطره جاری می شود.

روایت28.

در دیوان منسوب به امیرالمومنین علیه السّلام آمده است:

- خداوند منافقان و یاوه سرایان را نابود گرداند.

- به من می گفتند پیامبر بر تو خشم گرفته است و به همین خاطر تو را در میان آنان که عقب ماندند و از یاری او بازایستادند، باقی گذارد.

- و عمل پیامبر تنها از این رو بود که به تو ستم کرده است! و حال آنکه او جفاکار نبود.

- من نیز در حالی که شمشر بر دوشم بود، به نزد آن انسان مهربان و حکم دهنده پرهیزگار روان شدم.

ص: 251


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب 9 درباره حوادث سال نهم هجری.

و لا ینکر حب الجمادات للأنبیاء و الأولیاء کما حنت الأسطوانة علی مفارقته و کان یسلم الحجر علیه و قیل أراد به أرض المدینة و خص الجبل لأنه أول ما یبدو منها و لعله حبب إلیه بدعائه اللهم حبب إلینا المدینة انتهی و أقول سیأتی تحقیق منا فی ذلک فی المجلد السابع إن شاء الله.

«26»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَفَّرُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ قَالَتْ لَهُ النَّاقَةُ وَ اللَّهِ لَا أَزَلْتُ خُفّاً عَنْ خُفٍّ وَ لَوْ قُطِّعْتُ إِرْباً إِرْباً (1).

«27»

أَقُولُ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ قَدْ ظَهَرَ مِنْهُ مُعْجِزَاتٌ شَتَّی فَمِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا وَصَلَ إِلَی وَادِی الْقُرَی وَ قَدْ أَمْسَی بِالْحِجْرِ قَالَ إِنَّهَا سَتَهُبُّ اللَّیْلَةَ رِیحٌ شَدِیدَةٌ فَلَا یَقُومَنَّ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا مَعَ صَاحِبِهِ وَ مَنْ کَانَ لَهُ بَعِیرٌ فَلْیُوثِقْهُ بِعِقَالِهِ فَهَاجَتْ رِیحٌ شَدِیدَةٌ أَفْزَعَتِ النَّاسَ فَلَمْ یَقُمْ أَحَدٌ إِلَّا مَعَ صَاحِبِهِ إِلَّا رَجُلَیْنِ مِنْ بَنِی سَاعِدَةَ خَرَجَ أَحَدُهُمَا لِحَاجَتِهِ وَ آخَرُ لِطَلَبِ (2) بَعِیرٍ لَهُ فَأَمَّا الْخَارِجُ لِحَاجَتِهِ فَقَدْ خُنِقَ فِی مَذْهَبِهِ وَ أَمَّا الَّذِی خَرَجَ فِی طَلَبِ الْبَعِیرِ فَاحْتَمَلَتْهُ الرِّیحُ فَطَرَحَتْهُ فِی جَبَلَیْ (3) طَیِّئٍ ثُمَّ دَعَا صلی الله علیه و آله لِلَّذِی أُصِیبَ فِی مَذْهَبِهِ فَعَادَ إِلَیْهِ وَ أَمَّا الَّذِی وَقَعَ بِجَبَلَیْ (بِجَبَلِ) طَیِّئٍ فَإِنَّ طَیِّئاً أَهْدَتْهُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حِینَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا ارْتَحَلَ عَنِ الْحِجْرِ أَصْبَحَ وَ لَا مَاءَ مَعَهُ وَ لَا مَعَ أَصْحَابِهِ وَ نَزَلُوا عَلَی غَیْرِ مَاءٍ فَشَکَوْا إِلَیْهِ الْعَطَشَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ دَعَا وَ لَمْ تَکُنْ فِی السَّمَاءِ سَحَابَةٌ فَمَا زَالَ یَدْعُو حَتَّی اجْتَمَعَتِ السَّحَائِبُ (4) مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ فَمَا بَرِحَ مِنْ مَقَامِهِ حَتَّی سَحَّتْ بِالرَّوَاءِ (5) فَانْکَشَفَتِ السَّحَابَةُ مِنْ سَاعَتِهَا فَسُقِیَ النَّاسُ وَ ارْتَوَوْا (6) وَ

ص: 249


1- روضة الکافی: 165. و الارب: العضو.
2- فی المصدر: فی طلب.
3- فی المصدر: (جبل) و کذا فیما یأتی. و لکن فی نسخة المصنّف و فی الامتاع: جبلی.
4- فی المصدر: السحابة.
5- فی المصدر: حتی سحت السماء بالرواء.
6- فی المصدر: و ارتووا من آخرهم.

- هنگامی که مرا دید قلبش به تپش افتاد و چون برادری که سؤال پرسد گفت:

- ای پسرعمو! چرا به اینجا آمدی؟ و من او را از سخنان یاوه حسودان خیانت پیشه مکار آگاه ساختم.

- پس او فرمود: «از میان آنان، تو همانند هارون به موسی، برادر من هستی» و هارون در وظیفه خود کوتاهی نکرد.(1)

توضیح

«الخالف»: عقب مانده از سایرین به خاطر نقص یا کوتاهی و اصمعی گفت: گفته می شود: «خَذَلَ» آنگاه که آهو از گله عقب بیفتد، و «هفا الطائرُ»: بال و پر زد و پرواز کرد. و گفته می شود: «إئتلی فی الامر»: آنگاه که کوتاهی کند.

باب سی­ام : داستان ابوعامر راهب و مسجد ضرار، و در این باب آنچه مربوط به غزوه تبوک می گردد، نیز ذکر شده است

آیات

- وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْریقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ * لا تَقُمْ فیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ * أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فی نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ * لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذی بَنَوْا ریبَةً فی قُلُوبِهِمْ إِلاَّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ(2)

{و آنهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مومنان است و [نیز] کمین گاهی است برای کسی که قبلاً با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود، و سخت سوگند یاد می کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم. و [لی] خدا گواهی می دهد که آنان قطعاً دروغگو هستند. هرگز در آن جا نایست، چرا که مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستی. [و] در آن، مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانی را که خواهان پاکی اند دوست می دارد. آیا کسی که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودی خدا نهاده بهتر است، یا کسی که بنای خود را بر لب پرتگاهی مشرف به سقوط پی ریزی کرده و با آن در آتش دوزخ فرو می افتد؟ و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمی کند. همواره آن ساختمانی که بنا کرده اند، در دلهایشان مایه شک [و نفاق] است، تا آنکه دلهایشان پاره پاره شود، و خدا دانای سنجیده کار است.

تفسیر

طبرسی رحمة اللّه علیه در مورد این سخن حق تعالی: «وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً » گفت: مفسران گفته اند: بنی عمرو بن عوف مسجد قباء را ساختند و به رسول خدا صلی الله علیه و آله پیغام فرستادند که به نزد آنان برود. او نیز چنین کرد و در آن مسجد نماز گزارد. در پی این جریان، گروهی از منافقین از بنی غنم بن عوف بر آنان رشک ورزیدند و گفتند: ما مسجدی بنا می کنیم تا در آن نماز بگزاریم و در جماعت محمد حاضر نگردیم،

ص: 252


1- . دیوان: 110
2- . التوبة/107 - 110[1]

مَلَئُوا الْأَسْقِیَةَ قَالَ بَعْضُ الصَّحَابَةِ (1) قُلْتُ لِرَجُلٍ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَیْلَکَ أَ بَعْدَ هَذَا شَیْ ءٌ فَقَالَ سَحَابَةٌ مَارَّةٌ ثُمَّ ارْتَحَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُتَوَجِّهاً إِلَی تَبُوکَ فَأَصْبَحَ فِی مَنْزِلٍ فَضَلَّتْ نَاقَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مُنَافِقٌ (2) یَزْعُمُ مُحَمَّدٌ أَنَّهُ نَبِیٌّ وَ یُخْبِرُکُمْ بِخَبَرِ السَّمَاءِ وَ لَا یَدْرِی أَیْنَ نَاقَتُهُ فَخَرَجَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَزْعُمُ مُنَافِقٌ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّهُ نَبِیٌّ وَ یُخْبِرُکُمْ بِخَبَرِ السَّمَاءِ وَ لَا یَدْرِی أَیْنَ نَاقَتُهُ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَعْلَمُ إِلَّا مَا عَلَّمَنِیَ اللَّهُ وَ لَقَدْ أَعْلَمَنِیَ الْآنَ وَ دَلَّنِی عَلَیْهَا وَ أَنَّهَا فِی الْوَادِی فِی شِعْبِ کَذَا وَ أَشَارَ إِلَی الشِّعْبِ حَبَسَتْهَا شَجَرَةٌ بِزِمَامِهَا فَذَهَبُوا وَ جَاءُوا بِهَا.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّکُمْ سَتَأْتُونَ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَیْنَ تَبُوکَ وَ إِنَّکُمْ لَنْ تَأْتُوهَا إِلَّا حِینَ یَضْحَی النَّهَارُ (3) فَمَنْ جَاءَهَا فَلَا یَمَسَّ مِنْ مَائِهَا شَیْئاً حَتَّی آتِیَ قَالَ مُعَاذٌ فَجِئْنَاهَا وَ قَدْ سَبَقَ إِلَیْهَا رَجُلَانِ (4) وَ الْعَیْنُ مِثْلُ الشِّرَاکِ یَبِضُّ (5) بِشَیْ ءٍ یَسِیرٍ مِنَ الْمَاءِ فَسَأَلَهُمَا هَلْ مَسِسْتُمَا مِنْ مَائِهَا شَیْئاً فَقَالا نَعَمْ فَقَالَ لَهُمَا مَا شَاءَ أَنْ یَقُولَ ثُمَّ أَمَرَ فَغَرَفُوا مِنَ الْعَیْنِ قَلِیلًا قَلِیلًا حَتَّی اجْتَمَعَ شَیْ ءٌ ثُمَّ غَسَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِیهِ وَجْهَهُ وَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَعَادَهُ فِیهَا فَجَاءَتِ الْعَیْنُ بِمَاءٍ کَثِیرٍ فَاسْتَقَی النَّاسُ وَ کَفَاهُمْ.

وَ مِنْهَا أَنَّ ذَا الْبِجَادَیْنِ (6) لَمَّا أَسْلَمَ وَ لَبِثَ زَمَاناً وَ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ خَرَجَ مَعَهُ صلی الله علیه و آله إِلَی تَبُوکَ فَلَمَّا حَصَلَ بِتَبُوکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ادْعُ اللَّهَ لِی بِالشَّهَادَةِ فَقَالَ ائْتِنِی بِلِحَاءِ سَمُرَةٍ فَأَتَاهُ بِهِ فَرَبَطَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَضُدِهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ حَرِّمْ دَمَهُ عَلَی الْکُفَّارِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا أَرَدْتُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ إِذْ خَرَجَتْ غَازِیاً فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَأَخَذَتْکَ الْحُمَّی وَ قَتَلَتْکَ فَأَنْتَ شَهِیدٌ فَلَمَّا أَقَامُوا بِتَبُوکَ أَیَّاماً أَخَذَتْهُ الْحُمَّی فَتُوُفِّیَ.

وَ مِنْهَا أَنَّهُ صلی الله علیه و آله فِی تَبُوکَ دَعَا مِرَاراً کَثِیرَةً بِالطَّعَامِ فَجَاءَهُ بِلَالٌ بِبَقِیَّةٍ مِنَ

ص: 250


1- فی الامتاع: هو عبد اللّه بن أبی حدرد قاله لاوس بن قیظی، و یقال: لزید بن اللصیت القینقاعی.
2- هو زید بن اللصیت علی ما فی الامتاع.
3- فی المصدر و الامتاع: حتی یضحی النهار.
4- فی الامتاع: رجلان من المنافقین.
5- فی الامتاع: تبض.
6- هو عبد اللّه بن عبد نهم المزنی.

و آنان دوازده نفر بودند. و گفته شده است: آنان پانزده نفر از جمله: ثعلبة بن حاطب، معتب بن قشیر و نبتل بن حارث بودند. به این ترتیب آنان مسجدی در کنار مسجد قباء ساختند و چون ساخت آن را به پایان رساندند، به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله که در حال تدارک برای رفتن به سوی تبوک بود، آمدند و گفتند: ای رسول خدا! ما برای بیماران و نیازمندان و شب های بارانی و سرد مسجدی ساخته ایم و دوست داریم که نزد ما آیید و در آن برای ما نماز گزارید و برای ما به خیر و برکت دعا فرمایید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من در آستانه سفر هستم. و اگر بازگشتیم، إن شاءاللّه نزد شما می­آیم و برایتان نماز می گزارم.» چون رسول خدا صلی الله علیه و آله از تبوک مراجعت فرمود، این آیه در شأن این مسجد نازل گردید. «ضِراراً »: برای اهل مسجد قباء یا مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله زیانبار است تا جمع موجود در آن ها رو به کاستی نهد. «وَ کُفْراً »: یعنی هدف آنان از بنای این مسجد آن است که در آن کفر به پا دارند؛ یا اقدام آن ها در ساختن آن مسجد کفر بوده است؛ یا آنکه در آن با طعنه و دهن کجی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و اسلام کافر گردند. «وَ تَفْریقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ » برای ایجاد اختلاف و از میان بردن الفت و پیوند و پراکنده ساختن مردم از گرد پیامبر صلی الله علیه و آله آن را بنا کردند. «وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ » آن را کمین گاه کسی ساختند که در گذشته با خدا و رسولش پیکار کرد. و مقصود ابوعامر راهب است و ماجرایش به این صورت بود که او در روزگار جاهلیت به رهبانیت گرایش یافت و لباس پشمین به تن کرد. و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مدینه گردید، گروه ها و دسته ها را گرد آورد و (بر ضد پیامبر) متحد ساخت و بعد از فتح مکه به طائف گریخت. و چون اهل طائف اسلام آوردند، به شام و از آنجا راهی روم گردید و مسیحی شد. او پدر حنظله غسیل الملائکه بود که در جنگ اُحد در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله بر خاک شهادت افتاد و او جُنب بود و ملائکه او را غُسل دادند. رسول خدا صلی الله علیه و آله ابوعامر را فاسق نامید. او به منافقین پیغام داده بود که آماده گردید و مسجدی بنا سازید که من به نزد قیصر می روم و با سپاهیانی از نزد او خواهم آمد و محمد را از مدینه بیرون می سازم. و این منافقین در انتظار آمدن ابوعامر روزگار می­گذراندند. ولی او پیش از رسیدن به سرزمین روم مرد. «وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنی»: به دروغ سوگند می خوردند که با بنای این مسجد،

ص: 253

الطَّعَامِ قَلِیلَةٍ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ کَثِیرَةٌ فَمَسَّ بِیَدِهِ الطَّعَامَ وَ کَانَ تَمْراً وَ غَیْرَهُ فَأَکَلُوا مِنْهُ جَمِیعاً حَتَّی شَبِعُوا وَ بَقِیَ مِنَ الطَّعَامِ أَکْثَرَ مِمَّا کَانَ أَوَّلًا.

و قد ظهر علی یده من المعجزات فی هذه السفرة أکثر من ذلک لکنا ذکرنا منها لمعا.

و لما نزل النبی صلی الله علیه و آله تبوک أقام بها شهرین و کان ما أخبر به النبی صلی الله علیه و آله من بعث (1) هرقل أصحابه و دنوه إلی أدنی الشام و عزمه علی قتال النبی صلی الله علیه و آله و المسلمین باطلا و بعث هرقل رجلا من غسان إلی النبی صلی الله علیه و آله ینظر إلی صفته و علاماته و إلی حمرة فی عینیه و إلی خاتم النبوة (2) و سأل فإذا هو لا یقبل الصدقة فوعی أشیاء من صفات النبی صلی الله علیه و آله ثم انصرف إلی هرقل فذکرها له فدعا هرقل قومه إلی التصدیق به فأبوا علیه حتی خافهم علی ملکه و أسلم هو سرا منهم و امتنع من قتال النبی صلی الله علیه و آله فلم یؤذن النبی صلی الله علیه و آله لقتاله فرجع قالوا و هاجت ریح شدیدة بتبوک فقال رسول الله صلی الله علیه و آله هذا لموت منافق عظیم النفاق فقدموا المدینة فوجدوا منافقا قد مات ذلک الیوم (3).

ثم ذکر قصة العقبة و قصة أکیدر.

توضیح

الحجر بالکسر دیار ثمود خنق أی خنقته الجن فی خلائه حتی غشی علیه أو مات و علی التقدیرین أفاق أو حیی بدعائه صلی الله علیه و آله حتی سحت بتشدیده الحاء أی صبت و السح الصب أو السیلان من فوق و الرواء بالفتح و المد الماء الکثیر و قیل العذب الذی للواردین فیه ری و یقال بض الماء إذا قطر و سال.

«28»

مِنَ الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

أَلَا بَاعَدَ اللَّهُ أَهْلَ النِّفَاقِ*** وَ أَهْلَ الْأَرَاجِیفِ وَ الْبَاطِلِ

یَقُولُونَ لِی قَدْ قَلَاکَ الرَّسُولُ (4)*** فَخَلَّاکَ فِی الْخَالِفِ الْخَاذِلِ

وَ مَا ذَاکَ إِلَّا لِأَنَّ النَّبِیَّ*** جَفَاکَ وَ مَا کَانَ بِالْفَاعِلِ

فَسِرْتُ وَ سَیْفِی عَلَی عَاتِقِی*** إِلَی الرَّاحِمِ الْحَاکِمِ الْفَاضِلِ (5)

ص: 251


1- فی المصدر: من تعبیة.
2- فی المصدر: و الی خاتم النبوّة بین کتفیه.
3- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب التاسع فیما کان فی سنة تسع من الهجرة.
4- أی أبغضک.
5- الفاضل خ.

تنها در پی انجام کار نیک و ایجاد گشایشی در (مشکلات) مسلمانان ناتوان و بیمار هستیم. ولی خداوند پیامبرش را از بد طینتی آنان آگاه ساخت و فرمود: «وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»، {خداوند شهادت می دهد که بی هیچ تردیدی آنان دروغ می گویند.} بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام بازگشت از تبوک، عاصم بن عوف عجلانی و مالک بن دخشُم را که از بنی عمرو بن عوف بود، روانه داشت و به آنان فرمود: «شما به سوی این مسجد که اهلش مردمی ستم پیشه اند روید و آن را نابود سازید و به آتش بکشید.» و روایت شده است که او، عمار بن یاسر و وحشی را فرستاد و آن دو، مسجد را آتش زدند. و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان داد آن مسجد به عنوان زباله دان استفاده شود و مردارها در آن افکنده شود. سپس خداوند، پیامبرش را از ایستادن در این مسجد نهی فرمود: «لا تَقُمْ فیهِ أَبَداً»، یعنی هرگز در آن نماز مگزار. سپس سوگند یاد کرد و فرمود: «لَمَسْجِدٌ»: به خدا سوگند مسجدی که «أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی» بر اساس تقوای الهی و فرمانبری از خداوند بنا گردیده است «مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ» از نخستین روزی که سنگ بنای آن نهاده شد، «أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ» برای نماز گزاردن، شایسته تر است. و درباره این مسجد اختلاف شده است: و گفته شده است: آن مسجد قباء است. و برخی دیگر مسجد رسول الله را نام می برند. و گفته شده است منظور: هر مسجد ساخته شده برای اسلام به قصد تقرب الهی می باشد. «فیهِ» یعنی در این مسجد، «رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا»، مردانی هستند که برای پروردگارشان در نهایت پاکیزگی نماز می گزارند. و گفته شده است: دوست دارند که از گناهان پاک گردند. و بنا به قول دیگر: دوست دارند که با آب از آلودگی مدفوع و ادرار پاک گردند. که این قول از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده است. و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که به اهل قباء فرمود: «در نظافت و طهارت خود چگونه عمل می کنید که خداوند اینگونه به نیکی شما را مورد ستایش قرار داده است؟» گفتند: اثر مدفوع را می شوییم. فرمود: «پروردگار (آن را) درباره شما نازل ساخت». «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ»، مقصود از «مُطَهَّرِینَ»، متطهرین (پاکیزگان) است .«أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ » تا آنجا که می فرماید: «عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ ». «الشَّفَا»: لبه و کناره شیء، «جُرُف الوادی»: آن قسمت از دره که پایین آن را آب می برد، و «هار الجُرُف، یهورُ هورا،ً فهو هائر و تهوّر و انهار»: لبه رود که آب آن را برده باشد و آن فرو ریزد. و «هار» در اصل هائر است که در آن قلب صورت گرفته است. همچنان که گفته می شود: «شاکی السلاح»: سراپا سلاح. که اصل آن «شائک» است. و «تهوّر البناء»: ساختمان فرو ریخت. بنابراین خداوند اساس و پایه و شالوده آنان در کنار آتش جهنم را به بنایی در کنار رودخانه ای با چنین ساحلی تشبیه نموده است. «فَانْهارَ بِهِ فی نارِ جَهَنَّمَ » آن بناء او را در آتش جهنم فرو می افکند. و از جابر بن عبدالله روایت شده است که گفت: آن مسجد که برای زیان رساندن ساخته شده بود را در حالی مشاهده کردم که از آن دود بر می خاست. «لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذی بَنَوْا ریبَةً فی قُلُوبِهِمْ » آن بنا که ساختند، همواره به صورت تردیدی در قلب هایشان در تظاهر به اسلام و پایداری بر نفاق باقی است.

ص: 254

فَلَمَّا رَآنِی هَفَا قَلْبُهُ*** وَ قَالَ مَقَالَ الْأَخِ السَّائِلِ

أَ مِمَّ ابْنَ عَمِّی فَأَنْبَأْتُهُ*** بِإِرْجَافِ ذِی الْحَسَدِ الدَّاغِلِ

فَقَالَ أَخِی أَنْتَ مِنْ دُونِهِمْ*** کَهَارُونَ مُوسَی وَ لَمْ یَأْتَلِ (1)

بیان

الخالف المتأخر لنقصان أو قصور و قال الأصمعی إذا تخلف الظبی عن القطیع قیل خذل و هفا الطائر أی خفق و طار و یقال ائتلی فی الأمر إذا قصر.

باب 30 قصة أبی عامر الراهب و مسجد الضرار و فیه ما یتعلق بغزوة تبوک

الآیات

التوبة: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ* أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَةً فِی قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(107-110)

تفسیر

قال الطبرسی قدس الله روحه فی قوله تعالی: وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً، قال المفسرون: إن بنی عمرو بن عوف اتخذوا مسجد قباء و بعثوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله أن یأتیهم فأتاهم فصلی فیه فحسدهم جماعة من المنافقین من بنی غنم بن عوف فقالوا (2) نبنی مسجدا نصلی فیه و لا نحضر جماعة محمد صلی الله علیه و آله و کانوا

ص: 252


1- الدیوان: 110.
2- و قالوا: خ ل.

و گفته شده است: در قلب هایشان اندوه و سوز برآمده از کینه وجود دارد. و بنا به قولی دیگر: حسرتی است که همواره با خود دارند. «إِلاَّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ » مگر آنکه بمیرند. و گفته شده است: مگر آنکه چنان توبه ورزند که قلب هایشان از روی افسوس و اندوه بر زیاده روی شان پاره پاره گردد. «وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ » پروردگار به نیت آنان در ساخت مسجد آگاه است. «حَکِیمٌ» در فرمان خود برای نابودی آن مسجد نیز حکیم است(1).

روایات

روایت1.

تفسیر علی بن ابراهیم: کلام پروردگار: «وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً »، {آنان که به نیّت زیان وارد ساختن (به اسلام) و تقویت کفر مسجدی بنا کردند.} علت نزول این آیه آن بود که گروهی از منافقین نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای رسول خدا! آیا ما را رخصت می دهی تا در میان بنی سالم برای ناتوانان و شب های بارانی و پیران سالخورده مسجدی بنا کنیم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز که در آستانه حرکت به سوی تبوک بود، به آنان اجازه این کار را داد. آنان گفتند: یا رسول الله! (چه خوب بود) اگر به نزد ما می آمدی و در آن نماز می گزاردی. حضرت پاسخ داد: «من در آستانه سفر هستم و اگر بازگشتم إن شاءاللّه به آنجا می آیم و نماز می خوانم.» و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال بازگشت از تبوک بود، این آیه در شأن آن مسجد و ابوعامر راهب نازل گردید. و این در شرایطی بود که آنان برای رسول خدا صلی الله علیه و آله سوگند خورده بودند که آن مسجد را برای صلاح و نیکی بنا می سازند. بنابراین خداوند این آیه را بر رسول خدا نازل فرمود: «وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً»، {آنان که مسجدی بنا ساختند} تا آنجا که می فرماید: «وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ»، {تا کمین گاه کسی گردد که در گذشته با خدا و رسولش به پیکار برخاسته بود.} که مقصودش ابوعامر راهب است که بر آنان وارد می شد و درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحابش بدگویی می نمود. قول حق تعالی: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی»، مقصودش مسجد قباء است. «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا »، گفت: آنان با آب خود را پاکیزه می ساختند و در روایت ابوجارود به نقل از امام محمد باقر علیه السّلام آمده است که فرمود: مسجد ضرار است آن که بر کناره پرتگاه ریزان و سست بنا گردیده است و با ریزش خود او را در آتش جهنم فرو می برد. «إِلاَّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ »: (إِلاَّ) در اینجا به معنی (حتّی) است. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله دو نفر از بنی عمرو بن عوف: مالک بن دخشم خزاعی و عامر بن عدیّ را برای تخریب و آتش زدن آن مسجد، روانه ساخت. و مالک به نزد عامر آمد و گفت: منتظرم باش (و درنگ کن) تا آتشی از خانه ام بیاورم. او وارد خانه اش شد و شعله ای آتش آورد و آن را در شاخه های خرما برافروخت و سپس با آن مسجد را به آتش کشید و آنان پراکنده شدند.

ص: 255


1- . مجمع البیان 5: 75-74

اثنی عشر رجلا و قیل خمسة عشر رجلا منهم ثعلبة بن حاطب و معتب بن قشیر و نبتل بن الحارث فبنوا مسجدا إلی جنب مسجد قباء فلما فرغوا منه أتوا رسول الله صلی الله علیه و آله و هو یتجهز (1) إلی تبوک فقالوا یا رسول الله صلی الله علیه و آله إنا قد بنینا مسجدا لذی العلة و الحاجة و اللیلة المطیرة و اللیلة الشاتیة و إنا نحب أن تأتینا فتصلی لنا فیه و تدعو بالبرکة فقال صلی الله علیه و آله إنی علی جناح السفر (2) و لو قدمنا أتیناکم (3) إن شاء الله فصلینا لکم (4) فلما انصرف رسول الله من تبوک نزلت علیه الآیة (5) فی شأن المسجد ضِراراً.

أی مضارة بأهل مسجد قباء (6) أو مسجد الرسول صلی الله علیه و آله لیقل الجمع فیه وَ کُفْراً أی و لإقامة الکفر فیه أو کان اتخاذهم ذلک کفرا أو لیکفروا فیه بالطعن علی رسول الله صلی الله علیه و آله و الإسلام وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ أی لاختلاف الکلمة و إبطال الألفة و تفریق الناس عن رسول الله صلی الله علیه و آله وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ و هو أبو عامر الراهب و کان من قصته أنه کان قد ترهب فی الجاهلیة و لبس المسوح فلما قدم النبی صلی الله علیه و آله المدینة حزب علیه الأحزاب ثم هرب بعد فتح مکة إلی الطائف فلما أسلم أهل الطائف لحق بالشام و خرج إلی الروم و تنصر و هو أبو حنظلة غسیل الملائکة الذی قتل مع النبی صلی الله علیه و آله یوم أحد و کان جنبا فغسلته الملائکة و سمی رسول الله أبا عامر الفاسق و کان قد أرسل إلی المنافقین أن استعدوا و ابنوا مسجدا فإنی أذهب إلی قیصر و آتی من عنده بجنود و أخرج محمدا من المدینة فکان هؤلاء المنافقون یتوقعون أن یجیئهم أبو عامر فمات قبل أن یبلغ ملک الروم وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی أی یحلفون کاذبین ما أردنا ببناء هذا المسجد إلا

ص: 253


1- متجهز خ ل.
2- السفر خ ل.
3- لاتیناکم. خ ل.
4- فی المصدر: فصلّینا لکم فیه.
5- الآیات خ ل.
6- قبا اصله اسم بئر هناک عرفت القریة بها، و هی مساکین بنی عمرو بن عوف من الأنصار و فی مده و قصره اختلاف و فی نسخة المصنّف بالقصر، و فی المصدر بالمد.

ولی زید بن حارثه در آنجا نشست تا آن بنا در آتش سوخت، سپس دستور داد تا دیوارهای آن را تخریب کردند.(1)

روایت2.

کافی: معاویة بن عمار روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: رفتن به مشاهد مشرفه را ترک مکن، و مسجد قباء را، چرا که آن مسجدی است که از نخستین روز بر اساس تقوی بنا گردید.(2)

روایت3.

کافی: عقبة بن خالد از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: از قبا شروع کن و در آن نماز گزار. و بسیار به این کار پرداز که آن نخستین مسجد جهان است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن نماز به پا داشته است.(3)

روایت4.

تفسیر عیاشی: از حلبی، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: از او درباره آن مسجد که از نخستین روز بر اساس تقوا بنا گردید، پرسیدم. فرمود: مقصود، مسجد قبا است.(4)

روایت5.

تفسیر عیاشی: از زراره و حمران و محمد بن مسلم به نقل از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السّلام آمده است که درباره آیه «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی أَوَّلِ یَوْمٍ» فرمود: مقصود قباء است. اما «أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ» یعنی (آن مسجد) برای نمازگزاردن شایسته تر از مسجد نفاق است. و در راه به مسجد قباء می­آمد و آب و کُنار می پاشید و لباسش را تا ساق بالامی­زد و بر روی زمین سنگلاخ کناره راه، حرکت می کرد و در رفتن شتاب می کرد و کراهت داشت که چیزی از آن [راه] به لباسش برخورد کند. از او پرسیدم: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد قبا نماز می گزارد؟ فرمود: آری، و سعد بن خیثمه از او پذیرایی می­کرد.(5)

روایت6.

تفسیر عیاشی: از حلبی روایت است که گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا» پرسیدم. فرمود: کسانی که دوست دارند خود را (بعد از قضای حاجت) با آب پاکیزه سازند. و فرمود: این آیه در شأن اهل قبا نازل گردید.

ص: 256


1- . تفسیر قمی: 281 - 280
2- . فروع کافی 1 : 318
3- . فروع کافی 1: 318
4- . تفسیر عیاشی 1: 111
5- . تفسیر عیاشی 1: 112 - 111

الفعلة الحسنی من التوسعة علی أهل الضعف و العلة من المسلمین فاطلع الله نبیه علی خبث سریرتهم فقال وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ

فَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ قُدُومِهِ مِنْ تَبُوکَ عَاصِمَ بْنَ عَوْفٍ الْعَجْلَانِیَّ وَ مَالِکَ بْنَ الدُّخْشُمِ وَ کَانَ مَالِکٌ مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَقَالَ لَهُمَا انْطَلِقَا إِلَی هَذَا الْمَسْجِدِ الظَّالِمِ أَهْلُهُ فَاهْدِمَاهُ وَ حَرِّقَاهُ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ بَعَثَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ وَحْشِیّاً فَحَرَّقَاهُ وَ أَمَرَ بِأَنْ یُتَّخَذَ کُنَاسَةً تُلْقَی فِیهِ الْجِیَفُ.

ثم نهی الله نبیه أن یقوم فی هذا المسجد فقال لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً أی لا تصل ثم أقسم فقال لَمَسْجِدٌ أی و الله لمسجد أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی أی بنی أصله علی تقوی الله و طاعته مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أی منذ أول یوم وضع أساسه أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ أی أولی بأن تصلی فیه و اختلف فی هذا المسجد فقیل هو مسجد قباء و قیل مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و قیل کل مسجد بنی للإسلام و أرید به وجه الله تعالی فِیهِ أی فی هذا المسجد رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا أی یصلوا لله متطهرین بأبلغ الطهارة و قیل یحبون أن یتطهروا من الذنوب و قیل یحبون أن یتطهروا بالماء عن الغائط و البول و هو المروی عن السیدین الباقر و الصادق علیهما السلام

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِأَهْلِ قُبَاءَ مَا ذَا تَفْعَلُونَ فِی طُهْرِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَحْسَنَ عَلَیْکُمُ الثَّنَاءَ قَالُوا نَغْسِلُ أَثَرَ الْغَائِطِ فَقَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ.

أی المتطهرین أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ إلی قوله شَفا جُرُفٍ هارٍ الشفا حرف الشی ء و شفیره و جرف الوادی جانبه الذی ینحفر بالماء أصله و هار الجرف یهور هورا فهو هائر و تهور و انهار و هار أصله هائر و هو من المقلوب کما یقال شاکی السلاح أی شائک و تهور البناء تساقط فالله تعالی شبه بنیانهم علی نار جهنم بالبناء علی جانب نهر هذه صفته فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ أی یوقعه ذلک البناء فی نار جهنم و روی عن جابر بن عبد الله أنه قال رأیت المسجد الذی بنی ضرارا یخرج منه الدخان لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَةً فِی قُلُوبِهِمْ أی شکا فی قلوبهم فیما کان من إظهار إسلامهم و ثباتا علی

ص: 254

و ابن­ سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که به او گفتم: آن پاکیزگی چه بود؟ فرمود: پاکیزه ساختن خود پس از قضای حاجت بود که خداوند به خاطر پاکی و طهارتشان، آنان را ستایش کرد.(1)

توضیح

«نظف الوضوء»: گویی مراد از وضوء، پاک کردن و إستنجاء (پاک کردن خود با سنگ) پس از قضای حاجت است. یعنی نظافت و پاکی حاصل از استنجاء؛ یا آنکه مقصود از «نظف»: مبالغه در پاک کردن غائط است. چنان که می گویند: «إستنظف الشیء»: همه آن را برگرفت. و امکان دارد که همان وضوی مصطلح یعنی پاکیزگی و نظافت قبل از وضو و به خاطر آن، مورد نظر باشد.

روایت7.

تفسیر امام عسکری علیه السّلام: بعد از آنکه با کشته شدن همه بنی قریظه از آنان انتقام گرفته شد، سعد بن معاذ درگذشت. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای سعد! پروردگار تو را رحمت کند که تو چون زخمی در گلوی کافران بودی. اگر زنده می ماندی، بی تردید مانع آن گوساله ای می شدی که می خواهند آن را در حوزه اسلام چون گوساله قوم موسی به پا دارند». گفتند: ای رسول خدا! آیا در همین مدینه می خواهند گوساله ای به پا دارند؟ فرمود: «آری، به خدا سوگند که درصدد (برافراشتن) آن بر می آیند و اگر سعد زنده می ماند، دسیسه شان نقش بر آب می گردید و اکنون بخشی از دسیسه شان را به اجرا در می آورند و سپس خداوند آن را باطل می سازد.» گفتند: آیا ما را از چگونگی آن آگاه می سازی؟ فرمود: «آن را به تدبیر الهی وا نهید».

موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: منافقانی از امت محمد صلی الله علیه و آله بعد از درگذشت سعد بن معاذ و حرکت محمد صلی الله علیه و آله به سوی تبوک، ابوعامر راهب را به امیری و ریاست برگزیدند و با او بیعت کردند و بر غارت مدینه و اسیر ساختن فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سایر افراد خانواده و صحابه اش با یکدیگر توافق کردند. و از دیگر سو نیز برای حمله شبانه به محمد و کشتن او در مسیرش به سوی تبوک، دسیسه چینی نمودند. ولی خداوند به نیکی از محمد صلی الله علیه و آله دفاع نمود و منافقان را مفتضح و رسوا ساخت. چرا که رسول خدا فرمود: «به یقین راه های پیشینیان را چون گذاردن پا به جای پا و (قرار دادن) پر تیر به جای پر تیر، خواهید پیمود. تا آنجا که اگر یکی از آنان وارد سوراخ سوسمار شود، در آن داخل می گردید.»

گفتند: ای پسر رسول خدا، این گوساله که بود و این دسیسه چگونه بود؟ فرمود: بدانید که اخبار حاکم دومة الجندل به رسول خدا صلی الله علیه و آله می رسید و پادشاه آن نواحی، مملکتی بزرگ از جانب شام داشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله را تهدید می کرد

ص: 257


1- . تفسیر عیاشی1: 112

النفاق و قیل حزازة فی قلوبهم و قیل حسرة یترددون فیها (1) إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ أی إلا أن یموتوا و قیل إلا أن یتوبوا توبة تنقطع بها قلوبهم ندما و أسفا علی تفریطهم وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بنیتهم فی بناء المسجد حَکِیمٌ فی أمره بنقضه (2).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ الَّذِینَ (3) اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ جَاءَ قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لَنَا فَنَبْنِیَ مَسْجِداً فِی بَنِی سَالِمٍ لِلْعَلِیلِ وَ اللَّیْلَةِ الْمَطِیرَةِ وَ الشَّیْخِ الْفَانِی فَأَذِنَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَلَی الْخُرُوجِ إِلَی تَبُوکَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَتَیْتَنَا فَصَلَّیْتَ فِیهِ قَالَ أَنَا عَلَی جَنَاحِ الطَّیْرِ (4) فَإِذَا وَافَیْتُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَتَیْتُهُ فَصَلَّیْتُ فِیهِ فَلَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ تَبُوکَ نَزَلَتْ عَلَیْهِ هَذِهِ الْآیَةُ فِی شَأْنِ الْمَسْجِدِ وَ أَبِی عَامِرٍ الرَّاهِبِ وَ قَدْ کَانُوا حَلَفُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمْ یَبْنُونَ ذَلِکَ لِلصَّلَاحِ وَ الْحُسْنَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ یَعْنِی أَبَا عَامِرٍ الرَّاهِبَ کَانَ یَأْتِیهِمْ فَیَذْکُرُ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَصْحَابَهُ قَوْلُهُ لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی یَعْنِی مَسْجِدَ قُبَاءَ قَوْلُهُ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا قَالَ کَانُوا یَتَطَهَّرُونَ بِالْمَاءِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَسْجِدُ الضِّرَارِ الَّذِی أُسِّسَ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ قَوْلُهُ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ إِلَّا فِی مَوْضِعٍ حَتَّی (5) فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَالِکَ بْنَ دَخْشَمٍ الْخُزَاعِیَّ وَ عَامِرَ بْنَ عَدِیٍّ أَخَا بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ عَلَی أَنْ یَهْدِمُوهُ وَ یُحْرِقُوهُ فَجَاءَ مَالِکٌ فَقَالَ لِعَامِرٍ انْتَظِرْنِی حَتَّی أُخْرِجَ نَاراً مِنْ مَنْزِلِی فَدَخَلَ وَ جَاءَ بِنَارٍ وَ أَشْعَلَ (6) فِی سَعَفِ النَّخْلِ ثُمَّ أَشْعَلَهُ فِی الْمَسْجِدِ فَتَفَرَّقُوا

ص: 255


1- فی المصدر: حسرة فی قلوبهم یترددون فیها.
2- مجمع البیان 5: 72- 74.
3- فی المصدر: و الذین.
4- هکذا فی النسخ، و لعله مصحف: انی علی جناح السفر.
5- زاد فی المصدر: یعنی حتّی ینقطع قلوبهم و اللّه علیم حکیم.
6- فی المصدر: و اشتعل.

که به سوی او خواهد آمد و اصحاب او را کشته و جمع آنان را متلاشی می­سازد. و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله از جانب او چنان هراسان و بیمناک گشته بودند که هر روز به نوبت بیست نفر از آنان از رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسداری می نمودند، و هر بار که فریادی به گوش آنان می رسید، گمان می بردند که طلایه داران سپاه حاکم دومة الجندل پدیدار گشته اند. منافقان نیز سخنان یاوه ودروغ بسیاری منتشر می­ساختند و در میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وراد می شدند و می گفتند: اکیدر فلان تعداد مرد جنگی، و این تعداد چهارپا و این مقدار اموال مهیا ساخته است، و در سرزمینش اعلام کرده است که غارت مدینه را برای شما مباح گردانیده ام. سپس با مسلمانان سست ایمان، آهسته به نجوا می نشستند و می گفتند: اصحاب محمد در برابر سپاهیان اکیدر چه می توانند از پیش برند؟ نزدیک است که به سوی مدینه آید و مردان آن را بکشد و فرزندان و زنان حاضر در آن را به اسارت گیرد. این سخنان قلوب مومنان را آزرد و از نیرنگ و فریب آنان به رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت بردند. سپس منافقان با یکدیگر توافق کردند و با ابوعامر راهب که رسول خدا او را فاسق نامیده بود، بیعت کردند و او را به امیری خویش برگزیدند و به حکم و فرمان او گردن نهادند. ابوعامر به آنان گفت: رای و اندیشه نیک آن است که من از مدینه بروم تا به سازماندهی شما متهم نگردم. و با اکیدر در دومة الجندل نامه نگاری نمودند که به سوی مدینه آید تا آنان بر ضد پیامبر برخیزند و و با یاری هم او را ریشه کن سازند. خداوند به وسیله وحی، محمد صلی الله علیه و آله را از توافق آنان آگاه ساخت و به او فرمان داد که به سوی تبوک حرکت کند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله هر گاه که قصد جنگ و غزوه­ای داشت، به غیر هدف اصلی آن تظاهر می نمود، اما در غزوه تبوک نیت خود را آشکار ساخت و به مسلمانان دستور داد که برای آن آماده شوند و توشه برگیرند. و تبوک جنگی بود که منافقان در آن رسوا گشتند و خداوند متعال آنان را به خاطر کندی و بازداشتن مسلمانان از آن، مورد ذمّ و سرزنش قرار داد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله آنچه از وحی بر او نازل شده بود را آشکار ساخت: که خداوند او را بر اکیدر چیره خواهد ساخت تا او را به بند گیرد و بر اساس پرداخت هزار اوقیه طلا در صفر، و هزار اوقیه طلا در رجب و دویست حلّه در صفر و دویست حلّه در رجب با او مصالحه خواهد کرد و بعد از هشتاد روز به سلامت باز می گردد. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود:

ص: 258

وَ قَعَدَ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ حَتَّی احْتَرَقَتِ الْبِنْیَةُ ثُمَّ أَمَرَ بِهَدْمِ حَائِطِهِ (1).

«2»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ جَمِیعاً عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَدَعْ إِتْیَانَ الْمَشَاهِدِ کُلِّهَا مَسْجِدِ قُبَاءَ فَإِنَّهُ الْمَسْجِدُ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ (2)

«3»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ابْدَأْ بِقُبَا فَصَلِّ فِیهِ وَ أَکْثِرْ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِدٍ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْعَرْصَةِ (3).

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْجِدِ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ فَقَالَ مَسْجِدُ قُبَاءَ (4).

«5»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ قَالَ مَسْجِدُ قُبَاءَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ یَعْنِی مِنْ مَسْجِدِ النِّفَاقِ وَ کَانَ عَلَی طَرِیقِهِ إِذَا أَتَی مَسْجِدَ قُبَاءَ فَکَانَ یَنْضَحُ (5) بِالْمَاءِ وَ السِّدْرِ وَ یَرْفَعُ ثِیَابَهُ عَنْ سَاقَیْهِ وَ یَمْشِی عَلَی حَجَرٍ فِی نَاحِیَةِ الطَّرِیقِ وَ یُسْرِعُ الْمَشْیَ وَ یَکْرَهُ أَنْ یُصِیبَ ثِیَابَهُ مِنْهُ شَیْ ءٌ فَسَأَلْتُهُ هَلْ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی مَسْجِدِ قُبَاءَ قَالَ نَعَمْ کَانَ مَنْزِلُهُ عَلَی سَعْدِ بْنِ خَیْثَمَةَ الْأَنْصَارِیِّ (6).

«6»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا قَالَ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا نُظْفَ الْوُضُوءِ وَ هُوَ الِاسْتِنْجَاءُ بِالْمَاءِ وَ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَهْلِ قُبَاءَ.

ص: 256


1- تفسیر القمّیّ: 280 و 281.
2- فروع الکافی 1: 318.
3- فروع الکافی 1: 318.
4- تفسیر العیّاشیّ 1: 111.
5- فی المصدر: فقام فینضح.
6- تفسیر العیّاشیّ 1: 111 و 112 ذیله: فسألته هل کان لمسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سقف؟ فقال: لا و قد کان بعض أصحابه قال: أ لا تسقف مسجدنا یا رسول اللّه؟ قال: عریش کعریش موسی.

«موسی با قومش برای چهل شب وعده کرد و من نیز با شما بر هشتاد شب وعده می نهم. سپس سالم و پیروز و با غنایم باز می گردم. بی­آنکه جنگی به وقوع پیوندد و یا کسی از مومنین اسیر گردد.» در پی این سخن، منافقان گفتند: به خدا سوگند که اینگونه نیست، بلکه (این نبرد) در حکم آخرین شکستگی اوست که دیگر ترمیم نمی گردد (و جوش نمی خورد). بی تردید تعدادی از یاران او در این گرما و طوفان بادیه ها و آب مکان های زیانبار و فاسد هلاک می گردند و آن دسته­ای هم که از آن جان سالم به در برند، یا اسیر چنگال اکیدر و یا کشته و مجروح می گردند.

منافقان با بهانه هایی که آوردند، از او اجازه خواستند که از جهاد معاف گردند. برخی گرما، و برخی بیماری و برخی دیگری بیماری (خانواده) را بهانه ساختند و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به آنان رخصت می داد. هنگامی که عزم و اراده رسول خدا صلی الله علیه و آله در حرکت به سوی تبوک نمایان شد، این منافقان دست به کار گشتند و در خارج از مدینه، مسجد ضرار را بنا ساختند تا مکانی برای اجتماع آنان باشد. و چنین تظاهر می کردند که آن مکانی برای برپایی نماز است و حال آنکه تنها به بهانه نماز در آن گرد هم می آمدند تا اهدافشان برآورده گردد. سپس گروهی از آنان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: یا رسول الله، خانه های ما از مسجد تو دور است و ما نمازی که به جماعت بر پا نگردد را خوش نداریم و حضور (در مسجد تو) برای ما گران و دشوار است. ما مسجدی بنا کرده ایم و اگر صلاح دیدی که به آنجا بیایی و در آن نماز گزاری، با اقامه نماز در مکان نمازت، تبرک می جوییم. رسول خدا صلی الله علیه و آله آنچه را که توسط خداوند درباره آنان و نفاقشان دانسته بود، روردروی آنان مطرح نساخت و فرمود: «الاغ مرا بیاورید.» یعفور را آوردند و او بر آن سوار شد تا به سوی مسجد آنان حرکت کند. ولی هر چه او و اصحابش، الاغ را حرکت دادند، حرکت نکرد و راه نرفت. ولی آنگاه که سر الاغ را به سویی دیگر برگرداند، به بهترین شکل حرکت کرد. گفتند: شاید این الاغ در این راه چیزی دیده است که از آن کراهت دارد و به همین خاطر به سوی آن حرکت نمی کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اسبی برای من بیاورید.»

ص: 259

وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ مَا ذَلِکَ الطُّهْرُ قَالَ نُظْفُ الْوُضُوءِ إِذَا خَرَجَ أَحَدُهُمْ مِنَ الْغَائِطِ فَمَدَحَهُمُ اللَّهُ بِتَطَهُّرِهِمْ (1).

بیان

نظف الوضوء کان المراد بالوضوء الاستنجاء أی النظافة الحاصلة بالاستنجاء أو المراد بالنظف المبالغة فی إزالة الغائط من قولهم استنظف الشی ء إذا أخذه کله و یحتمل الوضوء المصطلح أی التنظف قبل الوضوء و لأجله.

«7»

م، تفسیر الإمام علیه السلام لَمَّا مَاتَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ بَعْدَ أَنْ شُفِیَ مِنْ بَنِی قُرَیْظَةَ بِأَنْ قُتِلُوا أَجْمَعِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرْحَمُکَ اللَّهُ یَا سَعْدُ فَلَقَدْ کُنْتَ شَجًا فِی حُلُوقِ الْکَافِرِینَ لَوْ بَقِیتَ لَکَفَفْتَ الْعِجْلَ الَّذِی یُرَادُ نَصْبُهُ فِی بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ کَعِجْلِ قَوْمِ مُوسَی قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ وَ عِجْلٌ یُرَادُ أَنْ یُتَّخَذَ فِی مَدِینَتِکَ هَذِهِ قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ یُرَادُ وَ لَوْ کَانَ لَهُمْ سَعْدٌ حَیّاً مَا (2) اسْتَمَرَّ تَدْبِیرُهُمْ وَ یَسْتَمِرُّونَ بِبَعْضِ تَدْبِیرِهِمْ ثُمَّ اللَّهُ یُبْطِلُهُ قَالُوا أَ تُخْبِرُنَا (3) کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ دَعُوا ذَلِکَ لِمَا یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُدَبِّرَهُ.

قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ لَقَدِ اتَّخَذَ الْمُنَافِقُونَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَوْتِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ وَ بَعْدَ انْطِلَاقِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَی تَبُوکَ أَبَا عَامِرٍ الرَّاهِبَ أَمِیراً وَ رَئِیساً وَ بَایَعُوا لَهُ وَ تَوَاطَئُوا عَلَی إِنْهَابِ الْمَدِینَةِ وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَائِرِ أَهْلِهِ وَ صَحَابَتِهِ وَ دَبَّرُوا التَّبْیِیتَ عَلَی مُحَمَّدٍ لِیَقْتُلُوهُ فِی طَرِیقِهِ إِلَی تَبُوکَ فَأَحْسَنَ اللَّهُ الدِّفَاعَ عَنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فَضَحَ الْمُنَافِقِینَ وَ أَخْزَاهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَتَسْلُکُنَّ سُبُلَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَدَهُمْ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَنْ کَانَ هَذَا الْعِجْلُ وَ مَا ذَا کَانَ هَذَا التَّدْبِیرُ فَقَالَ علیه السلام اعْلَمُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَأْتِیهِ الْأَخْبَارُ عَنْ صَاحِبِ دُومَةِ الْجَنْدَلِ وَ کَانَ مَلِکُ تِلْکَ النَّوَاحِی لَهُ مَمْلَکَةٌ (4) عَظِیمَةٌ مِمَّا یَلِی الشَّامَ وَ کَانَ یُهَدِّدُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 257


1- تفسیر العیّاشیّ 1: 112.
2- لما خ ل. أقول: فی المصدر: و لو کان سعد فیهم حیا لما استمر.
3- فخبرنا خ ل. أقول: فی المصدر: اخبرنا.
4- و مملکته خ ل. أقول: فی المصدر: کانت تلک النواحی مملکة عظیمة مما یلی الشام.

چون اسب را حاضر کردند، بر آن سوار شد، ولی هر چه کوشید تا آن اسب را به سوی مسجد آن ها حرکت دهد، از جای خود حرکت نکرد، ولی آن دم که سر اسب را به سوی مسیری دیگر باز گرداندند، به خوبی حرکت کرد. بنابراین گفتند: شاید این اسب نیز در این راه از چیزی کراهت دارد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بیایید خود به سوی آن مسجد حرکت کنیم.» چون او و اصحابش به سوی مسجد حرکت کردند، در جای خود خشک شدند و توان حرکت از آنان سلب گردید. ولی هنگامی که خواستند به سویی دیگر بروند، گام­هایشان سرعت گرفت و بدن ها و قلب هایشان طراوت و نشاط یافت. لذا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این امری است که مورد خشنودی پروردگار نیست. و اکنون آن را نمی خواهد و من نیز در آستانه سفر هستم. پس مرا مهلت دهید تا به امید خدا از سفر بازگردم، سپس در این امر چنان کنم که خداوند از آن راضی و خشنود گردد» و بر خروج به سوی تبوک مصمم گردید. در این هنگام منافقان درصدد برآمدند که بعد از خروج مسلمانان، بر جای ماندگان آنان را ریشه کن سازند. بنابراین پروردگار به او وحی کرد: «ای محمد، پروردگار والامرتبه بر تو درود می فرستد و می فرماید: یا تو خارج شو و علی باقی بماند و یا علی خارج گردد و تو باقی بمان.» رسول خدا صلی الله علیه و آله این سخن را به اطلاع علی علیه السّلام رسانید. علی علیه السّلام عرض داشت: به فرمان خداوند و رسول او گردن می نهم. هر چند دوست نداشتم که در هیچ شرایطی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پس بمانم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من همانند هارون به موسی باشی، جز آنکه بعد از من پیامبری نیست؟» عرض کرد: یا رسول الله! راضی گشتم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای اباالحسن! ماندن تو در مدینه همان اجر و پاداش خروجت همراه مرا دارد و خداوند تو را به تنهایی یک امت قرار داد، همچنان که ابراهیم را یک امت قرار داد. هیبت و عظمت تو مانع از اقدام جماعت منافقین و کفار بر ضد مسلمانان می گردد.» هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج گردید و علی علیه السّلام او را بدرقه نمود، منافقین گفتند: محمد، علی را تنها به خاطر بیزاری و آزردگی اش از او، در مدینه باقی گذاشت و هدف او نیز تنها این است که منافقان بر او شبیخون زنند و با او پیکار سازند و او را هلاک سازند.

ص: 260

بِأَنَّهُ یَقْصِدُهُ وَ یَقْتُلُ أَصْحَابَهُ وَ یُبِیدُ خَضْرَاءَهُمْ وَ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ خَائِفِینَ وَجِلِینَ مِنْ قِبَلِهِ حَتَّی کَانُوا یَتَنَاوَبُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ یَوْمٍ عِشْرُونَ مِنْهُمْ وَ کُلَّمَا صَاحَ صَائِحٌ ظَنُّوا أَنَّهُ قَدْ طَلَعَ أَوَائِلُ رِجَالِهِ وَ أَصْحَابِهِ وَ أَکْثَرَ الْمُنَافِقُونَ الْأَرَاجِیفَ وَ الْأَکَاذِیبَ وَ جَعَلُوا یَتَخَلَّلُونَ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ إِنَّ أُکَیْدِرَ قَدْ أَعَدَّ (1) مِنَ الرِّجَالِ کَذَا وَ مِنَ الْکُرَاعِ کَذَا وَ مِنَ الْمَالِ کَذَا وَ قَدْ نَادَی فِیمَا یَلِیهِ مِنْ وِلَایَتِهِ أَلَا قَدْ أَبَحْتُکُمُ النَّهْبَ وَ الْغَارَةَ فِی الْمَدِینَةِ ثُمَّ یُوَسْوِسُونَ إِلَی ضُعَفَاءِ الْمُسْلِمِینَ یَقُولُونَ لَهُمْ فَأَیْنَ یَقَعُ (2) أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ مِنْ أَصْحَابِ أُکَیْدِرَ یُوشِکُ أَنْ یَقْصِدَ الْمَدِینَةَ فَیَقْتُلَ رِجَالَهَا وَ یَسْبِیَ ذَرَارِیَّهَا (3) وَ نِسَاءَهَا حَتَّی آذَی ذَلِکَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ فَشَکَوْا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هُمْ عَلَیْهِ مِنَ الْخِدْعِ (4) ثُمَّ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ اتَّفَقُوا وَ بَایَعُوا أَبَا عَامِرٍ الرَّاهِبَ الَّذِی سَمَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْفَاسِقَ وَ جَعَلُوهُ أَمِیراً عَلَیْهِمْ وَ بَخَعُوا (5) لَهُ بِالطَّاعَةِ فَقَالَ لَهُمْ الرَّأْیُ أَنْ أَغِیبَ عَنِ الْمَدِینَةِ لِئَلَّا أُتَّهَمَ بِتَدْبِیرِکُمْ (6) وَ کَاتَبُوا أُکَیْدِرَ فِی دُومَةِ الْجَنْدَلِ لِیَقْصِدَ الْمَدِینَةَ لِیَکُونُوا هُمْ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَقْصِدُهُمْ فَیَصْطَلِمُوهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَرَّفَهُ مَا اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ (7) مِنْ أَمْرِهِمْ وَ أَمَرَهُ بِالْمَسِیرِ إِلَی تَبُوکَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ (8) غَزْواً وَرَّی بِغَیْرِهِ إِلَّا غَزَاةَ تَبُوکَ فَإِنَّهُ أَظْهَرَ مَا کَانَ یُرِیدُهُ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَتَزَوَّدُوا لَهَا وَ هِیَ الْغَزَاةُ الَّتِی افْتَضَحَ فِیهِ الْمُنَافِقُونَ وَ ذَمَّهُمُ اللَّهُ تَعَالَی فِی تَثْبِیطِهِمْ عَنْهَا وَ أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أُوحِیَ إِلَیْهِ أَنْ سَیُظْفِرَهُ (9) بِأُکَیْدِرَ حَتَّی یَأْخُذَهُ وَ یُصَالِحَهُ عَلَی أَلْفِ أُوقِیَّةٍ مِنْ ذَهَبٍ فِی صَفَرٍ وَ أَلْفِ أُوقِیَّةٍ مِنْ ذَهَبٍ فِی رَجَبٍ وَ مِائَتَیْ حُلَّةٍ فِی صَفَرٍ وَ مِائَتَیْ حُلَّةٍ فِی رَجَبٍ وَ یَنْصَرِفَ سَالِماً إِلَی ثَمَانِینَ یَوْماً فَقَالَ لَهُمْ

ص: 258


1- فی المصدر: قد اعدلکم.
2- و این یقع خ ل.
3- و یسیر فی ذراریها خ ل.
4- من الجذع خ ل.
5- أی أقروا و اذعنوا له بذلک.
6- الی ان یتم تدبیر کم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
7- فی المصدر: ما اجمعوا علیه.
8- فی المصدر: کلما اراد.
9- فی المصدر: ان اللّه سیظهره.

این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. علی علیه السّلام عرض کرد: ای رسول خدا! آیا سخن آنان را می شنوی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا این تو را بسنده نیست که تو تخم چشم و نور دیده و روح بدن من هستی؟».

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه یارانش حرکت کرد و علی علیه السّلام در مدینه باقی ماند. و هر بار که منافقان برای آسیب رساندن به مسلمانان دسیسه چینی کردند، از علی علیه السّلام و همراهی سایرین با او در راندن آنان هراسان گشتند. بنابراین در میان خود می گفتند: این لشکر کشی محمد را بازگشتی نخواهد بود. هنگامی که میان مسلمانان و اکیدر یک شب فاصله بود، پیامبر صلی الله علیه و آله به زبیر فرمود: «ای زبیر بن عوام! ای سماک بن خرشه! با بیست تن از مسلمانان به در قصر اکیدر روید و او را دستگیر کنید و نزد من آورید.» زبیر گفت: یا رسول الله! چگونه او را بیاوریم و حال آنکه تو خود از تعداد لشکریان او آگاهی و به جز اطرافیان و خدمتکارانش، بیش از هزار بنده و کنیز و خادم به خدمت دارد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بر او نیرنگ می زنید و او را به چنگ می آورید.» گفت: ای رسول خدا! چگونه این کار به انجام رسانیم و حال آنکه امشب، شبی مهتابی است و راهمان زمینی صاف و هموار است و خود نیز در صحرا قرار داریم و استتار برای ما امکان پذیر نیست. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا دوست دارید خداوند شما را از دیدگان آنان پنهان سازد و در هنگام حرکت شما در شب، سایه تان را برگیرد و چون ماه برای شما روشنایی قرار دهد که حتی از آن (ماه) تشخیص داده نشوید؟» گفتند: آری، دوست داریم. فرمود: «بر محمد و آل پاکش درود فرستید و اعتقاد یابید که علی بن ابی طالب برترین اهل اوست. و بویژه تو زبیر، باید باور داشته باشی که علی در میان هیچ گروهی قرار نمی گیرد مگر آنکه شایسته ترین فرد برای ولایت و رهبری آنان است و هیچ کس حق ندارد بر او پیشی گیرد. پس اگر شما چنین کردید، چون روبروی قصر او به زیر سایه دیوار قصرش رسیدید، خداوند آهوان و بزان کوهی را به در قصر او خواهد فرستاد و آن ها شاخ خود را بر آن می کوبند و او می گوید: (چگونه) در چنین وضعی یاران محمد حضور دارند؟ در نتیجه بر اسبش سوار می گردد

ص: 261

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی وَعَدَ (1) قَوْمَهُ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ إِنِّی (2) أَعِدُکُمْ ثَمَانِینَ لَیْلَةً ثُمَّ أَرْجِعُ سَالِماً غَانِماً ظَافِراً بِلَا حَرْبٍ یَکُونُ وَ لَا أَحَدٌ یُسْتَأْسَرُ (3) مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَکِنَّهَا آخِرُ کَسْرَاتِهِ الَّتِی لَا یَنْجَبِرُ بَعْدَهَا إِنَّ أَصْحَابَهُ لَیَمُوتُ بَعْضُهُمْ فِی هَذَا الْحَرِّ وَ رِیَاحِ الْبَوَادِی وَ مِیَاهِ الْمَوَاضِعِ الْمُؤْذِیَةِ الْفَاسِدَةِ وَ مَنْ سَلِمَ مِنْ ذَلِکَ فَبَیْنَ أَسِیرٍ فِی یَدِ أُکَیْدِرَ وَ قَتِیلٍ وَ جَرِیحٍ وَ اسْتَأْذَنَهُ الْمُنَافِقُونَ بِعِلَلٍ ذَکَرُوهَا بَعْضُهُمْ یَعْتَلُّ بِالْحَرِّ وَ بَعْضُهُمْ بِمَرَضٍ یَجِدُهُ (4) وَ بَعْضُهُمْ بِمَرَضِ عِیَالِهِ وَ کَانَ یَأْذَنُ لَهُمْ فَلَمَّا صَحَّ (5) عَزْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الرِّحْلَةِ إِلَی تَبُوکَ عَمَدَ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فَبَنَوْا مَسْجِداً خَارِجَ الْمَدِینَةِ وَ هُوَ مَسْجِدُ الضِّرَارِ یُرِیدُونَ الِاجْتِمَاعَ فِیهِ وَ یُوهِمُونَ (6) أَنَّهُ لِلصَّلَاةِ وَ إِنَّمَا کَانَ لِیَجْتَمِعُوا فِیهِ لِعِلَّةِ الصَّلَاةِ فَیَتِمَّ لَهُمْ بِهِ مَا یُرِیدُونَ (7) ثُمَّ جَاءَ جَمَاعَةٌ مِنْهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ بُیُوتَنَا قَاصِیَةٌ عَنْ مَسْجِدِکَ وَ إِنَّا نَکْرَهُ الصَّلَاةَ فِی غَیْرِ جَمَاعَةٍ وَ یَصْعُبُ عَلَیْنَا الْحُضُورُ وَ قَدْ بَنَیْنَا مَسْجِداً فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَقْصِدَهُ وَ تُصَلِّیَ فِیهِ لِنَتَیَمَّنَ وَ نَتَبَرَّکَ بِالصَّلَاةِ فِی مَوْضِعِ مُصَلَّاکَ فَلَمْ یُعَرِّفْهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا عَرَّفَهُ اللَّهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ نِفَاقِهِمْ وَ قَالَ ائْتُونِی بِحِمَارِی فَأُتِیَ بِالْیَعْفُورِ فَرَکِبَهُ یُرِیدُ نَحْوَ مَسْجِدِهِمْ فَکُلَّمَا (8) بَعَثَهُ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ لَمْ یَنْبَعِثْ وَ لَمْ یَمْشِ فَإِذَا صُرِفَ (9) رَأْسُهُ إِلَی غَیْرِهِ سَارَ أَحْسَنَ سَیْرٍ وَ أَطْیَبَهُ قَالُوا لَعَلَّ هَذَا الْحِمَارَ قَدْ رَأَی فِی هَذَا (10) الطَّرِیقِ شَیْئاً کَرِهَهُ فَلِذَلِکَ لَا یَنْبَعِثُ نَحْوَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ایتُونِی

ص: 259


1- و اعد خ ل.
2- و انا خ ل.
3- بشاک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر: و لعلّ المعنی و لا أحد یصیبه الشوک من المؤمنین و فی نسخة مخطوطة: و لا یشتاک: و لعله مصحف و لا یشتکی.
4- بجسده خ ل. أقول: فی المصدر: بمرض جسده.
5- فی المصدر: فلما أصبح صح.
6- یزعمون خ ل.
7- فی المصدر: یتم تدبیرهم و یقع هناک ما یسهل به لهم ما یریدون.
8- و کلما خ ل.
9- و إذا انصرف خ ل. أقول: فی المصدر: (و لما صرف رأسه عنه الی غیره سار أحسن سیرا و اطیبه) و فی نسخة مخطوطة: احسن سیره و اطیبه.
10- من هذا خ ل. أقول: فی نسخة مخطوطة: قد رأی من الطریق.

تا برای شکار از قلعه خارج گردد و همسرش به او می گوید: از خارج شدن بپرهیز که محمد در سرزمین تو فرود آمده است و من از اینکه او بر ضد تو نیرنگ به کار گیرد و کسانی را برای حمله بر تو، به کمین گذارد، ایمن نیستم. و او به همسرش پاسخ می دهد: از من دور شو، اگر در چنین شبی کسی از او جدا گردد، در زیر نور ماه، چشمان یاران ما او را در راه خواهد دید و جهان(اکنون) روشن است و کسی در آن (اطراف) نیست. اگر در سایه این قصر ما انسانی قرار داشت، مطمئنا حیوانات از او می گریختند. بنابراین او از قلعه خارج می شود تا آهوان و بزان کوهی را صید کند و آن ها از برابر او می گریزند و او در پی آن ها روان می گردد، و در این هنگام شما او را در بر می گیرید و اسیرش می سازید.» و امر چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده بود، پیش رفت و او را اسیر ساختند. اکیدر گفت: از شما خواسته ای دارم. گفتند: خواسته ات چیست؟ که جز آزادی، هر چه بخواهی برآورده می کنیم. گفت: این جامه و شمشیر و کمربند را از من برگیرید و آن ها را به سوی او برید و مرا با این پیراهنم نزد او ببرید تا مرا در این پوشش (فخور و آراسته) نبیند، که شاید اگر او مرا در پوشش خواری و خاکساری مشاهده کند، بر من رحم آورد. و آنان چنین کردند و مسلمانان و بادیه نشینان آن لباس را می پوشیدند و می گفتند: این از حله های بهشتی است. یا رسول الله! آیا این از حله های بهشتی است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نه، جامه و شمشیرو کمربند اکیدر است. بی تردید دستمال عرق چین پسرعمه ام زبیر و سماک در بهشت از این جامه برتر است، اگر بر عهد من تا زمانی که در کنار حوضم در محشر مرا دیدار کنند، پایدار بمانند.» گفتند: و آیا آن (عرق چین) از این برتر است؟ فرمود: «بلکه تار نخی از دستمال عرق چین، بهتر و برتر است». هنگامی که اکیدر نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده شد، به او گفت: ای محمد! از من درگذر و رهایم ساز تا دشمنان تو را که پشت سرم قرار دارند از تو دفع کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: و اگر به عهدت پایبند نبودی چه؟ گفت: ای محمد! اگر به عهدم با تو پایبند نبودم، کار از دو حال بیرون نخواهد بود:

ص: 262

بِفَرَسٍ (1) فَرَکِبَهُ فَکُلَّمَا (2) بَعَثَهُ نَحْوَ مَسْجِدِهِمْ لَمْ یَنْبَعِثْ وَ کُلَّمَا حَرَّکُوهُ (3) نَحْوَهُ لَمْ یَتَحَرَّکْ حَتَّی إِذَا وَلَّوْا رَأْسَهُ إِلَی غَیْرِهِ سَارَ أَحْسَنَ سَیْرٍ فَقَالُوا لَعَلَّ هَذَا الْفَرَسَ قَدْ کَرِهَ شَیْئاً فِی هَذَا الطَّرِیقِ فَقَالَ تَعَالَوْا نَمْشِ (4) إِلَیْهِ فَلَمَّا تَعَاطَی هُوَ وَ أَصْحَابُهُ (5) الْمَشْیَ نَحْوَ الْمَسْجِدِ جَفُّوا (6) فِی مَوَاضِعِهِمْ وَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَی الْحَرَکَةِ وَ إِذَا هَمُّوا بِغَیْرِهِ مِنَ الْمَوَاضِعِ خَفَّتْ حَرَکَاتُهُمْ وَ حَنَّتْ (7) أَبْدَانُهُمْ وَ نَشِطَتْ قُلُوبُهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذَا أَمْرٌ قَدْ کَرِهَهُ اللَّهُ فَلَیْسَ یُرِیدُهُ الْآنَ وَ أَنَا عَلَی جَنَاحِ سَفَرٍ فَأَمْهِلُوا حَتَّی أَرْجِعَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ أَنْظُرَ فِی هَذَا نَظَراً یَرْضَاهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ جَدَّ فِی الْعَزْمِ عَلَی الْخُرُوجِ إِلَی تَبُوکَ وَ عَزَمَ الْمُنَافِقُونَ عَلَی اصْطِلَامِ مُخَلَّفِیهِمْ إِذَا خَرَجُوا فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْعَلِیَّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِمَّا أَنْ تَخْرُجَ أَنْتَ وَ یُقِیمَ عَلِیٌّ وَ إِمَّا أَنْ یَخْرُجَ عَلِیٌّ وَ تُقِیمَ أَنْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاکَ لِعَلِیٍّ فَقَالَ عَلِیٌّ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ وَ إِنْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ لَا أَتَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی فَقَالَ رَضِیتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ لَکَ أَجْرَ خُرُوجِکَ مَعِی فِی مُقَامِکَ بِالْمَدِینَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَکَ أُمَّةً وَحْدَکَ کَمَا جَعَلَ إِبْرَاهِیمَ أُمَّةً تَمْنَعُ جَمَاعَةَ الْمُنَافِقِینَ وَ الْکُفَّارِ هَیْبَتُکَ عَنِ الْحَرَکَةِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ فَلَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَیَّعَهُ عَلِیٌّ علیه السلام خَاضَ الْمُنَافِقُونَ وَ قَالُوا إِنَّمَا خَلَّفَهُ مُحَمَّدٌ بِالْمَدِینَةِ لِبُغْضِهِ لَهُ وَ مَلَالَةٍ (8) مِنْهُ وَ مَا أَرَادَ بِذَلِکَ إِلَّا أَنْ یُبَیِّتَهُ (9) الْمُنَافِقُونَ فَیَقْتُلُوهُ وَ یُحَارِبُوهُ فَیُهْلِکُوهُ فَاتَّصَلَ (10)

ص: 260


1- بالفرس خ ل. أقول: فی المصدر: ایتونی بفرس فاتی فرکبه.
2- و کلما خ ل. أقول: فی المصدر: و لما بعثه.
3- فی نسخة مخطوطة من المصدر: و کلما حرکه.
4- نمشی خ ل.
5- و من معه خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
6- جثوا خ ل. أقول: فی المصدر المطبوع: بقوا، و فی المخطوط: جفوا.
7- خفت. خبت خ ل.
8- و ملالته خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المخطوط، و فی المطبوع: و لملالته منه.
9- فی المصدر المطبوع: الا ان یثبه. ان یلقیه خ ل.
10- و اتصل خ ل.

اگر تو واقعا فرستاده خدا باشی، همان که سایه یارانت را از زمین برگرفت تا مرا دستگیر سازند و آن که آهوان را روانه قصر من کرد تا مرا از آن خارج و در چنگ یاران تو گرفتار سازد، هم او نیز تو را بر من چیره خواهد ساخت؛ و اگر پیامبر نباشی، استیلا و برتری­ات که با این شیوه عجیب و راه لطیف مرا گرفتار تو ساخت، به مانند آن، بار دیگر مرا اسیر تو می­سازد. گفت: رسول خدا صلی­اللّه علیه و آله بر اساس پرداخت هزار اوقیه طلا در رجب و دویست حلّه و هزار اوقیه در ماه صفر و دویست حلّه مصالحه کرد و بر آن­ها شرط کرد که سه روز از سپاهیانی که بر آن­ها می­گذرند، پذیرایی کنند و توشه آنان تا منزلگاه بعدی را تامین کنند و اگر چیزی از این پیمان را نقض ­کردند، از ذمّه و امان پروردگار و محمد رسول خدا خارج گردند. سپس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله به سرعت برای باطل ساختن نیرنگ منافقان در برپایی آن گوساله -- همان ابوعامر که رسول خدا او را فاسق نامید -- به سوی مدینه بازگشت. و رسول خدا در این بازگشت، پیروزمند و با غنایم بازگردید و خداوند نیرنگ منافقان ر ا تباه گردانید و به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان داد که مسجد ضرار را به آتش بکشد و خداوند در این باره فرمود: «وَ الَّذِینَ إتَّخَذُوا مَسجِداً ضِراراً وَ کُفراً» تا انتهای آیات.

و موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: خداوند این گوساله را در روزگار حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله هلاک ساخت و او را به قولنج و فلج و جذام و لقوه (کجی دهان و رعشه در چانه بر اثر سکته) دچار ساخت. و او چهل روز در شدیدترین عذاب به سر برد (تا آنکه هلاک گردید) و به سوی عذاب الهی روان شد.(1)

توضیح

جوهری گفت: سخنشان: «أباد اللّه خضراءهم»: بیشترشان را نابود ساخت. قول او «حنّت أبدانهم»: امکان دارد که از «الحنین» به معنای شوق گرفته شده باشد. و در برخی نسخه­ها «خبّت» با خاء معجمه و باء موحّده آمده است که در این صورت احتمالا از ریشه «الخبب» به معنی نوعی دویدن گرفته شده باشد. و «الاوعال»: جمع «الوعل» بر وزن: الکتف، همان بز نر کوهی می­باشد.

ص: 263


1- . تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام: 197-196

ذَلِکَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام تَسْمَعُ مَا یَقُولُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا یَکْفِیکَ أَنَّکَ جِلْدَةُ مَا بَیْنَ عَیْنِی وَ نُورُ بَصَرِی وَ کَالرُّوحِ فِی بَدَنِی.

ثُمَّ سَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَصْحَابِهِ وَ أَقَامَ علی (عَلِیّاً) علیه السلام بِالْمَدِینَةِ (1) وَ کَانَ کُلَّمَا دَبَّرَ الْمُنَافِقُونَ أَنْ یَقَعُوا بِالْمُسْلِمِینَ فَزِعُوا مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ خَافُوا أَنْ یَقُومَ مَعَهُ عَلَیْهِمْ مَنْ یَدْفَعُهُمْ عَنْ ذَلِکَ وَ جَعَلُوا یَقُولُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ هِیَ کَرَّةُ مُحَمَّدٍ الَّتِی لَا یَئُوبُ مِنْهَا فَلَمَّا صَارَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَیْنَ أُکَیْدِرَ مَرْحَلَةٌ قَالَ تِلْکَ الْعَشِیَّةُ یَا زُبَیْرَ بْنَ الْعَوَّامِ یَا سِمَاکَ بْنَ خَرَشَةَ (2) امْضِیَا فِی عِشْرِینَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَی بَابِ قَصْرِ أُکَیْدِرَ فَخُذَاهُ وَ ائْتِیَانِی بِهِ قَالَ الزُّبَیْرُ وَ کَیْفَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَأْتِیکَ بِهِ وَ مَعَهُ مِنَ الْجَیْشِ الَّذِی قَدْ عَلِمْتَ (3) وَ مَعَهُ فِی قَصْرِهِ سِوَی حَشَمِهِ أَلْفٌ مَا دُونَ (4) عَبْدٍ وَ أَمَةٍ وَ خَادِمٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَحْتَالانِ عَلَیْهِ وَ تَأْخُذَانِهِ قَالَ (5) یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ هَذِهِ لَیْلَةٌ (6) قَمْرَاءُ وَ طَرِیقُنَا أَرْضٌ مَلْسَاءُ وَ نَحْنُ فِی الصَّحْرَاءِ لَا نَخْفَی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تُحِبَّانِ أَنْ یَسْتُرَکُمَا اللَّهُ عَنْ عُیُونِهِمْ وَ لَا یَجْعَلَ لَکُمَا ظِلًّا إِذَا سِرْتُمَا وَ یَجْعَلَ لَکُمَا نُوراً کَنُورِ الْقَمَرِ لَا تَتَبَیَّنَانِ مِنْهُ (7) قَالا بَلَی قَالَ عَلَیْکُمَا بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ مُعْتَقِدَیْنِ أَنَّ أَفْضَلَ آلِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ تَعْتَقِدُ یَا زُبَیْرُ أَنْتَ خَاصَّةً أَنْ لَا یَکُونَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی قَوْمٍ إِلَّا کَانَ هُوَ أَحَقَّ بِالْوَلَایَةِ عَلَیْهِمْ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَتَقَدَّمَهُ فَإِذَا أَنْتُمَا فَعَلْتُمَا ذَلِکَ وَ بَلَغْتُمَا الظِّلَّ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْ قَصْرِهِ مِنْ حَائِطِ قَصْرِهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَبْعَثُ الْغِزْلَانَ وَ الْأَوْعَالَ إِلَی بَابِهِ فَتَحُکُّ (8) قُرُونَهَا بِهِ فَیَقُولُ مَنْ لِمُحَمَّدٍ (9) فِی مِثْلِ هَذَا

ص: 261


1- فی المصدر المطبوع: و اقام علیا بالمدینة.
2- خرشنة خ ل. أقول: فی المصدر المطبوع: (الحارث) و فی المخطوط: حرشة و الصحیح: (خرشة) کما فی المتن.
3- و معه الجیش الذی علمت خ ل.
4- فی المصدر المطبوع: و ما دون.
5- فی المصدر المطبوع: قالا.
6- فی المصدر المطبوع: (کیف و هذه یأخذه لیلة قمراء) و فی المخطوط: و کیف نأخذه و هذه لیلة قمراء.
7- فیه خ ل. أقول: فی المصدر المطبوع: عنه.
8- فی المصدر: فتحتک خ ل.
9- من محمّد خ ل أقول: فی المصدر المطبوع: (من دس علیه محمّد فی مثل هذا) و فی المخطوط: من محمّد مثل هذا.

باب سی و یکم : نزول سوره برائت و اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله در فرستادن علی علیه السلام به مکه برای قرائت آن بر مردم در ایام حج

آیات

برَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُواْ فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُواْ أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَإِن تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ ، إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیْئًا وَلَمْ یُظَاهِرُواْ عَلَیْکُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّواْ إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ ، فَإِذَا انسلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ، وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْلَمُونَ ، کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُواْ لَکُمْ فَاسْتَقِیمُواْ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ ، کَیْفَ وَإِن یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لاَ یَرْقُبُواْ فِیکُمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً یُرْضُونَکُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ ، اشْتَرَوْاْ بِآیَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِیلاً فَصَدُّواْ عَن سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ سَاء مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ ، لاَ یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً وَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ ، فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَنُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَنُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ، وَإِن نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاَ أَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ ، أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَؤُوکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن کُنتُم مُّؤُمِنِینَ ، قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِینَ ، وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَیَتُوبُ اللّهُ عَلَی مَن یَشَاء وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ(1)

{این آیات] اعلام بیزاری [و عدم تعهد] است از طرف خدا و پیامبرش نسبت به آن مشرکانی که با ایشان پیمان بسته اید. پس [ای مشرکان]، چهار ماه [دیگر با امنیت کامل] در زمین بگردید و بدانید که شما نمی توانید خدا را به ستوه آورید و این خداست که رسواکننده کافران است. و [این آیات] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حج اکبر که خدا و پیامبرش در برابر مشرکان تعهدی ندارند [با این حال] اگر [از کفر] توبه کنید، آن برای شما بهتر است و اگر روی بگردانید، پس بدانید که شما خدا را درمانده نخواهید کرد و کسانی را که کفر ورزیدند از عذابی دردناک خبر ده. مگر آن مشرکانی که با آنان پیمان بسته اید و چیزی از [تعهدات خود نسبت به] شما فروگذار نکرده و کسی را بر ضد شما پشتیبانی ننموده اند، پس پیمان اینان را تا [پایان] مدتشان تمام کنید چرا که خدا پرهیزکاران را دوست دارد. پس چون ماه های حرام سپری شد، مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه برایشان گشاده گردانید زیرا خدا آمرزنده مهربان است. و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان چرا که آنان قومی نادانند. چگونه مشرکان را نزد خدا و نزد فرستاده او عهدی تواند بود، مگر با کسانی که کنار مسجد الحرام پیمان بسته اید، پس تا با شما [بر سر عهد] پایدارند با آنان پایدار باشید زیرا خدا پرهیزکاران را دوست می دارد . چگونه [برای آنان عهدی است] با اینکه اگر بر شما دست یابند، در باره شما نه خویشاوندی را مراعات می کنند و نه تعهدی را. شما را با زبانشان راضی می کنند و حال آنکه دلهایشان امتناع می ورزد و بیشترشان منحرفند. آیات خدا را به بهای ناچیزی فروختند و [مردم را] از راه او باز داشتند، به راستی آنان چه بد اعمالی انجام می دادند. در باره هیچ مؤمنی مراعات خویشاوندی و پیمانی را نمی کنند و ایشان همان تجاوزکارانند. پس اگر توبه کنند و نماز برپا دارند و زکات دهند، در این صورت برادران دینی شما می باشند و ما آیات [خود] را برای گروهی که می دانند به تفصیل بیان می کنیم. و اگر سوگندهای خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که [از پیمان شکنی] باز ایستند. چرا با گروهی که سوگندهای خود را شکستند و بر آن شدند که فرستاده [خدا] را بیرون کنند و آنان بودند که نخستین بار [جنگ را] با شما آغاز کردند نمی جنگید؟ آیا از آنان می ترسید با اینکه اگر مؤمنید خدا سزاوارتر است که از او بترسید. با آنان بجنگید!

ص: 264


1- سوره توبه/ 1- 15 . [1]

فَیَرْکَبُ فَرَسَهُ لِیَنْزِلَ فَیَصْطَادَ فیقول (1) (فَتَقُولُ) لَهُ امْرَأَتُهُ إِیَّاکَ وَ الْخُرُوجَ فَإِنَّ مُحَمَّداً قَدْ أَنَاخَ بِفِنَائِکَ وَ لَسْتُ آمَنُ أَنْ یَحْتَالَ عَلَیْکَ وَ دَسَّ مَنْ یَغْزُونَکَ (2) فَیَقُولُ لَهَا إِلَیْکِ عَنِّی فَلَوْ کَانَ أَحَدٌ یَفْصِلُ (3) عَنْهُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ لَتَلَقَّاهُ فِی هَذَا الْقَمَرِ عُیُونُ أَصْحَابِنَا فِی الطَّرِیقِ (4) وَ هَذِهِ الدُّنْیَا بَیْضَاءُ لَا أَحَدَ فِیهَا فَلَوْ کَانَ فِی ظِلِّ قَصْرِنَا هَذَا إِنْسِیٌّ لَنَفَرَتْ مِنْهُ الْوَحْشُ (5) فَیَنْزِلُ لِیَصْطَادَ الْغِزْلَانَ وَ الْأَوْعَالَ فَتَهْرُبُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ یَتْبَعُهَا فَتُحِیطَانِ بِهِ (6) وَ تَأْخُذَانِهِ (7) وَ کَانَ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذُوهُ فَقَالَ لِی إِلَیْکُمْ حَاجَةٌ قَالُوا مَا هِیَ فَإِنَّا نَقْضِیهَا إِلَّا أَنْ تَسْأَلَنَا أَنْ نُخَلِّیَکَ قَالَ تَنْزِعُونَ عَنِّی ثَوْبِی هَذَا وَ سَیْفِی وَ مِنْطَقَتِی وَ تَحْمِلُونَهَا إِلَیْهِ وَ تَحْمِلُونِی (8) فِی قَمِیصِی لِئَلَّا یَرَانِی فِی هَذَا الزِّیِّ بَلْ یَرَانِی فِی زِیِّ تَوَاضُعٍ فَلَعَلَّهُ أَنْ یَرْحَمَنِی فَفَعَلُوا ذَلِکَ فَجَعَلَ الْمُسْلِمُونَ وَ الْأَعْرَابُ یَلْبَسُونَ ذَلِکَ الثَّوْبَ (9) وَ یَقُولُونَ هَذَا مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ هَذَا مِنْ حُلِیِّ الْجَنَّةِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ ثَوْبُ أُکَیْدِرَ وَ سَیْفُهُ وَ مِنْطَقَتُهُ وَ لَمِنْدِیلُ ابْنِ عَمَّتِی الزُّبَیْرِ وَ سِمَاکٍ فِی الْجَنَّةِ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنِ اسْتَقَامَا عَلَی مَا أَمْضَیَا مِنْ عَهْدِی إِلَی أَنْ یَلْقَیَانِی (10) عِنْدَ حَوْضِی فِی الْمَحْشَرِ قَالُوا وَ ذَلِکَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا قَالَ بَلْ خَیْطٌ مِنْ مِنْدِیلٍ بِأَیْدِیهِمَا فِی الْجَنَّةِ أَفْضَلُ مِنْ مِلْ ءِ الْأَرْضِ إِلَی السَّمَاءِ مِثْلَ هَذَا الذَّهَبِ فَلَمَّا أُتِیَ بِهِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا مُحَمَّدُ أَقِلْنِی وَ خَلِّنِی عَلَی أَنْ أَدْفَعَ عَنْکَ مَنْ وَرَائِی مِنْ أَعْدَائِکَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَإِنْ (11) لَمْ تَفِ بِهِ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنْ لَمْ أَفِ لَکَ فَإِنْ

ص: 262


1- فی المصدر: فتقول.
2- و لست تأمن أن یکون قد احتال و دس علیک من یقع بک خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- انفصل خ ل.
4- لتبیناه فی هذا القمر و عرف أصحابنا فی الطریق خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المخطوط.
5- فی المصدر: الوحوش.
6- و اصحابکما خ ل.
7- فی المصدر المطبوع: فتتبعانه و تحیطان به و اصحابکما فتأخذانه.
8- الیه خ ل. أقول: فی المصدر: و تحملوننی إلیه.
9- فی القمر خ ل. أقول: فی المصدر: و هو و فی القمر فیقولون.
10- علی ما أمضینا من (علی) عهد الی ان یلتقیا خ ل.
11- و ان خ ل. أقول: فی المصدر: فان لم تف بذلک و فیه ایضا: إن لم أف لک بذلک.

خدا آنان را به دست شما عذاب و رسوایشان می کند و شما را بر ایشان پیروزی می بخشد و دلهای گروه مؤمنان را خنک می گرداند. و خشم دلهایشان را ببرد و خدا توبه هر که را بخواهد می پذیرد و خدا دانای حکیم است.}

- إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ حَکِیم (1)

{ ای کسانی که ایمان آورده اید، مشرکان نجسند و از سال بعد نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند. و اگر از بینوایی می ترسید، خدا اگر بخواهد به فضل خویش بی نیازتان خواهد کرد. زیرا خدا دانا و حکیم است.}

تفسیر

طبرسی رحمة ­اللّه علیه گفت: «برَاءةٌ» یعنی این برائت و بیزاری است، «مِّنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ» پایان بازداشتگی و لغو امان و خروج از عهد و پیمان ها، «إِلَی الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ»: این سخن خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان است و معنی اش چنین است که از مشرکانی که با آنان عهد و پیمان بسته بودید، برائت و بیزاری جویید که خدا و رسولش از آنان بیزارند. و اگر گفته شود: چگونه جایز است که پیامبر صلی الله علیه و آله عهد خود را نقض کند و پیمان شکنی نماید؟ چنین پاسخ داده می شود که نقض این پیمان در سه صورت جایز است: عهد مشروط به این امر باشد که اعتبار آن تا زمانی بوده است که خداوند با وحی خویش آن را باطل سازد. و یا آنکه خیانت و پیمان شکنی از جانب مشرکان سر زده باشد که خداوند به نقض پیمانشان فرمان داده است. و یا آنکه دارای مدّت محدود و مشخصی بوده است و چون زمان آن به پایان رسید، پیمان نقض گردید. و در روایتی وارد شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله آنچه را که ذکر کردیم، بر آنان شرط نمود. و همچنین روایت شده است که مشرکین پیمان را نقض کردند یا درصدد آن برآمدند و از همین رو پروردگار فرمان داد که پیمان های بسته شده با آنان نقض گردد. سپس خداوند مشرکان را مخاطب ساخت و فرمود: «فَسِیحُواْ فِی الأَرْضِ» بنا به مهلت داده شده، مدتی در زمین به سیر بپردازید و آسوده خاطر از شمشیر، نیازهایتان را برآورده سازید. «أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ» و چون این مدت (4ماهه) پایان گرفت و اسلام نیاوردید، امان از خون و اموال شما برداشته می گردد. «وَاعْلَمُواْ أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ» بدانید شما را یارای گریز از خداوند نیست، چرا که هر جا باشید تحت سلطه خدا و در قلمرو پادشاهی او قرار دارید. «وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ » یعنی کافران را خوار و رسوا می سازد. و درباره این چهار ماه، اختلاف شده است و به نقل از اباعبد الله علیه السلام گفته شده است: از روز عید قربان آغاز و دهم ماه ربیع الآخر پایان یافته است. و گفته شده است: زمان این چهار ماه، ابتدای شوال

ص: 265


1- 2. توبه / 28

کُنْتَ رَسُولَ اللَّهِ فَسَیُظْفِرُکَ بِی مَنْ مَنَعَ ظِلَالَ أَصْحَابِکَ أَنْ یَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ حَتَّی أَخَذُونِی وَ مَنْ سَاقَ الْغِزْلَانَ إِلَی بَابِی حَتَّی اسْتَخْرَجَتْنِی مِنْ قَصْرِی وَ أَوْقَعَتْنِی فِی أَیْدِی أَصْحَابِکَ وَ إِنْ کُنْتَ غَیْرَ نَبِیٍّ فَإِنَّ دَوْلَتَکَ الَّتِی أَوْقَعَتْنِی فِی یَدِکَ بِهَذِهِ الْخَصْلَةِ الْعَجِیبَةِ وَ السَّبَبِ اللَّطِیفِ سَتُوقِعُنِی فِی یَدِکَ بِمِثْلِهَا قَالَ فَصَالَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أَلْفِ أُوقِیَّةٍ مِنْ ذَهَبٍ فِی رَجَبٍ وَ مِائَتَیْ حُلَّةٍ وَ أَلْفِ أُوقِیَّةٍ فِی صَفَرٍ وَ مِائَتَیْ حُلَّةٍ وَ عَلَی أَنَّهُمْ یُضِیفُونَ مَنْ مَرَّ بِهِمْ مِنَ الْعَسَاکِرِ (1) ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ یُزَوِّدُونَهُمْ إِلَی الْمَرْحَلَةِ الَّتِی تَلِیهَا (2) عَلَی أَنَّهُمْ إِنْ نَقَضُوا شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فَقَدْ بَرِئَتْ مِنْهُمْ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ کَرَّ رَسُولُ اللَّهِ رَاجِعاً إِلَی الْمَدِینَةِ إِلَی إِبْطَالِ کَیْدِ الْمُنَافِقِینَ فِی نَصْبِ ذَلِکَ الْعِجْلِ الَّذِی هُوَ أَبُو عَامِرٍ الَّذِی سَمَّاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْفَاسِقَ وَ عَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَانِماً ظَافِراً (3) وَ أَبْطَلَ اللَّهُ کَیْدَ الْمُنَافِقِینَ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِحْرَاقِ مَسْجِدِ الضِّرَارِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً الْآیَاتِ.

وَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَهَذَا الْعِجْلُ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَصَابَهُ بِقُولَنْجٍ وَ فَالِجٍ وَ جُذَامٍ وَ لَقْوَةٍ (4) وَ بَقِیَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فِی أَشَدِّ عَذَابٍ صَارَ إِلَی عَذَابِ اللَّهِ. (5).

بیان

قال الجوهری قولهم أباد الله خضراءهم أی سوادهم و معظمهم قوله و حنت أبدانهم لعله من الحنین بمعنی الشوق و فی بعض النسخ خبت بالخاء المعجمة و الباء الموحدة و لعله من الخبب و هو ضرب من العدو و الأوعال جمع الوعل بالفتح و ککتف و هو تیس الجبل.

ص: 263


1- فی المصدر: من مر بهم من المسلمین.
2- فی المصدر المطبوع: تلیهم.
3- فی المصدر: ثم کر رسول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله راجعا، و قال موسی بن جعفر علیه السلام: فهذا العجل فی زمان النبیّ هو أبو عامر الراهب الذی سماه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الفاسق: و عاد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله غانما ظافرا.
4- فی المصدر المطبوع: و اصابه بقولنج و برص و جذام و فالج و لقوة.
5- التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکریّ علیه السلام: 196- 199.

تا پایان محرم بوده است. و گفته شده است: ابتدای این چهار ماه، روز عید قربان در دهم ذی القعده و پایان آن دهم ربیع الاول بوده است. چرا که حج آن سال در آن هنگام صورت گرفت، ولی حج سال دوم در ذی­الحجّه برگزار شد که حجة الوداع نیز در آن سال واقع شد. و علّت این تأخیر بنا به اجماع مفسران و راویان اخبار آن بود که چون سوره برائت نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به ابوبکر سپرد و سپس آن را از او گرفت و به علی بن ابی طالب علیه السلام سپرد. در شرح این جریان، نظرات مختلفی بیان گردیده است و گفته شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله ابوبکر را روانه داشت و به او فرمان داد که ده آیه ابتدایی این سوره را بخواند و عهد و پیمان هر صاحب عهدی را به او واگذارد و نقض کند. سپس علی علیه السلام را در پس او فرستاد تا آن را از او بگیرد و برای مردم قرائت کند. بنابراین علی علیه السلام با شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت کرد و در ذی الحلیفه به ابوبکر رسید و آن را از او گرفت. و گفته شده است: ابوبکر هنگامی که بازگشت، گفت: آیا درباره من چیزی نازل گردیده است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «جز خیر و نیکی چیزی نازل نگشته است. ولی کار مرا تنها خودم یا مردی از من باید به انجام رساند.» و گفته شده است: علی علیه السلام سوره برائت را بر مردم تلاوت کرد و ابوبکر نیز امیر موسم حج بود. و گفته شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از آنکه ابوبکر خارج شود، آن را از او گرفت و به علی علیه السلام داد و فرمود: «کار تبلیغ و پیام رسانی باید توسط خودم یا مردی از من انجام رسد.» و اصحاب ما روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله، علی را به امیری حج نیز گماشت و هنگامی که او سوره برائت را از ابوبکر گرفت، ابوبکر برگشت. و حاکم ابوالقاسم حسکانی با اسناد روایی از سماک بن حرب، از انس بن مالک روایت کرده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله سوره برائت را به همراه ابوبکر به سوی مکیان فرستاد و هنگامی که به ذوالحلیفه رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله در پی او فرستاد و او را باز گرداند و فرمود: «تنها مردی از اهل بیتم، می­تواند این سوره را با خود بَرد.» و علی را روانه ساخت. و شعبی از محرز، از پدرش ابوهریره روایت کرده است که گفت: به همراه علی، آنگاه که مشرکان را فرا می خواند، به همراه او ندا می دادم و هرگاه صدای او درشت و گرفته می شد، به جای او دعوت می کردم. - گفت: - گفتم: پدر، چه می گفتید؟

ص: 266

باب 31 نزول سورة براءة و بعث النبی صلی الله علیه و آله علیا علیه السلام بها لیقرأها علی الناس فی الموسم بمکة

الآیات

التوبة: «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ* وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِیمٍ* إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ* فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ* کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ *کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ* اشْتَرَوْا بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* لا یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ* فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ* أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ

ص: 264

گفت: ما می گفتیم: بعد از این سال هیچ مشرکی حج نمی گزارد و هیچ برهنه ای در اطراف کعبه طواف نمی کند و تنها مؤمنان می توانند وارد کعبه گردند. و هر که میان او و رسول خدا صلی الله علیه و آله مهلت و موعدی است، تا چهار ماه فرصت دارد و چون این چهار ماه سپری گردید، خدا و رسولش از مشرکان بریء و بیزار خواهند بود. و عاصم بن حمید، از ابوبصیر، از امام محمد باقر علیه­السلام روایت کرده است که فرمود: علی علیه السلام برای مردم خطبه خواند و شمشیرش را از نیام برکشید و فرمود: هیچ برهنه ای بر کعبه طواف نخواهد کرد و هیچ مشرکی در کعبه حج نخواهد گزارد و هر که را مهلت و موعدی است، تا پایان آن موعد فرصت دارد. و هر که را موعدی نیست، مهلت او چهار ماه خواهد بود. و او در روز قربانی خطبه خواند و بیست روز از ذی الحجّه و محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز از ریبع الآخر را مهلت داد. و گفت: روز قربانی، روز حج اکبر است.

و ابوعبدالله حافظ با اسناد روایی از زید بن بقیع روایت کرده است که گفت: از علی پرسیدیم در ذی الحجّه برای چه امری فرستاده شدی؟ فرمود: برای چهار چیز فرستاده شدم: جز مؤمن کسی وارد کعبه نگردد، برگرد کعبه برهنه ای طواف نسازد، و بعد از این سال، مومن و کافر در مسجد الحرام گرد هم نیایند، و هرکه میان او و رسول خدا صلی الله علیه و آله عهد و پیمانی است پایان آن عهد، موعد او باشد و آن که را عهد و پیمانی نیست، چهار ماه مهلت یابد.

و روایت شده است که علی بن ابی طالب علیه السلام در کنار جمره عقبه ایستاد و فرمود: ای مردم! من فرستاده رسول خداصلی الله علیه و آله (به شما هستم تا به شما بگویم): (پس از این) کافری وارد کعبه نمی گردد و مشرکی گرد خانه حج نمی گزارد و برهنه ای در کعبه طواف نمی سازد. و هر که را با رسول خدا عهد و پیمانی است، تا چهار ماه فرصت دارد و هرکه را عهد و پیمانی نیست، باقی ماه های حرام، موعد او خواهد بود. و آنگاه سوره برائت را برآن ها تلاوت کرد.

و گفته شده است: او برای آن ها سیزده آیه ابتدایی سوره برائت را خواند. و روایت شده است: هنگامی که او در میان مشرکان ندا در داد: خداوند از هر مشرکی بریء و بیزار است. مشرکان گفتند: ما نیز از پیمان تو و

ص:267

وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ* وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(1-15)

(و قال تعالی): «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(28)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: بَراءَةٌ أی هذه براءة مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أی انقطاع العصمة و رفع الأمان و خروج عن العهود إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و للمسلمین و المعنی تبرؤا ممن کان بینکم و بینهم عهد من المشرکین فإن الله و رسوله بریئان منهم و إذا قیل کیف یجوز أن ینقض النبی صلی الله علیه و آله العهد فالقول فیه أنه یجوز أن ینقض ذلک علی أحد ثلاثة أوجه إما أن یکون العهد مشروطا بأن یبقی إلی أن یرفعه الله بوحی و إما أن یکون قد ظهر من المشرکین خیانة و نقض فأمر الله سبحانه بأن ینبذ إلیهم عهدهم و إما أن یکون مؤجلا إلی مدة فتنقضی المدة و ینتقض العهد و قد وردت الروایة بأن النبی صلی الله علیه و آله شرط علیهم ما ذکرناه و روی أیضا أن المشرکین کانوا قد نقضوا العهد أو هموا بذلک فأمر الله سبحانه أن ینقض عهودهم ثم خاطب الله سبحانه المشرکین فقال فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أی سیروا فی الأرض علی وجه المهل و تصرفوا فی حوائجکم آمنین من السیف أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ فإذا انقضت هذه المدة و لم تسلموا انقطعت العصمة عن دمائکم و أموالکم وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ أی غیر فائتین عن الله کما یفوت ما یعجز عنه لأنکم حیث کنتم فی سلطان الله و ملکه وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ أی مذلهم و مهینهم و اختلف فی هذه الأشهر الأربعة

فقیل کان ابتداؤها یوم النحر إلی العاشر من شهر ربیع الآخر- و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

و قیل إنما ابتداء الأشهر الأربعة من أول الشوال (1) إلی آخر المحرم و قیل کان ابتداء الأشهر الأربعة یوم

ص: 265


1- فی المصدر: من اول شوال.

پسرعمویت بیزاری می جوییم. سپس در سال بعد که سال دهم هجری بود، پیامبر صلی الله علیه و آله در حجة الوداع مراسم حج را به جا آورد و به مدینه بازگشت و باقی ذی الحجّه و محرم و صفر و چند شب از ربیع الاول را در مدینه اقامت فرمود تا آنکه به دیدار پروردگار شتافت. «وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ» یعنی اعلامی از جانب خدا و رسولش برای مردم است و به معنای امر است، یعنی مردم که منظور همان صاحبان پیمان است را آگاه کنید. گفته شده است منظور از «النَّاس»: مؤمنان و مشرکان است؛ چرا که همه در این اعلان داخل می­گردند. «یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِ»، درباره حج اکبر سه قول وجود دارد: یکی از آن ها به نقل از امیرالمؤمنان علیه السلام آن را روز عرفه می داند. عطا گفته است: حج اکبر آن است که درآن (در عرفه) توقف می کنند و حج اصغر آن است که (در عرفه) توقف نکنند که همان عمره است. قول دوم به نقل از علی علیه السلام و ابن عباس،­ روز عید قربان را حج اکبر می داند، این قول از امام صادق علیه السلام روایت شده است. حسن گفت: آن حج اکبر نامیده شد چرا که در آن مسلمانان و مشرکان حج گزاردند و بعد از آن هیچ مشرکی حج را به جا نیاورد. و سومین قول: همه ایام حج رادر بر می­گیرد. همچنان که گفته می شود: یوم الجمل، یوم صفین و منظور از آن زمان و هنگامه آن ها است. «أَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ»، از پیمان آنان بریء و بیزار است. «وَ رَسُولُهُ» رسولش نیز از آن ها بریء و بیزار است. و گفته شده است: اولین برائت جویی برای نقض عهد و پیمان و دومی برای قطع دوستی و یاری و نیکی است و تکراری صورت نگرفته است. «فَإِن تُبْتُمْ» اگر از شرک توبه کردید، «فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ» برایتان بهتر و نیکوتر است، چرا که به واسطه آن از خواری دنیا و عذاب آخرت نجات می یابید. «وَإِن تَوَلَّیْتُمْ» اگر از ایمان روی برتابید. «َاعْلَمُواْ أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ» بدانید یارای ناتوان ساختن پروردگار از عذاب شما در دنیا را نخواهید داشت. «وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ» آنان را که کافر شدند به عذاب دردناک آخرت بشارت ده. « وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ» یعنی اعلامی از جانب خدا و رسولش برای مردم است و به معنای امر است، یعنی مردم که منظور همان صاحبان پیمان است را آگاه کنید. گفته شده است منظور از «النَّاس»: مؤمنان و مشرکان است؛ چرا که همه در این اعلان داخل می­گردند. «یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِ»، درباره حج اکبر سه قول وجود دارد: یکی از آن ها به نقل از امیرالمؤمنان علیه السلام آن را روز عرفه می داند. عطا گفته است: حج اکبر آن است که درآن (در عرفه) توقف می کنند و حج اصغر آن است که (در عرفه) توقف نکنند که همان عمره است. قول دوم به نقل از علی علیه السلام و ابن عباس،­ روز عید قربان را حج اکبر می داند، این قول از امام صادق علیه السلام روایت شده است. حسن گفت: آن حج اکبر نامیده شد چرا که در آن مسلمانان و مشرکان حج گزاردند و بعد از آن هیچ مشرکی حج را به جا نیاورد. و سومین قول: همه ایام حج رادر بر می­گیرد. همچنان که گفته می شود: یوم الجمل، یوم صفین و منظور از آن زمان و هنگامه آن ها است. «أَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ»، از پیمان آنان بریء و بیزار است. «وَ رَسُولُهُ» رسولش نیز از آن ها بریء و بیزار است. و گفته شده است: اولین برائت جویی برای نقض عهد و پیمان و دومی برای قطع دوستی و یاری و نیکی است و تکراری صورت نگرفته است. «فَإِن تُبْتُمْ» اگر از شرک توبه کردید، «فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ» برایتان بهتر و نیکوتر است، چرا که به واسطه آن از خواری دنیا و عذاب آخرت نجات می یابید. «وَإِن تَوَلَّیْتُمْ» اگر از ایمان روی برتابید. «َاعْلَمُواْ أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ» بدانید یارای ناتوان ساختن پروردگار از عذاب شما در دنیا را نخواهید داشت. «وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ» آنان را که کافر شدند به عذاب دردناک آخرت بشارت ده. «إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ» جز مشرکانی که با آنان پیمان بستید. فراء گفت: خداوند متعال از میان مشرکان، گروهی از بنی کنانه و بنی ضمره را که 9 ماه از موعد و مهلت آنان باقی مانده بود، از برائت خود و رسولش مستثنی دانست و فرمان داد که تا پایان پیمانشان به آن ها مهلت داده شود، چرا که آنان بر ضد مؤمنان (به دشمنان) یاری نرساندند و پیمان رسول خداصلی الله علیه و آله را نشکستند. ابن عباس می­گوید: مقصود همه آنانی است که قبل از نزول برائت با رسول خدا عهد و پیمان بسته بودند. ولی شایسته­تر است که مقصودش از آن کسانی باشد که با رسول خدا پیمان و قرارداد متارکه جنگ بستند و به دشمنی با او برنخاستند و دشمنان را بر ضد او یاری نکردند. چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله با اهل هجر و بحرین و أیله و دومة الجندل مصالحه کرد و او پیمان های صلح و

ص: 268

النحر لعشر من ذی القعدة إلی عشر من شهر ربیع الأول لأن الحج فی تلک السنة کان فی ذلک الوقت ثم صار فی السنة الثانیة فی ذی الحجة و فیها حجة الوداع و کان سبب ذلک النسی ء و اعلم أنه

أجمع المفسرون و نقلة الأخبار أنه لما نزلت براءة دفعها رسول الله صلی الله علیه و آله إلی أبی بکر ثم أخذها منه و دفعها إلی علی بن أبی طالب علیهما السلام و اختلفوا فی تفصیل ذلک فَقِیلَ إِنَّهُ بَعَثَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَ عَشْرَ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ هَذِهِ السُّورَةِ وَ أَنْ یَنْبِذَ إِلَی کُلِّ ذِی عَهْدٍ عَهْدَهُ ثُمَّ بَعَثَ عَلِیّاً علیه السلام خَلْفَهُ لِیَأْخُذَهَا وَ یَقْرَأَهَا عَلَی النَّاسِ (1) فَخَرَجَ عَلَی نَاقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَضْبَاءِ حَتَّی أَدْرَکَ أَبَا بَکْرٍ بِذِی الْحُلَیْفَةِ فَأَخَذَهَا مِنْهُ وَ قِیلَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجَعَ فَقَالَ هَلْ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا إِلَّا خَیْراً وَ لَکِنْ لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی و قیل إنه قرأ علی علیه السلام براءة علی الناس و کان أبو بکر أمیرا علی الموسم و قیل إنه أخذها من أبی بکر قبل الخروج و دفعها إلی علی و قَالَ لَا یُبَلِّغْ عَنِّی إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.

وَ رَوَی أَصْحَابُنَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَلَّاهُ أَیْضاً الْمَوْسِمَ وَ أَنَّهُ حِینَ أَخَذَ الْبَرَاءَةَ مِنْ أَبِی بَکْرٍ رَجَعَ أَبُو بَکْرٍ.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ بَرَاءَةَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ فَلَمَّا بَلَغَ ذَا الْحُلَیْفَةِ بَعَثَ إِلَیْهِ فَرَدَّهُ وَ قَالَ لَا یَذْهَبُ بِهَا إِلَّا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَبَعَثَ عَلِیّاً.

وَ رَوَی الشَّعْبِیُّ عَنْ مُحْرِزٍ عَنْ أَبِیهِ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: کُنْتُ أُنَادِی مَعَ عَلِیٍّ حِینَ أَذَّنَ الْمُشْرِکِینَ وَ کَانَ إِذَا صَحِلَ (2) صَوْتُهُ فِیمَا یُنَادِی دَعَوْتُ مَکَانَهُ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَبَهْ أَیَّ شَیْ ءٍ کُنْتُمْ

ص: 266


1- علله المقریزی فی الامتاع بان العرب کان إذا تخالف سیدهم او رئیسهم لم ینقض ذلک الا الذی یحالف أو اقرب الناس قرابة منه، و کان علی رضی اللّه عنه هو الذی عاهد المشرکین فلذلک بعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ببراءة: انتهی. أقول: لیس یخفی ان العهود و نقضها تکون من شئون الخلافة و الدولة، فلا یعاهد عهدا و لا ینقضه الا السلطان او خلیفته و من ینوب عنه.
2- فی القاموس: صحل صوته کفرح فهو أصحل و صحل: بح أو احتد فی بحح، أو الصحل محرکة: خشونة فی الصوت. و انشقاق فی الصوت من غیر أن یستقیم. و البحة: الخشونة و الغلظة فی الصوت. منه ره. أقول: الموجود فی القاموس: خشونة فی الصدر.

پرداخت جزیه منعقد نمود و نه پیمان آنان را شکست و نه بعد از آن با آنان به جنگ برخاست. و آنان تا زمان درگذشت رسول خدا صلی­اللّه علیه و آله اهل ذمه بودند. و بعد از او نیز مسلمانان به پیمان آنان پایبند بودند. «ثُمَّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیْئًا» و در عمل به شروط پیمان، از چیزی فروگذار نکردند. و گفته شده است: آسیب و زیانی به شما وارد نساختند. «وَلَمْ یُظَاهِرُواْ عَلَیْکُمْ أَحَدًا»: هیچ یک از دشمنان را بر ضد شما یاری نرساندند، «فَأَتِمُّواْ إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ»: تا زمان پایان پیمان بر آن پایبند باشید. «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ»: که خداوند پرهیزکنندگان از پیمان شکنی را دوست دارد. « إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ» جز مشرکانی که با آنان پیمان بستید. فراء گفت: خداوند متعال از میان مشرکان، گروهی از بنی کنانه و بنی ضمره را که 9 ماه از موعد و مهلت آنان باقی مانده بود، از برائت خود و رسولش مستثنی دانست و فرمان داد که تا پایان پیمانشان به آن ها مهلت داده شود، چرا که آنان بر ضد مؤمنان (به دشمنان) یاری نرساندند و پیمان رسول خداصلی الله علیه و آله را نشکستند. ابن عباس می­گوید: مقصود همه آنانی است که قبل از نزول برائت با رسول خدا عهد و پیمان بسته بودند. ولی شایسته­تر است که مقصودش از آن کسانی باشد که با رسول خدا پیمان و قرارداد متارکه جنگ بستند و به دشمنی با او برنخاستند و دشمنان را بر ضد او یاری نکردند. چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله با اهل هجر و بحرین و أیله و دومة الجندل مصالحه کرد و او پیمان های صلح و پرداخت جزیه منعقد نمود و نه پیمان آنان را شکست و نه بعد از آن با آنان به جنگ برخاست. و آنان تا زمان درگذشت رسول خدا صلی­اللّه علیه و آله اهل ذمه بودند. و بعد از او نیز مسلمانان به پیمان آنان پایبند بودند. «ثُمَّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیْئًا» و در عمل به شروط پیمان، از چیزی فروگذار نکردند. و گفته شده است: آسیب و زیانی به شما وارد نساختند. «وَلَمْ یُظَاهِرُواْ عَلَیْکُمْ أَحَدًا»: هیچ یک از دشمنان را بر ضد شما یاری نرساندند، «فَأَتِمُّواْ إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ»: تا زمان پایان پیمان بر آن پایبند باشید. «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ»: که خداوند پرهیزکنندگان از پیمان شکنی را دوست دارد. «فَإِذَا انسلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ»، مقصود از ماه های حرام: ذی­ القعده، ذی الحجّه، محرم و رجب است و گفته شده است: مقصود چهار ماهی است که خداوند به مشرکان فرصت داد تا در زمین رفت وآمد کنند. «فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ» ناسخ تمام آیات مربوط به صلح و دست برداشتن از آن ها است. «وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ» آنان را محبوس سازید و به بندگی گیرید. یا آن که در مقابل پرداخت فدیه آنان را رها کنید. گفته شده است: مقصود آن است که مانع از ورود آنان به مکه و گشت و گذار آنان در قلمرو اسلامی گردید. «وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ» در هر راه و هر مکانی که گمان می برید از آن عبور می کنند، به کمین شان بنشینید. «فَإِن تَابُواْ»: اگر از شرک توبه کردند، «وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ» و به ادای آن دو گردن نهادند، «فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ» در این صورت راهشان به سوی سرزمین های اسلام یا خانه کعبه را باز گذارید. «وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ» اگر یکی از مشرکین از تو امان جانی خواست تا دعوت و برهان قرآنی ات را بشنود، «فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلاَمَ اللّهِ»، {به او امان ده تا کلام پروردگار را بشنود.} و از این رو، به طور ویژه: «کلام الله» را ذکرکرده است که بیشتر دلایل و برهان ها در آن قرار دارند. «ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ» به این معناست که اگر در اسلام داخل گردید، به نیک ترین جایگاه ها رسیده است. و اگر اسلام را نپذیرفت او را مکش، چرا که در این صورت نسبت به او پیمان شکنی کرده ای، بلکه او را به دیار و قومش برسان تا در آن بر جان و مال خود ایمن باشد. «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْلَمُونَ » این امان از آن رو است که آنان مردمانی ناآگاه از ایمان و دلایل آن می باشند. بنابراین آنان را امان ده تا (سخنت) را بشنوند و در آن بیندیشند. «کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ» چگونه ممکن است که با وجود آنکه در نهان خود در صدد پیمان شکنی هستند، عهد و پیمانشان پذیرفته و صحیح محسوب گردد؟ که این سخن به معنای تعجب یا انکار است. و گفته شده است: چگونه است که خدا و رسولش به خودداری از ریختن خون مشرکان فرمان می دهند، سپس خداوند گروهی را استثناء می کند و می فرماید: «إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»، {جز مشرکانی که با آنان در کنار مسجدالحرام عهد و پیمان بستید.} (پاسخ این سخن آن است)، آنان را با خدا عهد و پیمانی است و خیال پیمان شکنی و خیانت به تو را در سر نمی پرورانند. و درباره این امر که آنان چه کسانی بودند، اختلاف شده است . و به نقل از ابن عباس گفته شده است: آنان قریش هستند. و گفته شده است: آنان اهل مکه بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز حدیبیه با آنان پیمان بست. ولی آنان بر پیمان استوار نماندند و با یاری رساندن به بنی بکر بر ضد خزاعه، پیمان را زیر پانهادند. در نتیجه رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از فتح مکه، برای اسلام آوردن و یا رفتن به سرزمینی دیگر،

ص: 269

تَقُولُونَ قَالَ کُنَّا نَقُولُ لاَ یَحُجَّ بَعْدَ عَامِنَا هَذَا مُشْرِکٌ وَ لاَ یَطُوفَنَّ (1)بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ لاَ یَدْخُلِ اَلْبَیْتَ إِلاَّ مُؤْمِنٌ وَ مَنْ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ مُدَّةٌ فَإِنَّ أَجَلَهُ إِلَی أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِذَا انْقَضَتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ (2)فَأَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ .

وَ رَوَی عَاصِمُ بْنُ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ عَلِیٌّ علیه السلام النَّاسَ وَ اخْتَرَطَ سَیْفَهُ فَقَالَ لاَ یَطُوفَنَّ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ لاَ یَحُجَّنَّ اَلْبَیْتَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ کَانَتْ لَهُ مُدَّةٌ فَهُوَ إِلَی مُدَّتِهِ وَ مَنْ لَمْ تَکُنْ لَهُ مُدَّةٌ فَمُدَّتُهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ . و کان خطب یوم النحر و کانت عشرون من ذی الحجة و محرم و صفر و شهر ربیع الأول و عشر من شهر ربیع الآخر و قال یوم النحر یوم الحج الأکبر

وَ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ بَقِیعٍ (3)قَالَ: سَأَلْنَا عَلِیّاً بِأَیِّ شَیْءٍ بُعِثْتَ فِی ذِی الْحِجَّةِ قَالَ بُعِثْتُ بِأَرْبَعَةٍ لاَ تَدْخُلُ اَلْکَعْبَةَ إِلاَّ نَفْسٌ مُؤْمِنَةٌ وَ لاَ یَطُوفُ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ لاَ یَجْتَمِعُ مُؤْمِنٌ وَ کَافِرٌ فِی اَلْمَسْجِدِ الْحَرَامِ بَعْدَ عَامِهِ هَذَا وَ مَنْ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَهْدٌ فَعَهْدُهُ إِلَی مُدَّتِهِ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَهْدٌ فَأَجَلُهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ .

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ علیه السلام قَامَ عِنْدَ جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ وَ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ بِأَنْ لاَ یَدْخُلَ اَلْبَیْتَ کَافِرٌ وَ لاَ یَحُجَّ اَلْبَیْتَ مُشْرِکٌ وَ لاَ یَطُوفَ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَهْدٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَهُ عَهْدُهُ إِلَی أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَ مَنْ لاَ عَهْدَ لَهُ فَلَهُ مُدَّةُ بَقِیَّةِ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ وَ قَرَأَ عَلَیْهِمْ سُورَةَ بَرَاءَةَ .

و قیل قرأ علیهم ثلاث عشرة آیة من أول براءة و روی أنه علیه السلام لما نادی فیهم إن الله بریء من کل مشرک (4)قال المشرکون نحن نتبرأ من عهدک

ص:267


1- و لا یطوف خ ل.
2- فی المصدر:فاذا انقضت الأربعة الأشهر.
3- هکذا فی الکتاب.و فی المصدر:نفیع.و لعلهما مصحفان عن یثیع،و هو کزبیر بالعین المهملة،و قیل بالمعجمة ایضا.
4- فی المصدر:لما نادی فیهم «أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ» ای من کل مشرک.

چهار ماه به آنان مهلت داد که آنان پیش از پایان مهلت چهار ماهه اسلام آوردند. و گفته شده است: مقصود قبایل بکر، بنی خزیمه، بنی مدلج، بنی ضمره، و بنی دئل است که در روز حدیبیه با داخل شدن در پیمان قریش، مشمول موعد و مهلت زمانی مقرر میان رسول خداصلی الله علیه و آله و قریش گشته بودند و از میان آن ها تنها قریش و بنی دئل از بکر پیمان شکنی کردند. بنابراین فرمان داده شد که تا پایان زمان پیمان، به کسانی که پیمان را نقض نکرده اند، فرصت داده شود. و این نظر صحیح تر به نظر می رسد. «فَمَا اسْتَقَامُواْ لَکُمْ» پس تا که زمانی که بر پیمان شما استوار ماندند، «فَاسْتَقِیمُواْ لَهُمْ» شما نیز چنین کنید. «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ» که خداوند پرهیز کنندگان از پیمان شکنی و خیانت را دوست می دارد.

کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ» چگونه ممکن است که با وجود آنکه در نهان خود در صدد پیمان شکنی هستند، عهد و پیمانشان پذیرفته و صحیح محسوب گردد؟ که این سخن به معنای تعجب یا انکار است. و گفته شده است: چگونه است که خدا و رسولش به خودداری از ریختن خون مشرکان فرمان می دهند، سپس خداوند گروهی را استثناء می کند و می فرماید: «إِلاَّ الَّذِینَ عَاهَدتُّمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»، {جز مشرکانی که با آنان در کنار مسجدالحرام عهد و پیمان بستید.} (پاسخ این سخن آن است)، آنان را با خدا عهد و پیمانی است و خیال پیمان شکنی و خیانت به تو را در سر نمی پرورانند. و درباره این امر که آنان چه کسانی بودند، اختلاف شده است . و به نقل از ابن عباس گفته شده است: آنان قریش هستند. و گفته شده است: آنان اهل مکه بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز حدیبیه با آنان پیمان بست. ولی آنان بر پیمان استوار نماندند و با یاری رساندن به بنی بکر بر ضد خزاعه، پیمان را زیر پانهادند. در نتیجه رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از فتح مکه، برای اسلام آوردن و یا رفتن به سرزمینی دیگر، چهار ماه به آنان مهلت داد که آنان پیش از پایان مهلت چهار ماهه اسلام آوردند. و گفته شده است: مقصود قبایل بکر، بنی خزیمه، بنی مدلج، بنی ضمره، و بنی دئل است که در روز حدیبیه با داخل شدن در پیمان قریش، مشمول موعد و مهلت زمانی مقرر میان رسول خداصلی الله علیه و آله و قریش گشته بودند و از میان آن ها تنها قریش و بنی دئل از بکر پیمان شکنی کردند. بنابراین فرمان داده شد که تا پایان زمان پیمان، به کسانی که پیمان را نقض نکرده اند، فرصت داده شود. و این نظر صحیح تر به نظر می رسد. «فَمَا اسْتَقَامُواْ لَکُمْ» پس تا که زمانی که بر پیمان شما استوار ماندند، «فَاسْتَقِیمُواْ لَهُمْ» شما نیز چنین کنید. «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ» که خداوند پرهیز کنندگان از پیمان شکنی و خیانت را دوست می دارد. «کَیْفَ وَإِن یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ» چگونه برای آنان عهد و پیمانی متصور است، یا چگونه آنان را نمی کشید و حال آن که اگر بر شما چیرگی یابند، «لاَ یَرْقُبُواْ فِیکُمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً» هیچ خویشاوندی و پیمانی را درباره شما درنظر نمی گیرند. و «الإلّ» به معنی خویشاوندی یا پیمان است. و گفته شده است: از نام­های خداوند است. «یُرْضُونَکُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ» با شما چون دوست سخن می گویند تا از آنان راضی و خشنود گردید و حال آنکه در قلب هایشان دشمنی و پیمان شکنی نهفته است. «وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ» آنان که با شرک خود عصیان و سرکشی می کنند. و گفته شده است: مقصود همه آنان است. و گفته شده است: معنی اش آن است که اکثر آن ها پیمان شکن هستند و مقصودش از آن، رؤسای آنان می­باشد. « کَیْفَ وَإِن یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ» چگونه برای آنان عهد و پیمانی متصور است، یا چگونه آنان را نمی کشید و حال آن که اگر بر شما چیرگی یابند، «لاَ یَرْقُبُواْ فِیکُمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً» هیچ خویشاوندی و پیمانی را درباره شما درنظر نمی گیرند. و «الإلّ» به معنی خویشاوندی یا پیمان است. و گفته شده است: از نام­های خداوند است. «یُرْضُونَکُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ» با شما چون دوست سخن می گویند تا از آنان راضی و خشنود گردید و حال آنکه در قلب هایشان دشمنی و پیمان شکنی نهفته است. «وَأَکْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ» آنان که با شرک خود عصیان و سرکشی می کنند. و گفته شده است: مقصود همه آنان است. و گفته شده است: معنی اش آن است که اکثر آن ها پیمان شکن هستند و مقصودش از آن، رؤسای آنان می­باشد. «اشْتَرَوْاْ بِآیَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِیلاً فَصَدُّواْ عَن سَبِیلِهِ» به دین خدا پشت کردند و با چیز اندکی که به دست آوردند، مردم را ازآن بازداشتند. این سخن درباره گروهی از عرب نازل گردید که ابوسفیان برای آن ها میهمانی ترتیب داد تا آنان را به دشمنی با پیامبر صلی الله علیه و آله ترغیب سازد. و گفته شده است: شأن نزول آن یهودیانی بودند که از مردم رشوه می گرفتند تا حکم باطل صادر کنند. «إِنَّهُمْ سَاء مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» یعنی عمل آنان بسیار زشت بود. «لاَ یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً وَأُوْلَ-ئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ» حد و حدود کفر و عصیان را زیر پا می نهند، و به جهت تأکید تکرار گشته است. یا آن که اولی برای یک گروه و دومی برای گروهی دیگر است. «فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ» با آنان چون برادران ایمانی تان رفتار کنید. «وَنُفَصِّلُ الآیَاتِ» ما آیات را روشن و آشکار می سازیم. «لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» برای گروهی که آن را می دانند و آن را روشن می سازند. «وَإِن نَّکَثُواْ» اگر نقض کنند، «أَیْمَانَهُم» عهدها و آنچه که برآن سوگند خورده اند، «مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ» بعد از آن که بر آن عهد و پیمان بستند،

ص: 270

و عهد ابن عمک ثم لما کانت السنة المقبلة و هی سنة عشر حج النبی صلی الله علیه و آله حجة الوداع و قفل (1) إلی المدینة و مکث بقیة ذی الحجة و المحرم و صفر و لیالی من ربیع الأول حتی لحق بالله عز و جل وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ أی و إعلام و فیه معنی الأمر أی آذنوا الناس یعنی أهل العهد و قیل أراد بالناس المؤمن و المشرک لأن الکل داخلون فی هذا الإعلام یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ فیه ثلاثة أقوال أحدها أنه یوم عرفة- روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام،

قال عطا: الحج الأکبر الذی فیه الوقوف و الحج الأصغر الذی لیس فیه وقوف و هو العمرة و ثانیها

أنه یوم النحر- عن علی علیه السلام و ابن عباس و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام،

قال الحسن و سمی الحج الأکبر لأنه حج فیه المسلمون و المشرکون و لم یحج بعدها مشرک و ثالثها أنه جمیع أیام الحج کما یقال یوم الجمل و یوم صفین یراد به الحین و الزمان أَنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ أی من عهدهم وَ رَسُولِهِ معناه و رسوله أیضا بری ء منهم و قیل إن البراءة الأولی لنقض العهد و الثانیة لقطع الموالاة و الإحسان فلیس بتکرار فَإِنْ تُبْتُمْ عن الشرک فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ لأنکم تنجون به من خزی الدنیا و عذاب الآخرة وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ عن الإیمان فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ عن تعذیبکم فی الدنیا وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِیمٍ فی الآخرة إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قال الفراء استثنی الله تعالی من براءته و براءة رسوله من المشرکین قوما من بنی کنانة و بنی ضمرة کان قد بقی من أجلهم تسعة أشهر أمر بإتمامها لهم لأنهم لم یظاهروا علی المؤمنین و لم ینقضوا عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و قال ابن عباس عنی به کل من کان بینه و بین رسول الله صلی الله علیه و آله عهد قبل براءة و ینبغی أن یکون أراد بذلک من کان بینه و بینه عهد و هدنة و لم یتعرض له بعداوة و لا ظاهر علیه عدوا لأن النبی صلی الله علیه و آله صالح أهل هجر و أهل البحرین و أیلة و دومة الجندل و له عهود بالصلح و

ص: 268


1- قفل: رجع.

«وَطَعَنُواْ فِی دِینِکُمْ» و درباره دینتان به عیبجوئی و اشکال­تراشی پرداختند. «فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ» با رؤسا و پیشوایان کفر و گمراهی پیکار کنید. و به طور ویژه از آنان نام برد، چرا که آنان پیروان خود را گمراه می سازند. حسن گفت: مقصودش جماعت کفار و هر کافری است که پیشوای خود در کفر، و پیشوای غیر از خود در فراخواندن به سوی کفر است. و ابن عباس و قتاده گفتند: مقصودش از آن رؤسای قریش همانند حارث بن هشام و ابوسفیان بن حرب و عکرمة بن ابی جهل و سایر روسای قریش می باشد که پیمان شکنی کردند. و حذیفه می گفت: هنوز اهل این آیه (که مصداق آن باشند) نیامده اند. و مجاهد گفت: آنان ایرانیان و رومیان هستند. و علی علیه السلام در جنگ بصره این آیه را خواند و فرمود: به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا اندرز داد و فرمود: «ای علی! تو با گروه ناکثه (پیمان شکنان جمل) و باغیه (ظالمان صفین) و مارقه (خوارج نهروان) پیکار خواهی کرد». «إِنَّهُمْ لاَ أَیْمَانَ لَهُمْ»: ابن عامر با همزه مکسور قرائت کرده است. و ابن عقده با إسناد روایی همین قرائت کسره را از عزیز بن وضاح جعفی، از امام جعفر صادق علیه­السلام روایت کرده است و سایر قاریان، آن را با فتحه قرائت کرده اند. با قرائت فتحه به این معناست که آنان بر عهد و سوگند پایبند نیستند و با قرائت کسره به این معناست که بعد از پیمان شکنی شان آنان را امان ندهید. یا آنکه آنان چون به کسی امان دهند، بر عهد خود پایبند نمی مانند. یا آنان کفر ورزیده­اند و ایمانی ندارند، «لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ» با آنان بجنگید تا دست از کفر بردارند.

وَإِن نَّکَثُواْ» اگر نقض کنند، «أَیْمَانَهُم» عهدها و آنچه که برآن سوگند خورده اند، «مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ» بعد از آن که بر آن عهد و پیمان بستند، «وَطَعَنُواْ فِی دِینِکُمْ» و درباره دینتان به عیبجوئی و اشکال­تراشی پرداختند. «فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ» با رؤسا و پیشوایان کفر و گمراهی پیکار کنید. و به طور ویژه از آنان نام برد، چرا که آنان پیروان خود را گمراه می سازند. حسن گفت: مقصودش جماعت کفار و هر کافری است که پیشوای خود در کفر، و پیشوای غیر از خود در فراخواندن به سوی کفر است. و ابن عباس و قتاده گفتند: مقصودش از آن رؤسای قریش همانند حارث بن هشام و ابوسفیان بن حرب و عکرمة بن ابی جهل و سایر روسای قریش می باشد که پیمان شکنی کردند. و حذیفه می گفت: هنوز اهل این آیه (که مصداق آن باشند) نیامده اند. و مجاهد گفت: آنان ایرانیان و رومیان هستند. و علی علیه السلام در جنگ بصره این آیه را خواند و فرمود: به خدا سوگند رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا اندرز داد و فرمود: «ای علی! تو با گروه ناکثه (پیمان شکنان جمل) و باغیه (ظالمان صفین) و مارقه (خوارج نهروان) پیکار خواهی کرد». «إِنَّهُمْ لاَ أَیْمَانَ لَهُمْ»: ابن عامر با همزه مکسور قرائت کرده است. و ابن عقده با إسناد روایی همین قرائت کسره را از عزیز بن وضاح جعفی، از امام جعفر صادق علیه­السلام روایت کرده است و سایر قاریان، آن را با فتحه قرائت کرده اند. با قرائت فتحه به این معناست که آنان بر عهد و سوگند پایبند نیستند و با قرائت کسره به این معناست که بعد از پیمان شکنی شان آنان را امان ندهید. یا آنکه آنان چون به کسی امان دهند، بر عهد خود پایبند نمی مانند. یا آنان کفر ورزیده­اند و ایمانی ندارند، «لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ» با آنان بجنگید تا دست از کفر بردارند. «أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ»، الف جهت استفهام آمده است و مقصود از آن تشویق و واجب ساختن آن است. و «ألا» در واقع به معنی (هلّا) است. یعنی: آیا نمی خواهید با آنان که پیمان هایشان را نقض کرده اند پیکار کنید؟ و درباره اینکه چه کسانی مورد نظر این آیه می­باشند، اختلاف شده است و گفته شده است: مقصود یهودیان هستند که با احزاب برای جنگ متحد شدند و کوشیدند تا همانند عمل مشرکان در اخراج رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکه، او را از مدینه بیرون کنند. و گفته شده است: آنان مشرکان قریش و اهل مکه بودند. «وَهُم بَدَؤُوکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ» آنان بودند که نخستین بار با پیمان شکنی، یا جنگ روز بدر، یا نبرد با هم پیمانان پیامبر از خزاعه، پیکار با شما را آغاز کردند. «أَتَخْشَوْنَهُمْ» آیا از آنان در هراسید که از جنگشان، ناملایمتی بر شما وارد گردد؟ «فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ» و حال آنکه سزاوارتر آن است که از عذاب خداوند به خاطر ترک فرمانش در جنگ با آنان بترسید. «إِن کُنتُم مُّؤُمِنِینَ بعقابه و ثوابه» البته اگر به عذاب و پاداش او ایمان داشته باشید. « أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَّکَثُواْ أَیْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ»، الف جهت استفهام آمده است و مقصود از آن تشویق و واجب ساختن آن است. و «ألا» در واقع به معنی (هلّا) است. یعنی: آیا نمی خواهید با آنان که پیمان هایشان را نقض کرده اند پیکار کنید؟ و درباره اینکه چه کسانی مورد نظر این آیه می­باشند، اختلاف شده است و گفته شده است: مقصود یهودیان هستند که با احزاب برای جنگ متحد شدند و کوشیدند تا همانند عمل مشرکان در اخراج رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکه، او را از مدینه بیرون کنند. و گفته شده است: آنان مشرکان قریش و اهل مکه بودند. «وَهُم بَدَؤُوکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ» آنان بودند که نخستین بار با پیمان شکنی، یا جنگ روز بدر، یا نبرد با هم پیمانان پیامبر از خزاعه، پیکار با شما را آغاز کردند. «أَتَخْشَوْنَهُمْ» آیا از آنان در هراسید که از جنگشان، ناملایمتی بر شما وارد گردد؟ «فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ» و حال آنکه سزاوارتر آن است که از عذاب خداوند به خاطر ترک فرمانش در جنگ با آنان بترسید. «إِن کُنتُم مُّؤُمِنِینَ بعقابه و ثوابه» البته اگر به عذاب و پاداش او ایمان داشته باشید. «قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَیْدِیکُمْ» پروردگار با کشته و اسیر ساختنشان به دستان شما، آنان را عذاب می سازد. «وَیُخْزِهِمْ» آنان را خوار و ذلیل می سازد. «وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِینَ» یعنی بر قلوب بنی خزاعه که بنی بکر بر آنان شبیخون زدند، مرهم می نهد. «وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ» به خاطر آزار فراوانی که از جانب آنان متحمل شدند، خداوند خشم قلب هایشان را می زداید.

ص: 271

الجزیة و لم ینبذ إلیهم بنقض عهد و لا حاربهم بعد و کانوا أهل ذمة إلی أن مضی لسبیله صلی الله علیه و آله و وفی لهم بذلک من بعده ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً من شروط العهد و قیل لم یضروکم شیئا وَ لَمْ یُظاهِرُوا أی لم یعاونوا عَلَیْکُمْ أَحَداً من أعدائکم فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ أی إلی انقضاء مدة المعاهدة إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ لنقض العهود فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ و هی ذو القعدة و ذو الحجة و المحرم و رجب و قیل الأشهر الأربعة التی جعل الله للمشرکین أن یسیحوا فی الأرض علی ما مر فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ هذا ناسخ لکل آیة وردت فی الصلح و الإعراض عنهم وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ أی احبسوهم و استرقوهم أو فادوهم بمال و قیل و امنعوهم دخول مکة و التصرف فی بلاد الإسلام وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ أی بکل طریق و بکل مکان تظنون أنهم یمرون فیه فَإِنْ تابُوا من الشرک وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ أی قبلوا الإتیان بهما فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إلی بلاد الإسلام أو إلی البیت وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ أی طلب منک الأمان من القتل لیسمع دعوتک و احتجاجک علیه بالقرآن فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ و إنما خص کلام الله لأن معظم الأدلة فیه ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ معناه فإن دخل فی الإسلام نال خیر الدارین و إن لم یدخل فی الإسلام فلا تقتله فتکون قد غدرت به و لکن أوصله إلی دیار قومه التی یأمن فیها علی نفسه و ماله ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ أی ذلک الأمان لهم بأنهم قوم لا یعلمون الإیمان و الدلائل فآمنهم حتی یسمعوا و یتدبروا کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ أی عهد صحیح مع إضمارهم الغدر و النکث علی التعجب أو علی الجحد و قیل کیف یأمر الله و رسوله بالکف عن دماء المشرکین ثم استثنی سبحانه فقال إِلَّا الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فإن لهم عهدا عند الله لأنهم لم یضمروا الغدر بک و الخیانة لک و اختلف فی هؤلاء من هم فقیل هم قریش عن ابن عباس و قیل هم أهل مکة الذین عاهدهم رسول الله صلی الله علیه و آله یوم الحدیبیة فلم یستقیموا و نقضوا العهد بأن أعانوا بنی بکر علی خزاعة فضرب لهم رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 269

«وَیَتُوبُ اللّهُ عَلَی من یَشَاء» توبه هر آن که توبه کند را می پذیرد[1]. «فَلاَ یَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَ-ذَا» آنان را از ورود به مسجدالحرام منع کنید. و گفته شده است: مقصود ممانعت از ورود به حرم است که همه حرم، مسجد و قبله است. و سالی که به آن اشاره کرده است، سال نهم هجری است که در آن علی علیه السلام ندای برائت سر داد و فرمود: بعد از این سال هیچ مشرکی حج نمی گزارد. «وَإِنْ خِفْتُمْ عَیْلَة» یعنی اگر از فقر و نیازمندی بیمناک گشتید. چرا که آنان از آن بیم داشتند که با ممانعت از ورود مشرکان به حرم، درآمد حاصل از بازرگانی قطع گردد. «فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاء» از سویی دیگر خداوند با ترغیب ساختن مردمان سایر نقاط در حمل آذوقه به سویتان، شما را بی نیاز می سازد. مقاتل گفت: اهل جده و صنعا و حرش از یمن اسلام آوردند و بر پشت شتران و چهارپایانشان آذوقه و خوار و بار به مکه آوردند و (اینگونه) خداوند سبحان آنان را از آن چه بیم داشتند، ایمن ساخت. و گفته شده است: مقصود آن است که با جزیه ای که از اهل کتاب می ستانید، شما را بی نیاز می سازد. و گفته شده است: با نزول باران و (رویش) گیاه و به قول دیگر، با غنایم شما را بی نیاز می سازد.(1)

[1]. مجمع البیان 5 :12-2

روایات

روایت1.

کافی: معاویة بن عمار گفت: از امام صادق علیه السلام درباره روز حج اکبر پرسیدم. فرمود: آن روز عید قربان و منظور از حج اصغر، عمره است.(2)

روایت2.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: حج اکبر روز عید قربان است(3).

روایت3.

کافی: از فضیل بن عیاض روایت کرده­اند که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره حج اکبر که ابن عباس معتقد بود آن روز عرفه است، پرسیدم. امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: حج اکبر روز عید قربان است و به این سخن خدای متعال: «َسِیحُواْ فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ»، {چهار ماه در زمین رفت وآمد کنید.} احتجاج نمود. و این چهار ماه شامل بیست روز از ذی الحجّه و ماه های محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز ابتدایی ربیع الآخر بوده است. بنابراین اگر حج اکبر، روز عرفه بود؛ می بایستی (این مهلت) چهار ماه و یک روز می بود.(4)

ص: 272


1- . مجمع البیان 5: 21-20
2- . فروع الکافی1: 246
3- . فروع الکافی1: 246
4- . فروع الکافی 1: 246

بعد الفتح أربعة أشهر یختارون أمرهم إما أن یسلموا و إما أن یلحقوا بأی بلاد شاءوا فأسلموا قبل الأربعة أشهر (1) و قیل هم من قبائل بکر بنو خزیمة و بنو مدلج و بنو ضمرة و بنو الدئل و هم الذین کانوا قد دخلوا فی عهد قریش یوم الحدیبیة إلی المدة التی کانت بین رسول الله صلی الله علیه و آله و بین قریش فلم یکن نقضها إلا قریش و بنو الدئل من بکر فأمر بإتمام العهد لمن لم یکن له نقض إلی مدته و هذا أقرب إلی الصواب فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ علی العهد فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ کذلک إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ للنکث و الغدر کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ أی کیف یکون لهم عهد أو کیف لا تقتلونهم و هم بحال إن یظفروا بکم لا یَرْقُبُوا أی لا یحفظوا و لا یراعوا فِیکُمْ إِلًّا وَ لا ذِمَّةً أی قرابة و لا عهدا و الآل القرابة أو الحلف و قیل الآل اسم الله یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ أی یتکلمون بکلام الموالین لکم لترضوا عنهم و تأبی قلوبهم إلا العداوة و الغدر وَ أَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ أی متمردون فی الشرک و قیل أراد کلهم و قیل المعنی أکثرهم خارجون عن طریق الوفاء بالعهد و أراد بذلک رؤساءهم اشْتَرَوْا بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ أی أعرضوا عن دین الله و صدوا الناس عنه بشی ء یسیر نالوه من الدنیا ورد فی قوم من العرب جمعهم أبو سفیان علی طعامه لیستمیلهم إلی عداوة النبی صلی الله علیه و آله و قیل ورد فی الیهود الذین کانوا یأخذون الرشاء من العوام علی الحکم بالباطل إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ أی بئس العمل عملهم لا یَرْقُبُونَ إلی قوله هُمُ الْمُعْتَدُونَ أی المجاوزون الحد فی الکفر و الطغیان و کرر للتأکید أو الأولی فی طائفة و الثانیة فی أخری فَإِنْ تابُوا إلی قوله فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ أی فعاملوهم معاملة إخوانکم من المؤمنین وَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ أی نبینها لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ذلک و یبینونه (2) وَ إِنْ (3) نَکَثُوا أی نقضوا أَیْمانَهُمْ أی عهودهم و ما حلفوا علیه مِنْ بَعْدِ

ص: 270


1- فی المصدر: قبل الأربعة الأشهر.
2- فی المصدر: یتبینونه.
3- الصحیح کما فی المصدر: و ان نکثوا.

توضیح

فرموده امیر المؤمنین علیه السلام: «الحج الاکبر یعنی یوم الحج الاکبر یوم النحر»: روز حج اکبر روز عید قربان است. و این احتجاج بر این اصل استوار است که پایان آن فرصت چهار ماهه در دهم ربیع الآخر، در نزد آنان از امور مسلم محسوب می گردید.

روایت4.

تفسیر عیاشی: از داود بن سرحان، از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: فتح در سال هشتم، برائت در سال نهم و حجة الوداع در سال دهم به وقوع پیوست.(1)

روایت5.

تفسیر عیاشی(2): از حریز، از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله، ابوبکر را با سوره برائت به موسم حج روانه کرد تا آن را برای مردم بخواند. ولی جبرئیل فرودآمد و فرمود: «از سوی تو، تنها علی باید پیام را ابلاغ کند.» بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله علی را فرا خواند و به او دستور داد که بر ماده شتر شکافته گوش پیامبر سوار گردد و خود را به ابوبکر برساند و سوره برائت را از او بگیرد و خود در مکه آن را برای مردم بخواند. چون ابوبکر از جریان آگاه گردید، گفت: آیا (پیامبر) بر من خشم گرفته است؟ علی علیه­السلام پاسخ داد: نه، ولی بر او این حکم نازل گردیده است که تنها مردی از تو باید آن را ابلاغ کند. و چون علی

علیه السلام در بعد از ظهر عید قربان که همان حج اکبر است وارد مکه شد، برخاست و فرمود: من فرستاده رسول الله به سوی شما هستم. و این آیه را برآنان قرائت کرد: «برَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ فََسِیحُوا فِی الاَرضِ أربعة أشهر». که این چهار ماه شامل بیست روز ذی الحجه و ماه های محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز ابتدایی ربیع الآخر بود. و فرمود: هیچ مرد و زن برهنه و هیچ مشرکی بر گرد کعبه طواف نسازد. آگاه باشید که هر که را با رسول خداصلی الله علیه و آله عهد و پیمانی است، تا پایان این چهار ماه مهلت دارد.

و در خبر محمد بن مسلم آمده است که ابوبکر گفت: ای علی، از آن دم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله جدا گشتم، آیا چیزی درباره من نازل گشته است؟ فرمود: نه، ولی خداوند ابا داشت که از محمد، کس دیگری جز مردی از خود او، پیامش را ابلاغ کند. بعد از این سخن، علی علیه­السلام خود را به اجتماع حاجیان رسانید و پیام خدا و رسول خدا را در عرفه و مزدلفه و عید قربان در جمار و ایام التشریق (دهم و یازدهم ذی­الحجه) ابلاغ نمود و در تمام آن ندا سر داد: «برَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُواْ فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ». و فرمود: هیچ برهنه ای بر گرد کعبه طواف نکند.

ص: 273


1- . تفسیر عیاشی2: 72
2- . تفسیر عیاشی2: 74-73

عَهْدِهِمْ أی من بعد أن عقدوه وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ أی عابوه و قدحوا فیه فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ أی رؤساء الکفر و الضلالة و خصهم لأنهم یضلون أتباعهم قال الحسن أراد به جماعة الکفار و کل کافر إمام لنفسه فی الکفر و لغیره فی الدعاء إلیه و قال ابن عباس و قتادة أراد به رؤساء قریش مثل الحارث بن هشام و أبی سفیان بن حرب و عکرمة بن أبی جهل و سائر رؤساء قریش الذین نقضوا العهد و کان حذیفة یقول لم یأت أهل هذه الآیة بعد و قال مجاهد هم أهل فارس و الروم

وَ قَرَأَ عَلِیٌّ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ یَوْمَ الْبَصْرَةِ ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا عَلِیُّ لَتُقَاتِلَنَّ الْفِئَةَ النَّاکِثَةَ وَ الْفِئَةَ الْبَاغِیَةَ وَ الْفِئَةَ الْمَارِقَةَ.

إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ

قرأ ابن عامر لا إیمان لهم بکسر الهمزة- و رواه ابن عقدة بإسناده عن عزیز بن الوضاح الجعفی (1) عن جعفر بن محمد علیهما السلام.

و الباقون بفتحها فمن قرأ بالفتح فمعناه أنهم لا یحفظون العهد و الیمین و من قرأ بالکسر فمعناه لا تؤمنوهم بعد نکثهم العهد أو أنهم إذا آمنوا إنسانا لا یفون به أو أنهم کفروا فلا إیمان لهم لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ أی قاتلوهم لینتهوا عن الکفر أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ الألف للاستفهام و المراد به التحضیض و الإیجاب و معناه هلا تقاتلونهم و قد نقضوا عهودهم التی عقدوها و اختلف فیهم فقیل هم الیهود الذین نقضوا العهد و خرجوا مع الأحزاب و هموا بإخراج الرسول صلی الله علیه و آله من المدینة کما أخرجه المشرکون من مکة و قیل هم مشرکو قریش و أهل مکة وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ بنقض العهد أو بالقتال یوم بدر أو بقتال حلفاء النبی صلی الله علیه و آله من خزاعة أَ تَخْشَوْنَهُمْ أن ینالکم من قتالهم مکروه فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ أی تخافوا عقابه فی ترک أمره بقاتلهم إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ بعقابه و ثوابه قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ قتلا و أسرا وَ یُخْزِهِمْ أی و یذلهم وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ یعنی بنی خزاعة الذین بیت علیهم (2) بنو بکر و یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ لکثرة ما نالهم من الأذی من جهتهم

ص: 271


1- فی المصدر: عریف بن الوضاح الجعفی.
2- أی هجموا علیهم لیلا.

روایت6.

تفسیر عیاشی: از زراره و حمران و محمد بن مسلم از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام درباره آیه «فَسِیحُواْ فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ» روایت است که فرمودند: (آن چهار ماه) شامل بیست روز از ذی الحجه و ماه های محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز ابتدایی ربیع الآخر بوده است.[1]

روایت7.

تفسیر عیاشی: از حکیم بن جبیر از علی بن حسین علیه السلام روایت است که فرمود: به خدا سوگند علی را در قرآن نامی است که مردم از آن بی خبرند. گفتم: فدایت شوم، آن نام چیست؟ حضرت فرمود: «وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِ»ف {این اعلانی از جانب پروردگار و رسولش برای مردمان در روز حج اکبر (عید قربان) است.} و رسول خداصلی الله علیه و آله امیر المؤمنین علیه­السلام را روانه ساخت که به خدا سوگند او اعلان گر بود و از جانب خدا و رسولش در روز حج اکبر در همه مکان ها، اعلان گری نمود و ندا می داد: آگاه باشید که بعد از این سال هیچ برهنه­ای طواف نمی سازد و هیچ مشرکی به مسجدالحرام نزدیک نمی گردد.(1)

روایت8.

تفسیر عیاشی: درباره این سخن خداوند: «فَإِذَا انسلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ»، {چون ماه های حرام به سرآمد، مشرکان را هر جا که یافتید به قتل برسانید.} از زراره، از امام محمد باقر علیه­السلام روایت است که فرمود: [این ماه ها] از عید قربان تا ده روز ابتدایی ربیع الآخر بوده است. (2)

روایت9.

اعلام الوری: سوره «برَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ» در سال 9 هجری نازل گردید و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به ابوبکر سپرد و او با آن روان گشت. سپس جبرئیل نازل گردید و فرمود: از جانب تو، تنها خودت یا علی باید پیام را ابلاغ کنید. بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را با ماده شتر شکافته گوش خود گسیل داشت. چون علی علیه السلام به او رسید و نامه را از او ستاند، ابوبکر گفت: آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ فرمود: نه، ولی از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله، تنها خود او یا من باید پیام را ابلاغ کنیم. و علی علیه السلام با سوره برائت حرکت کرد و در عید قربان و ایام تشریق (دهم و یازدهم ذی­الحجه) در مکه به دعوت گری پرداخت. و مأموریت او آن بود که پیمان با مشرکان را لغو کند و (اعلام کند) که هیچ برهنه ای بر گرد کعبه طواف نسازد و هیچ مشرکی وارد مسجدالحرام نگردد و هر که را عهد و پیمانی بود، تا پایان زمان آن و هرکه را عهد و پیمانی نبود، تا چهار ماه مهلت است که اگر بعد از چهار ماه کسی را گرفتار سازیم، او را به قتل می رسانیم و دلیل و حجت این سخن نیز همان کلام پروردگار است که فرمود: «فَإِذَا انسلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ

ص: 274


1- . تفسیر عیاشی 2: 76
2- . تفسیر عیاشی 2: 77

وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ أی و یقبل توبة من تاب (1) فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا أی فامنعوهم عن المسجد الحرام و قیل المراد منعهم من دخول الحرم فإن الحرم کله مسجد و قبلة و العام الذی أشار إلیه سنة تسع الذی نادی فیه علی علیه السلام بالبراءة و قال لا یحجن بعد العام (2) مشرک وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً أی فقرا و حاجة و کانوا خافوا انقطاع المتاجر بمنع المشرکین عن دخول الحرم فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إن شاء من جهة أخری بأن یرغب الناس من أهل الآفاق فی حمل المیرة إلیکم قال مقاتل أسلم أهل جدة و صنعا و حرش (3) من الیمن و حملوا الطعام إلی مکة علی ظهور الإبل و الدواب و کفاهم الله سبحانه ما کانوا یتخوفون و قیل یغنیکم بالجزیة المأخوذة من أهل الکتاب و قیل بالمطر و النبات و قیل بإباحة الغنائم (4).

الأخبار

«1»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ یَوْمِ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ فَقَالَ هُوَ یَوْمُ النَّحْرِ وَ الْحَجُّ الْأَصْغَرُ الْعُمْرَةُ (5).

«2»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمُ النَّحْرِ (6).

«3»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عِیَاضٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ فَإِنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ کَانَ یَقُولُ یَوْمُ عَرَفَةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمُ النَّحْرِ وَ یَحْتَجُّ بِقَوْلِهِ تَعَالَی فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ هُوَ (7) عِشْرُونَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرٌ وَ شَهْرُ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٌ مِنْ رَبِیعٍ الْآخِرِ وَ لَوْ کَانَ الْحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمَ عَرَفَةَ لَکَانَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ یَوْماً (8).

ص: 272


1- مجمع البیان 5: 2- 12.
2- فی المصدر: بعد هذا العام.
3- الصحیح کما فی المصدر: جرش بالجیم المضمومة ثمّ الفتح.
4- مجمع البیان 5: 20 و 21.
5- فروع الکافی 1: 246.
6- فروع الکافی 1: 246.
7- فی المصدر: و هی.
8- فروع الکافی 1: 246.

کُلَّ مَرْصَدٍ ». و چون علی علیه­السلام وارد مکه گردید، شمشیر از نیام برکشید و فرمود: به خدا سوگند، هر برهنه ای که بر گرد کعبه طواف سازد را طعمه شمشیر می سازم. و تا آنجا پیش رفت که بر آن ها لباس پوشانید و آنان پوشیده طواف کردند.[4]

[1]. تفسیر عیاشی 2: 75

[4]. اعلام الوری: 76، ط1 و132ط2

رَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ» در سال 9 هجری نازل گردید و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به ابوبکر سپرد و او با آن روان گشت. سپس جبرئیل نازل گردید و فرمود: از جانب تو، تنها خودت یا علی باید پیام را ابلاغ کنید. بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را با ماده شتر شکافته گوش خود گسیل داشت. چون علی علیه السلام به او رسید و نامه را از او ستاند، ابوبکر گفت: آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ فرمود: نه، ولی از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله، تنها خود او یا من باید پیام را ابلاغ کنیم. و علی علیه السلام با سوره برائت حرکت کرد و در عید قربان و ایام تشریق (دهم و یازدهم ذی­الحجه) در مکه به دعوت گری پرداخت. و مأموریت او آن بود که پیمان با مشرکان را لغو کند و (اعلام کند) که هیچ برهنه ای بر گرد کعبه طواف نسازد و هیچ مشرکی وارد مسجدالحرام نگردد و هر که را عهد و پیمانی بود، تا پایان زمان آن و هرکه را عهد و پیمانی نبود، تا چهار ماه مهلت است که اگر بعد از چهار ماه کسی را گرفتار سازیم، او را به قتل می رسانیم و دلیل و حجت این سخن نیز همان کلام پروردگار است که فرمود: «فَإِذَا انسلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ ». و چون علی علیه­السلام وارد مکه گردید، شمشیر از نیام برکشید و فرمود: به خدا سوگند، هر برهنه ای که بر گرد کعبه طواف سازد را طعمه شمشیر می سازم. و تا آنجا پیش رفت که بر آن ها لباس پوشانید و آنان پوشیده طواف کردند.[1]

روایت10.

الارشاد: از فضائل علی علیه السلام، آن است که در ماجرای برائت ذکر شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله سوره برائت را به ابوبکر سپرد تا با آن پیمان با مشرکان را لغو کند و چون اندکی دور گشت، جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و عرض داشت: «پروردگار بر تو درود می فرستد و می فرماید: پیام تو باید تنها توسط خودت یا مردی که از توست، ابلاغ گردد.» بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را فرا خواند و به او فرمود: «بر ماده شتر شکافته گوش من سوار شو و خود را به ابوبکر برسان و برائت را از او

[1]. اعلام الوری: 76، ط1 و132ط2

بگیر و خود، آن را به مکه ببر و با آن پیمان مشرکان را لغو کن و ابوبکر را میان همراهی با تو و یا بازگشت به سوی من مختار کن.» امیر المؤمنین علیه السلام نیز بر ماده شتر شکافته گوش رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار گردید و حرکت کرد تا آنکه به ابوبکر رسید. هنگامی که ابوبکر او را دید، از رسیدن او هراسان گردید و سوی او رفت و گفت: ای ابالحسن، از چه رو آمده ای؟ آیا برای همراهی ام آمده ای یا قصد دیگری داری؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فرمان داد که خود را به تو برسانم و آیات برائت را از تو بگیرم و با آن پیمان مشرکان را لغو سازم. و به من دستور داد که تو را میان همراهی من یا بازگشت به سوی او مخیّر سازم. ابوبکر گفت: من به سوی او برمی گردم و به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت و چون بر او وارد شد، گفت: تو مرا بر انجام کاری سزاوار و شایسته دیدی که به خاطر آن همه به دیده تحسین به من نگریستند و چون برای آن عازم گشتم، مرا از آن بازگرداندی، بر من چه رفته است؟ آیا آیه ای درباره من نازل گشته است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیثی مشهور به او فرمود: «نه (چیزی نازل نشده است). با این حال جبرئیل امین از جانب خداوند بر من فرود آمد و فرمود: پیام تو باید تنها توسط خودت یا مردی که از تو باشد، ابلاغ شود. و علی از من است و پیام مرا تنها علی ابلاغ می کند.» و باید توجه داشت که لغو پیمان تنها مخصوص منعقد کننده پیمان یا کسی است که در لزوم فرمانبری و بزرگی مقام و رتبه و شرف مقام، همتای او باشد و بر کارهای او تردید و بر گفتارش اعتراض وارد نگردد

و همانند خود منعقد کننده پیمان به شمار رود و فرمانش همطراز فرمان او محسوب گردد. و چون حکمی نمود، آن حکم جاری شود و در آن بر او اعتراض نگردد.

ص: 275

بیان

قوله علیه السلام الحج الأکبر أی یوم الحج الأکبر یوم النحر و مبنی الاحتجاج علی ما کان مسلما عندهم من أن أشهر السیاحة تنتهی فی العاشر من ربیع الآخر.

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْفَتْحُ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ وَ بَرَاءَةُ فِی سَنَةِ تِسْعٍ وَ حَجَّةُ الْوَدَاعِ فِی سَنَةِ عَشْرٍ (1).

«5»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ أَبَا بَکْرٍ مَعَ بَرَاءَةَ إِلَی الْمَوْسِمِ لِیَقْرَأَهَا عَلَی النَّاسِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَا یُبَلِّغْ عَنْکَ إِلَّا عَلِیٌّ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً فَأَمَرَهُ أَنْ یَرْکَبَ نَاقَتَهُ الْعَضْبَاءَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَلْحَقَ أَبَا بَکْرٍ فَیَأْخُذَ مِنْهُ بَرَاءَةَ وَ یَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ بِمَکَّةَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ أَ سَخْطَةٌ فَقَالَ لَا إِلَّا أَنَّهُ أَنْزَلَ عَلَیْهِ أَنَّهُ لَا یُبَلِّغْ إِلَّا رَجُلٌ مِنْکَ فَلَمَّا قَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام مَکَّةَ وَ کَانَ یَوْمُ النَّحْرِ بَعْدَ الظُّهْرِ وَ هُوَ یَوْمُ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ قَامَ ثُمَّ قَالَ إِنِّی رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَقَرَأَ عَلَیْهِمْ بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ عِشْرِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمِ وَ صَفَرٍ وَ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٍ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ (2) الْآخِرِ وَ قَالَ لَا یَطُوفُ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ لَا عُرْیَانَةٌ وَ لَا مُشْرِکٌ أَلَا (3) وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَهْدٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَمُدَّتُهُ إِلَی هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ الْأَشْهُرِ وَ فِی خَبَرِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ فَقَالَ یَا عَلِیُّ هَلْ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ مُنْذُ فَارَقْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا وَ لَکِنْ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُبَلِّغَ عَنْ مُحَمَّدٍ إِلَّا رَجُلٌ مِنْهُ فَوَافَی الْمَوْسِمَ فَبَلَّغَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ بِعَرَفَةَ وَ الْمُزْدَلِفَةِ وَ یَوْمَ النَّحْرِ عِنْدَ الْجِمَارِ وَ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ کُلِّهَا یُنَادِی بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ لَا یَطُوفَنَّ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ (4).

ص: 273


1- تفسیر العیّاشیّ 2: 72.
2- فی المصدر: و عشرا من شهر ربیع الآخر.
3- فی المصدر: إلّا من کان.
4- تفسیر العیّاشیّ 2: 73 و 74.

و تقویت اسلام و کمال دین و صلاح کار مسلمانان و فتح مکه و مرتب گشتن احوال صلاح، از پیامدهای لغو این پیمان بود. و خداوند دوست داشت که آن را به دست کسی به انجام رساند که نام و یادش را بلند گرداند و همگان را متوجه فضل و برتری و مقام والای او گرداند و او را از سایرین متمایز سازد. و آن فرد امیرالمؤمنین علیه السلام بود و هیچ یک از مردمان را چنین فضلی که برای او ذکر کردیم، نبود و هیچ یک از آن ها در آن چه شرح دادیم، با او شریک نبود.

مؤلف: بیشتر اخبار مربوط به آن ماجرا و سخن بیشتر در استدلال به آن برای اثبات امامت و فضل او در آیه های نازل شده در شأن او، در بابی جداگانه خواهد آمد. و برای اطلاع بیشتر به آن مراجعه شود.(1)

روایت11.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خداصلی الله علیه و آله علی علیه السلام را با سوره برائت گسیل داشت، مردمانی را همراه او ساخت و فرمود: «هر که اسیر گردد، بی آنکه زخمی سنگین(2)

بر او وارد شود، از ما نیست.».

باب سی و دوم : مباهله و دلایل و معجزاتی که در آن ظاهر شد

آیات

- إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ* الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلاَ تَکُن مِّن الْمُمْتَرِینَ* فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ(3)

{در واقع مَثَل عیسی نزد خدا همچون مَثَل (خلقت) آدم است. که او را از خاک آفرید. سپس به او گفت: «باش». بس وجود یافت. [آنچه درباره عیسی گفته شد] حق [و] از جانب پروردگار تو است. پس از تردید کنندگان مباش. پس هر که در این[باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فراخوانیم. سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.}

ص: 276


1- . ارشاد المفید: 34-33
2- . فروع الکافی 1: 336
3- . آل عمران/61-59[1]
«6»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ قَالَ عِشْرِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمِ وَ صَفَرٍ وَ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ عَشْرٍ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ (1).

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّ لِعَلِیٍّ لَإِسْماً فِی الْقُرْآنِ مَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ قَالَ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ لِی وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ قَالَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام هُوَ وَ اللَّهِ الْمُؤَذِّنَ فَأَذَّنَ بِأَذَانِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ فِی الْمَوَاقِفَ کُلِّهَا فَکَانَ مَا نَادَی بِهِ أَلَا لَا یَطُوفُ بَعْدَ هَذَا الْعَامِ عُرْیَانٌ وَ لَا یَقْرَبُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ هَذَا الْعَامِ مُشْرِکٌ (2).

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ قَالَ هِیَ یَوْمُ النَّحْرِ إِلَی عَشْرٍ مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْآخِرِ (3).

«9»

عم، إعلام الوری نَزَلَتْ سُورَةُ بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فِی سَنَةِ تِسْعٍ- فَدَفَعَهَا إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَسَارَ بِهَا فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّهُ لَا یُؤَدِّی عَنْکَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ عَلِیٌّ فَبَعَثَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَی نَاقَتِهِ الْعَضْبَاءِ فَلَحِقَهُ فَأَخَذَ مِنْهُ الْکِتَابَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ أَ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ قَالَ لَا وَ لَکِنْ لَا یُؤَدِّی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا هُوَ أَوْ أَنَا فَسَارَ بِهَا عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی أَذَّنَ بِمَکَّةَ یَوْمَ النَّحْرِ وَ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ وَ کَانَ فِی عَهْدِهِ أَنْ یُنْبَذَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ عَهْدُهُمْ وَ أَنْ لَا یَطُوفَ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ وَ لَا یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَهْدٌ فَإِلَی مُدَّتِهِ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَهْدٌ فَلَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ (4) فَإِنْ أَخَذْنَاهُ بَعْدَ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ قَتَلْنَاهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ إِلَی قَوْلِهِ

ص: 274


1- تفسیر العیّاشیّ 2: 75.
2- تفسیر العیّاشیّ 2: 76.
3- تفسیر العیّاشیّ 2: 77. أقول: فی التفسیر روایات اخری تناسب الباب و لم یذکرها المصنّف و لم نعرف وجه ترکها و لعله کانت نسخته ناقصة راجعه.
4- فی المصدر: فالی أربعة أشهر.

تفسیر

طبرسی رحمة اللّه علیه در شأن نزول این آیات گفت: آورده اند که این آیات درباره هیأت نجران شامل: سید و عاقب و پیروانشان نازل شده است. آنان به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: آیا پسری دیده ای که پدر نداشته باشد؟ بر این اساس آیه: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی » نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را بر ایشان تلاوت نمود. از ابن عباس و قتاده و حسن نقل شده است: وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها را برای مباهله کردن طلبید، از او تا صبح فردا مهلت خواستند. و چون به منازل خود بازگشتند، اسقف به آن ها گفت: اگر فردا محمد را همراه فرزندان و اهل بیتش مشاهده کردید، از مباهله کردن با او بپرهیزید. و اما اگر او را همراه صحابه اش یافتید با او مباهله کنید، زیرا این دلیل بر عدم صدق ادعای نبوت اوست. چون فردای آن روز فرا رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله درحالی که دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفته بود و حسن و حسین علیهماالسلام در پیش رویش و حضرت فاطمه علیها السلام پشت سر او قرار داشتند؛ برای مباهله کردن حاضر شد. مسیحیان نیز با پیشگامی اسقفشان آمدند و در آن لحظه که اسقف، پیامبر صلی الله علیه و آله را با همراهانش مشاهده نمود، درباره آن ها سؤال کرد. به او گفتند: که آن مرد پسر عمو و دامادش و عزیزترین انسان ها نزد وی و آن دو پسران دخترش و علی علیه السلام می باشند، و آن زن نیز فاطمه سلام الله علیها دخترش است که عزیزترین و نزدیک ترین انسان ها به وی می­باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله جلو آمد و بر دو زانوی خود بر زمین نشست. اسقف ابوحارثه گفت: به خدا سوگند همانند پیامبران برای مباهله بر زانو نشست. بنابراین برگشت و از مباهله خودداری نمود. سید به او گفت: ای حارثه! برای مباهله نزدیک آی! حارثه پاسخ داد: نه، به راستی که من مردی قوی دل را مشاهده می­کنم که برای مباهله آمده است و از آن بیم دارم که راستگو باشد. و اگر این گونه باشد، به خدا سوگند، قبل از آنکه سال به پایان رسد، یک مسیحی باقی نمی­ماند که فرصت چشیدن طعم آب را بیابد. بدین ترتیب اسقف گفت: ای ابا القاسم! ما با تو مباهله نمی کنیم و با تو از در صلح در می آییم، لذا غرامت صلح را چیزی قرار ده که قادر به پرداخت آن باشیم. رسول خداصلی الله علیه و آله با خواسته آنان موافقت نمود و با آن ها بر اساس پرداخت دو هزار حله از حله های اوقیه که قیمت هر حله ای چهل درهم بود و محاسبه کم و زیاد آن بر این اساس مصالحه نمود. و در صورت وجود توطئه از جانب یمن، بر عاریت گرفتن سی زره و سی نیزه و سی اسب توافق کرد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصاً استرداد آن ها را متعهد شد و برای آن ها صلح نامه ای نوشت. روایت شده است که اسقف به آن ها گفت: من چهره هایی می بینم که اگر از خدا بخواهند که کوه را از جایش جابجا سازد، پروردگار چنین می کند، لذا مباهله نکنید وگرنه هلاک می شوید و تمام مسیحیان تا روز قیامت از بین می روند. همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «قسم به خدایی که جانم در اختیار اوست، که اگر با من مباهله می کردند، به بوزینه و خوک مسخ می شدند و وادی بر آن ها شعله ور می گردید و سال بر

ص: 277

کُلَّ مَرْصَدٍ وَ لَمَّا دَخَلَ مَکَّةَ اخْتَرَطَ سَیْفَهُ وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَا یَطُوفُ بِالْبَیْتِ عُرْیَانٌ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِالسَّیْفِ حَتَّی أَلْبَسَهُمُ الثِّیَابَ فَطَافُوا وَ عَلَیْهِمُ الثِّیَابُ (1).

«10»

شا، الإرشاد من فضائله علیه السلام ما جاء فی قصة براءة وَ قَدْ دَفَعَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی أَبِی بَکْرٍ لِیَنْبِذَ بِهَا عَهْدَ الْمُشْرِکِینَ فَلَمَّا سَارَ غَیْرَ بَعِیدٍ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ لَا یُؤَدِّی عَنْکَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْکَ فَاسْتَدْعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام وَ قَالَ لَهُ ارْکَبْ نَاقَتِیَ الْعَضْبَاءَ وَ الْحَقْ أَبَا بَکْرٍ فَخُذْ بَرَاءَةَ مِنْ یَدِهِ وَ امْضِ بِهَا إِلَی مَکَّةَ وَ انْبِذْ (2) بِهَا عَهْدَ الْمُشْرِکِینَ إِلَیْهِمْ وَ خَیِّرْ أَبَا بَکْرٍ بَیْنَ أَنْ یَسِیرَ مَعَ رِکَابِکَ أَوْ یَرْجِعَ إِلَیَّ فَرَکِبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَاقَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعَضْبَاءَ وَ سَارَ حَتَّی لَحِقَ بِأَبِی بَکْرٍ (3) فَلَمَّا رَآهُ فَزِعَ مِنْ لُحُوقِهِ بِهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَالَ فِیمَ جِئْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ سَائِرٌ أَنْتَ مَعِی أَمْ لِغَیْرِ ذَلِکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی أَنْ أَلْحَقَکَ فَأَقْبِضَ مِنْکَ الْآیَاتِ مِنْ بَرَاءَةَ (وَ) أَنْبِذَ بِهَا (4) عَهْدَ الْمُشْرِکِینَ إِلَیْهِمْ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُخَیِّرَکَ بَیْنَ أَنْ تَسِیرَ مَعِی (5) أَوْ تَرْجِعَ إِلَیْهِ فَقَالَ بَلْ أَرْجِعُ إِلَیْهِ وَ عَادَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ أَهَّلْتَنِی لِأَمْرٍ طَالَتِ الْأَعْنَاقُ إِلَیَّ (6) فِیهِ فَلَمَّا تَوَجَّهْتُ لَهُ رَدَدْتَنِی عَنْهُ مَا لِی أَ نَزَلَ فِیَّ قُرْآنٌ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا وَ لَکِنَّ الْأَمِینَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام (7) هَبَطَ إِلَیَّ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَنَّهُ لَا یُؤَدِّی عَنْکَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْکَ وَ عَلِیٌّ مِنِّی وَ لَا یُؤَدِّی عَنِّی إِلَّا عَلِیٌّ.

فی حدیث مشهور و کان (8) نبذ العهد مختصا بمن عقده أو بمن یقوم مقامه فی فرض الطاعة و جلالة القدر و علو الرتبة و شرف المقام و من لا یرتاب بفعاله و لا یعترض علیه فی مقاله و من هو کنفس العاقد و أمره أمره فإذا حکم بحکم مضی و استقر و أمن الاعتراض

ص: 275


1- إعلام الوری: 76 ط 1 و 132 ط 2.
2- فانبذ بها خ ل.
3- أبا بکر خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- و انبذ بها خ ل.
5- مع رکابی خ ل.
6- الیه خ ل.
7- و لکن هبط الی جبرئیل بانه خ ل.
8- فکان خ ل.

مسیحیان تمام نمی شد تا اینکه تمام آن ها هلاک می شدند.» گفتند: آنگاه که هیأت نجران بازگشتند، دیر زمانی نگذشت که عاقب و سید به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله برگشتند و عاقب به پیامبر صلی الله علیه و آله، حله و عصا و کاسه و دو نعل هدیه داد و آن دو مسلمان شدند. خداوند متعال در پاسخ به گفته مسیحیان که مسیح پسر خداست، فرمود: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ »، یعنی مثل عیسی در آفرینش بدون پدر او، «کَمَثَلِ آدَمَ » مانند آفرینش آدم علیه السلام است که خداوند او را بدون داشتن پدر و مادر آفرید. بر این اساس خلقت عیسی علیه السلام عجیب تر از خلقت آدم علیه السلام نیست. پس چگونه بی پدری عیسی علیه السلام را انکار، اما بی پدر و مادری آدم علیه السلام را قبول کردند؟ «خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ» خداوند عیسی علیه السلام را از باد آفرید و قبل از او کسی را این گونه خلق نکرده بود، آدم علیه السلام را نیز از خاک خلق نمود و قبل از او نیز این گونه، کسی را خلق نکرده بود. «ثِمَّ قَالَ لَهُ» همان گونه که به عیسی گفته شد: «کُن فَیَکُونُ». او نیز آنگونه شد که خداوند می خواست، یعنی این [خلقت] همان حق است، «الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ». به جهت تأکید و برای بیان علت آن، حق را به خود افزوده است. «فَلاَ تَکُن» ای شنونده «مِّن الْمُمْتَرِینَ » تو از شکاکان نباش. «فَمَنْ حَآجَّکَ » یعنی کسی که با تو [محمدصلی الله علیه و آله]، «فِیهِ» در مورد عیسی علیه­السلام به مجادله برخاست «بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ» یعنی بنا به برهان آشکار که او بنده و رسول من است. و گفته شده است: یعنی آن کسی که درباره حق با تو مجادله کرد. «فَقُلْ» ای محمد به مسیحیان بگو: «تَعَالَوْاْ » برای شنیدن حجتی دیگر بیایید که میان حقیقت و دروغ جدایی افکند. «نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ» به اجماع مفسران، منظور از «أبناءنا؛ پسرانمان»: حسن و حسین علیهما­السلام می­باشند. ابوبکر رازی گفت: این آیه ثابت می کند که حسن و حسین علیهماالسلام پسران رسول خدا صلی الله علیه و آله می­باشند. و در واقع پسر دختر در حکم پسر حقیقی است. همچنین ابن ابی علان یکی از بزرگان معتزله گفت: این نشان می دهد که حسن و حسین علیهماالسلام در آن هنگام مکلّف شده بوده­اند. زیرا مباهله تنها با افراد بالغ جایز است. و گفت: پائین بودن سن و سال و نرسیدن به بلوغ با تکامل عقل تعارضی ندارد. چرا که سن بلوغ تنها معیاری برای انجام احکام شرعی محسوب می گردد و سن آن ها در آن وقت به حدی رسیده بود که به تکامل عقلی رسیده باشند. و ما بر این اعتقاد هستیم که جایز است خداوند درباره ائمه خرق عادت کند

ص: 278

فیه و کان بنبذ العهد قوة الإسلام و کمال الدین و صلاح أمر المسلمین و تمام فتح مکة و اتساق أحوال الصلاح و أحب (1) الله أن یجعل ذلک فی (2) ید من ینوه باسمه و یعلی ذکره و ینبه علی فضله و یدل علی علو قدره و یبینه به عمن سواه و کان ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام و لم یکن لأحد من القوم فضل یقارب الفضل الذی وصفناه و لا یشرکه (3) فیه أحد منهم علی ما بیناه. (4) أقول سیأتی أکثر الأخبار المتعلقة بتلک القصة و بسط القول فی الاستدلال بها علی إمامته و فضله فی أبواب الآیات النازلة فی شأنه فی باب مفرد فمن أراد الاطلاع علیها فلیرجع إلیه.

«11»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ شَمُّونٍ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَرَاءَةَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام بَعَثَ مَعَهُ أُنَاساً وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنِ اسْتَأْسَرَ مِنْ غَیْرِ جِرَاحَةٍ مُثْقِلَةٍ فَلَیْسَ مِنَّا (5).

باب 32 المباهلة و ما ظهر فیها من الدلائل و المعجزات

الآیات

آل عمران: «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ* الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ* فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ»(59-61)

ص: 276


1- فاحب اللّه خ ل. أقول: فی المصدر: و صلاح امر المسلمین و فتح مکّة، و اتساق امر الصلاح فاحب اللّه.
2- علی ید خ ل. أقول: نوه بفلان: رفع ذکره. و نوه باسمه: دعاه ایضا.
3- و لا یشرک خ ل.
4- إرشاد المفید: 33 و 34.
5- فروع الکافی 1: 336.

و به آنان امتیازاتی ویژه عطا کند که هیچ کس در آن با آن ها شریک نیست. و اگر تکامل عقلی در آن سن امری غیر معقول است، می توانیم بگوییم که این امر نشانه ای از تمایز آن ها با بقیه مردم و نیز منزلت بی بدیل آنان نزد خداوند است. و از جمله روایاتی که این امر را تأیید می کند، این حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله است که فرمود: «این دو فرزند من چه ایستاده باشند و چه نشسته [در هر حالتی] امام اند».

«وَ نِسَاءنَا»: مفسران متفق القول هستند که مقصود از زن هایمان حضرت فاطمه سلام الله علیها است. زیرا هیچ زنی جز او در مباهله شرکت نداشت، و این بر برتری فاطمه زهرا بر همه زنان دلالت دارد. همچنین این روایت پیامبر نیز آن را تأیید می کند که فرمود: «فاطمه پاره تن من است و آنچه که او را ناراحت کند مرا نیز ناراحت می کند» و همچنین فرمود: «خداوند به خاطر ناراحتی فاطمه سلام الله علیها در خشم می گردد و برای خشنودی و رضایت او راضی و خشنود می گردد».

از حذیفه نقل شده است: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «فرشته ای بر من نازل شد و بشارتم داد که فاطمه سلام الله علیها سرور زنان بهشتی و نیز سرور زنان امت من است».

از شعبی از مسروق از عایشه نقل شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله نهانی با فاطمه سلام الله علیها سخنی گفت و او از آن در خنده شد. من درباره آن از او پرسیدم. پاسخ داد: (پدرم) به من گفت که آیا راضی و خشنود نمی گردی که سرور زنان این امت یا زنان مؤمنان باشی؟ من نیز از این سخن خندیدم. «وَنِسَاءکُمْ » یعنی هرکسی که از میان زنانتان انتخاب می کنید، «وَأَنفُسَنَا » به طور ویژه علی علیه السلام منظور است و جایز نمی باشد که منظور از آن پیامبر باشد، زیرا او دعوت کننده است و امکان ندارد که شخص، خود را دعوت کند. ولی دعوت انسان از فرد دیگر امکان­پذیر است. و اگر این گفته اش: «وَأَنفُسَنَا » اشاره به کسی غیر از پیامبر صلی الله علیه و آله باشد، در این صورت بی هیچ تردیدی آن اشاره به علی علیه السلام است. چرا که هیچ کس ادعا نمی کند که افرادی غیر از امیرالمؤمنین و همسر و دو پسرش در مباهله حضور داشتند. و این نشان از اوج فضیلت و بلندمرتبگی و رسیدن آنان به درجه ای دارد که هیچ کس را یارای رسیدن به آن نمی باشد. چرا که خداوند متعال علی علیه السلام را همانند خود پیامبر صلی الله علیه و آله در نظر گرفت و این فضلی است که هیچ کس به آن نرسیده است. و روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که این مطلب را تأیید می کند. گفته اند که از او درباره برخی از اصحابش پرسش نمودند و در آن میان فردی به آن حضرت گفت: پس علی چه؟

پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد: «تو تنها درباره مردمان از من پرسش نمودی و درباره خودم از من پرسشی نکردی.»

این سفارش پیامبر به بریده نیز دلیلی بر این مدعاست.: «با علی دشمنی نورز. چرا که او از من و من از اویم. همه مردم

ص: 279

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی نزول الآیات: قیل: نزلت فی وفد نجران السید و العاقب و من معهما قالوا لرسول الله صلی الله علیه و آله هل رأیت ولدا من غیر ذکر فنزلت إِنَّ مَثَلَ عِیسی الآیات فقرأها علیهم

عن ابن عباس و قتادة و الحسن فلما دعاهم رسول الله صلی الله علیه و آله إلی المباهلة استنظروه إلی صبیحة غد من یومهم ذلک فلما رجعوا إلی رحالهم قال لهم الأسقف انظروا محمدا فی غد فإن غدا بولده و أهله فاحذروا مباهلته و إن غدا بأصحابه فباهلوه فإنه علی غیر شی ء فلما کان من الغد جاء النبی صلی الله علیه و آله آخذا بید علی بن أبی طالب علیهما السلام و الحسن و الحسین علیهما السلام بین یدیه یمشیان و فاطمة علیها السلام تمشی خلفه و خرج النصاری یقدمهم أسقفهم فلما رأی النبی قد أقبل بمن معه سأل عنهم فقیل له هذا ابن عمه و زوج ابنته و أحب الخلق إلیه و هذان ابنا بنته من علی و هذه الجاریة بنته فاطمة أعز الناس علیه و أقربهم إلیه (1) و تقدم رسول الله فجثا علی رکبتیه فقال أبو حارثة الأسقف جثا و الله کما جثا الأنبیاء للمباهلة فرجع (2) و لم یقدم علی المباهلة فقال له السید ادن یا حارثة للمباهلة قال لا إنی لأری رجلا جریئا علی المباهلة و أنا أخاف أن یکون صادقا و لئن کان صادقا لم یحل علینا الحول و الله و فی الدنیا نصرانی یطعم الماء فقال الأسقف یا أبا القاسم إنا لا نباهلک و لکن نصالحک فصالحنا علی ما ننهض به فصالحهم رسول الله علی ألفی حلة من حلل الأواقی قیمة کل حلة أربعون درهما فما زاد أو نقص فعلی حساب ذلک و علی عاریة ثلاثین درعا و ثلاثین رمحا و ثلاثین فرسا إن کان بالیمن کید و رسول الله صلی الله علیه و آله ضامن حتی یؤدیها و کتب لهم بذلک کتابا و روی أن الأسقف قال لهم إنی لأری وجوها لو سألوا الله أن یزیل جبلا من مکانه لأزاله فلا تبتهلوا فتهلکوا و لا یبقی علی وجه الأرض نصرانی إلی یوم القیامة و قال النبی صلی الله علیه و آله و الذی نفسی بیده لو لاعنونی لمسخوا قردة و خنازیر و لاضطرم الوادی علیهم نارا و لما حال الحول علی

ص: 277


1- فی المصدر: و اقربهم الی قلبه.
2- فی المصدر: فکع. أقول: ضعف و جبن.

از چند درخت مختلف خلق شده اند ولیکن من و علی از درختی واحد خلق گشتیم.» و از دیگر شواهد درباره منزلت علی علیه­السلام سخنی است که پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ اُحد فرمودند. در آن لحظه­ که پیروزی علی علیه السلام بر مشرکان هویدا شده بود و با جان خود از پیامبر پاسداری می کرد، جبرئیل عرض کرد: ای محمد، به راستی که این همان تسلی و دلداری است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای جبرئیل، او از من است و من از اویم.» جبرئیل در پاسخ عرض کرد: و من نیز از شما هستم. «وَ اَنفُسَکُم» یعنی هر کس که از مردانتان بخواهید. «ثُمَّ نَبتَهِل» به نقل از ابن عباس گفته شده است: یعنی در دعا تضرع و زاری کنیم. و گفته اند: یکدیگر را لعنت کنیم و بگوییم: خداوند دروغگو را لعنت کند. «فَنَجعَل لَعنَةَ اللهِ عَلَی الکَاذِبِینَ» [مِنَّا]،{لعنت خداوند را بر دروغگوان از خود قرار دهیم.} این آیه بیانگر این مطلب است که آنان به این حقیقت پی بردند که حق با پیامبر صلی الله علیه و آله است. چرا که آنان از مباهله کردن امتناع کردند و با پذیرش ذلت و خواری، تن به پرداخت جزیه دادند. اگر آن ها به حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله اعتقاد نداشتند، بی تردید با او مباهله می کردند و بطلان ادعای او را آشکار می ساختند. و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله در نازل شدن مجازات بر دشمنانش کوچکترین تردیدی داشت، هیچ وقت فرزندان و اهل بیتش که بسیار مورد علاقه او بودند را همراه خود نمی ساخت . سخنش پایان یافت، خداوند منزلتش را بالا برد.(1)

در این جا لازم است جهت آشکار شدن حقیقت و زدودن شک و تردید، برخی از نظرات مخالفان در تفسیر این آیه را ذکر کنیم. زمخشری در الکشاف گفت: «فَمَنْ حَآجَّکَ » هر که از مسیحیان با تو مجادله نمود «فِیهِ» درباره عیسی، «مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ » بعد از آن دلایل آشکار و روشن که به تو رسید. «تَعَالَوْاْ » بشتابید، و مقصود آمدن همراه فکر و اراده است - همانند این که می گویی(تعال نفکر فی هذه القضیة): بیا درباره این مسأله فکر کنیم - «نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ » هر کدام از ما فرزندان و زنانمان را برای مباهله فرا بخوانیم. «ثُمَّ نَبْتَهِلْ » سپس مباهله می کنیم. مثلا می گوییم: «بهله» (نفرین) خداوند بر دروغگویی که از ما و یا از شما باشد. و بهله با فتح و ضم: به معنای نفرین است، «بهله الله» یعنی خداوند او را نفرین و از رحمت خود دور ساخت. و همچنین: «ابهله» یعنی او را نادیده گرفت. و «ناقة باهل» یعنی شتری که پستان بند نداشته باشد. و این اصل کلمه ابتهال است. سپس برای هر دعایی که در آن زاری و اخلاص بسیار باشد، استعمال شده است. اگرچه آن دعا برای نفرین و لعنت نباشد.

در روایت آمده است: وقتی که پیامبر آن ها را برای مباهله فراخواند، گفتند: بگذار برگردیم و در این امر بیندیشیم. و آن گاه که خلوت کردند، به عاقب که صاحب نظر آن ها بود، گفتند: ای عبدالمسیح چه نظری داری؟ او گفت: ای مسیحیان! به خدا سوگند، شما دانسته­اید

ص: 280


1- . مجمع البیان 2: 453-451

النصاری حتی هلکوا کلهم (1) قالوا فلما رجع وفد نجران لم یلبث السید و العاقب إلا یسیرا حتی رجعا إلی النبی صلی الله علیه و آله و أهدی العاقب له حلة و عصا و قدحا و نعلین و أسلما.

فرد الله سبحانه علی النصاری قولهم فی المسیح إنه ابن الله فقال إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ أی فی خلق الله إیاه من غیر أب کَمَثَلِ آدَمَ فی خلق الله إیاه من غیر أب و لا أم فلیس هو بأبدع و لا أعجب من ذلک فکیف أنکروا ذا و أقروا بذلک خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ أی خلق عیسی من الریح و لم یخلق قبله أحدا من الریح کما خلق آدم من التراب و لم یخلق أحدا قبله من التراب ثُمَّ قالَ لَهُ أی لآدم کما قیل لعیسی (2) کُنْ فَیَکُونُ أی فکان فی الحال کما أراد الْحَقُّ أی هذا هو الحق مِنْ رَبِّکَ أضافه إلی نفسه تأکیدا و تعلیلا فَلا تَکُنْ أیها السامع مِنَ الْمُمْتَرِینَ الشاکین فَمَنْ حَاجَّکَ أی جادلک و خاصمک فِیهِ أی فی عیسی مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ أی من البرهان الواضح علی أنه عبدی و رسولی و قیل معناه فمن حاجک فی الحق فَقُلْ یا محمد لهؤلاء النصاری تَعالَوْا أی هلموا إلی حجة أخری فاصلة بین الصادق و الکاذب نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ أجمع المفسرون علی أن المراد بأبنائنا الحسن و الحسین علیهما السلام قال أبو بکر الرازی هذا یدل علی أن الحسن و الحسین ابنا رسول الله صلی الله علیه و آله و أن ولد الابنة ابن علی الحقیقة و قال ابن أبی علان و هو أحد أئمة المعتزلة هذا یدل علی أنهما علیهما السلام کانا مکلفین فی تلک الحال لأن المباهلة لا یجوز إلا مع البالغین و قال (3) إن صغر السن و نقصانها عن حد بلوغ الحلم لا ینافی کمال العقل و إنما جعل بلوغ الحلم حدا لتعلق الأحکام الشرعیة و کان سنهما علیهما السلام فی تلک الحال سنا لا یمتنع معها أن یکونا کاملی العقل علی أن عندنا یجوز أن یخرق الله العادات للأئمة

ص: 278


1- فی المصدر: حتی یهلکوا کلهم.
2- فی المصدر: و قیل: لعیسی.
3- فی المصدر: و قال أصحابنا.

که محمد پیامبری فرستاده شده از جانب خداست و با دلیلی روشن درباره پیامبرتان مسیح علیه­السلام نزد شما آمده است. به خدا سوگند هیچ قومی با پیامبری به مباهله برنخاست مگر آنکه بزرگ و کوچکشان هلاک گردید. اگر مباهله کنید به طور قطع هلاک می شوید. اما اگر خواستید که دینتان حفظ شود و حال و وضعتان به همین شکل باقی بماند، با او از در سازش درآیید و به دیار خود بازگردید. با این سخن، آنان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و او در حالی به صبح درآمده بود که حسین علیه السلام را درآغوش گرفته بود و دست در دست حسن علیه السلام پیشاپیش فاطمه سلام­اللّه علیها که علی علیه­السلام را پشت سر خود داشت،حرکت می­کرد. آنگاه پیامبر صلی­اللّه علیه و آله فرمود: «آنگاه که من دعا کردم، شما آمین بگویید.» در پی این سخن، اسقف نجران گفت: ای جماعت مسیحیان! به راستی که من چهره هایی می بینم که اگر خداوند بخواهد که کوهی را از جای خود برکند، به وسیله آنان این کار را انجام می دهد. پس مباهله نکنید که هلاک خواهید شد و تا روز قیامت هیچ مسیحی روی زمین باقی نمی ماند. بنابراین مسیحیان گفتند: ای اباالقاسم! ما بر آن شدیم که با تو مباهله نکنیم و تو را بر دینت تایید نماییم و خود نیز بر دینمان باقی بمانیم. پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ به آن ها فرمود: «اگر از مباهله امتناع می­کنید، اسلام بیاورید تا با تمام مسلمانان در حقوق و تکالیف برابر گردید.» ولی آن ها این پیشنهاد را نپذیرفتند. در نتیجه پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: «پس در این صورت با شما به پیکار برخواهم خاست». گفتند: ما را یارای جنگ با عرب نیست، لذا با تو بر این اساس مصالحه می کنیم: که نه بر ما حمله کنی و نه ما را بترسانی و نه ما را از دینمان برگردانی. در مقابل ما نیز متعهد می شویم که سالانه دو هزار حله به تو دهیم: هزار حله در ماه صفر و هزار حله در ماه رجب و علاوه بر آن سی زره آهنین نیز به تو خواهیم داد. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز بر این اساس با آن ها صلح کرد و فرمود: «قسم به خدایی که جانم در اختیار اوست؛ مردم نجران در آستانه هلاک شدن بودند، اگر مباهله می­کردند، به بوزینه و خوک مسخ می شدند و وادی بر آن ها شعله ور می شد. و خداوند ریشه نجران و مردمش و حتی پرندگان نشسته بر روی درختان را ریشه­کن می­ساخت. و سال بر مسیحیان تمام نمی شد مگر اینکه همه آن ها هلاک می­گشتند».

از عایشه(1)

روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که پارچه پشمی از موی سیاه که بر روی آن نقشی بسان جهاز شتر بود به تن کرده بود خارج شد و حسن علیه السلام به نزد او آمد و او را زیر آن وارد کرد. سپس حسین علیه السلام سپس فاطمه سلام الله علیها و بعد از آن علی علیه السلام آمد. و آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»،{خداوند فقط می خواهد از شما اهل بیت ناپاکی را بزداید و شما را کاملاً پاک و منزه گرداند.}

اگر سؤال شود که فراخوانی پیامبر برای مباهله فقط به منظور مشخص کردن فرد دروغگو از میان او و از میان دشمنان او بود

ص: 281


1- . صحیح مسلم 7: 130

و یخصهم بما لا یشرکهم فیه غیرهم فلو صح أن کمال العقل غیر معتاد فی تلک السن لجاز ذلک فیهم إبانة لهم عمن سواهم و دلالة علی مکانهم من الله و اختصاصهم به و مما یؤیده من الأخبار

قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ابْنَایَ هَذَانِ إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا.

وَ نِساءَنا اتفقوا علی أن المراد به فاطمة علیها السلام لأنه لم یحضر المباهلة غیرها من النساء و هذا یدل علی تفضیل الزهراء علیها السلام علی جمیع النساء و یعضده ما جاء فی الخبر

أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی یُرِیبُنِی مَا رَابَهَا.

وَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَغْضَبُ لِغَضَبِ فَاطِمَةَ وَ یَرْضَی لِرِضَاهَا.

وَ قَدْ صَحَّ عَنْ حُذَیْفَةَ أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَتَانِی مَلَکٌ فَبَشَّرَنِی أَنَّ فَاطِمَةَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ نِسَاءِ أُمَّتِی.

وَ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ مَسْرُوقٍ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ أَسَرَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی فَاطِمَةَ شَیْئاً فَضَحِکَتْ فَسَأَلْتُهَا قَالَتْ (1) قَالَ لِی أَ لَا تَرْضَیْنَ أَنْ تَکُونِی سَیِّدَةَ نِسَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَوْ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ (2) فَضَحِکْتُ لِذَلِکِ.

وَ نِساءَکُمْ أی من شئتم من نسائکم وَ أَنْفُسَنا یعنی علیا علیه السلام خاصة و لا یجوز أن یکون المعنی به النبی صلی الله علیه و آله لأنه هو الداعی و لا یجوز أن یدعو الإنسان نفسه و إنما یصح أن یدعو غیره و إذا کان قوله وَ أَنْفُسَنا لا بد أن یکون إشارة إلی غیر الرسول وجب أن یکون إشارة إلی علی علیه السلام لأنه لا أحد یدعی دخول غیر أمیر المؤمنین و زوجته و ولدیه علیهم السلام فی المباهلة و هذا یدل علی غایة الفضل و علو الدرجة و البلوغ منه إلی حیث لا یبلغه أحد إذ جعله الله سبحانه نفس الرسول و هذا ما لا یدانیه فیه أحد و لا یقاربه و مما یعضده فی الروایات

مَا صَحَّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ فَعَلِیٌّ فَقَالَ إِنَّمَا سَأَلْتَنِی عَنِ النَّاسِ وَ لَمْ تَسْأَلْنِی عَنْ نَفْسِی..

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله لِبُرَیْدَةَ (3) لَا تُبْغِضْ عَلِیّاً فَإِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ إِنَّ النَّاسَ

ص: 279


1- فی المصدر: فقالت.
2- فی المصدر: و نساء المؤمنین.
3- فی المصدر: لبریدة الاسلمی یا بریدة.

و این امریست که مربوط به شخص او و تکذیب کنندگان مسیحی اوست، پس با این وجود، حاضر ساختن فرزندان و زنان در مباهله چه توجیهی دارد؟ در پاسخ می گوییم: این اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله بیانگر اعتماد به نفس وی و یقین او به راستگویی خود است. به گونه ای که این جسارت را می یابد که عزیزترین جگرگوشه های خود را در معرض مباهله قرار دهد و تنها خود در آن حضور نیافت و از آنجا که از دروغگویی دشمن خود اطمینان داشت، خواستار حاضر ساختن زنان و فرزندان در مباهله گشت تا دشمنش به همراه عزیزان و محبوبانش به طور کامل ریشه کن شود. و ازاین رو، این امر را بر زنان و فرزندان منحصر ساخت که آن ها عزیزترین افراد و محبوب ترین آنان در نزد انسان به شمار می­روند. و چه بسا مرد جان خود را فدای آنان می­کند و به خاطر آنان وارد جنگ می گردد، و از همین رو عرب ها، زنان خود را با خود در جنگ حاضر ­می­ساختند تا مانع فرار آنان باشند و به کسانی که با جان های خود از آن ها دفاع می کردند،(حماة الحقائق: مدافعان حقیقة) می گفتند. و در ذکر نام، آن ها را بر «أنفس» مقدم کرد تا بزرگی و منزلتشان را نشان دهد و این دلیلی قاطع بر فضل اصحاب کسا و برهانی آشکار بر صحت ادعای نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله است. زیرا هیچ یک از موافقان و مخالفان روایت نکرده اند که آنان (مسیحیان نجران) آماده مباهله شوند و آن را بپذیرند. پایان یافت. (1)

و امام آنان رازی، در تفسیر خود، دو روایت مباهله و کسا را همانند زمخشری روایت کرده است. تا اینکه به این سخن پروردگار رسید: «وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا » و رازی در باره آن گفت: و بدان که این روایت مورد اجتماع مفسران و اصحاب حدیث است. سپس گفت: این آیه نشان می دهد که حسن و حسین علیهماالسلام فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله می­باشند. سپس افزود: در ری مردی به نام محمود بن حسن خصیمی زندگی می کند که یکی از متکلمان مذهب شیعی اثنی عشری می­باشد و او مدعا بر آن است که علی علیه السلام از همه پیامبران به استثنای محمدصلی الله علیه و آله برتر است و گفت: استدلالش این است که در آیه «وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ»، منظور از «أَنفُسَنَا» محمد صلی الله علیه و آله نیست، زیرا انسان خود را دعوت نمی کند. بلکه منظورش شخص دیگری است، و بر این امر اجماع کرده­اند که آن شخص علی بن ابی طالب می­باشد. بنابراین این آیه نشان می دهد که نفس علی علیه السلام همان نفس محمدصلی الله علیه و آله است. و امکان پذیر نیست که نفس علی، عین نفس پیامبر باشد بلکه مقصود این است که همانند یکدیگرند و این حالت اقتضا می کند

ص: 282


1- . الکشاف1: 282و 283

خُلِقُوا مِنْ شَجَرٍ شَتَّی وَ خُلِقْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ.

وَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله بِأُحُدٍ وَ قَدْ ظَهَرَ مِنْ نِکَایَتِهِ (1) فِی الْمُشْرِکِینَ وَ وِقَایَتِهِ إِیَّاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّی قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ لَهِیَ الْمُوَاسَاةُ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّهُ لَمِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ وَ أَنَا مِنْکُمَا.

وَ أَنْفُسَکُمْ یعنی من شئتم من رجالکم ثُمَّ نَبْتَهِلْ أی نتضرع فی الدعاء عن ابن عباس و قیل نلتعن فنقول لعن الله الکاذب فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ منا و فی هذه الآیة دلالة علی أنهم علموا أن الحق مع النبی صلی الله علیه و آله لأنهم امتنعوا من المباهلة و أقروا بالذل و الخزی و انقادوا لقبول الجزیة فلو لم یعلموا ذلک لباهلوه و کان یظهر ما زعموا من بطلان قوله فی الحال و لو لم یکن النبی صلی الله علیه و آله متیقنا بنزول العقوبة بعدوه دونه لو باهلوه لما أدخل أولاده و خواص أهله فی ذلک مع شدة إشفاقه علیهم انتهی کلامه رفع الله مقامه. (2) و لنذکر هنا بعض ما ذکره المخالفون فی تفسیر تلک الآیة لیکون أجلی للعمی و أبعد عن الارتیاب قال الزمخشری فی الکشاف فَمَنْ حَاجَّکَ من النصاری فِیهِ فی عیسی مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ أی من البینات الموجبة للعلم تَعالَوْا هلموا و المراد المجی ء بالرأی و العزم کما تقول تعال نفکر فی هذه المسألة نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ أی یدع کل منی و منکم أبناءه و نساءه و نفسه إلی المباهلة ثُمَّ نَبْتَهِلْ ثم نتباهل بأن نقول بهله الله علی الکاذب منا و منکم و البهلة بالفتح و الضم اللعنة و بهله الله لعنه و أبعده من رحمته من قولک أبهله إذا أهمله و ناقة باهل لا صرار علیها (3) و أصل الابتهال هذا ثم استعمل فی کل دعاء یجتهد فیه و إن لم یکن التعانا.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا دَعَاهُمْ إِلَی الْمُبَاهَلَةِ قَالُوا حَتَّی نَرْجِعَ وَ نَنْظُرَ فَلَمَّا تَخَالَوْا قَالُوا لِلْعَاقِبِ وَ کَانَ ذَا رَأْیِهِمْ یَا عَبْدَ الْمَسِیحِ مَا تَرَی فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُمْ یَا مَعْشَرَ

ص: 280


1- فی المصدر: قد ظهرت نکایته فی المشرکین.
2- مجمع البیان 2: 451- 453.
3- الصرار: ما یشد ضرع الناقة لئلا یرضعها ولدها.

که در تمام جوانب یکسان و برابر باشند. ولی این همسانی در مورد نبوت و درباره فضل و برتری مصداق ندارد چرا که تمام قرائن بر نبوت محمدصلی الله علیه و آله دلالت می کنند و حال آنکه علی علیه السلام را چنین مقامی نبوده است. و از دیگر سو همه بر این امر متفق­القول می­باشند که محمدصلی الله علیه و آله از علی علیه السلام برتر بوده است؛ ولی در باقی موارد، آن دو همسان و برابر بوده­اند. و اجماع بر این نکته دلالت می کند که محمدصلی الله علیه و آله بر سایر انبیاء نیز برتری داشته است. و این وجه استدلال به ظاهر این آیه می­باشد. سپس گفت: و با حدیثی که مورد قبول موافق و مخالف است، استدلال به این آیه محکم­تر می­گردد. در آن حدیث آمده است که او فرمود: «اگر کسی بخواهد علم آدم و اطاعت نوح و دوستی ابراهیم و قرب موسی و خلوص عیسی را ببیند، به علی بن ابی طالب بنگرد.» حدیث دلالت بر این دارد که علی علیه السلام مجموع صفاتی را که در آن ها به صورت جداگانه وجود داشت، یک جا در خود دارد. و این نشان برتری علی علیه السلام بر تمام پیامبران به غیر از محمدصلی الله علیه و آله می­باشد. و اما باقی شیعیان چه در گذشته و چه اکنون، برای نشان دادن برتری علی علیه السلام نسبت به سایر صحابه، به این آیه استدلال می کردند. چرا که این آیه نشان می دهد، جز در مواردی که برهان و شواهد، پیامبر را به آن ها مختص گردانیده اند، در سایر موارد، نفس علی علیه السلام همانند نفس پیامبر صلی الله علیه و آله است و چون نفس پیامبر صلی الله علیه و آله برتر از صحابه بوده است، در نتیجه نفس علی علیه السلام نیز از بقیه صحابه برتر است. بنا براین پاسخ آن است: که همانگونه بین مسلمانان بر برتری پیامبر صلی الله علیه و آله بر علی علیه السلام اجماع وجود دارد، میان آن ها قبل از ظهور این انسان اتفاق نظر بود که پیامبر صلی الله علیه و آله از فرد غیر پیامبر برتر است و بر این نیز اجماع نموده اند که علی علیه السلام پیامبر نبوده است. پس باید گفت که ظاهر این آیه بی هیچ تردیدی مخصوص محمدصلی الله علیه و آله و سایر پیامبران است. پایان.(1)

ص: 283


1- . مفاتیح الغیب2: 471و472

النَّصَارَی أَنَّ مُحَمَّداً نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَقَدْ جَاءَکُمْ بِالْفَصْلِ مِنْ أَمْرِ صَاحِبِکُمْ وَ اللَّهِ مَا بَاهَلَ قَوْمٌ نَبِیّاً قَطُّ فَعَاشَ کَبِیرُهُمْ وَ لَا ثَبَتَ صَغِیرُهُمْ وَ لَئِنْ فَعَلْتُمْ لَتَهْلِکُنَّ فَإِنْ أَبَیْتُمْ إِلَّا إِلْفَ دِینِکُمْ وَ الْإِقَامَةَ عَلَی مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَوَادِعُوا الرَّجُلَ وَ انْصَرِفُوا إِلَی بِلَادِکُمْ فَأَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ غَدَا مُحْتَضِناً الْحُسَیْنَ آخِذاً بِیَدِ الْحَسَنِ وَ فَاطِمَةُ تَمْشِی خَلْفَهُ وَ عَلِیٌّ خَلْفَهَا وَ هُوَ یَقُولُ إِذَا أَنَا دَعَوْتُ فَأَمِّنُوا فَقَالَ أُسْقُفُّ نَجْرَانَ یَا مَعْشَرَ النَّصَارَی إِنِّی لَأَرَی وُجُوهاً لَوْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ یُزِیلَ جَبَلًا مِنْ مَکَانِهِ لَأَزَالَهُ بِهَا فَلَا تُبَاهِلُوا فَتَهْلِکُوا وَ لَا یَبْقَ (1) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ نَصْرَانِیٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالُوا یَا أَبَا الْقَاسِمِ رَأَیْنَا أَنْ لَا نُبَاهِلَکَ وَ أَنْ نُقِرَّکَ عَلَی دِینِکَ وَ نَثْبُتَ عَلَی دِینِنَا فَقَالَ فَإِنْ أَبَیْتُمُ (2) الْمُبَاهَلَةَ فَأَسْلِمُوا یَکُنْ لَکُمْ مَا لِلْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْکُمْ مَا عَلَیْهِمْ فَأَبَوْا قَالَ فَإِنِّی أُنَاجِزُکُمْ فَقَالُوا مَا لَنَا بِحَرْبِ الْعَرَبِ طَاقَةٌ وَ لَکِنْ نُصَالِحُکَ عَلَی أَنْ لَا تَغْزُوَنَا وَ لَا تُخِیفَنَا وَ لَا تَرُدَّنَا عَنْ دِینِنَا عَلَی أَنْ نُؤَدِّیَ إِلَیْکَ کُلَّ عَامٍ أَلْفَیْ حُلَّةٍ أَلْفٌ فِی صَفَرٍ وَ أَلْفٌ فِی رَجَبٍ وَ ثَلَاثِینَ دِرْعاً عَادِیَةً مِنْ حَدِیدٍ فَصَالَحَهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الْهَلَاکَ قَدْ تَدَلَّی عَلَی أَهْلِ نَجْرَانَ وَ لَوْ لَاعَنُوا لَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ وَ لَاضْطَرَمَ عَلَیْهِمُ الْوَادِی نَاراً وَ لَاسْتَأْصَلَ اللَّهُ نَجْرَانَ وَ أَهْلَهُ حَتَّی الطَّیْرَ عَلَی رُءُوسِ الشَّجَرِ وَ لَمَا حَالَ الْحَوْلُ عَلَی النَّصَارَی کُلِّهِمْ حَتَّی یَهْلِکُوا.

وَ عَنْ عَائِشَةَ (3)

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ وَ عَلَیْهِ مِرْطٌ مُرَحَّلٌ (4) مِنْ شَعْرٍ أَسْوَدَ فَجَاءَ الْحَسَنُ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ جَاءَ الْحُسَیْنُ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ فَاطِمَةُ ثُمَّ عَلِیٌّ ثُمَّ قَالَ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.

فإن قلت ما کان دعاؤه إلی المباهلة إلا لیتبین الکاذب منه و من خصمه و

ص: 281


1- فی المصدر: و لا یبقی.
2- فی المصدر: فاذا ابیتم.
3- اخرجه مسلم فی صحیحه 7: 130 بإسناده عن أبی بکر بن أبی شیبة و محمّد بن عبد اللّه بن نمیر عن محمّد بن بشر، عن زکریا، عن مصعب بن شیبة، عن صفیة بنت شیبة عن عائشة.
4- فی المصدر: مرجل بالجیم، و فی صحیح مسلم و النهایة: مرحل بالحاء، و فی الثانی: المرحل: الذی قد نقش فیه تصاویر الرحال.

مؤلف: این سخن که تمام مسلمانان بر برتری پیامبر بر فرد غیر پیامبر اتفاق نظر دارند، سخنی باطل و غیر صحیح است. زیرا اکثر علماء شیعه امامیه بلکه، همه آن ها معتقدند که امامان ما به جز پیامبر صلی الله علیه و آله، از همه پیامبران برتر هستند، و اگر او قائل به این اجماع گشته است، ما قابل استناد بودن چنین اجماعی را که معصوم در آن مشارکت ندارد نمی پذیریم. چگونه چنین اجماعی امکان­پذیر است و حال آنکه روایت های زیادی از امامان وجود دارد که خلاف این نظر را بیان می کنند؟ و با این تفاصیل متوجه می­شویم که عمل وی در خودداری از پاسخ دادن درباره حق صحابه، بهترین کار ممکن بوده است. چرا که جز آن راه دیگری نداشته است.

سپس گفت: این آیه از دو جنبه بر صحت ادعای نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله دلالت دارد: یکی اینکه او آن ها را از عذاب الهی ترساند. و اگر واقعاً مطمئن نبود که عذاب بر آن ها نازل می شود، هیچ گاه اقدام به چنین کاری نمی کرد. چرا که در صورت عدم نزول عذاب آسمانی، این تهدید دروغ او برملا می­ساخت. ولی پافشاری او بر این امر، نشان از اطمینان او درباره نازل شدن عذاب بر آنان داشت.

و دوم آنکه: جماعت مسیحیان چون بنا به دلایل موجود در تورات و انجیل می دانستند که او پیامبر است با او مباهله نکردند وگرنه یقیناً با او به مباهله برمی­خاستند.

اما اگر گفته شود که آ نها تردید داشتند که مبادا پیامبر صلی الله علیه و آله راستگو باشد و برآن ها عذاب نازل شود، و از این رو با او مباهله نکردند، در پاسخ می گوییم: این نظر از دو جنبه مردود است؛ اول: مسیحیان برای مبارزه با پیامبر صلی الله علیه و آله از جان و مال خود دریغ نمی کردند و اگر تردیدی در راستگویی او داشتند، ترک مباهله نمی کردند.

دوم: از آن مسیحیان نقل شده است که آن ها گفته اند: او پیامبری است که تورات و انجیل به او بشارت داده اند و اگر با او مباهله کنید ریشه کن می شوید. و این سخن آن ها خود ثابت می کند که عدم مباهله آن ها، به دلیل اطلاع و آگاهی شان از پیامبر بودن او از جانب خداوند متعال بوده است. پایان سخنانش.(1)

ص: 284


1- . مفاتیح الغیب 2: 473

ذلک أمر یختص به و بمن یکاذبه فما معنی ضم الأبناء و النساء قلت ذلک آکد فی الدلالة علی ثقته بحاله و استیقانه بصدقه حیث استجرأ علی تعریض أعزته و أفلاذ کبده و أحب الناس إلیه لذلک و لم یقتصر علی تعریض نفسه له و علی ثقته بکذب خصمه حتی یهلک خصمه مع أحبته و أعزته هلاک الاستیصال إن تمت المباهلة و خص الأبناء و النساء لأنهم أعز الأهل و ألصقهم بالقلوب و ربما فداهم الرجل بنفسه و حارب دونهم حتی یقتل و من ثم کانوا یسوقون مع أنفسهم الظعائن فی الحروب لتمنعهم من الهرب و یسمون الذادة عنها بأرواحهم حماة الحقائق و قدمهم فی الذکر علی الأنفس لینبه علی لطف مکانهم و قرب منزلتهم و لیؤذن بأنهم مقدمون علی الأنفس مفدون بها و فیه دلیل لا شی ء أقوی منه علی فضل أصحاب الکساء علیهم السلام و فیه برهان واضح علی صحة نبوة النبی صلی الله علیه و آله لأنه لم یرو أحد من موافق و لا مخالف أنهم أجابوا إلی ذلک انتهی. (1) و روی إمامهم الرازی فی تفسیره الروایتین فی المباهلة و الکساء مثل ما رواه الزمخشری إلی قوله وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ثم قال و اعلم أن هذه الروایة کأنها متفق (2) علی صحتها بین أهل التفسیر و الحدیث ثم قال هذه الآیة دلت علی أن الحسن و الحسین علیهما السلام کانا ابنی رسول الله صلی الله علیه و آله ثم قال کان فی الری رجل یقال له محمود بن الحسن الخصیمی (3) و کان متکلم الاثنی عشریة و کان یزعم أن علیا علیه السلام أفضل من جمیع الأنبیاء سوی محمد صلی الله علیه و آله قال و الذی یدل علیه قوله تعالی وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ و لیس المراد بقوله وَ أَنْفُسَنا نفس محمد صلی الله علیه و آله لأن الإنسان لا یدعو نفسه بل المراد به غیره و أجمعوا علی أن ذلک الغیر کان علی بن أبی طالب علیهما السلام فدلت الآیة علی أن نفس علی هی نفس محمد و لا یمکن أن یکون المراد أن هذه النفس هی عین تلک النفس فالمراد أن هذه النفس مثل تلک النفس و ذلک

ص: 282


1- الکشّاف 1: 282 و 283.
2- فی المصدر: کالمتفق علی صحتها.
3- الصحیح کما فی المصدر: الحمصی و الرجل هو الامام سدید الدین محمود بن علیّ بن الحسن الحمصی الرازیّ ترجمه منتجب الدین فی فهرسته و بالغ فی الثناء علیه.

اما نیشابوری در تفسیرش، این دو روایت را مانند آن چه گذشت، آورده است. سپس بعد از کلام خداوند: «وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» گفت: و بر صحت این روایت اجماع وجود دارد. و سپس همانند رازی کلام را به صوت استدلال و جواب منظم ساخته است. سپس گفته است: بی شک آیه بر برتری و فضل اصحاب کسا دلالت دارد و برای همین آن ها را به خود پیوند داده است و حتی آن ها را در ذکر مقدم ساخته است. و این بر صحت نبوت او نیز دلالت دارد، چرا که او اگر به راستگویی خود مطمئن نبود، جرأت نمی کرد عزیزان و جگرگوشه­های خود را در معرض خطر مباهله و هلاک شدن قرار دهد.

بیضاوی بعد از تفسیر آیه و آوردن خبر مباهله گفت: و این دلیلی بر نبوت و فضل اهل بیت اوست که با خود در مباهله حاضر ساخته بود.(1)

مؤلف: تمام سخن درباره استدلال به این آیه و همچنین اخبار و احادیث مربوط به امامت امام علی علیه السلام و سایر اخبار روایت شده در این باب، در ابواب مربوط به آیات نازل شده در شأن او خواهد آمد.

سیوطی در الدرّ المنثور گوید که بیهقی در الدلائل از سلمه بن عبد یشوع، از پدرش، از جدش نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از نزول (طس سلیمان) بر او در نامه ای به اهل نجران نوشت: «به نام خداوند ابراهیم و اسحاق و یعقوب. از محمد رسول خدا خطاب به اسقف نجران و مردمان آن. اگر اسلام آورید همانا من نزد شما، پروردگار ابراهیم و اسحاق و یعقوب را ستایش می­کنم. اما بعد، به راستی که من شما را از پرستش بندگان خدا به پرستش خداوند و از ولایت و سرپرستی بندگان، به ولایت و سرپرستی خداوند فرا می­خوانم و اگر نپذیرید، باید جزیه بدهید و اگر این را نیز قبول نکنید، خود را برای جنگ آماده کنید و السلام.»

هنگامی که اسقف نجران این نامه را خواند، از شدت ترس بر خود لرزید. سپس مردی نجرانی به نام شرحبیل بن وراعه را فرا خواند و نامه پیامبر را به او داد. بعد از آنکه شرجیل آن را خواند، به او گفت: نظرت چیست؟ شرحبیل گفت: تو از وعده خداوند به ابراهیم در به پیامبری رساندن نسل اسماعیل آگاهی، از کجا که او همان پیامبر موعود باشد. در هر حال من درباره امر نبوت نظری ندارم. اگر پرسش تو در مورد یکی از امور دنیا بود، حتماً تو را راهنمایی می­کردم و تمام تلاشم را به کار می­بستم. سپس اسقف، نجرانیان را یکی بعداز دیگری فرا خواند. ولی همه آن ها همان سخن شرحبیل را تکرار کردند. بنابراین تصمیم گرفتند

ص: 285


1- . انوار التنزیل1: 211

یقتضی الاستواء فی جمیع الوجوه ترک العمل بهذا العموم فی حق النبوة و فی حق الفضل لقیام الدلائل علی أن محمدا صلی الله علیه و آله کان نبیا و ما کان علی کذلک و لانعقاد الإجماع علی أن محمدا صلی الله علیه و آله کان أفضل من علی فیبقی فیما سواه معمولا به ثم الإجماع دل علی أن محمدا صلی الله علیه و آله کان أفضل من سائر الأنبیاء (1) فهذا وجه الاستدلال بظاهر هذه الآیة ثم قال و تأکد الاستدلال بهذه الآیة بالحدیث المقبول عند الموافق و المخالف و هو

قَوْلُهُ علیه السلام مَنْ أَرَادَ أَنْ یَرَی آدَمَ فِی عِلْمِهِ وَ نُوحاً فِی طَاعَتِهِ وَ إِبْرَاهِیمَ فِی خَلَّتِهِ وَ مُوسَی فِی قُرْبَتِهِ وَ عِیسَی فِی صَفْوَتِهِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

فالحدیث دل علی أنه اجتمع فیه ما کان متفرقا فیهم و ذلک یدل علی أن علیا أفضل من جمیع الأنبیاء سوی محمد صلی الله علیه و آله و أما سائر الشیعة فقد کانوا قدیما و حدیثا یستدلون بهذه الآیة علی أن علیا صلی الله علیه و آله أفضل من سائر الصحابة و ذلک لأن الآیة لما دلت علی أن نفس علی مثل نفس محمد صلی الله علیه و آله إلا فیما خصه الدلیل و کان نفس محمد صلی الله علیه و آله أفضل من الصحابة فوجب أن یکون نفس علی أفضل من سائر صحابته و الجواب کما أنه انعقد الإجماع بین المسلمین علی أن محمدا صلی الله علیه و آله أفضل من علی علیه السلام فکذلک انعقد الإجماع بینهم قبل ظهور هذا الإنسان (2) علی أن النبی أفضل ممن لیس بنبی و أجمعوا علی أن علیا ما کان نبیا فلزم القطع بأن ظاهر الآیة مخصوص (3) فی حق محمد صلی الله علیه و آله فکذلک مخصوص فی حق سائر الأنبیاء علیهم السلام انتهی. (4)

ص: 283


1- زاد فی المصدر: فیلزم أن یکون علی أفضل من سائر الأنبیاء.
2- ما کان القول بافضلیته علیه السلام مختصا بالحمصی و لا بعصره، بل کانت الشیعة منذ صدر الإسلام یری ذلک، و فی مقدمهم نفس علیّ علیه السلام حیث کان یوعز الی ذلک فی بعض کلامه.وسبقهم جمیعا فی ذلک نبینا الاکرم صلی الله علیه و آله فی الحدیث المتقدم الذی نص الرازی نفسه علی انه مقبول عند الموافق والمخالف ، وفی غیره ، فکان المصدر الوحید الذی یرجع الیه قول الشیعة من عصرهم القادم قول نبیهم الذی لم یکن ینطق عن الهوی.
3- فی المصدر: کما انه مخصوص.
4- مفاتیح الغیب 2: 471 و 472.

که شرحبیل و عبدالله بن شرحبیل و جبار بن فیض را روانه سازند تا برای آن ها درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله اطلاعاتی کسب کنند. بر همین اساس نمایندگان آنان حرکت کردند و به محضر رسول خدا رسیدند و هر دو طرف از همدیگر سؤال کردند. تا آنکه به رسول خدا گفتند: در مورد عیسی بن مریم علیه السلام چه می گویی؟ رسول خدا در پاسخ فرمود: «امروز نمی توانم پاسخ شما را بدهم. پس اینجا بمانید تا صبح فردا بنا به آن چه به من گفته می شود، شما را آگاه سازم.».و خداوند نیز این آیه را نازل نمود: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ» تا کلامش«فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ». اما مسیحیان از پذیرش آن امتناع ورزیدند. چون صبح روز بعد دمید، رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از دادن خبر به آن ها، درحالی که حسن و حسین علیهماالسلام را در پارچه مخملی خود پیچیده بود و فاطمه پشت سرش و پشت فاطمه سلام الله علیها نیز علی علیه السلام قرار داشت، برای مباهله با مسیحیان حضور یافت، و با اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله در آن وقت چندین زن داشت، (ولی تنها فاطمه را به عنوان مصداق «نِسَاءنَا» در مباهله حاضر ساخت.) هنگامی که شرحبیل آن ها را مشاهده نمود، به دو همراهش گفت: من مردی را می بینم که اگر واقعاً پیامبری مرسل باشد و ما با او مباهله کنیم، همه ما (مسیحیان) از روی زمین نابود خواهیم شد. و هیچ اثری از ما باقی نخواهد ماند. دو همراه او گفتند: اگر اینگونه است که تو می­ گویی، در این صورت چاره چیست؟ شرحبیل پاسخ داد: نظر من این است که او را قاضی قرار دهیم؛ زیرا من مردی را می بینم که به باطل حکم نمی­کند.آن دو گفتند: هر چه را که صلاح می دانی، آن کن. بنابراین شرحبیل به دیدار رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و به او گفت: من امر سودمندتری غیر از مباهله با تو یافته­ام! پیامبر فرمود: «آن چیست؟» گفت: از امروز تا شب و از امشب تا صبح حکم از آن تو باشد و هر حکمی که در این مدت درباره ما بدهی، حکمی صحیح است و ما آن را قبول می کنیم. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگشت و از مباهله منصرف شد. و با آ نها به شرط دادن جزیه مصالحه نمود.(1)

مرحوم سید بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال می­گوید: با سندهای صحیح و روایت های صریح از ابی المفضل محمدبن عبدالمطلب الشیبانی رحمه الله علیه در کتاب مباهله و همچنین از اصل کتاب حسن بن اسماعیل بن اشناس تحت عنوان عمل ذی الحجه، با شیوه های واضح به نقل از افرادی صالح روایت کردیم که نیازی به ذکر نام آنان نیست. چرا که هدف تنها ذکر کلام آن هاست. گفتند: آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد و تمام اعراب تسلیم او شدند، رسولان و مبلغان خود را به سوی ملل دیگر گسیل داشت و با خسرو پرویز و پادشاه روم نامه نگاری نمود تا آنان را به دین اسلام دعوت کند، و به آنان اعلام کرد که در صورت عدم پذیرش اسلام، باید تن به خواری و پرداخت جزیه بدهند. و اگر از پذیرش آن هم سر باز زنند، باید خود را آماده جنگی سهمگین کنند. اما مسأله مهم تر برای پیامبر صلی الله علیه و آله، مسأله مسیحیان نجران بود که افرادی از بین قبیله عبدالمدان و همه قبیله بنی الحارث بن کعب

ص: 286


1- . الدر المنثور 2: 38

أقول: انعقاد الإجماع علی کون النبی أفضل ممن لیس بنبی مطلقا ممنوع کیف و أکثر علماء الإمامیة بل کلهم قائلون بأن أئمتنا علیهم السلام أفضل من سائر الأنبیاء سوی نبینا صلی الله علیه و آله و لو سلم فلا نسلم حجیة مثل هذا الإجماع الذی لم یتحقق دخول المعصوم فیه کیف و أخبار أئمتنا علیهم السلام مستفیضة (1) بخلافه و لنعم ما فعل حیث أعرض عن الجواب فی حق الصحابة إذ لم یجد عنه محیصا.

ثم قال هذه الآیة دلت علی صحة نبوة النبی صلی الله علیه و آله من وجهین أحدهما أنه صلی الله علیه و آله خوفهم بنزول العذاب و لو لم یکن واثقا بذلک لکان ذلک منه سعیا فی إظهار کذب نفسه لأن بتقدیر أن رغبوا فی مباهلته ثم لا ینزل العذاب فحینئذ کان یظهر کذبه فلما أصر (2) علی ذلک علمنا أنه إنما أصر علیه لکونه واثقا بنزول العذاب علیهم.

و الثانی أن القوم لما ترکوا مباهلته فلو لا أنهم عرفوا من التوراة و الإنجیل ما یدل علی نبوته لما أحجموا عن مباهلته.

فإن قیل لعلهم کانوا شاکین فترکوا مباهلته خوفا من أن یکون صادقا فینزل بهم ما ذکر من العذاب قلنا هذا مدفوع من وجهین الأول أن القوم کانوا یبذلون النفوس و الأموال فی المنازعة مع رسول الله صلی الله علیه و آله فلو کانوا شاکین لما فعلوا ذلک.

الثانی فقد نقل عن تلک النصاری أنهم قالوا و الله هو النبی المبشر به فی التوراة و الإنجیل و إنه (3) لو باهلتموه لحصل الاستیصال و کان ذلک تصریحا منهم بأن الامتناع عن المباهلة کان لأجل علمهم بأنه نبی مرسل من عند الله تعالی انتهی کلامه. (4)

ص: 284


1- بل یوجد فی اخبارهم أیضا أحادیث کثیرة فی ذلک.
2- فی المصدر: کان یظهر کذبه فیما اخبر، و معلوم ان محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلم کان من اعقل الناس فلا یلیق به ان یعمل عملا یفضی الی ظهور کذبه، فلما اصر.
3- فی المصدر: و انکم.
4- مفاتیح الغیب 2: 473.

به همراه تمام افراد و جماعت مردمان به آنان پناه برده بودند و در میان آنان ساکن شده بودند. و میان آنان پیروان مذاهب مختلف مسیحی از أروسیه و سالوسیه و پیروان دین پادشاه و مارونیه و عبادی ها و نسطوریان حضور داشتند.

دل های آنان آکنده از ترس و وحشت از پیامبر صلی الله علیه و آله گشته بود. از دیگر سو، آنگاه که فرستادگان رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی عتبة بن غزوان و عبدالله بن امیه و هدیر بن عبدالله از قبیله تیم بن مره، و صهیب بن سنان از قیبله ثمر بن قاسط، همراه با نامه آن حضرت صلی الله علیه و آله بر آنان وارد گشتند که آنان را به دین اسلام دعوت کنند، ترس و آشفتگی آنان دوچندان شد. اگر اسلام را می پذیرفتند، برادر دینی محسوب می گشتند ولی اگر به آن تن نمی­دادند و تکبر می­ورزیدند، باید با خواری و ذلت تن به پرداخت جزیه می دادند. اما اگر هیچ یک از این دو راه را نپذیرفتند و لجاجت کردند، باید همگی خود را آماده جنگ می­کردند. در نامه پیامبر صلی الله علیه و آله به آن ها، آمده بود: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»، {بگو: «ای اهل کتاب! بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که: جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم، و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد. پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند، بگویید: «شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما].}(1) گفتند: و پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز با قومی، قبل از آنکه آنان را دعوت کند، وارد جنگ نمی شد. هراس مسیحیان با ورود فرستادگان و نامه پیامبر صلی الله علیه و آله دوچندان شد و به کلیسای بزرگ خود پناه بردند و زمین آن را مفروش کردند و دیوارهای آن را با حریر و دیباج پوشاندند و صلیب بزرگ که هدیه قیصر بزرگ روم و از طلای مرصع بود، را بالا بردند. در این اجتماع، قبیله بنی حارث بن کعب که دلاور مردان عرصه پیکار و سوارکارانی بی­همتا بودند و اعراب از روزگار دور(زمان جاهلیت) بر این صفات آنان صحه می گذاشت، نیز حاضر شدند.

ص: 287


1- . آل عمران/ 64

و أما النیشابوری فقد ذکر فی تفسیره الروایتین مثل ما مر ثم قال بعد قوله وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً و هذه الروایة کالمتفق علی صحتها ثم ساق الکلام نحوا مما ساقه الرازی فی الاستدلال و الجواب ثم قال و أما فضل أصحاب الکساء فلا شک فی دلالة الآیة علی ذلک و لهذا ضمهم إلی نفسه بل قدمهم فی الذکر و فیها أیضا دلالة علی صحة نبوته صلی الله علیه و آله فإنه لو لم یکن واثقا بصدقه لم یتجرأ علی تعریض أعزته و خویصته و أفلاذ کبده فی معرض الابتهال و مظنة الاستیصال.

و قال البیضاوی بعد تفسیر الآیة و إیراد خبر المباهلة و هو دلیل علی نبوته و فضل من أتی بهم من أهل بیته. (1)

أقول: سیأتی تمام القول فی الاستدلال بالآیة و الأخبار علی إمامة أمیر المؤمنین علیه السلام و سائر الأخبار المرویة فی هذا الباب فی أبواب الآیات النازلة فی شأنه علیه السلام.

وَ قَالَ السَّیُوطِیُّ فِی الدُّرِّ الْمَنْثُورِ أَخْرَجَ الْبَیْهَقِیُّ فِی الدَّلَائِلِ مِنْ طَرِیقِ سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ یَشُوعَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَتَبَ إِلَی أَهْلِ نَجْرَانَ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِ طس سُلَیْمَانَ بِسْمِ إِلَهِ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أُسْقُفِّ نَجْرَانَ وَ أَهْلِ نَجْرَانَ إِنْ أَسْلَمْتُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ إِلَهَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَدْعُوکُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ الْعِبَادِ وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی وَلَایَةِ اللَّهِ مِنْ وَلَایَةِ الْعِبَادِ فَإِنْ أَبَیْتُمْ فَالْجِزْیَةُ فَإِنْ أَبَیْتُمْ فَقَدْ آذَنْتُکُمْ بِحَرْبٍ وَ السَّلَامُ فلما قرأ الأسقف الکتاب قطع به و ذعر ذعرا شدیدا فبعث إلی رجل من أهل نجران یقال له شرحبیل بن وداعة فدفع إلیه کتاب رسول الله صلی الله علیه و آله فقرأه فقال له الأسقف ما رأیک فقال شرحبیل قد علمت ما وعد الله إبراهیم فی ذریة إسماعیل من النبوة فما یؤمن أن یکون هذا الرجل لیس لی فی النبوة رأی لو کان أمر من أمور الدنیا أشرت علیک فیه و جهدت لک فبعث الأسقف إلی واحد بعد واحد من أهل نجران فکلهم قال مثل قول شرحبیل فاجتمع رأیهم علی أن

ص: 285


1- أنوار التنزیل 1: 211.

بدین ترتیب تمام مسیحیان برای مشورت و اظهارنظر گرد هم آمدند. و قبایل مذحج و عکّ و حمیر و انمار و آن دسته از قبایل سبا که به لحاظ نسب و منزلگاه به آنان نزدیک بودند، به سرعت نزد آن ها آمدند و این در حالی بود که آتش خشم همه آنان به خاطر قومشان شعله­ور گشته بود. در آن جمع کسانی که دم از پذیرش اسلام زده بودند، مرتد گردیدند و درباره حرکت به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و نبرد با او فراوان سخن راندند. چون ابوحارثه حصین بن علقمه که از قیبله بکر بن وائل بود و اسقف اول و مرشد مدارس و علامه آنان محسوب می­گشت، عزم قوم خود برای جنگ را مشاهده نمود سربندی طلبید و با آن ابروان بلندش را بست و آن ها را از چشمانش بالاتر برد. که او در آن زمان صد و بیست سال سن داشت، با تکیه بر عصایی به سخن برخاست و او که خود مردی فاضل، صاحب نظر و یکتا پرست بود و به مسیح و محمدصلی الله علیه و آله ایمان داشت ولی از ترس کافران قومش تقیه پیشه ساخته بود، بر عصایش تکیه نمود و خطاب به قومش گفت: ای بنی عبدالمدان! آرام باشید و سلامت و سعادت را پایدار سازید که آن دو در صلح حاصل می­گردند. ای قوم! همانند مورچگان آهسته حرکت کنید و از هجوم ناگهانی و بدون اندیشه و تدبیر پرهیز کنید. کاری که با عجله و بدون تأمل صورت گیرد، کار نیکی نمی گردد؛ و به خدا سوگند که شما در انجام کار نکرده از جبران کرده خویش تواناترید. بدانید که نجات و رهایی مقرون صبر است، چه بسا دست نگاه­داشتنی که بهتر از اقدام به کاری باشد. و چه بسا سخنی که کارآتر از هجوم باشد؛ و آنگاه از سخن بازایستاد، کرز بن سبره حارثی که رئیس و بزرگ و فرمانده بنی حارث بن کعب بود به سوی او آمد و گفت: (ای ترسو)! از ترس شش هایت باد کرده است، و مانند جانور دریده شترمرغ صفت، ترسو و نالان برای ما مَثل می زنی و ما را از نبرد می ترسانی! درحالی که تو شجاعت ما را خوب می شناسی. ماییم که کارهای بس بزرگ را انجام می دهیم و ماییم که شعله جنگ ها را می افروزیم، درحالی که آن ها (جنگ ها) نازا و بی فایده اند. کجروی پادشاه مغرور را راست می گردانیم، ما ارکان و پایه های مملکت رایس و ذی المنار هستیم که حکومت آنان را استوار ساختیم.

ص: 288

یبعثوا شرحبیل و عبد الله بن شرحبیل و جبار بن فیض فیأتونهم بخبر رسول الله صلی الله علیه و آله فانطلق الوفد حتی أتوا رسول الله فساءلهم و ساءلوه فلم یزل به و بهم المسألة حتی قالوا له ما تقول فی عیسی ابن مریم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله ما عندی فیه شی ء یومی هذا فأقیموا حتی أخبرکم بما یقال لی فی عیسی صبح الغد فأنزل الله هذه الآیة إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ إلی قوله فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (1) فأبوا أن یقروا بذلک فلما أصبح رسول الله صلی الله علیه و آله الغد بعد ما أخبرهم الخبر أقبل مشتملا علی الحسن و الحسین فی خمیلة (2) له و فاطمة تمشی عند ظهره و خلفها علی للملاعنة و له یومئذ عدة نسوة فقال شرحبیل لصاحبیه إنی أری امرأ مقبلا إن کان الرجل نبیا مرسلا فلعناه لا یبقی علی وجه الأرض منا شعر و لا ظفر إلا هلک فقالا له ما رأیک فقال رأیی أن أحکمه فإنی أری رجلا لا یحکم شططا أبدا فقالا له أنت و ذاک فتلقی شرحبیل رسول الله فقال إنی قد رأیت خیرا من ملاعنتک قال و ما هو قال حکمک الیوم إلی اللیل و لیلتک إلی الصباح فمهما حکمت فینا جائز فرجع رسول الله صلی الله علیه و آله و لم یلاعنهم و صالحهم علی الجزیة. (3).

و قال السید ابن طاوس رحمه الله فی کتاب إقبال الأعمال روینا بالأسانید الصحیحة و الروایات الصریحة إلی أبی المفضل محمد بن عبد المطلب الشیبانی رحمه الله من کتاب المباهلة و من أصل کتاب الحسن بن إسماعیل بن أَشناس من کتاب عمل ذی الحجة فیما رویناه بالطرق الواضحة عن ذوی الهمم الصالحة لا حاجة إلی ذکر أسمائهم لأن المقصود ذکر کلامهم قالوا لما فتح النبی صلی الله علیه و آله مکة و انقادت له العرب و أرسل رسله و دعاته إلی الأمم و کاتب الملکین کسری و قیصر یدعوهما إلی الإسلام و إلا أقرا بالجزیة و الصغار و إلا أذنا بالحرب العوان (4) أکبر شأنه نصاری نجران و خلطاؤهم من بنی عبد المدان و جمیع بنی الحارث بن کعب و من

ص: 286


1- تقدم ذکر موضع الآیة فی صدر الباب.
2- الخمیلة: القطیفة.
3- الدّر المنثور: ج 2 ص 38.
4- الحرب العوان: اشد الحروب.

پس کدامین جنگ افتخار آمیز ما را منکر می­گردی و یا کدام یک آن ها را سرزنش می­کنی؟ که در این صورت وای بر تو باد. هنوز به پایان حرف هایش نرسیده بود که از شدت خشم و بی­آنکه متوجه باشد، پیکان تیری را در دست گرفت و محکم آن را فشار داد. هنگامی که سخنان کرز بن سبره به پایان رسید، عاقب که عبدالمسیح بن شرحبیل نام داشت و آن روز بزرگ قوم و سخنگو و صاحب نظر و محل مشورت آن ها بود و مسیحیان بدون رأی و نظر او کاری انجام نمی­دادند، به طرف او آمد و گفت: رویت سفید و منزلگاهت آباد و همسایه ات سرافراز و سرزمینت مکرم باد! قسم به روزگار، از شرافتی کهن و افتخارات و خاندانی بزرگوار و عزتی قدیم سخن راندی. ولی ای اباسبره! برای هر جایی سخنی و برای هر دوره ای مردانی است، و انسان به وضعیت اکنونش شبیه تر از دیروزش است و (شایسته­تر آن است که متناسب با امروز خود رفتار کند و درباره حال بیندیشد)، و این روزگار است که همیشه نسلی را نابود می­سازد و شوکت و عظمت را از قبیله­ای می­ستاند و آن را به قبیله­ای دیگر می­دهد، و سلامتی بهترین جامه­هاست، و برای آفات و بدبختی ها اسبابی وجود دارد که مهم ترین آن ها خود را در معرض آنان قرار دادن است. سپس عاقب سرش را پایین انداخت و از سخن باز ایستاد و سید که اهتم بن نعمان نام داشت پیش آمد و او مردی از قبیله عامله بود که از قبیله لخم به شمار می­رفت. او در آن روزگار اسقف نجران بود و در بلندی مرتبه مقامی مانند عاقب داشت. او گفت: ای ابا وائله! بخت و تقدیرت نیک و همتت والا باد، برای هر چیز تابنده ای، نوری است و برای هر سخن حقی پرتوی؛ ولیکن قسم به عطاکننده خرد، که تنها اشخاص دارای بینش و خرد را یارای رسیدن به آن است. تو و این دو، از دو راه آسان و دشوار سخن راندید و با این که نظراتتان متفاوت بود، ولی هر یک از نظرات شما اگر در جای خود به کار بسته شود، صحیح و اقدامی استوار محسوب می شود. این مرد قریشی شما را برای واقعه ای بزرگ و امری سهمگین فراخواند؛ پس هر یک اگر نظری درباره این موضوع دارد بگوید و تصمیم خود را بگیرید؛ یا سر فرود آورده و به حقانیت او اقرار کنید و یا نافرمانی کنید. عتبه و هدیر و تنی چند از اهل نجران گفتند: کرز بن سبره که مردی شجاع و مقتدر و عزتمند بود به سخن درآمد و گفت: آیا ما از دینی که در رگ های ما جاری است و نیاکان ما نیز بر آن بوده­اند و تمام پادشاهان مردم و همچنین تمام عرب ها از آن آگاهند، برگردیم؟ آیا بی هیچ تأملی به شتاب در آن داخل شویم، یا تن به جزیه­ای بدهیم که خود خواری و ذلتی بزرگ است؟ هرگز قسم به خداوند این کار را نخواهیم کرد تا این که شمشیرهای برّانمان را از غلاف هایشان بیرون کشیم،

ص: 289

ضوی إلیهم و نزل بهم من دهماء الناس علی اختلافهم هناک فی دین النصرانیة من الأروسیة (1) و السالوسیة (2) و أصحاب دین الملک (3) و المارونیة و العباد و النسطوریة و أملأت (4) قلوبهم علی تفاوت منازلهم رهبة منه و رعبا فإنهم کذلک (5) من شأنهم إذ وردت علیهم رسل رسول الله صلی الله علیه و آله بکتابه و هم عتبة بن غزوان و عبد الله بن (6) أمیة و الهدیر بن عبد الله أخو تیم بن مرة و صهیب بن سنان أخو النمر بن قاسط یدعوهم إلی الإسلام فإن أجابوا فإخوان و إن أبوا و استکبروا فإلی حظة المخزیة إلی أداء الجزیة عن ید فإن رغبوا عما دعاهم إلیه من أحد (7) المنزلین و عندوا فقد آذنهم علی سواء و کان فی کتابه صلی الله علیه و آله قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (8) قالوا و کان رسول الله صلی الله علیه و آله لا یقاتل قوما حتی یدعوهم فازداد القوم لورود رسل نبی الله صلی الله علیه و آله و کتابه نفورا و امتزاجا (9) ففزعوا لذلک إلی بِیعَتِهِمُ (10) العظمی و أمروا ففرش أرضها و ألبس جدرها بالحریر و الدیباج و رفعوا الصلیب الأعظم (11) و کان من ذهب مرصع أنفذه إلیهم قیصر الأکبر و حضر ذلک بنو الحارث (12) بن کعب و کانوا لیوث الحرب و فرسان الناس قد عرفت العرب ذلک لهم فی قدیم أیامهم فی الجاهلیة (13) فاجتمع

ص: 287


1- ذکرنا الصحیح من ضبط ذلک فی باب کتبه صلّی اللّه علیه و آله و سلم راجع ج 20: 387.
2- فی المصدر: (النالوسیة) و لعلهما مصحفان عن السابلیوسیة نسبة الی سابلیوس من قساوسة مصرفی القرن الثالث، او عن النوءتوسیة نسبة إلی نوءتوس: قسیس فی القرن الثالث.
3- هم الملکانیة، اصحاب ملک الروم، او الملکائیة: اصحاب ملکا الذی ظهر بالروم و استولی علیها.
4- ملات خ.
5- و انهم لذلک خ.
6- عبد اللّه بن أبی أمیّة خ.
7- من احدی المنزلتین خ.
8- آل عمران: 64.
9- فی نسخة من المصدر: و اقتراحا.
10- البیعة: المعبد للنصاری و الیهود.
11- فی نسخة من المصدر: العظیم.
12- و حفر ذلک بنی الحارث خ ل.
13- فی نسخة من المصدر: و فی الجاهلیة.

و زنان، فرزندان خود را فراموش کنند؛ یا ما و محمد در خونمان غوطه ور می شویم تا این که خداوند هر که را خواست یاری کند. سید به او گفت: ای اباسبره، به ما و خودت رحم کن و از این سخن دست کش! که کشیدن یک شمشیر باعث خروج شمشیرهای زیادی می شود، و عرب ها مطیع و پیرو محمد گشته­اند و تن به فرمان او داده­اند و او بر تمام مردان و اراده آن ها حاکم شده است، و حکم وی بر بادیه نشینان و شهرنشینان جاری گشته است و دو پادشاه بزرگ خسروپرویز و سزار روم نیز هر دو او را تحت نظر دارند. به روح القدس سوگند که من باور دارم اگر او به سوی شما روان گردد، همه این قبایل که بر گرد شما حلقه زده اند، پراکنده خواهند شد و شما به سان خار و خاشاک کنار رود، یا تکه گوشتی بر روی چوب(قصابی) خوار و ذلیل می گردید. در آن جمع شخصی به نام جهیر بن سراقه بارقی که یکی از زنادقه مسیحیان عرب به شمار می­رفت حاضر بود و منزلت و احترام زیادی نزد پادشاهان مسیحی داشت و در نجران ساکن بود. ابا سعاد به اوگفت: درباره کار ما سخنی بگو و با اندیشه و تدبیرت ما را یاری کن، چرا که این مجلس، سرنوشت ساز است. او در پاسخ گفت: نظرم این است که به محمد نزدیک شوید و برخی از خواسته های او را بپذیرید و فرمان برید. سپس هیأت هایی به سوی پادشاهان هم کیش خویش روانه کنید: هیاتی به سوی قیصر پادشاه بزرگ روم، و چند هیات به پادشاهان سیاه پوست این امت[آفریقا] یعنی پادشاهان سودان: شامل پادشاهان نوبه، حبشه، علوه، رعاوه، راحات، و مریس و قبط بفرستید. رسولانی نیز به سوی پادشاهان مسیحی که در شام اقامت کرده اند، مانند پادشاهان غسان، لخم، جزام، قضاعه و غیر از آن هایی که بر کیش شما هستند، بفرستید و از آن ها طلب یاری کنید؛ زیرا همه آن ها هم نژاد و دوستان و یاوران و برادران دینی شما هستند. و همچنین از مسیحیان حیره از عباد و جز آنان یاری بگیرید که قبایل تغلب بنت وائل و ربیعة بن نزار به دین آنان درآمده­اند. بر این اساس باید به سرعت فرستاده های شما به آن سرزمین ها رهسپار شوند و برای نجات دینتان نزد آنان فریادخواهی کنند و (اینگونه) رومیان نیز به یاری تان می شتابند و اساوده همانند اصحاب فیل به سوی شما روان می گردند

ص: 290

القوم جمیعا للمشورة و النظر فی أمورهم و أسرعت إلیهم القبائل من مذحج و عک و حمیر و أنمار و من دنا منهم نسبا و دارا من قبائل سبإ و کلهم قد ورم أنفه أنفة و غضبا لقومهم و نکص من تکلم منهم بالإسلام ارتدادا فخاضوا (1) و أفاضوا فی ذکر المسیر بنفسهم و جمعهم إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و النزول به بیثرب لمناجزته فلما رأی أبو حارثة (2) حصین بن علقمة أسقفهم الأول و صاحب مدارسهم و علامهم و کان رجلا من بنی بکر بن وائل ما أزمع القوم علیه من إطلاق الحرب دعا بعصابة فرفع بها حاجبیه عن عینیه و قد بلغ یومئذ عشرین و مائة سنة ثم قام فیهم خطیبا معتمدا علی عصا و کانت فیه بقیة و له رأی و رویة و کان موحدا یؤمن بالمسیح و بالنبی علیه السلام و یکتم ذلک (3) من کفرة قومه و أصحابه فقال مهلا بنی عبد المدان مهلا استدیموا العافیة و السعادة فإنهما مطویان فی الهوادة دبوا إلی (4) قوم فی هذا الأمر دبیب الذر و إیاکم و السورة العجلی فإن البدیهة بها لا تنجب إنکم و الله علی فعل ما لم تفعلوا أقدر منکم علی رد ما فعلتم ألا إن النجاة مقرونة بالأناة ألا رب إحجام أفضل من إقدام و کأین من قول أبلغ من صول ثم أمسک فأقبل علیه کرز بن سبرة (5) الحارثی و کان یومئذ زعیم بنی الحارث بن کعب و فی بیت شرفهم و المعصب (6) فیهم و أمیر حروبهم فقال لقد انتفخ سحرک و استطیر قلبک أبا حارثة فظلت کالمسبوع الیراعة المهلوع (7) تضرب لنا الأمثال و تخوفنا النزال لقد علمت و حق المنان بفضیلة الحفاظ بالنوء بالعب ء و هو عظیم و نلقح (8) الحرب و هی عقیم نثقف أود الملک الجبار و لنحن أرکان الرائس (9) و ذی المنار اللذین شددنا ملکهما (10)

ص: 288


1- فی نسخة من المصدر فحاضروا.
2- فی المصدر: ابو حامد. حارثة خ ل.
3- فی نسخة من المصدر: و یکتم ایمانه.
4- أی قوم خ ل.
5- فی المصدر: مسیرة. سبرة خ ل.
6- المتعصب خ ل.
7- الهلوع خ ل.
8- و تلقیح خ ل. أقول: فی المصدر: و تلقح الحرب.
9- فی المصدر: و لنحن ارکان الرائش.
10- و امرنا فلکهما خ. أقول: فی المصدر: (شددنا ملکهما و امرنا ملیکهما «و اجزنا فلکهما خ ل») قال المصنّف فی الهامش فی قوله: (و امرنا فلکهما خ) : کنایة عن تکثیر اسباب دولتها، فی القاموس: امر الامر کفرح: اشتد. و الرجل. کثرت ماشیته، و آمره اللّه و أمره:- لغیة- کثر نسله و ماشیته.

و مسیحیان عرب از قبیله ربیعه در یمن نیز به سوی شما خواهند آمد. و چون نیروهای کمکی رسیدند، شما با قبایل خود و سایر کسانی که شما را یاری و حمایت می­کنند، همراه گردید. و با افرادی که از گروه ها و قبایل مختلف به یاری شما می آیند، همگام شوید. آنگاه به سوی محمد روان گردید تا آنکه همگی شما او را در برگیرید. بدین ترتیب هر که به دین او گرویده است، مغلوب و شکست خورده به سوی شما خواهد آمد و آنان که در شهر اویند، با هجوم انبوه شما بر او می­خروشند. و شهر و سرزمین او نابود می شود و اینگونه دعوت او را خاموش می سازید و عرب ها به سرعت در دین شما داخل خواهند شد. سپس [بعد از این پیروزی] کار کلیسای شما بالا می گیرد و همانند کعبه، سرزمین تهامه گرامی داشته می شود. این تنها راهکار است، پس آن را غنیمت بشمارید، زیرا جز آن راهی ندارید و خلاف آن بیراهه است. حاضران نظرِ جهیر بن سراقه را پسندیدند و درآن ها تأثیر بسیار گذاشت. نزدیک بود که مجلس با تصویب این نظر پایان یابد که مردی مسیحی از ربیعة بن نزار از بنی قیس بن ثعلبه به نام حارثة بن اثال در میان آنان به پا خاست و به طرف جهیر بن سراقه رفت و این دو بیت را سرود:

- آنگاه که از باطل پیروی نمایی، حق از ان روی بر می­تابد. واگر از حق تبعیت کنی، کوه­ها به فرمان تو در­ می­آیند.

- اگر برای رسیدن به هدف خود از راه آن وارد نشوی، بیگمان گمراه خواهی شد. و اگر از راه اصلی وارد شوی به هدفت خواهی رسید.

سپس در آن اجتماع که تنها مسیحیان حضور داشتند، رو به سید و عاقب و کشیشان و راهبان و همه مسیحیان نجران کرد و گفت: ای فرزندان حکمت و باقیمانده حاملان حجت (پیامبران)، گوش فرا دهید. به خدا سوگند، سعادتمند کسی است که پند واندرز او را سودمند افتد و از یادآوری روی برنتابد. بدانید که من شما را بر حذر می دارم و سخن عیسی مسیح علیه السلام را برای شما بازگو می کنم. سپس وصیت عیسی علیه السلام و دلالت آشکار او بر جانشینش شمعون بن یوحنا و آنچه از تفرقه میان امتش پدید می­آید را شرح داد، سپس نام عیسی علیه السلام را ذکر کرد و گفت: همانا خداوند - جل جلاله - به او وحی فرمود: ای فرزند کنیزم، کتابم را با قدرت برگیر و آن را برای اهل سوریه به زبان خودشان تفسیر کن و به آن ها اعلام کن که من اللّه هستم که به غیر از من خدایی نیست. من سرمدی، قائم به ذات و ابداع کننده ابدی هستم که نه تغییر پیدا می کنم

ص: 291

فأی أیامنا (1) تنکر أم لأیها ویک تلمز (2) فما أتی علی آخر کلامه حتی انتظم نصل نبلة کانت فی یده بکفه غیظا و غضبا و هو لا یشعر فلما أمسک کرز بن سبرة أقبل علیه العاقب و اسمه عبد المسیح بن شرجیل (3) و هو یومئذ عمید القوم و أمیر رأیهم و صاحب مشورتهم الذی لا یصدرون جمیعا إلا عن قوله فقال له أفلح وجهک و أنس ربعک و عز جارک و امتنع ذمارک ذکرت و حق مغبرة (4) الجباه حسبا صمیما و عیصا (5) کریما و عزا قدیما و لکن أبا سبرة لکل مقام مقال و لکل عصر رجال و المرء بیومه أشبه منه بأمسه و هی الأیام تهلک جیلا و تدیل قبیلا (6) و العافیة أفضل جلباب و للآفات أسباب فمن أوکد أسبابها التعرض لأبوابها ثم صمت العاقب مطرقا فأقبل علیه السید و اسمه أهتم بن النعمان و هو یومئذ أسقف نجران و کان نظیر العاقب فی علو المنزلة و هو رجل من عامله و عداده فی لخم فقال له سعد جدک و سما جدک أبا وائلة (7) إن لکل لامعة ضیاء و علی کل صواب نورا و لکن لا یدرکه و حق واهب العقل إلا من کان بصیرا أنک أفضیت و هذان فیما تصرف بکما (8) الکلمة إلی سبیلی حزن و سهل و لکل علی تفاوتکم حظ من الرأی الربیق (9) و الأمر الوثیق إذا أصیب به مواضعه ثم إن أخا قریش قد نجدکم (10) لخطب عظیم و أمر جسیم فما عندکم فیه قولوا و أنجزوا أ بخوع و إقرار أم نزوع قال عتبة و الهدیر و النفر من أهل نجران فعاد کرز بن سبرة لکلامه و کان کمیا أبیا فقال أ نحن نفارق دینا رسخت علیه عروقنا و مضی علیه آباؤنا و عرف ملوک الناس ثم العرب ذلک (11) أ نتهالک إلی ذلک أم نقر بالجزیة و هی الخزیة حقا لا و الله حتی نجرد البواتر من أغمادها و

ص: 289


1- ینکر خ ل.
2- نلمز خ ل.
3- شرحبیل خ ل.
4- مغیر الحیاة خ ل.
5- عصبا خ ل.
6- أی تنزع الدولة من قبیلة و تحولها الی اخری.
7- ابا واثلة خ ل.
8- فی نسخة من المصدر: بکم.
9- الرتیق خ.
10- استنجدکم خ.
11- فی المصدر: ثم العرب ذلک منا.

و نه زائل می شوم. من رسولانم و کتاب هایم را برای رحمت و هدایت و محافظت از مخلوقاتم فرستادم. از همین رو، شریف ترین رسولانم احمد را که بی آلایش ترین و برگزیده­ترین بندگانم است را مبعوث می دارم که همان بنده من «بارقلیطا» می باشد. او را در برهه ای از زمان می فرستم که درآن نشانه­ای از علائم هدایت نباشد و او را در مکانی که به دنیا می­آید، در کنار کوه فاران (در مکه) در کنار مقام ابراهیم به رسالت مبعوث می دارم و توراتی جدید بر او فرو می­فرستم. و به وسیله آن چشم های کور را بصیرت می دهم و گوش های ناشنوا را شنوا و دل های جاهل را فهیم می گردانم. خوشا به حال کسی که هم عصرش باشد و سخنان او را بشنود و به او ایمان آورد و از نور هدایتی که همراه اوست پیروی کند. پس ای عیسی! هر گاه نام آن پیامبر را بر زبان آوردی، بر او صلوات و درود بفرست؛ چرا که من و فرشته هایم بر او صلوات و درود می فرستیم. گفتند: به محض اینکه حارثة بن اثال این سخن گفت، سید و عاقب به تنگ آمدند و آن چه او به نقل از مسیح علیه السلام درباره محمدصلی الله علیه و آله ذکر نمود؛ آنان را خوش نیامد. چرا که آن دو با استفاده از جایگاه دینی خود در نجران، مقام و منزلتی کسب نموده بودند و در نزد تمام پادشاهان مسیحی و عامه مردم و عرب های سرزمین شان از اعتبار و آبرو برخوردار بودند. و از آن بیمناک شدند که مبادا این سخنان، قومشان را از اطاعت دینی آنان بازدارد و مقام و منزلتشان در میان مردم از بین برود.

به همین جهت عاقب به سوی حارثه آمد و گفت: ای حارثه بس است، چرا که خطای این سخن بیش از صواب و درستی آن است، و چه بسا سخنی که برای گوینده اش مصیبت­آفرین گردد. و اگر اسرار حکمت برای دل­ها آشکار گردد، عاصی و نافرمانبردار می شوند. پس مراقب باش و بدان که برای هر خبری مردمانی مخصوص و برای هر اتفاقی جایگاه ویژه­ای وجود دارد و رسیدن به هدف، تنها با اموری میسر می­گردد که در گذشته تو را رهایی بخشید و سپر سلامتی بر قامت تو پوشاند. پس آن ها را از کف مده. من نیز در نصیحت کردنت کوتاهی نکردم. سپس از سخن بازایستاد. سخنان سید، عاقب را به سخن واداشت؛ و او نیز به سوی حارثه آمد و گفت: من همچنان برای تو فضل و دانشی قایل می باشم که عقل ها به سوی آن مایل می گردند.

ص: 292

تذهل الحلائل عن أولادها أو نشرق نحن و محمد (1) بدمائنا ثم یدیل الله عز و جل بنصره من یشاء قال له السید اربع علی نفسک و علینا أبا سبرة فإن سل السیف یسل السیوف و إن محمدا قد بخعت له العرب و أعطته طاعتها و ملک رجالها و أعنتها و جرت أحکامه فی أهل الوبر منهم و المدر و رمقه الملکان العظیمان کسری و قیصر فلا أراکم و الروح لو نهد لکم إلا و قد تصدع عنکم من حف معکم من هذه القبائل فصرتم جفاء کأمس الذاهب أو کلحم علی وضم و کان فیهم رجل یقال له جهیر بن سراقة البارقی من زنادقة نصاری العرب و کان له منزلة من ملوک النصرانیة و کان مثواه بنجران فقال له أبا سعاد (2) قل فی أمرنا و أنجدنا (3) برأیک فهذا مجلس له ما بعده فقال فإنی أری لکم أن تقاربوا محمدا و تطیعوه فی بعض ملتمسه عندکم و لینطلق وفودکم إلی ملوک أهل ملتکم إلی الملک الأکبر بالروم قیصر و إلی ملوک هذه الجلدة السوداء الخمسة یعنی ملوک السودان ملک النوبة و ملک الحبشة و ملک علوة (4) و ملک الرعاوة (5) و ملک الراحات (6) و مریس و القبط و کل هؤلاء کانوا نصاری قال و کذلک من ضوی إلی الشام و حل بها من ملوک غسان و لخم و جذام و قضاعة و غیرهم من ذوی یمنکم فهم لکم عشیرة و موالی و أعوان و فی الدین إخوان یعنی أنهم نصاری و کذلک نصاری الحیرة من العباد و غیرهم فقد صبت (7) إلی دینهم قبائل تغلب بنت (8) وائل و غیرهم من ربیعة بن نزار لتسر وفودکم ثم لتخرق إلیهم البلاد أغذاذا فیستصرخونهم لدینکم فستنجدکم الروم و تسیر إلیکم الأساودة مسیر أصحاب الفیل و تقبل

ص: 290


1- نحو محمّد خ ل.
2- فی المصدر: أبا سعد. اسعاد خ ل.
3- أنجده: أعانه.
4- فی نسخة من المصدر: علیة.
5- فی المصدر: و ملک الرعا (الزعانة خ ل) أقول: لعل الصحیح. زغاوة، قال یاقوت:
6- فی المصدر: و ملک الواحات (الراحة خ ل) اقول: قال یاقوت: الواحات: ثلاث کور فی غربی مصر.
7- أی مالت.
8- ابنة خ ل.

پس، از سوار شدن بر مرکب لجاجت بپرهیز و از رفتن به سوی آل سراب گون خودداری ورز. و هر کس به این توجه نکند، تو درباره او معذور نخواهی بود، و ابوواثله که مولی و سرور ماست، تو را مورد سرزنش قرار داد. تو نیز کاری کن که او از تو راضی و خشنود گردد. سپس خواهی دانست که بلای این مرد قریشی (محمد) بعد از اندک زمانی به انتها خواهد رسید و پس از آن قرن دیگری می آید که در آخر آن پیامبری با حکمت و بیان و شمشیر و سلطه فرستاده می شود و دیر زمانی حکومت می کند و امت او بر شرق و غرب عالم چیره می شود. و از نسل او امیر ظاهر پا به هستی می نهد که بر تمام حکومت ها و ادیان غالب می شود و سراسر گیتی را تحت فرمان خود قرار می دهد. ای حارثه، این امیدی و آرزویی است که مدت زمان زیادی برای تحقق آن در پیش است و در مقابل آن مرگی وجود دارد. پس هر چه که از دینت می دانی به آن چنگ زن، و به خاطر خدا، از خشنود گشتن به انس و الفت زودگذر دنیا و اندوهگین شدن از حوادث آن خودداری ورز، چرا که ما برای حالمان زندگی می کنیم و آینده از آن دیگران خواهد بود.

حارثه بن اثال به او پاسخ داد: ای اباقرّه آرام گیر! بدان که هیچ کسی از امروزش هیچ بهره ای نخواهد برد، اگر فردایش را در نظر نگیرد. از خدا بترس که جز او پناهی نیست. ابوواثله را ستودی که او به راستی مقتدر و سرور و صاحب فرمان و بخشنده است. هر دو شما مرجع پاسخ مردمان هستید. اگر بنا باشد به خاطر فضل و برتری، کسی از پند و اندرز بی­نیاز باشد؛ بی شک آن فرد شما خواهید بود.(ولی حقیقت امر اینگونه نیست و شما مصداق آن افراد نمی­باشید.) ولی آن سخنی نوپیداست که از آنِ صاحبان آن می باشند، و نصیحتی است که شما به آن سزاوارتر بودید؛ چرا که شما فرمانروای دل ها و پیشوایان دینی ماهستید. هان! ای بزگواران، از خرد و عقل پیروی کنید و در آنچه به ناگاه بر شما پیش آمده است بنگرید. و سنت به تاخیر انداختن را که برآمده از غفلت است، ترک کنید. برای نعمتی که خداوند به شما عطا می کند، جانب خدا را نگهدارید تا او نیز با فزونی در فضل و نعمتش، جانب شما را نگهدارد. سست و محتاط نباشید. زیرا کسی که بیش از حد خود را ایمن بداند، غرورش او را از بین خواهد برد، و کسی که خود را بر حذر دارد، از هلاکت ایمن خواهد بود.

ص: 293

إلیکم نصاری العرب من ربیعة الیمن فإذا وصلت الأمداد واردة سرتم أنتم فی قبائلکم و سائر من ظافرکم (1) و بذل نصره و موازرته لکم حتی تضاهئون من أنجذکم و أصرخکم من الأجناس و القبائل الواردة علیکم فأموا محمدا حتی تنیخوا (2) به جمیعا فسیعتق (3) إلیکم وافدا لکم من صبا إلیه مغلوبا مقهورا و ینعق (4) به من کان منهم فی مدرته مکثورا فیوشک أن تصطلموا حوزته و تطفئوا جمرته و یکون لکم بذلک الوجه و المکان فی الناس فلا تتمالک العرب حینئذ حتی تتهافت دخولا فی دینکم ثم لتعظمن بیعتکم هذه و لتشرفن حتی تصیر کالکعبة المحجوجة بتهامة هذا الرأی فانتهزوه فلا (5) رأی لکم بعده فأعجب القوم کلام جهیر بن سراقة و وقع منهم کل موقع فکاد أن یتفرقوا علی العمل به و کان فیهم رجل من ربیعة بن نزار من بنی قیس بن ثعلبة یدعی حارثة بن أثال (6) علی دین المسیح علیه السلام فقام حارثة علی قدمیه و أقبل علی جهیر و قال متمثلا:

متی ما تقد بالباطل الحق یأبه (7)*** و إن قدت بالحق الرواسی تنقد

إذا ما أتیت الأمر من غیر بابه ***ضللت و إن تقصد إلی الباب تهتدی

ثم استقبل (8) السید و العاقب و القسیسین و الرهبان و کافة نصاری نجران بوجهه لم یخلط معهم غیرهم فقال سمعا سمعا یا أبناء الحکمة و بقایا حملة الحجة إن السعید و الله من نفعته الموعظة و لم یعش عن التذکرة ألا و إنی أنذرکم و أذکرکم قول مسیح الله عز و جل ثم شرح وصیته و نصه علی وصیه شمعون بن یوحنا و ما یحدث علی أمته من الافتراق ثم ذکر عیسی علیه السلام و قال إن الله جل جلاله أوحی إلیه فخذ یا ابن أمتی کتابی بقوة ثم فسره لأهل سوریا بلسانهم و أخبرهم أنی أنا الله لا إله إلا أنا الحی القیوم البدیع الدائم الذی لا أحول

ص: 291


1- من ظاهرکم خ ل.
2- فی المصدر: حتی تنجوا به جمیعا.
3- فسیعنق خ ل.
4- فی المصدر: و ینعتق (ینعق خ ل) به.
5- فلیس خ ل.
6- فی المصدر: اثاک (اثال خ).
7- فی المصدر: بابه.
8- أی حارثة.

و آن که از عقلش راهنمایی بجوید، بر مشکلات فایق می آید و هر کسی که خود را برای پروردگار خالص گرداند، خداوند متعال با عزت دنیا و نیکبختی آخرت، همدم و مونس او می گردد.

سپس رو به عاقب کرد و سرزنش کنان به او گفت: تو ادعا کردی که اشتباه و خطای کلام من بیش از سخنان صحیح من است و قسم به خداوند که شایسته نیست از تو چنین سخنی بیان شود. تو و ما که از امت انجیل هستیم، از آن چه که مسیح در میان حواریونش برای آن به پا خاست آگاهیم و کسانی که از میان قومش به او ایمان آوردند را می­شناسیم. این سخن تو لغزشی است که تنها توبه کردن و اقرار مجدد به آنچه انکار کردی، آن را می زداید. چون سخنش به اینجا رسید؛ رو به سید کرد و گفت: هر شمشیری کُند و هر دانشمندی دچار لغزش و خطا می گردد، بنابراین سعادتمند و برومند واقعی کسی است که از خطای خود دست کشد. آفت واقعی، اصرار بر خطا کردن است. به دو پیامبری که بنا به ادعای تو بعد از پسر مریم خلق می گردند؛ اشاره کردی. پس آن چیزهایی که در صحیفه ها جاودانه گشته اند و دراین باره سخن رانده اند را چه می کنی؟ [همه آن ها را نادیده گرفتی] آیا نمی دانی که مسیح علیه السلام درباره قوم بنی اسرائیل چه بیش­بینی نموده است؟؟ او به آن ها فرمود: بعد از آن که مرا به نزد پدرم و پدر شما(خداوند) بردند و آن گاه که چندین عصر بعد از من و شما در پی هم گذشت؛ دو مرد خواهند آمد: که یکی راستگو و دیگری دروغگو می باشد. آن ها گفتند: ای مسیح - علیه السلام - آن دو چه کسانی هستند؟ فرمود: پیامبری که از نسل اسماعیل می آید راستگو است. ولی مدعی پیامبری که از بنی اسرائیل برمی خیزد؛ دروغگو است. راستگو با رحمت و جنگ فرستاده می شود و تا زمانی که دنیا پا برجا باشد او فرمانروایی و حکومت می کند. و دروغگو دارای لقبی ناپسند است که با آن مسیح دجال نامیده می شود و مدت زمانی کوتاه و به اندازه فاصله دو بار شیر دوشیدن حکومت می­کند. سپس خداوند آن گاه که مرا دوباره بازمی گرداند، او را به دست من هلاک می­سازد.

حارثه گفت: ای قوم! من شما را بر حذر می دارم که یهودیان را پیشوای خود قرار دهید. آنان به دو مسیح انذار داده شده اند: مسیح رحمت و هدایت و مسیح گمراهی. پروردگار برای هر کدام از آن ها نشانه ای برای تشخیصشان قرار داد. اما آنان مسیح هدایت کننده را انکار و تکذیب کردند و به مسیح گمراه کننده و دجال ایمان آوردند و به انتظار او نشستند، و به افروختن آتش فتنه مشغول شدند. و این در حالی بود که پیش از آن نیز کتاب خدا را ترک کردند

ص: 294

و لا أزول إنی بعثت رسلی و نزلت (1) کتبی رحمة و نورا و عصمة لخلقی ثم إنی باعث بذلک نجیب رسالتی أحمد صفوتی و خیرتی من بریتی البارقلیطا عبدی أرسله فی خلو (2) من الزمان أبتعثه (3) بمولده فاران من مقام إبراهیم علیه السلام (4) أنزل علیه توراة (5) حدیثة أفتح بها أعینا عمیاء و آذانا صماء و قلوبا (6) غلفا طوبی لمن شهد أیامه و سمع کلامه فآمن به و اتبع النور الذی جاء به فإذا ذکرت یا عیسی ذلک النبی فصل علیه فإنی و ملائکتی نصلی علیه قالوا فما أتی حارثة بن أثال (7) علی قوله هذا حتی أظلم بالسید و العاقب مکانهما و کرها ما قام به فی الناس معربا و مخبرا عن المسیح علیه السلام بما أخبر و قدم (8) من ذکر النبی محمد صلی الله علیه و آله لأنهما کانا قد أصابا بموضعهما من دینهما شرفا بنجران و وجها عند ملوک النصرانیة جمیعا و کذلک عند سوقتهم و عربهم فی البلاد فأشفقا أن یکون ذلک سببا لانصراف قومهما عن طاعتهما لدینهما و فسخا لمنزلتهما فی الناس.

فأقبل العاقب علی حارثة فقال أمسک علیک یا حار فإن راد هذا الکلام علیک أکثر من قابله و رب قول یکون بلیة علی قائله و للقلوب نفرات عند الإصداع بمضنون الحکمة فاتق نفورها فلکل نبإ أهل و لکل خطب محل و إنما الذرک ما أخذ لک بمواضی (9) النجاة و ألبسک جنة السلامة فلا تعدلن بهما حظا فإنی لم آلک لا أبا لک نصحا (10) ثم أرم یعنی أمسک فأوجب السید أن یشرک العاقب فی کلامه فأقبل علی حارثة فقال إنی لم أزل أتعرف لک فضلا تمیل إلیه (11)

ص: 292


1- فی المصدر: و أنزلت کتبی.
2- فی خلق خ ل.
3- فی المصدر: انبعثه (ابتعثه خ ل) ابعثه ظ.
4- فی المصدر: مقام ابیه إبراهیم.
5- نوراء خ ل.
6- قلب اغلف ای لا یعی و لا یفهم.
7- فی المصدر: اثاک. «اثال خ ل» و کذا فی جمیع المواضع.
8- فی المصدر: و أقدم.
9- بنواصی خ ل.
10- أی لم اقصر فی نصحک.
11- فی المصدر: تمیل إلیک. «الیه خ ل».

و پیامبران خدا و بندگان عدالت پیشه او را کشتند. به همین خاطر خداوند عزّ و جلّ بعد از مشاهده اعمالشان، بصیرت را از آنان گرفت، و ملکشان را به دلیل ستمگری و تجاوزگری،؛ از آنان بازستاند و آنان را خوار و ذلیل ساخت و محل بازگشتشان را منزلگاه جهنم قرار داد.

عاقب گفت: تو از کجا می دانی که پیامبری که در کتاب ها نام او آمده است همان ساکن یثرب (محمدصلی الله علیه و آله) می باشد؟ چه بسا پسرعمویت(مسیلمه کذاب) که فرمانروای یمامه است، آن پیامبر(موعود) باشد؛ زیرا او نیز همان سخنان آن مرد قریشی درباره نبوت را می گوید، ضمن این که هر دو آن ها از نسل اسماعیل هستند و پیروان و یاران بسیاری دارند که پیامبری و دعوت آن ها را قبول دارند، بنابراین آیا بین آن ها تفاوتی می بینی که به ما بگویی؟

حارثه پاسخ داد: آری. به خدا سوگند تفاوت و فاصله زیادی بین آن دو وجود دارد که از فاصله آسمان و زمین هم بیشتر است. و همه این ها اسباب و لوازمی هستند که باعث می شوند حجت خداوند در دل بندگان گرویده به رسولان و انبیای او ثابت و استوار گردد. درباره آن مرد یمامی؛ همان اخباری که درباره او از قول سفیهان و کاروانیان گفته می­شود و سخنانی که افراد ساکن از شما در آن سرزمین و افراد وارد شده بر شما از اهل یمامه درباره او می­گویند، تو را بس است.

آیا جریان فرستادگان و پیروان مسیلمه و هیئت اعزامی او به نزد احمد در یثرب را نشنیده اید که با آن چه درباره بنو قیله مشاهده کرده بودند، به سوی مسیلمه بازگشتند؟ انصار به آنان گفتند: احمد صلی الله علیه و آله درحالی نزد ما [در یثرب] آمد که چاه های ما خشک و آب هایمان شور بود و قبل از او چیزی خوشمزه و شیرین نمی چشیدیم. ولی او که آمد، آب دهان خود را در آن چاه ها ریخت و آب آن ها زلال و شیرین شد و از دل آن چاه های خشک، چنان آب جوشیدن گرفت که آن­ها تبدیل به دریایی از آب گردیدند. گفتند: محمدصلی الله علیه و آله از آب دهان خود بر روی دیده مردانی که از درد آن در رنج بودند نهاد و آنان بهبود یافتند و همچنین با مجروحان نیز این کار را کرد و همه زخم های آنان برآمد و بهبود یافت. و در بسیاری موارد، دیگر از درد چشم و یا زخم شکوه نکردند. یاران مسیلمه او را از نشانه ها و آیات محمد صلی الله علیه و آله آگاه ساختند و از او خواستند که برخی از آن ها را انجام دهد. او نیز به اجبار موافقت کرد. سپس همراه آنان به سوی یکی از چاه های آبشان که آب زلالی داشت رفت و در آن آب دهان انداخت، ولی در اثر آن، آب آن چاه شور و غیر قابل استفاده شد.

ص: 295

الألباب فإیاک أن تقتعد مطیة اللجاج و أن توجف (1) إلی آل السراب فمن عذر بذلک فلست فیه أیها المرء بمعذور و قد أغفلک أبو واثلة و هو ولی أمرنا و سید حضرنا (2) عتابا فأوله إعتابا ثم تعلم أن ناجم قریش یعنی رسول الله صلی الله علیه و آله یکون رزه (3) قلیلا ثم ینقطع و یکون بعد ذلک قرن (4) یبعث فی آخره النبی المبعوث بالحکمة و البیان و السیف و السلطان یملک ملکا مؤجلا تطبق فیه أمته المشارق و المغارب و من ذریته الأمیر الظاهر یظهر علی جمیع الملکات و الأدیان و یبلغ ملکه ما طلع علیه اللیل و النهار و ذلک یا حار أمل من ورائه أمد و من دونه (5) أجل فتمسک من دینک بما تعلم و تمنع لله أبوک من أنس متصرم بالزمان أو لعارض من الحدثان فإنما نحن لیومنا و لغد أهله.

فأجابه حارثة بن أثال فقال إیه (6) علیک أبا قرة فإنه لا حظ فی یومه لمن لا درک له فی غده و اتق الله تجد الله جل و تعالی بحیث لا مفزع إلا إلیه و عرضت مشیدا بذکر أبی واثلة فهو العزیز المطاع الرحب الباع و إلیکما معا ملقی الرجال فلو أضربت التذکرة عن أحد لتبریز فضل لکنتماه لکنها أبکار الکلم تهدی لأربابها و نصیحة کنتما أحق من أصفی (7) بها إنکما ملیکا ثمرات قلوبنا و ولیا طاعتنا فی دیننا فالکیس الکیس یا أیها المعظمان علیکما به أرمقا ما بدهکما نواحیه (8) و اهجرا سنة التسویف فیما أنتما بعرضه آثرا الله فیما آتاکما یؤثرکما (9) بالمزید من فضله و لا تخلدا فیما أظلکما إلی الونیة فإنه من أطال عنان الأمن أهلکته العزة (10) و من اقتعد مطیة الحذر کان بسبیل أمن من المتالف

ص: 293


1- فی المصدر: و ان ترجف «توجف خ ل» الی السراب «الال خ ل».
2- لعل «حضرنا» اسم اضیف إلی ضمیر المتکلم و معناه هو سید حضارتنا و ملکنا، و الظاهر من المصنّف انه جملة فعلیة.
3- رزؤه خ ل.
4- فی المصدر: و یخلوان بعد ذلک قرن.
5- أو من دونه خ ل.
6- إیها خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
7- احد من اضفی.
8- بواجبه خ ل.
9- فی المصدر: فیما یؤثر کما بالمزید.
10- الغرة خ ل. أقول: فی المصدر: عنان الامر اهلکته الغرة.

و به چاه دیگری که آب اندکی داشت؛ آب دهان انداخت و در اثر آن، چاه خشکید و قطره ای آب از آن برنیامد. و همچنین در چشم مردی که از درد چشم می نالید، آب دهان انداخت و او را نابینا ساخت. سپس به زخمی - یا گفتند به زخمی دیگر- آب دهان انداخت و بر اثر آن پوست آن مرد پیسی گرفت. قومش بعد از آنکه این ها را مشاهده کردند، از او تبری جستند. ولی او به آن ها گفت: وای بر شما که بدترین امت برای پیامبرتان و بدترین عشیره برای پسرعمویتان هستید. شما از اعتبار من کاستید. زیرا از من چیزی درخواست نمودید که در مورد آن بر من وحی نازل نشده بود. ولی هم اکنون در مورد جسم ها و موهای شما به غیر از چاه ها و آب های شما بر من وحی شد[اجازه معجزه به من داده شد] این معجزه(آب دهانم) در کسی کارگر می افتد که به من ایمان داشته باشد. ولی آنکه به نبوتم شک داشته باشد، آب دهان من باعث بلای بیشتر او می گردد. پس هر کسی که از شما مایل است، پیش آید تا بر چشم و پوست او آب دهان اندازم. گفتند: به پدرت سوگند، هرگز کسی از ما تمایل ندارد، ما می ترسیم که اهل یثرب بر تو شماتت بورزند؛ و به خاطر نسبت خانوادگی و حفظ جایگاه و منزلتش از او دست برداشتند و آسیبی به او وارد نکردند.

سید و عاقب بعد از شنیدن این حرف ها چنان به خنده افتادند که پاهای خود را بر زمین می ساییدند. و سپس گفتند: فاصله نور و تاریکی و حق و باطل به اندازه تفاوت این دو مرد در راستی و دروغگویی نیست.

گفتند: با این که حقیقت امر بر عاقب آشکار گشته بود، با این وجود در صدد برآمد تا از مسیلمه ستایش کند و منزلت او را استوار سازد تا او را همتای رسول خدا قرار دهد و با این کار منزلت و مقام بلند او را بین هم کیشانش حفظ کند. ازاین رو گفت: حتی اگر که مسیلمه در این ادعا که فرستاده پروردگار است صادق نباشد و سخنی گفته است که نباید می گفت، ولی در متمایل ساختن قوم خود از پرستش بت ها به ایمان به پروردگار رحمان، راستی پیشه ساخته است.

حارثه پاسخ داد: تو را به خداوندی که زمین را گستراند و با نام خود خورشید و ماه را تابان گردانید؛ سوگند می دهم که آیا در صحت این ادعا، از آنچه که خداوند - عزوجل - در کتاب های پیشین آورده است، چیزی می یابی؟ خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «من «اللّه» هستم که هیچ خدایی به غیر از من نیست، من دین گذار

ص: 296

و من استنصح عقله کانت العبرة له لا به و من نصح لله عز و جل آنسه الله جل و تعالی بعز الحیاة و سعادة المنقلب.

ثم أقبل علی العاقب معاتبا فقال و زعمت أبا واثلة أن راد ما قلت أکثر من قابله و أنت لعمرو الله حری أن لا یؤثر هذا عنک فقد علمت و علمنا أمة الإنجیل معا بسیرة (1) ما قام به المسیح علیه السلام فی حواریه (2) و من آمن له من قومه و هذه منک فهة لا یرحضها إلا التوبة و الإقرار بما سبق به الإنکار فلما أتی علی هذا الکلام صرف إلی السید وجهه فقال لا سیف إلا ذو نبوة و لا علیم إلا ذو هفوة فمن نزع عن وهله (3) و أقلع فهو السعید الرشید و إنما الآفة فی الإصرار و عرضت (4) بذکر نبیین یخلقان زعمت بعد ابن البتول فأین یذهب بک عما خلد (5) فی الصحف من ذکری ذلک أ لم تعلم ما انتبأ (6) به المسیح علیه السلام فی بنی إسرائیل و قوله لهم کیف بکم إذا ذهب بی إلی أبی و أبیکم و خلف بعد أعصار تخلو من بعدی و بعدکم صادق و کاذب قالوا و من هما یا مسیح الله قال نبی من ذریة إسماعیل علیه السلام صادق و متنبئ من بنی إسرائیل کاذب فالصادق منبعث منهما برحمة و ملحمة یکون له الملک و السلطان ما دامت الدنیا و أما الکاذب فله نبز (7) یذکر به المسیح الدجال یملک فواقا ثم یقتله الله بیدی إذا رجع بی.

قال حارثة و أحذرکم یا قوم أن یکون من قبلکم من الیهود أسوة لکم إنهم أنذروا بمسیحین مسیح رحمة و هدی و مسیح ضلالة و جعل لهم علی کل واحد منهما آیة و أمارة فجحدوا مسیح الهدی و کذبوا به و آمنوا بمسیح الضلالة الدجال و أقبلوا علی انتظاره و أضربوا فی الفتنة و رکبوا نتجها (8) و من

ص: 294


1- بصدق خ ل «بسیرورة خ ل» السیرورة: الذهاب منه قدّس سرّه.
2- فی حواریته کذا.
3- وهلة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- و اعرضت خ ل.
5- عما خلا خ ل.
6- ما أنبأ خ ل.
7- فی المصدر: «نبذ» و النبذ: الشی ء القلیل الیسیر.
8- فی المصدر: نضحها. «نتجها خ ل».

روز حسابم، کتاب هایم را نازل کردم، و رسولانم را مبعوث ساختم تا به وسیله آنان بندگانم را از دام های شیطان رهایی بخشم، و آنان را در زمین ها همانند ستارگان درخشان در آسمان هایم قرار دادم که به وسیله وحی و آموزه­ها یم بندگان را هدایت می کنند. هر کس از آن ها اطاعت کند از من اطاعت کرده است و هرکسی که از آن ها سرپیچی کند از من سرپیچی کرده است. به راستی که من و فرشتگانم در آسمانم و زمینم و لعنت کنندگان از میان مخلوقاتم، آن کسانی که ربوبیت مرا انکار یا برای من شریک قائل گردند یا یکی از پیامبران و رسولانم را تکذیب کنند را مورد نفرین خویش قرار می­دهیم. آن کس که بگوید: بر من وحی نازل شده است و حال آن که من چیزی بر او وحی نکرده باشم، و یا قدرت مرا به سخره گیرد، یا به ناحق ادعای جانشینی مرا کند و بندگانم را بی بصیرت و آنان را از من گمراه سازد؛ نیز مشمول این لعنت و نفرین می باشد. بدانید، تنها کسی مرا عبادت می کند که بداند من از بندگانم چه نوع عبادت و طاعتی می خواهم، و اگر کسی از راهی غیر از آنچه که به وسیله رسولانم معین ساختم مرا عبادت کند؛ از آن عبادتش به جز دوری از من سودی عایدش نمی­گردد».

عاقب گفت: آرام باش که شهادت می دهم تو حقیقت را گفتی.

حارثه گفت: به غیر از حق، سخن دیگری قانع کننده نیست و جز آن، انسان را هیچ پناهی نیست، و از همین رو، همه این سخنان را گفتم. سید که مردی فوق العاده حیله گر و مجادله گر بود، به او گفت: به عقیده من این مرد قریشی تنها به سوی بنی اسماعیل که قوم او هستند به رسالت مبعوث گشته است، و دین او همین است. با این وجود او را ادعا بر آن است که خداوند عزّ و جلّ او را به سوی تمام مردم فرستاده است.

حارثه گفت: ای اباقره، آیا تو یقین داری که محمد از جانب خدا تنها برای قومش فرستاده شده است؟ گفت: آری. حارثه گفت: آیا به این شهادت می دهی؟ گفت: وای برتو، آیا می توان شواهد را نادیده گرفت؟ آری من بدون هیچ تردیدی بر این امر شهادت می دهم. زیرا که تمام صحیفه های معتبر و اخبار کهن نیز به این شهادت داده اند. ابوحارثه درحالی که با انگشت سبابه بر زمین می کوبید، به خنده درآمد. سید گفت: ای ابن اثال، چه چیزی تو را به خنده وا می دارد؟ گفت (از این سخن) به شگفت آمدم و برای همین خندیدم. سید گفت:

ص: 297

قبل ما نبذوا کتاب الله وراء ظهورهم و قتلوا أنبیاءه و القوامین بالقسط من عباده فحجب (1) الله عز و جل عنهم البصیرة بعد التبصرة بما کسبت أیدیهم و نزع ملکتهم (2) منهم ببغیهم و ألزمهم الذلة و الصغار و جعل منقلبهم إلی النار. قال العاقب فما أشعرک یا حار أن یکون هذا النبی المذکور فی الکتب هو قاطن یثرب و لعله ابن عمک صاحب الیمامة فإنه یذکر من النبوة ما یذکر منها أخو قریش و کلاهما من ذریة إسماعیل و لجمیعهما أتباع و أصحاب یشهدون بنبوته و یقرون له برسالته فهل تجد بینهما فی ذلک من فاصلة (3) فتذکرها.

قال حارثة أجل و الله أجدها و الله أکبر و أبعد مما بین السحاب و التراب و هی الأسباب التی بها و بمثلها تثبت حجة الله فی قلوب المعتبرین من عباده لرسله و أنبیائه و أما صاحب الیمامة فلیکفک (4) فیه ما أخبرکم به سفهاؤکم (5) و عیرکم و المنتجعة منکم أرضه و من قدم من أهل الیمامة علیکم أ لم تخبرکم (6) جمیعا عن رواد مسیلمة و سماعیه و من أوفده (7) صاحبهم إلی أحمد بیثرب فعادوا إلیه جمیعا بما تعرفوا (8) هناک فی بنی قیلة (9) و تبینوا به قالوا قدم علینا أحمد یثرب و بئارنا ثماد و میاهنا ملحة و کنا من قبله لا نستطیب و لا نستعذب فبصق فی بعضها و مج فی بعض فعادت عذابا محلولیة و جاش منهما ما کان ماؤها ثمادا فحار بحرا قالوا و تفل محمد فی عیون رجال ذوی رمد و علی کلوم رجال ذوی جراح فبرأت لوقته عیونهم فما اشتکوها و اندملت جراحهم فما ألموها فی کثیر مما أدوا و نبئوا عن محمد صلی الله علیه و آله من دلالة و آیة و أرادوا صاحبهم مسیلمة علی بعض ذلک فأنعم لهم کارها و أقبل بهم إلی بعض بئارهم فمج فیها و کانت الرکی معذوذبة (10) فحارت

ص: 295


1- فی المصدر: فخفف «فحجب خ ل».
2- ملکهم خ ل.
3- من فاضلة خ ل.
4- فی المصدر: فیکفیک. «فلیکفک خ ل».
5- هکذا فی الکتاب و مصدره، و استظهر فی الهامش انه مصحف «سفراؤکم».
6- فی المصدر: أ لم یخبرکم.
7- وفدة خ ل.
8- بما یعرفوا خ ل.
9- قیلة: ام الطائفتین: الاوس و الخزرج.
10- فی المصدر: منذوبة. «معذوذبة خ ل».

آیا چیزی که شنیدی جای شگفتی داشت؟ گفت: آری، بسیار شگفتی داشت. شما را به خدا سوگند، آیا این جای تعجب ندارد، شخصی که بهره ای از علم و حکمت برده باشد ادعا کند که خداوند مردی دروغگو و یاوه­گو را برای پیامبری برگزیند و او را به رسالت خویش متمایز گرداند و با روح و حکمت خویش او را پشتیبانی و یاری کند، و او بر خدا دروغ بندد و بگوید: بر من وحی نازل شده است و حال آن که وحی بر او نازل نگشته باشد و همانند کاهنان دروغ و حقیقت و باطل و حق را به هم آمیزد؟ سید خاموش شد و دانست که گزافه گفته است، بنابراین در بحث مغلوب گشت و دم برنیاورد.

گفته اند: حارثه در نجران غریب بود. عاقب چون خاموشی سید را ملاحظه نمود، رو به حارثه کرد و به او گفت: ای مرد قیسی [از قیس بن ثعلبه] بازایست و تیزی زبانت را بگیر که تو پیوسته با ما از روی نادانی سخن می­گویی! چه بسا کلمه ای که گوینده اش به آن افتخار کند، بدون آن که بداند او را به قعر تاریکی فرو می برد، و چه بسا سخنی که باعث زدوده شدن کینه ها از دل ها شود و آن ها را به هم پیوند دهد! بنابراین از آوردن سخنی که دل ها آن را انکار کنند بپرهیز، هر چند در نزد تو بر آن دلیلی باشد. بدان که برای هر چیز صورتی است و صورت انسان عقل است و صورت عقل ادب است و ادب دو نوع است: ادب خلقی یا ذاتی و ادب اکتسابی، که بهترین آن ها ادب خداوند جلّ جلاله است. و از ادب و حکمت خداوند پاک و منزه آن است که برای حاکمش بر مخلوقات، حق و امتیازی قائل شد که دیگر مخلوقاتش را از آن بهره­ای نیست. زیرا که او ریسمان بین خداوند و بندگانش به شمار می­رود. حاکم نیز دو نوع است: حاکم سلطه و غلبه و دیگری حاکم حکمت و شریعت و برترین آن ها حاکم حکمت است. ای مرد! تو بی تردید می دانی که خداوند عزّ وجلّ ما را منزلتی داده است و ما را سرپرست و حاکم بر پادشاهان آیین و امت ما و همچنین افراد پست و یا بزرگوار بعد از آنان قرار داد. پس ای مرد، به حقوق صاحب حق گردن بنه و خود را از بدگویی رهایی بخش. سپس گفت: همچنین تو درباره این مرد قریشی و آیات و هشدارهایی که آورده است، سخن گفتی و اطاله کلام و توجیه زیاده کردی، ولی ما به کار محمد آگاهیم و جدّاً به او ایمان داریم. من دیدم که آیات و نشانه های آشکار پیشین و پسین نبوت به طور کامل به جز یک نشانه که روشن ترین و شریف ترین آن هاست؛ نزد او موجود است.

ص: 298

ملحا لا یستطاع و بصق فی بئر کان ماؤها وشلا فعادت (1) فلم تبض (2) بقطرة من ماء و تفل فی عین رجل کان بها رمد فعمیت و علی جراح أو قالوا جراح آخر فاکتسی جلده برصا فقالوا لمسیلمة فیما أبصروا فی ذلک منه و استبرءوه (3) فقال ویحکم بئس الأمة أنتم لنبیکم و العشیرة لابن عمکم إنکم تحیفتمونی (4) یا هؤلاء من قبل أن یوحی إلی فی شی ء مما سألتم و الآن فقد أذن لی فی أجسادکم و أشعار دون بئارکم و میاهکم هذا لمن کان منکم بی مؤمنا و أما من کان مرتابا فإنه لا یزیده تفلتی (5) علیه إلا بلاء فمن شاء الآن منکم فلیأت لأتفل فی عینه و علی جلده قالوا ما فینا و أبیک أحد یشاء ذلک إنا نخاف أن یشمت بک أهل یثرب و أضربوا (6) عنه حمیة لنسبه فیهم و تذمما لمکانه منهم.

فضحک السید و العاقب حتی فحصا الأرض بأرجلهما و قالا ما النور و الظلام و الحق و الباطل بأشد تباینا (7) و تفاوتا مما بین هذین الرجلین صدقا و کذبا.

قالوا و کان العاقب أحب مع ما تبین من ذلک أن یشید ما فرط من تقریظه مسیلمة و یؤثل منزلته لیجعله لرسول الله صلی الله علیه و آله کفؤا (8) استظهارا بذلک فی بقاء عزه و ما طار له من السمو فی أهل ملته فقال و لئن فجر أخو بنی حنیفة فی زعمه أن الله عز و جل أرسله و قال من ذلک ما لیس له بحق فلقد بر فی أن نقل قومه من عبادة الأوثان إلی الإیمان بالرحمن.

قال حارثة أنشدک بالله الذی دحاها و أشرق باسمه قمراها هل تجد فیما أنزل الله عز و جل فی الکتب السالفة یقول الله عز و جل أنا الله لا إله إلا أنا دیان

ص: 296


1- استظهر المصنّف فی الهامش ان الصحیح: فغارت.
2- و لم تبض خ ل.
3- استظهر المصنّف فی الهامش أن الصحیح: استزاده.
4- کلفتمونی خ ل. أقول: فی المصدر: ان کنتم تحیفونی. «تحیفتمونی خ ل». «انکم تختصمونی خ ل».
5- نفثی خ ل.
6- أی اعرضوا عنه و لم یتعرضوه بسوء حمیة لنسبه فیهم.
7- فی المصدر: بیانا.
8- کفاء خ ل.

ولی آن نشانه همانند سر برای بدن است و حال بدن بی سر چگونه خواهد بود؟ بنابراین کمی صبر کن تا اطلاعات و اخباری کسب کنیم و در دلایل اندیشه کنیم و در آنچه به ما ­رسیده است، نیک بنگریم و اگر به این نتیجه رسیدیم که نشانه جامع و پایانی نزد او وجود دارد، ما از همه مردمان به ایمان آوری و اطاعت از او مشتاق تریم. در غیر این صورت، بدان، آ نچه درباره (نشانه­های) نبوت و رسالت گفته می شود، از جانب پروردگاری است که در امر او تفاوتی و در حکمتش مغایرتی وجود ندارد. حارثه به او گفت: سخن راندی و حرفت را رساندی و آشکار کردی. و من نیز آن را شنیدم و فرمان بردم. اما این نشانه ای که عدم وجود آن، بعد از انس و الفت، تنهایی و بعد از دلیل روشن، شک به بار می آورد، چیست؟ عاقب به او گفت: ابوقره معنی آن را برای تو روشن کرد، اما تو تفسیر ناروایی از آن کردی و با ما مناقشه کردی و گفتگوهایمان را بی هیچ فایده ای طولانی ساختی.

حارثه گفت: آن دلیل چیست؟ پدر و مادرم به فدایت! آن را برایم روشن ساز. عاقب گفت: رستگار شود کسی که به حق تن دهد و آن را آشکار بیان کند و از آن روی برنتابد و با علم خود بر آن احاطه یابد. یقیناً ما و تو به وسیله اخبار کتاب های کهن از علم قرون و آن چه در گذشته رخ داده است و آن چه در آینده به وقوع خواهد بیوست، آگاهیم. تمام کتاب ها با زبان هر امتی و به صورت واضح و آشکار به احمد مژده داده است، پیامبری که امت او مشرق و مغرب را فرا می گیرد. او و پیروان بعد از او مدتی طولانی حکومت می­کنند و سپس افرادی آن را از نزدیک ترین افراد به پیامبر از نظر پیروی و نسب خانوادگی می­ستانند و زمام حکومت را به ناحق در دست می گیرند، و ظلم های زیادی را بر مردم روا می دارند. و اینگونه تا دیر زمانی حکومت می کنند تا آنکه در جزیرة العرب همه یا به آنان متمایل می­گردند و یا برابر آن ها دچار ترس و وحشت می شوند. و بعد از بلا و سختی که از آنان به مردم می رسد، مغلوب می گردند و حکومتشان چنان متزلزل می شود که اقوامشان مانند کرمی که در بینی شتر و گوسفندان است، به جان آنان می افتند. سپس بردگان و بنده­زادگانشان بر آنان برتری می­یابند

ص: 299

یوم الدین أنزلت کتبی و أرسلت رسلی لأستنقذ بهم عبادی من حبائل الشیطان و جعلتهم فی بریتی و أرضی کالنجوم الدراری فی سمائی یهدون بوحیی و أمری من أطاعهم أطاعنی و من عصاهم فقد عصانی و إنی لعنت و ملائکتی فی سمائی و أرضی و اللاعنون من خلقی من جحد ربوبیتی أو عدل بی شیئا من بریتی أو کذب بأحد من أنبیائی و رسلی أو قال أوحی إلی و لم أوح إلیه (1) شیئا أو غمص سلطانی أو تقمصه متبرئا أو أکمه (2) عبادی و أضلهم عنی ألا و إنما یعبدنی من عرف ما أرید من عبادتی (3) و طاعتی من خلقی فمن لم یقصد إلی من السبیل (4) التی نهجتها برسلی لم یزدد فی عبادته منی إلا بعدا.

قال العاقب رویدک فأشهد لقد نبأت حقا.

قال حارثة فما دون الحق من مقنع و لا بعده (5) لامرئ مفزع و لذلک قلت الذی قلت.

فاعترضه السید و کان ذا محال و جدال شدید فقال ما أحری (6) و ما أری أخا قریش مرسلا إلا إلی قومه بنی إسماعیل دینه کذا و هو مع ذلک یزعم أن الله عز و جل أرسله إلی الناس جمیعا.

قال حارثة أ فتعلم أنت یا با قرة أن محمدا مرسل من ربه إلی قومه خاصة قال أجل قال أ تشهد له بذلک قال ویحک و هل یستطاع دفع الشواهد نعم أشهد غیر مرتاب بذلک و بذلک شهدت له الصحف الدارسة و الأنباء الخالیة فأطرق حارثة ضاحکا ینکت الأرض بسبابته.

قال السید ما یضحکک یا ابن أثال (7) قال عجبت فضحکت قال

ص: 297


1- فی المصدر: و لم یوح إلیه.
2- کمه خ ل.
3- فی عبادی خ ل. أقول: فی المصدر: فی (من خ) عبادتی.
4- فی المصدر: من السبیل (السبل خ ل).
5- فی المصدر: و ما بعهده.
6- ما اجری خ ل. اقول: فی المصدر: (ما احری) کما فی المتن.
7- فی المصدر: یا ابن اثاک (اثال خ ل) کما تقدم ایضا.

و حکومتی تشکیل می دهند که تا نسل ها ادامه پیدا می کند، حکومت آن ها حکومت زور است و بر مردم انواع ستم ها روا می دارند. بدین ترتیب زمین از ظلم آنان تنگ می شود و بلا و مصیبت ها شدت می یابد و آفات فراگیر می شود، به طوری که مرگ بهتر از زندگی سخت می شود؛ یا برای بعضی از مردم، مرگ حتی بهتر از زندگی بدون درد می شود و این ناشی از ترس از زیان ها و بلاها و فتنه های خانمان سوزی است که به ناگاه فرو می آید. در آن روزها سرپرستان دین افرادی غیر دین دار هستند و به خاطر آن ها دین بدنام می گردد و نشانه­های آن از بین می رود و رو به نابودی می نهد و از آن جز نامی باقی نمی ماند و خبر مرگ آن داده می شود. در آن روزگار مومن غریب می شود و دین داران به شدت کاستی ­می­یابند، به طوری که جز اندکی از مردم، بقیه از روح خداوند و فرج و گشایش او ناامید می شوند. و گروه هایی از مردم بر این گمان می­گردند که خداوند رسولان خود را یاری نمی کند و وعده اش را محقق نمی سازد. و مصیبت ها و سختی ها بر آنان فرود می آیند و خشم فرو خورده شان فوران می کند. این هنگام خداوند دین خود را درمی یابد و بندگانش را بعد از ناامیدی، با آمدن مردی از نسل پیامبرشان احمد صلی الله علیه و آله یاری می کند. خداوند از جایی که گمان آن را هم نمی کنند او را نازل می کند و همه آسمان ها و مردمان آن ها بر او درود می فرستند. و زمین و آن چه از چرنده و پرنده و انسان بر روی آن وجود دارد، به وسیله او رهایی می یابند. و مادر شما یعنی زمین، برکت و زینت خود را برای او نمایان می سازد و تمام گنج ها و ثروت هایش را به سوی او می افکند، تا به همان شکل خود در دوران حضرت آدم علیه السلام برگردد. در دوران او بیچارگی­ها و آفات و سختی هایی که ملت های پیشین گرفتار آن بودند از بین می روند و سرزمین ها امن می شوند، و نیش هر گزنده ای و چنگال هر موجود چنگال دار و دندان تیز هر جانوری از بین می رود. به گونه ای که زن ترسو و پست با افعی بازی می کند، بدون آن که او را نیش زند و شیر در بین گاوها زندگی می کند، گویی که چوپان آن هاست، و یا گرگ در بین چهاریایان روزگار می­گذراند؛ گویی که صاحب آن هاست. و خداوند بنده اش را بر تمام ادیان چیره می گرداند و حکومت سرزمین ها تا منتهای چین را به دست می گیرد، تا بدین وسیله در دوران او هیچ دینی غیر از دین حق که خداوند آن را برای بندگانش برگزید، روی زمین نباشد. همان دینی که حضرت آدم علیه السلام شگفت آفرینش و احمد خاتم پیامبران و پیامبرانی که میان آن دو آمدند را برای تحقق آن مبعوث داشت.

ص: 300

أ و عجب ما تسمع قال نعم العجب أجمع أ لیس بالإله بعجیب من رجل أوتی أثرة من علم و حکمة یزعم أن الله عز و جل اصطفی لنبوته و اختص برسالته و أید بروحه و حکمته رجلا خراصا یکذب علیه و یقول أوحی إلی و لم یوح إلیه فیخلط کالکاهن کذبا بصدق و باطلا بحق فارتدع السید و علم أنه قد وهل (1) فأمسک محجوجا.

قالوا و کان حارثة بنجران جنیبا یعنی غریبا فأقبل العاقب علیه و قد قطعه ما فرط إلی السید من قوله فقال له علیک أخا بنی قیس بن ثعلبة و احبس علیک ذلق لسانک و ما لم تزل تستحم (2) لنا من مثابة سفهک فرب کلمة یرفع صاحبها بها رأسا (3) قد ألقته فی قعر مظلمة و رب کلمة لامت و رابت قلوبا نغلة فدع عنک ما یسبق إلی القلوب إنکاره و إن کان عندک ما یتان (4) اعتذاره ثم اعلم أن لکل شی ء صورة و صورة الإنسان العقل و صورة العقل الأدب و الأدب أدبان طباعی و مرتاضی فأفضلهما أدب الله جل جلاله و من أدب الله سبحانه و حکمته أن یری لسلطانه حق لیس لشی ء من خلقه لأنه الحبل بین الله و بین عباده و السلطان اثنان سلطان ملکة (5) و قهر و سلطان حکمة و شرع فأعلاهما فوقا سلطان الحکمة و قد تری یا هذا أن الله عز و جل قد صنع لنا حتی جعلنا حکاما و قواما علی ملوک ملتنا و من بعدهم من حشوتهم و أطرافهم فاعرف لذی الحق حقه أیها المرء و خلاک ذم ثم قال و ذکرت أخا قریش و ما جاء به من الآیات و النذر فأطلت و أعرضت و لقد بررت (6) فنحن بمحمد عالمون و به جدا موقنون شهدت لقد انتظمت له الآیات و البینات سالفها و آنفها إلا آیة هی أشفاها (7) و

ص: 298


1- و هل: غلط.
2- استجم خ ل. أقول: نقلها فی هامش المصدر عن نسختین: و زاد وجها ثالثا و هو «استخم» بالخاء و قال: هو فی نسخة أیضا و لعله من خم الناقة: حلبها.
3- فی المصدر: فرب کلمة ترفع صاحبها رأسا.
4- ما یبین خ ل.
5- فی المصدر: سلطان مملکة و قهر.
6- فی المصدر: و لقد برزت.
7- الا انه بقی أشفاها خ ل. أقول: فی المصدر: الا آیة هی اسعاها «أثناها خ ل».

هنگامی که عاقب این سخن را روایت نمود، حارثه رو به او نمود و پاسخ داد: ای بزرگ مرد شریف و دانای والا مقام! خداوند بدیع و نوآفریننده جهان را گواه می گیرم که حق و راستی از سخن تو خشنود گردید (و تو حق آن را ادا نمودی) و دل از عدالت سخن تو جلا و روشنی یافت و کتب الهی که آن را نور سرزمین­هایش و گواهی بر بندگانش قرار داده است، به همین شکل که از میان صفحات آن روایت کردی، نازل گردید. و هیچ صفحه ای از آن در تعارض با دیگری نبود و هیچ آیه ای از آن دیگری را نقض نمی ساخت. و بعد از همه این دلایل، دلیل انکار و مخالفت شما چیست؟ (بعد از این دلائل روشن، چه دلیل دیگری می جویید؟) عاقب گفت: به این دلیل سخن تو را نمی­پذیریم که تو او (آن پیامبر موعود) را قریشی پنداشتی و حال آنکه در این ادعا، در خطای آشکار بودی. حارثه گفت: چه خطایی؟ آیا شواهد موجود به نبوت و رسالت او اذعان نمی کنند؟ عاقب گفت: به خدا سوگند که همین گونه است، ولی آن دو، دو پیامبری هستند که در فاصله میان مسیح الله عزّ و جلّ و برپایی قیامت، در پی هم می آیند و اسم یکی از آن دو از نام همتایش مشتق گردیده است. وآن دو محمد و احمد نام دارند که به آمدن اولین آن دو، موسی علیه السلام، و به ظهور دومین آن ها، عیسی علیه السلام بشارت داده است. بنابراین، این مرد قریشی تنها به سوی قومش، به رسالت مبعوث گردیده است، و بعد از او پیامبری خواهد آمد که حکومتی قدرتمند تشکیل می دهد و دیر زمانی زندگی می کند. پروردگار عزّ و جلّ او را به عنوان خاتم دین و حجّتی بر تمامی خلائق مبعوث می دارد. سپس بعد از او، دوره فترت و گسستی پدید می آید که در طول آن اصول و ارزش ها به طور کامل ریشه کن و منهدم می گردند. و در پی آن، بار دیگر پروردگار عزّ و جلّ او را باز می گرداند و بر همه ادیان - چیره می سازد- و او و پادشاهان صالحی که بعداز او زمام امور را در دست می گیرند، بر همه گیتی از زمین و کوه و خشکی و دریا چیرگی می یابند. و همانند دو پدر: آدم و نوح، زمین پروردگار عزّ و جلّ را به عنوان ملک خویش به ارث می برند. و درحالی که برترین و بزرگ ترین پادشاهان هستند، از روی بدحالی و خضوع همانند افراد مسکین و درمانده رخ می نمایند. و آنان همان انسان های بزرگ و برگزیده هستند که بندگان و زمین خدا، تنها به واسطه آنان اصلاح می گردند. عیسی پسر بشر بعد از گذر زمانی طولانی و حکومتی قدرتمند بر آخرین آن­ها فرود می آید. بعد از ایشان هیچ سودی در زندگی نیست (چرا که) در پی آنان مردمانی پست

ص: 301

أشرفها و إنما مثلها فیما جاء به کمثل الرأس للجسد فما حال جسد لا رأس له فأمهل رویدا نتجسس الأخبار و نعتبر الآثار و نستشف ما ألفینا مما أفضی إلینا فإن آنسنا الآیة الجامعة الخاتمة لدیه فنحن إلیه أسرع و له أطوع و إلا فاعلم ما تذکر به النبوة و السفارة عن الرب الذی لا تفاوت فی أمره و لا تغایر فی حکمه.

قال له حارثة قد نادیت فأسمعت و قرعت فصدعت و سمعت و أطعت فما هذه الآیة التی أوحش بعد الآنسة (1) فقدها و أعقب الشک بعد البینة عدمها.

قال له العاقب قد أثلجک (2) أبو قرة بها فذهبت عنها فی غیر مذهب و حاورتنا فأطلت فی غیر ما طائل حوارنا. (3) قال حارثة و أنی ذلک فجلها الآن لی فداک أبی و أمی.

قال العاقب أفلح من سلم للحق و صدع به و لم یرغب عنه و قد أحاط به علما فقد علمنا و علمت من أنباء الکتب المستودعة علم القرون و ما کان و ما یکون فإنها استهلت (4) بلسان کل أمة منهم معربة مبشرة و منذرة بأحمد النبی العاقب الذی تطبق أمته المشارق و المغارب یملک و شیعته من بعده ملکا مؤجلا یستأثر مقتبلهم (5) ملکا علی الأحم منهم بذلک النبی تباعة و بیتا و یوسع من بعدهم أمتهم عدوانا و هضما فیملکون بذلک سبتا طویلا حتی لا یبقی بجزیرة العرب بیت إلا و هو راغب إلیهم أو راهب لهم ثم یدال بعد لأی (6) منهم و یشعث سلطانهم حدا حدا (7) و بیتا فبیتا حتی تجی ء أمثال النغف من الأقوام فیهم ثم یملک أمرهم

ص: 299


1- الانسیة خ ل.
2- نبهک خ ل.
3- الحوار و المحاورة: المجاوبة.
4- استهل الصبی: رفع صوته بالبکاء: و کذا کل متکلم رفع صوته: أی فانها بینت و رفع ذکرها بلسان کل امة.
5- اقتبل الکلام: ارتجله. الامر: استأنفه و لعلّ المعنی یستبد بالملک الذی یستأنف الملک منهم و هو إشارة الی معاویة و من بعده من بنی أمیّة، و یقال ایضا: اقتبل الرجل ای صار عاقلا و کیسا بعد ان کان أحمق و یأتی احتمال آخر من المصنّف فی تفسیر الفاظ الحدیث.
6- اللأی: الشدة و المحنة.
7- جدا جدا.

همانند رؤیای گنجشگکان بر سر کار می آیند و قیامت که تنها در دوران بدترین و خبیث ترین مردمان برپا می گردد، در دوران همین فرومایگان به وقوع می پیوندد و این همان وعده ای است که خداوند عزّ و جلّ به احمد داد. همان گونه که او در میان بسیاری از براهین و شواهد و تأییداتی که کتاب های آسمانی پیشین درباره نشانه­های احمد از آن خبر دادند، به خلیل خود ابراهیم علیه­السلام، وعده ظهور او را داد.

حارثه گفت: ای ابا واثله: بنابراین تو درباره این دو اسم بر این عقیده ای که این دو، از آن دو شخص مختلف هستند. یعنی مربوط به دو پیامبر هستند که در دو زمان متفاوت مبعوث می گردند؟ عاقب پاسخ داد: آری. دقیقاً این گونه است. حارثه گفت: آیا در این باره تردید هم داری؟ عاقب پاسخ داد: سوگند به پروردگار که هرگز تردیدی در درستی آن ندارم، و درحالی که به خورشید اشاره می کرد، گفت: درستی این موضوع از بوح (نام خورشید) هم روشن تر و آشکارتر است. با این سخن او، حارثه سر به زیر افکند، درحالی که از تعجب و شگفتی با نوک انگشتش بر زمین می زد. سپس گفت: ای پیشوا و زعیمی که مردمان گوش به فرمان تو هستند، آفت و تباهی جز این نیست که مال و ثروت در دست کسی باشد که آن را انبار سازد، نه کسی که آن را به کار گیرد؛ و سلاح در اختیار کسی قرار گیرد که با آن خود را بیاراید، نه کسی که با آن به پیکار برخیزد. و تدبیر و اندیشه در نزد کسی باشد که او را هلاک سازد، نه کسی که تدبیرش او را یاری کند.

عاقب گفت: ای حویرث حقیر! سخن خود را به گوش ما رساندی و ناسزا و دشنام بر زبان راندی و شروع کردی و از زبان او پیشی گرفتی. حارثه در پاسخ گفت: به آن که آسمان ها و زمین به اذن او برپا گشتند و قدرتمندان عالم به امر او چیرگی یافتند، سوگند یاد می کنم که آن دو، دو اسم مشتق برای یک نفر و یک پیامبر و یک فرستاده الهی هستند که موسی بن عمران و عیسی بن مریم از آمدن او آگاهی و بشارت دادند و پیش از آن، در صحف ابراهیم علیه السلام نیز به او اشاره رفته است.

سیّد از سخن او به ظاهر به خنده افتاد و با این خنده تصنعی کوشید تا به قوم خود و حاضران در جمع چنین القا کند که خنده او برای تمسخر حارثه و ابراز شگفت از گفته اوست. عاقب از کرده او خرسند و شادمان گردید و رو به حارثه کرد و با لحنی ملامت بار گفت: کار نادرست و ناروای أبوقرّه تو را فریفته نسازد که او اگر به روی تو خندید، تنها از روی تمسخر تو بود. حارثه گفت: بی تردید اگر او چنین کرده باشد، این کار از کارهای بزرگ و سخت، یا از اعمال زشت و ناپسند است. خداوند شما را از موروث حکمت بی نصیب سازد! آیا نمی دانید که برای حکیم پسندیده و شایسته نیست

ص: 302

علیهم عبداؤهم (1) و قنهم (2) یملکون جیلا فجیلا یسیرون فی الناس بالقعسریة (3) خیطا خیطا (4) و یکون سلطانهم سلطانا عضوضا ضروسا فتنتقص الأرض حینئذ من أطرافها و یشتد البلاء و تشتمل (5) الآفات حتی یکون الموت أعز من الحیاة الحمر (6) أو أحب حینئذ إلی أحدهم من الحیاة إلی المعافاة السلیم و ما ذلک إلا لما یدهون (7) به من الضر و الضراء و الفتنة العشواء و قوام الدین یومئذ و زعماؤه یومئذ أناس لیسوا من أهله فیمج الدین بهم (8) و تعفو آیاته و یدبر تولیا و امحاقا فلا یبقی منه إلا اسمه حتی ینعاه ناعیه و المؤمن یومئذ غریب و الدیانون قلیل ما هم حتی یستأیس الناس من روح الله و فرجه إلا أقلهم و تظن أقوام أن لن ینصر الله رسله و یحق وعده فإذا بهم الشصائب و النقم و أخذ من جمیعهم بالکظم تلافی الله دینه و راش عباده (9) من بعد ما قنطوا برجل من ذریة نبیهم أحمد و نجله یأتی الله عز و جل به من حیث لا یشعرون تصلی علیه السماوات و سکانها و تفرج به الأرض و ما علیها من سوام و طائر و أنام و تخرج له أمکم یعنی الأرض برکتها و زینتها و تلقی إلیه کنوزها و أفلاذ کبدها حتی تعود کهیئتها علی عهد آدم و ترفع عنهم المسکنة و العاهات فی عهده و النقمات التی کانت تضرب بها الأمم من قبل و تلقی فی البلاد الأمنة و تنزع حمة کل ذات حمة و مخلب کل ذی مخلب و ناب کل ذی ناب حتی إن الجویریة اللکاع لتلعب بالأفعوان فلا یضرها شیئا و حتی یکون الأسد فی الباقر کأنه راعیها و الذئب فی البهم کأنه ربها و یظهر الله عبده علی الدین کله فیملک مقالید الأقالیم إلی بیضاء الصین حتی لا یکون علی عهده فی الأرض أجمعها إلا دین الله الحق الذی ارتضاه لعباده و بعث به آدم بدیع فطرته و أحمد خاتم رسالته (10) و من بینهما من أنبیائه و رسله

ص: 300


1- عبدانهم خ ل.
2- فیئهم خ ل.
3- بالقهریة خ ل.
4- خبطا خبطا خ ل.
5- و تشمل خ ل.
6- الحمری خ ل. أقول: فی المصدر: الحمراء.
7- فی المصدر: لما یدهنون به.
8- أی یقذف الدین و یستکره بسببهم.
9- راشه: اعانه و اغناه.
10- خاتم رسالاته خ ل.

که جز به وقت ضرورت، ترشرو و عبوس نگردد و جز به هنگام وقوع چیزی شگفت به خنده نیاید؟ آیا نشنیده اید که سرورتان مسیح علیه السلام فرمود: خنده بی موقع فرد عالم و دانشمند، یا به خاطر غفلت قلب اوست و یا به خاطر سرمستی است که او را از فردایش غافل ساخته است؟. سید گفت: ای حارثه، به خدا سوگند، هیچ کس به عقلش زندگی نمی کند، مگر آنکه به ظنش زندگی می­کند. و اگر تنها از آن چه تو آن را روایت نمودی، آگاه باشم، دیگر عالم و دانشمند نیستم. آیا تو این سخن سرورمان مسیح - که سلام ما بر او باد - را نشنیده ای که فرمود: خداوند را بندگانی است که از گستردگی رحمت پروردگارشان با صدای بلند خنده سر می دهند و از ترس پروردگارشان، در نهان ناله می کنند؟ حارثه گفت: اگر خنده تو از این جهت بود، مرا بر آن اعتراضی نیست. سید گفت: ای ابوحارثه، سخنانی که اینجا بر زبان آوردی، در واقع تهمت هایی بود که به بندگان پروردگارت نسبت دادی (پس از گفتن آن دست بکش) و همراه ما به عقیده ما بازگرد. که این کشمکش و اختلاف در میان ما به درازا کشیده است. - گفتند: آن سومین جلسه آنان در سومین روز اجتماعشان برای بررسی کار خود بود.-

سید گفت: ای حارثه، آیا ابوواثله با شیواترین سخنی که به گوش ها رسید، تو را از آن آگاه نساخت و همانند آن را برای تو بازگو ننمود؟ ولی او نیز با آن سرسختی که در مقاصد خود بروز می دهی، تو را چون تخته سنگی (نفوذ ناپذیر یافت)، و این منم که از اقنوم سوم، بار دیگر برای تو آن را یادآوری می کنم و تو را به خدا و به کلماتی که نازل فرموده است، سوگند می دهم که آیا تو در زاجره - بازدارنده - ترجمه شده از زبان مردمان سوریا به زبان عرب - یعنی کتاب شمعون بن حمون الصفا که نجرانیان آن را از او به ارث برده­اند - این سخنی را که من می­گویم، دیده­ای؟ آیا بعد از پاره­ای طولانی از سخن نگفته است: آن­گاه که خویشاوندی ها نهان و قطع گردد و نشانه های (الهی) محو گردند، خداوند بنده خود: فارقلیطا را با رحمت و عدالت مبعوث می دارد. گفتند: ای مسیح الله! فارقلیطا کیست؟ فرمود: او احمد است که آخرین و به میراث برنده پیامبران است. او همان کسی است که در زمان زندگانی اش بر او درود فرستاده می شود و بعد از درگذشتش نیز به واسطه پسر پاک و دانایش، سلام و درود نثار او می گردد. خداوند در آخرالزمان و بعد از آنکه اصول دین از هم گسسته می گردد و چراغ وحی الهی خاموش و ستارگان آن ناپیدا می گردند، او را برمی انگیزد و مدتی دراز از ظهور آن بنده صالح نمی گذرد

ص: 303

فلما أتی العاقب علی اقتصاصه (1) هذا أقبل علیه حارثة مجیبا فقال أشهد بالله البدیع یا أیها النبیه الخطیر و العلیم الأثیر لقد ابتسم الحق بقیلک و أشرق الجناب (2) بعدل منطقک و تنزلت کتب الله التی جعلها نورا فی بلاده و شاهدة علی عباده بما اقتصصت (3) من مسطورها حقا فلم یخالف طرس منها طرسا و لا رسم من آیاتها رسما فما بعد هذا قال العاقب فإنک زعمته (4) أخا قریش فکنت بما تأثر من هذا حق غالط قال و بم أ لم تعترف له لنبوته و رسالته الشواهد قال العاقب بلی لعمرو الله و لکنهما نبیان رسولان یعتقبان بین مسیح الله عز و جل و بین الساعة اشتق اسم أحدهما من صاحبه محمد و أحمد بشر بأولهما موسی علیه السلام و بثانیهما عیسی علیه السلام فأخو قریش هذا مرسل إلی قومه و یقفوه من بعده ذو الملک الشدید و الأکل الطویل یبعثه الله عز و جل خاتما للدین و حجة علی الخلائق أجمعین ثم یأتی من بعده فترة تتزایل فیها القواعد من مراسیها فیعیدها الله (5) عز و جل (6) علی الدین کله فیملک هو و الملوک الصالحون من عقبه جمیع ما طلع علیه اللیل و النهار من أرض و جبل و بر و بحر یرثون أرض الله عز و جل ملکا کما ورثها و ملکا (7) الأبوان آدم و نوح علیهما السلام یلقون (8) و هم الملوک الأکابر فی مثل هیئة المساکین بذاذة و استکانة فأولئک الأکرمون الأماثل لا یصلح عباد الله و بلاده إلا بهم علیهم ینزل عیسی بن البشر علیه السلام (9) علی آخرهم بعد مکث طویل و ملک شدید لا خیر فی العیش بعدهم و تردفهم رجراحة (10) طغام

ص: 301


1- فی النسخة القدیمة: «افتصاصه» بالفاء و فی القاموس: افتصه، فصله و ما استفص منه شیئا: ما استخرج، و تفصصوا عنه: تنادوا. و کان القاف أقل تکلفا. منه عفی عنه.
2- فی المصدر: و اشرق الجنان.
3- افتصصت خ ل. أقول: فی المصدر: بما اقتصصت من سطورها حقا.
4- زعمت (کذا) أقول: فی المصدر: زعمت اخا قریش.
5- فیعیده اللّه خ ل.
6- و یظهره خ.
7- او ملکها خ ل.
8- یلفون خ ل.
9- البکر خ ل.
10- رجرجة خ ل. أقول: فی نسخة من المصدر: و اخراجه.

که دین به اساس اولیه خود بازمی گردد و پروردگار عزّوجل حکومت خود را بر بنده اش و صالحان بعد از او استوار می گرداند. و او را برتری می بخشد تا آنکه حکومتش جهانگیر می گردد. حارثه گفت: این افتخار و بزرگی را ستوده و آن را از برای احمد می دانید و بارها دراین باره، سخن را تکرار کرده اید و آن حق و راستی است و هیچ ترس و تنهایی با حق متصوّر نیست و بدون وجود حق، انس و الفتی نخواهد بود. پس باز ایستید. سید گفت: این سخن نیز برآمده از حق و حقیقت است که فردی ابتر و منقطع النسل را بهره ای

از این افتخار و بزرگی نیست.

حارثه گفت: او نیز همین گونه است (فرزند پسر ندارد)، پس آیا او محمد صلی الله علیه و آله نیست؟ سید گفت: تو هر چه می کنی از روی دشمنی و لجاجت است. آیا آن گاه که درباره اخبار او به تحقیق پرداختیم، سفر و اصحابمان، ما را آگاه نساختند که دو فرزند پسر او از مادر قریشی و قبطی هلاک گردیدند و محمد همانند شاخ حیوانی که یک شاخ آن شکسته شده باشد، بی یار و یاور گشته و در آستانه هلاک قرار گرفته است؟. یقیناً اگر او را دنباله و نسلی بود، آن گاه که آنان زمام را بر کف می گرفتند، تو در آن باره به سخن سرایی مشغول می­گشتی. حارثه گفت: سوگند به خدا که عبرت ها چه بسیار و پندپذیری از آن ها چه اندک است. و دلایل چه بسیارند اگر دیدگان از دیدن آن ها بازنمانند و همچنان که دیدگان دردمند به خاطر بیماری شان توان نظاره قرص خورشید را ندارند، خردهای خُرد و ناچیز را نیز به خاطر ناتوانیشان، یارای بهره گیری از نور حکمت نیست. و درحالی که به سید و عاقب اشاره می نمود، ادامه داد: بدانید که هرکه این گونه باشد، شما از آن دم مزنید، که به پروردگار سوگند، شما دو تن از میراث حکمتی که خداوند به شما بخشید و از باقی مانده دلائل و حجت ها نزد شما به امانت نهاد و سپس در میان مردمان چنین شرف و منزلتی ارزانیتان داشت، محروم و بی بهره مانده اید که خداوند عزوجل به هر که قدرت و چیرگی بخشید، او را پادشاه و سرور مردم گردانید. و شما دو تن را بر پادشاهان آیین ما داور و اصلاح گر و مدافع حق و حقیقت قرار داد که در امر دینشان به شما پناه می جویند (و از شما راهنمایی می خواهند) و شما دو تن، به آنان پناه نمی جویید (مراجعه نمی کنید) و به آنان فرمان می دهید و آنان از شما اطاعت می کنند. و هر پادشاه یا کسی که او را قدرت و سلطه ای است، باید در برابر پروردگار عزّ و جلّ که او را به این مقام بالا نائل ساخت، تواضع پیشه سازد

ص: 304

فی مثل أحلام العصافیر علیهم تقوم الساعة و إنما تقوم علی شرار الناس و أخابثهم فذلک الوعد الذی صلی به الله عز و جل علی أحمد کما صلی به علی خلیله إبراهیم فی کثیر مما لأحمد صلی الله علیه من البراهین و التأیید الذی خبرت به کتب الله الأولی.

قال حارثة فمن الأثر المستقر عندک أبا واثلة فی هذین الاسمین أنهما لشخصین لنبیین مرسلین فی عصرین مختلفین قال العاقب أجل قال فهل یتخالجک فی ذلک ریب أو یعرض لک فیه ظن قال العاقب کلا و المعبود أن هذا لأجلی من بوح (1) و أشار له إلی جرم الشمس المستدیر فأکب حارثة مطرقا و جعل ینکت فی الأرض عجبا ثم قال إنما الآفة أیها الزعیم المطاع أن یکون المال عند من یخزنه لا من ینفقه و السلاح عند من یتزین به لا من یقاتل به و الرأی عند من یملکه (2) لا من ینصره.

قال العاقب لقد أسمعت یا حویرث فأقذعت و طفقت فأقدمت فمه قال أقسم بالذی قامت السماوات و الأرض بإذنه و غلب (3) الجبابرة بأمره أنهما اسمان مشتقان لنفس واحدة و لنبی واحد و رسول واحد أنذر (4) به موسی بن عمران و بشر به عیسی ابن مریم و من قبلهما أشار به فی صحف إبراهیم علیه السلام.

فتضاحک السید یری قومه و من حضرهم أن ضحکه هزء من حارثة و تعجبا (5) و انتشط العاقب ذلک (6) فأقبل علی حارثة مؤنبا فقال لا یغررک باطل أبی قرة فإنه و إن ضحک لک فإنما یضحک منک قال حارثة لئن فعلها لأنها لإحدی الدهارس أو سوءة (7) أ فلم تتعرفا راجع الله بکما من موروث الحکمة لا ینبغی

ص: 302


1- یوح خ ل. برج خ ل.
2- یهلکه خ ل.
3- فی المصدر: قامت به السماوات و الارضون باذنه، و غلبت.
4- واحد لنبی و واحد رسول و واحد انذر خ ل.
5- و تعجب خ ل.
6- بذلک خ ل. أقول: فی المصدر: من ذلک.
7- بوءة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

و برای خدا درباره بندگانش خیرخواه و خالص باشد و در کارش نفاق نورزد. و شما بنا به حکم شهادت های راستین و توضیح أسفار محفوظ مانده درباره محمد، از او یاد کردید. ولی با این وجود بر این باورید که او نه پیامبر همه مردمان، بلکه تنها پیامبر قوم خویش است، و او آن پیامبر خاتم و حاشر(گردآورنده) و وارث در پی آینده نیست. چرا که شما ادعای ابتر بودن او را دارید. آیا این گونه نیست؟ گفتند: آری (این گونه است). گفت: اگر او را دنباله و نسلی بود و با آنچه که می دیدید و آن چه که به تکذیب آن درباره امر وراثت و چیرگی بر تمامی ادیان می پردازید، آیا باز در این امر شک داشتید که او خاتم پیامبران است و به سوی همه انسان ها مبعوث گشته است؟ گفتند: نه. گفت: آیا این سخن و گفته در این باره و با وجود همه نکوهش ها و کشمکش ها، در نزد شما امری قطعی و یقینی نیست؟ گفتند: آری، (دقیقاً امری قطعی است). گفت: الله اکبر. آن دو گفتند: تکبیر خدا بر زبان راندی، از چه رو چنین کردی؟ حارثه گفت: حق آشکار و روشن، و باطل امری مبهم و بی تأثیر است؛ و به یقین جابجا ساختن آب دریا و شکافتن صخره ها، از میراندن آنچه خداوند عزّ و جلّ آن را زنده ساخته و از زنده ساختن آنچه خداوند میرانده، آسان تر خواهد بود. اکنون بدانید و آگاه باشید که محمد ابتر نیست و به راستی که او پیامبر خاتم و وارث و در پی آینده حاشر (گردآورنده) است. و بعد از او هیچ پیامبری نمی آید و قیامت بر امت او برپا خواهد گشت. و او زمین و آنچه بر آن است را از خداوند به میراث می برد و از نسل او فرمانروایی صالح پدید می آید که شما درباره او توضیح دادید و خبر دادید که او شرق و غرب زمین را تصاحب می کند. و خداوند عزّوجل با حنفیت ابراهیمی او را بر تمامی ادیان چیره می سازد. سید و عاقب گفتند: وای بر تو ای حارثه! ما تو را غافل یافتیم (که سخن ما در او تأثیری ندارد) و تنها همانند روبهان در پی مکر و نیرنگ هستی و از کشمکش و بازگرداندن سخن آزرده و ملول نمی گردی و با وجود همه این ها، ادعایی بزرگ نیز مطرح می کنی!. تو چه برهانی بر این مدعا داری؟ حارثه پاسخ داد: سوگند به جدّتان، شما را در برابر برهانی قرار می دهم که از شبهه در امان می سازد و با آن سوز سینه ها آرامش و التیام می یابد. سپس حصین بن علقمه که بزرگ و اسقف اول آنان بود، رو به ابوحارثه نمود و گفت: ای پدر شریف و گرامی! اگر صلاح می بینی، جامعه - کتاب مقدس - و زاجره را حاضر سازیم تا با آن قلوبمان الفت و دل هایمان آرامش یابد.

ص: 305

للحکیم أن یکون عباسا فی غیر أرب (1) و لا ضحاکا من غیر عجب أ و لم یبلغکما عن سیدکما المسیح قال فضحک العالم فی غیر حینه غفلة من قلبه أو سکرة ألهته عما فی غده قال السید یا حارثة إنه لا یعیش و الله أحد بعقله حتی یعیش بظنه و إذا أنا لم أعلم إلا ما رویت فلا علمت أ و لم یبلغک أنت عن سیدنا المسیح علینا سلامه أن لله عبادا ضحکوا جهرا من سعة رحمة ربهم و بکوا سرا من خیفة ربهم قال إذا کان هذا فنعم قال فما هنا فلتکن (2) مراجم ظنونک بعباد ربک و عد بنا إلی ما نحن بسبیله فقد طال التنازع و الخصام بیننا یا حارثة قالوا و کان مجلسا ثالثا فی یوم ثالث من اجتماعهم للنظر فی أمرهم.

فقال السید یا حارثة أ لم ینبئک أبو واثلة بأفصح لفظ اخترق (3) أذنا و عاد لک (4) بمثله مخبرا فألفاک مع عزماتک (5) بموارده حجرا و ها أنا ذا أؤکد علیک التذکرة بذلک من معدن ثالث فأنشدک الله و ما أنزل إلی کلمة من کلماته هل تجد فی الزاجرة المنقولة من لسان أهل سوریا (6) إلی لسان العرب یعنی صحیفة شمعون بن حمون (7) الصفا التی توارثها عنه أهل نجران قال السید أ لم یقل بعد نبذ طویل من کلام فإذا طبقت و قطعت الأرحام و عفت (8) الأعلام بعث الله (9) عبده الفارقلیطا (10) بالرحمة و المعدلة قالوا و ما الفارقلیطا (11) یا مسیح الله قال أحمد النبی الخاتم الوارث ذلک الذی یصلی علیه حیا و یصلی علیه بعد ما یقبضه إلیه بابنه الطاهر الخابر (12) ینشره الله فی آخر الزمان بعد ما انفصمت (13) عری الدین و خبت مصابیح الناموس و أفلت نجومه فلا یلبث ذلک العبد الصالح إلا

ص: 303


1- العباس: کثیر العبوس الارب: الحاجة. الغایة.
2- فههنا فلتکن خ ل. «فکف» خ ل.
3- فی المصدر: احرق احترق خ ل.
4- و کفی لک خ ل. أقول: فی المصدر: و دعا ذلک.
5- عرفانک خ ل.
6- سوریة خ ل.
7- حیون خ ل.
8- و علقت. «عفت خ ل».
9- عز و جل خ.
10- البارقلیطا خ ل.
11- البارقلیطا خ ل.
12- الخایر خ ل.
13- فی المصدر: انقضت. «انقضمت خ ل» انغمصت خ ل.

- گفتند: و این جلسه چهارم در چهارمین روز بود. - چون آن روز خورشید برآمد و در میانه آسمان قرار گرفت، گرمای هوا شدت یافت. بنابراین، آن دو رو به حارثه نمودند و گفتند: این امر را به فردا موکول کن، چرا که (از شدت گرما) جانمان به لب رسیده است. پس پراکنده گردیدند و شرط نمودند که فردای آن روز زاجره و کتاب مقدس را حاضر سازند و براساس آنچه در آن دو مشاهده کردند، عمل نمایند. و چون فردای آن روز فرا رسید، نجرانیان به سوی کلیسایشان روان گشتند تا در آنچه که عاقب و سید به همراه حارثه از کتاب مقدس اقتباس می کنند تا به کمک آن، این امر را روشن و آشکار سازند، داوری کنند. هنگامی که سید و عاقب، اجتماع مردمان برای این امر را مشاهده نمودند، به خاطر آنکه از درستی سخن حارثه آگاه بودند، از حرکت بازایستادند و راه را بر او بستند تا او را از گشودن کتاب های مقدس در برابر دیدگان مردم منصرف سازند. که آن دو از شیاطین انس بودند. سید گفت: تو برای ما به گونه ای ملالت بار بسیار سخن گفتی و روایت کردی، پس ما را فرصتی ده تا در آن اندیشه کنیم. حارثه گفت: و آیا این امر جز درباره تو و دوستت است؟ پس از اکنون هر آ نچه می خواهید، بگویید. عاقب پاسخ داد: جز آنچه گفتیم، سخن دیگری نداریم و ما به زودی باز می گردیم و بعد از آن به طور کامل تو را آگاه می سازیم، بی آنکه حجّتی از حجّت های خدا را پنهان سازیم (ناقص سازیم) و یا آیه ای از آیات او را انکار کنیم و یا آنکه بخواهیم در کنار همه این امور، درباره بنده ای بر خداوند عزوجل دروغ بندیم و بگوییم: آن بنده از جانب او مبعوث گشته است و حال آنکه او فرستاده خداوند نباشد. و ای حارثه، ما درباره محمد اعتراف می کنیم که او فرستاده ای از جانب خداست که به سوی قوم خود که از فرزندان اسماعیل علیه السلام هستند، مبعوث گشته است، بی آنکه بر غیر آنان، از عرب و عجم، همراهی و اطاعت از او در رد و یا پذیرش آیینی واجب باشد. و تنها امری که درباره او واجب است، اقرار به نبوت و مبعوث گشتن او به سوی بزرگان قوم و دینش می­باشد.

حارثه گفت: بر چه اساس به نبوت او شهادت دادید؟ گفتند: چرا که دلایلی آشکار درباره او در میان بشارت های انجیل و کتاب های پیشین مشاهده نمودیم. [حارثه] گفت: حال که این امر در میان سخنان بلند و کوتاه و ابتدا و انتهای کلام، بر شما درباره محمّد ثابت گردیده است، بر چه اساسی ادعا می کنید که او پیامبر وارث و حاشر (گردآورنده) نیست و به سوی همه مردمان مبعوث نگشته است؟ گفتند: تو نیک می دانی و ما نیز آگاه هستیم و ما را هیچ تردیدی نیست که حجت خداوند

ص: 306

أمما حتی یعود الدین به کما بدأ و یقر الله عز و جل سلطانه فی عبده ثم فی الصالحین من عقبه و ینشر منه حتی یبلغ ملکه منقطع التراب قال حارثة قد أشدتما (1) بهذه المأثرة لأحمد صلی الله علیه و آله و کررتما بها القول و هی حق لا وحشة مع الحق و لا أنس فی غیره فمه قال السید فإن من الحق أن لا حظ فی هذه الأکرومة لأبتر قال حارثة إنه لکذلک و لیس بمحمد صلی الله علیه و آله (2) قال السید إنک ما عملت (3) إلا لدا أ لم یخبرنا سفرنا و أصحابنا فیما تجسسنا من خبره أن ولدیه الذکرین القرشیة و القبطیة بادا یعنی هلکا و غودر محمد کقرن الأعضب مؤف علی ضریحة فلو کان له بقیة لکان لک بذلک مقالا إذا ولیت (4) أبناؤه الذی تذکر (5) قال حارثة العبر لعمرو الله کثیرة و الاعتبار بها قلیل و الدلیل مؤف (6) علی سنن السبیل إن لم یعش (7) عنه ناظر و کما أن الأبصار الرمدة لا تستطیع النظر فی قرص الشمس لسقمها فکذلک البصائر القصیرة لا تتعلق بنور الحکمة لعجزها ألا و من کان کذلک فلستماه و أشار إلی السید و العاقب أنکما و یمین الله لمحجوجان بما آتاکم الله عز و جل من میراث الحکمة و استودعکما من بقایا الحجة ثم بما أوجب لکما من الشرف و المنزلة فی الناس فقد جعل الله عز و جل من آتاه (8) سلطانا ملوکا للناس و أربابا و جعلکما حکما (9) و قواما علی ملوک (10) ملتنا و ذادة لهم یفزعون إلیکما فی دینهم و لا تفزعان إلیهم و تأمرانهم فیأتمرون (11) لکما و حق لکل ملک أو موطئ الأکناف (12) أن یتواضع لله عز و جل إذ رفعه

ص: 304


1- اشاد بذکره: رفعه بالثناء: أقول: فی المصدر: «کلها قد أنشدتما حقّ و لا وحشة مع (من خ) الحق» و لعله مصحف کل ما قد أنشدتما.
2- فی المصدر: أ لیس بمحمد؟.
3- علمت لالد خ ل.
4- اذ أولت خ ل. أقول: فی المصدر. اذ اولت.
5- فی المصدر: یذکر. «نذکر خ ل».
6- موفر.
7- عشی: ساء بصره باللیل و النهار، أو أبصر بالنهار و لم یبصر باللیل.
8- فی المصدر: من اتاه «اناته ظ».
9- حکاما خ ل.
10- علی الملوک خ ل.
11- فیأمرون خ ل.
12- فی المصدر: و موطئ الاکتاف «الاکناف خ ل».

عزّ و جلّ هرگز پایان نمی یابد و آن حکم و اراده پروردگار است که در میان آیندگان، تا زمانی که روز و شب در پی هم پدیدار گردند و تا زمانی که از مردمان تنها دو تن باقی بماند، جاری خواهد بود. و ما پیش از این، بر این گمان بودیم که محمد شایسته آن است و او همان کسی است که آن را به پیش خواهد برد. ولی هنگامی که خداوند عزّ و جلّ با مرگ فرزندان پسرش، او را بلاوارث گردانید، دانستیم که محمد آن کسی نیست (که ما در انتظارش بودیم)، چرا که محمد ابتر و منقطع النسل است. و بنا به شهادت کتب مقدسه الهی، حجت باقی خداوند عزّ و جلّ و پیامبر خاتم او، ابتر و منقطع النسل نیست. بنابراین او پیامبری است که در آینده ظهور می کند و بعد از محمد جاودانه می گردد. نام او از نام محمد مشتق شده است و او همان احمدی است که مسیح علیه السلام به نام و نبوت و رسالت و خاتم پیامبران بودن او بشارت داد. و نیز بشارت داد که فرزند قدرتمند و پیروز او حکومتی بنیان می نهد و همه مردم را بر گرد دین اعظم خداوند عزّ و جلّ جمع می سازد. این مرد از یاری کنندگان دین او نیست، بلکه از فرزندان و نسل اوست و شهرهای زمین و آنچه که از زمین سنگلاخ و زمین هموار و اراضی صخره ای و دریا وجود دارد را آماده و حاضر به ارث می برد. و این خبری است که اسفار اناجیل با علم و یقین به آن پرداخته اند و ما این سخن را بارها به توگفتیم. ولی هر بار بعد از بار دیگر (ناچار شدیم) که آن را برای تو بازگو کنیم. پس تو را چه نیازی به تکرار آن است؟

حارثه گفت: می دانم که من و شما دو تن، مدت سه جلسه است که به طور پیوسته سخنانمان را به یکدیگر بازمی گردانیم وتمام این امر تنها برای آن است که آن که دچار فراموشی گشته است، به خاطر آورد و آن که از او کوتاهی سرزده است، باز گردد و سخن ما روشنی و وضوح یابد. و شما از دو پیامبر نام بردید که در پی یکدیگر و در فاصله زمانی میان حضرت مسیح علیه السلام و برپایی قیامت مبعوث می گردند. گفتید: که هر دو آن ها از فرزندان اسماعیل هستند. نخستین آن ها محمد در یثرب است و دومین آن ها احمد عاقب (در پی آینده) می باشد. و اما محمد، مردی قریشی است که در یثرب ساکن است. پس ما به راستی به او ایمان داریم. آری (سخن شما درست است) ولی به خدا سوگند، که او همان احمد است که کتب مقدسه الهی از او خبر داده اند و آیات الهی به شناخت او رهنمون گشته اند و او به راستی همان حجت خداوند عزّ و جلّ و پیامبر خاتم و وارث اوست و در فاصله میان پسر بتول (عیسی بن مریم علیه السلام) و بر پایی قیامت، هیچ رسالت و هیچ پیامبر الهی و هیچ حجتی جز او نمی­آید. (جز) فرزندانی که از دختر نیک و راستگوی او پدید می آیند. و تکلیف شما به خاطر آنچه که خداوند درباره رسالت محمد به شما اعلام نموده است،

ص: 307

و أن ینصح لله عز و جل فی عباده و لا یدهن فی أمره و ذکرتما محمدا بما حکمت له به الشهادات الصادقة و بینته فیه الأسفار المستحفظة و رأیتماه مع ذلک مرسلا إلی قومه لا إلی الناس جمیعا و أن لیس بالخاتم الحاشر و لا الوارث العاقب لأنکما زعمتماه أبتر أ لیس کذلک قالا نعم قال أ رأیتکما لو کان له بقیة و عقب هل کنتما ممتریین (1) لما تجدان و بما تکذبان (2) من الوراثة و الظهور علی النوامیس أنه النبی الخاتم و المرسل إلی کافة البشر قالا لا قال أ فلیس هذا القیل لهذه الحال مع طول اللوائم و الخصائم عندکما مستقر (3) قالا أجل قال الله أکبر قالا کبرت تکبیرا فما دعاک إلی ذلک قال حارثة الحق أبلج و الباطل لجلج و لنقل ماء البحر و لشق الصخر أهون من إماتة ما أحیاه الله عز و جل و إحیاء (4) ما أماته الآن فاعلما أن محمدا غیر أبتر (5) و أنه الخاتم الوارث و العاقب الحاشر حقا فلا نبی بعده و علی أمته تقوم الساعة و یرث الله الأرض و من علیها و أن من ذریته الأمیر الصالح الذی بینتما و نبأتما أنه یملک مشارق الأرض و مغاربها و یظهره عز و جل بالخفیة (6) الإبراهیمیة علی النوامیس کلها قالا أولی لک یا حارثة لقد أغفلناک (7) و تأبی إلا مراوغة کالثعالبة (8) فما تسأم المنازعة و لا تمل من المراجعة و لقد زعمت مع ذلک عظیما فما برهانک به قال أما و جدکما لأنبئکما (9) ببرهان یجیر من الشبهة و یشفی به جوی الصدور ثم أقبل علی أبی حارثة حصین بن علقمة شیخهم و أسقفهم الأول فقال إن رأیت أیها الأب الأثیر أن تؤنس قلوبنا و تثلج صدورنا بإحضار الجامعة و الزاجرة قالوا

ص: 305


1- فی المصدر: تمتریان. «ممتریان خ ل».
2- و ما تذکران ظ ل.
3- فی المصدر: مستقرا.
4- او احیاء خ ل.
5- غیر ما ابتر خ ل.
6- بالحنفیة خ ل. أقول: فی المصدر: بالحنفیة. «بالخیفیة خ ل).
7- اعضلناک خ ل. أعقلناک خ ل. أقول: فی المصدر «اغفلناک» أی وجدناک غافلا. او ترکناک غیر فهم لما قلنا، من قولهم: اغفل الکتاب: ترکه مبهما غیر معجم.
8- کالثعالة خ ل.
9- لانبئتکما خ ل.

روشن و واضح است. و بنا به ادعایتان، اگر انقطاع نسل او نبود، هرگز در اینکه او همان پیامبر سابق و عاقب است تردید نمی کردید. آن دو پاسخ دادند: به راستی که این گونه است. چرا که آن از بزرگ ترین نشانه های اوست. حارثه گفت: به خدا سوگند که شما دو تن در این ادعای خود که بعداز او دومین پیامبرخواهد آمد، دچار اشتباه گشته­اید و به خطا رفته اید. و دراین باره، کتاب مقدس میان ما داوری می کند.

در پی این سخن، مردمان که از به درازا کشیده شدن سخن آن سه، به تنگ آمده بودند، از هر سو فریاد برآوردند و گفتند: ای ابوحارثه! به کتاب مقدس بنگرید، به کتاب مقدس بنگرید. و مسیحیان با ادعاهایی که سید و عاقب درآن نشست ها درباره پیروزی خود مطرح می ساختند، بر این گمان بودند که آن دو پیروز و غالب خواهند گشت. پس ابوحارثه رو به عجمی که در برابر او ایستاده بود، نمود و گفت: ای غلام (پسر) برو و آن را بیاور. و آن غلام درحالی که کتاب مقدس را بر سر گرفته بود و به خاطر سنگینی اش نمی­توانست تعادل خود را حفظ کند، آن را آورد.

گفت: مردی راستگو از یکی از نجرانیان که ملازم سید و عاقب بود و برخی کارهای آن دو را به انجام می رساند و بر بسیاری از حالات آنان آگاهی داشت، برایم گفت: هنگامی که کتاب مقدس حاضر گردید، این امر به شدت اسباب پریشانی سید و عاقب را فراهم ساخت؛ چرا که آنان از آ نچه در آن درباره نشانه ها و توصیفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و ذکر اهل بیت و همسران و فرزندانش آمده بود و سخنان آن درباره سختی ها و بلایایی که بعد از او بر امت و اصحابش تا زمان نابودی دنیا و پایان آن نازل می­گردد، آگاه بودند. به همین خاطر یکی از آن دو رو به دیگری نمود و گفت: امروز روزی است که برآمدن خورشید در آن، از برای ما خیر و برکتی نیست. جسم های ما در آن (در این روز) حضور دارند، ولی با حضور اراذل و فرومایگان مردم ما، اندیشه و تدبیر از ما سلب شده است. و بسیار کم اتفاق افتاده است که سفیهان و نادانان قومی در اجتماعی حضور یابند و غلبه و پیروزی نیابند. دیگری پاسخ داد: و آنان برای کسی که مغلوب گشته است، بدترین غالبان هستند. یکی از آن ها با بی ارزش ترین سخن خود چنان ضایعه ای پدیدار می سازد و در ساعتی از زندگی چنان فسادی ایجاد می نماید که سالی کامل بر آن می­گذرد و نه طبیب دانا می تواند آن را چاره و درمان سازد و نه نیک دارنده مال را آن توان است که در نقص پدید آمده، اصلاحی صورت دهد. چرا که فرد ابله نابودگر و فرد دانا بنیان گذار است. و تفاوت میان ساختن و نابود کردن، از زمین تا آسمان است.

گفت: حارثه این فرصت را غنیمت شمرد و نهانی فرستاده ای اعزام کرد

ص: 308

و کان هذا المجلس الرابع من الیوم الرابع و ذلک لما حلقت الشمس و رکدت و فی زمن قیظ شدید فأقبلا علی حارثة فقالا أرج هذا إلی غد فقد بلغت القلوب منا الصدور فتفرقوا علی إحضار الزاجرة و الجامعة من غد للنظر فیهما و العمل بما یتراءان (1) منهما فلما کان من الغد صار أهل نجران إلی بِیعَتِهِمْ لاعتبار ما أجمع صاحباهم مع حارثة علی اقتباسه و تبینه (2) من الجامعة و لما رأی السید و العاقب اجتماع الناس لذلک قطع بهما لعلمهما بصواب قول حارثة و اعترضاه لیصدانه عن تصفح الصحف علی أعین الناس و کانا من شیاطین الإنس فقال السید إنک قد أکثرت و أمللت فض (3) الحدیث لنا مع فضه (4) و دعنا من تبیانه فقال حارثة و هل هذا إلا منک و صاحبک فمن الآن فقولا ما شئتما فقال العاقب ما من مقال إلا ما قلنا (5) و سنعود فنخبر بعد ذلک لک تخبیرا غیر کاتمین لله عز و جل من حجة و لا جاحدین له آیة و لا مفترین مع ذلک علی الله عز و جل لعبد أنه مرسل منه و لیس برسوله فنحن نعترف یا هذا بمحمد صلی الله علیه و آله أنه رسول من الله عز و جل إلی قومه من بنی إسماعیل علیه السلام فی غیر (6) أن یجب له بذلک علی غیرهم من عرب الناس و لا أعاجمهم تباعة و لا طاعة بخروج له عن ملة و لا دخول معه فی ملة إلا الإقرار له بالنبوة و الرسالة إلی أعیان قومه و دینه.

قال حارثة و بم شهدتما له بالنبوة و الأمر قالا حیث جاءتنا فیه البینة من تباشیر الأناجیل و الکتب الخالیة فقال منذ وجب هذا لمحمد صلی الله علیه و آله علیکما فی طویل الکلام و قصیره و بدئه و عوده فمن أین زعمتما أنه لیس بالوارث الحاشر و لا المرسل إلی کافة البشر قالا لقد علمت و علمنا فما نمتری بأن حجة الله

ص: 306


1- یثیران خ ل. فی القاموس، ثور القرآن: بحث عن علمه، منه قدّس سرّه.
2- تبیینه خ ل. أقول: فی المصدر: تبینه «تتبعه خ ل».
3- قص خ ل «قض خ ل».
4- قصه خ ل. أقول: فی المصدر: قض الحدیث لنا مع قضه، و دعنا من (مع خ ل) تبیانه.
5- فی المصدر: الا قلنا و سنعود فنخبر بعض ذلک لک تخبیرا «تخبرا خ ل».
6- من غیر خ ل. أقول: فی المصدر: فی غیر أنّ نجب.

و به گروهی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله پیام داد و از آنان خواست تا جهت یاری در آن اجتماع حضور یابند. و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله حضور یافتند و عاقب و سید را هیچ امیدی در لغو و یا به تأخیر افکندن آن اجتماع باقی نماند. و این به خاطر مشاهده شوق عامه نصرانیان نجران به آگاهی از صفات ذکر شده رسول خدا صلی الله علیه و آله در کتاب مقدس بود که با حضور فرستادگان رسول خدا برای این کار، شور و شوق آنان دوچندان گشته بود. از دیگر سو، حارثه نیز آنان را بر ضد آن دو تحریک نموده بود و ابوحارثه نیز جانب او را داشت.

گفت: آن مرد نجرانی به من گفت: تدبیر آن دو این بود که به این امر دشوار که به ناگاه آنان را در برگرفته بود، تن دهند. و هیچ خودداری و نفرتی از آن بروز ندهند که مبادا به خاطر آن ظن سوئی نسبت به خود برانگیزند. و بر آن شدند که اولین استناد کننده به کتاب مقدس باشند و بر خواندن آن تشویق کنند تا کارها در آن مقام طبق میل آنان پیش رود. آنگاه کار صحیح و مصلحت را در نظر آرند و از آن کمک گیرند تا بنا به حکم آن عمل کنند. بنابراین، بنا به آن چه در دل هایشان گذشت به سوی کتاب مقدس که در برابر ابوحارثه قرار داشت، پیش رفتند و حارثة بن أثال در برابر آنان قرار گرفت و تمام توجه مردم به سوی آن دو جلب گردید و فرستادگان رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز بر گرد آنان حلقه زدند. در این زمان ابوحارثه دستور داد که کتاب مقدس را حاضر ساختند و غلاف آن را گشود و صحیفه بزرگ آدم علیه السلام که در آن اموری به ودیعه نهاده شده از علم ملکوت پروردگار عزّ و جلّ و آفرینش او در آسمان و زمین و آنچه از ذکر آفریدگانش بر آن دو متصل ساخته بود، قرار داشت را خارج ساخت. و آن صحیفه ای بود که شیث در پی ذکر محفوظ، آن را از پدرش آدم علیه السلام به ارث برده بود. و مردمان، سید و عاقب و حارثه را به خاطر اختلاف نظرشان درباره صفات و ویژگی های رسول خدا صلی الله علیه و آله دنبال کردند و زیر نظر گرفتند. و مردمانی که آن روز نزد آنان جمع گشته بودند،

ص: 309

عز و جل لن ینتهی (1) أمرها و إنها کلمة الله جاریة فی الأعقاب ما اعتقب اللیل و النهار و ما بقی من الناس شخصان و قد ظننا من قبل أن محمدا صلی الله علیه و آله ربها و أنه القائد بزمامها فلما أعقمه الله عز و جل بمهلک الذکورة من ولده علمنا أنه لیس به لأن محمدا أبتر و حجة الله عز و جل الباقیة و نبیه الخاتم بشهادة کتب الله عز و جل المنزلة لیس بأبتر فإذا هو نبی یأتی (2) و یخلد بعد محمد صلی الله علیه و آله اشتق اسمه من اسم محمد و هو أحمد الذی نبأ المسیح علیه السلام باسمه و بنبوته و رسالاته الخاتمة و بملکة (3) ابنه القاهرة الجامعة للناس جمیعا علی ناموس الله عز و جل الأعظم لیس بظهرة دینه (4) و لکنه من ذریته و عقبه یملک قری الأرض و ما بینهما (5) من لوب و سهل و صخر و بحر ملکا مورثا موطأ و هذا نبأ أحاطت سفرة الأناجیل به علما و قد أوسعناک بهذا القیل سمعا و عدنا لک به آنفة بعد سالفة فما إربک إلی تکراره. قال حارثة قد أعلم أنا (6) و إیاکما فی رجع من القول منذ ثلاث و ما ذاک إلا لیذکر ناس و یرجع فارط و یطمئن (7) لنا الکلم و ذکرتما نبیین یبعثان یعتقبان بین مسیح الله عز و جل و الساعة قلتما و کلاهما من بنی إسماعیل أولهما محمد بیثرب و ثانیهما أحمد العاقب و أما محمد صلی الله علیه و آله أخو قریش هذا القاطن بیثرب فإنا به حق مؤمن أجل و هو و المعبود أحمد الذی نبأت به کتب الله عز و جل و دلت علیه آیاته و هو حجة الله عز و جل و رسوله صلی الله علیه و آله الخاتم الوارث حقا و لا نبوة و لا رسول لله عز و جل و لا حجة بین ابن البتول و الساعة غیره بلی و من کان منه من ابنته البهلولة (8) الصدیقة فأنتما ببلاغ الله إلیکما (9) من

ص: 307


1- فی المصدر: لم ینته امرها.
2- ثان خ ل.
3- فی المصدر: و یملک ابنه القاهر «القاهرة».
4- فی المصدر: «لیس بمظهرة دینه» و لعلّ الصحیح ما فی المتن و الظهرة بکسر الظاء فسکون: العون.
5- بینها خ ل.
6- انی خ ل.
7- و تطمئن خ ل. فی المصدر: و تظهر لنا الکلم. «و یطمئن لنا الکلام خ ل».
8- البتولة خ ل.
9- فی المصدر: لکنکما.

فریاد و ضجه سر داده و چشم انتظار نتیجه و پیامد کار بودند. در صبح روز دوم، در میان فواصل - آیات - آن، این سخن را یافتند:

«بسم الله الرحمن الرحیم: من، پروردگار زنده و قائم به ذات احدی، پدیدآورنده روزگاران از پی هم، و جداکننده امور از یکدیگر، با خواست و اراده خود بر همه اسباب و علل پیشی جستم و با قدرت خود دشواری را خوار و مقهور ساختم. و من پروردگار قدرتمند و والامقام و حکیم هستم. رحمان و رحیم هستم. دلسوزی می کنم و رحم می نمایم. رحمت و مهربانی ام از خشم و غضبم، و بخشش و گذشتم از مجازات و عذابم پیشی گرفته است. بندگانم را برای عبادت خود آفریدم. و حجت و برهانم را همراه آنان ساختم. آگاه باشید که من در میان آنان فرستادگانم را مبعوث داشتم و کتاب هایم را برآنان فرو فرستادم. آن را از اولین نوع بشر تا پیامبرم و خاتم رسولان، احمد، محکم و استوار می سازم. او کسی است که سلام و درود من بر اوست و در قلبش نعمت و فزونی خود را داخل می سازم و با او پیامبران و انذاردهندگان خود را تکمیل می گردانم». آدم علیه السلام عرض داشت: پروردگارا! این رسولان چه کسانی هستند؟ و این احمد که این مقدار به او بلندمرتبگی و شرافت و بزرگی داده ای، کیست؟ خداوند فرمود: «همه این رسولان از اولاد و فرزندان تو هستند و احمد آخرین و وارث آنان است». آدم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا با چه چیزی آنان را مبعوث می داری؟ خداوند فرمود: «با توحیدم. سپس 330 شریعت در پی آن فرو می فرستم که همه آن ها را برای احمد مرتب ساخته و تکمیل می نمایم. پس هرکه با یکی از این آیین ها به همراه ایمان به من و رسولانم بر من وارد شود، به او اجازه می دهم که در بهشت داخل شود».

سپس این سخن را آورد: خداوند تعالی آدم را با انبیاء و فرزندان آنان آشنا ساخت و آدم علیه السلام به آنان نگریست. و بعد از آن جمله ای به این مضمون به زبان آورد: «سپس آدم به نوری نگریست که تابیدن گرفته بود و آسمان شکافته شده را فرا گرفت و از طلوع گاه های مشرق برآمد. و سپس تا آنجا پیش رفت که همه مغرب ها را فرا گرفت، سپس به بالا رفت تا آن که به ملکوت آسمان رسید. و آدم علیه السلام نگریست و به یک باره متوجه گردید که که آن نور محمد، رسول الله است و گوشه و کنار گیتی به واسطه او بوی خوشی می پراکنند. و انوار چهارگانه از راست

ص: 310

نبوة محمد صلی الله علیه و آله فی أمر مستقر و لو لا انقطاع نسله لما ارتبتما فیما زعمتما به أنه السابق العاقب قالا أجل إن ذلک لمن أکبر أماراته عندنا قال فأنتما و الله فیما تزعمان من نبی ثان من بعده فی أمر ملتبس و الجامعة فی ذلک یحکم (1) بیننا فتنادی الناس من کل ناحیة و قالوا الجامعة یا با حارثة الجامعة و ذلک لما مسهم فی طول تحاور الثلاثة من السامة و الملل و ظن القوم مع ذلک أن الفلج (2) لصاحبهما (3) بما کانا یدعیان فی تلک المجالس من ذلک فأقبل (4) أبو حارثة إلی علج واقف منه أمما فقال امض یا غلام فأت بها فجاء بالجامعة یحملها علی رأسه و هو لا یکاد یتماسک بها لثقلها.

قال فحدثنی رجل صدق من النجرانیة ممن کان یلزم السید و العاقب و یخف لهما فی بعض أمورهما و یطلع علی کثیر من شأنهما قال لما حضرت الجامعة بلغ ذلک من السید و العاقب کل مبلغ لعلمهما بما یهجمان علیه فی تصفحها من دلائل رسول الله صلی الله علیه و آله و صفته و ذکر أهل بیته و أزواجه و ذریته و ما یحدث فی أمته و أصحابه من بوائق الأمور من بعده إلی فناء الدنیا و انقطاعها فأقبل أحدهما علی صاحبه فقال هذا یوم ما بورک لنا فی طلوع شمسه لقد شهدته أجسامنا و غابت عنه آراؤنا بحضور طغامنا (5) و سفلتنا و لقلما شهد سفهاء قوم مجمعة (6) إلا کانت لهم الغلبة قال الآخر فهم شر غالب لمن غلب إن أحدهم لیفتق بأدنی کلمة و یفسد فی بعض ساعته (7) ما لا یستطیع الآسی الحلیم له رتقا و لا الخولی النفیس إصلاحا له فی حول مجرم ذلک لأن السفیه هادم و الحلیم بان و شتان بین البناء و الهدم قال فانتهز حارثة الفرصة فأرسل فی خفیة (8) و

ص: 308


1- تحکم خ.
2- فی نسخة من المصدر: الفلح.
3- لصاحبیهما خ ل.
4- فانفتل خ. فی القاموس: انفتل وجهه عنهم: صرفه. منه قدّس سرّه.
5- فی المصدر: طغاتنا.
6- مجمعهم خ ل.
7- فی المصدر: فی بعض ساعة.
8- فی خیفة خ ل.

و چپ و پشت سر و پیش رو او را در برگرفته اند، و به جهت بوی خوش و درخشش و تابندگی، شبیه ترین چیز ممکن به او بود و در پی آن نورهایی ساطع می گردید که از آن ها قوّتی دوچندان می یافت و آن چه نظر انسان را به خود جلب می ساخت، شباهت آن ها در درخشنگی و عظمت و بوی خوش (انتشار و پراکندگی) به نور پیامبر صلی الله علیه و آله بود. سپس به آن نزدیک گشتند و آن را در برگرفتند. آدم علیه السلام نگاه کرد و ناگهان بعد از آن نورهایی به عدد ستارگان که بسیار بالاتر از مکان انوار اولیه قرار داشتند، جلوه گر گشتند و برخی از این نورها از برخی دیگر تابناک تر بود و در امر روشنایی، بسیار با یکدیگر تفاوت داشتند. سپس سیاهی و ظلمتی همانند تاریکی شب بر آن برآمد و آن­ها چون سیل به شتاب به هر سویی روان گشتند. و به همین شکل پیش آمدند تا آ نکه پست و بلند گیتی را پرساختند و به ناگاه به زشت ترین چهره ها و نامطبوع ترین رایحه ها تبدیل گشتند. آدم علیه السلام از آن چه مشاهده می نمود، دچار حیرت و سرگشتگی گردید و عرض داشت: ای داننده نهانی ها و ای بخشاینده گناهان و ای صاحب قدرت برتر و مشیت و اراده چیره مند، این آفریده سعادتمند که او را بزرگ داشتی و بر همه جهانیان او را برتری داده ای، کیست؟ و این انوار گرداگرد او کیانند؟ خداوند عزّ و جلّ به او وحی نمود: «ای آدم! این فرد، و این اشخاص، وسیله تو و وسیله آن دسته از مخلوقاتم که آنان را سعادتمند ساخته ام، می باشند. اینان همان پیشی گیرندگان و نزدیکان مقرب الهی و شفاعت کنندگانی هستند که شفاعت آنان پذیرفته است. و این احمد است که سرور آنان و سرور مخلوقات من است، با علم و دانش خویش او را برگزیدم و نامش را از نام خویش برگرفتم که نام من محمود و نام او احمد است. و این فرد نیز یار برادروار و جانشین اوست که با او پشت او را محکم گردانیدم و برکات و تطهیرم را در اولاد او قرار دادم و این زن، سرور کنیزان من و ذخیره علمم از پیامبرم احمد می­باشد. و این دو (حسن و حسین) فرزندان آنان هستند، و این برادران که نورشان درخشیدن یافته است، نورشان ذخیره ای از نور ایشان است. بدان که من همه آن ها را برگزیدم و پاک و مطهر ساختم و بر همه آنان برکت دادم و مشمول رحمت خویش ساختم و از روی علم خویش، همگی را پیشوایان بندگانم و نور زمینم قرار دادم». و آدم علیه السلام نگریست و ناگهان سایه ای را دید که در پس آنان قرار داشت و در پهنه آسمان به مانند درخشش ستاره صبح (خورشید) برای اهل زمین، می درخشید. خداوند تباک و تعالی فرمود: «و به واسطه این بنده نیک بختم، غل و زنجیر را از بندگانم می گشایم و گناهان آنان را می زدایم و به واسطه او زمینم را

ص: 311

سر إلی النفر من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فاستحضرهم استظهارا بمشهدهم فحضروا فلم یستطمع الرجلان فض ذلک المجلس و لا إرجاءه و ذلک لما تبینا من تطلع عامتهما من نصاری نجران إلی معرفة ما تضمنت الجامعة من صفة رسول الله صلی الله علیه و آله و انبعاثهم (1) له مع حضور رسل رسول الله لذلک و تألیب حارثة علیهما فیه و صغو أبی حارثة شیخهم إلیه قال قال لی ذلک الرجل النجرانی فکان الرأی عندهما أن ینقاد المائد همهما (2) من هذا الخطب و لا یظهران شماسا منه (3) و لا نفورا حذار (4) أن یطرقا الظنة فیه إلیهما و أن یکونا أیضا أول معتبر للجامعة و مستحث لها لئلا یفتات فی شی ء من ذلک المقام و المنزلة علیهما ثم یستبینان الصواب فی الحال و یستنجدانه لیأخذان بموجبه فتقدما لما تقدم فی أنفسهما من ذلک إلی الجامعة و هی بین یدی أبی حارثة و حاذاهما حارثة بن أثال (5) و تطاولت إلیهما فیه الأعناق و حفت رسل رسول الله صلی الله علیه و آله بهم فأمر أبو حارثة بالجامعة ففتح طرفها (6) و استخرج منها صحیفة آدم الکبری المستودعة علم ملکوت الله عز و جل جلاله و ما ذرأ و ما برأ فی أرضه و سمائه و ما وصلهما جل جلاله به من ذکر عالمیه و هی الصحیفة التی ورثها شیث من أبیه آدم علیه السلام عما دعا من الذکر المحفوظ فقرأ (7) القوم السید و العاقب و حارثة فی الصحیفة تطلبا لما تنازعوا فیه من نعت رسول الله صلی الله علیه و آله و صفته و من حضرهم یومئذ من الناس إلیهم

ص: 309


1- و ابتغائهم خ ل أقول: فی المصدر: و انبعاث له.
2- لما بدههما خ ل. أقول: دهم الامر، غشیه. و بده الرجل: بغته. فاجأه.
3- فی المصدر: شماسا منهم «منه خ ل».
4- حذارا أن خ ل.
5- فی المصدر: اثاک (اثال خ ل).
6- فی المصدر: طرفها (طرقها خ ل).
7- قال الجوهریّ: قروت البلاد قروا، و أقریتها و استقریتها: إذا تتبعتها تخرج من أرض إلی أرض، قال الأصمعی یقال: الناس قواری اللّه فی الأرض أی شهداء اللّه، اخذ من أنهم یقرون الناس، أی یتبعونهم فینظرون إلی أعمالهم انتهی. و أقول: حمله علی هذا المعنی أحسن من حمله علی القراءة المهموزة منه عفی عنه.

پر از مهر و محبت و رأفت و عدالت می سازم. همان گونه که پیش از او سرشار از سنگدلی و وحشت و ظلم، و پر از بیداد گشته بود». آدم عرض داشت: پروردگارا، کریم و بزرگوار (همین) کسی است که تو او را کرامت و بزرگی بخشیدی و شریف نیز (همین) کسی است که تو او را شرافت دادی. و ای پروردگار، آن کسی که تو او را بلند مرتبه و والا گردانیدی، باید هم که چنین باشد. پس ای صاحب نعمت های بی پایان و صاحب نیکی که هیچ نیکی با آن برابر نیست و پایانی بر آن متصور نیست! این بلندمرتبگان و نیز آن گروه از پیامبرانت که آنان را بزرگ داشتی، با چه چیزی به این درجه از شرف عطا و عظمت فضل و بخشش تو رسیده اند؟ پروردگار تبارک و تعالی فرمود: «به راستی که من همان پروردگاری هستم که هیچ خدایی جز من نیست و تنها من هستم که رحمان و رحیم و والا مقام و همیشه پیروز و حکیم و داننده نهانی ها واسرار قلوب می باشم. آگاهم از آنچه هنوز پا به عرصه حیات ننهاده است، چگونه خواهد بود و آنچه او را هیچ وجودی نیست، اگر وجود داشت به چه صورت بود. و ای بنده من! من در علم خود از قلوب بندگانم آگاه گشتم و در میان آنان، در فرمانبرداری از خود و خیرخواهی بندگانم، شایسته تر از پیامبران و فرستادگان خود نیافتم. و از همین رو روح و کلمه خود (اراده ام) را در آنان نهادم و مسئولیت سنگین برهان خویش را بر دوش آنان قرار دادم و نسبت به سایر مخلوقات (مردمان)، با رسالت و وحی خویش، آنان را متمایز ساختم و برگزیدم. سپس در آن مقامی که در جایگاه­های خود داشتند، نزدیکان و جانشینان آنان را قرار دادم و این افراد را به پیامبران و فرستادگانم ملحق ساختم. و ایشان را بعد از آنان (پیامبران)، امانت های حجت و برهانم و پیشوایان آفریدگانم گرداندم، تا با آنان، گمراهی و خطای بندگانم را برطرف و ناراستی آنان را اصلاح سازم. و این از آن جهت است که من نسبت به آنان و نسبت به قلوب بندگانم مهربان و آگاهم. سپس بر قلوب رسولان برگزیده خود نگریستم و میان آنان، در فرمانبری از من و خیرخواهی آفریدگانم، شایسته تر از بنده برگزیده و بی آلایشم محمد نیافتم. پس از روی علم او را برگزیدم و نامش را هم پای نام خود بلند گردانیدم.

ص: 312

مضجون (1) مرتقبون لما یستدرک من ذکری ذلک

فألفوا فی المسباح (2) الثانی من فواصلها (3) بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الْحَیُّ الْقَیُّومُ مُعَقِّبُ الدُّهُورِ وَ فَاصِلُ الْأُمُورِ سَبَقْتُ (4) بِمَشَیِّتِی الْأَسْبَابَ وَ ذَلَّلْتُ بِقُدْرَتِی الصِّعَابَ فَأَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ أَرْحَمُ وَ أَتَرَحَّمُ (5) سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی وَ عَفْوِی عُقُوبَتِی خَلَقْتُ عِبَادِی لِعِبَادَتِی وَ أَلْزَمْتُهُمْ حُجَّتِی أَلَا إِنِّی بَاعِثٌ فِیهِمْ رُسُلِی وَ مُنْزِلٌ عَلَیْهِمْ کُتُبِی أُبْرِمُ (6) ذَلِکَ مِنْ لَدُنْ أَوَّلِ مَذْکُورٍ مِنْ بَشَرٍ إِلَی أَحْمَدَ نَبِیِّی وَ خَاتَمِ رُسُلِی ذَاکَ الَّذِی أَجْعَلُ عَلَیْهِ صَلَوَاتِی (7) وَ أَسْلُکُ فِی قَلْبِهِ بَرَکَاتِی وَ بِهِ أُکَمِّلُ أَنْبِیَائِی وَ نُذُرِی قَالَ آدَمُ علیه السلام إِلَهِی مَنْ هَؤُلَاءِ الرُّسُلُ وَ مَنْ أَحْمَدُ هَذَا الَّذِی رَفَعْتَ وَ شَرَّفْتَ قَالَ کُلٌّ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ أَحْمَدُ عَاقِبُهُمْ وَ وَارِثُهُمْ (8) قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْتَ بَاعِثُهُمْ وَ مُرْسِلُهُمْ قَالَ بِتَوْحِیدِی ثُمَّ أُقَفِّی ذَلِکَ بِثَلَاثِمِائَةٍ (9) وَ ثَلَاثِینَ شَرِیعَةً أُنَظِّمُهَا وَ أُکَمِّلُهَا لِأَحْمَدَ جَمِیعاً فَأَذِنْتُ (10) لِمَنْ جَاءَنِی بِشَرِیعَةٍ مِنْهَا مَعَ الْإِیمَانِ بِی وَ بِرُسُلِی أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ.

ثم ذکر ما جملته أن الله تعالی عرض علی آدم علیه السلام معرفة الأنبیاء علیهم السلام و ذریتهم و نظر (11) إلیهم آدم علیه السلام ثم قال ما هذا لفظه ثم نظر آدم علیه السلام إلی نور قد لمع فسد الجو المنخرق فأخذ بالمطالع من المشارق ثم سری کذلک حتی طبق المغارب ثم سما حتی بلغ ملکوت السماء فنظر فإذا هو نور محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و إذا الأکناف به قد تضوعت طیبا و إذا أنوار أربعة قد اکتنفته عن یمینه

ص: 310


1- مصغون خ ل و فی النسخة القدیمة: مصبحون، و مضجون اصوب. منه قدّس سرّه أقول: فی المصدر: یصیحون. «مصیحون خ ل».
2- استظهر فی هامش المصدر: ان الصحیح: المصباح.
3- من فواضلها خ.
4- سببت خ ل.
5- فی المصدر: ارحم ترحم.
6- أبرم: أحکم.
7- و رحمتی خ.
8- خلی المصدر عن کلمة «و وارثهم».
9- شریعة خ ل.
10- اذن له فی الشی ء: أباحه له. اجازه. و فی المصدر: اذنت «اذن خ ل».
11- و نظرهم خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.

سپس قلوب نزدیکانش که بعد از اویند را هم سرشت قلب او یافتم و بنابراین آنان را نیز به او ملحق ساختم و آنان را وارثان کتاب و وحی خود و آشیانه های (مخازن) حکمت و نور خویش قرار دادم. و با خود عهد کردم که کسی را که در توحید من و رشته دوستی و محبت آنان چنگ زند، هرگز با آتشم عذاب نسازم».

سپس ابوحارثه به آنان دستور داد که در صحیفه بزرگ شیث که میراث آن به ادریس نبّی ختم گشته بود، بنگرند. - گفت: نگارش آن کتاب به خط سریانی قدیم بود و آن خطی بود که بعد از نوح علیه السلام در زمان پادشاهان هیاطله و نمارده (نمرودیان)، بدان نگارش می شد.- گفت: پس قوم آن صحیفه را خواندند تا اینکه به این نوشته رسیدند: گفتند: قوم و اصحاب ادریس، در نزد او که آن روز در عبادتگاه خود در سرزمین کوفان حضور داشت، جمع شدند و ادریس آنان را با سخنان خود از اخباری آگاه ساخت و فرمود: فرزندان پدرتان آدم علیه السلام شامل فرزندان او و فرزندان اولاد و نسل او، در میان خود به نزاع برخاستند و گفتند: به عقیده شما کدام یک از مخلوقات در نزد خداوند عزّ و جلّ کریم تر و بزرگوارتر است و در درگاه او از منزلت بالاتری بهره مند است؟ یکی ازآن ها گفت: پدرتان آدم علیه السلام که خداوند عزّ و جلّ با دست خویش او را آفرید و ملائکه را وادار به سجده بر او نمود.

و او را جانشین خود در زمین قرار داد و همه آفریدگان خویش را زیر فرمان او قرار داد. دیگری گفت: نه چنین نیست، بلکه فرشتگان (دارای این مقام هستند) که از خداوند عزّ و جلّ سرپیچی نکرده اند، و یکی دیگر از آن ها گفت: بلکه 8 فرشته بزرگ و حامل عرش الهی که خود از فرشتگان مقرب هستند، و باز یکی دیگر از آن ها گفت: نه، (چنین نیست) بلکه رؤسای سه گانه فرشتگان: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل (شایسته این مقام هستند). و فرد دیگر گفت: نه، بلکه امین الله جبرئیل است که دارای این مقام و منزلت است. سرانجام به نزد آدم رهسپار گشتند و سخن خود و اختلاف نظرشان در این باره را به عرض او رساندند. آدم علیه السلام فرمود: ای فرزندانم، من شما را از بزرگوارترین همه خلایق و آفریدگان در نزد پروردگار عزّوجل آگاه می سازم و حقیقت امر آن است که چون پروردگار در من از روح (خود) دمید،

ص: 313

و شماله و من خلفه و أمامه أشبه شی ء به أرجا و نورا و یتلوها أنوار من بعدها تستمد منها و إذا هی شبیهة بها فی ضیائها و عظمها و نشرها ثم دنت منها فتکللت علیها و حفت بها و نظر فإذا أنوار من بعد ذلک فی مثل عدد الکواکب و دون منازل الأوائل جدا جدا و بعض هذه أضوأ من بعض و هم فی ذلک متفاوتون (1) جدا ثم طلع علیه سواد کاللیل و کالسیل ینسلون من کل وجهة و أوب فأقبلوا کذلک حتی ملئوا القاع (2) و الأکم فإذا هم أقبح شی ء صورا و هیئة و أنتنه ریحا فبهر آدم صلی الله علیه ما رأی من ذلک و

قَالَ یَا عَالِمَ الْغُیُوبِ وَ غَافِرَ الذُّنُوبِ (3) وَ یَا ذَا الْقُدْرَةِ الْقَاهِرَةِ (4) وَ الْمَشِیَّةِ الْغَالِبَةِ مَنْ هَذَا الْخَلْقُ السَّعِیدُ الَّذِی کَرَّمْتَ وَ رَفَعْتَ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ مَنْ هَذِهِ الْأَنْوَارُ الْمُکْتَنِفَةُ لَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا آدَمُ هَذَا وَ هَؤُلَاءِ وَسِیلَتُکَ وَ وَسِیلَةُ مَنْ أَسْعَدْتُ مِنْ خَلْقِی هَؤُلَاءِ السَّابِقُونَ الْمُقَرَّبُونَ وَ الشَّافِعُونَ الْمُشَفَّعُونَ وَ هَذَا أَحْمَدُ سَیِّدُهُمْ وَ سَیِّدُ بَرِیَّتِی اخْتَرْتُهُ بِعِلْمِی وَ اشْتَقَقْتُ (5) اسْمَهُ مِنِ اسْمِی فَأَنَا الْمَحْمُودُ وَ هُوَ مُحَمَّدٌ (6) وَ هَذَا صِنْوُهُ وَ وَصِیُّهُ آزَرْتُهُ (7) بِهِ وَ جَعَلْتُ بَرَکَاتِی وَ تَطْهِیرِی فِی عَقِبِهِ وَ هَذِهِ سَیِّدَةُ إِمَائِی وَ الْبَقِیَّةُ فِی عِلْمِی مِنْ أَحْمَدَ نَبِیِّی وَ هَذَانِ السِّبْطَانِ وَ الْخَلَفَانِ لَهُمْ وَ هَذِهِ الْأَعْیَانُ الضَّارِعُ (8) نُورُهَا أَنْوَارُهُمْ بَقِیَّةٌ مِنْهُمْ أَلَا إِنَّ کُلًّاًّ اصْطَفَیْتُ وَ طَهَّرْتُ وَ عَلَی کُلٍّ بَارَکْتُ وَ تَرَحَّمْتُ فَکُلًّا بِعِلْمِی جَعَلْتُ قُدْوَةَ عِبَادِی وَ نُورَ بِلَادِی وَ نَظَرَ فَإِذَا شَبَحٌ (9) فِی آخِرِهِمْ یَزْهَرُ فِی ذَلِکَ الصَّفِیحِ کَمَا یَزْهَرُ کَوْکَبُ الصُّبْحِ لِأَهْلِ الدُّنْیَا فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ بِعَبْدِی هَذَا السَّعِیدِ أَفُکُّ عَنْ عِبَادِیَ الْأَغْلَالَ وَ أَضَعُ عَنْهُمُ الْآصَارَ وَ أَمْلَأُ أَرْضِی

ص: 311


1- و هی فی ذلک متفاوتة خ ل. أقول: فی المصدر: و هی فی ذلک متفاوتون.
2- البقاع خ ل.
3- و یا غافر الذنوب خ ل.
4- فی المصدر: الباهرة «القاهرة خ ل».
5- فی المصدر: اشققت. «اشتققت خ ل».
6- و هذا احمد خ.
7- آزره: عاونه و أزره و ازره: قواه.
8- الصادع خ ل.
9- إلی شبح خ ل أقول: فی المصدر: فاذا شیخ.

تا آن که به حالت نشسته استوار گردیدم و در این هنگام عرش بزرگ در برابر من پدیدار گردید و در آن نگریستم، به ناگاه در آن این جملات را مشاهده کردم «لا اله الّا الله، محمد رسول الله، «فلان امین الله» فلان أمین الله، فلان خیرة الله عزوجل» و چندین اسم ذکر نمود که به نام محمد پیوسته بود. آدم علیه السلام فرمود: در پهنه آسمان جایی ندیدم مگر آنکه عبارت «لااله الّا الله» در آن نگاشته شده بود. و هر جا که عبارت «لا اله الّا الله» قرار داشت، عبارت «محمد رسول الله»، نه به صورت نوشتاری بلکه آفرینش وار، در کنار آن قرار داشت و هر جا نیز که عبارت «محمد رسول الله» نوشته شده بود، عبارت «فلان خیرة اللّه، فلان صفوة اللّه، فلان امین اللّه عزوجل: فلان برگزیده خداست، فلان بنده بی آلایش خداست، فلان امین خداوند عزوجل است» نیز نگاشته گشته بود. و چندین اسم به ترتیب و به تعداد مشخص ذکر کرد. آدم علیه السلام فرمود: ای فرزندان من، محمد و کسانی که نامشان به همراه اونوشته شده بود، بزرگوارترین همه آفریدگان در نزد پروردگار عزوجل می باشند».

سپس گفت: ابوحارثه از سید و عاقب خواست که بر صلوات ابراهیم علیه السلام که فرشتگان آن را از نزد خداوند عزوجل آوردند، توقف کنند. و آنان به همان میزانی که در کتاب مقدس بر آن می ایستادند، قناعت کردند. ولی ابوحارثه گفت: نه. بلکه بر همگی آن احاطه یابید و عمق آن را بیازمایید که آن برای پیمان شکن، برنده تر (و کاراتر) و برای تردید دل ها اثربخش تر و مفیدتر و برای عدم تردیدتان بعد از من در این امر شایسته تر و سزاوارتر است. در نتیجه سید و عاقب چاره ای جز تن دادن به سخن او نیافتند و مردمان به سوی تابوت (صندوق چوبی) ابراهیم علیه السلام روان گشتند. گفت: خداوند عزوجل با فضل خود که بر هر یک از بندگان مورد نظرش فرو می فرستد، ابراهیم علیه السلام را به دوستی خالصانه خود برگزید و با درود و صلوات و برکاتش او را گرامی داشت و او را قبله و امامی برای نسل های بعد از خود گرداند و نبّوت و امامت و کتاب را در نسل و خاندان او قرار داد. که هر یک از دیگری آن را دریافت می نمود. و صندوق چوبی آدم علیه السلام را که در بردارنده حکمت و علم بود، میراث او گرداند. همان آدم که خداوند عزوجل او را بر تمامی فرشتگان برتری بخشید. ابراهیم علیه السلام در آن صندوق چوبی نگریست

ص: 314

بِهِ حَنَاناً وَ رَأْفَةً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ مِنْ قَبْلِهِ قَسْوَةً وَ قَشْعَرِیَّةً (1) وَ جَوْراً قَالَ آدَمُ رَبِّ إِنَّ الْکَرِیمَ (2) مَنْ کَرَّمْتَ وَ إِنَّ الشَّرِیفَ (3) مَنْ شَرَّفْتَ وَ حَقٌّ یَا إِلَهِی لِمَنْ رَفَعْتَ وَ أَعْلَیْتَ أَنْ یَکُونَ کَذَلِکَ فَیَا ذَا النِّعَمِ الَّتِی لَا تَنْقَطِعُ وَ الْإِحْسَانِ الَّذِی لَا یُجَازَی (4) وَ لَا یَنْفَدُ بِمَ بَلَغَ عِبَادُکَ هَؤُلَاءِ الْعَالُونَ (5) هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ مِنْ شَرَفِ عَطَائِکَ وَ عَظِیمِ فَضْلِکَ وَ حِبَائِکَ کَذَلِکَ (6) مَنْ کَرَّمْتَ مِنْ عِبَادِکَ الْمُرْسَلِینَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ عَالِمُ الْغُیُوبِ وَ مُضْمَرَاتِ الْقُلُوبِ أَعْلَمُ مَا لَمْ یَکُنْ مِمَّا یَکُونُ کَیْفَ یَکُونُ وَ مَا لَا یَکُونُ کَیْفَ لَوْ کَانَ یَکُونُ وَ إِنِّی اطَّلَعْتُ یَا عَبْدِی فِی عِلْمِی عَلَی قُلُوبِ عِبَادِی فَلَمْ أَرَ فِیهِمْ أَطْوَعَ لِی وَ لَا أَنْصَحَ لِخَلْقِی مِنْ أَنْبِیَائِی وَ رُسُلِی فَجَعَلْتُ لِذَلِکَ فِیهِمْ رُوحِی وَ کَلِمَتِی وَ أَلْزَمْتُهُمْ عِبْ ءَ حُجَّتِی (7) وَ اصْطَفَیْتُهُمْ عَلَی الْبَرَایَا بِرِسَالَتِی (8) وَ وَحْیِی ثُمَّ أَلْقَیْتُ بِمَکَانَاتِهِمْ (9) تِلْکَ فِی مَنَازِلِهِمْ حَوَامَّهُمْ (10) وَ أَوْصِیَاءَهُمْ مِنْ بَعْدُ فَأَلْحَقْتُهُمْ بِأَنْبِیَائِی وَ رُسُلِی وَ جَعَلْتُهُمْ مِنْ بَعْدِهِمْ وَدَائِعَ حُجَّتِی (11) وَ الْأُسَاةَ (12) فِی بَرِیَّتِی لِأَجْبُرَ بِهِمْ کَسْرَ عِبَادِی وَ أُقِیمَ بِهِمْ أَوَدَهُمْ ذَلِکَ أَنِّی بِهِمْ وَ بِقُلُوبِهِمْ لَطِیفٌ خَبِیرٌ ثُمَّ اطَّلَعْتُ فِی قُلُوبِ (13) الْمُصْطَفَیْنَ مِنْ رُسُلِی فَلَمْ أَجِدْ فِیهِمْ أَطْوَعَ لِی وَ لَا أَنْصَحَ لِخَلْقِی مِنْ مُحَمَّدٍ خِیَرَتِی وَ خَالِصَتِی فَاخْتَرْتُهُ عَلَی عِلْمٍ (14) وَ رَفَعْتُ ذِکْرَهُ إِلَی ذِکْرِی ثُمَّ وَجَدْتُ (15)

ص: 312


1- شقوة خ ل «قعسریة خ ل».
2- ان الکریم کل الکریم خ.
3- و ان الشریف حقّ الشریف خ.
4- لا یجاری خ.
5- العالمون خ.
6- فی المصدر: و کذلک.
7- فی نسخة من المصدر: «اعباء حجتی» أقول: العب ء: الثقل و الحمل. جمعه أعباء.
8- برسالاتی خ ل.
9- ثم ابقیت مکاناتهم خ ل.
10- قلوب حوامهم خ ل. أقول: حوامهم: أی أقرباؤهم.
11- فی المصدر: «حوامهم و اوصیاءهم من بعدهم ودائع حجتی» و هو یخلو عما بقی.
12- و السادة خ ل. و الاساة جمع الاسوة بمعنی القدوة منه قدّس سرّه.
13- فی المصدر: علی قلوب.
14- علی علمی خ ل.
15- ثم وجدت کذلک.

و در آن به تعداد پیامبران اولوالعزم و جانشینان بعد از آنان، خانه هایی را ملاحظه نمود. و نگریست و به ناگاه متوجه خانه محمدصلی الله علیه و آله خاتم پیامبران شد که علی بن ابی طالب علیه السلام از سمت راستش، جانب او را گرفته است و شکلی عظیم در حال تابش و درخشندگی است و این یار وفادار برادرگون و جانشینش که همواره مورد حمایت پروردگار است، در آن قرار دارد. ابراهیم علیه السلام با مشاهده این منظره عرض داشت: ای خدا و ای سرور و سالار من، این آفریده شریف و ارجمند چه کسی است؟ و خداوند عزوجل در پاسخ وحی فرمود: «این بنده و آفریده بی آلایش و پاک من، فاتح و خاتم است و این نیز جانشین و وارث اوست». ابراهیم علیه السلام عرض داشت: پروردگارا، فاتح خاتم کیست؟ فرمود: «این محمد است که برگزیده من و نخستین آفرینش من و حجت بزرگ من در میان آفریدگانم است. آنگاه که آدم هنوز میان گل و جسم قرار داشت، او را آفریدم و برگزیدم. سپس چون زمان آن فرا رسد، او را به رسالت مبعوث می دارم تا دینم را تکمیل گرداند و رسالت ها و سلسله پیامبرانم را با او به پایان می رسانم. و این فرد علی: برادر و بزرگ ترین یار راست کردار اوست و من پیش از آنکه آسمان و زمینم و آنچه در آن ها و میان آن ها از مخلوقاتم وجود دارند، را بیافرینم، میان آن دو پیوند برادری برقرار ساختم و آن دو را برگزیدم و برآنان درود فرستادم و برکتشان دادم. پاک و مطهرشان ساختم و آنان و نیکان سلاله آن ها و نسل آن دو را خالص و بی آلایش گردانیدم. و این را از آن جهت صورت دادم که به آنان و قلوب آنان، علم و آگاهی داشتم که من نسبت به بندگانم دانا و آگاه می­باشم.» گفت: و ابراهیم نگریست و به یکباره دوازده شکل بزرگ را ملاحظه نمود که اشکال آنان از شدت زیبایی چون نور می درخشیدند. پس درباره آن تصاویر از پروردگار متعال پرسید و عرض نمود: پروردگارا! مرا از این صورت ها که در کنار صورت محمد و وصیّ او قرار گرفته است، آگاهم ساز. و علت این سؤال ابراهیم، مشاهده منزلت عالی و پیوستن آنان به صورت های محمد و وصی او (علیهمالسلام) بود. خداوند عزّ وجل فرمود: این کنیز من فاطمه صدیقه زهرا است که او را به همراه یار صمیمی اش (شوهرش) را سرشاخه این فرزندان پیامبرم قرار دادم. و این دو حسنین (حسن و حسین) و این فلان و این نیز فلان است. و این کلمه و اراده من است که به واسطه آن رحمت خود را در زمین خود، می پراکنم و با او دین و بندگانم را رهایی می بخشم. و این بعد از آن به وقوع می پیوندد که آنان از امداد و یاری من مأیوس و ناامید می گردند. و آن گاه که پیامبرم، محمد را با صلوات خود یاد کردی، به همراه او بر آنان نیز صلوات و درود بفرست». گفت: در این هنگام

ص: 315

قُلُوبَ حَامَّتِهِ اللَّاتِی مِنْ بَعْدِهِ عَلَی صِبْغَةِ (1) قَلْبِهِ فَأَلْحَقْتُهُمْ (2) بِهِ وَ جَعَلْتُهُمْ وَرَثَةَ کِتَابِی وَ وَحْیِی وَ أَوْکَارَ (3) حِکْمَتِی وَ نُورِی وَ آلَیْتُ بِی أَنْ لَا أُعَذِّبَ بِنَارِی مَنْ لَقِیَنِی مُعْتَصِماً بِتَوْحِیدِی وَ حَبْلِ مَوَدَّتِهِمْ أَبَداً.

ثم أمرهم أبو حارثة أن یصیروا إلی صحیفة شیث الکبری التی انتهی میراثها إلی إدریس النبی صلی الله علیه قال و کان کتابتها (4) بالقلم السریانی القدیم و هو الذی کتب به من بعد نوح علیه السلام من ملوک الهیاطلة و هم النماردة قال فاقتص (5) القوم الصحیفة و أفضوا منها إلی هذا الرسم قالوا (6) اجتمع إلی إدریس علیه السلام قومه و صحابته و هو (7) یومئذ فی بیت عبادته من أرض کوفان فخبرهم فیما اقتص (8) علیهم قال إن بنی أبیکم آدم علیه السلام لصلبه (9) و بنی بنیه و ذریته (10) اختصموا فیما بینهم و قالوا أی الخلق عندکم أکرم علی الله عز و جل و أرفع لدیه مکانة و أقرب منه منزلة فقال بعضهم أبوکم آدم علیه السلام خلقه الله عز و جل بیده و أسجد له ملائکته و جعله الخلیفة فی أرضه و سخر له جمیع خلقه و قال آخرون بل الملائکة الذین لم یعصوا الله عز و جل و قال بعضهم لا بل حملة العرش الثمانیة العظماء من الملائکة المقربین (11) و قال بعضهم لا بل رؤساء الملائکة الثلاثة (12) جبرئیل و میکائیل و إسرافیل علیهم السلام

و قال بعضهم لا بل أمین الله جبرئیل علیه السلام فانطلقوا إلی آدم صلی الله علیه فذکروا الذی (13) قالوا و اختلفوا فیه فَقَالَ یَا بَنِیَّ أَنَا (14) أُخْبِرُکُمْ بِأَکْرَمِ الْخَلَائِقِ جَمِیعاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّهُ وَ اللَّهِ لَمَّا (15) أَنْ نَفَخَ فِیَ

ص: 313


1- علی صفة خ ل.
2- و ألحقتهم خ ل.
3- و ارکان خ ل.
4- کتابها خ ل.
5- فافتض خ ل.
6- فی المصدر: قال.
7- وهم خ ل.
8- بما اقتص خ ل.
9- فی المصدر: الصلبیة.
10- و ذریتهم خ ل.
11- ما بین المعقفتین لیس فی المصدر.
12- المقربین خ ل.
13- فذکروا له الذی.
14- انی خ ل.
15- ما عدا خ ل.

ابراهیم علیه السلام برآنان صلوات فرستاد و عرض نمود: پروردگارا بر محمد و آل او صلوات و درود بفرست. همچنان که آنان را برگزیدی و آنان را به طور کامل پاک و بی آلایش گرداندی. و خداوند بر او وحی نمود: «کرامت و فضل من، گوارای تو باد. که من سلاله محمد و کسانی که همراه او برگزیدم را به پشت تو می رسانم و آنان را از نسل تو و نخستین فرزندت اسماعیل علیه السلام قرار می دهم. پس ای ابراهیم، مژدگانی ده، که من صلوات تو را با صلوات بر آنان پیوند می زنم و در پی آن برکات و ترحم خود را بر تو و آنان فرو می فرستم و مهربانی و حجتم را تا پایان تاریخ و روز واپسین برقرار می سازم که در آن آسمان و زمینم را به ارث می برم و به حکم تقدیر و برای جاری ساختن رحمت و عدالت، آفریدگانم را برمی انگیزم».

گفت: هنگامی که اصحاب رسولخداصلی الله علیه و آله شنیدند که آن قوم در کتاب مقدس و کتاب های کهن درباره ستایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و صفات اهل بیتش که همراه وی ذکر شده بود، چه مطالبی را مشاهده نموده اند و هنگامی که متوجه مقام و منزلت اهل بیت علیهم السلام در نزد او گردیدند، بر یقین و ایمان آنان افزوده گردید و بسیار شاد و خرّم گردیدند.

گفت: چون مردم درصدد مشاهده مطالب نازل شده بر موسی علیه السلام برآمدند، در سفر دوم تورات این سخنان را یافتند: «من در میان مردمی اُمّی و بی سواد، از فرزندان اسماعیل، رسولی مبعوث داشته و کتابم را بر او نازل می گردانم و با آیین استوار و راستین، او را به سوی همه آفریدگانم می فرستم. حکمتم را بر او ارزانی می­دارم و با فرشتگان و سپاهیانم او را یاری و حمایت می کنم. نسل و سلاله او از دختر مبارکه اوست که او را خیر و برکت دادم و از دو پسر دلاور آن دختر که همانند اسحاق و یعقوب هستند و دو اصل و ریشه دو شاخه بزرگ هستند که آنان را بسیار فراوان می گردانم. از آنان دو نیک مرد راستین بر می آیند. با محمد و آنچه از وحی و حکمت بر او به همراهش فرو می فرستم، دینم را کامل می گردانم و سلسله پیامبران و رسولانم را پایان می بخشم. و بر محمد و اُمّت او قیامت بر پا می گردد.

حارثه گفت: اکنون سپیده صبح بر آن که از دیده بهره مند است، هویدا گردید و حق برای کسی که آن را به عنوان دین برگزیده است، روشن و آشکار شد. و آیا در جان شما دوتن، بیماری دیگری مانده است که درصدد شفا و بهبودی آن باشید؟ ولی آن دو پاسخی به او ندادند.

ص: 316

الرُّوحَ حَتَّی اسْتَوَیْتُ جَالِساً فَبَرَقَ لِیَ (1) الْعَرْشُ الْعَظِیمُ فَنَظَرْتُ فِیهِ فَإِذَا فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فُلَانٌ أَمِینُ اللَّهِ فُلَانٌ أَمِینُ (2) اللَّهِ فُلَانٌ خِیَرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَذَکَرَ عِدَّةَ أَسْمَاءٍ (3) مَقْرُونَةٍ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ قَالَ آدَمُ علیه السلام ثُمَّ لَمْ أَرَ فِی السَّمَاءِ مَوْضِعَ أَدِیمٍ أَوْ قَالَ صَفِیحٍ مِنْهَا إِلَّا وَ فِیهِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا مِنْ مَوْضِعٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَّا وَ فِیهِ مَکْتُوبٌ خَلْقاً لَا خَطّاً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ مَا مِنْ مَوْضِعٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ إِلَّا وَ فِیهِ مَکْتُوبٌ فُلَانٌ (4) خِیَرَةُ اللَّهِ فُلَانٌ (5) صَفْوَةُ اللَّهِ فُلَانٌ (6) أَمِینُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَذَکَرَ عِدَّةَ أَسْمَاءٍ یَنْتَظِمُ (7) الْحِسَابُ الْمَعْدُودُ (8) قَالَ آدَمُ علیه السلام فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یَا بُنَیَّ وَ مَنْ خُطَّ مِنْ تِلْکَ الْأَسْمَاءِ مَعَهُ أَکْرَمُ الْخَلَائِقِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیعاً.

ثم ذکر أن أبا حارثة سأل السید و العاقب أن یقفا علی صلوات إبراهیم علیه السلام الذی جاء بها الأملاک من عند الله عز و جل فقنعوا بما وقفوا علیه فی الجامعة قال أبو حارثة لا بل شارفوها بأجمعها و اسبروها فإنه أصرم للغدور (9) و أرفع لحکة (10) الصدور و أجدر أن لا ترتابوا فی الأمر من بعد فلم یجدا من المصیر إلی قوله من بد فعمد القوم إلی تابوت إبراهیم علیه السلام قال (11) و کان الله عز و جل بفضله علی من یشاء من خلقه قد اصطفی إبراهیم علیه السلام بخلته و شرفه بصلواته و برکاته و جعله قبلة و إماما لمن یأتی من بعده و جعل النبوة و الإمامة و الکتاب فی ذریته یتلقاها آخر عن أول و ورثه تابوت آدم علیه السلام المتضمن للحکمة و العلم الذی فضله الله عز و جل به علی الملائکة طرا فنظر إبراهیم

ص: 314


1- الی خ ل.
2- صفوة ظ.
3- اسماء الأئمّة. خ ل.
4- علی خ ل.
5- الحسن خ ل.
6- الحسین خ ل.
7- فی المصدر: تنتظم.
8- فذکر الأئمّة من أهل بیته علیهم السلام واحدا بعد واحد الی القائم بامر اللّه، قال خ ل.
9- الغدور: کثیر الغدر. أقول: الکلمة فی نسخة المصنّف تشبه «العذور».
10- الحسکة خ ل.
11- فی المصدر: قال: و فیه ظ.

بعد از این جریان، ابوحارثه گفت: نشانه پایانی را در سخن سرورتان، حضرت مسیح علیه السلام مشاهده کنید. با این سخن، آن قوم به سوی کتب و اناجیلی که عیسی علیه السلام آن ها را آورده بود رفتند و در مفتاح چهارم از وحی الهی به عیسی، این سخنان را یافتند: «ای عیسی! ای فرزند پاک از دنیا بریده! سخنم را گوش کن و در امرم بکوش. من تو را بدون پدر آفریدم و تو را نشانه ای برای جهانیان قرار دادم، پس تنها مرا عبادت کن و تنها بر من توکل نما. این کتاب را با قدرت برگیر و آن را برای مردم سوریه تفسیر کن. و آنان را آگاه ساز که من یگانه پروردگارم و جز من که زنده و قائم به ذات احدی خویشتنم، هیچ خدای دیگری نیست. من خدایی هستم که نه دگرگون گردم و نه زوالی مرا دریابد، پس به من و به فرستاده ام که پیامبری اُمّی و درس ناخوانده است و در آخر الزمان پیامبر رحمت و ملحمه اول و آخر می گردد، ایمان آورید. - گفت: مقصود از ملحمه اول و آخر آن است که او اولین پیامبری است که آفریده شده است و آخرین پیامبری می­باشد که مبعوث می گردد. - او پیامبر عاقب (در پی آینده) و حاشر(گردآورنده) است و بنی اسرائیل را به آمدن او بشارت ده». عیسی علیه السلام عرض داشت: ای مالک روزگاران و داننده نهانی ها! این بنده صالح کیست که قلبم بی آ نکه او را دیده باشم، به او مهر می ورزد؟. پروردگار فرمود: «او بنده برگزیده و ویژه من و فرستاده مجاهد با دست خود در راه من است. سخنش با عملش و حال نهان و درونش با حال آشکار و برونش یکسان است. بر او توراتی جدید نازل می گردانم که با آن دیدگان کور و گوش های ناشنوا و قلب های پوشیده شده از گمراهی را هدایت می نمایم. در آن کتاب، چشمه های دانش، و فهم حکمت و بهار قلب ها قرار دارد و خوشا به حال او و خوشا به حال امت او که از طوبی بهره­مند خواهند گشت». عرض داشت: پروردگارا نام او چیست؟ و چه نشانی دارد؟ و مملکت امت او در کجا قرار دارد؟ و آیا او بقیه ای (یعنی نسل و سلاله ای) نیز دارد؟ خداوند پاسخ داد: «از آنچه پرسیدی آگاهت می سازم. نام او احمد، منتخبی از فرزندان ابراهیم علیه السلام و برگزیده ای از نسل اسماعیل است. دارای چهره ای تابناک مانند ماه و پیشانی درخشان است. بر شتر سوار می گردد. دیدگان او به خواب فرو می رود ولی قلبش در خواب نمی گردد. خداوند تا روز و شب باقی است، او را در میان امتی اُمّی و درس ناخوانده برمی انگیزد، محل میلاد او در شهر پدرش اسماعیل علیه السلام یعنی مکه قرار دارد. همسرانی بسیار برمی­گزیند ولی فرزندانی اندک خواهد داشت. نسل او از مبارکه صدّیقه است که از او صاحب دختری می گردد که آن دختر را دو فرزند بزرگوار پدید می آید که هر دو به شهادت می رسند. و نسل احمد را از آن دو قرار خواهم داد. پس خوشا به حال آن دو و خوشا به حال کسانی که دوستدار آنان هستند و روزگار آنان را درمی یابند و به یاری آنان برمی خیزند که طوبی از آنِ آنان خواهد بود». عیسی علیه السلام عرض داشت: پروردگارا، طوبی چیست؟ فرمود: «آن درختی بهشتی است که ساقه ها و شاخه های آن از طلا و برگ های آن از حُلل (زیورآلات)

ص: 317

علیه السلام فی ذلک التابوت فأبصر فیه بیوتا بعدد ذوی العزم من الأنبیاء المرسلین و أوصیائهم من بعدهم و نظر فإذا بیت محمد صلی الله علیه و آله آخر الأنبیاء عن یمینه علی بن أبی طالب علیهما السلام آخذ بحجزته فإذا شکل عظیم یتلألأ نورا فیه هذا صنوه و وصیه المؤید بالنصر

فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَنْ هَذَا الْخَلْقُ الشَّرِیفُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا عَبْدِی وَ صَفْوَتِی الْفَاتِحُ الْخَاتِمُ وَ هَذَا وَصِیُّهُ الْوَارِثُ قَالَ رَبِّ مَا الْفَاتِحُ الْخَاتِمُ قَالَ هَذَا مُحَمَّدٌ خِیَرَتِی وَ بِکْرُ فِطْرَتِی وَ حُجَّتِیَ الْکُبْرَی فِی بَرِیَّتِی نَبَّأْتُهُ وَ اجْتَبَیْتُهُ إذ [إِذَا] آدَمُ (1) بَیْنَ الطِّینِ وَ الْجَسَدِ ثُمَّ إِنِّی بَاعِثُهُ عِنْدَ انْقِطَاعِ الزَّمَانِ لِتَکْمِلَةِ دِینِی وَ خَاتِمٌ (2) بِهِ رِسَالاتِی وَ نُذُرِی وَ هَذَا عَلِیٌّ أَخُوهُ وَ صِدِّیقُهُ الْأَکْبَرُ آخَیْتُ بَیْنَهُمَا وَ اخْتَرْتُهُمَا وَ صَلَّیْتُ وَ بَارَکْتُ عَلَیْهِمَا وَ طَهَّرْتُهُمَا وَ أَخْلَصْتُهُمَا وَ الْأَبْرَارَ مِنْهُمَا وَ ذُرِّیَّتَهُمَا قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَ سَمَائِی وَ أَرْضِی وَ مَا فِیهِمَا وَ بَیْنَهُمَا مِنْ خَلْقِی ذَلِکَ (3) لِعِلْمِی بِهِمْ وَ بِقُلُوبِهِمْ إِنِّی بِعِبَادِی عَلِیمٌ خَبِیرٌ قَالَ وَ نَظَرَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَإِذَا اثْنَا عَشَرَ عَظِیماً تَکَادُ تَلَأْلَأُ أَشْکَالُهُمْ بِحُسْنِهَا (4) نُوراً فَسَأَلَ رَبَّهُ جَلَّ وَ تَعَالَی فَقَالَ رَبِّ نَبِّئْنِی بِأَسْمَاءِ هَذِهِ الصُّوَرِ الْمَقْرُونَةِ بِصُورَتَیْ مُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ وَ ذَلِکَ لِمَا رَأَی مِنْ رَفِیعِ دَرَجَاتِهِمْ وَ الْتِحَاقِهِمْ بِشَکْلَیْ مُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ هَذِهِ أَمَتِی وَ الْبَقِیَّةُ مِنْ نَبِیِّی فَاطِمَةُ الصِّدِّیقَةُ الزَّاهِرَةُ (5) وَ جَعَلْتُهَا مَعَ خَلِیلِهَا عُصْبَةً (6) لِذُرِّیَّةِ نَبِیِّی هَؤُلَاءِ وَ هَذَانِ الْحَسَنَانِ وَ هَذَا فُلَانٌ وَ هَذَا فُلَانٌ وَ هَذَا (7) کَلِمَتِیَ الَّتِی أَنْشُرُ بِهِ رَحْمَتِی فِی بِلَادِی وَ بِهِ أَنْتَاشُ (8) دِینِی وَ عِبَادِی ذَلِکَ بَعْدَ إِیَاسٍ مِنْهُمْ وَ قُنُوطٍ مِنْهُمْ مِنْ غِیَاثِی فَإِذَا ذَکَرْتَ مُحَمَّداً نَبِیِّی بِصَلَوَاتِکَ فَصَلِّ عَلَیْهِمْ مَعَهُ یَا إِبْرَاهِیمُ قَالَ فَعِنْدَهَا صَلَّی

ص: 315


1- فیه: إذا آدم خ ل.
2- و أختم خ ل. أقول: فی المصدر: و خاتم به رسالتی «رسالاتی خ ل».
3- و ذلک خ ل.
4- فی المصدر: لحسنها.
5- فی المصدر: الزهراء.
6- غصنته خ ل.
7- اشار إلی صورة القائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف.
8- و به اریش خ ل.

و میوه اش همانند پستان دوشیزگان است و از عسل شیرین تر و از سرشیر نرم تر و لطیف تر است و آب آن از درخت تسنیم است. اگر کلاغی آن هنگام که جوجه است پر پرواز گشاید، قبل از آنکه بتواند از این درخت بگذرد، دچار پیری می گردد و هیچ منزلی از منازل بهشتیان نیست مگر آن که سایه ساران آن ناشی از شاخه های آن درخت است».

گفت: هنگامی که آن قوم برای بررسی وحی پروردگار به عیسی علیه السلام درباره ستایش محمدصلی الله علیه و آله و صفات او و مملکت اُمت او و ذکر نسل و اهل بیت او حاضر گشتند، آن دو مرد (سید و عاقب) مغلوب گردیدند و میان آنان سخن در این باره به انتهای خود رسید. و گفت: هنگامی که حارثه با کتاب مقدس و مطالبی که در کتب کهن مشاهده کردند و آن دو از تحریف آن و دگرگون ساختن تأویل آن بر مردم بازماندند، بر سیّد و عاقب برتری یافت، آن دو دراین باره دست از منازعه و کشمکش کشیدند و دانستند که با این کار راه خطا پیموده اند، و با غم و اندوه بسیار به سوی کلیسای خود حرکت کردند تا در کار خود بنگرند و تأمل نمایند. و مسیحیان نجران به آنان توسل جسته و از رأی آن دو و آن چه در دینشان به انجام می رسانند، پرسش نمودند. آن دو در پاسخ کلامی به این مضمون گفتند: بر دین خود پایدار بمانید تا دین محمد آشکار گردد. و ما به زودی به سوی بنی قریش در یثرب روان خواهیم گشت و در آنچه او آورده است و به آن دعوت می­کند، تامل می نماییم. گفت: هنگامی که سید و عاقب، آماده حرکت به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه شدند، 14 شتر سوار از مسیحیان نجران که از بزرگ ترین آنان در فضل و دانش بودند و نیز 70 مرد از اشراف و بزرگان بنی حارث بن کعب با آنان همراه گشتند. - گفت: - و قیس بن حصین ذوالغصّه و یزید بن عبدالرحمن در سرزمین حضرموت حضور داشتند، ولی هنگام حرکت قومشان به نجران آمدند و با آنان همراه گردیدند و آن قوم پا در رکاب ستورانشان نهادند. اسب هایشان را به سوی خود کشیدند و حرکت نمودند تا آنکه وارد مدینه شدند.

ص: 318

عَلَیْهِمْ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقَالَ رَبِّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا اجْتَبَیْتَهُمْ وَ أَخْلَصْتَهُمْ إِخْلَاصاً فَأَوْحَی عَزَّ وَ جَلَّ لِیَهْنِئْکَ (1) کَرَامَتِی وَ فَضْلِی عَلَیْکَ فَإِنِّی صَائِرٌ بِسُلَالَةِ مُحَمَّدٍ وَ مَنِ اصْطَفَیْتُ مَعَهُ مِنْهُمْ إِلَی قَنَاةِ صُلْبِکَ وَ مُخْرِجُهُمْ مِنْکَ ثُمَّ مِنْ بِکْرِکَ إِسْمَاعِیلَ علیه السلام فَأَبْشِرْ یَا إِبْرَاهِیمُ فَإِنِّی وَاصِلٌ صَلَوَاتِکَ بِصَلَوَاتِهِمْ وَ مُتَّبِعٌ ذَلِکَ بَرَکَاتِی وَ تَرَحُّمِی عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِمْ وَ جَاعِلٌ حَنَانِی (2) وَ حُجَّتِی إِلَی الْأَمَدِ الْمَعْدُودِ وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ الَّذِی أَرِثُ فِیهِ سَمَائِی وَ أَرْضِی وَ أَبْعَثُ لَهُ خَلْقِی بِفَصْلِ قَضَائِی (3) وَ إِفَاضَةِ رَحْمَتِی وَ عَدْلِی.

قال فلما سمع أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله ما أفضی إلیه القوم من تلاوة ما تضمنت الجامعة و الصحف الدارسة من نعت رسول الله صلی الله علیه و آله و صفة أهل بیته المذکورین معه بما هم به منه و بما شاهدوا من مکانتهم عنده ازداد القوم بذلک یقینا و إیمانا و استطیروا له فرحا.

قال ثم صار القوم إلی ما نزل علی موسی علیه السلام فألفوا فی السفر الثانی من التوراة إنی باعث فی الأمیین من ولد إسماعیل رسولا أنزل علیه کتابی و أبعثه بالشریعة القیمة إلی جمیع خلقی أوتیه حکمتی و أؤیده بملائکتی (4) و جنودی تکون ذریته من ابنة له مبارکة بارکتها ثم من شبلین لها کإسماعیل و إسحاق أصلین لشعبین عظیمین (5) أکثرهم جدا جدا یکون منهم اثنا عشر قیما أکمل بمحمد صلی الله علیه و آله و بما أرسله به من بلاغ و حکمة دینی و أختم به أنبیائی و رسلی فعلی محمد و أمته تقوم الساعة.

فقال حارثة الآن اسفر الصبح لذی عینین و وضح الحق لمن رضی به دینا فهل فی أنفسکما من مرض تستشفیان به فلم یرجعا إلیه قولا.

ص: 316


1- فی المصدر: لتهنئک.
2- فی المصدر: حسناتی.
3- فی المصدر: لفصل قضائی.
4- فی المصدر: اوتیته حکمتی و أیدته بملائکتی.
5- فی المصدر: لشعبتین عظیمتین.

گفت: و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده نمود که خبری از اصحابش به او نمی رسد، خالد بن ولید را با سوارانی که همراه او ساخت، به سوی آنان گسیل داشت تا بر کار آنان آگاهی یابد. و آنان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله را در حالی یافتند که در حال بازگشت به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند.

هنگامی که آنان (مسیحیان) به نزدیکی مدینه رسیدند، سید و عاقب درصدد برآمدند که در برابر مسلمانان و اهل مدینه، به یاران خود و آن دسته از بنی حارث که آن دو را همراهی نموده بودند، مباهات و افتخار کنند. پس در برابر آنان قرار گرفتند و راه را بر آنان بستند و گفتند: اگر شتران خود را از رفتن بازدارید و بر زمین فرود آیید و چرک و ژولیدگی و لباس های سفر را از تن خود برگیرید و از باقی مانده آبتان، بر روی خود بریزید، این کار نیک تر و پسندیده تر خواهد بود. در پی این سخن، آن قوم از شتران پایین آمدند و ژولیدگی و چرک هایشان را زدودند و لباس های کهنه سفرشان را برگرفتند و لباس های نو خود را که از جامه های اتحمیات(1)

و حریر و نرم و نازک بود، به تن نمودند و در موهای روی گوش و فرق سرشان مُشک زدند. سپس بر اسبان سوار گشتند و نیزه ها را بر روی دو کتف اسب هایشان، به پهنا قرار دادند و در یک صف به حرکت درآمدند و ظاهر آنان زیباترین و دل­پسندترین شکل ها و هیات ها در نزد عرب گشته بود. چون مردمان آنان را مشاهده نمودند، به سوی آنان درآمدند و گفتند: هیأتی زیباتر از اینان ندیده ایم. و آن قوم به راه خود ادامه دادند، تا آ نکه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد او، داخل گردیدند. و چون هنگام نماز آنان(مسیحیان) فرا رسید، از جای برخاستند و رو به مشرق به نماز ایستادند. مردم درصدد برآمدند که آنان را از این کار بازدارند. ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله مانع گردید. سپس تا 3 روز آنان و رسول خدا صلی الله علیه و آله به یکدیگر مهلت دادند و نه او آنان را دعوت به اسلام نمود و نه آنان از او سؤالی مطرح کردند. چرا که آنان می خواستند رفتار و سیرت او را مشاهده کنند و اخلاق و سیرت او را با صفات پیامبر موعود (در کتاب مقدس) تطبیق دهند. و بعد از روز سوم، رسول خدا آنان را به پذیرش اسلام فرا خواند. آنان گفتند: ای ابوالقاسم! هر آنچه در کتب خداوند عزوجل درباره صفات پیامبر مبعوث بعد از روح الله حضرت عیسی علیه السلام به ما گفته شده است را در تو می یابیم، اما یک ویژگی که از بزرگ ترین و مهم ترین آن خصوصیات و روشن ترین آن ها به لحاظ دلالت بر این امر است را در تو نمی­یابیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آن چیست؟». گفتند: ما در انجیل درباره صفت پیامبر بعد از مسیح خوانده ایم که او مسیح را تصدیق می نماید و به او ایمان می آورد، ولی تو ناسزایش می گویی و او را تکذیب می نمایی و ادعا می کنی که او بنده ای بیش نبوده است. گفت: علّت دشمنی و کشمکش آنان با پیامبر صلی الله علیه و آله، تنها به خاطر عیسی علیه السلام بود. پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمودند: «نه (چنین نیست). بلکه من او را تصدیق می کنم و به او ایمان دارم و شهادت می دهم

ص: 319


1- . گفته می شود: «أتحم»: یعنی به رنگ تحمه درآمد و آن شدّت سیاهی یا سرخی مایل به زردی است. و «الأتحم»: یعنی: سیاهی. و امکان دارد که رنگ لباس هایش این گونه بوده باشد. و در منبع: «أتحمیات» آمده است.

فقال أبو حارثة اعتبروا الأمارة الخاتمة من قول سیدکم المسیح علیه السلام فصار القوم (1) إلی الکتب و الأناجیل التی جاء بها عیسی صلی الله علیه

فَأَلْفَوْا فِی الْمِفْتَاحِ الرَّابِعِ مِنَ الْوَحْیِ إِلَی الْمَسِیحِ علیه السلام یَا عِیسَی یَا ابْنَ الطَّاهِرِ الْبَتُولِ (2) اسْمَعْ قَوْلِی وَ جِدَّ فِی أَمْرِی إِنِّی خَلَقْتُکَ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ وَ جَعَلْتُکَ آیَةً لِلْعَالَمِینَ فَإِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ وَ خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ ثُمَّ فَسِّرْهُ لِأَهْلِ سُورِیَا وَ أَخْبِرْهُمْ أَنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الْحَیُّ الْقَیُّومُ الَّذِی لَا أَحُولُ وَ لَا أَزُولُ فَآمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ الْمَلْحَمَةِ الْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ قَالَ (3) أَوَّلُ النَّبِیِّینَ خُلْقاً وَ آخِرُهُمْ مَبْعَثاً ذَلِکَ الْعَاقِبُ الْحَاشِرُ فَبَشِّرْ بِهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ عِیسَی علیه السلام یَا مَالِکَ الدُّهُورِ وَ عَلَّامَ الْغُیُوبِ مَنْ هَذَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الَّذِی قَدْ أَحَبَّهُ قَلْبِی وَ لَمْ تَرَهُ عَیْنِی قَالَ ذَاکَ خَالِصَتِی وَ رَسُولِی الْمُجَاهِدُ بِیَدِهِ فِی سَبِیلِی یُوَافِقُ (4) قَوْلُهُ فِعْلَهُ وَ سَرِیرَتُهُ عَلَانِیَتَهُ أُنْزِلُ عَلَیْهِ تَوْرَاةً (5) حَدِیثَةً أَفْتَحُ بِهَا أَعْیُناً عُمْیاً وَ آذَاناً صُمّاً وَ قُلُوباً غُلْفاً فِیهَا یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ فَهْمُ الْحِکْمَةِ وَ رَبِیعُ الْقُلُوبِ وَ طُوبَاهُ وَ طُوبَی أُمَّتِهِ قَالَ رَبِّ مَا اسْمُهُ وَ عَلَامَتُهُ وَ مَا أَکَلَ أُمَّتُهُ یَقُولُ مَلَکَ أُمَّتَهُ (6) وَ هَلْ لَهُ مِنْ بَقِیَّةٍ یَعْنِی ذُرِّیَّةً قَالَ سَأُنَبِّئُکَ بِمَا سَأَلْتَ اسْمُهُ أَحْمَدُ مُنْتَخَبٌ (7) مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُصْطَفًی مِنْ سُلَالَةِ إِسْمَاعِیلَ ذُو الْوَجْهِ الْأَقْمَرِ وَ الْجَبِینِ الْأَزْهَرِ رَاکِبُ الْجَمَلِ تَنَامُ عَیْنَاهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ یَبْعَثُهُ اللَّهُ فِی أُمَّةٍ أُمِّیَّةٍ مَا بَقِیَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ مَوْلِدُهُ فِی بَلَدِ أَبِیهِ إِسْمَاعِیلَ یَعْنِی مَکَّةَ کَثِیرُ الْأَزْوَاجِ قَلِیلُ الْأَوْلَادِ نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَکَةٍ صِدِّیقَةٍ یَکُونُ لَهُ مِنْهَا ابْنَةٌ لَهَا فَرْخَانِ سَیِّدَانِ یُسْتَشْهَدَانِ أَجْعَلُ نَسْلَ أَحْمَدَ مِنْهُمَا فَطُوبَاهُمَا وَ لِمَنْ أَحَبَّهُمَا وَ شَهِدَ أَیَّامَهُمَا فَنَصَرَهُمَا قَالَ عِیسَی علیه السلام إِلَهِی وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ سَاقُهَا وَ أَغْصَانُهَا مِنْ ذَهَبٍ وَرَقُهَا حُلَلٌ وَ حَمْلُهَا

ص: 317


1- فی المصدر: فصار إلی الکتب.
2- فی المصدر: یا بن الطاهرة البتول.
3- فانه اول خ ل.
4- فی المصدر: یوافق «الموافق خ ل».
5- نوراء خ ل.
6- أی یرید بأکل امته ملک امته.
7- منتجب خ ل.

که او پیامبری فرستاده شده از جانب پروردگار عزوجل خود می باشد. و (این را نیز) می گویم: که او بنده ای است که برای خود مالک هیچ سود و ضرری و یا مرگ و زندگی و برانگیزش مجدد (بعد از مرگ) نمی باشد». گفتند: آیا بنده ای می تواند آنچه را که او انجام می داد، به انجام رساند؟ و آیا پیامبران چیزی همانند آنچه او از آن قدرت برتر و چیره مند ظاهر ساخت، آورده­اند؟ آیا این گونه نبود که مردگان را زنده می ساخت و کور مادرزاد و مبتلا به پیسی را شفا می بخشید؟ و آنان را از آ نچه در سینه خود نهان می ساختند و آنچه در خانه هایشان ذخیره می نمودند، آگاه می ساخت؟ و آیا کسی جز پروردگار یا پسر او توان انجام این کار را دارد؟ و بسیار درباره او که خدا از آن مبراست، به غلو پرداختند. پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود: «همان گونه که شما گفتید، برادر من، عیسی مردگان را زنده می ساخت و کور مادرزاد و مبتلا به پیسی را شفا می بخشید و قومش را از آنچه در درون و نهان آنان می گذشت و آ نچه در خانه هایشان ذخیره می کردند، آگاه می­ساخت و همه این امور به إذن پرودگار عزوجل صورت می گرفت. و او برای خداوند عزوجل بنده ای بود و این امر باعث ننگ او نبود و او را از آن امتناع و ننگی نبود. چه آنکه او خود از گوشت و خون و مو و استخوان و رگ و مزاج های چهار گانه (صفرا، بلغم، خون، سودا) خلق گشته بود و غذا می خورد و تشنگی بر او عارض می گردید و به خدا سوگند که به خاطر حاجتش (قضای حاجت) خسته می گردید. و پروردگار یگانه او حق و حقیقتی است که هیچ چیز شبیه او نیست و همتایی ندارد». گفتند : پس همانند او را به ما نشان بده که به مرد یا پدری منسوب نباشد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خلقت آدم که نه پدر داشت و نه مادر، از او شگفت تر و عجیب تر است. و هیچ آفرینشی در حیطه قدرت الهی از آفرینش دیگر آسان تر و یا دشوارتر نیست. آن گاه که تحقق چیزی را اراده نماید، کافی است که به آن بگوید: موجود باش، تا آن پدید آید.» و بر آن ها این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ»، {در واقع، مَثَلِ عیسی نزد خدا همچون مَثَلِ [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید، سپس بدو گفت: «باش». پس وجود یافت.}(1) آن دو گفتند: درباره پیامبرمان از تو تنها ناسازگاری و مخالفت مشاهده می کنیم و این امری است که نمی توانیم آن را از تو بپذیریم. پس بیا تا یکدیگر را لعنت و نفرین کنیم که کدام یک از ما به حق شایسته تر و سزاوارتر است و لعنت و نفرین پروردگار را بر دروغگویان قرار دهیم که این نفرین نشانهای است که به سرعت نازل می گردد. در پی این سخن، پروردگار آیه مباهله را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل نمود: «فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ»، {و هر که بعد از نزول دانش بر تو، باز درباره عیسی با تو به منازعه برخاست، به آنان بگو: بیایید فرزندان ما و فرندان شما، و زنان ما و زنان شما، و جان­های ما و جان­های شما را فرابخوانیم. سپس با یکدیگر مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.}(2)

و رسول خداصلی الله علیه و آله آنچه بر او نازل گردیده بود را بر آنان خواند و فرمود: «پروردگار مرا فرمان داده است که درخواست شما را بپذیرم. و مرا امر نمود که اگر همچنان بر سخن خود پافشاری و اصرار

ص: 320


1- . آل عمران/59
2- . آل عمران/61

کَثَدْیِ الْأَبْکَارِ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ مَاؤُهَا مِنْ تَسْنِیمٍ لَوْ أَنَّ غُرَاباً طَارَ وَ هُوَ فَرْخٌ لَأَدْرَکَهُ الْهَرَمُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَقْطَعَهَا وَ لَیْسَ مَنْزِلٌ مِنْ مَنَازِلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِلَّا وَ ظِلَالُهُ فَنَنٌ مِنْ تِلْکَ الشَّجَرَةِ.

قال فلما أتی القوم علی دراسة ما أوحی الله عز و جل إلی المسیح علیه السلام من نعت محمد رسول الله صلی الله علیه و آله و صفته و ملک أمته و ذکر ذریته و أهل بیته أمسک الرجلان مخصومین و انقطع التحاور بینهم فی ذلک قال فلما فلج (1) حارثة علی السید و العاقب بالجامعة و ما تبینوه (2) فی الصحف القدیمة و لم یتم لهما ما قدروا (3) من تحریفها و لم یمکنهما أن یلبسا علی الناس فی تأویلهما (4) أمسکا عن المنازعة من هذا الوجه و علما أنهما قد أخطئا سبیل الصواب بذلک (5) فصارا إلی بِیعَتِهِمْ آسفین لینظرا و یرتئیا (6) و فزع إلیهما نصاری نجران فسألوهما عن رأیهما و ما یعملان فی دینهما فقالا ما معناه تمسکوا بدینکم حتی یکشف (7) دین محمد و سنسیر إلی بنی قریش إلی یثرب و ننظر ما جاء به و إلی ما یدعو إلیه قال فلما تجهز السید و العاقب للمسیر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بالمدینة انتدب معهما أربعة عشر راکبا من نصاری نجران هم من أکابرهم فضلا و علما فی أنفسهم و سبعون رجلا من أشراف بنی الحارث بن کعب و سادتهم قال و کان قیس بن الحصین ذو الغصة (8) و یزید بن عبد المدان ببلاد حضرموت فقدما نجران علی تفیئة (9) مسیر قومهم فشخصا معهم فاعترز القوم فی ظهور (10) مطایاهم و جنبوا (11) خیلهم و أقبلوا لوجوههم حتی وردوا المدینة.

ص: 318


1- أی غلب علیهما.
2- فی المصدر: بینوه. «تبینوه خ ل».
3- ما قدرا خ ل.
4- فی المصدر: فی التأویل «تأویلهما خ ل».
5- فی المصدر: سبیل الصواب، فصارا.
6- یرتبا خ ل. کذا.
7- حتی نکشف خ.
8- القضیة خ ل. أقول: فی المصدر: ذو العصة «الفضة خ ل» و الکل مصحفة، و الصحیح: ذو الغصة کما فی المتن.
9- تعبئة خ ل. أقول: فی المصدر: لقیته.
10- اکوار خ ل. الاکوار جمع الکور بالضم و هو الرحل منه رحمه اللّه أقول: فی المصدر: فی اطوار. «ظهور خ ل».
11- جنبه: ابعده و نحاه. جنب الخیل: قاده الی جنبه.

نمودید، با شما مباهله کنم». آن دو گفتند: اگر فردا با تو مباهله کنیم، این امر نشانه ای میان ما و تو خواهد بود. سپس به همراه یاران مسیحی خود برخاستند و هنگامی که دور گردیدند و در حرّة [زمین بی ریگ] فرود آمدند، رو به یکدیگر نمودند و گفتند: این مرد درباره کار خود و کار شما امر روشنی را مبنای قضاوت قرار داده است. بنابراین در کار او بنگرید که با چه کسانی به مباهله با شما می پردازد. آیا با همه پیروانش یا عالمان اصحابش در مباهله حاضر می گردد، و یا آ نکه همراهان وی افرادی فروتن و فقیر و مؤمنانی با اخلاص می باشند و تعداد این افراد از تعداد پیروان محمد صلی الله علیه و آله اندک و کم تر است؟. پس اگر با افراد زیاد و قدرتمندان قوم خود در برابر شما حاضر شد، بدانید که همانند پادشاهان، تنها به منظور مباهات و فخر فروشی حضور یافته است. و در این صورت شما (در مباهله) بر او برتری خواهید یافت؛ و اگر با افرادی اندک و فروتن و خاشع به نزد شما آمد، بدانید که پیامبران الهی چنین افرادی را برمی­گزینند و در مباهله حاضر می­گردانند و با آنان به نفرین بر­می­خیزند، در این صورت از مباهله با آنان حذر کنید که این خود نشانه ای برای شماست. و در این هنگام در آنچه میان خود و او صورت می دهید، نیک نظر کنید؛ آن که هشدار داد، معذور است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان داد که به سوی دو درختی که آن جا بود، بروند و میان آن دو را جارو کنند. و درنگ نمود تا فردای آن روز در رسید، فرمان داد که جامه ای(عبایی) سیاه و نازک را حاضر سازند و آن را روی آن دو درخت پهن نمود. هنگامی که سید و عاقب، این عمل پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاحظه نمودند به همراه فرزندان خود: صبغة المحسن، عبدالمنعم، ساره و مریم خارج گردیدند و مسیحیان نجران نیز همراه آنان گشتند. و سواران بنی حارث بن کعب با ظاهری زیبا و آراسته بر مرکب های خود سوار گردیدند. از آن سو مردم مدینه از مهاجران و انصار و سایر مردمان در میان قبایل خود و به همراه پرچم ها و درفش های خود، در بهترین لباس و ظاهر حضور یافتند، تا پایان و فرجام کار را مشاهده کنند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره خود درنگ نمود تا آ نکه روز برآمد. سپس دست در دست علی و درحالی که حسن و حسین پیش رو و فاطمه زهرا سلام الله علیها در پشت او قرار داشتند، خارج گردید. و با آنان پیش آمد تا آنکه به آن دو درخت رسید و به همان شکلی که از حجره پیامبر صلی الله علیه و آله خارج گردیده بودند، در زیر آن جامه توقف نمودند و رسول خدا پیکی به سوی سید و عاقب فرستاد تا آن دو را به همان مباهله ای که خواستار آن بودند، فرا بخواند. آنان به نزد او آمدند و گفتند: ای ابوالقاسم! با چه کسانی با ما مباهله می کنی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «با بهترین اهل زمین و بزرگوارترین آنان در نزد پروردگار عزوجل». و درحالی که به علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) اشاره می نمود، فرمود: «با اینان (با شما مباهله می کنم)». گفتند: ما نمی بینیم که با کبر و تکبر

ص: 321

قال و لما استراث رسول الله صلی الله علیه و آله خبر أصحابه أنفذ إلیهم خالد بن الولید فی خیل سرحها معه لمشارفة أمرهم فألفوهم و هم عامدون إلی رسول الله صلی الله علیه و آله. قال و لما دنوا من المدینة أحب السید و العاقب أن یباهیا المسلمین و أهل المدینة بأصحابهما و بمن حف (1) من بنی الحارث معهما فاعترضاهم فقالا لو کففتم صدور رکابکم و مسستم الأرض فألقیتم عنکم تفثکم و ثیاب سفرکم و شننتم علیکم من باقی میاهکم کان ذلک أمثل فانحدر القوم عن الرکاب فأماطوا من شعثهم و ألقوا عنهم ثیاب بذلتهم و لبسوا ثیاب صونهم من الأتحمیات (2) و الحریر و الحبر و ذروا المسک فی لممهم و مفارقهم ثم رکبوا الخیل و اعترضوا بالرماح علی مناسج خیلهم و أقبلوا یسیرون رزدقا واحدا و کانوا من أجمل العرب صورا و أنمهم أجساما و خلقا فلما تشوفهم الناس أقبلوا نحوهم فقالوا ما رأینا وفدا أجمل من هؤلاء فأقبل القوم حتی دخلوا علی رسول الله صلی الله علیه و آله فی مسجده و حانت صلاتهم

فقاموا یصلون إلی المشرق فأراد الناس أن ینهوهم عن ذلک فکفهم رسول الله صلی الله علیه و آله ثم أمهلهم و أمهلوه ثلاثا فلم یدعهم و لم یسألوه لینظروا إلی هدیه و یعتبروا ما یشاهدون منه مما یجدون (3) من صفته فلما کان بعد ثالثة (4) دعاهم صلی الله علیه و آله إلی الإسلام فقالوا یا أبا القاسم ما أخبرتنا کتب الله عز و جل بشی ء من صفة النبی المبعوث من بعد الروح عیسی علیه السلام إلا و قد تعرفناه فیک إلا خلة هی أعظم الخلال آیة و منزلة و أجلاها أمارة و دلالة قال و ما هی قالوا إنا نجد فی الإنجیل من صفة النبی الغابر من بعد المسیح أنه یصدق به و یؤمن به و أنت تسبه و تکذب به و تزعم أنه عبد قال فلم تکن خصومتهم و لا منازعتهم للنبی صلی الله علیه و آله إلا فی عیسی علیه السلام فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا بَلْ أُصَدِّقُهُ وَ أُصَدِّقُ بِهِ وَ أُؤْمِنُ بِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُ

ص: 319


1- خف خ.
2- یقال: اتحم ای تلون بالتحمة، و هی شدة السواد او الشقرة. و الاتحم: الادهم و لعلّ کان لون ثیابهم کذلک. و فی المصدر: الانجمیات.
3- بما یجدون خ ل.
4- فی المصدر: ثلاثة «ثالثة خ ل».

و یا با افراد زیاد و یا توانگران خوش منظر که به تو ایمان آورده و از تو پیروی کرده اند در مباهله با ما حاضر شده باشی. و در این جا تنها این جوان و این زن و این دو پسربچه را همراه تو می بینیم. آیا با اینان با ما به مباهله برمی خیزی؟ فرمود: «آری، آیا پیش از این شما را از آن آگاه نساختم؟ آری، سوگند به آن که مرا به حق مبعوث داشت، به من فرمان داده شده است که با این افراد با شما مباهله کنم». از این سخن پیامبر، رخساره عاقب و سید به زردی گرایید و پا پس نهادند و به نزد یاران و جایگاه خود بازگشتند. هنگامی که یارانشان حال آن دو را مشاهده نمودند، گفتند: شما را چه شده است؟ آن دو از بیان حقیقت خودداری ورزیدند و گفتند: آنجا چیزی نبود که شما را از آن آگاه سازیم. جوانی که از برگزیدگان آنان به شمار می رفت و بهره ای از دانش داشت، رو به آنان نمود و گفت: وای بر شما! چنین نکنید و آن چه از توصیفات او در کتاب مقدس دیده اید را بازگو کنید که به خدا سوگند، شما به راستگویی او آگاه و بدان یقین دارید و روزگار شما به روزگار برادرانتان که به شکل بوزینه و خوک مسخ گردیدند، نزدیک است. و آنان دانستند که او خالصانه آنان را پند می دهد. ولی باز اعراض و خودداری ورزیدند. گفت: منذر بن علقمه که برادر اسقفشان ابوحارثه بود، بهره ای از علم داشت که به آن اذعان داشتند و در هنگام منازعه و کشمکش آنان، دور از نجران بود. و هنگامی که نجرانیان آماده حرکت به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله گشته بودند، به نجران آمد و با آنان همراه گردید. هنگامی که آن روز، منذر پراکندگی و تشتّت قوم خود و تردید و دودلی آنان در تصمیم گیری را مشاهده نمود، دست سید و عاقب را گرفت و به نزد اصحاب خود آمد و گفت: مرا با این دو تنها بگذارید. و با آن دو در گوشه ای نشست و رو به آن دو نمود و گفت: پیشرو به قوم خود دروغ نمی گوید و من خیرخواهانه شما را پند می دهم و نسبت به شما مهربان و دلسوز هستم. اگر در خود بنگرید، نجات می یابید و اگر نفس خود را وانهید هلاک می گردید و (قوم خود را) نیز هلاک می گردانید. گفتند: تو مردی امین و کامل و دور از عیب و کاستی هستی، بگو. گفت: آیا می دانید که هرگز قومی با پیامبری به مباهله برنخاست مگر آن که چون چشم برهم زدنی آنان را هلاک گردانید؟ و شما و همه افراد هوشیار و صاحب بصیرت از وارثان کتب می دانید که محمد ابوالقاسم همان پیامبری است که انبیای الهی به آمدن او بشارت داده اند و صفات او و اهل بیت امین او را آشکارا بیان کرده اند.

ص: 322

النَّبِیُّ الْمُرْسَلُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَقُولُ إِنَّهُ عَبْدٌ لَا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً قَالُوا وَ هَلْ تَسْتَطِیعُ الْعَبِیدُ أَنْ تَفْعَلَ (1) مَا کَانَ یَفْعَلُ وَ هَلْ جَاءَتِ الْأَنْبِیَاءُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنَ الْقُدْرَةِ الْقَاهِرَةِ أَ لَمْ یَکُنْ یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُنَبِّئُهُمْ بِمَا یُکِنُّونَ فِی صُدُورِهِمْ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ فَهَلْ یَسْتَطِیعُ هَذَا إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَوِ ابْنُ اللَّهِ وَ قَالُوا فِی الْغُلُوِّ فِیهِ وَ أَکْثَرُوا تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً فَقَالَ صلی الله علیه و آله قَدْ کَانَ عِیسَی أَخِی کَمَا قُلْتُمْ یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُخْبِرُ قَوْمَهُ بِمَا فِی نُفُوسِهِمْ وَ بِمَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ وَ کُلُّ ذَلِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدٌ وَ ذَلِکَ عَلَیْهِ غَیْرُ عَارٍ وَ هُوَ مِنْهُ غَیْرُ مُسْتَنْکِفٍ فَقَدْ کَانَ لَحْماً وَ دَماً وَ شَعْراً وَ عَظْماً وَ عَصَباً وَ أَمْشَاجاً یَأْکُلُ الطَّعَامَ وَ یَظْمَأُ وَ یَنْصَبُ وَ اللَّهِ (2) بِأَرْبِهِ وَ رَبُّهُ الْأَحَدُ الْحَقُّ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ لَهُ نِدٌّ قَالُوا فَأَرِنَا مِثْلَهُ (3) جَاءَ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ وَ لَا أَبٍ قَالَ هَذَا آدَمُ علیه السلام أَعْجَبُ مِنْهُ خَلْقاً جَاءَ مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ لَا أُمٍّ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنَ الْخَلْقِ بِأَهْوَنَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قُدْرَتِهِ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لَا أَصْعَبَ إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و تلا علیهم إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (4) قالا فما نزداد منک فی أمر صاحبنا إلا تباینا و هذا الأمر الذی لا نقره لک فهلم فلنلاعنک أینا أولی بالحق فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ فإنها مثلة و آیة معجلة فأنزل الله عز و جل آیة المباهلة علی رسول الله صلی الله علیه و آله فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (5) فتلا علیهم رسول الله صلی الله علیه و آله ما نزل علیه فی ذلک من القرآن فقال إن الله قد أمرنی أن أصیر

ص: 320


1- فی المصدر: هل یستطیع العبد ان یفعل.
2- فی المصدر: و ینصب بادبه «بأربه خ ل».
3- فی المصدر: من جاء.
4- آل عمران: 59.
5- آل عمران: 61.

و اما پند دیگر که بدان شما را هشدار می دهم؛ از آن روی مگردانید. عاقب و سید گفتند: ای ابومثنّی! آن چه پندی است؟ گفت: به ستارگان که بر زمین طلوع می نمایند و در خشکی درختان بنگرید. و فرو افتادن پرندگان در برابر خود را مشاهده کنید که چگونه بال های خود را بر زمین می گسترند و آن چه در چینه دانهایشان است را قی می کنند و از سوی خداوند به چنین فرجام ناخوشایندی دچار می آیند.؟ همه این ها تنها به خاطر عذابی است که بر ما سایه افکنده است. به لرزش کوه ها و به این دود پراکنده شده و پاره های کوچک ابر بنگرید. همه این ها در شرایطی است که ما در اوج گرما و در هنگامه ظهر واقع هستیم. و به محمد بنگرید که چگونه دست خود را بالا برده است و آن چهار نفر از اهل بیتش او را همراهی می کنند و تنها منتظر پاسخ شماست. پس بدانید، اگر کلمه ای از لعن و نفرین بر زبان او جاری گردد، ما را نه از هلاک گریزی خواهد بود و نه به سوی خانواده و اموال خود باز خواهیم گشت. آن دو اندیشیدند و متوجه شدند که آن امری عظیم و هولناک خواهد بود و یقین نمودند که آن همان حق است که از جانب خداوند عزوجل می باشد. از همین رو پاهایشان به لرزه افتاد و چیزی نمانده بود که عقل خود را نیز از کف دهند و احساس کردند که عذاب برآنان نازل خواهد گشت. هنگامی که منذر بن علقمه ترس و وحشت آنان را مشاهده نمود، گفت: شما دو تن، اگر برای او اسلام آورید، در دنیا و آخرت در امان خواهید بود و اگر دین خود و آسایش زندگی را ترجیح دادید و بر منزلت والای خود در نزد قومتان حرص ورزیدید، من از طمع ورزیدن به آ نچه کسب نموده اید، شما را منع نمی سازم. ولی شما دو تن به ناگاه محمد را با خواسته خود برای مباهله رو در رو ساختید و آن را حد فاصل و نشانه ای میان خود و او قرار دادید و بنا به اندیشه خود از نجران حرکت نمودید. ولی محمد نیز به سرعت به سوی آ نچه از او خواستید، شتافت. پیامبران هرگاه قصد کاری کنند، از آن بازنمی­گردند مگر آنکه آن را به انجام رسانند. پس اگر از روی ترس از این امر منصرف گشته اید و ترس از آنچه مشاهده می کنید، شما را سرگشته ساخته است، نیک بختی شما در منصرف گشتن از این کار است.

ص: 323

إلی ملتمسکم و أمرنی بمباهلتکم إن أقمتم و أصررتم علی قولکم قالا و ذلک آیة ما بیننا و بینک إذا کان غدا باهلناک ثم قاما و أصحابهما من النصاری معهما فلما أبعدا و قد کانوا نزلوا (1) بالحرة أقبل بعضهم علی بعض فقالوا قد جاءکم هذا بالفصل من أمره و أمرکم فانظروا أولا بمن یباهلکم أ بکافة أتباعه أم بأهل الکتابة (2) من أصحابه أو بذوی التخشع و التمسکن (3) و الصفوة دینا و هم القلیل منهم عددا فإن جاءکم بالکثرة و ذوی الشدة منهم فإنما جاءکم مباهیا کما یصنع الملوک فالفلج إذا لکم دونه و إن أتاکم بنفر قلیل ذوی تخشع فهؤلاء سجیة (4) الأنبیاء و صفوتهم و موضع بهلتهم فإیاکم و الإقدام إذا علی مباهلتهم فهذه لکم أمارة و انظروا حینئذ ما تصنعون بینکم و بینه (5) فقد أعذر من أنذر فأمر صلی الله علیه و آله بشجرتین فقصدتا و کسح ما بینهما و أمهل حتی إذا کان من الغد أمر بکساء أسود رقیق فنشر علی الشجرتین فلما أبصر السید و العاقب ذلک خرجا بولدیهما صبغة المحسن و عبد المنعم و سارة و مریم و خرج معهما نصاری نجران و رکب فرسان بنی الحارث بن کعب فی أحسن هیئة و أقبل الناس من أهل المدینة من المهاجرین و الأنصار و غیرهم من الناس فی قبائلهم و شعارهم من رایاتهم و ألویتهم و أحسن شارتهم (6) و هیئتهم لینظروا ما یکون من الأمر و لبث رسول الله صلی الله علیه و آله فی حجرته حتی متع النهار ثم خرج آخذا بید علی و الحسن و الحسین أمامه و فاطمة علیهم السلام من خلفهم فأقبل بهم حتی أتی الشجرتین فوقف بینهما (7) من تحت الکساء علی مثل الهیئة التی خرج بها من حجرته فأرسل إلیهما یدعوهما إلی ما دعواه إلیه من المباهلة فأقبلا إلیه فقالا بمن تباهلنا یا أبا القاسم قال بخیر أهل الأرض و أکرمهم علی الله عز و جل بهؤلاء و أشار لهما إلی علی و فاطمة و الحسن و الحسین صلوات الله علیهم قالا فما نراک جئت لمباهلتنا بالکبر و لا من

ص: 321


1- انزلوا خ ل.
2- المکانة خ ل.
3- التمکن خ ل.
4- شجنبة خ ل. «و شجة خ ل».
5- فی المصدر: ما بینکم و بینه.
6- فی المصدر: شارتهم. «شأنهم خ ل».
7- فی المصدر: من بینهما.

پس ای برادران! شتاب کنید و با محمد مصالحه کنید و او را خشنود سازید و این کار را به تأخیر نیندازید که شما دو تن و من به همراه شما، همانند قوم یونس در زمان نزول عذاب هستیم. آن دوگفتند: ای ابومثنّی! تو با محمد دیدار کن و آنچه از ما می خواهد را ضمانت کن و برای ما پسرعمویش نزد وی را واسطه قرار بده تا او همان کسی باشد که کار میان ما و او را استوار می گرداند که او در نزد محمد از مقام و منزلت بهره مند است. و درنگ مکن تا با خبری که برای ما می آوری، آرامش یابیم. منذر حرکت نمود و وقتی به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، عرض داشت: سلام بر تو ای رسول خدا!. گواهی می دهم که جز آن که تو را به رسالت برانگیخت، خدای دیگری نیست. و گواهی می دهم که تو و عیسی دو بنده و دو پیامبر خداوند عزّوجل می باشید. و آن گاه منذر اسلام آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را از علت آمدن خود آگاه ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز علی علیه السلام را برای مصالحه با آن قوم گسیل داشت. علی علیه السلام فرمود: پدرم به فدایت باد! بر چه اساس با آنان مصالحه کنم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای ابوالحسن! در آ نچه با آنان توافق می کنی، رأی و نظر تو، همان رأی و نظر من است». علی علیه السلام نیز به سوی آنان حرکت نمود و سید و عاقب با او براساس پرداخت سالیانه هزار حله و هزار دینار مصالحه نمودند و مقرر گردید که نیمی از آن در محرم و نیمی دیگر در رجب داده شود. و آن دو با ذلت و خواری به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و علی علیه السلام او را از چگونگی مصالحه خود با آنان آگاه ساخت و آن دو در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله با خواری، پرداخت جزیه را پذیرفتند. آنگاه رسول خدا به آن دو فرمود: «آن را از شما پذیرفتم. بدانید که اگر شما با من و کسانی که در زیر جامه(عبا) قرار داشتند، به مباهله برمی خاستید، بی هیچ تردیدی، پروردگار وادی را بر شما شعله ور می ساخت، سپس خداوند عزوجل در مدت زمان کوتاه تر از چشم برهم زدنی، آن را به سوی کسانی که پشت سر شما قرار دارند (هم کیشان و خانواده­هایتان) رهنمون می ساخت و آنان را به سختی به آتش می کشید».

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله با اهل بیتش بازگشت و راهی مسجد نبوی گردید، جبرئیل بر اونازل شد و فرمود: «ای محمد! خداوند عزوجل بر تو سلام و درود می فرستد و خطاب به تو می فرماید: بنده من موسی به همراه برادرش هارون و پسرانش، با دشمن خود قارون به مباهله برخاست و در پی آن من قارون و اهل و مالش و کسانی که از میان قومش او را یاری نمودند،در زمین فرو بردم. ای احمد، به عزّت و جلال و عظمتم سوگند یاد می کنم که اگر اهل زمین و تمامی مخلوقات، با تو و کسانی که از میان اهلت در زیر جامه جمع گشته بودند، مباهله می کردند، بی هیچ تردیدی آسمان ها پاره پاره و کوه ها تکه تکه می گردیدند و زمین (هر آ نچه بر خود داشت) فرو می بلعید و جز آن دم که من اراده می­کردم، هرگز آرام نمی­گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از شنیدن این سخن به سجده افتاد و صورتش را بر زمین نهاد. سپس دستش را تا آنجا بالا برد که سفیدی زیر بغل او برای مردم آشکار گردید و فرمود: «سپاس کسی را که نعمت می دهد، سپاس کسی را که نعمت می دهد». این سخن را سه بار تکرار نمود. و از رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 324

الکثر و لا أهل الشارة ممن نری ممن آمن بک و اتبعک و ما نری هاهنا معک إلا هذا الشاب و المرأة و الصبیین أ فبهؤلاء تباهلنا قال نعم أ و لم أخبرکم بذلک آنفا نعم بهؤلاء أمرت و الذی بعثنی بالحق أن أباهلکم فاصفارت حینئذ ألوانهما و کرا (1) و عادا إلی أصحابهما و موقفهما فلما رأی أصحابهما ما بهما و ما دخلهما قالوا ما خطبکما فتماسکا و قالا ما کان ثم (2) من خطب فنخبرکم و أقبل علیهم شاب کان من خیارهم قد أوتی فیهم علما فقال ویحکم لا تفعلوا و اذکروا ما عثرتم علیه فی الجامعة من صفته (3) فو الله إنکم لتعلمون حق العلم أنه لصادق (4) و إنما عهدکم بإخوانکم حدیث قد مسخوا قردة و خنازیر فعلموا أنه قد نصح لهم فأمسکوا قال و کان للمنذر بن علقمة (5) أخی أسقفهم أبی حارثة حظ من العلم فیهم یعرفونه له و کان نازحا عن نجران فی وقت تنازعهم فقدم و قد اجتمع القوم علی الرحلة إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فشخص معهم فلما رأی المنذر انتشار أمر القوم یومئذ و ترددهم فی رأیهم أخذ بید السید و العاقب و أقبل علی أصحابه فقال اخلونی و هذین فأعتزل بهما ثم أقبل علیهما فقال إن الرائد لا یکذب أهله و أنا لکما حق نصیح و علیکما جد شفیق (6) فإن نظرتما لأنفسکما نجیتما (7) و إن ترکتما ذلک هلکتما و أهلکتما قالا أنت الناصح جیبا المأمون عیبا فهات قال أ تعلمان أنه ما باهل قوم نبیا قط إلا کان مهلکهم کلمح البصر و قد علمتما و کل ذی إرب من ورثة الکتب معکما أن محمدا أبا القاسم هذا هو الرسول الذی بشرت به الأنبیاء علیهم السلام و أفصحت بنعته و أهل بیته الأمناء (8)

ص: 322


1- فی المصدر: و حوکرا «موکرا خ ل» کسرا خ ل.
2- ثمة خ ل، أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- فی المصدر: من صفاته «صفته خ ل».
4- الصادق خ ل.
5- یأتی فی الحدیث الثانی ان اسمه کرز أو بشر بن علقمة.
6- فی المصدر: و انا لکما جد شفیق.
7- نجوتما خ ل.
8- فی المصدر: و افصحت ببیعتهم و أهل بیتهم الامناء.

درباره سجده و شادمانی اش سؤال شد. حضرت در پاسخ فرمود: «به خاطر آنچه خداوند از کرامت و بزرگی اهل بیتم به من اعطا نمود، خداوند عزوجل را شکر کردم». سپس آنان را از پیام جبرئیل علیه السلام آگاه نمود.(1)

توضیح

«و إلّا أذنا» بر وزن «عَلما»، یعنی آگاه گردند. خداوند متعال فرمود: «فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ »، {و هر گاه چنین نکنید، بدانید که با خدا و رسول او به جنگ برخاسته اید.}(2)

و گفته می شود: «ضویتُ الیه أضوی ضویّاً»: بدان پناه بردم و به او پیوستم. جوهری آن را ذکر کرده است؛ و گفت: «دهماء الناس»: جماعت و گروه مردم. و گفت: «الخطّة» با ضم، یعنی: حال و شأن. و گفت: «حفزه، یحفزه»: از پشت او را راند. و «بالرُّمح»: او را با نیزه زد. و «عن الامر»: او را به شتاب واداشت و او را آزرد. و گفته می شود: «أزمعت علی أمر»: آن گاه که عزم و اراده او برآن استوار گردد. و «کانت فیه بقیّة» یعنی از قدرت یا دلسوزی و تلاش برای حفظ قومش. در قاموس آمده است: «أبقیتُ ما بیننا»: در فساد و تباه ساختن آن چه میان ماست، زیاده روی نکردم. و اسم مصدر آن: «البقیّة» است. «و اولوا بقیة ینهون»(3)

یعنی ابقاء یا فهم. «الهوادة»: صلح. سخنش «دبّوا إلیّ قوم»: امکان دارد که با تشدید (یاء) و رفع (قوم) همانند: (أکلونی البراغیث) باشد. یا آنکه با تخفیف و جر (قوم) به این معنی باشد که در این امر، قومی به سوی قوم دیگر همانند راه رفتن مورچه ها بدون اندیشه و تأمل حرکت کردند. و در برخی نسخه های قدیمی: «أی قَومِ»، ای قوم به معنای ندا آمده است و فعل: «دبّوا» به معنای امر گرفته شده است. با این وجه، مقصود از آن، درنگ و تأمل و اندیشه و عدم عجله است و این قول صحیح تر است. «السَورة»: سختی، خشم و هجوم و تجاوز و ستم. سخن او: «فإنّ البدیهة بها» یعنی هجوم ناگهانی بدون تأمّل و اندیشه، فرجام نیکی نخواهد داشت. و «الأناة» بر وزن قناة: مدارا و نرمی و شکیبایی. و «الإحجام»: بازداشتن. «الصول»: ستم و دراز دستی و هجوم. «المعصّب» بر وزن محدّث: فرد والا مقام که از او فرمان می برند، چرا که او تاج بر سر می نهند یا آنکه مسائل مردم به او احاله می شود. و «السحر» با فتحه و ضمه و حرکت همه حروف: شُش، و به فرد ترسو گفته می شود: «إنتفح سحره»: شش او باد کرده است. و در قاموس آمده است: «استطار الفجر»: سپیده صبح فراگیر شد. و «الحائط»: دیوار شکافته شد. و «إستطیر طیر و فلان»: پرنده یا فلان شخص ترسید. «المسبوع»: آن که جانور درنده او را دریده باشد یا جانور درنده ای که فرزند خود را دریده باشد. و «الیراعة»: احمق، بزدل، شترمرغ. «الهلع»: شدیدترین نوع بی تابی و ناشکیبی. سخنش: «بالنوء بالعبء» یعنی حمل بارهای گران؛ گفته می شود: «ناء بالحمل»: آ نگاه که با باری سنگین برخیزد

ص: 325


1- . الاقبال: 513 -496
2- . بقره/279
3- . هود/116

و أخری أنذرکما بها فلا تعشوا عنها قالا و ما هی یا أبا المثنی قال انظرا إلی النجم قد استطلع (1) علی الأرض و إلی خشوع الشجر و تساقط الطیر بإزائکما لوجوهها (2) قد نشرت علی الأرض أجنحتها و قاءت (3) ما فی حواصلها و ما علیها لله عز و جل من تبعة لیس ذلک إلا لما قد أظل من العذاب و انظرا إلی اقشعرار الجبال (4) و إلی الدخان المنتشر (5) و قزع السحاب هذا و نحن فی حمارة القیظ و إبان الهجیر و انظرا إلی محمد صلی الله علیه و آله رافعا یده و الأربعة من أهله معه إنما ینتظر ما تجیبان (6) به ثم اعلموا أنه إن نطق فوه بکلمة من بهلة لم نتدارک هلاکا و لم نرجع إلی أهل و لا مال فنظرا فأبصرا أمرا عظیما فأیقنا أنه الحق من الله عز و جل فزلزلت أقدامهما و کادت أن تطیش عقولهما و استشعرا أن العذاب واقع بهما فلما أبصر المنذر بن علقمة ما قد لقیا من الخیفة و الرهبة قال لهما إنکما إن أسلمتما له سلمتما فی عاجلة و آجلة (7) و إن آثرتما دینکما و غضارة أیکتکما و شححتما بمنزلتکما (8) من الشرف فی قومکما فلست أحجر علیکما الضن (9) بما نلتما من ذلک و لکنکما بدهتما محمدا صلی الله علیه و آله یتطلب (10) المباهلة له و جعلتماها حجازا و آیة بینکما و بینه و شخصتما من نجران و ذلک من بالکما (11) فأسرع محمد صلی الله علیه و آله إلی ما بغیتما منه و الأنبیاء إذا أظهرت (12) بأمر لم ترجع إلا بقضائه و فعله فإذ نکلتما عن ذلک و أذهلتکما مخافة ما تریان فالحظ فی النکول

ص: 323


1- فی المصدر: قد استطلع الی الأرض.
2- فی المصدر: بارائکما «بازائکهما خ ل» لوجوههما.
3- و فات خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- الجناب خ ل.
5- المنتثر خ ل.
6- تجیئان خ ل.
7- فی المصدر: فی عاجله و آجله.
8- فی المصدر: بمنزلتکما. «إلی منزلتکما خ ل».
9- فی المصدر: الضنین.
10- فی المصدر: بتطالب «بتطلب خ ل».
11- من تألیکهما خ ل. أقول: فی المصدر: من تألکهما.
12- إذا ظهرت خ ل.

و «العبء» با کسره: بار. «تلقیح الحرب»: بارور ساختن جنگ: یعنی سودمند ساختن آن و گفته می شود: «هو عقیمٌ»: یعنی بدون استفاده و بی فایده است. و در برخی نسخه ها به صیغه متکلم: «نُلقح»: بارور می سازیم، آمده است. «تثقیف الرماح»: راست گردانیدن نیزه ها. «الأود»: با تحریک، یعنی کجی و ناراستی.

و سخنش: «ویک»: به معنای «ویلک»: وای بر تو. و «اللمز»: عیب. «الربع» با فتحه: خانه و منزلگاه و محله. «الذمار»: با کسره یعنی آ نچه حفظ و پاسداشت آن بر تو لازم است. و در قاموس آمده است: «العِیص» با کسره: درختان بسیار و در هم پیچیده، و اصل و بن و آنچه از درختان خاردار (عضاة) در کنار هم جمع گردد. ولی در برخی نسخه ها «عصباً» آمده است. و آن با تحریک به معنی برگزیدگان قوم می باشد.

سخنش: «و المرء بیومه»: یعنی شایسته است که انسان به احوال زمان خود بنگرد و متناسب با آن عمل کند و براساس زمان های گذشته رفتار نکند. و «الجیل» با کسره: گروهی از مردم (در یک زمان). و «الجلباب»: ملحفه.

سخنش: «من الرأی الربیق»: یعنی از نظر و اندیشه ای که اراده انجام آن را دارد، گویی که آن در حلقه ریسمان، بسته شده باشد. یا آ نکه عمل به آن الزامی باشد. گویی که آن اندیشه، گردن انسان را داخل حلقه ریسمان قرار می دهد. و الربقة: به حلقه ای گویند که با آن چهارپا بسته می شود. گفته می شود: «ربقه، یربقه» با ضم و کسر: آنگاه که سر آن را داخل ربقه (حلقه) گردانند. و «الربیقة» بر وزن سفینة: چهارپای بسته شده. و در برخی نسخه های قدیمی با تاء از «رتَقَ» (رتیق: بسته شده) ضد «فتق»: شکافتن آمده است و این صحیح تر می­باشد.

و فیروز آبادی گفت: «النجد»: پیروزی، «أنجد»: بالا رفت و «الدعوة»: آن را پذیرفت. و «النجدة»: نبرد و شجاعت و سختی و ترس و وحشت. «نجد الامر»: کار آشکار و روشن شد. و «التنجید»: دویدن و آراستن، «إستنجد»: یاری خواست و بعد از ضعف و ناتوانی قدرت یافت. و در برخی نسخه ها با ذال معجمه آمده است. گفته می شود: «نجذه»: به او اصرار ورزید. و «نجز» بر وزن فرح و نصر: به پایان رسید و نابود شد. «الوعد»ُ: زمان عهد و پیمان به سر رسید. «الکلامُ»: قطع شد. و «أنجز حاجته»: آن را برآورده کرد. و «الوعدُ»: به وعده وفا کرد. «بخع بالحق، بخوعا»ً: به آن اقرار نمود و در برابرش تسلیم گشت. و «نزع عن الامر»: از آن دست کشید. و «الکمّی»: شجاع.

سخنش: «أنتهالک»: آیا بدون هیچ تأمل و اندیشه ای به سوی این دین بشتابیم و درآن داخل شویم؟. از این سخنان است: «تهالک الفراش»: آنگاه که بر بستر افتد. و «البواتر»: شمشیرهای بران.

سخنش: «أو نشرق»: بنا به صیغه مجرد ثلاثی یعنی: آشکار شویم و بنا به وزن تفعیل : «شرّق»:

ص: 326

لکما فالوحا یا إخوتی الوحا صالحا محمدا صلی الله علیه و آله و ارضیاه و لا ترجئا ذلک فإنکما و أنا معکما بمنزلة قوم یونس لما غشیهم العذاب قالا فکن (1) یا أبا المثنی أنت الذی تلقی محمدا صلی الله علیه و آله بکفالة ما یبتغیه لدینا و التمس لنا إلیه ابن عمه هذا لیکون هو الذی یبرم الأمر بیننا و بینه فإنه ذو الوجه و الزعیم عنده و لا تبطئن لنطمأن بما ترجع إلینا به و انطلق المنذر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال السلام علیک یا رسول الله أشهد أن لا إله إلا الله الذی ابتعثک و أنک و عیسی عبدان لله عز و جل مرسلان فأسلم و بلغه ما جاء له فأرسل رسول الله صلی الله علیه و آله علیا لمصالحة القوم فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بِأَبِی أَنْتَ عَلَی مَا أُصَالِحُهُمْ فَقَالَ لَهُ رَأْیَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فِیمَا تُبْرِمُ مَعَهُمْ رَأْیِی فَصَارَ إِلَیْهِمْ فَصَالَحَاهُ عَلَی أَلْفِ حُلَّةٍ وَ أَلْفِ دِینَارٍ خَرَجَا فِی کُلِّ عَامٍ یُؤَدِّیَانِ شَطْرَ ذَلِکَ فِی الْمُحَرَّمِ وَ شَطْراً فِی رَجَبٍ فَصَارَ عَلِیٌّ علیه السلام بِهِمَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِیلَیْنِ صَاغِرَیْنِ وَ أَخْبَرَهُ بِمَا صَالَحَهُمَا عَلَیْهِ وَ أَقَرَّا لَهُ بِالْخَرْجِ وَ الصَّغَارِ فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ قَبِلْتُ ذَلِکَ مِنْکُمْ أَمَا إِنَّکُمْ لَوْ بَاهَلْتُمُونِی بِمَنْ تَحْتَ الْکِسَاءِ لَأَضْرَمَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْوَادِیَ نَاراً تَأَجَّجُ ثُمَّ لَسَاقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (2) فِی أَسْرَعِ مِنْ طَرْفِ الْعَیْنِ إِلَی مَنْ وَرَاءَکُمْ فَحَرَقَهُمْ تَأَجُّجاً فَلَمَّا رَجَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِأَهْلِ بَیْتِهِ وَ صَارَ إِلَی مَسْجِدِهِ هَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِنَّ عَبْدِی مُوسَی علیه السلام بَاهَلَ عَدُوَّهَ قَارُونَ بِأَخِیهِ هَارُونَ وَ بَنِیهِ فَخَسَفْتُ بِقَارُونَ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ بِمَنْ آزَرَهُ مِنْ قَوْمِهِ وَ بِعِزَّتِی أُقْسِمُ وَ بِجَلَالِی یَا أَحْمَدُ لَوْ بَاهَلْتَ بِکَ وَ بِمَنْ تَحْتَ الْکِسَاءِ مِنْ أَهْلِکَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ الْخَلَائِقَ جَمِیعاً لَتَقَطَّعَتِ السَّمَاءُ کِسَفاً وَ الْجِبَالُ زُبُراً وَ لَسَاخَتِ الْأَرْضُ فَلَمْ تَسْتَقِرَّ أَبَداً إِلَّا أَنْ أَشَاءَ ذَلِکَ فَسَجَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ وَضَعَ عَلَی الْأَرْضِ وَجْهَهُ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ حَتَّی تَبَیَّنَ لِلنَّاسِ عُفْرَةُ إِبْطَیْهِ فَقَالَ شُکْراً لِلْمُنْعِمِ شُکْراً لِلْمُنْعِمِ قَالَهَا ثَلَاثاً فَسُئِلَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 324


1- فکن انت خ ل.
2- من ورائکم خ ل. أقول: فی المصدر: ثم لساقها اللّه عز و جل إلی من ورائکم فی اسرع من طرف العین فحرقهم تأججا.

راهی مشرق شویم. و امکان دارد که در آن اشتباه صورت گرفته باشد.

و سخنشان: «اربع علی نفسک»: با فتح باء یعنی با خود نرمی و مدارا کن و خود را باز دار. و «رمقته، أرمقه»: به آن (با گوشه چشم) نگریستم. سخنش: «والروح»: به روح القدس سوگند می خورم. و «نهد إلی العدوّ» بر وزن مَنَعَ: به سوی دشمن برخاست. «الجُفاء» با ضمه: خس و خاشاکی که سیل بر کناری افکند. و «الوضم» با حرکت حروف: هر چوب یا بوریایی [بوریا: حصیری که از نی شکافته، بافته شود] که گوشت بر روی آن نهاده شود تا به وسیله آن دور از زمین بماند. و «الخرق»: پیمودن بیابان های بی آب. و «الإغذاذ»: شتاب در رفتن. و «أعنق»: در رفتن شتاب نمود. و در نسخه قدیمی با تاء: «أعتق» آمده است، از «عتق الفرس» بر وزن ضرب: یعنی اسب پیشی جست و نجات یافت. و «نعق الراعی بغنمه، ینعق» بالکسر: یعنی چوپان بر گوسفندانش فریاد کشید و آن ها را راند. و «المدرة»: شهر.

«المکثور»: کسی که از فراوانی نفرات دشمن متحمل شکست گردد. و «الحوزة»: ناحیه. «إنتهزه»: آن را غنیمت شمرد.

و جوهری گفت: «عشوت إلی النار، أعشو إلیها، عشواً»: آنگاه که با دیده ای ضعیف به آن آتش رهنمون گردی، و آن گاه که از چیزی روی برگیری و به چیز دیگر توجه کنی. می گویی: «عشوتُ عنه»: از آن روی برگرفتم؛ و از این دست، این سخن پروردگار متعال است: «ومن یعشُ عن ذکرالله»، {هر که از یاد خدا روی گردان شود.}(1)

و «الخلق» با تحریک: کهنه و در این جا کنایه از فساد زمان و طولانی شدن فاصله میان دو پیامبر (حضرت مسیح علیه السلام و حضرت محمدصلی الله علیه و آله) می باشد. و در القدیمة: «فی خُلوّ» با واو مشدد آمده است. یعنی در هنگامه تهی بودن روزگار از براهین و نشانه های هدایت. و «فاران»: همچنان که گذشت، نام کوهی در مکه است. و «السوقة»: ضد پادشاه، رعیت. و «الصدع»: شکافتن، «صدع بالامر»: درباره آن کار، آشکارا و بلند سخن گفت. «الدرک» با تحریک: پیوستن به چیزی. و «أرمّ القوم»: خاموش شدند. «القُعده» با ضم: از شتران، مرکبی که چوپان برای کار خود بر آن سوار می گردد. «إقتعده»: ستور را مرکب خود ساخت. و «الآل»: چیزی که اول روز و آخر آن می بینی، گویی که اشخاص را بالا می برد. ولی آل، غیر سراب است. و «أغفلت الشیء»: آن گاه که چیزی را رها کنی، بی آنکه آن را فراموش کرده باشی. و «أغفله»: از آن غافل گردید و آن را فراموش و رها کرد. «عتاباً» تمیز است برای نسبت دادن اغفل یا حضر، و معنی مجموع آن: حاضر شدیم و سرزنش کردیم، می باشد. «فأوله إعتاباً»: به او چیزی بده که او را خشنود گرداند. گفته می شود: «أعتبه»: یعنی به او «عتبی» (رضایت و خشنودی) داد. و «نجم الشیء»: آشکار گردید و هویدا شد.

ص: 327


1- . الزخرف/1

عَنْ سَجْدَتِهِ وَ عَمَّا رَأَی مِنْ تَبَاشِیرِ السُّرُورِ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ شُکْراً لِلَّهِ (1) عَزَّ وَ جَلَّ لِمَا أَبْلَانِی مِنَ الْکَرَامَةِ فِی أَهْلِ بَیْتِی ثُمَّ حَدَّثَهُمْ بِمَا جَاءَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام. (2).

بیان

و إلا أذنا کعلما بمعناه قال تعالی فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (3) و یقال ضویت إلیه أضوی ضویا إذا آویت إلیه و انضممت ذکره الجوهری و قال دهماء الناس جماعتهم و قال الخطة بالضم الأمر و القصة و قال حفزه یحفزه دفعه من خلفه و بالرمح طعنه و عن الأمر أعجله و أزعجه و قال یقال أزمعت علی أمر إذا ثبت علیه عزمه و کانت فیه بقیة أی من القوة أو شفقة و إبقاء علی قومه فی القاموس أبقیت ما بیننا لم أبالغ فی إفساده و الاسم البقیة و أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ (4) أی إبقاء أو فهم و الهوادة الصلح قوله دبوا إلی قوم لعله بتشدید الباء و رفع قوم من قبیل أکلونی البراغیث أو بالتخفیف و جر قوم أی دب قوم إلی قوم فی هذا الأمر کدبیب النمل من غیر رویة و تأمل و فی بعض النسخ القدیمة أی قوم حرف نداء فدبوا أمر و المراد به التأنی و التثبت و ترک الاستعجال و هو أظهر و السورة الشدة و الحدة و السطوة و الاعتداء قوله فإن البدیهة بها أی المفاجاة بالسورة من غیر تأمل لا ینجب و لا یحسن و الأناة کقناة الترفق و الحلم و الإحجام الکف و الصول الاستطالة و الحملة و المعصب کمحدث السید المطاع لأنه یعصب بالتاج أو تعصب به أمور الناس أی تردد إلیه و السحر بالفتح و الضم و التحریک الریة و یقال للجبان انتفخ سحره و فی القاموس استطار الفجر انتشر و الحائط انصدع و استطیر طیر و فلان ذعر و المسبوع الذی افترسه السبع أو افترس ولده و الیراعة الأحمق و الجبان و النعامة و الهلع أفحش الجزع قوله بالنوء بالعب ء أی حمل الأثقال العظیمة یقال ناء بالحمل إذا نهض

ص: 325


1- لربی خ ل.
2- الإقبال: 496- 513.
3- البقرة: 279.
4- هود: 116.

سخنش: «یکون رزّه قلیلا»: در برخی از نسخه های قدیمی، راء مقدم گردیده است و آن با کسره به معنای: صدا می­باشد. و در برخی دیگر: (راء) با حرکت فتحه «زرّه» مؤخر آمده است که به معنای: گزیدن می­باشد. و در نسخه قدیمی (راء) با حرکت ضمه «رُزّه» مقدم گردیده است که به معنای مصیبت است و این معنا صحیح تر می باشد. و «إیه» با کسر همزه و حرکت تنوین هاء یا عدم آن، یعنی از او خواست که بیشتر بگوید (دوباره بگوید). و اگر بخواهی او را خاموش و ساکت کنی و او را از سخن بازداری می گویی: «إیهاً عنّا»: خاموش شو. و آن گاه که بخواهی چیزی را دور و بعید بشماری می گویی: «أیها» با فتح همزه که به معنی «هیهات» (چه دور است) می باشد. جوهری آن را آورده است.

و گفت: «برزالرجل»: بر اصحاب خود برتری یافت و نتیجه سخن آن است که اگر برتری مرد و فضل او مانع از پنددهی باشد، شما دو تن مصداق آن خواهید بود. ولی حقیقت امر اینگونه نمی باشد. سخنش: «أصغی بها» یعنی إلیها: به آن به خوبی گوش داد. و در القدیمه با فاء «أصفی» آمده است که از این سخن آنان برگرفته شده است: «أصفی فلاناً بکذا»: فلانی را برای آن برگزید. و گفته می شود: «رمقه» به او نگاهی گذرا و سبک کرد. و «بدهه امر»: ناگهان او راغافلگیر ساخت. «النواحی»: جوانب. و در برخی از نسخه ها: «بواجبه» آمده است. یعنی به آنچه از نگاه گذرا و سبک لازم است. «سُنّة التسویف»: یعنی غفلت که منجر به تأخیر انداختن نظر و تأمل در کار می گردد. یا آن با ضم و تشدید، یعنی راه و شیوه آن. و «أخلدت إلی فلان»: به سوی فلانی متمایل شدم. و گفته می شود: «ونیتُ فی الأمر، ونیةً»: ضعیف شدم. سخنش: «أن لایؤثر»: یعنی از جانب تو روایت و گفته شود. «الفهّة» با فتحه و تشدید هاء: لغزش و نادانی در موردی خاص («الجهلة» اخص از «الجهل» است). «الرحض»: با حاء مهمله و ضاد معجمه: شستن لباس و بدن. و گفته می شود: «نبا السیف»: آن گاه که کند گردد و لبه آن هنگام ضربه زدن عمل نکند. و «الهفوة»: لغزش. و گفته می شود: «وهل» بر وزن فرح: ضعیف شد و ترسید. و «وهل عنه»: درآن دچار اشتباه و فراموشی شد. و «توهّله»: او را در معرض خطا قرار داد. «خلد، خلوداً»: استمرار یافت و جاودانه شد. و «بالمکان»: اقامت کرد. و «الملحمة»: جنگ و کشتار. و «النَبَز» با فتحه، مصدر «نبزه، ینبزه»: بر او لقبی بد نهاد و با تحریک، به معنای لقب است. و «الفواق»: با ضمه و فتحه: فاصله زمانی میان دو بار شیر دوشیدن و آن کنایه از کوتاهی روزگار حکومت اوست.

سخنش: «و أضربوا فی الفتنة»: آتش فتنه برافروختند. شاید از این سخن گرفته شده باشد: «أضرب الرجل الفحل الناقة فضربها»: مرد دلیر، ماده شتر را راند و آن را زد و در آن استعاره بلیغ وجود دارد. و «قطن بالمکان»: درآن مکان اقامت کرد. و «النجعة»: جستجوی علف در مکان آن. می گویی: «منه إنتجَعتُ» و «إنتجعتُ فلاناً»: آنگاه که در طلب نیکی اش به نزد او روی. «الرّواد» جمع «الرائد»: پیشرو، کسی که برای بررسی و آگاهی از کاری گسیل داشته می شود. و در اصل او کسی است که جلوتر از قوم حرکت می کند تا برای آنان از علفزارها و مکان هایی که آب باران در آن جمع شده است، خبر آورد. و از این دست سخنان، این گفته آنان است: «الرائد لایکذب أهله»: پیشرو به اهل خود دروغ نمی گوید. و «وفد فلان علی

ص: 328

به مثقلا و العب ء بالکسر الحمل قوله و تلقیح الحرب أی جعل الحرب ذات حمل أی فائدة و هو عقیم أی معطلة غیر قائمة و غیر مفیدة و فی بعض النسخ نلقح بصیغة المتکلم و تثقیف الرماح تسویتها و الأود بالتحریک الاعوجاج.

و قوله ویک بمعنی ویلک و اللمز العیب و الربع بالفتح الدار و المحلة و المنزل و الذمار بالکسر ما یلزمک حفظه و حمایته و فی القاموس العیص بالکسر الشجر الکثیر الملتف و الأصل و ما اجتمع و تدانی من العضاة و فی بعض النسخ عصبا و هو بالتحریک خیار القوم.

قوله و المرء بیومه أی ینبغی للإنسان أن ینظر إلی أحوال زمانه فیعمل ما یناسبه و لا یقیس علی الأزمنة السالفة و الجیل بالکسر الصنف من الناس و الجلباب الملحفة.

قوله من الرأی الربیق أی الرأی الذی عزم علیه کأنه مشدود فی ربقة أو یلزم العمل به کأنه یجعل عنق الإنسان فی ربقة و هی العروة التی یشد بها البهیمة یقال ربقه یربقه بالضم و الکسر إذا جعل رأسه فی الربقة و الربیقة کسفینة البهیمة المربوقة و فی بعض النسخ القدیمة بالتاء من الرتق ضد الفتق و هو أصوب.

و قال الفیروزآبادی النجد الغلبة و أنجد ارتفع و الدعوة أجابها و النجدة القتال و الشجاعة و الشدة و الهول و نجد الأمر وضح و استبان و التنجید العدو و التزیین و استنجد استعان و قوی بعد ضعف و فی بعض النسخ بالذال المعجمة یقال نجذه أی ألح علیه و نجز کفرح و نصر انقضی و فنی و الوعد حضر و الکلام انقطع و أنجز حاجته قضاها و الوعد وفی به و بخع بالحق بخوعا أقر به و خضع له و نزع عن الأمر انتهی عنه و الکمی الشجاع.

قوله أ نتهالک أی نسرع إلی هذا الدین فندخل فیه من غیر رویة من قولهم تهالک الفراش إذا تساقط و البواتر السیوف القاطعة.

قوله أو نشرق علی المجرد أی نظهر أو علی التفعیل من قولهم شرق

ص: 326

الامیر»: فلانی به عنوان فرستاده بر امیر وارد شد. «أوفدته»: او را فرستادم. منظور از «صاحبهم»: مسیلمه است. و «بنو قیلة»: انصار. و «الثمد»: با فتحه و تحریک و نیز بر وزن کتاب: آب اندکی که جنبش ندارد و ساکن است. و «ماء مِلح» با کسره: آبی که گوارا نیست. و «إستعذب القوم ماءهم»: آنگاه که آن را گوارا بنوشند. «مجّ الماء من فیه»: آب را از دهانش بیرون ریخت. و «إحلولی»: شیرین شد. «جاش الوادی»: در دره، آب فراوان و انبوه گردید و مسیر آب طولانی و دراز گشت. و «حار»: بازگشت. و «تحیّر الماء»: جمع شد و چرخید. «الجراح»: جمع «الجراحة» (مجروحیت) با کسر هر دو است. «الکلم»: زخم. و جوهری گفت: «الألم»: درد ، و «قد ألَمَ، یألم، ألماً»: درد کشید. و سخنشان: «المتَ بطنک» بر وزن رشدت أمرک، یعنی شکمت به درد آمد و به او آری گفت «أنعم له». و «الرکیّ» جمع «الرکیّة»: به معنی چاه می باشد. و «الوشل» با تحریک: آب اندک. و «بض الماء، یبضّ» بالکسر: اندک اندک جاری شد. و «تحیّفتُه»: از آن کاستم. «من حیّفه»: از نواحی(کرانه های) آن. سخنش: «و أبیک»: واو برای قسم است: (به پدرت سوگند). و «التذمم»: ننگ داشتن از چیزی و امتناع از آن. و «فرط إلیه منّی قول»: یعنی با شتاب (و بدون اندیشه) سخنی به او گفتم. «التقریظ»: مدح و ستایش باطل یا ستایش بر اساس حق. «التأثیل»: ریشه دار ساختن. سخنش: «دحاها»: یعنی زمین را گستراند. و «القمران»: ماه و خورشید. و «الکوکب الدّرّی»: ستاره تابناک و روشن.

و فیروزآبادی گفت: «غمصه»: بر وزن ضرب، سمع و فرح همانند «إغتمصه»: او را تحقیر کرد و بر او عیب گرفت و حق او را نادیده و خوار انگاشت. و «غمص النعمة»: شکر آن را به جا نیاورد. «التقمّص»: پیراهن پوشید، یعنی ادعای حکومت و جانشینی و خلافت پروردگار را مطرح نمود. و حال آ نکه از صاحب واقعی این امر و یا از شرایط آن بسیار دور بود. یا بدون همزه «تبرّی» از این سخن آنان: «تبّریت له»: خود را در معرض نیکی او قرار دادم (و خواستار نیکی اش شدم). ولی «مبتزّا» با زاء به معنی غاصب، صحیح تر به نظر می رسد. گفته می شود: «إبتزّالشیء»: آن را به زور گرفت. و «الکمه»: نابینا. سخنش: «رویدک»: آرام باش و درنگ کن. و «المقنع» با فتحه : مردی که به (شهادت یا حکم) او بسنده کنند و بدان قانع شوند. و «المحال» بر وزن کتاب: دسیسه و نیرنگ ، و قدرت و کشمکش و دشمنی. سخنش: «الدارسة»: کهن و قدیمی. از این سخن گرفته شده است: «درستْ الآثار»: محو و ناپدید شد، و «درس الثوب»: لباس کهنه شد. و «الخالیة»: گذشته و پیشین. و «النکت»: یعنی با شاخه ای بر زمین می زنی تا آنکه اثر آن در زمین هویدا می گردد.

سخنش: «أثرة من علم» با تحریک: یعنی بقیه ای و باقی­ما­نده­ای. و «الخرّاص»: بسیار دروغگو. «المحجوج»: آن که با حجت و دلیل مغلوب گردد. و گفته می شود: «جنب»: یعنی غریبانه در مکانی فرود آمد.

سخنش: «مالم تزل تستخمّ» و در برخی نسخه ها با خاء معجمه آمده است. گفته می شود. «خَمّ

ص: 329

إذا أخذ فی ناحیة المشرق و لعله تصحیف.

و قولهم اربع علی نفسک بفتح الباء أی ارفق بنفسک و کف و رمقته أرمقه نظرت إلیه قوله و الروح أقسم بروح القدس و نهد إلی العدو کمنع أی نهض و الجفاء بالضم ما قذفه السیل و الوضم (1) بالتحریک کل شی ء یجعل علیه اللحم من خشب أو باریة یوقی به من الأرض و الخرق قطع المفاوز و الإغذاذ الإسراع فی السیر و أعنق أسرع فی السیر و فی نسخة قدیمة بالتاء المثناة الفوقانیة من عتق الفرس کضرب أی سبق فنجا و نعق الراعی بغنمه یعنق بالکسر أی صاح بها و زجرها و المدرة البلدة و المکثور المغلوب بالکثرة و الحوزة الناحیة و انتهزه اغتنمه.

و قال الجوهری عشوت إلی النار أعشو إلیها عشوا إذا استدللت علیها ببصر ضعیف و إذا صدرت عنه إلی غیره قلت عشوت عنه و منه قوله تعالی وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ (2) و الخلق بالتحریک البالی و هنا کنایة عن فساد الزمان و امتداد الفترة و فی القدیمة فی خلو بالواو المشددة أی عند خلو الزمان من الحجج و آثار الهدایة و فاران اسم جبل بمکة کما مر و السوقة خلاف الملک و الصدع الشق و صدع بالأمر تکلم به جهارا و الدرک بالتحریک اللحاق و الوصول إلی الشی ء و أرم القوم أی سکتوا و القعدة بالضم من الإبل الذی یرکبه الراعی فی کل وجه و اقتعده اتخذه قعدة و الآل الذی تراه أول النهار و آخره کأنه یرفع الشخوص و لیس بالسراب و أغفلت الشی ء إذا ترکته علی ذکر منک و أغفله أی غفل عنه عتابا تمیز عن نسبة أغفل أو حضر و الحاصل حضرنا و عاتبنا فأوله إعتابا أی أعطه ما یصیر سببا لرضاه یقال أعتبه أی أعطاه العتبی و هو الرضا و نجم الشی ء ظهر و طلع.

ص: 327


1- الوضم ایضا: خشبة الجزاز التی یقطع علیها اللحم، یقال: ترکهم لحما علی وضم ای اوقع بهم فذلهم و اوجعهم.
2- الزخرف: 36.

البئر و البیت»: یعنی خانه یا چاه را جارو کرد. و «الناقة»: ماده شتر را دوشید. و در برخی با (حاء مهمله) آمده است. گفته می شود: «إستحمّ»: یعنی شستشو یا عرق کرد. و «حمّ، حمّه»: آهنگ او کرد، و «التنور»: در تنور آتش افروخت، و «الماء»: آب را گرم کرد. و در برخی با (جیم) آمده است که احتمالا از این سخن آنان گرفته شده باشد که می گویند: «إستجمّ الفرس» آنگاه که اسب بیاساید. و جوهری گفت: گفته می شود: «إنّی لأستجمّ قلبی بشیءٍ من اللهو لأقوی به علی الحق»: من دلم را با چیزی لهو آمیز استراحت می­دهم تا بدان بر حق توان یابم، یعنی همواره در خانه ات به استراحت می پردازی و خود را در برابر ما نیرومند می سازی و سخن زائد غیر قابل اعتماد برای ما آماده می سازی تا با آن به مجادله ما برخیزی. و «المثابة»: محل بازگشت و منزلگاه و مکان دام صیاد. و گفته می شود: «لأمتُ بین القوم»: میان آن قوم را اصلاح ساختم و آنان را جمع نمودم. و «رأبتُ الإناء»: ظرف را نیکو و اصلاح ساختم. و از این جمله، این سخن آنان است: «اللّهم ارأب بینهم» یعنی خدایا میان آنان را اصلاح گردان. و «نَغل قلبه علیّ» یعنی قلبش به سختی آکنده از کینه من گردید. و گفته می شود: «نغلتْ نیّاتهم»: نیات و مقاصد آنان فاسد و تباه شد. «مایتسانّ» با تشدید نون از «سنن» به معنی راه و روش برگرفته شده است و معنای سخن آن است که به این راه و روش عمل نگشته است. و گفته می شود: «من حشوة بنی فلان» با کسر: یعنی از فرومایگان آن ها. و «الاطراف» جمع «الطرف»: مرد شریف و بزرگوار. و «خلاک ذمّ»: عذر آوردی و ذم و نکوهش از تو ساقط گردید. و گفته می شود: «إستشفّه»: به پشت آن نگریست. و «قد أثلجک»: در نسخه های قدیمی چنین آمده است که از این سخن آنان گرفته شده است: «ثلجتْ نفسی» یعنی آرامش و اطمینان یافت. و «الإثلاج»: پیروز ساختن. و «المجاوبة»: گفتگو (پرسش و پاسخ). «تجلیة الشیء»: روشن ساختن و آشکار ساختن آن. سخنش: «یستأثر مقتبلهم» از «الاستیثار»: استبداد و خودرایی. «إقتبل أمره»: کار را از سر گرفت. «إقتبل الخطبة»: از روی بدیهه، خطبه گفت. یا آنکه مقصود از: «مقتبل»: کسی باشد که با بی میلی و از روی ناچاری و اضطرار، دین را پذیرا شود. . «الأحمّ»: نزدیک ترین. «تباعةً و بیتاً»: هر دو تمیز می باشند، یعنی بر آن کسانی که از نظر پیروی و تبعیت و اصل و نسب، نزدیک ترین افراد به آنان بودند. و این اشاره به غصب خلافت می­باشد. یعنی کسی امر خلافت را مستبدانه به خود اختصاص داده است که از هیچ دلیل روشن و فضیلتی در مقایسه با کسانی که نزدیک ترین افراد به پیامبر به جهت نسب و فضل محسوب می شدند، بهره مند نبود. «السبت»: روزگار (پاره ای از زمان). و «النغف» با تحریک: کرمی که در درون بینی شتر وگوسفند لانه می کند. و در حدیث یأجوج و مأجوج آمده است.«فیرسل علیهم النغف». و «العبداء»: با الف مقصوره و ممدوده: جمع «العبد»: بنده و غلام. مانند «العبدان» با ضمه و کسره. و «القنّ» با کسره: کسی که خود و پدر و مادرش غلام پادشاه باشند (بنده زاده). مفرد و جمع آن یکسان به کار می رود. «القعسرة»: استواری و سختی.

سخنش: «خیطا»: با یاء مثنّاه به معنای دسته و گروه شترمرغ و یا ملخ می باشد. یا با یاء موحده از این سخنشان: «خبط خبط عشواء»: همانند شب کور اشتباه کرد. و گفته می شود: «أتوا خبطة»: یعنی گروه گروه آمدند.

ص: 330

قوله یکون رزه قلیلا فی بعض النسخ بتقدیم المهملة و هو بالکسر الصوت و فی بعضها بتأخیرها و هو بالفتح العض و فی النسخة القدیمة بتقدیم المهملة و ضمها مهموزا بمعنی المصیبة و هو أصوب و إیه بکسر الهمزة و الهاء منونا و غیر منون استزادة فی الکلام فإذا أسکته و کففته قلت إیها عنا و إذا أردت التبعید قلت أیها بفتح الهمزة بمعنی هیهات ذکره الجوهری.

و قال برز الرجل فاق علی أصحابه و الحاصل أنه لو کان تفوق رجل و فضله مانعا من التذکیر لکنتما مصداق ذلک لکن لیس کذلک قوله أصغی بها أی إلیها و فی القدیمة بالفاء من قولهم أصفی فلانا بکذا أی آثره و یقال رمقه أی لحظه لحظا خفیفا و بدهه أمر فجأه و النواحی الجوانب و فی بعض النسخ بواجبة أی بما یجب و یلزم من الرمق سنة التسویف أی الغفلة الداعیة إلی تأخیر النظر أو هو بالضم و التشدید أی طریقته و أخلدت إلی فلان أی رکنت إلیه و یقال ونیت فی الأمر ونیة أی ضعفت قوله أن لا یؤثر أی یروی و یذکر عنک و الفهة بالفتح و تشدید الهاء السقطة و الجهلة و الرحض بالحاء المهملة و الضاد المعجمة غسل الثوب و الجسد و یقال نبا السیف إذا لم یعمل فی الضریبة و الهفوة الزلة و یقال وهل کفرح ضعف و فزع و عنه غلط فیه و نسیه و توهله عرضه لأن یغلط و خلد خلودا دام و بالمکان أقام و الملحمة القتال و النبز بالفتح مصدر نبزه ینبزه أی لقبه و بالتحریک اللقب و الفواق بالضم و الفتح ما بین الحلبتین من الوقت و هو کنایة عن قلة زمان ملکه.

قوله و أضربوا فی الفتنة لعله من قولهم أضرب الرجل الفحل الناقة فضربها و فیه استعارة بلیغة و قطن بالمکان أقام به و النجعة طلب الکلاء فی موضعه تقول منه انتجعت و انتجعت فلانا إذا أتیته تطلب معروفه و الرواد جمع الرائد و هو الذی یبعث لاستعلام الأمر و فی الأصل هو الذی یتقدم القوم یبصر لهم الکلاء و مساقط الغیث و منه قولهم الرائد لا یکذب أهله و وفد فلان علی

ص: 328

و جرزی گفت: در حدیث آمده است: «ثمّ یکون ملک عضوض»: یعنی پادشاهی خواهد آمد که بر مردم به ظلم و ستم حکومت خواهد کرد. گویی که آنان را با دندان های خود به میان گرفته است.

و فیروزآبادی گفت: «الضَرس» بر وزن الضرب: گزیدن شدید با دندان های آسیاب را گویند و به معنی سختی روزگار استعمال می گردد. و گفت: «الجمر»: از حرارت خشم به معنای شدیدترین نوع خشم، و از شخص: به معنی شرورترین افراد به کار می رود. و سخنش: «إلی المعافا» به نظر می رسد که بدل از «إلی أحدهم» باشد. سخنش: «لما یدهون»: بناء بر مجهول به معنی گرفتار شدن آنان در مصیبت ها و کارهای سخت و دشوار است. و «العشواء»: شتری که جلوی خود را نمی بیند و با دست و پای خود همه آنچه پیش روی او قرار می گیرد را لگدکوب می کند. و «رکب فلان العشواء» آنگاه که بدون اندیشه و بصیرت لازم در کار خود دچار خطا و لغزش گردد. و «الشصائب»: سختی ها و مشکلات. و گفته می شود: «أخذت بکظمه» با تحریک، یعنی آنکه از گلوی اوگرفتم. و «رشتُ فلاناً»: حال او را نیکو ساختم.

و جرزی گفت: «فی أشراط الساعة و تقیء الارض أفلاذ کبدها»: یعنی از نشانه های قیامت آن است که زمین گنج های پنهان خود را خارج می سازد و این استعاره است. و «الافلاذ»: جمع «فلذ» و «الفلذ» جمع: «فلذة» به معنی قطعه ای است که به صورت طولی بریده شده باشد.

و «الحمة»: با حاء مضموم و تخفیف میم و بعضاً تشدید آن به معنای زهر است. و «رجل لکع»: مرد پست و گفته می شود: کسی که ذلیل و خوار باشد. و «إمرأة لُکاع»: بر وزن قُطام نیز به همین معنا(زن پست) می باشد. و «الأفْعُوان» با همزه و عین مضموم: افعی نر. «الباقر»: گله گاوها به همراه چوپان هایشان. «البهم»: با فتحه جمع «بهمة» که به برّه های گوسفند اطلاق می­گردد. و با ضمه، جمع «البهیمة»: (هر چهارپایی به جز پرندگان و درندگان) می باشد. و «البیضاء» : منطقه­ای در مغرب. و گفته می شود: «فلان أثیری»: یعنی از خالصان و یاران صمیمی و باوفای من است . «الجناب»: حیاط خانه، جهاز شتر و ناحیه. و «الطِرْس» با کسره: صحیفه، کتاب.

سخنش: «فممّا بعد هذا»: از چه رو و به چه دلیلی بعد از این دلایل روشن، هنوز در ایمان آوردن اندیشه و تامل می نمایی؟ و «البذاذة»: ظاهر فقیرانه. «الأمثل»: برترین. «الرجرجة»: آشفتگی و جمعیت بسیار حاضر در جنگ، و کسی که از عقل بی بهره است. و «الطغام» بر وزن سحاب: اراذل و فرومایگان. و «بوح»: با باء موحده مضموم و «یوح» با یاء مثنی تحتانی مضموم: هر دو از نام های خورشید می باشند. و «الزعیم»: بزرگ و سرور قوم و رئیس و سخنگوی آنان. و «قذعه»: بر وزن منعه به همان معنی «أقذعه» می­باشد

ص: 331

الأمیر ورد رسولا و أوفدته أرسلته و المراد بصاحبهم مسیلمة و بنو قیلة الأنصار و الثمد بالفتح و التحریک و ککتاب الماء القلیل الذی لا مادة له و ماء ملح بالکسر أی لیس بعذب و استعذب القوم ماءهم إذا استقوه عذبا و مج الماء من فیه رمی به و احلولی أی صار حلوا و جاش الوادی کثر ماؤه و زخر و امتد و حار أی رجع و تحیر الماء اجتمع و دار و الجراح جمع الجراحة بکسرهما و الکلم الجراحة و قال الجوهری الألم الوجع و قد ألم یألم ألما و قولهم ألمت بطنک کقولهم رشدت أمرک أی ألم بطنک و أنعم له أی قال له نعم و الرکی جمع الرکیة و هی البئر و الوشل بالتحریک الماء القلیل و بض الماء یبض بالکسر أی سال قلیلا قلیلا و تحیفته تنقصته من حیفه أی من نواحیه قوله و أبیک الواو للقسم و التذمم الاستنکاف و فرط إلیه منی قول أی سبق و التقریظ المدح بباطل أو حق و التأثیل التأصیل قوله دحاها أی الأرض و القمران الشمس و القمر و الکوکب الدری الثاقب المضی ء.

و قال الفیروزآبادی غمصه کضرب و سمع و فرح احتقره کاغتمصه و عابه و تهاون بحقه و النعمة لم یشکرها و التقمص لبس القمیص أی ادعی سلطان الله و خلافته متبرئا من صاحبه أو من شرائطه أو بغیر همز من قولهم تبریت له أی تعرضت لمعروفه و الأظهر أنه کان مبتزا بالزاء أی غاصبا من قولهم ابتز الشی ء أی سلبه و الکمه العمی قوله رویدک أی أمهل و المقنع بالفتح ما یقنع به و المحال ککتاب الکید و المکر و القدرة و الجدال و المعاداة قوله الدارسة أی القدیمة من درست الآثار عفت و درس الثوب خلق و الخالیة الماضیة و النکت أن تضرب فی الأرض بقضیب فیؤثر فیها.

قوله أثرة من علم بالتحریک أی بقیة و الخراص الکذاب و المحجوج المغلوب بالحجة و یقال جنب أی نزل غریبا. قوله ما لم تزل تستخم فی بعض النسخ بالخاء المعجمة من قولهم خم

ص: 329

یعنی به او ناسزا گفت. و «طفق فی العمل»: کار را آغاز کرد. «طفق الموضع»: در آن مکان ماند. و «الدهارس»: جمع «الدهرس» بر وزن جعفر به معنای زیرک و حیله گر و نیز چالاکی و شتاب در کارها می باشد.

سخنش «حتی یعیش بظنّه»: شاید مقصود این سخن آن است: کسانی که با عقل خود زندگی می کنند و به آن اکتفا می نمایند، از ظن و گمان فاسد پیروی می کنند. یا آ نکه می تواند به این معنا باشد که فرد عاقل تنها در صورتی دانا محسوب می گردد که با اندیشه و فهم خود بر برخی حقایق دست یابد و فهم او در روایت و نقل قول منحصر نگردد. و امکان دارد که در هر دو موضع: «یغترّّ»: فریفته گشتن، استعمال شده باشد. سخنش: «إلّا ما رویتَ»: امکان دارد که به صیغه مخاطب باشد یعنی اگر تنها از روایتی که تو آن را نقل کردی آگاه بوده باشم، پس در این صورت از اهل علم محسوب نمی گردم. سخنش: «إذا کان هذا فنعم» یعنی اگر آن روایت، روایتی منقول باشد، در این صورت خنده تو امر پسندیده ای است. یا آنکه اگر خنده تو بر این اساس صورت گرفته است، پس این کار تو توجیهی دارد. سخنش «فما هنا»: آ نچه از ظن و گمان هایت در این جا گفتی و آن ها را چون سنگ بر سر بندگان پروردگارت فرو ریختی. و در برخی نسخه ها: «فکفّ مراجم»: از سنگ­پراکنی به بندگان خدا دست کش، آمده است که صحیح تر به نظر می آید. سخن او: «فما هنا»: یعنی هر چه در اینجا غیر این وجه و براساس وجه دوم باشد. و بنابه وجه اول، از آ نجا که سخن او دلالت بر عدم صحت خبر داشت، به همین خاطر گفت: «فماهنا». یعنی آن را دروغ خواند. و در نسخه قدیمی: «فههنا فلتکن» آمده است که صحیح تر به نظر می رسد. و «الفصم»: شکستن. و «خبت النار»: آتش خاموش شد. و «أفَلَ»: بر وزن: ضرب، نصر و علم: ناپیدا شد. و «الأمم» با تحریک: نزدیکی، چیز اندک و امر روشن. و «لدّه»: با او دشمنی کرد. «الألدّ»: دشمن کینه توزی که به سوی حق متمایل نمی گردد. و «لددت، لدّاً »: یعنی دشمن سرسخت گشتم. و «المغادرة»: ترک کردن. «الأعضب»: حیوانی که شاخ آن شکسته شده باشد. و در میان مردان، «الاعضب» به کسی گفته می شود که هیچ یار و یاوری ندارد. سخنش: «موفٍ علی ضریحه»: در آستانه مرگ واقع شده است و از «أوفی علی الشیء»: در آستانه آن قرار گرفت. و بنابراین امیدی به فرزند دار شدن او نمی رود. و «ذدت الابل»: شتران را راندم. و «رجل ذائد و ذوّاد»: یعنی کسی که از «حقیقة» یعنی آ نچه حمایت از آن واجب است، حمایت و پشتیبانی می کند و دشمنان را دور می سازد.

سخن او: «أو موطاً ألاکناف»، «الأکناف»: کناره ها و یا کنایه از فرد خوش اخلاق و از «فراش و طیئ»: بستری که پهلوی شخص خوابیده را نمی آزارد، گرفته شده است. و یا آنکه کنایه از کرم و عزت و بزرگی و ورود فراوان مهمان و غیر مهمان برآنان می باشد.

ص: 332

البئر و البیت أی کنسها و الناقة حلبها و فی بعضها بالمهملة یقال استحم أی اغتسل أو عرق و حم حمة قصده و التنور سجره و الماء سخنه و فی بعضها بالجیم و لعله من قولهم استجم الفرس إذا استراح و قال الجوهری یقال إنی لأستجم قلبی بشی ء من اللهو لأقوی به علی الحق أی لم تزل تستریح و تتقوی لنا فی بیتک و تهیئ لنا الحشو من الکلام لتجادلنا به و المثابة المرجع و المنزل و موضع حبالة الصائد و یقال لامت بین القوم أی أصلحت و جمعت و رابت الإناء شعبته و أصلحته و منه قولهم اللهم ارأب بینهم أی أصلح و نغل قلبه علی أی ضغن و یقال نغلت نیاتهم أی فسدت ما یتسان بتشدید النون من السنن و هو الطریقة أی لم یتطرق و یقال من حشوة بنی فلان بالکسر أی من رذالهم و الأطراف جمع طرف بالکسر و هو الکریم الطرفین و خلاک ذم أی أعذرت و سقط عنک الذم و یقال استشفه أی نظر ما وراءه و قد أثلجک کذا فی النسخ القدیمة من قولهم ثلجت نفسی أی اطمأنت و الإثلاج الإفلاج و المجاوبة المحاورة و تجلیة الشی ء کشفه و إیضاحه قوله یستأثر مقتبلهم الاستیثار الاستبداد و اقتبل أمره استأنفه و اقتبل الخطبة ارتجلها أو المراد بالمقتبل من یقبل الدین بکراهة اضطرارا و الأحم الأقرب و تباعة و بیتا تمیزان أی علی من کان أقرب منهم من جهة المتابعة و البیت أی النسب و هذا إشارة إلی غصب الخلافة أی یستبد بأمر الخلافة من لم یسبق له نص و لا فضیلة علی من هو أقرب من ذلک النبی نسبا و فضلا من کل أحد و السبت الدهر و النغف بالتحریک الدود الذی یکون فی أنوف الإبل و الغنم و فی حدیث یأجوج و مأجوج فیرسل علیهم النغف و العبداء بالقصر و المد جمع العبد کالعبدان و العبدان بالضم و الکسر و القن بالکسر عبد ملک هو و أبواه للواحد و الجمع و القعسرة الصلابة و الشدة.

قوله خیطا بالیاء المثناة و هو السلک و الجماعة من النعام و الجراد أو بالموحدة من قولهم خبط خبط عشواء و یقال أتوا خبطة أی جماعة جماعة.

ص: 330

و جوهری گفت: «البلوج»: مشرف گردیدن، و «بلج الحق»: حق آشکار و روشن گردید. گفته می شود: «الحق أبلج، و الباطل لجلج». و گفت: «التلجلج»: سخن را در دهان گردانیدن و تردید در گفتن آن، و «الباطل لجلج»: یعنی باطل باز می گردد و تکرار می شود، بی آ نکه کاری از پیش برد. و سخنشان «أولی لک»: به معنی تهدید و وعده بد دادن است (آن بلا شایسته توست). سخنش: «أغفلناک» یعنی تو را ترک کردیم. ولی در برخی نسخه ها: «أعقلناک» از ریشه «أعقله»: او را عاقل و دانا یافت، آمده است. و در برخی دیگر: «أعضلناک» ذکر شده است. گفته می شود: «أعضلنی فلان»: کار او مرا به ستوه آورد. و «عضّلتُ علیه تعضیلاً» : بر او در کارش سخت گرفتم. و «راغ الرجل و الثعلب»: مرد یا روباه از چیزی روی برگرداند و از آن کناره گرفت. «المراوغة»: کشتی گرفتن. «الجوی»: درد شکم آنگاه که طولانی شود. و گفته می شود: «ثلجت نفسی» بر وزن نصرت یعنی آرامش و اطمینان یافتم. و «تحلیق الشمس»: بالا آمدن خورشید. وگفته می شود: «أرجأتُ الامر و أرجَیْته»: آن را به تأخیر افکندم. و «قطع بفلان»: آنگاه که به خاطر هزینه از سفر بازماند، یا شتر او بایستد. یا برای او پیشامدی رخ دهد که از حرکت ناتوان گردد. سخنش: «فض الحدیث» با فاء و ضاد معجمه و «الفض»: شکستن. یا با قاف و صاد مهمله از «قصّ الجناح»: بال را چید. یا از قطع کردن و یا از «القصّ» باشد. یا آنکه: «القضة» با قاف و ضاد معجمه از : «قضَّ اللؤلؤة»: مروارید را سوراخ کرد، و «قضَّ الشئَ»: آن را کوبید، و «الوتدَ»: میخ را از جا کند. و «جاؤا قضهم و قضیضهم»: همگی آنان آمدند.

سخنش: «فنخبر»: با خاء معجمه به معنای خبر دادن یا آزمودن و آگاه گردیدن از حقیقت چیزی است. یا آنکه با حاء مهمله «فنحبر» از «تحبیر الکلام»: نیکو ساختن سخن باشد. و «التباشیر»: مژده و بشارت و «تباشیر الصبح»: سرآغاز آن.

سخنش: «لیس بظهرة دینه»: یعنی این مرد از یاران دین واُمت او نیست، بلکه از نسل و فرزندان اوست. و «اللوب»: جمع «اللوبة» و «اللأبة»: یعنی سنگلاخ که سنگ های پوسیده و سیاه داشته باشد. سخنش: «موطّأً»: یعنی برای او آماده و مهیاست. و «الإرب» با کسره: حاجت و نیاز. و «الفارط»: کوتاهی کننده، و تباه آفرین.

سخنش «البهلولة»، «البهلول» با ضمه: مرد بزرگوار و دربردارنده همه نیکی ها. و در برخی نسخه ها: «البتولة»: زن پارسای بریده از دنیا، ذکر شده است که صحیح تر به نظر می آید. و «الآسی» بر وزن القاضی: طبیب. و «الخائل»: حافظ و پاسدار چیزی. گفته می شود: «هو خولیّ مال»: یعنی خود به اموال خود رسیدگی می­کند.

و در قاموس آمده است: «حول مجرّم» بر وزن معظّم یعنی: سال کامل. و «التألیب»: تشویق و برانگیختن. و «الصغو» با فتحه و کسره: میل و گرایش. و می گویی: «أصغیتُ إلی فلان»: آنگاه که با گوش خود به سوی او متمایل گشتی و به سخنش گوش فرا دادی. و «شمس الفرس، شموساً و شماساً»: اسب چموشی کرد و مانع از سوار شدن سوارکار گردید.

ص: 333

و قال الجزری فیه ثم یکون ملک عضوض أی یصیب الرعیة فیه عسف و ظلم کأنهم یعضون فیه عضا.

و قال الفیروزآبادی الضرس کالضرب العض الشدید بالأضراس و اشتداد الزمان و قال الجمر من حر الغیظ أشده و من الرجل شره و قوله إلی المعافا کأنه بدل من قوله إلی أحدهم قوله لما یدهون علی بناء المجهول أی یصابون بالدواهی و الأمور العظیمة و العشواء الناقة التی لا تبصر أمامها فهی تخبط بیدیها کل شی ء و رکب فلان العشواء إذا خبط أمره علی غیر بصیرة و الشصائب الشدائد و یقال أخذت بکظمه بالتحریک أی بمخرج نفسه و رشت فلانا أصلحت حاله.

و قال الجزری فی أشراط الساعة و تقی ء الأرض أفلاذ کبدها أی تخرج کنوزها المدفون فیها و هو استعارة و الأفلاذ جمع فلذ و الفلذ جمع فلذة و هی القطعة المقطوعة طولا.

و الحمة بضم الحاء و تخفیف المیم و قد یشدد السم و رجل لکع أی لئیم و یقال هو ذلیل النفس و امرأة لکاع مثال قطام و الأفعوان بضم الهمزة و العین ذکر الأفاعی و الباقر جماعة البقر مع رعاتها و البهم بالفتح جمع بهمة و هی أولاد الضأن و بالضم جمع البهیمة و البیضاء کورة بالمغرب و یقال فلان أثیری أی من خلصائی و الجناب الفناء و الرحل و الناحیة و الطرس بالکسر الصحیفة.

قوله فمما بعد هذا أی فمن أی شی ء و لأی سبب تتأمل فی الإیمان بعد هذا البیان.

و البذاذة هیئة أهل الفقر و الأمثل الأفضل و الرجرجة الاضطراب و الجماعة الکثیرة فی الحرب و من لا عقل له و الطغام کسحاب رذال الناس و بوح بالباء الموحدة المضمومة و یوح بالیاء المثناة التحتانیة المضمومة کلاهما اسم للشمس و الزعیم سید القوم و رئیسهم و المتکلم عنهم و قذعه کمنعه و أقذعه رماه

ص: 331

سخنش: «لئلّا یفتاتَ» در قاموس آمده است: «لایفتات علیه»: بدون فرمان او کاری صورت نمی گیرد. و «إستنجدنی فانْجَدته»: از من یاری خواست و من نیز او را یاری نمودم.

و ابوعبیده گفت: «أضجّ القوم، إضجاجاً»: غوغا و فریاد برآوردند. و اگر از چیزی ناشکیبایی کنند و مغلوب گردند، گفته می شود: «ضجّوا»: فریاد و ناله برآوردند.

و «إستدرک الشئ بالشئ»: با چیزی کوشید تا بر چیز دیگری دست یابد. و «ضاع المسک، تضّوع»: یعنی حرکت نمود و بوی آن منتشر شد. و «أرج الطیب، یأرج، أرَجاً» با تحریک: بوی خوش برخاست و پراکنده گردید. «التکلّل»: در برگرفتن. و «نسل» بر وزن نصر و ضرب: شتافت. و «الأوب»: جانب و طرف. و «القاع»: زمین صاف و هموار. و «الأکم» با تحریک: تل و پشته برآمده. «بهره»: بر او چیره شد. و «ناف الشئ»: طولانی شد و بالا آمد. «أناف علی الشیء»: برآن مشرف شد. و «الصفیح»: آسمان و روی هر چیز پهن. و «الإصر»: گناه و سنگین باری.

و فیروز آبادی گفت: «إقشعرّ جلده»: پوستش دچار «قشعریرة» یعنی لرزش گردید، و «إقشعرّت السنة»: در آن سال خشکسالی روی داد. و «کعلابط»: آن که دست او هنگام مسح زمخت باشد. و گفت: «الهیاطلة»: قومی از جنس ترک و هند که دارای قدرت و عظمت بودند. و «شارفه و شارف علیه»: از بالا به آن نگریست. «السبر»: آزمودن عمق چیزی. و «الصرم»: بریدن. سخنش: «لحکّة الصدور»: یعنی به خاطر وجود تردید در دل ها. و در برخی نسخه ها: «لحسکة الصدور»: آمده است. و «الحسکة» گیاهی است که محصول آن به پشم گوسفندان می چسبد و نیز کینه و دشمنی است. سخنش: «طرّاً» با ضمه یعنی همگی. و «العصبة»: قوم و خویش مرد که نسبت به او تعصب و اهتمام به خرج می دهند. «بما هم به منه»: یعنی کسانی که با صفتی ذکر گشتند، مانند نزدیکی با رسول خدا و نسب و آنها را دارا بودند. و «قناة الظهر»: مجرای ستون فقرات در پشت انسان .

«البکر» با کسره: اولین از هر چیز و اولین فرزند پدر و مادر. و «الانتیاش»: گرفتن و خارج ساختن. و «الفنن»: شاخه. «الأسف»: شدیدترین نوع غم واندوه. و «قد أسف علی ما فاته»: برآنچه از کف داده بود، اندوهگین گردید و دریغ خورد. و «أسف علیه»: بر اوخشم گرفت. «إرتأی» از باب افتعال از ریشه «الرّأی»: اندیشه کرد. و «ندبه الامر فانتدب»: او به کاری فراخوانده شد و او نیز پذیرفت. و «تفیئة الشئ»: زمان آن. و گفته می شود : «غرز رجله فی الغرز» مانند«إغترز»: پایش را در رکاب چرمین نهاد. و «إغترز السیر»: نزدیک شد. و «راث علیّ خبرک»: خبر تو به کندی و با تأخیر به من رسید و «الاستراثة»: کند شمردن چیزی. «التفث»: ژولیدگی و آلودگی ها. و «شن الماء»: آب را ریخت و آن را پخش کرد.

ص: 334

بالفحش و سوء القول و طفق فی الفعل شرع و طفق الموضع لزمه و الدهارس جمع الدهرس کجعفر و هو الداهیة و الخفة و النشاط.

قوله حتی یعیش بظنه لعل المعنی أن الذین یعیشون بعقولهم و یستبدون بها یتبعون الظنون الفاسدة أو المعنی أن العاقل لا یکون عاقلا إلا أن یجد أشیاء بظنه و فهمه و لا یتوقف فهمه علی الروایة و الأثر و لعله کان فی الموضعین یغتر من الاغترار قوله إلا ما رویت لعله علی الخطاب أی إن کنت لا أعلم إلا روایتک التی رویت فلست من أهل العلم قوله إذا کان هذا فنعم أی إذا کانت تلک الروایة مرویة فضحکک حسن أو إذا کان ضحکک علی هذا الوجه فله وجه قوله فما هنا أی فما قلت فی هذا المقام من الظنون التی رجمت بها عباد ربک و فی بعض النسخ فکف مراجم و هو أظهر فقوله فما هنا أی أی شی ء کان هاهنا غیر هذا الوجه علی الوجه الثانی و علی الوجه الأول لما کان کلامه مشعرا بعدم صحة الخبر قال فما هنا أی انتسب إلی الکذب و فی النسخة القدیمة فهاهنا فلتکن و کأنه أصوب و الفصم الکسر و خبت النار سکنت و طفئت و أفل کضرب و نصر و علم غاب و الأمم بالتحریک القرب و الیسیر و البین من الأمر و لده خصمه و الألد الخصم الذی لا یزیغ إلی الحق و لددت لدا صرت ألد و المغادرة الترک و الأعضب المکسور القرن و الأعضب من الرجال من لا ناصر له قوله موف علی ضریحه أی مشرف علی الموت من أوفی علی الشی ء أشرف علیه فلا یترقب له بعد ذلک ولد و ذدت الإبل سقتها و طردتها و رجل ذائد و ذواد أی حامی الحقیقة دفاع.

قوله أو موطأ الأکناف الأکناف الجوانب و هو إما کنایة عن حسن الخلق من قولهم فراش وطی ء أی لا یؤذی جنب النائم أو عن الکرم و العز و کثرة ورود الأضیاف و غیرهم علیهم. (1)

ص: 332


1- او کنایة عن السلطة و الاستیلاء، ای حقّ لکل من تسلط علی ارض او شخص ان یتواضع للّه عز و جل.

و «أماط»: دور ساخت. «البِذلة» با کسره: لباس های فرسوده ای که نگهداری نمی شود (وهر روز پوشیده می شود). و «الاتحمیة»: نوعی جامه راه­راه. و «ذرّالملح والطیب»: نمک و عطر را پخش کرد و پراکند. و «اللّمم» جمع «اللّمة» با کسره: مویی که روی نرمه گوش را می پوشاند. «منسج الفرس»: پایین تر از زیر گردن و بالای پشت اسب. و«الرزدق»: صفی از مردم. «تشوقت إلی الشئ»: چشم انتظار آن ماندم. «الغابر»: گذشته و آنچه باقی مانده است. و «کننت الشئ»: آن را پوشاندم. و «أکننته» فی نفسی: آن را همانند راز در درون خود پنهان نمودم. و «الامشاج»: چیزهای آمیخته به هم. سخنش: «و ینصب والله بإربه» یعنی به خاطر نیازش خسته می شد. و می تواند کنایه از قضای حاجت نیز باشد.

«فهولاء سجیة الانبیاء»: یعنی مباهله با آنان، شیوه انبیاست. ولی چنان که در برخی نسخه ها آمده است: «شجنة» با شین معجمه و نون صحیح­تر به نظر می رسد. در النهایه گفته است: «الرحم شجنة من الرحمن» یعنی خویشاوندی ها همانند درهم آمیختگی رگ ها به یکدیگر پیوند می یابد که به عنوان مجاز و گسترش مفهوم به آن تشبیه شده است. و «الشجنة» با کسره و ضمه، در اصل به شعبه ای از شاخه درخت گفته می شود. و در ادامه «وشیج»، (به هم پیوستگی خویشاوندی) نیز که دارای وجهی می باشد، خواهد آمد. و در نسخه قدیمی «وشجة» ذکر شده است. و «الشارة»: لباس و ظاهر. «متع النهار» بر وزن منع: روز برآمد. و «النازح»: دور. و «رجل ناصح الجیب»: مرد امین. و «القزع» با تحریک: تکه ای از ابرهای نازک. و «حمارة القیظ» با حاء مفتوح و تشدید راء: شدّت گرما. و «الهجیر» و «الهاجرة»: نیمه روز در هنگام شدّت یافتن گرما. و «إبّان الشئ» با کسره و تشدید: زمان آن. و «الغضارة»: خوشی و آسایش زندگی. و در قاموس آمده است: «الأیک»: درختان بسیار و مفرد آن: «أیکة» می باشد. و «الشحّ»: بخل همراه با حرص و طمع. می گویی: «شححت» با کسره و فتحه: بخل و طمع ورزیدم. و «حجر علیه»: مانع او شد. و «الضنّ» با کسره: بخل ورزیدن. و «بدهه بأمر»: با آن چیز به استقبال او رفت. «بادهه»: به ناگاه او را غافلگیر ساخت.

«من بالکما»: در قاموس آمده است: «البال»: حال، اندیشه یا معنای در دل گذرنده، قلب. و در برخی نسخه ها «من تألّیکما»: و «التالیّ» یعنی کوتاهی و سستی، و سوگند خوردن. و در حدیث آمده است: «من یتألّی علی الله بکذبه»: یعنی هرکه بر خدا حکم کند و سوگند خورد. و «الوحی»: شتاب. گفته می شود: «الوحی الوحی

ص: 335

و قال الجوهری البلوج الإشراف و بلج الحق إذا اتضح یقال الحق أبلج و الباطل لجلج و قال التلجلج التردد فی الکلام و الباطل لجلج أی یردد من غیر أن ینفذ و قولهم أولی لک تهدد و وعید قوله أغفلناک أی ترکناک و فی بعض النسخ أعقلناک من أعقله أی وجده عاقلا و فی بعضها أعضلناک یقال أعضلنی فلان أی أعیانی أمره و عضلت علیه تعضیلا إذا ضیقت علیه فی أمره و راغ الرجل و الثعلب مال و حاد عن الشی ء و المراوغة المصارعة و الجوی داء الجوف إذا تطاول و یقال ثلجت نفسی کنصرت اطمأنت و تحلیق الشمس ارتفاعها و یقال أرجأت الأمر و أرجیته أی أخرته و قطع بفلان إذا عجز عن سفره من نفقة ذهبت أو قامت علیه راحلته أو أتاه أمر لا یقدر أن یتحرک قوله فض الحدیث بالفاء و الضاد المعجمة و الفض الکسر أو بالقاف و الصاد المهملة من قص الجناح أو القطع أو من القصة أو بالقاف و الضاد المعجمة من قض اللؤلؤة ثقبها و الشی ء دقه و الوتد قطعه و جاءوا قضهم و قضیضهم أی جمیعهم.

قوله فنخبر بالخاء المعجمة بمعنی الإخبار أو الاختبار أو بالمهملة من تحبیر الکلام تحسینه و التباشیر البشری و تباشیر الصبح أوائله.

قوله لیس بظهرة دینه أی لیس هذا الرجل من أعوان دینه و أمته بل من ذریته و اللوب بالضم جمع اللوبة و اللابة و هی الحرة قوله موطأ أی متهیأ له و الإرب بالکسر الحاجة و الفارط المقصر و المضیع.

قوله البهلولة البهلول بالضم السید الجامع لکل خیر و فی بعض النسخ البتولة و هو أظهر و الآسی کالقاضی الطبیب و الخائل الحافظ للشی ء یقال هو خولی مال أی حسن القیام به.

و فی القاموس حول مجرم کمعظم تام.

و التألیب التحریض و الصغو بالفتح و الکسر المیل و تقول أصغیت إلی فلان إذا ملت بسمعک نحوه و شمس الفرس شموسا و شماسا منع ظهره.

ص: 333

البدار البدار»: بشتابید، بشتابید. و «الکسف» با کاف مکسور و سین مفتوح: قطع کردن و بریدن. و «الزبر» با ضم زاء و فتح باء نیز به همین معنا می باشد. و «ساخت قوائمه فی الأرض»: پاهای آن داخل زمین شد و ناپیدا گردید. و «العفرة» با ضمّ: سفیدی که شدید نباشد.

روایات

روایت1.

اعلام الوری: هیأت نمایندگان نجران که در میان آنان بیشتر ازده نفر از بزرگان آنان حضور داشتند، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدند. سه نفر ازاین هیات، امور مسیحیان نجران را اداره می نمودند که شامل این افراد بودند: عاقب که عبدالمسیح نام داشت، امیر آنان محسوب می گردید و نجرانیان در کارهای خویش با او مشورت می نمودند و بدون نظر و فرمان او اقدامی صورت نمی دادند. و سید که أیهم نام داشت و فریادرس و پشت و پناه آنان بود و تنها با نظر او اقدامی به انجام می­رساندند. و نفر سوم ابو حارثة بن علقمه که اسقف آنان به شمار می رفت و در نزد آنان از مقام و منزلتی والا بهره مند بود و پادشاهان روم برای او کنیسه ها ساخته بودند و به خاطر آنچه درباره علم و تلاش او برای گسترش دین آن ها شنیده بودند، عطایای بسیاری به او ارزانی می داشتند. و آن هنگام که به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله رهسپار گشتند، ابوحارثه بر قاطر خود سوار شد و برادر او به نام کرز یا بشر بن علقمه نیز با او در این سفر همراه گردید. آنان در حال حرکت بودند که به ناگاه قاطر ابوحارثه دچار لغزش گردید و به سر فرو افتاد. در پی این اتفاق، کرز گفت: خداوند آن مرد خائن و دور از خیر و نیکی را هلاک گرداند. ابوحارثه به او پاسخ داد: (نه او) که تو خود هلاک گردی!. کرز گفت: برادرم، چرا از او جانبداری می کنی؟. ابوحارثه پاسخ داد: به خداوند سوگند یاد می کنم که او همان پیامبری است که ما در انتظارش بودیم. کرز گفت: در این صورت چه چیز تو را از پیروی او باز می دارد؟ ابوحارثه پاسخ داد: آنچه مرا از پیروی او باز می دارد، رفتار این قوم (نجرانیان) با ماست که ما را بزرگ داشته اند و با اموال خود ما را توانگر ساخته اند و بر مخالفت با او اصرار می ورزند. و اگر من از او تبعیت و پیروی کنم، همه آنچه را که می بینی از ما می ستانند. - برادرش کرز این سخن را از او در دل نهان داشت تا آنکه اسلام آورد. - سپس به راه افتاد، درحالی که شترش را می زد و این شعر را می خواند:

- صبح­هنگام شترم به سوی تو چنان به شتاب در حرکت است که تنگ آن سست گشته است و جنین آن نیز در شکمش به جنبش درآمده است. و آیین این شتر من مخالف آیین مسیحیان است.

و هنگامی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد گردید، اسلام آورد. - گفت:- آنان هنگام عصر درحالی بر رسول خداصلی الله علیه و آله وارد شدند که لباس هایی از دیبا و جامه های بافت حیره بر تن داشتند و هیچ یک از عرب ها، همانند ظاهر آراسته آنان بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد نگشته بود. با مشاهده آن ها، ابوبکر گفت: ای رسول خدا، پدر و مادرم به فدایت! بهتر آن است که حله اهدایی قیصر را بر تن نمایی

ص: 336

قوله لئلا یفتات فی القاموس لا یفتات علیه لا یعمل دون أمره.

و استنجدنی فأنجدته أی استعان بی فأعنته.

و قال أبو عبید أضج القوم إضجاجا إذا جلبوا و صاحوا فإذا جزعوا من شی ء و غلبوا قیل ضجوا.

و استدرک الشی ء بالشی ء حاول إدراکه به و ضاع المسک و تضوع أی تحرک فانتشرت رائحته و أرج الطیب یأرج أرجا بالتحریک فاح و تضوع و التکلل الإحاطة و نسل کنصر و ضرب أسرع و الأوب الناحیة و القاع المستوی من الأرض و الأکم بالتحریک التلال و بهره غلبه و ناف الشی ء أی طال و ارتفع و أناف علی الشی ء أی أشرف و الصفیح السماء و وجه کل شی ء عریض و الإصر الذنب و الثقل.

و قال الفیروزآبادی اقشعر جلده أخذته قشعریرة أی رعدة و السنة أمحلت و کعلابط الخشن المس.

و قال الهیاطلة جنس من الترک و الهند کانت لهم شوکة.

و شارفه و علیه اطلع من فوقه و السبر امتحان غور الشی ء و الصرم القطع قوله لحکة الصدور أی لخلجان الشبه فیها و فی بعض النسخ لحسکة الصدور و هی نبات تعلق ثمرته بالصوف و الحقد و العداوة قوله طرا بالضم أی جمیعا و العصبة قوم الرجل الذین یتعصبون له بما هم به منه أی الذین ذکروا بنعت هم متلبسون به من قرابة الرسول و نسبه و قناة الظهر التی تنتظم الفقار و البکر بالکسر أول کل شی ء و أول ولد الأبوین و الانتیاش التناول و الإخراج و الفنن الغصن و الأسف أشد الحزن و قد أسف علی ما فاته تلهف و أسف علیه غضب و ارتأی افتعال من الرأی و ندبه الأمر فانتدب له أی دعاه فأجابه و تفیئة الشی ء حینه و إبانه و یقال غرز رجله فی الغرز و هو رکاب من جلد وضعها فیه کاغترز و اغترز السیر دنا و راث علی خبرک أبطأ و الاستراثة الاستبطاء و التفث الشعث و الکثافات و شن الماء صبه و فرقه

ص: 334

تا آنان تو را در آن ببینند. - گفت:- سپس آنان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشتند و به او سلام دادند. ولی پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ سلام آنان را نداد و با آنان سخنی نگفت. با این رفتار پیامبر، آنان در پی عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف که از آشنایان آنان بودند، روان گشتند و آن دو را در میان جمعی از مهاجران یافتند و گفتند: پیامبر شما نامه ای برای ما نگاشت و ما نیز برای پاسخ دادن به او حرکت کردیم و به نزد او رفتیم و بر او سلام کردیم. ولی او سلام ما را پاسخی نداد و با ما سخن نگفت. اکنون چاره چیست؟ آن دو به علی بن ابی طالب علیه السلام گفتند: ای ابالحسن، به نظر تو، این قوم چه باید بکنند؟ حضرت فرمود: به عقیده من باید این حله ها و انگشتری هایشان را از خود برگیرند، سپس به سوی او باز گردند. آنان نیز چنین کردند و نزد او رفتند و به او سلام نمودند و این بار پیامبر صلی الله علیه و آله سلام آنان را پاسخ گفت. سپس فرمود: «سوگند به آن که مرا به حق مبعوث داشت، که شما بار اول درحالی به نزد من آمدید که شیطان نیز شما را همراهی می نمود». سپس آن روز را به بحث و پرسش از او گذراندند و اُسقف گفت:

ای محمد، درباره سیّد حضرت مسیح چه می گویی؟ فرمود: «او

بنده خدا و فرستاده اوست». اسقف پاسخ داد: چنین نیست، بلکه او چنین و چنان است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «سخن تو صحیح نیست؛ بلکه او چنین و چنان است». و هر یک از آن دو با پاسخ های خود، سخن دیگری را رد نمود. به دنبال اختلاف آن دو، از ابتدای سوره آل عمران حدود هفتاد آیه، در پی یکدیگر بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید و خداوند در میان آیاتی که نازل گشت، فرمود: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ»، {مثل عیسی در نزد خدا ، چون مثل آدم است که او را از خاک بیافرید.} تا آنجا که فرمود: «علی الکاذبین»، {لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم.}(1)

بعد از نزول این آیات، آنان به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند: فردا با تو مباهله خواهیم نمود. و ابو حارثه به همراهان خود گفت: نیک بنگرید، اگر فردا محمد با فرزند و اهل بیتش در مباهله حاضر شد، از مباهله با او حذر کنید، ولی اگر با اصحاب و یارانش آمد، با او مباهله نمایید.

ص: 337


1- . آل عمران/61-59

و أماط أبعد و البذلة بالکسر ما لا یصان من الثیاب و الأتحمیة نوع من البرد و ذر الملح و الطیب نثره و فرقه و اللمم کعنب جمع اللمة بالکسر و هی الشعر یجاوز شحمة الأذن و منسج الفرس أسفل من حارکه (1) و الرزدق الصف من الناس و تشوقت إلی الشی ء أی تطلعت و الغابر الماضی و الباقی و کننت الشی ء سترته و أکننته فی نفسی أسررته و الأمشاج الأخلاط قوله و ینصب و الله بأربه أی یتعب بسبب حاجته و یمکن أن یکون کنایة عن الذهاب إلی الخلاء.

فهؤلاء سجیة الأنبیاء أی المباهلة بهم طریقتهم و الأظهر شجنة بالشین المعجمة و النون کما فی بعض النسخ قال فی النهایة الرحم شجنة من الرحمن أی قرابة مشتبکة کاشتباک العروق شبهه بذلک مجازا و اتساعا و أصل الشجنة بالکسر و الضم شعبة من غصن من غصون الشجرة انتهی.

و سیأتی وشیج و له أیضا وجه و فی نسخة قدیمة وشجة. و الشارة اللباس و الهیئة و متع النهار کمنع ارتفع و النازح البعید و رجل ناصح الجیب أی أمین و القزع بالتحریک قطع من السحاب رقیقة و حمارة القیظ بفتح الحاء و تشدید الراء شدته و الهجیر و الهاجرة نصف النهار عند اشتداد الحر و إبان الشی ء بالکسر و التشدید وقته و الغضارة طیب العیش و فی القاموس الأیک الشجر الکثیر و الواحدة أیکة و الشح البخل مع حرص تقول شححت بالکسر و الفتح و حجر علیه منعه و الضن بالکسر البخل و بدهه بأمر استقبله به و بادهه فاجأه.

من بالکما فی القاموس البال الحال و الخاطر و القلب و فی بعض النسخ من تألیکما و التألی التقصیر و الحلف و فی الحدیث من یتألی علی الله بکذبه أی من حکم علیه و حلف و الوحا السرعة یقال الوحا الوحا

ص: 335


1- الحارک: اعلی الکاهل.

أبان می­گوید: حسین بن دینار به نقل از حسن بصری به من گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام صبح و درحالی که دست حسن و حسین را گرفته بود و فاطمه در پشت سر و علی علیه السلام پیش روی او قرار داشت، خارج گردید و عاقب و سید نیز به هنگام صبح با دو پسر خارج شدند که یکی از آن دو پسر، مرواریدی درشت همانند تخم کبوتر به همراه داشت. آنان بر گرد ابوحارثه جمع شدند. او گفت: این ها که همراه محمد هستند، چه کسانی هستند؟ گفتند: این مرد پسرعمو و همسر دختر او و این دو کودک، پسران دختر او و این زن نیز دختر اوست که عزیزترین و محبوب ترین مردم در نزد اوست. رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش آمد و بر دو زانویش بر زمین نشست. ابوحارثه گفت: به خدا سوگند که همانند پیامبران نشست، که آنان برای مباهله بر دو زانوی خود می نشستند و در نتیجه ترس بر او حاکم گردید و برای مباهله پیش نیامد. سید به او گفت: ای ابوحارثه، برای مباهله نزدیک آی. او در پاسخ گفت: نه، چرا که بی هیچ تردیدی، من مردی دلیر را جهت مباهله مشاهده می کنم و از آن می ترسم که او راستگو باشد که در این صورت، به خدا سوگند، سال بر ما تمام نمی شود که در دنیا یک نفر مسیحی باقی نمی ماند که طعم آب را بچشد (همه مسیحیان نابود می شوند). - گفت: اگر با پیامبر صلی الله علیه و آله مباهله می نمودند از آسمان عذاب نازل می گردید. - بنابراین آنان گفتند: ای ابوالقاسم، ما با تو مباهله نمی کنیم ولی حاضریم با تو از در صلح و سازش درآییم. و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز بر اساس پرداخت دوهزار حله از حله های اواقی که قیمت هر حله چهل درهم ناب باشد، با آنان مصالحه نمود و در این باره برای آنان امان نامه ای نگاشت و به ابوحارثه گفت: «من تو را می بینم که خواب آلوده به سوی جهاز شترت می روی و جلوی جهاز را در انتهای آن قرار می دهی». و هنگامی که ابوحارثه بازگشت، درصدد برآمد تا جهاز شتر خود را بر روی آن قرار دهد. ولی آن را واژگون و پشت رو قرار داد و با مشاهده این امر گفت: شهادت می دهم که محمد فرستاده خداست.

ص: 338

البدار البدار و الکسف بکسر الکاف و فتح السین القطع و کذا الزبر بضم الزاء و فتح الباء و ساخت قوائمه فی الأرض دخلت و غابت و العفرة بالضم البیاض لیس بالشدید.

الأخبار

«1»

عم، إعلام الوری قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله وفد نجران فیهم بضعة عشر رجلا من أشرافهم و ثلاثة نفر یتولون أمورهم العاقب و هو أمیرهم و صاحب مشورتهم الذی لا یصدرون إلا عن رأیه و أمره و اسمه عبد المسیح و السید و هو ثمالهم و صاحب رحلهم و اسمه الأیهم و أبو حارثة بن علقمة الأسقف و هو حبرهم و إمامهم و صاحب مدارسهم و له فیهم شرف و منزلة و کانت ملوک الروم قد بنوا له الکنائس و بسطوا علیه الکرامات لما یبلغهم من علمه و اجتهاده فی دینهم فلما وجهوا إلی رسول الله جلس أبو حارثة علی بغلة و إلی جنبه أخ له یقال له کرز أو بشر بن علقمة (1) یسایره إذ عثرت بغلة أبی حارثة فقال کرز تعس الأبعد یعنی رسول الله صلی الله علیه و آله و قال له أبو حارثة بل أنت تعست قال له و لم یا أخی فقال و الله إنه للنبی الذی کنا ننتظر (2) فقال کرز فما یمنعک أن تتبعه فقال ما صنع بنا هؤلاء القوم شرفونا و مولونا و أکرمونا و قد أبوا إلا خلافه و لو فعلت نزعوا منا کل ما تری فأضمر علیها منه أخوه کرز حتی أسلم ثم مر یضرب راحلته و یقول

إلیک تغدو (3) قلقا وضینها*** معترضا فی بطنها جنینها

مخالفا دین النصاری دینها

فلما قدم علی النبی صلی الله علیه و آله أسلم قال فقدموا علی رسول الله وقت العصر و فی لباسهم الدیباج و ثیاب الحیرة (4) علی هیئة لم یقدم بها أحد من العرب فقال أبو بکر بأبی أنت و أمی یا رسول الله لو لبست حلتک التی أهداها لک قیصر

ص: 336


1- تقدم فی الحدیث الأول ان اسمه المنذر بن علقمة.
2- فی المصدر: کنا ننتظره.
3- فی المصدر فی طبعه الأول: تعدو.
4- الحبرة خ ظ. أقول: یوجد ذلک فی المصدر المطبوع ثانیا.

توضیح

گفته می شود: «فلان ثمال قومه» با کسر: یعنی فریادرس آنان است که به امور آنان رسیدگی می کند. «التعس»: هلاکت، سقوط، لغزش، دوری، پایین آمدن، و فعل آن بر وزن منع و سمع می باشد. و اگر به صیغه مخاطب سخن گفتی، می گویی: «تعست»: بر وزن منعت و اگر آن را به صیغه غایب آوری، می گویی: «تعس» بر وزن سمع . و «الابعد»: خیانت کار و دور از خیر و نیکی. «القلق»: پریشانی و ناآرامی و جنبش و از جای کنده شدن. و «الوضین»: تنگ و کمربندی که بر روی هم بافته می شود و با آن جهاز بر روی شتر بسته می شود. همانند تنگ زین اسب است. در واقع مقصود او از این تعبیر، بیان سرعت زیاد اوست که آن را همانند تنگ سست شده، به چالاکی و عدم ثبات و پا برجا نبودن توصیف می کند و از این جمله حدیث پسر عمر است.

- این شتر درحالی به سوی تو می دود که تنگ آن نااستوار و سست است و دین و آیین او برخلاف دین و آیین مسیحیان است.

مقصودش آن است که این شتر از شدت سفر و سرعت زیاد لاغر گشته است و از همین رو تنگ آن شل و سست شده است. و گفت: گفته می شود: «کعّ الرجل عن الامر»: آن گاه که از انجام کاری دچار هراس گردد و ازآن منصرف شود.

روایت2.

امالی طوسی: علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمان مباهله با مسیحیان، همراه من و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام خارج گردید.(1)

روایت3.

امالی طوسی: مجاهد گفت: به ابن عباس گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله با چه کسانی درصدد مباهله برآمد؟ ابن عباس پاسخ داد: با علی و فاطمه و حسن و حسین. و مقصود از «الانفس» در آیه مباهله، پیامبر صلی ­اللّه ­علیه­ و آله و علی علیه­السلام می­باشد.(2)

روایت4.

امالی طوسی:

ص: 339


1- . امالی طوسی: 163-162
2- . امالی طوسی: 170

فرأوک فیها قال ثم أتوا رسول الله صلی الله علیه و آله فسلموا علیه فلم یرد علیه السلام و لم یکلمهم فانطلقوا یبتغون (1) عثمان بن عفان و عبد الرحمن بن عوف و کانا معرفة لهم فوجدوهما فی مجلس من المهاجرین فقالوا إن نبیکم کتب إلینا بکتاب (2) فأقبلنا مجیبین له فأتیناه فسلمنا (3) علیه فلم یرد سلامنا و لم یکلمنا فما الرأی فقالا لعلی بن أبی طالب ما تری یا أبا الحسن فی هؤلاء القوم قال أری أن یضعوا حللهم هذه و خواتیمهم (4) ثم یعودون إلیه ففعلوا ذلک فسلموا فرد سلامهم (5) ثم قال وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَقَدْ أَتَوْنِی الْمَرَّةَ الْأُولَی وَ إِنَّ إِبْلِیسَ لَمَعَهُمْ ثُمَّ سَاءَلُوهُ وَ دَارَسُوهُ یَوْمَهُمْ وَ قَالَ الْأُسْقُفُّ مَا تَقُولُ فِی السَّیِّدِ الْمَسِیحِ یَا مُحَمَّدُ قَالَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ قَالَ بَلْ هُوَ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ علیه السلام بَلْ هُوَ کَذَا وَ کَذَا فترادا فنزل علی رسول الله من صدر سورة آل عمران نحو من سبعین آیة یتبع بعضها بعضا و فیما أنزل الله إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ إلی قوله عَلَی الْکاذِبِینَ (6) فقالوا للنبی صلی الله علیه و آله نباهلک غدا و قال أبو حارثة لأصحابه انظروا فإن کان محمد غدا بولده (7) و أهل بیته فاحذروا مباهلته و إن غدا بأصحابه و أتباعه فباهلوه.

ص: 337


1- فی المصدر: یتتبعون.
2- نص علی کتابه- صلّی اللّه علیه و آله و سلم- الیهم جماعة منهم ابن کثیر فی البدایة و النهایة 5: 53 و الیعقوبی فی تاریخه 2: 65، و الفاظه علی نقل الأول: «باسم إله إبراهیم و إسحاق و یعقوب، من محمّد النبیّ رسول اللّه إلی اسقف نجران، اسلم أنتم فانی احمد الیکم اله إبراهیم و إسحاق و یعقوب، اما بعد فانی ادعوکم إلی عبادة اللّه من عبادة العباد، و أدعوکم إلی ولایة اللّه من ولایة العباد، و ان ابیتم فالجزیة، فان ابیتم آذنتکم بحرب و السلام» و علی نقل الثانی: «بسم اللّه من محمّد رسول اللّه إلی اسقفة نجران بسم اللّه فانی احمد الیکم اله إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب، اما بعد ذلکم» ثم ذکر مثله الا انه قال: «فان ابیتم» ثم قال: و ان ابیتم.
3- فی المصدر: و سلّمنا.
4- و کانت خواتیمهم من ذهب.
5- فی المصدر: فرد علیهم سلامهم.
6- آل عمران: 59- 61.
7- فی المصدر: فان کان محمّد غدا یباهلکم بولده.

عامر بن سعد، از پدرش روایت کرده است که گفت: هنگامی که آیه: «نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ»، {فرزندان خود و فرزندان شما را فرا می خوانیم.} نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله علی و فاطمه و حسن وحسین (علیهماالسلام) را فرا خواند و فرمود: «پروردگارا، اینان اهل بیت من هستند».(1)

مؤلف: در آنچه که حضرت رضا علیه السلام در مجلس مأمون درباره فضل و برتری اهل بیت به آن استدلال نمود، احتجاج او به واقعه مباهله نیز ذکر گردید.

روایت5.

تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم از نضر، از ابن سنان، از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: هنگامی که نمایندگان مسیحیان نجران به ریاست اهتم، عاقب و سید به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند، چون هنگام نماز آنان فرارسید، شروع به زدن ناقوس کردند و نماز گزاردند. اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: ای رسول خدا، آیا در مسجد خود اجازه چنین کاری می دهی؟ حضرت فرمود: «آنان را به حال خود وانهید». و آنگاه که آنان نماز خود را به پایان بردند، نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: تو به چه چیزی دعوت می کنی؟ فرمود: «شما را به این امر می خوانم که شهادت دهید: خدایی جز خدای یگانه نیست و من فرستاده او هستم و عیسی مخلوقی بود که می خورد و می آشامید و قضای حاجت می نمود». نجرانیان گفتند: اگر این گونه است که تو می­گویی، پس پدرش کیست؟ در این هنگام وحی الهی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید و جبرئیل علیه السلام به او عرض داشت: به آنان بگو که درباره آدم چه می گویند؟ آیا(جز این است که او) مخلوقی بود که می­خورد و می­آشامید و قضای حاجت می­نمود و ازدواج می­کرد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز این سؤال را با آنان مطرح نمود. آنان پاسخ دادند: آری (آدم بنده ای مخلوق بود). فرمود: پدرش که بود؟ آنان در پاسخ سکوت کردند. و خداوند این آیه را نازل نمود: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ » تا آن جا که فرمود: «فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ» (2) بعد از نزول این آیات، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در این صورت با من مباهله کنید. اگر راستگو باشم، لعنت و نفرین بر شما نازل می گردد و اگر دروغگو باشم، لعن و نفرین بر من فرو می آید». گفتند: به عدل و انصاف سخن گفتی.

ص: 340


1- . امالی طوسی: 193
2- . آل عمران/61-59

- قَالَ أَبَانٌ حَدَّثَنِی الْحُسَیْنُ بْنُ دِینَارٍ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: غَدَا رَسُولُ اللَّهِ آخِذاً بِیَدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ تَتْبَعُهُ فَاطِمَةُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ عَلِیٌّ وَ غَدَا الْعَاقِبُ وَ السَّیِّدُ بِابْنَیْنِ عَلَی أَحَدِهِمَا دُرَّتَانِ کَأَنَّهُمَا بَیْضَتَا حَمَامٍ فَحَفُّوا بِأَبِی حَارِثَةَ فَقَالَ أَبُو حَارِثَةَ مَنْ هَؤُلَاءِ مَعَهُ قَالُوا هَذَا ابْنُ عَمِّهِ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ هَذَانِ ابْنَا ابْنَتِهِ وَ هَذِهِ بِنْتُهُ أَعَزُّ النَّاسِ عَلَیْهِ وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَی قَلْبِهِ وَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَثَا عَلَی رُکْبَتَیْهِ فَقَالَ أَبُو حَارِثَةَ جَثَا وَ اللَّهِ کَمَا جَثَا الْأَنْبِیَاءُ لِلْمُبَاهَلَةِ فَکَعَّ وَ لَمْ یُقْدِمْ عَلَی الْمُبَاهَلَةِ فَقَالَ لَهُ السَّیِّدُ ادْنُ یَا بَا حَارِثَةَ لِلْمُبَاهَلَةِ فَقَالَ لَا إِنِّی لَأَرَی رَجُلًا جَرِیئاً عَلَی الْمُبَاهَلَةِ وَ أَنَا أَخَافُ أَنْ یَکُونَ صَادِقاً فَلَا یَحُولُ وَ اللَّهِ عَلَیْنَا الْحَوْلُ وَ فِی الدُّنْیَا نَصْرَانِیٌّ یَطْعَمُ الْمَاءَ قَالَ وَ کَانَ نَزَلَ الْعَذَابُ مِنَ السَّمَاءِ لَوْ بَاهَلُوهُ فَقَالُوا یَا أَبَا الْقَاسِمِ إِنَّا لَا نُبَاهِلُکَ وَ لَکِنْ نُصَالِحُکَ فَصَالَحَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی أَلْفَیْ حُلَّةٍ مِنْ حُلَلِ الْأَوَاقِیِّ قِیمَةُ کُلِّ حُلَّةٍ أَرْبَعُونَ دِرْهَماً جِیَاداً وَ کَتَبَ لَهُمْ بِذَلِکَ کِتَاباً (1) وَ قَالَ لِأَبِی حَارِثَةَ الْأُسْقُفِّ لَکَأَنَّنِی بِکَ قَدْ ذَهَبْتَ إِلَی رَحْلِکَ وَ أَنْتَ وَسْنَانُ (2) فَجَعَلْتَ مُقَدَّمَهُ مُؤَخَّرَهُ فَلَمَّا رَجَعَ قَامَ یُرَحِّلُ رَاحِلَتَهُ فَجَعَلَ رَحْلَهُ مَقْلُوباً فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله. (3).

ص: 338


1- نص الکتاب علی ما فی تاریخ الیعقوبی 2: 67: بسم اللّه الرحمن الرحیم: هذا کتاب من النبیّ محمّد رسول اللّه لنجران و حاشیتها إذ کان له علیهم حکمه فی کل بیضاء و صفراء و ثمرة و رقیق کان أفضل ذلک کله لهم غیر الفی حلة من حلل الاواقی قیمة کل حلة أربعون درهما فما زاد او نقص فعلی هذا الحساب، الف فی صفر و الف فی رجب، و علیهم ثلاثون دینارا مثواة رسلی فما فوق: و علیهم فی کل حرب کانت بالیمن دروع عاریة مضمونة لهم بذلک جوار اللّه و ذمّة محمد، فمن اکل الربا منهم بعد عامهم هذا فذمتی منه بریئة- فقال العاقب: یا رسول الله انا نخاف ان تأخذنا بجنایة غیرنا. فکتب : ولا یؤخذ بجنایة غیره _ شهد علی ذلک عمرو بن العاص والمغیرة بن شعبة ، وکتب علی بن ابی طالب « واوعز المقریزی فی الامتاع : ٥٠٢إلی ذلک الکتاب فقال وصالحواعلی الفی حلة ثمن حلة اربعون درهما ، وعلی ان یضیفوا رسل رسول الله صلی الله علیه و آله وجعل لهم ذمة الله وعهده علی الایفتنوا عن دینهم ولا یعشروا ولا یحشروا ولا یأکلوا الربا ولا یتعاملوا به.
2- أی فی حال أخذ النوم و النعاس.
3- إعلام الوری: 78 و 79 (ط 1) و 135- 137 ط 2.

و برای مباهله موعدی را مقرر نمودند. و هنگامی که مسیحیان به خانه های خود بازگشتند، رؤسای آنان سیّد، عاقب و اهتم گفتند: اگر با قوم خود در مباهله با ما حاضر شد، با او مباهله می کنیم، چرا که در این صورت او پیامبر نیست. ولی اگر تنها با اهل بیت و بستگانش به مباهله با ما برخاست با او مباهله نمی کنیم، چرا که او تنها در صورتی اهل بیت خود را برای مباهله حاضر می سازد که راستگو باشد. و چون به صبح درآمدند، درحالی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند که امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) در کنار او قرار داشتند. مسیحیان گفتند: اینان که هستند؟ پاسخ شنیدند: این مرد پسرعمو و وصی و داماد او، علی بن ابی طالب علیه السلام و این زن، دخترش فاطمه و این دو کودک، حسن و حسین هستند. با شنیدن این سخن، مسیحیان دچار ترس گشتند و به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: تو را خشنود می سازیم. ما را از مباهله معاف دار. و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر اساس پرداخت جزیه با آنان از در صلح درآمد و آنان به دیار خود بازگشتند.(1)

روایت6.

الخرائج: روایت شده است: هنگامی که نمایندگان نجران به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند، او رؤسای آنان عاقب و طیّب را به اسلام دعوت کرد. آن دو پاسخ دادند: ما پیش از تو اسلام آوردیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «دروغ گفتید. عشق و علاقه به صلیب و شرب خمر شما را از آن باز می دارد». و آن دو را به لعن و نفرین فرا خواند. و آن دو نیز با او عهد کردند که صبحدم در نزد او (برای مباهله ) گرد آیند. صبح فردا رسول خدا صلی الله علیه و آله دست در دست علی علیه السلام و حسن و حسین و فاطمه (علیهم السلام) برای مباهله حاضر گردید. آن دو با مشاهده این صحنه گفتند: او با بستگان و نزدیکان خود و با اعتماد به دیانت آنان پیش آمده است. و به همین خاطر از مباهله امتناع ورزیدند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر آن دو مباهله می کردند، بی هیچ تردیدی وادی بر آنان بارانی از آتش فرو می فرستاد».

روایت7.

تفسیر عیاشی: از حریز، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که از او درباره فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال شد. او برخی از آن فضایل را ذکر نمود. به او گفتند: برای ما بیشتر بگو. فرمود: از اهالی نجران، دو اسقف مسیحی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و درباره عیسی علیه السلام سخن گفتند. بعد از آن سخنان، پروردگار این آیه «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ(2)»

تا آخر آن را نازل نمود. در پی نزول این آیه رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد خانه شد و دست علی و حسن وحسین و فاطمه (علیهم السلام ) را گرفت و خارج گردید و دستش را به آسمان بلند کرد و میان انگشتانش را گشود و آنان را به مباهله دعوت کرد.

ص: 341


1- . تفسیر قمی: 94
2- . آل عمران/59
بیان

یقال فلان ثمال قومه بالکسر أی غیاث لهم یقوم بأمرهم التعس الهلاک و العثار و السقوط و الشر و البعد و الانحطاط و الفعل کمنع و سمع فإذا خاطبت قلت تعست کمنع و إذا حکیت قلت تعس کسمع و الأبعد الخائن و المتباعد عن الخیر

و قال الجزری فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّکَ لَقَلِقُ الْوَضِینِ.

القلق الانزعاج و الوضین بطان منسوج بعضه علی بعض یشد به الرحل علی البعیر کالحزام للسرج أراد أنه سریع الحرکة یصفه بالخفة و قلة الثبات کالحزام إذا کان رخوا و منه حدیث ابن عمر

إلیک تعدو قلقا وضینها***مخالفا دین النصاری دینها

أراد أنها هزلت و دقت للسیر علیها و قال یقال کع الرجل عن الأمر إذا جبن عنه و أحجم.

«2»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ (1) عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی صَادِقٍ عَنْ رَبِیعَةَ بْنِ نَاجِدٍ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ خَرَجَ لِمُبَاهَلَةِ النَّصَارَی بِی وَ بِفَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (2).

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو وَ ابْنُ الصَّلْتِ مَعاً عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی (3) عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یُوسُفَ الضَّبِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ هِلَالِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ أَبِی أُمَیَّةَ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِابْنِ عَبَّاسٍ مَنِ الَّذِینَ أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُبَاهِلَ بِهِمْ قَالَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَنْفُسُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام (4).

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْفَوَارِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّائِغِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 339


1- فی المصدر: «محمّد بن أحمد بن الحسن» و یظهر من ص 158 انه القطوانی.
2- أمالی الطوسیّ: 162 و 163.
3- الاسناد فی المصدر یخلو عن ابن الصلت و عن أحمد بن یحیی.
4- أمالی الطوسیّ: 170.

گفت: و امام محمد باقر علیه السلام فرمود: مباهله این گونه است که دستی را در دست دیگر داخل می کند و آن دو را به سوی آسمان بلند می کند.

هنگامی که آن دواسقف مسیحی، پیامبر صلی الله علیه و آله را در این حال دیدند، یکی از آن دو به دیگری گفت: به خدا سوگند اگر به راستی پیامبر باشد، بی هیچ تردیدی هلاک می گردیم و اگر هم پیامبر نباشد، قوم او ما را کفایت می کند(قومش ما را مغلوب می­سازند). در نتیجه از مباهله امتناع کردند و بازگشتند.(1)

روایت8.

تفسیر عیاشی: از محمد بن سعید اردنی از موسی بن محمد بن رضا، از برادرش ابوالحسن علیه السلام روایت شده است که او درباره آیه: «قل تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ، {بگو: بیایید تا فرزندان ما و فرزندان شما، و زنان ما و زنان شما، و جان­ های ما و جان­های شما را حاضر سازیم. سپس دست به مباهله یازیم و لعن و نفرین پروردگار را بر دروغگویان قرار دهیم.}(2)

فرمود: اگر خداوند این گونه می گفت: «تتعالوا نبتهل فنجعل لعنة الله علیکم»: بیایید با یکدیگر مباهله کنیم و لعنت پروردگار را بر شما قرار دهیم، آنان هرگز تن به مباهله نمی دادند. ولی خداوند آگاه بود که پیامبرش پیام های او را ابلاغ نموده است واز دروغگویان نیست.(3)

روایت9.

تفسیر عیاشی: از منذر روایت شده است که گفت: علی علیه السلام به ما فرمود: هنگامی که آیه: «قل تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُم» نازل گردید، (پیامبر) دست علی و فاطمه و دو پسر آن ها را گرفت. مردی از یهود با مشاهده این امر گفت: مباهله نکنید که خود را در امری دشوار گرفتار می سازید. و مسیحیان نیز حاضر به مباهله با او نگشتند.(4)

روایت10.

تفسیر عیاشی: از عامر بن سعد روایت شده است: معاویه به پدرم گفت: چه چیز تو را از دشنام دادن به ابوتراب (علی بن ابی طالب) باز می دارد؟ پاسخ داد: به خاطر سه روایتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده ام. هنگامی که آیه مباهله «قل تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُم» نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را گرفت و فرمود: «اینان اهل بیت من هستند».(5)

روایت11.

مناقب ابن شهر آشوب: تفسیر ابن عباس و قتاده و مجاهد و ابن جبیر و کلبی و حسن و ابوصالح و قزوینی و مغربی و والبی و صحیح مسلم و شرف خرکوشی

ص: 342


1- . تفسیر عیاشی 1: 176-175
2- . آل عمران/61
3- . تفسیر عیاشی: 1، 176
4- . تفسیر عیاشی 1: 177
5- . تفسیر عیاشی 1: 177

إِسْحَاقَ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَاتِمٍ عَنْ بُکَیْرِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: (1) لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً علیهم السلام وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی الْخَبَرَ (2).

أقول: قد مر فیما احتج به الرضا علیه السلام فی مجلس المأمون فی فضل العترة الاحتجاج بالمباهلة.

«5»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ نَصَارَی نَجْرَانَ لَمَّا وَفَدُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ کَانَ سَیِّدُهُمْ الْأَهْتَمَ (3) وَ الْعَاقِبَ وَ السَّیِّدَ وَ حَضَرَتْ صَلَوَاتُهُمْ فَأَقْبَلُوا یَضْرِبُونَ بِالنَّاقُوسِ وَ صَلُّوا فَقَالَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا فِی مَسْجِدِکَ فَقَالَ دَعُوهُمْ فَلَمَّا فَرَغُوا دَنَوْا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالُوا إِلَی مَا تَدْعُو (4) فَقَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ عِیسَی عَبْدٌ مَخْلُوقٌ یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ یُحْدِثُ قَالُوا فَمَنْ أَبُوهُ فَنَزَلَ الْوَحْیُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قُلْ لَهُمْ مَا یَقُولُونَ (5) فِی آدَمَ أَ کَانَ عَبْداً مَخْلُوقاً یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ یُحْدِثُ وَ یَنْکِحُ فَسَأَلَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ فَمَنْ أَبُوهُ فَبَقُوا (6) سَاکِتِینَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ الْآیَةَ إِلَی قَوْلِهِ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (7) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَبَاهِلُونِی إِنْ کُنْتُ صَادِقاً أُنْزِلَتِ اللَّعْنَةُ عَلَیْکُمْ وَ إِنْ کُنْتُ کَاذِباً أُنْزِلَتْ عَلَیَّ (8) فَقَالُوا أَنْصَفْتَ فَتَوَاعَدُوا

ص: 340


1- فی المصدر: قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول لعلی علیه السلام: ثلاث تکون لی واحدة منهن أحبّ الی من حمر النعم. ثم ذکر حدیث المنزلة و حدیث الرایة. علی ما یأتی فی کتاب فضائله.
2- أمالی الطوسیّ: 193 و فیه: هؤلاء اهلی.
3- فی الإصابة فی ترجمة السیّد و فی إعلام الوری کما تقدم ان اسمه الایهم و زان جعفر.
4- فی المصدر: الی ما تدعونا؟.
5- فی المصدر: ما تقولون.
6- فبهتوا خ ل. أقول: فی المصدر: فبهتوا فانزل اللّه.
7- آل عمران: 59- 61.
8- فی المصدر: فان کنت صادقا نزلت اللعنة علیکم و ان کنت کاذبا نزلت علی.

و اعتقاد اشنهی، همگی درباره این سخن حق تعالی: «وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ» متفق القول می باشند که منظور از «نساءنا» تنها حضرت فاطمه سلام الله علیها می باشد. و این حدیث از امام صادق علیه السلام و سایر اهل بیت علیهم السلام روایت شده است.

روایت12.

مناقب ابن شهر آشوب(1): ترمذی حدیث مباهله را در جامع خود آورده و گفته است: این حدیثی صحیح می باشد. و مسلم ذکر کرده است که معاویه به سعد بن ابی وقاص فرمان داد که ابوتراب (علی بن ابی طالب) را دشنام دهد. ولی او در پاسخ، این حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله را که به علی علیه السلام فرمود: «آیا راضی و خشنود نمی گردی که نسبت به من، همانند هارون به موسی باشی...؟» و این فرموده او: «بی تردید فردا این پرچم را به مردی خواهم سپرد...». و این سخن خداوند «نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُم...» تا انتهای جریان مباهله را ذکر نمود. و ابوالفتح محمد بن احمد بن ابی الفوارس، آن را با سلسله مراتب روایی از سعد بن ابی وقاص روایت نمود که گفت: علی از سه افتخار بهره مند است که اگر یکی از آن افتخارات از آن من بود، برایم از شتران سرخ موی دوست داشتنی تر بود. سپس عین این خبر را روایت کرد.

و در روایتی دیگر از مسلم آمده است که سعد بن ابی وقاص گفت: هنگامی که آیه «قل تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُم» نازل شد، رسول خدا علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فرا خواند و فرمود: «پروردگارا، اینان اهل بیت من هستند». ابونعیم اصفهانی درباره آیات نازل شده در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام از شعبی نقل کرده است که جابر گفت: مقصود از «وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ »، {جان­های ما و جان­های شما} رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی، و مقصود از «أَبْنَاءنَا » {پسرانمان}، حسن وحسین، و مقصود از«وَنِسَاءنَا» {زنانمان}، فاطمه علیها السلام می باشد.

و واحدی در «اسباب نزول القرآن» با نقل از بزرگان راویان طرق مختلف اهل سنت،

ص: 343


1- . مناقب آل ابی طالب 3 :102

لِلْمُبَاهَلَةِ (1) فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ قَالَ رُؤَسَاؤُهُمْ السَّیِّدُ وَ الْعَاقِبُ وَ الْأَهْتَمُ إِنْ بَاهَلَنَا بِقَوْمِهِ بَاهَلْنَاهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ بِنَبِیٍّ وَ إِنْ بَاهَلَنَا بِأَهْلِ بَیْتِهِ خَاصَّةً فَلَا نُبَاهِلُهُ فَإِنَّهُ لَا یُقْدِمُ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا وَ هُوَ صَادِقٌ فَلَمَّا أَصْبَحُوا جَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام فَقَالَ النَّصَارَی مَنْ هَؤُلَاءِ فَقِیلَ لَهُمْ هَذَا ابْنُ عَمِّهِ وَ وَصِیُّهُ وَ خَتَنُهُ (2) عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هَذِهِ ابْنَتُهُ (3) فَاطِمَةُ وَ هَذَانِ ابْنَاهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَفَرِقُوا وَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نُعْطِیکَ الرِّضَا فَأَعْفِنَا عَنِ الْمُبَاهَلَةِ فَصَالَحَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْجِزْیَةِ وَ انْصَرَفُوا (4).

«6»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا قَدِمَ وَفْدُ نَجْرَانَ دَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْعَاقِبَ وَ الطَّیِّبَ (5) رَئِیسَیْهِمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَقَالا أَسْلَمْنَا قَبْلَکَ فَقَالَ کَذَبْتُمَا یَمْنَعُکُمَا مِنْ ذَلِکَ حُبُّ الصَّلِیبِ وَ شُرْبِ الْخَمْرِ فَدَعَاهُمَا إِلَی الْمُلَاعَنَةِ فَوَاعَدَاهُ عَلَی أَنْ یُغَادِیَاهُ فَغَدَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ فَقَالا أَتَی بِخَوَاصِّهِ وَاثِقاً بِدِیَانَتِهِمْ فَأَبَوُا الْمُلَاعَنَةَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَوْ فَعَلَا لَأَمْطَرَ الْوَادِی عَلَیْهِمْ (6) نَاراً.

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سُئِلَ عَنْ فَضَائِلِهِ فَذَکَرَ بَعْضَهَا (7) ثُمَّ قَالُوا لَهُ زِدْنَا فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَاهُ حِبْرَانِ مِنْ أَحْبَارِ النَّصَارَی مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ فَتَکَلَّمَا فِی أَمْرِ عِیسَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ (8) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ ثُمَّ خَرَجَ وَ رَفَعَ کَفَّهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ فَرَّجَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی الْمُبَاهَلَةِ.

ص: 341


1- المباهلة خ ل.
2- و حبیبه خ ل.
3- فی المصدر: «بنته» و فیه: «فعرفوا» و فیه: من المباهلة.
4- تفسیر القمّیّ: 94.
5- لعله مصحف السیّد.
6- علیهما خ ل. أقول: لم نجد الحدیث فی الخرائج.
7- أی ذکر أبو عبد اللّه علیه السلام بعضها.
8- آل عمران: 59.

و نیز از امام صادق و امام باقر و از امیرالمؤمنین علیهم­السلام آورده و امامیه و زیدیه نیز با وجود اختلاف روایتشان بر این امر اتفاق نظر دارند. متن مورد اتفاق این حدیث که همه آورده­اند، این است که هیأت نمایندگی نجران، شامل چهل مرد از جمله: سید، عاقب، قیس، حارث، و عبدالمسیح بن یونان، اسقف نجران بود. و آن اسقف پرسید: ای ابوالقاسم! پدر موسی که بود؟ فرمود: «عمران». اسقف گفت: پدر یوسف که بود؟ حضرت پاسخ داد: «یعقوب». و در سومین مرتبه، اسقف پرسید: و پدر تو کیست؟ فرمود: «پدرم عبدالله بن عبدالمطلب است». گفت: پدر عیسی کیست؟ با این سؤال، رسول خدا صلی الله علیه و آله از آنان روی بر گرفت و آیه «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ » تا انتهای آن، نازل گردید. و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را تلاوت نمود، اسقف بیهوش گردید و هنگامی که هوشیاری خود را بازیافت گفت: آیا تو را مدعا برآن است که خداوند به تو وحی فرمود که عیسی از خاک آفریده شده است؟ ما این را نه در آنچه به تو وحی گردیده است می یابیم و نه در آنچه به ما وحی شده است، از آن سخنی رفته است. و نه این یهودیان در آنچه بر آنان وحی گشته است، نشانی از این ادعا می یابند. با این سخن، آیه «فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ»، {هر که با تو درباره عیسی بعد از آنکه تو از حقیقت کار او آگاه گشتی به نزاع و کشمکش برخاست} تا انتهای آن نازل گردید. مسیحیان گفتند: ای ابوالقاسم! با ما درباره ما به عدالت سخن گفتی. چه زمانی با تو مباهله کنیم؟ فرمود: «صبح فردا إن شاءالله». با این سخن، مسیحیان بازگشتند و سید به ابوحارث گفت: هدفتان از مباهله با او چیست؟ اگر دروغگو باشد، در مباهله با او، هیچ کار در خوری انجام نداده ایم و اگر راستگو باشد، بی هیچ تردیدی هلاک خواهیم گشت. اسقف در پاسخ گفت: اگر صبح فردا با فرزندان و اهل بیتش در مباهله حاضر گشت، از مباهله با او خودداری کنید؛ ولی اگر با اصحاب و یارانش حاضر شد، این دلیلی بر پوشالی بودن ادعای پیامبری اوست، و در این صورت از مباهله با او ترسی به خود راه ندهید. و رسول خدا صلی الله علیه و آله صبح فردا درحالی برای مباهله حاضر گردید که حسین در آغوش او قرار داشت و دست در دست حسن نهاده بود و فاطمه پشت سرش و علی نیز پشت سر فاطمه در حرکت بود. و در روایتی دیگر آمده است: درحالی که دست علی را گرفته بود و حسن و حسین پیش روی او و فاطمه پشت سر او در حرکت بودند، برای مباهله حاضر گردید. سپس بر دو زانوی خود بر زمین نشست و علی علیه السلام را پیش روی خود، و فاطمه را پشت سر خود و حسن و حسین را در سمت راست و چپ خود قرار داد و به آنان فرمود: «آن گاه که دعا کردم، آمین گویید». اسقف با مشاهده این صحنه گفت: به خدا سوگند که محمد همانند انبیا برای مباهله زانو زد.

ص: 344

قَالَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ کَذَلِکَ الْمُبَاهَلَةُ یَشْبِکُ یَدَهُ فِی یَدِهِ یَرْفَعُهُمَا إِلَی السَّمَاءِ فَلَمَّا رَآهُ الْحِبْرَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ وَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ نَبِیّاً لَنَهْلِکَنَّ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ نَبِیٍّ کَفَانَا قَوْمُهُ فَکَفَّا وَ انْصَرَفَا (1).

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْأُرْدُنِیِّ (2) عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا عَنْ أَخِیهِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ فَقُلْ (3) تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (4) وَ لَوْ قَالَ تَعَالَوْا نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ لَمْ یَکُونُوا یُجِیبُونَ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ نَبِیَّهُ مُؤَدٍّ عَنْهُ رِسَالاتِهِ وَ مَا هُوَ مِنَ الْکَاذِبِینَ (5).

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمُنْذِرِ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ الْآیَةَ قَالَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیْهِمَا (6) علیهم السلام فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ (7) لَا تَفْعَلُوا فَتُصِیبَکُمْ عَنَتٌ فَلَمْ یَدْعُوهُ (8).

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: قَالَ مُعَاوِیَةُ لِأَبِی مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَسُبَّ أَبَا تُرَابٍ قَالَ لِثَلَاثٍ رَوَیْتُهُنَّ (9) عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَتْ آیَةُ الْمُبَاهَلَةِ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ الْآیَةَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ هَؤُلَاءِ أَهْلِی (10).

«11»

قب، المناقب لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ قَتَادَةَ وَ مُجَاهِدٍ وَ ابْنِ جُبَیْرٍ وَ الْکَلْبِیِّ وَ الْحَسَنِ وَ أَبِی صَالِحٍ وَ الْقَزْوِینِیِّ وَ الْمَغْرِبِیِّ وَ الْوَالِبِیِّ وَ فِی صَحِیحِ مُسْلِمٍ وَ شَرَفِ الْخَرْکُوشِیِ

ص: 342


1- تفسیر العیّاشیّ 1: 175 و 176.
2- فی نسخة من المصدر: الأزدیّ.
3- الصحیح: فقل.
4- آل عمران: 61.
5- تفسیر العیّاشیّ 1: 176. أقول: راجع البحار: ج 10 ص 388 تجد الحدیث مشروحا.
6- و ابنیها خ ل.
7- فی نسخة من المصدر: من النصاری.
8- فلم یلاعنوه خ ل. اقول: فی المصدر: «فلم یراعوه» راجع التفسیر: ج 1 ص 177.
9- رأیتهن خ ل. أقول: و باقیها حدیث المنزلة و الرایة و سیأتی قریبا.
10- تفسیر العیّاشیّ: 1: 177.

و مسیحیان دچار ترس گشتند و گفتند: ای ابوالقاسم، از ما درگذر که خدا نیز از لغزش تو درگذرد. فرمود: «آری، از شما درگذشتم». و مسیحیان بر اساس پرداخت دو هزار حله و سی زره و سی اسب و سی شتر نر با او مصالحه و سازش نمودند. و پس از مدتی کوتاه، سید و عاقب به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشتند و اسلام آوردند و عاقب، حله و عصا و کاسه و یک جفت کفش به او هدیه داد.

و روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، عذاب بر نجرانیان سایه افکنده بود و اگر مباهله و نفرین می نمودند به شکل بوزینه و خوک مسخ می گشتند و وادی برآنان آتشی سوزان برمی افروخت و خداوند، نجران و مردمان آن، حتی پرندگان نشسته برشاخه های درختان آن را ریشه کن می ساخت، و سال بر همه مسیحیان به پایان نمی رسید مگر آنکه همگی هلاک می گشتند».

و در روایتی دیگر آمده است: اگر با من و کسانی که همراه من در زیر جامه (عبا) قرار داشتند، به مباهله برمی خاستید، بی هیچ تردیدی پروردگار بر شما آتشی سوزان و شعله ور بر می افروخت، سپس در کم تر از چشم برهم زدنی آن را به سوی قومتان که پشت سر شما مانده اند، می کشانید و همه آنان را در آن آتش می سوزانید».

و در روایتی دیگر آمده است: «اگر آنان با من به نفرین برمی خاستند، خانه همه مسیحیان دنیا را از بیخ و بن نابود می ساختم».

و در روایتی دیگر آمده است: سوگند به آن که جانم دردست اوست، آگاه باشید، اگر آنان با من مباهله و نفرین می کردند، سال به پایان نمی رسید و در دیار آنان کسی زنده باقی نمی ماند». و مباهله در روز 24 ماه ذی الحجه و بنا به روایتی دیگر، در 25 این ماه(1) رخ داد. که قول اول صحیح تر می باشد.(2)

روایت13.

روضة الواعظین: ابن عباس درباره این سخن حق تعالی: «قل تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُم » گفت: هیأت نمایندگی نجران به همراه بزرگان مردم نجران: سید و عاقب و اسقف نجران، ابوحارث که عبدالمسیح بن یومان نام داشت، به حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسیدند و گفتند: از چه رو درباره آقا و سرور ما بدگویی می کنی؟ پیامبر فرمود: «آقای شما کیست»؟ پاسخ دادند: او عیسی بن مریم است و تو ادعا می کنی که او بنده خداست. فرمود: «آری، این گونه است. او بنده خداست». گفتند: پس در میان آفریدگان پروردگار، بنده ای همانند او نشانمان ده! با این سخن، رسول خدا صلی الله علیه و آله از آنان روی برگرفت و جبرئیل علیه السلام با این سخن پروردگار بر او نازل گردید: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ»، {به راستی که مثل عیسی در نزد خداوند همانند مثل آدم است که او را از خاک آفرید، سپس به او فرمود: موجود باش و او پدیدار گشت} تا «فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ»، {لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم.}

ص: 345


1- . ذی الحجة سال دهم هجری
2- . مناقب آل ابی طالب: 3، 144-142

وَ اعْتِقَادِ الْأُشْنُهِیِّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَطْ- وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنِ الصَّادِقِ وَ سَائِرِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام (1)

«12»

قب، المناقب لابن شهرآشوب حَدِیثُ الْمُبَاهَلَةِ رَوَاهُ التِّرْمِذِیُّ فِی جَامِعِهِ وَ قَالَ هَذَا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ وَ ذَکَرَ مُسْلِمٌ أَنَّ مُعَاوِیَةَ أَمَرَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ أَنْ یَسُبَّ أَبَا تُرَابٍ فَذَکَرَ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی الْخَبَرَ وَ قَوْلَهُ لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَداً رَجُلًا الْخَبَرَ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ الْقِصَّةَ.

وَ قَدْ رَوَاهُ أَبُو الْفَتْحِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْفَوَارِسِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ قَالَ: لِعَلِیٍّ ثَلَاثٌ فَلَأَنْ تَکُونَ لِی وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ ثُمَّ رَوَی الْخَبَرَ بِعَیْنِهِ.

وَ فِی أُخْرَی لِمُسْلِمٍ قَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ لَمَّا نَزَلَتْ قَوْلُهُ تَعَالَی فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی.

أَبُو نُعَیْمٍ الْأَصْفَهَانِیُّ فِیمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ الشَّعْبِیُّ قَالَ جَابِرٌ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ وَ أَبْناءَنا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ نِساءَنا فَاطِمَةُ.

وَ رَوَی الْوَاحِدِیُّ فِی أَسْبَابِ نُزُولِ الْقُرْآنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ أَبِیهِ وَ رَوَی ابْنُ الْبَیِّعِ فِی مَعْرِفَةِ عُلُومِ الْحَدِیثِ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ وَ التِّرْمِذِیُّ فِی الْجَامِعِ وَ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی الْمُسْنَدِ وَ فِی الْفَضَائِلِ أَیْضاً وَ ابْنُ بَطَّةَ فِی الْإِبَانَةِ وَ ابْنُ مَاجَةَ الْقَزْوِینِیُّ فِی السُّنَنِ وَ الْأُشْنُهِیُّ فِی اعْتِقَادِ أَهْلِ السُّنَّةِ وَ الْخَرْکُوشِیُّ فِی شَرَفِ النَّبِیِّ وَ قَدْ رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَ قُتَیْبَةُ بْنُ سَعِیدٍ وَ الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ وَ مَحْمُودٌ الزَّمَخْشَرِیُّ وَ ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ وَ الْقَاضِی أَبُو یُوسُفَ وَ الْقَاضِی الْمُعْتَمَدُ أَبُو الْعَبَّاسِ وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ سَعِیدِ

ص: 343


1- مناقب آل أبی طالب 3: 102.

با نزول این آیات، پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: «بیایید تا فرزندان ما و فرزندان شما، و زنان ما و زنان شما و جان های ما و جان های شما را فرا خوانیم. سپس به مباهله و نفرین مشغول گردیم و لعنت پروردگار را بر دروغگویان قراردهیم». گفتند: می پذیریم و با تو مباهله می کنیم. (چون زمان مباهله رسید) رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج گردید و دست علی را گرفت و فاطمه و حسن و حسین علیهم­السلام را همراه خود ساخت و فرمود: «این­ها فرزندان و زنان و جان­های ما هستند». و مسیحیان نیز درصدد برآمدند که با او به لعن و نفرین برخیزند. ولی سید به ابوحارث و عاقب گفت: شما از مباهله با او چه نتیجه ای به دست می آورید؟ اگر دروغگو باشد، کار ما در مباهله با او ارزشی ندارد و اگر راستگو باشد، بی هیچ تردیدی هلاک خواهیم گشت. بنابراین آنان با او براساس پرداخت جزیه از در صلح و سازش درآمدند. در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، اگر با من به مباهله برمی خاستند، سال به پایان نمی رسید که در دیار آنان احدی باقی نمی ماند» . حضرت صادق علیه السلام فرمود: اسقف به آنان گفت: اگر صبح فردا با فرزند و اهل بیتش حاضر شد، از مباهله با او پرهیز کنید. ولی اگر اصحابش را همراه خود آورد، او دروغگوست و در این صورت از مباهله با او هراسی به دل راه ندهید.

صبح فردا رسول خدا دست در دست علی و درحالی که حسن و حسین پیش روی او و فاطمه پشت سر او در حرکت بودند، برای مباهله خارج گردید. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش آمد و بر زانوانش بر زمین نشست. اسقف گفت: به خدا سوگند، محمد چنان زانو زد که پیامبران برای مباهله زانو می زنند، و از پیش آمدن جهت مباهله ترسید. رسول خدا فرمود: «اگر آنان - یعنی مسیحیان - با من به لعن و نفرین برمی خاستند، بی هیچ تردیدی نسل همه مسیحیان در دنیا را برمی افکندم».(1)

روایت14.

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن سعید با سلسله روایی از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: مقصود از «أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ » حسن وحسین علیهماالسلام، و مقصود از «وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ» رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام، و مقصود از «وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ» فاطمه زهرا سلام الله علیها می باشد(2).

روایت15.

تفسیر فرات بن ابراهیم: جعفر بن محمد بن سعید أحمسی با سلسله روایی از ابورافع روایت کرده است که گفت: صهیب به همراه اهل نجران گذشت و نزاع و کشمکش آنان با خود درباره عیسی بن مریم علیه السلام و اینکه آنان او را پسر خدا می خوانند را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگو نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آنان را فرا خواند و با آنان به بحث و جدل پرداخت و آیه : «تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ» را برای آنان تلاوت نمود. و علی علیه­السلام را فرا خواند و دست در دست او نهاد و بر او تکیه کرد و دو پسر او حسن و حسین علیهماالسلام را همراه خود ساخت و فاطمه سلام­اللّه­علیها نیز پشت سر آنان قرار گرفت. هنگامی که مسیحیان این صحنه را مشاهده نمودند، مردی ازآن ها به پیامبر و همراهان وی اشاره نمود و گفت: به صلاح شما نمی بینم که با او به مباهله پردازید،

ص: 346


1- . روضة الواعظین: 141
2- . تفسیر فرات: 14

بْنِ جُبَیْرٍ وَ مُجَاهِدٍ وَ قَتَادَةَ وَ الْحَسَنِ وَ أَبِی صَالِحٍ وَ الشَّعْبِیِّ وَ الْکَلْبِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ زُبَیْرٍ وَ أَسْنَدَ أَبُو الْفَرَجِ الْأَصْفَهَانِیُّ فِی الْأَغَانِی عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ وَ عَنِ الْکَلْبِیِّ وَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عَنِ الشَّعْبِیِّ وَ عَنِ الثُّمَالِیِّ وَ عَنْ شَرِیکٍ وَ عَنْ جَابِرٍ وَ عَنْ أَبِی رَافِعٍ وَ عَنِ الصَّادِقِ وَ عَنِ الْبَاقِرِ وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام وَ قَدِ اجْتَمَعَتِ الْإِمَامِیَّةُ وَ الزَّیْدِیَّةُ مَعَ اخْتِلَافِ رِوَایَاتِهِمْ عَلَی ذَلِکَ وَ مَجْمَعِ الْحَدِیثِ مِنَ الطُّرُقِ جَمِیعاً أَنَّ وَفْدَ نَجْرَانَ کَانُوا أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ فِیهِمُ السَّیِّدُ وَ الْعَاقِبُ وَ قَیْسٌ وَ الْحَارِثُ وَ عَبْدُ الْمَسِیحِ بْنُ یُونَانَ أُسْقُفُّ نَجْرَانَ فَقَالَ الْأُسْقُفُّ یَا أَبَا الْقَاسِمِ مُوسَی مَنْ أَبُوهُ قَالَ عِمْرَانُ قَالَ فَیُوسُفُ مَنْ أَبُوهُ قَالَ یَعْقُوبُ قَالَ فَأَنْتَ مَنْ أَبُوکَ قَالَ أَبِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ فَعِیسَی مَنْ أَبُوهُ فَأَعْرَضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ فَنَزَلَ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ الْآیَةَ فَتَلَاهَا رَسُولُ اللَّهِ فَغُشِیَ عَلَیْهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ أَ تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْکَ أَنَّ عِیسَی خُلِقَ مِنْ تُرَابٍ مَا نَجِدُ هَذَا فِیمَا أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ لَا نَجِدُهُ فِیمَا أُوحِیَ إِلَیْنَا وَ لَا یَجِدُهُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ فِیمَا أُوحِیَ إِلَیْهِمْ فَنَزَلَ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ الْآیَةَ قَالُوا أَنْصَفْتَنَا یَا أَبَا الْقَاسِمِ فَمَتَی نُبَاهِلُکَ فَقَالَ بِالْغَدَاةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ انْصَرَفَ النَّصَارَی فَقَالَ السَّیِّدُ لِأَبِی الْحَارِثِ مَا تَصْنَعُونَ بِمُبَاهَلَتِهِ إِنْ کَانَ (1) کَاذِباً مَا نَصْنَعُ بِمُبَاهَلَتِهِ شَیْئاً وَ إِنْ کَانَ صَادِقاً لَنَهْلِکَنَّ فَقَالَ الْأُسْقُفُّ إِنْ غَدَا فَجَاءَ بِوُلْدِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَاحْذَرُوا مُبَاهَلَتَهُ وَ إِنْ غَدَا بِأَصْحَابِهِ فَلَیْسَ بِشَیْ ءٍ فَغَدَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحْتَضِناً الْحُسَیْنَ آخِذاً بِیَدِ الْحَسَنِ وَ فَاطِمَةُ تَمْشِی خَلْفَهُ وَ عَلِیٌّ خَلْفَهَا وَ فِی رِوَایَةٍ آخِذاً بِیَدِ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ فَاطِمَةُ تَتْبَعُهُ ثُمَّ جَثَا بِرُکْبَتَیْهِ وَ جَعَلَ عَلِیّاً علیه السلام أَمَامَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ فَاطِمَةَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ الْحَسَنَ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْحُسَیْنَ عَنْ یَسَارِهِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْتُ فَأَمِّنُوا فَقَالَ الْأُسْقُفُّ جَثَا وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ کَمَا یَجْثُو الْأَنْبِیَاءُ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ

ص: 344


1- فی المصدر: فقال السیّد للحارث ما تصنعون بمباهلته؟ قال: ان کان.

چرا که اگر پیامبر باشد، هلاک می گردید. ولی با او صلح و سازش کنید. آنان نیز با او مصالحه کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر با من به لعن و نفرین برمی خاستند، هیچ اهل و فرزند و مالی برای آنان باقی نمی ماند»(1).

روایت16.

تفسیر فرات بن ابراهیم: حسین بن سعید و احمد بن حسن با سلسله اسناد روایی از شعبی روایت کرده اند که گفت: عاقب و سید که از اهالی نجران بودند، به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و او آنان را به اسلام دعوت نمود. آن دو پاسخ دادند: ما مسلمان هستیم! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سه چیز شما را از اسلام بازمی دارد: خوردن خوک، آویختن صلیب و سخنی که درباره عیسی بن مریم می گویید. آن دو گفتند: عیسی از کجاست؟ با این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت نمود و این آیه نازل گردید: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ » تا «ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ ». آن دوگفتند: بنابراین با تو مباهله می کنیم. و با یکدیگر وعده کردند که فردای آن روز برای این امر حاضر گردند. یکی از آن دو به دوست خود گفت: با او مباهله نکن که به خدا سوگند اگر او پیامبر باشد، تو به سوی اهلت باز نخواهی گشت و برای تو بر روی زمین هیچ اهل و مالی باقی نخواهد ماند. چون صبح فردا فرارسید، پیامبر صلی الله علیه و آله دستان علی و حسن و حسین علیهم­السلام را گرفت و آنان را پیش داشت و فاطمه علیها السلام را پشت سر آنان قرار داد. سپس به عاقب و سید فرمود: «پیش آیید که این ها فرزندان ما حسن و حسین، و این زنان ما، فاطمه و این جان های ما، علی است». و آن دو با مشاهده این امر گفتند: با تو مباهله نمی کنیم(2).

روایت17.

تفسیر فرات بن ابراهیم: احمد بن جعفر با سلسله روایی از علی علیه السلام روایت کرده است: هنگامی که هیأت نمایندگان نجران بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد گشتند، سه تن از بزرگان مسیحی به نام های عاقب و محسن و اُسقف، آنان را همراهی می کردند. و آنان به نزد یهودیان که در بیت المدارس بودند، رفتند و فریاد زدند: ای برادران بوزینه و خوک! این مرد در میان شماست و بر شما چیره گشته است. به سوی ما فرود آیید. با این سخن، منصور یهودی و کعب بن اشرف یهودی به سوی آنان رفتند. مسیحیان به آنان گفتند: صبح فردا حاضر گردید تا او را بیازماییم. - گفت:- پیامبر صلی الله علیه و آله نیز چون نماز صبح را اقامه نمود، فرمود: آیا در اینجا کسی حضور دارد که در صدد آزمودن(من) باشد؟ تا اگر کسی را یافت، او را پاسخ گوید و اگر چنین کسی حضور نداشت،

ص: 347


1- . تفسیر فرات: 15
2- . تفسیر فرات: 16

خَافُوا فَقَالُوا یَا أَبَا الْقَاسِمِ أَقِلْنَا أَقَالَ اللَّهُ عَثْرَتَکَ فَقَالَ نَعَمْ قَدْ أَقَلْتُکُمْ فَصَالَحُوهُ عَلَی أَلْفَیْ حُلَّةٍ وَ ثَلَاثِینَ دِرْعاً وَ ثَلَاثِینَ فَرَساً وَ ثَلَاثِینَ جَمَلًا وَ لَمْ یَلْبَثِ السَّیِّدُ وَ الْعَاقِبُ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی رَجَعَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَسْلَمَا وَ أَهْدَی الْعَاقِبُ لَهُ حُلَّةً وَ عَصاً وَ قَدَحاً وَ نَعْلَیْنِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الْعَذَابَ قَدْ تَدَلَّی عَلَی أَهْلِ نَجْرَانَ وَ لَوْ لَاعَنُوا لَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ وَ لَأُضْرِمَ عَلَیْهِمُ الْوَادِی نَاراً وَ لَاسْتَأْصَلَ اللَّهُ نَجْرَانَ وَ أَهْلَهُ حَتَّی الطَّیْرَ عَلَی رُءُوسِ الشَّجَرِ وَ لَمَا حَالَ الْحَوْلُ عَلَی النَّصَارَی کُلِّهِمْ حَتَّی یَهْلِکُوا.

وَ فِی رِوَایَةٍ لَوْ بَاهَلْتُمُونِی بِمَنْ تَحْتَ الْکِسَاءِ لَأَضْرَمَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ نَاراً تَتَأَجَّجُ ثُمَّ سَاقَهَا إِلَی مَنْ وَرَاءَکُمْ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ فَأَحْرَقَتْهُمْ تَأَجُّجاً.

وَ فِی رِوَایَةٍ لَوْ لَاعَنُونِی لَقَلَعْتُ دَارَ کُلِّ نَصْرَانِیٍّ فِی الدُّنْیَا.

وَ فِی رِوَایَةٍ أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ لَاعَنُونِی مَا حَالَ الْحَوْلُ وَ بِحَضْرَتِهِمْ مِنْهُمْ بَشَرٌ.

وَ کَانَتِ الْمُبَاهَلَةُ یَوْمَ الرَّابِعِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ رُوِیَ یَوْمَ الْخَامِسِ وَ الْعِشْرِینَ (1) وَ الْأَوَّلُ أَظْهَرُ (2).

«13»

ضه، روضة الواعظین قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ قَالَ وَفَدَ وَفْدُ نَجْرَانَ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ وَ فِیهِمُ السَّیِّدُ وَ الْعَاقِبُ وَ أَبُو الْحَارِثِ وَ هُوَ عَبْدُ الْمَسِیحِ بْنُ یَوْمَانَ (3) أُسْقُفُّ نَجْرَانَ سَادَةُ أَهْلِ نَجْرَانَ فَقَالُوا لِمَ تَذْکُرُ صَاحِبَنَا قَالَ وَ مَنْ صَاحِبُکُمْ قَالُوا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ تَزْعُمُ أَنَّهُ عَبْدُ اللَّهِ قَالَ أَجَلْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ قَالُوا فَأَرِنَا فِیمَنْ خَلَقَ اللَّهُ عَبْداً مِثْلَهُ فَأَعْرَضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِقَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ إِلَی قَوْلِهِ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ

ص: 345


1- من سنة العشر.
2- مناقب آل أبی طالب 3: 142- 144. و الآیات تقدمت الإشارة إلی موضعها فی صدر الباب و غیره.
3- فی المصدر: نونان.

آیاتی که آن شب بر او نازل گشته بود را برای اصحابش قرائت کند. و چون پیامبر صلی الله علیه و آله نماز صبح را اقامه نمود، مسیحیان در برابر او نشستند و اُسقف به او گفت: ای ابوالقاسم، پدر موسی که بود؟ فرمود: «عمران». گفت: و پدر یوسف که بود؟ فرمود: «یعقوب». اسقف ادامه داد: پدر و مادرم به فدایت، پدر تو که بود؟ فرمود: «عبدالله بن عبدالمطلب». گفت: پدر عیسی که بود؟ با این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت نمود؛ و رسول خدا هرگاه که نیازمند کلامی سنجیده می گردید، جبرئیل از آسمان هفتم بر او فرود می آمد و در کوتاه تر از چشم بر هم زدنی، سخن خود را به او می رسانید، و این همان سخن حق تعالی است که می فرماید: «وَ مَا أمرُنا إلا واحدة کَلَمحِ البَصَر»، {فرمان ما تنها یک بار صادر می­گردد و در چشم برهم زدنی محقق می­گردد.}(1)

و بر همین اساس جبرئیل علیه السلام نازل گردید و فرمود: «او روح و کلمه (حکم و اراده) خدا بود». اسقف به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: آیا روح نباید دارای جسم باشد؟ پیامبر سکوت نمود و در این هنگام این آیه بر او نازل گردید: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ ». چون اسقف این سخن را شنید، از جای برجست. چرا که عیسی را بزرگ­تر از آن می دانست که گفته شود: آفریده ای از خاک است. سپس گفت: ای محمد! ما این سخن را نه در تورات و نه در انجیل و زبور نمی یابیم و تو آن را حتی در نزد خود(کتاب خود) نیز نمی یابی. با این سخن آنان، پروردگار این آیه را بر او نازل نمود: «فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ». مسیحیان گفتند: ای ابوالقاسم! به انصاف و عدل با ما سخن گفتی. وعده دیدار تو چه زمانی است؟ فرمود: «صبح فردا، إن شاءالله». آنان بازگشتند، درحالی که می گفتند: خدایی جز خدای یگانه نیست. اگر فردا هلاک گردند، برای ما چه اهمیتی دارد که خداوند نصرانی را هلاک سازد یا حنیفی را. علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز صبح را اقامه نمود، دستم را گرفت و مرا پیشاپیش خود قرار داد. و دست فاطمه را گرفت و او را پشت سر خود قرار داد و دست حسن و حسین را نیز گرفت و آنان را در سمت راست و چپ خود قرار داد. سپس در کنار آنان زانو زد. هنگامی که مسیحیان این عمل او را مشاهده کردند، از کرده خود پشیمان شدند و با یکدیگر مشورت کردند و گفتند: به خدا سوگند که بی هیچ شک و شبهه ای او پیامبر است و اگر با ما مباهله کند، خداوند دعای او بر علیه ما را اجابت می کند و ما را هلاک می گرداند. و تنها راه نجات ما آن است که از او درخواست گذشت و بخشش کنیم. بنابراین پیش آمدند و پیش روی او بر زمین نشستند

ص: 348


1- . قمر/50

فَقَالَ لَهُمْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ قَالُوا نَعَمْ نُلَاعِنُکَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ مَعَهُ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَؤُلَاءِ أَبْنَاؤُنَا وَ نِسَاؤُنَا وَ أَنْفُسُنَا فَهَمُّوا أَنْ یُلَاعِنُوهُ ثُمَّ إِنَّ السَّیِّدَ قَالَ لِأَبِی الْحَارِثِ وَ الْعَاقِبِ مَا تَصْنَعُونَ بِمُلَاعَنَةِ هَذَا إِنْ کَانَ (1) کَاذِباً مَا تَصْنَعُ بِمُلَاعَنَتِهِ شَیْئاً وَ إِنْ کَانَ صَادِقاً لَنَهْلِکَنَّ فَصَالَحُوهُ عَلَی الْجِزْیَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ لَاعَنُونِی مَا حَالَ الْحَوْلُ وَ بِحَضْرَتِهِمْ بَشَرٌ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ الْأُسْقُفَّ قَالَ لَهُمْ إِنْ غَدَا فَجَاءَ بِوُلْدِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَاحْذَرُوا مُبَاهَلَتَهُ وَ إِنْ غَدَا (2) بِأَصْحَابِهِ فَلَیْسَ بِشَیْ ءٍ فَغَدَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخِذاً بِیَدِ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ فَاطِمَةُ تَتْبَعُهُ وَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَثَا لِرُکْبَتَیْهِ فَقَالَ الْأُسْقُفُّ جَثَا وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ کَمَا یَجْثُو الْأَنْبِیَاءُ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ کَاعَ عَنِ التَّقَدُّمِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ لَاعَنُونِی یَعْنِی النَّصَارَی لَقَطَعَتْ دَابِرَ کُلِّ نَصْرَانِیٍّ فِی الدُّنْیَا (3).

«14»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءِ علیها السلام (4).

«15»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَحْمَسِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی رَافِعٍ قَالَ قَالَ: مَرَّ صُهَیْبٌ مَعَ أَهْلِ نَجْرَانَ- (5) فَذُکِرَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا خَاصَمُوهُ بِهِ مِنْ أَمْرِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ أَنَّهُمْ دَعَوْهُ وَلَدَ اللَّهِ فَدَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَاصَمَهُمْ وَ خَاصَمُوهُ فَقَالَ تَعالَوْا (6) نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَتَوَکَّأَ عَلَیْهِ وَ مَعَهُ ابْنَاهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام وَ فَاطِمَةُ علیها السلام خَلْفَهُمْ فَلَمَّا رَأَی النَّصَارَی (7)

ص: 346


1- فی المصدر: لانه ان کان.
2- فی المصدر: و ان جاء باصحابه.
3- روضة الواعظین: 141.
4- تفسیر فرات: 14.
5- فی المصدر: قال: قد مر صهیب باهل نجران.
6- فی المصدر: فقال: قل تعالوا.
7- فی المصدر: فلما رأی النصاری ذلک.

و گفتند: ای ابوالقاسم، از ما درگذر. فرمود: «آری، از شما درگذشته ام، سوگند به آن که مرا به حق مبعوث داشت، اگر با شما مباهله می کردم، خداوند بر روی زمین هیچ مسیحی را رها نمی کرد، مگر آن که او را هلاک می­ساخت».(1)

روایت18.

تفسیر فرات بن ابراهیم: احمد بن حسن بن اسماعیل بن صبیح با سلسله إسناد روایی از شهر بن حوشب روایت کرده است که عبدالمسیح بن ابقی، به همراه عاقب و برادرش قیس و نوجوانی به نام حارث بن عبدالمسیح و چهل دانشمند و اسقف مسیحی به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. و گفت: ای محمد! درباره مسیح چه می گویی؟ که به خدا سوگند ما سخن تو را انکار می کنیم. چون این سخن گفته شد، خداوند این آیه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نمود: «إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ ». ولی او که عیسی را از آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود؛ بزرگ تر و برتر می شمرد، گفت: این گونه نیست. بلکه او خداست. با این ادعا، خداوند نیز این آیه «فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ » تا آخر آن را نازل نمود. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله نام «أَبْنَاءنَا » را شنید، به شدت در خشم شد و حسن و حسین و علی و فاطمه (علیهم السلام) را فرا خواند و حسن را در سمت راست و حسین را در سمت چپ و علی پیش رو و فاطمه را پشت سر خود قرار داد و فرمود: «اینان فرزندان و زنان و جان های ما هستند. پس شما دوتن نیز همتایان آنان را حاضر سازید». در این هنگام عاقب از جای برجست و گفت: تو را به خدا، از مباهله با این مرد حذر کن که به خدا سوگند اگر دروغگو باشد، از لعن ونفرین با او سودی نمیبری و اگر هم راستگو باشد، این سال به پایان نمی رسد و از شما دمنده ای در آتش باقی نمی ماند. گفت: پس آنان با او از در صلح و آشتی درآمدند.(2)

توضیح

جرزی درباره حدیث علی: «ودّ معاویة أنّه ما بقی من بنی­هاشم نافخ ضرمة»: معاویه دوست داشت که از بنی هاشم هیچ دمنده در آتشی باقی نماند. گفت: یعنی هیچ کسی از بنی هاشم نماند. چرا که کوچک و بزرگ و مرد و زن، در آتش می دمند.

روایت19.

تفسیر فرات بن ابراهیم: احمد بن یحیی با سلسله اسناد روایی از شعبی روایت کرد: هنگامی که آیه: «قل تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُم وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ » نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله دست حسن و حسین را گرفت و فاطمه نیز در پی آنان روان شد. (و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر مسیحیان قرار گرفت)، فرمود: این دو کودک فرزندان ما،

ص: 349


1- . تفسیر فرات:17-16
2- . تفسیر فرات: 17

أَشَارَ عَلَیْهِمْ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ مَا أَرَی لَکُمْ تُلَاعِنُوهُ (1) فَإِنْ کَانَ نَبِیّاً هَلَکْتُمْ وَ لَکِنْ صَالِحُوهُ قَالَ فَصَالَحُوهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ لَاعَنُونِی مَا وُجِدَ لَهُمْ أَهْلٌ وَ لَا وُلْدٌ وَ لَا مَالٌ (2).

«16»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ مُعَنْعَناً عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: جَاءَ الْعَاقِبُ وَ السَّیِّدُ النَّجْرَانِیَّانِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَعَاهُمْ (3) إِلَی الْإِسْلَامِ فَقَالا إِنَّنَا مُسْلِمَانِ فَقَالَ إِنَّهُ یَمْنَعُکُمَا مِنَ الْإِسْلَامِ ثَلَاثٌ أَکْلُ الْخِنْزِیرِ (4) وَ تَعْلِیقُ الصَّلِیبِ وَ قَوْلُکُمْ فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَقَالا وَ مِنْ أَیْنَ عِیسَی (5) فَسَکَتَ فَنَزَلَ الْقُرْآنُ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ إِلَی آخِرِ الْقِصَّةِ (6) فَنَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ فَقَالا فَنُبَاهِلُکَ فَتَوَاعَدُوا لِغَدٍ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ لَا تُلَاعِنْهُ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ کَانَ نَبِیّاً لَا تَرْجِعُ إِلَی أَهْلِکَ وَ لَکَ (7) عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَهْلٌ وَ لَا مَالٌ فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ قَدَّمَهُمْ وَ جَعَلَ فَاطِمَةَ وَرَاءَهُمْ ثُمَّ قَالَ لَهُمَا تَعَالَیَا فَهَذَا أَبْنَاؤُنَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هَذَا نِسَاؤُنَا فَاطِمَةُ وَ أَنْفُسُنَا عَلِیٌّ فَقَالا لَا نُلَاعِنُکَ (8).

«17»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَحْمَدُ بْنُ جَعْفَرٍ مُعَنْعَناً عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَدِمَ وَفْدُ نَجْرَانَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَدِمَ فِیهِمْ ثَلَاثَةٌ مِنَ النَّصَارَی مِنْ کِبَارِهِمْ الْعَاقِبُ وَ مُحَسِّنٌ (9) وَ الْأُسْقُفُّ فَجَاءُوا إِلَی الْیَهُودِ وَ هُمْ فِی بَیْتِ الْمَدَارِسِ فَصَاحُوا بِهِمْ یَا إِخْوَةَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنَازِیرِ هَذَا الرَّجُلُ بَیْنَ ظَهْرَانَیْکُمْ قَدْ غَلَبَکُمْ انْزِلُوا إِلَیْنَا فَنَزَلَ إِلَیْهِمْ مَنْصُورٌ الْیَهُودِیُّ وَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ الْیَهُودِیُّ (10) فَقَالُوا لَهُمْ احْضُرُوا غَداً نَمْتَحِنْهُ قَالَ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا صَلَّی الصُّبْحَ قَالَ هَاهُنَا مِنَ الْمُمْتَحِنَةِ أَحَدٌ فَإِنْ وَجَدَ أَحَداً أَجَابَهُ وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ

ص: 347


1- فی المصدر: ان تلاعنوه.
2- تفسیر فرات: 15.
3- فی المصدر: فدعاهما.
4- فی المصدر: اکل لحم الخنزیر.
5- فی المصدر: و من أبو عیسی.
6- فی المصدر: الی آخر الآیات.
7- فی المصدر: و لا لک.
8- تفسیر فرات: 16 و فیه: و هذا انفسنا.
9- فی المصدر: و قیس.
10- ذلت یخالف ما روی ان کعب بن الأشرف قتل فی السنة الثالثة، او بعده بقلیل.

و این زن زنان ما و این مرد جان های ما هستند. مردی به شریک گفت: ای شریک، «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَی»، {کسانی که نشانه­های آشکار و هدایت نازل شده از جانب ما را پنهان می­سازند.}(1)

همه چیز حتی سوسک ها در سوراخ هایشان نیز آنان را لعن و نفرین می کنند، سپس شریک در خشم گردید و از خشم برافروخته شد و گفت: ای معافا - عافیت یافته -. مردی به نام ابن المقعد گفت: ای شریک مقصود او تو نبودی . شریک گفت: تو برای او سودمندتری، مقصود او تنها من بودم چرا که نام علی بن ابی طالب را ذکر نکردم.(2)

روایت20.

مؤلف: سید بن طاووس رحمة اللّه علیه در کتاب سعد السعود می گوید: در کتاب: «تفسیر ما نزل من القران فی النبی صلی الله علیه و آله و اهل بیته» تألیف محمد بن عباس بن مروان، دیدم که او خبر مباهله را از طریق 51 نفر از صحابه و غیر آنان آورده است. او آن را از ابوطفیل عامر بن واثله، و از جریر بن عبدالله سجستانی، و از ابو قیس مدنی و از ابو أویس مدنی... و از مجاهد، و از شهربن حوشب آن را روایت کرده است. و ما یک حدیث را که کامل ترین آن ها می باشد و در ابتدای فهرست ششم، جزء دوم قرار دارد، عیناً نقل می کنیم:

منکدر بن عبدالله، از پدرش روایت کرد که

ص: 350


1- . بقره/159
2- . تفسیر فرات:27

أَحَداً قَرَأَ عَلَی أَصْحَابِهِ مَا نَزَلَ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ فَلَمَّا صَلَّی الصُّبْحَ جَلَسُوا بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْأُسْقُفُّ یَا أَبَا الْقَاسِمِ فَذَاکَ مُوسَی مَنْ أَبُوهُ قَالَ عِمْرَانُ قَالَ فَیُوسُفُ مَنْ أَبُوهُ قَالَ یَعْقُوبُ قَالَ فَأَنْتَ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی مَنْ أَبُوکَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَالَ فَعِیسَی مَنْ أَبُوهُ قَالَ فَسَکَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا احْتَاجَ إِلَی (1) شَیْ ءٍ مِنَ الْمَنْطِقِ فَیَنْقَضُّ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَیَصِلُ لَهُ مَنْطِقُهُ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ فَذَاکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ (2) قَالَ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ هُوَ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ فَقَالَ لَهُ الْأُسْقُفُّ یَکُونُ رُوحٌ بِلَا جَسَدٍ قَالَ فَسَکَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ فَأُوحِیَ إِلَیْهِ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ قَالَ فَنَزَا الْأُسْقُفُّ نَزْوَةً إِعْظَاماً لِعِیسَی أَنْ یُقَالَ لَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ مَا نَجِدُ هَذَا یَا مُحَمَّدُ فِی التَّوْرَاةِ وَ لَا فِی الْإِنْجِیلِ وَ لَا فِی الزَّبُورِ وَ لَا تَجِدُ هَذَا عِنْدَکَ (3) قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ فَقَالُوا أَنْصَفْتَنَا یَا أَبَا الْقَاسِمِ فَمَتَی مَوْعِدُکَ قَالَ بِالْغَدَاةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَانْصَرَفَ وَ هُمْ یَقُولُونَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مَا نُبَالِی أَیُّهُمَا أَهْلَکَ اللَّهُ النَّصْرَانِیَّةَ وَ الْحَنِیفِیَّةَ (4) إِذَا هَلَکُوا غَداً قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الصُّبْحَ أَخَذَ بِیَدِی فَجَعَلَنِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَخَذَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَجَعَلَهَا خَلْفَ ظَهْرِهِ وَ أَخَذَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ (5) ثُمَّ بَرَکَ لَهُمْ بَارِکاً فَلَمَّا رَأَوْهُ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ نَدِمُوا وَ تَآمَرُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ قَالُوا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَنَبِیٌّ وَ لَئِنْ بَاهَلَنَا لَیَسْتَجِیبَنَّ (6) اللَّهُ لَهُ عَلَیْنَا فَیُهْلِکَنَا وَ لَا یُنْجِینَا شَیْ ءٌ مِنْهُ إِلَّا أَنْ نَسْتَقِیلَهُ قَالَ فَأَقْبَلُوا حَتَّی جَلَسُوا (7) بَیْنَ

ص: 348


1- فی المصدر: ربما احتاج شیئا.
2- القمر: 5.
3- فی المصدر: و لا تجد هذا إلا عندک.
4- فی المصدر: او الحنفیة.
5- فی المصدر: فجعلهما عن یمینه و عن یساره.
6- فی المصدر: لیستجیب اللّه.
7- فی المصدر: قال: فاقبلوا یسترون فی خشب کان فی المسجد حتّی جلسوا.

محمد بن منکدر برای ما از پدرش روایت کرد: هنگامی که دو اسقف نجران، سید و عاقب به همراه هفتاد سوار به نمایندگی از قومشان به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند، همراه آنان بودم که به ناگاه قاطر کرز که مسئول تأمین هزینه های آنان بود، با سر بر زمین واژگون شد و در پی این پیشامد، کرز گفت: آن که به نزدش می رویم، هلاک باد، و مقصودش از این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله بود. چون این سخن از او شنیده شد، همسفرش عاقب به اوگفت: نه او، که تو هلاک و نگونسار گردی. کرز پرسید: از چه رو چنین سخنی می گویی؟ گفت: چرا که تو خواستار هلاک پیامبر امّی، احمد شدی. کرز پرسید: بر اساس کدام علم و دانش، چنین سخن می گویی؟ عاقب پاسخ داد: آیا مصباح چهارم از وحی الهی به مسیح علیه السلام را نخوانده ای که می فرماید: «به بنی اسرائیل بگو که چه اندازه انسان های نادانی هستید! با عطر خود را خوشبو می سازید تا با آن در دنیا و در نزد اهل آن و در نزد خانواده تان از شما بوی خوش برآید و حال آن که شکم هایتان در نزد من چون لاشه مرداری گندیده است! ای بنی اسرائیل، به فرستاده من، آن پیامبر امّی و درس ناخوانده که در آخر الزمان ظهور می نماید ایمان آرید. او دارای چهره ای نورانی همانند ماه و شتری سرخ رنگ آکنده از نور و دارای پایداری و ثبات و چهره­ای نیکو و لباسی زبر و درشت است. در نزد من، آقا و سرور پیشینیان و گرامی ترین نسل های حاضر و آینده به شمار می رود. از سنت من تبعیت می کند و به خاطر من صبر پیشه می سازد. به خاطر من با دست خود به مجاهدت با مشرکین می پردازد. پس بنی اسرائیل را به او بشارت ده و به آنان فرمان ده که او را بزرگ دارند و یاری اش کنند». عیسی عرض داشت: ای پروردگار پاک و منزه از هر عیب و کاستی، این بنده صالح کیست که بی آنکه او را دیده باشم قلبم به او عشق می ورزد؟ پروردگار پاسخ داد: «او از توست و تو از اویی. و او از جانب مادرت، داماد توست. فرزندانش اندک و همسرانش بسیار است. در مکه در مکانی که اساس

ص: 351

یَدَیْهِ ثُمَّ قَالُوا یَا أَبَا الْقَاسِمِ أَقِلْنَا قَالَ نَعَمْ قَدْ أَقَلْتُکُمْ أَمَا وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَوْ بَاهَلْتُکُمْ مَا تَرَکَ اللَّهُ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ نَصْرَانِیَّةً إِلَّا أَهْلَکَهُ (1).

«18»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَبِیحٍ مُعَنْعَناً عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ قَالَ: قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبْدُ الْمَسِیحِ بْنُ أَبْقَی وَ مَعَهُ الْعَاقِبُ وَ قَیْسٌ أَخُوهُ وَ مَعَهُ حَارِثُ (2) بْنُ عَبْدِ الْمَسِیحِ وَ هُوَ غُلَامٌ وَ مَعَهُ أَرْبَعُونَ حِبْراً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ تَقُولُ فِی الْمَسِیحِ فَوَ اللَّهِ إِنَّا لَنُنْکِرُ (3) مَا تَقُولُ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فَقَالَ إِجْلَالًا لَهُ (4) مِمَّا یَقُولُ بَلْ هُوَ وَ اللَّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَلَمَّا سَمِعَ ذِکْرَ الْأَبْنَاءِ غَضِبَ غَضَباً شَدِیداً وَ دَعَا الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ علیهم السلام فَأَقَامَ الْحَسَنَ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْحُسَیْنَ عَنْ یَسَارِهِ وَ عَلِیٌّ إِلَی صَدْرِهِ وَ فَاطِمَةُ إِلَی وَرَائِهِ فَقَالَ هَؤُلَاءِ أَبْنَاؤُنَا وَ نِسَاؤُنَا وَ أَنْفُسُنَا فَأْتِیَا لَهُمْ بِأَکْفَاءٍ قَالَ فَوَثَبَ الْعَاقِبُ فَقَالَ أُذَکِّرُکَ اللَّهَ أَنْ تُلَاعِنَ هَذَا الرَّجُلَ فَوَ اللَّهِ إِنْ کَانَ کَاذِباً مَا لَکَ فِی مُلَاعَنَتِهِ خَیْرٌ وَ إِنْ کَانَ (5) صَادِقاً لَا یَحُولُ الْحَوْلُ وَ مِنْکُمْ نَافِخُ ضَرَمَةٍ قَالَ فَصَالَحُوهُ کُلَّ الصُّلْحِ (6).

بیان

قال الجزری فی حدیث علی ود معاویة أنه ما بقی من بنی هاشم نافخ ضرمة أی أحد لأن النار ینفخها الصغیر و الکبیر و الذکر و الأنثی.

«19»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی مُعَنْعَناً عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ (7) فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ (8) وَ تَبِعَتْهُمْ فَاطِمَةُ قَالَ فَقَالَ هَذِهِ أَبْنَاؤُنَا

ص: 349


1- تفسیر فرات: 16 و 17.
2- فی المصدر: الحارث.
3- فی المصدر: لنتنکر.
4- فی المصدر: قال نخر نخرة و قال: اجلالا له.
5- فی المصدر: ان لا تلا عن هذا الرجل فو اللّه لان کان کاذبا فما لک فی ملاعنته خیر، و لان کان.
6- تفسیر فرات: 17 زاد فی آخره: و رجعوا عنه.
7- خلی المصدر عن «الآیة».
8- فی المصدر: اخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم یتکأ علی علی و الحسن و الحسین.

اقامتگاه ابراهیم بود، سکونت می کند. نسل او از زنی مبارک و پربرکت است که همتای مادرت در بهشت است. او را مقام و منزلتی والاست. چشمانش می خوابد، ولی قلبش بیدار است. هدیه می پذیرد، ولی صدقه را قبول نمی کند. او را حوضی است که از لبه زمزم تا انتهای شناخته شده غروب گاه خورشید امتداد می یابد. در آن حوض دو شراب مختلف از رحیق (شراب پاک و خالص) و تسنیم وجود دارد و قدح های آن به عدد ستارگان آسمان است. هر که از آن جرعه ای بنوشد، هرگز تشنه نمی گردد. چرا که من او را بر سایر پیامبران برتری بخشیده ام. سخنش با عملش و درون و نهانش با آشکار و پیدایش موافق و یکسان است. خوشا به حال او، و خوشا به حال اِمّت او! آنان که بر آیین او زندگی می کنند و بر اساس سنت او می میرند. و با اهل بیت او می پیوندند درحالی که ایمن و مؤمن و مطمئن و مبارک هستند. آن پیامبر در روزگار قحطی و خشکسالی می زید و مرا می خواند و با دعای او آسمان باران خود را چنان سیل آسا فرو می فرستد که اثر خیر و برکاتش در سراسر پهنه آن هویدا می گردد. و هر آنچه که دست او به کار آن پردازد را پر خیر و برکت قرار می دهم». عیسی علیه السلام عرض داشت: پروردگارا! نامش را بگو. فرمود: «او احمد و محمد، فرستاده من به سوی همه مخلوقات است و در میان آنان مقام و منزلت او از همه به من نزدیک تر و شفاعتش مخصوص تر است. تنها به آنچه من دوست دارم، فرمان می دهد و جز از آ نچه من از آن بیزارم، نهی نمی کند».

یارش به او گفت: چه زمانی ما را به حضور مردی با این صفات می بری؟ عاقب پاسخ داد: به سخنان او گوش می دهیم و در نشانه های او تأمل می نماییم. پس اگر همان پیامبر موعود بود، با او از در صلح و سازش در می آییم و با اموالمان او را از هم کیشان خود باز می داریم، به گونه ای که اصلاً وجود ما را احساس نکند. و اگر دروغگو باشد، خداوند ما را در برابر دروغ او بس است و ما را کفایت کند.

ص: 352

وَ هَذِهِ نِسَاؤُنَا وَ هَذِهِ أَنْفُسُنَا (1) علیهم السلام فَقَالَ رَجُلٌ لِشَرِیکٍ (2) یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدی (3) إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ یَلْعَنُهُمْ کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی الْخَنَافِسِ فِی جُحْرِهَا ثُمَّ غَضِبَ شَرِیکٌ وَ اسْتَشَاطَ فَقَالَ یَا مُعَافَا فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ ابْنُ الْمُقْعَدِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّهُ لَمْ یُعِنْکَ فَقَالَ أَنْتَ لَهُ أَنْفَعُ إِنَّمَا أَرَادَنِی تَرَکْتَ ذِکْرَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام (4).

«20»

أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ رَأَیْتُ فِی کِتَابِ تَفْسِیرِ مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلِ بَیْتِهِ تَأْلِیفِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَرْوَانَ أَنَّهُ رَوَی خَبَرَ الْمُبَاهَلَةِ مِنْ أَحَدٍ وَ خَمْسِینَ طَرِیقاً عَمَّنْ سَمَّاهُ مِنَ الصَّحَابَةِ وَ غَیْرِهِمْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ وَ عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السِّجِسْتَانِیِّ وَ عَنْ أَبِی قَیْسٍ الْمَدَنِیِّ وَ عَنْ أَبِی أُوَیْسٍ (5) الْمَدَنِیِّ وَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَوْلَانَا عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی وَقَّاصٍ وَ عَنْ بَکْرِ بْنِ سَمَّالٍ وَ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَنِ الزُّبَیْرِ بْنِ الْعَوَّامِ وَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ عَنْ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ وَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ وَ عَنِ الْمُنْکَدِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السلام وَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ وَ عَنْ قَتَادَةَ وَ عَنْ عِلْبَاءَ بْنِ أَحْمَرَ وَ عَنْ عَامِرِ بْنِ شَرَاحِیلٍ الشَّعْبِیِّ وَ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْمُرَ وَ عَنْ مُجَاهِدٍ وَ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ وَ نَحْنُ نَذْکُرُ حَدِیثاً وَاحِداً فَإِنَّهُ أَجْمَعُ وَ هُوَ مِنْ أَوَّلِ الْوِجْهَةِ الْأَوَّلَةِ مِنَ الْقَائِمَةِ السَّادِسَةِ مِنَ الْجُزْءِ الثَّانِی بلفظه (6) (بِلَفْظَةِ) الْمُنْکَدِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْبَزَّازُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْفَیْضِ

ص: 350


1- فی المصدر: هؤلاء ابناؤنا و هذه نساؤنا و هذا انفسنا.
2- فیه وهم: اما اسقط شریک عن الاسناد، و اما اسقط هو و حدیثه عن البین.
3- البقرة: 159.
4- تفسیر فرات: 27.
5- فی المصدر: عن ابی إدریس المدنیّ.
6- هکذا فی الکتاب و مصدره: و الصحیح بلفظة المنکدر.

همسفرش پرسید: اگر این نشانه ها را در او یافتی، چرا از او پیروی نمی کنی؟ گفت: آیا نمی بینی که این قوم با ما چگونه رفتار می کنند؟ آنان ما را بزرگ داشته اند و با اموال خود ما را توانگر ساخته اند و کنیسه ها برای ما برپاداشته اند و در آن کنیسه ها نام و یاد ما را بلندآوازه گردانیده اند. با این اوصاف چگونه به دینی راضی و خشنود گردیم که در آن فرد شریف و بزرگوار با انسان پست و فرومرتبه یکسان است؟ هنگامی که آنان وارد مدینه شدند، آن دسته از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله که آنان را دیدند، گفتند: در میان هیات های عرب، نمایندگانی زیباتر از اینان ندیده ایم، موهای آنان شانه کرده و مرتب است و جامه کتانی مخطط به تن دارند. رسول خدا صلی الله علیه و آله دور از مسجد بود و چون هنگام نماز آنان شد، در مسجد رسول خدا به سوی مشرق به پا خاستند تا نماز گزارند. با مشاهده این وضعیت، گروهی از اصحاب رسولخدا درصدد برآمدند که مانع از این کار آنان شوند. ولی رسول خدا در مسجد حاضر شد و فرمود: «آنان را رها کنید». و چون آنان نماز خود را به پایان بردند، کنار پیامبر صلی الله علیه و آله نشستند و با او به بحث و مناظره پرداختند و گفتند: ای ابوالقاسم، با حجت و دلیل با ما درباره عیسی مناظره کن. پیامبر فرمود: «او بنده و فرستاده خداست و کلمه او (حکم و اراده او) ست که آن را بر مریم فرو افکند و عیسی روحی از خداوند می­باشد». یکی از مسیحیان گفت: نه، چنین نیست. بلکه او فرزند خدا و دومین آن دو نفر (خدا و پسر خدا) است. و دیگری گفت: نه، بلکه او سومین آن سه نفر یعنی پدر، پسر و روح القدس می باشد. و ما در قرآنی که بر تو نازل گشته است شنیده ایم که خدا می فرماید: ما به انجام رساندیم، ما قرار دادیم، ما آفریدیم. و اگر خدا یکی بود، باید می فرمود: آفریدم، قرار دادم، به انجام رساندم. چون این سخن گفته شد، وحی الهی بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و بر سینه او سوره آل عمران، تا ابتدای آیه شصت نازل گردید: «هرکه بعد از دانشی که در اختیار تو قرار گرفت با تو درباره عیسی به بحث و جدل پردازد، به آنان بگو: بیایید تا فرزندان ما و فرزندان شما، و زنان ما و زنان شما و جان های ما و جان های شما را فرا بخوانیم، سپس با یکدیگر مباهله کنیم و لعنت پروردگار را بر دروغگویان قرار دهیم». رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را از نزول وحی الهی با خبر ساخت و این آیات را برای آنان تلاوت نمود. در این هنگام آنان به یکدیگر گفتند: به خدا سوگند که او برای شما دلیلی روشن و قاطع درباره یارتان(پیامبرتان) آورد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: «خداوند مرا فرمان داده است که با شما مباهله کنم». مسیحیان گفتند: اگر موعد مباهله فردا باشد، با تو مباهله می کنیم. سپس برخی از مسیحیان به یکدیگر گفتند: فردا با چه کسانی در مباهله با ما حاضر می شود؟ آیا با تعدادی زیاد

ص: 353

بْنِ فَیَّاضٍ أَبُو الْحَسَنِ بِدِمَشْقَ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّزَّاقِ بْنُ هَمَّامٍ الصَّنْعَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ رَاشِدٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُنْکَدِرِ عَنْ أَبِیهِ (1) قَالَ: لَمَّا قَدِمَ السَّیِّدُ وَ الْعَاقِبُ أُسْقُفَّا نَجْرَانَ فِی سَبْعِینَ رَاکِباً وَفَدَا (2) عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کُنْتُ مَعَهُمْ وَ کُرْزٌ یَسِیرُ وَ کُرْزٌ (3) صَاحِبُ نَفَقَاتِهِمْ فَعَثَرَتْ بَغْلَتُهُ فَقَالَ تَعِسَ مَنْ نَأْتِیهِ (4) یُرِیدُ بِذَلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَ هُوَ الْعَاقِبُ بَلْ تَعِسْتَ وَ انْتَکَسْتَ فَقَالَ وَ لِمَ ذَاکَ فَقَالَ لِأَنَّکَ أَتْعَسْتَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ أَحْمَدَ قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ الْمِصْبَاحَ (5) الرَّابِعَ مِنَ الْوَحْیِ إِلَی الْمَسِیحِ أَنْ قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ مَا أَجْهَلَکُمْ تَطَیَّبُونَ بِالطِّیبِ لِتَطَیَّبُوا بِهِ فِی الدُّنْیَا عِنْدَ أَهْلِهَا (6) وَ أَهْلِکُمْ وَ أَجْوَافُکُمْ عِنْدِی جِیَفٌ (7) (کَجِیفَةِ) الْمِیتَةِ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ آمِنُوا بِرَسُولِی النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ صَاحِبِ الْوَجْهِ الْأَقْمَرِ وَ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ الْمُشْرَبِ بِالنُّورِ ذِی الْجَنَابِ (8) الْحَسَنِ وَ الثِّیَابِ الْخَشِنِ سَیِّدِ الْمَاضِینَ عِنْدِی وَ أَکْرَمِ الْبَاقِینَ عَلَیَّ الْمُسْتَنِّ بِسُنَّتِی وَ الصَّابِرِ فِی ذَاتِ نَفْسِی (9) وَ الْمُجَاهِدِ بِیَدِهِ الْمُشْرِکِینَ مِنْ أَجْلِی فَبَشِّرْ بِهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مُرْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یُعَزِّرُوهُ وَ یَنْصُرُوهُ قَالَ عِیسَی قُدُّوسٌ مَنْ هَذَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الَّذِی قَدْ أَحَبَّهُ قَلْبِی وَ لَمْ تَرَهُ عَیْنِی قَالَ هُوَ مِنْکَ وَ أَنْتَ مِنْهُ وَ هُوَ صِهْرُکَ عَلَی أُمِّکَ قَلِیلُ الْأَوْلَادِ کَثِیرُ الْأَزْوَاجِ یَسْکُنُ مَکَّةَ مِنْ مَوْضِعِ أَسَاسِ

ص: 351


1- فی المصدر: عن أبیه عن جده.
2- فی الاختصاص: وافدا.
3- فی الاختصاص: فبینا کرز یسیر.
4- فی الاختصاص: اذ عثرت بغلته فقال: تعس من نأتیه الأبعد.
5- المفتاح خ ل. أقول: یوجد ذلک فی نسخة من الاختصاص.
6- و عند أهلها خ ل.
7- کجیفة المیتة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص. و فی المصدر: جیف کجیفة المیتة.
8- الثبات خ ل. «النیات خ ل» اقول: فی المصدر: الثبات.
9- جنبی خ ل. أقول: فی المصدر: «و الصابر فی ذات نفسی دار جنتی» و فی الاختصاص و الصائر دارجتی.

از فرومایگان مردم به مباهله می آید و یا آ نکه اهل خود از افراد خالص پاک نهاد را در مباهله حاضر می گرداند؟ که آنان خویشاوندی نزدیکی با انبیاء دارند و محل مباهله و نفرین آنان هستند. و چون فردای آن روز در رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله درحالی به صبح درآمد که علی در سمت راست و حسن و حسین در سمت چپ او قرار داشتند و فاطمه سلام الله علیها نیز پشت سر آنان در حرکت بود و حله های نجرانی به تن داشتند و بر کتف رسول خدا صلی الله علیه و آله جامه ای قطوانی قرار داشت که نازک و زبر بود و ضخامت و لطافتی در آن وجود نداشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله میان دو درختی که آن جا بودند را جارو کرد و جامه قطوانی را بر روی آن دو درخت گستراند و آنان را زیر آن جامه داخل نمود و شانه چپ خود را درحالی که بر کمان نبعی خود تکیه می نمود، همراه آنان به زیر جامه برد و دست راست خود را برای مباهله به سوی آسمان بالا برد. مردم در آن مکان جمع شدند و نظاره گر این صحنه بودند. با مشاهده رفتار پیامبر، رنگ چهره سید و عاقب به زردی گرایید و لرزه بر اندام آنان افتاد، تا آنجا که نزدیک بود عقل خود را نیز از کف دهند و دیوانه گردند. یکی از آن دو، به یار خود گفت: آیا با او مباهله کنیم؟ یارش پاسخ داد: آیا نمی دانی که هرگز قومی با پیامبری به مباهله برنخاستند، مگر آ نکه اطفالشان بزرگ نشد و بزرگشان باقی نماند. ولی تو به او اینگونه وانمود کن که اهمیتی به این امر نمی دهی و هر آ نچه از مال و سلاح خواست در اختیار او قرار بده که او مردی جنگجو است. و به او بگو: آیا با این افراد با ما مباهله می کنی؟ تا متوجه نگردد که ما از فضل و برتری او و اهل بیتش آگاه گشته ایم. و چون پیامبر صلی الله علیه و آله دستش را برای لعن و نفرین به آسمان بلند نمود، یکی از آن دو به دوست خود گفت: رهبانیت نابود شد. خود را به او برسان که اگر کلمه ای از لعن و نفرین بر زبان او جاری گردد، به سوی اهل و مال بازنخواهیم گشت. بنابراین آن دو گفتند: ای ابوالقاسم، آیا با این افراد با ما مباهله می کنی؟ فرمود: «آری، اینان بعد از من وجیه ترین اهل زمین و نزدیک ترین آنان از نظر وسیله در نزد پروردگار هستند». با این سخن، آن دو به لرزه افتادند و بازگشتند و به او گفتند: ای ابوالقاسم، ما به تو در هر سال، هزار شمشیر و هزار زره و هزار سپر چرمین و هزار دینار می دهیم، با این شرط که زره ها و شمشیرها و سپرهای چرمین به صورت عاریه در نزد تو بماند تا ما به نزد قوم خود بازگردیم و آنان را از مشاهدات خود آگاه سازیم و کار با مشورت همگی آنان به انجام رسد.

ص: 354

وَطْءِ (1) إِبْرَاهِیمَ علیه السلام نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَکَةٍ وَ هِیَ ضَرَّةُ أُمِّکَ فِی الْجَنَّةِ لَهُ شَأْنٌ مِنَ الشَّأْنِ تَنَامُ عَیْنَاهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ یَأْکُلُ الْهَدِیَّةَ وَ لَا یَأْکُلُ الصَّدَقَةَ (2) لَهُ حَوْضٌ مِنْ شَفِیرِ زَمْزَمَ إِلَی مَغْرِبِ (3) الشَّمْسِ حَیْثُ یُعْرَفُ فِیهِ شَرَابَانِ (4) مِنَ الرَّحِیقِ وَ التَّسْنِیمِ فِیهِ أَکَاوِیبُ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَا یَظْمَأُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ ذَلِکَ بِتَفْضِیلِی إِیَّاهُ عَلَی سَائِرِ الْمُرْسَلِینَ یُوَافِقُ قَوْلُهُ فِعْلَهُ وَ سَرِیرَتُهُ عَلَانِیَتَهُ فَطُوبَاهُ وَ طُوبَی (5) أُمَّتِهِ الَّذِینَ عَلَی مِلَّتِهِ یَحْیَوْنَ وَ عَلَی سُنَّتِهِ یَمُوتُونَ وَ مَعَ أَهْلِ بَیْتِهِ یَمِیلُونَ آمِنِینَ مُؤْمِنِینَ مُطْمَئِنِّینَ مُبَارَکِینَ یَکُونُ (6) فِی زَمَنِ قَحْطٍ وَ جَدْبٍ فَیَدْعُونِی فَیُرْخِی السَّمَاءُ عَزَالِیَهَا (7) حَتَّی یُرَی أَثَرُ بَرَکَاتِهَا فِی أَکْنَافِهَا وَ أُبَارِکُ فِیمَا یَصْنَعُ یَدُهُ فِیهِ قَالَ إِلَهِی سَمِّهِ قَالَ نَعَمْ هُوَ أَحْمَدُ وَ هُوَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی إِلَی الْخَلْقِ کَافَّةً أَقْرَبُهُمْ مِنِّی مَنْزِلَةً وَ أَخَصُّهُمْ مِنِّی شَفَاعَةً (8) لَا یَأْمُرُ إِلَّا بِمَا أُحِبُّ وَ لَا یَنْهَی إِلَّا عَمَّا أَکْرَهُ قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ فَأَنَّی (9) تَقْدِمُ بِنَا عَلَی مَنْ هَذِهِ صِفَتُهُ قَالَ نَشْهَدُ أَقْوَالَهُ (10) وَ نَنْظُرُ آیَاتِهِ (11) فَإِنْ یَکُنْ هُوَ هُوَ سَاعَدْنَاهُ بِالْمُسَالَمَةِ وَ نَکُفُّهُ بِأَمْوَالِنَا عَنْ أَهْلِ دِینِنَا مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُ بِنَا وَ إِنْ یَکُنْ کَذَّاباً (12) کَفَیْنَاهُ بِکَذِبِهِ عَلَی اللَّهِ قَالَ

ص: 352


1- وطن خ ل.
2- فی المصدر و الاختصاص: و لا یقمل الصدقة.
3- الی مغیب الشمس حیث یغرب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص و فی المصدر: حیث یغرف. و ذکر فی هامش نسخة المصنّف ایضا: یؤب خ ل.
4- میزابان خ ل.
5- فطوبی له و طوبی لامته خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
6- یظهر خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر و الاختصاص.
7- عزالی جمع العزلاء: مصب الماء من القربة و نحوها.
8- و احضرهم عندی شفاعة خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
9- فأین خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر- فاین تعمد بنا خ.
10- نشهد احواله خ ل أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
11- أیامه خ ل.
12- کاذبا خ ل. أقول یوجد ذلک فی الاختصاص.

یا اسلام، یا جزیه و یا مقاطعه هر ساله. رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: «سخنتان را پذیرفتم، ولی سوگند به کسی که مرا با کرامت و بزرگی مبعوث داشت، اگر با من و کسانی که همراه من در زیر جامه(عبا) قرار داشتند مباهله می کردید، بی هیچ تردیدی، پروردگار وادی را بر شما آتشی شعله ور می گردانید و سپس در کوتاه تر از چشم برهم زدنی، آن را به سوی قوم و دیارتان می کشانید و آنان را به سختی، به آتش می کشید». در این هنگام جبرئیل روح الامین بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گردید و عرض نمود: «ای محمد، پروردگار بر تو سلام می رساند و می فرماید: به عزت و جلالم سوگند، اگر به همراه آنان که زیر جامه(عبا) قرار داشتند، با اهل آسمان و زمین مباهله می کردی، بی هیچ شک و تردیدی آسمان پاره پاره می گردید و بر سر آنان فرو می ریخت و زمین ها تکه تکه می گشتند و شناور می شدند و بعد از آن دیگر ثبات و سکون نمی یافتند». رسول خدا صلی الله علیه و آله دستانش را تا آنجا بالا برد که سفیدی زیر بغل او آشکار گردید. سپس فرمود: «بر آن که بر شما و حق و حقوقتان ظلم کند، و اجر و پاداشی را که خداوند از برای شما بر آنان واجب ساخته است، از من کم کند، لعنت خدا تا روز قیامت برآنان استمرار یابد»(1).

کتاب الاختصاص: ابوبکرمحمد بن ابراهیم علّاف همدانی، از عبدالله بن محمد بن جعفر بن موسی بن شاذان ­بزاز.... از محمد بن کندر، از پدرش، از جدش همانند این حدیث را روایت کرده است(2).

توضیح

در النهایه گفت: «الوشیج»: درختان به هم تنیده. و«الوشیجة»: آوند درخت و لیفی که بافته می شود و به وسیله آن بار بسته می شود. و «الوشیج»: جمع «الوشیجة». «وشجت العروق و الأغصان»: آوندها و شاخه ها درهم تنیده شدند.

و در قاموس آمده است: «الوشیج»: نزدیکی خویشاوندی. و «الواشجة»: خویشاوندی نزدیک و در هم تنیده. و گفت:

ص: 355


1- . سعدالسعود: 94-91
2- . الاختصاص: 116-112

لَهُ صَاحِبُهُ وَ لِمَ إِذَا رَأَیْتَ الْعَلَامَةَ (1) لَا تَتَّبِعُهُ قَالَ أَ مَا رَأَیْتَ مَا فَعَلَ بِنَا هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ کَرَّمُونَا وَ مَوَّلُونَا وَ نَصَبُوا لَنَا کَنَائِسَنَا (2) وَ أَعْلَوْا فِیهَا ذِکْرَنَا فَکَیْفَ تَطِیبُ النَّفْسُ بِدِینٍ (3) یَسْتَوِی فِیهِ الشَّرِیفُ وَ الْوَضِیعُ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ قَالَ مَنْ یَرَاهُمْ (4) مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا رَأَیْنَا وَفْداً مِنْ وُفُودِ الْعَرَبِ کَانُوا أَجْمَلَ مِنْ هَؤُلَاءِ لَهُمْ شُعُورٌ (5) وَ عَلَیْهِمْ ثِیَابُ الْحَبِرِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُتَنَاءٍ عَنِ الْمَسْجِدِ فَحَضَرَتْ صَلَاتُهُمْ فَقَامُوا یُصَلُّونَ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِلْقَاءَ الْمَشْرِقِ فَهَمَّ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَنْعِهِمْ (6) فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ دَعُوهُمْ فَلَمَّا قَضَوْا صَلَاتَهُمْ جَلَسُوا إِلَیْهِ وَ نَاظَرُوهُ فَقَالُوا یَا أَبَا الْقَاسِمِ حَاجِّنَا فِی عِیسَی فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَقَالَ أَحَدُهُمْ بَلْ هُوَ وَلَدُهُ وَ ثَانِی اثْنَیْنِ وَ قَالَ آخَرُ بَلْ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ أَبٍ وَ ابْنٍ وَ رُوحِ قُدْسٍ وَ قَدْ سَمِعْنَا (7) فِی قُرْآنٍ نَزَلَ عَلَیْکَ یَقُولُ فَعَلْنَا وَ جَعَلْنَا وَ خَلَقْنَا وَ لَوْ کَانَ وَاحِداً لَقَالَ خَلَقْتُ وَ جَعَلْتُ وَ فَعَلْتُ فَتَغَشَّی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله الْوَحْیُ وَ نَزَلَ عَلَی صَدْرِهِ سُورَةُ آلِ عِمْرَانَ (8) إِلَی قَوْلِهِ رَأْسِ السِّتِّینَ مِنْهَا فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ الْآیَةَ (9) فَقَصَّ عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقِصَّةَ وَ تَلَا عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ قَدْ وَ اللَّهِ أَتَاکُمْ بِالْفَصْلِ مِنْ خَبَرِ صَاحِبِکُمْ وَ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنِی بِمُبَاهَلَتِکُمْ فَقَالُوا إِذَا کَانَ غَداً بَاهَلْنَاکَ فَقَالَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ حَتَّی نَنْظُرَ بِمَنْ یُبَاهِلُنَا غَداً بِکَثْرَةِ أَتْبَاعِهِ

ص: 353


1- الحق خ ل.
2- الکنائس خ ل أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
3- تطیب النفس بالدخول فی دین خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
4- فی الاختصاص: من رآهم.
5- شعوب خ ل.
6- فی المصدر: یمنعهم.
7- فی المصدر: و الاختصاص: و قد سمعناه.
8- فی المصدر و الاختصاص: و نزل علیه صدر سورة آل عمران.
9- قوله: الآیة زائد خلی عنه المصدر.

«النمرة»: بر وزن فرحة: یعنی الحبرة: ردای مخطط کتانی یا پنبه ای که در یمن بافند و جامه و ردایی که دارای خطوط سیاه و سفید باشد. وگفت: «قطوان» با تحریک: مکانی در کوفه که جامه های قطوانی به آنجا منسوب است. و در برخی نسخه ها : «قرطق» با دو قاف و در برخی دیگر «قرطف»: با فاء پایانی آمده است. در قاموس آمده است: «القرطق» بر وزن الجندب: لباس معروف که معرب کرته است. و گفت: «القرطف» بر وزن جعفر: بالاپوش مخملی. و گفت: «النبع»: درختی که از آن کمان و تیر سازند و گفت : «البصیص»: لرزش. و «بصبص الکلب»: سگ دمش را تکان داد.

باب سی و سوم : غزوه عمروبن معدی کرب

روایات

روایت1.

الارشاد: هنگامی که رسول خداصلی الله علیه و آله از تبوک به مدینه بازگشت، عمرو بن معدی کرب به نزد او آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای عمرو! اسلام آور تا پروردگار تو را از هولناک ترین ترس ها در امان دارد». عمرو پاسخ داد: ای محمد! هولناک ترین ترس­ها چیست؟ فرمود: «ای عمرو! آن بدانگونه که تو گمان می بری نیست. به راستی که بر مردم بانگی واحد زده می­شود و بر اثر آن همه مردگان برانگیخته می گردند و همه زندگان می میرند، جز آنان که خدا خواهد. سپس بر آنان بانگ دیگری آورده می شود که در اثر آن مردگان برانگیخته می گردند و همگی به صف می ایستند و آسمان شکافته و زمین به لرزه می افتد و کوه ها با صدایی هولناک فرو می ریزند. آتش شراره هایی همانند کوه ها می پراکند و غیر از کسانی که اراده الهی بر آنان تعلق گیرد، هیچ جانداری باقی نماند جز آنکه قلبش از جای کنده شود و گناه خویش را به یاد آورد و مشغول نفس خویش گردد. پس ای عمرو! تو این امر را چگونه می بینی؟». پاسخ داد: بدان که من سخن از امری عظیم می شنوم. پس به خدا و رسولش ایمان آورد و جمعی از قومش نیز در پی او ایمان آوردند. و به همراه هم به سوی قومشان روان گردیدند. سپس عمرو بن معدی کرب، اُبیّ بن عثعث خثعمی را یافت و گردن او را گرفت و او را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد و گفت:

ص: 356

مِنْ أَوْبَاشِ النَّاسِ أَمْ بِأَهْلِهِ (1) مِنْ أَهْلِ الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ فَإِنَّهُمْ وَشِیجُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مَوْضِعُ بَهْلِهِمْ (2) فَلَمَّا کَانَ مِنْ غَدٍ غَدَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَمِینِهِ عَلِیٌّ وَ بِیَسَارِهِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مِنْ وَرَائِهِمْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَیْهِمُ الْحُلَلُ (3) النَّجْرَانِیَّةُ وَ عَلَی کَتِفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِسَاءٌ قَطَوَانِیٌّ (4) رَقِیقٌ خَشِنٌ لَیْسَ بِکَثِیفٍ وَ لَا لَیِّنٍ فَأَمَرَ بِشَجَرَتَیْنِ فَکَسَحَ مَا بَیْنَهُمَا وَ نَشَرَ الْکِسَاءَ عَلَیْهِمَا وَ أَدْخَلَهُمْ تَحْتَ الْکِسَاءِ وَ أَدْخَلَ مَنْکِبَهُ الْأَیْسَرَ مَعَهُمْ تَحْتَ الْکِسَاءِ مُعْتَمِداً عَلَی قَوْسِهِ النَّبْعِ وَ رَفَعَ یَدَهُ الْیُمْنَی إِلَی السَّمَاءِ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ أَشْرَفَ (5) النَّاسُ یَنْظُرُونَ وَ اصْفَرَّ لَوْنُ السَّیِّدِ وَ الْعَاقِبِ وَ زُلْزِلَا (6) حَتَّی کَادَ أَنْ یَطِیشَ عُقُولُهُمَا فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ أَ نُبَاهِلُهُ قَالَ أَ وَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مَا بَاهَلَ قَوْمٌ قَطُّ نَبِیّاً فَنَشَأَ صَغِیرُهُمْ وَ بَقِیَ کَبِیرُهُمْ وَ لَکِنْ أَرِهِ أَنَّکَ غَیْرُ مُکْتَرِثٍ وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَالِ وَ السِّلَاحِ مَا أَرَادَ فَإِنَّ الرَّجُلَ مُحَارِبٌ وَ قُلْ لَهُ أَ بِهَؤُلَاءِ تُبَاهِلُنَا لِئَلَّا یَرَی أَنَّهُ قَدْ تَقَدَّمَتْ مَعْرِفَتُنَا بِفَضْلِهِ وَ فَضْلِ أَهْلِ بَیْتِهِ فَلَمَّا رَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ لِلْمُبَاهَلَةِ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ أَیُّ رَهْبَانِیَّةٍ (7) دَارِکِ الرَّجُلَ فَإِنَّهُ إِنْ فَاهَ (8) بِبُهْلَةٍ لَمْ نَرْجِعْ إِلَی أَهْلٍ وَ لَا مَالٍ فَقَالا یَا أَبَا الْقَاسِمِ أَ بِهَؤُلَاءِ تُبَاهِلُنَا قَالَ نَعَمْ هَؤُلَاءِ أَوْجَهُ مَنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ بَعْدِی إِلَی اللَّهِ وِجْهَةً وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَیْهِ وَسِیلَةً قَالَ فَبَصْبَصَا یَعْنِی ارْتَعَدَا وَ کَرَّا وَ قَالا لَهُ یَا أَبَا الْقَاسِمِ نُعْطِیکَ أَلْفَ سَیْفٍ وَ أَلْفَ دِرْعٍ وَ أَلْفَ حَجَفَةٍ (9) وَ أَلْفَ دِینَارٍ کُلَّ عَامٍ عَلَی أَنَّ الدِّرْعَ وَ السَّیْفَ وَ الْحَجَفَ عِنْدَکَ إِعَارَةٌ حَتَّی نَأْتِیَ مَنْ وَرَاءَنَا مِنْ قَوْمِنَا فَنُعْلِمَهُمْ بِالَّذِی رَأَیْنَا وَ شَاهَدْنَا فَیَکُونَ الْأَمْرُ عَلَی

ص: 354


1- بالقلة خ ل.
2- فی الاختصاص: و موضع نهلهم.
3- النمار خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
4- قرطق خ ل. قرطف خ ل.
5- و اشرأب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی الاختصاص.
6- فی الاختصاص: و کرا.
7- استظهر المصنّف فی الهامش ان الصحیح: وا رهباناه.
8- فی المصدر: ان فتح فاه ببهلة.
9- الحجفة بتقدیم المهملة: الترس من جلد بلا خشب.

«مرا بر این فرد فاجر که پدرم را کشته است قوی گردان (و مرا اجازه ده تا جان او را بستانم). رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: «اسلام آنچه را که در جاهلیت وجود داشت باطل گردانیده است». با این سخن، عمرو مرتد گشت و بازگشت و بر گروهی از بنی حارث بن کعب یورش برد و به سوی قوم خود روان گردید. در پی این حوادث، رسول خداصلی الله علیه و آله نیز علی بن ابی طالب علیه السلام را فرا خواند و او را به فرماندهی مهاجران گمارد و به سوی بنی زبید روانه داشت. و خالد بن ولید را نیز به همراه اعراب بادیه نشین راهی نمود و به او فرمان داد که آهنگ تیره (قبیله کوچک) جعفی کند و آ نگاه که او و علی بن ابی طالب علیه السلام به هم رسیدند، فرماندهی مردم از آن امیرالمومنین علیه السلام باشد. پس امیرالمؤمنین علیه السلام راهی گشت و خالد بن سعید بن عاص را بر طلیعه سپاه خود گماشت و خالد نیز فرماندهی مقدمه سپاه خود را به ابوموسی اشعری سپرد. اما قبیله کوچک جعفی، هنگامی که خبر گسیل سپاه رسول خداصلی الله علیه و آله را شنیدند، دو دسته شدند: گروهی راه یمن در پیش گرفتند و گروه دیگر به بنی زبید ملحق شدند. این خبر به امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و او را بر آن داشت که خطاب به خالد بن ولید چنین بنویسد: «هرجا که فرستاده ام به تو رسید، توقف کن». ولی او باز نایستاد. پس علی علیه السلام به خالد بن سعید بن عاص نوشت: «در پی او روان شو تا آنکه او را متوقف سازی». او نیز در پی خالد حرکت نمود و راه را بر او بست. هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام به او رسید، به خاطر نافرمانی، او را به سختی مورد سرزنش و ملامت قرار داد. سپس حرکت نمود تا آن که در دره­ای به نام «کثیر» به بنی زبید رسید. هنگامی که آنان او را دیدند، به عمرو گفتند: ای اباثور! حال که این جوانک تازه به دوران رسیده قریش با تو رو در رو گردیده و از تو باج و خراج می طلبد، چه می خواهی بکنی؟ عمرو پاسخ داد: آنگاه که رودر روی من ایستد، خواهد دانست. عمرو خارج گردید و گفت: کیست که به هماوردی من برخیزد؟ با این سخن، امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی او شتافت. ولی خالد بن سعید به نزد او رفت و گفت: یا ابوالحسن! پدر و مادرم به فدایت! بگذار تا من به رویارویی او روم. امیرالمؤمنین علیه السلام پاسخ داد: اگر بر این باور هستی که باید از فرمان من اطاعت کنی، سر جایت بایست. او نیز توقف نمود. سپس امیرالمؤمنین علیه السلام به مقابله شتافت و بر او فریادی سهمگین برآورد و عمرو مغلوب و متواری شد و علی علیه السلام برادر و برادرزاده اش را مقتول ساخت و همسرش رکانه بنت سلامه و جمعی از زنان آنان را اسیر ساخت. و امیرالمؤمنین علیه السلام خود راه بازگشت در پیش گرفت و خالد بن سعید را بر بنی زبید گمارد تا صدقات آنان را گردآوری کند و به او فرمان داد که آن دسته از فراریان آنان که اسلام آورده و به نزد او بازگردند را امان دهد. پس عمرو بن معدی کرب بازگشت و از

ص: 357

مَلَاءٍ مِنْهُمْ فَإِمَّا الْإِسْلَامُ وَ إِمَّا الْجِزْیَةُ وَ إِمَّا الْمُقَاطَعَةُ فِی کُلِّ عَامٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ قَبِلْتُ مِنْکُمَا أَمَا وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْکَرَامَةِ لَوْ بَاهَلْتُمُونِی بِمَنْ تَحْتَ الْکِسَاءِ لَأَضْرَمَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْوَادِیَ نَاراً تَأَجَّجُ ثُمَّ سَاقَهَا (1) إِلَی مَنْ وَرَاءَکُمْ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفِ الْعَیْنِ فَحَرَقَتْهُمْ (2) تَأَجُّجاً فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ الرُّوحُ الْأَمِینُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی (3) لَوْ بَاهَلْتَ بِمَنْ تَحْتَ الْکِسَاءِ أَهْلَ السَّمَاءِ وَ أَهْلَ الْأَرْضِ لَتَسَاقَطَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاءُ کِسَفاً مُتَهَافِتَةً وَ لَتَقَطَّعَتِ (4) الْأَرَضُونَ زُبُراً سَائِحَةً (5) فَلَمْ یَسْتَقِرَّ عَلَیْهَا (6) بَعْدَ ذَلِکَ فَرَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَدَیْهِ حَتَّی رُئِیَ بَیَاضُ إِبْطَیْهِ ثُمَّ قَالَ عَلَی مَنْ ظَلَمَکُمْ حَقَّکُمْ وَ بَخَسَنِیَ الْأَجْرَ الَّذِی افْتَرَضَهُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِیکُمْ بُهْلَةُ اللَّهِ تَتَابَعُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (7).

ختص، الإختصاص أَبُو بَکْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَّافُ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُوسَی بْنِ شَاذَانَ الْبَزَّازِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْبَزَّازِ وَ جَعْفَرٍ الدَّقَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیْضِ بْنِ فَیَّاضٍ الدِّمَشْقِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ ابْنِ أَخِی عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ هَمَّامٍ الصَّنْعَانِیِّ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ مِثْلَهُ. (8)

بیان

قال فی النهایة الوشیج هو ما التف من الشجر و الوشیجة عرق الشجرة و لیف یفتل ثم یشد به ما یحمل و الوشیج جمع وشیجة وشجت العروق و الأغصان اشتبکت.

و فی القاموس الوشیج اشتباک القرابة و الواشجة الرحم المشتبکة و قال

ص: 355


1- فی الاختصاص: «حتی یساقها» و فی المصدر: ثم یساقها.
2- فی المصدر: «فیحرقهم» و فی الاختصاص: فاحرقتهم تأججا.
3- زاد فی الاختصاص: و ارتفاع مکانی.
4- و لقطعت خ ل.
5- فی المصدر: سابحة.
6- فی الاختصاص: فلم تستقر علیها.
7- سعد السعود: 91- 94.
8- الاختصاص: 112- 116. فیه: افترضه اللّه فیکم علیهم.

خالد بن سعید اجازت حضور خواست. خالد نیز او را رخصت داد و عمرو بار دیگر اسلام آورد و با خالد درباره همسر و فرزند خود به سخن نشست و او نیز آنان را به عمرو بخشید. عمرو هنگامی که بر در خالد بن سعید ایستاد، قربانی هایی را دید که ذبح شده بودند. او نیز دست و پاهای آنان را جمع کرد و با شمشیرش که صمصامه نام داشت، چنان ضربه ای بر آن ها وارد ساخت که همگی را قطع نمود. از آنجا که امیرالمؤمنین علیه السلام از میان اسیران برای خود کنیزی انتخاب کرده بود، خالد بن ولید، بریده اسلمی را به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله روانه ساخت و به او گفت: جلوتر از سپاه حرکت کن و او را از کرده علی در اختیار کردن کنیز از میان اموال خمس آگاه ساز و درباره او بدگویی کن. بریده نیز حرکت نمود تا آن که به در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. عمر بن خطاب او را دید و از او درباره جنگشان و کسی که او را به مدینه روانه داشته است، سؤال کرد. بریده به او گفت که او تنها برای بدگویی از علی علیه السلام آمده است و جریان اقدام او در برگزیدن کنیزی برای خود از میان اموال خمس را بازگو نمود. عمر به او گفت: آنچه که به خاطر آن آمده ای را به انجام رسان که بی تردید او به خاطر دختر خود از کرده علی در خشم خواهد شد. بریده به همراه نامه خالد بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد و شروع به خواندن نامه کرد و رنگ چهره رسول خدا دگرگون گردید. بریده گفت: ای رسول خدا! اگر تو به مردم اجازه دهی که همانند علی رفتار کنند، چیزی از غنایم بر جای نمی ماند. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای بریده، وای بر تو! آیا دچار نفاق گشته ای؟ به راستی که هرآ نچه از غنایم برای من حلال است، برای علی بن ابی طالب نیز حلال می گردد. علی بن ابی طالب برای تو و قومت بهترین مردمان به شمار می رود و برای امتم بهترین کسی است که بعد از من جانشین من می گردد. ای بریده! از دشمنی با علی بترس که (در این صورت) خداوند نیز تو را دشمن می دارد ». بریده­ می­گوید: با خود آرزو کردم که زمین شکافته می گردید تا در آن فرو می رفتم و گفتم: ای رسول خدا، از خشم خدا و خشم رسول خدا به پروردگار پناه می برم. برایم استغفار و طلب آمرزش کن که هرگز با علی دشمنی نخواهم کرد و درباره او جز نیکی نخواهم گفت. با این سخن، رسول خدا صلی الله علیه و آله برای او استغفار و طلب آمرزش الهی نمود(1).

اعلام الوری: با اختصار همانند آن را ذکر کرده است(2).

توضیح

«الاتاوة» با فتحه: خراج و مالیات.

روایت2.

در دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام و شرح آن آمده است که عمرو بن معدی

ص: 358


1- . الارشاد: 83-81
2- . اعلام الوری: 87 (ط1) و 134. ط1

النمرة کفرحة الحبرة و شملة فیها خطوط بیض و سود و قال قطوان محرکة موضع بالکوفة منه الأکسیة.

و فی بعض النسخ قرطق بالقافین و فی بعضها قرطف بالفاء أخیرا فی القاموس القرطق کجندب لبس معروف معرب کرته و قال القرطف کجعفر القطیفة و قال النبع شجر القسی و السهام و قال البصیص الرعدة و بصبص الکلب حرک ذنبه.

باب 33 غزوة عمرو بن معدیکرب

الأخبار

«1»

شا، الإرشاد: لما عاد رسول الله صلی الله علیه و آله من تبوک إلی المدینة قدم إلیه عمرو بن معدیکرب فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَسْلِمْ یَا عَمْرُو یُؤْمِنْکَ اللَّهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ قَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ مَا الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ فَإِنِّی لَا أَفْزَعُ فَقَالَ یَا عَمْرُو إِنَّهُ لَیْسَ کَمَا تَظُنُّ وَ تَحْسَبُ إِنَّ النَّاسَ یُصَاحُ بِهِمْ صَیْحَةً وَاحِدَةً فَلَا یَبْقَی مَیِّتٌ إِلَّا نُشِرَ وَ لَا حَیٌّ إِلَّا مَاتَ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یُصَاحُ بِهِمْ صَیْحَةً أُخْرَی فَیُنْشَرُ مَنْ مَاتَ وَ یَصُفُّوْنَ جَمِیعاً وَ تَنْشَقُّ السَّمَاءُ وَ تَهُدُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبَالُ هَدّاً وَ تَرْمِی النَّارُ بِمِثْلِ الْجِبَالِ شَرَراً فَلَا یَبْقَی ذُو رُوحٍ إِلَّا انْخَلَعَ قَلْبُهُ (1) وَ ذَکَرَ ذَنْبَهُ وَ شُغِلَ بِنَفْسِهِ إِلَّا مَنْ (2) شَاءَ اللَّهُ فَأَیْنَ أَنْتَ یَا عَمْرُو مِنْ هَذَا قَالَ أَلَا إِنِّی أَسْمَعُ أَمْراً عَظِیماً فَآمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ (3) وَ آمَنَ مَعَهُ (4) مِنْ قَوْمِهِ نَاسٌ وَ رَجَعُوا إِلَی قَوْمِهِمْ ثُمَّ إِنَّ عَمْرَو بْنَ مَعْدِیکَرِبَ نَظَرَ إِلَی أُبَیِّ بْنِ عَثْعَثٍ الْخَثْعَمِیِّ فَأَخَذَ بِرَقَبَتِهِ ثُمَّ جَاءَ بِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (5) فَقَالَ

ص: 356


1- أی انتزع و زال عن مکانه.
2- ما شاء اللّه خ ل.
3- و برسوله خ ل.
4- من معه خ ل.
5- الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خ ل.

کرب، علی علیه السلام را خطاب قرار داد و گفت:

- اینک وقت آن رسیده است که کلیه هایت به هم برسد،

زیرا گرمی آتش جنگ برای سوزاندنت اوج گرفته است

- و اسبهای جنگی: دو ساله، کمرباریک، لاغراندام، و پیرتر، پشت هم در میدان حاضرند.

- این اسبها قهرمان جنگ و شخصیت­های نبرد را به میدان می­آورند و آنجا که مردان از رفتن باز­می­مانند، این قهرمانان جنگ پیشروی می­کنند.

- من مردی هستم که جنگ را با عزت شعله­ور می­سازم و از زیردستانم با احترام حمایت می­کنم و آنگاه که جنگ اوج گرفت، اظهار عجز نمی­کنم.

- من در تمامی نبردها پیروز و کامیاب شده­ام و شهابی هستم که در حوادث می­درخشم.

- هرکه به رویارویی من برخیزد، مرگ و ذلت و نشانه­های مردن را ملاقات می­کند و هیچ راه فراری برایش وجود ندارد.

- از استقامت من در جنگ بترس! از موضع من پرهیز کن، چون من در هنگامه جنگ به دشمن ضرر می­زنم و به دوست، نفع می­رسانم.

علی علیه السلام نیز در پاسخ به او فرمود:

- ای عمرو، تنور آهنین جنگ داغ شده است و آتشی برای تو شعله­ور شده و حادثه خطرناکی پیش آمده است.

- و قهرمانان جنگ، جام مرگ را که در آن زهرهای گوناگون و سمّ کشنده است در دست دارند و به دشمنان خود می­نوشانند.

- بنابراین از من دور شو، که به چنگال من گرفتار نگردی، که در این صورت چون دیروزی می­شوی که آن را بازگشتی نیست.

- من مردی هستم که از زیردستان خود با احترام حمایت می­کنم و خدا هر که را بخواهد فرومایه و خوار، و هرکه را بخواهد والا می گرداند.

- من در مسیر هدایت و راه آن و در طریق قوانین دین خدا با سرعت در حرکت هستم.

- و به قرآن به عنوان وحی نازل شده (پروردگار) و به پروردگارمان به عنوان خداوندی که سود و زیان در دست اوست، ایمان آوردم.

- رسول خدا صلی الله علیه و آله که راه راست به او نشان داده شده در میان ماست و و پرچم برافراشته او تا روز قیامت در اهتزاز خواهد بود.

توضیح

«تَقَلَصَ»: آن چیز در هم کشیده شد و به هم آمد.«الوقیعة»: نبرد. «لحق لحوقاً»: لاغر شد.«الأیطل»: تهیگاه، (از انسان: پهلو). «الشزّب» جمع «شازب»: لاغر. «الاقبّ»: دارای شکم لاغر. «الثنی»: حیوانی غیر از شتر که به سه سالگی، و شتری که به شش سالگی برسد. «الاقرع»: بالغ و کامل. «تکعکع»: ترس و بازایستادن. «أذاع الناس ما فی الحوض»: آن چه در حوض بود را نوشیدند. «الوطیس»: تنور. «التساقی»: هر یکی از دو هماورد، به دیگری آب یا جام مرگ بنوشاند. «الذراح» و «الذروح» با ضمه: حشره ای سرخ رنگ با نقاطی سیاه که پرواز می کند و از حشرات زهردار است. و جمع آن «ذراریح» است

ص: 359

أَعْدِنِی (1) عَلَی هَذَا الْفَاجِرِ الَّذِی قَتَلَ وَالِدِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْدَرَ (2) الْإِسْلَامُ مَا کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فانصرف عمرو مرتدا فأغار علی قوم من بنی الحارث بن کعب و مضی إلی قومه فاستدعی رسول الله صلی الله علیه و آله علی بن أبی طالب علیهما السلام و أمره علی المهاجرین و أنفذه إلی بنی زبید و أرسل خالد بن الولید فی الأعراب و أمره أن یعمد لجعفی (3) فإذا التقیا فأمیر الناس أمیر المؤمنین علیه السلام فسار أمیر المؤمنین علیه السلام و استعمل علی مقدمته خالد بن سعید بن العاص و استعمل خالد علی مقدمته أبا موسی الأشعری فأما جعفی فإنها لما سمعت بالجیش افترقت فرقتین فذهبت فرقة إلی الیمن و انضمت الفرقة الأخری إلی بنی زبید فبلغ ذلک أمیر المؤمنین علیه السلام فکتب إلی خالد بن الولید أن قف حیث أدرکک رسولی فلم یقف فکتب إلی خالد بن سعید بن العاص تعرض له حتی تحبسه فاعترض له خالد حتی حبسه و أدرکه أمیر المؤمنین علیه السلام فعنفه علی خلافه ثم سار حتی لقی بنی زبید بواد یقال له کثیر (4) فلما رآه بنو زبید قالوا لعمرو کیف أنت یا با ثور إذا لقیک هذا الغلام القرشی فأخذ منک الأتاوة قال (5) سیعلم إن لقینی قال و خرج عمرو فقال من یبارز فنهض إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام و قام (6) إلیه خالد بن سعید و قال له دعنی یا أبا الحسن بأبی أنت و أمی أبارزه فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنْ کُنْتَ تَرَی أَنَّ لِی عَلَیْکَ طَاعَةً فَقِفْ مَکَانَکَ (7) فوقف ثم برز إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام فصاح به صیحة فانهزم عمرو و قتل أخاه (8) و ابن أخیه و أخذت امرأته رکانة بنت سلامة و سبی منهم نسوان و انصرف أمیر المؤمنین علیه السلام و خلف علی بنی زبید خالد بن سعید لیقبض صدقاتهم و یؤمن من عاد إلیه من هرابهم مسلما فرجع عمرو بن معدیکرب و استأذن علی

ص: 357


1- اعدی فلانا علی فلان: نصره و اعانه و قواه.
2- أبطله و أباحه.
3- جعفی بن سعد العشیرة: بطن من سعد العشیرة من مذحج من القحطانیة.
4- کثر خ ل. أقول: فی المصدر: کسر. و فی القاموس: کسر بالکسر: قری کثیرة بالیمن.
5- فقال خ ل.
6- فقام خ ل.
7- فی مکانک خ ل.
8- اخوه خ ل.

باب سی و چهارم : اعزام امیر المومنین علیه­السلام به یمن

روایات

روایت1.

اعلام الوری: رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به یمن فرستاد تا مردمان آن دیار را به اسلام فرا بخواند. و گفته شده است: او را برای گرفتن خمس و تعلیم احکام و آگاه ساختن آنان از حلال و حرام اعزام داشت. و نیز او را به سوی مردمان نجران روانه داشت تا صدقات آنان را جمع آوری کند و جزیه پرداختی را به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله ببرد. حاکم ابوعبدالله حافظ با اسنادی روایی از عمرو بن شاس اسلمی روایت کرده است که گفت: با گروهی از مردم، همراه علی بن ابی طالب بودم و او با من کمی درشتی نمود و مرا آزرده خاطر ساخت. بنابراین هنگامی که وارد مدینه گشتم، با هر که مواجه گشتم، زبان به شکوه از او گشودم، تا آ نکه روزی روانه مسجد شدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله که در آن نشسته بود به من نگریست تا آن که کنار او نشستم. فرمود: «ای عمرو بن شاس! تو مرا آزرده ای». گفتم: «إنالله و إنا الیه راجعون»، به خدا و اسلام پناه می جویم از این که رسول خدا صلی الله علیه و آله را آزار دهم. فرمود: «هر که علی را بیازارد، مرا آزرده است».

رسول خدا پیش از او خالد بن ولید را به سوی اهل یمن روانه داشته بود تا آنان را به اسلام فرا بخواند. ولی آنان دعوت او را نپذیرفته بودند. براء گفت: من همراه علی علیه السلام بودم و چون نزدیک قوم گشتیم، برای جنگ با ما خارج شدند. علی با ما نماز گزارد. سپس ما را در یک صف مرتب ساخت و در برابر ما پیش رفت و نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای آنان خواند که در پی آن قبیله همْدان، همگی اسلام آوردند و علی علیه السلام نامه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاشت، و چون پیامبر نامه را خواند به سجده افتاد. سپس سرش را بالا آورد و فرمود: «سلام بر همْدان، سلام بر همْدان». بخاری این حدیث را در صحیح آورده است. و اعمش از عمرو بن مره، از ابوبختری، از علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به یمن گسیل داشت. گفتم: ای رسول خدا، مرا که جوانی بیش نیستم برای داوری میان آن ها اعزام می داری و حال آن که از حکم و داوری اطلاعی ندارم!. پیامبر صلی الله علیه و آله با دستش بر سینه ام زد و فرمود: «پروردگارا، قلب او را هدایت بخش و

ص: 360

خالد بن سعید فأذن له فعاد إلی الإسلام فکلمه (1) فی امرأته و ولده فوهبهم له و قد کان عمرو لما وقف بباب خالد بن سعید وجد جزورا قد نحرت فجمع قوائهما ثم ضربها بسیفه فقطعها جمیعا و کان یسمی سیفه الصمصامة فلما وهب خالد بن سعید لعمرو امرأته و ولده وهب له عمرو الصمصامة و کان أمیر المؤمنین علیه السلام قد اصطفی من السبی جاریة فبعث خالد بن الولید بریدة الأسلمی إلی النبی صلی الله علیه و آله و قال له تقدم الجیش إلیه فأعلمه بما فعل علی من اصطفائه الجاریة من الخمس لنفسه و قع فیه فسار بریدة حتی انتهی إلی باب رسول الله صلی الله علیه و آله فلقیه عمر بن الخطاب فسأله عن حال غزوتهم و عن الذی أقدمه فأخبره أنه إنما جاء لیقع فی علی علیه السلام و ذکر له اصطفاءه الجاریة من الخمس لنفسه فقال له عمر امض لما جئت له فإنه سیغضب لابنته مما صنع علی علیه السلام فدخل بریدة علی النبی صلی الله علیه و آله و معه کتاب من خالد بما أرسل به بریدة فجعل یقرؤه و وجه رسول الله صلی الله علیه و آله یتغیر فقال بریدة یا رسول الله إنک إن رخصت للناس فی مثل هذا ذهبت فیئهم فَقَالَ (2) النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَیْحَکَ یَا بُرَیْدَةُ أَحْدَثْتَ نِفَاقاً إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَحِلُّ لَهُ مِنَ الْفَیْ ءِ مَا یَحِلُّ لِی إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ خَیْرُ النَّاسِ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ بَعْدِی لِکَافَّةِ أُمَّتِی یَا بُرَیْدَةُ احْذَرْ أَنْ تُبْغِضَ عَلِیّاً فَیُبْغِضَکَ اللَّهُ قال بریدة فتمنیت أن الأرض انشقت لی فسخت فیها و قلت أعوذ بالله من سخط الله و سخط رسول الله (3) یا رسول الله استغفر لی فلن أبغضن (4) علیا أبدا و لا أقول فیه إلا خیرا فاستغفر له النبی صلی الله علیه و آله (5).

عم، إعلام الوری: مثله مع اختصار. (6)

بیان

الأتاوة بالفتح الخراج.

«2»

فی الدیوان المنسوب إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و شرحه أن عمرو بن معدی

ص: 358


1- و کلمه خ ل.
2- فی المصدر: فقال له.
3- و سخطک خ ل.
4- فلن ابغض خ ل.
5- الإرشاد: 81- 83.
6- إعلام الوری: 87 (ط 1) و 134. ط 1.

زبانش را ثابت گردان» و سوگند به آن که جانم در دست اوست، در داوری میان دو تن، هرگز به شک و تردید دچار نگشتم(1).

روایت2.

کافی: علی از پدرش، از نوفلی، از سکونی، از اباالحسن علیه السلام روایت کرد و گفت: از او شنیدم که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام از یمن چهار اسب برای رسول خدا هدیه آورد. پیامبر فرمود: «نیکوترین شان را برای من برگزین». عرض داشت: آن ها در رنگ های مختلفی هستند. فرمود: «آیا در میان آن ها اسبی است که دست و پایش سفید باشد؟» عرض کرد: آری، در میان آن ها اسبی سرخ و زردگون وجود دارد که دست و پایش سفید است. فرمود: «آن را برای من نگاه دار». عرض داشت: و در میان آن ها دواسب سرخ سیاه گون با دست و پایی سفید هستند. فرمود: «آن دو را به دو پسرت بده». عرض داشت: و چهارمی اسبی سراپا سیاه است. فرمود: «آن را بفروش و نفقه خانواده ات را تأمین کن. که خجسته ترین و مبارک ترین اسب ها، آن هایی هستند که دست و پایی سفید دارند.»(2).

روایت3.

کافی: علی از پدرش، از نوفلی، از سکونی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به سوی یمن فرستاد و به من فرمود: «ای علی! با هیچ کس جنگ نمی کنی تا آ نکه او را دعوت کنی، که سوگند به خدا اگر پروردگار به دستان تو یک نفر را هدایت سازد، برای تو از آنچه خورشید بر آن طلوع و غروب می کند (همه دنیا و دارایی های آن) نیکوتر است و اگر او را وارثی نباشد، میراث و خطایش (بدهی اش) از آن تو خواهد بود.(3)

توضیح

فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله : «ولک وَلاؤه»: یعنی اگر او را وارثی نباشد، میراث و خطایش (بدهی اش) از آن تو خواهد بود.

روایت4.

امالی طوسی: امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت کرده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به سوی یمن فرستاد و او را توصیه کرد و فرمود: «ای علی! تو را به دعا سفارش می کنم که همراه آن اجابت است. و تو را به شکرگزاری سفارش می کنم که با آن ازدیاد نعمت است و تو را بر حذر می دارم که عهدی را بشکنی و یا بر شکستن عهد یاری رسانی. و تو را از مکر و نیرنگ نهی می کنم، چرا که مکر شوم تنها اهل خود را گرفتار می سازد، و تو را از ظلم بر حذر می دارم که هر کس بر او ستم رود، خداوند به یاری اش بر خواهد خاست.(4)

ص: 361


1- . إعلام الوری با علام الهدی: 80-79، ط1 و 137،ط2
2- . فروع الکافی 2 : 229-228
3- . فروع الکافی: 335
4- . المجالس و الاخبار: 28

کرب خاطب علیّا:

الآن حین تقلصت منک الکلی***إذ حر نارک فی الوقیعة یسطع

و الخیل لاحقة الأیاطل شزّب*** قب البطون ثنیها و الأقرع

یحملن فرسانا کراما فی الوغی*** لا ینکلون إذا الرجال تکعکع

إنی امرؤ أحمی حمای بعزّة*** و إذا تکون شدیدة لا أجزع

و أنا المظفر فی المواطن کلها*** و أنا شهاب فی الحوادث یلمع

من یلقنی یلقی المنیة و الردی*** و حیاض موت لیس عنه مذیع (1)

فاحذر مصاولتی و جانب موقفی*** إنی لدی الهیجا أضر و أنفع

(2) فَأَجَابَهُ علیه السلام:

یَا عَمْرُو قَدْ حَمِیَ الْوَطِیسُ وَ أُضْرِمَتْ*** نَارٌ عَلَیْکَ وَ هَاجَ أَمْرٌ مُفْظَعٌ

وَ تَسَاقَتِ الْأَبْطَالُ کَأْسَ مَنِیَّةٍ*** فِیهَا ذَرَارِیحُ وَ سَمٌّ مُنْقَعٌ

فَإِلَیْکَ عَنِّی لَا یَنَالُکَ مَخْلَبِی*** فَتَکُونَ کَالْأَمْسِ الَّذِی لَا یَرْجِعُ

إِنِّی امْرُؤٌ أَحْمِی حِمَایَ بِعِزَّةٍ ***وَ اللَّهُ یَخْفِضُ مَنْ یَشَاءُ وَ یَرْفَعُ

إِنِّی إِلَی قَصْدِ الْهُدَی وَ سَبِیلِهِ*** وَ إِلَی شَرَائِعِ دِینِهِ أَتَسَرَّعُ

وَ رَضِیتُ بِالْقُرْآنِ وَحْیاً مُنْزَلًا*** وَ بِرَبِّنَا رَبّاً یَضُرُّ وَ یَنْفَعُ

فِینَا رَسُولُ اللَّهِ أُیِّدَ بِالْهُدَی*** فَلِوَاؤُهُ حَتَّی الْقِیَامَةِ یَلْمَعُ

(3).

توضیح

تقلص انضم و انزوی و الوقیعة القتال و لحق لحوقا ضمر و الأیطل الخاصرة و الشزب الضوامر و الأقب الضامر البطن و الثنی ما دخل فی الثالثة فی غیر الإبل و فیها فی السادسة و الأقرع التام و التکعکع الجبن و الاحتباس و أذاع الناس ما فی الحوض شربوه و الوطیس التنور و التساقی أن یسقی کل منهما صاحبه و الذراح و الذروح بالضم دویبة حمراء منقوطة بسواد تطیر و هی من السموم و الجمع ذراریح.

ص: 359


1- فی المصدر: لیس عنه مدفع.
2- فی المصدر: أضر و أدفع.
3- الدیوان المنسوب إلی أمیر المؤمنین علیه السلام: 79 و 80.

روایت5.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به یمن فرستاد و در این حین، اسب مردی از اهل یمن گریخت و مردی را لگد زد و او را کشت. در پی این اتفاق، اولیای دم مقتول، او را گرفتند و شکایت به نزد علی علیه السلام بردند. صاحب اسب دو شاهد آورد که اسب از خانه اش گریخته است و آن مرد را لگد زده است. بنابراین علی علیه السلام خون مرد را باطل شمرد. در پی آن، اولیای دم مقتول از یمن به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند تا از علی علیه السلام به خاطر حکمی که درباره آنان صادر کرده بود، شکایت کنند و گفتند: علی بر ما ستم روا داشت و خون خویشاوند ما را باطل ساخت. رسول خدا فرمود: «علی ستمگر نیست و برای ستم کردن نیز آفریده نشده است. و ولایت بعد از من از آن علی است و حکم، حکم او و سخن، سخن اوست (حکم و سخن او حجت است)، و تنها کافرانند که حکم و سخن و ولایت او را نمی پذیرند و تنها مؤمنان به حکم و ولایت او راضی و خشنود می گردند». چون مردم کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله را شنیدند، گفتند: ای رسول خدا! ما به گفته و حکم علی راضی و خشنود گشتیم. و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این، توبه شما از سخنی است که گفتید».

روایت6.

بصائرالدرجات: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فرا خواند و به یمن گسیل داشت تا میان آنان سازش برقرار سازم. به او گفتم: ای رسول خدا! آنان مردمانی بسیار و من جوانی نورسیده هستم. فرمود: «ای علی! چون به بلندترین گردنه فیق رسیدی، با رساترین صدا، بانگ برآور: ای درخت و ای کلوخ و ای خاک! فرستاده خدا محمد، به شما سلام می رساند». فرمود: پس من (به آنجا) رفتم و هنگامی که بر بلندترین گردنه فیق رسیدم، بر یمن مشرف شدم و به ناگاه با آنان مواجه شدم که همگی با نیزه هایی که به سوی من هدف گرفته شده بود و کمان هایی بر دوش و سلاح هایی از نیام برکشیده، به سوی من روانند و من با رساترین صدا، بانگ برآوردم: ای درخت! و ای کلوخ! و ای خاک! محمد به شما سلام می رساند. و درخت و کلوخ و خاکی باقی نماند مگر آ نکه یک صدا به لرزه افتادند و گفتند: بر رسول خدا محمد و بر تو سلام و درود. با این اتفاق،، دست و پای آن قوم و زانوانشان به لرزه درآمد و سلاح از کف برافکندند و با شتاب پیش آمدند و میان آنان اصلاح (سازش) برقرار ساختم و بازگشتم(1).

ص: 362


1- . بصائرالدرجات: 146-145

باب 34 بعث أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الیمن

الأخبار

«1»

عم، إعلام الوری بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام إِلَی الْیَمَنِ لِیَدْعُوَهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ قِیلَ لِیُخَمِّسَ رِکَازَهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمُ الْأَحْکَامَ وَ یُبَیِّنَ لَهُمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ إِلَی أَهْلِ نَجْرَانَ لِیَجْمَعَ صَدَقَاتِهِمْ وَ یُقَدِّمَ عَلَیْهِ بِجِزْیَتِهِمْ.

وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی عَمْرِو بْنِ شَاسٍ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی جُمْلَةٍ (1) فَجَفَانِی عَلِیٌّ علیه السلام بَعْضَ الْجَفَاءِ فَوَجَدْتُ عَلَیْهِ فِی نَفْسِی فَلَمَّا قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ اشْتَکَیْتُهُ عِنْدَ مَنْ لَقِیتُهُ فَأَقْبَلْتُ یَوْماً وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ فَنَظَرَ إِلَیَّ حَتَّی جَلَسْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا عَمْرَو بْنَ شَاسٍ لَقَدْ آذَیْتَنِی فَقُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أَعُوذُ بِاللَّهِ وَ الْإِسْلَامِ أَنْ أُوذِیَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَنْ آذَی عَلِیّاً فَقَدْ آذَانِی وَ قَدْ کَانَ بَعَثَ قَبْلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی أَهْلِ الْیَمَنِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ قَالَ الْبَرَاءُ فَکُنْتُ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا دَنَوْنَا مِنَ الْقَوْمِ خَرَجُوا إِلَیْنَا فَصَلَّی بِنَا عَلِیٌّ علیه السلام ثُمَّ صَفَّنَا صَفّاً وَاحِداً ثُمَّ تَقَدَّمَ بَیْنَ أَیْدِینَا فَقَرَأَ عَلَیْهِمْ کِتَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمَتْ هَمْدَانُ کُلُّهَا فَکَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قَرَأَ الْکِتَابَ خَرَّ سَاجِداً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ علیه السلام السَّلَامُ عَلَی هَمْدَانَ السَّلَامُ عَلَی هَمْدَانَ (2).

أخرجه البخاری فی الصحیح.

وَ رَوَی الْأَعْمَشُ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَبْعَثُنِی وَ أَنَا شَابٌّ أَقْضِی بَیْنَهُمْ وَ لَا أَدْرِی مَا الْقَضَاءُ قَالَ فَضَرَبَ بِیَدِهِ فِی صَدْرِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ

ص: 360


1- فی خیله خ ل.
2- فی المصدر: علی همدان السلام.

توضیح

فیروزآبادی گفت: «أفیق» بر وزن امیر: قریه ای میان حوران و غور است و گفته است: گردنه: «أفیق» صحیح است نه «فیق». و «أشرعت الرمح قبله» : نیزه را به سوی او نشانه رفتم. و «تنکّب القوس»: کمان را بر شانه خود انداخت.

مؤلف: این ماجرا با اسنادهای روایی در ابواب متعلق به معجزات امیرالمؤمنین علیه السلام خواهد آمد.

روایت7.

الارشاد: بنا به اجماع سیره نویسان، از فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام آن بود که پیامبر صلی الله علیه و آله خالد بن ولید را به سوی اهل یمن فرستاد تا آنان را به اسلام دعوت کند و گروهی از مسلمانان از جمله براء بن عازب رحمه­اللّه را همراه او ساخت. و خالد شش ماه نزد آن قوم توقف کرد و آنان را به اسلام دعوت کرد، ولی هیچ کس دعوت او را نپذیرفت، و این امر رسول خدا صلی الله علیه و آله را آزرد و او نیز امیرالمؤمنین علیه السلام را فرا خواند و به او فرمان داد تا خالد و همراهان او را بازگرداند، و به او فرمود: «اگر از همراهان خالد، کسی خواستار همراهی ات شد، او را اجازه همراهی ده». براء گفت: از کسانی بودم که در پی او رفتم و چون به نخستین دسته های مردم یمن رسیدیم و این خبر به آنان رسید، برای او گرد آمدند. چون علی بن ابی طالب علیه السلام با ما نماز صبح را اقامه کرد، پیشاپیش ما قرار گرفت و حمد و ثنای الهی به جای آورد و نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای آنان خواند و در پی آن تمامی قبیله هَمْدان در یک روز اسلام آورد و امیرالمؤمنین علیه السلام دراین باره نامه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاشت. و چون پیامبر صلی الله علیه و آله نامه او را خواند، شادمان و خرم شد و برای شکرگزاری از خداوند متعال به سجده درافتاد. سپس سرش را بالا آورد و نشست و فرمود: «سلام بر همدان» و بعد از اسلام آوردن قبیله همدان، اهل یمن پیاپی در اسلام وارد شدند(1).

العدد: از براء بن عازب همانند آن را نقل کرده است.

توضیح

القفول: بازگشتن، و أقفله: او را بازگرداند.

مؤلف: ابن اثیر در «الکامل» این داستان را در میان وقایع سال دهم همانند نقل مفید(ره) آورده است.

ص: 363


1- . الارشاد: 31

لِسَانَهُ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا شَکَکْتُ فِی قَضَاءٍ بَیْنَ اثْنَیْنِ (1).

«2»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَهْدَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةَ أَفْرَاسٍ مِنَ الْیَمَنِ فَقَالَ سَمِّهَا لِی فَقَالَ هِیَ أَلْوَانٌ مُخْتَلِفَةٌ فَقَالَ فَفِیهَا وَضَحٌ قَالَ نَعَمْ فِیهَا أَشْقَرُ بِهِ وَضَحٌ قَالَ فَأَمْسِکْهُ عَلَیَّ قَالَ وَ فِیهَا کُمَیْتَانِ أَوْضَحَانِ فَقَالَ أَعْطِهِمَا ابْنَیْکَ قَالَ وَ الرَّابِعُ أَدْهَمُ بَهِیمٌ قَالَ بِعْهُ وَ اسْتَخْلِفْ بِهِ نَفَقَةً لِعِیَالِکَ إِنَّمَا یُمْنُ الْخَیْلِ فِی ذَوَاتِ الْأَوْضَاحِ (2).

«3»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ وَ قَالَ لِی یَا عَلِیُّ لَا تُقَاتِلَنَّ أَحَداً حَتَّی تَدْعُوَهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَکَ وَلَاؤُهُ یَا عَلِیُّ (3).

بیان

قوله صلی الله علیه و آله و لک ولاؤه أی لک میراثه إن لم یکن له وارث و علیک خطاؤه.

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْفَضْلِ الْأَشْعَرِیِّ (4) عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَلِیّاً علیه السلام إِلَی الْیَمَنِ فَقَالَ لَهُ وَ هُوَ یُوصِیهِ یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ مَعَهُ الْإِجَابَةَ وَ بِالشُّکْرِ فَإِنَّ مَعَهُ الْمَزِیدَ وَ إِیَّاکَ عَنْ أَنْ تَخْفِرَ عَهْداً وَ تُعِینَ عَلَیْهِ وَ أَنْهَاکَ عَنِ الْمَکْرِ فَإِنَّهُ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ وَ أَنْهَاکَ عَنِ الْبَغْیِ فَإِنَّهُ مَنْ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ (5).

ص: 361


1- إعلام الوری باعلام الهدی: 79 و 80 (ط 1) و 137 و ط 2.
2- فروع الکافی 2: 228 و 229.
3- فروع الکافی: 335.
4- فی المصدر: قال أبی المفضل: حدّثنا عبد الرزاق بن سلیمان بن غالب الأزدیّ بارتاح قال: حدّثنی الفضل بن المفضل بن قیس بن رمانة الأشعریّ سنة أربع و خمسین و مائتین و فیها مات قال: حدّثنی.
5- المجالس و الاخبار: 28. قوله: (ایاک ان تخفر اه) فی المصدر الذی صححته علی نسخة الملا خلیل القزوینی مکرر. خفر فلانا: نقض عهده. غدر به.

باب سی و پنجم : ورود هیأت­ها بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سایر حوادث تا حجة الوداع

روایات

روایت1.

اعلام الوری: بعد از ذکر داستان نزول سوره برائت گفت: سپس عروة ­بن مسعود ثقفی اسلام آورد و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از او در بازگشت به سوی قومش رخصت خواست. پیامبر فرمود: «من از آن بیم دارم که آنان تو را بکشند». او گفت: اگر مرا در خواب بیابند، بیدارم نمی سازند (به من آزاری نمی رسانند). بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله به او اجازه داد تا بازگردد و او به طائف برگشت و آنان را به اسلام فرا خواند و نصیحتشان نمود. ولی آنان از او سرپیچی و نافرمانی کردند و او را آزردند. تا آنکه چون سپیده دمید، در اتاقی از خانه اش برخاست و اذان و شهادتین سر داد و در این حین مردی او را هدف تیر قرار داد و به قتل رساند. بعد از قتل او، ده نفر و اندی مرد، از بزرگان ثقیف به نمایندگی قومشان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و اسلام آوردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آنان را بزرگ داشت و احترام نمود و به آنان عطایایی اهدا کرد و عثمان بن ابی العاص بن بشر را که سوره هایی از قرآن را فرا گرفته بود، به ریاست آنان برگمارد. و در خبر درباره او آمده است که گفت: به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم: شیطان میان نماز و قرائت من حایل می گردد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «به آن شیطان خنزب گفته می شود و هر گاه از او بیمناک گشتی، از شر او به خداوند پناه جوی و از سمت چپ سه بار آب دهان بینداز.» گفت: من چنین کردم و خداوند آن را از من زایل گردانید. و این را مسلم در صحیح خود آورده است.

هنگامی که ثقیف اسلام آورد، نمایندگان مردمان عرب به نزد رسول خداصلی الله علیه و آله آمدند و طبق گفته پروردگار، گروه گروه در دین خدا داخل گشتند. و عطارد بن حاجب بن زراره با جمعی از بزرگان بنی تمیم از جمله: أقرع بن حابس، زبرقان بن بدر، قیس بن عاصم، عیینة بن حصن فرازی، و عمرو بن اهتم به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. البته اقرع و عیینه در فتح مکه و جنگ حنین و طائف نیز همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند و به همراه نمایندگان بنی­تمیم به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند. او نیز آنان را به نیکی امان داد. و از دیگر افرادی که به حضور او رسیدند: نمایندگان بنی عامر از جمله: عامر

ص: 364

«5»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً إِلَی الْیَمَنِ فَانْفَلَتَ فَرَسٌ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَنَفَحَ رَجُلًا (1) فَقَتَلَهُ فَأَخَذَهُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ رَفَعُوا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَقَامَ صَاحِبُ الْفَرَسِ الْبَیِّنَةَ أَنَّ الْفَرَسَ انْفَلَتَ مِنْ دَارِهِ فَنَفَحَ الرَّجُلُ بِرِجْلِهِ فَأَبْطَلَ عَلِیٌّ علیه السلام دَمَ الرَّجُلِ فَجَاءَ أَوْلِیَاءُ الْمَقْتُولِ مِنَ الْیَمَنِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَشْکُونَ عَلِیّاً فِیمَا حَکَمَ عَلَیْهِمْ فَقَالُوا إِنَّ عَلِیّاً ظَلَمَنَا وَ أَبْطَلَ دَمَ صَاحِبِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ عَلِیّاً لَیْسَ بِظَلَّامٍ وَ لَمْ یُخْلَقْ عَلِیٌّ لِلظُّلْمِ وَ إِنَّ الْوَلَایَةَ مِنْ بَعْدِی لِعَلِیٍّ وَ الْحُکْمَ حُکْمُهُ وَ الْقَوْلَ قَوْلُهُ لَا یَرُدُّ حُکْمَهُ وَ قَوْلَهُ وَ وَلَایَتَهُ إِلَّا کَافِرٌ وَ لَا یَرْضَی بِحُکْمِهِ وَ وَلَایَتِهِ إِلَّا مُؤْمِنٌ فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِینَا بِقَوْلِ عَلِیٍّ وَ حُکْمِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ تَوْبَتُکُمْ مِمَّا قُلْتُمْ (2).

«6»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِغَزَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجُرْجَانِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَحْمَدَ السَّلْمَانِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَّهَنِی إِلَی الْیَمَنِ لِأُصْلِحَ بَیْنَهُمْ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ قَوْمٌ کَثِیرٌ وَ أَنَا شَابٌّ حَدَثٌ فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ إِذَا صِرْتَ بِأَعْلَی عَقَبَةِ فِیقَ (3) فَنَادِ بِأَعْلَی صَوْتِکَ یَا شَجَرُ یَا مَدَرُ یَا ثَرَی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ قَالَ فَذَهَبْتُ فَلَمَّا صِرْتُ بِأَعْلَی عَقَبَةِ فِیقَ (4) أَشْرَفْتُ عَلَی الْیَمَنِ فَإِذَا هُمْ بِأَسْرِهِمْ مُقْبِلُونَ نَحْوِی مُشْرِعُونَ أَسِنَّتَهُمْ مُتَنَکِّبُونَ قِسِیَّهُمْ شَاهِرُونَ سِلَاحَهُمْ فَنَادَیْتُ بِأَعْلَی صَوْتِی یَا شَجَرُ یَا مَدَرُ یَا ثَرَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ قَالَ فَلَمْ یَبْقَ شَجَرَةٌ وَ لَا مَدَرَةٌ وَ لَا ثَرًی إِلَّا ارْتَجَّتْ بِصَوْتٍ وَاحِدٍ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ فَاضْطَرَبَتْ قَوَائِمُ الْقَوْمِ وَ ارْتَعَدَتْ رُکَبُهُمْ وَ وَقَعَ السِّلَاحُ مِنْ أَیْدِیهِمْ وَ أَقْبَلُوا مُسْرِعِینَ فَأَصْلَحْتُ بَیْنَهُمْ وَ انْصَرَفْتُ (5).

ص: 362


1- نفحت الدابّة الرجل ضربته بحد حافرها.
2- قصص الأنبیاء: مخطوط. و لیست عندی نسخته.
3- افیق خ ل.
4- افیق خ ل.
5- بصائر الدرجات: 145 و 146.

بن طفیل، و اربد بن قیس، برادر مادری لبید بن ربیعه بودند. و عامر به اربد گفته بود: من توجه او را از تو به سوی خود معطوف می کنم و چون چنین کردم، شمشیر را بر وی فرود آر. و هنگامی که به حضور او رسیدند، عامر گفت: ای محمد! به تنهایی با من خلوت کن تا با تو سخن بگویم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «نه، مگر آن که به یکتایی پروردگار ایمان آوری». عامر آن خواسته را دو بار بر زبان راند و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از پذیرش خواسته او امتناع کرد، گفت: به خدا سوگند که میدان جنگ را بر ضد تو، مملو از اسبانی سرخ موی و مردان(جنگی) می سازم. و هنگامی که روی برگرداند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «پروردگارا، مرا از عامر بن طفیل آسوده ساز». هنگامی که آنان خارج گشتند، عامر به اربد گفت: فرمانی که به تو دادم چه شد؟ گفت: به خدا سوگند هرگاه درصدد اجرای فرمان تو برآمدم، میان من و او قرار گرفتی. آیا شمشیر را بر تو فرود می آوردم؟ و خداوند در راه، طاعون را بر عامر بن طفیل فرو فرستاد که او را در خانه زنی از قوم سلول از پای درآورد و یارانش بعد از دفن او به سرزمین خود بازگشتند و خداوند اربد و شترش را گرفتار صاعقه ساخت و آن دو را به آتش کشاند.

و در کتاب ابان بن عثمان آمده است: آن دو بعد از غزوه بنی نضیر نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و عامر در هنگام مرگش می گفت: چه بلا و ننگی فراتر از بیماری چون طاعون شتر جوان و جان دادن در خانه زنی سلولی متصوّر است؟ گفت: و رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره عامر و اربد فرموده بود: «بارالها، برای من دو سوار جنگاور عرب را جایگزین آن دو ساز» و بعد از این سخن، زید بن مهلهل طائی معروف به زیدالخیل (زید سوار کار)، و عمرو بن معدی کرب به حضور وی آمدند.

و از دیگر کسانی که به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند، نمایندگان قبیله طیّی از جمله: زیدالخیل، و عدّی بن حاتم بودند و او اسلام را بر آنان عرضه داشت و آنان به نیکی اسلام را پذیرفتند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله زیدالخیل را زیدالخیر نامید و دو قطعه زمین خود را به او بخشید و نامه ای برای او نگاشت. و هنگامی که زید از نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج گردید و به سوی قوم خود بازگشت، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه نیکو بود اگر زید از تب مدینه یا از أم ملدم نجات می­یافت و (به منزل می رسید).

ص: 365

بیان

قال الفیروزآبادی أفیق کأمیر قریة بین حوران و الغور و منه عقبة أفیق و لا تقل فیق و أشرعت الرمح قبله سددت و تنکب القوس ألقاها علی منکبه.

أقول: سیأتی بأسانید فی أبواب معجزات أمیر المؤمنین.

«7»

شا، الإرشاد مِنْ فَضَائِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَجْمَعَ عَلَیْهِ أَهْلُ السِّیرَةِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ إِلَی أَهْلِ الْیَمَنِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ أَنْفَذَ مَعَهُ جَمَاعَةً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فِیهِمُ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَقَامَ خَالِدٌ عَلَی الْقَوْمِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ یَدْعُوهُمْ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ مِنْهُمْ فَسَاءَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَمَرَهُ أَنْ یُقْفِلَ خَالِداً وَ مَنْ مَعَهُ وَ قَالَ لَهُ إِنْ أَرَادَ أَحَدٌ مِمَّنْ مَعَ خَالِدٍ أَنْ یُعَقِّبَ مَعَکَ فَاتْرُکْهُ قَالَ الْبَرَاءُ فَکُنْتُ مِمَّنْ (1) عَقَّبَ مَعَهُ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی أَوَائِلِ أَهْلِ الْیَمَنِ وَ بَلَغَ الْقَوْمَ الْخَبَرُ فَجَمَعُوا (2) لَهُ فَصَلَّی بِنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الْفَجْرَ ثُمَّ تَقَدَّمَ بَیْنَ أَیْدِینَا فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَرَأَ عَلَی الْقَوْمِ کِتَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمَتْ هَمْدَانُ کُلُّهَا فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ وَ کَتَبَ بِذَلِکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قَرَأَ کِتَابَهُ اسْتَبْشَرَ وَ ابْتَهَجَ وَ خَرَّ سَاجِداً شُکْراً لِلَّهِ تَعَالَی ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ جَلَسَ (3) وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَی هَمْدَانَ (4) ثُمَّ تَتَابَعَ بَعْدَ إِسْلَامِ هَمْدَانَ أَهْلُ الْیَمَنِ عَلَی الْإِسْلَامِ (5).

د، العدد القویة عن البراء بن عازب مثله. (6)

بیان

القفول الرجوع و أقفله رده و أرجعه.

أقول: و ذکر ابن الأثیر فی الکامل هذه القصة فی وقائع السنة العاشرة نحوا مما ذکره المفید رحمه الله.

ص: 363


1- فیمن عقب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
2- تجمعوا خ ل. أقول: فی المصدر فتجمعوا.
3- فجلس خ ل.
4- السلام علی همدان خ، أقول: لم یکرر ذلک فی المصدر.
5- إلی الإسلام خ ل. الإرشاد: ص 31.
6- العدد: مخطوط. لم نجد نسخته إلی الآن.

و زید چون در سرزمین نجد به آبی به نام قرده رسید، تبی بر او عارض گشت که از آن جان سپرد و همسرش نوشته هایی را که همراه او بود، برداشت و آن ها را به آتش کشید.

و محمد بن اسحاق آورده است: عدی بن حاتم گریخت و سپاهیان رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهرش را گرفتند و او را به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند که بر او منت نهاد و او را پوشاند و خرجی اش را تأمین کرد و و او با کاروانیان خارج گردید و به شام رسید و برادرش را به حضور در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله ترغیب نمود. در نتیجه او به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و اسلام آورد و رسول خدا او را اکرام نمود و با دست خویش، پشتی را در پشت او قرار داد.

توضیح

درباره حدیث نماز: «آن شیطان خنزب نام دارد»، در النهایه آمده است: ابوعمرو گفت: آن لقب او بوده است و «الخنزب» به قطعه گوشت گندیده گفته می شود و با کسره و ضمّه روایت شده است. سخنش: «خالّنی»: فعل امر از «مخالّة» به معنی محبت خالص است. و «اُمّ ملدم» کنایه از تب می­باشد. و امکان دارد که این تردید از جانب راوی باشد یا آ نکه مقصود نوعی از تب باشد.

روایت2.

مؤلف: در المنتقی در بیان حوادث سال نهم هجری آورده است: در این سال در زمان بازگشت رسول خدا صلی الله علیه و آله از تبوک، نامه پادشاهان حمیر به او رسید و فرستاده آن ها برای اعلام اسلامشان، حارث بن عبد کلال و نعیم بن کلال و دیگران بودند.

و در آن سال بنا به نقل بشیر بن مهاجر از پدرش، رسول خدا صلی الله علیه و آله زن غامدی را سنگسار کرد. بشیر بن مهاجر از پدرش روایت کرده است که گفت: خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم که زنی از قبیله غامد به حضور وی رسید و گفت: ای رسول خدا! من زنا کرده ام و می خواهم که تو مرا پاک و مطهر سازی. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «بازگرد». و چون فردای آن روز در رسید، بار دیگر به نزد وی آمد و به زنا اعتراف کرد و گفت: ای رسول خدا، من زنا کرده ام و می خواهم

ص: 366

باب 35 قدوم الوفود علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سائر ما جری إلی حجة الوداع

الأخبار

«1»

عم، إعلام الوری قال بعد ذکر نزول براءة ثم قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله عروة بن مسعود الثقفی مسلما و استأذن رسول الله صلی الله علیه و آله فی الرجوع إلی قومه فقال إنی أخاف أن یقتلوک فقال إن وجدونی نائما ما أیقظونی فأذن له رسول الله صلی الله علیه و آله فرجع إلی الطائف و دعاهم إلی الإسلام و نصح لهم فعصوه و أسمعوه الأذی حتی إذا طلع الفجر قام فی غرفة من داره فأذن و تشهد فرماه رجل بسهم فقتله و أقبل بعد قتله من وفد ثقیف بضعة عشر رجلا هم أشراف ثقیف فأسلموا فأکرمهم رسول الله صلی الله علیه و آله و حباهم و أمر علیهم عثمان بن أبی العاص بن بشر (1) و قد کان تعلم سورا من القرآن و قد ورد فی الخبر عنه أنه قال قلت یا رسول الله إن الشیطان قد حال بین صلاتی و قراءتی قال ذَاکَ شَیْطَانٌ یُقَالُ لَهُ خَنْزَبٌ فَإِذَا خَشِیتَ فَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْهُ وَ اتْفُلْ عَنْ یَسَارِکَ ثَلَاثاً قال ففعلت فأذهب الله عنی- رواه مسلم فی الصحیح.

فلما أسلمت ثقیف ضربت إلی رسول الله صلی الله علیه و آله وفود العرب فدخلوا فی دین الله أفواجا کما قال الله سبحانه (2) فقدم علیه صلی الله علیه و آله عطارد بن حاجب بن زرارة فی أشراف من بنی تمیم منهم الأقرع بن حابس و الزبرقان بن بدر و قیس بن عاصم و عیینة بن حصن الفزاری و عمرو بن الأهتم و کان الأقرع و عیینة شهدا مع رسول الله صلی الله علیه و آله فتح مکة و حنینا و الطائف فلما قدم وفد تمیم دخلا معهم فأجارهم رسول الله و أحسن جوارهم و ممن قدم علیه وفد بنی عامر فیهم عامر

ص: 364


1- فی المصدر: (بشیر) و هو وهم.
2- فی سورة النصر.

که مرا پاک و مطهّر سازی. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «بازگرد». ولی فردای آن روز آن زن بار دیگر به نزد او آمد و در حضور وی به زنا اعتراف کرد و گفت: ای پیامبر خدا، مرا پاک و مطهر ساز. شاید می خواهی همانند ماعز بن­ مالک مرا باز گردانی، که به خدا سوگند من باردار هستم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «بازگرد تا آ نکه وضع حمل کنی». و چون وضع حمل کرد، با پسربچه ای که در آغوش داشت به نزد وی آمد و گفت: ای پیامبر خدا! این را به دنیا آورده ام. فرمود: «پس برو و او را شیر ده تا آنکه او را از شیر بگیری». و چون او را از شیر گرفت، کودک را در حالی که تکه ای نان در دست داشت به نزد وی آورد و گفت: ای پیامبر خدا! این را از شیر گرفتم. بنابراین پیامبر خداصلی الله علیه و آله آن پسربچه را به مردی از مسلمانان سپرد و حکم آن زن را صادر نمود و برای او گودالی حفر کرد که تا سینه اش در آن فرو رفت، سپس به مردم فرمان داد که او را سنگسار کنند. خالد بن ولید با سنگی پیش آمد و آن را چنان بر سر آن زن زد که خون بر گونه خالد پاشیده شد. در این هنگام خالد او را دشنام گفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله دشنام او به آن زن را شنید و فرمود: «ای خالد آرام گیر و او را دشنام مده! که سوگند به آن که جانم در دست اوست، او چنان توبه کرده است که اگر صاحب مکس - باج بگیر -. همانند او توبه می کرد، بی هیچ تردیدی مورد آمرزش خداوند واقع می گردید». و دستور داد که او را از گودال خارج ساختند و بر او نماز خواند و او را کفن کردند.

و در آن سال رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نماز عصر، در مسجدش میان عویمر بن حارث عجلانی و همسرش داوری نمود. چرا که عویمر همسر خود را به همخوابگی با شریک بن سحماء متهم ساخت. این روایت از ابن عباس نقل شده است و او گفته است: هنگامی که آیه «وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِینَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ »، { و کسانی که نسبت زنا به زنان شوهردار می دهند سپس چهار گواه نمی آورند، هشتاد تازیانه به آنان بزنید و هیچگاه شهادتی از آنها نپذیرید و اینانند که خود فاسقند.} (1) نازل گردید، پیامبر صلی الله علیه و آله روز جمعه آن را برفراز منبر خواند. در این هنگام عاصم بن عدی انصاری به پا خاست و گفت: خدا مرا فدای تو گرداند! اگر مردی از ما همراه زنش مردی را بببیند و از آنچه دیده است سایرین را آگاه سازد، بایستی هشتاد ضربه شلاق را تحمل کند و علاوه بر آن مسلمانان او را فاسق می­ نامند و شهادت او هرگز پذیرفته نمی گردد؟! و ما چگونه شاهدی بیابیم و حال آ نکه در زمان جستجوی شاهدان، آن (مرد) کار خود را به انجام رسانده و پی کار خود می رود؟ و این عاصم را پسرعمویی به نام عویمر بود که همسرش خوله بنت قیس بن محصن نام داشت، و او نزد عاصم آمد و گفت: بی هیچ تردیدی شریک بن سحماء را دیدم که با همسرم خوله همبستر گشته بود. بعد از این سخن، عاصم استرجاع گفت و در جمعه بعدی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا! چه زود در اهل بیتم دچار همان مسأله ای شدم که در جمعه پیشین از تو پرسیدم. و این سخن را از آن جهت گفت که عویمر و خوله و شریک، همگی عموزادگان عاصم بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همگی آنان را فرا خواند و به عویمر فرمود: «درباره همسر و دختر عمویت از خدا بترس و با بهتان زدن او را متهم نساز». او گفت: ای رسول خدا! به پروردگار سوگند یاد می کنم که من شریک را دیدم که با زن من همبستر گشته بود

ص: 367


1- . نور/4

بن الطفیل و أربد بن قیس أخو لبید بن ربیعة لأمه و کان عامر قد قال لأربد إنی شاغل عنک وجهه فإذا فعلته فأعله بالسیف فلما قدموا علیه قال عامر یا محمد خالنی (1) فقال لا حتی تؤمن بالله وحده قالها مرتین فلما أبی علیه رسول الله قال و الله لأملأنها علیک خیلا حمرا و رجالا فلما ولی قال رسول الله صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اکْفِنِی عَامِرَ بْنَ الطُّفَیْلِ فلما خرجوا قال عامر لأربد أین ما کنت أمرتک به قال و الله ما هممت بالذی أمرتنی به إلا دخلت بینی و بین الرجل أ فأضربک بالسیف و بعث الله علی عامر بن الطفیل فی طریقه ذلک الطاعون فی عنقه فقتله فی بیت امرأة من سلول و خرج أصحابه حین واروه إلی بلادهم و أرسل الله علی أربد و علی جمله صاعقة فأحرقتهما.

و فی کتاب أبان بن عثمان أنهما قدما علی رسول الله صلی الله علیه و آله بعد غزوة بنی النضیر قال و جعل یقول عامر عند موته أ غدة (2) کغدة البکر و موت فی بیت سلولیة قال وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِی عَامِرٍ وَ أَرْبَدَ اللَّهُمَّ أَبْدِلْنِی بِهِمَا فَارِسَیِ الْعَرَبِ فقدم علیه زید بن مهلهل الطائی و هو زید الخیل و عمرو بن معدیکرب.

و ممن قدم علی رسول الله وفد طیئ فیهم زید الخیل و عدی بن حاتم فعرض علیهم الإسلام فأسلموا و حسن إسلامهم و سماه رسول الله صلی الله علیه و آله زید الخیر و قطع له أرضین معه (3) و کتب له کتابا فلما خرج زید من عند رسول الله صلی الله علیه و آله راجعا إلی قومه قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ یَنْجُ زَیْدٌ مِنْ حُمَّی الْمَدِینَةِ أَوْ مِنْ أُمِّ مِلْدَمٍ

ص: 365


1- یروی ذلک بکسر اللام مخففة: و بتشدیدها مکسورة، فالاول معناه تفرد لی خالیا حتّی احدثک، و الثانی معناه اتخذنی خلیلا و صدیقا.
2- الغدة: داء یصیب البعیر فی حلقه فیموت منه. و البکر: الفتی من الإبل و سلول:
3- فی المصدر: و قطع له ارضین و کتب له و فی الطبعة الثانیة: و قطع له فیدا و ارضین معه و کتب له.

و من از چهار ماه پیش با او نزدیکی نکرده ام و او از غیر من باردار است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن زن فرمود: «از خدا بترس و تنها از کرده ات با من سخن گو». خوله گفت: ای رسول خدا! عویمر مردی غیرتمند است. او من و شریک را که شب نشینی را طول داده و با یکدیگر سخن می گفتیم، دید و غیرت او را بر این داشت که چنین سخنی بگوید. رسول خدا صلی الله علیه و آله به شریک فرمود: «تو چه می گویی؟» او همان گفته زن را تکرار کرد. و خداوند آیه: «وَالَّذِینَ یَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ یَکُن لَّهُمْ شُهَدَاء إِلَّا أَنفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ»، {و کسانی که به همسران خود نسبت زنا می دهند و جز خودشان گواهانی [دیگر] ندارند، هر یک از آنان [باید] چهار بار به خدا سوگند یاد کند که او قطعا از راستگویان است.}(1) را نازل نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز دستور داد که به نماز در مسجد ندا داده شود و بعد از آن که نماز عصر را اقامه نمود، خطاب به عویمر فرمود: «برخیز». او برخاست و گفت: شهادت می دهم که خوله زنا کار است و من از راستگویان هستم. سپس در بار دوم گفت: خدا را گواه می گیرم که من شریک را دیدم که با او همبستر گردیده بود و من از راستگویان هستم. و در بار سوم گفت: شهادت می دهم که او از غیر من باردار است و من از راستگویان هستم. و در بار چهارم گفت: خدا را گواه می گیرم که من از چهار ماه پیش با او هم نزدیکی نکرده ام و من از راستگویان هستم. و در بار پنجم گفت: لعنت و نفرین خدا بر عویمر - یعنی خودش - اگر در آنچه بر زبان راند، از دروغگویان باشد. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله به او دستور داد که بنشیند و به خوله فرمود: «برخیز». او نیز برخاست و گفت: خدا را گواه می گیرم که من زناکار نیستم و عویمر از دروغگویان است، سپس در بار دوم گفت: خدا را گواه می گیرم که او شریک را در حال همبستری با من ندید و او از دروغگویان می باشد. و در بار سوم گفت: خدا را گواه می گیرم که او هرگز مرا در حال ارتکاب گناه ندید و بی تردید او از دروغگویان می­باشد. و در بار چهارم گفت: خدا را گواه می گیرم که من از او باردار هستم و او از دروغگویان است. و در بار پنجم گفت: خشم خداوند بر خوله - یعنی خودش - نازل گردد، اگر عویمر راست گفته باشد. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله میان آن دو حکم به جدایی داد و فرمود: «اگر این سوگند نبود، در کار این زن حکمی صادر می کردم». و فرمود: «تا زمان ولادت او را فرصت دهید و اگر فرزند او پهن پشت و با موی سرخ آمیخته به سپیدی و چهره ای تیره بود، آن کودک از شریک است و اگر کودک او خاکستری رنگ و با موهای پیچان و مجعّد و چهره ای نیکو و ساق هایی گشاده بود، او از آن کسی غیر از آن کسی است که به همبستری با او متهم گشته است. ابن عباس گفت: آن زن کودکی به دنیا آورد که بسیار شبیه شریک بود.

و ماه رجب این سال، نجاشی که اصحمه نام داشت درگذشت. و او کسی بود که مسلمانان به نزد وی هجرت کرده بودند و او خود نیز اسلام آورده بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر وفات او را به مسلمانان داد و به مسجد رفت و اصحابش را پشت سر خود به صف کشید و بر او نماز گزارد .

ص: 368


1- . نور/6

فلما انتهی من بلد نجد إلی ماء یقال له قردة (1) أصابته الحمی فمات بها و عمدت امرأته إلی ما کان معه من الکتب فأحرقتها.

و ذکر محمد بن إسحاق أن عدی بن حاتم فر و أن خیل رسول الله صلی الله علیه و آله قد أخذوا أخته فقدموا بها علی رسول الله صلی الله علیه و آله و أنه من علیها و کساها و أعطاها نفقة فخرجت مع رکب حتی قدمت الشام و أشارت علی أخیها بالقدوم فقدم و أسلم و أکرمه رسول الله و أجلسه علی وسادة رمی بها إلیه بیده. (2).

بیان

فی النهایة فی حدیث الصلاة ذلک شیطان یقال له خنزب قال أبو عمر و هو لقب له و الخنزب قطعة لحم منتنة و یروی بالکسر و الضم قوله خالنی أمر من المخالة و هی المحبة الخالصة و أم ملدم کنیة الحمی و لعل التردید (3) من الراوی أو المراد نوع منها.

«2»

أقول: قال فی المنتقی فی سیاق حوادث السنة التاسعة و فیها قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله کتاب ملوک حمیر مقدمه من تبوک و رسولهم إلیه بإسلامهم الحارث بن عبد کلال و نعیم بن کلال (4) و غیرهما.

و فیها رجم رسول الله صلی الله علیه و آله الغامدیة

عَنْ بَشِیرِ بْنِ الْمُهَاجِرِ (5) عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَاءَتْهُ امْرَأَةٌ مِنْ غَامِدٍ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنِّی قَدْ زَنَیْتُ وَ أُرِیدُ (6) أَنْ تُطَهِّرَنِی فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْجِعِی فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَتْهُ فَاعْتَرَفَتْ عِنْدَهُ بِالزِّنَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی قَدْ زَنَیْتُ وَ أُرِیدُ (7)

ص: 366


1- فی المصدر المطبوع جدیدا و سیرة ابن هشام: فردة بالفاء.
2- إعلام الوری: 77 و 78 (ط 1) و 133 و 134 ط 2 و فی سیرة ابن هشام: و جلس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالارض، فقال عدی: قلت فی نفسی: و اللّه ما هذا بامر ملک.
3- یدل علی ذلک قول ابن إسحاق بعد ما نقل قوله صلّی اللّه علیه و آله. «ان ینج زید من حمی المدینة فانه» قال: قد سماها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله باسم غیر الحمی و غیر أم ملدم فلم یثبته.
4- الصحیح: و نعیم بن عبد کلال کما فی المصدر و غیره، و اجمل المصنّف کلام الکازرونی و لم یذکر البقیة، و هم: النعمان قیل ذی رعین و همدان و معافر.
5- عبد اللّه بن بریدة عن أبیه.
6- فی المصدر: و أنا ارید.
7- فی المصدر: و أنا ارید.

و از عایشه روایت شده است که گفت: هنگامی که نجاشی درگذشت، با یکدیگر می گفتیم: همواره بر قبرش نور ببارد.

و در آن سال ام کلثوم دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در گذشت. او پیش از نبوت با عتبة بن ابی لهب ازدواج کرده بود و چون آیه: «تبَّتْ یَدَا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَّ » (1) نازل گردید. پدرش به او گفت: اگر دختر او را طلاق ندهی حلالت نخواهم کرد. او نیز از ام کلثوم جدا گشت و او را رها کرد و ام کلثوم در مکه همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و سپس هجرت نمود. و چون رقیه درگذشت، عثمان در ربیع الاول سال سوم هجری با او ازدواج نمود و سرانجام در شعبان این سال نزد او وفات یافت و اسماء بنت عمیس و صفیة بنت عبدالمطلب و اُمّ عطیه او را غسل دادند و ابوطلحه در قبر او وارد گشت.

و در آن سال، عبدالله بن عبد نهم بن عفیف ذوالبجادین در گذشت. و در آن سال عبدالله بن سلول منافق هلاک گردید.

سپس درباره حوادث سال دهم هجری گفت: درآن سال خالد بن ولید به سوی بنی حارث بن کعب فرستاده شد و جریان آن، اینگونه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در ربیع الآخر سال دهم هجری، خالد را به سوی بنی حارث در نجران روانه داشت و به او دستور داد که پیش از آنکه به پیکار با آنان برخیزد، تا سه روز آنان را به اسلام فرا بخواند و به او فرمود: «اگر پذیرفتند، از آنان بپذیر و در میان آنان باقی بمان و کتاب خدا و سنت پیامبر خدا و آموزه های اسلام را تعلیمشان ده و اگر چنین نکردند، با آنان نبرد کن». خالد خارج گردید تا آ نکه بر آن ها وارد شد و سوارانی را گسیل داشت که به هر منطقه ای می رفتند و مردم را به اسلام دعوت می کردند و می گفتند: ای مردم! اسلام آورید تا در امان بمانید. در نتیجه مردم اسلام آوردند و در آنچه که آنان را به سوی آن دعوت کرد، دعوت او را پذیرا گشتند. و خالد در میان آنان اقامت کرد تا اسلام و کتاب خدا و سنت پیامبر خداصلی الله علیه و آله را به آنان آموزش دهد

ص: 369


1- . سوره مسد

أَنْ تُطَهِّرَنِی فَقَالَ لَهَا فَارْجِعِی فَلَمَّا أَنْ کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَتْهُ (1) فَاعْتَرَفَتْ عِنْدَهُ بِالزِّنَا فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ طَهِّرْنِی فَلَعَلَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَرُدَّنِی کَمَا رَدَدْتَ مَاعِزَ بْنَ مَالِکٍ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَحُبْلَی فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ارْجِعِی حَتَّی تَلِدِینَ فَلَمَّا وَلَدَتْ جَاءَتْ بِالصَّبِیِّ تَحْمِلُهُ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ هَذَا قَدْ وَلَدْتُ قَالَ فَاذْهَبِی فَأَرْضِعِیهِ حَتَّی تَفْطِمِیهِ فَلَمَّا فَطَمَتْهُ جَاءَتْ بِالصَّبِیِّ فِی یَدِهِ کِسْرَةُ خُبْزٍ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ هَذَا فَطَمْتُهُ فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالصَّبِیِّ فَدُفِعَ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمَرَ بِهَا فَحُفِرَ لَهَا حُفْرَةٌ فَجُعِلَتْ فِیهَا إِلَی صَدْرِهَا ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یَرْجُمُوهَا فَأَقْبَلَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِحَجَرٍ فَرَمَی رَأْسَهَا فَنَضَحَ الدَّمُ عَلَی وَجْنَةِ خَالِدٍ فَسَبَّهَا فَسَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَبَّهُ إِیَّاهَا فَقَالَ مَهْلًا یَا خَالِدُ لَا تَسُبَّهَا فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ تَابَتْ تَوْبَةً لَوْ تَابَهَا صَاحِبُ مَکْسٍ لَغُفِرَ لَهُ فَأَمَرَ بِهَا فَصَلَّی عَلَیْهَا فَدُفِنَتْ.

و فیها لاعن رسول الله صلی الله علیه و آله بین عویمر بن الحارث العجلانی و بین امرأته بعد العصر فی مسجده صلی الله علیه و آله و کان قد قذفها بشریک بن سحماء

عَلَی مَا رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ (2) الْآیَةَ قَرَأَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَی الْمِنْبَرِ فَقَامَ عَاصِمُ بْنُ عَدِیٍّ الْأَنْصَارِیُّ وَ قَالَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ إِنْ رَأَی رَجُلٌ مِنَّا مَعَ امْرَأَتِهِ رَجُلًا فَأَخْبَرَ بِمَا رَأَی جُلِدَ ثَمَانِینَ وَ سَمَّاهُ الْمُسْلِمُونَ فَاسِقاً لَا تُقْبَلُ شَهَادَتُهُ أَبَداً فَکَیْفَ لَنَا بِالشُّهَدَاءِ وَ نَحْنُ إِذَا الْتَمَسْنَا الشُّهَدَاءَ کَانَ الرَّجُلُ قَدْ فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ مَرَّ وَ کَانَ لِعَاصِمٍ هَذَا ابْنُ عَمٍّ یُقَالُ لَهُ عُوَیْمِرٌ وَ لَهُ امْرَأَةٌ یُقَالُ لَهَا خَوْلَةُ بِنْتُ قَیْسِ بْنِ مِحْصَنٍ فَأَتَی عُوَیْمِرٌ عَاصِماً وَ قَالَ قَدْ رَأَیْتُ شَرِیکَ بْنَ السَّحْمَاءِ عَلَی بَطْنِ امْرَأَتِی خَوْلَةَ فَاسْتَرْجَعَ عَاصِمٌ وَ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَسْرَعَ مَا ابْتُلِیتُ بِالسُّؤَالِ الَّذِی سَأَلْتُ فِی الْجُمُعَةِ الْمَاضِیَةِ فِی أَهْلِ بَیْتِی وَ کَانَ عُوَیْمِرٌ وَ خَوْلَةُ وَ الشَّرِیکُ کُلُّهُمْ بَنُو عَمٍّ لِعَاصِمٍ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهِمْ جَمِیعاً وَ قَالَ لِعُوَیْمِرٍ اتَّقِ اللَّهَ فِی زَوْجَتِکَ وَ ابْنَةِ عَمِّکَ فَلَا تَقْذِفْهَا بِالْبُهْتَانِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أُقْسِمُ بِاللَّهِ أَنِّی رَأَیْتُ شَرِیکاً عَلَی بَطْنِهَا

ص: 367


1- فی المصدر: اتته أیضا.
2- النور: 4.

. سپس به رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نگاشت:

«بسم الله الرحمن الرحیم. از خالد بن ولید به محمد رسول خدا. سلام و رحمت و برکت خدا بر تو باد، و من خدای متعال را که خدایی جز او نیست سپاس می گویم: اما بعد، ای رسول خدا! درود خدا بر تو باد، تو مرا به سوی بنی حارث بن کعب روانه داشتی و مرا فرمان دادی که چون به نزد آنان رسیدم، تا سه روز با آنان نبرد نکنم و سه روز آنان را به اسلام دعوت کنم و اگر اسلام آوردند از آنان بپذیرم. (پس آگاه باش) که من بر آنان وارد گشتم و آنان را به اسلام دعوت نمودم. آنان نیز اسلام آوردند و من در اینجا مانده ام تا آموزه های اسلام را به آنان تعلیم دهم».

رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ چنین نوشت: «از محمد رسول خدا به خالد بن ولید. سلام و درود بر تو باد. پروردگار که جز او خدایی نیست را سپاس می گویم، اما بعد، نامه ات به همراه پیک تو به من رسید و فرستاده ات مرا آگاه ساخت که بنی حارث پیش از آنکه به جنگ برخیزند، اسلام آورده اند. سس آنان را بشارت و انذار ده و با آنان (به سوی من) آی و باید نمایندگان آن ها به همراه تو (به نزد من) آیند. و سلام و رحمت و برکت خدا بر تو باد.» (بنا به فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله)، خالد بن ولید به همراه نمایندگان بنی حارث از جمله قیس بن حصین به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و آنان بر او سلام کردند و گفتند: شهادت می دهیم که تو فرستاده خداوند هستی و خدایی جز خدای یگانه نیست. رسول خدا نیز فرمود: «و من شهادت می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و من فرستاده پروردگار هستم». آنگاه قیس را به ریاست آنان برگزید و آنان تنها چهار ماه در میان قوم خویش اقامت کرده بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت. و بعد از آنکه نمایندگان بنی حارث از نزد وی رفتند، عمرو بن حزم انصاری را به سوی بنی حارث فرستاد تا آنان را با دین آشنا سازد و سنت­های اسلام را به آنان آموزش دهد و صدقات آنان را گرد­آوری کند.».

و در شوال آن سال، هفت نفر از نمایندگان سلامان به ریاست حبیب سلامانی به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند. و در حجة الوداع آن سال، ده تن از نمایندگان محارب از جمله: سواء بن حارث و پسرش خزیمه به حضور رسیدند که نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله، کسی خشن تر و دشمن تر از آنان نبود. و در میان آنان مردی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را شناخت و آن مرد گفت: سپاس پروردگاری را که مرا زنده نگاه داشت تا آن که تو را تصدیق کردم. رسول خدا فرمود: «این قلب ها در دست خداست». و صورت خزیمه را مسح نمود که بر اثر آن پیشانی خزیمه سفید و درخشان شد. و همانند سایر هیأت های نمایندگی، آنان را پاداش داد و آنان بازگشتند.

و درآن سال نمایندگان أزد که ده تن و اندی بودند، به ریاست صرد بن عبدالله ازدی به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند. و در ماه رمضان آن سال، نمایندگان غسان و عامر به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند.

و در آن سال نمایندگان زیبد به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند که عمرو بن کعب نیز در میان آنان بود. او اسلام آورد و هنگامی که رسول خداصلی الله علیه و آله درگذشت، عمرو مرتد گشت. ولی دوباره به اسلام بازگشت.

و در آن سال نمایندگان عبدالقیس، و اشعث بن قیس با نمایندگان کنده، و نمایندگان حنیفه از جمله مسیلمه کذابه حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند. ولی مسیلمه بعد از بازگشت به وطنش مرتد گشت.

و درآن سال جریر بن عبدالله بجلی به همراه صد و پنجاه مرد از قومش به نمایندگی بجیله به حضور رسیدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده بود: «از این راه میان دو کوه، مردی یمنی بر شما هویدا خواهد گشت که بر چهره اش نشان پادشاه دارد». و بعد از این سخن، جریر سوار بر شتر به همراه قومش پدیدار گشت و اسلام آوردند و بیعت نمودند. جریر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را باز کرد و با من بیعت کرد و فرمود: «بر این اساس با تو بیعت می کنم که شهادت دهی خدایی جز خدای یگانه نیست و من فرستاده خدا هستم و نماز به پا داری و زکات بدهی و در ماه رمضان روزه بگیری و خیرخواه مسلمین باشی و از فرماندار، ولو برده ای حبشی باشد اطاعت کنی» گفتم: می پذیرم و با او بیعت کردم. و رسول خدا صلی الله علیه و آله از او درباره مشاهداتش سؤال نمود و او گفت: ای رسول خدا! پروردگار اسلام و اذان را آشکار و چیره ساخته است و قبایل، بت هایی را که می پرستیدند، درهم شکستند. در این هنگام پیامبر صلی­ اللّه­ علیه­ و آله فرمود: «ذوالخصله چه شد؟»

گفت: آن به حال خود باقی است. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله، جریر را برای درهم شکستن آن گسیل داشت و پرچم را به او داد. ولی جریر گفت: من بر پشت اسب استوار نمی مانم. رسول خدا صلی الله علیه و آله دست خود را بر سینه او کشید و فرمود: «پروردگارا او را هدایت گر و هدایت شده قرار ده.» بعد از این سخن، او با حدود دویست نفر از مردان قومش خارج شد و غیبت او چندان به درازا نکشیده بود که بازگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا آن را نابود کردی؟» او پاسخ داد: سوگند به آن که تو را به حق به رسالت برانگیخت، من آن را نابود ساختم و به آتش کشیدم و با آن چنان کردم که پیروانش آزرده و ملول گردند. با این سخن، رسول خدا نیز برای اسبان و مردان اخمس خواستار برکت الهی شد.

ص: 371

وَ أَنِّی مَا قَرِبْتُهَا مُنْذُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَ أَنَّهَا حُبْلَی مِنْ غَیْرِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْمَرْأَةِ اتَّقِی اللَّهَ وَ لَا تُخْبِرِینِی إِلَّا بِمَا صَنَعْتِ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ عُوَیْمِراً رَجُلٌ غَیُورٌ وَ إِنَّهُ رَآنِی وَ شَرِیکاً نُطِیلُ السَّمَرَ وَ نَتَحَدَّثُ فَحَمَلَتْهُ الْغِیرَةُ عَلَی مَا قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِشَرِیکٍ مَا تَقُولُ فَقَالَ مَا تَقُولُهُ الْمَرْأَةُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ (1) الْآیَةَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی نُودِیَ الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَصَلَّی الْعَصْرَ ثُمَّ قَالَ لِعُوَیْمِرٍ قُمْ فَقَامَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ خَوْلَةَ زَانِیَةٌ وَ أَنِّی لَمِنَ الصَّادِقِینَ ثُمَّ قَالَ فِی الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی رَأَیْتُ شَرِیکاً عَلَی بَطْنِهَا وَ أَنِّی لَمِنَ الصَّادِقِینَ ثُمَّ قَالَ فِی الثَّالِثَةِ أَشْهَدُ أَنَّهَا حُبْلَی مِنْ غَیْرِی وَ أَنِّی لَمِنَ الصَّادِقِینَ ثُمَّ قَالَ فِی الرَّابِعَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی مَا قَرَبْتُهَا مُنْذُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَ أَنِّی لَمِنَ الصَّادِقِینَ ثُمَّ قَالَ فِی الْخَامِسَةِ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی عُوَیْمِرٍ یَعْنِی نَفْسَهُ إِنْ کَانَ مِنَ الْکَاذِبِینَ فِیمَا قَالَ ثُمَّ أَمَرَهُ بِالْقُعُودِ وَ قَالَ لِخَوْلَةَ قُومِی فَقَامَتْ فَقَالَتْ أَشْهَدُ بِاللَّهِ مَا أَنَا بِزَانِیَةٍ وَ أَنَّ عُوَیْمِراً لَمِنَ الْکَاذِبِینَ ثُمَّ قَالَتْ فِی الثَّانِیَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّهُ مَا رَأَی شَرِیکاً عَلَی بَطْنِی وَ أَنَّهُ لَمِنَ الْکَاذِبِینَ ثُمَّ قَالَتْ فِی الثَّالِثَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّهُ مَا رَآنِی قَطُّ عَلَی فَاحِشَةٍ وَ أَنَّهُ لَمِنَ الْکَاذِبِینَ ثُمَّ قَالَتْ فِی الرَّابِعَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی حُبْلَی مِنْهُ وَ أَنَّهُ لَمِنَ الْکَاذِبِینَ ثُمَّ قَالَتْ فِی الْخَامِسَةِ إِنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَی خَوْلَةَ یَعْنِی نَفْسَهَا إِنْ کَانَ مِنَ الصَّادِقِینَ فَفَرَّقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَهُمَا وَ قَالَ لَوْ لَا هَذِهِ الْأَیْمَانُ لَکَانَ فِی أَمْرِهَا رَأْیٌ وَ قَالَ تَحَیَّنُوا بِهَا الْوِلَادَةَ فَإِنْ جَاءَتْ بِأَصْهَبَ أُثَیْبِجَ (2) یَضْرِبُ إِلَی السَّوَادِ فَهُوَ لِشَرِیکٍ وَ إِنْ جَاءَتْ بِأَوْرَقَ جَعْداً جُمَالِیّاً خَدَلَّجَ السَّاقَیْنِ فَهُوَ لِغَیْرِ الَّذِی رُمِیَتْ (3) (بِهِ) قال ابن عباس فجاءت بأشبه خلق بشریک.

و فی هذه السنة توفی النجاشی و اسمه أصحمة و هو الذی هاجر إلیه المسلمون و أسلم و توفی فی رجب هذه السنة فنعاه رسول الله صلی الله علیه و آله إلی المسلمین و خرج إلی المصلی و صف أصحابه خلفه و صلی علیه. (4)

ص: 368


1- النور: 6.
2- فی المصدر: الاثبج.
3- فی المصدر: رمیت به.
4- فی المصدر: و کبر علیه أربعا.

و در آن سال سید و عاقب از نجران حضور یافتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آنان پیمان صلح نگاشت. و در آن سال نمایندگان عبس و نمایندگان خولان که ده نفر بودند به حضور رسیدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله هر گاه که نمایندگانی به نزد او می آمدند، بهترین لباس هایش را می پوشید و مسلمانان را نیز به این کار امر می نمود.

و در آن سال نمایندگان عامر بن صعصه از جمله: عامر بن طفیل و اربد بن ربیعه به حضور رسیدند و این دو در پی رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند. بنابراین به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد: ای رسول خدا، این عامر بن طفیل است که به سوی تو آمده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «رهایش کن که اگر خدا بر او خیری بخواهد، هدایتش می سازد». بنابراین او پیش آمد تا آنکه در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله ایستاد و گفت: ای محمد! اگر اسلام بیاورم چه چیزی عاید من می گردد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آنچه مسلمین در آن حق دارند برای تو نیز خواهد بود و آ نچه از وظیفه بر عهده مسلمانان است بر دوش تو نیز خواهد بود» او گفت: حکومت بعد از خود را به من واگذار. فرمود: «این کار در حیطه قدرت من نیست، بلکه تنها از آنِ پروردگار است که به هر کس خواهد وا می گذارد». گفت: پس آیا مرا به فرمانروایی اهل صحرا می گماری تا خود فرمانروای مردمان شهر و روستا باشی؟ فرمود: «نه». گفت: پس چه چیزی برای من قرار می دهی؟ فرمود: «برای تو زمام اسبان جنگی را قرار می دهم که سوار بر آن ها در جنگ یورش ببری». گفت: آیا آن امروز از آن من نیست؟

و عامر به اربد گفته بود: آنگاه که دیدی من با او سخن می گویم، در پشت سرش قرار گیر و او را طعمه شمشیر ساز. أربد نیز بنا به گفته او در پشت سر رسول خدا صلی­اللّه ­علیه ­و آله قرار گرفت تا با شمشیر بر او ضربه وارد سازد و به همین منظور یک وجب از شمشیرش را نیز بیرون کشید. ولی خداوند او را باز داشت و دستش بر روی شمشیرش خشکید و نتوانست آن را از نیام بیرون کشد و خداوند پیامبرش را مصون داشت و او، اربد و آنچه با شمشیرش می کرد را مشاهده نمود و فرمود: «به آنچه می خواهی، مرا از آن دو کفایت کن» و خداوند متعال صاعقه ای بر اربد فرو فرستاد و او را به آتش کشید و عامر پا به فرار نهاد و گفت: ای محمد! آیا پروردگارت را خواندی و او نیز اربد را کشت؟ به خدا سوگند که برای جنگ با تو، دشت و بیابان را از اسبان کوتاه موی تندرو و جوانان نورسیده انبوه خواهم ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «خداوند و فرزندان قیله، تو را از آن باز می دارند» و مقصودش از فرزندان قیله: اوس و خزرج بود. و عامر در خانه زنی سلولی فرود آمد و چون به صبح درآمد، سلاح بر کمر بست و خارج گردید درحالی که می گفت: به خدا سوگند(1)

اگر محمد و یارش - یعنی ملک الموت - به سوی من به صحرا شوند، بی هیچ تردیدی با نیزه ام آنان را از هم می شکافم. و خداوند متعال فرشته ای را فرستاد و او را به خاک افکند و آن اینگونه بود که بر او غده ای طاعونی چون غده بزرگ شتر پدیدار گردید و به ناچار به خانه آن زن سلولی بازگشت، درحالی که می گفت: چه بیچارگی و ننگی فراتر از غده ای چون غده شتر و مرگ در خانه زنی سلولی متصور است؟ سپس بر اسبش سوار گردید و بر پشت اسب هلاک گردید. و خداوند متعال در این باره فرمود: «فیرسل الصواعق

ص: 372


1- . در منبع: «سوگند به لات»، آمده است.

و روی عن عائشة قالت لما مات النجاشی کنا نتحدث (1) أنه لا یزال یری علی قبره نور. و فیها ماتت أم کلثوم بنت رسول الله صلی الله علیه و آله کانت تزوجها عتبة بن أبی لهب قبل النبوة فلما نزلت تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ (2) قال له أبوه رأسی من رأسک حرام إن لم تطلق ابنته ففارقها و لم یکن دخل بها فلم تزل بمکة مع رسول الله صلی الله علیه و آله ثم هاجرت فلما توفیت رقیة خلف علیها عثمان فی ربیع الأول سنة ثلاث من الهجرة و أدخلت علیه فی جمادی الآخرة فماتت عنده فی شعبان من هذه السنة فغسلتها أسماء بنت عمیس و صفیة بنت عبد المطلب و أم عطیة و نزل فی حفرتها أبو طلحة.

و فیها مات عبد الله بن عبدبهم (3) بن عفیف ذو البجادین.

و فیها مات عبد الله بن سلول المنافق. (4)

ثم ذکر فی وقائع السنة العاشرة فیها بعث خالد بن الولید إلی بنی الحارث بن کعب و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله بعث فی ربیعها الآخر (5) من سنة عشر خالدا إلی بنی الحارث بنجران و أمره أن یدعوهم إلی الإسلام قبل أن یقاتلهم ثلاثا فإن استجابوا فاقبل منهم و أقم فیهم و علمهم کتاب الله و سنة نبیه و معالم الإسلام و إن لم یفعلوا فقاتلهم فخرج خالد حتی قدم علیهم فبعث الرکبان یضربون فی کل ناحیة یدعون (6) الناس إلی الإسلام و یقولون یا أیها الناس أسلموا تسلموا فأسلم الناس و دخلوا فیما دعاهم إلیه فأقام خالد فیهم یعلمهم الإسلام و کتاب الله

ص: 369


1- فی المصدر: نحدث.
2- سورة المسد.
3- فی المصدر: عبد نهم. و هو الصحیح.
4- و هو عبد اللّه بن أبی ابن سلول و فی المصدر: عبد اللّه ابن أبی بن الحارث بن عبید و هو ابن سلول: و سلول امرأة من خزاعة.
5- فی المصدر: فی ربیع الآخر و جمادی الأولی.
6- فی المصدر: فی کل وجه و یدعون.

فیصیببها من یشاء»،(1){صاعقه­هارا فرو می­فرستد و هر که را خواهد گرفتار آن می­سازد.}.

و در آن سال بدیل بن ابی ماریه(2) غلام آزاد شده عاص بن وائل به همراه دو تن از مسیحیان به نام تمیم داری و عدیّ بن بداء با کاروانی تجارتی راهی شام گردید، ولی بیماری بر او عارض گردید. بنابراین وصیت نامه ای نگاشت و آن را در میان اموالش قرار داد و آنان اموال و وصیت را همراه خود ساختند، ولی جامی (ظرفی نقره ای) را نیافتند. چرا که تمیم و عدّی آن را برداشته بودند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نماز عصر آن دو را بر آن سوگند داد و در نهایت آن را کشف نمود و عبدالله بن عمرو بن عاص و مطلب بن ابی وداعه سوگند خوردند و اموال از آن آنان شد.(3)

روایت3.

در الکامل گفت: در سال دهم هجری، رسول خدا صلی الله علیه و آله اُمرای خود را برای گردآوری صدقات روانه ساخت و در همین راستا: مهاجر بن ­ابی ­امیة بن مغیره را به صنعا فرستاد که در آن جا عنسی بر ضد وی شورید. و زیاد بن اسد انصاری را برای جمع کردن صدقات مردمان حضرموت و عدی بن ­حاتم را برای گردآوری صدقات قبایل طیّی و اسد و مالک بن نویره را برای جمع صدقات حنظله اعزام نمود. و زبرقان بن بدر و قیس بن عاصم را مأمور جمع صدقات زید بن مناة بن تمیم ساخت و علاء بن حضرمی را برای گردآوری صدقات به بحرین روانه داشت. و علی بن ابی طالب علیه السلام را نیز به نجران فرستاد تا صدقات و جزیه آنان را جمع کند. او نیز آن را به انجام رساند و بازگشت و با رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجه­الوداع دیدار نمود. و قبل از حرکت به سوی او، مردی از یارانش را به جانشینی خود به فرماندهی لشکریان گمارد و آنگاه خود جلوتر از آنان حرکت کرد و در مکه خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسانید. و آن مرد که جانشین وی گشته بود، به هر یک از سپاهیان، از بُرده های همراه علی علیه السلام حله ای پوشانید. و چون لشکر نزدیک گردید، علی

علیه السلام برای استقبال از آنان خارج گردید و هنگامی که آن حله ها را برآن ها مشاهده نمود، حله ها را از آنان برگرفت و در پی آن، سپاهیان از او به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت بردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به سخن برخاست

ص: 373


1- . الرعد/15
2- . تفسیر قمی: 176
3- .المنتفی فی مولد المصطفی: باب نهم و باب دهم درباره حوادث سال های 9 و 10 هجری.

و سنة نبیه ثم کتب إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لمحمد رسول الله صلی الله علیه و آله من خالد بن الولید السلام علیک یا رسول الله و رحمة الله و برکاته فإنی أحمد إلیک الله الذی لا إله إلا هو أما بعد یا رسول الله صلی الله علیک فإنک بعثتنی إلی بنی الحارث بن کعب و أمرتنی إذا أتیتهم أن لا أقاتلهم ثلاثة أیام و أن أدعوهم إلی الإسلام ثلاثة أیام فإن أسلموا قبلت منهم و إنی قدمت علیهم و دعوتهم إلی الإسلام فأسلموا و أنا مقیم أعلمهم معالم الإسلام.

فَکَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ کِتَابَکَ جَاءَنِی مَعَ رَسُولِکَ یُخْبِرُنِی أَنَّ بَنِی الْحَارِثِ قَدْ أَسْلَمُوا قَبْلَ أَنْ یُقَاتَلُوا فَبَشِّرْهُمْ وَ أَنْذِرْهُمْ وَ أَقْبِلْ مَعَهُمْ وَ لْیُقْبِلْ مَعَکَ وَفْدُهُمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

فأقبل خالد بن الولید إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و أقبل معه وفد بنی الحارث فیهم قیس بن الحصین فسلموا علیه و قالوا نشهد أنک رسول الله و أن لا إله إلا الله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ و أمر علیهم قیسا فلم یمکثوا فی قومهم إلا أربعة أشهر حتی توفی رسول الله صلی الله علیه و آله و بعث إلی بنی الحارث بعد أن ولی وفدهم عمرو بن حزم الأنصاری لیفقههم و یعلمهم السنة و الإسلام (1) و یأخذ منهم صدقاتهم.

و فیها قدم وفد سلامان فی شوالها و هم سبعة نفر رأسهم حبیب السلامانی.

و فیها قدم وفد محارب فی حجة الوداع و هم عشرة نفر فیهم سواء بن الحارث و ابنه خزیمة و لم یکن أحد أفظ و لا أغلظ علی رسول الله صلی الله علیه و آله منهم و کان فی الوفد رجل منهم فعرفه رسول الله صلی الله علیه و آله فقال الحمد لله الذی أبقانی حتی صدقت بک فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ بِیَدِ اللَّهِ و مسح وجه خزیمة فصارت له غرة بیضاء و أجازهم کما یجیز الوفد و انصرفوا.

ص: 370


1- فی المصدر: و معالم الإسلام.

و فرمود: «ای مردم، از علی شکایت نکنید که او به خاطر ذات الهی، یا در راه خدا به خشم می آید»(1)

.

توضیح

سخنش: «صاحب مکس» یعنی عشّار - باج بگیر -. و جزری گفت: در حدیث اذان آمده است: «کانوا یتحیّنون وقت الصلاة»: یعنی در پی (منتظر) هنگام و زمان آن بودند. و «الحین»: یعنی زمان. و گفت: «الأصهب»: آن که در رنگش صهبة (سرخی آمیخته با سفیدی باشد). و گفت: در حدیث لعان (داوری رسول خدا صلی الله علیه و آله میان عویمر و همسرش) به نقل از هلال آمده است: «إن جاءت به أثیبج»: «أثیبج» تصغیر «أثبج» یعنی کسی که میان دو کتف و زیر گردنش پهن و فراخ باشد و «رجل أثبج»: شکم بزرگ. و گفت: «الاورق»: گندمگون. و «الجعد»: دارای خلقت سخت و محکم یا خلقتی مجتمع یا از «جعد الشعر»: مو پیچان و مجعد گردید؛ ضد «سبوطة»: موی فروهشته و نرم شد. و «الجمالی» با تشدید: آن که اندامی بزرگ و استوار داشته باشد. و گفته می شود: «ناقة جمالیة»: که ماده شتر را در بزرگی به شتر نر تشبیه می سازند. و «خدلج الساقین»: ساق های بزرگ. و «البجاد»: جامه (از گلیم مخطط که تازیان دور خود پیچند) و از آن جمله نامی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر عبدالله بن عبد بهم نهاد و او را «ذوالبجادین» نامید. زیرا هنگامی که او آهنگ رفتن به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله را نمود، مادرش گلیم مخططی را دوپاره نمود و او قطعه ای از آن را پیراهن و دیگری را شلوار خود نمود. گفته می شود: «علی وجهه مسحة ملک، و مسحة جمال»: یعنی بر چهره اش نشانی از پادشاهی و یا زیبایی خودنمایی می کند و این اسلوب تنها در مدح به کار برده می شود. و گفت: «فی صفة المهدی قرشیّ یمان، لیس من ذی و لا ذو»: یعنی از نسب پادشاهان حمیر یمن از جمله ذویزن و ذورعین نمی باشد. و از همین نوع حدیث جریر است: «یطلع علیکم رجل من ذی یمن علی وجهه مسحة من ذی ملک»: مردی از یمنیان بر شما آشکار می گردد که بر چهره اش نشانی از پادشاهان است. عمر زاهد آن را به این شکل آورده است و گفت: «ذی» در اینجا صله یعنی زائده است. و گفت: «ذوالخصلة»: خانه ای (کعبه ای) بود که بت لدوس و خثعم و بجیله و غیر آنان، در آن قرار داشت. و گفته شده است: مقصود از «ذوالخصلة» کعبه یمانی است که در یمن قرار داشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله جریر بن عبدالله بجلی را به سوی آن روانه داشت و او آن را ویران ساخت. و گفته شده است: «ذوالخصلة»: نام بت است. و بر این نظر این اشکال وارد است که «ذو» تنها به اسماء اجناس اضافه می گردد. و در قاموس آمده است: «فرس أجرد»: اسبی که موهای کوتاه و اندکی دارد، و «الأجرد»: تیز پا و پیشی گیرنده.

و در النهایه آمده است: «أخیشن فی ذات الله» که آن تصغیر «أخشن»: برای خشن است.

ص: 374


1- .الکامل 2: 205

و فیها قدم وفد الأزد رأسهم صرد بن عبد الله الأزدی فی بضعة عشر.

و فیها قدم وفد غسان و وفد عامر کلاهما فی شهر رمضان.

و فیها قدم وفد زبید علی رسول الله صلی الله علیه و آله فیهم عمرو بن معدیکرب فأسلم فلما توفی رسول الله صلی الله علیه و آله ارتد عمرو ثم عاد إلی الإسلام.

و فیها قدم وفد عبد القیس و الأشعث بن قیس فی وفد کندة و وفد بنی حنیفة معهم مسیلمة الکذاب ثم ارتد بعد أن رجع إلی وطنه.

و فیها قدم وفد بجیلة قدم جریر بن عبد الله البجلی و معه من قومه مائة و خمسون رجلا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَطْلُعُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَذَا الْفَجِّ مَنْ خَیْرُ ذِی یُمْنٍ عَلَی وَجْهِهِ مَسْحَةُ مَلَکٍ فطلع جریر علی راحلته و معه قومه فأسلموا و بایعوا قال جریر و بسط رسول الله یده فبایعنی و قَالَ عَلَی أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ تُقِیمَ الصَّلَاةَ وَ تُؤْتِیَ الزَّکَاةَ وَ تَصُومَ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ تَنْصَحَ لِلْمُسْلِمِینَ وَ تُطِیعَ الْوَالِیَ وَ إِنْ کَانَ عَبْداً حَبَشِیّاً فقلت نعم فبایعته و کان رسول الله صلی الله علیه و آله یسأله عما وراءه فقال یا رسول الله قد أظهر الله الإسلام و الأذان و هدمت القبائل أصنامهم (1) التی تعبد قال فما فعل ذو الخلصة (2) قال هو علی حاله فبعثه رسول الله صلی الله علیه و آله إلی هدم ذی الخلصة و عقد له لواء فقال إنی لا أثبت علی الخیل فمسح رسول الله صلی الله علیه و آله صدره و قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ هَادِیاً مَهْدِیّاً فخرج فی قومه و هم زهاء مائتین فما أطال الغیبة حتی رجع فقال رسول الله صلی الله علیه و آله أهدمته قال نعم و الذی بعثک بالحق و أحرقته بالنار فترکته کما یسوء أهله فبرک رسول الله صلی الله علیه و آله علی خیل أخمس (3) و رجالها.

ص: 371


1- فی المصدر: اصنامها.
2- قال الکلبی فی کتاب الأصنام: 34، ذو الخلصة کانت مروة بیضاء منقوشة علیها کهیئة التاج، و کانت بتبالة بین مکّة و الیمن علی مسیرة سبع لیال من مکّة، و کان سدنتها بنو امامة من باهلة بن اعصر، و کانت تعظمها و تهدی لها خثعم و بجیلة و ازد السراة و من قاربهم من بطون العرب من هوازن.
3- الصحیح: «احمس» و هم بطن من بجیلة.

روایت4.

مناقب ابن شهر آشوب: رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال دهم هجری فرستادگان خویش را به نقاط مختلف روانه داشت و در فاصله میان فتح مکه و وفات وی، هیات های نمایندگی حضور یافتند که از جمله بنی سلیم به همراه عباس بن مرداس، بنی تمیم به همراه عطارد بن زراره، بنی عامر به همراه عامر بن طفیل و اربد بن قیس، بنو سعد بن بکر به همراه ضمام بن ثعلبه، عبدالقیس و جارود بن عمر، و بنی حنیفه به همراه مسلیمه کذاب، و طیّی به همراه زیدالخیل و عدیّ بن حاتم، و زبید به همراه عمرو بن معدی بن کرب، و کنده به همراه اشعث بن قیس، و نجران به همراه سید و عاقب و ابوحارث و ازد حضور یافتند. و پادشاهان حمیر نیز فرستاده ای نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستادند و اسلام خویش را اعلام کردند و فروه جذامی به نام خود فرستاده ای اعزام کرد و بنی حارث بن کعب به همراه قیس بن حصین و یزید بن عبدالمدان، و ثقیف و بزرگشان عبدنایل و بنی اسد و اسلم، به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند(1).

روایت5.

کنز الکراجکی: روایت شده است: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از اقامه نماز صبح در میان جمعی از یارانش نشسته بود که به ناگاه عربی بادیه نشین سوار بر ماده شتر خود پیش آمد، تا آنکه برابر در مسجد توقف نمود و آنگاه شترش را بر زمین خواباند و آن را بست و وارد مسجد شد، درحالی که از میان مردم می گذشت و آنان راه را بر او می گشودند و او مردی بلند قامت با سری بزرگ بود که با کناره دستار، صورت خویش را پوشانده بود. چون در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفت، نقاب از رخ برگرفت و در صدد بر آمد تا سخن گوید. ولی زبانش بند آمد. سپس دوباره کوشید تا سخن بگوید، ولی بار دیگر زبانش بند آمد تا آنجا که سه بار این حال بر او عارض گردید. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مشاهده نمود که ترس و سرگشتگی بر او غالب گشته است، خود شروع به صحبت با وی نمود تا ترس او زایل گردد. و این ترس او از آن رو بود که خداوند پیامبرش را در هاله ای از جلال و عظمت قرار داده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که آن بادیه نشین الفت یافت و ترسش زایل گردید، به او فرمود: «برای خدا آنچه می خواهی بگویی». آن عرب بیابانی در ابتدا ابیاتی برای عذرخواهی از آنچه بر او پیش آمده بود سرود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر زمین نشست و تکیه داد و فرمود: «تو اهیب بن سمّاع هستی». و این سخن را در حالی گفت که پیش از آن هرگز او را ندیده بود. آن مرد گفت: من اهیب بن سمّاع، مردی با مناعت و عقب راننده دشمنان و مردی قدرتمند و بازدارنده دشمنان هستم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو کسی هستی که با یورش ها، عزت قومت

پایمال گشته است و تنها چند ماه و سالی است که لغزش های سرشان را به کناری افکنده اند» گفت: من همان هستم. فرمود: «آیا آن بحران وگرفتاری که بر قومت فرود آمد را به یاد می آوری که گرگ نترس قصد آن کرد ولی از آن ترسید و روی­برتافت و غروب ستاره مریخ نیز بارانی نازل نساخت و آسمان باران نفرستاد و بخشش باران قطع گردید و عنمه(2)

(از شدت گرما) آتش گرفت و میوه مغیلان نایاب گردید و کار بدانجا رسیده است که میهمان در میان قوم تو وارد می گردد و حال آنکه گوسفندان را هیچ شیری نیست و در کمین سوسمار مخفی می­نشینید تا آن را شکار کنید؟ و تو آ نگاه که به سوی من می آمدی، گفتی: بی تردید درباره وقوع آن و دشواری و تنگنای آن از من درخواست کمک می­کنی. (و با خود گفتی) بر فرد درمانده حرج و گناهی نیست و از بزرگواری های اخلاقی، نیکی کردن با مهمان است». گفت: به خدا سوگند بعد از آنکه با چشم خود معجزه تو را دیدم، دیگر منتظر خبری (برای اثبات حقانیت و پیامبری ات) نمی مانم. گویی که در راه، همراه من و شریک کار من بوده­ای! من گواهی می­دهم که پروردگاری جز خدای یگانه نیست و تو محمد فرستاده خدا هستی. سپس گفت: ای رسول خدا! برایم بیشتر گو، تا ایمانم به تو افزون گردد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «آیا به یاد می آوری که ظهرگاهان پیش بت خود رفتی و برای آن قربانی نمودی»؟ گفت: آری ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدای تو باد! حارث بن ­ابی ضرار مصطلقی برای نبرد با تو سپاهیانی گردآوری کرد تا به ناگاه در مدینه بر تو یورش آورد و از من برای جنگ با تو تقاضای کمک نمود. من نیز بتی به نام واقب داشتم، پس در خلوتش او را پاس داشتم و ساحت آن را جارو کردم و خاک را از سرش زدودم و سپس برایش قربانی نمودم و در کار خویش و جنگ با تو از او راهنمایی و مشورت خواستم که به ناگاه از او صدایی شنیدم که از آن مویم سیخ شد و ترسم از او فزونی یافت. بنابراین از آن گریختم، درحالی که او می گفت:

- ای اهیب، تو را چه شده است که ناله و بی تابی می کنی؟ از من دور نشو و برگرد.

- و به سخنی سودمند گوش فرابده که چیزی به سوی تو آمده است که نمی توانی آن را عقب برانی و بازگردانی.

- آن، پیامبری راستگو است که از نیکی و شجاعت او در شگفت می گردی. پس به سرعت به سوی او برو.

- تا از هلاکت در امان بمانی.

اهیب گفت: به نزد خانواده ام برگشتم. ولی کسی را از کار خود آگاه نساختم. چون فردای آن روز در رسید، هنگام ظهر بر آن وارد شدم و خلوت او را پاس داشتم و ساحت آن را جارو نمودم و برایش قربانی کردم. سپس با خون قربانی آن را آغشته ساختم. ولی (بار دیگر) به ناگاه صدایی هولناک از او شنیدم و از شدت ترس، پا به فرار نهادم. در حالی که او سخنی با همان مفهوم کلام پیشین خود می­گفت. و چون فردای آن روز فرا رسید، بر شترم سوار گشتم و زرهم را پوشیدم

ص: 376


1- . مناقب آل ابی طالب 1: 151
2- . درختی با شاخه های نازک

و فیها قدم السید و العاقب من نجران فکتب لهم رسول الله صلی الله علیه و آله کتاب صلح.

و فیها قدم وفد عبس و وفد خولان و هم عشرة و کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا قدم الوفد لبس أحسن ثیابه و أمر أصحابه بذلک.

و فیها قدم وفد عامر بن صعصعة و فیهم عامر بن الطفیل و أربد بن ربیعة و کانا قد أقبلا یریدان رسول الله صلی الله علیه و آله فقیل یا رسول الله هذا عامر بن الطفیل قد أقبل نحوک فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعْهُ فَإِنْ یُرِدِ اللَّهُ بِهِ خَیْراً یَهْدِهِ فَأَقْبَلَ حَتَّی قَامَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا لِی إِنْ أَسْلَمْتُ قَالَ لَکَ مَا لِلْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْکَ مَا عَلَیْهِمْ قَالَ تَجْعَلُ لِیَ الْأَمْرُ بَعْدَکَ قَالَ لَیْسَ (1) ذَلِکَ إِلَیَّ إِنَّمَا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ یَجْعَلُهُ حَیْثُ شَاءَ قَالَ فَتَجْعَلُنِی عَلَی الْوَبَرِ وَ أَنْتَ عَلَی الْمَدَرِ قَالَ لَا قَالَ فَمَا ذَا تَجْعَلُ لِی قَالَ أَجْعَلُ لَکَ أَعِنَّةَ الْخَیْلِ تَغْزُو عَلَیْهَا قال أ و لیس ذلک إلی الیوم و کان عامر قد قال لأربد إذا رأیتنی أکلمه فدر من خلفه فاضربه بالسیف فدار أربد لیضربه فاخترط من سیفه شبرا ثم حبسه الله فیبست یده علی سیفه و لم یقدر علی سله فعصم الله نبیه فرأی أربد و ما یصنع بسیفه قال اکفنیهما بما شئت فأرسل الله تعالی علی أربد صاعقة فأحرقته و ولی عامر هاربا و قال یا محمد دعوت ربک فقتل أربد و الله لأملأنها علیک خیلا جردا و فتیانا مردا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمْنَعُکَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَبْنَاءُ قَیْلَةَ یعنی الأوس و الخزرج فنزل عامر بیت امرأة سلولیة فلما أصبح ضم علیه سلاحه و خرج و هو یقول و الله (2) لئن أصحر إلی محمد و صاحبه یعنی ملک الموت لأنفذهما (3) برمحی فأرسل الله تعالی ملکا فأثراه فی التراب (4) و خرجت علیه غدة کغدة البعیر عظیمة فعاد إلی بیت السلولیة و هو یقول أ غدة کغدة البعیر و موت فی بیت سلولیة.

ثم رکب فرسه فمات علی ظهر الفرس فأنزل الله تعالی وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ

ص: 372


1- فی المصدر: قال: لا لیس ذلک.
2- فی المصدر: و اللات.
3- فی المصدر: لا نفذتهما برمحی.
4- فی المصدر: فلطمه بجناحیه فاثراه فی التراب.

و به سختی راه در نوردیدم تا آنکه به نزد تو آمدم. پس چراغت را بر من بیافروز و شیوه و راهت را بر من روشن ساز. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بگو: هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و او را هیچ شریکی نیست و من محمد بنده و فرستاده او هستم». او نیز بی هیچ تکبّر و ننگ و عاری آن را بر زبان آورد و به نیکی اسلام را پذیرفت و عشق به اسلام در قلب او ریشه دواند و پیامبر صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «دستش را بگیر و به او قرآن بیاموز». و او نزد پیامبر ماند و چون مقداری از قرآن را به نیکی فراگرفت، گفت: ای پیامبر خدا! حارث بن ابی ضرار برای نبرد با تو سپاهیانی گرد آورده است، تا به ناگاه در مدینه بر تو شبیخون زند. من دوست دارم گروهی را همراه من سازی تا در سریه ای بر آنان یورش ببریم. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز امیرالمؤمنین و گروهی از مؤمنان را همراه او روانه ساخت که بر آنان غلبه یافتند و شتران و دام هایشان را به غنیمت گرفتند.(1)

توضیح

بدون نام بردن از فاعل و به صیغه مجهول گفته می شود: «ارتّج علی القاری»: آنگاه که توانایی خواندن نداشته باشد. و «الزمع» با تحریک: ترس و هراس.«فَرّخ الروع، تفریخاً» مانند «أفرخ»: ترس زدوده شد. «الأزمة»: سختی و تنگنا. «احرنجم»: قصد کاری کرد ولی سپس از آن منصرف شد. و«إحرنجم القومُ أو الإبلُ» : با یکدیگر گردآمدند و ازدحام کردند. و«الذِیخ» با کسره: گرگ شجاع، و اسب نر و کفتار نر پرمو. «النوء» : فرو رفتن ستاره ای در مغرب به هنگام سپیده صبح و طلوع همتای آن از مشرق که تا دوازده روز در هر شب با آن مقابله می کند. و همچنین هر ستاره ای از آن تا پایان سال چنین وضعی دارد. به جز «جبهه» که مدت آن چهارده روز است و عرب، باران و باد و گرما و سرما را به ستاره غروب کننده نسبت می داده است. این را جوهری گفته است. و گفت: «العنم»: درختی نرم که انگشتان دختران را به آن تشبیه می کنند. «البرم»: میوه عضاة (مغیلان). واحد آن «البرمة» است. و در برخی نسخه ها با زاء آمده است. گفته می شود: «بزم علیه»: با دندان های پیشین او را گزید. و «البزمة» فی الآکل: یعنی در شبانه روز یک بار غذا بخورد. و «العِرق»: شیر و شاید منظور از «العرق»: شیر کم و «الغزر»: شیر زیاد باشد. در قاموس آورده است: «الغزیر»: فراوان از هر چیز. و «الغزیرة»: پرشیر. و «اقتنصه»: آن را صید کرد. سخنش: «لاأطلبُ أثراً بعد عین»: «الاثر»: خبر، یعنی بعد از آنکه با چشم خود معجزات تو را مشاهده کردم، منتظر شنیدن سخنی درباره حقانیت تو باقی نمی مانم.

ص: 377


1- . کنز الفوائد : 96-95

فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ (1).

و فیها خرج بدیل بن أبی ماریة (2) مولی العاص بن وائل فی تجارة إلی الشام و صحبه نمیم الداری و عدی بن بداء و هما علی النصرانیة فمرض ابن أبی ماریة و قد کتب وصیة و جعلها فی ماله فقدموا بالمال و الوصیة ففقدوا جاما أخذه تمیم و عدی و أحلفهما رسول الله صلی الله علیه و آله بعد العصر ثم ظهر علیه فحلف عبد الله بن عمرو بن العاص و المطلب بن أبی وداعة و استحقا. (3).

«3»

و قال فی الکامل و فی السنة العاشرة بعث رسول الله صلی الله علیه و آله أمراءه علی الصدقات فبعث المهاجر بن أبی أمیة بن المغیرة إلی صنعاء فخرج علیه العبسی (4) و هو بها و بعث زیاد بن أسد الأنصاری (5) إلی حضرموت علی صدقاتها و بعث عدی بن حاتم الطائی علی صدقة طیئ و أسد و بعث مالک بن نویرة علی صدقات حنظلة و جعل الزبرقان بن بدر و قیس بن عاصم علی صدقات زید بن مناة بن (6) تمیم و بعث العلاء بن الحضرمی إلی البحرین و بعث علی بن أبی طالب علیهما السلام إلی نجران لیجمع صدقاتهم و جزیتهم ففعل و عاد فلقی رسول الله صلی الله علیه و آله (7) فی حجة الوداع و استخلف علی الجیش الذین معه رجلا من أصحابه و سبقهم إلی النبی صلی الله علیه و آله فلقیه بمکة فعمد الرجل إلی الجیش فکساهم کل رجل حلة من البرد الذی مع علی علیه السلام فلما دنا الجیش خرج علی علیه السلام لیتلقاهم فرأی علیهم الحلل فنزعها عنهم فشکاه الجیش إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطِیباً

ص: 373


1- الرعد: 15.
2- راجع تفسیر القمّیّ: 176 ففیه تفصیل لذلک مع اختلاف.
3- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب التاسع و الباب العاشر فیما کان فی سنة تسع و عشر من الهجرة.
4- فی المصدر و سیرة ابن هشام: العنسی. بالنون. و هو الصحیح. و هو الأسود العنسی المتنبی.
5- فی سیرة ابن هشام: زیاد بن لبید اخا بنی بیاضة الأنصاریّ.
6- فی المصدر: سعد بن زید مناة بن تمیم.
7- فی المصدر: بمکّة.

و «العتیرة»: قربانی که برای بت ها کشته می شد و خونش بر سر بت ریخته می شد. و «قَفّ شعره»: از ترس، مویش سیخ شد. و «الاروع من الرجال»: آن که نیکی و زیبایی اش تو را به شگفت آرد. «جسد الدم به» بر وزن فَرِح: خون به آن چسبید. و «ثوب مجسد مجسّد»: جامه رنگ آمیزی شده با زعفران. و «اللأمة»: زره یا همه ابزار آلات جنگی. و «الکبد» : شدت و سختی. و جوهری گفت: «حذق الصبی القرآن و العملَ، یحذق، حَذقاً و حِذقاً»: آ نگاه که در آن مهارت یابد. و «حذق، حذقاً» با کسره لغتی است.

باب سی و ششم : حجة الوداع و وقایع آن تا بازگشت به مدینه و تعداد حج و عمره پیامبر صلی الله علیه و آله و سایر وقایع تا زمان وفات حضرت

آیات

- وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ، لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَی مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ، ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ

{و مردم را به حج فرا خوان تا پیاده یا سوار بر شتران تکیده از راههای دور نزد تو بیایند، تا سودهایی را که از آن آنهاست ببینند و نام خدا را در روزهایی معین، به هنگام ذبح چهارپایانی که خدا رزق آنها ساخته، یاد کنند. پس از آنها بخورید و بینوایان فقیر را نیز اطعام کنید، سپس چرک از خود دور کنند و نذرهای خویش را ادا کنند و بر آن خانه کهنسال طواف کنند.}

تفسیر

طبرسی رحمه ­اللّه گفت: در مورد اینکه چه کسی مورد خطاب است، دو نظر وجود دارد: اولی مخاطب را حضرت ابراهیم علیه السلام و دومی مخاطب را پیامبر صلی الله علیه و آله می داند. و «وَأَذِّن»: ای محمد! در میان مردم به حج دعوت کن، «بِالْحَجِّ » و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در حجة الوداع به حج فراخواند، یعنی آنان را از وجوب حج آگاه ساز. «رِجَالًا» یعنی پیاده و با پاهای خویش، «وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ» یعنی سواره. ابن عباس گفت: مقصودش ابل: دسته شتران است و بعیر (شتر بارکش) و جز آن تنها در صورتی می تواند وارد حرم شود که لاغر شده باشد(1)

و تفسیر این آیه إنشاء الله در کتاب حج خواهد آمد.

روایات

روایت1.

کافی: العده، از عمر بن

ص: 378


1- . مجمع البیان 7: 81-80

فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَشْکُوا عَلِیّاً فَإِنَّهُ وَ اللَّهِ لَأَخْشَنُ (1) فِی ذَاتِ اللَّهِ أَوْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ. (2).

بیان

قوله صاحب مکس أی عشار و قال الجزری فی حدیث الأذان کانوا یتحینون وقت الصلاة أی یطلبون حینها و الحین الوقت و قال الأصهب الذی یعلو لونه صهبة و هی کالشقرة و قال فی حدیث اللعان إن جاءت به أثیبج فهو لهلال تصغیر الأثبج و هو الناتئ الثبج أی ما بین الکتفین و الکاهل و رجل أثبج أیضا عظیم الجوف و قال الأورق الأسمر و الجعد شدید الخلق أو مجتمعة الخلق أو جعد الشعر ضد السبوطة و قال الجمالی بالتشدید الضخم الأعضاء التام الأوصال یقال ناقة جمالیة شبیهة بالجمل عظما و بدانة و قال خدلج الساقین عظیمهما و قال البجاد الکساء و منه تسمیة رسول الله صلی الله علیه و آله عبد الله بن عبدبهم ذا البجادین لأنه حین أراد المصیر إلی النبی صلی الله علیه و آله قطعت أمه بجادا قطعتین فارتدی بإحداهما و ائتزر بالأخری و قال یقال علی وجهه مسحة ملک و مسحة جمال أی أثر ظاهر منه و لا یقال ذلک إلا فی المدح و قال فی صفة المهدی قرشی یمان لیس من ذی و لا ذو أی لیس فیه نسب أذواء الیمن و هم ملوک حمیر منهم ذو یزن و ذو رعین و منه حدیث جریر یطلع علیکم رجل من ذی یمن علی وجهه مسحة من ذی ملک کذا أورده أبو عمر الزاهد و قال ذی هاهنا صلة أی زائدة و قال ذو الخلصة هو بیت کان فیه صنم لدوس و خثعم و بجیلة و غیرهم و قیل ذو الخلصة الکعبة الیمانیة التی کانت بالیمن فأنفذ إلیها رسول الله صلی الله علیه و آله جریر بن عبد الله البجلی فخربها و قیل ذو الخلصة اسم الصنم و فیه نظر لأن ذو لا یضاف إلا إلی أسماء الأجناس و فی القاموس فرس أجرد قصیر الشعر رقیقة و الأجرد السباق.

و فی النهایة أخیشن فی ذات الله هو تصغیر الأخشن للخشن.

ص: 374


1- الاخیشن خ ل.
2- الکامل 2: 205 فیه: [فو اللّه انه لاخشن و فیه: و فی سبیل اللّه.

ابان کلبی روایت کرده است که گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره زن مستحاضه پرسیدم. او نیز از اسماء بنت عمیس نام برد و فرمود: اسماء، محمد بن ابی بکر را در میان بیابان به دنیا آورد و در این زایمان او، برای زنانی که کودکی به دنیا آوردند و یا حیض دیدند، خیر و برکت بود. چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله به او دستور داد که فرج خود را با تکه ای پارچه بزرگ و پنبه بگیرد و کمر بند خود را بر کمر بندد. او نیز چنین کرد و محرم شد.(1)

روایت2.

کافی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: اسماء بنت عمیس، محمد بن ابی بکر را به دنیا آورد و هنگامی که از ذی الحلیفه قصد احرام نمود، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمان داد که پنبه و پاره ای از جامه در خود گیرد و حج را به جا آورد. و چون به مکه رسیدند و مناسک را به پا داشتند و 18 روز بر اسماء گذشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او که هنوز خون او بند نیامده بود، امر نمود که بر گرد کعبه طواف سازد و نماز گزارد و او نیز چنین کرد.(2)

روایت3.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که در روز عرفه خورشید رو به غروب نهاد، تلبیه و لبیک گفتن را قطع نمود.

روایت4.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: مشرکان پیش از آن که خورشید فرو رود، خارج می گشتند. ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله بر خلاف آنان رفتار نمود و بعد از غروب خورشید خارج گردید و فرمود: «ای مردم! حج به تند راندن اسبان و شتران نیست، از خدا بترسید و به نیکی حرکت کنید و هیچ ضعیف و مسلمانی را لگد کوب نسازید» و پیامبر صلی الله علیه و آله شتر خود را چنان از حرکت باز می داشت

ص: 379


1- . فروع الکافی 1: 288-287
2- . فروع الکافی 1: 289. فروع الکافی 1: 292
«4»

قب، المناقب لابن شهرآشوب: بعث صلی الله علیه و آله رسله إلی الآفاق فی سنة عشر و بین فتح مکة و وفاته کانت الوفود منهم بنو سلیم و فیهم العباس بن مرداس و بنو تیم و فیهم عطارد بن زرارة (1) و بنو عامر و فیهم عامر بن الطفیل و أربد بن قیس و بنو سعد بن بکر و فیهم ضمام بن ثعلبة و عبد القیس و الجارود بن عمرو و بنو حنیفة و فیهم مسیلمة الکذاب و طیئ و فیهم زید الخیل و عدی بن حاتم و زبید و فیهم عمرو بن معدیکرب و کندة و فیهم الأشعث بن قیس و نجران و فیهم السید و العاقب و أبو الحارث و الأزد و بعث حمیر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بإسلامهم و بعث فروة الجذامی رسولا باسمه و بنو الحارث بن کعب و فیهم قیس بن الحصین و یزید بن عبد المدان و ثقیف و سیدهم عبد نائل بنو أسد و أسلم (2).

«5»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَوْماً جَالِساً فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ قَدْ صَلَّی الْغَدَاةَ إِذْ أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ عَلَی نَاقَةٍ لَهُ حَتَّی وَقَفَ بِبَابِ الْمَسْجِدِ فَأَنَاخَهَا ثُمَّ عَقَلَهَا وَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ یَتَخَطَّی النَّاسَ وَ النَّاسُ یُوَسِّعُونَ لَهُ وَ إِذَا هُوَ رَجُلٌ مَدِیدُ الْقَامَةِ عَظِیمُ الْهَامَةِ مُعْتَجِرٌ بِعِمَامَةٍ فَلَمَّا مَثُلَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْفَرَ عَنْ لِثَامِهِ ثُمَّ هَمَّ أَنْ یَتَکَلَّمَ فَأُرْتِجَ ثُمَّ هَمَّ أَنْ یَتَکَلَّمَ فَأُرْتِجَ (3) حَتَّی اعْتَرَضَهُ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا رَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَکِبَهُ الزَّمَعُ لَهَی عَنْهُ بِالْحَدِیثِ لِیَذْهَبَ عَنْهُ بَعْضُ الَّذِی أَصَابَهُ وَ قَدْ کَسَا اللَّهُ نَبِیَّهُ جَلَالَةً وَ هَیْبَةً فَلَمَّا أَنِسَ وَ فَرَّخَ رَوْعُهُ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُلْ لِلَّهِ أَنْتَ مَا أَنْتَ قَائِلٌ فَأَنْشَدَ أَبْیَاتاً اعْتِذَاراً عَمَّا أَصَابَهُ فَاسْتَوَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4) وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَقَالَ أَنْتَ أُهَیْبُ بْنُ سَمَاعٍ وَ لَمْ یَرَهُ قَطُّ قَبْلَ وَقْتِهِ ذَلِکَ (5) فَقَالَ أَنَا أُهَیْبُ بْنُ سَمَاعٍ الْآبِیُّ الدَّفَّاعُ الْقَوِیُّ الْمَنَّاعُ قَالَ أَنْتَ الَّذِی ذَهَبَ جُلُّ قَوْمِکَ بِالْغَارَاتِ وَ لَمْ یَنْفُضُوا رُءُوسَهُمْ مِنَ الْهَفَوَاتِ إِلَّا مُنْذُ أَشْهُرٍ وَ سَنَوَاتٍ قَالَ أَنَا ذَاکَ قَالَ أَ تَذْکُرُ الْأَزْمَةَ الَّتِی أَصَابَتْ قَوْمَکَ

ص: 375


1- فی المصدر و سیرة ابن هشام و غیرهما: عطارد بن حاجب بن زرارة.
2- مناقب آل أبی طالب 1: 151.
3- ذکر الجملة فی المصدر ثلاث مرّات.
4- فی المصدر: فاستوی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جالسا.
5- فی المصدر: قبل وقته ذاک.

که سر شتر به جلوی جهاز آن برخورد می کرد و می­فرمود: «ای مردم! آرامش خود را حفظ کنید». و این خبر کوتاه و مختصر است(1).

روایت5.

کافی: عده، از سهل، از بزنطی، از امام جواد علیه السلام روایت کرده است که فرمود: در روز عید قربان گروه هایی از مسلمانان به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای رسول خدا! قبل از رمی جمرات، قربانی کردیم و پیش از آنکه قربانی کنیم، سرمان را تراشیدیم. یعنی همه امورشان را پس و پیش به انجام رسانده بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «گناهی نیست، گناهی نیست».(2)

روایت6.

کافی: محمد بن یحیی، از احمد بن محمد، از اسماعیل بن همام روایت کرده است که گفت: ابا الحسن علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد کعبه شد و در زوایای 4 گانه آن نماز گزارد و در هر زاویه 2 رکعت نماز خواند.(3)

روایت7.

کافی: علی، از پدرش، از ابن ­ابی­عمیر، از معاویة بن عمار، از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها در روز فتح مکه وارد کعبه گردید.(4)

روایت8.

الخصال: عبدالله بن عمر گفت: سوره«ِإذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ»، {چون یاری خدا و پیروزی فرا رسد.}(5) در میانه ایام تشریق بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گردید و پیامبر دانست که زمان وداع فرا رسیده است. از همین رو بر شتر شکافته گوش خود سوار گشت و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و فرمود: «ای مردم! هر خونی که درجاهلیت ریخته شده است، به هدر است. و اولین خونی که به هدر رفت، خون حارث بن ربیعة بن حارث بود که در دامان قبیله هذیل شیر خورده بود

ص: 380


1- . فروع الکافی 1: 294
2- . فروع الکافی 1: 303
3- . فروع الکافی 1: 309
4- . فروع الکافی1: 309
5- . سوره نصر

احْرَنْجَمَ لَهَا الذِّیخُ وَ أَخْلَفَ نَوْءُ الْمِرِّیخِ وَ امْتَنَعَتِ (1) السَّمَاءُ وَ انْقَطَعَتِ الْأَنْوَاءُ وَ احْتَرَقَتِ الْعَنَمَةُ وَ خَفَّتِ الْبُرْمَةُ حَتَّی إِنَّ الضَّیْفَ لَیَنْزِلُ بِقَوْمِکَ وَ مَا فِی الْغَنَمِ عَرَقٌ وَ لَا غَزَرٌ فَتَرْصُدُونَ الضَّبَّ الْمَکْنُونَ فَتَقْتَنِصُونَهُ (2) وَ کَأَنَّکَ قُلْتَ فِی طَرِیقِکَ إِلَیَّ لِتَسْأَلَنِی عَنْ حِلِّ ذَلِکَ وَ عَنْ حَرَجِهِ (3) أَلَا وَ لَا حَرَجَ عَلَی مُضْطَرٍّ وَ مِنْ کَرَمِ الْأَخْلَاقِ بِرُّ الضَّیْفِ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَطْلُبُ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ لَکَأَنَّکَ کُنْتَ مَعِی فِی طَرِیقِی وَ شَرِیکِی فِی أَمْرِی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ زِدْنِی شَرْحاً وَ بَیَاناً أَزْدَدْ بِکَ إِیمَاناً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَ تَذْکُرُ إِذْ أَتَیْتَ صَنَمَکَ فِی الظَّهِیرَةِ فَعَتَرْتَ لَهُ الْعَتِیرَةَ فقال نعم بأبی أنت و أمی یا رسول الله إن الحارث بن أبی ضرار المصطلقی جمع لک جموعا لیدهمک بالمدینة و استعان بی علی حربک و کان لی صنم یقال له واقب (4) فرقبت خلوته و قممت ساحته ثم نفضت التراب عن رأسه ثم عترت له عتیرة فإنی لأستخبره فی أمری و أستشیره فی حربک (5) إذ سمعت له صوتا قف له شعری و اشتد منه ذعری فولیت عنه و هو یقول:

أهیب ما لک تجزع*** لا تنأ عنی و ارجع

و اسمع مقالا ینفع*** جاءک ما لا یدفع

نبی صدق أروع*** فاقصد إلیه و اسرع

تأمن وبال المصرع

قال أهیب فأتیت أهلی و لم أطلع أحدا علی أمری فلما کان من الغد أتیته فی الظهیرة فرقبت خلوته و قممت ساحته و عترت له عتیرة ثم جسدته بدمها فبینا أنا کذلک إذ سمعت منه صوتا هائلا فولیت عنه هاربا و هو یقول کلاما فی معنی کلامه الأول قال فلما کان من غد رکبت ناقتی و لبست لامتی و

ص: 376


1- فی المصدر: و أمشعت السماء.
2- فی المصدر: فتصیدونه.
3- حرمته خ ل.
4- فی المصدر: راقب.
5- سقط عن المصدر قوله: [اذ سمعت إلی قوله الآتی: اذ سمعت.

و بنی لیث او را به قتل رساندند - یا آ نکه فرمود: در میان بنی لیث شیرخورده بود و قبیله هذیل او را به قتل رساندند - و هر ربایی که در روزگار جاهلیت بود لغو شده است، و اولین ربایی که لغو شد از آن عباس بن عبدالمطلب بود. ای مردم! زمان در گردش خود حرکت کرده است و آن امروز به شکل همان روزی است که خداوند آسمان ها و زمین را آفرید و تعداد ماه ها نزد خداوند در کتابش و در روزی که آسمان ها و زمین ها را آفرید، دوازده ماه است که چهار ماه از آن­ها ماه های حرام هستند. رجب مضر که مابین جمادی و شعبان است و ذی القعده، و ذی الحجّه و محرم، پس در این ماه ها بر خود ستم نرانید {و به تأخیر افکندن (ماه ها) زیادتی در کفر است که به واسطه آن کسانی که کافر گشتند، گمراه می گردند. و در سالی آن(ماه) را حلال و در سال دیگر آن را حرام می سازند تا آنچه خداوند حرام ساخته است را پایمال سازند}، چرا که آنان در سالی محرم را حرام و صفر را حلال می شمردند، و در سالی دیگر صفر را حرام و محرم را حلال می شمردند، ای مردم! شیطان تا روز ابد از اینکه در سرزمین شما پرستش گردد، ناامید گشته است و از شما به آن چه اعمالتان را خوار سازد راضی و خشنود گشته است. ای! مردم هر که در نزد او امانتی است، آن را به کسی که در آن به او اعتماد کرده است (صاحب امانت) بازگرداند. ای مردم! زنان در نزد شما به مانند اسیران هستند که مالک هیچ زیان و منفعتی برای خود نیستند، شما آنان را به عنوان امانت پروردگار گرفته اید و به واسطه کلمات پروردگار بر شما حلال گشته اند.

شما را برآنان حقی است و آنان را نیز بر شما حقی است. و از حقوق شما بر آن ها، آن است که در بستر شما با مردی دیگر همبستر نگردند و در هیچ امر نیک و معروفی از شما سرپیچی نکنند. پس اگر چنین کردند، بنا به معروف، نفقه و پوشیدنی حق آنان است و آنان را نزنید. ای مردم! من در میان شما چیزی باقی می گذارم که اگر به آن درآویزید، هرگز گمراه نمی گردید: و آن کتاب خداوند عزوجل است. پس به آن چنگ زنید. ای مردم! امروز چه روزی است؟ گفتند: روز حرام. سپس فرمود: «ای مردم! و این ماه چه ماهی است؟» گفتند: ماه حرام. فرمود: «ای مردم! و این چه شهری است؟» گفتند: شهر حرام. فرمود: «پس خداوند عزوجل به مانند حرمت این روزتان، و در این ماهتان و در این شهرتان، خون و اموال و آبرویتان را تا روزی که به دیدارش روید، بر شما حرام ساخت. هر که از شما حاضر است، به غایبتان این گفته را برساند. هیچ پیامبری پس از من و هیچ امتی بعد از شما نخواهد آمد». سپس دستانش را تا آنجا بالا برد که سفیدی زیر بغلش آشکار گردید، سپس فرمود:

ص: 381

تکبدت الطریق حتی أتیتک فأنر لی سراجک و أوضح لی منهاجک قال فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ إِنِّی مُحَمَّدٌ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالَهَا غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ أَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ وَقَرَ حُبُّ الْإِسْلَامِ فِی قَلْبِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام خُذْ بِیَدِهِ فَعَلِّمْهُ الْقُرْآنَ فَأَقَامَ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا حَذِقَ شَیْئاً مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ الْحَارِثَ بْنَ أَبِی ضِرَارٍ قَدْ جَمَعَ لَکَ جُمُوعاً لِیَدْهَمَکَ بِالْمَدِینَةِ فَلَوْ وَجَّهْتَ مَعِی قَوْماً بِسَرِیَّةٍ تَشُنُّ عَلَیْهِمُ الْغَارَةَ فَوَجَّهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَعَهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ جَمَاعَةً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (1) فَظَفِرُوا بِهِمْ وَ اسْتَاقُوا إِبِلَهُمْ وَ مَاشِیَتَهُمْ (2).

توضیح

یقال ارتج علی القاری علی ما لم یسم فاعله إذا لم یقدر علی القراءة و الزمع بالتحریک الدهش و فرخ الروع تفریخا ذهب کأفرخ و الأزمة الشدة و الضیق و احرنجم أراد الأمر ثم رجع عنه و القوم أو الإبل اجتمع بعضها و ازدحموا و الذیخ بالکسر الذئب و الجری ء و الفرس الحصان و ذکر الضباع الکثیر الشعر و النوء سقوط نجم من المنازل فی المغرب مع الفجر و طلوع رقیبه من المشرق یقابله من ساعته فی کل لیلة إلی ثلاثة عشر یوما و هکذا کل نجم منها إلی انقضاء السنة ما خلا الجبهة فإن لها أربعة عشر یوما و کانت العرب تضیف الأمطار و الریاح و الحر و البرد إلی الساقط کذا ذکر الجوهری و قال العنم شجر لین الأعضاء یشبه به بنان الجواری و قال البرم ثمر العضاة الواحدة برمة و فی بعض النسخ بالزاء یقال بزم علیه أی عض بمقدم أسنانه و البزمة فی الأکل هو أن یأکل فی الیوم و اللیل مرة و العرق اللبن و لعل المراد هنا اللبن القلیل و بالغزر الکثیر قال فی القاموس الغزیر الکثیر من کل شی ء و الغزیرة الکثیرة الدر و اقتنصه اصطاده قوله لا أطلب أثرا بعد عین الأثر الخبر أی لا أنتظر سماع خبر بحقیتک بعد ما عاینت من معجزاتک

ص: 377


1- فی المصدر: من المسلمین.
2- کنز الفوائد: 95 و 96. و زاد فی المصدر ابیاتا لاهیب فی إسلامه.

«پروردگارا، تو شاهد باش که من ابلاغ کردم».(1)

توضیح

جرزی گفت: در حدیث آمده است: «إنّ الزمان قد استدار کهیئة یومٍٍ خلق اللّهُ السماواتِ و الارضَ»: زمان در گذر خود چرخیده است و به شکل همان روزی که خداوند آسمان ها و زمین را آفرید، درآمده است. گفته می شود: «دار یدور، و استدار، یستدیر»: هنگامی که در اطراف چیزی بگردد و به نقطه آغاز حرکت خود بازگردد. و مقصود حدیث آن است که عرب ها محرم را تا بعد صفر به عقب می انداختند و این همان معنی: «النسیء» است. و این کار را از آن رو صورت می­دادند که در آن به نبرد بپردازند. در نتیجه محرم از ماهی به ماه دیگر جابجا می گردید تا آ نکه آن را به همه ماه های سال می افکندند و هنگامی که سال جدید می رسید، محرم به زمان مخصوص خود قبل از جابجایی باز می گشت و روز­شماری سال جدید بنا به شکل اولیه، جریان می­یافت. - و گفت: - پیامبر صلی الله علیه و آله رجب را به مضر افزود. چرا که آن ها بر خلاف دیگران، آن را بزرگ می داشتند، گویی که اختصاص به آن ها دارد. و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله : «بین جمادی و شعبان» به عنوان تأکید برای وضوح بیشتر کلام است. چرا که آنان، رجب را از ماهی به ماه دیگر می افکندند در نتیجه از زمان مخصوص خود جابجا می گردید. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آنان روشن ساخت که آن ماهی است که میان جمادی و شعبان واقع است و جایگاهش آن نیست که با به عقب انداختن، محاسبه می کردند. و «العانی» یعنی اسیر و هر که ذلیل و خوار گردد و به انقیاد درآید، مرد: «عانٍٍ» و زن: «عانیة» و جمع آن «عوان» است.

و از آن جمله، این حدیث است: «اتقوالله النساء فانّهن عوان عندکم»: یعنی درباره زنان از خدا پروا کنید که آنان در نزد شما اسیر یا مانند اسیر هستند. سخن پیامبر صلی الله علیه و آله : «بامانة الله»: یعنی بر این اساس که شما را بر آن ها امین قرار داد و شما را فرمان داد که از آن ها محافظت کنید که آن ها امانت خداوند در نزد شما می باشند.

و طیبی در شرح مشکاة گفت: یعنی به عهد او. و آن عهدی است که از مردان درباره ملاطفت و مهربانی با زنان گرفت. و گفت: در سخنش: «بکلمات الله»، این سخن پروردگاراست: «فانکحوا ما طاب لکم»، {آن که را پسندیدید، به ازدواج خود درآرید.} و گفته شده است: با ایجاب و قبول و گفته شده است: با کلمه توحید (بر شما حلال گشته اند)، چرا که زن مسلمان بر کافر حلال نمی گردد.

مؤلف: إن­شاء­الله معنی دیگر این خبر در کتاب نکاح، و این خطبه با اسنادهای روایی در باب خطبه های پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.

روایت9.

امالی طوسی: جعفر بن

ص: 382


1- . االخصال 2: 84 ،ابن هشام در سیره 4: 275

و العتیرة الذبیحة کانت تذبح للأصنام فیصب دمها علی رأسها و قف شعره قام فزعا و الأروع من الرجال الذی یعجبک حسنه و جسد الدم به کفرح لصق و ثوب مجسد مجسد مصبوغ بالزعفران و اللأمة الدرع أو جمیع أدوات الحرب و الکبد الشدة و قال الجوهری حذق الصبی القرآن و العمل یحذق حذقا و حذقا إذا مهر و حذق بالکسر حذقا لغة فیه.

باب 36 حجة الوداع و ما جری فیها إلی الرجوع إلی المدینة و عدد حجه و عمرته صلی الله علیه و آله و سائر الوقائع إلی وفاته ص

الآیات

الحج: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ* لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ* ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ»(27-29)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی المخاطب به علی قولین أحدهما أنه إبراهیم علیه السلام و الثانی أن المخاطب به نبینا صلی الله علیه و آله وَ أَذِّنْ یا محمد فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ فأذن صلی الله علیه و آله فی حجة الوداع أی أعلمهم بوجوب الحج رِجالًا أی مشاة علی أرجلهم وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ أی رکبانا قال ابن عباس یرید الإبل و لا یدخل بعیر و لا غیره الحرم إلا و قد هزل (1) و سیأتی تفسیر الآیة فی کتاب الحج إن شاء الله تعالی.

الأخبار

«1»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ

ص: 378


1- مجمع البیان 7: 80 و 81.

محمد، از پدرش علیهما السلام روایت کرده است که فرمود: بر جابر بن عبدالله وارد شدیم و چون به نزد او رفتیم، درباره افراد حاضر در آن اجتماع پرسید و چون از من پرسید، گفتم: من محمد بن علی بن حسین هستم.

او دستش را بر سرم کشید و دکمه بالا و پایین مرا باز کرد. سپس دستش را میان سینه ام نهاد و گفت: خوش آمدی، برادرزاده، صفا آوردی. هرچه می خواهی بپرس. من نیز از او که نابینا بود - سؤالات خود را- پرسیدم. و چون وقت نماز شد، در بالاپوشی برخاست و خود را در آن پیچاند و هنگامی که آن را بر شانه خود نهاد، به خاطر کوتاهی، دو طرف آن به سویش بازگشتند و این درحالی بود که ردایش در کنارش بر روی رخت آویز قرار داشت. و او با ما نماز گزارد. گفتم: مرا از حج رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه ساز. پس این موضوع را با دستش گفت و عدد نُه را نشان داد؛ و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله 9 سال درنگ نمود بی آ نکه حج گزارد. سپس در سال دهم، در میان مردم اعلام شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد رفتن به حج را دارد. در نتیجه، مردمان فراوانی به مدینه آمدند که همگی در پی آن بودند که به رسول خدا صلی الله علیه و آله اقتدا کنند و هر چه کرد، آنان نیز چنان کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله خارج گردید و ما نیز همراه او خارج گشتیم تا آن که به ذی الحلیفه رسیدیم و حدیث را ذکر کرد. و علی با قربانی­های پیامبر صلی الله علیه و آله از یمن آمد و فاطمه را در میان خارج شدگان از احرام دید درحالی که لباس رنگین به تن داشت و سرمه کشیده بود. علی به خاطر این کار، بر او خرده گرفت. فاطمه سلام الله علیها فرمود: پدرم مرا به این کار فرمان داد. و علی علیه السلام در عراق می فرمود: به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتم درحالی که فاطمه را به خاطر کرده اش سزاوار سرزنش می دانستم و از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آنچه از او ذکر کردم و آن را ناپسند دانستم، کسب تکلیف کردم. ولی او فرمود: «فاطمه راست گفت، راست گفت».(1)

توضیح

جزری گفت: «النساجة» نوعی از بالا پوش که بافته می گردد. گویی آن به نام مصدر نامیده شده است. و گفت: «المِشجب» با کسر میم: چوب هایی که دو سر آن به هم وصل می گردد و میان آن فاصله ایجاد و لباس بر روی آن قرار داده می شود. و گفت: در حدیث علی علیه السلام در حج آمده است: «فذهبتُ إلی رسول الله صلی الله علیه و آله محرّشا عَلی فاطمة»: اینجا مقصودش از «التحریش»، ذکر چیزی است که سرزنش او نسبت به فاطمه سلام الله علیها را لازم می سازد و اصل آن إغراء و برانگیختن است.

روایت10.

اعلام الوری، الارشاد: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آهنگ رفتن به حج و ادای فریضه الهی را نمود،

ص: 383


1- . مجالس ابن الشیخ: 256

أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُسْتَحَاضَةَ فَذَکَرَ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَیْسٍ فَقَالَ إِنَّ أَسْمَاءَ وَلَدَتْ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ بِالْبَیْدَاءِ وَ کَانَ فِی وِلَادَتِهَا الْبَرَکَةُ لِلنِّسَاءِ لِمَنْ وَلَدَتْ مِنْهُنَّ أَوْ طَمِثَتْ فَأَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاسْتَثْفَرَتْ (1) وَ تَنَطَّقَتْ بِمِنْطَقَةٍ وَ أَحْرَمَتْ (2).

«2»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَیْسٍ نَفِسَتْ بِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ فَأَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَرَادَتِ الْإِحْرَامَ مِنْ ذِی الْحُلَیْفَةِ أَنْ تَحْتَشِیَ بِالْکُرْسُفِ وَ الْخِرَقِ وَ تُهِلَّ بِالْحَجِّ فَلَمَّا قَدِمُوا مَکَّةَ وَ قَدْ نَسَکُوا الْمَنَاسِکَ وَ قَدْ أَتَی لَهَا ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً فَأَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تَطُوفَ بِالْبَیْتِ وَ تُصَلِّیَ وَ لَمْ یَنْقَطِعْ عَنْهَا الدَّمُ فَفَعَلَتْ ذَلِکَ (3).

«3»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَطَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله التَّلْبِیَةَ حِینَ زَاغَتِ الشَّمْسُ یَوْمَ عَرَفَةَ (4).

«4»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْمُشْرِکِینَ کَانُوا یُفِیضُونَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ فَخَالَفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَفَاضَ بَعْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْحَجَّ لَیْسَ بِوَجِیفِ الْخَیْلِ وَ لَا إِیضَاعِ (5) الْإِبِلِ وَ لَکِنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ سِیرُوا سَیْراً جَمِیلًا وَ لَا تُوَطِّئُوا ضَعِیفاً وَ لَا تُوَطِّئُوا مُسْلِماً وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یَکُفُّ نَاقَتَهُ

ص: 379


1- قال الجزریّ: فیه انه امر المستحاضة ان تستثفر، هو ان تشد فرجها بخرقة عریضة بعد ان تحتشی قطنا و توثق طرفیها فی شی ء تشده علی وسطها فتمنع بذلک سیل الدم، و هو مأخوذ من ثفر الدابّة الذی یجعل تحت ذنبها.
2- فروع الکافی 1: 287 و 288.
3- فروع الکافی 1: 289.
4- فروع الکافی 1: 292 ذیله: و کان علیّ بن الحسین علیه السلام یقطع التلبیة إذا زاغت الشمس یوم عرفة، قال أبو عبد اللّه علیه السلام: فاذا قطعت التلبیة فعلیک بالتهلیل و التحمید و التمجید و الثناء علی اللّه عز و جل.
5- الوجیف: السیر السریع. و أوضع البعیر: جعله یسرع فی سیره.

مردم را به آن فراخواند و این فراخوان وی در دورترین نقاط سرزمین اسلامی منتشر گردید و مردم برای خروج با وی مهیا گشتند. و جمعیتی انبوه از اطراف و مناطق نزدیک مدینه در آن گرد آمدند و آماده حرکت با او شدند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در پنج روز مانده به پایان ذی القعده به همراه آنان خارج گردید و به امیرالمؤمنین علیه السلام نیز نگاشت تا از یمن برای ادای حج بازگردد، ولی نوع حجّی که درصدد اقامه آن بود را برای وی روشن نساخت. و پیامبر صلی الله علیه و آله برای حج قران خارج گردید و قربانی ها را حرکت داد و از ذی الحلیفة احرام بست و مردم نیز به همراه او احرام بستند و از کنار میل - ریگ توده ای - در بیداء (بیابان) لبیک گفتن را آغاز کرد و تا بین الحرمین آن را ادامه داد تا آ نکه به کراع الغمیم رسید. و از مردمان همراه او، گروهی سواره و جمعی دیگر پیاده بودند و پیمودن مسیر بر پیادگان دشوار آمد و راه رفتن آنان را خسته و ملول ساخت. از این امر نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شکوه نمودند و از او خواستند که آنان را بر چیزی سوار گرداند. ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود که چهارپایی برای حمل آنان در اختیار ندارد و به آنان فرمان داد که کمرهایشان را ببندند و به سرعت حرکت کنند. آنان نیز چنین کردند و در نتیجه کار بر آنان آسان گشت. از آن سو امیرالمؤمنین علیه السلام به همراه لشکری که با او به یمن رفته بودند، خارج گردید و همراه خود حله هایی به همراه داشت که از اهل نجران گرفته بود. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از راه مدینه به نزدیکی مکه رسید، امیرالمؤمنین علیه السلام نیز از راه یمن، به نزدیکی آن رسید و برای دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله جلوتر از سپاه حرکت نمود و مردی از سپاهیان را به جانشینی خود برآن ها گمارد و به پیامبر صلی الله علیه و آله که مشرف بر مکه گشته بود، رسید و به او سلام نمود و از کرده خویش و آنچه گرفته بود و نیز پیشی گرفتن از سپاه برای دیدار او آگاهش ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن شادمان گردید و از دیدار او ابراز سرور و خرسندی نمود و به وی فرمود: «ای علی! به چه نیتی هلال ماه را رویت و بانگ اهلال برآوردی؟» عرض داشت: ای رسول خدا! تو برای من از شیوه اهلال خود ننوشتی و من آن را ندانستم. پس نیت خود را بر مبنای نیت تو قرار دادم و گفتم: پروردگارا، مانند پیامبر تو نیت اهلال می­کنم. و همراه خود

ص: 384

حَتَّی یُصِیبَ رَأْسُهَا مُقَدِّمَ الرَّحْلِ وَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ عَلَیْکُمْ بِالدَّعَةِ وَ الْخَبَرُ مُخْتَصَرٌ (1).

«5»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا کَانَ یَوْمُ النَّحْرِ أَتَاهُ طَوَائِفُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ ذَبَحْنَا مِنْ قَبْلِ أَنْ نَرْمِیَ وَ حَلَقْنَا مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذْبَحَ وَ لَمْ یَبْقَ شَیْ ءٌ مِمَّا یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یُقَدِّمُوهُ إِلَّا أَخَّرُوهُ وَ لَا شَیْ ءٌ مِمَّا یَنْبَغِی لَهُمْ أَنْ یُؤَخِّرُوهُ إِلَّا قَدَّمُوهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا حَرَجَ لَا حَرَجَ (2).

«6»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْکَعْبَةَ فَصَلَّی فِی زَوَایَاهَا الْأَرْبَعِ صَلَّی فِی کُلِّ زَاوِیَةٍ رَکْعَتَیْنِ (3).

«7»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ (4) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَدْخُلِ الْکَعْبَةَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ (5).

«8»

ل، الخصال الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ (6) عَنِ ابْنِ عَوْفٍ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُوسَی بْنِ عُبَیْدَةَ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ السُّورَةُ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ (7) عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَوْسَطِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَعَرَفَ أَنَّهُ الْوَدَاعُ فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ الْعَضْبَاءَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُّ دَمٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَهُوَ هَدَرٌ وَ أَوَّلُ دَمٍ هُدِرَ دَمُ الْحَارِثِ بْنِ رَبِیعَةَ بْنِ الْحَارِثِ کَانَ مُسْتَرْضِعاً فِی هُذَیْلٍ (8) فَقَتَلَهُ

ص: 380


1- فروع الکافی 1: 294.
2- فروع الکافی 1: 303.
3- فروع الکافی 1: 309.
4- فی المصدر: علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر و محمّد بن إسماعیل عن القضا ابن شاذان عن صفوان و ابن أبی عمیر عن معاویة بن عمار.
5- فروع الکافی 1: 309.
6- فی المصدر: ابن أخی ابی زرعة، عن ابن عون.
7- سورة النصر.
8- فی بنی هذیل خ ل.

سی و چهار شتر قربانی آوردم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «الله اکبر، من نیز شصت و شش شتر قربانی آورده ام و تو در حج و مناسک و قربانی ام، شریک من می باشی. پس بر احرامت باقی بمان و به سوی سپاهت بازگرد و به سرعت آنان را به سوی من حرکت ده، تا إن شاء الله در مکه جمع گردیم». بنابراین امیرالمؤمنین علیه السلام از وی خداحافظی نمود و به سوی سپاه خود بازگشت و چون به نزدیکی آنان رسید، متوجه شد که آنان حله های همراه خود را بر تن نموده اند. او نیز بر آن ها به خاطر این کار خرده گرفت و به کسی که او را به جانشینی خود بر آن ها گمارده بود، فرمود: وای بر تو! چه چیزی تو را واداشت که حلّه ها را به آنان ببخشی؟ قبل از آ نکه آن­ها را به رسول خدا صلی الله علیه و آله بدهیم؟ و حال آنکه من نیز چنین اجازه ای به تو نداده بودم؟

او پاسخ داد: از من خواستند که با آن حله ها خود را آراسته سازند و در آن به احرام درآیند و سپس آن ها را به من بازگردانند. امیرالمؤمنین علیه السلام آن حله ها را از مردم ستاند و آن ها را به جوال بارها بست. بنابراین از این امر خشم و کینه او را در دل گرفتند و چون وارد مکه گشتند، شکایت هایشان از امیرالمؤمنین علیه السلام فزونی یافت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به منادی فرمان داد و او در میان مردم بانگ برآورد : «زبان های خود را از علی بن ابی طالب بازدارید. چرا که او به خاطر ذات پروردگار در خشم می گردد و در امر دین او مدارا نمی کند». به این ترتیب آن قوم از بدگویی از او دست کشیدند و متوجه جایگاه او در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله گردیدند و از خشم پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به کسی که د ر صدد عیب جویی از او باشد، آگاه گردیدند. و امیرالمؤمنین علیه السلام به پیروی از رسول خدا صلی الله علیه و آله در احرام خویش باقی ماند. از سوی دیگر، بسیاری از مسلمانان بدون آوردن قربانی به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج گشته بودند، بنابراین خداوند این آیه را نازل فرمود: و أتمّوا الحَجَّ و العُمرةَ لِلّه»، {و برای خدا حج و عمره را به پایان رسانید.}(1) و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «تا روز قیامت عمره در حج داخل گشت» و یکی از انگشتان دستش را در دیگری داخل کرد و فرمود: «اگر به گذشته برمی­گشتم، هرگز قربانی­ها را حرکت نمی­دادم» سپس به منادی خویش فرمان داد که بانگ برآورد: «هر یک از شما که قربانی نیاورده است، از احرام خارج گردد و آن را عمره قرار دهد و هر آن کس از شما که قربانی آورده است، بر احرام خود باقی بماند». و گروهی از مردم در این سخن، از او اطاعت و گروهی دیگر مخالفت کردند و میان آنان گفتگوهایی در گرفت و برخی از آن ها گفتند: آیا هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله ژولیده مو و غبار آلود است، ما جامه بر تن کنیم

ص: 385


1- . سوره بقره/196

بَنُو اللَّیْثِ أَوْ قَالَ کَانَ مُسْتَرْضِعاً فِی بَنِی لَیْثٍ فَقَتَلَهُ هُذَیْلٌ وَ کُلُّ رِباً کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَمَوْضُوعٌ وَ أَوَّلُ رِباً وُضِعَ رِبَا الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الزَّمَانَ قَدِ اسْتَدَارَ فَهُوَ الْیَوْمَ کَهَیْئَةِ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ رَجَبُ مُضَرٍ الَّذِی بَیْنَ جُمَادَی وَ شَعْبَانَ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحْرَّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّ النَّسِی ءَ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ کَانُوا (1) یُحَرِّمُونَ الْمُحَرَّمَ عَاماً وَ یَسْتَحِلُّونَ (2) صَفَرَ وَ یُحَرِّمُونَ صَفَرَ عَاماً وَ یَسْتَحِلُّونَ الْمُحَرَّمَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ یَئِسَ أَنْ یُعْبَدَ فِی بِلَادِکُمْ آخِرَ الْأَبَدِ وَ رَضِیَ مِنْکُمْ بِمُحَقَّرَاتِ (3) الْأَعْمَالِ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ وَدِیعَةً فَلْیُؤَدِّهَا إِلَی مَنِ ائْتَمَنَهُ عَلَیْهَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ النِّسَاءَ عِنْدَکُمْ عَوَانٍ لَا یَمْلِکْنَ لِأَنْفُسِهِنَّ ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللَّهِ وَ اسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ فَلَکُمْ عَلَیْهِنَّ حَقٌّ وَ لَهُنَّ عَلَیْکُمْ حَقٌّ وَ مِنْ حَقِّکُمْ عَلَیْهِنَّ أَنْ لَا یُوَاطِئُوا (4) فُرُشَکُمْ وَ لَا یَعْصِینَکُمْ فِی مَعْرُوفٍ فَإِذَا فَعَلْنَ ذَلِکَ فَلَهُنَّ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا تَضْرِبُوهُنَّ أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاعْتَصِمُوا بِهِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَیُّ یَوْمٍ هَذَا قَالُوا یَوْمٌ حَرَامٌ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ فَأَیُّ شَهْرٍ هَذَا قَالُوا شَهْرٌ حَرَامٌ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَیُّ بَلَدٍ هَذَا قَالُوا بَلَدٌ حَرَامٌ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ عَلَیْکُمْ دِمَاءَکُمْ وَ أَمْوَالَکُمْ وَ أَعْرَاضَکُمْ کَحُرْمَةِ یَوْمِکُمْ هَذَا فِی شَهْرِکُمْ هَذَا فِی بَلَدِکُمْ هَذَا إِلَی یَوْمِ تَلْقَوْنَهُ أَلَا فَلْیُبَلِّغْ شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ لَا أُمَّةَ بَعْدَکُمْ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ حَتَّی إِنَّهُ لَیُرَی بَیَاضُ إِبْطَیْهِ ثُمَّ قَالَ

ص: 381


1- فکانوا خ ل.
2- لعل هذه الجملة من الراوی.
3- بمحرقات خ ل.
4- استظهر المصنّف ان الصحیح: [ان لا یوطئن و هو کذلک، یوجد ذلک فی سیرة ابن هشام.

و با زنان نزدیکی کنیم و خود را بشوییم؟ و برخی دیگر گفتند: آیا شرم نمی کنید که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر احرام خویش باقی باشد و شما خارج شوید درحالی که قطرات آب حاصل از غسل از آن فرو چکد؟ و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر کسانی که در این امر مخالفت ورزیدند، خرده گرفت و فرمود: «اگر من نیز قربانی نمی آوردم، بی تردید از احرام خارج می گشتم و آن را عمره قرار می دادم. پس هر که قربانی نیاورده است، بایستی از احرام خارج شود». در پی این سخن، گروهی بازگشتند و گروهی دیگر از جمله عمر بن خطاب بر مخالفت خود اصرار ورزیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله او را فرا خواند و فرمود: «ای عمر! مرا چه می شود که تو را مُحرم می بینم؟ آیا قربانی آورده ای؟ » گفت: نیاورده ام. فرمود: «پس چرا از احرام خارج نمی گردی و حال آن که من فرمان دادم، هر که قربانی نیاورده است، از احرام خارج گردد؟» گفت: ای رسول خدا! به خدا سوگند، از احرام خارج نمی گردم، درحالی که تو در آن هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به او فرمود: «تو تا زمان مرگ، هرگز به آن ایمان نخواهی آورد تا آ نکه بمیری» به همین خاطر او بر انکار متعه حج پایدار ماند تا آنکه در ایام خلافتش بر منبر رفت و بار دیگر از آن نهی و تهدید به مجازات نمود.

و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله اعمالش را به جا آورد، علی علیه السلام را در قربانی هایش شریک ساخت و با او، همراه مسلمانان راهی مدینه شد و به مکان معروف غدیر خم رسید که در آن روزگار به دلیل نبود آب و چراگاه، منزلگاه مناسبی برای اقامت و اطراق نبود. ولی پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه مسلمانان در این مکان فرود آمد و علت توقف او در این مکان، نزول وحی آسمانی بر وی درباره نصب امیرالمؤمنین، علی بن ابی طالب علیه السلام به جانشینی وی در میان امت بود و آن وحی، پیش از آن، بدون معین کردن زمانی خاص برای این امر (انتصاب علی علیه السلام به جانشینی) نازل گشته بود؛ ولی پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به زمانی موکول ساخت که امکان اختلاف در آن نباشد و خداوند متعال آگاه بود که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله از غدیر خم بگذرد، جمع بسیاری از مردم از او جدا گشته و به سوی شهرها و منزلگاه ها و بادیه های خود روان می گردند. و خداوند اراده نمود که برای شنیدن حکم انتصاب امیرالمؤمنین علیه السلام و اتمام حجت در این باره، آنان را گرد آورد. بنابراین این آیه را نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ

ص: 386

اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی قَدْ بَلَّغْتُ (1).

بیان

قال الجزری فیه إن الزمان قد استدار کهیئة یوم خلق الله السماوات و الأرض یقال دار یدور و استدار یستدیر بمعنی إذا طاف حول الشی ء و إذا عاد إلی الموضع الذی ابتدأ منه و معنی الحدیث أن العرب کانوا یؤخرون المحرم إلی صفر و هو النسی ء لیقاتلوا فیه فینتقل المحرم من شهر إلی شهر حتی یجعلوه فی جمیع شهور السنة فلما کانت تلک السنة کان قد عاد إلی زمنه المخصوص به قبل النقل و دارت السنة کهیئتها الأولی و قال أضاف رجبا إلی مضر لأنهم کانوا یعظمونه خلاف غیرهم فکأنهم اختصوا به و قوله بین جمادی و شعبان تأکید للبیان و الإیضاح لأنهم کانوا ینسئونه و یؤخرونه من شهر إلی شهر فیتحول عن موضعه المختص به فبین لهم أنه الشهر الذی بین جمادی و شعبان لا ما کانوا یسمونه علی حساب النسی ء و قال العانی الأسیر و کل من ذل و استکان و خضع فهو عان و المرأة عانیة و جمعها عوان

وَ مِنْهُ الْحَدِیثُ اتَّقُوا اللَّهَ فِی النِّسَاءِ فَإِنَّهُنَّ عَوَانٍ عِنْدَکُمْ.

أی أسراء أو کالأسراء.

قوله صلی الله علیه و آله بأمانة الله أی بأن جعلکم أمینا علیهن و أمرکم بحفظهن فهن ودائع الله عندکم.

و قال الطیبی فی شرح المشکاة أی بعهده و هو ما عهد إلیهم من الرفق و الشفقة و قال فی قوله بکلمات الله هو قوله فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ و قیل بالإیجاب و القبول و قیل بکلمة التوحید إذ لا تحل المسلمة لکافر.

أقول: سیأتی معنی آخر فی الخبر فی کتاب النکاح و سیأتی تلک الخطبة بأسانید فی باب خطب النبی صلی الله علیه و آله و باب المناهی إن شاء الله تعالی.

«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی حَمَّوَیْهِ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ حُبَابٍ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ مَرْوَکٍ (2) الْأَهْوَازِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بَحْرٍ عَنْ حَاتِمِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ

ص: 382


1- الخصال 2، 84 أقول: ذکر الخطبة ابن هشام فی السیرة 4: 275 و زاد و نقص راجعه.
2- فی نسختی المصحّحة: مردک.

إِلَیْکَ مِن رَّبِّک»، {ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده را ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.}(1) یعنی آنچه درباره جانشینی علی علیه السلام و امر امامت او بر تو نازل گردیده است را به مردم برسان. «وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»، {و اگر نکنی، پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.}.(2)

بنابراین پروردگار با این آیه بر وجوب به انجام رساندن آن تأکید نمود و پیامبر صلی الله علیه و آله را از به تأخیر افکندن آن برحذر داشت، و امنیت او در برابر مردمان را تضمین نمود. بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله در همان مکانی که گفتیم (غدیر خم) و توصیفی که از کیفیت این امر ارائه دادیم، فرود آمد و مسلمانان گراگرد او را گرفتند و از آنجا که آن روز بسیار گرم و سوزان بود، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان داد تا سایبان هایی به پا داشتند و زیر آن ها را جارو کردند. و فرمان داد تا جهاز شتران را در آن مکان گرد آوردند و بر روی یکدیگر قرار دادند. سپس به منادی خویش فرمان داد تا در میان مردم بانگ: الصلاة جامعة: (نماز جماعت برقرار است) را برآورد. پس آن ها از زیر جهاز شتران به در آمدند و در نزد او گرد آمدند و بیشتر آن ها از شدّت گرما ردای خویش را بر دو پای خود پیچیده بودند. هنگامی که مردم جمع گشتند، رسول خدا از جهاز شتران بالا رفت و بر بالای آن ایستاد. و امیرالمؤمنین علیه السلام را فرا خواند و او نیز همراه وی بالا رفت و در سمت راست وی ایستاد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله برای مردم خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و مردمان را بسیار موعظه نمود و آنان را از در پیش بودن مرگ خود، آگاه ساخت و فرمود: «من (از سوی پروردگار) فرا خوانده شده ام و به زودی (دعوت حق را) اجابت خواهم نمود و زمان غیبت من از میان شما فرا رسیده است. و من در میان شما چیزی باقی می گذارم که اگر به آن تمسک جویید، هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد (و آن دو چیز): کتاب خدا و عترت و اهل بیت من هستند که هرگز از یکدیگر جدا نخواهند گشت تا آ نکه در حوض بر من وارد گردند». سپس با صدای بلند بانگ برآورد: «آیا نسبت به شما، از خود شما سزاوارتر نمی باشم؟» گفتند: صد البته که این گونه است. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز بدون آن که در کلامش فاصله ایجاد کند، بازوان امیرالمؤمنین علیه السلام را گرفت و به قدری آن ها را بالا برد که سفیدی زیر بغل آن ها دیده می شد و فرمود: «هر که من مولای او بودم، این علی مولای اوست. بارالها، با دوستان او دوستی کن و با دشمنانش دشمن باش، هر که یاورش بود، یاری اش کن و هرکه یاری اش را واگذاشت، او را وا بنه». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله در نزدیکی ظهر پایین آمد و دو رکعت نماز گزارد. سپس خورشید به میانه آسمان رسید و مؤذن او اذان ظهر را گفت و پیامبر صلی الله علیه و آله با آنان نماز گزارد و در خیمه خود نشست و به علی علیه السلام نیز فرمان داد که در خیمه اش که روبه روی خیمه او قرار داشت، بنشیند و به مسلمانان فرمان داد که گروه گروه بر او وارد گردند و به خاطر این

ص: 387


1- . مائده/67
2- . مائده/67

مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَیْهِ سَأَلَ عَنِ الْقَوْمِ حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ فَقُلْتُ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فَأَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی رَأْسِی فَنَزَعَ زِرِّیَ الْأَعْلَی وَ زِرِّیَ الْأَسْفَلَ ثُمَّ وَضَعَ کَفَّهُ بَیْنَ ثَدْیِی وَ قَالَ مَرْحَباً بِکَ وَ أَهْلًا یَا ابْنَ أَخِی سَلْ مَا شِئْتَ فَسَأَلْتُهُ وَ هُوَ أَعْمَی فَجَاءَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَقَامَ فِی نِسَاجَةٍ فَالْتَحَفَ بِهَا فَلَمَّا وَضَعَهَا (1) عَلَی مَنْکِبِهِ رَجَعَ طَرَفَاهَا إِلَیْهِ مِنْ صِغَرِهَا وَ رِدَاؤُهُ إِلَی جَنْبِهِ عَلَی الْمِشْجَبِ فَصَلَّی بِنَا فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی عَنْ حَجَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِیَدِهِ فَعَقَدَ تِسْعاً وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَثَ تِسْعَ سِنِینَ لَمْ یَحُجَّ ثُمَّ أَذَّنَ فِی النَّاسِ فِی الْعَاشِرَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَاجٌّ فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ بَشَرٌ کَثِیرٌ کُلُّهُمْ یَلْتَمِسُ أَنْ یَأْتَمَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَعْمَلَ مَا عَمِلَهُ فَخَرَجَ وَ خَرَجْنَا مَعَهُ حَتَّی أَتَیْنَا ذَا الْحُلَیْفَةِ فَذَکَرَ الْحَدِیثَ وَ قَدِمَ عَلِیٌّ مِنَ الْیَمَنِ بِبُدْنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَجَدَ فَاطِمَةَ فِیمَنْ أَحَلَّ وَ لَبِسَتْ ثِیَاباً صَبِیغاً وَ اکْتَحَلَتْ فَأَنْکَرَ عَلِیٌّ ذَلِکَ عَلَیْهَا فَقَالَتْ أَبِی صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی بِهَذَا وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ بِالْعِرَاقِ فَذَهَبْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحَرِّشاً عَلَی فَاطِمَةَ بِالَّذِی صَنَعَتْ (2) مُسْتَفْتِیاً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالَّذِی ذَکَرَتْ عَنْهُ فَأَنْکَرْتُ ذَلِکَ قَالَ صَدَقَتْ صَدَقَتْ (3).

بیان

قال الجزری النساجة ضرب من الملاحف منسوجة کأنها سمیت بالمصدر و قال المشجب بکسر المیم عیدان تضم رءوسها و تفرج بین قوائمها و توضع علیها الثیاب و قال فی حدیث علی علیه السلام فی الحج فذهبت إلی رسول الله صلی الله علیه و آله محرشا علی فاطمة أراد بالتحریش هاهنا ذکر ما یوجب عتابه لها و أصله الإغراء و التهییج.

«10»

عم، إعلام الوری شا، الإرشاد (4): لما أراد رسول الله صلی الله علیه و آله التوجه إلی الحج و أداء فرض الله

ص: 383


1- کلما وضعها.
2- فی المصدر: فی الذی صنعت.
3- مجالس ابن الشیخ: 256.
4- هکذا فی نسخة المصنّف و غیره، و لعلّ ذکر (عم) مع ما یذکره بعد ذلک لا وجه له، و هو وهم منه.

مقام به اوتبریک گویند و به عنوان امیرمؤمنان بر او سلام گویند. همه مردم نیز چنین کردند. سپس به همسران خود و سایر همسران مؤمنین که همراه وی بودند، فرمان داد که بر علی علیه السلام وارد گردند و به او به عنوان امیرمؤمنان سلام گویند. آنان نیز چنین کردند و از جمله کسانی که در تبریکات خویش زیاده روی کرد، عمر بن خطاب بود و برای او، به خاطر این امر، شادی بسیاری بروز داد و گفت: به به (چه نیکو مناسبتی است) ای علی که تو مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمنی گشتی.

در این هنگام حسان بن ثابت به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا! آیا مرا رخصت می دهی که در این باره شعری گویم که پروردگار از آن خشنود گردد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای حسان! به نام پروردگار بگو». او نیز بر نقطه ای بلند ایستاد و مسلمانان مشتاقانه به شنیدن کلام وی ایستادند و او زبان به سخن گشود و گفت:

- پیامبرشان در روز غدیر در منطقه خُم آنان را صدا زد و چه نیکو ندای خود را به گوش همگان رسانید - چه ندا دهنده گرانقدری! -.

- و فرمود: کیست که مولا و ولی شماست؟ پس همگی بی هیچ اختلافی گفتند:

- پروردگارت مولای ما و تو نیز ولی ما هستی. و امروز هرگز کسی از ما را نخواهی یافت که از تو نافرمانی کند.

- پس او به (علی) فرمود: «ای علی، برخیز که من بعد از خود تو را به عنوان امام و هدایت گر مردم، برگزیدم».

- (و به مردمان فرمود): هرکه من مولای او بودم، این (علی) ولیّ اوست. پس برای او پیروانی راستین و فرمانبردار باشید.

- و در اینجا دعا فرمود: «پروردگارا، با دوستان او دوستی کن و با هر که به دشمنی علی برخاست، دشمنی کن».

رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای حسان! تا زمانی که با زبانت ما را یاری می کنی، روح القدس یار و پشتیبان تو باد.» و رسول خدا صلی الله علیه و آله تنها از این رو دعای خود برای او را مشروط ساخت که از عاقبت کار او در نافرمانی آگاه بود. و اگر یقین به نیکی احوال او در آینده داشت، بی تردید بی هیچ قید و شرطی او را مشمول دعای خود می ساخت. و این همانند همان مدح مشروط همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از جانب پروردگار است که آنان را بی قید و شرط مدح ننمود. چرا که پروردگار آگاه بود که در آینده برخی از آن ها از راه نیکی که به خاطر آن سزاوار مدح و اکرام گشتته بودند، منحرف خواهند گشت. به همین خاطر فرمود: «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ »، {ای همسران پیامبر، شما مانند هیچ یک از زنان [دیگر] نیستید، اگر سر پروا دارید.(1)} و آنان را همانند اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله که روزی خود را به یتیم و مسکین و اسیر بخشیده بودند، مورد حمد و ستایش قرار نداد. چرا که خداوند سبحان درباره علی و فاطمه و حسن و

ص: 388


1- . احزاب/32

تعالی فیه (1) أذن فی الناس به و بلغت دعوته إلی أقاصی بلاد الإسلام (2) فتجهز الناس للخروج معه و حضر المدینة من ضواحیها و من حولها و یقرب (3) منها خلق کثیر و تهیئوا (4) للخروج معه فخرج صلی الله علیه و آله بهم لخمس بقین من ذی العقدة و کاتب أمیر المؤمنین علیه السلام بالتوجه إلی الحج من الیمن و لم یذکر له نوع الحج الذی قد عزم علیه و خرج صلی الله علیه و آله قارنا للحج بسیاق الهدی و أحرم علیه السلام من ذی الحلیفة و أحرم الناس معه و لبی من عند المیل الذی بالبیداء فاتصل ما بین الحرمین بالتلبیة حتی انتهی إلی کراع الغمیم و کان الناس معه رکبانا و مشاة فشق علی المشاة المسیر و أجهدهم السیر و التعب (5) فشکوا ذلک إلی النبی صلی الله علیه و آله و استحملوه فأعلمهم أنه لا یجد لهم ظهرا و أمرهم أن یشدوا علی أوساطهم و یخلطوا الرمل بالنسل ففعلوا ذلک و استراحوا إلیه و خرج أمیر المؤمنین علیه السلام بمن معه من العسکر الذی کان صحبه إلی الیمن و معه الحلل الذی (6) کان أخذها من أهل نجران فلما قارب رسول الله صلی الله علیه و آله إلی مکة من طریق المدینة قاربها أمیر المؤمنین علیه السلام من طریق الیمن و تقدم الجیش للقاء النبی صلی الله علیه و آله و خلف علیهم رجلا منهم فأدرک النبی صلی الله علیه و آله و قد أشرف علی مکة فسلم علیه و خبره بما صنع و بقبض ما قبض و أنه سارع للقائه أمام الجیش فسر رسول الله صلی الله علیه و آله لذلک (7) و ابتهج بلقائه و قَالَ لَهُ بِمَ أَهْلَلْتَ یَا عَلِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ لَمْ تَکْتُبْ لِی (8) بِإِهْلَالِکَ وَ لَا عَرَفْتُهُ (9) فَعَقَدْتُ نِیَّتِی بِنِیَّتِکَ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ إِهْلَالًا کَإِهْلَالِ نَبِیِّکَ وَ سُقْتُ مَعِی مِنَ الْبُدْنِ

ص: 384


1- فی المصدر: و أداء ما فرض اللّه علیه فیه.
2- بلاد أهل الإسلام خ ل. أقول یوجد ذلک فی المصدر.
3- و بقرب خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
4- و أهبوا خ ل. أقول: فی المصدر: و تأهبوا و تهیئوا.
5- و التعب به خ ل.
6- الحلل التی خ ل.
7- بذلک خ ل.
8- الی خ ل.
9- و لا عرفتنیه خ ل.

حسین علیهم السلام که با وجود نیازشان، دیگران را بر خود ترجیح داده بودند، این آیات را نازل نمود: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا *إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا *إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا *فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا *وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا»، {و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند ، ما برای خشنودی خداست، که به شما می خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهی، ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم، پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت، و به [پاس] آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد.}(1)

و پاداش آنان را قطعی دانست و همانند سایرین که از دگرگونی حال آنان آگاه بود، پاداش آنان را مشروط نساخت.(2)

توضیح

«ضاحیة کل شیء»: بخش آشکار آن. و جزری گفت: «رمل، یرمل، رملاً»: با سرعت حرکت کرد و شانه هایش را به لرزه انداخت. و گفت: «النسل و النسلان»: سرعت در راه رفتن. «خفق النجم، حفوقاً»: ستاره ناپیدا شد. و «الضبع»: بازو. و «النشز» با فتحه: زمین بلند. و سخنش «أسمع بالرسول»: صیغه تعجب است. مانند این سخن خداوند متعال که فرمود: «أسمع بهم و أبصِر»، چه اندازه شنوا و بینایند(3).

روایت11.

سرائر: ابن محجوب در کتابش گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در فاصله چهار روز مانده به پایان ذی القعده از مدینه خارج گشت و چهار روز بعد از ذی القعده به آن (مکه) وارد شد و از بالای مکه از گردنه مدنیین وارد و از پایین آن خارج گردید.(4)

روایت12.

إعلام الوری: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای اقامه مراسم حج در فاصله 5 روز مانده از ماه ذی القعده سال دهم از مدینه خارج گردید و مردم را به حج فرا خواند. مردم نیز برای خروج با او آماده گشتند و از اطراف و مناطق دور و نزدیک مدینه، مردم بسیاری در آن گرد آمدند. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به ذی الحلیفه رسید، در آنجا اسماء بنت عمیس، محمد بن ابی بکر را به دنیا آورد و آن شب به خاطر او توقف کرد و به همراه مردم از ذی الحلیفه محرم گردید. پیامبر صلی­اللّه ­علیه­ و آله برای مراسم حج قربانی آورده بود که شامل شصت و شش شتر بود. از آن سو علی علیه السلام نیز از یمن عزم حج نمود و همراه خود سی و چهار شتر قربانی آورد. از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حج خویش صد شتر آورد که از آن ها شصت و اندی شتر را قربانی کرد و سپس باقی را به علی علیه السلام بخشید و او نیز سی و اندی شتر قربانی کرد.

ص: 389


1- . انسان/12-8
2- . إرشاد: 93-89، إعلام الوری: 80
3- . مریم/38
4- . السرائر:477

أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ بَدَنَةً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ أَکْبَرُ قَدْ سُقْتُ أَنَا سِتّاً وَ سِتِّینَ وَ أَنْتَ شَرِیکِی فِی حَجِّی وَ مَنَاسِکِی وَ هَدْیِی فَأَقِمْ عَلَی إِحْرَامِکَ وَ عُدْ إِلَی جَیْشِکَ فَعَجِّلْ بِهِمْ إِلَیَّ حَتَّی نَجْتَمِعَ بِمَکَّةَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فودعه أمیر المؤمنین علیه السلام و عاد إلی جیشه فلقیهم عن قرب فوجدهم قد لبسوا الحلل التی کانت معهم فأنکر ذلک علیهم و قال للذی کان استخلفه علیهم (1) ویلک ما دعاک إلی أن تعطیهم الحلل من قبل أن ندفعها إلی رسول الله صلی الله علیه و آله (2) و لم أکن أذنت لک فی ذلک فقال سألونی أن یتجملوا بها و یحرموا فیها ثم یردوها علی فانتزعها أمیر المؤمنین علیه السلام من القوم و شدها فی الأعدال فاضطغنوا ذلک (3) علیه فلما دخلوا مکة کثرت شکایاهم (4) من أمیر المؤمنین علیه السلام فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُنَادِیاً (5) فَنَادَی فِی النَّاسِ ارْفَعُوا أَلْسِنَتَکُمْ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ خَشِنٌ فِی ذَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَیْرُ مُدَاهِنٍ فِی دِینِهِ فکف القوم عن ذکره و علموا مکانه من النبی صلی الله علیه و آله و سخطه علی من رام الغمیزة فیه و أقام أمیر المؤمنین علیه السلام علی إحرامه تأسیا برسول الله صلی الله علیه و آله و کان قد خرج مع النبی صلی الله علیه و آله کثیر من المسلمین بغیر سیاق هدی فأنزل الله تعالی وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ (6) وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شَبَّکَ إِحْدَی أَصَابِعِ یَدَیْهِ عَلَی الْأُخْرَی (7) ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُهُ (8) مَا سُقْتُ الْهَدْیَ ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِیَهُ أَنْ یُنَادِیَ (9) مَنْ لَمْ یَسُقْ مِنْکُمْ هَدْیاً فَلْیُحِلَّ وَ لْیَجْعَلْهَا عُمْرَةً وَ مَنْ سَاقَ مِنْکُمْ هَدْیاً فَلْیُقِمْ عَلَی إِحْرَامِهِ فأطاع فی ذلک بعض الناس و خالف بعض و جرت خطوب بینهم فیه و قال منهم قائلون إن رسول الله صلی الله علیه و آله أشعث أغبر نلبس الثیاب

ص: 385


1- فیهم خ ل.
2- النبیّ خ ل.
3- لذلک خ ل.
4- شکایتهم خ ل.
5- منادیه خ ل.
6- البقرة: 196.
7- بین اصابع احدی یدیه بالاخری خ ل.
8- ما استدبرت خ ل.
9- فنادی خ ل.

مؤلف: تمام خبر شامل جریان سپاه و فرمان عدول به عمره و انکار آن توسط عمر و داستان غدیر را همانند شیخ مفید رحمه­ اللّه­ علیه آورده و گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن مکان حرکت نکرده بود که این آیه نازل گشت: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً»،{امروز دینتان را کامل نمودم و نعمتم را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را به عنوان دین شما برگزیدم.}(1) و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدای را به خاطر تکمیل دین و اتمام نعمت و رضایتش از رسالتم و ولایت علی بعد از من، حمد و سپاس می گویم».(2)

روایت13.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ده سال در مدینه ماند، بی آنکه حج گزارد. سپس خداوند عزوجل بر او این آیه را نازل فرمود: «وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ»، {و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور تا [زائران] پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغری - که از هر راه دوری می آیند - به سوی تو روی آورند.}(3) بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله به جارچیان فرمان داد که با صدای بلند اعلام کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این سال رهسپار حج خواهد گشت. و اهل مدینه و ساکنان مناطق مرتفع کوهستانی مدینه و اعراب بادیه از آن آگاه گردیدند و برای حج رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع گردیدند. در این حج، آنان تنها تقلید می نمودند. یعنی منتظر می ماندند تا رسول خدا صلی الله علیه و آله دستوری به آنان دهد تا در آن از او تبعیت کنند، یا آنکه او کاری کند تا آنان نیز همانند آن را به انجام رسانند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله در چهار روز مانده به پایان ذی القعده خارج گردید و هنگامی به ذی الحلیفه رسید که خورشید به میانه آسمان رسیده بود. پس غسل نمود و خارج شد و به مسجدی که در کنار شجره بود آمد و در آن نماز ظهر را اقامه نمود. سپس عزم بر حج عمره نمود و خارج شد تا آ نکه در بیابان در کنار نخستین توده ریگ توقف نمود و برای او دو صف تشکیل شد و لبیک گویان عازم حج عمره گردید. و او به همراه خود شصت و شش یا شصت و چهار شتر قربانی حرکت داد تا آنکه در ساعات پایانی روز چهارم ذی الحجه به مکه رسید و 7 دور بر گرد کعبه طواف نمود. سپس در پشت مقام ابراهیم علیه السلام دو رکعت نماز خواند. سپس به سوی حجرالاسود بازگشت و آن را که در ابتدای طوافش استلام کرده بود، بار دیگر استلام کرد. سپس فرمود: «(سعی) صفا و مروه از شعائر خدا هستند.

ص: 390


1- . مائده/2
2- . إعلام الوری: 82-80، ط1، 14-137، ط2
3- . حج/27

و نقرب النساء و ندهن و قال بعضهم أ ما تستحیون تخرجون (1) رءوسکم تقطر من الغسل و رسول الله صلی الله علیه و آله علی إحرامه فأنکر رسول الله صلی الله علیه و آله علی من خالف فی ذلک و قَالَ لَوْ لَا أَنِّی سُقْتُ الْهَدْیَ لَأَحْلَلْتُ وَ جَعَلْتُهَا عُمْرَةً فَمَنْ لَمْ یَسُقْ هَدْیاً فَلْیُحِلَّ فَرَجَعَ قَوْمٌ وَ أَقَامَ آخَرُونَ عَلَی الْخِلَافِ (2) وَ کَانَ فِیمَنْ أَقَامَ عَلَی الْخِلَافِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَاسْتَدْعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مَا لِی أَرَاکَ یَا عُمَرُ مُحْرِماً أَ سُقْتَ هَدْیاً (3) قَالَ لَمْ أَسُقْ قَالَ فَلِمَ لَا تُحِلُّ وَ قَدْ أَمَرْتُ مَنْ لَمْ یَسُقْ (4) بِالْإِحْلَالِ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا أَحْلَلْتُ وَ أَنْتَ مُحْرِمٌ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَا حَتَّی تَمُوتَ فَلِذَلِکَ أَقَامَ عَلَی إِنْکَارِ مُتْعَةِ الْحَجِّ حَتَّی رَقِیَ الْمِنْبَرَ فِی إِمَارَتِهِ فَنَهَی عَنْهُ نَهْیاً مُجَدَّداً وَ تَوَعَّدَ عَلَیْهَا بِالْعِقَابِ.

و لما قضی رسول الله صلی الله علیه و آله نسکه أشرک علیا علیه السلام فی هدیه و قفل إلی المدینة و هو معه و المسلمون حتی انتهی إلی الموضع المعروف بغدیر خم و لیس بموضع إذ ذاک یصلح للمنزل (5) لعدم الماء فیه و المرعی فنزل علیه السلام فی الموضع و نزل المسلمون معه و کان سبب نزوله فی هذا المکان نزول القرآن علیه بنصبه أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیهما السلام خلیفة فی الأمة من بعده و قد کان تقدم الوحی إلیه فی ذلک من غیر توقیت له فأخره لحضور وقت یأمن فیه الاختلاف منهم علیه و علم الله عز و جل أنه إن تجاوز غدیر خم انفصل عنه کثیر من الناس إلی بلدانهم (6) و أماکنهم و بوادیهم فأراد الله أن یجمعهم لسماع النص علی أمیر المؤمنین علیه السلام و تأکید الحجة علیهم (7) فیه فأنزل الله تعالی (8) یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ

ص: 386


1- ان تخرجوا خ ل.
2- علی الخلاف للنبی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
3- الهدی خ ل.
4- من لم یسق الهدی خ ل. أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
5- للنزول خ ل.
6- بلادهم خ ل.
7- تأکیدا للحجة علیهم.
8- فأنزل اللّه تعالی علیه خ ل.

پس به آن چه که خداوند عزوجل به آن آغاز نمود، آغاز می­کنم».

از آنجا که مسلمانان گمان می بردند که سعی میان صفا و مروه از ساخته های مشرکان است، خداوند عزّوجل این آیه را نازل فرمود: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا»، {در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست [که یادآور اوست]، پس هر که خانه [خدا] را حج کند، یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جای آورد.}(1) سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به صفا آمد و از آن بالا رفت و در برابر رکن یمانی قرار گرفت و حمد و ثنای الهی به جای آورد و به همان میزانی که قرائت آرام سوره بقره طول می کشد، به دعا ایستاد. سپس به سوی مروه پایین رفت و همانند صفا، در آنجا نیز توقف نمود. سپس از آن پایین آمد و به سوی صفا بازگشت و برآن ایستاد. سپس بار دیگر به سوی مروه پایین رفت تا آنکه سعی خود را به اتمام رساند و هنگامی که سعی خود را در بالای مروه به پایان رسانید، رو به مردم نمود و بعد از حمد و ثنای الهی، درحالی که با دستش به پشت سر خود اشاره می نمود، فرمود: «این جبرئیل است که به من فرمان می دهد، کسانی که قربانی نیاورده اند را به خروج از احرام امر کنم و اگر زمان به عقب برمی­گشت، بی تردید همان می کردم که شما را به آن فرمان دادم، ولی من قربانی آورده ام و شایسته نیست که آورنده قربانی، تا زمان رساندن قربانی به محل خود، از احرام خارج گردد». در این حین مردی(2)

به او گفت: چگونه به عنوان حاجی خارج شویم درحالی که از سرها و موهایمان آب فرو می ریزد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله به او پاسخ داد: «بدان که تو هرگز به این امر ایمان نخواهی آورد». در این هنگام سراقة بن مالک بن جعشم کنانی به او گفت: ای رسول خدا، دین خود را آموختیم، گویی که امروز ما را آفریده اند. ولی آیا این موضوع که ما را به آن فرمان دادی تنها برای امسال است یا آ نکه برای آینده نیز می باشد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «بلکه آن ابدی و تا روز قیامت است» سپس انگشتانش را در هم گره زد و فرمود: «تا روز قیامت، عمره داخل در حج است»

گفت: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مکه بود، علی علیه السلام از یمن بازگشت و بر فاطمه سلام الله علیها که از احرام خارج گشته بود، وارد گردید و او را معطّر و با لباس رنگین یافت و به او فرمود: ای فاطمه، این چه کاری است که کرده­ای؟ عرض کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به این کار امر نمود. علی علیه السلام نیز برای پرسش در این باره به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و عرض داشت: ای رسول خدا! من فاطمه را دیدم که از احرام خارج گشته و لباس های رنگین به تن نموده است.

ص: 391


1- . بقره/158
2- . بنا به آنچه در سایر روایات آمده است، او عمربن خطاب بوده است که تا زمان مرگ به آن ایمان نیاورد و در خطبه اش گفت: «دو متعه در زمان رسول خداصلی الله علیه و آله حلال بودند که من آن ها را حرام و مرتکبین آن ها را مجازات می کنم».

إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ یعنی فی استخلاف علی علیه السلام و النص بالإمامة علیه وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (1) فأکد الفرض علیه بذلک و خوفه من تأخیر الأمر فیه و ضمن له العصمة و منع الناس منه فنزل رسول الله صلی الله علیه و آله المکان الذی ذکرناه لما وصفناه من الأمر له بذلک و شرحناه و نزل المسلمون حوله و کان یوما قائظا شدید الحر فأمر علیه السلام بدوحات (2) فقم ما تحتها و أمر بجمع الرحال فی ذلک المکان و وضع بعضها فوق بعض ثم أمر منادیه فنادی فی الناس الصلاة جامعة فاجتمعوا من رحالهم إلیه و إن أکثرهم لیلف رداءه علی قدمیه من شدة الرمضاء (3) فلما اجتمعوا صعد علی تلک الرحال حتی صار فی ذروتها و دعا أمیر المؤمنین علیه السلام فرقی معه حتی قام عن یمینه ثُمَّ خَطَبَ النَّاسَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ وَعَظَ فَأَبْلَغَ فِی الْمَوْعِظَةِ وَ نَعَی إِلَی الْأُمَّةِ نَفْسَهُ وَ قَالَ قَدْ دُعِیتُ (4) وَ یُوشِکُ أَنْ أُجِیبَ وَ قَدْ حَانَ مِنِّی خُفُوقٌ مِنْ بَیْنِ أَظْهُرِکُمْ وَ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا مِنْ بَعْدِی (5) کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَإِنَّهُمَا (6) لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ ثُمَّ نَادَی بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَ لَسْتُ أَوْلَی بِکُمْ مِنْکُمْ بِأَنْفُسِکُمْ (7) قَالُوا اللَّهُمَّ بَلَی فَقَالَ لَهُمْ عَلَی النَّسَقِ مِنْ غَیْرِ فَصْلٍ وَ قَدْ أَخَذَ بِضَبْعَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (8) علیه السلام فَرَفَعَهُمَا حَتَّی بَانَ بَیَاضُ إِبْطَیْهِمَا (9) فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ ثم نزل صلی الله علیه و آله و کان وقت الظهیرة فصلی رکعتین ثم زالت الشمس فأذن مؤذنه لصلاة الظهر (10) فصلی بهم الظهر و جلس علیه السلام فی خیمته و أمر علیا علیه السلام أن یجلس فی خیمة له بإزائه ثم أمر المسلمین أن یدخلوا علیه فوجا فوجا فیهنئوه

ص: 387


1- المائدة 67.
2- فی المصدر: بدوحات هناک.
3- من شدة الحرّ خ ل.
4- فی المصدر: انی قد دعیت.
5- لم یذکر جملة «من بعدی» فی المصدر.
6- و انهما خ ل.
7- من أنفسکم خ ل.
8- علی خ ل.
9- و قال: من خ ل.
10- لصلاة الفرض خ ل.

رسول خدا پاسخ داد: «من مردم را به آن امر کردم و تو ای علی، چگونه شروع کردی و احرام بستی؟» عرض کرد: ای رسول خدا! مانند (نیت) پیامبر شروع کردم و احرام بستم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «همانند من بر احرامت باقی بمان و در قربانی شریک من باش».

گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله با اصحابش در مکه در بطحاء (سیلگاه فراخ) فرود آمد و وارد منازل نگردید و هنگامی که خورشید در روز ترویه به میانه آسمان رسید، به مردم فرمان داد که غسل کنند و حج را آغاز نمایند و این همان سخن خداوند عزوجل است که بر پیامبرش نازل نمود: «فأتَّبَعُوا مِلَّةَ أبِیکُم إبرَاهِیمَ»، {و از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید.} پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه اصحابش حج را آغاز نمودند و چون به منا رسیدند، پیامبر در آن مکان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء و صبح را اقامه نمود و چون سپیده صبح دمید، به همراه مردم از آن مکان حرکت نمود. و این در حالی بود که در روزگار جاهلیت، قریش از مزدلفه که همان جمع است خارج می گشتند و مانع خروج مردم از آن مکان می گشتند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش آمد، درحالی که قریشیان امید داشتند از همان مکان که آنان خارج می گشتند، خارج گردد. و خداوند در این باره فرمود: «ثُمَّ أَفِیضُواْ مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»، {پس، از همان جا که [انبوه] مردم روانه می شوند، شما نیز روانه شوید و از خداوند آمرزش خواهید که خدا آمرزنده مهربان است.}(1)

و مقصودش از مردم، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و مردمان بعد از آن ها در خروج از آن بود. و هنگامی که قریش مشاهده نمود که خیمه گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت کرده است، امیدشان در خروج رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکان مورد نظرشان، به یأس گرایید، تا آ نکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به «نمرة» که بطن عرنة بود و در حیال الاراک - در برابر درختچه های اراک - قرار داشت، رسید و خیمه گاهش را در آ نجا برافراشت و مردم نیز در کنار آن چادرهای خود را به پا ساختند. چون خورشید برآمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه قریش خارج گردید و غسل نمود و لبیک گفتن را قطع نمود، تا آنکه در مسجد ایستاد و مردم را موعظه و امر و نهی نمود.

سپس با یک اذان و دو اقامه، نماز ظهر و عصر را به پا داشت و بعد از آن به سوی موقف رهسپار گردید و در آنجا ایستاد و مردمان به سوی گام های شتر او پیشی می جستند و در کنار آن می ایستادند، بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله شتر خود را راند و دور ساخت، ولی آنان دوباره چنین کردند. به همین خاطر، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای مردم، جای سم شتر من موقف نیست، بلکه همه آن، این است» و با دستش به سوی موقف اشاره نمود. در نتیجه مردم پراکنده گشتند و همانند آن را در مزدلفه نیز انجام داد.

ص: 392


1- . بقره/199

بالمقام و یسلموا علیه بإمرة المؤمنین ففعل الناس ذلک کلهم ثم أمر أزواجه و سائر نساء (1) المؤمنین معه أن یدخلن علیه و یسلمن علیه بإمرة المؤمنین ففعلن و کان فیمن (2) أطنب فی تهنئته بالمقام عمر بن الخطاب و أظهر له من المسرة به و قال فیما قال بخ بخ لک یا علی أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة و جاء حسان بن ثابت إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا رسول الله أ تأذن (3) لی أن أقول فی هذا المقام ما یرضاه الله فقال له قل یا حسان علی اسم الله فوقف علی نشز من الأرض و تطاول المسلمون (4) لسماع کلامه فأنشأ یقول:

ینادیهم یوم الغدیر نبیهم*** بخم و أسمع بالرسول (5) منادیا

و قال فمن مولاکم و ولیکم؟*** فقالوا و لم یبدوا هناک التعادیا

إلهک مولانا و أنت ولینا*** و لن تجدن منا لک الیوم عاصیا

فقال له قم یا علی فإننی*** رضیتک من بعدی إماما و هادیا

فمن کنت مولاه فهذا ولیه*** فکونوا له أتباع (6) صدق موالیا

هناک دعا اللهم وال ولیه*** و کن للذی عادی علیا معادیا

فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَزَالُ یَا حَسَّانُ مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ مَا نَصَرْتَنَا بِلِسَانِکَ.

و إنما اشترط رسول الله صلی الله علیه و آله فی الدعاء له لعلمه علیه السلام بعاقبة أمره فی الخلاف و لو علم سلامته فی مستقبل الأحوال لدعا له علی الإطلاق و مثل ذلک ما اشترط الله تعالی فی مدح أزواج النبی صلی الله علیه و آله و لم یمدحهن بغیر اشتراط لعلمه أن منهن من تتغیر بعد الحال عن الصلاح الذی تستحق علیه المدح و الإکرام فقال یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ (7) و لم یجعلهن فی ذلک حسب ما جعل أهل بیت النبی صلی الله علیه و آله فی محل الإکرام و المدحة حیث بذلوا قوتهم للیتیم و المسکین (8) و الأسیر فأنزل الله سبحانه فی علی و فاطمة و الحسن و

ص: 388


1- و جمیع أزواج خ.
2- ممن أطنب خ ل.
3- ائذن خ ل.
4- الناس خ ل.
5- للرسول خ ل.
6- انصار صدق خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر.
7- الأحزاب: 32.
8- للمسکین و الیتیم.

و مردم توقف کردند تا آ نکه خورشید برآمد. سپس از آن مکان خارج گردید و به مردم فرمان داد که با آرامش و شکیبایی حرکت کنند تا آنکه به مزدلفه (مشعر الحرام) رسید و با یک اذان و دو اقامه، مغرب و عشاء را در آن اقامه نمود. سپس در آن مکان اقامت کرد تا آ نکه نماز صبح را به پا داشت. و او ضعفای بنی هاشم را یک شب جلوتر حرکت داد و به آنان فرمان داد که در عقبه، رمی جمرات نکنند تا خورشید برآید. و چون روز برآمد، خارج گردید تا آنکه به منا رسید و رمی جمرات را در عقبه به جای آورد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله شصت و چهار یا شصت و شش شتر قربانی، و علی علیه السلام نیز سی و چهار یا سی و شش شتر قربانی به همراه آورده بودند و رسول خدا صلی الله علیه و آله شصت و شش قربانی و علی علیه السلام سی و چهار قربانی، سر بریدند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داد که از هر یک از آن قربانی ها پاره ای گوشت برگرفته و در دیگ پخته شود و بعد از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام از آن خوردند و از آب گوشت آن نوشیدند و از پوست و جلّ و قلاده آن ها، چیزی به قصاب ها نداد، بلکه آن ها را صدقه داد و بعد از آن سر خود را تراشید و کعبه را زیارت نمود و به منا بازگشت و تا روز سوم از اواخر ایام تشریق در آن اقامت نمود. سپس رمی جمرات نمود و به سوی مکه حرکت کرد تا آنکه به ابطح (سیلگاه فراخ) رسید. عایشه به او گفت: آیا زنان تو با یک حج و یک عمره باز گردند، ولی من تنها با یک حج بازگردم؟ با این سخن، پیامبر صلی الله علیه و آله در ابطح اقامت نمود و عبدالرحمن بن ابی بکر را همراه او به سوی تنعیم روانه داشت و عایشه عمره اش را آغاز نمود، سپس آمد و بر گرد کعبه طواف ساخت و در کنار مقام ابراهیم دو رکعت نماز گزارد و سعی میان صفا و مروه را به انجام رساند و آنگاه به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت. و پیامبر صلی الله علیه و آله همان روز از آن مکان حرکت نمود و وارد مسجدالحرام نگردید و برگرد کعبه طواف ننمود و از بالای مکه از گردنه مدنیین وارد و از پایین مکه از ذوی طوی خارج گردید.

توضیح

«العوالی»(1): مناطقی در بالای زمین های مدینه که نزدیکترین آن ها چهار میل و دورترین آن ها از جانب نجد، هشت میل فاصله دارد. سخنش: «منفرداً»: یعنی از عمره. و «سماط القوم» با کسره: صف آن ها. «أو أربعاً»: این تردید بنا به اختلاف روایات است، همان طورکه در سند روایی به آن اشاره کرده است. سخنش: «فَاتَّبَعُوا مِلَّةَ أبِیکُم» می گویم: در قرآن چنین نیامده است

ص: 393


1- . الفروع 1: 234-233

الحسین علیهم السلام و قد آثروا علی أنفسهم مع الخصاصة التی کانت بهم فقال تعالی وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً (1) فقطع لهم بالجزاء و لم یشترط لهم کما اشترط لغیرهم لعلمه باختلاف الأحوال علی ما بیناه. (2)

بیان

ضاحیة کل شی ء ناحیته البارزة و قال الجزری رمل یرمل رملا أسرع فی السیر و هز منکبه و قال النسل و النسلان الإسراع فی المشی و خفق النجم خفوقا غاب و الضبع العضد و النشز بالفتح المرتفع من الأرض قوله و أسمع صیغة تعجب کقوله تعالی أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ (3).

«11»

سر، السرائر قال ابن محبوب فی کتابه: خرج رسول الله صلی الله علیه و آله من المدینة لأربع بقین من ذی القعدة و دخل لأربع مضین من ذی الحجة و دخل من أعلی مکة من عقبة المدنیین و خرج من (4) أسفلها.

«12»

عم، إعلام الوری: خرج رسول الله صلی الله علیه و آله من المدینة متوجها إلی الحج فی السنة العاشرة لخمس بقین من ذی القعدة و أذن فی الناس بالحج فتجهز الناس للخروج معه و حضر المدینة من ضواحیها و من جوانبها خلق کثیر فلما انتهی إلی ذی الحلیفة ولدت هناک أسماء بنت عمیس محمد بن أبی بکر فأقام تلک اللیلة من أجلها و أحرم من ذی الحلیفة و أحرم الناس معه و کان قارنا للحج بسیاق الهدی ساق معه ستا و ستین بدنة و حج علی علیه السلام من الیمن و ساق معه أربعا و ثلاثین بدنة.

وَ قَدْ رُوِیَ أَیْضاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاقَ فِی حَجِّهِ مِائَةَ بَدَنَةٍ فَنَحَرَ نَیِّفاً وَ سِتِّینَ ثُمَّ أَعْطَی عَلِیّاً فَنَحَرَ نَیِّفاً وَ ثَلَاثِینَ.

ص: 389


1- الإنسان 8- 12.
2- الإرشاد: 89- 93. إعلام الوری: 80.
3- مریم: 38.
4- السرائر: 477.

و این آیه در آل عمران چنین ذکر شده است: «قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُواْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ*إنّ أول بیت وضع للنّاس»،{بگو: خدا راست گفت. پس، از آیین ابراهیم که حق گرا بود و از مشرکان نبود، پیروی کنید و اولین خانه­ای که برای مردم بنا شد.}(1)

تا آخر آیات مربوط به حج و در سوره حج نیز آمده است. «وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ »، {و اوست که شما را [برای خود] برگزیده و در دین بر شما سختی قرار نداده است. آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است]} (2)

و امکان دارد که در مصحف ائمه اطهار علیهم السلام این گونه بوده باشد یا آنکه نسخه نویسان واژه «ابیکم» را افزوده باشند، یا این احتمال وجود دارد که به عنوان نقل معنی، دو آیه آمده باشد و در برخی نسخه ها «فَاتّبّعُوه» آمده است که اشاره ای به این سخن پروردگار است که می فرماید : «وَأَنَّ هَ-ذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ »،{و [بدانید] این است راه راست من، پس از آن پیروی کنید. »(3)

یا این کلام خداوند که می فرماید: «وَهَ-ذَا کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ»، {و این، خجسته کتابی است که ما آن را نازل کردیم، پس از آن پیروی کنید.}(4)

و آنچه بعد از آن تا آیه حج آمده است. یا آنکه آن به صیغه ماضی به عنوان عطف بر «أنزله» در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله باشد. و «سلخ الشهر» مانند «انسلخ»: یعنی ماه به پایان رسید و سپری شد. فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله «بالدعة»: یعنی با آرامش و درنگ و عدم شتاب. و «الجَذَوَة»: قطعه، پاره. «البُرمة» با ضمّه: دیگ سنگی. و «حسا المرق»: شوربا را اندک اندک نوشید.

روایت14.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله زنان را یک شب زودتر، از مزدلفه به منا فرستاد و به آن دسته از آنان که باید قربانی می کردند، فرمان داد که رمی جمرات کنند و تا زمانی که قربانی نکرده اند، حرکت نکنند و به زنانی که قربانی کردن بر آن ها واجب نبود، فرمان داد برای زیارت کعبه راهی مکه گردند(5).

روایت15.

کافی: عده، از احمد بن محمد، از علی بن نعمان، از سعید اعرج، از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله، اُسامة بن زید را همراه آن زنان فرستاد(6).

روایت16.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که

ص: 394


1- . آل عمران/95
2- . حج/78
3- . انعام/153
4- . انعام/155
5- . فروع الکافی 1: 295
6- . فروع الکافی1: 296

أقول: و ساق الخبر بتمامه من قصة الجیش و الأمر بالعدول إلی العمرة و إنکار عمر ذلک و قصة الغدیر مثل ما ساقه المفید رحمه الله إلی أن قال و لم یبرح رسول الله صلی الله علیه و آله من المکان حتی نزل الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (1) فقال الحمد لله علی کمال الدین و تمام النعمة و رضا الرب برسالتی و الولایة لعلی من بعدی (2).

«13»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقَامَ بِالْمَدِینَةِ عَشْرَ سِنِینَ لَمْ یَحُجَّ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ (3) فَأَمَرَ الْمُؤَذِّنِینَ أَنْ یُؤَذِّنُوا بِأَعْلَی أَصْوَاتِهِمْ بِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ یَحُجُّ فِی عَامِهِ هَذَا فَعَلِمَ بِهِ مَنْ حَضَرَ الْمَدِینَةَ وَ أَهْلُ الْعَوَالِی وَ الْأَعْرَابُ وَ اجْتَمَعُوا لِحَجِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا کَانُوا تَابِعِینَ یَنْظُرُونَ مَا یُؤْمَرُونَ بِهِ وَ یَتَّبِعُونَهُ (4) أَوْ یَصْنَعُ شَیْئاً فَیَصْنَعُونَهُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی ذِی الْحُلَیْفَةِ زَالَتِ الشَّمْسُ فَاغْتَسَلَ ثُمَّ خَرَجَ حَتَّی أَتَی الْمَسْجِدَ الَّذِی عِنْدَ الشَّجَرَةِ فَصَلَّی فِیهِ الظُّهْرَ ثُمَّ عَزَمَ بِالْحَجِّ مُفْرِداً (5) وَ خَرَجَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْبَیْدَاءِ عِنْدَ الْمِیلِ الْأَوَّلِ فَصُفَّ لَهُ سِمَاطَانِ فَلَبَّی بِالْحَجِّ مُفْرِداً وَ سَاقَ الْهَدْیَ سِتّاً وَ سِتِّینَ أَوْ أَرْبَعاً وَ سِتِّینَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَکَّةَ فِی سَلْخِ أَرْبَعٍ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ (6) فَطَافَ بِالْبَیْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ خَلْفَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام ثُمَّ عَادَ إِلَی الْحَجَرِ فَاسْتَلَمَهُ وَ قَدْ کَانَ اسْتَلَمَهُ فِی أَوَّلِ طَوَافِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَأَبْدَأُ (7) بِمَا بَدَأَ اللَّهُ

ص: 390


1- المائدة: 3.
2- إعلام الوری: 80- 82 (ط 1) 137- 140 (ط 2) راجعه.
3- الحجّ: 27.
4- فیتبعونه خ ل.
5- ثم عزم علی الحجّ منفردا.
6- أی فی آخر الیوم الرابع من ذی الحجة.
7- فابدءوا خ ل.

قربانی نمود، فرمان داد که تکه ای از گوشت هر قربانی برداشته و در دیگ سنگی انداخته گردد تا پخته شود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام از آن خوردند و از آب گوشت آن نوشیدند.(1)

روایت17.

کافی: اباالحسن علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که صبحدم از منا حرکت کرد، راه ضبّ را در پیش گرفت و از بین المأزمین - راه باریک میان دو کوه - بازگشت، و هرگاه از راهی می­رفت، از همان راه باز نمی گشت(2).

روایت18.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد اقامه حج حجة الاسلام را نمود، در چهار روز مانده به پایان ذی القعده حرکت نمود تا به شجره رسید و درآن نماز گزارد. سپس شترش را حرکت داد تا آنکه به بیداء درآمد و از آنجا محرم گردید و حج را آغاز کرد و صد شتر قربانی همراه خود حرکت داد و همه مردم بی آنکه نیت عمره کنند یا اطلاعی از متعه داشته باشند، مُحرم گردیدند؛ تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مکه گردید و مردم به همراه او بر گرد کعبه طواف نمودند. سپس در کنار مقام دو رکعت نماز گزارد و حجر الاسود را استلام نمود و فرمود: «با آنچه خداوند عزوجلّ بدان آغاز نمود، آغاز کنید» و به صفا درآمد و از آن آغاز نمود. سپس فاصله میان صفا و مروه را هفت بار طی کرد و هنگامی که سعی خود را در مروه به پایان رساند، در میان مردم به خطبه برخاست و به آنان فرمان داد که از احرام خارج گردند و آن را عمره قرار دهند و آن موضوعی بود که خداوند به آن فرمان داده بود. بنابراین مردم از احرام خارج گردیدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر زمان به عقب باز می­گشت، همان طور رفتار می­کردم که شما را به آن فرمان می­دهم» . و این سخن را از آن رو گفت که او به خاطر قربانی هایی که به همراه آورده بود، نمی توانست از احرام خارج گردد که خداوند متعال می فرماید: «وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ»، {تا قربانی به قربانگاه نرسیده سر خود را مَتراشید.}(3)

و سراقة بن مالک جعشم کنانی گفت: ای رسول خدا! آگاه گشتیم، گویی که امروز آفریده گشتیم (امروز متولد شدیم)، آیا این امری که ما را بدان امر می کنی برای امسال است یا آنکه برای همه سال ها می­باشد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نه، بلکه برای ابد است». و مردی(4)

برخاست و گفت: ای رسول خدا، درحالی که آب از سرمان فرو می چکد، چگونه به عنوان حاجی خارج شویم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود:

ص: 395


1- . فروع الکافی 1: 302
2- . فروع الکافی1: 234
3- . بقره/196
4- . بنا به آنچه در سایر روایات آمده است، او عمربن خطاب بوده است.

عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ کَانُوا یَظُنُّونَ أَنَّ السَّعْیَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ شَیْ ءٌ صَنَعَهُ الْمُشْرِکُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما (1) ثُمَّ أَتَی الصَّفَا فَصَعِدَ عَلَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَ الرُّکْنَ الْیَمَانِیَّ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ دَعَا مِقْدَارَ مَا یُقْرَأُ سُورَةُ الْبَقَرَةِ مُتَرَسِّلًا ثُمَّ انْحَدَرَ إِلَی الْمَرْوَةِ فَوَقَفَ عَلَیْهِمَا کَمَا وَقَفَ عَلَی الصَّفَا ثُمَّ انْحَدَرَ وَ عَادَ إِلَی الصَّفَا فَوَقَفَ (2) عَلَیْهَا ثُمَّ انْحَدَرَ إِلَی الْمَرْوَةِ حَتَّی فَرَغَ مِنْ سَعْیِهِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ سَعْیِهِ وَ هُوَ عَلَی الْمَرْوَةِ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ بِوَجْهِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا جَبْرَئِیلُ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی خَلْفِهِ یَأْمُرُنِی أَنْ آمُرَ مَنْ لَمْ یَسُقْ هَدْیاً أَنْ یُحِلَّ وَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَصَنَعْتُ مِثْلَ مَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَکِنِّی سُقْتُ الْهَدْیَ وَ لَا یَنْبَغِی لِسَائِقِ الْهَدْیِ أَنْ یُحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ (3) مِنَ الْقَوْمِ لَنَخْرُجَنَّ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا وَ شُعُورُنَا تَقْطُرُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ أَمَا إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ (4) بِهَذَا أَبَداً فَقَالَ لَهُ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْکِنَانِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ عُلِّمْنَا دِینَنَا کَأَنَّا (5) خُلِقْنَا الْیَوْمَ فَهَذَا الَّذِی أَمَرْتَنَا بِهِ أَ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِمَا یَسْتَقْبِلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلْ هُوَ لِلْأَبَدِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ شَبَّکَ أَصَابِعَهُ وَ قَالَ دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ وَ قَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنَ الْیَمَنِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ بِمَکَّةَ فَدَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هِیَ قَدْ أَحَلَّتْ فَوَجَدَ رِیحاً طَیِّباً وَ وَجَدَ عَلَیْهَا ثِیَاباً مَصْبُوغَةً فَقَالَ مَا هَذَا یَا فَاطِمَةُ فَقَالَتْ أَمَرَنَا بِهَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُسْتَفْتِیاً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَأَیْتُ فَاطِمَةَ قَدْ أَحَلَّتْ وَ عَلَیْهَا ثِیَابٌ مَصْبُوغَةٌ

ص: 391


1- البقرة: 158.
2- و وقف خ ل.
3- هو عمر بن الخطّاب، علی ما ورد فی غیره من الروایات، و هو لم یؤمن بذلک حتّی مات قال فی خطبته: متعتان محللتان فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم و أنا احرمهما و اعاقب علیهما.
4- لم تؤمن خ ل.
5- کاننا خ ل.

«تو هرگز به این امر، ایمان نخواهی آورد».

گفت: و علی علیه السلام از یمن حرکت کرد تا آنکه به حج درآمد و فاطمه علیها السلام را دید که از احرام خارج گردیده و خود را معطر ساخته بود. بنابراین برای پرسش در این باره به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی، به چه چیزی بانگ اهلال برآوردی؟» عرض داشت: با همان نیتی که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن اهلال کرد، اهلال را انجام دادم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو از إحرام خارج نشو» و او را در قربانی شریک ساخت و سی و هفت قربانی به او اختصاص داد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست خود شصت و سه قربانی سر برید. سپس از هر شتر قربانی تکه ای گوشت برگرفت و آن ها را در یک دیگ قرار داد و فرمان داد که آن را پختند و او از آن خورد و از آب گوشت آن نوشید و فرمود: اکنون همگی از آن خوردیم و متعه از قارن سائق و حاجی مفرده بهتر است». - گفت: - از او پرسیدم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله شبانه مُحرم گردید یا آنکه این امر در روز واقع شد؟ فرمود: در روز. گفتم: کدام ساعت؟ فرمود: به هنگام نماز ظهر.(1)

روایت19.

کافی: از عبدالله بن سنان روایت کرده است که گفت: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از حج یاد نمود و به آن گروه از مسلمانان که نامه اش به آنان رسید، نوشت که رسول خدا صلی الله علیه و آله قصد حج نموده است و آنان را از آن آگاه ساخت تا هر که را یارای رفتن به حج باشد، حج گزارد. و مردم برای حج آمدند و چون پیامبر صلی الله علیه و آله در شجره فرود آمد، مردم را به زدودن موهای زیربغل و موهای زائد زهار و غسل و پوشیدن لنگ و رداء فرمان داد و کسانی که رداء نداشتند را امر نمود که لنگ و عمامه ای بر دوش افکنند. - و گفت - او در هنگام لبیک گفتن فرمود: «لبیک اللهم لبّیک لبّیک لا شریک لک لبّیک إنّ الحمد و النعمة لک و الملک لا شریک لک» و رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار «من ذی المعارج» را تکرار می کرد و در همه حالات که سواره بود، و یا از بلندی بالا می رفت و یا از دره ای سرازیر می­شد و در اواخر شب و بعد از نماز، لبیک می گفت. و هنگام ورود به مکه، از بالای آن از عقبه وارد و هنگام خروج از ذی طوی خارج گردید و چون به در مسجد الحرام - که بنا به قول ابن سنان در بنی شیبه بود - رسید، رو به کعبه نمود و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و بر پدرش ابراهیم درود فرستاد. سپس به نزد حجرالاسود آمد و آن را استلام نمود. و هنگامی که

ص: 396


1- . فروع الکافی 1: 234

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا أَمَرْتُ النَّاسَ بِذَلِکَ فَأَنْتَ یَا عَلِیُّ بِمَا أَهْلَلْتَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِهْلَالٌ (1) کَإِهْلَالِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قِرَّ عَلَی إِحْرَامِکَ مِثْلِی وَ أَنْتَ شَرِیکِی فِی هَدْیِی قَالَ وَ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ بِالْبَطْحَاءِ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ وَ لَمْ یَنْزِلِ الدُّورَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یَغْتَسِلُوا وَ یُهِلُّوا بِالْحَجِّ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی أَنْزَلَهُ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ- (2) فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ مُهِلِّینَ بِالْحَجِّ حَتَّی أَتَوْا (3) مِنًی فَصَلَّی الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ الْفَجْرَ ثُمَّ غَدَا وَ النَّاسُ مَعَهُ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تُفِیضُ مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ وَ هِیَ جَمْعٌ وَ یَمْنَعُونَ النَّاسَ أَنْ یُفِیضُوا مِنْهَا فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قُرَیْشٌ تَرْجُو أَنْ تَکُونَ إِفَاضَتُهُ مِنْ حَیْثُ کَانُوا یُفِیضُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ (4) یَعْنِی إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ فِی إِفَاضَتِهِمْ مِنْهَا وَ مَنْ کَانَ بَعْدَهُمْ فَلَمَّا رَأَتْ قُرَیْشٌ أَنَّ قُبَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ مَضَتْ کَأَنَّهُ دَخَلَ فِی أَنْفُسِهِمْ شَیْ ءٌ لِلَّذِی کَانُوا یَرْجُونَ مِنَ الْإِفَاضَةِ مِنْ مَکَانِهِمْ حَتَّی انْتَهَی إِلَی نَمِرَةَ وَ هِیَ بَطْنُ عُرَنَةَ بِحِیَالِ الْأَرَاکِ فَضُرِبَتْ قُبَّتُهُ وَ ضَرَبَ النَّاسُ أَخْبِیَتَهُمْ عِنْدَهَا فَلَمَّا زَالَتِ الشَّمْسُ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ قُرَیْشٌ وَ قَدِ اغْتَسَلَ وَ قَطَعَ التَّلْبِیَةَ حَتَّی وَقَفَ بِالْمَسْجِدِ فَوَعَظَ النَّاسَ وَ أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ ثُمَّ صَلَّی الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَتَیْنِ ثُمَّ مَضَی إِلَی الْمَوْقِفِ فَوَقَفَ بِهِ فَجَعَلَ النَّاسُ یَبْتَدِرُونَ أَخْفَافَ نَاقَتِهِ یَقِفُونَ إِلَی جَانِبِهَا فَنَحَّاهَا فَفَعَلُوا مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَیْسَ مَوْضِعُ أَخْفَافِ نَاقَتِی بِالْمَوْقِفِ وَ لَکِنْ هَذَا کُلُّهُ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْمَوْقِفِ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ وَ فَعَلَ مِثْلَ ذَلِکَ بِالْمُزْدَلِفَةِ (5)

ص: 392


1- قلت: اهلالا.
2- فاتبعوه خ ل. أقول: هکذا فی الکتاب، و فی المصدر: فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ ابیکم إبراهیم و فیهما وهم و لعله من الراوی او نساخ المصدر، و الصحیح کما فی المصحف الشریف: آل عمران: 95 «فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً»
3- حتی أتی خ ل.
4- البقرة: 199.
5- فی المزدلفة خ ل.

بر گرد کعبه طواف گزارد، در پشت مقام ابراهیم دو رکعت نماز خواند و وارد زمزم گردید و از آن نوشید، سپس فرمود: «خدایا! من علمی سودمند و روزی فراوان و شفا از هر درد و بیماری را از تو خواستارم» و درحالی که رو به کعبه کرده بود، شروع به گفتن آن نمود. سپس به یکی از اصحابش فرمود: «استلام حجرالاسود آخرین اعمالتان در کعبه باشد» و بعد از آ نکه آن را بوسید، به سوی صفا خارج گردید و سپس فرمود: «به آنچه خداوند بدان آغاز نمود، آغاز می­کنم.» سپس از صفا بالا رفت و به مقدار زمانی که انسان سوره بقره را تلاوت کند، در آن ایستاد(1).

روایت20.

کافی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست خود، شصت و سه قربانی سر برید و باقی آن ها را علی علیه السلام قربانی نمود. گفتم: [آن­ها] سی و هفت قربانی بود؟ فرمود: آری.(2)

توضیح

احتمالاً اختلاف درباره عدد قربانی پیامبر علیه السلام و علی علیه السلام توسط راویان به وجود آمده باشد، یا آنکه برخی از آن ها به عنوان تقیه یا برای همراهی با روایات عامه و از روی اجبار ذکر شده باشد. اما اختلاف موجود درباره اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام به همراه خود قربانی آورد یا نه، امکان دارد که به خاطر دلایلی که به آن اشاره کردیم باشد. هر چند این احتمال هم وجود دارد که منظور از آوردن قربانی، آوردن آن از مکه به موقف و منظور از نیاوردن آن، نیاوردن آن از یمن باشد. یا آنکه آن حضرت قربانی ها را همراه خود آورده است ولی از آن جا که از نوع حج بی اطلاع بوده است، در هنگام احرام، آن ها را اشعار نکرده است و از همین رو پیامبر صلی الله علیه و آله او را در قربانی خویش شریک ساخت. و نیز اختلاف درباره تعداد قربانی هایی که پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه آورده بود و این که تعداد آن ها صد یا شصت و اندی بوده است، احتمالاً به این موضوع برمی گردد که مقصود از صد قربانی، همه قربانی هایی است که همراه خود آورد و مقصود از شصت قربانی، آن قربانی هایی است که برای خود آورده بود. چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله می دانست که امیرالمؤمنین علیه السلام همانند نیت او اهلال را به جا می­آورد و از همین رو بقیه قربانی ها را به خاطر او همراه خود آورد.

روایت21.

الخصال: ابن عباس گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چهار بار عمره گزارد: عمره حدیبیه، عمرةالقضاء در سال بعد، عمره سوم از جعرانه و چهارمی را به همراه حج خود به انجام رساند.(3)

ص: 397


1- . فروع کافی 1: 235-234
2- . الفروع 1: 235
3- .الخصال 1: 93

فَوَقَفَ النَّاسُ حَتَّی وَقَعَ الْقُرْصُ قُرْصُ الشَّمْسِ ثُمَّ أَفَاضَ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِالدَّعَةِ (1) حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمُزْدَلِفَةِ وَ هُوَ الْمَشْعَرُ الْحَرَامُ فَصَلَّی الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَ إِقَامَتَیْنِ ثُمَّ أَقَامَ حَتَّی صَلَّی فِیهَا الْفَجْرَ وَ عَجَّلَ ضُعَفَاءَ بَنِی هَاشِمٍ بِلَیْلٍ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَرْمُوا الْجَمْرَةَ جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَلَمَّا أَضَاءَ لَهُ النَّهَارُ أَفَاضَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی مِنًی فَرَمَی جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ وَ کَانَ الْهَدْیُ الَّذِی جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةً وَ سِتِّینَ أَوْ سِتَّةً وَ سِتِّینَ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام بِأَرْبَعَةٍ وَ ثَلَاثِینَ أَوْ سِتَّةٍ وَ ثَلَاثِینَ فَنَحَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتَّةً وَ سِتِّینَ وَ نَحَرَ عَلِیٌّ علیه السلام أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِینَ بَدَنَةً وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُؤْخَذَ مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ مِنْهَا جَذْوَةٌ مِنْ لَحْمٍ ثُمَّ تُطْرَحَ فِی بُرْمَةٍ ثُمَّ تُطْبَخَ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ حَسَیَا مِنْ مَرَقِهَا وَ لَمْ یُعْطِیَا الْجَزَّارِینَ (2) جُلُودَهَا وَ لَا جِلَالَهَا وَ لَا قَلَائِدَهَا وَ تَصَدَّقَ بِهِ وَ حَلَقَ وَ زَارَ الْبَیْتَ وَ رَجَعَ إِلَی مِنًی وَ أَقَامَ بِهَا حَتَّی کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ مِنْ آخِرِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ ثُمَّ رَمَی الْجِمَارَ وَ نَفَرَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْأَبْطَحِ فَقَالَتْ لَهُ عَائِشَةُ أَ تَرْجِعُ (3) نِسَاؤُکَ بِحَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ مَعاً وَ أَرْجِعُ بِحَجَّةٍ فَأَقَامَ بِالْأَبْطَحِ وَ بَعَثَ صلی الله علیه و آله مَعَهَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ أَبِی بَکْرٍ إِلَی التَّنْعِیمِ فَأَهَلَّتْ بِعُمْرَةٍ ثُمَّ جَاءَتْ وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ وَ صَلَّتْ رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ وَ سَعَتْ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ أَتَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَارْتَحَلَ مِنْ یَوْمِهِ وَ لَمْ یَدْخُلِ الْمَسْجِدَ الْحَرَامِ وَ لَمْ یَطُفْ بِالْبَیْتِ وَ دَخَلَ مِنْ أَعْلَی مَکَّةَ مِنْ عَقَبَةِ الْمَدَنِیِّینَ وَ خَرَجَ مِنْ أَسْفَلَ مَکَّةَ مِنْ ذَوِی طُوًی (4).

بیان

العوالی أماکن بأعالی أراضی المدینة و أدناها من المدینة علی أربعة أمیال و أبعدها من جهة نجد ثمانیة قوله منفردا أی عن العمرة و سماط القوم بالکسر صفهم قوله أو أربعا التردید باعتبار اختلاف الروایات کما أومأ إلیه فی السند قوله فاتبعوا ملة أبیکم أقول لیس فی القرآن هکذا

ص: 393


1- بالدعاء خ ل. أقول: الدعة. السکینة و الوقار.
2- فی المصدر: الجزارین.
3- فی المصدر: فقالت له عائشة: یا رسول اللّه أ ترجع.
4- الفروع 1: 233 و 234.

روایت22.

علل الشرائع: سلیمان بن مهران گفت: به جعفر بن محمد علیه السلام گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چند بار حج گزارد؟ فرمود: به صورت پنهانی بیست بار حج گزارد که در هر حجی از تنگه میان جمع و عرفه و تنگه مکه و منا گذر می نمود و فرود می آمد و بول می کرد. گفتم: ای پسر رسول خدا!

برای چه آ نجا فرود می آمد و بول می کرد؟ فرمود: زیرا آنجا، نخستین مکانی است که در آن بت ها پرستش شدند و هبل نیز که علی علیه السلام بعد از بالا رفتن از پشت رسول خدا صلی الله علیه و آله، آن را از پشت کعبه به زیر انداخت، از سنگی ساخته شده بود که از آن مکان آورده شده بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمان داد که هبل را در کنار درِ بنی شیبه دفن کنند و به همین خاطر ورود به مسجدالحرام از در بنی شیبه به عنوان یک سُنّت پایه ریزی شد...(1)

توضیح

شاید علت آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله با وجود پذیرش حج از جانب قومش، حج خود را از آنان پنهان می داشت، به خاطر به تأخیر انداختن زمان آن بوده است. چرا که آن ها در غیر زمان خود حج می کردند و یا آنکه این امر به خاطر در تضاد بودن اعمال او با اعمال آنان به خاطر آن دسته از بدعت هایی بود که آنان در حج پدید آوردند. ولی نظر اول صحیح تر به نظر می رسد.

روایت23.

مناقب ابن شهرآشوب: بخاری گفته است: تعداد حج هایی که قبل و بعد از نبوت به انجام رساند مشخص نیست و بعد از هجرت، تنها در حجةالوداع بود که حج گزارد.

و از جابر انصاری روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله سه بار حج گزارد: 2 بار قبل از هجرت، و حجة الوداع (بعد از هجرت ).

علاء بن رزین و عمر بن یزید از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست بار حج گزارد.

طبری از قول ابن عباس آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله چهار بار عمره گزارد: حدیبیه، قضاء (عمرة القضاء)، جعرانه، و عمره ای که به همراه حجّش به پا داشت.

معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام

روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به صورت جداگانه سه بار عمره گزارد. سپس عمره های حدیبیه، قضا، و جعرانه را ذکر کرد (و فرمود): پیامبر ده سال در مدینه اقامت نمود و بعد از آن در حجة الوداع، حج گزارد و در روز غدیرخم علی علیه السلام را به امامت منصوب نمود.(2)

ص: 398


1- . علل الشرائع: 154
2- . مناقب آل ابی طالب 1: 152

بل فی آل عمران فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ (1) إلی آخر آیات الحج و فی سورة الحج وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ (2) الآیة فیمکن أن یکون فی مصحفهم علیه السلام الآیة الأولی هکذا أو تکون زیادة أبیکم من النساخ أو یکون نقلا بالمعنی جمعا بین الآیتین و فی بعض النسخ فاتبعوه فیکون إشارة إلی قوله تعالی وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ (3) أو إلی قوله وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ (4) و ما بعده إلی آیة الحج (5) أو هو بصیغة الماضی عطفا علی أنزله من کلامه صلی الله علیه و آله و سلخ الشهر مضی کانسلخ قوله صلی الله علیه و آله بالدعة أی بالسکون و التأنی و ترک الإیجاف و الجذوة مثلثة القطعة و البرمة بالضم قدر من الحجارة و حسا المرق شربه شیئا بعد شی ء.

«14»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَجَّلَ النِّسَاءَ لَیْلًا مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ إِلَی مِنًی وَ أَمَرَ مَنْ کَانَ مِنْهُنَّ عَلَیْهَا هَدْیٌ أَنْ تَرْمِیَ وَ لَا تَبْرَحَ حَتَّی تَذْبَحَ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهَا مِنْهُنَّ هَدْیٌ أَنْ تَمْضِیَ إِلَی مَکَّةَ حَتَّی تَزُورَ (6).

«15»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْسَلَ مَعَهُنَّ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ (7).

«16»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ (8) وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ صَفْوَانُ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ

ص: 394


1- آل عمران: 95.
2- الحجّ: 78.
3- الأنعام: 153.
4- الأنعام: 155.
5- لم نعرف مراده من ذلک لان آیة الحجّ مذکورة فی سورة آل عمران، و لیس فی سورة الأنعام آیة تناسب ذلک.
6- فروع الکافی 1: 295.
7- فروع الکافی 1: 296.
8- فی المصدر: علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر.

روایت24.

السرائر: از جامع بزنطی از زراره روایت است که گفت: از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهمالسلام شنیدم که فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست بار، به صورت پنهان حج گزارد که ده حج - یا هفت(1)

(تردید از جانب راوی است) - مربوط به قبل از نبوت بود و او قبل از آن، در زمانی که چهار ساله بود و به همراه ابوطالب در سرزمین بصری بود، نماز گزارده بود. و بصری مکانی بود که قریش جهت تجارت از مکه به سوی آن روان می­گشتند.

روایت25.

کافی: ابو جعفرعلیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از آمدن به مدینه تنها یک بار حج گزارد و این در حالی بود که او به همراه قومش در مکه، چندین بار حج گزارده بود.(2)

روایت26.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ده حج را مخفیانه انجام داد و در هر یک از آن ها به تنگه میان جمع و عرفه، و تنگه میان مکه و منی می گذشت و درآن فرود می آمد و بول می کرد.(3)

توضیح

به نظرمی رسد که تعداد حج هایی که پیامبر صلی الله علیه و آله مخفیانه به جا آورد، بیست حج بوده است و این خطا از جانب نسخه برداران و یا راویان صورت گرفته باشد. همچنان که ابن فضال در نقل این خبر از همین راوی، عدد بیست حج را ذکر کرده است. و ممکن است که بیست، تعداد کل حج و عمره های رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده باشد و به جهت تغلیب، همه آن بر حج او اطلاق شده است. یا آ نکه مقصود از ده، آن حج هایی باشد که رسول خدا صلی الله علیه و آله به جهت تأخیر افکندن، آن ها را مخفیانه انجام می داد و بیست، شامل تمام آن حج ها و اعمالی باشد که به سبب بدعت گذاری ها، مخفیانه انجام می داد.

روایت27.

کافی: امام صادق علیه السلام که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست بار حج گزارد.(4)

روایت28.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ناجیة بن جندب خزاعی اسلمی مسئول قربانی

ص: 399


1- . در منبع 9بار ذکر شده است.
2- . الفروع 1: 233
3- . الفروع 1: 233
4- .الفروع 1: 233

نَحَرَ أَنْ یُؤْخَذَ (1) مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ جَذْوَةٌ مِنْ لَحْمِهَا ثُمَّ تُطْرَحَ فِی بُرْمَةٍ ثُمَّ تُطْبَخَ وَ أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ مِنْهَا وَ حَسَیَا مِنْ مَرَقِهَا (2).

«17»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ غَدَا مِنْ مِنًی فِی طَرِیقِ ضَبٍّ وَ رَجَعَ مَا بَیْنَ الْمَأْزِمَیْنِ وَ کَانَ إِذَا سَلَکَ طَرِیقاً لَمْ یَرْجِعْ فِیهِ (3).

«18»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ حَجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ خَرَجَ فِی أَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ حَتَّی أَتَی الشَّجَرَةَ فَصَلَّی بِهَا ثُمَّ قَادَ رَاحِلَتَهُ حَتَّی أَتَی الْبَیْدَاءَ فَأَحْرَمَ مِنْهَا وَ أَهَلَّ بِالْحَجِّ وَ سَاقَ مِائَةَ بَدَنَةٍ وَ أَحْرَمَ النَّاسُ کُلُّهُمْ بِالْحَجِّ لَا یَنْوُونَ عُمْرَةً وَ لَا یَدْرُونَ مَا الْمُتْعَةُ حَتَّی إِذَا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ طَافَ بِالْبَیْتِ وَ طَافَ النَّاسُ مَعَهُ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ الْمَقَامِ وَ اسْتَلَمَ الْحَجَرَ ثُمَّ قَالَ ابْدَءُوا بِمَا بَدَأَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَأَتَی الصَّفَا فَبَدَأَ بِهَا ثُمَّ طَافَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعاً فَلَمَّا قَضَی طَوَافَهُ عِنْدَ الْمَرْوَةِ قَامَ خَطِیباً فَأَمَرَهُمْ أَنْ یُحِلُّوا وَ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً وَ هُوَ شَیْ ءٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَأَحَلَّ النَّاسُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ کُنْتُ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ کَمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُحِلَّ مِنْ أَجْلِ الْهَدْیِ الَّذِی کَانَ مَعَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ (4) مَحِلَّهُ فَقَالَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْکِنَانِیُّ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنَا کَأَنَّا خُلِقْنَا الْیَوْمَ أَ رَأَیْتَ هَذَا الَّذِی أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَوْ لِکُلِّ عَامٍ (5) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا بَلْ لِلْأَبَدِ الْأَبَدِ (6) وَ إِنَّ رَجُلًا (7) قَامَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 395


1- فی المصدر: أن تؤخذ.
2- فروع الکافی 1: 302.
3- فروع الکافی 1: 234.
4- البقرة: 196.
5- ام لکل عام خ ل.
6- المصدر خال عن کلمة: الابد.
7- هو عمر بن الخطّاب علی ما فی غیره من الروایات.

رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و معمّر بن عبدالله بن حرابة بن­ نصر بن غوث بن­ عویج بن عدی بن کعب، سر پیامبر صلی الله علیه و آله را تراشید. فرمود: هنگامی که او (معمّر بن عبدالله) در حج رسول خدا صلی الله علیه و آله مشغول تراشیدن سر او بود، قریش گفتند: ای معمّر، گوش رسول خدا و تیغ را در دستت گرفته ای. و معمّر پاسخ داد: به خدا سوگند که من آن را فضلی بزرگ از جانب خدا می دانم که نصیب من شده است. و معمّر کسی بود که جهاز شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله را می بست. و (یک بار) رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای معمّر! امشب جهاز شتران سست بسته شده است». معمّر گفت: پدر و مادرم به فدایت! من آن را همان گونه که قبلاً می بستم، بسته ام ولی یکی از کسانی که بر من به خاطر جایگاهم در نزد تو رشک ورزیده است، (با انجام این کار) درصدد برآمده است تا تو شخص دیگری را جایگزین من سازی. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هرگز چنین نمی کنم».(1)

توضیح

«موسی» بر وزن فعلی: آنچه با آن موی سر یا ریش تراشیده شود. و «رحل البعیر»: جهاز شتر که کوچک­تر از «القتب» است. و «رحلتُ البعیر، ارحله، رحلاً»: بر پشت شتر جهاز بستم.

روایت29.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به صورت جداگانه سه بار عمره گزارد: عمره ای در ذی القعده که اهلال آن را از عسفان انجام داد که همان عمره حدیبیه بود. و عمره ای که از جحفه اهلال آن را انجام داد که همان عمرة القضاء بود، و عمره ای که اهلال آن را از جعرانه انجام داد که بعد از غزوه حنین و در زمان بازگشت از طائف صورت گرفت.(2)

توضیح

اینجا، مقصود از عمره، عمره هایی است که همراه حج صورت نگرفت. ولی ظاهر بیشتر اخبار ما، بر این امر دلالت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله در حجة الوداع عمره نگذاشت. و خبر عمره چهارم او در حجة الوداع، کلامی عامی است و آن را از عایشه نیز روایت کرده اند و سلسله سندهای روایی در تایید این خبر آورده اند.

روایت30.

کافی: از

ص: 400


1- . فروع الکافی 1: 235
2- . فروع الکافی 1: 235

إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا (1) أَبَداً قَالَ وَ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنَ الْیَمَنِ حَتَّی وَافَی الْحَجَّ فَوَجَدَ فَاطِمَةَ علیها السلام قَدْ أَحَلَّتْ وَ وَجَدَ رِیحَ الطِّیبِ فَانْطَلَقَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُسْتَفْتِیاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ بِأَیِّ شَیْ ءٍ أَهْلَلْتَ فَقَالَ أَهْلَلْتُ بِمَا أَهَلَّ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَا تُحِلَّ أَنْتَ فَأَشْرَکَهُ فِی الْهَدْیِ وَ جَعَلَ لَهُ سَبْعاً (2) وَ ثَلَاثِینَ وَ نَحَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً (3) وَ سِتِّینَ وَ نَحَرَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ أَخَذَ مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ بَضْعَةً فَجَعَلَهَا فِی قِدْرٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَطُبِخَ فَأَکَلَ مِنْهُ وَ حَسَا مِنَ الْمَرَقِ وَ قَالَ قَدْ أَکَلْنَا مِنْهَا الْآنَ جَمِیعاً وَ الْمُتْعَةُ خَیْرٌ مِنَ الْقَارِنِ السَّائِقِ وَ خَیْرٌ مِنَ الْحَاجِّ الْمُفْرِدِ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ لَیْلًا أَحْرَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْ نَهَاراً فَقَالَ نَهَاراً قُلْتُ أَیَّ سَاعَةٍ (4) قَالَ صَلَاةَ الظُّهْرِ (5).

«19»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَکَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَجَّ فَکَتَبَ إِلَی مَنْ بَلَغَهُ کِتَابُهُ مِمَّنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ الْحَجَّ یُؤْذِنُهُمْ بِذَلِکَ لِیَحُجَّ مَنْ أَطَاقَ الْحَجَّ فَأَقْبَلَ النَّاسُ فَلَمَّا نَزَلَ الشَّجَرَةَ أَمَرَ النَّاسَ بِنَتْفِ الْإِبْطِ وَ حَلْقِ الْعَانَةِ وَ الْغُسْلِ وَ التَّجَرُّدِ فِی إِزَارٍ وَ رِدَاءٍ أَوْ إِزَارٍ وَ عِمَامَةٍ وَ یَضَعُهَا (6) عَلَی عَاتِقِهِ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ رِدَاءٌ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ حَیْثُ لَبَّی قَالَ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُکْثِرُ مِنْ ذِی الْمَعَارِجِ وَ کَانَ یُلَبِّی کُلَّمَا لَقِیَ رَاکِباً أَوْ عَلَا أَکَمَةً أَوْ هَبَطَ وَادِیاً وَ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ وَ فِی أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ فَلَمَّا دَخَلَ مَکَّةَ دَخَلَ مِنْ أَعْلَاهَا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ خَرَجَ حِینَ خَرَجَ مِنْ ذِی طُوًی فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی بَابِ الْمَسْجِدِ اسْتَقْبَلَ الْکَعْبَةَ وَ ذَکَرَ ابْنُ سِنَانٍ أَنَّهُ بَابُ بَنِی شَیْبَةَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی أَبِیهِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ أَتَی الْحَجَرَ فَاسْتَلَمَهُ فَلَمَّا

ص: 396


1- بها خ ل.
2- فی المصدر: و جعل له سبعة و ثلاثین.
3- فی المصدر: ثلاثة.
4- فی المصدر: آیة ساعة؟.
5- فروع الکافی 1: 234.
6- خلی المصدر عن العاطف.

عمر بن یزید روایت کرده اند که گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله به جز حجةالوداع، حج دیگری هم گزارد؟ فرمود: آری، بیست مرتبه حج گزارد.(1)

روایت31.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست مرتبه به صورت پنهان حج گزارد که در همه آن ها بر تنگه میان جمع و عرفه و تنگه میان مکه و منی گذر می نمود و فرود می آمد و در آن جا بول می کرد.(2)

روایت32.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله عمره حدیبیه را به جای آورد و قضای آن را بعد از بازگشت از طائف، سه بار از قابل و جعرانه به پا داشت که همگی آن ها در ذی القعده صورت پذیرفت.(3)

روایت33.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در ذی القعده سه عمره گزارد که هر یک از آن ها همانند عمره ذی القعده او بود.(4)

روایت34.

التهذیب: از عامر بن واثله روایت کرده است که به او گفته شد: رسول خدا صلی الله علیه و آله چند بار حج گزارد؟ پاسخ داد: 10 بار، آیا حجة الوداع به گوشتان نخورده است؟ و آیا می توان آن را آخرین حج نامید، مگر آنکه قبل از آن هم به حج رفته باشد(5)؟

روایت35.

کافی: یکی از ائمه علیهم السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در دو جامه پنبه ای به احرام درآمد.(6)

روایت36.

کافی: یکی از ائمه علیهم السلام فرمود: دو جامه سول خدا صلی الله علیه و آله که با آن ها مُحرم گردید، دو برد یمانی عبری و اظفار بودند که با آن ها نیز کفن گردید.(7)

ص: 401


1- . فروع الکافی 1: 235
2- . فروع الکافی 1: 235
3- . فروع الکافی 1: 235
4- . فروع الکافی 1: 235
5- . تهذیب الاحکام
6- . فروع الکافی 1: 259
7- .فروع الکافی 1: 259

طَافَ بِالْبَیْتِ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ خَلْفَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ دَخَلَ زَمْزَمَ فَشَرِبَ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ عِلْماً نَافِعاً وَ رِزْقاً وَاسِعاً وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ فَجَعَلَ یَقُولُ ذَلِکَ وَ هُوَ مُسْتَقْبِلُ الْکَعْبَةِ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ لِیَکُنْ آخِرُ عَهْدِکُمْ بِالْکَعْبَةِ اسْتِلَامَ الْحَجَرِ فَاسْتَلَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی الصَّفَا ثُمَّ قَالَ أَبْدَأُ (1) بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ ثُمَّ صَعِدَ عَلَی الصَّفَا (2) فَقَامَ عَلَیْهِ مِقْدَارَ مَا یَقْرَأُ الْإِنْسَانُ سُورَةَ الْبَقَرَةِ (3).

«20»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ نَحَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ ثَلَاثاً (4) وَ سِتِّینَ وَ نَحَرَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا غَبَرَ قُلْتُ سَبْعاً (5) وَ ثَلَاثِینَ قَالَ نَعَمْ (6).

بیان

لعل الاختلاف الواقع فی عدد هدیهما صلوات الله علیهما من الرواة أو ورد بعضها تقیة أو موافقة لروایات العامة إلزاما علیهم و أما الاختلاف فی سیاق أمیر المؤمنین علیه السلام و عدمه فیحتمل ذلک و یحتمل أن یکون المراد بالسیاق من مکة إلی المواقف و بعدمه عدم السیاق من الیمن أو أنه علیه السلام جاء بها معه و لکن لم یشعرها عند الإحرام لعدم علمه علیه السلام بنوع الحج فلذا أشرکه صلی الله علیه و آله فی هدیه و کذا الاختلاف فی عدد ما ساقه النبی صلی الله علیه و آله من المائة و بضع و ستین فیمکن أن یکون المراد بالمائة جمیع ما ساقه و بالستین ما ساقه لنفسه لأنه صلی الله علیه و آله کان یعلم أن أمیر المؤمنین علیه السلام یهل کإهلاله فساق البقیة لأجله.

«21»

ل، الخصال ابْنُ بُنْدَارٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْحَمَّادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الشَّافِعِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَمْرٍو عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله اعْتَمَرَ أَرْبَعَ عُمَرٍ عُمْرَةَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ عُمْرَةَ الْقَضَاءِ مِنْ قَابِلٍ وَ الثَّالِثَةَ مِنَ الْجِعْرَانَةِ وَ الرَّابِعَةَ مَعَ حَجَّتِهِ (7).

ص: 397


1- ابدءوا خ ل.
2- إلی الصفا خ ل.
3- فروع الکافی 1: 234 و 235.
4- فی المصدر: ثلاثة.
5- فی المصدر: سبعة.
6- الفروع 1: 235.
7- الخصال 1: 93.

روایت37.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر کعب بن عجزه که در حال احرام، از سرش شپش فرو می ریخت، گذر نمود و به او فرمود: «آیا این حشرات تو را می آزارند؟». او پاسخ داد: آری. و این آیه نازل گردید: «فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضاً أَوْ بِهِ أَذًی مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِّن صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ» ،{ و هر کس از شما بیمار باشد یا در سر ناراحتی­ای داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به کفّاره [آن، باید] روزه ای بدارد، یا صدقه ای دهد، یا قربانی­ای بکند.}(1)

بعد از نزول این آیه، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمان داد که سر خود را بتراشد و روزه را سه روز، و صدقه را پرداخت دو مدّ به شش مسکین و قربانی را یک گوسفند قرار داد.(2)

روایت38.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار بر ماده شتر گوش بریده اش طواف کرد و عصای سر کج خویش را بر ارکان می مالید و آن عصا را می بوسید.(3)

توضیح

«المحجن» بر وزن منبر: عصای سرکج.

روایت39.

کافی: امام جعفر صادق علیه­السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله طواف و دو رکعت نمازش را به پایان برد، فرمود: «با آنچه خداوند از آمدن به صفا آغاز کرد، آغاز می کنم که خداوند عزوجل می فرماید: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ»، { در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست [که یادآور اوست].}(4)

و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به میزان زمانی که درآن سوره بقره به آرامی قرائت شود، بر صفا می­ایستاد. (توقف می کرد).(5) می گویم: إن شاءالله باقی اخبار در کتاب حج و باب نصّ غدیر خواهد آمد.

روایت40.

. در المنتقی با اسناد روایی از جعفر بن محمد حضرت صادق علیه السلام، و او هم از پدرش ابوجعفر حضرت باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: بر جابر بن عبدالله انصاری وارد گشتم و او درباره افراد حاضر پرس و جو کرد

ص: 402


1- . بقرة/ 196
2- . فروع الکافی 1: 264-263
3- .فروع الکافی 1: 284-283
4- . بقره/158
5- . فروع الکافی 1: 284
«22»

ع، علل الشرائع السِّنَانِیُّ وَ الدَّقَّاقُ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ وَ الْقَطَّانُ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام کَمْ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عِشْرِینَ حَجَّةً مُسْتَسِرّاً (1) فِی کُلِّ حَجَّةٍ یَمُرُّ بِالْمَأْزِمَیْنِ فَیَنْزِلُ فَیَبُولُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ لِمَ کَانَ یَنْزِلُ هُنَاکَ فَیَبُولُ قَالَ لِأَنَّهُ أَوَّلُ مَوْضِعٍ عُبِدَ فِیهِ الْأَصْنَامُ وَ مِنْهُ أُخِذَ الْحَجَرُ الَّذِی نُحِتَ مِنْهُ هُبَلُ الَّذِی رَمَی بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ ظَهْرِ الْکَعْبَةِ لَمَّا عَلَا ظَهْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَرَ بِدَفْنِهِ عِنْدَ بَابِ بَنِی شَیْبَةَ فَصَارَ الدُّخُولُ إِلَی الْمَسْجِدِ مِنْ بَابِ بَنِی شَیْبَةَ سُنَّةً لِأَجْلِ ذَلِکَ الْخَبَرَ (2).

بیان

لعل الاستسرار بالحج من قومه مع أنهم کانوا لا ینکرون الحج للنسی ء لأنهم کانوا یحجون فی غیر أوانه أو لمخالفة أفعاله لأفعالهم للبدع التی أبدعوها فی حجهم و الأول أظهر.

«23»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْبُخَارِیُّ حَجَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ بَعْدَهَا لَا یُعْرَفُ عَدَدُهَا وَ لَمْ یَحُجَّ بَعْدَ الْهِجْرَةِ إِلَّا حَجَّةَ الْوَدَاعِ.

وَ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّهُ حَجَّ ثَلَاثَ حِجَجٍ حَجَّتَیْنِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ وَ حَجَّةَ الْوَدَاعِ.

الْعَلَاءُ بْنُ رَزِینٍ وَ عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ حَجَّةً.

الطَّبَرِیُّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ اعْتَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ عُمَرٍ الْحُدَیْبِیَةَ وَ الْقَضَاءَ وَ الْجِعْرَانَةَ وَ الَّتِی مَعَ حَجَّتِهِ.

مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام اعْتَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ عُمَرٍ مُتَفَرِّقَاتٍ ثُمَّ ذَکَرَ الْحُدَیْبِیَةَ وَ الْقَضَاءَ وَ الْجِعْرَانَةَ وَ أَقَامَ بِالْمَدِینَةِ عَشْرَ سِنِینَ ثُمَّ حَجَّ حَجَّةَ الْوَدَاعِ وَ نَصَبَ عَلِیّاً إِمَاماً یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ (3).

ص: 398


1- مستترا خ.
2- علل الشرائع: 154.
3- مناقب آل أبی طالب 1: 152.

تا آنکه به من رسید و گفتم: من محمد بن علی بن­ حسین هستم. او دستش را بر سرم کشید، دکمه بالایی ام و بعد از آن دکمه پایین ام را باز کرد و دستش را بر میان سینه من که آن روز پسری جوان بودم قرار داد وگفت: ای برادرزاده، خوش آمدی، آنچه می خواهی از من بپرس. و من از او که فردی نابینا بود سؤال کردم تا آنکه هنگام نماز شد و او با پارچه بافته شده­ای که خود را در آن پیچیده بود، برخاست و هر بار که آن را بر دوش خود قرار می­داد، دو سوی ردا به­خاطر کوچکی به سوی او باز می­گشت و این درحالی بود که ردای او بر روی رخت آویز قرار داشت، و او با ما نماز گزارد. گفتم: مرا از حج رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه ساز. او با دستش عدد نُه را نشان داد و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله نُه سال درنگ نمود بی آنکه به حج رود. سپس در سال دهم در میان مردم اعلام نمود که رسول خدا صلی الله علیه و آله عازم حج است. در نتیجه مردمان بسیاری به مدینه سرازیر گشتند که همگی خواهان اقتدا به رسول خدا صلی الله علیه و آله و تقلید از او در اعمال بودند. ما به همراه او خارج گشتیم تا به ذا الحلیفه رسیدیم. و آنجا اسماء بنت عمیس، محمد بن ابی بکر را به دنیا آورد و فردی را به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستاد و پرسید: اکنون من چه کنم؟ فرمود: «غسل نما و با جامه ای خود را بپوشان (تا خون از آن خارج نگردد) و در احرام شو». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دو رکعت نماز در مسجد گزارد و آنگاه بر ماده شتر بریده گوش خود سوار گشت و هنگامی که شترش در میانه بیابان قرار گرفت، تا آنجا که چشم کار می کرد، در پیش رو و پشت سر و جانب راست و چپ پیامبر، سوارگان و پیادگان را می دیدم و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در میان ما قرار داشت و قرآن بر او نازل می گشت و او تأویل آن را می دانست و هر عملی که او انجام می داد، ما نیز همانند آن به انجام می رساندیم. و او با توحید، حج خود را آغاز کرد و فرمود: «لبیک اللهم لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبّیک، إنّ الحمد و النعمة لک و الملک لا شریک لک » و مردم نیز با همین سخن که اکنون حاجیان می گویند، حج خود را آغاز کردند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی از آن را تغییر نداد و به تلبیه خود پایبند ماند.

جابر گفت: ما تنها نیت حج کرده بودیم و از عمره بی خبر بودیم تا آنگاه که همراه او به کعبه درآمدیم و او رکن را استلام نمود و سه بار به شتاب دوید و چهار بار راه رفت، سپس به سوی مقام ابراهیم رفت و این آیه را قرائت کرد: «وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی»، {[و فرمودیم:] در مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود اختیار کنید.}(1) و او نماز گزارد و مقام را میان خود و کعبه حد فاصل قرار داد.

ص: 403


1- . بقره/125
«24»

سر، السرائر مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (1) یَقُولَانِ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ حَجَّةً مُسْتَسِرّاً مِنْهَا عَشْرَةُ حِجَجٍ أَوْ قَالَ سَبْعَةٌ (2) الْوَهَمُ مِنَ الرَّاوِی قَبْلَ النُّبُوَّةِ وَ قَدْ کَانَ صَلَّی قَبْلَ ذَلِکَ وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِ سِنِینَ وَ هُوَ مَعَ أَبِی طَالِبٍ فِی أَرْضِ بُصْرَی وَ هُوَ مَوْضِعٌ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَتَّجِرُ إِلَیْهِ مِنْ مَکَّةَ (3).

«25»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرٍ (4) علیه السلام قَالَ: لَمْ یَحُجَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ قُدُومِهِ الْمَدِینَةَ إِلَّا وَاحِدَةً وَ قَدْ حَجَّ بِمَکَّةَ مَعَ قَوْمِهِ حَجَّاتٍ (5).

«26»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشْرَ حَجَّاتٍ مُسْتَسِرّاً فِی کُلِّهَا یَمُرُّ بِالْمَأْزِمَیْنِ فَیَنْزِلُ وَ یَبُولُ (6).

بیان

الظاهر أنه کان عشرین فوقع التصحیف من النساخ أو الرواة کما روی هذا الخبر بعینه ابن فضال عن هذا الراوی بعینه و فیه عشرین علی أنه یمکن أن یکون العشرون الحج و العمرة معا تغلیبا أو یکون المراد بالعشر ما کان بکلها مستسرا بسبب النسی ء و بالعشرین أعم منها و مما کان ببعض أعمالها مستسرا بسبب البدع.

«27»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ حَجَّةً (7).

«28»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الَّذِی کَانَ عَلَی بُدْنِ

ص: 399


1- فی المصدر: و أبا عبد اللّه من بعده.
2- فی المصدر: تسعة.
3- سرائر الاحکام: 469.
4- عن أبی جعفر علیه السلام خ.
5- الفروع 1: 233.
6- الفروع 1: 233.
7- الفروع 1: 233.

و پدرم - تا آ نجا که می دانم سخنش تنها در باره پیامبر صلی الله علیه و آله بود - می گفت: او در دو رکعت نماز خود «قُل یا أیُّهَا الکَافِرونَ» و «قُل هُوَ اللهُ أحَدٌ» را قرائت کرد. سپس به سوی رُکن بازگشت و آن را استلام نمود، سپس از در [مسجد] به سوی صفا خارج گردید. هنگامی که به نزدیکی آن رسید، آیه: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ»، {در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست [که یادآور اوست].}(1) را قرائت نمود و فرمود: «به آنچه که خداوند به آن آغاز کرد، آغاز می کنم». بنابراین از صفا شروع کرد و از آن بالا رفت تا آنکه کعبه را مشاهده نمود و رو به قبله ایستاد و خدا را به یگانگی و بزرگی خواند و فرمود: «هیچ خدایی، جز خدای یگانه نیست. او را هیچ شریکی نیست، پادشاهی و ثنا مخصوص اوست و او بر هر امری قادر و تواناست، خدایی جز خدای یگانه نیست، وعده اش را محقق ساخت. و بنده اش را یاری نمود و به تنهایی همه احزاب را مغلوب ساخت.» سپس میان آن دعا فرمود و همانند این گفته را 3 بار تکرار نمود. سپس به سوی مروه پایین رفت تا آنکه پاهایش از سرازیری به مکان صاف و هموار در میان درّه رسیدند و سپس از بلندی بالا رفت تا آنکه به مروه رسید و آنچه در صفا انجام داده بود را در مروه نیز به انجام رساند تا آ نکه در آخرین طوافش بر مروه فرمود: «اگر زمان به عقب بازمی­گشت، من نیز قربانی نمی آوردم و آن را عمره قرار می دادم. پس هر یک از شما که قربانی به همراه نیاورده است، از احرام خارج گردد و آن را عمره قرار دهد». سراقة بن جعشم برخاست و گفت: ای رسول خدا، آیا (آیا این حکم تو ) برای این سال ماست، یا آنکه همیشگی است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله انگشتانش را در یکدیگر گره زد و فرمود: «عمره دو بار در حج داخل شد و این حکم تا ابد پا برجاست». و علی با شتران قربانی پیامبر صلی الله علیه و آله از یمن آمد و فاطمه سلام الله علیها را دید که از احرام خارج گردیده و لباس رنگی بر تن نموده و سرمه کشیده است. علی علیه السلام به خاطر این کار بر او خرده گرفت، ولی فاطمه سلام­اللّه­ علیها فرمود: پدرم مرا به این کار فرمان داد. علی علیه السلام در عراق می فرمود: من به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتم درحالی که فاطمه را به خاطر کرده اش شایسته سرزنش می دانستم و درباره آنچه درباره او گفتم، از رسول خداصلی الله علیه و آله کسب تکلیف کردم و او را آگاه ساختم که من بر او به خاطر آن کار خرده گرفتم. پیامبر فرمود: «(فاطمه) راست گفته است، راست گفته است. آن گاه که درصدد حج برآمدی، چه گفتی؟» عرض کرد، گفتم: «پروردگارا من با همان نیت پیامبرت اهلال می­کنم». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من همراه خود قربانی دارم، پس از احرام خارج مشو». و مجموع قربانی هایی که علی علیه السلام از یمن و پیامبر صلی الله علیه و آله (از مدینه) به همراه آورده بودند، صد قربانی بود. به این ترتیب جز پیامبر صلی الله علیه و آله و آنان که قربانی آورده بودند، همه مردم از احرام خارج گردیدند و تقصیر کردند. چون روز ترویه در رسید، رهسپار منا گشتند و صدای خود را به نشانه اهلال حج بالا آوردند

ص: 405


1- . بقره/158

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاجِیَةُ بْنُ جُنْدَبٍ الْخُزَاعِیُّ الْأَسْلَمِیُّ وَ الَّذِی حَلَقَ رَأْسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّتِهِ مَعْمَرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَرَابَةَ (1) بْنِ نَصْرِ بْنِ غَوْثِ بْنِ عَوِیجِ بْنِ عَدِیِّ بْنِ کَعْبٍ قَالَ وَ لَمَّا کَانَ فِی حَجَّةِ رَسُولِ اللَّهِ وَ هُوَ یَحْلِقُهُ قَالَتْ قُرَیْشٌ أَیْ مَعْمَرُ أُذُنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی یَدِکَ وَ فِی یَدِکَ الْمُوسَی فَقَالَ مَعْمَرٌ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعُدُّهُ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا عَظِیماً عَلَیَّ قَالَ وَ کَانَ مَعْمَرٌ هُوَ الَّذِی یَرْحَلُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَعْمَرُ إِنَّ الرَّحْلَ اللَّیْلَةَ لَمُسْتَرْخًی فَقَالَ مَعْمَرٌ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی لَقَدْ شَدَدْتُهُ کَمَا کُنْتُ أَشُدُّهُ وَ لَکِنْ بَعْضُ مَنْ حَسَدَنِی مَکَانِی مِنْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرَادَ أَنْ تَسْتَبْدِلَ بِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ مَا کُنْتُ لِأَفْعَلَ (2).

بیان

موسی کفعلی ما حلق به و رحل البعیر أصغر من القتب و رحلت البعیر أرحله رحلا شددت علی ظهره الرحل.

«29»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اعْتَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ عُمَرٍ مُتَفَرِّقَاتٍ عُمْرَةً فِی ذِی الْقَعْدَةِ أَهَلَّ مِنْ عُسْفَانَ وَ هِیَ عُمْرَةُ الْحُدَیْبِیَةِ وَ عُمْرَةً أَهَلَّ مِنَ الْجُحْفَةِ وَ هِیَ عُمْرَةُ الْقَضَاءِ وَ عُمْرَةً أَهَلَّ مِنَ الْجِعْرَانَةِ بَعْدَ مَا رَجَعَ مِنَ الطَّائِفِ مِنْ غَزْوَةِ حُنَیْنٍ (3).

بیان

المراد هنا العمر التی لم یکن مع الحج لکن ظاهر أکثر أخبارنا أنه صلی الله علیه و آله لم یعتمر فی حجة الوداع و خبر الأربع عامی و رووه أیضا عن عائشة و رووا موافقا لهذا الخبر أیضا بأسانید.

«30»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ

ص: 400


1- حرام خ ل. أقول: فی أسد الغابة: معمر بن عبد اللّه بن نضلة بن عبد العزی بن حرثان ابن عوف بن عبید بن عویج بن عدی بن کعب و قال ابن المدینی هو: معمر بن عبد اللّه بن نافع ابن نضلة.
2- فروع الکافی 1: 235.
3- فروع الکافی 1: 235.

و پیامبر صلی الله علیه و آله بر شتر خود سوار گشت و نماز ظهر و عصر و عشاء را درآن مکان اقامه نمود. سپس تا طلوع خورشید اندکی درنگ فرمود و فرمان داد تا خیمه گاهی از کرک برای او در نمره برپا کنند. و آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت کرد. قریش هیچ تردیدی نداشت که پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همانند رفتار آنان در روزگار جاهلیت، در کنار مشعر الحرام توقف می نماید. ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن مکان عبور نمود تا آنکه به عرفه رسید و مشاهده نمود، خیمه گاهی که به برپایی آن فرمان داده بود، در نمره برپا گشته است. و درآن مکان فرود آمد و هنگامی که خورشید رو به میانه آسمان نهاد، فرمان داد که شترش را آماده ساختند و او سوار بر آن، به میانه وادی درآمد و در برابر مردم به سخن برخاست و فرمود: «خون ها و اموالتان به مانند حرمت این روزتان، در این ماه و در این شهرتان بر شما حرام است. بدانید که هر آنچه مربوط به امور روزگار جاهلیت بود، به زیر گام های من، لغو می گردد و خون های روزگار جاهلیت بی اعتبار است و اولین خونی که از میان خون هایمان باطل می سازم، خون پسر ربیعة بن حارث است - که او در میان بنی سعد شیر خورده بود و قبیله هذیل او را به قتل رساند - و ربای جاهلیت باطل می گردد و اولین ربایی که از ربایمان باطل می سازم، ربای عباس بن عبدالمطلب است که به صورت کامل باطل و بی اعتبار می گردد. درباره زنان، پروای الهی پیشه کنید که شما آنان را به امان پروردگار در برگرفته اید و با کلمات پروردگار، آمیزش با آنان را بر خود حلال ساخته اید و از حقوق شما برآنان، آن است که در بستر شما با کسی که از او بیزارید، همبستر نگردند و اگر چنین کردند، آنان را به آرامی بزنید و از حقوق آنان بر شما، تأمین رزق و پوشش آنان به شیوه ای نیک و پسندیده است. من در میان شما چیزی باقی گذاشته ام که اگر به آن چنگ در زنید، بعد از من هرگز گمراه نخواهید گشت (و آن) کتاب خداست. و از شما درباره من پرسش خواهد شد، در پاسخ، شما چه خواهید گفت؟» گفتند: گواهی می دهیم که تو پیام خدا را ابلاغ نمودی و مأموریت الهی را به انجام رساندی و خالصانه پند و اندرز دادی. آنگاه درحالی که انگشت سبابه اش را به سوی آسمان بالا برده و با آن به مردم اشاره می نمود، سه بار فرمود: «خدایا تو شاهد باش، خدایا تو شاهد باش». سپس اذان گفت و برخاست و نماز ظهر و بعد از آن، نماز عصر را به پا داشت و در میان آن دو، نماز دیگری نخواند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله بر مرکب خود سوار گردید و چون به موقف رسید، شکم ماده شتر گوش بریدهاش را به سوی صخرات قرار داد و پیش روی خود، راهی که در میان شن ها می پیمودند را قرار داد و رو به قبله ایستاد و همچنان متوقف باقی ماند تا آنکه خورشید غروب نمود. و اسامه در پشت سر او سوار شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله شترش را حرکت داد، درحالی که افسار آن را چنان به عقب می کشید که سر شتر به جلوی جهاز برخورد می کرد و با دست راست خود اشاره می کرد و می فرمود: «ای مردمان، آرام باشید، آرام باشید». و هرگاه به تپه ای از تپه های دراز و کشیده شنی می رسید، زمام شتر را اندکی سست می ساخت. تا آنکه به مزدلفه رسید و در آنجا با یک اذان و دو اقامه، نماز مغرب و عشاء را اقامه نمود و درمیان آن ها ذکر و تسبیحی نگفت. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به بستر رفت تا آنکه سپیده صبح دمید. و چون صبح بر او آشکار گردید، با یک اذان و اقامه، نماز صبح را خواند. سپس بر ماده شتر بریده گوشش سوار گردید و به مشعرالحرام رسید. و روبه قبله ایستاد و نام خدا بر زبان راند و او را به بزرگی و یگانگی و توحید خواند و همچنان ایستاده باقی ماند تا آنکه سپیده صبح برآمد و قبل از آنکه خورشید طلوع کند، شتر خود را حرکت داد و فضل بن عباس را که مردی با موهایی آراسته و چهره ای سپید و زیبا بود، پشت سر خود سوار ساخت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت نمود، زنان به حرکت درآمدند و فضل شروع به نگاه به آنان نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را بر چهره او قرار داد، ولی فضل چهره اش را به جانبی دیگر بازگرداند تا(بر زنان) نظر افکند و رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را از آن سو به سوی چهره فضل بازگرداند، ولی فضل نگاهش را به سوی دیگر دوخت تا زنان را مشاهده کند. تاآنکه به وادی محسّر رسید و اندکی شترش را حرکت داد. سپس راه میانی را که بر جمره کنار شجره می گذشت، در پیش گرفت و هفت سنگریزه به سوی آن پرتاب کرد و با پرتاب هر یک از آن سنگریزه­ها تکبیر می­گفت و آنها را از بطن الوادی پرتاب کرد. سپس به سوی قربانگاه بازگشت و با دست خود شصت و سه شتر قربانی سر برید و باقی قربانی ها را به علی علیه السلام بخشید تا او آن ها را قربانی کند. و پیامبر صلی الله علیه و آله او را در قربانی خویش شریک ساخت. سپس فرمان داد که از هر شتر قربانی تکه ای گوشت برگرفتند و آن را در دیگ پختند و او و علی

علیه السلام از گوشت آن خوردند و از آب گوشت آن نوشیدند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله بر شتر خود سوار گردید و به سوی کعبه حرکت کرد و نماز ظهر را در مکه اقامه نمود و آ نگاه به نزد بنی عبدالمطلب که در کنار زمزم مشغول سقایی حُجاج بودند آمد و فرمود: «ای بنی عبدالمطلب، آب برکشید، که اگر مردم شما را بر سقایی تان غلبه نمی کردند، بی تردید به همراه شما آب می کشیدم». پس به او دلوی از آب دادند و او از آن نوشید(1).

توضیح

کازرونی گفت: «النساجة»: طیلسان (جامه سبز) و در برخی روایات: «الساجة» (طیلسان سبز و گشاد که علماء پوشند) آمده است. سخنش: «إستثفری»: برگرفته از «ثفرالدابة»: پارچه­ای که زیر دم ستور قرار می گیرد. سخنش:

ص: 406


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب دهم درباره سال دهم هجری. مسلم نیز آن را در جلد چهارم صحیحش، صفحه 36 آورده است.

عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ قَالَ نَعَمْ عِشْرِینَ حَجَّةً (1).

«31»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِشْرِینَ حَجَّةً مُسْتَسِرَّةً کُلَّهَا یَمُرُّ بِالْمَأْزِمَیْنِ (2) فَیَنْزِلُ فَیَبُولُ (3).

«32»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سَمَاعَةَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ جَمِیعاً عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اعْتَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عُمْرَةَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ قَضَی الْحُدَیْبِیَةَ مِنْ قَابِلٍ وَ مِنَ الْجِعْرَانَةِ حِینَ أَقْبَلَ مِنَ الطَّائِفِ ثَلَاثَ عُمَرٍ کُلُّهُنَّ فِی ذِی الْقَعْدَةِ (4).

«33»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذُکِرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اعْتَمَرَ فِی ذِی الْقَعْدَةِ ثَلَاثَ عُمَرٍ کُلَّ ذَلِکَ یُوَافِقُ عُمْرَتُهُ ذَا الْقَعْدَةِ (5).

«34»

یب، تهذیب الأحکام أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَسْلَمَ الْمَکِّیِّ عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ أَنَّهُ قِیلَ لَهُ کَمْ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَشْراً أَ مَا سَمِعْتُمْ بِحَجَّةِ الْوَدَاعِ فَهَلْ یَکُونُ وَدَاعٌ إِلَّا وَ قَدْ حَجَّ قَبْلَهُ (6).

«35»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بَعْضِهِمْ علیهم السلام قَالَ: أَحْرَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ثَوْبَیْ کُرْسُفٍ (7).

«36»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ ثَوْبَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِی أَحْرَمَ فِیهِمَا یَمَانِیَّیْنِ عِبْرِیٌّ وَ أَظْفَارٌ وَ فِیهِمَا کُفِّنَ (8).

ص: 401


1- فروع الکافی 1: 235.
2- المأزمان: مضیق بین جمع و عرفة، و آخر بین مکّة و منی.
3- فروع الکافی 1: 235. فیه: و یبول.
4- فروع الکافی 1: 235.
5- فروع الکافی 1: 235.
6- تهذیب الأحکام.
7- فروع الکافی 1: 259.
8- فروع الکافی 1: 259.

«إنصبّت» یعنی از سرازیری پایین آمد. یعنی بعد از آ نکه از مکان بلند به سوی مکان پست سرازیر شد، به مکانی صاف و هموار رسید که پاهایش بر آن ثابت و استوار گردید . سخنش: «خون ابن ربیعه»، گفته شده است: او فرزند حارث بن عبدالمطلب برادر ابوسفیان بن حارث پسرعموی پیامبر صلی الله علیه و آله بود که همانند رسول خدا در میان بنی سعد شیر خورد، و او حارثة بن ربیعه نام داشت. و گفته شده است : نام او ایاس بن ربیعه بود. و پیامبر صلی الله علیه و آله تنها به این دلیل ابطال خون و ربا را از خاندان و خویشان خود آغاز نمود که به همگان اعلام دارد، جانبداری (از خویشان و نزدیکان) در دین جایی ندارد. «النکت»: ضربه وارد ساختن با چیزی بر صورت، به گونه ای که اثرش در آن هویدا گردد و به نظر می رسد که اینجا مقصودش از آن، اشاره کردن، باشد. و جرزی گفت: «حبل المشاة»: یعنی راهی که در میان شن ها می پیمایند و گفته شده است: مقصودش تشبیه صف و اجتماع آنان در حین حرکت به تپه های دراز و کشیده شنی است . سخنش: «شنق»: یعنی زمام شتر را به سوی خود کشید.«المورک»: پیراهن یا چیزی که در برابر جهاز شتر قرار داده می شود و جهاز بر روی آن گذاشته می شود. و «الحبل» با حاء مهمله و باء موحده: تپه شنی کشیده و برآمده. و «الظعن»: زنان، مفرد آن: «ظعینه» است.

روایت41.

کازرونی. گفت: در حجة الوداع پسربچه ای را در روز تولدش به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند. فرمود: «من کیستم؟» پسرک گفت: تو رسول الله هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «راست گفتی. خدا تو را مبارک و پربرکت گرداند». و آن پسر بعد از آن زبان به سخن نگشود تا آنکه به جوانی رسید و مبارک الیمامه نامیده می شد.

سپس درباره حوادث سال دهم هجری گفت: و درآن سال باذان حاکم یمن درگذشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله، اداره آن را در حضرموت میان شهر بن باذان، عامر بن شهرهمدانی، ابوموسی اشعری، خالد بن سعید بن عاص، یعلی بن امیه، عمرو بن حزم و زیاد بن لبید بیاضی تقسیم نمود و عکاشة بن ثور را مسئول قبایل سکاسک و سکون نمود و معاذ بن جبل را به سوی مردم دو سرزمین یمن و حضرموت روانه داشت و به او فرمود: «ای معاذ! تو بر مردمی اهل کتاب وارد خواهی شد و آن ها از تو درباره کلیدهای بهشت پرسش خواهند نمود. پس تو آنان را آگاه ساز که کلیدهای بهشت جمله: «لا الله الّا الله» است و این جمله هر چیزی را می شکافد تا آنکه به درگاه خداوند عزّوجلّ می رسد و از او پنهان و مستور نمی ماند. و هر که در روز قیامت با اخلاص آن را به همراه داشته باشد، آن بر هر گناهی برتری و سنگینی خواهد یافت». گفتم: اگر از من درباره

ص: 407

«37»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی کَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ وَ الْقَمْلُ تَتَنَاثَرُ مِنْ رَأْسِهِ وَ هُوَ مُحْرِمٌ فَقَالَ لَهُ أَ یُؤْذِیکَ هَوَامُّکَ فَقَالَ نَعَمْ فَأُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ (1) فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَحْلِقَ رَأْسَهُ وَ جَعَلَ الصِّیَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ الصَّدَقَةَ عَلَی سِتَّةِ مَسَاکِینَ لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدَّیْنِ وَ النُّسُکَ شَاةً (2).

«38»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْکَاهِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: طَافَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی نَاقَتِهِ الْعَضْبَاءِ وَ جَعَلَ یَسْتَلِمُ الْأَرْکَانَ بِمِحْجَنِهِ وَ یُقَبِّلُ الْمِحْجَنَ (3).

بیان

المحجن کمنبر عصا معوجة الرأس.

«39»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ فَرَغَ مِنْ طَوَافِهِ وَ رَکْعَتَیْهِ قَالَ أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ مِنْ إِتْیَانِ الصَّفَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ (4) وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقِفُ عَلَی الصَّفَا بِقَدْرِ مَا یُقْرَأُ سُورَةُ الْبَقَرَةِ مُتَرَسِّلًا (5).

أقول: سیأتی سائر الأخبار فی کتاب الحج و باب نص الغدیر إن شاء الله تعالی.

«40»

وَ رَوَی فِی الْمُنْتَقَی بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: دَخَلْتُ (6) عَلَی جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ فَسَأَلَ عَنِ

ص: 402


1- البقرة 196.
2- فروع الکافی 1: 263 و 264. فیه: لکل مسکین مدان. و للحدیث ذیل یأتی فی کتاب الحجّ.
3- فروع الکافی 1: 283 و 284.
4- البقرة: 158.
5- فروع الکافی 1: 284.
6- فی المصدر: دخلنا.

چیزی که در کتاب خدا نیامده است و به عنوان سنت نیز از تو نشنیده ام، سؤال پرسیدند و درباره آن با من به مخاصمه برخاستند، چه کنم؟ فرمود: «برای خدا تواضع و فروتنی پیشه کن، تا خدا تو را بالا ببرد و تنها از روی علم حکم نما، و اگر مسأله ای برای تو دشوار و پیچیده گشت، سؤال کن و (از سؤال) شرم مکن، و مشورت کن. سپس اجتهاد کن که اگر خداوند عزّوجلّ راستی و صداقت تو را مشاهده کند، تو را موفق می سازد. و اگر امری برای تو پیچیده و نامفهوم شد، درنگ کن تا آ نکه گره از آن بگشایی یا در آن مورد با من نامه نگاری کنی. و از هوی و هوس حذر کن که آن کِشنده گمراهان به سوی آتش است و در امور به نرمی و مهربانی رفتار کن» .

مؤلف: این خبر، حجت و دلیل آن ها (اهل سنت) درباره اجتهاد است. و خود خواننده می تواند متوجه عدم صراحت این روایت در این باره گردد و این احتمال وجود دارد که مقصود، کوشش در به دست آوردن مدرک جهت صدور حکم است. علاوه بر ا ینکه این خبر ضعیف است و تنها توسط آنان روایت شده است.

سپس گفت: و در آن سال، رسول خدا صلی الله علیه و آله جریر بن عبدالله بجلی را به سوی ذی کلاع بن ناکور بن حبیب بن مالک بن حسّان بن تبع روانه داشت که در پی آن، او و همسرش ضریبه دختر ابرهة بن صباح اسلام آوردند. و ریاشی از اصمعی روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه جریر بن عبدالله نامه ای برای یکی از پادشاهان طائف به نام ذوالکلاع فرستاد و او را به اسلام فراخواند. این فرد در کار خویش چنان مستقل و خود مختار گشته بود که ادعای خدایی نمود و مردمان نیز در برابر او سر تسلیم فرود آوردند و بعد از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله درگذشت، او به همراه 18 هزار برده به نزد عمر آمد و به دست او اسلام آورد و چهار هزار نفر از بردگانش را آزاد نمود.

و در آن سال فروه جذامی اسلام آورد. از راشد بن عمرو جذامی روایت شده است که گفت: فروة بن عمرو جذامی کارگزار روم بود و اسلام آورد. و درباره اسلام آوردن خود نامه ای به رسول خدا نگاشت و آن نامه را همراه مردی از قومش به نام مسعود بن سعد روانه داشت و برای پیامبر صلی الله علیه و آله قاطری سفید به همراه اسب و الاغ و چندین جامه و قبایی زربافت از جنس سندس، پیشکش فرستاد و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز برای او این نامه را نگاشت: «از محمد فرستاده خدا به فروة بن عمرو، اما بعد ... فرستاده تو به نزد ما آمد و نامه تو را به ما ابلاغ کرد و از گذشته تان آگاهمان ساخت و خبر اسلام تو را به ما رسانید. خداوند با هدایت خود، تو را هدایت سازد».

ص: 408

الْقَوْمِ حَتَّی انْتَهَی إِلَیَّ فَقُلْتُ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فَأَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی رَأْسِی فَنَزَعَ زِرِّیَ الْأَعْلَی ثُمَّ نَزَعَ زِرِّیَ الْأَسْفَلَ ثُمَّ وَضَعَ کَفَّهُ بَیْنَ ثَدْیَیَّ وَ أَنَا یَوْمَئِذٍ غُلَامٌ شَابٌّ فَقَالَ مَرْحَباً بِکَ یَا ابْنَ أَخِی سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَسَأَلْتُهُ وَ هُوَ أَعْمَی وَ حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَقَامَ فِی النِّسَاجَةِ مُلْتَحِفاً بِهَا کُلَّمَا وَضَعَهَا عَلَی مَنْکِبِهِ رَجَعَ طَرَفُهَا (1) إِلَیْهِ مِنْ صِغَرِهَا وَ رِدَاؤُهُ عَلَی الْمِشْجَبِ (2) فَصَلَّی بِنَا فَقُلْتُ أَخْبِرْنِی عَنْ حَجَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِیَدِهِ فَعَقَدَ تِسْعاً فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَثَ تِسْعَ سِنِینَ لَمْ یَحُجَّ ثُمَّ أَذَّنَ فِی النَّاسِ فِی الْعَاشِرَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَاجٌّ فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ بَشَرٌ کَثِیرٌ کُلُّهُمْ یَلْتَمِسُ أَنْ یَأْتَمَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَعْمَلَ مِثْلَ عَمَلِهِ فَخَرَجْنَا مَعَهُ حَتَّی إِذَا أَتَیْنَا ذَا الْحُلَیْفَةِ فَوَلَدَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ فَأَرْسَلَتْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ اغْتَسِلِی وَ اسْتَثْفِرِی بِثَوْبٍ وَ أَحْرِمِی فَصَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَکْعَتَیْنِ فِی الْمَسْجِدِ ثُمَّ رَکِبَ الْقَصْوَاءَ حَتَّی اسْتَوَتْ (3) نَاقَتُهُ عَلَی الْبَیْدَاءِ نَظَرْتُ إِلَی مَدِّ بَصَرِی بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ رَاکِبٍ وَ مَاشٍ وَ عَنْ یَمِینِهِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ عَنْ یَسَارِهِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ مِنْ خَلْفِهِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَلَیْهِ یَنْزِلُ الْقُرْآنُ (4) وَ هُوَ یَعْرِفُ تَأْوِیلَهُ وَ مَا عَمِلَ بِهِ مِنْ شَیْ ءٍ عَمِلْنَا بِهِ فَأَهَلَّ بِالتَّوْحِیدِ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَهَلَّ النَّاسُ بِهَذَا الَّذِی یُهِلُّونَ فَلَمْ یَرُدَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً (5) مِنْهُ وَ لَزِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَلْبِیَتَهُ قَالَ جَابِرٌ لَسْنَا نَنْوِی إِلَّا الْحَجَّ لَسْنَا نَعْرِفُ الْعُمْرَةَ حَتَّی إِذَا أَتَیْنَا الْبَیْتَ مَعَهُ اسْتَلَمَ الرُّکْنَ فَرَمَلَ ثَلَاثاً وَ مَشَی أَرْبَعاً ثُمَّ نَفَذَ إِلَی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ فَقَرَأَ وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی (6) فَصَلَّی فَجَعَلَ الْمَقَامَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْبَیْتِ

ص: 403


1- فی المصدر: طرفاها.
2- فی المصدر: و رداؤه إلی جنبه علی المشجب.
3- فی المصدر: حتی إذا استوت به ناقته.
4- فی المصدر: نزل القرآن.
5- فی المصدر: یهلون به. فلم یرد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علیهم شیئا منه.
6- البقرة: 125.

و به بلال دستور داد که دوازده و نیم اوقیه به فرستاده او ببخشد. و چون خبر اسلام آوردن فروه به پادشاه روم رسید، او را فرا خواند و به او گفت: از دینت بازگرد تا تو را حکومت و فرمانروایی دهم. فروه گفت: از دین محمد دست نمی کشم. چه خود می دانی که عیسی بشارت آمدن او را داده است، ولی مسأله آن است که تو نگران از کف دادن پادشاهی ات هستی. در پی این سخن، پادشاه روم او را محبوس کرد و سپس او را از زندان خارج ساخت و او را کشت و به صلیب کشید.

و در ربیع الاول آن سال، ابراهیم پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله که در ذی الحجه سال هشتم هجری متولد گشته بود، درگذشت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. و در روز وفات او خورشید گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خورشید و ماه دو نشانه از نشانه های پروردگار هستند که به خاطر مرگ کسی، گرفته نمی شوند. پس اگر خورشید را در حال کسوف دیدید، به دعا مشغول شوید تا آ نکه آشکار گردد».

و درباره حوادث سال یازدهم هجری گفت: در نیمه محرم این سال، نمایندگان نخع از یمن به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند و آنان شامل دویست مرد بودند که اسلام را پذیرفته و در یمن با معاذ بن جبل بیعت کرده بودند و آنان آخرین هیات نمایندگان بودند که به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند.

و در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله برای اهل بقیع استغفار و درخواست آمرزش الهی نمود. از ابومویهبه غلام رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که گفت: رسول خدا در ماه محرم و بعد از بازگشت از حجّش (حجة الوداع) مرا از خواب بیدار نمود - ولی دقیق نمی دانم که چه هنگام از شب بود - و به من فرمود: «راه بیفت، که به من امر شده است برای اهل بقیع استغفار کنم» من نیز همراه او خارج شدم و او زمانی طولانی برای آنان استغفار نمود. سپس فرمود: «آنچه در آن آرمیده اید بر شما گوارا و مبارک باد، فتنه هایی که در پس می آیند از فتنه های پیش از خود شدیدترند. ای ابامویهبه! همه خزائن دنیا و جاودانگی در آن و در پی آن، بهشت به من بخشیده شد و من میان آن و بهشت و میان پروردگارم و بهشت مخیّر گردیدم». گفتم: پدر و مادرم به فدایت باد، خزائن دنیا و جاودانگی در آن و سپس بهشت را انتخاب کن.

ص: 409

فَکَانَ أَبِی یَقُولُ وَ لَا أَعْلَمُهُ ذَکَرَهُ إِلَّا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقْرَأُ فِی الرَّکْعَتَیْنِ قُلْ یَا أَیُّهَا الْکَافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی الرُّکْنِ فَاسْتَلَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ إِلَی الصَّفَا فَلَمَّا دَنَا مِنَ الصَّفَا قَرَأَ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ (1) أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ فَبَدَأَ بِالصَّفَا فَرَقِیَ عَلَیْهِ حَتَّی رَأَی الْبَیْتَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَوَحَّدَ اللَّهَ وَ کَبَّرَهُ وَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ ثُمَّ دَعَا بَیْنَ ذَلِکَ قَالَ مِثْلَ هَذَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ نَزَلَ إِلَی الْمَرْوَةِ حَتَّی انْصَبَّتْ قَدَمَاهُ فِی بَطْنِ الْوَادِی حَتَّی إِذَا صَعِدَتَا مَشَی حَتَّی أَتَی الْمَرْوَةَ فَفَعَلَ عَلَی الْمَرْوَةِ کَمَا فَعَلَ عَلَی الصَّفَا حَتَّی إِذَا کَانَ آخِرُ طَوَافِهِ (2) عَلَی الْمَرْوَةِ قَالَ لَوْ أَنِّی اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَمْ أَسُقِ الْهَدْیَ وَ جَعَلْتُهَا عُمْرَةً فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ لَیْسَ مَعَهُ هَدْیٌ فَلْیُحِلَّ وَ لْیَجْعَلْهَا عُمْرَةً فَقَامَ سُرَاقَةُ بْنُ جُعْشُمٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِلْأَبَدِ فَشَبَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصَابِعَهُ وَاحِدَةً فِی الْأُخْرَی وَ قَالَ دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ مَرَّتَیْنِ لَا بَلْ لِأَبَدِ أَبَدٍ وَ قَدِمَ عَلِیٌّ مِنَ الْیَمَنِ بِبُدْنٍ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَجَدَ فَاطِمَةَ مِمَّنْ أَحَلَّ وَ لَبِسَتْ ثِیَاباً صَبِیغاً وَ اکْتَحَلَتْ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ عَلَیْهَا فَقَالَتْ أَبِی أَمَرَنِی بِهَذَا قَالَ فَکَانَ عَلِیٌّ یَقُولُ بِالْعِرَاقِ فَذَهَبْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُحَرِّشاً عَلَی فَاطِمَةَ لِلَّذِی صَنَعَتْ وَ مُسْتَفْتِیاً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا ذَکَرَتْ عَنْهُ فَأَخْبَرْتُهُ أَنِّی أَنْکَرْتُ ذَلِکَ عَلَیْهَا فَقَالَ صَدَقَتْ صَدَقَتْ مَا ذَا قُلْتَ حِینَ فَرَضْتَ الْحَجَّ قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُهِلُّ بِمَا أَهَلَّ بِهِ رَسُولُکَ قَالَ فَإِنَّ مَعِیَ الْهَدْیَ فَلَا تُحِلَّ قَالَ فَکَانَ جَمَاعَةُ الْهَدْیِ الَّذِی قَدِمَ (3) بِهِ عَلِیٌّ مِنَ الْیَمَنِ وَ الَّذِی أَتَی بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِائَةً قَالَ فَحَلَّ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَ قَصَّرُوا إِلَّا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ کَانَ مَعَهُ هَدْیٌ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ تَوَجَّهُوا إِلَی مِنًی فَأَهَلُّوا بِالْحَجِ

ص: 404


1- البقرة: 158.
2- فی المصدر: آخر طواف.
3- فی المصدر: قدم به علی.

فرمود: «نه ای ابامویهبه، به خدا سوگند که دیدار پروردگارم و بهشت را برگزیدم. » و چند روز بعد از آن، بیمار گردید.

و در روایتی دیگر از او (ابومویهبه) نقل شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از آن استغفار (برای اهل بقیع)، تنها هفت یا هشت روز زنده بود و بعد از آن درگذشت.

و سریه اسامه بن زید در این سال واقع گردید و جریان آن به این ترتیب بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در فاصله چهار شب مانده به پایان ماه صفر سال یازده هجری، به مردم فرمان داد که برای نبرد با رومیان آماده گردند. و فردای آن روز، اُسامة بن زید را فرا خواند و به او فرمود: «به سوی قتلگاه پدرت حرکت کن و آنان را بر اسبان جنگی سوار کن، که من تو را بر فرماندهی این سپاه گماشته ام. پس به هنگام صبحدم بر اهل ابنی بتاز و برآنان آتش فرو ریز. اگر پروردگار تو را بر آنان برتری داد، در میان آنان مدتی طولانی توقف مکن، راهنمایان راه و جاسوسان را همراه خود ساز و پیشقراولان سپاه را پیشاپیش خود حرکت ده»

و چون روز چهارشنبه فرا رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله به تب و سر درد مبتلا گردید و در صبح روز پنج شنبه، با دست خویش بیرق فرماندهی سپاه را به اسامه سپرد و فرمود: «با نام خدا، در راه خدا یورش ببر و با هر کسی که به خداوند کافر است پیکار کن». در پی این سخن، اُسامه خارج شد و در جُرف (آبکند رود) اردو زد. و همه چهره های سرشناس مهاجرین و انصار، از جمله: ابوبکر، عمر، سعد بن أبی وقاص، سعید بن زید، ابو عبیده، و قتادة بن نعمان برای شرکت در این جنگ، ماموریت یافتند. ولی گروهی از مردم به سخن درآمدند و گفتند: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله این جوانک را بر فرماندهی مهاجرین نخستین می گمارد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله با شنیدن این سخن به سختی به خشم آمد و درحالی که بر سرش دستمالی بسته بود و بر روی خود انداخته بود، (از خانه) خارج شد و از منبر بالا رفت و بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: «اما بعد، ای مردم، این چه سخنی است که از برخی از شما درباره انتخاب اسامه به فرماندهی من رسیده است؟ بی تردید اگر درباره اقدام من به گماشتن اسامه به فرماندهی سپاه بدگویی کنید، یقیناً درباره اقدامم در گماردن پدرش قبل از او به فرماندهی نیز بدگویی کرده اید، و به پروردگار سوگند، اگر او (پدر اسامه) شایسته امیری بود، بعد از او پسرش نیز به این مقام شایسته و سزاوار است. و اگر او از محبوب ترین مردمان نزد من بود (پسرش اسامه نیز از چنین منزلتی برخوردار است). پس درباره او اراده خیر کنید که او از برگزیدگان شماست». سپس از منبر فرودآمد و داخل منزلش گردید. و این واقعه در روز یکشنبه، دهم ربیع الاول به وقوع پیوست و مسلمانانی که قصد همراهی اسامه در خروج به سوی جنگ را داشتند، به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می آمدند و با او وداع کرده، راهی اردوگاه سپاه می شدند. سپس جریان تخلف و سرپیچی مردم را به نحوی که خواهد آمد، آورده است.

ص: 410

وَ رَکِبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی بِهَا الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ وَ الْفَجْرَ ثُمَّ مَکَثَ قَلِیلًا حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ أَمَرَ بِقُبَّةٍ مِنْ شَعْرٍ تُضْرَبُ لَهُ بِنَمِرَةَ فَسَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَشُکُّ قُرَیْشٌ إِلَّا أَنَّهُ وَاقِفٌ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ کَمَا کَانَتْ قُرَیْشٌ تَصْنَعُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَأَجَازَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَتَی عَرَفَةَ فَوَجَدَ الْقُبَّةَ قَدْ ضُرِبَتْ (1) بِنَمِرَةَ فَنَزَلَ بِهَا حَتَّی إِذَا زَاغَتِ الشَّمْسُ أَمَرَ بِالْقَصْوَاءِ فَرَحَلَتْ لَهُ فَأَتَی بَطْنَ الْوَادِی فَخَطَبَ النَّاسَ وَ قَالَ إِنَّ دِمَاءَکُمْ وَ أَمْوَالَکُمْ حَرَامٌ عَلَیْکُمْ کَحُرْمَةِ یَوْمِکُمْ هَذَا فِی شَهْرِکُمْ هَذَا فِی بَلَدِکُمْ هَذَا أَلَا کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ تَحْتَ قَدَمَیَّ مَوْضُوعٌ وَ دِمَاءُ الْجَاهِلِیَّةِ مَوْضُوعَةٌ وَ إِنَّ أَوَّلَ دَمٍ أَضَعُ فِی دِمَائِنَا (2) دَمُ ابْنِ رَبِیعَةَ بْنِ الْحَارِثِ کَانَ مُسْتَرْضِعاً فِی بَنِی سَعْدٍ فَقَتَلَهُ هُذَیْلٌ وَ رِبَا الْجَاهِلِیَّةِ مَوْضُوعَةٌ وَ أَوَّلُ رِباً أَضَعُ رِبَانَا رِبَا عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِنَّهُ مَوْضُوعٌ کُلُّهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی النِّسَاءِ فَإِنَّکُمْ أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانِ اللَّهِ وَ اسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ (3) وَ لَکُمْ عَلَیْهِنَّ أَنْ لَا یُوطِئْنَ فُرُشَکُمْ أَحَداً تَکْرَهُونَهُ فَإِنْ فَعَلْنَ ذَلِکَ فَاضْرِبُوهُنَّ ضَرْباً غَیْرَ مُبَرِّحٍ وَ لَهُنَّ عَلَیْکُمْ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ إِنِ اعْتَصَمْتُمْ بِهِ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَسْأَلُونَ عَنِّی فَمَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ أَدَّیْتَ وَ نَصَحْتَ فَقَالَ بِإِصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ یَرْفَعُهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ یَنْکُتُهَا إِلَی النَّاسِ اللَّهُمَّ اشْهَدْ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ أَذَّنَ ثُمَّ أَقَامَ فَصَلَّی الظُّهْرَ ثُمَّ أَقَامَ فَصَلَّی الْعَصْرَ وَ لَمْ یُصَلِّ بَیْنَهُمَا شَیْئاً ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَتَی الْمَوْقِفَ فَجَعَلَ بَطْنَ نَاقَتِهِ الْقَصْوَاءَ إِلَی الصَّخَرَاتِ وَ جَعَلَ حَبْلَ الْمُشَاةِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَلَمْ یَزَلْ وَاقِفاً حَتَّی غَرَبَتِ الشَّمْسُ (4) وَ أَرْدَفَ أُسَامَةَ خَلْفَهُ وَ دَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ شَنَقَ لِلْقَصْوَاءِ الزِّمَامَ حَتَّی إِنَّ رَأْسَهَا لَیُصِیبُ مَوْرِکَ رَحْلِهِ وَ یَقُولُ بِیَدِهِ الْیُمْنَی أَیُّهَا النَّاسُ السَّکِینَةَ السَّکِینَةَ کُلَّمَا أَتَی حَبْلًا مِنَ الْحِبَالِ أَرْخَی لَهَا قَلِیلًا حَتَّی أَتَی الْمُزْدَلِفَةَ (5) فَصَلَّی

ص: 405


1- فی المصدر: قد ضربت له بنمرة.
2- فی المصدر: من دمائنا.
3- فی المصدر: بکلمة اللّه.
4- فی المصدر: حتی غربت الشمس و ذهبت الصفرة قلیلا حتّی غاب القرص.
5- فی المصدر: ارخی لها قلیلا حتّی تصعد حتّی اتی المزدلفة.

گفت: هنگامی که با ابوبکر بیعت شد، او به بریده فرمان داد که پرچم را به نزد اُسامه بَرَد تا او رهسپار جنگ گردد. و بریده راهی اردوگاه اولیه شان شد و در ماه ربیع الاخر یازده هجری اَسامه خارج گردید و مدت بیست شب به سوی اهل اُبنی راه سپرد و برآنان شبیخون زد و هر که در برابرش مقاومت نمود را به قتل رساند و هر که را که توانست، به بند کشید و قاتل پدرش را کشت و آنگاه به مدینه بازگشت. و ابوبکر و مهاجران و اهل مدینه نیز خارج گشتند تا برای ابراز شادی و خرسندی از سلامتی شان، از آنان استقبال کنند.

در مدت بیماری پیامبر صلی الله علیه و آله، خبر ظهور مسیلمه و عنسی به او رسید. آن دو به گمراه ساختن مردمان سرزمین هایشان مشغول بودند، ولی حقیقت کار آن ها تنها در زمان بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله برملا شد. و پیامبر صلی الله علیه و آله اندک زمانی بعد از بازگشتش از حج بیمار گشت و سپس بهبود یافت، ولی دوباره به این بیماری مرگبار مبتلا گردید. و ابومویهبه گفت: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از حج خود بازگشت، اخباری منتشر گردید که او بیمار گشته است. در پی انتشار این خبر، اسود در یمن و مسیلمه در یمامه سر به طغیان نهادند. درباره اسود عنسی باید گفت که عمیلة بن کعب نام داشت و کاهنی بود که به شعبده بازی می پرداخت و به مردمان چیزهای غریب و شگفت انگیز نشان می داد و گفتار او قلب شنوندگان را تسخیر می ساخت. و اولین طغیان او بعد از حج رسول خدا صلی الله علیه و آله به وقوع پیوست که به سوی صنعاء حرکت کرد و آن را فتح نمود و فروة بن مسیک که فرماندار رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان قبیله مراد بود، درباره تحرکات او نامه ای به رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاشت و معاذ بن جبل نیز گریخت و خارج شد و به ابوموسی اشعری که در مارت بود ملحق گردید که با هم به حضرموت یورش بردند و عمرو بن خالد به مدینه بازگشت و اسود عنسی، شهر بن باذام را به قتل رساند و همسر او را که دخترعموی فیروز بود به ازدواج خود درآورد. و رسول خدا صلی الله علیه و آله پیکی را به سوی قوم ابناء روانه داشت و به آنان چنین نگاشت که یا اسود را ترور کنند و یا آنکه بر او شبیخون زنند. و به آنان فرمان داد، از اطرافشان مردانی حمیری و همدانی که نامشان را ذکر نمود، به یاری بخوانند و برای آن گروه (افراد حمیر و همدان) نیز پیام فرستاد که به یاری آنان (قوم ابناء) برخیزند. سپس آنان بر همسر اسود وارد شدند و گفتند: این مرد پدر و شوی تو را کشته است، و با این وصف چه توجیهی برای زندگی با او داری؟ آن زن گفت: او دشمن ترین مردمان نسبت به من است و او اکنون برهنه است و نگهبانان جز این خانه، در اطراف قصر او به نگهبانی مشغولند. پس به سوی او نقبی بزنید. آنان نیز نقبی حفر نمودند و فیروز دیلمی داخل گردید و بر او هجوم برد و سرش را در دست گرفت و او را کشت. و از او صدایی همانند بانگ گاو برآمد و نگهبانان از آن صدا، به سوی در شتافتند و گفتند: این صدای چیست؟ همسر اسود پاسخ داد: بر پیامبر

ص: 411

بِهَا الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَ إِقَامَتَیْنِ وَ لَمْ یُسَبِّحْ بَیْنَهُمَا شَیْئاً ثُمَّ اضْطَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ فَصَلَّی الْفَجْرَ حِینَ تَبَیَّنَ لَهُ الصُّبْحُ بِأَذَانٍ وَ إِقَامَةٍ ثُمَّ رَکِبَ الْقَصْوَاءَ حَتَّی أَتَی الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَدَعَاهُ وَ کَبَّرَهُ وَ هَلَّلَهُ وَ وَحَّدَهُ فَلَمْ یَزَلْ وَاقِفاً حَتَّی أَسْفَرَ جِدّاً فَدَفَعَ قَبْلَ أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ أَرْدَفَ الْفَضْلَ بْنَ الْعَبَّاسِ وَ کَانَ رَجُلًا حَسَنَ الشَّعْرِ أَبْیَضَ وَسِیماً فَلَمَّا دَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّتْ ظَعْنٌ یَجْرِینَ فَطَفِقَ الْفَضْلُ یَنْظُرُ إِلَیْهِنَّ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی وَجْهِ الْفَضْلِ فَحَوَّلَ الْفَضْلُ وَجْهَهُ إِلَی الشِّقِّ الْآخَرِ یَنْظُرُ فَحَوَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ مِنَ الشِّقِّ الْآخَرِ عَلَی وَجْهِ الْفَضْلِ فَصَرَفَ وَجْهَهُ مِنَ الشِّقِّ الْآخَرِ یَنْظُرُ حَتَّی أَتَی بَطْنَ مُحَسِّرٍ فَحَرَّکَ قَلِیلًا ثُمَّ سَلَکَ الطَّرِیقَ الْوُسْطَی الَّتِی تَخْرُجُ عَلَی الْجَمْرَةِ الَّتِی عِنْدَ الشَّجَرَةِ (1) فَرَمَاهَا بِسَبْعِ حَصَیَاتٍ یُکَبِّرُ مَعَ کُلِّ حَصَاةٍ مِنْهَا حَصَی الْخَذْفِ رَمَی مِنْ بَطْنِ الْوَادِی ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی الْمَنْحَرِ فَنَحَرَ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ بَدَنَةً بِیَدِهِ ثُمَّ أَعْطَی عَلِیّاً فَنَحَرَ مَا غَبَرَ (2) وَ أَشْرَکَهُ فِی هَدْیِهِ ثُمَّ أَمَرَ مِنْ کُلِّ بَدَنَةٍ بِبَضْعَةٍ فَجُعِلَتْ فِی قِدْرٍ فَطُبِخَتْ فَأَکَلَا عَنْ لَحْمِهَا وَ شَرِبَا مِنْ مَرَقِهَا ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَفَاضَ إِلَی الْبَیْتِ وَ صَلَّی (3) بِمَکَّةَ الظُّهْرَ فَأَتَی عَلَی بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَسْقُونَ عَلَی زَمْزَمَ فَقَالَ انْزِعُوا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَلَوْ لَا أَنْ یَغْلِبَکُمُ النَّاسُ عَلَی سِقَایَتِکُمْ لَنَزَعْتُ مَعَکُمْ فَنَاوَلُوهُ دَلْواً فَشَرِبَ مِنْهُ (4).

بیان

قال الکازرونی النساجة الطیلسان و فی بعض الروایات الساجة قوله و استثفری مأخوذ من ثفر الدابة و هو الذی یشد تحت ذنبها قوله

ص: 406


1- فی المصدر: تخرج علی الجمرة الکبری حتّی اتی الجمرة التی عند الشجرة.
2- أی ما بقی.
3- فی المصدر: فصلی.
4- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب العاشر فیما کان سنة عشر من الهجرة. و رواه أیضا مسلم فی صحیحه 4: 36. قال: حدّثنا أبو بکر بن أبی شیبة و إسحاق بن إبراهیم جمیعا عن حاتم قال أبو بکر: حدّثنا حاتم بن إسماعیل المدنیّ عن جعفر بن محمّد عن أبیه قال: دخلنا علی جابر ابن عبد اللّه ثمّ ذکر تمام الحدیث. و اخرج النسائی أیضا قطعات من الحدیث باسانیده إلی جعفر ابن محمّد عن أبیه علیهما السلام فی کتاب الحجّ من سننه.

وحی نازل می گردد، سپس آرام شد. گاهی بر او شیطانی وارد می گشت و به وسوسه او می پرداخت و به دنبال آن اسود خر خر می کرد و به آنچه که آن شیطان گفته بود، عمل می نمود. هنگامی که سپیده صبح دمید، آنان به علامتی که میان خود قرار داده بودند، بانگ برآوردند و سپس اذان گفتند و در حین آن اعلام کردند: شهادت می دهیم که محمد رسول خداست، شهادت می دهیم که عمیله دروغگو است و بر او شبیخون زدند و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی مناطق فرمانروایی خود بازگشتند و نامه ای درباره کشته شدن اسود برای رسول خدا صلی الله علیه و آله فرستادند. ولی وحی الهی پیش از رسیدن آن نامه، رسول خدا صلی الله علیه و آله را از این امر مطلع ساخت و رسول خدا صلی الله علیه و آله یک روز یا یک شب قبل از وفاتش از خانه خارج گردید و مردم را از این حادثه آگاه ساخت و فرمود: «دیشب اسود کشته شد، او را مردی مبارک از خاندانی مبارک به قتل رساند. فیروز پیروز گشت». و آن نامه بعد از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست ابوبکر رسید. و طغیان اسود از ابتدای خروجش تا زمان هلاکتش حدود چهار ماه به طول انجامید و درباره فیروز گفته شده است که او خواهر زاده نجاشی بود. ولی بنا به قول دیگر، او را از ایرانیان می دانند.

و اما درباره مسیلمة بن حبیب کذاب باید گفت که به او رحمان یمامه گفته گفته می شد؛ چرا که او می گفت: آن کسی که به نزد من می آید، نامش رحمان است.

مسیلمه در میان گروندگان به اسلام به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید. ولی بعد از بازگشت به سرزمین خود، مرتد گردید و به رسول خدا چنین نگاشت: «از مسیلمه رسول خدا، خطاب به محمد رسول خدا، اما بعد ... پس زمین میان ما تقسیم گشته است و نیمی از زمین، از آن قریش است. ولی قریش قومی تجاوز پیشه اند.» و آن نامه را همراه آن دو مرد فرستاد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن دو فرمود: «آیا به اینکه من رسول خدایم، شهادت می دهید؟» گفتند: آری. فرمود: «آیا به رسالت مسیلمه نیز شهادت می دهید؟» گفتند: آری، او در این امر با تو شریک گشته است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر در امان بودن رسولان از مرگ نبود، بی هیچ تردیدی گردن شما دو نفر را قطع می کردم». سپس به مسیلمه چنین نگاشت: «از محمد رسول خدا به مسیلمه کذاب، اما بعد.... به راستی که زمین تنها از آن خداست که آن را میراث هر یک از بندگانش که خواهد، می سازد و فرجام نیک از آن متقین و پرهیزکاران است. مردمان حجر را هلاک ساخته ای. خدا تو و تأییدکنندگانت را هلاک سازد».

و مسیلمه را مدعا بر آن بود که در امر رسالت با محمدصلی الله علیه و آله شریک گشته است. بعد از این ادعا، زنی به نزد او آمد و گفت: خدا را بخوان تا نخل ها و آب ما را برکت و فزونی دهد، چرا که محمد برای قومش دعا نمود و چاه های آنان لبریز از آب گردید. گفت: او چگونه، چنین کاری کرد؟

ص: 412

انصبت أی انحدرت أی حتی إذا بلغ إلی موضع مستو یستوی قدماه علی الأرض بعد ما انحدر من العلو إلی الحدور قوله دم ابن ربیعة قیل هو ابن الحارث بن عبد المطلب أخو أبی سفیان بن الحارث ابن عم النبی صلی الله علیه و آله کان مسترضعا فی بنی سعد کما کان رسول الله صلی الله علیه و آله مسترضعا فیهم و هو حارثة بن ربیعة و قیل إیاس بن ربیعة و إنما بدأ بإبطال الدم و الربا من أهله و قرابته لیعلم أن لیس فی الدین محاباة و النکت الضرب علی الوجه بشی ء یؤثر فیها و کأنه یرید به هاهنا الإشارة و قال الجزری حبل المشاة أی طریقهم الذی یسلکونه فی الرمل و قیل أراد صفهم و مجتمعهم فی مشیهم تشبیها بحبل الرمل قوله شنق أی جذب زمامها إلیه و المورک ثوب أو شی ء یجعل بین یدی الرحل یوضع علیه الرحل و الحبل بالحاء المهملة و الباء الموحدة المستطیل من الرمل و الضخم منه و الظعن النساء واحدتها ظعینة.

«41»

و قال الکازرونی فی حجة الوداع جی ء بصبی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله یوم ولد فقال من أنا فقال رسول الله فقال صدقت بارک الله فیک ثم إن الغلام لم یتکلم بعدها حتی شب و کان یسمی مبارک الیمامة.

ثم قال فی حوادث السنة العاشرة و فیها مات باذان والی الیمن ففرق رسول الله صلی الله علیه و آله عملها بین شهر بن باذان (1) و عامر بن شهر الهمدانی و أبی موسی الأشعری و خالد بن سعید بن العاص و یعلی بن أمیة و عمرو بن حزم و زیاد بن لبید البیاضی علی حضرموت و عکاشة بن ثور علی السکاسک و السکون و بعث معاذ بن جبل لأهل البلدین الیمن و حضرموت و قَالَ لَهُ یَا مُعَاذُ إِنَّکَ تَقْدَمُ عَلَی قَوْمٍ أَهْلِ کِتَابٍ وَ إِنَّهُمْ سَائِلُوکَ عَنْ مَفَاتِیحِ الْجَنَّةِ فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّ مَفَاتِیحَ الْجَنَّةِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّهَا تَخْرِقُ کُلَّ شَیْ ءٍ حَتَّی تَنْتَهِیَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا تُحْجَبُ دُونَهُ مَنْ جَاءَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُخْلِصاً رَجَحَتْ بِکُلِّ ذَنْبٍ فَقُلْتُ (2) أَ رَأَیْتَ مَا سُئِلْتُ عَنْهُ وَ اخْتُصِمَ

ص: 407


1- باذام خ ل أقول: یوجد ذلک فی المصدر، و المروی باذان و باذام کلاهما.
2- فی المصدر: فقال.

زن پاسخ داد: دستور داد تا دلو بزرگ پرآبی برای اوحاضر سازند و برای آنان در آن دعا نمود، سپس مقداری از آب را در دهان خود گردانید و درآن دلو فرو ریخت و آب دلو را در آن چاه ها ریختند. (و این گونه چاه هایشان پرآب شد). مسیلمه نیز چنین کرد، ولی آب هایشان فرو خشکید. و مردی گفت: با دست کشیدن بر سر پسرم دعا کن تا پر خیر و برکت گردد که محمد فرزندان اصحابش را با مسح خویش متبرّک و پر خیر و برکت می سازد. ولی هر کودکی را که به نزد او آوردند تا بر سرش مسح کشد، دچار ریزش مو گردید. و مسیلمه در بوستانی وضو ساخت و آب وضویش را بر آن ریخت، ولی دیگر در آن بوستان چیزی رویش نکرد. و در نهایت نماز را نیز از دوش پیروان خود برداشت و شراب و زنا و همانند این کارها را بر آنان حلال ساخت و همه بنی حنیفه به جز معدودی، به او گرویدند و ثمامه که فرماندار رسول خدا صلی الله علیه و آله در یمامه بود، درباره تحرکات او نامه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نگاشت و بعد از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله، ابوبکر، خالد بن ولید را به سوی مسیلمه گسیل نمود. هنگامی که خالد به یمامه رسید، سپاهیان آن دو با یکدیگر درگیر شدند و درآن روز جنگجویان بنی حنیفه 40 هزار نفر بودند و در این جنگ از مسلمانان 1200 نفر و از مشرکان حدود 20 هزار نفر کشته شدند. و مردمان بنی حنیفه هنگامی که شکست خود را ملاحظه کردند، به مسیلمه می گفتند: پس آنچه وعده اش را به ما می دادی، چه شد؟ و مسیلمه می گفت: برای دفاع از افتخارات نیاکانتان پیکار کنید. و خداوند عزوجل مسیلمه را هلاک ساخت و وحشی و ابودجانه با هم او را به قتل رساندند. و وحشی می گفت: من بهترین و بدترین مردمان یعنی حمزه و مسیلمه را کشتم.(1)

توضیح

در قاموس آمده است: «السکاسک»: قبیله ای در یمن است. و جوهری گفت: «السکون»: با فتحه، قبیله ای در یمن است. و در النهایه آمده است: در حدیث اُسامه، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «صبحدم بر ابنی شبیخون بزن». و «اُبنی» با ضمّ همزه و قصر، نام مکانی در فلسطین میان عسقلان و رمله است و به آن «یبنی» با یاء نیز گفته می شود. و «العنس» با عین مهمله و نون: سرشاخه (قبیله ای بزرگ) قبیله ای در یمن است و با باء موحده «عبس» نیز به معنی قبیله بزرگ (سرشاخه قبیله) است. و در بیشتر نسخه ها به این شکل آمده است. ولی ابن اثیر آن را با نون «عنس» ذکر کرده است. و «باذام» که در اکثر نسخه ها با میم ذکر شده است، در واقع معرب «بادام» می باشد و فیروزآبادی آن را با نون «باذان» ذکر کرده است. و «الابناء»: قومی از عجم بودند که در یمن سکونت داشتند. و جوهری گفت: «صوبتُ الفرس»: آنگاه که آن را رها کنم، تا تیز جولان کند. و «صوّبه»: یعنی به او گفت: کاری نیکو به انجام رساندی و کار او را نیک و پسندیده شمرد.

ص: 413


1- . المنتقی فی مولد المصطفی: باب یازدهم درباره وقایع سال 11 هجری.

إِلَیَّ فِیهِ مِمَّا لَیْسَ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ لَمْ أَسْمَعْ مِنْکَ سُنَّةً فَقَالَ تَوَاضَعْ لِلَّهِ یَرْفَعْکَ اللَّهُ وَ لَا تَقْضِیَنَّ إِلَّا بِعِلْمٍ فَإِنْ أَشْکَلَ عَلَیْکَ أَمْرٌ فَسَلْ وَ لَا تَسْتَحْیِ وَ اسْتَشِرْ ثُمَّ اجْتَهِدْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ یَعْلَمْ مِنْکَ الصِّدْقَ یُوَفِّقْکَ فَإِنِ الْتَبَسَ عَلَیْکَ فَقِفْ حَتَّی تَثَبَّتَهُ أَوْ تَکْتُبَ إِلَیَّ فِیهِ وَ احْذَرِ الْهَوَی فَإِنَّهُ قَائِدُ الْأَشْقِیَاءِ إِلَی النَّارِ وَ عَلَیْکَ (1) بِالرِّفْقِ.

أقول: هذا الخبر حجتهم فی الاجتهاد و أنت تری عدم صراحته فیه فإنه یحتمل أن یکون المراد السعی فی تحصیل مدرک الحکم مع أن الخبر ضعیف تفردوا بروایته.

ثم قال و فیها بعث رسول الله صلی الله علیه و آله جریر بن عبد الله البجلی إلی ذی الکلاع بن ناکور بن حبیب بن مالک بن حسان بن تبع فأسلم و أسلمت امرأته ضریبة بنت أبرهة بن الصباح.

و روی الریاشی عن الأصمعی قال کاتب رسول الله صلی الله علیه و آله ذا الکلاع من ملوک الطائف علی جریر بن عبد الله یدعوه إلی الإسلام و کان قد استقل أمره حتی ادعی الربوبیة (2) فأطیع.

و مات النبی صلی الله علیه و آله فوفد علی عمر و معه ثمانیة عشر آلاف عبد فأسلم علی یده و أعتق من عبیده أربعة آلاف.

و فیها أسلم فروة الجذامی.

روی عن راشد بن عمرو الجذامی قال کان فروة بن عمرو الجذامی عاملا للروم فأسلم و کتب إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بإسلامه و بعث به مع رجل من قومه یقال له مسعود بن سعد و بعث له بغلة بیضاء مع فرس و حمار و أثواب و قباء سندس مخوص (3) بالذهب و کَتَبَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی فَرْوَةَ بْنِ عَمْرٍو أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ قَدِمَ عَلَیْنَا رَسُولُکَ وَ بَلَّغَ مَا أَرْسَلْتَ بِهِ وَ خَبَّرَ عَمَّا قَبْلَکُمْ وَ أَتَانَا بِإِسْلَامِکَ وَ أَنَّ اللَّهَ هَدَاکَ بِهُدَاهُ. (4)

ص: 408


1- و لا علیک ز ظ.
2- فی المصدر: و کان قد استعلی امره حتّی إذا ادعی الربوبیة.
3- أی منسوج به منه رحمه اللّه.
4- زادت فی بعض المصادر زیادة فی ذیله هی: ان اصلحت و اطعت اللّه و رسوله و اقمت الصلاة و آتیت الزکاة.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

مراجع التصحیح و التخریج

ص: 414

و أمر بلالا فأعطی رسوله اثنتی عشرة أوقیة و نشا (1) و بلغ ملک الروم إسلام فروة فدعاه فقال له ارجع عن دینک نملکک قال لا أفارق دین محمد فإنک تعلم أن عیسی قد بشر به و لکنک تضن بملکک فحبسه ثم أخرجه فقتله و صلبه..

و فیها توفی إبراهیم بن رسول الله صلی الله علیه و آله ولد فی ذی الحجة من سنة ثمان و توفی فی ربیع الأول من هذه السنة و دفن بالبقیع و انکسفت الشمس یوم موته

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَا یَنْکَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ فَإِذَا رَأَیْتُمُوهَا (2) فَعَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ حَتَّی تُکْشَفَ (3).

و قال فی وقائع السنة الحادیة عشر فی هذه السنة قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله وفد النخع من الیمن للنصف من المحرم و هم مائتا رجل مقرین بالإسلام و قد کانوا بایعوا معاذ بن جبل بالیمن و هم آخر من قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله من الوفد. (4) و فی هذه السنة استغفر رسول الله صلی الله علیه و آله لأهل البقیع.

روی عن أبی مویهبة مولی رسول الله صلی الله علیه و آله قال أهبنی رسول الله صلی الله علیه و آله فی المحرم مرجعه من حجه و لم أدر ما مضی من اللیل أو ما بقی (5) فقال انطلق فإنی أمرت أن أستغفر لأهل هذا البقیع فخرجت معه فاستغفر لهم طویلا ثم قال لِیَهْنِکُمْ مَا أَصْبَحْتُمْ فِیهِ أَقْبَلَتِ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ یَتْبَعُ آخِرُهَا أَوَّلَهَا الْآخِرَةُ شَرٌّ مِنَ الْأُولَی یَا بَا مُوَیْهِبَةَ أُعْطِیتُ خَزَائِنَ الدُّنْیَا وَ الْخُلْدَ فِیهَا ثُمَّ الْجَنَّةَ فَخُیِّرْتُ بَیْنَ ذَلِکَ وَ الْجَنَّةِ وَ بَیْنَ لِقَاءِ رَبِّی وَ الْجَنَّةِ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی خُذْ خَزَائِنَ الدُّنْیَا وَ الْخُلْدَ فِیهَا ثُمَّ الْجَنَّةَ

ص: 409


1- النش: النصف من کل شی ء.
2- فی المصدر: رایتموها.
3- قاله صلّی اللّه علیه و آله عند قول أصحابه: انکسفت الشمس لموت إبراهیم. و ذلک دلیل علی أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان یتحری الحقیقة أشد ما یمکن حتّی کان لا یسکت عما یقال عنده و لا یقرره إن کان خلاف الحق و لو کان فیه نفعه.
4- فی المصدر: من الوفود.
5- فی المصدر: مرجعه من حجة الوداع و ما ادری ما مضی من اللیل أکثر أو ما بقی.

کلمة المصّحح رحمه اللّه

ص: 415

فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ یَا بَا مُوَیْهِبَةَ لَقَدِ اخْتَرْتُ (1) لِقَاءَ رَبِّی وَ الْجَنَّةَ و اشتکی بعد ذلک بأیام.

و فی روایة عنه أیضا فما لبث بعد ذلک الاستغفار إلا سبعا أو ثمانیا حتی قبض.

و فی هذه السنة کانت سریة أسامة بن زید و ذلک

أن رسول الله صلی الله علیه و آله أمر الناس بالتهیؤ لغزو الروم (2) لأربع لیال بقین من صفر سنة إحدی عشرة فلما کان من الغد دعا أسامة بن زید فَقَالَ سِرْ إِلَی مَوْضِعِ مَقْتَلِ أَبِیکَ وَ أَوْطِئْهُمُ الْخَیْلَ فَقَدْ وَلَّیْتُکَ هَذَا الْجَیْشَ فَأَغِرْ صَبَاحاً عَلَی أَهْلِ أُبْنَی وَ حَرِّقْ عَلَیْهِمْ فَإِنْ أَظْفَرَکَ اللَّهُ بِهِمْ فَأَقْلِلِ اللَّبْثَ فِیهِمْ خُذْ مَعَکَ الْأَدَاءَ وَ الْعُیُونَ (3) وَ الطَّلَائِعَ أَمَامَکَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ بَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحُمَّ وَ صُدِعَ فَلَمَّا أَصْبَحَ یَوْمَ الْخَمِیسِ عَقَدَ لِأُسَامَةَ لِوَاءً بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ اغْزُ بِسْمِ اللَّهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَاتِلْ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ فخرج و عسکر بالجرف فلم یبق أحد من وجوه المهاجرین و الأنصار إلا انتدب فی تلک الغزاة فیهم أبو بکر و عمر و سعد بن أبی وقاص و سعید بن زید و أبو عبیدة و قتادة بن النعمان فتکلم قوم و قالوا یستعمل هذا الغلام علی المهاجرین الأولین فغضب رسول الله صلی الله علیه و آله غضبا شدیدا فخرج و قد عصب علی رأسه عصابة و علیه قطیفة فصعد المنبر فحمد الله و أثنی علیه ثم قَالَ أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ فَمَا مَقَالَةٌ بَلَغَنِی عَنْ بَعْضِکُمْ فِی تَأْمِیرِ أُسَامَةَ (4) وَ لَئِنْ طَعَنْتُمْ فِی تَأْمِیرِی أُسَامَةَ فَقَدْ طَعَنْتُمْ فِی تَأْمِیرِی أَبَاهُ قَبْلَهُ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنْ کَانَ لِلْإِمَارَةِ خَلِیقاً وَ إِنَّ ابْنَهُ مِنْ بَعْدِهِ لَخَلِیقٌ لِلْإِمَارَةِ وَ إِنْ کَانَ لَمِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیَّ فَاسْتَوْصُوا بِهِ خَیْراً فَإِنَّهُ مِنْ خِیَارِکُمْ ثم نزل فدخل بیته و ذلک یوم السبت لعشر خلون من ربیع الأول و جاء المسلمون الذین یخرجون مع أسامة یودعون رسول الله صلی الله علیه و آله و یمضون علی العسکر (5).

ص: 410


1- لقد أخذت خ ل.
2- زاد فی المصدر: فی یوم الاثنین.
3- فی المصدر: خذ معک ادلاء و قدم العیون.
4- فی المصدر: بلغتنی عن بعضکم فی تأمیری أسامة.
5- فی المصدر: إلی العسکر.

فهرست ما فی هذا الجزء

ص: 416

ثم ذکر تخلف القوم علی ما سیأتی بیانه.

قال فلما بویع لأبی بکر أمر بریدة باللواء إلی أسامة لیمضی لوجهه فمضی بریدة إلی معسکرهم الأول فلما کان هلال ربیع الآخر سنة إحدی عشرة خرج أسامة فسار إلی أهل أبنی عشرین لیلة فشن علیهم الغارة فقتل من أشرف (1) له و سبی من قدر علیه و قتل قاتل أبیه و رجع إلی المدینة فخرج أبو بکر فی المهاجرین و أهل المدینة یتلقونهم سرورا لسلامتهم و فی مدة مرضه صلی الله علیه و آله جاء الخبر بظهور مسیلمة و العنسی و کانا یستغویان أهل بلادهما إلا أنه لم یظهر أمرهما إلا فی حال مرض رسول الله صلی الله علیه و آله و کان صلی الله علیه و آله قد لحقه مرض بعید عوده من الحج ثم عوفی ثم عاد فمرض مرض الموت قال أبو مویهبة لما رجع رسول الله صلی الله علیه و آله من حجه طارت الأخبار بأنه قد اشتکی فوثب الأسود بالیمن و مسیلمة بالیمامة فأما الأسود العنسی فاسمه عهیلة (2) بن کعب و کان کاهنا یشعبذ و یریهم الأعاجیب و یسبی منطقه قلب من یسمعه و کان أول خروجه بعد حجة رسول الله صلی الله علیه و آله فسار إلی صنعاء فأخذها فکتب فروة بن مسیک إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بخبره و کان عامل رسول الله صلی الله علیه و آله علی مراد و خرج معاذ بن جبل هاربا حتی مر بأبی موسی الأشعری و هو بمارت (3) فاقتحما حضرموت و رجع عمرو بن خالد إلی المدینة و قتل شهر بن باذام (4) و تزوج امرأته و کانت ابنة عم فیروز فأرسل رسول الله صلی الله علیه و آله إلی نفر من الأبناء رسولا و کتب إلیهم أن یحاولوا الأسود إما غیلة و إما مصادمة و أمرهم أن یستنجدوا رجالا سماهم لهم ممن حولهم من حمیر و همدان و أرسل إلی أولئک النفر أن ینجدوهم فدخلوا علی زوجته فقالوا هذا قد قتل أباک و زوجک فما عندک قالت هو أبغض خلق الله إلی و هو مجرد و الحرس محیطون بقصره إلا هذا البیت فانقبوا علیه فنقبوا و دخل فیروز الدیلمی فخالطه فأخذ برأسه فقتله فخار خوار ثور فابتدر الحرس الباب فقالوا ما هذا فقالت النبی

ص: 411


1- اشرق خ ل.
2- فی المصدر: عیهلة.
3- فی المصدر: و هو بمآرب.
4- باذان خ ل.

رموز الکتاب

ص: 417

یوحی إلیه (1) ثم خمد و قد کان یجی ء إلیه شیطان فیوسوس له فیغط و یعمل بما قاله فلما طلع الفجر نادوا بشعارهم الذی بینهم ثم بالأذان و قالوا فیه أشهد أن محمدا رسول الله و أن عهیلة (2) کذاب و شنوها غارة و تراجع أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله إلی أعمالهم و کتبوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بالخبر فسبق خبر السماء إلیه

فخرج رسول الله صلی الله علیه و آله قبل موته بیوم أو بلیلة فأخبر الناس بذلک فَقَالَ قُتِلَ الْأَسْوَدُ الْبَارِحَةَ قَتَلَهُ رَجُلٌ مُبَارَکٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ مُبَارَکِینَ قیل و من هو قال فیروز فاز فیروز.

و وصل الکتاب و رسول الله صلی الله علیه و آله قد مات إلی أبی بکر و کان من أول خروجه إلی أن قتل نحو أربعة أشهر و فیروز قیل إنه ابن أخت النجاشی و قیل هو من أبناء فارس.

و أما مسیلمة بن حبیب الکذاب فکان یقال له رحمان الیمامة لأنه کان یقول الذی یأتینی اسمه رحمان و قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله فیمن أسلم ثم ارتد لما رجع إلی بلده و کتب إلی رسول الله من مسیلمة رسول الله إلی محمد رسول الله أما بعد فإن الأرض لنا نصف و لقریش نصف و لکن قریش قوم یعتدون (3) و بعث الکتاب مع رجلین فقال لهما رسول الله صلی الله علیه و آله أ تشهدان أنی رسول الله قالا نعم قال أ تشهدان أن مسیلمة رسول الله قالا نعم إنه قد أشرک معک فقال لو لا أن الرسول لا یقتل لضربت أعناقکما ثُمَّ کَتَبَ إِلَیْهِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی مُسَیْلَمَةَ الْکَذَّابِ أَمَّا بَعْدُ فَ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ قَدْ أَهْلَکْتَ أَهْلَ حِجْرٍ أَبَادَکَ اللَّهُ وَ مَنْ صَوَّبَ مَعَکَ. (4).

و ادعی مسیلمة أنه قد اشترک مع محمد صلی الله علیه و آله فی النبوة فأتته امرأة فقالت ادع الله لنخلنا و لمائنا فإن محمدا دعا لقومه فجاشت آبارهم قال و کیف صنع

ص: 412


1- فی المصدر: فقالت المرأة: النبیّ یوحی إلیه فالیکم.
2- فی المصدر: عیهلة.
3- فی تاریخ الیعقوبی: انی اشرکت معک فلک نصف الأرض ولی نصفها و لکن قریش قوم لا یعدلون.
4- فی المصدر: و من صوت معک.

قالت دعا بسجل فدعا لهم فیه ثم تمضمض و مجه فیه فأفرغوه فی تلک الآبار ففعل هو کذلک فغارت تلک المیاه و قال رجل برک علی ولدی فإن محمدا یبرک علی أولاد أصحابه فلم یؤت بصبی مسح رأسه إلا قرع (1) و توضأ مسیلمة فی حائط فصب وضوءه فیه فلم ینبت و وضع فی الآخر عنهم الصلاة و أحل لهم الخمر و الزنا و نحو ذلک فاتفقت معه بنو حنیفة إلا القلیل و غلب علی حجر الیمامة و أخرج ثمامة بن أثال و کتب ثمامة إلی رسول الله صلی الله علیه و آله بخبره و کان عامل رسول الله صلی الله علیه و آله علی الیمامة فلما مات رسول الله صلی الله علیه و آله أرسل أبو بکر خالد بن الولید إلی مسیلمة فلما بلغ الیمامة تقاتلوا و کان عدد بنی حنیفة یومئذ أربعین ألف مقاتل فقتل من المسلمین ألف و مائتان و من المشرکین نحو عشرین ألفا و کانت بنو حنیفة حین رأت خذلانها تقول لمسیلمة أین ما کنت تعدنا فیقول قاتلوا عن أحسابکم و قتل الله عز و جل مسیلمة اشترک فی قتله وحشی و أبو دجانة فکان وحشی یقول قتلت خیر الناس و شر الناس حمزة و مسیلمة. (2)

بیان

فی القاموس السکاسک حی بالیمن و قال الجوهری السکون بالفتح حی من الیمن و فی النهایة فی حدیث أسامة أغر علی أبنی صباحا هی بضم الهمزة و القصر اسم موضع من فلسطین بین عسقلان و الرملة و یقال لها یبنی بالیاء و العنس بالعین المهملة و النون أبو قبیلة من الیمن و بالباء الموحدة أیضا أبو قبیلة و کذا فی أکثر النسخ لکن ابن الأثیر ضبطه بالنون و باذام فی أکثر النسخ بالمیم معرب بادام و صححه الفیروزآبادی بالنون و قال الأبناء قوم من العجم سکنوا الیمن و قال الجوهری صوبت الفرس إذا أرسلته فی الجری و صوبه أی قال له أصبت و استصوب فعله.

ص: 413


1- فی المصدر: مسح رأسه او حنکه إلّا لثع و قرع.
2- المنتقی فی مولد المصطفی: الباب الحادی عشر فیما کان سنة احدی عشرة من الهجرة.

مراجع التصحیح و التخریج

بسم اللّه الرحمن الرحیم و الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین

اما بعد: فقد وفّقنا اللّه تعالی- و له الشکر و المنّة- لتصحیح الکتاب و تنمیقه و تحقیق نصوصه و أسانیده و مراجعة مصادره و مآخذه، مزداناً بتعالیق مختصرة لا غنی عنها و کان مرجعنا فی المقابلة و التصحیح مضافاً إلی أصول الکتاب و النسخة المطبوعة المشهورة بطبعة أمین الضرب، الطبعة الحروفیّة عدّة نسخ مخطوطة جیّدة فی غایة الدقّة و الإتقان:

منها النسخة الثمینة الأصلیّة التی هی بخطّ المؤلّف رضوان اللّه علیه تفضّل بها العالم العامل حجّة الإسلام الحاجّ السیّد مهدیّ الصدر العاملیّ الأصبهانیّ صاحب الوعظ و إمام الجماعة فی عاصمة طهران و هی ممّا ورثه من أبیه الفقید السعید الخطیب المشهور الحاجّ السیّد صدر الدین العاملیّ رحمة اللّه علیه.

و منها نسخة مخطوطة بخطّ نعمة اللّه بن محمّد مهدیّ الإصطهباناتیّ استکتبها عام 1278 ه و قد رمزنا إلیها ب «ألف».

و منها نسخة مخطوطة أخری مصحّحة بتصحیح محمّد محسن ابن أبی تراب مؤرّخة بعام 1226 و قد رمزنا إلیها ب «ب»

تفضّل بهما الفاضل البارع الأستاذ المعظّم السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث و یأتی مزید توضیح بالنسبة إلی هاتین النسختین فی الجزء الثانی و العشرین الذی یتمّ به تاریخ نبیّنا الأکرم صّلی الّله علیه و آله إنشاء اللّه تعالی.

و کان مرجعنا فی تخریج أحادیثه و تعالیقه کتباً أوعزنا إلیها فی المجلّدات السابقة

قم المشرفة- عبد الرحیم الربانیّ الشیرازیّ

ص: 414

کلمة المصّحح رحمه اللّه

بسمه تعلی و له الحمد

إلی هنا انتهی الجزء الحادی و العشرون من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة و هو الجزء السابع من المجلّد السادس فی تاریخ نبیّنا الأکرم صّلی الّله علیه و آله حسب تجزئة المصنّف أعلی اللّه مقامه.

و قد قابلناه و صحّحناه عند طبعها طبقاً للنسخة التی صحّحها الفاضل المکرّم الشیخ عبد الرحیم الربّانیّ المحترم بما فیها من التعلیق و التنمیق و اللّه ولیّ التوفیق.

محمد باقر البهبودیّ من لجنة التحقیق و التصحیح لدار الکتب الإسلامیّة

ص: 415

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

الباب 22 غزوة خیبر وفدک و قدوم جعفر بن أبی طالب علیهما السلام 41- 1

الباب 23 ذکر الحوادث بعد غزوة خیبر إلی غزوة مؤتة 50- 41

الباب 24 غزوة مؤتة و ما جری بعدها إلی غزوة ذات السلاسل 65- 50

الباب 25 غزوة ذات السلاسل 90- 66

الباب 26 فتح مکة 139- 91

الباب 27 ذکر الحوادث بعدالفتح إلی غزوة حنین 146- 139

الباب 28 غزوة حنین و الطائف و أوطاس و سائر الحوادث إلی غزوة تبوک 185- 146

الباب 29 غزوة تبوک و قصّة العقبة 252- 185

الباب 30 قصة أبی عامر الراهب و مسجد الضرار و فیه ما یتعلق بغزوة تبوک 263- 252

الباب 31 نزول سورة براءة و بعث النبی صّلی الّله علیه و آله علیا علیه السلام بها لیقرأها علی الناس فی الموسم بمکة 276- 264

الباب 32 المباهلة و ما ظهر فیها من الدلائل و المعجزات 356- 276

الباب 33 غزوة عمرو بن معدیکرب 359- 356

الباب 34 بعث أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الیمن 363- 360

الباب 35 قدوم الوفود علی رسول الله صّلی الّله علیه و آله و سائر ما جری إلی حجة الوداع 378- 364

الباب 36 حجة الوداع و ما جری فیها إلی الرجوع إلی المدینة و عدد حجّه و عمرته صّلی الّله علیه و آله و سائر الوقائع إلی وفاته صّلی الّله علیه و آله 413- 378

ص: 416

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا (علیه السلام).

ضا: لفقه الرضا (علیه السلام).

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ (علیه السلام).

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا (علیه السلام).

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 417

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109