بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 14

اشارة

سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةاالطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری : ج - نمونه.

یادداشت : عربی.

یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 1680946

ص: 1

تتمة کتاب النبوة

أبواب قصص داود علیه السلام

باب 1 عمره و وفاته و فضائله و ما أعطاه الله و منحه و علل تسمیته و کیفیة حکمه و قضائه

الآیات

النساء و الأسری: «وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً»(163و55)

المائدة: «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ* کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(78-79)

الأنعام: «وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ»(84)

الأنبیاء: «وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ* فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ* وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ»(78-80)

النمل: «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ وَ سُلَیْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنا عَلی کَثِیرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ»(15)

سبأ: «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ* أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(10-11)

ص: 1

ترجمه بحارالانوار جلد 14: تاریخ پیامبران - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

تتمة کتاب النبوة

باب های داستان های داوود علیه السلام

باب اول: عمر و وفات و فضائل وآنچه خداوند به ایشان بخشیده است و اسباب نامگذاری و چگونگی داوری و قضاوت آن حضرت

آیات

- وآتینا داود زبوراً.(1)

{و به داوود زبور بخشیدیم.}

- لُعن الذین کفرو من بنی إسرائیل علی لسان داود و عیسی ابن مریم ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون * کانوا لا یتناهون عن منکر فعلوه لبئس ما کانوا یفعلون.(2)

{از میان قوم بنی اسرائیل آنان که کفر ورزیدند به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز کردند. [و] از کار زشتی که آن را مرتکب می­شدند یکدیگر را باز نمی­داشتند، راستی چه بد بود آنچه می­کردند.}

- و نوحاً هدینا من قبل و من ذریّته داود و سلیمان و أیوب و یوسف و موسی و هرون و کذلک تجزی المحسنین.(3)

{و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون [را هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می­دهیم.} - و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم و کنّا لحکمهم شاهدین * ففهّمناها سلیمان و کلاً آتیناه حکماً و علماً و سخّرنا مع داود الجبال یسبّحن و الطیر و کنّا فاعلین * و علّمناه صنعۀ لبوس لکم لتحصنکم من بأسکم فهَل أنتم شاکرون.(4)

{و داوود و سلیمان را یاد کن هنگامی که درباره آن کشتزار که گوسفندان مردم شب هنگام در آن چریده بودند داوری می­کردند و ما شاهد داوری آنان بودیم. پس آن داوری را به سلیمان فهماندیم و به هریک از آن دو حکمت و دانش عطا کردیم و کوهها را به فرمان داوود در آوردیم و پرندگان به نیایش وا داشتیم و ما کننده [این کار بودیم]. و به داوود فن زره [سازی] آموختیم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند، پس آیا شما سپاسگزارید.}

- و لقد آتینا داود و سلیمان علماً و قالا الحمدلله الذی فضّلنا علی کثیر من عباده المؤمنین.(5)

{و به راستی به داوود و سلیمان دانشی عطا کردیم و آن دو گفتند: ستایش خدایی را که ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش برتری داده است.}

- و لقد آتینا داود منّا فضلاً یا جبال أوّبی معه و الطیر و ألنّا له الحدید * أن اعمل سابغات و قدِّر فی السرد و اعملوا صالحاً إنّی بما تعملون بصیر.(6)

{و به راستی داوود را از جانب خویش مزیّتی عطا کردیم [وگفتیم] ای کوهها با او [درتسبیح خدا] همصدا شوید، و ای پرندگان [هماهنگی کنید] و آهن را برای او نرم گرداندیم. [که] زره های فراخ بساز و حلقه­ها را درست اندازه گیری کن و کار شایسته کنید زیرا من به آنچه انجام می دهید بینایم.}

ص: 1


1- . نساء /163 ، أسری / 55
2- . مائده / 78 و 79
3- . انعام / 84
4- . انبیاء / 78-80
5- . نمل / 15
6- . سبأ / 10 و 11

الأخبار

«1»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام یَوْمَ السَّبْتِ مَفْجُوءاً فَأَظَلَّتْهُ الطَّیْرُ بِأَجْنِحَتِهَا وَ مَاتَ مُوسَی کَلِیمُ اللَّهِ فِی التِّیهِ فَصَاحَ صَائِحٌ مِنَ السَّمَاءِ مَاتَ مُوسَی وَ أَیُّ نَفْسٍ لَا تَمُوتُ (2).

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر محمد بن الحسین مثله.

«2»

ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَرْبَعَةً لِلسَّیْفِ إِبْرَاهِیمَ وَ دَاوُدَ وَ مُوسَی وَ أَنَا الْخَبَرَ (3).

«3»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَمَّنْ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَخْتُوناً فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ مَخْتُوناً وَ وُلِدَ شَیْثٌ مَخْتُوناً وَ إِدْرِیسُ وَ نُوحٌ وَ سَامُ بْنُ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ لُوطٌ وَ إِسْمَاعِیلُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (4).

«4»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی دَاوُدَ أَنَّهُ دَاوَی جُرْحَهُ بِوُدٍّ وَ قَدْ قِیلَ دَاوَی وُدَّهُ بِالطَّاعَةِ حَتَّی قِیلَ عَبْدٌ (5).

أقول: سیأتی الخبر فی ذلک فی قصة النملة.

«5»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَبْعَثْ أَنْبِیَاءَ مُلُوکاً فِی الْأَرْضِ إِلَّا أَرْبَعَةً بَعْدَ نُوحٍ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ اسْمُهُ عَیَّاشٌ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ یُوسُفُ علیهم السلام فَأَمَّا عَیَّاشٌ فَمَلَکَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ أَمَّا دَاوُدُ فَمَلَکَ مَا بَیْنَ الشَّامَاتِ إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ وَ کَذَلِکَ مَلَکَ سُلَیْمَانُ وَ أَمَّا یُوسُفُ فَمَلَکَ مِصْرَ وَ بَرَارِیَهَا لَمْ یُجَاوِزْهَا إِلَی غَیْرِهَا (6).

ص: 2


1- هکذا فی النسخ و هو وهم، و الصحیح کما فی المصدر: محمّد بن الحصین بالصاد.
2- فروع الکافی 1: 31.
3- الخصال 1: 107.
4- عیون الأخبار: 134 علل الشرائع: 198.
5- معانی الأخبار: 19.
6- الخصال 1: 118.

روایات

روایت 1.

الکافی: علی بن ابراهیم از امام صادق علیه ­السلام نقل می کند که: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: داوود نبیّ علیه السلام روز شنبه و به صورت غافلگیرانه وفات نمود. پس پرندگان او را زیر سایه بالهای خویش گرفتند. موسی کلیم الله در بیابان جان سپرد، پس ندا دهنده­ای از آسمان ندا سر داد که: موسی فوت کرد و کدامین نفس است که مرگ به سراغ او نیاید؟(1)

کتاب حسن بن سعید و النوادر: محمد بن حسین مانند همین روایت را نقل کرده است.

روایت 2.

الخصال: ابن ادریس از موسی بن جعفر علیه السلام روایت می­کند که: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: به راستی که خداوند از میان انبیاء چهار نفر را برای شمشیر زنی انتخاب نمود: ابراهیم، داوود، موسی و من؛ ادامه خبر.(2)

روایت 3.

عیون أخبار الرضا ، علل الشرائع: شخصی از اهل شام از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره پیامبرانی که خداوند آنها را ختنه شده آفریده پرسید، پس ایشان فرمود: خدای عزّ و جلّ آدم را ختنه شده آفرید، وشیث، ادریس، نوح، سام پسر نوح، ابراهیم، داوود، سلیمان، لوط، اسماعیل، موسی، عیسی و محمد، درود خدا بر ایشان باد، ختنه شده متولّد شده­اند.(3)

روایت 4.

معانی الأخبار: داوود به این معناست که ایشان زخم خود را با دوستی ومحبت مداوا کرده است، وگفته شده: دوستی ومحبت خویش را با اطاعت و فرمانبرداری مداوا کرده تا جائیکه بنده خوانده شده است.(4)

می گویم: حدیث وارد در این موضوع در داستان مور می آید

روایت 5.

الخصال: ابن ولید از امام باقر علیه السلام نقل می­کند که: خداوند متعال پیامبران را به عنوان پادشاه بر روی زمین تعیین نفرموده مگر چهار نفر بعد از نوح: ذوالقرنین که اسم او عیاش است، داوود، سلیمان و یوسف علیهم السلام. امّا عیاش فرمانروای بین مشرق و مغرب بوده، و داوود بر سرزمینهای بین شامات و اصطخر پادشاهی کرده است، سلیمان نیز به مانند داوود بوده است، ولی گستره فرمانروایی یوسف به مصر وصحراهای اطراف آن محدود بوده است و از آن تجاوز نکرده.(5)

ص: 2


1- . فروع الکافی 1 : 31
2- . الخصال 1 : 107
3- . عیون الأخبار : 134 ، علل الشرائع : 198
4- . معانی الأخبار : 19
5- . الخصال 1 : 118
«6»

فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ إِلَی قَوْلِهِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ مَا لَمْ یُعْطَ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ مِنَ الْآیَاتِ عَلَّمَهُمَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أَلَانَ لَهُمَا الْحَدِیدَ وَ الصُّفْرَ مِنْ غَیْرِ نَارٍ وَ جُعِلَتِ الْجِبَالُ یُسَبِّحْنَ (1)مَعَ دَاوُدَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الزَّبُورَ فِیهِ تَوْحِیدٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ دُعَاءٌ وَ أَخْبَارُ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (2)وَ أَخْبَارُ الرَّجْعَةِ وَ ذِکْرُ الْقَائِمِ علیه السلام لِقَوْلِهِ وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ (3)

«7»

فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلًا یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ أَیْ سَبِّحِی لِلَّهِ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ قَالَ کَانَ دَاوُدُ إِذَا مَرَّ فِی الْبَرَارِی یَقْرَأُ الزَّبُورَ تُسَبِّحُ الْجِبَالُ وَ الطَّیْرُ مَعَهُ وَ الْوُحُوشُ وَ أَلَانَ اللَّهُ لَهُ الْحَدِیدَ مِثْلَ الشَّمْعِ حَتَّی کَانَ یَتَّخِذُ مِنْهُ مَا أَحَبَّ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام وَ قَوْلُهُ أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ قَالَ الدُّرُوعَ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ قَالَ الْمَسَامِیرِ الَّتِی فِی الْحَلْقَةِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (4)

بیان

قال الطبرسی رحمه الله یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ أی قلنا للجبال یا جبال سبِّحی معه عن ابن عباس و الحسن و قتادة و مجاهد قالوا أمر الله الجبال أن تسبح معه إذا سبح فسبحت معه و تأویله عند أهل اللغة رجِّعی معه التسبیح من آب یئوب و یجوز أن یکون سبحانه فعل فی الجبال ما یأتی به منها التسبیح معجزا له و أما الطیر فیجوز أن یسبح و یحصل له من التمیز ما یتأتی منه ذلک بأن یزید الله فی فطنته فیفهم ذلک انتهی. (5)

أقول: یمکن أن یکون تسبیح الجبال کنایة عن تسبیح الملائکة الساکنین بها أو بأن خلق الله الصوت فیها أو علی القول بأن للجمادات شعورا فلا حاجة إلی کثیر تکلف

ص: 3


1- فی نسخة: و جعلت الجبال تسبح مع داود.
2- فی المصدر: و الأئمّة من ذریتهما.
3- تفسیر القمّیّ: 476.
4- تفسیر القمّیّ: 536.
5- مجمع البیان 8: 381.

روایت 6.

علی بن ابراهیم در تفسیر «و لقد آتینا داود» تا «المؤمنین» می­گوید: خداوند عزّ و جلّ به داوود و سلیمان نشانه­هایی عطا فرموده که هیچ یک از پیامبران دیگر از آن برخوردار نبوده­اند: به آن دو زبان پرندگان آموخته و آهن و فلز برنج را بدون استفاده از آتش برای­شان نرم گردانده و کوهها در تسبیح خداوند با داوود همصدا گشتند و زبور بر وی نازل شده که آیاتی در باره توحید و ستایش و دعا و اخباری در مورد رسول خدا و امیر مؤمنان که درود خدا بر ایشان باد، و امامان علیهم السلام در آن ذکر شده است. همچنین بنا به این فرموده: «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذّکر أنّ الأرض یرثها عبادی الصاحون»(1)،

اخباری درباره رجعت و ذکر قائم آل محمد علیهم السلام در زبور نقل شده است.

روایت 7.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و لقد آتینا داود منّا فضلاً یا جبال أوّبی معه» {و به راستی داوود را از جانب خویش مزیّتی عطا فرمودیم [و گفتیم:] ای کوهها با او [در تسبیح] همصدا شوید.} یعنی: خداوند را تسبیح کنید. و در تفسیر « و الطیر و ألنّا له الحدید» {ای پرندگان [با او هماهنگی کنید] و آهن را برای او نرم گرداندیم.} گفته است: داوود هنگامی که از صحراها عبور می­کرد زبور را می­خواند و کوهها و پرندگان و وحوش با او تسبیح می­گفتند، و خداوند آهن را مانند شمع برای او نرم کرد تا هر آنچه دوست دارد از آن بسازد.

و امام صادق علیه السلام فرمود: روزهای سه شنبه از خدا بخواهید نیازهایتان را برآورده سازد، چرا که خداوند در آن روز آهن را برای داوود علیه السلام نرم فرمود. علی بن ابراهیم همچنین گفته است: منظور از (سابغات) در «أن اعمل سابغات» {که زره های فراخ بساز}، زره­های جنگی و منظور از «و قدّر فی السِّرد» {و حلقه­ها را درست اندازه گیری کن} میخ­هایی است که در زنجیر وجود دارد. «و اعملو صالحاً إنّی بما تعملون بصیر» {و کار شایسته کنید زیرا من به آنچه انجام می­دهید بینایم.}(2)

توضیح

طبرسی رحمه الله گفته است: مقصود خداوند از «یا جبال أوّبی معه» {ای کوهها با او [در تسبیح] همصدا شوید.} این است که به کوهها گفتیم: ای کوهها، با او تسبیح بگویید؛ از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد روایت شده است که: خداوند کوهها را امر فرمود که با داوود در تسبیح همصدا شوند، پس آنان نیز همراه او به تسبیح مشغول شدند، و اهل لغت این آیه را این گونه تأویل کرده اند: «رجّعی معه التّسبیح: ای کوهها، تسبیح را با او تکرار کنید.» و بر این اساس، فعل (أوبّی) از ریشه (آب، یَؤوبُ: بازگشت، باز می­گردد) می­باشد.

و جایز است که خداوند کوهها را با داوود در تسبیح همصدا کرده و این امر را معجزه ای برای او قرار داده باشد، همچنین جایز است که پرندگان تسبیح بگویند و قدرت تشخیصی پیدا کنند که توانایی تسبیح را برای آنان فراهم کند، و این امر با افزایش هوش و زیرکی آنان از سوی خداوند حاصل می شود پس قدرت فهمیدن پیدا می کنند. پایان سخن.(3)

می گویم: ممکن است که منظور از تسبیح کوهها، تسبیح فرشتگان ساکن در آنها باشد و یا منظور این بوده که خداوند برای کوهها صدایی خلق کرده که با آن تسبیح بگویند، یا بنا بر اینکه بگوییم جمادات نیز دارای شعور واحساس هستند و نیازی به تکلّف بیش از این نیست،

ص: 3


1- . تفسیر القمی : 476
2- . تفسیر القمی : 536
3- . مجمع البیان 8 : 381

و أما الطیور فلا دلیل علی عدم تمییزها و قابلیتها للتسبیح مع أن کثیرا من الأخبار دلت علی أن لها تسبیحا و ما سیأتی من قصة النمل یؤیده.

ثم قال رحمه الله و قیل معناه سیری معه فکانت الجبال و الطیر تسیر معه أینما سار و التأویب السیر بالنهار و قیل معناه ارجعی إلی مراد داود فیما یریده من حفر بئر و استنباط عین و استخراج معدن (1)أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ أی قلنا له اعمل من الحدید دروعا تامات وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ أی عدل فی نسج الدروع و منه قیل لصانعها سراد و زراد و المعنی لا تجعل المسامیر دقاقا فتنفلق و لا غلاظا فتکسر الحلق (2)و قیل السرد المسامیر التی فی حلق الدروع (3).

«9»

فس، تفسیر القمی وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ أَیِ الزَّرَدِ (4)لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ (5)

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ قیل معناه سیرنا الجبال مع داود حیث سار فعبر عن ذلک بالتسبیح لما فیه من الآیة العظیمة التی تدعو إلی تسبیح الله تعالی و تعظیمه و تنزیهه عن کل ما لا یلیق به و کذلک تسخیر الطیر له تسبیح یدل علی أن مسخرها قادر لا یجوز علیه ما یجوز علی العباد عن الجبائی و علی بن عیسی و قیل إن الجبال کانت تجاوبه بالتسبیح و کذلک الطیر تسبح معه بالغداة و العشی معجزة له عن وهب و فی قوله وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ أی علمناه کیف یصنع الدرع قال قتادة أول من صنع الدرع داود إنما کانت صفائح جعل الله سبحانه الحدید فی یده کالعجین فهو أول من سردها و حلقها فجمعت الخفة و التحصین و هو قوله لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ أی لیحرزکم و یمنعکم من وقع السلاح فیکم

ص: 4


1- فی المصدر زیادة و هی: و وضع طریق «وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ» فصار فی یده کالشمع یعمل به ما شاء من غیر أن یدخله النار و لا أن یضربه بالمطرقة، عن قتادة.
2- انفلق: انشق، و فی المصدر فتفلق أی فتشق. و فی نسخة: فتنکسر الحلق.
3- مجمع البیان 8: 381 و 382.
4- فی المصدر: یعنی الدرع.
5- تفسیر القمّیّ: 431.

امّا دلیلی بر عدم تشخیص و قابلیت تسبیح پرندگان وجود ندارد و احادیث زیادی روایت شده که بر توانایی تسبیح پرندگان دلالت می­کند، و داستان مورچه­ که بعداً ذکر خواهد شد مؤیّد این مطلب است.

سپس طبرسی رحمه الله گفته است: و گفته شده «أوّبی معه» به معنای (سیری معه: با او به راه افتید) می­باشد، پس کوهها و پرندگان با داوود به راه افتادند و به هر جا که می­رفت می­رفتند. و «التأویب» به معنای (راه رفتن در روز) می­باشد؛ وگفته شده «أوّبی معه» به این معناست که: برگردید به خواسته داوود که همانا حفر چاه، کندن چشمه و استخراج معدن می­باشد. «أن اعمل سابغات» یعنی: به او گفتیم: از آهن زره­های جنگی کامل بساز. «و قدِّر فی السرد» یعنی: زره­های جنگی را در حدّ اعتدال بساز، و بر این اساس به سازنده زره­های جنگی (سرّاد: زره باف ) و (زرّاد: زره ساز) گفته می­شود، و معنای آیه به این صورت است که: میخ­ها را نازک مساز که مبادا از هم باز شوند و همچنین آنها را محکم مساز که ممکن است حلقه­ها بشکنند. وگفته شده: «السِّرد » یعنی میخهایی که در حلقه­های زره جنگی قرار داده می­شود.(1)

روایت 9.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و علّمناه صنعة لبوس لکم» یعنی: فنّ زره سازی را به او آموختیم، «لتحصنکم من بأسکم فهل أنتم شاکرون » {تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ کند پس آیا شما سپاسگزارید.}(2)

توضیح

طبرسی در مورد آیه «و سخّرنا مع داود الجبال یسبحن و الطیر» {و کوهها را با داوود و پرندگان به نیایش واداشتیم} گفته است: گفته شده معنای آیه به این صورت است: کوهها را به سوی آن جایی که داوود حرکت می­کند به راه انداختیم؛ و از آن به عنوان تسبیح یاد کرده چرا که به راه افتادن کوهها نشانه بزرگی است که همگان را به نیایش و تعظیم و تنزیه خداوند متعال از آنچه لایق او نیست فرا می­خواند، همچنین مسخّر گرداندن پرندگان برای داوود، نیایش و تسبیحی است که بر توانایی و قدرت تسخیر کننده آنها دلالت می­کند، توانمندی که آنچه برای بندگان جایز است برای او جایز نیست، این تفسیر به نقل از جبائی و علی بن عیسی روایت شده است. امّا از وهب روایت شده که در تفسیر آیه چنین گفته است: به راستی که کوهها پاسخ داوود را با تسبیح و نیایش می­دادند و پرندگان نیز بامدادان و شامگاهان با او به نیایش می­پرداختند و این امر معجزه­ای برای او به شما می­آمد؛ طبرسی همچنین گفته منظور از آیه «و علّمناه صنعة لبوس لکم» این است: به داوود آموختیم چگونه زره جنگی بسازد، قتاده گوید: اولین کسی که زره جنگی ساخته داوود بوده است، زره­ها در اصل صفحه­های آهنی بوده­اند که خداوند سبحان آهن را به مانند خمیر در دستان داوود نرم گردانده است، پس او اولین کسی بوده که صفحه­های آهن را حلقه حلقه کرده و به صورت زره به هم بافته و با این کار نرمی و سبکی را با سختی و محکمی در هم آمیخته است. و از سدّیّ روایت شده که منظور از آیه «لتحصنکم من بأسکم » این است: تا شما را از وقوع جنگ باز دارد و حفظ کند؛

ص: 4


1- . مجمع البیان 8 : 381 و382
2- . تفسیر القمی : 431

عن السدی و قیل معناه من حربکم أی فی حالة الحرب و القتال و قیل إن سبب إلانة الحدید لداود علیه السلام أنه کان نبیا ملکا و کان یطوف فی ولایته متنکرا یتعرف أحوال عماله و متصرفیه فاستقبله جبرئیل ذات یوم علی صورة آدمی و سلم علیه فرد السلام و قال ما سیرة داود فقال نعمت السیرة لو لا خصلة فیه قال و ما هی قال إنه یأکل من بیت مال المسلمین فشکره و أثنی علیه و قال لقد أقسم داود أنه لا یأکل من بیت مال المسلمین فعلم الله سبحانه صدقه فألان له الحدید کما قال وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ (1)

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لِدَاوُدَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ قَالَ هِیَ الدِّرْعُ وَ السَّرْدُ تَقْدِیرُ الْحَلْقَةِ بَعْدَ الْحَلْقَةِ (2).

بیان

کأنه تفسیر لتقدیر السرد.

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ قَالَ ذَا الْقُوَّةِ (3).

«12»

فس، تفسیر القمی إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ یَعْنِی إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ (4).

«13»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَدْعُو أَنْ یُلْهِمَهُ اللَّهُ الْقَضَاءَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا هُوَ عِنْدَهُ تَعَالَی الْحَقُّ فَأَوْحَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنَّ النَّاسَ

ص: 5


1- مجمع البیان 7: 58.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. و قد أورد المصنّف هذه الآیة و ما بعدها فی الباب الآتی فی ضمن الآیات، و المناسبة تقتضی ایرادها فی هذا الباب.
4- تفسیر القمّیّ: 562.

و گفته شده: تا شما را در حین جنگ و کشتار حفظ کند. و سبب نرم گرداندن آهن برای داوود علیه السلام به این صورت روایت شده است: داوود، پیامبر و فرمانروای سرزمین خویش بود و به صورت ناشناخته در قلمرو تحت فرمانش به گردش می­پرداخت تا از احوال زیر دستان خود آگاه گردد، روزی جبرئیل در شمایل آدمی­زاد به استقبالش آمد و به او سلام کرد، پس جواب سلام جبرئیل را داد و گفت: سیرت و شیوه رفتار داوود را چگونه یافتی؟ جبرئیل پاسخ گفت: سیرت و شیوه نیکی است اگر یک خصلت در او نباشد، داوود گفت: آن خصلت چیست؟ جبرئیل گفت: او از بیت المال مسلمانان می­خورد، پس داوود از او تشکر کرد و به مدح و ثنایش پرداخت و گفت: داوود سوگند یاد می­کند که دیگر از بیت المال مسلمانان نخورد، خداوند سبحان دانست صحت سوگند او را و آهن را برایش نرم گرداند آن­گونه که فرموده است: «و ألنّا له الحدید» {وآهن را برای او نرم گرداندیم.}(1)

روایت 10.

قصص الأنبیاء: صدوق از امام رضا علیه السلام روایت می­کند که ایشان در باره آیه «و ألنّا له الحدید» فرمود: منظور از آهن، زره جنگی است. و «السّرد» به معنای قرار دادن حلقه­ای بعد از حلقه دیگراست.(2)

توضیح

مانند این است که این مطلب تفسیری برای تقدیر حلقه باشد.

روایت 11.

قصص الأنبیاء: ابن الولید با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام نقل می­کند که آن حضرت در تفسیر آیه «و اذکر عبدنا داوود ذا الأید» { و داوود بنده ما را که دارای امکانات [متعدد] بود به یاد آور} فرمود: منظور از (ذا الأید) توانمند و دارای قدرت است.(3)

روایت 12.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إنّا سخّرنا الجبال معه یسبّحن بالعشیّ والإشراق» {ما کوهها را با او مسخر ساختیم [که] شامگاهان و بامدادان خدا را نیایش می­کردند.} و (الإشراق) یعنی: هنگامی که خورشید طلوع می­کند.(4)

روایت 13.

قصص الأنبیاء: زراره از امام صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمود: داوود علیه السلام در خواست می­کرد که خداوند شیوه قضاوت بین مردم آن­گونه که نزد حضرتش حق است را به او الهام فرماید، پس وحی بر او نازل شد که: ای داوود، مردم

ص: 5


1- . مجمع البیان 7 : 58
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . تفسیر القمی : 562

لَا یَحْتَمِلُونَ ذَلِکَ وَ إِنِّی سَأَفْعَلُ وَ ارْتَفَعَ إِلَیْهِ رَجُلَانِ فَاسْتَعْدَاهُ (1)أَحَدُهُمَا عَلَی الْآخَرِ فَأَمَرَ الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ أَنْ یَقُومَ إِلَی الْمُسْتَعْدِی فَیَضْرِبَ عُنُقَهُ فَفَعَلَ فَاسْتَعْظَمَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ ذَلِکَ وَ قَالَتْ رَجُلٌ جَاءَ یَتَظَلَّمُ مِنْ رَجُلٍ فَأَمَرَ الظَّالِمَ أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَهُ فَقَالَ رَبِّ أَنْقِذْنِی مِنْ هَذِهِ الْوَرْطَةِ (2)قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ سَأَلْتَنِی أَنْ أُلْهِمَکَ الْقَضَاءَ بَیْنَ عِبَادِی بِمَا هُوَ عِنْدِیَ الْحَقُّ وَ إِنَّ هَذَا الْمُسْتَعْدِیَ قَتَلَ أَبَا هَذَا الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ فَأَمَرْتُ فَضَرَبْتَ (3)عُنُقَهُ قَوَداً بِأَبِیهِ وَ هُوَ مَدْفُونٌ فِی حَائِطِ کَذَا وَ کَذَا تَحْتَ شَجَرَةِ کَذَا فَأْتِهِ فَنَادِهِ بِاسْمِهِ فَإِنَّهُ سَیُجِیبُکَ فَسَلْهُ قَالَ فَخَرَجَ دَاوُدُ علیه السلام وَ قَدْ فَرِحَ فَرَحاً شَدِیداً لَمْ یَفْرَحْ مِثْلَهُ فَقَالَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ فَرَّجَ اللَّهُ فَمَشَی وَ مَشَوْا مَعَهُ فَانْتَهَی إِلَی الشَّجَرَةِ فَنَادَی یَا فُلَانُ فَقَالَ لَبَّیْکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ مَنْ قَتَلَکَ قَالَ فُلَانٌ فَقَالَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لَسَمِعْنَاهُ یَقُولُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَنَحْنُ نَقُولُ کَمَا قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنَّ الْعِبَادَ لَا یُطِیقُونَ الْحُکْمَ بِمَا هُوَ عِنْدِیَ الْحُکْمُ فَسَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ وَ أَضِفِ الْمُدَّعَی عَلَیْهِ إِلَی اسْمِی (4).

«13»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُرِیَهُ قَضِیَّةً مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنَّ الَّذِی سَأَلْتَنِی لَمْ أُطْلِعْ عَلَیْهِ (5)أَحَداً مِنْ خَلْقِی وَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَقْضِیَ بِهِ غَیْرِی قَالَ فَلَمْ یَمْنَعْهُ ذَلِکَ أَنْ عَادَ فَسَأَلَ اللَّهَ أَنْ یُرِیَهُ قَضِیَّةً مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ قَالَ فَأَتَاهُ جَبْرَائِیلُ فَقَالَ لَقَدْ سَأَلْتَ رَبَّکَ شَیْئاً مَا سَأَلَهُ قَبْلَکَ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَا دَاوُدُ إِنَّ الَّذِی سَأَلْتَ لَمْ یُطْلِعِ اللَّهُ عَلَیْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَقْضِیَ بِهِ غَیْرُهُ فَقَدْ أَجَابَ اللَّهُ تَعَالَی دَعْوَتَکَ وَ أَعْطَاکَ مَا سَأَلْتَ إِنَّ أَوَّلَ خَصْمَیْنِ یَرِدَانِ عَلَیْکَ غَداً الْقَضِیَّةُ فِیهِمَا مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ

ص: 6


1- أی استعان به و استنصره.
2- الورطة: کل امر تعسر النجاة منه.
3- هکذا فی النسخ، و لعله مصحف فضرب و ان کان العنق قد یؤنث، و یمکن ان یقرأ بالخطاب. و القود: القصاص و قتل القاتل بدل القتیل.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. اضاف الشی ء إلی الشی ء: اماله و اسنده و ضمه.
5- أطلعه علیه: أظهره له.

چنین قضاوتی را برنمی­تابند ولی این کار را انجام می­دهم، و دو مرد نزد داوود آمدند که یکی از آنان علیه دیگری کمک می­خواست، پس امر کرد که آن کسی که علیه او کمک خواسته شده برخیزد و گردن آن کس که کمک خواسته را بزند، و داوود چنین کرد. پس این کار بر بنی اسرائیل گران آمد و لب به اعتراض گشودند که: مردی از مرد دیگر شکایت کرده و داوود فرمان داده که ظالم، گردن مظلوم را بزند! داوود گفت: خداوندا، مرا از این گرفتاری و مصیبت نجات ده. پس خداوند متعال به او وحی فرمود: ای داوود، از من خواستی که قضاوت بین بندگانم را آن­گونه که حق است به تو الهام کنم، آن کسی که از تو کمک خواسته پدر شخص مقابل را به قتل رسانده است، من نیز امر کردم که قصاص شود و به قتل برسد. امّا پدر آن شخص زیر فلان دیوار و فلان درخت دفن شده است، پس به آنجا برو و به اسم صدایش بزن، جواب تو را خواهد داد پس واقعیت را از او بپرس؛ داوود علیه السلام نزد بنی اسرائیل آمد در حالی­که بسیار شادمان بود به گونه ای که تا به آن زمان این گونه شاد دیده نشده بود و به آنان گفت: خداوند مشکل را گشود، پس به راه افتاد و آنان نیز با او همراهی کردند تا به درخت مذکور رسیدند، داوود ندا سر داد: ای فلانی، او نیز پاسخ گفت: بله ای پیامبر خدا، داوود گفت: چه کسی تو را به قتل رسانده است؟ جواب داد : فلان شخص، بنی اسرائیل گفتند: ما شنیدیم که می­گوید: ای پیامبر خدا، پس ما نیز هر آنچه او گفته است را تکرار می­کنیم. آن­گاه خداوند متعال بر داوود وحی فرستاد که: ای داوود ، بندگان تاب و تحمل قضاوت را آن­گونه که نزد من است ندارند، بنابراین از مدّعی بینه و دو شاهد عادل بخواه و مدّعی علیه را به اسم من قسم بده. (1)

روایت 13.

قصص الأنبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: همانا داوود علیه السلام از پروردگارش خواست تا مسأله­ای از مسائل قیامت را به او نشان دهد، خداوند به او وحی کرد: ای داوود، چیزی که از من خواسته­ای را هیچ یک از بندگانم بر آن مطلع نشده است و شایسته نیست کسی غیر از من چنین کاری را انجام دهد؛ ولی این امر باعث نشد که داوود دست از خواسته­اش بردارد و دوباره از خداوند تقاضا کرد که مسأله­ای از مسائل آخرت را به او بنمایاند، پس جبرئیل نزد داوود آمد و گفت: از خداوند چیزی تقاضا کرده­ای که هیچ یک از پیامبران علیهم السلام چنین تقاضایی نکرده­اند، ای داوود آنچه تو درخواست کرده­ای بر هیچ یک از بندگان خدا آشکار نگردیده و کسی غیر از خدای متعال توان به انجام رساندنش را ندارد، پس خدای متعال درخواست تو را اجابت فرموده و آنچه را طلب نموده­ای به تو بخشیده است؛ در امر دو متخاصمی که فردا برای قضاوت نزد تو می­آیند مسأله ای از مسائل آخرت نهفته است؛ هنگامی که صبح شد

ص: 6


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

دَاوُدُ وَ جَلَسَ فِی مَجْلِسِ الْقَضَاءِ أَتَی شَیْخٌ (1)مُتَعَلِّقٌ بِشَابٍّ وَ مَعَ الشَّابِّ عُنْقُودٌ مِنْ عِنَبٍ فَقَالَ الشَّیْخُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ هَذَا الشَّابَّ دَخَلَ بُسْتَانِی وَ خَرَّبَ کَرْمِی وَ أَکَلَ مِنْهُ بِغَیْرِ إِذْنِی (2)قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ لِلشَّابِّ مَا تَقُولُ فَأَقَرَّ الشَّابُّ بِأَنَّهُ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ إِنْ کَشَفْتُ لَکَ مِنْ قَضَایَا الْآخِرَةِ فَقَضَیْتَ بِهَا بَیْنَ الشَّیْخِ وَ الْغُلَامِ لَمْ یَحْتَمِلْهَا قَلْبُکَ وَ لَا یَرْضَی بِهَا قَوْمُکَ (3)یَا دَاوُدُ إِنَّ هَذَا الشَّیْخَ اقْتَحَمَ عَلَی وَالِدِ هَذَا الشَّابِّ فِی بُسْتَانِهِ فَقَتَلَهُ وَ غَصَبَهُ بُسْتَانَهُ (4)وَ أَخَذَ مِنْهُ أَرْبَعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ فَدَفَنَهَا فِی جَانِبِ بُسْتَانِهِ فَادْفَعْ إِلَی الشَّابِّ سَیْفاً وَ مُرْهُ أَنْ یَضْرِبَ عُنُقَ الشَّیْخِ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ الْبُسْتَانَ وَ مُرْهُ أَنْ یَحْفِرَ فِی مَوْضِعِ کَذَا مِنَ الْبُسْتَانِ وَ یَأْخُذَ مَالَهُ قَالَ فَفَزِعَ دَاوُدُ علیه السلام مِنْ ذَلِکَ وَ جَمَعَ عُلَمَاءَ أَصْحَابِهِ وَ أَخْبَرَهُمُ الْخَبَرَ وَ أَمْضَی الْقَضِیَّةَ عَلَی مَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ (5).

کا، الکافی علی بن إبراهیم عن أبیه و عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن ابن محبوب مثله (6).

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: اخْتَصَمَ رَجُلَانِ إِلَی دَاوُدَ النَّبِیِّ فِی بَقَرَةٍ فَجَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ (7)(عَلَی أَنَّهَا لَهُ) وَ جَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ عَلَی أَنَّهَا لَهُ فَدَخَلَ دَاوُدُ الْمِحْرَابَ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ أَعْیَانِی أَنْ أَحْکُمَ بَیْنَ هَذَیْنِ فَکُنْ أَنْتَ الَّذِی تَحْکُمُ (8)فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی اخْرُجْ فَخُذِ الْبَقَرَةَ مِنَ الَّذِی هِیَ فِی یَدِهِ وَ ادْفَعْهَا إِلَی آخَرَ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ فَضَجَّتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ (9)وَ قَالُوا جَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ وَ جَاءَ هَذَا بِبَیِّنَةٍ مِثْلِ بَیِّنَةِ هَذَا وَ کَانَ أَحَقُّهُمْ بِإِعْطَائِهَا الَّذِی هِیَ فِی یَدِهِ فَأَخَذَهَا مِنْهُ

ص: 7


1- فی الکافی: قال فلما أصبح داود جلس فی مجلس القضاء أتاه شیخ.
2- فی الکافی هنا زیادة و هی: و هذا العنقود أخذه بغیر اذنی.
3- فی الکافی: إنی ان کشفت لک عن قضایا الآخرة فقضیت بها بین الشیخ و الغلام لم یحتملها قلبک و لم یرض بها قومک.
4- فی الکافی: و غصب بستانه.
5- القصص مخطوط. أمضی القضیة: أجازها.
6- فروع الکافی 2: 361 و 362.
7- فی الکافی: فجاء هذا ببینة علی أنّها له.
8- فی المصدر: فکن انت الذی یحکم.
9- فی المصدر: فضجت بنو إسرائیل من ذلک.

و داوود در مجلس قضاوت نشست، پیر مردی وارد شد که جوانی را گرفته بود که شاخه انگوری در دست داشت و گفت: ای پیامبر خدا، این جوان وارد بوستان من شده و درختان انگورم را از بین برده و بدون اجازه من از آنها خورده است. داوود به جوان گفت: چه می­گوید؟ جوان اقرار کرد که آنچه پیرمرد می­گوید را انجام داده است، پس خداوند متعال به او وحی کرد: ای داوود، اگر مسأله­ای از مسائل قیامت را بر تو آشکار گردانم و به داوری بین پیر مرد و جوان بپردازم، قلب تو تاب تحمل آن را ندارد و قوم تو به آن راضی نخواهند بود، ای داوود، این پیرمرد بر پدر این جوان در بوستانش دست درازی کرده و او را به قتل رسانده و بوستان پدرش را غصب کرده و چهل هزار درهم از او گرفته و در گوشه­ای از بوستان آن را پنهان نموده است. پس شمشیری را به دست پسر جوان بده و به او فرمان بده که گردن پیرمرد را بزند، و بوستان را به او بده آن­گاه او را به بوستان بفرست و به او امر کن که فلان قسمت از آنجا را حفر کند و اموالش را باز پس گیرد. پس داوود علیه السلام بعد از شنیدن این مسائل وحشت کرد و یاران دانشمند خویش را جمع کرد و آنان را با خبر کرد، و آن­گونه که خداوند به او وحی کرده بود امور گذشت و خاتمه یافت.(1)

الکافی: نظیر همین روایت را نقل کرده است.(2)

روایت 15.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از اسماعیل بن جعفر روایت شده که گفت: دو مرد بر سر یک گاو به ستیزه و دشمنی پرداختند، پس برای داوری نزد داوود نبیّ آمدند، و هر یک بینه و دو شاهد می آوردند که گاو از آنِ اوست، پس داوود وارد محراب شد و گفت: پروردگارا، از قضاوت بین این دو درمانده­ام پس تو بین آنها به قضاوت بپرداز، و خداوند وحی کرد: خارج شو و گاو را از دست آنکه ادّعا می­کند صاحب آن است بگیر

ص: 7


1- . نسخه خطی قصص
2- . فروع الکافی 2 : 361 و362

وَ ضَرَبَ عُنُقَهُ وَ أَعْطَاهَا لِلْآخَرِ فَدَخَلَ دَاوُدُ الْمِحْرَابَ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ ضَجَّتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بِمَا حَکَمْتَ (1)فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنَّ الَّذِی کَانَتِ الْبَقَرَةُ فِی یَدِهِ لَقِیَ أَبَا الْآخَرِ فَقَتَلَهُ وَ أَخَذَ الْبَقَرَةَ مِنْهُ فَإِذَا جَاءَکَ مِثْلُ هَذَا فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا تَرَی (2)وَ لَا تَسْأَلْنِی أَنْ أَحْکُمَ بَیْنَهُمْ حَتَّی الْحِسَابِ (3).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن فضالة مثله (4).

«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلَی عَهْدِ دَاوُدَ علیه السلام سِلْسِلَةٌ یَتَحَاکَمُ النَّاسُ إِلَیْهَا وَ إِنَّ رَجُلًا أَوْدَعَ رَجُلًا جَوْهَراً فَجَحَدَهُ إِیَّاهُ فَدَعَاهُ إِلَی سِلْسِلَةٍ فَذَهَبَ مَعَهُ إِلَیْهَا وَ قَدْ أَدْخَلَ الْجَوْهَرَ فِی قَنَاةٍ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَتَنَاوَلَ السِّلْسِلَةَ قَالَ لَهُ أَمْسِکْ هَذِهِ الْقَنَاةَ حَتَّی آخُذَ السِّلْسِلَةَ فَأَمْسَکَهَا وَ دَنَا الرَّجُلُ مِنَ السِّلْسِلَةِ فَتَنَاوَلَهَا وَ أَخَذَهَا وَ صَارَتْ فِی یَدِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ وَ رُفِعَتِ السِّلْسِلَةُ (5).

«17»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَاشَ دَاوُدُ مِائَةَ سَنَةٍ مِنْهَا أَرْبَعُونَ سَنَةً مُلْکُهُ (6).

«18»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عُرِضَ عَلَی آدَمَ وُلْدُهُ نَظَرَ إِلَی دَاوُدَ فَأَعْجَبَهُ فَزَادَهُ خَمْسِینَ سَنَةً مِنْ عُمُرِهِ قَالَ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ فَکَتَبَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ صَکّاً

ص: 8


1- فی المصدر: قد ضجت بنو إسرائیل ممّا حکمت.
2- أی بما تری من البینة و بالایمان.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- فروع الکافی 2: 366.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.
6- کمال الدین: 289. و فیه: منها أربعون سنة فی ملکه.

و گردنش را بزن و گاو را به دیگری ببخش. با دیدن این واقعه، بنی اسرائیل فریاد زدند و گفتند: بینه های هر دو مثل هم است و آنکه گاو به دست اوست دارای حق بیشتری است، ولی داوود آن را از او گرفت و گردنش را زد و به شخص دیگرش بخشید، پس داوود دوباره وارد محراب شد و گفت: پروردگارا، نسبت به حکم تو جنجال به پا کردند، خداوند به او وحی کرد: کسی که گاو را به دست داشت پدر دیگری را کشته و گاو را از او گرفته بود، از این پس هرگاه چنین نمونه­ای مشاهده کردی میان آنان قضاوت کن به آن چه که می یابی از بینه و دلایل و تا روز قیامت از من درخواست قضاوت نکن. (1)

الکافی: نظیر همین روایت را نقل کرده است.(2)

روایت 16.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: در عهد داوود علیه السلام زنجیری بود که مردم قضاوت را نزد آن می­بردند، و مردی یک تکه گوهر را به مردی دیگر امانت داده بود ولی مردِ امانت گیرنده، منکر بود و از باز پس دادن گوهر امتناع می­کرد. امانت دهنده او را فرا خواند تا نزد زنجیر بروند پس با او رفت، و گوهر را داخل عصایی - نیزه­ای - گذاشته بود، آن­گاه که خواست به زنجیر دست بزند به او گفت: این عصا را بگیر تا به زنجیر دست بزنم. پس عصا را گرفت و مرد به زنجیر نزدیک شد و آن را با دست گرفت، سپس خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرو فرستاد که: با بینه و شاهد در بین مردم به قضاوت بپردازد و آنان را به اسمم قسم بده، و به این ترتیب زنجیر از میان برداشته شد.(3)

روایت 17.

إکمال الدین: از پیامبر صلّی الله علیه وآله روایت شده که فرمود: داوود صد سال زندگی کرد، و چهل سال از این مدت را پادشاه بود.(4)

روایت 18.

الکافی: ابوعلی الأشعری از امام صادق علیه السلام نقل می­کند که فرمود: هنگامی که فرزندان آدم بر او نمایانده شدند به داوود نگاه کرد و از دیدنش شگفت زده شد، پس پنجاه سال از عمر خویش را به عمر او افزود، جبرئیل و میکائیل بر او نازل شدند و فرشته مرگ رسیدی

ص: 8


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . فروع الکافی 2 : 366
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . إکمال الدین : 289

بِالْخَمْسِینَ سَنَةً (1)فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ نَزَلَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ آدَمُ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِی خَمْسُونَ سَنَةً فَقَالَ فَأَیْنَ الْخَمْسُونَ الَّتِی جَعَلْتَهَا لِابْنِکَ دَاوُدَ قَالَ فَإِمَّا أَنْ یَکُونَ نَسِیَهَا أَوْ أَنْکَرَهَا فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ شَهِدَا عَلَیْهِ فَقَبَضَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ کَانَ أَوَّلَ صَکٍّ کُتِبَ فِی الدُّنْیَا (2).

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَهْبَطَ ظُلَلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَلَی آدَمَ وَ هُوَ بِوَادٍ یُقَالُ لَهُ الرَّوْحَاءُ (3)وَ هُوَ وَادٍ بَیْنَ الطَّائِفِ وَ مَکَّةَ ثُمَّ صَرَخَ بِذُرِّیَّتِهِ وَ هُمْ ذَرٌّ (4)قَالَ فَخَرَجُوا کَمَا یَخْرُجُ النَّحْلُ مِنْ کُورِهَا (5)فَاجْتَمَعُوا عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی فَقَالَ اللَّهُ لِآدَمَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَی فَقَالَ آدَمُ ذَرّاً کَثِیراً (6)عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی فَقَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ هَؤُلَاءِ ذُرِّیَّتُکَ أَخْرَجْتُهُمْ مِنْ ظَهْرِکَ لِآخُذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لِی بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ کَمَا أَخَذْتُهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّمَاءِ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ وَسِعَتْهُمْ ظَهْرِی قَالَ اللَّهُ یَا آدَمُ بِلُطْفِ صَنِیعِی وَ نَافِذِ قَدَرِی قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ فَمَا تُرِیدُ مِنْهُمْ فِی الْمِیثَاقِ قَالَ اللَّهُ أَنْ لَا یُشْرِکُوا بِی شَیْئاً قَالَ آدَمُ فَمَنْ أَطَاعَکَ مِنْهُمْ یَا رَبِّ فَمَا جَزَاؤُهُ قَالَ اللَّهُ أُسْکِنُهُ جَنَّتِی قَالَ آدَمُ فَمَنْ عَصَاکَ فَمَا جَزَاؤُهُ قَالَ أُسْکِنُهُ

ص: 9


1- قد نص فیما تقدم من الاخبار فی قصص آدم علیه السلام و فیما یاتی بعد ذلک أن کتابة الصک صارت سنة بعد ما نسی ذلک آدم علیه السلام فتامل. و یعارضها ذلک و خبر تقدم هناک، و علی ای لا یبعد القول بصدورها تقیة لأنّها تشتمل علی السهو الذی یخالف مذهب الإمامیّة و العامّة رووها بطرق مختلفة. و الصک: کتاب الإقرار بالمال أو غیره.
2- فروع الکافی 2: 348- 349.
3- الروحاء: من عمل الفرع علی نحو من أربعین یوما، أو ست و ثلاثین یوما، أو ثلاثین علی اختلاف ذکره یاقوت، و الفرع: قریة من نواحی المدینة عن یسار السقیا بینها و بین المدینة ثمانیة برد علی طریق مکّة، و قیل أربع لیال. و تقدم فی الحدیث الثانی من الباب الثامن من قصص آدم علیه السلام وادی الدخیاء و غیره، و ذکرنا هناک ما یقتضی المقام، و بذلک یعرف ان ما تقدم هناک مصحف راجع 11: 259.
4- فی نسخة: ثم خرج بذریته و هم ذر.
5- الکور بالضم: موضع الزنابیر.
6- فی نسخة: ذر کثیر.

را با پنجاه سال برایش نوشت. هنگامی که زمان وفات آدم فرا رسید فرشته مرگ بر او نازل شد، آدم گفت: پنجاه سال از عمرم باقی مانده است، فرشته گفت: پس پنجاه سالی که برای پسرت داوود قرار دادم چه می­شود؟ آدم یا این مسأله را فراموش کرده بود و یا آن را انکار می­کرد، پس جبرئیل و میکائیل بر او نازل شده و در این مورد شهادت و گواهی دادند، آن­گاه ملک الموت جان او را گرفت، سپس امام صادق علیه السلام فرمود: و این اولین رسیدی بود که در دنیا نوشته شد.(1)

تفسیر العیاشی: ابو حمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت می­کند که فرمود: خداوند متعال گروهی از فرشتگان را بر آدم که در وادی روحاء- مابین طائف و مکه- بود فرو فرستاد، سپس ذریّه خود که پراکنده و به صورت ذره بودند را فرا خواند، و آنان به مانند زنبور­هایی که از کندو خارج می­شوند خارج شدند و بر لبه وادی جمع شدند، آن­گاه خداوند به آدم فرمود: نگاه کن چه می­بینی؟ آدم گفت: ذره های بسیاری که بر لبه وادی قرار گرفته­اند، خداوند فرمود: ای آدم، آنها ذریه تو هستند، از پشت تو خارجشان ساخته­ام تا بر ربوبیت خویش و نبوت محمد از آنان پیمان بگیرم، آن­گونه که در آسمان از آنها پیمان گرفته­ام، آدم گفت: پروردگارا ، چگونه آنان را در پشت من جای داده­ای؟ خداوند فرمود: ای آدم، با خلق کردن ظریف و تقدیر ثمر بخش، آدم گفت: پروردگارا، در پیمان­نامه از آنان چه می­خواهی؟ خداوند فرمود: می­خواهم چیزی را شریک من قرار ندهند، آدم گفت: پاداش آن کس که اطاعت تو را به جای آورد چیست؟ خداوند فرمود: او را در بهشتم ساکن می­کنم، آدم گفت: عِقاب آن کس که از تو نافرمانی کند چیست؟ خداوند فرمود: او را در آتشم جای خواهم داد،

ص: 9


1- . فروع الکافی 2 : 348 و 349

نَارِی قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ لَقَدْ عَدَلْتَ فِیهِمْ وَ لَیَعْصِیَنَّکَ أَکْثَرُهُمْ إِنْ لَمْ تَعْصِمْهُمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ عَرَضَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ أَسْمَاءَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَعْمَارَهُمْ قَالَ فَمَرَّ آدَمُ بِاسْمِ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام فَإِذَا عُمُرُهُ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَقَالَ یَا رَبِّ مَا أَقَلَّ عُمُرَ دَاوُدَ وَ أَکْثَرَ عُمُرِی یَا رَبِّ إِنْ أَنَا زِدْتُ دَاوُدَ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً أَ یُنْفَذُ ذَلِکَ لَهُ قَالَ نَعَمْ یَا آدَمُ قَالَ فَإِنِّی قَدْ زِدْتُهُ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً فَأَنْفِذْ ذَلِکَ لَهُ وَ أَثْبِتْهَا لَهُ عِنْدَکَ وَ اطْرَحْهَا مِنْ عُمُرِی قَالَ فَأَثْبَتَ اللَّهُ لِدَاوُدَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مُثْبَتاً وَ مَحَا مِنْ عُمُرِ آدَمَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مُثْبَتاً فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ قَالَ فَمَحَا اللَّهُ مَا کَانَ عِنْدَهُ مُثْبَتاً لِآدَمَ وَ أَثْبَتَ لِدَاوُدَ مَا لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مُثْبَتاً قَالَ فَلَمَّا دَنَا عُمُرُ آدَمَ هَبَطَ عَلَیْهِ مَلَکُ الْمَوْتِ علیه السلام لِیَقْبِضَ رُوحَهُ فَقَالَ لَهُ آدَمُ علیه السلام یَا مَلَکَ الْمَوْتِ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِی ثَلَاثِینَ سَنَةً فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ أَ لَمْ تَجْعَلْهَا لِابْنِکَ دَاوُدَ النَّبِیِّ علیه السلام وَ طَرَحْتَهَا مِنْ عُمُرِکَ حَیْثُ عَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکَ أَسْمَاءَ الْأَنْبِیَاءِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ عَرَضَ عَلَیْکَ أَعْمَارَهُمْ وَ أَنْتَ بِوَادِی الرَّوْحَاءِ فَقَالَ آدَمُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ مَا أَذْکُرُ هَذَا فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَا آدَمُ لَا تَجْهَلْ أَ لَمْ تَسْأَلِ اللَّهَ أَنْ یُثْبِتَهَا لِدَاوُدَ وَ یَمْحُوَهَا مِنْ عُمُرِکَ فَأَثْبَتَهَا لِدَاوُدَ فِی الزَّبُورِ وَ مَحَاهَا مِنْ عُمُرِکَ مِنَ الذِّکْرِ قَالَ فَقَالَ آدَمُ أَحْضِرِ الْکِتَابَ حَتَّی أَعْلَمَ ذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ کَانَ آدَمُ صَادِقاً لَمْ یَذْکُرْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَمِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ أَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ أَنْ یَکْتُبُوا بَیْنَهُمْ إِذَا تَدَایَنُوا وَ تَعَامَلُوا إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی لِنِسْیَانِ آدَمَ وَ جُحُودِ مَا جَعَلَ عَلَی نَفْسِهِ (1).

أقول: قد مضت الأخبار فی ذلک فی أبواب قصص آدم علیه السلام و فی بعضها أنه زاد فی عمر داود علیه السلام ستین سنة تمام المائة و هو أوفق بسائر الأخبار و الله یعلم.

«19»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ شَکَا إِلَی رَبِّهِ الْقَضَاءَ فَقَالَ کَیْفَ أَقْضِی بِمَا لَمْ تَرَ عَیْنِی وَ لَمْ تَسْمَعْ أُذُنِی فَقَالَ اقْضِ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ وَ قَالَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ یَا رَبِّ أَرِنِی

ص: 10


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

آدم گفت: پروردگارا، تو با عدالت با آنان رفتار می­کنی و اگر آنان را مصون نداری بیشترشان دست به نافرمانی تو می­زنند. امام باقر علیه السلام فرمود: سپس خداوند اسم پیامبران و عمر ایشان را بر آدم عرضه کرد، آن­گاه آدم بر اسم داوود علیه السلام گذر کرد و متوجه شد که عمر او چهل سال است، پس گفت: پروردگارا، عمر داوود چه اندک و عمر من چه بسیار است! اگر من سی سال از عمر خویش را به عمر او بیافزایم مورد تنفیذت واقع می­شود؟ فرمود: بله ای آدم، آدم گفت: پس من سی سال از عمر خویش را به او بخشیدم، پروردگارا این امر را در مورد او به اجرا در آور و آن را نزد خود ثابت گردان و از عمر من کوتاه بفرما، پس خداوند سی سال از عمر آدم را برای داوود ثابت گرداند در حالی­که نزد او تثبیت نشده بود و سی سال از عمر آدم کاست در حالی­که نزد او ثابت شده بود. امام باقر علیه السلام فرمود: واین امر مصداق این آیه است: «یمحو الله مایشاء و یثبت و عنده أمّ الکتاب». پس خداوند آنچه را که نزد خویش برای آدم ثابت گردانده بود از بین برد و آنچه را که برای داوود ثابت نگردانده بود ثابت گرداند. وآن­گاه که عمر آدم به سر رسید، فرشته مرگ بر او نازل شد تا روحش را بستاند، پس آدم به او گفت: ای فرشته مرگ، سی سال از عمر من باقی مانده است، فرشته گفت: آیا آن را برای پسرت داوود پیامبر قرار نداده­ای و از عمر خود نکاسته­ای هنگامی که در وادی روحاء بودی وخداوند اسم پیامبرانی که از ذریّه تو بر انگیخته می­شوند و عمر آنان را بر تو آشکار کرد؟ آدم گفت: ای فرشته، من چنین چیزی را به یاد ندارم، فرشته به او گفت؟ ای آدم، فراموش مکن، آیا از خداوند نخواستی که سی سال از عمر تو را کم کند و بر عمر داوود بیافزاید؟ پس آن را در زبور برای داوود ثابت گرداند و از عمر تو کاست از ذکر، آدم گفت: نوشته­ای بیاور تا من از این امر آگاهی یابم، امام باقر می­فرماید: آدم راست می­گفت و واقعاً چیزی را به یاد نمی­آورد، و از آن روز به بعد خداوند بندگان خود را امر فرمود که به هنگام قرض دادن و معامله، نوشته­ای را برای مدتی معلوم میان خود داشته باشند چون که آدم فراموش کرد و آنچه را که بر خود لازم گردانده بود انکار کرد.(1)

می­گویم: اخبار بیشتری در این باره در بابهای داستان آدم علیه السلام ذکر شد و در بعضی از آن احادیث نقل گردید که به عمر داوود علیه السلام شصت سال افزوده شده و در نهایت صد سال عمر کرده است. و این حدیث با سایر احادیث هم خوانی بیشتری دارد، و خداوند بهتر می­داند.

روایت 19.

الکافی: محمد بن یحیی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: در کتاب علی علیه­السلام آمده است: پیامبری از پیامبران از امر قضاوت به درگاه الهی شکایت برد و گفت: چگونه در مورد چیزی قضاوت کنم که به چشم آن را ندیده و به گوش نشنیده­ام؟ خدا فرمود: با توجه به وسیله بینه و شاهد عادل به قضاوت در بین مردم بپرداز و آنان را به اسم من سوگند بده. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: داوود علیه­السلام گفت: پروردگارا،

ص: 10


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی

الْحَقَّ کَمَا هُوَ عِنْدَکَ حَتَّی أَقْضِیَ بِهِ فَقَالَ إِنَّکَ لَا تُطِیقُ ذَلِکَ فَأَلَحَّ عَلَی رَبِّهِ حَتَّی فَعَلَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ یَسْتَعْدِی عَلَی رَجُلٍ فَقَالَ إِنَّ هَذَا أَخَذَ مَالِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ أَنَّ هَذَا الْمُسْتَعْدِیَ قَتَلَ أَبَا هَذَا وَ أَخَذَ مَالَهُ فَأَمَرَ دَاوُدُ بِالْمُسْتَعْدِی فَقُتِلَ فَأَخَذَ مَالَهُ فَدَفَعَهُ إِلَی الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ قَالَ فَعَجِبَ النَّاسُ (1)وَ تَحَدَّثُوا حَتَّی بَلَغَ دَاوُدَ علیه السلام وَ دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ مَا کَرِهَ فَدَعَا رَبَّهُ أَنْ یَرْفَعَ ذَلِکَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ (2).

«20»

یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام الْمَسْجِدَ فَاسْتَقْبَلَهُ شَابٌّ وَ هُوَ یَبْکِی وَ حَوْلَهُ قَوْمٌ یُسْکِتُونَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَبْکَاکَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ شُرَیْحاً قَضَی عَلَیَّ بِقَضِیَّةٍ مَا أَدْرِی مَا هِیَ إِنَّ هَؤُلَاءِ النَّفَرَ خَرَجُوا بِأَبِی مَعَهُمْ فِی سَفَرِهِمْ فَرَجَعُوا وَ لَمْ یَرْجِعْ أَبِی فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا مَاتَ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْ مَالِهِ فَقَالُوا مَا تَرَکَ مَالًا فَقَدَّمْتُهُمْ إِلَی شُرَیْحٍ فَاسْتَحْلَفَهُمْ وَ قَدْ عَلِمْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّ أَبِی خَرَجَ وَ مَعَهُ مَالٌ کَثِیرٌ فَقَالَ لَهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ارْجِعُوا فَرَدَّهُمْ جَمِیعاً وَ الْفَتَی مَعَهُمْ إِلَی شُرَیْحٍ فَقَالَ لَهُ یَا شُرَیْحُ کَیْفَ قَضَیْتَ بَیْنَ هَؤُلَاءِ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ادَّعَی هَذَا الْفَتَی عَلَی هَؤُلَاءِ النَّفَرِ أَنَّهُمْ خَرَجُوا فِی سَفَرٍ وَ أَبُوهُ مَعَهُمْ فَرَجَعُوا وَ لَمْ یَرْجِعْ أَبُوهُ فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا مَاتَ وَ سَأَلْتُهُمْ عَنْ مَالِهِ فَقَالُوا مَا خَلَّفَ شَیْئاً فَقُلْتُ لِلْفَتَی هَلْ لَکَ بَیِّنَةٌ عَلَی مَا تَدَّعِی قَالَ لَا فَاسْتَحْلَفْتُهُمْ فَقَالَ علیه السلام لِشُرَیْحٍ یَا شُرَیْحُ هَیْهَاتَ هَکَذَا تَحْکُمُ فِی مِثْلِ هَذَا فَقَالَ کَیْفَ هَذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (3)فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا شُرَیْحُ وَ اللَّهِ لَأَحْکُمَنَّ فِیهِ بِحُکْمٍ مَا حَکَمَ بِهِ خَلْقٌ قَبْلِی إِلَّا دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام یَا قَنْبَرُ ادْعُ لِی شُرْطَةَ الْخَمِیسِ (4)فَدَعَاهُمْ فَوَکَّلَ بِهِمْ (5)

ص: 11


1- فی نسخة. فتعجب الناس.
2- فروع الکافی 2: 359.
3- فی التهذیب: کیف کان هذا یا أمیر المؤمنین؟.
4- الشرطة بالضم: هم اول کتیبة تشهد الحرب و تتهیأ للموت و طائفة من أعوان الولاة، سموا بذلک لانهم اعلموا أنفسهم بعلامات یعرفون بها، و المراد منه هنا لعله الأول. الخمیس: الجیش سمی به لانه مقسوم بخمسة أقسام: المقدّمة و الساقة و المیمنة و المیسرة و القلب، و سئل الأصبغ ابن نباتة: کیف سمیتم شرطة الخمیس؟ فقال: انا ضمنا له الذبح و ضمن لنا الفتح؛ یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام.
5- التهذیب خال عن کلمة «بهم».

حقیقت را آن­گونه که نزد توست به من بنما تا به آن قضاوت کنم، خداوند پاسخ فرمود: تو تاب تحمل آن را نداری، ولی داوود بر خواسته خود اصرار ورزید تا خداوند آن را اجابت فرمود، پس مردی نزد او آمد که علیه مرد دیگری طلب کمک می­کرد و گفت: این مرد اموال من را غصب کرده است، آن­گاه خداوند به داوود الهام فرمود: این شخص که از تو طلب کمک می­خواهد پدر آن یکی را به قتل رسانده و اموالش را غصب کرده است، پس داوود فرمان قتل کسی که کمک خواسته بود را صادر کرد و اموالش را از او گرفت و آن را به فرزند مقتول باز گرداند، مردم از این قضاوت به شگفت آمدند و به سخن درباره آن پرداختند تا جائی­که سخنان به داوود علیه السلام رسید و آنچه را که خوش نداشت شنید، پس از پروردگارش خواست که این مشکل را برطرف سازد و خداوند چنان کرد، آن­گاه خداوند عزّ و جلّ بر او وحی فرستاد: با بینه و شاهد عادل میان مردم قضاوت کن و آنان را به اسم من سوگند بده.(1)

روایت 20.

مَن لا یحضره الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: علی علیه السلام وارد مسجد شد و جوانی گریان به استقبال او آمد در حالی­که عده ای او را آرام می­کردند، علی علیه السلام پرسید: چه چیزی تو را به گریه وا داشته است؟ گفت: ای امیر مؤمنان، قاضی شریح در مورد من حکمی صادر کرده که دلیل آن را نمی­فهمم، این جماعت پدر من را با خود به سفر برده اند، اکنون خود باز گشته­اند و پدرم همراه آنان نیست، از آنان در مورد پدرم پرسیدم پس گفتند: او مرده است، در مورد اموالش پرسیدم و گفتند: مالی به جای نگذاشته است، آنان را نزد قاضی شریح بردم و او سوگندشان داد؛ ای امیر مؤمنان، من آگاه گشته­ام که پدرم به هنگام خارج شدن، اموال فراوانی با خود داشته است. پس علی علیه السلام به آنان گفت: باز گردید، و همه آنها را به همراه جوان نزد شریح برد و به او گفت: ای شریح، بین اینان چگونه قضاوت کرده­ای؟ شریح گفت: ای امیرمؤمنان، این جوان مدّعی شده که پدر او با این جماعت به سفر رفته ولی با آنان باز نگشته است، من نیز در مورد پدرش از آنان پرسیدم و گفتند: فوت کرده است، از اموالش پرسیدم و گفتند: چیزی به جای نگذاشته است، آن­گاه به جوان گفتم: آیا برای اثبات ادّعایت بینه و دو شاهد عادل داری؟ گفت: نه، پس آنان را سوگند دادم؛ علی علیه السلام به شریح فرمود: ای شریح، قضاوت تو دور از واقعیت بوده است! آیا در این گونه موارد چنین به قضاوت می­پردازی؟ شریح پاسخ داد: ای امیرمؤمنان، قضاوت در این مورد چگونه است؟ علی علیه السلام فرمود: ای شریح، به خدا قسم به گونه­ای در این مورد قضاوت می­کنم که مردم پیش از من بدان قضاوت نکرده اند البته غیر از داوود نبیّ علیه السلام؛ ای قنبر، شرطة الخمیس (نام چند نفر که با امیرالمومنین هم پیمان بودند) را صدا بزن، و قنبر چنان کرد،

ص: 11


1- . فروع الکافی 2 : 359

بِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ رَجُلًا مِنَ الشُّرْطَةِ ثُمَّ نَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی وُجُوهِهِمْ فَقَالَ مَا ذَا تَقُولُونَ أَ تَقُولُونَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ مَا صَنَعْتُمْ بِأَبِ هَذَا الْفَتَی إِنِّی إِذاً لَجَاهِلٌ ثُمَّ قَالَ فَرِّقُوهُمْ وَ غَطُّوا رُءُوسَهُمْ فَفُرِّقَ بَیْنَهُمْ وَ أُقِیمَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ إِلَی أُسْطُوَانَةٍ مِنْ أَسَاطِینِ الْمَسْجِدِ وَ رُءُوسُهُمْ مُغَطَّاةٌ بِثِیَابِهِمْ ثُمَّ دَعَا بِعُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ کَاتِبِهِ فَقَالَ هَاتِ صَحِیفَةً وَ دَوَاتاً وَ جَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی مَجْلِسِ الْقَضَاءِ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَقَالَ إِذَا أَنَا کَبَّرْتُ فَکَبِّرُوا ثُمَّ قَالَ لِلنَّاسِ أَفْرِجُوا ثُمَّ دَعَا بِوَاحِدٍ مِنْهُمْ فَأَجْلَسَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَکَشَفَ عَنْ وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ لِعُبَیْدِ اللَّهِ اکْتُبْ إِقْرَارَهُ وَ مَا یَقُولُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِ بِالسُّؤَالِ ثُمَّ قَالَ لَهُ فِی أَیِّ یَوْمٍ خَرَجْتُمْ مِنْ مَنَازِلِکُمْ وَ أَبُو هَذَا الْفَتَی مَعَکُمْ فَقَالَ الرَّجُلُ فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ وَ فِی أَیِّ شَهْرٍ قَالَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا (1)قَالَ وَ إِلَی أَیْنَ بَلَغْتُمْ مِنْ سَفَرِکُمْ حِینَ مَاتَ أَبُو هَذَا الْفَتَی قَالَ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ وَ فِی أَیِّ مَنْزِلٍ مَاتَ قَالَ فِی مَنْزِلِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قَالَ وَ مَا کَانَ مِنْ مَرَضِهِ (2)قَالَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ کَمْ یَوْماً مَرِضَ قَالَ کَذَا وَ کَذَا یَوْماً قَالَ فَمَنْ کَانَ یُمَرِّضُهُ وَ فِی أَیِّ یَوْمٍ مَاتَ وَ مَنْ غَسَّلَهُ وَ أَیْنَ غَسَّلَهُ وَ مَنْ کَفَّنَهُ وَ بِمَا کَفَّنْتُمُوهُ وَ مَنْ صَلَّی عَلَیْهِ وَ مَنْ نَزَلَ قَبْرَهُ فَلَمَّا سَأَلَهُ عَنْ جَمِیعِ مَا یُرِیدُ کَبَّرَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَبَّرَ النَّاسُ مَعَهُ فَارْتَابَ أُولَئِکَ الْبَاقُونَ وَ لَمْ یَشُکُّوا أَنَّ صَاحِبَهُمْ قَدْ أَقَرَّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی نَفْسِهِ فَأَمَرَ أَنْ یُغَطَّی رَأْسُهُ وَ أَنْ یَنْطَلِقُوا بِهِ إِلَی الْحَبْسِ ثُمَّ دَعَا بِآخَرَ فَأَجْلَسَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کَشَفَ عَنْ وَجْهِهِ ثُمَّ قَالَ کَلَّا زَعَمْتَ أَنِّی لَا أَعْلَمُ مَا صَنَعْتُمْ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا أَنَا إِلَّا وَاحِدٌ مِنَ الْقَوْمِ وَ لَقَدْ کُنْتُ کَارِهاً لِقَتْلِهِ فَأَقَرَّ ثُمَّ دَعَا بِوَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ وَ کُلُّهُمْ یُقِرُّ بِالْقَتْلِ وَ أَخْذِ الْمَالِ ثُمَّ رَدَّ الَّذِی کَانَ أَمَرَ بِهِ إِلَی السِّجْنِ فَأَقَرَّ أَیْضاً فَأَلْزَمَهُمُ الْمَالَ وَ الدَّمَ وَ قَالَ شُرَیْحٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ کَانَ حُکْمُ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ دَاوُدَ النَّبِیَّ علیه السلام مَرَّ بِغِلْمَةٍ یَلْعَبُونَ وَ یُنَادُونَ بَعْضَهُمْ مَاتَ الدِّینُ فَدَعَا مِنْهُمْ غُلَاماً فَقَالَ لَهُ یَا غُلَامُ مَا اسْمُکَ فَقَالَ اسْمِی مَاتَ الدِّینُ فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ مَنْ سَمَّاکَ بِهَذَا الِاسْمِ قَالَ أُمِّی

ص: 12


1- فی التهذیب زیادة و هی: فقال: فی ای سنة؟ قال: فی سنة کذا و کذا.
2- فی التهذیب: و ما کان مرضه؟.

آن­گاه بر هر یک از آنان یک نفر از شرطة الخمیس را گمارد، سپس امیرمؤمنان علیه السلام به صورت­هایشان نگاه کرد وفرمود: چه می­گویید؟ آیا فکر می­کنید من نمی دانم با پدر این جوان چه کرده­اید؟ در این صورت من نادانم. سپس فرمود: آنان را از هم جدا کرده و سرهایشان را بپوشانید، پس از هم جدا شدند و هریک از آنان در حالی­که سرش با لباسهایش پوشیده شده بود در کنار ستونی از ستونهای مسجد قرار داده شد، و امام علی علیه السلام کاتب خویش عبیدالله بن أبی رافع را فراخواند و به او فرمود: یک کاغذ و دوات حاضر کن و آن­گاه در مجلس قضاوت نشست و مردم گرد او را گرفتند، پس فرمود: هرگاه من تکبیر گفتم شما نیز بگوئید، و به مردم فرمود: جمع شوید، سپس مردی از آن جماعت که به سفر رفته بود را صدا زد و او را در مقابل خود نشاند و صورتش را آشکار کرد، و به عبیدالله گفت: آنچه به آن اقرار می­کند و می­گوید را بنویس، سپس شروع به سؤال پرسیدن از او کرد و فرمود: در چه روزی با پدر این جوان از خانه­هایتان خارج شدید؟ مرد گفت: فلان روز، امام پرسید: در کدام ماه؟ گفت: درفلان ماه، امام پرسید: هنگام مرگ پدر این جوان به کجا رسیده بودید؟ گفت: به فلان مکان، امام پرسید: و در منزل چه کسی وفات نمود؟ گفت: در منزل فلانی پسر فلانی، امام پرسید: و بیماری او چه بود؟ گفت: فلان و فلان بیماری، امام پرسید: چند روز مریض بود؟ گفت: فلان مقدار، امام پرسید: چه کسی از او پرستاری کرد؟ در چه روزی فوت کرد؟ چه کسی او را غسل داد؟ کجا غسلش داد؟ چه کسی او را کفن کرد؟ با چه چیزی کفنش کردید؟ چه کسی بر او نماز خواند؟ و چه کسی او را در قبرش نهاد؟ هنگامی که امام علی تمام این سؤالها را از آن مرد پرسید، تکبیر گفت و مردم نیز با او تکبیر گفتند، پس دوستان آن مرد به تردید افتادند و شک نکردند که دوستشان علیه خود و آنان اقرار کرده است، سپس امام علیه السلام دستور داد که سرش را بپوشانند و او را به زندان ببرند، آن­گاه یکی دیگر از آنان را صدا زد و او را در مقابل خود نشاند و صورتش را باز کرد و فرمود: هرگز، گمان می­کنی نمی­دانم با پدر آن جوان چه کرده­اید؟ پس شروع به اقرار کرد و گفت: ای امیرمؤمنان، من فقط یکی از آنان بوده­ام و از کشتن آن مرد نیز بیزار و ناراضی بودم، و به قتل اقرار کرد، سپس امام یکی یکی آنان را صدا زد و همه به قتل و غصب اموال پدر آن جوان اقرار کردند، سپس کسی که فرمان به زندانی کردنش داده بودند را نیز باز گرداند و او نیز اقرار کرد، آن­گاه امام علیه السلام مسؤولیت مال وخون پدر آن جوان را بر عهده آنان نهاد.

شریح گفت: ای امیرمؤمنان، شیوه قضاوت داوود علیه السلام چگونه بود؟ امام فرمود: داوود نبی علیه­السلام بر پسر بچه هایی گذر کرد که بازی می­کردند و یکی از خودشان را به اسم (مات الدین) صدا می­زدند، پس آن پسر بچه را صدا زد و به او گفت: ای پسر، اسم تو چیست؟ جواب داد: (مات الدین)، داوود به او گفت: چه کسی تو را به این اسم نامگذاری کرده است؟ گفت: مادرم،

ص: 12

فَانْطَلَقَ إِلَی أُمِّهِ فَقَالَ یَا امْرَأَةُ مَا اسْمُ ابْنِکِ هَذَا قَالَتْ مَاتَ الدِّینُ فَقَالَ لَهَا وَ مَنْ سَمَّاهُ بِهَذَا الِاسْمِ قَالَتْ أَبُوهُ قَالَ وَ کَیْفَ کَانَ ذَلِکَ قَالَتْ إِنَّ أَبَاهُ خَرَجَ فِی سَفَرٍ لَهُ وَ مَعَهُ قَوْمٌ وَ هَذَا الصَّبِیُّ حَمْلٌ فِی بَطْنِی فَانْصَرَفَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یَنْصَرِفْ زَوْجِی فَسَأَلْتُهُمْ عَنْهُ فَقَالُوا مَاتَ قُلْتُ أَیْنَ مَا تَرَکَ (1)قَالُوا لَمْ یُخَلِّفْ مَالًا فَقُلْتُ أَ وَصَّاکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَقَالُوا نَعَمْ زَعَمَ أَنَّکِ حُبْلَی فَمَا وَلَدْتِ مِنْ وَلَدٍ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی فَسَمِّیهِ مَاتَ الدِّینُ فَسَمَّیْتُهُ فَقَالَ أَ تَعْرِفِینَ الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُوا خَرَجُوا مَعَ زَوْجِکِ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَأَحْیَاءٌ هُمْ أَمْ أَمْوَاتٌ قَالَتْ بَلْ أَحْیَاءٌ قَالَ فَانْطَلِقِی بِنَا إِلَیْهِمْ ثُمَّ مَضَی مَعَهَا فَاسْتَخْرَجَهُمْ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فَحَکَمَ بَیْنَهُمْ بِهَذَا الْحُکْمِ فَثَبَّتَ عَلَیْهِمُ الْمَالَ وَ الدَّمَ ثُمَّ قَالَ لِلْمَرْأَةِ سَمِّی ابْنَکِ عَاشَ الدِّینُ (2).

یب، تهذیب الأحکام علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن علی بن أبی حمزة عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام مثله (3).

«21»

یه، من لا یحضره الفقیه التَّفْلِیسِیُّ عَنِ السَّمَنْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّکَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَوْ لَا أَنَّکَ تَأْکُلُ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ وَ لَا تَعْمَلُ بِیَدِکَ شَیْئاً قَالَ فَبَکَی دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْحَدِیدِ أَنْ لِنْ لِعَبْدِی دَاوُدَ فَأَلَانَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ الْحَدِیدَ فَکَانَ یَعْمَلُ کُلَّ یَوْمٍ دِرْعاً فَیَبِیعُهَا بِأَلْفِ دِرْهَمٍ فَعَمِلَ علیه السلام ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ دِرْعاً (4)فَبَاعَهَا بِثَلَاثِ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ أَلْفاً وَ اسْتَغْنَی عَنْ بَیْتِ الْمَالِ (5).

«22»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَعَذَّرَتْ عَلَیْهِ الْحَوَائِجُ فَلْیَلْتَمِسْ طَلَبَهَا یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام (6).

ص: 13


1- فی نسخة: این ماله؟.
2- من لا یحضره الفقیه: 322.
3- التهذیب 2: 96- 97.
4- فی المصدر: فعمل علیه السلام بیده ثلاث مائة و ستین درعا.
5- من لا یحضره الفقیه: 355.
6- روضة الکافی: 143.

پس به سوی مادرش به راه افتادند، داوود گفت: ای زن، اسم پسرت چیست؟ گفت: (مات الدین)، داوود پرسید: چه کسی او را به این اسم نامیده است؟ گفت: پدرش، داوود پرسد: ماجرای این نامگذاری چگونه است؟ گفت: پدر این بچه همراه عده­ای از مردم به سفر رفت در حالی­که من بچه را در شکم داشتم، مردمی که با شوهرم بودند باز گشتند ولی او باز نگشت و هنگامی که از آنان درباره شوهرم پرسیدم گفتند: فوت کرده است. گفتم: اموالی که برجای گذاشته کجاست؟ گفتند : چیزی از او به جای نمانده است، گفتم: آیا به شما وصیتی نکرد؟ گفتند: چرا، می­پنداشت که تو بار داری، پس اگر دختر یا پسری به دنیا آوردی او را (مات الدین) اسم بگذار، ومن نیز چنان کردم. داوود فرمود: آیا مردمی که با شوهرت به مسافرت رفته بودند را می­شناسی؟ گفت: بله، فرمود: آنان زنده­اند یا مرده؟ گفت: زنده­اند، فرمود: ما را نزد آنان ببر، سپس داوود با آن زن به راه افتاد و همه همراهان شوهر او را از خانه هایشان خارج کرد و مانند من به قضاوت بین آنان پرداخت و مسؤولیت مال و خون شوهر آن زن را بر عهده همراهانش نهاد، سپس به زن گفت: اسم پسرت را (عاش الدین ) بگذار.(1)

تهذیب: ابو بصیر از امام باقر علیه السلام نظیر این روایت را نقل کرده است.(2)

روایت 21.

مَن لا یحضره الفقیه: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه­السلام وحی نمود: تو بنده خوبی هستی جز اینکه از بیت المال استفاده می­کنی و با دست خود کاری انجام نمی­دهی، پس داوود علیه السلام گریست و آن­گاه خداوند متعال به آهن الهام کرد که برای بنده من داوود نرم بگرد، پس خداوند آهن را برای او نرم گرداند، پس هر روز از آن آهن زرهی جنگی می­بافت و به هزار درهم می­فروخت، داوود علیه السلام سیصد و شصت زره جنگی بافت و آنها را به سیصد و شصت هزار درهم فروخت و از بیت المال بی­نیاز گشت.(3)

روایت 22.

الکافی: علی ابن ابراهیم از امام صادق روایت می­کند که فرمود: هر کسی که حاجات و نیازها به او فشار آورده و رفع نمیشود، روز سه­شنبه به دنبال بر آورده شدن حوائجش برود، چرا که خداوند در آن روز آهن را برای داوود علیه السلام نرم گرداند.(4)

ص: 13


1- . مَن لا یحضره الفقیه : 322
2- . التهذیب 2 : 96 و97
3- . من لا یحضره الفقیه : 355
4- . روضة الکافی : 143
«23»

شا، الإرشاد رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَجْلَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ حَکَمَ بَیْنَ النَّاسِ بِحُکْمِ دَاوُدَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی بَیِّنَةٍ یُلْهِمُهُ اللَّهُ تَعَالَی فَیَحْکُمُ بِعِلْمِهِ (1).

أقول: قال صاحب الکامل کان داود بن إیشا (2)من أولاد یهودا و کان قصیرا أزرق قلیل الشعر فلما قتل طالوت أتی بنو إسرائیل داود و أعطوه خزائن طالوت و ملکوه علیهم (3)و قیل إن داود ملک قبل أن یقتل جالوت (4)فلما ملک جعله الله نبیا ملکا و أنزل علیه الزبور و علمه صنعة الدروع و ألان له الحدید و أمر الجبال و الطیر أن یسبحن معه إذا سبح و لم یعط الله أحدا مثل صوته کان إذا قرأ الزبور تدنو الوحش حتی یؤخذ بأعناقها و کان شدید الاجتهاد کثیر العبادة و البکاء و کان یقوم اللیل و یصوم نصف الدهر و کان یحرسه کل یوم و لیلة أربعة آلاف و کان یأکل من کسب یده أربعة آلاف قیل أصاب الناس فی زمان داود علیه السلام طاعون جازف (5)فخرج بهم إلی موضع بیت المقدس و کان یری الملائکة تعرج منه إلی السماء فلهذا قصده لیدعو فیه فلما وقف موضع الصخرة دعا الله تعالی فی کشف الطاعون عنهم فاستجاب الله و رفع الطاعون فاتخذوا ذلک الموضع مسجدا و کان الشروع فی بنائه لإحدی عشرة سنة مضت من ملکه و توفی قبل أن یستتم بناؤه و أوصی إلی سلیمان بإتمامه.

ثم إن داود علیه السلام توفی و کانت له جاریة تغلق الأبواب کل لیلة و تأتیه بالمفاتیح و یقوم إلی عبادته فأغلقتها لیلة فرأت فی الدار رجلا فقالت من أدخلک الدار قال أنا الذی أدخل علی الملوک بغیر إذن فسمع داود علیه السلام قوله فقال أنت ملک الموت فهلا أرسلت إلی فأستعد للموت قال قد أرسلنا إلیک کثیرا قال من کان رسولک قال أین أبوک و أخوک و جارک و معارفک قال ماتوا قال فهم کانوا رسلی إلیک بأنک تموت

ص: 14


1- الإرشاد: 345.
2- هو داود بن ایشا بن عوبذ بن باعز بن سلمون بن نحشون بن عمی ناذب بن رام بن حصرون ابن فارص بن یهوذا بن یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم.
3- أی صیروه ملکا.
4- طالوت ظ.
5- الصحیح کما فی المصدر: «طاعون جارف» و الجارف: الموت العام.

روایت 23.

الإرشاد: عبدالله بن عجلان از امام صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمود: آن­گاه که قائم آل محمد، بر او و آنان درود باد، ظهور کند به مانند داوود در بین مردم قضاوت می­کند، نیازی به حجّت قاطع ندارد، خداوند به او الهام می­کند و او نیز با علم خود به قضاوت می­پردازد.(1)

می­گویم: نویسنده الکامل گفته است: داوود پسر ایشا از فرزندان یهودا و مردی کوتاه قامت، نیلی رنگ و کم مو بوده است، هنگامی که طالوت کشته شد بنی اسرائیل داوود را انتخاب کرده و خزائن طالوت را به او بخشیده و به فرمانروایی قبولش کردند؛ و گفته شده: داوود قبل از آنکه جالوت کشته شود پادشاه بوده است، پس خداوند او را هم پیامبر و هم پادشاه قرار داد، زبور را بر او نازل فرمود، صنعت زره بافی را به او آموخت، آهن را برایش نرم گرداند، به کوهها و پرندگان امر فرمود که به هنگام تسبیح با او تسبیح بگویند، و به او صدایی آهنگین عطا فرمود که به کسی داده نشده است، هنگام قرائت زبور حیوانات وحشی به او نزدیک می­شدند تا جائی که گردنشان را می­گرفت، داوود بسیار به اجتهاد در امور می­پرداخت، فراوان عبادت می­کرد و فراوان می­گریست و به شب زنده­داری می­پرداخت، نصف عمرش را روزه بود و هر شب و روز چهار هزار نفر او را نگهبانی می دادند و چهار هزار نفر از حاصل دست رنجش می­خوردند.

گفته شده است: مردم در زمان داوود علیه السلام به بیماری طاعون مرگباری مبتلا شدند، وی مردم را به مکانی در بیت المقدس منتقل کرد که مشاهده می­کرد فرشتگان از آنجا به آسمان عروج می کنند، بنابراین قصد آن مکان کرد تا به دعا بپردازد، هنگامی که در مکان صخره قرار گرفت از خداوند تقاضا کرد که مردم را از بیماری طاعون نجات دهد، خداوند دعای او را مستجاب کرد و طاعون از بین رفت، پس از این واقعه مردم آن مکان را به عنوان مسجد اختیار کردند، هنگامی که ساخت این مسجد آغاز شد یازده سال از پادشاهی داوود گذشته بود، او قبل از پایان یافتن مسجد فوت کرد و سلیمان را به اتمام آن توصیه کرد.

سپس داوود علیه السلام وفات نمود، [و داستان وفاتش این­گونه بود که] او کنیزی داشت که هر شب تمام درها را می­بست و کلیدها را نزد داوود که مشغول عبادت بود می­آورد، شبی تمام درها را بست و ناگهان مردی را در خانه دید، به او گفت: چه کسی تو را به خانه راه داده است؟ آن مرد گفت: من کسی هستم که بدون اجازه بر پادشاهان وارد می­شوم، داوود صدایش را شنید و گفت: تو فرشته مرگ هستی؟ آیا نشانه­ای به سویم فرستادی تا آماده مرگ باشم؟ پاسخ داد: ما نشانه­های بسیاری به سوی تو فرستادیم، داوود گفت: فرستاده تو چه کسی بود؟ پاسخ داد: پدر، برادر، همسایه و آشنایان تو کجا هستند؟ داوود گفت: وفات نموده­اند، مرد گفت: پس آنان فرستادگان من به سوی تو بودند تا آگاه باشی که مانند آنان فوت خواهی کرد،

ص: 14


1- . الإرشاد : 345

کما ماتوا ثم قبضه فلما مات ورث سلیمان ملکه و علمه و نبوته و کان له تسعة عشر ولدا فورثه سلیمان دونهم و کان عمر داود علیه السلام لما توفی مائة صح ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله و کانت مدة ملکه أربعین سنة (1)

«24»

کتاب البیان، لابن شهرآشوب یقال إن داود علیه السلام جزأ ساعات اللیل و النهار علی أهله فلم یکن ساعة إلا و إنسان من أولاده فی الصلاة فقال تعالی اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً (2)

«25»

نهج، نهج البلاغة وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُدَ علیه السلام صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ وَ قَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِیَدِهِ وَ یَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أَیُّکُمْ یَکْفِینِی بَیْعَهَا وَ یَأْکُلُ قُرْصَ الشَّعِیرِ مِنْ ثَمَنِهَا (3).

بیان

قال الفیروزآبادی مزامیر داود علیه السلام ما کان یتغنی به من الزبور و قال ابن أبی الحدید إن داود علیه السلام أعطی من طیب النغم و لذة ترجیع القراءة ما کانت الطیور لأجله تقع علیه و هو فی محرابه و الوحش تسمعه فتدخل بین الناس و لا تنفر منهم لما قد استغرقها من طیب صوته و سفائف الخوص جمع سفیفة و هی النسیجة منه و الخوص ورق النخل (4)

أقول: لعل هذا کان قبل أن ألان الله له الحدید.

«26»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلَ مَا بُعِثَ کَانَ یَصُومُ حَتَّی یُقَالَ مَا یُفْطِرُ وَ یُفْطِرُ حَتَّی یُقَالَ مَا یَصُومُ ثُمَّ تَرَکَ ذَلِکَ وَ صَامَ یَوْماً وَ أَفْطَرَ یَوْماً وَ هُوَ صَوْمُ دَاوُدَ علیه السلام الْخَبَرَ(5).

ص: 15


1- کامل ابن الأثیر 1: 76 و 77 و 78.
2- مخطوط.
3- نهج البلاغة 1: 293.
4- شرح النهج 2: 471.
5- فروع الکافی 1: 187.

سپس جان او را گرفت؛ هنگامی که داوود وفات نمود با وجود آنکه نوزده پسر داشت فقط سلیمان فرمانروایی و علم و نبوّتش را به ارث برد، و عمر داوود علیه السلام به هنگام مرگ صد سال بوده است و این مطلب با حدیث صحیح از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت شده است، و مدت فرمانروایی او نیز چهل سال بوده است.(1)

روایت 24.

کتاب البیان ابن شهر آشوب: گفته می­شود: داوود علیه السلام ساعتهای شب و روز را بر خانواده­اش تقسیم کرده بود، پس هیچ ساعتی نمی­گذشت مگر آنکه یکی از فرزندان او مشغول نماز بود، بنابراین خداوند متعال فرمود: « اعملو آل داود شکرا ً».

روایت 25.

نهج البلاغه: و اگر می­خواهی سوّمی داوود علیه السلام صاحب مزامیر (نی­های نوازنده) و خواننده بهشتیان را الگوی خویش سازی، که با هنر دستان خود از لیف خرما زنبیل می­بافت و از هم نشینان خود می­پرسید: چه کسی از شما این زنبیل را می­فروشد؟ و با بهای آن به خوردن نان جوینی قناعت می­کرد.(2)

توضیح

فیروزآبادی گفته است: مزامیر داوود علیه السلام آن چیزی بود که زبور را به صورت نوای خوش می­خواند؛ و ابن أبی الحدید گفته است: داوود علیه السلام از آهنگی نیکو و صدایی پر­طنین برخوردار بود به طوری که پرندگان برای شنیدن آن در محراب بر او می افتادند و حیوانات وحشی صدای او را گوش می­کردند و به اندازه­ای غرق در صدای آهنگینش می­شدند که میان مردم می­آمدند و ترسی نداشتند. «سفائف الخوص» : (سفائف) جمع (سفیفه) به معنای بافته شده و (الخوص) به معنای برگ نخل می­باشد.(3)

می­گویم: شاید این امر قبل از زمانی بوده که خداوند آهن را برای او نرم گردانده است.

روایت 26.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله در اوایل بعثت آنقدر روزه می­گرفت تا جائی­که گفته می­شد افطار نمی­کند و به حدی افطار می­کرد که گفته می­شد روزه نمی­گیرد، سپس این شیوه را ترک گفت و یک روز در میان روزه می­گرفت، و داوود علیه السلام به این شیوه روزه می­گرفت. حدیث.(4)

ص: 15


1- . کامل ابن اثیر 1 : 76 و77 و78
2- . نهج البلاغه 1 : 293
3- . شرح نهج البلاغه 2 : 471
4- . فروع الکافی 1 : 187

الحسین بن محمد عن المعلی عن الوشاء عن حماد بن عثمان عنه علیه السلام مثله (1).

«27»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام لَمَّا وَقَفَ الْمَوْقِفَ بِعَرَفَةَ نَظَرَ إِلَی النَّاسِ وَ کَثْرَتِهِمْ فَصَعِدَ الْجَبَلَ فَأَقْبَلَ یَدْعُو فَلَمَّا قَضَی نُسُکَهُ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا دَاوُدُ یَقُولُ لَکَ رَبُّکَ لِمَ صَعِدْتَ الْجَبَلَ ظَنَنْتَ أَنَّهُ یَخْفَی عَلَیَّ صَوْتُ مَنْ صَوَّتَ ثُمَّ مَضَی بِهِ إِلَی الْبَحْرِ إِلَی جُدَّةَ فَرَسَبَ (2)بِهِ فِی الْمَاءِ مَسِیرَةَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فِی الْبَرِّ فَإِذَا صَخْرَةٌ فَفَلَقَهَا فَإِذَا فِیهَا دُودَةٌ فَقَالَ یَا دَاوُدُ یَقُولُ لَکَ رَبُّکَ أَنَا أَسْمَعُ صَوْتَ هَذِهِ فِی بَطْنِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ فِی قَعْرِ هَذَا الْبَحْرِ فَظَنَنْتَ أَنَّهُ یَخْفَی عَلَیَّ صَوْتُ مَنْ صَوَّتَ(3).

بیان

لعله إنما ظن هذا غیره فنسب إلیه لیعلم غیره ذلک أو أنه ظن أن من أدب الدعاء أن لا تکون الأصوات مختلطة فنبه بذلک علی خلافه أو أن فعله لما کان مظنة ذلک عوتب بذلک و إن لم یکن غرضه ذلک و الله یعلم.

«28»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام لَأَعْبُدَنَّ اللَّهَ الْیَوْمَ عِبَادَةً وَ لَأَقْرَأَنَّ قِرَاءَةً لَمْ أَفْعَلْ مِثْلَهَا قَطُّ فَدَخَلَ مِحْرَابَهُ فَفَعَلَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ إِذَا هُوَ بِضِفْدِعٍ فِی الْمِحْرَابِ فَقَالَ لَهُ یَا دَاوُدُ أَعْجَبَکَ الْیَوْمَ مَا فَعَلْتَ مِنْ عِبَادَتِکَ وَ قِرَاءَتِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَا یُعْجِبَنَّکَ فَإِنِّی أُسَبِّحُ اللَّهَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَلْفَ تَسْبِیحَةٍ یَتَشَعَّبُ لِی مَعَ کُلِّ تَسْبِیحَةٍ ثَلَاثَةَ آلَافِ تَحْمِیدَةٍ وَ إِنِّی لَأَکُونُ فِی قَعْرِ الْمَاءِ فَیُصَوِّتُ الطَّیْرُ فِی الْهَوَاءِ فَأَحْسَبُهُ جَائِعاً فَأَطْفُو لَهُ (4)عَلَی الْمَاءِ لِیَأْکُلَنِی وَ مَا لِی ذَنْبٌ (5).

ص: 16


1- فروع الکافی 1: 187، و الفاظ الحدیث یخالف ما رواه محمّد بن مسلم بکثیر الا انه بمعناه.
2- رسب الشی ء فی الماء: سقط الی أسفله.
3- فروع الکافی 1: 224.
4- طفا: علا فوق الماء و لم یرسب و منه السمک الطافی و هو الذی یموت فی الماء فیعلو و یظهر.
5- مخطوط.

از امام صادق علیه السلام نظیر این روایت نقل شده است.

روایت 27.

الکافی: ابو علی اشعری از امام صادق علیه السلام نقل می­کند: هنگامی که داوود علیه السلام در جایگاهی از عرفه ایستاد به مردم و فراوانیِ آنان نگاه کرد، سپس از کوه بالا رفت و دعا می کرد، و بعد از اینکه مناسک را به جای آورد جبرئیل نزد او آمد و گفت: ای داوود، پروردگارت به تو می­گوید: چرا از کوه بالا رفتی؟ گمان کردی که صدایی از من پنهان می­ماند؟ آن­گاه جبرئیل داوود را به کنار دریا در جده برد و به اندازه مسافت چهل روز در خشکی او را زیر دریا پایین برد، در آنجا صخره­ای بود، آن صخره را شکافت ودر آن کرمی وجود داشت، پس جبرئیل گفت: ای داوود، پروردگارت به تو می­گوید: من صدای این کرم را در دل این صخره در قعر دریا می­شنوم، با این حال تو گمان کردی صدایی از من پنهان می­ماند؟!(1)

توضیح

شاید شخص دیگری چنین گمان کرده باشد ولی به داوود نسبت داده شده تا غیر او نیز از این موضوع آگاه باشد، یا شاید داوود گمان کرده که ادب دعا کردن ایجاب می­کند که صداها مختلط نباشند و به این ترتیب، او را از خلاف این گمان آگاه کرد، یا از آنجا که عمل او این گمان را ایجاب می­کرد، سرزنش شد، هرچند هدف او این نبود. والله أعلم

روایت 28.

کتاب حسن بن سعید و النوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: داوود نبی علیه السلام گفت: امروز به شیوه­ای خدا را عبادت و زبور را قرائت می­کنم که هرگز پیش از این چنین نکرده­­ام، پس وارد محرابش شد و چنان کرد، و آن­گاه که از نماز خواندن فارغ گشت، قورباغه­ای را در محراب مشاهده کرد، قورباغه به داوود گفت: ای داوود، آیا عبادت و قرائت امروز تو را به شگفتی وا داشته است؟ داوود گفت: آری، قورباغه گفت: شگفت زده نشو، چرا که من در هر شب هزار بار تسبیح خداوند به جای می­آورم و در کنار هر تسبیحی سه هزار ستایش نهفته است، و من اگر در قعر دریا باشم و صدای پرنده­ای را در هوا بشنوم، گمان می­کنم گرسنه است پس به سطح آب می­آیم تا مرا بخورد و هیچ گناهی ندارم.(2)

ص: 16


1- . فروع الکافی 1 : 224
2- . نسخه خطی
«29»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ دَاوُدَ النَّبِیَّ علیه السلام کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ فِی مِحْرَابِهِ إِذْ مَرَّتْ بِهِ دُودَةٌ حَمْرَاءُ صَغِیرَةٌ تَدُبُّ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی مَوْضِعِ سُجُودِهِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا دَاوُدُ وَ حَدَّثَ فِی نَفْسِهِ لِمَ خُلِقَتْ هَذِهِ الدُّودَةُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا تَکَلَّمِی فَقَالَتْ لَهُ یَا دَاوُدُ هَلْ سَمِعْتَ حِسِّی أَوِ اسْتَبَنْتَ (1)عَلَی الصَّفَا أَثَرِی فَقَالَ لَهَا دَاوُدُ لَا قَالَتْ فَإِنَّ اللَّهَ یَسْمَعُ دَبِیبِی وَ نَفَسِی وَ حِسِّی وَ یَرَی أَثَرَ مَشْیِی فَاخْفِضْ مِنْ صَوْتِکَ (2).

عَرَائِسُ الثَّعْلَبِیِّ، قَالَ وَهْبٌ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام لَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً لَا یَرْقَأُ لَهُ دَمْعَةٌ (3)لَیْلًا وَ لَا نَهَاراً فَقَسَّمَ الدَّهْرَ عَلَی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ یَوْمٌ لِلْقَضَاءِ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ یَوْمٌ لِنِسَائِهِ وَ یَوْمٌ یُسَبِّحُ فِیهِ فِی الْفَیَافِی وَ الْجِبَالِ وَ السَّاحِلِ وَ یَوْمٌ یَخْلُو فِی دَارٍ لَهُ فِیهَا أَرْبَعَةُ آلَافِ مِحْرَابٍ فَیَجْتَمِعُ إِلَیْهِ الرُّهْبَانُ فَیَنُوحُ مَعَهُمْ عَلَی نَفْسِهِ وَ یُسَاعِدُونَهُ عَلَی ذَلِکَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ سِیَاحَتِهِ یَخْرُجُ إِلَی الْفَیَافِی فَیَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْمَزَامِیرِ فَیَبْکِی وَ یَبْکِی مَعَهُ الشَّجَرُ وَ الْمَدَرُ وَ الرِّمَالُ وَ الطَّیْرُ وَ الْوُحُوشُ وَ الْحِیتَانُ وَ دَوَابُّ الْبَحْرِ وَ طَیْرُ الْمَاءِ وَ السِّبَاعُ وَ یَبْکِی مَعَهُ الْجِبَالُ وَ الْحِجَارَةُ وَ الدَّوَابُّ وَ الطَّیْرُ حَتَّی یَسِیلَ مِنْ دُمُوعِهِمْ مِثْلَ الْأَنْهَارِ ثُمَّ یَجِی ءُ إِلَی الْبِحَارِ فَیَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْمَزَامِیرِ وَ یَبْکِی فَتَبْکِی مَعَهُ الْحِیتَانُ وَ دَوَابُّ الْبَحْرِ فَإِذَا أَمْسَی رَجَعَ وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ نَوْحِهِ عَلَی نَفْسِهِ نَادَی مُنَادِیهِ أَنَّ الْیَوْمَ یَوْمُ نَوْحِ دَاوُدَ عَلَی نَفْسِهِ فَلْیَحْضُرْ مَنْ یُسَاعِدُهُ قَالَ فَیَدْخُلُ الدَّارَ الَّتِی فِیهَا الْمَحَارِیبُ فَیُبْسَطُ لَهُ ثَلَاثَةُ فُرُشٍ مِنْ مُسُوحٍ (4)حَشْوُهَا اللِّیفُ فَیَجْلِسُ عَلَیْهَا وَ یَجِی ءُ الرُّهْبَانُ أَرْبَعَةَ آلَافِ رَاهِبٍ عَلَیْهِمُ الْبَرَانِسُ وَ فِی أَیْدِیهِمُ الْعِصِیُّ فَیَجْلِسُونَ فِی تِلْکَ الْمَحَارِیبِ ثُمَّ یَرْفَعُ دَاوُدُ صَوْتَهُ بِالْبُکَاءِ وَ النَّوْحِ عَلَی نَفْسِهِ وَ یَرْفَعُ الرُّهْبَانُ مَعَهُ أَصْوَاتَهُمْ فَلَا یَزَالُ یَبْکِی حَتَّی یَغْرِقَ الْفِرَاشُ مِنْ

ص: 17


1- أی استوضحته و عرفته بینا.
2- مخطوط أورده المسعودیّ أیضا فی اثبات الوصیة، و فیه: فأوحی اللّه إلیه أن تکلمه، فقالت له: أنا علی صغری و تهاونک بی أکثر لذکر اللّه منک، یا داود هل سمعت حسی او تبینت اثری؟.
3- أی لا یجف و لا ینقطع.
4- جمع المسح: البلاس یقعد علیه.

روایت 29.

کتاب حسن بن سعید و النوادر: حسن بن محمد از ابو حمزه از امام باقر علیه السلام روایت می­کند که فرمود: روزی داوود نبی علیه السلام در محرابش بود که کرم قرمز کوچکی خزید تا به جایگاه سجده او رسید، پس داوود به آن نگاه کرد و با خود گفت: این کرم چرا خلق شده است؟ آن­گاه خداوند به کرم الهام کرد: سخن بگوی، و کرم به داوود گفت: ای داوود، آیا احساس مرا شنیده یا جای پایم را بر کوه صفا به وضوح مشاهده کرده­ای؟ داوود گفت: نه، کرم گفت: خداوند، خزیدن و نفس کشیدن و احساس مرا می­شنود و جای پایم را می­بیند، پس از صدایت بکاه.(1)

عرائس الثعلبی: وهب گفته است: هنگامی که خداوند توبه داوود علیه السلام را پذیرفت، سی سال بر خطایش گریست به طوری­که شب و روز اشکهایش خشک و قطع نمی شد: پس روزگار خویش را به چهار روز تقسیم کرد: روزی برای قضاوت در بین بنی اسرائیل، روزی برای زنانش، روزی برای تسبیح در بیابانها و کوهها و ساحل، و روزی برای خلوت کردن در خانه­ای که چهار هزار محراب داشت، و راهبان بر گرد او جمع می شدند و او نیز به نوحه سرایی بر خود می­پرداخت و آنان به همراهی با او پرداخته و در این امر یاری­اش می­رساندند، و آن­گاه که روز سیاحتش فرا می­رسید، به بیابانها می­رفت و صدایش را با همراهی مزامیر بالا می­برد و گریه می­کرد و درختها، سنگ ریزه­ها،ماسه ها، پرندگان، وحوش، ماهی ها، حیوانات دریایی، پرندگان آبی و درندگان با او می­گریستند، و کوهها و سنگ­ها و چهار پایان و پرندگان گریه می­کردند تا جائی­که اشکها مثل رودهای پرآب از چشمشان جاری می­شد، سپس داوود کنار دریاها می­آمد و صدایش را به همراه مزامیر بالا می­برد و می­گریست و ماهی ها و جانوران دریایی با او می­گریستند، و شبانگاهان به خانه باز می­گشت، و هنگامی که روز نوحه خوانی بر خود فرا می­رسید، ندا دهنده اش فریاد بر می­آورد: امروز روز نوحه خوانی داوود بر خودش است، پس هر که او را یاری می­رساند خود را حاضر کند، پس گفت: آن­گاه داوود وارد خانه­ای می­شد که دارای محرابهای فراوانی بود و سه فرش که از پارچه خشن بافته شده و کناره هایش از پوست خرما بود برایش پهن می­شد، پس بر آن فرش می­نشست و چهار هزار راهب که برنس بر تن و عصا به دست داشتند به سراغ او می­آمدند و در آن محرابها می­نشستند، سپس داوود با صدای بلند شروع به گریستن و نوحه خوانی بر خود می­کرد و راهبان نیز صدایشان را با او بالا می­بردند، و پیوسته می­گریست تا فرش از اشکهایش خیس می­شد

ص: 17


1- . نسخه خطی

دُمُوعِهِ وَ یَقَعَ دَاوُدُ فِیهَا مِثْلَ الْفَرْخِ یَضْطَرِبُ فَیَجِی ءُ ابْنُهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَیَحْمِلُهُ وَ یَأْخُذُ دَاوُدُ مِنْ تِلْکَ الدُّمُوعِ بِکَفَّیْهِ ثُمَّ یَمْسَحُ بِهَا وَجْهَهُ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ اغْفِرْ مَا تَرَی فَلَوْ عُدِلَ بُکَاءُ دَاوُدَ وَ دُمُوعُهُ بِبُکَاءِ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ دُمُوعِهِمْ لَعَدَلَهَا وَ قَالَ وَهْبٌ لَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَی دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَبْدَأُ بِالدُّعَاءِ وَ یَسْتَغْفِرُ لِلْخَاطِئِینَ قَبْلَ نَفْسِهِ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْخَاطِئِینَ فَعَسَاکَ تَغْفِرُ لِدَاوُدَ مَعَهُمْ وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام کَانَ بَعْدَ الْخَطِیئَةِ لَا یُجَالِسُ إِلَّا الْخَاطِئِینَ ثُمَّ یَقُولُ تَعَالَوْا إِلَی دَاوُدَ الْخَاطِئِ وَ لَا یَشْرَبُ شَرَاباً إِلَّا وَ هُوَ مَمْزُوجٌ بِدُمُوعِ عَیْنَیْهِ وَ کَانَ یَذُرُّ عَلَیْهِ الْمِلْحَ وَ الرَّمَادَ (1)فَیَقُولُ وَ هُوَ یَأْکُلُ هَذَا أَکْلُ الْخَاطِئِینَ وَ کَانَ قَبْلَ الْخَطِیئَةِ یَقُومُ نِصْفَ اللَّیْلِ وَ یَصُومُ نِصْفَ الدَّهْرِ وَ بَعْدَهَا صَامَ الدَّهْرَ کُلَّهُ وَ قَامَ اللَّیْلَ کُلَّهُ (2).

ص: 18


1- فیه غرابة ظاهرة و کذا فیما تقدم من قوله: حتی یغرق الفراش من دموعه، و هو بالاغراق و المبالغة أشبه.
2- العرائس: 159.

و او به مانند جوجه گنجشک در اشکهایش نا آرام می­گشت، آن­گاه پسرش سلیمان علیه السلام او را بلند می­کرد، و داوود با دو دستش از آن اشکها بر می­گرفت و صورتش را با آنها مسح می­کرد و می­گفت: پروردگارا، آنچه را می­بینی ببخشای، پس اگر گریستن داوود و اشکهایش با گریستن و اشکهای تمام دنیا مقایسه شود با آن برابری می­کند؛ و وهب گفته است: هنگامی که خداوند توبه از داوود علیه السلام پذیرفت، اموراتش را با دعا شروع می­کرد و قبل از خود برای خطا کاران طلب آمرزش می­کرد، و می­گفت: خداوندا، خطا کاران را ببخش، شاید داوود را نیز با آنان مورد مغفرت قرار دهی.

و روایت شده که داوود علیه السلام بعداز خطایی که مرتکب شد فقط با خطاکاران می­نشست، آنگاه می­گفت: بیایید به سوی داوودِ خطا کار، و هیچ نوشیدنی­ای نمی­نوشید مگر آنکه با اشکهایش در هم می­آمیخت، وی بر نوشیدنی­هایش نمک و خاکستر می­پاشید و می­گفت: این خوراکِ خطاکاران است. داوود علیه السلام قبل از ارتکاب خطا نصف شب را بیدار و نصفی از تمام روزهای زندگیش را روزه بود، ولی بعد از آن تمام روزها را روزه گرفت وسراسر شب را بیدار بود و به عبادت می­پرداخت.(1)

باب دوم : داستان داوود علیه السلام و اوریا و آنچه از ترک اولی از او سر زده و آنچه بین او و حزقیل علیهم السلام روی داده است

(جدید)

داستان داوود علیه السلام و اوریا و آنچه از ترک اولی از او سر زده و آنچه بین او و حزقیل علیهم السلام روی داده است

آیات

ص: «وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ* إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ* وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ* وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ* وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ* إِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ* إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ* قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ* فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ* یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ»(2)

{و داوود بنده ما را که دارای امکانات [متعدد] بود به یاد آور، آری او بسیار بازگشت کننده [به سوی خدا] بود. ما کوهها را با او مسخّر ساختیم [که] شامگاهان و بامدادان خداوند را نیایش می کردند. و پرندگان را از هر سو [براو] گرد [آوردیم] همگی [به نوای دلنوازش] به سوی او بازگشت کننده [و خدا را ستایشگر] بودند. و پادشاهیش را استوار کردیم و او را حکمت و کلام فیصله دهنده عطا کردیم. و آیا خبر دادخواهان چون از نمازخانه [او] بالا رفتند به تو رسید. وقتی [به طور ناگهانی] بر داوود درآمدند و او از آنان به هراس افتاد، گفتند: مترس، [ما] دو مدّعی [هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش. این [شخص] برادر من است او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید: آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است. [داوود] گفت: قطعاً او در مطالبه میش تو [اضافه] بر میشهای خودش بر تو ستم کرده و در حقیقت بسیاری از شریکان به هم ستم روا می دارند به استثنای کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده­اند و اینها بس اندکند، و داوود دانست که ما او را آزمایش کرده­ایم پس از پروردگارش آمرزش خواست و به رو درافتاد و توبه کرد. و بر او این [ماجرا] را بخشودیم و در حقیقت برای او پیش ما تقرب و فرجامی خوش خواهد بود. ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گرداندیم پس میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به در کند، در حقیقت کسانی که از راه خدا به در می روند به [سزای] آنکه روز حساب را فراموش کرده­اند عذابی سخت خواهند داشت.}

تفسیر

(الأید) به معنای نیرو و توانایی است، (أوّاب) یعنی: بسیار بازگشت کننده به سوی خدا و رضایت او، (الإشراق): زمانی است که خورشید طلوع می کند، یعنی شعاع آن می درخشد و صاف و زلال می شود و این حالت به هنگام چاشتگاه یا طلوع خورشید روی می دهد، خلاصه اینکه منظور از (العشیّ والإشراق) شب و صبح است، (محشورة) یعنی جمع شده بر گرد او و با او تسبیح خدا گفتن، (کلّ له) کوهها و پرندگان به خاطر تسبیح او بسیار بازگشت کننده به تسبیح هستند، (و شددنا مُلکه) یعنی فرمانروایی او را با هیبت و نصرت و فراوانی سربازان قوی گرداندیم، (وآتیناه الحکمة) یعنی نبوّت، یا کمال علم و استوار گرداندن عمل، (و فصل الخطاب) گفته شده: یعنی گواهی و شهادت دادن و قسم گرفتن؛ وگفته شده: منظور علم و قضاوت و فهم است، (إذ تسوّروا المحراب): از دیوارهای اتاق بالا رفتند، صیغه جمع باب تفعّل از ریشه (سور) است، (ففزع منهم):

ص: 19


1- . عرائس : 159
2- . ص / 17- 26

باب 2 قصة داود علیه السلام و أوریا و ما صدر عنه من ترک الأولی و ما جری بینه و بین حزقیل علیهما السلام «1»

اشاره

باب 2 قصة داود علیه السلام و أوریا و ما صدر عنه من ترک الأولی و ما جری بینه و بین حزقیل علیهما السلام (1)

الآیات

ص: «وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ* إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ* وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ* وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ* وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ* إِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ* إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ* قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ* فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ* یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ»(17-26)

تفسیر

«الْأَیْدِ»: القوة، «أَوَّابٌ»: أی رجاع إلی الله تعالی و مرضاته، «وَ الْإِشْراقِ»: هو حین تشرق الشمس أی تضی ء و تصفو شعاعها و هو وقت الضحی أو وقت شروق الشمس و طلوعها و الحاصل وقت الرواح و الصباح مَحْشُورَةً أی مجموعة إلیه تسبح الله معه کُلٌّ لَهُ من الجبال و الطیر لأجل تسبیحه رجاع إلی التسبیح وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ أی قویناه بالهیبة و النصرة و کثرة الجنود وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ أی النبوة أو کمال العلم و إتقان العمل وَ فَصْلَ الْخِطابِ قیل یعنی الشهود و الأیمان و قیل هو علم القضاء و الفهم إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ أی تصعدوا سور الغرفة تفعل من السور فَفَزِعَ مِنْهُمْ لأنهم

ص: 19


1- فی أکثر النسخ «خرقیل» بالخاء، و کذلک فی الروایات الآتیة.

از آنان ترسید چرا که از بالا و در روزِ نگهبانی و پاسداری از دروازه ورودی بر او وارد شدند، (ولاتشطط): در قضاوت کردنت بر ما بی عدالتی روا مدار، (إلی سواء الصراط): به راه وسط که منظور عدالت است، (و النعجة): گوسفند مؤنث، (أکفلنیها): مرا مالک آن بگردان، و در حقیقت به این معناست که: سرپرستی آن را به من بسپار آن­گونه که سرپرستی گوسفندان خود را بر عهده دارم؛ و گفته شده: آن را (کِفل) یعنی نصیب من قرار بده، (و عزّنی فی الخطاب): هنگامی که مرا مخاطب قرار می دهد بر من غلبه می کند و حجّت هایی می­آورد که مرا توان پاسخ گفتن به او نیست، یا مرا توان غلبه کردن بر او در سخنرانی نیست، (و قلیل ما هم) یعنی (و هم قلیل: آنها اندکند)، و ذکر (ما) به خاطر زیادت در ابهام و تعجب از اندکی آنان است، (أنّما فتنّاه): او را آزمودیم، (و خرّ راکعاً) بیشتر مفسران گفته اند: یعنی (ساجداً: به سجده افتاد)؛ و گفته شده: برای پیشانی نهادن بر خاک به رو در افتاد، یعنی: به نماز مشغول شد.

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند متعال داوود علیه السلام را در زمین خلیفه قرار داد و زبور را بر او نازل کرد، به کوهها و پرندگان وحی کرد که با او به تسبیح بپردازند، و سبب این امر آن بود که آن­گاه که نماز می گذارد، وزیرش بعد از پایان نماز بر می­خاست و خداوند را ستایش و نیایش می کرد و او را به بزرگی و یکتایی می خواند، سپس به مدح و ستایش یکایک پیامبران علیهم السلام می پرداخت و بزرگواری، افعال، شکرگزاری و عبادت آنان برای خداوند سبحان را بر می شمرد و صبر هر یک بر مصیبتهایش را یاد آوری می کرد، و از داوود علیه السلام اسمی به میان نمی­آورد. پس داوود پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا، پیامبران را به صفاتی که ذکر کرد ستوده­ای ولی مرا مدح و ستایش نفرموده­ای، پس خداوند متعال به او وحی کرد: اینان بندگانی هستند که در بوته آزمایش قرارشان دادم و آنان صبر پیشه کردند، و من نیز آنان را به همین سبب می­ستایم، پس داوود گفت: پروردگارا، مرا نیز بیازما تا صبر پیشه کنم، خداوند فرمود: ای داوود، آیا آزموده شدن و مصیبت را بر عافیت ترجیح می­دهی؟ من پیامبران را آزمودم و آنان را از زمان آزمایش آگاه نکردم، اکنون آیا تو را بیازمایم و آگاهت کنم که در فلان سال و ماه و روز در بوته آزمایش من قرار می­گیری؟ پس داوود روزی آهنگ عبادت خداوند می کرد و در محرابش می نشست، و روز دیگر را در بین بنی اسرائیل سپری می کرد و به قضاوت میان آنان می پرداخت، و آن­گاه که در روزی قرار گرفت که خداوند متعال به او وعده داده بود، عبادتش شدت گرفت و در محرابش خلوت گزید و مردم را از ورود به درگاهش منع کرد و خود به نماز ایستاد، ناگهان پرنده­ای در مقابلش ایستاد که دو بالش از زبرجد، پاهایش از یاقوت قرمز و سر و منقارش از مروارید و زبرجد بود، پس پرنده داوود را شگفت زده کرد و حالتی که در آن قرار داشت را فراموش کرد، آن­گاه برخاست تا پرنده را بگیرد، ولی پرنده پرواز کرد و روی دیواری که بین خانه داوود و اوریا بن حنّان قرار داشت نشست، و داوود اوریا را به همراه لشگر به جنگ فرستاده بود، پس داوود از دیوار بالا رفت تا پرنده را بگیرد،

ص: 20

نزلوا علیه من فوق فی یوم الاحتجاب و الحرس علی الباب وَ لا تُشْطِطْ أی و لَا تَجُرْ علینا فی حکمک إِلی سَواءِ الصِّراطِ أی وسطه و هو العدل و النعجة الأنثی من الضأن أَکْفِلْنِیها أی ملکنیها و حقیقته اجعلنی أکفلها کما أکفل ما تحت یدی و قیل اجعلها کفلی أی نصیبی وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ أی غلبنی فی مخاطبته إیای محاجة بأن جاء بحجاج و لم أقدر رده أو فی مغالبته إیای فی الخطبة وَ قَلِیلٌ ما هُمْ أی و هم قلیل و ما مزیدة للإبهام و التعجب من قلتهم أَنَّما فَتَنَّاهُ أی امتحناه و خَرَّ راکِعاً قال الأکثر أی ساجدا و قیل خر للسجود راکعا أی مصلیا.

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام لَمَّا جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الزَّبُورَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی الْجِبَالِ وَ الطَّیْرِ أَنْ یُسَبِّحْنَ مَعَهُ وَ کَانَ سَبَبُهُ أَنَّهُ إِذَا صَلَّی یَقُومُ وَزِیرُهُ (1)بَعْدَ مَا یَفْرُغُ مِنَ الصَّلَاةِ فَیَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُسَبِّحُهُ وَ یُکَبِّرُهُ وَ یُهَلِّلُهُ ثُمَّ یَمْدَحُ الْأَنْبِیَاءَ علیهم السلام نَبِیّاً نَبِیّاً وَ یَذْکُرُ مِنْ فَضْلِهِمْ وَ أَفْعَالِهِمْ وَ شُکْرِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ وَ الصَّبْرِ عَلَی بَلَائِهِ وَ لَا یَذْکُرُ دَاوُدَ علیه السلام فَنَادَی دَاوُدُ رَبَّهُ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ أَثْنَیْتَ (2)عَلَی الْأَنْبِیَاءِ بِمَا قَدْ أَثْنَیْتَ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ تُثْنِ عَلَیَّ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ هَؤُلَاءِ عِبَادٌ ابْتَلَیْتُهُمْ فَصَبَرُوا وَ أَنَا أُثْنِی عَلَیْهِمْ بِذَلِکَ فَقَالَ یَا رَبِّ فَابْتَلِنِی حَتَّی أَصْبِرَ فَقَالَ یَا دَاوُدُ تَخْتَارُ الْبَلَاءَ عَلَی الْعَافِیَةِ إِنِّی أَبْلَیْتُ هَؤُلَاءِ وَ لَمْ أُعْلِمْهُمْ وَ أَنَا أُبْلِیکَ وَ أُعْلِمُکَ أَنَّهُ یَأْتِیکَ بَلَائِی فِی سَنَةِ کَذَا وَ شَهْرِ کَذَا فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَانَ دَاوُدُ یُفَرِّغُ نَفْسَهُ لِعِبَادَتِهِ یَوْماً وَ یَقْعُدُ فِی مِحْرَابِهِ وَ یَوْمٌ یَقْعُدُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی وَعَدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اشْتَدَّتْ عِبَادَتُهُ وَ خَلَا فِی مِحْرَابِهِ وَ حَجَبَ النَّاسَ عَنْ نَفْسِهِ وَ هُوَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی فَإِذَا بِطَائِرٍ قَدْ وَقَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ جَنَاحَاهُ مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ وَ رِجْلَاهُ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ رَأْسُهُ وَ مِنْقَارُهُ مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ فَأَعْجَبَهُ جِدّاً وَ نَسِیَ مَا کَانَ فِیهِ فَقَامَ لِیَأْخُذَهُ فَطَارَ الطَّائِرُ فَوَقَعَ عَلَی حَائِطٍ بَیْنَ دَاوُدَ وَ بَیْنَ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ وَ کَانَ دَاوُدُ قَدْ بَعَثَ أُورِیَا فِی بَعْثٍ فَصَعِدَ دَاوُدُ الْحَائِطَ لِیَأْخُذَ

ص: 20


1- فی المصدر: یقوم ببنی إسرائیل وزیره.
2- لعل إسناد الثناء إلیه تعالی کان بواسطة أمره الوزیر بذلک، أو تشریعه ذلک فی التوراة.

از قضا زن اوریا نشسته بود و غسل می کرد، هنگامی که سایه داوود را مشاهده کرد موهایش را گستراند و با آنها بدنش را پوشاند، پس داوود به او نگاه کرد و مفتونش شد، سپس به محرابش بازگشت و آنچه را بر او گذشت فراموش کرد، و به دوستش در آن هیأت نامه ای نوشت که به فلان و فلان مکان بروند، و تابوت موسی علیه السلام را بین خود و دشمنشان قرار دهند، و تابوت در میان بنی اسرائیل بود آن­گونه که خداوند متعال می فرماید: «فیه سکینة من ربّکم و بقیّه مما ترک آل موسی و آل هارون تحمله الملائکة»؛ امّا بعد از موسی علیه السلام و آن­گاه که بنی اسرائیل مرتکب معاصی شدند، تابوت به آسمان عروج کرده بود، پس هنگامی که جالوت بر آنان غلبه کرد و از پیامبرشان خواستند فرمانروایی به سویشان بفرستد که در راه خدا به مبازره بپردازد. طالوت را به سوی آنان فرستاد و تابوت را به همراه او فرو فرستاد، و هنگامی که تابوت بین بنی اسرائیل و دشمنشان قرار می­گرفت، انسانی که از تابوت بازمی­گشت کافر بود و کشته می­شد و هیچ کس از آن بازنمی­گشت مگر این که کشته می­شد.

داوود به دوستش که در میان هیأت فرستاده شده بود نامه نوشت که تابوت را بین خود و دشمنت قرار بده، و اوریا بن حنّان را در جلو آن قرار بده. او نیز اوریا را جلو فرستاد و کشته شد، آن­گاه که اوریا کشته شد دو فرشته بر داوود وارد شدند حال آنکه همسر اوریا ازدواج نکرده بود و دوره عدّه­اش را می گذراند، و داوود روز عبادت در محرابش بود که دو فرشته از سقف خانه بر او وارد شدند و در مقابلش نشستند، پس از آنها ترسید، آن دو گفتند: «لا تخف خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحق و لا تشطط و اهدنا إلی سواء الصراط» {مترس، [ما] دو مدّعی [هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست راهبر باش.} و داوود را در این زمان نود و نه زن بود، از زن آزاد با مهریه بالا گرفته تا کنیز، پس یکی از آن دو فرشته به او گفت: «إنّ هذا أخی له تسع و تسعون نعجة و لی نعجة واحدة فقال أکفلنیها و عزّنی فی الخطاب» {این[شخص] برادر من است او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می­گوید: آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است.} یعنی مرا مورد ظلم قرار داده و بر من چیره گشته است، پس داوود آن­گونه که خداوند متعال نقل می کند گفت: «لقد ظلمک بسؤال نعجتک إلی نعاجه»{قطعاً او در مطالبه میش تو [اضافه] بر میش های خود بر تو ستم کرده است.} تا آنجا که می فرماید: «وخرّ راکعاً و أناب» {و به رو در افتاد و توبه کرد}، پس آن فرشته ای که بر علیه او شکایت شده بود خندید و گفت: مرد علیه خودش قضاوت کرد! داوود گفت: آیا می­خندی در حالی­که من مرتکب عصیان و نافرمانی شده­ای به راستی که قصد کردم دهانت را بشکنم، پس آن دو فرشته به آسمان عروج کردند در حالی­که فرشته ظالم می گفت: کاش داوود می دانست که بیشتر از من حقّ اوست که دهانش شکسته شود. آن­گاه داوود به ماجرا پی برد و مسأله را به یاد آورد، پس چهل روز در سجده باقی ماند و شب و روز گریه می کرد، و فقط هنگام نماز بر می­خاست تا جائی­که پیشانیش شکاف برداشت و خون از چشمانش جاری شد.

ص: 21

الطَّیْرَ وَ إِذَا امْرَأَةُ أُورِیَا جَالِسَةٌ تَغْتَسِلُ فَلَمَّا رَأَتْ ظِلَّ دَاوُدَ نَشَرَتْ شَعْرَهَا وَ غَطَّتْ بِهِ بَدَنَهَا فَنَظَرَ إِلَیْهَا دَاوُدُ وَ افْتَتَنَ بِهَا وَ رَجَعَ إِلَی مِحْرَابِهِ وَ نَسِیَ مَا کَانَ فِیهِ وَ کَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ فِی ذَلِکَ الْبَعْثِ أَنْ یَسِیرُوا إِلَی مَوْضِعِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ یُوضَعَ التَّابُوتُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّهِمْ وَ کَانَ التَّابُوتُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ وَ قَدْ کَانَ رُفِعَ بَعْدَ مُوسَی علیه السلام إِلَی السَّمَاءِ لَمَّا عَمِلَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بِالْمَعَاصِی فَلَمَّا غَلَبَهُمْ جَالُوتُ وَ سَأَلُوا النَّبِیَّ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْهِمْ مَلِکاً یُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَقَدَّسَ وَجْهُهُ بَعَثَ إِلَیْهِمْ طَالُوتَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِمُ التَّابُوتَ وَ کَانَ التَّابُوتُ إِذَا وُضِعَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ بَیْنَ أَعْدَائِهِمْ وَ رَجَعَ عَنِ التَّابُوتِ إِنْسَانٌ کُفِّرَ وَ قُتِلَ وَ لَا یَرْجِعُ أَحَدٌ عَنْهُ إِلَّا وَ یُقْتَلُ فَکَتَبَ دَاوُدُ إِلَی صَاحِبِهِ الَّذِی بَعَثَهُ أَنْ ضَعِ التَّابُوتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ وَ قَدِّمْ أُورِیَا بْنَ حَنَانٍ بَیْنَ یَدَیِ التَّابُوتِ فَقَدَّمَهُ وَ قُتِلَ فَلَمَّا قُتِلَ أُورِیَا دَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ وَ لَمْ یَکُنْ تَزَوَّجَ امْرَأَةَ أُورِیَا وَ کَانَتْ فِی عِدَّتِهَا وَ دَاوُدُ فِی مِحْرَابِهِ یَوْمَ عِبَادَتِهِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْمَلَکَانِ مِنْ سَقْفِ الْبَیْتِ وَ قَعَدَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَفَزِعَ دَاوُدُ مِنْهُمَا فَقَالا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ وَ لِدَاوُدَ حِینَئِذٍ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ امْرَأَةً مَا بَیْنَ مَهِیرَةٍ (1)إِلَی جَارِیَةٍ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِدَاوُدَ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ أَیْ ظَلَمَنِی وَ قَهَرَنِی فَقَالَ دَاوُدُ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ قَالَ فَضَحِکَ الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قَالَ حَکَمَ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ دَاوُدُ أَ تَضْحَکُ وَ قَدْ عَصَیْتَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَهْشِمَ (2)فَاکَ قَالَ فَعَرَجَا وَ قَالَ الْمَلَکُ الْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ لَوْ عَلِمَ دَاوُدُ أَنَّهُ أَحَقُّ بِهَشْمِ فِیهِ مِنِّی فَفَهِمَ دَاوُدُ الْأَمْرَ وَ ذَکَرَ الْقَضِیَّةَ (3)فَبَقِیَ أَرْبَعِینَ یَوْماً سَاجِداً یَبْکِی لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَا یَقُومُ إِلَّا وَقْتَ الصَّلَاةِ حَتَّی انْخَرَقَ جَبِینُهُ وَ سَالَ الدَّمُ مِنْ عَیْنَیْهِ

ص: 21


1- المهیرة من النساء: الحرة الغالیة المهر.
2- هشم الشی ء: کسره.
3- فی نسخة: و ذکر الخطیئة.

آن­گاه بعد از چهل روز فرا خوانده شد: ای داوود، تو را چه شده؟ آیا گرسنه­ای که سیرت گردانیم؟ آیا تشنه­ای که سیرابت گردانیم؟ آیا برهنه­ای تا تو را بپوشانیم؟ آیا می­ترسی که پناهت دهیم؟ داوود گفت: پروردگارا، چگونه نمی ترسم در حالیکه مرتکب چنان عملی شده­ام و تو دادور عادلی هستی که ظلم هیچ ظالمی را جایز نمی­شماری؟ پس خداوند متعال به او وحی کرد: ای داوود توبه کن، گفت: پروردگارا، توبه چطور برای من ممکن است؟ خداوند فرمود: به سوی مزار اوریا برو تا او را برای تو زنده گردانم و از او درخواست بخشایش کن، اگر تو را بخشید من نیز می بخشایمت، داوود گفت: پروردگارا، اگر چنان نکرد؟ خداوند فرمود: از او برایت طلب بخشایش می­کنم، پس داوود علیه السلام خارج شد و در حال خواندن زبور پیاده به راه افتاد، و هنگامی که زبور می خواند، سنگ و درخت و کوه و پرنده و درّنده ای نماند که با او به هم خوانی نپردازد، تا اینکه به کوهی رسید که پیامبر عابدی به اسم حزقیل بر آن قرار داشت، وی هنگامی که بازتاب کوهها و صدای درّندگان را شنید پی برد که داوود آمده است، پس گفت: این، پیامبرِخطا کار است، داوود گفت: ای حزقیل، آیا اجازه می­دهی به سویت بالا بیایم؟پاسخ داد: خیر، تو گناهکاری، آن­گاه داوود علیه السلام گریست، خداوند متعال به حزقیل وحی کرد: ای حزقیل، داوود را به خاطر خطایش سرزنش نکن، و عافیت را از من درخواست کن، پس از کوه پایین آمد و دست داوود را گرفت و او را به سوی خود بالا برد، داوود به او گفت: ای حزقیل، آیا هرگز همت انجام گناه و خطا کرده­ای؟ گفت: خیر، داوود پرسید: آیا عبادتت برای خداوند متعال تو را مغرور گردانده است؟ پاسخ داد: خیر، داوود پرسید: آیا به دنیا دل بسته­ای و دوست داشته­ای که از شهوت و لذتهای آن بهره بگیری؟ پاسخ داد: آری، چه بسا چنین چیزی به قلبم خطور کرده است، داوود پرسید: در چنین مواقعی چه کار می کنی؟ حزقیل گفت: وارد این درّه می­شوم و از آنچه در آن است عبرت می­آموزم، پس داوود علیه السلام وارد آن درّه شد و ناگهان با تختی آهنی مواجه شد که جمجمه­ای فرسوده و استخوانهایی پوسیده بر آن قرار داشت، صفحه­ای آهنی را نیز مشاهده کرد که بر آن نوشته ای وجود داشت، داوود نوشته را که چنین بود خواند: من أروی بن سلم هستم، هزار سال پادشاهی کردم، و هزار شهر بنیان نهادم و از هزار کنیز لذت جستم و سرنوشتم این بود که در نهایت، خاک بسترم باشد وسنگ بالشم، و مارها و کرمها همسایگانم، پس هر کس مرا می بیند فریفته دنیا نشود؛ سپس داوود به راه خویش ادامه داد تا به مزار اوریا رسید پس او را صدا زد، ولی جوابش نگفت، پس بار دیگر او را صدا زد و دوباره جوابی نشنید، بار سوّم او را صدا زد، آن­گاه اوریا گفت: تو را چه شده­ ای پیامبر خدا، مرا از شادی و شادکامیم باز داشتی؟ داوود گفت: ای اوریا، مرا ببخش و از خطایم چشم پوشی کن، در این لحظه خداوند متعال بر او وحی نمود: ای داوود، آنچه را که انجام داده­ای برای او بیان کن، پس داوود اوریا را صدا زد و او در بار سوّم پاسخ داد، داوود گفت، ای اوریا، من فلان و

ص: 22

فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً نُودِیَ یَا دَاوُدُ مَا لَکَ أَ جَائِعٌ أَنْتَ فَنُشْبِعَکَ أَمْ ظَمْآنُ فَنُسْقِیَکَ أَمْ عُرْیَانٌ فَنَکْسُوَکَ أَمْ خَائِفٌ فَنُؤَمِّنَکَ فَقَالَ أَیْ رَبِّ وَ کَیْفَ لَا أَخَافُ وَ قَدْ عَمِلْتُ مَا عَلِمْتَ (1)وَ أَنْتَ الْحَکَمُ الْعَدْلُ الَّذِی لَا یَجُوزُکَ ظُلْمُ ظَالِمٍ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ تُبْ یَا دَاوُدُ فَقَالَ أَیْ رَبِّ وَ أَنَّی لِی بِالتَّوْبَةِ قَالَ صِرْ إِلَی قَبْرِ أُورِیَا حَتَّی أَبْعَثَهُ إِلَیْکَ (2)وَ اسْأَلْهُ أَنْ یَغْفِرَ لَکَ فَإِنْ غَفَرَ لَکَ غَفَرْتُ لَکَ قَالَ یَا رَبِّ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ قَالَ أَسْتَوْهِبُکَ مِنْهُ فَخَرَجَ دَاوُدُ علیه السلام یَمْشِی عَلَی قَدَمَیْهِ وَ یَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ الزَّبُورَ لَا یَبْقَی حَجَرٌ وَ لَا شَجَرٌ وَ لَا جَبَلٌ وَ لَا طَائِرٌ وَ لَا سَبُعٌ إِلَّا یُجَاوِبُهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی جَبَلٍ وَ عَلَیْهِ نَبِیٌّ عَابِدٌ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَلَمَّا سَمِعَ دَوِیَّ الْجِبَالِ وَ صَوْتَ السِّبَاعِ عَلِمَ أَنَّهُ دَاوُدُ فَقَالَ هَذَا النَّبِیُّ الْخَاطِئُ فَقَالَ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أَصْعَدَ إِلَیْکَ قَالَ لَا فَإِنَّکَ مُذْنِبٌ فَبَکَی دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی حِزْقِیلَ یَا حِزْقِیلُ لَا تُعَیِّرْ دَاوُدَ بِخَطِیئَتِهِ وَ سَلْنِی الْعَافِیَةَ فَنَزَلَ حِزْقِیلُ وَ أَخَذَ بِیَدِ دَاوُدَ وَ أَصْعَدَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ هَلْ هَمَمْتَ بِخَطِیئَةٍ قَطُّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ دَخَلَکَ الْعُجْبُ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ رَکَنْتَ إِلَی الدُّنْیَا فَأَحْبَبْتَ أَنْ تَأْخُذَ مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا قَالَ بَلَی رُبَّمَا عَرَضَ ذَلِکَ بِقَلْبِی قَالَ فَمَا تَصْنَعُ قَالَ أَدْخُلُ هَذَا الشِّعْبَ فَأَعْتَبِرُ بِمَا فِیهِ قَالَ فَدَخَلَ دَاوُدُ علیه السلام الشِّعْبَ فَإِذَا بِسَرِیرٍ مِنْ حَدِیدٍ عَلَیْهِ جُمْجُمَةٌ بَالِیَةٌ وَ عِظَامٌ نَخِرَةٌ (3)وَ إِذَا لَوْحٌ مِنْ حَدِیدٍ وَ فِیهِ مَکْتُوبٌ فَقَرَأَهُ دَاوُدُ فَإِذَا فِیهِ أَنَا أَرْوَی بْنُ سَلَمٍ مَلَکْتُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ بَنَیْتُ أَلْفَ مَدِینَةٍ وَ افْتَضَضْتُ أَلْفَ جَارِیَةٍ وَ کَانَ آخِرَ أَمْرِی أَنْ صَارَ التُّرَابُ فِرَاشِی وَ الْحِجَارَةُ وِسَادِی وَ الْحَیَّاتُ وَ الدِّیدَانُ جِیرَانِی فَمَنْ یَرَانِی فَلَا یَغْتَرَّ بِالدُّنْیَا وَ مَضَی دَاوُدُ حَتَّی أَتَی قَبْرَ أُورِیَا فَنَادَاهُ فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ ثَانِیَةً فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ ثَالِثَةً فَقَالَ أُورِیَا مَا لَکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَقَدْ شَغَلْتَنِی عَنْ سُرُورِی وَ قُرَّةِ عَیْنِی قَالَ یَا أُورِیَا اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی خَطِیئَتِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا دَاوُدُ بَیِّنْ لَهُ مَا کَانَ مِنْکَ فَنَادَاهُ دَاوُدُ فَأَجَابَهُ فِی الثَّالِثَةِ فَقَالَ یَا أُورِیَا فَعَلْتُ کَذَا

ص: 22


1- فی نسخة و فی المصدر: و قد عملت ما عملت.
2- فی المصدر: حتی أبعثه لک.
3- نخر العظم: بلی و تفتت.

فلان و چنین و چنان کاری را انجام دادم، اوریا گفت: آیا پیامبران چنین کاری انجام می­دهند؟ سپس داوود اوریا را صدا زد ولی پاسخ نداد، آن­گاه گریه کنان بر زمین افتاد، و در این هنگام خداوند متعال به صاحب بهشت امر فرمود که پرده از آن بردارد و او نیز چنان کرد، اوریا گفت: این برای کیست؟ خداوند فرمود: برای آنکه خطای داوود را ببخشاید، اوریا گفت: پروردگارا، خطای او را بخشیدم، پس داوود علیه السلام به میان بنی اسرائیل بازگشت و آن­گاه که به نماز ایستاد وزیرش برخاست و در حالی که خداوند را مدح می­گفت و ستایش می­کرد و پیامبران علیهم السلام را تمجید می کرد، سپس می گفت: فضایل داوود نبّی قبل از انجام خطا فلان و فلان بود، پس داوود علیه السلام غمگین شد، و خداوند متعال به او وحی کرد: ای داوود، من خطایت را بر تو بخشیدم و عار و ننگ گناهت را به پای بنی اسرائیل گذاشتم، داوود گفت: پروردگارا، چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که تو داور عادلی هستی که ظلم را روا نمی­داری؟ خداوند فرمود: به خاطر اینکه تو را به هنگام انجام عمل زشت مجازات نکردند، سپس داوود علیه السلام با همسر اوریا ازدواج کرد و سلیمان علیه السلام را برای او به دنیا آورد، آن­گاه خداوند متعال فرمود: «فغفرنا له ذلک و إنّ له عندنا لزلفی و حسن مآب» {و بر او [این ماجرا] را بخشودیم و در حقیقت برای او پیش ما تقرب و فرجامی خوش خواهد بود.}

و در روایت أبوالجارود از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: آیه «و ظنّ داود» به معنای (دانست) و آیه «وأناب» به معنای (توبه کرد) می باشد، و ذکر کرده که داوود به دوست خود نوشت که اوریا را در مقابل تابوت قرار مده و او را باز گردان، پس اوریا به سوی خانواده­اش بازگشت و هشت روز در میان آنان بود سپس فوت کرد.(1)

توضیح

آگاه باش که این حدیث به خاطر موافقتش با آنچه عامه در این مورد روایت کرده­اند، حمل شده بر تقیّه است و تحقیق سخن در این باره بعداً خواهد آمد.

روایت 2.

عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از علی بن محمد بن الجهم پرسید: پیشینیان شما در باره داوود علیه السلام چه می­گویند؟ امام رضا فرمود: می­گویند: داوود علیه السلام در محرابش نماز می خواند که ابلیس در صورت زیباترین پرنده ممکن بر او ظاهر گشت، پس داوود نمازش را قطع کرد

ص: 23


1- . تفسیر القمی : 562-565

وَ کَذَا وَ کَیْتَ وَ کَیْتَ (1)فَقَالَ أُورِیَا أَ یَفْعَلُ الْأَنْبِیَاءُ مِثْلَ هَذَا فَنَادَاهُ فَلَمْ یُجِبْهُ فَوَقَعَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی الْأَرْضِ بَاکِیاً فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی صَاحِبِ الْفِرْدَوْسِ لِیَکْشِفْ عَنْهُ فَکَشَفَ عَنْهُ فَقَالَ أُورِیَا لِمَنْ هَذَا فَقَالَ لِمَنْ غَفَرَ لِدَاوُدَ خَطِیئَتَهُ فَقَالَ یَا رَبِّ قَدْ وَهَبْتُ لَهُ خَطِیئَتَهُ فَرَجَعَ دَاوُدُ علیه السلام إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ إِذَا صَلَّی قَامَ وَزِیرُهُ یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ (2)وَ یُثْنِی عَلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام ثُمَّ یَقُولُ کَانَ مِنْ فَضْلِ نَبِیِّ اللَّهِ دَاوُدَ قَبْلَ الْخَطِیئَةِ کَیْتَ وَ کَیْتَ فَاغْتَمَّ دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ قَدْ وَهَبْتُ لَکَ خَطِیئَتَکَ وَ أَلْزَمْتُ عَارَ ذَنْبِکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ وَ أَنْتَ الْحَکَمُ الْعَدْلُ الَّذِی لَا تَجُورُ قَالَ لِأَنَّهُ لَمْ یُعَاجِلُوکَ النَّکِیرَ (3)وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ علیه السلام بِامْرَأَةِ أُورِیَا بَعْدَ ذَلِکَ فَوُلِدَ لَهُ مِنْهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ ظَنَّ داوُدُ أَیْ عَلِمَ وَ أَنابَ أَیْ تَابَ وَ ذَکَرَ أَنَّ دَاوُدَ کَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ لَا تُقَدِّمْ أُورِیَا بَیْنَ یَدَیِ التَّابُوتِ وَ رُدَّهُ فَقَدِمَ أُورِیَا إِلَی أَهْلِهِ وَ مَکَثَ ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ مَاتَ (4).

بیان

اعلم أن هذا الخبر محمول علی التقیة (5)لموافقته لما روته العامة فی ذلک و سیأتی تحقیق القول فیه (6).

«2»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ وَ الْوَرَّاقُ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: سَأَلَ الرِّضَا علیه السلام عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ مَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِی دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ یَقُولُونَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی إِذْ تَصَوَّرَ لَهُ إِبْلِیسُ عَلَی صُورَةِ طَیْرٍ أَحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الطُّیُورِ فَقَطَعَ دَاوُدُ صَلَاتَهُ وَ

ص: 23


1- کیت و کیت و قد یکسر آخره: یکنی بهما عن الحدیث و الخبر.
2- المصدر خال عن قوله: و یثنی علیه.
3- فی المصدر: لم یعاجلوک بالنکیر.
4- تفسیر القمّیّ: 562- 565.
5- مع معارضته لروایة ابی الجارود و أبی الصلت و غیرهما.
6- فی الحدیث آلاتی و فی آخر الباب.

و بر خاست تا آن را بگیرد، پرنده به سوی خانه خارج شد و داوود به دنبالش رفت، پرنده به طرف سقف رفت و او نیز در طلبش بالا رفت تا اینکه به خانه اوریا بن حنّان افتاد، پس داوود علیه السلام به دنبال پرنده به خانه نگاه انداخت و ناگهان با همسر اوریا مواجه شد که غسل می کرد، و هنگامی که به او نگاه کرد عشقش را در سر پروراند، و این در حالی بود که داوود، اوریا را اجرای شرکت در یکی از جنگهایش مأمور کرده بود، پس به یکی از دوستانش نامه ای نوشت که اوریا را به خط مقدّم جنگ بفرستد، او نیزچنین کرد و اوریا بر مشرکین پیروز شد، این امر بر داوود گران آمد پس دوباره به دوستش نامه نوشت که اوریا را به مقابل تابوت بفرستد، پس اوریا را پیش فرستاد و در نتیجه، خدا او را ببخشاید، کشته شد و داوود با همسر او ازدواج کرد؛ امام رضا علیه السلام با دست بر پیشانیش زد و گفت: ما همه از آنِ خداییم و به سوی او باز می گردیم، آیا سبک شمردن نماز به سبب بیرون رفتن به دنبال یک پرنده، کار زشت و سپس قتل را به پیامبری از پیامبران خدا علیهم السلام نسبت می دهید؟ علی بن محمد گفت: ای فرزند رسول خدا، پس خطای داوود چه بود؟ امام رضا گفت: وای بر تو، داوود علیه السلام گمان می کرد که خداوند متعال مخلوقی آگاه­تر از او نیافریده است، پس خداوند دو فرشته را به سوی او فرستاد، آنها نیز از دیوار محراب بالا رفتند و گفتند: {[ما] دو مدّعی[هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده پس میان ما به حق داوری کن و از حق دور مشو و ما را به راه راست هدایت فرما، این [شخص] برادر من است و او را نود و نه میش و مرا یک میش است و می گوید: آن را به من بسپار و در سخنوری بر من غالب آمده است.}

پس داوود علیه السلام در قضاوت علیه آنکه از او شکایت شده بود عجله کرد و گفت: {قطعاً او در مطالبه میش تو[اضافه] بر میشهای خودش بر تو ستم کرده است.} و از مدّعی دلیل و برهان قاطعی در اثبات ادعایش نخواست، و به مدّعی­علیه توجه نکرد و به او بگوید: تو چه می گویی؟ و این خطای در قضاوت بود نه آنچه شما در نظر دارید، آیا نمی­شنوی که خداوند متعال می فرماید: {ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گرداندیم پس میان مردم به حق داوری کن.} تا آخر آیه؟ گفت: ای فرزند رسول خدا، پس داستان او با اوریا چه بوده است؟ امام رضا علیه السلام گفت: در دوران داوود، زن بعد از وفات یا کشته شدن همسرش هرگز ازدواج نمی­کرد، و داوود علیه­السلام اولین کسی بود که خداوند متعال به او اجازه داد که با زنی که شوهرش کشته شده ازدواج کند، پس بعد از کشته شدن اوریا با همسر او که عدّه اش به پایان رسیده بود ازدواج کرد، و آن بود که به اوریا گران آمد.(1)

توضیح

روایت به صورت کامل و توضیح آن با روایات دیگر در باب عصمت پیامبران ذکر شد.

ص: 24


1- . عیون الأخبار : 107 و108

قَامَ لِیَأْخُذَ الطَّیْرَ فَخَرَجَ الطَّیْرُ إِلَی الدَّارِ فَخَرَجَ فِی أَثَرِهِ فَطَارَ الطَّیْرُ إِلَی السَّطْحِ فَصَعِدَ فِی طَلَبِهِ فَسَقَطَ الطَّیْرُ فِی دَارِ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ فَاطَّلَعَ دَاوُدُ علیه السلام فِی أَثَرِ الطَّیْرِ فَإِذَا بِامْرَأَةِ أُورِیَا تَغْتَسِلُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا هَوَاهَا وَ کَانَ قَدْ أَخْرَجَ أُورِیَا فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَکَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ قَدِّمْ أُورِیَا أَمَامَ الْحَرْبِ (1)فَقُدِّمَ فَظَفِرَ أُورِیَا بِالْمُشْرِکِینَ فَصَعُبَ ذَلِکَ عَلَی دَاوُدَ فَکَتَبَ إِلَیْهِ ثَانِیَةً أَنْ قَدِّمْهُ أَمَامَ التَّابُوتِ فَقُدِّمَ فَقُتِلَ أُورِیَا رَحِمَهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ بِامْرَأَتِهِ قَالَ فَضَرَبَ علیه السلام بِیَدِهِ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ علیهم السلام إِلَی التَّهَاوُنِ بِصَلَاتِهِ حِینَ خَرَجَ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ ثُمَّ بِالْفَاحِشَةِ ثُمَّ بِالْقَتْلِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا کَانَتْ خَطِیئَتُهُ فَقَالَ علیه السلام وَیْحَکَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام إِنَّمَا ظَنَّ أَنْ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ الْمَلَکَیْنِ فَتَسَوَّرَا الْمِحْرَابَ فَقَالا خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ فَعَجَّلَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ لَمْ یَسْأَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ لَهُ مَا تَقُولُ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَةُ حُکْمٍ (2)لَا مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا قِصَّتُهُ مَعَ أُورِیَا قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ الْمَرْأَةَ فِی أَیَّامِ دَاوُدَ کَانَتْ إِذَا مَاتَ بَعْلُهَا أَوْ قُتِلَ لَا تَتَزَوَّجُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ أَوَّلُ مَنْ أَبَاحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ قُتِلَ بَعْلُهَا دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَتَزَوَّجَ بِامْرَأَةِ أُورِیَا لَمَّا قُتِلَ وَ انْقَضَتْ عِدَّتُهَا مِنْهُ فَذَلِکَ الَّذِی شُقَّ عَلَی أُورِیَا (3)فَذَلِکَ الَّذِی شُقَّ عَلَی النَّاسِ مِنْ قِبَلِ أُورِیَا.

بیان

قد مر الخبر بتمامه و بیانه مع أخبار أخر فی باب عصمتهم.

ص: 24


1- فی المصدر: أمام التابوت.
2- أی کان خلاف آداب القضاء و الحکم.
3- عیون الأخبار: 107- 108 و فیه: فذلک الذی شق علی الناس من قتل اوریا. قلت فلعل ما فی المتن أصوب.

روایت 3.

الکافی، أمالی الصدوق: از امام جعفر بن محمد صادق علیهما السلام روایت است که فرمود: روزی داوود علیه­السلام در حالی که زبور می­خواند از خانه خارج شد، و هنگامی که داوود به قرائت زبور می­پرداخت هیچ کوه و سنگ و پرنده و درّنده ای باقی نمی ماند مگر آنکه با او هم خوانی می­کرد، پس پیوسته به راه رفتن ادامه داد تا به کوهی رسید، از قضا بر آن کوه پیامبر عابدی قرار داشت که حزقیل نامیده می­شد، آن­گاه که بازتاب کوهها و صدای درندگان و پرندگان را شنید متوجه شد که داوود علیه السلام آمده است، داوود گفت: ای حزقیل، آیا به من اجازه می­دهی که به سوی تو بالا بیایم؟ حزقیل گفت: خیر، پس داوود علیه السلام گریست، آن­گاه خداوند متعال به حزقیل وحی کرد: ای حزقیل، داوود را سرزنش نکن و از من درخواست عافیت داشته باش، بنابراین برخاست و دست داوود را گرفت و او را به سوی خود بالا برد، داوود گفت: ای حزقیل، آیا هرگز همت انجام گناه و خطا کرده­ای؟ گفت: خیر، داوود پرسید: آیا عبادتت برای خداوند متعال تو را مغرور گردانده است؟ پاسخ داد: خیر، داوود پرسید: آیا به دنیا دل بسته­ای و دوست داشته­ای که از شهوت و لذتهای آن بهره بگیری؟ پاسخ داد: آری، چه بسا چنین چیزی به قلبم خطور کرده است، داوود پرسید: در چنین مواقعی چه کار می­کنی؟ حزقیل گفت: وارد این درّه می­شوم و از آنچه در آن است عبرت می­آموزم، پس داوود علیه السلام وارد آن درّه شد و ناگهان با تختی آهنی مواجه شد که جمجمه­ای فرسوده و استخوانهایی فرسوده بر آن قرار داشت، صفحه­ای آهنی را نیز مشاهده کرد که بر آن نوشته­ای بود، داوود علیه السلام نوشته را خواند که به این صورت بود: من أروی بن سلم هستم، هزار سال پادشاهی کردم، و هزار شهر بنیان نهادم و از هزار زن باکره لذت جستم و سرنوشتم این بود که در نهایت، خاک بسترم باشد وسنگ بالش زیرسرم، و مارها و کرمها همسایگانم، پس کسی که مرا می­بیند مفتون دنیا نشود.(1)

روایت 4.

تنبیه الخاطر: داوود وارد غاری از غارهای بیت المقدس شد، پس حزقیل را در حال عبادت پروردگارش یافت که پوست واستخوانش خشک شده

ص: 25


1- . إکمال الدین : 289 و 290 ، أمالی الصدوق : 61
«3»

ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام (1)خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ یَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ الزَّبُورَ لَا یَبْقَی جَبَلٌ وَ لَا حَجَرٌ وَ لَا طَائِرٌ وَ لَا سَبُعٌ إِلَّا جَاوَبَهُ فَمَا زَالَ یَمُرُّ حَتَّی انْتَهَی إِلَی جَبَلٍ فَإِذَا عَلَی ذَلِکَ الْجَبَلِ نَبِیٌّ عَابِدٌ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَلَمَّا سَمِعَ دَوِیَّ الْجِبَالِ وَ أَصْوَاتَ السِّبَاعِ وَ الطَّیْرِ عَلِمَ أَنَّهُ دَاوُدُ علیه السلام فَقَالَ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ أَ تَأْذَنُ لِی فَأَصْعَدَ إِلَیْکَ قَالَ لَا فَبَکَی دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا حِزْقِیلُ لَا تُعَیِّرْ دَاوُدَ وَ سَلْنِی الْعَافِیَةَ فَقَامَ حِزْقِیلُ فَأَخَذَ بِیَدِ دَاوُدَ فَرَفَعَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ دَاوُدُ یَا حِزْقِیلُ هَلْ هَمَمْتَ بِخَطِیئَةٍ قَطُّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ دَخَلَکَ الْعُجْبُ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ رَکَنْتَ إِلَی الدُّنْیَا فَأَحْبَبْتَ أَنْ تَأْخُذَ مِنْ شَهْوَتِهَا وَ لَذَّتِهَا قَالَ بَلَی رُبَّمَا عَرَضَ بِقَلْبِی قَالَ فَمَا ذَا تَصْنَعُ إِذَا کَانَ ذَلِکَ (2)قَالَ أَدْخُلُ هَذَا الشِّعْبَ فَأَعْتَبِرُ بِمَا فِیهِ قَالَ فَدَخَلَ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام الشِّعْبَ فَإِذَا سَرِیرٌ مِنْ حَدِیدٍ عَلَیْهِ جُمْجُمَةٌ بَالِیَةٌ وَ عِظَامٌ فَانِیَةٌ وَ إِذَا لَوْحٌ مِنْ حَدِیدٍ فِیهِ کِتَابَةٌ فَقَرَأَهَا دَاوُدُ علیه السلام فَإِذَا هِیَ أَنَا أَرْوَی سَلَمٍ (3)مَلَکْتُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ بَنَیْتُ أَلْفَ مَدِینَةٍ وَ افْتَضَضْتُ أَلْفَ بِکْرٍ فَکَانَ آخِرَ أَمْرِی أَنْ صَارَ التُّرَابُ فِرَاشِی وَ الْحِجَارَةُ وِسَادَتِی وَ الدِّیدَانُ وَ الْحَیَّاتُ جِیرَانِی فَمَنْ رَآنِی فَلَا یَغْتَرَّ بِالدُّنْیَا (4).

«4»

نبه، تنبیه الخاطر دَخَلَ دَاوُدُ غَاراً مِنْ غِیرَانِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَوَجَدَ حِزْقِیلَ یَعْبُدُ رَبَّهُ وَ قَدْ یَبِسَ

ص: 25


1- فی المصدر: انه قال فی حدیث یذکر فیه قصة داود علیه السلام انه خرج إه. قلت: فالروایات الواردة فی قصة داود علیه السلام و رمیه بما یخالف مذهب الحق کلها واحدة مرجعها إلی هشام بن سالم، و الظاهر أنّه لما کان کثیرا یناظر العامّة و یخالطهم ذکر الصادق علیه السلام قصة داود علیه السلام علی ما یزعمون لتبکیتهم و شناعة آرائهم و بیان مزعمتهم الباطلة، و الا فالمعروف بین المسلمین قدیما و حدیثا أن الإمامیّة و ائمتهم علیهم السلام قائلون بعصمة الأنبیاء و تنزیههم عن السهو و الخطاء و عن کل ما یلطخ أذیالهم المقدّسة بوسمة الخطیئات و الزلات، و حسبک فی ذلک کتاب الشریف المرتضی المعروف بتنزیه الأنبیاء.
2- فی کمال الدین: فما کنت تصنع إذا کان ذلک؟.
3- فی نسخة و فی المصدر: أروی شلم.
4- کمال الدین: 289- 290 أمالی الصدوق: 61.

بود، بر او سلام کرد، حزقیل گفت: صدای انسان سیر و ناز پرورده­ای را می­شنوم، تو کیستی؟ داوود گفت: من داوود هستم، حزقیل گفت: آنکه چندین و چند زن و کنیز دارد؟ داوود گفت: بله، و تو در این سختی به سر می­بری؟! حزقیل گفت: من در سختی نیستم، و تو نیز در نعمت نیستی تا وارد بهشت بشوی.(1)

روایت 5.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از ابو بصیر روایت است که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: نظر تو درباره آنچه مردم پیرامون داوود و همسر اوریا می­گویند چیست؟ ایشان فرمود: آن چیزی است که عامه و مخالفین می­گویند.(2)

روایت 6.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت است فرمود: اگر به کسی که گمان می کند داوود علیه السلام به همسر اوریا دست زده دست یابم، بر او دو حدّ اجرا خواهم کرد: حدّی برای نبوت و دیگری به خاطر آنچه داوود را به آن متهم کرده است.(3)

می گویم: عامه و مخالفین نظیر این روایت را از امیر مؤمنان علیه السلام روایت کرده­اند.

روایت 7.

تفسیر العیاشی: هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمود: هیچ کسی تا کنون مانند گریستن سه نفر نگریسته است: آدم، یوسف و داوود، گفتم: گریستن آنها به چه اندازه بود؟ فرمود: امّا آدم علیه السلام هنگامی که از بهشت بیرون رانده شد گریست، و (قامتش به اندازه­ای بود که) سرش در کنار دروازه­ای از دروازه­های آسمان قرار گرفته بود، پس آنقدر گریست که اهل آسمان به خاطر آن اذیت شدند و از این مسأله به درگاه خداوند شکایت کردند و خداوند نیز از قامت آدم کاست؛ امّا داوود، آنقدر گریست که گیاه از اشکهایش رویید، اگر چه آه سردی می­کشید و آنچه در اثر اشکهایش روییده بود را می­سوزاند؛ و امّا یوسف علیه­السلام هنگامی که در زندان بود برای پدرش یعقوب گریه می­کرد،

ص: 26


1- . تنبیه الخواطر 1 : 67 و 68
2- . نسخه خطی قص الأنبیاء
3- . نسخه خطی قص الأنبیاء

جِلْدُهُ عَلَی عَظْمِهِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَسْمَعُ صَوْتَ شَبْعَانَ نَاعِمٍ (1)فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا دَاوُدُ قَالَ الَّذِی لَهُ کَذَا وَ کَذَا امْرَأَةً وَ کَذَا وَ کَذَا أَمَةً قَالَ نَعَمْ وَ أَنْتَ فِی هَذِهِ الشِّدَّةِ قَالَ مَا أَنَا فِی شِدَّةٍ وَ لَا أَنْتَ فِی نِعْمَةٍ حَتَّی تَدْخُلَ الْجَنَّةَ (2).

«5»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُوسَی النَّخَعِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ (3)عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِیمَا یَقُولُ النَّاسُ فِی دَاوُدَ وَ امْرَأَةِ أُورِیَا فَقَالَ ذَلِکَ شَیْ ءٌ تَقُولُهُ الْعَامَّةُ (4).

«6»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنِ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَخَذْتُ أَحَداً یَزْعُمُ أَنَّ دَاوُدَ علیه السلام وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهَا لَحَدَدْتُهُ حَدَّیْنِ حَدّاً لِلنُّبُوَّةِ وَ حَدّاً لِمَا رَمَاهُ بِهِ (5).

أقول: روت العامة مثله عن أمیر المؤمنین علیه السلام.

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَکَی أَحَدٌ بُکَاءَ ثَلَاثَةٍ آدَمَ وَ یُوسُفَ وَ دَاوُدَ فَقُلْتُ مَا بَلَغَ مِنْ بُکَائِهِمْ فَقَالَ أَمَّا آدَمُ علیه السلام فَبَکَی حِینَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ کَانَ رَأْسُهُ فِی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَبَکَی حَتَّی تَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السَّمَاءِ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ فَحَطَّ مِنْ قَامَتِهِ فَأَمَّا دَاوُدُ فَإِنَّهُ بَکَی حَتَّی هَاجَ الْعُشْبُ مِنْ دُمُوعِهِ وَ إِنْ کَانَ لَیَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَیُحْرِقُ مَا نَبَتَ مِنْ دُمُوعِهِ (6)وَ أَمَّا یُوسُفُ علیه السلام فَإِنَّهُ کَانَ یَبْکِی عَلَی

ص: 26


1- نعم الرجل: رفه، عیشه: طاب و لان و اتسع.
2- تنبیه الخواطر: 1: 67- 68.
3- هو الحسین أو الحسن- علی اختلاف- بن هاشم بن حیان المکاری أبو عبد اللّه الواقفی الثقة فی الحدیث.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. قلت و قد بان من الحدیث و ممّا قبله ما اخترته قبلا، فانت تری کیف ینکر و یشدد الإمام الصّادق علیه السلام علی قائل هذه المزعمة، حتی یقول: لو ظفرت بقائلها لحددته حدین.
5- قصص الأنبیاء مخطوط. قلت و قد بان من الحدیث و ممّا قبله ما اخترته قبلا، فانت تری کیف ینکر و یشدد الإمام الصّادق علیه السلام علی قائل هذه المزعمة، حتی یقول: لو ظفرت بقائلها لحددته حدین.
6- لا تخفی غرابته و غرابة ما قبله. و زفر الرجل أخرج نفسه مع مده إیاه.

بنابراین زندانیان از گریه فراوان او اذیت شدند، پس با آنان مصالحه کرد که یک روز گریه کند روز دیگر ساکت بماند.(1)

روایت 8.

الکافی: ابو اسحاق خراسانی به نقل از بعضی از مردانش گفته است: خداوند متعال به داوود وحی کرد: همانا من گناه تو را بخشیدم و عار و ننگ آن را به پای بنی اسرائیل نوشتم، پس داوود گفت: پروردگارا، چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که تو ظلم روا نمی داری؟ خداوند فرمود: به خاطر اینکه آنان تو را به خاطر انجام عمل زشت مجازات نکردند.(2)

عرائس الثعلبیّ: گفته است: هنگامی که داوود بعد از نازل شدن دو فرشته پی برد نزول آن دو به خاطر آگاه ساختن او از خطایش بوده است، چهل روز در سجده افتاد و سرش را بلند نمی­کرد مگر برای برآوردن حاجتی یا به هنگام نمازی واجب، سپس دوباره به سجده می­رفت و سرش را فقط برای برآوردن حاجتی ضروری بلند می­کرد، سپس دوباره باز می­گشت و به این ترتیب چهل روز کامل را در سجده بود، چیزی نمی­خورد و نمی­نوشید، و گریه می­کرد تا اینکه از زیادت گریه گیاه در اطراف سرش رویید، و او پیوسته پروردگارش را می­خواند و از او طلب توبه می­کرد و در سجده هایش می­گفت: پاک و منزّه است فرمانروای بزرگی که مخلوقات را به آنچه بخواهد آزمایش می کند، منزّه است آفریننده نور و روشنایی؛ خداوندا از آنچه غیر مرا بدان نصیحت کردی پند نگرفتم، منزّه است آفریننده نور؛ خداوندا، مرا آفریدی و علم ازلی تو محیط بود بر آنچه که من به سویش می روم، منزّه است آفریننده نور؛ بار الها، لباس شسته می شود پس بوی بد و چرکش زدوده می شود در حالیکه که خطا و گناه با من است و برطرف نمی شود، منزّه است خالق نور؛ خداوندا مرا امر فرمودی که برای یتیم مانند پدر مهربان و برای بیوه زن مانند شوهر مهربان باشم ولی عهد تو را فراموش کردم،

ص: 27


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
2- . فروع الکافی 1 : 343

أَبِیهِ یَعْقُوبَ وَ هُوَ فِی السِّجْنِ فَتَأَذَّی بِهِ أَهْلُ السِّجْنِ فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَبْکِیَ یَوْماً وَ یَسْکُتَ یَوْماً (1).

«8»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ (2)عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ ذَنْبَکَ وَ جَعَلْتُ عَارَ ذَنْبِکَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ کَیْفَ یَا رَبِّ وَ أَنْتَ لَا تَظْلِمُ قَالَ إِنَّهُمْ لَنْ یُعَاجِلُوکَ بِالنَّکَرَةِ (3).

عَرَائِسُ الثَّعْلَبِیِّ، قَالَ: لَمَّا عَلِمَ دَاوُدُ بَعْدَ نُزُولِ الْمَلَکَیْنِ أَنَّهُمَا نَزَلَا لِتَنْبِیهِهِ عَلَی الْخَطَإِ خَرَّ سَاجِداً أَرْبَعِینَ یَوْماً لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَّا لِحَاجَةٍ وَ لِوَقْتِ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ ثُمَّ یَعُودُ سَاجِداً ثُمَّ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَّا لِحَاجَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا ثُمَّ یَعُودُ فَیَسْجُدُ تَمَامَ أَرْبَعِینَ یَوْماً (4)لَا یَأْکُلُ وَ لَا یَشْرَبُ وَ هُوَ یَبْکِی حَتَّی نَبَتَ الْعُشْبُ حَوْلَ رَأْسِهِ وَ هُوَ یُنَادِی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ وَ کَانَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ سُبْحَانَ الْمَلِکِ الْأَعْظَمِ الَّذِی یَبْتَلِی الْخَلْقَ بِمَا یَشَاءُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (5)إِلَهِی لَمْ أَتَّعِظْ بِمَا وَعَظْتَ بِهِ غَیْرِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ کَانَ فِی سَابِقِ عِلْمِکَ مَا أَنَا صَائِرٌ إِلَیْهِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی یُغْسَلُ الثَّوْبُ فَیَذْهَبُ دَرَنُهُ وَ وَسَخُهُ وَ الْخَطِیئَةُ لَازِمَةٌ لِی لَا تَذْهَبُ عَنِّی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَمَرْتَنِی أَنْ أَکُونَ لِلْیَتِیمِ کَالْأَبِ الرَّحِیمِ وَ لِلْأَرْمَلَةِ کَالزَّوْجِ الرَّحِیمِ (6)فَنَسِیتُ عَهْدَکَ

ص: 27


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- لم نقف علی اسمه و علی ترجمته و حاله، مضافا الی إرساله و کون الروایة موقوفة، و الظاهر أن الحدیث قطعة من حدیث هشام بن سالم المتقدم تحت رقم 1.
3- فروع الکافی 1: 343 و فیه: انهم لم یعاجلوک بالنکیر.
4- فی المصدر: خر ساجدا أربعین یوما لا یرفع رأسه الا لحاجة لا بد منها او صلاة مکتوبة، ثم یعود فیسجد تمام أربعین یوما.
5- فی المصدر هنا زیادة و هی هذه: سبحان الحائل بین القلوب، الهی خلیت بینی و بین عدوی إبلیس فلم أتنبه لفتنته إذ زل بی قدمی، سبحان خالق النور؛ الهی تبکی الثکلی علی ولدها اذ فقدته و یبکی داود علی خطیئته، سبحان خالق النور؛ انتهی. قلت: الجملة الثانیة لا تخلو عن غرابة لوضوح أن اللّه لا یخلی بین أنبیائه و عدوه إبلیس.
6- فی المصدر: کالزوج العطوف.

منزّه است خالق نور؛ خداوندا، وای بر داوود آن­گاه که پرده از او برگرفته شود پس گفته شود: این، داوود خطا کار است، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، درروز قیامت با کدام چشم به سوی تو بنگرم در حالی که ستمکاران از گوشه­ای پنهان می­نگرند؟

خداوندا، در روزی که پاهای خطاکاران می­لغزد با کدام قدم در مقابلت بایستم؟ منزّه است خالق نور؛ بار الها، خطا و گناه گریبان گیر من است، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، عبد به غیر از جانب مولا و سرورش از کجا طلب بخشش می­کند؟ منزّه است خالق نور؛ خداوندا، آسمان بارید ولی در اطراف من نه، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، زمین گیاه رویاند ولی به سبب خطایم در اطراف من گیاهی نرویاند، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، من کسی هستم که طاقت گرمای خورشیدت را ندارم پس چگونه گرمای جهنم را تحمل کنم؟ منزّه است خالق نور؛ خداوندا، من کسی هستم که طاقت صدای آذرخش تو را ندارم پس چگونه صدای جهنّمت را تحمل کنم؟ منزّه است خالق نور؛ خداوندا، از ترس آتشی که جسمم را در بر گیرد پیشانی­ام زخمی شده و دو چشمم (از فرط گریستن) خشکیده است، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، پرندگان در حالی که از تو می­ترسند با صدایی ضعیف تسبیحت می­گویند و من بنده خطا کاری هستم که وصیت تو را رعایت نکردم، منزّه است خالق نور؛ بارالها، وای بر داوود به خاطر گناه بزرگی که گرفتار آن شد، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، ای خدای ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب، از تو می­خواهم که درخواستم را اجابت فرمایی، و همانا که رغبت و میل من به سوی توست، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، با رحمت خود گناهانم را ببخش و به سبب هوی و هوسم مرا از رحمت خودت دور مکن، خداوندا من به تو پناه می­برم از دعوتی که اجابت نشود و نمازی که پذیرفته نشود و عملی که مقبول درگاهت واقع نشود، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، تو را سوگند می دهم به نور چهره بخشنده­ات گناهان مرا که خوار و ذلیلم گردانده­اند ببخشایی، منزّه است

ص: 28

سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ إِذَا کُشِفَ عَنْهُ الْغِطَاءُ فَیُقَالُ هَذَا دَاوُدُ الْخَاطِئُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی بِأَیِّ عَیْنٍ أَنْظُرُ إِلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّمَا یَنْظُرُ الظَّالِمُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ إِلَهِی بِأَیِّ قَدَمٍ أَقُومُ أَمَامَکَ یَوْمَ تَزِلُّ أَقْدَامُ الْخَاطِئِینَ (1)سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی الْخَطِیئَةُ لَازِمَةٌ لِی (2)سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی مِنْ أَیْنَ یَطْلُبُ الْعَبْدُ الْمَغْفِرَةَ إِلَّا مِنْ عِنْدِ سَیِّدِهِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی مَطَرَتِ السَّمَاءُ وَ لَمْ تَمْطُرْ حَوْلِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَعْشَبَتِ الْأَرْضُ وَ لَمْ تَعْشَبْ حَوْلِی لِخَطِیئَتِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَنَا الَّذِی لَا أُطِیقُ حَرَّ شَمْسِکَ فَکَیْفَ أُطِیقُ حَرَّ نَارِکَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی أَنَا الَّذِی لَا أُطِیقُ صَوْتَ رَعْدِکَ فَکَیْفَ أُطِیقُ صَوْتَ جَهَنَّمَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی کَیْفَ یَسْتَتِرُ الْخَاطِئُونَ بِخَطَایَاهُمْ وَ أَنْتَ شَاهِدُهُمْ حَیْثُ کَانُوا سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی قُرِحَ الْجَبِینُ (3)وَ جَمَدَتِ الْعَیْنَانِ مِنْ مَخَافَةِ الْحَرِیقِ عَلَی جَسَدِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی تُسَبِّحُ لَکَ الطَّیْرُ بِأَصْوَاتٍ ضِعَافٍ تَخَافُکَ وَ أَنَا الْعَبْدُ الْخَاطِئُ الَّذِی لَمْ أَرْعَ وَصِیَّتَکَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی الْوَیْلُ لِدَاوُدَ مِنَ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ الَّذِی أَصَابَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (4)إِلَهِی أَسْأَلُکَ یَا إِلَهَ إِبْرَاهِیمَ (5)وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ أَنْ تُعْطِیَنِی سُؤْلِی فَإِنَّ إِلَیْکَ رَغْبَتِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ اللَّهُمَّ بِرَحْمَتِکَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ لَا تُبَاعِدْنِی مِنْ رَحْمَتِکَ بِهَوَایَ (6)اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ دَعْوَةٍ لَا تُسْتَجَابُ وَ صَلَاةٍ لَا تُقْبَلُ وَ عَمَلٍ لَا یُقْبَلُ (7)سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی بِنُورِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ ذُنُوبِیَ الَّتِی أَوْبَقَتْنِی (8)سُبْحَانَ

ص: 28


1- فی المصدر زیادة و هی: یوم القیامة من سوء الحساب.
2- فی المصدر: الهی مضت النجوم و کنت أعرفها بأسمائها فتؤنسنی فترکتنی و الخطیئة لازمة لی. قلت: لعل لاضطرابها أسقطه المصنّف.
3- فی المصدر: الهی رق القلب.
4- فی المصدر هنا زیادة و هی هذه: الهی انا المستغیث و انت المغیث فمن یدعو المغیث إلا المستغیث؟ سبحان خالق النور.
5- فی المصدر: الهی أسألک بأبی إبراهیم.
6- فی المصدر: لهوانی فانّک أرحم الراحمین، سبحان خالق النور.
7- فی المصدر: و صلاة لا تقبل، و ذنب لا یغفر و عذاب لا یفتر.
8- فی المصدر: الهی انی أعوذ بک و بنور وجهک الکریم من ذنوبی التی أوبقتنی.

خالق نور؛ خداوندا، با گناهانم به درگاه تو فرار کردم و به خطایم اعتراف کردم پس مرا در زمره نا امیدان قرار مده، و در روز قیامت خوار مگردان، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، پیشانیم زخمی و اشکهایم تمام شده­اند و دیگر رمق حرکت ندارم و خطایم بیشتر از پوستم همراه من است، منزّه است خالق نور.

گفته­اند: پس ندایی به سوی داوود آمد: آیا گرسنه­ای تا سیر شوی؟ آیا تشنه­ای تا سیراب شوی؟ آیا مظلومی تا یاری شوی؟ و در ذکر خطایش جوابی به او داده نشد، پس داوود فریاد بلندی کشید که هر آنچه در اطرافش بود را مات و مبهوت کرد، سپس بانگ سر داد: پروردگارا، گناهی که گرفتارش شدم، پس ندا داده شد: ای داوود، سرت را بالا بگیر که تو را بخشیدم، و او سرش را بلند نکرد تا جبرئیل آمد و سرش را بلند کرد.

و روایت شده است: هنگامی که داوود اوریا را صدا زد و او جوابش را به خاطر آنچه بر سر همسرش آورده بود نداد، از کنار مزارش برخاست و خاک بر سر می­پاشید و سپس فریاد زد: وای بر داوود، وای بر داوود، منزّه است خالق نور؛ خداوندا، وای بر داوود، وای بر او آنگاه که چانه­اش گرفته می­شود و به سوی مظلوم هول داده می­شود، وای بر داوود و وای طولانی بر او آن­گاه گه به همراه خطا کاران با صورت به سوی آتش کشیده می­شود، منزّه است خالق نور؛ وای بر داوود و وای طولانی بر او آن­گاه که زبانیه (دربان جهنم) او را با ستمکاران در آتش اسکان می­دهد.منزّه است خالق نور؛ گفت:پس ندایی از آسمان سراغ او آمد: ای داوود، گناهت را بخشیدم و به گریه ات رحم کردم و دعایت را اجابت نمودم، و از لغزشت کاستم.

و از ابو العالیه روایت است که گفت: از جمله دعاهای داوود علیه السلام این بود: خداوندا تو منزّهی، آن­گاه که خطایم را به یاد می­آورم زمین با فراخی خویش بر من تنگ آید، و آن­گاه که رحمت تو را متذکّر می­شوم روح و نشاط به من باز می­گردد، خداوندا بندگان طبیبت را آورده­ام که خطایم را مداوا کنند پس همه آنان مرا به سوی درگاه تو راهنمایی می­کنند.

و از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت است که فرمود: اشکها بر صورت داوود علیه السلام جا انداختند آن­گونه که آب در زمین شکاف و شیار ایجاد می­کند.(1)

ص: 29


1- . عرائس: 157-159

خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی فَرَرْتُ إِلَیْکَ بِذُنُوبِی (1)وَ اعْتَرَفْتُ بِخَطِیئَتِی فَلَا تَجْعَلْنِی مِنَ الْقَانِطِینَ وَ لَا تُخْزِنِی یَوْمَ الدِّینِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ إِلَهِی قَرِحَ الْجَبِینُ (2)وَ فَنِیَتِ الدُّمُوعُ وَ تَنَاثَرَ الدُّودُ مِنْ رُکْبَتَیَّ وَ خَطِیئَتِی أَلْزَمُ بِی مِنْ جِلْدِی سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ قَالُوا فَأَتَاهُ نِدَاءٌ یَا دَاوُدُ أَ جَائِعٌ أَنْتَ فَتُطْعَمَ أَمْ ظَمْآنُ أَنْتَ فَتُسْقَی أَ مَظْلُومٌ أَنْتَ فَتُنْصَرَ وَ لَمْ یُجِبْهُ فِی ذِکْرِ خَطِیئَتِهِ فَصَاحَ صَیْحَةً هَاجَ مَا حَوْلَهُ ثُمَّ نَادَی یَا رَبِّ الذَّنْبَ الَّذِی أَصَبْتُ فَنُودِیَ یَا دَاوُدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَقَدْ غَفَرْتُ لَکَ فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ حَتَّی جَاءَهُ جَبْرَئِیلُ فَرَفَعَهُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَادَی أُورِیَا فَلَمْ یُجِبْهُ بَعْدَ ذِکْرِ مَا فَعَلَ بِزَوْجَتِهِ قَامَ عِنْدَ قَبْرِهِ وَ جَعَلَ یَحْثُو التُّرَابَ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ نَادَی الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ لَهُ حِینَ یُؤْخَذُ بِذَقَنِهِ فَیُدْفَعُ إِلَی الْمَظْلُومِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ الطَّوِیلُ لَهُ حِینَ یُسْحَبُ عَلَی وَجْهِهِ مَعَ الْخَاطِئِینَ إِلَی النَّارِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ الْوَیْلُ لِدَاوُدَ ثُمَّ الْوَیْلُ الطَّوِیلُ لَهُ حِینَ تُقَرِّبُهُ الزَّبَانِیَةُ مَعَ الظَّالِمِینَ إِلَی النَّارِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ قَالَ فَأَتَاهُ نِدَاءٌ مِنَ السَّمَاءِ یَا دَاوُدُ قَدْ غَفَرْتُ لَکَ ذَنْبَکَ وَ رَحِمْتُ بُکَاءَکَ وَ اسْتَجَبْتُ دُعَاءَکَ وَ أَقَلْتُ عَثْرَتَکَ (3)- وَ عَنْ أَبِی الْعَالِیَةِ (4)قَالَ: کَانَ مِنْ دُعَاءِ دَاوُدَ علیه السلام سُبْحَانَکَ إِلَهِی إِذَا ذَکَرْتُ خَطِیئَتِی ضَاقَتْ عَلَیَّ الْأَرْضُ بِرُحْبِهَا وَ إِذَا ذَکَرْتُ رَحْمَتَکَ ارْتَدَّتْ إِلَیَّ رُوحِی إِلَهِی أَتَیْتُ أَطِبَّاءَ عِبَادِکَ لِیُدَاوُوا لِی خَطِیئَتِی فَکُلُّهُمْ عَلَیْکَ یَدُلُّنِی- وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: خَدَّ الدُّمُوعُ فِی وَجْهِ دَاوُدَ علیه السلام خَدِیدَ الْمَاءِ (5)فِی الْأَرْضِ (6).

ص: 29


1- فی المصدر: من ذنوبی.
2- فی المصدر: فرغ الحنین.
3- اختصره المصنّف و هو طویل لا یسعنا ذکره.
4- فی المصدر: اخبرنا ابن فتحویه عن عثمان بن أبی عاتکة أنّه قال إه.
5- فی المصدر: خد الماء. قلت: خد الأرض: شقها. و الخد: جدول الماء.
6- العرائس: 157- 159 قلت: قد سقطت عن المصدر المطبوع جملة کثیرة ممّا أخرجه المصنّف.

تذنیب

طبرسی رحمه الله گفته است: در مورد اینکه استغفار داوود علیه السلام به چه سبب بوده اختلاف نظر وجود دارد: گفته شده است: این استغفار در چهارچوب خلوت با خداوند متعال و فروتنی در مقابل او واظهار ذلت از طریق عبادت و سجود از داوود سرزده است، آن­گونه که خداوند سبحان از زبان ابراهیم علیه السلام می­فرماید: «والذی أطمع أن یغفرلی خطیئتی یومَ الدین»(1)

{و آن کس که امید دارم روز پاداش گناهم را بر من ببخشاید.}

و اما فرموده خداوند «فغفرنا له ذلک»{و بر او این[ماجرا] را بخشودیم.} به این معناست که: ما آن توبه و استغفار را از او پذیرفتیم و او را بر آن ثابت گرداندیم، و خداوند این کلام را به شیوه جزاء بیان کرده است مانند این فرموده: «یخادعون الله و هو خادعهم»(2)

{منافقان با خدا نیرنگ می­کنند و حال آنکه او با آنان نیرنگ خواهد کرد.}، و این فرموده: «الله یستهزئ بهم»(3)

{خدا[است که] ریشخندشان می­کند.}، پس آن­گاه که مقصود از استغفار و توبه، قبول واقع شدن آنها باشد در جوابش گفته شده: «غفرنا» {بخشودیم}، و این سخن شیعیان امامیّه و غیرآنان است که پیامبران را از تمام گناهان منزّه می دانند، و کسانی که ارتکاب گناهان صغیره را برای پیامبران جایزه می دانند گفته اند: استغفار داوود علیه السلام برای توبه از گناهی صغیره بوده است.

سپس راویان و مفسران از چند جنبه در این باره اختلاف دارند:

نخست: اوریا بن حنّان از زنی خواستگاری کرد و خانواده­اش خواستند که او را به ازدواج اوریا در آوردند، پس نقل زیبایی این زن به داوود رسید و او نیز به خواستگاری رفت، بنابراین خانواده زن او را به ازدواج داوود درآوردند و داوود را بر اوریا مقدّم شمردند، پس داوود علیه السلام به خاطر حرص بر مال دنیا سرزنش شد، این روایت از جبائی نقل شده است.

دوّم : داوود اوریا را به یکی از مرزها فرستاد پس کشته شد، ولی داوود آن­گونه که در غم از دست دادن سربازان دیگرش جزع و فزع می­کرد در غم از دست دادن اوریا بی تابی نکرد، و دلیل این سخن آنکه تمایل پیدا کرد زن او را به نکاح خویش درآورد، پس با فروآمدن دو فرشته به خاطر این کار سرزنش شد.

سوّم: در شریعت داوود رسم بر این بود که اگر مرد فوت کند و زنی به جای گذارد، نزدیکان مرد در ازدواج با او از همه سزاوارترند مگر آنکه آنان از این ازدواج سر باز زنند، در این صورت دیگران جایزند که با آن زن ازدواج کنند، پس هنگامی که اوریا کشته شد، داوود از همسر او خواستگاری کرد و هیبت و عظمت او مانع از آن شد که نزدیکان اوریا از همسرش خواستگاری کنند و به همین خاطر داوود سرزنش شد.

چهارم: داوود به عبادت مشغول بود که مرد و زنی برای قضاوت نزد او آمدند، پس نگاه مباحی به زن کرد تا او را از روی چشمانش بشناسد، و در اثر تمایلی فطری به سوی آن زن متمایل شد، آن­گاه آن زن و مرد را از هم جدا کرد

ص: 30


1- . الشعراء / 82
2- . النساء / 142
3- . البقرة / 15
تذنیب

قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی استغفار داود علیه السلام من أی شی ء کان فقیل إنه حصل منه علی سبیل الانقطاع إلی الله تعالی و الخضوع له و التذلل بالعبادة و السجود کما حکی سبحانه عن إبراهیم علیه السلام بقوله وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ (1)و أما قوله فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ فالمعنی أنا قبلناه منه و أثبناه علیه فأخرجه علی لفظ الجزاء مثل قوله یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ (2)و قوله اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ (3)فلما کان المقصود من الاستغفار و التوبة القبول قیل فی جوابه غفرنا و هذا قول من ینزه الأنبیاء عن جمیع الذنوب من الإمامیة و غیرهم (4)و من جوز علی الأنبیاء الصغائر قال إن استغفاره علیه السلام کان لصغیرة.

ثم إنهم اختلفوا فی ذلک علی وجوه أحدها أن أوریا بن حنان خطب امرأة فکان أهلها أرادوا أن یزوجوها منه فبلغ داود جمالها فخطبها أیضا فزوجوها منه و قدموه علی أوریا فعوتب داود علیه السلام علی الحرص علی الدنیا عن الجبائی.

و ثانیها أنه أخرج أوریا إلی بعض ثغوره فقتل فلم یجزع علیه جزعه علی أمثاله من جنده (5)إذ مالت نفسه إلی نکاح امرأته فعوتب علی ذلک بنزول الملکین. (6)و ثالثها أنه کان فی شریعته أن الرجل إذا مات و خلف امرأة فأولیاؤه أحق بها إلا أن یرغبوا عن التزویج بها فحینئذ یجوز لغیرهم أن یتزوج بها فلما قتل أوریا خطب داود امرأته و منعت هیبة داود و جلالته أولیاءه أن یخطبوها فعوتب علی ذلک.

و رابعها أن داود کان متشاغلا بالعبادة فأتاه رجل و امرأة محاکمین (7)إلیه فنظر إلی المرأة لیعرفها بعینها و ذلک نظر مباح فمالت نفسه (8)میل الطباع ففصل بینهما

ص: 30


1- الشعراء: 82.
2- النساء: 142.
3- البقرة: 15.
4- و هو الذی اختاره الشریف المرتضی فی تنزیه الأنبیاء و غیره فی غیره.
5- أو قل جزعه علی ذلک علی ما قیل.
6- ذکره و ما قبله الثعلبی أیضا فی العرائس.
7- فی المصدر: متحاکمین.
8- فی المصدر: فمالت نفسه إلیها.

و به عبادت پروردگارش بازگشت، ولی فکر کردن به آن زن او را از ادای بعضی از نوافل بازداشت و به همین سبب سرزنش شد.

و پنجم: داوود به خاطر عجله در صدور حکم قبل از اثبات آن سرزنش شد، و بر او واجب بود که به هنگام شنیدن ادعای یکی از دو متخاصم، نظر دیگری را نیز در آن مورد جویا شود و قبل از شنیدن، علیه او حکم صادر نکند، ولی ترس او از شیوه ورود آن دو در وقت غیر معمول، اثبات در حکم را از یاد او برد. پایان کلام طبرسی.(1)

و رازی بعد از ردّ روایت مشهور و مردود دانستن آن و بیان دلایل باطل بودن و ذکر برخی از دیدگاه های ذکر شده و جعلی بودن آنها گفته است:

روایت شده است که عده ای از دشمنان طمع کردند که پیامبر خدا داوود علیه السلام را به قتل برسانند، و او را روزی بود که در آن با خود خلوت می­کرد و مشغول عبادت پروردگارش می شد، پس فرصت را در آن روز غنیمت شمردند و از دیوار محراب بالا رفتند و آن­گاه که بر او وارد شدند، گروههایی از مردم را نزد داوود مشاهده کردند که مانع دسترسی آنان به او می شدند، پس ترسیدند و به دروغ پردازی پرداختند و گفتند: {[ما] دو مدّعی[هستیم] که یکی از ما بر دیگری تجاوز کرده} و تا پایان داستان. و در نصّ قرآن الفاظی وجود ندارد که بتوان آنها را به عنوان دلیل بر گناه کار بودن داوود ذکر کرد مگر چهار لفظ: اوّل این فرموده:{و داوود دانست که ما او را آزمایش کرده ایم}، دوّم: {پس از پروردگارش آمرزش طلبید}، سوّم: {و توبه کرد} و چهارم: {و بر او این [ماجرا] را بخشودیم.}

سپس می­گوییم: و هیچ یک از این الفاظ بر آنچه آنان ذکر می کنند دلالت نمی­کند، و بیان این ادّعا از چند جنبه ممکن است:

اوّل: آنان وقتی بر داوود وارد شدند با این شیوه خواستند او را به قتل برسانند و داوود علیه­السلام از این موضوع آگاهی یافت و خشم و غضب، او را به انتقام از آنان فراخواند ولی به خاطر رضایت خداوند متعال به چشم پوشی و گذشت از آنان روی آورد، پس منظور از (فتنه) همین حادثه بوده چرا که به منزله آزمایش و امتحان بوده است، پس داوود به دلیل قصد انتقام از آنان از پروردگارش طلب آمرزش کرد، و از آن تصمیم گیری توبه کرد و به درگاه خدا بازگشت، پس آن مقدار از تصمیم و اراده را بر او بخشیدیم.

دوّم: اگر چه داوود بر ظنّ و گمانش مبنی بر اینکه آنان برای کشتن او آمدند غلبه کرد، ولی از آن ظنّ و گمان پشیمان شد و گفت: هنگامی که دلیل و نشانه­ای بر این امر وجود ندارد پس چه بد رفتار کردم آن­گاه که به آنان سوء ظن پیدا کردم، و منظور از این فرموده خداوند متعال نیز همین بوده است: {و داوود دانست که ما او را آزمایش کرده­ایم پس از پروردگارش آمرزش طلبید و به رودر افتاد و توبه کرد} از آن سوء ظنّ، پس خداوند آن ماجرا را بر او بخشود.

ص: 31


1- . مجمع البیان 8 : 471 و 472

و عاد إلی عبادة ربه فشغله الفکر فی أمرها عن بعض نوافله فعوتب.

و خامسها أنه عوتب علی عجلته فی الحکم قبل التثبت و کان یجب علیه حین سمع الدعوی من أحد الخصمین أن یسأل الآخر عما عنده فیه و لا یحکم علیه قبل ذلک و إنما أنساه التثبت فی الحکم فزعه من دخولهما علیه فی غیر وقت العادة انتهی. (1)و قال الرازی بعد رد الروایة المشهورة و الطعن فیها و إقامة الدلائل علی بطلانها و ذکر بعض الوجوه السابقة و تزییفها.

روی أن جماعة من الأعداء طمعوا فی أن یقتلوا نبی الله داود علیه السلام و کان له یوم یخلو فیه بنفسه و یشتغل بطاعة ربه فانتهزوا الفرصة فی ذلک الیوم و تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ فلما دخلوا علیه وجدوا عنده أقواما یمنعونه منهم فخافوا و وضعوا کذبا فقالوا خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ إلی آخر القصة و لیس فی لفظ القرآن ما یمکن أن یحتج به فی إلحاق الذنب بداود إلا ألفاظ أربعة أحدها قوله وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ و ثانیها قوله فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ و ثالثها قوله وَ أَنابَ و رابعها قوله فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ ثم نقول و هذه الألفاظ لا یدل شی ء منها علی ما ذکروه و تقریره من وجوه:

الأول أنه لما دخلوا علیه لطلب قتله بهذا الطریق و علم داود علیه السلام دعاه الغضب إلی أن یشتغل بالانتقام منهم إلا أنه مال إلی التصفح و التجاوز عنهم طلبا لمرضاة الله تعالی فکانت هذه الواقعة هی الفتنة لأنها جاریة مجری الابتلاء و الامتحان ثم إنه استغفر ربه مما هم به من الانتقام منهم و تاب عن ذلک الهم وَ أَنابَ فَغَفَرْنا لَهُ (2)ذلِکَ الْقَدْرَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْعَزْمِ.

و الثانی أنه و إن غلب علی ظنه أنهم دخلوا علیه لیقتلوه إلا أنه ندم علی ذلک الظن و قال لما لم تقم دلالة و لا أمارة علی أن الأمر کذلک فبئس ما عملت بهم حین ظننت بهم هذا الظن الردی ء فکان هذا هو المراد من قوله وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ منه فغفر الله له ذلک.

ص: 31


1- مجمع البیان 8: 471- 472.
2- فی المصدر: فغفر له ذلک.

سوّم: ورود آنان بر داوود آزمایش و امتحانی برای او بوده است، جز اینکه داوود علیه السلام برای شخصی که بر او وارد شده و قصد کشتن او را کرده بود طلب آمرزش کرد، و این فرموده خداوند: {بر او این [ماجرا] را بخشودیم} به این معناست که آن شخص را به خاطر احترام و بزرگداشت داوود علیه السلام بخشودیم.(1)

و بیضاوی گفته است: داوود علیه السلام در آرزوی صاحب شدن چیزی که دیگران صاحبش بودند زیاده روی کرد حال آنکه خود چند برابر آن را صاحب بود، پس خداوند او را از این مسأله آگاه کرد و او طلب آمرزش کرد و توبه نمود.(2)

می­گویم: آن­گاه که عصمت پیامبران علیهم­السلام از تمامی گناهان(3) طبق آنچه ذکر کردیم ثابت شده است، ناگریز باید جوابی برای احادیثی که بر انجام گناه از سوی داوود علیه السلام دلالت می­کنند داشته باشیم، و امّا احتمال جنبه­هایی که می­توان آنها را به پای ترک اولی و افضل گذاشت، مانند بیشتر جنبه هایی که ذکر آنها گذشت، وجود دارد و فقط بعد از اثبات آنها می­توان به اظهار نظر قطعی پرداخت، و آگاهی یافته­ام از آنچه که از اخبار و روایات آشکار می­شود، و خدواند حقیقت احوال را بهتر می­داند.

ص: 32


1- . مفاتیح الغیب 7 : 137
2- . انوار التنزیل 2 : 343
3- . مراجعه کن به 11: 72-96

الثالث أن دخولهم علیه کان فتنة لداود إلا أنه علیه السلام استغفر لذلک الداخل العازم علی قتله و قوله فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ أی لاحترام داود علیه السلام و تعظیمه انتهی. (1)و قال البیضاوی أقصی ما فی هذه الإشعار بأنه علیه السلام ود أن یکون له ما لغیره و کان له أمثاله فنبهه الله بهذه القضیة فاستغفر و أناب عنه انتهی. (2)

أقول: لما ثبت بما قدمنا عصمتهم علیهم السلام عن جمیع الذنوب (3)لا بد من رد ما یدل علی صدور ذنب عنه علیه السلام فی ذلک و أما الوجوه التی یمکن حملها علی ترک الأولی و الأفضل کأکثر الوجوه السالفة فهی محتملة و لا یمکن القطع بها إلا بعد ثبوتها و قد عرفت ما یظهر من الأخبار و الله یعلم حقیقة الحال (4).

ص: 32


1- مفاتیح الغیب 7: 137.
2- أنوار التنزیل 2: 343.
3- راجع 11: 72- 96.
4- و قد ذکر هذه الوجوه الشریف المرتضی رضوان اللّه تعالی علیه فی کتاب تنزیه الأنبیاء ص 91 ممن جوز علی الأنبیاء الصغائر ثمّ عقبها بقوله: و کل هذه الوجوه لا یجوز علی الأنبیاء علیهم السلام، لان فیها ما هو معصیة و قد بینا أن المعاصی لا تجوز علیهم، و فیها ما هو منفر و إن لم یکن معصیة مثل أن یخطب امرأة قد خطبها رجل من أصحابه فتقدم علیه و تزوجها، و أمّا الاشتغال عن النوافل فلا یجوز أن یقع علیه عتاب لانه لیس بمعصیة و لا هو أیضا منفر، فاما من زعم أنّه عرض اوریا للقتل و قدمه أمام التابوت عمدا حتّی یقتل فقوله أوضح فسادا من أن یتشاغل برده، و قد روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام أنّه قال: لا اوتی برجل یزعم أن داود علیه السلام تزوج بامرأة اوریا إلّا جلدته حدین: حد النبوّة و حدّ الإسلام انتهی. و ذکر فی معنی الآیة ما ذکره الطبرسیّ و بعض ما ذکره الرازیّ اخیرا. قلت: قوله فی الاشتغال بالنوافل: فلا یجوز أن یقع علیه عتاب، قلت: هو کذلک فی أفراد الأمة، و أمّا بالنسبة إلی الأنبیاء و الصدیقین و الابرار فهم ربما یعاتبون علی ترک الأولی و فعل ما کان ترکه الأولی، و علی أی فأصح الوجوه ما تقدم عن الرضا علیه السلام فی الخبر الثانی.

باب سوم : آنچه بر داوود علیه السلام وحی شده و احکامی که صادر کرده است

آیات

-­ ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أنّ الأرض یرثها عبادی المصالحون.(1)

{و در حقیقت در زبور بعد از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله علیه گفته است: در تفسیر این آیه چند منظور وجود دارد:

نخست اینکه: منظور از (زبور) کتابهای پیامبران و منظور از (ذکر) لوح المحفوظ می­باشد، دوّم: منظور از (زبور) کتابهای آسمانی نازل شده بعد از تورات و منظور از (ذکر) تورات می باشد، سوّم: منظور از (زبور) کتاب آسمانی داوود و منظور از (ذکر) تورات می­باشد، «أنّ الأرض» یعنی: زمین بهشت؛ و گفته شده: منظور همان زمین معروفی است که امّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله آن را به ارث می برند، و امام باقر علیه السلام فرموده است: آنان که زمین را به ارث می برند پیروان و یاران مهدی علیه السلام در آخر الزمان هستند.(2)

روایات

روایت 1.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: زبور در شب هجدهم ماه رمضان نازل شد.(3)

و با اسنادش به داوود بن حفص از امام صادق علیه السّلام از پیامبر صلی الله علیه وآله نظیر این روایت نقل شده است.(4)

روایت 2.

علل الشرائع: با استناد به یزید بن سلام روایت شده که او از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: چرا قرآن فرقان نامیده شده است؟ پیامبر فرمود: به خاطر اینکه قرآن مجموعه­ای از آیات و سوره­های جدا از هم است و در شکلی غیر از لوحها و صفحه­ها نازل شده است، در حالی که تورات و انجیل و زبور به صورت یکجا و در لوحها و ورقه­ها نازل شده­اند. حدیث.(5)

ص: 33


1- . أنبیاء / 105
2- . مجمع البیان 7 : 66
3- . فروع الکافی 1 : 206
4- . اصول الکافی 2: 628 / 629
5- . علل الشرائع : 161

باب 3 ما أوحی إلیه علیه السلام و صدر عنه من الحکم

الآیات

الأنبیاء: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»(105)

تفسیر

قال الطبرسی قدس الله سره: فیه أقوال: أحدها أن الزبور کتب الأنبیاء و الذکر اللوح المحفوظ. و ثانیها أن الزبور الکتب المنزلة بعد التوراة و الذکر التوراة. و ثالثها أن الزبور زبور داود و الذکر التوراة أَنَّ الْأَرْضَ أی أرض الجنة و قیل هی الأرض المعروفة یرثها أمة محمد صلی الله علیه و آله

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمْ أَصْحَابُ الْمَهْدِیِّ علیه السلام فِی آخِرِ الزَّمَانِ (1)

الأخبار

«1»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ الزَّبُورُ فِی لَیْلَةِ ثَمَانَ عَشْرَةَ مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (2).

و بإسناده (3)عن داود بن حفص عنه علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله مثله (4).

«2»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً فَقَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرِ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ الْحَدِیثَ (5).

ص: 33


1- مجمع البیان 7: 66، و قال بعد ذلک: و یدلّ علی ذلک ما رواه الخاص و العام عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم أنّه قال: لو لم یبق من الدنیا إلّا یوم واحد لطول اللّه ذلک الیوم حتّی یبعث اللّه رجلا صالحا من أهل بیتی یملأ الأرض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جورا انتهی ثمّ أخرج اخبارا کثیرة عن طرق العامّة فی هذا المعنی.
2- فروع الکافی 1: 206.
3- و الاسناد فی المصدر هکذا: علی بن إبراهیم عن أبیه، و محمّد بن القاسم، عن محمّد بن سلیمان عن داود، عن حفص بن غیاث.
4- أصول الکافی 2: 628 و 629.
5- علل الشرائع: 161، ذکره المصنّف مسندا فی حدیث طویل راجعه.

روایت 3.

أمالی الصدوق: از جعفر بن ­محمد امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: چه شده که تو را تنها می­بینم؟ داوود گفت: به خاطر تو مردم را ترک گفتم و آنان نیز مرا ترک کردند، فرمود: چه شده که تو را ساکت می­بینم؟ گفت: ترس از تو ساکتم کرده است، فرمود: چه شده که تو را سخت مشغول عبادت می­بینم؟ گفت: عشق تو سخت مرا به عبادت وا داشته است، فرمود: چه شده که تو را فقیر می­بینم در حالی که نعمتهای فراوان به تو بخشیده­ام؟ گفت: به پاداشتن حقّ تو مرا فقیر گردانده است، فرمود: چه شده که تو را ذلیل می­بینم؟ گفت: بزرگی جلال و شوکت تو که قابل وصف نیست مرا ذلیل گردانده است، و ای مولای من به راستی که آن صفت شایسته توست؛ خداوند جلّ جلاله فرمود: پس مژده باد فضل و بخشش من تو را، روزی به ملاقات من می­آیی هر چه بخواهی برایت فراهم می­شود، با مردم درآمیز و با اخلاق خودشان با آنان رفتار کن، و به هنگام انجام کارهای زشت آنان را ترک کن، در این صورت در روز قیامت به هر آنچه از من طلب کنی دست خواهی یافت.

و امام صادق علیه السلام فرموده است: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: ای داوود، با وجود من شاد باش و از ذکر و یاد من لذّت ببر، و از مناجات با من بهره­مند شو، پس به زودی دنیا را از فاسقان خالی و لعنتم را شامل حال ستمکاران می­گردانم.(1)

قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق، نظیر این روایت از عبیدالله بن ­موسی روایت شده است. (2)

روایت 4.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت می کند که پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: ای داوود، آن­گونه که خورشید بر آنان که در نور آن نشسته­اند تنگ نمی­گردد رحمت من نیز بر آنان که در آن داخل شوند تنگ نمی­گردد، و آن­گونه که تفال بد زدن به کسی که به آن اهمیت ندهد ضرر نمی­رسانند به همان ترتیب تفال بد زنندگان نیز از فتنه رهایی نمی­یابند، و آن­گونه که متواضعان، نزدیک­ترین مردم نسبت به من در روز قیامتند به همان ترتیب متکبران دورترین مردم نسبت به من هستند.(3)

روایت 5.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود وحی نمود که:

ص: 34


1- . أمالی الصدوق : 118
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . أمالی الصدوق : 183 و 184
«3»

لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا لِی أَرَاکَ وُحْدَاناً قَالَ هَجَرْتُ النَّاسَ وَ هَجَرُونِی فِیکَ قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ سَاکِتاً قَالَ خَشْیَتُکَ أَسْکَتَتْنِی قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ نَصِباً (1)قَالَ حُبُّکَ أَنْصَبَنِی قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ فَقِیراً وَ قَدْ أَفَدْتُکَ (2)قَالَ الْقِیَامُ بِحَقِّکَ أَفْقَرَنِی قَالَ فَمَا لِی أَرَاکَ مُتَذَلِّلًا قَالَ عَظِیمُ جَلَالِکَ الَّذِی لَا یُوصَفُ ذَلَّلَنِی وَ حَقٌّ ذَلِکَ لَکَ یَا سَیِّدِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَأَبْشِرْ بِالْفَضْلِ مِنِّی فَلَکَ مَا تُحِبُّ یَوْمَ تَلْقَانِی خَالِطِ النَّاسَ وَ خَالِقْهُمْ بِأَخْلَاقِهِمْ وَ زَایِلْهُمْ (3)فِی أَعْمَالِهِمْ تَنَلْ مَا تُرِیدُ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ بِی فَافْرَحْ وَ بِذِکْرِی فَتَلَذَّذْ وَ بِمُنَاجَاتِی فَتَنَعَّمْ فَعَنْ قَلِیلٍ أُخْلِی الدَّارَ مِنَ الْفَاسِقِینَ وَ أَجْعَلُ لَعْنَتِی عَلَی الظَّالِمِینَ (4).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی مِثْلَهُ (5).

«4»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام (6)قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ کَمَا لَا تَضِیقُ الشَّمْسُ عَلَی مَنْ جَلَسَ فِیهَا کَذَلِکَ لَا تَضِیقُ رَحْمَتِی عَلَی مَنْ دَخَلَ فِیهَا وَ کَمَا لَا تَضُرُّ الطِّیَرَةُ مَنْ لَا یَتَطَیَّرُ مِنْهَا کَذَلِکَ لَا یَنْجُو مِنَ الْفِتْنَةِ الْمُتَطَیِّرُونَ وَ کَمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُتَوَاضِعُونَ کَذَلِکَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنِّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُتَکَبِّرُونَ (7).

«5»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَ

ص: 34


1- لعل المعنی: ما لی أراک مجدا مجتهدا فی العبادة متعبا نفسک فیها؟.
2- أی و قد أعطیتک.
3- أی باینهم و فارقهم فی اعمالهم الردیئة و افعالهم الرذیلة.
4- أمالی الصدوق: 118.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.
6- فی المصدر: عن أبیه عن آبائه.
7- أمالی الصدوق: 183- 184.

بنده­ای از بندگانم کار نیکی انجام می­دهد پس بهشت را بر او حلال می­گردانم، داوود علیه السلام گفت: آن کار نیک چیست؟ خداوند فرمود: شادی را به بنده مومن من هدیه می­دهد اگر چه با یک دانه خرما باشد، داوود گفت: شایسته است آن کس که تو را می­شناسد امیدش به تو قطع نگردد.(1)

قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق نظیر همین روایت را نقل کرده است.(2)

روایت 6.

معانی الأخبار، عیون أخبار الرضا: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: همانا بنده­ای از بندگانم را به خاطر انجام کاری نیک وارد بهشت می­کنم، داوود گفت: پروردگارا آن کار نیک چیست؟ فرمود: گره از مشکل مومنی می­گشاید اگر چه با یک دانه خرما باشد، پس داوود علیه السلام گفت: شایسته است آن کس که تو را می­شناسد امیدش به تو قطع نشود.(3)

روایت 7.

قرب الأسناد: از امام باقر علیه السلام روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: و مانند روایت بالا را ذکر نمود؛ هم چنین در این روایت آمده است، گفت: گره از مشکل مومنی می­گشاید هر چند به اندازه یک خرما یا قسمتی از آن باشد.(4)

روایت 8.

قرب الأسناد: امام جعفر صادق از پدرش علیهما السلام روایت می­کند که: داوود به سلیمان گفت: ای پسر عزیزم، از بسیار خندیدن پرهیز کن، چرا که خنده بسیار بنده خدا را در روز قیامت حقیر می­سازد، ای پسر عزیزم، سکوت طولانی اختیار کن جز در مواردی که دهان به خیر می­گشایی، چرا که پشیمانی یک باره بر سکوت طولانی بهتر از پشیمانی چند باره بر سخن گفتن بسیار است، ای پسر عزیزم، اگر جنس سخن گفتن از نقره بود لازم می­نمود که جنس سکوت از طلا باشد.(5)

ص: 35


1- . أمالی الصدوق : 359
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . معانی الأخبار: 106 ، عیون الأخبار: 174
4- . قرب الأسناد : 56
5- . قرب الأسناد : 33

الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِی لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ فَأُبِیحُهُ جَنَّتِی قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یُدْخِلُ عَلَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ سُرُوراً وَ لَوْ بِتَمْرَةٍ قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ لَا یَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْکَ (1).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بإسناده إلی الصدوق مثله (2).

«6»

مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام إِنَّ الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِی لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ فَأُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یُفَرِّجُ عَنِ الْمُؤْمِنِ کُرْبَتَهُ وَ لَوْ بِتَمْرَةٍ قَالَ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ لَا یَنْقَطِعَ رَجَاؤُهُ مِنْکَ (3).

«7»

ب، قرب الإسناد ابْنُ طَرِیفٍ (4)عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ فِیهِ قَالَ کُرْبَةٌ یُنَفِّسُهَا عَنْ مُؤْمِنٍ بِقَدْرِ تَمْرَةٍ أَوْ شِقِّ تَمْرَةٍ (5).

«8»

ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ دَاوُدَ قَالَ لِسُلَیْمَانَ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ الضَّحِکِ فَإِنَّ کَثْرَةَ الضَّحِکِ تَتْرُکُ الْعَبْدَ حَقِیراً (6)یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِطُولِ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ النَّدَامَةَ عَلَی طُولِ الصَّمْتِ مَرَّةً وَاحِدَةً خَیْرٌ مِنَ النَّدَامَةِ عَلَی کَثْرَةِ الْکَلَامِ مَرَّاتٍ یَا بُنَیَّ لَوْ أَنَّ الْکَلَامَ کَانَ مِنْ فِضَّةٍ کَانَ یَنْبَغِی لِلصَّمْتِ أَنْ یَکُونَ مِنْ ذَهَبٍ (7).

ص: 35


1- أمالی الصدوق: 359.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- معانی الأخبار: 106 عیون الأخبار: 174.
4- هکذا فی النسخ و فیه وهم، و الصحیح کما فی المصدر و کتب الرجال «ظریف» بالظاء و هو الحسن بن ظریف بن ناصح الکوفیّ.
5- قرب الإسناد: 56 و فیه: ان عبدا من عبادی لیأتینی بالحسنة یوم القیامة فاحکم فاحکمه خ بالجنة. فقال داود: و ما تلک الحسنة؟.
6- فی نسخة و فی المصدر: تترک العبد فقیرا.
7- قرب الإسناد: 33.

روایت 9.

أمالی الطوسی: شیخ مفید از حسن بن محمد تمّار از محمد بن قاسم أنباری از پدرش از حسین بن سلیمان زاهد نقل می­کند که گفت: از ابو جعفر طائی واعظ شنیدم که می­گوید: از وهب ابن منبّه شنیدم که می­گوید: چند سطر از زبور داوود را قرائت کردم و مقداری از آن را به حافظه سپردم و مقداری دیگر را فراموش کردم، از جمله سطرهایی که به حافظه سپردم این فرموده بود: ای داوود، آنچه را می­گویم از من بشنو که من تنها به حق سخن می­گویم، هر که به درگاه من آید و مرا دوست داشته باشد داخل بهشتش می­گردانم؛ ای داوود، آنچه را که می­گویم از من بشنو که من تنها به حق سخن می­گویم، هر که به درگاه من آید و از گناهانی که با انجام آنها مرا نافرمانی کرده شرمنده باشد، آن گناهان را بر او می بخشایم و آنها را از حافظه کسانی که به یادشان دارند پاک خواهم کرد؛ ای داوود، آنچه را می­گویم از من بشنو که من تنها به حق سخن می­گویم، هرکه با انجام یک کار نیک به درگاه من آید او را وارد بهشت می­گردانم، داوود گفت: و این کار نیک چیست: خداوند فرمود: گره گشودن از مشکل بنده­ای مسلمان ، و داوود گفت: به همین خاطر لازم است امید آن که تو را می­شناسد از تو قطع نشود.(1)

روایت 10.

أمالی الطوسی: با استناد به شیخ مفید امام جعفر بن محمد صادق از پدرش علیهما السلام روایت می­کند که فرمود: در حکمت آل داوود این گونه آمده است: ای فرزند آدم، چگونه سخن از هدایت می­رانی در حالی که تو را از مرگ رهایی نیست، ای فرزند آدم، قساوت بر قلبت چیره شده و بزرگی خدا را فراموش کرده است، پس اگر به (اسماء و صفات) خدا آگاه بودی و عظمت او را درک می­کردی پیوسته از او ترس به دل داشتی و به وعده­اش امیدوار بودی، وای بر تو چگونه قبر و تنهایی خود در آن را به یاد نمی­آوری؟!(2)

روایت 11.

أمالی الطوسی: امام جعفرصادق از پدرانش از علی علیهم السلام روایت می­کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: ای داوود، عبد و بنده من در روز قیامت کار نیک به درگاهم می­آورد و من با آن کار نیک او را در بهشت حاکم می­گردانم، داوود علیه السلام گفت: پروردگارا، و کیست این عبد و بنده­ای که در روز قیامت با کار نیک به درگاهت می­آید و تو او را با آن در بهشت حاکم می­گردانی؟ خداوند فرمود: عبد و بنده مومنی که سعی در برآوردن حاجت برادر مسلمان خویش دارد، دوست دارد آن را برآورده سازد، چه برآورده شود یا نشود.(3)

ص: 36


1- . أمالی : 65
2- . أمالی : 126 و127
3- . أمالی : 328
«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سُلَیْمَانَ الزَّاهِدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الطَّائِیَّ الْوَاعِظَ یَقُولُ سَمِعْتُ وَهْبَ بْنَ مُنَبِّهٍ یَقُولُ قَرَأْتُ فِی زَبُورِ دَاوُدَ أَسْطُراً مِنْهَا مَا حَفِظْتُ وَ مِنْهَا مَا نَسِیتُ فَمَا حَفِظْتُ قَوْلُهُ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی (1)مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی وَ هُوَ یُحِبُّنِی أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ عَنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی وَ هُوَ مُسْتَحْیٍ مِنَ الْمَعَاصِی الَّتِی عَصَانِی بِهَا غَفَرْتُهَا لَهُ وَ أَنْسَیْتُهَا حَافِظَیْهِ یَا دَاوُدُ اسْمَعْ مِنِّی مَا أَقُولُ وَ الْحَقَّ أَقُولُ مَنْ أَتَانِی بِحَسَنَةٍ وَاحِدَةٍ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ قَالَ دَاوُدُ یَا رَبِّ وَ مَا هَذِهِ الْحَسَنَةُ قَالَ مَنْ فَرَّجَ عَنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ فَقَالَ دَاوُدُ إِلَهِی لِذَلِکَ لَا یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ یَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْکَ (2).

«10»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ یَا ابْنَ آدَمَ کَیْفَ تَتَکَلَّمُ بِالْهُدَی وَ أَنْتَ لَا تُفِیقُ عَنِ الرَّدَی یَا ابْنَ آدَمَ أَصْبَحَ قَلْبُکَ قَاسِیاً وَ لِعَظَمَةِ اللَّهِ نَاسِیاً (3)فَلَوْ کُنْتَ بِاللَّهِ عَالِماً وَ بِعَظَمَتِهِ عَارِفاً لَمْ تَزَلْ مِنْهُ خَائِفاً وَ لِمَوْعِدِهِ رَاجِیاً وَیْحَکَ کَیْفَ لَا تَذْکُرُ لَحْدَکَ وَ انْفِرَادَکَ فِیهِ وَحْدَکَ (4).

«11»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَمَةَ الْأُمَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْأُمَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ إِنَّ الْعَبْدَ لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُحَکِّمُهُ (5)بِهَا فِی الْجَنَّةِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ مَا هَذَا الْعَبْدُ الَّذِی یَأْتِیکَ بِالْحَسَنَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَتُحَکِّمُهُ بِهَا فِی الْجَنَّةِ قَالَ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ سَعَی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ أَحَبَّ قَضَاءَهَا قُضِیَتْ لَهُ أَمْ لَمْ تُقْضَ (6).

ص: 36


1- فی المصدر: اسمع منی.
2- الأمالی: 65.
3- فی المصدر: و أنت لعظمة اللّه ناسیا.
4- الأمالی: 126- 127.
5- حکمه: ولاه و أقامه حاکما. حکمه فی الامر: فوض إلیه الحکم.
6- الأمالی: 328.

روایت 12.

تفسیر علی بن ابراهیم: در مورد آیه «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر» گفته است: منظور از (ذکر)، تمام کتابهای آسمانی است و منظور از (عبادی الصالحون) در آیه «أنّ الأرض یرثها عبادی الصالحون»، قائم آل محمد علیه السلام و یاران اوست، هم چنین گفته: در زبور ذکر حماسه­ها و ستایش و تمجید و دعا آورده شده است.(1)

توضیح

مسعودی گفته است: خداوند متعال زبور را در صد و پنجاه سوره و با زبان عبری بر داوود علیه السلام نازل فرموده و آن را به سه قسمت تقسیم کرده است: در قسمت اول سخن از گرفتاریهایی به میان آمده که به واسطه (بخت­نصر) دچار مومنان می­شود هم چنین به آینده امور او پرداخته شده است، و در قسمت دوّم به ذکر آنچه به واسطه اهل (ثور) دچار آنان می­شود پرداخته شده است، و در قسمت سوم موعظه­ها و تشویق­هایی وجود دارد که در آن سخنی از امر و نهی و حلال و حرام به میان نیامده است.(2)

روایت 13.

قصص الأنبیاء: با استتناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: به قوم خویش ابلاغ کن که هیچ بنده­ای در میان بندگان وجود ندارد که او را به طاعتم امر کنم و او اطاعت کند مگر آنکه شایسته من است که او را بر طاعت خود یاری رسانم، پس اگر چیزی از من بخواهد به او می­بخشم و اگر مرا بخواند اجابت می­کنم، اگر به من دست یازد او را امان می­دهم، و اگر از من بخواهد که او را بی­نیاز کنم بی­نیازش می­گردانم، اگر بر من توکل کند از او محافظت می­کنم و اگر تمام مخلوقاتم در سدد نیرنگ و اذیت و آزار او برآیند در مقابل آنان و برای حفظ او به نیرنگ به مقابله می­پردازم.(3)

روایت 14.

قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق از امام ­صادق­علیه­السلام روایت شده که فرموده: همانا بندگان با زبان به ابراز محبت می­پردازند و با قلب بغض و کینه می­ورزند، و برای دنیا عملی در ظاهر انجام می دهند و در باطن خیانت و دغل کاری پنهان می­دارند.(4)

روایت 15.

قصص الأنبیاء: و با همین سند از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد: مرا در ایام شادی­ات به یاد داشته باش تا درخواستهایت را در ایام گرفتاری اجابت نمایم.(5)

روایت 16.

قصص الأنبیاء: صدوق از پیامبر صلی­الله علیه و آله نقل می­کند

ص: 37


1- . تفسیر القمی: 434 و435
2- . مروّج الذهب درحاشیه الکامل1: 74
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
5- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
«12»

فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ قَالَ الْکُتُبُ کُلُّهَا ذِکْرٌ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ قَالَ الْقَائِمُ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ قَالَ وَ الزَّبُورُ فِیهِ مَلَاحِمُ وَ تَحْمِیدٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ دُعَاءٌ (1).

بیان

قال المسعودی أنزل الله علیه الزبور بالعبرانیة مائة و خمسین سورة و جعله ثلاثة أثلاث فالثلث الأول فیه ما یلقون من بختنصر و ما یکون من أمره فی المستقبل و فی الثلث الثانی ما یلقون من أهل الثور و فی الثلث الثالث مواعظ و ترغیب لیس فیه أمر و لا نهی و لا تحلیل و لا تحریم (2).

«13»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنْ بَلِّغْ قَوْمَکَ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مِنْهُمْ آمُرُهُ بِطَاعَتِی فَیُطِیعُنِی إِلَّا کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أُعِینَهُ عَلَی طَاعَتِی فَإِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنِ اعْتَصَمَ بِی عَصَمْتُهُ وَ إِنِ اسْتَکْفَانِی کَفَیْتُهُ وَ إِنْ تَوَکَّلَ عَلَیَّ حَفِظْتُهُ وَ إِنْ کَادَهُ جَمِیعُ خَلْقِی کِدْتُ دُونَهُ (3).

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ الْعِبَادَ تَحَابُّوا بِالْأَلْسُنِ وَ تَبَاغَضُوا بِالْقُلُوبِ وَ أَظْهَرُوا الْعَمَلَ لِلدُّنْیَا وَ أَبْطَنُوا الْغِشَّ وَ الدَّغَلَ (4).

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام اذْکُرْنِی فِی أَیَّامِ سَرَّائِکَ حَتَّی أَسْتَجِیبَ لَکَ فِی أَیَّامِ ضَرَّائِکَ (5).

«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ

ص: 37


1- تفسیر القمّیّ: 434- 435.
2- مروج الذهب فی هامش الکامل 1: 74.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام فرمود: مرا دوست داشته باش و مخلوقاتم را به دوستی من وادار کن، داوود گفت: پروردگارا، بله من تو را دوست دارم ولی چگونه مخلوقاتت را به دوستیت وادار کنم؟ خداوند فرمود: نعمتهایم را برای آنان ذکر کن، پس اگر چنین کنی آنان مرا دوست خواهند داشت.(1)

روایت 17.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام باقر علیها السلام روایت است که فرمود: در حالی که داوود علیه السلام نشسته بود و جوانی با قیافه­ای فرسوده که بسیار نزد او می­نشست و سکوت به درازا می­کشاند حضور داشت، فرشته مرگ سراغش آمد و بر او درود فرستاد و به جوانی که نزد او بود خیره شد، داوود گفت: به این جوان نگاه می­کنی؟ فرشته مرگ گفت: بله، به من امر شده که هفت روز دیگر در این مکان جان او را بستانم، پس داوود دلش برای آن جوان به رحم آمد و به او گفت: ای جوان آیا همسر داری؟ جوان گفت: خیر، و هرگز ازدواج نکرده­ام، داوود علیه السلام گفت: به سراغ فلانی- که مردی والاشأن در میان بنی اسرائیل بود- برو و به او بگو: داوود به تو فرمان می­دهد که دخترت را به ازدواج من درآوری و امشب او را نزد من بیاوری؛ و از نفقه هرآنچه نیاز داری برگیر و نزد همسرت بمان و بعداز گذشت هفت روز به این مکان بازگرد، جوان پیام داوود علیه السلام را به مقصد رساند، پس آن مرد دخترش را به ازدواج او درآورد و خانواده دختر او را نزد آن جوان بردند و جوان هفت روز در کنار او ماند، سپس در روز هشتم نزد داوود برگشت، داوود علیه السلام به او گفت: ای جوان اوضاع و احوالی که در آن بودی را چگونه یافتی؟ گفت: هرگز در نعمت و سروری این چنینی نبوده­ام، داوود گفت: بنشین، پس جوان نشست و داوود منتظر بود که روح او گرفته شود، ولی وقت طولانی شد پس داوود گفت: به خانه­ات بازگرد و با خانواده­ات باش، و روز هشتم به این مکان و نزد من بازگرد، جوان رفت و روز هشتم بازگشت و نزد داوود نشست، سپس یک هفته دیگر گذشت و آن پسر نزد داوود بازگشت و نشست، پس فرشته مرگ نزد داوود علیه السلام آمد و به او گفت: آیا به تو نگفتم که به من فرمان داده شده که بعد از گذشت هفت روز، جان این جوان را بگیرم؟ داوود گفت: بله، فرشته مرگ گفت: اکنون سه هفته گذشته است، ای داوود خداوند متعال به خاطر رحم ودلسوزی تو نسبت به او، رحم کرد و اجلش را سی سال به تأخیر انداخت.(2)

روایت 18.

قصص الأنبیاء: با استناد به شیخ صدوق

ص: 38


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

عَنْ إِسْرَائِیلَ رَفَعَهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِدَاوُدَ علیه السلام أَحِبَّنِی وَ حَبِّبْنِی إِلَی خَلْقِی قَالَ یَا رَبِّ نَعَمْ أَنَا أُحِبُّکَ فَکَیْفَ أُحَبِّبُکَ إِلَی خَلْقِکَ قَالَ اذْکُرْ أَیَادِیَّ عِنْدَهُمْ فَإِنَّکَ إِذَا ذَکَرْتَ ذَلِکَ لَهُمْ أَحَبُّونِی(1).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوقَةَ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ وَ أَبِی عَلِیٍّ الْعَطَّارِ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا دَاوُدُ علیه السلام جَالِسٌ وَ عِنْدَهُ شَابٌّ رَثُّ الْهَیْئَةِ یُکْثِرُ الْجُلُوسَ عِنْدَهُ وَ یُطِیلُ الصَّمْتَ إِذْ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ أَحَدَّ (2)مَلَکُ الْمَوْتِ النَّظَرَ إِلَی الشَّابِّ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام نَظَرْتَ إِلَی هَذَا فَقَالَ نَعَمْ إِنِّی أُمِرْتُ بِقَبْضِ رُوحِهِ (3)إِلَی سَبْعَةِ أَیَّامٍ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَرَحِمَهُ دَاوُدُ فَقَالَ یَا شَابُّ هَلْ لَکَ امْرَأَةٌ قَالَ لَا وَ مَا تَزَوَّجْتُ قَطُّ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام فَأْتِ فُلَاناً رَجُلًا کَانَ عَظِیمَ الْقَدْرِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقُلْ لَهُ إِنَّ دَاوُدَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُزَوِّجَنِی ابْنَتَکَ وَ تُدْخِلَهَا اللَّیْلَةَ وَ خُذْ مِنَ النَّفَقَةِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ کُنْ عِنْدَهَا فَإِذَا مَضَتْ سَبْعَةُ أَیَّامٍ فَوَافِنِی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَمَضَی الشَّابُّ بِرِسَالَةِ دَاوُدَ علیه السلام فَزَوَّجَهُ الرَّجُلُ ابْنَتَهُ وَ أَدْخَلُوهَا عَلَیْهِ (4)وَ أَقَامَ عِنْدَهَا سَبْعَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ وَافَی دَاوُدَ یَوْمَ الثَّامِنِ فَقَالَ لَهُ دَاوُدُ علیه السلام یَا شَابُّ کَیْفَ رَأَیْتَ مَا کُنْتَ فِیهِ قَالَ مَا کُنْتُ فِی نِعْمَةٍ وَ لَا سُرُورٍ قَطُّ أَعْظَمَ مِمَّا کُنْتُ فِیهِ قَالَ دَاوُدُ اجْلِسْ فَجَلَسَ وَ دَاوُدُ یَنْتَظِرُ أَنْ یُقْبَضَ رُوحُهُ فَلَمَّا طَالَ قَالَ انْصَرِفْ إِلَی مَنْزِلِکَ فَکُنْ مَعَ أَهْلِکَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الثَّامِنِ (5)فَوَافِنِی هَاهُنَا فَمَضَی الشَّابُّ ثُمَّ وَافَاهُ یَوْمَ الثَّامِنِ وَ جَلَسَ عِنْدَهُ ثُمَّ انْصَرَفَ أُسْبُوعاً آخَرَ ثُمَّ أَتَاهُ وَ جَلَسَ فَجَاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ دَاوُدُ أَ لَسْتَ حَدَّثْتَنِی بِأَنَّکَ أُمِرْتَ بِقَبْضِ رُوحِ هَذَا الشَّابِّ إِلَی سَبْعَةِ أَیَّامٍ قَالَ بَلَی فَقَالَ فَقَدْ مَضَتْ ثَمَانِیَةٌ وَ ثَمَانِیَةٌ وَ ثَمَانِیَةٌ قَالَ یَا دَاوُدُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی رَحِمَهُ بِرَحْمَتِکَ لَهُ فَأَخَّرَ فِی أَجَلِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً (6).

«18»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ

ص: 38


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- أحد إلیه النظر: بالغ فی النظر إلیه.
3- فی نسخة: انی امرت أن أقبض روحه.
4- أی أدخلها أهلها علیه.
5- کذا.
6- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی نمود: به خلّاده دختر أوس مژده بهشت بده، و او را از این مسأله آگاه کن که قرین و هم نشین تو در بهشت خواهد بود. پس داوود به سوی او راه افتاد و بر در خانه­اش کوبید، خلّاده خارج شد و گفت: آیا درباره من چیزی نازل شده است؟ داوود گفت: بله، خلّاده گفت: و آن چیست؟ داوود گفت: خداوند متعال به من وحی فرمود و خبر داد که تو هم نشین من در بهشت هستی و مرا امر فرمود که تو را به بهشت بشارت دهم، خلّاده گفت: شاید منظور شخص دیگری باشد که با من تشابه اسمی دارد، داوود گفت: تو خودِ همان شخص هستی، خلّاده گفت: ای پیامبر خدا تو را تکذیب نمی­کنم، نه، ولی به خدا سوگند آنچه که مرا به آن توصیف کردی در خود سراغ ندارم، داوود علیه السلام گفت: مرا از باطن و درون خود با خبر ساز که چگونه است؟ خلّاده گفت: این است که تو را به آن خبر می­دهم، تو را آگاه می کنم از اینکه هیچ درد و بیماری و ضرر و حاجت و گرسنگی و هر مشکلی که باشد بر من نازل نشد مگر آنکه بر آن صبر کردم و از خدا طلب برطرف شدنش را نکردم تا اینکه خداوند خود آن را به عافیت و فراخی تبدیل کند، و از خدا تقاضا نکردم که چیزی را جایگزین آن سازد و خداوند را بر وجود آن شکر و ستایش کردم، داوود علیه السلام گفت: و با این رفتار است که به این مرتبه رسیده­ای، سپس امام صادق علیه السلام فرمود: و این همان دینی است که خداوند برای صالحان پسندیده است.(1)

روایت 19.

کتاب الاختصاص: خداوند به داوود فرمود: ای داوود از قلبهای وابسته به شهوت دنیا برحذر باش که عقل هایشان دور و پوشیده است از معرفت من.(2)

روایت 20.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: در حکمت آل داوود علیه السلام چنین آمده است: عاقل باید آگاه از زمان حال و واقف بر آینده امور و نگه دارنده زبان خویش باشد.(3)

روایت 21.

الکافی: عده ای از یاران ما از امام صادق علیه السلام روایت کرده­اند که فرمود: از جمله آنچه خداوند متعال بر داوود علیه السلام وحی کرد این بود: ای داوود آن­گونه که متواضعان نزدیک­ترین مردم به خدا هستند، به همان ترتیب متکبّران دورترین مردم از او هستند.(4)

ص: 39


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی اختصاص
3- . اصول الکافی 2 : 116
4- . اصول الکافی 2 : 123

أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ خَلَادَةَ (1)بِنْتَ أَوْسٍ بَشِّرْهَا بِالْجَنَّةِ وَ أَعْلِمْهَا أَنَّهَا قَرِینَتُکَ فِی الْجَنَّةِ فَانْطَلَقَ إِلَیْهَا فَقَرَعَ الْبَابَ عَلَیْهَا فَخَرَجَتْ وَ قَالَتْ هَلْ نَزَلَ فِیَّ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ وَ مَا هُوَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّکِ قَرِینَتِی فِی الْجَنَّةِ وَ أَنْ أُبَشِّرَکِ بِالْجَنَّةِ قَالَتْ أَ وَ یَکُونُ اسْمٌ وَافَقَ اسْمِی قَالَ إِنَّکِ لَأَنْتِ هِیَ قَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَا أُکَذِّبُکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ مِنْ نَفْسِی مَا وَصَفْتَنِی بِهِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام أَخْبِرِینِی عَنْ ضَمِیرِکِ وَ سَرِیرَتِکِ مَا هُوَ قَالَتْ أَمَّا هَذَا فَسَأُخْبِرُکَ بِهِ أُخْبِرُکَ أَنَّهُ لَمْ یُصِبْنِی وَجَعٌ قَطُّ نَزَلَ بِی کَائِناً مَا کَانَ وَ مَا نَزَلَ ضُرٌّ بِی حَاجَةٌ وَ جُوعٌ (2)کَائِناً مَا کَانَ إِلَّا صَبَرْتُ عَلَیْهِ وَ لَمْ أَسْأَلِ اللَّهَ کَشْفَهُ عَنِّی حَتَّی یُحَوِّلَهُ اللَّهُ عَنِّی إِلَی الْعَافِیَةِ وَ السَّعَةِ وَ لَمْ أَطْلُبْ بِهَا بَدَلًا وَ شَکَرْتُ اللَّهَ عَلَیْهَا وَ حَمِدْتُهُ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام فَبِهَذَا بَلَغْتِ مَا بَلَغْتِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هَذَا دِینُ اللَّهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِلصَّالِحِینَ (3).

«19»

ختص، الإختصاص قَالَ اللَّهُ لِدَاوُدَ یَا دَاوُدُ احْذَرِ الْقُلُوبَ الْمُعَلَّقَةَ بِشَهَوَاتِ الدُّنْیَا فَإِنَّ عُقُولَهَا مَحْجُوبَةٌ عَنِّی (4).

«20»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ علیه السلام عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ (5).

«21»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ کَمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَوَاضِعُونَ کَذَلِکَ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَکَبِّرُونَ (6).

ص: 39


1- فی قصص الأنبیاء للجزائری: «جلادة» بالجیم.
2- فی نسخة: و ما نزل ضربی و حاجة و جوع.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- الاختصاص مخطوط.
5- أصول الکافی: 2: 116.
6- أصول الکافی: 2: 123.

روایت 22.

الکافی: علی­ بن ­ابراهیم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام فرمود: ای داوود گناهکاران را بشارت و صدّیقان را بیم بده، داوود گفت: چگونه گناهکاران را بشارت و صدیقان را بیم دهم؟ خداوند فرمود: ای داوود، گناهکاران را بشارت بده به اینکه من توبه را می­پذیرم و گناه را می­بخشایم، و صدیقان را بیم بده که به اعمال خویش مغرور نشوند زیرا بنده­ای نیست که من او را در مقام محاسبه قرار دهم مگر این که هلاک شود.

روایت 23.

إرشاد القلوب: روایت شده که خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی نمود: هر کسی که محبوبی را دوست بدارد سخنش را تصدیق می­کند، هر کسی که به وجود دوستی انس گرفته باشد سخنش را قبول می­کند و از کارش راضی خواهد بود، هر کسی که به دوستداری اطمینان داشته باشد به او اعتماد می­کند، و هر کسی که شیفته و مشتاق محبوبی گردد در رفتن به سویش جدّیت به خرج می­دهد. ای داوود، ذکر و یاد من برای ذکر کنندگان، بهشتم برای فرمانبرداران، دیدار من برای مشتاقان است و خودم مخصوص آنانی هستم که اطاعتم را به جای می­آورند.(1)

روایت 24.

خداوند به داوود وحی کرد: به فلان جبّار بگو: به راستی که من تو را نفرستاده­ام که مال دنیا را بر مال بیفزایی، بلکه فرستاده شده­ای که دعوت مظلوم را به جای من پاسخ گویی و او را یاری رسانی، به راستی که من بر خود لازم گردانده­ام که مظلوم را یاری رسانم و انتقام کسی که در درگاهش مظلوم واقع شده و یاریش نرسانده است را از او بگیرم.(2)

روایت 25.

و خداوند به داوود علیه السلام وحی کرد: آن­گونه که شایسته است شکر و سپاس مرا به جا آور، داوود گفت: خداوندا، سپاس تو را به صورت شایسته به جا می­آورم و شکر گزاری من از تو به منزله نعمتی است از جانب تو، خداوند فرمود: اکنون سپاسم را به جا آوردی، و داوود علیه السلام گفت: پروردگارا، آدم چگونه به صورت شایسته سپاس تو به جای می­آورد در حالی­که تو او را پدر پیامبران و برگزیده خودت قرار دادی و ملائکه خویش را به سجده او درآوردی؟ خداوند فرمود: آدم فهمید که آن صفات و خصوصیات را من به او داده­ام و با اعتراف به این مسأله سپاس مرا به صورت شایسته به جا آورد.(3)

روایت 26.

و روایت شده که داوود علیه السلام به تنهایی راهی بیابان شد، پس خدا به او وحی فرمود: ای داوود، چه شده که تو را تنها می­بینم؟ داوود گفت: خداوندا، رغبت من به دیدار تو شدت گرفته و مخلوقاتت بین من و تو مانع ایجاد می­کنند،

ص: 40


1- . إرشاد القلوب 1 : 93
2- . إرشاد القلوب 1 : 93
3- . إرشاد القلوب 1 : 150
«22»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِدَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ قَالَ کَیْفَ أُبَشِّرُ الْمُذْنِبِینَ وَ أُنْذِرُ الصِّدِّیقِینَ قَالَ یَا دَاوُدُ بَشِّرِ الْمُذْنِبِینَ أَنِّی أَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ أَعْفُو عَنِ الذَّنْبِ وَ أَنْذِرِ الصِّدِّیقِینَ أَنْ لَا یُعْجَبُوا بِأَعْمَالِهِمْ فَإِنَّهُ لَیْسَ عَبْدٌ أَنْصِبُهُ لِلْحِسَابِ إِلَّا هَلَکَ (1).

«23»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، رُوِیَ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَنْ أَحَبَّ حَبِیباً صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ مَنْ آنَسَ بِحَبِیبٍ قَبِلَ قَوْلَهُ وَ رَضِیَ فِعْلَهُ وَ مَنْ وَثِقَ بِحَبِیبٍ اعْتَمَدَ عَلَیْهِ وَ مَنِ اشْتَاقَ إِلَی حَبِیبٍ جَدَّ فِی السَّیْرِ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ ذِکْرِی لِلذَّاکِرِینَ وَ جَنَّتِی لِلْمُطِیعِینَ وَ زِیَارَتِی لِلْمُشْتَاقِینَ وَ أَنَا خَاصَّةً لِلْمُطِیعِینَ (2).

«24»

وَ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ قُلْ لِفُلَانٍ الْجَبَّارِ إِنِّی لَمْ أَبْعَثْکَ لِتَجْمَعَ الدُّنْیَا عَلَی الدُّنْیَا وَ لَکِنْ لِتَرُدَّ عَنِّی دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ وَ تَنْصُرَهُ فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ أَنْصُرَهُ وَ أَنْتَصِرَ لَهُ مِمَّنْ ظُلِمَ بِحَضْرَتِهِ وَ لَمْ یَنْصُرْهُ (3).

«25»

وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی قَالَ إِلَهِی أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ شُکْرِی إِیَّاکَ نِعْمَةٌ مِنْکَ فَقَالَ الْآنَ شَکَرْتَنِی (4)وَ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام یَا رَبِّ وَ کَیْفَ کَانَ آدَمُ یَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ قَدْ جَعَلْتَهُ أَبَ أَنْبِیَائِکَ وَ صَفْوَتَکَ وَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ فَقَالَ إِنَّهُ عَرَفَ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ عِنْدِی فَکَانَ اعْتِرَافُهُ بِذَلِکَ حَقَّ شُکْرِی (5).

«26»

وَ رُوِیَ أَنَّ دَاوُدَ علیه السلام خَرَجَ مُصْحِراً مُنْفَرِداً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ مَا لِی أَرَاکَ وَحْدَانِیّاً فَقَالَ إِلَهِی اشْتَدَّ الشَّوْقُ مِنِّی إِلَی لِقَائِکَ وَ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ خَلْقُکَ (6)

ص: 40


1- أصول الکافی 2: 314.
2- إرشاد القلوب 1: 73- 74 و فیه: للمحبین.
3- إرشاد القلوب 1: 93.
4- فی المصدر: کیف أشکرک حقّ شکرک و شکری ایاک نعمة منک؟ فقال: الآن شکرتنی حق شکری.
5- إرشاد القلوب 1: 150.
6- فی المصدر: و حال بینی و بین خلقک. قلت: ای حال الشوق إلیک بینی و بینهم فترکتهم و اقبلت إلیک.

پس خدا به او وحی فرمود: به سوی آنان بازگرد که اگر حتی برده­ای فراری را به درگاه من بازگردانی، اسمت را در لوح المحفوظ به صورتی ستوده شده ثابت می­گردانم.(1)

روایت 27.

تنبیه الخاطر: روایت شده که در حکمت آل داوود چنین نوشته شده است: شایسته است که عاقل از چهار ساعت (وقت و زمان) غفلت نورزد: ساعتی که در آن با پروردگارش مناجات می­کند، ساعتی که در آن به محاسبه نفس خویش می­پردازد، ساعتی که به دوستانی می­پیوندد که عیبهایش را به او گوشزد می­کنند، و ساعتی که بین خود و لذتهای حلال و ستوده شده خلوت می­کند، و این ساعت آخر یاری دهنده و پشتیبانی برای ساعات دیگر است.(2)

روایت 28.

مَن لا یحضره الفقیه: در روایت صحیح از ابرهیم بن أبی البلاد نقل شده که گفت: در دوران داوود علیه السلام زنی بود که بر خلاف میل باطنیش مردی سراغ او می­رفت، پس خداوند به او القا کرد و به آن مرد گفت: هر باری که نزد من می­آیی کسی سراغ همسرت می­رود و با اوست، پس مرد نزد همسرش رفت و مردی را با او مشاهده کرد، پس آن مرد را نزد داوود علیه السلام آورد و گفت: ای پیامبر خدا، مشکلی برایم پیش آمده که برای کسی پیش نیامده است، داوود گفت: و تو را چه شده است؟ گفت: این مرد را نزد همسرم مشاهده کردم، پس خداوند به داوود وحی کرد که به او بگو: آن گونه که در مورد دیگران قضاوت می­کنی در مورد تو قضاوت می­شود.(3)

روایت 29.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: هیچ بنده­ای از بندگانم بدون توجه به دیگر مخلوقاتم به من متوسل نمی­شود مگر آنکه آن را از نیتش می فهمم و اگر آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست در سدد اذیت و آزار او برآیند، فرصت خارج شدن از بین آنها را برای او فراهم می­کنم، و هیچ بنده­ای از بندگانم به مخلوقی از مخلوقاتم متوسل نمی­شود مگر آنکه آن را از نیتش می­فهمم و اسباب آسمانها را از دستانش قطع می­کنم و زمین را زیر پایش سخت می­گردانم و اهمیت نمی­دهم که در چه وادی و بیابانی به هلاکت می­رسد.(4)

روایت 30.

فلاح السائل: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: به متکبران یاغی و سرکش بگو: مرا یاد نمی­کنند، در حالی که هر بنده­ای که مرا به یاد داشته باشد از او یاد خواهم کرد، و اگر متکبران مرا یاد کنند آنان را یاد می­کنم پس لعنتشان می­کنم.(5)

روایت 31.

کتاب حسین بن سعید والنوادر: از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: در میان بنی اسرائیل عابدی بود که داوود علیه السلام شیفته (رفتار) او بود، پس خداوند متعال به او وحی فرمود: هیچ کاری از کارهای او تو را به شگفت وا ندارد چرا که ریا کار است، آن­گاه آن مرد فوت کرد پس داوود سر رسید و به او گفته شد: آن مرد فوت کرد؛ داوود گفت: دوست وهمراهتان را دفن کنید، ولی بنی اسرائیل این کار را انکار کردند و گفتند: چگونه در مراسم دفن او حضور نمی­یابی؟ و آن­گاه که غسل داده شد پنجاه مرد برخاستند و خداوند را شاهد گرفتند که چیزی جز خیر و نیکی از او نمی­دانند، و به هنگام نماز خواندن بر او نیز پنجاه مرد برخاستند و خداوند را شاهد گرفتند که چیزی جز خیر و نیکی از او نمی­دانند، بعد از آنکه او را دفن کردند خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود: چه چیز تو را از شهادت دادن بر او منع کرد؟ داوود گفت: وضعیت او که مرا از آن آگاه کردی، خداوند فرمود: اگرچه وضعیت او چنان بود ولی گروهی از عالمان و راهبان برای او شهادت دادند، مرا شاهد گرفتند که چیزی جز خیر ونیکی از او نمی­دانند، پس شهادت آنان بر او را پذیرفتم و آنچه را در مورد او می دانستم بخشودم.(6)

روایت 32.

احتجاج، توحید، عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام در میان دلایلی که در مقابل اهل ملّتها بیان داشت به رأس الجالوت فرمود: داوود علیه السلام در زبورش گفت: خداوندا، بعد از مدتی بر پا دارنده سنت و روش نیک را مبعوث گردان. و آیا پیامبری غیر از محمد را می­شناسی که سنت را بعد از مدتی به پا داشته باشد؟(7)

روایت 33.

عدة الداعی: از جمله مواردی که خداوند بر داوود علیه السلام وحی فرمود این است: هر که تنها به من وابسته باشد، او را کفایت می کنم، هر که از من درخواستی داشته باشد به او می­بخشم، هر که مرا بخواند اجابتش می­گویم، ولی دعای او را به تأخیر می­اندازم در حالی که معلق است و آن را اجابت نموده­ام، تا اینکه قضا و قدر من واقع شود و آن­گاه که واقع شد آنچه را درخواست نموده اجابت می­نمایم، به مظلوم بگو: دعای تو را به خاطر دلایل بسیار به تأخیر انداخته­ام در حالی که آن را بر علیه کسانی که به تو ظلم کرده­اند اجابت نموده­ام

ص: 42


1- . إرشاد القلوب 1 : 208
2- . تنبیه الخواطر 2 : 32
3- . من لایحضره الفقیه : 471
4- . اصول الکافی 2 : 63
5- . نسخه خطی فلاح السائل
6- . نسخه خطی
7- . احتجاج الطبرسی : 231 ، توحید الصدوق : 442 ، عیون الأخبار : 93

فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَإِنَّکَ إِنْ تَأْتِنِی بِعَبْدٍ آبِقٍ أُثْبِتْکَ فِی اللَّوْحِ حَمِیداً (1).

«27»

نبه، تنبیه الخاطر رُوِیَ أَنَّهُ مَکْتُوبٌ فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ حَقٌّ عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ لَا یَغْفُلَ عَنْ أَرْبَعِ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ فِیهَا یُنَاجِی رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ فِیهَا یُحَاسِبُ نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ یُفْضِی إِلَی إِخْوَانِهِ (2)الَّذِینَ یَصْدُقُونَهُ عَنْ عُیُوبِ نَفْسِهِ (3)وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یُحْمَدُ (4)فَإِنَّ هَذِهِ السَّاعَةَ عَوْنٌ لِتِلْکَ السَّاعَاتِ (5).

«28»

یه، من لا یحضره الفقیه فِی الصَّحِیحِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ: کَانَتِ امْرَأَةٌ عَلَی عَهْدِ دَاوُدَ علیه السلام یَأْتِیهَا رَجُلٌ یَسْتَکْرِهُهَا عَلَی نَفْسِهَا فَأَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی نَفْسِهَا فَقَالَتْ لَهُ إِنَّکَ لَا تَأْتِینِی مَرَّةً إِلَّا وَ عِنْدَ أَهْلِکَ مَنْ یَأْتِیهِمْ قَالَ فَذَهَبَ إِلَی أَهْلِهِ فَوَجَدَ عِنْدَ أَهْلِهِ رَجُلًا فَأَتَی بِهِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَتَی إِلَیَّ مَا لَمْ یُؤْتَ إِلَی أَحَدٍ قَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ وَجَدْتُ هَذَا الرَّجُلَ عِنْدَ أَهْلِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ قُلْ لَهُ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ (6).

«29»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُفَضَّلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا اعْتَصَمَ بِی عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی دُونَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ ثُمَّ تَکِیدُهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَیْنِهِنَّ وَ مَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَرَفْتُ ذَلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ مِنْ یَدَیْهِ (7)وَ أَسَخْتُ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ (8)وَ لَمْ أُبَالِ بِأَیِّ وَادٍ تَهَالَکَ (9).

ص: 41


1- إرشاد القلوب 1: 208 و فیه: اثبتک فی اللوح جمیلا.
2- أی وصل الیهم.
3- فی نسخة: علی عیوب نفسه.
4- فی المصدر: فیما یحل و یجمل.
5- تنبیه الخواطر 2: 23.
6- من لا یحضره الفقیه: 471.
7- فی المصدر: الا قطعت أسباب السماوات و الأرض من یدیه.
8- قال المصنّف فی مرآة العقول: و اسخت بالخاء المعجمة و تشدید التاء من السخت هو الشدید، و هو من اللغات المشترکة بین العرب و العجم، أی لا ینبت له زرع و لا یخرج له خیر من الأرض، أو من السوخ و هو الانخساف علی بناء الافعال ای خسفت الأرض به، و ربما یقرأ بالحاء المهملة من السیاحة کنایة عن الزلزلة.
9- أصول الکافی 2: 63، و فی نسخة: هلک.

و من داورترین حاکمان هستم: (ازجمله این دلایل این است که) یا تو نیز بر مردی ظلم کرده­ای و او علیه تو دعا کرده است بنابراین بی حساب می­گردید و استجابت دعا به نفع و ضرر تو نخواهد بود، و یا تو صاحب مرتبه­ای در بهشت هستی که فقط به واسطه ظلم او بر تو به آن دست می­یابی، چرا که من بندگانم را در زمینه اموال و خودشان آزمایش و امتحان می­کنم، و چه بسا که بنده­ای را مریض می­گردانم پس نماز و خدمت گزاری­اش کاهش می­یابد، ولی صدای او هنگامی که در گرفتاری مرا می­خواند نزد من از نماز نمازگزاران دوست داشتنی­تر است، و چه بسا که بنده­ای نماز بگزارد و من آن را در صورتش بکوبم و صدایش را از خود پنهان دارم، ای داوود آیا می­دانی او کیست؟ آن کسی که با چشم فسق و فجور به حرم مومنان خیره می­شود و آن کسی که با خود می­گوید اگر سرپرستی کاری به او داده شود ظالمانه گردانها را خواهد زد، ای داوود بر خطا و گناهت سوگواری کن آن­گونه که مادر سوگوار بر فرزندش نوحه سر می­دهد، کاش کسانی که نزدیک است با زبان خود مردم را بخورند را (درروز قیامت) می­دیدی که زبان آنها را مانند پوست حیوانات گسترانده­ام و اطراف زبانشان را با گرزهایی آتشین زده­ام، سپس ملامت کننده­ای برآنان گمارده­ام که می­گوید: ای اهل جهنم، این فلان زبان دراز است پس او را بشناسید؛ چه بسیار رکعتهای طولانی که با گریه همراه است و نمازگزار آنها را با ترس و حذر به جای می­آورد ولی نزد من به اندازه چرک دست (یا نخ شکاف هسته خرما) ارزش ندارد به خاطر اینکه آن­گاه که به قلب او (نمازگزار) نگاه کردم متوجه شدم که بعد از پایان نماز اگر زنی در مقابل ظاهر شود و خود را بر او بنمایاند جوابش را می­دهد و اگرمومنی با او معامله کند خیانت می­کند.(1)

می­گویم: سیّد- خداوند روح او را مقدس گرداند- در کتاب سعدالسعود گفته است: در سوره دوم از زبور داوود علیه السلام چنین الفاظی دیدم: ای داوود، من تو را در زمین به عنوان خلیفه و جانشین تعیین کردم، و تو را تسبیح کننده و پیامبر خویش قرار دادم، در آینده عیسی به جای من پرستش می­شود و این به خاطر نیرو و قدرتی است که او را بدان مخصوص گردانده­ام

ص: 43


1- . عدة الداعی : 22 و 23
«30»

تم، فلاح السائل مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام قُلْ لِلْجَبَّارِینَ لَا یَذْکُرُونِی فَإِنَّهُ لَا یَذْکُرُنِی عَبْدٌ إِلَّا ذَکَرْتُهُ وَ إِنْ ذَکَرُونِی ذَکَرْتُهُمْ فَلَعَنْتُهُمْ (1).

«31»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَابِدٌ فَأُعْجِبَ بِهِ دَاوُدُ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ لَا یُعْجِبْکَ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِهِ فَإِنَّهُ مُرَاءٍ قَالَ فَمَاتَ الرَّجُلُ فَأُتِیَ دَاوُدُ فَقِیلَ لَهُ مَاتَ الرَّجُلُ فَقَالَ ادْفِنُوا صَاحِبَکُمْ قَالَ فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ قَالُوا کَیْفَ لَمْ یَحْضُرْهُ قَالَ فَلَمَّا غُسِّلَ قَامَ خَمْسُونَ رَجُلًا فَشَهِدُوا بِاللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ مِنْهُ إِلَّا خَیْراً فَلَمَّا صَلَّوْا عَلَیْهِ قَامَ خَمْسُونَ رَجُلًا فَشَهِدُوا بِاللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَلَمَّا دَفَنُوهُ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَا مَنَعَکَ أَنْ تَشْهَدَ فُلَاناً قَالَ الَّذِی أَطْلَعْتَنِی عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِهِ قَالَ إِنْ کَانَ لَکَذَلِکَ وَ لَکِنْ شَهِدَهُ قَوْمٌ مِنَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ فَشَهِدُوا لِی مَا یَعْلَمُونَ إِلَّا خَیْراً فَأَجَزْتُ شَهَادَتَهُمْ عَلَیْهِ وَ غَفَرْتُ لَهُ عِلْمِی فِیهِ (2).

«32»

ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِیمَا احْتَجَّ بِهِ عَلَی أَهْلِ الْمِلَلِ قَالَ لِرَأْسِ الْجَالُوتِ قَالَ دَاوُدُ علیه السلام فِی زَبُورِهِ (3)اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِیمَ السُّنَّةِ بَعْدَ الْفَتْرَةِ فَهَلْ تَعْرِفُ نَبِیّاً أَقَامَ السُّنَّةَ بَعْدَ الْفَتْرَةِ غَیْرَ مُحَمَّدٍ (4).

«33»

عدة، عدة الداعی فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام مَنِ انْقَطَعَ إِلَیَّ کَفَیْتُهُ وَ مَنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ مَنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنَّمَا أُؤَخِّرُ دَعْوَتَهُ وَ هِیَ مُعَلَّقَةٌ وَ قَدِ اسْتَجَبْتُهَا حَتَّی یَتِمَّ قَضَائِی فَإِذَا تَمَّ قَضَائِی أَنْفَذْتُ مَا سَأَلَ قُلْ لِلْمَظْلُومِ إِنَّمَا أُؤَخِّرُ دَعْوَتَکَ وَ قَدِ اسْتَجَبْتُهَا لَکَ عَلَی (5)

ص: 42


1- فلاح السائل مخطوط.
2- مخطوط قوله: و غفرت له أی سترت له ما کنت اعلم من عمله.
3- فی المصدر: قال داود علیه السلام فی زبوره و انت تقرؤه.
4- احتجاج الطبرسیّ: 231، توحید الصدوق: 442، عیون الأخبار: 93 و قد اخرج الحدیث بتمامه و شرحه فی کتاب الاحتجاجات راجع 10: 299- 318.
5- فی المصدر: و قد استجبتها لک حتّی یتم قضائی لک علی من ظلمک.

و با اجازه من مردگان را زنده می­کند، ای داوود! مرا در میان مخلوقاتم به بخشش و رحمت توصیف کن، به راستی که من بر هرچیز توانا هستم، ای داوود، چه کسی فقط به من وابسته بوده و من او را ناامید گرداند­ه­­ام؟ یا چه کسی به درگاه من بازگشته و توبه کرده و من او را از درگاه خویش رانده­ام؟ شما را چه شده که خداوند را بزرگ و مقدس نمی­خوانید در حالی که او برای شما قیافه و شکل وجسم قرار داده و شما را به شیوه­ها و رنگهای گوناگون آفریده است؟ شما را چه شده که در طول شب و روز طاعت خداوند به جای نمی­آورید و گناهان را از قلب­هایتان دور نمی­کنید، تو ­گویی که نمی­میرید و دنیای شما همیشه پایدار و زوال ناپذیر و قطع ناشدنی است، حال آنکه نزد خودم برای شما در بهشت نعمت­های وسیع­تر و پر زرق و برق­تر وجود دارد اگر فکر کنید و بیاندیشید، و آن­گاه که به سوی من باز آیید و نزدم حاضر شوید خواهید دانست که به آنچه مخلوقات انجام می­دهند بینا هستم، پاک و منزّه است خداوند خالق نور و روشنایی.

و در سوره دهم چنین آمده است: ای مردم، از قیامت غافل نشوید، و قشنگی و پر رونق بودن و شادابی زندگی دنیا شما را نفریبد، ای بنی اسرائیل! اگر در بازگشت و معاد خود تفکر کنید و قیامت و آنچه که در آن برای گناهکاران آماده کرده­ام را به یاد آورید، خنده شما اندک و گریستن­تان افزون می­گردد، ولی شما از مرگ غافل شدید و عهد و پیمان مرا پشت سر انداختید، و حق مرا سبک و خوار شمردید گویا که گناهکار نیستید و محاسبه نمی­شوید، چه بسیار سخن می­گویید و (بدان) عمل نمی­کنید! و چه بسیار وعده می­دهید و خلاف آن رفتار می­کنید! و چه بسیار عهد و پیمان می­بندید و آن را نقض می­کنید! اگر به خشونت و زبری خاک و تنهایی قبر و تاریکی آن بیاندیشید، سخن گفتن شما اندک و یاد و ذکر من در دلهایتان افزون و مشغولیت ذهنتان به من بیشتر خواهد شد، به راستی که کمال مطلوب رشد و کمال اخروی است، اما رشد و کمال دنیوی متغیر و از بین رفتنی است، آیا به آفرینش آسمانها و زمین و نشانه­ها و علامت­های هشداری که در آنها آماده کرده­ام فکر نمی­کنید، حال آنکه پرندگان را در فضای آسمان نگاه داشته­ام و تسبیح می­گویند و به دنبال رزق و روزی من می­گردند؟ و من بسیار بخشنده و مهربان هستم، پاک و منزه است خداوند خالق و نور و روشنایی.

و در سوره هفدهم آمده است: ای داوود! آنچه می­گویم را بشنو، و سلیمان را فرمان ده که بعد از تو بگوید: همانا محمد و پیروان او زمین را به ارث می­برند و آنان با شما تفاوت دارند، نماز گزاردنشان به همراهی تنبور نیست و تارهای نوازندگی را مقدس نمی­شمارند، پس بر تقدیس و تکریم خود (برای ذات خداوند) بیافزا، و آن­گاه که صوت به تقدیس من رها می­کنید گریستن خود در هر ساعت را افزایش دهید،

ص: 44

مَنْ ظَلَمَکَ لِضُرُوبٍ کَثِیرَةٍ غَابَتْ عَنْکَ وَ أَنَا أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ إِمَّا أَنْ تَکُونَ قَدْ ظَلَمْتَ رَجُلًا فَدَعَا عَلَیْکَ فَتَکُونُ هَذِهِ بِهَذِهِ لَا لَکَ وَ لَا عَلَیْکَ وَ إِمَّا أَنْ تَکُونَ لَکَ دَرَجَةٌ فِی الْجَنَّةِ لَا تَبْلُغُهَا عِنْدِی إِلَّا بِظُلْمِهِ لَکَ لِأَنِّی أَخْتَبِرُ عِبَادِی فِی أَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ رُبَّمَا أَمْرَضْتُ الْعَبْدَ فَقَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ خِدْمَتُهُ وَ لَصَوْتُهُ إِذَا دَعَانِی فِی کُرْبَتِهِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ صَلَاةِ الْمُصَلِّینَ وَ لَرُبَّمَا صَلَّی الْعَبْدُ فَأَضْرِبُ بِهَا وَجْهَهُ وَ أَحْجُبُ عَنِّی صَوْتَهُ أَ تَدْرِی مَنْ ذَلِکَ یَا دَاوُدُ ذَلِکَ الَّذِی یُکْثِرُ الِالْتِفَاتَ إِلَی حُرَمِ الْمُؤْمِنِینَ بِعَیْنِ الْفِسْقِ وَ ذَلِکَ الَّذِی حَدَّثَتْهُ نَفْسُهُ لَوْ وَلِیَ أَمْراً لَضَرَبَ فِیهِ الْأَعْنَاقَ ظُلْماً یَا دَاوُدُ نُحْ عَلَی خَطِیئَتِکَ کَالْمَرْأَةِ الثَّکْلَی عَلَی وَلَدِهَا لَوْ رَأَیْتَ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ النَّاسَ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ قَدْ بَسَطْتُهَا بَسْطَ الْأَدِیمِ وَ ضَرَبْتُ نَوَاحِیَ أَلْسِنَتِهِمْ بِمَقَامِعَ مِنْ نَارٍ ثُمَّ سَلَّطْتُ عَلَیْهِمْ مُوَبِّخاً لَهُمْ یَقُولُ یَا أَهْلَ النَّارِ هَذَا فُلَانٌ السَّلِیطُ فَاعْرِفُوهُ کَمْ رَکْعَةٍ طَوِیلَةٍ فِیهَا بُکَاءٌ بِخَشْیَةٍ قَدْ صَلَّاهَا صَاحِبُهَا لَا تُسَاوِی عِنْدِی فَتِیلًا حِینَ نَظَرْتُ فِی قَلْبِهِ فَوَجَدْتُهُ إِنْ سَلَّمَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ بَرَزَتْ لَهُ امْرَأَةٌ وَ عَرَضَتْ عَلَیْهِ نَفْسَهَا أَجَابَهَا وَ إِنْ عَامَلَهُ مُؤْمِنٌ خَانَهُ (1).

(2)

أَقُولُ: قَالَ السَّیِّدُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ رَأَیْتُ فِی زَبُورِ دَاوُدَ علیه السلام فِی السُّورَةِ الثَّانِیَةِ مَا هَذَا لَفْظُهُ (3)دَاوُدُ إِنِّی جَعَلْتُکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلْتُکَ مُسَبِّحِی وَ نَبِیِّی وَ سَیُتَّخَذُ عِیسَی إِلَهاً مِنْ دُونِی مِنْ أَجْلِ مَا مَکَّنْتُ فِیهِ مِنَ الْقُوَّةِ

ص: 43


1- عدّة الداعی: 22- 23.
2- قال الثعلبی: قال وهب: لما استخلف داود ابنه سلیمان وعظه فقال: یا بنی ایاک و الهزل فان نفعه قلیل و یهیج العداوة بین الاخوان و ایاک و الغضب فان الغضب یستخف صاحبه، و علیک بتقوی اللّه و طاعته فانهما یغلبان کل شی ء، و ایاک و کثرة الغیرة علی أهلک من غیر شی ء فان ذلک یورث سوء الظنّ بالناس و ان کانوا برآء، و اقطع طمعک عن الناس فانه هو الغنی، و ایاک و الطمع فهو الفقر الحاضر، و ایاک و ما یعتذر منه من القول، و عود نفسک و لسانک الصدق و الزم الاحسان، و ان استطعت أن یکون یومک خیرا من امسک فافعل، و صل صلاة مودع، و لا تجالس السفهاء، و لا ترد علی عالم، و لا تماره فی الدین، و إذا غضبت فالصق نفسک بالارض و تحول من مکانک، و ارج رحمة اللّه فانها واسعة وسعت کل شی ء. منه رحمه اللّه.
3- فی المصدر صدر أسقطه المصنّف أو کان سقط عن نسخته و هو هذا: ما یقول الأمم و الشعوب و قد اجتمعوا علی الرب وحده، یریدون لیطفئوا نور اللّه و قدسه، یا داود. اه.

ای داوود! اموال خود را از راه حرام جمع نکنید که من نماز چنین اشخاصی را نمی­پذیرم، اگر لازم باشد پدرت را به خاطر انجام گناه و برادرت را به خاطر انجام حرام ترک کن، و بر بنی اسرائیل بخوان خبر دو مردی را که در دوران ادریس پیامبر زندگی می­کردند، پس تجارتی برای آنان پیش آمد حال آنکه زمان ادای نمازی واجب نیز فرا رسیده بود، یکی از آن دو گفت: شروع به جا به ­جا نمودن فرمان خدا می­کنم، و دیگری گفت: تجارتم را شروع می­کنم و فرمان خدا را به ما بعد موکول می­کنم، پس این به دنبال تجارتش رفت و آن پی نمازش، آن­گاه به ابرها وحی کردم و در آنها دمیدم و آتشی را برافروختم و آتش همه جا را احاطه کرد و مرد (دوم) به آتش و تاریکی مشغول شد پس هم تجارتش را از دست داد هم نمازش را، و بر در خانه­اش نوشته شد: بنگرید که دنیا و زیاده خواهی با صاحبش چه می­کند. ای داوود! گناهان کبیره و کبر و غرور، مایه غضب هستند که هرگز تغییر نمی­کنند، و هرگاه ستمگری را دیدی که دنیا مقام او را بلند گردانده به او غبطه نخور، چرا که سرنوشتش غیر از دو امر نیست: یا ستمگری ستمگرتر از خودش را بر او مسلّط می­گردانم پس از او انتقام می­گیرد، و یا در روز قیامت او را ملزم به باز پس دادن نتایج ظلمش می­کنم. ای داوود! کاش صاحب نتایج و پی­آمدهای ظلم را می­دیدی که گردن بندی از آتش برگردنش قرار داده شده است، پس خودتان را محاسبه کنید، با انصاف با مردم رفتار کنید، و دنیا و زینتش را رها کنید، ای انسان غافل چه می­کنی با دنیایی که مرد سالم در آن خارج می­شود و مریض برمی­گردد، و برای جمع کردن خراج و مالیات بیرون می­رود و با آهن و غلّ و زنجیر دربند می­شود، و سالم خارج می­شود و کشته شده برمی­گردد. وای بر شما، اگر بهشت و نعمت­هایی که در آن برای دوستانم آماده کرده­ام را می­دیدید هیچگاه داروی آن را با شهوت نمی­چشیدید، کجایند دوست داران خوراکی و نوشیدنی لذیذ؟ کجایند آنانی که گریه را با خنده همراه کردند؟ کجایند کسانی که در تابستان و زمستان به سمت مساجد هجوم آوردند؟ امروز بنگرید که چشم­هایتان چه می­بیند، پس چه بسیار شب زنده­داری می­کردید و مردم در خواب بودند، امروز از هرچه می­خواهید لذت ببرید چرا که من از همه شما راضی گشته­ام، و اعمال پاک و مطهر شما خشم مرا از ساکنان دنیا دفع می­کرد، ای چشمه رضوان اکنون آنان را بنوشان؛ و بهشتیان می­نوشند و شادابی چهره­شان افزون می­گردد، آن­گاه رضوان می­گوید: آیا می­دانید چرا شما را نوشاندم؟ به خاطر اینکه شرم خود از حرام بازداشتید

ص: 45

وَ جَعَلْتُهُ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِی دَاوُدُ صِفْنِی لِخَلْقِی بِالْکَرَمِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَنِّی عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ دَاوُدُ مَنْ ذَا الَّذِی انْقَطَعَ إِلَیَّ فَخَیَّبْتُهُ أَوْ مَنْ ذَا الَّذِی أَنَابَ إِلَیَّ فَطَرَدْتُهُ عَنْ بَابِ إِنَابَتِی مَا لَکُمْ لَا تُقَدِّسُونَ اللَّهَ وَ هُوَ مُصَوِّرُکُمْ وَ خَالِقُکُمْ عَلَی أَلْوَانٍ شَتَّی مَا لَکُمْ لَا تَحْفَظُونَ طَاعَةَ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ تَطْرُدُونَ الْمَعَاصِیَ عَنْ قُلُوبِکُمْ کَأَنَّکُمْ لَا تَمُوتُونَ وَ کَأَنَّ دُنْیَاکُمْ بَاقِیَةٌ لَا تَزُولُ وَ لَا تَنْقَطِعُ (1)وَ لَکُمْ فِی الْجَنَّةِ عِنْدِی أَوْسَعُ وَ أَخْصَبُ لَوْ عَقَلْتُمْ وَ تَفَکَّرْتُمْ وَ سَتَعْلَمُونَ إِذَا حَضَرْتُمْ وَ صِرْتُمْ إِلَیَّ أَنِّی بِمَا تَعْمَلُ الْخَلْقُ بَصِیرٌ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السُّورَةِ الْعَاشِرَةِ أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَغْفُلُوا عَنِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ لِبَهْجَةِ الدُّنْیَا وَ نَضَارَتِهَا (2)بَنِی إِسْرَائِیلَ لَوْ تَفَکَّرْتُمْ فِی مُنْقَلَبِکُمْ وَ مَعَادِکُمْ وَ ذَکَرْتُمُ الْقِیَامَةَ وَ مَا أَعْدَدْتُ فِیهَا لِلْعَاصِینَ قَلَّ ضَحِکُکُمْ وَ کَثُرَ بُکَاؤُکُمْ وَ لَکِنَّکُمْ غَفَلْتُمْ عَنِ الْمَوْتِ وَ نَبَذْتُمْ عَهْدِی وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ اسْتَخْفَفْتُمْ بِحَقِّی کَأَنَّکُمْ لَسْتُمْ بِمُسِیئِینَ وَ لَا مُحَاسَبِینَ کَمْ تَقُولُونَ وَ لَا تَفْعَلُونَ وَ کَمْ تَعِدُونَ فَتُخْلِفُونَ وَ کَمْ تُعَاهِدُونَ فَتَنْقُضُونَ لَوْ تَفَکَّرْتُمْ فِی خُشُونَةِ الثَّرَی (3)وَ وَحْشَةِ الْقَبْرِ وَ ظُلْمَتِهِ لَقَلَّ کَلَامُکُمْ وَ کَثُرَ ذِکْرُکُمْ وَ اشْتِغَالُکُمْ لِی إِنَّ الْکَمَالَ کَمَالُ الْآخِرَةِ وَ أَمَّا کَمَالُ الدُّنْیَا فَمُتَغَیِّرٌ وَ زَائِلٌ لَا تَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا أَعْدَدْتُ فِیهَا مِنَ الْآیَاتِ وَ النُّذُرِ وَ حَبَسْتُ الطَّیْرَ فِی جَوِّ السَّمَاءِ یُسَبِّحْنَ وَ یَسْرَحْنَ (4)فِی رِزْقِی وَ أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السُّورَةِ السَّابِعَةَ عَشَرَ دَاوُدُ اسْمَعْ مَا أَقُولُ وَ مُرْ سُلَیْمَانَ یَقُولُ بَعْدَکَ إِنَّ الْأَرْضَ أُورِثُهَا مُحَمَّداً (5)وَ أُمَّتَهُ وَ هُمْ خِلَافُکُمْ وَ لَا تَکُونُ صَلَاتُهُمْ بِالطَّنَابِیرِ وَ لَا یُقَدِّسُونَ الْأَوْتَارَ فَازْدَدْ مِنْ تَقْدِیسِکَ وَ إِذَا زَمَّرْتُمْ (6)بِتَقْدِیسِی فَأَکْثِرُوا الْبُکَاءَ بِکُلِّ سَاعَةٍ

ص: 44


1- فی المصدر: و کأنّ دنیاکم باقیة للازل و لا تنقطع.
2- فی نسخة: و لا تغرنکم الحیاة الدنیا لبهجة الدنیا و نضارتها. و فی المصدر: و لا تغرنکم الحیاة و بهجة الدنیا و نضارتها، یا بنی إسرائیل. اه.
3- فی المصدر: لو تفکرتم فی خسوفة الثری.
4- سرحت المواشی: ذهبت ترعی.
5- فی المصدر: یرثها محمّد و امته.
6- زمر: غنی بالنفخ فی القصب و نحوه. زمر بالحدیث: بثه و أذاعه. زمر النعام: صوت و لعلّ المراد هنا هو الأخیر. و فی المصدر: زفرتم.

و به پادشاهان و ثروتمندان و نه مساکین و تهی­دستان غبطه نخوردید، ای رضوان هشت هزار برابر آنچه برای بندگانم آماده کرده­ام را بر آنان ظاهر ساز. ای داوود، هرکه با من تجارت کند سودمندترین تاجران خواهد بود، و هر که دنیا او را بر زمین افکند زیانکارترین زیانکاران خواهد بود. وای برتو ای فرزند آدم که قساوت قلبت چه افزون گشته است! آیا پدر و مادرت می­میرند و از مردن آنها پند و عبرت نمی­گیری؟! ای فرزند آدم آیا به چهار­پایی که می­میرد سپس باد می­کند و تبدیل به لاشه­ای گندیده می­شود نمی­نگری، حال آنکه حیوان است و هیچ گناهی ندارد؟ ولی اگر بار گناهان تو بر کوههای استوار و مقاوم گذاشته شود آنها را نابود می­کند. ای داوود! قسم به عزت و بزرگی­ام که چیزی زیان­آورتر و فتنه­انگیزتر از اموال و اولاد برای شما و قلب­هایتان وجود ندارد، و تنها عمل صالح است که نزد من والا و رفیع گردانده شده است، و من بر هر چیزی احاطه دارم. پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.

و در سوره بیست­ و سه چنین می­خوانیم: ای فرزند گِل و آب پست و بی مقدار، و ای فرزند غفلت وغرور، به چیزهایی که بر شما حرام شده­اند زیاد نظر نیندازید، پس اگر مجرای گناهان را می­دیدید آن را پلید و کثیف می­شمردید، و ای کاش زنان معطّری را می­دیدید که از عادت ماهیانه و مریضی معاف شده­اند، آنان همیشه راضی هستند و هیچ­گاه خشمگین نمی­شوند، و زندگی ابدی دارند و هرگز نمی­میرند، هر بار که صاحبشان از آنان کام جوید دوباره بکر و دوشیزه می­گردند، نرم­تر و لطیف­تر از کره و شیرین­تر ازعسل هستند، (دربهشت) مابین تخت و بستر خواب امواجی از شراب وعسل در تلاطم است، رودها از بس فراوانند گویا از هم می­جوشند، وای بر تو این است سرمایه بزرگ ونعمت طولانی و زندگانی مرفّه و فراخ و شادمانی همیشگی و آسایش ابدی، همه هستی نزد من است، و من توانا و چیره و حکیم هستم. پاک و منزّه است خداوند خالق نور.

و در سوره سی­ام: ای فرزند آدم، ای گروگان­های مرگ، برای آخرتتان تلاش کنید و با دنیا آن را بخرید، و مانند قومی نباشید که آخرت را لهو و لعب فرض کرده­اند، و آگاه باشید که هر که به من قرض دهد سرمایه­اش رشد می­کند و سودش فراوان می­شود،

ص: 46

و هرکس به شیطان قرض دهد با او هم­نشین می­شود، شما را چه شده که بر سر دنیا به مسابقه می­پردازید و از حق و حقیقت عدول می­کنید، شرافت اصل و تبار شما را مغرور گردانده است پس اصل و تبار مخلوقاتی که از گِل آفریده شده چه می­تواند باشد؟ به راستی که نزد من اصل و تبار فقط تقواست، ای فرزند آدم! شما و آنچه که به غیر از خدا می­پرستید در آتش جهنم جای دارید، شما از من بری هستند و من از شما بری، مرا به عبادت شما نیازی نیست تا اینکه خالصانه اسلام را گردن نهید، و من توانا و حکیم هستم، پاک و منزّه است خداوند خالق نور.

و در سوره چهل­ و شش: ای فرزند آدم! حقّ مرا خوار و بی­مقدار نشمارید که شما را در آتش جهنم خار و ذلیل می­گردانم، به راستی که رباخواری، اعضای درونی و کبدهایتان را تکه تکه می­کند، آن­گاه که قصد پرداخت صدقه را دارید آن را با آب یقینِ راستین بشویید، چرا که من قبل از گیرنده صدقه دست خود به سوی آن دراز می­کنم، پس اگر از مال حرام باشد آن را از حسابِ گیرنده­اش حذف می­کنم و اگر از مال حلال باشد می­گویم: قصری را در بهشت برای او بنیان نهید؛ ریاست، ریاست پادشاهی نیست بلکه ریاست، فقط ریاست آخرت است. پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.

و در سوره چهل­ و هفت: ای داوود آیا می­دانی چرا بنی اسرائیل را مسخ و برخی از آنان را تبدیل به میمون و خوک کردم؟ چرا که هرگاه شخص ثروتمند با گناه بزرگ نزد آنان می­آمد با او مدارا می­کردند و هرگاه شخص مسکین با گناه کوچکتر نزد آنان می­آمد از او انتقام می­گرفتند، لعنت من بر هر حاکم مسلّطی که در مورد ثروتمند و فقیر احکام یکسانی صادر نمی­کند واجب شده است، شما در دنیا از هوی و هوس پیروی می­کنید، اگر من با شما خلوت کنم و رودر رو قرار گیریم در آن صورت مکان گریزتان کجاست؟ چقدر شما را از نظر داشتن به حرم مومنان منع کردم؟ و زبان شما در هدف قرار دادن آبروی مردم دراز گشت، پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.

ص: 47

دَاوُدُ قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَجْمَعُوا الْمَالَ مِنَ الْحَرَامِ فَإِنِّی لَا أَقْبَلُ صَلَاتَهُمْ وَ اهْجُرْ أَبَاکَ عَلَی الْمَعَاصِی وَ أَخَاکَ عَلَی الْحَرَامِ وَ اتْلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبَأَ رَجُلَیْنِ کَانَا عَلَی عَهْدِ إِدْرِیسَ فَجَاءَتْ لَهُمَا تِجَارَةٌ وَ قَدْ فُرِضَتْ عَلَیْهِمَا صَلَاةٌ مَکْتُوبَةٌ فَقَالَ الْوَاحِدُ أَبْدَأُ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ قَالَ الْآخَرُ أَبْدَأُ بِتِجَارَتِی وَ أَلْحَقُ أَمْرَ اللَّهِ فَذَهَبَ هَذَا لِتِجَارَتِهِ وَ هَذَا لِصَلَاتِهِ فَأَوْحَیْتُ إِلَی السَّحَابِ فَنَفَخَتْ (1)وَ أَطْلَقَتْ نَاراً وَ أَحَاطَتْ وَ اشْتَغَلَ الرَّجُلُ (2)بِالسَّحَابِ وَ الظُّلْمَةِ فَذَهَبَتْ تِجَارَتُهُ وَ صَلَاتُهُ وَ کُتِبَ عَلَی بَابِهِ انْظُرُوا مَا تَصْنَعُ الدُّنْیَا وَ التَّکَاثُرُ بِصَاحِبِهِ دَاوُدُ إِنَّ الْکَبَائِرَ وَ الْکِبْرَ حَرَدٌ (3)لَا یَتَغَیَّرُ أَبَداً فَإِذَا رَأَیْتَ ظَالِماً قَدْ رَفَعَتْهُ الدُّنْیَا فَلَا تَغْبِطْهُ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَحَدِ الْأَمْرَیْنِ إِمَّا أَنْ أُسَلِّطَ عَلَیْهِ ظَالِماً أَظْلَمَ مِنْهُ فَیَنْتَقِمَ مِنْهُ وَ إِمَّا أُلْزِمَهُ رَدَّ التَّبِعَاتِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ دَاوُدُ لَوْ رَأَیْتَ صَاحِبَ التَّبِعَاتِ قَدْ جُعِلَ فِی عُنُقِهِ طَوْقٌ مِنْ نَارٍ فَحَاسِبُوا نُفُوسَکُمْ وَ أَنْصِفُوا النَّاسَ وَ دَعُوا الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا یَا أَیُّهَا الْغَفُولُ مَا تَصْنَعُ بِدُنْیَا یَخْرُجُ مِنْهَا الرَّجُلُ صَحِیحاً (4)وَ یَرْجِعُ سَقِیماً وَ یَخْرُجُ فَیَجْبَی (5)جِبَایَةً فَیُکَبَّلُ بِالْحَدِیدِ وَ الْأَغْلَالِ وَ یَخْرُجُ الرَّجُلُ صَحِیحاً فَیُرَدُّ قَتِیلًا وَیْحَکُمْ لَوْ رَأَیْتُمُ الْجَنَّةَ وَ مَا أَعْدَدْتُ فِیهَا لِأَوْلِیَائِی مِنَ النَّعِیمِ لَمَا ذُقْتُمْ دَوَاءَهَا بِشَهْوَةٍ (6)أَیْنَ الْمُشْتَاقُونَ إِلَی لَذِیذِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ أَیْنَ الَّذِینَ جَعَلُوا مَعَ الضَّحِکِ بُکَاءً أَیْنَ الَّذِینَ هَجَمُوا عَلَی مَسَاجِدِی فِی الصَّیْفِ وَ الشِّتَاءِ انْظُرُوا الْیَوْمَ مَا تَرَی أَعْیُنُکُمْ فَطَالَ مَا کُنْتُمْ تَسْهَرُونَ وَ النَّاسُ نِیَامٌ فَاسْتَمْتِعُوا الْیَوْمَ مَا أَرَدْتُمْ فَإِنِّی قَدْ رَضِیتُ عَنْکُمْ أَجْمَعِینَ وَ لَقَدْ کَانَتْ أَعْمَالُکُمُ الزَّاکِیَةُ تَدْفَعُ سَخَطِی عَنْ أَهْلِ الدُّنْیَا یَا رِضْوَانُ اسْقِهِمْ مِنَ الشَّرَابِ الْآنَ فَیَشْرَبُونَ وَ تَزْدَادُ وُجُوهُهُمْ نَضْرَةً فَیَقُولُ رِضْوَانُ هَلْ تَدْرُونَ لِمَ فَعَلْتُ هَذَا لِأَنَّهُ لَمْ تَطَأْ فُرُوجُکُمْ فُرُوجَ الْحَرَامِ وَ لَمْ

ص: 45


1- فی نسخة: ففتحت.
2- فی المصدر: و اشتعل الرجل، قلت: ما فی المتن أصح. و اشتعل فلان: التهب غضبا.
3- فی نسخة: ان التکاثر و الکبر حرب. و فی المصدر: ان البکاء و الکبر خود لا یتغیر. و الکل مصحف.
4- الصحیح کما فی المصدر: یدخلها الرجل صحیحا.
5- جبا یجبو و جبی یجبی الخراج: جمعه. و فی المصدر: فیحیی حیاته. قوله: فیکبل ای یقید.
6- هکذا فی نسخة و فی المصدر، و فی نسخة اخری: لما ذقتم ذوقا بشهوة.

و در سوره شصت­ و پنج می­خوانیم: آیا در سخنرانی فصیح هستید و در عمل کوتاهی به خرج می­دهید؟ پس اگر در عمل فصیح بودید و در سخنرانی کوتاهی به خرج می­دادید برای شما امیدوار کننده­تر بود، ولی روی به آیات من آوردید و آنها را به مسخره گرفتید، و اقدام به کج روی و ستم و بی انصافی نمودید و به آنها شهرت یافتید، و دانستید که راه گریزی از من نیست ولی خیالتان از مصائب غافلگیرانه دنیا راحت شد.

ای داوود! بخوان بر بنی اسرائیل خبر مردی را که زمین، فرمانبردار او شد تا اینکه برآن چیره شد، و او سعی در ایجاد فساد در زمین داشت و حق را فرونشاند و باطل را آشکار ساخت و دنیا را آباد و قلعه­ها را محکم ساخت، و اموال را اندوخت، پس در حالی که در اوج نعمت و زندگانی فراخ دنیا بود به زنبور وحی شد که گوشت گونه­اش را بخورد و وارد قصر شود و پادشاه را نیش بزند، آن­گاه زنبور وارد شد و در حضور نگاهبانان و وزیران و همراهان پادشاه گونه­اش را نیش زد، پس ورم کرد و خون و خون­آبه از آن جاری شد، و تکه هایی از گوشت صورتش را از بین برد تا جائی که هر کسی نزدش می­نشست بوی ناخوشایندی از او به مشامش می­رسید، و در نهایت جسد آن پادشاه بدون سر به خاک سپرده شد، پس اگر پند واندرز آدمیزاد را (از کار زشت) باز می­داشت آنان را باز می­داشتم، ولی به سرگرمی دنیا و تفریح خود مشغول شده­اند، بنابراین آنان را رها ساز که سرگرم شوند و به بازی بپردازند تا دستور و فرمان من به سراغ آنان آید و در آن حال پاداش نیکوکاران را ضایع نمی­گردانم. پاک ومنزّه است خداوند خالق نور.(1)

می­گویم: ادامه آنچه از زبور نقل کردیم و سایر حکمت­های داوود علیه السلام در کتاب المواعظ (کتاب پند و اندرزها) خواهد آمد. إن شاءالله تعالی.

باب چهارم : داستان اصحاب سبت

آیات

- و لقد علمتم الّذین اعتدوا منکم فی السبت فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین * فجعلناها نکالاَ لما بین یدیها و ما خلفها و موعظة للمتّقین.(2)

{و کسانی از شما را که در روز دو شنبه [از فرمان خدا] تجاوز کردند نیک شناختید، پس ایشان را گفتیم بوزینگانی طرد شده باشید و ما آن [عقوبت] را برای حاضران و [نسلهای] پس از آن عبرتی و برای پرهیزگاران پندی قرار دادیم.}

- أو نلعنهم کما لعنّا أصحاب السبت.(3)

{یا همچنان که اصحاب سبت را لعنت کردیم آنان را [نیز] لعنت کنیم.}

- قلنا لهم لا تعتدوا فی السبت و أخذنا منهم میثاقهم غلیظاَ.(4)

{و به آنان گفتیم در روز شنبه تجاوز مکنید و از ایشان پیمان استواری گرفتیم.}

- واسألهم عن القریة التی کانت حاضرة البحر إذ یعدون فی السبت إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاَ لا یسبتون لا تأتیهم کذلک نبلوهم بما کانوا یفسقون * و إذ قالت أمّة منهم لم تعظون قوماَ مهلکهم أو معذّبهم عذاباَ شدیداَ قالوا معذرة إلی ربّکم و لعلّهم یتّقون * فلمّا نسوا ما ذکروا به أنجینا الّذین ینهون عن السوء و أخذنا الّذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون * فلمّا عتوا و عمّا نهوا عنه قلنا لهم کونوا قردة خاسئین.(5)

{و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود از ایشان جویا شو آن­گاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز می­کردند، آن­گاه که روز شنبه آنان ماهیهایشان روی آب می­آمدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمی­آمدند، این گونه ما آنان را به سبب آنکه نافرمانی می­کردند می­آزمودیم. و آن­گاه که گروهی از ایشان گفتند: چرا قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد پند می­دهید؟ گفتند: تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند. پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند از یاد بردند کسانی را که از [کار] بد باز می­داشتند نجات دادیم و کسانی که ستم کردند به سزای آنکه نافرمانی می­کردند به عذابی شدید گرفتار کردیم. و چون از آنچه از آن نهی شده بودند سر پیچی کردند به آنان گفتیم بوزینگانی رانده شده باشید.}

- إنّما جعل السبت علی الّذین اختلفوا فیه و إنّ ربّکم لیحکم بینهم یوم القیامة فیما کانوا فیه یختلفون.(6)

{[بزرگداشت] شنبه بر کسانی که درباره آن اختلاف کردند مقرر گردید، و قطعاً پروردگارت روز رستاخیز میان آنها درباره چیزی که اختلاف می­کردند داوری خواهد کرد.}

تفسیر

گفته شده معنی آیات به این صورت است: روز شنبه به صورت لعنت و مسخ بر کسانی که در مورد آن اختلاف داشته­اند قرار داده شده است، زمانی آن را حرام دانسته و سپس حلالش گرداندند، پس خداوند نیز آنان را مسخ کرد؛ و گفته شده: یعنی بزرگداشت روز شنبه بر یهود که در مورد روز جمعه اختلاف داشته­اند واجب شده است، آنان به بزرگداشت روز جمعه فرمان داده شدند ولی از آنچه بدان امر شدند عدول کردند؛ و گفته شده: آنان که اختلاف پیدا کردند یهودیان و مسیحیان بودند، برخی از آنان می­گفتند: شنبه بزرگترین روزهاست چرا که خداوند متعال در آن روز از آفریدن اشیاء فارغ گشت، و دیگران می­گفتند: بلکه روز یک­شنبه بزرگتر است چرا که خداوند در آن روز آفرینش اشیاء را آغاز نمود؛ و نظر وسط را آن چه در حدیث می آید تایید می کند.

ص: 49


1- . سعد السعود : 47- 51
2- . بقره/ 55 و 56
3- . نساء / 47
4- . نساء / 154
5- . أعراف/ 163-166
6- . نحل / 124

تَغْبِطُوا الْمُلُوکَ وَ الْأَغْنِیَاءَ غَیْرَ الْمَسَاکِینِ یَا رِضْوَانُ أَظْهِرْ لِعِبَادِی مَا أَعْدَدْتُ لَهُمْ ثَمَانِیَةَ ألف (آلَافِ) ضِعْفٍ یَا دَاوُدُ مَنْ تَاجَرَنِی فَهُوَ أَرْبَحُ التَّاجِرِینَ وَ مَنْ صَرَعَتْهُ الدُّنْیَا فَهُوَ أَخْسَرُ الْخَاسِرِینَ وَیْحَکَ یَا ابْنَ آدَمَ مَا أَقْسَی قَلْبَکَ أَبُوکَ وَ أُمُّکَ یَمُوتَانِ وَ لَیْسَ لَکَ عِبْرَةٌ بِهِمَا یَا ابْنَ آدَمَ أَ لَا تَنْظُرُ إِلَی بَهِیمَةٍ مَاتَتْ فَانْتَفَخَتْ وَ صَارَتْ جِیفَةً وَ هِیَ بَهِیمَةٌ وَ لَیْسَ لَهَا ذَنْبٌ وَ لَوْ وُضِعَتْ أَوْزَارُکَ عَلَی الْجِبَالِ الرَّاسِیَاتِ لَهَدَّتْهَا دَاوُدُ وَ عِزَّتِی مَا شَیْ ءٌ أَضَرَّ عَلَیْکُمْ مِنْ أَمْوَالِکُمْ وَ أَوْلَادِکُمْ وَ لَا أَشَدَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ فِتْنَةً مِنْهَا وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ عِنْدِی مَرْفُوعٌ وَ أَنَا بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطٌ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السُّورَةِ الثَّالِثَةِ وَ الْعِشْرِینَ یَا بَنِی الطِّینِ وَ الْمَاءِ الْمَهِینِ (1)وَ بَنِی الْغَفْلَةِ وَ الْغِرَّةِ لَا تُکْثِرُوا الِالْتِفَاتَ إِلَی مَا حَرَّمْتُ عَلَیْکُمْ فَلَوْ رَأَیْتُمْ مَجَارِیَ الذُّنُوبِ لَاسْتَقْذَرْتُمُوهُ وَ لَوْ رَأَیْتُمُ الْعَطِرَاتِ (2)قَدْ عُوفِینَ مِنْ هَیَجَانِ الطَّبَائِعِ فَهُنَّ الرَّاضِیَاتُ فَلَا یَسْخَطْنَ أَبَداً وَ هُنَّ الْبَاقِیَاتُ فَلَا یَمُتْنَ أَبَداً کُلَّمَا اقْتَضَّهَا (3)صَاحِبُهَا رَجَعَتْ بِکْراً أَرْطَبَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ بَیْنَ السَّرِیرِ وَ الْفِرَاشِ أَمْوَاجٌ تَتَلَاطَمُ مِنَ الْخَمْرِ وَ الْعَسَلِ کُلُّ نَهَرٍ یَنْفُذُ مِنْ آخَرَ وَیْحَکَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْمُلْکُ الْأَکْبَرُ وَ النَّعِیمُ الْأَطْوَلُ وَ الْحَیَاةُ الرَّغِدَةُ وَ السُّرُورُ الدَّائِمُ وَ النَّعِیمُ الْبَاقِی عِنْدِیَ الدَّهْرُ کُلُّهُ وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی الثَّلَاثِینَ (4)بَنِی آدَمَ رَهَائِنَ الْمَوْتَی (5)اعْمَلُوا لِآخِرَتِکُمْ وَ اشْتَرُوهَا بِالدُّنْیَا وَ لَا تَکُونُوا کَقَوْمٍ أَخَذُوهَا لَهْواً وَ لَعِباً وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَنْ قَارَضَنِی نَمَتْ بِضَاعَتُهُ وَ تَوَفَّرَ رِبْحُهَا

ص: 46


1- فی المصدر: یا ابن الماء و الطین.
2- فی المصدر: و لو رأیتم الخطوات الالوان أجسامهن مسکا توقل الجاریة فی کل ساعة بسبعین حلة قد عوفین من هیجان الطبائع فهن الراضیات فلا یسخطن أبدا اه قلت: هکذا فی المصدر، و هو کما تری فیه تصحیفات. قوله: قد عوفین من هیجان الطبائع لعله أراد بذلک سلامتهن من عادات النساء و ما یعرض لهن من الاسقام و الادواء.
3- فی المصدر: افتضها بالفاء. و هما بمعنی واحد ای کلما ازال بکارتهن.
4- فی المصدر: «و فی السورة الثلاثین» و کذا فیما یأتی.
5- فی المصدر: رهائن الموت و هو الصحیح، و الرهائن جمع الرهینة، أی الموت لازم لهم فشبههم فی لزومه لهم و عدم انفکاکه منهم بالرهن فی ید المرتهن.

روایات

روایت 1.

علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: یهودیان به ترک عمل در روز جمعه امر شدند ولی روز جمعه را ترک کردند و روز شنبه به ترک آن عمل پرداختند، پس صید در روز شنبه بر آنان حرام شد.(1)

در تفسیر عیاشی نیز نظیر همین روایت نقل شده است.(2)

روایت 2.

تفسیر علی بن ابراهیم: خداوند به اصحاب السبت مهلت داد تا اینکه خود را برتر پنداشتند و گفتند: همانا روز شنبه برای ما حلال است، و بر گذشتگان ما حرام بوده است- و به سبب حلال پنداشتن روز شنبه مجازات می­شدند- ولی بر ما حرام نیست، و از آن زمان که روز شنبه را حلال گردانده­ایم پیوسته در خیر و نعمت به سر می­بریم، و اموال و سلامتی جسم ما افزون گشته است، سپس خداوند شبانگاهان آنان را مجازات کرد حال آنکه در غفلت به سر می­بردند.(3)

روایت 3.

الکافی: از امام صادق علیه السلام درباره (جرّیّ) - نوعی ماهی دریایی دراز که فقط استخوان سر و ستون فقرات دارد- سؤال شد و ایشان فرمود: خداوند متعال طائفه­ای از بنی اسرائیل را مسخ کرد پس از میان حیوانات دریایی، جرّیّ و زمّیر- نوعی ماهی تیغ­دار که در آبهای شیرین یافت می­شود – و مار ماهی و غیره و از میان حیوانات زمینی، میمون و خوکها و وَبر- حیوانی کوچکتر از گربه با دُم و گوشهای کوتاه- و وَرل- نوعی سوسمار با دُم باریک و دراز- و غیره بر آنان حرام شد.(4)

توضیح

جوهری گفته است: (وَرل) حیوانی شبیه به سوسمار است.

روایت 4.

الکافی: امام صادق علیه السلام

ص: 50


1- . علل الشرائع : 35
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
3- . تفسیر القمی : 168
4- . فروع الکافی 2 : 145

وَ مَنْ قَارَضَ الشَّیْطَانَ قُرِنَ مَعَهُ مَا لَکُمْ تَتَنَافَسُونَ فِی الدُّنْیَا وَ تَعْدِلُونَ عَنِ الْحَقِّ غَرَّتْکُمْ أَحْسَابُکُمْ فَمَا حَسَبُ امْرِئٍ خُلِقَ مِنَ الطِّینِ إِنَّمَا الْحَسَبُ عِنْدِی هُوَ التَّقْوَی بَنِی آدَمَ إِنَّکُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ مِنِّی بُرَآءُ وَ أَنَا مِنْکُمْ بَرِی ءٌ لَا حَاجَةَ لِی فِی عِبَادَتِکُمْ حَتَّی تُسْلِمُوا إِسْلَاماً مُخْلَصاً وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (1)وَ فِی السَّادِسَةِ وَ الْأَرْبَعِینَ بَنِی آدَمَ لَا تَسْتَخِفُّوا بِحَقِّی فَأَسْتَخِفَّ بِکُمْ فِی النَّارِ إِنَّ أَکَلَةَ الرِّبَا تُقَطَّعُ أَمْعَاؤُهُمْ وَ أَکْبَادُهُمْ إِذَا نَاوَلْتُمُ الصَّدَقَاتِ فَاغْسِلُوهَا بِمَاءِ الْیَقِینِ فَإِنِّی أَبْسُطُ یَمِینِی قَبْلَ یَمِینِ الْآخِذِ فَإِذَا کَانَتْ مِنْ حَرَامٍ حَذَفْتُ بِهَا فِی وَجْهِ الْمُتَصَدِّقِ وَ إِنْ کَانَتْ مِنْ حَلَالٍ قُلْتُ ابْنُوا لَهُ قُصُوراً فِی الْجَنَّةِ وَ لَیْسَتِ الرِّئَاسَةُ رِئَاسَةَ الْمُلْکِ إِنَّمَا الرِّئَاسَةُ رِئَاسَةُ الْآخِرَةِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی السَّابِعَةِ وَ الْأَرْبَعِینَ أَ تَدْرِی یَا دَاوُدُ لِمَ مَسَخْتُ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنَازِیرَ لِأَنَّهُمْ إِذَا جَاءَ الْغَنِیُّ بِالذَّنْبِ الْعَظِیمِ سَاهَلُوهُ وَ إِذَا جَاءَ الْمِسْکِینُ بِأَدْنَی مِنْهُ انْتَقَمُوا مِنْهُ وَجَبَتْ لَعْنَتِی عَلَی کُلِّ مُتَسَلِّطٍ فِی الْأَرْضِ لَا یُقِیمُ الْغَنِیَّ وَ الْفَقِیرَ بِأَحْکَامٍ وَاحِدَةٍ إِنَّکُمْ تَتَّبِعُونَ الْهَوَی فِی الدُّنْیَا (2)أَیْنَ الْمَفَرُّ مِنِّی إِذَا تَخَلَّیْتُ بِکُمْ کَمْ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنِ الِالْتِفَاتِ إِلَی حُرَمِ الْمُؤْمِنِینَ وَ طَالَتْ أَلْسِنَتُکُمْ (3)فِی أَعْرَاضِ النَّاسِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ

ص: 47


1- فی المصدر هنا زیادات لعلها اسقطت عن النسّاخ، أو کانت نسخة سعد السعود الموجودة عند المصنّف ناقصة، و هی: و فی السورة السادسة و الثلاثین: ثیاب العاصی ثقال علی الأبدان و وسخ علی الوجه، و الوسخ ینقطع بالماء، و وسخ الذنوب لا ینقطع الا بالمغفرة، طوبی للذین کان باطنهم أحسن من ظاهرهم، و من کانت له ودائع فرح بها یوم الآزفة، و من عمل بالمعاصی و أسرها من المخلوقین لم یقدر علی اسرارها منی، قد أوفیتکم ما وعدتکم من طیبات الرزق، و نبات البر، و طیر السماء، و من جمیع الثمرات، و رزقتکم ما لم تحتسبوا، و ذلک کله علی الذنوب، معشر الصوام بشر الصائمین بمرتبة الفائزین، و قد أنزلت علی أهل التوراة بما أنزلت علیکم، داود! سوف تحرف کتبی، و یفتری علی کذبا، فمن صدق بکتبی و رسلی فقد أنجح و أفلح و أنا العزیز سبحان خالق النور؛ انتهی.
2- فی نسخة: هب انکم تتبعون الهوی فی الدنیا فاین المفر منی.
3- فی المصدر: و أطالت ألسنتکم. قلت: لعل الصواب: و اطالة السنتکم.

در حدیثی طولانی فرموده است: آن­گاه که تعدای از مؤمنان هر قوم دعوت پیامبر خود را اجابت گفتند، برای هر پیامبری شریعت و اسلوب مشخصی قرار داده شد، و منظور از شریعت و اسلوب راه و روشی بود که هر پیامبر بر اساس آن رفتار می­کرد، و از جمله راه و روشی که خداوند متعال موسی را به آن امر کرد آن بود که روز شنبه را برای آنان- یهودیان- روز ریاضت و روزه قرار دهد، و هرکس از قوم ثمود که روز شنبه را گرامی داشته و از ترس خداوند محّرمات آن روز را حلال ندانسته بود حال آنکه ماهیها فقط در آن روز سراغ آنان می­آمدند، خداوند او را وارد بهشت کرد، و هرکس حقّ خداوند را خوار و بی ارزش شمرد و محرّماتی که خداوند از آنها نهی کرده بود را حلال دانست، خداوند او را وارد آتش جهنم گرداند، و این ماجرا هنگامی بود که عده­ای از یهودیان ماهیها را حلال دانستند و زندانیشان کردند و در روز شنبه آنان را خوردند، پس خداوند بر آن عدّه خشم گرفت حال آنکه شریکی برای خداوند رحمان قرار نداده و در مسأله­ای که موسی علیه السلام از آن خبر می­داد نیز شک نکرده بودند، پس خداوند متعال فرمود: «و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین» {و کسانی از شما را که در روز شنبه [از فرمان خدا] تجاوز کردند نیک شناختید، پس ایشان را گفتیم بوزینگانی طرد شده باشید.} خبر. (1)

روایت 5.

تفسیر علی بن ابراهیم: «واسألهم عن القریة التی کانت حاضرة البحر إذ یعدون فی السبت إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاَ لا یسبتون لا تأتیهم»

{و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود جویا شو آن­گاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز می­کردند آن­گاه که روز شنبه ماهی­هایشان روی آب می­آمدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمی­آمدند.} منظور از آن شهر، شهری متعلق به بنی اسرائیل است که نزدیک دریا بوده است، و آب بر اثر جزر و مدّ در آن جاری و وارد رودها و زراعت­هایشان می­شد، و ماهی­ها از دریا خارج می­شدند تا از باقی مانده زراعت آنان تغذیه کنند، و خداوند صید در روز شنبه را بر آنان حرام کرده بود، پس تورهای خود را شب یک­شنبه به آب می­انداختند و با آن به صید ماهی می­پرداختند، و ماهیها در روز شنبه و نه روز یک شنبه از آب خارج می­شدند و این همان فرموده خداوند است که: «إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاً و یوم لا یسبتون لا تأتیتهم» {آن­گاه که روز شنبه ماهی­هایشان روی آب می­آمدند و روزهای غیر شنبه به سوی آنان نمی­آمدند.} پس علمای قوم آنان را از این کار منع کردند ولی به این کار خاتمه ندادند، بنابراین به شکل میمونها و خوک­ها در آمدند، و علت حرام گرداندن

ص: 51


1- . اصول الکافی 2 : 28 و 29

وَ فِی الْخَامِسَةِ وَ السِّتِّینَ أَفْصَحْتُمْ فِی الْخُطْبَةِ وَ قَصَّرْتُمْ فِی الْعَمَلِ فَلَوْ أَفْصَحْتُمْ فِی الْعَمَلِ وَ قَصَّرْتُمْ فِی الْخُطْبَةِ لَکَانَ أَرْجَی لَکُمْ وَ لَکِنَّکُمْ عَمَدْتُمْ إِلَی آیَاتِی فَاتَّخَذْتُمُوهَا هُزُءاً وَ إِلَی مَظَالِمِی فَاشْتَهَرْتُمْ بِهَا وَ عَلِمْتُمْ أَنْ لَا هَرَبَ مِنِّی وَ أَمِنْتُمْ فَجَائِعَ الدُّنْیَا (1)دَاوُدُ اتْلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبَأَ رَجُلٍ دَانَتْ لَهُ أَقْطَارُ الْأَرْضِ حَتَّی اسْتَوَی (2)وَ سَعَی فِی الْأَرْضِ فَسَاداً وَ أَخْمَدَ الْحَقَّ وَ أَظْهَرَ الْبَاطِلَ وَ عَمَّرَ الدُّنْیَا وَ حَصَّنَ (3)الْحُصُونَ وَ حَبَسَ الْأَمْوَالَ فَبَیْنَمَا هُوَ فِی غَضَارَةِ (4)دُنْیَاهُ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی زُنْبُورٍ یَأْکُلُ لَحْمَةَ خَدِّهِ وَ یَدْخُلُ وَ لْیَلْدَغِ الْمَلِکَ فَدَخَلَ الزُّنْبُورُ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سُتَّارُهُ وَ وُزَرَاؤُهُ وَ أَعْوَانُهُ فَضَرَبَ خَدَّهُ فَتَوَرَّمَتْ وَ تَفَجَّرَتْ مِنْهُ أَعْیُنٌ دَماً وَ قَیْحاً فثیر (فَأُشِیرَ) عَلَیْهِ بِقَطْعٍ مِنْ لَحْمِ (5)وَجْهِهِ حَتَّی کَانَ کُلُّ مَنْ یَجْلِسُ عِنْدَهُ شَمَّ مِنْهُ نَتْناً عَظِیماً (6)حَتَّی دُفِنَ جُثَّةً بِلَا رَأْسٍ فَلَوْ کَانَ لِلْآدَمِیِّینَ عِبْرَةٌ تَرْدَعُهُمْ لَرَدَعَتْهُمْ وَ لَکِنِ اشْتَغَلُوا بِلَهْوِ الدُّنْیَا وَ لَعِبِهِمْ فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یَأْتِیَهُمْ أَمْرِی وَ لَا أُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ (7).

أقول: سیأتی سائر ما نقلنا من الزبور و سائر حکم داود علیه السلام فی کتاب المواعظ إن شاء الله تعالی.

ص: 48


1- فی المصدر: و أسستم فجائع الدنیا.
2- أی حتّی استولی و ظهر علیها.
3- حصن المکان: جعله حصینا.
4- الغضارة: النعمة و طیب العیش. السعة و الخصب.
5- فی المصدر: و یقطع من لحم وجهه.
6- فی المصدر: فکل من جلس عنده شم من دماغه نتنا عظیما.
7- سعد السعود: 47- 51، و فی المصدر له ذیل فیه مواعظ لم یذکره المصنّف.

صید بر آنان در روز شنبه این بود که روز عید تمام مسلمانان و غیر آنان روز جمعه بود، ولی یهودیان با همه مخالفت کردند و گفتند: عید ما روز شنبه است، پس خداوند صید را در روز شنبه بر آنان حرام گرداند، و به شکل میمون و خوک در­آمدند.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در کتاب حضرت علی علیه السلام مشاهده کردیم که چنین آمده بود: ماهیها در روز شنبه سراغ عده­ای از اهالی (اُبلة) که از قوم ثمود بودند می­آمدند تا خداوند بدین وسیله میزان فرمانبرداری آنان را بیازماید، پس در روز شنبه همراه آب وارد مکان اجتماع و جلو درها و رودها و رودخانه­هایشان می­شدند، و آنان نیز به سوی صید ماهیها می­شتافتند و بی­نهایت به این کار ادامه می­دادند، کاهنان و علمای دینی نیز نمی­توانستند مانع صید آنان شوند، سپس شیطان به طائفه­ای از آنان الهام کرد که شما در روز شنبه از خوردن و نه صید کردن ماهی منع شده­اید، پس در آن روز به صید بپردازید و در روزهای دیگر آنچه را صید کرده­اید بخورید، پس طائفه­ای از آنان گفتند: اکنون به صید ماهی می­پردازیم، ولی طائفه­ای دیگر از این امر نافرمانی کردند و در طرف راست قرار گرفتند و گفتند: شما را از مجازات خداوند که در اثر نافرمانی او دچارتان گردد برحذر می­داریم، و طائفه­ای دیگر نیز در سمت چپ عزلت گزیدند

ص: 52

باب 4 قصة أصحاب السبت

الآیات

البقرة: (قال الله تعالی): «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ* فَجَعَلْناها نَکالًا لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ»(55-56)

النساء: «أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ»(47) (و قال تعالی): «قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً»(154)

أعراف: «وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً قالُوا مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ*فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ»(163-166)

النحل: «إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَی الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»(124)

تفسیر

قیل المعنی إنما جعل السبت لعنة و مسخا علی الذین اختلفوا فیه فحرموه ثم استحلوه فمسخهم و قیل أی إنما فرض تعظیم السبت علی الذین اختلفوا فی أمر الجمعة و هم الیهود و کانوا قد أمروا بتعظیم الجمعة فعدلوا عما أمروا به و قیل المختلفون هم الیهود و النصاری قال بعضهم السبت أعظم الأیام لأنه سبحانه فرغ فیه من خلق الأشیاء و قال آخرون بل الأحد أعظم لأنه ابتدأ خلق الأشیاء فیه و یؤید الوسط ما سیأتی من الخبر.

ص: 49

و کناره گرفتند و آنان را نصیحت نکردند، پس به طائفه­ای که نصیحت می­کردند گفتند: «لم تعظون قوماً الله مهلکهم أو معذّبهم عذاباً شدیداً» {چرا قومی را که خداوند هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد پند می­دهید؟}، و طائفه نصیحت کننده جواب دادند: «معذرة إلی ربّکم و لعلّهم یتّقون» {تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند.} پس خداوند متعال فرمود: «فلمّا نسوا ما ذکّروا به» {پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند را ازیاد بردند} یعنی: هنگامی که آنچه را بدان نصیحت شده بودند ترک کردند و بر انجام گناه اصرار ورزیدند، در نهایت طائفه نصیحت کننده گفتند: نه به خدا سوگند امشب را در این شهری که در آن به نافرمانی خدا پرداخته­اید با شما به روز نخواهیم رساند و جمع نخواهیم شد از ترس آنکه بلا و مصیبتی بر شما نازل شود و ما را نیز با شما در برگیرد، بنابراین از ترس نازل شدن بلا بر آنان از شهر خارج شدند و در مکانی نزدیک شهر ساکن شدند و زیر آسمان شب را به صبح رساندند، هنگامی که صبح شد دوستان خداوند که مطیع اوامر او بودند رفتند تا احوال اهل معصیت را ببینند، پس به دروازه ورودی شهر رسیدند که بسته بود و هرچه بر آن کوبیدند کسی جواب نداد و از شهر صدای کسی را نمی­شنیدند، آن­گاه نردبانی را بر دیوار اطراف شهر گذاشتند و مردی از آن بالا رفت و بر شهر مشرف گشت و به داخل نگاه کرد، پس ناگهان قومی را مشاهده کرد که میمون شده بودند و صدای میمون از آنان شنیده می­شد، پس به دوستانش گفت: ای جماعت، به خدا سوگند که امری شگفت انگیز می­بینم، گفتند: چه می­بینی؟ گفت: قوم خویش را می­بینم که تبدیل به میمون شده­اند و دارای دُم هستند و صدای میمون سر می­دهند؛ سپس دروازه را شکستند و میمونها اصل و نسب خود از انسانها را می­شناختند ولی انسانها وابستگان خود از میمونها را نمی­شناختند، پس انسانها به میمونها گفتند: آیا شما را باز نداشتیم؟ سپس علی علیه السلام فرمود: سوگند به خداوندی که هسته را شکافته و انسانها را خلق کرده است من اصل و نسب و وابستگان میمون­ها از میان این امت را می­شناسم که چیزی را انکار نمی­کنند و تغییر نمی­دهند بلکه آنچه را بدان فرمان داده شدند ترک کردند پس متفرّق شدند، و خداوند متعال فرموده است: «فبعداً للقوم الظالمین» {پس دور بادا قوم ستمکاران}، هم چنین فرموده است: «أنجینا الذین ینهون عن السوء و أخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون» {کسانی را که از [کار] بد باز می­داشتند نجات دادیم و کسانی که ستم کردند به سزای آنکه نافرمانی می­کردند به عذابی شدید گرفتار کردیم.}(1)

توضیح

منظور از این گفته او (لیلة الأحد: شب یک شنبه) این است: تا آنچه از ماهیها در روز شنبه سراغشان آمده باز نگردد، ولی این معنا مخالف روایتها و سیره­های دیگر است، و واضح است که عبارتهایی از آن افتاده است، و ممکن است که قول این گونه بوده باشد: (لیلة السبت و یصطادون یوم الأحد: شنبه شبها تورها را می­انداختند و روز یک شنبه به صید می­پرداختند). و این فرموده امام علی علیه السلام (من اصل و نسب و وابستگان آنها را می­شناسم) به این معنا است که: من اقوام شبیه به آنان را می­شناسم، یعنی: گروهی را در میان این امّت می­شناسم که شبیه به طائفه­ای هستند که نهی از منکر نکردند تا مسخ شدند؛ و ممکن است

ص: 53


1- . تفسیر القمی : 226- 228

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَکُوا یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ السَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَیْهِمُ الصَّیْدُ یَوْمَ السَّبْتِ (1).

شی، تفسیر العیاشی عن علی بن عقبة مثله (2).

«2»

فس، تفسیر القمی إِنَّ أَصْحَابَ السَّبْتِ قَدْ کَانَ أَمْلَی اللَّهُ لَهُمْ حَتَّی أَثْرَوْا (3)وَ قَالُوا إِنَّ السَّبْتَ لَنَا حَلَالٌ وَ إِنَّمَا کَانَ حُرِّمَ عَلَی أَوَّلِینَا وَ کَانُوا یُعَاقَبُونَ عَلَی اسْتِحْلَالِهِمُ السَّبْتَ فَأَمَّا نَحْنُ فَلَیْسَ عَلَیْنَا حَرَامٌ (4)وَ مَا زِلْنَا بِخَیْرٍ مُنْذُ اسْتَحْلَلْنَا وَ قَدْ کَثُرَتْ أَمْوَالُنَا وَ صَحَّتْ أَبْدَانُنَا ثُمَّ أَخَذَهُمُ اللَّهُ لَیْلًا وَ هُمْ غَافِلُونَ(5).

«3»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْکَلْبِیِّ النَّسَّابَةِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْجِرِّیِّ (6)فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَسَخَ طَائِفَةً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَمَا أَخَذَ مِنْهُمْ بَحْراً فَهُوَ الْجِرِّیُّ وَ الزِّمِّیرُ (7)وَ الْمَارْمَاهِی وَ مَا سِوَی ذَلِکَ وَ مَا أَخَذَ مِنْهُمْ بَرّاً فَالْقِرَدَةُ وَ الْخَنَازِیرُ وَ الْوَبَرُ (8)وَ الْوَرَلُ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ (9).

بیان

قال الجوهری الورل دابة مثل الضب.

«4»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ آدَمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ

ص: 50


1- علل الشرائع: 35.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- أملی لهم أی أمهلهم.
4- هکذا فی النسخ و المصدر، و فی البرهان: فلیس علینا حراما.
5- تفسیر القمّیّ: 168.
6- الجری: نوع من السمک النهری الطویل المعروف بالحتکلیس و یدعونه فی مصر ثعبان الماء و لیس له عظم الا عظم الرأس و السلسلة.
7- الزمیر: نوع من السمک له شوک ناتئ علی ظهره، و أکثر ما یکون فی المیاه العذبة.
8- الوبر: دویبة کالسنور لکنها أصغر منه و هی قصیر الذنب و الأذنین.
9- فروع الکافی 2: 145.

آنان را به خاطر تناسبی که در سرشت و طینت دارند اصل و نسب میمون­ها نامیده باشد، و بعید نیز نیست که (أنسابهم) در اصل (أشباهم) بوده باشد، و ممکن است که ضمیر در (أنسابها: اصل ونسب میمون­ها) به جای میمون­ها به (هذه الأمّة: این امت) برگردد، ولی این گزینه دورترین و پیچیده­ترین گزینه ممکن است.

می­گویم: ابن طاووس گفته است: در تفسیر ابو العباس بن عقده از امام باقر علیه السلام نظیر این روایت نقل شده است.(1)

سپس گفته است: من در نسخه دیگری از این حدیث مشاهد کردم که اصحاب السبت سه دسته بوده­اند: گروهی که اقدام به انجام منکر کردند، گروهی که آنان را از منکر منع می­کردند و گروهی که با گناهکاران نرمش و مدارا به خرج دادند و نهی نمی­کردند و به گناه نیز اقدام نمی­کردند، پس خداوند آنان که گناهکار بودند را تبدیل به میمون کرد. سپس گفت: شاید خداوند گروه سازش کننده را به خاطر اینکه عظمت خداوند را کوچک شمرده و حرمت الهی را خوار و سبک پنداشته­اند خار و کوچک گردانده و آنها را کوچک کرده است.(2)

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از ابو عبیده نظیر این روایت با اختصار نقل شده است.(3)

در تفسیر العیاشی نیز نظیر این روایت از ابو عبیده نقل شده است.(4)

روایت 6.

الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر آیه «فلمّا نسوا ما ذکّروا به أنجینا الذین ینهون عن السوء» می­فرماید: اصحاب البست سه گروه بودند: گروهی که فرمان الهی را پذیرفتند و به آن امر کردند پس نجات یافتند، و گروهی که فرمان الهی را پذیرفتند ولی به آن امر نکردند و به شکل مورچه درآمدند، و گروهی که فرمان الهی را نپذیرفتند و بدان نیز امر نکردند پس نابود شدند.(5)

توضیح

شاید منظور از نابود شدن، تبدیل شدن آنان به میمون باشد.

روایت 7.

قصص الأنبیاء: با همین استناد از ابو عبیده روایت است که امام صادق علیه السلام در مورد آیه

ص: 54


1- . سعدالسعود : 118 و119
2- . سعد السعود : 119
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
5- . روضة الکافی : 158

مِهْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: فَلَمَّا اسْتَجَابَ لِکُلِّ نَبِیٍّ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ مِنْ قَوْمِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ جَعَلَ لِکُلِّ نَبِیٍّ مِنْهُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجاً وَ الشِّرْعَةُ وَ الْمِنْهَاجُ سَبِیلٌ وَ سُنَّةٌ (1)وَ کَانَ مِنَ السَّبِیلِ وَ السُّنَّةِ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا مُوسَی أَنْ جَعَلَ عَلَیْهِمُ السَّبْتَ وَ کَانَ مِنْ أَعْظَمِ السَّبْتِ وَ لَمْ یَسْتَحِلَّ أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ مِنْ قَوْمِ ثَمُودَ سَبَقَتِ الْحِیتَانُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ السَّبْتِ أَدْخَلَهَا اللَّهُ الْجَنَّةَ (2)وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِحَقِّهِ وَ اسْتَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ الْعَمَلِ الَّذِی نَهَی اللَّهُ عَنْهُ فِیهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّارَ وَ ذَلِکَ حَیْثُ اسْتَحَلُّوا الْحِیتَانَ وَ احْتَبَسُوهَا وَ أَکَلُوهَا یَوْمَ السَّبْتِ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ (3)أَشْرَکُوا بِالرَّحْمَنِ وَ لَا شَکُّوا فِی شَیْ ءٍ مِمَّا جَاءَ بِهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ الْخَبَرَ (4).

«5»

فس، تفسیر القمی وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ فَإِنَّهَا قَرْیَةٌ کَانَتْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ قَرِیبَةٌ مِنَ الْبَحْرِ وَ کَانَ الْمَاءُ یَجْرِی عَلَیْهَا فِی الْمَدِّ وَ الْجَزْرِ فَیَدْخُلُ أَنْهَارَهُمْ وَ زُرُوعَهُمْ وَ یَخْرُجُ السَّمَکُ مِنَ الْبَحْرِ حَتَّی یَبْلُغَ آخِرَ زُرُوعِهِمْ وَ قَدْ کَانَ اللَّهُ حَرَّمَ عَلَیْهِمُ الصَّیْدَ (5)یَوْمَ السَّبْتِ فَکَانُوا یَضَعُونَ الشِّبَاکَ فِی الْأَنْهَارِ لَیْلَةَ الْأَحَدِ وَ یَصِیدُونَ بِهَا السَّمَکَ وَ کَانَ السَّمَکُ یَخْرُجُ یَوْمَ السَّبْتِ وَ یَوْمَ الْأَحَدِ لَا یَخْرُجُ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ فَنَهَاهُمْ عُلَمَاؤُهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَنْتَهُوا فَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ وَ کَانَ الْعِلَّةُ

ص: 51


1- اختصره المصنّف.
2- هکذا فی المطبوع،والنسخ المخطوطة التی عندنا خالیة عن الحدیث رأسا ،والموجود فی الکافی ومرآت العقول والبرهان هکذا: «وکان من اعظم البست ولم یستحل أن یفعل ذلک من خشیة الله أدخله الجنة» وهذا هو الصحیح فقواه:من قوم ثمود لعله کانت نسخة المصنف فیها ذلک أووهم النساخ فزادوا فی العبارةذلک من الحدیث الاتی.
3- الصحیح کما فی المصدر: من غیر أنّ یکونوا.
4- أصول الکافی: 2: 28 و 29.
5- فی المصدر: و قد کان اللّه قد حرم علیهم الصید.

«لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی بن مریم» {از میان فرزندان اسرائیل آنان که کفر ورزیدند به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند} فرمود: آنان که تبدیل به خوک شده بودند بر زبان داوود علیه السلام و آنان که به میمون تبدیل شده بودند بر زبان عیسی علیه السلام مورد لعنت قرار گرفتند. هم چنین فرمود: به یهودیان فرمان داده شد که روز جمعه را به امساک بپردازند ولی آنان این کار را ترک کردند و در روز شنبه امساک نمودند و روز شنبه بر آنان حرام شد، و گروهی از سفیهان شهر اقدام به صید ماهی در شب شنبه می­نمودند و آنها را می­فروختند، و به سبب این کار عقوبتی بر آنان نازل نمی­شد و به این واسطه دلشاد و مسرور گشتند و سالها به این کار ادامه دادند، پس طائفه­هایی از آنان به نصیحتشان پرداختند ولی گوش ندادند و گفتند: { چرا قومی را که خداوند هلاک کننده ایشان است پند می­دهید.} پس { تبدیل به بوزینگانی طرد شده گشتند.}(1)

روایت 8.

تفسیر العیاشی: از عبدالصمد بن برار نقل شده که گفت: از امام موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که می­فرماید: منظور از میمون یهودیانی بوده که روز شنبه از حدود اوامر الهی تجاوز کردند پس خداوند آنها را تبدیل به میمون کرد.(2)

روایت 9.

تفسیرالعیاشی: زرارة در تفسیر آیه «فجعلناها نکالاً لما بین یدیها و ما خلفها و موعظة للمتقین» از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل می­کند که فرمودند: (پس ما این عقوبت - میمون شدن- را عبرتی قرار دادیم) برای اهالی شهر که همراه این حادثه بودند و به آن نگاه می­کردند و برای کسانی که پس از این حادثه آمدند و گفتند: و در این حادثه برای ما پند و عبرتی است.(3)

توضیح

این یکی از صورتهایی است که در تفسیر آیه فوق از ابن عباس و دیگران روایت شده است، و گفته شده: یعنی گناهانی که مقدم بود بر صید نمودن و گفته شده: یعنی برای شهرهایی که همزمان با این حادثه بودند و شهرهایی که بعد از آن قرار گرفتند، و تفسیر دیگری از این آیه به نقل از امام حسن عسکری علیه السلام ذکر خواهد شد.

روایت 10.

تفسیر العیاشی: أصبع بن نباتة از امام علی علیه السلام روایت می­کند که فرمود: شهری در کنار دریا قرار داشت اهالی آن شهر به پیامبرشان گفتند: اگر راست می­گویی پروردگارمان ما را تبدیل به جرّیث – نوعی ماهی – کند، پس شبانگاهان شهر در وسط دریا غرق شد و هر مردی از آنان تبدیل به ماهی جرّیث شد که سوار کار می­توانست وارد دهانش گردد.(4)

روایت 11.

تفسیرالعیاشی: هارون بن عبدالعزیز از یکی از امامان علیهم السلام نقل می­کند که فرمود: قومی سراغ

ص: 55


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز در تفسیر البرهان 1 : 105 این روایت را نقل کرده است.
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز در تفسیر البرهان 1 : 105 این روایت را نقل کرده است.
4- . نسخه خطی تفسیر عیاشی، البحرانی نیز در تفسیر البرهان 2 : 43 این روایت را نقل کرده است.

فِی تَحْرِیمِ الصَّیْدِ عَلَیْهِمْ یَوْمَ السَّبْتِ أَنَّ عِیدَ جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَخَالَفَ الْیَهُودُ وَ قَالُوا عِیدُنَا السَّبْتُ (1)فَحَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الصَّیْدَ یَوْمَ السَّبْتِ وَ مُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ أُبُلَّةَ (2)مِنْ قَوْمِ ثَمُودَ وَ أَنَّ الْحِیتَانَ کَانَتْ سَبَقَتْ إِلَیْهِمْ یَوْمَ السَّبْتِ (3)لِیَخْتَبِرَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ فِی ذَلِکَ فَشَرَعَتْ إِلَیْهِمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ فِی نَادِیهِمْ وَ قُدَّامَ أَبْوَابِهِمْ فِی أَنْهَارِهِمْ وَ سَوَاقِیهِمْ فَبَادَرُوا إِلَیْهَا فَأَخَذُوا یَصْطَادُونَهَا وَ لَبِثُوا فِی ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا یَنْهَاهُمْ عَنْهَا الْأَحْبَارُ وَ لَا یَمْنَعُهُمُ الْعُلَمَاءُ مِنْ صَیْدِهَا ثُمَّ إِنَّ الشَّیْطَانَ أَوْحَی إِلَی طَائِفَةٍ مِنْهُمْ إِنَّمَا نُهِیتُمْ عَنْ أَکْلِهَا یَوْمَ السَّبْتِ وَ لَمْ تُنْهَوْا عَنْ صَیْدِهَا (4)فَاصْطَادُوا یَوْمَ السَّبْتِ وَ کُلُوهَا فِیمَا سِوَی ذَلِکَ مِنَ الْأَیَّامِ (5)فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمُ الْآنَ نَصْطَادُهَا (6)فَعَتَتْ وَ انْحَازَتْ طَائِفَةٌ أُخْرَی مِنْهُمْ ذَاتَ الْیَمِینِ فَقَالُوا نَنْهَاهُمْ (7)عَنْ عُقُوبَةِ اللَّهِ أَنْ تَتَعَرَّضُوا بِخِلَافِ أَمْرِهِ وَ اعْتَزَلَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ ذَاتَ الْیَسَارِ

ص: 52


1- فی المصدر: عیدنا یوم السبت.
2- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: أیکة، و کلاهما مصحفان، و الصحیح کما فی سعد السعود و فی البرهان نقلا عن تفسیر القمّیّ و العیّاشیّ «أیلة» قال یاقوت: ایلة بالفتح: مدینة علی ساحل بحر القلزم ممّا یلی الشام، و قیل: هی آخر الحجاز و أول الشام، قال أبو زید: أیلة مدینة صغیرة عامرة بها زرع یسیر، و هی مدینة للیهود الذین حرم اللّه علیهم صید السمک یوم السبت فخالفوا فمسخوا قردة و خنازیر.
3- هکذا فی نسخ و فی المصدر، و فی سعد السعود: فان الحیتان کانت قد سبقت لهم یوم السبت و لعلّ الصحیح کما فی نسختین: أن قوما من أهل أیلة من قوم ثمود سبقت الحیتان إلیهم یوم السبت قوله: من قوم ثمود أی من ذریتهم و أخلافهم.
4- فی التفسیر: انما نهیتکم عن أکلها یوم السبت فانتهیتم عن صیدها؟.
5- فی التفسیر و سعد السعود: و أکلوها فیما سوی ذلک من الایام.
6- فی سعد السعود: لا الا أن نصطادها.
7- فی التفسیر و فی نسخة: ننهاکم، و فی التفسیر: لخلاف أمره. و فی سعد السعود: فقالوا: اللّه اللّه ننهاکم. و فیه أیضا لخلاف أمره.

امیرمؤمنان در کوفه آمدند و به ایشان گفتند: ای امیرمؤمنان، این ماهیهای جراری - جریث - در بازارهای ما فروخته می­شوند. پس امیرمؤمنان علیه السلام تبسمی کرد و فرمود: برخیزید تا حادثه­ای شگفت­انگیز را به شما نشان دهم، در مورد وصّی خود جز به خیر و نیکی سخن مرانید، آن­گاه با ایشان برخاستند و به ساحل فرات آمدند و امام علیه السلام در آن آب­دهان انداخت و کلماتی را بر زبان آورد، ناگهان یک ماهی جریث سرش را بلند کرد و دهانش را باز کرد. پس امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمود: تو کیستی؟ وای بر تو و قومت، ماهی گفت: ما اهل همان شهری هستیم که در ساحل دریا قرار داشت آن­گونه که خداوند متعال در کتابش می­فرماید: {آنگاه که روز شنبه ماهی­هایشان روی آب می­آمدند}، پس خداوند ولایت تو را بر ما عرضه کرد و ما از آن سرباز زدیم در نتیجه ما را مسخ کرد. عده­ای از ما در خشکی و عده­ای دیگر در آب قرار دارند، ما ماهیهای جراری آنهایی هستیم که در آب قرار داریم و سوسمار و موش دشتی آنهایی هستند که در خشکی قرار گرفته­اند. سپس امیرمؤمنان به ما نگاه کرد و فرمود: آیا آنچه را گفتند شنیدید؟ گفتیم: بله، امام فرمود: سوگند به کسی که محمّد را به پیامبری برگزید آنان عادت ماهیانه دارند درست به همان صورتی که زنان شما عادت ماهیانه دارند.(1)

روایت 12.

تفسیرعلی بن ابراهیم: در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام در مورد آیه « إنّما جعل السبت علی الذین اختلفوا فیه» نقل شده که فرمود: موسی به قومش فرمان داد که در هر هفت روز یک روز را که از سوی خداوند برای آنان قرار داده می­شود به عبادت برای خدا اختصاص دهند، و آنان در این مورد به اختلاف پرداختند.(2)

روایت 13.

تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: خداوند متعال فرموده است: «و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت» یعنی هنگامی که در آن روز به صید ماهی پرداختند، «فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین» و دور از هر خیر و برکتی، «فجعلناها» یعنی قرار دادیم آن مسخ شدنی که به واسطه­اش خوار گشتند و بر آنان لعنت فرستادیم، «نکالاً» مجازات و مانعی برای آنان، «لما بین یدیها» یعنی برای مسخ شدگان از گناهان خطرناکی که به واسطه انجام آنها مستحق مجازات شدند، «و ما خلفها» و برای قومی که آنان را بعد از مسخ شدن دیدند و به خاطر دیدن مجازاتی که بر آنان واقع شده از انجام کارهای مشابه بازداشته شدند، «و موعظة للمتقین» یعنی کسانی که از آن حادثه پند می­گیرند، پس اعمال زشت را ترک می­کنند؛ و علی بن حسین زین العابدین علیهما السلام فرموده است: اینان قومی بودند که بر ساحل دریا سکونت داشتند و خداوند متعال و پیامبران او آنان را از صید ماهی در روز شنبه منع می­کردند، پس به حیله­­ای متوسل شدند تا به وسیله آن آنچه خداوند حرام گردانده بود را بر خود حلال سازند،

ص: 56


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، بحرانی نیز در تفسیر البرهان 2 : 44 این روایت را نقل کرده است.
2- . تفسیر القمی : 367

فَتَنَکَّبَتْ (1)فَلَمْ تَعِظْهُمْ فَقَالَتْ لِلطَّائِفَةِ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَقَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ یَعْنِی لَمَّا تَرَکُوا مَا وُعِظُوا بِهِ وَ مَضَوْا عَلَی الْخَطِیئَةِ فَقَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ لَا وَ اللَّهِ لَا نُجَامِعُکُمْ وَ لَا نُبَایِتُکُمُ اللَّیْلَةَ فِی مَدِینَتِکُمْ هَذِهِ الَّتِی عَصَیْتُمُ اللَّهَ فِیهَا مَخَافَةَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمُ الْبَلَاءُ فَیَعُمُّنَا مَعَکُمْ قَالَ فَخَرَجُوا عَنْهُمْ مِنَ الْمَدِینَةِ مَخَافَةَ أَنْ یُصِیبَهُمُ الْبَلَاءُ فَنَزَلُوا قَرِیباً مِنَ الْمَدِینَةِ فَبَاتُوا تَحْتَ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الْمُطِیعُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ غَدَوْا لِیَنْظُرُوا مَا حَالُ أَهْلِ الْمَعْصِیَةِ فَأَتَوْا بَابَ الْمَدِینَةِ فَإِذَا هُوَ مُصْمَتٌ فَدَقُّوهُ فَلَمْ یُجَابُوا وَ لَمْ یَسْمَعُوا مِنْهَا حِسَّ أَحَدٍ فَوَضَعُوا سُلَّماً عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ أَصْعَدُوا رَجُلًا مِنْهُمْ فَأَشْرَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ فَنَظَرَ فَإِذَا هُوَ بِالْقَوْمِ قِرَدَةً یَتَعَاوَوْنَ فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ یَا قَوْمِ أَرَی وَ اللَّهِ عَجَباً قَالُوا وَ مَا تَرَی قَالَ أَرَی الْقَوْمَ قَدْ صَارُوا قِرَدَةً یَتَعَاوَوْنَ لَهَا أَذْنَابٌ فَکَسَرُوا الْبَابَ قَالَ فَعَرَفَتِ الْقِرَدَةُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْإِنْسِ (2)وَ لَمْ تَعْرِفِ الْإِنْسُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْقِرَدَةِ فَقَالَ الْقَوْمُ لِلْقِرَدَةِ أَ لَمْ نَنْهَکُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنِّی لَأَعْرِفُ أَنْسَابَهَا (3)مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا یُنْکِرُونَ وَ لَا یُغَیِّرُونَ (4)بَلْ تَرَکُوا مَا أُمِرُوا بِهِ فَتَفَرَّقُوا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ فَقَالَ اللَّهُ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (5)

توضیح

قوله لیلة الأحد أی لئلا یرجع ما أتاهم یوم السبت لکنه مخالف لسائر الروایات و السیر و الظاهر أن فیه سقطا و لعله کان هکذا لیلة السبت و یصطادون یوم الأحد قوله علیه السلام إنی لأعرف أنسابها أی أشباهها مجازا أی أعرف جماعة من هذه الأمة أشباه الطائفة الذین لم ینهوا عن المنکر حتی مسخوا و یحتمل أن یکون

ص: 53


1- تنکب عنه: عدل. و فی المصدرین: فسکتت.
2- فی سعد السعود: و لهم أذناب، فکسروا الباب، و دخلوا المدینة، قال: فعرف القردة اشباهها من الانس، و لم تعرف الانس اشباهها من القردة.
3- فی سعد السعود: أشباهها.
4- فی سعد السعود: و لا یقرون.
5- تفسیر القمّیّ 226- 228.

و به حفرگودالهایی دراز پرداختند و راههایی ساختند که به حوضچه­هایی منتهی می­شد که به ماهیها امکان می­داد از طریق آن راهها وارد حوضچه­ها شوند ولی امکان بازگشتی برای آنان وجود نداشت، پس ماهیها در روز شنبه و در سایه امن الهی به همراه آب جاری می­شدند و وارد گودالها می­شدند و در حوضچه­ها و برکه­ها قرار می­گرفتند، و به هنگام فرا رسیدن شب ماهیها سعی می­کردند که به قسمتهای گود دریا برگردند تا از دست صیادان در امان باشند و قصد بازگشت می­کردند ولی نمی­توانستند برگردند، پس شب را در مکانی می­ماندند که امکان گرفتن آنها بدون صید کردنشان را فراهم می­کرد چرا که در آن مکان آرام می­گرفتند و به خاطر منع ایجاد شده برای آنان نمی­توانستند از گرفتار شدن امتناع کنند، آن­گاه صیادان روز یک شنبه صیدشان می­کردند و می­گفتند: ما در روز یک شنبه و نه در روز شنبه به صید پرداخته­ایم، و دشمنان خدا دروغ می­گفتند بلکه آنان ماهیها را با گودالهایی که روز شنبه ساخته بودند می­گرفتند تا بدین وسیله اموال و ثروتشان افزون گردد و با ثروتمند شدن از زنان و غیر زنان بهره­مند شوند، و در این شهر هشتاد و چند هزار نفر زندگی می­کردند که هفتاد هزار نفر از آنان به این کار اقدام می­کردند، و بقیه به آنان ایراد می­گرفتند و مانع این کار می­شدند، آن­گونه که خداوند متعال می­فرماید: {و از اهالی آن شهری که کنار دریا بود از ایشان جویا شو آن­گاه که به [حکم] روز شنبه تجاوز می­کردند}، و طائفه­ای از این مردم آنان را نصیحت می­کردند و از عذاب خداوند منعشان می­کردند و آنان را از انتقام و شدّت نیوری او بیم می­دادند و بر حذر می­داشتند، پس جواب نصیحت این طائفه را این گونه می­دادند: {چرا قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است را پند می­دهید؟} و این هلاکت و ریشه کن شدن به واسطه انجام گناهان مستحق آنان می­شود، {یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد}، و طائفه نصیحت کننده به آنان می­گفتند: {تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد} این سخن ما به آنان معذرتی است پیش پروردگارتان چرا که ما را مکلّف به امر به معروف

ص: 57

سماهم أنسابهم لتناسب طیناتهم و لا یبعد أن یکون فی الأصل أشباههم (1)و یمکن إرجاع الضمیر إلی هذه الأمة لکنه أبعد و أشد تکلفا.

أقول: قال السید ابن طاوس رأیت فی تفسیر أبی العباس بن عقدة أنه روی عن علی بن الحسن عن عمرو بن عثمان عن الحسن بن محبوب عن علی بن رئاب عن أبی عبیدة عن أبی جعفر علیه السلام مثله (2).

ثُمَّ قَالَ إِنِّی وَجَدْتُ فِی نُسْخَةِ حَدِیثٍ غَیْرِ هَذَا أَنَّهُمْ کَانُوا ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ بَاشَرَتِ الْمُنْکَرَ وَ فِرْقَةٌ أَنْکَرَتْ عَلَیْهِمْ وَ فِرْقَةٌ دَاهَنَتْ أَهْلَ الْمَعَاصِی فَلَمْ تُنْکِرْ وَ لَمْ تُبَاشِرِ الْمَعْصِیَةَ فَنَجَّی اللَّهُ الَّذِینَ أَنْکَرُوا وَ جَعَلَ الْفِرْقَةَ الْمُدَاهِنَةَ ذَرّاً وَ مَسَخَ الْفِرْقَةَ الْمُبَاشِرَةَ لِلْمُنْکَرِ قِرَدَةً ثُمَّ قَالَ وَ لَعَلَّ مَسْخَ الْمُدَاهِنَةِ ذَرّاً لِتَصْغِیرِهِمْ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ تَهْوِینِهِمْ بِحُرْمَةِ اللَّهِ فَصَغَّرَهُمُ اللَّهُ (3).

ص: -244

«6»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ فَقَالَ کَانُوا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ أَمَرُوا فَنَجَوْا وَ صِنْفٌ ائْتَمَرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَمُسِخُوا ذَرّاً وَ صِنْفٌ لَمْ یَأْتَمِرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَهَلَکُوا (4).

بیان

لعل المراد بهلاکهم صیرورتهم قردة.

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی

ص: 54


1- و قد عرفت أنّه کان کذلک فی سعد السعود.
2- سعد السعود: 118- 119.
3- فی سعد السعود: 119 و قد ذکر المصنّف معنی قول ابن طاوس راجعه.
4- روضة الکافی: 158.

و نهی از منکر کرده است، پس ما نهی از منکر می­کنیم تا پروردگارمان از مخالفت ما با آنان و کراهت ما از کارشان آگاه باشد، {و شاید که آنان پرهیزگاری کنند} و هم چنین آنان را پند می­دهیم شاید این پندها در آنان مفید واقع شود و از این گناه خطرناک دست بردارند و از عقوبت آن برحذر باشند، خداوند متعال فرموده است: « فلمّا عتوا» یعنی هنگامی که کناره گرفتند و روی گردان شدند و از پذیرفتن پند و سرزنش تکبّر ورزیدند، {و چون از آنچه از آن نهی شده بودند سر پیچی کردند به آنان گفتیم بوزینگانی رانده شده باشید} و دور شده و به کنار رانده شده از هر خیری باشید.

فرمود: آن­گاه که ده هزار و چند نفر مشاهده کردند که هفتاد هزار نفر نصیحتهای آنان را نمی­پذیرند و بیم دادن­ها و برحذر داشتن­هایشان را ارج نمی­نهند، از مردم شهر کناره گرفتند و به شهر نزدیکی که در نزدیکی شهرشان قرار داشت رفتند و گفتند: ما خوش نداریم که عذاب خداوند بر آنان نازل شده و ما در میانشان باشیم، پس شبی را سپری کردند و خداوند همه آنان را تبدیل به میمون کرد، حال آنکه دروازه شهر بسته بود و کسی از آن خارج نمی­شد و به آن وارد نمی­گشت، و طائفه نصیحت کننده این ماجرا را شنیدند پس آهنگ شهر کردند و از دیوارهای اطراف آن بالا رفتند و به مردم نگاه کردند و همه آنان چه مردان و چه زنان به صورت میمون­هایی در آمده بودند که درهم موج می­زدند و کسانی که از بالای دیوار می­نگریستند آشنایان و نزدیکان و دوستان خود را می­شناختند، و آن­گاه که به یکی از آنان می­گفتند: آیا تو فلانی هستی؟ آیا تو فلانی هستی؟ اشک از چشمش جاری می­شد و با سر اشاره می­کرد: بله؛ و سه روز به صورت پیوسته بر این حال بودند، سپس خداوند باران و بادی به سوی آنان روانه داشت که همه را با خود به دریا برد، و آنچه باقی مانده بود بعد از سه روز مسخ شد، و امّا حیواناتی که به شکل میمون و یا خوک می­بینید همان مردم مسخ شده و یا از نسلشان نیستند بلکه شبیه آنان هستند.

سپس علی بن حسین علیهم السلام فرمود: خداوند اینان را به خاطر صید ماهی مسخ کرد، پس حال و وضع کسانی که فرزندان پیامبر خدا را به قتل رساندند و آنان را هتک حرمت کردند را نزد خداوند چگونه می­بینی؟ اگر چه خداوند متعال آنان

ص: 58

لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَقَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ علیه السلام وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی علیه السلام وَ قَالَ إِنَّ الْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَکُوا وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ السَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَیْهِمُ الصَّیْدُ یَوْمَ السَّبْتِ فَعَمَدَ رِجَالٌ مِنْ سُفَهَاءِ الْقَرْیَةِ فَأَخَذُوا مِنَ الْحِیتَانِ- لَیْلَةَ السَّبْتِ وَ بَاعُوا وَ لَمْ یَنْزِلْ بِهِمْ عُقُوبَةٌ فَاسْتَبْشَرُوا وَ فَعَلُوا ذَلِکَ سِنِینَ فَوَعَظَهُمْ طَوَائِفُ فَلَمْ یَسْمَعُوا وَ قَالُوا لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ فَأَصْبَحُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ (1).

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَرَّارٍ (2)قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ کَانَتِ الْقِرَدَةُ هُمُ الْیَهُودُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا فِی السَّبْتِ فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قُرُوداً(3).

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَجَعَلْناها نَکالًا لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ قَالَ لِمَا مَعَهَا یَنْظُرُ إِلَیْهَا مِنْ أَهْلِ الْقُرَی وَ لِمَا خَلْفَهَا قَالَ نَحْنُ وَ لَنَا فِیهَا مَوْعِظَةٌ (4).

بیان

هذا أحد الوجوه التی ذکرت فی تفسیر الآیة مرویا عن ابن عباس و غیره و قیل أی عقوبة للذنوب التی تقدمت علی الاصطیاد و الذنوب التی تأخرت عنه و قیل لما بین یدیها من القری و ما خلفها من القری و سیأتی تأویل آخر عن العسکری علیه السلام.

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَتْ مَدِینَةٌ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ فَقَالُوا لِنَبِیِّهِمْ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَلْیُحَوِّلْنَا رَبُّنَا جِرِّیثاً (5)فَإِذَا الْمَدِینَةُ فِی وَسَطِ الْبَحْرِ قَدْ غَرِقَتْ مِنَ اللَّیْلِ وَ إِذَا کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مُسُوخاً جِرِّیثاً یَدْخُلُ الرَّاکِبُ فِی فِیهَا (6).

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هَارُونَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ (7)رَفَعَهُ إِلَی أَحَدِهِمْ علیهم السلام قَالَ: جَاءَ قَوْمٌ إِلَی

ص: 55


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- هکذا فی نسخ و فی البرهان، و فی نسخة: عبد الصمد بن مرار، و ذکر المامقانی عن رجال الشیخ: عبد الصمد بن مداد، و لم اتحقّق صحیحه.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجهما أیضا البحرانیّ فی البرهان 1: 105.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجهما أیضا البحرانیّ فی البرهان 1: 105.
5- الجریث: نوع من السمک.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 2: 43.
7- فی نسخة: عن هارون بن عبد.

را در دنیا مسخ نکرد ولی در روز قیامت عذابی چندین و چند برابر مسخ کردن برای آنان آماده کرده است. سپس فرمود: امّا کسانی که در روز شنبه از حدود الهی تجاوز کردند اگر هنگام قصد انجام کارهای زشت خویش از پروردگارشان می­خواستند که به خاطر جایگاه محمد و اهل بیت مطهرش آنان را از گناه محفوظ دارد، خداوند آنان را حفظ می­کرد، و هم چنین اگر آن طائفه­ای که گناهکاران را از انجام گناه باز می­داشتند از خداوند متعال می­خواستند که به حق محمد و اهل بیت مطهرش آنان را محفوظ بدارد، خداوند آنان را حفظ می­کرد، ولی خداوند متعال به آنان چنین الهامی نکرد و توفیق چنین امری را برایشان میّسر نساخت، پس معلومات خداوند بر اساس آنچه در لوح المحفوظنقش بسته شده بود در مورد آنان به اجرا درآمد.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «ولقد علمتم الذین اعبدوا منکم فی السبت» گفته است: یعنی کسانی که از حدود دستوراتی که در مورد ترک صید در روز شنبه به آنان داده شده بود تجاوز کردند، و ماهیها به خاطر امنیتی که در روز شنبه داشتند جمع می­شدند پس آنها را حبس می­کردند و در روز یک شنبه به صیدشان می­پرداختند، پس «اعتدوا فی السبت» یعنی: ظلم کردند و از حدودی که برای آنان وضع شده بود تجاوز کردند، چرا که صید ماهیها همان حبس کردن آنهاست.

و از حسن روایت شده که آنان در روز شنبه به صید پرداختند و آن را حلال می­شمردند بعداز آنکه از آن منع شده بودند. «فقلنا لهم کونوا قردة خاسئین» و این مسأله خبر از سرعت مسخ کردن آن توسط خداوند می­دهد و منظور این نیست که به آنان امر فرموده که مسخ شوند، و بدین معناست که (آنان را بوزینگانی قرار دادیم)، مانند این فرموده: «فقال لها و للأرض ائتیا طوعاً أو کرهاً» {پس به آسمان و زمین فرمود که از روی اختیار یا اجبار بیایید.}(2)

ابن عباس گفته است: پس خداوند آنان را به عنوان مجازات مسخ نمود، و زوزه می­کشیدند و سه روز بر همین حال باقی ماندند و چیزی نخوردند و ننوشیدند و تولید مثل نکردند، سپس خداوند آنان را نابود کرد و بادی وزیدن گرفت و در آبشان انداخت، و خداوند هیچ امتی را مسخ نکرده مگر آنکه آنان را نابود کرده است، اما این میمون­ها و خوک­ها از نسل آن مردم مسخ شده نیستند، ولی مسخ کردن آنان به صورت میمون و خوک بر طبق نظر اجماع مسلمانان بر این نکته دلالت دارد که در میان میمونها و خوکها کسی از اولاد آدم وجود ندارد، و اگر میمون­ها و خوکها از اولاد مسخ شدگان بودند از بنی آدم بودند. و مجاهد گفته است: آنان تبدیل به میمون نشدند بلکه خداوند این نمونه را به عنوان مثال ذکر کرده است، آن­گونه که فرموده است: « کمثل الحمار یحمل أسفاراً» { همچون خری است که کتابهایی را بر پشت می­کشد.}(3)

هم چنین از او روایت شده که گفت: قلب آنان مسخ شد و به صورت قلب میمونها درآمد که نصیحتی را قبول نمی­کند و از توبیخ ابایی ندارد؛ و این دو نظر مخالف ظاهر آیات و نظر بیشتر مفسران است و هیچ ضرورتی برای چنین تفسیری وجود ندارد.

ص: 59


1- . تفسیرالعسکری : 106- 108
2- . فصلت / 11
3- . جمعه / 5

أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ وَ قَالُوا لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ هَذِهِ الْجَرَارِیَّ (1)تُبَاعُ فِی أَسْوَاقِنَا قَالَ فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ضَاحِکاً ثُمَّ قَالَ قُومُوا لِأُرِیَکُمْ عَجَباً وَ لَا تَقُولُوا فِی وَصِیِّکُمْ إِلَّا خَیْراً فَقَامُوا مَعَهُ فَأَتَوْا شَاطِئَ الْفُرَاتِ فَتَفَلَ فِیهِ تَفْلَةً وَ تَکَلَّمَ بِکَلِمَاتٍ فَإِذَا بِجِرِّیثَةٍ رَافِعَةٍ رَأْسَهَا فَاتِحَةٍ فَاهَا فَقَالَ له (لَهَا) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ أَنْتِ الْوَیْلُ لَکِ وَ لِقَوْمِکِ فقال (فَقَالَتْ) نَحْنُ مِنْ أَهْلِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً الْآیَةَ فَعَرَضَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَلَایَتَکَ فَقَعَدْنَا عَنْهَا فَمَسَخَنَا اللَّهُ فَبَعْضُنَا فِی الْبَرِّ وَ بَعْضُنَا فِی الْبَحْرِ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی الْبَحْرِ فَنَحْنُ الْجَرَارِیُّ وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی الْبَرِّ فَالضَّبُّ وَ الْیَرْبُوعُ قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَیْنَا فَقَالَ أَ سَمِعْتُمْ مَقَالَتَهَا قُلْنَا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ لَتَحِیضُ کَمَا تَحِیضُ نِسَاؤُکُمْ (2).

«12»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَی الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ الْآیَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی أَمَرَ قَوْمَهُ أَنْ یَتَفَرَّغُوا لِلَّهِ فِی کُلِّ سَبْعَةِ أَیَّامٍ یَوْماً یَجْعَلُهُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ (3).

«13»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ لَمَّا اصْطَادُوا السَّمَکَ فِیهِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ مُبْعَدِینَ عَنْ کُلِّ خَیْرٍ فَجَعَلْناها تِلْکَ الْمَسْخَةَ (4)الَّتِی أَخْزَیْنَاهُمْ وَ لَعَنَّاهُمْ بِهَا نَکالًا عِقَاباً وَ رَدْعاً لِما بَیْنَ یَدَیْها بَیْنَ یَدَیِ الْمَسْخَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُوبِقَاتِ الَّتِی اسْتَحَقُّوا بِهَا الْعُقُوبَاتِ وَ ما خَلْفَها لِلْقَوْمِ الَّذِینَ شَاهَدُوهُمْ بَعْدَ مَسْخِهِمْ یَرْتَدِعُونَ عَنْ مِثْلِ أَفْعَالِهِمْ لَمَّا شَاهَدُوا مَا حَلَّ بِهِمْ مِنْ عِقَابِنَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یَتَّعِظُونَ بِهَا فَیُفَارِقُونَ الْمُخْزِیَاتِ (5)وَ یَعِظُونَ بِهَا النَّاسَ وَ یُحَذِّرُونَهُمُ الْمُرْدِیَاتِ.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ هَؤُلَاءِ قَوْماً یَسْکُنُونَ عَلَی شَاطِئِ بَحْرٍ نَهَاهُمُ اللَّهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ عَنِ اصْطِیَادِ السَّمَکِ فِی یَوْمِ السَّبْتِ فَتَوَسَّلُوا إِلَی حِیلَةٍ لِیُحِلُّوا بِهَا لِأَنْفُسِهِمْ مَا حَرَّمَ

ص: 56


1- فی البرهان: هذه الجریث.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. اخرج البحرانیّ الحدیث أیضا فی البرهان 2: 44.
3- تفسیر القمّیّ: 367.
4- فی المصدر: أی جعلنا تلک المسخة.
5- فی نسخة: فیفارقون المحرمات.

منظور از «خاسئین» دور شدگان از خیر و نعمت است و گفته شده: منظور، ذلیلان خوار و رانده شدگان است.(1)

طبرسی رحمه الله در تفسیرآیه «واسألهم عن القریة التی کانت حاضرة البحر» گفته است: یعنی شهری که در مجاورت و نزدیکی دریا قرار گرفته است، و از ابن عباس روایت شده که منظور از آن شهر ( اُبلة) است؛ هم­چنین از او روایت شده که منظور شهر (مدین) است؛ و از الزهری نقل شده که منظور شهر (طبریّه) است. سپس طبرسی گفته است: مقصود از آیه «إذ یعدون فی السبت» این است که با صید ماهی در روز شنبه به ظلم پرداختند، و در مورد روز شنبه از حدود الهی تجاوز کردند. و آیه «إذ تأتیهم حیتانهم یوم سبتهم شرّعاً» به این معناست که ماهیها در روز شنبه بر سطح آب ظاهر می­شدند، و این تفسیر از ابن عباس روایت شده است؛ و به نقل از ضحّاک گفته شده: یعنی ماهیها پی در پی به سوی آنان می­آمدند؛ و گفته شده: در حالی که سرهایشان به سمت بالا بود به سوی مردم می­آمدند، حسن گفته است: ماهیها مانند گوسفندان سفید به در خانه­هایشان می­آمدند چرا که در آن روز در امان بودند، و آیه «یوم لا یسبتون لا تأتیهم» یعنی: و ماهیها در غیر روز شنبه به داخل آب فرو می­رفتند.

در اینکه آنان چگونه به صید پرداخته­اند نیز اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده است: در روز شنبه تور ماهیگیری را به آب می­انداختند تا ماهی­ها در آن قرار می­گرفتند، سپس ماهی­ها را از تور خارج نمی­کردند مگر در روز یک شنبه و این، وسیله و سببی حرام و ممنوع بود؛ و در روایت عکرمة از ابن عباس چنین آمده است: حوضچه­ها را آماده می­کردند و ماهی­ها را به سوی آن می­راندند و ماهیها نمی توانستند از آن خارج شوند، پس روز یک شنبه آنها را صید می­کردند؛ و گفته شده: آنان ماهیها را به سوی حوضچه­ها می­راندند و ماهیها نمی­توانستند از آن خارج شوند، پس روز یک شنبه آنها را صید می­کردند؛ و گفته شده: آنان ماهیها را در روز شنبه با دست صید می­کردند و می­خوردند. و«کذلک نبلوهم» یعنی: به مانند آن آزمایشِ سخت آنان را آزمایش می­کنیم، «بما کانو یفسقون» یعنی: به سبب فسق و عصیان و سرکشی آنان، و به معنای دیگر یعنی: ماهیها در روزهای دیگر مانند آمدن روز شنبه به سراغ آنان نمی­آمدند، سپس سخن از سر گرفته و فرموده است: «نبلوهم». «و إذ قالت أمّة» یعنی: گروهی از آنان یعنی از بنی اسرائیل که اقدام به صید ماهی نکردند، و آنان سه گروه بودند: گروه صید کننده، گروه ساکت، و گروه نصیحت کننده، پس گروه ساکت به نصیحت کننده­گانِ منع کننده­ گناه می­گفتند:«لم تعظون قوماً الله مهلکهم» یعنی: چرا قومی را نصیحت می­کنید که خداوند آنان را هلاک می­سازد.

و این سخن را به خاطر تنفر از نصیحت آنان نمی­گفتند بلکه نا امیدی از پذیرفتن پند و اندرز از سوی گناهکاران آنان را به چنین سخنی وا می­داشت. ولی امر به معروف به هنگام یأس از پذیرفتن حق واجب می­شود، این سخن از جباییّ نقل شده است، و معنای کلی آیه به این صورت است: پند و اندرز آنکه سخن حق نمی­پذیرد سودی ندارد، حال آنکه خداوند آنان را در دنیا به سبب گناهانشان نابود کرده است. «أو معذبهم عذاباً شدیداً» یا آنان را در آخرت به سختی عذاب می­دهد، «قالوا» یعنی: نصیحت کنندگان در جواب گروه ساکت گفتند:

ص: 60


1- . مجمع البیان 1 : 129

اللَّهُ فَخَدُّوا أَخَادِیدَ (1)وَ عَمِلُوا طُرُقاً تُؤَدِّی إِلَی حِیَاضٍ یَتَهَیَّأُ لِلْحِیتَانِ الدُّخُولُ فِیهَا مِنْ تِلْکَ الطُّرُقِ وَ لَا یَتَهَیَّأُ لَهَا الْخُرُوجُ إِذَا هَمَّتْ بِالرُّجُوعِ (2)فَجَاءَتِ الْحِیتَانُ یَوْمَ السَّبْتِ جَارِیَةً عَلَی أَمَانِ اللَّهِ لَهَا فَدَخَلَتْ فِی الْأَخَادِیدِ وَ حَصَلَتْ فِی الْحِیَاضِ وَ الْغُدْرَانِ (3)فَلَمَّا کَانَتْ عَشِیَّةُ الْیَوْمِ هَمَّتْ بِالرُّجُوعِ مِنْهَا إِلَی اللُّجَجِ لِتَأْمَنَ صَائِدَهَا (4)فَرَامَتِ الرُّجُوعَ فَلَمْ تقدروا (تَقْدِرْ) فَبَقِیَتْ لَیْلَتَهَا فِی مَکَانٍ یَتَهَیَّأُ أَخْذُهَا بِلَا اصْطِیَادٍ (5)لِاسْتِرْسَالِهَا فِیهِ وَ عَجْزِهَا عَنِ الِامْتِنَاعِ لِمَنْعِ الْمَکَانِ لَهَا فَکَانُوا (6)یَأْخُذُونَهَا یَوْمَ الْأَحَدِ وَ یَقُولُونَ مَا اصْطَدْنَا فِی السَّبْتِ وَ إِنَّمَا اصْطَدْنَا فِی الْأَحَدِ (7)وَ کَذَبَ أَعْدَاءُ اللَّهِ بَلْ کَانُوا آخِذِینَ لَهَا بِأَخَادِیدِهِمُ الَّتِی عَمِلُوهَا یَوْمَ السَّبْتِ حَتَّی کَثُرَ مِنْ ذَلِکَ مَالُهُمْ وَ ثَرَاؤُهُمْ وَ تَنَعَّمُوا بِالنِّسَاءِ (8)وَ غَیْرِهِنَّ لِاتِّسَاعِ أَیْدِیهِمْ بِهِ فَکَانُوا فِی الْمَدِینَةِ (9)نَیِّفاً وَ ثَمَانِینَ أَلْفاً فَعَلَ هَذَا مِنْهُمْ سَبْعُونَ أَلْفاً (10)وَ أَنْکَرَ عَلَیْهِمُ الْبَاقُونَ کَمَا نَصَّ اللَّهُ تَعَالَی وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ الْآیَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ طَائِفَةً مِنْهُمْ وَعَظُوهُمْ وَ زَجَرُوهُمْ عَذَابَ اللَّهِ (11)وَ خَوَّفُوهُمْ مِنِ انْتِقَامِهِ وَ شَدِیدِ بَأْسِهِ وَ حَذَّرُوهُمْ فَأَجَابُوهُمْ عَنْ وَعْظِهِمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ بِذُنُوبِهِمْ هَلَاکَ الِاصْطِلَامِ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَأَجَابُوا الْقَائِلِینَ هَذَا لَهُمْ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ هَذَا الْقَوْلُ مِنَّا (12)لَهُمْ مَعْذِرَةٌ إِلَی رَبِّکُمْ إِذْ کَلَّفَنَا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ

ص: 57


1- خد الأرض: شقها. و الاخادید جمع الاخدود: الحفرة المستطیلة.
2- فی المصدر: إذا همت بالرجوع منها الی اللجج.
3- الغدران بالضم جمع الغدیر.
4- فی المصدر: لتأمن من صائدها.
5- فی المصدر: یتهیأ أخذها یوم الاحد بلا اصطیاد.
6- فی نسخة: و کانوا.
7- فی نسخة: و انا اصطدنا فی الاحد.
8- فی نسخة من المصدر: و تتمتعوا بالنساء.
9- فی المصدر: و کانوا فی المدینة.
10- فی نسخة: فعمل هذا منهم سبعون الفا.
11- فی المصدر: و زجروهم من عذاب اللّه.
12- فی المصدر: هذا القول منا لکم.

«معذرة إلی ربّکم» یعنی: نصیحت ما به گناهکاران معذرتی است پیش خداوند و اقدامی است در جهت ادای فریضه الهی نهی از منکر، تا پروردگار به ما نگوید: چرا آنان را نصیحت نکردید، شاید به وسیله پند و اندرز تقوی پیشه می­کردند و باز می­گشتند، «فلمّا نسوا ما ذکّروا به» یعنی: هنگامی که اهالی شهر آنچه را که نصیحت کنندگان بدان تذکر داده بودند فراموش کردند و با صید ماهی از ارتکاب گناه دست نکشیدند،«أنجینا الذین ینهون عن السوء» کسانی که دیگران را از انجام گناه نهی می­کردند را نجات دادیم، «وأخذنا الذین ظلموا أنفسهم بعذاب بئیس» و کسانی که به خود ظلم کرده بودند را با عذابی شدید مجازات کردیم، «بماکانوایفسقون» به سبب فسق و فجور آنان، و این عذاب قبل از آنکه به صورت میمون درآیند در مورد آنان به اجرا درآمد،سخن اخیر از جبائیّ روایت شده است،و طبرسی حال گروه سوم را ذکر نکرده که آیا از نجات یافتگان هستند یا از نابود شدگان.

در مورد سه گروه ذکر شده از ابن عباس سه نظر روایت شده است: نخست اینکه: دو گروهِ نهی کننده و ساکت نجات یافتند و گروه سوم - گناهکار- نابود شد، والسدیّ نیز چنین نظری دارد. دوم: دو گروه-گناهکار و ساکت- نابود شدند و گروه شوم- نهی کننده- نجات یافتند و این نظر ابن زید نیز هست، و از امام صادق علیه السلام روایت شده است، و سوم: درنگ کردن در آن، از عکرمة روایت شده است که گفت: بر ابن عباس وارد شدم در حالی که قرآن در مقابلش قرار داشت و گریه می­کرد و آیه مذکور را می­خواند، آنگاه گفت: دانستم که خداوند متعال کسانی که ماهیها را صید کردند را نابود کرد و کسانی که آنان را نهی کردند نجات داد، و متوجه نشدم با آنان که نه گناهکار بودند و نه نهی کننده چه کار کرد، در حالی که وضعیت ما شبیه آنان است، و جبائی این نظر را برگزیده است، و حسن گفته است: گروه سوم: نجات یافته­اند چرا که در امر به معروف و پند و اندرز هیچ چیز بلیغ­تر از یادآوری کردن تهدید الهی وجود ندارد، حال آنکه آنان تهدید الهی را یادآوری کردند و گفتند:{خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت دچار خواهد کرد} و گفته است: به خدا سوگند که کشتن انسان مؤمن از خوردن ماهیها سنگین­تر است، «فلمّا عتو عمّا نهو عنه» یعنی: از ترک آنچه از آن نهی شدند، یعنی: آنچه را از آن نهی شدند ترک نکردند و در فساد و جرأت انجام گناه سرکشی کردند و از بازگشت از این دو امر-فساد و جرأت انجام گناه- امتناع ورزیدند، «قلنا لهم کونوا قردة» یعنی: آنان را به شکل میمون قرار دادیم، «خاسئین» یعنی: دور و رانده شده، و ذکر (کُن: باش) به خاطر دلالت بر این امر است که هیچ چیز برای خداوند سبحان ممتنع نیست؛ و الزجاج جایز شمرده که فرمان تبدیل شدن به میمون با کلامی که آن را شنیده­اند به آنان گفته شده باشد، پس این حالت در آیه نازل بر آنان رسایی بیشتری ایجاد می­کند، و این سخن از ابوالهذیل روایت شده است: قتادة گفته است: آن قوم تبدیل به میمون­هایی شدند که دارای دُم بودند و زوزه می­کشیدند و این در حالی بود که قبلاً زن ومرد بودند؛ و گفته شده: آنان سه روز به صورت مسخ شده باقی ماندند و مردم به آنان نگاه می­کردند سپس نابود شدند و تولید مثل نکردند، از ابن عباس روایت شده که گفت: و هیچ مسخ شده­ای

ص: 61

النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَنَحْنُ نَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ لِیَعْلَمَ رَبُّنَا مُخَالَفَتَنَا لَهُمْ وَ کَرَاهَتَنَا لِفِعْلِهِمْ (1)قَالُوا وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ وَ نَعِظُهُمْ أَیْضاً لَعَلَّهُمْ تَنْجَعُ فِیهِمُ الْمَوَاعِظُ فَیَتَّقُوا هَذِهِ الْمُوبِقَةَ وَ یَحْذَرُوا عُقُوبَتَهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا عَتَوْا حَادُّوا وَ أَعْرَضُوا وَ تَکَبَّرُوا عَنْ قَبُولِهِمُ الزَّجْرَ عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ مُبْعَدِینَ عَنِ الْخَیْرِ مُقْصَیْنَ (2)قَالَ فَلَمَّا نَظَرَ الْعَشَرَةُ آلَافٍ وَ النَّیِّفُ أَنَّ السَّبْعِینَ أَلْفاً لَا یَقْبَلُونَ مَوَاعِظَهُمْ وَ لَا یَحْفِلُونَ (3)بِتَخْوِیفِهِمْ إِیَّاهُمْ وَ تَحْذِیرِهِمْ لَهُمْ اعْتَزَلُوهُمْ إِلَی قَرْیَةٍ أُخْرَی قَرِیبَةٍ مِنْ قَرْیَتِهِمْ وَ قَالُوا إِنَّا نَکْرَهُ أَنْ یَنْزِلَ بِهِمْ عَذَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ فِی خِلَالِهِمْ فَأَمْسَوْا لَیْلَةً فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ کُلَّهُمْ قِرَدَةً وَ بَقِیَ بَابُ الْمَدِینَةِ مُغْلَقاً لَا یَخْرُجُ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ لَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ أَحَدٌ (4)وَ تَسَامَعَ بِذَلِکَ أَهْلُ الْقُرَی فَقَصَدُوهُمْ وَ تَسَنَّمُوا حِیطَانَ الْبَلَدِ (5)فَاطَّلَعُوا عَلَیْهِمْ فَإِذَا کُلُّهُمْ رِجَالُهُمْ وَ نِسَاؤُهُمْ قِرَدَةٌ یَمُوجُ بَعْضُهُمْ فِی بَعْضٍ یَعْرِفُ هَؤُلَاءِ النَّاظِرُونَ مَعَارِفَهُمْ وَ قَرَابَاتِهِمْ وَ خُلَطَاءَهُمْ یَقُولُ الْمُطَّلِعُ لِبَعْضِهِمْ أَنْتَ فُلَانٌ أَنْتَ فُلَانٌ فَتَدْمَعُ عَیْنُهُ وَ یُومِئُ بِرَأْسِهِ أَنْ نَعَمْ (6)فَمَا زَالُوا کَذَلِکَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَطَراً وَ رِیحاً فَجَرَفَتْهُمْ إِلَی الْبَحْرِ (7)وَ مَا بَقِیَ مَسْخٌ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ أَمَّا الَّذِینَ تَرَوْنَ مِنْ هَذِهِ الْمُصَوَّرَاتِ بِصُوَرِهَا فَإِنَّمَا هِیَ أَشْبَاهُهَا لَا هِیَ بِأَعْیَانِهَا وَ لَا مِنْ نَسْلِهَا ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ اللَّهَ مَسَخَ هَؤُلَاءِ لِاصْطِیَادِهِمُ السَّمَکَ فَکَیْفَ تَرَی عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَالَ مَنْ قَتَلَ أَوْلَادَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هَتَکَ حُرْمَتَهُ (8)إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَ إِنْ لَمْ

ص: 58


1- فی المصدر: مخالفتنا لکم و کراهتنا لفعلکم. قلت: و لعلّ ما فی المتن أصح و کانوا یخاطبون فرقة اخری غیر الذین اعتدوا فی السبت.
2- مقصین أی مبعدین، و فی البرهان: مقصرین.
3- أی لا یبالون به و لا یهتمون له.
4- فی المصدر: فمسخهم اللّه کلهم قردة خاسئین، و بقی باب المدینة مغلقا مغلقة خ ل لا یخرج منه احد، و لا یدخله احد.
5- تسنم الشی ء: علاه و رکبه.
6- فی المصدر: و یؤمی برأسه بلا او نعم.
7- أی ذهبت بهم الی البحر.
8- فی المصدر: و هتک حریمه.

بیشتر از سه روز زنده باقی نمانده است؛ و گفته شده: آنان ده روز به صورت مسخ شده زندگی کردند سپس مردند، این سخن از مقاتل روایت شده است؛ و گفته شده: آنان به همان صورت مسخ شده به تولید مثل پرداختند، این نظر از حسن نقل شده است، و زیاد دارای وجهه و صورت تأیید شده نیست، چرا که واضح است که میمون­ها از بنی آدم نیستند، همان گونه که سگها از بنی آدم نیستند، و روایتی از ابن مسعود نقل شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال چیزی را مسخ نکرده سپس برای او نسل و بازمانده قرار دهد.

دنباله کلام: گفته شده این داستان در زمان داوود علیه السلام بوده است.

از ابن عباس روایت شده که گفت: آنان نیز مانند شما به بزرگداشت روز جمعه فرمان داده شدند ولی این روز را ترک گفتند و روز شنبه را برگزیدند پس بدان گرفتار شدند، و صید کردن در آن روز بر آنان حرام شد و به بزرگداشت آن امر شدند، پس ماهیهای سفید و فربه در روز شنبه روی آب می­آمدند تا جائی که از فراوانی آنها آب دیده نمی­شد، و آن­گونه که خدا خواسته بود ماندند و صید نمی­کردند، سپس شیطان سراغ آنان آمد و گفت: شما از ماهیگیری در روز شنبه نهی شده­اید، بنابراین حوضچه­ها و تورها را آماده می­کردند و ماهیها را در روز شنبه به سوی آن می­راندند سپس روز یک­شنبه به صید آنها اقدام می­کردند؛ از ابن زید روایت شده که گفت:مردی از آنان ماهی­ای گرفت و نخی را به دم آن بست و به سوی ساحل کشید، سپس آن را در روز یک­شنبه صید و کباب کرد، پس او را به خاطر این کار سرزنش کردند، و آن­گاه که عذاب بر آن شخص نازل نشد ماهیها را می­گرفتند و می­خوردند و می­فروختند، و آنان تقریباً داوزده هزار نفر بودند، پس آن­گونه که قبلاً ذکر شد مردم آن شهر ساحلی به سه گروه تقسیم شدند، و در نهایت گروه نهی کننده از آنان کناره گرفتند و به سکونت با آنان ادامه ندادند، روزی صبح شد و هیچ یک از گناهکاران از خانه خارج نشدند پس دیگران نگاه کردند و ناگهان میمون­هایی مشاهده کردند، پس در را گشودند ومیمون­ها آنها را می­شناختند ولی آنان میمون­ها را نمی­شناختند، و مسخ شدگان شروع به گریستن کردند و هنگامی به آنان گفته شد: آیا شما را از گناهتان باز نداشتیم؟ با حرکت سر گفتند: بله، قتادة گفته است: جوانان به شکل میمون و پیرمردان به شکل خوک درآمدند.(1)

روایت 14.

الکافی: امام جعفر صادق علیه السلام در مورد آیه «لعن الذین کفروا من بنی إسرائیل علی السان داود و عیسی ابن مریم» فرموده است: خوکها بر زبان داوود علیه السلام و میمون­ها بر زبان عیسی ابن مریم علیه السلام لعنت شده­اند.(2)

ص: 62


1- . مجمع البیان 4 : 491 و492 و493
2- . روضة الکافی : 200

یَمْسَخْهُمْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّ الْمُعَدَّ لَهُمْ مِنْ عَذَابِ الْآخِرَةِ أَضْعَافُ عَذَابِ الْمَسْخِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَمَا إِنَّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ اعْتَدَوْا فِی السَّبْتِ لَوْ کَانُوا حِینَ هَمُّوا بِقَبِیحِ فِعَالِهِمْ سَأَلُوا رَبَّهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یَعْصِمَهُمْ مِنْ ذَلِکَ لَعَصَمَهُمْ وَ کَذَلِکَ النَّاهُونَ لَهُمْ لَوْ سَأَلُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَعْصِمَهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لَعَصَمَهُمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُلْهِمْهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یُوَفِّقْهُمْ لَهُ فَجَرَتْ مَعْلُومَاتُ اللَّهِ فِیهِمْ عَلَی مَا کَانَ سُطِرَ فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ (1).

بیان

قال الطبرسی قدس الله روحه فی قوله تعالی وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ أی الذین جاوزوا ما أمروا به من ترک الصید یوم السبت و کانت الحیتان تجتمع فی یوم السبت لأمنها فحبسوها فی السبت و أخذوها فی الأحد فاعتدوا فی السبت أی ظلموا و تجاوزوا ما حد لهم لأن صیدها هو حبسها.

و روی عن الحسن أنهم اصطادوا یوم السبت مستحلین بعد ما نهوا عنه فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ هذا إخبار عن سرعة مسخه إیاهم لا أن هناک أمرا و معناه جعلناهم قردة کقوله فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً (2)قال ابن عباس فمسخهم الله عقوبة لهم و کانوا یتعاوون و بقوا ثلاثة أیام لم یأکلوا و لم یشربوا و لم یتناسلوا ثم أهلکهم الله تعالی و جاءت ریح فهبت بهم فألقتهم فی الماء و ما مسخ الله أمة إلا أهلکها فهذه القردة و الخنازیر لیست من نسل أولئک و لکن مسخ أولئک علی صورة هؤلاء یدل علیه إجماع المسلمین علی أنه لیس فی القردة و الخنازیر من هو من أولاد آدم و لو کانت من أولاد الممسوخین لکانت من بنی آدم و قال مجاهد لم یمسخوا قردة و إنما هو مثل ضربه الله کما قال کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً (3)و حکی عنه أیضا أنه قال مسخت قلوبهم فجعلت کقلوب القردة لا تقبل وعظا و لا تتقی زجرا و هذان القولان یخالفان الظاهر الذی أکثر المفسرین علیه من غیر ضرورة تدعو إلیه.

ص: 59


1- تفسیر العسکریّ: 106- 108.
2- فصّلت: 11.
3- الجمعة: 5.

در تفسیر العیاشی از ابو عبیده مانند این روایت نقل شده است.(1)

روایت 15.

تفسیر علی بن ابراهیم: پدرم از هادی بن مسلم و او نیز از مسعدة بن صدقة روایت کرده که گفت: از امام صادق در مورد گروهی از شیعیان پرسیدند که در کارها­ی حاکمان وارد می­شوند و برای آنها کار می­کنند و به آنها مالیات می­دهند و آنان را یاری می­رسانند، امام فرمود: آن گروه شیعه نیستند بلکه از آنان به شمار می­آیند، سپس این آیه را قرائت کرد: «لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی ابن مریم» تا «ولکن کثیراً منهم فاسقون» سپس فرمود: خوکها بر زبان داوود و میمون­ها بر زبان عیسی لعنت شدند.(2)

توضیح

آگاه باش که آن روایت مذکور بر نظری اتفاق دارند که مخالف نظر مشهور بین مفسران و مورخان است مبنی بر اینکه مسخ شدنی که در زمان داوود علیه السلام روی داد با تبدیل شدن اصحاب السبت به میمون همراه بود، ولی اصحاب المائدة تبدیل به خوک شدند، و این فرموده خداوند متعال «کونوا قردة خاسئین» بر درستی نظر اول دلالت دارد، و با وجود اتفاق دو تفسیر- علی بن ابراهیم و عیاشی- و الکافی و قصص الأنبیاء بر این نظر (یعنی نفرین شدن خوکها بر زبان داوود و میمون­ها بر زبان عیسی)، بعید است بتوان مسأله را بر اشتباه نسّاخ حمل کرد. همچنین مسأله را بر اشتباه راویان حمل کردن نیز بعید به نظر می­رسد و توجیه آن به دو صورت امکان پذیر است: نخست اینکه این حدیث، به مسخ شدن دیگری در زمان داوود علیه السلام اشاره دارد و نه داستان اصحاب السبت، ولی خبر داستانها چنین نظری را جز با تکلّف بسیار دور تأیید نمی­کند، دوّم اینکه: ممکن است مسخ آنها (اصحاب السبت) در دو زمان و به دو شکل مختلف و به صورت همزمان اتفاق افتاده باشد، و مقصود آیه، تبدیل شدن بعضی از آنان به میمون باشد، و تخصیص در خبر به خاطر عدم توهم تخصیص در آیه و با توجه به ذکر شخص دیگری در آیه و روایات مشهور و در نتیجه عدم نیاز به ذکر آن بوده است، و اینکه علی بن ابراهیم در دو حدیث دو شکل مختلف را با هم ذکر کرده مؤید این مطلب است.

و بیضاوی گفته است: گفته شده هنگامی که اهالی شهر (ابلّة) در روز شنبه از حدود الهی تجاوز کردند خداوند آنان را بر زبان داوود لعنت کرد سپس آنها را به میمون و خوک تبدیل کرد، و اصحاب المائدة هنگامی که کفر ورزیدند عیسی آنان را نفرین و لعنت کرد پس تبدیل به خوک شدند و آنان پنج هزار مرد بودند، پایان کلام بیضاوی.(3)

و ثعلبی در مورد اصحاب السبت: قتادة گفته: جوانان تبدیل به میمون و پیرمردان تبدیل به خوک شدند، و به جز کسانی که نهی از منکر می­کردند کسی نجات نیافت .(4)

سپس بدان که دو صورت در دو حدیث عیاشی- روایات ابن نباتّة و هارون ابن عبدالعزیز- قابل برداشت است: یکی اینکه دو حدیث اشاره به داستان دیگری دارد هر چند در همان شهری که حادثه اصحاب السبت در آن به وقوع پیوسته است، و دوم اینکه با تمامی آن اشکال و به تمامی آن اسباب مسخ شده باشند.

ص: 63


1- . نسخه خطی تقسیرالعیاشی
2- . تفسیر القمی : 163
3- . انوار التنزیل 1: 353
4- . العرائس : 160

و قوله خاسِئِینَ أی مبعدین عن الخیر و قیل أذلاء صاغرین مطرودین (1)و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ أی مجاورة البحر و قریبة منه و هی أبلة (2)عن ابن عباس و قیل هی مدین عنه أیضا و قیل الطبریة عن الزهری إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ أی یظلمون فیه بصید السمک و یتجاوزون الحد فی أمر السبت إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً أی ظاهرة علی وجه الماء عن ابن عباس و قیل متتابعة عن الضحاک و قیل رافعة رءوسها قال الحسن کانت تشرع إلی أبوابهم مثل الکباش البیض لأنها کانت آمنة یومئذ وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ أی و یوم لا یکون السبت کانت تغوص فی الماء و اختلف فی أنهم کیف اصطادوا فقیل إنهم ألقوا الشبکة فی الماء یوم السبت حتی کان یقع فیها السمک ثم کانوا لا یخرجون الشبکة من الماء إلا یوم الأحد و هذا تسبب محظور و فی روایة عکرمة عن ابن عباس اتخذوا الحیاض فکانوا یسوقون الحیتان إلیها و لا یمکنها الخروج منها فیأخذونها یوم الأحد و قیل إنهم اصطادوها و تناولوها بالید فی یوم السبت کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ أی مثل ذلک الاختبار الشدید نختبرهم بِما کانُوا یَفْسُقُونَ أی بفسقهم و عصیانهم و علی المعنی الآخر لا تأتیهم الحیتان مثل ذلک الإتیان الذی کان منها یوم السبت ثم استأنف فقال نَبْلُوهُمْ وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ أی جماعة مِنْهُمْ أی من بنی إسرائیل الذین لم یصطادوا و کانوا ثلاث فرق فرقة قانصة (3)و فرقة ساکتة و فرقة واعظة فقال الساکتون للواعظین الناهین لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أی یهلکهم الله و لم یقولوا ذلک کراهیة لوعظهم و لکن لإیاسهم أن یقبل هؤلاء القوم الوعظ فإن الأمر بالمعروف إنما یجب عند عدم الیأس عن القبول عن الجبائی و معناه ما ینفع الوعظ ممن لا یقبل و الله مهلکهم فی الدنیا بمعصیتهم أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فی الآخرة قالُوا أی قال الواعظون فی جوابهم

ص: 60


1- مجمع البیان 1: 129.
2- فی المصدر: «أیلة» و هو الصحیح کما استظهرنا قبلا.
3- من قنص الطیر: صاده.

و طبرسی رحمه الله گفته است: در معنای آیه« لعن الذین کفروا....» نظرهای مختلفی وجود دارد:

نخست اینکه بعد از لعنت شدن بر زبان داوود نفرین شدند و بعد از لعنت شدن بر زبان عیسی تبدیل به خوک شدند، و امام باقر علیه السلام فرموده است: اما داوود اهالی شهر(ابلّة) را آن­گاه که در روز شنبه تجاوز کردند لعنت کرد و تجاوز آنان به حدود الهی در زمان او بوده است، پس داوود گفت: خداوندا، لعنت و نفرین را مثل روپوش و کمربند روی کمر آنان بپوشان. پس خداوند آنان را به شکل میمون در آورد، اما عیسی علیه السلام کسانی را که مائده بر آنان نازل شده بود لعنت کرد سپس بعداز آن کفر ورزیدند.

دوم: آنچه ابن عباس گفته مبنی بر اینکه مقصود، لعنت در زبور و انجیل است و این یعنی: خداوند متعال در زبور و همچنین انجیل کسانی از بنی اسرائیل را که کفر ورزیدند لعنت کرد.

سوم: عیسی و داوود علیهما السلام می­دانستند که محمد به پیامبری مبعوث می­شود و هر آنکه به او کفر می­ورزد را لعنت کردند.(1)

و (ابّلة) با همزه مضموم و باء مشدّد همان بصره کنونی است و آن یکی از باغ­های چهار گانه است.

ص: 64


1- . مجمع البیان3 : 231

مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ معناه موعظتنا إیاهم معذرة إلی الله و تأدیة لفرضه فی النهی عن المنکر لئلا یقول لنا لم لم تعظوهم وَ لَعَلَّهُمْ بالوعظ یَتَّقُونَ و یرجعون فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أی فلما ترک أهل القریة ما ذکرهم الواعظون به و لم ینتهوا عن ارتکاب المعصیة بصید السمک أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ أی خلصنا الذین ینهون عن المعصیة وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا أنفسهم بِعَذابٍ بَئِیسٍ أی شدید بِما کانُوا یَفْسُقُونَ أی بفسقهم و ذلک العذاب لحقهم قبل أن مسخوا قردة عن الجبائی و لم یذکر حال الفرقة الثالثة هل کانت من الناجیة أو من الهالکة.

و روی عن ابن عباس فیهم ثلاثة أقوال أحدها أنه نجت الفرقتان و هلکت الثالثة و به قال السدی و الثانی أنه هلکت الفرقتان و نجت الفرقة الناهیة و به قال ابن زید و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام و الثالث التوقف فیه روی عن عکرمة قال دخلت علی ابن عباس و بین یدیه المصحف و هو یبکی و یقرأ هذه الآیة ثم قال قد علمت أن الله تعالی أهلک الذین أخذوا الحیتان و أنجی الذین نهوهم و لم أدر ما صنع بالذین لم ینهوهم و لم یواقعوا المعصیة و هذا حالنا و اختاره الجبائی و قال الحسن إنه نجی الفرقة الثالثة لأنه لیس شی ء أبلغ فی الأمر بالمعروف و الوعظ من ذکر الوعید و هم قد ذکروا الوعید فقالوا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً و قال قتل المؤمن أعظم و الله من أکل الحیتان (1)فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ أی عن ترک ما نهوا عنه یعنی لم یترکوا ما نهوا عنه و تمردوا فی الفساد و الجرأة علی المعصیة و أبوا أن یرجعوا عنها قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً أی جعلناهم قردة خاسِئِینَ مبعدین مطرودین و إنما ذکر کن لیدل علی أنه سبحانه لا یمتنع علیه شی ء و أجاز الزجاج أن یکون قیل لهم ذلک بکلام سمعوه فیکون ذلک أبلغ فی الآیة النازلة بهم و حکی ذلک عن أبی الهذیل قال قتادة صاروا قردة لها أذناب تعاووا بعد أن کانوا رجالا و نساء و قیل إنهم بقوا ثلاثة أیام ینظر إلیهم الناس ثم هلکوا و لم یتناسلوا عن ابن عباس قال و لم یمکث مسخ فوق

ص: 61


1- لعله إشارة إلی ما تقدم عن علیّ بن الحسین علیهما السلام من قوله: فکیف تری عند اللّه عزّ و جل حال من قتل أولاد رسول اللّه و هتک حریمه؟.

باب های داستان سلیمان پسر داوود علیهماالسلام

باب پنجم فضل و مکارم اخلاق و گزیده احوال حضرت سلیمان علیه السلام

آیات

- و أوحینا إلی إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب و الأسباط و عیسی و أیّوب و یونس و هارون و سلیمان.(1)

{و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم.}

- و نوحاَ هدینا من قبل و من ذریّته داود و سلیمان.(2)

{و نوح را از پیش راه نمودیم و از نسل او داوود و سلیمان را [هدایت کردیم].}

- و لسلیمان الریح عاصفة تجری بأمره إلی الأرض الّتی بارکنا فیها کنّا بکلّ شیء عالمین * و من الشیاطین من یغوصون له و یعملون دون ذلک و کنّا لهم حافظین.(3)

{و برای سلیمان تند باد را [رام کردیم] که به فرمان او به سوی سرزمینی که در آن برکت نهاده بودیم جریان می­یافت و ما به هر چیزی دانا بودیم، و برخی از شیاطین بودند که برای او غواصی و کارهایی غیر از آن می­کردند و ما مراقب [حال] آنها بودیم.}

- و لقد أتینا داود و سلیمان علماَ و قالا الحمد لله الّذی فضّلنا علی کثیر من عباده المؤمنین * و ورث سلیمان داود و قال یا أیّها الناس علّمنا منطق الطیر و أوتینا من کلّ شیء إنّ هذا لهو الفضل المبین.(4)

{و به راستی به داوود و سلیمان دانشی عطا کریم و آن دو گفتند: ستایش خدایی را که ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش برتری داده است، و سلیمان از داوود میراث یافت و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته­ایم و از هر چیزی به ما داده شده است، راستی که این همان امتیاز آشکار است.}

- و لسلیمان الریح غدوّها شهر و رواحها شهر و أسلنا له عین القطر و من الجنّ مَن یعمل بین یدیه بإذن ربّه و من یزغ منهم عن أمرنا نذقه من عذاب السعیر * یعملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل و جفان کالجواب و قدور راسیات اعملوا آل داود شکراَ و قلیل من عبادی الشکور.(5)

{و باد را برای سلیمان [رام کردیم] که رفتن آن بامداد یک ماه و شبانگاه یک ماه [راه] بود و معدن مس را برای او ذوب [و روان] گرداندیم، و برخی از جنّیان به فرمان پروردگارشان پیش او کار می­کردند و هر کس از آنها از دستور سر بر می­تافت از عذاب سوزان به او می­چشاندیم، [آن متخصصان] برای او هرچه می­خواست از نمازخانه­ها و مجسمه­ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه­ها و دیگهای چسپیده به زمین می­ساختند، ای خاندان داوود شکرگزار باشید و از بندگان من اندکی سپاس گزارند.}

- و لقد فتنّا سلیمان و ألقینا علی کرسیّه جسداَ ثمّ أناب * قال ربّ اغفر لی و هب لی ملکاَ لا ینبغی لأحد من بعدی إنّک أنت الوهّاب * فسخّرنا له الریح تجری بأمره رخاء حیث أصاب * و آخرین مقرّنین فی الأصفاد * هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب * و إنّ له عندنا زلفی و حسن مآب.(6)

{و قطعاً سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی بیفکندیم پس به توبه بازآمد، گفت: پروردگارا مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی ­دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد و در حقیقت تویی که خود بسیار بخشنده­ای، پس باد را در اختیار او قرار دادیم که هر جا تصمیم می­گرفت به فرمان او نرم و روان می­شد، و شیاطین را [از] بّنا و غوّاص تا [وحشیان] دیگر را که جفت جفت با زنجیرها به هم بسته بودند [تحت فرمانش در آوردیم]، [گفتیم]

ص: 65


1- . نساء / 163
2- . انعام / 84
3- . انبیاء / 81 و82
4- . نمل / 15 و16
5- . سبأ / 12 و13
6- . ص / 34-40

ثلاثة أیام و قیل عاشوا سبعة أیام ثم ماتوا عن مقاتل و قیل إنهم توالدوا عن الحسن و لیس بالوجه لأن من المعلوم أن القردة لیست من أولاد آدم کما أن الکلاب لیست منهم

وَ وَرَدَتِ الرِّوَایَةُ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَمْسَخْ شَیْئاً فَجَعَلَ لَهُ نَسْلًا وَ عَقِباً.

القصة قیل کانت هذه القصة فی زمن داود علیه السلام.

و عن ابن عباس قال أمروا بالیوم الذی أمرتم به یوم الجمعة فترکوه و اختاروا یوم السبت فابتلوا به و حرم علیهم فیه الصید و أمروا بتعظیمه فکانت الحیتان تأتیهم یوم السبت شرعا بیضا سمانا حتی لا یری الماء من کثرتها فمکثوا کذلک ما شاء الله لا یصیدون ثم أتاهم الشیطان و قال إنما نهیتم عن أخذها یوم السبت فاتخذوا الحیاض و الشبکات فکانوا یسوقون الحیتان إلیها یوم الجمعة ثم یأخذونها یوم الأحد و عن ابن زید قال أخذ رجل منهم حوتا و ربط فی ذنبه خیطا و شده إلی الساحل ثم أخذه یوم الأحد و شواه فلاموه علی ذلک فلما لم یأته العذاب أخذوا ذلک و أکلوه و باعوه و کانوا نحوا من اثنی عشر ألفا فصار الناس ثلاث فرق علی ما تقدم ذکره فاعتزلتهم الفرقة الناهیة و لم تساکنهم فأصبحوا یوما و لم یخرج من العاصیة أحد فنظروا فإذا هم قردة ففتحوا الباب فدخلوا و کانت القردة تعرفهم و هم لا یعرفونها فجعلت تبکی فإذا قالوا لهم أ لم ننهکم قالت برءوسها أن نعم قال قتادة صارت الشبان قردة و الشیوخ خنازیر (1).

«14»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ قَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ علیه السلام وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام (2).

ص: 62


1- مجمع البیان 4: 491- 492- 493.
2- روضة الکافی: 200.

این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه­دار، و قطعاً برای او پیش ما تقرب و فرجام نیکوست.}

تفسیر

مفسران گفته­اند: مقصود از {سرزمینی که در آن برکت نهادیم} سرزمین شام است، و خداوند باد را یک بار به تند باد و بار دیگر به نرمی و ملایمی توصیف کرده است و این مسأله به چند منظور است: نخست: باد بر حسب اراده خدا یک بار به صورت تند و بار دیگر به نرمی و ملایمی می­زد؛ دوّم: باد در ابتدا و برای بلند کردن فرش سلیمان و از زمین کندن آن به صورت تند باد بود سپس به هنگام جریان یافتن ملایم شد؛ سوّم: (عَصف) عبارت از سرعت جا به جایی باد و (الرخاوة) عبارت از نرمی و لطافت ذاتی باد است؛ و چهارم: ذکر صفت (رخاوة: نرمی و ملایمت) کنایه از فرمانبرداری باد برای سلیمان در هر آنچه که آن را بدان امر می­کند است.

طبرسی رحمه الله گفته است: و گفته شده: باد، سلیمان را در بامداد به اندازه مسیر یک ماه جا به ­جا می­کرد و در شامگاه نیز هم­چنین، و سلیمان در بعلبک سکونت داشت و بیت المقدس در حال ساخته ­شدن برای او بود، بنابراین نیاز داشت به سوی بیت­المقدس و غیر آن برود، وهب گفته است: سلیمان به سوی جایگاهش خارج می­شد پس پرندگان بر گرد او حلقه می­زدند و انسانها و جنّیان به احترام او بر می­خاستند تا بر تختش بنشیند و سربازانش با او جمع شوند، سپس باد او را به هرجایی که می­خواست می­برد.

مقصود از آیه «مَن یغوصون له» این است که در دریا برای او غواصی می­کردند و جواهرات و لعلها را برای سلیمان خارج می­کردند، «و یعملون عملاً دون ذلک» یعنی: کارهای دیگری غیر از غواصی مانند محرابها و مجسمه­ها و غیره، «و کنّا لهم حافظین» یعنی: و ما مراقب حال آنان بودیم تا از دست سلیمان فرار نکنند و از فرمان او امتناع نورزند؛ و گفته شده: مراقبت از آنان تا آنچه را به انجام رسانده­اند فاسد نگردانند.(1)

فرموده «علماً» یعنی: به داوود و سلیمان دانش قضاوت بین مردم و زبان پرندگان و حیوانات را عطا کردیم، «و ورث سلیمان»: این فرموده بر این نکته دلالت دارد که پیامبران نیز مانند دیگران اموال را به ارث می­گذارند؛ و گفته شده: داوود، علم و نبوت و پادشاهیش را برای سلیمان و نه سایر فرزندانش به ارث گذاشت، و نظر صحیح نزد اهل بیت علیهم السلام همان نظر اول است، «علّمنا منطق الطیر» متخصصان زبان عربی می­گویند: در مورد غیر بنی آدم برای سخن گفتن از کلمه (نطق) استفاده نمی­شود، بلکه از کلمه(صوت) استفاده می­شود،

ص: 66


1- . مجمع البیان 7 : 59

شی، تفسیر العیاشی عن أبی عبیدة مثله (1).

«15»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْمٍ مِنَ الشِّیعَةِ (2)یَدْخُلُونَ فِی أَعْمَالِ السُّلْطَانِ وَ یَعْمَلُونَ لَهُمْ وَ یَجْبُونَ لَهُمْ وَ یُوَالُونَهُمْ (3)قَالَ لَیْسَ هُمْ مِنَ الشِّیعَةِ وَ لَکِنَّهُمْ مِنْ أُولَئِکَ ثُمَّ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ قَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی (4).

بیان

اعلم أن تلک الروایات اتفقت علی خلاف ما هو المشهور بین المفسرین و المؤرخین من کون المسخ الذی کان فی زمان داود علیه السلام بأنهم صاروا قردة و إنما مسخ أصحاب المائدة خنازیر و قد دل علی الجزء الأول قوله تعالی کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ و الحمل علی سهو النساخ مع اتفاق التفسیرین و الکافی و القصص علیه بعید و الحمل علی غلط الرواة أیضا لا یخلو من بعد و یمکن توجیهه بوجهین الأول أن لا یکون هذا الخبر إشارة إلی قصة أصحاب السبت بل إلی مسخ آخر وقع فی زمان داود علیه السلام و لکن خبر القصص یأبی عنه إلا بتکلف بعید الثانی أنه یمکن أن یکون مسخهم فی الزمانین بالصنفین معا و یکون المقصود فی الآیة جعل بعضهم قردة و یکون التخصیص فی الخبر لعدم توهم التخصیص فی الآیة مع کون الفرد الآخر مذکورا فیها و فی الروایات المشهورة فلا حاجة إلی ذکره و یؤیده أن علی بن إبراهیم ذکر فی الموضعین الصنفین معا.

و قال البیضاوی قیل أهل أبلة (5)لما اعتدوا فی السبت لعنهم الله علی لسان داود فمسخهم قردة و خنازیر و أصحاب المائدة لما کفروا دعا علیهم عیسی و لعنهم فأصبحوا خنازیر و کانوا خمسة آلاف رجل انتهی (6)و قال الثعلبی فی أصحاب السبت قال قتادة

ص: 63


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- فی المصدر: قال: سأل رجل أبا عبد اللّه علیه السلام عن قوم من الشیعة.
3- فی المصدر: و یؤالفونهم.
4- تفسیر القمّیّ: 163.
5- فی المصدر: «أیلة» و قد عرفت قبلا أنّه الصحیح.
6- أنوار التنزیل 1: 353.

چرا که (نطق) عبارت از سخن گفتن می­باشد در حالی که پرندگان سخن نمی­گویند، جز اینکه آن­گاه که سلیمان معنای صوت پرندگان را فهمید به صورت مجازی آن را (نطق) خواند؛ و گفته شده: مقصود، نطق و سخن گفتن حقیقی بوده است چرا که پرندگانی ماند طوطی نیز وجود دارند که سخن می­گویند. و علی بن عیسی گفته است: پرندگان با سلیمان سخن می­گفتند و این معجزه­ای بود برای او آن­گونه که از هدهد خبر می­داد، و گفتار پرندگان صوت و صدایی است که معانی مختلف بر یک صیغه واحد از آن فهمیده می­شود، بر خلاف گفتار انسان که معانی مختلف با صیغه­های مختلف از آن فهمیده می­شود، بنابراین با وجود طولانی بودن هم صحبتی پرندگان ما چیزی از گفتار آنان نمی­فهمیم و پرندگان نیز چیزی از گفتار ما نمی­فهمند، چرا که فهم آنها محدود به آن امور مخصوص است، و هنگامی که سلیمان پرندگان را فهمید منطق و گفتار آنها را آموخته بود، «و أوتینا من کلّ شیء» یعنی: بخشیده شدیم از هر چیزی که به پیامبران و پادشاهان بخشیده می­شود، و گفته شده: از هر چیزی که طلب کننده آن را به خاطر نیاز و سود بردن از آن طلب می­کند.(1) «حیث أصاب» یعنی: هر ناحیه­ای که می­خواست، «و الشیاطین» یعنی: و شیاطین را نیز مسخّر او گرداندیم، «و آخرین مقرّنین فی الأصفاد» یعنی: و شیاطین دیگری را برای او مسخر گرداندیم که در غل و زنجیرهای آهنی بسته شده بودند، و هنگام سرکشی و نافرمانی، سلیمان آنها را در مجموعه­های دو تایی و سه تایی در یک زنجیر قرار می­داد و آنان نمی­توانستند از این کار امتناع کنند؛ و گفته شده: سلیمان این عمل را در مورد جنّیان کافر انجام می­داد و هنگامی که ایمان می­آوردند آنها را آزاد می­کرد. «هذا» یعنی آنچه از فرمانروایی گذشت، «عطاؤنا فامنن أو أمسک» یعنی: به هر که از مردم خواستی ببخش و از هر که خواستی منع کن، «بغیرحساب» یعنی: در روز قیامت به خاطر آنچه بخشیده و یا منع کرده­ای محاسبه نمی­گردی.(2)

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و لسلیمان الریح عاصفة» یعنی: (برای سلیمان تند باد را رام کردیم) که از هر جانب می­وزید، «إلی الأرض التی بارکنا فیها» یعنی: به سوی بیت المقدس و سرزمین شام (که در آن برکت نهاده بودیم).(3)

روایت 2.

إ­کمال­الدین: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: داوود علیه السلام خواست که سلیمان علیه­السلام را جانشین و خلیفه خود سازد چرا که خداوند متعال به او وحی نموده و به این امر فرمان داد، ولی هنگامی که این مسأله را به اطلاع بنی اسرائیل رساند اظهار نارضایتی کردند و گفتند: جوانی را بر ما به عنوان جانشین قرار می­دهد

ص: 67


1- . مجمع البیان 7 : 214
2- . مجمع البیان 8 : 477
3- . تفسیرالقمی : 431 و 432

ص: 159

و قال الطبرسی رحمه الله قیل فی معناه أقوال:

أحدها أن معناه لعنوا علی لسان داود فصاروا قردة و علی لسان عیسی فصاروا خنازیر

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام أَمَّا دَاوُدُ فَإِنَّهُ لَعَنَ أَهْلَ أُبُلَّةَ (1)لَمَّا اعْتَدَوْا فِی سَبْتِهِمْ وَ کَانَ اعْتِدَاؤُهُمْ فِی زَمَانِهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَلْبِسْهُمُ اللَّعْنَةَ مِثْلَ الرِّدَاءِ وَ مِثْلَ الْمِنْطَقَةِ عَلَی الْحَقْوَیْنِ فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قِرَدَةً وَ أَمَّا عِیسَی علیه السلام فَإِنَّهُ لَعَنَ الَّذِینَ أُنْزِلَتْ عَلَیْهِمُ الْمَائِدَةُ ثُمَّ کَفَرُوا بَعْدَ ذَلِکَ.

و ثانیها ما قاله ابن عباس إنه یرید فی الزبور و فی الإنجیل و معنی هذا أن الله تعالی لعن فی الزبور من یکفر من بنی إسرائیل و فی الإنجیل کذلک.

و ثالثها أن یکون عیسی و داود علیه السلام أعلما أن محمدا نبی مبعوث و لعنا من یکفر به انتهی. (2)و الأبّلة (3)بضم الهمزة و الباء المشددة موضع البصرة الآن و هی إحدی الجنات الأربعة.

ص: 64


1- فی المصدر: أیلة.
2- مجمع البیان 3: 231.
3- قد عرفت أن الصحیح أیلة، و أکثر المصادر مطبقة علیه.

حال آنکه بزرگتر از او در میان ما وجود دارد! پس نوادگان بنی اسرائیل را فرا خواند و به آنان گفت: سخنان شما به گوشم رسید، اکنون عصای خود را به من نشان دهید، هر عصایی که ثمر داد صاحبش بعد از من ولایت امور را به عهده می­گیرد، گفتند: این شرط را می­پذیریم، و او گفت: هر یک از شما اسم خود را بر روی عصایش بنویسد، آنان نیز نوشتند سپس سلیمان عصایش را آورد و اسم خود را برآن نوشت، آن­گاه عصاها در یک خانه قرار داده شدند و در بسته شد و نگهبان خانه، سران نوادگان بنی اسرائیل بود، و هنگامی که صبح شد سلیمان نماز صبح را برای آنان اقامه کرد سپس به سوی در شتافت و آن را گشود و عصاهای آنان را خارج کرد در حالی که عصای سلیمان برگ و میوه داده بود، آن­گاه عصا را به داوود دادند و او در حضور بنی اسرائی سلیمان را امتحان کرد و به او گفت: ای پسرم، خنک­­ترین چیز چیست؟ سلیمان جواب داد: گذشت و بخشش خدا از مردم، و گذشت و بخشش مردم نسبت به یکدیگر؛ پرسید: ای پسرم، شیرین­ترین چیز کدام است؟ جواب داد: محبت که روح خدا در میان بندگانش است، پس داوود از روی رضایت خندید، و سلیمان را به میان بنی اسرائیل آورد و گفت: این خلیفه و جانشین من در میان شماست، بعد از آن سلیمان امور خود را پنهان کرد و با زنی ازدواج کرد و برای مدّتی که خداوند اراده داشت از چشم پیروانش پنهان ماند، سپس روزی همسرش به او گفت: پدر و مادرم فدایت، خصلت­های تو چه کامل و شمیمت چه نیکوست! و من خصلتی را در تو سراغ ندارم که از آن بیزار باشم جز اینکه تحت تکفّل و هزینه پدرم هستی، پس اگر وارد بازار شوی و به دنبال رزق و روزی خداوند باشی، امید دارم که او تو را نا امید نگرداند، سلیمان به او گفت: به خدا سوگند که تا کنون هیچ کاری انجام نداده­ام و نمی­توانم هیچ کاری را به درستی انجام دهم، آن­گاه وارد بازار شد و آن روز را به گشت زدن در بازار پرداخت ولی بدون آنکه چیزی نصیبش شود به خانه بازگشت، پس به همسرش گفت: چیزی به دست نیاوردم، همسرش گفت: ناراحت نباش، اگر امروز نشد به فردا امیدوار باش، پس فردا به سوی بازار رفت و به گشت زدن در آن مشغول شد و دوباره به چیزی دست نیافت و به همسرش خبر داد، همسرش گفت: فردا إن شاءالله، پس روز سوم از خانه خارج شد و آن قدر رفت تا به ساحل دریا رسید و ناگهان با صیّادی رو به ­رو شد، و به او گفت: آیا می­توانم شما را کمک کنم و در عوض چیزی به ما ببخشایی؟ صیّاد گفت: بله، پس او را یاری داد و هنگامی که از کار فارغ گشت دو ماهی به سلیمان داد، سلیمان ماهیها را گرفت و خداوند عزّ و جلّ را سپاس گفت، آن­گاه او شکم یکی از آنها را شکافت و انگشتری را در آن پیدا کرد، پس انگشتر را به لباسش بند کرد و خدا را شکر کرد، و ماهیها را درست کرد و به منزل آورد، همسرش از این امر شاد شد و به او گفت: می­خواهم که پدر و مادرم را صدا بزنی تا بدانند که تو کسب روزی رده­ای، پس آن دو را فراخواند و با او غذا خوردند، و هنگامی که از غذا خوردن فارغ گشتند به آنان گفت: آیا مرا می­شناسید؟

ص: 68

أبواب قصص سلیمان بن داود علیه السلام

باب 5 فضله و مکارم أخلاقه و جمل أحواله

الآیات

النساء: «وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ»(163)

الأنعام: «وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ»(84)

الأنبیاء: «وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ إِلی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ کُنَّا بِکُلِّ شَیْ ءٍ عالِمِینَ* وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ»(81-82)

النمل: «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ وَ سُلَیْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنا عَلی کَثِیرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ* وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ»(15-16)

سبأ: «وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ* یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ»(12-13)

ص: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ* قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ* فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ* وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ* وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ*

ص: 65

گفتند: نه به خدا سوگند، جز اینکه ما از تو هیچ خیری ندیده­ایم، و آن­گاه سلیمان انگشترش را بیرون آورد و آن را به دست کرد پس پرندگان و باد بر او گرد آمدند و فرشته­ای او را در بر گرفت، و همسرش و پدر و مادر او را به سرزمین اصطخر برد و پیروانش در اطراف او جمع شدند و به او مژده دادند، پس خداوند حیرت پیروان او را که به سبب غیبتش دچار آن شده بودند برطرف کرد، و آن­گاه که سلیمان در بستر مرگ قرار گرفت با اجازه خداوند اذکار خود را به آصف بن برخیا وصیّت کرد، و پیوسته در میان پیروانش بود و آنان به سوی او آمدند و تعالیم دینشان را از او می­گرفتند، سپس خداوند متعال آصف را برای مدت زمانی طولانی از دیده­ها پنهان نمود، بعد از آن ظاهر شد و تا زمانی که خدا می­خواست در میان قومش باقی می­ماند، آن­گاه با آنان وداع کرد پس به او گفتند: مکان دیدارمان کجا باشد؟ آصف گفت: روی پل صراط، و از دیدگان آنها پنهان شد، و با غیبت او مصیبت و بلا بر بنی اسرائیل شدت گرفت و بخت نصر بر آنان مسلّط شد.(1)

می­گویم: صورت کامل خبر در باب داستان طالوت آمده است.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از بنده صالحی از بندگان خدا نظیر این روایت تا (پس از داوود از روی رضایت خندید) نقل شده است.

روایت 3.

أمالی الطوسی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان علیه السلام هنگامی که فرمانروایی از او سلب شد تصمیم به رفتن گرفت، پس مهمانِ مرد بزرگی شد و آن مرد نیز او را به مهمانی پذیرفت و به او نیکی کرد، بعد از دیدن نماز و فضایل سلیمان جایگاه ویژه و با عظمتی برای او قائل شد، پس دختر خویش را به ازدواج او درآورد، دختران آن مرد هنگامی که تمام ویژگیهای سلیمان را دید به او گفت: پدرم و مادرم فدایت، شمیم تو چه دل­انگیز و خصایلت چه کامل است! هیچ خصوصیتی در تو نمی­بینم که از آن متنفر باشم جز اینکه تو تحت تکفل و هزینه پدرم هستی، آن­گاه سلیمان از خانه خارج شد و آن قدر رفت تا به ساحل رسید و در ساحل صیّادی را یاری رساند و صیّاد به او ماهی­ای داد که در شکم آن انگشترش یافت.(2)

روایت 4.

الاحتجاج: در حدیث زندیقی که مسائلی را از امام صادق علیه السلام پرسید این سؤال وجود داشت:

ص: 69


1- . إکمال­الدین : 91 و 93 و 94
2- . المجالس : 57

هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ* وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآبٍ»(34-40)

تفسیر

قال المفسرون: الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها هی الشام و وجه وصف الریح تارة بالعاصفة و أخری بالرخاء بوجوه الأول أنها کانت تارة کذا و تارة کذا بحسب إرادته و الثانی أنها کانت فی بدء الأمر عاصفة لرفع البساط و قلعه ثم کانت تصیر رخاء عند تسییرها و الثالث أن العصف عبارة عن سرعة سیرها و الرخاوة عن کونها لینة طیبة فی نفسها الرابع أن الرخاوة کنایة عن انقیادها له فی کل ما أمرها به.

و قال الطبرسی رحمه الله و قیل کانت الریح تجری به فی الغداة مسیرة شهر و فی الرواح کذلک و کان یسکن بعلبک (1)و یبنی له بیت المقدس و یحتاج إلی الخروج إلیها و إلی غیرها قال وهب و کان سلیمان یخرج إلی مجلسه فتعکف علیه الطیر و یقوم له الإنس و الجن حتی یجلس علی سریره و یجتمع معه جنوده ثم تحمله الریح إلی حیث أراد.

قوله تعالی مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ أی فی البحر فیخرجون له الجواهر و اللآلی وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ أی سوی ذلک من الأبنیة کالمحاریب و التماثیل و غیرهما وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ لئلا یهربوا منه و یمتنعوا علیه و قیل من أن یفسدوا ما عملوه. (2)قوله عِلْماً قال أی بالقضاء بین الخلق و بکلام الطیر و الدواب وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ فیه دلالة علی أن الأنبیاء یورثون المال کتوریث غیرهم و قیل إنه ورثه علمه و نبوته و ملکه دون سائر أولاده (3)و الصحیح عند أهل البیت علیهم السلام هو الأول عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ أهل العربیة یقولون لا یطلق النطق علی غیر بنی آدم و إنما یقال الصوت

ص: 66


1- بعلبک بالفتح ثمّ السکون و فتح اللام و الباء ثمّ الکاف مشددة: مدینة قدیمة فیها ابنیة عجیبة و آثار عظیمة و قصور علی أساطین الرخام لا نظیر لها فی الدنیا، بینها و بین دمشق ثلاثة أیّام، و قیل: اثنا عشر فرسخا من جهة الساحل، و هو اسم مرکب من بعل- اسم صنم- و بک، اما اسم رجل او جعلوه یبک الاعناق ای یدقها. قاله یاقوت.
2- مجمع البیان 7: 59.
3- فی المصدر: و معنی المیراث هنا انه قام مقامه فی ذلک فاطلق علیه اسم الارث کما اطلق علی الجنة اسم الارث، عن الجبّائیّ، و هذا خلاف للظاهر، و الصحیح اه.

شیاطین چگونه به آسمان صعود می­کنند حال آنکه در خلقت و حجمِ جسم شبیه مردم هستند و برای سلیمان پسر داوود علیهما السلام ساختمانهایی می­ساختند که فرزندان آدم از ساختن آن عاجزند؟ امام علیه السلام فرمود: شیاطین برای سلیمان توانمند و محکم و مسخّر گردانده شدند در حالی که آنان مخلوقات لطیفی هستند که خوراکشان نسیم است، و دلیل این سخن، صعود آنان به آسمان برای استراق سمع است حال آنکه جسم پر حجم توانایی بالا رفتن به سوی آسمان را جز با نردیان یا وسیله­ای دیگر ندارد.(1)

روایت 5.

الکافی: از امام موسی بن جعفر کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان پسر داوود علیهما­السلام در یک قصر هزار زن، سیصد زن آزاد با مهریه بالا و هفتصد کنیز خانه­دار داشت.(2)

روایت 6.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: نخستین کسی که از شِکَر استفاده کرد سلیمان پسر داوود بود.(3)

روایت 7.

قصص الأنبیاء: شیخ صدوق از امام باقر علیه السلام روایت می­کند که فرمود: حوزه فرمانروایی سلیمان سرزمین­های مابین شامات و اصطخر بود.(4)

روایت 8.

دعوات الراوندیّ: امام صادق علیه السلام می­فرماید: سلیمان علیه السلام از مهمانان خود با خوراک گوشت با آرد سفید و از عیالش با خشکار پذیرایی می­کرد در حالی که خود جُو الک نشده می­خورد.(5)

توضیح

(الخبزالحوّاری) نانی که (آرد آن) چند بار الک شده باشد و یا (آردسفید). (الخشکار): معنای آن را در بیشتر فرهنگ لغتها نیافتم، گویا کلمه­ای معرّب و ابداعی، و در کتابهای پزشکی و برخی فرهنگ لغتها به معنای نان ساخته شده از آرد غیر الک شده ذکر شده است، و گفته شده به معنای نان خشک می­باشد، و در اینجا منظور همان معنای اوّل است.

روایت 9.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: اگر راهی برای زندگی جاودانه وجود می­داشت،

ص: 70


1- . احتجاج الطبرسی : 185
2- . فروع الکافی2 : 78 و79
3- . فروع الکافی2 : 174
4- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
5- . نسخه خطی دعوات الراوندی

لأن النطق عبارة عن الکلام و لا کلام للطیر إلا أنه لما فهم سلیمان معنی صوت الطیر سماه منطقا مجازا و قیل إنه أراد حقیقة المنطق لأن من الطیر ما له کلام یهجی (1)کالطوطی و قال علی بن عیسی إن الطیر کانت تکلم سلیمان معجزة له کما أخبر عن الهدهد و منطق الطیر صوت یتفاهم به معانیها علی صیغة واحدة بخلاف منطق الناس الذی یتفاهمون به المعانی علی صیغ مختلفة و لذلک لم نفهم عنها مع طول مصاحبتها و لم تفهم هی عنا لأن أفهامها مقصورة علی تلک الأمور المخصوصة و لما جعل سلیمان یفهم عنها کان قد علم منطقها وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ أی من کل شی ء یؤتی الأنبیاء و الملوک و قیل من کل شی ء یطلبه طالب لحاجته إلیه و انتفاعه به (2)حَیْثُ أَصابَ أی أراد من النواحی وَ الشَّیاطِینَ أی و سخرنا له الشیاطین وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ أی و سخرنا له آخرین من الشیاطین مشددین فی الأغلال و السلاسل من الحدید و کان یجمع بین اثنین و ثلاثة منهم فی سلسلة لا یمتنعون علیه إذا أراد ذلک بهم عند تمردهم و قیل إنه إنما کان یفعل ذلک بکفارهم فإذا آمنوا أطلقهم هذا أی ما تقدم من الملک عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ أی فأعط من الناس من شئت و امنع من شئت بِغَیْرِ حِسابٍ أی لا تحاسب یوم القیامة علی ما تعطی و تمنع (3).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ عاصِفَةً قَالَ تَجْرِی مِنْ کُلِّ جَانِبٍ إِلی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها قَالَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ الشَّامِ (4).

«2»

ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام أَرَادَ أَنْ یَسْتَخْلِفَ سُلَیْمَانَ علیه السلام لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیْهِ یَأْمُرُهُ بِذَلِکَ فَلَمَّا أَخْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ ضَجُّوا مِنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا یَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا

ص: 67


1- فی المصدر: کلام مهجی.
2- مجمع البیان 7: 214. و فیه: و قیل: من کل شی ء علما و تسخیرا فی کل ما یصلح ان یکون معلوما لنا او مسخرا لنا غیر أنّ مخرجه مخرج العموم فیکون ابلغ و أحسن.
3- مجمع البیان 8: 477.
4- تفسیر القمّیّ: 431- 432.

یا از مرگ گریزی بود، حتماً سلیمان پسر داوود علیهما السلام چنین می­کرد، او که خداوند حکومت بر جنّ و انس را همراه با نبوّت و مقام بلند قرب و منزلت در اختیارش قرار دارد. امّا آن­گاه که پیمانه عمرش لبریز و روزی او تمام شد، تیرهای مرگ از کمانهای نیستی بر او باریدن گرفت، و خانه و دیار از او خالی گشت، خانه­های او بی­صاحب ماند و دیگران آنها را به ارث بردند.(1)

روایت 10.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق و او نیز با استناد به زیدالشحّام از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «اعملو آل داوود شکراً» روایت شده که فرمود: خاندان داوود هشتاد مرد و هشتاد زن بودند، و هیچ کدام از آنها یک روز محرابش را از عبادت خالی نمی گذاشت و آن ها آل داوود بودند و آن­گاه که داوود علیه السلام وفات نمود سلیمان علیه السلام ولایت امور را به عهده گرفت و گفت: ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته­ایم؛ خداوند جنّ و انس را برای او مسخّر گرداند، سلیمان هرگاه سخن از پادشاهی و مُلکی در هر نقطه­ای از زمین می­شنید سراغش می­رفت تا او را به زیر کشد و در دین خودش داخل گرداند، و خداوند باد را برای او مسخّر کرد، و هنگامی که به سوی جایگاه خویش می­رفت پرندگان بر گِرد او حلقه می­زدند و جنّ و انس در مقابلش به پا می­خاست، و آن­گاه که آهنگ جنگ می­کرد به سپاهیان خود دستور می­داد که زیر اندازی از چوب برای او بگسترانند، سپس مردم و چهار پایان و ابزارهای جنگ را برآن قرار می­داد و آن­گاه که هرآنچه را می­خواست با خود حمل می­کرد به باد دستور می­داد و باد بر زیر چوب می­وزید و آن را تا جایی که سلیمان می­خواست حمل می­کرد، و رفتن باد یک ماه و برگشتنش یک ماه بود.(2)

توضیح

(ما أغبّ المحراب) یعنی: یک روز در میان به محراب نمی­آمدند بلکه هریک از آنان مواظب محراب بود.

ص: 71


1- . نهج البلاغه 1 : 341 و342
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

حَدَثاً (1)وَ فِینَا مَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ فَدَعَا أَسْبَاطَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُمْ قَدْ بَلَغَتْنِی مَقَالَتُکُمْ فَأَرُونِی عِصِیَّکُمْ فَأَیُّ عَصًا أَثْمَرَتْ فَصَاحِبُهَا وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدِی فَقَالُوا رَضِینَا وَ قَالَ لِیَکْتُبْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ اسْمَهُ عَلَی عَصَاهُ فَکَتَبُوا ثُمَّ جَاءَ سُلَیْمَانُ بِعَصَاهُ فَکَتَبَ عَلَیْهَا اسْمَهُ ثُمَّ أُدْخِلَتْ بَیْتاً وَ أُغْلِقَ الْبَابُ وَ حَرَسَهُ رُءُوسُ أَسْبَاطِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی بِهِمُ الْغَدَاةَ ثُمَّ أَقْبَلَ فَفَتَحَ الْبَابَ فَأَخْرَجَ عِصِیَّهُمْ وَ قَدْ أَوْرَقَتْ عَصَا سُلَیْمَانَ وَ قَدْ أَثْمَرَتْ فَسَلَّمُوا ذَلِکَ لِدَاوُدَ فَاخْتَبَرَهُ بِحَضْرَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ أَیُّ شَیْ ءٍ أَبْرَدُ قَالَ عَفْوُ اللَّهِ عَنِ النَّاسِ وَ عَفْوُ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَنْ بَعْضٍ قَالَ یَا بُنَیَّ فَأَیُّ شَیْ ءٍ أَحْلَی قَالَ الْمَحَبَّةُ وَ هِیَ رَوْحُ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ فَافْتَرَّ (2)دَاوُدُ ضَاحِکاً فَسَارَ بِهِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ هَذَا خَلِیفَتِی فِیکُمْ مِنْ بَعْدِی ثُمَّ أَخْفَی سُلَیْمَانُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرَهُ وَ تَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ وَ اسْتَتَرَ مِنْ شِیعَتِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَسْتَتِرَ ثُمَّ إِنَّ امْرَأَتَهُ قَالَتْ لَهُ ذَاتَ یَوْمٍ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَکْمَلَ خِصَالَکَ وَ أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ لَا أَعْلَمُ لَکَ خَصْلَةً أَکْرَهُهَا إِلَّا أَنَّکَ فِی مَئُونَةِ أَبِی فَلَوْ دَخَلْتَ السُّوقَ فَتَعَرَّضْتَ لِرِزْقِ اللَّهِ رَجَوْتُ أَنْ لَا یُخَیِّبَکَ فَقَالَ لَهَا سُلَیْمَانُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا عَمِلْتُ عَمَلًا قَطُّ وَ لَا أُحْسِنُهُ فَدَخَلَ السُّوقَ فَجَالَ یَوْمَهُ ذَلِکَ ثُمَّ رَجَعَ فَلَمْ یُصِبْ شَیْئاً فَقَالَ لَهَا مَا أَصَبْتُ شَیْئاً قَالَتْ لَا عَلَیْکَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْیَوْمَ کَانَ غَداً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ إِلَی السُّوقِ فَجَالَ فِیهِ (3)فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی شَیْ ءٍ وَ رَجَعَ فَأَخْبَرَهَا فَقَالَتْ یَکُونُ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مَضَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَإِذَا هُوَ بِصَیَّادٍ فَقَالَ لَهُ هَلْ لَکَ أَنْ أُعِینَکَ وَ تُعْطِیَنَا شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ فَلَمَّا فَرَغَ أَعْطَاهُ الصَّیَّادُ سَمَکَتَیْنِ فَأَخَذَهُمَا وَ حَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ إِنَّهُ شَقَّ بَطْنَ إِحْدَاهُمَا فَإِذَا هُوَ بِخَاتَمٍ فِی بَطْنِهَا فَأَخَذَهُ فَصَیَّرَهُ فِی ثَوْبِهِ (4)وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَصْلَحَ السَّمَکَتَیْنِ وَ جَاءَ بِهِمَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ فَرِحَتِ امْرَأَتُهُ بِذَلِکَ وَ قَالَتْ لَهُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَدْعُوَ أَبَوَیَّ حَتَّی یَعْلَمَا أَنَّکَ قَدْ کَسَبْتَ فَدَعَاهُمَا فَأَکَلَا مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغُوا قَالَ لَهُمْ هَلْ

ص: 68


1- الحدث: الشاب.
2- افتر الرجل: ضحک ضحکا حسنا.
3- فی المصدر: فجال یومه.
4- فی المصدر: فصره فی ثوبه. أی ربطه فی ثوبه.

روایت 11.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق روایت شده که سلیمان پسر داوود علیهما السلام از بیت­المقدس خارج شد در حالی که سیصد هزار انسان در سمت راست او و سیصد هزار از جنّیان در سمت چپش قرار داشتند، و به پرندگان فرمان داد پس آنان را زیر پر و بال گرفتند و به باد دستور داد پس آنان را حمل کرد تا وارد مدائن شدند، سپس بازگشت و شب را در سرزمین اصطخر به صبح رسانید، آن­گاه قبل از طلوع خورشید به راه افتاد تا به جزیره (برکاوان) رسید و باد را امر فرمود پس آنان را پایین آورد تا جایی که نزدیک بود آب به پاهایشان برخورد کند، و پیروان سلیمان به یکدیگر می­گفتند: آیا پادشاهی بزرگتراز این مشاهده کرده­اید؟ در این هنگام فرشته­ای از آسمان ندا سر داد: پاداش و ثواب یک تسبیح گفتن از آنچه مشاهده کردید بیشتر است.(1)

در تفسیر علی بن ابراهیم نظیر این روایت نقل شده است.(2)

روایت 12.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: سلیمان را قلعه­ای بود که شیاطین آن را ساخته بودند و برای او در آن قلعه هزار خانه وجود داشت و در هر خانه زنانی وجود داشتند، هفتصد کنیز قبطی و سیصد زن آزاد با مهریه بالا از جمله آنان بودند، و خداوند متعال توانایی چهل مرد را در معاشرت با زنان به او عطا فرمود، پس سلیمان از تمام آن زنها سرکشی می­کرد و نیاز آنان را برآورده می­ساخت، سپس سلیمان علیه السلام به شیاطین فرمان می­داد و آنان سنگها را از جایی به جای دیگر برای او حمل می­کردند، پس ابلیس به آنان گفت: حال و وضع شما چگونه است؟ گفتند: دیگر تحمل وضعیتی که در آن به­ سر می­بریم را نداریم،

ص: 72


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . تفسر القمی : 568

تَعْرِفُونِی قَالُوا لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّا لَمْ نَرَ خَیْراً مِنْکَ (1)فَأَخْرَجَ خَاتَمَهُ فَلَبِسَهُ فَخَرَّ عَلَیْهِ الطَّیْرُ وَ الرِّیحُ وَ غَشِیَهُ الْمُلْکُ وَ حَمَلَ الْجَارِیَةَ وَ أَبَوَیْهَا إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ اسْتَبْشَرُوا بِهِ فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُمْ مِمَّا کَانُوا فِیهِ مِنْ حَیْرَةِ غَیْبَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی آصِفَ بْنِ بَرْخِیَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَلَمْ یَزَلْ بَیْنَهُمْ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ ثُمَّ غَیَّبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آصِفَ غَیْبَةً طَالَ أَمَدُهَا ثُمَّ ظَهَرَ لَهُمْ فَبَقِیَ بَیْنَ قَوْمِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُ وَدَّعَهُمْ فَقَالُوا لَهُ أَیْنَ الْمُلْتَقَی قَالَ عَلَی الصِّرَاطِ وَ غَابَ عَنْهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِغَیْبَتِهِ وَ تَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرُ (2)أَقُولُ تَمَامُ الْخَبَرِ فِی بَابِ قِصَّةِ طَالُوتَ.

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَافْتَرَّ دَاوُدُ ضَاحِکاً

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَمَّا سُلِبَ مُلْکَهُ خَرَجَ عَلَی وَجْهِهِ فَضَافَ رَجُلًا عَظِیماً فَأَضَافَهُ وَ أَحْسَنَ إِلَیْهِ وَ نَزَلَ سُلَیْمَانُ مِنْهُ مَنْزِلًا عَظِیماً لِمَا رَأَی مِنْ صَلَاتِهِ وَ فَضْلِهِ قَالَ فَزَوَّجَهُ بِنْتَهُ فَقَالَ لَهُ بِنْتُ الرَّجُلِ (3)حِینَ رَأَتْ مِنْهُ مَا رَأَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ أَکْمَلَ خِصَالَکَ لَا أَعْلَمُ فِیکَ خَصْلَةً أَکْرَهُهَا إِلَّا أَنَّکَ فِی مَئُونَةِ أَبِی قَالَ فَخَرَجَ حَتَّی أَتَی السَّاحِلَ فَأَعَانَ صَیَّاداً عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَأَعْطَاهُ السَّمَکَةَ الَّتِی وَجَدَ فِی بَطْنِهَا خَاتَمَهُ (4).

«4»

ج، الإحتجاج فِی حَدِیثِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ کَانَ فِیمَا سَأَلَهُ

ص: 69


1- فی المصدر: الا أنا لم نر إلّا خیرا منک.
2- کمال الدین: 91 و 93- 94.
3- الصحیح کما فی المصدر: فقالت له بنت الرجل.
4- المجالس: 57.

ابلیس گفت: آیا سنگها را می­برید و دست خالی باز می­گردید؟ گفتند: بله، گفت: پس شما در راحتی هستید، و باد آنچه را که ابلیس گفته بود به گوش سلیمان رساند، پس به شیاطین دستور داد که به هنگام رفتن سنگها را حمل کنند و به هنگام برگشت گِل را به جای خود بازگردانند، آن­گاه ابلیس بر آنان ظاهر شد و گفت: حال و وضعتان چگونه است؟ آنان نیز شکایت خود را پیش او بردند، سپس گفت: آیا در طول شب و روز نمی­خوابید؟ جواب دادند: چرا، می­خوابیم، ابلیس گفت: پس شما در راحتی هستید، و باد آنچه که شیاطین و ابلیس گفته بودند را به گوش سلیمان رساند، او نیز به شیاطین دستور داد که شب و روز کار کنند، و تنها اندک زمانی به این شیوه باقی ماندند و آن­گاه سلیمان وفات نمود، سپس امام فرمود: سلیمان در طلب آب بیرون آمد در حالی که جنّ و انس او را همراهی می­کردند پس بر مورچه­ (بالدار) لنگی گذر کرد که بالهایش را پهن کرده و دستهایش را بالا برده بود و می­گفت: خداوندا، ما مخلوقی از مخلوقات تو هستیم، ما را بی نیازی از رزق و روزیت نشاید، پس ما را به خاطر گناهان بنی­آدم مؤاخذه نفرما و سیرابمان گردان؛ آن­گاه سلیمان علیه­السلام به هر که با او بود گفت: بازگردید، دیگران به شفاعت شما پرداخته­اند. و در روایتی دیگر آمده است: به واسطه دیگران بی­نیاز گشتید.(1)

توضیح

جوهری گفته است: (طروقة الفحل) یعنی: ماده و مونث آن.

روایت 13.

المحاسن: از امام موسی کاظم علیه السلام روایت است که فرمود: همه پیامبرانی که خداوند مبعوث کرد عاقل بودند، و برخی از پیامبران بر دیگران برتری دارند، و داوود سلیمان را جانشین خود قرار نداد مگر بعداز آنکه عقل و درک او را آزمایش کرد، داوود سلیمان را در سن سیزده سالگی جانشین خود کرد، و او چهل سال در فرمانروایی باقی ماند، ذوالقرنین نیز دوازده سال داشت که به فرمانروایی رسید و سی سال در آن باقی ماند.(2)

روایت 14.

المحاسن: از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: پیر زنی نزد سلیمان بن داوود علیهماالسلام آمد و از او علیه باد کمک خواست،

ص: 73


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . محاسن البرقی : 193

کَیْفَ صَعِدَتِ الشَّیَاطِینُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِی الْخِلْقَةِ وَ الْکَثَافَةِ وَ قَدْ کَانُوا یَبْنُونَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام مِنَ الْبِنَاءِ مَا یَعْجِزُ عَنْهُ وُلْدُ آدَمَ قَالَ علیه السلام غَلُظُوا لِسُلَیْمَانَ کَمَا سُخِّرُوا وَ هُمْ خَلْقٌ رَقِیقٌ غِذَاؤُهُمُ التَّنَسُّمُ (1)وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ صُعُودُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا یَقْدِرُ الْجِسْمُ الْکَثِیفُ عَلَی الِارْتِقَاءِ إِلَیْهَا إِلَّا بِسُلَّمٍ أَوْ سَبَبٍ (2).

«5»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام أَلْفُ امْرَأَةٍ فِی قَصْرٍ وَاحِدٍ ثَلَاثُ مِائَةٍ مَهِیرَةٌ (3)وَ سَبْعُمِائَةٍ سُرِّیَّةٌ (4).

«6»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنِ اتَّخَذَ السُّکَّرَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام (5).

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ مُلْکُ سُلَیْمَانَ مَا بَیْنَ الشَّامَاتِ إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ (6).

«8»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یُطْعِمُ أَضْیَافَهُ اللَّحْمَ بِالْحُوَّارَی وَ عِیَالَهُ الْخُشْکَارَ وَ یَأْکُلُ هُوَ الشَّعِیرَ غَیْرَ مَنْخُولٍ (7).

بیان

الخبز الحواری الذی نخل مرة بعد مرة (8)و الخشکار لم أجده فی أکثر کتب اللغة فکأنه معرب مولد و فی کتب الطب و بعض کتب اللغة أنه الخبز المأخوذ من الدقیق غیر المنخول و قیل إنه الخبز الیابس و الأول هو المراد هاهنا.

«9»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لَوْ أَنَّ أَحَداً یَجِدُ إِلَی الْبَقَاءِ سُلَّماً أَوْ لِدَفْعِ

ص: 70


1- فی المصدر: غذاؤهم النسیم.
2- احتجاج الطبرسیّ: 185.
3- المهیرة من النساء: الحرة الغالیة المهر.
4- فروع الکافی 2: 78 و 79.
5- فروع الکافی 2: 174.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.
7- دعوات الراوندیّ مخطوط.
8- و الدقیق الابیض.

پس سلیمان باد را فرا خواند و به او گفت: چه چیز باعث شده که با این پیرزن چنین کنی؟ باد گفت: ربّ­ العزة مرا به سوی کشتی بنی فلان روان داشت تا آن را از غرق شدن نجات دهم در حالی که در شُرف غرق شدن بود، پس در امتثال امر خداوند به سرعت خارج شدم، و بر این زن در حالی که بر بام خانه­اش بود گذر کردم و به صورت غیر ارادی باعث لیز خوردن او شدم پس افتاد و دستش شکست، سلیمان گفت: پروردگارا، چه حکمی بر باد صادر کنم؟ خداوند به او وحی نمود: ای سلیمان، حکم پرداخت دیه شکسته شدن دست این پیرزن را به صاحبان کشتی­ای که باد آن را از غرق شدن نجات داد ابلاغ کن، به راستی که هیچ یک از جهانیان نزد من مورد ظلم قرار نمی­گیرد.(1)

روایت 15.

محاسن: امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خداوند «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ»(2)

{آنان برای او هر چه می خواست: از نمازخانه ها و مجسّمه ها و می ساختند} فرمود: به خداوند سوگند اینها مجسمه مرد و زن نبود بلکه مجسمه درخت و مانند آن بود.(3)

در کافی هم مانند این روایت آمده است.(4)

روایت 16.

السرائر: امام صادق علیه السلام فرمود: آخرین پیامبری که وارد بهشت می شود سلیمان بن داوود است و این به خاطر بهره مندی ویژه اش از دنیاست.(5)

روایت 17.

مکارم الأخلاق: از امام رضا عیه السلام روایت است که فرمود: سلیمان علیه السلام هزار زن در یک قصر داشت: سیصد زن آزاد با مهریه بالا، و هفتصد کنیز خانه­دار، و در هر شب و روز نزد همه آنان می­رفت.

ص: 74


1- . محاسن البرقی : 302
2- . سبأ / 13
3- . محاسن البرقی : 618
4- . فروع الکافی 2 : 226
5- . السرائر : 467

الْمَوْتِ سَبِیلًا لَکَانَ ذَلِکَ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام الَّذِی سُخِّرَ لَهُ مُلْکُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَعَ النُّبُوَّةِ وَ عَظِیمِ الزُّلْفَةِ (1)فَلَمَّا اسْتَوْفَی طُعْمَتَهُ وَ اسْتَکْمَلَ مُدَّتَهُ رَمَتْهُ قِسِیُّ الْفَنَاءِ بِنِبَالِ الْمَوْتِ وَ أَصْبَحَتِ الدِّیَارُ مِنْهُ خَالِیَةً وَ الْمَسَاکِنُ مُعَطَّلَةً وَرِثَهَا قَوْمٌ آخَرُونَ (2).

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً قَالَ کَانُوا ثَمَانِینَ رَجُلًا وَ سَبْعِینَ امْرَأَةً مَا أَغَبَّ الْمِحْرَابَ رَجُلٌ وَاحِدٌ مِنْهُمْ یُصَلِّی فِیهِ وَ کَانُوا آلَ دَاوُدَ فَلَمَّا قُبِضَ دَاوُدُ علیه السلام وَلِیَ سُلَیْمَانُ علیه السلام قَالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ سَخَّرَ اللَّهُ لَهُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ وَ کَانَ لَا یَسْمَعُ بِمَلِکٍ فِی نَاحِیَةِ الْأَرْضِ إِلَّا أَتَاهُ حَتَّی یُذِلَّهُ وَ یُدْخِلَهُ فِی دِینِهِ وَ سَخَّرَ الرِّیحَ لَهُ فَکَانَ إِذَا خَرَجَ إِلَی مَجْلِسِهِ عَکَفَ عَلَیْهِ الطَّیْرُ وَ قَامَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ کَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَغْزُوَ أَمَرَ بِمُعَسْکَرِهِ فَضَرَبَ لَهُ بِسَاطاً مِنَ الْخَشَبِ ثُمَّ جَعَلَ عَلَیْهِ النَّاسَ وَ الدَّوَابَّ وَ آلَةَ الْحَرْبِ کُلَّهَا حَتَّی إِذَا حَمَلَ مَعَهُ مَا یُرِیدُ أَمَرَ الْعَاصِفَ مِنَ الرِّیحِ فَدَخَلَتْ تَحْتَ الْخَشَبِ فَحَمَلَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ بِهِ إِلَی حَیْثُ یُرِیدُ وَ کَانَ غُدُوُّهَا شَهْراً وَ رَوَاحُهَا شَهْراً(3).

بیان

ما أغب المحراب أی لم یکونوا یأتون المحراب غبا بل کان کل منهم یواظبه (4).

ص: 71


1- الزلفة: القربة. الدرجة. المنزلة.
2- نهج البلاغة 1: 341- 342.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- روی الثعلبی انه نزل کتاب من السماء علی داود علیه السلام مختوما بخاتم من ذهب فیه ثلاث عشرة مسألة، فاوحی اللّه الی داود أن سل عنها ابنک سلیمان فان أخبر بهن فهو الخلیفة من بعدک قال: فدعا داود سبعین قسا و سبعین حبرا و أجلس سلیمان بین ایدیهم، فقال: أخبرنی یا بنی ما أقرب الأشیاء؟ و ما ابعد الأشیاء؟ و ما آنس الأشیاء؟ و ما اوحش الأشیاء؟ و ما أحسن الأشیاء؟ و ما أقبح الأشیاء؟ و ما أقل الأشیاء؟ و ما أکثر الأشیاء؟ و ما القائمان؟ و ما المختلفان؟ و ما المتباغضان؟ و ما الامر الذی إذا رکبه الرجل حمد آخره؟ و الامر الذی إذا رکبه الرجل ذمّ آخره؟ قال سلیمان: أما أقرب الأشیاء فالآخرة، و اما ابعد الأشیاء فما فاتک من الدنیا، و اما آنس الأشیاء فجسد فیه روح ناطق، و اما أوحش الأشیاء فجسد بالروح، و اما أحسن الأشیاء فالایمان بعد الکفر، و اما اقبح الأشیاء فالکفر بعد الایمان، و اما أقل الأشیاء فالیقین، و اما أکثر الأشیاء فالشک و اما القائمان فالسماء و الأرض، و اما المختلفان فاللیل و النهار، و اما المتباغضان فالموت و الحیاة، و اما الامر الذی إذا رکبه الرجل حمد آخره فالحلم علی الغضب، و اما الامر الذی إذا رکبه الرجل ذمّ آخره فالحدة علی الغضب. قال: ففک ذلک الخاتم فإذا هذه المسائل سواء علی ما نزل من السماء، فقال القسیسون و الاحبار: ما الشی ء الذی إذا صلح صلح کل شی ء من الإنسان و إذا فسد فسد کل شی ء منه؟ فقال: القلب، فرضوا بخلافته. منه رحمه اللّه. قلت: ذکره الثعلبی فی العرائس: 161 و فیه بعد قوله: و ما القائمان: و ما الساعیان؟ و ما المشترکان؟ و أیضا بعد قوله: فالسماء و الأرض: و اما الساعیان فالشمس و القمر، و اما المشترکان فاللیل و النهار. و فیه: ففکوا الخاتم.

توضیح

(طیّف-تطییفاً) یعنی: بسیار طواف و زیارت کرد، و در برخی از نسخه­ها (یطوف) ذکر شده است، و معنای کلّی خبر به این صورت است که: سلیمان نزد همه آن زنان می­رفت یا به صورت زیارت و یا همبستر شدن.

روایت 18.

التمحیص: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمود: به راستی که سلیمان علیه السلام آخرین پیامبر است که وارد بهشت می­شود، و این به خاطر نعمت­هایی است که در دنیا به او بخشیده است.

روایت 19.

من لا یحضره الفقیه: با استناد صحیح از زرارة از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان علیه السلام خانه کعبه را در میان جنّ و انس و پرندگان و بادها طواف کرد و پرده قبطیّه را بر آن پوشانید.(1)

توضیح

(القبطیّه): لباسی است که به مصر نسبت داده شده است، و جمع آن (قُباطیّ) باضم قاف و کسر طاء می­باشد.

روایت 20.

من لا یحضره ­الفقیه: به اسناد ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سلیمان بن داوود علیهماالسلام اولین کسی است که لباسها (پرده­­ها) را بر خانه کعبه پوشانید، و آن پوشش پرده قبطیّه بود.(2)

روایت 21.

تفسیر علی بن ابراهیم: در تفسیر آیه «و لسلیمان الریح غدوّهاشهر و رواحها شهر» گفته است: باد تخت سلیمان را حمل می­کرد و در بامداد به اندازه مسیر یک ماه و در شامگاه به اندازه مسیر یک ماه آن را جا به­ جا می­کرد، هم چنین در تفسیر ادامه آیات گفته است: «و أسلنا له عین القطر» یعنی: معدن برنج (را برای او روان گرداندیم)، «محاریب و تماثیل» یعنی: (محرابها) و مجسمه­های درختان، «و جفان کالجواب» یعنی: کاسه­هایی مانند حوض، «قدور راسیات» یعنی: دیگهایی محکم و استوار. سپس فرموده است: «اعملو آل داود شکراً» یعنی: انجام دهید آنچه را به خاطر آن شکرگزاری می­کنید.(3)

توضیح

امکان خواندن (تشکرون) به دو صورت معلوم و مجهول وجود دارد و شاید صورت مجهول واضح­تر باشد.

تفسیر

طبرسی، خداوند مزار او را منور گرداند، گفته است: «و لسلیمان ­الریح» یعنی: و باد را برای سلیمان مسخّر گرداندیم، «غدّوها شهر و رواحها شهر» یعنی: باد مسخّرشده برای سلیمان در مسیر رفت مسافت یک ماه را طی می کرد و مسافت بازگشت آن نیز ­یک­­ ماه­ بود، و این بدان ­معنا است ­که آن ­باد در­ طول­ یک­ روز­ مسیر دو ماه یک ­سواره را­ طی می­کرد، قتاده­ گفته است: آن ­باد در مسیر رفت مسافت یک­ ماه را تا نصف ­روز طی ­می­کرد و تا­ پایان­ روز مسافت یک­ ماه را در مسیر بازگشت طی ­می­کرد؛ وحسن گفته ­است:

ص: 75


1- . من لا یحضره الفقیه : 213
2- . من لا یحضره الفقیه : 213
3- . تفسیرالقمی : 536 و537
«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ الْأَصْبَغِ قَالَ: خَرَجَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام مِنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَعَ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ کُرْسِیٍّ عَنْ یَمِینِهِ عَلَیْهَا الْإِنْسُ وَ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ کُرْسِیٍّ عَنْ یَسَارِهِ عَلَیْهَا الْجِنُّ وَ أَمَرَ الطَّیْرَ فَأَظَلَّتْهُمْ وَ أَمَرَ الرِّیحَ فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّی وَرَدَتْ بِهِمُ الْمَدَائِنَ ثُمَّ رَجَعَ وَ بَاتَ فِی إِصْطَخْرَ ثُمَّ غَدَا فَانْتَهَی إِلَی جَزِیرَةِ بَرْکَاوَانَ (1)ثُمَّ أَمَرَ الرِّیحَ فَخَفَضَتْهُمْ حَتَّی کَادَتْ أَقْدَامُهُمْ یُصِیبُهَا الْمَاءُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَلْ رَأَیْتُمْ مُلْکاً أَعْظَمَ مِنْ هَذَا فَنَادَی مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ لَثَوَابُ تَسْبِیحَةٍ وَاحِدَةٍ أَعْظَمُ مِمَّا رَأَیْتُمْ (2).

فس، تفسیر القمی أبی عن ابن أبی نصر عن أبان عن أبی حمزة مثله (3).

«12»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام حِصْنٌ بَنَاهُ الشَّیَاطِینُ لَهُ فِیهِ أَلْفُ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ طَرُوقَةٌ مِنْهُنَّ سَبْعُمِائَةِ أَمَةٍ قِبْطِیَّةٍ وَ ثَلَاثُمِائَةِ حُرَّةٍ مَهِیرَةٍ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی قُوَّةَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فِی مُبَاضَعَةِ النِّسَاءِ (4)وَ کَانَ یَطُوفُ بِهِنَّ جَمِیعاً وَ یُسْعِفُهُنَّ (5)قَالَ وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یَأْمُرُ الشَّیَاطِینَ فَتَحْمِلُ لَهُ الْحِجَارَةَ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَی مَوْضِعٍ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِیسُ کَیْفَ أَنْتُمْ قَالُوا مَا لَنَا طَاقَةٌ بِمَا نَحْنُ

ص: 72


1- قال یاقوت: برکاوان: ناحیة بفارس. بالفتح و السکون.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. و فی نسخة: و تسبیحة واحدة فی اللّه.
3- تفسیر القمّیّ: 568.
4- المباضعة: المجامعة.
5- سعف و اسعف بحاجته: قضاها له.

باد مسخّر شده برای سلیمان صبح­ زود از دمشق حرکت می­کرد و نیمروز به ­سرزمین اصطخر که در شهر اصفهان است می­رسید و فاصله بین این دو ­مکان را سوارکاری چابک در یک ­ماه طی می­کرد، از اصطخر می­رفت و شب را در کابل سپری می­کرد و فاصله بین ­این دو مکان نیز مسافت یک ­ماه بود، و باد در طول تمام این­ مسیر سلیمان و سپاهیانش را حمل می­کرد، خداوند باد را به­ جای اسبهای اصیل تیزتک به ­او بخشیده بود، «و أسلنا له عین القطر» یعنی: چشمه مس ­را برای­ او ذوب و­آشکار گرداندیم، گفته­اند: چشمه مس در حالی که خداوند آن­ را به سان آب­ روان گردانده بود به مدّت سه­ شبانه­ روز برای او ­جاری گشت، و ­مردم با مس ذوب ­شده برای ­سلیمان کار ­می­کردند، «و مِن الجنّ مَن یعمل بین یدیه بإذن ربّه» یعنی: و ما از جنّیان کسانی­ را برای سلیمان مسخّر گردانده­ بودیم که اوامر او را در پیشگاه و مقابل چشمانش انجام­ می­دادند، آن­­گونه که یک ­انسان در مقابل انسانی ­دیگر کاری­ را انجام می­دهد و تمام این ­مسائل به­ اذن پروردگارش صورت می­گرفت، و سلیمان جنّیان را ملزم به ­انجام کارهای ­سخت و طاقت ­فرسا مثل گِل­سازی و غیره می­کرد؛ ابن­عباس گفته­ است: خداوند جنّیان را برای سلیمان مسخّر گرداند و آنان­ را به اطاعت از اوامر او ­فرمان­داد، و این سخن بر این نکته دلالت می­کند که عدّه­ای از جنّیان مسخّر سلیمان نبوده­اند، «و من یزغ­ ­منهم ­عن­ أمرنا نذقه من ­عذاب ­السعیر» یعنی: و هر یک از جنّیانی که ما او­ را مسخّر سلیمان گردانده­ایم از اوامر ما در مورد اطاعت ­از سلیمان سرپیچی کند، از عذاب (سعیر) به او خواهیم چشاند، یعنی عذاب ­آتش درآخرت، و این نظرِ بیشتر مفسران است، این امر نشان می­دهد که جنّیان مکلّف به­ اطاعت ­از اوامر سلیمان بوده­اند، و گفته شده معنای ­آیه بدین صورت­است: عذاب را در دنیا­ به ­او می­چشانیم، و خداوند پاک ­و منزه فرشته­ای را برآنان گمارده که شلاقی از آتش به ­دست ­دارد و به هر یک از آنان که ­از اطاعت سلیمان سرباز­ زدند ضربه­ای می­زند که او را به­آتش می­کشد، «یعملون له ما ­یشاء من ­محاریب» منظوراز (محاریب) خانه­های بلند و با عظمت است؛ وگفته ­شده: منظور از (محاریب) قصرها و مساجدی ­است که­ در آنها به ­عبادت پرداخته­ می­شد، این نظر متعلق ­به قتادة وجبائی ­است، طبرسی­ در ­ادامه گفته ­است: و از جمله ­اما­کنی که ­جنّیان­ ساختند بیت­ المقدس بود، خداوند متعال ­طاعون را بر بنی­ اسرائیل مسلّط ­گردانده­ بود، پس مردم­ بسیاری در یک­ روز هلاک ­شدند،­ آن­گاه داوود علیه­ السلام به ­آنان امر فرمود­ که ­غسل ­کنند و­ به ­سوی ­سرزمین مرتفع در (ذراریّ) و (أهلین) خارج ­شوند و به درگاه­ خداوند ­متعال­ گریه­ و ­زاری ­کنند شاید ­به­ آنان رحم کند، و آن سرزمین مرتفع، سرزمین بیت ­المقدّس قبل از بنای مسجد بود، پس داوود علیه­السلام از صخره بالارفت و سجده ­کنان بر زمین افتاد در حالی ­که به درگاه ­خدا تضرّع­ و زاری می­کرد و دیگران نیز با او به سجده ­افتادند، و سرهای خود از سجده برنگرفتند تا اینکه خداوند طاعون را از آنان برطرف کرد، وآنگاه که خداوند شفاعت داوود در مورد بنی­اسرائیل را پذیرفت، بعد از سه روز آنان را جمع کرد و گفت:

ص: 76

فِیهِ فَقَالَ إِبْلِیسُ أَ لَیْسَ تَذْهَبُونَ بِالْحِجَارَةِ وَ تَرْجِعُونَ فَرَاغاً قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَأَنْتُمْ فِی رَاحَةٍ فَأَبْلَغَتِ الرِّیحُ سُلَیْمَانَ مَا قَالَ إِبْلِیسُ لِلشَّیَاطِینِ فَأَمَرَهُمْ یَحْمِلُونَ الْحِجَارَةَ ذَاهِبِینَ وَ یَحْمِلُونَ الطِّینَ رَاجِعِینَ إِلَی مَوْضِعِهَا فَتَرَاءَی لَهُمْ إِبْلِیسُ فَقَالَ کَیْفَ أَنْتُمْ فَشَکَوْا إِلَیْهِ فَقَالَ أَ لَسْتُمْ تَنَامُونَ بِاللَّیْلِ قَالُوا بَلَی قَالَ فَأَنْتُمْ فِی رَاحَةٍ فَأَبْلَغَتِ الرِّیحُ مَا قَالَتِ الشَّیَاطِینُ وَ إِبْلِیسُ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَعْمَلُوا بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَمَا لَبِثُوا إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَاتَ سُلَیْمَانُ وَ قَالَ خَرَجَ سُلَیْمَانُ یَسْتَسْقِی وَ مَعَهُ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ فَمَرَّ بِنَمْلَةٍ عَرْجَاءَ (1)نَاشِرَةً جَنَاحَهَا رَافِعَةً یَدَهَا وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا غِنَی بِنَا عَنْ رِزْقِکَ فَلَا تُؤَاخِذْنَا بِذُنُوبِ بَنِی آدَمَ وَ اسْقِنَا فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِمَنْ کَانَ مَعَهُ ارْجِعُوا فَقَدْ شُفِّعَ فِیکُمْ غَیْرُکُمْ (2)وَ فِی خَبَرٍ قَدْ کُفِیتُمْ بِغَیْرِکُمْ (3).

بیان

قال الجوهری طروقة الفحل أنثاه.

«13»

سن، المحاسن الْیَقْطِینِیُّ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلًا وَ بَعْضُ النَّبِیِّینَ أَرْجَحُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ حَتَّی اخْتَبَرَ عَقْلَهُ وَ اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَلَکَ ذُو الْقَرْنَیْنِ وَ هُوَ ابْنُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَکَثَ فِی مُلْکِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً (4).

«14»

سن، المحاسن أَبِی وَ عَلِیُّ بْنُ عِیسَی الْأَنْصَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام أَتَتْهُ امْرَأَةٌ عَجُوزٌ مُسْتَعْدِیَةً عَلَی

ص: 73


1- عرجاء مؤنث اعرج، فهی من اصابته مرض فی رجلها فتمشی مشیة غیر متساویة فیمیل جسدها خطوة الی الیمین و خطوة الی الشمال.
2- شفع لفلان او فیه الی زید: طلب من زید ان یعاونه.
3- قصص الأنبیاء مخطوط، و رواه المسعودیّ فی اثبات الوصیة قال: روی ان القحط اشتد فی زمانه فشکا الناس إلیه ذلک و سألوه ان یستسقی لهم فخرج معهم، فلما ان صار فی بعض الطریق اذا هو بنملة رافعة یدیها الی السماء، واضعة رجلیها فی الأرض و هی تقول. ثم ذکر مثله الا انه قال فلا تهلکنا، و فیه ایضا: فقد سقیتم بغیرکم.
4- محاسن البرقی: 193.

به­ راستی که خداوند متعال بر شما منّت نهاد و مورد رحمت او قرار گرفتید پس دوباره شکرگزار او باشید، و در این مکان مرتفعی که شما را در آن مورد رحمت­ خویش قرار داد مسجدی بنا کنید، پس چنان کردند و شروع به ساخت بیت­ المقدس نمودند، و داوود علیه­السلام سنگها را با شانه­های خود برای آنان جا به ­جا می­کرد، همچنین برگزیدگان بنی­اسرائیل نیز در این ­کار او را همراهی می­کردند تا اینکه ستونهای آ­ن­ را بالا بردند، و داوود علیه­السلام درآن­ زمان صد و بیست ­و هفت ­سال داشت، پس خداوند متعال به داوود وحی نمود که ساختن بیت المقدس به دست پسرش سلیمان به پایان می­رسد، و آن­گاه که داوود صد و چهل­ سال داشت خداوند او را به درگاه خویش باز گرداند، و سلیمان جانشین او شد و دوست داشت که ساخت بیت­ المقدس را به پایان برساند پس جنّیان و شیاطین را گِرد آورد و کارها را بین آنان تقسیم­ نمود، و هر گروهی را مخصوص انجام کاری گرداند، و آنان را در کسب سنگهای مرمر و بلورهای­ سفید به معادن مخصوص فرستاد، و دستور ساختن ­شهر از سنگهای ­مرمر ­و سنگهای ­پهن­ و نازک را صادر کرد، و دوازده ­دیوار به­ دور شهر کشید و بر هر دیواری نوه­ای از نوادگان­ بنی­اسرائیل را مسؤول قرار داد، و هنگامی ­که از ساختن شهر فارغ شد شروع به ساخت مسجد نمود پس شیاطین را به چند گروه تقسیم کرد، گروهی از آنان به استخراج طلا ­و یاقوتها ازمعادنشان مشغول بودند، گروهی دیگر جواهر و سنگ­ها را از جایگاهشان می­کَندند، گروهی مُشک­ و عنبر ­و مواد خوشبو می­آوردند و گروهی دیگر مروارید را از دریاها جمع آوری می­کردند، و در نهایت لوازم گردآوری ­شده به حدّی بود که مقدار آن ­را فقط خدا می­دانست، سپس سلیمان سنگ ­تراشهایی حاضر کرد و به­ آنان دستور داد که سنگها را کنده­کاری کنند تا آنها را تبدیل به صفحه و لوح کنند، و جواهر و لعل­ها را آماده سازند، و سلیمان مسجد را با سنگ مرمر سفید و سبز بنیان ­نهاد و ستون­های آن­ را با بلورهای خالص بالابرد، و سقف را با لوحهای جواهری ساخت و سقفها و دیوارهایش را با لعل­ها و یاقوت­ها و جواهرات نگین­ گذاری کرد، و زمین آن­ را با صفحه­هایی از زبرجد فرش کرد؛ پس در زمین خانه­ای باشکوه­تر و نورانی­تر از آن مسجد یافت نمی­شد، در شب به­ سان ماه­ شب­ چهارده می­درخشید، سلیمان هنگامی ­که ساخت مسجد را به پایان ­رساند برگزیدگان بنی­اسرائیل را جمع کرد و به اطلاع ­آنان رساند که او مسجد را برای (رضایت) خداوند متعال بنا نهاده­ است و روز پایان ساختن مسجد را روز عید اعلام کرد، و بیت­المقدس هم ­چنان به ­همان صورتی ­بود که سلیمان آن ­را ساخته ­بود تا اینکه بخت­نصر به جنگ بنی­اسرائیل آمد، پس شهر را ویران کرد و از بین ­برد و مسجد را فرو ریخت و تمام طلا و مروارید و یاقوت و جواهراتی که ­در سقفها و دیوارهای­ آن به کار رفته ­بود را غصب ­کرد و آنها را به سرزمین فرمانروایی خود در عراق برد،

ص: 77

الرِّیحِ فَدَعَا سُلَیْمَانُ الرِّیحَ فَقَالَ لَهَا مَا دَعَاکِ إِلَی مَا صَنَعْتِ بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ قَالَتْ إِنَّ رَبَّ الْعِزَّةِ بَعَثَنِی إِلَی سَفِینَةِ بَنِی فُلَانٍ لِأُنْقِذَهَا مِنَ الْغَرَقِ وَ کَانَتْ قَدْ أَشْرَفَتْ عَلَی الْغَرَقِ فَخَرَجْتُ فِی سُنَّتِی (1)عَجْلَی إِلَی مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهِ وَ مَرَرْتُ بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ هِیَ عَلَی سَطْحِهَا فَعَثَرْتُ بِهَا وَ لَمْ أُرِدْهَا فَسَقَطَتْ فَانْکَسَرَتْ یَدُهَا فَقَالَ سُلَیْمَانُ یَا رَبِّ بِمَا أَحْکُمُ عَلَی الرِّیحِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا سُلَیْمَانُ احْکُمْ بِأَرْشِ کَسْرِ هَذِهِ الْمَرْأَةِ عَلَی أَرْبَابِ السَّفِینَةِ الَّتِی أَنْقَذَتْهَا الرِّیحُ مِنَ الْغَرَقِ فَإِنَّهُ لَا یُظْلَمُ لَدَیَّ أَحَدٌ مِنَ الْعَالَمِینَ (2).

«15»

سن، المحاسن عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هِیَ تَمَاثِیلَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَکِنِ الشَّجَرِ وَ شِبْهِهِ(3).

کا، الکافی عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن داود بن الحصین عن الفضل بن العباس مثله (4).

«16»

سر، السرائر مِنْ کِتَابِ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ وَ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ الْوَشَّاءِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ عَنْ زُرَارَةَ عَنْهُ علیه السلام (5)قَالَ: آخِرُ نَبِیٍّ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ (6)سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ فِی الدُّنْیَا (7).

«17»

مکا، مکارم الأخلاق عَنْ زروان الْمَدَائِنِیِّ (8)عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: لَقَدْ کَانَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام أَلْفُ امْرَأَةٍ فِی قَصْرٍ ثَلَاثُمِائَةٍ مَهِیرَةٌ وَ سَبْعُمِائَةٍ سُرِّیَّةٌ وَ کَانَ یُطِیفُ بِهِنَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ.

ص: 74


1- فی المصدر: فی سنن عجلی.
2- محاسن البرقی: 302، و للحدیث صدر ترکه المصنّف هنا.
3- محاسن البرقی: 618.
4- الفروع 2: 226. و فیه: «عن الفضل أبی العباس» و هو الصحیح، و الرجل هو أبو العباس فضل بن عبد الملک البقباق.
5- فی المصدر: شک من الحسن.
6- فی المصدر: آخر من یدخل الجنة من النبیین سلیمان بن داود.
7- السرائر: 467.
8- فی المطبوع: ذروان المدائنی، و لیست له فی کتب التراجم ذکر حتّی یضبط صحیحه.

سعید بن­ مسیّب گفته ­است: هنگامی که سلیمان از ساخت بیت­ المقدس فارغ گشت، دروازه­های آن بسته شد و او به باز کردن آنها مشغول­ شد ولی دروازه­ها باز نشدند تا اینکه سلیمان در دعایش گفت: به خاطر نمازها و دعاهای پدرم داوود؛ پس دروازه­ها گشوده شدند، آن­گاه ده ­هزار نفر از قاریان بنی­اسرائیل را وقف بیت­المقدس کرد، پنج­ هزار نفر در شب و پنج­ هزار نفر در روز و هیچ ساعتی از شب و روز سپری نمی­شد مگراینکه خدا در آنجا عبادت می­شد، «و تماثیل» یعنی: تصاویری ساخته ­شده از مس ­و مس زرد و شیشه­ و مرمر که جنّیان می­ساختند.

سپس مفسران در مورد معنای«تماثیل» اختلاف پیدا کردند، برخی از آنان گفته­اند: منظور از تماثیل تصاویری از حیوانات بوده ­است؛ و عدّه­ای دیگر نقل کرده­اند: جنّیان شکل درّندگان­ و چهار پایان را برتخت او به تصویر می­کشیدند تا هیبت بیشتری داشته ­باشد، ذکر شده که ­آنان شکل دو شیر را در پایین تخت و دو عقاب را بر بالای دو ستون آن به تصویر کشیده ­بودند، و هنگامی که سلیمان می­خواست بر بالای تخت برود دو شیر دست­هایشان را پهن می­کردند و هنگامی که بر روی آن قرار می­گرفت دو عقاب بالهایشان ­را می­گستراندند، پس در مقابل خورشید برای او سایه­ای ایجاد می­کردند، و گفته می­شود: چنین مسأ­له­ای را هیچ­ یک از مردم نمی­دانستند، و هنگامی که بخت­نصر بعد از سلیمان بر بنی ­اسرائیل غلبه کرد و سعی نمود بعد از او بر آن ­تخت بنشیند نمی­دانست سلیمان علیه ­السلام چگونه برآن می­نشسته­ است، پس شیر دست­هایش را بالا برد و ساق او را زد و آن ­را قطع­ کرد و بیهوش برروی کرسی افتاد، بعد از این ماجرا دیگر کسی جسارت بالارفتن از آن تخت را نیافت؛ حسن گفته ­است: در آن­ زمان تصاویر حرام نبوده و در شریعت پیامبر ما صلی­الله ­علیه و آله تصاویر حرام هستند، ایشان فرموده است: خداوند تصویرگران را لعنت کرده است، و جایز است که تصاویر و تصویرگری در زمانی غیر از زمانهای دیگر ناپسند وحرام به شمار آید ، و خداوند پاک­ و منزه بیان فرموده­ که عیسی ­علیه­السلام به اذن پروردگارش تصاویری را از گِل و به شکل پرندگان ساخته­ است؛ ابن­عباس گفته­ است: آنان شکل انبیاء و بندگان صالح را در مساجد به تصویرمی­کشیدند تا به آنان اقتدا کنند؛ و از امام­ صادق علیه ­السلام روایت شده است که فرمود: به خدا سوگند که آن تصاویر متعلق به مردان­ و زنان نبوده بلکه تصویر درختان ­و امثال آن بوده است، «جفان­ کالجواب» یعنی: کاسه­هایی بزرگ به اندازه حوضچه­هایی که آب در آنها جمع می­شود، و سلیمان­ علیه ­السلام غذای سپاهیان خود را در کاسه­های این­ چنینی آماده می­کرد، چرا که به ­خاطر کثرت­ تعداد امکان ساختن غذا برای آنان در کاسه­هایی که شبیه کاسه­های مردم است برای او وجود نداشت؛ و گفته شده است: بر هر کاسه­ای هزار مرد جمع می­شد و در مقابل سلیمان غذا می­خورد. «و قدور راسیات» یعنی: دیگهای­ ثابت ­و استواری که به­ خاطر بزرگی از مکان­هایشان جابه­جا نمی­شدند، این تفسیر از قتاده روایت­ شده ­است، و این دیگها در یمن بوده­اند؛ وگفته ­شده: این دیگها به­اندازه­ کوهها بزرگ بوده و (جنّیان) آنها را با خود حمل می­کرده­اند و سلیمان علیه­ السلام به سپاهیان خود در آنها غذا می­داد.(1)

ص: 78


1- . مجمع­البیان 8: 382
بیان

طیف تطییفا أکثر الطواف و فی بعض النسخ یطوف أی کان یأتیهن جمیعا إما بالزیارة أو بالجماع أیضا.

«18»

محص، (1)التمحیص عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ آخِرَ الْأَنْبِیَاءِ دُخُولًا إِلَی الْجَنَّةِ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ مِنَ الدُّنْیَا.

«19»

یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام قَدْ حَجَّ الْبَیْتَ فِی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ وَ الرِّیَاحِ وَ کَسَا الْبَیْتَ الْقَبَاطِیَّ (2).

بیان

القبطیة (3)ثوب ینسب إلی مصر و الجمع قباطی بالضم و الکسر (4).

«20»

یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ کَسَا الْبَیْتَ الثِّیَابَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام کَسَاهُ الْقَبَاطِیَّ (5).

«21»

فس، تفسیر القمی وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ قَالَ کَانَتِ الرِّیحُ تَحْمِلُ کُرْسِیَّ سُلَیْمَانَ فَتَسِیرُ بِهِ فِی الْغَدَاةِ مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ بِالْعَشِیِّ مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ أَیِ الصُّفْرِ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ قَالَ الشَّجَرِ (6)وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ أَیْ جَفْنَةٍ کَالْحُفْرَةِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ أَیْ ثَابِتَاتٍ ثُمَّ قَالَ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً قَالَ اعْمَلُوا مَا تُشْکَرُونَ عَلَیْهِ (7).

بیان

یمکن قراءة تشکرون علی المعلوم و المجهول و لعل الأخیر أظهر.

تفسیر

قال الطبرسی نور الله مضجعه: وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ أی و سخرنا لسلیمان الریح غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ أی مسیر غدو تلک الریح المسخرة له مسیرة شهر و مسیر رواحها مسیرة شهر و المعنی أنها کانت تسیر فی الیوم مسیرة شهرین للراکب قال قتادة کانت تغدو مسیرة شهر إلی نصف النهار و تروح مسیرة شهر إلی آخر النهار و قال الحسن کانت تغدو من

ص: 75


1- فی نسخة: ختص و لیست عندنا نسخة الکتابین حتّی یتقین صحیحه.
2- من لا یحضره الفقیه: 213.
3- بضم القاف و کسره و سکون الباء.
4- و قد یشدد الیاء.
5- من لا یحضره الفقیه: 213.
6- أی یعملون تماثیل الشجر.
7- تفسیر القمّیّ: 536- 537.

و صاحب­ الکامل گفته است: هنگامی ­که داوود علیه­ السلام وفات­ نمود، پسرش سلیمان علیه­السلام بعد از او بر بنی­ اسرائیل فرمانروایی کرد، این در حالی­ بود که سیزده­ سال داشت، و به­ همراهی پادشاهی به پیامبری ­نیز مبعوث گردید، و خداوند جنّ­ و انس و شیاطین ­و پرندگان را برای او مسخّر کرد، و هنگامی که از خانه به­ سوی جایگاهش خارج می­شد پرندگان بر گرد او جمع می­شدند و جنّ ­و انس به­ پا می­خاستند تا بر جایگاهش بنشیند، و گفته ­ شده: باد و جنّیان­ و شیاطین­ و پرندگان­ و غیره بعد از آنکه پادشاهیش از بین رفت و خداوند آن ­را به او بازگرداند، مسخّرش گردیدند، سلیمان دارای پوستی ­سفید و جسمی ­بزرگ و مویی فراوان بود و لباس­ سفید می­پوشید، و از حاصل دست ­رنج خود می­خورد و بسیار به جنگ می­رفت، و هنگامی ­که آهنگ جنگ می­کرد دستور به حاضر کردن زیراندازی­ چوبی می­داد که گنجایش سپاهیانش را داشته ­باشد، آن­گاه خود و چهار پایان و هرآنچه لازم داشتند را برآن سوار می­کردند، سپس سلیمان به باد دستور می­داد تا او را حمل کند و در مسیر رفت ­و هم ­چنین در مسیر برگشت به­ اندازه یک ­ماه مسافت می­پیمود، او سیصد زن­ و هفتصد کنیز خانه­دار داشت، و در نهایت خداوند برای او این امکان را فراهم کرد که ­هرکسی چیزی می­گفت باد گفته او را به محضرش می­آورد، پس می­فهمید که آن ­شخص چه می­گوید.(1)

روایت 23.

طبرسی رحمه الله گفته ­است: واحدی با ذکر سند از محمّد بن جعفر بن­ محّمد از پدرش علیه­السلام روایت­ می­کند که فرمود: فرمانروایی مشرق­ و مغرب زمین به سلیمان پسر داوود بخشیده­ شد، پس هفتصد و هفت ­ماه بر تمام دنیا از جنّ ­و انس ­ و شیاطین ­و چهارپایان­ و پرندگان و درندگان فرمانروایی ­کرد، و دانش ­و شیوه گفتار همه اشیاء به او بخشیده ­شد، و در زمان ایشان صنایع ­شگفت­ انگیزی ساخته ­شد که مردم با آنها می­شنیدند، و این مصداق فرموده خداوند است ­که: «علّمنا منطق­ الطیر­ و أوتینا من ­کل­ شیء إنّ هذا لهو الفضل المبین».(2)

می­گویم: این روایت از جهت اشتمال بر این­ سخن که سلیمان فرمانروای مشرق ­و مغرب ­زمین بوده­ و هفتصد سال فرمانروایی کرده غریب به ­نظر ­می­رسد، و از هر دو جنبه با روایتهای معتبر مخالف است، ولی از کتاب إکمال­الدین در باب وفات سلیمان­ علیه­ السلام روایتهایی نقل می­شود که سخن­ دوّم یعنی مدت فرمانروایی او را تأیید می­کند.

طبرسی در ادامه گفته­ است: محمّد بن­ کعب گفته­ است: از روایات به ما رسیده که طول سپاهیان ­سلیمان پسر داوود علیهما ­السلام صد فرسخ بوده است: بیست­ و پنج­ فرسخ انسان، بیست ­و پنج فرسخ جنّیان، بیست ­و پنج فرسخ ­وحوش­ و بیست­ و پنج فرسخ پرندگان، او همچنین صاحب هزار خانه از جنس شیشه ­بوده که بر چوب بنا شده و سیصد زن با مهریه بالا و هفتصد کنیز خانه ­دار در آنها وجود داشته ­است، و به تند باد امر می­کرد که او را بلند کند و به نسیم دستور می­داد که او را به­ راه اندازد، پس در حالی ­که بین آسمان­ و زمین مسیر می­پیمود به او وحی نمود: به حوزه فرمانروایی­ تو افزودم،

ص: 80


1- .الکامل 1 : 78
2- . مجمع البیان 7 : 214

دمشق فیقیل بإصطخر من أرض أصفهان (1)و بینهما مسیرة شهر للمسرع و تروح من إصطخر فتبیت بکابل و بینهما مسیرة شهر تحمله الریح مع جنوده أعطاه الله الریح بدلا من الصافنات الجیاد وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ أی أذبنا له عین النحاس و أظهرناها له قالوا جرت له عین الصفر ثلاثة أیام بلیالیهن جعلها الله له کالماء و إنما یعمل الناس بما أعطی لسلیمان منه (2)وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ المعنی و سخرنا له من الجن من یعمل بحضرته و أمام عینه ما یأمرهم به من الأعمال کما یعمل الآدمی بین یدی الآدمی بأمر ربه تعالی و کان یکلفهم الأعمال الشاقة مثل عمل الطین و غیره و قال ابن عباس سخرهم الله لسلیمان و أمرهم بطاعته فیما یأمرهم به و فی هذا دلالة علی أنه قد کان من الجن من هو غیر مسخر له وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ المعنی و من یعدل من هؤلاء الجن الذین سخرناهم لسلیمان عما أمرناهم به من طاعة سلیمان نذقه من عذاب السعیر أی عذاب النار فی الآخرة عن أکثر المفسرین و فی هذا دلالة علی أنهم قد کانوا مکلفین و قیل معناه نذیقه العذاب فی الدنیا و أن الله سبحانه وکل بهم ملکا بیده سوط من نار فمن زاغ منهم عن طاعة سلیمان ضربه ضربة أحرقته یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ و هی البیوت الشریفة (3)و قیل هی القصور و المساجد یتعبد فیها عن قتادة و الجبائی قال و کان مما عملوه بیت المقدس و قد کان الله عز و جل سلط علی بنی إسرائیل الطاعون فهلک خلق کثیر فی یوم واحد فأمرهم داود علیه السلام أن یغتسلوا و یبرزوا إلی الصعید بالذراری و الأهلین و یتضرعوا إلی الله تعالی لعله یرحمهم و ذلک صعید بیت المقدس قبل بناء المسجد و ارتفع داود علیه السلام فوق الصخرة فخر ساجدا یبتهل إلی الله سبحانه و سجدوا معه فلم یرفعوا رءوسهم حتی کشف الله عنهم الطاعون فلما أن شفع الله (4)داود فی بنی إسرائیل جمعهم داود بعد ثلاث و قال لهم

ص: 76


1- هکذا فی نسخ و فی المصدر، و فی نسخة: من أرض همدان، و الصحیح أنّها من مدن فارس، بینه و بین شیراز أکثر من عشرة فراسخ.
2- فی المصدر: بما أعطی سلیمان منه.
3- فی المصدر: و هی بیوت الشریعة.
4- أی قبل شفاعته فیهم.

از این­ پس هریک از مخلوقات چیزی ­بگوید باد آن ­را به آگاهیت می­رساند.

مقاتل گفته ­است: شیاطین برای سلیمان علیه­ السلام فرشی به ­اندازه یک ­فرسخ­ در یک­ فرسخ از جنس طلا و ابریشم ­بافتند، و منبری از طلا در وسط آن قرار داده می­شد و برآن می­نشست و در اطرافش سه­ هزار صندلی از طلا و نقره قرار می­گرفت، پس پیامبران بر صندلیهایی طلایی و علماء بر صندلی­های نقره­ای می­نشستند و در اطراف آنها مردم می­نشستند و در اطراف مردم جنّیان­ و پرندگان قرار می­گرفتند و پرندگان آنان را زیر بال ­و پرهای خود می­گرفتند که­ خورشید بر آنها نتابد، و باد صبا فرش را از صبح تا شب به­ اندازه مسافت یک ­ماه و شب تا صبح به اندازه مسافت یک ­ماه حرکت می­داد.(1)

می­گویم: ابن ­شهر ­آشوب در البیان روایت دوم را به ­صورت مختصر نقل کرده و این مطلب ­را به­ آن افزوده است: سلیمان صاحب تختی از جنس عاج به اندازه یک ­میل در یک­ میل بود؛ وی تمام این مطالب را در عدة ­الداعی روایت ­کرده و در آخر افزوده است: حکایت می­شود که سلیمان بر برزگری گذر کرد که می­گفت: به پسر داوود فرمانروایی بزرگی بخشیده­ شده است، آن­گاه باد این سخن را به­ گوش سلیمان رساند، پس فرود آمد و به سوی برزگر رفت و گفت: به ­سوی تو آمدم تا آنچه را برآن توانایی نداری آرزو نکنی، سپس گفت: یک تسبیح که مقبول درگاه­ خداوند متعال واقع افتد از آنچه به­ خاندان داوود بخشیده شده بهتر است، و در حدیث دیگری آمده است: چرا که ثواب تسبیح ­گفتن باقی می­ماند و فرمانروایی سلیمان از بین می­رود.(2)

روایت 22.

أعلام­الدین: ابن ­شهاب گفته ­است: سلیمان ­علیه ­السلام یکی از جنّیان پرنفوذ و زیرک خود را به­ همراه گروهی از یاران ­خویش به ­مکانی فرستاد و به ­آنها گفت: با او بروید و ببینید چه می­گوید، پس به اتفاق از بازار گذر کردند و او سرش را به­ سوی آسمان بلند کرد و به مردم نگاهی انداخت­ و سرش را تکان داد، هم­چنین برخانه­ای گذر کردند که اهل آن بر مرده­ای می­گریستند ولی او خندید، سپس از مکانی عبور کردند که در آنجا سیر و فلفل به­ پیمانه کشیده می­شدند و او دوباره خندید، در نهایت بر قومی عبو ر کردند که عدّه­ای از آنان ذکر خداوند متعال می­گفتند و عدّه­ای دیگر به ­کار باطل مشغول­ بودند و او باز هم سرش را تکان­ داد، سپس یاران سلیمان آن جنّ را به سویش بازگرداندند و سلیمان را از آنچه با او دیده­ بودند باخبرکردند، پس از او پرسید: آن­گاه که تو را از بازار عبور دادند چرا سرت ­را به ­سوی آسمان بلند کردی و به زمین ­و آسمان نگاه ­کردی؟ جواب­ داد: از ملائکه­ای که بر بالای سر مردم قرار داشتند تعجب کردم که چه ­سریع می­نوشتند! هم­ چنین از مردم که ­چه ­سریع خسته می­شدند! در ادامه گفت: و بر اهل خانه­ای گذر کردم که بر مرده­ای می­گریستند حال ­آنکه خداوند او را وارد بهشت گرداند، پس خندیدم، و بر سیر

ص: 79


1- . مجمع ­البیان7 : 215
2- . عدّة الداعی : 191 و192

إن الله تعالی قد من علیکم و رحمکم فجددوا له شکرا بأن تتخذوا من هذا الصعید الذی رحمکم فیه مسجدا ففعلوا و أخذوا فی بناء بیت المقدس فکان داود علیه السلام ینقل الحجارة لهم علی عاتقه و کذلک خیار بنی إسرائیل حتی رفعوه قامة و لداود علیه السلام یومئذ سبع و عشرون و مائة سنة فأوحی الله تعالی إلی داود أن تمام بنائه یکون علی ید ابنه سلیمان فلما صار داود ابن أربعین و مائة سنة توفاه الله و استخلف سلیمان فأحب إتمام بیت المقدس فجمع الجن و الشیاطین فقسم علیهم الأعمال یخص کل طائفة منهم بعمل فأرسل الجن و الشیاطین فی تحصیل الرخام و المها (1)الأبیض الصافی من معادنه و أمر ببناء المدینة من الرخام و الصفاح (2)و جعلها اثنی عشر ربضا و أنزل کل ربض منها سبطا من الأسباط فلما فرغ من بناء المدینة ابتدأ فی بناء المسجد فوجه الشیاطین فرقا فرقة یستخرجون الذهب و الیواقیت من معادنها و فرقة یقلعون الجواهر و الأحجار من أماکنها و فرقة یأتونه بالمسک و العنبر و سائر الطیب و فرقة یأتونه بالدر من البحار فأوتی من ذلک بشی ء لا یحصیه إلا الله تعالی ثم أحضر الصناع و أمرهم بنحت تلک الأحجار حتی صیروها ألواحا و معالجة تلک الجواهر و اللآلی و بنی سلیمان المسجد بالرخام الأبیض و الأصفر و الأخضر و عمده بأساطین الْمَهَا الصافی و سقفه بألواح الجواهر (3)و فصص سقوفه و حیطانه باللآلی و الیواقیت و الجواهر و بسط أرضه بألواح الفیروزج فلم یکن فی الأرض بیت أبهی منه و لا أنور من ذلک المسجد کان یضی ء فی الظلمة کالقمر لیلة البدر فلما فرغ منه جمع إلیه خیار بنی إسرائیل فأعلمهم أنه بناه لله تعالی و اتخذ ذلک الیوم الذی فرغ منه عیدا فلم یزل بیت المقدس علی ما بناه سلیمان حتی إذا غزا بختنصر بنی إسرائیل فخرب المدینة و هدمها و نقض المسجد و أخذ ما فی سقوفه و حیطانه من الذهب و الدرر (4)و الیواقیت و الجواهر فحملها إلی دار مملکته من أرض

ص: 77


1- المها جمع المهاة بالفتح و هی البلورة و الربض بالتحریک: سور المدینة. و مأوی الغنم و الناحیة. و کل ما یؤوی إلیه و یستراح لدیه من مال و بیت و نحوه؛ منه قدس اللّه سره.
2- الصفاح بالضم و تشدید الفاء: الحجارة العریضة الرقیقة.
3- فی نسخة: بأنواع الجواهر.
4- فی المصدر: من الذهب و الفضة و الدرر.

­و فلفل گذر کردم که به ­پیمانه کشیده می­شدند در حالی ­که از اوّلی تریاق (ماده­ ضد زهر) گرفته می­شود و دوّمی باعث درد­ و ­مرض است، پس تعجب کردم، و به ­قومی ­نگاه­ کردم که ذکرخدا می­گفتند و عدّه­ای دیگر به کار باطل مشغول ­بودند، من نیز تعجب ­کردم ­وخندیدم.(1)

می­گویم: درباب­ اول- معنای نبوت ­وعلّت مبعوث­ شدن ­انبیاء- و غیر از آن درخبر شامیّ نقل ­شد که سلیمان­علیه­السلام از جمله پیامبرانی ­بود که ختنه­ شده متولّد شده­اند،و در باب ­دوّم از امام­ رضا ­علیه ­السلام روایت­ شد که برانگشترسلیمان این­ جمله نقش ­بسته ­بود: پاک ­و منزه است خداوندی که جنّ ­را با کلمات خویش افسار کرده است،و در بابهای داستان داوود علیه­السلام نیز برخی از احوال متعلق به سلیمان ذکرشد.

روایت 24.

الکافی: از امام­ باقر علیه ­السلام روایت ­شده که فرمود: شبی امیرمؤمنان­ علیه ­السلام بعد از تاریک­ شدن هوا از خانه بیرون رفت در حالی ­که چنین می­گفت:

همهمه ­و همهمه، در شبی تاریک امامی که پیراهن آدم به تن و انگشتر سلیمان به دست و عصای موسی در­ دست دارد به­ سوی شما خارج شده­ است.(2)

روایت 25.

الکافی: روایت است آن­گاه که از امام جواد علیه ­السلام در مورد کم­ بودن سنّتش به ­هنگام امامت سؤال پرسیدند ایشان فرمود: خداوند متعال به ­داوود علیه­ السلام وحی­ فرمود که سلیمان را به جانشینی برگزینید حال ­آنکه کودکی ­بود که گوسفندان را می­چراند، پس عابدان و علمای بنی ­اسرائیل این مسأله را انکار کردند، بنابراین خداوند به داوود وحی نمود که عصای منکران بنی­ اسرائیل و عصای سلیمان را بگیر و همه را در خانه­ای بگذار و با انگشتر هر قومی بر آنان مُهر بزن، و به ­هنگام صبح عصای هر یک که برگ­

ص: 81


1- . نسخه خطی اعلام الدین
2- . اصول ­الکافی1 : 231 و232

العراق قال سعید بن المسیب لما فرغ سلیمان من بناء بیت المقدس تغلقت أبوابه فعالجها سلیمان فلم تنفتح حتی قال فی دعائه بصلوات أبی داود إلا فتحت الأبواب ففرغ له سلیمان (1)عشرة آلاف من قراء بنی إسرائیل خمسة آلاف باللیل و خمسة آلاف بالنهار و لا تأتی ساعة من لیل و لا نهار إلا و یعبد الله فیها وَ تَماثِیلَ یعنی صورا من نحاس و شبه (2)و زجاج و رخام کانت الجن تعملها.

ثم اختلفوا فقال بعضهم کانت صورا للحیوانات و قال آخرون کانوا یعملون صور السباع و البهائم علی کرسیه لیکون أهیب له فذکروا أنهم صوروا أسدین أسفل کرسیه و نسرین فوق عمودی کرسیه فکان إذا أراد أن یصعد علی الکرسی بسط الأسدان ذراعیهما و إذا علا علی الکرسی نشر النسران أجنحتهما فظللاه من الشمس و یقال إن ذلک کان مما لا یعرفه أحد من الناس فلما حاول بختنصر صعود الکرسی بعد سلیمان حین غلب علی بنی إسرائیل لم یعرف کیف کان یصعد سلیمان علیه السلام فرفع الأسد ذراعیه فضرب ساقه فقدها فخر مغشیا علیه فما جسر أحد بعده أن یصعد ذلک الکرسی قال الحسن و لم تکن یومئذ التصاویر محرمة و هی محظورة فی شریعة نبینا صلی الله علیه و آله فإنه قال لعن الله المصورین و یجوز أن یکره ذلک فی زمن دون زمن و قد بین الله سبحانه أن المسیح علیه السلام کان یصور بأمر الله من الطین کهیئة الطیر و قال ابن عباس کانوا یعملون صور الأنبیاء و العباد فی المساجد لیقتدی بهم

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا هِیَ تَمَاثِیلُ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَکِنَّهَا الشَّجَرُ وَ مَا أَشْبَهَهُ.

وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ أی صحاف کالحیاض التی یجبی فیها الماء أی یجمع و کان سلیمان علیه السلام یصلح طعام جیشه فی مثل هذه الجفان فإنه لم یمکنه أن یطعمهم فی مثل قصع الناس لکثرتهم و قیل إنه کان یجمع علی کل جفنة ألف رجل یأکلون بین یدیه وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ أی ثابتات لا تزلن عن أمکنتهن لعظمهن عن قتادة و کانت بالیمن و قیل کانت عظیمة کالجبال یحملونها مع أنفسهم و کان سلیمان علیه السلام یطعم جنده انتهی. (3)

ص: 78


1- فی المصدر: ففتحت ففرغ له سلیمان.
2- الشبه: النحاس الأصفر.
3- مجمع البیان 8: 382.

و میوه داد او خلیفه و جانشین خواهد بود، و داوود علیه­السلام (چنین کرد و عصای سلیمان برگ و میوه­ داد پس) به بنی ­اسرائیل خبرداد، آنان گفتند: ما راضی وتسلیم هستیم.(1)

روایت 26.

از امام ­رضا علیه السلام روایت ­شده که امام زین ­العابدین­ علی­ بن­ حسین علیهما­ السلام فرمود: کاکل پرنده هدهد (چکاوک) بر اثر دست ­کشیدن سلیمان پسرداوود علیهما ­السلام بر سر او به ­وجود آمده ­است، و داستان از این قرار است: چکاوک ­نر خواست که به جفت­­گیری با چکاوک ماده بپردازد ولی او امتناع کرد، پس­ نر به مادّه گفت: مرا از آنچه می­خواهم منع نکن که اگر قبول ­کنی خداوند متعال از من پرنده­ای خلق می­کند که از او یاد شود. پرنده ماده درخواست او را اجابت نمود، به ­هنگام تخم­گذاری پرنده ­نر به او گفت: کجا تخم می­گذاری؟ پاسخ داد: نمی­دانم، آن ­را به دور از جاده می­گذارم، پرنده ­نر گفت: می­ترسم که ­رهگذران بر تو عبور کنند، ولی به نظر من تخم ­را کنار جاده بگذار، هرکس تو را نزدیک جاده ببیند گمان می­کند برای برداشتن­ دانه آمده­ای، پرنده مادّه پذیرفت و تخم گذاشت و بر آن نشست، تا اینکه زمان سر برآوردن جوجه از تخم نزدیک شد، و زمانی­ که آن دو پرنده در چنین احوالی بودند سلیمان علیه ­السلام در میان سپاهیانش و در حالی­ که پرندگان بر او سایه انداخته ­بودند پدیدار گشت، پرنده­ ماده گفت: این سلیمان است که با سپاهیانش به ­سوی­ ما می­آید، و از اینکه ما و تخم­هایمان را از بین ببرد در امان نخواهیم ­بود، پرنده ­نر به او گفت: سلیمان­ علیه­ السلام مرد مهربانی ­است، آیا نزد خود چیزی برای جوجه­هایت به ­هنگام سر برآوردن از تخم پنهان کرده­ای؟ جواب­ داد: بله، ملخی نزد خود از تو پنهان کرده­ام که هنگام سر برآوردن جوجه­ها به آنها بخورانم، و آیا نزد تو چیزی هست؟ گفت: بله ، خرمایی از تو پنهان کرده­ام تا آن را به جوجه­هایم بدهم، پرنده ماده گفت: تو خرمایت را برگیر من نیز ملخم ­را بر می­گیرم و نزد سلیمان می­رویم و آن دو را به او هدیه می­دهیم، چرا که او مردی است که هدیه را دوست می­دارد،آن­گاه پرنده ­نر خرما را به منقار و پرنده­ ماده ملخ را به پاهایش گرفت و نزد سلیمان ­علیه ­السلام آمدند، هنگامی­ که سلیمان بر تخت­ خویش آن دو را دید دستش را به سوی آنها دراز کرد، پس به او نزدیک شدند و پرنده­ نر روی دست­ راست ­و پرنده ­ماده روی دست چپ نشستند، پس سلیمان از احوال آنان پرسید و او را مطلع ­کردند، آن­گاه هدیه آن­ دو را پذیرفت و سپاهیانش را از آنان و تخم­هایش دور نگاه ­داشت و بر سرشان دست کشید و از خدا برای آنان درخواست برکت کرد،

ص: 82


1- . اصول الکافی1 : 383

و قال صاحب الکامل لما توفی داود علیه السلام ملک بعده ابنه سلیمان علیه السلام علی بنی إسرائیل و کان عمره ثلاث عشرة سنة و أتاه مع الملک النبوة (1)و سخر له الجن و الإنس و الشیاطین و الطیر و الریح فکان إذا خرج من بیته إلی مجلسه عکفت علیه الطیر و قام له الإنس و الجن متی یجلس فیه (2)و قیل إنه سخر له الریح و الجن و الشیاطین و الطیر و غیر ذلک بعد أن زال ملکه و أعاده الله إلیه و کان أبیض جسیما کثیر الشعر یلبس البیاض و کان یأکل من کسبه (3)و کان کثیر الغزو و کان إذا أراد الغزو أمر فعمل بساط من خشب یسع عسکره فیرکبون علیه هم و دوابهم و ما یحتاجون إلیه ثم أمر الریح فحملته فسار (4)فی غدوته مسیرة شهر و فی روحته کذلک و کان له ثلاثمائة زوجة و سبعمائة سریة و أعطاه الله أخیرا أنه لا یتکلم أحد بشی ء إلا حملته الریح فیعلم ما یقول انتهی (5).

«22»

أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ ابْنُ شِهَابٍ بَعَثَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام بَعْضَ عَفَارِیتِهِ وَ بَعَثَ مَعَهُ نَفَراً مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ اذْهَبُوا مَعَهُ وَ انْظُرُوا مَا ذَا یَقُولُ فَمَرُّوا بِهِ فِی السُّوقِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَظَرَ إِلَی النَّاسِ فَهَزَّ رَأْسَهُ وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی بَیْتٍ یَبْکُونَ عَلَی مَیِّتٍ لَهُمْ فَضَحِکَ وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی الثُّومِ یُکَالُ کَیْلًا وَ عَلَی الْفُلْفُلِ یُوزَنُ وَزْناً فَضَحِکَ وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ تَعَالَی وَ آخَرِینَ فِی بَاطِلٍ فَهَزَّ رَأْسَهُ ثُمَّ رَدُّوهُ إِلَی سُلَیْمَانَ فَأَخْبَرُوهُ بِمَا رَأَوْا مِنْهُ فَسَأَلَهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام أَ رَأَیْتَ إِذْ مَرُّوا بِکَ فِی السُّوقِ لِمَ رَفَعْتَ رَأْسَکَ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَظَرْتَ إِلَی الْأَرْضِ وَ النَّاسِ قَالَ عَجِبْتُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَلَی رُءُوسِ النَّاسِ مَا أَسْرَعَ مَا یَکْتُبُونَ وَ مِنَ النَّاسِ مَا أَسْرَعَ مَا یَمَلُّونَ قَالَ وَ مَرَرْتُ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ یَبْکُونَ عَلَی مَیِّتٍ وَ قَدْ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ فَضَحِکْتُ قَالَ وَ مَرَرْتُ عَلَی الثُّومِ یُکَالُ کَیْلًا وَ مِنْهُ التِّرْیَاقُ

ص: 79


1- فی المصدر زیادة و هی: و سأل اللّه ان یؤتیه ملکا لا ینبغی لاحد من بعده فاستجاب له و سخر.
2- فی المصدر: حتی یجلس.
3- فی المصدر: من کسب یده.
4- فی المصدر: فسارت. أی الریح.
5- الکامل 1: 78. و فیه: إلا حملته الریح إلیه.

و بر اثر دست ­کشیدن سلیمان بر سرشان کاکل به ­وجود آمد.(1)

روایت 27.

تنبیه­ الخواطر: روایت ­شده که سلیمان ­علیه­ السلام به ­همراه سپاهیان خود و در حالی که پرندگان بر او سایه انداخته و جنّ ­و انس در طرف راست ­و چپ او قرار گرفته بودند به ­عابدی از عابدان بنی ­اسرائیل گذر کرد، عابد گفت: ای پسر داوود، به خدا سوگند که او فرمانروایی بزرگی به تو بخشیده­ است، سلیمان این سخن را شنید و گفت: یک تسبیح­ گفتن در کارنامه انسان مؤمن از آنچه به ­پسرداوود بخشیده شده بهتراست، آنچه به پسرداوود بخشیده شده از بین می­رود و تسبیح ماندگار می­ماند.(2)

روایت 28.

سلیمان علیه ­السلام صبح­گاهان به ­صورت ثروتمندان ­و اشراف نگاه می­کرد تا اینکه به مساکین می­رسید و با آنان می­نشست و می­گفت: مسکینی در کنار مساکین است.(3)

روایت 29.

إرشاد القلوب: سلیمان ­علیه ­السلام با وجود مِلک ­و اموالی که داشت، یک لباس زیر می­پوشید و هنگامی ­که شب فرا می­رسید دستش را به گردن­ خود محکم می­کرد، و پیوسته می­ایستاد تا گریه ­کنان به صبح می­رسید، و غذای­ او از پولِ لباسهای بافته شده از برگ درختان ­خرما که با داستان­ خود­ می­ساخت تأمین می­شد، و از خداوند می­خواست پادشاهان کفر را مقهور گرداند.(4)

ثعلبی در تفسیر خود گفته ­است: سلیمان­ علیه ­السلام هنگامی­ که سوار می­شد، اهل خانه و سایر خدمتکاران و نوکران و کاتبان خود را در شهری از شیشه حمل می­کرد، آن شهر دارای هزار سقف بود و برحسب­ مراتب ساکنان برخی از سقفها بر بالای برخی دیگر قرار گرفته ­بودند، و آشپزخانه­ها و نانواهایی در آن ­شهر وجود داشت که ­سلیمان تنورهای ­آهنی و دیگهای بزرگ ­را در آنها به­ همراه می­برد، و هر دیگ گنجایش ده­ جزیره داشت، و میادینی برای چهار پایان در مقابل خود ساخته بود، پس آشپزها آشپزی می­کردند، نانواها نان می­پختند، چهار پایان در بین آسمان ­و زمین در مقابل او حرکت می­کردند و باد آنها را به ­این­ سو و آن ­سو می­برد، آن­گاه سلیمان ا ز سرزمین اصطخر به ­سوی­ یمن به ­راه افتاد، پس وارد شهر مدینة­ النبی صلی­ الله­ علیه­ و آله شد وگفت: این شهر مکان هجرت پیامبری در آخر الزمان است، خوشا به­ حال آنان­که به او ایمان می­آورند و از او پیروی و به او اقتدا می­کنند، سپس در مکّه در اطراف خانه­ خدا بت­هایی را مشاهده کرد که به­ جای خداوند پرستش می­شدند

ص: 83


1- . فروع الکافی 2 : 146
2- . تنبیه الخواطر 1 : 129 و 130
3- . تنبیه الخواطر 1 : 203
4- . إرشاد القلوب 1 : 192

وَ عَلَی الْفُلْفُلِ یُوزَنُ وَزْناً وَ هُوَ الدَّاءُ فَتَعَجَّبْتُ وَ نَظَرْتُ إِلَی قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ وَ آخَرِینَ فِی بَاطِلٍ فَتَعَجَّبْتُ وَ ضَحِکْتُ (1).

أقول: قد مر فی الباب الأول (2)و غیره فی خبر الشامی أن سلیمان علیه السلام ممن ولد من الأنبیاء مختونا و فی الباب الثانی

عن الرضا علیه السلام أنه کان نقش خاتمه سبحان من ألجم الجن بکلماته.

و فی أبواب قصص داود علیه السلام بعض ما یتعلق بأحواله.

«23»

وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ، رَحِمَهُ اللَّهُ رَوَی الْوَاحِدِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ مُلْکَ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا فَمَلَکَ سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ (3)مُلْکَ أَهْلِ الدُّنْیَا کُلِّهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الشَّیَاطِینِ وَ الدَّوَابِّ وَ الطَّیْرِ وَ السِّبَاعِ وَ أُعْطِیَ عِلْمَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَنْطِقَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ فِی زَمَانِهِ صُنِعَتِ الصَّنَائِعُ الْمُعْجِبَةُ الَّتِی سَمِعَ بِهَا النَّاسُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (4)

أقول: هذا الخبر غریب من حیث اشتماله علی ملک المشارق و المغارب و کون ملکه سبعمائة سنة و مخالف للأخبار المعتبرة من الجهتین معا لکن سیأتی من إکمال الدین فی باب وفاته علیه السلام ما یؤید الثانی.

ثم قال رحمه الله قال محمد بن کعب بلغنا أن سلیمان بن داود علیه السلام کان عسکره (5)مائة فرسخ خمسة و عشرون للإنس و خمسة و عشرون للجن و خمسة و عشرون للوحش و خمسة و عشرون للطیر و کان له ألف بیت من القواریر علی الخشب فیها ثلاثمائة مهیرة و سبعمائة سریة فیأمر الریح العاصف فترفعه و یأمر الرخاء فتسیر به فأوحی الله تعالی إلیه و هو یسیر بین السماء و الأرض أنی قد زدت فی ملکک أنه لا یتکلم أحد من

ص: 80


1- اعلام الدین مخطوط.
2- أی باب معنی النبوّة و علة بعثة الأنبیاء.
3- فی المصدر: و ستة أشهر.
4- مجمع البیان 7: 214.
5- فی المصدر: کان معسکره مائة فرسخ.

و هنگامی­که سلیمان ازخانه کعبه عبور کرد، کعبه ­گریست، پس خداوند متعال به او وحی فرمود: چه­ چیز تو را به ­گریستن وا داشت؟ گفت: پروردگارا، پیامبری از پیامبران تو و گروهی از دوستان نزدیکت بر من گذشتند و در من فرود نیامدند و نزد من نماز نخواندند و در پیشگاه­ من ذکر تو نگفتند، حال­ آنکه بت­ها در اطرافم به­ جای­ تو پرستش می­شوند، پس خداوند متعال به او وحی نمود: گریه نکن، که به ­زودی (فضای) تو را پُر از چهره­های سجده­ گذار می­کنم و قرآن­ جدیدی را در تو نازل می­کنم، و از کنار تو پیامبری را در آخر الزمان مبعوث می­گردانم که از همه پیامبران نزد من محبوب­تر است، و مخلوقات خوشنام و آبادگر خویش را در (فضای) تو قرار می­دهم که ­مرا عبادت می­کنند و بر بندگانم فریضه­ای را واجب می­گردانم که به سوی ­تو سرازیر می­شوند آن­گونه که­ عقاب­ها به ­سوی لانه­هایشان پَر می­گشایند، و مشتاق آمدن به ­سوی­ تو می­شوند آن­گونه که شتر مشتاق دیدار بچه­اش و کبوتر مشتاق تخم­هایش می­شود، و تو را از بت­ها و شیطان­ پرستان­ پاک خواهم ­کرد؛ روایت ­شده هنگامی ­که سلیمان بعد از پدرش فرمانروا شد، فرمان داد که تختی برای او حاضر کنند تا به ­هنگام قضاوت روی آن بنشیند و دستور داد که آن­ تخت به ­صورت شگفت­ انگیز و ترسناک ساخته شود به ­طوری ­که اگر دروغگو و انسانی نادرست و یا شاهدی ناحق آن ­را مشاهده ­کرد از عمل­ خویش باز داشته شود و بترسد، پس تختی از جنس ­عاج ­فیل برای او ساختند و آن­ را با یاقوت­ و مروارید و زبرجد و انواع جواهرات نگین­گذاری کردند و در اطرافش چهار نخل­ طلایی قرار دادند که ­شاخه­های آنها از جنس یاقوت ­قرمز و زمرّد سبز بود، روی دو نخل دو طاووس­ طلایی و روی دو نخل ­دیگر دو عقاب­ طلایی در مقابل یکدیگر قرار داشتند و در دو طرف تخت دو شیرطلایی قرار داده بودند که بر سر هر یک از آنها ستونی از زمرد سبز استوار گشته بود، و بر روی نخل­ها تاک­هایی از طلای ­قرمز بند کرده ­بودند که خوشه­هایش از یاقوت قرمز بود و کَپَر تاک­ها بر درختان­ خرما و تخت سایه­ انداخته ­بود، و هنگامی­ که سلیمان می­خواست از تخت بالا رود پاهایش را بر پلّه نخست می­گذاشت پس تمام تخت مانند سنگهای سریع آسیاب به چرخش در می­آمد، و آن عقابها و طاووس­ها پرهایشان را می­گستراندند، و شیرها دست­هایشان را می­گشودند و با دُمهای خود به زمین می­زدند، و سلیمان از هر پلّه­ای که بالا می­رفت همین اتفاق تکرار می­شد، و هنگامی ­که بر بالای تخت قرار می­گرفت، دو عقابی که بر روی دو نخل قرار داشتند تاج سلیمان را می­گرفتند و آن ­را بر سر او می­نهادند،

ص: 84

الخلائق بشی ء إلا جاءت به الریح فأخبرتک و قال مقاتل نسجت الشیاطین لسلیمان علیه السلام بساطا فرسخا فی فرسخ ذهبا فی إبریسم و کان یوضع فیه منبر من ذهب فی وسط البساط فیقعد علیه و حوله ثلاثة آلاف کرسی من ذهب و فضة فیقعد الأنبیاء علی کراسی الذهب و العلماء علی کراسی الفضة و حولهم الناس و حول الناس الجن و الشیاطین و تظله الطیر بأجنحتها حتی لا تقع علیه الشمس و ترفع ریح الصبا البساط مسیرة شهر من الصباح إلی الرواح و من الرواح إلی الصباح. (1)

أقول: روی ابن شهرآشوب فی البیان الخبر الثانی مختصرا و زاد فیه و له تخت من عاج میل فی میل و روی ذلک کله فی عدة الداعی و زاد فی آخره فیحکی أنه مر بحراث فقال لقد أوتی ابن داود ملکا عظیما فألقاه الریح فی أذنه فنزل و مشی إلی الحراث و قال إنما مشیت إلیک لئلا تتمنی ما لا تقدر علیه ثم قال لتسبیحة واحدة یقبلها الله تعالی خیر مما أوتی آل داود و فی حدیث آخر لأن ثواب التسبیحة یبقی و ملک سلیمان یفنی (2).

«24»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ لَیْلَةٍ بَعْدَ عَتَمَةٍ وَ هُوَ یَقُولُ هَمْهَمَةٌ هَمْهَمَةٌ وَ لَیْلَةٌ مُظْلِمَةٌ خَرَجَ عَلَیْکُمُ الْإِمَامُ عَلَیْهِ قَمِیصُ آدَمَ وَ فِی یَدِهِ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ وَ عَصَا مُوسَی (3).

«25»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ فِی حَدَاثَةِ سِنِّکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنْ یَسْتَخْلِفَ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ صَبِیٌّ یَرْعَی الْغَنَمَ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ عُبَّادُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ عُلَمَاؤُهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی أَنْ خُذْ عَصَا الْمُتَکَلِّمِینَ وَ عَصَا سُلَیْمَانَ وَ اجْعَلْهَا فِی بَیْتٍ وَ اخْتِمْ عَلَیْهَا بِخَوَاتِیمِ الْقَوْمِ فَإِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ فَمَنْ کَانَتْ عَصَاهُ قَدْ أَوْرَقَتْ

ص: 81


1- مجمع البیان 7: 215.
2- عدّة الداعی: 191 و 192، و فیه: کان معسکره مائة فرسخ فی مائة فرسخ، و فیه أیضا: و حوله ستمائة الف کرسی من ذهب و فضة.
3- أصول الکافی 1: 231 و 232.

سپس تخت با آنچه در آن­ بود می­چرخید و دو عقاب و دو طاووس و دو شیر نیز با آن می­چرخیدند در حالی­ که سرشان­ را به ­سوی سلیمان کج می­کردند و از درون شکم خود مشک ­و عنبر بر سلیمان می­پاشیدند،آن­گاه کبوتری از طلائی که بر ستونی جواهری از ستونهای تخت قرار داشت تورات را می­گرفت و سلیمان علیه­ السلام آن­ را باز می­کرد و برمردم می­خواند و آنان را به قضاوت حقّ دعوت می­کرد، بزرگان بنی ­اسرائیل نیز بر هزار کرسی طلائی و نقره­ کاری شده که در سمت راست سلیمان قرار گرفته ­بود می­نشستند، و بزرگان جنّیان می­آمدند و بر کرسی­های نقره­ای در سمت چپ او می­نشستند و همه به دور او جمع می­شدند، سپس پرندگان اطراف آنان حلقه می­زدند و بر ایشان سایه می­افکندند، آن­گاه مردم برای قضاوت نزد سلیمان می­آمدند، و هنگامی ­که دلایل قاطع­ و شاهدان را برای اقامه شهادت فرا می­خواند تخت و هر آنچه در آن و اطرافش بود مانند سنگ­ آسیاب سریع می­چرخید و شیرها دستهایشان را دراز می­کردند و با دُمهایشان بر زمین می­کوفتند، دو عقاب و دو طاووس نیز بالهایشان را می­گستراندند، بنابراین شاهدان از این منظره می­ترسیدند و وحشت آنان را فرا می­گرفت و جز به حقّ شهادت نمی­دادند.(1)

باب ششم : معنای این سخن سلیمان علیه السلام

آیات

«هَب لی ملکاً لا ینبغی لأحد من بعدی»(2)

روایات

روایت 1.

معانی الأخبار، علل الشرائع: علی بن یقطین می­گوید: از امام موسی کاظم علیه السلام پرسیدم: آیا جایز است که پیامبر خدا بخیل باشد؟ فرمود:خیر، پرسیدم: پس این گفته سلمان: «ربّ اغفر لی و هَب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی»{پروردگارا، مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد.} چه وجهه­ای دارد و به چه معناست؟ فرمود: فرمانروایی دو نوع است: یکی آنکه با غلبه بر دیگران و ظلم و اجبار بر مردم گرفته شود، و دیگری آنکه از جانب خداوند متعال باشد، مانند فرمانروایی خاندان ابراهیم و طالوت و ذوالقرنین؛ پس سلیمان علیه السلام گفت: «هب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی» یعنی: ملکی به من ارزانی دار که هیچ کسی را شایستگی آن نباشد که بگوید ملک او از طریق غلبه و ستم و مجبور ساختن مردم حاصل شده است،

ص: 85


1- . تفسیر « الکشف و البیان» ثعلبی که نسخه خطی است و تاکنون چاپ نشده است.
2- . ص / 34

وَ أَثْمَرَتْ فَهُوَ الْخَلِیفَةُ فَأَخْبَرَهُمْ دَاوُدُ علیه السلام فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا وَ سَلَّمْنَا (1).

«26»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیُّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام الْقُنْزُعَةُ (2)الَّتِی عَلَی رَأْسِ الْقُنْبُرَةِ (3)مِنْ مَسْحَةِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّ الذَّکَرَ أَرَادَ أَنْ یَسْفَدَ (4)أُنْثَاهُ فَامْتَنَعَتْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهَا لَا تَمْتَنِعِی مَا أُرِیدُ إِلَّا أَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنِّی نَسَمَةً یُذْکَرُ بِهِ فَأَجَابَتْهُ إِلَی مَا طَلَبَ فَلَمَّا أَرَادَتْ أَنْ تَبِیضَ قَالَ لَهَا أَیْنَ تُرِیدِینَ أَنْ تَبِیضِی فَقَالَتْ لَا أَدْرِی أُنَحِّیهِ عَنِ الطَّرِیقِ قَالَ لَهَا إِنِّی أَخَافُ أَنْ یَمُرَّ بِکِ مَارُّ الطَّرِیقِ وَ لَکِنِّی أَرَی لَکِ أَنْ تَبِیضِی قُرْبَ الطَّرِیقِ فَمَنْ یَرَاکِ قُرْبَهُ تَوَهَّمَ أَنَّکِ تَعْرِضِینَ لِلَقْطِ الْحَبِّ مِنَ الطَّرِیقِ فَأَجَابَتْهُ إِلَی ذَلِکَ وَ بَاضَتْ وَ حَضَنَتْ حَتَّی أَشْرَفَتْ عَلَی النِّقَابِ (5)فَبَیْنَا هُمَا کَذَلِکَ إِذْ طَلَعَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام فِی جُنُودِهِ وَ الطَّیْرُ تُظِلُّهُ فَقَالَتْ لَهُ هَذَا سُلَیْمَانُ قَدْ طَلَعَ عَلَیْنَا بِجُنُودِهِ وَ لَا آمَنُ أَنْ یَحْطِمَنَا وَ یَحْطِمَ بَیْضَنَا فَقَالَ لَهَا إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَرَجُلٌ رَحِیمٌ فَهَلْ عِنْدَکِ شَیْ ءٌ خَبَیْتِهِ لِفِرَاخِکِ (6)إِذَا نَقَبْنَ قَالَتْ نَعَمْ عِنْدِی جَرَادَةٌ خَبَأْتُهَا مِنْکَ أَنْتَظِرُ بِهَا فِرَاخِی إِذَا نَقَبْنَ فَهَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ عِنْدِی تَمْرَةٌ خَبَأْتُهَا مِنْکِ لِفِرَاخِی قَالَتْ فَخُذْ أَنْتَ تَمْرَتَکَ وَ آخُذُ أَنَا جَرَادَتِی وَ نَعْرِضُ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَنُهْدِیهِمَا لَهُ فَإِنَّهُ رَجُلٌ یُحِبُّ الْهَدِیَّةَ فَأَخَذَ التَّمْرَةَ فِی مِنْقَارِهِ وَ أَخَذَتْ هِیَ الْجَرَادَةَ فِی رِجْلَیْهَا ثُمَّ تَعَرَّضَا لِسُلَیْمَانَ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُمَا وَ هُوَ عَلَی عَرْشِهِ بَسَطَ یَدَهُ لَهُمَا فَأَقْبَلَا فَوَقَعَ الذَّکَرُ عَلَی الْیَمِینِ وَ وَقَعَتِ الْأُنْثَی عَلَی الْیَسَارِ وَ سَأَلَهُمَا عَنْ حَالِهِمَا فَأَخْبَرَاهُ فَقَبِلَ هَدِیَّتَهُمَا وَ جَنَّبَ جُنْدَهُ عَنْهُمَا وَ عَنْ بَیْضِهِمَا وَ مَسَحَ عَلَی رَأْسِهِمَا وَ دَعَا لَهُمَا

ص: 82


1- أصول الکافی 1: 383.
2- القنزعة: الخصلة من الشعر تترک علی الرأس.
3- بالضم فسکون: نوع من العصافیر.
4- أی أراد ان یجامعها.
5- حضن الطیر بیضه و علی بیضه: رخم علیها للتفریغ. قوله: علی النقاب من نقب الحائط خرقه، ای حتّی اشرفت علی خرق البیض.
6- فی المصدر: رحیم بنا فهل عندک شی ء هیأته لفراخک إذا نقبن.

پس خداوند عزّ و جلّ باد را برای سلیمان مسخّرگرداند که به امر او به هر جایی که می­خواست به آرامی جریان می­یافت، و این باد در مسیر رفت مسافتی به اندازه یک ماه و در مسیر برگشت نیز مسافتی به اندازه یک ماه مسافت می­پیمود، و خداوند شیاطین را در کسوت بنّا و غوّاص برای او مسخّر گرداند و به او زبان گفتار پرندگان آموخت، و در زمین قدرت و عزّت یافت، پس مردم در زمان سلیمان و بعد از ایشان فهمیدند که فرمانروایی او شبیه فرمانروایی پادشاهان برگزیده شده از جانب مردم که با سلطه و ستم بر مردم حکم می­رانند نیست. در ادامه از امام پرسیدم: پس معنای این فرموده رسول خدا صلّی الله علیه وآله چیست: (خداوند سلیمان پسر داوود را رحمت کند که چقدر بخیل بود!)؟ فرمود: سخن پیامبر از دو جنبه قابل بررسی است: یکی اینکه سلیمان چقدر نسبت به آبرو و گفته ناپسند در مورد خود بخیل بود، و دیگری: سلیمان چقدر بخیل بود نسبت به این که آنچه را نادانان به آن نظر دارند خواسته باشد. سپس امام کاظم علیه السلام فرمود: به خدا سوگند که به ما (اهل بیت) آنچه به سلیمان داده شده و آنچه را به او و هیچ یک از پیامبران دیگر نیز داده نشده بخشیده شده است، خداوند متعال در داستان سلیمان می­فرماید: «هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب» {این بخشش ماست آن را بی شمار ببخش یا نگاه­دار}، ولی در داستان محمّد صلّی الله علیه وآله می­فرماید: «ماآتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوه.»(1) {چنگ زنید آنچه را که پیامبر برای شما به ارمغان آورده است و پایان دهید آنچه که شما را از آن نهی کرده است.}

توضیح

تأویل امام علیه السلام ازآیه کریمه در بردارنده دو صورت است: اول: امام علیه السلام عبارتی را در آیه در تقدیر گرفته باشد به این ترتیب که سلیمان گفت: پروردگارا، به من چنان فرمانروایی و مُلک با عظمتی ببخش که کسی به خود اجازه ندهد بگوید: فرمانروایی سلیمان مانند سایر پادشاهان با ستم و سلطه به دست آمده است. و این تأویل را جنبه نخست از تفسیر حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله تایید می­کند، چرا که سلیمان علیه السلام در این دعا نسبت به آبروی خویش بخل ورزید و از خدا خواست که او را بالاتر از سخن مردم قرار دهد مبنی بر اینکه فرمانروایی او نیز به واسطه ستم و سلطه حاصل شده است، و آبرویش در معرض سرزنش مخلوقات پست و بی ارزش قرار نگیرد.

دوّم: معنا به این صورت باشد: سلیمان علیه السلام از پروردگارش خواست فرمانروایی و مُلکی به او عطا فرماید که کسب آن از طریق ظلم و سلطه برای پادشاهان ستمگر فراهم نباشد، تا معجزه­ای باشد بر نبوّت او و نشانه­ای بر جانشینی پدرش، و این خواسته سلیمان با این نکته تناقض ندارد که خداوند به پیامبران و اوصیای بعد از او چندین برابر آنچه به او بخشیده را بخشیده باشد، پس این کلام سلیمان «لا ینبغی لأحد من بعدی أن یقول» توضیحی برای معنای مورد نظر و لازمه آن است نه اینکه تقدیری در کلام باشد،

ص: 86


1- . معانی الأخبار : 100 و 101 ، علل الشرائع : 35

بِالْبَرَکَةِ فَحَدَثَتِ الْقُنْزُعَةُ عَلَی رَأْسِهِمَا مِنْ مَسْحَةِ سُلَیْمَانَ علیه السلام (1).

«27»

نبه، تنبیه الخاطر رُوِیَ أَنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام مَرَّ فِی مَوْکِبِهِ وَ الطَّیْرُ تُظِلُّهُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ بِعَابِدٍ (2)مِنْ عُبَّادِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ دَاوُدَ لَقَدْ آتَاکَ اللَّهُ مُلْکاً عَظِیماً فَسَمِعَهُ سُلَیْمَانُ فَقَالَ لَتَسْبِیحَةٌ فِی صَحِیفَةِ مُؤْمِنٍ خَیْرٌ مِمَّا أُعْطِیَ ابْنُ دَاوُدَ إِنَّ مَا أُعْطِیَ ابْنُ دَاوُدَ یَذْهَبُ وَ إِنَّ التَّسْبِیحَةَ تَبْقَی (3).

«28»

وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِذَا أَصْبَحَ تَصَفَّحَ وُجُوهَ الْأَغْنِیَاءِ وَ الْأَشْرَافِ حَتَّی یَجِی ءَ إِلَی الْمَسَاکِینِ وَ یَقْعُدُ مَعَهُمْ وَ یَقُولُ مِسْکِینٌ مَعَ الْمَسَاکِینِ(4).

«29»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام مَعَ مَا هُوَ فِیهِ مِنَ الْمُلْکِ یَلْبَسُ الشَّعْرَ وَ إِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ شَدَّ یَدَیْهِ إِلَی عُنُقِهِ فَلَا یَزَالُ قَائِماً حَتَّی یُصْبِحَ بَاکِیاً وَ کَانَ قُوتُهُ مِنْ سَفَائِفِ الْخُوصِ یَعْمَلُهَا بِیَدِهِ وَ إِنَّمَا سَأَلَ الْمُلْکَ لِیَقْهَرَ مُلُوکَ الْکُفْرِ (5).

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ عَنْ کَعْبٍ قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ إِذَا رَکِبَ حَمَلَ أَهْلَهُ وَ سَائِرَ حَشَمِهِ وَ خَدَمِهِ وَ کُتَّابَهُ فِی مَدِینَةٍ مِنْ قَوَارِیرَ لَهَا أَلْفُ سَقْفٍ وَ تِلْکَ السُّقُوفُ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ عَلَی قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ قَدِ اتَّخَذَ مَطَابِخَ وَ مَخَابِزَ یَحْمِلُ فِیهَا تَنَانِیرَ الْحَدِیدِ وَ قُدُورَ عِظَامٍ یَسَعُ کُلُّ قِدْرٍ عَشْرَةَ جَزَائِرَ وَ قَدِ اتَّخَذَ مَیَادِینَ لِلدَّوَابِّ أَمَامَهُ فَیَطْبَخُ الطَّبَّاخُونَ وَ یَخْبِزُ الْخَبَّازُونَ وَ تَجْرِی الدَّوَابُّ بَیْنَ یَدَیْهِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الرِّیحُ تَهْوِی بِهِمْ فَسَارَ مِنْ إِصْطَخْرَ إِلَی الْیَمَنِ فَسَلَکَ الْمَدِینَةَ مَدِینَةَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ سُلَیْمَانُ هَذَا دَارُ هِجْرَةِ نَبِیٍّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ طُوبَی لِمَنْ آمَنَ بِهِ وَ طُوبَی لِمَنِ اتَّبَعَهُ وَ طُوبَی لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ وَ رَأَی حَوْلَ الْبَیْتِ قلت: و الذی رأیته فی کتاب التیجان: 153 لوهب بن منبه أن سلیمان سار الی مکّة فنزل و صلی فیه و مر بقبر إسماعیل فنزل إلیه و ألم به؛ قال: و کان ملک مکّة یومئذ البشر بن لبلغ بن عمرو بن مضاض بن عبد المسیح بن نفیلة بن عبد المدان بن حشرم بن عبد یالیل بن جرهم بن قحطان بن هود النبیّ علیه السلام، و کان البشر عاملا لبلقیس.(6)أَصْنَاماً تُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ

ص: 83


1- فروع الکافی 2: 146.
2- فی المصدر. قال: فمر بعابد.
3- تنبیه الخواطر 1: 129- 130.
4- تنبیه الخواطر 1: 203.
5- إرشاد القلوب 1: 192، و فیه: و انما سأل اللّه الملک لاجل القوّة و الغلبة علی ملوک الکفّار لیقهرهم بذلک، و قبله سأل اللّه القناعة.
6- أی بیت الحرام و لعلّ فی العبارة سقطا و هو: ثم سار إلی مکّة و رأی حول البیت اصناما.

یعنی: سلیمان درخواست فرمانروایی و مُلکی کرد که توان کسب آن با ستم و قدرت برای کسی فراهم نباشد، تا گفته نشود: فرمانروایی سلیمان از طریق ستم و سلطه حاصل شده است پس برای او معجزه به شمار نمی­آید؛ بنابراین، تأویل امام کاظم علیه السلام (ما أبخله بعرضه) نیز به صورت ضمنی مورد نظر بوده است، هر چند مقصود ذاتی درخواست و دعای سلیمان معجزه بودن فرمانروایی اوست. و چنین به نظر می­رسد که امام علیه السلام می­دانست حدیث منقول از پیامبر جعلی است و فقط به خاطر تقیّه از این امر که حدیث مشهور در بین آنان را از میان ببرد به تأویل آن پرداخت، و دو صورت قابل برداشت از حدیث را بیان نمود، و اگر این سخن از جانب پیامبر صلی الله علیه وآله بود قطعاً امام کاظم نسبت به منظور ایشان آگاه بود؛ و اما این سخن که آنچه خداوند به پیامبر بخشیده برتر است به این دلیل است که خداوند متعال آنچه را که ممکن بوده به سلیمان عطا فرموده و امر بخشش و عدم بخشش آن را به او سپرده است ولی تعیین امور را به او تفویض نکرده است، بر خلاف پیامبر ما که خداوند تمام امور را به ایشان تفویض نموده و به مردم دستور داده که از تمام سخنان او پیروی کنند، و این مسأله بر اساس اصل تفویض قابل شرح و بیان است و تحقیق در مورد آن در کتاب امامت خواهد آمد.

و ممکن است که برتری پیامبر به این سبب باشد که خداوند متعال بخشش و منع امور دنیایی را به سلیمان تفویض نموده است، حال آنکه ریاست عمومی دین و دنیای تمام مخلوقات را به پیامبر صلی الله علیه وسلم عطا فرموده است.

طبرسی گفته است: این فرموده خداوند متعال «رخاء» به معنای (نرم و آهسته) می­باشد، و گفته شده: به معنای (پاک و سریع) می­باشد؛ هم چنین معنای (فرمانبردار) نیز برای آن نقل شده است، طبرسی در مورد فرموده «حیث أصاب» نیز گفته است: یعنی هر ناحیه و سویی که سلیمان اراده می­کرد.(1)

روایت 2.

قرب الأسناد: محمد بن عبدالحمید به نقل از أبو جملیه گفته است: در مورد این سخن سلیمان «هَب لی مُلکاً لا ینبغی لأحد مِن بعدی إنّک أنت الوهّاب» از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا آنچه سلیمان از خدا خواسته به او بخشیده شده است؟ فرمود: بله، و بعد از سلیمان قدرت غلبه بر شیطان به هیچ کس به اندازه پیامبر صلی الله علیه وآله داده نشده است، پس پیامبر گلوی شیطان را به ستونی فشار داد

ص: 87


1- . مجمع البیان 8 : 477

فَلَمَّا جَاوَزَ سُلَیْمَانُ الْبَیْتَ بَکَی الْبَیْتُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْبَیْتِ مَا یُبْکِیکَ قَالَ یَا رَبِّ أَبْکَانِی هَذَا نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَ قَوْمٌ مِنْ أَوْلِیَائِکَ مَرُّوا عَلَیَّ فَلَمْ یَهْبِطُوا فِیَّ وَ لَمْ یُصَلُّوا عِنْدِی وَ لَمْ یَذْکُرُوکَ بِحَضْرَتِی وَ الْأَصْنَامُ تُعْبَدُ حَوْلِی مِنْ دُونِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ لَا تَبْکِ فَإِنِّی سَوْفَ أَمْلَؤُکَ وُجُوهاً سُجَّداً وَ أُنْزِلُ فِیکَ قُرْآناً جَدِیداً وَ أَبْعَثُ مِنْکَ نَبِیّاً فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَحَبَّ أَنْبِیَائِی إِلَیَّ وَ أَجْعَلُ فِیکَ عُمَّاراً مِنْ خَلْقِی یَعْبُدُونَنِی وَ أَفْرِضُ عَلَی عِبَادِی فَرِیضَةً یَدُفُّونَ (1)إِلَیْکَ دَفِیفَ النُّسُورِ إِلَی وُکُورِهَا وَ یَحِنُّونَ (2)إِلَیْکَ حَنِینَ النَّاقَةِ إِلَی وَلَدِهَا وَ الْحَمَامَةِ إِلَی بَیْضَتِهَا وَ أُطَهِّرُکَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَ عَبَدَةِ الشَّیْطَانِ قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّ سُلَیْمَانَ لَمَّا مَلَکَ بَعْدَ أَبِیهِ أَمَرَ بِاتِّخَاذِ کُرْسِیٍّ لِیَجْلِسَ عَلَیْهِ لِلْقَضَاءِ وَ أَمَرَ بِأَنْ یُعْمَلَ بَدِیعاً مَهُولًا بِحَیْثُ أَنْ لَوْ رَآهُ مُبْطِلٌ أَوْ شَاهِدُ زُورٍ ارْتَدَعَ وَ تَهَیَّبَ قَالَ فَعُمِلَ لَهُ کُرْسِیٌّ مِنْ أَنْیَابِ الْفِیَلَةِ وَ فَصَّصُوهُ بِالْیَاقُوتِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ وَ أَنْوَاعِ الْجَوَاهِرِ وَ حَفَّفُوهُ بِأَرْبَعِ نَخَلَاتٍ مِنْ ذَهَبٍ شَمَارِیخُهَا (3)الْیَاقُوتُ الْأَحْمَرُ وَ الزُّمُرُّدُ الْأَخْضَرُ عَلَی رَأْسِ نَخْلَتَیْنِ مِنْهَا طَاوُسَانِ مِنْ ذَهَبٍ وَ عَلَی رَأْسِ الْآخَرَیْنِ نَسْرَانِ مِنْ ذَهَبٍ بَعْضُهَا مُقَابِلًا لِبَعْضٍ وَ جَعَلُوا مِنْ جَنْبَتَیِ الْکُرْسِیِّ أَسَدَیْنِ مِنَ الذَّهَبِ عَلَی رَأْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَمُودٌ مِنَ الزُّمُرُّدِ الْأَخْضَرِ وَ قَدْ عَقَدُوا عَلَی النَّخَلَاتِ أَشْجَارَ کُرُومٍ مِنَ الذَّهَبِ الْأَحْمَرِ وَ اتَّخَذُوا عَنَاقِیدَهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ بِحَیْثُ یَظَلُّ عَرِیشُ الْکُرُومِ النَّخْلَ وَ الْکُرْسِیَّ قَالَ وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِذَا أَرَادَ صُعُودَهُ وَضَعَ قَدَمَیْهِ عَلَی الدَّرَجَةِ السُّفْلَی فَیَسْتَدِیرُ الْکُرْسِیُّ کُلُّهُ بِمَا فِیهِ دَوَرَانَ الرَّحَی الْمُسْرِعَةِ وَ تَنْشُرُ تِلْکَ النُّسُورُ وَ الطَّوَاوِیسُ أَجْنِحَتَهَا وَ تَبْسُطُ الْأَسَدَانِ أَیْدِیَهُمَا فَتَضْرِبَانِ الْأَرْضَ بِأَذْنَابِهِمَا فَکَذَلِکَ کُلُّ دَرَجَةٍ یَصْعَدُهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام فَإِذَا اسْتَوَی بِأَعْلَاهُ أَخَذَ النَّسْرَانِ اللَّذَانِ عَلَی النَّخْلَتَیْنِ تَاجَ سُلَیْمَانَ فَوَضَعَاهُ عَلَی رَأْسِ سُلَیْمَانَ

ص: 84


1- دف: مشی مشیا خفیفا، دف الطائر: حرک جناحیه کالحمام.
2- حن إلیه: اشتاق.
3- شماریخ: جمع الشمروخ: العذق علیه بسر او عنب.

تا جایی که با زبانش دست پیامبر را لمس کرد. آن­گاه پیامبر فرمود: اگر آنچه سلیمان در خواست کرده اتفاق نمی­افتاد، او را به شما نشان می­دادم.(1)

تذییل: طبرسی، خداوند روانش را مقدّس گرداند، گفته است: در مورد درخواست سلیمان سؤال پرسیده می­شود و این گونه پاسخ داده می­شود: درخواست مطرح شده از سوی سلیمان، بُخل و رقابت می­طلبد چرا که او راضی نشد تنها درخواست فرمانروایی کند، بلکه اضافه برآن خواست که دیگران از نعمت فرمانروایی محروم باشند؛ و من (طبرسی) این سؤال را به چند شیوه پاسخ می­دهم: نخست اینکه پیامبران چیزی را درخواست نمی­کنند مگر آنکه اجازه درخواست آن چیز به آنان داده شده باشد، و رواست اگر خداوند متعال سلیمان را آگاه کرده باشد که اگر درخواست فرمانروایی و مُلکی کند که دیگران صاحبش نباشند، برای او در رسیدگی کردن به امور دین و شریعت شایسته­تر است، هم چنین جایز است او را به این امر آگاه کرده باشد که دیگران شایستگی چنین فرمانروایی و ملکی را ندارند، و اگر هریک از ما در دعا کردن به این نکته تصریح کند که:"خدایا، بیشترین مال و اموال را در میان مردم زمانه­ام به من ببخش اگر میدانی که این امر برای من بهتر و شایسته­تر است"، این درخواستِ او نیک و جایز خواهد بود؛ این نظر را جبائی برگزیده است.

دوم: جایز است که سلیمان علیه السلام از خدا برای اثبات نبوّتش درخواست نشانه­ای کرده باشد که او را از دیگران متمایز سازد و گفته باشد: این فرمانروایی شایسته کسانی نباشد که من به سوی آنان مبعوث می­شوم؛ و منظور او پیامبرانی نبوده که بعد از او تا روز قیامت مبعوث می­گردند. آن­گونه که گفته می­شود: من بعد از تو از کسی اطاعت نمی­کنم، یعنی: غیر از تو از کسی اطاعت نمی­کنم.

سوم: آنچه سیّد مرتضی رحمه الله بیان کرده است: جایز است که سلیمان فرمانروایی و مُلک آخرت و ثواب بهشت را درخواست کرده باشد، و معنای کلام «لا ینبغی لأحدٍ من بعدی» به این صورت باشد: بعد از رسیدن من به فرمانروایی ومُلک، دیگر هیچ کس استحقاق آن را نداشته باشد، از آن جهت که به خاطر قطع تکلیف، شایسته کسی نباشد که عملی انجام دهد که چنین استحقاقی پیدا کند.

و چهارم: سلیمان درخواست معجزه­ای کرده است که مخصوص او باشد، آن­گونه که عصا و ید بیضاء مخصوص موسی علیه السلام، شتر مخصوص صالح علیه السلام و قرآن و معراج مخصوص پیامبر صلی الله علیه وآله می­باشد، و حدیث مرفوعی که از پیامبر صلی الله علیه وآله به

ص: 88


1- . قرب الأسناد : 81

علیه السلام ثُمَّ یَسْتَدِیرُ الْکُرْسِیُّ بِمَا فِیهِ وَ یَدُورُ مَعَهُ النَّسْرَانِ وَ الطَّاوُوسَانِ وَ الْأَسَدَانِ قَائِلَاتٍ (1)بِرُءُوسِهَا إِلَی سُلَیْمَانَ یَنْضَحْنَ (2)عَلَیْهِ مِنْ أَجْوَافِهَا الْمِسْکَ وَ الْعَنْبَرَ ثُمَّ تَنَاوَلَتْ حَمَامَةٌ مِنْ ذَهَبٍ قَائِمَةٌ عَلَی عَمُودٍ مِنْ جَوْهَرٍ مِنْ أَعْمِدَةِ الْکُرْسِیِّ التَّوْرَاةَ فَیَفْتَحُهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ یَقْرَؤُهَا عَلَی النَّاسِ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی فَصْلِ الْقَضَاءِ وَ یَجْلِسُ عُظَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَی کَرَاسِیَّ مِنَ الذَّهَبِ الْمُفَصَّصَةِ بِالْجَوْهَرِ وَ هِیَ أَلْفُ کُرْسِیٍّ عَنْ یَمِینِهِ وَ تَجِی ءُ عُظَمَاءُ الْجِنِّ وَ تَجْلِسُ عَلَی کَرَاسِیِّ الْفِضَّةِ عَنْ یَسَارِهِ وَ هِیَ أَلْفُ کُرْسِیٍّ حَافِّینَ جَمِیعاً بِهِ ثُمَّ یَحُفُّ بِهِمُ الطَّیْرُ فَتُظِلُّهُمْ وَ تَتَقَدَّمُ إِلَیْهِ النَّاسُ لِلْقَضَاءِ فَإِذَا دَعَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ الشُّهُودِ لَإِقَامَةِ الشَّهَادَاتِ دَارَ الْکُرْسِیُّ بِمَا فِیهِ مَعَ جَمِیعِ مَا حَوْلَهُ دَوَرَانَ الرَّحَی الْمُسْرِعَةِ وَ یَبْسُطُ الْأَسَدَانِ أَیْدِیَهُمَا وَ یَضْرِبَانِ الْأَرْضَ بَأَذْنَابِهِمَا وَ یَنْشُرُ النَّسْرَانِ وَ الطَّاوُوسَانِ أَجْنِحَتَهُمَا فَیَفْزَعُ مِنْهُ الشُّهُودُ وَ یَدْخُلُهُمْ مِنْ ذَلِکَ رُعْبٌ وَ لَا یَشْهَدُونَ إِلَّا بِالْحَقِّ (3).

باب 6 معنی قول سلیمان علیه السلام هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی «4»

اشاره

باب 6 معنی قول سلیمان علیه السلام هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی (4)

الأخبار

«1»

مع، معانی الأخبار ع، علل الشرائع أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی الْمُکَتِّبُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَارُونَ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ نَبِیُّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَخِیلًا فَقَالَ لَا فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ سُلَیْمَانَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی مَا وَجْهُهُ وَ مَعْنَاهُ فَقَالَ الْمُلْکُ مُلْکَانِ مُلْکٌ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ وَ إِجْبَارِ النَّاسِ وَ مُلْکٌ مَأْخُوذٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ کَمُلْکِ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُلْکِ طَالُوتَ وَ مُلْکِ ذِی الْقَرْنَیْنِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی أَنْ یَقُولَ إِنَّهُ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ

ص: 85


1- فی نسخة: مائلات.
2- أی ترش علیه المسک.
3- تفسیر الثعلبی «الکشف و البیان» مخطوط لم یطبع الی الآن، و الحدیث کما تری مرویّ عن وهب بن منبه العامی، و فی اخباره شواذ و غرائب.
4- ص: 34.

هنگام خواندن نماز روایت شده بر این نظر دلالت دارد، ایشان فرمودند: شیطان بر من نمایان شد تا نمازم را باطل کنم آن­گاه خداوند مرا بر او چیره گرداند، پس او را ترک کردم و سعی نمودم که او را به ستون ببندم تا همه شما صبح­گاهان او را ببینید، ولی به یاد این سخن سلیمان افتادم: «ربّ هب لی ملکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی»، پس خداوند او را رانده شده و نا امید بازگرداند. این حدیث را مسلم و بخاری در صحیحین ذکر کرده­اند.(1)

رازیّ گفته است: عدّه­ای سؤال مطرح شده را به این صورت پاسخ می­دهند که شیطان بر مملکت تحت فرمان سلیمان مستولی شد، بنابراین از خدا درخواست کرد که فرمانروایی و ملکی به او ببخشد که شیاطین نتوانند در جایگاه او قرار گیرند و یا آن مُلک را از او سلب کنند، رازیّ سپس بعد از ذکر برخی از جوابهایی که ذکر آنها گذشت گفته است: دوری جستن از لذتهای دنیا با وجود توانایی انجام آنها خیلی سخت­تر از دوری جستن از آنها به هنگام عدم توانایی است، پس گویا سلیمان گفته است: خداوندا، فرمانروایی و مُلکی به من عطا فرما که به صورت کلّی از فرمانروایی و مُلک بشر برتر باشد تا بتوانم با وجود قدرت برآن از آن کناره بگیرم و ثوابم کاملتر و بهتر باشد. (رازیّ در ادامه گفته است:) برخی از مردم می­گویند: کناره گرفتن از لذتهای دنیا سخت و دشوار است، چرا که این لذتها حاضر و در دسترس هستند ولی سعادتهای اخروی به آینده موکول شده و نسیه می­باشند، و فروختن نقد به نسیه بسیار مشکل است، بنابراین سلیمان گفته است: پروردگارا، مملکتی به من عطا فرما که بزرگترین مملکت ممکن برای بشر باشد تا من با وجود قدرت در کسب آن، گوشه گیری و عزلت از دنیا را برگزینم و برای مردم روشن شود که به دست آوردن دنیا مانع خدمت به مولا نمی­شود.(2)

و بیضاوی جنبه دیگری را ذکر کرده و گفته معنا به این صورت است: به خاطر عظمت و بزرگی این فرمانروایی، کسی بعد از من شایسته آن نیست، مانند این سخن شما که می­گویید: فلانی را فضل و مالی است که هیچ کس را نیست، به این منظور که فرمانروایی به عظمت و بزرگی وصف شود نه اینکه به هیچ کس نظیر آن عطا نشود.(3)

می­گویم: بعداز اثبات عصمت پیامبران و بزرگواری ایشان ناگزیر باید کلیه اعمالی که از آنان سر زده را به صورت صحیحی تأویل و تفسیر کنیم، اگرچه دلیل چنین اعمالی در نظر ما ثابت شده و معیّن نباشد، و جنبه­هایی که در تفسیر درخواست سلیمان علیه السلام ذکر شد محتمل هستند، هرچند برخی از آنها دور از معنای واقعی به نظر می­رسیدند، و نظری که طبرسی در ابتدا ذکر کرد واضح­ترین جنبه و نظر است، و می­توان گفت: درخواست سلیمان از خدا مبنی بر منع دیگران از دست یابی به فرمانروایی و مُلک او

ص: 89


1- . مجمع البیان 8 : 476-477
2- . مفاتیح الغیب7 : 137
3- . انوارالتنزیل 2 : 346

وَ إِجْبَارِ النَّاسِ فَسَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ جَعَلَ غُدُوَّهَا شَهْراً وَ رَوَاحَهَا شَهْراً وَ سَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ عُلِّمَ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ مُکِّنَ فِی الْأَرْضِ فَعَلِمَ النَّاسُ فِی وَقْتِهِ وَ بَعْدَهُ أَنَّ مُلْکَهُ لَا یُشْبِهُ مُلْکَ الْمُلُوکِ الْمُخْتَارِینَ (1)مِنْ قِبَلِ النَّاسِ وَ الْمَالِکِینَ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ أَخِی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ مَا کَانَ أَبْخَلَهُ (2)فَقَالَ لِقَوْلِهِ علیه السلام وَجْهَانِ أَحَدُهُمَا مَا کَانَ أَبْخَلَهُ بِعِرْضِهِ وَ سُوءِ الْقَوْلِ فِیهِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ یَقُولُ مَا کَانَ أَبْخَلَهُ إِنْ کَانَ أَرَادَ مَا یَذْهَبُ إِلَیْهِ الْجُهَّالُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام قَدْ وَ اللَّهِ أُوتِینَا مَا أُوتِیَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ سُلَیْمَانَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3).

بیان

تأویله علیه السلام للآیة الکریمة یحتمل وجهین الأول أن یکون علیه السلام قدر فی الآیة شیئا و هو قوله أن یقول أی هَبْ لِی مُلْکاً یکون لعظمته (4)بحیث لا یقدر أحد علی أن یقول إنه کملک سائر الملوک مأخوذ بالجور و الغلبة و یؤیده الوجه الأول من وجهی تأویل الخبر حیث بخل بعرضه فی هذا الدعاء و سأل الله أن یرفع عنه ألسن الناس بأن ملکه مأخوذ بالجور و لا یکون عرضه عرضة لملام لئام الخلق.

الثانی أن یکون المعنی أنه علیه السلام سأل ربه ملکا لا یتهیأ للملوک الجائرین (5)تحصیله بالجور و الغلبة لیکون معجزا له علی نبوته و آیة علی خلافته فلا یمنع هذا الکلام أن یعطی الله من بعده من الأنبیاء و الأوصیاء أضعاف ما أعطاه فیکون قوله لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی أن یقول بیانا لحاصل المعنی و لازمه لا تقدیرا فی الکلام أی طلب

ص: 86


1- فی نسخة: الجبارین.
2- لم یرو هذا الخبر فی اصولنا المتلقاة من المعصومین، و لا فی شی ء من اخبارنا، و هو من مرویات العامّة القائلین بجواز صدور امثاله من نبی فی حقّ نبی آخر، و سیأتی بعد ذلک ایعاز من المصنّف الی ان الإمام علیه السلام لم اوله و لم یصرح بانه موضوع.
3- معانی الأخبار: 100- 101، علل الشرائع: 35.
4- هکذا فی النسخ، و الصحیح: یکون عظمته.
5- فی نسخة: للملوک الجبارین.

نه بر اساس بخل بلکه بر اساس شفقت ودلسوزی بوده است، چرا که مُلک دنیا به نظر پیامبران بی ارزش وپست بوده و شایسته مقرّبان درگاه الهی نیست، و سلیمان به خاطر اینکه خیر و صلاح زمان خویش درآن بوده به ناچار برای خود درخواست چنان فرمانروایی و مُلکی کرده و برای دیگران و براساس شفقت و دلسوزی نسبت به آنان درخواست منع آن کرده است؛ یا گفته می­شود: درخواست منع اعطای فرمانروایی و مُلک، برای دشمنان پیامبران و اوصیا بوده است و این نظر به نظر دوّم طبرسی نزدیک است، و احتمال جنبه­های دیگری نیز وجود دارد که به خاطر ترس از اطاله کلام از ذکر آنها خودداری نمودیم.

باب هفتم : داستان گذر سلیمان علیه السلام بر وادی مورچگان و سخن ایشان با مورچه­ها و سایر صداهایی که از حیوانات به وی رسیده است

آیات

- و حشر لسلیمان جنوده من الجنّ و الإنس الطیر فهم یوزعون * حتّی إذا أتوا علی واد النمل قالت نملة یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده و هم لا یشعرون * فتبسّم ضاحکاَ من قولها و قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک الّتی علیّ و علی والدیّ و أن أعمل صالحاَ ترضاه و أدخلنی برحمتک فی عبادک الصالحین.(1)

{برای سلیمان سپاهیانش از جنّ و انس و پرندگان جمع آوری شدند و [برای رژه] دسته دسته گردیدند، تا آن­گاه که به وادی مورچگان رسیدند مورچه­ای [به زبان خویش] گفت: ای مورچگان، به خانه­هایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته شما را پایمال کنند، [سلیمان] از گفتار او دهن به خنده گشود و گفت: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته­ای سپاس بگزارم و به کار شایسته­ای که آن را می­پسندی بپردازم و مرا به رحمت خویش در میان بندگان شایسته­ات داخل کن.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: «علی واد النمل» منظور از وادی مورچگان، درّه­ای در طائف است، و گفته شده: درّه­ای در شام است، «قالت نملة» یعنی: مورچه­ای با صدایی که خدا برایش آفریده بود فریاد زد، و از آنجا که صدا برای سلیمان علیه السلام مفهوم بود از آن به (قول:گفتار) یاد کرده است؛ و گفته شده: آن مورچه رئیس مورچگان بود، «لا یحطمّنکم»یعنی: شمارا در هم نشکند، «سلیمان و جنوده و هم لایشعرون» با در هم شکستن و لگد مال کردن شما، و آنان اگر از مکان شما آگاهی داشته باشند شما را لگد مال نخواهند کرد، و این سخن بر این نکته دلالت می­کند که سلیمان و سپاهیانش سواره و پیاده بر زمین راه رفته­اند و باد آنان را حمل نمی­کرده است، چرا که اگر باد آنها را بین آسمان و زمین حمل می­کرد مورچه­ها از اینکه زیر پاهای آنان بمانند و له شوند نمی­ترسیدند، و شاید این داستان قبل از مسخرّ گردانده شدن باد از سوی خداوند برای سلیمان علیه السلام اتفاق افتاده باشد، و اگر گفته شود: آن مورچه چگونه سلیمان و سپاهیانش را شناخته تا این سخنان را در مورد آنان بگوید؟ می­گوییم: اگر آن مورچه مأمور به اطاعت از سلیمان بوده باشد پس ناگزیر باید خداوند درک و فهمی را برای او آفریده باشد که

ص: 90


1- . نمل/ 17-19

ملکا لم یقدر أحد علی تحصیله بقوته لئلا یقال إن ملکه مأخوذ بالغلبة فلا یکون معجزا له فعلی هذا یکون قوله علیه السلام ما أبخله بعرضه لأنه کان ذلک أیضا مقصودا له ضمنا و إن کان المقصود بالذات کونه معجزا و الظاهر أنه علیه السلام کان یعلم أن الخبر موضوع و إنما أوله تحرزا عن طرح الخبر المشهور بینهم تقیة و لذا ردد علیه السلام بین الوجهین و لو کان صادرا عنه صلی الله علیه و آله لکان عالما بما أراده به و أما کون ما أعطاه الرسول أفضل (1)فلأنه تعالی أعطی سلیمان ما أعطی و فوض الأمر إلیه فی بذله و منعه و لم یفوض إلیه تعیین أمر بخلاف نبینا صلی الله علیه و آله فإنه فوض إلیه الأمر و أمر الناس باتباعه فی کل ما یقول و هذا مبنی علی التفویض و سیأتی تحقیقه فی کتاب الإمامة.

و یحتمل أن یکون الفضل بسبب أنه فوض إلیه إعطاء الأمور الدنیویة و منعها و أعطی النبی صلی الله علیه و آله الرئاسة العامة فی الدین و الدنیا لجمیع الخلق و فیه شی ء.

و قال الطبرسی فی قوله تعالی رُخاءً أی لینة سهلة و قیل طیبة سریعة و قیل أی مطیعة حَیْثُ أَصابَ أی حیث أراد سلیمان من النواحی (2).

«2»

ب، قرب الإسناد مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ سُلَیْمَانَ هَبْ لِی (3)مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ قُلْتُ فَأُعْطِیَ الَّذِی دَعَا بِهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَمْ یُعْطَ بَعْدَهُ إِنْسَانٌ مَا أُعْطِیَ نَبِیُّ اللَّهِ علیه السلام مِنْ غَلَبَةِ الشَّیْطَانِ فَخَنَقَهُ إِلَی

ص: 87


1- فی الحدیث غموض و اجمال، و الوجهان اللذان ذکرهما المصنّف فی معناه أیضا لا یخلوان عن خفاء و اشکال، و یمکن أن یکون المعنی ان سلیمان علیه السلام کان مختارا فی بذل ما اعطاه اللّه و امساکه و کذا امته کانوا مختارین فی قبوله و رده، و لکن امة نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله و سلم کانوا مکلفین أن یأخذوا بأمره و ینتهوا بنهیه، و هو أیضا لا یخلو عن تأمل و اللّه یعلم و امناؤه. و ذکر الکلینی عن زید الشحام انه قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام فی قوله تعالی: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» قال: اعطی سلیمان ملکا ثمّ جرت هذه الآیة فی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کان له یعطی ما یشاء من یشاء، و یمنع من یشاء ما یشاء، و اعطاه أفضل ممّا أعطی سلیمان لقوله تعالی: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا».
2- مجمع البیان 8: 477.
3- فی المصدر: رب هب لی.

به وسیله آن امور مربوط به اطاعتش را بشناسد، و مانعی نیز وجود ندارد که آن مورچه دارای حدّی از درک و فهم باشد و آن موضوع را درک کرده باشد، و ما قبلاً از این مسأله آگاه شده­ایم که مورچه، دانه­هایی را که جمع می­کند به خاطر ترس از روییده شدن به دو نصف تقسیم می­کند به ­جز دانه گشنیر که آن را به چهار قسمت تقسیم می­کند، چرا که اگر دو نصف شود دوباره امکان روییدن آن وجود دارد، بنابراین کسی که مورچه را به فهم چنین موضوعی هدایت می­کند او را به تشخیص اینکه چه چیزی باعث نابود شدن و نشدنش می­شود نیز هدایت می­کند؛ و گفته شده: فهم این موضوع از سوی مورچه معجزه خارق العاده­ای برای سلیمان علیه السلام بوده است، ابن عباس گفته است: پس سلیمان علیه السلام سربازانش را متوقف کرد تا مورچه­ها وارد خانه­هایشان شوند سپس به این سخن آنان خندید، و سبب خندیدن سلیمان تعجب و شگفتی او بود، چرا که موضوع بی­سابقه­ای را مشاهده کرده بود؛ و گفته شده: سلیمان به دلیل آشکار شدن عدالتش خندید تا جائی که مورچه نیز به این عدالت پی برده بود؛ و گفته شده: باد سخنان مورچه را از فاصله سه مایلی به گوش سلیمان رساند و او بعد از شنیدن صدای مورچه به سراغش رفت و چون مورچه­های دیگر را به تصمیم گیری و اقدام کردن امر می­کرد از حذر و مواظبت او به خنده افتاد، «ربّ أوزعنی» یعنی: پروردگارا، به من الهام کن.(1)

می­گویم: رازی در تفسیرش گفته است: در یکی از کتابها مشاهده کرده­ام که آن مورچه، مورچه­های دیگر را به رفتن داخل لانه­هایشان امر کرد، چرا که می­ترسید هنگامی که مورچه­ها سلیمان را در حالت شکوه و عظمتش ببینند گرفتار کفران نعمت الهی شوند، و منظور از فرموده «لا یحطمنّکم سلیمان» نیز همین مطلب است، پس به آنان دستور داد که وارد لانه­هایشان شوند تا آن نعمتها را نببینند و گرفتار کفران نعمت الهی نشوند.(2)

روایات

روایت 1.­

تفسیرعلی بن ابراهیم: «وحشر لسلیمان جنوده من الجنّ و الإنس والطیر»: سلیمان بر تختش نشست و باد او را تا وادی مورچگان حمل کرد، از قضا در آن وادی طلا و نقره می­رویید و خداوند مورچه­ها را مسؤول آن گردانده بود، امام صادق علیه السلام در این باره می­فرماید: خداوند صاحب وادی و درّه­ای است که در آن طلا و نقره می­روید، و مسؤولیت نگهداری آن را بر عهده ضعیف­ترین مخلوقات خود یعنی مورچه­ها نهاده است، که اگر شتران خراسانی قصد این وادی کنند توان قدرت یافتن برآن را نخواهند داشت. و هنگامی که سلیمان به وادی مورچه­ها رسید، یکی از آنها گفت: «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده و هم لا

ص: 91


1- . مجمع البیان 7 : 215
2- . مفاتیح الغیب 7 : 376

أُسْطُوَانَةٍ (1)حَتَّی أَصَابَ بِلِسَانِهِ (2)یَدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَوْ لَا مَا دَعَا بِهِ سُلَیْمَانُ لَأَرَیْتُکُمُوهُ (3).

تذییل: قال الطبرسی قدس الله روحه: یسأل عن هذا فیقال إن هذا القول من سلیمان یقتضی الضنة و المنافسة لأنه لم یرض بأن یسأل الملک حتی أضاف إلی ذلک أن یمنع غیره منه و أجیب عنه بأجوبة أحدها أن الأنبیاء لا یسألون إلا ما یؤذن لهم فی مسألته و جائز أن یکون الله أعلم سلیمان أنه إن سأل ملکا لا یکون لغیره کان أصلح له فی الدین و أعلمه أنه لا صلاح لغیره فی ذلک و لو أن أحدنا صرح فی دعائه بهذا الشرط حتی یقول اللهم اجعلنی أکثر أهل زمانی مالا إذا علمت أن ذلک أصلح لی لکان ذلک منه حسنا جائزا (4)اختاره الجبائی.

و ثانیها أنه یجوز أن یکون علیه السلام التمس من الله آیة لنبوته یبین بها من غیره و أراد لا ینبغی لأحد غیری ممن أنا مبعوث إلیه و لم یرد من بعده إلی یوم القیامة من النبیین کما یقال أنا لا أطیع أحدا بعدک أی لا أطیع أحدا سواک.

و ثالثها ما قاله المرتضی قدس الله سره إنه یجوز أن یکون إنما سأل ملک الآخرة و ثواب الجنة و یکون معنی قوله لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی لا یستحقه بعد وصولی إلیه أحد من حیث لا یصلح (5)أن یعمل ما یستحق به ذلک لانقطاع التکلیف.

و رابعها أنه التمس معجزة تختص به کما أن موسی علیه السلام اختص بالعصا و الید (6)و اختص صالح بالناقة و محمد صلی الله علیه و آله بالقرآن و المعراج

وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ مَا رُوِیَ مَرْفُوعاً

ص: 88


1- هکذا فی نسخة، و فی أخری السوایطة، و فی ثالثة: تحت ابطه، و فی المصدر: الی سوابطه، و الکل مصحف. و فی مجمع البیان الی ساربة.
2- فی المصدر: حتی اصاب لسانه.
3- قرب الإسناد: 81.
4- فی المصدر هنا زیادة و هی هذه: و لا ینسب فی ذلک إلی شح و ضن.
5- فی المصدر: لا یصحّ.
6- فی المصدر: و الید البیضاء.

یشعرون * فتبسّم ضاحکاً من قولها و قال ربّ أوزعنی أن أشکر نعمتک التی أنعمت علیّ و علی والدیّ» تا این فرموده «فی عبادک الصالحین» {ای مورچگان، به خانه­هایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته شمارا پایمال کنند، [سلیمان] از گفتار او دهان به خنده گشود و گفت: پروردگارا، در دلم افکن تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته سپاس بگزارم.} تا این فرموده: {در میان بندگان شایسته­ات داخل کن}.

و در روایت أبوالجارود از امام باقر علیه السلام در مورد آیه «فهم یوزعون» نقل شده که فرمود: اوّل و آخر آنها به هم پیوسته و باهم محبوس بودند.(1)

توضیح

بیضاوی گفته است: «یوزعون» یعنی: اول و آخر آنان با هم محبوس بودند تا باهم باشند.(2)

روایت 2.

عیون أخبار الرضا، علل الشرائع: امام رضا علیه السلام از پدرش موسی بن جعفر و ایشان نیز از امام صادق علیه السلام در مورد این فرموده خداوند متعال « قتبسّم ضاحکاً من قولها» نقل می­کند: هنگامی که مورچه گفت: «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لا یحطمنّکم سلیمان و جنوده» {ای مورچگان، به خانه­هایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ندیده و ندانسته شما را پایمال کنند}، باد صدای او را به سلیمان که در هوا گذر می­کرد و توسط باد جا به جا می­شد رساند، پس ایستاد و گفت: آن مورچه را نزد من بیاورید، هنگامی که آورده شد سلیمان گفت: ای مورچه، آیا می­دانی که من پیامبر خدا هستم و به هیچ کس ظلم نمی­کنم؟ مورچه پاسخ داد: آری، سلیمان گفت: پس چرا سایر مورچه­ها را از ظلم من برحذر داشتی و گفتی: {ای مورچگان به خانه­هایتان داخل شوید}؟ مورچه پاسخ داد: ترسیدم که به زینت تو بنگرند و فریفته آن شوند و از ذکر خداوند متعال دور شوند.

سپس مورچه گفت: ای سلیمان تو بزرگتری یا پدرت داوود؟ سلیمان علیه­السلام گفت: پدرم داوود، مورچه گفت: پس چرا تعداد حروف اسم تو یکی بیشتر اسم پدرت است؟ سلیمان گفت: آگاهی و علمی به این موضوع ندارم، مورچه گفت: چرا که پدرت داوود زخمش را با دوستی و محبت مداوا کرد پس داوود نامیده شد، و تو ای سلیمان، امیدوارم که در این زمینه به پدرت ملحق شوی.

ص: 92


1- . تفسیر القمی : 476-478
2- . انوارالتنزیل2 : 195

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ صَلَّی صَلَاةً فَقَالَ إِنَّ الشَّیْطَانَ عَرَضَ لِی لِیُفْسِدَ عَلِیَّ الصَّلَاةَ فَأَمْکَنَنِیَ اللَّهُ مِنْهُ فَوَدَعْتُهُ (1)وَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أُوثِقَهُ إِلَی سَارِیَةٍ (2)حَتَّی تُصْبِحُوا وَ تَنْظُرُوا إِلَیْهِ أَجْمَعِینَ فَذَکَرْتُ قَوْلَ سُلَیْمَانَ رَبِّ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی فَرَدَّهُ اللَّهُ خَاسِئاً خَائِباً أَوْرَدَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ انْتَهَی.(3)

و قال الرازی أجاب القائلون بأن الشیطان استولی علی مملکته معناه أن یعطیه الله ملکا لا یقدر الشیاطین أن یقوموا مقامه و یسلبونه منه ثم قال بعد ما ذکر بعض الأجوبة السابقة الثالث أن الاحتراز عن طیبات الدنیا مع القدرة علیها أشق من الاحتراز عنها حال عدم القدرة علیها فکأنه قال یا إلهی أعطنی مملکة فائقة علی ممالک البشر بالکلیة حتی أحترز عنها مع القدرة علیها لیصیر ثوابی أکمل و أفضل.

الرابع من الناس من یقول الاحتراز عن لذات الدنیا عسر صعب لأن هذه اللذات حاضرة و سعادات الآخرة نسیئة و النقد یصعب بیعه بالنسیئة فقال سلیمان أعطنی یا رب مملکة تکون أعظم الممالک الممکنة للبشر حتی أنی أبقی مع تلک القدرة الکاملة فی غایة الاحتراز لیظهر للخلق أن حصول الدنیا لا یمنع من خدمة المولی (4)انتهی.

و ذکر البیضاوی وجها آخر و هو أن المعنی لا ینبغی لأحد من بعدی لعظمته کقولک لفلان ما لیس لأحد من الفضل و المال علی إرادة وصف الملک بالعظمة لا أن لا یعطی أحد مثله. (5)

أقول: بعد ثبوت عصمة الأنبیاء و جلالتهم لا بد من حمل ما صدر عنهم علی محمل صحیح مجملا و إن لم یتعین فی نظرنا و ما ذکر من الوجوه محتملة و إن کان بعضها لا یخلو من بعد و ما ذکره الطبرسی أولا أظهر الوجوه (6)و یمکن أن یقال المنع عن غیره

ص: 89


1- أی فترکته.
2- الساریة: الأسطوانة.
3- مجمع البیان 8: 476- 477.
4- مفاتیح الغیب 7: 137.
5- أنوار التنزیل 2: 346.
6- و یحتمل وجه آخر و هو أنّه سأل اللّه أن یعطیه ملکا کذلک حتّی یشکر علیه فیستحق بذلک زیادة الثواب و ارتقاء الرتبة، کما شکر ذلک بعد ما اعطاه اللّه فی قوله: «رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ» و لعله انسب الوجوه، و لا یوجب منقصة، و لیست فیه ضنة و لا شح.

آن­گاه گفت: آیا می­دانی چرا از میان فرمانروایان سایر سرزمینها باد فقط برای تو مسخّر گشته است؟ سلیمان گفت: در این باره علمی ندارم، مورچه گفت: منظور خداوند عزّ و جلّ از این کار این بوده که اگر تمام مملکت و سرزمینها مانند این باد مسخّر فرمان تو گردند، زوال و نابودی آنها مانند زوال و نابودی این باد است؛ در این هنگام سلیمان از این سخن مورچه به خنده افتاد.(1)

توضیح

ثعلبی در تفسیرش گفته است: در یکی از کتابها مشاهده کردم که مانند این روایت نقل شده و این جملات به آن افزوده شده است: مورچه گفت: آیا می­دانی چرا اسم پدرت داوود است؟ سلیمان گفت: خیر، مورچه گفت: چرا که او زخمش را با دوستی و محبت مداوا کرد، و آیا می­دانی چرا تو نیز سلیمان نامیده شده­ای؟ سلیمان گفت: خیر، مورچه گفت: چرا که سالم هستی و به خاطر سلامت قلبت به آنچه به تو وحی شده اعتماد و علاقه پیدا کرده­ای، زمان آن رسیده که به پدرت ملحق شوی.(2)

می­گویم: علّتی که مورچه ذکر کرده از چند چهت قابل تأویل است:

نخست: و این نکته­ای است که من نیز آن را پذیرفته­ام و بدین ترتیب است که: ای سلیمان، پدر تو هنگامی که مرتکب ترک اولی شد و در اثر آن قلبش مجروح گردید، جراحت قلب خویش را با دوستی و محبت خداوند متعال مداوا کرد و به همین سبب داوود نامیده شد که مشتقّ از (دواء بالوّد: مداوا با دوستی و محبت) می­باشد، و تو به خاطر اینکه هرگز مرتکب چنین گناهی نشده و از آن در امان ماندی سلیمان نامیده شده­ای، پس دو علّتی که تو و پدرت بر اساس آن اسم گذاری شده­اید باعث شده که اسم تو حرفی بیشتر از اسم پدرت داشته باشد.

سپس هنگامی که سخن مورچه این ابهام را به وجود می­آورد که سلیمان به جهت سلامت برتر از پدرش است، درصدد رفع ابهام و تصحیح کلامش برآمد به این ترتیب که آنچه از پدرت سر زده باعث نقصان و کمبود نشده است، بلکه سبب به اوج رسیدن محبت و موّدت او شده است، و امیدوارم تو نیز در این زمینه به پدرت ملحق شوی تا محبتت را کامل کنی.

دوّم: معنا به این صورت است که: اسم پدرت در اصل (داوی جرحه بودّ: زخمش را با محبت مداوا می­کرد) بوده که حروف آن از حروف اسم تو بیشتر است، و در اثر کثرت استعمال تبدیل به داوود شده است، سپس مورچه برای سلیمان دعا کرد و با این سخن او را امیدوار نمود : امیدوارم که در کمال و فضل به پدرت ملحق شوی.

سوّم: آنچه برخی از مفسران معاصر ذکر کرده­اند مبنی بر اینکه: مقصود این است که این اسم (سلیمان) مشتمل بر اسم سلیم

ص: 93


1- . عیون الأخبار : 233 ، علل الشرائع : 35 و 36
2- . نسخه خطی الکشف و البیان

لم یکن علی وجه الضنة بل علی وجه الشفقة لأن ملک الدنیا فی نظرهم خسیس دنی لا یلیق بالمقربین قربه و لما رأی صلاح زمانه فی ذلک سأله اضطرارا و منعه عن غیره إشفاقا علیهم أو یقال إن کلامه مخصوص بمن عدا الأنبیاء و الأوصیاء و هو قریب من الثانی و یحتمل وجوها أخر ترکناها مخافة الإطناب.

باب 7 قصة مروره علیه السلام بوادی النمل و تکلمه معها و سائر ما وصل إلیه من أصوات الحیوانات

الآیات

النمل: «وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ *حَتَّی إِذا أَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ»(17-19)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: عَلی وادِ النَّمْلِ هو واد بالطائف و قیل بالشام قالَتْ نَمْلَةٌ أی صاحت بصوت خلق الله لها و لما کان الصوت مفهوما لسلیمان علیه السلام عبر عنه بالقول و قیل کانت رئیسة النمل لا یَحْطِمَنَّکُمْ أی لا یکسرنکم سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ بحطمکم و وطئکم فإنهم لو علموا بمکانکم لم یطئوکم و هذا یدل علی أن سلیمان و جنوده کانوا رکبانا و مشاة علی الأرض و لم تحملهم الریح لأن الریح لو حملتهم بین السماء و الأرض لما خافت النملة أن یطئوها بأرجلهم و لعل هذه القصة کانت قبل تسخیر الله الریح لسلیمان علیه السلام فإن قیل کیف عرفت النملة سلیمان و جنوده حتی قالت هذه المقالة قلنا إذا کانت مأمورة بطاعته فلا بد أن یخلق الله لها من الفهم ما

ص: 90

یا برگرفته از آن است، و از اسم سلیم برای مجروحی مانند مار گزیده استفاده می­شود که فال نیکی برای بازگشت صحت و سلامتی او باشد، یا اینکه تو از مداوایی که برای پدرت صورت گرفت در امان هستی بنابراین سلیمان نامیده شده­ای، پس حرف زائد موجود در اسم برای دلالت بر وجود جراحت و زخم است، و آن­گونه که زخم، عارضه­ای زائد بر اصل خلقت در بدن و یا درون انسان است به همان ترتیب حرف زائد اسم نیز برای دلالت بر این نکته است،و معنای لطیفی که در این باره وجود دارد این است که زیادت موجود در اسم که بر زیادت موجود در مسمّی دلالت می­کند، معنای زیادت کمال در اسم و یا مسمّی نیست، بلکه ممکن است به خاطر اهداف دیگری باشد.

چهارم: آنچه که از عنوان بندی شیخ صدوق برای بابی که حدیث را در آن ذکر کرده فهمیده می­شود هنگامی که می­گوید: (باب علّتی که به خاطر آن، حرفی بر حروف اسم سلیمان نسبت به اسم پدرش داوود افزوده شده است)، پس شیخ صدوق رحمه الله حدیث را بر این معنی حمل کرده که: ای سلیمان از آن روی که سالم و در امان بوده­ای خواسته شده که اسمی بر تو نهاده شود که مشتمل برمعنای سلامت باشد، و به دلیل اینکه پدرت داوود زخمش را با دوستی و محبت مداوا کرد و به وسیله آن کامل شد، خداوند متعال خواست که در حروف اسم تو حرفی از حروف اسم پدرت قرار داشته باشد تا در کمال به او ملحق شوی، پس حرف الف به آن اضافه شد و به خاطر کامل شدن ترکیب و صحت آن حرف نون نیز به آخر افزوده شد و تبدیل به سلیمان گردید، وگرنه اسم سلیم برای دلالت بر سلامت کافی بود، بنابراین حروف اسم تو از حروف اسم پدرت بیشتر شد، و چنانچه در برخی از نسخه­ها ذکر شد اگر در حدیث به جای عبارت (فی حروف اسم أبیک: در حروف اسم پدرت) از عبارت (مِن حروف اسم أبیک: از حروف اسم پدرت) استفاده می­شد، بیشتر با این معنا سازگار بود. و کلام (أرجو أن تلحق بأبیک) یعنی: امیدوارم به خاطر آن زیادت به پدرت ملحق شوی، پس به صورت ضمنی و کنایی بر این نکته دلالت می­کند که این حرف به این منظور بر اسم سلیمان اضافه شده است؛ و بعید بودن آن مخفی نیست.

روایت 3.

من لا یحضره الفقیه: با استناد به حفص بن غیاث از امام صادق علیه­السلام روایت شده که فرمود: روزی سلیمان پسر داوود علیهماالسلام با یارانش برای طلب باران خارج شد، پس مورچه­ای را یافت که یکی از پاهایش را به سوی آسمان بلند کرده بود و می­گفت: خدوندا، ما مخلوقی از مخلوقات تو هستیم، ما از رزق تو بی­نیاز نیستیم، پس ما را به خاطر گناهان بنی­آدم هلاک مگردان. آن­گاه سلیمان علیه­السلام به یارانش فرمود: باز گردید که به خاطر شفاعت دیگران سیرآب شدید.(1)

می­گویم: البرسیّ در کتاب مشارق الأنوار روایت کرده است: سفره غذای سلیمان که برای مخلوقات ترتیب می­داد هر روز هفت کُرّ (نوعی پیمانه) بود، روزی جانوری از جانوران دریا بیرون آمد و گفت: ای سلیمان، امروز مرا نیز اضافه کن، پس سلیمان دستور داد که به اندازه یک ماه غذای آن جانور حاضر و جمع شود، و هنگامی که آن مقدار غذا در ساحل دریا جمع و مانند کوهی بزرگ شد

ص: 94


1- . من لا یحضره الفقیه : 138 و 139

تعرف به أمور طاعته و لا یمتنع أن یکون لها من الفهم ما تستدرک به ذلک و قد علمنا أنها تشق ما تجمع من الحبوب بنصفین مخافة أن تصیبه الندی فینبت إلا الکزبرة فإنها تکسرها بأربع لأنها تنبت إذا قطعت بنصفین (1)فمن هداها إلی هذا فإنه یهدیها إلی تمییز ما یحطمها مما لا یحطمها و قیل إن ذلک کان منها علی سبیل المعجز الخارق للعادة لسلیمان علیه السلام قال ابن عباس فوقف سلیمان علیه السلام بجنوده حتی دخل النمل مساکنه فتبسم ضاحکا من قولها و سبب ضحکه التعجب لأنه رأی ما لا عهد له به و قیل إنه تبسم بظهور عدله حتی عرفه النمل (2)و قیل إن الریح أطارت کلامها إلیه من ثلاثة أمیال حتی سمع ذلک فانتهی إلیها و هی تأمر النمل بالمبادرة فتبسم من حذرها رَبِّ أَوْزِعْنِی أی ألهمنی. (3)أقول قال الرازی فی تفسیره رأیت فی بعض الکتب أن تلک النملة إنما أمرت غیرها بالدخول لأنها خافت أنها إذا رأت سلیمان علی جلالته فربما وقعت فی کفران نعمة الله و هو المراد بقوله لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ فأمرتها بالدخول فی مساکنها لئلا تری تلک النعم فلا تقع فی کفران نعم الله (4).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ (5)قَعَدَ عَلَی کُرْسِیِّهِ وَ حَمَلَتْهُ الرِّیحُ (6)عَلَی وَادِی النَّمْلِ وَ هُوَ وَادٍ یُنْبِتُ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ قَدْ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ النَّمْلَ وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ وَادِیاً یُنْبِتُ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ قَدْ حَمَاهُ اللَّهُ بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ وَ هُوَ النَّمْلُ لَوْ رَامَتْهُ الْبَخَاتِیُّ (7)مَا قَدَرَتْ عَلَیْهِ فَلَمَّا انْتَهَی سُلَیْمَانُ إِلَی وَادِی النَّمْلِ فَقَالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا

ص: 91


1- فی المصدر: باربع قطع، لانها تنبت إذا شقت بنصفین.
2- فی المصدر: تبسم بظهور عدله حیث بلغ عدله فی الظهور مبلغا عرفه النمل.
3- مجمع البیان 7: 215.
4- مفاتیح الغیب 7: 376.
5- فی المصدر: و الطیر فهم یوزعون.
6- فی المصدر: و حملته الریح فمرت به علی وادی النمل.
7- فی المصدر: البخاتی من الإبل. قلت: البخاتی جمع البختیة: الإبل الخراسانیة.

ماهی سرش را بیرون برد و همه آن غذا را بلعید و گفت: ای سلیمان، تمام خوراک امروز کجاست؟ این قسمتی از خوراک من است! سلیمان تعجب کرد و به او گفت: آیا در دریا جانوری مثل تو هست؟ ماهی گفت: هزار گروه، آن­گاه سلیمان گفت: پاک و منزه است خداوند فرمانروای با عظمت. و شخصی دیگر روایت کرده که سلیمان علیه السلام گنجشک نری را مشاهده کرد که به گنجشکی مادّه می­گفت: چرا مرا از خودت منع می­کنی؟ که اگر تو بخواهی منبر سلیمان را با منقار خویش گرفته و در دریا می­افکنم، آن­گاه سلیمان از این سخن او خندید، سپس آن دو را فراخواند و به گنجشک نر گفت: آیا توان انجام کاری که گفتی را داری؟ خیر ای رسول خدا، ولی انسان نزد همسرش خودنمایی می­کند و خود را بزرگ جلوه می­دهد، و عاشق به خاطر آنچه می­گوید سرزنش نمی­شود، پس سلیمان علیه السلام به گنجشک مادّه گفت: چرا او را از خود منع می­کنی در حالی که دوستت دارد؟ جواب داد: ای پیامبر خدا، او عاشق نیست بلکه مدّعی است چرا که با من دیگران را نیز دوست دارد، و این سخن گنجشک در قلب سلیمان تأثیر گذاشت و به شدت شروع به گریستن کرد و چهل روز از دیدگان مردم پنهان شد در حالی ­که از خدا می­خواست قلبش را برای محبّت او خالی گرداند و آن را با محبت دیگران آمیخته نسازد. و روایت شده که روزی سلیمان علیه السلام از گنجشکی شنید که به همسرش می­گفت: به من نزدیک شو تا با تو درآمیزم، امید است که خداوند متعال فرزندی به ما عطا فرماید که ذکر خدا گوید و ما به واسطه او بزرگوار گردیم، پس سلیمان از این سخن او شگفت زده شد و گفت: این نیّت او از مملکت من با خیر و برکت­تر است. و بیضاوی گفته است: حکایت شده سلیمان بر بلبلی گذر کرد که در حال خواندن و رقص بود، سلیمان گفت: می­گوید: بعد از آنکه من نصف خرمایی را خوردم دنیا نابود گردد، و فاخته­ای فریاد برآورد و سلیمان گفت: می­گوید: کاش مخلوقات آفریده نمی­شدند.(1)

زمخشری گفته است: روایت شده که قتاده وارد کوفه شد و مردم بر گرد او جمع شدند، پس گفت: آنچه را می­خواهید طلب کنید، در آن جمع ابوحنیفه که پسر جوانی بود نیز حضور داشت و گفت: از او درباره مورچه سلیمان بپرسید که آیا مذکر بوده یا مونث؟ مردم نیز آن سؤال را از قتاده پرسیدند و او نتوانست پاسخ گوید، آن­گاه ابو حنیفه گفت: آن مورچه مؤنث بوده است به دلیل این فرموده خداوند متعال:

ص: 95


1- . أنوارالتنزیل2 : 194

یَشْعُرُونَ فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ إِلَی قَوْلِهِ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَهُمْ یُوزَعُونَ قَالَ یُحْبَسُ أَوَّلُهُمْ عَلَی آخِرِهِمْ (1).

بیان

قال البیضاوی یُوزَعُونَ أی یحبسون بحبس أولهم علی آخرهم لیتلاحقوا (2).

«2»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ الْقُرَشِیُّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ الْغَازِی قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام یَقُولُ عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها قَالَ لَمَّا قَالَتِ النَّمْلَةُ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ (3)حَمَلَتِ الرِّیحُ صَوْتَ النَّمْلَةِ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ هُوَ مَارٌّ فِی الْهَوَاءِ وَ الرِّیحُ قَدْ حَمَلَتْهُ فَوَقَفَ وَ قَالَ عَلَیَّ بِالنَّمْلَةِ فَلَمَّا أُتِیَ بِهَا قَالَ سُلَیْمَانُ یَا أَیَّتُهَا النَّمْلَةُ أَ مَا عَلِمْتِ أَنِّی نَبِیُّ اللَّهِ وَ أَنِّی لَا أَظْلِمُ أَحَداً قَالَتِ النَّمْلَةُ بَلَی قَالَ سُلَیْمَانُ فَلِمَ حَذَّرْتِنِیهِمْ ظُلْمِی وَ قُلْتِ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ قَالَتِ النَّمْلَةُ خَشِیتُ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی زِینَتِکَ فَیَفْتَتِنُوا بِهَا فَیَبْعُدُوا عَنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ (4)ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ أَنْتَ أَکْبَرُ أَمْ أَبُوکَ دَاوُدُ قَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام بَلْ أَبِی دَاوُدُ قَالَتِ النَّمْلَةُ فَلِمَ زِیدَ فِی حُرُوفِ اسْمِکَ حَرْفٌ عَلَی حُرُوفِ اسْمِ أَبِیکَ دَاوُدَ قَالَ سُلَیْمَانُ مَا لِی بِهَذَا عِلْمٌ قَالَتِ النَّمْلَةُ لِأَنَّ أَبَاکَ دَاوُدَ دَاوَی جُرْحَهُ بِوُدٍّ فَسُمِّیَ دَاوُدَ وَ أَنْتَ یَا سُلَیْمَانُ أَرْجُو أَنْ تَلْحَقَ بِأَبِیکَ

ص: 92


1- تفسیر القمّیّ: 476 و 478.
2- أنوار التنزیل 2: 195.
3- فی المصدر: و جنوده و هم لا یشعرون.
4- فی نسخة و فی العلل: فیعبدون غیر اللّه تعالی ذکره. و فی العیون: فیبعدون عن ذکر اللّه تعالی.

« قالت نملة»، و لفظ (النملة) مانند (الحمامة) و (الشاة) در مورد مذکر و مؤنث استعمال می­شود و با ذکر علامت بین آنها ازهم تشخیص داده می­شوند، مانند: (حمامة ذکر: کبوتر نر) و ( حمامة أنثی: کبوتر مادّه) .(1)

و ابن الحاجب در یکی از تألیفات خود گفته است: الفاظی مانند (الشاة)، (النملة) و (الحمامة) مؤنث لفظی هستند، بنابراین سخن کسانی که گمان می­کنند در این فرموده خداوند، «قالت نملة» به خاطر تای تأنیث (قالت) مؤنث است توّهمی بیش نیست، چرا که جایز است در حقیقت مذکر باشد و تای تأنیث فعل به خاطر مطابقت با فاعل مؤنث لفظی است، و به همین سبب گفته شده که جواب ندادن قتاده بهتر از جواب ابوحنیفه بوده است.

می­گویم: این نظر مطابق با حقیقت است و رضیّ رضی الله عنه و دیگران نیز آن را پذیرفته­اند، و سپاس خداوندی را که رسوا گرداند آن کسی را که با این میزان از دانش و آگاهی می­خواست مدّعی رتبه و مرتبت امیر مؤمنان علیه السلام شود، هم چنین رسوا گرداند این ناصبّی دیگر را که یارانش قصد داشتند به خاطر گفتن چنین چیزهایی در آغاز جوانی بلندی، شأن و مقام او را اثبات کنند.

الثعلبی در تفسیرش گوید: مقاتل گفته است: سلیمان علیه السلام نشسته بود که پرنده­ای بر او گذر کرد و به چرخیدن در اطراف او پرداخت، پس به همراهانش گفت: آیا کلام این پرنده­ای که بر ما گذر کرد را می­فهمید؟ گفتند: تو آگاه­تری، سلیمان گفت: او به من گفت: سلام بر تو ای فرمانروای چیره ومسلّط بر بنی اسرائیل، خداوند منزه و متعال به تو کرامت و بزرگواری عطا فرماید و تو را بر دشمنانت پیروز گرداند، من به سوی جوجه­هایم می­روم سپس برمی­گردم و دوباره بر شما گذر خواهم کرد؛ (سلیمان در ادامه گفت:) آن پرنده برای بار دوم به سوی ما باز خواهد گشت پس شیوه بازگشت او را بنگرید، و آن قوم مدتی طولانی به نگریستن مشغول بودند که آن پرنده برآنان گذر کرد و گفت: سلام بر تو ای فرمانروا، اگر خواستی به من اجازه ده که غذایی برای جوجه­هایم به­دست آورم تا رشد کنند سپس سراغ تو می­آیم و هر گونه که اراده کردی با من رفتار کن، و سلیمان همراهان خود را از آنچه آن پرنده گفته بود آگاه کرد و به او اجازه داد که برود.

و از کعب روایت شده که گفت: پرنده وَرشان- نوعی کبوتر صحرایی و تیره رنگ که روی دُمش سفید است- نزد سلیمان آهنگ بلندی سر داد، سلیمان گفت: آیا می­دانید چه می­گوید؟ گفتند: خیر، گفت: می­گوید ساخته شوید برای مرگ و بسازید برای ویران شدن. فاخته­ای فریاد برآورد، سلیمان گفت: می­گوید ای کاش مخلوقات آفریده نمی­شدند.

ص: 96


1- . الکشّاف 3 : 280

ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ هَلْ تَدْرِی لِمَ سُخِّرَتْ لَکَ الرِّیحُ مِنْ بَیْنِ سَائِرِ الْمَمْلَکَةِ (1)قَالَ سُلَیْمَانُ مَا لِی بِهَذَا عِلْمٌ قَالَتِ النَّمْلَةُ یَعْنِی عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ لَوْ سَخَّرْتُ لَکَ جَمِیعَ الْمَمْلَکَةِ کَمَا سَخَّرْتُ لَکَ هَذِهِ الرِّیحَ لَکَانَ زَوَالُهَا مِنْ یَدِکَ کَزَوَالِ الرِّیحِ فَحِینَئِذٍ تَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها (2)

بیان

قال الثعلبی فی تفسیره رأیت فی بعض الکتب و ذکر نحوه و فیه فقالت النملة هل علمت لم سمی أبوک داود فقال لا قالت لأنه داوی جرحه بود هل تدری لم سمیت سلیمان قال لا قالت لأنک سلیم رکنت إلی ما أوتیت لسلامة صدرک و آن لک أن تلحق بأبیک. (3)

أقول: التعلیل الذی ذکرته النملة یحتمل وجوها من التأویل:

الأول و هو الذی ارتضیته أن المعنی أن أباک لما ارتکب ترک الأولی و صار قلبه مجروحا بذلک فداواه بود الله تعالی و محبته فلذا سمی داود اشتقاقا من الدواء بالود و أنت لما لم ترتکب بعد و أنت سلیم منه سمیت سلیمان فخصوص العلتین للتسمیتین صارتا علة لزیادة اسمک علی اسم أبیک.

ثم لما کان کلامها موهما لکونه من جهة السلامة أفضل من أبیه استدرکت ذلک بأن ما صدر عنه لم یصر سببا لنقصه بل صار سببا لکمال محبته و تمام مودته و أرجو أن تلحق أنت أیضا بأبیک فی ذلک لیکمل محبتک.

الثانی أن المعنی أن أصل الاسم کان داوی جرحه بود و هو أکثر من اسمک و إنما صار بکثرة الاستعمال داود ثم دعا له و رجاه بقوله أرجو أن تلحق بأبیک أی فی الکمال و الفضل.

الثالث ما ذکره بعض المعاصرین و هو أن المراد أن هذا الاسم مشتمل علی سلیم

ص: 93


1- فی نسخة: من بین سائر الملکة قلت: الملکة: الملک. و المملکة: عز الملک و سلطانه و عبیده، ما تحت أمر الملک من البلاد و العباد.
2- عیون الأخبار: 233، علل الشرائع: 35- 36.
3- الکشف و البیان مخطوط.

طاووس بانگ برآورد و سلیمان گفت: آیا می­دانید چه می­گوید؟ گفتند: خیر، گفت: می­گوید آن­گونه که در مورد دیگران قضاوت می­کنی در مورد تو قضاوت می­شود. هُدهُد صدایی سر داد و سلیمان گفت: می­گوید آن کس که به دیگران رحم نکند به او رحم نمی­شود. صَرد- نوعی پرنده با سری بزرگ شکمی سفید و پشتی سبز- آهنگ برآورد و سلیمان گفت: می­گوید ای گناهکاران طلب بخشش کنید، طوطی شروع به خواندن کرد وسلیمان گفت: می­گوید هر موجود زنده­ای می­میرد و هر چیز جدیدی کهنه می­شود،

پرستو آهنگی سر داد و سلیمان گفت: می­گوید خیر و نیکی پیش بفرستید که آن را باز خواهید یافت، کبوتری آواز خواند و سلیمان گفت: پروردگار والا شأن من به اندازه فضای بین آسمانها و زمین پاک و منزّه است، قمری آواز سر داد و سلیمان گفت: می­گوید پاک و منزّه است پروردگار والا شأن من؛ و کلاغ، عشّار- کسی که ده یک اموال می­گیرد-را نفرین می­کند، مرغ موش­گیر می­گوید: هرچیزی به ­جز خداوند از بین رفتنی است، مرغ سنگخواره می­گوید: آن که سکوت کند درامان می­ماند، طوطی می­گوید: وای برآنکه دنیا همّ و غم اوست، قورباغه می­گوید: پاک ومنزه است پروردگارِ به ­دور از عیب و نقص من، و باز شکاری می­گوید: پاک ومنزّه است پروردگار من و سپاس وستایش مخصوص اوست، و قورباغه­ای (مادّه) می­گوید: پاک ومنزه است خداوندی که در هر مکانی ذکر و یاد می­شود. و از مکحول روایت شده که جوجه تیغی صدایی نزد سلیمان علیه السلام سر داد و ایشان فرمود: آیا می­دانید چه می­گوید؟ گفتند: خیر، فرمود: می­گوید خداوند رحمان بر عرش چیره و مستولی شده است.(1)

روایت 4.

دعوات الراوندی: ذکر شده که سلیمان علیه السلام بر ساحل دریایی نشسته بود، پس مورچه­ای دید که دانه گندمی حمل می­کرد و آن را به سوی دریا می­برد، و سلیمان به او نگاه می­کرد تا به آب رسید، ناگهان قورباغه­ای سر از آب بیرون آورد و دهانش را باز کرد و مورچه وارد دهان او شد، قورباغه مدت زمانی طولانی به اعماق دریا فرو رفت و سلیمان با شگفتی به این حادثه فکر می­کرد، سپس قورباغه از آب بیرون آمد و

ص: 97


1- . نسخه خطی الکشف و البیان

أو مأخوذ منه و السلیم قد یستعمل فی الجریح کاللدیغ تفؤلا بصحته و سلامته أو أنت سلیم من المداواة التی حصلت لأبیک فلهذا سمیت سلیمان فالحرف الزائد للدلالة علی وجود الجرح و کما أن الجرح زائد فی البدن أو النفس عن أصل الخلقة کان فی الاسم حرف زائد للدلالة علی ذلک و فیه معنی لطیف و هو أن هذه الزیادة فی الاسم الدالة علی الزیادة فی المسمی لیست مما یزید به الاسم و المسمی کمالا بل قد تکون الزیادة لغیر ذلک.

الرابع ما یفهم مما عنون الصدوق الباب الذی أورد الخبر فیه به (1)حیث قال باب العلة التی من أجلها زید فی حروف اسم سلیمان حرف من حروف اسم أبیه داود فلعله رحمه الله حمل الخبر علی أن المعنی أنک لما کنت سلیما أرید أن یشتق لک اسم یشتمل علی السلامة و لما کان أبوک داود داوی جرحه بالود و صار کاملا بذلک أراد الله تعالی أن یکون فی اسمک حرف من حروف اسمه لتلحق به فی الکمال فزید فیه الألف و ما یلزمه لتمام الترکیب و صحته من النون فصار سلیمان و إلا لکان السلیم کافیا للدلالة علی السلامة فلذا زید حروف اسمک علی حروف اسم أبیک و لو کان فی الخبر من حروف اسم أبیک کما رأینا فی بعض النسخ کان ألصق بهذا المعنی و قوله أرجو أن تلحق بأبیک أی لتلک الزیادة فیدل ضمنا و کنایة علی أنه إنما زید لذلک و لا یخفی بعده.

«3»

یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ إِلَی حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام خَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ مَعَ أَصْحَابِهِ لِیَسْتَسْقِیَ فَوَجَدَ نَمْلَةً قَدْ رَفَعَتْ قَائِمَةً مِنْ قَوَائِمِهَا إِلَی السَّمَاءِ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِکَ لَا غِنَی بِنَا عَنْ رِزْقِکَ فَلَا تُهْلِکْنَا بِذُنُوبِ بَنِی آدَمَ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ ارْجِعُوا لَقَدْ سُقِیتُمْ بِغَیْرِکُمْ (2).

أقول: رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ سِمَاطُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَةَ أَکْرَارٍ فَخَرَجَتْ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْبَحْرِ یَوْماً وَ قَالَتْ یَا سُلَیْمَانُ أَضِفْنِی الْیَوْمَ فَأَمَرَ أَنْ یُجْمَعَ لَهَا مِقْدَارُ سِمَاطِهِ شَهْراً فَلَمَّا اجْتَمَعَ ذَلِکَ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ صَارَ کَالَجَبَلِ الْعَظِیمِ

ص: 94


1- فی کتابه العلل.
2- من لا یحضره الفقیه: 138- 139.

دهانش را باز کرد و مورچه از آن خارج شد ولی دانه گندم را همراه نداشت، پس سلیمان علیه السلام آن مورچه را فراخواند و از او در مورد حال و وضعیتش و اینکه کجا بوده سؤال پرسید، مورچه گفت: ای پیامبر خدا، در قعر این درایی که تو می­بینی صخره­ای تو خالی وجود دارد که درون آن کرم نابینایی زندگی می­کند که خداوند متعال او را آنجا آفریده و توان خارج شدن و به ­دست آوردن روزی خود را ندارد، پس خداوند مرا مسؤول رزق و روزی او قرار داده است، پس من روزیش را حمل می­کنم و این قورباغه مسخّرگشته تا مرا به دهان گیرد و آب دریا هیچ ­گونه ضرری به من نرسانَد، آن­گاه قورباغه دهانش را بر سوراخ صخره می­گذارد و من وارد آن می­شوم، و بعد از آنکه رزق کرم را به او رساندم از سوراخ صخره وارد دهان قورباغه می­شوم و او نیز مرا از دریا خارج می­سازد، سلیمان علیه السلام به مورچه گفت: و آیا ذکر وتسبیحی از آن کرم شنیدی؟ گفت: بله، می­گفت: ای کسی که مرا در دل این صخره و زیر این دریای گود فراموش نمی­کنی و رزق و روزی­ات را به من می­رسانی، بندگان مؤمن خویش را فراموش مکن و آنان را مورد مرحمت خویش قرار ده.(1)

باب هشتم : تفسیر این فرموده خداوند متعال: «فطفق مسحاً بالسوق و الأعناق» همچنین «وألقینا علی کرسیّه جسداً ثم أناب»

آیات

- و وهبنا لداود سلیمان نعم العبد إنّه أوّاب * إذ عرض علیه بالعشیّ الصافنات الجیاد * فقال إنّی أحببت حبّ الخیر عن ذکر ربّی حتّی توارت بالحجاب * ردّوها علیّ فطفق مسحاَ بالسوق و الأعناق * و لقد فتنّا سلیمان و ألقینا علی کرسیّه جسداَ ثمّ أناب.(2)

{و سلیمان را به داوود بخشیدیم، چه نیکو بنده­ای، به راستی او توبه کار [و ستایشگر] بود، هنگامی که [طرف] غروب اسب­های اصیل را بر او عرضه کردند، [سلیمان] گفت: واقعاً من دوستی اسبان را بر یاد پروردگارم ترجیح دادم تا [هنگام نماز فرا رسید و خورشید] در پس حجاب ظلمت شد، [گفت اسبها] را نزد من بیاورید، پس شروع کرد به دست کشیدن بر ساقها و گردن آنها [و سرانجام وقف کردن آنها در راه خدا]، و قطعاٌ سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی بیافکندیم پس به توبه باز آمد.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: مقصود خداوند از «نِعم العَبد» سلیمان است، «إنّه أوّاب» یعنی: سلیمان به خاطر کسب رضایت خداوند متعال، در امورش بسیار بازگردانده به درگاه او بود، «إذ عرض علیه» این جمله متعلّق به (نِعم) یا فعل (أُذکر: یاد کن) می­باشد که محذوف است،«بالعشیّ» یعنی: بعد از زوال خورشید، «حبّ الخیر» یعنی دوست داشتن خیل اسبها یا اموال، «عن ذکر ربّی» یعنی: آن را بر ذکر و یاد پروردگار ترجیح دادم.(3)

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: در مورد آیه «و وَهَبنا لداود سلیمان نعم العبد إنّه أوّاب» تا «حتّی توارت بالحجاب» علی بن ابراهیم چنین گفته است: سلیمان علیه السلام خیل اسبها را دوست می­داشت

ص: 98


1- . نسخه خطی دعوات الراوندی
2- . ص / 34-30
3- . مجمع البیان 8 : 374 و375

أَخْرَجَتِ الْحُوتُ رَأْسَهَا وَ ابْتَلَعَتْهُ وَ قَالَتْ یَا سُلَیْمَانُ أَیْنَ تَمَامُ قُوتِیَ الْیَوْمَ هَذَا بَعْضُ قُوتِی فَعَجِبَ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَقَالَ لَهَا هَلْ فِی الْبَحْرِ دَابَّةٌ مِثْلُکِ فَقَالَتْ أَلْفُ أُمَّةٍ فَقَالَ سُلَیْمَانُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْعَظِیمِ.

وَ رَوَی غَیْرُهُ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام رَأَی عُصْفُوراً یَقُولُ لِعُصْفُورَةٍ لِمَ تَمْنَعِینَ نَفْسَکِ مِنِّی وَ لَوْ شِئْتُ أَخَذْتُ قُبَّةَ سُلَیْمَانَ بِمِنْقَارِی فَأَلْقَیْتُهَا فِی الْبَحْرِ فَتَبَسَّمَ سُلَیْمَانُ علیه السلام مِنْ کَلَامِهِ ثُمَّ دَعَاهُمَا وَ قَالَ لِلْعُصْفُورِ أَ تُطِیقُ أَنْ تَفْعَلَ ذَلِکَ فَقَالَ لَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لَکِنَّ الْمَرْءَ قَدْ یُزَیِّنُ نَفْسَهُ وَ یُعَظِّمُهَا عِنْدَ زَوْجَتِهِ وَ الْمُحِبُّ لَا یُلَامُ عَلَی مَا یَقُولُ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام لِلْعُصْفُورَةِ لِمَ تَمْنَعِینَهُ مِنْ نَفْسِکِ وَ هُوَ یُحِبُّکِ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّهُ لَیْسَ مُحِبّاً وَ لَکِنَّهُ مُدَّعٍ لِأَنَّهُ یُحِبُّ مَعِی غَیْرِی فَأَثَّرَ کَلَامُ الْعُصْفُورَةِ فِی قَلْبِ سُلَیْمَانَ وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ احْتَجَبَ عَنِ النَّاسِ أَرْبَعِینَ یَوْماً یَدْعُو اللَّهَ أَنْ یُفَرِّغَ قَلْبَهُ لِمَحَبَّتِهِ وَ أَنْ لَا یُخَالِطَهَا بِمَحَبَّةِ غَیْرِهِ.

وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام سَمِعَ یَوْماً عُصْفُوراً یَقُولُ لِزَوْجَتِهِ ادْنِی مِنِّی حَتَّی أُجَامِعَکِ لَعَلَّ اللَّهَ یَرْزُقُنَا وَلَداً یَذْکُرُ اللَّهَ فَإِنَّا کَبِرْنَا فَتَعَجَّبَ سُلَیْمَانُ مِنْ کَلَامِهِ وَ قَالَ هَذِهِ النِّیَّةُ خَیْرٌ مِنْ مَمْلَکَتِی.

و قال البیضاوی حکی أنه مر ببلبل یتصوت و یترقص فقال یقول إذا أکلت نصف تمرة فعلی الدنیا العفاء (1)و صاحت فاختة فقال إنها تقول لیت الخلق لم یخلقوا. (2)و قال الزمخشری روی أن قتادة دخل الکوفة و التف علیه الناس (3)فقال سلوا عما شئتم و کان أبو حنیفة حاضرا و هو غلام حدث (4)فقال سلوه عن نملة سلیمان أ کانت ذکرا أم أنثی فسألوه فأفحم فقال أبو حنیفة کانت أنثی بدلیل قوله تعالی

ص: 95


1- العفاء: التراب.
2- أنوار التنزیل 2: 194.
3- أی تجمعوا.
4- الحدث: الشاب.

و به تماشای آنها می­رفت، روزی اسبها در مقابل او عرضه شدند و این امر به طول انجامید تا اینکه خورشید غروب کرد و هنگام نماز عصر گذشت، به خاطر این مسأله بسیار غمگین شد، پس از خداوند عزّ و جلّ خواست که خورشید را برای او برگرداند تا نماز عصرش را به جا آورد، خداوند متعال نیز خورشید را به هنگام عصر برگرداند تا سلیمان نماز عصر را به جا آورد، سپس خیل اسبها را فراخواند و با شمشیر به گردن­ها و ساق­های آنها می­زد تا همه آنها را به قتل رساند؛ و این ماجرا مصداق این فرموده خداوند متعال است: «ردّوها علیّ فطفق مسحاً بالسوق و الأعناق * و لقد فتنّا سلیمان و ألقینا علی کرسیّه جسداً ثمّ أناب» تا این فرموده: «إنّک أنت الوهّاب». و اینکه سلیمان هنگامی که با زن یمانی ازدواج کرد پسری از او متولد شد که بسیار دوستش می­داشت، آن­گاه فرشته مرگ بر سلیمان نازل شد و بسیار بر او نازل می­شد، و به پسرش نگاه تیزی انداخت که سلیمان از آن طرز نگاه به وحشت افتاد، پس به مادر پسرش گقت: فرشته مرگ به پسرم نگاهی انداخت، گمان می­کنم به گرفتن روح او امر شده است، آن­گاه به جنّ و شیاطین گفت: آیا شما حیله­ای سراغ دارید که پسرم را از چنگال مرگ برهانید؟ یکی از آنان گفت: من او را در مشرق زیر خورشید قرار می­دهم، سلیمان گفت: فرشته مرگ از بین مشرق و مغرب خارج می­شود، یکی دیگر از آنان گفت: من او را در طبقه هفتم زمین قرار می­دهم، سلیمان گفت: فرشته مرگ به آنجا نیز می­رسد، دیگری گفت: من او را در ابرها و فضا می­گذارم، پس بلندش کرد و او را در ابرها گذاشت، پس فرشته مرگ آمد و روح پسر سلیمان را در میان ابرها گرفت، آن­گاه به صورت مرده بر تخت سلیمان افتاد و در این هنگام متوجه شد که مرتکب خطا شده است، و خداوند این مسأاله را در فرموده «و ألقینا علی کرسیّه جسداً ثمّ أناب» {و بر تخت او جسدی بیافکندیم پس به توبه باز آمد} حکایت کرده است، سپس سلیمان گفت: « ربّ اغفر لی و هَب لی مالکاً لا ینبغی لأحدٍ من بعدی إنّک أنت الوّهاب* فسخّرنا له الریح تجری بأمره رخاءً حیث أصاب» {پروردگارا، مرا ببخش و مُلکی به من ارزانی دار که هیچ کس را پس از من سزاوار نباشد؛ به راستی که تو بسیار بخشنده­ای، پس باد را مسخّر او گرداندیم که تحت فرمان او به آرامی و هرجایی که او می­خواست جریان می­یافت.} و (رخاء) یعنی: آرامی و نرمی، (و الشیاطین کلّ بنّاء و غوّاص) غوّاص یعنی: غوطه­ور در دریا؛ «و آخرین مقرّنین فی­الأصفاء» یعنی: به هم پیوسته که به یدیگر محکم شده­اند، و آنان همان شیاطین هستند که هنگام سلب شدن فرمانروایی سلیمان از سوی خداوند از او نافرمانی می­کردند.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزّ و جلّ فرمانروایی و مُلک سلیمان علیه السلام را در انگشترش قرار داد، و آن­گاه که او انگشترش را در دست قرار داد، جنّ و انس و شیاطین و تمام پرندگان و وحوش نزد او حاضر شدند و از او اطاعت کردند، سپس بر تختش می­نشست و خداوند متعال باد را می­فرستاد تا تخت را با تمام چیزهایی که بر آن قرار داشت از جمله شیاطین و پرندگان و انس و جانداران و اسبها حمل کند و آنها را هوایی به آنجایی که سلیمان می­خواست ببرد، و سلیمان نماز صبح

ص: 99

قالَتْ نَمْلَةٌ و ذلک أن النملة مثل الحمامة و الشاة فی وقوعها علی الذکر و الأنثی فیمیز بینهما بعلامة نحو قولهم حمامة ذکر و حمامة أنثی انتهی. (1)و قال ابن الحاجب فی بعض تصانیفه إن تأنیث مثل الشاة و النملة و الحمامة من الحیوانات تأنیث لفظی و لذلک کان قول من زعم أن النملة فی قوله تعالی قالَتْ نَمْلَةٌ أنثی لورود تاء التأنیث فی قالت وهما لجواز أن یکون مذکرا فی الحقیقة و ورود تاء التأنیث کورودها فی فعل المؤنث اللفظی و لذا قیل إفحام قتادة خیر من جواب أبی حنیفة.

أقول: هذا هو الحق و قد ارتضاه الرضی رضی الله عنه و غیره و الحمد لله الذی فضح من أراد أن یدعی رتبة أمیر المؤمنین علیه السلام بهذه البضاعة من العلم و هذا الناصبی الآخر الذی أراد أعوانه إثبات علو شأنه بأنه تکلم فی بدء شبابه بمثل ذلک. (2)و قال الثعلبی فی تفسیره قال مقاتل کان سلیمان علیه السلام جالسا إذ مر به طائر یطوف فقال لجلسائه هل تدرون ما یقول هذا الطائر الذی مر بنا قالوا أنت أعلم فقال سلیمان إنه قال لی السلام علیک أیها الملک المتسلط علی بنی إسرائیل أعطاک الله سبحانه و تعالی الکرامة و أظهرک علی عدوک إنی منطلق إلی فروخی ثم أمر بک الثانیة و إنه سیرجع إلینا الثانیة فانظروا إلی رجوعه قال فنظر القوم طویلا إذ مر بهم فقال السلام علیک أیها الملک إن شئت أن تأذن لی کیما أکتسب علی فروخی حتی یشبوا ثم آتیک فافعل بی ما شئت فأخبرهم سلیمان بما قال و أذن له.

و عن کعب قال صاح وَرَشَانٌ (3)عند سلیمان فقال أ تدرون ما تقول قالوا لا قال فإنها تقول لدوا للموت و ابنوا للخراب و صاحت فاختة فقال تقول لیت الخلق

ص: 96


1- الکشّاف 3: 280.
2- و لو کان ما افاد صحیحا لما کان أیضا یدلّ علی فضله و کماله، لجواز أن یکون سمع ذلک من غیره فحفظه. کل ذلک لو کان للقضیة واقع فکیف لو کانت من اصلها مختلقة موضوعة.
3- ورشان بفتح الواو و الراء: نوع من الحمام البری اکدر اللون فیه بیاض فوق ذنبه. و قال الدمیری: هو ساق حر و هو ذکر القماری.

را در سرزمین شام و نماز عصر را در سرزمین فارس به جا می­آورد، و شیاطین را امر می­کرد که سنگ­ها را از سرزمین فارس برگیرند و در شام بفروشند، ولی هنگامی که گردن اسبها و ساقهایشان را با شمشیر نوازش داد خداوند فرمانروایی و مُلکش را از او باز ستاند؛ یک بار هنگامی که سلیمان قصد رفع حاجت کرد انگشترش را به یکی از خدامتکارانش امانت داد، آن­گاه شیطان آمد و خدمتکارش را فریب داد و انگشتر را از دستش گرفت و خود آن را به دست کرد، پس شیاطین و جنّ و انس و پرندگان و وحوش بر او فرو آمدند، و سلیمان علیه السلام بعد از رفع حاجت به دنبال انگشترش گشت ولی آن را نیافت، به همین سبب فرار کرد و بر ساحل دریا گذر کرد و بنی اسرائیل شیطان را که در شکل سلیمان برآنان ظاهر گشته بود انکار کردند و به سوی مادر سلیمان رفتند و از او پرسیدند: آیا از اخلاق سلیمان چیزی را زشت می­شماری؟ گفت: او بهترین مردم نسبت به من بود ولی اکنون مرا نافرمانی می­کند، سپس آنان به سوی کنیزان و زنان او رفتند و گفتند: آیا اخلاقی از اخلاقهای سلیمان را زشت می­شمارید؟ گفتند: قبلاً در دوره عادت ماهیانه سراغ ما نمی­آمد و اکنون می­آید، آن­گاه شیطان از ترس اینکه مبادا مردم متوجه شوند و او را بشناسند انگشتر را به دریا انداخت، پس خداوند ماهی­ای را فرستاد و آن را بلعید و شیطان گریخت، پس بنی اسرائیل چهل روز به دنبال سلیمان علیه السلام می­گشتند، سلیمان نیز بر ساحل دریا گذر می­کرد در حالی که از آنچه از او سر زده بود توبه می­کرد، و بعد از چهل روز هنگامی که بر صیّادی را یاری رساند و بعد از صید، ماهی­ای به او داد، آن­گاه شکم ماهی را درید و شروع به شستنش کرد و انگشتری را در آن پیدا کرد، پس انگشتر را به دست کرد و شیاطین و جنّ و انس و پرندگان و وحوش در اطراف او گرد آمدند و به وضعیتی که در آن بود بازگشت، بنابراین آن شیطان و سربازان همراه او را طلب کرد، پس آنان را بست و برخی را در درون آب و برخی دیگر را در درون صخره زندانی کرد، و آنان تا روز قیامت زندانی هستند و عذاب می­چشند.

(امام صادق علیه السلام در ادامه) گفته است: و آن­گاه که سلیمان به فرمانروائی­اش بازگشت به آصف بن برخیا- کاتب سلیمان و کسی که از کتاب آسمانی آگاهی داشت- گفت: عذر مردم را به خاطر نادانی آنان پذیرفتم ولی عذر تو را چگونه بپذیرم؟ آصف گفت: عذر مرا مپذیر، من شیطانی که انگشتر تو را ربود هم چنین پدر و مادر و عمه و خاله او را شناسایی کردم، او به من گفت: برایم بنویس، گفتم: قلم من به نوشتن ظلم جریان نمی­یابد، گفت: بنشین و چیزی ننویس، پس من می­نشستم و چیزی نمی­نوشتم، ولی ای سلیمان، مرا از احوال خود آگاه کن، تو هُدهُد را دوست می­داری در حالی که بی­ارزش­ترین

ص: 100

لم یخلقوا و صاح طاوس عنده فقال أ تدرون ما یقول قالوا لا قال فإنه یقول کما تدین تدان و صاح هدهد عنده فقال إنه یقول من لا یرحم لا یرحم و صاح صرد (1)عنده فقال تقول استغفروا الله یا مذنبین و صاح طوطی فقال یقول کل حی میت و کل جدید بال و صاح خطاف (2)فقال یقول قدموا خیرا تجدوه و هدرت حمامة فقال تقول سبحان ربی الأعلی مل ء سماواته و أرضه و صاح قمری فقال یقول سبحان ربی الأعلی قال و الغراب یدعو علی العشار و الحدأ (3)یقول کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ و القطا (4)یقول من سکت سلم و الببغاء (5)و هو طائر أخضر یقول ویل لمن الدنیا همه و الضفدع یقول سبحان ربی القدوس و الباز یقول سبحان ربی و بحمده و الضفدعة تقول سبحان المذکور بکل مکان.

وَ رُوِیَ عَنْ مَکْحُولٍ أَنَّهُ صَاحَ دُرَّاجٌ عِنْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ أَ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ قَالُوا لَا قَالَ فَإِنَّهُ یَقُولُ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی (6)

«4»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، ذَکَرُوا أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ جَالِساً عَلَی شَاطِئِ بَحْرٍ فَبَصُرَ بِنَمْلَةٍ تَحْمِلُ حَبَّةَ قَمْحٍ تَذْهَبُ بِهَا نَحْوَ الْبَحْرِ فَجَعَلَ سُلَیْمَانُ یَنْظُرُ إِلَیْهَا حَتَّی بَلَغَتِ الْمَاءَ فَإِذَا بِضِفْدِعَةٍ قَدْ أَخْرَجَتْ رَأْسَهَا مِنَ الْمَاءِ فَفَتَحَتْ فَاهَا فَدَخَلَتِ النَّمْلَةُ فَاهَا وَ غَاصَتِ الضِّفْدِعَةُ فِی الْبَحْرِ سَاعَةً طَوِیلَةً وَ سُلَیْمَانُ یَتَفَکَّرُ فِی ذَلِکَ مُتَعَجِّباً ثُمَّ إِنَّهَا خَرَجَتْ مِنَ

ص: 97


1- صرد بالضم فسکون: طائر ضخم الرأس أبیض البطن، اخضر الظهر.
2- الخطاف بالفتح: طائر طویل الجناحین، قصیر الرجلین، اسود اللون، و یسمی فی بر الشام بالخطف. قال الدمیری: و یسمی زوار الهند و هو من الطیور القواطع الی الناس تقطع البلاد البعیدة الیهم رغبة فی القرب منهم. قلت: یقال له بالفارسیة: پرستو.
3- جمع الحداة بالکسر: طائر من الجوارح، و العامّة تسمیه الحدیة. قیل: یقال له بالفارسیة: موش گیر.
4- جمع القطاة: طائر فی حجم الحمام قیل: طائر یقال له بالفارسیة: سنگ اشکنک.
5- الببغاء: طائر یسمع کلام الناس فیعیده، قال الدمیری: هو المسمی بالدرة، و هو الطوطی.
6- الکشف و البیان مخطوط.

و بدگوترین پرندگان است، سلیمان گفت: هدهد آب را از پشت کوه سفت و محکم صفا می­بیند، آصف گفت: و چگونه آب را از پس کوه صفا می­بینید حال آنکه دام در پسِ مشتی خاک از او پنهان می­ماند و دمش را می­گیرد؟ سلیمان گفت: درنگ کن ای درنگ کننده، تقدیر که آمد جلوی دید را می­گیرد.(1)

توضیح

عبارت (حتّی یأخذ بعقبه) یعنی: تا اینکه دام پایش را می­گیرد و در بعضی از نسخه­ها (بعنقه: گردنش) و در برخی دیگر (رقبته) آمده است، یعنی: تا اینکه دام یا صیاد گردنش را می­گیرد.

و فیروز آبادی گفته است: )الوقّاف) یعنی: تأنّی و تأمّل کننده، و یا روی گرداننده از جنگ.

می­گویم: تمام آنچه علی بن ابراهیم در تأویل و تفسیر آن آیات ذکر کرده، با روایتهای مخالفان مطابقت دارند، و علمای ما آنها را به صورتهای دیگری تأویل کرده­اند: شیخ صدوق رحمه الله در الفقیه گفته است: زراره و فضیل گفته­اند: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه «إنّ الصلاة کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتاً» پرسیدیم، ایشان فرمود: (کتاباً موقوتاً) یعنی: (فرض واجب)، و به معنای (فرض زمان دار) نیست که اگر آن زمان بگذرد و نماز گزارده شود پذیرفته نشود، و اگر چنین معنایی صحیح بود به جا آوردن نماز در غیر وقت آن به هلاکت سلیمان می­انجامید، ولی وقتی نماز قضا شده را به یاد آورد آن را ادا کرد.

شیخ صدوق رحمه الله در ادامه گفته است: افراد ناآگاه از میان مخالفان گمان می­کنند سلیمان علیه السلام روزی به تماشای اسبها مشغول شد تا اینکه خورشید از دیده­ها پنهان گشت، سپس دستور داد اسبها را بازگردانند و ساقها و گردن­های آنها را بزنند، و گفت: این اسبها مرا از ذکر پروردگارم باز داشتند؛ ولی این گونه که می­گویند نیست، پیامبر خدا سلیمان علیه السلام از انجام چنین کاری بزرگوارتر است، چرا که اسب­ها گناهی نداشتند تا ساق و گردنشان زده شود و آنها به صورت عمدی خود را بر سلیمان عرضه نکرده بودند و او را از ذکر خدا باز نداشته بودند، بلکه اسبها بر سلیمان عرضه شده بودند و آنها حیواناتی بدون تکلیف هستند.

و روایت صحیح در این باره آنست که از امام صادق علیه السلام نقل شده آن­گاه که فرمود: روزی به هنگام غروب خیل اسبها بر سلیمان علیه السلام عرضه شدند، پس به تماشای آنها مشغول شد تا اینکه خورشید از دیده­ها پنهان شد، و به ملائکه گفت: خورشید را برای من باز گردانید تا نمازم را سر وقتش ادا کنم، ملائکه نیز خورشید را باز گرداندند و سلیمان برخاست و شروع به مسح ساقها و گردن خویش کرد و افرادی از یاران خود که نمازشان با او قضا شده بود را نیز به این کار امر کرد، و چنین کاری به منزله وضو گرفتن آنان برای نماز بود،

ص: 101


1- . تفسیرالقمی : 565-568

الْمَاءِ وَ فَتَحَتْ فَاهَا فَخَرَجَتِ النَّمْلَةُ مِنْ فِیهَا وَ لَمْ یَکُنْ مَعَهَا الْحَبَّةُ فَدَعَاهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ سَأَلَهَا عَنْ حَالِهَا وَ شَأْنِهَا وَ أَیْنَ کَانَتْ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَّ فِی قَعْرِ هَذَا الْبَحْرِ الَّذِی تَرَاهُ صَخْرَةً مُجَوَّفَةً وَ فِی جَوْفِهَا دُودَةٌ عَمْیَاءُ وَ قَدْ خَلَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی هُنَالِکَ فَلَا تَقْدِرُ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا لِطَلَبِ مَعَاشِهَا وَ قَدْ وَکَّلَنِیَ اللَّهُ بِرِزْقِهَا فَأَنَا أَحْمِلُ رِزْقَهَا وَ سَخَّرَ اللَّهُ هَذِهِ الضِّفْدِعَةَ لِتَحْمِلَنِی فَلَا یَضُرُّنِی الْمَاءُ فِی فِیهَا وَ تَضَعُ فَاهَا عَلَی ثَقْبِ الصَّخْرَةِ وَ أَدْخُلُهَا ثُمَّ إِذَا أَوْصَلْتُ رِزْقَهَا إِلَیْهَا خَرَجْتُ مِنْ ثَقْبِ الصَّخْرَةِ إِلَی فِیهَا فَتُخْرِجُنِی مِنَ الْبَحْرِ قَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ هَلْ سَمِعْتِ لَهَا مِنْ تَسْبِیحَةٍ قَالَتْ نَعَمْ تَقُولُ یَا مَنْ لَا یَنْسَانِی فِی جَوْفِ ِ هَذِهِ الصَّخْرَة تَحْتَ هَذِهِ اللُّجَّةِ بِرِزْقِکَ لَا تَنْسَ عِبَادَکَ الْمُؤْمِنِینَ بِرَحْمَتِکَ (1).

باب 8 تفسیر قوله تعالی فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ و قوله عز و جل وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَناب

الآیات

ص: «وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ* إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِناتُ الْجِیادُ* فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ* رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ *وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ»(30-34)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: نِعْمَ الْعَبْدُ أی سلیمان إِنَّهُ أَوَّابٌ أی رجاع إلی الله تعالی فی أموره ابتغاء مرضاته إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ متعلق بنعم أو بِاذْکُرِ المقدر بِالْعَشِیِّ أی بعد زوال الشمس حُبَّ الْخَیْرِ أی الخیل أو المال عَنْ ذِکْرِ رَبِّی أی آثرته علی ذکر ربی (2).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ وَ ذَلِکَ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام کَانَ یُحِبُّ الْخَیْلَ

ص: 98


1- دعوات الراوندیّ مخطوط.
2- مجمع البیان 8: 374 و 375.

سپس برخاست و نمازش را اقامه کرد، و هنگامی که از نماز فارغ گشت خورشید غروب کرد و ستارگان پدیدار گشتند. و این مصداق فرموده خداوند متعال است: «و وهبنا لداود سلیمان» تا « فطفق مسحاً بالسوق و الأعناق»، و این حدیث را به صورت مستند و با ذکر سند از کتاب الفوائد خارج کرده­ام.(1)

و طبرسی رحمه الله گفته است: «الصافنات» یعنی: اسبهایی که می­توانند روی سه پا بایستند و اطراف سُم پای چهارم را روی زمین بگذارند. «الجیاد» یعنی: اسب­های تندرو با گامهای بلند، مقاتل گفته است: سلیمان از پدرش هزار اسب به ارث برده بود، و پدرش نیز آنها را از عمالقه به غنیمت گرفته بود؛ والکلبیّ گفته است: سلیمان به جنگ دمشق ونصیبین رفت و هزار اسب غنیمت گرفت؛ و حسن گفته است: آنها اسبهایی بالدار بودند که از دریا خارج شدند، و گفته است: مقصود از (خیر) در این آیه (خَیل) است، چرا که عربها (خیل) را (خَیر) می­نامیدند؛ و گفته شده: مقصوداز (خَیل) حبّ مال و ثروت بوده است، و سلیمان علیه السلام نماز عصر را به جا آورده بود و بر تختش نشست و اسب­ها بر او عرضه شدند تا اینکه خورشید غروب کرد.

و در روایات یاران ما ذکر شده که سلیمان نماز اوّل وقت را از دست داد؛ و جبایی گفته است: نماز فرض را از دست نداد بلکه نماز نافله­ای که در پایان روز به جا می­آورد به خاطر مشغول شدن به تماشای اسبها از دست رفت؛ و گفته شده: منظور از (ذِکر َربّی) کتاب تورات است.(2)

اکنون بعضی از صورتهای تأویل و تفسیر آیات مذکور را ذکر می­کنیم: سید مرتضی قدّس الله روحه گفته است: ظاهر آیه بر نسبت دادن انجام عملی زشت به پیامبر خدا سلیمان دلالت نمی­کند، و روایت اگر با دلایل مقتضی مخالف باشد به آن توّجه نمی­شود هر چند قوی و غالب باشد، اکنون اگر روایت ضعیف و سست باشد وضعیت چگونه است؟!

و آنچه که سخن ما را تأیید می­کند به ­صورت مختصر چنین است: خداوند متعال آیه ­را با مدح ­و ستایش سلیمان آغازکرده و فرموده ­است: «نعم العبد إنّه أوّاب» {چه ­نیکوبنده­ای، به ­راستی که ­او توبه­کار بود}، و جایز نیست که خداوند سلیمان ­را به ­این شیوه مدح کند و سپس بلافاصله انجام عمل زشت­ را به ­او نسبت دهد، و اینکه ­با عرضه ­شدن اسبها از به ­جا آوردن نماز واجب غافل شده باشد، وآنچه از ظاهر آیات برمی­آید این است­ که دوست ­داشتن اسبها و شیفته ­آنان شدن با اجازه پروردگار و امر او بوده و اسبها یاد خدا را در دل سلیمان زنده ­کرده­اند، چرا که خداوند متعال ما را به افسار کردن اسبها و آماده کردنشان برای جنگ با دشمنان امر فرموده است، پس انکار نمی­شود که سلیمان علیه السلام نیز به چنین امری مأمور بوده باشد.(3)

ص: 102


1- . من لا یحضره الفقیه : 53
2- . مجمع البیان 8 : 474 و475
3- . تنزیل الأنبیاء : 93

وَ یَسْتَعْرِضُهَا فَعُرِضَتْ عَلَیْهِ یَوْماً إِلَی أَنْ غَابَتِ الشَّمْسُ وَ فَاتَتْهُ صَلَاةُ الْعَصْرِ فَاغْتَمَّ مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَدَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ الشَّمْسَ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعَصْرَ فَرَدَّ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَیْهِ الشَّمْسَ إِلَی وَقْتِ صَلَاةِ الْعَصْرِ حَتَّی صَلَّاهَا ثُمَّ دَعَا بِالْخَیْلِ فَأَقْبَلَ یَضْرِبُ أَعْنَاقَهَا وَ سُوقَهَا بِالسَّیْفِ حَتَّی قَتَلَهَا کُلَّهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ اسْمُهُ رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ هُوَ أَنَّ سُلَیْمَانَ لَمَّا تَزَوَّجَ بِالْیَمَانِیَّةِ وُلِدَ مِنْهَا ابْنٌ وَ کَانَ یُحِبُّهُ فَنَزَلَ مَلَکُ الْمَوْتِ عَلَی سُلَیْمَانَ وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی ابْنِهِ نَظَراً حَدِیداً فَفَزِعَ سُلَیْمَانُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِأُمِّهِ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ نَظَرَ إِلَی ابْنِی نَظْرَةً أَظُنُّهُ قَدْ أُمِرَ بِقَبْضِ رُوحِهِ فَقَالَ لِلْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ هَلْ لَکُمْ حِیلَةٌ فِی أَنْ تُفِرُّوهُ مِنَ الْمَوْتِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ تَحْتَ عَیْنِ الشَّمْسِ فِی الْمَشْرِقِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یُخْرِجُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ فِی الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ (1)فَقَالَ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یَبْلُغُ ذَلِکَ فَقَالَ آخَرُ أَنَا أَضَعُهُ فِی السَّحَابِ وَ الْهَوَاءِ (2)فَرَفَعَهُ وَ وَضَعَهُ فِی السَّحَابِ فَجَاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَبَضَ رُوحَهُ فِی السَّحَابِ فَوَقَعَ مَیِّتاً عَلَی کُرْسِیِّ سُلَیْمَانَ فَعَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَخْطَأَ فَحَکَی اللَّهُ ذَلِکَ فِی قَوْلِهِ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ فَقَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ الرُّخَاءُ اللَّیِّنَةُ وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ أَیْ فِی الْبَحْرِ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ یَعْنِی مُقَیَّدِینَ قَدْ شُدَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ هُمُ الَّذِینَ عَصَوْا سُلَیْمَانَ علیه السلام حِینَ سَلَبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُلْکَهُ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُلْکَ سُلَیْمَانَ علیه السلام فِی خَاتَمِهِ فَکَانَ إِذَا لَبِسَهُ حَضَرَتْهُ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ وَ جَمِیعُ الطَّیْرِ وَ الْوَحْشِ وَ أَطَاعُوهُ فَیَقْعُدُ عَلَی کُرْسِیِّهِ وَ یَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رِیحاً تَحْمِلُ الْکُرْسِیَّ بِجَمِیعِ مَا عَلَیْهِ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ الطَّیْرِ وَ الْإِنْسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْخَیْلِ فَتَمُرُّ بِهَا فِی الْهَوَاءِ إِلَی مَوْضِعٍ یُرِیدُهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَ کَانَ یُصَلِّی الْغَدَاةَ

ص: 99


1- فی المصدر: فی الأرض السابعة.
2- فی المصدر: فی السحاب فی الهواء.

سپس آگاه باش که مفسران در مورد مرجع ضمیر در فرموده «تورات بالحجاب» و « ردّوها علیّ» اختلاف پیدا کرده­اند، چرا که بر حسب ظاهر لفظ و قرنیه جایگاه و ذکر متعلّقات (العشیّ) جایز است که مرجع دو ضمیر، خورشید- هر چند ذکری از آن به میان نیامده است - و خیل اسبها باشد که ضمیر اوّلی را به خورشید و دوّمی را به (خیل) و یا برعکس ارجاع دهیم، و گفته شده: می­توان هر دو ضمیر را به خورشید ارجاع داد آن­گونه که در روایت شیخ صدوق ذکر شد، و طبرسی رحمه الله از ابن عباس روایت کرده که از علی علیه السلام درباره این آیه سؤال پرسیدند، فرمود: ای ابن عباس، در مورد این آیه چه روایاتی به تو رسیده است؟ گفتم: از کعب شنیدم که می­گوید: سلیمان به تماشای اسبها مشغول شد تا اینکه نمازش قضا شد، پس گفت: اسبها را به سوی من بازگردانید و آنها چهارده اسب بودند، و دستور داد که ساق­ها و گردن­های آنان را با شمشیر بزنند و به قتل برسانند، بنابراین خداوند چهارده روز فرمانروایی را از سلیمان باز پس گرفت چرا که با کشتن اسبها به آنها ظلم کرد. آن­گاه امیر مؤمنان فرمود: کعب دروغ گفته است، ماجرا به این قرار است: روزی سلیمان به تماشای اسبها مشغول شد چرا که قصد جنگ با دشمن داشت، تا اینکه خورشید غروب کرد، پس به امر خداوند متعال به ملائکه مسؤول خورشید گفت: خورشید را برای من بازگردانید، پس خورشید باز گردانده شد و او نماز عصر را در وقت خود به جا آورد، و به راستی که پیامبران ظلم نمی­کنند و به انجام ظلم نیز فرمان نمی­دهند چرا که آنان معصوم و پاک هستند.(1)

و نقل شده است: جایز است هر دو ضمیر را به اسبها ارجاع دهیم و از این ارجاع دو معنا قابل برداشت است: نخست اینکه سلیمان دستور داد اسبها را به حرکت درآورند تا اینکه از محدوده دید او پنهان شدند، آن­گاه دستور داد که آنها را بازگردانند و به خاطر نگهداری و تکریم اسبها و شروع به مالیدن ساقها و گردن­هایشان کرد، چرا که حسن و جمال آنها را دیده بود، و از عادت کسانی که اسبها برآنان عرضه می­شود این است که دستشان را بر یال و گردن و پاهای آنها بکشند، و ممکن است که آن دست کشیدن به خاطر بیان این مطلب بوده باشد که تکریم و صیانت از اسبها از امور مورد علاقه­ اوست چرا که اسبها از بزرگترین یاریگران برای دفع دشمن هستند، یا اینکه سلیمان خواسته با این کار بیان کند که در کنترل امور سیاسی و فرمانروایی تلاش می­کند تا جائی که خود به صورت مستقیم به کارها می­ پردازد، یا اینکه سلیمان به اوضاع و احوال اسبها و امراض و عیوب آنها آگاه­تر بوده است، بنابراین به مسح آنها و مسح ساقها و گردن­هایشان پرداخته تا بداند که آیا نشانه­ای از درد و مرض در آنها وجود دارد.

دوّم: منظور از (مسح) در این آیه (غسل) بوده باشد، چرا که عرب زبانان (غسل) را (مسح) می­نامند، پس تو گویی سلیمان هنگامی­ که حُسن و جمال اسبها را مشاهده کرد، خواست که از آنها محافظت کرده و گرامی­شان بدارد پس پاها و گردن­های آنها را شست.

و گفته شده است: می­توان ضمیر اول را به خورشید و دوم را به خیل اسبها ارجاع داد، و در این ارجاع نیز احتمال چند معنا وجود دارد: نخست: آنچه سیّد(2) رضی الله عنه ذکر کرده مبنی بر اینکه سلیمان عصب پای­اسبها و گردن و ساقهای آنها را با

ص: 103


1- . مجمع البیان 8 : 475 ، مفاتیح الغیب7 : 136
2- . به تنزیه الأنبیاء : 94 مراجعه کن.

بِالشَّامِ وَ الظُّهْرَ بِفَارِسَ وَ کَانَ یَأْمُرُ الشَّیَاطِینَ أَنْ یَحْمِلُوا الْحِجَارَةَ مِنْ فَارِسَ یَبِیعُونَهَا بِالشَّامِ فَلَمَّا مَسَحَ أَعْنَاقَ الْخَیْلِ وَ سُوقَهَا بِالسَّیْفِ سَلَبَهُ اللَّهُ مُلْکَهُ وَ کَانَ إِذَا دَخَلَ الْخَلَاءَ دَفَعَ خَاتَمَهُ إِلَی بَعْضِ مَنْ یَخْدُمُهُ فَجَاءَ شَیْطَانٌ فَخَدَعَ خَادِمَهُ وَ أَخَذَ مِنْ یَدِهِ الْخَاتَمَ وَ لَبِسَهُ فَخَرَّتْ عَلَیْهِ (1)الشَّیَاطِینُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الطَّیْرُ وَ الْوَحْشُ وَ خَرَجَ سُلَیْمَانُ علیه السلام فِی طَلَبِ الْخَاتَمِ فَلَمْ یَجِدْهُ فَهَرَبَ وَ مَرَّ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ أَنْکَرَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ الشَّیْطَانَ الَّذِی تَصَوَّرَ فِی صُورَةِ سُلَیْمَانَ وَ صَارُوا إِلَی أُمِّهِ فَقَالُوا لَهَا أَ تُنْکِرِینَ مِنْ سُلَیْمَانَ شَیْئاً فَقَالَتْ کَانَ أَبَرَّ النَّاسِ بِی وَ هُوَ الْیَوْمَ یَعْصِینِی (2)وَ صَارُوا إِلَی جَوَارِیهِ وَ نِسَائِهِ وَ قَالُوا أَ تُنْکِرْنَ مِنْ سُلَیْمَانَ شَیْئاً قُلْنَ لَمْ یَکُنْ یَأْتِینَا فِی الْحَیْضِ وَ هُوَ یَأْتِینَا فِی الْحَیْضِ فَلَمَّا خَافَ الشَّیْطَانُ أَنْ یَفْطُنُوا بِهِ أَلْقَی الْخَاتَمَ فِی الْبَحْرِ فَبَعَثَ اللَّهُ سَمَکَةً فَالْتَقَمَتْهُ وَ هَرَبَ الشَّیْطَانُ فَبَقُوا بَنُو إِسْرَائِیلَ یَطْلُبُونَ سُلَیْمَانَ علیه السلام أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یَمُرُّ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ تَائِباً إِلَی اللَّهِ مِمَّا کَانَ مِنْهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً مَرَّ بِصَیَّادٍ یَصِیدُ السَّمَکَ فَقَالَ لَهُ أُعِینُکَ عَلَی أَنْ تُعْطِیَنِی مِنِ السَّمَکِ شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَلَمَّا اصْطَادَ دَفَعَ إِلَی سُلَیْمَانَ علیه السلام سَمَکَةً فَأَخَذَهَا فَشَقَّ بَطْنَهَا وَ ذَهَبَ یَغْسِلُهَا فَوَجَدَ الْخَاتَمَ فِی بَطْنِهَا فَلَبِسَهُ وَ حَوَتْ (3)عَلَیْهِ الشَّیَاطِینُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الطَّیْرُ وَ الْوُحُوشُ وَ رَجَعَ إِلَی مَا کَانَ وَ طَلَبَ ذَلِکَ الشَّیْطَانَ وَ جُنُودَهُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَقَیَّدَهُمْ وَ حَبَسَ بَعْضَهُمْ فِی جَوْفِ الْمَاءِ وَ بَعْضَهُمْ فِی جَوْفِ الصَّخْرِ بِأَسَامِی اللَّهِ فَهُمْ مَحْبُوسُونَ مُعَذَّبُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ وَ لَمَّا رَجَعَ سُلَیْمَانُ إِلَی مُلْکِهِ قَالَ لِآصَفَ بْنِ بَرْخِیَا وَ کَانَ آصَفُ کَاتِبَ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ الَّذِی کَانَ عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ قَدْ عَذَرْتُ النَّاسَ بِجَهَالَتِهِمْ فَکَیْفَ أَعْذِرُکَ فَقَالَ لَا تَعْذِرُنِی فَلَقَدْ عَرَفْتُ الْحُوتَ الَّذِی أَخَذَ خَاتَمَکَ (4)وَ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ عَمَّهُ وَ خَالَهُ وَ لَقَدْ قَالَ لِی اکْتُبْ لِی فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ قَلَمِی لَا یَجْرِی بِالْجَوْرِ فَقَالَ اجْلِسْ وَ لَا تَکْتُبْ فَکُنْتُ أَجْلِسُ وَ لَا أَکْتُبُ شَیْئاً وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنْکَ یَا سُلَیْمَانُ صِرْتَ تُحِبُّ الْهُدْهُدَ وَ هُوَ أَخَسُ

ص: 100


1- فی نسخة: فحوت، و فی أخری: فحشرت.
2- فی المصدر: و هذا الیوم یبغضنی.
3- فی المصدر: فخرت علیه.
4- فی المصدر: قد عرفت الجن الذی أخذ خاتمک. و هو الصحیح.

شمشیر مسح کرد، چرا که او را از ادای نماز نافله بازداشته بودند، و این امر به منزله مجازات اسبها نبوده بلکه آنها را کشته تا در آینده او را از اطاعت و عبادت باز ندارند، و اگر جایز است انسان (به هنگام ضرورت) اسب خویش را سر بریده و گوشتش را بخورد، پس چه اتفاقی می­افتد که تبصره دیگری به این قانون اضافه شود.

و گفته شده جایز است که آیه را این گونه تفسیر کنیم: به خاطر اینکه خیل اسبها از عزیزترین اموال سلیمان بودند خواست که با کُشتن و بخشیدن گوشت آنها به مساکین، کوتاهی خود را در ادای نماز نافله جبران کند، گفته­اند: هنگامی که سلیمان زیبایی و رام بودن اسبها را دید و به این خاطر شگفت زده شد، خواست که با بخشیدن چیزی که آن را دوست دارد و در چشمانش با شکوه است به خداوند نزدیک شود، و آیه «لن تنالوا البّر حتی تنفقوا ممّا تحبّون» {هرگز به نیکی دست نمی­یابید مگر آنچه را که دوست دارید ببخشید.}

دوّم: سلیمان ساقها و گردن­های اسبها را مسح کرد و آنها را در راه خدا وقف کرد.

سوّم: فرموده «حتّی توارت بالحجاب» بیان سرانجام عرضه اسبها و بازگرداندن آنها باشد، بدون اینکه سلیمان به خاطر عرضه اسبها چیزی را از دست داده باشد، و آن­گونه که ذکر شد فقط به خاطر تکریم و محافظت دستور داده باشد که آنها را باز گردانند، و بر این اساس از فرموده «أحببتُ حبّ الخیر عن ذکر ربّی» دو معنا برداشت می­شود که رازی در تفسیر خود این گونه آنها را بیان می­کند:

اوّل: (أحببتُ) معنای فعلی را در بر داشته باشد که با حرف اضافه (عَن) متعدّی می­شود، گویا گفته شده: (أبنتُ حبّ الخیر عن ذکر ربّی: دوست داشتن اسبها را در ذکر پروردگارم آشکار و بیان کردم) و منظور از ذکر تورات است، چرا که بستن و مواظبت از اسبها آن­گونه که در قرآن ستایش شده در تورات نیز ستایش شده است.

دوّم: برخی اوقات انسان چیزی را دوست می­دارد که دوست ندارد آن را دوست بدارد، مانند مریضی که اشتهای چیزی می­کند که برایش مضّر است، امّا کسی که چیزی را دوست بدارد و دوست داشتنش را نیز دوست بدارد نهایت محبّت را به نمایش گذاشته است، بنابراین فرموده «أحببتُ حبّ الخیر» یعنی: دوست داشتن این اسبها را دوست می­دارم، سپس فرموده است: «عن ذکر ربّی» یعنی: این محبّت شدید از ذکر خداوند حاصل شده و امر او از روی شهوت و هوای نفس نبوده است.

و احتمال چهارم: که کسی آن را ذکر نکرده است اگر چه امکان توجیه آن به وسیله برخی از صورتهای ذکر شده سابق وجود دارد،

ص: 104

الطَّیْرِ مُنْتِناً (1)وَ أَخْبَثُهُ رِیحاً قَالَ إِنَّهُ یُبْصِرُ الْمَاءَ مِنْ وَرَاءِ الصَّفَا الْأَصَمِّ فَقَالَ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ الْمَاءَ مِنْ وَرَاءِ الصَّفَا وَ إِنَّمَا یُوَارَی عَنْهُ الْفَخُّ بِکَفٍّ مِنْ تُرَابٍ حَتَّی یَأْخُذُ بِعَقِبِهِ (2)فَقَالَ سُلَیْمَانُ قِفْ یَا وَقَّافُ إِنَّهُ إِذَا جَاءَ الْقَدَرُ حَالَ دُونَ الْبَصَرِ(3).

بیان

قوله حتی یأخذ بعقبه أی یأخذ الفخ برجله و فی بعض النسخ بعنقه و فی بعضها رقبته أی یأخذ الفخ أو الصائد رقبته.

و قال الفیروزآبادی الوقاف المتأنی و المحجم عن القتال.

أقول: ما ذکره علی بن إبراهیم فی تأویل تلک الآیات کلها موافقة لروایات المخالفین و إنما أولها علماؤنا علی وجوه أخر

قَالَ الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی الْفَقِیهِ، قَالَ زُرَارَةُ وَ الْفُضَیْلُ قُلْنَا لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً قَالَ یَعْنِی کِتَاباً مَفْرُوضاً وَ لَیْسَ یَعْنِی وَقْتَ فَوْتِهَا إِنْ جَازَ ذَلِکَ الْوَقْتُ ثُمَّ صَلَّاهَا لَمْ تَکُنْ صَلَاةً مُؤَدَّاةً وَ لَوْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَهَلَکَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام حِینَ صَلَّاهَا بِغَیْرِ وَقْتِهَا وَ لَکِنَّهُ مَتَی ذَکَرَهَا صَلَّاهَا.

ثم قال رحمه الله إن الجهال من أهل الخلاف یزعمون أن سلیمان علیه السلام اشتغل ذات یوم بعرض الخیل حتی توارت الشمس بالحجاب ثم أمر برد الخیل و أمر بضرب سوقها و أعناقها و قال إنها شغلتنی عن ذکر ربی و لیس کما یقولون جل نبی الله سلیمان علیه السلام عن مثل هذا الفعل لأنه لم یکن للخیل ذنب فیضرب سوقها و أعناقها لأنها لم تعرض نفسها علیه و لم تشغله و إنما عرضت علیه و هی بهائم غیر مکلفة

وَ الصَّحِیحُ فِی ذَلِکَ مَا رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام عُرِضَ عَلَیْهِ ذَاتَ یَوْمٍ بِالْعَشِیِّ الْخَیْلُ فَاشْتَغَلَ بِالنَّظَرِ إِلَیْهَا حَتَّی تَوارَتْ الشَّمْسُ بِالْحِجابِ فَقَالَ لِلْمَلَائِکَةِ رُدُّوا الشَّمْسَ عَلَیَّ حَتَّی أُصَلِّیَ صَلَاتِی فِی وَقْتِهَا فَرَدُّوهَا فَقَامَ فَطَفِقَ مَسْحَ سَاقَیْهِ وَ عُنُقِهِ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ الَّذِینَ فَاتَتْهُمُ الصَّلَاةُ مَعَهُ بِمِثْلِ ذَلِکَ وَ کَانَ ذَلِکَ وُضُوءَهُمْ

ص: 101


1- فی المصدر: و هو أخس الطیر منبتا.
2- فی نسخة: حتی یؤخذ بعنقه.
3- تفسیر القمّیّ: 565- 568.

پس اگر از خلال آنچه برای تو حکایت کردم بر خیر یا روایتی احاطه پیدا کنی در می­یابی که امکان تأویل این آیه به صورتهای مختلفی وجود دارد و هیچ یک از آنها گناهی را در مورد سلیمان علیه السلام اثبات نمی­کند.

امّا در این فرموده خداوند متعال : «ولقد فَتَنّا سلیمان»، علماء در مورد آزمایش سلیمان و لغزش او هم چنین جسدی که بر تختش انداخته شد اختلاف پیدا کرده­اند که به شرح زیر بیان می­شود:

نخست: آنچه رازی از یکی از راویان مخالف نقل کرده است مبنی بر اینکه: خبر وجود شهری در دریا به سلیمان رسید، پس به همراه سپاهیانش و در حالی که باد آنها را حمل می­کرد به سوی آنجا به راه افتاد و آن شهر را تصرّف کرد، پادشاهش را به قتل رساند و دختر پادشاه به اسم جرادة که از زیباروترین انسانها بود را به اسارت گرفت و او را برای خود برگزید، سپس آن دختر ایمان آورد و سلیمان دوستش می­داشت، روزی آن دختر برای پدرش گریه می­کرد پس سلیمان به شیطان دستور داد و او نیز تصویر پدر آن دختر را برایش مجسم ساخت پس لباسی مانند لباس پدرش برآن پوشاند، بنابراین صبح و شب به همراه کنیزهایش سراغ آن تصویر می­رفتند و برایش سجده می­گزاردند؛ آصف سلیمان را از این ماجرا باخبر کرد پس سلیمان آن تصویر را شکست و زن را مجازات کرد، سپس به تنهایی سوی سرزمینش بازگشت و خاکستری گستراند و توبه کنان برآن نشست، و مادر پسری نزد سلیمان بود که امینه نام داشت، همچنین عادت سلیمان بر آن بود هنگامی که قصد رفع حاجت می­کرد و یا نزد زنی می­رفت انگشترش را پیش امینه می­گذاشت، روزی انگشترش را پیش او گذاشت و شیطانِ صاحب دریا در شکل سلیمان سراغ او آمد و گفت: ای امینه، انگشترم را بده، پس با آن مُهر زد و برتخت سلیمان نشست، آن­گاه پرندگان و جنّ و انس سراغش آمدند در حالی که شکل و قیافه او تغییر کرده بود، پس هنگامی که سلیمان نزد امینه آمد و انگشترش را طلب کرد او را نشناخت و از خود طَردش کرد، پس دریافت که عواقب گناه دامنش را گرفته است،بنابراین به دور خانه­ها می­چرخید و دست به استعانت دراز می­کرد و می­گفت: سلیمان واقعی منم، برآن شیطان خاک بپاشید و او را ناسزا بگوئید؛ سپس به دو صیّاد کمک می­کرد و ماهی­ها را برای آنان جابه جا می­کرد و آنان نیز هر روز دو ماهی به او می­دادند، چهل روز یعنی به تعداد روزهایی که در خانه­اش بت پرستش شده بود، براین حال و وضع باقی ماند، آن­گاه آصف و بزرگان بنی­اسرائیل حکم شیطان را انکار کردند و آصف از زنان سلیمان سؤال پرسید پس گفتند: به هنگام عادت ماهیانه سراغ همه ما می­آید و غسل جنابت نیز به جا نمی­آورد، و گفته شده: شیطان حکم سلیمان را در هر چیزی به­ جز زنان او اجرا می­کرد، سپس شیطان فرار کرد و انگشتر را به دریا انداخت، ماهی­ای آن را بلعید و بعدها آن ماهی دست سلیمان افتاد پس شکمش را درید و انگشتر را پیدا کرد و با آن مُهر زد، آن­گاه سجده کنان به خاطر خدا بر زمین افتاد و به فرمانروایی خویش بازگشت

ص: 105

لِلصَّلَاةِ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی فَلَمَّا فَرَغَ غَابَتِ الشَّمْسُ وَ طَلَعَتِ النُّجُومُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ إِلَی قَوْلِهِ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ

و قد أخرجت هذا الحدیث مسندا فی کتاب الفوائد انتهی. (1)و قال الطبرسی رحمه الله الصَّافِناتُ الخیل الواقفة علی ثلاث قوائم الواضعة أطراف السنبک (2)الرابع علی الأرض الْجِیادُ السریعة المشی الواسعة الخطو قال مقاتل إنه ورث من أبیه ألف فرس و کان أبوه قد أصاب ذلک من العمالقة و قال الکلبی غزا سلیمان دمشق و نصیبین فأصاب ألف فرس و قال الحسن کانت خیلا خرجت من البحر لها أجنحة و قال المراد بالخیر الخیل هنا فإن العرب تسمی الخیل الخیر و قیل معناه حب المال و کان سلیمان علیه السلام قد صلی الصلاة الأولی و قعد علی کرسیه و الخیل تعرض علیه حتی غابت الشمس.

و فی روایات أصحابنا أنه فاته أول الوقت و قال الجبائی لم یفته الفرض و إنما فاته نفل کان یفعله آخر النهار لاشتغاله بالخیل و قیل إن ذکر ربی کنایة عن کتاب التوراة انتهی. (3)و لنذکر بعض ما ذکر من وجوه التأویل فی تلک الآیات قال السید المرتضی قدس الله روحه ظاهر الآیة لا یدل علی إضافة قبیح إلی النبی و الروایة إذا کانت مخالفة لما تقتضیه الأدلة لا یلتفت إلیها لو کانت قویة ظاهرة فکیف إذا کانت ضعیفة واهیة و الذی یدل علی ما ذکرناه علی سبیل الجملة أن الله تعالی ابتدأ الآیة بمدحه و الثناء علیه فقال نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ و لیس یجوز أن یثنی علیه بهذا الثناء ثم یتبعه من غیر فصل بإضافة القبیح إلیه و أنه تلهی بعرض الخیل عن فعل المفروض علیه من الصلاة و الذی یقتضیه الظاهر أن حبه للخیل و شغفه بها کان عن إذن ربه و أمره و بتذکیره إیاه لأن الله تعالی قد أمرنا بارتباط الخیل و إعدادها لمحاربة الأعداء فلا ینکر أن یکون سلیمان علیه السلام مأمورا بمثل ذلک انتهی. (4)

ص: 102


1- من لا یحضره الفقیه: 53.
2- السنبک: طرف الحافر.
3- مجمع البیان 8: 474- 475.
4- تنزیه الأنبیاء: 93.

و آن شیطان را گرفت و در صخره­ای حبسش کرد و صخره را به دریا انداخت؛ و اینان گفته­اند: منظور از این فرموده خداوند «و ألقینا علی کرسیّه جسداً»، نشستن شیطان مذکور بر تخت او به عنوان مجازات است برای او، سپس گفته است: و آگاه باش که محققان این کلام را از جنبه­هایی بعید از واقعیت دانسته­اند از جمله:

اوّل: اگر شیطان می­توانست که از نظر شکل و خلقت خود را به پیامبران شبیه سازد، در این صورت قطعاً اعتماد به هیچ چیز باقی نمی­ماند، پس شاید کسانی که مردم آنها را در شکل و قیافه محمد و موسی و عیسی علیهم السلام دیده­اند آنان نبوده­اند، بلکه شیاطینی بوده­اند که در شکل و قیافه شبیه آنان بوده­اند، و واضح است چنین امری دین را به صورت کامل باطل می­کند.

دوّم: اگر شیطان می­توانست که چنین رفتاری با پیامبر خدا داشته باشد واجب بود که توانایی چنین رفتاری را با تمام علماء و انسانهای زاهد داشته باشد و آنان را به قتل برساند و تألیفاتشان را پاره­پاره کند و سرزمین­هایشان را ویران سازد.

سوّم: چگونه شایسته حکمت و احسان پروردگار است که شیطان را بر همسران سلیمان مسلّط گرداند، و تردیدی نیست که این امر نکوهیده­ای است.

چهام: اگر بگوییم: سلیمان علیه السلام به آن زن اجازه داده که به عبادت تصویر پدرش بپردازد این امر از سوی او کفر محسوب می­شود، و اگر چنین اجازه­ای نداده باشد، گناه این عمل بر عهده آن زن است، پس چگونه خداوند سلیمان علیه السلام را به خاطر انجام کاری که از او سرنزده بازخواست می­کند؟(1) و سیّد گفته است: اما آنچه که داستان پردازان نادان در این زمینه روایت کرده­اند چیزی نیست که باطل بودن آن بر انسان عاقل پنهان بماند، و روی دادن چنین داستانی در مورد پیامبران علیهم السلام جایز نیست، و نبوّت در انگشتری واقع نشده که شیطانی از شیاطین بتواند آن را سلب کند، هم چنین خداوند متعال به یک شیطان توانایی ظاهر شدن در تصویر یک پیامبر و سایر چیزهایی که به او افترا زده­اند را نمی­دهد.(2)

می­گویم: سپس رازی رحمه الله صورتهایی را ذکر کرده که طبرسی رحمه الله مختصری از آنها و مطالب دیگری را ذکر کرده است از جمله: سلیمان علیه السلام روزی در مجلس خویش گفت: امشب نزد هفتاد زن می­روم و هر یک از آنان پسر بچه­ای به دنیا می­آورد که در راه خدا به جنگ و شمشیر زنی می­پردازد، و نگفت: اگر خدا بخواهد. پس نزد آن

ص: 106


1- . مفاتیح الغیب 7 : 136
2- . تنزیه الأنبیاء : 95

ثم اعلم أنهم اختلفوا فی مرجع الضمیر فی قوله تَوارَتْ بِالْحِجابِ و قوله رُدُّوها عَلَیَّ إذ یجوز بحسب ظاهر اللفظ إرجاع الضمیرین إلی الشمس و إن لم یجر لها ذکر بقرینة المقام و لذکر ما له تعلق بها و هو العشی و إلی الخیل و الأول إلی الشمس و الثانی إلی الخیل و بالعکس فقیل بإرجاعهما جمیعا إلی الشمس کما مر فیما رواه الصدوق

وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیّاً علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ مَا بَلَغَکَ فِیهَا یَا ابْنَ عَبَّاسٍ فَقُلْتُ سَمِعْتُ کَعْباً یَقُولُ اشْتَغَلَ سُلَیْمَانُ بِعَرْضِ الْأَفْرَاسِ حَتَّی فَاتَتْهُ الصَّلَاةُ فَقَالَ رُدُّوها عَلَیَّ یَعْنِی الْأَفْرَاسَ وَ کَانَتْ أَرْبَعَةَ عَشَرَ فَأَمَرَ بِضَرْبِ سُوقِهَا وَ أَعْنَاقِهَا بِالسَّیْفِ فَقَتَلَهَا فَسَلَبَهُ اللَّهُ مُلْکَهُ أَرْبَعَةَ عَشَرَ یَوْماً لِأَنَّهُ ظَلَمَ الْخَیْلَ بِقَتْلِهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کَذَبَ کَعْبٌ لَکِنِ اشْتَغَلَ سُلَیْمَانُ بِعَرْضِ الْأَفْرَاسِ ذَاتَ یَوْمٍ لِأَنَّهُ أَرَادَ جِهَادَ الْعَدُوِّ حَتَّی تَوارَتْ الشَّمْسُ بِالْحِجابِ فَقَالَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی لِلْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِالشَّمْسِ رُدُّوها عَلَیَّ فَرُدَّتْ فَصَلَّی الْعَصْرَ فِی وَقْتِهَا وَ إِنَّ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ لَا یَظْلِمُونَ وَ لَا یَأْمُرُونَ بِالظُّلْمِ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ(1).

و قیل بإرجاعهما معا إلی الخیل و فیه وجهان الأول أنه أمر بإجراء الخیل حتی غابت عن بصره فأمر بردها فمسح سوقها و أعناقها صیانة لها و إکراما لما رأی من حسنها فمن عادة من عرضت علیه الخیل أن یمر یده علی أعرافها و أعناقها و قوائمها و یمکن أن یکون الغرض من ذلک المسح بیان أن إکرامها و حفظها مما یرغب فیه لکونها من أعظم الأعوان علی دفع العدو أو أنه أراد أن یظهر أنه فی ضبط السیاسة و الملک یتصنع إلی حیث یباشر أکثر الأمور بنفسه أو أنه کان أعلم بأحوال الخیل و أمراضها و عیوبها فکان یمسحها و یمسح سوقها و أعناقها حتی یعلم هل فیها ما یدل علی المرض.

الثانی أن یکون المسح هاهنا هو الغسل فإن العرب تسمی الغسل مسحا فکأنه لما رأی حسنها أراد صیانتها و إکرامها فغسل قوائمها و أعناقها.

و قیل بإرجاع الأول إلی الشمس و الثانی إلی الخیل و هذا یحتمل وجوها الأول ما ذکره السید (2)رضی الله عنه أن المراد أنه عرقبها و مسح سوقها و

ص: 103


1- مجمع البیان 8: 475 مفاتیح الغیب 7: 136.
2- راجع تنزیه الأنبیاء: 94.

زنان رفت و هیچ یک باردار نشدند مگر یکی از آنان که بچه­ ناقصی به دنیا آورد. این روایت را ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه وسلم نقل کرده و گفته است: سپس ایشان فرمود: سوگند به کسی که جان محمّد در دست اوست اگر سلیمان می­گفت: اگر خدا بخواهد، پسرانی برای او متولد می­شدند و شجاعانه در راه خدا به مبارزه می­پرداختند، بنابراین جسدی که بر روی تخت سلیمان افتاده است هین بچه ناقص بوده است. آن­گاه او به سوی خداوند متعال توبه کرد و نماز و دعای خود را مخصوص درگاه ذات منزّه الهی گرداند، و این مسأله اقتضا نمی­کند که از سلیمان گناه صغیره و یا کبیره­ای سر زده باشد، چرا که اگر چه او در لفظ خویش مبنی بر متولد شدن هفتاد پسر از آن هفتاد زن از استثناء استفاده نکرد ولی ناگزیر باید از نظر باطنی و اعتقادی برای سخنش استثناء قائل شده باشد. زیرا اگر این سخن را با قاطعیت گفته باشد دهان به کلامی گشوده که از دروغ بودن آن در امان نبوده است، ولی هنگامی که از لفظ استثناء استفاده نکرده است به خاطر آن، مجازات و سرزنش شده از جهت اینکه امری را که به سوی آن فراخوانده شده - مندوب و مستحب - ترک کرده است.

و از جمله مطالب دیگری که طبرسی ذکر کرده این است: روایت شده که جنّ و شیاطین هنگام تولّد پسر سلیمان علیه السلام به یکدیگر گفتند: اگر فرزند پسری برای او به دنیا آید، گرفتار همان بلایا و مصیبت­هایی خواهیم شد که به واسطه پدرش بدان گرفتار آمدیم، پس سلیمان علیه السلام از سخنان آنان درباره پسرش ترسید و او را در دوران شیرخوارگی در میان ابرها قرار داد، و از این کار احساس گناهی نکرد تا اینکه جسد مرده­ای بر روی تخت او قرار گرفت و هشداری بود بر این نکته که پرهیز از قضا و قدر هیچ سودی ندارد، و سلیمان علیه السلام تنها به خاطر ترس از شیاطین سرزنش و مجازات شد، این روایت از امام صادق علیه السلام نقل شده است.

هم چنین طبرسی به نقل از جبائیّ روایت کرده است: فرزندی مُرده و جسدی بی روح برای سلیمان به دنیا آمد و روی تختش انداخته شد.

طبرسی از ابو مسلم نیز روایت کرده که جسد مذکور، جسد خود سلیمان بوده است بعد از آنکه خداوند متعال او را با مرضی آزموده بود، و تقدیر کلام این گونه است: (وألقیناه علی کرسیّه جسداً: و ما سلیمان را در حالی که جسدی بود بر روی تختش انداختیم)، بنابراین (جسداً) به خاطر حال بودن منصوب گشته است، و عرب زبانان به انسانی که ضعیف باشد می­گویند: او جسدی بی روح است و تکه گوشتی بر تخت قصابی، و «ثمّ أناب» یعنی: صحت و سلامت خود را بازیافت.

از ابن عباس روایت شده که شیطانی به اسم صخر بر تخت سلیمان افتاد که بسیار سرکش و یاغی و قوی هیکل بود و تمام شیاطین توان مقابله با او را نداشتند؛ همچنین پیامبر خدا سلیمان نیز با انگشترش به رفع حاجت نمی­رفت، تا اینکه روزی صخر در شکل و قیافه سلیمان آمد و انگشتر را از یکی از زنانش گرفت، و چهل روز در سرزمین او به فرمانروایی پرداخت درحالی که سلیمان فراری بود. و از مجاهد نقل شده که سلیمان از شیطانی

ص: 107

أعناقها بالسیف من حیث شغلته عن النافلة (1)و لم یکن ذلک علی سبیل العقوبة لها لکن حتی لا یتشاغل فی المستقبل بها عن الطاعات لأن للإنسان أن یذبح فرسه لأکل لحمه فکیف إذا انضاف إلی ذلک وجه آخر لحسنه. (2)و قد قیل إنه یجوز أن یکون لما کانت الخیل أعز ماله أراد أن یکفر عن تفریطه فی النافلة بذبحها و التصدق بلحمها علی المساکین قالوا فلما رأی حسن الخیل و راقته (3)و أعجبته أراد أن یتقرب إلی الله بالمعجب له الرائق فی عینه و یشهد بصحة هذا المذهب قوله تعالی لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ الثانی أنه مسح سوقها و أعناقها و جعلها مسبلة (4)فی سبیل الله.

الثالث أن یکون قوله حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ بیانا لغایة عرض الخیل و استعادته بها من غیر أن یکون فات عنه بسببها شی ء و إنما أمر بردها إکراما لها کما مر و علی هذا فقوله أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی یحتمل وجهین ذکرهما الرازی فی تفسیره. (5)الأول أن یضمن أحببت معنی فعل یتعدی بعن کأنه قیل أبنت حب الخیر عن ذکر ربی و هو التوراة لأن ارتباط الخیل کما أنه فی القرآن ممدوح فکذلک فی التوراة ممدوح.

الثانی أن الإنسان قد یحب شیئا و لکنه لا یحب أن یحبه کالمریض الذی یشتهی ما یضره فی مرضه و أما من أحب شیئا و أحب أن یحبه کان ذلک غایة المحبة فقوله أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ أی أحببت حبی لهذه الخیل ثم قال عَنْ ذِکْرِ رَبِّی بمعنی أن هذه المحبة الشدیدة إنما حصلت عن ذکر الله و أمره لا عن الشهوة و الهوی و أما الاحتمال الرابع فلم یقل به أحد و إن أمکن توجیهه ببعض الوجوه السابقة فإذا

ص: 104


1- فی المصدر: عن الطاعة.
2- فی المصدر: یحسنه.
3- الروقة فی الخیل: حسن الخلق یعجب الناظر.
4- من سبل المال: جعله فی سبیل اللّه و الخیر.
5- مفاتیح الغیب 7: 136.

به اسم آصف پرسید: چگونه مردم را فریب می­دهی؟ پاسخ داد: انگشتریت را به من نشان بده تا تو را از چگونگی فریب مردم آگاه سازم، و هنگامی که سلیمان انگشترش را به او داد آن را به دریا انداخت و فرمانروایی­اش از بین رفت؛ پس آصف بر تخت سلیمان نشست ولی خداوند متعال او را از نزدیک شدن به زنان سلیمان منع کرد، بعد از این حادثه سلیمان از دیگران طلب غذا می­کرد و چیزی نمی­یافت تا اینکه روزی زنی به او یک ماهی داد، شکم ماهی را درید و انگشترش را پیدا کرد و خداوند فرمانروایی را به او بازگرداند. و از سدّیّ روایت شده که اسم آن شیطان خیفیق بوده است، هم چنین روایت شده که دلیل انداخته شدن جسد بر روی تخت سلیمان این بوده که خداوند منزّه و متعال او را امر فرموده که جز در میان بنی­اسرائیل ازدواج نکند ولی او با کسی غیر از آنان ازدواج کرده و بدین وسیله مجازات شده است. و گفته شده: بلکه سبب آن بوده که سلیمان سراغ زنی رفته که در دوران عادت ماهیانه قرار داشته است، بنابراین خون از آن زن جاری شده و سلیمان انگشتریش را گذاشته و وارد حمّام شده و شیطان سر رسیده و آن را ربوده است، و نقل شده که: سلیمان با زن مُشرکی ازدواج کرد و نتوانست او را وادار به پذیرفتن اسلام کند، و آن زن چهل روز در خانه او به بت پرستی مشغول شد، بنابراین خداوند او را چهل روز به ماجرای شیطان و انگشتری مبتلا و گرفتار کرد، همچنین روایت شده: سلیمان سه روز از دیگان پنهان شد و به امور مردم رسیدگی نکرد پس به این مصیبت گرفتار شد.

امّا امکان اعتماد و استناد به هیچ یک از روایتهای مذکور وجود ندارد، چرا که نبّوت در انگشتری نیست و روا نیست که خداوند آن را از پیامبری باز ستاند، هم چنین جایز نیست که خداوند به شیطان قدرتی بدهد که در شکل و قیافه پیامبری ظاهر شود و بر تختش بنشیند و در میان بندگانش به قضاوت بپردازد، وتوفیق و ارشاد از جانب خداوند است.(1)

ص: 108


1- . مجمع البیان

أحطت خبرا بما حکیته لک علمت أنه یمکن تأویلها بوجوه کثیرة لا یتضمن شی ء منها إثبات ذنب له علیه السلام.

و أما قوله تعالی وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ فاختلف العلماء فی فتنته و زلته و الجسد الذی ألقی علی کرسیه علی أقوال.

الأول ما ذکره الرازی عن بعض رواة المخالفین أن سلیمان بلغه خبر مدینة فی البحر فخرج إلیها بجنوده تحمله الریح فأخذها و قتل ملکها و أخذ بنتا له اسمها جرادة من أحسن الناس وجها فاصطفاها لنفسه و أسلمت فأحبها و کانت تبکی علی أبیها فأمر سلیمان الشیطان فمثل لها صورة أبیها فکستها مثل کسوته و کانت تذهب إلی تلک الصورة بکرة و عشیا مع جواریها یسجدن له فأخبر آصف سلیمان بذلک فکسر الصورة و عاقب المرأة ثم خرج وحده إلی بلاده (1)و فرش الرماد و جلس علیه تائبا إلی الله تعالی و کانت له أم ولد یقال لها أمینة إذا دخل للطهارة أو لإصابة امرأة وضع خاتمه عندها (2)فوضعه عندها یوما و أتاها الشیطان صاحب البحر علی صورة سلیمان و قال یا أمینة خاتمی فتختم به و جلس علی کرسی سلیمان فأتاه الطیر و الجن و الإنس و تغیرت هیئة سلیمان فأتی أمینة لطلب الخاتم فأنکرته فطردته فعرف أن الخطیئة قد أدرکته فکان یدور علی البیوت و یتکفف (3)و إذا قال أنا سلیمان حثوا علیه التراب و سبوه ثم أخذ یخدم الصیادین (4)ینقل لهم السمک فیعطونه کل یوم سمکتین فمکث علی هذه الحالة أربعین یوما عدد ما عبد الوثن فی بیته فأنکر آصف و عظماء بنی إسرائیل حکم الشیطان و سأل آصف نساء سلیمان فقلن ما یدع امرأة منا فی دمها و لا یغتسل من جنابة و قیل کان نفذ (5)حکمه فی کل شی ء إلا فیهن ثم طار الشیطان و قذف الخاتم فی البحر فابتلعته سمکة و وقعت السمکة فی ید سلیمان فبقر بطنها فإذا هو بالخاتم فتختم به و وقع ساجدا لله و رجع

ص: 105


1- هکذا فی النسخ و فیه تصحیف و الصحیح کما فی المصدر: الی فلاة.
2- فی المصدر زیادة و هی: و کان ملکه فی خاتمه.
3- أی یمد کفه الیهم یستعطی!.
4- فی المصدر: السماکین. و هو أنسب بما بعده.
5- فی المصدر: و قیل: بل نفذ حکمه.

باب نهم : داستان سلیمان علیه السلام با بلقیس

آیات

- و تفقّد الطیر فقال ما لی لا أری الهدهد أم کان من الغائبین * لأعذّبنّه عذاباَ شدیداَ أو لأذبحنّه أو لیأتینی بسلطان مبین * فمکث غیر بعید فقال أحطت بما لم تحط به و جئتک من سبأ بنبأ یقین * إنّی وجدت امرأة تملکهم و أوتیت من کلّ شیء و لها عرش عظیم * وجدتها و قومها یسجدون للشمس من دون الله و زیّن لهم الشیطان أعمالهم فصدّهم عن السبیل فهم لا یهتدون * ألّا یسجدوا لله الّذی یخرج الخبء فی السموات و الأرض و یعلم ما تخفون و ما تعلنون * الله لا إله إلّا هو ربّ العرش العظیم * قال سننظر أصدقت أم کنت من الکاذبین * اذهب بکتابی هذا فألقه إلیهم ثمّ تولّ عنهم فانظر ماذا یرجعون * قالت یا أیّها الملأ إنّی أُلقی إلیّ کتاب کریم * إنّه من سلیمان و إنّه بسم الله الرحمن الرحیم * ألّا تعلوا علیّ و أتونی مسلمین * قالت یا أیّها الملأ أفتونی فی أمری ما کنت قاطعة أمراً حتی تشهدون * قالوا نحن أولوا قوّة و أولوا بأس شدید * و الأمر إلیک فانظری ماذا تأمرین * قالت إنّ الملوک إذا دخلوا قریة أفسدوها و جعلوا أعزّة أهلها أذلّة و کذلک یفعلون * و إنّی مرسلة إلیهم بهدیّة فناظرة بم یرجع المرسلون * فلمّا جاء سلیمان قال أتمّدونن بمال فما آتانی الله خیر ممّا آتاکم بل أنتم بهدیّتکم تفرحون * ارجع إلیهم فلنأتیّنهم بجنود لا قبل لهم بها و لنخرجنّهم منها أذلّة و هم صاغرون * قال یا أیّها الملأ أیّکم یأتینی بعرشها قبل أن یأتونی مسلمین * قال عفریت من الجنّ أنا آتیک به قبل أن تقوم من مقامک و إنّی علیه لقوّی أمین * قال الّذی عنده علم الکتاب أنا آتیک به قلب أن یرتدّ بصرک إلیک طرفک فلمّا رآها مستقرّاً عنده قال هذا من فضل ربّی لیبلونی أأشکر أم أکفر و من شکر فإنّما یشکر لنفسه و من کفر فإنّ ربّی غنیّ کریم * قال نکّروا لها عرشها ننظر أتهتدی أم تکون من الّذین لا یهتدون * فلمّا جاءت قیل أهکذا عرشک قالت کأنّه هو و أوتینا العلم من قبلها و کنّا مسلمین * و صدّها ما کانت تعبد من دون الله إنّها کانت من قوم کافرین * قیل لها الدخلی الصّرح فلمّا رأته حسبته لجّة و کشفت عن ساقیها قال إنّه صرح ممرّد من قواریر * قالت ربّی إنّی ظلمت نفسی و أسلمت مع سلیمان لله ربّ العالمین.(1)

{و جویای [حال] پرندگان شد و گفت: مراچه شده است که هُدهُد را نمی­بینم یا شاید از غایبان است، قطعاً او را به عذابی سخت عذاب می­دهم یا سرش را می­برّم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد، پس دیری نپایید که [هدهد آمد و] گفت: از چیزی آگاهی یافتم که از آن آگاهی نیافته­ای و برای تو از سرزمین سبا گزارشی درست آورده­ام، من [آنجا] زنی را یافتم که بر آنها سلطنت می­کرد و از هر چیزی به او بخشیده شده بود و تختی بزرگ داشت، او و قومش را چنین یافتم که به جای خدا به خورشید سجده می­کنند و شیطان اعمالشان را برایشان آراسته و آنان را از راه [راست] بازداشته بود و در نتیجه [به حقّ] راه نیافته بودند، [آری شیطان چنین کرده بود] تا برای خدایی که نهان را در آسمانها و زمین بیرون می­آورد و آنچه را پنهان می­دارید و آنچه را آشکار می­نمایید می­داند سجده نکنند، خدای یکتا که هیچ خدایی جز او نیست، پروردگار عرش بزرگ است، [سلیمان] گفت: خواهیم دید آیا راست گفته­ای یا از دروغگویان بوده­ای، این نامه مرا ببر و به سوی آنها بیفکن، آن­گاه از ایشان روی برتاب پس ببین چه پاسخ می­دهند، [ملکه سبا] گفت: ای سران [کشور] نامه­ای ارجمند برای من آمده است که از طرف سلیمان است و [مضمون آن] این است: به نام خداوند رحمتگر مهربان، بر من بزرگی مکنید و مرا از در طاعت درآیید، گفت: ای سران [کشور] در کارم به من نظر دهید که بی حضور شما [تا به حال] کاری را فیصله نداده­ام، گفتند: ما سخت نیرومندیم و دلاوریم، و[لی] اختیار کار با توست بنگر چه دستوری می­دهی، [ملکه] گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند آن را تباه و عزیزانش را خوار می­گردانند و این گونه رفتار می­کنند، و [اینک] من ارمغانی به سویش می­فرستم و می­نگرم که فرستادگان [من] با چه چیز باز می­گردند، و چون [فرستاده] نزده سلیمان آمد [سلیمان] گفت: آیا مرا به مالی کمک می­دهید؟ آنچه خدا به من عطا کرده بهتر است از آنچه به شما داده است، [نه] بلکه شما به ارمغان خود شادمانی می­نمایید، به سوی آنها بازگرد که قطعاً سپاهیانی بر [ایشان] می­آوریم که در برابر آنها تاب ایستادگی نداشته باشند و از آن [دیار] به خواری و زبونی بیرونشان می­کنیم، [سپس] گفت: ای سران [کشور] کدام یک از شما تخت آن ملکه را پیش از آنکه مطیعانه نزد من آیند برای من می­آورد؟ عفریتی از جنّ گفت: من آن را پیش از آنکه از مجلس خود برخیزی برای تو می­آورم و بر این کار [سخت] توانا و مورد اعتمادم، کسی که نزد او دانشی از کتاب [الهی] بود گفت: من آن را پیش از آنکه چشم خود را برهم زنی برایت می­آورم، پس چون [سلیمان] آن [تخت] را نزد خود مستقر دید گفت: این از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که آیا سپاسگزارم یا ناسپاسی می­کنم، و هرکس سپاس گزارد تنها به سود خویش سپاس می­گذارد و هرکس ناسپاسی کند بی­گمان پروردگارم بی­نیاز و کریم است، گفت: تخت [ملکه] را برایش ناشناس گردانید تا ببینیم آیا پی می­برد یا از کسانی است که پی نمی­برد، پس وقتی [ملکه] آمد [بدو] گفته شد: آیا تخت تو همین گونه است، گفت: گویا همین گونه است و پیش از این ما آگاه شده

ص: 109


1- . نمل / 20-44

إلی ملکه و أخذ ذلک الشیطان فحبسها فی صخرة و ألقاها فی البحر فهؤلاء قالوا قوله وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً هو جلوس ذلک الشیطان علی کرسیه عقوبة له ثم قال و اعلم أن أهل التحقیق استبعدوا هذا الکلام من وجوه الأول أن الشیطان لو قدر علی أن یتشبه بالصورة و الخلقة بالأنبیاء فحینئذ لا یبقی اعتماد علی شی ء قطعا فلعل هؤلاء الذین رأوهم الناس فی صورة محمد و موسی و عیسی علیهم السلام ما کانوا أولئک بل کانوا شیاطین تشبهوا بهم فی الصورة (1)و معلوم أن ذلک یبطل الدین بالکلیة.

الثانی أن الشیطان لو قدر علی أن یعامل نبی الله تعالی بمثل هذه المعاملة لوجب أن یقدر علی مثلها مع جمیع العلماء و الزهاد و حینئذ وجب أن یقتلهم و یمزق تصانیفهم و یخرب دیارهم.

الثالث کیف یلیق بحکمة الله و إحسانه أن یسلط الشیطان علی أزواج سلیمان (2)و لا شک أنه قبیح.

الرابع لو قلنا إن سلیمان علیه السلام أذن لتلک المرأة فی عبادة تلک الصورة فهذا کفر منه و إن لم یأذن فیه فالذنب علی تلک المرأة فکیف یؤاخذ الله سلیمان علیه السلام بفعل لم یصدر عنه (3)و قال السید قدس الله روحه أما ما رواه القصاص الجهال فی هذا الباب فلیس مما یذهب علی عاقل بطلانه و أن مثله لا یجوز علی الأنبیاء علیهم السلام و أن النبوة لا تکون فی خاتم یسلبها الجنی و أن الله تعالی لا یمکن الجنی من التمثل بصورة النبی و لا غیر ذلک مما افتروا به علی النبی. (4)

أقول: ثم ذکر رحمه الله وجوها ذکر الطبرسی رحمة الله علیه مختصرا منها مع غیرها منها أن سلیمان علیه السلام قال یوما فی مجلسه لأطوفن اللیلة علی سبعین امرأة تلد کل امرأة منهن غلاما یضرب بالسیف فی سبیل الله و لم یقل إن شاء الله فطاف

ص: 106


1- فی المصدر هنا زیادة و هی: لاجل الإغواء و الاضلال.
2- و کیف یجعله فقیرا حتّی یتکفف؟!.
3- مفاتیح الغیب 7: 136.
4- تنزیه الأنبیاء: 95.

و از در اطاعت درآمده بودیم، و [در حقیقت قبلاً] آنچه غیر از خدا می­پرستید مانع [ایمان] او شده بود و او از جمله گروه کافران بود، به او گفته شد: وارد ساحت کاخ [پادشاهی] شو و چون آن را دید برکه­ای پنداشت و ساقهایش را نمایان کرد، [سلیمان] گفت: این کاخی مفروش از آبگینه است، [ملکه] گفت: پروردگارا من به خود ستم کردم و [اینک] با سلیمان در برابر خدا پروردگار جهانیان تسلیم شدم.}

روایات

روایت 1­.

کتاب الاختصاص: از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: عفریتی که اندک علمی به کتاب الهی داشت نگاهی به پشت سر و جلو خود انداخت و چشمش را باز کرد سپس به سلیمان علیه السلام نگریست، آنگاه دستش را دراز کرد و ناگهان تخت ملکه سبا را در مقابل سلیمان مستقر کرد.

روایت 2.

زرارة گفته است: از امام صادق علیه­السلام شنیدم که می­گوید: جنّی که نزد سلیمان بود به محض اینکه با انگشتش اشاره کرد تخت ملکه سبا را حاضر کرد، پس حمران به امام گفت: خداوند تو را اصلاح گرداند چگونه چنین چیزی ممکن است؟ امام پاسخ داد: پدرم می­گفت: اگر جنّی بخواهد می­تواند زمین را درهم پیچد.

روایت 3.

تفسیر علی بن ابراهیم: هنگامی که سلیمان علیه­السلام بر تختش نشست تمام پرندگانی که خداوند برای او مسخّر گردانده بود آمدند و تخت و فرش سلیمان و هرآنچه بر روی آن بود را در مقابل نور خورشید زیر سایه بالهای خود گرفتند، و از میان تمام پرندگان تنها هُدهُد غائب بود و خورشید از جای خالی او بر حجره سلیمان می­تابید، پس سرش را بلند کرد و آن­گونه که خداوند متعال حکایت می­کند گفت:{مرا چه شده که هدهد را نمی­بینم} تا {دلیلی روشن و قوی برای من بیاورد}، پس دیری نپایید که هدهد آمد و سلیمان به او گفت: کجا بودی؟ گفت: {از چیزی آگاهی یافتم که از آن آگاهی نیافته­ای و برای تو از سرزمین سبا گزارشی درست آورده­ام، من [آنجا] زنی را یافتم که بر آنها سلطنت می­کرد و از هرچیزی به او بخشیده شده بود.} و این از جمله مواردی است که لفظ آن عامّ و معنایش خاصّ است، چرا که به ملکه سبا چیزهای زیادی از جمله آلت مردانگی و ریش بخشیده نشده بود، و ادامه داد:{او و قومش را چنین یافتم که به جای خدا به خورشید سجده می­کنند} تا این گفته او{و در نتیجه [به حق] راه نیافته بودند}، سپس هدهد گفت:{تا برای خدایی که نهان را در آسمانها و زمین بیرون می­آورد سجده نکنند.} و منظور از نهان در آسمان، باران و نهان در زمین، گیاهان است؛ آن­گاه سلیمان گفت:{خواهیم دید آیا راست گفته­ای یا از دروغگویان بوده­ای؟} تا این فرموده{ببین چه پاسخ می­دهند.}، هدهد گفت: او بر تخت بزرگی قرار گرفته است، سلیمان گفت: نامه را بر منبر او بیفکن، هدهد آمد و نامه را در حجره ملکه انداخت، بنابراین از نامه ترسید و سربازانش را جمع کرد و آن­گونه که خداوند نقل می­کند به آنان گفت:{ای سران [کشور] نامه­ای ارجمند برایم آمده است}

ص: 110

علیهن فلم تحمل منهن إلا امرأة واحدة جاءت بشق ولد

رَوَاهُ أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثُمَّ قَالَ فَوَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ قَالَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فُرْسَاناً.

فالجسد الذی ألقی علی کرسیه کان هذا ثم أناب إلی الله تعالی و فرغ إلی الصلاة (1)و الدعاء علی وجه الانقطاع إلیه سبحانه و هذا لا یقتضی أنه وقع منه معصیة صغیرة و لا کبیرة لأنه علیه السلام و إن لم یستثن ذکره (2)لفظا فلا بد من أن یکون استثناه ضمیرا و اعتقادا إذ لو کان قاطعا للقول بذلک لکان مطلقا لما لا یأمن أن یکون کذبا إلا أنه لما لم یذکر لفظة الاستثناء عوتب علی ذلک من حیث ترک ما هو مندوب إلیه.

و منها ما روی أن الجن و الشیاطین لما ولد لسلیمان علیه السلام ابن قال بعضهم لبعض إن عاش له ولد لنلقین منه ما لقینا من أبیه من البلاء فأشفق علیه السلام منهم علیه فاسترضعه فی المزن و هو السحاب فلم یشعر إلا و قد وضع علی کرسیه میتا تنبیها علی أن الحذر لا ینفع عن القدر و إنما عوتب علیه السلام علی خوفه من الشیاطین عن الشعبی و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

و منها أنه ولد له میت جسد بلا روح فألقی علی سریره عن الجبائی.

و منها أن الجسد المذکور هو جسد سلیمان لمرض امتحنه الله تعالی به و تقدیر الکلام و ألقیناه علی کرسیه جسدا لشدة المرض فیکون جسدا منصوبا علی الحال و العرب تقول فی الإنسان إذا کان ضعیفا هو جسد بلا روح و لحم علی وضم (3)ثُمَّ أَنابَ أی رجع إلی حال الصحة عن أبی مسلم و أما (4)ما ذکر عن ابن عباس أنه ألقی شیطان اسمه صخر علی کرسیه و کان ماردا عظیما لا یقوی علیه جمیع الشیاطین و کان نبی الله سلیمان لا یدخل الکنیف بخاتمه فجاء صخر فی صورة سلیمان حتی أخذ الخاتم من امرأة من نسائه و أقام أربعین یوما فی ملکه و سلیمان هارب و عن مجاهد أن شیطانا اسمه

ص: 107


1- فی نسخة و فی المصدر: فزع الی الصلاة. ای لجأ إلیها.
2- فی نسخة و فی المصدر: و ان لم یستثن ذلک.
3- الوضم: خشبة الجزار التی یقطع علیها اللحم.
4- جواب أما یأتی بعید هذا و هو قوله: فان جمیع ذلک اه.

یعنی: نامه­ای مهر شده و مختوم، {که از طرف سلیمان است و[مضمون آن] این است: به نام خداوند رحمتگر مهربان، بر من بزرگی مکنید و مرا از در طاعت درآیید}، یعنی: در مقابل من تکبّر و غرور نورزید، سپس ملکه گفت: {ای سران [کشور]، در کارم به من نظر و مشورت دهید که بی­حضور شما [تا به حال] کاری را فیصله نداده­ام}، آنان نیز آن­گونه که خداوند متعال حکایت می­کند گفتند: {ما سخت نیرومند و دلاوریم، ولی اختیار کار با توست، بنگر چه دستور می­دهی}، ملکه به آنان گفت: {پادشاهان چون به شهری درآیند آن را تباه و عزیزانش را خوار می­گردانند}، پس خداوند متعال فرمود: {و این گونه رفتار می­کنند}، سپس ملکه گفت: اگر این شخص آن­گونه که ادعا می­کند پیامبری از جانب خدا باشد، توان و نیرویی در مقابل او نخواهیم داشت، چرا که خداوند مغلوب نمی­شود، ولی من هدیه­ای به سوی او می­فرستم، اگر پادشاه باشد و به دنیا تمایل داشته باشد آن را می­پذیرد و اطمینان می­بم که بر ما غلبه نمی­کند، پس بلوری به سوی سلیمان فرستاد که مروارید بزرگی در آن قرار داشت، و به فرستاده­اش گفت: به او بگو: این مروارید بدون استفاده از آهن و آتش سوراخ می­شود، آن­گاه فرستاده ملکه نزد سلیمان آمد و هدیه را برایش آورد، پس سلیمان علیه السلام به یکی از سربازانش که از گروه کرمها بود دستور داد که نخی را به دهان بگیرد و مروارید را سوراخ کند و نخ را از سوی دیگر بیرون آورد، و کرم چنان کرد، آن­گاه سلیمان به فرستاده ملکه گفت:{ آنچه خدا به من عطا کرده بهتر است از آنچه به شما داده است، [نه] بلکه شما به ارمغان خود شادمانی می­کنید، به سوی آنها بازگرد که قطعا سپاهیانی بر [ایشان] می­آوریم که در برابر آنها تاب ایستادگی نداشته باشند، و از آن دیار به خواری و زبونی بیرونشان می­کنیم.}، فرستاده به سوی ملکه بازگشت و او را از این ماجرا و قدرت سلیمان آگاه کرد، ملکه فهمید که چاره­ای ندارد، پس بار سفر برگرفت و به سوی سلیمان رفت، هنگامی که خداوند متعال سلیمان را از آمدن ملکه به سویش آگاه کرد به جنّ و شیاطین گفت:{کدام یک از شما تخت آن ملکه را پیش از آنکه پیش من آیند برای من می­آورد؟} آن­گاه {عفریتی از جنّ گفت: من آن را پیش از آنکه از مجلس خود برخیزی برای تو می آورم و بر این کار توانا و مورد اعتمادم} سلیمان گفت: می­ خواهم سریع­تر از این حاضر شود،آصف بن برخیا گفت:{ من آن را پیش از آنکه چشم خود را بر هم زنی برایت می­آورم} پس آصف خداوند را به اسم اعظم فرا خواند و تخت ملکه را از زیر سلیمان خارج ساخت، سلیمان علیه السلام گفت:{تخت ملکه را برایش ناشناس گردانید} یعنی آن را تغییر دهید،{ تا ببینیم آیا پی می­برد یا از کسانی است که پی نمی­برد، پس وقتی ملکه آمد بدو گفته شد: آیا تخت تو همین است؟ گفت: گویا همین گونه است.}، و سلیمان امر کرده بود که خانه­ای از بلور بسازند و آن را بر روی آب قرار دهند، سپس به او گفته شد: وارد ساحت کاخ شو}، ملکه گمان کرد که کف کاخ از آب است، پس لباسش را بالا برد و ساقهایش ظاهر شد که بسیار پرمو بود، پس به او گفته شد:{ این کاخی مفروش از آبگینه است}، ملکه گفت: پروردگارا، من به خود ستم کردم و اینک با سلیمان در برابر خدا که پروردگار جهانیان است تسلیم شدم}.

ص: 111

آصف قال له سلیمان کیف تفتنون الناس قال أرنی خاتمک أخبرک بذلک فلما أعطاه إیاه نبذه فی البحر فذهب ملکه و قعد الشیطان علی کرسیه و منعه الله تعالی نساء سلیمان فلم یقربهن و کان سلیمان یستطعم فلا یطعم حتی أعطته امرأته یوما حوتا فشق بطنه فوجد خاتمه فیه فرد الله ملکه (1)و عن السدی أن اسم ذلک الشیطان خیفیق (2)و ما ذکر أن السبب فی ذلک أن الله سبحانه أمره أن لا یتزوج فی غیر بنی إسرائیل فتزوج من غیرهم و قیل بل السبب فیه أنه وطئ امرأة فی حال الحیض فسال منها الدم فوضع خاتمه و دخل الحمام فجاء الشیطان و أخذه و قیل تزوج امرأة مشرکة و لم یستطع أن یکرهها علی الإسلام فعبدت الصنم فی داره أربعین یوما فابتلاه الله بحدیث الشیطان و الخاتم أربعین یوما و قیل احتجب ثلاثة أیام و لم ینظر فی أمر الناس فابتلی بذلک فإن جمیع (3)ذلک مما لا یعول علیه لأن النبوة لا تکون فی الخاتم و لا یجوز أن یسلبها الله النبی و لا أن یمکن الشیطان من التمثل بصورة النبی و القعود علی سریره و الحکم بین عباده و بالله التوفیق (4).

ص: 108


1- فی المصدر: فرد اللّه علیه ملکه.
2- فی المصدر: حیقیق.
3- جواب لاما.
4- مجمع البیان 8: 475- 476.

بعداً سلیمان با ملکه که بلقیس دختر (شرح جبیریّه) بود ازدواج کرد، پس به شیاطین گفت: چیزی را برای او فراهم سازید که موهای بدن او را از بین ببرد، آنها نیز حمام­ها و داروی نظافت را برای ملکه حاضر کردند، بنابراین شیاطین از حمام و داروی نظافت و آسیاب­هایی که بر روی آب می­چرخید باری بلقیس استفاده کردند.

امام صادق علیه السلام فرموده است: همراه علم وآگاهی به سلیمان علیه السلام دانش سخن گفتن به هر زبانی و توان فهمیدن زبانهای مختلف و گفتار پرندگان و چهار پایان و درّندگان عطا شده بود، وی به هنگام حضور در جنگها به ربان فارسی، هنگام معشرت با خدمتکاران و سربازان و اهالی سرزمین خویش به زبان رومی، هنگام خلوت کردن با زنانش به زبان سریانی و نبطی، هنگام ایستادن در محراب و مناجات با پرودگارش با زبان عربی و به هنگام ملاقات با هیأتهای اعزامی و دشمنان به زبان عبری سخن می­گفت. منظور از این فرموده « لأعذّبنّه عذابا شدیدا» این است که پرهای هدهد را خواهم کند، «أن لا تعلوا علیّ» یعنی: بر من تکبر و غرور نورزید، «لا قبل لهم بها» یعنی: آنان طاقت و تحمل آن را ندارند، و این گفته سلیمان «لیبلونی أأشکر» یعنی: تا مرا بیازماید که آیا شکر می­گزارم کسی را که به من فرمانروایی بخشیده است، «أم أکفر» یا کفر می­ورزم آن­گاه که کسانی را می­بینم که مرتبه آنان از من پایین­تر است ولی از نظر علم و آگاهی از من برترند، پس خداوند برای او اراده شکر کرد.

روایت 4.

الکافی: یکی از یاران امام موسی کاظم علیه السلام به او گفت: فدایت شوم مرا از احوال پیامبر صلّی الله علیه و آله آگاه گردان آیا ایشان وارث تمام پیامبران بودند؟ امام فرمود: بله، او پرسید: از آدم تا خود ایشان؟ فرمود: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نگردانده مگر آنکه محمد صلّی الله علیه و آله از او عالم­تر و آگاه­تر است، یار امام گفت: عیسی بن مریم مردگان را به اذن خداوند زنده می­کرد، امام فرمود: راست می­گویی، سپس یار امام گفت: و سلیمان بن داوود علیه السلام زبان پرندگان را می­فهمید، آیا رسول خدا توانایی انجام این امور را داشت؟ امام فرمود: سلیمان هنگامی که هدهد را در میان سپاهیان خویش نیافت و به آن پرنده مشکوک شده بود گفت: {مرا چه شده که هدهد را نمی­بینم یا شاید از غائبان لست}، پس بر هدهد خشم گرفت و گفت:{او را به عذابی سخت عذاب می­دهم یا سرش را از تن جدا می­کنم مگر آنکه دلیلی روشن برای من بیاورد}، سلیمان به خاطر اینکه

ص: 112

باب 9 قصته علیه السلام مع بلقیس

الآیات

النمل: «وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ* لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ* فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ* إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لَها عَرْشٌ عَظِیمٌ *وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ* أَلَّا یَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْ ءَ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ* اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ* قالَ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبِینَ* اذْهَبْ بِکِتابِی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُونَ *قالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ* إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ *أَلَّا تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونِی مُسْلِمِینَ* قالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی أَمْرِی ما کُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتَّی تَشْهَدُونِ* قالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدِیدٍ* وَ الْأَمْرُ إِلَیْکِ فَانْظُرِی ما ذا تَأْمُرِینَ *قالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ* وَ إِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِمْ بِهَدِیَّةٍ فَناظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ* فَلَمَّا جاءَ سُلَیْمانَ قالَ أَ تُمِدُّونَنِ بِمالٍ فَما آتانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتاکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ* ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرُونَ* قالَ یا أَیُّهَا الْمَلَؤُا أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ*قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ* قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ* قالَ نَکِّرُوا لَها عَرْشَها نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِی أَمْ تَکُونُ مِنَ الَّذِینَ لا یَهْتَدُونَ* فَلَمَّا جاءَتْ قِیلَ أَ هکَذا عَرْشُکِ قالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ وَ أُوتِینَا الْعِلْمَ

ص: 109

هدهد او را به مکان آب هدایت می­کرد از غیابش عصبانی شد، پس به پرنده­ای از پرندگان قدرتی بخشیده شده بود که به سلیمان بخشیده نشده بود، این در حالی است که باد، مورچه، جنّ، انس، شیاطین و یاغیان فرمانبردار او بودند، ولی نمی­دانست که مکان آب را در زیر هوا مشخص کند و پرنده می­دانست، و خداوند متعال در کتابش می­فرماید: «و لو أنّ قرآناً سُیّرت به الجبال أو قُطّعت به الأرض أو کُلّم به الموتی»، حال آنکه ما این قرآن را به ارث برده­ایم که به وسیله آنچه در آن است کوهها به حرکت در می­آیند و سرزمینها درنوردیده می­شوند و مردگان زنده می­گردند، و ما می­توانیم مکان آب را مشخص کنیم، و به راستی که در کتاب خداوند آیاتی وجود دارد که مقصودی از آنها برداشت نمی­شود مگر آنکه خداوند اجازه آن را بدهد. حدیث.(1)

توضیح

شاید منظور از (تحت الهواء: زیر هوا)، (تحت الأرض: زیر زمین) باشد، آن­گونه که ذکر خواهد شد، چرا که زمین نیز زیر هوا و جوّ قرار دارد، یا شاید شناخت مکان آب باشد هنگامی که آنان در هوا و بر فرش (سلیمان) قرار دارند.

روایت 5.

الکافی: از امام باقر علیه ­السلام روایت است که فرمود: اسم اعظم خداوند هفتاد و سه حرف دارد و یکی از آنها نزد آصف بوده است، پس به آن سخن گفت و زمین مابین خود و تخت بلقیس را سوراخ کرد تا بتواند تخت را با دستش بگیرد، پس زمین در زمانی سریع­تر از چشم برهم زدن به حالت عادی خود برگشت، و هفتاد و دو حرف اسم اعظم خداوند نزد ماست و حرفی نزد خداوند تبارک و تعالی است که مخصوص ذات مقدس الهی است و آن علم غیب است، و هیچ تحوّل و قدرتی جز به واسطه خداوند بلند مرتبه و بزرگ وجود ندارد.(2)

روایت 6.

الکافی: از امام ابو الحسن عسکری علیه­السلام شنیده شده که می­گفت: اسم اعظم خداوند دارای هفتاد و سه حرف است، یکی از آن حروف نزد آصف بود که به آن سخن می­گفت، پس زمین مابین او و سرزمین سبا برایش سوراخ شد و او به تخت بلقیس دست یافت و آن را نزد سلیمان آورد، سپس زمین در کمتر از یک چشم بر هم زدن به هم پیوسته شد.(3)

ص: 113


1- . اصول الکافی 1 : 266
2- . اصول الکافی 1 : 230
3- . اصول الکافی 1 : 230

مِنْ قَبْلِها وَ کُنَّا مُسْلِمِینَ* وَ صَدَّها ما کانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنَّها کانَتْ مِنْ قَوْمٍ کافِرِینَ* قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ* قالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(20-44)

الأخبار

«1»

ختص، الإختصاص أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ فَضَالَةُ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا زَادَ الْعَالِمُ عَلَی النَّظَرِ إِلَی مَا خَلْفَهُ وَ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ مَدَّ بَصَرِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی سُلَیْمَانَ علیه السلام ثُمَّ مَدَّ بِیَدِهِ فَإِذَا هُوَ مُمَثَّلٌ بَیْنَ یَدَیْهِ.

«2»

وَ ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَا زَادَ صَاحِبُ سُلَیْمَانَ عَلَی أَنْ قَالَ بِإِصْبَعِهِ هَکَذَا فَإِذَا هُوَ قَدْ جَاءَ بَعَرْشِ صَاحِبَةِ سَبَإٍ فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ کَیْفَ هَذَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَقَالَ إِنَّ أَبِی کَانَ یَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ طُوِیَتْ لَهُ إِذَا أَرَادَ طَوَاهَا.

«3»

فس، تفسیر القمی کَانَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِذَا قَعَدَ عَلَی کُرْسِیِّهِ جَاءَتْ جَمِیعُ الطَّیْرِ الَّتِی سَخَّرَهَا اللَّهُ لِسُلَیْمَانَ فَتُظِلُّ الْکُرْسِیَّ وَ الْبِسَاطَ بِجَمِیعِ مَنْ عَلَیْهِ مِنَ الشَّمْسِ فَغَابَ عَنْهُ الْهُدْهُدُ مِنْ بَیْنِ الطَّیْرِ فَوَقَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ مَوْضِعِهِ فِی حِجْرِ سُلَیْمَانَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ کَمَا حَکَی اللَّهُ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ إِلَی قَوْلِهِ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ أَیْ بِحُجَّةٍ قَوِیَّةٍ فَلَمْ یَمْکُثْ إِلَّا قَلِیلًا إِذْ جَاءَ الْهُدْهُدُ فَقَالَ لَهُ سُلَیْمَانُ أَیْنَ کُنْتَ قَالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ أَیْ بِخَبَرٍ صَحِیحٍ إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هَذَا مِمَّا لَفْظُهُ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ لِأَنَّهَا لَمْ تُؤْتَ أَشْیَاءَ کَثِیرَةً مِنْهَا الذَّکَرُ وَ اللِّحْیَةُ ثُمَّ قَالَ وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ ثُمَّ قَالَ الْهُدْهُدُ أَلَّا یَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْ ءَ فِی السَّماواتِ أَیِ الْمَطَرَ وَ فِی الْأَرْضِ النَّبَاتَ (1)ثُمَّ قَالَ سُلَیْمَانُ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبِینَ إِلَی قَوْلِهِ ما ذا یَرْجِعُونَ فَقَالَ الْهُدْهُدُ إِنَّهَا فِی عَرْشٍ عَظِیمٍ أَیْ سَرِیرٍ فَقَالَ سُلَیْمَانُ أَلْقِ الْکِتَابَ عَلَی قُبَّتِهَا فَجَاءَ الْهُدْهُدُ فَأَلْقَی الْکِتَابَ فِی حِجْرِهَا فَارْتَاعَتْ مِنْ ذَلِکَ وَ جَمَعَتْ جُنُودَهَا وَ قَالَتْ لَهُمْ کَمَا حَکَی اللَّهُ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ

ص: 110


1- فی المصدر: ای النبات.

روایت 7.

بصائرالدرجات: از امام صادق علیه­السلام روایت شده که فرمود: اسم اعظم خداوند بر هفتاد و سه حرف است، یکی از آن حروف نزد آصف بود و به آن سخن می­گفت، پس زمین مابین خود و تخت بلقیس را شکافت، آن­گاه تخت را با دستش گرفت و سپس زمین در کمتر از یک چشم برهم زدن به حالت اولیه خود برگشت، و نزد ما هفتاد و دو حرف از حروف اسم اعظم وجود دارد، و حرفی نیز در علم غیب مکتوب نزد خداوند وجود دارد که آن را مخصوص ذات مقدس خویش گردانده است.(1)

روایت 8.

بصائرالدرجات: از امام صادق علیه­السلام روایت است که فرمود: اسم اعظم خداوند بر هفتاد و دو حرف است، و نزد کاتبِ سلیمان علیه­السلام که به او یک حرف (الف یا واو) الهام می­شد، پس سخن گفت و زمین برای او شکاف برداشت در هم پیچید پس به تخت دست یافت، و نزد ما هفتاد و یک اسم وجود دارد، و حرفی نیز در غیب نزد خداوند است.(2)

می­گویم: بعضی از احادیث را در ابواب امامت و برخی دیگر را در ابواب توحید ذکر کرده­ایم.

روایت 9.

بصائرالدرجات: جابر روایت می­کند که به امام باقر علیه­السلام گفتم: فدایت شوم این کلام عالِم {من آن را پیش از آنکه چشم خود را برهم زنی برایت می­آورم} را برایم شرح ده. امام فرمود: ای جابر، خداوند اسم اعظم خود را بر هفتاد و سه حرف قرار داده است، و نزد آن عالِم یک حرف وجود داشت پس زمین ما­بین او و تخت سوراخ شد و شکافت تا

ص: 114


1- . بصائرالدرجات : 57
2- .بصائرالدرجات : 57

أَیْ مَخْتُومٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَلَّا تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونِی مُسْلِمِینَ أَیْ لَا تَتَکَبَّرُوا عَلَیَّ ثُمَّ قَالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی أَمْرِی ما کُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتَّی تَشْهَدُونِ قالُوا لَهَا کَمَا حَکَی اللَّهُ نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدِیدٍ وَ الْأَمْرُ إِلَیْکِ فَانْظُرِی ما ذا تَأْمُرِینَ فَقَالَتْ لَهُمْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ ثُمَّ قَالَتْ إِنْ کَانَ هَذَا نَبِیّاً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ کَمَا یَدَّعِی فَلَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُغْلَبُ وَ لَکِنْ سَأَبْعَثُ إِلَیْهِ بِهَدِیَّةٍ فَإِنْ کَانَ مَلِکاً یَمِیلُ إِلَی الدُّنْیَا قَبِلَهَا وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَیْنَا فَبَعَثَتْ إِلَیْهِ حُقّاً فِیهِ جَوْهَرَةٌ عَظِیمَةٌ وَ قَالَتْ لِلرَّسُولِ قُلْ لَهُ یَثْقُبُ هَذِهِ الْجَوْهَرَةَ بِلَا حَدِیدٍ وَ لَا نَارٍ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ بِذَلِکَ فَأَمَرَ سُلَیْمَانُ علیه السلام بَعْضَ جُنُودِهِ مِنَ الدِّیدَانِ فَأَخَذَ خَیْطاً فِی فَمِهِ ثُمَّ ثَقَبَهَا وَ أَخْرَجَ الْخَیْطَ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ وَ قَالَ سُلَیْمَانُ لِرَسُولِهَا فَما آتانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتاکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها أَیْ لَا طَاقَةَ (1)وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرُونَ فَرَجَعَ إِلَیْهَا الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهَا بِذَلِکَ وَ بِقُوَّةِ سُلَیْمَانَ فَعَلِمَتْ أَنَّهُ لَا مَحِیصَ لَهَا فَارْتَحَلَتْ وَ خَرَجَتْ (2)نَحْوَ سُلَیْمَانَ فَلَمَّا أَخْبَرَ اللَّهُ سُلَیْمَانَ بِإِقْبَالِهَا نَحْوَهُ قَالَ لِلْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ عَفَارِیتِ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ قَالَ سُلَیْمَانُ أُرِیدُ أَسْرَعَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَدَعَا اللَّهَ بِاسْمِهِ الْأَعْظَمِ فَخَرَجَ السَّرِیرُ مِنْ تَحْتِ کُرْسِیِّ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ سُلَیْمَانُ نَکِّرُوا لَها عَرْشَها أَیْ غَیِّرُوهُ نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِی أَمْ تَکُونُ مِنَ الَّذِینَ لا یَهْتَدُونَ فَلَمَّا جاءَتْ قِیلَ أَ هکَذا عَرْشُکِ قالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ وَ کَانَ سُلَیْمَانُ قَدْ أَمَرَ أَنْ یُتَّخَذَ لَهَا بَیْتٌ مِنْ قَوَارِیرَ وَ وَضَعَهُ عَلَی الْمَاءِ ثُمَّ قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَظَنَّتْ أَنَّهُ مَاءٌ فَرَفَعَتْ ثَوْبَهَا وَ أَبْدَتْ سَاقَیْهَا فَإِذَا عَلَیْهَا شَعْرٌ کَثِیرٌ فَقِیلَ لَهَا إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ قالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ

ص: 111


1- فی المصدر: لا طاقة لهم بها.
2- فی المصدر: فخرجت و ارتحلت.

اینکه دو جانب زمین به هم پیوست و از این به آن تغییر یافت، و نزد ما هفتاد و دو حرف از اسم اعظم وجود دارد، و حرفی در علم غیب نزد خداوند مکنون است.(1)

روایت 10.

الکافی: امام صادق علیه­السلام فرموده است: هرکسی می­خواهد از نوره استفاده کند باید با سر انگشت، آن را برداشته و ببوید و بر کنار بینی­اش قرار بدهد و بگوید: خداوند بر سلیمان بن داوود درود فرستد همچنان که ما را به نوره امر کرد، هیچ گاه نوره او را نسوزاند.(2)

روایت 11.

کامل الزیارات: از امام صادق علیه­السلام روایت است که فرمود: یار و همراه سلمان به اسم اعظم خداوند سخن گفت، پس زمینهای پست و بلند ما­بین تخت سلیمان و عرش ملکه سبا فرو رفتند تا اینکه دو سرزمین به هم پیوستند پس عرش ملکه را به سوی خود کشید، سلیمان گفت: گمان کردم که عرش ملکه از زیر تخت من خارج شد؛ سپس زمین در سریعتر از یک چشم برهم زدن دوباره گسترده شد.(3)

توضیح

ظاهر بیشتر روایتها بر این نکته تأکید دارد که زمین بین سلیمان و عالِم همراه او و تخت ملکه فرو رفته است، و زمینی که تخت برآن قرار داشته حرکت کرده تا اینکه تخت را نزد او حاضر کرده است. و اگر گفته شود: ساختمانهایی که بر روی زمین قرار داشته­اند چگونه فرو رفته­اند؟ می­گوییم: ممکن است که آن ساختمانها و هم چنین حیوانات و درختان و غیره به اذن خداوند متعال و به فرمان او به سوی شمال و جنوب حرکت کرده باشند. و ممکن است که حرکت تخت ملکه از زیر زمین صورت گرفته باشد به این صورت که تخت در زمین فرو رفته و طبقه تحتانی زمین درهم پیچیده و متراکم شده و تخت ملکه از زیر تخت سلیمان بیرون آمده باشد، سپس آن طبقه زیر زمینی دوباره گسترده شده باشد.

روایت 12.

کتاب الاختصاص: أبان الأحمر از امام صادق علیه­السلام روایت می­کند که فرمود: ای أبان، مردم چگونه این سخن امیر مؤمنان را انکار می­کنند که: "اگر می­خواستم پایم را بلند می­کردم و با آن ضربه­ای به سینه ابو سفیان در شام می­زدم و او را از روی تختش واژگون می­کردم"؟ در حالی که دست یافتن آصف- وصیّ سلیمان- به عرش

بلقیس و حاضر گرداندن آن نزد سلیمان قبل از برهم زدن چشم را انکار نمی­کنند؟ آیا پیامبر ما صلی الله علیه و آله برترین پیامبران و وصیّ او برترین اوصیا نیست؟

ص: 115


1- . بصائر الدرجات : 57
2- . فروع الکافی 2 : 221
3- . کامل الزیارة : 59

فَتَزَوَّجَهَا سُلَیْمَانُ وَ هِیَ بِلْقِیسُ بِنْتُ الشَّرْحِ (1)الْجُبَیْرِیَّةُ وَ قَالَ سُلَیْمَانُ لِلشَّیَاطِینِ اتَّخِذُوا لَهَا شَیْئاً یُذْهِبُ هَذَا الشَّعْرَ عَنْهَا فَعَمِلُوا الْحَمَّامَاتِ وَ طَبَخُوا النُّورَةَ (2)فَالْحَمَّامَاتُ وَ النُّورَةُ مِمَّا اتَّخَذَتْهُ الشَّیَاطِینُ لِبِلْقِیسَ وَ کَذَا الْأَرْحِیَةُ الَّتِی تَدُورُ عَلَی الْمَاءِ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام مَعَ عِلْمِهِ مَعْرِفَةَ الْمَنْطِقِ بِکُلِّ لِسَانٍ وَ مَعْرِفَةَ اللُّغَاتِ وَ مَنْطِقِ الطَّیْرِ وَ الْبَهَائِمِ وَ السِّبَاعِ فَکَانَ إِذَا شَاهَدَ الْحُرُوبَ تَکَلَّمَ بِالْفَارِسِیَّةِ وَ إِذَا قَعَدَ لِعُمَّالِهِ وَ جُنُودِهِ وَ أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ تَکَلَّمَ بِالرُّومِیَّةِ فَإِذَا خَلَا مَعَ نِسَائِهِ (3)تَکَلَّمَ بِالسُّرْیَانِیَّةِ وَ النَّبَطِیَّةِ وَ إِذَا قَامَ فِی مِحْرَابِهِ لِمُنَاجَاةِ رَبِّهِ تَکَلَّمَ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ إِذَا جَلَسَ لِلْوُفُودِ وَ الْخُصَمَاءِ تَکَلَّمَ بِالْعِبْرَانِیَّةِ قَوْلُهُ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً یَقُولُ لَأَنْتِفَنَّ رِیشَهُ قَوْلُهُ أَلَّا تَعْلُوا عَلَیَّ یَقُولُ لَا تَعْظُمُوا عَلَیَّ قَوْلُهُ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها یَقُولُ لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهَا وَ قَوْلُ سُلَیْمَانَ لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ الَّذِی آتَانِی مِنَ الْمُلْکِ أَمْ أَکْفُرُ إِذَا رَأَیْتُ مَنْ هُوَ دُونِی (4)أَفْضَلَ مِنِّی عِلْماً فَعَزَمَ اللَّهُ لَهُ عَلَی الشُّکْرِ (5).

«4»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی زَاهِرٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَرِثَ النَّبِیِّینَ کُلَّهُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی نَفْسِهِ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَعْلَمُ مِنْهُ قَالَ قُلْتُ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ وَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام کَانَ یَفْهَمُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْدِرُ عَلَی هَذِهِ الْمَنَازِلِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ لِلْهُدْهُدِ حِینَ فَقَدَهُ وَ شَکَّ فِی أَمْرِهِ فَقَالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ حِینَ فَقَدَهُ فَغَضِبَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ وَ إِنَّمَا غَضِبَ

ص: 112


1- فی نسخة: الشراحیل، و فی أخری: الشرجیل. و فی العرائس: بنت البشرخ و هو الهذهاذ و فی المحبر و الطبریّ: بنت الیشرح، و فی الکامل: ابنة أنیشرح و هو الهدهاد، ثمّ ذکروا نسبها و فیه اختلاف یطول ذکره.
2- فی نسخة: و طبخوا النورة و الزرنیخ.
3- فی المصدر: فاذا خلا بنسائه.
4- فی نسخة: إذا رأیت من هو أدون.
5- تفسیر القمّیّ: 476- 478.

آیا علی علیه­ السلام را در حدّ وصیِ سلیمان قرار نداده­اند؟ خداوند میان ما و آنان که حقّ و فضیلت ما را انکار کردند قضاوت کند.(1)

می­گویم: شیخ امین الدین طبرسی رحمه الله در مورد این فرموده خداوند متعال «و تفقّد الطیرَ» گفته یعنی: پرندگان را به هنگام غیبت طلب کرد، و «فقال مالی لا أری الهدهد» یعنی: هدهد را چه شده او را نمی­بینم؟ و در مورد سبب جسجوی سلیمان از هدهد اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده است: سلیمان در سفرش به هدهد نیاز داشت تا او را به مکان آب راهنمایی کند، گفته می­شود: هدهد آب را در دل زمین می­دید آن­گونه که ما آن را در جام می­بینیم، این سخن از ابن عباس روایت شده است. و عیّاشی با ذکر سند روایت می­کند که ابوحنیفه به امام صادق علیه­السلام گفت: سلیمان چگونه (به چه مناسبت) در میان پرندگان به جستجوی هدهد پرداخت؟ امام فرمود: چرا که هدهد آب را در دل زمین می­دید آن­گونه که یکی از شما روغن را در جام شیشه­ای می­بیند، پس ابو حنیفه به اصحابش نگاه کرد و خندید! امام صادق علیه­السلام گفت: چه چیز تو را می­خنداند؟ گفت: فدایت گردم بر تو پیروز گشتم، امام گفت: چگونه بر من پیروز گشتی؟ ابو حنیفه گفت: کسی که آب را در دل زمین می­بیند، دام و تله را در خاک نمی­بیند تا اینکه گردنش را می­گیرد؟ پس امام صادق علیه­السلام گفت: ای نعمان، آیا ندانسته­ای هنگامی که قضا و قدر سر رسد چشم­ها را می­پوشاند.

و از وهب روایت شده که سلیمان در جستجوی هدهد بود به خاطر اینکه در نوبتش اخلال ایجاد کرده بود؛ و گفته شده: پرندگان با ایجاد سایه سلیمان را از تابش نور خورشید حفظ می­کردند و آن­گاه که هدهد جایگاهش را خالی کرد باعث تابیدن خورشید بر او شد، «أم کان الغائبین» به این معناست که: آیا از سر نافرمانی تأخیر کرده یا به خاطر داشتن عذر و حاجت غائب است؟ مبّرد گفته است: هنگامی که سلیمان جویای حال پرندگان شد و هدهد را ندید گفت: مرا چه شده که هدهد را نمی­بینم؟ بر این حساب که شاید هدهد با سپاهیانش است ولی او را نمی­بیند، سپس مشکوک شد و از آن جهت که هدهد را ندید به غیبت او از آن جمع شک کرد و گفت: «أم کان من الغائبین» یعنی: آیا از غائبین است؟ گویی که سخن اول را ترک کرده و از حال و علّت غیبت هدهد پرسیده است، سپس او را به خاطر غیبتش تهدید کرده و گفت:{او را به سختی عذاب می­دهم} یعنی: با کندن پرها و انداختن او در مقابل خورشید این نظر از ابن عباس و قتاده و مجاهد روایت شده است؛ و گفته شده است: او را با انداختن در بین جانورانی که ضدّ او هستند عذاب می­دهم، و آن­گونه که سخن گفتن سلیمان با پرندگان و تکلیف آنان به انجام امور معجزه­ای برای او بوده است جایز است که آنان را به خاطر کوتاهی در انجام وظایف نیز سرزنش و مجازات کرده باشد، چرا که پرندگان مأمور به اطاعت از سلیمان بوده و به خاطر غیبت مستحق عذاب شده­اند، «أو لأذبحنّه » او را ذبح می­کنم و یا به عنوان مجازات نافرمانی حلق او را قطع می­کنم، «أو لیأتینّی بسلطان مبین» یعنی: دلیل واضحی بیاورد که عذر غیبتش را موجّه سازد، «فمکث غیر بعید» یعنی: سلیمان فقط زمان اندکی را منتظر ماند که هدهد آمد، و گفته شده: معنا به این صورت است که هدهد اندکی به غیبتش ادامه داد سپس بازگشت، و بر این اساس جایز است

ص: 116


1- . نسخه خطی اختصاص

لِأَنَّهُ کَانَ یَدُلُّهُ عَلَی الْمَاءِ فَهَذَا وَ هُوَ طَائِرٌ قَدْ أُعْطِیَ مَا لَمْ یُعْطَ سُلَیْمَانُ وَ قَدْ کَانَتِ الرِّیحُ وَ النَّمْلُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّیَاطِینُ وَ الْمَرَدَةُ (1)لَهُ طَائِعِینَ وَ لَمْ یَکُنْ یَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَ کَانَ الطَّیْرُ یَعْرِفُهُ وَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی وَ قَدْ وَرِثْنَا نَحْنُ هَذَا الْقُرْآنَ الَّذِی فِیهِ مَا تُسَیَّرُ بِهِ الْجِبَالُ وَ تُقَطَّعُ بِهِ الْبُلْدَانُ وَ تُحْیَا بِهِ الْمَوْتَی وَ نَحْنُ نَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَ إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَآیَاتٍ مَا یُرَادُ بِهَا أَمْرٌ إِلَّا أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِهِ الْخَبَرَ (2).

بیان

تحت الهواء لعل المراد منه تحت الأرض کما سیأتی فإن الأرض أیضا تحت الهواء أو المراد معرفته حین کونهم علی البساط فی الهواء.

«5»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ غَیْرُهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ شُرَیْسٍ الْوَابِشِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ عَلَی ثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ إِنَّمَا کَانَ عِنْدَ آصَفَ مِنْهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ فَتَکَلَّمَ بِهِ فَخُسِفَ بِالْأَرْضِ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سَرِیرِ بِلْقِیسَ حَتَّی تَنَاوَلَ السَّرِیرَ بِیَدِهِ ثُمَّ عَادَتِ الْأَرْضُ کَمَا کَانَتْ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ وَ نَحْنُ عِنْدَنَا مِنَ الِاسْمِ الْأَعْظَمِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْتَأْثَرَ (3)بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ(4).

«6»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً کَانَ عِنْدَ آصَفَ حَرْفٌ فَتَکَلَّمَ بِهِ فَانْخَرَقَتْ لَهُ الْأَرْضُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سَبَإٍ فَتَنَاوَلَ عَرْشَ بِلْقِیسَ حَتَّی صَیَّرَهُ إِلَی سُلَیْمَانَ ثُمَّ انْبَسَطَتِ الْأَرْضُ فِی أَقَلَّ مِنْ طَرْفَةِ عَیْنٍ(5).

ص: 113


1- فی نسخة من المصدر: و الشیاطین المردة.
2- أصول الکافی 1: 226.
3- استأثر بالشی ء علی الغیر: استبد به و خص به نفسه.
4- أصول الکافی 1: 230.
5- أصول الکافی 1: 230.

که تقدیر آیه این گونه باشد: (فمکث فی مکان غیر بعید)، ابن عباس گفته است: هدهد با دلیلی روشن به سوی سلیمان آمد و گفت: «أحطتُ بما لم تحط به» یعنی: آگاهی یافتم از آنچه تو از آن آگاه نبوده­ای، «و جئتک من سبأ بنبأ یقین» یعنی: خبری درست و صادقانه، و سبأ: سرزمینی در منطقه یمن بوده است، این نظر از قتاده روایت شده است؛ و از السدّیّ روایت شده که: خداوند برای سرزمین سبأ و قوم آن دوازده پیامبر مبعوث گردانده است. علقمه از ابن عباس روایت می­کند که از رسول خدا صلی الله علیه وسلم درباره سبأ سئوال شد و ایشان فرمود: او مردی است که سران ده قبیله عرب از او زاده شده اند، شش نفر از آنان با برکت و خوش یمن و چهار نفر دیگر شوم و بی برکت بوده­اند، کسانی که شوم بوده­اند: لخت، جذام، غسّان و عامله؛ و کسانی که خوش یمن بوده­اند: کندة، الأشعرون، أزد، کمیر، مذحج و أنمار، و خثعم و بجیلة نیز از أنهار هستند؛ «إنّی وجدتُ امرأة تملکهم» یعنی: (زنی را یافتم که) در میان آنها به انجام امور می­پردازد به طوری که کسی مانع او نمی­شود و به او اعتراض نمی­کند، «أوتیت من کلّ شیء» این آیه خبر از وسعت فرمانروایی و مُلک بلقیس می­دهد، یعنی: تمام مال و اموال و هرآنچه از زینت دنیا که پادشاهان به آن نیاز دارند به او بخشیده شده است، حسن گفته است: این زن، ملکه سبأ بلقیس دختر شراحیل است؛ و گفته شده: شرحیل پدر بلقیس آخرین پادشاه از مجموع چهل پادشاه بوده است، قتاده گفته است: و مشاوران ملکه سبأ سیصد و دوازده قبیله بوده­اند، و زیر پرچم هریک از این قبایل هزار مرد جنگجو قرار داشته است، «و لها عرش عظیم» یعنی: تختی بزرگتر از تخت تو ای سلیمان؛ قسمت جلوی این تخت از جنس طلای نشان گذاری شده با یاقوت قرمز و زمرّد سبز و قسمت عقب آن از جنس نقره آراسته به انواع جواهر بوده است، و بر این تخت هفت خانه وجود داشت و هر خانه­ای نیز دارای دری بسته بود؛ و از ابن عباس روایت شده: طول و عرض تخت بلقیس سی ذراع و ارتفاع آن نیز سی ذراع بوده است، و ابو مسلم گفته است: مقصود از (عرش)، فرمانروایی و مُلک است، «وجدتها و قومها یسجدون للشمس من دون الله و زیّن لهم الشیطان أعمالهم» یعنی: شیطان سجده گزاردن آنها برای خورشید به جای خداوند را در نظرشان آراسته بود، «فصدّهم عن السبیل» یعنی: آنان را از راه حقّ منصرف کرده بود؛ ابو جعفر و الکسایّی و رویس به نقل از یعقوب آیه « ألّا یسجدوا» را به صورت« ألایسجدوا» یعنی: با لام بدون تشدید نیز قرائت کرده­اند، بر اساس لام بدون تشدید آیه به صورت امر به سجده گزاری معنا می­شود و (یاء) نیز به عنوان یای تنبیه وارد شده است، یعنی تقدیر آیه این­گونه باشد: (ألا قوم اسجدو الله)، و گفته شده: این آیه دستوری است از جانب خداوند برای

ص: 117

«7»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ سَعْدٍ أَبِی عُمَرَ الْجُلَّابِ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ عَلَی ثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً کَانَ عِنْدَ آصَفَ مِنْهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ فَتَکَلَّمَ بِهِ فَخُسِفَ بِالْأَرْضِ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ سَرِیرِ بِلْقِیسَ ثُمَّ تَنَاوَلَ السَّرِیرَ بِیَدِهِ ثُمَّ عَادَتِ الْأَرْضُ کَمَا کَانَ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ عَیْنٍ وَ عِنْدَنَا نَحْنُ مِنَ الِاسْمِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی اسْتَأْثَرَ بِهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ الْمَکْتُوبِ عِنْدَهُ (2).

«8»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُوسٍ الْخَلِیجِیِّ (3)عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ سَعْدٍ أَبِی عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ عَلَی اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ إِنَّمَا کَانَ عِنْدَ آصَفَ کَاتِبِ سُلَیْمَانَ علیه السلام وَ کَانَ یُوحَی إِلَیْهِ (4)حَرْفٌ وَاحِدٌ أَلِفٌ أَوْ وَاوٌ (5)فَتَکَلَّمَ فَانْخَرَقَتْ لَهُ الْأَرْضُ حَتَّی الْتَفَّتْ فَتَنَاوَلَ السَّرِیرَ وَ إِنَّ عِنْدَنَا مِنَ الِاسْمِ أَحَداً وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ فِی غَیْبِهِ (6).

أقول: قد أوردنا بعض الأخبار فی أبواب الإمامة و بعضها فی أبواب التوحید.

«9»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ ضُرَیْسٍ (7)الْوَابِشِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُ الْعَالِمِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ قَالَ فَقَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ اسْمَهُ الْأَعْظَمَ عَلَی ثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً فَکَانَ عِنْدَ الْعَالِمِ مِنْهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ فَانْخَسَفَتِ الْأَرْضُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّرِیرِ

ص: 114


1- حکی عن رجال أنّه سعد بن أبی عمرو الجلاب، و عن نسخة: سعد بن أبی عمر الجلاب و عن الفقیه: سعد أبی عمرو الجلاب، و فی البصائر: عن سعدان عن ابی عمر الجلاب، و لعله مصحف.
2- بصائر الدرجات: 57.
3- هکذا فی نسخ الکتاب و فی المصدر و هو وهم، و صحیحه «الخلنجی» بالنون علی ما فی فهرست النجاشیّ و الشیخ و رجاله، نسبة الی الخلنج، و هو کسمند: شجر فارسی معرب یتخذ من خشبته الأوانی أو کل جفنة و صحفة و آنیة صنعت من خشب ذی طرائق و أساریع موشاة، علی ما حکی عن اللسان فکان الرجل کان یبیع ذلک.
4- فی المصدر: و کان یؤمی إلیه.
5- لعله علی التشبیه.
6- بصائر الدرجات: 57.
7- فی نسخة: شریس الوابشی. و کلاهما کزبیر.

تمام مخلوقاتش که برای او سجده بگزارند؛ و نقل شده: این آیه از نصایح هدهد به قوم بلقیس می­باشد هنگامی که آنان را در حین سجده برای غیر خدا مشاهده کرد، یا اینکه از جمله سخنان هدهد باشد که هنگام بازگشت به سوی سلیمان آنها را نقل کرد و عمل قوم بلقیس را زشت شمارد، و قرائت آیه با لام مشدّد معنا را به این صورت تغییر می­دهد که شیطان، گمراهی آن قوم را برای­شان آراست تا برای خداوند سجده نگزارند، «الذی یخرج الخبء فی السموات و الأرض» الخبء: پنهان و پوشانیده شده، و آن چیزی است که دیگران برآن احاطه دارند و مانع پی بردن به آن می­شوند؛ و آنچه خداوند می­آفریند و آن را از عدم به وجود می­رساند نیز چنین منزلتی دارد؛ و گفته شده (الخبء) به معنای غیب می­باشد؛ هم چنین روایت شده که منظور از (خبء السموات)، باران و منظور از (خبء الأرض)، گیاهان و درختان می­باشد. «ویعلم ما تخفون و ما تعلنون» یعنی آگاه به امور پنهانی و علنی است، «الله لا إله إلّا هو ربّ العرش العظیم» این آیه از سخنان هدهد است، یا شروع خبر دادن از خداوند متعال می­باشد؛ پس هنگامی که سلیمان عذر هدهد در تأخیرش را شنید گفت: {خواهیم دید آیا راست گفته­ای یا از دروغگویان بوده­ای}، سپس نامه­ای نوشت و با انگشتریش آن را مُهر کرد و به هدهد داد و گفت: {این نامه مرا ببر و به سوی آنها بیفکن} یعنی به سوی اهالی سرزمین سبأ، {آن­گاه از ایشان روی برتاب} یعنی بعد از افکندن نامه به سوی آنان در نقطه­ای در همان نزدیکی از چشم آنان پنهان شو، {پس ببین چه پاسخ می­دهند} یعنی: ببین که به یکدیگر چه می­گویند و چه سخنانی بین آنها مبادله می­شود، و هدهد نامه را برد و به سوی آنان افکند و هنگامی که بلقیس آن را دید به قومش گفت: {ای سران کشور} یعنی: ای اشراف و بزرگان قوم، {نامه­ای ارجمند برای من آمده است} قتاده گفته است: هدهد نزد ملکه سبأ که بر پشت خوابیده بود آمد، و نامه را روی گردنش انداخت و ملکه آن را خواند؛ گفته شده: ملکه سبأ دارای دریچه­ای رو به خورشید بود که هنگام طلوع درآن می­تابید، پس به آن دریچه نگاه می­انداخت و سجده می­گزارد، هدهد کنار دریچه آمد و آن را با پر و بالش سدّ کرد بنابراین خورشید بالا آمد و ملکه خبردار نشد، و هنگامی که برخاست و به دریچه نگاه می­کرد هدهد نامه را به سوی او انداخت، این کلام از وهب و ابن زید روایت شده است؛ و آن­گاه که نامه را دریافت کرد اشراف و بزرگان را که سیصد و دوازده قبیله بودند فراخواند، سپس به آنان گفت: {نامه­ای ارجمند برای من آمده است}، ابن عباس گوید: ملکه آن نامه را ارجمند خواند چرا که مُهر شده بود، و نظر او را این سخن تأیید می­کند: (إکرام الکتاب ختمه: گرامی داشتن نامه با مُهر کردن آن است)، و گفته شده: نامه را ارجمند توصیف کرد چرا که (با بسم الله الرحمن الرحیم( آغاز شده بود، و یا اینکه به خاطر خوش خط بودن و زیبایی الفاظ و بیان آن را ارجمند خوانده است، هم­چنین گفته شده: چرا که آن نامه از جانب فرمانروای انس و جنّ و پرندگان بوده است، و ملکه اخباری را در مورد سلیمان شنیده بوده پس نامه را ارجمند خوانده است، زیرا از سوی شخصی ارجمند و والا شأن و بلند جایگاه بوده است، «إنّه من سلیمان و إنّه بسم الله الحمن الرحیم» یعنی: این نامه از سوی سلیمان است و نوشته موجود در نامه از این قرار است: {به نام خداوند رحمتگر مهربان،

ص: 118

حَتَّی الْتَفَّتِ الْقِطْعَتَانِ (1)وَ حُوِّلَ مِنْ هَذِهِ عَلَی هَذِهِ وَ عِنْدَنَا مِنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حَرْفٌ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ الْمَکْنُونِ عِنْدَهُ (2).

«10»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنِ السَّیَّارِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ أَرَادَ الِاطِّلَاءَ بِالنُّورَةِ فَأَخَذَ مِنَ النُّورَةِ بِإِصْبَعِهِ فَشَمَّهُ وَ جَعَلَهُ عَلَی طَرَفِ أَنْفِهِ وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ کَمَا أَمَرَنَا بِالنُّورَةِ لَمْ تُحْرِقْهُ النُّورَةُ (3).

«11»

مل، کامل الزیارات أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ صَاحِبَ سُلَیْمَانَ تَکَلَّمَ بِاسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ فَخُسِفَ مَا بَیْنَ سَرِیرِ سُلَیْمَانَ وَ بَیْنَ الْعَرْشِ مِنْ سُهُولَةِ الْأَرْضِ وَ حُزُونَتِهَا حَتَّی الْتَقَتِ الْقِطْعَتَانِ فاجْتَرَّ الْعَرْشَ قَالَ سُلَیْمَانُ یُخَیَّلَ إِلَیَّ أَنَّهُ خَرَجَ مِنْ تَحْتِ سَرِیرِی قَالَ وَ دُحِیَتْ فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَیْنِ (4).

بیان

ظاهر أکثر تلک الأخبار أن الأرض التی کانت بینه و بین السریر انخسفت و تحرکت الأرض التی کان السریر علیها حتی أحضرته عنده فإن قیل کیف انخسفت الأبنیة التی کانت علیها قلنا یحتمل أن تکون تلک الأبنیة تحرکت بأمره تعالی یمینا و شمالا و کذا ما علیها من الحیوانات و الأشجار و غیرها و یمکن أن یکون حرکة السریر من تحت الأرض بأن غار فی الأرض و طویت و تکاثفت الطبقة التحتانیة حتی خرج من تحت سریره ثم دحیت تلک الطبقة من تحت الأرض.

«12»

ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا أَبَانُ کَیْفَ تُنْکِرُ النَّاسُ قَوْلَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا قَالَ لَوْ شِئْتُ لَرَفَعْتُ رِجْلِی هَذِهِ فَضَرَبْتُ بِهَا صَدْرَ ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ بِالشَّامِ فَنَکَسْتُهُ عَنْ سَرِیرِهِ وَ لَا یُنْکِرُونَ تَنَاوُلَ آصَفَ وَصِیِّ سُلَیْمَانَ عَرْشَ بِلْقِیسَ وَ إِتْیَانَهُ سُلَیْمَانَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْهِ طَرْفُهُ أَ لَیْسَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ الْأَنْبِیَاءِ وَ وَصِیُّهُ أَفْضَلَ الْأَوْصِیَاءِ أَ فَلَا

ص: 115


1- هکذا فی المصدر و فی نسخ من الکتاب، و فی نسختین: التقت القطعتان.
2- بصائر الدرجات: 57.
3- فروع الکافی 2: 221.
4- کامل الزیارة: 59.

بر من بزرگی مکنید و مرا از در طاعت درآیید.} خلاصه نوشته موجود در نامه همین اندازه بود، «یا أیّها الملأ أفتونی فی أمری» {ای سران [کشور] در کارم به من نظر دهید} یعنی: راه صحیح را به من نشان دهید، «ما کنت قاطعة أمراً حتی تشهدون» {که بی حضور شما [تا به حال] کاری را فیصله نداده­ام} یعنی: اقدام به انجام هیچ کاری نکرده­ام مگر اینکه شما حضور داشته­اید، و این سخن نرم خویی او با قومش را نشان می­دهد، آنان نیز در جواب گفتند: «نحن أولوا قوّة» {ما صاحبان قدرت و شجاعت هستیم} یعنی: ما صاحب نیرو و قدرت و جنگ آوری هم چنین صاحب شجاعت بسیار هستیم، «و الأمر لک» {ولی اختیار کار باتوست} یعنی: تدبیر کارها در جنگیدن و یا عدم جنگیدن به تو واگذار می­شود، «فانظری ماذا تأمرین» { بنگر چه دستور می­دهی} یعنی: ما را به چه کاری فرمان می­دهی تا اطاعت کنیم؛ اگر به صلح دستور دهی صلح می­کنیم و اگر به جنگیدن فرمان دهی می­جنگیم، ملکه در مورد پرداختن به جنگ گفت: «إنّ الملوک إذا دخلوا قریة أفسدوها» {پادشاهان چون به شهری درآیند آن را تباه و عزیزانش را خوار می­گردانند} یعنی هنگامی که پادشاهان از روی اجبار و خشونت و با کشتار و تسلّط وارد شهری شوند آن را هلاک و ویران می­سازند، «و جعلوا أعزّة أهلها أذلّة» {و عزیزانش را خوار می­گردانند} یعنی به اشراف و بزرگان اهانت می­کنند و آنان را خوار می­شمرند تا بتوانند زمام امور را به دست بگیرند، و معنای این سخن این است که ملکه، بزرگان قوم خویش را از آمدن سلیمان به سوی آنان و وارد شدن او به شهرشان برحذر داشت؛ در این جا خبر دادن از ملکه به پایان می­رسد و خداوند او را در آنچه گفته تصدیق می­کند و می­فرماید: «و کذلک یفعلون» یعنی: پادشاهان آن­گونه که او گفت عمل می­کنند، و گفته شده: این کلام به ماقبل متصل است و «کذلک یفعلون» نیز از جمله سخنان ملکه است، «و إنّی مرسلة إلیهم» {من ارمغانی به سوی آنان می­فرستم} یعنی به سوی سلیمان علیه السلام و قوم او هدیه­ای می­فرستم که رشوه­ای برای در امان نگاه داشتن فرمانروایی­ام باشد، «فناظرة» {پس می­نگرم} یعنی منتظر می­مانم، «بم یرجع المرسلون» {که فرستادگان [من] با چه چیز بر می­گردند} یعنی با پذیرفتن و یا نپذیرفتن هدیه­ام از سوی سلیمان؛ و ملکه این را به خاطر آشنایی با شیوه پادشاهان در خوشایند بودن تقدیم هدایا به آنان انجام داد، و با این کار خواست بداند که آیا سلیمان پادشاه است یا پیامبر، اگر هدیه را می­پذیرفت مشخص می­شد که او پادشاه است و در این صورت آنچه او را راضی گردانَد نزد ملکه فراوان بود، و اگر آن را نمی­پذیرفت مشخص می­شد که پیامبر است. و در نوع هدیّه و ارمغان ملکه نیز اختلاف نظر وجود دارد، از ابن عباس روایت شده که: ملکه به سلیمان چند دسته پسر و دختر نابالغ به عنوان خدمتگذار هدیه کرد که لباسهای متحدالشکل برآنان پوشانده بود تا مذکر و مؤنث بودن آنان مشخص نباشد؛ و از مجاهد چنین نقل شده است: ملکه دویست غلام و دویست کنیز به سلیمان اهدا کرد که بر غلام­ها لباس کنیزان و بر کنیزان لباس غلام­ها را پوشانده بود؛ و از ثابت البنانیّ روایت شده است: ملکه شمشهایی از جنس طلا را در ظرفهایی از جنس حریر قرار داد و به سلیمان اهدا کرد، و هنگامی که این هدیه به سلیمان علیه السلام رسید جنّیان را امر فرمود که آجرها را زراندود کنند و آنها را در مسیرهای عبور و مرور بیفکنند، و آن­گاه که فرستادگان ملکه سر رسیدند و آجرهای زر­اندود را در هر مسیر و مکانی مشاهده کردند، هدیه­های خود را خوار و بی ارزش دیدند؛ و از وهب و دیگران نقل شده است:

ص: 119

جَعَلُوهُ کَوَصِیِّ سُلَیْمَانَ علیه السلام حَکَمَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَنْ جَحَدَ حَقَّنَا وَ أَنْکَرَ فَضْلَنَا (1).

أقول: قال الشیخ أمین الدین الطبرسی برد الله مضجعه فی قوله تعالی وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ أی طلبه عند غیبته فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ أی ما للهدهد لا أراه و اختلف فی سبب تفقده فقیل إنه احتاج إلیه فی سفره لیدله علی الماء یقال إنه یری الماء فی بطن الأرض کما نراه فی القارورة

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ تَفَقَّدَ سُلَیْمَانُ الْهُدْهُدَ مِنْ بَیْنِ الطَّیْرِ قَالَ لِأَنَّ الْهُدْهُدَ یَرَی الْمَاءَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمُ الدُّهْنَ فِی الْقَارُورَةِ فَنَظَرَ أَبُو حَنِیفَةَ إِلَی أَصْحَابِهِ وَ ضَحِکَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یُضْحِکُکَ قَالَ ظَفِرْتُ بِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ الَّذِی یَرَی الْمَاءَ فِی بَطْنِ الْأَرْضِ لَا یَرَی الْفَخَّ فِی التُّرَابِ حَتَّی تَأْخُذَ بِعُنُقِهِ (2)فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا نُعْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ إِذَا نَزَلَ الْقَدَرُ أَغْشَی الْبَصَرَ.

و قیل إنما تفقده لإخلاله بنوبته عن وهب و قیل کانت الطیور تظله من الشمس فلما أخل الهدهد بمکانه بان بطلوع الشمس علیه أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ معناه أ تأخر عصیانا أم غاب لعذر و حاجة قال المبرد لما تفقد سلیمان الطیر و لم یر الهدهد فَقالَ ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ علی تقدیر أنه مع جنوده و هو لا یراه ثم أدرکه الشک فشک فی غیبته عن ذلک الجمع بحیث لم یره فقال أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ أی بل أ کان من الغائبین کأنه ترک الکلام الأول و استفهم عن حاله و غیبته ثم أوعده علی غیبته فقال لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً أی بنتف ریشه و إلقائه فی الشمس عن ابن عباس و قتادة و مجاهد و قیل بأن أجعله بین أضداده و کما صح نطق الطیر و تکلیفه فی زمانه معجزة له جازت معاتبته علی ما وقع منه من تقصیر فإنه کان مأمورا بطاعته فاستحق العقاب علی غیبته أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أو لأقطعن (3)حلقه عقوبة له علی عصیانه أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ أی بحجة واضحة تکون عذرا له فی الغیبة فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ أی فلم یلبث سلیمان إلا زمانا یسیرا حتی جاء الهدهد و قیل معناه فلبث الهدهد فی غیبته قلیلا ثم رجع و علی هذا

ص: 116


1- الاختصاص مخطوط.
2- فی المصدر: حتی یؤخذ بعنقه.
3- فی المصدر: أی لاقطعن.

ملکه سراغ پانصد غلام و پانصد کنیز رفت و کنیزان را قبا و کمربند پوشاند و النگوهایی طلایی را به بازوی غلامان بست و در گردن آنان گردن­بندهایی طلایی قرار داد و به گوش­هایشان گوشواره­ها و آویزهایی آویزان کرد که با انواع جواهرات نگین گذاری شده بودند، و کنیزان را بر پانصد اسب رَمَکة- اسبهایی که مخصوص زاد و ولد هستند- و غلامان را بر پانصد اسب برذون- اسبهایی که مخصوص حمل بارهای سنگین هستند- سوار کرد و هر اسب دارای لجامی طلایی و جواهر نشان بود، هم چنین ملکه پانصد آجر طلا، پانصد آجر نقره و تاجی آراسته به مروارید و یاقوت برجسته برای سلیمان فرستاد، او هم چنین مرواریدی سوراخ نشده و بی­نظیر و یک تکه گوهر شاهانه یمانی سوراخ شده با سوراخی کج را در یک ظرف نهاد و آن را ضمیمه هدایا کرد، و مردی از اشراف و بزرگان قوم خویش به اسم منذر بن عمرو را فراخواند و مردانی با شعور و صاحب اندیشه را با او همراه کرد، و نامه­ای برای سلیمان نوشت که به منزله نسخه هدیه بود و در آن گفته بود: اگر تو پیامبر هستی غلامان و کنیزان خردسال را از هم تشخیص بده، و قبل از آنکه دهانه ظرف را بگشایی وسایل داخل آن را حدس بزن، و مروارید را به صورت متوازن سوراخ کن و بدون طلبیدن راه چاره از جنّ و انس یک تکه نخ را از گوهر شاهانه عبور بده؛ و به فرستاده گفت: هنگامی که بر او وارد می­شوی به چهره­اش نگاه کن، اگر با خشم به تو نگریست بدان که او پادشاه است پس اموراتش تو را به ترس واندارد که من از او با شکوه­ترم، و اگر نگاه لطیف و ملایمی به تو انداخت بدان که پیامبری فرستاده شده است.

فرستاده ملکه با هدایا به راه افتاد و هدهد پیشاپیش و به سرعت به سوی سلیمان رفت و خبر را به اطلاع او رساند، آن­گاه سلیمان جنّیان را فرمان داد که آجرهایی طلایی ونقره­ای بسازند پس چنان کردند، سپس به آنان دستور داد که آجرهای طلایی و نقره­ای را از مکانی که او درآن است به شعاع چند فرسخ و به صورت دایره­وار پراکنده سازند و در اطراف دایره دیواری با کنگره طلایی و نقره­ای قرار دهند و آنان نیز چنان کردند، آن­گاه به جنّیان گفت: فرزندانتان را نزد من بیاورید، پس افراد بسیاری جمع شدند و آنان را در طرف راست و چپ میدان اقامت داد، سپس سلیمان علیه السلام در جایگاه خود بر تختش نشست، و چهار هزار صندلی در قسمت راست و مانند آن در سمت چپش قرار داده شد، و به شیاطین و انسان­ها امر فرمود که به طول چند فرسخ به صف بایستند و به وحوش و درندگان و شیرها و پرندگان دستور داد که سمت چپ و راست او به طول چند فرسخ به صف باستند، هنگامی که قوم سبأ به میدان نزدیک شدند و به مُلک سلیمان نگریستند خود را بسیار کوچک و زبون یافتند و هدایای را که همراه داشتند بر زمین افکندند، و آن­گاه که در مقابل سلیمان علیه السلام ایستادند

ص: 120

فیجوز أن یکون التقدیر فمکث فی مکان غیر بعید قال ابن عباس فأتاه الهدهد بحجة فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ أی اطلعت علی ما لم تطلع علیه وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ أی بخبر صادق و سبأ مدینة بأرض الیمن عن قتادة و قیل إن الله بعث إلی سبإ اثنی عشر نبیا عن السدی.

وَ رَوَی عَلْقَمَةُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَبَإٍ فَقَالَ هُوَ رَجُلٌ وُلِدَ لَهُ عَشَرَةٌ مِنَ الْعَرَبِ تَیَامَنَ (1)مِنْهُمْ سِتَّةٌ وَ تَشَاءَمَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ فَالَّذِینَ تَشَاءَمُوا لَخْمٌ وَ جُذَامُ وَ غَسَّانُ وَ عَامِلَةُ وَ الَّذِینَ تَیَامَنُوا کِنْدَةُ وَ الْأَشْعَرُونَ وَ الْأَزْدُ وَ حِمْیَرٌ وَ مَذْحِجٌ وَ أَنْمَارٌ وَ مِنَ الْأَنْمَارِ خَثْعَمٌ وَ بَجِیلَةُ.

إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ أی تتصرف فیهم بحیث لا یعترض علیها أحد وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ و هذا إخبار عن سعة ملکها أی من کل شی ء من الأموال و ما یحتاج إلیه الملوک من زینة الدنیا قال الحسن و هی بلقیس بنت شراحیل ملکة سبإ و قیل شرحیل (2)ولدها أربعون ملکا آخرهم أبوها قال قتادة و کان أولو مشورتها ثلاثمائة و اثنی عشر قبیلا کل قبیل (3)منهم تحت رایته ألف مقاتل وَ لَها عَرْشٌ عَظِیمٌ أی سریر أعظم من سریرک و کان مقدمه من ذهب مرصع بالیاقوت الأحمر و الزمرد الأخضر و مؤخره من فضة مکللة (4)بألوان الجواهر و علیه سبعة أبیات علی کل بیت باب مغلق و عن ابن عباس قال کان عرش بلقیس ثلاثین ذراعا فی ثلاثین ذراعا و طوله فی الهواء ثلاثون ذراعا و قال أبو مسلم المراد بالعرش الملک (5)وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ أی عبادتهم للشمس من دون الله فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ أی صرفهم عن سبیل الحق فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ أَلَّا یَسْجُدُوا قرأ أبو جعفر و الکسائی و رویس عن یعقوب ألا یسجدوا خفیفة اللام و الباقون بالتشدید فعلی الأول إنما هو علی معنی الأمر بالسجود و دخلت الیاء للتنبیه أو علی تقدیر ألا یا قوم اسجدوا لله و قیل إنه أمر من الله تعالی لجمیع

ص: 117


1- یمن و یأمن لقومه و علی قومه: کان مبارکا علیهم.
2- فی المصدر: شرحبیل.
3- الصحیح کما فی المصدر «ثلاثمائة و اثنی عشر قیلا کل قیل اه» و القیل بالفتح: الرئیس.
4- فی المصدر: مکلل.
5- ذلک المعنی لا یناسب قوله تعالی: «أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها».

با چهره­ای گشاده به آنان نگاه نیکی انداخت و گفت: در پشت خود چه دارید؟ و رئیس قوم او را از هدایایی که آورده بودند باخبر کرد و نامه ملکه را تسلیم او کرد، سلیمان به نامه نگاه کرد و گفت: آن ظرف کجاست؟ ظرف را برایش آوردند و او آن را تکان داد و جبرئیل نزدش آمد و آنچه در ظرف بود را به اطلاع او رساند، پس گفت: در این ظرف مرواریدی بی­نظیر و سوراخ نشده و تکّه گوهری سوراخ شده با سوراخی کج وجود دارد، فرستاده ملکه گفت: راست گفتی، مروارید را سوراخ کن و نخ را از گوهر عبور بده، آن­گاه سلیمان دنبال موریانه فرستاد، پس موریانه حاضر شد و مویی از تار خویش را دهان گرفت و وارد مروارید شد و از سوی دیگر آن خارج شد، سپس گفت: چه کسی نخ را وارد این گوهر می­کند؟ کرمی سفید گفت: ای رسول خدا من این کار را انجام می­دهم، و نخ را به دهان گرفت و وارد سوراخ تکّه گوهر شد و از سوی دیگر آن خارج شد، در مرحله بعد سلیمان غلامها و کنیزان را به این ترتیب از هم تشخیص داد: به آنان دستور داد که صورتها و دستهای خود را بشویند، پس کنیزان آب را با یک دست از ظرف بر می­گرفتند سپس آن را به دست دیگر می­دادند و بعداً به صورت می­زدند، ولی غلامان آب را از ظرف بر می­گرفتند و به صورت می­زدند؛ کنیزان آب را بر قسمت داخلی ساعد دست می­ریختند ولی غلامان آب را بر قسمت خارجی ساعد می­ریختند، کنیزان آب را به یک باره می­ریختند ولی غلامان آب را از بالا به پایین روی دستشان می­ریختند، و به این شیوه آنان را ازهم تشخیص داد؛ و گفته شده: ملکه هم چنین همراه هدایا عصایی را که از پادشاهان حمیر به ارث برده بود و یک کاسه آب برای سلیمان فرستاد و گفت: می­خواهم که سر و ته عصا را به من نشان دهی، و کاسه را با آبی گوارا که سرچشمه آن در آسمان و زمین پُر کنی، پس سلیمان عصا را به هوا پرتاب کرد و گفت: هر قسمتی که زودتر به زمین بخورد سر عصا است، و خیل اسبها را به راه انداخت تا اینکه عرق کردند و کاسه را از عرق آنها پُر کرد و گفت: سرچشمه این آب از آسمان و زمین نیست.

«فلمّا جاء سلیمان» {و چون نزد سلیمان آمد} یعنی: هنگامی که فرستاده ملکه نزد سلیمان آمد، سلیمان گفت: «أتمدّوننی بمال» { آیا مرا به مالی کمک می­دهید؟} یعنی: آیا مال مرا افزون می­کنید؟ و این استفهام انکاری است، به این معنا که او به مال و اموال آنها نیازی ندارد، «فما آتانی الله خیر ممّا آتاکم» {آنچه خدا به من عطا کرده بهتر است} یعنی آنچه خداوند از فرمانروایی و نبوّت و حکمت به من عطا فرموده بهتر از آن چیزی است که از دنیا و اموال آن به شما بخشیده است، «بل أنتم بهدیّتکم تفرحون» {بلکه شما به ارمغان خود شادمانی می­نمایید} هنگامی که آن را به هم هدیه می­دهید، ولی من به آن شاد نمی­شوم،

ص: 121

خلقه بالسجود له و قیل إنه من کلام الهدهد قاله لقوم بلقیس حین وجدهم یسجدون لغیر الله أو قاله لسلیمان عند عوده إلیه استنکارا لما وجدهم علیه و القراءة بالتشدید علی معنی زین لهم الشیطان ضلالتهم لئلا یسجدوا لِلَّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْ ءَ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الخب ء المخبوء و هو ما أحاط به غیره حتی منع من إدراکه و ما یوجده الله فیخرجه من العدم إلی الوجود یکون بهذه المنزلة و قیل الخب ء الغیب و قیل إن خب ء السماوات المطر و خب ء الأرض النبات و الأشجار وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ أی یعلم السر و العلانیة اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ من کلام الهدهد أو ابتداء إخبار من الله تعالی (1)فلما سمع سلیمان ما اعتذر به الهدهد فی تأخره قالَ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکاذِبِینَ ثم کتب سلیمان علیه السلام کتابا و ختمه بخاتمه و دفعه إلیه فذاک قوله اذْهَبْ بِکِتابِی هذا فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ یعنی إلی أهل سبإ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ أی استتر منهم قریبا بعد إلقاء الکتاب إلیهم فَانْظُرْ ما ذا یَرْجِعُونَ أی یرجع بعضهم إلی بعض من القول فمضی الهدهد بالکتاب فألقاه إلیهم فلما رأته بلقیس قالَتْ لقومها یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أی أیها الأشراف إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ قال قتادة أتاها الهدهد و هی نائمة مستلقیة علی قفاها فألقی الکتاب علی نحرها فقرأت الکتاب و قیل کانت لها کوة مستقبلة للشمس تقع الشمس عند ما تطلع فیها فإذا نظرت إلیها سجدت فجاء الهدهد إلی الکوة فسدها بجناحه فارتفعت الشمس و لم تعلم فقامت تنظر فرمی الکتاب إلیها عن وهب و ابن زید فلما أخذت الکتاب جمعت الأشراف و هم ثلاثمائة و اثنا عشر قبیلا (2)ثم قالت لهم إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ سمته کریما لأنه کان مختوما عن ابن عباس و یؤیده الحدیث إکرام الکتاب ختمه و قیل وصفته بالکریم لأنه صدره ب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و قیل لحسن خطه و جودة لفظه و بیانه و قیل لأنه کان ممن یملک الإنس و الجن و الطیر و قد کانت سمعت بخبر سلیمان فسمته کریما لأنه من کریم رفیع الملک عظیم الجاه إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ معناه أن الکتاب من سلیمان و أن المکتوب فیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَلَّا

ص: 118


1- فی المصدر: هاهنا تمام الحکایة لما قاله الهدهد، و یحتمل أن یکون ابتداء إخبار من اللّه تعالی.
2- فی المصدر: قیلا.

و با این سخن به توجّه اندک خود به اموال دنیا اشاره کرده است، سپس سلیمان به فرستاده ملکه گفت: «ارجع إلیهم» { به سوی آنها بازگرد} به همراه هدایایی که آورده­ای، فلنأتیّنهم بجنود لا قبل لهم بها» {که قطعاً سپاهیانی بر [ایشان] می­آوریم که در برابر آن تاب ایستادگی نداشته باشند} یعنی توان و طاقت ایستادگی در برابر آن سپاهیان و قدرت دفع آنان را ندارند، «و لنخرجنّهم منها أذلّة» یعنی اگر مطیعانه سراغ من نیایند از آن شهر و سرزمین به خواری و زبونی بیرونشان می­کنیم؛ و گفته شده: از سرزمین و فرمانروایی ملکه به صورت ذلیلانه و کم ارزش بیرونشان می­کنم؛ و آن­گاه که سلیمان علیه السلام هدیه را نپذیرفت و غلامان و کنیزان را از هم تشخیص داد و خواسته­های دیگرشان را نیز جا به جا نمود، فهمیدند که او پیامبر فرستاده شده از جانب خداست و مانند پادشاهانی نیست که با اموال دنیا فریفته می­شوند. هنگامی که فرستادۀ ملکه به سوی او بازگشت، ملکه فهمید که سلیمان پیامبر است و در نتیجه توان مقابله با او را ندارد، پس آماده رفتن به سویش شد و جبرئیل علیه السلام به سلیمان خبر داد که ملکه از یمن خارج شده و به سوی او در حرکت است، آن­گاه سلیمان به برترین­های سپاه و اشراف ارتش خود گفت:یا أیّها الملأ أیّکم یأتینی بعرشها قبل أن یأتونی مسلمین» {ای سران کشور، کدام یک از شما تخت آن ملکه را پیش از آنکه مطیعانه نزد من آیند برای من آورد؟}

در مورد اینکه چرا سلیمان علیه السلام تخت ملکه را طلب کرد اقوال مختلفی وجود دارد:

نخست اینکه: خصوصیات آن تخت او را شگفت ­زده کرده بود، پس می­خواست آن را ببیند و نشانه­های مسلمان شدن ملکه بر سلیمان آشکار شده بود، بنابراین دوست داشت قبل از اسلام آوردن او صاحب تختش شود، چرا که بعد از مسلمان شدن گرفتن اموال ملکه بر او حرام می­شد، این نظر از قتاده روایت شده است.

دوّم: از ابن زید روایت شده که سلیمان می­خواست بدین وسیله هوش و زیرکی ملکه را بسنجد و او را بیازماید که آیا تخت خود را می­شناسد یا خیر؛ و از وهب نقل شده که سلیمان می­خواست حاضر کردن تخت ملکه را نشانه و معجزه­ای بر صداقت و نبوّت خویش قرار دهد، چرا که ملکه تخت را در خانه­اش قرار داده و آن را (با بند و زنجیر و...) بسته بود و افراد مطمئنی از قومش را مسئول حفاظت و حراست از آن کرده بود؛ ابن عباس گفته است: سلیمان علیه السلام مرد با ابهتی بوده است و تا سؤالی از او پرسیده نمی­شد سخن گفتن را آغاز نمی­کرد، پس روزی از خانه خارج شد و بر روی تختش نشست و گرد وغباری را در نزدیکی خود مشاهده کرد و گفت: این چیست؟ گفتند: ای رسول خدا، (از نشانه­های قدوم) بلقیس است، گفت: (آیا) در این مکان نسبت به ما قرار گرفته است؟! و فاصله بین کوفه و حیره یک فرسخ بود، آن­گاه گفت: «أیّکم یأتینی بعرشها» { کدام یک از شما تخت آن ملکه را می­­آورد؟}.

ص: 122

تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونِی مُسْلِمِینَ فإن هذا القدر جملة ما فی الکتاب یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی أَمْرِی أی أشیروا علی بالصواب ما کُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتَّی تَشْهَدُونِ أی ما کنت ممضیة أمرا حتی تحضرون (1)و هذا ملاطفة منها لقومها قالُوا لها فی الجواب نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ أی أصحاب قوة و قدرة و أهل عدد وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدِیدٍ أی و أصحاب شجاعة شدیدة وَ الْأَمْرُ إِلَیْکِ أی إن الأمر مفوض إلیک فی القتال و ترکه فَانْظُرِی ما ذا تَأْمُرِینَ أی ما الذی تأمریننا به لنمتثله فإن أمرت بالصلح صالحنا و إن أمرت بالقتال قاتلنا قالَتْ مجیبة لهم عن التعریض بالقتال إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوها أی إذا دخلوها عنوة عن قتال و غلبة أهلکوها و خربوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً أی أهانوا أشرافها و کبراءها کی یستقیم لهم الأمر و المعنی أنها حذرتهم مسیر سلیمان إلیهم و دخوله بلادهم و انتهی الخبر عنها و صدقها الله فیما قالت فقال وَ کَذلِکَ أی و کما قالت هی یَفْعَلُونَ و قیل إن الکلام متصل بعضه ببعض وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ من قولها وَ إِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِمْ أی إلی سلیمان علیه السلام و قومه بِهَدِیَّةٍ أصانعه بذلک عن ملکی فَناظِرَةٌ أی منتظرة بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ بقبول أم رد و إنما فعلت ذلک لأنها عرفت عادة الملوک فی حسن موقع الهدایا عندهم و کان غرضها أن یتبین لها بذلک أنه ملک أو نبی فإن قبل الهدیة تبین أنه ملک و عندها ما یرضیه و إن ردها تبین أنه نبی.

و اختلف فی الهدیة فقیل أهدت إلیه وصفاء و وصائف (2)ألبستهم لباسا واحدا حتی لا یعرف ذکر من أنثی عن ابن عباس و قیل أهدت مائتی غلام و مائتی جاریة ألبست الغلمان لباس الجواری و ألبست الجواری لباس الغلمان عن مجاهد و قیل أهدت له صفائح الذهب فی أوعیة الدیباج فلما بلغ ذلک سلیمان علیه السلام أمر الجن فموهوا له الآجر بالذهب ثم أمر به فألقی فی الطریق فلما جاءوا رأوه ملقی فی الطریق فی کل مکان فلما رأوا ذلک صغر فی أعینهم ما جاءوا به عن ثابت البنانی و قیل إنها عمدت

ص: 119


1- فی المصدر هنا زیادة و هی: ترید: الا بحضرتکم و مشورتکم، و هذا ملاطفة منها لقومها فی الاستشارة منهم لما تعمل علیه.
2- و صفاء جمع الوصیف: الغلام دون المراهق. و وصائف جمع الوصیفة مؤنث الوصیف.

و از فرموده «مسلمین» دو معنا قابل برداشت است : پیش از آنکه قوم سبأ سراغ من آیند در حالی که: 1. مؤمن و یکتا پرستند، 2. مطیع و فرمانبردارند، «قال عفریت من الجنّ» {عفریتی ازجنّ گفت:}، از ابن عباس روایت شده است که گفت: یعنی جنّی سرکش و قوی،«أنا آتیک به قبل أن تقوم من مقامک» {من آن را پیش از آنکه از مجلس خود برخیزی نزد تو می­آورم}، قتاده گوید: یعنی جایگاهی که درآن به قضاوت می­پردازی، «و إنّی علیه لقوّی أمین» {و بر این کار [سخت] توانا و مورد اعتمادم} یعنی: من در حمل کردن تخت بسیار نیرومند و برآوردن آن در این مدت توانا و نسبت به طلا و جواهرات موجود درآن امانت­­­­دار هستم، و در این سخن دلالتی براین نکته وجود دارد که توانایی و قدرت انجام کار مقدّم برانجام آن است، چرا که آن جنّی قبل از آوردن تخت تصریح کرد که من نسبت به آوردن آن قدرتمند و توانا هستم، و سلیمان علیه السلام از صبح تا نیمروز در جایگاه خویش برای قضاوت می­­نشست، بنابراین گفت: می­­­خواهم سریع­­تر از این زمان تخت حاضر شود، و در این هنگام «قال الذی عنده علم من الکتاب» {کسی که نزد او دانشی از کتاب [الهی] بود گفت: من آن را پیش از آنکه چشم خود را برهم زنی می­آورم} از ابن عباس روایت است که: این شخص آصف بن برخیا وزیر و خواهرزادۀ سلیمان بود، او بسیار راستگو بود و از اسم اعظمی آگاه بود که اگر خداوند با آن خوانده شود اجابت دعا قطعی است؛ و گفته شده: آن اسم (الله) است که به دنبال (الرحمن) می­­­­آید؛ و گفته شده: آن اسم به عربی (یاحیّ یا قیوم) و به عبری (إهیاشر إهیاً)- به معنای کسی که بوده و هست وخواهد بود- می­باشد، و از مجاهد نقل شده که: آن اسم (یا ذا الجلال و الإکرام) می­باشد؛ و از قتاده روایت شده که اسم آن شخص عالم (اسطوم) بوده است؛ و ابولهیه گفته آن شخص خضر علیه السلام بوده است؛ و گفته شده: آن شخص جبرئیل علیه السلام بوده که خداوند اجازۀ اطاعت از سلیمان و حاضر کردن تخت مورد درخواستش را به او داده بوده است؛ و جبائیّ گفته است: آن شخص خود سلیمان علیه السلام بوده و این سؤال را از آن عفریت پرسیده تا نعمت بخشیده شده خداوند به خود را به او نشان دهد، و این نظر دور از واقعیت است و مفسران آن را ترجیح نمی­­­دهند؛ امّا روایت شده که منظور از (الکتاب) که در آیه با (الف و لام) تعریف ذکر شده، لوح­المحفوظ می­باشد؛ و گفته شده منظور از (الکتاب) جنس کتابهای الهی نازل شده بر پیامبران و نه کتابی معین است، و اسم جنس با (الف و لام) به اسم معرفه تبدیل می­شود؛ و نقل شده که منظور، نامۀ سلیمان علیه السلام به بلقیس است، و در مورد معنای آیه «أنا آتیک به قبل أن یرتدّ إلیک طرفک» اختلاف نظر وجود دارد، از قتاده روایت شده: یعنی قبل از آنکه کسانی که به اندازۀ یک چشم­انداز از تو فاصله دارند به تو برسند؛

ص: 123

إلی خمسمائة غلام و خمسمائة جاریة فألبست الجواری الأقبیة و المناطق (1)و ألبست الغلمان فی سواعدهم أساور من ذهب و فی أعناقهم أطواقا من ذهب و فی آذانهم أقراطا و شنوفا (2)مرصعات بأنواع الجواهر و حملت الجواری علی خمسمائة رمکة و الغلمان علی خمسمائة برذون (3)علی کل فرس لجام من ذهب مرصع بالجواهر و بعثت إلیه خمسمائة لبنة من ذهب و خمسمائة لبنة من فضة و تاجا مکللا بالدر و الیاقوت المرتفع و عمدت إلی حقة فجعلت فیها درة یتیمة غیر مثقوبة و خرزة جزعیة مثقوبة معوجة الثقب و دعت رجلا من أشراف قومها اسمه المنذر بن عمرو و ضمت إلیه رجالا من قومها أصحاب رأی و عقل و کتبت إلیه کتابا بنسخة الهدیة قالت فیها إن کنت نبیا فمیز بین الوصفاء و الوصائف و أخبر بما فی الحقة قبل أن تفتحها و اثقب الدرة ثقبا مستویا و أدخل الخرزة خیطا من غیر علاج إنس و لا جن و قالت للرسول انظر إلیه إذا دخلت علیه فإن نظر إلیک نظر غضب فاعلم أنه ملک فلا یهولنک أمره فأنا أعز منه و إن نظر إلیک نظر لطف فاعلم أنه نبی مرسل. فانطلق الرسول بالهدایا و أقبل الهدهد مسرعا إلی سلیمان فأخبره الخبر فأمر سلیمان الجن أن یضربوا لبنات الذهب و لبنات الفضة ففعلوا ثم أمرهم أن یبسطوا من موضعه الذی هو فیه إلی بضع فراسخ میدانا واحدا بلبنات الذهب و الفضة و أن یجعلوا حول المیدان حائطا شرفها من الذهب و الفضة ففعلوا ثم قال للجن علی بأولادکم فاجتمع خلق کثیر فأقامهم عن یمین المیدان و یساره ثم قعد سلیمان علیه السلام فی مجلسه علی سریره و وضع له أربعة آلاف کرسی عن یمینه و مثلها عن یساره و أمر الشیاطین أن یصطفوا صفوفا فراسخ و أمر الإنس فاصطفوا فراسخ و أمر الوحش و السباع و الهوام و الطیر فاصطفوا فراسخ عن یمینه و یساره فلما دنا القوم من المیدان و نظروا إلی ملک سلیمان تقاصرت إلیهم أنفسهم (4)و رموا بما معهم من الهدایا فلما وقفوا بین یدی

ص: 120


1- الاقبیة جمع القباء. و المناطق جمع المنطقة: ما یشد به الإنسان وسطه، یقال بالفارسیة:کمربند.
2- أقراط: جمع القرط و هو ما یعلق فی شحمة الاذن من درة و نحوها، یقال بالفارسیة: گوشواره و شنوف جمع الشنف: حلی الاذن أیضا، و قیل: ما یعلق فی أعلاها.
3- الرمکة: الفرس تتخذ للنسل. و البرذون: دابة الحمل الثقیلة.
4- تقاصرت نفسه: تضاءلت و صغرت.

و گفته شده: یعنی قبل از آنکه چشم تو به نهایت دید خود برسد و بازگردد؛ سعد بن جبیر گفته است: آن عفریت به سلیمان گفت: به آسمان نگاه کن، پس پلک برهم نگذاشته بود که تخت را حاضر کرد و در مقابلش گذاشت، بنابراین معنا بدین صورت است: تا اینکه بعداز نگریستن به سوی آسمان پلکهایت را برهم بگذاری؛ و از مجاهد روایت شده است که (ارتداد الطرف) یعنی ادامۀ نگاه کردن تا اینکه چشم­ها ناتوان و عاجز از نگریستن بیشتر برهم گذاشته شود، و براین اساس معنای آیه بدین صورت است: سلیمان علیه السلام چشمهای خود را به حداکثر فاصله دید ممکن دوخت و به نگاه کردن ادامه داد و قبل از آنکه چشم­هایش وامانده و خسته به سوی او بازگردند تخت حاضر شده بود. و الکلبّی گفته است: آصف سجده کنان بر زمین افتاد و خداوند را با اسم اعظمش فراخواند پس تخت ملکه در زمین فرو رفت و از زیر تخت سلیمان سربرآورد، و علماء در این خصوص چند جنبه را ذکر کرده­­­­اند:

نخست: ملائکه با اجازۀ خداوند تخت ملکه را حمل و جا به ­­­جا کردند، دوّم: باد تخت را حمل کرد، سوّم: خداوند متعال با خلق حرکات پشت­­­ سر هم و متوالی باعث جا به ­جایی تخت شد، چهارم: تخت در جایی که قرار داشت در زمین فرو رفت سپس در مقابل سلیمان سر برآورد، پنجم: از امام صادق علیه السلام روایت شده که زمین برای جا به ­جایی تخت درهم پیچیده شد، و ششم: خداوند تخت را در جایگاه خود نابود کرد و آن را در مجلس سلیمان بازسازی کرد؛ بر اساس نظر ابوهاشم این احتمال صحیح نیست ولی به نظر ابو علی الجبائیّ این احتمال صحیح است و نابود شدن برخی از اجسام بدون نابود شدن اجسام دیگر امکان پذیر است.

و در ادامه آیات حذف بسیاری صورت گرفته چرا که تقدیر کلام این گونه است: سلیمان به عفریت گفت: وعدۀ خود را عملی کن، او نیز طلب به درگاه خداوند متعال برد پس تخت را حاضر گرداند و سلیمان آن را نزد خود مستقرّ دید، یعنی هنگامی که سلیمان تخت ملکه را مشاهده کرد که در یک چشم برهم زدن به سوی او آورده شده و در مقابلش قرار داده شده گفت: «قال هذا من فضل ربّی» {این از فضل پروردگار من است} یعنی: از نعمت­های بخشیده شدۀ خداوند و محبّت­های او بر من است، چرا که ممکن و آسان ساختن و فراهم کردن چنین کاری با وجود سختی و عدم امکان آن، معجزه­ای برای سلیمان به شمار می­رفت و بر ارزش والا و شوکت و جایگاه رفیع او نزد خداوند متعال دلالت می­کرد، «لیبلونی أأشکر أم أکفر» یعنی: تا مرا بیازماید که آیا شکر این نعمت را به جای می­آورم و یا به آن کفر می­ورزم و ناسپاسی می­کنم، «من شکر فإنّما یشکر لنفسه» {و هر که سپاس گزارد تنها به سود خویش سپاس می­گزارد} چرا که نتیجه شکر و منفعت آن به خود او باز می­گردند و مخصوص اوست، و این آیه مانند فرمودۀ دیگر خداوند است که: «إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم»{اگر نیکی کنید، به خود نیکی روا داشته­اید}.

سپس سلیمان در ادامه می­افزاید: «و من کفر فإنّ ربّی غنیّ» {و هرکس ناسپاسی کند بی­گمان پروردگارم بی­­نیاز و کریم است} یعنی خداوند بی­نیاز از شکر گزاری بندگان است و به آن احتیاجی ندارد، بلکه بندگان

ص: 124

سلیمان علیه السلام نظر إلیهم نظرا حسنا بوجه طلق و قال ما وراءکم فأخبره رئیس القوم بما جاءوا به و أعطاه کتاب الملکة فنظر فیه و قال أین الحقة فأتی بها فحرکها و جاءه جبرئیل فأخبره بما فی الحقة و قال إن فیها درة یتیمة غیر مثقوبة و خرزة مثقوبة معوجة الثقب فقال الرسول صدقت فاثقب الدرة و أدخل الخیط فی الخرزة فأرسل سلیمان علیه السلام إلی الأرضة فجاءت فأخذت شعرة فی فیها فدخلت فیها حتی خرجت من الجانب الآخر ثم قال من لهذه الخرزة یسلکها الخیط فقالت دودة بیضاء أنا لها یا رسول الله فأخذت الدودة الخیط فی فیها و دخلت الثقب حتی خرجت من الجانب الآخر ثم میز بین الجواری و الغلمان بأن أمرهم أن یغلسوا وجوههم و أیدیهم فکانت الجاریة تأخذ الماء من الآنیة بإحدی یدیها ثم تجعله علی الید الأخری ثم تضرب به الوجه و الغلام یأخذ من الآنیة یضرب به وجهه و کانت الجاریة تصب علی باطن ساعدها و الغلام علی ظهر الساعد و کانت الجاریة تصب الماء صبا و کان الغلام یحدر الماء (1)علی یده حدرا فمیز بینهم بذلک هذا کله مروی عن وهب (2)و غیره و قیل إنها أیضا أنفذت مع هدایاها عصا کانت تتوارثها ملوک حمیر و قالت أرید أن تعرفنی رأسها من أسفلها و بقدح ماء و قالت تملؤها ماء رواء (3)لیس من الأرض و لا من السماء فأرسل سلیمان العصا إلی الهواء و قال أی الرأسین سبق إلی الأرض فهو أصلها (4)و أمر بالخیل فأجریت حتی عرقت و ملأ القدح من عرقها و قال هذا لیس من ماء الأرض و لا من ماء السماء.

فَلَمَّا جاءَ سُلَیْمانَ أی فلما جاء الرسول سلیمان قالَ أَ تُمِدُّونَنِ بِمالٍ أی أ تزیدوننی مالا و هذا استفهام إنکار یعنی أنه لا یحتاج إلی مالهم فَما آتانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتاکُمْ أی ما أعطانی الله من الملک و النبوة و الحکمة خیر مما أعطاکم من الدنیا و أموالها بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ إذا أهدی بعضکم إلی بعض و أما أنا فلا أفرح بها

ص: 121


1- حدر الشی ء: أنزله من علو إلی أسفل.
2- و أحادیث وهب غیر خالیة من اساطیر و أوهام.
3- الرواء: الماء العذب.
4- فی المصدر: فهو أسفلها.

به او محتاج هستند، چرا که ثواب و پاداش آنان نزد اوست، و منظور از (کریم) این است که بخشش خداوند شامل همۀ بندگان چه شکرگزار و چه ناسپاس، چه نافرمان و چه فرمانبردار می­شود و کفر و نافرمانی آنها او را از بخشش و احسان به آنها منع نمی­کند، سپس سلیمان گفت:«نکّروا لها عرشها» {تخت ملکه را برایش ناشناس گردانید} یعنی: تختِ او را به شیوه­ای تغییر دهید که هنگام نگاه کردن آن را نشناسد، و چنان که گفته شده منظور سلیمان از این کار آزمایش میزان عقل و درک ملکه بوده است،«ننظر أتهتدی أم تکون من الذین لا یهتدون» {تا ببینم آیا پی می­برد یا از کسانی است که پی­نمی­برد}، از سعید بن جبیر و قتاده روایت شده یعنی: آیا با زیرکی و ذکاوت خویش تختش را بعد از تغییراتی که درآن روی داده می­شناسد یا این مسأله بر او ناشناخته می­ماند؟ و از جبائیّ نقل شده یعنی: آیا هدایت می­شود و از طریق تختش به قدرت خداوند متعال و صحّت نبوّت من پی می­برد و بدین وسیله به راه ایمان و یکتاپرستی هدایت می­شود یا خیر؟ ابن عباس گفته است: پس برای آزمایش ذکاوت و هوش ملکه تعدادی از نگین­ها و جواهرات تخت را از جایش کَند، و مجاهد گفته است: آنچه را قرمز بود به سبز تغییر داد؛ و عکرمة گفته است: چیزی بر آن تخت افزود و چیزی از آن کاست، «فلمّا جاءت قیل أهکذا عرشک قالت کأنّه هو» {پس وقتی ملکه آمد بدو گفته شد: آیا تخت تو همین گونه است، گفت: گویا همین گونه است} پس ملکه آن را تأیید و یا انکار نکرد و این نکته بر کمال عقل او دلالت داشته است از آنجایی که نگفت: خیر، چرا که شبیه تخت خودش بود و نشانه­هایی در آن یافت که به چشمش آشنا بود، هم چنین نگفت: بله، چرا که تغییرات و دگرگونی­هایی در آن مشاهده کرد، به علاوه او تخت را در خانه به جای گذاشته بود و جابه­جایی آن در آن مدّت و به سوی آن مکان در محدودۀ قدرت بشر نبود؛ مقاتل گفته است: ملکه تخت خویش را شناخت ولی هنگامی که به او گفتند: «أهکذا عرشک» {آیا تخت تو همین گونه است؟} امر را بر او مشتبه کردند، پس مسأله بر او پیچیده و مشتبه شده بود آنگاه که گفت: «کأنّه هو» {گویا همین گونه است} و اگر به او گفته می­شد: آیا تخت توست؟ می­گفت: بله؛ عکرمة گفته است: ملکه زنی با حکمت بوده و با خود گفته است: اگر بگویم این همان تخت من است، می­ترسم که تکذیب شوم، و اگر بگویم خیر، باز می­ترسم که تکذیب شوم، بنابراین گفت: گویا همین گونه است و تخت خود را به آن تشبیه کرد، پس به او گفته شد: این همان تخت توست و بستن دروازه­ها فایده­ای به تو نرساند، این در حالی بود که ملکه به هنگام خروج تخت را پشت هفت در بسته جا گذاشته بود، و ملکه گفت: «و أوتینا العلم» { پیش از این ما آگاه شده بودیم} یعنی: قبل از نشانه و دلیلی که در تخت وجود داشت از صحت نبوّت سلیمان آگاه شده بودیم، «و کنّا مسلمین» {و از در طاعت درآمده بودیم} و فرمانبردار امر سلیمان بودیم، و از مجاهد روایت شده که این آیه از سخنان سلیمان بوده است، و براین اساس معنا بدین صورت است: ما از اسلام آوردن ملکه و آمدن او قبل از اینکه بیاید آگاه شده بودیم، «و صدّها ما کانت تعبد من دون الله» {و در حقیقت آنچه قبلاً غیر از خدا می­پرستید مانع ایمان او شده بود}، از مجاهد روایت شده است: پرستش خورشید، ملکه را بعد از مشاهدۀ آن معجزات از ایمان آوردن به خدا متعال منع کرد، و بر این اساس (ما)، مای موصوله

ص: 125

أشار إلی قلة اکتراثه (1)بأموال الدنیا ثم قال سلیمان للرسول ارْجِعْ إِلَیْهِمْ بما جئت به من الهدایا فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها أی لا طاقة لهم بها و لا قدرة لهم علی دفعها وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةً أی من تلک القریة و من تلک المملکة و قیل من أرضها و ملکها وَ هُمْ صاغِرُونَ أی ذلیلون صغیروا القدر إن لم یأتوا مسلمین (2)فلما رد سلیمان علیه السلام الهدیة و میز بین الغلمان و الجواری إلی غیر ذلک علموا أنه نبی مرسل و أنه لیس کالملوک الذین یغترون بالأموال.

فلما رجع إلیها الرسول و عرفت أنه نبی و أنها لا تقاومه فتجهزت للمسیر إلیه و أخبر جبرئیل علیه السلام سلیمان علیه السلام أنها خرجت من الیمن مقبلة إلیه قالَ سلیمان لأماثل جنده و أشراف عسکره یا أَیُّهَا الْمَلَؤُا أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ و اختلف فی السبب الذی خص العرش بالطلب علی أقوال:

أحدها أنه أعجبته صفته فأراد أن یراه و ظهر له آثار إسلامها فأحب أن یملک عرشها قبل أَنْ تُسْلِمَ فَیَحْرُمَ علیه أَخْذُ مَالِهَا عن قتادة و ثانیها أنه أراد أن یختبر بذلک عقلها و فطنتها و یختبر هل تعرفه أو تنکره عن ابن زید و قیل أراد أن یجعل دلیلا (3)و معجزة علی صدقه و نبوته لأنها خلفته فی دارها (4)و أوثقته و وکلت به ثقات قومها یحرسونه و یحفظونه عن وهب و قال ابن عباس کان سلیمان علیه السلام رجلا مهیبا لا یبتدئ بالکلام حتی یکون هو الذی یسأل عنه فخرج یوما و جلس علی سریره فرأی رهجا قریبا منه أی غبارا فقال ما هذا قالوا بلقیس یا رسول الله فقال (5)و قد نزلت منا بهذا المکان و کان ما بین الکوفة و الحیرة علی قدر فرسخ فقال أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِها

ص: 122


1- أی قلة اعتنائه بها.
2- فی المصدر: إن لم یأتونی مسلمین.
3- فی المصدر: أن یجعل ذلک دلیلا.
4- فی المصدر: لانها خلفته فی دارها.
5- المصدر خلی عن لفظة فقال.

و فاعلِ (صَدّ) و محلاً مرفوع است؛ و گفته شده معنای آیه این گونه است: و سلیمان، ملکه را از (عبادت) آنچه به غیر از خدا عبادت می­کرد بازداشت و میان او و آنان حایل شد و ملکه را از آنها منع کرد، بنابراین (ما) مفعول و محلاً منصوب است؛ و گفته شده معنای آیه بدین صورت است: ایمان و یکتاپرستی او را از آنچه غیر از خدا پرستش می­کرد- یعنی خورشید- منع کرد، سپس کلام را از سر گرفت و گفت: «إنّها کانت من قوم الکافرین» {او از جمله گروه کافران بود} یعنی: ملکه از قومی بود که خورشید می­پرستیدند و در میان آنان رشد یافته بود پس چیزی غیر از پرستش خورشید نمی­شناخت، «قیل لها ادخلی الصرح» {به او گفته شد: وارد ساحت کاخ شو} و منظور از (صَرح) در این آیه مکانی گسترده و بدون سقف است.

و ذکر شده هنگامی که ملکه سبأ به سرزمین سلیمان روی آورد و به آن نزدیک شد، سلیمان به شیاطین دستور داد که کاخ را بسازند، و این کاخ به شکل یک فضای مسطّح و گسترده و از جنس بلور و آبگینه بود که آب زیر آن جریان داشت، و در این آب ماهیها، قورباغه­ها و حیوانات دریایی قرار داشتند و تختی در آن کاخ برای سلیمان قرار داده شده بود که برآن می­نشست؛ و گفته شده: منظور از (صَرح) قصری شیشه­ای است که از نظر روشنی و سفیدی به آب می­ماند؛ و ابو عبیده گفته است: هر ساختمان استوار و محکم که از جنس شیشه و سنگ و غیرآن باشد (صَرح) نامیده می­شود، و سلیمان علیه السلام دستور به ساختن آن کاخ داد چرا که می­خواست عقل و زیرکی ملکه را آزمایش کند و ببیند آیا این نشانه­های بزرگی که مشاهده می­کند او را به شناخت خداوند متعال رهنمون می­سازد؟ و گفته شده: جنّ و شیاطین از اینکه سلیمان با ملکه ازدواج کند ترسیدند چرا که آنها بعد از ازدواج سلیمان با بلقیس که مادرش از جنّ بوده هرگز از تسخیر او و ذریّه­اش خارج نمی­شدند، پس به بدگویی در مورد ملکه پرداختند تا سلیمان را نسبت به او بی­علاقه گردانند و گفتند: عقل او دارای مشکل است و پاهایش مانند سمّ الاغ است، ولی هنگامی که سلیمان به آزمایش و امتحان پرداخت ملکه را برخلاف آنچه گفته شده بود یافت؛ و گفته شده: نزد سلیمان ذکر کردند که پاهای او پُر مو است، و آن­گاه که در ورود به کاخ ساقهایش را نمایان ساخت موهای آن ظاهر شدند و این مسأله سلیمان را آزرده ساخت، و در این مورد به مشورت با جنّیان پرداخت پس حمّامها را گرم کردند و داروی نظافت و زرنیخ را آماده کردند، و این اولین سابقه ساخت داروی نظافت بود، «فلمّا رأته» {و چون آن را دید} یعنی: هنگامی که بلقیس کاخ را دید، «حسبته لجّة» { بِرکه­ای پنداشت} و گمان کرد که آبی گود است، «و کشفت عن ساقیها» {و ساقهایش را نمایان کرد} برای ورود به آب؛ و گفته شده: ملکه هنگامی که کاخ را دید گفت: پسر داوود عذابی جز غرق کردن نیافته که مرا با آن به قتل رساند؟! و از رفتن به کاخ امتناع ورزید و وارد نشد و عادت نداشتند که کفش نیز بپوشند، و هنگامی که ساقهایش را نمایان کرد سلیمان به او گفت: «هذا صرح ممرّد من قواریر» {این کاخی مفروش از آبگینه است} یعنی صاف و صیقلی است و آب نیست، و آن­گاه که تخت سلیمان و کاخ را مشاهده کرد و گفت:«قالت ربّ إنّی ظلمت نفسی»

ص: 126

و قوله مُسْلِمِینَ فیه وجهان أحدهما أنه أراد مؤمنین موحدین و الآخر مستسلمین منقادین علی ما مر بیانه قالَ عِفْرِیتٌ (1)مِنَ الْجِنِّ أی مارد قوی عن ابن عباس أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ أی من مجلسک الذی تقضی فیه عن قتادة وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ أی و إنی علی حمله لقوی و علی الإتیان به فی هذه المدة قادر و علی ما فیه من الذهب و الجواهر أمین و فی هذا دلالة علی أن القدرة قبل الفعل لأنه أخبر بأنه قوی علیه قبل أن یجی ء به و کان سلیمان علیه السلام یجلس فی مجلسه للقضاء غدوة إلی نصف النهار فقال سلیمان علیه السلام أرید أسرع من ذلک فعند ذلک قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ و هو آصف بن برخیا (2)و کان وزیر سلیمان و ابن أخته و کان صدیقا یعرف اسم الله الأعظم الذی إذا دعی به أجاب عن ابن عباس و قیل إن ذلک الاسم الله و الذی یلیه الرحمن و قیل هو یا حی یا قیوم و بالعبرانیة أهیا شراهیا (3)و قیل هو یا ذا الجلال و الإکرام عن مجاهد و قیل إنه قال یا إلهنا و إله کل شی ء إلها واحدا لا إله إلا أنت عن الزهری و قیل إن الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ کان رجلا من الإنس یعلم اسم الله الأعظم اسمه بلخیا عن مجاهد و قیل اسمه اسطوم عن قتادة و قیل هو الخضر علیه السلام عن أبی لهیعة و قیل إن الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ هو جبرئیل علیه السلام أذن الله له فی طاعة سلیمان و أن یأتیه بالعرش الذی طلبه و قال الجبائی هو سلیمان علیه السلام قال ذلک للعفریت لیریه نعمة الله علیه و هذا قول بعید لم یؤثر عند أهل التفسیر (4)و أما الکتاب المعرف فی الآیة بالألف و اللام فقیل إنه اللوح المحفوظ و قیل إن المراد به جنس کتب الله المنزلة علی أنبیائه و لیس المراد به کتابا بعینه و الجنس قد یعرف بالألف و اللام و قیل المراد به کتاب سلیمان علیه السلام إلی بلقیس أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ اختلف فی معناه فقیل یرید قبل أن یصل إلیک من کان منک علی قدر مد البصر

ص: 123


1- قال البغدادیّ فی المحبر: اسمه کودن.
2- قال البغدادیّ فی المحبر: هو آصف بن برخیا بن شمعیاء و اسمه ناطورا.
3- قد تقدم أن صحیحه: إهیه أشر إهیه، و فی المصدر: إهی أشر إهی، و إهیه بمعنی واجب الوجود. و قیل: معنی الجملة: الذی کان و یکون و هو الکائن.
4- فی المصدر: لم یؤثر عن أهل التفسیر، أی لم ینقل عنهم.

{پروردگارا من به خود ستم کردم} با کفر ورزیدنی که برآن بودم، «و أسلمت مع سلیمان لله ربّ العالمین» {و اینک با سلیمان در برابر خدا پروردگار جهان تسلیم شدم.} پس اسلام آوردن او چه نیکو بود؛ و گفته شده: ملکه هنگامی که نشست سلیمان او را به اسلام دعوت کرد، و او که نشانه­ها و معجزات را دیده بود به سلیمان پاسخ مثبت داد و اسلام آورد؛ و گفته شده: ملکه هنگامی که گمان کرد سلیمان علیه السلام قصد غرق کردن او را دارد و سپس حقیقت ماجرا را فهمید گفت: به خود ستم کردم، چرا که دربارۀ سلیمان بد پنداشته بود.

و در مورد سرنوشت ملکه سبأ نیز اختلاف نظر وجود دارد: گفته شده: او با سلیمان ازدواج کرد و سلیمان او را بر فرمانروایی و مملکتش باقی گذاشت؛ و گفته شده: سلیمان او را به ازدواج پادشاهی به اسم تُبّع درآورد و او را به سرزمینش باز فرستاد، و به زوبعة که امیر جنّیان در یمن بود دستور داد که برای او کار کند و فرمانبردارش باشد، پس شهرها و کا­خ­ها و دژها و آبادیها را در یمن برای او ساخت.(1)

روایت 13.

تفسیر العیّاشی: عیاشی در تفسیر خود به صورت مستند روایت کرده وگفته است: موسی بن محمّد بن علی بن موسی و یحیی بن أکثم با هم دیدار کردند و یحیی دریارۀ مسائلی از موسی سؤال پرسید، پس موسی گفت: نزد برادرم علی بن محمّد علیه السلام رفتم و بعداز آنکه میان من و او بحثها و مواعظی جریان پیدا کرد و در نهایت مطیع نظرات او شدم، به او گفتم: فدایت شوم، یحیی بن أکثم دربارۀ چند مسأله از من سؤال پرسیده و درخواست فتوی کرده است که حکم آنها را برای او بیان کنم، پس خندید و گفت: آیا فتوی دادی و حکم آن مسائل را برای او بیان کردی؟ گفتم: خیر، گفت: چرا؟ گفتم: پاسخ آن مسائل را نمی­دانستم، گفت: و آن مسائل چه بودند؟ گفتم: یحیی خواست او را از این مسأله آگاه کنم که آیا سلیمان به علم و دانش آصف بن برخیا محتاج بود؟ سپس مسائل دیگری را مطرح کرد، (علی بن محمّد) گفت: بنویس ای برادرم، بسم الله الرحمن الرحیم در مورد این فرمودۀ خداوند متعال «قال الذی عنده علم من الکتاب» که در کتابش ذکر شده است از من پرسیدی: آن شخص آصف بن برخیا بوده و سلیمان از دانستن آنچه آصف می­دانسته عاجز نبود، ولی چنین پسندیده که انس و جنّ آگاه باشند که آصف بعد از او حجت است، و آن علم را نیز سلیمان به امر خداوند نزد او به ودیعه نهاد، و خداوند آصف را در این زمینه تفهیم کرد تا در امامت و روشنگری­اش دچار اختلاف نشود، آن­گونه که سلیمان علیه السلام را در زمان حیات داوود علیه السلام تفهیم کرد تا با امامت و نبوّتش بعد از پدر آشنا شود و این کار به خاطر تأکید حجت بر مردم صورت گرفت.(2)

ص: 127


1- . مجمع البیان 7 : 217- 225
2- . نسخه خطی تفسیرالعیّاشی

عن قتادة و قیل معناه قبل أن یبلغ طرفک مداه و غایته و یرجع إلیک قال سعید بن جبیر قال لسلیمان انظر إلی السماء فما طرف حتی جاء به فوضعه بین یدیه و المعنی حتی یرتد إلیک طرفک بعد مده إلی السماء و قیل ارتداد الطرف إدامة النظر حتی یرتد طرفه خاسئا عن مجاهد فعلی هذا معناه أن سلیمان علیه السلام مد بصره إلی أقصاه و هو یدیم النظر فقبل أن ینقلب إلیه بصره حسیرا یکون قد أتی بالعرش (1)و قال الکلبی خر آصف ساجدا و دعا باسم الله الأعظم فغار عرشها تحت الأرض حتی نبع عند کرسی سلیمان و ذکر العلماء فی ذلک وجوها.

أحدها أن الملائکة حملته بأمر الله تعالی. و الثانی أن الریح حملته. و الثالث أن الله تعالی خلق فیه حرکات متوالیة. و الرابع أنه انخرق مکانه حیث هو هناک ثم نبع بین یدی سلیمان. و الخامس

أن الأرض طویت له و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

و السادس أنه أعدمه الله فی موضعه و أعاده فی مجلس سلیمان و هذا لا یصح علی مذهب أبی هاشم و یصح علی مذهب أبی علی الجبائی فإنه یجوز فناء بعض الأجسام دون بعض.

و فی الکلام حذف کثیر لأن التقدیر قال سلیمان له افعل فسأل الله تعالی فی ذلک فحضر العرش فرآه سلیمان مستقرا عنده (2)أی فلما رأی سلیمان العرش محمولا إلیه موضوعا بین یدیه فی مقدار رجع البصر قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی أی من نعمته علی و إحسانه لدی لأن تیسیر ذلک و تسخیره مع صعوبته و تعذره معجزة له و دلالة علی علو قدره و جلالته و شرف منزلته عند الله تعالی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ أی لیختبرنی هل أقوم بشکر هذه النعمة أم أکفر بها وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ لأن عائدة شکره و منفعته ترجعان إلیه و تخصانه دون غیره و هذا مثل قوله إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ یعنی غنی عن شکر العباد غیر محتاج إلیه بل هم

ص: 124


1- فی نسخة: قد أتاه بالعرش.
2- فی المصدر: فرآه سلیمان مستقرا عنده «فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ» أی فلما رأی.

در تحف العقول نیز نظیر این روایت نقل شده است.(1)

روایت 14.

تفسیر امام عسکری: خدواند سورۀ فاتحه را مخصوص محمّد صلّی الله علیه و آله قرار داده و ایشان را به این سوره مشرّف گردانده است، و به جز سلیمان علیه السلام هیچ یک از پیامبران را در این زمینه با ایشان شریک نکرده است، و (بسم الله الرحمن الرحیم) آغازین این سوره را به سلیمان عطا فرموده است، آیا نمی­بینی که خداوند از بلقیس چنین حکایت می­کند: «إنّی ألقی إلیّ کتاب کریم * إنّه من سلیمان و إنّه بسم الله الرحمن الرحیم» {نامه­ای ارجمند برای من آمده است، که از طرف سلیمان است و مضمون آن این است: بسم الله الرحمن الرحیم.}(2)

می­گویم: ثعلبّی در تفسیر خود گفته است: علمای سیرۀ انبیاء گفته­اند: پیامبر خدا سلیمان علیه السلام هنگامی که از ساخت بیت المقدس فارغ گشت آهنگ خروج به سوی سرزمین حرم (مکّه) نمود، پس آمادۀ رفتن شد و از جنّ و انس و شیاطین و پرندگان و وحوش ارتشی او را همراه کرد که طول آن بالغ بر صد فرسخ بود، آن­گاه به نسیم امر فرمود و آنان را حمل و جا به ­جا کرد، و هنگامی که به حرم رسید اقدام به انجام اعمالی در آن نمود که خداوند خواسته بود به انجام برساند، و در طول اقامت خود در مکّه هر روز پنج هزار مادۀ شتر، پنج هزار گوسفند قربانی می­کرد، و به اشراف قوم خود که درآنجا حاضر بودند گفت: این مکانی است که پیامبری عربی با صفاتی چنین و چنان درآن ظهور می­کند و پیروزی بر تمام کسانی که با او به دشمنی می­پردازند به او بخشیده می­شود، و هیبت و شکوه او مسافت یک ماه را درمی­نوردد و دور و نزدیک نزد او در حقّ یکسان هستند، و سرزنش سرزنش­کنندگان او را از اجرای اوامر الهی باز نمی­دارد، گفتند: ای پیامبر خدا، او به چه دینی متدیّن است؟ گفت: به دین حنیف، پس خوشا به حال آنکه زمان او را درک می­کند و به او ایمان می­آورد و تصدیقش می­کند، گفتند: ای پیامبر خدا، زمان بین ما و ظهور آن پیامبر عربی چقدر است؟ گفت: گذشت هزار سال، حاضرین این مسأله را به اطلاع غائبین برسانند، چرا که آن پیامبر سیّد پیامبران و خاتم رسولان است، و اسم او در کتاب پیامبران ثابت شده است؛ سلیمان علیه السلام تا پایان مناسک در مکّه اقامت داشت، سپس دوست داشت که به سوی سرزمین یمن روانه شود، بنابراین صبح از مکّه خارج شد و به سوی یمن به راه افتاد، و هنگام غروب خورشید به صنعاء رسید حال آنکه در حالت عادی این مسیر یک ماه به طول می­انجامید، و سرزمین نیکویی را مشاهده کرد که سبزه­های آن شکوفا شده بودند بنابراین فرو آمدن درآن مکان را پسندید تا نماز بگزارد و ناهار میل کند، و همراهان او آب طلب کردند ولی چیزی نیافتند، و هدایت کننده سلیمان به مکان آب، پرنده هدهد بود که آب را در زیر زمین می­دید پس به زمین نوک می­زد و مکان آب و عمق آن را شناسایی می­کرد، سپس شیاطین آب را از زمین جدا می­کردند آن­گونه که پوست از لاشه جدا می­شود، و در نهایت آب را خارج می­کردند، و هدهد هنگام فرو آمدن با خود گفت: سلیمان علیه السلام سرگرم

ص: 128


1- . تحف العقول : 476- 478
2- . تفسیرالإمام : 10

المحتاجون إلیه لما لهم فیه من الثواب و الأجر کَرِیمٌ أی متفضل علی عباده شاکرهم و کافرهم و عاصیهم و مطیعهم لا یمنعه کفرهم و عصیانهم من الإفضال علیهم و الإحسان إلیهم قالَ سلیمان نَکِّرُوا لَها عَرْشَها أی غیروا سریرها إلی حال تنکرها إذا رأته و أراد بذلک اختبار عقلها علی ما قیل نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِی أَمْ تَکُونُ مِنَ الَّذِینَ لا یَهْتَدُونَ أی أ تهتدی إلی معرفة عرشها بفطنتها بعد التغییر أم لا تهتدی إلی ذلک عن سعید بن جبیر و قتادة و قیل أَ تَهْتَدِی أی أ تستدل بعرشها علی قدرة الله و صحة نبوتی و تهتدی بذلک إلی طریق الإیمان و التوحید أم لا عن الجبائی قال ابن عباس فنزع ما کان علی العرش من الفصوص و الجواهر و قال مجاهد غیر ما کان أحمر و جعل أخضر (1)و ما کان أخضر فجعل أحمر (2)و قال عکرمة زید فیه شی ء و نقص منه شی ء فَلَمَّا جاءَتْ قِیلَ أَ هکَذا عَرْشُکِ قالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ فلم تثبته و لم تنکره فدل ذلک علی کمال عقلها حیث لم تقل لا إذ کان یشبه سریرها لأنها وجدت فیه ما تعرفه و لم تقل نعم إذ وجدت فیه ما غیر و بدل و لأنها خلفته فی بیتها و حمله فی تلک المدة إلی ذلک الموضع غیر داخل فی مقدور البشر قال مقاتل عرفته و لکن شبهوا علیها حین قالوا لها أَ هکَذا عَرْشُکِ فشبهت حین قالت کَأَنَّهُ هُوَ و لو قیل لها أ هذا عرشک لقالت نعم قال عکرمة کانت حکیمة قالت إن قلت هو هو خشیت أن أکذب و إن قلت لا خشیت أن أکذب فقالت کَأَنَّهُ هُوَ شبهته به فقیل لها فإنه عرشک فما أغنی عنک إغلاق الأبواب و کانت قد خلفته وراء سبعة أبواب لما خرجت فقالت وَ أُوتِینَا الْعِلْمَ بصحة نبوة سلیمان مِنْ قَبْلِها أی من قبل الآیة فی العرش وَ کُنَّا مُسْلِمِینَ طائعین لأمر سلیمان و قیل إنه من کلام سلیمان عن مجاهد (3)و معناه أوتینا العلم بإسلامها و مجیئها طائعة قبل مجیئها (4)وَ صَدَّها ما کانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أی منعها عبادة الشمس عن الإیمان بالله تعالی بعد رؤیة تلک المعجزات (5)عن مجاهد فعلی هذا تکون ما موصولة مرفوعة

ص: 125


1- فی المصدر: فجعله أخضر.
2- فی المصدر: فجعله أحمر.
3- فی نسخة بعد ذلک: و معناه: و اوتینا العلم باللّه و قدرته علی ما یشاء من قبل هذه المرة، و کنا مسلمین مخلصین للّه بالتوحید؛ و قیل: معناه اه.
4- فی المصدر: و قیل: إنّه من کلام قوم سلیمان، عن الجبّائیّ.
5- فی المصدر: بعد رؤیة تلک المعجز.

تشریفات اقامت گزیدن شده است پس به سوی آسمان اوج بگیر و به طول و عرض دنیا نگاهی بیانداز، و چنین کرد و به راست و چپ نگاه کرد و بوستانی را مشاهده کرد که متعلّق به بلقیس بود، پس به سوی آن سرسبزی متمایل شد و درآن افتاد و هدهدی را مشاهده کرد و در کنارش فرود آمد، و هدهد سلیمان یعفور نام داشت و اسم هدهد سرزمین یمن عنقیر بود، پس عنقیر به یعفور گفت: از کجا آمده­ای و می­خواهی به کجا بروی؟ یعفور گفت: از سرزمین شام و به همراهی سلیمان پسر داوود آمده­ام، عنقیر گفت: سلیمان پسر داوود کیست؟ پاسخ داد: فرمانروای جنّ و انس و پرندگان و وحوش و شیاطین و بادها، و تو از چه سرزمینی هستی؟ عنقیر گفت: من از این سرزمین هستم، یعفور پرسید: و فرمانروای آن کیست؟ عنقیر پاسخ داد: زنی به اسم بلقیس، صاحب و مالک شما سلیمان فرمانروایی و مُلک بزرگی را صاحب است ولی فرمانروایی و مُلک بلقیس کمتراز او نیست، چرا که او فرمانروای تمام سرزمین یمن است و دوازده هزار فرمانده تحت امر او قرار دارند که هر فرمانده صد هزار جنگجو را سرپرستی می­کند، آیا با من همراه می­شوی تا به فرمانروایی و مُلک او نگاهی بیاندازی؟ یعفور گفت: بیم آن دارم که سلیمان در وقت نماز و آن­گاه که به آب نیاز دارد مرا جسجو کند، هدهد یمنی به او گفت: صاحبت خوشحال می­شود اگر خبر این فرمانروا را به او برسانی، پس هدهد سلیمان با هدهد یمنی به راه افتاد و به تماشای بلقیس و فرمانروایی او رفت و تا عصر نزد سلیمان علیه السلام بازنگشت، و هنگامی که سلیمان علیه السلام هدهد را طلب کرد و او را نیافت سرپرست پرندگان که کرکس بود را فراخواند و در مورد هدهد از او پرسید، کرکس گفت: نمی­دانم او کجاست، من او را به جایی نفرستاده­ام، سپس سلیمان عقاب را صدا زد و به او گفت: هدهد را نزد من بیاور، عقاب اوج گرفت و هدهد را مشاهده کرد که در حال آمدن است، پس بر سر او فرود آمد، و هدهد او را سوگند داد که به حقّ خداوندی که تو را بر من توانمند و چیره گردانده به من رحم کن و با من به بدی رفتاری مکن، پس عقاب از او روی گرداند و به او گفت: وای بر تو، مادرت به عزایت بنشیند، پیامبر خدا سوگند خورده که تو را عذاب دهد یا سر از تنت جدا کند، آن­گاه هر دو به سوی سلیمان پرواز کردند و هنگامی که هدهد به محل تجمع سپاهیان سلیمان رسید کرکس و سایر پرندگان با او دیدار کردند و گفتند: پیامبر خدا تو را تهدید کرده است، هدهد گفت: پیامبر خدا هیچ استثنایی قرار نداده است؟ چرا استثنایی قائل شده به این ترتیب: «أو لیأتینّی بسلطان مبین» {مگر آنکه دلیل روشنی برای من بیاورد}، و آن­گاه که عقاب و هدهد نزد سلیمان که بر تخت نشسته بود آمدند عقاب گفت: ای پیامبر خدا، او را نزد تو آوردم، و هنگامی که هدهد به او نزدیک شد سرش را بالا گرفت و دُم و بالهایش را پایین آورد و آنها را به خاطر تواضع و فروتنی در مقابل سلیمان بر زمین می­کشید، سلیمان سرش را گرفت و او را به سوی خود کشید و گفت: کجا بودی؟ هدهد گفت: ای پیامبر خدا،

ص: 129

الموضع بأنها فاعلة صد و قیل معناه و صدها سلیمان عما کانت تعبده من دون الله و حال بینها و بینه و منعها عنه فعلی هذا تکون ما فی موضع النصب و قیل معناه منعها الإیمان و التوحید عن الذی کانت تعبده من دون الله و هو الشمس ثم استأنف فقال إِنَّها کانَتْ مِنْ قَوْمٍ کافِرِینَ أی من قوم یعبدون الشمس قد نشأت فیما بینهم فلم تعرف إلا عبادة الشمس قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ و الصرح هو الموضع المنبسط المنکشف من غیر سقف.

و ذکر أن سلیمان علیه السلام لما أقبلت صاحبة سبإ أمر الشیاطین ببناء الصرح و هو کهیئة السطح المنبسط من قواریر أجری تحته الماء و جمع فی الماء الحیتان و الضفادع و دواب البحر ثم وضع له فیه سریر فجلس علیه و قیل إنه قصر من زجاج کأنه الماء بیاضا و قال أبو عبیدة کل بناء من زجاج أو صخر أو غیر ذلک مونق (1)فهو صرح و إنما أمر سلیمان علیه السلام بالصرح لأنه أراد أن یختبر عقلها و ینظر هل تستدل علی معرفة الله تعالی بما تری من هذه الآیة العظیمة و قیل إن الجن و الشیاطین خافت أن یتزوجها سلیمان علیه السلام فلا ینفکون من تسخیر سلیمان و ذریته بعده لو تزوجها و ذلک أن أمها کانت جنیة فأساءوا الثناء علیها لیزهدوه فیها و قالوا إن فی عقلها شیئا و إن رجلها کحافر الحمار فلما امتحن ذلک وجدها علی خلاف ما قیل و قیل إنه ذکر له أن علی رجلیها شعرا فلما کشفته بان الشعر فساءه ذلک فاستشار الجن فی ذلک فعملوا الحمامات و طبخوا له النورة و الزرنیخ و کان أول ما صنعت النورة فَلَمَّا رَأَتْهُ أی رأت بلقیس الصرح حَسِبَتْهُ لُجَّةً و هی معظم الماء وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها لدخول الماء و قیل إنها لما رأت الصرح قالت ما وجد ابن داود عذابا یقتلنی به إلا الغرق و أنفت أن تجی ء فلا تدخل (2)و لم یکن من عادتهم لبس الخفاف فلما کشفت عن ساقیها قالَ لها سلیمان إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ أی مملس مِنْ قَوارِیرَ و لیس بماء و لما رأت سریر سلیمان و الصرح قالَتْ رَبِ

ص: 126


1- فی المصدر: موثق.
2- فی المصدر: فأنفت أن تجبن فلا تدخل.

ایستادنت در حضور خداوند متعال را به یاد آور، سلیمان علیه السلام هنگامی که این سخن را شنید به خود لرزید و او را بخشید- و داستان را به ترتیب روایت قبلی نقل کرد تا گفت:- مقاتل گفته است: هدهد نامه را به منقار گرفت و آن را حمل کرد تا اینکه بر بالای سرآن زن قرار گرفت در حالی که فرماندهان و سپاهیان در اطراف او بودند، پس یک ساعت بال بال می­زد و مردم نگاه می­کردند، سرانجام ملکه سرش را بالا گرفت پس نامه را در حجره­اش انداخت، و تا نهایت داستان.(1)

باب دهم : آنچه بر سلیمان علیه السلام وحی شده و احکامی که صادر نموده است، و در آن داستان چریدن گوسفندان نیز وجود دارد

آیات

- و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم و کنّا لحکمهم شاهدین * ففهّمنا سلیمان و کلّاً آتینا حکماً و عدلاً.(2)

{و داوود و سلیمان را (یادکن) هنگامی که دربارۀ آن کشتزار که گوسفندان مردم شب هنگام درآن چریده بودند داوری می­کردند و [ما] شاهد داوری بودیم، پس آن [داوری] را به سلیمان فهماندیم و به هریک [از آن دو] حکمت و دانش عطا کردیم.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: در مورد زمینه قضاوت اختلاف نظر وجود دارد: گفته شده: قضاوت در مورد زراعتی بوده که گوسفندان شبانه در آن قرار گرفته و چریده­اند؛ از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده که آن کشتزار تاکستانی بوده که خوشه­های انگور آن به بار نشسته بود؛ و جبائیّ گفته است: خداوند به سلیمان علیه­السلام حُکمی را وحی فرمود که حُکم داوود علیه السلام را باطل نمود و آن حکم از روی اجتهاد شخصی سلیمان نبود، و این همان نظری است که ما نیز به آن اعتماد داریم.(3)

روایات

روایت 1.

الخصال: از امام باقر علیه السلام روایت شده که سلیمان علیه السلام فرمود: نعمت­هایی که به دیگران بخشیده شده و نشده به صورت یکجا به ما بخشیده شده است، و ما از چیزهایی که مردم ازآن آگاه شده و نشده­اند آگاه شده­ایم، و چیزی را برتر از ترس و حذر از خداوند در نهان و آشکار، میانه روی در ثروتمندی و فقیری، سخن حقّ به هنگام رضایت و خشنودی و تضّرع و زاری به درگاه خداوند متعال در هر حال نیافتیم.(4)

ص: 130


1- . نسخه خطی الکشف و البیان
2- . انبیاء / 78 و79
3- . مجمع البیان 7 : 57
4- . الخصال 1 : 114 و115

إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی بالکفر الذی کنت علیه وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فحسن إسلامها و قیل إنها لما جلست دعاها سلیمان إلی الإسلام و کانت قد رأت الآیات و المعجزات فأجابته و أسلمت و قیل إنها لما ظنت أن سلیمان علیه السلام یغرقها ثم عرفت حقیقة الأمر قالت ظَلَمْتُ نَفْسِی إذ توهمت علی سلیمان ما توهمت.

و اختلف فی أمرها بعد ذلک فقیل إنها تزوجها سلیمان و أقرها علی ملکها و قیل إنه زوجها من ملک یقال له تبع و ردها إلی أرضها و أمر زوبعة أمیر الجن بالیمن أن یعمل له و یطیع فصنع له المصانع بالیمن (1).

«13»

وَ رَوَی (2)الْعَیَّاشِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: الْتَقَی مُوسَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ یَحْیَی بْنُ أَکْثَمَ فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَخِی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام بَعْدَ أَنْ دَارَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مِنَ الْمَوَاعِظِ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی طَاعَتِهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ یَحْیَی بْنَ أَکْثَمَ سَأَلَنِی عَنْ مَسَائِلَ أُفْتِیهِ فِیهَا فَضَحِکَ فَقَالَ فَهَلْ أَفْتَیْتَهُ فِیهَا قُلْتُ لَا قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ لَمْ أَعْرِفْهَا قَالَ وَ مَا هِیَ قُلْتُ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ سُلَیْمَانَ أَ کَانَ مُحْتَاجاً إِلَی عِلْمِ آصَفَ بْنِ بَرْخِیَا ثُمَّ ذَکَرَ الْمَسَائِلَ الْأُخَرَ قَالَ اکْتُبْ یَا أَخِی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَأَلْتَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ فَهُوَ آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا وَ لَمْ یَعْجِزْ سُلَیْمَانُ عَنْ مَعْرِفَةِ مَا عَرَفَهُ آصَفُ لَکِنَّهُ أَحَبَّ أَنْ یُعَرِّفَ أُمَّتَهُ مِنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ أَنَّهُ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ ذَلِکَ مِنْ عِلْمِ سُلَیْمَانَ أَوْدَعَهُ آصَفَ بِأَمْرِ اللَّهِ فَفَهَّمَهُ اللَّهُ ذَلِکَ لِئَلَّا یُخْتَلَفَ فِی إِمَامَتِهِ وَ دَلَالَتِهِ کَمَا فُهِّمَ سُلَیْمَانُ علیه السلام فِی حَیَاةِ دَاوُدَ علیه السلام لِیَتَعَرَّفَ إِمَامَتَهُ وَ نُبُوَّتَهُ مِنْ بَعْدِهِ لِتَأْکِیدِ الْحُجَّةِ عَلَی الْخَلْقِ (3).

ص: 127


1- مجمع البیان 7: 217- 225.
2- روی الثعلبی أن أبا بلقیس بنت الیشرح کان یلقب بهذهاذ و کان ملکا عظیم الشأن ولده أربعون ملکا، و کان ملک أرض الیمن کلها، و کان یقول لملوک الاطراف: لیس أحد منکم کفوا لی و ابی أن یتزوج فیهم، فزوجوه امرأة من الجن یقال لها ریحانة بنت السکن، و کان الانس اذ ذاک یرون الجن و یخالطونهم فولدت له تلقمة و هی بلقیس. و لم یکن له ولد غیرها. منه رحمه اللّه. قلت: رواه فی العرائس: 174 و فیه: البشرخ مکان الیشرح، و الشکر مکان السکن، و بلعمة مکان تلقمة.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

روایت 2.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت فیه غنم القوم و کنّا لحکمهم شاهدین» فرموده است: مردی از بنی اسرائیل صاحب تاکستانی بود و گوسفندان مرد دیگری شبانه درآن چریدند و درختان انگور را خرد خرد جویدند و تباهش ساختند، پس صاحب تاکستان نزد داوود علیه السلام

آمد و از او علیه صاحب گوسفندان کمک خواست، داوود گفت: نزد سلیمان بروید تا میان شما قضاوت کند، آن دو مرد نزد سلیمان رفتند، سلیمان گفت: اگر گوسفندان ساقه و شاخه درختان انگور را خورده­اند، بر صاحب گوسفندان واجب است که گوسفندان و آنچه در شکمشان است را به صاحب تاکستان بدهد، و اگر تنها شاخه درختان از بین رفته و آسیبی به ساقه نرسیده صاحب گوسفندان باید برّه­های آنها را به صاحب تاکستان بدهد، و این حُکم داوود نیز بود، ولی خواست بنی اسرائیل را از این امر آگاه کند که سلیمان علیه السلام وصیّ بعد از او خواهد بود، و آن دو در شیوه قضاوت اختلافی نداشتند، و اگر شیوه قضاوتشان تفاوت داشت خداوند می­فرمود: «و کنّا لحکمهما شاهدین».(1)

توضیح

(نفشت الغنم) یعنی: گوسفندان شبانه و بدون چوپان چریدند.

روایت 3.

المحاسن: زرارة از امام باقر علیه السلام در مورد آیه «و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث» روایت می­کند که ایشان فرمود: داوود و سلیمان قضاوت نکردند بلکه به مناظره و گفتگو پرداختند چرا که خداوند می­فرماید: « ففهّمناها سلیمان»{ پس آن داوری را به سلیمان فهماندیم.}

مَن لا یحضره الفقیه: با سند صحیح، نظیر این روایت را نقل کرده است.(2)

روایت 4.

من لا یحضره الفقیه: با سند صحیح، ار احمد بن عمرالحلبّی روایت شده که گفت: از امام کاظم علیه السلام در مورد این فرموده خداوند متعال «و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث» سؤال پرسیدم، ایشان فرمود: حکم داوود علیه السلام، بستن و مراقبت و زیر نظر داشتن گوسفندان بود، و آنچه خداوند متعال به سلیمان فهماند این بود که حُکمِ پرداخت شیر و پشم گوسفندان به مدت یک سال به صاحب کشتزار را صادر کند.(3)

روایت 5.

التهذیب: ابو بصیر می­گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد این فرمودۀ خداوند متعال «و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث إذ نفشت

ص: 131


1- . تفسیر القمی : 431
2- . مَن لا یحضره الفقیه : 339
3- . مَن لا یحضره الفقیه : 339

ف، تحف العقول سأل یحیی بن أکثم و ذکر نحوه (1).

«14»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَصَّ بِسُورَةِ الْفَاتِحَةِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ شَرَّفَهُ بِهَا وَ لَمْ یُشْرِکْ مَعَهُ فِیهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ مَا خَلَا سُلَیْمَانَ علیه السلام فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنْهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَ لَا تَرَاهُ یَحْکِی عَنْ بِلْقِیسَ حِینَ قَالَتْ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (2)

أقول: و قال الثعلبی فی تفسیره قالت العلماء بسیر الأنبیاء إن نبی الله سلیمان علیه السلام لما فرغ من بناء بیت المقدس عزم علی الخروج إلی أرض الحرم فتجهز للمسیر و استصحب من الجن و الإنس و الشیاطین و الطیر و الوحوش ما بلغ معسکره مائة فرسخ فأمر الریح الرخاء فحملتهم فلما وافی الحرم أقام به ما شاء الله أن یقیم فکان ینحر کل یوم طول مقامه بمکة خمسة آلاف بدنة و خمسة آلاف ثور و عشرین ألف شاة و قال لمن حضر من أشراف قومه إن هذا مکان یخرج منه نبی عربی صفته کذا و کذا یعطی النصر علی جمیع من ناواه (3)و یبلغ هیبته مسیرة شهر القریب و البعید عنده فی الحق سواء لا تأخذه فی الله لومة لائم قالوا فبأی دین یدین یا نبی الله قال بدین الحنیفیة فطوبی لمن أدرکه و آمن به و صدقه قالوا فکم بیننا و بین خروجه یا نبی الله قال ذهاب ألف عام فلیبلغ الشاهد منکم الغائب فإنه سید الأنبیاء و خاتم الرسل و إن اسمه لمثبت فی زبر الأنبیاء قالوا فأقام بمکة حتی قضی نسکه ثم أحب أن یسیر إلی أرض الیمن فخرج من مکة صباحا و سار نحو الیمین یوم نجم سهیل فوافی صنعاء وقت الزوال و ذلک مسیرة شهر فرأی أرض حسنة تزهر خضرتها فأحب النزول بها لیصلی و یتغدی فطلبوا الماء فلم یجدوا و کان دلیله علی الماء الهدهد کان یری الماء من تحت الأرض فینقر الأرض فیعرف موضع الماء و بعده ثم تجی ء الشیاطین فیسلخونه کما یسلخ الإهاب (4)ثم یستخرجون الماء قالوا فلما نزل قال الهدهد إن سلیمان علیه السلام قد اشتغل

ص: 128


1- تحف العقول: 476 و 478، و فیه: لتأکد الحجة علی الخلق.
2- تفسیر الإمام: 10.
3- أی من عاداه.
4- الاهاب: الجلد أو ما لم یدبغ منه.

فیه غنم القوم» سؤال پرسیدم و ایشان فرمود: معنای (نَفَش) چریدن فقط در طول شب است، صاحب کشتزار باید در طول روز از کِشت خود محافظت کند و بر صاحب چهارپایان واجب نیست که در طول روز از چهارپایان خود محافظت کنند چرا که چریدن و روزی خوردن آنها در طول روز میّسر می­گردد، پس هر چه در طول روز از بین برود بر عهده چهارپایان و صاحبان آنها نیست، ولی واجب است که صاحب چهارپایان آنها را در طول شب از ضرر زدن به کشتزار مردم محافظت کنند، و ضمانت هرآنچه در طول شب از بین برود بر عهدۀ آنان است، و داوود علیه السلام حکم صادر کرد که صاحب کشتزارِ زیان دیده می­تواند گوسفندان را نزد خود نگاه دارد، و سلیمان علیه السلام حُکم به پرداخت یک ساله شیر و پشم گوسفندان از سوی صاحب آنها به صاحب کشتزار صادر کرد.(1)

روایت 6.

التهذیب: از ابو بصیر روایت است که گفت: دربارۀ آیه «و داود و سلیمان إذ یحکمان فی الحرث» از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا داوود و سلیمان در مسأله کشتزار یک حکم واحد صادر کردند؟ فرمود: خداوند عزّ و جلّ به پیامبران قبل از داوود علیه السلام این گونه وحی فرموده بود: صاحب کشتزار می­تواند گوسفندانی که شبانه در کشت او چریده­اند را ببندد و آنها را نگاه دارد، و (نَفَش) به معنای چریدن فقط در طول شب است، پس بر صاحب کشتزار واجب است که در طول شب و روز از کِشت خود محافظت کند، هم چنین بر صاحب گوسفندان واجب است که در طول شب و روز از گوسفندان خود محافظت و مراقبت کند، و داوود علیه السلام به آنچه که پیامبران پیش از او حکم کرده بودند حُکم کرد، خداوند متعال به سلیمان وحی نمود: اگر در طول شب گوسفندانی در یک کشتزار و زراعت چریدند صاحب کشتزار تنها از آنچه از شکم گوسفندان خارج می­شود (یعنی برّه و شیر) بهره­مند می­گردد، و بعد از سلیمان علیه السلام رسم و سنت به این شیوه جریان یافت، و این مصداق فرموده خداوند متعال است:« و کلّاً آتینا حکماً و علماً» پس هردوی ایشان بنا به حکم خداوند عزّ و جلّ حکم نمودند.(2)

روایت 7.

الکافی: معاویة بن عمّار از امام صادق روایت کرده که فرمود: امامت، عهدی است از جانب خداوند متعال که بر عهده مردانی شناخته شده گذاشته شده است، امام نمی­تواند شخص بعد از خود را از امامت بازدارد و او را از به دوش کشیدن این عهد منع کند، خداوند متعال به داوود علیه السلام این گونه وحی فرمود: وصیّ خود را از میان خاندانت انتخاب کن، چرا که در علم ازلی من چنین گنجانده شده که هیچ پیامبری را مبعوث نکنم مگرآنکه وصیّ او از میان خاندانش انتخاب شده باشد؛ داوود علیه السلام فرزندان بسیاری داشت، در میان این فرزندان پسر بچه­ای حضور داشت که مادرش نزد داوود بود و داوود او را دوست می­داشت، و هنگامی که وحی بر او نازل شد سراغ مادر پسر بچه رفت و به او گفت: خداوند مرا امر فرموده که از

ص: 132


1- . تهذیب الأحکام 2 : 179
2- . تهذیب الأحکام 2 : 179

بالنزول فارتفع نحو السماء فانظر إلی عرض الدنیا و طولها ففعل ذلک و نظر یمینا و شمالا فرأی بستانا لبلقیس فمال إلی الخضرة فوقع فیه فإذا هو بهدهد فهبط علیه و کان اسم هدهد سلیمان یعفور و اسم هدهد الیمن عنقیر (1)فقال عنقیر لیعفور من أین أقبلت و أین ترید قال أقبلت من الشام مع صاحبی سلیمان بن داود قال و من سلیمان بن داود قال ملک الجن و الإنس و الطیر و الوحوش و الشیاطین و الریاح فمن أین أنت قال أنا من هذه البلاد قال و من ملکها قال امرأة یقال لها بلقیس و إن لصاحبکم سلیمان ملکا عظیما و لیس ملک بلقیس دونه فإنها ملکة الیمن کلها و تحت یدها اثنی عشر ألف قائد تحت کل قائد مائة ألف مقاتل فهل أنت منطلق معی حتی تنظر إلی ملکها قال أخاف أن یتفقدنی سلیمان فی وقت الصلاة إذا احتاج إلی الماء قال الهدهد الیمانی إن صاحبک لیسره أن تأتیه بخبر هذه الملکة فانطلق معه و نظر إلی بلقیس و ملکها و ما رجع إلی سلیمان علیه السلام إلا وقت العصر فلما طلبه سلیمان علیه السلام فلم یجده دعا عریف (2)الطیور و هو النسر فسأله عنه فقال ما أدری أین هو و ما أرسلته مکانا ثم دعا بالعقاب فقال علی بالهدهد فارتفع فإذا هو بالهدهد مقبلا فانقض (3)نحوه فناشده الهدهد بحق الله الذی قواک و أغلبک علی إلا رحمتنی و لم تتعرض لی بسوء قال فولی عنه العقاب و قال له ویلک ثکلتک أمک إن نبی الله حلف أن یعذبک أو یذبحک ثم طارا متوجهین نحو سلیمان فلما انتهی إلی المعسکر تلقته النسر و الطیر فقالوا توعدک نبی الله فقال الهدهد أ و ما استثنی نبی الله فقالوا بلی أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (4)فلما أتیا سلیمان و هو قاعد علی کرسیه قال العقاب قد أتیتک به یا نبی الله فلما قرب الهدهد منه رفع رأسه و أرخی ذنبه و جناحیه یجرهما علی الأرض تواضعا لسلیمان فأخذ برأسه فمده إلیه فقال أین کنت فقال یا نبی الله

ص: 129


1- فی نسخة: «عنفیر» و کذا فیما بعده.
2- العریف: من یعرف أصحابه. النقیب.
3- انقض الطائر: هوی لیقع.
4- أی و الاستثناء قوله: أو لیأتینی.

میان خاندانم وصیّ خویش را برگزینم، پس زنش به او گفت: باشد که پسر مرا برگزینی، داوود گفت: خود نیز چنین می­خواهم، ولی در علم محتوم خداوند ثبت شده بود که این وصیّ، سلیمان خواهد بود، بنابراین خداوند عزّ و جلّ به داوود وحی فرمود که تا فرمان من به تو نرسیده عجله نکن، و طولی نکشید که دو مرد نزد داوود علیه السلام آمدند که در مورد گوسفندان و تاکستان نزاع داشتند، و خداوند متعال به داوود وحی نمود: فرزندانت را جمع کن، هریک از آنان که در این مسأله قضاوت کند و حکمش درست باشد، وصیّ بعد از تو خواهد بود، بنابراین داوود علیه السلام فرزندانش را گِرد آورد و هنگامی که دو متخاصم سخنان خود را نقل کردند سلیمان علیه السلام گفت: ای صاحب تاکستان، گوسفندان این مرد چه زمانی وارد تاکستان تو شده­اند؟ گفت: شبانه وارد آن شده­اند، سلیمان به صاحب گوسفندان گفت: برّه گوسفندان و پشم آنها در طول این سال متعلّق به صاحب تاکستان است، سپس داوود به سلیمان گفت: پس چگونه به نگاه داشتن گوسفندان حُکمی ندادی در حالی که علمای بنی اسرائیل چنین حکمی را به پا داشته­اند و هزینه تاکستان به اندازه قیمت گوسفندان بود؟ سلیمان علیه السلام گفت: درختان انگور از ریشه کنده نشده و فقط میوه­ها خورده شده­اند که برگشت پذیرند، آن­گاه خداوند به داوود وحی نمود: قضاوت در این مسأله همان گونه است که سلیمان قضاوت کرد، ای داوود، تو خواهان مطلبی بودی و ما خواهان مطلب دیگر، پس داوود نزد زنش (مادر پسربچه) رفت و گفت: ما چیزی می­خواستیم و خداوند چیز دیگر، و اتفاقی روی نخواهد داد جز آنچه خداوند می­خواهد. ما نیز به این وضعیت راضی و تسلیم امر خداوند هستیم، هم چنین جایز نیست اوصیای الهی علیهم السلام از این امر تجاوز کنند و از صاحب آن به سوی دیگران عبور کنند.(1)

توضیح

آگاه باش هنگامی که با دلایل عقلی ثابت شد که انبیاء علیهم السلام مجاز به اجتهاد و ارائه نظر شخصی نیستند و جز با وحی الهی حکم نمی­کنند، برخی از اصحاب ما و عدّه­ای از معتزله این نظریه را مطرح کردند که خداوند متعال به سلیمان علیه السلام حُکمی را وحی نموده که حکم داوود علیه السلام را باطل کرده است، هم چنین حکم داوود نیز از طریق وحی بر او نازل شده است، بنابراین این سؤال مطرح می­شود که شریعت سلیمان ناسخ نبود پس چگونه حکمی که در شریعت موسی علیه السلام ثابت بود را نسخ کرد؟

می­توان این سؤال را چنین پاسخ داد: در زمان پیامبران غیر اولوالعزم باطل نمودن و نسخ برخی از احکامِ جزئی مانعی ندارد،

ص: 133


1- . اصول الکافی 1 : 278 و279

اذکر وقوفک بین یدی الله تعالی فلما سمع ذلک سلیمان علیه السلام ارتعد و عفا عنه و ساق القصة إلی أن قال و قال مقاتل حمل الهدهد الکتاب بمنقاره حتی وقف علی رأس المرأة و حولها القادة و الجنود فرفرف ساعة و الناس ینظرون حتی رفعت رأسها فألقی الکتاب فی حجرها إلی آخر القصة (1).

باب 10 ما أوحی إلیه و صدر عنه من الحکم و فیه قصة نفش الغنم

الآیات

الأنبیاء: «وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ* فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً»(78-79)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: اختلف فی الحکم

فقیل إنه زرع وقعت فیه الغنم لیلا فأکلته و قیل کان کرما قد بدت عناقیده (2)عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام.

و قال الجبائی أوحی الله إلی سلیمان علیه السلام بما نسخ به حکم داود علیه السلام و لم یکن ذلک عن اجتهاد و هو المعول علیه عندنا (3).

الأخبار

«1»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْقَاشَانِیِّ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام أُوتِینَا مَا أُوتِیَ النَّاسُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَوْا وَ عُلِّمْنَا مَا عُلِّمَ النَّاسُ وَ مَا لَمْ یُعَلَّمُوا فَلَمْ نَجِدْ شَیْئاً أَفْضَلَ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ فِی الْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ الْقَصْدِ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ کَلِمَةِ الْحَقِّ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ (4).

ص: 130


1- الکشف و البیان مخطوط.
2- فی المصدر هنا زیادة و هی هذه: فحکم داود بالغنم لصاحب الکرم، فقال سلیمان: غیر هذا یا نبی اللّه، قال: و ما ذاک؟ قال: یدفع الکرم الی صاحب الغنم فیقوم علیه حتّی یعود کما کان، و یدفع الغنم الی صاحب الکرم فیصیب منها حتّی إذا عاد الکرم کما کان، ثمّ دفع کل واحد منهما الی صاحبه ماله، عن ابن مسعود. و روی ذلک عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام.
3- مجمع البیان 7: 57.
4- الخصال 1: 114 و 115. و فیه: فی کل حال.

اما باطل نمودن و نسخ کلّی و آوردن شریعتی جدید فقط مخصوص پیامبران اولوالعزم است، با این وجود ممکن است که موسی علیه السلام به پیروان خویش اعلام کرده باشد که این حکم تا زمان سلیمان علیه السلام ثابت است و سپس تغییر خواهد کرد. و صحیح­ترین جواب برای این سؤال این است که گفته شود: آیه به این نکته اشاره­ای نمی­کند که حکم سلیمان علیه السلام برخلاف حکم داوود علیه السلام بود بلکه ممکن است که مقصود از آیه چنین باشد: (إذ یریدان أن یحکما فی الحرث: هنگامی که می­خواستند دربارۀ آن کشتزار داوری کنند)، آن­گونه که روایت ابوبصیر در تفسیر و روایت زرارة بر این امر دلالت کردند، پس آن دو در مسأله قضاوت منتظر وحی الهی بودند، و یا اینکه داوود علیه السلام به حُکم آگاه بود و آن را از سلیمان می­پرسید تا فضل وبرتری او را بر مردم بیان کند، و خداوند نیز آن را به سلیمان وحی نمود، این نظر زمانی تأیید می­شود که دقت نماییم در حدیث معاویه (حدیث شماره7) حکم دادن به نگاه داشتن گوسفندان به علمای بنی اسرائیل نسبت داده شده است و سؤالی که حدیث متضمّن آن است براین نکته حمل می­شود که داوود می­خواست فضل سلیمان را بر بنی اسرائیل آشکار سازد، آن­گونه که ذکر کردیم. و امّا حدیث الحلبّی (حدیث شماره4) ممکن است حمل بر تقیّه شود، هم چنین ممکن است که منظور از حکم داوود، حکمی باشد که در زمان او شایع بوده است، یا حکمی که به سلیمان القا می­کرد تا او را بیازماید و عقل و علمش را بر دیگران آشکار سازد، و در مورد سایر احادیث نیز سخن بر همین منوال است، و خداوند بیشتر و بهتر می­داند.

روایت 8.

من لایحضره الفقیه: از جابر بن عبدالله انصاری روایت است که رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمود: مادر سلیمان علیهماالسلام به سلیمان گفت: ای پسرم، برحذر باش از خوابیدن بسیار در شب، چرا که خواب بسیار در شب انسان را در روز قیامت تهی دست می­گذارد.

روایت 9.

تنبیه الخواطر: سلیمان علیه السلام به پسرش گفت: ای پسرم، از ریا و دورویی برحذر باش که درآن سودی نیست، و دشمنی را بین برادران برمی­انگیزد.(1)

ص: 134


1- . تنبیه الخواطر 2 : 12
«2»

فس، تفسیر القمی وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ- فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی (1)عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ کَرْمٌ وَ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمٌ لِرَجُلٍ آخَرَ بِاللَّیْلِ وَ قَضَمَتْهُ (2)وَ أَفْسَدَتْهُ فَجَاءَ صَاحِبُ الْکَرْمِ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام فَاسْتَعْدَی عَلَی صَاحِبِ الْغَنَمِ فَقَالَ دَاوُدُ علیه السلام اذْهَبَا إِلَی سُلَیْمَانَ لِیَحْکُمَ بَیْنَکُمَا فَذَهَبَا إِلَیْهِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ إِنْ کَانَتِ الْغَنَمُ أَکَلَتِ الْأَصْلَ وَ الْفَرْعَ فَعَلَی صَاحِبِ الْغَنَمِ أَنْ یَدْفَعَ إِلَی صَاحِبِ الْکَرْمِ الْغَنَمَ وَ مَا فِی بَطْنِهَا وَ إِنْ کَانَتْ ذَهَبَتْ بِالْفَرْعِ وَ لَمْ تَذْهَبْ بِالْأَصْلِ فَإِنَّهُ یَدْفَعُ وُلْدَهَا إِلَی صَاحِبِ الْکَرْمِ وَ کَانَ هَذَا حُکْمَ دَاوُدَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یُعَرِّفَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام وَصِیُّهُ بَعْدَهُ وَ لَمْ یَخْتَلِفَا فِی الْحُکْمِ وَ لَوِ اخْتَلَفَ حُکْمُهُمَا لَقَالَ وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمَا شَاهِدِینَ (3).

بیان

نفشت الغنم أی رعت لیلا بلا راع.

«3»

سن، المحاسن بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ قَالَ لَمْ یَحْکُمَا إِنَّمَا کَانَا یَتَنَاظَرَانِ فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ

یه، من لا یحضره الفقیه بسنده الصحیح عن جمیل عن زرارة مثله (4).

«4»

یه، من لا یحضره الفقیه بِسَنَدِهِ الصَّحِیحِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ قَالَ کَانَ حُکْمُ دَاوُدَ علیه السلام رِقَابَ الْغَنَمِ وَ الَّذِی فَهَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سُلَیْمَانَ أَنْ یَحْکُمَ لِصَاحِبِ الْحَرْثِ بِاللَّبَنِ وَ الصُّوفِ ذَلِکَ الْعَامَ کُلَّهُ (5).

«5»

یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْمُعَلَّی أَبِی عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ

ص: 131


1- فی نسخة: عبد اللّه بن بحر.
2- القضم: الاکل باطراف الأسنان.
3- تفسیر القمّیّ: 431.
4- من لا یحضره الفقیه: 339.
5- من لا یحضره الفقیه: 339.

باب یازدهم : وفات سلیمان علیه­ السلام وآنچه بعد از ایشان روی داد

آیات

- و اتّبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و ما کفر سلیمان و لکنّ الشیاطین کفروا یعلّمون الناس السحر.(1)

{و آنچه را که شیطان [صفت]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند پیروی کردند و سلیمان کفر نورزید لیکن آن شیطان [صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می­آموختند.}

- فلمّا قضینا علیه الموت ما دلّهم علی موته إلّا دابّة الأرض تأکل منسأته فلمّا خرّ تبیّنت الجنّ أن لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فی العذاب المُهین.(2)

{پس چون مرگ را بر او مقدّر داشتیم جز جنبنده­ای خاکی [=موریانه] که عصای او را [به ­تدریج] می­خورد [هیچ ­کسی آدمیان را] از مرگ او آگاه نگردانید، پس چون سلیمان فرو افتاد برای جنیّان روشن گردید که اگر غیب می­دانستند در آن عذاب خفت­آور [باقی] نمی­ماندند.}

تفسیر

طبرسی رحمه­الله گفته است: «واتّبعوا» منظور یهودیانی است که در زمان پیامبرصلّی­ الله ­علیه ­و آله و یا در زمان سلیمان علیه­السلام زندگی می­کردند، و یا منظور تمام یهودیان به ­صورت عام است، یعنی: به آنچه روی داده اقتدا کردند، «تتلوا الشیاطین» یعنی: پیروی می­کردند و به ­آن عمل می­کردند؛ و گفته شده: قرائت می­کردند؛ همچنین گفته شده: دروغ می­گفتند، گفته می­شود: (تلا علیه) هنگامی­ که دروغ بگوید، و (الشیطان): منظور شیاطین جنّ است؛ و گفته شده که منظور شیاطین انس است، «علی ملک سلیمان» یعنی: در سلطنت سلیمان، که از آن ­دو معنا قابل برداشت است: نخست: در دوره و عصر سلیمان، دوم: در خود سلطنت او، آن­گونه که گفته می­شود:فلانی به مُلک فلانی ضربه می­زند. وگفته شده: آیه در اصل این­گونه بوده است: (علی عهد ملک سلیمان: در زمان فرمانروایی سلیمان)، «و ما کفر سلیمان» خداوند با این کلام خویش روشن می­سازد که آنچه شیاطین می­خوانند و روایت می­کردند کفر بود، بنابراین سلیمان از آن مبّرا بود، سپس بیان می­کند که آن کفر از نوع سحر بود، و یهودیان به سلیمان نسبت سحر دادند وگمان می­کردند که فرمانروایی و ملک او با سحر شکل گرفته است، پس خداوند سلیمان را از این گمان مبّرا دانست: و گفته شده: سبب نسبت دادن سحر به سلیمان علیه ­السلام این بوده که او کتابهای ساحران را جمع­آوری کرده و آنها را در انبارهای خود گذاشته بود؛ و گفته شده: سلیمان آن کتابها را زیر تخت خود پنهان کرده بود تا مردم از وجود آنها آگاه نشوند و به محتویات آنها عمل نکنند، و هنگامی ­که سلیمان علیه­السلام وفات نمود ساحران آن ­کتابها را بیرون آوردند و گفتند: فرمانروایی سلیمان با سحر کامل شده بود، و او با سحر جنّ و انس و پرندگان را مسخر خود ساخته بود، و با نسبت دادن سحر به سلیمان آنرا در نظر مردم زینت دادند و این سخن در میان یهودیان شایع شد و به ­خاطر دشمنی با سلیمان ­آن ­را پذیرفتند، «ولکنّ الشیاطین کفروا» {ولی شیطان­ها به کفر گراییدند} به سبب سحری که (از کتابهای نزد سلیمان)خارج کرده و رواج دادند، و یا به سبب سحری که به سلیمان نسبت دادند، یا به سبب اینکه آنان به سحر و جادو مشغول شدند پس ازسحر به کفر تعبیر کرده است،

ص: 135


1- .[1]بقره / 102
2- .[2]سبأ / 14

فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ فَقَالَ لَا یَکُونُ النَّفَشُ إِلَّا بِاللَّیْلِ إِنَّ عَلَی صَاحِبِ الْحَرْثِ أَنْ یَحْفَظَ الْحَرْثَ بِالنَّهَارِ وَ لَیْسَ عَلَی صَاحِبِ الْمَاشِیَةِ حِفْظُهَا بِالنَّهَارِ إِنَّمَا رَعْیُهَا وَ أَرْزَاقُهَا بِالنَّهَارِ فَمَا أَفْسَدَتْ فَلَیْسَ عَلَیْهَا (1)وَ عَلَی صَاحِبِ الْمَاشِیَةِ حِفْظُ الْمَاشِیَةِ بِاللَّیْلِ عَنْ حَرْثِ النَّاسِ فَمَا أَفْسَدَتْ بِاللَّیْلِ فَقَدْ ضَمِنُوا وَ هُوَ النَّفَشُ وَ إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام حَکَمَ لِلَّذِی أَصَابَ زَرْعَهُ رِقَابَ الْغَنَمِ وَ حَکَمَ سُلَیْمَانُ علیه السلام الرِّسْلَ وَ الثَّلَّةَ وَ هُوَ اللَّبَنُ وَ الصُّوفُ فِی ذَلِکَ الْعَامِ (2).

«6»

یب، تهذیب الأحکام الْحُسَیْنُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ قُلْتُ حِینَ حَکَمَا فِی الْحَرْثِ کَانَتْ قَضِیَّةً وَاحِدَةً فَقَالَ إِنَّهُ کَانَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی النَّبِیِّینَ قَبْلَ دَاوُدَ إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ دَاوُدَ علیه السلام أَیُّ غَنَمٍ نَفَشَتْ فِی الْحَرْثِ فَلِصَاحِبِ الْحَرْثِ رِقَابُ الْغَنَمِ وَ لَا یَکُونُ النَّفْشُ إِلَّا بِاللَّیْلِ وَ إِنَّ عَلَی صَاحِبِ الزَّرْعِ أَنْ یَحْفَظَ بِالنَّهَارِ وَ عَلَی صَاحِبِ الْغَنَمِ حِفْظُ الْغَنَمِ بِاللَّیْلِ فَحَکَمَ دَاوُدُ علیه السلام بِمَا حَکَمَتْ بِهِ الْأَنْبِیَاءُ علیهم السلام مِنْ قَبْلِهِ وَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی سُلَیْمَانَ أَیُّ غَنَمٍ نَفَشَتْ فِی الزَّرْعِ فَلَیْسَ لِصَاحِبِ الزَّرْعِ إِلَّا مَا خَرَجَ مِنْ بُطُونِهَا وَ کَذَلِکَ جَرَتِ السُّنَّةُ بَعْدَ سُلَیْمَانَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً فَحَکَمَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِحُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3).

«7»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَیْثَمِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَةَ عَهْدٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْهُودٌ لِرِجَالٍ مُسَمَّیْنَ لَیْسَ لِلْإِمَامِ أَنْ یَزْوِیَهَا (4)عَنِ الَّذِی یَکُونُ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنِ اتَّخِذْ وَصِیّاً مِنْ أَهْلِکَ فَإِنَّهُ قَدْ سَبَقَ فِی عِلْمِی أَنْ لَا أَبْعَثَ نَبِیّاً إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ مِنْ أَهْلِهِ وَ کَانَ لِدَاوُدَ علیه السلام أَوْلَادٌ عِدَّةٌ وَ فِیهِمْ غُلَامٌ کَانَتْ أُمُّهُ عِنْدَ دَاوُدَ علیه السلام وَ کَانَ لَهَا مُحِبّاً فَدَخَلَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَیْهَا حِینَ أَتَاهُ الْوَحْیُ فَقَالَ لَهَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیَّ یَأْمُرُنِی أَنْ

ص: 132


1- فی المصدر: فلیس علیها و علی صاحبها شی ء.
2- تهذیب الأحکام 2: 179.
3- تهذیب الأحکام 2: 179.
4- أی یصرفها عنه و یمنعه ایاها.

«یعلّمون الناس السحر»یعنی: سحر را در مورد مردم به ­کار می­گیرند پس آن­ را می­آموزند، یا اینکه مردم را به استخراج کتابهای سحر از زیرتخت سلیمان راهنمایی می­کردند، پس آن ­را می­آموزند(1)،

«ما دلّهم علی موته» یعنی: جنّیان (مردم را) به مرگ سلیمان راهنمایی نکردند جز موریانه که عصای او را جوید پس بر زمین افتاد، آن­گاه فهمیدند که فوت کرده است، «فلّما خرّ» یعنی هنگامی­ که فوت شده بر زمین افتاد.(2)

روایات

روایت 1.

علل­الشرائع، عیون أخبار الرضا: امام رضا از امام کاظم علیهما­السلام و ایشان نیز از امام صادق علیه­السلام روایت می­کند که فرمود: روزی سلیمان علیه­السلام به یارانش گفت: همانا خداوند متعال به من مُلکی عطا فرموده که کسی را بعد از من شایستۀ آن نیست، باد و انس­ و جنّ و پرندگان و وحوش را مسخّر امر من گردانده و زبان پرندگان را به من آموخته و از هر چیزی به من بخشیده است، و با وجود تمام مُلکی که به من بخشیده شده شادی و سرور یک شبانه­روز برایم کامل نشد، دوست دارم که صبح وارد قصرم شوم و به بالاترین نقطه آن بروم و به سرزمین­ها و ممالکم بنگرم، پس به کسی اجازه ندهید نزد من بیاید مبادا که خبری به من برسد که روزم را مکدّر سازد، گفتند: اطاعت می­شود، پس هنگامی­ که صبح فرا رسید سلیمان عصایش را به ­دست گرفت و به بالاترین نقطه قصرش رفت، و تکیه­زده برعصایش ایستاد و به ممالک و سرزمین­های تحت امرش نگاه می­کرد و از نعمتهایی که به او بخشیده شده بود مسرور وشادمان بود، ناگهان به­ جوانی خوش­سیما و خوش­لباس که از یکی از زوایای قصرش به­ سوی او خارج شد نگاه دوخت، هنگامی ­که سلیمان او را دید پرسید: چه کسی تو را به قصر راه داده است حال­آنکه من می­خواستم امروز درآن خلوت کنم؟ به اجازه چه ­کسی وارد شده­ای؟ جوان پاسخ داد: پروردگارم مرا وارد قصر کرده است و با اجازه او وارد شده­ام، سلیمان پرسید:پروردگارش از من به او سزاوارتر است، تو کیستی؟ پاسخ داد: من فرشته مرگ هستم، سلیمان پرسید: و برای چه ­کاری آمده­ای؟ پاسخ داد: آمده­ام که جانت را بستانم، سلیمان گفت: آنچه را بدان امر شده­ای به انجام برسان که امروز روز شادی وسرور من است؛ وخداوند عزّ و جلّ راضی به شادی و سرور من جز با دیدار خودش نشد، آن­گاه فرشته مرگ روحش را گرفت در حالی­که به عصایش تکیه زده بود، و سلیمان علیه­ السلام تا مدّتی که خداوند می­خواست به­ صورت فوت شده و تکیه­زده بر عصایش باقی ماند و مردم به او نگاه می­کردند و می­پنداشتند که زنده است، پس در مورد او دچار فتنه و اختلاف­ نظر شدند، برخی از آنان گفتند: سلیمان علیه­السلام این چند روز به ­صورت تکیه زده بر عصایش باقی ­مانده و خسته نشده و نخوابیده

ص: 136


1- .[1]مجمع­البیان1: 173 و 174
2- .[2]مجمع­البیان8 : 383 و 384

أَتَّخِذَ وَصِیّاً مِنْ أَهْلِی فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ فَلْیَکُنِ ابْنِی قَالَ ذَاکِ أُرِیدُ وَ کَانَ السَّابِقُ فِی عِلْمِ اللَّهِ الْمَحْتُومِ عِنْدَهُ أَنَّهُ سُلَیْمَانُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ أَنْ لَا تَعْجَلْ دُونَ أَنْ یَأْتِیَکَ أَمْرِی فَلَمْ یَلْبَثْ دَاوُدُ علیه السلام أَنْ وَرَدَ عَلَیْهِ رَجُلَانِ یَخْتَصِمَانِ فِی الْغَنَمِ وَ الْکَرْمِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنِ اجْمَعْ وُلْدَکَ فَمَنْ قَضَی بِهَذِهِ الْقَضِیَّةِ فَأَصَابَ فَهُوَ وَصِیُّکَ مِنْ بَعْدِکَ فَجَمَعَ دَاوُدُ علیه السلام وُلْدَهُ فَلَمَّا أَنِ اقْتَصَّ الْخَصْمَانِ قَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یَا صَاحِبَ الْکَرْمِ مَتَی دَخَلَتْ غَنَمُ هَذَا الرَّجُلِ کَرْمَکَ قَالَ دَخَلَتْهُ لَیْلًا قَالَ قَدْ قَضَیْتُ عَلَیْکَ یَا صَاحِبَ الْغَنَمِ بِأَوْلَادِ غَنَمِکَ وَ أَصْوَافِهَا فِی عَامِکَ هَذَا ثُمَّ قَالَ لَهُ دَاوُدُ علیه السلام فَکَیْفَ لَمْ تَقْضِ بِرِقَابِ الْغَنَمِ وَ قَدْ قَوَّمَ ذَلِکَ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَکَانَ ثَمَنُ الْکَرْمِ قِیمَةَ الْغَنَمِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِنَّ الْکَرْمَ لَمْ یُجْتَثَّ (1)مِنْ أَصْلِهِ وَ إِنَّمَا أُکِلَ حِمْلُهُ وَ هُوَ عَائِدٌ فِی قَابِلٍ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ الْقَضَاءَ فِی هَذِهِ الْقَضِیَّةِ مَا قَضَی سُلَیْمَانُ بِهِ یَا دَاوُدُ أَرَدْتَ أَمْراً وَ أَرَدْنَا أَمْراً غَیْرَهُ فَدَخَلَ دَاوُدُ علیه السلام عَلَی امْرَأَتِهِ فَقَالَ أَرَدْنَا أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ غَیْرَهُ (2)وَ لَمْ یَکُنْ إِلَّا مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ رَضِینَا بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَلَّمْنَا وَ کَذَلِکَ الْأَوْصِیَاءُ علیهم السلام لَیْسَ لَهُمْ أَنْ یَتَعَدَّوْا بِهَذَا الْأَمْرِ فَیُجَاوِزُونَ صَاحِبَهُ إِلَی غَیْرِهِ (3).

بیان

اعلم أنه لما ثبت بالدلائل العقلیة (4)عدم جواز الاجتهاد و الرأی علی الأنبیاء علیهم السلام و أنهم لا یحکمون إلا بالوحی فلذا ذهب بعض أصحابنا و بعض المعتزلة إلی أنه تعالی أوحی إلی سلیمان علیه السلام ما نسخ حکم داود علیه السلام و کان حکم داود علیه السلام أیضا بالوحی و یرد علیه أن شریعة سلیمان لم تکن ناسخة فکیف نسخت ما ثبت فی شریعة موسی علیه السلام. و یمکن الجواب عنه بأنه لم یثبت امتناع نسخ بعض جزئیات الأحکام فی زمن

ص: 133


1- اجتثه: قلعه من أصله.
2- فی المصدر: و أراد اللّه أمرا غیره.
3- أصول الکافی 1: 278 و 279.
4- فی نسخة: بالدلائل القطعیة.

و چیزی نخورده و ننوشیده است، به راستی که او پروردگار ماست که عبادتش بر ما واجب است؛ و گروهی گفتند: همانا سلیمان علیه ­السلام ساحر است، او وا نمود که بر عصا تکیه زده است، حال­آنکه چنین نیست و چشم­هایمان را جادو می­کند، و مؤمنان گفتند: سلیمان بنده و پیامبر خداست، خداوند امور او را آن­گونه که بخواهد تدبیر می­کند؛ هنگامی­ که این­گونه درمورد سلیمان اختلاف پیدا کردند خداوند موریانه را فرستاد و در عصایش خزید، و عصا پس از آنکه موریانه درونش را جوید شکست و سلیمان در قصرش با صورت بر زمین افتاد، پس جنّیان از موریانه به ­خاطر این عملش تشکر کردند، و به همین­خاطر موریانه در مکانی یافت نمی­شود مگر آنکه نزدش آب­ و گل وجود داشته باشد، و این مصداق فرموده خدای متعال است:{پس چون مرگ را بر او مقدّر داشتیم جز موریانه که عصای او را می­خورد کسی مردم را از مرگ او آگاه نکرد، و چون سلیمان فرو افتاد برای جنّیان روشن گردید که اگر غیب می­دانستند درآن عذاب خفت­آور نمی­ماندند}، سپس امام صادق علیه­السلام فرمود: به خدا سوگند که این آیه چنین نازل نشده بلکه به این­صورت نازل شده است: (و چون سلیمان فرو افتاد برای انسانها روشن گردید که اگر جنّیان غیب می­دانستند در آن عذاب ­خفت­آور نمی­ماندند.)(1)

توضیح

صاحب تفسیر الکشاف قرائت اخیر و منقول از امام صادق را به ابن­ مسعود نسبت داده است،(2)

و بنا به قرائت مشهور گفته شده معنای آیه این گونه است: جنّیان بعد از آنکه مسأله فوت سلیمان برآنان پوشیده ماند پی بردند که چیزی ازغیب نمی­دانند؛ و گفته شده معنا چنین است: عموم جنّیان و ضعفای آنان پی بردند که رؤسای آنها چیزی ازغیب نمی­دانند؛ هم­چنین گفته شده: (أن) به همراه صله­ بدل از (جنّ) می­باشند، یعنی: روشن گردید اگرجنّیان چیزی ازغیب می­دانستند درعذاب نمی­ماندند.

روایت 2.

­علل­ الشرائع: از امام باقر علیه­ السلام روایت شده که فرمود: سلیمان علیه­ السلام به جنّیان دستور داد که منبری از بلور و آبگینه برایش بسازند، و در حالی ­که بر منبر ایستاده و به عصایش تکیه داده بود و به جنّیان می­نگریست که چگونه کار می­کنند و آنان نیز به او نگاه می­کردند، چیزی که توجه او را به خود جلب می­کرد به او نزدیک شد، ناگهان مردی را در منبر کنار خود دید، به او گفت: تو کیستی؟ جواب داد: من کسی هستم که رشوه نمی­پذیرم و از پادشاهان نمی­هراسم، من فرشته مرگم، پس روح سلیمان را در حالی ­که در منبر ایستاده و به عصایش تکیه زده بود و جنّیان به او نگاه می­کردند گرفت،

ص: 137


1- . علل ­الشرائع : 36، عیون الأخبار : 146 و 147
2- . به تفسیرالکشاف 3 : 453 مراجعه کن.

غیر أولی العزم من الرسل و أما النسخ الکلی و الإتیان بشریعة مبتدأة فهو مختص بأولی العزم منهم مع أنه یمکن أن یکون موسی علیه السلام أخبر بأن هذا الحکم ثابت إلی زمن سلیمان علیه السلام ثم یتغیر الحکم و الأصوب فی الجواب أن یقال إن الآیة لا تدل علی أن سلیمان علیه السلام حکم بخلاف ما حکم به داود علیه السلام بل یحتمل أن یکون المراد إذ یریدان أن یحکما فی الحرث کما دلت علیه روایة أبی بصیر فی التفسیر و روایة زرارة فهما کانا یتناظران فی ذلک منتظرین للوحی أو کان داود علیه السلام عالما بالحکم و کان یسأل سلیمان علیه السلام لیبین فضله علی الناس فأوحی الله ذلک إلی سلیمان علیه السلام و یؤیده أن فی خبر معاویة نسب الحکم برقاب الغنم إلی علماء بنی إسرائیل و السؤال الذی اشتمل علیه الخبر محمول علی ما ذکرنا من إرادة ظهور فضله علی بنی إسرائیل.

و أما خبر الحلبی فیمکن أن یکون محمولا علی التقیة و یحتمل أیضا أن یکون المراد بحکم داود الحکم الذی کان شائعا فی زمانه أو الحکم الذی کان یلقیه علی سلیمان لیختبره و یظهر عقله و علمه و کذا القول فی سائر الأخبار و الله یعلم.

«8»

یه، من لا یحضره الفقیه عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ کَثْرَةَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ تَدَعُ الرَّجُلَ فَقِیراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

«9»

نبه، تنبیه الخاطر قَالَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ الْمِرَاءَ فَإِنَّهُ لَیْسَتْ فِیهِ مَنْفَعَةٌ وَ هُوَ یُهَیِّجُ بَیْنَ الْإِخْوَانِ الْعَدَاوَةَ (1).

ص: 134


1- تنبیه الخواطر 2: 12.

سپس امام فرمود: جنّیان یک ­سال بر حال خویش ماندند و برای او به کار و تلاش می­پرداختند تا اینکه خداوند متعال موریانه را فرستاد پس عصای سلیمان را خورد، و هنگامی­ که بر زمین افتاد بر جنّیان روشن گشت که اگر از غیب چیزی می­دانستند در عذاب خفت­آور باقی نمی­ماندند.

امام باقر علیه­السلام فرموده است: جنّیان از موریانه به­ خاطر کاری که با عصا کرد تشکر کردند، و تقریبا موریانه را در مکانی مشاهده نمی­کنی مگر آنکه در آنجا آب­ و گِل وجود دارد.(1)

روایت 3.

تفسیر القمی: در تفسیر علی ­بن ابراهیم نیز نظیر این روایت تا (عصای سلیمان را خورد) نقل شده است، سپس در ادامه آمده است: و چون سلیمان فرو افتاد برای انسانها روشن گردید که اگر جنّیان از غیب چیزی می­دانستند یک­ سال در عذاب خفت ­آور باقی نمی­ماندند، آن­گاه جنّیان از موریانه به­ خاطر کاری که با عصای سلیمان کرد تشکر کردند، سپس امام فرمود: پس تقریبا در هر مکانی که موریانه را مشاهده می­کنی آب­ و گِل نیز وجود دارد؛ بعد از اینکه سلیمان علیه­ السلام وفات نمود ابلیس دانش ساحری را وضع کرد و آن­ را در نامه­ای نوشت، سپس نامه را پیچید و بر پشت آن نوشت: این نامه­ای است که آصف ­بن ­برخیا از اندوخته­های گنجینه علم و دانش برای مملکت سلیمان ­پسر داوود نگاشته است، هرکه فلان ­و فلان چیز می­خواهد باید فلان و فلان کار را انجام دهد، سپس آن­ را زیر تخت پنهان کرد، و بعداً آن ­را آشکار کرد و آنان نامه را خواندند، پس کافران گفتند: سلیمان فقط به وسیله این سحر و جادوها بر ما چیره می­شد، و مؤمنان گفتند: بلکه سلیمان بنده و پیامبر خداوند است، آن­گاه خداوند متعال فرمود: {و آنچه را که شیاطین در سلطنت سلیمان خوانده بودند پیروی کردند وسلیمان کفر نورزید لیکن آن شیاطین به کفر گراییدند که به مردم سحر می­آموختند.}(2)

ص: 138


1- . علل­الشرائع : 36
2- . تفسیرالقمی : 46 و47

باب 11 وفاته علیه السلام و ما کان بعده

الآیات

البقرة: «وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ»(102)

سبأ: «فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ»(14)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: وَ اتَّبَعُوا أی الیهود الذین کانوا علی عهد النبی صلی الله علیه و آله أو علی عهد سلیمان علیه السلام أو الأعم أی اقتدوا بما کانت تَتْلُوا الشَّیاطِینُ أی تتبع و تعمل به و قیل تقرأ و قیل تکذب یقال تلا علیه إذا کذب و الشیاطین شیاطین الجن و قیل شیاطین الإنس عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ قیل أی فی ملک سلیمان علی وجهین أحدهما فی عهده و الثانی فی نفس ملک سلیمان کما یقال فلان یطعن فی ملک فلان و قیل معناه علی عهد ملک سلیمان وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ بین بهذا أن ما کانت تتلوه الشیاطین و ترویه کان کفرا إذ برئ سلیمان منه ثم بین أن ذلک الکفر کان من نوع السحر فإن الیهود أضافوا إلی سلیمان السحر و زعموا أن ملکه کان به فبرأه الله منه و قیل فی السبب الذی لأجله أضافت السحر (1)إلی سلیمان علیه السلام أن سلیمان علیه السلام کان قد جمع کتب السحرة و وضعها فی خزائنه و قیل کتمها تحت کرسیه لئلا یطلع الناس علیها و لا یعملوا بها فلما مات سلیمان علیه السلام استخرجت السحرة تلک الکتب و قالوا إنما تم ملک سلیمان علیه السلام بالسحر و به سخر الجن و الإنس و الطیر و زینوا السحر فی أعین الناس بالنسبة إلی سلیمان علیه السلام و شاع ذلک فی الیهود و قبلوه لعداوتهم لسلیمان علیه السلام وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا بما استخرجوه من السحر أو بما نسبوه إلی سلیمان علیه السلام أو بأنهم سحروا فعبر عن السحر بالکفر

ص: 135


1- فی المصدر: أضافت الیهود السحر الی سلیمان.

در تفسیر العیّاشی نیز این حدیث از عبارت (هنگامی­ که سلیمان وفات نمود) تا پایان روایت شده است.(1)

روایت 4.

تفسیر القمی: در تفسیر علی بن ابراهیم در مورد آیه «فلمّا قضینا علیه ­الموت ما دلّهم علی موته إلّا دابّة ­الأرض تأکل منسأته» چنین آمده است: هنگامی­ که خداوند متعال به سلیمان علیه­ السلام وحی نمود که فوت خواهی کرد، به شیطان دستور داد که خانه­ای از بلور و آبگینه برای او بسازند و آن ­را در ژرفای دریا قرار دهند، پس سلیمان وارد آن خانه شد و بر عصایش تکیه زد و به قرائت پرداخت، شیاطین نیز در اطرافش بودند و به او می­نگریستند و جرأت نمی­کردند آنجا را ترک کنند، در حالی ­که اوضاع سلیمان چنین بود سایه­ای به او نزدیک شد و ناگهان مردی را کنار خود درمنبر دید، پس از آن­ مرد ترسید و به او گفت: تو کیستی؟ مرد پاسخ داد: من کسی هستم که رشوه نمی­پذیرم و از پادشاهان هراسی ندارم، آن­گاه روحش را گرفت و یک­ سال در همان حالی­ که برعصا تکیه زده بود باقی ماند، امّا جنّیان همچنان برای او کار می­کردند و از مرگش آگاه نبودند تا اینکه خداوند موریانه را فرستاد و عصای سلیمان را خورد، هنگامی ­که سلیمان با چهره بر زمین افتاد برانسانها روشن گشت که اگر جنّیان چیزی از غیب می­دانستند در آن عذاب خفت­آور باقی نمی­ماندند.

پس این آیه بدین صورت نازل شده است، چرا که انسانها می­گفتند: جنّیان از علم غیب آگاهند، ولی هنگامی­ که سلیمان علیه­ السلام با صورت بر زمین افتاد دریافتند که اگر جنّیان چیزی از غیب می­دانستند یک­ سال برای سلیمان­ که فوت کرده بود و آنان او را زنده می­پنداشتند، کار نمی­کردند، در ادامه آمده است: پس جنّیان از موریانه به ­خاطر کاری که با عصای سلیمان علیه­ السلام کرد تشکر کردند.(2)

علی­ بن ابراهیم در تفسیر خویش آنچه را در روایت پیشین گذشت تا عبارت (بلکه او عبد و پیامبر خداوند است) ذکر کرده است، و در برخی از نسخه­ها به ­جای (بل هو عبدالله و نبیّه)، (ما هو من عند الله و نبیّه) و در برخی دیگر (إنّما هو عبُد الله و نبیّه) ذکر شده است.

روایت 5.­

علل الشرائع: از امام باقر علیه ­السلام روایت شده که فرمود: جنّیان از موریانه به خاطر کاری­ که با عصای سلیمان علیه ­السلام کرد تشکر کردند، پس تقریبا در هر مکانی که موریانه مشاهده می­کنی نزدش آب­ و گِل وجود دارد.(3)

روایت 6­.

علل­ الشرائع: از امام صادق علیه ­السلام روایت شده که فرمود: هنگامی­ که موریانه عصای سلیمان را خورد تا بر زمین افتاد شیاطین از او تشکر کردند و گفتند: نابود کردن از تو و آب ­و گِل از ما، پس تقریبا در هر جایی­ که موریانه را مشاهده می­کنی آب­ و گِل نیز وجود دارد.(4)

ص: 139


1- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی
2- . تفسیرالقمی : 537
3- . علل­الشرائع : 36
4- . علل­الشرائع : 36

یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ أی ألقوا السحر إلیهم فتعلموه أو دلوهم علی استخراجه من تحت الکرسی فتعلموه (1)ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ أی ما دل الجن علی موته إلا الأرضة حیث أکلت عصاه فسقط فعلموا أنه میت (2)فَلَمَّا خَرَّ أی سقط میتا (3).

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام (4)قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ ذَاتَ یَوْمٍ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ وَهَبَ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی سَخَّرَ لِیَ الرِّیحَ وَ الْإِنْسَ وَ الْجِنَّ وَ الطَّیْرَ وَ الْوُحُوشَ وَ عَلَّمَنِی مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ آتَانِی مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَعَ جَمِیعِ مَا أُوتِیتُ مِنَ الْمُلْکِ مَا تَمَّ لِی سُرُورُ یَوْمٍ إِلَی اللَّیْلِ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَدْخُلَ قَصْرِی فِی غَدٍ فَأَصْعَدَ أَعْلَاهُ وَ أَنْظُرَ إِلَی مَمَالِکِی فَلَا تَأْذَنُوا لِأَحَدٍ عَلَیَّ لِئَلَّا یَرِدَ عَلَیَّ مَا یُنَغِّصُ عَلَیَّ یَوْمِی قَالُوا نَعَمْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَخَذَ عَصَاهُ بِیَدِهِ وَ صَعِدَ إِلَی أَعْلَی مَوْضِعٍ مِنْ قَصْرِهِ وَ وَقَفَ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ یَنْظُرُ إِلَی مَمَالِکِهِ مَسْرُوراً بِمَا أُوتِیَ فَرِحاً بِمَا أُعْطِیَ إِذْ نَظَرَ إِلَی شَابٍّ حَسَنِ الْوَجْهِ وَ اللِّبَاسِ قَدْ خَرَجَ عَلَیْهِ مِنْ بَعْضِ زَوَایَا قَصْرِهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ سُلَیْمَانُ علیه السلام قَالَ لَهُ مَنْ أَدْخَلَکَ إِلَی هَذَا الْقَصْرِ وَ قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَخْلُوَ فِیهِ الْیَوْمَ فَبِإِذْنِ مَنْ دَخَلْتَ فَقَالَ الشَّابُّ أَدْخَلَنِی هَذَا الْقَصْرَ رَبُّهُ وَ بِإِذْنِهِ دَخَلْتُ فَقَالَ رَبُّهُ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ وَ فِیمَا جِئْتَ قَالَ جِئْتُ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ قَالَ امْضِ لِمَا أُمِرْتَ بِهِ (5)فَهَذَا یَوْمُ سُرُورِی وَ أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ لِی سُرُورٌ دُونَ لِقَائِهِ فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فَبَقِیَ سُلَیْمَانُ علیه السلام مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ وَ هُوَ مَیِّتٌ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ هُمْ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُ حَیٌّ فَافْتَتَنُوا فِیهِ وَ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ قَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام قَدْ بَقِیَ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ هَذِهِ الْأَیَّامَ الْکَثِیرَةَ وَ لَمْ یَتْعَبْ وَ لَمْ

ص: 136


1- مجمع البیان 1: 173 و 174، و اختصر المصنّف بعضه، و نقل معنی بعض آخر.
2- فی المصدر: الا الأرضة و لم یعلموا موته حتّی أکلت عصاه فسقط.
3- مجمع البیان 8: 383 و 384.
4- فی عیون الأخبار بعد ذلک: عن أبیه محمّد بن علیّ علیه السلام.
5- فی المصدر: امض بما امرت به.

روایت 7­.

قصص­ الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام صادق علیه ­السلام روایت شده است که فرمود: خداوند متعال به سلیمان علیه­ السلام وحی نمود: نشانه مرگ تو، سر بر آوردن درختی به اسم (خرنوبة) در بیت­ المقدس است، پس سلیمان روزی بر درختی که در بیت­ المقدس سر بر آورده بود نگاه کرد و به آن گفت: اسم تو چیست؟ درخت گفت: خرنوبه، آن­گاه سلیمان روی برگرداند و به ­سوی محرابش باز­گشت و در آن ایستاد و بر عصایش تکیه زد، پس خداوند روحش را گرفت، امّا جنّ ­و انس مانند گذشته به او خدمت می­کردند و در جابه­جایی اوامر او تلاش می­کردند و گمان می­کردند که زنده است، تا اینکه موریانه در عصای او خزید و آن را خورد، پس عصا شکست و سلیمان علیه­السلام بر زمین افتاد.(1)

در کافی نیز نظیر این روایت نقل شده و به آخر آن چنین افزوده شده است: آیا گوش فرا نمی­دهی به فرموده خداوند متعال: «فلمّا خرّ تبیّنت الجنّ...» تا پایان آیه.(2)

روایت 8.

إکمال­ الدین: امام صادق علیه ­السلام از پدرانش روایت می­کند که رسول خدا صلّی ­الله­ علیه­ و آله فرمود: سلیمان پسر داوود هفتصد و دوازده سال زندگی کرد.(3)

ص: 140


1- . نسخه خطی قصص­الأنبیاء
2- . روضة الکافی : 144
3- [3] . اکمال ­الدین : 289

یَنَمْ وَ لَمْ یَأْکُلْ وَ لَمْ یَشْرَبْ إِنَّهُ لَرَبُّنَا الَّذِی یَجِبُ عَلَیْنَا أَنْ نَعْبُدَهُ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام سَاحِرٌ وَ إِنَّهُ یُرِینَا أَنَّهُ وَاقِفٌ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ یَسْحَرُ أَعْیُنَنَا وَ لَیْسَ کَذَلِکَ فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ إِنَّ سُلَیْمَانَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِیُّهُ یُدَبِّرُ اللَّهُ أَمْرَهُ بِمَا شَاءَ فَلَمَّا اخْتَلَفُوا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَرَضَةَ فَدَبَّتْ فِی عَصَاهُ فَلَمَّا أَکَلَتْ جَوْفَهَا انْکَسَرَتِ الْعَصَا وَ خَرَّ سُلَیْمَانُ علیه السلام مِنْ قَصْرِهِ عَلَی وَجْهِهِ فَشَکَرَتِ الْجِنُّ لِلْأَرَضَةِ صَنِیعَهَا فَلِأَجْلِ ذَلِکَ لَا تُوجَدُ الْأَرَضَةُ فِی مَکَانٍ إِلَّا وَ عِنْدَهَا مَاءٌ وَ طِینٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ یَعْنِی عَصَاهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ هَکَذَا وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْإِنْسُ أَنَّ الْجِنَّ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ (1).

بیان

نسب صاحب الکشاف هذه القراءة إلی ابن مسعود (2)و علی القراءة المشهورة قیل معناه علمت الجن بعد ما التبس علیهم أنهم لا یعلمون الغیب و قیل معناه علمت عامة الجن و ضعفاؤهم أن رؤساءهم لا یعلمون الغیب و قیل المعنی ظهرت الجن و أن بما فی حیزه بدل منه (3)أی ظهر أن الجن لو کانوا یعلمون الغیب ما لبثوا فی العذاب.

«2»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَمَرَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام الْجِنَّ فَصَنَعُوا لَهُ قُبَّةً مِنْ قَوَارِیرَ (4)فَبَیْنَمَا هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فِی الْقُبَّةِ یَنْظُرُ إِلَی الْجِنِّ کَیْفَ یَعْمَلُونَ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ إِذْ حَانَتْ (5)مِنْهُ الْتِفَاتَةٌ فَإِذَا رَجُلٌ مَعَهُ فِی الْقُبَّةِ قَالَ مَنْ أَنْتَ (6)قَالَ أَنَا الَّذِی لَا أَقْبَلُ الرِّشَاءَ وَ لَا أَهَابُ الْمُلُوکَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَبَضَهُ وَ هُوَ قَائِمٌ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فِی الْقُبَّةِ وَ الْجِنُ

ص: 137


1- علل الشرائع: 36، عیون الأخبار: 146- 147.
2- راجع الکشّاف 3: 453.
3- فی الکشّاف: و أن مع صلتها بدل من الجن بدل الاشتمال.
4- فی التفسیر: فبنوا له بیتا من قواریر.
5- فی کلا المصدرین: «خانت» بالخاء.
6- فی التفسیر: إذا هو برجل ففزع منه و قال: من انت؟.

روایت 9.

تفسیر علی­ بن ابراهیم: از امام صادق علیه­ السلام روایت شده که فرمود: بنی­ اسرائیل به سلیمان علیه­ السلام گفتند: پسرت را بعد از خود به­ عنوان جانشین بر ما تعیین کن، پس به ­آنان گفت: او شایسته این ­کار نیست، ولی بنی­ اسرائیل بر او اصرار ورزیدند، بنابراین گفت: من درباره چند مسأله­ای از او می­پرسم، اگر درست جواب داد او را جانشین خود می­گردانم، سپس از او پرسید: ای پسرم، طعم آب­ و نان چگونه است؟ ضعف و شدت صوت ناشی از چیست؟ جایگاه عقل در بدن کجاست؟ قساوت و لطافت از چه ناشی می­شوند؟ ناراحتی و آسودگی بدن از چیست؟ و بهره و منفعت بدن و محرومیت آن از چیست؟ ولی پسر سلیمان هیچ­ یک از این سؤالها را جواب نداد، آن­گاه امام صادق علیه ­السلام فرمود: آب، طعم زندگی دارد و نان، طعم قوّت­ و نیرو؛ ضعف و شدت صوت از چربی کلیه­هاست و جایگاه عقل در مغز است، آیا نمی­بینی به کسی که کم­ عقل باشد گفته می­شود: مغز او چه سبک است! قساوت و لطافت از قلب ناشی می­شوند و این مصداق فرموده خداوند است: «فویلٌ للقاسیة قلوبهم من ذکر الله» {پس وای بر کسانی که قلب­هایشان نسبت به ذکر خداوند سفت ­و سخت شده است.}، امّا ناراحتی و آرامش بدن از پاهاست، آن­گاه که در راه رفتن خسته شوند بدن خسته می­شود و هنگامی ­که آسوده باشند بدن آسوده و در آرامش است، بهره و منفعت بدن یا محرومیت آن نیز از دستهاست، اگر با آنها کار شود نتیجه­اش به ­بدن بر می­گردد و اگر کاری با آنها انجام داده نشود چیزی عاید بدن نمی­شود.(1)

تذنیب و دنباله مطلب: طبرسی رحمه الله گفته است: سلیمان علیه­ السلام در مسجد بیت ­المقدس یک ­سال­ و دو سال و یک ­ماه و دو ماه و کمتر و بیشتر اعتکاف می­کرد، خوراک و نوشیدنی او به مسجد آورده می­شد و در آن به عبادت می­پرداخت، و هنگامی­ که در نوبت اعتکافی قرار گرفت که به فوتش انجامید، هرصبح از درختانی که تازه سر بر می­آوردند درباره اسم و سود و زیان آنها سؤال می­پرسید، روزی گیاهی را دید و از آن پرسید: اسمت چیست؟ جواب داد: خرنوب، سلیمان پرسید: تو برای چه آفریده شده­ای؟ پاسخ داد: برای خراب کردن و از بین بردن، پس سلیمان آگاه شد که زمان وفاتش فرا رسیده است، آن­­گاه گفت: خداوندا، مرگ مرا از جنّیان پنهان کن تا انسانها بدانند که آنان چیزی از غیب نمی­دانند، و یک­ سال نیز باقی مانده بود که ساختن بیت­ المقدس به پایان برسد، سلیمان به خانواده­اش گفت: جنّیان را تا فارغ شدن از ساختن ساختمان از مرگ من باخبر نکنید. سپس وارد محرابش شد و ایستاده بر عصایش تکیه زد

ص: 141


1- . تفسیرالقمی : 568

یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ قَالَ فَمَکَثُوا سَنَةً وَ هُمْ یَدْأَبُونَ (1)لَهُ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ مِنْسَأَتَهُ وَ هِیَ الْعَصَا فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْجِنَّ یَشْکُرُونَ الْأَرَضَةَ مَا صَنَعَتْ بِعَصا سُلَیْمَانَ فَمَا تَکَادُ تَرَاهَا فِی مَکَانٍ إِلَّا وَ عِنْدَهَا مَاءٌ وَ طِینٌ (2).

«3»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ هِیَ الْعَصَا فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْإِنْسُ أَنْ لَوْ کَانَ الْجِنُّ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ فَالْجِنُّ تَشْکُرُ الْأَرَضَةَ بِمَا عَمِلَتْ بِعَصَا سُلَیْمَانَ قَالَ فَلَا تَکَادُ تَرَاهَا فِی مَکَانٍ إِلَّا وَ عِنْدَهَا (3)مَاءٌ وَ طِینٌ فَلَمَّا هَلَکَ سُلَیْمَانُ علیه السلام وَضَعَ إِبْلِیسُ السِّحْرَ وَ کُتُبَهُ فِی کِتَابٍ ثُمَّ طَوَاهُ وَ کَتَبَ عَلَی ظَهْرِهِ هَذَا مَا وَضَعَ آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا لِلْمَلِکِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ مِنْ ذَخَائِرِ کُنُوزِ الْعِلْمِ مَنْ أَرَادَ کَذَا وَ کَذَا فَلْیَفْعَلْ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ دَفَنَهُ تَحْتَ السَّرِیرِ ثُمَّ اسْتَشَارَهُ (4)لَهُمْ فَقَرَءُوهُ فَقَالَ الْکَافِرُونَ مَا کَانَ سُلَیْمَانُ یَغْلِبُنَا إِلَّا بِهَذَا وَ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ بَلْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِیُّهُ فَقَالَ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ (5)

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا هَلَکَ سُلَیْمَانُ إلی آخر الخبر (6).

ص: 138


1- دأب فی العمل: جد و تعب و استمر علیه. و فی التفسیر: فمکثوا سنة یبنون و ینظرون إلیه و یدانون و یعملون.
2- علل الشرائع: 36.
3- فی المصدر: الا وجد عندها.
4- هکذا فی النسخ و فی المصدر المطبوع، و الصحیح کما فی البرهان: ثم استثاره لهم أی ثمّ أظهره لهم، و فی المصدر: فقرأه.
5- تفسیر القمّیّ: 46 و 47.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

پس فوت کرد و یک ­سال در همان­ حال باقی ماند، سرانجام ساخت بیت­ المقدس به پایان رسید، آن­گاه خداوند موریانه را بر عصای مسلط مسلّط گرداند تا آن­ را خورد و سلیمان مرده بر زمین افتاد، پس جنّیان از مرگ او آگاهی یافتند حال ­آنکه او را زنده می­پنداشتند چرا که قبل از این حادثه نیز ایستادن­های طولانی ­مدت را از او مشاهده کرده بودند.

و گفته شده: در فوت سلیمان به حالت ایستاده و ماندن او به همان صورت اغراضی وجود داشته است از جمله: پایان یافتن کار ساخت بیت­ المقدس، وآگاه شدن انسانها از این امر که جنّیان چیزی از غیب نمی­دانند و آنان در چنین ادعایی دروغ می­گویند، هم ­چنین پی بردن آنها به این نکته که هر کس اجلش فرا رسد به تأخیر نمی­افتد چه که اجل سلیمان علیه­ السلام با آن جلال و شکوه به تأخیر نیفتاد، و روایت شده که خداوند سبحان سلیمان را از فرا رسیدن وفاتش آگاه کرد، پس غسل نمود و کافور به خود زد و کفن پوشید، حال­ آنکه جنّیان سرگرم کار بودند؛ و از امام صادق علیه ­السلام روایت است که فرمود: آصف امور سلیمان را تدبیر می­کرد تا اینکه موریانه در عصا خزید.

طبرسی گفته است:و تاریخ ­نویسان ذکر کرده­اند که سلیمان علیه ­السلام پنجاه­ و سه سال زیسته و مدت فرمانروایی او چهل سال بوده است، و در سنّ سیزده سالگی به فرمانروایی رسید و چهل سال از فرمانروائی­اش گذشته بود که شروع به ساخت بیت ­المقدس کرد. طبرسی رحمه ­الله در ادامه گفته است: امّا نکته توجیه­ کننده­ای که در انجام کارهای خارق العادة از سوی جنّیان وجود دارد این است که خداوند متعال بر جسم­ها و نیروی آنان افزود و خلقت آنان را متفاوت از خلقت جنّیانی قرار داد که به ­خاطر لطافت و نازکی اجسام­شان دیده نمی­شوند، و این مسأله بر سبیل اعجاز بود و اینکه بر نبوت سلیمان علیه ­السلام دلالت کند، پس آن جنّیان به منزله اسیرانی در دست او بودند، و کارهایی که سلیمان آنان را مکلّف به انجام آن می­کرد برایشان ممکن و مهیّا می­شد، امّا بعد از فوت سلیمان علیه ­السلام خداوند آنان را به خلقت پیشین خود بازگرداند، بنابراین در زمان ما چیزی از آن کارها برای جنّیان مهیا و فراهم نمی­شود. پایان.(1)

می­گویم: هیچ دور نیست که جنّیان مخلوقاتی باشند که خلقت آنها امکان ظاهر شدن­­شان به صورت مرئی را برای آنان فراهم کند، و هیچ محال نیست که خداوند آنان را با وجود لطافت جسم قادر به انجام اعمال سختی مانند فرمانروایی گرداند؛ سخن در مورد جنّیان به تفصیل در (کتاب ­السماء و العالم: کتاب آسمان و جهان) خواهد آمد، و در باب اول و به نقل از کتاب (الاحتجاج) صورتی از آن ذکر شد.

ص: 142


1- . مجمع­البیان 8 : 383 و384
«4»

فس، تفسیر القمی فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ قَالَ لَمَّا أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی سُلَیْمَانَ علیه السلام إِنَّکَ مَیِّتٌ أَمَرَ الشَّیَاطِینَ أَنْ یَتَّخِذُوا لَهُ بَیْتاً مِنْ قَوَارِیرَ وَ وَضَعُوهُ فِی لُجَّةِ الْبَحْرِ وَ دَخَلَهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَاتَّکَأَ عَلَی عَصَاهُ وَ کَانَ یَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ الشَّیَاطِینُ حَوْلَهُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ لَا یَجْسُرُونَ أَنْ یَبْرَحُوا فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ حَانَتْ (1)مِنْهُ الْتِفَاتَةٌ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ مَعَهُ فِی الْقُبَّةِ فَفَزِعَ مِنْهُ سُلَیْمَانُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا الَّذِی لَا أَقْبَلُ الرِّشَاءَ وَ لَا أَهَابُ الْمُلُوکَ فَقَبَضَهُ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ سَنَةً وَ الْجِنُّ یَعْمَلُونَ لَهُ وَ لَا یَعْلَمُونَ بِمَوْتِهِ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ عَلَی وَجْهِهِ تَبَیَّنَتِ الْإِنْسُ أَنْ لَوْ کَانَ الْجِنُّ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ (2)کَذَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْإِنْسَ کَانُوا یَقُولُونَ إِنَّ الْجِنَّ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ فَلَمَّا سَقَطَ سُلَیْمَانُ علیه السلام عَلَی وَجْهِهِ عَلِمَ الْإِنْسُ أَنْ لَوْ عَلِمَ الْجِنُّ الْغَیْبَ لَمْ یَعْمَلُوا سَنَةً لِسُلَیْمَانَ علیه السلام وَ هُوَ مَیِّتٌ وَ یَتَوَهَّمُونَهُ حَیّاً قَالَ فَالْجِنُّ تَشْکُرُ الْأَرَضَةَ بِمَا عَمِلَتْ بِعَصَا سُلَیْمَانَ علیه السلام (3)وَ ذَکَرَ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِیُّهُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ مَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ نَبِیِّهِ وَ فِی بَعْضِهَا إِنَّمَا هُوَ.

«5»

ع، علل الشرائع الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ وَ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْجِنَّ شَکَرُوا الْأَرَضَةَ مَا صَنَعْتَ بِعَصَا سُلَیْمَانَ علیه السلام فَمَا تَکَادُ تَرَاهَا فِی مَکَانٍ إِلَّا وَ عِنْدَهَا مَاءٌ وَ طِینٌ (4).

«6»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ شَکَرَتِ الشَّیَاطِینُ الْأَرَضَةَ حِینَ أَکَلَتْ عَصَا سُلَیْمَانَ حَتَّی سَقَطَ وَ قَالُوا عَلَیْکِ الْخَرَابُ وَ عَلَیْنَا الْمَاءُ وَ الطِّینُ

ص: 139


1- فی المصدر: خانت بالخاء.
2- قد عرفت من الزمخشریّ أن هذه القراءة منسوبة الی ابن مسعود.
3- تفسیر القمّیّ: 537.
4- علل الشرائع: 36.

باب دوازدهم :داستان قوم­ سبأ واهل ثرثار

آیات

- لقد کان لسبأ فی مساکنهم آیة جنّتان عن یمین و شمال کلوا من رزق ربّکم و اشکروا له بلدة طیّبة و ربّ غفور * فأعرضوا فأرسلنا علیهم سیل العرم و بدّلناهم بجنّتیهم جنّتین ذواتی أکل خمط و أثل و شیء من سدر قلیل * ذلک جزیناهم بما کفروا و هل نجازی إلّا الکفور * و جعلنا بینهم و بین القری الّتی بارکنا فیها قریً ظاهرة و قدّرنا فیها السیر سیروا فیها لیالی و أیّاماً آمنین * فقالوا ربّنا باعد بین أسفارنا و ظلموا أنفسهم فجعلناهم أحادیث و مزّقناهم کلّ ممزّق إنّ فی ذلک لآیات لکلّ صبّار شکور.(1)

{قطعاً برای [مردم] سبأ در محل سکونتشان نشانه [رحمتی] بود، دو باغستان از راست­ وچپ، [به آنان گفتیم:] از روزی پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید، شهری است خوش ­و خدایی آمرزنده، پس روی گردانیدند، و بر آنان سیل [سد] عرم را روانه ساختیم و دو باغستان آنها را به دو باغ که میوه­های­ تلخ و شوره­گز و نوعی از کُنار تنک داشت تبدیل کردیم، این [عقوبت] را به [سزای] آنکه کفر ورزیدند به آنان جزا دادیم و آیا جز ناسپاس را به مجازات می­رسانیم؟ و میان آنان و آبادانیهایی که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهای متصل به­ هم قرار داده بودیم و در میان آنها مسافت را به ­اندازه مقرر داشته بودیم، در این راهها شبان ­و روزان آسوده­خاطر بگردید، تا گفتند: میان [منزلهای] سفرهایمان فاصله ­انداز و بر خویشتن ستم کردند، پس آنها را [برای آیندگان ­موضوع] حکایتها گرداندیم و سخت تار و مارشان کردیم، قطعاً در این [ماجرا] برای هر شکیبای سپاسگزاری ­عبرتهاست.}

روایات

روایت 1.

تفسیر القمی: علی ­بن ­ابراهیم در تفسیر آیه «لقد کان لسبأ فی مساکنهم آیة جنّتان عن ­یمین ­و شمال» گفته است: دریایی در یمن وجود داشت و سلیمان به سربازانش دستور داد که رودخانه­ای از آب­ شیرین آن دریا را به سوی سرزمین ­هند به ­جریان در آورند، و آن ها برای آن سدّی از سنگ و آهک قرار دادند و مجاری ­و آب ­راههایی را برای رودخانه در نظر گرفتند، و هنگامی ­که می­خواستند که از آن ­رودخانه آب­ را به ­جایی بفرستند به ­اندازه مورد نیاز می­فرستادند، و دو باغ در طرف راست­ و چپ گذاشتند که ­طول­ آنها به اندازه ­مسافت ده ­روز بود و هر کس از آنجا عبور می­کرد به دلیل در هم ­رفتگی بیش از حد شاخه­ و برگ درختان نورخورشید بر او نمی­تابید، ولی هنگامی ­که دچارمعصیت ­و گناه شدند و از پذیرش امر پروردگارشان سرباز زدند و بعد از آنکه صالحان آنها را از انجام گناهان نهی ­کردند و دست­ باز نداشتند، خداوند موشهای صحرایی را به ­سوی آن سدّ فرستاد که صخره­هایی را از جا می­کَندند و پرتاب می­کردند که مردها نیز توان جابه­جایی و حمل آنها را نداشتند، و گروهی از آنان هنگامی ­که چنین ­چیزی را دیدند فرار کردند و آن سرزمین را ترک کردند، پس آن موشها پیوسته سنگ­ها را از جا میکَندند تا اینکه در نهایت سدّ را ویران کردند، و ساکنان آنجا هیچ خطری ­را احساس نکردند تا سیل آنان ­را در برگرفت و سرزمین­شان را نابود کرد

ص: 143


1- . سبأ / 15-19

فَلَا تَکَادُ تَرَاهَا فِی مَوْضِعٍ إِلَّا رَأَیْتَ مَاءً وَ طِیناً (1).

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی سُلَیْمَانَ علیه السلام أَنَّ آیَةَ مَوْتِکَ أَنَّ شَجَرَةً تَخْرُجُ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ (2)یُقَالُ لَهَا الْخُرْنُوبَةُ قَالَ فَنَظَرَ سُلَیْمَانُ علیه السلام یَوْماً إِلَی شَجَرَةٍ قَدْ طَلَعَتْ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ (3)فَقَالَ لَهَا سُلَیْمَانُ علیه السلام مَا اسْمُکِ قَالَتِ الْخُرْنُوبَةُ فَوَلَّی مُدْبِراً إِلَی مِحْرَابِهِ حَتَّی قَامَ فِیهِ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ فَقَبَضَهُ اللَّهُ مِنْ سَاعَتِهِ (4)فَجَعَلَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ یَخْدُمُونَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی أَمْرِهِ کَمَا کَانُوا مِنْ قَبْلُ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُ حَیٌّ حَتَّی دَبَّتِ الْأَرَضَةُ فِی عَصَاهُ (5)فَأَکَلَتْ مِنْسَأَتَهُ فَانْکَسَرَتْ وَ وَقَعَ سُلَیْمَانُ علیه السلام إِلَی الْأَرْضِ (6).

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ أَ فَلَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ الْآیَةَ (7)

«8»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَاشَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ سَنَةً (8).

ص: 140


1- علل الشرائع: 36.
2- فی الکافی: من بیت المقدس. قلت: الخرنوب و الخروب- بضم الخاء و فتحها-: شجرة بریه شوک ذو حمل کالتفاح لکنه بشع، و شامیه ذو حمل کالخیار شنبر الا انه عریض و له ربّ و سویق قاله الفیروزآبادی.
3- فی الکافی: فنظر سلیمان علیه السلام یوما فإذا الشجرة الخرنوبة قد طلعت من بیت المقدس.
4- فی الکافی: قال: فولی سلیمان مدبرا الی محرابه فقام فیه متکئا علی عصاه فقبض روحه من ساعته، قال: فجعلت.
5- فی الکافی: و هم یظنون أنّه حی لم یمت یغدون و یروحون و هو قائم ثابت حتّی دبت الأرضة من عصاه.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.
7- روضة الکافی: 144، و فیه: و خر سلیمان علی الأرض.
8- اکمال الدین: 289.

و درختهایشان را از ریشه درآورد و این مصداق فرموده خداوند است که: «لقد کان ­لسبأ فی ­مسکنهم آیة جنّتان­ عن یمین و شمال» تا آنجا که­ می­فرماید: «سَیل ­العَرَم» یعنی: سَیلی عظیم ­و شدید، «و بدّلناهم بجنّتیهم جنّتین ذواتی أُکل ­خمط» منظور از (أُکل ­خمط) خار مغیلان ­است، «وأَثل» نوعی از درخت­ گز، «و شیء من­ سدر ­قلیل * ذلک جزیناهم ­بما ­کفروا» تا این فرموده: «بارکنا ­فیها» گفته: منظور سرزمین مکّه است، «فقالوا ربّنا باعِد بین ­أسفارنا و ظلموا أنفسهم فجعلناهم أحادیث و مزّقناهم کلّ ممزّق إنّ فی ذلک لآیات لکلّ صبّار شکور».(1){پس

گفتند: میان [منزل­های] سفرهایمان فاصله انداز و بر خویشتن ستم کردند، پس آنها را [برای آیندگان موضوع] حکایت­ها گرداندیم و سخت تار و مارشان کردیم، قطعاً در این ماجرا برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرتهاست.}

روایت 2.

المحاسن: عمرو بن ­شمر گفته است: از امام صادق علیه­السلام شنیدم که فرمود: من انگشتانم را بعد از خوردن خورش لیس می­زنم تا جائی ­که بیم آن دارم که خدمتکارم سبب این ­کار را حرص و آز بداند، و واقعیت آن­گونه نیست، گروهی از مردم که نعمت­های فراوانی به آنان بخشیده شده بود و به اهل ثرثار شهرت داشتند مغز گندم را به نان داغ تبدیل می­کردند سپس از آن نان برای پاک ­کردن مدفوع بچه­هایشان استفاده می­کردند، تا اینکه کوهی از نان جمع شد، پس مردی صالح بر زنی که با کودکش چنین کاری انجام می­داد گذر کرد و به او گفت: وای برشما، تقوای خدا داشته باشید و از او بترسید، نعمت­هایی که بر شما ارزانی داشته شده را تغییر ندهید و دگرگون نسازید، زن گفت: گویا که تو ما را از گرسنگی می­ترسانی؟ ولی تا زمانی ­که ثرثار و نهر ما جریان دارد از گرسنگی نمی­ترسیم، بنابراین خداوند عزّ و جلّ بر آنان خشم گرفت و از شدت جریان ثرثار برای آنان کاست و باران آسمان و گیاه زمین را از آنان منع کرد، پس محتاج نان­های کثیفی شدند که به­دست داشتند و آن ­را خوردند، سپس به کوه نان نیز نیاز پیدا کردند، تا جائی­که به ­اندازه و با میزان میان آنان تقسیم می­شد.(2)

می­گویم: احادیث زیادی در این­ باره در باب آداب قضای حاجت نقل کردیم.

روایت 3.

الکافی: مردی از امام ­باقر علیه ­السلام در مورد این فرموده خداوند متعال سؤال پرسید: «فقالو ربّنا باعِد بین أسفارنا و ظلموا أنفسهم»

ص: 144


1- . تفسیرالقمی : 537 و538
2- . محاسن­ البرقی : 586
«9»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لِسُلَیْمَانَ علیه السلام اسْتَخْلِفْ عَلَیْنَا ابْنَکَ (1)فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهُ لَا یَصْلُحُ لِذَلِکَ فَأَلَحُّوا عَلَیْهِ فَقَالَ إِنِّی سَائِلُهُ عَنْ مَسَائِلَ فَإِنْ أَحْسَنَ الْجَوَابَ فِیهَا اسْتَخْلَفْتُهُ ثُمَّ سَأَلَهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ مَا طَعْمُ الْمَاءِ وَ طَعْمُ الْخُبْزِ وَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ ضَعْفُ الصَّوْتِ وَ شِدَّتُهُ وَ أَیْنَ مَوْضِعُ الْعَقْلِ مِنَ الْبَدَنِ وَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ الْقَسَاوَةُ وَ الرِّقَّةُ وَ مِمَّ تَعَبُ الْبَدَنِ وَ دَعَتُهُ وَ مِمَّ تَکَسُّبُ الْبَدَنِ وَ حِرْمَانُهُ (2)فَلَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ مِنْهَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام طَعْمُ الْمَاءِ الْحَیَاةُ وَ طَعْمُ الْخُبْزِ الْقُوَّةُ (3)وَ ضَعْفُ الصَّوْتِ وَ شِدَّتُهُ مِنْ شَحْمِ الْکُلْیَتَیْنِ وَ مَوْضِعُ الْعَقْلِ الدِّمَاغُ أَ لَا تَرَی أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَانَ قَلِیلَ الْعَقْلِ قِیلَ لَهُ مَا أَخَفَّ دِمَاغَهُ وَ الْقَسْوَةُ وَ الرِّقَّةُ مِنَ الْقَلْبِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ تَعَبُ الْبَدَنِ وَ دَعَتُهُ مِنَ الْقَدَمَیْنِ إِذَا أُتْعِبَا فِی الْمَشْیِ (4)یَتْعَبُ الْبَدَنُ وَ إِذَا أُودِعَا أُودِعَ الْبَدَنُ (5)وَ کَسْبُ الْبَدَنِ وَ حِرْمَانُهُ مِنَ الْیَدَیْنِ إِذَا عُمِلَ بِهِمَا رَدَّتَا عَلَی الْبَدَنِ وَ إِذَا لَمْ یُعْمَلْ بِهِمَا لَمْ تَرُدَّا عَلَی الْبَدَنِ شَیْئاً (6).

تذنیب: قال الطبرسی رحمه الله: قیل إن سلیمان علیه السلام کان یعتکف فی مسجد بیت المقدس السنة و السنتین و الشهر و الشهرین و أقل و أکثر یدخل فیه طعامه و شرابه و یتعبد فیه فلما کان فی المرة التی مات فیها لم یکن یصبح یوما إلا و تنبت شجرة کان یسألها سلیمان علیه السلام فتخبره عن اسمها و نفعها و ضرها فرأی یوما نبتا فقال ما اسمک قال الخرنوب قال لأی شی ء أنت قال للخراب فعلم أنه سیموت فقال اللهم أعم علی الجن موتی لیعلم الإنس أنهم لا یعلمون الغیب و کان قد بقی من بنائه سنة و قال لأهله لا تخبروا الجن بموتی حتی یفرغوا من بنائه و دخل محرابه و قام متکئا علی

ص: 141


1- فی المصدر: استخلفه.
2- فی المصدر: و مم متعب البدن و دعته؟ و مم مکسبة البدن و حرمانه.
3- و لعلّ المراد من الطعم هنا الفائدة و النفع، أو أن الحیاة و القوّة لو کانتا ممّا یطعم لکان طعمهما طعم الماء و الخبز.
4- فی المصدر: إذا تعبا. قلت: الدعة: الراحة.
5- فی المصدر: و إذا ودعا ودع البدن، و مکسب البدن اه.
6- تفسیر القمّیّ: 568.

امام فرمود: اینان قومی بودند که روستاها و شهرهای نزدیک به ­هم داشتند تا جائی­که می­توانستند یکدیگر را ببینند، هم­چنین صاحب رودهای جاری و اموال بسیاری بودند، امّا به نعمت­های خدا کفر ورزیدند، پس خداوند سیل عرم را به ­سوی آنان روانه داشت و شهرهایشان را غرق و سرزمین­شان را ویران و اموال­شان را از بین برد و باغهای آنان را تبدیل به باغهایی بامیوه­هایی تلخ ­و درختهای شوره­گز و کُنار­های تنک­ثمر کرد: {این­ را به ­ سزای آنکه کفر ورزیدند به آنان جزا دادیم و آیا جز ناسپاس را به مجازات می­رسانیم؟}(1)

الکافی: علی­ بن ­ابراهیم نیز مانند این روایت را نقل کرده است.(2)

قصص­الأنبیاء: با استناد به صدوق از ابن ­محبوب نیز نظیر این روایت نقل شده است.(3)

طبرسی رحمه الله در مورد این فرموده خداوند «لقد کان لسبأ» گفته است: منظور از سبأ در اینجا قبیله­ای است که از فرزندان سبأ بن ­یشجب ­بن ­یعرب ­بن ­قحطان بودند، «فی مساکنهم» یعنی: درسرزمین­شان،«آیة»یعنی: دلیلی قاطع بر وحدانیت خداوند عزّ و جلّ و کمال قدرت او و نشانه­ای بر فراوانی نعمت­های الهی، سپس خداوند سبحان (آیه) را تفسیر نموده و فرموده است: «جنّتان عن یمین­ و شمال» یعنی: دو باغ از سمت راست­ و چپ آنکه به ­سوی آن ­دو برود؛ و گفته شده: از سمت راست ­و چپ آن سرزمین؛ همچنین گفته شده منظور خداوند دو باغ نبوده بلکه مقصود این است: سرزمین آن ­قوم بر یک شکل واحد بود که بوستان­های متّصل به ­هم در راست و چپ آن قرار داشت، و از کثرت نعمت­ها در این سرزمین می­توان این شاهد را ذکر کرد که یک زن راه می­رفت و زنبیل بافته ­شده از پوست خرما که بر سر داشت پُر از میوه می­شد بدون آنکه دست به چیزی بزند؛ و از ابن ­زید روایت شده است منظور از (آیه) مذکور این است­ که در شهر آنان پشه، مگس، کک، عقرب ­و مار وجود نداشته است، و شگفت انگیز این بود که هر کسی وارد سرزمین آنان می­شد و در لباسهایش شپش­ و حشرات وجود داشت، آن شپش ­و حشرات از بین می­رفتند؛

ص: 145


1- . روضة­ الکافی : 395 و396
2- . اصول­ الکافی 2 : 274
3- . نسخه خطی ­قصص­ الأنبیاء

عصاه فمات و بقی قائما سنة و تم البناء ثم سلط الله علی منسأته الأرضة حتی أکلتها فخر میتا فعرف الجن موته و کانوا یحسبونه حیا لما کانوا یشاهدون من طول قیامه قبل ذلک.

و قیل إن فی إماتته قائما و بقائه کذلک أغراضا منها إتمام البناء و منها أن یعلم الإنس أن الجن لا یعلم الغیب و أنهم فی ادعاء ذلک کاذبون و منها أن یعلم أن من حضر أجله فلا یتأخر إذ لم یتأخر سلیمان علیه السلام مع جلالته و روی أنه أطلعه الله سبحانه علی حضور وفاته فاغتسل و تحنط و تکفن و الجن فی عملهم

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ آصَفُ یُدَبِّرُ أَمْرَهُ حَتَّی دَبَّتِ الْأَرَضَةُ.

قال و ذکر أهل التأریخ أن عمر سلیمان علیه السلام کان ثلاثا و خمسین (1)سنة مدة ملکه منها أربعون سنة و ملک و هو ابن ثلاث عشرة سنة و ابتدأ فی بناء بیت المقدس بعد أربع سنین مضین من ملکه و قال رحمه الله و أما الوجه فی عمل الجن تلک الأعمال العظیمة فهو أن الله تعالی زاد فی أجسامهم و قوتهم و غیر خلقهم عن خلق الجن الذین لا یرون للطافتهم و رقة أجسامهم علی سبیل الإعجاز الدال علی نبوة سلیمان علیه السلام فکانوا بمنزلة الأسراء فی یده و کانوا تتهیأ لهم الأعمال التی کان یکلفها إیاهم ثم لما مات علیه السلام جعل الله خلقهم علی ما کانوا علیه فلا یتهیأ لهم فی هذا الزمان شی ء من ذلک انتهی. (2)

أقول: لا استبعاد فی أن یکونوا مخلوقین خلقة یمکنهم التصور بصورة مرئیة و لا استحالة فی أن یجعلهم الله مع لطافة أجسامهم قادرین علی الأعمال الصعبة کالملک و سیأتی القول فیهم فی کتاب السماء و العالم و قد مضی فی الباب الأول نقلا عن الإحتجاج لذلک وجه.

ص: 142


1- و فی تاریخ الیعقوبی: فمات و له اثنان و خمسون سنة، و کان له یوم ملک اثنتا عشرة سنة و تقدم فی الخبر السابع ما یخالفه و لکنه مجهول، و فی اثبات الوصیة: ملک سبعمائة سنة و ست عشرة سنة و ستة أشهر و اللّه یعلم.
2- مجمع البیان 8: 383 و 384.

و گفته شده منظور از (آیه) شکوفه ­زدن و میوه­ دادن درختان با وجود اختلاف رنگها و طعمهای آنان بوده است؛ همچنین گفته شده: سرزمین آن قوم از سیزده ­شهر تشکیل شده ­بود که در هر شهری پیامبری ساکنان آن­ را به­ سوی خداوند متعال فرا می­خواند و به آنان می­گفتند: «کلوا من رزق ربّکم­ و اشکرو الله»یعنی: از آنچه خداوند در این باغها به عنوان روزی شما قرار داده بخورید و او را سپاس­گزار باشید تا نعمت­هایش را بر شما زیادت بخشد و از او طلب مغفرت کنید تا شما را ببخشد، «بلدة طیّبة» یعنی: این سرزمین سرسبز و خوش آب ­و هوا که زمینش حاصلخیز است و گیاهان از آن می­رویند و سنگلاخ نیست و در آن حشرات ­موذی وجود ندارند؛ و گفته شده: منظور پاکی و سلامت هوای آن ­سرزمین و گوارایی آب­ و سلامت خاک آن است، و گرما و سرمایی که در تابستان ­و زمستان آزار دهنده باشند در این سرزمین وجود نداشته است، «و ربّ غفور» یعنی: پروردگاری که بسیار گناهان را می­بخشد، «فأعرضوا» یعنی: از حق روی گرداندند و خداوند سبحان را سپاس نگفتند و سخن پیامبران خدا که آنان را به­ سوی او دعوت می­کردند را نپذیرفتند، «فأرسلنا علیهم سیل العَرم» به این صورت که آب از درّه­های یمن به ­سوی سرزمین سبأ می­آمد، و دو کوه وجود داشتند که آب باران و سیل­ها در بین آنها جمع می­شد، و مردم سرزمین سبأ بین آن دو کوه سدّ ایجاد کرده بودند و هنگامی ­که به آب نیاز داشتند سدّ را به­ اندازه نیاز باز می­کردند، پس کشتزارها و زراعت­ها و بوستانهای خود را آبیاری می­کردند، وآن­گاه که پیامبران خویش را تکذیب کردند و امر خداوند را ترک کردند، خداوند موش­های صحرایی را برانگیخت پس آن­ سدّ را سوراخ کردند و آب برآنان طغیان کرد و غرقشان کرد، این نظر از وهب روایت شده است.(1)

و بیضاوی گفته است: «سیل ­العرم» یعنی: (سیل الأمر العرم) که (عَرم) به معنای سخت­ و مشکل است و از ریشه (عَرَم الرجل فهو عارم ­و عرم: مرد شرور و سرکش شد پس او شرور و بدخو و آزار دهنده است) گرفته شده است، و یا (عَرم) به معنای باران شدید یا موش صحرایی است، و سیل را به آن اضافه کرده چرا که سدّی را که بلقیس برای آنان زده بود و در پشت آن آب را برای آبیاری درختان ذخیره می­کرد، سوراخ کرد و بلقیس سوراخهایی به اندازه نیاز ایجاد کرده بود، و یا (عَرم) به معنای چیزی است که در ایجاد سدّ از آن استفاده می­شود و بر این اساس جمع (عَرِمة:سنگ انبوه ومتراکم) است؛ و گفته شده: (عَرِم) اسم وادی و درّه­ای است که سیل از سوی آن آمده است، و این حادثه بین زمان عیسی علیه­السلام و محمد صلّی الله علیه و آله اتفاق افتاده است.

«و بدّلناهم بجنّتیهم جنّتین ذواتی اکل خَمط» منظور از (أکل خمط) میوه تلخ و ناخوشایند است، و (خمط) هر میوه و گیاهی است که طعمی از تلخی داشته باشد؛ و گفته شده: (خمط) درخت أراک یا هر درختی است که خار نداشته باشد، «و أثل و شیء من

ص: 146


1- . مجمع البیان 8 : 386

باب 12 قصة قوم سبإ و أهل الثرثار

الآیات

سبأ: «لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ* فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ* وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنِینَ* فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ»(15-19)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ قَالَ فَإِنَّ بَحْراً کَانَ مِنَ الْیَمَنِ وَ کَانَ سُلَیْمَانُ أَمَرَ جُنُودَهُ أَنْ یُجْرُوا لَهُمْ (1)خَلِیجاً مِنَ الْبَحْرِ الْعَذْبِ إِلَی بِلَادِ الْهِنْدِ فَفَعَلُوا ذَلِکَ وَ عَقَدُوا لَهُ عُقْدَةً عَظِیمَةً مِنَ الصَّخْرِ وَ الْکِلْسِ (2)حَتَّی یُفِیضَ عَلَی بِلَادِهِمْ وَ جَعَلُوا لِلْخَلِیجِ مَجَارِیَ وَ کَانُوا إِذَا أَرَادُوا أَنْ یُرْسِلُوا مِنْهُ الْمَاءَ أَرْسَلُوهُ بِقَدْرِ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ کَانَتْ لَهُمْ جَنَّتَانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمَالٍ عَنْ مَسِیرَةِ عَشَرَةِ أَیَّامٍ فِیمَنْ یَمُرُّ (3)لَا تَقَعُ عَلَیْهِ الشَّمْسُ مِنِ الْتِفَافِهَا فَلَمَّا عَمِلُوا بِالْمَعَاصِی وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ نَهَاهُمُ الصَّالِحُونَ فَلَمْ یَنْتَهُوا بَعَثَ اللَّهُ عَلَی ذَلِکَ السَّدِّ الْجُرَذَ وَ هِیَ الْفَأْرَةُ الْکَبِیرَةُ فَکَانَتْ تَقْلَعُ الصَّخْرَةَ الَّتِی لَا یَسْتَقِلُّهَا الرَّجُلُ (4)وَ تَرْمِی بِهَا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ قَوْمٌ مِنْهُمْ هَرَبُوا وَ تَرَکُوا الْبِلَادَ فَمَا زَالَ الْجُرَذُ تَقْلَعُ الْحَجَرَ حَتَّی خَرَّبُوا ذَلِکَ السَّدَّ فَلَمْ یَشْعُرُوا حَتَّی غَشِیَهُمُ السَّیْلُ وَ خَرَّبَ بِلَادَهُمْ

ص: 143


1- فی المصدر: أن یجروا له.
2- الکلس بالفارسیة: آهک.
3- هکذا فی النسخ، و لعله مصحف فمن یمر و فی المصدر: فیما یمر، و فی البرهان: فیها ثمر لا یقع علیها الشمس.
4- فی المصدر: تقتلع الصخرة التی لا یستقلها الرجال.

سدر قلیل» (أثل): درخت شوره­گز که هیچ میوه­ای ندارد، و (سدر) را با محصول اندک توصیف کرده است، چرا که محصول درخت سدر که کُنار نامیده می­شود خوش ­خوراک است، بنابراین در بوستان­ها کاشت می­شود، «ذلک جزیناهم بما کفروا» یعنی به ­واسطه کفران نعمتی که به آنان بخشیده شده بود و یا به سبب کفر آنان نسبت به پیامبران، چه روایت شده که خداوند سیزده پیامبر را به ­سوی آنان روانه کرد و تکذیب­شان کردند، «و هَل نجازی إلّا الکفور» یعنی: و آیا جز کسانی را که در کفران نعمت یا کفر نسبت به پیامبران زیاده­روی کردند مجازات می­کنیم؟ «وجعلنا بینهم و بین القری التی بارکنا فیها» منظور از مبارک گرداندن شهرها، گشایش و فراخی آنها برای ساکنانشان بود و منظور شهرهای سرزمین شام است، «قری ظاهرة» یعنی: شهرهای به ­هم پیوسته که برخی از آنها برای برخی دیگر قابل رؤیت بودند، یا شهرهایی که بر سر راه اصلی قرار داشتند و برای مسافران قابل مشاهده بودند، «و قدّرنا فیها السّیر» یعنی: در میان آنها مسافت را به اندازه­ای مقرّر داشته بودیم تا جائی­ که کسی درآغاز روز به مسافرت می­رفت ظهر را در یکی از شهرها به استراحت می­پرداخت و شب را در شهر دیگری به ­سر می­برد تا اینکه به شام می­رسید، «سیروا فیها آمنین»یعنی: با زبان حال و یا گفتار آنان را به گردش آسوده درآن شهرها مخیّر گرداندیم، «لیالی و أیّاما» هر وقت که می­خواهید چه شب چه روز، «فقالوا ربّنا باعِد بین أسفارنا» یعنی: مانند بنی­اسرائیل نعمت­ها را از دست دادند و از آسودگی و آرامش ملول گشتند، پس ازخدا خواستند که بیابانهای خشک و بی­ آب را میان آنها و سرزمین شام قرار دهد تا با سوار شدن بر اشتران و بر گرفتن زاد و توشه بر فقراء تعدّی و دست درازی کنند، پس خداوند دعوت آنان را اجابت گفت و شهرهای میان آنها و سرزمین شام را ویران کرد، «و ظلموا أنفسهم» با مغرور شدن به نعمت­ها و بی­اعتنایی به منّتی که خداوند به ­واسطه آن­ نعمتها بر آنان نهاده به خود ظلم کردند، «فجعلناهم أحادیث» مردم در مورد قوم سبأ با تعجب­ و شگفتی صحبت می­کردند، و به ضرب­المثل تبدیل شدند تا آنجا ­که می­گفتند: (تفرّقوا أیدی سبأ: رفتند و پراکنده شدند به ­طوری­ که مانند قوم سبأ دیگر باز نخواهند گشت وجمع نخواهندشد)، «و مزّقناهم کلّ ممزّق» وآنان را به صورت کامل پراکنده ساختیم تاجائی­که قبیله غسّان که از جمله قبایل سرزمین سبأ بود به شام رفتند و قبیله أنمار به یثرب و جذام به تهامه و أزد به عمان پناه بردند.(1)

و طبرسی رحمه الله گفته است: الکلبی از ابوصالح روایت کرد که گفت: (طریفه) که زنی پیشگو بود نزد عمرو بن ­عامر که به او مزیقیا بن ­ماءالسماء گفته می­شد رفت، طریفه در پیشگویی­اش دیده بود که سد مأرب نابود خواهد شد، و سیل عَرِم خواهد آمد و دو باغستان را نابود خواهد کرد، پس عمرو اموالش را فروخت و به همراه قومش به ­راه افتادند تا اینکه به مکّه رسیدند و در آنجا و اطراف آن اقامت گزیدند، آن­گاه به تب مبتلا شدند در حالی ­که در سرزمینی بودند که مفهوم تب درآن ناشناخته بود، پس طریفه را فرا خواندند و از آنچه بدان گرفتار شده بودند نزد او شکایت کردند، پس به آنان گفت: هر یک از شما که همّتی­ والا، شتری تیزتک و توشه­ای جدید دارد به قصر بلند و مرتفع عمّان ملحق شود، پس قبیله أزد به عمّان رفتند؛ سپس گفت: هر یک از شما صاحبِ قدرت، نیرو، قهر، غلبه و صبر بر سختیهای روزگار است از درخت أراک از قبیله مرّ که خزاعه بودند استفاده کنند؛

ص: 147


1- . أنوار التنزیل 2 : 287 و288

وَ قَلَعَ أَشْجَارَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ إِلَی قَوْلِهِ سَیْلَ الْعَرِمِ أَیِ الْعَظِیمِ الشَّدِیدِ وَ بَدَّلْناهُمْ (1)بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ هُوَ أُمُّ غَیْلَانَ وَ أَثْلٍ قَالَ هُوَ نَوْعٌ مِنَ الطَّرْفَاءِ (2)وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا إِلَی قَوْلِهِ بارَکْنا فِیها قَالَ مَکَّةُ فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ إِلَی قَوْلِهِ شَکُورٍ (3)

«2»

سن، المحاسن عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ (4)عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنِّی لَأَلْعَقُ (5)أَصَابِعِی مِنَ المأدم (الْأُدْمِ) حَتَّی أَخَافُ أَنْ یَرَی خَادِمِی أَنَّ ذَلِکَ مِنْ جَشَعٍ وَ لَیْسَ ذَلِکَ کَذَلِکَ إِنَّ قَوْماً أُفْرِغَتْ عَلَیْهِمُ النِّعْمَةُ وَ هُمْ أَهْلُ الثَّرْثَارِ فَعَمَدُوا إِلَی مُخِّ الْحِنْطَةِ فَجَعَلُوهُ خُبْزاً هَجَاءً فَجَعَلُوا یُنَجُّونَ بِهِ صِبْیَانَهُمْ حَتَّی اجْتَمَعَ مِنْ ذَلِکَ جَبَلٌ قَالَ فَمَرَّ رَجُلٌ صَالِحٌ عَلَی امْرَأَةٍ وَ هِیَ تَفْعَلُ ذَلِکَ بِصَبِیٍّ لَهَا فَقَالَ وَیْحَکُمْ اتَّقُوا اللَّهَ لَا تُغَیِّرُوا مَا بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ (6)فَقَالَتْ کَأَنَّکَ تُخَوِّفُنَا بِالْجُوعِ أَمَّا مَا دَامَ ثَرْثَارُنَا یَجْرِی فَإِنَّا لَا نَخَافُ الْجُوعَ قَالَ فَأَسِفَ اللَّهُ (7)عَزَّ وَ جَلَّ وَ ضَعَّفَ لَهُمُ الثَّرْثَارَ وَ حَبَسَ عَنْهُمْ قَطْرَ السَّمَاءِ وَ نَبْتَ الْأَرْضِ قَالَ فَاحْتَاجُوا إِلَی مَا فِی أَیْدِیهِمْ فَأَکَلُوهُ ثُمَّ احْتَاجُوا إِلَی ذَلِکَ الْجَبَلِ فَإِنْ کَانَ لَیُقَسَّمُ بَیْنَهُمْ بِالْمِیزَانِ (8).

أقول: قد أوردنا أخبارا کثیرة فی ذلک فی باب آداب الاستنجاء.

«3»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام (9)عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا

ص: 144


1- هکذا فی النسخ و الصحیح کما فی المصحف الشریف و المصدر: و بدلناهم.
2- قیل: طرفاء بالفارسیة: گز.
3- تفسیر القمّیّ: 537 و 538.
4- فی المصدر: عن أبیه، عن عبد اللّه بن المغیرة.
5- لعق العسل أو نحوه: لحسه و تناوله بلسانه أو اصبعه.
6- فی المصدر: اتقوا اللّه، لا یغیر ما بکم من نعمة.
7- أی فعل فعل من یأسف و یغضب. و فی المصدر: و أضعف لهم الثرثار. أی صیره ضعیفا.
8- محاسن البرقی: 586.
9- فی الکافی فی الاسناد الآتی: أبا عبد اللّه علیه السلام.

سپس گفت: هر یک از شما بلند قامتان در گِل و اطعام دهندگان در قحطی را می­خواهد (منظور او درختان خرما بود) به سرزمین یثرب برود که دارای نخلستان است، پس اوس­ و خزرج به یثرب رفتند؛ سپس گفت: هر یک از شما خواهان شراب، می­گساری، پادشاهی، امارت ­و پوشیدن تاج­ و ابریشم است به بصری و عویر که در سرزمین شام هستند رحلت کند، پس آل­جفنه ­بن ­غسّان ساکن آنجا شدند؛ سپس گفت: هریک از شما که لباسهای لطیف، اسبهای­ اصیل، گنجینه­های رزق­ و روزی و خون ریخته شده می­خواهد به سرزمین عراق کوچ کند،پس آل­جزیمة الأبرش وآل محرق وآنان که درحیره بودند ساکن عراق شدند.(1)

باب سیزدهم : داستان اصحاب رَّسّ ­وحنظلة

آیات

- فکأیّن من قریة أهلکناها و هی ظالمة فهی خاویة علی عروشها و بئر معطّلة و قصر مشید.(2)

{و چه بسیار شهرها را که ستمکار بودند و [اینک] آن [شهرها] سقف­هایشان فرو ریخته است و [چه­بسیار] چاههای متروک و کوشکهای افراشته را هلاک گرداندیم.}

- و عاداً و ثمود و أصحاب الرسّ.(3)

{و [نیز] عادیان ­و ثمودیان و اصحاب­الرس را هلاک کردیم.}

- کذّبت قبلهم قوم نوح و أصحاب الرسّ.(4)

{پیش از ایشان قوم نوح و اصحاب­الرس و ثمود به تکذیب پرداختند.}

روایات

روایت 1.

علل­الشرائع، عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه­السلام از پدرانش نقل می­کند که حسین­ بن ­علی ­علیه­السلام فرمود: مردی ازاشراف تمیم که عمرو نامیده می­شد سه­ روز قبل از شهادت علی­ بن­ ابی­طالب علیه­السلام نزد ایشان آمد و گفت: ای امیرمؤمنان، مرا از اخبار اصحاب­الرّس آگاه بفرما که در چه دوره­ای می­زیسته­اند؟ منازل آنها کجا بوده است؟ فرمانروای آنان چه کسی بوده است؟ آیا خداوند عزّ و جلّ پیامبری به ­سوی آنان فرستاد یا خیر؟ و با چه چیزی هلاک شدند؟ چرا که من درکتاب خداوند ذکر آنان را می­یابم ولی خبرشان رانمی­یابم، پس امام علی علیه­السلام به او گفت: درباره چیزی از من سؤال پرسیدی که کسی قبل از تو آن ­را از من نپرسید و بعد از من نیز کسی با تو در این ­باره سخن نخواهد گفت مگر اینکه آن­ را از من نقل می­کند، و در کتاب خداوند عزّ و جلّ هیچ آیه­ای وجود ندارد که من از تفسیر آن آگاه نباشم، فرق ندارد که آن آیه در دشت نازل شده باشد یا کوه، در چه وقتی نازل شده باشد شب­ یا روز، در اینجا -به سینه­خوداشاره­کرد- علم فراوانی نهفته ­است،

ص: 148


1- . مجمع البیان 8 : 387
2- . حج / 45
3- . فرقان / 38
4- . ق / 50

وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَقَالَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ کَانَتْ لَهُمْ قُرًی مُتَّصِلَةٌ یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ أَنْهَارٌ جَارِیَةٌ وَ أَمْوَالٌ ظَاهِرَةٌ فَکَفَرُوا بِأَنْعُمِ اللَّهِ (1)وَ غَیَّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ فَغَرَّقَ قُرَاهُمْ وَ أَخْرَبَ دِیَارَهُمْ وَ ذَهَبَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَبْدَلَهُمْ مَکَانَ جَنَّاتِهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ (2).

کا، الکافی علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن محبوب مثله (3)

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بالإسناد عن الصدوق عن ابن المتوکل عن الحمیری عن ابن عیسی عن ابن محبوب مثله (4)

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ المراد بسبإ هاهنا القبیلة الذین هم أولاد سبإ بن یشجب بن یعرب بن قحطان فِی مَسْکَنِهِمْ (5)أی فی بلدهم آیَةٌ أی حجة علی وحدانیة الله عز اسمه و کمال قدرته و علامة علی سبوغ نعمه ثم فسر سبحانه الآیة فقال جَنَّتانِ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ أی بستانان عن یمین من أتاهما و شماله و قیل عن یمین البلد و شماله و قیل إنه لم یرد جنتین اثنتین و المراد کانت دیارهم علی وتیرة واحدة إذ کانت البساتین عن یمینهم و شمالهم متصلة بعضها ببعض و کان من کثرة النعم أن المرأة کانت تمشی و المکتل (6)علی رأسها فیمتلئ بالفواکه من غیر أن تمس بیدها شیئا و قیل الآیة المذکورة هی أنه لم یکن فی قریتهم بعوضة و لا ذباب و لا برغوث و لا عقرب و لا حیة و کان الغریب إذا دخل بلادهم و فی ثیابه قمل و دواب ماتت عن ابن زید

ص: 145


1- فی الکافی فی الاسناد الآتی: فکفروا نعم اللّه عزّ و جلّ و غیروا ما بأنفسهم من عافیة اللّه فغیر اللّه ما بهم من نعمة، و ان اللّه لا یغیر ما بقوم حتّی یغیروا ما بانفسهم، فارسل اللّه اه. و فیه: و خرب دیارهم و أذهب أموالهم.
2- روضة الکافی: 395 و 396.
3- أصول الکافی 2: 274.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- هکذا فی النسخ و هو تحریف، و الصحیح کما فی المصدر: فی مسکنهم.
6- المکتل: زنبیل من خوص.

ولی کسانی که خواهان آنند اندکند و به زودی پشیمان می­شوید اگر مرا از دست بدهید، آنگاه فرمود: ای برادر تمیم، داستان اصحاب­الرّس از این قرار بود: آنها قومی بودند که درخت صنوبری که شاه درخت نامیده می­شد را عبادت می­کردند، این درخت را یافث پسر نوح بر کناره چشمه­ای به­ نام روشاب که بعد از طوفان نوح علیه ­السلام کاشته بود، و آنان به اصحاب­الرس شهرت یافتند چرا که پیامبران خویش را در زیر خاک پنهان کردند، و این حادثه بعد از سلیمان پسر داوود علیهما­السلام اتفاق افتاد، آنان دوازده ­شهر داشتند که بر ساحل رودخانه­ای به ­نام (رسّ) از سرزمین مشرق بنا شده بودند، بنابراین اسم آن­ قوم برآن رودخانه نهاده شد، درآن زمان برروی زمین رودی پرآب­تر و گواراتر از رود (رسّ) و شهری بیشتر و باقدمت­تر از آن ­شهرها وجود نداشت، اسم شهرها به­ ترتیب ­چنین بود: آبان، آذر، دی، بهمن، اسفندار، فروردین، اردیبهشت، خرداد، مرداد، تیر، مهر، شهریورد. و بزرگ­ترین ­شهر آنان اسفندار بود که پادشاه­شان در آنجا سکونت داشت، اسم پادشاه ترکوذ پسرغابور پسر یارش پسر سازان پسر نمرود پسر کنعان فرعون زمان حضرت­ ا براهیم بود، هم­چنین چشمه­ و درخت صنوبر نیز درآن ­شهر بود، و در همه شهرها دانه­ای از آن درخت صنوبر کاشته و رودخانه­ای از چشمه­ای که کنار صنوبر اصلی بود را به ­سوی دانه­های کاشته­ شده جاری ساخته­ بودند، دانه­ها سبزشده و به درختان بزرگی تبدیل شدند، و استفاده ازآب ­چشمه ­و رودخانه­ها را ممنوع کردند، بنابراین خود و حیواناتشان از آنها نمی­نوشیدند،و هر کسی چنین می­کرد با او می­جنگیدند و می­گفتند: این زندگی خدایان ماست پس شایسته نیست ­که کسی از زندگی آنان بکاهد، وآب آشامیدنی خود و حیواناتشان را از رودخانه (رسّ) که شهرهایشان بر ساحل آن ­قرار داشت تأمین می­کردند،

ص: 149

و قیل إن المراد بالآیة خروج الأزهار و الثمار من الأشجار علی اختلاف ألوانها و طعومها و قیل إنها کانت ثلاث عشرة قریة فی کل قریة نبی یدعوهم إلی الله سبحانه یقولون لهم کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ أی کلوا مما رزقکم الله فی هذه الجنان و اشکروا له یزدکم من نعمه و استغفروه یغفر لکم بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ أی هذه بلدة مخصبة نزهة أرضها عذبة تخرج النبات و لیست بسبخة و لیس فیها شی ء من الهوام الموذیة و قیل أراد به صحة هوائها و عذوبة مائها و سلامة تربتها و أنه لیس فیها حر یؤذی فی القیظ و لا برد یؤذی فی الشتاء وَ رَبٌّ غَفُورٌ أی کثیر المغفرة للذنوب فَأَعْرَضُوا عن الحق و لم یشکروا الله سبحانه و لم یقبلوا ممن دعاهم إلی الله من أنبیائه فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ و ذلک أن الماء کان یأتی أرض سبإ من أودیة الیمن و کان هناک جبلان یجتمع ماء المطر و السیول بینهما فسدوا ما بین الجبلین فإذا احتاجوا إلی الماء نقبوا السد بقدر الحاجة فکانوا یسقون زروعهم و بساتینهم فلما کذبوا رسلهم و ترکوا أمر الله بعث الله جرذا نقب ذلک الردم و فاض الماء علیهم فأغرقهم عن وهب. (1)و قال البیضاوی سَیْلَ الْعَرِمِ أی سیل الأمر العرم أی الصعب من عرم الرجل فهو عارم و عرم إذا شرس خلقه و صعب أو المطر الشدید أو الجرذ أضاف إلیه السیل لأنه نقب علیهم سکرا (2)ضربت لهم بلقیس فحقنت (3)به ماء الشجر و ترکت فیه نقبا علی مقدار ما یحتاجون إلیه أو المسناة (4)التی عقدت سکرا علی أنه جمع عرمة و هی الحجارة المرکومة و قیل اسم واد جاء السیل من قبله و کان ذلک بین عیسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه و آله.

وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ مر بشع (5)فإن الخمط کل نبت أخذ طعما من مرارة و قیل الأراک أو کل شجر لا شوک له وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ

ص: 146


1- مجمع البیان 8: 386. و فیه: نقبت ذلک الردم. قلت: الردم: السد.
2- فی نسخة: سدا. و السکر بالکسر فالسکون: السد.
3- أی حبست.
4- المسناة: ما یبنی فی وجه السیل.
5- فی المصدر و فی نسخة: ثمر بشع. قلت: شی ء بشع أی کریه الطعم یأخذ بالحلق.

آن ­قوم در هر ماه از سال و در هر شهری یک­ روز به عنوان روز عید و جشن تعیین کرده ­بودند و ساکنان آن ­شهر در آن ­روز جمع می­شدند و بر درختی که بر آنجا بود پشه­بندی از ابریشم قرار می­دادند که داخل آن انواع مختلف شیپور وجود داشت، سپس گوسفندها و گاوهایی را می­آورند و به ­عنوان قربانی برای آن­ درخت ذبح می­کردند، و در کنار درخت آتشی از هیزم شعله­ور می­ساختند و هنگامی که دود و بخار قربانی­های کباب ­شده به ­هوا بر می­خواست و مانع از دیدن ­و نگاه ­کردن به ­آسمان می­شد، سجده­کنان برای آن ­درخت به زمین می­افتادند و می­گریستند و به درگاهش زاری می­کردند که از آنان راضی باشد، و در این حال شیطان می­آمد و شاخه­های آن­ درخت را تکان می­داد و از ساقه­اش مانند کودک فریاد می­زد: ای بندگانم، از شما خشنود شدم! پس آسوده ­خاطر و چشم­ روشن باشید؛ پس سرشان را بلند می­کردند وشراب می­نوشیدند و برآلات ­موسیقی می­نواختند و شروع به کوبیدن برسنج­ها می­کردند، و تمام روز و شب خویش را بر این ­حالت سپری می­کردند سپس به­خانه­هایشان باز می­گشتند؛ و عَجَم (غیر عرب که بیشتر منظور فارس است) اسم ماهای خود را از اسم آن شهرها بر گرفته­اند و آنها را آبان ­و آذر و غیره نامیده­اند به خاطر اینکه ساکنان آن روستاها به ­یکدیگر می­گفتند: این عید فلان­ ماه­ و فلان­ ماه است، تا اینکه عید بزرگ شهرشان فرا می­رسید و صغیر و کبیر تمام شهرها در آن ­روز گرد هم می­آمدند و کنار درخت صنوبر و چشمه ­خیمه­ای ازجنس دیبا بر می­افراشتند که در آن انواع مختلفی از شیپور وجود داشت، و برای این خیمه دوازده ­در قرار می­دادند که هر یک متعلق به یک­ شهر بود، و خارج از خیمه برای صنوبر سجده می­گزاردند، و چند برابر آنچه را برای درخت شهر خود قربانی کرده بودند برای صنوبر قربانی می­کردند، آن­گاه ابلیس سر می­رسید و صنوبر را به ­شدت تکان می­داد، و با صدای واضح­ و رسا از درون ­آن سخن می­گفت و آنان را به­ بیشتر ازآنچه تمام شیاطین وعده داده و منّت ­گذارده بودند وعده می­داد و منّت می­گذارد، پس سرهایشان را از سجده بلند می­کردند و احساس شادی­ و نشاطی می­کردند که در اثر آن و به ­خاطر خوردن شراب ­و نواختن موسیقی به­خود نمی­آمدند و توان سخن ­گفتن نداشتند، و به تعداد تمام اعیاد طول سال دوازده­ روز و شب را بر این حال سپری می­کردند، سپس به­ خانه­هایشان باز می­گشتند؛

ص: 150

مِنْ سِدْرٍ قَلِیلٍ و الأثل هو الطرفاء و لا ثمر له و وصف السدر بالقلة فإن جناه و هو النبق مما یطیب أکله و لذلک یغرس فی البساتین ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا بکفرانهم النعمة أو بکفرهم بالرسل إذ روی أنه بعث إلیهم ثلاثة عشر نبیا فکذبوهم وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ و هل نجازی بمثل ما فعلنا بهم إلا البلیغ فی الکفران أو الکفر وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها بالتوسعة علی أهلها و هی قری الشام قُریً ظاهِرَةً متواصلة یظهر بعضها لبعض أو راکبة متن الطریق ظاهرة لأبناء السبیل وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ بحیث یقیل الغادی فی قریة و یبیت الرائح فی قریة إلی أن یبلغ الشام سِیرُوا فِیها علی إرادة القول بلسان الحال أو المقال لَیالِیَ وَ أَیَّاماً متی شئتم من لیل أو نهار آمِنِینَ فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا أشروا النعمة و ملوا العافیة کبنی إسرائیل فسألوا الله أن یجعل بینهم و بین الشام مفاوز لیتطاولوا فیها علی الفقراء برکوب الرواحل و تزود الأزواد فأجابهم الله بتخریب القری المتوسطة وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ حیث بطروا النعمة و لم یعتدوا بها فَجَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ یتحدث الناس بهم تعجبا و ضرب مثل فیقولون تفرقوا أیدی سبإ وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ ففرقناهم غایة التفریق حتی لحق غسان منهم بالشام و أنمار بیثرب و جذام بتهامة و الأزد بعمان. (1)و قال الطبرسی رحمه الله روی الکلبی عن أبی صالح قال ألقت طریفة الکاهنة إلی عمرو بن عامر الذی یقال له مزیقیا بن ماء السماء و کانت قد رأت فی کهانتها أن سد مأرب سیخرب و أنه سیأتی سیل العرم فیخرب الجنتین فباع عمرو بن عامر أمواله و سار هو و قومه حتی انتهوا إلی مکة فأقاموا بها و ما حولها فأصابتهم الحمی و کانوا ببلد لا یدرون فیه ما الحمی فدعوا طریفة و شکوا إلیها الذی أصابهم فقالت لهم قد أصابنی الذی تشتکون و هو مفرق بیننا قالوا فما ذا تأمرین قالت من کان منکم ذا هم بعید و جمل شدید و مزاد جدید فلیلحق بقصر عمان المشید فکانت أزد عمان ثم قالت من کان منکم ذا جلد و قسر و صبر علی أزمات الدهر (2)فعلیه بالأراک من بطن مر فکانت خزاعة ثم قالت

ص: 147


1- أنوار التنزیل 2: 287- 288.
2- الجلد: الشدة و القوّة. و القسر: القهر و الغلبة. و أزمات الدهر: شدائده و ما یشد به الإنسان من المکاره.

هنگامی که کفر آنان نسبت به­ خداوند عزّ و جلّ و عبادتشان برای غیر خدا به طول انجامید، خداوند پیامبری از فرزندان یهودا پسر یعقوب­ را به ­سوی آنان روانه ­داشت، آن پیامبر زمان زیادی را درمیان آنان به ­سر برد در حالی ­که به عبادت خداوند متعال و ربوبیّت او دعوتشان می­کرد، ولی آنها از او پیروی نمی­کردند، بنابراین هنگامی­ که شدّت اصرار آنان به ادامه گمراهی و ضلالت و نپذیرفتن دعوتهای او به راه­ راست و رستگاری را مشاهده ­کرد و عید بزرگ شهرشان در حال­ آمدن بود گفت: پروردگارا، بندگان تو به چیزی جز تکذیب من و کفر به تو به­ چیزی رضایت ندادند، و فردا به ­عبادت درختی می­پردازند که توان هیچ سود و زیان ­رساندن را ندارد، پس تمام درختان آنان را خشک گردان و قدرت­ و عظمت خود را به آنان نشان ده، پس صبح شد و تمام درختان آن ­قوم خشک شده­ بود، و این موضوع آنان را ترساند و نا امیدشان ساخت، بنابراین تبدیل به ­دو گروه شدند: گروهی گفت: این مرد که گمان می­کند فرستاده پروردگار آسمان ­و زمین به سوی شماست خدایان­تان را جادو کرده تا شما را از درگاه آنها به درگاه خدای خویش منصرف سازد، و گروه دیگر گفتند: نه بلکه خدایان شما با دیدن این مرد که بر آنها عیب می­گیرد و دشنام و ناسزار می­گوید و شما را به عبادت غیرآنان دعوت می­کند، بر شما خشم گرفته­اند پس زیبایی و سر زندگی خود را پنهان داشته­اند تا به خاطر او خشمگین شوید و از آن ­مرد انتقام بگیرید، در نهایت

بر سرِ کشتن پیامبر خدا به اجماع رسیدند، پس لوله­هایی مسی با دهانه­های گشاد ساختند و آنها را مانند لوله­های آب یکی بر بالای دیگری قرار داده و به ژرفای چشمه فرو فرستادند که تاسطح آب بالا آمدند، سپس آب داخل لوله­ها را خالی کردند و در عمق چشمه چاهی عمیق با دهانه­ای تنگ حفر کردند و پیامبرشان را درون آن فرستادند، و سنگ بزرگی را بردهانه چاه نهادند و لوله­ها را از آب خارج کردند و گفتند: امیدواریم اکنون خدایان­مان از ما راضی شده باشند هنگامی ­که دیده­اند کسی را که به آنها ناسزا می­گفت و ما را از عبادت آنها باز می­داشت کشته­ایم و در زیر بزرگترین­شان دفن کرده­ایم تا از او انتقام بگیرد، پس نور و شادابی آنان مانند گذشته به ما بازگردد، و همه آنان تمام طول روز را بر این حال ماندند و صدای آه ­و ناله پیامبرشان را می­شنیدند که می­گفت: مولای من، تنگی ­مکان و شدّت گرفتاری و مصیبت مرا می­بینی، پس به ضعف پشتوانه و قلّت چاره من رحم­ کن و سریعتر روحم را بگیر و اجابت دعایم را به ­تأخیر مینداز، و سرانجام فوت کرد؛آن­گاه خداوند جلّ ­جلاله به جبرئیل فرمود: ای جبرئیل، آیا بندگانم، اینانی ­که صبر من مغروشان ساخته

ص: 151

من کان منکم یرید الراسیات فی الوحل المطعمات فی المحل (1)فلیلحق بیثرب ذات النخل فکانت الأوس و الخزرج ثم قالت من کان منکم یرید الخمر و الخمیر و الملک و التأمیر و ملابس التاج و الحریر فلیلحق ببصری و عویر و هما من أرض الشام و کان الذین سکنوها آل جفنة بن غسان ثم قالت من کان منکم یرید الثیاب الرقاق و الخیل العتاق و کنوز الأرزاق و الدم المهراق فلیلحق بأرض العراق و کان الذین سکنوها آل جزیمة الأبرش و من کان بالحیرة و آل محرق (2).

باب 13 قصة أصحاب الرس و حنظلة

الآیات

الحج: «فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ»(45)

الفرقان: «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ»(38)

ق: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِ»(12)

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: أَتَی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَبْلَ مَقْتَلِهِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ رَجُلٌ مِنْ أَشْرَافِ تَمِیمٍ یُقَالُ لَهُ عَمْرٌو فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَصْحَابِ الرَّسِّ فِی أَیِّ عَصْرٍ کَانُوا وَ أَیْنَ کَانَتْ مَنَازِلُهُمْ وَ مَنْ کَانَ مَلِکَهُمْ وَ هَلْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ رَسُولًا أَمْ لَا وَ بِمَا ذَا أُهْلِکُوا فَإِنِّی أَجِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ ذِکْرَهُمْ وَ لَا أَجِدُ خَبَرَهُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ حَدِیثٍ مَا سَأَلَنِی عَنْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ لَا یُحَدِّثُکَ بِهِ أَحَدٌ بَعْدِی إِلَّا عَنِّی وَ مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ آیَةٌ إِلَّا وَ أَنَا أَعْرِفُ تَفْسِیرَهَا (3)وَ فِی أَیِّ مَکَانٍ نَزَلَتْ مِنْ سَهْلٍ أَوْ جَبَلٍ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ نَزَلَتْ مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ وَ إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً

ص: 148


1- المحل: الجدب. الجوع الشدید. کنی بها عن النخل.
2- مجمع البیان 8: 387.
3- فی العیون: الا و أنا أعرفها و أعرف تفسیرها.

و از مکر من در امان مانده­اند و غیر مرا عبادت کرده­اند و پیامبرم را به ­قتل رسانده­اند، گمان می­کنند می­توانند در مقابل شدت غضب من بایستند یا از زیر تسلّط و قدرت من خارج شوند؟ چگونه چنین چیزی ممکن است درحالی ­که من از کسی که نافرمانیم کرده و از مجازاتم نترسیده انتقام می­گیرم، و سوگند به ­شکوه­ و عزّتم که ­آنان را مایه پند و عبرت جهانیان قرار می­دهم، پس در همان عید تندباد شدید قرمز رنگی به­ سوی آنان فرستاد که با دیدن آن سرگردان شدند و ترسیدند و به یکدیگر چسبیدند، سپس زمین زیر پایشان به سنگهای گوگردی تبدیل شد که شعله­ور می­شد، و ابر سیاهی آنان را در برگرفت و مانند یک گنبد آتشین شراره­های ملتهب آتش را به سوی­شان پرتاب می­کرد و بدن­های­شان مانند ذوب شدن مس در آهن ذوب می­شد، بنابراین از خشم ­و غضب خداوند متعال و نازل شدن مجازات و کیفر، به او پناه می­بریم، و هیچ قدرتی بالاتر ازقدرت خدا نیست.(1)

توضیح

الثعلبی درکتاب­العرائس(2)

این روایت را به­گونه­ای که ما ذکر کردیم ازعلی­بن­حسین امام­زین­العابدین­علیه­السلام روایت کرده است.

این سخن امام علی­ علیه ­السلام (و بهم سُمّی ذلک­ النهر) یعنی: آن رودخانه به ­خاطر کار آنان در پنهان کردن پیامبرشان در زیر آن و زنده به ­گور کردن او، به ­اسم (رَسّ) نامگذاری شد. فیروزآبادی گفته است: (الرسّ) یعنی چاه سنگ­چین ­شده، و صاحبان آن ­چاه از نسل قوم­ ثمود بودند و پیامبر خویش را تکذیب و او را در چاه پنهان کردند. هم چنین (الرسّ) به ­معنای کندن، پنهان کردن زیرخاک، و دفن مرده نیز آمده است­. پایان.

و این سخن ایشان (و حرّموا ماء العین) بر این نکته دلالت دارد که چشمه­ای که درخت صنوبر کنار آن قرار داشت غیر از رودخانه (رَسّ) بوده که شهرهایشان بر ساحل آن قرار داشته است. (الکِلّۀ): پردۀ نازکی که مانند خانه دوخته می­شود تا در آن از نیش کک­ و پشه در امان بود (پشه­بند). (القَتره): گرد و غبار و دود. (القُتار): بخار و بوی ­بوخور، دیگ­ و کباب. (المعازف): سرگرمی­ها، و شاید منظور از این سخن امام علیه السلام (و یأخذون ­الدستبند) همان چیزی باشد که در فارسی به ­آن ­سنج گفته­ می­شود، و ممکن است که منظور آراسته شدن به ­النگوها باشد. (کلام جَهوریّ): سخن با صدای بالا و رسا، و از این کلام روشن می­گردد کسانی که در درختهای دیگر سخن می­گفته­اند نه ابلیس بلکه از اعوان ­­و انصار او بوده­اند. و در قاموس آمده است: (قُطِع بزید فهو مقطوع ­به) یعنی: به هر دلیلی که­ بود از سفرش بازماند، یا بین او و آرزوهایش فاصله و مانع ایجاد شد. (البربخ): سفّالی که در چاه ­و مجاری آب­رسانی از آن استفاده می­شود.

روایت 2.

تفسیر القمی: اصحاب­الرسّ کسانی هستند که هلاک شدند چرا که مردان نیازهای (جنسی) خود را با مردان­

ص: 152


1- [1] . عیون ­الأخبار : 114-116، علل­الشرائع : 25 و26
2- . به العرائس 87 و88 مراجعه کن.

جَمّاً وَ أَشَارَ إِلَی صَدْرِهِ وَ لَکِنَّ طُلَّابَهُ یَسِیرٌ وَ عَنْ قَلِیلٍ یَنْدَمُونَ لَوْ فَقَدُونِی قَالَ کَانَ مِنْ قِصَّتِهِمْ یَا أَخَا تَمِیمٍ أَنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً یَعْبُدُونَ شَجَرَةَ صَنَوْبَرٍ یُقَالُ لَهَا شَاهْ دِرَخْتُ کَانَ یَافِثُ بْنُ نُوحٍ غَرَسَهَا عَلَی شَفِیرِ عَیْنٍ یُقَالُ لَهَا رُوشَابُ (1)کَانَتْ أُنْبِطَتْ (2)لِنُوحٍ علیه السلام بَعْدَ الطُّوفَانِ وَ إِنَّمَا سُمُّوا أَصْحَابَ الرَّسِّ لِأَنَّهُمْ رَسُّوا نَبِیَّهُمْ فِی الْأَرْضِ (3)وَ ذَلِکَ بَعْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام (4)وَ کَانَتْ لَهُمْ اثْنَتَا عَشْرَةَ قَرْیَةً عَلَی شَاطِئِ نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ الرَّسُّ مِنْ بِلَادِ الْمَشْرِقِ وَ بِهِمْ سُمِّیَ ذَلِکَ النَّهَرُ وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ نَهَرٌ أَغْزَرُ مِنْهُ وَ لَا أَعْذَبُ مِنْهُ وَ لَا قُرًی أَکْثَرُ (5)وَ لَا أَعْمَرُ مِنْهَا تُسَمَّی إِحْدَاهُنَّ أَبَانَ وَ الثَّانِیَةُ آذَرَ وَ الثَّالِثَةُ دَیْ وَ الرَّابِعَةُ بَهْمَنَ وَ الْخَامِسَةُ إِسْفَنْدَارَ وَ السَّادِسَةُ فَرْوَرْدِینَ (6)وَ السَّابِعَةُ أُرْدِیبِهِشْتَ وَ الثَّامِنَةُ خُرْدَادَ (7)وَ التَّاسِعَةُ مُرْدَادَ وَ الْعَاشِرَةُ تِیرَ وَ الْحَادِیَ عَشْرَةَ مِهْرَ وَ الثَّانِیَ عَشْرَةَ شَهْرِیوَرْدَ (8)وَ کَانَتْ أَعْظَمَ مَدَائِنِهِمْ إِسْفَنْدَارُ وَ هِیَ الَّتِی یَنْزِلُهَا مَلِکُهُمْ وَ کَانَ یُسَمَّی ترکوذ بْنَ غابور بْنِ یارش بْنِ سازن (9)بْنِ نُمْرُودَ بْنِ کَنْعَانَ فِرْعَوْنَ إِبْرَاهِیمَ وَ بِهَا الْعَیْنُ وَ الصَّنَوْبَرَةُ (10)وَ قَدْ غَرَسُوا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ مِنْهَا حَبَّةً مِنْ طَلْعِ تِلْکَ الصَّنَوْبَرَةِ وَ أَجْرَوْا إِلَیْهَا نَهَراً مِنَ الْعَیْنِ الَّتِی عِنْدَ الصَّنَوْبَرَةِ فَنَبَتَتِ الْحَبَّةُ وَ صَارَتْ شَجَرَةً عَظِیمَةً وَ حَرَّمُوا مَاءَ الْعَیْنِ وَ الْأَنْهَارِ فَلَا یَشْرَبُونَ مِنْهَا وَ لَا أَنْعَامُهُمْ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ قَتَلُوهُ وَ یَقُولُونَ هُوَ حَیَاةُ آلِهَتِنَا فَلَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ حَیَاتِهَا وَ یَشْرَبُونَ هُمْ وَ أَنْعَامُهُمْ مِنْ نَهَرِ الرَّسِّ الَّذِی عَلَیْهِ

ص: 149


1- فی نسخة: روشتاب. و فی العرائس: دوشان.
2- أنبط البئر: استخرج ماءها. و فی العلل و العرائس «نبعت» و فی النسخة المطبوعة «انبتت» و هو وهم.
3- أی دسوهم فیها و و أدوهم.
4- فی العرائس: و ذلک قبل سلیمان بن داود.
5- فی العیون: و لا قری أکبر منها و لا أعمر منها. و فی العرائس: و لا قری أکثر سکانا و عمرانا منها.
6- فی العلل: پروردین.
7- فی نسخة: و الثامنة آذر، و فی أخری و العلل: آذار.
8- فی کلا المصدرین: شهریور.
9- فی العلل: برکوذ بن غابور بن یارش بن شارب. و فی العرائس: ترکون بن عابور بن نوش بن سارب.
10- فی العرائس: و فیها العین التی یسقون منها الصنوبرة التی کانوا یعبدونها، و قد غرسوا.

و زنان نیز با زنان برآورده می­کردند، الرَسّ: رودخانه­ای در منطقه آذربایجان بوده ­است.(1)

روایت 3.

معانی­الأخبار: آن قوم به (أصحاب الرسّ) شهرت یافتند به­ خاطر آنکه منسوب به رودخانه­ای شدند که (رسّ) نامیده می­شد و در مشرق زمین بود، و گفته شده: (الرسّ) به معنای چاه است، و اصحاب­ الرسّ پیامبر خود بعد از سلیمان پسر داوود علیهما ­السلام را (در آن ­چاه) دفن کردند، و آنان قومی بودند که درخت صنوبری به اسم شاه ­درخت را پرستش می­کردند، آن درخت را یافث پسر نوح کاشته­ بود، و بعد از طوفان برای نوح سبز شده بود، و زنان آن قوم با زنان و نه مردان هم­بستری می­کردند، پس خداوند آنان را با تندباد شدید قرمز رنگ عذاب داد و زمین زیر پایشان را تبدیل به سنگ گوگرد کرد که برافروخته می­شد و ابر سیاهی آنان را در برگرفت و مانند یک گنبد آتشین شراره­های ملتهب آتش را به ­سویشان پرتاب می­کرد، درنتیجه بدن­هایشان مانند ذوب شدن مس درآتش ذوب شد.(2)

روایت 4.

قصص­الأنبیاء: با استناد به صدوق روایت شده که مردی از امام موسی­ کاظم علیه ­السلام درباره اصحاب الرسّ که خداوند آنان را در قرآن ذکر کرده سؤال پرسید: آنان چه ­کسانی بوده­اند؟ از چه اصل ­و نصبی بوده­اند؟ و چه قومی بوده­اند؟ امام فرمود: اصحاب الرسّ دو دسته بوده­اند: نخست آن دسته که غیر از آنانی هستند که خداوند در قرآن ذکرشان کرده است، و اهل بیابان و صاحب گوسفند و گلّه بوده­اند، پس خداوند متعال صالح پیامبر علیه ­السلام را به­ عنوان فرستاده به ­سوی آنان برانگیخت ولی او را کشتند، و پیامبر دیگری را به سوی­شان فرستاد و او را نیز کشتند، سپس پیامبر دیگری را برای آنان مبعوث گرداند و او را به ­وسیله بنده­ای نیک از بندگانش پشتیبانی کرد، ولی پیامبر را کشتند و بنده نیک با آنان به ­مبارزه پرداخت تا اینکه آنان را شکست داد و محکوم کرد، آنان می­گفتند: خدای ما در دریاست حال آنکه خود بر کناره آن ایستاده بودند، و در طول سال یک جشن بزرگ برپا می­کردند و در خلال آن جشن، ماهی بزرگی از دریا خارج می­شد پس برایش سجده می­گزاردند، عبد صالح به آنان گفت: نمی­خواهم که مرا پروردگار قرار دهید، ولی اگر آن ماهی از من اطاعت کرد آیا دعوت مرا اجابت می­گویید؟ گفتند: بله، و به او عهد و پیمان­هایی در این زمینه دادند، آن­گاه ماهی­ای ازآب خارج شد که سوار بر چهار ماهی دیگر بود، و هنگامی­ که به­ سوی آن نگاه کردند سجده­کنان بر زمین افتادند، سپس عبد صالح به ­سوی آن ماهی رفت و گفت: به ­نام خداوند بخشنده، داوطلبانه یا از روی اجبار به ­سوی من بیا؛ پس ماهی از روی ماهیهای دیگر پایین آمد، عبد صالح صالح گفت: بر روی ماهیهای دیگر سراغم بیا تا قومم هیچ شکّی در مورد کار من به ­خود راه ندهند، پس ماهی به­ سوی خشکی آمد در ­حالی ­که ماهی­های دیگر را با خود نزد بنده نیک می­کشید، آن قوم بعد از این ماجرا نیز او را تکذیب کردند، بنابراین خداوند بادی را به ­سوی آنان فرستاد که خود و چهار پایانشان را در دریا افکند،

ص: 153


1- [1] . تفسیرالقمی : 643
2- . معانی­الأخبار : 19

قُرَاهُمْ وَ قَدْ جَعَلُوا فِی کُلِّ شَهْرٍ مِنَ السَّنَةِ فِی کُلِّ قَرْیَةٍ عِیداً یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ أَهْلُهَا فَیَضْرِبُونَ عَلَی الشَّجَرَةِ الَّتِی بِهَا کِلَّهً (1)مِنْ حَرِیرٍ فِیهَا مِنْ أَنْوَاعِ الصُّوَرِ ثُمَّ یَأْتُونَ بِشَاءٍ (2)وَ بَقَرٍ فَیَذْبَحُونَهَا قُرْبَاناً لِلشَّجَرَةِ وَ یُشْعِلُونَ فِیهَا النِّیرَانَ بِالْحَطَبِ فَإِذَا سَطَحَ دُخَانُ تِلْکَ الذَّبَائِحِ وَ قُتَارُهَا (3)فِی الْهَوَاءِ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ النَّظَرِ إِلَی السَّمَاءِ خَرُّوا لِلشَّجَرَةِ سُجَّداً یَبْکُونَ وَ یَتَضَرَّعُونَ إِلَیْهَا أَنْ تَرْضَی عَنْهُمْ فَکَانَ الشَّیْطَانُ یَجِی ءُ فَیُحَرِّکُ أَغْصَانَهَا وَ یَصِیحُ مِنْ سَاقِهَا صِیَاحَ الصَّبِیِّ إِنِّی قَدْ رَضِیتُ عَنْکُمْ عِبَادِی فَطِیبُوا نَفْساً وَ قَرُّوا عَیْناً فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ وَ یَشْرَبُونَ الْخَمْرَ وَ یَضْرِبُونَ بِالْمَعَازِفِ (4)وَ یَأْخُذُونَ الدَّسْتْبَنْدَ فَیَکُونُونَ عَلَی ذَلِکَ یَوْمَهُمْ وَ لَیْلَتَهُمْ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ وَ إِنَّمَا سَمَّتِ الْعَجَمُ شُهُورَهَا بِأَبَانْ مَاهَ وَ آذَرْ مَاهَ وَ غَیْرِهِمَا اشْتِقَاقاً مِنْ أَسْمَاءِ تِلْکَ الْقُرَی لِقَوْلِ أَهْلِهَا بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَذَا عِیدُ شَهْرِ کَذَا وَ عِیدُ شَهْرِ کَذَا حَتَّی إِذَا کَانَ عِیدُ قَرْیَتِهِمُ الْعُظْمَی (5)اجْتَمَعَ إِلَیْهَا صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ فَضَرَبُوا عِنْدَ الصَّنَوْبَرَةِ وَ الْعَیْنِ سُرَادِقاً مِنْ دِیبَاجٍ عَلَیْهِ مِنْ أَنْوَاعِ الصُّوَرِ وَ جَعَلُوا لَهُ اثْنَیْ عَشَرَ بَاباً کُلُّ بَابٍ لِأَهْلِ قَرْیَةٍ مِنْهُمْ وَ یَسْجُدُونَ لِلصَّنَوْبَرَةِ خَارِجاً مِنَ السُّرَادِقِ وَ یُقَرِّبُونَ لَهَا الذَّبَائِحَ أَضْعَافَ مَا قَرَّبُوا لِلشَّجَرَةِ الَّتِی فِی قُرَاهُمْ فَیَجِی ءُ إِبْلِیسُ عِنْدَ ذَلِکَ فَیُحَرِّکُ الصَّنَوْبَرَةَ تَحْرِیکاً شَدِیداً وَ یَتَکَلَّمُ مِنْ جَوْفِهَا کَلَاماً جَهْوَرِیّاً وَ یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ بِأَکْثَرَ مِمَّا وَعَدَتْهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الشَّیَاطِینُ کُلُّهَا فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ مِنَ السُّجُودِ وَ بِهِمْ مِنَ الْفَرَحِ وَ النَّشَاطِ مَا لَا یُفِیقُونَ وَ لَا یَتَکَلَّمُونَ مِنَ الشُّرْبِ وَ الْعَزْفِ (6)فَیَکُونُونَ عَلَی ذَلِکَ اثْنَیْ عَشَرَ یَوْماً وَ لَیَالِیَهَا بِعَدَدِ أَعْیَادِهِمْ سَائِرَ السَّنَةِ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ فَلَمَّا طَالَ

ص: 150


1- الکلة بالکسر: الستر الرقیق. غشاء رقیق یخاط کالبیت یتوقی به من البعوض و یعرف بالناموسیة و یقال بالفارسیة پشه بند و فی العرائس: یضربون علی تلک الشجرة مظلة من حریر فیها اصناف الصور.
2- جمع الشاة.
3- القتار بالضم: الدخان من المطبوخ.
4- المعازف: آلات الطرب کالطنبور و العود.
5- فی العیون: عید شهر قریتهم العظمی.
6- فی العرائس: و لا یتکلمون معه فیدیمون الشرب و المعازف و یکونون.

و در مکان چاهی که در آن طلا و نقره وجود داشت به عبد صالح وحی شد، پس به­ راه افتاد و آن طلا و نقره را به ­دست آورد و به ­صورت مساوی در بین صغیر و کبیر یاران خویش تقسیم کرد. امّا آن دسته­ای که خداوند در قرآن به ذکر آنها پرداخته قومی هستند که صاحب رودخانه­ای به اسم (رَسّ) بودند، و پیامبران بسیاری نیز درمیان آنها مبعوث گردید، آن­گاه مردی از امام کاظم علیه­السلام پرسید: و (رَسّ) کجا واقع شده است؟ امام فرمود: رودخانه­ای است در منطقه آذربایجان که در حد فاصل ارمنستان و آذربایجان قرار گرفته است، آن قوم صلیب­ها را عبادت می­کردند پس خداوند به­صورت همزمان سی پیامبر را در میان آنان برانگیخت و آنان همه پیامبران را به قتل رساندند، تا اینکه خداوند پیامبر دیگری را همراه با یک عبد صالح که با آن قوم به مبارزه پرداخت به­ سوی آنان روانه کرد، و خداوند هنگام بذر افشانی و کاشت میکائیل را بر انگیخت و او نیز تمام آب­ها و رودخانه­ها و چشمه­های آن سرزمین را خشکاند، و فرشته مرگ را فرستاد و همۀ چهار پایان­شان را هلاک گرداند، و به زمین امر فرمود که طلا و نقره یا ظرفهای آنان را ببلعد-امام مهدی علیه ­السلام آنچه را که زمین درخود پنهان داشته صاحب می­شود- و در نهایت همه از گرسنگی و تشنگی هلاک شدند و هیچ ­یک از آنان باقی نماند مگر گروه مخلصی که از خداوند خواستند آنان را با زراعت و چهارپایان و آب نجات بخشد، و این نعمت­ها را به ­صورت اندک به آنان ببخشد تا دچار طغیان و سرکشی نشوند، و هنگامی ­که خداوند به­ صدق نیّت آنها پی برد دعایشان را اجابت فرمود، سپس آن قوم به­ سوی منازل خویش بازگشتند ولی آنها را ویران شده یافتند، و خداوند رودخانه­ها را برای آنان به جریان انداخت، و آنچه را درخواست کرده بودند به آنان بخشید، پس در ظاهر و باطن به خداوند مشغول شدند، تا اینکه دوره آنان به ­سرآمد و بعداً نسلی پای به عرصه گذاشت که در ظاهر و نه باطن اوامر خداوند را اطاعت می­کردند و به روشها و راههای مختلف به نافرمانی او می­پرداختند، پس کسی را به ­سوی آنان فرستاد که در کشتن­شان جدیت به خرج داد، و خداوند طاعون را در میان گروه اندکی که باقی مانده بودند رواج داد پس کسی از آنان باقی نماند، و رودخانه و منازل آنان دویست­ سال به همان صورت و بدون اینکه کسی در آنها ساکن شود باقی ماند، سپس خداوند متعال قوم دیگری را جایگزین آنان کرد که از جمله صالحان بودند، آن­گاه گروهی از میان آنان سر بر آوردند که اقدام به انجام کاری زشت و ناپسند می­نمودند و مردان و زنان به برآوردن نیازهای خود از هم­ جنسان­شان مشغول شدند، پس خداوند متعال صاعقه­ای را برآنان مسلّط گرداند وهیچ­ یک باقی نماندند.(1)

توضیح

از این فرموده: (بموضع ذلک البئر: در مکان آن­ چاه) چنین برمی­آید که آنان اموال خود را در چاهی دفن کرده بودند، و از روایت ثعلبی که آن­ را نقل خواهیم کرد روشن می­گردد که در این کلام، (تصحیف: غلط نوشتاری) صورت گرفته است.

ص: 154


1- . نسخه خطی قصص­الأنبیاء

کُفْرُهُمْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِبَادَتُهُمْ غَیْرَهُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ وُلْدِ یَهُودَا بْنِ یَعْقُوبَ فَلَبِثَ فِیهِمْ زَمَاناً طَوِیلًا یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَعْرِفَةِ رُبُوبِیَّتِهِ (1)فَلَا یَتَّبِعُونَهُ فَلَمَّا رَأَی شِدَّةَ تَمَادِیهِمْ فِی الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ وَ تَرْکَهُمْ قَبُولَ مَا دَعَاهُمْ إِلَیْهِ مِنَ الرُّشْدِ وَ النَّجَاحِ وَ حَضَرَ عِیدُ قَرْیَتِهِمُ الْعُظْمَی قَالَ یَا رَبِّ إِنَّ عِبَادَکَ أَبَوْا إِلَّا تَکْذِیبِی وَ الْکُفْرَ بِکَ (2)وَ غَدَوْا یَعْبُدُونَ شَجَرَةً لَا تَنْفَعُ وَ لَا تَضُرُّ فَأَیْبِسْ شَجَرَهُمْ أَجْمَعَ وَ أَرِهِمْ قُدْرَتَکَ وَ سُلْطَانَکَ فَأَصْبَحَ الْقَوْمُ وَ قَدْ یَبِسَ شَجَرُهُمْ کُلُّهَا فَهَالَهُمْ ذَلِکَ وَ قُطِعَ بِهِمْ وَ صَارُوا فِرْقَتَیْنِ فِرْقَةٌ قَالَتْ سَحَرَ آلِهَتَکُمْ هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی زَعَمَ أَنَّهُ رَسُولُ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِلَیْکُمْ لِیَصْرِفَ وُجُوهَکُمْ عَنْ آلِهَتِکُمْ إِلَی إِلَهِهِ وَ فِرْقَةٌ قَالَتْ لَا بَلْ غَضِبَتْ آلِهَتُکُمْ حِینَ رَأَتْ هَذَا الرَّجُلَ یَعِیبُهَا وَ یَقَعُ فِیهَا وَ یَدْعُوکُمْ إِلَی عِبَادَةِ غَیْرِهَا فَحَجَبَتْ حُسْنَهَا وَ بَهَاءَهَا لِکَیْ تَغْضَبُوا لَهَا فَتَنْتَصِرُوا مِنْهُ فَأَجْمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی قَتْلِهِ فَاتَّخَذُوا أَنَابِیبَ (3)طِوَالًا مِنْ رَصَاصٍ وَاسِعَةَ الْأَفْوَاهِ ثُمَّ أَرْسَلُوهَا فِی قَرَارِ الْعَیْنِ (4)إِلَی أَعْلَی الْمَاءِ وَاحِدَةً فَوْقَ الْأُخْرَی مِثْلَ الْبَرَابِخِ وَ نَزَحُوا مَا فِیهَا مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ حَفَرُوا فِی قَرَارِهَا بِئْراً ضَیِّقَةَ الْمَدْخَلِ عَمِیقَةً وَ أَرْسَلُوا فِیهَا نَبِیَّهُمْ (5)وَ أَلْقَمُوا فَاهَا صَخْرَةً عَظِیمَةً ثُمَّ أَخْرَجُوا الْأَنَابِیبَ مِنَ الْمَاءِ وَ قَالُوا نَرْجُو الْآنَ أَنْ تَرْضَی عَنَّا آلِهَتُنَا إِذَا رَأَتْ أَنَّا قَدْ قَتَلْنَا مَنْ کَانَ یَقَعُ فِیهَا وَ یَصُدُّنَا عَنْ عِبَادَتِهَا وَ دَفَنَّاهُ تَحْتَ کَبِیرِهَا یَتَشَفَّی مِنْهُ فَیَعُودَ لَنَا نُورُهَا وَ نَضْرَتُهَا کَمَا کَانَ فَبَقُوا عَامَّةَ یَوْمِهِمْ یَسْمَعُونَ أَنِینَ نَبِیِّهِمْ وَ هُوَ یَقُولُ سَیِّدِی قَدْ تَرَی ضِیقَ مَکَانِی وَ شِدَّةَ کَرْبِی فَارْحَمْ ضَعْفَ رُکْنِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ عَجِّلْ بِقَبْضِ رُوحِی وَ لَا تُؤَخِّرْ إِجَابَةَ دَعْوَتِی حَتَّی مَاتَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِجَبْرَئِیلَ یَا جَبْرَئِیلُ أَ یَظُنُّ عِبَادِی هَؤُلَاءِ الَّذِینَ غَرَّهُمْ

ص: 151


1- فی العرائس: و یعرفهم ربوبیته، فلا یتبعونه و لا یسمعون مقالته، فلما رأی شدة ما هم فیه من الغی و الضلالة.
2- فی العرائس: یا ربّ ان عبادک أبوا تصدیقی و دعوتی الیهم، و ما أرادوا الا تکذیبی و الکفر بک، ثمّ غدوا.
3- انابیب جمع الانبوب: ما بین العقدتین من القصب أو الرمح. و یستعار لکل اجوف مستدیر کالقصب و منه انبوب الماء لقناته. و القناة: ما یحفر فی الأرض لیجری فیه الماء.
4- فی نسخة من العیون: فی قرار الأرض.
5- فی العرائس: فرسوا فیها نبیهم.

روایت 5.

ثواب­الأعمال: از امام صادق علیه­السلام روایت شده که چند زن نزد ایشان آمدند و یکی از آنان درباره (سحق: مالش بدن دو هم ­جنس به یکدیگر) سؤال پرسید، امام فرمود: حدّ این­ کار همان حدّ زنا است، زن گفت: خداوند این حکم را در قرآن ذکر نکرده است، امام فرمود: چرا ذکر کرده است، زن گفت: در کجای قرآن ذکر شده است؟ امام فرمود: در داستان اصحاب ­الرَسّ.(1)

روایت 6.

الکافی: مردی درباره آیه «کذّت قبلهم قوم نوح و أصحاب­ الرَسّ» از امام صادق علیه ­السلام سؤال پرسید، آن­گاه امام علیه­ السلام یکی از دست­هایش را بر دیگری مالید و فرمود: زنان آن قوم این­گونه خود را به ­هم مالیده و نیاز جنسی خود را رفع می­کردند.(2)

الثعلبی در العرائس گفته است: خداوند متعال فرموده است: «و عاداَ و ثمود و أصحاب­الرَسّ» ، هم­چنین فرموده است: «کذّبت قبلهم قوم نوح و أصحاب ­الرَسّ»، مفسران و داستان­ نویسان در مورد اصحاب­ الرَسّ اختلاف ­نظر دارند: سعید بن­ جبیر و الکلبیّ و خلیل­ بن­ أحمد- در حالی ­که سخنان­شان در هم آمیخته و همگی به نقل تعدادی از احادیث مشترک پرداخته­اند-گفته­اند: اصحاب­ الرَسّ باقی ­مانده ثمود قوم حضرت صالح علیه­السلام و صاحبان چاهی هستند که خداوند متعال در ذکر آن فرموده است: «و بئر معطّله و قصر مشید»{و چاههای متروک و قصرهای افراشته}، و آنان در منطقه (فلیح­الیمامه) سکونت داشتند و در کنار آن­ چاه اتراق می­کردند؛

ص: 155


1- . ثواب­الأعمال : 259
2- .[3] فروع ­الکافی2 : 73

حِلْمِی وَ أَمِنُوا مَکْرِی وَ عَبَدُوا غَیْرِی وَ قَتَلُوا رَسُولِی أَنْ یَقُومُوا لِغَضَبِی أَوْ یَخْرُجُوا مِنْ سُلْطَانِی کَیْفَ وَ أَنَا الْمُنْتَقِمُ مِمَّنْ عَصَانِی وَ لَمْ یَخْشَ عِقَابِی وَ إِنِّی حَلَفْتُ بِعِزَّتِی لَأَجْعَلَنَّهُمْ عِبْرَةً وَ نَکَالًا لِلْعَالَمِینَ فَلَمْ یَرُعْهُمْ وَ هُمْ فِی عِیدِهِمْ ذَلِکَ (1)إِلَّا بِرِیحٍ عَاصِفٍ شَدِیدَةِ الْحُمْرَةِ فَتَحَیَّرُوا فِیهَا وَ ذُعِرُوا مِنْهَا وَ تَضَامَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ صَارَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِهِمْ حَجَرَ کِبْرِیتٍ یَتَوَقَّدُ (2)وَ أَظَلَّتْهُمْ سَحَابَةٌ سَوْدَاءُ فَأَلْقَتْ عَلَیْهِمْ کَالْقُبَّةِ جَمْراً یَلْتَهِبُ فَذَابَتْ أَبْدَانُهُمْ کَمَا یَذُوبُ الرَّصَاصُ فِی النَّارِ فَنَعُوذُ بِاللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مِنْ غَضَبِهِ وَ نُزُولِ نَقِمَتِهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (3).

بیان

روی الثعلبی فی العرائس (4)هذه الروایة عن علی بن الحسین علیهما السلام نحوا مما أوردنا.

قوله علیه السلام و بهم سمی ذلک النهر أی سمی ذلک النهر الرس لفعلهم حیث رسوا نبیهم فیه قال الفیروزآبادی الرس البئر المطویة بالحجارة و بئر کانت لبقیة من ثمود کذبوا نبیهم و رسوه فی بئر و الحفر و الدس و دفن المیت انتهی قوله علیه السلام و حرموا ماء العین یدل علی أن العین التی کانت عند الصنوبرة غیر الرس الذی کان علیه قراهم و الکلة بالکسر الستر الرقیق یخاط کالبیت یتوقی فیه من البق و القترة بالفتح الغبرة و القتار بالضم ریح البخور و القدر و الشواء و المعازف الملاهی قوله و یأخذون الدستبند لعل المراد به ما یسمی بالفارسیة أیضا سنج و یحتمل أن یکون المراد التزین بالأسورة و کلام جهوری أی عال و یظهر منه أن الذین کانوا یتکلمون فی الأشجار الأخر کانوا غیر إبلیس من أعوانه و فی القاموس قطع بزید کعنی فهو مقطوع به عجز من سفره بأی سبب کان أو حیل بینه و بین ما یؤمله و البربخ بالباءین الموحدتین و الخاء المعجمة ما یعمل من الخزف للبئر و مجاری الماء.

«2»

فس، تفسیر القمی أَصْحَابُ الرَّسِّ هُمُ الَّذِینَ هَلَکُوا لِأَنَّهُمْ اسْتَغْنَوُا الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ

ص: 152


1- فی العلل: فلم یدعهم و فی عیدهم ذلک. و فی العرائس: فبینما هم اذ غشیتهم ریح حمراء.
2- فی العرائس: کحجر کبریت تتوقد.
3- عیون الأخبار: 114- 116 علل الشرائع: 25- 26.
4- راجع العرائس: 87- 88.

و به هر چاه آبی که با چیزی غیر از سنگ ­و آجر دوره ­چینی شده بود (رَسّ) گفته می­شود، این قوم پیامبری به اسم حنظله ­بن صفوان داشتند، و در سرزمین آنان کوهی به ­نام فتح به بلندای یک­ متر وجود داشت و عنقاء (سیمرغ)، که بزرگترینِ پرندگان است و به­ خاطر داشتن گردن دراز به این اسم نامیده شده و دارای گونه­های مختلفی است، در آن­ کوه آشیانه داشت و بر سر پرندگان فرود می­آمد و آنها را شکار می­کرد، ولی روزی از روزها که از گرسنگی به تنگ آمده بود و شکار پرندگان برایش ممکن نبود بر سر پسر بچه­ای فرود آمد و او را با خود بُرد، سپس به دختر بچه­ای که در حال رشد بود حمله کرد و او را به دو بال زیرین و کوچک خود – و نه بالهای بزرگ و اصلی- گرفت و با خود برد، پس آن قوم شکایت خود را نزد پیامبرشان مطرح نمودند و او نیز چنین گفت: پروردگارا، این پرنده را بگیر و نسلش را از بین ببر و نشانه­ای از نشانه­های خود را بر او مسلّط گردان که باعث نابودیش شود، آن­گاه آذرخشی به آن پرنده اصابت کرد و سوزاندش و اثری از او برجای نگذاشت، بنابر این عرب ­زبانان در اشعار و حکمت­ها و امثال خود از این پرنده به ­عنوان ضرب­ المثل استفاده کردند؛ سپس اصحاب ­الرَسّ پیامبر خویش را به ­قتل رساندند و خداوند متعال آنان را مجازات و هلاک کرد.

یکی از علماء گفته است: مرا خبر رسیده که دو قوم به­ اسم اصحاب­ الرَسّ وجود داشته­اند: نخست آنان که اهل بادیه و صاحبان گوسفند و چهارپایان بوده­اند، پس خداوند پیامبری را به­ سوی آنان روانه کرد ولی او را به قتل رساندند، سپس پیامبر دیگری را به­ همراهی و پشتیبانی بنده­ای از بندگان صالح خود در میان آنان برانگیخت، ولی دوباره پیامبرشان را به قتل رساندند و آن بنده صالح به مبارزه و جهاد با آنان پرداخت تا اینکه مغلوب­شان ساخت، آن قوم می­گفتند: خداوند ما در دریاست، حال آنکه خود در کناره آن بودند؛ و در هر ماه شیطان یک ­بار به­ سوی آنان خارج می­شد، پس برای او قربانی می­کردند و آن روز را به ­عنوان عید، جشن می­گرفتند، آن­گاه عبد صالح به آنان گفت: چه می­گویید اگر خدای شما که او را فرا می­خوانید و عبادت می­کنید به­ سوی من آید و به اطاعتم بپردازد؟ آیا دعوت مرا در مورد آنچه شما را به ­سوی آن فرا می­خواندم اجابت می­کنید؟ گفتند: بله، و در ضمانت این سخن به او پیمان­نامه­ها و سندهایی دادند، پیامبر منتظر ماند تا اینکه شیطان به شکل ماهی­ای که سوار بر چهار ماهی دیگر بود و گردن درازی داشت و چیزی شبیه تاج بر سر نهاده بود از آب دریا خارج شد، و آن­گاه که چنین صحنه­ای را دیدند سجده­کنان بر زمین افتادند، پس عبد صالح خداوند نزد آن ماهی رفت و گفت: به اسم خداوند بخشنده و کریم و داوطلبانه یا از روی اجبار به ­سوی من آی، پس ماهی از روی ماهی­هایش پایین آمد، و عبد صالح به او گفت: سوار بر ماهی­هایت سراغ

من بیا تا قومم در مورد کار من به شکّ نیفتند. پس آن چهار ماهی، ماهی سوار بر خود را آوردند و او را کشان­ کشان به خشکی رساندند؛ ولی آن قوم بعد از این حادثه نیز عبدصالح را تکذیب کردند و پیمان­شان را شکستند، بنابراین خداوند بادی را به سویشان فرستاد که آنان و همه چهارپایان و طلا و جواهراتی که داشتند را به دریا افکند، آن­گاه عبد صالح به دریا رفت

ص: 156

وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ الرَّسُّ نَهَرٌ بِنَاحِیَةِ آذَرْبَایِجَانَ (1).

«3»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی أَصْحَابِ الرَّسِّ أَنَّهُمْ نُسِبُوا إِلَی نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ الرَّسُّ مِنْ بِلَادِ الْمَشْرِقِ وَ قَدْ قِیلَ إِنَّ الرَّسَّ هُوَ الْبِئْرُ وَ إِنَّ أَصْحَابَهُ رَسُّوا نَبِیَّهُمْ بَعْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ کَانُوا قَوْماً یَعْبُدُونَ شَجَرَةَ صَنَوْبَرٍ یُقَالُ لَهَا شَاهْ دِرَخْتُ کَانَ غَرَسَهَا یَافِثُ بْنُ نُوحٍ فَأَنْبَتَتْ (2)لِنُوحٍ بَعْدَ الطُّوفَانِ وَ کَانَ نِسَاؤُهُمْ یَشْتَغِلْنَ بِالنِّسَاءِ عَنِ الرِّجَالِ فَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرِیحٍ عَاصِفٍ شَدِیدَةِ الْحُمْرَةِ وَ جَعَلَ الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِمْ حَجَرَ کِبْرِیتٍ یَتَوَقَّدُ وَ أَظَلَّتْهُمْ سَحَابَةٌ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ فَانْکَفَّتْ عَلَیْهِمْ کَالْقُبَّةِ جَمْرَةً تَلْتَهِبُ فَذَابَتْ أَبْدَانُهُمْ کَمَا یَذُوبُ الرَّصَاصُ فِی النَّارِ (3).

«4»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ وَ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام عَنْ أَصْحَابِ الرَّسِّ الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ مَنْ هُمْ وَ مِمَّنْ هُمْ وَ أَیَّ قَوْمٍ کَانُوا فَقَالَ کَانَا رَسَّیْنِ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَلَیْسَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ کَانَ أَهْلُهُ أَهْلَ بَدْوٍ وَ أَصْحَابَ شَاةٍ وَ غَنَمٍ فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمْ صَالِحَ النَّبِیِّ علیه السلام رَسُولًا فَقَتَلُوهُ وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا آخَرَ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا آخَرَ وَ عَضَدَهُ بِوَلِیٍّ فَقَتَلُوا الرَّسُولَ وَ جَاهَدَ الْوَلِیُّ حَتَّی أَفْحَمَهُمْ وَ کَانُوا یَقُولُونَ إِلَهُنَا فِی الْبَحْرِ وَ کَانُوا عَلَی شَفِیرِهِ وَ کَانَ لَهُمْ عِیدٌ فِی السَّنَةِ یَخْرُجُ حُوتٌ عَظِیمٌ مِنَ الْبَحْرِ فِی تِلْکَ الْیَوْمِ فَیَسْجُدُونَ لَهُ فَقَالَ وَلِیُّ صَالِحٍ لَهُمْ لَا أُرِیدُ أَنْ تَجْعَلُونِی رَبّاً وَ لَکِنْ هَلْ تُجِیبُونِی إِلَی مَا دَعَوْتُکُمْ إِنْ أَطَاعَنِی ذَلِکَ الْحُوتُ فَقَالُوا نَعَمْ وَ أَعْطَوْهُ عُهُوداً وَ مَوَاثِیقَ فَخَرَجَ حُوتٌ رَاکِبٌ عَلَی أَرْبَعَةِ أَحْوَاتٍ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ خَرُّوا سُجَّداً فَخَرَجَ وَلِیُّ صَالِحٍ النَّبِیِّ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ ائْتِنِی طَوْعاً أَوْ کَرْهاً بِسْمِ اللَّهِ الْکَرِیمِ فَنَزَلَ عَنْ أَحْوَاتِهِ فَقَالَ الْوَلِیُّ ایتِنِی عَلَیْهِنَّ لِئَلَّا یَکُونَ مِنَ الْقَوْمِ فِی أَمْرِی شَکٌّ فَأَتَی الْحُوتُ إِلَی الْبَرِّ یَجُرُّهَا وَ تَجُرُّهُ إِلَی عِنْدِ وَلِیِّ صَالِحٍ فَکَذَّبُوهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ رِیحاً فَقَذَفَتْهُمْ فِی الْیَمِّ أَیِ الْبَحْرِ وَ مَوَاشِیَهُمْ

ص: 153


1- تفسیر القمّیّ: 643.
2- فی نسخة: فانبطت. و قد تقدم معناه.
3- معانی الأخبار: 19.

و طلا و نقره و ظرفهایی را که در آب افتاده بود به ­طور مساوی میان یاران خویش چه صغیر و چه کبیر تقسیم کرد، و نسل قوم گناهکار و نافرمان از بین رفت. امّا قوم دیگر رودخانه­ای به اسم (رَسّ) داشتند که به همین اسم نامیده شدند، و در میان آنان پیامبران بسیاری برانگیخته شده بودند، و هیچ پیامبری در میانشان مبعوث نمی­شد مگر آنکه او را به قتل می­رساندند، و آن رودخانه در منطقه آذربایجان و حدّ فاصل ارمنستان قرارداشت، پس اگر به آن رودخانه پشت می­کردی وارد سرزمین ارمنستان می­شدی و اگر به­سوی آن می­آمدی وارد سرزمین آذربایجان می­شدی، آن قوم آتش را پرستش می­کردند و عدّه­ای از آنان نیز دخترکان دوشیزه را عبادت می­کردند، و هنگامی­ که سنّ معبود آنان به سی سال می­رسید او را می­کشتند و دوشیزه دیگری را جایگزینش می­کردند، عرض آن رودخانه سه فرسخ بود و آب آن در هر شب و روز بالا می­آمد تا حدّی ­که به وسط درختان اطرافش می­رسید، هم­چنین آب این رودخانه به­ هنگام افزایش به ­سوی هیچ خشکی و دریایی سرازیر نمی­شد، و آن­گاه که از حدّ نیاز آن قوم بیشتر می­شد می­ایستاد و دور می­زد سپس به­ سویشان بازمی­گشت؛ خداوند متعال در طول یک ­ماه سی پیامبر به ­سوی آنان فرستاد که همه را به قتل رساندند، سپس پیامبر دیگری را در میانشان برانگیخت و او را نصرت بخشید و بنده­ای از بندگان صالح خویش را همراه او گرداند، پس آن عبد صّالح به ­صورت شایسته در راه خدا به کوشش و مجاهدت پرداخت، و هنگامی­ که آن قوم به دشمنی با او پرداختند خداوند میکائیل را در زمان بذر افشانی و زراعت به­ سویش فرستاد و این زمانی بود که آنان بیشتر از هر وقتی به آب نیاز داشتند، بنابراین میکائیل رودهانه آنان را در دریا جوشاند و دهانه چشمه­هایی را که رودخانه از آنها سرچشمه می­گرفت سدّ کرد و مانع جوشیدن آب شد و پانصد هزار ملائکه را به یاری او فرستاد که آنچه را در وسط دریا باقی مانده بود پراکنده ساختند. سپس خداوند متعال به جبرئیل امر فرمود و او فرود آمد و به اذن خدا تمام چشمه­ها و رودخانه­های سرزمین آنان را خشک گرداند، و به فرشته مرگ دستور داد پس به­ سوی چهار پایان رفت و یک ­جا همه آنان را هلاک کرد، و به بادهای چهارگانه جنوب، شمال، غرب (دبور) و شرق (صبا) فرمان داد

ص: 157

فَأَتَی الْوَحْیُ إِلَی وَلِیِّ صَالِحٍ بِمَوْضِعِ ذَلِکَ الْبِئْرِ وَ فِیهَا الذَّهَبُ وَ الْفِضَّةُ فَانْطَلَقَ فَأَخَذَهُ فَفَضَّهُ (1)عَلَی أَصْحَابِهِ بِالسَّوِیَّةِ عَلَی الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ أَمَّا الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَهُمْ قَوْمٌ کَانَ لَهُمْ نَهَرٌ یُدْعَی الرَّسَّ وَ کَانَ فِیهِمْ أَنْبِیَاءُ کَثِیرَةٌ فَسَأَلَهُ رَجُلٌ وَ أَیْنَ الرَّسُّ فَقَالَ هُوَ نَهَرٌ بِمُنْقَطَعِ آذَرْبِیجَانَ وَ هُوَ بَیْنَ حَدِّ إِرْمِینِیَةَ (2)وَ آذَرْبِیجَانَ وَ کَانُوا یَعْبُدُونَ الصُّلْبَانَ (3)فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ ثَلَاثِینَ نَبِیّاً فِی مَشْهَدٍ وَاحِدٍ فَقَتَلُوهُمْ جَمِیعاً فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً وَ بَعَثَ مَعَهُ وَلِیّاً فَجَاهَدَهُمْ وَ بَعَثَ اللَّهُ مِیکَائِیلَ فِی أَوَانِ وُقُوعِ الْحَبِّ وَ الزَّرْعِ فَأَنْضَبَ مَاءَهُمْ (4)فَلَمْ یَدَعْ عَیْناً وَ لَا نَهَراً وَ لَا مَاءً لَهُمْ إِلَّا أَیْبَسَهُ وَ أَمَرَ مَلَکَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَ مَوَاشِیَهُمْ وَ أَمَرَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَابْتَلَعَتْ مَا کَانَ لَهُمْ مِنْ تِبْرٍ أَوْ فِضَّةٍ أَوْ آنِیَةٍ فَهُوَ لِقَائِمِنَا علیه السلام إِذَا قَامَ فَمَاتُوا کُلُّهُمْ جُوعاً وَ عَطَشاً فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ بَاقِیَةٌ وَ بَقِیَ مِنْهُمْ قَوْمٌ مُخْلِصُونَ فَدَعَوُا اللَّهَ أَنْ یُنْجِیَهُمْ بِزَرْعٍ وَ مَاشِیَةٍ وَ مَاءٍ وَ یَجْعَلَهُ قَلِیلًا لِئَلَّا یَطْغَوْا فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ إِلَی ذَلِکَ لِمَا عَلِمَ مِنْ صِدْقِ نِیَّاتِهِمْ ثُمَّ عَادَ الْقَوْمُ إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَوَجَدُوهَا قَدْ صَارَتْ أَعْلَاهَا أَسْفَلَهَا وَ أَطْلَقَ اللَّهُ لَهُمْ نَهَرَهُمْ وَ زَادَهُمْ فِیهِ عَلَی مَا سَأَلُوا فَقَامُوا عَلَی الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ حَتَّی مَضَی أُولَئِکَ الْقَوْمُ وَ حَدَثَ بَعْدَ ذَلِکَ نَسْلٌ أَطَاعُوا اللَّهَ فِی الظَّاهِرِ وَ نَافَقُوهُ فِی الْبَاطِنِ وَ عَصَوْا بِأَشْیَاءَ شَتَّی فَبَعَثَ اللَّهُ مَنْ أَسْرَعَ فِیهِمُ الْقَتْلَ فَبَقِیَتْ شِرْذِمَةٌ مِنْهُمْ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الطَّاعُونَ فَلَمْ یُبْقِ مِنْهُمْ أَحَداً وَ بَقِیَ نَهَرُهُمْ وَ مَنَازِلُهُمْ مِائَتَیْ عَامٍ لَا یَسْکُنُهَا أَحَدٌ ثُمَّ أَتَی اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْمٍ بَعْدَ ذَلِکَ فَنَزَلُوهَا وَ کَانُوا صَالِحِینَ ثُمَّ أَحْدَثَ قَوْمٌ مِنْهُمْ فَاحِشَةً وَ اشْتَغَلَ الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَلَمْ یُبْقِ مِنْهُمْ بَاقِیَةً (5).

بیان

قوله بموضع ذلک البئر یظهر منه أنهم کانوا دفنوا أموالهم فی بئر سیظهر مما سننقل من روایة الثعلبی أن فیه تصحیفا.

ص: 154


1- أی ففرقه.
2- بکسر اوله و یفتح، و تخفیف الیاء الأخیرة و قد یشدد: اسم لصقع عظیم واسع فی جهة شمال ایران.
3- هکذا فی النسخ، و هو جمع الصلیب. و فی العرائس کما یأتی بعد ذلک: یعبدون النیران.
4- هکذا فی النسخ، و فی العرائس کما یأتی «فانصب» راجعه.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

که تمام کالاها و لوازم آنان را در هم پیچیند، و خداوند عزّ و جلّ خواب (و یا آغاز خواب) را بر آنان چیره گرداند، سپس بادهای چهارگانه تمام آن کالاها و لوازم را احاطه کردند و آنها را به قلّه کوها و درون درّه­ها پرتاب کردند، امّا زمین مأمور شد که زینت­ آلات یا طلا و ظروف با ارزش آنان را ببلعد، بنابراین تبدیل به قومی شدند که نه گوسفندی داشتند و نه گاوی، نه مالی و ثروتی که به ­سوی آن برگردند، نه آبی که آن­ را بنوشند و نه غذایی که آن­ را بخورند و در این­ حال بود که عدّه اندکی از آنان به خداوند متعال ایمان آوردند و خدا آنان را به غاری در دل یک­ کوه که راهی برای گریز در پشت آن وجود داشت راهنمایی کرد پس نجات یافتند، آنان بیست­ و یک ­مرد و چهار زن و دو کودک بودند، و تعداد افراد باقیمانده در آن سرزمین ششصد هزار نفر از مردان و زنان و ذریّه آنان بودند که از تشنگی وگرسنگی هلاک شدند و هیچ ­یک از آنان باقی نماندند، سپس آن گروهی که گریخته بودند به خانه­هایشان بازگشتند ولی آنها را ویران شده یافتند، پس خالصانه از خدا خواستند که زراعت و آب و چهار پایان را به میزان اندک به آنان برگرداند تا دچار طغیان و سرکشی نشوند، و هنگامی که خداوند متعال از صدق نیّت و راستگویی آنان آگاه گشت دعایشان را اجابت فرمود، و سوگند خوردند که هر پیامبری را به­ سویشان بفرستد او را یاری می­دهند و پشتیبانی می­کنند، و خداوند از صدق این گفته آنان آگاه گشت پس رودخانه را به­ جریان انداخت و آنچه را درخواست کرده بودند به آنان بخشید، بنابراین در ظاهر و باطن به اطاعت خداوند مشغول شدند تا اینکه از دنیا رفتند و منقرض شدند، و بعد از آنان نسلی ظهور کردند که در ظاهر اطاعت خداوند را به ­جای می­آوردند و در باطن نفاق پیشه می­کردند، پس خداوند به آنان فرصت و مهلت عطا فرمود حال ­آنکه بر مجازات­شان توانا و قادر بود، ولی گناهان و معاصی آنان افزون گشت و به مخالفت با اولیای الهی پرداختند، پس خداوند از میان کسانی که از آنان جدا شده و به مخالفت­شان برخواسته بودند دشمنانی را به ­سوی آنان فرستاد که در کشتن­شان سرعت و جدیّت به خرج دادند، و خداوند بیماری طاعون را برتعداد اندکی که از آن قوم باقی مانده بودند مسلّط گرداند و همه را نابود گرداند، پس رودخانه و منازل آنان به ­مدت دویست ­سال و بدون اینکه کسی در آنها سکونت داشته باشد به همان صورت باقی ماندند، سپس خداوند ملّتی را بعد از آنان درآن منازل ساکن کرد که چند سالی صالح و درستکار بودند، ولی بعداً دست به انجام کار زشتی زدند و مرد، دختر و خواهر و همسر خود را به ­خاطر کسب

مصلحت و متاع دنیا در اختیار همسایه و دوست خود قرار می­داد، سپس پا از این حدّ فراتر گذاشته و به مرحله دیگری رسیدند: مردان زنان را در اوج شهوت رها کرده و نیاز جنسی خود را با مردان ارضاء می­کردند،

ص: 158

«5»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَتْ عَلَیْهِ نِسْوَةٌ فَسَأَلَتْهُ امْرَأَةٌ عَنِ السَّحْقِ فَقَالَ حَدُّهَا حَدُّ الزَّانِی فَقَالَتِ امْرَأَةٌ مَا ذَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ فِی الْقُرْآنِ قَالَ بَلَی قَالَتْ وَ أَیْنَ هُوَ قَالَ هُوَ أَصْحابُ الرَّسِّ (1).

«6»

کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ هِشَامٍ الصَّیْدَلَانِیِّ (2)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ فَقَالَ بِیَدِهِ هَکَذَا فَمَسَحَ إِحْدَاهُمَا بِالْأُخْرَی فَقَالَ هُنَّ اللَّوَاتِی بِاللَّوَاتِی یَعْنِی النِّسَاءَ بِالنِّسَاءِ (3).

قال الثعلبی فی العرائس قال الله عز و جل وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ و قال کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ اختلف أهل التفسیر و أصحاب الأقاصیص فیهم فقال سعید بن جبیر و الکلبی و الخلیل بن أحمد دخل کلام بعضهم فی بعض و کل أخبر بطائفة من حدیث أصحاب الرس (4)بقیة ثمود قوم صالح علیه السلام و هم أصحاب البئر التی ذکرها الله تعالی فی قوله وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ و کانوا بفلیح الیمامة (5)نزولا علی تلک البئر و کل رکیة لم

ص: 155


1- ثواب الأعمال: 259.
2- فی نسخة: الصیدنانی.
3- فروع الکافی 2: 73.
4- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: و کل أخبر بطائفة من حدیث أصحاب الرس ان أصحاب الرس اه.
5- فی نسخة: بفلیج الیمامة. و فی المصدر: بفلج الیمامة قال یاقوت فی معجم البلدان: الرس: فی القرآن بئر، یروی انهم کذبوا نبیهم و رسوه فی البئر ای دسوه فیها، و یروی أن الرس قریة بالیمامة یقال لها فلج، و روی أن الرس دیار لطائفة من ثمود، و قیل: إنّه وادی آذربیجان و حدّ آذربیجان ما وراء الرس، و کان بأران علی الرس ألف مدینة فبعث اللّه الیهم نبیّا یقال له موسی، و لیس بموسی بن عمران فدعاهم إلی اللّه فکذبوه، و مخرج الرس من قالیقلا و یمر بأران ثمّ یمر بورثان ثمّ یمر بالمجمع فیجتمع هو و الکر، و بینهما مدینة البیلقان، و یمر الکر و الرس جمیعا فیصبان فی بحر جرجان، و الرس هذا واد عجیب فیه من السمک اصناف کثیرة و فیه سمک یقال له شورماهی، لا یکون الا فیه، و نهر الرس یخرج الی صحراء البلاسجان و هی الی شاطئ البحر فی الطول من برزند الی برذعة، و فی هذه الصحراء خمسة آلاف قریة و أکثرها خراب، الا أن حیطانها و ابنیتها باقیة لم تتغیر لجودة التربة و صحتها، و یقال: ان تلک القری کانت لاصحاب الرس و یقال: انهم رهط جالوت قتلهم داود و سلیمان علیهما السلام.

پس شیطان زنان در شکل و شمایل زنی به (اسم دلهاث) که دختر ابلیس و خواهر (شیصار) بود و با او در یک تخم بودند آمد و شیوه سوار شدن بر یکدیگر و هم ­جنس­ گرایی و چگونگی انجام این­ کار را برای آنان مجسّم کرد، پس سرچشمه هم­ جنس­گراییِ زنان به دلهاث برمیگردد، آن­گاه خداوند صاعقه­ای را در ابتدای شب برآن نسل مسلّط گرداند و در نهایت شب زمین دهان گشود و آنان را در خود فرو برد و هنگام طلوع خورشید عذاب دردناکی برآنان نازل شد، پس هیچ­ یک باقی نماندند و منازل­شان از بین رفت وگمان نمی­کنم که امروزه نیز کسی درآنها سکونت داشته باشد. پایان.(1)

می­گویم:

روایت اخیر را با وجود طولانی بودن به ­خاطر شرح روایتهای قبلی (شماره 4 و5) ذکر کردیم، و بعید نیست که از عبارت (و یکی از علماء گفته است) تا نهایت روایت، همان روایت شماره 4 باشد که یعقوب بن ابراهیم از امام صادق­ علیه ­السلام نقل کرده است، چرا که الثعلبی روایتهای شیعه را به فراوانی در این کتاب خود (العرائس) نقل کرده است، و راوندی رحمه الله در نقل احادیث عادت به اختصار دارد و چه بسیار اتفاق افتاده که در حدیثی که از شیخ صدوق رحمه الله روایت کرده بیشتر از سه چهارم آن­ را ذکر نکرده است. و ما داستان اصحاب­ الرسّ را در این­ جا بدین سبب بیان کردیم به ­خاطر اینکه در احادیث نقل شده بود که آنان بعد از سلیمان علیه­ السلام می­زیسته­اند، و عدّه­ای از مفسران و تاریخ ­نویسان داستان اصحاب­ الرسّ را قبل از داستان ابراهیم علیه ­السلام نقل کرده­اند به این ­دلیل که آنان از بازماندگان قوم ثمود بوده­اند، و شیخ صدوق داستان آنان را بعد از داستان ابراهیم و قبل از یعقوب علیهما­ السلام نقل کرده است، خداوند نیز در قرآن و درسوره فرقان بعد از قوم ثمود، و در سوره ق قبل از آنان به ذکر اصحاب ­الرسّ پرداخته است. و طبرسی رحمه الله در تفسیر این فرموده خداوند متعال «و أصحاب ­الرسّ» گفته است: از عکرمة روایت شده که (رسّ) اسم چاهی است که آن قوم پیامبرخود را درآن انداخته و دفن کردند؛ و از وهب نیز روایت شده که آنان صاحب چهارپایان بودند وچاهی داشتند که برآن می­نشستند و بتها را پرستش می­کردند، پس خداوند شعیب را به ­سوی آنان فرستاد و او را تکذیب کردند، بنابراین چاه فرو ریخت و از بین رفت و زمین دهان گشود و آنان را در خود فرو برد پس هلاک شدند، و از قتادة روایت شده که (الرسّ) شهری به اسم (فلح) در منطقه یمامه بوده است که ساکنان آن پیامبر خود را به قتل رسانده­اند پس خداوند آنان را به هلاکت رسانده است؛ و از سعید ­بن­ جبیر و الکلبیّ روایت شده که آن قوم پیامبری به اسم حنظلة داشتند که او را به قتل رساندند پس هلاک شدند؛ و از کعب و مقاتل روایت شده که ­(الرسّ) اسم چاهی در منطقه انطاکیّه بوده و صاحبان آن چاه حبیب­ نجّار را در آن به قتل رساندند

ص: 159


1- .[1] العرائس 86 و87

تطو بالحجارة و الآجر فهو رس و کان لهم نبی یقال له حنظلة بن صفوان و کان بأرضهم جبل یقال له فتح مصعدا فی السماء میلا و کانت العنقاء ینتابه (1)و هی کأعظم ما یکون من الطیر و فیها من کل لون و سموها العنقاء لطول عنقها و کانت تکون فی ذلک الجبل تنقض علی الطیر تأکلها فجاعت ذات یوم فأعوزها الطیر (2)فانقضت علی صبی فذهبت به ثم إنها انقضت علی جاریة حین ترعرعت فأخذتها فضمتها إلی جناحین لها صغیرین سوی الجناحین الکبیرین فشکوا إلی نبیهم فقال اللهم خذها و اقطع نسلها و سلط علیها آیة تذهب بها فأصابتها صاعقة فاحترقت فلم یر لها أثر فضربتها العرب (3)مثلا فی أشعارها و حکمها و أمثالها ثم إن أصحاب الرس قتلوا نبیهم فأهلکهم الله تعالی.

و: قَالَ بَعْضُ الْعُلَمَاءِ بَلَغَنِی أَنَّهُ کَانَ رسان أَمَّا أَحَدُهُمَا فَکَانَ أَهْلِهِ أَهْلِ بُدُوِّ وَ أَصْحَابِ غَنَمٍ وَ مَوَاشٍ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً فَقَتَلُوهُ ثُمَّ (4)بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا آخَرَ وَ عَضُدِهِ بِوَلِیٍّ فَقَتَلُوا الرَّسُولِ وَ جَاهِدْهُمْ الْوَلِیِّ حَتَّی أفحمهم وَ کَانُوا یَقُولُونَ إِلَهَنَا فِی الْبَحْرِ وَ کَانُوا عَلَی شفیره وَ کَانَ یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ مِنْ الْبَحْرِ شَیْطَانٍ فِی کُلِّ شَهْرِ خُرْجَةِ فَیَذْبَحُونَ عِنْدَهُ وَ یَتَّخِذُونَهُ عِیداً فقال لهم الولی أ رأیتم إن خرج إلهکم الذین تدعونه و تعبدونه إلی و أطاعنی أ تجیبوننی إلی ما دعوتکم إلیه فقالوا بلی و أعطوه علی ذلک العهود و المواثیق فانتظر حتی خرج ذلک الشیطان علی صورة حوت راکبا أربعة أحوات و له عنق مستعلیة و علی رأسه مثل التاج فلما نظروا إلیه خروا له سجدا و خرج الولی إلیه فقال ائتنی طوعا أو کرها بسم الله الکریم فنزل عند ذلک عن أحواته فقال له الولی ایتنی علیهن لئلا یکون من القوم فی أمری شک فأتی الحوت و أتین به حتی أفضین به إلی البر یجرونه (یجررنه) فکذبوه بعد ما رأوا ذلک و نقضوا العهد فأرسل الله تعالی علیهم ریحا فقذفتهم فی البحر و مواشیهم جمیعا و ما کانوا یملکون من ذهب و فضة فأتی الولی (ولی) الصالح إلی

ص: 156


1- انتابه: أتاه مرة بعد اخری. قصد إلیه. و فی المصدر: تبیت به.
2- أی اعجزه و صعب علیه نیله.
3- فی المصدر: فلم یر لها أثر بعد ذلک فضربت بها العرب مثلا.
4- قد سقط عن المصدر من هنا الی قوله: و اما الآخر.

پس به اسم آن منسوب شدند؛ و از امام صادق علیه­ السلام روایت شده که زنانِ اصحاب­ الرسّ هم جنس باز بوده­اند.(1)

همچنین طبرسی رحمه ­الله در مورد فرموده خدای تعالی «و بئر معطّلة » گفته است: ضحّاک گفته است: این چاه در منطقه حضر موت و شهری به اسم (حاضوراء) قرار داشته است، و صالح علیه­ السلام به ­همراه چهار هزار نفر که به او ایمان آورده بودند درآنجا فرود آمدند و اتراق کردند، ولی هنگامی­ که در آن مکان حاضرشدند صالح فوت کرد، پس (حضرموت) نامیده شد، سپس بر تعداد آنان افزوده شد آن­گاه کفر ورزیدند و به عبادت بتها پرداختند، بنابراین خداوند پیامبری به اسم حنظلة در میان آنان برانگیخت که او را در بازار به قتل رساندند، پس خداوند آنان را نابود کرد و همه مُردند و چاهشان متروک گشت و قصر فرمانروائی­شان ویران شد.(2)

روایت 7.

کنز الفوائد الکراجکیّ: درحدیثی از ابن­ عباس داستان مردی جُهنیّ روایت شده که نزد رسول خدا صلّی ­الله­ علیه­ و آله رفته و اسلام را پذیرفته بود، آن­گاه یاران پیامبر در حضور آن مرد به صحبت ­کردن درباره ذکر و یاد (اهل) قبور پرداختند، او نیز به آنان گفت: جُهینة ­بن ­عوسان به نقل از شیوخ قبیله مرا آگاه ساخت که قحطی و گرسنگی برآنان نازل شده بود تا جائی ­که تمام اندوخته­های غذایی خود را مصرف کردند، پس از شدت گرسنگی به ­صورت گروهی به­ دنبال گیاهان خوراکی می­گشتند که تاریکی شب آنان را در برمی­گیرد و به غاری پناه می­برند غافل از اینکه آن سرزمین دارای حیوانات درّنده بسیاری است. آن­گاه مرد جُهنیّ گفت: مردی از گروه به اسم مالک برای من نقل کرد که: در آن غار بچه ­شیرهایی درّنده را مشاهده کردیم و از ترس آنها فرار کردیم، بعد از دور شدن از آن غار وارد گودال عمیقی شدیم، و در قسمت ورودی گودال به سنگی برخوردیم که بر دهانه آن منطبق شده بود، پس با همکاری یکدیگر آن سنگ را کنار زدیم و ناگهان مردی را به­ صورت نشسته دیدیم که عبایی پشمین بر تن و انگشتری به ­دست داشت که برآن نوشته شده بود: من حنظلة­ بن­ صفوان پیامبرخدا هستم، و در کنار سرش صفحه­ای مسی قرار داشت که در آن چنین نوشته بود: خداوند مرا به­ عنوان بشارت ­دهنده و بیم­ دهنده به­ سوی قبایل حمیر و همدان

و عزیز که از اهالی یمن بودند فرستاد، پس مرا تکذیب کردند و به قتل رساندند. سپس آنان سنگ را به ­حالت قبلی خود بازگرداندند.(3)

ص: 160


1- . مجمع البیان 7 : 170
2- . مجمع البیان 7 : 89
3- .[1] کنزالکراجکیّ : 179

البحر حتی أخذ التبر و الفضة و الأوانی فقسمها علی أصحابه بالسویة علی الصغیر منهم و الکبیر و انقطع هذا النسل.

و أما الآخر فهم قوم کان لهم نهر یدعی الرس ینسبون إلیه و کان فیهم أنبیاء کثیرة قل یوم یقوم نبی إلا قتل (1)و ذلک النهر بمنقطع آذربیجان بینها و بین إرمینیة فإذا قطعته مدبرا دخلت فی حد إرمینیة و إذا قطعته مقبلا دخلت فی حد آذربیجان یعبدون النیران (2)و هم کانوا یعبدون الجواری العذاری فإذا تمت لإحداهن ثلاثین (3)سنة قتلوها و استبدلوا غیرها و کان عرض نهرهم ثلاثة فراسخ و کان یرتفع فی کل یوم و لیلة حتی یبلغ أنصاف الجبال التی حوله و کان لا ینصبّ فی بر و لا بحر إذا خرج من حدهم یقف و یدور ثم یرجع إلیهم فبعث الله تعالی إلیهم ثلاثین نبیا فی شهر واحد فقتلوهم جمیعا فبعث الله عز و جل إلیهم نبیا و أیده بنصره و بعث معه ولیا فجاهدهم فی الله حق جهاده فبعث الله تعالی إلیه میکائیل حین نابذوه و کان ذلک فی أوان وقوع الحب فی الزرع (4)و کان إذ ذاک أحوج ما کانوا من الماء ففجر نهرهم فی البحر فانصب ما فی أسفله و أتی عیونه (5)من فوق فسدها و بعث إلیه خمسمائة ألف من الملائکة أعوانا له ففرقوا ما بقی فی وسط النهر (6)ثم أمر الله تعالی جبرائیل فنزل فلم یدع فی أرضهم عینا و لا نهرا إلا أیبسه بإذن الله عز و جل و أمر ملک الموت فانطلق إلی المواشی فأماتهم ربضة واحدة (7)و أمر الریاح الأربع الجنوب و الشمال و الدبور و الصباء

ص: 157


1- هکذا فی النسخ و هو لا یخلو عن تصحیف، و الصواب ما فی المصدر: لا یقوم فیهم نبی الا قتلوه.
2- فی المصدر: و کان من حولهم من أهل ارمینیة یعبدون الاوثان، و من قدامهم من اهل آذربیجان یعبدون النیران، و هم کانوا یعبدون الجواری العذاری.
3- هکذا فی النسخ و هو مصحف ثلاثون راجع المصدر.
4- فی المصدر: الأرض مکان الزرع. و فیه: و کانوا عند ذلک احوج ما یکونون الی الماء فحفر نهرهم.
5- فی المصدر: و أتی الی عیونه.
6- فی المصدر: خمسمائة من الملائکة أعوانا له فغرقوا ما بقی فی وسط نهرهم.
7- الربضة بکسر الأول و سکون الثانی: مقتل کل قوم قتلوا فی موقعة واحدة. و فی المصدر: فأماتها دفعة واحدة. و فیه: الارباح الاربع و کذا فیما یأتی.

باب چهاردهم : داستان شعیا و حیقوق علیهماالسلام

اشاره

داستان شعیا و حیقوق علیهماالسلام

روایات

روایت 1.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: امام علی علیه السلام فرمود: خداوند متعال به شعیا علیه السلام وحی نمود که من صد هزار نفر از قوم تو، چهل هزار انسان شرور و شصت هزار انسان نیک و برگزیده، را به هلاکت می­رسانم، پس شعیا علیه السلام پرسید: انسانهای شرور را به دلیل شرارت هلاک می­گردانی، امّا انسانهای نیک و برگزیده چه گناهی دارند؟ خداوند فرمود: با گناهکاران مدارا و سازش کردند و از خشم من خشمگین نشدند.(1)

روایت 2.

قصص الأنبیاء: با استناد به صدوق روایت شده است: در زمان شعیا پادشاهی در میان بنی اسرائیل فرمانروایی می­کرد و همه پیرو و مطیع اوامر الهی بودند، سپس آنان روی به بدعت­گذاری در دین آوردند، در حالی که پیامبرشان آنان را از خشم و غضب خدا آگاه می­کرد پادشاه بابل به سویشان حمله­ور شد، و آن­گاه که خیل سربازانی را مشاهده کردند که سابقه­اش را ندیده بودند توبه کردند و به تضرّع و زاری افتادند، پس خداوند متعال به شعیا وحی فرمود که: من توبه آنان را به خاطر نیکی و صلاح پدرانشان پذیرفتم، از قضا پادشاه آنان دُملی به ساق داشت و بنده­ای صالح بود، پس خداوند متعال به شعیا علیه السلام وحی فرمود که: به پادشاه بنی اسرائیل فرمان ده وصیّت کند و از میان خاندان خویش کسی را بعد از خود به عنوان جانشین بر بنی اسرائیل تعیین نماید، چرا که من در فلان روز روح او را می­گیرم، پس عهد و پیمانش را جا به ­جا نماید، شعیا علیه السلام پیام خداوند متعال را به پادشاه رساند و هنگامی که این پیام را شنید شروع به تضرّع و دعا و گریه کرد و گفت: خداوندا، از همان روز اول سرنوشت مرا به خیر رقم زدی

ص: 161


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

فضمت ما کان لهم من متاع و ألقی الله عز و جل علیهم السبات (1)ثم حفت الریاح (2)الأربع المتاع أجمع فهبته (3)فی رءوس الجبال و بطون الأودیة فأما ما کان من حلی أو تبر أو آنیة فإن الله تعالی أمر الأرض فابتلعته فأصبحوا و لا شاة عندهم و لا بقرة و لا مال یعودون إلیه و لا ماء یشربونه و لا طعام یأکلونه فآمن بالله تعالی عند ذلک قلیل منهم و هداهم إلی غار فی جبل له طریق إلی خلفه فنجوا و کانوا أحدا و عشرین رجلا و أربع نسوة و صبیین و کان عدة الباقین من الرجال و النساء و الذراری ستمائة ألف فماتوا عطشا و جوعا و لم یبق منهم باقیة ثم عاد القوم إلی منازلهم فوجدوها قد صار أعلاها أسفلها فدعا القوم عند ذلک مخلصین أن یجیئهم بزرع و ماء و ماشیة و یجعله قلیلا لئلا یطغوا فأجابهم الله تعالی إلی ذلک لما علم من صدق نیاتهم و علم منهم الصدق (4)و آلوا أن لا یبعث رسولا ممن قاربهم إلا أعانوه و عضدوه و علم الله تعالی منهم الصدق فأطلق الله لهم نهرهم و زادهم علی ما سألوا فأقام أولئک فی طاعة الله ظاهرا و باطنا حتی مضوا و انقرضوا و حدث بعدهم من نسلهم قوم أطاعوا الله فی الظاهر و نافقوه فی الباطن فأملی الله تعالی لهم و کان علیهم قادرا ثم کثرت معاصیهم و خالفوا أولیاء الله تعالی فبعث الله عز و جل عدوهم ممن فارقهم و خالفهم فأسرع فیهم القتل و بقیت منهم شرذمة فسلط الله علیهم الطاعون فلم یبق منهم أحدا و بقی نهرهم و منازلهم مائتی عام لا یسکنها أحد ثم أتی الله بقرن (5)بعد ذلک فنزلوها و کانوا صالحین سنین ثم أحدثوا فاحشة جعل الرجل یدعو بنته و أخته و زوجته فینیلها (6)جاره و أخاه و صدیقه یلتمس بذلک البر و الصلة ثم ارتفعوا من ذلک إلی نوع آخر ترک الرجال النساء حتی شبقن و استغنوا بالرجال (7)فجاءت النساء

ص: 158


1- السبات بالضم: النوم أو أوله.
2- فی نسخة: ثم جمعت الریاح.
3- فی نسخة: فبثته، و فی المصدر: فرمته.
4- المصدر خلی عن قوله: و علم منهم الصدق. قوله: آلوا ای حلفوا. و فی المصدر: و قالوا: انه لا یبعث اللّه رسولا الا ما یلیهم و یقاربهم الا أعانوه و صدقوه و عضدوه.
5- القرن: أهل زمان واحد. و فی المصدر: ثم أتی اللّه بقوم بعد ذلک فنزلوها و کانوا صالحین فاقاموا فیها ستین سنة.
6- فی المصدر: فیبیت معها.
7- فی المصدر: و استغنی الرجال بالرجال.

و برای من سبب خیر بودی، تو باعث امیدواری و اطمینان من در رویارویی با حوادث آینده هستی، پس سپاس و ستایش مخصوص ذات توست هر چند عمل صالح ندارم که پیش فرستاده باشم و تو از خودم به احوال من آگاه­تری، ولی تقاضا دارم که مرگ مرا به تأخیر اندازی و عمرم را بیشتر گردانی و مرا در انجام آنچه دوست داری و می­پسندی به کار گیری، پس خداوند متعال به شعیا وحی فرمود: من به تضرّع و زاری او رحم کردم و دعایش را اجابت نمودم و پانزده سال بر عمر او افزودم، او را فرمان ده که زخم و دُمل ساق پایش را با آب انجیر مداوا کند که آن را با توجه به خصوصیاتش شفا قرار داده­ام، و من عداوت دشمنان را از او و بنی اسرائیل دور کردم. صبح­گاهان سربازان، پادشاه بابل را در اردوگاه­شان کشته شده یافتند و هیچ یک از آنان به جز پادشاه و پنج نفر دیگر جان سالم به در نبردند، و این افراد نیز هنگامی که به یاران خود و آنچه بدان دچار شده­ بودند نگاه کردند شکست خورده به سرزمین بابل عقب نشینی کردند، و بنی اسرائیل بر مسیر خیر و نیکی ثابت ماندند، ولی هنگامی که پادشاه­شان فوت کرد شروع به بدعت آفرینی در دین کردند و هر کسی خیر و صلاح خود را طلب می­کرد، و شعیا علیه­السلام به امر و نهی آنان می­پرداخت ولی نمی­پذیرفتند تا اینکه خداوند آنان را هلاک کرد. و از انس روایت شده که عبدالله بن سلام از پیامبر صلّی الله علیه وآله درباره شعیا علیه السلام سؤال پرسید، ایشان فرمود: او همان کسی است که به برانگیخته شدن من و برادرم عیسی بن مریم علیهماالسلام بشارت داده است.(1)

می­گویم: صاحب الکامل بعد از آنکه روایتی شبیه روایت اخیر را ذکر کرده گفته است: گویند که خداوند متعال به شعیا وحی نمود که در میان قوم بنی اسرائیل به پا خیزد و بعد از آنکه انجام کارهای زشت و ناپسند در میان آنان فزونی یافت، آنچه را بر زبان او وحی شده به آنان تذکرّ دهد و یادآوری کند و شعیا چنین کرد، پس بر او دست درازی کردند که به قتلش برسانند، ولی از دست آنان گریخت و به درختی رسید که برای او شکافته شد، بنابراین وارد آن درخت شد و خود را در آن پنهان کرد، ولی شیطان لباس او را پاره کرد و به بنی اسرائیل نشان داد، آنان نیز درخت را ارّه کردند و شعیا را در وسط آن قطع کردند.(2)

می­گویم: ذکر برخی از احوال شعیا در باب داستان بخت نصر خواهد آمد.

روایت 3.

الاحتجاج، عیون أخبارالرضا، التوحید: امام رضا علیه السلام در مورد اینکه ارباب ملّتها چه کسانی هستند به ذکر دلیل پرداخت و به جاثلیق که شخصی مسیحی بود فرمود: ای مسیحی، دانش تو به کتاب شعیا در چه حدّ است؟ گفت: از کلمه کلمه آن آگاه هستم، پس امام به او و رأس الجالوت فرمود: آیا می­دانید که این از جمله سخنان شعیاست:"ای قوم، من تصویر مردی را دیدم که سوار بر الاغ بود

ص: 162


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . الکامل 1 : 87 و88

شیطانهن فی صورة امرأة و هی الدلهاث (1)بنت إبلیس و هی أخت الشیصار کانتا فی بیضة واحدة فشبهت إلی النساء (2)رکوب بعضهن بعضا و علمتهن کیف یصنعن فأصل رکوب النساء بعضهن بعضا من الدلهاث فسلط الله علی ذلک القرن (3)صاعقة فی أول اللیل و خسفا فی آخر اللیل و صیحة مع الشمس فلم یبق منهم باقیة و بادت مساکنهم و لا أحسب منازلهم الیوم تسکن انتهی. (4).

أقول: إنما أوردنا تلک الروایة بطولها لکونها کالشرح لروایتی یعقوب و هشام بل لا یبعد أن یکون من قوله قال بعض العلماء إلی آخره روایة یعقوب بعینها إذ کثیرا ما ینقل الثعلبی روایات الشیعة فی کتابه هکذا و الراوندی رحمه الله دأبه الاختصار فی الأخبار فکثیرا ما وجدناه ترک من خبر رواه عن الصدوق رحمه الله أکثر من ثلاثة أرباعه و إنما أوردنا قصة أصحاب الرس فی هذا الموضع لما ورد فی الخبر أنهم کانوا بعد سلیمان علیه السلام و منهم من ذکرها قبل قصص إبراهیم علیه السلام بناء علی أنهم من بقیة قوم ثمود و الصدوق أوردهم بعد قصص إبراهیم و قبل یعقوب علیه السلام و قد ذکرهم الله فی سورة الفرقان بعد ثمود و فی سورة ق قبلهم.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ أَصْحابَ الرَّسِّ هو بئر رسوا فیها نبیهم أی ألقوه فیها عن عکرمة و قیل إنهم کانوا أصحاب مواش و لهم بئر یقعدون علیها و کانوا یعبدون الأصنام فبعث الله إلیهم شعیبا فکذبوه فانهار البئر (5)و انخسف بهم الأرض فهلکوا عن وهب و قیل الرس قریة بالیمامة یقال لها فلح قتلوا نبیهم فأهلکهم الله عن قتادة و قیل کان لهم نبی یسمی حنظلة فقتلوه فأهلکوا عن سعید بن جبیر و الکلبی و قیل هم أصحاب الرس و الرس بئر بأنطاکیة قتلوا فیها حبیبا النجار

ص: 159


1- فی المصدر: الدلهان بالنون و کذا فیما یأتی.
2- فی المصدر: فشبهت للنساء.
3- فی المصدر: علی هؤلاء القوم.
4- العرائس: 86- 87 و فیه: مسکونة مکان تسکن.
5- انهار البناء: انهدم و سقط.

و لباسی نورانی به تن داشت، هم چنین مردی را دیدم که سوار شتر بود و نور چهره­اش مانند نور ماه بود؟" آن دو گفتند: حقیقتاً که این سخنان را شعیا گفته است. سپس امام علیه السلام فرمود: و شعیای پیامبر در مورد آنچه تو و یارانت از تورات نقل می­کنید چنین گفته است:"دو سوارکار را دیدم که زمین برای آنها نور افشانی می­کرد، یکی سوار بر الاغ و دیگری سوار بر شتر." سوار بر الاغ کیست؟ سوار بر شتر کیست؟ رأس الجالوت گفت: آن دو را نمی­شناسم و نمی­دانم چه کسانی هستند، ما را از آنها آگاه گردان، امام فرمود: آنکه سوار بر الاغ بوده عیسی علیه السلام و آنکه سوار بر شتر بوده محمّد صلّی الله علیه وآله است، آیا انکار می­کنی که این سخن از تورات است؟ گفت: نه، آن را انکار نمی­کنم.

سپس امام رضا علیه السلام فرمود: آیا حیقوق پیامبر علیه السلام را می­شناسی؟ گفت: بله، حتماً او را می­شناسم، امام فرمود: حیقوق و کتاب نازل شده بر شما هردو می­گویند:"خداوند بیان و فصاحت را از کوه فاران آورد، و آسمانها را از تسبیح احمد و امّت او پر کرد، سپاهیان او بر دریا جا به ­جا می­شوند آن­گونه که بر زمین جابه­جا می­شوند، و بعداز نابود شدن بیت المقدس کتابی را برای ما می­آورد." منظور او کتاب قرآن بوده است، آیا این مسأله را می­دانی و به آن ایمان داری؟ رأس الجالوت گفت: حقیقتاً که این سخن را حیقوق پیامبر بر زبان آورده و ما سخنش را انکار نمی­کنیم.(1)

باب پانزدهم : داستان زکریا و یحیی علیهما السلام

آیات

- هنالک دعا زکریّا ربّه قال ربّ هب لی من لدنک ذریّة طیّبة إنّک سمیع الدّعاء * فنادته الملائکة و هو قائم یصلّی فی المحراب أنّ الله یبشّرک بیحیی مصدّقاً بکلمة من الله و سیّداً و حصوراً و نبیّاً من الصالحین * قال ربّ أنّی یکون لی غلام و قد بلغنی الکبر و امرأتی عاقر قال کذلک الله یفعل ما یشاء * قال ربّ اجعل لی آیة قال آیتک ألّا تکلّم الناس ثلاثة أیّام إلّا رمزاً و اذکر ربّک کثیراً و سبّح بالعشیّ و الإبکار.(2)

{آنجا [بودکه] زکریا پروردگارش را خواند [و] گفت: پروردگارا، از جانب خود فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایی، پس ­درحالی­که ایستاده [و] در محراب خود دعا می­کرد فرشتگان او را ندا در دادند که خداوند تو را به [ولادت] یحیی که تصدیق کننده [حقانیت] کلمه الله [عیسی] و بزرگوار و خویشتندار و پیامبری از شایستگان است مژده می­دهد، گفت: پروردگارا، چگونه مرا فرزندی خواهد بود در حالی­ که پیری من بالا گرفته است و زنم نازا است، [فرشته]­ گفت: [کارپروردگار] چنین است، خدا هرچه بخواهد انجام می­دهد، گفت: پروردگارا برای من نشانه­ای قرار ده، فرمود: نشانه­ات این است که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نگویی و پروردگارت را بسیار یاد کن و شبانگاه و بامدادان [اورا] تسبیح گوی.}

- کهیعص * ذکر رحمة ربّک عبده زکریّا * إذ نادی ربّه نداء خفیّاً * قال ربّ إنّی وهن العظم منّی و اشتعل الرأس شیباً و لم أکن بدعائک ربّ شقیّاً * و إنّی خفت الموالی من ورائی و کانت امرأتی عاقراً فهب لی من لندک ولیّاً * یرثنی و یرث من آل یعقوب و اجعله ربّ رضیّاً * یا زکریّا إنّا نبشّرک بغلام اسمه یحیی لم نجعل له من قبل سمیّاً * قال ربّ أنّی یکون لی غلام و کانت امرأتی عاقراً و قد بلغت من الکبر عتیّاً * قال کذلک قال ربّک هو علیّ هیّن و قد خلقتک من قبل و لم تک شیئاً * قال ربّ اجعل لی آیة قال آیتک ألّا تکلّم الناس ثلاث لیال سویّاً * فخرج علی قومه من المحراب فأوحی إلیهم أن سبّحوا بکرة و عشیّاً * یا یحیی خذ الکتاب بقوّة و آتیناه الحکم صبیّاً * و حناناً من لدنّا و کان تقیّاً * و برّاً بوالدیه ولم یکن جبّاراً عصیّاً * و سلام علیه یوم ولد و یوم یبعث حیّاً.(3)

{کهیعص­، [این] یادی از رحمت پروردگار تو [درباره­ی] بنده­­اش زکریا­ست، آن­گاه که پروردگارش را آهسته ندا سرداد، گفت: پروردگارا، من استخوانم سست گردیده و [موی] سرم سپید گشته و ای پروردگار، من هرگز در دعای تو نا­امید نبوده­ام،

ص: 163


1- . عیون الأخبار: 91-93، احتجاج الطبرسی: 229 و230 و231، توحیدالصدوق : 437 و441 و442، این حدیث طولانی است برای مشاهده کامل آن مراجعه کن به : کتاب الاحتجاجات 10 : 229-318.
2- . آل عمران / 38-41
3- . مریم / 1-15

فنسبوا إلیها عن کعب و مقاتل و قیل أصحاب الرس کان نساؤهم سحاقات عن أبی عبد الله علیه السلام. (1)

و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ قال الضحاک هذه البئر کانت بحضرموت فی بلدة یقال لها حاضوراء نزل بها أربعة آلاف ممن آمن بصالح و معهم صالح فلما حضروا مات صالح فسمی المکان حضرموت ثم إنهم کثروا فکفروا و عبدوا الأصنام فبعث الله إلیهم نبیا یقال له حنظلة فقتلوه فی السوق فأهلکهم الله فماتوا عن آخرهم و عطلت بئرهم و خرب قصر ملکهم (2).

«7»

کَنْزُ الْفَوَائِدِ لِلْکَرَاجُکِیِّ، رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی حَدِیثٍ ذَکَرَ فِیهِ إِتْیَانَ رَجُلٍ جُهَنِیٍّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِسْلَامَهُ عَلَی یَدِهِ وَ أَنَّهُمْ تَحَدَّثُوا یَوْماً فِی ذِکْرِ الْقُبُورِ وَ الْجُهَنِیُّ حَاضِرٌ فَحَدَّثَهُمْ أَنَّ جُهَیْنَةَ بْنَ الْعوسَانِ (3)أَخْبَرَهُ عَنْ أَشْیَاخِهِ أَنَّ سَنَةً (4)نَزَلَتْ بِهِمْ حَتَّی أَکَلُوا ذَخَائِرَهُمْ فَخَرَجُوا مِنْ شِدَّةِ الْإِزْلِ (5)وَ هُمْ جَمَاعَةٌ فِی طَلَبِ النَّبَاتِ فَجَنَّهُمُ اللَّیْلُ فَأَوَوْا إِلَی مَغَارَةٍ وَ کَانَتِ الْبِلَادُ مَسْبَعَةً وَ هُمْ لَا یَعْلَمُونَ قَالَ فَحَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْهُمْ یُقَالُ لَهُ مَالِکٌ قَالَ رَأَیْنَا فِی الْغَارِ أَشْبَالًا (6)فَخَرَجْنَا هَارِبِینَ حَتَّی دَخَلْنَا وَهْدَةً مِنْ وِهَادِ الْأَرْضِ (7)بَعْدَ مَا تَبَاعَدْنَا مِنْ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَأَصَبْنَا عَلَی بَابِ الْوَهْدَةِ حَجَراً مُطَبِّقاً فَتَعَاوَنَّا عَلَیْهِ حَتَّی قَلَبْنَاهُ فَإِذَا رَجُلٌ قَاعِدٌ عَلَیْهِ جُبَّةُ صُوفٍ وَ فِی یَدِهِ خَاتَمٌ عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ أَنَا حَنْظَلَةُ بْنُ صَفْوَانَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عِنْدَ رَأْسِهِ کِتَابٌ فِی صَحِیفَةِ نُحَاسٍ فِیهِ بَعَثَنِیَ اللَّهُ إِلَی حِمْیَرٍ وَ هَمْدَانَ وَ الْعَزِیزِ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ بَشِیراً وَ نَذِیراً فَکَذَّبُونِی وَ قَتَلُونِی فَأَعَادُوا الصَّخْرَةَ عَلَی مَا کَانَتْ عَلَیْهِ فِی مَوْضِعِهَا (8).

ص: 160


1- مجمع البیان 7: 170.
2- مجمع البیان 7: 89.
3- فی المصدر: القوسان.
4- السنة: القحط و الجدب.
5- الازل: الضیق و الشدة.
6- الاشبال جمع الشبل: ولد الأسد إذا ادرک الصید.
7- الوهدة: الارض المنخفضة. الهوةفیالارض.
8- کنز الکراجکیّ: 179.

و من پس­از خویشتن از بستگانم بیمناکم، و زنم نازاست پس از جانب خود ولی [وجانشینی] به من ببخش، که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد وای پروردگار من، او را پسندیده گردان، ای زکریا ما تو را به پسری که نامش یحیی است مژده می­دهیم که قبلا هم­نامی برای او قرار نداده­ایم، گفت: پروردگارا، چگونه مرا پسری خواهد بود و حال­ آنکه زنم نازاست و من از سالخوردگی ناتوان شده­ام، [فرشته] گفت: [فرمان] چنین است، پروردگار تو گفته که این [کار] بر من آسان است و تو را در حالیکه چیزی نبودی قبلا آفریده­ام، گفت: پروردگارا، نشانه­ای برای من قرار ده، فرمود: نشانه تو این است که سه شبانه [روز] با اینکه سالمی با مردم سخن نگویی، پس از محراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید که روز و شب به نیایش بپردازید، ای یحیی، کتاب [خدا] را به جدّ و جهد بگیر، و از کودکی به او نبوت دادیم، و [نیز] از جانب خود مهربانی و پاکی [به او دادیم] و تقوا پیشه بود، و با پدر و مادر خویش نیک رفتار بود و زورگو و نافرمان نبود، و درود بر او روزی که زاده شد و روزی که می­میرد و روزی که زنده بر­انگیخته می­شود.}

- و زکریّا إذ نادی ربّه ربّ لا تذرنی فرداً و أنت خیر الوارثین * فاستجبنا له و وهبنا له یحیی و أصلحنا له زوجه إنّهم کانوا یسارعون فی الخیرات و یدعوننا رغباً و رهباً و کانوا لنا خاشعین.(1)

{و زکریا را [یادکن] هنگامی­که پروردگار خود را خواند، پروردگارا مرا تنها مگذار و تو بهترین ارث برندگانی، پس [دعای] او را اجابت نمودیم و یحیی را بدو بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته [وآماده حمل] کردیم، زیرا آنان د ر کارهای نیک شتاب می­نمودند و ما را از روی رغبت و بیم می­خواندند و در برابر ما فروتن بودند.}

روایات

روایت 1.

تفسیرعلی بن ابراهیم: «و أصلحنا ­له زوجه» یعنی: قبلاً دچار عادت ماهیانه نمی­شد و پس از آن حیض دید.(2)

روایت 2.

عیون أخبار الرضا: ریّان بن شبیب گفته است: در اولین روز ماه محرم نزد امام رضا علیه السلام رفتم، ایشان فرمود: ای پسر شبیب آیا روز­ه­ای؟ گفتم خیر، فرمود: این روز همان روزی است که زکریا علیه ­السلام در آن پروردگارش را فرا خواند و گفت: {پروردگارا، ازجانب خود فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایی}، پس خداوند دعای او را اجابت فرمود و به ملائکه دستور داد که زکریا را که ایستاده در محراب دعا می­کرد ندا سر ­دهند که {خداوند تو را به ولادت یحیی مژده دهد}، بنابراین هر کس که این روز را روزه بگیرد سپس به درگاه خداوند عزّ و جلّ دعا کند، خداوند خواسته­اش را اجابت می­فرماید آن­گونه که دعای زکریا علیه­ السلام را اجابت فرمود.(3)

روایت 3.

الکافی: ابوحمزه گفته است: از امام باقر علیه ­السلام پرسیدم: منظور خداوند متعال از این فرموده درباره­ یحیی چیست؟ {و از جانب خود مهربانی و پاکی به او داده­ایم}، امام فرمود: یعنی خداوند نسبت به او رحم و شفقت و مهربانی داشت، گفتم: درجه­ی مهربانی و شفقت خداوند نسبت به او تا چه حدّی بود؟ فرمود: تا حدّی که هرگاه می­گفت: پروردگارا! خداوند متعال می­فرمود: لبیک ای یحیی.(4)

ص: 164


1- . أنبیاء / 89 و90
2- . تفسیر القمی : 433
3- . عیون الأخبار : 165 و 166
4- . اصول الکافی 2 : 534 و 535

باب 14 قصة شعیا و حیقوق علیه السلام «1»

اشاره

باب 14 قصة شعیا و حیقوق علیه السلام (1)

الأخبار

«1»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ قُدْرَتُهُ إِلَی شَعْیَا علیه السلام أَنِّی مُهْلِکٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَةَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیَارِهِمْ فَقَالَ علیه السلام هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْیَارِ فَقَالَ دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِی فَلَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی (2).

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَلِکٌ (3)فِی زَمَانِ شَعْیَا وَ هُمْ مُتَابِعُونَ مُطِیعُونَ لِلَّهِ ثُمَّ إِنَّهُمْ ابْتَدَعُوا الْبِدَعَ فَأَتَاهُمْ مَلِکُ بَابِلَ (4)وَ کَانَ نَبِیُّهُمْ یُخْبِرُهُمْ بِغَضَبِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی مَا لَا قِبَلَ لَهُمْ مِنَ الْجُنُودِ تَابُوا وَ تَضَرَّعُوا فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی شَعْیَا أَنِّی قَبِلْتُ تَوْبَتَهُمْ لِصَلَاحِ آبَائِهِمْ وَ مَلِکُهُمْ کَانَ قَرْحَةٌ بِسَاقِهِ وَ کَانَ عَبْداً صَالِحاً فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی شَعْیَا علیه السلام أَنْ مُرْ مَلِکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلْیُوصِ وَصِیَّتَهُ وَ لْیَسْتَخْلِفْ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ فَإِنِّی قَابِضُهُ یَوْمَ کَذَا فَلْیَعْهَدْ عَهْدَهُ فَأَخْبَرَهُ شَعْیَا بِرِسَالَتِهِ تَعَالَی عَزَّ وَ عَلَا فَلَمَّا قَالَ لَهُ ذَلِکَ أَقْبَلَ عَلَی التَّضَرُّعِ وَ الدُّعَاءِ وَ الْبُکَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ ابْتَدَأْتَنِی بِالْخَیْرِ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ وَ

ص: 161


1- قال الثعلبی: هو شعیا بن أمضیا کان قبل مبعث زکریا و یحیی، و هو الذی بشر بیت المقدس حین شکا إلیه الخراب، فقال: ابشر فانه یأتیک راکب الحمار و من بعده صاحب البعیر. قلت: الظاهر هو أشعیاه المذکور فی التوراة، قیل: کان هو ابن آموص، و آموص أخو امصیا ملک الیهود، کان فی 700 سنة قبل تولد المسیح علیه السلام. و أمّا حیقوق فهو حبقوق- بالباء- المذکور فی التوراة قیل: کان فی 600 سنة قبل المسیح.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- قال الثعلبی: کان یدعی صدیقة. قلت: لعله صدقیا المذکور فی التوراة.
4- قال الثعلبی: هو سنجاریب ملک بابل. قلت: لعله سنخاریب- بالخاء- المذکور فی التوراة.

روایت 4.

أمالی الصدوق: از عبدالله بن عمر روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: از نمونه زهد و پارسایی یحیی بن زکریا علیهما ­السلام می­توان به این نکته اشاره کرد: هنگامی که او به بیت­المقدس آمد و به کاهنان و راهبان مجتهد یهودی نگاه کرد که جبه­ای از مو و کلاهی از پشم به تن دارند و شانه­های خود را سوراخ کرده و زنجیرهایی را از آن عبور داده­اند و آنها را به دیوارهای معبد بسته­اند، نزد مادرش رفت و گفت: مادر، جبّه­ای از مو و کلاهی از پشم (زبر) برایم بباف تا به بیت­المقدس بروم و به همراه کاهنان و راهبان به عبادت خداوند بپردازم، مادرش به او گفت: اجازه بده که پیامبرخدا زکریا بیاید و با او در این زمینه مشورت کنم، و آن­گاه که زکریا علیه­السلام وارد شد او را از آنچه یحیی گفته بود آگاه کرد، پس زکریا به او گفت: ای پسرم، چه چیز تو را به این کار فرا می­خواند حال­آنکه هنوز پسربچه­ای بیش نیستی؟ یحیی به پدرش گفت: ای پدر، آیا ندیده­ای کسانی را که از من کوچک­ترند ولی طعم مرگ را چشیده­اند؟ زکریا گفت: آری، دیده­ام. سپس به مادرش گفت: برای من جبّه­ای از مو و قبایی از پشم بباف، و مادرش چنین کرد، پس جبّه را به تن کرد و کلاه را بر سر نهاد، آ­نگاه به بیت­المقدس رفت و با کاهنان شروع به عبادت خداوند متعال کرد تا جایی ­که جبّه مویی گوشت بدنش را از جا کند، روزی یحیی به بدن ضعیف و نحیف خود نگاه کرد و گریست، آنگاه خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود: ای یحیی، آیا به خاطر ضعف و نزاری جسمت گریه می­کنی؟ به عزّت و شکوهم سوگند اگر فقط یک ­بار آتش جهنّم را ببینی جبّه­ای از آهن و نه بافته شده از مو به تن می­کنی، پس آن­ قدر گریست که اشک­ها جای خود را بر گوشت صورتش باز کردند، تا جایی ­که بیننده دندان­هایش را مشاهده می­کرد، این ماجرا به گوش مادر یحیی رسید پس به همراه زکریا و کاهنان و راهبان نزد او رفتند و از بین رفتن گوشت صورتش را به اطلاعش رساندند، ولی یحیی گفت: این مسأله را احساس نکرده­ام، آن­گاه زکریا علیه­السلام گفت: ای پسرم، چه چیز باعث می­ شود چنین کاری انجام دهی، من از پروردگارم خواستم که تو را به من ببخشد که مایه چشم روشنی­ام باشی؟ یحیی گفت: ای پدر، تو مرا به انجام این کار امر کرده­ای، زکریا گفت: ای پسرم، چه زمانی من چنین دستوری داده­ام؟ یحیی گفت: آیا تو نبودی که می­گفتی: میان بهشت و جهّنم گردنه­ای وجود دارد که تنها آنان که از ترس خداوند بسیار گریه می­کنند جایزند از آن عبور کنند؟ زکریا گفت: آری، پس جدّیت به خرج ده و تلاش و مجاهدت کن که وضعیّت و احوال من و تو از هم جداست، پس یحیی برخاست و جبّه­اش را درآورد و مادرش آن را گرفت

ص: 165

سَبَّبْتَهُ لِی وَ أَنْتَ فِیمَا أَسْتَقْبِلُ رَجَائِی وَ ثِقَتِی فَلَکَ الْحَمْدُ بِلَا عَمَلٍ صَالِحٍ سَلَفَ مِنِّی وَ أَنْتَ أَعْلَمُ مِنِّی بِنَفْسِی أَسْأَلُکَ أَنْ تُؤَخِّرَ عَنِّیَ الْمَوْتَ وَ تُنْسِئَ (1)لِی فِی عُمُرِی وَ تَسْتَعْمِلَنِی بِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی شَعْیَا أَنِّی رَحِمْتُ تَضَرُّعَهُ وَ اسْتَجَبْتُ دَعْوَتَهُ وَ قَدْ زِدْتُ فِی عُمُرِهِ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَمُرْهُ فَلْیُدَاوِ قَرْحَتَهُ بِمَاءِ التِّینِ فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُهُ شِفَاءً مِمَّا هُوَ فِیهِ وَ أَنِّی قَدْ کَفَیْتُهُ وَ بَنِی إِسْرَائِیلَ مَئُونَةَ عَدُوِّهِمْ فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَجَدُوا جُنُودَ مَلَکِ بَابِلَ مَصْرُوعِینَ فِی عَسْکَرِهِمْ مَوْتَی لَمْ یُفْلِتْ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا مَلِکُهُمْ وَ خَمْسَةُ نَفَرٍ (2)فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی أَصْحَابِهِمْ وَ مَا أَصَابَهُمْ کَرُّوا مُنْهَزِمِینَ إِلَی أَرْضِ بَابِلَ وَ ثَبَتَ بَنُو إِسْرَائِیلَ مُتَوَازِرِینَ عَلَی الْخَیْرِ فَلَمَّا مَاتَ مَلِکُهُمْ ابْتَدَعُوا الْبِدَعَ وَ دَعَا کُلٌّ إِلَی نَفْسِهِ وَ شَعْیَا علیه السلام یَأْمُرُهُمْ وَ یَنْهَاهُمْ فَلَا یَقْبَلُونَ حَتَّی أَهْلَکَهُمُ اللَّهُ.

وَ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَامٍ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ شَعْیَا علیه السلام فَقَالَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ بِی وَ بِأَخِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام (3).

أقول: قال صاحب الکامل بعد أن ذکر نحوا مما رواه وهب قیل إن شعیا أوحی الله إلیه لیقوم فی بنی إسرائیل یذکرهم بما یوحی علی لسانه لما کثرت فیهم الأحداث ففعل فعدوا علیه لیقتلوه فهرب منهم فلقیته شجرة فانفلقت له فدخلها و أخذ الشیطان یهدب ثوبه و أراه بنی إسرائیل فوضعوا المنشار علی الشجرة فنشروها حتی قطعوه فی وسطها (4)أقول سیأتی بعض أحواله فی باب قصص بختنصر.

«3»

ج، الإحتجاج ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ید، التوحید عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِیمَا احْتَجَّ عَلَی أَرْبَابِ الْمِلَلِ قَالَ علیه السلام لِلْجَاثَلِیقِ یَا نَصْرَانِیُّ کَیْفَ عِلْمُکَ بِکِتَابِ شَعْیَا قَالَ أَعْرِفُهُ حَرْفاً حَرْفاً فَقَالَ لَهُ وَ لِرَأْسِ الْجَالُوتِ أَ تَعْرِفَانِ هَذَا مِنْ کَلَامِهِ یَا قَوْمِ إِنِّی رَأَیْتُ صُورَةَ رَاکِبِ الْحِمَارِ

ص: 162


1- أی تؤخر.
2- قال الثعلبی: و کان أحدهم بخت نصر.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- الکامل 1: 87- 88.

و گفت: پسرم، آیا اجازه می­دهی دو تکه نمد را برایت حاضر کنم که دندان­هایت را بپوشاند و اشک­هایت را خشک کند؟ یحیی به او گفت: اختیار با توست، پس دوقطعه نمد را برای او حاضر کرد که دندان­هایش را می­پوشاند و اشک­هایش را خشک می­کرد تا جایی ­که از کثرت اشک چشم­هایش خیس شدند، آن­گاه آستین­هایش را بالا زد و آن دو قطعه نمد را گرفت و فشرد، پس اشک از بین انگشتانش سرازیر شد، در این هنگام زکریا علیه­ السلام به پسرش و اشک چشم­هایش نگاه کرد و سرش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا، این پسر من است و این هم اشک چشم­هایش و تو مهربان­ترین مهربانانی.

و زکریا علیه­ السلام هنگامی که می­خواست بنی­اسرائیل را موعظه کند به طرف چپ و راست خود نگاه می­کرد و اگر یحیی علیه­السلام را مشاهده می­کرد درباره بهشت و جهنّم سخن نمی­گفت، روزی زکریا مشغول نصیحت بنی­اسرائیل بود و یحیی که سر خود را با عبایی پوشانده بود وارد شد و در لابه­لای مردم و درجمع آنان نشست، زکریا علیه­السلام به راست و چپ نگاه کرد و یحیی را ندید پس شروع به موعظه کرد و گفت: دوستم جبرئیل به نقل از خداوند متعال برای من روایت کرد که کوهی در جهنم وجود دارد به نام (سکران)، در دامنه آن کوه درّه­ای وجود دارد که به ­خاطر خشم و غضب خداوند متعال (غضبان) نامیده می­شود، در آن درّه چاهی وجود دارد به بلندای صد سال، در آن چاه تابوت­هایی از آتش نهفته است و در آن تابوت­ها صندوق­ها، لباس­ها و زنجیرهایی از آتش وجود دارد، آن­گاه یحیی علیه­السلام سرش را بلند کرد و گفت: سپس بی­هدف راه را در پیش گرفت و نمی­دانست کجا می­رود، زکریا علیه­السلام نیز از جای خود برخاست و نزد مادر یحیی رفت و به او گفت: ای مادر یحیی، برخیز و دنبال یحیی بگرد، ترس آن دارم که او را نبینم مگر آنکه فوت کرده باشد، پس مادر یحیی برخاست و در طلب فرزندش از خانه خارج شد تا اینکه بر گروهی از جوانان بنی­اسرائیل گذر کرد که به او گفتند: ای مادر یحیی، کجا می­روی؟ گفت: می­خواهم که پسرم یحیی را بیابم، در حضورش از آتش جهنم سخن گفته شده پس سرگردان و حیران راه درپیش گرفته است، سپس مادر یحیی به راه خود ادامه داد و جوانان نیز او را همراهی می­کردند تا اینکه بر چوپانی گذر کرد و به او گفت: ای چوپان آیا جوانی را با خصوصیّاتی چنین و چنان دیده­ای؟ چوپان گفت: شاید در طلب یحیی بن زکریا هستی؟ مادر یحیی گفت: بله، او پسر من است، در حضورش از آتش جهنم سخن گفته شده و سرگردان و حیران شده است، چوپان گفت: الآن او را در پشت فلان و فلان گردنه ترک کردم درحالی­ که پاهایش را در آب می­کوبید و چشمش را به سوی آسمان خیره می­کرد و می­گفت: «ای مولای من، به عزّت و بزرگواریت سوگند که تا مقام و منزلت خود را نزد تو مشاهده نکنم از آب سرد نمی­نوشم.»

ص: 166

لَابِساً جَلَابِیبَ النُّورِ وَ رَأَیْتُ رَاکِبَ الْبَعِیرِ ضَوْؤُهُ مِثْلُ ضَوْءِ الْقَمَرِ فَقَالا قَدْ قَالَ ذَلِکَ شَعْیَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَ قَالَ شَعْیَا النَّبِیُّ فِیمَا تَقُولُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فِی التَّوْرَاةِ رَأَیْتُ رَاکِبَیْنِ أَضَاءَ لَهُمَا الْأَرْضُ أَحَدُهُمَا عَلَی حِمَارٍ وَ الْآخَرُ عَلَی جَمَلٍ فَمَنْ رَاکِبُ الْحِمَارِ وَ مَنْ رَاکِبُ الْجَمَلِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَا أَعْرِفُهُمَا فَخَبِّرْنِی بِهِمَا قَالَ أَمَّا رَاکِبُ الْحِمَارِ فَعِیسَی وَ أَمَّا رَاکِبُ الْجَمَلِ فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَ تُنْکِرُ هَذَا مِنَ التَّوْرَاةِ قَالَ لَا مَا أُنْکِرُهُ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا علیه السلام هَلْ تَعْرِفُ حَیْقُوقَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ إِنِّی بِهِ لَعَارِفٌ قَالَ فَإِنَّهُ قَالَ وَ کِتَابُکُمْ یَنْطِقُ بِهِ جَاءَ اللَّهُ بِالْبَیَانِ مِنْ جَبَلِ فَارَانَ وَ امْتَلَأَتِ السَّمَاوَاتُ مِنْ تَسْبِیحِ أَحْمَدَ وَ أُمَّتِهِ یَحْمِلُ خَیْلَهُ فِی الْبَحْرِ کَمَا یَحْمِلُ فِی الْبَرِّ یَأْتِینَا بِکِتَابٍ جَدِیدٍ بَعْدَ خَرَابِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ یَعْنِی بِالْکِتَابِ الْقُرْآنَ أَ تَعْرِفُ هَذَا وَ تُؤْمِنُ بِهِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ قَدْ قَالَ ذَلِکَ حَیْقُوقُ النَّبِیُّ وَ لَا نُنْکِرُ قَوْلَهُ (1).

باب 15 قصص زکریا و یحیی علیهما السلام

الآیات

آل عمران: «هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ* فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ* قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتِی عاقِرٌ قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ *قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ»(38-41)

مریم: «کهیعص* ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیَّا* إِذْ نادی رَبَّهُ نِداءً خَفِیًّا* قالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا* وَ إِنِّی

ص: 163


1- عیون الأخبار: 91 و 93، احتجاج الطبرسیّ: 229 و 230 و 231، توحید الصدوق:«437» و 441، و 442 و الحدیث طویل تقدم بتمامه فی کتاب الاحتجاجات. راجع 10: «299» 318.

آن­گاه مادرش آمد و هنگامی ­که یحیی را دید به او نزدیک شد و سرش را گرفت و به سینه­اش چسباند درحالی که او را به خدا سوگند می­داد که همراه مادر به خانه برگردد، بنابراین یحیی همراه مادرش به راه افتاد تا به خانه رسید، پس مادرش به او گفت: آیا جبّه­ی موئی را از تن به در می­آوری و جبّه­ای پشمین که نرم­تر است را می­پوشی؟ و یحیی چنان کرد، و برای او عدس پخت و سیر از آن خورد و به خواب فرو رفت و برای اقامه نمازش از خواب بیدار نشد، آن­گاه در خواب ندایی او را فرا خواند: ای یحیی، آیا خانه­ای بهتر از خانه من و همسایه­ای بهتر از همسایگی من می­خواهی؟ پس از خواب بیدار شد و گفت: پروردگارا، از لغزشم درگذر و مرا ببخش، خداوندا به عزّتت سوگند که در هیچ جایی جز در جوار بیت­المقدس اقامت نخواهم گزید، آن­گاه به مادرش گفت: جبّه موئین را به من بده، به راستی آگاه گشتم که شما مرا به هلاکت و نابودی می­ کشانید، پس مادرش جلو آمد و جبّه را به او داد و حلقه آویزش شد، زکریا به او گفت: ای مادر یحیی، او را رها کن چرا که پرده از قلب فرزندم کنار زده شده و هرگز از زندگی کردن سودمند نمی­شود، آن­گاه یحیی علیه­السلام برخواست و جبّه­اش را پوشید و کلاه را بر سر نهاد، سپس به بیت­المقدس رفت و با کاهنان شروع به عبادت خداوند متعال کرد تا اینکه اوضاع و احوال او آن­گونه شد که شد.(1)

توضیح

(المِدرَعَة): پیراهن، (البرنس): عمّامه­ی بلندی که پارسایان در صدر اسلام بر سر می­گذاشتند، (اللّبود) جمع (اللّبد) به معنای نمد است، و (غُمارالناس): انبوه و فراوانی مردم، (ثنیّة­الجبل): پیچ و خم کوه.

روایت 5.

از خط شهید به نقل از کتاب زهد الصادق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: یحیی بن زکریا علیهما السلام به حدّی گریست که اشک، گوشت گونه­هایش را از بین برد، پس نمدی بر استخوان صورتش نهاد که اشک­ها بر آن جاری می­شدند ، بنابراین پدرش به او گفت: ای پسرم، از خداوند متعال خواستم که تو را به عنوان چشم روشنی به من ببخشد، یحیی گفت: ای پدر، همانا بر آتش پروردگارمان پرتگاه­هایی قرار گرفته که فقط کسانی از آنها عبور می­کنند که از ترس خداوند بسیار می­گریند و می­ترسم که به آن پرتگاه­ها برسم و سقوط کنم، آن­گاه زکریا علیه ­السلام به قدری گریست که بیهوش شد.

روایت 6.

تفسیر علی بن ابراهیم: روایت شده که مردی که دشمن خدا و رسولش بود بر امیرمؤمنان علی علیه­السلام گذر کرد

ص: 167


1- . أمالی الصدوق : 18-20

خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا *یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا* یا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا* قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْکِبَرِ عِتِیًّا* قالَ کَذلِکَ قالَ رَبُّکَ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً* قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَیالٍ سَوِیًّا* فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا* یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَکاةً وَ کانَ تَقِیًّا* وَ بَرًّا بِوالِدَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ جَبَّاراً عَصِیًّا* وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا»(1-15)

الأنبیاء: «وَ زَکَرِیَّا إِذْ نادی رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ* فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیی وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ»(89-90)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ قَالَ کَانَتْ لَا تَحِیضُ فَحَاضَتْ (1).

«2»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ شَبِیبٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنَ الْمُحَرَّمِ فَقَالَ یَا ابْنَ شَبِیبٍ أَ صَائِمٌ أَنْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی دَعَا فِیهِ زَکَرِیَّا علیه السلام رَبَّهُ فَقَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ فَنَادَتْ زَکَرِیَّا وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی فَمَنْ صَامَ هَذَا الْیَوْمَ ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ کَمَا اسْتَجَابَ لِزَکَرِیَّا علیه السلام (2).

«3»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ مَا عَنَی اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ فِی یَحْیَی وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَکاةً قَالَ تَحَنُّنَ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ فَمَا بَلَغَ مِنْ تَحَنُّنِ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ کَانَ إِذَا قَالَ یَا رَبِّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ لَبَّیْکَ یَا یَحْیَی (3).

ص: 164


1- تفسیر القمّیّ: 433.
2- عیون الأخبار: 165- 166.
3- أصول الکافی: 2: 534- 535.

و ایشان فرمود: آسمان و زمین بر مرگ او نمی­گریند و در قیامت به او نظر انداخته نمی­شود، سپس حسین بن علی علیهما السلام بر او گذر کرد و امام فرمود: ولی آسمان و زمین بر مرگ این می­ گریند، و در ادامه فرمود: آسمان و زمین بر مرگ کسی غیر از یحیی بن زکریا و حسین بن علی علیهم ­السلام نگریستند.(1)

روایت 7.

قرب ­الأسناد: از امام صادق علیه ­السلام روایت است که فرمود: به زیارت بارگاه امام حسین علیه­السلام بروید و از او روی مگردانید که سیّد و سرور جوانان شهید و جوانان اهل بهشت است، یحیی بن زکریا علیهما­السلام نیز شبیه اوست، آسمان و زمین بر آن­ دو گریستند..(2)

روایت 8.

الکافی: از امام صادق علیه­ السلام روایت شده که امیرمؤمنان علی علیه ­السلام این آیه را قرائت می­کرد: «و إنی خفت الموالی من ورائی» و می­فرمود: یعنی زکریا وارثی نداشت تا اینکه خداوند در کهن­ سالی یحیی را به او بخشید.(3)

روایت 9.

تفسیر الفرات: سهل بن احمد دینوری حدیثی را در ذکر احوال قیامت از امام صادق علیه ­السلام نقل کرده است تا آنجا که امام می­فرماید: سپس ندا دهنده­ای که جبرئیل علیه­ السلام است ندا سر می­دهد: کجاست فاطمه دختر محمد؟ کجاست خدیجه دختر خویلد؟ کجاست مریم دختر عمران؟ کجاست آسیه دختر مزاحم؟ کجاست ام­ کلثوم مادر یحیی بن زکریا؟ پس همگی به پا می­خیزند .حدیث.(4)

روایت 10.

تفسیر علی بن ابراهیم: «هنالک دعا زکریا ربَّه قال ربّ هَب لی من لدنک ذریّة طیّبة إنّک

ص: 168


1- . تفسیر القمی : 616
2- . قرب الأسناد : 48
3- . فروع الکافی 2 : 82
4- . تفسیر الفرات : 113 و114
«4»

لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ أَبِی شَحْمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ هِشَامٍ الْقُنَانِیِّ (1)عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَالِحٍ عَنْ حَسَّانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَاسِطِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ لَهِیعَةَ عَنْ أَبِی قُبَیْلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ مِنْ زُهْدِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام أَنَّهُ أَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَنَظَرَ إِلَی الْمُجْتَهِدِینَ مِنَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ عَلَیْهِمْ مَدَارِعُ الشَّعْرِ وَ بَرَانِسُ الصُّوفِ وَ إِذَا هُمْ قَدْ خَرَقُوا تَرَاقِیَهُمْ وَ سَلَکُوا فِیهَا السَّلَاسِلَ وَ شَدُّوهَا إِلَی سَوَارِی الْمَسْجِدِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی ذَلِکَ أَتَی أُمَّهُ فَقَالَ یَا أُمَّاهْ انْسِجِی لِی مِدْرَعَةً مِنْ شَعْرٍ وَ بُرْنُساً مِنْ صُوفٍ حَتَّی آتِیَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَأَعْبُدَ اللَّهَ مَعَ الْأَحْبَارِ وَ الرُّهْبَانِ فَقَالَتْ لَهُ أُمُّهُ حَتَّی یَأْتِیَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ أُؤَامِرَهُ (2)فِی ذَلِکَ فَلَمَّا دَخَلَ زَکَرِیَّا علیه السلام أَخْبَرَتْهُ بِمَقَالَةِ یَحْیَی فَقَالَ لَهُ زَکَرِیَّا یَا بُنَیَّ مَا یَدْعُوکَ إِلَی هَذَا وَ إِنَّمَا أَنْتَ صَبِیٌّ صَغِیرٌ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَهْ أَ مَا رَأَیْتَ مَنْ هُوَ أَصْغَرُ سِنّاً مِنِّی قَدْ ذَاقَ الْمَوْتَ قَالَ بَلَی ثُمَّ قَالَ لِأُمِّهِ انْسِجِی لَهُ مِدْرَعَةً مِنْ شَعْرٍ وَ بُرْنُساً مِنْ صُوفٍ فَفَعَلَتْ فَتَدَرَّعَ الْمِدْرَعَةَ عَلَی بَدَنِهِ وَ وَضَعَ الْبُرْنُسَ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ أَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَأَقْبَلَ یَعْبُدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ الْأَحْبَارِ حَتَّی أَکَلَتْ مِدْرَعَةُ الشَّعْرِ لَحْمَهُ فَنَظَرَ ذَاتَ یَوْمٍ إِلَی مَا قَدْ نَحَلَ مِنْ جِسْمِهِ فَبَکَی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا یَحْیَی أَ تَبْکِی مِمَّا قَدْ نَحَلَ مِنْ جِسْمِکَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوِ اطَّلَعْتَ إِلَی النَّارِ اطِّلَاعَةً لَتَدَرَّعْتَ مِدْرَعَةَ الْحَدِیدِ فَضْلًا عَنِ الْمَنْسُوجِ فَبَکَی حَتَّی أَکَلَتِ الدُّمُوعُ لَحْمَ خَدَّیْهِ وَ بَدَا لِلنَّاظِرِینَ أَضْرَاسُهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ أُمَّهُ فَدَخَلَتْ عَلَیْهِ وَ أَقْبَلَ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ اجْتَمَعَ الْأَحْبَارُ وَ الرُّهْبَانُ فَأَخْبَرُوهُ بِذَهَابِ لَحْمِ خَدَّیْهِ فَقَالَ مَا شَعَرْتُ بِذَلِکَ فَقَالَ زَکَرِیَّا علیه السلام یَا بُنَیَّ مَا یَدْعُوکَ إِلَی هَذَا إِنَّمَا سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یَهَبَکَ لِی لِتَقَرَّ بِکَ عَیْنِی قَالَ أَنْتَ أَمَرْتَنِی بِذَلِکَ یَا أَبَهْ قَالَ وَ مَتَی ذَلِکَ یَا بُنَیَّ قَالَ أَ لَسْتَ الْقَائِلَ إِنَّ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ لَعَقَبَةً لَا یَجُوزُهَا إِلَّا الْبَکَّاءُونَ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ قَالَ بَلَی فَجِدَّ وَ اجْتَهِدْ وَ شَأْنُکَ غَیْرُ شَأْنِی فَقَامَ یَحْیَی فَنَفَضَ مِدْرَعَتَهُ (3)فَأَخَذَتْهُ أُمُّهُ

ص: 165


1- فی نسخة: القنائی. و فی المصدر: القنانی البغدادیّ سنة خمس و ثمانین و مائتین. فهو إما بفتح القاف و نونین بینهما ألف، أو بضم القاف و فتح النون المشددة و بعد الالف یاء.
2- أی اشاوره.
3- أی اسقطها.

سمیع الدعاء فنادته الملائکة و هو قائم یصلّی فی ­المحراب أنّ الله یُبَشِّرک بیحیی مصدّقاً بکلمة من الله و سیّداً و حصوراً و نبیّاً من الصالحین»{آنجا [بود که] زکریا پروردگارش را خواند [و] گفت: پروردگارا، از جانب خود فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایی، پس ­درحالی ­که ایستاده [و] در محراب خود دعا می­کرد فرشتگان او را ندا در دادند که خداوند تو را به [ولادت] یحیی که تصدیق کننده [حقانیت] کلمه الله [عیسی] و بزرگوار و خویشتندار و پیامبری از شایستگان است مژده می­دهد}، (الحصور) :

کسی که کام از زنان برنمی­گیرد، «قال ربّ أنّی یکون لی غلام و قد بلغنی الکبر وامرأتی عاقر» {گفت: پروردگارا، چگونه مرا فرزندی خواهد بود در حالی­ که پیری من بالا گرفته است و زنم نازا است}، «قال کذلک الله یفعل ما یشاء» {[فرشته]­ گفت: [کارپروردگار] چنین است خدا هرچه بخواهد انجام می­دهد}،سپس زکریا گفت: «ربّ اجعل لی آیة قال آیتک ألّا تکلّم الناس ثلاثة أیّام إلّا رمزا» {پروردگارا برای من نشانه­ای قرار ده، فرمود: نشانه­ات این است که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نگویی}، زکریا از خداوند درخواست نشانه کرد چرا که گمان می­کرد آنانی که او را به تولد یحیی بشارت داده­اند شیاطین بوده­اند، بنابراین خداوند به او امر کرد که سه روز با کسی سخن نگوید. (1)

توضیح

طبرسی رحمه الله گفته است: «هنالک» یعنی هنگامی­که زکریا برخلاف عادت، میوه تابستان را در زمستان و میوه زمستان را در تابستان نزد مریم علیها السلام مشاهده کرد، «دعا زکریا ربّه قال ربّ هب لی من لدنک ذریّه طیّبه» یعنی: به بچه­دار شدن از زنی نازا امیدوار شد، و «طیّبه» یعنی: مبارک و خجسته، و گفته شده یعنی: صالح و پرهیزگار با اعمال پاک و نیکو، «إنک سمیع الدعاء» یعنی: پذیرنده دعا و اجابت کننده آن، «فنادته الملائکة» گفته شده: جبرئیل او را ندا سر داد، یعنی ندایی که به سوی زکریا آمده از جنس وحی بوده است؛ و گفته شده: گروهی از ملائکه او را ندا سر دادند، «و هو قائم یصلّی فی المحراب» (المحراب) یعنی: مسجد؛ و گفته شده: در محراب مسجد، «أن الله یبشّرک بیحیی» از این آیه چنین بر می­آید که خداوند او را قبل از تولدش به این اسم نامیده است، و در مورد اینکه چرا یحیی نامیده شده اختلاف نظر وجود دارد، ابن­عباس گفته است: به خاطر اینکه خداوند به وسیله او نازایی مادرش را علاج کرد؛ و از قتاده روایت شده: به دلیل اینکه خداوند او را با نور ایمان زنده گرداند و گفته شده: به دلیل اینکه خداوند سبحان قلب او را با نور نبوّت روشن گرداند و قبل از او کسی را یحیی ننامیده است، «مصدقا ًبکلمة من الله» منظور از (کلمة من الله) حضرت عیسی علیه­السلام است، و ای نظری است که همه مفسران بر آن اتفاق دارند به جز ابوعبیده که گفته است: منظور کتاب خداوند است؛ و یحیی شش ماه از عیسی علیه ­السلام بزرگ­تر بوده ولی مکلّف به تصدیق او شده است، هم­چنین اولین کسی بوده که عیسی علیه السلام را تصدیق کرده و شهادت داده که او کلمه و روح خداست، و این مسأله یکی از معجزات حضرت عیسی و قویترین سبب برای اظهار نبوّت او بوده است، چرا که مردم سخن یحیی را به خاطر شناخت صداقت و پارسایی او می­پذیرفتند،

ص: 169

«و سیّداً» یعنی: سیّد و سرور در علم و عبادت، و گفته شده: در حلم و تقوا و خوش ­اخلاق بودن؛ هم­چنین گفته شده یعنی: نزد پروردگارش بزرگوار بوده است؛ دانشمند و عالم بوده است؛ مطیع فرمان پروردگارش بوده است؛ مردم از او اطاعت می­کردند و با ریاست بر مردم سیّد و سرور آنان بوده است؛ و تمام این نظرات به یک منبع واحد بر ­می­گردند، «و حصوراً» یعنی: کسی که سراغ زنان نمی­رود و کام از آنها بر نمی­گیرد، و این تفسیر از ابن عباس و ابن مسعود و حسن و قتاده نقل و از امام باقر علیه­السلام نیز روایت شده است، و این بدین معناست که یحیی نفس خویش را از شهوات باز می­داشت و منع می­کرد؛ و مبرّد گفته است: (الحصور) یعنی کسی که به سرگرمی­ها و کارهای باطل مشغول نمی­شود، و گفته شده به معنای ناتوان جنسی است، ولی این صفت شایسته انبیا نیست چرا که عیب و صفتی نکوهیده است، درحالی که اسلوب کلام در آیه مدح گونه است، «و نبیّاً من الصالحین» یعنی: پیامبری بزرگوار و والا مقام که از جمله پیامبران است، «قال ربّ أنی یکون» یعنی: از کجا ممکن است؟ و گفته شده: چگونه ممکن است؟ «لی غلام و قد بلغنی الکبر» یعنی: پیر شده­ام و سالخوردگی و فرتوتی سراغم آمده است، ابن عباس ­گوید: زکریا علیه­السلام در آن زمان صد و بیست سال و همسرش نود و هشت سال سن داشته­اند، «و امرأتی عاقر» یعنی: نازاست و بچه­دار نمی­شود و اگر گفته شود: چرا زکریا سوال خود را این­گونه تکرار کرده است درحالی­که خداوند به او مژده داده بود ذریّه­ای پاک و مطهر به او ببخشد؟ در پاسخ گفته می­شود: زکریا علیه ­السلام این سوال را به خاطر آگاه شدن از چگونگی بچه­دار شدن مطرح کرده است که آیا خداوند این فرزند را در همان سن پیری به آنان می­بخشد یا اینکه او و همسرش را به دوره جوانی برمی­گرداند سپس آنها را صاحب فرزند می­کند؟ و ممکن است امر بر زکریا علیه­السلام مشتبه شده باشد که آیا خداوند این فرزند را از همسر پیر و نازای خویش به او عطا می­کند یا از زن دیگری که جوان­تر است؟ پس خداوند متعال فرمود: «کذلک» یعنی: این خواسته پروردگار در مورد شما و به همان حال و وضعی که در آن هستید به اجرا در می­آید، «الله یفعل ما یشاء» یعنی: خداوند تو را از همسرت صاحب بچه می­ گرداند چرا که انجام این کار برای او آسان است؛ در پاسخ اینکه چرا زکریا علیه­ السلام سوال خود را تکرار کرده ­است جواب دیگری نیز نقل شده به این ترتیب که او این سوال را از روی بزرگ پنداشتن قضا و قدر خداوند متعال و تعجبی که هنگام ظهور نشانه­ای عظیم بر انسان واقع می­شود مطرح کرده ­است، مانند کسی که به خاطر تعجب از بخشش دیگری به او می­گوید: چگونه به خود اجازه می­دهی این مال با ارزش را از دست­دهی؟ و هم­چنین گفته شده : زکریا علیه­ السلام این سوال را از روی تعجب و اینکه چگونه خداوند متعال دعای او را در مورد خواسته­اش اجابت فرموده و چگونه شایستگی این اجابت را پیدا کرده مطرح نموده است

ص: 170


1- . تفسیر القمی : 91 و92

فَقَالَتْ أَ تَأْذَنُ یَا بُنَیَّ أَنْ أَتَّخِذَ لَکَ قِطْعَتَیْ لُبُودٍ تُوَارِیَانِ أَضْرَاسَکَ وَ تُنَشِّفَانِ دُمُوعَکَ فَقَالَ لَهَا شَأْنَکِ فَاتَّخَذَتْ لَهُ قِطْعَتَیْ لُبُودٍ تُوَارِیَانِ أَضْرَاسَهُ وَ تُنَشِّفَانِ دُمُوعَهُ حَتَّی ابْتَلَّتَا مِنْ دُمُوعِ عَیْنَیْهِ (1)فَحَسَرَ عَنْ ذِرَاعَیْهِ ثُمَّ أَخَذَهُمَا فَعَصَرَهُمَا فَتَحَدَّرَ الدُّمُوعُ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ فَنَظَرَ زَکَرِیَّا علیه السلام إِلَی ابْنِهِ وَ إِلَی دُمُوعِ عَیْنَیْهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا ابْنِی وَ هَذِهِ دُمُوعُ عَیْنَیْهِ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ وَ کَانَ زَکَرِیَّا علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَنْ یَعِظَ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَإِنْ رَأَی یَحْیَی علیه السلام لَمْ یَذْکُرْ جَنَّةً وَ لَا نَاراً فَجَلَسَ ذَاتَ یَوْمٍ یَعِظُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَقْبَلَ یَحْیَی قَدْ لَفَّ رَأْسَهُ بِعَبَاءَةٍ فَجَلَسَ فِی غُمَارِ النَّاسِ (2)وَ الْتَفَتَ زَکَرِیَّا علیه السلام یَمِیناً وَ شِمَالًا فَلَمْ یَرَ یَحْیَی فَأَنْشَأَ یَقُولُ حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ فِی جَهَنَّمَ جَبَلًا یُقَالُ لَهُ السَّکْرَانُ فِی أَصْلِ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَادٍ یُقَالُ لَهُ الْغَضْبَانُ لِغَضَبِ الرَّحْمَنِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی ذَلِکَ الْوَادِی جُبٌّ قَامَتُهُ مِائَةُ عَامٍ فِی ذَلِکَ الْجُبِّ تَوَابِیتُ مِنْ نَارٍ فِی تِلْکَ التَّوَابِیتِ صَنَادِیقُ مِنْ نَارٍ وَ ثِیَابٌ مِنْ نَارٍ وَ سَلَاسِلُ مِنْ نَارٍ وَ أَغْلَالٌ مِنْ نَارٍ فَرَفَعَ یَحْیَی علیه السلام رَأْسَهُ فَقَالَ وَا غَفْلَتَاهْ مِنَ السَّکْرَانِ ثُمَّ أَقْبَلَ هَائِماً عَلَی وَجْهِهِ (3)فَقَامَ زَکَرِیَّا علیه السلام مِنْ مَجْلِسِهِ فَدَخَلَ عَلَی أُمِّ یَحْیَی فَقَالَ لَهَا یَا أُمَّ یَحْیَی قُومِی فَاطْلُبِی یَحْیَی فَإِنِّی قَدْ تَخَوَّفْتُ أَنْ لَا نَرَاهُ إِلَّا وَ قَدْ ذَاقَ الْمَوْتَ فَقَامَتْ فَخَرَجَتْ فِی طَلَبِهِ حَتَّی مَرَّتْ بِفِتْیَانٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالُوا لَهَا یَا أُمَّ یَحْیَی أَیْنَ تُرِیدِینَ قَالَتْ أُرِیدُ أَنْ أَطْلُبَ وَلَدِی یَحْیَی ذُکِرَتِ النَّارُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَهَامَ عَلَی وَجْهِهِ فَمَضَتْ أُمُّ یَحْیَی وَ الْفِتْیَةُ مَعَهَا حَتَّی مَرَّتْ بِرَاعِی غَنَمٍ فَقَالَتْ لَهُ یَا رَاعِی هَلْ رَأَیْتَ شَابّاً مِنْ صِفَتِهِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَهَا لَعَلَّکِ تَطْلُبِینَ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا قَالَتْ نَعَمْ ذَاکَ وَلَدِی ذُکِرَتِ النَّارُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَهَامَ عَلَی وَجْهِهِ قَالَ إِنِّی تَرَکْتُهُ السَّاعَةَ عَلَی عَقَبَةِ ثَنِیَّةِ کَذَا وَ کَذَا نَاقِعاً قَدَمَیْهِ (4)فِی الْمَاءِ رَافِعاً بَصَرَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَقُولُ وَ عِزَّتِکَ مَوْلَایَ لَا ذُقْتُ بَارِدَ الشَّرَابِ

ص: 166


1- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: فبکی حتّی ابتلتا من دموع عینیه.
2- أی فی جماعتهم و لفیفهم.
3- هام علی وجهه: ذهب لا یدری أین یتوجه.
4- من نفع الدواء فی الماء: اقره فیه.

و اشتباه کرده است آنکه گمان کند زکریا علیه­ السلام این سوال را به خاطر وسوسه­ای که از جانب شیطان بر قلب او خطور کرده مطرح نموده و یا چنین به نظرش آمده که آن ندا از جانب غیر ملائکه او را فرا خوانده است، چرا که لازم است پیامبران فرق بین کلام فرشتگان و وسوسه شیطان را بدانند و جایز نیست که شیطان آنان را بازیچه قرار دهد تا راه و روش فهم و درک مسائل بر آنان در هم آمیزد، سپس زکریا از خداوند متعال نشانه­ای خواست که به وسیله آن از وقت بارداری همسرش آگاه شود تا به شکرانه آن بر عبادت و نیایش بیفزاید؛ و گفته شده: تا در شادمانی و سرور عجله و سرعت به خرج دهد، «قال ربّ اجعل لی آیة» یعنی: نشانه­ای بر هنگام بارداری و تولّد، پس خداوند آن نشانه را بازداشتن زبان از سخن گفتن جز با ایماء و اشاره قرار داد و این در حالی بود که زکریا مبتلا به هیچ مرض و آفتی نبود که نتواند سخن بگوید، بنابراین خداوند و یا جبرئیل فرمودند: «آیتک» یعنی: نشانه و علامت تو این است که «ألّا تکلّم الناس ثلاثة أیّام إلّا رمزاً» یعنی: سه روز با مردم سخن نگویی مگر با ایماء و اشاره؛ و گفته شده: (رمزاً) یعنی: حرکت دادن لب­ها، همچنین گفته شده : منظور سه روز روزه گرفتن است چرا که آنان به هنگام روزه جز با ایماء و اشاره سخن نمی­گفتند، «و اذکُر ربّّک کثیراً» یعنی: در این سه روز، بسیار پروردگارت را ذکر گوی، و این آیه بدین معنی است: ذکریا آن­گاه که از سخن گفتن منع گردید ، دانست که از ذکر و تسبیح خداوند سبحان منع نشده است و این نهایت اعجاز است، « وَ سَبَّح » یعنی خداوند را پاک و منزّه بشمار، و گفته شده یعنی : نماز بگزار ، «بالعشیّ وَ الإبکار » یعنی نهایت و ابتدای روز(1)

روایت 11.

عیون أخبار الرضا، الخصال : امام رضا علیه السلام فرمود: وحشت­ناک­ترین لحضاتی که مخلوقات تجربه می­کنند سه موقعیّت است : روزی که متولد می­شوند و از شکم مادر خارج می­شوند پس دنیا را می­بینند، روزی که می­میرند پس آخرت و اهل آن­را می­بینند ، و روزی که برانگیخته می­شوند و احکامی که در دنیا نظیرش را ندیده­اند می­بینند، و خداوند در هر سه موقعیّت بر یحیی بن ذکریا درود فرستاده است و او را از ترس در امان نگه ­داشته است، «و سلام علیه یوم وُلد و یوم یموت و یوم یبعث حَیّا »{و درود بر او روزی که زاده شد و روزی که می­میرد وروزی که زنده برنگیخته می­شود}، و عیسی بن مریم علیه السلام نیز در این سه موقعیت بر خود درود فرستاده و گفته است:«و السلام علیّ یوم ولدتُ و یوم أموت و یوم أبعث حیّاً»{و درود بر من روزی که زاده شدم و روزی که می­میرم و روزی که زنده بر انگیخته می­شوم.}(2)

روایت 12.

أمالی الطوسیّ : امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل می­کند

ص: 171


1- . مجمع البیان 2 : 438 و439 و440
2- . عیون الأخبار : 142

حَتَّی أَنْظُرَ إِلَی مَنْزِلَتِی مِنْکَ فَأَقْبَلَتْ أُمُّهُ فَلَمَّا رَأَتْهُ أُمُّ یَحْیَی دَنَتْ مِنْهُ فَأَخَذَتْ بِرَأْسِهِ فَوَضَعَتْهُ بَیْنَ ثَدْیَیْهَا وَ هِیَ تُنَاشِدُهُ بِاللَّهِ أَنْ یَنْطَلِقَ مَعَهَا إِلَی الْمَنْزِلِ فَانْطَلَقَ مَعَهَا حَتَّی أَتَی الْمَنْزِلَ فَقَالَتْ لَهُ أُمُّ یَحْیَی هَلْ لَکَ أَنْ تَخْلَعَ مِدْرَعَةَ الشَّعْرِ وَ تَلْبَسَ مِدْرَعَةَ الصُّوفِ فَإِنَّهُ أَلْیَنُ فَفَعَلَ وَ طُبِخَ لَهُ عَدَسٌ فَأَکَلَ وَ اسْتَوْفَی فَنَامَ فَذَهَبَ بِهِ النَّوْمُ فَلَمْ یَقُمْ لِصَلَاتِهِ (1)فَنُودِیَ فِی مَنَامِهِ یَا یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا أَرَدْتَ دَاراً خَیْراً مِنْ دَارِی وَ جِوَاراً خَیْراً مِنْ جِوَارِی فَاسْتَیْقَظَ فَقَامَ فَقَالَ یَا رَبِّ أَقِلْنِی عَثْرَتِی إِلَهِی فَوَ عِزَّتِکَ لَا أَسْتَظِلُّ بِظِلٍّ سِوَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ قَالَ لِأُمِّهِ نَاوِلِینِی مِدْرَعَةَ الشَّعْرِ فَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّکُمَا سَتُورِدَانِیَ الْمَهَالِکَ فَتَقَدَّمَتْ أُمُّهُ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ الْمِدْرَعَةَ وَ تَعَلَّقَتْ بِهِ فَقَالَ لَهَا زَکَرِیَّا یَا أُمَّ یَحْیَی دَعِیهِ فَإِنَّ وَلَدِی قَدْ کُشِفَ لَهُ عَنْ قِنَاعِ قَلْبِهِ وَ لَنْ یَنْتَفِعَ بِالْعَیْشِ فَقَامَ یَحْیَی علیه السلام فَلَبِسَ مِدْرَعَتَهُ وَ وَضَعَ الْبُرْنُسَ عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ أَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَجَعَلَ یَعْبُدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعَ الْأَحْبَارِ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ (2).

بیان

المدرعة بکسر المیم القمیص و البرنس قلنسوة طویلة کان النساک یلبسونها فی صدر الإسلام و اللبود جمع اللبد و غمار الناس بالضم و الفتح زحمتهم و کثرتهم و ثنیة الجبل منعطفه.

«5»

مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ قُدِّسَ سِرُّهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ زُهْدِ الصَّادِقِ، عَنْهُ علیه السلام قَالَ: بَکَی یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام حَتَّی ذَهَبَ لَحْمُ خَدَّیْهِ مِنَ الدُّمُوعِ فَوَضَعَ عَلَی الْعَظْمِ لُبُوداً یَجْرِی عَلَیْهَا الدُّمُوعُ فَقَالَ لَهُ أَبُوهُ یَا بُنَیَّ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یَهَبَکَ لِی لِتَقَرَّ عَیْنِی بِکَ فَقَالَ یَا أَبَهْ إِنَّ عَلَی نِیرَانِ رَبِّنَا مَعَاثِرَ (3)لَا یَجُوزُهَا إِلَّا الْبَکَّاءُونَ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَتَخَوَّفُ أَنْ آتِیَهَا فَأَزِلَّ مِنْهَا فَبَکَی زَکَرِیَّا علیه السلام حَتَّی غُشِیَ عَلَیْهِ مِنَ الْبُکَاءِ.

«6»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَمْدَانِیِّ (4)عَنْ

ص: 167


1- فیه غرابة و کذا فی قوله: علمت انکما ستوردانی المهالک، و الحدیث مرویّ من طریق العامّة و هم فی نسخة من ذلک و امثاله.
2- أمالی الصدوق: 18- 20.
3- المعاثر: المساقط و المهالک.
4- فی المصدر: عبد اللّه بن الفضیل الهمدانیّ.

که ابلیس نزد آدم علیه اسلام و پیامبران پس از او تا عیسی علیه السلام می­آمد و با آنان سخن می­گفت و از آنان سؤال می­پرسید، و با هیچ یک به اندازه­ی یحیی پسر زکریا علیهم السلام انس و الفت نگرفته بود، روزی یحیی به او گفت : ای ابومرّه (کنیه­ی شیطان)، مرا نزد تو حاجتی است، پس شیطان گفت : شما بزرگواتر از آنی که حاجتت را بر آورده سازم ولی هر آنچه خواهی را مسألت دار که من با خواسته­ی تو مخالفت نخواهم کرد ، یحیی گفت : ای ابومرّه ، دوست دارم دام­ها و تله­هایی که با آن­ها بنی آدم را شکار می­کنی بر من عرضه داری ، شیطان به او گفت: با کمال میل و احترام، و او را به صبح وعده داد، بنابراین صبح­گاهان یحیی علیه السلام در خانه نشست و منتظر ماند تا زمان وعده ابلیس فرارسد و درِ خانه را بر خود بست، پس ورود شیطان را احساس نکرد تا اینکه از نورگیر خانه­اش در کنار او حاضر شد، و صورتش شبیه صورت میمون و جسمش شبیه جسم خوک بود و چشم­هایش به صورت طولی چاک خورده بود و دندان­ها و دهانش به صورت طولی شکاف برداشته بود و تکّه استخوانی بودند بدون چانه و ریش ، و چهار دست داشت : دو دست در سینه و دو دست دیگرش در شانه، و پاشنه­هایش و انگشتانش در عقب قرار داشتند، و قبایی بر تن داشت که وسط آن­ را با کمربندی محکم گردانده بود و نخ­هایی قرمز وزرد و سبز و رنگارنگ از آن آویزان شده بودند، و کوس بزرگی در دست داشت و گوی سفیدی بر سر که در آن آهن آویزانی شبیه قلّاب وجود داشت، آن­گاه یحیی علیه السلام با دقّت در او نگریست وگفت: این کمر بند که بدنت را محکم گردانده چیست؟ پاسخ داد که این مجوسیّت است که من آن ­را برای آنان پایه­گذاری و زینت داده­ام، سپس پرسید این نخ­های رنگارنگ نشانه چه­ چیزی هستند؟ پاسخ داد: این نخ­ها تمام رنگ­ها و اشکال مختلف زنان را نشان می­دهند، زنان پیوسته به رنگ­های مختلفی در می­آیند من نیز مردم را به وسیله­ی آنان فریب می­دهم، یحیی علیه السّلام پرسید : این کوس که در دست داری چیست ؟ پاسخ داد: این مکان جمع شدن همه­ی لذّت­هاست از تنبور و بربط و عود و گیتار گرفته تا طبل و نی و سرنا، مردم به نوشیدن شراب مشغول می­شوند و از آن لذّت نمی­برند

ص: 172

أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَرَّ عَلَیْهِ رَجُلٌ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَقَالَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ ثُمَّ مَرَّ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ لَکِنْ هَذَا لَتَبْکِیَنَّ عَلَیْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ قَالَ وَ مَا بَکَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا عَلَی یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام (1).

«7»

ب، قرب الإسناد عَنْهُمَا (2)عَنْ حَنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: زُورُوا الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ لَا تَجْفُوهُ فَإِنَّهُ سَیِّدُ شَبَابِ الشُّهَدَاءِ وَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ شَبِیهُ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ عَلَیْهِمَا بَکَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ (3).

«8»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَقْرَأُ وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی یَعْنِی أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَارِثٌ حَتَّی وَهَبَ اللَّهُ لَهُ بَعْدَ الْکِبَرِ (4).

«9»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم سَهْلُ بْنُ أَحْمَدَ الدِّینَوَرِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی أَحْوَالِ الْقِیَامَةِ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ یُنَادِی الْمُنَادِی وَ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَیْنَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ أَیْنَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أَیْنَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ أَیْنَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ أَیْنَ أُمُّ کُلْثُومٍ أُمُّ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا فَیَقُمْنَ الْحَدِیثَ (5).

«10»

فس، تفسیر القمی هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ

ص: 168


1- تفسیر القمّیّ: 616.
2- أی محمّد بن عبد الحمید و عبد الصمد بن محمّد.
3- قرب الإسناد: 48، و للحدیث صدر یأتی فی کتاب المزار ان شاء اللّه و أخرجه البحرانیّ فی تفسیره عن کتاب محمّد بن العباس بن الماهیار بإسناده عن جعفر بن محمّد بن قولویه، عن أبیه و محمّد ابن علیّ بن الحسین، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن بکر، عن موسی بن الفضل، عن حنان، عن أبی عبد اللّه علیه السلام؛ و عنه قال: حدّثنی محمّد بن الحسن بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصفار عن عبد الصمد بن أحمد، عن أبی عبد اللّه علیه السلام؛ و عنه بهذا الاسناد عن أحمد بن محمّد بن عیسی عن محمّد بن الحسین، عن ابن سدیر، عن أبی عبد اللّه مثله. قلت: عبد الصمد بن أحمد مصحف محمد.
4- فروع الکافی 2: 82.
5- تفسیر الفرات: 113 و 114.

پس کوس را در میان آنان به صدا در می­آورم و به محض شندین صدا ، شادی و طرب آنان را به بی­شرمی وا می­دارد، پس عدّه­ای شروع به رقصیدن می­کنند و عدّه­ای دیگر انگشتان­هایشان را به صدا در می­آورند و برخی نیز از شدت طرب لباس­هایشان را چاک می­زنند، سپس پرسید چه چیزی تو را شادکام و خوشحال می­گرداند و نور چشمت به حساب می­آید؟ شیطان پاسخ داد: زنان، آنان تله­ها و دام­های من هستند، و هرگاه نفرین و لعنت­های صالحان بر من فرستاده می­شود به سراغ زنان می­روم و با آنان به آرامش می­رسم، آن­گاه یحیی علیه السلام به او گفت: و این گوی که بر سر نهاده­ای چیست؟ شیطان گفت: به وسیله­ آن از نفرین مؤمنان در امان می­مانم، یحیی علیه السلام پرسید: این قلاب آهنی که در آن می­بینم چیست ؟ پاسخ داد: با این قلّاب آهنی قلب صالحان را دگرگون می­سازم .

یحیی علیه السلام گفت: آیا تا کنون لحظه­ای بر من پیروز گشته­ای؟ پاسخ داد: خیر، ولی خصلتی در توست که از آن خوشنود می­شوم و مورد پسند من است­، یحیی گفت : چه خصلتی؟ شیطان گفت: تو مرد پر­خوری هستی، به هنگام افطار سیر می­خوری و سنگین و بی حوصله می­گردی و همین امر تو را از اقامه­ی برخی نماز­ها و شب­زنده داری منع می­کند، یحیی علیه السلام گفت: پس با خدا عهد و پیمان می­بندم که تا به دیدار حضرتش نائل نیامده­ام از هیچ غذایی سیر نخورم، و شیطان گفت: من نیز با خدا عهد می­بندم تا به دیدارش نائل نیامده­ام هیچ مسلمانی را نصیحت نکنم، آن­گاه خارج شد و دیگر سراغ یحیی علیه السلام باز­نگشت.(1)

توضیح

(الخوخة): روزنه­ و دریچه­ای که از آن نور وارد خانه می­شود (نورگیر). (العراقیب): جمع (عرقوب) است که به معنای عصب کلفتی است که بالای پاشنه­ پای انسان قرار دارد. فیروز آبادی گفته است: (المعازف): ابزار ها و آلات نوازندگی مانند عود و تنبور، و مفرد آن (عزف) یا (مِعْزف) بر وزن ­(مِمْبَر) و (مِکْنَسَة) می­باشد. (البَشِم ) بر وزن (فَرِح ): سنگسن شدن معده و بی حوصلگی بعد از پر خوری .

روایت 13.

تفسیر علی ابن ابراهیم: در روایت ابو الجاورد از امام باقر علیه السلام در مورد آیات زیر چنین نقل شده است: «ذِکْر رحمه ربَّک عبده ذکریّا» یعنی: زکریا به ذکر و یاد پروردگارت مشغول شد پس به او رحم کرد، «اذا نادی ربّه نداء خفیّاً * قال ربّ إنّی وَهَن العظم منّی» (وَهَن العظم منّی) یعنی استخوان ضعیف و سست شده است، «و لَم أکن بدعائک ربّ شَقیّاً» یعنی دعای من نزد تو بی نتیجه نبوده­است، «و إنّی خفت الموالی مِن ورائی» یعنی از وارثان بعد از خود می­ترسم، «و کانت إمرأتی عاقراً» زکریا علیه السلام در آن روزگار صاحب فرزندی نبوده که جانشینش شود و از او ارث ببرد، و هدایا و نزورات بنی اسرائیل به دست کاهنان می­رسید و زکریا نیز رئیس و برزگ کاهنان بود، و همسر زکریا خواهر مریم دختر

ص: 173


1- . أمالی الطوسی : 216 و217

سَمِیعُ الدُّعاءِ فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ الْحَصُورُ الَّذِی لَا یَأْتِی النِّسَاءَ قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتِی عاقِرٌ وَ الْعَاقِرُ الَّتِی قَدْ یَئِسَتْ مِنَ الْمَحِیضِ قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ قالَ زَکَرِیَّا رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ (1)وَ ذَلِکَ أَنَّ زَکَرِیَّا ظَنَّ أَنَّ الَّذِینَ بَشَّرُوهُ هُمُ الشَّیَاطِینُ (2)وَ قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً فَخَرِسَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ(3).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله: هُنالِکَ أی عند ما رأی عند مریم علیها السلام فاکهة الصیف فی الشتاء و فاکهة الشتاء فی الصیف علی خلاف العادة دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً أی طمع فی رزق الولد من العاقر و قوله طَیِّبَةً أی مبارکة و قیل صالحة تقیة نقیة العمل إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ بمعنی قابل الدعاء و مجیب له فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ قیل ناداه جبرئیل أی أتاه النداء من هذا الجنس و قیل نادته جماعة من الملائکة وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أی فی المسجد و قیل فی محراب المسجد أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی سماه الله بهذا الاسم قبل مولده و اختلف فیه لم سمی بیحیی فقیل لأن الله أحیا به عقر أمه عن ابن عباس و قیل لأن الله سبحانه أحیاه بالإیمان عن قتادة و قیل لأنه سبحانه أحیا قلبه بالنبوة و لم یسم قبله أحدا بیحیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ أی بعیسی و علیه جمیع المفسرین إلا ما حکی عن أبی عبیدة أنه قال بکتاب الله (4)و کان یحیی أکبر سنا من عیسی علیه السلام بستة أشهر و کلف التصدیق به و کان أول من صدقه و شهد أنه کلمة الله و روحه و کان ذلک إحدی معجزات عیسی و أقوی الأسباب لإظهار أمره فإن الناس کانوا یقبلون قول یحیی لمعرفتهم بصدقه و زهده

ص: 169


1- أضاف فی المصدر: الا رمزا.
2- سیأتی الایعاز من الطبرسیّ الی تخطئة ذلک، و هو تفسیر من علیّ بن إبراهیم لم یسنده الی حدیث و لا الی قائل، نعم سیأتی حدیث یوافق ذلک الا انه مرسل و لم یتابع علیه.
3- تفسیر القمّیّ: 91- 92.
4- فی المصدر: بکتاب من اللّه.

عمران ابن ماثان بود، و یعقوب ابن ماثان و بنو ماثان در آن زمان بزرگ خاندان بنی­اسرائیل و از ملوک زادگان و نوادگان سلیمان بن داوود علیهما السلام به شمار می­آمدند، پس زکریا گفت: {پروردگارا از جانب خود ولی و جانشینی به من ببخش که از من و خاندان یعقوب ارث برد، و ای پروردگار من، او را پسندیده گردان؛ ای زکریا ما به تو پسری که نامش یحیی است مژده می­دهیم که قبلاً هم نامی برای او قرار نداده­ایم} یعنی : کسی قبل از او به نام یحیی نامیده نشده است، پس زکریا گفت: {پروردگارا چگونه مرا پسری خواهد بود حال آنکه زنم نازاست و من از سال خوردگی ناتوان شده­ام} منظور از (عتیّاً) در این آیه نا­ امیدی و یأس از بچّه­دار شدن است، آن­گاه فرشته گفت: {فرمان چنین است، پروردگار تو گفته که این ­کار بر من آسان است و تو را در حالی که چیزی نبودی قبلاً آفریدیم، گفت: پروردگارا نشانه­ای بر من قرار ده، فرمود: نشانه­ تو این است که سه شبانه روز با این­ که سالمی با مردم سخن نگویی} (سویّا) یعنی: در حال سلامت و عدم وجود درد و مرض.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله گفته است: «ذکِر رحمة ربّک عبده ذکریّا»یعنی این، خبر رحمت و شفقت پروردگارت نسبت به بنده­اش زکریا است و منظور از رحمت و شفقت، اجابت دعای او نسبت به بچّه دار شدن است، و زکریا اسم پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل و فرزندان هارون بن عمران بوده است؛ گفته شده معنی آیه این­گونه است: پروردگارت بنده­اش زکریا را به رحمت و شققت یاد کرد، «إذ نادیه ربه نداء خفیّاً » یعنی: هنگامی که پروردگارش را به صورتی سرّی و مخفیانه سر داد و قصد او ریا و دوروئی نبود. و گفته شده صدایش راپنهان کرد تا مورد تمسخر مردم قرار نگیرد، «قال ربّ إنّی وَهَنَ العظم مِنّی» یعنی: استخوان من سست و ضعیف شده است، و نسبت دادن ضعف به استخوان به خاطر بیان این طلب است که هنگامی­که استخوان با آن شدت (سختی) و صلابتش سست می­گردد تکلیف گوشت وعصب روشن است ، «و اشتَعل الرأس شیباً» یعنی: پیری و سفیدی مو تمام سرم را در بر گرفته است، «وَلَم أکن بدعائک ربّ شَقیّاً» یعنی: قبلاً از دعاهایی که به درگاهت آورده­ام ناامید و محروم نبوده­ام، و این سخن به این معنا است: پروردگارا، مرا به حسن اجابت­های خویش عادت داده­ای پس این­ بار نیز مرا در اجابت خواسته­ام نا امید مگردان، «و إنّی خفت الموالی من ورائی» ابن عباس می­گوید: منظور از (الموالی) بستگان و اقوم و خویشان است؛

ص: 174


1- . تفسیر القمی : 408 و409

وَ سَیِّداً فی العلم و العبادة و قیل فی الحلم و التقوی (1)و حسن الخلق و قیل کریما علی ربه و قیل فقیها عالما و قیل مطیعا لربه و قیل مطاعا و قیل سیدا للمؤمنین بالرئاسة علیهم و الجمیع یرجع إلی أصل واحد وَ حَصُوراً و هو الذی لا یأتی النساء عن ابن عباس و ابن مسعود و الحسن و قتادة و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام (2)و معناه أنه یحصر نفسه عن الشهوات أی یمنعها و قیل الحصور أنه لا یدخل (3)فی اللعب و الأباطیل عن المبرد و قیل العنین و هذا لا یجوز علی الأنبیاء لأنه عیب و ذم و لأن الکلام خرج مخرج المدح وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ أی رسولا شریفا رفیع المنزلة من جملة الأنبیاء قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ أی من أین یکون و قیل کیف یکون لِی غُلامٌ (4)وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ أی أصابنی الشیب و نالنی الهرم قال ابن عباس کان یومئذ ابن عشرین و مائة سنة و کانت امرأته بنت ثمان و تسعین سنة وَ امْرَأَتِی عاقِرٌ أی عقیم لا تلد فإن قیل لم راجع زکریا هذه المراجعة و قد بشره الله بأن یهب له ذریة طیبة قیل إنما قال ذلک علی سبیل التعرف عن کیفیة حصول الولد أ یعطیهما و هما علی ما کانا علیه من الشیب أم یصرفهما إلی حال الشباب ثم یرزقهما الولد و یحتمل أن یکون اشتبه الأمر علیه أن یعطیه الولد من امرأته العجوز أم من امرأة أخری شابة فقال تعالی کَذلِکَ و تقدیره کذلک الأمر الذی أنتما علیه و علی تلک الحال اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ معناه یرزقک الله الولد منها فإنه هین علیه و قیل فیه وجه آخر و هو أنه إنما قال ذلک علی سبیل الاستعظام لمقدور الله تعالی و التعجب الذی یحصل للإنسان عند ظهور آیة عظیمة کمن یقول لغیره کیف سمحت نفسک لإخراج ذلک المال النفیس من یدک تعجبا من جوده و قیل إنه قال ذلک علی وجه التعجب من أنه کیف أجابه الله إلی مراده فیما دعا و کیف استحق لذلک (5)

ص: 170


1- فی المصدر: فی العلم و التقی.
2- فی المصدر: عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
3- فی المصدر: الحصور: الذی لا یدخل فی اللعب.
4- فی المصدر: ای ولد.
5- فی المصدر: و کیف استحق ذلک.

و مجاهد گوید: منظور خویشان و آشنایان است؛ و از امام باقر علیه السلام روایت شده که منظور از (الموالی) عموها و عموزادگان است؛ و گفته شده: منظور عمو زادگان است که از اشرار بنی­اسرائیل بوده­اند، «و کانَت إمرأتی عاقراً» یعنی همسرم عقیم و نازاست و بچّه دار نمی شود، «فَهَب لی من لَدُنکَ ولیّاً» یعنی: فرزندی که پس از من آید و نسبت به ارثم اولاتر باشد، «یرثنی و یرث مِن آل یعقوب» از الکلبّی و قاتل نقل شده است که منظور از یعقوب، یعقوب بن ماثان و برادرش عمران بن ماثان پدر مریم علیها السلام است؛ و گفته شده که منظور یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم علیهم السلام است، «و جعَلَهُ رَبّ رضیّا» یعنی از او راضی و خوشنود باشی و او نیز فرمانبردار اوامر تو باشد، پس خداوند دعای زکریا را اجابت فرمود و به او وحی نمود: {ای زکریا، ما تو را به پسری که نامش یحیی است مژده می­دهیم که قبلاً هم نامی برای او قرار نداده­ایم.} منظور این است که قبل از او کسی به اسم یحیی نام ننهاده­ایم.

امام صادق علیه السلام فرموده است: امام حسین علیه السلام نیز چنین بوده و قبلاً هم­نامی نداشته است، و آسمان چهل روز بر کسی جز یحیی و حسین علیهما السلام اشک نریخته است، از امام علیه السلام پرسیدند: گریستن آسمان چگونه بود؟ امام فرمود: به هنگام طلوع و غروب سرخ رنگ می­شد و قاتل یحیی و حسین علیهما السلام هر دو زنا زاده بوده­اند. علی بن زید از امام زین العابدین علیه السلام روایت می­کند که فرمود: با حسین علیه السلام به سوی مکانی خارج شدیم، پس در هیچ منزل­گاهی فرود نمی­آمد و خارج نمی­شد مگر آنکه از یحیی بن زکریا علیه السلام یاد می­کرد، روزی فرمود خواری و بی ارزش بودن دنیا نزد خداوند متعال از آنجا آشکار می­شود که سرِ جداشده­ی یحیی بن زکریا به یکی از طاغیان و سرکشان بنی­اسرائیل هدیه داده شد.

و گفته شده: معنی آیه «لَم نجعَل له من قبل سمیّا» این است: زنان نازا فرزندی چون او به دنیا نیاورده­اند ّ که مانند این فرموده است : «هَل تعلم له سمیّا»{آیا مثل و مانندی برای او سراغ داری؟}، و از ابن­عباس و مجاهد نقل شده که آیه «قال ربّ أنّی یکون لی غلام و کانت إمرأتی عاقراً و قَد بلغتُ من الکبر عتیّاً» بدین معناست که به اندازه­ای پیر و سالخورده شده­ام که به حالت خشکی و

ص: 175

و من زعم أنه إنما قال ذلک للوسوسة التی خالطت قلبه من الشیطان أو خیلت إلیه أن النداء کان من غیر الملائکة فقد أخطأ لأن الأنبیاء لا بد أن یعرفوا الفرق بین کلام الملک و وسوسة الشیطان (1)و لا یجوز أن یتلاعب الشیطان بهم حتی یختلط علیهم طریق الإفهام ثم سأل الله سبحانه علامة یعرف بها وقت حمل امرأته لیزید فی العبادة شکرا و قیل لیتعجل السرور قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً أی علامة لوقت الحمل و الولد فجعل الله تلک العلامة فی إمساک لسانه عن الکلام إلا إیماء من غیر آفة حدثت فیه بقوله قالَ آیَتُکَ أی قال الله أو جبرئیل أی علامتک أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً أی إیماء و قیل الرمز تحریک الشفتین و قیل أراد به صومه ثلاثة أیام لأنهم کانوا إذا صاموا لم یتکلموا إلا رمزا وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً أی فی هذه الأیام الثلاثة و معناه أنه لما منع عن الکلام عرف أنه لم یمنع عن الذکر لله سبحانه و التسبیح له و ذلک أبلغ فی الإعجاز وَ سَبِّحْ أی نزه الله و قیل معناه صل (2)بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ آخر النهار و أوله (3).

«11»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمْزَةَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَوْحَشَ مَا یَکُونُ هَذَا الْخَلْقُ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ یَوْمِ یَلِدُ فَیَخْرُجُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ فَیَرَی الدُّنْیَا وَ یَوْمِ یَمُوتُ فَیُعَایِنُ الْآخِرَةَ وَ أَهْلَهَا وَ یَوْمِ یُبْعَثُ فَیَرَی أَحْکَاماً لَمْ یَرَهَا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ قَدْ سَلَّمَ اللَّهُ عَلَی یَحْیَی فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقَالَ وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا وَ قَدْ سَلَّمَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام عَلَی نَفْسِهِ فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ فَقَالَ وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا (4)

«12»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ ثَبِیرِ بْنِ (5)

ص: 171


1- و الا فیجوز ان یلقی الشیطان الیهم کلاما فیزعم أنّه من اللّه، فیبلغه قومه فیعملون و یضلون.
2- أضاف فی المصدر: کما یقال: فرغت من سبحتی أی صلاتی.
3- مجمع البیان 2: 438- 439 و 440.
4- عیون الأخبار: 142.
5- هکذا فی النسخ و المصدر، قال ابن حجر فی لسان المیزان ج 2 ص 82: ثبین بن إبراهیم ابن شیبان روی عن جعفر الصادق، و عنه الحسین بن قاسم، ذکره ابن عقدة فی الشیعة فتأمل.

عدم طراوت و سستی استخوان رسیده­ام، قتاده گفته: زکریا در آن زمان هفتاد و چند سال سن داشت، «قال کذلک» یعنی: خداوند سبحان فرمود: آن­گونه که تو را آگاه ساختم بخشیدن فرزند در کهن سالی صورت خواهد گرفت «قال ربّک هو علیّ هیّن و قد خلقتک من قبل» یعنی: قبل از آفریدن یحیی تو را آفریده­ام «و لَم تَک شیئاً» در حالی که چیز با وجودی نبودی امام باقر علیه السلام فرمود: یحیی پنج سال بعد از بشارت خداوند متعال متولّد شد، «قال ربّ اجعل لی آیة» یعنی: نشانه­ای برای من قرار ده که به وسیله­ی آن از زمان متولد شدنش آگاه شوم، پس خدا سبحان فرمود: «آیتک ألاّ تکلّم الناس ثلاث لیالٍ سویّا» (سویّاً) یعنی در حالی که سلامت و صحیح و سالم هستی، «فخرج علی قومه من المحراب» یعنی: از نمازخانه­اش به سوی مردم خارج شد، «فأوحی الیهم» یعنی: به آنان اشاره کرد و با دستش به ایماء و اشاره پرداخت؛ و گفته شده: یعنی بر روی زمین برای آنان نوشت: «أن سبّحوا بکرة و عشیّا» که صبح و شب به نماز بایستند؛ و گفته شده: منظور همان تسبیح گفتن است نه نماز گزاردن؛ ابن­جریح گفته است: زکریا علیه السلام از بالای اتاقی که در آن نماز می­گزارد و فقط با نردبان امکان بالا رفتن از آن وجود داشت، بر بنی­اسرائیل مسلّط و مشرف شد و نماز صبح و عشاء را با او اقامه می­کردند، پس زکریا خارج می­شد و با زبان خود برای آنان اذان می­گفت، وآن­گاه که زبانش از سخن گفتن باز داشته شد طبق معمول از اتاقش خارج شد ولی این ­بار با إیماء و اشاره برای آنان اذان گفت: بنابراین فهمیدند که زمان بارداری همسر او فرا رسیده است، زکریا سه روز بر این حال باقی ­ماند و نمی­توانست با آنان سخن بگوید و فقط اجازه­ی تسبیح و دعا خواندن داشت، سپس خداوند فرمود: « یا یحیی خذا الکتاب بقوّه» در اصل کلام این­گونه است: پس یحیی را زکریا بخشیدیم و عقل و قدرت فهمیدن به او عطا فرمودیم و به او گفتیم: ای یحیی، کتاب (یعنی تورات) را برگیر که خداوند تو را بر انجام این کار نیرومند می­گرداند و به وسیله­ی این کتاب تو را تأیید و کمک می­ رساند، به این معنا که: ای یحیی تو توانایی بر گرفتن این کتاب را داری و در عمل به احکام و فرامین آن قوی و محکم هستی؛ و گفته شده منظور از (بقوّة) این است که با جدّیت و عظم راسخ به انجام احکام و دستورات موجود در این کتاب بپرداز، «و آتیناه الحکم صبیّا» ابن­عباس گفته است: یعنی او را در کودکی و هنگامی که سه سال سنّ داشت به پیامبری بر گزیدیم.

العیاشی از علی ابن أسباط روایت کرده گفت: درحالی که قصد سفر به سوی مصر داشتم وارد مدینه شدم و نزد امام جواد علیه السلام که در آن زمان پنج ساله بودند رفتم، پس با دقت شروع به نگریستن در ایشان کردم

ص: 176

إِبْرَاهِیمَ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ بِلَالٍ الْمَدَنِیِّ (1)عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ إِبْلِیسَ کَانَ یَأْتِی الْأَنْبِیَاءَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ الْمَسِیحَ علیه السلام یَتَحَدَّثُ عِنْدَهُمْ وَ یُسَائِلُهُمْ وَ لَمْ یَکُنْ بِأَحَدٍ مِنْهُمْ أَشَدَّ أُنْساً مِنْهُ بِیَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَحْیَی یَا بَا مُرَّةَ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً فَقَالَ لَهُ أَنْتَ أَعْظَمُ قَدْراً مِنْ أَنْ أَرُدَّکَ بِمَسْأَلَةٍ فَسَلْنِی مَا شِئْتَ فَإِنِّی غَیْرُ مُخَالِفِکَ فِی أَمْرٍ تُرِیدُهُ فَقَالَ یَحْیَی یَا بَا مُرَّةَ أُحِبُّ أَنْ تَعْرِضَ عَلَیَّ مَصَائِدَکَ وَ فُخُوخَکَ الَّتِی تَصْطَادُ بِهَا بَنِی آدَمَ فَقَالَ لَهُ إِبْلِیسُ حُبّاً وَ کَرَامَةً وَ وَاعَدَهُ لِغَدٍ فَلَمَّا أَصْبَحَ یَحْیَی علیه السلام قَعَدَ فِی بَیْتِهِ یَنْتَظِرُ الْمَوْعِدَ وَ أَغْلَقَ عَلَیْهِ الْبَابَ إِغْلَاقاً فَمَا شَعَرَ حَتَّی سَاوَاهُ مِنْ خَوْخَةٍ کَانَتْ فِی بَیْتِهِ فَإِذَا وَجْهُهُ صُورَةُ وَجْهِ الْقِرْدِ وَ جَسَدُهُ عَلَی صُورَةِ الْخِنْزِیرِ وَ إِذَا عَیْنَاهُ مَشْقُوقَتَانِ طُولًا وَ إِذَا أَسْنَانُهُ وَ فَمُهُ مَشْقُوقٌ طُولًا عَظْماً وَاحِداً بِلَا ذَقَنٍ وَ لَا لِحْیَةٍ (2)وَ لَهُ أَرْبَعَةُ أَیْدٍ یَدَانِ فِی صَدْرِهِ وَ یَدَانِ فِی مَنْکِبِهِ وَ إِذَا عَرَاقِیبُهُ قَوَادِمُهُ وَ أَصَابِعُهُ خَلْفَهُ وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ وَ قَدْ شَدَّ وَسَطَهُ بِمِنْطَقَةٍ فِیهَا خُیُوطٌ مُعَلَّقَةٌ بَیْنَ أَحْمَرَ (3)وَ أَصْفَرَ وَ أَخْضَرَ وَ جَمِیعِ الْأَلْوَانِ وَ إِذَا بِیَدِهِ جَرَسٌ عَظِیمٌ وَ عَلَی رَأْسِهِ بَیْضَةٌ وَ إِذَا فِی الْبَیْضَةِ حَدِیدَةٌ مُعَلَّقَةٌ شَبِیهَةٌ بِالْکُلَّابِ (4)فَلَمَّا تَأَمَّلَهُ یَحْیَی علیه السلام قَالَ لَهُ مَا هَذِهِ الْمِنْطَقَةُ الَّتِی فِی وَسَطِکَ فَقَالَ هَذِهِ الْمَجُوسِیَّةُ أَنَا الَّذِی سَنَنْتُهَا وَ زَیَّنْتُهَا لَهُمْ فَقَالَ لَهُ فَمَا هَذِهِ الْخُیُوطُ الْأَلْوَانُ قَالَ لَهُ هَذِهِ جَمِیعُ أَصْبَاغِ النِّسَاءِ لَا تَزَالُ الْمَرْأَةُ تَصْبَغُ الصِّبْغَ حَتَّی تَقَعَ مَعَ لَوْنِهَا فَأَفْتَتِنَ النَّاسَ بِهَا فَقَالَ لَهُ فَمَا هَذَا الْجَرَسُ الَّذِی بِیَدِکَ قَالَ هَذَا مَجْمَعُ کُلِّ لَذَّةٍ مِنْ طُنْبُورٍ وَ بَرْبَطٍ وَ مِعْزَفَةٍ وَ طَبْلٍ وَ نَایٍ وَ صُرْنَایٍ (5)وَ إِنَّ الْقَوْمَ لَیَجْلِسُونَ عَلَی شَرَابِهِمْ فَلَا یَسْتَلِذُّونَهُ

ص: 172


1- فی المصدر: سلیمان بن بلال المدنیّ و لعله الصحیح و هو سلیمان بن بلال التیمی أبو أیّوب و أبو محمّد المدنیّ مولی أبی بکر، المترجم فی رجال الشیخ فی أصحاب الصادق علیه السلام، و اطراه العامّة فی کتبهم بالتوثیق و الاتقان و الصلاح، توفّی سنة 177 علی ما فی التقریب او 172 علی ما حکی عن الذهبی.
2- فی المصدر و فی نسخة: و إذا عیناه مشقوقتان طولا و فمه مشقوق طولا، و إذا اسنانه و فمه عظم واحد بلا ذقن و لا لحیة.
3- فی المصدر: من بین احمر.
4- الکلاب بالفتح و تشدید اللام: حدیدة معطوفة یعلق بها اللحم و غیره.
5- النای: آلة من آلات الطرب ینفخ فیها، و الکلمة من الدخیل و کذا الصرنای.

تا برای اصحابمان در مصر توصیف کنم، آن­گاه امام به من نگاه کرد و فرمود: ای علی، خداوند نقطه­ی آغاز امامت را مانند نقطه­ی آغاز نبوّت قرار داده است، آن­گونه که فرموده است: «فلمّا بلغ أشدّه و استوی آتیناه حکما و علما»{هنگامی ­که بالغ شد و جوانی­اش به کمال و نهایت خود رسید به او حق قضاوت و دانش بخشیدیم} همچنین فرموده:{و آتیناه الحکم صبیّا} «و از کودکی به او حق قضاوت (نبوّت) دادیم»، بنابراین همان­گونه که جایز است حق قضاوت (و نبوّت) به مردی چهل ساله و عاقل و بالغ بخشیده شود جایز است به پسر بچّه­ای چند ساله نیز بخشیده شود، و گفته شده که منظور از (الحکم) فهم و قدرت درک مسائل است؛ و از معمر روایت شده که کودکان به یحیی گفتند: بیا با هم بازی کنیم یحیی گفت: من برای بازی وسرگرمی خلق نشده ام، پس خداوند متعال این آیه را در مورد او نازل فرمود: «و آتیناه والحکم صبیاً»، این روایت از امام رضا علیه السلام نیز نقل شده است، «و حناناً من لدنّا» (الحنان): عطوفت و مهربانی، یعنی: و از جانب خویش او را مورد رحمت و مهربانی قرار دادیم؛ و گفته شده: از جانب خود به او عطوفت و مهربانی بخشیدیم، و از امام باقر علیه السلام روایت شده که رحمت و مهربانی خداوند نسبت به یحیی در حدّی بود که هرگاه می­گفت: پروردگارا، خداوند می­فرمود: لبیک ای یحیی؛ و گفته شده «وحناناًمن لدنّا» یعنی(تعطّفا منّا: از جانب خود به او مهربانی و محبّت بخشیدیم)، «و زکوة» یعنی: عملی صالح و پاک و مطهّر و یا زکات برای کسی که دینش را پذیرفته تا بدین وسیله پاک و مطهّر گردند؛ و گفته شده منظور از (زکات) اطاعت خداوند و اخلاص است، همچنین گفته شده منظور صدقه و احسانی است که خداوند بر والدین یحیی روا داشته است و گفته شده: او را با حسن مدح و ستایش پاک و شایسته و مطهّر گردانیدیم، «و کان تقیّاً» یعنی: مخلص و فر مانبردار بود و از آنچه خداوند او را از آن منع کرده بود پرهیز می­کرد، گفته­اند: نشانه­ تقوای یحیی این بود که هرگز مرتکب گناه نشد و قصد انجام گناه نیز نکرد، «و برّا بوالدیه» یعنی: نسبت به والدینش نیکو کار بود، «و لم یکن جبّارا» یعنی: متکبر نبود و بر مردم تعدّی و تجاوز روا نمی­داشت، «عصیّاً» یعنی: نافرمان امر پروردگارش نبود، «و سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّاً» یعنی: سلام و درود ما بر او در تمامی این حالات و اوضاع (هنگام تولد و مرگ و برانگیخته شدن در قیامت) و گفته شده: یعنی آرامش و امنیّت ما او را فرا گیرد. پایان خلاصه­ تفسیر طبرسی رحمه الله.(1)

می­گویم: این سخن علی بن ابراهیم (و یقوب ابن ماثان) یا معطوف بر (زکریا) است یعنی: ریاست بنی­اسرائیل در آن زمان برعهده­­ زکریا و شوهر عمّه­اش یعقوب بود؛ یا (یعقوب) مبتدا و (ماثان) خبر آن است یعنی: یعقوبی که خداوند ذکر کرده پسر (ماثان) است نه اسحاق پیامبر، و یا یعقوب مبتدا و (بنی­ماثان) معطوف بر آن است

ص: 177


1- . مجمع البیان 6 : 502- 506

فَأُحَرِّکُ الْجَرَسَ فِیمَا بَیْنَهُمْ فَإِذَا سَمِعُوهُ اسْتَخَفَّهُمُ (1)الطَّرَبُ فَمِنْ بَیْنِ مَنْ یَرْقُصُ وَ مِنْ بَیْنِ مَنْ یُفَرْقِعُ أَصَابِعَهُ وَ مِنْ بَیْنِ مَنْ یَشُقُّ ثِیَابَهُ فَقَالَ لَهُ وَ أَیُّ الْأَشْیَاءِ أَقَرُّ لِعَیْنِکَ قَالَ النِّسَاءُ هُنَّ فُخُوخِی وَ مَصَائِدِی فَإِنِّی إِذَا اجْتَمَعَتْ عَلَیَّ دَعَوَاتُ الصَّالِحِینَ وَ لَعَنَاتُهُمْ صِرْتُ إِلَی النِّسَاءِ فَطَابَتْ نَفْسِی بِهِنَّ فَقَالَ لَهُ یَحْیَی علیه السلام فَمَا هَذِهِ الْبَیْضَةُ الَّتِی عَلَی رَأْسِکَ قَالَ بِهَا أَتَوَقَّی دَعْوَةَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَمَا هَذِهِ الْحَدِیدَةُ الَّتِی أَرَی فِیهَا قَالَ بِهَذِهِ أُقَلِّبُ قُلُوبَ الصَّالِحِینَ قَالَ یَحْیَی علیه السلام فَهَلْ ظَفِرْتَ بِی سَاعَةً قَطُّ قَالَ لَا وَ لَکِنْ فِیکَ خَصْلَةٌ تُعْجِبُنِی قَالَ یَحْیَی فَمَا هِیَ قَالَ أَنْتَ رَجُلٌ أَکُولٌ فَإِذَا أَفْطَرْتَ أَکَلْتَ وَ بَشِمْتَ فَیَمْنَعُکَ ذَلِکَ مِنْ بَعْضِ صَلَاتِکَ وَ قِیَامِکَ بِاللَّیْلِ قَالَ یَحْیَی علیه السلام فَإِنِّی أُعْطِی اللَّهَ عَهْداً أَلَّا أَشْبَعَ (2)مِنَ الطَّعَامِ حَتَّی أَلْقَاهُ قَالَ لَهُ إِبْلِیسُ وَ أَنَا أُعْطِی اللَّهَ عَهْداً أَنِّی لَا أَنْصَحُ مُسْلِماً حَتَّی أَلْقَاهُ ثُمَّ خَرَجَ فَمَا عَادَ إِلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ (3).

بیان

الخوخة کوة تؤدی الضوء إلی البیت و العراقیب جمع العرقوب و هو عصب غلیظ فوق عقب الإنسان و قال الفیروزآبادی المعازف الملاهی کالعود و الطنبور و الواحد عزف أو معزف کمنبر و مکنسة و قال البشم محرکة التخمة و السأمة بشم کفرح.

«13»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیَّا یَقُولُ ذَکَرَ رَبُّکَ زَکَرِیَّا فَرَحِمَهُ إِذْ نادی رَبَّهُ نِداءً خَفِیًّا قالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی یَقُولُ ضَعُفَ وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا یَقُولُ لَمْ یَکُنْ دُعَائِی خَائِباً عِنْدَکَ وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی یَقُولُ خِفْتُ الْوَرَثَةَ مِنْ بَعْدِی وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً وَ لَمْ یَکُنْ لِزَکَرِیَّا یَوْمَئِذٍ وَلَدٌ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یَرِثُهُ وَ کَانَتْ هَدَایَا بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ نُذُورُهُمْ لِلْأَحْبَارِ وَ کَانَ زَکَرِیَّا رَئِیسَ الْأَحْبَارِ وَ کَانَتِ امْرَأَةُ زَکَرِیَّا أُخْتَ مَرْیَمَ بِنْتِ

ص: 173


1- أی اطربهم.
2- فی المصدر: انی لا اشبع.
3- أمالی ابن الطوسیّ: 216- 217.

و (رؤساء) خبرِ هر دو می­باشد که در این صورت عام بر خاص عطف داده شده است. و بیضاوی گفته است: گویند که یعقوب برادر زکریا و یا عمران بن ماثان از سلاله­ی سلیمان بوده است. پایان.(1)

امّا شاید تفسیر (العتیّ) به (بؤس) و (یأس) به خاطر این است که سختی و گرفتاری و نا امیدی از بچّه­دار شدن از تبعات و لوازم پیری و سالخوردگی است. جوهری گفته است: (عتی الشیخ): یعنی پیر مرد بسیار سالخورده و خشکیده شد.

روایت 14.

الاحتجاج: سعد بن عبدالله تفسیر« کهیعص» را از امام زمان علیه السلام پرسید و ایشان فرمود : این حروف از خبر­های غیبی هستند که خداوند متعال بنده­ خود زکریا را از آن آگاه گردانده سپس داستانش را برای محمد صلی الله علیه وآله نقل کرده است، به این ترتیب که زکریا از خداوند خواست که او را از نا­م­های پنج گانه آگاه گرداند، پس جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد و آن اسمها را به او آموخت، و زکریا علیه السلام هنگامی که اسم محمد صلّی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن علیهم السلام را ذکر می­کرد غم و اندوهش بر طرف می­شد، و هنگامی ­که اسم حسین علیه السلام را ذکر می­کرد اشک راه گلویش را می­بست و به نفس نفس می­افتاد، بنابراین روزی گفت: خدایا مرا چه شده آن­گاه ­که نام چهار تن از آنان را ذکر می­کنم به وسیله­ی اسم­هایشان غم و غصّه­ام بر طرف می­شود ولی هنگامی که اسم حسین را ذکر می­کنم اشک از چشمم جاری می­شود نفسم به­ جوش و خروش می آید؟ بنابراین خداوند متعال او را از داستان حسین آگاه کرد و فرمود: «کهیعص» که (کاف) اسم کربلاست و (هاء) هلاکت عترت یامبر، (یاء) ابتدای اسم یزید که به امام حسین علیه السلام ظلم و ستم کرد، (عین ) عطش و تشنگی و (صاد) صبر آن حضرت می­باشد؛ و آن­گاه که زکریا علیه السلام این سخن را شنید سه روز مسجدش را ترک نکرد و مردم را از آمدن نزد خود منع نمود، و شروع به گریه و زاری و مرثیه سرایی برای امام حسین علیه السلام کرد و می­گفت: خداوندا، آیا بهترین آفریده خود را به واسطه کشته شدن فرزندش دچار فاجعه و درد می­کنی؟ آیا غم و غصه این مصیبت بزرگ را بر درگاهش نازل می­کنی؟ خداوندا، آیا لباس این مصیبت را بر علی و فاطمه می­پوشانی؟ آیا غم و اندوه این مصیبت را بر ساحت آن دو ماندگار می سازی؟ سپس می­گفت: پروردگارا فرزندی به من عطا فرما که در کهن­سالی نور دیده­ام باشد، و آن­گاه که او را به من عطا فرمودی مرا شیفته و شیدای حبّش بگردان،

ص: 178


1- . أنوار التنزیل 2 : 31

عِمْرَانَ بْنِ مَاثَانَ وَ یَعْقُوبُ بْنُ مَاثَانَ (1)وَ بَنُو مَاثَانَ إِذْ ذَاکَ رُؤَسَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ بَنُو مُلُوکِهِمْ وَ هُمْ مِنْ وُلْدِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ زَکَرِیَّا فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا یا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا یَقُولُ لَمْ یُسَمَّ بِاسْمِ یَحْیَی أَحَدٌ قَبْلَهُ قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْکِبَرِ عِتِیًّا فَهُوَ الْبُؤْسُ (2)قالَ کَذلِکَ قالَ رَبُّکَ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَیالٍ سَوِیًّا صَحِیحاً مِنْ غَیْرِ مَرَضٍ (3).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیَّا أی هذا خبر رحمة ربک زکریا عبده و یعنی بالرحمة إجابته إیاه حین دعاه و سأله الولد و زکریا اسم نبی من أنبیاء بنی إسرائیل کان من أولاد هارون بن عمران و قیل معناه ذکر ربک عبده بالرحمة إِذْ نادی رَبَّهُ نِداءً خَفِیًّا أی سرا غیر جهر لا یرید به ریاء. (4)و قیل إنما أخفاه لئلا یهزأ به الناس قالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی أی ضعف و إنما أضاف إلی العظم (5)لأنه مع صلابته إذا ضعف فکیف باللحم و العصب وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً أی إن الشیب قد عم الرأس وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا أی و لم أکن بدعائی إیاک فیما مضی مخیبا محروما و المعنی أنک قد عودتنی حسن الإجابة فلا تخیبنی فیما أسألک (6)وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی و هم الکلالة عن ابن

ص: 174


1- المصدر و نسخة خالیان عن قوله: و یعقوب بن ماثان.
2- هکذا فی نسخ، و فی نسخة: الیؤس، قلت: ای یائس؛ و یحتمل کونه تصحیف الیأس کما یأتی فی کلام المصنّف، و لعلّ المعنی: و قد بلغت من الکبر حالة آیس فیها من ان یتولد منی ولد. و فی المصدر: المیئوس، و یحتمل أن یکون الجمیع مصحف الیبس کما یأتی فی کلام الطبرسیّ.
3- تفسیر القمّیّ: 408- 409.
4- فی المصدر: ای حین دعا ربّه دعاء «خفیا» خافیا سرا غیر جهر بخفیة فی نفسه لا یرید به رباء.
5- فی المصدر: و انما أضاف الوهن الی العظم.
6- فی المصدر: قد عودتنی حسن الإجابة و ما خیبتنی فیما سألتک؛ و لا حرمتنی الاستجابة فیما دعوتک و لا تخیبنی فیما اسألک.

سپس با از دست دادنش مصیبت­زده­ام بگردان آن­گونه که محمد حبیب خود را با از دست دادن فرزندش مصیبت­زده کردی، بنابراین خداوند یحیی را به او بخشید و به واسطه­ی از دست دادنش مصیبت زده­اش گرداند، و دوران حمل یحیی علیه السلام شش ماه طول کشید و حسین علیه السلام نیز چنین بود. حدیث.(1)

توضیح

سُری عنه الهمَّ (بر وزن تفعیل و به صورت مجهول) : غم و اندوهش بر طرف شد، (البُهره): نفس نفس زدن یا قطع شدن نفس در اثر خستگی، (زَفَر): نفس را بعد از کشیدن بیرون داد.

روایت 15.

علل الشرائع: با استناد به وهب گفته است: هنگامی که بنی اسرائیل گرد هم می­آمدند ابلیس راه می­افتاد و مهمان مجالس آنان می­شد، و به سخن گفتن در باره مریم می­پرداخت و به او تهمت انجام فاحشه با زکریا علیه السلام می­زد، تا اینکه سر انجام شرّ در گرفت و شایعه ­انجام کار زشت درمورد زکریا دهان به دهان چرخید، هنگامی­ که زکریا علیه السلام اوضاع را مشاهده کرد، آن سرزمین را ترک کرد و سفیهان و اشرار بنی­اسرائیل دنبال او به راه افتادند، و به درّه­ای که درختان و گیاهان بسیاری در آن روییده بودند وارد شد و هنگامی­ که به وسط درّه رسید، تنه­ی درختی برای او باز شد پس واردش گردید و درخت او را پوشانید، و ابلیس که با آنان به دنبال زکریا می­گشت و او را طلب می­کرد آمد تا به درختی که زکریا به آن وارد شده بود رسید، پس زیر و روی درخت را برای آنان جستجو کرد تا اینکه دستش را روی قلب زکریا علیه السلام گذاشت و به آنان دستور داد که با ارّه درخت را قطع کنند، پس چنین کردند و زکریا را نیز در وسط درخت قطع کردند، سپس متفّرق شده و او را ترک نمودند، و هنگامی­ که ابلیس از انجام کاری که می­خواست فارغ گشت از دیدگان پنهان شد و این آخرین باری بود که او را مشاهده کردند، امّا زکریا علیه السلام هیچ گونه دردی در اثر ارّه شدن احساس نکرد، آن­گاه خداوند متعال ملائکه را فرستاد و او را غسل دادند و قبل از آنکه دفن شود سه روز بر جنازه اش نماز گزاردند، و همه­ پیامبران علیهم السلام این­گونه­اند یعنی جسد آنان بعد از مرگ تغییر نمی کند و خاک باعث فرسودگی و خورده شدن جسم­شان نمی­شود و سه روز بر آنان نماز گزاده می­شود و سپس دفن می­شوند.(2)

روایت 16.

إکمال الدین: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: بعد از دانیال علیه­السلام امور (نبوت) به عزیر علیه­السلام تفویض شد، بنابر این مردم در اطرافش جمع می­شدند و به او انس می­گرفتند و امور دینی خود را از او می­آموختند، آن­گاه خداوند متعال عزیر را به مدّت صد سال از چشم آنان غایب گرداند سپس او را دوباره بر انگیخت، بعد از عزیر حجّت­ها پنهان شد و فتنه­ها و مصیبت­ها بر بنی­اسرائیل شدّت گرفت تا اینکه یحیی بن زکریا علیهما السلام متولّد شد و رشد و پرورش یافت، پس درحالی که هفت سال داشت در میان مردم ظاهر شد، و شروع به خطبه خواندن کرد، نخست خدا را سپاس گفت و او را ستود و سپس آنان را به ایّام الله متذکّر شد

ص: 179


1- . احتجاج الطبرسی : 259
2- . علل الشرائع : 38

عباس و قیل العصبة عن مجاهد و قیل هم العمومة و بنو العم عن أبی جعفر علیه السلام و قیل بنو العم (1)و کانوا شرار بنی إسرائیل وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً أی عقیما لا تلد فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا ولدا یلینی و یکون أولی بمیراثی یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ و هو یعقوب بن ماثان (2)و أخوه عمران بن ماثان أبو مریم عن الکلبی و مقاتل و قیل هو یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا أی مرضیا عندک ممتثلا لأمرک فاستجاب الله دعاءه و أوحی إلیه یا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا أی لم نسم قبله أحدا باسمه.

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ کَذَلِکَ الْحُسَیْنُ علیه السلام لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیٌّ (3)وَ لَمْ تَبْکِ السَّمَاءُ إِلَّا عَلَیْهِمَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً قِیلَ لَهُ وَ مَا بُکَاؤُهَا قَالَ کَانَتْ تَطْلُعُ حَمْرَاءَ وَ تَغِیبُ حَمْرَاءَ وَ کَانَ قَاتِلُ یَحْیَی علیه السلام وَلَدَ زِناً وَ قَاتِلُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَلَدَ زِناً.

وَ رَوَی سُفْیَانُ بْنُ عُیَیْنَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَمَا نَزَلَ مَنْزِلًا وَ لَا ارْتَحَلَ مِنْهُ إِلَّا وَ ذَکَرَ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ قَالَ یَوْماً مِنْ هَوَانِ الدُّنْیَا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ رَأْسَ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا أُهْدِیَ إِلَی بَغِیٍّ مِنْ بَغَایَا بَنِی إِسْرَائِیلَ.

و قیل إن معنی قوله لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا لم تلد العواقر مثله ولدا و هو کقوله هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا أی مثلا عن ابن عباس و مجاهد قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْکِبَرِ عِتِیًّا أی قد بلغت من کبر السن إلی حال الیبس

ص: 175


1- اخرج البحرانیّ فی تفسیره عن کتاب محمّد بن العباس بإسناده عن محمّد بن همام، عن سهل بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل العلوی، عن سدیر الصیرفی قال: حدّثنی أبو الحسن موسی بن جعفر علیه السلام قال: کنت عند ابی یوما قاعدا حتّی اتی رجل فوقف به، و قال: فی القوم باقر العلوم و رئیسه محمّد بن علی؟ قیل له: نعم، فجلس طویلا، ثمّ قام إلیه فقال: یا ابن رسول اللّه اخبرنی عن قول اللّه عزّ و جلّ فی قصة زکریا: «وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً» الآیة؛ قال: نعم، قال: الموالی بنو العم و أحبّ اللّه ان یهب له ولیا من صلبه- إلی أن قال-: فانی مخرج من صلبک ولدا یرثک و یرث من آل یعقوب فوهب اللّه له یحیی علیه السلام.
2- فی المصدر: «ماتان» بالتاء و کذا فیما بعده.
3- فی المطبوع: سمیا و هو وهم.

و باخبرشان ساخت که محنت­ها و درد رنج ­صالحان به خاطر گناهان بنی اسرائیل است، همچنین گفت عاقبت از آن متّقین است، و آنان را به گشایش و زندگی فراخ که با ظهور مسیح علیه السلام در بیست و چند سال از سخن او حادث می­شود وعده داد.(1)

می­گویم: روایت به صورت کامل در داستان طالوت مذکور است.

روایت 17.

قصص الأنبیاء: شیخ صدوق از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: آن­گاه که یحیی علیه السلام متولّد شد به سوی آسمان بالا برده شد و با رود خانه­های بهشت تغذیه گردید تا اینکه از شیر گرفته شد، سپس به سوی پدرش فرود آمد و خانه با نور او روشن می­گشت.(2)

روایت 18.

قصص الانبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: زکریا علیه السلام پروردگارش را فرا خواند و گفت: {از جانب خود ولیّ و جانشینی به من ببخش که از من و خاندان یعقوب ارث برد}، پس خداوند متعال او را به تولد یحیی بشارت داد، ولی زکریا مطمئن نبود که آن کلام و بشارت از جانب خداوند بوده و بیم آن داشت که از جانب شیطان باشد، بنابراین گفت: {چگونه مرا پسری خواهد بود؟} و{نشانه­ای برای من قرار ده} و زبانش بند آمد پس فهمید که آن بشارت از جانب خداوند متعال بوده است. (3)

روایت 19.

به إسناد تفسیر النعمانّی از امام صادق علیه­السلام روایت شده که فرمود: هنگامی که از امیر مؤمنان علیه­السلام درباره­ معانی وحی پرسیدند فرمود: وحی سه دسته است: وحی نبوّت، وحی الهام، وحی اشاره، و کلام را پی گرفت تا جایی که فرمود: امّا این فرموده خداوند عزّ و جلّ: «فخرج علی قومه من المحراب فأوحی إلیهم أن سبحوا بکرة و عشیّا» مصداق (وحی اشاره) است که منظور از (أوحی إلیهم)، (أشار إلیهم: به آنان اشاره کرد) می­باشد با استناد به این فرموده­ی خداوند متعال: «ألّا تکلّم الناس ثلاثة أیّام إلّا رمزاً» {که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نگویی.}(4)

روایت 20.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه­السلام روایت شده که فرمود: در زمان یحیی بن زکریا علیهما ­السلام پادشاهی وجود داشت که شب خوابیدن با زنان او را کفایت نمی­کرد تا اینکه زنی فاحشه­ را (به همسری) گرفت، آن زن تا زمانی که پیر و سالخورده شد نزد پادشاه می­رفت، هنگامی که پیر شد دخترش را آماده کرد، سپس به او گفت: می­خواهم تو را نزد پادشاه ببرم، آن­گاه که با تو همبستر می­شود می­پرسد: چه نیاز و حاجتی داری؟ بگو: حاجت من این است که یحیی بن زکریا را به قتل برسانی،

ص: 180


1- . إکمال الدین : 91 و95
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . المحکم و المتشابه : 21

و الجفاف و نحول العظم قال قتادة کان له بضع و سبعون سنة (1)قالَ کَذلِکَ أی قال الله سبحانه الأمر علی ما أخبرتک من هبة الولد علی الکبر قالَ رَبُّکَ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبْلُ أی من قبل یحیی وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً أی شیئا موجودا. (2)

وَ رَوَی الْحَکَمُ بْنُ عُتَیْبَةَ (3)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا وُلِدَ یَحْیَی بَعْدَ الْبِشَارَةِ لَهُ مِنَ اللَّهِ بِخَمْسِ سِنِینَ.

قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً و علامة (4)أستدل بها علی وقت کونه قالَ الله سبحانه آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَیالٍ سَوِیًّا أی و أنت سوی صحیح سلیم فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ أی من مصلاه فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أی أشار إلیهم و أومأ بیده و قیل کتب لهم فی الأرض أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا أی صلوا بکرة و عشیا و قیل أراد التسبیح بعینه قال ابن جریح أشرف علیهم زکریا علیه السلام من فوق غرفة کان یصلی فیها لا یصعد إلیها إلا بسلم و کانوا یصلون معه الفجر و العشاء فکان یخرج إلیهم فیؤذن لهم (5)بلسانه فلما اعتقل لسانه خرج علی عادته و أذن لهم بغیر کلام فعرفوا عند ذلک أنه قد جاء وقت حمل امرأته بیحیی فمکث ثلاثة أیام لا یقدر علی الکلام معهم و یقدر علی التسبیح و الدعاء ثم قال سبحانه یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ تقدیره فوهبنا له یحیی و أعطیناه الفهم و العقل و قلنا له یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ یعنی التوراة بما قواک الله علیه و أیدک به و معناه و أنت قادر علی أخذه قوی علی العمل (6)و قیل معناه بجد و صحة عزیمة علی القیام بما فیه وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا أی و آتیناه النبوة فی حال صباه و هو ابن ثلاث سنین عن ابن عباس.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ وَ أَنَا أُرِیدُ مِصْرَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ إِذْ ذَاکَ خُمَاسِیٌّ فَجَعَلْتُ أَتَأَمَّلُهُ

ص: 176


1- فی المصدر: بضع و تسعون سنة.
2- فی المصدر: ای أنشأتک و أجدتک و لم تک شیئا موجودا.
3- فی المصدر: الحکم بن عیینة و هو وهم.
4- فی المصدر: ای دلالة و علامة.
5- فی المصدر: فیأذن لهم.
6- فی المصدر: العمل به.

هنگامی که پادشاه با آن دختر همبستر شد از حاجت و نیاز او پرسید، دختر گفت: حاجتم کشته شدن یحیی بن زکریا است، و آن­گاه که پادشاه روز سوم خود را نزد آن دختر سپری می­کرد دنبال یحیی فرستاد و او را نزد خود آورد، تشتی طلایی را نیز فراهم کرد و یحیی را در آن ذبح کرد و او را بر زمین انداخت، پس خون مرتفع می­گشت و بالا می­آمد، و مردم جلو می­آمدند و خاک بر سر جسد او می­پاشیدند ولی خون از زیر خاک بیرون می­پاشید و روی آن را می­گرفت تا جائی که تبدیل به تلّی بزرگ شد؛ آن عصر و دوره گذشت و زمان (بخت نصر) فرا رسید، هنگامی که بخت­نصر خون را مشاهده کرد درباره آن سؤال پرسید، ولی کسی را نیافت که پاسخ سؤالش را بداند تا اینکه او را به سوی شیخ بزرگی راهنمایی کردند، بنابراین از او درباره آن خون پرسید، شیخ گفت: پدرم از طریق جدش مرا آگاه گردانده که این خون متعّلق به یحیی بن زکریا است که داستانش چنین و چنان بوده است، و داستان را برایش نقل کرد و اینکه آن خون، خون یحیی بوده است، پس بخت نصر گفت: باید به حدّی آدم روی این خون ذبح کنم که آرام بگیرد، و هفتاد هزار نفر را بر روی آن خون به قتل رساند و هنگامی که بخت نصر این کار را عملی کرد خون آرام گرفت.(1)

روایت 21.

قصص الانبیاء: و در حدیثی دیگر نقل شده است: این زن فاحشه قبل از پادشاه همسر پادشاه زورگویی بود، و پادشاه زمان یحیی بعد از آن پادشاه زورگو با او ازدواج کرد، این زن از پادشاه اول صاحب دختری بود و هنگامی ­که خود پیر شد به پادشاه دوم گفت: با این دختر ازدواج کن، پادشاه گفت از یحیی بن زکریا در این باره سؤال می­پرسم اگر اجازه داد چنین کاری را انجام می­دهم، پادشاه از یحیی سؤال پرسید، ولی یحیی گفت: جایز نیست، پس آن زن دخترش را آماده کرد و زینت بخشید و او را بر پادشاه که مست بود عرضه کرد، و آنچه در مورد قتل یحیی علیه­ السلام ذکر شد روی داد.(2)

روایت 22.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه­ السلام فرمود: ترس زکریا علیه­السلام را فرا گرفته بود، پس آن سرزمین را ترک کرد و به درختی پناه برد، درخت برای او باز شد و گفت: ای زکریا وارد من شو، پس نزدیک شد تا وارد درخت شد، و بنی­اسرائیل که در طلبش بودند او را نیافتند، پس ابلیس سراغ آنان آمد حال آنکه زکریا را به هنگام ورود به درخت دیده بود، بنابراین جای او را به آنان نشان داد و گفت : زکریا در این درخت پنهان شده است پس آنرا قطع کنید، و بنی اسرائیل آن درخت را عبادت می­کردند بنابراین گفتند: آنرا قطع نمی­کنیم، ولی ابلیس آنقدر نزد آنان

باقی ماند تا اینکه درخت را همراه زکریا علیه­ السلام قطع کردند.(3)

روایت 23.

قصص­الأنبیاء: به اسناد صدوق از امام صادق علیه­ السلام روایت شده که فرمود: خداوند عزّ و جلّ آن­گاه که بخواهد انتقام اولیای خویش را بگیرد، از مخلوقات شرورش به این منظور استفاده می­کند، و هنگامی­که اراده ­کند انتقام خودش را بگیرد، از اولیای خود در جابه­جایی این خواسته استفاده می­کند، و انتقام یحیی بن زکریا علیهما­السلام را به وسیله بخت نصرگرفت.(4)

ص: 181


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

لِأَصِفَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ فِی الْإِمَامَةِ کَمَا أَخَذَ فِی النُّبُوَّةِ قَالَ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ قَالَ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا فَقَدْ یَجُوزُ أَنْ یُعْطَی الْحُکْمَ ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ یَجُوزُ أَنْ یُعْطَاهُ الصَّبِیُّ.

و قیل إن الحکم الفهم

و عن معمر قال إن الصبیان قالوا لیحیی اذهب بنا نلعب فقال ما للعب خلقت فأنزل الله تعالی فیه وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا و روی ذلک عن أبی الحسن الرضا علیه السلام.

وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا و الحنان العطف و الرحمة أی و آتیناه رحمة من عندنا و قیل تحننا علی العباد و رقة قلب علیهم لیدعوهم إلی طاعة الله و قیل محبة منا

و قیل تحنن الله علیه کان إذا قال یا رب قال له لبیک یا یحیی و هو المروی عن الباقر علیه السلام.

و قیل تعطفا منا وَ زَکاةً أی و عملا صالحا زاکیا أو زکاة لمن قبل دینه حتی یکونوا أزکیاء و قیل یعنی بالزکاة طاعة الله و الإخلاص و قیل و صدقة تصدق الله بها علی أبویه و قیل و زکیناه بحسن الثناء علیه وَ کانَ تَقِیًّا أی مخلصا مطیعا متقیا لما نهی الله عنه قالوا و کان من تقواه أنه لم یعمل خطیئة و لم یهم بها وَ بَرًّا بِوالِدَیْهِ أی بارا بهما وَ لَمْ یَکُنْ جَبَّاراً أی متکبرا متطاولا علی الخلق عَصِیًّا أی عاصیا لربه وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا أی سلام علیه منا فی هذه الأحوال (1)و قیل سلامة و أمان له منا انتهی ملخص تفسیره رحمه الله. (2)

أقول: قول علی بن إبراهیم و یعقوب بن ماثان إما عطف علی زکریا أی کانت الرئاسة فی ذلک الزمان لزکریا و یعقوب عم زوجته أو یعقوب مبتدأ و ابن ماثان خبره أی یعقوب الذی ذکره الله هو ابن ماثان لا ابن إسحاق أو هو مبتدأ و بنو ماثان معطوف

ص: 177


1- فی المصدر: فی هذه الایام. و فیه: و معناه سلامة و امن له یوم ولد من عبث الشیطان به و اغوائه ایاه، و یوم یموت من بلاء الدنیا و من عذاب القبر، و یوم یبعث حیا من هول المطلع و عذاب النار، و انما قال: حیا تأکیدا لقوله: یبعث. و قیل: یبعث مع الشهداء لانهم وصفوا بانهم احیاء. و قیل: ان السلام الأول یوم الولادة تفضل، و الثانی و الثالث علی وجه الثواب و الجزاء.
2- مجمع البیان 6: 502- 503 و 504- 505 و 506.

روایت 24.

قصص­الأنبیاء: در حدیثی دیگر روایت شده که عیسی بن مریم علیهما­ السلام، یحیی علیه­السلام را به همراه دوازده نفر از حواریّون مأمور کرد به مردم آموزش دهند و آنان را از نکاح خواهر زاده منع کنند، و پادشاه این مردم خواهر زاده­ای داشت که شیفته و شیدایش شده بود و می­خواست با او ازدواج کند، هنگامی­که به مادر دختر خبر رسید که یحیی علیه ­السلام مردم را از نکاح­های این چنینی منع کرده است دخترش را تزیین شده نزد پادشاه فرستاد، پادشاه هنگام دیدن دختر از حاجت و نیاز او پرسید، دختر گفت: حاجت من آن است که یحیی بن زکریا را ذبح کنی، پادشاه گفت: چیزی جز این از من بخواه، دختر گفت: جز این چیزی نمی­خواهم، و آن­گاه که دختر از خواسته پادشاه سرپیچی کرد دستور داد که تشتی حاضر کنند، سپس یحیی علیه­السلام را فرا خواند و او را ذبح کرد، قطره­ای از خونش بر زمین افتاد و پیوسته بالا و پایین می­جهید تا اینکه خداوند متعال (بخت نصر) را بر بنی­اسرائیل چیره گرداند، و پیرزنی از آنان سراغ بخت نصر آمد و قطره خون را به او نشان داد، پس با خود عهد بست که به کشتن آنان بر آن قطره خون تا ساکن شدنش ادامه دهد، و هفتاد هزار نفر را در طول یک ­سال بر آن قطره خون ذبح کرد تا این ­که در نهایت ساکن شد و آرام گرفت.(1)

روایت 25.

قصص­الأنبیاء:­ به اسناد شیخ صدوق از امام باقر علیه­ السلام روایت شده که فرمود: پی­ کننده شتر صالح شخصی به اسم أزرق و زنا زاده بوده است و قاتل یحیی بن زکریا نیز زنا زاده بوده است، هم­چنین قاتل علی علیه­السلام زنا زاده بوده است، مراد می­گفت: در میان خود برای ابن ­ملجم پدر و نسبی سراغ نداریم، قاتل حسین بن علی علیهما السلام نیز زنا زاده بوده است، و به راستی که پیامبران و فرزندان آنان را نیز جز زنا زادگان به قتل نرسانده­اند. امام باقر در مورد این فرموده خداوند متعال «لم نجعل له قبل سمیّا» گفته است: یحیی بن زکریا و حسین بن علی علیهم السلام پیش از خود هم نامی نداشته­اند، و آسمان و خورشید چهل روز بر کشته شدن آن دو گریستند، و گریستن خورشید بدین صورت بود که به رنگ قرمز طلوع و غروب می­کرد. و گفته شده یعنی : اهل آسمان که ملائکه هستند بر آن دو گریستند.(2)

توضیح

گریه آسمان و زمین آن­گونه که راوندی رحمه الله بیان کرده قابل توجیه است، و ممکن است گفته شود: گریستن آسمان و زمین کنایه از شدت مصیبت و فاجعه است تا جایی که گویا آسمان و زمین بر او می­گریند،

ص: 182


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

علیه و قوله رؤساء خبرهما فیکون من قبیل عطف العام علی الخاص. (1)و قال البیضاوی قیل یعقوب کان أخا زکریا أو عمران بن ماثان (2)من نسل سلیمان انتهی. (3)و أما تفسیره العتی بالبؤس أو الیأس (4)فلعله بیان لحاصل المعنی و لازمه قال الجوهری عتی (عتا) الشیخ کبر و ولّی (5).

«14»

ج، الإحتجاج سَأَلَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقَائِمَ علیه السلام عَنْ تَأْوِیلِ کهیعص قَالَ علیه السلام هَذِهِ الْحُرُوفُ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ أَطْلَعَ اللَّهُ عَلَیْهَا عَبْدَهُ زَکَرِیَّا ثُمَّ قَصَّهَا عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّ زَکَرِیَّا سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُعَلِّمَهُ أَسْمَاءَ الْخَمْسَةِ فَأَهْبَطَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَعَلَّمَهُ إِیَّاهَا فَکَانَ زَکَرِیَّا علیه السلام إِذَا ذَکَرَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ علیهم السلام سُرِّیَ عَنْهُ هَمُّهُ وَ انْجَلَی کَرْبُهُ وَ إِذَا ذَکَرَ اسْمَ الْحُسَیْنِ علیه السلام خَنَقَتْهُ الْعَبْرَةُ وَ وَقَعَتْ عَلَیْهِ الْبُهْرَةُ فَقَالَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ إِلَهِی مَا بَالِی إِذْ ذَکَرْتُ أَرْبَعَةً مِنْهُمْ تَسَلَّیْتُ بِأَسْمَائِهِمْ مِنْ هُمُومِی وَ إِذَا ذَکَرْتُ الْحُسَیْنَ تَدْمَعُ عَیْنِی وَ تَثُورُ زَفْرَتِی فَأَنْبَأَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْ قِصَّتِهِ فَقَالَ کهیعص فَالْکَافُ اسْمُ کَرْبَلَاءَ وَ الْهَاءُ هَلَاکُ الْعِتْرَةِ وَ الْیَاءُ یَزِیدُ وَ هُوَ ظَالِمُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ الْعَیْنُ عَطَشُهُ وَ الصَّادُ صَبْرُهُ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ زَکَرِیَّا علیه السلام لَمْ یُفَارِقْ مَسْجِدَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ مَنَعَ فِیهِنَّ النَّاسَ مِنْ الدُّخُولِ عَلَیْهِ وَ أَقْبَلَ عَلَی الْبُکَاءِ وَ النَّحِیبِ وَ کَانَ یُرْثِیهِ إِلَهِی أَ تُفْجِعُ (6)خَیْرَ جَمِیعِ خَلْقِکَ بِوَلَدِهِ إِلَهِی أَ تُنْزِلُ بَلْوَی هَذِهِ الرَّزِیَّةِ بِفِنَائِهِ إِلَهِی أَ تُلْبِسُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ ثِیَابَ هَذِهِ الْمُصِیبَةِ إِلَهِی أَ تَحُلُّ کُرْبَةَ هَذِهِ الْمُصِیبَةِ بِسَاحَتِهَا ثُمَّ کَانَ یَقُولُ إِلَهِی ارْزُقْنِی وَلَداً تَقَرُّ بِهِ عَیْنِی عَلَی الْکِبَرِ فَإِذَا رَزَقْتَنِیهِ فَافْتِنِّی

ص: 178


1- و لعله أظهر: فیکون المعنی أن رئاسة الدین و الاحبار کانت لزکریا علیه السلام، و رئاسة الدنیا و الملک لیعقوب بن ماثان و بنی ماثان.
2- فی المصدر: أو کان أخا عمران بن ماثان.
3- أنوار التنزیل 2: 31.
4- فی نسخة: الیؤس.
5- من ولی الرطب: أخذ فی الهیج ای الیبس.
6- فجعه: أوجعه باعدامه ما یتعلق به من أهل أو مال.

یا کنایه از این مطلب است که ضرر آن مصیبت به آسمان و زمین رسیده و در آنها تأثیر نهاده و آثار تغییر به وسیله آن مصیبت در هر دوی آنها ظاهر شده است، و یا منظور این است که آسمان خون گریسته است، و از زمین خون خالص و تازه جوشیده است؛ و گریه آسمان و زمین آن­گونه است که در حدیث تفسیر شده است، و شاید آخرین نظر و تفسیر واضح­تر و صحیح­تر باشد.

روایت 26.

قصص الأنبیاء : از امام صادق علیه السلام روایت شده که آسمان و زمین بر کشته شدن حسین بن علی علیهما السلام گریستند و قرمز شدند، و هرگز بر کسی جز یحیی بن زکریا علیهما السلام نگریسته بودند.(1)

روایت 27.

قصص الانبیاء: با استناد به صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه «فما بکت علیهم السماء و الأرض» {پس آسمان و زمین بر آنان گریه نکردند} فرمود : آسمان قبل و بعد از کشته شدن یحیی بن زکریا بر کسی گریه نکرد تا اینکه حسین علیه السلام کشته شد، پس بر او نیز گریست.(2)

روایت 28.

کامل الزیارات: اسماعیل بن کثیر گفته است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: قاتل

ص: 183


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

بِحُبِّهِ ثُمَّ افْجَعْنِی بِهِ کَمَا تَفْجَعُ مُحَمَّداً حَبِیبَکَ بِوَلَدِهِ فَرَزَقَهُ اللَّهُ یَحْیَی وَ فَجَعَهُ بِهِ وَ کَانَ حَمْلُ یَحْیَی علیه السلام سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ حَمْلُ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَذَلِکَ الْخَبَرَ (1) .

بیان

سری عنه الهم علی بناء التفعیل مجهولا انکشف و البهرة بالضم تتابع النفس و انقطاعه من الإعیاء و زفر أخرج نفسه بعد مده إیاه.

«15»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: انْطَلَقَ إِبْلِیسُ یَسْتَقْرِی (2)مَجَالِسَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَجْمَعَ مَا یَکُونُونَ وَ یَقُولُ فِی مَرْیَمَ وَ یَقْذِفُهَا بِزَکَرِیَّا علیه السلام حَتَّی الْتَحَمَ الشَّرُّ (3)وَ شَاعَتِ الْفَاحِشَةُ عَلَی زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمَّا رَأَی زَکَرِیَّا علیه السلام ذَلِکَ هَرَبَ وَ أَتْبَعَهُ سُفَهَاؤُهُمْ وَ شِرَارُهُمْ وَ سَلَکَ فِی وَادٍ کَثِیرِ النَّبْتِ حَتَّی إِذَا تَوَسَّطَهُ انْفَرَجَ لَهُ جِذْعُ شَجَرَةٍ فَدَخَلَ علیه السلام فِیهِ وَ انْطَبَقَتْ عَلَیْهِ الشَّجَرَةُ وَ أَقْبَلَ إِبْلِیسُ یَطْلُبُهُ مَعَهُمْ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الشَّجَرَةِ الَّتِی دَخَلَ فِیهَا زَکَرِیَّا علیه السلام فَقَاسَ لَهُمْ إِبْلِیسُ الشَّجَرَةَ مِنْ أَسْفَلِهَا إِلَی أَعْلَاهَا حَتَّی إِذَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَی مَوْضِعِ الْقَلْبِ مِنْ زَکَرِیَّا علیه السلام أَمَرَهُمْ فَنَشَرُوا بِمِنْشَارِهِمْ وَ قَطَعُوا الشَّجَرَةَ وَ قَطَعُوهُ فِی وَسَطِهَا ثُمَّ تَفَرَّقُوا عَنْهُ وَ تَرَکُوهُ وَ غَابَ عَنْهُمْ إِبْلِیسُ حِینَ فَرَغَ مِمَّا أَرَادَ فَکَانَ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْهُمْ بِهِ وَ لَمْ یُصِبْ زَکَرِیَّا علیه السلام مِنْ أَلَمِ الْمِنْشَارِ شَیْ ءٌ ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَلَائِکَةَ فَغَسَّلُوا زَکَرِیَّا وَ صَلَّوْا عَلَیْهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُدْفَنَ وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ علیهم السلام لَا یَتَغَیَّرُونَ وَ لَا یَأْکُلُهُمُ التُّرَابُ وَ یُصَلَّی عَلَیْهِمْ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ یُدْفَنُونَ(4).

«16»

ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَفْضَی الْأَمْرُ بَعْدَ دَانِیَالَ علیه السلام إِلَی عُزَیْرٍ علیه السلام وَ کَانُوا یَجْتَمِعُونَ إِلَیْهِ وَ یَأْنَسُونَ بِهِ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ فَغَیَّبَ اللَّهُ عَنْهُمْ شَخْصَهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ وَ غَابَتِ الْحُجَجُ بَعْدَهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَتَّی وُلِدَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ تَرَعْرَعَ فَظَهَرَ وَ لَهُ سَبْعُ سِنِینَ فَقَامَ فِی النَّاسِ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَّرَهُمْ بِأَیَّامِ

ص: 179


1- احتجاج الطبرسیّ: 259.
2- أی یتبعها و یطوف فیها.
3- التحم الشی ء: التصق و تلاءم. التحمت الحرب بینهم: اشتبکت.
4- علل الشرائع: 38.

حسین بن علی علیهما السلام زنا زاده بوده است، همچنین قاتل یحیی بن زکریا نیز زنا زاده بوده است، و آسمان و زمین بر هیچکس جز آن دو نگریسته­اند؛ و حدیث را ذکر کرد.(1)

روایت 29.

کامل الزیارات: امام صادق علیه السلام فرموده است: کسانی که حسین بن علی و یحیی بن زکریا علیهم السلام را به قتل رسانده­اند زنا زاده بوده­اند.(2)

روایت 30.

کامل الزیارات: زرارة از عبدالخالق و او نیز از امام صادق علیه السلام نظیر این روایت را نقل کرده است.(3)

می­گویم: برخی از احادیثی که در این مورد روایت شده­اند را در باب احوال امام حسین علیه السلام نقل کردیم.

روایت 31.

تفسیر العیّاشی: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت می­کند که فرمود: هنگامی که زکریا پروردگارش را فراخواند که به او فرزندی ببخشد و ملائکه او را (به آنچه که در قرآن و روایات ذکر شده) ندا سر دادند، دوست داشت بداند که آیا آن ندا از جانب خداوند بوده است، بنابراین به او وحی شد که نشانه این امر چنین است که سه روز زبان از سخن گفتن بازداری، و هنگامی که زبانش را بازداشت و سخن نگفت،

ص: 184


1- . کامل الزیارات : 79
2- . کامل الزیارات : 78
3- . کامل الزیارات : 78

اللَّهِ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّ مِحَنَ الصَّالِحِینَ إِنَّمَا کَانَتْ لِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ وَ وَعَدَهُمُ الْفَرَجَ بِقِیَامِ الْمَسِیحِ علیه السلام بَعْدَ نَیِّفٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً مِنْ هَذَا الْقَوْلِ (1).

أقول: تمامه فی باب قصة طالوت.

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وُلِدَ یَحْیَی علیه السلام رُفِعَ إِلَی السَّمَاءِ فَغُذِّیَ بِأَنْهَارِ الْجَنَّةِ حَتَّی فُطِمَ ثُمَّ نَزَلَ إِلَی أَبِیهِ وَ کَانَ الْبَیْتُ یُضِی ءُ بِنُورِهِ (2).

«18»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ دَعَا زَکَرِیَّا علیه السلام رَبَّهُ فَقَالَ فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ فَبَشَّرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِیَحْیَی فَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ ذَلِکَ الْکَلَامَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ وَ خَافَ أَنْ یَکُونَ مِنَ الشَّیْطَانِ فَقَالَ أَنَّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً فَأُسْکِتَ فَعَلِمَ أَنَّهُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی (3).

«19»

تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ سَأَلُوهُ عَنْ مَعْنَی الْوَحْیِ فَقَالَ مِنْهُ وَحْیُ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهُ وَحْیُ الْإِلْهَامِ وَ مِنْهُ وَحْیُ الْإِشَارَةِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا وَحْیُ الْإِشَارَةِ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا أَیْ أَشَارَ إِلَیْهِمْ لِقَوْلِهِ (4)تَعَالَی أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً (5).

«20»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مَلِکاً کَانَ عَلَی عَهْدِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام لَمْ یَکْفِهِ مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنَ الطَّرُوقَةِ حَتَّی تَنَاوَلَ امْرَأَةً بَغِیّاً فَکَانَتْ تَأْتِیهِ حَتَّی أَسَنَّتْ فَلَمَّا أَسَنَّتْ هَیَّأَتْ ابْنَتَهَا ثُمَّ قَالَتْ لَهَا إِنِّی أُرِیدُ أَنْ آتِیَ بِکِ الْمَلِکَ فَإِذَا وَاقَعَکِ فَیَسْأَلُکِ مَا حَاجَتُکِ (6)فَقُولِی حَاجَتِی أَنْ تَقْتُلَ یَحْیَی بْنَ

ص: 180


1- اکمال الدین: 91 و 95.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. قوله: فاسکت أی اعتقل لسانه و حبس عن الکلام.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. قوله: فاسکت أی اعتقل لسانه و حبس عن الکلام.
4- کذا فی المصدر، و فی النسخ «کقوله» و هو سهو.
5- المحکم و المتشابه: 21.
6- فیه اجمال أو سقط یأتی شرحه بعد ذلک.

پی برد که کسی جز خداوند متعال را توان این کار نیست، و این مصداق فرموده خداوند است که :{پروردگارا، نشانه­ای برای من قرار ده، فرمود: نشانه­ات این است که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نگویی.}(1)

توضیح

ممکن است گفته شود: مشکوک بودن زکریا به وحی و ندایی که او را سر داد به خاطر وجود حکمتی بوده است, بنابراین احساس نیاز کرده که جویای صحّت این امر شود, یا گفته شود زکریا علیه السلام به خاطر افزایش یقین در خواست نشانه کرده است, آن­گونه که در مورد سوال ابراهیم علیه السلام نقل شده است .

روایت 32.

الخصال، علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: در جواب سؤالهایی که مردی از اهل شام از امیر مومنان علیه السلام پرسیده آمده است: یحیی بن زکریا علیه السلام روز چهارشنبه به قتل رسیده است.(2)

روایت 33.

تفسیر العیاشی: از امام صادق یا باقر علیهما السلام روایت شده که فرمود: هنگامی که زکریا از خداوند خواست پسری به او ببخشد، یحیی را به او بخشید پس دچار شک شد و گفت:{پروردگارا , نشانه­ای برای من قرار ده, فرمود: نشانه­ات این است که سه روز با مردم جز به اشاره سخن نگویی.}پس با سرش به ایماء و اشاره می پرداخت.(3)

روایت 34.

تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «و سیداً و حصوراً » فرموده است: (الحصور) یعنی: کسی که سراغ زنان نمی رود , و «نبیاً من الصالحین» {و پیامبری از شایستگان است.}(4)

روایت 35.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا اطاعت خداوند, خدمت به او در زمین است, و هیچ خدمتی معادل نمازگزاردن نیست, و از این جاست که ملائکه زکریا را هنگامی که در محراب (مسجد) به نماز ایستاده بود ندا سر دادند.

روایت 36.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: خداوند متعال در داستان یحیی فرموده است :{ای زکریا, ما تو را به پسری که نامش یحیی است مژده می دهیم و قبلاً هم­نامی برای او قرار نداه ایم} یعنی خداوند متعال قبل از او کسی به اسم یحیی را خلق نکرده است, سپس خداوند داستان را ادامه می دهد تا آنجا که می فرماید: {ای یحیی, کتاب خدا را به جد و جهد بگیر, و از کودکی به او حکم (نبوت) بخشیدیم} از جمله این حکم ها این بود: هنگامی که یحیی کودک بود, کودکان دیگر به او می گفتند: بیا بازی کنیم, و او می گفت: آه, به خدا سوگند که به خاطر بازی آفریده نشده ایم, بلکه فقط برای

ص: 185


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
2- . الخصال 2 : 28، علل الشرائع : 199، عیون الأخبار : 137
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
4- . نسخه خطی تفسیر العیاشی

زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمَّا وَاقَعَهَا سَأَلَهَا عَنْ حَاجَتِهَا فَقَالَتْ قَتْلُ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمَّا کَانَ فِی الثَّالِثَةِ بَعَثَ إِلَی یَحْیَی فَجَاءَ بِهِ فَدَعَا بِطَسْتِ ذَهَبٍ فَذَبَحَهُ فِیهَا وَ صَبَّوْهُ عَلَی الْأَرْضِ فَیَرْتَفِعُ الدَّمُ وَ یَعْلُو وَ أَقْبَلَ النَّاسُ یَطْرَحُونَ عَلَیْهِ التُّرَابَ فَیَعْلُو عَلَیْهِ الدَّمُ حَتَّی صَارَ تَلًّا عَظِیماً وَ مَضَی ذَلِکَ الْقَرْنُ فَلَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ بُخْتَنَصَّرَ مَا کَانَ رَأَی ذَلِکَ الدَّمَ فَسَأَلَ عَنْهُ فَلَمْ یَجِدْ أَحَداً یَعْرِفُهُ حَتَّی دُلَّ عَلَی شَیْخٍ کَبِیرٍ فَسَأَلَهُ فَقَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی أَنَّهُ کَانَ مِنْ قِصَّةِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام کَذَا وَ کَذَا وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ وَ الدَّمُ دَمُهُ فَقَالَ بُخْتَنَصَّرُ لَا جَرَمَ لَأَقْتُلَنَّ عَلَیْهِ حَتَّی یَسْکُنَ فَقَتَلَ عَلَیْهِ سَبْعِینَ أَلْفاً فَلَمَّا وَفَی عَلَیْهِ سَکَنَ الدَّمُ (1).

«21»

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ إِنَّ هَذِهِ الْبَغِیَّ کَانَتْ زَوْجَةَ مَلِکٍ جَبَّارٍ قَبْلَ هَذَا الْمَلِکِ وَ تَزَوَّجَهَا هَذَا بَعْدَهُ فَلَمَّا أَسَنَّتْ وَ کَانَ لَهَا ابْنَةٌ مِنَ الْمَلِکِ الْأَوَّلِ قَالَتْ لِهَذَا الْمَلِکِ تَزَوَّجْ أَنْتَ بِهَا فَقَالَ لَأَسْأَلُ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَإِنْ أَذِنَ فَعَلْتُ فَسَأَلَهُ عَنْهُ فَقَالَ لَا یَجُوزُ فَهَیَّأَتْ بِنْتَهَا وَ زَیَّنَتْهَا فِی حَالِ سُکْرِهِ وَ عَرَضَتْهَا عَلَیْهِ فَکَانَ مِنْ حَالِ قَتْلِ یَحْیَی علیه السلام مَا ذُکِرَ فَکَانَ مَا کَانَ (2).

«22»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ زَکَرِیَّا علیه السلام کَانَ خَائِفاً فَهَرَبَ فَالْتَجَأَ إِلَی شَجَرَةٍ فَانْفَرَجَتْ لَهُ وَ قَالَتْ یَا زَکَرِیَّا ادْخُلْ فِیَّ فَجَاءَ حَتَّی دَخَلَ فِیهَا فَطَلَبُوهُ فَلَمْ یَجِدُوهُ فَأَتَاهُمْ إِبْلِیسُ وَ کَانَ رَآهُ فَدَلَّهُمْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ هُوَ فِی هَذِهِ الشَّجَرَةِ فَاقْطَعُوهَا وَ قَدْ کَانُوا یَعْبُدُونَ تِلْکَ الشَّجَرَةَ فَقَالُوا لَا نَقْطَعُهَا فَلَمْ یَزَلْ بِهِمْ حَتَّی شَقُّوهَا وَ شَقُّوا زَکَرِیَّا علیه السلام (3).

«23»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْخَیَّاطِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَنْتَصِرَ لِأَوْلِیَائِهِ انْتَصَرَ لَهُمْ بِشِرَارِ خَلْقِهِ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَنْتَصِرَ لِنَفْسِهِ انْتَصَرَ بِأَوْلِیَائِهِ وَ لَقَدِ انْتَصَرَ لِیَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام بِبُخْتَنَصَّرَ (4).

ص: 181


1- قصص الأنبیاء مخطوط. و الحدیث الآخر لا یخلو عن غرابة.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. و الحدیث الآخر لا یخلو عن غرابة.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. و الحدیث الآخر لا یخلو عن غرابة.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. و الحدیث الآخر لا یخلو عن غرابة.

جهد و کوشش در به انجام رساندن امری بس بزرگ آفریده شده ایم, سپس می­فرماید: {و از جانب خود مهربانی به او بخشیده ایم} یعنی: عطوفت و مهربانی نسبت به پدر و مادرش و سایر بندگان ما, «و زکوة» یعنی: طهارت و پاکی برای آنکه به او (زکریا) ایمان آورده و تصدیقش کرده است, «و کان تقیّا»یعنی: از شرارت و گناهان پرهیز می کرد, «و برّاً بوادیه»یعنی: به آنان نیکی روا می دشت و مطیع فرمانشان بود, «و لم یکن جباراً عصیّاً» {و زورگو و نافرمان نبود} که از روی خشم و غضب به کشتن و ضرب و شتم دیگران اقدام نماید, و هیچ بنده ای از بندگان خدا یافت نمی شود مگر آنکه مرتکب خطا و گناه شده یا قصد انجام گناه نموده است به جز یحیی علیه السلام که نه مرتکب گناه شده و نه قصد انجام گناه کرده است, آن­گاه خداوند عز و جل می فرماید:{و درود بر او روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که زنده و برانگیخته می شود.}

و دوباره در داستان یحیی فرموده است: {آنجا بود که زکریا پروردگارش را خواند و گفت : پروردگارا , از جانب خود فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایی.}یعنی: هنگامی که زکریا علیه السلام میوه های زمستان را در تابستان و میوه های تابستان را در زمستان نزد مریم علیها السلام مشاهده کرد, و به او گفت: «یا مریم أنَی لک هذا قالت هو من عندالله یرزق من یشاء بغیر حساب »{ ای مریم این میوه ها از کجا و چگونه به دست تو رسیده اند؟ مریم گفت: این از جانب خداست، هر که را بخواهد بدون هیچ حسابی رزق و روزی می دهد} و زکریا یقین پیدا کرد که آن میوه­ها از جانب خداست چرا که کسی جز خودش نزد مریم نمی­رفت، و در این جا بود که زکریا با خود گفت: به راستی کسی که می تواند میوه های زمستان را در تابستان و میوه های تابستان را در زمستان برای مریم حاضر گرداند می تواند به من فرزندی ببخشد هر چند کهن­سال باشم و همسرم نازا باشد، بنابر این پروردگاش را فراخواند و گفت: {پروردگارا، از جانب خود فرزندی پاک و پسندیده به من عطا کن که تو شنونده دعایی.} سپس خدواند متعال فرموده است:{پس فرشتگان او را ندا سر دادند} یعنی: زکریا را ندا سر دادند،{در حالی که ایستاده در محراب دعا می کرد، که خداوند تو را به ولادت یحیی که تصدیق کننده کلمه الله است مژده می دهد} منظور از (کلمه الله) عیسی علیه السلام است، یعنی: یحیی، عیسی را تصدیق می کرد، (و بزرگوار است) یعنی : ریاست و بزرگی کسانی که طاعت خداوند را به جای می آورند را در اطاعت کردن به عهده دارد، {و خویشتن دار} یعنی سراغ زنان نمیرود، {و پیامبری از شایستگان است}، نخستین باری که یحیی، عیسی علیه السلام را تصدیق کرد این گونه بود: غیر از زکریا که به وسیله نردبان به صومعه محل عبادت مریم رفت و آمد داشت هیچ کس دیگری سراغ او نمی­رفت و هنگامی که از آنجا پایین می آمد، در را بر مریم قفل می­کرد سپس روزنه کوچکی را برای او در بالای در صومعه ایجاد کرد تا باد از آنجا وارد شود، و آن­گاه که زکریا بعد از مدتی مریم را باردار مشاهده کرد این امر او را آزرده ساخت و با خود گفت: هیچ کس غیر از من سراغ او نمی آمد و اکنون باردار شده است، پس در میان بنی اسرائیل رسوا می­شوم و تردید نمی­کنند که از من باردار شده است، بنابر این سراغ همسرش آمد و ماجرا را برایش تعریف کرد، همسرش گفت: ای زکریا بیم نداشته باش که خداوند

ص: 186

«24»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام بَعَثَ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام فِی اثْنَیْ عَشَرَ مِنَ الْحَوَارِیِّینَ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ وَ یَنْهَاهُمْ عَنْ نِکَاحِ ابْنَةِ الْأُخْتِ قَالَ وَ کَانَ لِمَلِکِهِمْ بِنْتُ أُخْتٍ تُعْجِبُهُ وَ کَانَ یُرِیدُ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا فَلَمَّا بَلَغَ أُمَّهَا أَنَّ یَحْیَی علیه السلام نَهَی عَنْ مِثْلِ هَذَا النِّکَاحِ أَدْخَلَتْ بِنْتَهَا عَلَی الْمَلِکِ مُزَیَّنَةً فَلَمَّا رَآهَا سَأَلَهَا عَنْ حَاجَتِهَا قَالَتْ حَاجَتِی أَنْ تَذْبَحَ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا فَقَالَ سَلِی غَیْرَ هَذَا فَقَالَتْ لَا أَسْأَلُکَ غَیْرَ هَذَا فَلَمَّا أَبَتْ عَلَیْهِ دَعَا بِطَشْتٍ وَ دَعَا بِیَحْیَی علیه السلام فَذَبَحَهُ فَبَدَرَتْ (1)قَطْرَةٌ مِنْ دَمِهِ فَوَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ فَلَمْ تَزَلْ تَعْلُو (2)حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ بُخْتَنَصَّرَ عَلَیْهِمْ فَجَاءَتْهُ عَجُوزٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَلَّتْهُ عَلَی ذَلِکَ الدَّمِ فَأَلْقَی فِی نَفْسِهِ أَنْ یَقْتُلَ عَلَی ذَلِکَ الدَّمِ مِنْهُمْ حَتَّی یَسْکُنَ فَقَتَلَ عَلَیْهَا سَبْعِینَ أَلْفاً فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ حَتَّی سَکَنَ (3).

«25»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَاقِرَ نَاقَةِ صَالِحٍ کَانَ أَزْرَقَ ابْنَ بَغِیٍّ وَ إِنَّ قَاتِلَ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام ابْنُ بَغِیٍّ وَ إِنَّ قَاتِلَ عَلِیٍّ علیه السلام ابْنُ بَغِیٍّ وَ کَانَتْ مُرَادٌ تَقُولُ مَا نَعْرِفُ لَهُ فِینَا أَباً وَ لَا نَسَباً وَ إِنَّ قَاتِلَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام ابْنُ بَغِیٍّ وَ إِنَّهُ لَمْ یَقْتُلِ الْأَنْبِیَاءَ وَ لَا أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا أَوْلَادُ الْبَغَایَا وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا قَالَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام لَمْ یَکُنْ لَهُ سَمِیٌّ قَبْلَهُ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لَمْ یَکُنْ لَهُ سَمِیٌّ قَبْلَهُ وَ بَکَتِ السَّمَاءُ عَلَیْهِمَا أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ کَذَلِکَ بَکَتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِمَا وَ بُکَاؤُهَا أَنْ تَطْلُعَ حَمْرَاءَ وَ تَغِیبَ حَمْرَاءَ وَ قِیلَ أَیْ بَکَی أَهْلُ السَّمَاءِ وَ هُمُ الْمَلَائِکَةُ (4).

بیان

قد یوجه بکاء السماء و الأرض کما ذکره الراوندی رحمه الله (5)یمکن أن یقال کنایة عن شدة المصیبة حتی کأنه بکی علیه السماء و الأرض أو عن

ص: 182


1- أی اسرعت و سبقت.
2- فی نسخة: فلم تزل تغلی.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- فی قوله: و قیل: أی بکی إه.

جز خیر در حق تو انجام نمی­دهد، مریم را نزد من بیاور که او را ببینم و احوالش را جویا شوم، زکریا مریم را نزد همسرش آورد پس خداوند سختی و دشواری پاسخ گفتن به سوالات را از مریم دور کرد، و آن­گاه که مریم نزد خواهرش - که از او بزرگ­تر و همسر زکریا بود - رفت در مقابل او بر نخاست، پس خداوند به یحیی که در شکم مادرش بود اجازه داد که با پشت پا به شکمش بزند و او را بی تاب و نا آرام سازد، سپس مادرش را ندا سر داد که: سرور زنان جهان که سرور مردان جهان را در شکم دارد نزد تو آمده است و تو در مقابل او بر نمی خیزی؟ آن­گاه همسر زکریا آرام و قرارش را از دست داد و در مقابل مریم برخاست، و یحیی در شکم مادرش برای عیسی بن مریم به سجده در آمد و این نخستین باری بود که او را تصدیق کرد، و فرموده­ رسول خدا صلّی الله علیه وآله در مورد حسن و حسین علیهما السلام نیز این گونه است: آن دو سید و سرور جوانان اهل بهشتند، غیر از دو پسر خاله که یحیی و عیسی هستند.(1)

توضیح

(نخسه) یعنی: با چوب یا انگشت یا مثل آن دو بر بدن او ضربه زد، و در برخی نسخه­ها آمده است: با دست بر شکم مادرش زد؛ سپس آگاه باش که تاریخ نویسان در مورد اینکه (ایشاع) مادر یحیی خواهر یا خاله مریم بوده است اختلاف نظر دارند، و حدیث نظر اول را تایید می کند، و تفسیر کلام پایانی حدیث در داستان مباهله خواهد آمد.

روایت 37.

کافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیهما السلام نزد قبر یحیی بن زکریا رفت حال آنکه از پروردگارش خواسته بود که او را برایش زنده گرداند، پس یحیی را فرا خواند و او جواب داد و از قبر به سوی عیسی خارج شد و گفت: از من چه می خواهی؟ عیسی علیه السلام گفت: می­خواهم مونس و همدم من باشی آن­گونه که در دنیا بودی، یحیی گفت: ای عیسی، هنوز حرارت و درد مرگ و سکرات آن در من آرام و ساکن نشده است و تو می خواهی که مرا به دنیا باز گردانی و حرارت مرگ را دوباره به من بچشانی؟! سپس عیسی را ترک کرد و به قبرش بازگشت.(2)

روایت 38.

إرشاد القلوب: لباس و پوشاک یحیی علیه السلام از جنس پوست خرما و طعامش برگ درختان بود.(3)

ص: 187


1- . تفسیر العسکری : 277 و278
2- . فروع الکافی 1 : 72
3- . ارشاد القلوب : 192

أنه وصل ضرر تلک المصیبة إلی السماء و الأرض و أثرت فیهما و ظهر بها آثار التغیر فیهما أو أنه أمطرت السماء دما (1)و کان یتفجر الأرض دما عبیطا فهذا بکاؤهما کما فسر به فی الخبر و لعل الأخیر أظهر.

«26»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام بَکَی لِقَتْلِهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ احْمَرَّتَا وَ لَمْ یَبْکِیَا عَلَی أَحَدٍ قَطُّ إِلَّا عَلَی یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام (2).

«27»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ قَالَ لَمْ تَبْکِ السَّمَاءُ عَلَی أَحَدٍ قَبْلَ قَتْلِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ بَعْدَهُ حَتَّی قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَبَکَتْ عَلَیْهِ (3).

«28»

مل، کامل الزیارات ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ کَانَ قَاتِلُ

ص: 183


1- کما فی خبر رواه ابن قولویه فی الکامل: 90 باسناد ذکره عن عمر بن وهب عمرو بن ثبیت خ ل عن أبیه، عن علیّ بن الحسین علیه السلام قال: قلت: ای شی ء کان بکاؤها؟ قال: کانت اذا استقبلت بالثوب وقع علیه شبه أثر البراغیث من الدم. و أخرجه فی البرهان عن کتاب محمّد بن العباس عن ابن قولویه الا ان فیه: عمر بن ثابت. و فی خبر آخر رواه ابن قولویه أیضا فی الکامل: لما قتل الحسین بن علیّ علیه السلام امطرت السماء ترابا أحمر. و فی خبر آخر: بکت السماء علی الحسین علیه السلام أربعین صباحا بالدم، و الأرض بکت أربعین صباحا بالسواد، و الشمس بکت أربعین صباحا بالحمرة. راجع الکامل، و قد اخرج البحرانیّ روایات کثیرة تناسب الباب فی تفسیر البرهان عن کتاب تأویل الآیات للسیّد شرف الدین و هو قدّس سرّه أخرجها عن کتاب ما انزل من القرآن فی أهل البیت علیهم السلام للشیخ الاقدم الثقة محمّد بن العباس بن مروان بن الماهیار المعروف بابن الحجام.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. قلت: اخرجه ابن قولویه فی الکامل: 89 بإسناده عن محمّد بن جعفر، عن محمّد بن الحسین، عن وهیب بن حفص النحاس، عن ابی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و بإسناده عن أبیه عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن الحسین، و فیه: الا علی یحیی بن زکریا و الحسین بن علی علیهما السلام.
3- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه ابن قولویه فی کامل الزیارات: 89 بإسناده عن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه، الا ان فیه: منذ قتل یحیی بن زکریا.

روایت 39.

من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرموده است: مردی نزد عیسی بن مریم علیها السلام آمد و به او گفت: ای روح خدا، مرتکب زنا شده­ام پس مرا پاک گردان، عیسی علیه السلام فرمان داد در میان مردم ندا سر داده شود: هیچ کسی در خانه نماند و همه برای تطهیر فلانی بیرون آیند، و هنگامی که همه جمع شدند و آن مرد در چاله قرار گرفت از درون آن ندا سر داد: هر کسی که بر پهلو نشانه ای از اجرای حدود الهی دارد حدّ مرا اجرا نکند، پس تمام مردم غیر از یحیی و عیسی علیهما السلام کنار کشیدند، آن­گاه یحیی به او نزدیک شد و گفت: ای گناهکار، مرا نصیحت کن، مرد گناهکار به یحیی گفت: نفس خود و هوی و هوس آن را با هم تنها مگذار که هلاک می­گردی، یحیی گفت: بیشتر مرا پند ده، مرد گفت:

هیچ گناهکاری را به خاطر گناهش سرزنش مکن، یحیی گفت: بیشترمرا پند ده، مرد گفت: عصبانی و خشمگین نشو، یحیی گفت: مرا نصیحت کافی است.(1)

روایت 40.

کافی: امام موسی کاظم علیه السلام فرمود: یحیی بن زکریا علیهما السلام می­گریست و نمی­خندید، و عیسی بن مریم علیهما السلام می­خندید و می­گریست، و کاری که عیسی علیه السلام انجام می­داد پسندیده تر از کاری بود که یحیی علیه السلام انجام می داد.(2)

روایت 41.

قصص الأنبیاء: با اسناد شیخ صدوق از امام رضا علیه السلام نظیر این روایت نقل شده است.(3)

می­گویم: صاحب کامل گفته است: آن­گاه که زکریا پروردگارش را فرا خواند و از او فرزندی خواست، در حالی که در قتل­گاهی که مخصوص آنان بود به دعا و نماز ایستاده بود، جبرئیل علیه السلام در شکل و قیافه مردی جوان نزد او حاضر شد، و زکریا از او ترسید، پس جبرئیل گفت: {خداوند تو را به ولادت یحیی که تایید کننده کلمه الله [عیسی بن مریم] است بشارت می­دهد}، و یحیی اولین کسی بود که به عیسی ایمان آورده و او را تصدیق کرده است، به این ترتیب که مادر یحیی به هنگام بارداری از مریم که عیسی علیه السلام را درشکم داشت استقبال کرد، و به او گفت:

ص: 188


1- . من لا یحضره الفقیه : 475
2- . اصول الکافی 2 : 665
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَلَدَ زِناً وَ کَانَ قَاتِلُ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَلَدَ زِناً وَ لَمْ تَبْکِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا لَهُمَا وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ (1).

«29»

مل، کامل الزیارات مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الَّذِی قَتَلَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَلَدَ زِناً وَ الَّذِی قَتَلَ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام وَلَدَ زِناً (2).

«30»

مل، کامل الزیارات أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ الْخَالِقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (3).

أقول: أوردنا بعض الأخبار فی ذلک فی باب أحوال الحسین علیه السلام.

«31»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ زَکَرِیَّا لَمَّا دَعَا رَبَّهُ أَنْ یَهَبَ لَهُ فَنَادَتْهُ الْمَلَائِکَةُ بِمَا نَادَتْهُ بِهِ فَأَحَبَّ أَنْ یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ الصَّوْتَ مِنَ اللَّهِ أُوحِیَ إِلَیْهِ أَنَّ آیَةَ ذَلِکَ أَنْ یُمْسَکَ لِسَانُهُ عَنِ الْکَلَامِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ قَالَ لَمَّا أُمْسِکَ لِسَانُهُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ

ص: 184


1- کامل الزیارات: 79.
2- کامل الزیارات: 78، و أخرجه أیضا فی ص 93 بإسناده عن أبیه، عن محمّد بن الحسن بن مهزیار، عن أبیه، عن علیّ بن مهزیار، عن الحسن بن سعید، عن فضالة بن أیّوب، عن داود بن فرقد مثله، و زاد: و قال: احمرت السماء حین قتل الحسین بن علیّ علیه السلام سنة، ثمّ قال: بکت السماء و الأرض علی الحسین بن علی و یحیی بن زکریا علیهم السلام و حمرتها بکاؤها. و أخرجه البحرانیّ فی التفسیر عن کتاب محمّد بن العباس عن علیّ بن مهزیار، عن أبیه، عن الحسین بن سعید، عن فضالة مثله الا انه اسقط قوله: سنة. قلت: قوله: علی بن مهزیار عن أبیه لا یخلو عن وهم.
3- کامل الزیارات: 78، و أخرجه البحرانیّ فی تفسیره 3: 4 عن کتاب محمّد بن العباس بإسناده عن حمید بن زیاد، عن أحمد بن الحسین بن بکر، و قال: حدّثنا الحسن بن علیّ بن فضال بإسناده الی عبد الخالق قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام و ذکر نحوه، و للحدیث فیه صدر و هو هکذا: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول فی قول اللّه عزّ و جلّ: «لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا» قال: ذلک یحیی بن زکریا لم یکن من قبل له سمیا، و کذلک الحسین علیه السلام لم یکن له من قبل سمیا و لم تبک السماء الا علیهما أربعین صباحا، قلت: فما بکاؤها؟ قال: تطلع الشمس حمراء انتهی و روی الزیادة ابن قولویه فی الکامل بإسناده عن أبیه، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن علیّ بن فضال، عن ابن بکیر، عن زرارة، عن عبد الخالق بن عبد ربّه نحوه، و فیه: تطلع حمراء و تغرب حمراء.

ای مریم، آیا بارداری؟ مریم گفت : چرا می­پرسی؟ مادر یحیی گفت: من بچه ای را که در شکم دارم در حال سجده برای بچه ای که تو در شکم داری می بینم، و این تصدیق یحیی بود، گفته شده: یحیی در حالی که سه سال سن داشت، عیسی علیه السلام را تصدیق کرد، و یحیی سه سال قبل از تولد عیسی علیه السلام متولد شد، و گفته شده: شش ماه قبل از عیسی متولد شده است، یحیی علیه السلام از گیاهان و برگ درختان تغذیه می­کرد، و روایت شده که او نان جو می خورد. روزی ابلیس بر یحیی که قرص نان جوی در دست داشت گذر کرد و به او گفت: گمان می­کنی که زاهد و پارسایی حال آنکه قرص نان جوی همراه داری؟ یحیی گفت: ای ملعون این قوت و روزی است، ابلیس گفت: کمتر از قوت نیز برای کسی که می­میرد کافی است، پس خداوند متعال بر یحیی وحی فرمود: آنچه را به تو می گوید درک کن و به کار ببند. یحیی علیه­السلام در کودکی به پیامبری بر گزیده شد و مردم را به عبادت خداوند دعوت می کرد و جبه موئینی بر تن می­کرد در حالی که هیچ دینار و درهم و حتی خانه ای که در آن سکونت کند نداشت، در هر جایی که تاریکی شب او را در بر می­گرفت اقامت می گزید، و هیچ برده و کنیزی نیز نداشت، سپس پادشاه زمان خویش را از ازدواج با خواهر­زاده یا دختر همسرش منع کرد و پادشاه او را به قتل رساند، هنگامی­که زکریا خبر کشته شدن یحیی را شنید به سرعت بیرون گریخت تا به دوستانی در بیت المقدس رسید که در آن درختان بسیاری وجود داشت، و پادشاه گروهی را در طلب او فرستاد، آن­­گاه یحیی علیه السلام بر درختی گذر کرد و او را فرا خواند: ای پیامبر خدا به سوی من آی، و هنگامی که یحیی به سوی آن درخت رفت دهان باز کرد و یحیی وارد آن شد، سپس درخت بر او بسته شد و یحیی در وسط آن باقی ماند، در این هنگام دشمن خدا ابلیس از راه رسید و قبای یحیی را گرفت و قسمتی از آن را از درخت خارج کرد تا هنگامی که مردم را از این مسئله آگاه می­کند او را تصدیق کنند، سپس ابلیس کسانی را که در طلب یحیی آمده بودند مشاهده کرد و به آنان گفت: چه می­خواهید؟ گفتند: در طلب زکریا هستیم، ابلیس گفت: او این درخت را جادو کرده پس برای او شکافته و واردش شده است، گفتند: تو را تصدیق نمی کنیم، آنگ­اه گوشه قبای یحیی را به آنان نشان داد، پس تبر به دست گرفتند و درخت را قطع کردند و آن را با اره شکافتند و یحیی در آن وفات نمود، بعد از این ماجرا خداوند خبیث­ترین موجود زمین را بر آنان مسلط گرداند و به وسیله او انتقام یحیی را از آنان گرفت؛ و گفته شده: دلیل کشته شدن زکریا این بوده که ابلیس به مجالس بنی­اسرائیل رفت و آمد می کرد پس تهمت­ کار فاحشه با مریم را به زکریا بست، و به آنان گفت: کسی غیر از زکریا مریم را باردار نکرده چرا که فقط او نزد مریم می­رفت، پس بنی­اسرائیل در طلب زکریا به راه افتادند و او نیز از آن سرزمین گریخت؛ و تا پایان داستانی که ذکر شد.(1)

می گویم: شیخ در المصباح گفته است: خداوند متعال در اولین روز ماه محرم دعای زکریا علیه السلام را اجابت فرمود،

ص: 189


1- . الکامل 1 : 170 و 171 ، 174 و175

عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ إِلَّا اللَّهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً (1).

بیان

یمکن أن یقال اشتبه علیه فی خصوص هذا الموضع لحکمة فاحتاج إلی استعلام ذلک أو یقال إنه علیه السلام إنما فعل ذلک لزیادة الیقین کما فی سؤال إبراهیم علیه السلام.

«32»

ل، الخصال ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی أَسْئِلَةِ الشَّامِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قُتِلَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام (2).

«33»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَمَّادٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: لَمَّا سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَهَبَ لَهُ ذَکَراً فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ یَحْیَی فَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ (3)فَقَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً فَکَانَ یُومِئُ بِرَأْسِهِ وَ هُوَ الرَّمْزُ (4).

«34»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً الْحَصُورُ الَّذِی لَا یَأْتِی النِّسَاءَ وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ (5).

«35»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ خِدْمَتُهُ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ خِدْمَتِهِ تَعْدِلُ الصَّلَاةَ فَمِنْ ثَمَّ نَادَتِ الْمَلَائِکَةُ زَکَرِیَّا وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ (6).

«36»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی قِصَّةِ یَحْیَی یا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا قَالَ لَمْ یَخْلُقْ أَحَداً قَبْلَهُ اسْمُهُ یَحْیَی فَحَکَی اللَّهُ قِصَّتَهُ إِلَی قَوْلِهِ یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا قَالَ وَ مِنْ ذَلِکَ الْحُکْمِ أَنَّهُ کَانَ صَبِیّاً فَقَالَ لَهُ الصِّبْیَانُ هَلُمَّ نَلْعَبْ فَقَالَ أَوْهِ وَ اللَّهِ مَا لِلَّعِبِ خُلِقْنَا وَ إِنَّمَا خُلِقْنَا

ص: 185


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد ذکر الصدوق الحدیث الأخیر مرسلا فی الفقیه 1: 67.
2- الخصال 2: 28، علل الشرائع: 199، عیون الأخبار: 137، و الحدیث طویل اخرجه بتمامه فی کتاب الاحتجاجات راجع ج 10 ص 75- 82.
3- أی دخله من ذلک شک انه من اللّه او من الشیطان. و لا یخفی اضطراب المتن و غرابته.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد ذکر الصدوق الحدیث الأخیر مرسلا فی الفقیه 1: 67.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد ذکر الصدوق الحدیث الأخیر مرسلا فی الفقیه 1: 67.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد ذکر الصدوق الحدیث الأخیر مرسلا فی الفقیه 1: 67.

و السید نیز در کتاب الاقبال این کلام را از شیخ مفید نقل کرده است، همچنین صدوق در الفقیه نظیر این روایت را نقل کرده است ، و برخی از احادیث این باب در بابهای داستان مریم و عیسی علیهما السلام و برخی دیگری در باب احوال بخت نصر خواهد آمد.

روایت 42.

إکمال الدین: با إسناد ابورافع از پیامبر صلی الله و آله روایت شده که فرمود: هنگامی که خدواند عیسی بن مریم را نزد خود بالا برد و شمعون بن ­حمون را در قومش جانشین او گرداند، شمعون پیوسته اوامر خداوند عزّ و ­جل را اجرا می­کرد تا اینکه پروردگار­مان پیامبری از صالحان را برگزید و به سوی بنی­اسرائیل فرستاد و او یحیی بن زکریا علیه السلام بود، بنابراین دوران جانشینی شمعون به سر آمد، و پادشاه آن زمان اردشیر بن اشکاس بود که به مدت چهارده سال و چند ماه فرمانروایی کرد. در سال هشتم از فرمانروایی او یهودیان یحیی بن زکریا را به قتل رساندند، و هنگامی که خداوند خواست جانش را بگیرد به او وحی نمود که در وصیت خود جانشینی را در میان فرزندان شمعون انتخاب کند؛ تا پایان ماجرا که در باب احوال پادشاهان و ملوک زمین به تفصیل ذکر خواهد شد.(1)

توضیح

جمع بین احادیثی که دلالت بر تقدم وفات یحیی علیه السلام بر عروج عیسی علیه السلام دارند با احادیثی که بر تاخر تاکید دارند، امری مشکل است مگر اینکه برخی از احادیث حمل بر تقیه شوند، یا گفته شود: خداوند یحیی را بعد از وفات دوباره زنده گرداند و به سوی بنی اسرائیل فرستاد.

ص: 190


1- . إکمال الدین :130

لِلْجِدِّ لِأَمْرٍ عَظِیمٍ ثُمَّ قَالَ وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا یَعْنِی تَحَنُّناً وَ رَحْمَةً عَلَی وَالِدَیْهِ وَ سَائِرِ عِبَادِنَا وَ زَکاةً یَعْنِی طَهَارَةً لِمَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ کانَ تَقِیًّا یَتَّقِی الشُّرُورَ وَ الْمَعَاصِیَ وَ بَرًّا بِوالِدَیْهِ مُحْسِناً إِلَیْهِمَا مُطِیعاً لَهُمَا وَ لَمْ یَکُنْ جَبَّاراً عَصِیًّا یَقْتُلُ عَلَی الْغَضَبِ وَ یَضْرِبُ عَلَی الْغَضَبِ لَکِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ لِلَّهِ (1)عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا وَ قَدْ أَخْطَأَ أَوْ هَمَّ بِخَطِیئَةٍ مَا خَلَا یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام فَإِنَّهُ لَمْ یُذْنِبْ وَ لَمْ یَهُمَّ بِذَنْبٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا وَ قَالَ أَیْضاً فِی قِصَّةِ یَحْیَی (2)هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ یَعْنِی لَمَّا رَأَی زَکَرِیَّا علیه السلام عِنْدَ مَرْیَمَ فَاکِهَةَ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ وَ فَاکِهَةَ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ وَ قَالَ لَهَا یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ أَیْقَنَ زَکَرِیَّا أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِذْ کَانَ لَا یَدْخُلُ عَلَیْهَا أَحَدٌ غَیْرُهُ قَالَ عِنْدَ ذَلِکَ فِی نَفْسِهِ إِنَّ الَّذِی یَقْدِرُ أَنْ یَأْتِیَ مَرْیَمَ بِفَاکِهَةِ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ وَ فَاکِهَةِ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ لَقَادِرٌ أَنْ یَهَبَ لِی وَلَداً وَ إِنْ کُنْتُ شَیْخاً وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً فَ هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ فَ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ یَعْنِی نَادَتْ زَکَرِیَّا وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ قَالَ مُصَدِّقاً بِعِیسَی یُصَدِّقُ یَحْیَی بِعِیسَی (3)وَ سَیِّداً یَعْنِی رَئِیساً فِی طَاعَةِ اللَّهِ عَلَی أَهْلِ طَاعَتِهِ وَ حَصُوراً وَ هُوَ الَّذِی لَا یَأْتِی النِّسَاءَ وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ قَالَ وَ کَانَ أَوَّلُ تَصْدِیقِ یَحْیَی بِعِیسَی أَنَّ زَکَرِیَّا کَانَ لَا یَصْعَدُ إِلَی مَرْیَمَ فِی تِلْکَ الصَّوْمَعَةِ غَیْرُهُ یَصْعَدُ إِلَیْهَا بِسُلَّمٍ فَإِذَا نَزَلَ أَقْفَلَ عَلَیْهَا ثُمَّ فَتَحَ لَهَا مِنْ فَوْقِ الْبَابِ کُوَّةً صَغِیرَةً یَدْخُلُ عَلَیْهَا مِنْهَا الرِّیحُ فَلَمَّا وَجَدَ مَرْیَمَ وَ قَدْ حَبِلَتْ سَاءَهُ ذَلِکَ وَ قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا کَانَ یَصْعَدُ إِلَی هَذِهِ أَحَدٌ غَیْرِی وَ قَدْ حَبِلَتْ وَ الْآنَ أَفْتَضِحُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا یَشُکُّونَ أَنِّی أَحْبَلْتُهَا فَجَاءَ إِلَی امْرَأَتِهِ فَقَالَ لَهَا ذَلِکَ فَقَالَتْ یَا زَکَرِیَّا لَا تَخَفْ فَإِنَ

ص: 186


1- فی المصدر: ما عبد عبد للّه.
2- فی المصدر: فی قصة یحیی و زکریا.
3- المصدر: خلی عن قوله: یصدق یحیی بعیسی.

باب های داستان عیسی و مادرش و پدر و مادر مریم

باب شانزدهم : داستان مریم صلوات­ الله علیها و ولادت و برخی از احوال ایشان و احوال پدرش عمران

آیات

- إنّ الله اصطفی آدم و نوحاً وآل إبراهیم و آل عمران علی العالمین * ذریّة بعضها من بعض و الله سمیع علیم* إذ قالت امرأت عمران ربّ إنّی نذرت لک ما فی بطنی محرّراً فتقبّل منّی إنّک أنت السمیع العلیم * فلمّا وضعتها قالت ربّ إنّی وضعتها أنثی و الله أعلم بما وضعت و لیس الذکر کالأنثی و إنّی سمّیتها مریم و إنّی أعیذها بک و ذریّتها من الشیطان الرجیم * فتقبّلها ربّها بقبول حسن و أنبتها نباتاً حسناً و کفّلها زکریّا کلّما دخل علیها المحراب وجد عندها رزقاً قال یا مریم أنّی لک هذا قالت هو من عندالله إنّ الله یرزق من یشاء بغیر حساب.(1)

{به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است، فرزندانی که بعضی از آنان از نسل بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست، چون زن عمران گفت: پروردگارا ، آنچه در شکم خود دارم را نزد تو کردم تا آزاد شده [از مشاغل دنیا وپرستشگر تو] باشد، پس از من بپذیر که تو خود شنوای دانایی، پس چون فرزندش را بزاد گفت: پروردگارا، من دختر زاده­ام و خدا به آنچه او زایید داناتر بود و پسر چون دختر نیست، و من نامش را مریم نهادم و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه می­­دهم، پس پروردگارش مریم را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیکو بار آورد و زکریّا را سرپرست وی قرار داد، زکریا هر بار که در محراب بر او وارد می­شد نزد او [نوعی] خوراکی می­یافت و می­گفت: این از کجا برای تو آمده است و او در پاسخ می­گفت: این از جانب خداست که خدا به هر کس بخواهد بی­شمار روزی می­دهد.}

- و إذ قالت الملائکة یا مریم إنّ الله اصطفاک و طهّرک و اصطفاک علی نساء العالمین * یا مریم اقنتی لربّک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین * ذلک من أنباء الغیب نوحی إلیک و ما کنت لدیهم إذ یلقون أقلامهم أیّهم یکفل مریم و ما کنت لدیهم إذ یختصمون * إذ قالت الملائکة یا مریم إنّ الله یبشّرک بکلمة منه اسمه المسیح عیسی ابن مریم وجیهاً فی الدنیا و الآخرة و من القرّبین * و یکلّم الناس فی المهد و کهلاً و من الصالحین * قالت أنّی یکون لی ولد و لم یمسسنی بشر قال کذلک الله یخلق ما یشاء إذا قضی أمراً فإنّما یقول له کن فیکون * و یعلّمه الکتاب و الحکمة و التوراة والإنجیل و رسولاً إلی بنی إسرائیل أنّی قد جئتکم بآیة من زبّکم أخلق لکم من الطین کهیئة الطیر فأنفخ فیه فیکون طیراً بإذن الله و أبرئ الأکمه و الأبرص و أحیی الموتی بإذن الله و أنبّئکم بما تأکلون و ما تدّخرون فی بیوتکم إنّ فی ذلک لآیة لکم إن کنتم مؤمنین * و مصدّقاً لما بین یدیّ من التورات ولأحلّ لکم بعض الّذی حرّم علیکم و جئتکم بآیة من ربّکم فاتّقوا الله و أطیعون * إنّ الله ربّی و ربّکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم.(2)

{و [یاد کن] هنگامی­ که فرشتگان گفتند: ای مریم، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و بر زنان جهان برتری داده است، ای مریم، فرمانبردار پروردگار خویش باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما، این[جمله] از اخبار غیب است که به تو وحی می­کنیم و [گرنه] وقتی آنان قلم­های خود را [برای قرعه کشی به آب] افکندند تا کدام یک سرپرستی مریم را به عهده بگیرند نزد آنان نبودی و [نیز] وقتی با یکدیگر کشمکش می­کردند نزدشان نبودی، [یاد کن] هنگامی [را] که فرشتگان گفتند: ای مریم، خداوند تو را به کلمه­ای از جانب خود که نامش مسیح عیسی بن مریم است مژده می­دهد در حالی­که [او] در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان [درگاه خدا] است، و در گهواره [به اعجاز] و در میان­سالی [به وحی] با مردم سخن می­گوید و از شایستگان است، [مریم] گفت: پروردگارا، چگونه مرا فرزندی خواهد بود با آنکه بشری به من دست نزده است، گفت: چنین است [کار] پروردگار، خدا هر چه بخواهد می­آفریند و چون به کاری فرمان دهد فقط به آن می­گوید: باش، پس می­باشد، و به او کتاب و حکمت و تورات و انجیل می­آموزد، و [او را به عنوان] پیامبری به­ سوی بنی اسرائیل [می­فرستد که او به آنان می­گوید:] در حقیقت من از جانب پروردگارتان معجزه­ای آورده­ام، من از گِل برای شما [چیزی] به شکل پرنده می­سازم،

ص: 191


1- . آل عمران / 33-37
2- . آل عمران / 42-51

اللَّهَ لَنْ یَصْنَعَ بِکَ إِلَّا خَیْراً وَ ائْتِنِی بِمَرْیَمَ أَنْظُرْ إِلَیْهَا وَ أَسْأَلْهَا عَنْ حَالِهَا فَجَاءَ بِهَا زَکَرِیَّا علیه السلام إِلَی امْرَأَتِهِ فَکَفَی اللَّهُ مَرْیَمَ مَئُونَةَ الْجَوَابِ عَنِ السُّؤَالِ فَلَمَّا دَخَلَتْ إِلَی أُخْتِهَا وَ هِیَ الْکُبْرَی وَ مَرْیَمُ الصُّغْرَی لَمْ تَقُمْ إِلَیْهَا امْرَأَةُ زَکَرِیَّا فَأَذِنَ اللَّهُ لِیَحْیَی وَ هُوَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَنَخَسَ فِی بَطْنِهَا وَ أَزْعَجَهَا وَ نَادَی أُمَّهُ تَدْخُلُ إِلَیْکِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مُشْتَمِلَةً عَلَی سَیِّدِ رِجَالِ الْعَالَمِینَ فَلَا تَقُومِینَ إِلَیْهَا فَانْزَعَجَتْ وَ قَامَتْ إِلَیْهَا وَ سَجَدَ یَحْیَی وَ هُوَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ لِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَذَلِکَ أَوَّلُ تَصْدِیقِهِ (1)فَکَذَلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2)فِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّهُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِلَّا مَا کَانَ مِنِ ابْنَیِ الْخَالَةِ یَحْیَی وَ عِیسَی (3).

بیان

نخسه أی غرزه بعود أو إصبع أو نحوهما و فی بعض النسخ بیده ثم اعلم أن المؤرخین اختلفوا فی أن إیشاع أم یحیی هل کانت أخت مریم أو خالته و الخبر یدل علی الأول و سیأتی تأویل آخر الخبر فی قصة المباهلة.

«37»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام جَاءَ إِلَی قَبْرِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ کَانَ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَهُ لَهُ فَدَعَاهُ فَأَجَابَهُ وَ خَرَجَ إِلَیْهِ مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ مَا تُرِیدُ مِنِّی فَقَالَ لَهُ أُرِیدُ أَنْ تُؤْنِسَنِی کَمَا کُنْتَ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ لَهُ یَا عِیسَی مَا سَکَنَتْ عَنِّی حَرَارَةُ الْمَوْتِ وَ أَنْتَ تُرِیدُ أَنْ تُعِیدَنِی إِلَی الدُّنْیَا وَ تَعُودَ إِلَیَّ حَرَارَةُ الْمَوْتِ (4)فَتَرَکَهُ فَعَادَ إِلَی قَبْرِهِ (5).

«38»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، کَانَ یَحْیَی علیه السلام لِبَاسُهُ اللِّیفَ وَ أَکْلُهُ وَرَقَ الشَّجَرَةِ (6).

ص: 187


1- فی المصدر: فذلک أول تصدیقه به.
2- فی نسخة: و لذلک قول رسول اللّه.
3- تفسیر العسکریّ: 277- 278.
4- فی نسخة من المصدر: مرارة الموت.
5- فروع الکافی 1: 72.
6- إرشاد القلوب: 162.

آن­گاه در آن می­دمم پس به اذن خدا پرنده­ای می­شود، و به اذن خدا نابینای مادر­زاد و پیس را بهبود می­بخشم و مردگان را زنده می­گردانم و شما را از آنچه می­خورید و در خانه­هایتان ذخیره می­کنید خبر می­دهم، مسلماً در این [معجزات] برای شما اگر مؤمن باشید عبرت است، و [می­گوید آمده­ام تا] تورات را که پیش از من [نازل شده] تصدیق کنم و تا پاره­ای از آنچه که بر شما حرام گردیده برای شما حلال گرداندم و از جانب پروردگارتان برای شما نشانه­ای آورده­ام پس از خدا پروا دارید ومرا اطاعت کنید، و در حقیقت خداوند پروردگار من و شماست، پس او را بپرستید [که] راه راست این است.}

روایات

روایت 1.

الکافی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: در روز قیامت زن زیبارویی آورده می­شود که در دنیا فریفته جمال خویش شده بود، پس می­گوید: پروردگارا، مرا چنان زیبا و نیکو آفریدی که آنچه نباید بر سرم آمد، آن­گاه مریم سلام الله علیها حاضر گردانده شده و گفته می­شود: تو زیباتر و نیکوتری یا این (مریم)؟ او را زیبا گرداندیم و فریفته نشد.(1)

می­گویم:این حدیث به صورت کامل در باب داستان ایوب علیه السلام نقل شد.

روایت 2.

تفسیر العیّاشی: حَکَم بن عیینه از امام باقر علیه السلام درباره این فرموده خداوند «إذ قالت الملائکة یا مریم إن الله اصطفاک وطهّرک و اصطفاک علی نساء العالمین» چنین پرسید: خداوند دو بار در مورد مریم از لفظ (اصطفی: برگزید) استفاده کرده در حالی­ که برگزیده شدن فقط یک بار روی می­دهد؟ امام به او فرمود: ای حَکَم، این مسأله دارای تأویل و تفسیر است، پس حَکَم گفت: خداوند تو را نگاه دارد، آن را برای ما تفسیر کن، امام فرمود: یعنی نخست او را از ذریّه پیامبران برگزیده مرسل انتخاب نموده است، و او را از این امر که در میان پدران و مادران زنا کار و بدکاره به دنیا آمده باشد پاک و مطهّر گردانده است، و به دلیل این خصوصیت، خداوند او را در قرآن برگزیده و به ذکر احوالش پرداخته است،{ای مریم، فرمانبردار پروردگار خویش باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما} و به­خاطر شکرگزاری از نعمت­های خداوند به انجام این امور بپرداز، سپس خداوند متعال آنچه را در مورد مریم از پیامبرش محمّد صلّی الله علیه و آله پنهان مانده به اطلاعش می­رساند و به او می­فرماید: ای محمّد،{این از اخبار غیب است که به تو وحی می­کنیم} و این اخبار مربوط به مریم، پسرش و امتیازاتی است که خداوند آن دو را بدان­ها مخصوص گردانده و برتری بخشیده و گرامی داشته است هنگامی ­که می­فرماید: ای محمّد{تو نزد آنان نبودی وقتی قلم­های خود را [برای قرعه کشی در آب] افکندند تا کدام­یک سرپرستی مریم را به عهده بگیرند} و این حادثه هنگامی رخ می­دهد که مریم پدرش را از دست داد و یتیم گشت- و در روایت ابن خرزاد چنین آمده: «أیّهم یکفل مریم حین أیتمت من أبویها: کدام ­یک سرپرستی مریم را به عهده می­گیرند آن­گاه که پدر و مادرش را از دست داد.»، {و تو نزد آنان نبودی} ای محمّد{هنگامی­که با یکدیگر به کشمکش پرداختند} در مورد مریم و هنگام تولّد عیسی و اینکه کدام­ یک سرپرستی او و فرزندش را به عهده بگیرند، سپس حَکَم گفت: به امام گفتم: خداوند تو را نگاه دارد، در نهایت چه کسی سرپرستی مریم را به عهده گرفت؟ امام فرمود: آیا کلام خداوند را نشنیده­ای که می­فرماید:{و زکریّا را سرپرست او قرار داد.} آیه.

ص: 192


1- . روضة الکافی : 228
«39»

یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنِّی زَنَیْتُ فَطَهِّرْنِی فَأَمَرَ عِیسَی علیه السلام أَنْ یُنَادَی فِی النَّاسِ لَا یَبْقَی أَحَدٌ إِلَّا خَرَجَ لِتَطْهِیرِ فُلَانٍ فَلَمَّا اجْتَمَعَ وَ اجْتَمَعُوا وَ صَارَ الرَّجُلُ فِی الْحُفْرَةِ نَادَی الرَّجُلُ فِی الْحُفْرَةِ لَا یَحُدَّنِی مَنْ لِلَّهِ تَعَالَی فِی جَنْبِهِ حَدٌّ فَانْصَرَفَ النَّاسُ کُلُّهُمْ إِلَّا یَحْیَی وَ عِیسَی علیه السلام فَدَنَا مِنْهُ یَحْیَی فَقَالَ لَهُ یَا مُذْنِبُ عِظْنِی فَقَالَ لَهُ لَا تُخَلِّیَنَّ بَیْنَ نَفْسِکَ وَ بَیْنَ هَوَاهَا فَتَرْدَی (1)قَالَ زِدْنِی قَالَ لَا تُعَیِّرَنَّ خَاطِئاً بِخَطِیئَتِهِ قَالَ زِدْنِی قَالَ لَا تَغْضَبْ قَالَ حَسْبِی (2).

«40»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ (3)عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ: کَانَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام یَبْکِی وَ لَا یَضْحَکُ وَ کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَضْحَکُ وَ یَبْکِی وَ کَانَ الَّذِی یَصْنَعُ عِیسَی علیه السلام أَفْضَلَ مِنَ الَّذِی کَانَ یَصْنَعُ یَحْیَی علیه السلام (4).

«41»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام مِثْلَهُ (5).

أقول: قال صاحب الکامل لما دعا زکریا ربه و سأله الولد بینا هو (6)یصلی فی المذبح الذی لهم فإذا برجل شاب و هو جبرئیل علیه السلام ففزع زکریا منه فقال إن اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ (7)و یحیی أول من آمن بعیسی و صدقه و ذلک أن أمه کانت حاملا (8)فاستقبلت مریم و هی حامل بعیسی علیه السلام فقالت لها یا

ص: 188


1- فی المصدر: فترداک.
2- من لا یحضره الفقیه: 475.
3- فی المصدر: إبراهیم بن مهزم عمن ذکره عن ابی الحسن الأول علیه السلام.
4- أصول الکافی 2: 665.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.
6- فی المصدر: فبینما هو.
7- فی المصدر: یعنی عیسی بن مریم.
8- فی المصدر: کانت حاملا به.

و علی بن مهزیار بر این حدیث چنین افزوده است:{چون فرزندش را بزاد گفت: پروردگارا من دختر زاده­ام، و خدا به آنچه او زایید داناتر بود، و پسر چون دختر نیست و من نامش را مریم نهادم و او فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه می­دهم.}، از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا مریم نیز مانند زنان دیگر دچار حیض و عادت ماهیانه می­شد؟ امام فرمود: بله، مریم نیز زنی بود از جنس زنان دیگر، ودر روایت دیگری آمده است: امام باقر در تفسیر آیه{وقتی قلم­های خود را افکندند تا کدام ­یک سرپرستی مریم را به عهده بگیرند} فرمود: بر سر او قرعه کشی کردند، پس قرعه به اسم زکریّا درآمد و سرپرستی مریم را به عهده گرفت.

زید بن رکانة گفته است: (امام باقر فرمود:) در مورد دختر حمزه به کشمکش پرداختند آن­گونه که درمورد مریم به کشمکش پرداختند، گفتم: فدایت شوم، آیا حمزه سنت­ها و امثال را وضع کرده است، باید گفته شود:آن­گونه که در مورد مریم به کشمکش پرداختند در مورد دختر حمزه نیز به کشمکش پرداختند؟ امام فرمود: بله، درست است؛ اما در تفسیر آیه {ای مریم، خداوند تو را بر زنان جهان برتری داده است} فرمود: منظور زنان دوران و عصر مریم بوده است و فاطمه علیها السلام سرور زنان خلقت از آغاز تا انتهاست.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «یا مریم إن الله اصطفاک» گفته است یعنی: خداوند تو را برگزیده و مورد الطاف خویش قرارت داده که تمام کوشش خود را در عبادت او و بدست آوردن رضایتش به کار می­بندی؛ وگفته شده معنا به این صورت است: تو را برای به دنیا آوردن عیسی برگزیده و به وسیله ایمان از کفر و به وسیله طاعت از معصیت مطهّرت گردانده است، یا تو را از پلیدیها و آلودگیهایی چون حیض و نفاس (خونریزی بعد از زایمان) که بر زنان دیگر عارض می­شود، پاک و مطهّر ساخته تا شایسته و لایق خدمت­گذاری به مسجد باشی، یا تو را از اخلاق زشت و خصلت­های پست مطهّر گردانده است، هم­چنین در تفسیر آیه «و اصطفاک علی نساء العالمین» گفته است: یعنی تو را بر زنان عهد خودت برتری داده است چرا که فاطمه علیها السلام سرور و برگزیده زنان خلقت است. و امام باقر علیه السلام فرموده است: معنی آیه این­گونه است: ای مریم، خداوند تو را از میان ذریّه پیامبران برگزیده و از زنا و کار زشت مطهّر گردانده است، و تو را برای به دنیا آوردن عیسی بدون وجود شوهر انتخاب نموده است؛ و به این ترتیب امام تفسیر متفاوتی ارائه داده است.

می­گویم: از آنچه طبرسی روایت کرده چنین برمی­آید در نسخه تفسیر العیاشی که نزد ماست نقصانی روی داهد است.

سپس طبرسی گفته است: «یا مریم اقنتی لربّک» یعنی: پروردگارت را پرستش کن و عبادت را برای او خالص گردان، یا اطاعت او را ادامه بده، یا در نمازگزاردن قیام و به پا ایستادن را طولانی کن، «واسجدی وارکعی مع الراکعین» یعنی: همان کاری را انجام بده که رکوع کنندگان

ص: 193


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز در تفسیر البرهان1 : 283 این حدیث را نقل کرده است.

مریم أ حامل أنت قالت لما ذا تسألینی قالت إنی أری (1)ما فی بطنی یسجد لما فی بطنک فذلک تصدیقه و قیل صدق المسیح علیه السلام و له ثلاث سنین و إنما ولد قبل المسیح علیه السلام بثلاث سنین و قیل بستة أشهر و کان یأکل العشب و أوراق الشجر و قیل کان یأکل خبز الشعیر فمر به إبلیس و معه رغیف شعیر فقال أنت تزعم أنک زاهد و قد ادخرت رغیف شعیر فقال یحیی یا ملعون هو القوت فقال إبلیس إن أقل من القوت (2)یکفی لمن یموت فأوحی الله إلیه اعقل ما یقول لک و نبئ صغیرا فکان یدعو الناس إلی عبادة الله و یلبس الشعر و لم یکن له دینار و لا درهم و لا بیت یسکن إلیه (3)أینما جنه اللیل أقام و لم یکن له عبد و لا أمة فنهی ملک زمانه عن تزویج بنت أخیه أو بنت زوجته فقتله فلما سمع أبوه بقتله فر هاربا فدخل بستانا عند بیت المقدس فیه أشجار فأرسل الملک فی طلبه فمر زکریا علیه السلام بشجرة فنادته هلم إلی یا نبی الله فلما أتاها انشقت فدخل فیها فانطبقت علیه فبقی فی وسطها فأتی عدو الله إبلیس فأخذ هدب ردائه فأخرجه من الشجرة لیصدقوه إذا أخبرهم ثم لقی الطُّلَّبَ (4)فقال لهم ما تریدون فقالوا نلتمس زکریا فقال إنه سحر هذه الشجرة فانشقت له فدخلها قالوا لا نصدقک فأراهم طرف ردائه (5)فأخذوا الفأس و قطعوا الشجرة و شقوها بالمنشار فمات زکریا علیه السلام فیها فسلط الله علیهم أخبث أهل الأرض فانتقم به منهم و قیل إن السبب فی قتله أن إبلیس جاء إلی مجالس بنی إسرائیل فقذف زکریا بمریم و قال لهم ما أحبلها غیره و هو الذی کان یدخل علیها فطلبوه فهرب إلی آخر ما مر. (6)أقول قال الشیخ فی المصباح فی أول یوم من المحرم استجاب الله تعالی دعوة

ص: 189


1- فی المصدر: لما انی اری.
2- فی المصدر: ان الاقل من القوت.
3- فی المصدر: و لا مسکن یسکن إلیه.
4- الطلب: جمع الطالب.
5- فی المصدر: قال: فان لی علامة تصدقونی بها فأراهم طرف ردائه.
6- الکامل 1: 170- 171- 174- 175.

و سجده گزاران انجام می­دهند؛ یا در این آیه به مریم فرمان داده شده که همراه جماعت رکوع و سجده بگزارد؛ و گفته شده معنا چنین است: به خاطر سپاس­گزاری نعمت­های خدا برای او سجده بگزار و رکوع کن، یعنی: با نمازگزاران نماز بگزار، سپس خداوند فرموده است: «و ما کنتَ لدیهم إذ یلقون أقلامهم» یعنی: قلم­هایی که با آن تورات می­نوشتند را در آب می­زدند؛ و گفته شده: (أقلامهم) یعنی (أقداحهم: تیرهای قمار و قرعه کشی )، برای قرعه کشی در مورد اینکه کدام ­یک سرپرستی مریم را به عهده بگیرند علامتهایی را بر روی آن تیرها قرار می­دادند که با آن شناخته شوند، «أیّهم یکفل مریم وما کانت لدیهم إذ یختصمون» از این آیه چنین بر می­آید که بنی اسرائیل در مورد تصاحب مریم و بر عهده گرفتن سرپرستی او به کشمکش پرداختند تا جائی­ که به حد دشمنی و خصومت رسید، و در مورد زمان کشمکش دو نظر وجود دارد: یکی اینکه: این کشمکش هنگام تولّد مریم و زمانی بوده که مادرش قصد داشته سرپرستی او را بر عهده بگیرد و برخی گفته­اند: این امر در زمان بزرگسالی مریم و هنگامی که زکریّا از تربیت او عاجز گشت صورت پذیرفته است.(1)

طبرسی رحمه الله در ادامه تفسیر آیات گفته است: «إذ قالت امرأة عمران» همسر عمران (حنّة) نام داشت و جدّۀ حضرت عیسی به شمار می­آید، آنان دو خواهر بودند: (حنّة) نزد عمران بن أشهم از فرزندان سلیمان بن داوود علیهما السلام بود، از ابن عباس و مقاتل روایت شده که منظور از عمران، عمران بن ماثان بوده است نه عمران پدر موسی علیه السلام چرا که بین آن­ دو هزار و هشتصد سال اختلاف زمانی وجود دارد، و بنوماثان از سران و رؤسای بنی اسرائیل به شمار می­آمدند. خواهر دیگر که (ایشاع) نام داشت و اسم پدرش فاقود بن فتیل بود همسر زکریّا علیه السلام بود، بنابراین یحیی و مریم پسرخاله بوده­اند، «ربّ إنّی نذرت لک ما فی بطنی محرّراً» یعنی: بر خود واجب گرداندم که آنچه را در شکم دارم آزاد شده قرار دهم یعنی: خدمت­گزار کنیسه­ها باشد و در عبادت­گاههایمان به خدمت بپردازد؛ و گفته شده: آزاد شده و رها از مشغولیت­های دنیایی که خالصانه به عبادت بپردازد، هم­چنین گفته شده (محرّراً) یعنی: فرزندی وقف شده که مخلصانه به عبادت تو مشغول شود و من او را در خدمت منافع خود به کار نگیرم و از او برای برطرف کردن نیازهای خویش استفاده نکنم، گفته­اند: کودک وقف شده، در کنیسه قرار داده می­شد و در آنجا اقامت می­گزید و به جارو کردن و خدمت مشغول می­شد، اوضاع به این صورت پیش می­رفت تا اینکه آن کودک بالغ می­شد، سپس خود سرنوشتش را انتخاب می­کرد اگر دوست داشت که در کنیسه بماند آنجا می­ماند و اگر نه می­توانست هر جایی­ که می­خواست برود، نقل کرده­اند (حنّة) از بچه­دار شدن محروم بود تا یائسه گردید،

ص: 194


1- . مجمع البیان 2 : 440 و441

زکریا علیه السلام (1)و کذا روی السید فی الإقبال عن المفید (2)و رواه الصدوق فی الفقیه أیضا (3)و سیأتی بعض أخبار هذا الباب فی أبواب قصص مریم و عیسی علیه السلام و بعضها فی باب أحوال بختنصر.

«42»

ک، إکمال الدین بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی رَافِعٍ عَنِ النَّبِیِّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا رَفَعَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ اسْتَخْلَفَ فِی قَوْمِهِ شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ فَلَمْ یَزَلْ شَمْعُونُ فِی قَوْمِهِ یَقُومُ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی اسْتَخْلَصَ رَبُّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ بَعَثَ فِی عِبَادِهِ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ وَ هُوَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام فَمَضَی شَمْعُونُ وَ مَلَکَ عِنْدَ ذَلِکَ أَرْدَشِیرُ بْنُ أشکاس (أَشْکَانَ) (4)أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ عَشَرَةَ أَشْهُرٍ وَ فِی ثَمَانِ سِنِینَ مِنْ مُلْکِهِ قَتَلَتِ الْیَهُودُ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَجْعَلَ الْوَصِیَّةَ فِی وُلْدِ شَمْعُونَ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ مُلُوکِ الْأَرْضِ (5).

بیان

الجمع بین الأخبار الدالة علی تقدم وفاة یحیی علیه السلام علی رفع عیسی علیه السلام و بین ما دل علی تأخرها عنه مشکل إلا أن یحمل بعضها علی التقیة أو یقال إن الله أحیا یحیی بعد موته و بعثه إلیهم و الله یعلم (6).

ص: 190


1- راجع مصباح المتهجد: 537.
2- راجع الاقبال 1: 544.
3- راجع من لا یحضره الفقیه: 172.
4- فی نسخة: اردشیر بن زارکا، و لعله مصحف بابکان أو بابک.
5- اکمال الدین: 130، و الحدیث طویل أخرجه بتمامه مسندا فی آخر الکتاب.
6- تتمیم: قد ساق المسعودیّ فی کتابه اثبات الوصیة الوصایة من سلیمان بن داود علیه السلام الی آصف بن برخیا، و منه الی صفورا بن آصف ثمّ الی منبه بن صفورا ثمّ الی هندوا بن منبه ثمّ الی اسفر بن هندوا ثمّ الی ابنه رامن ثمّ الی إسحاق بن رامن ثمّ الی ایم بن إسحاق ثمّ الی زکریا ابن ایم بن إسحاق ثمّ الی الیسابغ ثمّ الی روبیل بن الیسابغ ثمّ بعث اللّه المسیح عیسی بن مریم علیه السلام. و قال الیعقوبی: زکریا بن برخیا بن شوا بن نحرائیل بن سهلون بن ارسوا بن شویل بن هود کذا ابن موسی بن عمران. و فی المحبر: زکریا بن بشوی و ابنه یحیی من ولد هارون بن عمران. و قال الثعلبی: هو زکریا بن یوحنا بن ادن بن مسلم بن صدوق بن یجسار بن داود بن سلیمان بن مسلم بن صدیقة بن ناحور بن سدوم ابن ثهفاساطین بن ابیا بن رحبعم بن سلیمان بن داود علیهما السلام.

روزی زیر درختی نشسته بود و پرنده­ای را مشاهده کرد که با منقار به جوجه­هایش غذا می­داد، پس باطنش برای بچه­دار شدن تحریک شد و خداوند را فرا خواند که فرزندی به او ببخشد بنابراین به مریم باردار شد، «فتقبّل منّی» یعنی: رضایت­مندانه نذر مرا بپذیر، «إنّک أنت السمیع» یعنی: به آنچه می­گویم (شنوایی)، «العلیم»یعنی: از قصد و نیّت من آگاهی، «فلمّا وضعتها» یعنی: (هنگامی­ که مریم را زاد) خجالت کشید و شرمنده شد و سرشکسته گفت: «ربّ إنّی وضعتُها أنثی» در تفسیر این سخن (حنّة) دو نظر نقل شده است: نخست: منظور او از این سخن مقدّمه چینی برای بیان درخواستی بوده که در مورد مریم به درگاه خداوند بوده است مبنی بر اینکه {او را از شیطان رانده شده به تو پناه می­دهم} چرا که او دختر بوده و در سعی و تلاش ضعیف و در انجام اعمال ناقص بوده است، «و الله أعلم بما وضعت و لیس الذکر کالأنثی» {خداوند به آنچه او زایید داناتر بود،وپسر چون دختر نیست} چرا که دختر مناسب انجام کارهایی که پسر انجام می­دهد نیست، و برای آنان جایز بود که فقط فرزندان پسر خود و نه دختران را وقف عبادتگاه کنند، به­ خاطر اینکه دختران شایستگی پسران را در وقف شدن و در خدمت کردن به بیت­المقدس نداشتند و این به دلیل عارض شدن حیض و نفاس بر آنان و در امان بودن­شان از خودنمایی برای مردم بود؛ قتادة گفته است: طبق عادت وقف شدن و خدمت کردن به عبادتگاهها فقط مخصوص فرزندان پسر بود؛ و گفته شده: منظور (حنّة) این بوده که عموماً پسران برتر از دختران هستند و برای انجام امور شایسته­ترند، «و إنّی سمّیتُها مریم»{و من نامش را مریم نهادم}، آن­گونه که روایت شده در زبان آنان مریم به معنای زن عبادت کننده و خدمت­گزار بوده است؛ و الثعلبی با إسناد از ابوهریرة روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه ­و ­آله فرمود: ذکر چهار زن از میان زنان جهان تو را کافی است: مریم دختران عمران، آسیه زن فرعون، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد، «و إنّی أعیذها بک و ذریّتها من الشیطان الرجیم»{و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه می­دهم} مادر مریم بر او ترسید از آفتهایی که بر زنان دیگر غلبه می­کند، بنابراین چنین درخواستی را به درگاه خداوند برد؛ وگفته شده: مادر مریم او را از ضربه­ای که شیطان بر پهلوی کودکان به ­هنگام تولّد می­زند و باعث نخستین گریه آنان می­شود به خدا پناه داد، پس خداوند مریم و فرزندش عیسی علیه السلام را به واسطۀ حجاب و مانعی از شر شیطان محفوظ نگاه داشت؛ ونقل شده که معنای آیه چنین است: مادر مریم او را از گمراه شدن توسط شیطان رانده شده به خدا پناه داد، «فتقبّلّها ربُّها »{پس پروردگارش مریم را پذیرا شد} و این با وجود دختر بودن او بود، و خداوند از مریم به عنوان نذری که (حنّة) برای عبادت در بیت­المقدس به درگاه او کرده بود راضی گشت، و این درحالی ­بود که قبل از او هیچ دختری برای عبادت در بیت­المقدس پذیرفته نشده بود،

ص: 195

أبواب قصص عیسی و أمه و أبویها

باب 16 قصص مریم و ولادتها و بعض أحوالها صلوات الله علیها و أحوال أبیها عمران

الآیات

آل عمران: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ *إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ* فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(33-37)

(و قال تعالی): «وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ* یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ* ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ* إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ* وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ* قالَتْ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ* وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ

ص: 191

و از حسن روایت شده که معنای آیه چنین است: خداوند سرپرستی تربیت کردن مریم و ادارۀ امور او را به عهده گرفت؛ و پذیرفته شدن مریم از جانب خداوند این­گونه بود که لحظه­ای در طول شب و روز ناراحتی و درد و مرض دامن گیرش نمی­شد، «بقبول حسن» یعنی: (بتقبّل حسن: پذیرفتنی نیکو)؛ و از ابن عبّاس روایت شده یعنی: خداوند اسباب گام نهادن مریم در طریق نیک­بختان را فراهم کرد، «و أنبتها نباتاً حسناً» گفته شده یعنی: پرورش یافتن او را نیکو قرار داد؛ ابن عباس گوید یعنی: خداوند آفرینش او را نیکو گرداند پس در یک روز به اندازه­ای رشد و نمو می­یافت که دیگران در طول یک سال به آن اندازه رشد می­کردند؛ از ابن جریح روایت شده آیه بدین معناست: رزق و روزی و غذای او را گسترش و وسعت بخشید تا اینکه تبدیل به زن بالغ و کاملی شد.

ابن عباس گفته است: هنگامی­که مریم علیهما السلام به سنّ نه سالگی رسید، روزها را روزه می­گرفت و شب­ها را به شب زنده داری می­پرداخت و دل از دنیا کند و متّقی و پاکدامن گشت تا جائی­که از کاهنان پیشی گرفت و بر آنان غلبه کرد، «و کفّلها زکریّا» یعنی:خداوند عزّ و جلّ مریم را به زکریّا سپرد تا او را سرپرستی کند و به انجام آمورش بپردازد؛ این معنا درصورتی است که فعل (کفّل) را متعدّی و با تشدید (کاف) در نظر بگیریم، و اگر (کَفَل) را به صورت لازم و با تخفیف (کاف) در نظر بگیریم معنا این­گونه خواهد بود: زکریّا سرپرستی مریم را پذیرفت و ادارۀ امور او را به عهده گرفت؛ ابن اسحاق و عدّه­ای دیگر روایت کرده­اند: مادر مریم او را در حالی­که به پارچه­ای پیچیده شده بود به مسجد آورد و گفت: دختر نذر کرده مرا تحویل بگیرید، پس کاهنان بر سر تحویل گرفتن او به رقابت پرداختند چرا که او دختر پیشوا و امام آنان و صاحب قربانی­هایشان بود، زکریّا به آنان گفت: من در نگهداری از او شایسته­ترم چرا که خاله­اش همسر من است، وکاهنان در پاسخ گفتند: اگر قرار باشد که مریم به شایسته­ترین مردم سپرده شود باید به مادرش که او را به دنیا آورده سپرده می­شد، ولی ما بر سر نگهداری از او قرعه­کشی می­کنیم و چوبه­ها را در آب می­افکنیم و مریم نزد کسی خواهد بود که چوبۀ قرعه­اش از آب خارج شود، پس کاهنان که بیست­ و نه مرد بودند به سوی رودخانه­ای جاری به راه افتادند و قلم­هایشان را در آب انداختند، در نهایت قلم زکریّا روی آب آمد و قلم­های دیگران ته­نشین شد؛ از السدّیّ روایت شده که قلم زکریّا روی آب ایستاد گویا که در گِل قرار گرفته است، ولی قلم­های دیگران با جریان آب به راه افتادند و آب آنها را با خود بُرد؛ بنابراین زکریّا قرعه کشی را از آنان برد و او رئیس کاهنان و پیامبرشان بود و این مصداق فرمودۀ خداوند متعال است: «و کفّلها زکریّا»{و زکریّا را سرپرست او قرار داد}.

روایت کرده­اند: هنگامی­که زکریّا سرپرستی مریم را به عهده گرفت خانه­ای برایش ساخت و زنی را مسؤل شیر دادن به او قرار داد، محمّد بن إسحاق گفته است: زکریّا مریم را به خاله­اش که مادر یحیی بود سپرد و هنگامی­که به سنّ جوانی رسید و زن بالغی شد محرابی را در مسجد برای او بنا نهاد و درِ آن را در وسَط مسجد تعبیه کرد که مانند درِ کعبه فقط به وسیله نردبان امکان بالا رفتن از آن به سوی مریم وجود داشت، و کسی جز زکریّا سراغ او نمی­رفت، و زکریّا هر روز خوراک و نوشیدنی و روغن را نزد مریم می­برد، «کُلَّما دخل علیها زکریّا المحرابَ وجد عندها رزقاً» یعنی: زکریّا نزد مریم میوه­های غیر فصل را مشاهده می­کرد، به این صورت که میوۀ تابستان را در زمستان و میوه زمستان را در تابستان به صورت تازه و آبدار حاضر می­دید؛ و گفته شده: به مریم هرگز شیر داده نشد و رزق و روزی­اش از بهشت می­رسید، «قال یا مریم أنی لک هذا» یعنی: زکریّا از روی تعجب و شگفتی به مریم گفت: این میوه­ها چگونه و از کجا نزد تو حاضر شده است؟

ص: 196

الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ»(42-51)

الأخبار

«1»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ تُؤْتَی بِالْمَرْأَةِ الْحَسْنَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الَّتِی قَدِ افْتَتَنَتْ فِی حُسْنِهَا فَتَقُولُ یَا رَبِّ حَسَّنْتَ خَلْقِی حَتَّی لَقِیتُ مَا لَقِیتُ فَیُجَاءُ بِمَرْیَمَ علیها السلام فَیُقَالُ أَنْتِ أَحْسَنُ أَمْ هَذِهِ قَدْ حَسَّنَّاهَا فَلَمْ تَفْتَتِنْ (1).

أقول: قد مر تمامه فی باب قصص أیوب علیه السلام.

«2»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ (2)قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِی الْکِتَابِ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ اصْطَفَاهَا مَرَّتَیْنِ وَ الِاصْطِفَاءُ إِنَّمَا هُوَ مَرَّةٌ وَاحِدَةٌ قَالَ فَقَالَ لِی یَا حَکَمُ إِنَّ لِهَذَا تَأْوِیلًا وَ تَفْسِیراً فَقُلْتُ لَهُ فَفَسِّرْهُ لَنَا أَبْقَاکَ اللَّهُ قَالَ یَعْنِی اصْطَفَاهَا أَوَّلًا مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ الْمُصْطَفَیْنَ الْمُرْسَلِینَ وَ طَهَّرَهَا مِنْ أَنْ یَکُونَ فِی وِلَادَتِهَا مِنْ آبَائِهَا وَ أُمَّهَاتِهَا سِفَاحٌ وَ اصْطَفَاهَا بِهَذَا فِی الْقُرْآنِ یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی شُکْراً لِلَّهِ ثُمَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ بِمَا غَابَ عَنْهُ مِنْ خَبَرِ مَرْیَمَ وَ عِیسَی یَا مُحَمَّدُ ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ فِی مَرْیَمَ وَ ابْنِهَا وَ بِمَا خَصَّهُمَا اللَّهُ بِهِ وَ فَضَّلَهُمَا وَ أَکْرَمَهُمَا حَیْثُ قَالَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ یَا مُحَمَّدُ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ حِینَ إِیتِمَتْ مِنْ أَبِیهَا وَ فِی رِوَایَةِ ابْنِ خُرَّزَادَ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ حِینَ إِیتِمَتْ مِنْ أَبَوَیْهَا وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ یَا مُحَمَّدُ إِذْ یَخْتَصِمُونَ فِی مَرْیَمَ عِنْدَ وِلَادَتِهَا بِعِیسَی أَیُّهُمْ یَکْفُلُهَا وَ یَکْفُلُ وَلَدَهَا قَالَ فَقُلْتُ لَهُ أَبْقَاکَ اللَّهُ فَمَنْ کَفَّلَهَا فَقَالَ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا الْآیَةَ

ص: 192


1- روضة الکافی: 228.
2- هکذا فی النسخ و فی تفسیر البرهان و هو وهم، و الصواب عتیبة.

«قالت: هو مِن عند الله» یعنی: از بهشت رسیده است، و این به منزله بزرگداشت مریم از سوی خداوند بود، هر چند کاری خارق العاده و خارج از قوانین طبیعت بوده است، چرا که در عقاید ما جایز است که نشانه­های خارق­العاده برای کسانی غیر از پیامبران مانند اولیاء و برگزیدگان خداوند نیز ظاهر شود، و کسانی از معتزله که این نظر را جایز نمی­دانند در این باره دو دیدگاه را مطرح ساخته­اند: نخست: از البلخیّ نقل شده که حاضر شدن طعام و میوه نزد مریم به منظور پایه­گذاری نبوّت عیسی علیه السلام بوده است، دوّم: از الجبائیّ نقل شده که طعام و میوه بر اساس دعای زکریّا علیه السلام به درگاه خداوند برای تأمین رزق و روزی مریم حاضر می­شد و معجزه­ای برای زکریّا به شمار می­آید،{خداوند به هر که بخواهد بی­شمار روزی می­دهد.}(1)

روایت 3.

کافی: مفضّل بن عمر می­گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: چه کسی فاطمه علیها السلام را غسل داد؟ ایشان فرمود: امیر مؤمنان علیه السلام، و گویا که این سخن او را زشت و ناپسند پنداشتم، پس امام به من گفت: گویا از خبری که به تو دادم به تنگ آمدی؟ گفتم، فدایت شوم، امام فرمود: از این پاسخ به تنگ نیا و احساس شرم نکن که فاطمه صدّیقه را کسی جز امیر مؤمنان که صدّیق است غسل نداد، آیا نمی­دانستی که مریم علیها السلام را کسی جز عیسی علیه السلام غسل نداد؟(2)

روایت 4.

تفسیر العیّاشی: امام باقر علیه السلام فرموده است: فاطمه علیها السلام کارهای خانه و درست کردن خمیر و نان و جارو کردن خانه را به عهده گرفته بود و در مقابل علی علیه السلام نیز کارهای خارج از خانه مانند آوردن هیزم و نان­آوری را عهده­دار شده بود، امیر مؤمنان روزی به فاطمه فرمود: ای فاطمه، آیا در خانه و نزد تو چیزی هست؟ فاطمه فرمود: سوگند به آنکه حقّ تو را با عظمت گردانده سه روز است که متاعی در خانه نداریم تا با آن از تو پذیرایی کنم، امام فرمود: با این وجود تو مرا آگاه نکرده­ای؟ فاطمه فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه وآله مرا از اینکه از تو چیزی بخواهم منع کرد و فرمود: چیزی از پسر عمویت مخواه، اگر برای تو چیزی آورد استقبال کن و گرنه از او طلب مکن، پس امیرمؤمنان علیه السلام از خانه خارج شد و مردی را مشاهده کرد و دیناری را از او قرض گرفت و شب هنگام آن دینار را به سوی خانه به همراه آورد، در راه مقداد بن أسود را دید و به او گفت: چه چیزی تو را در این ساعت از خانه بیرون رانده است؟ مقداد گفت: ای امیر مؤمنان، قسم به کسی که حقّ تو را با عظمت گردانده گرسنگی مرا بیرون رانده است، امام فرمود: مرا نیز گرسنگی بیرون کشانده و

ص: 197


1- . مجمع البیان2 : 434-437
2- . فروغ الکافی 1: 44، هم­چنین در أصول الکافی 1 : 459 نیز آن را روایت کرده است.

وَ زَادَ عَلِیُّ بْنُ مَهْزِیَارَ (1)فِی حَدِیثِهِ فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ قَالَ قُلْتُ أَ کَانَ یُصِیبُ مَرْیَمَ مَا یُصِیبُ النِّسَاءَ مِنَ الطَّمْثِ قَالَ نَعَمْ مَا کَانَتْ إِلَّا امْرَأَةً مِنَ النِّسَاءِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ قَالَ قَالَ اسْتَهَمُوا عَلَیْهَا فَخَرَجَ سَهْمُ زَکَرِیَّا فَکَفَلَ بِهَا وَ قَالَ زَیْدُ بْنُ رُکَانَةَ اخْتَصَمُوا فِی بِنْتِ حَمْزَةَ کَمَا اخْتَصَمُوا فِی مَرْیَمَ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَمْزَةُ اسْتَنَّ السُّنَنَ وَ الْأَمْثَالَ کَمَا اخْتَصَمُوا فِی مَرْیَمَ اخْتَصَمُوا فِی بِنْتِ حَمْزَةَ قَالَ نَعَمْ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ قَالَ نِسَاءُ عَالَمِیهَا قَالَ وَ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (2).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ أی اختارک و ألطف لک حتی تفرغت لعبادته و اتباع مرضاته و قیل معناه اصطفاک لولادة المسیح وَ طَهَّرَکِ بالإیمان عن الکفر و بالطاعة عن المعصیة أو طهرک عن الأدناس و الأقذار التی تعرض للنساء مثل الحیض و النفاس حتی صرت صالحة لخدمة المسجد أو طهرک عن الأخلاق الذمیمة و الطبائع الردیئة وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ أی علی نساء عالمی زمانک لأن فاطمة علیها السلام سیدة نساء العالمین

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَعْنَی الْآیَةِ اصْطَفَاکِ مِنْ ذُرِّیَّةِ الْأَنْبِیَاءِ وَ طَهَّرَکِ مِنَ السِّفَاحِ وَ اصْطَفَاکِ لِوِلَادَةِ عِیسَی مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ.

و خرج بهذا من أن یکون تکرارا.

أقول: یظهر مما رواه أن فیما عندنا من نسخة العیاشی سقطا. (3)ثم قال یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ أی اعبدیه و أخلصی له العبادة أو أدیمی الطاعة له أو أطیلی القیام فی الصلاة وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ أی کما یعمل الراکعون

ص: 193


1- الظاهر أن الحدیث کانت له أسناد متعدّدة، و حیث اسقط ناسخ التفسیر الأسانید وقعت الروایة هکذا مشوشة غیر منتظمة.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. أخرجه البحرانیّ أیضا فی تفسیر البرهان 1: 283.
3- و سیأتی تمام ذلک من غیر سقط عن تفسیر القمّیّ تحت رقم 8.

دیناری قرض گرفته­ام که آن را به تو خواهم بخشید، پس دینار را به مقداد داد، علی علیه السلام هنگام رسیدن به خانه پیامبر صلّی الله علیه وآله را مشاهده کرد که نشسته و فاطمه علیها السلام در حال نماز خواندن بود و شیئی سرپوشیده در بین آنها قرار داشت، هنگامی­که فاطمه از ادای نماز فارغ گشت آن شیء را آورد، از قضا کاسه بزرگی بود که در آن نان و گوشت وجود داشت، امیر مؤمنان فرمود: ای فاطمه، این از کجا برای تو حاضر شده است؟ فاطمه گفت: این از جانب خداست، به هر کس که بخواهد بی­شمار روزی می­دهد، آن­گاه رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمود: ای علی، آیا نمونه­ای شبه تو و فاطمه را برایت نقل کنم؟ امام فرمود: آری، پیامبر فرمود: مانند زکریّا آن­گاه که در محراب بر مریم داخل گردید و نزد او طعام یافت و گفت: ای مریم، این از کجا برای تو حاضر شده است، مریم گفت: این از جانب خداست به هر کس که بخواهد بی­شمار روزی می­دهد، پس یک ماه از آن طعام خوردند، و این همان کاسه­ای است که نزد امام زمان علیه السلام قرار دارد و از آن غذا خواهد خورد.(1)

روایت 5.

الخصال: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: نخستین کسی که بر سر او قرعه کشی شده مریم دختر عمران بوده است، و این مصداق فرموده خداوند متعال است:{و تو نزدشان نبودی آن­گاه که قلم­های خود را [برای قرعه کشی در آب] افکندند تا کدام یک سرپرستی مریم را به عهده بگیرند}، و چوبه­های قرعه کشی شش عدد بوده است. حدیث.(2)

در کتاب (مَن لایحضره الفقیه) نیز مانند این حدیث روایت شده است.(3)

توضیح

این کلام امام باقر علیه السلام که (چوبه­های قرعه کشی شش عدد بوده) بیان­گر این مطلب است که تعداد چوبه­هایی که در قرعه کشی از آنها استفاده شده شش عدد بوده است به دلیل اینکه کاهنانی که بر سرپرستی مریم منازعه داشته­اند شش نفر بوده­اند، و این امر بر باطل بودن سخن طبرسی رحمه الله مبنی بر اینکه تعداد آنان بیست و نه نفر بوده است دلالت می­کند، امّا آن­گونه که برخی از احادیث بیان کرده­اند ممکن است منظور از کلام امام باقر علیه السلام این باشد که تعداد چوبه­های قرعه کشی به صورت مطلق شش عدد بوده است اگر مطوب با زیاد کردن تیر مبهم بر آن اضافه نمی شد، آن گونه که برخی از احادیث بر آن دلالت می­کنند، ولی چنین نظری بعید به نظر می­رسد.

روایت 6.

علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «و الّتی أحصنت فَرجَها»{وآن زن که خود را پاکدامن نگاه داشت} گفته است: هیچ چیز و هیچ کسی به مریم (حتی) نگاه نیز نیانداخته بود، هم­چنین در تفسیر آیه «فنفخنا فیها من روحنا» {پس از روح خود در او دمیدیم} گفته: روح مخلوق خداوند است.(4)

ص: 198


1- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی، البحرانی نیز در البرهان1 : 282 این حدیث را نقل کرده است.
2- . الخصال1 : 75
3- . مَن لایحضره الفقیه : 336
4- . [1]تفسیر القمی : 433

و الساجدون أو یکون ذلک أمرا لها بأن تعمل السجود و الرکوع معهم فی الجماعة و قیل معناه و اسجدی لله شکرا و ارکعی أی و صلی مع المصلین ثم قال وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ التی یکتبون بها التوراة فی الماء و قیل أقلامهم أقداحهم (1)للاقتراع جعلوا علیها علامات یعرفون بها من یکفل مریم علی جهة القرعة أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ فیه دلالة علی أنهم قد بلغوا فی التشاح (2)علیها إلی حد الخصومة و فی وقت التشاح قولان:

أحدهما حین ولادتها و حمل أمها إیاها إلی الکنیسة فتشاحوا فی الذی یحضنها و یکفل تربیتها و قال بعضهم کان ذلک وقت کبرها و عجز زکریا عن تربیتها. (3)و قال رحمه الله فی قوله تعالی إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ اسمها حَنَّةُ جدة عیسی و کانتا أختین إحداهما عند عمران بن أشهم (4)من ولد سلیمان بن داود علیه السلام و قیل هو عمران بن ماثان عن ابن عباس و مقاتل و لیس عمران أبا موسی و بینهما ألف و ثمان مائة سنة و کان بنو ماثان رءوس بنی إسرائیل و الأخری کانت عند زکریا ایشاع (5)و اسم أبیها فاقود بن فتیل فیحیی و مریم ابنا خالة رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً أی أوجبت لک أن أجعل ما فی بطنی محررا أی خادما للبیعة یخدم فی متعبداتنا و قیل محررا للعبادة أی مخلصا لها و قیل عتیقا خالصا لطاعتک لا أستعمله فی منافعی و لا أصرفه فی الحوائج قالوا و کان المحرر إذا حرر جعل فی الکنیسة یقوم علیها و یکنسها و یخدمها لا یبرح حتی یبلغ الحلم ثم یخیر فإن أحب أن یقیم فیه أقام و إن أحب أن یذهب ذهب حیث شاء قالوا و کانت حَنَّةُ قد أمسک عنها الولد حتی آیست

ص: 194


1- الاقداح جمع القدح بالکسر فالسکون سهم المیسر.
2- تشاحوا علی الشی ء: أراد کل منهم ان یستأثر به.
3- مجمع البیان 2: 440 و 441.
4- فی المصدر: عمران بن الهشم. و فی تاریخ الطبریّ: عمران بن یاشهم. و فی العرائس: عمران بن ساهم.
5- هکذا فی النسخ و فیه سقط، و الصحیح کما فی المصدر: اسمها ایشاع.

روایت 7.

تفسیر علی بن ابراهیم: ابوسعید المکاریّ بر امام رضا علیه السلام داخل گردید و به او گفت: آیا ارزش و اعتبار تو به حدّی رسیده است که آنچه را پدرانت ادّعا می­کردند ادّعا کنی؟ آن­گاه امام رضا علیه السلام به او گفت: خداوند نور قلبت را خاموش و فقر را وارد خانه­ات گرداند تو را چه شده است؟ آیا نمی­دانستی که خداوند به عمران وحی فرمود: من به تو فرزند پسری می­بخشم، حال آنکه مریم را به او عطا فرمود و بعداً به مریم عیسی را عطا فرمود؟ پس عیسی بن مریم از مریم است و مریم نیز از عیسی، و مریم و عیسی در اصل یکی هستند، به همان ترتیب من نیز از پدرم هستم و پدرم از من، و من و پدرم در اصل یک چیز واحد هستیم. حدیث.(1)

در معانی الأخبار نیز نظیر این حدیث روایت شده است.(2)

روایت 8.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إذ قالت امرأة عمران ربّ إنّی نذرت لک ما فی بطنی محرّرا فتقبّل منّی إنّک أنت السمیع العلیم»{آنگاه که زن عمران گفت: پروردگارا، آنچه در شکم خود دارم را نذر تو کردم تا آزاد شده [از مشاغل دنیا و پرستشگر تو] باشد، پس از من بپذیر که تو خود شنوای دانایی}، همانا خداوند متعال به عمران وحی نمود که به تو فرزند پسری خواهم بخشید که به اذن او اشخاص کور و مبتلا به پیسی را درمان و مردگان را زنده می­گرداند، پس عمران همسرش را به این امر مژده داد، همسر عمران باردار شد و گفت:{پروردگارا آنچه در شکم خود دارم را نذر تو کردم تا آزاد شده [از مشاغل دنیا و پرستشگر تو]} در محراب باشد، و آنان هنگامی­که به عنوان نذر فرزندی را وقف می­کردند او را در محراب (مسجد) قرار می­دادند،{پس چون فرزندش را بزاد گفت: پروردگارا، من دخترزاده­ام، و خداوند به آنچه او زایید داناتر بود، و پسر چون دختر نیست} و تو مرا به تولّد فرزند پسر وعده دادی،{و من نامش را مریم نهادم و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه می­دهم}، سپس خداوند متعال عیسی علیه السلام را به مریم عطا فرمود.

ص: 199


1- . تفسیر القمی : 551
2- . معانی الأخبار : 65 و66

فبینما هی تحت شجرة إذ رأت طائرا یزق (1)فرخا له فتحرک نفسها للولد فدعت الله أن یرزقها ولدا فحملت بمریم فَتَقَبَّلْ مِنِّی أی نذری قبول رضا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ لما أقول الْعَلِیمُ بما أنوی فَلَمَّا وَضَعَتْها خجلت و استحیت و قالَتْ منکسة رأسها رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی و قیل فیه قولان.

أحدهما أن المراد به الاعتذار من العدول عن النذر لأنها أنثی و الآخر أن المراد تقدیم الذکر فی السؤال لها بأنها أنثی لأن سعیها أضعف و عملها أنقص (2)فقدم ذکرها لیصح القصد لها فی السؤال بقولها وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی لأنها لا تصلح لما یصلح له الذکر و إنما کان یجوز لهم التحریر فی الذکور دون الإناث لأنها لا تصلح لما یصلح الذکر له من التحریر لخدمة بیت المقدس لما یلحقها من الحیض و النفاس و الصیانة عن التبرج للناس و قال قتادة لم یکن التحریر إلا فی الغلمان فیما جرت به العادة و قیل أرادت أن الذکر أفضل من الأنثی علی العموم و أصلح للأشیاء وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ و هی بلغتهم العابدة و الخادمة فیما قیل (3)

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: حَسْبُکَ مِنْ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ أَرْبَعٌ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ (4)امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ.

وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ خافت علیها ما یغلب علی النساء من الآفات فقالت ذلک و قیل إنما استعاذتها من طعنة الشیطان فی جنبها التی لها یستهل الصبی صارخا فوقاها الله و ولدها عیسی علیه السلام منه بحجاب و قیل إنما استعاذت من إغواء الشیطان الرجیم إیاها فَتَقَبَّلَها رَبُّها مع أنوثتها و رضی بها فی النذر التی نذرته (5)حَنَّةُ للعبادة فی بیت المقدس و لم یتقبل قبلها أنثی فی ذلک المعنی

ص: 195


1- زق الطائر فرخه: اطعمه بمنقاره.
2- فی المصدر: و عقلها أنقص.
3- فی المصدر هنا زیادة و هی: و کانت مریم أفضل النساء فی وقتها و أجملهن.
4- فی المصدر: و آسیة بنت مزاحم.
5- فی المصدر فی النذر الذی نذرته.

علی بن ابراهیم در ادامه از امام صادق علیه السلام نقل می­کند که فرمود: اگر سخنی را در مورد مردی از خاندانمان نقل کردیم ولی آن سخن متعلق به او نبود بلکه متعلق به پدر یا پدربزرگش بود، آن سخن را انکار نکنید خداوند متعال به عمران وحی فرمود: به تو فرزند پسر مبارکی می­بخشم که به اذن من افراد کور و مبتلا به مرض پیسی را درمان و مردگان را زنده می­گرداند، و او را به عنوان پیامبر به سوی بنی­اسرائیل روانه خواهم کرد؛ پس عمران با همسرش و مادر مریم (حنّه) در این باره سخن گفت، و آن­گاه که (حنّه) باردار شد نزد خود فکر می­کرد فرزند پسری در شکم دارد و هنگامی­که وضع حمل کرد و مشخص شد فرزندش دختر است گفت:{پروردگارا، من دختر زاده­ام و پسر چون دختر نیست} چرا که دختر نمی­تواند پیامبر باشد، سپس خداوند متعال می­فرماید:{ و خدا به آنچه زایید داناتر بود}،و آن­گاه که خداوند عیسی علیه السلام را به مریم بخشید او همان کسی بود که تولّدش را به عمران مژده و وعده داده بود، پس اگر در مورد مردی از خاندانمان چیزی را به شما گفتیم که متعلّق به او نیست بلکه متعلق به پدر یا پدر بزرگش بوده است آن گفته را انکار نکنید، هنگامی­که مریم به سن بلوغ رسید در محراب قرار گرفت و پوششی بر خود انداخت به طوری که کسی او را نمی­دید، آن­گاه زکریّا در محراب نزد او می­رفت و نزد او میوه تابستان را در زمستان و میوه زمستان را در تابستان مشاهده می­کرد، پس به او می­گفت:{این از کجا برای تو آمده است؟} و مریم گفت:{این از جانب خداست که به هر کس بخواهد بی­شمار روزی می­دهد.} سپس علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «و إذ قالت الملائکه یا مریم إنّ الله اصطفاک و طهّرک واصطفاک علی نساء العالمین» گفته است: خداوند متعال در مورد مریم دو بار از لفظ (اصطفی) استفاده کرده است: بار نخست بدین معناست که او را انتخاب کرده است، امّا بار دوّم به خاطر این است که او بدون وجود شوهر باردار شده و بدین وسیله خداوند او را بر زنان جهان برتری داده است؛ و آیه «یا مریم اقنتی لربّک و اسجدی وارکعی مع­الراکعین»{ای مریم، فرمان بردار پروردگار خویش باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما} در اصل (و ارکعی و اسجدی: رکوع کن و سجده بگذار) بوده است، سپس خداوند متعال به پیامبرش محمّد صلّی الله علیه و آله می­فرماید:{این از اخبار غیب است که به تو وحی می­کنیم}، ایّ محمّد{و تو نزد آنان نبودی وقتی قلم­های خود را [برای قرعه کشی به آب] می­افکندند تا کدام یک سرپرستی مریم را به عهده بگیرند و نزد آنان نبودی وقتی با یکدیگر کشمکش می­کردند}، هنگامی­که مریم زاده شد همه خاندان عمران در مورد او به کشمکش پرداختند و گفتند: ما سرپرستی او را به عهده می­گیریم، پس خارج شدند و چوبه­های قرعه کشی را در بین خود در آب افکندند، در نهایت چوبه قرعه زکریّا علیه السلام از آب خارج شد و او سرپرستی مریم را به عهده گرفت، و این فرموده خداوند متعال «وجیهاً فی الدنیا و الآخرۀ و مِن المقربین» یعنی: عیسی دارای وجهه و جایگاه (مناسب در دنیا و آخرت) است.(1)

روایت 9.

الخصال: ابن عباس گفته است:

ص: 200


1- . تفسیر القمی : 91 و92

و قیل معناه تکفل بها فی تربیتها و القیام بشأنها عن الحسن و قبوله إیاها أنه ما عرتها علة ساعة فی لیل أو نهار بِقَبُولٍ حَسَنٍ أصله بتقبل حسن و قیل معناه سلک بها طریق السعداء عن ابن عباس وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً أی جعل نشوءها نشوءا حسنا و قیل سوی خلقها فکانت تنبت فی یوم ما ینبت غیرها فی عام عن ابن عباس و قیل أنبتها فی رزقها و غذائها حتی تمت امرأة بالغة تامة عن ابن جریح.

و قال ابن عباس لما بلغت تسع سنین صامت النهار و قامت اللیل و تبتلت حتی غلبت الأحبار وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا بالتشدید أی ضمها الله عز اسمه إلی زکریا و جعله کفیلها لیقوم بها و بالتخفیف معناه ضمها زکریا إلی نفسه و ضمن القیام بأمرها و قالوا إن أم مریم أتت بها ملفوفة فی خرقة إلی المسجد و قالت دونکم النذیرة فتنافس فیها الأحبار لأنها کانت بنت إمامهم و صاحب قربانهم فقال لهم زکریا علیه السلام أنا أحق بها لأن خالتها عندی فقالت له الأحبار إنها لو ترکت لأحق الناس بها لترکت لأمها التی ولدتها و لکنا نقرع علیها فتکون عند من خرج سهمه فانطلقوا و هم تسعة و عشرون رجلا إلی نهر جار فألقوا أقلامهم فی الماء فارتفع قلم زکریا فوق الماء و رسبت أقلامهم عن ابن إسحاق و جماعة و قیل بل تلبث قلم زکریا (1)و قام فوق الماء کأنه فی طین و جرت أقلامهم مع جریة الماء فذهب بها الماء عن السدی فسهمهم زکریا و قرعهم و کان رأس الأحبار و نبیهم فذلک قوله تعالی وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا قالوا فلما ضم زکریا مریم إلی نفسه بنی لها بیتا و استرضع لها و قال محمد بن إسحاق ضمها إلی خالتها أم یحیی حتی إذا شبت و بلغت مبلغ النساء بنی لها محرابا فی المسجد و جعل بابه فی وسطها لا یرقی إلیها إلا بسلم مثل باب الکعبة و لا یصعد إلیها غیره و کان یأتیها بطعامها و شرابها و دهنها کل یوم کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً یعنی وجد زکریا عندها فاکهة فی غیر أوانها فاکهة الصیف فی الشتاء و فاکهة الشتاء فی الصیف غضا طریا و قیل إنها لم ترضع قط و إنما کان یأتیها رزقها من الجنة قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا یعنی قال لها زکریا کیف لک و من أین لک هذا

ص: 196


1- فی المصدر: بل ثبت قلم زکریا.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله روی زمین چهار خط کشیدند و فرمودند: آیا می­دانید این خطها چیستند؟ گفتیم: خدا و رسولش آگاهترند، رسول خدا فرمودند: برترین زنان بهشت چهار نفرند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمّد، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم همسر فرعون.(1)

روایت 10.

­الخصال: از ابن عباس روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه وآله بر روی زمین جهار خط کشیدند، سپس فرمودند: بهترین زنان بهشت مریم دختر عمران، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمّد و آسیه دختر مزاحم همسر فرعون هستند.(2)

روایت 11.

الخصال: از امام موسی بن جعفر علیهما السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: همانا خداوند متعال از میان زنان چهار تن را برگزید: مریم، آسیه، خدیجه، و فاطمه. حدیث.(3)

روایت 12.

علل الشرائع: اسماعیل الجعفیّ گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: مغیره چنین می­پندارد که زن در حال حیض نماز را مانند روزه به جا می­آورد، امام فرمود: خداوند توفیقش ندهد او را چه شده است؟ همسر عمران گفت: «ربّ إنّی نذرتُ لک ما فی بطنی محرّراً» که منظور از(محرّر) فرزند وقف شده به مسجد است که هرگز از آن خارج نمی­شود،

ص: 201


1- . الخصال1 : 96 و1 : 164 از چاپ جدید
2- . الخصال 1 : 96
3- . الخصبال 1 : 107

کالمتعجب منه قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ أی من الجنة و هذه تکرمة من الله لها و إن کان ذلک خارقا للعادة فإن عندنا یجوز أن تظهر الآیات الخارقة للعادة علی غیر الأنبیاء من الأولیاء و الأصفیاء و من منع ذلک من المعتزلة قالوا فیه قولین:

أحدهما أنه کان ذلک تأسیسا لنبوة عیسی علیه السلام عن البلخی و الآخر أنه کان بدعاء زکریا علیه السلام لها بالرزق فی الجملة و کانت معجزة له عن الجبائی إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ (1)

«3»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ غَسَّلَ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَأَنَّمَا اسْتَفْظَعْتُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ فَقَالَ لِی کَأَنَّکَ ضِقْتَ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ فَقُلْتُ قَدْ کَانَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ لَا تَضِیقَنَّ فَإِنَّهَا صِدِّیقَةٌ لَمْ یَکُنْ یُغَسِّلُهَا إِلَّا صِدِّیقٌ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مَرْیَمَ علیها السلام لَمْ یُغَسِّلْهَا إِلَّا عِیسَی علیه السلام (2).

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَیْفٍ عَنْ نَجْمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام ضَمِنَتْ لِعَلِیٍّ علیه السلام عَمَلَ الْبَیْتِ وَ الْعَجِینَ وَ الْخُبْزَ وَ قَمَّ الْبَیْتِ وَ ضَمِنَ لَهَا عَلِیٌّ علیه السلام مَا کَانَ خَلْفَ الْبَابِ نَقْلَ الْحَطَبِ (3)وَ أَنْ یَجِی ءَ بِالطَّعَامِ فَقَالَ لَهَا یَوْماً یَا فَاطِمَةُ هَلْ عِنْدَکِ شَیْ ءٌ قَالَتْ وَ الَّذِی عَظَّمَ حَقَّکَ مَا کَانَ عِنْدَنَا مُنْذُ ثَلَاثٍ إِلَّا شَیْ ءٌ آثَرْتُکَ بِهِ (4)قَالَ أَ فَلَا أَخْبَرْتِنِی قَالَتْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَانِی أَنْ أَسْأَلَکَ شَیْئاً فَقَالَ لَا تَسْأَلِی ابْنَ عَمِّکِ شَیْئاً إِنْ جَاءَکِ بِشَیْ ءٍ عَفْواً وَ إِلَّا فَلَا تَسْأَلِیهِ قَالَ فَخَرَجَ علیه السلام فَلَقِیَ رَجُلًا فَاسْتَقْرَضَ مِنْهُ دِینَاراً ثُمَّ أَقْبَلَ بِهِ وَ قَدْ أَمْسَی فَلَقِیَ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ فَقَالَ لِلْمِقْدَادِ مَا أَخْرَجَکَ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ قَالَ الْجُوعُ وَ الَّذِی عَظَّمَ حَقَّکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَهُوَ أَخْرَجَنِی وَ قَدِ

ص: 197


1- مجمع البیان 2: 434- 435 و 436- 437.
2- فروع الکافی 1: 44، و رواه أیضا فی الأصول 1: 459 بإسناده عن عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر، عن عبد الرحمن بن سالم. و فی نسخة: کأنّک استضقت. و فی الطریق الثانی: کانی استعظمت.
3- فی نسخة من البرهان: من نقل الحطب.
4- فی البرهان: منذ ثلاث أیّام شی ء نقریک به.

و هنگامی­که مریم را زایید گفت:{پروردگارا، من دختر زاییده­ام و پسر چون دختر نیست} سپس او را وارد مسجد گرداند، و آن­گاه که زن بالغی گشت از مسجد اخراج شد، پس با این وجود چگونه می­توانسته روزهایی را یافته و خارج از مسجد گذرانده باشد حال آنکه لازم بوده همیشه در مسجد بماند؟(1)

در تفسیر عیاشی نیز نظیر این روایت از اسماعیل بن عبدالرحمن الجعفیّ نقل شده است.(2)

روایت 13.

کافی: در کافی نیز مانند این روایت نقل شده است. هم­چنین آمده است: هنگامی­که مادر مریم او را زایید داخل مسجدش گرداند، پس پیامبران بر سر به عهده گرفتن سرپرستی او به قرعه کشی پرداختند و قرعه به نام زکریّا علیه السلام افتاد، بنابراین زکریّا سرپرستی مریم را به عهده گرفت، و مریم از مسجد خارج نشد تا اینکه بالغ شد، هنگامی­که به سن زنان بالغ رسید از مسجد خارج شد. پس آیا با این وجود مریم می­توانسته روزهایی را که (در دوران حیض به سر برده) خارج از مسجد گذرانده باشد، در حالی­که بر او واجب بوده همیشه در مسجد بماند؟(3)

می­گویم: شرح این موضوع در کتاب نماز خواهد آمد، إن شاءالله.

روایت 14.

قصص الأنبیاء: با إسناد به شیخ صدوق روایت شده که ابوبصیر از امام باقر علیه السلام پرسید: آیا عمران پیامبر بوده است؟ امام فرمود: بله، او پیامبری فرستاده شده به سوی قوم خویش بوده است، و(حنّه) همسر عمران و (حنانة) همسر زکریّا خواهر بوده­اند، عمران از (حنّه) صاحب مریم شد و (حنانه) یحیی را برای زکریّا به دنیا آورد که پسر دختر خاله یحیی به شمار می­رفت و یحیی علیه السلام پسر خالۀ مریم بود، و خالۀ مادر به مانند خالۀ خود آدم است.(4)

توضیح

یعنی به همین سبب است که گفته می­شود: یحیی پسر خاله عیسی علیه السلام بوده است.

سپس آگاه باش که این سخن مخالف آن چیزی است که قبلاً ذکر شد، و خواهد آمد که مریم خواهرِ مادر یحیی (یعنی خاله) او بوده است، و شاید یکی از دو نظر به خاطر تقیّه حمل بر دیگری شده باشد، هم­چنین ممکن است لفظ (أخت) در معنای مجازی در آن احادیث و روایتها به کار رفته باشد، همان­گونه که ممکن است ضمیر (أختها) در حدیث اسماعیل که بعداً ذکر خواهد شد به (أمّ مریم) برگردد.

ص: 202


1- . علل الشرائع : 193
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، هم­چنین البحرانی در البرهان 1 : 282 این حدیث را روایت کرده است.
3- . فروغ الکافی 1 : 30
4- . [1] نسخه خطی قصص الأنبیاء

اسْتَقْرَضْتُ دِینَاراً وَ سَأُؤْثِرُکَ بِهِ فَدَفَعَهُ إِلَیْهِ فَأَقْبَلَ فَوَجَدَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً وَ فَاطِمَةَ تُصَلِّی وَ بَیْنَهُمَا شَیْ ءٌ مُغَطًّی فَلَمَّا فَرَغَتْ أَحْضَرَتْ ذَلِکَ الشَّیْ ءَ فَإِذَا جَفْنَةٌ مِنْ خُبْزٍ وَ لَحْمٍ قَالَ یَا فَاطِمَةُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِمَثَلِکَ وَ مَثَلِهَا قَالَ بَلَی قَالَ مَثَلُ زَکَرِیَّا إِذْ دَخَلَ عَلَی مَرْیَمَ الْمِحْرَابَ فَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ فَأَکَلُوا مِنْهَا شَهْراً وَ هِیَ الْجَفْنَةُ الَّتِی یَأْکُلُ مِنْهَا الْقَائِمُ علیه السلام وَ هُوَ عِنْدَهُ (1).

«5»

ل، الخصال الْفَامِیُّ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ مَعاً عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ مَنْ سُوهِمَ عَلَیْهِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ السِّهَامُ سِتَّةٌ الْخَبَرَ (2).

یه، من لا یحضره الفقیه أبی عن سعد عن ابن هاشم و ابن یزید عن حماد بن عیسی عمن أخبره عن حریز عنه علیه السلام مثله (3)

بیان

قوله علیه السلام و السهام ستة ظاهره أن السهام فی تلک الواقعة کانت ستة لکون المتنازعین ستة فیدل علی بطلان ما مر فی کلام الطبرسی رحمه الله أنهم کانوا تسعة و عشرین و یحتمل أن یکون المراد کون سهام القرعة مطلقا ستة إذا لم یزد المطلوب علیها بضم السهام المبهمة کما دل علیه بعض الأخبار لکنه بعید.

«6»

فس، تفسیر القمی وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها قَالَ مَرْیَمُ لَمْ یَنْظُرْ إِلَیْهَا شَیْ ءٌ فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا قَالَ رُوحٌ مَخْلُوقَةٌ لِلَّهِ (4).

ص: 198


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 1: 282 و فیه: و هی عندنا.
2- الخصال 1: 75.
3- من لا یحضره الفقیه: 336.
4- تفسیر القمّیّ: 433 و فیه: قال: روح مخلوقة یعنی امرنا.

روایت 15.

قصص الأنبیاء: با همین سند از ابوبصیر روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال به عمران وحی فرمود: به تو فرزند پسر مبارکی می­بخشم که به اجازه من افراد نابینا و کسانی که مبتلا به مرض پیسی هستند را درمان و مردگان را زنده می­گرداند، و من او را به عنوان پیامبر به سوی بنی­اسرائیل می­فرستم؛ عمران دربارۀ این موضوع با همسرش حنّه که مادر مریم است سخن گفت، و هنگامی­که حنّه باردار بود چنین می­پنداشت که پسری در شکم دارد، پس گفت:{پروردگارا، من آنچه در شکم دارم را نذر تو کردم تا آزاد شده باشد}، از قضا دختری زائید و گفت:{پسر چون دختر نیست} همانا دختر نمی­تواند پیامبر باشد، و هنگامی­که خداوند عیسی را به مریم بخشید معلوم گشت او همان است که به عمران تولّدش را وعده و بشارت داده بود.(1)

در کافی نیز از ابوبصیر نظیر این روایت نقل شده است.

روایت 16.

قصص الأنبیاء: با اسناد به شیخ صدوق، امام رضا علیه السلام در پاسخ به سؤال یکی از یارانش مبنی بر اینکه آیا امری از جانب خداوند بر پیامبران وحی می­شود و سپس خلاف آن اتفاق بیفتد؟ فرمود: بله، اگر بخواهی از آن با تو سخن می­گویم، و نمونۀ آن را در کتاب خداوند عزّ و جلّ برایت ذکر خواهم کرد آنگاه که می­فرماید: «ادخلوا الأرض المقدّسة التی کتب الله لکم»{وارد سرزمین مقدّسی شوید که خداوند بر شما واجب گردانده است} آیه، ولی آن قوم که مورد خطاب خداوند بودند وارد آن سرزمین نشدند بلکه پسران پسران آنها وارد آنجا شدند؛ هم­چنین عمران گفت: همانا خداوند مرا وعده داده که در این سال و این ماه فرزند پسری به من عطا فرماید، سپس او فوت کرد و همسرش مریم را به دنیا آورد که زکریّا سرپرستی او را به عهده گرفت، پس عدّه­ای گفتند: پیامبر خدا راست گفت، و دیگران گفتند: دروغ گفت، و آن­گاه که مریم، عیسی علیه السلام را به دنیا آورد طائفه­ای که بر درستی گفتار عمران تأکید داشتند گفتند: این همان است که خداوند ما را بدان وعده داده بود.(2)

روایت 17.

قصص الأنبیاء: با إسناد به شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که دربارۀ آیه «و مریم ابنت عمران التی أحصنت فرجها»{و مریم دختر عمران که شرم خود نگاه داشت} فرمود: مریم پانصد سال قبل از تولّد عیسی شرم خود را نگاه داشته بود، و اولین کسی که بر سر او قرعه کشی شده مریم دختران عمران بوده است، مادرش نذر کرد که آنچه را در شکم دارد وقف عبادت در کنیسه و خدمت به آن کند، ولی او دختر زایید و آن دختر رشد کرد و تا زمانی که به سنّ بلوغ رسید به عبادت کنندگان در کنیسه خدمت می­کرد، سپس به زکریّا علیه السلام فرمان داده شد که او را دور از چشم عبادت­کنندگان نگاه دارد، و هنگامی­که زکریّا علیه السلام بر مریم وارد می­شد

ص: 203


1- [2]. نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
«7»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ قَالَ: دَخَلَ أَبُو سَعِیدٍ الْمُکَارِی (1)عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَ بَلَغَ مِنْ قَدْرِکَ أَنْ تَدَّعِیَ مَا ادَّعَی آبَاؤُکَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام مَا لَکَ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً فَوَهَبَ لَهُ مَرْیَمَ وَ وَهَبَ لِمَرْیَمَ عِیسَی فَعِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ مِنْ مَرْیَمَ وَ مَرْیَمُ مِنْ عِیسَی وَ مَرْیَمُ وَ عِیسَی وَاحِدٌ وَ أَنَا مِنْ أَبِی وَ أَبِی مِنِّی وَ أَنَا وَ أَبِی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ الْخَبَرَ (2).

مع، معانی الأخبار أبی عن محمد العطار عن الأشعری عن إبراهیم بن هاشم عن داود بن محمد النهدی مثله (3).

«8»

فس، تفسیر القمی إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ (4)فَبَشَّرَ عِمْرَانُ زَوْجَتَهُ بِذَلِکَ فَحَمَلَتْ فَقَالَتْ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً لِلْمِحْرَابِ وَ کَانُوا إِذَا نَذَرُوا نَذْراً مُحَرَّراً جَعَلُوا وُلْدَهُمْ لِلْمِحْرَابِ فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَ أَنْتَ وَعَدْتَنِی ذَکَراً وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ فَوَهَبَ اللَّهُ لِمَرْیَمَ عِیسَی علیه السلام.

قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی

ص: 199


1- هو هاشم او هشام بن حیان أبو سعید المکاری علی اختلاف، ترجمه النجاشیّ و الشیخ و غیرهما، و کان وجها فی الواقفة، ذکر أبو عمرو الکشّیّ الحدیث فی ابنه قال: حدّثنی حمدویه عن الحسن بن موسی قال: کان ابن أبی سعید المکاری واقفا، حدّثنی حمدویه قال: حدّثنی الحسن بن موسی قال: رواه علیّ بن عمر الزیات، عن ابن أبی سعید المکاری قال: دخل علی الرضا علیه السلام فقال له: فتحت بابک للناس و قعدت للناس تفتیهم و لم یکن ابوک یفعل هذا، قال: لیس علی من هارون بأس، فقال له: أطفأ اللّه نور قلبک و أدخل الفقر بیتک اما علمت ان اللّه أوحی الی مریم أن فی بطنک نبیّا فولدت مریم عیسی؟ ثم ذکر نحو الحدیث مع ذیل.
2- تفسیر القمّیّ: 551.
3- معانی الأخبار: 65- 66، و فیه: النهدی، عن بعض أصحابنا قال: دخل ابن أبی سعید المکاری. و للحدیث فیه ذیل.
4- فی نسخة: باذنی.

نزد او میوه­های زمستان را در تابستان و میوه­های تابستان را در زمستان مشاهده می­کرد، پس می­گفت: {ای مریم، این از کجا برای تو آمده است و او در پاسخ می­گفت: این از جانب خداوند است.} و مریم بعد از عمران پانصد سال زندگی کرد.(1)

توضیح

نکات خلاف قاعده و اصول و غرابت موجود در این حدیث و مخالفتی که با سایر احادیث و اخبار دارد بر کسی پوشیده نیست.

روایت 18.

تفسیر العیّاشی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: همسر عمران آنچه را در شکم داشت نذر خدمت و عبادت در کنیسه کرد و فرزندی که وقف عبادتگاه می­شد هنگامی­ که مادرش او را به دنیا می­آورد وارد مسجد می­شد و هرگز از آن خارج نمی­شد، ولی هنگامی­که مریم را به دنیا آورد گفت:{پروردگارا، من دخترزاده­ام- و خدا به آنچه او زاییده بود داناتر بود- و پسر چون دختر نیست و من نامش را مریم نهادم و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده به تو پناه می­دهم}، پس پیامبران در مورد او به قرعه کشی پرداختند و قرعه به نام زکریّا که شوهر خالۀ مریم بود افتاد، بنابراین سرپرستی او را به عهده گرفت و داخل مسجدش گرداند، و آن­گاه که مریم مانند زنان دیگر دچار حیض شد و زیباترین زنان بود و هنگامی ­که در محراب نماز می­گزارد با نور خود آن را روشن می­کرد، (از مسجد اخراج شد و از دیدگان پنهان شد) پس زکریّا براو وارد شد و میوۀ تابستان را در زمستان و میوۀ زمستان را در تابستان نزد او مشاهده کرد و گفت:{این از کجا برای تو حاضر شده است و مریم در پاسخ گفت: این از جانب خداوند است} و در اینجا بود که زکریّا پروردگارش را ندا سر داد و گفت:{پس از خویشتن، از بستگانم بیمناکم} و تا پایان داستان زکریّا و یحیی که خداوند ذکر کرده است.(2)

روایت 19.

تفسیر العیّاشی: امام صادق علیه السلام در مورد آیۀ «إنّی نذرتُ لک ما فی بطنی محرّراً» فرموده است: (المحرّر) فرزند پسری بود که وقف کنیسه می­شد و در آنجا می­ماند و هرگز خارج نمی­شد، هم­چنین در تفسیر آیه «فلمّا وضعتها أنثی قالت ربّ إنّی وضعتُها أنثی... و لیس الذکر کالأنثی» فرموده است: دختران دچار حیض می­شدند و از مسجد اخراج می­شدند، حال آنکه پسرانی که وقف مسجد می­شدند هرگز از آن خارج نمی­شدند.(3)

روایت 20.

تفسیر العیّاشی: در روایت حریز از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمود: همسر عمران آنچه در شکم داشت را برای خدمت به عبادت­ کنندگان وقف کنیسه کرد

ص: 204


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی
3- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ قُلْنَا لَکُمْ فِی الرَّجُلِ مِنَّا قَوْلًا فَلَمْ یَکُنْ فِیهِ وَ کَانَ فِی وَلَدِهِ أَوْ وَلَدِ وَلَدِهِ فَلَا تُنْکِرُوا ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً مُبَارَکاً یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِی وَ جَاعِلُهُ رَسُولًا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَحَدَّثَ امْرَأَتَهُ حَنَّةَ بِذَلِکَ وَ هِیَ أُمُّ مَرْیَمَ فَلَمَّا حَمَلَتْ بِهَا کَانَ حَمْلُهَا عِنْدَ نَفْسِهَا غُلَاماً فَلَمَّا وَضَعَتْها أُنْثَی قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی لِأَنَّ الْبِنْتَ لَا تَکُونُ رَسُولًا (1)یَقُولُ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ فَلَمَّا وَهَبَ اللَّهُ لِمَرْیَمَ عِیسَی علیه السلام کَانَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ اللَّهُ بِهِ عِمْرَانَ وَ وَعَدَهُ إِیَّاهُ فَإِذَا قُلْنَا لَکُمْ فِی الرَّجُلِ مِنَّا شَیْئاً وَ کَانَ فِی وَلَدِهِ أَوْ وَلَدِ وَلَدِهِ فَلَا تُنْکِرُوا ذَلِکَ فَلَمَّا بَلَغَتْ مَرْیَمُ صَارَتْ فِی الْمِحْرَابِ وَ أَرْخَتْ عَلَی نَفْسِهَا سِتْراً وَ کَانَ لَا یَرَاهَا أَحَدٌ وَ کَانَ یَدْخُلُ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ فَیَجِدُ عِنْدَهَا فَاکِهَةَ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ وَ فَاکِهَةَ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ فَکَانَ یَقُولُ لَهَا أَنَّی لَکِ هذا فَتَقُولُ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ قَالَ اصْطَفَاهَا مَرَّتَیْنِ أَمَّا الْأُولَی فَاصْطَفَاهَا أَیِ اخْتَارَهَا وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَإِنَّهَا حَمَلَتْ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ فَاصْطَفَاهَا بِذَلِکَ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ قَوْلُهُ یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ وَ إِنَّمَا هُوَ وَ ارْکَعِی وَ اسْجُدِی ثُمَّ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ قَالَ لَمَّا وُلِدَتْ اخْتَصَمُوا آلُ عِمْرَانَ فِیهَا وَ کُلُّهُمْ قَالُوا نَحْنُ نَکْفُلُهَا فَخَرَجُوا وَ ضَرَبُوا بِالسِّهَامِ بَیْنَهُمْ فَخَرَجَ سَهْمُ زَکَرِیَّا علیه السلام فَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا علیه السلام قَوْلُهُ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ أَیْ ذُو وَجْهٍ وَ جَاهٍ (2).

«9»

ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ مَنِیعٍ (3)عَنْ شَیْبَانَ بْنِ

ص: 200


1- فی نسخة: الابنة لا تکون رسولا.
2- تفسیر القمّیّ: 91 و 92، و فیه: ذا وجه و جاه.
3- فی نسخة: عن منیع، و حکی فی ذیل الخصال المطبوع جدیدا عن النسخ المخطوطة أنه أبو العباس بن منیع، قلت: فیهما وهم و الصحیح ما فی المتن و ما فی الخصال المطبوع و الظاهر أنّه أبو القاسم عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز البغوی الحافظ کان ابن بنت أحمد بن منیع البغوی، ولد سنة 214 و توفّی سنة 317. و شیبان بن فروخ هو شیبان بن فروخ أبی شیبة الحبطی الابلی أبو محمّد المتوفی فی سنة 235 أو 236 و له بضع و تسعون سنة. و داود بن أبی الفرات هو داود بن بکر بن أبی الفرات الاشجعی المدنیّ. و علباء بالکسر فالسکون هو ابن أحمر الیشکری البصری کان من القراء.

و در خدمت کردن، پسر چون دختر نیست، پس مریم رشد یافت و تا زمانی که به سنّ بلوغ رسید به عبادت­کنندگان خدمت می­کرد و به انجام امورشان می­پرداخت، بعد از رسیدن به سنّ بلوغ به زکریّا علیه السلام امر شد که مریم را از دیدگان مردم پنهان دارد، و هنگامی­ که زکریّا بر او وارد می­شد میوه­های تابستان را در زمستان و میوه­های زمستان را در تابستان نزد او مشاهده می­کرد، در اینجا بود که زکریّا پروردگارش را فرا خواند و خواست که فرزندی به او ببخشد، خداوند نیز یحیی را به وی عطا فرمود.(1)

روایت 21.

تفسیر العیّاشی: جابر گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می­فرماید: خداوند به عمران وحی نمود که من به تو پسری مبارک خواهم بخشید که به اذن خداوند نابینایان و افراد مبتلا به مرض پیسی را درمان و مردگان را زنده می­گرداند و او را به پیامبر به سوی بنی­اسرائیل روانه خواهم کرد، عمران این موضوع را به اطلاع همسرش (حنّه) رساند، حنّه باردار شد و مریم را زایید، پس گفت:{پروردگارا، من دخترزاده­ام} و دختران نمی­توانند پیامبر باشند، و عمران به او گفته بود: آن فرزند پسر است و پیامبر خواهد شد، و هنگامی­ که فرزند دختر خویش را دید آنچه را که نقل کردیم بر زبان آورد، آن­گاه خداوند متعال که سخنش حق است فرمود:{و خداوند به آنچه زایید آگاهتر بود}، سپس امام باقر علیه السلام گفت: منظور از این سخن بشارت به تولّد عیسی بن مریم علیه السلام بوده است، پس اگر موضوع یا مسأله­ای را در مورد یکی از خاندان­مان برای شما نقل کردیم که متعلق به پسر، نوه و یا حتی پسر نوه اوست، مانند این است که آن موضوع متعلّق به خود اوست بنابراین انکارش نکنید.(2)

می­گویم: برخی از احادیث روایت شده در مورد مریم در باب­های احوال فاطمه علیها السلام ذکر خواهد شد.

روایت 22.

أمالی الصدوق: به أسناد صدوق از ابن عباس در ضمن حدیثی طولانی روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله در مورد فاطمه علیها السلام و ظلمی که بعد از خودش به او می­شود فرمود: سپس او را ذلیل و سرشکسته خواهی یافت بعد از آنکه در دوران پدرش بزرگوار و عزیز بوده است، در آن هنگام خداوند متعال او را به وسیلۀ فرشتگان تسکین و آرامش می­بخشد و آنان را مونس و همدمش می­گرداند، پس او را به آنچه مریم دختر عمران را بدان ندا سر داده بود ندا سر داده و می­فرماید: ای فاطمه، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و بر زنان جهان برتری داده است؛ ای فاطمه، فرمانبردار پروردگار خویش باش و سجده کن و با رکوع­کنندگان رکوع نما، سپس درد و بیماری سراغ او می­آید و خداوند مریم دختر عمران را به سویش می­فرستد پس از او پرستاری می­کند و درد و ناراحتی­اش را تسکین می­بخشد. تا پایان حدیث.(3)

ص: 205


1- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی
2- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی، و البحرانی این حدیث و حدیث قبلی را در البرهان1 : 282 نقل کرده است.
3- . أمالی الصدوق : 69 و70

فَرُّوخَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی الْفُرَاتِ عَنْ عِلْبَاءِ بْنِ أَحْمَرَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطَطٍ فِی الْأَرْضِ وَ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَفْضَلُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ أَرْبَعٌ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (1).

«10»

ل، الخصال سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ اللَّحْمِیُّ (2)عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ حَجَّاجِ بْنِ الْمِنْهَالِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی الْفُرَاتِ عَنْ عِلْبَاءٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطُوطٍ ثُمَّ قَالَ خَیْرُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (3).

«11»

ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَ مِنَ النِّسَاءِ أَرْبَعاً مَرْیَمَ وَ آسِیَةَ وَ خَدِیجَةَ وَ فَاطِمَةَ الْخَبَرَ (4).

«12»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْمُغِیرَةَ یَزْعُمُ أَنَّ الْحَائِضَ تَقْضِی الصَّلَاةَ کَمَا تَقْضِی الصَّوْمَ فَقَالَ مَا لَهُ لَا وَفَّقَهُ اللَّهُ إِنَّ امْرَأَةَ عِمْرَانَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً وَ الْمُحَرَّرُ لِلْمَسْجِدِ لَا یَخْرُجُ مِنْهُ أَبَداً فَلَمَّا

ص: 201


1- الخصال 1: 96 و 1: 164 من الطبعة الجدیدة.
2- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: اللخمی بالخاء، و هو بفتح اللام و سکون الخاء نسبة الی لخم و هو مالک بن عدی، و لخم و جذام قبیلتان من الیمن، و الرجل هو سلیمان بن أحمد بن أیوب اللخمی أبو القاسم الطبرانی الحافظ، عاش مائة سنة، و سمع و هو ابن ثلاث عشرة سنة و بقی الی سنة ستین و ثلاث مائة.
3- الخصال 1: 96.
4- الخصال 1: 107.

روایت 23.

علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: فاطمه، (محّدثة) نامیده شده چرا که ملائکه از آسمان فرود می­آمدند و آن­گونه که مریم بنت عمران را ندا سر می­دادند او را نیز ندا سر می­دهند و می­گویند: ای فاطمه، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و برزنان جهان برتری داده است؛ ای فاطمه، فرمانبردار پروردگار خویش باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع بنما، پس فاطمه با ملائکه سخن می­گفت و آنان نیز با او سخن می­گفتند، شبی به آنان گفت: آیا مریم دختر عمران بر تمام زنان جهان برتری داده نشده است؟ ملائکه گفتند: مریم سرور زنان زمان خویش بود، ولی خداوند تو را سرور زنان دوران خودت و نیز دوران او و سرور زنان اول و آخر جهان قرار داده است.(1)

باب هفدهم : ولادت عیسی علیه السلام

آیات

- إنّ مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب ثمّ قال له کن فیکون.(2)

{درواقع مثل عیسی نزد خداوند همچون مثل آدم است که او را از خاک آفرید، سپس بدو گفت: باش، پس وجود یافت.}

- و اذکر ربّک فی الکتاب مریم إذا انتبذت من أهلها مکاناً شرقیّاً * فاتّخذت من دونهم حجاباً فأرسلنا إلیها روحنا فتمثّل لها بشراً سویّاً * قالت إنّی أعوذ بالرحمن منک إن کنت تقیّاً * قال إنّما أنا رسول ربّک لأهب لک غلاماً زکیّاً * قالت أنّی یکون لی غلام و لم یمسسنی بشر و لم أک بغیّاً * قال کذلک قال ربّک هو علیّ هیّن و لنجعله آیة للناس و رحمة منّا و کان أمراً مقضیّاً * فحملته فانتبذت به مکاناً قصیّاً * فأجاءها المخاض إلی جذع النخلة قالت یا لیتنی متّ قبل هذا و کنت نسیاً منسیّاً * فناداها من تحتها ألّا تحزنی قد جعل ربّک تحتک سریّاً * و هزّی إلیک بجذع النخلة تساقط علیک رطباً جنیّاً * فکُلی و اشربی و قرّی عیناً * فإمّا تریّن من البشر أحداً فقولی إنّی نذرت للرحمن صوماً فلن أکلّم الیوم إنسیّاً * فأتت به قومها تحمله قالت یا مریم لقد جئت شیئاً فریّاً * یا أخت هارون ما کان أبوک امرأ سوء و ما کانت أمّک بغیّاً * فأشارت إلیه قالوا کیف نکلّم من کان فی المهد صبیّاً * قال إنّی عبد الله آتانی الکتاب و جعلنی نبیّاً * و جعلنی مبارکاً أینما کنت و أوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیّاً * و برّاً بوالدتی و لم یجعلنی جبّاراً شقیّاً * و السلام علیّ یوم ولدت و یوم أموت و یوم أبعث حیّاً * ذلک عیسی بن مریم قول الحقّ الّذی فیه یمترون * ما کان لله أن یتّخذ من ولد سبحانه إذا قضی أمراً فإنّما یقول له کن فیکون.(3)

{و در این کتاب از مریم یاد کن آن­گاه که از کسان خود در مکانی شرقی به کناری شتافت، و در برابر آنان پرده­ای برخود گرفت، پس روح خود را به سوی او فرستادیم تا به شکل بشری خوش­اندام بر او نمایان شد، مریم گفت: اگر پرهیزکاری من از تو به خدای رحمان پناه می­برم، گفت: من فقط فرستاده پرودگار توأم برای اینکه به تو پسری پاکیزه ببخشم، مریم گفت: چگونه مرا پسری باشد با آنکه دست بشری به من نرسیده و بدکار نبوده­ام، گفت: (فرمان) چنین است، پروردگار تو گفته که آن بر من آسان است و تا او را نشانه­ای برای مردم و رحمتی از جانب خویش قرار دهیم و (این) دستوری قطعی بود، پس مریم به او (عیسی) آبستن شد و با او به مکان دور افتاده­ای پناه جست، تا درد زایمان او را به سوی تنه درخت خرمایی کشانید و گفت: ای کاش پیش از این مرده بودم و یکسره فراموش شده بودم، پس از زیر (پای) او (فرشته) وی را ندا داد که غم مدار، پروردگارت زیر(پای) تو چشمه آبی پدید آورده است، و تنه درخت خرما را به طرف خود بگیر و تکان ده، بر تو خرمای تازه می­ریزد، و بخور و بنوش و دیده روشن دار، پس اگر کسی از آدمیان را دیدی بگو: من برای (خدای) رحمان روزه نذر کرده­ام و امروز مطلقاً با انسانی سخن نخواهم گفت، پس (مریم) درحالی که فرزندش را به آغوش گرفته بود او را نزد قومش آورد، آنان گفتند: ای مریم! به راستی کار بسیار ناپسندی مرتکب شده­ای؛ ای خواهر هارون! پدرت مرد بدی نبود و

ص: 206


1- . علل الشرائع : 72
2- . آل عمران / 59
3- . مریم / 16-35

وَضَعَتْ مَرْیَمُ قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی ... وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی فَلَمَّا وَضَعَتْهَا أَدْخَلَتْهَا الْمَسْجِدَ فَلَمَّا بَلَغَتْ مَبْلَغَ النِّسَاءِ أُخْرِجَتْ مِنَ الْمَسْجِدِ أَنَّی کَانَتْ تَجِدُ أَیَّاماً تَقْضِیهَا وَ هِیَ عَلَیْهَا أَنْ تَکُونَ الدَّهْرَ فِی الْمَسْجِدِ (1).

شی، تفسیر العیاشی عن إسماعیل بن عبد الرحمن الجعفی مثله (2).

«13»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَلَمَّا وَضَعَتْهَا أَدْخَلَتْهَا الْمَسْجِدَ فَسَاهَمَتْ عَلَیْهَا الْأَنْبِیَاءُ فَأَصَابَتِ الْقُرْعَةُ زَکَرِیَّا علیه السلام فَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمْ تَخْرُجْ مِنَ الْمَسْجِدِ حَتَّی بَلَغَتْ فَلَمَّا بَلَغَتْ مَا تَبْلُغُ النِّسَاءُ خَرَجَتْ فَهَلْ کَانَتْ تَقْدِرُ عَلَی أَنْ تَقْضِیَ تِلْکَ الْأَیَّامَ الَّتِی خَرَجَتْ وَ هِیَ عَلَیْهَا أَنْ تَکُونَ الدَّهْرَ فِی الْمَسْجِدِ (3).

أقول: سیأتی شرحه فی کتاب الصلاة إن شاء الله.

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ عِمْرَانَ أَ کَانَ نَبِیّاً فَقَالَ نَعَمْ کَانَ نَبِیّاً مُرْسَلًا إِلَی قَوْمِهِ وَ کَانَتْ حَنَّةُ امْرَأَةُ عِمْرَانَ وَ حَنَّانَةُ امْرَأَةُ زَکَرِیَّا أُخْتَیْنِ فَوُلِدَ لِعِمْرَانَ مِنْ حَنَّةَ مریم وَ وُلِدَ لِزَکَرِیَّا مِنْ حَنَّانَةَ یَحْیَی علیه السلام وَ وَلَدَتْ مَرْیَمُ عِیسَی علیه السلام وَ کَانَ عِیسَی علیه السلام ابْنَ بِنْتِ خَالَتِهِ وَ کَانَ یَحْیَی علیه السلام ابْنَ خَالَةِ مَرْیَمَ وَ خَالَةُ الْأُمِّ بِمَنْزِلَةِ الْخَالَةِ (4).

بیان

أی فلذا کان یقال إن یحیی ابن خالة عیسی.

ثم اعلم أن هذا مخالف لما مر و سیأتی أن مریم کانت أخت أم یحیی و لعل أحدهما محمول علی التقیة و یمکن حمل الأخت الوارد فی تلک الأخبار علی المجاز أیضا و یمکن إرجاع ضمیر أختها فی خبر إسماعیل الآتی إلی أم مریم.

ص: 202


1- علل الشرائع: 193.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 282.
3- فروع الکافی 1: 30.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

مادرت نیز بدکاره نبود، (مریم) به سوی (عیسی) اشاره کرد، پس گفتند: چگونه با کسی که در گهواره (و) کودک است، سخن بگوئیم؟ (کودک) گفت: منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته و تا زنده­ام مرا به نماز و زکات سفارش کرده است، مرا نسبت به مادرم نیکوکار کرده و زورگو و نافرمانم نگردانیده است و درود بر من روزی که در آن شک می­کنند، خدا را نسزد که فرزندی برگیرد، منّزه است، او چون کاری را اراده کند به آن می­گوید: موجود شو، پس بی­درنگ موجود می­شود.}

- و الّتی أحصنت فرجها فنفخنا فیها من روحنا و جعلناها و ابنها آیة للعالمین.(1)

{و آن (زن را یادکن) که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و او و پسرش را برای جهانیان آیتی قرار دادیم.}

- و مریم ابنت عمران الّتی أحصنت فرجها فنفخنا فیه من روحنا و صدّقت بکلمات ربّها و کتبه و کانت من القانتین.(2)

{و مریم دختر عمران را، همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدیم و سخنان پروردگار خود و کتاب­های او را تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود.}

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «ومریم ابنت عمران التی أحصنت فَرجها» یعنی: هیچ کس به او نگاه نیانداخته است، «فنفخنا فیه من روحنا» یعنی: روح خداوند مخلوقی از مخلوقات است، « و کانت من القانتین» یعنی: از دعاکنندگان بود.(3)

روایت 2.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: هیچ نوزادی غیر از عیسی بن مریم و حسین بن علی علیه السلام در شش ماهگی متولد نشده است.(4)

روایت 3.

علل شرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هرگز هیچ نوزادی غیر از حسین و عیسی بن مریم علیه السلام در شش ماهگی نزیسته است.(5)

ص: 207


1- . انبیاء / 91
2- . تحریم / 12
3- . تفسیر القمی : 688
4- . اصول الکافی : 464 و 465
5- . علل الشرائع : 79
«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّ جَلَالُهُ أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً مُبَارَکاً یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَنِّی جَاعِلُهُ رَسُولًا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ فَحَدَّثَ عِمْرَانُ امْرَأَتَهُ حَنَّةَ بِذَلِکَ وَ هِیَ أُمُّ مَرْیَمَ فَلَمَّا حَمَلَتْ کَانَ حَمْلُهَا عِنْدَ نَفْسِهَا غُلَاماً فَقَالَتْ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَوَضَعَتْ أُنْثَی فَقَالَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی إِنَّ الْبِنْتَ لَا تَکُونُ رَسُولًا فَلَمَّا أَنْ وَهَبَ اللَّهُ لِمَرْیَمَ عِیسَی بَعْدَ ذَلِکَ کَانَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ اللَّهُ بِهِ عِمْرَانَ (1).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد و علی بن إبراهیم عن أبیه جمیعا عن ابن محبوب عن ابن رئاب عن أبی بصیر مثله.

«16»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام أَ یَأْتِی الرُّسُلُ عَنِ اللَّهِ بِشَیْ ءٍ ثُمَّ تَأْتِی بِخِلَافِهِ قَالَ نَعَمْ إِنْ شِئْتَ حَدَّثْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ أَتَیْتُکَ بِهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ الْآیَةَ فَمَا دَخَلُوهَا وَ دَخَلَ أَبْنَاءُ أَبْنَائِهِمْ وَ قَالَ عِمْرَانُ إِنَّ اللَّهِ وَعَدَنِی أَنْ یَهَبَ لِی غُلَاماً نَبِیّاً فِی سَنَتِی هَذِهِ وَ شَهْرِی هَذَا ثُمَّ غَابَ وَ وَلَدَتِ امْرَأَتُهُ مَرْیَمَ وَ کَفَّلَهَا زَکَرِیَّا فَقَالَتْ طَائِفَةٌ صَدَقَ نَبِیُّ اللَّهِ وَ قَالَتِ الْآخَرُونَ کَذَبَ فَلَمَّا وَلَدَتْ مَرْیَمُ عِیسَی علیه السلام قَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی أَقَامَتْ عَلَی صِدْقِ عِمْرَانَ هَذَا الَّذِی وَعَدَنَا اللَّهُ (2).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها قَالَ أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا قَبْلَ أَنْ تَلِدَ عِیسَی خَمْسَمِائَةِ عَامٍ قَالَ فَأَوَّلُ مَنْ سُوهِمَ عَلَیْهِ مَرْیَمُ ابْنَةُ عِمْرَانَ نَذَرَتْ أُمُّهَا مَا فِی بَطْنِهَا مُحَرَّراً لِلْکَنِیسَةِ فَوَضَعَتْهَا أُنْثَی فَشَبَّتْ فَکَانَتْ تَخْدُمُ الْعُبَّادَ تُنَاوِلُهُمْ حَتَّی بَلَغَتْ وَ أَمَرَ زَکَرِیَّا علیه السلام أَنْ یُتَّخَذَ لَهَا حِجَاباً دُونَ الْعُبَّادِ فَکَانَ زَکَرِیَّا علیه السلام یَدْخُلُ عَلَیْهَا

ص: 203


1- قصص الأنبیاء مخطوط، و الحدیث الثانی مجهول بمحمّد بن أبی صالح و الحسن بن محمّد بن ابی طلحة، و متنه من البداء الذی تقدم ذکره و معناه و دفع الاشکال عنه فی باب البداء.
2- قصص الأنبیاء مخطوط، و الحدیث الثانی مجهول بمحمّد بن أبی صالح و الحسن بن محمّد بن ابی طلحة، و متنه من البداء الذی تقدم ذکره و معناه و دفع الاشکال عنه فی باب البداء.

روایت 4.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام درضمن حدیثی طولانی که در وصف معراج بیان داشته به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و آله می­فرماید: سپس جبرئیل به من گفت: فرود آی و نماز بگزار، پس فرود آمدم و نماز گزاردم، آن­گاه به من گفت: آیا می­دانی کجا نماز گزاردی؟ گفتم: خیر، جبرئیل گفت: در طور سیناء و جائی که خداوند با موسی سخن گفت نمازگزاردی، سپس سوار شدم و تا جایی که خدا بخواهد پیش رفتیم، پس جبرئیل به من گفت: فرود آی و نماز بگذار، من نیز فرود آمدم و نماز گزاردم، جبرئیل گفت: آیا می­دانی کجا نماز گزاردی؟ گفتم: خیر، گفت: در بیت لحم که ناحیه­ای از بیت المقدس و مکان تولد عیسی بن مریم علیه السلام است نماز گزاردی. حدیث.(1)

روایت 5.

الکافی: حفص بن غیاث گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که در میان بوستان­های کوفه راه می­رفت تا به نخلی رسید، کنار آن نخل وضو گرفت و به رکوع رفت و سجده گزارد، در سجده­ی او پانصد بار تسبیح گفتن را برشمردم، سپس امام به نخل تکیه زد و چند دعایی خواند و فرمود: ای حفص، به خدا سوگند که این همان نخلی است که خداوند عزّ و جلّ به مریم گفت: {تنه درخت خرما را به طرف خود تکان ده، برتو خرمای تازه می­ریزد.}(2)

روایت 6.

الکافی: تفسیر علی بن ابراهیم: {و در این کتاب از مریم یاد کن آن­گاه که از کسان خود در مکانی شرقی به کناری شتافت} و به سوی نخلی خشک شده خارج شد {و در برابر آنان پرده­ای بر خود گرفت} و در محرابش باقی ماند، {پس روح خود را به سوی او فرستادیم} که منظور جبرئیل علیه السلام است، {و به شکل بشری خوش­اندام بر او نمایان شد، مریم گفت: من از تو به خدای رحمان پناه می­برم، اگر پرهیزگاری}، پس جبرئیل به او گفت: {من فقط فرستاده پروردگار تو هستم برای اینکه به تو پسری پاکیزه ببخشم} ولی مریم این امر را انکار کرد چرا که عادتاً زن بدون شوهر آبستن و باردار نمی­شود و گفت: {چگونه مرا پسری باشد با آنکه دست بشری به من نرسیده و بدکار نبوده­ام؟} و جبرئیل نیز چگونگی قدرت یافتن برانجام این کار را نمی­دانست پس به مریم گفت: {]فرمان[ چنین است، پروردگار تو گفته که آن بر من آسان است و تا او را نشانه­ای برای مردم و رحمتی از جانب خویش قرار دهیم و ]این[ دستوری قطعی بود.} پس در گریبان او دمید و شبانگاهان به عیسی علیه السلام آبستن شد و صبحگاهان او را به دنیا آورد، زمان بارداری مریم نُه ساعت طول کشید

ص: 208


1- . تفسیر القمی : 368
2- . روضۀ الکافی : 143 و 144

فَیَرَی عِنْدَهَا ثَمَرَةَ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ وَ ثَمَرَةَ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قَالَ عَاشَتْ مَرْیَمُ بَعْدَ عِمْرَانَ خَمْسَمِائَةِ سَنَةٍ (1).

بیان

لا یخفی ما فی هذا الخبر من الشذوذ و الغرابة و المخالفة لسائر الأخبار و الآثار(2).

«18»

شی، تفسیر العیاشی أَبُو خَالِدٍ الْقَمَّاطُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ امْرَأَةَ عِمْرَانَ لَمَّا نَذَرَتْ مَا فِی بَطْنِهَا مُحَرَّراً قَالَ وَ الْمُحَرَّرُ لِلْمَسْجِدِ إِذَا وَضَعَتْهُ دَخَلَ الْمَسْجِدَ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنَ الْمَسْجِدِ أَبَداً فَلَمَّا وَلَدَتْ مَرْیَمَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ فَسَاهَمَ عَلَیْهَا النَّبِیُّونَ فَأَصَابَ الْقُرْعَةُ زَکَرِیَّا وَ هُوَ زَوْجُ أُخْتِهَا وَ کَفَّلَهَا وَ أَدْخَلَهَا الْمَسْجِدَ فَلَمَّا بَلَغَتْ مَا تَبْلُغُ النِّسَاءُ مِنَ الطَّمْثِ وَ کَانَتْ أَجْمَلَ النِّسَاءِ وَ کَانَتْ تُصَلِّی فَتُضِی ءُ الْمِحْرَابَ لِنُورِهَا فَدَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا فَإِذَا عِنْدَهَا فَاکِهَةُ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ وَ فَاکِهَةُ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ فَقَالَ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَهُنَالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی إِلَی مَا ذَکَرَ اللَّهُ مِنْ قِصَّةِ زَکَرِیَّا وَ یَحْیَی (3).

«19»

شی، تفسیر العیاشی حَفْصُ بْنُ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً الْمُحَرَّرُ یَکُونُ فِی الْکَنِیسَةِ وَ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا فَلَمَّا وَضَعَتْها أُنْثَی قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی ... وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی (4)إِنَّ الْأُنْثَی تَحِیضُ فَتَخْرُجُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ الْمُحَرَّرُ لَا یَخْرُجُ مِنَ الْمَسْجِدِ (5).

«20»

شی، تفسیر العیاشی فِی رِوَایَةِ حَرِیزٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: نَذَرَتْ مَا فِی بَطْنِهَا لِلْکَنِیسَةِ

ص: 204


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- مع انه مرسل و مرفوع.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 282.
4- فی نسخة من البرهان: و اللّه اعلم بما وضعت و لیس الذکر کالانثی.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

و خداوند هر ماه را برای او به منزله یک ساعت قرار داد، سپس جبرئیل او را ندا سرداد: {تنه درخت خرما را به طرف خود تکان ده} یعنی: درخت خرمای خشک شده را تکان ده، مریم نیز آن را تکان داد. در آن روزگار بازاری وجود داشت که بافندگان به آنجا می­رفتند و بافندگی شریف­ترین صنعت آن دوران بود، پس بافندگان سوار بر استرهایی سفید با خال­هایی سیاه به سوی آن بازار روی آوردند و مریم به آنان گفت: نخل خشک شده کجاست؟ پس او را مسخره و سرزنش کردند، مریم به آنان گفت: خداوند سود کسب و کارتان را اندک گرداند و شما را در میان مردم مایه ننگ و عار قرار دهد، سپس گروه دیگری از تاجران به سوی او آمدند و مکان نخل خشک را به او نشان دادند، پس به آنان گفت: خداوند کسب و کارتان را با برکت و مردم را نیازمند شما گرداند، هنگامی که مریم به درخت خرما رسید درد زایمان او را فرا گرفت و عیسی را به دنیا آورد و بعد از آنکه به او نگاه کرد گفت: {ای کاش پیش از این مرده بودم و یکسره فراموش شده بودم} سپس گفت: به خاله­ام چه بگویم؟ به بنی­اسرائیل چه بگویم؟ آن­گاه عیسی از زیر پایش او را ندا سرداد که: {غم مدار، پروردگارت زیر ]پای[ تو چشمه آبی پدید آورده است.}، منظور از (سَرِیّ) جوی (یا چشمه) آب است {و تنه درخت خرما را به طرف خود تکان ده}، (هزّی) یعنی: نخل خشک را تکان بده، {بر تو خرمای تازه می­ریزد} یعنی: خرمایی نیک و لذیذ و آن درخت خرما مدّت زمانی طولانی خشک شده بود ولی مریم دستش را به سوی آن دراز کرد، پس برگ رویانید و میوه­دار شد و خرمای تازه بر او افتاد و خوشحالش گرداند، آن­گاه عیسی به مادرش گفت: مرا قنداق پیچ و مرتّب گردان، سپس فلان و فلان کار را انجام ده، پس مریم او را قنداق پیچ و مرتب گرداند، عیسی دوباره به مادر گفت: {بخور و بنوش و چشم روشن­دار و اگر کسی از آدمیان را دیدی، بگو: من برای خدای رحمان روزه نذر کرده­ام و سکوت}، این گونه بر من نازل شده است {و امروز مطلقاَ با انسانی سخن نخواهم گفت}، هنگامی که بنی­اسرائیل مریم را در مسجد نیافتند در طلب او به راه افتادند و زکریا علیه السلام نیز همراه آنان خارج شد،آن­گاه مریم در حالی که عیسی را در آغوش داشت به سوی آنان آمد و زنان مؤمن بنی­اسرائیل نیز در حالی که به صورت او تُف می­انداختند به سویش آمدند، ولی مریم با آنان سخن نگفت تا وارد محرابش شد. پس بنی­اسرائیل و زکریا نزدش آمدند و به او گفتند: {ای مریم، براستی کار بسیار ناپسندی مرتکب شده­ای، ای خواهر هارون، پدرت مرد بدی نبود و مادرت نیز بدکاره نبود}، معنی سخن آنان این بود: ای خواهر هارون- هارون مرد فاسق و زناکاری بود پس بنی­اسرائیل مریم را به او تشبیه کردند- این بلا و مصیبتی که باعث نازل شدن آن هستی و این ننگ و عاری که بر بنی­اسرائیل تحمیل کرده­ای از کجا آمده است؟ آن­گاه مریم به عیسی که در گهواره بود اشاره کرد و آنان به او گفتند: {چگونه با کسی که در گهواره ]و[ کودک است سخن بگوئیم؟ در این هنگام خداوند متعال عیسی علیه السلام را به سخن آورد و گفت: {منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است و هرجا که باشم مرا با برکت ساخته و تا زنده­ام مرا به نماز و پرداخت زکات سفارش کرده است و مرا نسبت به مادرم نیکوکار کرده

ص: 209

أَنْ تَخْدُمَ الْعُبَّادَ وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی فِی الْخِدْمَةِ قَالَ فَشَبَّتْ وَ کَانَتْ تَخْدُمُهُمْ وَ تُنَاوِلُهُمْ حَتَّی بَلَغَتْ فَأُمِرَ زَکَرِیَّا علیه السلام أَنْ یَتَّخِذَ لَهَا حِجَاباً دُونَ الْعِبَادِ فَکَانَ یَدْخُلُ عَلَیْهَا فَیَرَی عِنْدَهَا ثَمَرَةَ الشِّتَاءِ فِی الصَّیْفِ وَ ثَمَرَةَ الصَّیْفِ فِی الشِّتَاءِ فَهُنَالِکَ دَعَا وَ سَأَلَ رَبَّهُ زَکَرِیَّا فَوَهَبَ لَهُ یَحْیَی (1).

«21»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً مُبَارَکاً یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُحْیِی الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ رَسُولًا إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَخْبَرَ بِذَلِکَ امْرَأَتَهُ حَنَّةَ فَحَمَلَتْ فَوَضَعَتْ مَرْیَمَ فَقَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی وَ الْأُنْثَی لَا تَکُونُ رَسُولًا وَ قَالَ لَهَا عِمْرَانُ إِنَّهُ ذَکَرٌ یَکُونُ نَبِیّاً فَلَمَّا رَأَتْ ذَلِکَ قَالَتْ مَا قَالَتْ فَقَالَ اللَّهُ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَکَانَ ذَلِکَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام فَإِنْ قُلْنَا لَکُمْ إِنَّ الْأَمْرَ یَکُونُ فِی أَحَدِنَا فَکَانَ فِی ابْنِهِ وَ ابْنِ ابْنِهِ أَوِ ابْنِ ابْنِ ابْنِهِ فَقَدْ کَانَ فِیهِ فَلَا تُنْکِرُوا ذَلِکَ (2).

أقول: سیأتی بعض أخبارها فی أبواب أحوال فاطمة علیها السلام.

«22»

لی، الأمالی للصدوق بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ (3)رَوَاهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ فِی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ مَا یُصِیبُهَا مِنَ الظُّلْمِ بَعْدَهُ ثُمَّ تَرَی نَفْسَهَا ذَلِیلَةً بَعْدَ أَنْ کَانَتْ فِی أَیَّامِ أَبِیهَا عَزِیزَةً فَعِنْدَ ذَلِکَ یُؤْنِسُهَا اللَّهُ تَعَالَی بِالْمَلَائِکَةِ فَنَادَتْهَا بِمَا نَادَتْ بِهِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَتَقُولُ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ یَا فَاطِمَةُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ ثُمَّ یَبْتَدِئُ بِهَا الْوَجَعُ فَتَمْرَضُ فَیَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهَا مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ تُمَرِّضُهَا (4)وَ تُؤْنِسُهَا فِی عِلَّتِهَا إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ (5).

ص: 205


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و فی البرهان: و سأل ربّه زکریا أن یهب له ذکرا فوهب له یحیی.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط و أخرجه البحرانیّ و ما تقدم فی البرهان 1: 282.
3- فی فضائل علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام، و لم یذکر المصنّف إسناد الحدیث اختصارا و یذکره فی محله و هو هکذا: علی بن أحمد بن موسی الدقاق رحمه اللّه قال: حدّثنا محمّد ابن أبی عبد اللّه الکوفیّ قال: حدّثنا موسی بن عمران النخعیّ، عن عمه الحسین بن یزید النوفلیّ عن الحسن بن علیّ بن أبی حمزة، عن أبیه، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس.
4- مرضه: داواه و اعتنی به فی مرضه.
5- أمالی الصدوق: 69 و 70.

و زورگو و نافرمانم نگردانیده است، و درود بر من روزی که زاده شدم و روزی که می­میرم و روزی که زنده برانگیخته می­شوم این است ]ماجرای[ عیسی پسر مریم ]همان[ گفتار درستی که در آن شک می­کنند} یعنی: به کشمکش و تخاصم می­پردازند؛ امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه: «وأوصانی بالصلوۀ والزکوۀ» فرموده است: منظور زکات فطریّه (سرانه) است، چرا که همه مردم دارای مال و اموال نیستند (که از آنان زکات اخذ شود)، تنها زکات فطریّه بر ثروتمند و فقیر و کوچک و بزرگ واجب است. از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه: «وجعلنی مبارکاً أینما کنت» فرمود: منظور از (مبارکاً)، (نفّاعاً) است یعنی: مرا سودمند و منفعت­رسان قرار داد.(1)

می­گویم: در برخی از نسخه­ها بعد از فرموده «فی المهد صبیّا» {در گهواره [و] کودک است} زیادتی است به این ترتیب: پس عیسی علیه السلام به اذن خداوند با زبان فصیح دهان به سخن گشود و گفت: من بنده خدا هستم و او مرا کتاب بخشیده است، یعنی برای من مقدّر گردانده که صاحب شریعت او باشم و مرا پیامبر قرار داده است، تا این فرموده خداوند متعال: {و روزی که زنده برانگیخته می­شوم}، گفته شده: چیزی سخت­تر از قرار گرفتن در این سه موقعیت و زمان برای انسان وجود ندارد: هنگام ولادت و آن­گاه که آسودگی و آسایش تعادل حرارت غریزی را ترک می­کند و با ترس­ها و خطرات دنیا مواجه می­شود و تماس دست­ها با خود را احساس می­کند و این امر موجبات فریاد زدن او را فراهم می­کند؛ هنگام مرگ و آنچه از سکرات مرگ و جدایی از دوستان و خانه و کاشانه بر او حادث می­شود و مجاورت و هم­نشینی با مردگانی که همدیگر را نمی­شناسند و به دیدن یکدیگر نمی­روند؛ و بالأخره هنگام قیامت و روز حشر و هول و هراسی که در آن روز وجود دارد، بنابراین عیسی علیه السلام خبر از این موضوع داده که خداوند او را از دردها و ترس­های این سه موقعیت، حفظ کرده و در امان نگاه داشته است.

روایت 7.

أمالی الطوسی: از امام زین­العابدین علیه السلام روایت شده که فرمود:

ص: 210


1- . تفسیر القمی : 409- 411
«23»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَةُ مُحَدَّثَةً لِأَنَّ الْمَلَائِکَةَ کَانَتْ تَهْبِطُ مِنَ السَّمَاءِ فَتُنَادِیهَا کَمَا تُنَادِی مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَتَقُولُ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ یَا فَاطِمَةُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ فَتُحَدِّثُهُمْ وَ یُحَدِّثُونَهَا فَقَالَتْ لَهُمْ ذَاتَ لَیْلَةٍ أَ لَیْسَتِ الْمُفَضَّلَةُ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَقَالُوا إِنَّ مَرْیَمَ کَانَتْ سَیِّدَةَ نِسَاءِ عَالَمِهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَکِ سَیِّدَةَ نِسَاءِ عَالَمِکِ وَ عَالَمِهَا وَ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ (2).

باب 17 ولادة عیسی علیه السلام

الآیات

آل عمران: «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(59)

مریم: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا* فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا* قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا* قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلاماً زَکِیًّا* قالَتْ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا* قالَ کَذلِکِ قالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا وَ کانَ أَمْراً مَقْضِیًّا* فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا* فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلی جِذْعِ النَّخْلَةِ قالَتْ یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا* فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا* وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا* فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً *فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا* فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ قالُوا یا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا* یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ

ص: 206


1- لم یذکر المصنّف الاسناد اختصارا فهو هکذا: حدّثنا محمّد بن الحسن القطان قال: حدّثنا الحسن بن علیّ العسکریّ، عن محمّد بن زکریا الجوهریّ قال: حدّثنا شعیب بن واقد قال: حدّثنی إسحاق بن جعفر بن محمّد بن عیسی بن زید بن علیّ قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام.
2- علل الشرائع: 72.

امیر مؤمنان علیه السلام هنگامی که از جنگ خوارج بازگشت از منطقه (زوراء)(1)

عبور کرد، آن­گاه به مردم گفت: اینجا (زوراء) است، پس راه بیفتید و از آن کناره گیری کنید، زیرا نابودی به آن از رسیدن میخ به سبوس، سریعتر می­رسد و چون به منطقه (یمنۀ السّواد) رسید با راهبی که در صومعه­اش بود مواجه شد، راهب به امیر مؤمنان گفت: با سپاهیانت در این سرزمین فرود نیایید، امام فرمود: چرا؟ راهب گفت: به خاطر اینکه در کتاب مقدس ما چنین آمده است که هیچ کس در این سرزمین اقامت نمی­گزیند مگر پیامبر یا وصیّ پیامبری که در راه خداوند عزّ و جلّ به مبارزه می­پردازند، امیر مؤمنان در پاسخ راهب فرمود: من وصیّ سیّد و سرور پیامبران و در نتیجه سیّد و سرور اوصیاء هستم، راهب به او گفت: پس تو مرد طاس قریش و وصیّ محمد هستی؟ امیر مؤمنان فرمود: بله من آن شخص هستم، آن­گاه راهب به سوی او فرود آمد و گفت: شرائع و قوانین اسلامی را به من آموزش ده، به راستی که من وصف تو را در انجیل مشاهده کرده­ام و اینکه در سرزمین (براثا) در خانه مریم و سرزمین عیسی علیه السلام فرود می­آیی، سپس امیر مؤمنان علیه السلام به مکانی رسید

ص: 211


1- . در این جا منظور بغداد است.

أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا* فَأَشارَتْ إِلَیْهِ قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا* قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا* وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا* وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً شَقِیًّا* وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا* ذلِکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ *ما کانَ لِلَّهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(16-35)

الأنبیاء: «وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آیَةً لِلْعالَمِینَ»(91)

التحریم: «وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها وَ کُتُبِهِ وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ»(12)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها قَالَ لَمْ یُنْظَرْ إِلَیْهَا فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا أَیْ رُوحِ اللَّهِ مَخْلُوقَةً (1)وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ أَیْ مِنَ الدَّاعِینَ (2).

«2»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (3)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یُولَدْ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِلَّا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام (4).

«3»

ع، علل الشرائع أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْمُثَنَّی الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمْ یَعِشْ مَوْلُودٌ قَطُّ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ غَیْرَ الْحُسَیْنِ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (5).

ص: 207


1- فی المصدر: أی روح مخلوقة.
2- تفسیر القمّیّ: 688.
3- فی المصدر: علی بن إسماعیل، و هو الصحیح و الظاهر أنّه علیّ بن إسماعیل السندی بقرینة روایته عن محمّد بن عمرو بن سعید الزیات کما یظهر من جامع الرواة.
4- أصول الکافی 1: 464 و 465.
5- علل الشرائع: 79.

و با پایش به آن کوبید، پس چشمه­ای خروشان از آنجا بیرون جوشید، امام فرمود: این همان چشمه­ای است که برای مریم جوشید، آن­گاه امر فرمود: خاک اینجا را به اندازه هفده ذراع کنار بزنید، هنگامی که خاک کنار زده شد، صخره سفیدی نمایان گشت، امام علیه السلام فرمود: مریم، عیسی علیه السلام را بر روی این صخره به دنیا آورد و اینجا نماز گزارد، سپس فرود: سرزمین براثا، این خانه مریم علیها السلام است.(1)

روایت 8.

التهذیب: علی بن حسین علیه السلام در تفسیر آیه: «فحملته فانتبذت به مکاناً قصیّاً» {پس به عیسی آبستن شد و با او به مکان دور افتاده­ای پناه جست}، گفته است: مریم از دمشق خارج شد تا به کربلا رسید، آ­­ن­گاه در مکان بارگاه امام حسین علیه السلام عیسی علیه السلام را به دنیا آورد و شبانگاه بازگشت.(2)

روایت 9.

علل الشرائع: با إسناد به وهب گفته است: آن­گاه که درد زایمان مریم علیها السلام را به زیر درخت خرما کشاند به شدت احساس سرما کرد، پس یوسف نجّار هیزم­هایی را مانند پرچین و حصار در اطراف او قرار داد، سپس آتش را در آن میان هیزم­ها برافروخت و گرمای آتش از هر سو به مریم خورد و او احساس گرما کرد و هفت گردو را که در خورجینش یافته بود برایش شکست و به او خوراند، به همین خاطر است که مسیحیان در شب میلاد مسیح آتش بر می­افروزند و با گردو بازی می­کنند.(3)

ص: 212


1- . أمالی الطوسی : 124 و125
2- . التهذیب2 : 26
3- .علل الشرائع : 38
«4»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی صِفَةِ الْمِعْرَاجِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ انْزِلْ فَصَلِّ فَنَزَلْتُ وَ صَلَّیْتُ فَقَالَ لِی تَدْرِی أَیْنَ صَلَّیْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ صَلَّیْتَ بِطُورِ سِینَا حَیْثُ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی تَکْلِیماً ثُمَّ رَکِبْتُ فَمَضَیْنَا (1)مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ لِی انْزِلْ فَصَلِّ فَنَزَلْتُ وَ صَلَّیْتُ فَقَالَ لِی أَ تَدْرِی أَیْنَ صَلَّیْتَ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ صَلَّیْتَ فِی بَیْتِ لَحْمٍ (2)وَ بَیْتُ لَحْمٍ بِنَاحِیَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ حَیْثُ وُلِدَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام الْخَبَرَ (3).

«5»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَتَخَلَّلُ بَسَاتِینَ الْکُوفَةِ فَانْتَهَی إِلَی نَخْلَةٍ فَتَوَضَّأَ عِنْدَهَا ثُمَّ رَکَعَ وَ سَجَدَ فَأَحْصَیْتُ فِی سُجُودِهِ خَمْسَمِائَةِ تَسْبِیحَةٍ ثُمَّ اسْتَنَدَ إِلَی النَّخْلَةِ فَدَعَا بِدَعَوَاتٍ ثُمَّ قَالَ یَا حَفْصُ إِنَّهَا وَ اللَّهِ النَّخْلَةُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لِمَرْیَمَ وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا (4).

«6»

فس، تفسیر القمی وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا قَالَ خَرَجَتْ إِلَی النَّخْلَةِ الْیَابِسَةِ فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً قَالَ فِی مِحْرَابِهَا فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا یَعْنِی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا (5)فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِیلُ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلاماً زَکِیًّا فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ فِی الْعَادَةِ أَنْ تَحْمِلَ الْمَرْأَةُ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ فَقَالَتْ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا وَ لَمْ یَعْلَمْ جَبْرَئِیلُ أَیْضاً کَیْفِیَّةَ الْقُدْرَةِ فَقَالَ لَهَا کَذلِکِ قالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا وَ کانَ أَمْراً مَقْضِیًّا قَالَ فَنَفَخَ فِی جَیْبِهَا فَحَمَلَتْ بِعِیسَی علیه السلام بِاللَّیْلِ فَوَضَعَتْهُ بِالْغَدَاةِ وَ کَانَ حَمْلُهَا تِسْعَ سَاعَاتٍ (6)

ص: 208


1- فی نسخة: فمضیت.
2- فی نسخة: صلیت ببیت لحم.
3- تفسیر القمّیّ: 368.
4- روضة الکافی: 143- 144.
5- فی المصدر: یعنی ان کنت ممن یتقی اللّه.
6- هذا ینافی ما تقدم من أنّه لم یولد لستة أشهر إلّا عیسی بن مریم، و لم یسند القمّیّ ذلک إلی حدیث.

روایت 10.

إکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرموده است: هنگامی که عیسی علیه السلام متولّد شد، خداوند ولادت او را مخفی نگاه داشت و از دیدگان پنهانش داشت، چرا که مریم آن­گاه که به عیسی آبستن شد، او را به مکان دور افتاده­ای برد، سپس زکریا و همسرش که خاله مریم بود، دنبال او به راه افتادند و تعقیبش کردند تا اینکه در نهایت بر او هجوم بردند و مریم نوزادی را که در شکم داشت به دنیا آورد، در حالی که می­گفت: ای کاش پیش از این مرده و یکسره فراموش شده بودم. آن­گاه خداوند متعال زبان فرزند او را گشود تا عذرش را بخواهد و حجّت و برهانش را اظهار دارد، و هنگامی که ظاهر گشت، بلا و مصیبت و نیازمندی بر بنی­اسرائیل شدت گرفت و زورگویان و طاغوت­ها بر آنان چیره شدند، تا جائی که سرنوشت عیسی مسیح علیه السلام آن­گونه رقم خورد که خداوند از آن خبر داده است، و شمعون بن حمون (که جانشین عیسی شده بود) به همراه پیروانش پنهان شدند و در اثر این پنهان شدن به جزیره­ای از جزایری که در دریا وجود داشت، کشانده شدند، پس در آن جزیره اقامت گزیدند و چشمه­هایی گوارا در آنجا برایشان جوشیدن گرفت و از هر میوه و محصولی برای آنان فراهم گشت، همچنین چهارپایانی نیز در آنجا برای خدمت­رسانی به آنان پرورش یافتند و ماهی­ای که (قمد) نامیده می­شد و گوشت و استخوان نداشت بلکه فقط از پوست و خون بود به سوی آنان فرستاده شد، این ماهی از دریا بیرون آمد و خداوند متعال به زنبور عسل الهام نمود که بر آن ماهی سوار شود، زنبور عسل سوار شد و توسط ماهی به جزیره محل سکونت بنی­اسرائیل آورده شد، سپس زنبور پرواز کرد و به درختی آویزان شد و کندویی ساخت و عسل فروان گشت، همچنین آنان خبری از اخبار مربوط به عیسی مسیح را از دست نمی­دادند.(1)

روایت 11.

الکافی: امام موسی کاظم علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی فرموده است: اسم مادر مریم، (مرتا) است که معادل عربی آن (وُهَیْبة) می باشد. اما روزی که مریم در آن باردار شد، روز جمعه و هنگام غروب آفتاب بوده است. جمعه روزی است که جبرئیل امین در آن روز بر زمین فرود آمده است و برای مسلمانان عیدی برتر از جمعه وجود ندارد،

ص: 213


1- . إکمال الدین : 91 و 95

جَعَلَ اللَّهُ الشُّهُورَ لَهَا سَاعَاتٍ ثُمَّ نَادَاهَا جَبْرَئِیلُ وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ أَیْ هُزِّی النَّخْلَةَ الْیَابِسَةَ فَهَزَّتْ وَ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمَ سُوقاً فَاسْتَقْبَلَهَا الْحَاکَةُ وَ کَانَتِ الْحِیَاکَةُ أَنْبَلَ صِنَاعَةٍ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ فَأَقْبَلُوا عَلَی بِغَالٍ شُهْبٍ فَقَالَتْ لَهُمْ مَرْیَمُ أَیْنَ النَّخْلَةُ الْیَابِسَةُ فَاسْتَهْزَءُوا بِهَا وَ زَجَرُوهَا فَقَالَتْ لَهُمْ جَعَلَ اللَّهُ کَسْبَکُمْ نَزْراً (1)وَ جَعَلَکُمْ فِی النَّاسِ عَاراً ثُمَّ اسْتَقْبَلَهَا قَوْمٌ مِنَ التُّجَّارِ فَدَلُّوهَا عَلَی النَّخْلَةِ الْیَابِسَةِ فَقَالَتْ لَهُمْ جَعَلَ اللَّهُ الْبَرَکَةَ فِی کَسْبِکُمْ وَ أَحْوَجَ النَّاسَ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا بَلَغَتِ النَّخْلَةَ أَخَذَهَا الْمَخَاضُ فَوَضَعَتْ بِعِیسَی فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَیْهِ قَالَتْ یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا مَا ذَا أَقُولُ لِخَالِی وَ مَا ذَا أَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَنَادَاهَا عِیسَی مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا أَیْ نَهَراً وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ أَیْ حَرِّکِی النَّخْلَةَ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا أَیْ طَیِّباً وَ کَانَتِ النَّخْلَةُ قَدْ یَبِسَتْ مُنْذُ دَهْرٍ طَوِیلٍ فَمَدَّتْ یَدَهَا إِلَی النَّخْلَةِ فَأَوْرَقَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ سَقَطَ عَلَیْهَا الرُّطَبُ الطَّرِیُّ وَ طَابَتْ نَفْسُهَا فَقَالَ لَهَا عِیسَی قَمِّطِینِی وَ سَوِّینِی ثُمَّ افْعَلِی کَذَا وَ کَذَا فَقَمَّطَتْهُ وَ سَوَّتْهُ وَ قَالَ لَهَا عِیسَی فَکُلِی وَ اشْرَبِی وَ قَرِّی عَیْناً فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً وَ صَمْتاً کَذَا نَزَلَتْ فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا فَفَقَدُوهَا فِی الْمِحْرَابِ فَخَرَجُوا فِی طَلَبِهَا وَ خَرَجَ خَالُهَا زَکَرِیَّا علیه السلام فَأَقْبَلَتْ وَ هُوَ فِی صَدْرِهَا وَ أَقْبَلْنَ مُؤْمِنَاتُ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَبْزُقْنَ فِی وَجْهِهَا فَلَمْ تُکَلِّمْهُنَّ حَتَّی دَخَلَتْ فِی مِحْرَابِهَا فَجَاءَ إِلَیْهَا بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ زَکَرِیَّا فَقَالُوا لَهَا یا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا (2)یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا وَ مَعْنَی قَوْلِهِمْ یَا أُخْتَ هَارُونَ أَنَّ هَارُونَ کَانَ رَجُلًا فَاسِقاً زَانِیاً فَشَبَّهُوهَا بِهِ (3)مِنْ أَیْنَ هَذَا الْبَلَاءُ الَّذِی جِئْتِ بِهِ وَ الْعَارُ الَّذِی أَلْزَمْتِهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَشَارَتْ إِلَی عِیسَی فِی الْمَهْدِ فَقَالُوا لَهَا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا فَأَنْطَقَ اللَّهُ عِیسَی علیه السلام فَقَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً

ص: 209


1- النزر: القلیل أی جعل اللّه ربحه قلیلا.
2- فی المصدر: أی عظیما من المناهی.
3- راجع ما سیأتی عن الطبرسیّ فی ذلک.

ولی مریم در روز سه شنبه و بعد از گذشت چهار ساعت و نیم از روز عیسی را به دنیا آورده است؛ و رودخانه ای که مریم، عیسی علیه السلام را بر کناره آن به دنیا آورد، نهر فرات بوده است، سپس مریم زبان از سخن گفتن بازداشت و (قیدوس) فرزندان و پیروانش را فراخواند، پس او را یاری دادند و خاندان عمران را از خانه هایشان بیرون کشاندند تا اوضاع مریم را مشاهده کنند و سخنانی را به مریم گفتند که خداوند در کتابش نقل کرده است(1).

روایت 12.

التهذیب: امام باقر کاظم علیه السلام فرموده است: عیسی بن مریم علیهما السلام در روز عاشورا به دنیا آمده است(2).

روایت 13.

مَن لا یحضره الفقیه: از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: ابراهیم علیه السلام و عیسی بن مریم علیهما السلام در شب بیست و پنجم ماه ذی القعده به دنیا آمدند. حدیث(3).

ص: 214


1- . اصول کافی 1: 479-480
2- . التهذیب 1 : 437
3- . مَن لا یخضره الفقیه : 172

شَقِیًّا وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا ذلِکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ أَیْ یَتَخَاصَمُونَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ قَالَ زَکَاةُ الرُّءُوسِ لِأَنَّ کُلَّ النَّاسِ لَیْسَتْ لَهُمْ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا الْفِطْرَةُ (1)عَلَی الْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ وَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ- حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ قَالَ نَفَّاعاً (2).

أقول: فی بعض النسخ بعد قوله فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا زیادة و هی قوله فنطق عیسی علیه السلام بإذن الله بلسان فصیح و قال إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ أی قدر لی أن أکون صاحب شرع له وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا إلی قوله وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا قیل لا یکون علی الإنسان شی ء أشد من هذه المواطن الثلاثة عند الولادة و قد فارق رفاهیة اعتدال الحرارة الغریزیة و صدم أهوال الدنیا و لمس الأیدی له و هو موجب لصراخه و عند الممات و ما یجده من سکرات الموت و فراق الأحبة و المسکن و مجاورة الأموات الذین لا یتعارفون و لا یتزاورون و عند الحشر و ما یکون من أهوال یوم القیامة فأخبر عیسی علیه السلام أن الله تعالی قد سلمه و آمنه من الآلام و الأهوال فی هذه الأحوال الثلاث.

«7»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عِیسَی بْنِ حُمَیْدٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ حُمَیْدِ بْنِ قَیْسٍ (3)عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ:

ص: 210


1- فی نسخة: و انها الفطرة.
2- تفسیر القمّیّ: 409- 411.
3- فی المصدر: عن أبیه حمید بن قیس قال: سمعت أبا الحسن علیّ بن الحسین بن علیّ بن الحسین قال: سمعت أبی یقول: سمعت أبا جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین یقول: إن أمیر المؤمنین علیه السلام إه.

توضیح

شاید حدیث اول (شماره 12) که بر ولادت عیسی در روز عاشورا دلالت می کند حمل شده بر تقیّه باشد، آن­گونه که برخی از احادیث نیز به این نکته شهادت می دهند، همچنین ممکن است که احادیث روایت شده در مورد زمان بارداری و مکان ولادت عیسی به خاطر شهرتشان در میان مخالفان محمول بر تقیّه باشند و خداوند آگاه به امور است.

روایت 14.

قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: همانا مریم به ولادت عیسی علیه السلام بشارت داده شد، پس در حالی که در محراب بود جبرئیل به شکل بشری خوش اندام بر او نمایان شد و مریم گفت: اگر پرهیزگاری من از تو به خدای رحمان پناه می برم. جبرئیل در پاسخ گفت: من فقط فرستاده پروردگارِ توأم برای اینکه به تو پسری پاکیزه ببخشم. آن­گاه در گریبان مریم تُف انداخت و او به عیسی آبستن شد و طولی نکشید که وضع حمل کرد. اما در ادامه فرمود: بر زمین درختی وجود نداشت مگر آنکه دارای میوه بود و خار نداشت و آدمیان از آن سود می بردند، تا اینکه انسان های فاجر و معصیت کار سخن زشت بر زبان راندند، پس زمین به لرزه درآمد و درختان خاردار شدند، ابلیس در شب میلاد عیسی آمد و به او گفته شد: امشب پسری متولد شده است که تمام بت های روی زمین در برابر او بر زمین افتاده اند، بنابراین ابلیس در طلب آن نوزاد شرق و غرب زمین را گشت تا اینکه او را در خانه ای که مخصوص عبادت بود و ملائکه اطرافش را گرفته بودند یافت، سپس به او نزدیک شد، آن­گاه ملائکه فریاد زدند: کناره گیری کن، ابلیس به آنان گفت: پدر او کیست؟ گفتند: {مَثَل خلقت او همچون مَثَل آدم است}، پس ابلیس گفت: چهار پنجم مردم را به وسیله او گمراه خواهم کرد.(1)

روایت 15.

قصص الأنبیاء: شیخ صدوق از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که آزادشدگان فریه- که هفتاد نفر بودند- به مریم گفتند: به راستی کار بسیار ناپسند و شگفت انگیزی مرتکب شده ای. خداوند عیسی علیه السلام را به سخن آورد و به آنان گفت: وای بر شما! آیا بر ماردم افترا می بندید؟ من بنده خداوند هستم، به من کتاب عطا فرموده است و به خدا سوگند که حد افترایی را که هریک از شما بر ماردم بسته اید اجرا خواهم کرد. سپس حَکم بن عَیینة که راوی این حدیث است گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا عیسی علیه السلام حدّ آنان را اجرا کرد؟ امام فرمود: آری، و سپاس و منت مخصوص خداوند است.(2)

روایت 16.

علل الشرائع: به إسناد وَهَب الیمانی گفته است: مردی یهودی از پیامبر پرسید: ای محمد! آیا قبل از اینکه آفریده شوی در امّ الکتاب پیامبر بوده ای؟ پیامبر در پاسخ فرمود: آری! یهودی پرسید: آیا اصحاب مؤمنت نیز قبل از آنکه آفریده شوند در امّ الکتاب همراه تو بوده اند؟ فرمود: آری! یهودی گفت: پس تو را چه شده که هنگام خارج شدن از شکم مادرت حکیمانه سخن نمی گویی

ص: 215


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا رَجَعَ مِنْ وَقْعَةِ الْخَوَارِجِ اجْتَازَ بِالزَّوْرَاءِ (1)فَقَالَ لِلنَّاسِ إِنَّهَا الزَّوْرَاءُ فَسِیرُوا وَ جَنِّبُوا عَنْهَا فَإِنَّ الْخَسْفَ أَسْرَعُ إِلَیْهَا مِنَ الْوَتَدِ فِی النُّخَالَةِ فَلَمَّا أَتَی یَمْنَةَ (2)السَّوَادِ إِذَا هُوَ بِرَاهِبٍ فِی صَوْمَعَةٍ لَهُ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ لَا تَنْزِلْ هَذِهِ الْأَرْضَ بِجَیْشِکَ قَالَ وَ لِمَ قَالَ لِأَنَّهَا لَا یَنْزِلُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ یُقَاتِلُ (3)فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَکَذَا نَجِدُ فِی کُتُبِنَا فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا وَصِیُّ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ وَ سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ فَأَنْتَ إِذَنْ أَصْلَعُ قُرَیْشٍ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا ذَلِکَ فَنَزَلَ الرَّاهِبُ إِلَیْهِ فَقَالَ خُذْ عَلَیَّ شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ إِنِّی وَجَدْتُ فِی الْإِنْجِیلِ نَعْتَکَ وَ أَنَّکَ تَنْزِلُ أَرْضَ بَرَاثَا (4)بَیْتَ مَرْیَمَ وَ أَرْضَ عِیسَی علیه السلام (5)فَأَتَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَوْضِعاً

ص: 211


1- قال یاقوت فی المعجم: زوراء: دجلة بغداد، و ارض بذی خیم، و حکی عن الازهری أن مدینة الزوراء ببغداد فی الجانب الشرقی، و عن غیره أنّها مدینة ابی جعفر المنصور و هی فی الجانب الغربی. و دار بناها النعمان بن منذر بالحیرة. و قال: زوراء: فلج، و فلج ما بین الرحیل الی المجازة و هی أول الدهناء. قلت: الظاهر أن المراد هاهنا هو بغداد.
2- فی المصدر: فلما أتی موضعا من أرضها قال: ما هذه الأرض؟ قیل: أرض بحرا، فقال: ارض سباخ جنبوا و یمنوا، فلما أتی یمنة السواد و إذا هو براهب فی صومعة له، فقال له: یا راهب انزل هاهنا، فقال له الراهب: لا تنزل اه.
3- فی المصدر: بجیشه یقاتل.
4- قال یاقوت: براثا محلة کانت فی طرف بغداد فی قبلة الکرخ و جنوبی باب محول، و کان لها جامع مفرد تصلی فیه الشیعة و قد خرب عن آخره، و کذلک المحلة لم یبق لها أثر، فاما الجامع فأدرکت أنا بقایا من حیطانه و قد خربت فی عصرنا و استعملت فی الابنیة، و فی سنة 329 فرغ من جامع براثا و اقیمت فیه الخطبة، و کان قبل مسجدا یجتمع فیه قوم من الشیعة یسبون الصحابة فکبسه الراضی باللّه و أخذ من وجده فیه و حبسهم و هدمه حتّی سوی به الأرض، و أنهی الشیعة خبره الی بجکم الماکانی أمیر الامراء ببغداد فأمر باعادة بنائه و توسیعه و احکامه، و کانت براثا قبل بناء بغداد قریة یزعمون أن علیّا علیه السلام مربها لما خرج لقتال الحروریة بالنهروان و صلی فی موضع من الجامع المذکور، و ذکر أنّه دخل حماما کان فی هذه القریة، و قیل: بل الحمام کان بالعتیقة محلة ببغداد خربت أیضا.
5- فی المصدر هاهنا زیادة و هی هذه: فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: قف و لا تخبرنا بشی ء. ثم أتی موضعا فقال: الکزوا هذه فالکزه برجله علیه السلام إه. قلت: لکزه: ضربه.

آ­ن­گونه که گمان می کنی عیسی بن مریم هنگام تولد سخن گفته است، حال آنکه قبلاً و در امّ الکتاب پیامبر بوده ای؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ انسانی شبیه عیسی بن مریم علیه السلام نیست، خداوند عزّ و جلّ عیسی بن مریم را از مادر و بدون وجود پدر آفریده است آنگونه که آدم را بدون وجود پدر و مادر آفریده است، و اگر عیسی علیه السلام به هنگام خارج شدن از شکم مادرش حکیمانه سخن نمی گفت، مادرش عذر و بهانه ای برای توجیه تولد او بدون وجود پدر نداشت و بنی اسرائیل او را مانند زنان شوهردار مجازات می کردند، پس خداوند متعال سخن گفتن عیسی را عذر و بهانه ای برای مادرش قرارداد.(1)

روایت 17.

شیخ صدوق از یحیی بن عبدالله روایت کرده است: هنگامی که در سرزمین حیره بودیم با امام صادق علیه السلام سوار بر مرکب شدم و آن­گاه که به حوالی روستایی بالاتر از (ماصر) رسیدیم که نزدیک رودخانه و برکناره فرات بود فرمود: این است، این است؛ سپس از مرکب فرود آمد و دو رکعت نماز گزارد و فرمود: آیا می دانی که درخت خرما کجاست؟ گفتم: خیر، پس با دستش به پشت سر خویش اشاره کرد و فرمود: در این مکان بوده است و دوباره پرسید: آیا می دانی (قرار: جایگاه سکونت) و (ماء معین: آب رونده و جاری) چیستند؟ گفتم: خیر، فرمود: منظور نهر فرات است، و آیا می دانی (رَبْوَة: سرزمین بلند) کجاست؟ گفتم: خیر، آن­گاه با دستش به سمت راست اشاره کرد و فرمود: (ربوة) این کوهی است که در مسیر نجف قرار دارد، همانا آبستن بودن مریم آشکار گشت و او در درّه­ای بود که پانصد دوشیزه در آن مشغول عبادت بودند، ولی دوران بارداریش فقط نه ساعت طول کشید و آن­گاه که درد زایمان او را به تنگ آورد از محراب به سوی خانه­ای که محل عبادت آنان بود خارج شد، سپس به زیر تنه درخت خرما پناه برد و در آنجا عیسی را به دنیا آورد و او را در آغوش گرفت و به سوی قومش بُرد، هنگامی که بنی اسرائیل مریم را دیدند وحشت کردند و در مورد عیسی اختلاف نظر پیدا کردند، برخی از آنان گفتند: او پسر خداست، برخی دیگر گفتند: او بنده و پیامبر خداست، ولی یهودیان گفتند: بلکه او پسر ننگ و عار (زنازاده) است؛ و نخلی که مریم در زیر آن فرود آمده (عَجَوة: از بهترین انواع خرما) بوده است.

توضیح

(المآصر) جمع (المأصر) بر وزن (مَجلس) است که به معنای زندان و یا شاید مخازن آب می باشد و (الماصر) بدون مدّ به معنای مانع و حایل بین دو چیز و یا مرز بین دو زمین است. (ابن الهنة) کنایه از زنازاده بودن است، به این ترتیب که منظور از (هنة) شرّ و زشتی باشد آن­گونه که بسیار بر زنازاده اطلاق می شود، همچنین ممکن است که (هنة) کنایه از اسم جنس باشد. بر این اساس (ابن الهنة) به معنای پسر مردی ناشناس است.

روایت 18.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از سلیمان الجعفریّ روایت شده

ص: 216


1- . علل الشرائع : 38

فَلَکَزَهُ بِرِجْلِهِ فَانْبَجَسَتْ عَیْنٌ خَرَّارَةٌ (1)فَقَالَ هَذِهِ عَیْنُ مَرْیَمَ الَّتِی أُنْبِعَتْ لَهَا (2)ثُمَّ قَالَ اکْشِفُوا هَاهُنَا عَلَی سَبْعَةَ عَشَرَ ذِرَاعاً فَکُشِفَ فَإِذَا بِصَخْرَةٍ بَیْضَاءَ فَقَالَ علیه السلام عَلَی هَذِهِ وَضَعَتْ مَرْیَمُ عِیسَی علیه السلام مِنْ عَاتِقِهَا وَ صَلَّتْ هَاهُنَا (3)ثُمَّ قَالَ أَرْضُ بَرَاثَا هَذِهِ بَیْتُ مَرْیَمَ علیها السلام (4).

«8»

یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَمْرٍو الزُّهْرِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا قَالَ خَرَجَتْ مِنْ دِمَشْقَ حَتَّی أَتَتْ کَرْبَلَاءَ فَوَضَعَتْهُ فِی مَوْضِعِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام ثُمَّ رَجَعَتْ مِنْ لَیْلَتِهَا (5).

«9»

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ إِلَی وَهْبٍ قَالَ: لَمَّا أَجَاءَ (6)الْمَخَاضُ مَرْیَمَ علیها السلام إِلی جِذْعِ النَّخْلَةِ اشْتَدَّ عَلَیْهَا الْبَرْدُ فَعَمَدَ یُوسُفُ النَّجَّارُ إِلَی حَطَبٍ فَجَعَلَهُ حَوْلَهَا کَالْحَظِیرَةِ ثُمَّ أَشْعَلَ (7)فِیهِ النَّارَ فَأَصَابَتْهَا سُخُونَةُ الْوَقُودِ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ حَتَّی دَفِئَتْ وَ کَسَرَ لَهَا سَبْعَ جَوْزَاتٍ وَجَدَهُنَّ فِی خُرْجِهِ فَأَطْعَمَهَا فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ تُوقِدُ النَّصَارَی النَّارَ فِی لَیْلَةِ الْمِیلَادِ وَ تَلْعَبُ بِالْجَوْزِ (8).

ص: 212


1- من خر الماء: أسمع صوته فهو خرار.
2- فی المصدر: انبعقت لها. قلت: بعق البئر: حفرها.
3- فی المصدر هاهنا زیادة و هی هذه: فنصب أمیر المؤمنین علیه السلام الصخرة و صلی إلیها و أقام هناک أربعة أیّام یتم الصلاة، و جعل الحرم فی خیمة من الموضع علی دعوة، ثمّ قال: أرض براثا هذا بیت مریم علیها السلام، هذا الموضع المقدس صلی فیه الأنبیاء، قال أبو جعفر محمّد بن علیّ علیه السلام: و لقد وجدنا أنّه صلی فیه إبراهیم قبل عیسی علیه السلام انتهی. قلت: قوله: علی دعوة ای علی قرب.
4- أمالی الطوسیّ: 124- 125. قلت: حدیث الراهب و الصخرة ممّا روته الخاصّة و العامّة، و ذکره أهل السیر و نظمه الشعراء و أورد الحمیری فی قصیدته البائیة المذهبة: و لقد سری فیما یسیر بلیلة بعد العشاء بکربلا فی موقف و سیأتی تفصیل القضیة فی محنه، و تقدم الایعاز إلیها فی ج 10: 67- 68.
5- التهذیب 2: 26.
6- فی المصدر: لما الجأ.
7- فی المصدر: اشتعل.
8- علل الشرائع: 38 و الحدیث کما تری من مرویات العامّة.

که امام کاظم علیه السلام فرمود: آیا می دانی مریم به وسیله چه چیزی آبستن شد؟ گفتم: خیر، امام فرمود: به وسیله خرمای (صَرَفان) که جبرئیل علیه السلام آن را برایش آورد.(1)

در محاسن البرقی نیز مانند این حدیث روایت شده و در آخر آن چنین آمده است: جبرئیل بر او نازل شد و آن خرما را به او خوراند پس آبستن شد.(2)

روایت 19.

بصائر الدرجات: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «و آویناهما إلی رَبْوة ذات قرارٍ وَمعین» {و به آن دو (مریم و عیسی) در سرزمین بلندی که دارای محل سکونت و آب روان بود پناه دادیم}، فرموده است: منظور از (الربوة) سرزمین نجف و منظور از (المعین) نهر فرات می باشد.

روایت 20.

الکافی: امام موسی کاظم علیه السلام در پاسخ به یکی از سؤالاتی که یک مرد مسیحی از ایشان پرسید فرمود: آیا نهری که مریم، عیسی علیه السلام را بر کناره آن به دنیا آورد می شناسی؟ مسیحی گفت: خیر، امام فرمود: آن نهر، نهر فرات است. حدیث.(3)

روایت 21.

محاسن البرقی: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شش چیز است که خداوند متعال آن را برای من زشت شمرده است، پس من نیز آنها را برای امت و ذریه ام زشت می شمارم که از آن جمله، (رَفَث) به هنگام روزه داری می باشد، پرسیده شد: (رفث) به هنگام روزه داری چیست؟ پیامبر فرمود: آن است که خداوند متعال در این آیه آن را بر مریم زشت شمرده است: «إنّی نذرت للرّحمن صوماً فلن أکلم الیوم إنسیّا» {من برای خداوند رحمان نذر کرده ام و امروز مطلقاً با انسانی سخن نخواهم گفت}، پرسیدند: زبان از گفتن چه چیزی بازداشت؟ پیامبر فرمود: از دروغگویی.(4)

روایت 22.

کتاب النجوم: ابوجعفر بن بابویه در کتاب النبوّة در بابی که حدیثی را در مورد عیسی بن مریم علیه السلام

ص: 217


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . محاسن البرقی : 537
3- . أصول الکافی1 : 480
4- . محاسن البرقی : 10
«10»

ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ قَالَ: لَمَّا وُلِدَ الْمَسِیحُ أَخْفَی اللَّهُ وِلَادَتَهُ وَ غَیَّبَ شَخْصَهُ لِأَنَّ مَرْیَمَ لَمَّا حَمَلَتْهُ انْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا ثُمَّ إِنَّ زَکَرِیَّا وَ خَالَتَهَا أَقْبَلَا یَقُصَّانِ أَثَرَهَا حَتَّی هَجَمَا عَلَیْهَا وَ قَدْ وَضَعَتْ مَا فِی بَطْنِهَا وَ هِیَ تَقُولُ یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا فَأَطْلَقَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ لِسَانَهُ بِعُذْرِهَا وَ إِظْهَارِ حُجَّتِهَا فَلَمَّا ظَهَرَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی وَ الطَّلَبُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَکَبَّ الْجَبَابِرَةُ وَ الطَّوَاغِیتُ عَلَیْهِمْ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ الْمَسِیحِ علیه السلام مَا قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ بِهِ وَ اسْتَتَرَ شَمْعُونُ بْنُ حَمُّونَ وَ الشِّیعَةُ حَتَّی أَفْضَی بِهِمُ الِاسْتِتَارُ إِلَی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ فَأَقَامُوا بِهَا فَفَجَّرَ لَهُمْ (1)فِیهَا الْعُیُونَ الْعَذْبَةَ وَ أَخْرَجَ لَهُمْ مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ جَعَلَ لَهُمْ فِیهَا الْمَاشِیَةَ (2)وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ سَمَکَةً تُدْعَی الْقُمُدَّ لَا لَحْمٌ لَهَا وَ لَا عَظْمٌ وَ إِنَّمَا هِیَ جِلْدٌ وَ دَمٌ فَخَرَجَتْ مِنَ الْبَحْرِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی النَّحْلِ أَنْ یَرْکَبَهَا فَرَکِبَهَا فَأَتَتِ النَّحْلُ إِلَی تِلْکَ الْجَزِیرَةِ وَ نَهَضَ النَّحْلُ وَ تَعَلَّقَ بِالشَّجَرِ فغرس (3)(فَعَرَشَ) وَ بَنَی وَ کَثُرَ الْعَسَلُ وَ لَمْ یَکُونُوا یَفْقِدُونَ شَیْئاً مِنْ أَخْبَارِ الْمَسِیحِ (4).

أقول: تمامه فی قصة طالوت.

«11»

کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: أَمَّا أُمُّ مَرْیَمَ فَاسْمُهَا مَرْتَا (5)وَ هِیَ وَهِیبَةُ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَتْ فِیهِ مَرْیَمُ فَهُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ لِلزَّوَالِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی هَبَطَ فِیهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ وَ لَیْسَ لِلْمُسْلِمِینَ عِیدٌ کَانَ

ص: 213


1- فی المصدر: ففجر اللّه لهم.
2- فی المصدر: و أخرج لهم فیها الماشیة.
3- فی المصدر: فعرش. أی بنی عریشا.
4- اکمال الدین: 91 و 95.
5- فی المصدر: مرثا بالثاء المثلثة، قال المصنّف فی مرآة العقول: مرثا فی بعض النسخ بالمثلثة و فی بعضها بالمثناة. و هیبة بمعنی موهوبة و یحتمل التصغیر. و فی خبر عن أبی عبد اللّه علیه السلام أن اسمها کان حنة کما فی القاموس، و یحتمل أن یکون احدهما اسما و الآخر لقبا، او یکون احدهما موافقا للمشهور بین أهل الکتاب.

نقل کرده است گفته است: گروهی از بزرگان قوم مجوس به عنوان زائر و در حالی که مسأله ولادت عیسی را با شکوه می پنداشتند نزد مریم آمدند و گفتند: ما قومی هستیم که به ستارگان می نگریم و طالع بینی می کنیم، با ولادت پسر تو ستاره ای از ستارگان پادشاهی برآمد، پس در آن نگریستیم و مشاهده کردیم مُلک او مُلک نبوت است که هرگز از بین نمی رود و از او جدا نمی شود تا اینکه خداوند متعال او را به سوی آسمان بلند می گرداند، و تا زمانی که از دنیا نرفته و مرگش فرا نرسیده در مجاورت پروردگارش می ماند و در نهایت، سرنوشت او به سوی پادشاهی و مُلکی ختم می شود که از آنچه قبلاً در آن بوده طولانی تر و ماندگارتر است، بنابراین از جانب مشرق خارج شدیم تا به این مکان صعود کردیم و آن ستاره را در حال طلوع بر بالای سر پسرت مشاهده نمودیم، پس این ­گونه مکان او را یافتیم و هدیه ای را به عنوان قربانی به او هدیه کردیم که قبل از او برای هیچ کس چنان قربانی نشده است، و این بدان خاطر است که ما این قربانی را که شامل طلا و سمغ درخت (مُرّ) و کُندر (مثل شیر از درخت می چکد) می باشد، در حدّ شأن و منزلت و مانند وضعیت او یافتیم، چرا که طلا برترینِ کالاهاست و پسر تو نیز سیّد و سرور تمام کسانی است که بر روی زمین زندگی می کنند، صمغ درخت مُرّ نیز ترمیم کننده جراحت ها و زخم هاست و به همین ترتیب خداوند به وسیله پسر تو جراحت ها، مرض ها، جنون و آفت ها را درمان می کند و بالأخره دود (کُندر) به آسمان بلند می شود حال آنکه دود چیز دیگری غیر از آن به آسمان نمی رسد و پسر تو نیز چنین است و خداوند عزّ و جلّ او را به سوی آسمان بالا برده است در حالی که هیچ یک از هم عصرانش به آسمان عروج نکرده اند.(1)

روایت 23.

علل الشرائع: ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: چرا خداوند متعال عیسی را بدون وجود پدر آفریده حال آنکه سایر مردم را از پدران و مادران آفریده است؟ امام فرمود: تا مردم از قدرت خداوند به صورت تمام و کمال آگاه شوند و بدانند که او قادر است مخلوقی را تنها از جنس مادّه و بدون وجود جنس نر بیافریند، همان گونه که قادر است او را بدون وجود جنس نرّ و مادّه بیافریند، و خداوند عزّ و جلّ چنین کاری را انجام داده تا همه بدانند که او بر انجام هر چیزی تواناست.(2)

روایت 24.

الکافی: از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه «فإذا سوّیته و نفختُ فیه مِن روحی» و روحی که در آدم دمیده شده پرسیدند، ایشان در پاسخ فرمود: این روحی است که مخلوق خداوند است و روحی که در عیسی علیه السلام نیز دمیده شده مخلوق خداوند است.(3)

ص: 218


1- . فرج المهموم : 28
2- . علل الشرائع : 17
3- . اصول کافی 1 : 133

أَوْلَی مِنْهُ وَ أَمَّا الْیَوْمُ الَّذِی وَلَدَتْ فِیهِ مَرْیَمُ فَهُوَ یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ لِأَرْبَعِ سَاعَاتٍ وَ نِصْفٍ مِنَ النَّهَارِ وَ النَّهَرُ الَّذِی وَلَدَتْ عَلَیْهِ مَرْیَمُ عِیسَی هُوَ الْفُرَاتُ فَحَجَبَتْ لِسَانَهَا (1)وَ نَادَی قَیْدُوسُ وُلْدَهُ وَ أَشْیَاعَهُ فَأَعَانُوهُ وَ أَخْرَجُوا آلَ عِمْرَانَ لِیَنْظُرُوا إِلَی مَرْیَمَ فَقَالُوا لَهَا مَا قَصَّ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ (2).

«12»

یب، تهذیب الأحکام بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَوْمُ عَاشُورَاءَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام (3).

«13»

یه، من لا یحضره الفقیه ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَیْلَةُ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ وُلِدَ فِیهَا إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ وُلِدَ فِیهَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام الْخَبَرَ (4).

ص: 214


1- فی المصدر: و النهر الذی ولدت علیه مریم عیسی هل تعرفه؟ قال: لا، قال: هو الفرات و علیه شجر النخل و الکرم، و لیس یساوی بالفرات شی ء للکروم و النخیل، و أمّا الیوم الذی حجبت فیه لسانها و نادی قیدوس ولده و أشیاعه فأعانوه و اخرجوا آل عمران لینظروا الی مریم فقالوا لها ما قص اللّه علیک فی کتابه و علینا فی کتابه فهل فهمته؟ قال: نعم إه. قلت: المخاطب هو نصرانی ورد علیه فارشده الی الإسلام. قال المصنّف فی مرآة العقول: و کون ولادة عیسی علیه السلام بالکوفة علی شاطئ الفرات ممّا وردت فیه اخبار کثیرة، و ربما یستبعد ذلک بانه تواتر عند أهل الکتاب بل عندنا أیضا أن مریم کانت فی بیت المقدس، و کانت محررا لخدمته، و خرجت إلی بیت خالتها أو اختها زوجة زکریا فکیف انتقلت الی الکوفة و الی الفرات مع هذه المسافة البعیدة فی هذه المدة القلیلة؟ و الجواب أن تلک الأمور إنّما تستبعد بالنسبة إلینا، و أمّا بالنسبة إلیها و أمثالها فلا استبعاد فیمکن أن یکون اللّه تعالی سیرها فی ساعة واحدة آلاف فراسخ بطی الأرض، و یؤیده قوله تعالی «فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا» أی تنحت بالحمل إلی مکان بعید، هذا علی فرض کون مدة حملها ساعات قلیلة، و إلّا علی فرض کونها تسعة أشهر أو ثمانیة أشهر فیمکن أن یکون ذهابها إلی الکوفة بغیر طی الأرض أیضا، و المشهور بینهم أن ولادته کانت فی بیت لخم بقرب بیت المقدس. قلت: بیت لخم بالمهملة و المعجمة کلاهما صحیح و ان کان الأول أشهر.
2- أصول الکافی 1: 479- 480.
3- التهذیب 1: 437.
4- من لا یحضره الفقیه: 172. الموجود فی المطبوع و روی عن الحسن بن علیّ الوشاء، و لم یذکر بقیة الاسناد.

روایت 25.

الکافی: از امام صادق علیه السلام در مورد این فرموده خداوند «و روح منه» سؤال شد و ایشان فرمودند: منظور روح خلق شده خداوند است که آن را در آدم و عیسی علیهما السلام دمیده است.(1)

می گویم: در کتاب التوحید احادیثی که در تفسیر روح روایت شده نقل شد و در کتاب امامت نیز نقل خواهد شد. ان شاءالله.

روایت 26.

أمالی الصدوق: در ضمن حدیثی طولانی از امام صادق علیه اسلام روایت شده که فرمود: آیا به مریم دختر عمران نسبت آن ندادند که از مرد نجّاری به اسم یوسف به عیسی آبستن شده است!؟(2)

روایت 27.

از امام علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله مرا خواند و فرمود: ای علی! همانا شباهت هایی میان تو و عیسی بن مریم علیه السلام وجود دارد: مسیحیان عیسی را دوست داشتند تا جایی که او را در منزلتی که شایسته هیچ کس نبود نشاندند و یهودیان او را دشمن داشتند تا جایی که به مادرش بهتان بستند.

روایت 28.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: دوران بارداری مریم نُه ساعت طول کشید، هر ساعت به اندازه یک ماه بود.(3)

روایت 29.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

روزه داری فقط به امتناع از خوراک و نوشیدنی نیست، پس فرمود: مریم گفته است: «إنّی نذرت للرحمن صوماً» من برای خدای رحمان روزه نذر کرده ام یعنی: روزه ی سکوت.(4)

روایت 30.

در الکافی نیز مانند این روایت از اما صادق علیه السلام نقل شده است.(5)

روایت 31.

الکافی: امام رضا علیه السلام فرموده است: نخل مریم علیهما السلام از نوع (عجوۀ) که از بهترین انواع خرماست بوده و در ماه (کانون) به زیر آن پناه برده است.(6)

روایت 32.

کتاب الروضۀ: روضۀ الواعظین: پیامبر صلی الله علیه وآله در ضمن حدیث طولانی درباره ولادت امام علی علیه السلام فرموده است: این عیسی بن مریم علیهما السلام است که خداوند عزّ و جلّ در مورد او می­فرماید: {پس از زیر پایش او را ندا سر داد که غم مدار، که پروردگارت زیر پای تو چشمه آبی پدید آورده است} تا آنجا که می­فرماید: {با انسانی سخن نخواهم گفت}، پس عیسی علیه السلام هنگام ولادت با مادرش سخن گفت و هنگامی که به او اشاره کرد، گفتند: چگونه با کسی که در گهواره و کودک است، سخن بگوئیم، آن­گاه عیسی گفت: {من بنده خداوند هستم و به من کتاب عطا فرموده است.}، تا پایان آیات.

پس عیسی علیه السلام در هنگام ولادت در مورد اینکه به او کتاب و نبوت بخشیده شده، سخن گفت و در روز سوم بعد از ولادت به ادای نماز و پرداخت زکات سفارش شد و در روز دوم با مردم سخن گفته است.

تذنیب

طبرسی رحمه الله در مورد آیه: «إذ قالت الملائکۀ» می­گوید: ابن عباس گفته منظور از ملائکه جبرئیل است، و در تفسیر آیه: «یا مریمُ إنّ الله یبشِّرکَ بکلمۀ منه» دو نظر وجود دارد:

نظر نخست: منظور از «کلمۀ» همان عیسی مسیح است که خداوند او را چنین نامیده است، این نظر از ابن عباس، قتادۀ و گروهی از مفسران روایت شده است؛ و عیسی علیه السلام (کلمۀ) نامیده شده چرا که بدون وجود پدر و با فرموده «کن فیکون» آفریده شده است، و این مصداق فرموده خدای متعال است:

ص: 220


1- . اصول الکافی 1 : 133
2- . أمالی الصدوق : 63 و64
3- . روضة الکافی : 332
4- . فروع الکافی 1 : 187
5- . فروع الکافی 1 : 187
6- . فروع الکافی 2 : 177
بیان

لعل الخبر الأول الدال علی کون ولادته فی یوم عاشوراء محمول علی التقیة کما یشهد به بعض الأخبار (1)و کذا الأخبار المختلفة الواردة فی زمان الحمل و موضع الولادة لعل بعضها محمولة علی التقیة لاشتهارها بین المخالفین و الله یعلم.

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام إِنَّ مَرْیَمَ بُشِّرَتْ بِعِیسَی فَبَیْنَا هِیَ فِی الْمِحْرَابِ إِذْ تَمَثَّلَ لَهَا الرُّوحُ الْأَمِینُ بَشَراً سَوِیّاً قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلاماً زَکِیًّا فَتَفَلَ فِی جَیْبَهَا فَحَمَلَتْ بِعِیسَی فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ وَلَدَتْ وَ قَالَ لَمْ یَکُنْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ شَجَرَةٌ إِلَّا یُنْتَفَعُ بِهَا وَ لَهَا ثَمَرَةٌ وَ لَا شَوْکَ لَهَا حَتَّی قَالَتْ فَجَرَةُ بَنِی آدَمَ کَلِمَةَ السُّوءِ فَاقْشَعَرَّتِ الْأَرْضُ وَ شَاکَتِ الشَّجَرُ وَ أَتَی إِبْلِیسُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَقِیلَ لَهُ وُلِدَ اللَّیْلَةَ وَلَدٌ لَمْ یَبْقَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ صَنَمٌ إِلَّا خَرَّ لِوَجْهِهِ وَ أَتَی الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ یَطْلُبُهُ فَوَجَدَهُ فِی بَیْتِ دَیْرٍ (2)قَدْ حَفَّتْ بِهِ الْمَلَائِکَةُ فَذَهَبَ یَدْنُو فَصَاحَتِ الْمَلَائِکَةُ تَنَحَّ فَقَالَ لَهُمْ مَنْ أَبُوهُ فَقَالَتْ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ آدَمَ فَقَالَ إِبْلِیسُ لَأُضِلَّنَّ بِهِ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسِ النَّاسِ (3).

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ زِیَادِ بْنِ سُوقَةَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَّا قَالَتِ الْعَوَاتِقُ الْفِرْیَةَ وَ هُنَّ سَبْعُونَ لِمَرْیَمَ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا أَنْطَقَ اللَّهُ عِیسَی علیه السلام عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُنَّ وَیْلَکُنَّ تَفْتَرِینَ عَلَی أُمِّی أَنَا عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَأَضْرِبَنَّ کُلَّ امْرَأَةٍ مِنْکُنَّ حَدّاً بِافْتِرَائِکُنَّ عَلَی أُمِّی قَالَ الْحَکَمُ فَقُلْتُ لِلْبَاقِرِ علیه السلام أَ فَضَرَبَهُنَّ عِیسَی علیه السلام بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ وَ الْمِنَّةُ (4).

«16»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ عَنْ وَهْبٍ الْیَمَانِیِّ قَالَ: إِنَّ یَهُودِیّاً سَأَلَ النَّبِیَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ کُنْتَ فِی أُمِّ الْکِتَابِ نَبِیّاً قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُکَ الْمُؤْمِنُونَ مُثْبَتُونَ مَعَکَ قَبْلَ أَنْ یُخْلَقُوا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا شَأْنُکَ لَمْ تَتَکَلَّمْ بِالْحِکْمَةِ حِینَ خَرَجْتَ

ص: 215


1- مع أنّه ضعیف بکثیر النواء.
2- هکذا فی النسخ.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

{در واقع مثل عیسی نزد خداوند همچون مثل آدم است که او را از خاک آفرید، سپس بدو گفت: باش پس وجود یافت}، و گفته شده: عیسی (کلمۀ) نامیده شده به خاطر اینکه خداوند متعال در کتاب­های گذشته تولد او را بشارت داده است، آن­گونه که کسی خبر از وقوع امری می­دهد و آن امر مطابق خبر او اتفاق می­افتد پس ­گوید: کلام و سخن من به وقوع پیوست؛ و از جمله آیاتی که در تورات به ولادت عیسی علیه السلام بشارت داده است می­توان به این نمونه اشاره کرد: (آتانا الله من سیناء، وأشرق من ساعیر، وأستعلن من جبل فاران: خداوند از سینا به سوی ما آمد و از ساعیر طلوع کرد و از کوه فاران آشکار گشت.) که «ساعی» همان مکانی است که عیسی علیه السلام از آنجا برانگیخته شد؛ و گفته شده عیسی (کلمۀ) نامیده شده چرا که خداوند مردم را به وسیله او هدایت کرده همانگونه که آنان را به وسیله کلامش هدایت می­کند.

نظر دوم: (کلمۀ) به معنای بشارت است، گویا که فرموده است: (به بشارة منه وَلَد اسمهُ المسیح: با مژده­ای از جانب خویش که فرزندی است به اسم مسیح)؛ و نظر اول قوی­تر است و این فرموده خداوند متعال آن را تأیید می­کند: «إنما المسیح عیسی بن مریم رسول الله و کلمۀ القاها إلی مریم و روح منه». همچنین در مورد این که چرا عیسی علیه السلام (مسیح) نامیده شده اختلاف نظر وجود دارد. از حسن و قتادۀ و سعید روایت شده: به خاطر اینکه با یُمن و برکت مسح شده است؛ و گفته شده به خاطر اینکه با پاک شدن از گناه­هان مسح شده است؛ الجبائی نیز چنین گفته است: عیسی علیه السلام با روغن زیتون که مبارک گردانده شده، مسح شده است و پیامبران با این روغن مسح می­شدند؛ همچنین گفته­اند: به دلیل اینکه هنگام ولادت، جبرئیل او را مسح کرده تا از شر شیطان در امان باشد؛ و گفته شده: به خاطر اینکه عیسی سر یتیمان را به قصد قربت الهی مسح می­کرد؛ از الکلبی روایت شده است: عیسی علیه السلام چشم نابینایان را مسح می­کرد، پس بینا می­شدند؛ در روایت عطا و ضحاک از ابن عباس روایت شده که عیسی، مسیح نامیده شده چرا که هیچ آفت­زده و بیماری را مسح نمی­کرد، مگر آنکه او را درمان می­کرد؛ و ابو عبیدۀ گفته است: اسم او به سریانی (مشیحا) بوده است که در عربی (عیسی بن مریم) خوانده شده تا پاسخی باشد در مقابل ادعای مسیحیان مبنی بر اینکه عیسی پسر خداست؛ طبرسی در ادامه تفسیر آیات گفته است: «وجیهاً» یعنی: دارای منزلت و ارزش و بزرگواری، «فی الدنیا و الآخرۀ و من المقربین» منظور از تقرب، نزدیکی به ثواب خداوند و کرامت اوست، «و یکلّم النّاس فی المهد» یعنی: هنگامی که کودک بود، و (مهد) مکانی است که برای خواب کودک مهیا می­شود (گهواره)، و عیسی علیه السلام در گهواره چنین گفته است: «إنّی عبدالله آتانی الکتاب» و سخن گفتن عیسی در گهواره به خاطر تنزیه و پاک گرداندن مادرش است از افترایی بوده که به او بسته شده بود، همچنین این امر برای خود او نیز معجزه بوده است و باعث جلالت و بزرگواری، «وکهلاً» یعنی: در کهن سالی با وحی و الهامی که از سوی خداوند می­آید با آنان سخن می­گوید

ص: 221

مِنْ بَطْنِ أُمِّکَ کَمَا تَکَلَّمَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلَی زَعْمِکَ وَ قَدْ کُنْتَ قَبْلَ ذَلِکَ نَبِیّاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیْسَ أَمْرِی کَأَمْرِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أُمٍّ لَیْسَ لَهُ أَبٌ کَمَا خَلَقَ آدَمَ مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ لَا أُمٍّ وَ لَوْ أَنَّ عِیسَی علیه السلام حِینَ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ لَمْ یَنْطِقْ بِالْحِکْمَةِ لَمْ یَکُنْ لِأُمِّهِ عُذْرٌ عِنْدَ النَّاسِ وَ قَدْ أَتَتْ بِهِ مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ کَانُوا یَأْخُذُونَهَا کَمَا یَأْخُذُونَ بِهِ مِنَ الْمُحْصَنَاتِ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْطِقَهُ عُذْراً لِأُمِّهِ (1).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: کُنَّا بِالْحِیرَةِ فَرَکِبْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا صِرْنَا حِیَالَ قَرْیَةٍ فَوْقَ الْمَاصِرِ قَالَ هِیَ هِیَ حِینَ قَرُبَ مِنَ الشَّطِّ وَ صَارَ عَلَی شَفِیرِ الْفُرَاتِ ثُمَّ نَزَلَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی أَیْنَ وُلِدَ عِیسَی علیه السلام قُلْتُ لَا قَالَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الَّذِی أَنَا فِیهِ جَالِسٌ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی أَیْنَ کَانَتِ النَّخْلَةُ قُلْتُ لَا فَمَدَّ یَدَهُ خَلْفَهُ فَقَالَ فِی هَذَا الْمَکَانِ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا الْقَرَارُ وَ مَا الْمَاءُ الْمَعِینُ قُلْتُ لَا قَالَ هَذَا هُوَ الْفُرَاتُ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا الرَّبْوَةُ قُلْتُ لَا فَأَشَارَ بِیَدِهِ عَنْ یَمِینِهِ فَقَالَ هَذَا هُوَ الْجَبَلُ إِلَی النَّجَفِ (2)وَ قَالَ إِنَّ مَرْیَمَ ظَهَرَ حَمْلُهَا وَ کَانَتْ فِی وَادٍ فِیهِ خَمْسُمِائَةِ بِکْرٍ یَتَعَبَّدْنَ وَ قَالَ حَمَلَتْهُ تِسْعَ سَاعَاتٍ فَلَمَّا ضَرَبَهَا الطَّلْقُ خَرَجَتْ مِنَ الْمِحْرَابِ إِلَی بَیْتِ دَیْرٍ لَهُمْ فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلی جِذْعِ النَّخْلَةِ فَوَضَعَتْهُ فَحَمَلَتْهُ فَذَهَبَتْ بِهِ إِلَی قَوْمِهَا فَلَمَّا رَأَوْهَا فَزِعُوا فَاخْتَلَفَ فِیهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هُوَ ابْنُ اللَّهِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِیُّهُ وَ قَالَتِ الْیَهُودُ بَلْ هُوَ ابْنُ الْهَنَةِ وَ یُقَالُ لِلنَّخْلَةِ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی مَرْیَمَ الْعَجْوَةُ.

بیان

المآصر بالمد جمع المأصر کمجلس أی المحبس و لعل المراد محابس الماء و الماصر بغیر مد الحاجز بین الشیئین و الحد بین الأرضین و ابن الهنة کنایة عن ولد الزنا بأن یکون المراد بالهنة الشر و القبیح کما تطلق علیه کثیرا و قد یکنی به عن کل جنس فالمعنی ابن رجل.

«18»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ خَالِدٍ

ص: 216


1- علل الشرائع: 38.
2- فی نسخة: أی النجف.

و بدین وسیله خداوند ما را آگاه گردانده که عیسی علیه السلام تا دوره کهولت عمر کرده است، همچنین در این نکته اعجازی وجود دارد مبنی بر توافق خبر و خبر دهنده؛ و گفته شده است: منظور از بیان کهنسالی عیسی علیه السلام، رد کردن باور مسیحیان در مورد خداوند بودن اوست چرا که دگرگونی احوال با صفت الوهیّت منافات دارد، «ومن الصَّالحین» یعنی: و از پیامبران مانند ابراهیم و موسی علیه السلام؛ و از زید بن اسلم روایت شده است که منظور از «یکلّمُهُم فی المهد» دعوت کردن به سوی عبادات خداوند متعال و منظور از «کهلاً»

زمان پس از فرود آمدن از آسمان برای کشتن دجال است، چرا که عیسی علیه السلام در سن 33 سالگی و قبل از کهولت به سوی آسمان عروج کرده است، همچنین در مورد آشکار شدن معجزه در گهواره دو نظر وجود دارد:

نخست: نظری از الجبائیّ مبنی بر اینکه معجزه سخن گفتن عیسی علیه السلام در گهواره با نبوت او همزمان بوده است، چرا که خداوند سبحان عقل او را در آن حال کامل گردانده و پیامبرش قرار داده است و آنچه را که بر زبان رانده بر او وحی نموده است. دوم: از ابن اخشید روایت شده که آن معجزه به منزله بنیانگذاری و مقدمه چینی برای نبوت عیسی بوده است؛ و نزد ما هر دو نظر جایز است، همچنین جایز است که این معجزه دلالتی بوده باشد بر طهارت و پاکی مریم و برائت ساحت او از پلیدی، چرا که مانعی بر سر راه این نظر وجود ندارد و دلایلی واضح بر جواز آن دلالت می­کند. از سوی دیگر مسیحیان سخن گفتن عیسی علیه السلام را با وجود نشانه و معجزه بودنش، انکار می­کنند چرا که قبول چنین چیزی به ابطال مذهبشان می­انجامد. این سخن عیسی در گهواره که {من بنده خداوند هستم}، باور آنان مبنی بر اینکه عیسی پسر خدا است را نفی می­کند، پس پیوسته به تکذیب کسی پرداخته­اند که آنان را از این معجزه آگاه گردانده است، «قالت مریم أنّی یکون لی» یعنی: چگونه مراست، «ولد ولم یمسسنی بشر» پسری با آنکه دست بشری به من نرسیده، مریم این سخن را بر وجه بعید پنداشتن و انکار وعده الهی بر زبان نرانده، بلکه منظور او جویا شدن و تحقیق بیشتر در این زمینه و بزرگداشت قدرت خداوند بوده است، چرا که بشر بنا به طبیعت خود از امور خارق­العاده شگفت­زده می­شود، و گفته شده مریم این سوال را مطرح کرده تا بداند آیا خداوند سبحان در همان حالی که هیچ بشری او را لمس نکرده پسری به او خواهد بخشید یا اینکه بر طبق روال عادی برای او همسری تعیین و سپس به او پسری عطا خواهد کرد، «قال کذالک الله یخلق ما یشاء» یعنی: این چنین آنچه را بخواهد، می­آفریند، و این نقلِ سخنی است که فرشته به او گفته است، یعنی: خداوند به تو پسر عطا می­فرماید در حالی که در همین وضعیت هستی و هیچ بشری تو را لمس نکرده است، «إذا قضی أمراً» یعنی: هنگامی که چیزی بیافریند؛ و گفته شده: آن­گاه که امری را مقدر گرداند، «فإنَّما یقول له کن فیکون» در تفسیر این آیه دو نظر وجود دارد: یکی اینکه این آیه خبر از سرعت حاصل شدن خواسته خداوند متعال در مورد هر مسئله­ای می­دهد که حصول آن را اراده کرده باشد، آن هم بدون هیچ گونه درنگ، سختی

ص: 222

الْکَرْخِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ (1)عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: أَ تَدْرِی بِمَا حَمَلَتْ مَرْیَمُ (2)قُلْتُ لَا قَالَ مِنْ تَمْرِ صَرَفَانٍ (3)أَتَاهَا بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام (4).

سن، المحاسن أَبِی وَ بَکْرُ بْنُ صَالِحٍ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِی آخِرِهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِیلُ فَأَطْعَمَهَا فَحَمَلَتْ (5).

«19»

یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ نَهِیکٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ قَالَ الرَّبْوَةُ نَجَفُ الْکُوفَةِ وَ الْمَعِینُ الْفُرَاتُ.

«20»

کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی مَسَائِلِهِ الَّتِی سَأَلَ النَّصْرَانِیُّ عَنْهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ النَّهَرُ الَّذِی وَلَدَتْ عَلَیْهِ مَرْیَمُ عِیسَی هَلْ تَعْرِفُهُ قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْفُرَاتُ الْخَبَرَ (6).

«21»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتَّةٌ کَرِهَهَا اللَّهُ تَعَالَی لِی فَکَرِهْتُهَا لِلْأَئِمَّةِ مِنْ ذُرِّیَّتِی وَ عَدَّ مِنْهَا الرَّفَثَ فِی الصَّوْمِ قَالَ (7)وَ مَا الرَّفَثُ فِی الصِّیَامِ قَالَ مَا کَرِهَ اللَّهُ لِمَرْیَمَ فِی قَوْلِهِ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا قَالَ قُلْتُ صَمَتَتْ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ قَالَ مِنَ الْکَذِبِ (8).

«22»

نجم، کتاب النجوم ذکر أبو جعفر بن بابویه فی کتاب النبوة فی باب سیاقة حدیث عیسی ابن

ص: 217


1- فی نسخة: الجعفی و هو مصحف، و الرجل هو سلیمان بن جعفر الجعفری.
2- فی المحاسن: أ تدری ممّا حملت مریم.
3- صرفان محرکة: تمر رزین صلب المضاغ، أو هو الصیحانی.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- محاسن البرقی: 537.
6- أصول الکافی 1: 480، و الحدیث مکرر، راجع الحدیث 11 و ذیله.
7- فی المصدر: قال: قلت.
8- محاسن البرقی: 10.

و یا دشواری­ای در فراهم شدن اسباب و ادوات، و برای بیان چنین منظوری از این لفظ استفاده کرده است چرا که در فهم بندگان چیزی سریع­تر از «کن فیکون: باش پس می­باشد»، نمی­گنجد. نظر دیگر اینکه خداوند، لفظ «کن فیکون» را علامتی برای آگاه شدن فرشتگان از ایجاد و انجام اموری قرار داده که خود اراده می­کند و در آنها مصلحت و پند آموختن نهفته است، همچنین خداوند متعال در این لفظ از صیغه امر استفاده کرده است، حال آنکه در اینجا دستور و فرمانی مد نظر نیست تا بر این نکته دلالت کند که به وقوع پیوستن چنین کاری (به دنیا آمدن پسر بدون وجود پدر) مانند به وقوع پیوستن کاری است که به انجام آن فرمان داده شده و هیچگونه سختی و دشواری را برای فرمان دهنده به همراه ندارد.(1)

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «وأذکر فی الکتاب مریم إذا أنتبذت من أهلها مکاناً شرقیاً» گفته است: یعنی از قومش جدا شد و در مکانی در جانب مشرق کنج خلوت گزید و بدور از آنان در جایی ساکن شد، ابن عباس گوید: مسیحیان مشرق زمین را قبله خویش قرار دادند چرا که مریم در مکانی شرقی کناره گرفت؛ و الجبائیّ گوید: مکانی را برای عبادت برگزید و در آن خلوت کرد تا به سخن مردم مشغول نشود؛ و از الأصم و أبومسلم روایت شده است: مریم از قومش دوری گزید تا او را نبینند؛ و عطا گفته است: مریم آرزو می­کرد که مکان خلوتی بیابد تا موهای سرش را پاکیزه دارد، پس در روزی سرد بیرون آمد و در مکانی نشست تا با تابش خورشید گرم شود، «فتَّخَذَت من دونهم حجاباً» یعنی: بین خود و خاندانش، پرده و پوششی قرار داد تا او را نبینند، «فأرسلنا إلیها روحنا» از ابن عباس و حسن و قتادۀ روایت شده است که منظور از (روح)، جبرئیل علیه­السلام می­باشد، و خداوند او را روح نامیده چرا که موجودی است روحانی (نه مادی و جسمانی) همچنین به خاطر بزرگداشت جبرئیل اسم او را به اسم مقدس خود اضافه کرده است، «فَتّمثَّل لها بشراً سویَّا» یعنی جبرئیل نزد مریم آمد و به شکل و ظاهر انسانی کامل و بی­نقص در مقابل او حاضر گشت؛ ابومسلم گفته است: روحی که عیسی علیه السلام از آن آفریده شده به شکل انسانی کامل بر مریم پدیدار شد.

ولی نظر نخست به خاطر اجماع مفسران بر آن صحیح­تر است؛ عکرمۀ گوید: مریم هنگامی که دچار حیض شد از مسجد خارج شد و دوران حیض خود را نزد خاله­اش که همسر زکریّا بود سپری کرد، و آن­گاه که پاک و مطهّر گشت، به خانه­اش در مسجد بازگشت و در حالی که در مکانی آفتابگیر از خانه­اش به سر می­برد و پرده و پوششی را میان خود و خاندانش قرار داده بود تا به غسل و شانه کردن موهای سرش بپردازد، جبرئیل به شکل مردی جوان و نوخط و خوش قیافه بر او وارد شد، پس مریم او را از این کار منع کرد و از او به خدا پناه برد: «قالت إنِّی أعوذ بالرَّحمن منک إن کنت تقیَّاً» یعنی: من از شرّ تو به خداون رحمان پناه می­برم، پس اگر پرهیزگار هستی از نزد من خارج شو.

سؤال: چگونه مریم در پناه بردن از او به خداوند، شرط متّقی بودن را مطرح کرد حال آنکه نیازی به پناه بردن به خداوند از انسان متّقی وجود ندارد و از شرّ انسان غیر متّقی به خدا پناه برده می­شود؟

ص: 223


1- . مجمع البیان 2 : 442 و443

مریم علیه السلام فقال ما هذا لفظه و قدم علیها وفد من عظماء المجوس (1)زائرین معظمین لأمر ابنها و قالوا إنا قوم ننظر فی النجوم فلما ولد ابنک طلع بمولوده نجم من نجوم الملک فنظرنا فیه فإذا ملکه ملک نبوة لا یزول عنه و لا یفارقه حتی یرفعه إلی السماء فیجاور ربه عز و جل ما کانت الدنیا مکانها ثم یصیر إلی ملک هو أطول و أبقی مما کان فیه فخرجنا من قبل المشرق حتی رفعنا إلی هذا المکان فوجدنا النجم متطلعا علیه من فوقه فبذلک عرفنا موضعه و قد أهدینا له هدیة جعلناها له قربانا لم یقرب مثله لأحد قط و ذلک أنا وجدنا هذا القربان یشبه أمره و هو الذهب و المر و اللبان (2)لأن الذهب سید المتاع کله و کذلک ابنک هو سید الناس ما کان حیا و لأن المر جبار الجراحات و کذلک ابنک یبرئ الله به الجراحات و الأمراض و الجنون و العاهات کلها و لأن اللبان یبلغ دخانه السماء و لن یبلغها دخان شی ء غیره (3)و کذلک ابنک یرفعه الله عز و جل إلی السماء و لیس یرفع من أهل زمانه غیره (4).

«23»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ خَلَقَ اللَّهُ عِیسَی مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ خَلَقَ سَائِرَ النَّاسِ مِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ فَقَالَ لِیَعْلَمَ النَّاسُ تَمَامَ قُدْرَتِهِ وَ کَمَالَهَا وَ یَعْلَمُوا أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً مِنْ أُنْثَی مِنْ غَیْرِ ذَکَرٍ کَمَا هُوَ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَخْلُقَهُ مِنْ غَیْرِ ذَکَرٍ وَ لَا أُنْثَی وَ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلَ ذَلِکَ لِیُعْلَمَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(5).

«24»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنِ الْأَحْوَلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرُّوحِ الَّتِی فِی آدَمَ قَوْلُهُ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی قَالَ هَذِهِ رُوحٌ مَخْلُوقَةٌ وَ الرُّوحُ الَّتِی فِی عِیسَی مَخْلُوقَةٌ (6).

ص: 218


1- فی المصدر: من علماء المجوس.
2- المر: صمغ، و قیل: دواء کالصبر. و اللبان بالضم: الکندر.
3- فی المصدر: دخان غیره.
4- فرج المهموم: 28.
5- علل الشرائع: 17.
6- أصول الکافی 1: 133.

جواب: هنگامی که از انسان پرهیزگار به خدا پناه برده شود، از آنچه خدا را خمشگین سازد، باز داشته می­شود، پس معنای آیه چنین است: اگر پرهیزگار و متّقی هستی پند و نصیحت بپذیر و خارج شو.

از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: مریم می­دانست که تقوا، انسان پرهیزگار را از معصیت باز می­دارد. گفته شده: معنای این کلام «إن کنت تقیّاً» چنین است: از آنجایی که نظر به سوی مرا حلال پنداشتی و با من خلوت گزیدی پس پرهیزگار نیستی؛ هنگامی که جبرئیل این سخن را شنید به مریم گفت: «إنما أنا رسول ربّک لأهب لک غلاماً زکیّاً» من فقط فرستاده پروردگار توأم برای اینکه فرزندی پاکیزه به تو ببخشم، منظور فرزندی پاک و مطهّر از آلودگی­هاست؛ و گفته شده: یعنی فرزندی که انجام دهنده کارهای نیک است؛ و از ابن عباس روایت شده که منظور فرزندی است که به پیامبری برگزیده می­شود: آنگاه مریم گفت: «أنّی یکون لی غلام» یعنی: چگونه مرا پسری باشد، «ولَم یمسَسنی بشر» در حالی که هیچ بشری به عنوان همسر مرا لمس نکرده است، «ولم أکُ بغیّا» و زناکار نبوده­ام، و این سخن را به خاطر این بر زبان رانده که عادتاً فرزند، تنها از این دو راه (همسرگیری، زنا) حاصل می­شود، و معنا بدین صورت است که من زنی شوهردار نیستم، و زن بی­شوهر تنها از راه زنا بچه­دار می­شود در حالی که من بدکاره و زناکار نیز نیستم و به زن بدکاره (بغیّ) گفته می­شود چرا که طلب زنا می­کند.

و این آیه بر جواز واقع شدن کرامات از سوی افرادی غیر از پیامبران علیهم السلام دلالت دارد، چرا که واضح است مریم پیامبر نبوده است و از سوی دیگر مشاهده فرشته به شکل بشر، مژده دادن فرشته به او، به دنیا آوردن بچه بدون وجود شوهر و آیات و نشانه­های دیگری که خداوند به وسیله مریم آشکار گردانده از بزرگترین معجزات به شمار می­آیند، و نظر کسانی که ظاهر شدن معجزات را جز در مورد پیامبران جایز نمی­دانند در مورد این آیه و معجزاتی که برشمردیم، متفاوت است: الجبائیّ و پسرش گفته­اند: این معجزات متعلّق به زکریّا است، و البلخیّ بر این باور است که این معجزات متعلّق به عیسی بوده که بر سبیل مقدّمه چینی و پایه­گذاری نبوّت او در آن زمان روی داده است، «قال کذلک» یعنی: جبرئیل هنگامی که شگفت­زده شدن مریم از این بشارت را مشاهده کرد و شنید گفت: اوضاع چنان است که برای تو توصیف کردم، سپس گفت: «قال ربّک هو علیّ هیّن و لنجعله آیۀ للنّاس» پروردگار تو گفته که آن بر من آسان است و تا آن را نشانه­ای آشکار و آیه­ای واضح برای مردم در تأیید نبوّت او و بیگناهی مادرش قرار دهیم، «ورحمۀ منّا» یعنی: تا آن را نعمتی از سوی خود بر مخلوقات قرار دهم که به واسطه آن هدایت یابند، «وکان أمراً مقضیّا» یعنی: و آفرینش عیسی علیه السلام

ص: 224

«25»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ رُوحٌ مِنْهُ قَالَ هِیَ رُوحُ اللَّهِ مَخْلُوقَةٌ خَلَقَهَا فِی آدَمَ وَ عِیسَی علیه السلام (1).

أقول: قد مضت الأخبار فی تفسیر الروح فی کتاب التوحید (2)و ستأتی فی کتاب الإمامة إن شاء الله تعالی.

«26»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عَلْقَمَةَ (3)عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَ لَمْ یَنْسُبُوا مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ إِلَی أَنَّهَا حَمَلَتْ بِعِیسَی مِنْ رَجُلٍ نَجَّارٍ اسْمُهُ یُوسُفُ الْخَبَرَ (4).

«27»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: دَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ فِیکَ شَبَهاً مِنْ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام أَحَبَّتْهُ النَّصَارَی حَتَّی أَنْزَلُوهُ بِمَنْزِلَةٍ لَیْسَ بِهَا وَ أَبْغَضَتْهُ الْیَهُودُ حَتَّی بَهَتُوا أُمَّهُ (5).

«28»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّاطَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مَرْیَمَ حَمَلَتْ بِعِیسَی علیه السلام تِسْعَ سَاعَاتٍ کُلُّ سَاعَةٍ شَهْراً (6).

«29»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَ

ص: 219


1- أصول الکافی 1: 133.
2- راجع ج 4: 11- 15.
3- فی المصدر: صالح، عن علقمة.
4- أمالی الصدوق: 63 و 64.
5- نسبوه الی الربوبیة و الالوهیة و عبدوه! و اخری نسبوه الی العصیان و عادوه و سبوه، قال الصادق علیه السلام فی الروایة المتقدمة: یا علقمة ما اعجب اقاویل الناس فی علیّ علیه السلام! کم بین من یقول انه ربّ معبود، و بین من یقول انه عبد عاص للمعبود! و لقد کان قول من ینسبه الی العصیان أهون علیه من قول من ینسبه إلی الربوبیة.
6- روضة الکافی: 232. قوله: شهرا أی کل ساعة له کان بمنزلة شهر من غیره.

بدون وجود شوهر، مسأله­ای است که به انجام رسیده و به پایان رسیده و حتمی است، و خداوند سبحان حکم کرده و مقدّر داشته که این امر به انجام برسد، «فَحَمَلَته» یعنی: مریم فوراً باردار و به عیسی آبستن شد، و از ابن عباس روایت شده که جبرئیل سر آستین پیراهن مریم را با انگشتش گرفت و در آن دمید و همان لحظه آبستن شد و احساس بارداری کرد؛ و ابن جریح گفته است: جبرئیل در آستین مریم دمید، پس آبستن شد.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که جبرئیل جیب پوشش مخصوص عبادت که بر تن مریم بود را گرفت و یک بار در آن دمید، پس بچّه فوراً در رحم او کامل گشت آن­گونه که بعد از گذشت نُه ماه در رحم زنان کامل می­گردد، سپس در حالی که باردار و سنگین شده بود از حمام خارج شد و خاله­اش به او نگاه و سرزنشش کرد، مریم در حالی که در مقابل خاله و شوهر خاله­اش زکریا احساس شرمندگی می­کرد، راه در پیش گرفت و آهنگ رفتن کرد، «فانتبذت به مکاناً قصیّاً» یعنی: بچه موجود در شکم خود را به مکانی دور افتاده برد، و گفته شده یعنی: او را تنها به مکانی دور افتاده بود چرا که از قومش احساس شرمساری می­کرد، و بیم آن داشت که او را به انجام کار ناپسند متّهم کنند. در مورد مدت بارداری مریم اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده: بارداری او یک ساعت طول کشیده است، ابن عباس گفته است: فاصله بین کناره­گیری مریم از خاندانش و آبستن شدن او فقط یک ساعت بوده است، چرا که خداوند متعال هنگام نقل داستان بین این دو وضعیت فاصله نینداخته و فرموده است: «فحملته فانتبذت به مکاناً قصیّاً فأجاءها المخاض إلی جذع النخلۀ» {پس مریم به عیسی آبستن شد و با او به مکان دور افتاده­ای پناه جست، سپس درد زایمان او را به سوی تنه درخت خرما کشانید}، و در زبان عربی از حرف ربط (فاء) برای ذکر اتفاقاتی که پشت سرهم به وقوع پیوسته­اند، استفاده می­شود؛ از مقاتل روایت شده که مریم در مدت یک ساعت به عیسی آبستن شد و عیسی در مدت یک ساعت در شکم او شکل گرفت، سپس مریم او را در بیست سالگی و در همان روز و هنگام غروب خورشید به دنیا آورد؛ و از امام صادق علیه السلام روایت شده که زمان بارداری مریم نُه ساعت به طول انجامیده است؛ همچنین گفته شده که شش ماه یا هشت ماه طول کشیده است و در این امر نشانه و آیتی پنهان است، چرا که هیچ نوزادی غیر از عیسی در هشت ماهگی متولد نشده است، «فأجاءها المخاض» یعنی: درد زایمان سراغ او آمد، «إلی جذع النخلۀ» پس به زیر درخت خرمایی پناه برد تا به آن تکیه دهد، این تفسیر از ابن عباس، مجاهد، قتادۀ و السدّیّ روایت شده است: ابن عباس گفته است: مریم به تپّه­ای نگاه انداخت و به سرعت از آن بالا رفت، از قضا روی آن تپّه نخلی روئیده بود که شاخه نداشت، منظور از «جذع» ساقه نخل است و «ال» که بر سر «النخلۀ» وارد شده «ال» عهد است نه جنس یعنی: نخلی معروف و شناخته شده؛ و آنگاه که مریم وضع حمل کرد، گفت: «یا لیتنی متُّ قبل هذا و کنت نسیاً منسیّاً» ابن عباس گوید: «نسیّاً منسیّاً» یعنی چیزی حقیر و ترک شده؛ و قتادۀ گوید: چیزی که سخنی از آن به میان نیاید و شناخته نشود؛ از عکرمۀ و ضحّاک و مجاهد نیز روایت شده است: یعنی کهنه حیض آلودی که در گوشه­ای افتاده است؛ ابن عباس گفته است: آن­گاه جبرئیل سخنان مریم را شنید

ص: 225

الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَتْ مَرْیَمُ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً أَیْ صَمْتاً (1).

«30»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ (2).

«31»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَتْ نَخْلَةُ مَرْیَمَ علیها السلام الْعَجْوَةَ وَ نَزَلَتْ فِی کَانُونَ (3).

«32»

فض، کتاب الروضة ضه، روضة الواعظین عَنْ مُجَاهِدٍ عَنْ أَبِی عَمْرٍو وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی وِلَادَةِ عَلِیٍّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: هَذَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا إِلَی قَوْلِهِ إِنْسِیًّا فَکَلَّمَ أُمَّهُ وَقْتَ مَوْلِدِهِ وَ قَالَ حِینَ أَشَارَتْ إِلَیْهِ فَ قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا ... إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَتَکَلَّمَ علیه السلام فِی وَقْتِ وِلَادَتِهِ فَأُعْطِیَ الْکِتَابَ وَ النُّبُوَّةَ وَ أُوصِیَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ فِی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ مِنْ مَوْلِدِهِ وَ کَلَّمَهُمْ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی مِنْ مَوْلِدِهِ (4).

تذنیب

(5)قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: (6)إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ قال ابن عباس یرید جبرئیل یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ ففیه قولان أحدهما أنه المسیح سماه کلمة عن ابن عباس و قتادة و جماعة من المفسرین و إنما سمی بذلک لأنه کان بکلمة من الله من غیر والد و هو قوله کُنْ فَیَکُونُ یدل علیه قوله تعالی

ص: 220


1- فروع الکافی 1: 187، فیه: أی صوما صمتا.
2- فروع الکافی 1: 187.
3- فروع الکافی 2: 177.
4- روضة الواعظین: 72 و 73 الروضة 134 و 135، راجع الأخیر.
5- روی الثعلبی عن مجاهد قال: قالت مریم علیها السلام: کنت إذا خلوت انا و عیسی حدّثنی و حدثته، فإذا شغلنی عنه إنسان سبح فی بطنی و انا اسمع. منه رحمه اللّه.
6- هکذا فی النسخ، و الترتیب یقتضی أن یذکر ذلک الی قوله: وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ فی الباب السابق لان الآیات المفسرة مذکورة هناک.

و به بی­تابی و بی­قراری او پی برد پس {از زیر پایش او را ندا سرداد} در حالی که پایین­تر از او و در دامنه تپّه قرار داشت: {که غم مدار}، السّدیّ، قتادۀ و ضحّاک بر این باورند که آن کسی که مریم را از دامنه تپه ندا سر داده جبرئیل بوده است؛ ولی مجاهد، حسن، وهب، سعید بن جبیر، ابن زید، ابن جریر و الجبائیّ گفته­اند: کسی که مریم را از زیر پایش ندا سر داده عیسی بوده است. همانا مریم از سر اکراه آرزوی مرگ کرد چرا که در چنین آرزویی معصیت خداوند نهفته است، و از السدّیّ روایت شده که مریم به خاطر احساس شرمندگی از سخن مردم که مبادا به او سوء ظن داشته باشند آرزوی مرگ کرد؛ و امام صادق علیه السلام فرموده است: مریم به خاطر اینکه در میان قومش انسان رشید و با فراستی نیافت که او را از انجام کار ناروا پاک و منزّه بشمارد، آرزوی مرگ کرد، «قد جعل ربّک تحتک سریّا» یعنی: جبرئیل و یا عیسی به خاطر از بین بردن غم و بی­تابی مریم او را چنین ندا سردادند: غم مخور، پروردگارت در زیر پاهایت نهری جاری ساخته که از آن می­نوشی و از خونریزی بعد از زایمان پاک می­گردی، از ابن عباس و مجاهد و سعید بن جبیر روایت شده که گفته­اند: و آن نهر خشک شده بود، پس خداوند متعال به خاطر مریم آب را در آن جاری ساخت و آن درخت خرما را زنده گرداند تا اینکه برگ رویانید و به بار نشست؛ و گفته شده: جبرئیل با پایش بر زمین کوبید و آبی گوارا جوشیدن گرفت؛ امام باقر علیه السلام فرمود: بلکه عیسی با پایش بر زمین کوبید پس چشمه آبی روان و جاری از آن بیرون جوشید؛ از حسن و ابن زید و الجبائیّ روایت شده که گفته­اند: منظور از (السریّ) عیسی علیه السلام می­باشد؛ و (السریّ) یعنی: والا مرتبه و شریف، حسن گفته است: به خدا سوگند عیسی بنده­ای والا مرتبه و شریف بود، «وهزّی إلیک بجذع النخلۀ» یعنی: تنه نخل را به سوی خود بکش، و (باء) در (بجذغ) زائد است؛ الفرّاء گوید: عرب زبانان می­گویند: (هزّه - هزّ به)، یعنی: این فعل هم به صورت صریح و هم به صورت با واسطه مفعول می­گیرد، «تساقط علیک رطباً جنیّاً» (جَنّی) یعنی: میوه چیده شده، که از فعل (جَنَیت الثمرۀ و اجتنیتها: میوه را چیدی) گرفته شده است. امام باقر علیه السلام فرموده است: زنان زائو خوراکی مانند خرمای تازه نمی­خوردند، خداوند متعال آن را در دوران پس از وضع حمل به مریم خوراند؛ گفته­اند: تنه نخل خشک شده بود و میوه­ای بر آن قرار نداشت، چرا که اگر میوه داشت مریم بدون آنکه به او فرمان داده شود خود آن را تکان می­داد، و این حادثه در زمستان روی داده است بنابراین به بار نشستن نخل به صورت یکباره و در غیر وقت آن معجزه بوده است، به خاطر اینکه عادت بر این است که نخل در ابتدا شکوفه بدهد سپس به (بَلَخ: غوره سبز خرما) و آنگاه به (بُسر: خارک خرما) تبدیل شود. و روایت شده که تنه نخل سَر نداشت و مریم با پایش بر آن کوبید، پس برگ رویانید و به بار نشست و خرمای رسیده و تازه بر آن افشانده شد، و این در حالی است که نخل بدون سر عادتاً به بار نمی­نشیند.

و گفته شده: آن نخل از نوع (بَرنیّ: از بهترین انواع خرما) بوده است؛ و از امام صادق علیه السلام روایت کرده­اند که آن نخل از نوع (عَجوۀ: خرمای انباشته شده که از بهترین انواع خرماست) بوده است، «فُکلی و اشربی» یعنی: ای مریم، از این خرمای تازه بخور و از این آب بنوش، «وقرّی عیناً» در تفسیر آمده است: یعنی آرامش داشته باش؛ و گفته­اند: تا دیده از شادی ولادت پسری که او را مشاهده می­کنی خنک (روشن) داری، چرا که اشک شوق خنک است و اشک حُزن داغ و سوزنده؛ و گفته شده معنای آیه این گونه است: تا دیده­ات را با مشاهده آنچه دوست می­داری آرام و ساکن گردانی، «فإمّا ترینَّ من البشر أحداً» اگر کسی از آدمیان را دیدی و از تو درباره فرزندت پرسیدند، «قولی إنّی نذرتُ للرّحمن صوماً» بگو: من برای خدای رحمان روزه نذر کرده­ام، ابن عباس گوید: منظور، روزه سکوت است؛ پس آیه بدین معناست: برخود واجب گردانده­ام که با کسی سخن نگویم؛ و قتادۀ گفته است: منظور از روزه، پرهیز از خوردن غذا، نوشیدنی و سخن گفتن است؛ از ابن مسعود و ابن زید و وهب روایت شده که مریم به سکوت فرمان داده شده تا سخنان فرزندش او را کفایت کند و ساحتش را از گناه مبرّا سازد؛ و گفته شده: در میان بنی­اسرائیل هرکسی می­خواست جدیّت و کوشش به خرج دهد، زبان از سخن گفتن باز می­داشت آن­گونه که از خوردن پرهیز می­کرد، پس هر کسی که روزه سکوت می­گرفت تا شب سخن نمی­گفت، و این مصداق فرموده خداوند است که: «فلن أکلّم الیوم إنسیّا» یعنی: من روزه دارم و امروز با هیچ کس سخن نخواهم گفت، السدّیّ گفته است: خداوند به او اجازه داده بود به همین اندازه سخن بگوید سپس ساکت شود و سخن دیگری نگوید؛ و از الجبائیّ روایت شده است: خداوند متعال به مریم فرمان داده بود که به خاطر رضای او روزه سکوت نذر کند، و اگر کسی با او سخن گفت با اشاره به او بفهماند که من روزه سکوت گرفته­ام، چرا که جایز نیست خداوند به او امر کرده باشد که به دیگران خبر دهد که من نذر کرده­ام و سپس این نذر را به انجام نرسانده باشد، که چنین کاری دروغ به شمار می­آید، «فأتت به قومها تحمله» یعنی: مریم در حالی که عیسی را در پارچه­ای پیچیده و به آغوش گرفته بود سوی قومش آورد، «قالوا یا مریم لقد جئت شیئاً فریّاً» گفتند: ای مریم، به راستی کار بزرگ و بدعتی مرتکب شده­ای که پیش از تو هیچ زنی بدون وجود شوهر فرزندی را به دنیا نیاورده است، این تفسیر از قتادۀ و مجاهد و السدّیّ روایت شده است؛ والجبائیّ گفته است: (فریّ) به معنای کار زشت و ناپسند می­باشد که از (افتراء: دروغ) گرفت شده است.

«یا أخت هارون» در مورد این آیه نظرات متعدد وجود دارد: نخست: هارون مرد صالحی در میان بنی­اسرائیل بود که هر کار نیکی به او نسبت داده می­شد، این نظر از ابن عباس، قتادۀ، کعب و ابن زید نقل شده و مغیرۀ بن شعبۀ آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده است؛ و گفته شده: هنگامی که هارون وفات نمود، چهل هزار نفر که همگی هارون نام داشتند، جنازه او را تشییع کردند، پس این گفته آنان «یا أخت هارون» بدین معناست: ای مریم! که در انجام کارهای نیک شبیه هارون هستی، این کار تو خیر و صلاح نبوده است.

ص: 227

إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و قیل سمی بذلک لأن الله تعالی بشر به فی الکتب السالفة کما یقول الذی یخبر بالأمر إذا خرج موافقا لأمره قد جاء کلامی و مما جاء من البشارة به فی التوراة أتانا الله من سیناء و أشرق من ساعیر و استعلن من جبال فاران و ساعیر هو الموضع الذی بعث منه المسیح علیه السلام و قیل لأن الله یهدی به کما یهدی بکلمته.

و القول الثانی إن الکلمة بمعنی البشارة کأنه قال ببشارة منه ولد اسمه المسیح و الأول أقوی و یؤیده قوله إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ و إنما ذکر الضمیر فی اسمه و هو عائد إلی الکلمة لأنه واقع علی مذکر فذهب إلی المعنی.

و اختلف فی أنه لم سمی بالمسیح فقیل لأنه مسح بالیمن و البرکة عن الحسن و قتادة و سعید و قیل لأنه مسح بالتطهیر من الذنوب و قیل لأنه مسح بدهن زیت بورک فیه و کانت الأنبیاء تتمسح به عن الجبائی و قیل لأنه مسحه جبرئیل بجناحه وقت ولادته لیکون عوذة من الشیطان و قیل لأنه کان یمسح رأس الیتامی لله و قیل لأنه یمسح (1)عین الأعمی فیبصره عن الکلبی و قیل لأنه کان لا یمسح ذا عاهة بیده إلا أبرأه عن ابن عباس فی روایة عطاء و الضحاک و قال أبو عبیدة و هو بالسریانیة مشیحا فعربته العرب عیسی ابن مریم نسبه إلی أمه ردا علی النصاری قولهم (2)إنه ابن الله وَجِیهاً ذا جاه و قدر و شرف فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ إلی ثواب الله و کرامته وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ أی صغیرا و المهد الموضع الذی یمهد لنوم الصبی و یعنی بکلامه فی المهد إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ الآیة و وجه کلامه فی المهد أنه تنزیه لأمه (3)مما قذفت به و جلالة له بالمعجزة التی ظهرت فیه وَ کَهْلًا أی یکلمهم کهلا بالوحی الذی یأتیه من الله

ص: 221


1- فی المصدر: لانه کان یمسح.
2- فی المصدر: فی قولهم.
3- فی المصدر: تبرئة لامه.

دوم: هارون برادر ناتنی مریم از پدر بوده و به نیک روشی شهرت داشته است؛ این نظر از اللکبیّ روایت شده است.

سوم: منظور از هارون در این آیه هارون برادر موسی علیه السلام است و مریم را به او نسبت داده­اند چرا که از نوادگان هارون بوده است، آن­گونه که گفته می­شود: یا أخاتمیم؛ این نظر از السّدیّ نقل شده است. چهارم: هارون مردی فاسق و زنا کار بوده که به فساد اخلاقی و بی­بند و باری شهرت داشته است و مریم را به او نسبت داده­اند و به او گفته­اند: ای کسی که در انجام کار زشت، شبیه هارون هستی؛ این نظر از سعید بن جبیر روایت شده است. «ما کان أبوک أمراً سوء و ما کانت أمّک بغیّا» یعنی: پدر و مادر تو از نیکوکاران بوده­اند، پس از کجا این پسر را آورده­ای؟ «فأشارت إلیه» یعنی: (با دست یا سر) به عیسی اشاره کرد و به آنان فهماند که با او سخن بگوئید و از او در مورد برائت ساحت من از گناه شهادت و گواهی بطلبید، پس از این سخن شگفت زده شده و گفتند: «کیف نکلّم من کان فی المهد صبیّاً» یعنی: چگونه با کودکی که در گهواره قرار دارد سخن بگوئیم؟ و قتادۀ گفته است: یعنی چگونه با کودک شیرخواره­ای که در حجره قرار دارد، سخن بگوئیم؟ و گهواره عیسی حجره مادرش بود که او را در آن پرورش داد اگرچه گهواره­ای برای او آماده نکرده بود؛ از السدّیّ روایت شده که بنی­اسرائیل هنگام اشاره مریم به عیسی در گهواره خشمگین شدند و گفتند: مسخره کردن او به ما از زنایی که مرتکب شده سنگین­تر است، و آن­گاه که عیسی علیه السلام دهان به سخن گشود، گفتند: این مسأله بسیار بزرگی است.

سپس عیسی بن مریم گفت: «إنّی عبدالله» و اقرار به بندگی خویش برای خداوند را پیش انداخت تا ادعای آنان در مورد ربوبیّت خود را باطل گرداند، و خداوند سبحان او را با علم به آنچه غلو کنندگان در موردش خواهند گفت به این سخن وا داشت و در ادامه گفت: «آتانی الکتاب و جعلنی نبیّاً» یعنی: خداوند حُکمِ اعطای کتاب و نبوّت به من را صادر کرده است؛ از حسن و الجبائیّ روایت شده که گفته­اند: خداوند سبحان عقل عیسی را در کودکی کامل گرداند و او را به سوی بندگانش روانه داشت، و او در آن زمان پیامبری مکلف و عاقل بوده که به سوی مردم برانگیخته شده است؛ و وهب گفته است: عیسی علیه السلام در روز چهلم بعد از ولادتش با بنی­اسرائیل سخن گفت؛ ولی از ابن عباس و بیشتر مفسران روایت شده که عیسی علیه السلام در همان روز ولادت با مردم سخن گفته است، و این نظری است که واضح و آشکار است و گفته شده معنای آیه این گونه است: من بنده خداوند هستم، او به من کتاب خواهد بخشید و مرا به پیامبری مبعوث خواهد گرداند، و این امر معجزه­ای برای مریم و برائت ساحت او از گناه بوده است، «وجعلنی مبارکاً أینما کنت» مجاهد گوید: یعنی مرا آموزنده خیر و نیکی قرار داده است؛ از امام صادق علیه السلام روایت شده یعنی: به هر سوی که روم منفعت رسان و با برکتم، و (البرکۀ): رشد و گسترش خیر و نیکی، (المبارک): کسی که خیر و نیکی به وسیله او رشد و گسترش می­یابد؛ و الجبائیّ گفته است: یعنی مرا ثابت و مداوم بر ایمان و طاعت قرار داده است، و (البرکۀ) در اصل به معنای ثابت و پایدار گرداندن است،

ص: 228

أعلمنا الله (1)سبحانه أنه یبقی إلی حال الکهولة و فی ذلک إعجاز لکون المخبر فی وفق الخبر. (2)و قیل المراد به الرد علی النصاری بما کان فیه من التقلب فی الأحوال لأن ذلک مناف لصفة الإله وَ مِنَ الصَّالِحِینَ أی و من النبیین مثل إبراهیم و موسی علیهما السلام و قیل إن المراد بالآیة و یکلمهم فی المهد دعاء إلی الله و کهلا بعد نزوله من السماء لیقتل الدجال و ذلک لأنه رفع إلی السماء و هو ابن ثلاث و ثلاثین سنة و ذلک قبل الکهولة عن زید بن أسلم.

و فی ظهور المعجزة فی المهد قولان أحدهما أنها کانت مقرونة بنبوة المسیح علیه السلام لأنه سبحانه أکمل عقله فی تلک الحال و جعله نبیا و أوحی إلیه بما تکلم به عن الجبائی و قیل کان ذلک علی التأسیس و الإرهاص لنبوته (3)عن ابن الإخشید و یجوز عندنا الوجهان و یجوز أن یکون معجزة لمریم تدل علی طهارتها و براءة ساحتها إذ لا مانع لذلک و قد دلت الأدلة الواضحة علی جوازه و إنما جحدت النصاری کلام المسیح فی المهد مع کونه آیة و معجزة لأن فی ذلک إبطال مذهبهم (4)لأنه قال إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ و هو ینافی قولهم إنه ابن الله فاستمروا علی تکذیب من أخبر بذلک (5)قالَتْ مریم أَنَّی یَکُونُ لِی أی کیف یکون لی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ لم تقل ذلک استبعادا و استنکارا بل إنما قالت استفهاما و استعظاما لقدرة الله تعالی لأن فی طبع البشر التعجب مما خرج عن المعتاد و قیل إنما قالت ذلک لتعلم أن الله سبحانه یرزقها الولد و هی علی حالتها لم یمسسها بشر أو یقدر لها زوجا ثم یرزقها الولد علی مجری العادة قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ أی یخلق ما یشاء مثل ذلک فهی حکایة ما قال لها الملک أی یرزقک الولد و أنت علی هذه الحالة لم یمسک بشر إِذا قَضی أَمْراً أی خلق أمرا و قیل إذا قدر أمرا فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و قیل فی معناه قولان أحدهما أنه إخبار بسرعة حصول مراد الله تعالی فی کل شی ء أراد حصوله من غیر مهلة و لا معاناة

ص: 222


1- فی المصدر: أعلمها اللّه.
2- فی المصدر: لکون المخبر علی وفق الخبر.
3- أرهصه: أسسه و أثبته.
4- فی المصدر: لان فی ذلک ابطالا لمذهبهم.
5- فی المصدر: فاستمروا علی تکذیب من اخبر انه شاهده کذلک.

«و أوصانی بالصلاۀ و الزکوۀ» یعنی: مرا به اقامه نماز و زکات سفارش کرد، «ما دمت حیّاً» یعنی: تا زمانی که زنده­ام و تکلیف بر دوش دارم، «و برّاً بوالدتی» یعنی: مرا نسبت به مادرم نیکوکار و شکرگزار گردانده است، «ولم یجعلنی جبّاراً شقیّاً» یعنی: و مرا سرکش و متکبّر قرار نداده است، و معنای آیه بدین صورت است: من به واسطه توفیق خداوند نسبت به مادرم نیکوکار بوده­ام و در زمره زورگویان بدبخت و بیچاره نبوده­ام، «والسّلام علیّ» یعنی: و مرا از جانب خداوند سلامت و امنیت باد، «یوم ولدتُ و یوم أموت و یوم أبعث حیّا» یعنی: در این سه حالت و موقعیت؛ گفته شده: آن­گاه که عیسی علیه السلام با این سخنان آنان را خطاب قرار داد به بی­گناهی مریم پی بردند، سپس عیسی ساکت شد و بعد از آن سخن نگفت تا به سنی رسید که همه کودکان در آن سن سخن می­گویند.(1)

پایان خلاصه تفسیر طبرسی رحمه الله.

بیضاوی گفته است: «ذلک عیسی بن مریم» یعنی: کسی که وصفش گذشت عیسی بن مریم است، نه آن کسی که مسیحیان او را توصیف می­کنند، «قولُ الحق» این عبارت، خبر برای مبتدای محذوف است یعنی: «هو قول الحقّ الذی لا ریب فیه» ان سخن حقّی است که هیچ شکی در آن وجود ندارد. و آنچه را که بدان افزوده­ایم برای توضیح بیشتر است و ضمیر «هو» به کلام ما قبل یا تمام داستان باز می­گردد؛ همچنین گفته شده؛ «قول الحق» صفت عیسی یا بدل از او و یا خبر دوم است و معنای آن «کلمۀ الله» است و عاصم، ابن عامر و یعقوب آن را به صورت «قولَ» و به صورت منصوب خوانده­اند که در این صورت مصدر مؤکّد می­باشد، «الذی فیه یمترون» یعنی: کسی که در مورد او شک می­کنند یا به تنازع و کشمکش می­پردازند، سپس یهودیان گفتند: او ساحر است، و مسیحیان گفتند: پسر خداوند است، «إذا قضی أمراً» ساکت کردن آنان است به این که کسی که با لفظ (کن: باش) هر آنچه بخواهد را ایجاد می­کند، منزّه است از اینکه مانند مخلوقات برای به وجود آوردن بچّه نیاز به آبستن کردن زنان داشته باشد، «والّتی أحصنّت فرجها» یعنی: کسی که شرم خود را از حلال و حرام مصون نگاه داشت، منظور مریم است، «فنفخنا فیها» یعنی: عیسی را در او دمیدیم، بدین معنا که عیسی را در شکم او زنده گرداندیم؛ و گفته شده یعنی: عمل دمیدن در او را به انجام رساندیم. «مِن روحنا» یعنی: از روحی که تنها تحت فرمان ماست، یا از جانب روح ما جبرئیل، «و جعلناها و ابنها» یعنی: داستان مریم و عیسی یا اوضاع و احوال آن دو (را قرار دادیم)، «آیۀ للعالمین» نشانه­ای برای جهانیان چرا که هر کسی در حال و وضعیت آن دو درنگ کند، کمال قدرت آفریدگار متعال برای او ثابت می­شود.

ص: 229


1- . مجمع البیان 6 :507 و 508 و 511 و 513

و لا تکلف سبب و لا أداة و إنما کنی بهذه اللفظة لأنه لا یدخل فی وهم العباد شی ء أسرع من کن فیکون و الآخر أن هذه الکلمة جعلها الله علامة للملائکة فیما یرید إحداثه و إیجاده لما فیه من المصلحة و الاعتبار و إنما استعمل لفظة الأمر فیما لیس بأمر هنا لیدل ذلک علی أن فعله بمنزلة فعل المأمور فی أنه لا کلفة فیه علی الآمر. (1)و قال رحمه الله فی قوله وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا أی انفردت من أهلها إلی مکان فی جهة المشرق و قعدت ناحیة منهم قال ابن عباس إنما اتخذت النصاری المشرق قبلة لأنها انتبذت مکانا شرقیا و قیل اتخذت مکانا تنفرد فیه للعبادة لئلا تشتغل بکلام الناس عن الجبائی و قیل تباعدت عن قومها حتی لا یروها عن الأصم و أبی مسلم و قیل إنها تمنت أن تجد خلوة فتفلی رأسها (2)فخرجت فی یوم شدید البرد فجلست فی مشرقة للشمس عن عطاء فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً أی فضربت من دون أهلها لئلا یروها سترا و حاجزا بینها و بینهم فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا یعنی جبرئیل علیه السلام عن ابن عباس و الحسن و قتادة و غیرهم و سماه الله روحا لأنه روحانی و أضافه إلی نفسه تشریفا له فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا معناه فأتاها جبرئیل فانتصب بین یدیها فی صورة آدمی صحیح لم ینقص منه شی ء و قال أبو مسلم إن الروح الذی خلق منه المسیح علیه السلام تصور لها إنسانا و الأول هو الوجه لإجماع المفسرین علیه و قال عکرمة کانت مریم إذا حاضت خرجت من المسجد و کانت عند خالتها امرأة زکریا أیام حیضها فإذا طهرت عادت إلی بیتها فی المسجد فبینما هی فی مشرقة لها فی ناحیة الدار و قد ضربت بینها و بین أهلها سترا لتغتسل و تمتشط إذ دخل علیها جبرئیل فی صورة رجل شاب أمرد سوی الخلق فأنکرته فاستعاذت بالله منه قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا معناه إنی أعتصم بالرحمن من شرک فاخرج من عندی إن کنت تقیا.

سؤال: کیف شرطت فی التعوذ منه أن یکون تقیا و التقی لا یحتاج أن یتعوذ منه و إنما یتعوذ من غیر التقی؟

ص: 223


1- مجمع البیان 2: 442 و 443.
2- فلی رأسه أو ثوبه: نقاهما من القمل. و فی نسخة: فتغسل رأسها.

باب هجدهم : فضل و بلندمرتبگی عیسی علیه السلام، معجزات، پیام رسانی و مدت عمر ایشان و نقش انگشتری­اش و خلاصه احوال وی

آیات

- و آتینا عیسی بن مریم البیّنات و أیّدناه بروح القدس.(1)

{و عیسی پسرمریم را معجزه­ای آشکار بخشیدیم و اورا با روح­القدس تأیید کردیم.}

- و أنزل التوراة والإنجیل * من قبل هدیً للناس.(2)

{و تورات و انجیل را پیش از آن برای رهنمود مردم فرو فرستاد.}

- و قفّینا علی آثارهم بعیسی بن مریم مصدّقاً لما بین یدیه من التوراة و آتیناه الإنجیل فیه هدیً و نور و مصدّقاً لما بین یدیه من التوراة و هدیً و موعظة للمتّقین.(3)

{و عیسی پسرمریم را به دنبال آنان [پیامبران دیگر] در آوردیم در حالی که تورات را که پیش از او بود تصدیق داشت و به او انجیل را عطا کردیم که در آن هدایت و نوری است و تصدیق کننده تورات قبل از آن است و برای پرهیزگاران رهنمود و اندرزی است.}

- لقد کفر الّذین قالوا إنّ الله هو المسیح بن مریم و قال المسیح یا بنی إسرائیل اعبدوا الله ربّی و ربّکم إنّه من یشرک بالله فقد حرّم الله علیه الجنّة و مأواه النّار و ما للظالمین من أنصار * لقد کفر الذین قالوا إنّ الله ثالث ثلاثة و ما من إله إلّا اله واحد و إن لم ینتهوا عمّا یقولون لیمسنّ الذین کفروا منهم العذاب ألیم * أفلا یتوبون إلی الله و یستغفرونه و الله غفور رحیم * ما المسیح بن مریم إلّا رسول قد خلت من قبله الرسل و أمّه صدّیقة کانا یأکلان الطعام انظر کیف نبیّن لهم الآیات ثمّ انظر أنّی یؤفکون.(4)

{کسانی که گفتند: خدا همان مسیح پسر مریم است قطعاً کافر شده­اند و حال آنکه مسیح می­گفت: ای بنی اسرائیل، پروردگار من و خودتان را بپرستید که هر کس به خدا شرک آورد قطعاً خدا بهشت را براو حرام ساخته و جایگاهش آتش است و برای ستمکاران یاورانی نیست، کسانی که [به تثلیث قائل شده و]گفتند: خدا سومین [شخص از] سه [شخص یا سه اقنوم] است قطعاً کافر شده­اند و حال آنکه هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و اگر از آنچه می­گویند باز نایستند به کافران ایشان عذابی دردناک خواهد رسید، چرا که به درگاه خدا توبه نمی­کنند و از وی آمرزش نمی­خواهند و خدا آمرزنده مهربان است، مسیح پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز]پیامبرانی آمده بودند و مادرش زنی بسیار راستگو بود، هر دو غذا می­خوردند، بنگر چگونه آیات [خود] را برای آنان توضیح می­دهیم سپس ببین چگونه [ازحقیقت] دور می­افتند.}

- لعن الذین کفروا من بنی إسرائیل علی لسان داود و عیسی بن مریم ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون.(5)

{از میان فرزندان اسرائیل آنان که کفر ورزیدند به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند، این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز می­کردند.}

- إذ قال الله یا عیسی بن مریم اذکر نعمتی علیک و علی والدتک إذ أیّدتک بروح القدس تکلّم الناس فی المهد و کهلاً و إذ علّمتک الکتاب و الحکمة و التوراة و الإنجیل و إذ تخلق من الطین کهیئة الطیر بإذنی فتنفخ فیها فتکون طیراً بإذنی و تبرئ الأکمه و الأبرص بإذنی و إذ تخرج الموتی بإذنی و إذ کففت بنی اسرائیل عنک إذ جئتهم بالبیّنات فقال الذین کفروا منهم إن هذا إلّا سحر مبین * و إذ أوحیت إلی الحواریّون أن آمنوا بی و برسولی قالوا آمنّا و اشهد بأنّنا مسلون * إذ قال الحواریّون یا عیسی بن مریم هل یستطیع ربّک أن ینزّل علینا مائدة من السماء قال اتّقوا الله إن کنتم مؤمنین * قالوا نرید أن نأکل منها و تطمئنّ قلوبنا و نعلم أن قد صدقتنا و نکون علیها من الشاهدین* قال عیسی بن مریم اللّهمّ ربّنا أنزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیداً لأوّلنا و آخرنا و آیة منک و ارزقنا و أنت خیر الرازقین * قال الله إنّی منزّلها علیکم فمن یکفر بعد منکم فإنّی أعذّبه عذاباً لا أعذّبه أحداً من العالمین.(6)

{[یادکن] هنگامی را که خدا فرمود: ای عیسی بن مریم، نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یادآور آن­گاه که تو را به روح­القدس تأیید کردیم که در گهواره [به اعجاز] و در میانسالی [به وحی] با مردم سخن گفتی، و آن­گاه که تو را کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و آن­گاه که به اذن من از گِل [چیزی] به شکل پرنده می­ساختی پس در آن می­دمیدی و به اذن من پرنده­ای می­شد و کور مادرزاد و پیس را به اذن من شفا می­دادی و آن­گاه که مردگان را به اذن من [زنده از قبر] بیرون می­آوردی و آن­گاه که [آسیب] بنی اسرائیل را هنگامی که برای آنان حجّتهای آشکار آورده بودی از تو بازداشتم، پس کسانی از آنها که کافر شده بودند گفتند:این [هاچیزی] جز افسونی آشکار نیست،و [یادکن] هنگامی را که به حواریّون وحی کردم که به من و فرستاده­ام ایمان آورید، گفتند: ایمان آوردیم و گواه باش که ما مسلمانیم،و [یادکن] هنگامی را که حواریّون گفتند: ای عیسی بن مریم، آیا پروردگارت می­تواند از آسمان خوانی برای ما فرود آورد،

ص: 230


1- [1]. بقره / 87 ، 253
2- [2]. آل عمران / 3 و 4
3- . مائده / 46
4- . مائده / 72-75
5- . مائده / 78
6- . مائده / 110-115

و الجواب أن التقی إذا تعوذ بالرحمن منه ارتدع عما یسخط الله ففی ذلک تخویف و ترهیب له و هذا کما تقول إن کنت مؤمنا فلا تظلمنی فالمعنی إن کنت تقیا فاتعظ و اخرج.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: عَلِمَتْ أَنْ التُّقَی (1)یَنْهَاهُ عَنِ الْمَعْصِیَةِ.

و قیل إن معنی قوله (2)إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا ما کنت تقیا حیث استحللت النظر إلی و خلوت بی فلما سمع جبرئیل منه هذا القول قالَ لها إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلاماً زَکِیًّا أی ولدا طاهرا من الأدناس و قیل نامیا فی أفعال الخیر و قیل یرید نبیا عن ابن عباس قالَتْ مریم أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ أی کیف یکون لی ولد وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ علی وجه الزوجیة وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا أی و لم أکن زانیة و إنما قالت ذلک لأن الولد فی العادة یکون من إحدی هاتین الجهتین و المعنی أنی لست بذات زوج و غیر ذات الزوج لا تلد إلا عن فجور و لست فاجرة و إنما یقال للفاجرة بغی بمعنی أنها تبغی الزنا أی تطلبه.

و فی هذه الآیة دلالة علی جواز إظهار الکرامات (3)علی غیر الأنبیاء علیهم السلام لأن من المعلوم أن مریم لیست بنبیة و أن رؤیة الملک علی صورة البشر و بشارة الملک إیاها و ولادتها من غیر وطء إلی غیرها من الآیات التی أبانها الله بها من أکبر المعجزات و من لم یجوز إظهار المعجزات علی غیر النبی اختلفت أقوالهم فی ذلک فقال الجبائی و ابنه إنها معجزات لزکریا و قال البلخی إنها معجزات لعیسی علی سبیل الإرهاص و التأسیس لنبوته قالَ کَذلِکِ أی قال لها جبرئیل حین سمع تعجبها من هذه البشارة الأمر کذلک أی کما وصفت لک قالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنَّاسِ معناه و لنجعله علامة ظاهرة و آیة باهرة للناس علی نبوته و دلالة علی براءة أمه وَ رَحْمَةً مِنَّا أی و لنجعله نعمة منا علی الخلق یهتدون بسنته (4)وَ کانَ أَمْراً مَقْضِیًّا أی و کان خلق

ص: 224


1- فی المصدر: علمت أن التقی ینهاه التقی عن المعصیة.
2- فی نسخة: معنی قولها.
3- فی المصدر: إظهار المعجزات.
4- فی المصدر: یهتدون بسببه.

[عیسی] گفت: اگر ایمان دارید از خدا پروا دارید، گفتند: می­خواهیم از آن بخوریم و دلهای ما آرامش یابد و بدانیم که به ما راست گفته­ای و بر آن از گواهان باشیم، عیسی پسر مریم گفت: بار الها، پروردگارا، از آسمان خوانی بر ما فرو فرست تا عیدی برای اول و آخر ما و نشانه­ای از جانب تو باشد و ما را روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی، خدا فرمود: من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد و[لی] هرکس از شما پس از آن انکار ورزد وی را [چنان] عذابی دهم که هیچ یک از جهانیان را [آن چنان] عذاب نداده باشم.}

- و جعلنا ابن مریم و أمّه آیة و آویناهما إلی ربوة ذات قرار و معین.(1)

{و پسر مریم و مادرش را نشانه­ای گرداندیم و آن دو را در سرزمین بلندی که جای زیست و [دارای] آب زلال بود جای دادیم.}

- و اضرب لهم مثلاً أصحاب القریة إذ جاءها المرسلون * إذ أرسلنا إلیهم اثنین فکذّبوهما فعزّزناهما بثالث فقالوا إنّا إلیکم مرسلون * قالوا ما أنتم إلّا بشر مثلنا و ما أنزل الرحمن من شیء إن أنتم إلّا تکذبون * قالوا ربنّا یعلم إنّا إلیکم لمرسلون * و ما علینا إلّا البلاغ المبین * قالوا طائرکم معکم أئن ذکّرتکم بل أنتم قوم مسرفون * و جاء من أقصی المدینة رجل یسعی قال یا قوم اتّبعوا المرسلین * اتّبعوا من لا یسألکم أجراً و هم مهتدون * و ما لی لا أعبد الّذی فطرنی و الیه ترجعون * أأتّخذ من دونه آلهة إن یردن الرحمن بضرّ لا تغن عنّی شفاعتهم شیئاً و لا ینقذون* إنّی إذا لفی ظلال مبین * إنّی آمنت بربّکم فاسمعون * قیل ادخلوا الجنّة قال یا لیت قومی یعلمون * بما غفر لی ربّی و جعلنی من المکرمین * و ما أنزلنا علی قومه من بعده من جند السماء و ما کنّا منزلین * إن کانت إلّا صیحة واحدة فإذا هم خامدون.(2)

{[داستان] مردم آن شهری که رسولان بر آنجا آمدند را برای آنان مثل زن، آن­گاه که دو تن را سوی آنان فرستادیم و[لی] آن دو را دروغگو پنداشتند تا با [فرستاده] سوّمین [آنان را] تأیید کردیم، پس [رسولان] گفتند: ما به سوی شما به پیامبری فرستاده شدیم، [نا باوران آن دیار] گفتند: شما جز بشری مانند ما نیستید و [خدای] رحمان چیزی نفرستاده است و شما جز دروغ نمی­پردازید، گفتند: پروردگارمان می­داند که ما واقعاً به سوی شما به پیامبری فرستاده شده­ایم، و بر ما [وظیفه­ای­] جز رسانیدن آشکار [پیام] نیست، پاسخ دادند: ما [حضور] شما را به شگون بد گرفته­ایم، اگر دست برندارید سنگسارتان می­کنیم و قطعاً عذاب دردناکی از ما به شما خواهد رسید، [رسولان] گفتند: شومی شما با خود شماست، آیا اگر شما را پند دهند [باز کفر می­ورزید]؟ نه بلکه شما قومی اسراف کارید، و [دراین میان] مردی از دورترین جای شهر دوان دوان آمد [و] گفت: ای مردم، از این فرستادگان پیروی کنید، از کسانی که پاداشی از شما نمی­خواهند و خود [نیز] بر راه راست قرار دارند پیروی کنید، آخر چرا کسی را نپرستم که مرا آفریده است و [همه] شما به سوی او باز می­گردید، آیا به جای او خدایانی را بپرستم که اگر [خدای] رحمان بخواهد به من گزندی برساند نه شفاعتشان مرا سود می­رساند و نه می­توانند مرا برهانند، در آن صورت من قطعاً در گمراهی آشکاری خواهم بود، من به پروردگارتان ایمان آوردم [اقرار] مرا بشنوید، [سرانجام به جرم ایمان کشته شد و بدو] گفته شد: به بهشت درآی، گفت: ای کاش قوم من می­دانستند که پروردگارم چگونه مرا آمرزید و در زمره عزیزانم قرار داد، پس از [شهادت] وی هیچ سپاهی از آسمان بر قومش فرود نیاوردیم و [پیش از این هم] فرو فرستنده نبودیم، تنها یک فریاد بود و بس، و به ناگاه [همه] آنها سرد بر جای فسردند.}

- إن هو إلّا عبد أنعمنا علیه و جعلناه مثلاً لبنی إسرائیل.(3)

{[عیسی] جز بنده­ای که بر وی منّت نهاده و او را برای فرزندان اسرائیل سرمشق [و آیتی] گردانده­ایم نیست.}

- و لمّا جاء عیسی بالبیّنات قال قد جئتکم بالحکمة و لأبیّن لکم بعض الّذی تختلفون فیه فاتّقوا الله و أطیعون* إنّ الله ربّی و ربّکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم * فاختلف الأحزاب من بینهم فویل للذین ظلموا من عذاب یوم ألیم.(4)

{و چون عیسی دلایل آشکار آورد گفت: به راستی برای شما حکمت آوردم و تا درباره بعضی از آنچه در آن دچار اختلاف می­شدید برایتان توضیح دهم، پس از خدا بترسید و فرمانم ببرید، در حقیقت خداست که خود پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستید، این است راه راست، تا [آنکه] از میانشان احزاب دست به اختلاف زدند، پس وای بر کسانی که ستم کردند از عذاب روزی دردناک.}

- إذ قال عیسی بن مریم یا بنی اسرائیل إنّی رسول الله إلیکم مصدّقا لما بین یدیه من التوراة و مبشّراً برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد.(5)

{و هنگامی را که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل، من فرستاده خدا به سوی شما هستم، تورات را که پیش از من بوده تصدیق می­کنم و به فرستاده­ای که پس از من می­آید و نام او احمد است بشارت می­دهم.}

ص: 231


1- . مؤمنون / 50
2- . یس / 13-29
3- . زخرف / 59
4- . زخرف / 63-65
5- . صف / 6

عیسی علیه السلام من غیر ذکر أمرا کائنا مفروغا منه محتوما قضی الله سبحانه بأنه یکون و حکم به فَحَمَلَتْهُ أی فحملت مریم بعیسی و حبلت فی الحال قیل إن جبرئیل أخذ ردن قمیصها (1)بإصبعه فنفخ فیه فحملت مریم من ساعتها و وجدت حس الحمل عن ابن عباس و قیل نفخ فی کمها فحملت عن ابن جریح.

وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ تَنَاوَلَ جَیْبَ مِدْرَعَتِهَا فَنَفَخَ نَفْخَةً فَکَمَلَ الْوَلَدُ فِی الرَّحِمِ مِنْ سَاعَتِهِ کَمَا یَکْمُلُ الْوَلَدُ فِی أَرْحَامِ النِّسَاءِ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ فَخَرَجَتْ مِنَ الْمُسْتَحَمِّ (2)وَ هِیَ حَامِلٌ مُثْقِلٌ فَنَظَرَتْ إِلَیْهَا خَالَتُهَا فَأَنْکَرَتْهَا وَ مَضَتْ مَرْیَمُ عَلَی وَجْهِهَا مُسْتَحْیِیَةً مِنْ خَالَتِهَا وَ مِنْ زَکَرِیَّا.

فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا أی تنحت بالحمل إلی مکان بعید و قیل معناه انفردت به مکانا بعیدا من قومها حیاء من أهلها و خوفا من أن یتهموها بسوء.

و اختلفوا فی مدة حملها فقیل ساعة واحدة قال ابن عباس لم یکن بین الانتباذ و الحمل إلا ساعة واحدة لأنه تعالی لم یذکر بینهما فصلا لأنه قال فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ ... فَأَجاءَهَا و الفاء للتعقیب و قیل حملت به فی ساعة و صور فی ساعة و وضعته فی ساعة حین زاغت الشمس من یومها و هی بنت عشر سنین عن مقاتل و قیل کانت مدة حملها تسع ساعات و هذا مروی عن أبی عبد الله و قیل ستة أشهر و قیل ثمانیة أشهر و کان ذلک آیة و ذلک أنه لم یعش مولود وضع لثمانیة أشهر غیره فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ أی أجاءها الطلق (3)أی وجع الولادة إِلی جِذْعِ النَّخْلَةِ فالتجأت إلیها لتستند إلیها عن ابن عباس و مجاهد و قتادة و السدی قال ابن عباس نظرت مریم إلی أکمة (4)فصعدت مسرعة فإذا علیها جذع النخلة لیس علیها سعف و الجذع ساق النخلة و الألف و اللام دخلت للعهد لا للجنس أی النخلة المعروفة فلما ولدت قالَتْ یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا أی شیئا حقیرا متروکا عن ابن عباس و قیل شیئا لا یذکر و لا یعرف عن قتادة و قیل حیضة ملقاة عن عکرمة و الضحاک و مجاهد قال ابن عباس فسمع جبرئیل کلامها

ص: 225


1- الردن: أصل الکم. طرفه الواسع.
2- المستحم: موضع الاستحمام.
3- فی المصدر: ألجأها المخاض.
4- الاکمة: التل. و فی المصدر: فصعدت مسرعة إلیها.

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: «و آتینا عیسی بن مریم البیّنات» منظور از (بیّنات) معجزات است، و گفته شده که منظور انجیل است، «و إیّدناه بروح القدس» یعنی: او را به وسیله جبرئیل قوی گرداندیم؛ و گفته شده منظور از (روح القدس)، انجیل یا آن اسمی است که عیسی علیه السلام مردگان را با آن زنده می­گرداند؛ هم چنین گفته شده منظور روحی است که در عیسی دمیده شده و خداوند به خاطر بزرگداشت آن را به ذات خود نسبت داده است، (القُدُس): پاکی و طهارت؛ یا خیر و برکت؛ یا ذات خداوند متعال.(1)

«جعلنا ابن مریم و أمّه آیة» یعنی: عیسی و مریم را دلیل و برهانی بر قدرت خود بر ایجاد مخلوقات قرار دادیم، «و آویناهما إلی رَبْوة» یعنی: و پناهگاه آن دو را مکانی مرتفع، هموار و فراخ قرار دادیم، و (الربوة) تپّه­ای شنی در فلسطین یا دمشق یا مصر یا بیت المقدس و یا حیره کوفه و نواحی اطراف آن، (القرار): مسجد کوفه، و امام باقر و امام صادق علیهماالسلام گفته­اند: (المعین): فرات؛ و گفته شده: (ذات قرار) یعنی: دارای مکان استقرار و آرامش ، بدین معنا که آنجا سرزمین همواری بوده که ساکنانش در آنجا استقرار یافته بودند؛ و یا سرزمینی بوده که دارای ثمرات و میوه­های فراوان بوده و به همین سبب ساکنانش در آنجا استقرار یافته بودند، (و معین) یعنی: آبی جاری که در مقابل دیدگان روان است.(2)

«أنعمنا علیه» یعنی: با آفریدن او بدون وجود پدر و هم­چنین با برگزیدن او به پیامبری نعمت خود را بر وی ارزانی داشتیم، «و جعلناه مثلاً لبنی اسرائیل» یعنی: عیسی را آیه و رهنمونی قرار دادیم که مردم به واسطه­اش قدرت خداوند متعال را بر آفرینش او بدون وجود پدر در­می­یافتند، پس عیسی برای آنان به منزله مثال و نمونه­ای بود که هریک از شگفتیهای صُنع خدا را که می­خواستند به او تشبیه می­کردند، «بالحکمة» یعنی: با نبوّت؛ و گفته شده: با علم، توحید، عدالت و سنت و آیین، «بعض الذی تختلفون فیه» گفته شده یعنی: کلّ و تمام آن چیزی که در مورد آن اختلاف دارید، مانند این سخن لبید: (أو یخترم بعضَ النفوس حمامُها: یا مرگ که تمام جانها را می­رباید) و (بعض النفوس) به معنای (کلّ النفوس) می­باشد، ولی نظر صحیح آن است که (بعض) به

ص: 232


1- . مجمع البیان 1 : 152-155
2- . مجمع البیان 7 : 107 و108

و عرف جزعها فَناداها مِنْ تَحْتِها و کان أسفل منها تحت الأکمة أَلَّا تَحْزَنِی و هو قول السدی و قتادة و الضحاک إن المنادی جبرئیل ناداها من سفح الجبل و قیل ناداها عیسی عن مجاهد و الحسن و وهب و سعید بن جبیر و ابن زید و ابن جریر و الجبائی و إنما تمنت الموت کراهیة لأن یعصی الله فیها و قیل استحیاء من الناس أن یظنوا بها سوءا عن السدی

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام لِأَنَّهَا لَمْ تَرَ فِی قَوْمِهَا رَشِیداً ذَا فِرَاسَةٍ یُنَزِّهُهَا عَنِ السُّوءِ.

قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا أی ناداها جبرئیل أو عیسی لیزول ما عندها من الغم و الجزع لا تغتمی قد جعل ربک تحت قدمیک نهرا تشربین منه و تطهرین من النفاس عن ابن عباس و مجاهد و سعید بن جبیر قالوا و کان نهرا قد انقطع الماء عنه فأرسل الله الماء فیه لمریم و أحیا ذلک الجذع حتی أثمر و أورق و قیل ضرب جبرئیل برجله فظهر ماء عذب و قیل بل ضرب عیسی برجله فظهر عین ماء تجری و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل السری عیسی علیه السلام عن الحسن و ابن زید و الجبائی و السری هو الرفیع الشریف قال الحسن کان و الله عبدا سریا وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ معناه اجذبی إلیک و الباء مزیدة و قال الفراء تقول العرب هزه و هز به تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا الجنی بمعنی المجتنی من جنیت الثمرة و اجتنیتها إذا قطعتها

وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام لَمْ تَسْتَشْفِ النُّفَسَاءُ بِمِثْلِ الرُّطَبِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَطْعَمَهُ مَرْیَمَ فِی نِفَاسِهَا.

قال (1)إن الجذع کان یابسا لا ثمر علیه إذ لو کان علیه ثمر لهزته من غیر أن تؤمر به و کان فی الشتاء فصار معجزة لخروج الرطب فی غیر أوانه و لخروجه دفعة واحدة فإن العادة أن یکون نورا أولا ثم یصیر بلحا ثم بسرا (2)و روی أنه لم یکن للجذع رأس و ضربته برجلها فأورق (3)و أثمر و انتثر علیها الرطب جنیا و الشجرة التی لا رأس لها لا تثمر فی العادة.

ص: 226


1- فی المصدر: قالوا.
2- النور بالفتح: الزهر، و بالفارسیة: شکوفه. البلح بالفتح: ثمر النخل ما دام أخضر و لم ینضج و هو کالحصرم من العنب. فاذا اخذ الی الطول و التلون الی الحمرة و الصفرة فهو بسر قال الثعالبی فی ترتیب حمل النخل: أطلعت، ثمّ أبلحت، ثمّ ابسرت، ثمّ أزهت، ثمّ أمعت، ثم أرطبت، ثمّ أتمرت.
3- فی المصدر: فأورقت. و کذا فیما بعده.

معنای (کلّ) نمی­باشد، و آنچه را که عیسی در انجیل برای آنان به ارمغان آورده بعضی از آن چیزی است که در مورد آن اختلاف دارند و سایر نیازمندیهای آنان در غیر انجیل شرح و توضیح داده می­شود؛ و گفته­اند معنای آیه چنین است: تا امور دینی و نه دنیایی که در مورد آنها اختلاف نظر دارید را برای شما شرح و توضیح دهم؛ مقصود اصلی آیه نیز همین است؛ «فاختلف الأحزاب» یعنی: یهودیان و مسیحیان در مورد عیسی دچار اختلاف شدند.(1)

روایات

روایت 1.

­تفسیر العیاشی: گفته­اند: الهُذلّی از مردی ناشناس روایت کرده که عیسی علیه السلام درنگ کرد تا به سنّ هفت یا هشت سالگی رسید، آن­گاه خبر از چیزهایی می­داد که بنی اسرائیل می­خوردند و یا در خانه ذخیره و پنهان می­کردند، سپس در میان آنان به زنده گردندادن مردگان می­پرداخت و نابینایان و افراد مبتلا به پیسی را درمان می­کرد و تورات را به آنان می­آموخت، و هنگامی که خداوند اراده کرد حجّت را بر بنی اسرائیل تمام گرداند، انجیل را بر او نازل کرد.(2)

روایت 2.

تفسیر العیاشی: گفته­اند: همانا یاران عیسی علیه السلام از او خواستند که مرده­ای را برای آنان زنده گرداند، پس آنان را به سوی مزار سام پسر نوح نبی برد و او را در قبر خطاب قرار داد: ای سام پسر نوح، به اذن خدا برخیز، آن­گاه قبر دهان گشود، سپس عیسی کلام خود را تکرار کرد و قبر به جنبش و حرکت درآمد، برای بار سوم عیسی کلام خود را تکرار کرد پس سام پسر نوح از مزارش خارج شد، عیسی به او گفت: کدام یک را بیشتر می­پسندی: بمانی یا باز گردی؟ سام گفت: ای روح خدا، بازگشتن را ، همانا من سوزش یا گزش مرگ را تا به امروز در درون خود به همراه دارم.(3)

در قصص الأنبیاء مانند این روایت به صورت مرسل ذکر شده است.(4)

روایت 3.

تفسیرالعیاشی: از امام صادق علیه السلام سؤال شد: آیا عیسی پسر مریم کسی را بعد از مرگش زنده گرداند سپس آن شخص غذا بخورد و از رزق و روزی بهرمند گردد و بچه دار شود؟ عیسی علیه السلام در پاسخ گفت:آری، او دوستی داشت که به خاطر خدا با هم پیمان برادری بسته بودند و عیسی با او رفت و آمد داشت و نزدش می­رفت، ولی مدّتی از او بی خبر ماند سپس خواست بر او گذر کرده و سلامش کند، آن­گاه مادرش خارج شد و عیسی احوال او را جویا شد، پس مادرش گفت: ای رسول خدا، پسرم وفات نموده است، عیسی علیه السلام به او گفت: آیا دوست داری پسرت را ببینی؟ جواب داد: بله، عیسی گفت: فردا نزد تو می­آیم تا به اذن خداوند او را برایت زنده گردانم، آن­گاه صبح شد و عیسی نزد مادر دوستش آمد و به او گفت: همراه من نزد مزارش بیا، پس باهم سوی مزار او به راه افتادند تا اینکه بر بالای مزار رسیدند، پس عیسی علیه السلام ایستاد و خداوند را فراخواند و قبر دهان گشود و آن پسر زنده از قبرخارج شد، هنگامی

ص: 233


1- . مجمع البیان 9 : 53 و54
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی
4- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

و قیل إن تلک النخلة کانت برنیة (1)

و قیل کانت عجوة (2)و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

فَکُلِی وَ اشْرَبِی أی کلی یا مریم من هذا الرطب و اشربی من هذا الماء وَ قَرِّی عَیْناً جاء فی التفسیر و طیبی نفسا و قیل معناه لتبرد عینک سرورا بهذا الولد الذی ترین لأن دمعة السرور باردة و دمعة الحزن حارة و قیل معناه لتسکن عینک سکون سرور برؤیتک ما تحبین فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فسألک عن ولدک فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً أی صمتا عن ابن عباس و المعنی أوجبت علی نفسی لله أن لا أتکلم و قیل صوما أی إمساکا عن الطعام و الشراب و الکلام عن قتادة و إنما أمرت بالصمت لیکفیها الکلام ولدها بما یبرئ ساحتها (3)عن ابن مسعود و ابن زید و وهب و قیل کان فی بنی إسرائیل من أراد أن یجتهد صام عن الکلام کما یصوم عن الطعام فلا یتکلم الصائم حتی یمسی یدل علی هذا قوله فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا أی إنی صائمة فلا أکلم الیوم أحدا و کان قد أذن لها أن تتکلم بهذا القدر ثم تسکت و لا تتکلم بشی ء آخر عن السدی و قیل کان الله تعالی أمرها أن تنذر لله الصمت و إذا کلمها أحد تومئ بأنها نذرت صمتا لأنه لا یجوز أن یأمرها بأن تخبر بأنها نذرت و لم تنذر لأن ذلک کذب عن الجبائی فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ أی فأتت مریم بعیسی حاملة له و ذلک أنها لفته فی خرقة و حملته إلی قومها قالُوا یا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا أی أمرا عظیما بدیعا إذ لم تلد أنثی قبلک من غیر رجل عن قتادة و مجاهد و السدی و قیل أمرا قبیحا منکرا من الافتراء و هو الکذب عن الجبائی.

یا أُخْتَ هارُونَ قیل فیه أقوال أحدهما أن هارون کان رجلا صالحا فی بنی إسرائیل ینسب إلیه کل من عرف بالصلاح عن ابن عباس و قتادة و کعب و ابن زید و المغیرة بن شعبة رفعه إلی النبی صلی الله علیه و آله و قیل إنه لما مات شیع جنازته أربعون ألفا کلهم یسمی هارون فقولهم یا أُخْتَ هارُونَ معناه یا شبیهة هارون فی الصلاح ما کان هذا معروفا منک

ص: 227


1- قال الفیروزآبادی: البرنی: تمر، معرب أصله برنیک أی الحمل الجید. و قال غیره: نوع من أجود التمر.
2- العجوة: التمر المحشی. و تمر بالمدینة. و هی ضرب من أجود التمر.
3- فی المصدر: بما یبرأ به ساحتها.

که مادر و پسر یکدیگر را دیدند هردو گریستند؛ آن­گاه عیسی علیه السلام نسبت به آن دو احساس ترحّم کرد و به دوستش گفت: آیا دوست داری که با مادرت در دنیا بمانی؟ گفت: ای پیامبر خدا، با خوراک و رزق و روزی و به مدت مشخص یا بدون مدّت و رزق و روزی و خوراک؟ عیسی علیه السلام به او گفت: بلکه با رزق و روزی و خوراک و زمانی به مدّت بیست سال که در طول آن ازدواج کرده و فرزند به دنیا می­آوری، دوستش پاسخ داد: در این صورت بله دوست دارم بمانم، بنابراین عیسی علیه السلام او را به مادرش تحویل داد و بیست سال زندگی کرد و در طول آن ازدواج کرد و بچه دار شد.(1)

در الکافی نظیر این حدیث از امام صادق علیها السلام روایت شده است.(2)

روایت 4.

تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرموده است: میان داوود و عیسی بن مریم علیهم السلام چهار صد سال فاصله بود، و شریعت عیسی علیه السلام بر پایه توحید و اخلاص و آنچه نوح، ابراهیم و موسی علیهم السلام به آن سفارش شده بودند شکل گرفته بود، سپس انجیل بر او نازل شد و عهد و میثاقی که از پیامبران پیشین گرفته شده بود از او نیز گرفته شد، و در کتاب، اقامه نماز همراه با پرهزگاری و تقوا، امر به معروف، نهی از منکر، حرام گرداندن امور حرام و حلال گرداندن امور حلال برای او به صورت شریعت پایه گذاری شد، آن­گاه در انجیل پندها و موعظه­ها و امثال بر او نازل شد و هیچ سخنی از قصاص، احکام، حدود و تعیین ارث و میراث به میان نیامد، احکامی که در انجیل بر عیسی علیه السلام نازل شد باعث تخفیف احکامی شد که در تورات بر موسی علیه السلام نازل شده بود، و این مصداق فرموده خداوند است در مورد آنچه که عیسی علیه السلام به بنی اسرائیل گفت: «ولأحلّ لکم بعض الذی حرّم علیکم» {تا حلال گردانم بعضی از چیزهایی را که بر شما حرام گردانده شده است}، هم چنین عیسی علیه السلام به مؤمنان همراه خویش که از او پیروی می­کردند فرمان داد که به شریعت تورات و انجیل ایمان بیاورند.(3)

روایت 5.

تفسیرالعیاشی: البُرَقیّ به نقل از پدرش در مورد این فرموده خداوند «و أمّه صدّیقة کانا یأکلان الطعام» گفته است: عیسی و مادرش مانند دیگران رفع حاجت می­کردند.(4)

ص: 234


1- . نسخه خطی تقسرالعیاشی، البحرانی این حدیث و حدیث قبلی را در البرهان 1 : 248 ذکر کرده است.
2- . روضة الکافی : 337
3- . نسخه خطی تقسرالعیاشی، البحرانی نیز در البرهان 1 : 248 این حدیث را روایت کرده است.
4- . تفسیرالعسکری : 234

و ثانیها أن هارون کان أخاها لأبیها لیس من أمها و کان معروفا بحسن الطریقة عن الکلبی.

و ثالثها أنه هارون أخو موسی علیه السلام فنسبت إلیه لأنها من ولده کما یقال یا أخا تمیم عن السدی.

و رابعها أنه کان رجلا فاسقا مشهورا بالعهر و الفساد فنسبت إلیه و قیل لها یا شبیهته فی قبح فعله عن سعید بن جبیر.

ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا أی کان أبواک صالحین فمن أین جئت بهذا الولد فَأَشارَتْ إِلَیْهِ أی فأومأت إلی عیسی بأن کلموه و استشهدوه علی براءة ساحتی فتعجبوا من ذلک ثم قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا معناه کیف نکلم صبیا فی المهد و قیل صبیا فی الحجر رضیعا و کان المهد حجر أمه الذی تربیه فیه إذ لم تکن هیأت له مهدا عن قتادة و قیل إنهم غضبوا عند إشارتها إلیه و قالوا لسخریتها بنا أشد علینا من زناها فلما تکلم عیسی علیه السلام قالوا إن هذا الأمر عظیم عن السدی.

قالَ عیسی ابن مریم إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ قدم إقراره بالعبودیة لیبطل به قول من یدعی له الربوبیة و کان الله سبحانه أنطقه بذلک لعلمه بما یقوله الغالون فیه ثم قال آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا أی حکم لی بإیتاء الکتاب و النبوة و قیل إن الله سبحانه أکمل عقله فی صغره و أرسله إلی عباده و کان نبیا مبعوثا إلی الناس فی ذلک الوقت مکلفا عاقلا و لذلک کانت له تلک المعجزة عن الحسن و الجبائی و قیل إنه کلمهم و هو ابن أربعین یوما عن وهب و قیل یوم ولد عن ابن عباس و أکثر المفسرین و هو الظاهر و قیل إن معناه أنی عبد الله سیؤتینی الکتاب و سیجعلنی نبیا و کان ذلک معجزة لمریم علیها السلام علی براءة ساحتها وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ أی و جعلنی معلما للخیر عن مجاهد و قیل نفاعا حیثما توجهت (1)و البرکة نماء الخیر و المبارک الذی ینمی الخیر به و قیل ثابتا دائما علی الإیمان و الطاعة و أصل البرکة الثبوت عن

ص: 228


1- و هو المروی عن أبی عبد اللّه علیه السلام کما تقدم.

توضیح

طبرسی رحمه الله گفته است: در مورد این آیه دو تفسیر روایت شده است: نخست اینکه این کلام در ردّ نظر مسیحیان بیان شده چرا که آنکه زنی او را به دنیا آورد و مانند دیگران غذا بخورد نمی­تواند خدای بندگان باشد، یعنی عیسی و مادرش مانند سایر مخلوقات با خوردن غذا زنده می­ماندند، پس کسی که جز با خوردن غذا نمی­تواند به زندگی ادامه دهد چگونه می­تواند خداوند باشد؟ دوّم: این سخن کنایه از رفع حاجت کردن است.(1)

روایت 6.

تفسیرالعیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه « لُعن الذین کفروا مِن بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی بن مریم» فرموده است: خوکها بر زبان داوود علیه السلام و میمون­ها بر زبان عیسی بن مریم علیه السلام لعنت و نفرین شدند.(2)

در الکافی نیز مانند همین حدیث روایت نقل شده است.(3)

توضیح

شرح و توضیح این روایت در باب داستان اصحاب السبت ذکر شد.

روایت 7.

تفسیرالعیاشی: فیض بن مختار می­گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرماید: آن­گاه که مائده (سفره) آسمانی بر عیسی علیه السلام نازل شد به حواریّون گفت: تا به شما اجازه نداده­ام چیزی از این مائده نخورید، ولی مردی از آنان از آن چیزی خورد، پس یکی از حواریّون گفت: ای روح خدا، فلان شخص از مائده چیزی خورد، و عیسی علیه السلام به آن مرد گفت: آیا از آن خورده­ای؟ گفت: خیر، پس حواریّ گفت: ای روح خدا، سوگند به خدا که از آن خورده است، ولی عیسی علیه السلام در پاسخ گفت: برادرت را تصدیق و دیده­ات را تکذیب کن.(4)

روایت 8.

تفسیر امام عسکری: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای بندگان خدا، هنگامی که قوم عیسی از او خواستند که مائده­ای را از آسمان بر آنان نازل کند خداوند فرمود:{ من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد ولی هریک از شما پس از آن انکار ورزد وی را چنان عذاب دهم که هیچ یک از جهانیان را آن چنان عذاب نداده باشم}، پس خداوند مائده را بر آنان نازل فرمود، ولی هریک از آنان که بعد از نزول مائده کفر ورزیدند را به شکل خوک، میمون، خرس، گربه و یا به شکل بعضی از پرندگان و جانورانی که

ص: 235


1- . مجمع البیان 3 : 230
2- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی نیز در البرهان آن را روایت کرده است.
3- . روضة الکافی : 200
4- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی نیز در البرهان 1 : 511 آن را روایت کرده است.

الجبائی وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ أی بإقامتهما ما دُمْتُ حَیًّا أی ما بقیت حیا مکلفا وَ بَرًّا بِوالِدَتِی أی جعلنی بارا بها أؤدی شکرها وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّاراً أی متجبرا شَقِیًّا و المعنی أنی بتوفیقه کنت محسنا إلیها حتی لم أکن من الجبابرة الأشقیاء وَ السَّلامُ عَلَیَّ أی و السلامة علی من الله یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا أی فی هذه الأحوال الثلاث قیل و لما کلمهم عیسی علیه السلام بذلک علموا براءة مریم ثم سکت عیسی فلم یتکلم بعد ذلک حتی بلغ المدة التی یتکلم فیها الصبیان (1)انتهی ملخص تفسیره رحمه الله.

و قال البیضاوی ذلِکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ أی الذی تقدم نعته هو عیسی ابن مریم لا ما تصفه النصاری قَوْلَ الْحَقِّ خبر محذوف أی هو قول الحق الذی لا ریب فیه و الإضافة للبیان و الضمیر للکلام السابق أو لتمام القصة و قیل صفة عیسی أو بدله أو خبر ثان و معناه کلمة الله و قرأ عاصم و ابن عامر و یعقوب قول بالنصب علی أنه مصدر مؤکد الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ أی فی أمره یشکون أو یتنازعون فقالت الیهود ساحر و قالت النصاری ابن الله إِذا قَضی أَمْراً تبکیت لهم بأن من إذا أراد شیئا أوجده بکن کان منزها عن شبه الخلق فی الحاجة فی اتخاذ الولد بإحبال الإناث وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها من الحلال و الحرام یعنی مریم فَنَفَخْنا فِیها فی عیسی فیها أی أحییناه فی جوفها و قیل فعلنا النفخ فیها مِنْ رُوحِنا من الروح الذی هو بأمرنا وحده أو من جهة روحنا جبرئیل وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها أی قصتهما أو حالهما آیَةً لِلْعالَمِینَ فإن من تأمل حالهما تحقق کمال قدرة الصانع تعالی.

ص: 229


1- مجمع البیان 6: 507 و 508 و 511 و 513.

در خشکی یا دریا می­زیستند مسخ نمود تا جائی که به چهارصد گونه مسخ شدند.(1)

روایت 9.

تفسرالعیاشی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: مائده­ای که بر بنی اسرائیل نازل شد با زنجیرهایی از طلا آراسته شده بود و بر آن نُه نوع غذا و نُه قرص نان وجود داشت.(2)

روایت 10.

تفسیرالعیاشی: امام موسی کاظم علیه السلام فرموده است: خوک(صفت)هایی که در میان قوم عیسی علیه السلام حضورداشتند از او خواستند که مائده­ای را بر آنان نازل کند، ولی بعد از نزول آن ایمان نیاوردند پس خداوند آنان را به شکل میمون مسخ نمود.(3)

روایت 11.

تفسیرالعیاشی: عبدالصمد بن بذار گوید: از امام کاظم علیه السلام شنیدم که می­فرماید: خوک­ها گروهی از گازران (لباس شویان) بودند که مائده آسمانی را تکذیب کردند پس به صورت خوک مسخ شدند.(4)

روایت 12.

تفسیرالعیاشی: امام باقرعلیه السلام در تفسیر این فرموده خداوند به حضرت عیسی که «أأنت قلت للناس اتّخذونی و أمّی إلهین من دون الله»{آیا تو به مردم گفته­ای که من و مادرم را به جای خداود پرستش کنید؟} گفته است: خداوند این سخن را به عیسی نگفته ولی درآینده خواهد گفت، همانا خداوند آن­گاه که بداند چیزی روی خواهد داد از آن به صورت خبری که به وقوع پیوسته است سخن می­گوید.(5)

روایت 13.

تفسیر العیاشی: سلیمان بن خالد گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد این فرموده خداوند به عیسی علیه السلام پرسیدم: «أأنت قلت اتخذونی و أمّی إلهین من دون الله»، ایشان در پاسخ فرمود: خداوند هرگاه بخواهد امری به وقوع بپیوند، آن را مانند امری به وقوع پیوسته نقل می­کند حال آنکه هنوز به وقوع نپیوسته است.(6)

ص: 236


1- . تفسیرالعسکری : 234
2- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی نیز در البرهان 1 : 511 دوبار آن را روایت کرده است.
3- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی
4- و4 . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی نیز در البرهان 1 : 511 و512 این دو حدیث و حدیث قبلی را روایت کرده است.
5- 5 . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی در البرهان 1 :512 این حدیث را روایت کرده است.
6-

باب 18 فضله و رفعة شأنه و معجزاته و تبلیغه و مدة عمره و نقش خاتمه و جمل أحواله

الآیات

البقرة: «قال الله تعالی وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» (مرتین:87و253)

آل عمران: «وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ* مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ»(3-4)

المائدة: «وَ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ آتَیْناهُ الْإِنْجِیلَ فِیهِ هُدیً وَ نُورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ»(46) (و قال تعالی): «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ* لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ *مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی یُؤْفَکُونَ»(73-75) (و قال تعالی): «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ»(78) (و قال تعالی): «إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی فَتَنْفُخُ فِیها فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِی وَ تُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِی وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتی بِإِذْنِی وَ إِذْ کَفَفْتُ بَنِی إِسْرائِیلَ عَنْکَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ *وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی قالُوا آمَنَّا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنا مُسْلِمُونَ* إِذْ قالَ الْحَوارِیُّونَ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ

ص: 230

روایت 14.

تفسیرالعیاشی: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «تعلم ما فی نفسی و لا أعلم ما فی نفسک إنّک أنت علّام الغیوب» {از آنچه در درون من می­گذرد آگاهی و من از آنچه در درون تو می­گذرد بی­آگاه، به راستی که تو از امور پنهان بسیار آگاهی} فرموده است: اسم اعظم خداوند دارای هفتاد و سه حرف است، پس خداوند تبارک و تعالی یکی از حروف آن را پنهان داشته است، از این جاست که هیچ کس به آنچه در درون ذات الهی می­گذرد آگاه نیست، خداوند هفتاد و حرف باقیمانده را به آدم عطا فرمود، پس پیامبران آن را به ارث بردند تا اینکه دوران به عیسی علیه السلام رسید، و این سخن«تعلم ما فی نفسی» را عیسی بر زبان رانده بدین معنی که از هفتاد ودوحرفی که از اسم اعظم در درون من است آگاهی، می­گوید: تو آنها را به من آموخته­ای پس از آنها آگاهی سپس می­گوید: «ولا أعلم ما فی نفسک» یعنی: آن حرف را از مخلوقاتت پنهان داشته­ای پس کسی از آنچه در درون تو می­گذرد آگاهی ندارد.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله گفته است: «وإذ قال الله» یعنی: إذ یقول الله یوم القیامة لعیسی: آن­گاه که خداوند در روز قیامت به عیسی می­گوید: «یا عیسی بن مریم أأنت قلت للناس اتّخذونی وأمّی إلهین من دون الله»{ ای عیسی پسر مریم، آیا تو به مردم گفته­ای که تو و مادرت را به جای خداوند پرستش کنند؟} این سخن اگرچه در سیاق استفهام بیان شده ولی به منزله سرزنش و تهدید مسیحیانی است که چنین ادعایی را مطرح کرده­اند؛ و گفته شده: خداوند با این کلام خواسته به عیسی علیه السلام بفهماند که قومی بر این باورند که او و مادرش دو خداوند هستند؛ و به فرموده «إلهین» اعتراض شده و گفته­اند: در میان مسیحیان کسی وجود ندارد که مریم را خدابخواند، و پاسخ این اعتراض از چند جنبه قابل بررسی است:

نخست: آنان هنگامی که عیسی را به عنوان خداوند قرار دادند مجبور شدند که مادرش را نیز به عنوان خداوند بپذیرند، چرا که فرزند از جنس مادر می­باشد، پس این نکته از روی اجبار بر آنان تحمیل شده است.

دوّم: آنان هنگامی که آن دو را در حدّ خدایان تعظیم و گرامی داشتند اسم خداوند را بر هر دو نهادند.

سوّم: ممکن است در میان آنها کسانی باشند که بر این باور باشند. و این نظر را روایت شیخ ابوجعفر- خداوند روح اورا مقدّس گرداند- از یکی از مسیحیان تقویت می­گرداند مبنی بر اینکه در گذشته قومی وجود داشته­اند که به آنها (مریمیّه) گفته می­شده و معتقد بوده­اند که مریم خداود است.(2)

و طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه«تعلم ما فی نفسی و لا أعلم ما فی نفسک» گفته است:

ص: 237


1- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی نیز آن را در البرهان 1 : 513 روایت کرده است.
2- . این نظر را آنچه الیعقوبی در تاریخش 1 : 123 بیان کرده تأیید می­کند.

عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ قالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ *قالُوا نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَکُونَ عَلَیْها مِنَ الشَّاهِدِینَ* قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ»(110-115)

المؤمنون: «وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ»(50)

یس: «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ* إِذْ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ فَکَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ *قالُوا ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَکْذِبُونَ* قالُوا رَبُّنا یَعْلَمُ إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ* وَ ما عَلَیْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ* قالُوا إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ* قالُوا طائِرُکُمْ مَعَکُمْ أَ إِنْ ذُکِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ* وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعی قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ* اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ* وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ* أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ* إِنِّی إِذاً لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ* إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ *قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ *بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ* وَ ما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَ ما کُنَّا مُنْزِلِینَ* إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ»(13-29)

الزخرف: «إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ»(59)

(و قال تعالی): «وَ لَمَّا جاءَ عِیسی بِالْبَیِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ* إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ *فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ»(63-65)

الصف: «وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ»(6)

ص: 231

یعنی: تو از نهان و آشکار من آگاهی درحالی که من از نهان و آشکار تو بی خبرم؛ و ذکر (نَفْس) برای ذات اقدس الهی در مقام هم قافیه شدن کلام می­باشد، عادت بر این است که انسان امور را در درون خویش پنهان می­دارد پس فرموده «ما فی نفسی» عبارت از پنهان داشت امور است، سپس به منظور مقابله به مثل فرموده است:«ما فی نفسک»، و گرنه خداوند منزّه است از اینکه درون و قلب داشته باشد که معانی و مفاهیم در آن جای بگیرند.(1)

روایت 15.

مَن لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرموده است: به عیسی بن مریم گفته شد: تو را چه شده که ازدواج نمی­کنی؟ در پاسخ گفت: با ازدواج چه کنم؟

گفتند: صاحب فرزند می­شوی، گفت: و با فرزندانم چه کنم؟ اگر زنده بمانند باعث فتنه و بلا (و یا آزمایش و ابتلای الهی) می شوند و اگر فوت کنند باعث غم و اندوه.(2)

توضیح

حَزَنه ( با تشدید یا تخفیف(زای)): أحزنَه: او را غمگین ساخت.

روایت 16.

نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام در یکی از خطبه­هایش فرموده است: و اگر خواهی از عیسی بن مریم علیه السلام بگویم که سنگ را بالش خود قرار می­داد، لباس پشمی خشن به تن می­کرد، نان خورش او گرسنگی و چراغش در شب ماه و پناهگاه زمستان او شرق و غرب زمین بود، میوه و گُل او سبزیجاتی بود که زمین برای چهارپایان می­رویاند، زنی نداشت که او را فریفته خود سازد و فرزندی نداشت تا اورا غمگین سازد، مالی نداشت تا اورا سرگرم کند و آزار و طمعی نداشت تا او را خوار و ذلیل نماید، مرکب سواری او دو پایش و خدمتگزار وی دست­هایش بود.(3)

توضیح

(کان إدامُه الجوع): شاید معنا چنین باشد: انسان نیازمند خورش است چرا که خوردن نان بدون خورش برای طبیعت انسان سخت و دشوار است، امّا با وجود گرسنگی شدید نان خالی بسیار لذت بخش است و به چیز دیگری نیاز ندارد، پس گرسنگی به منزله خورش است، یا اینکه عیسی علیه السلام نان را در حدّ کمتر از سیر شدن می­خورد، پس گرسنگی مانند خورش با آن درهم می­آمیخت. و (لَفِته-یَلْفِته): او را از رأی و نظر خود بازداشت و منصرف کرد.

ص: 238


1- . مجمع البیان 3 : 268 و 269
2- . من لا یحضره الفقیه : 459 باب نوادر النکاح
3- . نهج البلاغه 1 : 293

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ أی المعجزات و قیل الإنجیل وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أی قویناه بجبرئیل و قیل أی الإنجیل و قیل هو الاسم الذی کان عیسی یحیی به الموتی و قیل هو الروح الذی نفخ فیه فأضافه إلی نفسه تشریفا و القدس الطهر و قیل البرکة و قیل هو الله تعالی. (1)وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً أی حجة علی قدرتنا علی الاختراع وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ أی و جعلنا مأواهما مکانا مرتفعا مستویا واسعا و الربوة هی الرملة من فلسطین و قیل دمشق و قیل مصر و قیل بیت المقدس و قیل هی حیرة الکوفة و سوادها و القرار مسجد الکوفة و المعین الفرات عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام (2)و قیل ذاتِ قَرارٍ أی ذات موضع استقرار أی هی أرض مستویة یستقر علیها ساکنوها و قیل ذات ثمار إذ لأجلها یستقر فیها ساکنوها وَ مَعِینٍ أی ماء جار ظاهر للعیون (3)أَنْعَمْنا عَلَیْهِ أی بالخلق من غیر أب و بالنبوة وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ أی آیة لهم و دلالة یعرفون بها قدرة الله تعالی علی ما یرید حیث خلقه من غیر أب فهو مثل لهم یشبهون به ما یریدون من أعاجیب صنع الله بِالْحِکْمَةِ أی بالنبوة و قیل بالعلم بالتوحید و العدل و الشرائع بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ قیل أی کله کقول لبید أو یخترم بعض النفوس حمامها أی کل النفوس و الصحیح أن البعض لا یکون فی معنی

ص: 232


1- مجمع البیان 1: 155 و 152.
2- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: روی ان جبرئیل نفخ فی جیبها و قد دخلت الی المغتسل للتطهیر فخرجت و قد انتفخ بطنها فخافت من خالتها و من زکریا فخرجت هاربة علی وجهها، و ان نساء بنی إسرائیل و من کان یتعبد معها رأوا بطنها فشتمنها و نتفن شعرها و خمشن وجهها، فانطق اللّه المسیح علیه السلام فی بطنها فقال: و حقّ النبیّ المبعوث بعدی فی آخر الزمان لئن أخرجنی اللّه من بطن امی مریم لاقیمن علیکم الحد، و مضت مریم علی وجهها حتّی اتت قریة فی غربی الکوفة یقال لها بشوشا، و یروی بانقیا، و هی الیوم تعرف بالنخیلة و فیها عظام هود و شعیب و صالح و عدة من الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام فاشتد بها الطلق فاستندت الی جذع نخلة نخرة قد سقط رأسها اه.
3- مجمع البیان 7: 107 و 108. و فیه: ظاهر العیون.

روایت 17.

إرشادالقلوب: عیسی علیه السلام فرموده است: خدمتگزار من دست­هایم، مرکبم پاهایم، زیراندازم زمین، بالشم سنگ، پناه گرم من در زمستان مشرق زمین، چراغم در شب نور ماه، نان خورشم گرسنگی، زیر پوشم ترس، لباسم پشم خشن، و میوه و ریحانه­ام آن چیزی است که زمین برای چهارپایان و وحوش می­رویاند، بیتوته می­کنم در حالی که چیزی ندارم و صبح مرا درمی­یابید و باز چیزی ندارم، و این در حالی است که بر روی زمین کسی بی نیازتر از من وجود ندارد.(1)

روایت 18.

معانی الأخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام در تفسیر آیه «و آویناهما إلی ربوة ذات قرار و معین» فرموده است: (الربوة): کوفه، (القرار): مسجد، (المعین): نهرفرات.(2)

روایت 19.

تفسیر علی بن ابراهیم: ایشان در تفسیر آیه «و جعلنا ابن مریم و أمّه آیة» تا «و معین» گفته است: (الربوة): حیره، (ذات قرار و معین): کوفه.(3)

توضیح

شاید معنا چنین باشد (القرار): کوفه، (المعین ماؤها: آبش جاری و روان): نهر فرات، و (الحیرة): کربلا، چرا که به کوفه و نهر فرات نزدیک است و به آن دو اضافه شده است.

ص: 239


1- . إرشادالقلوب : 191
2- . معانی الأخبار : 106
3- . تفسیرالقمی : 446

الکل و الذی جاء به عیسی فی الإنجیل إنما هو بعض الذی اختلفوا فیه و بین لهم فی غیر الإنجیل ما احتاجوا إلیه و قیل معناه لأبین لکم ما تختلفون فیه من أمور الدین دون أمور الدنیا و هو المقصود (1)فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ یعنی الیهود و النصاری فی أمر عیسی (2).

الأخبار

«1»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْهُذَلِیِّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ: مَکَثَ عِیسَی علیه السلام حَتَّی بَلَغَ سَبْعَ سِنِینَ أَوْ ثَمَانَ سِنِینَ فَجَعَلَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ فَأَقَامَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُعَلِّمُهُمُ التَّوْرَاةَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْإِنْجِیلَ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ عَلَیْهِمْ حُجَّةً (3).

«2»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ أَصْحَابَ عِیسَی علیه السلام سَأَلُوهُ أَنْ یُحْیِیَ لَهُمْ مَیِّتاً قَالَ فَأَتَی بِهِمْ إِلَی قَبْرِ سَامِ بْنِ نُوحٍ فَقَالَ لَهُ قُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ یَا سَامَ بْنَ نُوحٍ قَالَ فَانْشَقَّ الْقَبْرُ ثُمَّ أَعَادَ الْکَلَامَ فَتَحَرَّکَ ثُمَّ أَعَادَ الْکَلَامَ فَخَرَجَ سَامُ بْنُ نُوحٍ فَقَالَ لَهُ عِیسَی أَیُّهُمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ تَبْقَی أَوْ تَعُودُ قَالَ فَقَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ بَلْ أَعُودُ إِنِّی لَأَجِدُ حُرْقَةَ الْمَوْتِ أَوْ قَالَ لَدْغَةَ الْمَوْتِ (4)فِی جَوْفِی إِلَی یَوْمِی هَذَا (5).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام مرسلا مثله (6).

«3»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ أَحْیَا أَحَداً بَعْدَ مَوْتِهِ حَتَّی کَانَ لَهُ أَکْلٌ وَ رِزْقٌ وَ مُدَّةٌ وَ وَلَدٌ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّهُ کَانَ لَهُ صَدِیقٌ مُوَاخٍ لَهُ فِی اللَّهِ وَ کَانَ عِیسَی یَمُرُّ بِهِ فَیَنْزِلُ عَلَیْهِ وَ إِنَّ عِیسَی علیه السلام غَابَ عَنْهُ حِیناً ثُمَّ مَرَّ بِهِ لِیُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَخَرَجَتْ إِلَیْهِ أُمُّهُ (7)فَسَأَلَهَا عَنْهُ فَقَالَتْ أُمُّهُ مَاتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا أَ تُحِبِّینَ أَنْ تَرَیْهِ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ لَهَا إِذَا کَانَ غَدٌ أَتَیْتُکِ حَتَّی أُحْیِیَهُ لَکِ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَاهَا فَقَالَ لَهَا انْطَلِقِی مَعِی إِلَی قَبْرِهِ فَانْطَلَقَا حَتَّی أَتَیَا قَبْرَهُ فَوَقَفَ عِیسَی علیه السلام ثُمَّ دَعَا اللَّهَ فَانْفَرَجَ الْقَبْرُ وَ خَرَجَ ابْنُهَا حَیّاً فَلَمَّا رَأَتْهُ

ص: 233


1- المصدر خلی عن قوله: و هو المقصود.
2- مجمع البیان 9: 53 و 54.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- فی نسخة: لذعة الموت.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.
7- فی البرهان: فخرجت إلیه أمه لتسلم علیه.

می­گویم: در کتاب الغیبة در حدیث مفضّل بن عمر که آن را از امام صادق علیه السلام روایت کرده است ذکحر خواهد شد که نقاط مختلفی از زمین فخر می­فروشند، پس کعبه بر کربلا فخر فروشی می­کند، آن­گاه خداوند به کعبه وحی می­کند: ساکت باش و بر کربلا فخر مفروش چرا که سرزمین مبارکی است که درآنجا و زیر درخت موسی را ندا سر دادیم، و کربلا سرزمین مرتفعی است که مریم و عیسی را در آنجا پناه دادیم، و دو لابی که سر حسین علیه السلام در آن شسته شد همان است که مریم، عیسی علیه السلام را درآن شستشو داد و خود نیز به خاطر ولادت عیسی در آن غسل گرفت.

روایت 20.

تفسیر علی بن ابراهیم: «واضرب لهم مثلاً أصحاب القریة إذ جاءها المرسلون» تا «إنّا إلیکم مرسلون»: ابو حمزه ثمالی گوید: از امام باقر علیه السلام تفسیر این آیه را پرسیدم، ایشان در پاسخ فرمود: خداوند دو مرد را به سوی ساکنان شهر انطاکیّه روانه کرد پس برای آنان مطالبی بیان می­کردند که از آن آگاهی نداشتند، امّا آنها با خشونت و سنگدلی با آن دو مرد رفتار کردند و در بُت­خانه محبوس­شان داشتند، آن­گاه خداوند مرد سوّمی را به سوی آنان فرستاد، پس وارد شهر شد و گفت: مرا به درگاه پادشاه راهنمایی کنید، و هنگامی که بر درگاه پادشاه ایستاد گفت: من مردی هستم که در فلات و سرزمینی بی آب و علف به عبادت می­پرداختم و اکنون علاقه­مند گشته­ام که خدای پادشاه را پرستش نمایم، نگهبانان این سخن او را به گوش پادشاه رساندند، پس پادشاه گفت: او را به خانه خدایان وارد کنید، آن مرد را وارد کردند و او یک سال را در آنجا با دو دوستش که قبلاً زندانی شده بودند به سر برد، پس به آن دو گفت: این گونه قومی را از سنت و آئینی به سنت و آئین دیگری در می­آوریم نه با خشونت و بدرفتاری، آیا مرا همراهی می­کنید؟ سپس گفت: به اینکه مرا می­شناسید اقرار نکنید؛ آن­گاه نزد پادشاه برده شد و پادشاه به او گفت: به من خبر رسیده که خداوندِ ما را عبادت می­کردی، بنابراین برای همیشه برادر من خواهی بود پس حاجت خود را از من بخواه، گفت: ای پادشاه، حاجتی ندارم، ولی سرگذشت دو مردی که در خانه خدایان (بت­خانه) مشاهده کردم چیست؟ پادشاه گفت: این دو مرد سوی من آمدند در حالی که مرا از دین و آئینم گمراه می­کردند و به سوی خداوندی آسمانی دعوت می­نمودند، مرد گفت: ای پادشاه، مناظره زیبایی خواهد بود، اگر حقّ با آن دو بود که پیروی­شان می­کنیم و اگر حقّ با ما بود که وارد دین­مان می­شوند و حقوق و واجباتی که در مورد ما به اجرا درمی­آید در مورد آن دو نیز به اجرا درخواهد آمد؛ پس پادشاه کسی را دنبال آن دو مرد فرستاد و هنگامی که بر او وارد شدند دوستشان به آنان گفت: چه چیز را برای من (ما) به ارمغان آورده­اید؟ گفتند: آمده­ایم تا به سوی عبادت خداوندی دعوت کنیم که آسمانها و زمین را آفریده است و در رحم مادران آنچه را بخواهد می­آفریند و آن­گونه که بخواهد شکل می­دهد، و درخت­ها و ثمرات را رویانده و باران را از آسمان نازل کرده است؛

ص: 240

أُمُّهُ وَ رَآهَا بَکَیَا فَرَحِمَهُمَا عِیسَی علیه السلام (1)فَقَالَ لَهُ أَ تُحِبُّ أَنْ تَبْقَی مَعَ أُمِّکَ فِی الدُّنْیَا قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَکْلٍ وَ بِرِزْقٍ وَ مُدَّةٍ أَوْ بِغَیْرِ مُدَّةٍ وَ لَا رِزْقٍ وَ لَا أَکْلٍ فَقَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام بَلْ بِرِزْقٍ وَ أَکْلٍ وَ مُدَّةٍ تُعَمَّرُ عِشْرِینَ سَنَةً وَ تَزَوَّجُ وَ یُولَدُ لَکَ قَالَ فَنَعَمْ إِذاً قَالَ فَدَفَعَهُ عِیسَی إِلَی أُمِّهِ (2)فَعَاشَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ تَزَوَّجَ وَ وُلِدَ لَهُ (3).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد بن عیسی عن الحسن بن محبوب عن أبی جمیلة عن أبان بن تغلب و غیره عنه علیه السلام مثله (4).

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ بَیْنَ دَاوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانَ شَرِیعَةُ عِیسَی أَنَّهُ بُعِثَ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ بِمَا أَوصِیَ بِهِ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی علیهم السلام وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الْإِنْجِیلُ وَ أُخِذَ عَلَیْهِ الْمِیثَاقُ الَّذِی أُخِذَ عَلَی النَّبِیِّینَ وَ شُرِّعَ لَهُ فِی الْکِتَابِ إِقَامُ الصَّلَاةِ مَعَ الدِّینِ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَحْرِیمُ الْحَرَامِ وَ تَحْلِیلُ الْحَلَالِ وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ فِی الْإِنْجِیلِ مَوَاعِظُ وَ أَمْثَالٌ وَ لَیْسَ فِیهَا قِصَاصٌ وَ لَا أَحْکَامُ حُدُودٍ وَ لَا فَرْضُ مَوَارِیثَ وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ تَخْفِیفُ مَا کَانَ نَزَلَ عَلَی مُوسَی علیه السلام فِی التَّوْرَاةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فِی الَّذِی قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ أَمَرَ عِیسَی مَنْ مَعَهُ مِمَّنِ اتَّبَعَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یُؤْمِنُوا بِشَرِیعَةِ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ (5).

«5»

شی، تفسیر العیاشی الْبَرْقِیُّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ قَالَ کَانَا یَتَغَوَّطَانِ (6).

ص: 234


1- فی نسخة: فرحمها عیسی علیه السلام.
2- فی البرهان: قال: فنعم إذا، فدفعه عیسی الی أمه. و فی نسخة من التفسیر: قال: فنعم قال: فدفعه فرفعه خ ل عیسی الی أمه.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ و ما قبله فی البرهان 1: 284.
4- روضة الکافی: 337.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 248.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 1: 492، و رواه الصدوق فی العیون: 325 فی خبر طویل بإسناده عن تمیم بن عبد اللّه بن تمیم القرشیّ رضی اللّه عنه قال: حدّثنی ابی قال: حدّثنا أحمد بن علی الأنصاریّ، عن الحسن بن الجهم، عن علیّ بن موسی الرضا علیه السلام.

پس به آن دو گفت: آیا اگر نابینایی را نزد این خدای شما که ما را به سوی او و عبادتش دعوت می­کنید بیاوریم می­تواند سلامتی را به او بازگرداند؟ گفتند: اگر از او بخواهیم و ارداه کند چنین خواهد کرد، گفت: ای پادشاه، نابینایی مادرزاد که هیچ نمی­بیند را نزد من بیاور، و چنین شخصی حاضر شد پس به آن دو گفت: خدای خویش را بخوانید تا بینایی این شخص را به او بازگرداند، آن­گاه برخاستند و دو رکعت نماز گزاردند، بلافاصله چشمان آن نابینا گشوده شد و به سوی آسمان نگریست، پس گفت: ای پادشاه، نابینای دیگری بیاورید، نابینای دیگری آورده شد و این بار خود سجده­ای گزارد، آن­گاه سرش را بالا گرفت و ناگهان نابینا بینائیش را باز یافت، سپس آن مرد گفت: ای پادشاه دلیل و برهانی از پس دلیل و برهان دیگر، شخصی زمین گیر را نزد من بیاورید؛ چنین کردند و دوباره از آن دو خواست که سلامتی این شخص را نیز به او بازگردانند، پس نماز گزاردند و خداوند را خوانند، به یک باره پاهای شخصِ زمین گیر آزاد شدند و او برخواست و به راه افتاد، گفت: ای پادشاه، زمین گیر دیگری را نزد من بیاورید، آورده شد و آن مرد با او چنان کرد که بار پیش کرده بود، پس زمین گیر به راه افتاد، آن مرد گفت: ای پادشاه، دو دلیل آوردند و ما نیز مانندشان را آوردیم، ولی یک چیز باقی مانده است که اگر آن دو انجام دهند، با هم به کیش و آئین­شان درخواهیم آمد، سپس گفت: ای پادشاه، مرا خبر رسیده که شما تک پسری داشته­اید که وفات نموده است، پس اگر خدای این دو شخص او را زنده گرداند همراه آنان دینشان را خواهیم پذیرفت، پادشاه به او گفت: من نیز با تو هم عقیده­ام، آن­گاه به آن دو گفت: یک هدف باقی مانده است، پسر پادشاه وفات نموده است، پس خدای خویش را بخوانید تا او را زنده گرداند؛ بنابراین دو مرد سجده کنان به درگاه خداوند بر زمین افتادند و سجده­شان را به درازا کشاندند، سپس سرشان را بالا گرفتند و به پادشاه گفتند: شخصی را به سوی مزار پسرت روانه ­دار إن­شاءالله او را خواهی یافت که از مزارش برخاسته است؛ مردم خارج شدند و می­نگریستند، آن­گاه پسرِ پادشاه را مشاهده کردند که از قبر خارج شده و سرش را از زیر خاک تکان می­دهد، آن پسر نزد پادشاه آورده شد و او پی برد که واقعاً پسرش است، پس به او گفت: ای پسرم، حال و وضعیت تو چگونه است؟ گفت: من مرده بودم، و اکنون دو مرد را مشاهده کردم که در مقابل پروردگارم به سجده افتادند در حالی که از او می­خواستند که مرا زنده گرداند، پس خداوند مرا زنده گرداند، پادشاه گفت: ای پسرکم، اگر آن دو را ببینی آنها را می­شناسی؟ گفت: بله، پس پادشاه تمام مردم را به سوی صحرا خارج کرد، و یک یک مردان آن قوم از مقابل پسر پادشاه عبور می­کردند و پدرش به او می­گفت: بنگر، و پسر می­گفت: خیر خیر، بعد از آمدن جمع کثیری از مردان، یکی از آن دو مرد بر پسر گذر کرد پس گفت: این یکی از آن دو است و با دستش به او اشاره کرد، آن­گاه تعداد بیشتری از مردان بر او گذشتند تا اینکه پسر پادشاه دوست دیگر آن مرد را نیز مشاهده کرد و گفت: و این، مرد دیگر است؛ پس پیامبری که دوست آن دو مرد بود گفت:

ص: 241

بیان

قال الطبرسی رحمه الله قیل فیه قولان أحدهما أنه احتجاج علی النصاری بأن من ولدته النساء و یأکل الطعام لا یکون إلها للعباد أی أنهما کانا یعیشان بالغذاء کما یعیش سائر الخلق فکیف یکون إلها من لا یقیمه إلا أکل الطعام و الثانی أن ذلک کنایة عن قضاء الحاجة (1).

«6»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: (2)لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ قَالَ الْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ علیه السلام وَ الْقِرَدَةُ عَلَی لِسَانَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (3).

کا، الکافی عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن ابن محبوب عن ابن رئاب عن أبی عبیدة مثله (4)

بیان

قد مر شرحه فی باب قصة أصحاب السبت.

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْفَیْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا أُنْزِلَتِ الْمَائِدَةُ عَلَی عِیسَی علیه السلام قَالَ لِلْحَوَارِیِّینَ لَا تَأْکُلُوا مِنْهَا حَتَّی آذَنَ لَکُمْ فَأَکَلَ مِنْهَا رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ بَعْضُ الْحَوَارِیِّینَ یَا رُوحَ اللَّهِ أَکَلَ مِنْهَا فُلَانٌ فَقَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام أَکَلْتَ مِنْهَا قَالَ لَهُ لَا فَقَالَ الْحَوَارِیُّونَ بَلَی وَ اللَّهِ یَا رُوحَ اللَّهِ لَقَدْ أَکَلَ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ عِیسَی صَدِّقْ أَخَاکَ وَ کَذِّبْ بَصَرَکَ (5).

«8»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ قَوْمَ عِیسَی لَمَّا سَأَلُوهُ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَأَنْزَلَهَا عَلَیْهِمْ فَمَنْ کَفَرَ مِنْهُمْ بَعْدُ مَسَخَهُ اللَّهُ إِمَّا خِنْزِیراً وَ إِمَّا قِرْداً وَ إِمَّا دُبّاً وَ إِمَّا هِرّاً وَ إِمَّا عَلَی صُورَةِ بَعْضِ الطُّیُورِ وَ الدَّوَابِّ الَّتِی فِی

ص: 235


1- مجمع البیان 3: 230.
2- فی الکافی: قال فی قول اللّه اه.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و أخرجه البحرانیّ فی البرهان.
4- روضة الکافی: 200.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 511.

من به خداوند شما ایمان آوردم و یقین یافتم که آنچه به ارمغان آورده­اید حقّ است و پادشاه گفت: من نیز به خدای شما ایمان آوردم، و تمام مردم سرزمین تحت فرمان او نیز ایمان آوردند.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «واضرب لهم مثلاً أصحاب القریة إذ جاءها المرسلون» گفته است: یعنی هنگامی که پیامبران را به سوی آنان روانه داشت، «إذ أرسلنا إلیهم اثنین» یعنی: دو پیامبر از پیامبران خود، «فکذّبوهما» ابن عباس گفته است: آنان، آن دو پیامبر را زدند و محبوس­شان داشتند، «فعزّزنا بثالث» یعنی: پشت آن دو را به پیامبر سوّمی گرم و قرص و محکم گرداندیم، شعبة گفته است: اسم دو پیامبر نخست، شمعون و یوحنّا، و اسم پیامبر سوّم بولس بوده است؛ ابن عباس و کعب گویند: اسم دو پیامبر نخست صادق و صدوق و اسم پیامبر سوّم سلوم بوده است؛ وهب و کعب گفته­اند: آن سه نفر از فرستادگان عیسی و حواریّون بوده­اند، و عیسی علیه السلام آنان را به خود نسبت داده چرا که از جانب وی به سوی آن قوم فرستاده شدند،{پس رسولان گفتند:ما به سوی شما به پیامبری فرستاده شدیم} آن­گاه ساکنان آن شهر گفتند:{شما جز بشری مانند ما نیستند} بنابراین شایستگی پیامبری ندارید{ و خدای رحمان چیزی نفرستاده است}.

و ساکنان آن دیار این سخنان را بعد از اقامه حجّت و ظهور معجزه و نپذیرفتن آن بر زبان راندند، آن­گاه رسولان گفتند: { پروردگارمان می­داند که ما واقعاً به سوی شما فرستاده شده­ایم، و بر ما [وظیفه­ای] جز رسانیدن آشکار [پیام] نیست}، سپس کافران آن قوم گفتند: «إنّا تطیّرنا بِکمُ» یعنی: شما را به شگون بد گرفته­ایم و{اگر دست برندارید سنگسارتان می­کنیم} یا به شما ناسزا می­گوییم و {قطعاً عذاب دردناکی از ما به شما خواهد رسید}، رسولان گفتند: « طائرکم معکم» یعنی: بد شگونی شما با خودتان است، چرا که بر کفر به خداوند متعال اقامت دارید، «أئن ذکّرتم» یعنی: اگر شما را پند دهند باز این سخن خود را خواهید گفت: و گفته شده: معنای این آیه چنین است: اگر شما را پند دهیم و به شما یادآوری کنیم ما را تهدید می­کنید، و این مانند معنای نخست است؛ و یا اگر تدبیر و اندیشه کنید به درستی گفتار ما پی خواهید برد، «بَلْ أنتم قوم مُسرفون» یعنی: در ما خصوصیّتی وجود ندارد که باعث شومی و بدشگونی ما شود، ولی شما با تکذیب پیامبران و انجام معصیت از حدود الهی تجاوز کرده­اید، «و جاء مِن أقصی المدینة رجلٌ یسعی»{و در این میان مردی از دورترین جای شهر دوان دوان آمد} از ابن عباس و گروهی از مفسران روایت شده که اسم این مرد، حبیب نجّار بوده است. او هنگام ورود رسولان به آن شهر به آنان ایمان آورده بود و منزلش کنار دورترین دروازه از دروازه­های شهر قرار داشت، پس هنگامی که خبر به او رسید که قومش رسولان را تکذیب کرده­اند و قصد به قتل رساندن آنان را دارند، دوان دوان و در حال تاخت سر رسید، و گفت:{ای قوم من، از این فرستادگان پیروی کنید}، این مرد از پیامبریِ فرستاده شدگان آگاه بود چرا که هنگامی که او را به سوی دعوت خود فرا خواندند به آنان گفت: آیا در مقابل این دعوت اجر و پاداشی از من طلب می­کنید؟ گفتند: خیر؛ و ابن عباس گفته است: آن مرد به مرضی مزمن یا جذام مبتلا بود، پس آن رسولان او را شفا دادند و به آنان ایمان آورد. سپس گفت:

ص: 242


1- . تفسیرالقمی : 549 و550

الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّی مُسِخُوا عَلَی أَرْبَعِمِائَةِ نَوْعٍ مِنَ الْمَسْخِ (1).

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عِیسَی الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمَائِدَةُ الَّتِی نَزَلَتْ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مُدْلَاةٌ بِسَلَاسِلَ مِنْ ذَهَبٍ عَلَیْهَا تِسْعَةُ أَلْوَانٍ وَ تِسْعَةُ أَرْغِفَةٍ (2).

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْخَنَازِیرَ مِنْ قَوْمِ عِیسَی علیه السلام سَأَلُوا نُزُولَ الْمَائِدَةِ فَلَمْ یُؤْمِنُوا فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ خَنَازِیرَ (3).

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بذار (بُنْدَارَ) (4)قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ کَانَتِ الْخَنَازِیرُ قَوْماً مِنَ الْقَصَّارِینَ کَذَّبُوا بِالْمَائِدَةِ فَمُسِخُوا خَنَازِیرَ (5).

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِعِیسَی أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ لَمْ یَقُلْهُ وَ سَیَقُولُهُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا عَلِمَ أَنَّ شَیْئاً کَائِنٌ أَخْبَرَ عَنْهُ خَبَرَ مَا قَدْ کَانَ (6).

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ لِعِیسَی أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ (7)فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَمْراً أَنْ یَکُونَ قَصَّهُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ کَأَنْ قَدْ کَانَ (8).

ص: 236


1- تفسیر العسکریّ: 234.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 1: 511 دفعتین، فی إحداهما: تسعة احوتة، و فی الأخری: تسعة الوان. و الظاهر أن الالوان فی المتن مصحفة أنوان؛ و الاحوتة جمع الحوت، و الانوان جمع النون: الحوت.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- فی البرهان: عبد الصمد بن بندار، و فی تنقیح المقال عن رجال الشیخ: عبد الصمد بن مدار الصیرفی الکوفیّ من أصحاب الصادق علیه السلام، و فی نسختی من رجال الشیخ: عبد الصمد ابن بلات، و تقدم فیما مضی: عبد الصمد بن برار، و علی ای فالرجل مجهول أبا و حالا.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجهما و ما قبلهما البحرانیّ فی البرهان 1: 511 و 512.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجهما و ما قبلهما البحرانیّ فی البرهان 1: 511 و 512.
7- فی البرهان زیادة: قال اللّه بهذا الکلام؟.
8- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 1: 512.

«اتّبعوا من لا یسألکم أجراً و هم مهتدون» { از کسانی که پاداشی از شما نمی­خواهند و خود نیز بر راه راست قرار دارند پیروی کنید}، گفته شده: هنگامی که این سخن را به زبان آورد او را نزد پادشاه بردند، پس پادشاه به او گفت: آیا تو نیز از این رسولان پیروی می­کنی؟ گفت: {آخر چرا کسی را نپرستم که مرا آفریده است و همۀ شما به سوی او باز می­گردید} یعنی: هنگام رستاخیز،{آیا به جای او خدایانی را بپرستم که اگر خدای رحمان بخواهد به من گزندی برساند} یعنی: اگر بخواهد مرا هلاک سازد و یاضرری به من برساند، {نه شفاعت شن مرا سود می­رساند} یعنی: شفاعت آنان چیزی را از من باز نمی­دارد و دور نمی­سازد، {و نه می­توانند مرا برهانند} و از هلاکت و ضرر خلاص گرداند،{در آن صورت من قطعاً در گمراهی آشکاری خواهم بود، من به پروردگارتان ایمان آوردم، پس مرا بشنوید} یعنی: سخن مرا بشنوید و آن را بپذیرید. سپس قوم او آن­گاه که این کلامش را شنیدند با پاهایشان او را لگد مال کردند تا وفات نمود، بنابراین خداوند او را داخل بهشت گرداند در حالی که زنده بود و در آن روزی داده می­شد، و این مصداق آیه «قیل ادخل الجنّة» است؛ قتادة گوید: او را سنگسار کردند تا به قتلش رساندند؛ حسن و مجاهد گفته­اند: هنگامی که قوم آن مرد خواستند او را به قتل برسانند خداوند او را به سوی خویش بالا برد پس او را در بهشت جای دارد و نمی­میرد مگر به هنگام نابودی دنیا و از بین رفتن بهشت، هم چنین گفته­اند: بهشتی که او وارد آن گردیده جایز است که نابود شود؛ و گفته شده: آنان او را به قتل رساندند ولی خداوند سبحان او را زنده گرداند و در بهشت داخلش گرداند، پس هنگامی که وارد بهشت شد گفت: {ای کاش قوم من می­دانستند که پروردگارم چگونه مرا آمرزید} و آرزو کرد که قومش از مغفرت و پاداش کلانی که بدو بخشیده آگاه گردند تا برای دست یافتن به چنین پاداشی رغبت پیدا کنند و ایمان بیاورند و بدان دست یابند، {و در زمرۀ عزیزانم قرار داد} یعنی: مرا از جمله وارد شوندگان به بهشت قرار داد. سپس خداوند سبحان داستان عذابی را که بر قوم آن مرد نازل کرده حکایت کرده می­فرماید: {بعد از او بر قومش فرود نیاوردیم} یعنی: بعد از کشته شدن یا عروج او به آسمان، {هیچ سپاهی را از آسمان} منظور سپاهیانی از ملائکه می­باشد یعنی: با فرود آوردن ملائکه از آسمان از آنان انتقام نگرفتیم، {و پیش از این نیز فرستنده نبودیم} یعنی: ما به هنگام هلاک گرداندن امتهای پیشین نیز سپاهیانی بر آنان فرو نفرستادیم، و گفته شده معنا چنین است: پس از او پیامی را از آسمان بر قومش نازل نکردیم و هنگامی که پیامبران­شان را به قتل رساندند خداوند پیام رسانی به آنان را قطع فرمود، {تنها یک فریاد بود و بس} یعنی: هلاک گرداندن همه آنان به ساده­ترین روش ممکن صورت پذیرفت، تنها یک فریاد بود و پس از آن همگی به هلاکت رسیدند، {و به ناگاه همه آنها سرد بر جای فسردند} یعنی: از جنب و جوش افتادند و مُردند. گفته شده: آنان هنگامی که حبیب پسر موسی که نجّار بود را به قتل رساندند خداوند مورد غضب و خشم­ شان قرار داد، و جبرئیل را فرستاد

ص: 243

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ قَالَ إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً فَاحْتَجَبَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهَا بِحَرْفٍ فَمِنْ ثَمَّ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ مَا فِی نَفْسِهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی آدَمَ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً فَتَوَارَثَتْهَا الْأَنْبِیَاءُ حَتَّی صَارَتْ إِلَی عِیسَی فَذَلِکَ قَوْلُ عِیسَی تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی یَعْنِی اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً مِنَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ یَقُولُ أَنْتَ عَلَّمْتَنِیهَا فَأَنْتَ تَعْلَمُهَا وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ یَقُولُ لِأَنَّکَ احْتَجَبْتَ عَنْ خَلْقِکَ بِذَلِکَ الْحَرْفِ فَلَا یَعْلَمُ أَحَدٌ مَا فِی نَفْسِکَ (1).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله وَ إِذْ قالَ اللَّهُ و المعنی إذ یقول الله یوم القیامة لعیسی یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ هذا و إن خرج مخرج الاستفهام فهو تقریع و تهدید لمن ادعی ذلک علیه من النصاری و قیل أراد بهذا القول تعریف عیسی علیه السلام إن قوما قد اعتقدوا فیه و فی أمه أنهما إلهان و اعترض علی قوله إِلهَیْنِ فقیل لم یعلم فی النصاری من اتخذ مریم إلها و الجواب عنه من وجوه.

أحدها أنهم لما جعلوا المسیح إلها ألزمهم أن یجعلوا والدته أیضا إلها لأن الولد یکون من جنس الوالدة فهذا علی طریق الإلزام لهم.

و الثانی أنهم لما عظموهما تعظیم الآلهة أطلق اسم الإله علیهما.

و الثالث أنه یحتمل أن یکون فیهم من قال بذلک و یعضده ما حکاه الشیخ أبو جعفر قدس الله روحه عن بعض النصاری أنه قد کان فیما مضی قوم یقال لهم المریمیة یعتقدون فی مریم أنها إله. (2)و قال رحمه الله فی قوله تعالی تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ أی تعلم

ص: 237


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، اخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 513.
2- و یؤید ذلک ما قال الیعقوبی فی تاریخه 1: 123 فی ترجمة قسطنطین و تنصره و جمعه الاساقفة و البطارخة قال: و کان سبب جمع قسطنطین هؤلاء أنّه لما تنصر و حلت النصرانیة بقلبه أراد أن یستقصی علمها فأحصی مقالات أهلها فوجد ثلاث عشرة مقالة؛ فمنها قول من قال: ان المسیح و أمه کانا إلهین.

تا اینکه دو طرف دروازه­های شهر را گرفت و یک بار بر سر آنان فریاد برآورد پس همه آنان از بین رفتند در حالی که هیچ صدایی از آنان شنیده نمی­شد، مانند آتش آنگاه که خاموش شود. پایان.(1)

الثعلبیّ در تفسیرش گوید: آن مرد حبیب پسر مردی بوده است؛ و ابن عباس و مقاتل گفته­اند: او حبیب پسر اسرائیل بوده که نجّار بوده است؛ وهب گوید: او مردی بوده که مبتلا به جذام بود و مؤمنی بود که بسیار در راه خدا صدقه می­پرداخت، شامگاهان دخل خود را جمع می­کرد و آن را به دو قسمت تقسیم می­کرد: نصف آن را صرف خوراک خانواده­اش می­کرد و نصف دیگر را در راه خدا صدقه می­داد، و قتادة گفته است: حبیب در غاری به عبادت پروردگارش می­پرداخت، هنگامی که خبر رسولان به او رسید نزد آنان آمد و کیش و آئین خویش که مبنی بر توحید و عبادت خداوند بود را آشکار ساخت پس قومش به او حمله ور شدند و به قتلش رساندند.(2)

روایت 21.

­ التمحیص: سدیر گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا خداوند انسان مؤمن را می آزماید و به بلا گرفتار می­سازد؟ فرمود: و آیا غیر از مؤمن کسی آزموده می­شود و به بلا گرفتار می­آید؟ تا جائی که صاحب یس که گفت: {ای کاش قوم من می­دانستند}( مکنّع) بوده است، گفتم: (مکّنع) چیست؟ گفت: دچار جذام شده بود.(3)

روایت 22.

أمالی الصدوق: ابونصیر گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرماید: عیسی روح الله بر قومی گذر کرد که جمع شده بودند و به جنجال و هیاهو می­پرداختند، گفت: اینان را چه شده است؟ گفته شد: ای روح خدا، در این شب فلان دختر فلان به خانه فلان پسر فلان برده می­شود، عیسی گفت: امروز جنجال به پا می­کنند و فردا می­گریند، یکی از آنان گفت: ای رسول خدا، چرا می­گریند؟ گفت: به خاطر اینکه فلان دختر در این شب می­میرد، پس آنان که سخن او را پذیرفتند گفتند: خدا و رسولش راست می­گویند، ولی منافقان گفتند: فردا چه نزدیک است، هنگامی که صبح شد آمدند

ص: 244


1- . مجمع البیان 8 : 418 و419 ، 421 و422
2- . نسخه خطی الکشف و البیان
3- . نسخه خطی تمحیص ، کُلینی نیز در الاصول2 : 254 آن را روایت کرده است.

غیبی و سری و لا أعلم غیبک و سرک و إنما ذکر النفس لمزاوجة الکلام و العادة جاریة بأن الإنسان یسر فی نفسه فصار قوله ما فِی نَفْسِی عبارة عن الإخفاء (1)ثم قال ما فِی نَفْسِکَ علی جهة المقابلة و إلا فالله منزه عن أن یکون له نفس أو قلب تحل فیه المعانی (2).

«15»

یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قِیلَ لِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ مَا لَکَ لَا تَتَزَوَّجُ فَقَالَ وَ مَا أَصْنَعُ بِالتَّزْوِیجِ قَالُوا یُولَدُ لَکَ قَالَ وَ مَا أَصْنَعُ بِالْأَوْلَادِ إِنْ عَاشُوا فَتَنُوا وَ إِنْ مَاتُوا حَزَنُوا (3).

بیان

حزنه (4)بمعنی أحزنه.

«16»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام فَلَقَدْ کَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ (5)وَ کَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّیْلِ الْقَمَرَ وَ ظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ فَاکِهَتُهُ وَ رَیْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ وَ لَا مَالٌ یَلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعٌ یُذِلُّهُ دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ یَدَاهُ (6).

بیان

کان إدامه الجوع لعل المعنی أن الإنسان إنما یحتاج إلی الإدام لأنه یعسر علی النفس أکل الخبز خالیا عنه فأما مع الجوع الشدید فیلتذ بالخبز و لا یطلب غیره فهو بمنزلة الإدام أو أنه کان یأکل الخبز دون الشبع فکان الجوع مخلوطا به کالإدام و لفته یلفته لواه و صرفه عن رأیه.

ص: 238


1- لعل المراد بقوله: «ما فِی نَفْسِی» علی هذا الوجه نفسی و نفس أمثالی من سائر الأنبیاء علیهم السلام، او المراد ما یخصنی من اثنین و سبعین حرفا، فلا ینافی ما ورد فی سائر الاخبار من اختصاصه علیه السلام ببعض تلک الأسماء و اللّه یعلم. منه طاب ثراه.
2- مجمع البیان 3: 268 و 269.
3- الفقیه: 459، باب نوادر النکاح.
4- یحتمل کونه بالتخفیف و التشدید.
5- فی المصدر بعده: و یأکل الجشب.
6- نهج البلاغة 1: 293.

و آن دختر را به حالت طبیعی­اش مشاهده کردند که هیچ اتفاقی برایش نیفتاده بود، پس گفتند: ای روح خدا، دختری که دیروز خبر وفاتش را به ما دادی نمُرده است، عیسی علیه السلام گفت: خداوند هر کاری را بخواهد انجام می­دهد، پس ما را نزد آن دختر ببرید، آنان نیز در رفتن از هم پیشی می­گرفتند تا اینکه بر در خانه او کوبیدند، شوهرش از خانه خارج شد و عیسی علیه السلام به او گفت: از همسرت اجازه بگیر که نزدش بروم، پس نزد همسرش آمد و او را آگاه گرداند که روح و کلمه خدا با عدّه­ای از همراهان پشت در است، پس آن زن نیز خود را پوشانید و عیسی علیه السلام نزدش آمد و به وی گفت: در این شبی که گذشت چه کاری انجام دادی؟ گفت: کاری انجام ندادم جز همان کاری که در گذشته نیز انجام می­دادم، در هر شب جمعه گدایی سراغ ما می­آمد و به او غذای یک هفته می­بخشیدیم، این گدا در چنین شبی که من مشغول امورات خود بودم و خانواده­ام سرگرم انجام کارهای خویش بودند سراغ من آمد، سپس بانگ برآورد ولی کسی جواب او را نداد، دوباره فریاد زد و باز هم کسی پاسخی به او نداد تا اینکه چندین بار فریاد بر آورد، و آن­گاه که صدای او را شنیدم از روی اکراه برخاستم و مانند گذشته طعام یک هفته را به او بخشیدم، پس عیسی به آن دختر گفت: از جایی که نشسته­ای کنار برو، و هنگامی که کنار رفت ناگهان در زیر لباس­هایش افعی­ای ظاهر شد که به ضخامت تنه درخت بود، پس عیسی گفت: خداوند این افعی را با کاری که انجام دادی (اطعام گدا) از تو باز داشت.(1)

توضیح

(الجلبۀ): هیاهو و تداخل صداها، (الجِذعۀ): تنه درخت.

روایت 23.

بصائر الدرجات: عبدالله بن الولید گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: یاران تو درباره امیرمؤمنان، عیسی و موسی علیهم السلام چه می­گویند و به نظر آنان کدام یک آگاه­تر بوده­اند؟ گفتم: کسی را بر پیامبران أولو العزم برتری نمی­دهند؟ فرمود: ولی اگر با استناد به کتاب خدا برای آنان به اقامه حجت و برهان می­پرداختی برآنان غلبه می­کردی، گفتم: در کجای کتاب خدا به این مسأله اشاره شده است؟

فرمود: خداوند متعال در مورد موسی فرموده است: «و کتبنا له فی الأوارح من کُل شیء موعظۀ» {و درباره هر چیزی پند و اندرزی را در لوحه­هایی برای او نوشتیم} و نفرمود: به صورت مطلق همه چیزی را برای او نوشتیم، هم چنین درباره عیسی چنین فرموده است: «لأبیّن لکم بعض الذی تختلفون فیه» {تا درباره بعضی از آنچه در آن دچار اختلاف می­شود برایتان توضیح دهم} و نفرمود: درباره همه چیزهایی که در آن دچار اختلاف هستید، ولی خداوند در مورد یاور و صاحب شما علی علیه السلام فرموده است: « کفی بالله شهیداً بینی و بینکم و مَن عنده علم الکتاب» {در میان من و شما شهادت و گواهی خداوند و آن کس که دانش کتاب نزد اوست کافی می­باشد.}

روایت 24.

احتجاج الطبرسی: ابن عباس گوید: گروهی از یهودیان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمدند و در خلال صحبت­هایی که مطرح کردند گفتند: عیسی بهتر از توست، پیامبر فرمود: چرا چنین می­پندارید؟ گفتند: به دلیل اینکه روزی عیسی بن مریم علیه السلام در میانه راهی کوهستانی در بیت المقدّس بود که شیاطین سراغش آمدند و خواستند او را با خود ببرند، پس خداوند عزّ و جلّ به جبرئیل امر فرمود: با بال راستت

ص: 245


1- . أمالی الصدوق: 299 و300
«17»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، قَالَ عِیسَی علیه السلام خَادِمِی یَدَایَ وَ دَابَّتِی رِجْلَایَ وَ فِرَاشِی الْأَرْضُ وَ وِسَادِی الْحَجَرُ وَ دِفْئِی فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقُ الْأَرْضِ وَ سِرَاجِی بِاللَّیْلِ الْقَمَرُ وَ إِدَامِیَ الْجُوعُ وَ شِعَارِیَ الْخَوْفُ وَ لِبَاسِیَ الصُّوفُ وَ فَاکِهَتِی وَ رَیْحَانَتِی مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ لِلْوُحُوشِ وَ الْأَنْعَامِ أَبِیتُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ أُصْبِحُ (1)وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ أَغْنَی مِنِّی (2).

«18»

مع، (3)معانی الأخبار الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِشْکِیبَ (4)عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مِهْرَانَ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْإِسْکَافِ (5)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ قَالَ الرَّبْوَةُ الْکُوفَةُ وَ الْقَرَارُ الْمَسْجِدُ وَ الْمَعِینُ الْفُرَاتُ (6).

«19»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً إِلَی قَوْلِهِ وَ مَعِینٍ قَالَ الرَّبْوَةُ الْحِیرَةُ وَ ذَاتُ قَرَارٍ وَ مَعِینٍ الْکُوفَةُ (7).

بیان

لعل المعنی أن القرار هو الکوفة و المعین ماؤها أی الفرات و الحیرة أی کربلاء لقربها منهما أضیفت إلیهما. (8)

ص: 239


1- فی المصدر: ابیت و لیس معی شی ء، و أصبحت و لیس لی شی ء.
2- إرشاد القلوب: 191.
3- فی طبعة أمین الضرب «شی» و هو وهم ظاهر، لان الحدیث مرویّ عن العیّاشیّ بوسائط. و هو موجود فی معانی الأخبار.
4- فی المصدر «اسکیت» بالمهملة و التاء، و الصحیح بالباء الموحدة، فهو اما بالسین المهملة أو بالشین المعجمة علی اختلاف.
5- هکذا فی النسخ و فیه وهم، و الصحیح کما فی المصدر: عن سعد الاسکاف.
6- معانی الأخبار: 106.
7- تفسیر القمّیّ: 446.
8- روی الشیخ بإسناده عن أبی القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه و ابن قولویه فی کامل الزیارات عن علیّ بن الحسین بن موسی، عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن علیّ بن الحکم، عن سلیمان بن نهیک، عن أبی عبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه عزّ و جلّ «وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ» قال: الربوة: نجف الکوفة، و المعین: الفرات.

بر چهره شیاطین ضرباتی بزن و آنان را در آتش بیفکن، بنابراین با بالهایش ضربه­هایی را بر چهره آنان نواخت و در آتش­شان بیفکند، آن­گاه پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: حقیقتاً که به من بهتر از آنچه گفتید بخشیده شده است.(1)

روایت 25.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إنّی أخلق لکم من الطّین کهیئه الطّیر» یعنی: آن را مقدّر می­دارم در حالی تقدیر و مشیّت بر خلق آن قرار گرفته است؛ امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «و أنبّئکم بما تأکلون و ما تدّخرون فی بیوتکم» فرموده است: همانا عیسی علیه السلام به بنی اسرائیل می­گفت: من فرستاده خداوند به سوی شما هستم، و از گِل چیزی شبیه پرنده می­سازم سپس در آن می­دمم و به اذن خداوند تبدیل به پرنده­ای می­شود، و نابینا و مبتلا به مرض پیسی را درمان می­کنم، ولی بنی اسرائیل گفتند: کاری که انجام می­دهی را چیزی جز افسون و جادو نمی­پنداریم، پس نشانه­ای به ما بنما که به درستی گفتارت پی بریم، عیسی گفت: چه می­پندارید اگر شما را از آنچه در خانه­هایتان می­خورید و انبار و ذخیره می­کنید با خبر سازم- یعنی: آنچه در خانه­هایتان قبل از خارج شدن می­خورید و آنچه تا شب ذخیره می­سازید- آیا با این وجود به درستی گفتارم پی می­برید و مرا تصدیق می­کنید؟ گفتند: بله، پس به شخص می­گفت: فلان و فلان غذا را خوردی، فلان و فلان نوشیدنی را سر کشیدی، و فلان و فلان چیز را در خانه ذخیره ساختی، پس برخی از آنان این سخنان را از او می­پذیرفتند و ایمان می­آوردند و برخی دیگر کفر می­ورزیدند، و برای آنان در آن سخنان عیسی علیه السلام نشانه و آیتی بود اگر ایمان می­داشتند. علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «و لأحلّ لکم بعض الذی حرّم علیکم» گفته است: چیزهایی که عیسی علیه السلام حلال گرداند عبارت بودند از: روز شنبه، پیه و چربی­ها و پرنده­ای که خداوند آن را بر بنی اسرائیل حرام گردانده بود.(2)

روایت 26.

عیون أخبار الرضا، الخصال: از امام رضا علیه السلام شنیده شد که می­فرماید: ترسناک­ترین و وحشتناک­ترین مواقعی که انسان در آنها قرار می­گیرد سه موقعیت هستند: روزی که متولّد می­شود و از شکم مادرش خارج می­شود و دنیا را می­بیند، روزی که وفات می­نماید پس آخرت و اهل آن را می­بیند، و روزی که بر انگیخته می­شود و احکامی که در دنیا نظیرش را مشاهده نکرده می­بینید، خداوند در این سه موقعیّت بر یحیی علیه السلام درود فرستاده و از بیم و هراس، در امانش نگاه داشته است و فرموده است: «و سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّاً»، هم چنین عیسی پسر مریم در این سه موقعیت بر خود درود فرستاده و گفته است:«و السلام علیّ یوم ولدتُ و یوم أموت و یوم أبعث حیّاً».(3)

ص: 245


1- . احتجاج الطبرسی : 28 و29
2- . تفسیر القمی : 92 و93
3- . عیون الأخبار : 142، الخصال 1 : 53

أَقُولُ: سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْغَیْبَةِ فِی حَدِیثِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ بِقَاعَ الْأَرْضِ تَفَاخَرَتْ فَفَخَرَتِ الْکَعْبَةُ عَلَی الْبُقْعَةِ بِکَرْبَلَاءَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا اسْکُتِی وَ لَا تَفْخَرِی عَلَیْهَا فَإِنَّهَا الْبُقْعَةُ الْمُبَارَکَةُ الَّتِی نُودِیَ مِنْهَا مُوسَی مِنَ الشَّجَرَةِ وَ إِنَّهَا الرَّبْوَةُ الَّتِی آوَیْتُ إِلَیْهَا مَرْیَمَ وَ الْمَسِیحَ وَ إِنَّ الدَّالِیَةَ الَّتِی غُسِلَ فِیهَا رَأْسُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فِیهَا وَ فِیهَا غَسَلَتْ مَرْیَمُ عِیسَی علیه السلام وَ اغْتَسَلَتْ لِوِلَادَتِهَا

«20»

فس، تفسیر القمی وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ

أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ بَعَثَ اللَّهُ رَجُلَیْنِ إِلَی أَهْلِ مَدِینَةِ أَنْطَاکِیَةَ فَجَاءَاهُمْ بِمَا لَا یَعْرِفُونَهُ فَغَلَّظُوا عَلَیْهِمَا فَأَخَذُوهُمَا وَ حَبَسُوهُمَا فِی بَیْتِ الْأَصْنَامِ فَبَعَثَ اللَّهُ الثَّالِثَ فَدَخَلَ الْمَدِینَةَ فَقَالَ أَرْشِدُونِی إِلَی بَابِ الْمَلِکِ قَالَ فَلَمَّا وَقَفَ عَلَی بَابِ الْمَلِکِ قَالَ أَنَا رَجُلٌ کُنْتُ أَتَعَبَّدُ فِی فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَعْبُدَ إِلَهَ الْمَلِکِ فَأَبْلَغُوا کَلَامَهُ الْمَلِکَ فَقَالَ أَدْخِلُوهُ إِلَی بَیْتِ الْآلِهَةِ فَأَدْخَلُوهُ فَمَکَثَ سَنَةً مَعَ صَاحِبَیْهِ فَقَالَ لَهُمَا بِهَذَا نَنْقُلُ قَوْماً (1)مِنْ دِینٍ إِلَی دِینٍ لَا بِالْخُرْقِ أَ فَلَا رَفَقْتُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا لَا تُقِرَّانِ بِمَعْرِفَتِی ثُمَّ أُدْخِلَ عَلَی الْمَلِکِ فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ بَلَغَنِی أَنَّکَ کُنْتَ تَعْبُدُ إِلَهِی فَلَمْ أَزَلْ وَ أَنْتَ أَخِی فَسَلْنِی حَاجَتَکَ قَالَ مَا لِی حَاجَةٌ أَیُّهَا الْمَلِکُ وَ لَکِنْ رَجُلَیْنِ رَأَیْتُهُمَا فِی بَیْتِ الْآلِهَةِ فَمَا حَالُهُمَا قَالَ الْمَلِکُ هَذَانِ رَجُلَانِ أَتَیَانِی یُضِلَّانِ عَنْ دِینِی (2)وَ یَدْعُوَانِ إِلَی إِلَهٍ سَمَاوِیٍّ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ فَمُنَاظَرَةٌ جَمِیلَةٌ فَإِنْ یَکُنِ الْحَقُّ لَهُمَا اتَّبَعْنَاهُمَا وَ إِنْ یَکُنِ الْحَقُّ لَنَا دَخَلَا مَعَنَا فِی دِینِنَا فَکَانَ لَهُمَا مَا لَنَا وَ عَلَیْهِمَا مَا عَلَیْنَا قَالَ فَبَعَثَ الْمَلِکُ إِلَیْهِمَا فَلَمَّا دَخَلَا إِلَیْهِ قَالَ لَهُمَا صَاحِبُهُمَا مَا الَّذِی جِئْتُمَانِی (3)بِهِ قَالا جِئْنَا نَدْعُو إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ یَخْلُقُ فِی الْأَرْحَامِ مَا یَشَاءُ وَ یُصَوِّرُ کَیْفَ یَشَاءُ وَ أَنْبَتَ الْأَشْجَارَ وَ الثِّمَارَ وَ أَنْزَلَ الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ قَالَ فَقَالَ لَهُمَا

ص: 240


1- فی المصدر: ینقل قوم.
2- فی نسخة: أتیانی ببطلان دینی، و فی المصدر: أتیا یضلان عن دینی.
3- فی نسخة: جئتما نابه. و فی المصدر: جئتما به.

روایت 27.

تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق از پدرانش علیهم­ السلام نقل می­کند که امام حسن بن علی علیهما السلام در خلال مناظره­ای که با پادشاه روم داشت فرمود: عمر عیسی علیه السلام در دنیا سی و سه سال بود، سپس خداوند او را به سوی آسمان بالا برد، سپس در سرزمین دمشق بر زمین فرود می­آید و او همان کسی است که دجّال را به قتل می­رساند.(1)

روایت 28.

علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرموده است: عیسی پسر مریم علیه السلام بر دامنه­های (روحاء) گذر کرد در حالی که می­گفت: لبّیک، من بنده تو و فرزند کنیزت هستم، لبّیک. حدیث.(2)

در الکافی نیز مانند این حدیث روایت شده است.(3)

روایت 29.

معانی الأخبار: معنای مسیح این است که عیسی علیه السلام در زمین به سیاحت می­پرداخت و روزه می­گرفت.(4)

روایت 30.

امام صادق علیه السلام در مورد آیه «و جعلنی مبارکاً أینما کنتُ» فرموده است: (مبارکاً) یعنی (نفّاعاً): سود بخش و منفعت رسان.(5)

در تفسیر علی بن ابراهیم نظیر این حدیث روایت شده است.(6)

روایت 31.

عیون الأخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرموده است: بر انگشتری عیسی علیه السلام دو واژه (مَثَل) که آنها را از انجیل برگرفته بود به این ترتیب نقش بسته بود: خوشا به حال بنده­ای که به خاطر او یاد خدا زنده می­گردد و بدا به حال بنده­ای که به خاطر او خدا فراموش می­شود.(7)

روایت 32.

الإحتجاج: حمران بن أعین گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد این فرموده خداوند عزّ و جلّ «و روح منه» سؤال پرسیدم، ایشان در پاسخ فرمود: (روح) مخلوقی است که خداوند بر اساس حکمت خویش آن را در آدم و عیسی علیهما السلام آفریده است.(8)

ص: 247


1- . تفسیر القمی : 595 و597 و598
2- . علل الشرائع : 145
3- . فروغ الکافی1 : 223 و 224
4- . معانی الأخبار : 19
5- . معانی الأخبار : 64
6- . تفسیر القمی : 410 و411
7- . عیون الأخبار : 218
8- . احتجاج الطبرسی : 176

إِلَهُکُمَا هَذَا الَّذِی تَدْعُوَانِ إِلَیْهِ وَ إِلَی عِبَادَتِهِ إِنْ جِئْنَاکُمَا بِأَعْمَی یَقْدِرُ أَنْ یَرُدَّهُ صَحِیحاً قَالا إِنْ سَأَلْنَاهُ أَنْ یَفْعَلَ فَعَلَ إِنْ شَاءَ قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ عَلَیَّ بِأَعْمَی لَا یُبْصِرُ قَطُّ (1)قَالَ فَأُتِیَ بِهِ فَقَالَ لَهُمَا ادْعُوا إِلَهَکُمَا أَنْ یَرُدَّ بَصَرَ هَذَا فَقَامَا وَ صَلَّیَا رَکْعَتَیْنِ فَإِذَا عَیْنَاهُ مَفْتُوحَتَانِ وَ هُوَ یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ عَلَیَّ بِأَعْمَی آخَرَ فَأُتِیَ بِهِ قَالَ فَسَجَدَ سَجْدَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَإِذَا الْأَعْمَی بَصِیرٌ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ حُجَّةٌ بِحُجَّةٍ عَلَیَّ بِمُقْعَدٍ فَأُتِیَ بِهِ فَقَالَ لَهُمَا مِثْلَ ذَلِکَ فَصَلَّیَا وَ دَعَوَا اللَّهَ فَإِذَا الْمُقْعَدُ قَدْ أُطْلِقَتْ رِجْلَاهُ وَ قَامَ یَمْشِی فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ عَلَیَّ بِمُقْعَدٍ آخَرَ فَأُتِیَ بِهِ فَصَنَعَ بِهِ کَمَا صَنَعَ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَانْطَلَقَ الْمُقْعَدُ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ قَدْ أَتَیَا بِحُجَّتَیْنِ وَ أَتَیْنَا بِمِثْلِهِمَا وَ لَکِنْ بَقِیَ شَیْ ءٌ وَاحِدٌ فَإِنْ کَانَ هُمَا فَعَلَاهُ دَخَلْتُ مَعَهُمَا فِی دِینِهِمَا ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ بَلَغَنِی أَنَّهُ کَانَ لِلْمَلِکِ ابْنٌ وَاحِدٌ وَ مَاتَ فَإِنْ أَحْیَاهُ إِلَهُهُمَا دَخَلْتُ مَعَهُمَا فِی دِینِهِمَا فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ وَ أَنَا أَیْضاً مَعَکَ ثُمَّ قَالَ لَهُمَا قَدْ بَقِیَتْ هَذِهِ الْخَصْلَةُ الْوَاحِدَةُ قَدْ مَاتَ ابْنُ الْمَلِکِ فَادْعُوا إِلَهَکُمَا أَنْ یُحْیِیَهُ قَالَ فَخَرَّا سَاجِدَیْنِ (2)لِلَّهِ وَ أَطَالا السُّجُودَ ثُمَّ رَفَعَا رَأْسَیْهِمَا وَ قَالا لِلْمَلِکِ ابْعَثْ إِلَی قَبْرِ ابْنِکَ تَجِدْهُ قَدْ قَامَ مِنْ قَبْرِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَخَرَجَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ فَوَجَدُوهُ قَدْ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ یَنْفُضُ رَأْسَهُ مِنَ التُّرَابِ قَالَ فَأُتِیَ بِهِ إِلَی الْمَلِکِ فَعَرَفَ أَنَّهُ ابْنُهُ فَقَالَ لَهُ مَا حَالُکَ یَا بُنَیَّ قَالَ کُنْتُ مَیِّتاً فَرَأَیْتُ رَجُلَیْنِ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّیَ السَّاعَةَ سَاجِدَیْنِ یَسْأَلَانِهِ أَنْ یُحْیِیَنِی فَأَحْیَانِی قَالَ یَا بُنَیَّ فَتَعْرِفُهُمَا إِذَا رَأَیْتَهُمَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَخْرَجَ (3)النَّاسَ جُمْلَةً إِلَی الصَّحْرَاءِ فَکَانَ یَمُرُّ عَلَیْهِ رَجُلٌ رَجُلٌ فَیَقُولُ لَهُ أَبُوهُ انْظُرْ فَیَقُولُ لَا لَا ثُمَّ مَرَّ عَلَیْهِ بِأَحَدِهِمَا (4)بَعْدَ جَمْعٍ کَثِیرٍ فَقَالَ هَذَا أَحَدُهُمَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَیْهِ ثُمَّ مَرَّ أَیْضاً بِقَوْمٍ کَثِیرِینَ (5)حَتَّی رَأَی صَاحِبَهُ الْآخَرَ فَقَالَ وَ هَذَا الْآخَرُ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صَاحِبُ

ص: 241


1- فی نسخة: لم یبصر شیئا قط.
2- فی المصدر: فوقعا إلی الأرض ساجدین للّه.
3- قال: نعم، فأخرج إه.
4- فی المصدر: ثم مروا علیه بأحدهما.
5- ثم مروا أیضا بقوم کثیر بن.

روایت 33.

تفسیر علی بن ابراهیم: «إذ قال الحواریّون یا عیسی بن مریم هَل یستطیع ربّک أن یُنزّل علینا مائدۀ من السماء» {هنگامی که حواریّون گفتند: ای عیسی بن مریم، آیا پروردگارت می­تواند از آسمان خوانی برای ما فرود آورد؟} پس عیسی فرمود: «اتّقوا الله إن کنتم مؤمنین» {تقوای خدا پیشه سازید اگر ایمان دارید}، آن­گونه که خداوند حکایت می­کند حواریّون گفتند: « نرید أن نأکل منها و تطمئن قلوبنا و نعلم أن قد صدقتَنا و نکون علیها من الشاهدین»{می­خواهیم از آن بخوریم و دلهای ما آرامش یابد و بدانیم که به ما راست گفته­ای و بر آن از شاهدان باشیم}، پس عیسی فرمود: «اللهم ربّنا أنزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیداً لأوّلنا و آخرنا و آیة منک و ارزقنا و أنت خیر الرازقین»{بار الها، پروردگارا، از آسمان خوانی بر ما فرو فرست تا عیدی برای اوّل و آخر ما و نشانه­ای از جانب تو باشد و ما را روزی ده که تو بهترینِ روزه دهندگانی}، و خداوند در پاسخ به درخواست آنان فرمود: «إنّی مُنزّلها علیکم فمَن یکفر بعدُ منکم فإنّی أعذّبه عذاباً لا أحداً من العالمین»{من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد ولی هر یک از شما پس از آن کفر ورزد، وی را چنان عذابی می­دهم که هیچ یک از جهانیان را آن چنان عذاب نداده باشم}، آن­گاه سفره آسمانی بر آنان نازل می­شد، پس بر آن جمع می­شدند و می­خوردند تا سیر می­گشتند سپس آن سفره برداشته می­شد، ولی بزرگان و نازپروردگان آن قوم گفتند: به فرومایگان­مان اجازه نمی­دهیم از این سفره آسمانی چیزی بخورند، بنابراین خداوند آن را به سوی خود بالا برد و به شکل میمون و خوک مسخ شدند.(1)

روایت 34.

تفسیر العیّاشی: از یحیی الحلبیّ روایت شده که قرائت صحیح آیه «هل یستطیع ربّک» چنین است: (هَل تستطیع أن تدعو ربّک): آیا می­توانی پروردگارت را فرا بخوانی؟(2)

توضیح

این قرائت متعلّق به الکسائی است به طوری که (تستطیع) را به صورت صیغه مخاطب و (ربّک) را منصوب قرائت کرده است یعنی: (هَل تستطیع سؤالَ ربّک؟ آیا می­توانی از پروردگارت بخواهی؟)

روایت 35.

قصص الأنبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلام را مشاهده نمودم، موسی علیه السلام مردی بلند قامت با موئی نرم و صاف و شبیه به مردان قبیله (زطّ) و (شنوۀ) بود، امّا عیسی علیه السلام مردی سرخ چهره با موئی مجعّد و چین چین و قامتی میانه بود، سپس پیامبر سکوت کرد، پس به ایشان گفته شد: ای رسول خدا، ابراهیم چگونه بود؟ فرمود: به یاور و همراه خویش – یعنی خودم- بنگرید.(3)

روایت 36.

قصص الأنبیاء: به اسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: خوان آسمانی که بر بنی­اسرائیل فرو فرستاده شد،

ص: 248


1- . تفسیر القمی : 177
2- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

الرَّجُلَیْنِ أَمَّا أَنَا فَقَدْ آمَنْتُ بِإِلَهِکُمَا وَ عَلِمْتُ أَنَّ مَا جِئْتُمَا بِهِ هُوَ الْحَقُّ فَقَالَ الْمَلِکُ وَ أَنَا أَیْضاً آمَنْتُ بِإِلَهِکُمَا وَ آمَنَ أَهْلُ مَمْلَکَتِهِ کُلُّهُمْ (1).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ أی حین بعث الله إلیهم المرسلین إِذْ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ أی رسولین من رسلنا فَکَذَّبُوهُما قال ابن عباس ضربوهما و سجنوهما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ أی فقوینا (2)و شددنا ظهورهما برسول ثالث قال شعبة کان اسم الرسولین شمعون و یوحنا و الثالث بولس و قال ابن عباس و کعب صادق و صدوق و الثالث سلوم و قیل إنهم رسل عیسی و هم الحواریون عن وهب و کعب قالا و إنما أضافهم إلی نفسه لأن عیسی علیه السلام أرسلهم بأمره فَقالُوا إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ قالُوا یعنی أهل القریة ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا فلا تصلحون للرسالة وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَکْذِبُونَ قالُوا رَبُّنا یَعْلَمُ إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ و إنما قالوا ذلک بعد ما قامت الحجة بظهور المعجزة فلم یقبلوها وَ ما عَلَیْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ قالُوا أی هؤلاء الکفار إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ أی تشاءمنا بکم لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ بالحجارة أو لنشتمنکم وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ قالُوا یعنی الرسل طائِرُکُمْ مَعَکُمْ أی الشؤم کله معکم بإقامتکم علی الکفر بالله تعالی أَ إِنْ ذُکِّرْتُمْ أی أئن ذکرتم قلتم هذا القول و قیل معناه لئن ذکرناکم هددتمونا و هو مثل الأول و قیل معناه إن تدبرتم عرفتم صحة ما قلناه لکم بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ معناه لیس فینا ما یوجب التشاؤم بنا و لکنکم متجاوزون عن الحد فی التکذیب للرسل و المعصیة وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعی و کان اسمه حبیبا النجار عن ابن عباس و جماعة من المفسرین و کان قد آمن بالرسل عند ورودهم القریة و کان منزله عند أقصی باب من أبواب المدینة فلما بلغه أن قومه قد کذبوا الرسل و هموا بقتلهم جاء یعدو و یشتد قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ و إنما علم نبوتهم لأنهم لما دعوه قال أ تأخذون علی ذلک أجرا قالوا لا و قیل إنه کان به زمانة أو جذام فأبرءوه فآمن بهم عن ابن عباس.

ص: 242


1- تفسیر القمّیّ: 549- 550.
2- فی المصدر: فقویناهما.

با رشته­هایی از طلا آراسته شده بود و فقط نُه ماهی و نُه قرص نان بر آن قرار داشت.(1)

در تفسیر العیاشی مانند همین حدیث روایت شده است.(2)

روایت 37.

تفسیر امام عسکری: پیامبر صلّی الله علیه و آله می­فرماید: همانا خداوند خوانی آسمانی را بر عیسی علیه السلام فرو فرستاد و آن را با چند قرص نان و ماهی­هایی کوچک برای او با برکت گرداند، تا جائی که چهار هزار و هفتصد نفر از آن خوردند و سیر گشتند.(3)

روایت 38.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام رضا علیه السلام روایت شده که عیسی علیه السلام هم می­گریست و هم می­خندید، ولی یحیی علیه السلام فقط می­گریست و نمی­خندید، و شیوه­ای که عیسی علیه السلام در بر گرفته بود پسندیده­تر بود.(4)

روایت 39.

إکمال الدین: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: جبرئیل نوشته­ای را بر من فرو فرستاد که در آن اخبار فرمانروایان پیامبران و رسولانی که پیش از من برانگیخته شده­اند ذکر شده بود – و این حدیثی طولانی است که تنها قسمتی را که مورد نیاز است نقل کرده­ایم- سپس فرمود: در سال پنجاه و یکم از دوره فرمانروایی اشبخ بن اشبحان که (کیس) نامیده می­شد و دویست و شصت و شش سال فرمانروایی کرد، خداوند عیسی بن مریم علیه السلام را به پیامبری برانگیخت و نور، علم، حکمت و تمام دانشهای پیامبران پیشین را در وی به ودیعه نهاد و او را به انجیل مجّهز گرداند و به سوی بیت و المقدس و بنی اسرائیل روانه­اش داشت در حالی که آنان را به سوی کتاب و حکمتش و ایمان به خدا و رسولش فرا می­خواند و دعوت می­نمود،

ص: 249


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، این حدیث و حدیث پیشین را البحرانی در البرهان 1 : 511 روایت کرده است.
3- . تفسیر العسکری : 77
4- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ قیل فلما قال هذا أخذوه فرفعوه إلی الملک فقال له الملک أ فأنت تتبعهم قال وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ أی تردون عند البعث أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ أی إن أراد الله إهلاکی و الإضرار بی لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً أی لا تدفع شفاعتهم عنی شیئا وَ لا یُنْقِذُونِ و لا یخلصونی من ذلک إِنِّی إِذاً لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ أی فاسمعوا قولی و اقبلوه.

ثم إن قومه لما سمعوا ذلک القول منه وطئوه بأرجلهم حتی مات فأدخله الله الجنة و هو حی فیها یرزق و هو قوله قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ و قیل رجموه حتی قتلوه عن قتادة و قیل إن القوم لما أرادوا أن یقتلوه رفعه الله إلیه فهو فی الجنة و لا یموت إلا بفناء الدنیا و هلاک الجنة عن الحسن و مجاهد و قالا إن الجنة التی دخلها یجوز هلاکها و قیل إنهم قتلوه إلا أن الله سبحانه أحیاه و أدخله الجنة فلما دخلها قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی تمنی أن یعلم قومه ما أعطاه الله من المغفرة و جزیل الثواب لیرغبوا فی مثله و یؤمنوا لینالوا ذلک وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ أی من المدخلین الجنة.

ثم حکی سبحانه ما أنزله بقومه من العذاب فقال وَ ما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ أی من بعد قتله أو رفعه مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ یعنی الملائکة أی لم ننتصر منهم بجند من السماء (1)وَ ما کُنَّا مُنْزِلِینَ أی و ما کنا ننزلهم علی الأمم إذا أهلکناهم و قیل معناه و ما أنزلناه علی قومه من بعده رسالة من السماء قطع الله عنهم الرسالة حین قتلوا رسله إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً أی کان إهلاکهم عن آخرهم بأیسر أمر صیحة واحدة حتی هلکوا بأجمعهم فَإِذا هُمْ خامِدُونَ أی ساکنون قد ماتوا.

قیل إنهم لما قتلوا حبیب بن موسی النجار (2)غضب الله علیهم فبعث جبرئیل

ص: 243


1- فی المصدر زیادة: و لم ننزل لاهلاکهم بعد قتلهم الرسل جندا من السماء یقاتلونهم.
2- فی المصدر: حبیب بن مری النجار.

ولی بیشتر آنان طغیان­گر شدند و کفر ورزیدند، و آن­گاه که به او ایمان نیاوردند پروردگارش را خواند و عزم را خود بر علیه­شان جزم نمود، پس خداوند شیاطینی از آنان را مسخ نمود تا آیت و نشانه­ای به آنان بنمایاند باشد که پند بپذیرند، ولی جز طغیان گری و کفر چیزی به آنان نیفزود، سپس عیسی علیه السلام به بیت المقدّس آمد در حالی که سی و سه سال بنی اسرائیل را دعوت می­کرد و آنان را به دست یافتن به آنچه نزد خداست تشویق می­کرد، تا اینکه در نهایت یهودیان در طلب او به راه افتادند و مدعّی شدند که او را عذاب داده و زنده به گور کرده­اند، و برخی دیگر ادّعا کردند که او را کشته و به صلیب کشیده­اند، امّا خداوند راهی را برای قدرت یافتن آنان بر او قرار نداده بود، و آنان فقط کسی که شبیه عیسی بود را کشتند و به صلیب کشیدند، و قدرت عذاب دادن و دفن کردن یا کشتن و به صلیب کشیدن او را پیدا نکردند، چرا که خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «إنّی متوفّیک و رافعک إلیّ و مطهّرک من الذین کفروا»{من جان تو را ستانده و به سوی خویش بالایت می­برم و تو را از آنان که کفر ورزیدند پاک می­گردانم} بنابراین توانایی کشتن و به صلیب کشیدن عیسی علیه السلام را نیافتند، به خاطر اینکه اگر آنان چنین امکانی یافته باشند فرموده خداوند متعال کذب پنداشته می­شود، ولی خداوند بعد از آنکه جان عیسی را ستاند او را به سوی خویش بالا برد، و آن­گاه که خداوند اراده کرد او را نزد خویش بالا برد به او وحی نمود که نور و حکمت خداوند و دانش کتابش را در شمعون بن حمون الصفا به ودیعه گذارد و او را پس از خود بر مؤمنان به عنوان جانشین قرار دهد، پس عیسی علیه السلام چنان کرد و شمعون پیوسته اوامر و فرامین خداوند عزّ و جلّ را اجرا می­کرد و قوم خویش بنی اسرائیل را به وسیله تمام گفته­های عیسی علیه السلام هدایت می­کرد و با کافران به جهاد می­پرداخت، پس هر که از او اطاعت می­کرد و به او و آنچه که ذکر می­کرد ایمان می­آورد مؤمن به شمار می­آمد و هر که او را انکار و از فرمانش سرپیچی می­کرد مرتکب کفر می­شد، تا اینکه پروردگارمان پیامبری از صالحان یعنی یحیی پسر زکریا علیه السلام را برگزید و او را در میان بندگانش برانگیخت، پس دوران شمعون به سر آمد، و در آن زمان اردشیر فرمانروایی می­کرد.(1)

می­گویم: این داستان به صورت کامل در باب احوال ملوک و فرمانروایان ذکر شده است.

روایت 40.

إکمال الدین: امام باقر علیه السلام فرموده است: همانا خداوند عیسی را به صورت ویژه به سوی بنی­اسرائیل روانه داشت و مکان پیامبری او بیت المقدس بوده است، پس از او نیز دوازده نفر از حواریّون به جانشینی­اش گمارده شدند.(2)

روایت 41.

الخصال: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: اولین پیامبری که در میان بنی اسرائیل

ص: 250


1- . إکمال الدین : 130
2- . إکمل الدین : 122-127

حتی أخذ بعضادتی باب المدینة ثم صاح بهم صیحة فماتوا عن آخرهم لا یسمع لهم حس کالنار إذا طفئت انتهی. (1)و قال الثعلبی فی تفسیره هو حبیب بن مری و قال ابن عباس و مقاتل حبیب بن إسرائیل النجار و قال وهب کان رجلا أسرع فیه الجذام و کان مؤمنا ذا صدقة یجمع کسبه إذا أمسی فیقسمه نصفین فیطعم نصفه عیاله و یتصدق بنصفه و قال قتادة کان حبیب فی غار یعبد ربه فلما بلغه خبر الرسل أتاهم و أظهر دینه و ما هو علیه من التوحید و عبادة الله فوثب القوم إلیه فقتلوه (2).

«21»

محص، التمحیص عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ یَبْتَلِی اللَّهُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ وَ هَلْ یَبْتَلِی إِلَّا الْمُؤْمِنَ حَتَّی إِنَّ صَاحِبَ یس قَالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ کَانَ مُکَنَّعاً قُلْتُ وَ مَا الْمُکَنَّعُ قَالَ کَانَ بِهِ جُذَامٌ (3).

«22»

لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ (4)عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّصْرِ الطَّحَّانِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّ عِیسَی رُوحَ اللَّهِ مَرَّ بِقَوْمٍ مُجَلِّبِینَ فَقَالَ مَا لِهَؤُلَاءِ قِیلَ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّ فُلَانَةَ بِنْتَ فُلَانٍ تُهْدَی إِلَی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فِی لَیْلَتِهَا هَذِهِ قَالَ یُجَلِّبُونَ الْیَوْمَ وَ یَبْکُونَ غَداً فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ وَ لِمَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ صَاحِبَتَهُمْ مَیِّتَةٌ فِی لَیْلَتِهَا هَذِهِ فَقَالَ الْقَائِلُونَ بِمَقَالَتِهِ صَدَقَ اللَّهُ وَ صَدَقَ رَسُولُهُ وَ قَالَ أَهْلُ النِّفَاقِ مَا أَقْرَبَ غَداً فَلَمَّا أَصْبَحُوا جَاءُوا

ص: 244


1- مجمع البیان 8: 418 و 419 و 421 و 422.
2- الکشف و البیان مخطوط.
3- التمحیص مخطوط. و روی الکلینی فی الأصول 2: 254 فی باب شدة ابتلاء المؤمن بإسناده عن یحیی، عن محمّد بن الحسین، عن صفوان، عن معاویة بن عمار، عن ناجیة قال: قلت لابی جعفر علیه السلام: ان المغیرة یقول: ان المؤمن لا یبتلی بالجذام و لا البرص و لا بکذا و لا بکذا، فقال: ان کان لغافلا عن صاحب یس انه کان مکنعا- ثم ردّ أصابعه فقال: و کانی انظر الی تکنیعه فانذرهم ثمّ عاد الیهم من الغد فقتلوه، ثمّ قال: ان المؤمن یبتلی بکل بلیة و یموت بکل میتة الا انه لا یقتل نفسه انتهی. و أورده مجملا فی الفروع 1: 31 فی باب علل الموت. قلت: قوله: مکنعا من کنع یده أشلها و أیبسها.
4- هکذا فی النسخ و فیه وهم و الصواب: محمّد بن علی ماجیلویه کما فی المصدر.

برانگیخته شد موسی و آخرین ایشان عیسی بود، و در کلّ ششصد پیامبر در میان آنان مبعوث شدند.(1)

روایت 42.

التوحید: فتح بن یزید جرجانی گوید: از امام موسی کاظم علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم، آیا غیر از خداوند که خالق جلیل است خالق دیگری نیز وجود دارد؟ ایشان در پاسخ فرمود: خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «تبارک الله أحسن الخالقین»{پاک و منزّه است خداوندی که بهترین آفرینندگان است}، و ما را آگاه گردانده که در میان بندگانش نیز برخی قدرت آفریدن دارند و برخی دیگر چنین قدرتی ندارند، از جمله آفرینندگان، عیسی علیه السلام می­باشد که به اذن خدا از گِل چیزی را به شکل پرنده می­ساخت و در آن می­دمید و به اذن خدا تبدیل به پرنده می­شد، هم چنین سامری نیز برای بنی اسرائیل گوساله­ای دارای پیکر که صدای گاو از آن شنیده می­شد آفرید.(2)

تا پایان آنچه در کتاب التوحید ذکر شد.

روایت 43.

قصص الأنیباء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: بین داوود و عیسی علیهما السلام چهار صد و هشتاد سال فاصله بود، در انجیل موعظه­ها و امثال و احکامی شرعی بر عیسی نازل شد که قصاص و احکام حدود و تقسیم ارث و میراث در آنها وجود نداشت، هم چنین احکامی بر او فرستاده شد که احکام فرستاده شده بر موسی علیه السلام در تورات را سبک می­گرداند، و این مصداق فرموده خداوند است که آن را از زبان عیسی نقل می­کند که به بنی اسرائیل گفت: «و لِأحلّ لکم بعض الّذی حرّم علیکم»{تا برخی از آنچه که بر شما حرام شده بود را حلال کنم} و عیسی علیه السلام تمام مؤمنانی که همراهش بودند و از او پیروی می­کردند را فرمان داد که به شریعت تورات و شریعت همه پیامبران و انجیل ایمان بیاورند، سپس امام علیه السلام فرمود: عیسی علیه السلام هفت یا هشت سال درنگ کرد، آن­گاه آنان را از آنچه می­خوردند و یا در خانه­هایشان ذخیره می­کردند باخبر می­ساخت، و در میان آنان بر می­خاست و مردگان را زنده می­کرد و نابینایان و مبتلایان به مرض پیسی را درمان می­کرد و به آنان تورات می­آموخت، سپس هنگامی که خداوند اراده کرد حجت را بر بنی اسرائیل کامل گرداند انجیل را بر عیسی نازل کرد؛ آن­گاه او مردی را به سوی روم فرستاد که هیچ مریضی را مدارا نمی­کرد مگر آنکه از مرض خود شفا می­یافت، و نابینایان و مبتلایان به پیسی را درمان می­کرد تا اینکه این مسأله نزد پادشاهشان ذکر شد و آن مرد پیش او برده شد، پس پادشاه به او گفت: آیا نابینایان و مبتلایان به پیسی را شفا می­بخشی؟ گفت: آری، سپس مردی را حاضر کردند که حدقه­های چشمش گود شده بود و هیچ چیزی را نمی­دید، پس دو فندوق را حاضر کرد و پس از شکستن آنها را در دو چشم او قرار داد و به درگاه خدا دعا کرد، پس به ناگاه بینایی خویش را باز یافت،

ص: 251


1- . الخصال 2 : 104
2- . توحید الصدوق : 44-46

فَوَجَدُوهَا عَلَی حَالِهَا لَمْ یَحْدُثْ بِهَا شَیْ ءٌ فَقَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّ الَّتِی أَخْبَرْتَنَا أَمْسِ أَنَّهَا مَیِّتَةٌ لَمْ تَمُتْ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ فَاذْهَبُوا بِنَا إِلَیْهَا فَذَهَبُوا یَتَسَابَقُونَ حَتَّی قَرَعُوا الْبَابَ فَخَرَجَ زَوْجُهَا فَقَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام اسْتَأْذِنْ لِی عَلَی صَاحِبَتِکَ قَالَ فَدَخَلَ عَلَیْهَا فَأَخْبَرَهَا أَنَّ رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ بِالْبَابِ مَعَ عِدَّةٍ قَالَ فَتَخَدَّرَتْ فَدَخَلَ عَلَیْهَا فَقَالَ لَهَا مَا صَنَعْتِ لَیْلَتَکِ هَذِهِ قَالَتْ لَمْ أَصْنَعْ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ کُنْتُ أَصْنَعُهُ فِیمَا مَضَی إِنَّهُ کَانَ یَعْتَرِینَا سَائِلٌ فِی کُلِّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ فَنُنِیلُهُ مَا یَقُوتُهُ إِلَی مِثْلِهَا وَ إِنَّهُ جَاءَنِی فِی لَیْلَتِی هَذِهِ وَ أَنَا مَشْغُولَةٌ بِأَمْرِی وَ أَهْلِی فِی مَشَاغِیلَ فَهَتَفَ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ ثُمَّ هَتَفَ فَلَمْ یُجَبْ حَتَّی هَتَفَ مِرَاراً فَلَمَّا سَمِعْتُ مَقَالَتَهُ قُمْتُ مُتَنَکِّرَةً حَتَّی أَنَلْتُهُ کَمَا کُنَّا نُنِیلُهُ فَقَالَ لَهَا تَنَحَّیْ عَنْ مَجْلِسِکِ فَإِذَا تَحْتَ ثِیَابِهَا أَفْعًی مِثْلُ جِذْعَةٍ عَاضٌّ عَلَی ذَنَبِهِ فَقَالَ علیه السلام بِمَا صَنَعْتِ صُرِفَ عَنْکِ هَذَا (1).

بیان

الجلبة اختلاط الصوت و الجذعة بالکسر ساق النخلة.

«23»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْکُوفِیِّینَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَقُولُ أَصْحَابُکَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عِیسَی وَ مُوسَی علیهم السلام أَیُّهُمْ أَعْلَمُ قَالَ قُلْتُ مَا یُقَدِّمُونَ عَلَی أُولِی الْعَزْمِ أَحَداً قَالَ أَمَا إِنَّکَ لَوْ خَاصَمْتَهُمْ (2)بِکِتَابِ اللَّهِ لَحَجَجْتَهُمْ (3) قَالَ قُلْتُ وَ أَیْنَ هَذَا فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَالَ فِی مُوسَی وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ لَمْ یَقُلْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ قَالَ فِی عِیسَی وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ وَ لَمْ یَقُلْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ قَالَ فِی صَاحِبِکُمْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ (4).

«24»

ج، الإحتجاج عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا فِیمَا قَالُوا عِیسَی خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالُوا لِأَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ بِعَقَبَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَجَاءَتْهُ الشَّیَاطِینُ لِیَحْمِلُوهُ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبْرَئِیلَ أَنِ اضْرِبْ بِجَنَاحِکَ الْأَیْمَنِ

ص: 245


1- أمالی الصدوق: 299 و 300 و فیه: صرف اللّه عنک هذا.
2- فی المصدر: لو حاججتهم.
3- أی لغلبتهم بالحجة.
4- بصائر الدرجات: 63.

بنابراین پادشاه آن مرد را در کنار خود نشاند و گفت: با من باش و از محدوده فرمانروائی­ام خارج نشو، بنابراین برترین جایگاه را نزد خود برای او در نظر گرفت.

سپس مسیح علیه السلام شخص دیگری را برانگیخت و به دانش زنده کردن مردگان را به او آموخت، پس او نیز وارد سرزمین روم شد و گفت: دانش من از پزشک پادشاه بیشتر است، این سخن را برای پادشاه بازگو کردند، پس پادشاه گفت :او را به قتل برسانید، آن­گاه پزشک گفت: این کار را نکنید، به او اجازه ورود دهید اگر خطایش بر شما آشکار گشت او را به قتل رسانید حال آنکه دلیل و برهان نیز دارید؛ پس آن مرد نزد پادشاه آمد و گفت: من مردگان را زنده می­کنم، بنابراین پادشاه و مردم سوار مرکب­هایشان شدند و به سوی مزار پسر پادشاه که در آن ایام فوت نموده بود رفتند، آن­گاه فرستاده عیسی دعا خواند و پزشک مخصوص پادشاه که او نیز فرستاده نخستین عیسی بود آمین گفت، ناگهان قبر شکافت و پسر پادشاه از آن خارج شد، سپس پیاده به راه افتاد تا به حجره پدرش رسید، پادشاه گفت: ای پسرکم، چه کسی تو را زنده گرداند؟ پسر نگاهی انداخت و گفت: این و این شخص؛ آن­گاه آن دو برخاستند و به پادشاه گفتند: همانا ما فرستادگان عیسی به سوی تو هستیم، تو سخن فرستادگان او را هنگاهی که به سویت می­آمدند نمی­شنیدی و دستور به قتل آنان می­دادی، پس پادشاه پیرو آنان شد و مسأله مسیح علیه السلام را بزرگ و گرامی داشتند، تا جائی که دشمنان خدا آنچه را ­خواستند در مورد او گفتند،همچنین یهودیان تکذیبش کردند و آهنگ قتلش نمودند.(1)

روایت 44.

قصص الأنبیاء: با إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که عیسی علیه السلام هنگامی که اراده کرد با یارانش وداع کند آنان را جمع کرد و به (نشست و برخاست با) ضعیفان فرمان­شان داد و آنان را از زورگویان و ستمگران باز داشت، آن­گاه دو نفر را به سوی انطاکیّه روانه داشت، پس در روز جشنِ ساکنان آن دیار بر آنان وارد شدند در حالی که بت­هایشان را آشکار ساخته و مشغول عبادتشان بودند، بنابراین به سرعت و با خشونت به سوی آن دو نفر رفتند و با زنجیرهایی آنان را بستند و به زندان افکندند. هنگامی که شمعون از این امر آگاه شد به انطاکیّه آمد و در زندان نزد آنان رفت و گفت: آیا شما را از زورگویان و ستمگران نهی نکردم؟ سپس از نزد آنان خارج شد و با مردمان ضعیف هم نشین شد، با آرامش شروع به مطرح نمودن سخنان و نظرات خویش نمود، پس ضعیفان سخنان او را (مخفیانه) به کسانی که از آنان قوی­تر بودند می­رساندند، ولی سخنانش را شدیداً پنهان می­داشتند، این سخنان مرحله به مرحله نقل شدند تا سرانجام به گوش پادشاه رسید، پس گفت: از چه زمانی تاکنون این مرد در مملکت من به سر می­برد؟ گفتند: دو ماه است، او را نزد من بیاورید، پس او را آوردند و بعد از دیدنش محبّت او به دل پادشاه نشست و گفت: نمی­نشینم مگر آنکه این مرد نزد من باشد، آن­گاه پادشاه خوابی دید که او را بسیار وحشت­زده کرد، پس درباره آن خواب از شمعون سؤال پرسید، و شمعون به او پاسخ نیکویی داد که شادمانش گرداند، سپس دوباره در خواب چیزی به پادشاه القا شد که او را ترساند و شمعون آن خواب را به گونه­ای تأویل کرد که بیشتر او را شادمان کرد، آن­گاه شمعون پیوسته با پادشاه هم صحبتی می­کرد تا اینکه بر(افکار) او چیره شد و گفت:

ص: 252


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

وُجُوهَ الشَّیَاطِینِ وَ أَلْقِهِمْ فِی النَّارِ فَضَرَبَ بِأَجْنِحَتِهِ وُجُوهَهُمْ وَ أَلْقَاهُمْ فِی النَّارِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ الْخَبَرَ (1).

«25»

فس، تفسیر القمی أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ أَیْ أُقَدِّرُ وَ هُوَ خَلْقُ تَقْدِیرٍ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ فَإِنَّ عِیسَی کَانَ یَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ إِنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ الْأَکْمَهُ هُوَ الْأَعْمَی قَالُوا مَا نَرَی الَّذِی تَصْنَعُ إِلَّا سِحْراً فَأَرِنَا آیَةً نَعْلَمُ أَنَّکَ صَادِقٌ قَالَ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخْبَرْتُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ یَقُولُ مَا أَکَلْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ قَبْلَ أَنْ تَخْرُجُوا وَ مَا ادَّخَرْتُمْ إِلَی اللَّیْلِ تَعْلَمُونَ أَنِّی صَادِقٌ قَالُوا نَعَمْ فَکَانَ یَقُولُ لِلرَّجُلِ أَکَلْتَ کَذَا وَ کَذَا وَ شَرِبْتَ کَذَا وَ کَذَا وَ رَفَعْتَ کَذَا وَ کَذَا فَمِنْهُمْ مَنْ یَقْبَلُ مِنْهُ فَیُؤْمِنُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَکْفُرُ وَ کَانَ لَهُمْ فِی ذَلِکَ آیَةٌ إِنْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ هُوَ السَّبْتُ وَ الشُّحُومُ وَ الطَّیْرُ الَّذِی حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ(2).

«26»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَمْزَةَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَوْحَشَ مَا یَکُونُ هَذَا الْخَلْقُ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ یَوْمَ یَلِدُ (3)فَیَخْرُجُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ فَیَرَی الدُّنْیَا وَ یَوْمَ یَمُوتُ فَیُعَایِنُ الْآخِرَةَ وَ أَهْلَهَا وَ یَوْمَ یُبْعَثُ فَیَرَی أَحْکَاماً لَمْ یَرَهَا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ قَدْ سَلَّمَ اللَّهُ عَلَی یَحْیَی علیه السلام فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقَالَ وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا وَ قَدْ سَلَّمَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلَی نَفْسِهِ فِی هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ فَقَالَ وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا (4)

ص: 245


1- احتجاج الطبرسیّ: 28- 29.
2- تفسیر القمّیّ: 92- 93.
3- فی المصدر: یوم یولد و یخرج.
4- عیون الأخبار: 142، الخصال 1: 53.

آیا در زندان تو دو مرد به سر می­برند که به ملامت و سرزنشت پرداخته­اند؟ پادشاه گفت: بله، شمعون گفت: پس آن دو را نزد من بیاورید، هنگامی که آنان آورده شدند شمعون گفت: خدای شما که او را عبادت می­کنید کیست؟ گفتند: الله، گفت: آیا هنگامی که از او درخواستی دارید صدای شما را می­شنود و هنگامی که او را می­خوانید پاسخ شما را اجابت می­گوید؟ گفتند: بله، شمعون گفت: اکنون می­خواهم این ادّعای شما را روشن کنم تا شبهه­ای باقی نماند، گفتند: هر چه می­خواهی بگو، گفت: آیا می­توانید کسی را که به مرض پیسی مبتلا شده شفا بخشید؟ گفتند بله، پس بیماری که مبتلا به پیسی بود را آوردند و شمعون از آنان خواست که او را درمان کنند، پس مریض را مسح کردند و شفا یافت، شمعون گفت: من نیز توان انجام کاری مانند کار شما را دارم، آن­گاه مریض دیگری که مبتلا به پیسی بود را آوردند و شمعون مسحش کرد و شفا یافت، سپس گفت: هدفی باقی مانده است، اگر خواسته مرا درباره آن اجابت کنید به خدای شما ایمان می­آورم، گفتند: و آن هدف و خواسته چیست؟ گفت: مرده­ای که باید او را زنده گردانید، آیا می­توانید؟ گفتند: بله، پس شمعون نزد پادشاه آمد و به او گفت: آیا مرده­ای وجود دارد که مردنش خاطر تو را مشغول داشته باشد؟ پادشاه گفت: آری، پسرم، شمعون گفت: پس ما را به سوی قبر او ببر، اگر زنده­اش نکنند قتل خویش را برای تو ممکن می­سازند، بنابراین به سوی قبر پسر پادشاه به راه افتادند و آن دو مرد دست­هایشان را (به نشانه دعا) دراز کردند و شمعون نیز دستانش را دراز کرد، پس در سریع­ترین وقت ممکن قبر شکافت و پسر جوان از آن برخواست و سوی پدرش آمد، پادشاه به او گفت: حال و اوضاعت چگونه است؟ پسر گفت: مرده بودم، ناگهان به هوش آمدم و متوجه شدم که سه نفر در مقابل خداوند دستانشان را دراز کرده­اند و از او می­خواهند که مرا زنده گرداند، و آنان این سه نفر هستند، آن­گاه شمعون گفت: من از ایمان آورندگان به خدای شما هستم، پادشاه گفت: ای شمعون، من نیز به آن کسی که تو به او ایمان آورده­ای ایمان آوردم، و وزیران پادشاه گفتند: ما نیز به آن کسی که سرورمان به او ایمان آورده ایمان می­آوریم، و به همین ترتیب و پیوسته ضعیفان از قدرتمندان پیروی می­کردند تا جائی که کسی در انطاکیّه باقی نماند مگر آنکه به او ایمان آورد.(1)

روایت 45.

قصص الأنبیاء: در روایتی آمده است: زنی از کنعانیان همراه پسرش که دچار نقص در بعضی از اعضایش بود نزد عیسی آمد و به او گفت: ای پیامبر خدا، این پسر من دچار نقص در برخی از اعضایش شده است، از درگاه خدا برای او طلب شفا کن، عیسی گفت: من فقط مأمور به درمان بیماران بنی اسرائیل هستم، زن کنعانی گفت: ای روح خدا، سگ­ها بعد از بر چیده شدن سفره اربابشان از پس مانده­های آن بهرمند می­گردند، پس از حکمت خویش به ما نیز ببخش تا از آن بهرمند شویم، آن­گاه عیسی برای دعا کردن از درگاه خداوند کسب اجازه کرد پس به او اجازه داده شد، بنابراین پسر آن زن را درمان کرد.(2)

روایت 46.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از عبدالله بن سنان روایت شده که وی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا عیسی دچار بلایا و مصایبی می­شد که سایر فرزندان آدم دچار آن می­شوند؟ امام در پاسخ فرمود: بله، عیسی علیه السلام در کودکی به مصیبت بزرگان و در بزرگ­سالی به مصیبت کودکان گرفتار می­آمد و دچار بیماری و مرض می­شد

ص: 253


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
«27»

فس، تفسیر القمی الْحُسَیْنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ السُّکَیْنِیُّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِیمَا نَاظَرَ بِهِ مَلِکَ الرُّومِ کَانَ عُمُرُ عِیسَی علیه السلام فِی الدُّنْیَا ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً ثُمَّ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَهْبِطُ إِلَی الْأَرْضِ بِدِمَشْقَ وَ هُوَ الَّذِی یَقْتُلُ الدَّجَّالَ(1).

«28»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام بِصَفَائِحِ الرَّوْحَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ لَبَّیْکَ عَبْدُکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ لَبَّیْکَ الْخَبَرَ (2).

کا، الکافی علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر مثله (3).

«29»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی الْمَسِیحِ أَنَّهُ کَانَ یَسِیحُ فِی الْأَرْضِ وَ یَصُومُ (4).

«30»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ قَالَ نفاعا (5).

فس، تفسیر القمی محمد بن جعفر عن محمد بن أحمد عن ابن یزید مثله (6).

«31»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ نَقْشُ خَاتَمِ عِیسَی علیه السلام حَرْفَیْنِ اشْتَقَّهُمَا مِنَ الْإِنْجِیلِ طُوبَی لِعَبْدٍ ذُکِرَ اللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ وَ وَیْلٌ لِعَبْدٍ نُسِیَ اللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ (7).

«32»

ج، الإحتجاج حُمْرَانُ بْنُ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رُوحٌ مِنْهُ قَالَ هِیَ مَخْلُوقَةٌ خَلَقَهُ اللَّهُ بِحِکْمَتِهِ فِی آدَمَ وَ عِیسَی علیه السلام (8).

ص: 247


1- تفسیر القمّیّ: 595 و 597 و 598.
2- علل الشرائع: 145.
3- فروع الکافی 1: 223 و 224.
4- معانی الأخبار: 19.
5- معانی الأخبار: 64.
6- تفسیر القمّیّ: 410- 411.
7- عیون الأخبار: 218.
8- احتجاج الطبرسیّ: 176.

و آن­گاه که در کودکی به دردی در لگن که مخصوص بزرگان است گرفتار شد به مادرش گفت: مقداری عسل، سیاه دانه و روغن (زیتون) حاضر گردان و آنها را تبدیل به معجون کن سپس نزد من بیاور، پس مادرش معجون را برای او آورد ولی آن را ناپسند شمرد، آن­گاه مادرش گفت: چرا آن را ناپسند می­شماری حال آنکه خود طلب کرده­ای؟ پس عیسی گفت: معجون را بیاور، با علم نبوت آن را برای تو توصیف کردم که حاضرش گردانی ولی به واسطه بی قراری کودکی آن را ناپسند شمردم، آن­گاه دارو (معجون) را بوئید و سپس آن را سر کشید.(1)

روایت 47.

قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرموده است: روزی عیسی بن مریم علیه السلام شدیداً می­گریست، هنگامی که مریم از فراوانی گریه او آگاه گشت، عیسی به او گفت: از پوست فلان درخت برگیر و از آن جو شانده­ای بساز که در دهان و حلق می­ریزند، پس آن را به من بنوشان، ولی هنگامی که جوشانده را سر کشید به شدت گریست، مریم گفت: مگر تو مرا به ساخت چه چیزی امر کردی؟ عیسی گفت: ای مادر، (سبب این گریه) دانش نبوت (است) و ضعف کودکی.

روایت 48.

عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل می­کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: از عدس استفاده کنید، چرا که خوراک مبارک و مقدّسی است که قلب را رقیق و لطیف می­گرداند و اشک را افزون می­سازد، و هفتاد پیامبر که آخرین­شان عیسی بن مریم علیه السلام بوده آن را مبارک و خجسته گردانده­اند.(2)

روایت 49.

الکافی: داوود الرقیّ گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرماید: تقوای خدا پیشه سازید و به یکدیگر حسد نورزید؛ یکی از شریعت­ها و سنّت­های عیسی علیه السلام سیاحت در سرزمین­های مختلف بود، پس به یکی از سیاحت­هایش رفت در حالی که مردی از یارانش که کوتاه قامت بود و بیشتر اوقات در کنار او بود را نیز همراه خود برده بود، هنگامی که عیسی به دریا رسید با صحّت یقین و باور گفت: "بسم الله"، آن­گاه بر روی آب راه رفت، مرد کوتاه قامت نیز هنگامی که به عیسی علیه السلام نگاه کرد که از دریا گذر کرد با صحّت یقین گفت: "بسم الله"، و بر روی آب به راه افتاد و به عیسی رسید، بنابراین به خود مغرور شد و گفت: عیسی، روح خدا، بر روی آب راه می­رود و من نیز روی آب راه می­روم پس فضل و برتری او بر من چیسیت؟

ص: 254


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . عیون الأخبار : 207
«33»

فس، تفسیر القمی إِذْ قالَ الْحَوارِیُّونَ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ فَقَالَ عِیسَی اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ قالُوا کَمَا حَکَی اللَّهُ نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَکُونَ عَلَیْها مِنَ الشَّاهِدِینَ فَقَالَ عِیسَی اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ فَقَالَ اللَّهُ احْتِجَاجاً عَلَیْهِمْ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَکَانَتْ تَنْزِلُ الْمَائِدَةُ عَلَیْهِمْ فَیَجْتَمِعُونَ عَلَیْهَا وَ یَأْکُلُونَ حَتَّی یَشْبَعُوا ثُمَّ تُرْفَعُ فَقَالَ کُبَرَاؤُهُمْ وَ مُتْرَفُوهُمْ (1)لَا نَدَعُ سَفِلَتَنَا یَأْکُلُونَ مِنْهَا فَرَفَعَ اللَّهُ الْمَائِدَةَ وَ مُسِخُوا الْقِرَدَةَ وَ الْخَنَازِیرَ(2).

«34»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ فِی قَوْلِهِ هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ قَالَ قِرَاءَتُهَا هَلْ تَسْتَطِیعُ رَبَّکَ یَعْنِی هَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَدْعُوَ رَبَّکَ (3).

بیان

هذا قراءة الکسائی حیث قرأ تستطیع بصیغة الخطاب و ربک بالنصب أی تستطیع سؤال ربک.

«35»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنِ الصَّادِقِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهم السلام فَأَمَّا مُوسَی علیه السلام فَرَجُلٌ طُوَالٌ سَبِطٌ یُشْبِهُ رِجَالَ الزُّطِّ وَ رِجَالَ أَهْلِ شَنُوَّةَ (4)وَ أَمَّا عِیسَی علیه السلام فَرَجُلٌ أَحْمَرُ جَعْدٌ رَبْعَةٌ قَالَ ثُمَّ سَکَتَ فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِبْرَاهِیمُ قَالَ انْظُرُوا إِلَی صَاحِبِکُمْ یَعْنِی نَفْسَهُ (5).

«36»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمَائِدَةُ الَّتِی نَزَلَتْ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَتْ

ص: 248


1- المترف: المتنعم.
2- تفسیر القمّیّ: 177.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- هکذا فی النسخ، و لعله مصحف شنوءة، و هم بطن من الازد، و قد مر الکلام فیه فی الباب الأول من قصص موسی و هارون.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

به محض از خاطر گذراندن این سخن در آب فرو رفت و از عیسی علیه السلام کمک خواست، پس عیسی او را از آب گرفت و خارجش کرد، سپس به او گفت: چه گفتی­ ای مرد کوتاه قامت؟ پاسخ داد: گفتم: این روح خداست که بر روی آب راه می­رود و من نیز راه می­روم و به این سبب مغرور شدم، پس عیسی علیه السلام به او گفت: خود را در غیر جایگاهی قرار دادی که خداوند تو را در آن قرار داده است، بنابراین با این گفته خداوند از تو ناراحت و بیزار شده است، پس از آنچه گفته­ای به درگاه خداوند عزّ و جلّ توبه کن؛ آن مرد توبه کرد و به مرتبه و جایگاهی که خدا برای او قرار داده بود بازگشت، پس تقوای خدا پیشه سازید و به یکدیگر حسد نورزید.(1)

روایت 50.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام بر دامنه­های (روحاء) گذر کرد در حالی که می­گفت: لبّیک، من بنده تو و پسر کنیزت هستم.(2)

روایت 51.

الکافی: یزید الکناسّی گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا عیسی بن مریم هنگام سخن گفتن در گهواره، بر اهل زمان خویش حجت بوده است؟ ایشان در پاسخ فرمود: او در آن زمان پیامبر و حجت خداوند بود که هنوز (به سوی مردم) فرستاده نشده بود، آیا کلام او را نمی­شنوی آنگاه که می­گوید:{من بنده خدا هستم، مرا کتاب عطا فرموده و پیامبر قرارم داده است و هر کجا باشم مرا مبارک و با خیر و برکت گردانده است، و تا هنگامی که زنده­ام به ادای نماز و پرداخت زکات سفارش فرموده است.}، گفتم: پس عیسی در آن وضعیت که در گهواره قرار داشته برای زکریا علیه السلام حجت بوده است؟ فرمود: عیسی در آن وضعیت نشانه­ای برای مردم و رحمتی از جانب خدا برای مریم بود، چرا که سخن گفت و خواسته­های درونی او را بیان کرد، هم چنین عیسی در آن وضعیّت حجّتی بوده است برای تمام کسانی که سخن او را شنیده­اند، سپس سکوت کرد

ص: 255


1- . أصول الکافی 2 : 306 و307
2- . فروع الکافی 1 : 223 و224

مُدْلَاةً بِسَلَاسِلَ مِنْ ذَهَبٍ عَلَیْهَا تِسْعَةُ أَحْوَاتٍ (1)وَ تِسْعَةُ أَرْغِفَةٍ فَحَسْبُ (2).

شی، تفسیر العیاشی عن عیسی العلوی عن أبیه مثله (3).

«37»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مَائِدَةً عَلَی عِیسَی علیه السلام وَ بَارَکَ لَهُ فِی أَرْغِفَةٍ (4)وَ سُمَیْکَاتٍ حَتَّی أَکَلَ وَ شَبِعَ مِنْهَا أَرْبَعَةُ آلَافٍ وَ سَبْعُمِائَةٍ (5).

«38»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: کَانَ عِیسَی علیه السلام یَبْکِی وَ یَضْحَکُ وَ کَانَ یَحْیَی علیه السلام یَبْکِی وَ لَا یَضْحَکُ وَ کَانَ الَّذِی یَفْعَلُ عِیسَی علیه السلام أَفْضَلَ (6).

«39»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْقُرَشِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ عَلَیَّ بِکِتَابٍ فِیهِ خَبَرُ الْمُلُوکِ مُلُوکِ الْأَرْضِ قَبْلِی وَ خَبَرُ مَنْ بُعِثَ قَبْلِی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ هُوَ حَدِیثٌ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ إِلَیْهِ قَالَ لَمَّا مَلَکَ أَشْبَخُ بْنُ أَشْجَانَ (7)وَ کَانَ یُسَمَّی الْکَیِّسَ وَ مَلَکَ مِائَتَیْ سَنَةٍ وَ سِتّاً وَ سِتِّینَ سَنَةً فَفِی سَنَةِ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ مِنْ مُلْکِهِ بَعَثَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ اسْتَوْدَعَهُ النُّورَ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ (8)وَ جَمِیعَ عُلُومِ الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَهُ وَ زَادَهُ الْإِنْجِیلَ وَ بَعَثَهُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ یَدْعُوهُمْ إِلَی کِتَابِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ

ص: 249


1- قد مر بروایة العیّاشیّ بهذا السند «تسعة الوان» و لعلّ أحدهما تصحیف الآخر. منه طاب ثراه قلت: تقدم الکلام هناک راجع.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط و أخرجه و ما قبله البحرانیّ فی البرهان 1: 511.
4- فی المصدر: فی أربعة أرغفة.
5- تفسیر العسکریّ: 77.
6- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه عنه بالاسناد و عن الکافی بإسناده عن الحسن بن الجهم عن إبراهیم بن مهزم، عن أبی الحسن الأول علیه السلام فی باب قصص زکریا و یحیی علیهما السلام.
7- فی المصدر: اشج بن اشجان.
8- فی المصدر: و الحکم.

و تا بعد از گذشت دو سال سخن نگفت، و زکریا علیه السلام در مدت این دو سال و بعد از سکوت عیسی حجّت خداوند عزّ و جلّ بر مردم بوده است، آن­گاه زکریّا علیه السلام وفات نمود و پسرش یحیی کتاب و حکمت او را به ارث برد در حالی که پسر بچّه­ای کم سنّ و سال بود، آیا این فرمودۀ خداوند عزّ وجلّ را نشنیده­ای: «یا یحیی خذ الکتاب بقوّة و آتیناه الحکم صبیّاً» {ای یحیی، کتاب را به جدّ و جهد برگیر، و او را در کودکی حُکم (نبوّت) بخشیدیم}، و هنگامی که عیسی به سنّ هفت­ سالگی رسید و خداوند به او وحی نمود، به زبان نبوت و رسالت سخن گفت، بنابراین عیسی بر یحیی و تمام مردم حجّت بود؛ و ای ابو خالد، از آن روزی که خداوند آدم علیه السلام را آفرید و او را در زمین ساکن گرداند تا کنون زمین یک روز بدون حجت خدا بر مردم نبوده است.(1)

در قصص الأنبیاء نیز مانند همین روایت نقل شده است.(2)

روایت 52.

­ الکافی: صفوان بن یحیی گوید: به امام رضا علیه السلام گفتم: قبل از اینکه خداوند ابو جعفر را به شما ببخشد ما (در مورد جانشینی) سؤال می­پرسیدیم و شما می­گفتید: خداوند پسری به من خواهد بخشید؛ پس این امر به وقوع پیوست و چشم­هایمان روشن گشت، خداوند روز وفات شما را به ما ننمایاند ولی اگر چنین اتفاقی افتاد جانشینی با کیست؟ آن­گاه امام رضا به ابو جعفر علیهما السلام که در مقابل او ایستاده بود اشاره کرد، گفتم: فدایت شوم، او فقط سه سال سنّ دارد، امام گفت: این مسأله چیزی از او نمی­کاهد، عیسی علیه السلام نیز سه ساله بود که به اقامۀ حجّت پرداخت.(3)

توضیح

ظاهر این حدیث با حدیثی که از الکنّاسی (حدیث شماره 51) روایت شد منافات دارد، و ممکن است این گونه توجیه شود که کتاب در سه سالگی بر عیسی نازل شد ولی تا هفت سالگی مأمور به ابلاغ آن نشد، یا معنا چنین باشد که او در سه سالگی پیامبر بوده اگر چه قبلاً نیز پیامبر بوده است، هم چنین ممکن است مرجع ضمیر (هو) در جملۀ (قد قام عیسی علیه السلام و هو ابن ثلاث سنین) ابو جعفر علیه السلام باشد یعنی: عیسی علیه السلام در گهواره بر مردم حجّت بود، پس بعید نیست که ابو جعفر علیه السلام نیز در سه سالگی امام باشد.

روایت 53.

الکافی: الخیرانیّ از پدرش نقل می­کند که در خراسان در مقابل امام موسی کاظم علیه السلام ایستاده بودم، پس شخصی به او گفت: ای سرورم، اگر اتفاقی بیفتد جانشینی شما با کیست؟ فرمود: با پسرم ابو جعفر؛ و گویا که گوینده ابو جعفر علیه السلام را کم سنّ و سال پنداشت، پس امام فرمود:

ص: 256


1- . أصول الکافی 1 : 382 و383
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . اصول الکافی 1 : 383

فَأَبَی أَکْثَرُهُمْ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً فَلَمَّا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ دَعَا رَبَّهُ وَ عَزَمَ عَلَیْهِمْ فَمُسِخَ مِنْهُمْ شَیَاطِینُ لِیُرِیَهُمْ آیَةً فَیَعْتَبِرُوا فَلَمْ یَزِدْهُمْ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً فَأَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ یَدْعُوهُمْ (1)وَ یُرَغِّبُهُمْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً حَتَّی طَلَبَتْهُ الْیَهُودُ وَ ادَّعَتْ أَنَّهَا عَذَّبَتْهُ وَ دَفَنَتْهُ فِی الْأَرْضِ حَیّاً وَ ادَّعَی بَعْضُهُمْ أَنَّهُمْ قَتَلُوهُ وَ صَلَبُوهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْعَلَ لَهُمْ عَلَیْهِ سُلْطَاناً وَ إِنَّمَا شُبِّهَ لَهُمْ وَ مَا قَدَرُوا عَلَی عَذَابِهِ وَ دَفْنِهِ وَ لَا عَلَی قَتْلِهِ وَ صَلْبِهِ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ (2)إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمْ یَقْتَدِرُوا عَلَی قَتْلِهِ (3)وَ صَلْبِهِ لِأَنَّهُمْ لَوْ قَدَرُوا عَلَی ذَلِکَ کَانَ تَکْذِیباً لِقَوْلِهِ وَ لَکِنْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ بَعْدَ أَنْ تَوَفَّاهُ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَرْفَعَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَسْتَوْدِعَ نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ وَ عِلْمَ کِتَابِهِ شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا خَلِیفَتَهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَلْ شَمْعُونُ یَقُومُ بِأَمْرٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (4)وَ یَهْتَدِی بِجَمِیعِ مَقَالِ عِیسَی علیه السلام فِی قَوْمِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ یُجَاهِدُ الْکُفَّارَ فَمَنْ أَطَاعَهُ وَ آمَنَ بِهِ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ جَحَدَهُ وَ عَصَاهُ کَانَ کَافِراً حَتَّی اسْتَخْلَصَهُ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَعَثَ فِی عِبَادِهِ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ وَ هُوَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام فَمَضَی شَمْعُونُ وَ مَلَکَ عِنْدَ ذَلِکَ أَرْدَشِیرُ (5).

أقول: تمامه فی باب أحوال الملوک.

«40»

ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَ عِیسَی إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ خَاصَّةً وَ کَانَتْ نُبُوَّتُهُ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَانَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْحَوَارِیِّینَ اثْنَیْ عَشَرَ الْخَبَرَ (6).

«41»

ل، الخصال بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوَّلُ نَبِیٍّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ

ص: 250


1- فی المصدر: فمکث یدعوهم.
2- فی المصدر: لقوله عزّ و جلّ.
3- فی المصدر: فلم یقدروا علی قتله.
4- فی المصدر: فلم یزل شمعون فی قومه یقوم بامر اللّه عزّ و جلّ.
5- اکمال الدین: 130.
6- اکمال الدین: 122 و 127.

همانا خداوند متعال عیسی علیه السلام را در حالی که کم سنّ و سال­تر از ابو جعفر بود به پیامبری و نبوّت مبعوث داشت و او را صاحب شریعت گرداند.(1)

روایت 54.

کفایة الأثر: امام رضا علیه السلام فرموده است: خداوند متعال عیسی علیه السلام را در دو سالگی حجّت بر مردم قرار داد.(2)

روایت 55.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام هنگامی که بر ساحل دریا گذر کرد قرص نانی از غذای خود را در آب انداخت، پس یکی از حواریّون به وی گفت: ای روح و کلمه خدا، چرا چنین کردی در حالی که از غذای خودت بود؟ عیسی فرمود: این کار را به خاطر جانوری که از جانوران دریایی تغذیه می­کند انجام دادم و ثواب آن نزد خدا بس بزرگ است.(3)

روایت 56.

مَن لا یحضره الفقیه: از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده که امیرمؤمنان علیه السلام از صومعه نشینی که در مسجد براثا بود و در مقابل او اسلام آورد پرسید: چه کسی اینجا نماز گزارده است؟ گفت: عیسی علیه السلام

ص: 257


1- . اصول الکافی1 : 384
2- . کفایه الأثر : 324
3- . فروغ الکافی 1 : 164

مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی وَ سِتُّمِائَةِ نَبِیٍّ الْخَبَرَ (1).

«42»

ید، التوحید بِإِسْنَادِهِ عَنْ فَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ غَیْرُ الْخَالِقِ الْجَلِیلِ خَالِقٌ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ فَقَدْ أَخْبَرَ أَنَّ فِی عِبَادِهِ خَالِقِینَ وَ غَیْرَ خَالِقِینَ مِنْهُمْ عِیسَی علیه السلام خَلَقَ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِ اللَّهِ فَنَفَخَ فِیهِ فَصَارَ طَائِراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ السَّامِرِیُّ خَلَقَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ (2)إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی کِتَابِ التَّوْحِیدِ (3).

«43»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ بَیْنَ دَاوُدَ وَ عِیسَی علیهما السلام أَرْبَعُمِائَةِ سَنَةٍ وَ ثَمَانُونَ سَنَةً وَ أُنْزِلَ عَلَی عِیسَی فِی الْإِنْجِیلِ مَوَاعِظُ وَ أَمْثَالٌ وَ حُدُودٌ لَیْسَ فِیهَا قِصَاصٌ وَ لَا أَحْکَامُ حُدُودٍ وَ لَا فَرْضُ مَوَارِیثَ وَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ تَخْفِیفُ مَا کَانَ نَزَلَ عَلَی مُوسَی علیه السلام فِی التَّوْرَاةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی حِکَایَةً عَنْ عِیسَی أَنَّهُ قَالَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ أَمَرَ عِیسَی مَنْ مَعَهُ مِمَّنْ تَبِعَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْ یُؤْمِنُوا بِشَرِیعَةِ التَّوْرَاةِ وَ شَرَائِعِ جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْإِنْجِیلِ قَالَ وَ مَکَثَ عِیسَی علیه السلام حَتَّی بَلَغَ سَبْعَ سِنِینَ أَوْ ثَمَانِیاً فَجَعَلَ یُخْبِرُهُمْ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ فَأَقَامَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ یُحْیِی الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ یُعَلِّمُهُمُ التَّوْرَاةَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْإِنْجِیلَ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَتَّخِذَ عَلَیْهِمْ حُجَّةً وَ کَانَ یَبْعَثُ إِلَی الرُّومِ رَجُلًا لَا یُدَاوِی أَحَداً إِلَّا بَرَأَ مِنْ مَرَضِهِ وَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ حَتَّی ذُکِرَ ذَلِکَ لِمَلِکِهِمْ فَأُدْخِلَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَ تُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ قَالَ نَعَمْ قَالَ أُتِیَ بِغُلَامٍ مُنْخَسِفِ الْحَدَقَةِ لَمْ یَرَ شَیْئاً قَطُّ فَأَخَذَ بُنْدُقَتَیْنِ فَبَنْدَقَهُمَا ثُمَّ جَعَلَهُمَا فِی عَیْنَیْهِ وَ دَعَا فَإِذَا هُوَ بَصِیرٌ

ص: 251


1- الخصال 2: 104. و الحدیث طویل و مسند، اسناده: علی بن عبد اللّه الاسواری، عن أحمد بن محمّد السجزی، عن عمرو بن حفص، عن عبد اللّه بن محمّد بن اسد، عن ابی علی الحسین ابن إبراهیم، عن یحیی بن سعید البصری، عن ابن جریح، عن عطاء، عن عتبة بن عمید اللیثی، عن أبی ذر رحمه اللّه.
2- توحید الصدوق: 44 و 46، و الحدیث مسند راجعه.
3- و الحدیث طویل أورده فی أبواب متعدّدة حسب مضمونه، و تقدم فی باب أنّه تعالی خالق کل شی ء ما یناسب المقام راجع 4: 147.

و مادرش اینجا نماز گزارده­اند، آن­گاه امام علی علیه السلام به او فرمود: من تو را از کسی که در اینجا نماز گزارده با خبر سازم؟ گفت: آری، امام فرمود: ابراهیم خلیل علیه السلام.(1)

می­گویم: برخی از احوال عیسی در باب داستان زکریا و یحیی علیهما السلام ذکر شد و حدیث الظباء (آهوان) در سرزمین کربلا نیز در باب (أخبار الأنبیاء بشهادة الحسین علیه السلام) ذکر خواهد شد، هم چنین در باب (جوامع أحوال الأنبیاء) از امام رضا علیه السلام به نقل از امیر مؤمنان علیه السلام در ضمن حدیث مرد اهل شام روایت شده که فرمود: شش جانور در رحم مادر جنب و جوش ندارند، از آن جمله می­توان خفّاشی را برشمرد که عیسی بن مریم علیه السلام آن را به وجود آورد و به اذن خداوند عزّ و جلّ به پرواز در آمد. و از امام صادق علیه السلام روایت شده که خداوند متعال دو واژه از اسمهای اعظم را به عیسی عطا فرمود و او با آن دو واژه مردگان را زنده و نابینایان و مبتلایان به پیسی را درمان می­کرد.

طبرسی رحمه الله در مورد این فرموده خداوند متعال «و یعلّمه الکتاب» که در وصف عیسی علیه السلام است به نقل از ابن جریح گفته است: منظور از کتاب، ( کتابة: نوشتن) است، سپس گوید: خداوند متعال نُه گونه از گونه­های نوشتن را به عیسی آموخت در حالی که به سایر مردم یک گونۀ آن را آموخته بود؛ و از ابو علی الجبائیّ نقل شده که منظور از (کتاب)، برخی از کتابهای آسمانی غیر از تورات و انجیل است که خداوند آنها را بر پیامبرانش نازل فرموده است مانند زبور و غیره، و این روایت با ظاهر آیه هم­خوانی بیشتری دارد، «و الحکمة» از ابن عباس روایت شده که منظور از (حکمة)، فقه و علم به حلال و حرام می­باشد؛ و گفته شده که منظور تمام نکته­هایی است که از اصول دین به وی آموخته است، «و التوراة و الانجیل» ذکر این دو کتاب آسمانی به صورت جدا به خاطر تأکید بر عظمت ­شأن آنهاست، «و رسولاً إلی بنی اسرائیل أنّی قد جئتکم» یعنی: هنگامی که به سوی بنی اسرائیل بر انگیخته شد به آنان گفت: من به سوی شما آمده­ام، «بآیة» یعنی: با دلیل و برهان آشکار، «مِن ربّکم» (از طرف پروردگارتان) بر نبّوتم دلالت می­کند، «أنّی أخلق لکم من الطین کهیئة الطیر» یعنی: و این دلیل و برهان آشکار این است که من از گِل چیزی شبیه پرنده برای شما می­آفرینم و آن را شکل و قیافه می­بخشم، «فأ نفخ فیه» یعنی: در پرنده ساخته شده از گِل می­دمم.

طبرسی در جایی دیگر گفته است: «فیها» یعنی: در آن شکل و قیافه ساخته شده، «فیکون طیراً بإذن الله» یعنی: به اذن و با قدرت خداوند پرنده­ای می­شود؛ و گفته شده: به فرمان و دستور خداوند متعال، و خداوند این سخن خویش «بإذن الله» را فقط به «فیکون طیراً» متصل گردانده چرا که آفریدن و نگارگری گِل به شکل پرنده و دمیدن در آن در محدودۀ قدرت بندگان نیز قرار دارد، امّا تبدیل گِل به پرنده­ای که دارای گوشت و خون باشد و هم­چنین خلق حیات و سر زندگی در آن فقط در محدودۀ قدرت خداوند متعال است،

ص: 258


1- . مَن لا یحضره الفقیه : 63

فَأَقْعَدَهُ الْمَلِکُ مَعَهُ وَ قَالَ کُنْ مَعِی وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ مِصْرِی فَأَنْزَلَهُ مَعَهُ بِأَفْضَلِ الْمَنَازِلِ ثُمَّ إِنَّ الْمَسِیحَ علیه السلام بَعَثَ آخَرَ وَ عَلَّمَهُ مَا بِهِ یُحْیِی الْمَوْتَی فَدَخَلَ الرُّومَ وَ قَالَ أَنَا أَعْلَمُ مِنْ طَبِیبِ الْمَلِکِ فَقَالُوا لِلْمَلِکِ ذَلِکَ قَالَ اقْتُلُوهُ فَقَالَ الطَّبِیبُ لَا تَفْعَلْهُ أَدْخِلْهُ فَإِنْ عَرَفْتَ خَطَأَهُ قَتَلْتَهُ وَ لَکَ الْحُجَّةُ فَأُدْخِلَ عَلَیْهِ فَقَالَ أَنَا أُحْیِی الْمَوْتَی فَرَکِبَ الْمَلِکُ وَ النَّاسُ إِلَی قَبْرِ ابْنِ الْمَلِکِ وَ کَانَ قَدْ مَاتَ فِی تِلْکَ الْأَیَّامِ فَدَعَا رَسُولُ الْمَسِیحِ وَ أَمَّنَ طَبِیبُ الْمَلِکِ الَّذِی هُوَ رَسُولُ الْمَسِیحِ أَیْضاً الْأَوَّلُ فَانْشَقَّ الْقَبْرُ فَخَرَجَ ابْنُ الْمَلِکِ ثُمَّ جَاءَ یَمْشِی حَتَّی جَلَسَ فِی حِجْرِ أَبِیهِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ مَنْ أَحْیَاکَ قَالَ فَنَظَرَ فَقَالَ هَذَا وَ هَذَا فَقَامَا فَقَالا إِنَّا رَسُولُ الْمَسِیحِ إِلَیْکَ وَ إِنَّکَ کُنْتَ لَا تَسْمَعُ مِنْ رُسُلِهِ إِنَّمَا تَأْمُرُ بِقَتْلِهِمْ إِذَا أَتَوْکَ فَتَابَعَ وَ أَعْظَمُوا أَمْرَ الْمَسِیحِ علیه السلام حَتَّی قَالَ فِیهِ أَعْدَاءُ اللَّهِ مَا قَالُوا وَ الْیَهُودُ یُکَذِّبُونَهُ وَ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ (1).

«44»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ عِیسَی علیه السلام لَمَّا أَرَادَ وَدَاعَ أَصْحَابِهِ جَمَعَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ بِضُعَفَاءِ الْخَلْقِ وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْجَبَابِرَةِ فَوَجَّهَ اثْنَیْنِ إِلَی أَنْطَاکِیَةَ فَدَخَلَا فِی یَوْمِ عِیدٍ لَهُمْ فَوَجَدَاهُمْ قَدْ کَشَفُوا عَنِ الْأَصْنَامِ وَ هُمْ یَعْبُدُونَهَا فَعَجَّلَا عَلَیْهِمْ بِالتَّعْنِیفِ فَشُدَّا بِالْحَدِیدِ وَ طُرِحَا فِی السِّجْنِ فَلَمَّا عَلِمَ شَمْعُونُ بِذَلِکَ أَتَی أَنْطَاکِیَةَ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِمَا فِی السِّجْنِ وَ قَالَ أَ لَمْ أَنْهَکُمَا عَنِ الْجَبَابِرَةِ (2)ثُمَّ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِمَا وَ جَلَسَ مَعَ النَّاسِ مَعَ الضُّعَفَاءِ فَأَقْبَلَ یَطْرَحُ کَلَامَهُ الشَّیْ ءَ بَعْدَ الشَّیْ ءِ فَأَقْبَلَ الضَّعِیفُ یَدْفَعُ کَلَامَهُ إِلَی مَنْ هُوَ أَقْوَی مِنْهُ وَ أَخْفَوْا کَلَامَهُ إِخْفَاءً شَدِیداً فَلَمْ یَزَلْ یَتَرَاقَی الْکَلَامُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَلِکِ فَقَالَ مُنْذُ مَتَی هَذَا الرَّجُلُ فِی مَمْلَکَتِی قَالُوا مُنْذُ شَهْرَیْنِ فَقَالَ عَلَیَّ بِهِ فَأَتَوْهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ وَقَعَتْ عَلَیْهِ مَحَبَّتُهُ فَقَالَ لَا أَجْلِسُ إِلَّا وَ هُوَ مَعِی فَرَأَی فِی مَنَامِهِ شَیْئاً أَفْزَعَهُ فَسَأَلَ شَمْعُونَ عَنْهُ فَأَجَابَ بِجَوَابٍ حَسَنٍ فَرِحَ بِهِ ثُمَّ أُلْقِیَ عَلَیْهِ فِی الْمَنَامِ مَا أَهَالَهُ فَأَوَّلَهَا لَهُ بِمَا ازْدَادَ بِهِ سُرُوراً فَلَمْ یَزَلْ یُحَادِثُهُ حَتَّی اسْتَوْلَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فِی

ص: 252


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- فکان شمعون أیضا نهاهم عن ذلک، أو کان نهی المسیح کنهیه.

پس فرموده است: «بإذن الله» تا مشخص شود انجام دهندۀ چنین کاری نه عیسی علیه السلام بلکه خداوند متعال است، و در تفسیر آمده است: عیسی از گِل چیزی شبیه به خفاش ساخت و در آن دمید پس تبدیل به پرنده­ای شد، «و أبرئ الأکمه» ابن عباس و قتادة گفته­اند: منظور از (أکمه) نابینای مادر زاد است، ولی حسن و السّدی گفته­اند منظور نابینا به صورت عامّ است، «و الأبرص» یعنی کسی که مبتلا به مرض پیسی است.

وهب گوید: چه بسا که در طول روز پنجاه­ هزار مریض نزد عیسی علیه السلام گرد می­آمدند، هر یک از آنان که می­توانست نزد او بیاید می­آمد و هر یک که نمی­توانست عیسی خود نزد او می­رفت، و فقط آنان را با دعا و به شرط ایمان آوردن مداوا می­کرد، «و أحیی الموتی بإذن الله» همانا عیسی علیه السلام زنده کردن مردگان را بر وجه مجاز و از باب تعمیم موضوع به خود نسبت داده است، چرا که خداوند متعال هنگام دعای او مردگان را زنده می­کرد؛ گفته شده: عیسی علیه السلام چهار نفر را زنده گرداند: نخست: عارز که دوست او بود و سه روز از وفاتش می­گذشت، پس به خواهر عازر گفت: ما را نزد مزارش ببر، سپس گفت: «خداوندا، ای پروردگار آسمانها و زمین­های هفت گانه، تو مرا به سوی بنی اسرائیل روانه داشته­ای تا آنان را به سوی دین و آئینت فرا خوانم و آگاهشان سازم که مردگان را زنده می­ گردانم، پس عازر را زنده گردان»، آن­گاه عازر از قبر خارج شد و مدّتها زندگی کرد و صاحب فرزند شد، دوّم: پسر پیرزنی که مرده بود و در حالی که بر تختش قرار داشت از مقابل او عبور داده شد. عیسی خداوند را فرا خواند و بر کنار تخت آن پسر نشست. پس زنده شد و از روی دوش مردم پایین آمد، لباسش را پوشید و به سوی خانواده­اش بازگشت و مدّتی زندگی کرد و صاحب فرزند شد؛ سوّم: ابنة العاشر - دختر دهم -، به عیسی علیه السلام گفته شد: آیا او را زنده می­گردانی حال آنکه دیروز مرده است؟ پس به درگاه خداوند دعا کرد و او زنده شد و مدّتی زندگی کرد و بچه­دار شد؛ و چهارم: سام پسر نوح، عیسی خداوند را به اسم اعظمش خواند که او را زنده گرداند، پس در حالی که نیمی از سرش سفید بود از قبرش خارج شد و گفت: آیا قیامت به پا شده است؟ عیسی گفت: خیر، ولی من خداوند را به اسم اعظمش فرا خواندم؛ و در آن زمان مردم پیر نمی­شدند و موی سرشان سفید نمی­شد چرا که سام پسر نوح پانصد سال زندگی کرد و هنوز جوان باقی مانده بود، سپس عیسی به او گفت: بمیر، سام گفت: به شرط آنکه مرا از سکرات مرگ به خدا پناه دهی، پس عیسی به درگاه خداوند سبحان دعا کرد و چنان شد که می­خواستند.

و الکلبیّ گوید: عیسی علیه السلام مردگان را با لفظ (یا حّی یا قیّوم) زنده می­گرداند، «و أنبّئکم بما تأکلون و ما تدّخرون فی بیوتکم» عیسی به شخص می­گفت: فلان و فلان غذا را در وعده نهار خورده­ای و فلان چیز را به خانه­ات برده و ذخیره ساخته­ای، «إنّ فی ذلک لآیة لکم» منظور از (آیة) دلیل و برهان قاطع، معجزه و نشانه است،«إن کنتم مؤمنین» یعنی: اگر به خدا ایمان دارید، چرا که شناخت مُرسِل (فرستنده) حتماً باید قبل از شناخت مُرسَل (فرستاده شده) حاصل شود.(1)

ص: 259


1- . مجمع البیان 2 : 445 و446

حَبْسِکَ رَجُلَیْنِ عَابَا عَلَیْکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَعَلَیَّ بِهِمَا فَلَمَّا أُتِیَ بِهِمَا قَالَ مَا إِلَهُکُمَا الَّذِی تَعْبُدَانِ قَالا اللَّهُ قَالَ یَسْمَعُکُمَا إِذَا سَأَلْتُمَاهُ وَ یُجِیبُکُمَا إِذَا دَعَوْتُمَاهُ قَالا نَعَمْ قَالَ شَمْعُونُ فَأَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْتَبْرِئَ (1)ذَلِکَ مِنْکُمَا قَالا قُلْ قَالَ هَلْ یَشْفِی لَکُمَا الْأَبْرَصَ قَالا نَعَمْ قَالَ فَأُتِیَ بِأَبْرَصَ فَقَالَ سَلَاهُ أَنْ یَشْفِیَ هَذَا قَالَ فَمَسَحَاهُ فَبَرَأَ قَالَ وَ أَنَا أَفْعَلُ مِثْلَ مَا فَعَلْتُمَا قَالَ فَأُتِیَ بِآخَرَ فَمَسَحَهُ شَمْعُونُ فَبَرَأَ قَالَ بَقِیَتْ خَصْلَةٌ إِنْ أَجَبْتُمَانِی إِلَیْهَا آمَنْتُ بِإِلَهِکُمَا قَالا وَ مَا هِیَ قَالَ مَیِّتٌ تُحْیِیَانِهِ قَالا نَعَمْ فَأَقْبَلَ عَلَی الْمَلِکِ وَ قَالَ مَیِّتٌ یَعْنِیکَ أَمْرُهُ قَالَ نَعَمْ ابْنِی قَالَ اذْهَبْ بِنَا إِلَی قَبْرِهِ فَإِنَّهُمَا قَدْ أَمْکَنَاکَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا (2)فَتَوَجَّهُوا إِلَی قَبْرِهِ فَبَسَطَا أَیْدِیَهُمَا فَبَسَطَ شَمْعُونُ یَدَیْهِ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ صُدِعَ الْقَبْرُ وَ قَامَ الْفَتَی فَأَقْبَلَ عَلَی أَبِیهِ فَقَالَ أَبُوهُ مَا حَالُکَ قَالَ کُنْتُ مَیِّتاً فَفَزِعْتُ فَزْعَةً فَإِذَا ثَلَاثَةٌ قِیَامٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ بَاسِطُو أَیْدِیهِمْ یَدْعُونَ اللَّهَ أَنْ یُحْیِیَنِی وَ هُمَا هَذَانِ وَ هَذَا فَقَالَ شَمْعُونُ أَنَا لِإِلَهِکُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ الْمَلِکُ أَنَا بِالَّذِی آمَنْتَ بِهِ یَا شَمْعُونُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ وُزَرَاءُ الْمَلِکِ وَ نَحْنُ بِالَّذِی آمَنَ بِهِ سَیِّدُنَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمْ یَزَلِ الضَّعِیفُ یَتْبَعُ الْقَوِیَّ فَلَمْ یَبْقَ بِالْأَنْطَاکِیَةِ أَحَدٌ إِلَّا آمَنَ بِهِ (3).

«45»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِی رِوَایَةٍ أَتَتْ عِیسَی امْرَأَةٌ مِنْ کَنْعَانَ بِابْنٍ لَهَا مُزْمَنٍ فَقَالَتْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ ابْنِی هَذَا زَمِنٌ (4)ادْعُ اللَّهَ لَهُ قَالَ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أُبْرِئَ زَمْنَی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَتْ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّ الْکِلَابَ تَنَالُ مِنْ فُضُولِ مَوَائِدِ أَرْبَابِهَا إِذَا رَفَعُوا مَوَائِدَهُمْ فَأَنِلْنَا مِنْ حِکْمَتِکَ مَا نَنْتَفِعُ بِهِ فَاسْتَأْذَنَ اللَّهَ تَعَالَی فِی الدُّعَاءِ فَأَذِنَ لَهُ فَأَبْرَأَهُ (5).

«46»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلَ أَبِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ کَانَ عِیسَی یُصِیبُهُ مَا یُصِیبُ وُلِدَ آدَمَ قَالَ نَعَمْ وَ لَقَدْ کَانَ یُصِیبُهُ وَجَعُ الْکِبَارِ فِی صِغَرِهِ وَ یُصِیبُهُ وَجَعُ الصِّغَارِ فِی کِبَرِهِ وَ یُصِیبُهُ الْمَرَضُ وَ کَانَ

ص: 253


1- أی أردت أن استبین ذلک منکما حتّی لا تبقی لی شبهة.
2- أی قد جعلا لک علی انفسهما سلطانا و قدرة تقتلهما إن لم یفعلا ذلک.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- الزمن: المصاب بالزمانة و هی تعطیل بعض القوی.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیۀ «إذ قال الحواریّون یا عیسی بن مریم هل یستطیع ربّک أن ینزّل علینا مائدة من السماء» گفته است: در این زمینه چند روایت نقل شده است:

نخست: معنای آیه بدین صورت است: آیا پروردگار تو آن گاه که از او چنین درخواستی داشته باشی آن را انجام می­دهد تا نشانه­ای باشد بر صدق گفتارت؟ و جایز نیست (چنین بپنداریم) که آنان در قدرت خداوند سبحان بر انجام این کار و فرو فرستادن سفرۀ آسمانی شک کردند، چرا که از قدرت خداوند آگاه بوده و بدان ایمان داشته­اند، گویا این سؤال را پرسیده­اند که از صدق گفتار عیسی و صحت ادّعای او آگاه شوند تا در این باره اشکال و شبهه­ای برای آنان پیش نیاید، و بدین جهت است که گفته­اند: «و تطمئنّ قلوبُنا»{ تا قلب­هایمان اطمینان یابند}، آن­گونه که ابراهیم علیه السلام فرمود: «و لکن لیطمئنّ قلبی» این نظر از ابوعلی الفارسی نقل شده است.

دوّم: منظور چنین است: آیا پروردگارت می­تواند چنین کاری را انجام دهد؟ و این سؤال را در ابتدا که شناخت خداوند نزد آنان ثابت نشده بود مطرح کردند، به همین سبب عیسی علیهم السلام آنان را به خاطر این سؤال سرزنش کرد و گفت: «اتّقوا الله إن کنتم مؤمنین» {تقوای خدا پیشه سازید اگر مؤمن هستید}، چرا که ایمان آنان در آن زمان کامل نشده بود.

و سوّم: مقصود آیه چنین است: آیا پروردگار تو درخواستت را اجابت می­کند؟ و السدّیّ نیز چنین نظری دارد و گفته مراد آیه این است: آیا اگر از پروردگارت چنین درخواستی داشته باشی اجابت می­کند؟ و این در صورتی است که (استطاع) را (أطاع) معنا کنیم آن­گونه که (استجاب) به معنای (أجاب) می­باشد.

زجاج گوید: درخواست حواریّون از عیسی علیه السلام برای فرو فرستادن سفرۀ آسمانی از دو جنبه قابل بررسی است: یکی اینکه آنان می­خواستند بر ثبات ایمان­شان افزوده شود آن­گونه که ابراهیم علیه السلام فرمود: «ربّ أرنی کیف یحیی الموتی»(1)

{ پروردگارا، به من بنما که چگونه مردگان را زنده می­گردانی؟}، دیگر اینکه درخواست آنان برای نزول سفره آسمانی قبل از علم­شان به این موضوع بوده که عیسی توانائی درمان نابینایان و مبتلایان به پیسی را دارد و مردگان را زنده می­گرداند.

«قال اتّقوا الله إن کنتم مؤمنین» یعنی: تقوای خدا پیشه سازید از اینکه درخواست چیزی داشته باشید که ملت­های پیشین درخواست نکرده­اند؛ ابو علی الفارسّی گوید: منظور آیه، امر کردن به رعایت تقوی و پرهیزگاری به صورت مطلق می­باشد،

ص: 260


1- . بقره / 260

إِذَا مَسَّهُ وَجَعُ الْخَاصِرَةِ فِی صِغَرِهِ وَ هُوَ مِنْ عِلَلِ الْکِبَارِ قَالَ لِأُمِّهِ ابْغِی لِی عَسَلًا وَ شُونِیزاً وَ زَیْتاً فتعجنی (فَاعْجِنِی) بِهِ ثُمَّ ائتنی (ائْتِینِی) بِهِ فَأَتَتْهُ بِهِ فَکَرِهَهُ (1)فَتَقُولُ لِمَ تَکْرَهُهُ وَ قَدْ طَلَبْتَهُ فَیَقُولُ هَاتِیهِ نَعَتُّهُ لَکِ بِعِلْمِ النُّبُوَّةِ وَ أکرهته (أَکْرَهُهُ) لِجَزَعِ الصَّبَا وَ یَشَمُّ الدَّوَاءَ ثُمَّ یَشْرَبُهُ بَعْدَ ذَلِکَ (2).

«47»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِی رِوَایَةِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ یَبْکِی بُکَاءً شَدِیداً فَلَمَّا أَعْیَتْ مَرْیَمَ کَثْرَةُ بُکَائِهِ قَالَ لَهَا خُذِی مِنْ لِحَا (3)هَذِهِ الشَّجَرَةِ فَاجْعَلِی وَجُوراً (4)ثُمَّ اسْقِینِیهِ فَإِذَا سُقِیَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَتَقُولُ مَرْیَمُ مَا ذَا أَمَرْتَنِی فَیَقُولُ یَا أُمَّاهْ عِلْمُ النُّبُوَّةِ وَ ضَعْفُ الصَّبَا (5).

«48»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْکُمْ بِالْعَدَسِ فَإِنَّهُ مُبَارَکٌ مُقَدَّسٌ یُرَقِّقُ الْقَلْبَ وَ یُکْثِرُ الدَّمْعَةَ وَ قَدْ بَارَکَ فِیهِ سَبْعُونَ نَبِیّاً آخِرُهُمْ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام (6).

«49»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا یَحْسُدْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ مِنْ شَرَائِعِهِ السَّیْحُ فِی الْبِلَادِ فَخَرَجَ فِی بَعْضِ سَیْحِهِ وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ قَصِیرٌ وَ کَانَ کَثِیرَ اللُّزُومِ لِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام فَلَمَّا انْتَهَی عِیسَی إِلَی الْبَحْرِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ بِصِحَّةِ یَقِینٍ مِنْهُ فَمَشَی عَلَی ظَهْرِ الْمَاءِ فَقَالَ الرَّجُلُ الْقَصِیرُ حِینَ نَظَرَ إِلَی عِیسَی علیه السلام جَازَهُ بِسْمِ اللَّهِ بِصِحَّةِ یَقِینٍ مِنْهُ فَمَشَی عَلَی الْمَاءِ فَلَحِقَ بِعِیسَی علیه السلام فَدَخَلَهُ الْعُجْبُ بِنَفْسِهِ فَقَالَ هَذَا عِیسَی رُوحُ اللَّهِ یَمْشِی عَلَی الْمَاءِ وَ أَنَا أَمْشِی عَلَی الْمَاءِ فَمَا فَضْلُهُ

ص: 254


1- فی نسخة: فأکرهه.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- اللحاء بالمد- و القصر لغة- ما علی العود من قشره.
4- الوجور بالفتح و الضم: الدواء الذی یصب فی الفم و الحلق.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.
6- عیون الأخبار: 207.

آن­گونه که خداوند سبحان مؤمنان را در این فرموده به رعایت آن امر می­فرماید: «یا أیّها الذین آمنوا اتّقوا الله»(1)

{ای کسانی که ایمان آورده­اید، تقوای خدا پیشه سازید}؛ و الزجاج گوید: عیسی علیه السلام به آنان فرمان داد که خود سرانه پیشنهاد ظهور آیات و نشانه ندهند و از خدا و رسولش پیشی نگیرند چرا که خداوند متعال قبلاً دلایل آشکار و روشن و معجزاتی مانند زنده گرداندن مردگان و غیره را به آنان نشان داده که از آنچه طلب می­کردند و درخواست داشتند محکم­تر و ثابت کننده­تر بود.

«قالوا» یعنی حواریّون گفتند: «نرید أن نأکل منها» در تفسیر این آیه دو نظر وجود دارد: یکی اینکه فعل (نرید) از ریشه (إرادة) که از افعال قلوب است باشد، در این صورت تقدیر کلام چنین است: این درخواست را به خاطر چیزی که ذکر کردیم (خوردن از سفر آسمانی) مطرح نمودیم؛ نظر دیگر این است که (إرادة) در اینجا به معنای محبّتی باشد که میل و خواستۀ طبیعت درونی انسان­هاست، یعنی (خوردن از آن سفرۀ آسمانی) را دوست می­داریم، «و تطمئنّ قلوبنا» ممکن است که آنان این درخواست (فرستادن سفرۀ آسمانی) را مطرح کرده باشند حال آنکه آگاه و مطلّع از دین خودشان بوده­اند، یعنی: ما چنین درخواستی را فقط به خاطر افزودن یقین و اطمینان قلبی مطرح می­کنیم،و این بدان سبب است که هر چه دلایل و نشانه­ها بیشتر گردند شناخت درونی نیز بیشتر حاصل می­گردد، این نظر از عطاء روایت شده است، «و نعلم أن قد صدقنا» یعنی: به درستی گفتار تو در مورد اینکه پیامبر و فرستادۀ خدا هستی پی ببریم، این نظر را سخن کسانی تقویت می­کند که می­گوید: بنی اسرائیل این سخنان را در ابتدای امر مطرح نمودند، ولی رأی صحیح آن است که آنان این سؤالها و خواسته­ها را به خاطر بازرسی و بازبینی بیشتر، آگاهی و دانش لازم و مطمئن شدن از اعجاز ادّعای عیسی علیه السلام مطرح کردند، «و نکونَ علیها من الشاهدین» یعنی: از شاهدان و گواهان توحید و یگانگی خداوند و نبوّت تو باشیم؛ و گفته شده یعنی: از شاهدان و گواهان سخنان تو هنگام بازگشت به سوی بنی اسرائیل باشیم، سپس خداوند متعال خبر از مطرح کردن این خواستۀ بنی اسرائیل از سوی عیسی به درگاه خویش می­دهد و می­فرماید: «قال عیسی بن مریم» یعنی: عیسی بن مریم از درخواست قومش آن ­گاه که آن را طلب نمودند سخن گفت؛ و گفته شده: عیسی آن درخواست را نزد پروردگارش فقط هنگامی مطرح نمود که به او اجازۀ چنین درخواستی را داد: «اللهم ربّنا أنزل علینا مائدة من السماء» یعنی: سفره­ای که خوراکهای آسمانی بر آن قرار گرفته باشد، «تکون لنا عیداً» این آیه به دو صورت معنا شده است: نخست: تا روزی که سفرۀ آسمانی بر ما نازل می­شود را جشن بگیریم و خود و کسانی که بعد از ما می­آیند آن روز را گرامی بدارند، این نظر را السّدیّ، قتادة، ابن جریح و ابو علی الجبائیّ مطرح کرده­اند؛ دوّم: تا سهم ما از فضل و نعمت خداوند باشد؛ و نظر نخست صحیح­تر است، «لأوّلنا و آخرنا» یعنی: برای نسلی که در زمان ما زندگی می­کنند هم چنین کسانی که از پسِ ما می­آیند؛ و ابن عباس گفته یعنی: کسانی که در پایان بر سر این سفره حاضر می­شوند بتوانند مانند کسانی که در ابتدا حاضر می­شوند از آن بخورند و بهره­مند شوند، «و آیة منک» یعنی: این سفره هدایت­گری والا شأن باشد از سوی تو برای بی تاب کردن قلب­های بندگان در اقرار به مدلول آن و اعتراف به حقّی که ظاهرش بر آن شهادت می­دهد و دلالتی باشد بر توحید و یگانگی تو و صحت نبوّت و پیامبری­ات، «و ارزقنا» یعنی: و آن را رزق و روزیِ ما قرار ده؛ و از الجبائیّ روایت شده یعنی: قدرت سپاس گزاری از آن را به ما ببخش، «و أنت خیر الرّازقین»{ که تو بهترین رزق دهندگانی}، این کلام خداوند حکایت از این نکته دارد که ممکن است که بعضی از بندگان رازق و روزی دهنده برخی دیگر باشند و اگر چنین نبود سخن خداوند مبنی بر اینکه او بهترینِ روزی دهندگان است صحیح نبود و معنایی نداشت،

ص: 261


1- . آل عمران / 102

عَلَیَّ قَالَ فَرُمِسَ فِی الْمَاءِ فَاسْتَغَاثَ بِعِیسَی علیه السلام فَتَنَاوَلَهُ مِنَ الْمَاءِ فَأَخْرَجَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَا قُلْتَ یَا قَصِیرُ قَالَ قُلْتُ هَذَا رُوحُ اللَّهِ یَمْشِی عَلَی الْمَاءِ وَ أَنَا أَمْشِی (1)فَدَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ عُجْبٌ فَقَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام لَقَدْ وَضَعْتَ نَفْسَکَ فِی غَیْرِ الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَکَ اللَّهُ فِیهِ فَمَقَتَکَ اللَّهُ عَلَی مَا قُلْتَ فَتُبْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا قُلْتَ قَالَ فَتَابَ الرَّجُلُ وَ عَادَ إِلَی مَرْتَبَتِهِ الَّتِی وَضَعَهُ اللَّهُ فِیهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا یَحْسُدَنَّ بَعْضُکُمْ بَعْضاً (2).

«50»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام بِصَفَائِحِ الرَّوْحَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ لَبَّیْکَ عَبْدُکَ ابْنُ أَمَتِکَ(3).

«51»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ یَزِیدَ الْکُنَاسِیِّ (4)قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ حِینَ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی أَهْلِ زَمَانِهِ فَقَالَ کَانَ یَوْمَئِذٍ نَبِیّاً حُجَّةَ اللَّهِ غَیْرَ مُرْسَلٍ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ حِینَ قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا قُلْتُ فَکَانَ یَوْمَئِذٍ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَی زَکَرِیَّا علیه السلام فِی تِلْکَ الْحَالِ وَ هُوَ فِی الْمَهْدِ فَقَالَ کَانَ عِیسَی فِی تِلْکَ الْحَالِ آیَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لِمَرْیَمَ حِینَ تَکَلَّمَ فَعَبَّرَ عَنْهَا وَ کَانَ نَبِیّاً حُجَّةً عَلَی مَنْ سَمِعَ کَلَامَهُ فِی تِلْکَ الْحَالِ ثُمَّ صَمَتَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ

ص: 255


1- فی المصدر: و أنا امشی علی الماء.
2- أصول الکافی 2: 306 و 307.
3- فروع الکافی 1: 223 و 224 و قد مضت الروایة تحت رقم 28 و لذا خطّ علیها فی نسخة خطیة.
4- فی المصدر: برید بالباء الموحدة و فی هامشه: فی بعض النسخ: یزید الکناسی. و استظهر المامقانی أن الصحیح یزید و هو أبو خالد الکناسی، حیث ان الشیخ ذکر برید بالباء فی أصحاب الصادق علیه السلام و بالیاء المثناة فی أصحاب الباقر علیه السلام، و لم یذکره فی أصحاب الباقر علیه السلام برید بالباء الموحدة فحیث ذکر برید عن الباقر علیه السلام فهو وهم و صوابه یزید. قلت: قد ذکر ابن حجر فی لسان المیزان برید الکناسی بالموحدة فی أصحابهما علیهما السلام، قال: برید الکناسی حدث عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه قال الدارقطنی و ابن ماکولا فی المؤتلف و المختلف: انه من شیوخ الشیعة قلت: و ذکره الطوسیّ فی الرواة عن جعفر الصادق. انتهی.

ن گونه که جایز نیست گفته شود: تو بهترینِ خدایان هستی حال آنکه غیر از او خدای دیگری وجود نداشته باشد، «قال الله» خداوند در پاسخ به آنچه عیسی درخواست کرد پاسخ فرمود: «أنّی منزّلها علیکم» یعنی: سفرۀ آسمانی را بر شما نازل می­کنم، «فمن یکفر بعدُ منکم» یعنی: هر یک از شما بعد از فرو فرستادن آن کفر ورزد، «فإنّی لا أعذّبه عذاباً لا أعذّبه أحداً من العالمین» در معنای این آیه چند نظر نقل شده است: نخست: از قتادة روایت شده که منظور، عذاب دادن و مجازات دانشمندان زمان آنان است، آن قوم بعد از فرو آمدن سفرۀ آسمانی انکار ورزیدند و کافر شدند، پس به شکل میمون و خوک مسخ شدند؛ از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که آنان به شکل میمون مسخ شدند.

دوّم: منظور عذاب و مجازات بنیان بر افکن می­باشد.

سوّم: منظور نوعی از عذاب است که خداوند هیچ کس را غیر از آنان بدان گرفتار نمی­سازد، بنی اسرائیل بعد از نزول سفرۀ آسمانی شایسته این نوع از عذاب شدند، چرا که بعد از مشاهده نشانه­ای که خود خواستار آن شده بودند کفر ورزیدند در حالی که این نشانه از محکم­ترین موانع ابتلاء به کفر بود، بنابراین حکمت اقتضاء می­کرد که شدیدترین نوع عذاب به آنان اختصاص یابد، درست همان گونه که به محکم­ترین و بازدارنده­ترین نوع از انواع آیات الهی اختصاص یافتند.

خلاصه این که: علماء در مورد سفره آسمانی که آیا نازل شده یا خیر اختلاف نظر پیدا کردند، حسن و مجاهد گفته­اند: این سفره نازل نشد و بنی اسرائیل هنگامی­ که شرط نازل شدنش را شنیدند از خواسته خود صرف نظر کردند و گفتند: چنین سفره­ای را نمی­خواهیم و بدان نیازی نداریم، بنابراین نازل نشد، ولی نظر صحیح این است که سفره نازل شده است، چرا که خداوند سبحان می­فرماید:{من این سفره را بر شما فرو می­فرستم} و جایز نیست که خداوند در خبر دادن از یک موضوع دچار اختلاف شود، هم چنین روایات و حوادیثی که از پیامبر، اصحاب و تابعین در این باره روایت شده بیشمارند، کعب گوید: سفره آسمانی روز یک شنبه نازل شده است، بنابراین مسیحیان آن را روز عید اعلام کردند؛ هم چنین علماء در کیفیّت فرو آمدن سفره و آنچه بر آن قرار داشته دچار اختلاف شدند، عمّار بن یاسر از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: بر سفره آسمانی فرو آمده نان و گوشت وجود داشت، و بنی اسرائیل از عیسی علیه السلام غذایی طلب کردند که پایان نپذیرد و پیوسته از آن سفره بخورند، پس به آنان گفته شد: این سفره برای شما به پا داشته شده است و تا زمانی که خیانت نکنید و آن را پنهان نکنید و برندارید برچیده نخواهد شد، و اگر چنین کنید سخت شما را عذاب می­دهم؛ هنوز روز آنان سپری نشده بود که آن سفره را پنهان کردند و برداشتند و خیانت ورزیدند.

ابن عباس گوید: عیسی بن مریم به بنی اسرائیل گفت: سی روز روزه بگیرید، سپس هر آنچه می­خواهید را از خداوند طلب دارید که به شما خواهد بخشید، پس سی روز روزه گرفتند و هنگامی که فارغ گشتند گفتند: ای عیسی، اگر برای یکی از مردم کار می­کردیم

ص: 262

حَتَّی مَضَتْ لَهُ سَنَتَانِ وَ کَانَ زَکَرِیَّا علیه السلام الْحُجَّةَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی النَّاسِ بَعْدَ صَمْتِ عِیسَی علیه السلام بِسَنَتَیْنِ ثُمَّ مَاتَ زَکَرِیَّا علیه السلام فَوَرِثَهُ ابْنُهُ یَحْیَی الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ هُوَ صَبِیٌّ صَغِیرٌ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا فَلَمَّا بَلَغَ عِیسَی سَبْعَ سِنِینَ تَکَلَّمَ بِالنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ حِینَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ فَکَانَ عِیسَی الْحُجَّةَ عَلَی یَحْیَی وَ عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَیْسَ تَبْقَی الْأَرْضُ یَا بَا خَالِدٍ یَوْماً وَاحِداً بِغَیْرِ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام وَ أَسْکَنَهُ الْأَرْضَ (1).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصدوق عن أبیه عن سعد عن ابن عیسی مثله (2).

«52»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام قَدْ کُنَّا نَسْأَلُکَ قَبْلَ أَنْ یَهَبَ اللَّهُ لَکَ أَبَا جَعْفَرٍ فَکُنْتَ تَقُولُ یَهَبُ اللَّهُ لِی غُلَاماً فَقَدْ وَهَبَ اللَّهُ لَکَ فَقَرَّ عُیُونُنَا فَلَا أَرَانَا اللَّهُ یَوْمَکَ فَإِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلَی مَنْ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ قَالَ وَ مَا یَضُرُّهُ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ قَدْ قَامَ عِیسَی علیه السلام بِالْحُجَّةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ (3).

بیان

هذا الخبر بظاهره ینافی خبر الکناسی و یمکن أن یوجه بأنه نزل علیه الکتاب فی السنة الثالثة و لم یؤمر بتبلیغه إلی السابعة أو یکون المعنی أنه کان فی ثلاث سنین نبیا و إن کان قبله أیضا کذلک و یحتمل أن یکون ضمیر هو راجعا إلی أبی جعفر علیه السلام (4)أی کان عیسی علیه السلام حجة فی المهد فلا یستبعد أن یکون أبو جعفر علیه السلام إماما و هو ابن ثلاث سنین.

«53»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْخَیْرَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ وَاقِفاً بَیْنَ یَدَیْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام بِخُرَاسَانَ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ یَا سَیِّدِی إِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلَی مَنْ قَالَ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ ابْنِی فَکَأَنَّ الْقَائِلَ اسْتَصْغَرَ سِنَّ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام

ص: 256


1- أصول الکافی 1: 382 و 383.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- أصول الکافی 1: 383.
4- بعید جدا.

بعد از پایان کار غذایی را برای ما حاضر می­کرد، ما روزه گرفتیم و گرسنگی کشیدیم پس از خداوند بخواه که سفره­ای را از آسمان بر ما فرو فرستد، آن­گاه ملائکه سفره­ای را حمل کرده و آوردند که بر آن هفت قرص نان و هفت ماهی قرار داشت و آن را در مقابل آنان قرار دادند، پس آخرین شخصی که بر سر سفره قرار گرفت مانند اولین شخص از غذاهای حاضر شده استفاده کرد، این سخن از امام باقر علیه السلام روایت شده است؛ و عطاء بن السائب از زاذان و مسیرة روایت کرده که گفتند: آن­گاه که سفره برای بنی اسرائیل پهن شد، پی در پی و دست به دست هر غذایی غیر از گوشت برای آنان حاضر می­گشت؛ و سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گفت: بر آن سفره هر خوراکی غیر از نان و گوشت نازل شد؛ عطاء گوید: هر غذایی غیر از ماهی و گوشت بر آن نازل شد؛ و عطیّة العوفی گفته است: ماهی­ای از آسمان نازل شد که طعم تمام غذاها در آن جمع شده بود؛ عمّار و قتادة گفته­اند: بر آن سفره میوه­ها و محصولاتی از بهشت قرار داشتند؛ و قتادة گوید: آن سفره بامدادان وشامگاهان و در هر جایی که بودند بر آنان نازل می­شد، مانند (منّ) و(سلوی) برای بنی اسرائیل؛ یمان بن رئاب گفته است: هر آنچه را می­خواستند از آن سفره می­خوردند؛ و عطاء بن أبی ریاح از سلمان فارسی روایت می­کند که فرمود: به خدا سوگند که عیسی علیه السلام هرگز از زشتیها پیروی نکرد و چیزی (یتیمی) را از خود نراند، هرگز قهقهه نزد و مگسی را از روی صورتش دور نکرد (حتی به مگسی که او را اذیت می­کرد نیز آزار نمی­رساند)، هرگز هیچ بوی نامطبوعی را از ورود به بینی خود منع نکرد و هرگز به انجام کارهای بیهوده نپرداخت،و آن­گاه که حواریّون از او خواستند سفره­ای آسمانی را بر آنان نازل کند لباسی پشمیین پوشید و گریست و گفت: {خداوندا، پروردگارا، سفره­ای را بر ما فرو فرست}، پس سفره­ای قرمز رنگ در میان دو ابر نازل شد و در حالی که بدان می­نگریستند از بالا فرو افتاد و در مقابل­شان قرار گرفت، بنابراین عیسی علیه السلام گریست و گفت: "خداوندا، مرا در زمرۀ شکر گزاران قرار ده؛ پروردگارا، این سفره را باعث رحمت نه مجازات و عقوبت قرار ده"،و یهودیان به آن سفره مانند چیزی می­نگریستند که گویا هرگز مانندش را ندیده­اند و بوئی خوش­تر از بوی آن به مشام­شان نخورده است، آن­گاه عیسی علیه السلام برخاست و وضو گرفت و نمازی طولانی گزارد سپس پوشش روی سفره را برداشت و گفت: «بسم الله خیر الرازقین»، ناگهان بر روی آن ماهی کباب شده­ای مشاهده کردند که پولک­هایش کنده شده بود و از فرط چرب بودن گویا که جاری می­شود و به راه می­افتد، در کنار سر آن ماهی، نمک و در کنار دُمش سرکه و در اطرافش انواع سبزیجات غیر از تره چیده شده بود، پنج قرص نان نیز بر آن سفره قرار داشت که بر روی اولین آنها زیتون، بر دوّمی عسل، بر سوّمی روغن، بر چهارمی پنیر و بر پنجمین گوشت­های خورد شده قرار داشت، سپس شمعون گفت: ای روح خدا، آیا این از طعام دنیاست یا آخرت؟ عیسی گفت: آنچه می­بینید نه از اطعام دنیاست و نه از اطعام آخرت، بلکه چیزی است که خداوند متعال آن را با قدرت غالب خویش آفریده است،

ص: 263

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام رَسُولًا نَبِیّاً صَاحِبَ شَرِیعَةٍ مُبْتَدَأَةٍ فِی أَصْغَرَ مِنَ السِّنِّ الَّذِی فِیهِ أَبُو جَعْفَرٍ (1).

«54»

نص، کفایة الأثر عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ (2)عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی احْتَجَّ بِعِیسَی علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ سَنَتَیْنِ (3).

«55»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام لَمَّا أَنْ مَرَّ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ رَمَی بِقُرْصٍ مِنْ قُوتِهِ فِی الْمَاءِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الْحَوَارِیِّینَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ لِمَ فَعَلْتَ هَذَا وَ إِنَّمَا هُوَ مِنْ قُوتِکَ قَالَ فَعَلْتُ هَذَا لِدَابَّةٍ تَأْکُلُهُ مِنْ دَوَابِّ الْمَاءِ وَ ثَوَابُهُ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمٌ (4).

«56»

یه، من لا یحضره الفقیه عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَأَلَ عَنِ الدَّیْرَانِیِّ الَّذِی کَانَ فِی مَسْجِدِ بَرَاثَا وَ أَسْلَمَ عَلَی یَدَیْهِ مَنْ صَلَّی هَاهُنَا قَالَ صَلَّی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام

ص: 257


1- أصول الکافی 1: 384.
2- فی المصدر: عبد اللّه بن جعفر قال: دخلت علی الرضا علیه السلام انا و صفوان بن یحیی و أبو جعفر علیه السلام قائم قد اتی علیه ثلاث سنین، فقلت له: جعلنا اللّه فداک ان- و أعوذ باللّه حدث حدث فمن یکون بعدک؟ قال: ابنی هذا- و أومأ إلیه- قال: فقلنا له: و هو فی هذا السن؟ قال: نعم و هو فی هذا السن، ان اللّه تبارک و تعالی احتج بعیسی علیه السلام و هو ابن سنتین انتهی. قلت: فیه غرابة لان عبد اللّه بن جعفر قدم الکوفة سنة نیف و تسعین و مائتین، و کان فی سن من یحمل عنه الحدیث، فسمع أهلها منه و أکثروا، و أبو جعفر الجواد علیه السلام ولد سنة 195، فعلیه فیکون عبد اللّه بن جعفر ممن عمر أکثر من 110 سنة و هو بعید جدا، فیحتمل قویا اسقاط فاعل دخلت عن الاسناد، و یؤیده ما ذکره قبل ذلک بإسناده عن علیّ بن محمّد الدقاق قال: حدّثنی محمّد ابن الحسن، عن عبد اللّه بن جعفر الحمیری، عن محمّد بن أحمد بن قتادة، عن الحمودی، عن إسحاق ابن إسماعیل، عن إبراهیم بن أبی محمود قال: کنت واقفا عند رأس أبی الحسن علیّ بن موسی علیه السلام بطوس قال له بعض من کان عنده: ان حدث حدث فالی من؟ قال: الی ابنی محمد، و کان السائل استصغر سن ابی جعفر؛ فقال له أبو الحسن علیّ بن موسی الرضا علیه السلام: ان اللّه بعث عیسی بن مریم ثابتا به شریعته فی دون السن الذی اقیم فیه أبو جعفر ثابتا علی شریعته. انتهی. بل یمکن أن یقال باتحاد الحدیثین و ان احدهما منقول بالمعنی فتأمل.
3- کفایة الاثر: 324.
4- فروع الکافی 1: 164.

بخورید از آنچه مسألت داشتید که خداوند شما را یاری می­رساند و از فضل خود فزونی می­بخشد؛ حواریّون گفتند: ای روح خدا، ای کاش امروز از این نشانه، نشانۀ دیگری را به ما بنمایی، آن­گاه عیسی علیه السلام گفت: ای ماهی، به اذن خدا زنده شو، پس ماهی شروع به جنبیدن کرد و پولکها و خارهایش سر جایش باز گشت و آنان با دیدن چنین منظره­ای ترسیدند، عیسی گفت: شما را چه شده که چیزهایی را طلب می­کنید که اگر به شما بخشیده شود از آن نفرت پیدا می­کنید؟ چقدر بیم آن دارم که عذاب داده شده و مجازات شوید! ای ماهی، به اذن خداوند به همان حالت اولیه برگرد، پس ماهی به حالت کباب شدۀ خود بازگشت، گفتند: ای روح خدا، نخست تو از این سفره بخور سپس ما می­خوریم، عیسی گفت: پناه بر خدا که من از آن بخورم، هر کسی که چنین سفره­ای را درخواست کرده از آن می­خورد، پس حواریّون ترسیدند که از آن بخورند، و عیسی علیه السلام مستمندان، از کار افتادگان، بیماران و مبتلایان را به سوی سفره فرا خواند و گفت: از آن بخورید که خوشی و خجستگی نصیب شما باد و بلا و مصیبت نصیب دیگران، پس هزار و سیصد نفر از مردان و زنان فقیر، مریض و مصیبت زده از آن سفره خوردند تا سیر شدند و آروغ زدند، سپس عیسی علیه السلام به ماهی نگاه کرد و آن را به همان شکلی که از آسمان نازل شده بود یافت، آن­گاه سفره به سوی بالا به پرواز در آمد در حالی که بدان نگاه می­کردند و در نهایت از دیدگان­شان پنهان شد، و در آن روز هیچ آفت زده­ای از آن سفره نخورد مگر اینکه سلامتی خود را باز یافت، و هیچ مریضی از آن نخورد مگر اینکه شفا یافت، و هیچ فقیری بر سر آن سفره قرار نگرفت مگر اینکه بی­نیاز شد و تا لحظه مرگ بی نیاز باقی ماند، و حواریّون و کسانی که از آن سفرۀ آسمانی چیزی نخورده بودند پشیمان شدند؛ هنگامی که آن سفره فرو آمد ثروتمندان و فقیران و کودکان و بزرگسالان بر آن جمع شدند و جا را بر یکدیگر تنگ نمودند، و آن­گاه که عیسی علیه السلام چنین منظره­ای را مشاهده کرد قرار گرفتن بر سر سفره را برای آنان نوبت بندی کرد، آن سفره جهل روز به هنگام چاشتگاه بر آنان نازل و پیوسته بر پا داشته می­شد و از غذاهای روی آن خورده می­شد و هنگامی که سایه بر می­گشت، به سوی آسمان بالا می­رفت و آنان در زیر سایه­اش بدان می­نگریستند تا از دیدگان­شان پنهان می­شد، سپس به صورت فاصله دار یعنی یک روز در میان نازل می­شد، آن­گاه خداوند متعال به عیسی علیه السلام وحی نمود که سفره­ام را مخصوص مستمندان و نه ثروتمندان قرار ده، این موضوع بر ثروتمندان گران آمد تا جائی که شکّ کردند و دیگران را نیز در مورد آن سفره به شکّ وا داشتند، بنابراین خداوند به عیسی وحی نمود: من بر دروغ گویان شرطی وضع کرده بودم: هر کس بعد از نزول سفره کفر ورزد او را عذابی می­دهم که هیچ یک از جهانیان را بدان عذاب نداده باشم؛ و عیسی گفت: "اگر آنان را عذاب دهی به راستی که بندگان تو هستند و اگر آنان را ببخشایی به راستی که تو ارجمند و با حکمت هستی­"، پس خداوند سیصد و سی و سه مرد از آنان را که در دیار و بر تختخواب خویش بودند و شب را در کنار زنان­شان سپری کرده بودند مسخ نمود، بنابراین به شکل خوکهایی در آمدند که در راه­ها و زباله­ دان­ها می­دویدند و در محل­های قضای حاجت به خوردن مدفوع مشغول بودند، هنگامی که مردم این وضعیت را مشاهده کردند به عیسی علیه السلام پناه بردند و او را به فریاد طلبیدند و برای خود و خاندان­شان که مسخ شده بودند گریستند،

ص: 264

وَ أُمُّهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ فَأُخْبِرُکَ مَنْ صَلَّی هَاهُنَا قَالَ نَعَمْ قَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام (1).

أقول: قد مضی بعض أحوال عیسی فی باب قصص زکریا و یحیی علیهما السلام و سیأتی خبر الظباء فی أرض کربلاء فی باب إخبار الأنبیاء بشهادة الحسین علیه السلام

وَ قَدْ مَرَّ فِی بَابِ جَوَامِعِ أَحْوَالِ الْأَنْبِیَاءِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خَبَرِ الشَّامِیِّ أَنَّهُ علیه السلام قَالَ سِتَّةٌ لَمْ یَرْکُضُوا فِی رَحِمٍ وَ عَدَّ مِنْهَا الْخُفَّاشَ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام وَ طَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی عِیسَی حَرْفَیْنِ مِنَ الْأَسْمَاءِ الْعِظَامِ کَانَ یُحْیِی بِهِمَا الْمَوْتَی وَ یُبْرِئُ بِهِمَا الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی فی وصف عیسی علیه السلام: وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ (2)أراد الکتابة عن ابن جریح قال أعطی الله تعالی عیسی تسعة أجزاء من الخط و سائر الناس جزءا و قیل أراد به بعض الکتب التی أنزلها الله تعالی علی أنبیائه سوی التوراة و الإنجیل مثل الزبور و غیره عن أبی علی الجبائی و هو ألیق بالظاهر وَ الْحِکْمَةَ أی الفقه و علم الحلال و الحرام عن ابن عباس و قیل أراد بذلک جمیع ما علمه من أصول الدین وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ إنما أفردهما تنبیها علی جلالة موقعهما وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ أی قال لهم ذلک لما بعث إلیهم بِآیَةٍ أی بدلالة و حجة مِنْ رَبِّکُمْ دالة علی نبوتی أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ معناه و هذه الآیة أنی أقدر لکم و أصور لکم من الطین مثل صورة الطیر فَأَنْفُخُ فِیهِ أی فی الطیر المقدر من الطین.

و قال فی موضع آخر فِیها أی فی الهیئة المقدرة فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ و قدرته و قیل بأمر الله تعالی و إنما وصل قوله بِإِذْنِ اللَّهِ بقوله فَیَکُونُ طَیْراً دون ما قبله لأن تصویر الطین علی هیئة الطیر و النفخ فیه مما یدخل تحت مقدور العباد فأما جعل الطین طیرا حتی یکون لحما و دما و خلق الحیاة فیه فمما لا یقدر علیه غیر الله

ص: 258


1- من لا یحضره الفقیه: 63.
2- أورد الآیة فی الباب الأوّل من أحوال عیسی علیه السلام، و الترتیب یقتضی ایراد تفسیرها هناک.

پس سه روز این گونه زیستند و آن­گاه هلاک شدند.

در تفسیر اهل بیت علیهم السلام چنین آمده است: سفره آسمانی بر آنان نازل می­شد پس بر آن جمع می­شدند و از آن می­خوردند سپس برچیده می­شد، آن­گاه بزرگان و ناز پروردگان­شان گفتند: به فرو دستان اجازه نمی­دهیم که با ما بد سر این سفره بشینند و غذا بخورند، بنابراین خداوند سفره را به سبب طغیان و سرکشی آنان برچید و نزد خود بالا برد و به شکل میمون و خوک مسخ شدند. پایان سخنان طبرسی رحمه الله.(1)

الثعلبی در تفسیرش گفته است: علماء در ذکر اخبار پیامبران گفته­اند: عیسی علیه السلام دو نفر از حواریّون را به سوی انطاکیه فرستاد، هنگامی که آن دو به شهر نزدیک شدند پیرمردی را دیدند که گوسفندهایش را می­چراند و او دوست صاحب یاسین بود، پس بر او سلام کردند و پیرمرد به آنان گفت: شما کیستید؟ گفتند: ما فرستادگان عیسی هستیم و شما را از پرستش بتها به سوی پرستش خدای رحمان دعوت می­کنیم، پیرمرد گفت: آیا با خود آیت و نشانه­ای دارید؟ گفتند: بله، ما به اذن خدا بیماران را شفا می­بخشیم و نابینایان و مبتلایان به مرض پیسی را درمان می­کنیم، پیرمرد گفت: من پسرِ بیماری دارم که سالهاست زمین گیر شده است، گفتند: ما را به خانه­ات ببر تا از احوال او آگاه شویم؛ پس پیر مرد آن دو را به خانه­اش برد و آنان پسرش را مسح کردند و او فوراً و به اذن خداوند به صورت صحیح و سالم برخاست، این خبر در شهر پخش شد و خداوند به وسیله آنان بسیاری از بیماران را شفا بخشید، مردم آن دیار فرمانروایی داشتند که شلاحن نامیده می­شد و او از جمله پادشاهان روم بود و بتها را پرستش می­کرد، پس خبر آن دو مرد به پادشاه رسید و آنها را فرا خواند و گفت: شما کیستید؟ گفتند: فرستادگان عیسی، پادشاه گفت: نشانه و دلیل شما چیست؟ گفتند: به اذن خداوند نابینایان و مبتلایان به مرض پیسی را بهبودی و بیماران را شفا می­بخشیم، پادشاه گفت: و به چه منظور آمده­اید؟ گفتند: آمده­ایم تا شما را از عبادت آنچه که نمی­شنود و نمی­بیند به سوی عبادت کسی که شنوا و بینا است دعوت کنیم، پادشاه گفت: آیا خدایی غیر از خدایان خویش داشته باشیم؟ گفتند: بله، کسی که تو و خدایانت را آفریده است، پادشاه گفت: برخیزید تا در مورد شما و سخنانتان چاره اندیشی کنم، آن­گاه عده ای از مردم به دنبالشان افتادند و آنها را گرفتند و در بازار مورد ضرب و شتم­ قرار دادند.

وهب بن منبّه گوید: عیسی علیه السلام این دو فرستاده را به سوی انطاکیّه فرستاد، پس به آنجا رفتند ولی به فرمانروایش نرسیدند و مدّت اقامت آن دو طولانی شد، پس روزی پادشاه خارج شد و از قضا آنان تکبیر گفتند و به ذکر خدا مشغول شدند، بنابراین پادشاه خشمگین شد و فرمان داد که آن دو دستگیر و زندانی شوند و به هر یک از آنان صد ضربه شلاق زده شد، هنگامی که دو فرستاده عیسی تکذیب شدند و مورد ضرب و شتم قرار گرفتند، او بزرگ و رئیس حواریّون یعنی شمعون الصفا را به دنبال آنان فرستاد تا یاریگرشان باشد،

ص: 265


1- . مجمع البیان 3 : 264-267

تعالی فقال بِإِذْنِ اللَّهِ لیعلم أنه فعله تعالی (1)و لیس بفعل عیسی علیه السلام و فی التفسیر أنه صنع من الطین کهیئة الخفاش و نفخ فیه فصار طائرا وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ أی الذی ولد أعمی عن ابن عباس و قتادة و قیل هو الأعمی عن الحسن و السدی وَ الْأَبْرَصَ الذی به وضح.

قال وهب و ربما اجتمع علی عیسی علیه السلام من المرضی فی الیوم خمسون ألفا من أطاق منهم أن یبلغه بلغه و من لم یطق أتاه عیسی علیه السلام یمشی إلیه و إنما کان یداویهم بالدعاء علی شرط الإیمان وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ إنما أضاف الإحیاء إلی نفسه علی وجه المجاز و التوسع لأن الله کان یحیی الموتی عند دعائه و قیل إنه أحیا أربعة أنفس عازر و کان صدیقا له و کان قد مات منذ ثلاثة أیام فقال لأخته انطلقی بنا إلی قبره ثم قال اللهم رب السماوات السبع و رب الأرضین السبع إنک أرسلتنی إلی بنی إسرائیل أدعوهم إلی دینک و أخبرهم أنی أحیی الموتی فأحی عازر فخرج من قبره و بقی و ولد له و ابن العجوز مر به میتا علی سریره فدعا الله عیسی فجلس علی سریره و نزل علی أعناق الرجال و لبس ثیابه و رجع إلی أهله و بقی و ولد له و ابنة العاشر قیل له أ تحییها و قد ماتت أمس فدعا الله فعاشت و بقیت و ولدت و سام بن نوح دعا باسم الله الأعظم فخرج من قبره و قد شاب نصف رأسه فقال قد قامت القیامة قال لا و لکنی دعوتک باسم الله الأعظم قال و لم یکونوا یشیبون فی ذلک الزمان لأن سام بن نوح قد عاش خمسمائة سنة و هو شاب ثم قال له مت قال بشرط أن یعیذنی الله من سکرات الموت فدعا الله سبحانه ففعل.

و قال الکلبی کان عیسی علیه السلام یحیی الأموات بیا حی یا قیوم وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ کان یقول للرجل تغدیت بکذا و کذا و رفعت إلی بیتک کذا (2)إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً أی حجة و معجزة و دلالة لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ بالله لأن العلم بالمرسل لا بد و أن یکون قبل العلم بالرسول. (3)

ص: 259


1- فی المصدر: لیعلم انه من فعله تعالی.
2- فی المصدر: و رفعت الی اللیل کذا و کذا.
3- مجمع البیان 2: 445 و 466 و فیه بعد قوله: باللّه: اذ کان لا یصحّ العلم بمدلول المعجزة الا لمن آمن باللّه، لان العلم بالمرسل لا بد أن یکون قبل العلم بالرسول، و فی الآیة دلالة علی أن عیسی علیه السلام کان مبعوثا الی جمیع بنی إسرائیل.

پس شمعون به صورت ناشناخته وارد شهر شد و با اطرافیان پادشاه به معاشرت می­پرداخت تا باعث شوند پادشاه او را از یاد ببرد، بعد از مدّتی خبر حضور شمعون در شهر به گوش پادشاه رسید و او را فرا خواند، پس از رفتار و سلوک شمعون خشنود گشت و به او انس گرفت و گرامی­اش داشت، روزی شمعون به پادشاه گفت: ای پادشاه، با خبر شده­ام که دو مرد را به جرم دعوت شما به سوی دینی غیر از دین خودتان در زندان محبوس داشته و مورد ضرب و شتم قرار داده­اید، آیا با آن دو سخن گفته و کلام آنان را شنیده­ای؟ پادشاه گفت: خشم مانع از انجام چنین کاری شد، شمعون گفت: اگر پادشاه صلاح بداند آن دو را فرا بخواند تا از آنچه نزد آنان است باخبر و آگاه شود، پس پادشاه چنین کرد و شمعون از آن دو پرسید: چه کسی شما را به اینجا فرستاده است؟ گفتند: خداوندیکه هر چیزی را آفریده و او را هیچ شریکی نیست، شمعون گفت: ویژگیهای آن خداوند را به صورت خلاصه توصیف کنید، گفتند: او هر کاری که بخواهد را انجام می­دهد و به هر چیزی اراده کند حکم می­کند، شمعون گفت: آیت و نشانه شما چیست؟ گفتند: هر آنچه که تو بخواهی، پس پادشاه فرمان داد تا غلام نابینایی که مکان چشم­هایش مانند پیشانی­اش هموار بود را حاضر کنند، آن­گاه آن دو مرد پیوسته پروردگارشان را فرا می­خواندند تا اینکه بالأخره مکان چشم­ها باز شد، پس (به اندازه) دو فندق گِل برداشتند و در حدقه غلام گذاشتند، بنابراین تبدیل به دو چشم شدند که به وسیله آنها می­توانست ببیند، پادشاه از این کار شگفت زده شد، شمعون به پادشاه گفت: اگر از خداوند خویش بخواهی که چنین کاری انجام دهد آن­گاه شرافت و بزرگواری از آنِ تو و خدایت خواهد بود، پادشاه در پاسخ گفت: من هیچ سرّی ندارم که از تو پنهان کنم، خداوندی که ما می­پرستیم نمی­بیند، نمی­شنود و توانایی ضرر و سود رساندن نیز ندارد، هنگامی که پادشاه وارد بت خانه شد شمعون نیز با او وارد شد و بسیار نماز گزارد و گریه و زاری کرد تا جائی که همه چنین پنداشتند او نیز بر آیین و دین آنان است، سپس پادشاه به فرستاده عیسی گفت: اگر خدای شما که او را پرستش می­کنید بتواند مردگان را زنده کند به او و شما ایمان می­آوریم، فرستادگان گفتند: خداوند ما قادر و توانای بر انجام هر کاری است، پس پادشاه گفت: اینجا مرده­ای است که هفت روز از مرگش می­گذرد، او پسر دهقانی است و من جسدش را نگاه داشته و دفن نکرده­ام تا پدرش که هنگام مرگ او غائب بوده باز گردد، آن­گاه میّت را در حالی که تغییر کرده و بد بو شده بود آوردند، و آن دو فرستاده به صورت علنی و آشکار شروع به فرا خواندن پروردگارشان کردند، شمعون نیز به صورت پنهانی پروردگارش را فرا می­خواند، پس مرده برخواست و گفت: من هفت روز پیش مُردم و وارد هفت درّۀ آتشین گردانده شدم، من شما را از وضعیتی که در آن به سر می­برید برحذر می­دارم، پس به خدا ایمان آورید، سپس گفت: دروازه­های آسمان گشوده شد و نگریستم، جوان خوش سیمایی را مشاهده کردم که مورد شفاعت این سه نفر قرار می­گیرد، پادشاه گفت: آن سه نفر چه کسانی بودند؟ پسر گفت: شمعون و این دو نفر، و به همراهان شمعون اشاره کرد، آن­گاه پادشاه متعجّب شد و هنگامی که شمعون پی برد سخن او در پادشاه تأثیر گذار است او را از اوضاع و احوال باخبر ساخت و به سوی ایمانش فرا خواند، پس گروهی که پادشاه نیز از جملۀ آنان بود ایمان آوردند

ص: 266

و قال رحمه الله فی قوله تعالی: إِذْ قالَ الْحَوارِیُّونَ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ قیل فیه أقوال أحدها أن یکون معناه هل یفعل ربک ذلک بمسألتک إیاه لتکون علما علی صدقک و لا یجوز أن یکونوا شکوا فی قدرة الله سبحانه علی ذلک لأنهم کانوا عارفین مؤمنین و کأنهم سألوه ذلک لیعرفوا صدقه و صحة أمره من حیث لا یعترض علیهم (1)فیه إشکال و لا شبهة و من ثم قالوا وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا کما قال إبراهیم علیه السلام وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی عن أبی علی الفارسی.

و ثانیها أن المراد هل یقدر ربک و کان هذا فی ابتداء أمرهم قبل أن یستحکم معرفتهم بالله و لذلک أنکر علیهم عیسی علیه السلام فقال اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ لأنهم لم یستکمل إیمانهم فی ذلک الوقت.

و ثالثها أن یکون معناه هل یستجیب لک ربک و إلیه ذهب السدی فی قوله یرید هل یطیعک ربک إن سألته و هذا علی أن یکون استطاع بمعنی أطاع کما یکون استجاب بمعنی أجاب.

قال الزجاج یحتمل مسألة الحواریین عیسی المائدة ضربین أحدهما أن یکونوا أرادوا أن یزدادوا تثبیتا کما قال إبراهیم علیه السلام رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی (2)و جائز أن تکون مسألتهم المائدة قبل علمهم أنه أبرأ الأکمه و الأبرص و أحیا الموتی.

قالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ معناه اتقوا الله أن تسألوه شیئا لم تسأله الأمم قبلکم و قیل معناه الأمر بالتقوی مطلقا کما أمر الله سبحانه المؤمنین بها فی قوله یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ (3)عن أبی علی الفارسی و قیل أمرهم أن لا یقترحوا

ص: 260


1- فی المصدر: من حیث لا یعرض علیهم.
2- البقرة: 260.
3- آل عمران: 102.

و دیگران کفر ورزیدند. پایان.(1)

طبرسی رحمه الله نیز این داستان را تا بدین جا ذکر کرده و سپس گفته است: العیّاشی به اسنادش از ثمالیّ و دیگران از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نظیر این روایت را نقل کرده است، جز اینکه در یکی از روایات چنین آمده است: خداوند دو فرستاده را به سوی ساکنان انطاکیّه روانه داشت، سپس فرستاده سوّمی را نیز پس از آنان مبعوث گرداند؛ در روایات دیگری آمده است که خداوند به عیسی وحی کرد که آن دو را بفرستد، سپس وصیّ خود شمعون را فرستاد تا آن دو را برهاند، و مرده­ای که خداوند او را به واسطه دعای آنان زنده گرداند پسر پادشاه بود؛ و حدیث را تا پایان آنچه علی بن ابراهیم ذکر کرده روایت نموده است، سپس گفته است: و ابن اسحاق گوید: بلکه پادشاه کفر ورزید و او قومش بر سر کشتن رسولان به اجماع رسیدند، این خبر به گوش حبیب که در کنار دورترین دروازۀ ورودی شهر بود رسید پس دوان دوان به سوی آن قوم آمد در حالی به آنان تذّکر می­داد و به اطاعت از رسولان دعوت­شان می­کرد. پایان.(2)

و صاحب الکامل و الثعلبی در العرائس گفته­اند: هنگامی که مریم علیها السلام در مصر بود میهمان دهقانی شد که خانه­اش سر پناه فقراء و مستمندان بود، سپس مالی از اموال دهقان ربوده شد و او نیز کسی غیر از مستمندان را متّهم نکرد و مریم از این مسأله اندوهگین شد، آن­گاه که عیسی علیه السلام اندوه مادرش را دید گفت: آیا می­خواهی که او را از جای مالش آگاه کنم؟ مریم گفت: بله، عیسی گفت: آن مال را شخصی نابینا و شخصی علیل به صورت مشترک برداشته­اند، نابینا علیل را به دوش گرفت و او نیز مال را برداشت، پس به نابینا گفته شد که باید شخص علیل را به دوش بگیرد ولی علیل اظهار ناتوانی کرد، پس عیسی به او گفت: چگونه دیشب و هنگامی که مال را برداشتید توانایی حمل و به دوش گرفتن او را داشتی؟ آن­گاه هر دو اعتراف کردند و مال را بازگرداندند، پس میهمانان نزد دهقان اتراق کردند ولی هیچ نوشیدنی­ای نزد او وجود نداشت، به همین سبب ناراحت و غمگین شد،و هنگامی که عیسی علیه السلام

ص: 267


1- . نسخه خطی الکشف و البیان
2- . مجمع البیان 8 : 419-420

الآیات و أن لا یقدموا بین یدی الله و رسوله لأن الله تعالی قد أراهم البراهین و المعجزات بإحیاء الموتی و غیره مما هو أوکد مما سألوه و طلبوه عن الزجاج. قالُوا أی قال الحواریون نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْها قیل فی معناه قولان أحدهما أن یکون الإرادة التی هی من أفعال القلوب و یکون التقدیر فیه نرید السؤال من أجل هذا الذی ذکرنا و الآخر أن تکون الإرادة هنا بمعنی المحبة التی هی میل الطباع أی نحب ذلک وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا یجوز أن یکونوا قالوه و هم مستبصرون فی دینهم و معناه نرید أن نزداد یقینا و ذلک أن الدلائل کلما کثرت مکنت المعرفة فی النفس عن عطاء وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا بأنک رسول الله و هذا یقوی قول من قال إن هذا کان فی ابتداء أمرهم و الصحیح أنهم طلبوا المعاینة و العلم الضروری و التأکید فی الإعجاز وَ نَکُونَ عَلَیْها مِنَ الشَّاهِدِینَ لله بالتوحید و لک بالنبوة و قیل من الشاهدین لک عند بنی إسرائیل إذا رجعنا إلیهم ثم أخبر سبحانه عن سؤال عیسی إیاه فقال قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عن قومه لما التمسوا عنه و قیل إنه إنما سأل ربه ذلک حین أذن له فی السؤال اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ أی خوانا علیه طعام من السماء تَکُونُ لَنا عِیداً قیل فی معناه قولان أحدهما نتخذ الیوم الذی تنزل فیه عیدا نعظمه نحن و من یأتی بعدنا عن السدی و قتادة و ابن جریح و هو قول أبی علی الجبائی الثانی أن معناه یکون عائدة فضل من الله (1)و نعمة منه لنا و الأول هو الوجه لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا أی لأهل زماننا و من یجی ء بعدنا و قیل معناه یأکل منها آخر الناس کما یأکل أولهم عن ابن عباس وَ آیَةً مِنْکَ أی دلالة منک عظیمة الشأن فی إزعاج قلوب العباد إلی الإقرار بمدلولها و الاعتراف بالحق الذی یشهد به ظاهرها یدل (2)علی توحیدک و صحة نبوة نبیک وَ ارْزُقْنا أی و اجعل ذلک رزقا لنا و قیل معناه و ارزقنا الشکر علیها عن الجبائی وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ و فی هذا دلالة علی أن العباد قد یرزق بعضهم بعضا لأنه لو لم یکن کذلک لم یصح أن یقال له سبحانه أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ

ص: 261


1- فی المصدر: تکون عائدة فضل من اللّه علینا.
2- فی المصدر: تدل.

دهقان را در این حال مشاهده کرد وارد خانه­ای شد که متعلّق به او بود و دو ردیف سبو در آن قرار داشت، پس عیسی در حالی که راه می­رفت دست خود را بر لبه سبوها کشید و آنها پراز نوشیدنی شدند، سنّ عیسی علیه السلام در این هنگام دوازده سال بود، هم چنین او در مکتب خانه با کودکان درباره آنچه خانواده آنها در خانه انجام می­دادند و یا می­خوردند سخن می­گفت، وهب گوید: در حالی که عیسی علیه السلام با کودکان بازی می­کرد پسری نوجوان به کودکی حمله­ور شد و با پایش ضربه­ای به او زد و او را به قتل رساند، سپس او را در حالی که به خون غلطیده بود در مقابل پاهای عیسی انداخت، پس مردم عیسی را نزد حاکم آن شهر بردند و گفتند: کودک ما را به قتل رسانده است، حاکم از عیسی سؤال پرسید و او جواب داد: من آن کودک را به قتل نرسانده­ام، و در همان حال که مردم می­خواستند او را مجازات کنند گفت: کودک را نزد من بیاورید تا از او بپرسم چه کسی به قتلش رسانده است، مردم از این سخن عیسی شگفت زده شدند و کودک کشته شده را نزد او آوردند، پس خداوند متعال را فرا خواند و خداوند کودک را زنده گرداند و عیسی از او پرسید: چه کسی تو را به قتل رساند؟ گفت: فلانی مرا به قتل رساند، آن­گاه بنی اسرائیل به کودک گفتند: این کیست؟ گفت: عیسی پسر مریم، سپس فوراً وفات نمود.

و عطاء گوید: مریم عیسی علیه السلام را به مرد رنگرزی سپرد تا نزد او آموزش ببیند، پس لباسهای زیادی نزد رنگرز جمع شد و در همین حال حاجت و نیازی بر او عارض شد، بنابراین به مسیح علیه السلام گفت: اینها لباسهای رنگارنگی هستند و در هر لباسی نخی قرار داده­ام به همان رنگی که باید بدان رنگ شود، تا از جابه جا نمودن حاجتم باز می­گردم لباسها را رنگ بزن، آن­گاه مسیح لباسها را گرفت و همه آنها را در یک خُم سفالی انداخت، هنگامی که رنگرز بازگشت در مورد لباسها از عیسی پرسید و او گفت: آنها را رنگ کرده­ام، رنگرز گفت: کجا هستند؟ عیسی گفت: در این خُم قرار دارند، رنگرز گفت: همه لباسها؟ عیسی گفت: آری، رنگرز گفت: آنها را برای صاحب­هایشان تباه گردانده­ای و بر او خشم گرفت، پس مسیح به او گفت: شتاب نکن و به لباسها نگاه بیانداز، رنگرز برخاست و لباسها را از خُم خارج کرد و مشاهده نمود که هر یک از لباسها به همان رنگی که صاحبش خواسته رنگ شده است، بنابراین از عیسی و کار او شگفت زده شد و پی برد که چنین چیزی از نشانه­های قدرت خداوند متعال است.

و آن­گاه که عیسی و مادرش به سوی سرزمین شام باز گشتند در شهری به اسم (ناصرۀ) اتراق کردند

ص: 268

کما لا یجوز أن یقال أنت خیر الآلهة لما لم یکن غیره إلها قالَ اللَّهُ مجیبا له إلی ما التمسه إِنِّی مُنَزِّلُها یعنی المائدة عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ بعد إنزالها علیکم فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ قیل فی معناه أقوال:

أحدها أراد عالمی زمانهم (1)فجحد القوم و کفروا بعد نزولها فمسخوا قردة و خنازیر عن قتادة و روی عن أبی الحسن موسی علیه السلام أنهم مسخوا خنازیر.

و ثانیها أنه أراد عذاب الاستیصال.

و ثالثها أنه أراد جنسا من العذاب لا یعذب به أحدا غیرهم و إنما استحقوا هذا النوع من العذاب بعد نزول المائدة لأنهم کفروا بعد ما رأوا الآیة التی هی من أزجر الآیات عن الکفر بعد سؤالهم لها فاقتضت الحکمة اختصاصهم بفن من العذاب عظیم الموقع کما اختصت آیتهم بفن من الزجر عظیم الموقع.

القصة اختلف العلماء فی المائدة هل نزلت أم لا فقال الحسن و مجاهد إنها لم تنزل و إن القوم لما سمعوا الشرط استعفوا من نزولها و قالوا لا نریدها و لا حاجة لنا فیها فلم تنزل و الصحیح أنها نزلت لقوله سبحانه إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ و لا یجوز أن یقع فی خبره الخلف و لأن الأخبار قد استفاضت عن النبی و الصحابة و التابعین فی أنها نزلت قال کعب إنها نزلت یوم الأحد و لذلک اتخذه النصاری عیدا و اختلفوا فی کیفیة نزولها و ما علیها

فَرُوِیَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: نَزَلَتِ الْمَائِدَةُ خُبْزاً وَ لَحْماً وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ سَأَلُوا عِیسَی علیه السلام طَعَاماً لَا یَنْفَدُ یَأْکُلُونَ مِنْهَا قَالَ فَقِیلَ لَهُمْ فَإِنَّهَا مُقِیمَةٌ لَکُمْ مَا لَمْ تَخُونُوا أَوْ تَخْبَئُوا (2)وَ تَرْفَعُوا فَإِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ عُذِّبْتُمْ قَالَ فَمَا مَضَی یَوْمُهُمْ حَتَّی خَبَئُوا وَ رَفَعُوا وَ خَانُوا.

و قال ابن عباس إن عیسی ابن مریم قال لبنی إسرائیل صوموا ثلاثین یوما ثم سلوا الله ما شئتم یعطکموه (3)فصاموا ثلاثین یوما فلما فرغوا قالوا یا عیسی إنا لو عملنا

ص: 262


1- فی المصدر: إنّه أراد عالمی زمانه.
2- فی المصدر: و تخبئوا.
3- فی المصدر: ثم اسألوا اللّه ما شئتم یعطیکم.

و مسیحیان به همین سبب (نصاری) نامیده شده­اند، و عیسی در آن شهر اقامت گزید تا اینکه به سنّ سی سالگی رسید، آن­گاه خداوند متعال به او وحی نمود که در میان مردم ظاهر شود و آنان را به سوی عبادت خداوند دعوت کند و آفت زدگان، بیماران، نابینایان و مبتلایان به مرض پیسی و سایر بیماران را مداوا کند، بنابراین آنچه را بدان فرمان داده شده بود اجراء کرد، پس مردم او را دوست داشتند و پیروانش افزون گشتند؛ روزی عیسی علیه السلام در میهمانی یکی از پادشاهان که مردم را بدان دعوت کرده بود حاضر شد و بر کاسه­ای نشست که از آن می­خورد و چیزی از آن کاسته نمی­شد، پادشاه گفت: تو کیستی؟ گفت: من عیسی پسر مریم هستم، پس پادشاه فرود آمد و به همراه گروهی از یارانش در زمره پیروان عیسی علیه السلام قرار گرفت و از حواریّون شدند؛ و گفته شده: حواریّون آن رنگرز و گروهی از یاران او بوده­اند که ذکر آنها گذشت؛ و گفته شده: حواریّون گروهی از صیّادان یا گروهی از گازران و یا گروهی از دریا نوردان بوده­اند و خداوند از همه آگاه­تر است.(1)

می­گویم: سیّد ابن طاووس در سعد السعود گفته است: در انجیل مشاهده نمودم که عیسی علیه السلام همراه شاگردانش بر کشتی سوار شد، به ناگاه آشوب و نا آرامی بزرگی در دریا روی داد تا جائی که نزدیک بود کشتی با امواج دریا پوشانده شود، و گویا که عیسی در آن احوال خواب بود، پس شاگردانش نزد وی آمدند و او را بیدار کردند و گفتند: ای سرور ما، ما را نجات بخش تا هلاک نگردیم، آن­گاه عیسی گفت: ای سست ایمان­ها، شما چه ترسو هستید! سپس برخاست و بادها را دور راند و آرامشی عظیم حکم فرما شد، پس مردم شگفت زده شدند و گفتند: چنین چیزی چگونه روی داد؟ همانا بادها و دریا گوش به فرمان او هستند.(2)

ص: 269


1- . الکامل 1 : 108، العرائس : 217-219
2- . سعد السعود : 56

لأحد من الناس فقضینا عمله لأطعمنا طعاما و إنا صمنا و جعنا فادع الله أن ینزل علینا مائدة من السماء فأقبلت الملائکة بمائدة یحملونها علیها سبعة أرغفة و سبعة أحوات حتی وضعتها بین أیدیهم (1)فأکل منها آخر الناس کما أکل أولهم و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.

و روی عطاء بن السائب عن زاذان و میسرة قالا کانت إذا وضعت المائدة لبنی إسرائیل اختلفت علیهم الأیدی من السماء بکل طعام إلا اللحم و روی سعید بن جبیر عن ابن عباس قال أنزل علی المائدة کل شی ء إلا الخبز و اللحم و قال عطاء نزل علیها کل شی ء إلا السمک و اللحم و قال عطیة العوفی نزل من السماء سمکة فیها طعم کل شی ء و قال عمار و قتادة کان علیها ثمر من ثمار الجنة و قال قتادة کانت تنزل علیهم بکرة و عشیا حیث کانوا کالمن و السلوی لبنی إسرائیل و قال یمان بن رئاب کانوا یأکلون منها ما شاءوا و روی عطاء بن أبی ریاح عن سلمان الفارسی أنه قال و الله ما تبع عیسی علیه السلام شیئا من المساوی قط و لا انتهر شیئا (2)و لا قهقه ضحکا و لا ذب ذبابا عن وجهه و لا أخذ علی أنفه من شی ء نتن قط و لا عبث قط و لما سأله الحواریون أن ینزل علیهم مائدة لبس صوفا و بکی و قال اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً الآیة فنزلت سفرة حمراء بین غمامتین و هم ینظرون إلیها و هی تهوی منقضة حتی سقطت بین أیدیهم فبکی عیسی علیه السلام و قال اللهم اجعلنی من الشاکرین اللهم اجعلها رحمة و لا تجعلها مثلة و عقوبة و الیهود ینظرون إلیها ینظرون إلی شی ء لم یروا مثله قط و لم یجدوا ریحا أطیب من ریحه فقام عیسی علیه السلام فتوضأ و صلی صلاة طویلة ثم کشف المندیل عنها و قال بسم الله خیر الرازقین فإذا هو سمکة مشویة لیس علیها فلوسها تسیل سیلا من الدسم و عند رأسها ملح و عند ذنبها خل و حولها من أنواع البقول ما عدا الکراث و إذا خمسة أرغفة علی واحد منها زیتون و علی الثانی عسل و علی الثالث سمن و علی الرابع جبن و علی الخامس قدید فقال شمعون یا روح الله أ من طعام الدنیا هذا أم من طعام الآخرة فقال عیسی لیس شی ء مما ترون من طعام الدنیا و لا من طعام الآخرة و لکنه شی ء افتعله الله

ص: 263


1- فی المصدر: حتی وضعوها بین ایدیهم.
2- الصواب کما فی المصدر: و لا انتهر یتیما.

باب نوزدهم : آنچه میان عیسی علیه السلام و ابلیس روی داد

روایات

روایت 1.

أمالی الصدوق: از ابن عباس روایت شده که گفت: هنگامی که سی سال از عمر عیسی علیه السلام گذشت، خداوند او را به سوی بنی اسرائیل روانه داشت، پس ابلیس او را بر گردنه بیت المقدس که (أفیق) نام داشت ملاقات کرد و به وی گفت: ای عیسی، آیا تو کسی هستی که بزرگی و عظمت ربوبیّتت به حدّی رسیده که بدون پدر به وجود آمده­ای؟ عیسی گفت: بلکه عظمت از آنِ کسی است که من و هم چنین آدم و حوّا را آفریده است، ابلیس گفت: ای عیسی، آیا تو کسی هستی که عظمت ربوبیّتت به حدّی رسیده که در گهواره و در کودکی سخن گفته­ای؟ عیسی گفت: ای ابلیس، بلکه عظمت از آنِ کسی است که مرا در کودکی به سخن گفتن وا داشت و اگر می­خواست مرا لال می­ساخت، ابلیس گفت: پس آیا تو کسی هستی که عظمت ربوبیّتت به حدّی رسیده که از گِل چیزی به شکل پرنده می­آفرینی سپس در آن می­دمی و تبدیل به پرنده می­شود؟ عیسی گفت: بلکه عظمت از آنِ کسی است که من و آنچه برایم مسخرّ گردانده را آفریده است، ابلیس گفت: پس آیا تو کسی هستی که عظمت ربوبیّتت به حدّی رسیده که بیماران را شفا می­بخشی؟ عیسی گفت: بلکه عظمت از آنِ کسی است که من به اذن او بیماران را شفا می­بخشم و اگر بخواهد مرا مریض می­گرداند، ابلیس گفت: پس آیا تو کسی هستی که عظمت ربوبیتت به حدی رسیده که مردگان را زنده می­گردانی؟ عیسی گفت: بلکه عظمت از آنِ کسی است که به من اذن او آنان را زنده می­گردانم، و بدون تردید آنچه را که زنده گردانده­ام و خودِ مرا می­میراند، ابلیس گفت: ای عیسی، پس آیا تو کسی هستی که عظمت ربوبیّتت به حدی رسیده که از دریا عبور می­کنی در حالی که پاهایت خیس نمی­شود و در آن فرو نمی­روی؟ عیسی گفت: بلکه عظمت از آنِ کسی است که دریا را برای من رام و ذلیل گرداند و اگر می­خواست مرا غرق می­نمود، ابلیس گفت: ای عیسی، پس آیا تو کسی هستی که عظمت ربوبیّتت به حدی رسیده که روزی خواهد رسید که آسمانها و زمین و آنچه درآنهاست پایین­تر از تو قرار می­گیرند، و تو بالاتر از همه آنان به تدبیر امور می­پردازی و رزق و روزی را تقسیم می­کنی؟ این سخن ابلیس کافر و ملعون بر عیسی علیه السلام گران آمد پس گفت: "سبحان الله ملء سماواته و أرضه، و مداد کلماته و زنة عرشه و رضی نفسه : خداوند منزّه و پاک است به اندازه گنجایش آسمانها و زمین، و به مقدار کلمات و وزن عرش و رضایت درونش".

و هنگامی که ابلیس لعنه الله این سخن عیسی علیه السلام را شنید، سرگردان و حیران راه در پیش گرفت در حالی که اختیار خود را از دست داده بود تا اینکه در نهایت در (اللّجة الخضراء: گرداب سبز رنگ) گرفتار آمد.

ص: 270

تعالی بالقدرة الغالبة کلوا مما سألتم یمددکم و یزدکم من فضله و قال الحواریون یا روح الله لو أریتنا من هذه الآیة الیوم آیة أخری فقال عیسی علیه السلام یا سمکة احیی بإذن الله فاضطربت السمکة و عاد علیها فلوسها و شوکها ففزعوا منها فقال عیسی علیه السلام ما لکم تسألون أشیاء إذا أعطیتموها کرهتموها ما أخوفنی علیکم أن تعذبوا یا سمکة عودی کما کنت بإذن الله فعادت السمکة مشویة کما کانت قالوا یا روح الله کن أول من یأکل منها ثم نأکل نحن فقال عیسی معاذ الله أن آکل منها و لکن یأکل منها من سألها فخافوا أن یأکلوا منها فدعا لها عیسی علیه السلام أهل الفاقة و الزمنی و المرضی و المبتلین فقال کلوا منها و لکم الهناء و لغیرکم البلاء فأکل منها ألف و ثلاثمائة رجل و امرأة من فقیر و مریض و مبتلی و کلهم شبعان یتجشی ثم نظر عیسی علیه السلام إلی السمکة فإذا هی کهیئتها کما نزلت من السماء ثم طارت المائدة صعدا و هم ینظرون إلیها حتی توارت عنهم فلم یأکل منها یومئذ زمن إلا صح و لا مریض إلا برأ و لا فقیر إلا استغنی و لم یزل غنیا حتی مات و ندم الحواریون و من لم یأکل منها و کانت إذا نزلت اجتمع الأغنیاء و الفقراء و الصغار و الکبار یتزاحمون علیها فلما رأی ذلک عیسی علیه السلام جعلها نوبة بینهم فلبثت أربعین صباحا تنزل ضحی فلا تزال منصوبة یؤکل منها حتی إذا فاء الفی ء (1)طارت صعدا و هم ینظرون فی ظلها حتی توارت عنهم و کانت تنزل غبا یوما و یوما لا فأوحی الله تعالی إلی عیسی علیه السلام اجعل مائدتی للفقراء دون الأغنیاء فعظم ذلک علی الأغنیاء حتی شکوا و شککوا الناس فیها فأوحی الله تعالی إلی عیسی أنی شرطت علی المکذبین شرطا أن من کفر بعد نزولها أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فقال عیسی إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ فمسخ منهم ثلاثمائة و ثلاثة و ثلاثین رجلا باتوا من لیلهم علی فرشهم مع نسائهم فی دیارهم فأصبحوا خنازیر یسعون فی الطرقات و الکناسات و یأکلون العذرة فی الحشوش (2)فلما رأی الناس ذلک فزعوا إلی عیسی علیه السلام و بکوا و بکی علی الممسوخین

ص: 264


1- أی رجع.
2- الحشوش: جمع الحش: الکنیف و مواضع قضاء الحاجة، و اصله من الحش بمعنی البستان، لانهم کانوا کثیرا ما یتغوطون فی البستان.

ابن عباس می­گوید: زنی از جنیّان بر ساحل دریا راه می­رفت، ناگهان ابلیس را در حال سجده بر صخره­ای صاف مشاهده کرد که اشک بر گونه­هایش جاری می­شود، پس آن زن شگفت­زده به ابلیس نگاه می­کرد و سپس به او گفت: وای بر تو ای ابلیس، با طولانی کردن سجده چه چیزی را طلب می­کنی؟ ابلیس در پاسخ گفت: ای زن صالح که دختر مردی صالح هستی، از خدای عزّ و جلّ طلب می­کنم که بعداز عمل به سوگند خویش و وارد کردن من در آتش جهنّم ، به رحمت خود مرا از آن خارج گرداند.(1)

روایت 2.

قصص الأنبیاء: به إسناد شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی علیه السلام از کوهی در سرزمین شام به اسم أریحا بالا رفت، پس ابلیس در شکل و قیافه فرمانروای فلسطین سوی او آمد و به وی گفت: ای روح خدا، مردگان را زنده گرداندی و نابینایان و مبتلایان به پیسی را درمان نمودی، پس خود را از کوه پایین بیانداز، عیسی علیه السلام در پاسخ گفت: در انجام آن کارها به من اجازه داده شده بود ولی در انجام کاری که تو درخواست می­کنی به من اجازه داده نشده است.(2)

روایت 3.

قصص الأنبیاء: به إسناد شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: ابلیس سوی عیسی علیه السلام آمد و گفت: آیا به گمان و زعم خودت مردگان را زنده نمی­کنی؟ عیسی گفت: چرا زنده می­کنم، ابلیس گفت: پس خود را از بالای دیوار پایین بیانداز، عیسی گفت: وای بر تو، همانا عبد پروردگارش را نمی­آزماید.

و ابلیس گفت: ای عیسی، آیا پروردگارت می­تواند زمین را وارد تخم مرغی کند حال آنکه شکل تخم مرغ تغییر نکند؟ عیسی در پاسخ گفت: خداوند متعال به ناتوانی توصیف نمی­گردد، و آنچه تو گفتی شدنی نیست یعنی به خودی خود محال و ناشدنی است مانند جمع بین دو شیء متضاد.(3)

روایت 4.

تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرموده است: ابلیس عیسی بن مریم علیه السلام را ملاقات نمود، پس عیسی به او گفت: آیا تا کنون در دامها و تله­های تو گرفتار آمده­ام؟ ابلیس گفت: جدّه تو که گفت: «ربَّ إنّی وضعتها أنثی» تا «من الشیطان الرّجیم».(4)

توضیح

یعنی چگونه دامها و تله­های من به تو می­ رسد در حالی که جدّه­ات هنگامی که مادررت را به دنیا آورد، او و فرزندانش را از شرّ شیطان رانده شده به خداوند پناه داد و تو نیز از فرزندان او هستی؟

ص: 271


1- . أمالی الصدوق : 122 و123
2- . نسخه خطی قصص الأنیباء
3- . نسخه خطی قصص الأنیباء
4- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز آن را در البرهان 1 : 282 نقل کرده است.

أهلوهم فعاشوا ثلاثة أیام ثم هلکوا.

و فی تفسیر أهل البیت علیهم الصلاة و السلام کانت المائدة تنزل علیهم فیجتمعون علیها و یأکلون منها ثم یرفع (1)فقال کبراؤهم و مترفوهم لا ندع سفلتنا یأکلون منها معنا فرفع الله المائدة ببغیهم و مسخوا قردة و خنازیر انتهی کلامه رحمه الله. (2)و قال الثعلبی فی تفسیره قالت العلماء بأخبار الأنبیاء بعث عیسی علیه السلام رسولین من الحواریین إلی أنطاکیة فلما قربا من المدینة رأیا شیخا یرعی غنیمات له و هو حبیب صاحب یاسین فسلما علیه فقال الشیخ لهما من أنتما قالا رسولا عیسی ندعوکم من عبادة الأوثان إلی عبادة الرحمن فقال أ معکما آیة قالا نعم نحن نشفی المریض و نبرئ الأکمه و الأبرص بإذن الله فقال الشیخ إن لی ابنا مریضا صاحب فراش منذ سنین قالا فانطلق بنا إلی منزلک نتطلع حاله فأتی بهما إلی منزله فمسحا ابنه فقام فی الوقت بإذن الله صحیحا ففشا الخبر فی المدینة و شفی الله علی یدیهما کثیرا من المرضی و کان لهم ملک یقال له شلاحن (3)و کان من ملوک الروم یعبد الأصنام قالوا فأنهی الخبر إلیه فدعاهما فقال لهما من أنتما قالا رسولا عیسی قال فما آیتکما قالا نبرئ الأکمه و الأبرص و نشفی المرضی بإذن الله قال و فیم جئتما قالا جئناک ندعوک من عبادة ما لا یسمع و لا یبصر إلی عبادة من یسمع و یبصر فقال الملک و لنا إله سوی آلهتنا قالا نعم من أوجدک و آلهتک قال قوما حتی أنظر فی أمرکما فتتبعهما ناس فأخذوهما و ضربوهما فی السوق.

و قال وهب بن منبه بعث عیسی علیه السلام هذین الرسولین إلی أنطاکیة فأتیاها و لم یصلا إلی ملکها فطالت مدة مقامهما فخرج الملک ذات یوم فکبرا و ذکرا الله فغضب الملک و أمر بهما فأخذا و حبسا و جلد کل واحد منهما مائة جلدة قالوا فلما کذب الرسولان و ضربا بعث عیسی رأس الحواریین شمعون الصفا (4)علی أثرهما لینصرهما فدخل

ص: 265


1- فی المصدر: ثم ترتفع.
2- مجمع البیان 3: 264- 267.
3- لم یذکر اسمه فی مجمع البیان.
4- الصفا: الحجر و النصاری یسمونه بطرس بالیونانیة، و بالسریانیة: کیفاس، و هما بمعنی الحجر. و کان تلامذة المسیح یسمون بالحجر لابتناء المسیحیة و الکنیسة علیهم.

باب بیستم : حواریّون و یاران عیسی علیه السلام و اینکه چرا آنان، حواریّون و مسیحیان، نصاری نامیده شدند

آیات

- فلمّا أحسّ عیسی منهم الکفر قال من أنصاری إلی الله قال الحواریّون نحن أنصار الله آمنّا بالله و اشهد بإنّا مسلمون * ربنّا آمنّا بما أنزلت و اتّبعنا الرسول فاکتبنا مع الشاهدین * و مکروا و مکر الله و الله خیر الماکرین.(1)

{چون عیسی از آنان احساس کفر کرد گفت: یاران من در راه خدا چه کسانی هستند؟ حواریّون گفتند: ما یاران (دین) خداییم، به خدا ایمان آورده­ایم و گواه باش که ما تسلیم [او] هستیم، پروردگارا به آنچه نازل کردی گرویدیم و فرستاده[ات] را پیروی کردیم، پس ما را در زمره گواهان بنویس، و [دشمنان ] مکر ورزیدند و خدا در [پلسخ­شان] مکر در میان آورد و خداوند بهترین مکرانگیزان است}.

- و قفّینا بعیسی بن مریم و آتیناه الإنجیل و جعلنا فی قلوب الذین اتّبعوه رأفة و رحمة و رهبانیّة ابتدعوها ما کتبناها علیهم إلّا ابتغاء رضوان الله فما رعونا حقّ رعایتها فآتینا الذین آمنوا أجرهم وکثیر منهم فاسقون.(2)

{و عیسی پسر مریم را در پی آنان آوردیم و به او انجیل عطا کردیم، و در دلهای کسانی که از او پیروی کردند رأفت و رحمت نهادیم و [اما] ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند ما آن را برایشان مقرر نکردیم مگر برای آنکه کسب خشنودی خدا کنند، با این حال آن را چنانکه حق رعایت آن بود منظور نداشتند، پس پاداش کسانی از ایشان را که ایمان آورده بودند بدانها دادیم و[لی] بسیاری از آنان دستخوش انحرافند.}

- یا أیّها الّذین آمنوا کونوا أنصار الله کما قال عیسی بن مریم للحواریّون من أنصاری إلی الله قال الحواریّون نحن أنصار الله فآمنت طائفة من بنی اسرائیل و کفرت طائفة فأیّدنا الّذین آمنوا علی عدوّهم فأصبحوا ظاهرین.(3)

{ای کسانی که ایمان آورده­اید یاران خدا باشید، همان­گونه که عیسی بن مریم به حواریّون گفت: یاران من در راه خدا چه کسانی هستند؟ حواریّون گفتند: ما یاران خداییم، پس طایفه­ای از بنی­اسرائیل ایمان آوردند و طایفه­ای کفر ورزیدند، و کسانی را که ایمان آورده بودند بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند.}

روایات

روایت 1.

­تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «فلمّا أحسّ عیسی منهم الکفر» فرموده است: یعنی هنگامی­که عیسی علیه السلام کفر ورزیدن آنان را با گوش شنید و با چشم دید، و حواسّ پنج­گانه­ای که خداوند متعال در مردم مقدّر داشته عبارتند از: شنوایی برای صدا، بینایی برای رنگها و تشخیص آنها، بویایی برای شناخت بوهای مطبوع و نامطبوع، چشایی برای طعم­ها و تشخیص آنها، و لامسه برای شناخت گرما، سرما، نرمی و زبری.(4)

روایت 2.

علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: علی بن حسن بن فضّال از پدرش روایت می­کند که به امام رضا علیه السلام گفتم: چرا حواریّن به این اسم نامیده شدند؟ امام فرمود: نزد مردم حواریّون نامیده شدند چرا که آنان عدّه­ای از گازران (لباس شویان) بودند که لباس­ها را می­شستند و از چرک و آلودگی پاک می­کردند،

ص: 272


1- . آل عمران / 52-54
2- . حدید / 27
3- . صف / 61
4- . تفسیر القمی : 93

شمعون البلدة متنکرا و جعل یعاشر حاشیة الملک حتی أنسوا به فرفع خبره إلی الملک (1)فدعاه فرضی عشرته و أنس به و أکرمه ثم قال له ذات یوم أیها الملک بلغنی أنک حبست رجلین فی السجن و ضربتهما حین دعواک إلی غیر دینک فهل کلمتهما و سمعت قولهما فقال الملک حال الغضب بینی و بین ذلک قال فإن رأی الملک دعاهما حتی یتطلع ما عندهما (2)فدعاهما الملک فقال لهما شمعون من أرسلکما إلی هاهنا قالا الله الذی خلق کل شی ء و لیس له شریک قال لهما شمعون فصفاه و أوجزا فقالا إنه یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید قال شمعون و ما آیتکما قالا له ما تتمناه فأمر الملک حتی جاءوا بغلام مطموس العینین موضع عینیه کالجبهة فما زالا یدعوان ربهما حتی انشق موضع البصر فأخذا بندقتین من الطین فوضعاهما فی حدقتیه فصارتا مقلتین یبصر بهما فتعجب الملک فقال شمعون للملک إن أنت سألت (3)إلهک حتی یصنع صنیعا مثل هذا فیکون لک و لإلهک شرفا فقال له الملک لیس لی عنک سر إن إلهنا الذی نعبده لا یبصر و لا یسمع و لا یضر و لا ینفع و کان شمعون إذا دخل الملک بیت الصنم یدخل بدخوله و یصلی کثیرا و یتضرع حتی ظنوا أنه علی ملتهم فقال الملک للرسولین إن قدر إلهکما الذی تعبدانه علی إحیاء میت آمنا به و بکما قالا إلهنا قادر علی کل شی ء فقال الملک إن هاهنا میتا مات منذ سبعة أیام ابن لدهقان و أنا أخذته و لم أدفنه حتی یرجع أبوه و کان غائبا فجاءوا بالمیت و قد تغیر و أروح و جعلا یدعوان ربهما علانیة و جعل شمعون یدعو ربه سرا فقام المیت و قال إنی قمت منذ سبعة أیام و أدخلت فی سبعة أودیة من النار و أنا أحذرکم ما أنتم فیه فآمنوا بالله ثم قال فتحت أبواب السماء فنظرت فرأیت شابا حسن الوجه یشفع لهؤلاء الثلاثة قال الملک و من الثلاثة قال شمعون و هذان و أشار إلی صاحبیه فتعجب الملک فلما علم شمعون أن قوله قد أثر فی الملک أخبره بالحال و دعاه فآمن قوم (4)و کان الملک فیمن آمن

ص: 266


1- فی المجمع: و رفعوا خبره الی الملک.
2- فی المجمع: حتی نتطلع ما عندهما.
3- فی المجمع: أ رأیت لو أنت سألت.
4- فی المجمع: دعاه إلی اللّه فآمن و آمن من أهل مملکته قوم.

و حواریّون اسمی است که از آرد حواریّ (آردی که چند بار پشت سر هم الک شود ) گرفته شده است، امّا نزد ما آنان حواریّون نامیده شدند چرا که در درون خود و به نسبت دیگران به وسیله پند و اندرز و تذکّر، از چرک و آلودگی گناهان رهایی و نجات یافته بودند، گفتم: و مسیحیان چرا (نصاری) نامیده شدند؟ فرمود: چرا که آنان ساکنان شهری به نام (ناصره) در سرزمین شام بودند که مریم و عیسی علیهما السلام پس از بازگشت از مصر در آنجا اقامت گزیدند.(1)

در معانی الأخبار نیز مانند این حدیث به صورت مرسل روایت شده است.(2)

روایت 3.

الخصال: از جابر بن عبدالله روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه نفر حتّی یک لحظه نیز به وحی کفر نورزیدند: مرد مؤمن آل یاسین، علی پسر ابوطالب و آسیه همسر فرعون.(3)

می­گویم

الثعلبیّ در تفسیر خویش روایت کرده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: پیش­گامان تمام امّتها سه شخص هستند که حتی یک لحظه نیز به خداوند کفر نورزیدند: علی پسر ابوطالب، مرد مؤمن آل یاسین و مؤمن خاندان فرعون،

ص: 273


1- . علل الشرائع : 38، عیون الأخبار : 233 و234
2- . معانی الأخبار: 19
3- . الخصال1 : 82

و کفر آخرون انتهی. (1)و ذکر الطبرسی رحمه الله هذه القصة إلی هذا الموضع ثم قال و قد روی مثل ذلک العیاشی بإسناده عن الثمالی و غیره عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام إلا أن فی بعض الروایات بعث الله الرسولین إلی أهل أنطاکیة ثم بعث الثالث و فی بعضها أن عیسی أوحی الله إلیه أن یبعثهما ثم بعث وصیه شمعون لیخلصهما و أن المیت الذی أحیاه الله بدعائهما کان ابن الملک و ساق الخبر إلی آخر ما أورده علی بن إبراهیم (2)ثم قال و قال ابن إسحاق بل کفر الملک و أجمع هو و قومه علی قتل الرسل فبلغ ذلک حبیبا و هو علی باب المدینة الأقصی فجاء یسعی إلیهم یذکرهم و یدعوهم إلی طاعة الرسل انتهی. (3)و قال صاحب الکامل و الثعلبی فی العرائس لما کانت مریم بمصر نزلت علی دهقان و کانت داره یأوی إلیها الفقراء و المساکین فسرق له مال فلم یتهم إلا المساکین فحزنت مریم فلما رأی عیسی علیه السلام حزن أمه قال أ تریدین أن أدله علی ماله قالت نعم قال إنه أخذه الأعمی و المقعد اشترکا فیه حمل الأعمی المقعد فأخذه فقیل للأعمی لیحمل المقعد فأظهر المقعد العجز فقال له المسیح کیف قویت علی حمله البارحة لما أخذتما المال (4)فاعترفا فأعاداه و نزل بالدهقان أضیاف و لم یکن عنده شراب فاهتم لذلک فلما رآه عیسی علیه السلام دخل

ص: 267


1- الکشف و البیان مخطوط.
2- باختلاف کثیر فی ألفاظه.
3- مجمع البیان 8: 419 و 420.
4- فی العرائس زیادة: فلما سمعوه یقول ذلک ضربوا الاعمی حتّی قام، فلما استقل قائما هوی المقعد إلی کوة الخزانة، فقال عیسی للدهقان: هکذا احتالا علی مالک البارحة، لان الاعمی استعان بقوته و المقعد بعینیه، فقال الاعمی و المقعد: صدق و اللّه، فردا علی الدهقان ماله کله، فاخذه الدهقان و وضعه فی خزانته و قال: یا مریم خذی نصفه، فقالت: إنی لم اخلق لذلک، قال الدهقان فاعطیه لابنک؟ قالت: هو أعظم منی شأنا، ثمّ لم یلبث الدهقان أن أعرس لابن له، فصنع عیدا فجمع علیه أهل مصر کلهم فکان یطعمهم شهرین، فلما انقضی ذلک زاره قوم من أهل الشام و لم یعلم الدهقان بهم حتّی نزلوا به و لیس عنده یومئذ شراب.

آنان صدّیقین هستند: حبیب نجّار مرد مؤمن آل یاسین، حزبیل مؤمن خاندان فرعون و علی پسر ابوطالب که برترین آنهاست.(1)

روایت 4.

تفسیر العیّاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که بعد از ذکر نصاری و دشمنی­های آنان فرمود: امّا این فرموده خداوند متعال «ذلک بأنّ منهم قسّیسین و رهباناً و أنهم لایستکبرون»{این بدان خاطر است که آنان کشیش و راهب دارند و تکبّر نمی­ورزند}، در مورد قومی است که در فاصله بین نبّوت عیسی و محمّد زندگی می­کردند و منتظر آمدن محمّد صلّی الله علیه و آله بودند.(2)

روایت 5.

تفسیر العیاشی: از امام باقر علیه السلام سؤال شد: منظور از وحی در آیه «أوحیت إلی الحواریین» چیست؟ ایشان فرمود: به آنان الهام شد.(3)

روایت 6.

الکافی: ناجیه گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: مغیره می­گوید: همانا انسان مؤمن، به جذام و پیسی و غیره مبتلا نمی­شود، امام فرمود: گویا از صاحب یاسین که شَل و چلاغ بود غافل بوده است، سپس امام انگشتانش را برگرداند و فرمود: گویی اکنون به دست شَل او نگاه می­کنم هنگامی­که به سوی قوم خویش آمد و آنان را بیم داد سپس روز بعد به­ سویشان بازگشت پس او را به قتل رساندند.(4)

توضیح

(کنّعت أصابعه): انگشتانش منقبض و خشک شد، (کنّع یده تکنیعاً): دست او را شل و چلاغ کرد.

روایت 7.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: حواریّونِ عیسی علیه السلام شیعیان و پیروان او بودند، و شیعیان و پیروان ما نیز حواریّون ما هستند، ولی حواریّون عیسی علیه السلام (نسبت به او) فرمانبردارتر از حواریّون ما (نسبت به ما) نبودند، همانا عیسی علیه السلام به حواریّون گفت: {یاران من در راه خدا چه کسانی هستند؟ حواریّون گفتند: ما یاران خداییم} هرگز، به خدا سوگند که آنان عیسی را بر ضد یهودیان یاری ندادند و در حمایت از او مبارزه نکردند، ولی به خدا سوگند که شیعیان ما

ص: 274


1- . نسخه خطی الکشف و البیان، آن را در العرائس : 228 نیز کرده است.
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز در البرهان1 : 493 این حدیث را روایت کرده است.
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز در البرهان1 : 511 این حدیث را روایت کرده است.
4- . اصول الکافی 2 : 254

بیتا للدهقان فیه صفان من جرار فأمر عیسی علیه السلام یده علی أفواهها و هو یمشی فامتلأت شرابا و عمره حینئذ اثنتا عشرة سنة و کان فی الکتاب یحدث الصبیان بما یصنع أهلوهم و بما یأکلون قال وهب بینما عیسی علیه السلام یلعب مع الصبیان إذ وثب غلام علی صبی فضربه علی رجله فقتله فألقاه بین رجلی المسیح متلطخا بالدم (1)فانطلقوا به إلی الحاکم فی ذلک البلد و قالوا قتل صبینا فسأله الحاکم فقال ما قتلته فأرادوا أن یبطشوا به فقال ایتونی بالصبی حتی أسأله من قتله فعجبوا من قوله و أحضروه عند القتیل (2)فدعا الله تعالی و أحیاه فقال من قتلک فقال قتلنی فلان (3)فقال بنو إسرائیل للقتیل من هذا قال عیسی ابن مریم ثم مات من ساعته.

و قال عطاء سلمت مریم عیسی علیه السلام إلی صباغ یتعلم عنده فاجتمع عند الصباغ ثیاب و عرض له حاجة فقال للمسیح علیه السلام هذه ثیاب مختلفة الألوان و قد جعلت فی کل ثوب خیطا علی اللون الذی تصبغ به فاصبغها حتی أعود من حاجتی هذه فأخذها المسیح و ألقاها فی حب واحد فلما عاد الصباغ سأله عن الثیاب فقال صبغتها فقال أین هی قال فی هذا الحب قال کلها قال نعم قال قد أفسدتها علی أصحابها و تغیظ علیه فقال له المسیح لا تعجل و انظر إلیها فقام و أخرج کل ثوب منها علی اللون الذی أراد صاحبه فتعجب الصباغ منه و علم أن ذلک من الله تعالی.

و لما عاد عیسی و أمه إلی الشام (4)نزلا بقریة یقال لها ناصرة و بها سمیت

ص: 268


1- فی العرائس زیادة و هی: ما طلع الناس علیه فاتهموه به فأخذوه.
2- فی المجمع: فتعجبوا من قوله و أحضروا عنده القتیل فدعا اللّه تعالی فاحیاه.
3- فی المصدر زیادة: یعنی الذی قتله.
4- فی العرائس: قال وهب: لما مات هردوس الملک بعد اثنتی عشر سنة من مولد عیسی علیه السلام أوحی اللّه تعالی الی مریم یخبرها بموت هردوس و یأمرها مع ابن عمها یوسف النجّار إلی الشام، فرجع عیسی و أمه و سکنا فی جبل الخلیل فی قریة یقال لها ناصرة و بها سمیت النصاری و کان عیسی علیه السلام یتعلم فی الساعة علم یوم، و فی الیوم علم شهر، و فی الشهر علم سنة، فلما تمت ثلاثون سنة أوحی اللّه تعالی إلیه اه.

از زمانی که خداوند عزّ و جلّ پیامبرش را به سوی خود باز گردانده است پیوسته ما را یاری می­بخشند و در حمایت از ما مبارزه می­کنند، سوزانده می­شوند، مجازات و عذاب داده می­شوند و در سرزمین­های مختلف آواره می­گردند، خداوند از جانب ما آنان را پاداش دهد.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله گوید: «فلمّا أحسّ عیس» یعنی: هنگامی­که دانست و یافت؛ گفته شده: هنگامی­که دید و شنید؛ یا آگاه شد و پی برد، «منهم الکفر» که آنان بعد از آشکار شدن آیات و معجزات فقط بر کفر ورزیدن خویش اصرار دارند، مؤمنانِ قومش را با سؤال و شناخت اعتقادات درونی آنان درباره نصرت و یاری خود امتحان کرد و گفت: «مَن أنصاری إلی الله»{ یاران من در راه خدا چه کسانی هستند؟} و گفته شده: عیسی علیه السلام هنگامی­که به قصد آنان در مورد قتل خود پی برد گفت: «مَن أنصاری إلی الله»، در تفسیر این سؤال عیسی چند نظر وجود دارد:

نخست: السدّیّ و ابن جریح گویند یعنی: چه کسانی مرا همراه با یاری و معونت الهی بر علیه این کافران یاریگر هستند؟

دوّم: حسن گوید معنا چنین است: چه کسانی مرا در راه رسیدن به خدا یاریگر هستند؟ چرا که عیسی علیه السلام آنان را به راه خدا دعوت می­کرد.

سوّم: معنا چنین است: چه کسانی مرا در به پا داشتن دین و آئینی که به خدا منتهی می­شود یاریگر هستند؟ یعنی: به دست یافتن و رسیدن به ثواب خدا منتهی می­شود، مانند این فرموده خداوند متعال : «إنّی ذاهب إلی ربّی سیهدین»(2)

{و[ابراهیم] گفت: من به سوی پروردگارم رهسپارم، زودا که مرا راه نماید}، سؤالی که در اینجا مطرح می­شود این است که: عیسی علیه السلام به منظور پند و اندرز و نه جنگ و کشتار مبعوث گردید، پس چرا اصحاب خود را بر علیه کفار به یاری طلبید؟ حسن و مجاهد در پاسخ این سؤال گفته­اند: برای حمایت از او در مقابل کافرانی که هنگام آشکار کردن دعوت، قصد کشتنش را داشتند، هم­چنین گفته شده: ممکن است طلب نصرت و یاری به منظور کسب توانایی در اقامه حجّت و برهان و تشخیص موافق و مخالف صورت گرفته باشد.

«قال الحواریّون» در سبب نامگذاری یاران عیسی علیه السلام به (حواریّون) اختلاف نظر وجود دارد به این ترتیب:

نخست: سعید بن جبیر می­گوید: آنان به سبب پاکیزگی لباس­هایشان حواریّون نامیده شدند.

دوّم: آنان گازرانی (لباس شویانی) بودند که لباس­ها را تمیز و سفید می­کردند، این نظر از ابونجیح به نقل از ابوأرطاة ذکر شده است.

ص: 275


1- . روضۀ الکافی : 268
2- . صافّات / 99

النصاری فأقام إلی أن بلغ ثلاثین سنة فأوحی الله إلیه أن یبرز للناس و یدعوهم إلی الله تعالی و یداوی الزمنی و المرضی و الأکمه و الأبرص و غیرهم من المرضی ففعل ما أمر به فأحبه الناس و کثر أتباعه (1)و حضر یوما طعام بعض الملوک کان دعا الناس إلیه فقعد علی قصعة یأکل منها و لا ینقص قال الملک من أنت قال أنا عیسی ابن مریم فنزل الملک (2)و أتبعه فی نفر من أصحابه فکانوا الحواریین و قیل إن الحواریین هم الصباغ الذی تقدم ذکره و أصحاب له و قیل کانوا صیادین و قیل کانوا قصارین و قیل ملاحین و الله أعلم. (3)أقول و قال السید بن طاوس فی سعد السعود رأیت فی الإنجیل أن عیسی علیه السلام صعد السفینة و معه تلامیذه و إذا اضطراب عظیم فی البحر حتی کادت السفینة تتغطی بالأمواج و کان هو کالنائم فتقدم إلیه تلامیذه و أیقظوه و قالوا یا سیدنا نجنا لکیلا نهلک فقال لهم یا قلیلی الإیمان ما أخوفکم فعند ذلک قام و انتهر الریاح فصار هدءا عظیما (4)فتعجب الناس (5)و قالوا کیف هذا إن الریاح و البحر لتسمعان منه (6).

ص: 269


1- فی المصدر: و علا ذکره. و فی العرائس بعد ذلک زیادة راجع.
2- فی الکامل: فنزل الملک عن ملکه.
3- الکامل 1: 108، العرائس: 217- 219.
4- الهدء و الهدوء: السکون.
5- فی المصدر: فتعجب الناس من ذلک.
6- سعد السعود: 56.

سوّم: ابن عباس و السدّیّ گویند: آنان صیّادانی بودند که به صید ماهی اشتغال داشتند.

و چهارم: قتاده و ضحّاک گویند: آنان برگزیدگان و اطرافیان پیامبران بوده­اند؛ و این نظر صحیح­تر است چرا که آنان با این اسم ستایش شده­اند، گویا که منظور، پاکی و بی­آلایشی قلب­های آنان بوده است همان­گونه که لباس سفید با شستن و سفید گرداندن پاک و بی­آلایش می­شود؛ حسن گفته است الحواریّ یعنی: یاریگر و الحواریّون: یاریگران؛ و الکلبّی گوید: حواریّون برگزیدگان عیسی علیه السلام و دوازده مرد بوده­اند؛ و عبدالله بن مبارک گفته است: آنان حواریّون نامیده شدند چرا که انسانهایی نورانی بودند، و اثر عبادت، نور و زیبایی آن بر چهره­هایشان پدیدار بود، آن­گونه که خداوند متعال می­فرماید: «سیماهم فی وجوههم من أثر السجود»(1) {[علامت مشخصه] آنان بر اثر سجود در چهره­هایشان است.} « نحن أنصار الله» یعنی: ما یاریگران خداوند بر کافران قوم تو هستیم که منظور، یاریگران رسول خدا یا دین خدا می­باشد، «آمنّا باللّه» یعنی: تصدیق کردیم که خداوند یکتاست و هیچ شریکی ندارد، «و اشهد بأنّا مسلمون» یعنی: ای عیسی،نزد خداوند شاهد و گواه ما باش، آنان عیسی علیه السلام را شاهد و گواه اسلام و ایمان خویش قرار دادند چرا که در روز قیامت پیامبران شاهدان و گواهان خداوند بر بندگانش هستند، چنان­که خداوند متعال می­فرماید: «و یوم نبعث من کلّ أمه شهیداً»(2)

روزی که از هر امّتی گواهی برمی­انگیزیم}، «ربّنا» یعنی: ای پروردگار ما، «آمنّا بما أنزلت» { ایمان آوردیم به آنچه نازل کردی} بر عیسی، «و اتّبعنا الرّسول فاکتبنا مع الشاهدین» یعنی: ما را در زمره شاهدان و گواهان بر تمام آنچه نازل فرموده­ای قرار ده تا به آنچه آنان بدان دست یافته­اند دست یابیم و آنچه که از کرامت تو نصیب­شان گشته نصیب­مان گردد؛ و ابن عباس گفته معنای آیه چنین است: ما را همراه محّد صلّی الله علیه و آله و امّت او قرار ده، چرا که خداوند آنان را با این فرموده خویش شاهد و گواه نامیده است: «لتکونوا شهداء علی الناس»(3) { تا بر مردم گواه باشید.}

یعنی: از شهادت دهندگانِ به حقیقت در نزد تو؛ همه سخنان اخیر از زبان حواریون حکایت شده است.

و روایت شده که حواریّون از عیسی علیه السلام پیروی کردند و هنگامی که گرسنه می­شدند می­گفتند: ای روح خدا،گرسنه­ایم، پس عیسی علیه السلام دست خود را بر زمین چه دشت و چه کوه می­زد، آن­گاه برای هر یک از آنان دو قرص نان خارج می­کرد و آن­را می­خوردند، و هنگامی که تشنه می­شدند می­گفتند: ای روح خدا، تشنه­ایم، پس دست خود را بر زمین چه دشت و چه کوه می­زد و آب را برای آنان خارج می­کرد و آن را می­نوشیدند، سپس گفتند: ای روح خدا، کدام یک از ما برتر و بزرگوارتریم، حال آنکه هرگاه خواستیم ما را غذا بخشیدی و سیراب گرداندی،و همه به تو ایمان آورده و از تو پیروی کرده­ایم؟ عیسی گفت: برترین شما کسی است که با دست خود کار کند و از کسب و درآمد خویش بخورد؛ بنابراین بعد از توصیه عیسی علیه السلام می­رفتند و لباسهای مردم را با دریافت دستمزد می­شستند،(4)

ص: 276


1- . فتح / 29
2- . نحل / 84
3- . بقره / 14
4- . مجمع البیان 2 : 447 و448

باب 19 ما جری بینه علیه السلام و بین إبلیس لعنه الله

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ شَاذَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا مَضَی لِعِیسَی علیه السلام ثَلَاثُونَ سَنَةً بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَقِیَهُ إِبْلِیسُ عَلَی عَقَبَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ هِیَ عَقَبَةُ أَفِیقٍ (1)فَقَالَ لَهُ یَا عِیسَی أَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنْ تَکَوَّنْتَ مِنْ غَیْرِ أَبٍ قَالَ عِیسَی بَلِ الْعَظَمَةُ لِلَّذِی کَوَّنَنِی وَ کَذَلِکَ کَوَّنَ آدَمَ وَ حَوَّاءَ قَالَ إِبْلِیسُ یَا عِیسَی فَأَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَکَلَّمْتَ فِی الْمَهْدِ صَبِیّاً قَالَ عِیسَی یَا إِبْلِیسُ بَلِ الْعَظَمَةُ لِلَّذِی أَنْطَقَنِی فِی صِغَرِی وَ لَوْ شَاءَ لَأَبْکَمَنِی قَالَ إِبْلِیسُ فَأَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَتَنْفُخُ فِیهِ فَیَصِیرُ طَیْراً قَالَ عِیسَی بَلِ الْعَظَمَةُ لِلَّذِی خَلَقَنِی وَ خَلَقَ مَا سَخَّرَ لِی قَالَ إِبْلِیسُ فَأَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَشْفِی الْمَرْضَی قَالَ عِیسَی بَلِ الْعَظَمَةُ لِلَّذِی بِإِذْنِهِ أَشْفِیهِمْ وَ إِذَا شَاءَ أَمْرَضَنِی قَالَ إِبْلِیسُ فَأَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تُحْیِی الْمَوْتَی قَالَ عِیسَی بَلِ الْعَظَمَةُ لِلَّذِی بِإِذْنِهِ أُحْیِیهِمْ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یُمِیتَ مَا أَحْیَیْتُ وَ یُمِیتَنِی قَالَ إِبْلِیسُ یَا عِیسَی فَأَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَعْبُرُ الْبَحْرَ فَلَا تَبْتَلُّ قَدَمَاکَ وَ لَا تَرْسُخُ فِیهِ قَالَ عِیسَی بَلِ الْعَظَمَةُ لِلَّذِی ذَلَّلَهُ لِی وَ لَوْ شَاءَ أَغْرَقَنِی قَالَ إِبْلِیسُ یَا عِیسَی فَأَنْتَ الَّذِی بَلَغَ مِنْ عِظَمِ رُبُوبِیَّتِکَ أَنَّهُ سَیَأْتِی عَلَیْکَ یَوْمٌ تَکُونُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ دُونَکَ وَ أَنْتَ فَوْقَ ذَلِکَ کُلِّهِ تُدَبِّرُ الْأَمْرَ وَ تُقَسِّمُ الْأَرْزَاقَ فَأَعْظَمَ عِیسَی علیه السلام ذَلِکَ مِنْ قَوْلِ إِبْلِیسَ الْکَافِرِ اللَّعِینِ فَقَالَ عِیسَی سُبْحَانَ اللَّهِ مِلْ ءَ سَمَاوَاتِهِ وَ أَرْضِهِ وَ مِدَادَ کَلِمَاتِهِ وَ زِنَةَ عَرْشِهِ وَ رِضَی نَفْسِهِ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ ذَلِکَ ذَهَبَ عَلَی وَجْهِهِ لَا یَمْلِکُ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً حَتَّی وَقَعَ فِی اللُّجَّةِ الْخَضْرَاءِ

ص: 270


1- بفتح الهمزة ثمّ الکسر فالسکون.

«فی قلوب الذین اتّبعوه» یعنی: حواریّون و اتباع آنان در دین و آئین عیسی از او پیروی کردند، «رأفة» یعنی: کمال لطافت و مهربانی، «و رهبانیّه ابتدعوها» رهبانیّت نوعی از عبادت است که معنای (رهبت: ترس و بیم) در آن به­صورت نوع پوشش یا گوشه­گیری از جماعت و یا امور دیگری که پارسایی و زهد انجام دهنده عبادت در آن ظاهر می­شود و نمود پیدا می­کند، و معنای آیه چنین است: رهبانیّتی را پدید آوردند که ما بر آنان واجب نگردانده بودیم؛ و گفته شده منظور از این رهبانیّت، عدم معاشرت با زنان و خلوت گزیدن در صومعه­هاست؛ و در حدیث مرفوعی از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که منظور از رهبانیّت، پناه بردن آنان به صخره­ها و کوهها است، پس نسلی که بعد از آنان آمدند این رهبانیّت را به صورت شایسته رعایت نکردند چرا که محمّد صلّی الله علیه و آله را تکذیب کردند؛ و گفته شده رهبانیّت به معنای ترک مردم و خلوت گزیدن به قصد عبادت است، «ما کتبناها» یعنی: ما این رهبانیّت را بر آنان واجب نگردانده بودیم. و ابن مسعود روایت کرده که پشت سر پیامبر صلّی الله علیه و آله بر الاغی سوار شده بودم، ایشان فرمود: ای پسر أمّ عبد، آیا می­دانی که بنی اسرائیل رهبانیّت را چگونه و از کجا پدید آوردند؟ گفتم: خدا و رسولش آگاه­ترند، فرمود: بعد از عیسی علیه­ السلام زورگویان و ستمگرانی بر آنان مسلّط شدند که به نافرمانی خدا مشغول بودند، پس مؤمنان خشمگین شدند و به جنگ با ستمگران رفتند، ولی سه بار شکست خوردند و جز تعدادی اندک کسی از آنان باقی نماند، بنابراین گفتند: اگر این زورگویان بر ما مسلّط گردند ما را از بین می­برند و هیچ­کس باقی نمی­ماند تا به سوی دین الهی دعوت کند، پس بیایید در نقاط مختلف زمین پراکنده شویم تا خداوند پیامبری که عیسی علیه السلام ظهورش را به ما وعده داده مبعوث گرداند-منظور آنان محمّد صلّی الله علیه و آله بود- بنابراین در غارهای درون کوهها پراکنده شدند و رهبانیّت و گوشه­گیری را پدید آوردند، و عدّه­ای از آنان به دین و آیین خود ملتزم باقی ماندند و برخی دیگر کفر ورزیدند، سپس پیامبر این آیه را تلاوت کرد: «و رهبانیّه ابتدعوها» و فرمودند: ای پسر أمّ عبد، آیا می­دانی رهبانیّت امّت من چیست؟ گفتم: خدا و رسولش آگاه­ترند، فرمود: هجرت، جهاد، نماز، روزه، حج و عمره.(1)

« مًن أنصاری إلی الله» یعنی: (چه کسانی یاریگر من هستند) همراه خداوند یا در راه آنچه ما را به خدا نزدیک می­کند، «نحن أنصار الله» یعنی: ما یاریگران دین خداوند هستیم، «فآمنت طائفه» یعنی: طائفه­ای عیسی علیه السلام را تصدیق کردند، «و کفرت طائفه» یعنی: و طائفه­ای دیگر او را تکذیب کردند و به او کفر ورزیدند، ابن عباس گفته است: این حادثه در زمان حضور عیسی علیه السلام روی داده است، چرا که بعد از عروج او به آسمانها قومش به سه دسته تقسیم شدند: گروهی گفتند: عیسی خداوند بود و اکنون عروج کرده است، گروهی دیگر گفتند: عیسی پسر خدا بود پس او را به سوی خود بالا برده است، و گروه سوم که مؤمنان بودند گفتند: عیسی بنده و رسول خدا بود و اکنون او را به سوی خود بالا برده است، و طوایفی از مردم به پیروی از هر یک از این گروههای سه گانه پرداختند و با هم وارد جنگ و کشتار شدند

ص: 277


1- . مجمع البیان 9 : 243

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَخَرَجَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْجِنِّ تَمْشِی عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ فَإِذَا هِیَ بِإِبْلِیسَ سَاجِداً عَلَی صَخْرَةٍ صَمَّاءَ تَسِیلُ دُمُوعُهُ عَلَی خَدَّیْهِ فَقَامَتْ تَنْظُرُ إِلَیْهِ تَعَجُّباً ثُمَّ قَالَتْ لَهُ وَیْحَکَ یَا إِبْلِیسُ مَا تَرْجُو بِطُولِ السُّجُودِ فَقَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْمَرْأَةُ الصَّالِحَةُ ابْنَةُ الرَّجُلِ الصَّالِحِ أَرْجُو إِذْ أَبَرَّ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ قَسَمَهُ (1)وَ أَدْخَلَنِی نَارَ جَهَنَّمَ أَنْ یُخْرِجَنِی مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِهِ (2).

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ بُرَیْدٍ الْقَصْرَانِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَعِدَ عِیسَی علیه السلام عَلَی جَبَلٍ بِالشَّامِ یُقَالُ لَهُ أَرِیحَا فَأَتَاهُ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ مَلِکِ فِلَسْطِینَ فَقَالَ لَهُ یَا رُوحَ اللَّهِ أَحْیَیْتَ الْمَوْتَی وَ أَبْرَأْتَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ فَاطْرَحْ نَفْسَکَ عَنِ الْجَبَلِ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام إِنَّ ذَلِکَ أُذِنَ لِی فِیهِ وَ هَذَا لَمْ یُؤْذَنْ لِی فِیهِ (3).

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ إِبْلِیسُ إِلَی عِیسَی علیه السلام فَقَالَ أَ لَیْسَ تَزْعُمُ أَنَّکَ تُحْیِی الْمَوْتَی قَالَ عِیسَی بَلَی قَالَ إِبْلِیسُ فَاطْرَحْ نَفْسَکَ مِنْ فَوْقِ الْحَائِطِ فَقَالَ عِیسَی وَیْلَکَ إِنَّ الْعَبْدَ لَا یُجَرِّبُ رَبَّهُ وَ قَالَ إِبْلِیسُ یَا عِیسَی هَلْ یَقْدِرُ رَبُّکَ عَلَی أَنْ یُدْخِلَ الْأَرْضَ فِی بَیْضَةٍ وَ الْبَیْضَةُ کَهَیْئَتِهَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُوصَفُ بِعَجْزٍ وَ الَّذِی قُلْتَ لَا یَکُونُ یَعْنِی هُوَ مُسْتَحِیلٌ فِی نَفْسِهِ کَجَمْعِ الضِّدَّیْنِ (4).

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَقِیَ إِبْلِیسُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام فَقَالَ هَلْ نَالَنِی مِنْ حَبَائِلِکَ شَیْ ءٌ قَالَ جَدَّتُکَ الَّتِی قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی إِلَی قَوْلِهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ (5)

بیان

یعنی کیف ینالک من حبائلی و جدتک دعت حین ولدت والدتک أن یعیذها الله و ذریتها من شر الشیطان الرجیم و أنت من ذریتها.

ص: 271


1- فی المصدر: إذا ابر ربی عزّ و جلّ قسمه.
2- أمالی الصدوق: 122- 123.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. و الظاهر أن التفسیر من الراوندیّ رحمه اللّه.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 282.

در نهایت دو گروه کافران بر گروه مؤمنان چیره شدند تا اینکه محمّد صلّی الله علیه و آله به پیامبری مبعوث گردید، پس گروه مؤمنان بر دو گروه کافران مسلّط شدند و این مصداق فرموده خداوند است که: «فأیّدنا الذین آمنوا علی عدّوهم فأصبحوا ظاهرین» که (ظاهرین) به معنای برتری یابندگان و چیره­شوندگان است؛ و گفته شده معنای آیه چنین است: با تصدیق این واقعیت از سوی محمّد صلّی الله علیه و آله که عیسی علیه السلام کلمه و روح خداوند بوده است، حجّت و دلیل مؤمنانِ به عیسی چیره و مسلّط شد؛ و گفته شده: بلکه مؤمنانِ به عیسی علیه السلام در همان زمان خویش در مقابل کافرانِ به او تأیید و قوی گردانده شدند؛ هم­چنین گفته شده: طائفه­ای به محمّد صلّی الله علیه و آله ایمان آوردند و طائفه­ای دیگر به وی کفر ورزیدند، پس مؤمنان با استفاده از حجّت و شدّت بر دشمنان خویش چیره و مسلّط گشتند.(1)

روایت 8.

الکافی: احمد بن محمّد البرقیّ از یکی از یارانش روایت کرده که عیسی بن مریم علیه السلام گفت: ای جماعت حواریّون، نیاز و حاجتی به شما دارم، آن را برایم برآورده سازید، گفتند: ای روح خدا، حاجتت قطعاً برآورده خواهد شد، آنگاه عیسی برخاست و پای حواریّون را شست، آنان گفتند: ای روح خدا، ما به انجام این کار شایسته­تریم، عیسی گفت: شایسته­ترینِ مردم به خدمت­گذاری، آگاه­ترین و عالم­ترینِ آنهاست، من اینگونه با شما به تواضع و فروتنی رفتار می­کنم تا شما نیز بعد از من در میان مردم به تواضع رفتار کنید، سپس عیسی علیه السلام گفت: حکمت با تواضع دوام می­یابد نه با تکبّر، هم­چنین گیاهان در دشت­ها می­رویند نه در کوهها. (2)

روایت 9.

الکافی: از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: اصحاب عیسی علیه السلام چه حالی داشتند و چگونه بودند که می­توانستند بر روی آب راه بروند و قدم بزنند ولی چنین چیزی در اصحاب محمّد صلّی الله علیه و آله وجود ندارد؟ امام فرمود: اصحاب عیسی علیه السلام دست از زندگی برداشتند، و اصحاب محمّد صلّی الله علیه و آله گرفتار زندگی شدند.(3)

روایت 10.

الکافی: محمّد از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام پرسید: ما مردی را می­بینیم که عبادت، جهد و کوشش و خشوع دارد امّا به حقّ سخن نمی­گوید، آیا اعمال نیکش به او سود و منفعتی می­رساند؟ امام در پاسخ فرمود: ای محمّد، نمونه­ای که ذکر کردی مثل خانواده­ای است که در میان بنی اسرائیل زندگی می­کردند،

ص: 278


1- . مجمع البیان 9 : 282
2- . اصول الکافی 1 : 37
3- . فروغ الکافی 1 : 347

باب 20 حواریه و أصحابه و أنهم لم سموا حواریین و أنه لم سمی النصاری نصاری

الآیات

آل عمران: «فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ* رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ* وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ»(52-54)

الحدید: «وَ قَفَّیْنا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ آتَیْناهُ الْإِنْجِیلَ وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ»(27)

الصف: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ»(14)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی رَوَی ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ أَیْ لَمَّا سَمِعَ وَ رَأَی أَنَّهُمْ یَکْفُرُونَ وَ الْحَوَاسُّ الْخَمْسُ الَّتِی قَدَّرَهَا اللَّهُ فِی النَّاسِ السَّمْعُ لِلصَّوْتِ وَ الْبَصَرُ لِلْأَلْوَانِ وَ تَمَیُّزِهَا وَ الشَّمُّ لِمَعْرِفَةِ الرَّوَائِحِ الطَّیِّبَةِ وَ الْمُنْتِنَةِ (1)وَ الذَّوْقُ لِلطُّعُومِ وَ تَمَیُّزِهَا وَ اللَّمْسُ لِمَعْرِفَةِ الْحَارِّ وَ الْبَارِدِ وَ اللَّیِّنِ وَ الْخَشِنِ (2).

«2»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام لِمَ سُمِّیَ الْحَوَارِیُّونَ الْحَوَارِیِّینَ قَالَ أَمَّا عِنْدَ النَّاسِ فَإِنَّهُمْ سُمُّوا حَوَارِیِّینَ لِأَنَّهُمْ کَانُوا قَصَّارِینَ یُخَلِّصُونَ الثِّیَابَ مِنَ الْوَسَخِ بِالْغَسْلِ وَ هُوَ

ص: 272


1- فی نسخة: و الخبیثة.
2- تفسیر القمّیّ: 93.

هر یک از آنان که چهل شب جهد و کوشش می­کرد سپس به درگاه خدا دعا می­کرد حتماً اجابت می­شد، ولی مردی از آنان چهل شب به جهد و کوشش پرداخت سپس مشغول به دعا شد ولی اجابت نشد، پس شکایت حال خویش را نزد عیسی بن مریم علیه السلام آورد و از او خواست برایش دعا کند، بنابراین عیسی علیه السلام مطهّر گشت و دو رکعت نماز گزارد، سپس خداوند عزّ و جلّ را فرا خواند و خداوند به او وحی فرمود: ای عیسی، همانا بنده من از غیر دروازه­ای که از آن بخشیده شده بود نزدم آمد، او مرا فرا خواند در حالی که نسبت به تو شک در قلب داشت، پس اگر آن­قدر مرا می­خواند که گردنش قطع و انگشتانش از هم پاشیده می­شد دعای او را اجابت نمی­نمودم؛ آن­گاه عیسی علیه السلام به سوی آن مرد رفت و گفت: آیا پروردگارت را می­خوانی در حالی­ که نسبت به پیامبرش شکّ داری؟ مرد در پاسخ گفت: ای روح و کلمه خدا، به خدا سوگند آنچه گفتی اتفاق افتاده است، پس خداوند را بخوان که این حالت را از من بزداید؛ عیسی علیه السلام برای آن مرد دعا کرد و خداوند توبه او را پذیرفت، پس به حدّ خانواده و اهل بیتش رسید.(1)

روایت 11.

کتاب حسین بن سعید و کتاب النوادر: امام صادق علیه السلام فرموده است: موسی علیه السلام درباره موضوعی با قومش سخن گفت که آن را از او نپذیرفتند، پس در مصر بر او طغیان کردند و با او جنگیدند و او نیز با آنان جنگید و هلاک­شان کرد، و عیسی علیه السلام درباره موضوعی با قومش سخن گفت پس نپذیرفتند و برای پیکار با او در تکریت خارج شدند و با وی جنگیدند و او نیز با آنان جنگید و به قتل­شان رساند، و این مصداق فرموده خداوند متعال است: «فآمنت طائفۀ من بنی اسرئیل و کفرت طائفۀ فأیّدنا الذین آمنوا علی عدّوهم فأصبحوا ظاهرین».(2)

روایت 12.

التوحید، عیون أخبار الرضا، الاحتجاج: از حسن بن محمّد نوفلی در ضمن حدیثی طولانی که به ذکر دلایل و حجّتهای امام رضا علیه السلام در مقابل ارباب ملّتها می­پردازد روایت شده که جاثلیق به امام رضا گفت: مرا از حواریّون عیسی بن مریم آگاه ساز که چند نفر بودند؟ و علمای مسیحی آگاه به انجیل چند نفر بودند؟ امام رضا علیه السلام فرمود: از شخصی آگاه و دانا پرسیدی، امّا حواریّون دوازده نفر بودند که با فضیلت­ترین و دانشمندترین آنان (الوقا) نام داشت، و دانشمندان مسیحی نیز سه نفر بودند: یوحنّای بزرگ در سرزمین (أج)، یوحنّا در سرزمین (قرقیسیاء) و

ص: 279


1- . أصول الکافی 2 : 400
2- . نسخه خطی

اسْمٌ مُشْتَقٌّ مِنَ الْخُبْزِ الْحُوَّارَی (1)وَ أَمَّا عِنْدَنَا فَسُمِّیَ الْحَوَارِیُّونَ حَوَارِیِّینَ لِأَنَّهُمْ کَانُوا مُخْلَصِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ مُخْلِصِینَ لِغَیْرِهِمْ مِنْ أَوْسَاخِ الذُّنُوبِ بِالْوَعْظِ وَ التَّذْکِیرِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَلِمَ سُمِّیَ النَّصَارَی نَصَارَی قَالَ لِأَنَّهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ اسْمُهَا نَاصِرَةُ مِنْ بِلَادِ الشَّامِ نَزَلَتْهَا مَرْیَمُ وَ عِیسَی علیهما السلام بَعْدَ رُجُوعِهِمَا مِنْ مِصْرَ (2).

مع، معانی الأخبار مرسلا مثله (3).

«3»

ل، الخصال عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الشَّهْرَزُورِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحُسَیْنِ الْمَدَائِنِیِّ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ (4)عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةٌ لَمْ یَکْفُرُوا بِالْوَحْیِ طَرْفَةَ عَیْنٍ مُؤْمِنُ آلِ یس وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (5).

أَقُولُ

رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ فَارِسِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَمْرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ أَخِیهِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُبَّاقُ (6)الْأُمَمِ ثَلَاثٌ لَمْ یَکْفُرُوا بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ صَاحِبُ یس وَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ فَهُمُ

ص: 273


1- الخبز الحواری: الذی نخل مرة بعد مرة.
2- علل الشرائع: 38، عیون الأخبار: 233 و 234.
3- معانی الأخبار: 19.
4- فی المطبوع: «أبی لهیعة» و هو مصحف، و الصحیح ابن لهیعة بفتح اللام و کسر الهاء و هو عبد اللّه بن لهیعة بن عقبة بن فرعان بن ربیعة بن ثوبان الحضرمی الاعدولی- و یقال: النافقی أبو عبد الرحمن المصری الفقیه القاضی المتوفّی سنة 174. و أبو الزبیر هو محمّد بن مسلم بن تدرس الأسدی مولاهم أبو الزبیر المکی المتوفّی سنة 126، ترجمهما العامّة فی کتبهم.
5- الخصال 1: 82.
6- بالضم جمع السابق.

یوحنّای دیلمی در سرزمین (زجار) که عیسی علیه السلام نزد او درباره پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیت و امّت او سخن گفته بود، و او همان کسی است که امّت عیسی و بنی اسرائیل را به مبعوث شدن پیامبر بشارت داد.(1)

می­گویم: در یکی از کتابها چنین یافتم که عیسی علیه السلام در یکی از سفرهای سیاحتی­اش با برخی از حواریّون همراه گشت، پس بر شهری گذر کردند و در نزدیکی آنجا بر سرِ راه گنجی یافتند، آنان که با عیسی بودند گفتند: ای روح خدا، به ما اجازه بده که همین­جا بمانیم و این گنج را بدست آوریم تا از بین نرود، عیسی علیه السلام به آنان گفت: شما اینجا اقامت گزینید ولی من در طلب گنجی که در شهر دارم وارد آنجا می­شوم، پس آن­گاه که وارد شهر شد و شروع به گشتن کرد خانه­ای ویرانه را مشاهده کرد، وارد خانه شد و پیرزنی را در آنجا یافت، به او گفت: من امشب میهمان تو هستم، آیا در این خانه کسی جز تو حضور دارد؟ پیرزن گفت: بله، پسری دارم که پدرش وفات نموده و یتیم در آغوش من مانده است، او به صحراها می­رود و خارها را جمع­آوری می­کند و به شهر می­آید و آنها را به فروش می­رساند و پولش را نزد من می­آورد و با آن زندگی می­کنیم؛ آن­گاه پیر زن اتاقی را برای عیسی علیه السلام آماده کرد و هنگامی­که پسرش باز گشت به او گفت: خداوند در این شب میهمان صالحی را به سوی ما فرستاده است که از پیشانی­اش انوار زهد و نیکوکاری پراکنده می­شود، بنابراین خدمت کردن و هم­صحبتی با او را مغتنم بشمار، پس پسر نزد عیسی علیه السلام رفت و به او خدمت کرد و گرامی­اش داشت، و هنگامی­که پاسی از شب گذشته بود عیسی علیه السلام سؤالاتی را در مورد احوال و معیشت و غیره از پسر نوجوان پرسید، پس نشانه­های خردمندی، زیرکی و استعدادِ پیمودن مدارج و مراحل کمال را در وجود او مشاهده نمود ولی متوجه شد که قلب او درگیر غم و اندوه بزرگی است، بنابراین به وی گفت: ای پسر، قلب تو را مشغول غمی می­بینیم که زدوده نمی­شود، پس مرا از ان آگاه کن شاید درمان دردت نزد من باشد، و آن­گاه که عیسی علیه السلام در راه به سخن واداشتن آن پسر بسیار تلاش نمود او گفت: بله، در قلبم غم و اندوه و دردی است که کسی جز خداوند متعال توانایی درمان آن را ندارد، عیسی گفت: مرا از آن آگاه ساز شاید خداوند چیزی به من الهام کند که آن درد را از قلب تو بزداید، پسر گفت: روزی خارهایی را که جمع­آوری کرده بودم به شهر می­بردم پس بر قصر دختر پادشاه گذر کردم و لحظه­ای به درون آن گریستم، چشمم به او افتاد و عشقش در ژرفای قلبم وارد شد و هر روز این عشق افزون می­گردد و درمانی جز مرگ برای ان سراغ ندارم، عیسی علیه السلام گفت: اگر دختر پادشاه را می­خواهی من برایت چاره­جویی خواهم کرد تا با او ازدواج کنی، پس پسر جوان نزد مادرش آمد و او را از سخن عیسی آگاه کرد، مادر گفت: ای فرزندم، من گمان نمی­کنم که این مرد به چیزی وعده دهد که توانایی وفای به آن را نداشته باشد،

ص: 280


1- . التوحید : 433، العیون : 89 ، الاحتجاج : 228. این حریث به صورت مفصل در جلد 10 : 303 ذکر شده است.

الصِّدِّیقُونَ حَبِیبٌ النَّجَّارُ مُؤْمِنُ آلِ یس وَ حِزْبِیلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ (1).

«4»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَرْوَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرَ النَّصَارَی وَ عَدَاوَتَهُمْ فَقَالَ قَوْلُ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ قَالَ أُولَئِکَ کَانُوا قَوْماً بَیْنَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٍ یَنْتَظِرُونَ مَجِی ءَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (2).

«5»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الصَّنْعَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ قَالَ أُلْهِمُوا (3).

«6»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ نَاجِیَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (4)إِنَّ الْمُغِیرَةَ یَقُولُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُبْتَلَی بِالْجُذَامِ وَ لَا بِالْبَرَصِ وَ لَا بِکَذَا وَ لَا بِکَذَا فَقَالَ إِنْ کَانَ لَغَافِلًا عَنْ صَاحِبِ یس إِنَّهُ کَانَ مُکَنَّعاً ثُمَّ رُدَّ أَصَابِعُهُ فَقَالَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی تَکْنِیعِهِ أَتَاهُمْ فَأَنْذَرَهُمْ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِمْ مِنَ الْغَدِ فَقَتَلُوهُ (5).

بیان

کنعت أصابعه أی تشنجت و یبست و کنع یده تکنیعا جعلها شلا.

«7»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی کَوْکَبِ الدَّمِ (6)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ حَوَارِیَّ عِیسَی علیه السلام کَانُوا شِیعَتَهُ وَ إِنَّ شِیعَتَنَا حَوَارِیُّونَا وَ مَا کَانَ حَوَارِیُّ عِیسَی علیه السلام بِأَطْوَعَ لَهُ مِنْ حَوَارِیِّنَا لَنَا وَ إِنَّمَا قَالَ عِیسَی علیه السلام لِلْحَوَارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَلَا وَ اللَّهِ مَا نَصَرُوهُ مِنَ الْیَهُودِ وَ لَا قَاتَلُوهُمْ دُونَهُ وَ شِیعَتُنَا وَ اللَّهِ

ص: 274


1- الکشف و البیان مخطوط، و ذکره أیضا فی العرائس: 228.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 493.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 511.
4- فی المصدر: عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
5- أصول الکافی 2: 254.
6- اسمه زکریا.

بنابراین به او گوش فرا ده و تمام سخنانش را اطاعت کن، هنگامی که صبح فرا رسید عیسی علیه السلام به پسر گفت: به بارگاه پادشاه برو و به نزدیکان و وزیران او که آمده­اند تا نزدش بروند بگو: خبر حضور مرا به پادشاه بدهید و به او بگویید: آمده­ام تا دخترش را از او خواستگاری کنم؛ سپس نزد من آی و مرا از آنچه میان تو و پادشاه روی داده است آگاه ساز، پس پسر جوان به بارگاه پادشاه آمد و هنگامی­که آن سخنان را به نزدیکان پادشاه گفت خندیدند و شگفت­زده شدند، آن­گاه نزد پادشاه رفتند و سخنان پسر جوان را با نیشخند به اطّلاع او رساندند، پس پادشاه آن پسر را به حضور طلبید و هنگامی­که وارد شد و دختر پادشاه را از وی خواستگاری کرد، پادشاه با تمسخر به او گفت: من دخترم را به تو نمی­دهم مگر اینکه مرواریدها، یاقوت­ها و جواهرات بزرگ چنین و چنان نزد من بیاوری، و چیزهایی را برای او توصیف کرد که در خزانه هیچ پادشاهی از پادشاهان دنیا یافت نمی­شود، پسر گفت: من می­روم و جواب این کلام را نزد تو خواهم آورد، پس به سوی عیسی علیه السلام بازگشت و او را از آنچه اتفاق افتاده بود آگاه ساخت، آن­گاه عیسی او را به خرابه­ای برد که سنگ­­ها و کلوخ­های بزرگی در آن وجود داشت، پس خداوند متعال را فرا خواند و او نیز تمام سنگ و کلوخ­ها را تبدیل به چیزی کرد که پادشاه طلب کرده بود و حتی از آن نیز بهتر، هنگامی­ که آن جواهرات را نزد پادشاه آورد وی و کسانی که در مجلس نشسته بودند از این کار پسر شگفت­زده شدند، ولی گفتند: این ما را کفایت نمی­کند، پس دوباره نزد عیسی علیه السلام بازگشت و او را باخبر ساخت، عیسی گفت: به خرابه برو و هر چه می­خواهی را از آنجا برگیر و نزد آنان ببر، هنگامی که پسر با چندین برابر جواهراتی که بار نخست آورده بود نزد آنان بازگشت حیرت­شان افزون گشت، پادشاه گفت: این مسأله عجیبی است، پس با پسر جوان خلوت کرد و او پادشاه را از اوضاع و احوال با خبر ساخت و تمام آنچه بین او و عیسی علیه السلام روی داده بود و هم­چنین عشقش به دختر او را بازگو کرد، پادشاه پی برد که میهمان ان پسر عیسی علیه السلام است و به او گفت: به میهمانت بگو نزد من آید و دخترم را به ازدواج تو درآورد، پس عیسی علیه السلام حاضر شد و دختر پادشاه را به ازدواج آن پسر درآورد، پادشاه نیز لباس فاخر و باارزشی برای پسر فرستاد که آن را پوشید، و همان شب او را با دختر خویش جمع کرد، هنگامی­که صبح شد پادشاه آن پسر را طلب کرد و با او سخن گفت، پس او را عاقل، فهیم و باهوش یافت و این در حالی بود که پادشاه هیچ فرزندی جز آن دختر نداشت، بنابراین آن پسر را ولی عهد و وارث فرمانروایی خود قرار داد و به نزدیکان و اشراف سرزمینش دستور داد که با او بیعت و از او اطاعت کنند.

به ناگاه پادشاه در شب دوم ازدواج آنان از دنیا رفت و پسر را بر تخت پادشاهی نشاندند و از او اطاعت کردند و خزائن و اندوخته­ها را به وی سپردند، عیسی علیه السلام نیز روز سوم نزد آن پسر آمد تا او را ترک کند، پسر گفت: ای حکیم، تو بر من حقوقی داری که اگر تا ابد زنده بمانم توان شکرگزاری یکی از آنها را نیز نخواهم داشت، ولی دیشب موضوعی به قلبم خطور کرده که اگر پاسخش را به من نگویی سودی از آنچه برایم فراهم کرده­ای نخواهم برد، عیسی گفت: آن موضوع چیست؟ پسر گفت:

ص: 281

لَمْ یَزَالُوا مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله یَنْصُرُونَّا وَ یُقَاتِلُونَ دُونَنَا وَ یُحْرَقُونَ وَ یُعَذَّبُونَ وَ یُشَرَّدُونَ فِی الْبُلْدَانِ جَزَاهُمُ اللَّهُ عَنَّا خَیْراً (1).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فَلَمَّا أَحَسَّ أی وجد و قیل أبصر و رأی و قیل علم عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ و أنهم لا یزدادون إلا إصرارا علی الکفر بعد ظهور الآیات و المعجزات امتحن المؤمنین من قومه بالسؤال و التعرف عما فی اعتقادهم من نصرته قالَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ و قیل إنه لما عرف منهم العزم علی قتله قال من أنصاری إلی الله و فیه أقوال:

أحدها أن معناه من أعوانی علی هؤلاء الکفار مع معونة الله تعالی عن السدی و ابن جریح.

و الثانی أن معناه من أنصاری فی السبیل إلی الله عن الحسن لأنه دعاهم إلی سبیل الله.

و الثالث أن معناه من أعوانی علی إقامة الدین المؤدی إلی الله أی إلی نیل ثوابه کقوله إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ (2)و مما یسأل علی هذا أن عیسی إنما بعث للوعظ دون الحرب فلما استنصر علیهم فیقال لهم للحمایة من الکافرین الذین أرادوا قتله عند إظهار الدعوة عن الحسن و مجاهد و قیل أیضا یجوز أن یکون طلب النصرة للتمکین من إقامة الحجة و لتمیز الموافق و المخالف. (3)قالَ الْحَوارِیُّونَ و اختلف فی سبب تسمیتهم بذلک علی أقوال أحدها أنهم سموا بذلک لنقاء ثیابهم عن سعید بن جبیر.

و ثانیها أنهم کانوا قصارین (4)یبیضون الثیاب عن أبی نجیح (5)عن أبی أرطاة.

ص: 275


1- روضة الکافی: 268.
2- الصافّات: 99.
3- فی المصدر: و لتمیز الموافق من المخالف.
4- من حار الثوب و حوره: غسله و بیضه.
5- فی المصدر: ابن أبی نجیح. و هو عبد اللّه بن أبی نجیح یسار المکی المتوفّی سنة 131، و ابوه یسار المکی أبو نجیح مولی ثقیف توفّی سنة 109.

تو که توانستی مرا از آن حالت فرومایگی به این درجۀ رفیع و والا منتقل سازی چرا در مورد خودت چنین نمی­کنی حال آنکه تو را در آن لباس و این وضعیت می­بینم؟ و هنگامی که بر سؤال خود پافشاری کرد عیسی علیه السلام به او گفت: همانا کسی که از (وعده­های) خداوند و خانۀ عزت و کرامت و ثواب او آگاه و به زوال دنیا و پستی و بی­ارزشی آن بیناست، رغبتی به این فرمانروایی و مُلک نابود شونده و این امور فانی پیدا نمی­کند، به راستی که در قربت خداوند متعال و شناخت و محبت او لذت­هایی وجود دارد که لذت­های فانی در مقابل آن چیزی به حساب نمی­آیند، و آن­گاه که عیسی علیه السلام آن پسر را از عیب­ها و آفات دنیا و ناز و نعمت آخرت و درجات آن آگاه ساخت، پسر گفت: بنابراین حجّت و دلیل دیگری نیز در مقابل تو دارم، چرا آنچه را برتر و شایسته­تر است برای خود برگزیدی و مرا در این مصیبت و بلای بزرگ گرفتار ساختی؟ عیسی به او گفت: من این حالت را فقط برای امتحان عقل و هوشیاری تو برگزیدم، و تا ثواب ترک این امورِ آسان برای تو بیشتر و کامل­تر باشد و حجّتی بر دیگران، پس آن پسر پادشاهی را ترک و لباسهایی کهنه برتن کرد و به دنبال عیسی علیه السلام راه افتاد، و آن­گاه که به سوی حواریّون باز گشت گفت: این همان گنج من است که گمان می­کردم در این شهر وجود دارد، پس آن را یافتم و شکر و سپاس مخصوص خداوند است. و الثعلبی نیز در العرائس روایتی نظیر این را با اختصار ذکر کرده تا جائی که گفته است: پسر پیرزنی سالخورده همراه عیسی علیه السلام بود تا اینکه وفات نمود، و جنازۀ او که بر تختی قرار گرفته بود در مقابل عیسی عبور داده شد، پس خداوند عزّ و جلّ را فرا خواند (و دعایش مستجاب و آن پسر زنده شد) و روی تختش نشست سپس از روی دوش مردم پایین آمد و لباس­هایش را پوشید و تخت را بر گردن نهاد و به سوی خانواده­اش باز گشت و مدّتی زندگی کرد و صاحب فرزند شد.(1)

ص: 282


1- . العرائس : 220 و221

و ثالثها أنهم کانوا صیادین یصیدون السمک عن ابن عباس و السدی.

و رابعها أنهم کانوا خاصة الأنبیاء عن قتادة و الضحاک و هذا أوجه لأنهم مدحوا بهذا الاسم کأنه ذهب إلی نقاء قلوبهم کنقاء الثوب الأبیض بالتحویر و قال الحسن الحواری الناصر و الحواریون الأنصار و قال الکلبی الحواریون أصفیاء عیسی علیه السلام و کانوا اثنی عشر رجلا و قال عبد الله بن المبارک سموا حواریین لأنهم کانوا نورانیین علیهم أثر العباد و نورها و حسنها کما قال تعالی سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ (1)نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ معناه نحن أعوان الله علی الکافرین من قومک أی أعوان رسول الله أو أعوان دین الله آمَنَّا بِاللَّهِ أی صدقنا أنه واحد لا شریک له وَ اشْهَدْ یا عیسی بِأَنَّا مُسْلِمُونَ أی کن شهیدا لنا عند الله أشهدوه علی إسلامهم لأن الأنبیاء شهداء الله علی خلقه یوم القیامة کما قال سبحانه وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً (2)رَبَّنا أی یا ربنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ علی عیسی وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ أی فی جملة الشاهدین بجمیع ما أنزلت لنفوز بما فازوا به و ننال ما نالوا من کرامتک و قیل معناه و اجعلنا مع محمد صلی الله علیه و آله و أمته عن ابن عباس و قد سماهم الله شهداء بقوله لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ (3)أی من الشاهدین بالحق من عندک هذا کله حکایة قول الحواریین.

و روی أنهم اتبعوا عیسی و کانوا إذا جاعوا قالوا یا روح الله جعنا فیضرب بیده علی الأرض سهلا کان أو جبلا فیخرج لکل إنسان منهم رغیفین یأکلهما فإذا عطشوا قالوا یا روح الله عطشنا فیضرب بیده علی الأرض سهلا کان أو جبلا فیخرج ماء فیشربون قالوا یا روح الله من أفضل منا إذا شئنا أطعمتنا و إذا شئنا سقیتنا و قد آمنا بک و اتبعناک قال أفضل منکم من یعمل بیده و یأکل من کسبه فصاروا یغسلون الثیاب بالکراء. (4)

ص: 276


1- الفتح: 29.
2- النحل: 84.
3- البقرة: 143.
4- مجمع البیان 2: 447 و 448.

باب بیست و یکم : موعظه­ها و حکمت­های عیسی علیه السلام و آنچه بر ایشان وحی شده است

آیات

- و إذ قال الله یا عیسی بن مریم أأنت قلت للناس اتّخذونی و أمّی إلهین من دون الله قال سبحانک ما یکون لی أن أقول ما لیس لی بحقّ إن کنتُ قلتُه علمتَه تعلم ما فی نفسی و لا أعلم ما فی نفسک إنّک أنت علّام الغیوب * ما قلت لهم إلّا ما أمرتنی به أن أعبدوا الله ربّی و ربّکم و کنت علیهم شهیداً ما دمت فیهم فلمّا توفّیتنی کنت أنت الرقیب علیهم و أنت علی کلّ شیء شهید * إن تعذّبهم فإنّهم عبادک و إن تغفر لهم فإنّک أنت العزیز الحکیم.(1)

{و [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: ای عیسی پسر مریم، آیا تو به مردم گفتی من و مادرم را هم­چون دو خدا به جای خداوند بپرستید، [عیسی] گفت: منزّهی تو مرا نزیبد که [درباره خویشتن] چیزی را که حقّ من نیست بگویم، اگر آن را گفته بودم قطعاً آن­ را می­دانستی، آنچه در نفس من است تو می­دانی و آنچه در ذات توست من نمی­دانم، چرا که تو خود دانای رازهای نهانی، جز آنچه مرا بدان فرمان دادی [چیزی] به آنان نگفتم، [گفته­ام] که الله پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنید و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بوده­ام، پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبانی بودی وتو بر هر چیزی گواهی، اگر عذاب­شان دهی آنان بندگان تواند و اگر برایشان ببخشایی تو خود توانا و حکیمی.}

روایات:

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و إذ قال الله یا عیسی بن مریم أأنت قلت» لفظ آیه ماضی و معنای آن مستقبل است، یعنی خداوند این سخن را هنوز نفرموده بلکه در آینده خواهد فرمود، و این بدان سبب است که مسیحیان پنداشتند که عیسی علیه­السلام به آنان گفته است: من و مادرم را هم­چون دو خدا به جای خداوند بپرستید، پس آن­گاه که روز رستاخیز فرا رسد خداوند مسیحیان و عیسی را با هم گرد می­آورد و به او می­فرماید: آیا آنچه را در مورد تو ادّعا می­کنند به ایشان گفته­ای؟ پس عیسی می­گوید:{منزّهی تو مرا نزیبد که چیزی را که حق من نیست بگویم}، و دلیل اینکه عیسی علیه­السلام چنین چیزی به آنان نگفته این آیه است: « ها یومُ ینفع الصادقین صدقُهم»{این روزی است که راستی گفتار راستگویان به ایشان سود می­رساند.}(2)

روایت 2.

الکافی: از امام صادق علیه­السلام روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سیزده شب از ماه رمضان گذشته بود که انجیل فرو فرستاده شد.(3)

روایت 3.

امام صادق علیه­السلام فرموده است: دوازده شب از ماه رمضان گذشته بود که انجیل فروآمد.(4)

ص: 283


1- . مائده / 116-118
2- . تفسیر القمی : 178
3- . اصول الکافی 2 : 628 و629
4- . فروع الکافی 1 : 206

فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ (1)فی دینه یعنی الحواریین و أتباعهم اتبعوا عیسی علیه السلام رَأْفَةً و هی أشد الرقة وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها هی الخصلة من العبادة یظهر فیها معنی الرهبة إما فی لبسة (2)أو انفراد عن الجماعة أو غیر ذلک من الأمور التی یظهر فیها نسک صاحبه و المعنی ابتدعوا رهبانیة لم نکتبها علیهم و قیل هی رفض النساء و اتخاذ الصوامع و قیل هی لحاقهم بالبراری و الجبال فی خبر مرفوع عن النبی صلی الله علیه و آله فما رعاها الذین من بعدهم حق رعایتها و ذلک لتکذیبهم بمحمد صلی الله علیه و آله و قیل إن الرهبانیة هی الانقطاع عن الناس للانفراد بالعبادة ما کَتَبْناها أی ما فرضناها عَلَیْهِمْ

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: کُنْتُ رَدِیفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حِمَارٍ فَقَالَ یَا ابْنَ أُمِّ عَبْدٍ هَلْ تَدْرِی مِنْ أَیْنَ أَحْدَثَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ الرَّهْبَانِیَّةَ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ ظَهَرَتْ عَلَیْهِمُ الْجَبَابِرَةُ بَعْدَ عِیسَی علیه السلام یَعْمَلُونَ بِمَعَاصِی اللَّهِ فَغَضِبَ أَهْلُ الْإِیمَانِ فَقَاتَلُوهُمْ فَهُزِمَ أَهْلُ الْإِیمَانِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَلِیلُ فَقَالُوا إِنْ ظَهَرَنَا هَؤُلَاءِ أَفْنَوْنَا وَ لَمْ یَبْقَ لِلدِّینِ أَحَدٌ یَدْعُو إِلَیْهِ فَتَعَالَوْا نَتَفَرَّقْ فِی الْأَرْضِ إِلَی أَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ النَّبِیَّ الَّذِی وَعَدَنَا بِهِ عِیسَی علیه السلام یَعْنُونَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَتَفَرَّقُوا فِی غِیرَانِ الْجِبَالِ وَ أَحْدَثُوا رَهْبَانِیَّةً فَمِنْهُمْ مَنْ تَمَسَّکَ بِدِینِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها الْآیَةَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ أُمِّ عَبْدٍ أَ تَدْرِی مَا رَهْبَانِیَّةُ أُمَّتِی قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ الْهِجْرَةُ وَ الْجِهَادُ وَ الصَّلَاةُ وَ الصَّوْمُ وَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ (3).

مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ أی مع الله أو فیما یقرب إلی الله نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ أی أنصار دینه فَآمَنَتْ طائِفَةٌ أی صدقت بعیسی علیه السلام وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ أخری به قال ابن عباس یعنی فی زمن عیسی علیه السلام و ذلک أنه لما رفع تفرق قومه ثلاث فرق فرقة قالت کان الله فارتفع و فرقة قالت کان ابن الله فرفعه إلیه و فرقة قالوا کان عبد الله و رسوله فرفعه إلیه و هم المؤمنون و اتبع کل فرقة طائفة من الناس فاقتتلوا و ظهرت

ص: 277


1- فی المصدر: و جعلنا فی قلوب الذین اتبعوه.
2- فی المصدر: إما فی کنیسة.
3- مجمع البیان 9: 243.

توضیح

شاید حدیث نخست محمول بر فروآمدن انجیل به بیت المعمور باشد چنان که صدر روایت که آن را ترک کردیم نشان می­دهد و حدیث دوّم محمول بر فروآمدن آن بر زمین باشد.

روایت 4.

علل الشرائع: یزید بن سلام از رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسید: چرا قرآن، فرقان نامیده شده است؟ ایشان فرمود: چرا که دارای آیات و سوره­های متفرّق و گوناگون است، و در غیر لوح­ها و صفحه­ها نازل شده است، حال آنکه تورات و انجیل و زبور به صورت یکباره و در لوح­ها و ورقه­ها نازل شده­اند.(1)

روایت 5.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که عیسی بن مریم علیه­السلام برای رفع یکی از نیازهایش به همراه سه نفر از یاران خویش رهسپار جایی شد، پس بر سه خشت طلا که بر سر راه قرار داشتند عبور کرد و به یارانش گفت: این سه خشت، مردم را به کشتن می­دهند، سپس از آنجا گذر کرد، آن­گاه یکی از یارانش به او گفت: مرا حاجتی است و از ادامه مسیر منصرف شد، سپس یکی دیگر از ایشان گفت: مرا حاجتی است و او نیز از ادامه راه منصرف شد، پس از مدّتی یکی دیگر از آنان گفت: مرا نیز حاجتی است و از ادامه مسیر منصرف شد، و هر سه نفر نزد خشت­های طلا به هم رسیدند، آن­گاه دو نفر از آنان به دیگری گفتند: خوراک و غذایی برای ما تهیّه کن، پس رفت تا غذایی برای آن دو بخرد، ولی غذا را مسموم کرد تا به قتلشان برساند و او را در سهم بردن از طلاها شریک نباشند، از سوی دیگر آن دو نفر گفتند: هنگامی که باز گردد او را به قتل خواهیم رساند تا شریک ما نشود، هنگامی که آن مرد بازگشت برخاستند و او را به قتل رساندند، سپس شروع به خوردن غذا کردند و خود نیز کشته شدند، پس عیسی علیه­السلام به سوی آنان بازگشت در حالی که اطراف طلاها مُرده بودند، آن­گاه به اذن خداوند متعال ایشان را زنده گرداند و گفت: آیا به شما نگفتم: این سه خشت، مردم را به کشتن می­دهند.(2)

روایت 6.

أمالی الصدوق: عبدالله بن سلیمان که بسیار کتابها را مطالعه می­کرد گوید: در انجیل چنین خواندم: ای عیسی، در به انجام رساندن امر من جدّی باش و مزاح را کنار بگذار، و گوش فرا ده و اطاعت کن؛ ای پسر زن مطهّر و پاک و دست نخورده، تو بدون وجود پدر به دنیا آمده­ای، من تو را آفریده­ام تا نشانه­ای برای جهانیان باشی

ص: 284


1- . علل الشرائع : 161
2- . أمالی الصدوق : 109

الفرقتان الکافرتان علی المؤمنین حتی بعث محمد صلی الله علیه و آله فظهرت الفرقة المؤمنة علی الکافرین و ذلک قوله فَأَیَّدْنَا إلی قوله ظاهِرِینَ أی عالین غالبین و قیل معناه أصبحت حجة من آمن بعیسی علیه السلام ظاهرة بتصدیق محمد صلی الله علیه و آله بأن عیسی کلمة الله و روحه و قیل بل أیدوا فی زمانهم علی من کفر بعیسی علیه السلام و قیل فآمنت طائفة بمحمد صلی الله علیه و آله و کفرت طائفة به فأصبحوا قاهرین لعدوهم بالحجة و القهر و الغلبة (1).

«8»

کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ (2)قَالَ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ لِی إِلَیْکُمْ حَاجَةٌ اقْضُوهَا لِی قَالُوا قُضِیَتْ حَاجَتُکَ یَا رُوحَ اللَّهِ فَقَامَ فَغَسَلَ أَقْدَامَهُمْ فَقَالُوا کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهَذَا یَا رُوحَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْخِدْمَةِ الْعَالِمُ إِنَّمَا تَوَاضَعْتُ هَکَذَا لِکَیْمَا تَتَوَاضَعُوا بَعْدِی فِی النَّاسِ کَتَوَاضُعِی لَکُمْ ثُمَّ قَالَ عِیسَی علیه السلام بِالتَّوَاضُعِ تَعْمَرُ الْحِکْمَةُ لَا بِالتَّکَبُّرِ وَ کَذَلِکَ فِی السَّهْلِ یَنْبُتُ الزَّرْعُ لَا فِی الْجَبَلِ (3).

«9»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لَهُ مَا بَالُ أَصْحَابِ عِیسَی علیه السلام کَانُوا یَمْشُونَ عَلَی الْمَاءِ وَ لَیْسَ ذَلِکَ فِی أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ أَصْحَابَ عِیسَی علیه السلام کُفُوا الْمَعَاشَ وَ إِنَّ هَؤُلَاءِ ابْتُلُوا بِالْمَعَاشِ (4).

«10»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّا لَنَرَی الرَّجُلَ لَهُ عِبَادَةٌ وَ اجْتِهَادٌ وَ خُشُوعٌ وَ لَا یَقُولُ بِالْحَقِّ فَهَلْ یَنْفَعُهُ ذَلِکَ شَیْئاً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ الْبَیْتِ (5)مَثَلُ أَهْلِ بَیْتٍ کَانُوا فِی بَنِی

ص: 278


1- مجمع البیان 9: 282.
2- الموجود فی المصدر و فی مرآة العقول: و بهذا الاسناد عن محمّد بن خالد، عن محمّد بن سنان رفعه. و الاسناد الذی قبله هکذا: أحمد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد البرقی.
3- أصول الکافی 1: 37.
4- فروع الکافی 1: 347.
5- فی نسخة: ان مثل أهل البیت.

پس فقط مرا بپرست و بر من توکّل کن، کتاب را با قدرت و جدّ و جهد برگیر و آن را به زبان سُریانی برای اهالی سوریه تفسیر کن، به کسانی که نزد تو هستند ابلاغ کن که به راستی من همان خداوندی هستم که پایدارم و از بین نمی­روم، تصدیق کنید پیامبر بیسوادی را که صاحب شتر، قبا، عمّامه، دو سرپایی و چوبدستی است و دارای دو چشم گشاده، پیشانی فراخ، گونه­های برجسته، بینی عقابی (وسط بینی برجسته و سوراخ­هایش تنگ) و دندانهای پیشن فاصله­دار می­باشد، گویی که گردنش از آبریز نقره است و طلا در ترقوه­هایش در جریان، موهایی از سینه تا به ناف دارد و روی سینه و پشتش هیچ موئی نروئیده است، گندمگون می­باشد و موهای سینه تا نافش نیز خطی دقیق است، کف دستها و پاهایش زبر و خشن است، آن­گاه که نگاه بیاندازد به همه نگاه می­کند و هنگامی که راه برود گویا که قدم­هایش از صخره جدا می­شود و از سرازیری پایین می­آید (قرص و محکم و سریع راه می­رود)، و آن­گاه که با قومی بیاید از ایشان در راه رفتن پیشی می­گیرد، عرق او در صورتش به سان مروارید است و بوی مُشک از آن به مشام می­رسد، قبل از او چنین چیزی مشاهده نشده و بعد از او نیز مشاهده نخواهد شد، خوش عطر و رایحه است و زنان بسیاری را به نکاح خویش در می­آورد ولی فرزندان و نسل اندکی دارد، به راستی که نسل او از (زن) مبارکی است که دارای خانه­ای در بهشت است که هیچ ناآرامی و گرفتاری در آن وجود ندارد، در آخرالزمان این پیامبر سرپرستی این زن را برعهده می­گیرد آن گونه که زکریا سرپرستی مادر تو را به عهده گرفت، و آن زن دارای دو فرزند شهید است، کلام آن پیامبر قرآن و دین وی اسلام و اسم من نیز سلام است، (طوبی) نصیب آن کسی باد که زمان او را درک می­کند و شاهد روزگار وجود اوست و سخنانش را می­شنود. عیسی گفت: پروردگارا، (طوبی) چیست؟ خداوند فرمود: درختی است در بهشت که خود آن را کاشته­ام، سایه­اش باغهای بهشت را در بر می­گیرد، ریشه و اصلش در رضوان است و با چشمه تسنیم آبیاری می­شود که خنکای آب آن مانند خنکی کافور است

ص: 285

إِسْرَائِیلَ کَانَ لَا یَجْتَهِدُ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً إِلَّا دَعَا فَأُجِیبَ وَ إِنَّ رَجُلًا مِنْهُمُ اجْتَهَدَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ دَعَا فَلَمْ یُسْتَجَبْ لَهُ فَأَتَی عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام یَشْکُو إِلَیْهِ مَا هُوَ فِیهِ وَ یَسْأَلُهُ الدُّعَاءَ لَهُ قَالَ فَتَطَهَّرَ عِیسَی علیه السلام وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ (1)ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا عِیسَی إِنَّ عَبْدِی أَتَانِی مِنْ غَیْرِ الْبَابِ الَّذِی أُوتَی مِنْهُ إِنَّهُ دَعَانِی وَ فِی قَلْبِهِ شَکٌّ مِنْکَ فَلَوْ دَعَانِی حَتَّی یَنْقَطِعَ عُنُقُهُ وَ تَنْتَثِرَ أَنَامِلُهُ مَا اسْتَجَبْتُ لَهُ قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عِیسَی علیه السلام فَقَالَ علیه السلام تَدْعُو رَبَّکَ وَ أَنْتَ فِی شَکٍّ مِنْ نَبِیِّهِ فَقَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ قَدْ کَانَ وَ اللَّهِ مَا قُلْتَ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یَذْهَبَ بِهِ عَنِّی قَالَ فَدَعَا لَهُ عِیسَی علیه السلام فَتَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ قَبِلَ مِنْهُ وَ صَارَ فِی حَدِّ أَهْلِ بَیْتِهِ (2).

«11»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر أَبُو الْحَسَنِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مُوسَی علیه السلام حَدَّثَ قَوْمَهُ بِحَدِیثٍ لَمْ یَحْتَمِلُوهُ عَنْهُ فَخَرَجُوا عَلَیْهِ بِمِصْرَ فَقَاتَلُوهُ فَقَاتَلَهُمْ فَقَتَلَهُمْ وَ إِنَّ عِیسَی علیه السلام حَدَّثَ قَوْمَهُ بِحَدِیثٍ فَلَمْ یَحْتَمِلُوهُ عَنْهُ فَخَرَجُوا عَلَیْهِ بِتَکْرِیتَ (3)فَقَاتَلُوهُ فَقَاتَلَهُمْ فَقَتَلَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ (4).

«12»

ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ج، الإحتجاج عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ احْتِجَاجَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی أَرْبَابِ الْمِلَلِ قَالَ: قَالَ الْجَاثَلِیقُ لِلرِّضَا علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنْ حَوَارِیِّ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ کَمْ کَانَ عِدَّتُهُمْ وَ عَنْ عُلَمَاءِ الْإِنْجِیلِ کَمْ کَانُوا قَالَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی الْخَبِیرِ سَقَطْتَ أَمَّا الْحَوَارِیُّونَ فَکَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا وَ کَانَ أَفْضَلُهُمْ وَ أَعْلَمُهُمْ أَلُوقَا (5)وَ أَمَّا عُلَمَاءُ النَّصَارَی فَکَانُوا ثَلَاثَةَ رِجَالٍ یُوحَنَّا الْأَکْبَرُ بِأَجٍّ (6)وَ یُوحَنَّا بِقِرْقِیسِیَاءَ (7)

ص: 279


1- المصدر خلی عن قوله: رکعتین.
2- أصول الکافی 2: 400.
3- بفتح التاء: بلدة مشهورة بین بغداد و الموصل، منها الی بغداد ثلاثون فرسخا.
4- مخطوط.
5- و هو المسمی عند النصاری لوقا و ینسب إلیه أحد الاناجیل. و فی الاحتجاج: لوقا.
6- هکذا فی العیون، و فی التوحید: بأح، و فی الاحتجاج: باحی، و لم نجد أمکنة بهذه الاسامی و لعلها مصحف «اخی» بضم الالف و تشدید الخاء و القصر: ناحیة من نواحی البصرة فی شرقیّ دجلة ذات أنهار و قری.
7- قرقیسیاء: بکسر القاف و یقصر: بلدة علی الفرات سمیت بقرقیساء بن طهمورث.

و طعمش به سان طعم زنجبیل، هرکس جرعه­ای از آب آن چشمه بنوشد بعد از آن هرگز تشنه نخواهد شد، عیسی گفت: خداوندا، مرا از آب آن چشمه بنوشان، خداوند فرمود: ای عیسی، بر فرزندان آدم حرام است که قبل از آن پیامبر از آب آن چشمه بنوشد، هم چنین بر ملّتها نیز حرام است که قبل از امّت او از آن آب بنوشند، تو را به سوی خود بالا می­آورم سپس در آخر الزمان فرو می­فرستمت تا شگفتی­های امّت آن پیامبر را مشاهده کنی و آنان را بر علیه دجّال ملعون یاری رسانی، تو را هنگام نماز فرو می­فرستم تا با آنان نماز بگزاری، به راستی که ایشان امّتی هستند که مورد رحمت قرار گرفته­اند.(1)

می­گویم: شرح این روایت در باب شمائل پیامبر صلّی الله علیه وآله خواهد آمد.

روایت 7.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام فرموده است: عیسی بن مریم علیه السلام در میان بنی اسرائیل به پا خواست و گفت: ای بنی اسرائیل، با نادانان با حکمت سخن نگویید که به آن (حکمت) ستم روا می­دارید و آن را از اهلش باز مدارید که به آنان ستم روا می­دارید، و ستمکار را بر ستم کردنش یاری مرسانید که فضل و برتری شما از بین خواهد رفت.(2)

روایت 8.

التوحید، معانی الأخبار، أمالی الصدوق: امام باقر علیه السلام فرموده است: هنگامی که عیسی علیه السلام متولّد شد و یک روزه بود گویا که دو ماهه است، پس آن­گاه که هفت ماهه بود مادرش دست او را گرفت و به مکتب­خانه برد و در مقابل معلّمش نشاند، پس معلّم به عیسی گفت: بگو: بسم الله الرحمن الرحیم، عیسی گفت: بسم الله الرحمن الرحیم، سپس به او گفت: بگو: أبجد، پس عیسی سرش را بالا گرفت و گفت: و آیا می­دانی که أبجد چیست؟ معلّم تازیانه­ای را بلند کرد تا با آن عیسی را بزند، ولی او گفت: ای معلّم، اگر معنای أبجد را می­دانی مرا نزن وگرنه معنایش را از من بپرس تا برایت تفسیر کنم، پس معلم گفت: برایم تفسیر کن، آن­گاه عیسی گفت: (ألف): نشانه­های خداوند، (باء) شکوه و بهجت خداوند، (جیم): جمال و زیبایی خداوند، (دال): دین وآئین خداوند، (هوّز): (هاء): ترس و هراس جهنم، (واو): ویل و هلاکت ساکنان جهنم، (زاء) صدای گُرگر آتش جهنم؛ (حطّی): گناه آنان که طلب بخشش کردند از بین رفت و زدوده شد، (کلمن): کلام خداوند است که هیچ تغییر و تحویلی در کلماتش روی نمی­دهد، (سعفص): پیمانه در مقابل پیمانه و پاداش (نیک یا بد) در مقابل پاداش، (قرشت): آنان را جمع کرد و گِرد هم آورد،

ص: 286


1- . أمالی الصدوق : 163- 164
2- . أمالی الصدوق : 183

وَ یُوحَنَّا الدَّیْلَمِیُّ بزجار (بِرَجَّانَ) (1)وَ عِنْدَهُ کَانَ ذِکْرُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ذِکْرُ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أُمَّتِهِ وَ هُوَ الَّذِی بَشَّرَ أُمَّةَ عِیسَی وَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِهِ (2).

أقول: وجدت فی بعض الکتب أن عیسی علیه السلام کان مع بعض الحواریین فی بعض سیاحته فمروا علی بلد فلما قربوا منه وجدوا کنزا علی الطریق فقال من معه ائذن لنا یا روح الله أن نقیم هاهنا و نحوز هذا الکنز لئلا یضیع فقال علیه السلام لهم أقیموا هاهنا و أنا أدخل البلد و لی فیه کنز أطلبه فلما دخل البلد و جال فیه رأی دارا خربة فدخلها فوجد فیها عجوزة فقال لها أنا ضیفک فی هذه اللیلة و هل فی هذه الدار أحد غیرک قالت نعم لی ابن مات أبوه و بقی یتیما فی حجری و هو یذهب إلی الصحاری و یجمع الشوک و یأتی البلد فیبیعها و یأتینی بثمنها نتعیش به فهیأت لعیسی علیه السلام بیتا فلما جاء ولدها قالت له بعث الله فی هذه اللیلة ضیفا صالحا یسطع من جبینه أنوار الزهد و الصلاح فاغتنم خدمته و صحبته فدخل الابن علی عیسی علیه السلام و خدمه و أکرمه فلما کان فی بعض اللیل سأل عیسی علیه السلام الغلام عن حاله و معیشته و غیرها فتفرس علیه السلام فیه آثار العقل و الفطانة و الاستعداد للترقی علی مدارج الکمال لکن وجد فیه أن قلبه مشغول بهم عظیم فقال له یا غلام أری قلبک مشغولا بهم لا یبرح فأخبرنی به لعله یکون عندی دواء دائک فلما بالغ عیسی علیه السلام قال نعم فی قلبی هم و داء لا یقدر علی دوائه أحد إلا الله تعالی فقال أخبرنی به لعل الله یلهمنی ما یزیله عنک فقال الغلام إنی کنت یوما أحمل الشوک إلی البلد فمررت بقصر ابنة الملک فنظرت إلی القصر فوقع نظری علیها فدخل حبها شغاف (3)قلبی و هو یزداد کل یوم و لا أری لذلک دواء إلا الموت فقال عیسی علیه السلام إن کنت تریدها أنا أحتال لک حتی تتزوجها فجاء الغلام إلی أمه و أخبرها بقوله فقالت أمه یا ولدی إنی لا أظن هذا الرجل یعد بشی ء

ص: 280


1- هکذا فی العیون، و فی التوحید: بزجان، و فی الاحتجاج: بزخار؛ و کلها غیر معروف، نعم الرجان کشداد: واد بنجد و موضع بفارس یقال فیه أرجان أیضا.
2- التوحید: 433 العیون: 89، الاحتجاج: 228، و تقدم الحدیث مفصلا راجع ج 10: 303.
3- الشفاف: غلاف القلب. حبته. و حبة القلب: مهجته.

سپس معلم گفت: ای زن، دست پسرت را بگیر، او آگاه گشته است و هیچ نیازی به معلم ندارد.(1)

روایت 9.

الخصال: امام صادق علیه السلام فرموده است: حواریّون به عیسی بن مریم گفتند: ای آموزنده خوبیها، چه چیزی دشوارترین و سخت­ترین چیزهاست؟ عیسی گفت: سخت­ترین چیز، خشم و غضب خداوند عزّ و جلّ است، گفتند: چگونه و با چه چیزی می­شود از خشم خداوند در امان بود؟ گفت: با خشمگین نشدن، گفتند: نقطه آغاز خشم وغضب چیست؟ گفت: تکبر، زورگویی و تحقیر مردم.(2)

روایت 10.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام به یکی از یارانش فرمود: کاری که نمی­پسندی با تو انجام شود را با کسی انجام مده، و اگر کسی گونه راست تو را ضربه­ای نواخت گونه چپ را نیز در اختیارش بگذار.(3)

روایت 11.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام از پدرش و ایشان نیز از پدرانش نقل می­کند که رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام بر قبری گذر کرد که صاحب آن عذاب داده می­شد، سپس سال آینده دوباره بر همان قبر گذر کرد ولی صاحب آن عذاب داده نمی­شد، پس گفت: پروردگارا، پارسال بر این قبر گذر کردم و صاحب آن عذاب داده می­شد و امسال بر همان قبر گذر کردم ولی صاحبش عذاب داده نمی­شود؛ خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود: ای روح خدا، او فرزند صالحی داشت که بالغ گشته است و راهی را مرمّت کرد و یتیمی را پناه داد، پس در عوض آنچه پسرش انجام داده بود او را بخشودم، سپس پیامبر فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام به یحیی بن زکریا علیه السلام گفت: اگر در مورد تو چیزی گفتند که در تو وجود دارد بدان آن گناهی است که مرتکب شده­ای، پس از خدا بخواه که تو را به خاطر آن ببخشاید، و اگر در موردت چیزی گفته شد که در تو وجود ندارد بدان آن حسنه­ای است که برایت نوشته شده حال آنکه در کسب آن به زحمت نیفتاده­ای.(4)

ص: 287


1- . التوحید : 238 و 239 ، معانی الأخبار : 18 ، أمالی الصدوق : 190 و191
2- . الخصال 1: 7
3- . أمالی الصدوق : 220
4- . أمالی الصدوق : 306

لا یمکنه الوفاء به فاسمع له و أطعه فی کل ما یقول فلما أصبحوا قال عیسی علیه السلام للغلام اذهب إلی باب الملک فإذا أتی خواص الملک و وزراؤه لیدخلوا علیه قل لهم أبلغوا الملک عنی أنی جئته خاطبا کریمته ثم ائتنی و أخبرنی بما جری بینک و بین الملک فأتی الغلام باب الملک فلما قال ذلک لخاصة الملک ضحکوا و تعجبوا من قوله و دخلوا علی الملک و أخبروه بما قال الغلام مستهزئین به فاستحضره الملک فلما دخل علی الملک و خطب ابنته قال الملک مستهزئا به أنا لا أعطیک ابنتی إلا أن تأتینی من اللآلی و الیواقیت و الجواهر الکبار کذا و کذا و وصف له ما لا یوجد فی خزانة ملک من ملوک الدنیا فقال الغلام أنا أذهب و آتیک بجواب هذا الکلام فرجع إلی عیسی علیه السلام فأخبره بما جری فذهب به عیسی علیه السلام إلی خربة کانت فیها أحجار و مدر کبار فدعا الله تعالی فصیرها کلها من جنس ما طلب الملک و أحسن منها فقال یا غلام خذ منها ما ترید و اذهب به إلی الملک فلما أتی الملک بها تحیر الملک و أهل مجلسه فی أمره و قالوا لا یکفینا هذا فرجع إلی عیسی علیه السلام فأخبره فقال اذهب إلی الخربة و خذ منها ما ترید و اذهب بها إلیهم فلما رجع بأضعاف ما أتی به أولا زادت حیرتهم و قال الملک إن لهذا شأنا غریبا فخلا بالغلام و استخبره عن الحال فأخبره بکل ما جری بینه و بین عیسی علیه السلام و ما کان من عشقه لابنته فعلم الملک أن الضیف هو عیسی علیه السلام فقال قل لضیفک یأتینی و یزوجک ابنتی فحضر عیسی علیه السلام و زوجها منه و بعث الملک ثیابا فاخرة إلی الغلام فألبسها إیاه و جمع بینه و بین ابنته تلک اللیلة فلما أصبح طلب الغلام و کلمه فوجده عاقلا فهما ذکیا و لم یکن للملک ولد غیر هذه الابنة فجعل الغلام ولی عهده (1)و وارث ملکه و أمر خواصه و أعیان مملکته ببیعته و طاعته.

فلما کانت اللیلة الثانیة مات الملک فجأة و أجلسوا الغلام علی سریر الملک و أطاعوه و سلموا إلیه خزائنه فأتاه عیسی علیه السلام فی الیوم الثالث لیودعه فقال الغلام أیها الحکیم إن لک علی حقوقا لا أقوم بشکر واحد منها لو بقیت أبد الدهر و لکن عرض فی قلبی البارحة أمر لو لم تجبنی عنه لا أنتفع بشی ء مما حصلتها لی فقال و ما هو قال

ص: 281


1- ولی العهد: وریث الملک.

روایت 13.

أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام به یارانش می­گفت: ای فرزندان آدم، از دنیا به سوی خداوند پناه ببرید و قلب­هایتان را ازآن فارغ سازید، چرا که نه شما شایسته دنیا هستید و نه دنیا شایسته شماست، شما در آن نمی­مانید و آن نیز برای شما نمی­ماند، دنیا بسیار نیرنگ باز و فاجعه آفرین است، مغرور کسی است که بدان فریفته شود و زیان دیده کسی است که بدان اطمینان کند و نابود شده کسی است که دنیا را دوست بدارد و آن را بخواهد، پس توبه به درگاه خالق خویش آورید و تقوای پروردگارتان را پیشه سازید و از روزی بیم داشته باشید که درآن هیچ پدری به جای فرزندش پاداش داده نمی­شود و هیچ فرزندی نیز به جای پدرش مجازات نخواهد شد، پداران ، مادران ، برادران، خواهران و اولاد شما کجایند؟ خوانده شدند، دوستان­شان را ترک کردند و نیازمند چیزی شدند که پیش فرستاده­اند و از آنچه به جا نهاده­اند بی­نیاز گشتند، پس چه بسیار پند و اندرز داده می­شوید و چه بسیار باز داشته می­شوید حال آنکه شما همچنان سرگرم هستید و خطا کار، مَثَل شما در دنیا مَثَل چهارپایان است، تمام همّ و غم­تان شکم­ها و شرم­هایتان است، آیا از آنکه شما را آفریده خجالت نمی­کشید در حالی که کسانی را که از او نافرمانی کنند به آتش جهنم تهدید کرده است و شما را یارای مقابله با آتش نیست؟ و به کسانی که از او اطاعت کنند وعده بهشت و هم­جواری با خویش در فردوس اعلی داده است، پس در رسیدن به فردوس و نعمت­هایش با هم مسابقه بگذارید و سعی کنید از ساکنان آن باشید، و در میان خود به انصاف رفتار کنید و نسبت به ضعیفان و نیازمندان خویش عطوفت داشته باشید، خالصانه به درگاه خداوند توبه کنید و از بندگان نیک و صالح باشید؛ فرمانروایانی ستمگر، متکبّرانی سرکش و یاغی، و طغیان­گرانی مباشید که با کشتن مردم بر آنان چیره می­شوند، جبّار جبّاران، پروردگار آسمانها و زمین و خدای کسانی است که در آغاز آمده­اند و در نهایت خواهند آمد، صاحب روز جزاست، دارای مجازاتی شدید است و عذابی دردناک، هیچ ستمکاری از او نجات نمی­یابد و هیچ چیزی از اختیارش خارج نیست و از دیده­اش غایب و پنهان نمی­ماند، علم او هر چیزی را بر شمرده و آن را در جایگاهش در بهشت یا جهنم ساکن کرده است.

ای فرزند ضعیف آدم، به کجا می­گریزی از دست کسی که در سیاهی شب و روشنایی روز و در هر

ص: 288

الغلام إنک إذا قدرت علی أن تنقلنی من تلک الحالة الخسیسة إلی تلک الدرجة الرفیعة فی یومین فلم لا تفعل هذا بنفسک و أراک فی تلک الثیاب و فی هذه الحالة فلما أحفی فی السؤال قال له عیسی علیه السلام إن العالم بالله و بدار کرامته و ثوابه و البصیر بفناء الدنیا و خستها و دناءتها لا یرغب إلی هذا الملک الزائل و هذه الأمور الفانیة و إن لنا فی قربه تعالی و معرفته و محبته لذات روحانیة لا نعد تلک اللذات الفانیة عندها شیئا فلما أخبره بعیوب الدنیا و آفاتها و نعیم الآخرة و درجاتها قال له الغلام فلی علیک حجة أخری لم اخترت لنفسک ما هو أولی و أحری و أوقعتنی فی هذه البلیة الکبری فقال له عیسی إنما اخترت لک ذلک لأمتحنک فی عقلک و ذکائک و لیکون لک الثواب فی ترک هذه الأمور المیسرة لک أکثر و أوفی و تکون حجة علی غیرک فترک الغلام الملک و لبس أثوابه البالیة و تبع عیسی علیه السلام فلما رجع عیسی إلی الحواریین قال هذا کنزی الذی کنت أظنه فی هذا البلد فوجدته و الحمد لله.

و ذکر الثعلبی فی العرائس نحوا من ذلک مع اختصار إلی أن قال فکان معه ابن العجوز إلی أن مات فمر به میتا علی سریر (1)فدعا الله عز و جل عیسی فجلس علی سریره و نزل عن أعناق الرجال و لبس ثیابه و حمل السریر علی عنقه و رجع إلی أهله فبقی و ولد له (2).

ص: 282


1- فی العرائس: و مر به و هو میت علی سریره.
2- العرائس: 220 و 221.

حالی از احوال تو را می­طلبد؟ آنکه پند می­دهد رسالت خود را به مقصد رساند، و رستگار شد آنکه پند پذیرفت.(1)

روایت 14.

در الکافی از ائمه علیهم السلام و در أمالی الصدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده است: از جمله مواعظی که خداوند تبارک و تعالی عیسی بن مریم علیه السلام را با آن پند داد این بود که به وی فرمود: ای عیسی، من پروردگار تو و پروردگار پدرانت هستم، اسم من واحد (یکتا) است و در آفریدن تمام مخلوقات یگانه و بی­نظیر می­باشم، همه اشیاء در محدوده آفریدگان من قرار دارند و تمام مخلوقات به سوی من باز می­گردند.

ای عیسی، تو به فرمان من مسیح (بسیار راستگو) گشته­ای، و به اذن من از گِل مخلوقی به شکل پرنده می­آفرینی، و با سخنان من مردگان را زنده می­گردانی، پس با تضرّع و زاری به درگاه من آی و از من بیم داشته باش، چرا که در مقابل من هیچ پناهگاهی جز من نداری. ای عیسی، تو را مهربانانه سفارش می­کنم آن­گاه که از سوی من شایستگی پذیرفتن ولایت و امارت یافتی، با درخواست مسرّت و شادمانی از جانب من رحمت و عطوفت پیشه کن، پس تو در کودکی و بزرگ سالی در هر جائی که بودی مبارک و با خیر و برکت گردانده شدی، شهادت می­دهم که حقیقتاً بنده و پسر کنیز من(مریم) هستی، ای عیسی، مرا در درون خویش در جایگاه فکر و اندیشه­ات قرار ده (همیشه به یاد من باش)، و ذکر و یاد مرا توشه معاد خویش بگردان، و با انجام نوافل (کارهای نیک و بخشش­ها) به من نزدیک شو، و بر من توکل کن که تو را کفایت می­کنم، و کسی جز مرا سرپرست و ولیّ خویش قرار مده که خوار و ذلیلت می­گردانم.

ای عیسی، بر مصیبت­ها صبور و از قضا و قدر راضی و خشنود باش، و آن­گونه باش که مسرّت و شادمانی مرا برانگیزی که مسرّت و شادی من درآن است که اطاعت شوم و از فرامینم سرپیچی نشود. ای عیسی، ذکر و یاد مرا با زبانت زنده گردان و مهر و محبّتم را در قلبت جایگیر ساز. ای عیسی، در میان خوف و رجا (بیم و امید) زندگی کن و قلبت را با ترس از من بمیران. ای عیسی، شب زنده داری کن تا خشنودی مرا به دست آوری و در طول روز خود را تشنه نگاه­دار به خاطر روزی که نزد من نیازمند می­گردی. ای عیسی، با تمام توان به انجام کارهای نیک بپرداز تا به هر سو که می­روی با کار نیک شناخته شوی. ای عیسی، با نصایح من در میان بندگانم به حُکم و قضاوت بپرداز و عدل و داد مرا در بین ایشان به پادار، حقیقتاً که بر تو نازل کردم آنچه را که باعث شفای ضمیر و باطن از امراض شیطانی است،

ص: 289


1- . أمالی الصدوق : 231 و 232

باب 21 مواعظه و حکمه و ما أوحی إلیه صلوات الله علی نبینا و آله و علیه

الآیات

المائدة: «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ* ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ* إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(116-118)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ فَلَفْظُ الْآیَةِ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبِلٌ وَ لَمْ یَقُلْهُ بَعْدُ وَ سَیَقُولُهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّصَارَی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی علیه السلام قَالَ لَهُمْ إِنِّی وَ أُمِّی إِلَهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَجْمَعُ اللَّهُ بَیْنَ النَّصَارَی وَ بَیْنَ عِیسَی فَیَقُولُ لَهُ أَ أَنْتَ قُلْتَ لَهُمْ مَا یَدَّعُونَ عَلَیْکَ فَیَقُولُ عِیسَی سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ الْآیَةَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ عِیسَی لَمْ یَقُلْ لَهُمْ ذَلِکَ قَوْلُهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ (1)

«2»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ (2)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أُنْزِلَ الْإِنْجِیلُ لِثَلَاثَ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (3).

«3»

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ الْإِنْجِیلُ فِی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً مَضَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (4).

ص: 283


1- تفسیر القمّیّ: 178.
2- فی نسخة من الکتاب و المصدر: علی، عن أبیه، عن محمّد بن القاسم.
3- أصول الکافی 2: 628 و 629.
4- فروع الکافی 1: 206.

الکافی:ای عیسی، با هیچ گمراهی هم­نشینی مکن، الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، به حقّ می­­گویم که هیچ آفریده­ای به من ایمان نیاورد مگر آنکه در مقابلم خاشع و فروتن گشت و هیچ آفریده­ای در مقابلم خاشع و فروتن نگشت مگر آنکه به ثوابم امیدوار بود، پس تو را شاهد و گواه می­گیرم که آفریدگانم در صورتی که سنّت و روش مرا تغییر ندهند و دگرگون نسازند، از مجازاتم در امان خواهند بود.

ای عیسی پسر زن بتول (ازدواج نکرده) و باکره، بر احوال خودت گریه کن، مانند گریه کردن کسی که با خاندانش وداع می­گوید و دنیا را دشمن می­دارد و آن را برای ساکنانش برجای می­گذارد، و توجّه و رغبت او به سوی آنچه نزد خداست متمایل می­شود. ای عیسی، با کسی هم­نشینی کن که به نرمی و مهربانی سخن می­گوید و آرامش را شایع می­سازد، و آن­گاه که چشم­های مردم به خواب رفته است او از بیم روز معاد و زلزله­های شدید و هولناک و ترس­های روز قیامت بیدار می­ماند، روزی که خاندان و فرزندان و اموال هیچ سودی به حال انسان ندارند. ای عیسی، آن­گاه که بیکاران می­خندند تو چشم­هایت را با میل غم و اندوه سرمه بکش. ای عیسی، فروتن و صبور باش که خوشا به حالت اگر آنچه به صابران وعده داده شده را به دست آوری. ای عیسی، روز به روز وابستگی­ات را به دنیا کاهش ده و بچش آنچه را طعمش از بین رفته است، و حقیقتاً می­گویم که تو فقط از این لحظه و این روز خود آگاه هستی، پس از دنیا بگذر و به آن اندازه که زندگی­ات را بگذارند بسنده کن، باید لباسهای زبر و خشن و خوراکهای درشت و نامطبوع تورا کفایت کند چرا که سرنوشت و نهایت هردو (لباس و خوراک) را دیده­ای و مشخص است به چه تبدیل می­شوند و چگونه از بین می­روند. ای عیسی، به راستی که تو مسؤول هستی پس آن­گونه که من تورا مورد رحم و عطوفت خویش قرار داده­ام تو نیز ضعیفان را مورد رحم و عطوفت خودت قرار ده و بر یتیم خشم و غضب مگیر. ای عیسی، در نماز به خاطر خود و اوضاع و احوالت گریه کن، و پاهایت را به سوی مواضع و مکانهای نماز گزاردن حرکت ده، و لذّت گفتار خودت را با گفتن ذکر من به گوشم برسان (و یا لذّت بردن خودت از ذکر مرا به گوشم برسان)، چرا که با تو نیک رفتار کرده­ام. ای عیسی، چه بسیار امّت­هایی را به سبب ارتکاب گناهانی هلاک گرداندم که تو را از انجام آنها منع نموده­ و دور کرده­ام. ای عیسی، با ضعیفان به نرمی و لطافت رفتار کن، و چشمان فرو هشته خود را به سوی آسمان بلند کن و مرا بخوان چرا که واقعاً به تو نزدیکم، و مرا مخوان جز با تضرّع و گریه و زاری به درگاه من و در حالی که تمام همّ و غمت چیز واحدی است، پس به راستی هرآن­گونه که مرا بخوانی تو را اجابت می­گویم. ای عیسی، همانا من برای پاداش دادن کسانی که پیش از تو بوده­اند و برای مجازات کسانی که قصد انتقام گرفتن از آنان را داشته­ام به دنیا اکتفا نکرده­ام. ای عیسی، تو نابود شدنی هستی و من ماندگار، و رزق و روزی تو از جانب من و زمان

ص: 290

بیان

لعل الخبر الأول محمول علی نزوله إلی بیت المعمور کما یشعر به صدره الذی ترکناه (1)و الثانی علی نزوله إلی الأرض.

«4»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً قَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرِ الصُّحُفِ- (2)وَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا (3)جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ(4).

«5»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام تَوَجَّهَ فِی بَعْضِ حَوَائِجِهِ وَ مَعَهُ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَمَرَّ بِلَبِنَاتٍ ثَلَاثٍ مِنْ ذَهَبٍ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام لِأَصْحَابِهِ إِنَّ هَذَا یَقْتُلُ النَّاسَ ثُمَّ مَضَی فَقَالَ أَحَدُهُمْ إِنَّ لِی حَاجَةً قَالَ فَانْصَرَفَ ثُمَّ قَالَ الْآخَرُ إِنَّ لِی حَاجَةً فَانْصَرَفَ ثُمَّ قَالَ الْآخَرُ لِی حَاجَةٌ فَانْصَرَفَ فَوَافَوْا عِنْدَ الذَّهَبِ ثَلَاثَتُهُمْ فَقَالَ اثْنَانِ لِوَاحِدٍ اشْتَرِ لَنَا طَعَاماً فَذَهَبَ یَشْتَرِی لَهُمَا طَعَاماً فَجَعَلَ فِیهِ سَمّاً لِیَقْتُلَهُمَا کَیْلَا یُشَارِکَاهُ فِی الذَّهَبِ وَ قَالَ الِاثْنَانِ إِذَا جَاءَ قَتَلْنَاهُ کَیْ لَا یُشَارِکَنَا فَلَمَّا جَاءَ قَامَا إِلَیْهِ فَقَتَلَاهُ ثُمَّ تَغَذَّیَا فَمَاتَا فَرَجَعَ إِلَیْهِمْ عِیسَی علیه السلام وَ هُمْ مَوْتَی حَوْلَهُ فَأَحْیَاهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ ثُمَّ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّ هَذَا یَقْتُلُ النَّاسَ (5).

«6»

لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ کَانَ قَارِئاً لِلْکُتُبِ قَالَ: قَرَأْتُ فِی الْإِنْجِیلِ یَا عِیسَی جِدَّ فِی أَمْرِی وَ لَا تَهْزَلْ وَ اسْمَعْ وَ أَطِعْ یَا ابْنَ الطَّاهِرَةِ الطُّهْرِ الْبِکْرِ الْبَتُولِ أَنْتَ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ أَنَا خَلَقْتُکَ آیَةً لِلْعَالَمِینَ

ص: 284


1- اذ ذکر فی صدره أن نزول القرآن الی بیت المعمور کان فی لیلة القدر، فعلی هذا یکون نزول الإنجیل الی بیت المعمور فی سنة و الی الأرض فی أخری. منه رحمه اللّه.
2- فی المصدر: و غیره من الصحف.
3- فی المصدر: نزلت کلها.
4- علل الشرائع: 161.
5- أمالی الصدوق: 109.

فرارسیدن اجل تو نزد من است و بازگشت تو به سوی من و حساب و کتابت با من است، پس هرچیزی را از من و نه از دیگران مسألت­دار که دعا و خواندن از سوی تو و اجابت از سوی من چه نیکوست.

ای عیسی، انسانها چه بسیار و صابران چه اندکند! درختها بسیارند و درختان نیکو (با میوه لذیذ) اندک، پس زیبایی و طراوت هیچ درختی تو را نفریبد که از میوه آن بچشی. ای عیسی، کسی که در مقابل من به تکبّر و طغیان می­پردازد تو را به انجام عصیان و نافرمانی فریب ندهد، چنین کسی از رزق و روزی من می­خورد و غیر مرا پرستش می­کند، سپس هنگام گرفتاری و مصیبت مرا می­خواند و او را اجابت می­گویم، و بعد از رفع بلا و گرفتاری دوباره به حال قبلی خویش باز می­گردد، آیا در مقابل من به سرکشی و طغیان می­پردازد یا اینکه خود را در معرض خشم و غضب من قرار می­دهد؟ پس به ذات خودم سوگند که چنان گرفتارش می­سازم که او را نجات دهنده­ای نباشد و در برابر من هیچ پناهگاهی ناشته باشد، به کجا می­گریزد؟ آیا می­تواند از آسمان و زمین من به جای دیگری فرار کند؟ ای عیسی، به ستمکاران بنی اسرائیل بگو که مرا نخوانند در حالی که حرام و ناروا زیر بغل دارند (مال حرام نزد آنان است و قصد پس دادنش را ندارند) و صنم­ها و بت­ها در خانه نگاه داشته­اند، همانا من وعده داده­ام که هر که مرا بخواند اجابت کنم و اجابت دعای آنان را به مثابه لعن و نفرین برایشان قرار دهم تا پراکنده و متفرّق گردند. ای عیسی، چه بسیار خوش­بینانه نگریستم و به نیکی خواسته­ها را پاسخ گفتم حال آنکه این قوم در غفلتی بی بازگشت به سر می­برند، سخنان از دهانشان خارج می­شود در حالی که قلب­هایشان آن را نمی­پذیرد و درآن تدبّر نمی­کنند (به سبب این کار) در معرض خشم و غضب من قرار می­گیرند و به واسطه من نزد مؤمنان محبوب می­شوند.

ای عیسی، باید زبان (سخن) تو در نهان و آشکار یکی باشد و هم­چنین قلب و دیده تو، و قلب و زبانت را از محرّمات برگردان و چشمت را از آنچه خیری درآن نیست فروهشته دار که چه بسیار اتفاق افتاده که یک نگاه شهوت را در قلب صاحب آن کاشته است و او را به مواضع هلاکت و نابودی وارد گردانده است!

ای عیسی، مهربان باش و این مهربانی را اظهار کن، و برای بندگان آن­گونه باش که می­خواهی بندگان برای تو باشند، و بسیار از مرگ و ترک خاندان یاد کن، و سرگرم لذتهای دنیا مشو که سرگرم شدن به دنیا صاحبش را به فساد و تباهی می­کشاند؛ و غافل مباش که غافل، از من دور است، و مرا با انجام اعمال صالح یاد کن تا تو را یاد کنم.

ای عیسی، بعداز ارتکاب گناه به درگاه من بازگرد و توبه کن، و مرا به یاد توبه کنندگان بیاور، و به من ایمان بیاور (اعتماد کن)، و مؤمنان را به من نزدیک گردان

ص: 291

فَإِیَّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ فَتَوَکَّلْ خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ فَسِّرْ لِأَهْلِ سُورِیَا (1)بِالسُّرْیَانِیَّةِ بَلِّغْ مَنْ بَیْنَ یَدَیْکَ أَنِّی أَنَا اللَّهُ الدَّائِمُ الَّذِی لَا أَزُولُ صَدِّقُوا النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ صَاحِبَ الْجَمَلِ وَ الْمِدْرَعَةِ وَ التَّاجِ وَ هِیَ الْعِمَامَةُ وَ النَّعْلَیْنِ وَ الْهِرَاوَةِ (2)وَ هِیَ الْقَضِیبُ الْأَنْجَلَ الْعَیْنَیْنِ (3)الصَّلْتَ الْجَبِینِ (4)الْوَاضِحَ الْخَدَّیْنِ الْأَقْنَی الْأَنْفِ (5)مُفَلَّجَ الثَّنَایَا (6)کَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِیقُ فِضَّةٍ کَأَنَّ الذَّهَبَ یَجْرِی فِی تَرَاقِیهِ لَهُ شَعَرَاتٌ مِنْ صَدْرِهِ إِلَی سُرَّتِهِ لَیْسَ عَلَی بَطْنِهِ وَ لَا عَلَی صَدْرِهِ شَعْرٌ أَسْمَرَ اللَّوْنِ دَقِیقَ الْمَسْرُبَةِ (7)شَثْنَ الْکَفِّ وَ الْقَدَمِ (8)إِذَا الْتَفَتَ الْتَفَتَ جَمِیعاً وَ إِذَا مَشَی کَأَنَّمَا یَتَقَلَّعُ مِنَ الصَّخْرَةِ (9)وَ یَنْحَدِرُ مِنْ صَبَبٍ (10)وَ إِذَا جَاءَ مَعَ الْقَوْمِ بَذَّهُمْ (11)عَرَقُهُ فِی وَجْهِهِ کَاللُّؤْلُؤِ وَ رِیحُ الْمِسْکِ یَنْفَحُ مِنْهُ لَمْ یُرَ قَبْلَهُ مِثْلُهُ وَ لَا بَعْدَهُ طَیِّبُ الرِّیحِ نَکَّاحُ النِّسَاءِ ذُو النَّسْلِ الْقَلِیلِ إِنَّمَا نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَکَةٍ لَهَا بَیْتٌ فِی الْجَنَّةِ لَا صَخَبَ فِیهِ وَ لَا نَصَبَ (12)یَکْفُلُهَا فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا کَفَلَ زَکَرِیَّا أُمَّکَ لَهَا فَرْخَانِ مُسْتَشْهَدَانِ کَلَامُهُ الْقُرْآنُ وَ دِینُهُ الْإِسْلَامُ وَ أَنَا السَّلَامُ طُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ زَمَانَهُ وَ شَهِدَ أَیَّامَهُ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَنَا غَرَسْتُهَا تُظِلُّ الْجِنَانَ أَصْلُهَا مِنْ رِضْوَانٍ مَاؤُهَا مِنْ تَسْنِیمٍ بَرْدُهُ بَرْدُ الْکَافُورِ وَ طَعْمُهُ

ص: 285


1- هکذا فی الکتاب و المصدر، و هو مصحف سوری کبشری: موضع بالعراق من ارض بابل و هی مدینة السریانیین.
2- الهراوة بالکسر: العصا الضخمة کهراوة الفأس و المعول.
3- نجل الرجل: وسعت عینه و حسنت فهو أنجل.
4- أی واسعه.
5- القنا فی الانف: طوله ورقة أرنبته مع حدب فی وسطه.
6- الفلج: فرجة ما بین الثنایا و الرباعیات.
7- المسربة بضم الراء: الشعر المستدق الذی یأخذ من المصدر إلی السرة.
8- أی أنهما یمیلان الی الغلظ و القصر، و قیل: هو الذی فی أنامله غلظ بلا قصر.
9- أراد قوة مشیه کانه یرفع رجلیه من الأرض رفعا قویا لا کمن یمشی اختیالا و یقارب خطاه.
10- أی من موضع منحدر.
11- أی غلبهم فی المشی.
12- الصخب: اختلاط الأصوات. النصب: البلاء. الداء.

و به آنان فرمان ده که همراه تو مرا بخوانند، از دعای مظلوم برحذر باش چرا که وعده داده­ام که دروازه­ای را در آسمان برای عروج دعای مظلوم به سوی خویش بگشایم و آن را هر چند پس از مدّتی اجابت نمایم. ای عیسی، آگاه باش که انسان بد دیگران را با انتشار اخلاق خویش از راه به در کرده و هلاک می­گرداند، پس بدان که با چه کسی هم­نشین

و همراه می­گردی، و برای خود از مؤمنان برادرانی برگزین. ای عیسی، در فرصتی که به اجلت باقی مانده به انجام عمل نیک برای خویش بپرداز قبل از آنکه غیر از خودت کسی نتواند برای تو کاری انجام دهد، و مرا عبادت کن به خاطر روزی (و یا برای درامان بودن از روزی) که مدّت آن به اندازه هزار سالی است که شما بر می­شمارید که من کارهای نیک را چندین برابر پاداش می­دهم، همانا اعمال بد صاحبش را هلاک می­گرداند پس فراوان به انجام کارهای نیک بپرداز، چه بسیار مجالسی هستند که نشستگان در آن بر می­خیزند در حالی که قرین و هم­نشین آتش­اند.

ای عیسی، در دنیای فانی و قطع شونده زهد پیشه کن، و بر آثار به جای مانده از منازل آنان که پیش از تو بوده­اند گذر کن پس بخوان­شان و با ایشان به نجوا سخن بگو، آیا چیزی از آنان می­بینی و می­شنوی؟ بنابراین از احوال آنان پند پذیر و آگاه باش که در جمله ملحق شوندگان به ایشان خواهی بود.

ای عیسی، به کسانی که با عصیان و نافرمانی قصد سرکشی و طغیان دارند و به ظاهر سازی و فریب می­پردازند بگو: ترس گرفتار شدن در مجازات مرا داشته باشند و منتظر هلاک شدن از جانب من باشند که با نابود شوندگان نابود و ریشه کن خواهند شد، ای پسر مریم، خجستگی از آنِ تو باد اگر پذیرنده آداب پروردگارت باشی که مهربانانه تو را مورد رحم و عطوفت فرار می­دهد و از سرِ بخشندگی، نعمت­های خویش را بر تو ارزانی داشت و در سختیها و مشکلات همراه تو بود؛ ای عیسی، از پروردگارت نافرمانی مکن که نافرمانی از او برای تو جایز نیست، حقیقتاً من تو را مأمور کردم و به سفارش­های لازم توصیه نمودم آن­گونه که برای پیامبران پیش از تو نیز چنین کرده­ام و من از شاهدان و گواهان این مسأله هستم.

ای عیسی، هیچ یک از مخلوقاتم (غیراز انسان) را با چیزی مانند دین گرامی نداشته و نعمتی مانند رحمت خویش را بر او ارزانی نداشته­ام.

ای عیسی، آلودگی­های ظاهری­ات را با آب بشوی و بیماری­های درونی­ات را با کارهای نیک مداوا کن، به راستی که بازگشت تو به سوی من است. [الکافی: ای عیسی، بی پیرایه از نعمت­های واسع خویش بر تو بخشیدم، و از تو برای خودت طلب قرض نمودم پس بخل ورزیدی

ص: 292

طَعْمُ الزَّنْجَبِیلِ مَنْ یَشْرَبْ مِنْ تِلْکَ الْعَیْنِ شَرْبَةً لَا یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً فَقَالَ عِیسَی اللَّهُمَّ اسْقِنِی مِنْهَا قَالَ حَرَامٌ یَا عِیسَی عَلَی الْبَشَرِ أَنْ یَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّی یَشْرَبَ ذَلِکَ النَّبِیُّ وَ حَرَامٌ عَلَی الْأُمَمِ أَنْ یَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّی یَشْرَبَ أُمَّةُ ذَلِکَ النَّبِیِّ أَرْفَعُکَ إِلَیَّ ثُمَّ أُهْبِطُکَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ لِتَرَی مِنْ أُمَّةِ ذَلِکَ النَّبِیِّ الْعَجَائِبَ وَ لِتُعِینَهُمْ عَلَی اللَّعِینِ الدَّجَّالِ أُهْبِطُکَ فِی وَقْتِ الصَّلَاةِ لِتُصَلِّیَ مَعَهُمْ إِنَّهُمْ أُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ (1).

أقول: سیأتی شرحه فی باب شمائل النبی صلی الله علیه و آله.

«7»

لی، الأمالی للصدوق الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْأَحْوَلِ (2)عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَامَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تُحَدِّثُوا بِالْحِکْمَةِ الْجُهَّالَ فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ وَ لَا تُعِینُوا الظَّالِمَ عَلَی ظُلْمِهِ فَیَبْطُلَ فَضْلُکُمْ الْخَبَرَ (3).

«8»

ید، التوحید مع، معانی الأخبار لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ الْقَطَّانِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا وُلِدَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام کَانَ ابْنَ یَوْمٍ کَأَنَّهُ ابْنُ شَهْرَیْنِ فَلَمَّا کَانَ ابْنَ سَبْعَةِ أَشْهُرٍ أَخَذَتْ وَالِدَتُهُ بِیَدِهِ وَ جَاءَتْ بِهِ إِلَی الْکِتَابِ وَ أَقْعَدَتْهُ بَیْنَ یَدَیِ الْمُؤَدِّبِ فَقَالَ لَهُ الْمُؤَدِّبُ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَقَالَ لَهُ الْمُؤَدِّبُ قُلْ أَبْجَدْ فَرَفَعَ عِیسَی رَأْسَهُ فَقَالَ وَ هَلْ تَدْرِی مَا أَبْجَدْ فَعَلَاهُ بِالدِّرَّةِ لِیَضْرِبَهُ فَقَالَ یَا مُؤَدِّبُ لَا تَضْرِبْنِی إِنْ کُنْتَ تَدْرِی وَ إِلَّا فَاسْأَلْنِی حَتَّی أُفَسِّرَ لَکَ فَقَالَ فَسِّرْ لِی فَقَالَ عِیسَی أَمَّا الْأَلِفُ آلَاءُ اللَّهِ وَ الْبَاءُ بَهْجَةُ اللَّهِ وَ الْجِیمُ جَمَالُ اللَّهِ وَ الدَّالُ دِینُ اللَّهِ هَوَّزْ الْهَاءُ هَوْلُ جَهَنَّمَ وَ الْوَاوُ وَیْلٌ لِأَهْلِ النَّارِ وَ الزَّاءُ زَفِیرُ جَهَنَّمَ حُطِّی حُطَّتِ الْخَطَایَا عَنِ الْمُسْتَغْفِرِینَ کَلَمَنْ کَلَامُ اللَّهِ لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ سَعْفَصْ صَاعٌ بِصَاعٍ وَ الْجَزَاءُ بِالْجَزَاءِ قَرَشَتْ

ص: 286


1- أمالی الصدوق: 163 و 164.
2- فی المصدر: الحارث بن محمّد بن النعمان الاحول و هو الصحیح، و أخرجه عنه و عن المعانی فی کتاب العلم مطابقا لذلک راجع ج 2: 66 و أخرجه هنالک أیضا عن الأمالی بإسناد آخر.
3- أمالی الصدوق: 183.

تا از نابود شدگان باشی. ای عیسی، خود را به دین زینت بخش و مستمندان را دوست بدار و آهسته و با آرامش بر زمین قدم بگذار، و در هر جایی از زمین نماز بگزار که همه پاک و مطهّر است.]

الکافی: أمالی الصدوق: ای عیسی، آماده انجام عبادت باش چرا که به وقوع پیوستن آنچه می­آید نزدیک است، و در حالی که پاک و مطهّر هستی به خواندن کتاب من مشغول شو، و صدای حزین و غمناک خویش را به گوش من برسان.

الکافی: ای عیسی، هیچ خیری در لذت ناپایدار و خوشی­ای که برای صاحبش ماندگار نباشد جود ندارد. ای پسر مریم اگر چشمت آنچه را که برای اولیای صالح خویش آماده کرده­ایم می­دید، از شوق دست یافتن به آن قلبت ذوب می­گشت و جان از تنت بیرون می­رفت، پس هیچ سرایی مانند سرای آخرت نیست، در آن با انسانهای پاک هم نشین می­شوی، و فرشتگان مقرّب الهی بر آنان داخل می­شوند، ایشان از اهوال و ترس­هایی که در روز قیامت روی خواهد داد در امان می­باشند، سرایی است که نعمت­ها در آن تغییر نمی­کنند و از بین نمی­روند، ای پسر مریم، در تصاحب این سرا و نعمت­هایش با رقابت کنندگان به رقابت بپرداز و از آنان پیشی بگیر، چرا که آرزوی امیدواران است و دارای چشم­اندازی نیکوست، ای پسر مریم خوشا به احوالت اگر از جمله عمل کنندگان برای کسب چنین سرایی باشی، پس همراه و همنشین پدرانت آدم و ابراهیم خواهی بود در باغها و نعمت­هایی که خواستار هیچ گونه تغییر و دگرگونی درآنها نیستی، و من این گونه با پرهیزگاران رفتار می­نمایم. ای عیسی، همراه با کسانی که از آتش دارای شراره و غلّ و زنجیر و قیود می­گریزند به سوی من پناه آور، هیچ روحی وارد آن (آتش) نمی­شود و هرگز حزن و اندوهی از آن خارج نمی­شود، این آتش گویا که قطعه­ای از شب تاریک و تار است، هر که از آن نجات یابد رستگار می­شود، و آن کسی که در زمره هلاک شوندگان قرار دارد هرگز از آن نجات نمی­یابد، این آتش سرای ستمکاران، متکبّران، ستمکاران و هر انسان تندخو، درشت سخن، مغرور و فخرفروش است. ای عیسی، بد سرایی است (دنیا) برای آنکه بدان اعتماد و تکیه کند و جایگاه ستمگران بد جایگاهی است، همانا من تو را از نَفس خودت بر حذر می­دارم، پس با یاری من (از عیوب آن) آگاه باش.

ای عیسی، هرجا که باشی چشم به راه (فضل و بخشش و رحمت) من هستی، و شاهد و گواه باش که من تو را آفریده­ام و تو بنده من هستی، و من برای تو شکل و قیافه و جسم قرار داده­ام و به سوی زمین پایین­ات فرستاده­ام.

ای عیسی، دو زبان در یک دهان نمی­چرخند و دو قلب در یک سینه نمی­گنجند و چنین است احوال اذهان. ای عیسی، خواستار آگاهی و هوشیاری دیگران مباش حال آنکه خود مرتکب عصیان و نافرمانی می­شوی و به لهو و لعب می­پردازی، نفس خود را از شهوتهای نابودگر بازدار و هر شهوتی که باعث دوری تو از من می­شود را ترک کن، آگاه باش که تو نزد من در جایگاه پیامبری امین قرار داری، پس نسبت به من در موقعیت حذر و پرهیز باش، و بدان که دنیایت تو را به من می­رساند و من تورا با علم خویش مؤاخذه می­کنم، هنگام ذکر من خوار و ذلیل باش و هنگامی که مرا یاد می­کنی قلبت خاضع و فروتن باشد و هنگام به خواب رفتنِ غافلان بیدار باش. ای عیسی، این نصیحت و پند و اندرز من به توست، پس آن را از من بپذیر که همانا من پروردگار عالمیان هستم. ای عیسی، اگر بنده­ام در راه نزدیکی به من صبر پیشه سازد پاداش عملش به عهده من است، و هنگامی که مرا بخواند نزد او هستم،

ص: 293

قَرَشَهُمْ (1)فَحَشَرَهُمْ فَقَالَ الْمُؤَدِّبُ أَیَّتُهَا الْمَرْأَةُ خُذِی بِیَدِ ابْنِکِ فَقَدْ عُلِّمَ وَ لَا حَاجَةَ لَهُ فِی الْمُؤَدِّبِ (2).

«9»

ل، الخصال بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام یَا مُعَلِّمَ الْخَیْرِ عَلِّمْنَا أَیُّ الْأَشْیَاءِ أَشَدُّ فَقَالَ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالُوا فَبِمَ یُتَّقَی غَضَبُ اللَّهِ (3)قَالَ بِأَنْ لَا تَغْضَبُوا قَالُوا وَ مَا بَدْءُ الْغَضَبِ قَالَ الْکِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقَرَةُ النَّاسِ (4).

«10»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُفْعَلُ بِکَ فَلَا تَفْعَلْهُ بِأَحَدٍ وَ إِنْ لَطَمَ أَحَدٌ خَدَّکَ الْأَیْمَنَ فَأَعْطِ الْأَیْسَرَ (5).

«11»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی (6)عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ التَّفْلِیسِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام بِقَبْرٍ یُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَقَالَ یَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَکَانَ صَاحِبُهُ یُعَذَّبُ ثُمَّ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّهُ أَدْرَکَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِیقاً وَ آوَی یَتِیماً فَغَفَرْتُ لَهُ بِمَا عَمِلَ ابْنُهُ قَالَ وَ قَالَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ علیه السلام لِیَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام إِذَا قِیلَ فِیکَ مَا فِیکَ فَاعْلَمْ أَنَّهُ ذَنْبٌ ذُکِّرْتَهُ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ مِنْهُ وَ إِنْ قِیلَ فِیکَ مَا لَیْسَ فِیکَ فَاعْلَمْ أَنَّهَا حَسَنَةٌ کُتِبَتْ لَکَ لَمْ تَتْعَبْ فِیهَا (7).

ص: 287


1- فی المعانی: قرشهم قرشتهم خ ل جهنم.
2- التوحید: 238 و 239. معانی الأخبار: 18، أمالی الصدوق: 190- 191 و أخرجه أیضا فی کتاب العلم و شرح غریب الفاظه، راجع ج 2: 316.
3- فی المصدر: فبم نتقی غضب اللّه؟.
4- الخصال 1: 7.
5- أمالی الصدوق: 220.
6- فی المصدر: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یحیی العطّار عن أبیه.
7- أمالی الصدوق: 306.

انتقام من از کسانی که مرا نافرمانی و عصیان می­کنند کافی است، ستمکاران از چنگال (قدرت) من به کجا می­گریزند؟ ای عیسی، سخن پاکیزه و نیکو دار و هر جا که هستی آموزنده و پذیرنده دانش و آگاهی باش. ای عیسی، اعمال نیک را به سرعت سوی من روانه کن تا شرف و مجد آنها نزد من از آنِ تو باشد، و به توصیه من پایبند باش که به راستی شفای قلب­ها در آن است.]

[أمالی الصدوق: هم چنین از جمله آنچه خداوند عزّ و جلّ، عیسی بن مریم علیه السلام را بدان پند داد این بود که به او فرمود:] الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، در امان و آرامش مباش آن­گاه که مکر و نیرگم را به نمایش گذارم، و آن­گاه که برای انجام گناه خلوت می­گزینی ذکر و یاد مرا فراموش مکن، [الکافی: ای عیسی، به سبب اینکه بازگشت تو به سوی من است نفست را محاسبه کن تا ثواب و پاداش آنچه را عمل کنندگان بدان عمل می­کنند کسب کنی، اجر آنان به ایشان بخشیده می­شود و من بهترین بخشندگان و پرداخت کنندگان هستم. ای عیسی، تو به واسطه کلام من (کُن) آفریده شده­ای، مریم تو را به فرمان من زاده است آن­گاه که روح خویش جبرئیل امین که از فرشتگان من است را به سویش فرستادم، تا جائی که زنده بر روی زمین برخاستی و به راه افتادی، همه این مسائل در محدوده علم من بوده است. ای عیسی، زکریا به منزله پدر تو و سرپرست مادرت می­باشد، هنگامی که در محراب بر او وارد می­گشت و نزد او رزق و روزی می­یافت، و در میان مخلوقاتم یحیی (بیشتر از هر کسی) شبیه به توست، او را به مادرش بخشیدیم بعد از آنکه به سنّ کهنسالی رسیده بود و توان بچه­دار شدن نداشت، و بدین وسیله خواستم قدرت و توان خویش را به وی بنمایانم و قدرت و توانایی من در تو نیز ظاهر و آشکار گردد. دوست­داشتنی­ترین شما نزد من فرمانبردارترین­تان از من و کسی است که بیشترین ترس و بیم از من به دل دارد.]

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، بیدار باش و از رحمت من قطع امید مکن و همراه آنان که مرا تسبیح می­گویند به تسبیحم بپرداز، و با سخنان نیک و آراسته مرا مقدس بگردان [الکافی: ای عیسی، بندگان چگونه به من کفر می­ورزند حال آنکه موی پیشانی­شان در قبضه قدرت من است و در زمین من به گردش می­پردازند؟ نعمت مرا فراموش می­کنند و دشمن مرا به سرپرستی بر می­گزینند و کافران این گونه به هلاکت می­رسند.]

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، به راستی که دنیا، زندانی بد بو و متروکه است و احیاناً در آن چیزهایی می­بینی که ستمگران بر سر تصاحب آنها به کشمکش می­پردازند، از دنیا برحذر باش و دوری گزین که تمام نعمت­هایش از بین می­رود و حقیقتاً که نعمت­هایش اندک است. [الکافی: ای عیسی، کنار بالشت جستجویم کن مرا خواهی یافت، و در حالی که دوستدار من هستی به درگاهم دعا بخوان که همانا من شنونده­ترین شنوایان هستم،

ص: 294

«13»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ یَا بَنِی آدَمَ اهْرُبُوا مِنَ الدُّنْیَا إِلَی اللَّهِ وَ أَخْرِجُوا قُلُوبَکُمْ عَنْهَا فَإِنَّکُمْ لَا تَصْلُحُونَ لَهَا وَ لَا تَصْلُحُ لَکُمْ وَ لَا تَبْقَوْنَ فِیهَا وَ لَا تَبْقَی لَکُمْ هِیَ الْخَدَّاعَةُ الْفَجَّاعَةُ الْمَغْرُورُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا الْمَغْبُونُ مَنِ اطْمَأَنَّ إِلَیْهَا الْهَالِکُ مَنْ أَحَبَّهَا وَ أَرَادَهَا فَتُوبُوا إِلَی بَارِئِکُمْ (1)وَ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً أَیْنَ آبَاؤُکُمْ أَیْنَ أُمَّهَاتُکُمْ أَیْنَ إِخْوَتُکُمْ أَیْنَ أَخَوَاتُکُمْ (2)أَیْنَ أَوْلَادُکُمْ دُعُوا فَأَجَابُوا وَ اسْتُودِعُوا الثَّرَی وَ جَاوَرُوا الْمَوْتَی وَ صَارُوا فِی الْهَلْکَی خَرَجُوا عَنِ الدُّنْیَا وَ فَارَقُوا الْأَحِبَّةَ وَ احْتَاجُوا إِلَی مَا قَدَّمُوا وَ اسْتَغْنَوْا عَمَّا خَلَّفُوا (3)فَکَمْ تُوعَظُونَ وَ کَمْ تُزْجَرُونَ (4)وَ أَنْتُمْ لَاهُونَ سَاهُونَ مَثَلُکُمْ فِی الدُّنْیَا مَثَلُ الْبَهَائِمِ هِمَّتُکُمْ بُطُونُکُمْ (5)وَ فُرُوجُکُمْ أَ مَا تَسْتَحْیُونَ مِمَّنْ خَلَقَکُمْ وَ قَدْ أَوْعَدَ مَنْ عَصَاهُ النَّارَ وَ لَسْتُمْ مِمَّنْ یَقْوَی عَلَی النَّارِ وَ وَعَدَ مَنْ أَطَاعَهُ الْجَنَّةَ وَ مُجَاوَرَتَهُ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی فَتَنَافَسُوا فِیهِ وَ کُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْصِفُوا مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ تَعَطَّفُوا عَلَی ضُعَفَائِکُمْ وَ أَهْلِ الْحَاجَةِ مِنْکُمْ وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً وَ کُونُوا عَبِیداً أَبْرَاراً وَ لَا تَکُونُوا مُلُوکاً جَبَابِرَةً وَ لَا مِنَ الْعُتَاةِ الْفَرَاعِنَةِ الْمُتَمَرِّدِینَ عَلَی مَنْ قَهَرَهُمْ بِالْمَوْتِ جَبَّارِ الْجَبَابِرَةِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ وَ إِلَهِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ (6)شَدِیدِ الْعِقَابِ أَلِیمِ الْعَذَابِ لَا یَنْجُو مِنْهُ ظَالِمٌ وَ لَا یَفُوتُهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَتَوَارَی مِنْهُ شَیْ ءٌ أَحْصَی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْمَهُ وَ أَنْزَلَهُ مَنْزِلَتَهُ فِی جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ ابْنَ آدَمَ الضَّعِیفَ أَیْنَ تَهْرُبُ مِمَّنْ یَطْلُبُکَ فِی سَوَادِ لَیْلِکَ وَ بَیَاضِ نَهَارِکَ وَ فِی کُلِ

ص: 288


1- فی المصدر: فتوبوا إلی اللّه بارئکم.
2- فی نسخة: أین إخوانکم.
3- فی المصدر: و استغنوا عما خلفوا.
4- فی نسخة: و لا تزجرون.
5- فی نسخة: همکم بطونکم.
6- فی نسخة: ملک یوم الدین.

آن­گاه که دعا کنندگان مرا بخوانند ایشان را اجابت می­گویم. ای عیسی، از من بیم داشته باش و بیم و ترس از من را در قلب بندگانم بیانداز شاید گناهکاران از آنچه بدان عمل می­کنند دست بردارند، پس هلاک نگردند جز زمانی که خود نیز می­دانند. ای عیسی، از من بترس آن­گونه که از درّندگان ترس و وحشت داری و مرگی که تو آن را ملاقات خواهی کرد، همه این چیزها را من آفریده­ام پس فقط از من بترسید و بیم داشته باشید.]

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، همانا فرمانروایی و مُلک برای من و به دست من است، و تنها من فرمانروا و پادشاهم، پس اگر مرا اطاعت کنی تو را در معیّت نیکوکاران به بهشتم داخل می­گردانم [الکافی: ای عیسی، به راستی که اگر من بر تو خشم گیرم رضایت کسانی که از تو راضی­اند سودی برایت ندارد، و اگر از تو راضی شوم خشم خشمگینان ضرری به تو نمی­رساند. ای عیسی، در درون خود مرا یاد کن من نیز تو را در درونم یاد می­کنم، و در جمع یاران و اطرافیان خودت مرا یاد کن من نیز در جمعی بهتر از جمع آدمیان تو را یاد خواهم کرد.

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، مرا چون غرق شده­ای در آب که هیچ یاریگری ندارد بخوان، ای عیسی، به دروغ به اسم من سوگند یاد نکن که از خشم و غضب عرشم به لرزه در می­آید. ای عیسی، عمر دنیا کوتاه و آرزوهایش بلند است، و نزد من سرایی است بهتر از تمام آنچه گِرد می­آورند. ای عیسی، به ستمگران بنی اسرائیل بگو: شما چه رفتاری نشان خواهید داد اگر کتابی را برای­تان ظاهر سازم که به حقّ سخن می­گوید پس اسراری که پنهان داشته­اید را آشکار سازد. [الکافی: و کارهایی که انجام­شان داده­اید.]

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، به ستمگران بنی اسرائیل بگو: صورت­هایتان را شستید حال آنکه قلب­هایتان را آلوده ساختید، آیا نسبت به من تکبّر و غرور می­ورزید یا اینکه در مقابل من جسور گشته­اید؟ خویش را برای اهل دنیا با عطر و مُشک خوش­بو می­سازید در حالی که درون­هایتان نزد من به منزله لاشه­ای بدبو است، گویی که شما اقوامی مرده هستید. ای عیسی، به ایشان بگو: دست از کسب و کار حرام بازدارید و گوش­هایتان را از شنیدن دشنام ناشنوا گردانید و با قلب­هایتان به سوی من آیید، چرا که من صورتها و قیافه شما را نمی­خواهم. ای عیسی، با انجام کار نیک شاد باش که همانا رضایت من درآن است، و بر انجام کار زشت گریه کن که همانا خشم من درآن است، و آنچه را دوست نداری با تو انجام دهند با دیگران انجام مده، و اگر بر گونه راستت سیلی زده شد گونه چپ را نیز در اختیار زننده بگذار،

ص: 295

حَالٍ مِنْ حَالاتِکَ قَدْ أَبْلَغَ مَنْ وَعَظَ وَ أَفْلَحَ مَنِ اتَّعَظَ (1).

«14»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْهُمْ علیهم السلام لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ (2)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا وَعَظَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِهِ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام أَنْ قَالَ لَهُ یَا عِیسَی أَنَا رَبُّکَ وَ رَبُّ آبَائِکَ اسْمِی وَاحِدٌ وَ أَنَا الْأَحَدُ الْمُتَفَرِّدُ بِخَلْقِ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنْ صُنْعِی وَ کُلُّ خَلْقِی إِلَیَّ رَاجِعُونَ (3)یَا عِیسَی أَنْتَ الْمَسِیحُ بِأَمْرِی وَ أَنْتَ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی وَ أَنْتَ تُحْیِی الْمَوْتَی بِکَلَامِی فَکُنْ إِلَیَّ رَاغِباً وَ مِنِّی رَاهِباً فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ مِنِّی مَلْجَأً إِلَّا إِلَیَّ یَا عِیسَی أُوصِیکَ وَصِیَّةَ الْمُتَحَنِّنِ عَلَیْکَ بِالرَّحْمَةِ حِینَ حَقَّتْ لَکَ مِنِّی الْوَلَایَةُ بِتَحَرِّیکَ (4)مِنِّی الْمَسَرَّةَ فَبُورِکْتَ کَبِیراً وَ بُورِکْتَ صَغِیراً حَیْثُمَا کُنْتَ أَشْهَدُ أَنَّکَ عَبْدِی ابْنُ أَمَتِی یَا عِیسَی أَنْزِلْنِی مِنْ نَفْسِکَ کَهَمِّکَ وَ اجْعَلْ ذِکْرِی لِمَعَادِکَ وَ تَقَرَّبْ إِلَیَّ بِالنَّوَافِلِ وَ تَوَکَّلْ عَلَیَّ أَکْفِکَ وَ لَا تَوَلَّ غَیْرِی فَأَخْذُلَکَ (5)یَا عِیسَی اصْبِرْ عَلَی الْبَلَاءِ وَ ارْضَ بِالْقَضَاءِ وَ کُنْ کَمَسَرَّتِی فِیکَ فَإِنَّ مَسَرَّتِی أَنْ أُطَاعَ فَلَا أُعْصَی یَا عِیسَی أَحْیِ ذِکْرِی بِلِسَانِکَ وَ لْیَکُنْ وُدِّی فِی قَلْبِکَ یَا عِیسَی تَیَقَّظْ فِی سَاعَاتِ الْغَفْلَةِ وَ احْکُمْ لِی بِلَطِیفِ الْحِکْمَةِ (6)یَا عِیسَی کُنْ رَاغِباً وَ رَاهِباً وَ أَمِتْ قَلْبَکَ بِالْخَشْیَةِ یَا عِیسَی رَاعِ اللَّیْلَ لِتَحَرِّی مَسَرَّتِی وَ أَظْمِئْ نَهَارَکَ لِیَوْمِ حَاجَتِکَ عِنْدِی یَا عِیسَی نَافِسْ فِی الْخَیْرِ جُهْدَکَ لِتُعْرَفَ بِالْخَیْرِ حَیْثُمَا تَوَجَّهْتَ یَا عِیسَی احْکُمْ فِی عِبَادِی بِنُصْحِی وَ قُمْ فِیهِمْ بِعَدْلِی فَقَدْ أَنْزَلْتُ عَلَیْکَ شِفَاءً لِمَا فِی الصُّدُورِ مِنْ مَرَضِ الشَّیْطَانِ.

ص: 289


1- أمالی الصدوق: 331 و 332.
2- و رواه الحسن بن علیّ بن شعبة فی تحف العقول: 496.
3- فی الکافی و التحف: کل إلی راجعون.
4- التحرّی: الاجتهاد فی الطلب و طلب ما هو أحری و أحق.
5- فی الکافی: و لا توکل علی غیری فأخذلک.
6- فی الکافی و التحف: و احکم لی لطیف الحکمة.

و تمام سعی و تلاش خود را در راه نزدیک شدن به من با محبّت به کار گیر و از نادانان روی برتاب. [الکافی: ای عیسی، در مقابل نیکوکاران فروتن باش و در انجام کار نیک با آنان مشارکت کن و برایشان شاهد و گواه باش ، و به ستمگران بنی اسرائیل بگو: ای دوستان زشتی و گِرد آمدگان برآن، اگر دست باز ندارید شما را به صورت میمون­ها و خوک­ها مسخ خواهم کرد.]

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، به ستمگران بنی اسرائیل بگو: حکمت (یا صاحب حکمت) به خاطر جدایی و دوری از من می­گرید حال آنکه شما با خنده به هذیان و زشت گویی می­پردازید! آیا رهایی از عذاب من شامل شما شده یا اینکه پناهی برای درامان ماندن از عذاب سراغ دارید و یا در معرض مجازات و عقوبت من قرار می­گیرید؟ پس به ذاتم سوگند که شما را ضرب المثلی برای باقی ماندگان خواهم گرداند.

سپس ای پسر مریمِ دوشیزه و دست نخورده (ازدواج نکرده)، سپس تو را به سرور پیامبران و حبیب من در میان ایشان یعنی احمد سفارش می­کنم که صاحب شتر قرمز، صورت ماه­وش و نورانی و قلبی پاک ومطهّر است، او هم­چنین قوی و محکم، با حیا و بزرگوار و به راستی که برای جهانیان رحمت می­باشد و نزد من مولا و سرور تمام فرزندان آدم است، آن روز که به دیدار من می­آید بزرگوارترینِ پیشی گیرندگان به سوی من و نزدیک­ترینِ پیامبران به من است، او مردی عربی و درس ناخوانده است که به دین من گردن می­نهد (و یا به دین من درمیان مردم قضاوت و حکم می­کند)، در راه من صابر است و با تمام وجود خویش در راه دفاع از دین من با مشرکان به مبارزه می­پردازد. ای عیسی، به تو فرمان می­دهم که بنی اسرائیل را از ظهور این پیامبر با خبر ساخته و ایشان را فرمان دهی که او را تصدیق کنند و به او ایمان آورند و از وی پیروی کرده و نصرتش دهند. عیسی گفت: خداوندا این شخص کیست؟ خداوند فرمود: ای عیسی، به وجود او راضی و خشنود باش تا از تو راضی باشم؛ عیسی گفت: خداوندا راضی و خشود گشتم پس او کیست؟ فرمود: او محمّد فرستاده خداوند به سوی تمام مردم و کسی است که جایگاهش از همه ایشان به من نزدیک­تر و شفاعتش از همه برای من پذیرفته­تر است، چه خجسته پیامبری است و خوشا به حال امّت او اگر به راه و روش او پایبند باشند

ص: 296

کا، الکافی یَا عِیسَی لَا تَکُنْ جَلِیساً لِکُلِّ مَفْتُونٍ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق: یَا عِیسَی حَقّاً أَقُولُ مَا آمَنَتْ بِی خَلِیقَةٌ إِلَّا خَشَعَتْ لِی وَ مَا خَشَعَتْ لِی إِلَّا رَجَتْ ثَوَابِی فَأُشْهِدُکَ أَنَّهَا آمِنَةٌ مِنْ عِقَابِی مَا لَمْ تُغَیِّرْ أَوْ تُبَدِّلْ سُنَّتِی یَا عِیسَی ابْنَ الْبِکْرِ الْبَتُولِ ابْکِ عَلَی نَفْسِکَ بُکَاءَ مَنْ قَدْ وَدَّعَ الْأَهْلَ وَ قَلَی الدُّنْیَا وَ تَرَکَهَا لِأَهْلِهَا وَ صَارَتْ رَغْبَتُهُ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ (1)یَا عِیسَی کُنْ مَعَ ذَلِکَ تُلِینُ الْکَلَامَ وَ تُفْشِی السَّلَامَ یَقْظَانَ إِذَا نَامَتْ عُیُونُ الْأَبْرَارِ حِذَاراً لِلْمَعَادِ (2)وَ الزَّلَازِلِ الشِّدَادِ وَ أَهْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ حَیْثُ لَا یَنْفَعُ أَهْلٌ وَ لَا وَلَدٌ وَ لَا مَالٌ یَا عِیسَی اکْحُلْ عَیْنَیْکَ بِمِیلِ الْحُزْنِ إِذَا ضَحِکَ الْبَطَّالُونَ یَا عِیسَی کُنْ خَاشِعاً صَابِراً فَطُوبَی لَکَ إِنْ نَالَکَ مَا وُعِدَ الصَّابِرُونَ یَا عِیسَی رُحْ مِنَ الدُّنْیَا یَوْماً فَیَوْماً وَ ذُقْ مَا قَدْ ذَهَبَ طَعْمُهُ فَحَقّاً أَقُولُ مَا أَنْتَ إِلَّا بِسَاعَتِکَ وَ یَوْمِکَ فَرُحْ مِنَ الدُّنْیَا بِالْبُلْغَةِ وَ لْیَکْفِکَ الْخَشِنُ الْجَشِبُ فَقَدْ رَأَیْتَ إِلَی مَا تَصِیرُ وَ مَکْتُوبٌ مَا أَخَذْتَ وَ کَیْفَ أَتْلَفْتَ یَا عِیسَی إِنَّکَ مَسْئُولٌ فَارْحَمِ الضَّعِیفَ کَرَحْمَتِی إِیَّاکَ وَ لَا تَقْهَرِ الْیَتِیمَ یَا عِیسَی ابْکِ عَلَی نَفْسِکَ فِی الصَّلَاةِ (3)وَ انْقُلْ قَدَمَیْکَ إِلَی مَوَاضِعِ الصَّلَوَاتِ (4)وَ أَسْمِعْنِی لَذَاذَةَ نُطْقِکَ بِذِکْرِی فَإِنَّ صَنِیعِی إِلَیْکَ حَسَنٌ یَا عِیسَی کَمْ مِنْ أُمَّةٍ قَدْ أَهْلَکْتُهَا بِسَالِفِ ذَنْبٍ قَدْ عَصَمْتُکَ مِنْهُ (5)یَا عِیسَی ارْفُقْ بِالضَّعِیفِ وَ ارْفَعْ طَرْفَکَ الْکَلِیلَ إِلَی السَّمَاءِ وَ ادْعُنِی فَإِنِّی مِنْکَ قَرِیبٌ وَ لَا تَدْعُنِی إِلَّا مُتَضَرِّعاً إِلَیَّ وَ هَمُّکَ هَمٌّ وَاحِدٌ فَإِنَّکَ مَتَی تَدْعُنِی (6)کَذَلِکَ أُجِبْکَ یَا عِیسَی إِنِّی لَمْ أَرْضَ بِالدُّنْیَا ثَوَاباً لِمَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ لَا عِقَاباً لِمَنِ انْتَقَمْتُ مِنْهُ (7)یَا عِیسَی إِنَّکَ تَفْنَی وَ أَنَا أَبْقَی وَ مِنِّی رِزْقُکَ وَ عِنْدِی مِیقَاتُ

ص: 290


1- فی الکافی و التحف: فیما عند الهه.
2- فی الکافی: حذرا للمعاد.
3- فی الکافی و التحف: ابک علی نفسک فی الخلوات.
4- فی الکافی و التحف: الی مواقیت الصلوات ای الی مواضعها.
5- فی الکافی و التحف: قد اهلکتها بسالف ذنوب قد عصمتک منها.
6- فی التحف: متی دعوتنی.
7- فی الأمالی: و لا عقابا لمن کان قبلک، و لا عقابا لمن انتقمت منه.

و در همان حال به ملاقات من آیند، ساکنان زمین او را ستایش و اهل آسمان برای وی طلب آمرزش می­کنند؛ امانت­دار، مبارک و پاک سرشت است، او نزد من، بهترینِ گذشتگان و آیندگان است، در آخرالزمان می­آید و آن­گاه که ظاهر شود، آسمان باران و نعمت­های خویش را فرو خواهد ریخت و زمین شکوفه­هایش را به بار خواهد نشست. [الکافی: تا برکت را مشاهده کنند.]

الکافی، أمالی الصدوق: و آنچه او دستش را بر آن نهد مبارک می­گردانم، بسیار ازدواج می­کند ولی فرزندان اندکی دارد، و در مکّه سکونت می­گزیند که جایگاه اصلی ابراهیم بوده است.

ای عیسی، دین او حنیف (یکتا پرستی) است و قبله­اش مکّه، او از حزب من است و من همراه او، خجستگی و سپس خجستگی از آنِ او که صاحب کوثر و جایگاه اکبر در باغهای بهشتی است که به حیاتی بزرگوارانه در آن می­پردازد و شهید از دنیا می­رود، دارای چشمه و حوضی است که اندازه آن طولانی­تر از فاصله مکّه تا مکان طلوع خورشید است و جنسش از باده ناب و سر به مُهر و بی غلّ و غش است، در آن ظرفهایی وجود دارد که به سان ستارگان آسمان می­درخشند [الکافی: و جامهایی مانند رُسی که در زمین وجود دارد]، [أمالی الصدوق: آب این چشمه] الکافی و أمالی الصدوق: گوارا است و در آن تمام نوشیدنی­ها وجود دارد و طعم تمام میوه­های بهشتی از آن احساس می­شود، هرکه از آن جرعه­ای بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد؛ من این پیامبر را با فاصله زمانی مشخصی بین تو و او مبعوث می­گردانم، پنهان و آشکار و کلام و فعل او یکی است، مردم را به انجام هیچ کاری فرمان نمی­دهد مگر آنکه خود آغازگر آن باشد، کیش و آئین او، جهاد در شرایط سخت و آسان است، (ساکنان) همه سرزمینها تحت امر او درخواهند آمد و صاحب و فرمانروای روم در مقابل دین او و دین پدرش ابراهیم تسلیم و فرمانبردار خواهد شد، وی در آغاز غذا خوردن (بسم الله) می­گوید، و سلام کردن (و یا صلح و آرامش) را انتشار می­دهد، و در حالی که مردم در خواب به سر می­برند به نماز خواندن مشغول می­شود، هر روز پنج بار و پشت سرهم نماز می­گزارد.

الکافی: به سوی نماز خواندن ندا سر می­دهد آن­گونه که سپاهیان برای آغاز نبرد ندا سر می­دهند.

الکافی، أمالی الصدوق: نماز خود را با تکبیر آغاز می­کند و با تسلیم (سلام دادن) پایان می­بخشد، و هنگام نماز خواندن پاهایش را به گونه­ای کنار هم قرار می­دهد که ملائکه نیز پاهایشان را در نماز آن­گونه قرار می­دهند، و قلب او به هنگام نماز برای من خاشع و فروتن است،

ص: 297

أَجَلِکَ وَ إِلَیَّ إِیَابُکَ وَ عَلَیَّ حِسَابُکَ فَاسْأَلْنِی وَ لَا تَسْأَلْ غَیْرِی فَیَحْسُنَ مِنْکَ الدُّعَاءُ وَ مِنِّی الْإِجَابَةُ یَا عِیسَی مَا أَکْثَرَ الْبَشَرَ وَ أَقَلَّ عَدَدَ مَنْ صَبَرَ الْأَشْجَارُ کَثِیرَةٌ وَ طَیِّبُهَا قَلِیلٌ فَلَا یَغُرَّنَّکَ حُسْنُ شَجَرَةٍ حَتَّی تَذُوقَ ثَمَرَتَهَا یَا عِیسَی لَا یَغُرَّنَّکَ الْمُتَمَرِّدُ عَلَیَّ بِالْعِصْیَانِ یَأْکُلُ رِزْقِی وَ یَعْبُدُ غَیْرِی ثُمَّ یَدْعُونِی عِنْدَ الْکَرْبِ فَأُجِیبُهُ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی مَا کَانَ (1)أَ فَعَلَیَّ یَتَمَرَّدُ أَمْ لِسَخَطِی یَتَعَرَّضُ (2)فَبِی حَلَفْتُ لَآخُذَنَّهُ أَخْذَةً لَیْسَ لَهُ مِنْهَا مَنْجًی وَ لَا دُونِی مُلْتَجَأٌ أَیْنَ یَهْرُبُ مِنْ سَمَائِی وَ أَرْضِی یَا عِیسَی قُلْ لِظَلَمَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَدْعُونِی وَ السُّحْتُ تَحْتَ أَحْضَانِکُمْ وَ الْأَصْنَامُ فِی بُیُوتِکُمْ فَإِنِّی وَأَیْتُ (3)أَنْ أُجِیبَ مَنْ دَعَانِی وَ أَنْ أَجْعَلَ إِجَابَتِی إِیَّاهُمْ لَعْناً عَلَیْهِمْ حَتَّی یَتَفَرَّقُوا یَا عِیسَی کَمْ أُجْمِلُ النَّظَرَ (4)وَ أُحْسِنُ الطَّلَبَ وَ الْقَوْمُ فِی غَفْلَةٍ لَا یَرْجِعُونَ تَخْرُجُ الْکَلِمَةُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ لَا تَعِیهَا قُلُوبُهُمْ یَتَعَرَّضُونَ لِمَقْتِی وَ یَتَحَبَّبُونَ بِی إِلَی الْمُؤْمِنِینَ (5)یَا عِیسَی لِیَکُنْ لِسَانُکَ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَاحِداً وَ کَذَلِکَ فَلْیَکُنْ قَلْبُکَ وَ بَصَرُکَ وَ اطْوِ قَلْبَکَ وَ لِسَانَکَ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ غُضَّ طَرْفَکَ عَمَّا لَا خَیْرَ فِیهِ (6)فَکَمْ نَاظِرِ نَظْرَةٍ زَرَعَتْ فِی قَلْبِهِ شَهْوَةً وَ وَرَدَتْ بِهِ مَوَارِدَ الْهَلَکَةِ (7)یَا عِیسَی کُنْ رَحِیماً مُتَرَحِّماً وَ کُنْ لِلْعِبَادِ کَمَا تَشَاءُ أَنْ یَکُونَ الْعِبَادُ لَکَ وَ أَکْثِرْ ذِکْرَ الْمَوْتِ وَ مُفَارَقَةَ الْأَهْلِینَ وَ لَا تَلْهُ فَإِنَّ اللَّهْوَ یُفْسِدُ صَاحِبَهُ وَ لَا تَغْفُلْ فَإِنَّ الْغَافِلَ مِنِّی بَعِیدٌ وَ اذْکُرْنِی بِالصَّالِحَاتِ حَتَّی أَذْکُرَکَ یَا عِیسَی تُبْ إِلَیَّ بَعْدَ الذَّنْبِ وَ ذَکِّرْ بِیَ الْأَوَّابِینَ وَ آمِنْ بِی وَ تَقَرَّبْ إِلَی

ص: 291


1- فی الکافی و التحف: ثم یرجع الی ما کان علیه.
2- فی الکافی و التحف: فعلی یتمرد أم بسخطی یتعرض؟.
3- فی الکافی و التحف: فانی آلیت. وأیت أی وعدت. آلیت: حلفت.
4- فی الکافی: کم اطیل النظر؟.
5- فی نسخة من الکافی: و یتحببون بقربی الی المؤمنین.
6- فی الکافی: و کف بصرک عما لا خیر فیه. فکم من ناظر نظرة قد زرعت.
7- فی الکافی: موارد حیاض الهلکة.

الکافی: و هم چنین سر او.

الکافی، أمالی الصدوق: نور در سینه و ضمیرش جای گرفته و حقّ بر زبانش جاری است، و هر جا که باشد همراه حقّ و حقیقت است.

الکافی: اصل او یتیم و گمشده است در برهه­ای از زمان او، از آنچه برای او اراده می­شود.

الکافی، أمالی الصدوق: در حالی که چشمان او می­خوابد قلبش بیدار است و شفاعت مخصوص اوست، و روز قیامت در زمان امّت او به وقوع می­پیوندد، و هنگامی که اصحابش (امّتش) به او

بیعت دادند، دست من بر بالای دستشان بود، پس آنکه عهد و پیمان بشکند بر علیه خود شکسته است، و آنکه وفادار بماند الکافی: به آنچه بدان عهد داده است.

الکافی و أمالی الصدوق: من نیز به وعده خود در مورد اعطای بهشت به او وفادار خواهم بود، پس ستمگران بنی اسرائیل را فرمان ده که کتابهای (نامه­های) او را از بین نبرند و آئین­ها و سنت­هایش را تحریف نکنند، ای عیسی، تو را به تمام آنچه باعث نزدیکی­ات به من می­شود راهنمایی کرده­ام ، و از تمام آنچه باعث دور­ی ات از من می­شود منع نموده­ام، پس خواستار خیر و نیکی برای خویشتن باش.

ای عیسی، به راستی که دنیا شیرین است و من تو را فقط به خاطر اینکه پرستشم کنی در آن به کار گرفته­ام، بنابراین از آنچه تو را برحذر داشته­ام دوری کن و از آنچه از روی کرم خویش به تو بخشیده­ام بهرمند شو،

الکافی: ای عیسی.

الکافی، أمالی الصدوق: مانند بنده­ای گناهکار و خطاکار به اعمال خود بنگر، و سعی کن نگاهت به اعمال دیگران خدایانه نباشد و در این نگاه (و یا در دنیا) زاهد و پارسا باش. ای عیسی، عقل و اندیشه­ات را به کار گیر و به نواحی مختلف زمین نگاه بیانداز و ببین که عاقبت ستمکاران چگونه بوده است. ای عیسی، تمام سفارش­های من در مقام نصیحت تو می­باشد، و تمام سخنان من حقیقت است و تنها من حقّ آشکار و مبین هستم، و حقیقتاً می­گویم: اگر پس از آنکه تو را آگاه ساختم به عصیان و نافرمانی من بپردازی، در مقابل من و مجازاتم هیچ گونه یاور و یاریگری نخواهی داشت. ای عیسی، با ترس از من قلبت را فروتن گردان، و به کسانی که در سطح پایین­تری از تو قرار دارند بنگر نه به آنان که در سطح بالاتری از تو قرار دارند، و آگاه باش که نقطه آغاز هر خطا و گناهی دوست داشتن و حبّ دنیاست، پس دنیا را دوست مدار که من نیز آن را دوست نمی­دارم.

ای عیسی، قلبت را با من خشنود و آرام گردان و در خلوت خویش بسیار مرا یاد کن، و بدان که شادی من در آن است که از روی خوف و طمع به درگاهم روی آوری و در این امر سرزنده باش و مانند مردگان نباش.

ص: 298

الْمُؤْمِنِینَ (1)وَ مُرْهُمْ یَدْعُونِی مَعَکَ وَ إِیَّاکَ وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنِّی وَأَیْتُ (2)عَلَی نَفْسِی أَنْ أَفْتَحَ لَهَا بَاباً مِنَ السَّمَاءِ (3)وَ أَنْ أُجِیبَهُ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ یَا عِیسَی اعْلَمْ أَنَّ صَاحِبَ السَّوْءِ یُغْوِی (4)وَ أَنَّ قَرِینَ السَّوْءِ یُرْدِی فَاعْلَمْ مَنْ تُقَارِنُ وَ اخْتَرْ لِنَفْسِکَ إِخْوَاناً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یَا عِیسَی تُبْ إِلَیَّ فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُنِی ذَنْبٌ أَنْ أَغْفِرَهُ وَ أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ یَا عِیسَی اعْمَلْ لِنَفْسِکَ فِی مُهْلَةٍ مِنْ أَجَلِکَ قَبْلَ أَنْ لَا یَعْمَلَ لَهَا غَیْرُکَ وَ اعْبُدْنِی لِیَوْمٍ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ فَإِنِّی أَجْزِی (5)بِالْحَسَنَةِ أَضْعَافَهَا وَ إِنَّ السَّیِّئَةَ تُوبِقُ صَاحِبَهَا وَ تَنَافَسْ فِی الْعَمَلِ الصَّالِحِ (6)فَکَمْ مِنْ مَجْلِسٍ قَدْ نَهَضَ أَهْلُهُ وَ هُمْ مُجَارُونَ مِنَ النَّارِ یَا عِیسَی ازْهَدْ فِی الْفَانِی الْمُنْقَطِعِ وَ طَأْ رُسُومَ مَنَازِلِ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ فَادْعُهُمْ وَ نَاجِهِمْ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ فَخُذْ مَوْعِظَتَکَ مِنْهُمْ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ سَتَلْحَقُهُمْ فِی اللَّاحِقِینَ یَا عِیسَی قُلْ لِمَنْ تَمَرَّدَ بِالْعِصْیَانِ وَ عَمِلَ بِالْإِدْهَانِ یَسْتَوْقِعُ عُقُوبَتِی (7)وَ یَنْتَظِرُ إِهْلَاکِی إِیَّاهُ سَیُصْطَلَمُ مَعَ الْهَالِکِینَ طُوبَی لَکَ یَا ابْنَ مَرْیَمَ ثُمَّ طُوبَی لَکَ إِنْ أَخَذْتَ بِأَدَبِ إِلَهِکَ الَّذِی یَتَحَنَّنُ عَلَیْکَ تَرَحُّماً وَ بَدَأَکَ بِالنِّعَمِ مِنْهُ تَکَرُّماً وَ کَانَ لَکَ فِی الشَّدَائِدِ لَا تَعْصِهِ یَا عِیسَی فَإِنَّهُ لَا یَحِلُّ لَکَ عِصْیَانُهُ قَدْ عَهِدْتُ إِلَیْکَ کَمَا عَهِدْتُ إِلَی مَنْ کَانَ قَبْلَکَ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ یَا عِیسَی مَا أَکْرَمْتُ خَلِیقَةً بِمِثْلِ دِینِی وَ لَا أَنْعَمْتُ عَلَیْهَا بِمِثْلِ رَحْمَتِی یَا عِیسَی اغْسِلْ بِالْمَاءِ مِنْکَ مَا ظَهَرَ وَ دَاوِ بِالْحَسَنَاتِ مِنْکَ مَا بَطَنَ فَإِنَّکَ إِلَیَّ رَاجِعٌ.

کا، الکافی یَا عِیسَی أَعْطَیْتُکَ مَا أَنْعَمْتُ بِهِ عَلَیْکَ فَیْضاً مِنْ غَیْرِ تَکْدِیرٍ وَ طَلَبْتُ مِنْکَ قَرْضاً لِنَفْسِکَ فَبَخِلْتَ بِهِ

ص: 292


1- فی الکافی: و تقرب بی الی المؤمنین.
2- فی الکافی: آلیت.
3- فی الکافی: أن أفتح لها بابا من السماء بالقبول.
4- فی الکافی: و اعلم ان صاحب السوء یعدی.
5- فی الکافی: فیه اجزی بالحسنة أضعافها.
6- فی الکافی: قل لمن تمرد علی بالعصیان و عمل بالادهان: لیتوقع عقوبتی.
7- فی الکافی: فامهد لنفسک فی مهلة، و نافس فی العمل الصالح.

ای عیسی، چیزی را شریک من قرار مده، و همیشه نسبت به من در حالت حذر و ترس باش، به سلامتی خویش مغرور نگرد و طوری رفتار نکن که دیگران به تو غبطه بخورند چرا که دنیا متغیّر و زوال پذیر است، و آنچه از نعمت­های دنیا به انسان روی می­آورد مانند آنهایی است که به او پشت کرده­اند (یعنی به دنیا اعتباری نیست)، پس تمام توان خویش را در انجام کارهای نیک به خدمت بگیر و با حقّ و حقیقت همراه باش هرچه که باشد، اگر بعد از شناخت من قطعه قطعه گردانده و سوزانده شوی به من کفر نورز، و با نادانان همراهی نکن،

الکافی: که هر چیزی با هم نشین خود جمع می­گردد.

الکافی، أمالی الصدوق: ای عیسی، اشک چشم­هایت را.

الکافی: به سوی من جاری گردان و با قلبت به درگاه من خاشع و فروتن گَرد. ای عیسی، در حالتهای سختی و گرفتاری مرا بخوان (و از من طلب بخشش کن) که به راستی من گرفتاران و آشوب زدگان را یاری می­بخشم و دعای نیازمندان را اجابت می­گویم، و من مهربان­ترین مهربانانم.(1)

توضیح

الجزریّ گفته است: در این روایت ذکر مسیح علیه السلام بسیار تکرار شده و عیسی علیه السلام مسیح نامیده شده است چرا که او با دستش هیچ مرض و آفتی را مسح نمی­کرد مگر آنکه درمان می­شد؛ و گفته شده: به خاطر اینکه کف پای وی صاف بود و هیچ گودی نداشت؛ یا به خاطر اینکه از شکم مادرش زاده شد در حالی که با روغن مسح شده بود: یا با خاطر اینکه در زمین به گردش و سیاحت می­پرداخت, و گفته شده: مسیح یعنی صدّیق: بسیار راستگو ؛ هم چنین گفته­اند: این کلمه در زبان عبری (مشیحا) بوده و پس از تعریب تبدیل به (مسیح) شده است.

سپس در تفسیر توصیه­های خداوند متعال به عیسی علیه السلام گفته است:

(وصیّة المتحنّن) یعنی: به تو سفارش و توصیه می­کنم حال آنکه با رحمت خویش به تو نیکی کردم و با لطف خویش تو را در پیمودن درجات کمال پرورش دادم, (حین حقّت) که در الکافی (حتّی حقّت) ذکر شده است یعنی: هنگامی که (و یا تا اینکه) ولایت و محبّت من در مورد تو ثابت و واجب شد (یا واجب شود)، به سبب اینکه تو مسرّت و شادمانی مرا طلب می­کنی و هیچ کاری را انجام نمی­دهی مگر آنکه رضایت و خشنودی مرا در پی داشته باشد.

(فبورکتَ): الَبَرکة: رشد و نمو و افزایش، یعنی: علم، ارزش و کمال تو در کودکی و بزرگ سالی افزون گشت، یا اینکه دست و زبان تو را با زنده کرن مردگان و درمان بیماران و آفت زدگان و فراوان کردن خوراک و نوشیدنی اندک، با برکت گرداندم. (کهمّک) یعنی: مرا در نزدیکی خود احساس کن آن­گونه که همّ و غمّ و آنچه به خیالت خطور می­کند به تو نزدیکند، یا به اوامر و فرامین من اهتمام داشته باش آن­گونه که به امورات خویش اهتمام می­ورزی. (ولا تولّ غیری) یعنی: کسی جز مرا ولیّ و سرپرست امور خویش قرار نده، یا حبّ و دوست داشتن خود را به غیر من اختصاص نده. (و احکم) یعنی: در بین مردم با حکمتهای لطیف و نغزی که به تو آموخته­ام قضاوت کن. (نافِس): المنافسة: رغبت به چیزی و یگانه شدن در به دست آوردن آن. (بنصحی) یعنی: به وسیله آنچه در مورد حکم کردن میان ایشان به تو آموخته­ام به خاطر نصیحت من برای ایشان ، یا آن­گونه که من نصیحت کننده و خیرخواه تو هستم تو نیز نصیحت کننده و خیرخواه آنان باش.

و فیروز آبادی گفته است: (البتول): زنی که از مردان دوری گزیده و با آنان قطع رابطه کرده است، و منظور از بتول، مریم عذراء است، بتول از

ص: 299


1- . روضة الکافی : 131-141، أمالی الصدوق : 308-312

عَلَیْهَا لِتَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ یَا عِیسَی تَزَیَّنْ بِالدِّینِ وَ حُبِّ الْمَسَاکِینِ وَ امْشِ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ صَلِّ عَلَی الْبِقَاعِ فَکُلُّهَا طَاهِرٌ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی شَمِّرْ فَکُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ وَ اقْرَأْ کِتَابِی وَ أَنْتَ طَاهِرٌ وَ أَسْمِعْنِی مِنْکَ صَوْتاً حَزِیناً.

کا، الکافی یَا عِیسَی لَا خَیْرَ فِی لَذَاذَةٍ لَا تَدُومُ وَ عَیْشٍ مِنْ صَاحِبِهِ یَزُولُ یَا ابْنَ مَرْیَمَ لَوْ رَأَتْ عَیْنُکَ مَا أَعْدَدْتُ لِأَوْلِیَائِیَ الصَّالِحِینَ ذَابَ قَلْبُکَ وَ زَهَقَتْ نَفْسُکَ شَوْقاً إِلَیْهِ فَلَیْسَ کَدَارِ الْآخِرَةِ دَارٌ تَجَاوَرَ فِیهَا الطَّیِّبُونَ وَ یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ فِیهَا الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ هُمْ مِمَّا یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ أَهْوَالِهَا آمِنُونَ دَارٌ لَا یَتَغَیَّرُ فِیهَا النَّعِیمُ وَ لَا یَزُولُ عَنْ أَهْلِهَا یَا ابْنَ مَرْیَمَ نَافِسْ فِیهَا مَعَ الْمُتَنَافِسِینَ فَإِنَّهَا أُمْنِیَّةُ الْمُتَمَنِّینَ حَسَنَةُ الْمَنْظَرِ طُوبَی لَکَ یَا ابْنَ مَرْیَمَ إِنْ کُنْتَ لَهَا مِنَ الْعَامِلِینَ مَعَ آبَائِکَ آدَمَ وَ إِبْرَاهِیمَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَعِیمٍ لَا تَبْغِی لَهَا بَدَلًا وَ لَا تَحْوِیلًا کَذَلِکَ أَفْعَلُ بِالْمُتَّقِینَ یَا عِیسَی اهْرُبْ إِلَیَّ مَعَ مَنْ یَهْرُبُ مِنْ نَارٍ ذَاتِ لَهَبٍ وَ نَارٍ ذَاتِ أَغْلَالٍ وَ أَنْکَالٍ لَا یَدْخُلُهَا رَوْحٌ وَ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا غَمٌّ أَبَداً قِطَعٌ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ مَنْ یَنْجُ مِنْهَا یَفُزْ وَ لَنْ یَنْجُوَ مِنْهَا مَنْ کَانَ مِنَ الْهَالِکِینَ هِیَ دَارُ الْجَبَّارِینَ وَ الْعُتَاةِ الظَّالِمِینَ وَ کُلِّ فَظٍّ غَلِیظٍ وَ کُلِّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ یَا عِیسَی بِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ رَکِنَ إِلَیْهَا وَ بِئْسَ الْقَرَارُ دَارُ الظَّالِمِینَ إِنِّی أُحَذِّرُکَ نَفْسَکَ فَکُنْ بِی خَبِیراً یَا عِیسَی کُنْ حَیْثُمَا کُنْتَ مُرَاقِباً لِی وَ اشْهَدْ عَلَی أَنِّی خَلَقْتُکَ وَ أَنْتَ عَبْدِی وَ أَنِّی صَوَّرْتُکَ وَ إِلَی الْأَرْضِ أَهْبَطْتُکَ یَا عِیسَی لَا یَصْلُحُ لِسَانَانِ فِی فَمٍ وَاحِدٍ وَ لَا قَلْبَانِ فِی صَدْرٍ وَاحِدٍ وَ کَذَلِکَ الْأَذْهَانُ یَا عِیسَی لَا تَسْتَیْقِظَنَّ عَاصِیاً وَ لَا تَسْتَنْبِهَنَّ لَاهِیاً وَ افْطِمْ نَفْسَکَ (1)عَنِ الشَّهَوَاتِ الْمُوبِقَاتِ وَ کُلُّ شَهْوَةٍ تُبَاعِدُکَ مِنِّی فَاهْجُرْهَا وَ اعْلَمْ أَنَّکَ مِنِّی بِمَکَانِ الرَّسُولِ الْأَمِینِ فَکُنْ مِنِّی عَلَی حَذَرٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ دُنْیَاکَ مُؤَدِّیَتُکَ إِلَیَّ وَ أَنِّی آخُذُکَ بِعِلْمِی وَ کُنْ ذَلِیلَ النَّفْسِ عِنْدَ ذِکْرِی خَاشِعَ الْقَلْبِ حِینَ تَذْکُرُنِی یَقْظَانَ عِنْدَ نَوْمِ الْغَافِلِینَ یَا عِیسَی هَذِهِ نَصِیحَتِی إِیَّاکَ وَ مَوْعِظَتِی لَکَ فَخُذْهَا مِنِّی فَإِنِّی رَبُّ الْعَالَمِینَ یَا عِیسَی إِذَا صَبَرَ عَبْدِی فِی جَنْبِی کَانَ ثَوَابُ عَمَلِهِ عَلَیَّ وَ کُنْتُ عِنْدَهُ حِینَ یَدْعُونِی وَ کَفَی

ص: 293


1- أی افصل نفسک عن الشهوات، و اقطعها عنها. و الموبقات: المهلکات.

صفات فاطمه دختر سرور پیامبران علیهماالسلام نیز می­باشد چرا که به لحاظ فضل و دین داری و شرافت اصل و تبار در میان زنان زمان خویش و زنان امّت یگانه بوده است، هم چنین بتول به معنای زنی است که به خاطر رسیدن به خدا دل از دنیا کنده است.

(و قَلَی الدنیا) یعنی: دنیا را دشمن داشت. (رح من الدنیا) یعنی: هر روز چیزی از وابستگی­های خود به دنیا را قطع کن تا ترک یکباره آن به هنگام فرا رسیدن اجلت برای تو سخت و دشوار نباشد. (ماأنت إلّا بساعتک) یعنی: نمی­دانی پس از این ساعت و این روز زنده می­مانی یا خیر، پس آن را غنیمت بشمار.

(فرَح من الدنیا) یعنی: دنیا را ترک گوی و از نعمت­های آن به اندازه­ای که امورات زندگی­ات بگذرد و تو را کفایت کند بهره بگیر، یا یعنی: آن­گونه باش که هنگام ترک دنیا چیزی جز آنچه امورات ضروری زندگی­ات را می­گذراند را نیاندوخته باشی، و ممکن است که مقصود از (بلغة) هر زاد و توشه اخروی باشد که انسان را به درجات رفیع آن می­رساند.

(و لیکفک الخشن) یعنی: لباسهای زبر و خشن تو را بس باشد، (الجشب) یعنی: غذاهای درشت و نامطبوع، و از ظاهر کلام چنین برمی­آید که (الخشن) و(الجشب) یا صفت برای لباس هستند و یا صفت برای لباس و غذا، (الجشب): درشت و ثقیل. (إلی ما یصیر) یعنی: نهایت لباس و غذا چه می­شود، که لباس به کهنگی و فرسودگی و غذا بدان چه می­بینی(مدفوع) ختم می­شوند.

(کرحمتی): (کاف) یا برای تشبیه است به اصل رحمت و مهربانی و نه کیفیت و اندازه آن، و یا برای تعلیل یعنی: به خاطر مهربانی و رحمتی که نسبت به تو روا داشته­ام. (لذاذة نطقک) یعنی: گفتار لذیذ و دلچسب تو، یا لذت بردن تو از ذکر و یاد من. (طرفک الکلیل) الجزریّ گفته است: طَرف کلیل: چشمی که هنگام نگریستن خیره نشود، یعنی: از سر شرم و حیا به سوی آسمان خیره نشو بلکه با خشوع و فروتنی بنگر، و ممکن است توصیف کردن چشم به ضعف و ناتوانی به خاطر بیان عجز و ناتوانی نیروهای ذاتی مخلوقات باشد.

(تحت أحضانکم): (أحضان) جمع (حِضن) است که به محدوده پایین زیر بغل و مابین ناف و وسط کمر گفته می­شود، این سخن کنایه از ضبط مال حرام با نگاه داشتن و عدم پَس دادن آن به صاحبش می­باشد، و شاید مقصود از (الأصنام) درهم و دینارها و اندوخته­هایی باشد که در خانه­هایشان جمع آوری می­کردند و حقّ خداوند را از آن نمی­پرداختند، آن­گونه که در حدیث آمده است: (ملعونٌ مَن عَبَد الدینار و الدرهم: آن کسی که بنده دینار و درهم باشد ملعون است)، (لعناً علیهم) یعنی: با اجابت خواسته­های دنیایی ستمگران باعث دور شدن آنان از رحمت خویش می­شود، هم چنین اجابت، مهلتی است از جانب من برای غوطه ور شدن در نعمت­ها و هلاکت تدریجی ایشان، و منظور از (التفرّق) دست برداشتن از دعا و یا پراکنده و متفرق شدن به وسیله مرگ است.

ص: 300

بِی مُنْتَقِماً مِمَّنْ عَصَانِی أَیْنَ یَهْرُبُ مِنِّی الظَّالِمُونَ یَا عِیسَی أَطِبِ الْکَلَامَ وَ کُنْ حَیْثُمَا کُنْتَ عَالِماً مُتَعَلِّماً یَا عِیسَی أَفِضْ بِالْحَسَنَاتِ إِلَیَّ حَتَّی یَکُونَ لَکَ ذِکْرُهَا عِنْدِی وَ تَمَسَّکْ بِوَصِیَّتِی فَإِنَّ فِیهَا شِفَاءً لِلْقُلُوبِ.

لی، الأمالی للصدوق قَالَ: وَ کَانَ فِیمَا وَعَظَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام أَیْضاً أَنْ قَالَ لَهُ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی لَا تَأْمَنْ إِذَا مَکَرْتَ مَکْرِی وَ لَا تَنْسَ عِنْدَ خَلْوَتِکَ بِالذَّنْبِ ذِکْرِی (1).

کا، الکافی یَا عِیسَی حَاسِبْ نَفْسَکَ بِالرُّجُوعِ إِلَیَّ حَتَّی تَتَنَجَّزَ ثَوَابَ مَا عَمِلَهُ الْعَامِلُونَ أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ وَ أَنَا خَیْرُ الْمُؤْتِینَ (2)یَا عِیسَی کُنْتَ خَلْقاً بِکَلَامِی وَلَدَتْکَ مَرْیَمُ بِأَمْرِیَ الْمُرْسَلُ إِلَیْهَا رُوحِی جَبْرَئِیلُ الْأَمِینُ مِنْ مَلَائِکَتِی حَتَّی قُمْتَ عَلَی الْأَرْضِ حَیّاً تَمْشِی کُلُّ ذَلِکَ فِی سَابِقِ عِلْمِی یَا عِیسَی زَکَرِیَّا بِمَنْزِلَةِ أَبِیکَ وَ کَفِیلُ أُمِّکَ إِذْ یَدْخُلُ عَلَیْهَا الْمِحْرَابَ فَیَجِدُ عِنْدَهَا رِزْقاً وَ نَظِیرُکَ یَحْیَی مِنْ خَلْقِی وَهَبْتُهُ لِأُمِّهِ بَعْدَ الْکِبَرِ مِنْ غَیْرِ قُوَّةٍ بِهَا أَرَدْتُ بِذَلِکَ أَنْ یَظْهَرَ لَهَا سُلْطَانِی وَ تَظْهَرَ فِیکَ قُدْرَتِی أَحَبُّکُمْ إِلَیَّ أَطْوَعُکُمْ لِی وَ أَشَدُّکُمْ خَوْفاً مِنِّی.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی تَیَقَّظْ وَ لَا تَیْأَسْ مِنْ رَوْحِی وَ سَبِّحْنِی مَعَ مَنْ یُسَبِّحُنِی وَ بِطَیِّبِ الْکَلَامِ فَقَدِّسْنِی.

کا، الکافی یَا عِیسَی کَیْفَ یَکْفُرُ الْعِبَادُ بِی وَ نَوَاصِیهِمْ فِی قَبْضَتِی وَ تَقَلُّبُهُمْ فِی أَرْضِی یَجْهَلُونَ نِعْمَتِی وَ یَتَوَلَّوْنَ عَدُوِّی وَ کَذَلِکَ یَهْلِکُ الْکَافِرُونَ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی إِنَّ الدُّنْیَا سِجْنٌ مُنْتِنُ الرِّیحِ وَحْشٌ وَ فِیهَا مَا قَدْ تَرَی مِمَّا قَدْ أَلَحَّ عَلَیْهِ الْجَبَّارُونَ (3)وَ إِیَّاکَ وَ الدُّنْیَا فَکُلُّ نَعِیمِهَا یَزُولُ وَ مَا نَعِیمُهَا إِلَّا قَلِیلٌ.

کا، الکافی یَا عِیسَی ابْغِنِی عِنْدَ وِسَادِکَ تَجِدْنِی وَ ادْعُنِی وَ أَنْتَ لِی مُحِبٌّ فَإِنِّی أَسْمَعُ السَّامِعِینَ أَسْتَجِیبُ

ص: 294


1- فی الکافی: و لا تنس عند خلوات الدنیا ذکری.
2- فی نسخة: اولئک یؤتون أجرهم مرتین.
3- فی الأمالی: یا عیسی ان الدنیا سجن ضیق منتن الریح و خشن و فیها و حسن فیها خ ل ما قد تری ممّا قد ألح علیه الجبارون. و فی الکافی: یا عیسی ان الدنیا سجن منتن الریح و حسن فیها ما قد تری ممّا قد تذابح علیه الجبارون. قال المصنّف فی کتابه مرآة العقول: قوله: حسن فیها أی زین للناس فیها ما قد تری من زخارفها التی اقتتل علیها الجبارون و ذبح بعضهم بعضا لاجلها.

(مترحماً): (الرَّحم): لطافت و مهربانی قلب، (الترحّم): به کار بستن و اظهار این لطافت و مهربانی. (اذکرنی بالصالحات) یعنی: با انجام کارهای نیک مرا یاد کن، چرا که ذکر و یاد خداوند متعال است که باعث انجام کارهای نیک می­شود، و ذکر خداوند متعال دارای پاداش مخصوص و یا ذکر خیر شدن در جمع فرشتگان است.

(یُغوی) که در الکافی (یُعدی) ذکر شده است یعنی: اخلاق و رفتار زشت و ناپسند خود را به هر که با او هم نشینی کند انتقال می­دهد، گفته می­شود (أعده الداء) یعنی: به مرضی که شخص بیمار گرفتار آن است گرفتار شد. (یُردی) یعنی: هر که با او هم نشینی کند را نابود می­گرداند. (هَل تحسّ منهم مِن أحدٍ) یعنی: آیا چیزی از هیچ یک از آنان احساس می­کنی و می­بینی و یا صدایش را می­شنوی، و (الاصطلام): از ریشه کندن و نابود کردن. (بأدب إلهک) یعنی: با آداب و روشهایی که خداوندت تو را به آنها امر کرده است، و یا شاید منظور متخلّق شدن به اخلاق خداوند باشد. (بمثل رحمتی) یعنی: بهشت یا بخشش و مغفرت من. (فیضاً) یعنی: بسیار و گسترده، و پیداست که مقصود از این خطاب، امّت و پیروان عیسی علیه السلام است نه خود او. آن­گونه که خداوند متعال به پیامبرمان صلی الله علیه و آله می­فرماید: «لئن أشرکتَ لیحطبنّ عملک» {اگر شرک بورزی حتماً اعمالت باطل خواهند شد} که مشخص است مقصود از این سخن، امّت پیامبر و نه خود ایشان است. (الهَون): آرامش و وقار. (و صلی علی البقاع) این سخن بر خلاف باور مشهوری است که اجازه نماز گزاردن در هر نقطه از زمین را مخصوص حضرت محمد صلی الله علیه وآله می­داند، در صورتی که مسیحیان حتماً باید در معابد و کنیسه­ها به نماز و عبادت بپردازند، پس ممکن است که این حکم در میان آنان فقط مخصوص فرائض و یا شخص عیسی علیه السلام باشد.

(شمَّر) یعنی: در عبادت جدیّت به خرج داده چرا که مرگ حتماً فرا می­رسد و اتفاق افتادن هر آنچه که لاجرم فرا می­رسد نزدیک است.

(زهقت) یعنی: نابود شد و از بین رفت. (مع آبائک) یعنی: با پدارن خود خواهی بود، و یا خجستگی از آنِ تو که با ایشان هستی. (الأنکال) جمع (نکل) است به معنای قیدها و پابندهای سخت و محکم. (فکُن بی) یعنی: به یاری من از عیب­های درونی خویش آگاه باش یا از من و هم چنین رحمت، نعمت و مجازاتم آگاه باش تا هوای نفست بر تو غلبه نکند.

(مراقباً لی) یعنی: منتظر فضل و بخشش من می­مانی و از عذابم هراس داری و می­دانی که من از امور نهانی­ات آگاه می­باشم. (لا یصلح لسانان فی فمٍ واحد)

یعنی: این که در حضور قومت چیزی بگویی و در غیاب آنان چیزی دیگر، یا اینکه حق را با باطل در هم آمیزی. (ولا قلبان فی صَدرواحد) یعنی: حبّ و دوستی خداوند با حبّ و دوستی غیر او در یک قلب جمع نمی­شود، پس این دو با هم جمع نمی­شوند مگر آنکه دو قلب داشته باشی که چنین چیزی نیز غیر ممکن است، آن­گونه که خداوند متعال می­فرماید: «ماجعل الله لرجلٍ من قلبین فی جوفَ».(1)

{خداوند در درون هیچ کسی دو قلب قرار نداده است.}

(و کذلک الأذهان) یعنی: دو چیز متضاد مانند جهت گیری به سوی خداوند و دنیا و یا توکّل به خداوند و غیر او در آنِ واحد در یک فکر و ذهن جمع نمی­شوند،

ص: 301


1- . احزاب / 4

لِلدَّاعِینَ إِذَا دَعَوْنِی یَا عِیسَی خَفْنِی وَ خَوِّفْ بِی عِبَادِی لَعَلَّ الْمُذْنِبِینَ أَنْ یُمْسِکُوا عَمَّا هُمْ عَامِلُونَ بِهِ فَلَا یَهْلِکُوا إِلَّا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ یَا عِیسَی ارْهَبْنِی رَهْبَتَکَ مِنَ السَّبُعِ وَ الْمَوْتِ الَّذِی أَنْتَ لَاقِیهِ فَکُلُّ هَذَا أَنَا خَلَقْتُهُ فَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی إِنَّ الْمُلْکَ لِی وَ بِیَدِی وَ أَنَا الْمَلِکُ فَإِنْ تُطِعْنِی أَدْخَلْتُکَ جَنَّتِی فِی جِوَارِ الصَّالِحِینَ.

کا، الکافی یَا عِیسَی إِنِّی إِنْ غَضِبْتُ عَلَیْکَ لَمْ یَنْفَعْکَ رِضَا مَنْ رَضِیَ عَنْکَ وَ إِنْ رَضِیتُ عَنْکَ لَمْ یَضُرَّکَ غَضَبُ الْمُغْضَبِینَ یَا عِیسَی اذْکُرْنِی فِی نَفْسِکَ أَذْکُرْکَ فِی نَفْسِی (1)وَ اذْکُرْنِی فِی مَلَئِکَ أَذْکُرْکَ فِی مَلَإٍ خَیْرٍ مِنْ مَلَإِ الْآدَمِیِّینَ.

کا، الکافی یَا عِیسَی ادْعُنِی دُعَاءَ الْغَرِیقِ (2)الَّذِی لَیْسَ لَهُ مُغِیثٌ یَا عِیسَی لَا تَحْلِفْ (3)بِاسْمِی کَاذِباً فَیَهْتَزَّ عَرْشِی غَضَباً یَا عِیسَی الدُّنْیَا قَصِیرَةُ الْعُمُرِ طَوِیلَةُ الْأَمَلِ وَ عِنْدِی دَارٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ یَا عِیسَی قُلْ لِظَلَمَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَیْفَ أَنْتُمْ صَانِعُونَ إِذَا أَخْرَجْتُ لَکُمْ کِتَاباً یَنْطِقُ بِالْحَقِّ فَتَنْکَشِفُ سَرَائِرُ قَدْ کَتَمْتُمُوهَا (4).

کا، الکافی وَ أَعْمَالٌ کُنْتُمْ بِهَا عَامِلِینَ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی قُلْ لِظَلَمَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ غَسَلْتُمْ وُجُوهَکُمْ وَ دَنَّسْتُمْ قُلُوبَکُمْ أَ بِی تَغْتَرُّونَ أَمْ عَلَیَّ تَجْتَرِءُونَ تَتَطَیَّبُونَ بِالطِّیبِ لِأَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَجْوَافُکُمْ عِنْدِی بِمَنْزِلَةِ الْجِیَفِ الْمُنْتِنَةِ کَأَنَّکُمْ أَقْوَامٌ مَیِّتُونَ یَا عِیسَی قُلْ لَهُمْ قَلِّمُوا أَظْفَارَکُمْ مِنْ کَسْبِ الْحَرَامِ وَ أَصِمُّوا أَسْمَاعَکُمْ عَنْ ذِکْرِ الْخَنَاءِ وَ أَقْبِلُوا عَلَیَّ بِقُلُوبِکُمْ فَإِنِّی لَسْتُ أُرِیدُ صُوَرَکُمْ یَا عِیسَی افْرَحْ بِالْحَسَنَةِ فَإِنَّهَا لِی رِضاً وَ ابْکِ عَلَی السَّیِّئَةِ فَإِنَّهَا لِی سَخَطٌ (5)وَ مَا لَا تُحِبَّ أَنْ یُصْنَعَ بِکَ فَلَا تَصْنَعْهُ بِغَیْرِکَ وَ إِنْ لُطِمَ خَدُّکَ الْأَیْمَنُ فَأَعْطِ

ص: 295


1- ذکره ابن شعبة فی التحف و أسقط قوله: اذکرک فی نفسی.
2- فی الکافی: یا عیسی ادعنی دعاء الحزین الغریق.
3- فی الکافی و التحف: لا تحلف بی کاذبا.
4- فی الکافی و التحف: إذا أخرجت لکم کتابا ینطق بالحق و أنتم تشهدون بسرائر قد کتمتموها.
5- فی الکافی و التحف: فانها شین.

و ممکن است سخن به میان آوردن از زبان و قلب به منظور زمینه سازی برای بیان ذهن بوده باشد یعنی: آن­گونه که قرار گرفتن دو زبان در یک دهان و دو قلب در یک سینه امکان پذیر نیست به همان ترتیب جایز نیست که دو مسئله متضاد در یک ذهن جمع گردند و منشأ بروز نظرات مختلف و دور از هم شوند. )لا تستیقظّن عاصیاً) یعنی: در حالی که خود به انجام نافرمانی می­پردازی دیگران را به آگاهی و هوشیاری فرمان نده، بلکه قبل از اصلاح دیگران به اصلاح خود همّت گمار، و قسمت دوّم یعنی (لا تستنبهنّ لاهیاً) نیز چنین است، ولی مشکل اینجاست که فعل (استیقظ) در زبان عربی به صورت متعدّی استعمال نشده است، پس ممکن است که منظور از این کلام چنین باشد: مواظب باش بیداری و آگاهی تو ناقص و درآمیخته با عصیان و نافرمانی نباشد، یا بیداری و هوشیاری تو پس از ارتکاب عصیان هنگام مرگ نباشد، بنابراین قسمت دوّم (لا تستنبهنّ لاهیاً) در مقام تأسیس می­باشد که از تأکید اولاتر است. (مؤدّیتک إلیّ) یعنی: دنیا تو را با مُردن به من می­رساند و نزدیک می­کند، پس به سبب انجام معاصی تو را مجازات خواهم کرد. (فی جنبی) یعنی: در راه نزدیک شدن به من، و یا در راه اطاعت کردن از من. (و أفِض): از (إفضاء) به معنای (إیصال: رساندن) و یا (إفاضة) به معنای سرعت و چابکی در راه رفتن گرفته شده است، یعنی: به خاطر اینکه بازگشت تو به سوی من است. (بکلامی) یعنی: با لفظ (کُن: باش) و بدون وجود پدر. (و نظیرک یحیی) یعنی: شبیه توست یحیی در پارسایی، عبادت و سایر کمالات، یا در شیوه متولّد شدن از آنجا که وی از پیرمرد سالخورده­ای زاده شد که از بچه دار شدن نا امید گشته بود، پس گویی که یحیی نیز بدون وجود پدر آفریده شده است. (مِن غیر قوّة بها) یعنی: مادر یحیی یائسه گشته بود و بر حسب نیروهای عادی بشر توانایی به دنیا آوردن او را نداشت.

(قد الحّ) که در الکافی (قد تذابح) ذکر شده است: فیروز آبادی گوید: (تذابحوا): برخی از آنان برخی دیگر را ذبح کردند.

(ابغنی عند وسادک) یعنی: هنگامی که برای خوابیدن بر بالش خود تکیه می­دهی مرا طلب کن و به من نزدیک شو، خواهی یافت که چگونه به هنگام خواب از تو محافظت می­کنم و به تو نزدیک هستم، و در این حال نیز دعایت را اجابت می­گویم، یا هنگامی که قصد سر بر بالش نهادن داری یا هنگامی که مردم سر بر بالش نهاده­اند مرا با عبادت کردن طلب کن، درخواهی یافت که چگونه مهربانانه نعمت­های خویش را بر تو گسیل می­دارم. (أذکرک فی نفسی) یعنی: بدون اینکه دیگران اطّلاع یابند رحمتهای مخصوص خویش را بر تو ارزانی می­دارم. (عن ذکر الخنا) یعنی: از گفتن فحش و دشنام و ناسزا .(الأخدان) جمع (الخِدن): دوست. (الحکمة تبکی) : نسبت دادن گریستن به حکمت از باب مجاز است

ص: 302

الْأَیْسَرَ (1)وَ تَقَرَّبْ إِلَیَّ بِالْمَوَدَّةِ جُهْدَکَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ.

کا، الکافی یَا عِیسَی ذِلَّ (2)لِأَهْلِ الْحَسَنَةِ وَ شَارِکْهُمْ فِیهَا وَ کُنْ عَلَیْهِمْ شَهِیداً وَ قُلْ لِظَلَمَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَا أَخْدَانَ السَّوْءِ وَ الْجُلَسَاءَ عَلَیْهِ إِنْ لَمْ تَنْتَهُوا أَمْسَخْکُمْ قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی قُلْ لِظَلَمَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ الْحِکْمَةُ تَبْکِی فَرَقاً مِنِّی وَ أَنْتُمْ بِالضَّحِکِ تَهْجُرُونَ أَتَتْکُمْ بَرَاءَتِی أَمْ لَدَیْکُمْ أَمَانٌ مِنْ عَذَابِی أَمْ تَتَعَرَّضُونَ لِعُقُوبَتِی فَبِی حَلَفْتُ لَأَتْرُکَنَّکُمْ مَثَلًا لِلْغَابِرِینَ ثُمَّ إِنِّی أُوصِیکَ یَا ابْنَ مَرْیَمَ الْبِکْرِ الْبَتُولِ بِسَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ حَبِیبِی مِنْهُمْ أَحْمَدَ (3)صَاحِبِ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ وَ الْوَجْهِ الْأَقْمَرِ الْمُشْرِقِ بِالنُّورِ الطَّاهِرِ الْقَلْبِ الشَّدِیدِ الْبَأْسِ الْحَیِیِّ (4)الْمُتَکَرِّمِ فَإِنَّهُ رَحْمَةٌ لِلْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ عِنْدِی یَوْمَ یَلْقَانِی أَکْرَمُ السَّابِقِینَ عَلَیَّ وَ أَقْرَبُ الْمُرْسَلِینَ مِنِّی الْعَرَبِیُّ الْأُمِّیُّ الدَّیَّانُ بِدِینِی الصَّابِرُ فِی ذَاتِی الْمُجَاهِدُ لِلْمُشْرِکِینَ بِبَدَنِهِ عَنْ دِینِی (5)یَا عِیسَی آمُرُکَ أَنْ تُخْبِرَ بِهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ تَأْمُرَهُمْ أَنْ یُصَدِّقُوا بِهِ وَ یُؤْمِنُوا بِهِ وَ یَتَّبِعُوهُ (6)وَ یَنْصُرُوهُ قَالَ عِیسَی إِلَهِی مَنْ هُوَ قَالَ یَا عِیسَی ارْضَهُ فَلَکَ الرِّضَا قَالَ اللَّهُمَّ رَضِیتُ فَمَنْ هُوَ قَالَ (7)مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً أَقْرَبُهُمْ مِنِّی مَنْزِلَةً وَ أَوْجَبُهُمْ عِنْدِی شَفَاعَةً (8)طُوبَاهُ مِنْ نَبِیٍّ وَ طُوبَاهُ لِأُمَّتِهِ

ص: 296


1- فی الکافی و التحف: فاعطه الایسر.
2- فی التحف «دل» بالمهملة أی أرشدهم و لعله مصحف.
3- فی الکافی: فهو أحمد. و فی تحف العقول: و حبیبی أحمد.
4- الحیی: ذو الحیاء.
5- فی الکافی: المجاهد المشرکین بیده عن دینی. و فی تحف العقول: المجاهد للمشرکین بذبه عن دینی.
6- فی الکافی: و أن یؤمنوا به و أن یتبعوه.
7- فی الکافی: قال عیسی علیه السلام: الهی من هو حتّی ارضیه؟ فلک الرضی، قال هو محمد. و مثله فی تحف العقول الا انه قال: حتی ارضیه ذلک الرضی.
8- فی الکافی و التحف: و أحضرهم شفاعة، طوبی له من نبی و طوبی لامته.

چرا که حکمت باعث و سبب گریستن است، و ممکن است که کلمه­ای به عنوان مضاف در تقدیر باشد یعنی: أهل الحکمة (حکیمان)؛ و این احتمالِ بعید نیز وجود دارد که فعل به صورت (تُبکی : می­گریاند) و بر وزن باب افعال خوانده شود. (تهجرون) از ریشه (هجر) به معنای هذیان و سخنان ناپسند است.

(الغابرین) یعنی: باقی ماندگان. (یوم یلقانی) یعنی: در آن روزی که مرا ملاقات می­کند، سروری و سیادت او آشکار می­گردد، هم چنین ممکن است که ظرف (یَومَ) به کلام مابعد تعلّق داشته باشد. ( الدّیان بدینی) الدّیان : بسیار چیره و مسلّط، یا حاکم و قاضی؛ یعنی: آنان را ناگزیر می­سازد که به دایره دین الهی وارد شوند، یا به حکم و قانون خداوند در میان آنان به قضاوت و داوری می­پردازد، یا اینکه (دیّان) از ریشه (دَانَ: عَبَد : پرستش کرد) باشد بدین معنا که: با دین حقّ به عبادت خداوند می­پردازد. (العزلاء): دهانه زیرین توشه­­دان یا مَشک که غیر از دهانه اصلی است، که جمع آن (عِزالی) با لام مکسور یا مفتوح است، و شُل کردن آن کنایه از فراوانی بارش باران و آبادانی و فراخی زندگی است. (مِن رحیق مختوم) یعنی: از جنس شراب ناب و سر به مُهر ، الجزریّ گوید: (رحیق) از جمله اسمهای شراب است و مقصود از آن، شرابِ بهشتی است، (مختوم): شراب محافظت شده که به خاطر سر به مُهر بودن فاسد نشده است.

فیروز آبادی گوید: (الکُوب): سبویی که دستگیره یا لوله ندارد، و جمع آن (أکواب) می­باشد. و الجزریّ گوید: در حدیث روایت شده که شعار اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در غزوه­ها چنین بوده است: یا منصور أمِت أمِت - ای منصور بمیر بمیر- یعنی: نشانه مخصوص آنان که در جنگ به وسیله آن شناخته می­شدند. (یتیم) یعنی: بدون پدر، یا بی نظیر و یگانه، و یا بی همتای در میان مردم. ( ضالّ بُرهة) یعنی: گمشده طائفه­ و گروهی از مردمان زمان خویش، ( عمّا یُراد به) یعنی: وحی و برانگیخته شدن ( برانگیخته شدن به پیامبری)، یا اینکه معنا چنین باشد: پیامبر در میان قوم خویش گمشده بود و او را به عنوان پیامبر نمی­شناختند، پس گویا که آنان وی را گم کرده بودند سپس او را یافتند، و شرح این موضوع در کتاب احوال پیامبر صلی الله علیه وآله ذکر خواهد شد. (فارتدّ لنفسک): (الارتیاد): طلب کردن و خواستن، یعنی: آنچه را خیر است برای خود طلب کن. (عفواً) یعنی: از روی فضل و بخشش، یا آنچه را که حلال و پاک است. فیروز آبادی گوید: العفو: حلال ترین و پاک­ترین مال، و بهترین و برگزیده­ترین اشیاء، و فضل و نیکی.

(نظر الرب) یعنی: نگاه به اعمال دیگران و محاسبه آن از جایگاه خداوند و نه بنده. (و کُن فیها) یعنی: در آن شیوه نگاه و یا در دنیا. (أطب فی قلبک) یعنی: مرا دوست بدار و از من راضی و خشنود باش، گفته می­شود: (طابت نفسه بکذا) یعنی: از آن خشنود شد و دوستش داشت. (إن تبصبص إلیّ) الجزریّ گوید: گفته می­شود: (بَصبص الکلب بذَنَبه) یعنی: سگ دُمش را تکان داد، و فقط به هنگام ترس یا طمع چنین کاری ار انجام می­دهد. (و لا تغبّط نفسک) چنین پیداست که فعل (تغبّط ) متعدّی است، گفته می­شود: (غبَّطهم) یعنی: آنان را وادار به غبطه خوردن کرد،

ص: 303

إِنْ هُمْ (1)لَقُونِی عَلَی سَبِیلِهِ یَحْمَدُهُ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ أَهْلُ السَّمَاءِ أَمِینٌ مَیْمُونٌ مُطَیَّبٌ (2)خَیْرُ الْمَاضِینَ وَ الْبَاقِینَ (3)عِنْدِی یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ إِذَا خَرَجَ أَرْخَتِ السَّمَاءُ عَزَالِیَهَا وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ زَهْرَتَهَا.

کا، الکافی حَتَّی یَرَوُا الْبَرَکَةَ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق وَ أُبَارِکُ فِیمَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ کَثِیرُ الْأَزْوَاجِ قَلِیلُ الْأَوْلَادِ یَسْکُنُ بَکَّةَ (4)مَوْضِعَ أَسَاسِ إِبْرَاهِیمَ یَا عِیسَی دِینُهُ الْحَنَفِیَّةُ (5)وَ قِبْلَتُهُ مَکِّیَّةٌ وَ هُوَ مِنْ حِزْبِی وَ أَنَا مَعَهُ فَطُوبَاهُ طُوبَاهُ لَهُ الْکَوْثَرُ (6)وَ الْمَقَامُ الْأَکْبَرُ مِنْ جَنَّاتِ عَدْنٍ یَعِیشُ أَکْرَمَ مَعَاشٍ وَ یُقْبَضُ شَهِیداً لَهُ حَوْضٌ أَبْعَدُ مِنْ مَکَّةَ (7)إِلَی مَطْلَعِ الشَّمْسِ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ فِیهِ آنِیَةٌ مِثْلُ نُجُومِ السَّمَاءِ.

کا، الکافی وَ أَکْوَابٌ مِثْلُ مَدَرِ الْأَرْضِ.

لی، الأمالی للصدوق مَاؤُهُ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق عَذْبٌ فِیهِ مِنْ کُلِّ شَرَابٍ وَ طَعْمُ کُلِّ ثِمَارٍ فِی الْجَنَّةِ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً أَبْعَثُهُ عَلَی فَتْرَةٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ (8)یُوَافِقُ سِرُّهُ عَلَانِیَتَهُ وَ قَوْلُهُ فِعْلَهُ لَا یَأْمُرُ النَّاسَ إِلَّا بِمَا یَبْدَؤُهُمْ بِهِ دِینُهُ الْجِهَادُ فِی عُسْرٍ وَ یُسْرٍ تَنْقَادُ لَهُ الْبِلَادُ وَ یَخْضَعُ لَهُ صَاحِبُ الرُّومِ عَلَی دِینِهِ وَ دِینِ أَبِیهِ إِبْرَاهِیمَ وَ یُسَمِّی عِنْدَ الطَّعَامِ وَ یُفْشِی السَّلَامَ وَ یُصَلِّی وَ النَّاسُ نِیَامٌ لَهُ کُلُّ یَوْمٍ خَمْسُ صَلَوَاتٍ مُتَوَالِیَاتٍ.

کا، الکافی یُنَادِی إِلَی الصَّلَاةِ کَنِدَاءِ الْجَیْشِ بِالشِّعَارِ وَ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَفْتَتِحُ بِالتَّکْبِیرِ وَ یَخْتَتِمُ بِالتَّسْلِیمِ وَ یَصُفُّ قَدَمَیْهِ فِی الصَّلَاةِ کَمَا تَصُفُّ الْمَلَائِکَةُ أَقْدَامَهَا وَ یَخْشَعُ

ص: 297


1- فی بعض نسخ الکافی: إذ هم. و فی تحف العقول: انهم.
2- فی الکافی: طیب مطیب.
3- فی الکافی: خیر الباقین عندی.
4- قال یاقوت: بکة: هی مکّة بیت اللّه الحرام ابدلت المیم باء؛ و قیل: بکة بطن مکّة. و قیل: موضع البیت و المسجد و مکّة و ما وراءه؛ و قیل: البیت مکّة و ما ولاه بکة، و قال ابن الکلبی سمیت مکّة لأنّها بین جبلین بمنزلة المکوک. و قال أبو عبیدة: بکة اسم لبطن مکّة و ذلک انهم یتباکون فیه أی یزدحمون؛ و قیل: مکّة: موضع البیت، و بکة: موضع القریة؛ و قیل: بکة موضع البیت، و مکّة: الحرم کله. و قیل: بکة: الکعبة و المسجد، و مکّة: ذو طوی و هو بطن مکّة.
5- فی الکافی و الأمالی: دینه الحنیفیة. و فی الکافی: و قبلته یمانیة.
6- فی الکافی و الأمالی: فطوبی له ثمّ طوبی له، له الکوثر. و فیه: أکرم من عاش.
7- فی الکافی و الأمالی: أکبر من بکة.
8- فی الکافی و الأمالی: لم یظمأ أبدا، و ذلک من قسمی له و تفضیلی إیّاه علی فترة بینک و بینه.

پس معنای عبارت چنین است: در امور دنیایی خود را در جایگاهی قرار نده که باعث شوی مردم بدان غبطه خورند، و یا خود را در موقعیتی قرار نده که به آنچه مردم دارند غبطه خوری بخوری، و معنای نخست صحیح­تر به نظر می­رسد. (فإنّ الشیء یکون مع الشیء) یعنی: هر عملی را عکس العملی است، یا هر چیزی با هم جنس خود می­باشد، پس با نادانان نباش که مانند آنان خواهی شد.

روایت 15.

أمالی الصدوق : از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام بر قومی گذر کرد که می­گریستند، پس گفت: اینان بر چه می­گریند؟ در جواب گفته شد: بر گناهانشان، گفت: باید گناهان را ترک کنند تا بخشیده شوند.(1)

روایت 16.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام به حواریّون گفت: ای بنی اسرائیل، اگر دینتان در امان بود به خاطر نعمت­هایی دنیایی که از دست می­دهید غمگین نباشید، آن­گونه که اهل دنیا بر آنچه که از دینشان از دست می­دهند غمگین نمی­شوند اگر دنیای­شان در امان باشد.(2)

در کتاب حسین بن سعید و النوادر نظیر این روایت نقل شده است.(3)

روایت 17.

تحف العقول: نصیحت­های مسیح علیه السلام در انجیل و غیرآن. و از حکمت­های او چنین است: خوشا به حال آنان که یکدیگر را مورد رحم و عطوفت قرار می­دهند که هم ایشان در روز قیامت مورد رحمت قرار می­گیرند.

خجستگی از آنِ کسانی که به اصلاح در بین مردم می­پردازند که هم آنان در روز قیامت از مقرّبان درگاه الهی هستند. خوشا به حال آنان که قلب­هایشان پاک و مطهّر است، آنان در روز قیامت خداوند را زیارت می­کنند. سعادت از آنِ کسانی که در دنیا متواضع و فروتن هستند، آنان در روز قیامت منبرهای پادشاهی را به ارث می­برند. فرخندگی از آنِ مستمندان که ملکوت آسمان نصیب ایشان است. خوشا به حال اندوه­گینان، آنان کسانی هستند که شادمان می­گردند. فرخندگی از آنِ کسانی که از سر خشوع و فروتنی گرسنگی و تشنگی را به جان می­خرند، آنان همان کسانی­اند که پیشی می­گیرند. خوشا به سعادت آنان که به خاطر طهارت و پاکی بر خود آب جاری می­سازند، به راستی که ملکوت آسمان از آنِ ایشان است. خوشا به حال شما اگر مورد حسد و دشنام و ناسزا قرار گیرید و هر سخن زشت و دروغی در مورد شما گفته شود، درآن هنگام شادمان و خشنود گردید چرا که اجر و پاداشتان در آسمان افزون گشته است.

ص: 304


1- . أمالی الصدوق : 297
2- . أمالی الصدوق : 297
3- . نسخه خطی

لِی قَلْبُهُ.

کا، الکافی وَ رَأْسُهُ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق النُّورُ فِی صَدْرِهِ وَ الْحَقُّ فِی لِسَانِهِ (1)وَ هُوَ مَعَ الْحَقِّ حَیْثُمَا کَانَ.

کا، الکافی أَصْلُهُ یَتِیمٌ ضَالٌّ بُرْهَةً مِنْ زَمَانِهِ عَمَّا یُرَادُ بِهِ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق تَنَامُ عَیْنَاهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ لَهُ الشَّفَاعَةُ وَ عَلَی أُمَّتِهِ تَقُومُ السَّاعَةُ وَ یَدِی فَوْقَ أَیْدِیهِمْ إِذَا بَایَعُوهُ (2)فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی

کا، الکافی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق وَفَیْتُ لَهُ بِالْجَنَّةِ فَمُرْ ظَلَمَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا یَدْرُسُوا (3)کُتُبَهُ وَ لَا یُحَرِّفُوا سُنَّتَهُ وَ أَنْ یُقْرِءُوهُ السَّلَامَ فَإِنَّ لَهُ فِی الْمَقَامِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ یَا عِیسَی کُلُّ مَا یُقَرِّبُکَ مِنِّی فَقَدْ دَلَلْتُکَ عَلَیْهِ وَ کُلُّ مَا یُبَاعِدُکَ مِنِّی قَدْ نَهَیْتُکَ عَنْهُ (4)فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ (5)یَا عِیسَی إِنَّ الدُّنْیَا حُلْوَةٌ وَ إِنَّمَا اسْتَعْمَلْتُکَ فِیهَا لِتُطِیعَنِی (6)فَجَانِبْ مِنْهَا مَا حَذَّرْتُکَ وَ خُذْ مِنْهَا مَا أَعْطَیْتُکَ عَفْواً.

کا، الکافی یَا عِیسَی.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق انْظُرْ فِی عَمَلِکَ نَظَرَ الْعَبْدِ الْمُذْنِبِ الْخَاطِئِ وَ لَا تَنْظُرْ فِی عَمَلِ غَیْرِکَ نَظَرَ الرَّبِّ (7)وَ کُنْ فِیهَا زَاهِداً وَ لَا تَرْغَبْ فِیهَا فَتَعْطَبَ یَا عِیسَی اعْقِلْ وَ تَفَکَّرْ وَ انْظُرْ فِی نَوَاحِی الْأَرْضِ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِینَ یَا عِیسَی کُلُّ وَصِیَّتِی نَصِیحَةٌ لَکَ وَ کُلُّ قَوْلِی.

کا، الکافی لَکَ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق حَقٌّ وَ أَنَا الْحَقُّ الْمُبِینُ وَ حَقّاً أَقُولُ لَئِنْ أَنْتَ عَصَیْتَنِی بَعْدَ أَنْ أَنْبَأْتُکَ مَا لَکَ مِنْ دُونِی وَلِیٌّ وَ لَا نَصِیرٌ یَا عِیسَی ذَلِّلْ قَلْبَکَ بِالْخَشْیَةِ وَ انْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ أَسْفَلَ مِنْکَ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ رَأْسَ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ ذَنْبٍ حُبُّ الدُّنْیَا فَلَا تُحِبَّهَا فَإِنِّی لَا أُحِبُّهَا یَا عِیسَی أَطِبْ بِی (8)قَلْبَکَ وَ أَکْثِرْ ذِکْرِی فِی الْخَلَوَاتِ وَ اعْلَمْ أَنَّ سُرُورِی أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَیَّ وَ کُنْ فِی ذَلِکَ حَیّاً وَ لَا تَکُنْ مَیِّتاً

ص: 298


1- فی الکافی: و الحق علی لسانه و هو علی الحق حیثما کان.
2- الکافی خال عن قوله: إذا بایعوه.
3- فی الکافی: أن لا یدرسوا.
4- فی الکافی: فقد نهیتک عنه.
5- أی فاطلب.
6- الکافی و التحف خالیان عن قوله: لتطیعنی.
7- فی الکافی: و لا تنظر فی عمل غیرک بمنزلة الرب.
8- فی الکافی و التحف: أطب لی.

و گوید: ای بندگان زشتی، آیا مردم را به خاطر باور نداشتن به ظنّ و گمان خویش سزنش می­کنید حال آنکه خودتان را به خاطر عدم اعتقاد به امور حتمی و آشکار ملامت نمی­کنید؟

ای بندگان دنیا، موهایتان را می­تراشید و لباس­هایتان را کوتاه می­گردانید و سرهای خویش را کج نگاه می­دارید در حالی که حقد و کینه را از قلب­هایتان نمی­زدایید؟! ای بندگان دنیا، مَثَل شما مثل قبرهای بلند و مرتفع است که بیرون آنها بینندگان را شگفت زده می­کند در صورتی که در داخل آنها استخوان مردگان قرار دارد و با گناهان پُر گشته­اند. ای بندگان دنیا، همانا مثل شما مثل چراغی است که برای مردم باعث روشنایی است حال آنکه خود را می­سوزاند! ای بنی اسرائیل، در مجالس علماء جا را بر یکدیگر تنگ کنید (فراوان حضور یابید) اگر چه مجبور شوید روی زانو هایتان بنشینید، به راستی که خداوند قلب­های مرده را با نور حکمت زنده می­گرداند آن­گونه که زمین مرده را با قطرات تند باران زنده می­گرداند. ای بنی اسرائیل، سخن گفتن اندک، حکمتی بس بزرگ است، پس سکوت پیشه سازید که آن آرامش و آسایشی نیکو است و بار مسؤولیت را کاهش می­دهد و گناهان را سبک می­گرداند، و دروازه دانش و آگاهی که صبر است را محکم گردانید. همانا خداوند کسی که بدون هیچ دلیلی بسیار می­خندد و بدون هیچ نیاز و حاجتی بسیار رفت و آمد می­کند را دشمن می­دارد، و حاکمی که به سان چوپان از رعیّتش غافل نمی­ماند ا دوست می­دارد، در نهان­خانه خویش از خداوند شرم و حیا داشته باشید آن­گونه که در مواقع علنی از مردم شرم می­کنید و خجالت می­کشید، و آگاه باشید که سخنان حکمت آمیز گمشده انسان مؤمن هستند، پس این سخنان را قبل از اینکه برچیده شوند به گوش جان بسپارید- منظور از برچیده شدن سخنان حکت آمیز از بین رفتن روایت کنندگان آن است- ای صاحب دانش و آگاهی ، علماء را به خاطر علم و دانش ایشان بزگ بدار و کشمکش و منازعه ایشان را رها کن، و نادانان را فقط به خاطر جهل و نادنی ایشان کوچک و خوار بپندار و طردشان نکن، ولی آنان را وادار به اقرار به حقیقت کن و آگاهشان ساز، ای صاحب علم و آگاهی، بدان هر نعمتی که از عهده شکرش برنیایی به منزله کار زشتی است که به خاطر انجام آن بازخواست خواهی شد. ای صاحب علم، بدان هر معصیتی که از توبه کردن در مورد آن عاجز باشی به منزله مجازاتی است که بدان گرفتار می­شوی. ای صاحب علم، خود را برای مصیبت و بلایی که نمی­دانی چه وقت تو را در بر می­گیرد آماده ساز قبل از آنکه غافلگیرت کند. و عیسی علیه السلام به یارانش گفت: چه می­پندارید اگر کسی بر برادر خویش گذر کند پس ببیند که لباس از عورتش کنار زده شده است،

ص: 305

یَا عِیسَی لَا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً وَ کُنْ مِنِّی عَلَی حَذَرٍ وَ لَا تَغْتَرَّ بِالصِّحَّةِ وَ لَا تُغَبِّطْ نَفْسَکَ فَإِنَّ الدُّنْیَا کَفَیْ ءٍ زَائِلٍ وَ مَا أَقْبَلَ مِنْهَا کَمَا أَدْبَرَ فَنَافِسْ فِی الصَّالِحَاتِ جُهْدَکَ وَ کُنْ مَعَ الْحَقِّ حَیْثُمَا کَانَ وَ إِنْ قُطِعْتَ وَ أُحْرِقْتَ بِالنَّارِ فَلَا تَکْفُرْ بِی بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ لَا تَکُنْ مَعَ الْجَاهِلِینَ.

کا، الکافی فَإِنَّ الشَّیْ ءَ یَکُونُ مَعَ الشَّیْ ءِ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق یَا عِیسَی صُبَّ.

کا، الکافی إِلَیَّ.

کا، الکافی لی، الأمالی للصدوق الدُّمُوعَ مِنْ عَیْنَیْکَ وَ اخْشَعْ لِی بِقَلْبِکَ یَا عِیسَی اسْتَغْفِرْنِی (1)فِی حَالاتِ الشِّدَّةِ فَإِنِّی أُغِیثُ الْمَکْرُوبِینَ وَ أُجِیبُ الْمُضْطَرِّینَ وَ أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ(2).

بیان

قال الجزری قد تکرر فیه ذکر المسیح علیه السلام فسمی به لأنه کان لا یمسح بیده ذا عاهة إلا برئ و قیل لأنه کان أمسح الرجل لا أخمص له و قیل لأنه خرج من بطن أمه ممسوحا بالدهن و قیل لأنه کان یمسح الأرض أی یقطعها و قیل المسیح الصدیق و قیل هو بالعبرانیة مشیحا فعربت.

قوله تعالی وصیة المتحنن أی أوصیک و قد أحسنت إلیک برحمتی و ربیتک فی درجات الکمال بلطفی حین حقت و فی الکافی حتی حقت أی ثبتت و وجبت لک ولایتی و محبتی بسبب أنک تطلب مسرتی و لا تفعل إلا ما یوجب رضای.

قوله فبورکت البرکة النمو و الزیادة أی زید فی علمک و قربک و کمالک فی صغرک و کبرک أو جعلتک ذا برکة فی الید و اللسان بإحیاء الموتی و إبراء ذوی العاهات و تکثیر القلیل من الطعام و الشراب قوله کهمک أی اجعلنی و اتخذنی قریبا منک کقرب همک و ما یخطر ببالک منک أو اهتم بأوامری کما تهتم بأمور نفسک قوله و لا تول غیری أی لا تتخذ غیری ولی أمرک أو لا تجعل حبک لغیری قوله و احکم أی اقض بین الناس بما علمتک من لطائف الحکمة قوله نافس المنافسة الرغبة فی الشی ء و الانفراد به قوله بنصحی أی بما علمتک للحکم بینهم لنصحی لهم أو کما أنی لک ناصح فکن أنت ناصحا لهم.

و قال الفیروزآبادی البتول المنقطعة عن الرجال و مریم العذراء و فاطمة بنت

ص: 299


1- فی الکافی و التحف: استغث بی.
2- روضة الکافی: 131- 141، الأمالی: 308- 312.

آیا عورت او را نمایان می­سازد یا آنچه را ظاهر گشته می­پوشاند؟ گفتند: بلکه آنچه را ظاهر گشته می­پوشاند، عیسی گفت: هرگز، بلکه شما پوشش از آن بر می­دارید! پس پی بردند که این ضرب المثل را در مورد ایشان به کار برده است، و گفتند: ای روح خدا، چنین چیزی چگونه ممکن است؟ گفت: آن مرد در میان شما و از قوم شماست، بر عورت برادر خویش مطلّع گشته و آن را نپوشانده است. حقیقتاً به شما می­گویم: شما را می­آموزم تا بدانید و آگاه باشید نه اینکه به خود مغرور شوید، به راستی که هرگز به آنچه می­خواهید دست نمی­یابید مگر با ترک آنچه آروزی نفسانی شماست، و هرگز به آنچه آرزو دارید دست نخواهید یافت مگر با صبر کردن بر آنچه از آن کراهت و تنفّر دارید، از نظر انداختن پرهیز کنید که به راستی شهوت را در قلب­ها می­کارد و صاحب خویش را دچار فتنه می­گرداند، خوشا به سعادت کسانی که دیده بصیرت خویش را در قلب­­شان و نه در نظر و نگاه چشم­شان جای می­دهند؛ مانند بنده و برده مردم به عیب­های ایشان بنگرید نه مانند ارباب، همانا که مردم دو دسته­اند: آنکه گرفتار بلا و مصیبت است که به او رحم و شفقت روا دارید و آنکه بلا و مصیبت از او دور است و در سلامت به سر می­برد که خدا را به خاطر این عافیت شکر گزارید.

ای بنی اسرائیل، آیا از خدا شرم نمی­دارید؟ همانا هیچ یک از شما نوشیدنی­اش گوارا نمی­شود مگر آنکه آن را از خار و خاشاک پالوده گرداند، و اهمیت نمی­دهد اگر این خار و خاشاک به اندازه شاخه­های درختی انبوه درهم رفته باشد، آیا نشنیده­اید که در تورات به شما گفته شده: صِله رحم به جا آورید و خویشاوندان خود را بی نیاز گردانید؟ اکنوم من به شما می­گویم: با هر کسی که با شما قطع رابطه می­کند ارتباط برقرار کنید، هر که شما را از چیزی منع می­کند شما به او بخشش کنید، و به هر که در حقّ شما بدی روا می­دارد نیکی کنید، بر آنکه شما را دشنام و ناسزا می­گوید سلام فرستید، انصاف را در مورد آنکه با شما دشمنی و خصومت می­کند به پا دارید، و هر که شما را مورد ستم قرار می­دهد ببخشید، آن­گونه که شما دوست دارید بدی­هایتان بخشوده شود، پس از بخشش خداوند نسبت به خود پند و عبرت آموزید، آیا نمی­بینید که خورشید او بر نیکوکاران و بدکاران شما به صورت یکسان طلوع می­کند و باران او بر صالحان و گناهکاران شما به یک اندازه فرو می­ریزد؟ اگر شما فقط کسانی را دوست بدارید که شما را دوست دارند و تنها به کسانی نیکی کنید که در حقّ شما نیکی روا می­دارند و فقط به کسانی پاداش نیک دهید که شما را چیزی بخشیده­اند، پس دراین صورت فضل و برتری شما بر دیگران در چیست؟ چنین اعمالی را سفیهانی که هیچ گونه فضل و برتری و دانش و آگاهی ندارند نیز انجام می­دهند، ولی اگر شما می­خواهید که از دوستان و برگزیدگان خداوند باشید به آنکه به شما بدی روا می­دارید نیکی کنید، هرکه به شما ستم می­کند را عفو کنید، به هر که از شما روی می­گرداند سلام فرستید، سخنم را بشنوید و سفارشم را حفظ کنید و نگاه دارید، و به عهدی که با من بسته­اید پایبند باشید تا مانند علماء و دانشمندان باشید.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا قلب­های شما آن جایی است که گنج­ها و اندوخته­های شما قرار دارد، و این گونه مردم اموال خویش را دوست می­دارند

ص: 306

سید المرسلین علیهما الصلاة و السلام لانقطاعها عن نساء زمانها و نساء الأمة فضلا و دینا و حسبا و المنقطعة عن الدنیا إلی الله.

قوله و قلی الدنیا أی أبغضها قوله رح من الدنیا أی اقطع عنک کل یوم شیئا من علائق الدنیا لکیلا یصعب علیک مفارقتها عند حلول أجلک قوله ما أنت إلا بساعتک أی لا تعلم بقاءک بعد تلک الساعة و هذا الیوم فاغتنمها. (1)قوله فرح من الدنیا أی اترک الدنیا و اکتف منها بالبلاغ و الکفاف أو کن بحیث إذا فارقت الدنیا لم تکن أخذت منها سوی البلغة و یحتمل أن یکون المراد بالبلغة ما یبلغ الإنسان من زاد الآخرة إلی درجاتها الرفیعة.

قوله و لیکفک الخشن أی من الثیاب الجشب أی من الطعام و الظاهر کونهما إما صفة للثیاب أو لهما و الجشب الغلیظ قوله إلی ما یصیر أی الثوب و الطعام فإن مصیر الأول إلی البلی و الثانی إلی ما تری.

قوله کرحمتی الکاف إما للتشبیه فی أصل الرحمة لا فی کیفیتها و قدرها أو للتعلیل أی لرحمتی إیاک قوله لذاذة نطقک أی نطقک اللذیذ أو التذاذک بذکری قوله طرفک الکلیل قال الجزری طرف کلیل إذا لم یحقق المنظور به أی لا تحدق النظر إلی السماء حیاء بل انظر بتخشع و یحتمل أن یکون وصف الطرف بالکلال لبیان عجز قوی المخلوقین.

قوله تحت أحضانکم جمع الحضن و هو ما دون الإبط إلی الکشح (2)و هو کنایة عن ضبط الحرام بحفظه و عدم رده إلی أهله و لعل المراد بالأصنام الدراهم و الدنانیر و الذخائر التی کانوا یحرزونها فی بیوتهم و لا یؤدون حق الله منها

کَمَا وَرَدَ فِی الْخَبَرِ مَلْعُونٌ مَنْ عَبَدَ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ.

قوله لعنا علیهم أی إجابتی للظالمین فیما یطلبون من دنیاهم موجب لبعدهم عن رحمتی و استدراج منی لهم و التفرق إما عن الدعاء أو بالموت.

ص: 300


1- فی نسخة: فاغتنمهما.
2- الابط: باطن الکتف. الکشح: ما بین السرة و وسط الظهر.

و جان­هایشان مشتاق آن است،

پس گنج­ها و اندوخته­های خود را در آسمان قرار دهید، جایی که بید و موریانه آنها را نمی­خورند و سارقان بدانها دست نمی­یازند.

حقیقتاً به شما می­گویم: بنده و برده از عهده خدمت کردن به دو آقا و سرور بر نمی­آید، و هرچه تلاش کند ناگزیر یکی از آن دو را بر دیگری برتری می­دهد، و همین گونه حبّ خداوند و حبّ دنیا برای شما در یک جا جمع نمی­شوند. حقیقتاً به شما می­گویم: به راستی که بدترین مردم دانشمندی است که دنیا را بر دانش خویش ترجیح می­دهد، پس دنیا را دوست می­دارد و آن را طلب می­کند و در راه به دست آوردنش به شدت تلاش می­کند، حتی اگر بتواند مردم را در سرگردانی قرار دهد چنین می­کند، گستردگی نور خورشید چه سودی به شخص نابینا می­رساند در حالی که آن را نمی­بیند؟ این گونه علم و دانشِ عالم و دانشمند نیز به او سودی نمی­رساند اگر به آن عمل نکند، میوه­های درختان چه بسیارند حال آنکه همه آنها سودمند نیستند و خورده نمی­شوند! و دانشمندان چه فراوانند حال آنکه همه آنها از دانشی که دارند سود نمی­برند! و زمین چه فراخ است حال آنکه هر جایش قابل سکونت نیست! و سخنوران چه بسیارند حال آنکه همه سخنان آنان تصدیق نمی­شود! پس خود را در امان نگاه دارید از علماء و دانشمندان دروغگویی که لباسهای پشمین (مخصوص عبادت) برتن دارند و سرهایشان را به سوی زمین کج می­کنند، از زیر ابروهایشان به سان گرگ­ها می­نگرند، و سخنان ایشان با افعالشان مخالفت دارد، آیا از درخت خار انگور و از حنظل (هندوانه ابوجهل) انجیر چیده می­شود؟ و به همین ترتیب سخن دانشمند دروغگو تأثیری جز دروغ ندارد، و تمام کسانی که سخن می­گویند راستگو نیستند. حقیقتاً به شما می­گویم: همانا درختان و گیاهان در دشتها می­رویند نه در صخره صفا، حکمت نیز در قلب انسان متواضع و فروتن پرورش می­یابد نه انسان متکبّر و زورگو؛ آیا نمی­دانید هر که سرش را تا سقف او را پناه می­دهد، همین گونه خداوند هر که را در مقابلش متواضع و فروتن نباشد به زیر می­کشد و پایین می­آورد، و هرکه را در مقابلش متواضع و فروتن باشد والا و رفیع می­گرداند، همانا در هر حالی عسل در مَشک سالم نمی­ماند و در قلب­ها نیز در هر حالی حکمت پرورش نمی­یابد، اگر مَشک سوراخ یا خشک نشده و بوی آن تغییر نکرده باشد ظرف خوبی برای عسل می­باشد، همین طور اگر شهوت قلبها را نشکافته و طمع آنها را آلوده نکرده و نعمت­ها سخت و با قساوتشان نگردانده باشند، محلّ خوبی برای پرورش حکمت خواهند بود.

ص: 307

قوله مترحما الرحم رقة القلب و الترحم إعمالها و إظهارها قوله و اذکرنی بالصالحات أی بفعل الأعمال الصالحة فإنها مسببة عن ذکره تعالی و ذکره تعالی له إثابته أو ذکره فی الملإ الأعلی بخیر قوله یغوی و فی الکافی یعدی أی یؤثر أخلاقه الذمیمة فیمن یصاحبه یقال أعداه الداء و هو أن یصیبه مثل ما بصاحب الداء.

قوله یردی أی یهلک من یقارنه قوله تعالی هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أی هل تشعر بأحد منهم و تراه أو تسمع صوته و الاصطلام الاستیصال قوله بأدب إلهک أی بالآداب التی أمرک بها إلهک أو المراد التخلق بأخلاق الله قوله بمثل رحمتی أی الجنة أو المغفرة قوله فیضا أی کثیرا واسعا و الظاهر أن المقصود بهذا الخطاب أمته علیه السلام کقوله تعالی لنبینا صلی الله علیه و آله لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ و الهون السکینة و الوقار قوله و صل علی البقاع هذا خلاف ما هو المشهور من أن جواز الصلاة فی کل البقاع من خصائص نبینا صلی الله علیه و آله بل کان یلزمهم الصلاة فی معابدهم فیمکن أن یکون هذا الحکم فیهم مختصا بالفرائض أو بغیره من أمته.

قوله شمر أی جد فی العبادة فإن الموت آت و کل ما هو آت قریب قوله و زهقت أی هلکت و اضمحلت قوله مع آبائک أی تکون معهم أو طوبی لک معهم و الأنکال جمع النکل بالکسر و هو القید الشدید قوله فکن بی أی بمعونتی خبیرا بعیوب نفسک أو کن عالما بی و برحمتی و نعمتی و عقوبتی حتی لا تغلبک نفسک قوله مراقبا لی أی تنتظر فضلی و إحسانی و تخاف عذابی و تعلم أنی مطلع علی سرائر أمرک قوله تعالی لا یصلح لسانان فی فم واحد أی بأن تقول فی حضور القوم شیئا و فی غیبتهم غیره أو تمزج الحق بالباطل و لا قلبان فی صدر واحد أی لا یجتمع حبه تعالی و حب غیره فی قلب واحد فلا یجتمعان إلا بأن یکون لک قلبان و هو محال کما قال تعالی ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ (1)قوله تعالی و کذلک الأذهان أی لا یجتمع شیئان متضادان فی ذهن واحد

ص: 301


1- الأحزاب: 4.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا آتش در یک خانه شعله ور می­گردد و پیوسته از خانه­ای به دیگری انتقال می­یابد تا اینکه در نهایت خانه­های بسیاری را طعمه خویش می­گرداند، مگر اینکه ساکنان خانه نخست از انتقال آتش جلوگیری و چهارچوب خانه را ویران کنند، پس آتش جایی برای شعله­ور شدن در آن نداشته باشد، هم چنین اگر در ابتدا در مقابل اولین ظالم مقاومت صورت گیرد و جلو اعمال او گرفته شود، بعداز او پیشوای ظالمی باقی نمی­ماند تا به او اقتدا کنند، آن­گونه که اگر آتش در خانه نخست چوبها و صفحه­هایی را برای سوزاندن نیابد چیزی را نمی­سوزاند.

حقیقتاً به شما می­گویم: هرکس به ماری نگاه کند که قصد هم نوع خود کرده تا نیشش بزند و آن را باز ندارد تا اینکه هم نوعش را می­کُشد، درامان نباشد از اینکه شریک در قتل آن مار باشد، همین گونه هرکس به برادر خویش در حین ارتکاب گناه نگاه کند و او را از عاقبت آن آگاه نسازد تا اینکه گناه او را در بر می­گیرد، درامان نباشد از اینکه در گناه برادر خویش شریک باشد. هرکسی که توانایی تغییر ستمگر را داشته باشد و تغییرش ندهد بسان او خواهد بود، و ظالم چگونه می­ترسد حال آنکه در میان شما در امان است و نهی نمی­شود و تغییر داده نمی­شود و در مقابل اعمال او منعی ایجاد نمی­شود و مقاومتی صورت نمی­گیرد، پس چگونه ظالمان از اعمال خویش کوتاه بیایند یا به خود غرّه نشوند؟ کافی است یکی از شما بگوید: من خود ستم نمی­کنم و هرکه می­خواهد ستم کند، سپس ظلم و ستم را مشاهده کند ولی آن را تغییر ندهد، پس اگر مسأله به صورتی بود که شما می­گویید وقتی عذاب در دنیا بر ستمگران نازل شد آنان که ستم نکرده بودند به همراه ستمگران مجازات نمی­شدند.

وای بر شما ای بندگان بدی! چگونه امید دارید که خداوند شما را از ترس و هراس روز قیامت در امان نگاه دارد در حالی که در اطاعت اوامر خداوند از مردم هراس دارید، و ایشان را در معصیت خداوند فرمان می­برید و به عهد و پیمانهایی که به آنها داده­اید و ناقض عهد و پیمان خداوند است وفادار می­مانید؟ حقیقتاً به شما می­گویم: خداوند هر کسی که بندگان را به جای او ارباب و سرور خود قرار دهد، از ترس و هراس روز قیامت درامان نگاه نمی­دارد.

وای بر شما ای بندگان زشت، به خاطر دنیایی پست و شهوتی نکوهیده مُلک و فرمانروایی بهشت را ضایع گردانده و در مورد آن کوتاهی می­کنید و هول وهراس روز قیامت را فراموش می­کنید! وای بر شما ای بندگان دنیا، به خاطر نعمتی فانی و حیاتی پایان پذیر از خداوند می­گریزید و دیدارش را زشت می­شمارید! پس چگونه خداوند دیدار شما را دوست می­دارد حال آنکه شما دیدار او را زشت می­شمارید؟ و همانا خداوند فقط دیدار کسی را دوست می­دارد که او نیز دیدارش را دوست بدارد ،و دیدار هرکسی که دیدار او را زشت بشمارد زشت می­شمارد، و چگونه گمان می­کنید که فقط شما و نه دیگر مردمان از اولیاء و دوستان خداوند هستید، در حالی که از مرگ می­گریزید و دنیا را چنگ می­زنید؟ بوی مطبوع کافور و سفیدی کفن چه سودی به شخص مرده می­رساند حال آنکه همه در خاک می­باشند، به همین ترتیب زیبایی و بهجت دنیایی که برای شما زینت داده شده هیچ سودی به شما نمی­رساند، چرا که رو به زوال دارد و بازستانده می­شود، پاکی جسم­ها و صفای رنگ و روی شما هیچ سودی به شما نمی­رساند حال آنکه سرنوشت شما به سوی مرگ است و در خاک فراموش و در تاریکی قبر پوشانده می­شود؟! وای بر شما ای بندگان دنیا،

ص: 308

کالتوجه إلی الله و إلی الدنیا و التوکل علی الله و علی غیره و یحتمل أن یکون ذکر اللسان و القلب تمهیدا لبیان الأخیر أی کما لا یمکن أن یکون فی فم لسانان و فی صدر قلبان فکذلک لا یجوز أن یکون فی ذهن واحد أمران متضادان یصیران منشأین لأمور مختلفة متباینة قوله تعالی لا تستیقظن عاصیا أی لا تنبه غیرک و الحال أنک عاص بل ابدأ بإصلاح نفسک قبل إصلاح غیرک و کذا الفقرة الثانیة و یشکل بأن الاستیقاظ لم یرد متعدیا (1)فیحتمل أن یکون المراد لا یکن تیقظک تیقظا ناقصا مخلوطا بالعصیان أو لا یکن تیقظک عند الموت بعد العصیان فتکون الفقرة الثانیة تأسیسا و هو أولی من التأکید قوله مؤدیتک إلی أی تردک إلی بالموت و أعاقبک بما عملت من معاصیک قوله فی جنبی أی فی قربی أو طاعتی قوله تعالی و أفض من الإفضاء بمعنی الإیصال أو من الإفاضة بمعنی الاندفاع و الإسراع فی السیر أی أقبل إلی بسبب حسناتک أو معها. قوله تعالی بالرجوع إلی أی بسبب أن مرجعک إلی قوله بکلامی أی بلفظ کن من غیر والد قوله و نظیرک یحیی أی فی الزهد و العبادة و سائر الکمالات أو فی الولادة فإنه من حیث تولده من شیخ کبیر یئس من الولد فکأنه أیضا خلق من غیر والد قوله من غیر قوة بها أی کانت یائسة لا تستعد بحسب القوی البشریة عادة لتولده منها.

قوله قد ألح فی الکافی قد تذابح قال الفیروزآبادی تذابحوا ذبح بعضهم بعضا قوله ابغنی عند وسادک أی اطلبنی و تقرب إلی عند ما تتکئ علی وسادک للنوم بذکری تجدنی لک حافظا فی نومک أو قریبا منک مجیبا فی تلک الحال أیضا أو اطلبنی بالعبادة عند إرادة التوسد أو فی الوقت الذی یتوسد فیه الناس تجدنی مفیضا علیک مترحما قوله أذکرک فی نفسی أی أفیض علیک من رحماتی الخاصة من غیر أن یطلع علیها غیری قوله عن ذکر الخناء أی الفحش فی القول و الأخدان جمع الخدن بالکسر و هو الصدیق قوله تعالی الحکمة تبکی إسناد البکاء إلی الحکمة مجازی

ص: 302


1- نعم یوجد ذلک فی المنجد حیث قال: استیقظه: طلب یقظته. نبهه من النوم.

در روشنایی خورشید چراغ به کف می­گیرید حال آنکه نور آن (خورشید) شما را کفایت می­کند، ولی از روشنایی چراغ در شب بهره نمی­گیرید حال آنکه به همین منظور برای شما مسخرّ گشته است! همین گونه از نور علم و دانش برای سر و سامان دادن به امور دنیا استفاده نمودید و به آن بسنده کردید و استفاده از نور علم و دانش

برای روشن نمودن مسیر آخرت را ترک کردید، در صورتی که به همین منظور به شما بخشیده شده بود، می­گویید: آخرت حقیقت است در حالی که دنیا را آماده می­کنید، می­گویید: مرگ حقیقت است و از آن فرار می­کنید، می­گویید: همانا خداوند می­بیند و می­شنود ولی از اینکه به حسابهای شما رسیدگی کند هیچ ترسی ندارید، پس چگونه کسی که سخنان شما را می­شنود تصدیق­تان کند؟ به راستی عذر آنکه از روی نادانی دروغ بگوید پذیرفتنی­تر از عذر کسی است که از روی دانش و آگاهی دروغ بگوید، اگرچه در دروغ گفتن هیچ عذر و بهانه­ای پذیرفتنی نیست.

حقیقتاً به شما می­گویم: اگر از چهارپایان سواری گرفته نشود و برای بارکشی و سوار شدن از آنها استفاده نشود رام کردن آنها سخت می­شود و خُلق و خویشان تغییر می­کند، قلب­ها نیز این گونه هستند اگر با ذکر و یاد مرگ لطیف نشوند و پیوسته و به صورت جدّی با عبادت به کار گرفته نشوند، قساوت و خشونت آنها افزایش می­یابد. روشن کردن چراغ و قرار دادنش بر روی خانه­ای که تاریک است چه سودی دارد در حالی که تنهایی و تاریکی در درون آن حکم فرماست؟ به همین ترتیب قرار داشتن نور علم بر دهان­های شما هیچ سودی به حالتان ندارد در حالی که درون­های شما از وجود این نور خالی و بی استفاده است؟! پس به سوی خانه­های تاریک خویش بشتابید و چراغ­ها را در داخل آنها روشن گردانید، هم چنین با نور حکمت به سوی قلب­های با قساوت خویش بشتابید قبل از اینکه گناهان بر آنها غلبه کنند و از سنگها سخت­تر و با قساوت­تر شوند؛ کسی که برای حمل بارهای سنگین طلب کمک نمی­کند چگونه می­تواند آنها را حمل کند؟ چگونه سنگینی بار گناهان کسی که خداوند گناهانش را مورد مغفرت قرار نداده کاهش می­یابد؟ چگونه لباسهای کسی که اقدام به شستن آنها نمی­کند پاک می­گردد؟ چگونه کسی که گناهانش را با استغفار از بین نمی­برد از وجود آنها رهایی می­یابد و تبرئه می­شود؟ چگونه کسی که بدون وجود کشتی از دریا عبور می­کند از غرق شدن در آن نجات می­یابد؟ چگونه کسی که با مصیبت­ها و فتنه­های دنیا با جدّ و جهد و کوشش تعامل نمی­کند از گرفتار شدن در دام آنها رهایی می­یابد؟ چگونه کسی که بدون هیچ راهنمایی به مسافرت می­رود به مقصد می­رسد؟ چگونه سرنوشت کسی که نشانه­ها و معالم دین را نمی­بیند به بهشت ختم می­شود؟ چگونه کسی که خداوند را اطاعت نمی­کند به رضایت او دست می­یابد؟ چگونه کسی که به آینه نگاه نمی­کند می­تواند عیب­ صورت خویش را ببیند؟ چگونه کسی که برخی از آنچه را نزد خود دارد به دوستش نمی­بخشد می­تواند دوستی او را به کمال برساند؟ و چگونه کسی که برخی از آنچه را خداوند رزق او گردانده به خداوند قرض نمی­دهد می­تواند عشق به پروردگارش را به کمال برساند؟

حقیقتاً به شما می­گویم: به راستی که آب دریا با غرق شدن کشتی در آن دچار نفص و کمبود نمی­شود و این امر هیچ ضرری بدان نمی­رساند، همان گونه شما نیز با گناهان و معصیت­های خویش هیچ چیزی از خداوند نمی­کاهید و به او ضرری نمی رسانید، بلکه به خود ضرر می­رسانید و خود دچار نقص و کمبود می­شوید،

ص: 309

لأنها سببه و یمکن أن یقدر مضاف أی أهل الحکمة و یحتمل علی بعد أن یقرأ علی باب الإفعال قوله تهجرون من الهجر و هو الهزء و قبیح الکلام.

قوله للغابرین أی للباقین قوله یوم یلقانی أی تظهر سیادته فی ذلک الیوم و یحتمل تعلقه بما بعده الدیان بدینی الدیان القهار و الحاکم و القاضی أی یقهرهم علی الدخول فی دین الله أو یحکم بینهم بحکم الله أو یتعبد الله بدین الحق من دان بمعنی عبد و العزلاء فم المزادة الأسفل و الجمع العزالی بکسر اللام و فتحها و إرخاؤها کنایة عن کثرة الأمطار و الخصب و السعة قوله من رحیق مختوم أی من جنسه قال الجزری الرحیق من أسماء الخمر یرید به خمر الجنة و المختوم المصون الذی لم یبتذل لأجل ختامه.

و قال الفیروزآبادی الکوب بالضم کوز لا عروة له أو لا خرطوم و الجمع أکواب و قال الجزری فی الحدیث إن شعار أصحاب النبی صلی الله علیه و آله فی الغزو یا منصور أمت أمت (1)أی علامتهم التی کانوا یتعارفون بها فی الحرب قوله یتیم أی بلا أب أو بلا نظیر أو منفرد عن الخلق ضال برهة أی طائفة من زمانه عما یراد به أی الوحی و البعثة أو ضال من بین قومه لا یعرفونه بالنبوة فکأنه ضل عنهم ثم وجدوه و سیأتی شرحه فی کتاب أحوال النبی صلی الله علیه و آله قوله فارتد لنفسک الارتیاد الطلب أی اطلب لنفسک ما هو خیر لک قوله عفوا أی فضلا و إحسانا أو حلالا طیبا.

قال الفیروزآبادی العفو أحل المال و أطیبه و خیار الشی ء و أجوده و الفضل و المعروف قوله نظر الرب أی النظر فی أعمال الغیر و محاسبتها شأن الرب لا شأن العبد قوله و کن فیها أی فی تلک النظرة أو فی الدنیا قوله أطب بی قلبک أی کن محبا لی راضیا عنی یقال طابت نفسه بکذا أی رضیها و أحبها قوله أن تبصبص إلی قال الجزری یقال بصبص الکلب بذنبه إذا حرکه و إنما یفعل ذلک من خوف أو طمع قوله و لا تغبط نفسک الظاهر أنه علی بناء التفعیل یقال غبطهم أی حملهم

ص: 303


1- قال: هو أمر بالموت، و المراد به التفؤل بالنصر بعد الامر بالاماتة مع حصول الغرض للشعار فانهم جعلوا هذه الکلمة علامة بینهم یتعارفون بها لاجل ظلمة اللیل.

و آن گونه که نور خورشید با فراوانی رفت و آمد در آن ناقص نمی­شود بلکه به وسیله آن زندگی ادامه می­یابد و موجودات زنده می­گردند، به همان ترتیب کثرت بخشش و اعطای رزق و روزی به شما چیزی از خداوند نمی­کاهد و به او زیانی نمی­رساند بلکه با رزق و روزی او زندگی می­کنید و با آن زنده­اید، خداوند نعمت را با شکرگزاری بندگان افزایش می­دهد، به راستی که او شاکر و علیم است.

وای بر شما ای اجیر شدگان زشت، اجر خود را کامل دریافت می­کنید، رزق و روزی را می­خورید، لباسها را می­پوشید، و خانه­ها را بنا می­سازید، حال آنکه عمل کسی که شما را به خدمت گرفته فاسد و تباه می­سازید؟ نزدیک است پروردگارِ این عمل، شما را فرا خواند پس در عمل خویش که تباهش ساخته­اید بنگرد و آنچه را باعث خواری و رسوایی می­گردد بر شما نازل کند، و به قطع گردن­های شما فرمان دهد پس از بیخ قطع و شکسته شوند و به قطع دستهای شما فرمان دهد پس از مفصل­هایشان قطع گردند، سپس فرمان دهد که جسدهای شما بر روی شکم روی زمین کشیده شوند، و روی وسط راه گذاشته شوند تا مایه پند و عبرت پرهیزگاران و مجازات و کیفر ستمگران باشد.

وای بر شما ای دانشمندان نا اهل، با خود نگویید که اجل­هایتان به تأخیر می­افتد با این استدلال که تاکنون مرگ بر شما نازل نشده است، پس چنین پندارید که مرگ بر شما فرود آمده و به سرای آخرت­تان منتقل کرده است، بنابراین از هم­اکنون آهنگ فراخوانی و دعوت را در گوش­های خود قرار دهید، بر خود نوحه سرایی کنید، برگناهان و خطاهای خویش بگریید، آماده شوید و زاد و توشه خویش برگیرید و به درگاه پروردگارتان توبه کنید.

حقیقتاً به شما می­گویم: آن­گونه که مریض به غذای لذیذ نگاه می­کند و با وجود شدّت گرسنگی از آن لذت نمی­برد، صاحب و مالک دنیا نیز با وجود حبّ مال از عبادت لذت نمی­برد و شیرینی آن را احساس نمی­کند؛ و آن­گونه که مریض از وصف شدن پزشک دانشمند نزد او لذت می­برد، چرا که شفا یافتن را در وجود او مجسم می­بیند، ولی هنگامی که تلخی و طعم داروها ذکر شود شفا و مداوا نزد او مکدّر و نا مطبوع می­شود، به همان ترتیب ساکنان دنیا از بهجت و زیبایی دنیا و نعمت­های گوناگون آن لذت می­برند ولی اگر غافلگیر کنندگی مرگ نزد آنان ذکر شود این لذت را بر ایشان مکدّر و تباه می­گرداند.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا تمام مردم ستارگان را می­بینند ولی تنها کسانی که از بستر و منازل ستارگان آگاهی دارند به وسیله آنها (در تاریکی شب) هدایت می­یابند، همان گونه شما حکمت را می­آموزید ولی فقط کسانی که بدان عمل می­کنند به وسیله آن هدایت می­شوند.

وای بر شما ای بندگان دنیا، گندم را پاک و تمیز گردانید و آشغال آن را بزدایید و آرد آن را پودر (و تبدیل به خمیر) کنید، پس طعم آن را در می­یابید و خوردنش به شما لذّت می­بخشد،

ص: 310

علی الغبطة أی لا تجعل نفسک فی أمور الدنیا بحیث یغبطها الناس أو لا تجعل نفسک بحیث تغبط الناس علی ما فی أیدیهم و الأول أظهر قوله فإن الشی ء یکون مع الشی ء أی لکل عمل جزاء أو کل شی ء یکون مع مجانسه فلا تکن مع الجاهلین تکن مثلهم.

«15»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی (1)عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام عَلَی قَوْمٍ یَبْکُونَ فَقَالَ عَلَی مَا یَبْکِی هَؤُلَاءِ فَقِیلَ یَبْکُونَ عَلَی ذُنُوبِهِمْ قَالَ فَلْیَدَعُوهَا یُغْفَرْ لَهُمْ (2).

«16»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام لِلْحَوَارِیِّینَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ مِنْ دُنْیَاکُمْ إِذَا سَلِمَ دِینُکُمْ کَمَا لَا یَأْسَی أَهْلُ الدُّنْیَا عَلَی مَا فَاتَهُمْ مِنْ دِینِهِمْ إِذَا سَلِمَتْ دُنْیَاهُمْ (3).

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الحسن بن علی مثله (4).

«17»

ف، تحف العقول مَوَاعِظُ الْمَسِیحِ علیه السلام فِی الْإِنْجِیلِ وَ غَیْرِهِ وَ مِنْ حِکَمِهِ طُوبَی لِلْمُتَرَاحِمِینَ أُولَئِکَ هُمُ الْمَرْحُومُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَی لِلْمُصْلِحِینَ بَیْنَ النَّاسِ أُولَئِکَ هُمُ الْمُقَرَّبُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَی لِلْمُطَهَّرَةِ قُلُوبُهُمْ أُولَئِکَ یَزُورُونَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَی لِلْمُتَوَاضِعِینَ فِی الدُّنْیَا أُولَئِکَ یَرِثُونَ مَنَابِرَ الْمُلْکِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ طُوبَی لِلْمَسَاکِینِ لَهُمْ مَلَکُوتُ السَّمَاءِ طُوبَی لِلْمَحْزُونِینَ هُمُ الَّذِینَ یُسَرُّونَ طُوبَی لِلَّذِینَ یَجُوعُونَ وَ یَظْمَئُونَ خُشُوعاً هُمُ الَّذِینَ یَسْبِقُونَ (5)طُوبَی لِلْمَسْبُوبِینَ مِنْ أَجْلِ الطَّهَارَةِ فَإِنَّ لَهُمْ مَلَکُوتَ السَّمَاءِ طُوبَاکُمْ (6)إِذَا حُسِدْتُمْ وَ شُتِمْتُمْ وَ قِیلَ فِیکُمْ کُلُّ کَلِمَةٍ قَبِیحَةٍ کَاذِبَةٍ حِینَئِذٍ فَافْرَحُوا وَ ابْتَهِجُوا فَإِنَّ أَجْرَکُمْ قَدْ کَثُرَ فِی السَّمَاءِ

ص: 304


1- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن عیسی عن أبیه.
2- الأمالی: 297.
3- الأمالی: 297.
4- مخطوط.
5- فی المصدر: هم الذین یسقون. و زاد فی نسخة: طوبی للذین یعملون الخیر أصفیاء اللّه یدعون.
6- فی المصدر: طوبی لکم.

بدین سان ایمان را خالص و کامل گردانید پس شیرینی آن را در می­یابید و عاقبتش شما را سود می­رساند.

حقیقتاً به شما می­گویم: اگر چراغی را در شبی تاریک بیابید که با قطران (نوعی صمغ بد بو که از درختانی چون سنوبر گرفته می­شود) افروخته می­گردد، از نور آن استفاده می­کنید و بوی قطران شما را از به کار گیری چراغ منع نمی­کند، همان گونه بر شما لازم است که حکمت را نزد هر کسی که یافتید دریافت دارد و سوء نیّتش در کسب حکمت شما را از مراجعه به او باز ندارد.

وای بر شما ای بندگان دنیا، نه مانند حکیمان می­اندیشید، نه مانند دانایان درک می­کنید و نه مانند دانشمندان می­دانید، نه مانند بندگان پرهیزگار هستید و نه آزادگان بزرگوار، نزدیک است که دنیا شما را از ریشه­هایتان برکند و بر صورت­هایتان وارونه سازد، سپس بر بینی­هایتان بر خاک افکند، آن­گاه گناهاتان موهای پیشانی شما را بگیرند و علم و دانش نیز از پشت به پیشتان برانند تا اینکه شما را فرد فرد و به صورت برهنه تسلیم فرمانروای بسیار توانمندی کنند که به سبب سوء اعمال شما را مجازات کند.

وای بر شما ای بندگان دنیا، آیا به واسطه علم و دانش فرمانروایی تمام مخلوقات به شما بخشیده نشده که اکنون آن را پشت سر انداخته­اید و بدان عمل نمی­کنید، و به دنیا روی آورده­اید و بدان حکم می­کنید ، و برای آن زمینه سازی می­کنید و دنیا را ترجیح و برتری می­دهید و آباد می­گردانید، پس تا چه وقت اسیر دنیا هستید و خداوند را هیچ سهم و نصیبی از شما نیست؟

حقیقتاً به شما می­گویم: شرف و بزرگی در آخرت را جز با ترک آنچه دوست می­دارید کسب نخواهید کرد، پس منتظر فردا نباشید که در آن توبه کنید، چراکه قبل از فردا، روز و شبی قرار دارد که قضا و قدر الهی در آنها در جریان است.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا گناهان صغیره و بی ارزش از دسیسه­ها و نیرنگ­های ابلیس هستند، او این گناهان را در چشم و نظر شما حقیر و ناچیز جلوه می­دهد، در نهایت انباشته می­شوند و افزون می­گردند و شما را در بر می­گیرند.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا مدح و ستایش دروغین و خودستایی در متدیّن بودن، از سر چشمه­های آشکار شرارت هستند و به راستی که حبّ دنیا مبدأ و سرآغاز تمام گناهان است.

حقیقتاً به شما می­گویم: هیچ عملی مانند نماز مداوم و همیشگی باعث رسیدن به شرف و مجد آخرت نمی­شود و در مقابل حوادث دنیا یاریگر انسان نمی­باشد، و هیچ چیزی نزدیکتر از آن به خداوند رحمان وجود ندارد، پس بر جا آوردن نمازها مداومت کنید و بسیار به ادای آنها بپردازید، هر عمل نیک و صالحی انسان را به خداوند نزدیک می­گرداند ولی نماز از هر عملی به او نزدیک­تر و نزد او برتر و ارجح­تر می­باشد.

حقیقتاً به شما می­گویم: به راستی که هر عملی از اعمال انسان ستمدیده که انتقام آن با قول، فعل و یا کینه به دل داشتن از ستمکار گرفته نشود در ملکوت آسمانها جایگاه بس بزرگی دارد؛ کدام یک از شما نوری را مشاهده نموده­اید که اسمش تاریکی باشد و یا تاریکی­ای را مشاهده نموده­اید که اسمش نور باشد؟ به همین ترتیب بنده نمی­تواند به صورت همزمان مؤمن و کافر باشد و یا دنیا را ترجیح دهد و خواستار آخرت نیز باشد، آیا کسی که جو می­کارد گندم درو می­کند

ص: 311

وَ قَالَ یَا عَبِیدَ السَّوْءِ تَلُومُونَ النَّاسَ عَلَی الظَّنِّ وَ لَا تَلُومُونَ أَنْفُسَکُمْ عَلَی الْیَقِینِ (1)یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا تَحْلِقُونَ رُءُوسَکُمْ تُقَصِّرُونَ قُمُصَکُمْ وَ تَنْکِسُونَ رُءُوسَکُمْ وَ لَا تَنْزِعُونَ الْغِلَّ (2)مِنْ قُلُوبِکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الْقُبُورِ الْمُشَیَّدَةِ یُعْجِبُ النَّاظِرَ ظَهْرُهَا وَ دَاخِلُهَا عِظَامُ الْمَوْتَی مَمْلُوءَةٌ خَطَایَا یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا إِنَّمَا مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ السِّرَاجِ یُضِی ءُ لِلنَّاسِ وَ یُحْرِقُ نَفْسَهُ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ زَاحِمُوا الْعُلَمَاءَ فِی مَجَالِسِهِمْ وَ لَوْ جُثُوّاً عَلَی الرُّکَبِ (3)فَإِنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْقُلُوبَ الْمَیْتَةَ بِنُورِ الْحِکْمَةِ کَمَا یُحْیِی الْأَرْضَ الْمَیْتَةَ بِوَابِلِ الْمَطَرِ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ قِلَّةُ الْمَنْطِقِ حُکْمٌ عَظِیمٌ فَعَلَیْکُمْ بِالصَّمْتِ فَإِنَّهُ دَعَةٌ (4)حَسَنَةٌ وَ قِلَّةُ وِزْرٍ وَ خِفَّةٌ مِنَ الذُّنُوبِ فَحَصِّنُوا بَابَ الْعِلْمِ فَإِنَّ بَابَهُ الصَّبْرُ وَ إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الضَّحَّاکَ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ وَ الْمَشَّاءَ إِلَی غَیْرِ أَرَبٍ (5)وَ یُحِبُّ الْوَالِیَ الَّذِی یَکُونُ کَالرَّاعِی لَا یَغْفُلُ عَنْ رَعِیَّتِهِ فَاسْتَحْیُوا اللَّهَ فِی سَرَائِرِکُمْ کَمَا تَسْتَحْیُونَ النَّاسَ فِی عَلَانِیَتِکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ کَلِمَةَ الْحِکْمَةِ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَعَلَیْکُمْ قَبْلَ أَنْ یُرْفَعَ وَ رَفْعُهُ أَنْ یَذْهَبُ رُوَاتُهُ (6)یَا صَاحِبَ الْعِلْمِ عَظِّمِ الْعُلَمَاءَ لِعِلْمِهِمْ وَ دَعْ مُنَازَعَتَهُمْ وَ صَغِّرِ الْجُهَّالَ لِجَهْلِهِمْ وَ لَا تَطْرُدْهُمْ وَ لَکِنْ قَرِّبْهُمْ وَ عَلِّمْهُمْ یَا صَاحِبَ الْعِلْمِ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ نِعْمَةٍ عَجَزْتَ عَنْ شُکْرِهَا بِمَنْزِلَةِ سَیِّئَةٍ تُؤَاخَذُ عَلَیْهَا یَا صَاحِبَ الْعِلْمِ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ مَعْصِیَةٍ عَجَزْتَ عَنْ تَوْبَتِهَا بِمَنْزِلَةِ عُقُوبَةٍ تُعَاقَبُ بِهَا یَا صَاحِبَ الْعِلْمِ کُرَبٌ لَا تَدْرِی مَتَی تَغْشَاکَ فَاسْتَعِدَّ لَهَا قَبْلَ أَنْ تَفْجَأَکَ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ أَحَداً مَرَّ بِأَخِیهِ فَرَأَی ثَوْبَهُ قَدِ انْکَشَفَ عَنْ عَوْرَتِهِ

ص: 305


1- هنا فی المصدر زیادة و هی: یا عبید الدنیا تحبون أن یقال فیکم ما لیس فیکم، و أن یشار الیکم بالاصابع.
2- الغل: الحقد و الغش.
3- جثا جثوا: جلس علی رکبتیه. و فی نسخة من المصدر: و لو حبوا. من حبا الولد: زحف علی یدیه و بطنه.
4- الدعة: السکینة. الراحة و خفض العیش.
5- الارب: الحاجة. و فی المصدر «أدب». و لعله مصحف.
6- فی المصدر: فعلیکم قبل أن ترفع، و رفعها أن تذهب رواته.

و یا کسی که گندم می­کارد جو درو می­کند؟ بدین سان هر بنده­ای در آخرت آن چیزی را که کاشته درو می­کند، و در مقابل عملی که انجام داده پاداش داده می­شود.

حقیقتاً به شما می­گویم: مردم در کسب حکمت دو گونه­اند: یکی حکمت را با کلامش محکم و نیک و استوار می­گرداند ولی با سوء عملش آن را تباه می­سازد، و دیگری حکمت را با کلامش محکم و استوار می­گرداند و با عملش آن را تصدیق می­کند، و اختلاف بین آن دو چه بسیار است! پس خوشا به سعادت کسانی که با عمل دانشمند هستند، و وای بر کسانی که با کلام دانشمند هستند.

حقیقتاً به شما می­گویم: آنکه گیاهان زائد را از مزرعه خویش ریشه کن نکند در آن فراوان رشد می­کنند تا جایی­ که تمام مزرعه را می­پوشانند و تباهش می­سازند، همین گونه کسی که حُبّ دنیا را از قلبش خارج نمی­کند آن را در بر می­گیرد تا اینکه در نهایت جایی را برای احساس حُبّ آخرت نمی­یابد. وای بر شما ای بندگان دنیا، مساجد پروردگارتان را به عنوان زندانهایی برای اجساد خویش برگزینید و قلب­هایتان را خانه­هایی برای تقوا قرار دهید و قلب­هایتان را پناهگاهی برای شهوت قرار ندهید.

حقیقتاً به شما می­گویم: بی­تاب­ترین شما در برابر مصیبت­ها و بلایا کسی است که حبّ دنیا را بیشتر از همه در دل دارد، و صابرین شما در برابر مصیبت­ها و بلایا زاهدترین و بی­علاقه­ترین شما نسبت به دنیاست. وای بر شما ای علمای نا اهل، آیا نمرده بودید پس شما را زنده گرداندم و آن­گاه که شما را زنده گرداندم ( با غرق شدن در دنیا و شهوات آن و عدم روی آوردن به آخرت) دوباره مُردید؟ وای بر شما، آیا از جمله بیسوادان نبودید پس خداوند شما را علم و دانش آموخت و آن­گاه که شما را آموخت فراموش کردید؟ ( با عمل نکردن به آنچه آموخته بودید). وای بر شما، آیا خشن و تند خوی نبودید پس خداوند شما را آگاه گرداند و آن­گاه که آگاهتان گرداند (با ترک عمل به دانش خویش) جهل ورزیدید؟ وای بر شما ، آیا از جمله گمراهان نبودید پس شما را هدایت کرد و آن­گاه که هدایت­تان کرد (با حرکت کردن در غیر مسیری که برای شما مشخص کرده بود) گمراه شدید؟ وای بر شما، آیا نابینا نبودید پس شما را بینا گرداند و آن­گاه که بینایتان گرداند (با عدم استفاده صحیح از بینایی خویش) دوباره کور گشتید؟ وای بر شما، آیا ناشنوا نبودید پس شما را شنوا گرداند و آن­گاه که شنوایتان گرداند ناشنوا گشتید؟ وای بر شما، آیا لال نبودید پس شما را به سخن آورد و آن­گاه که به سخن گفتن­تان وا داشت دوباره لال گشتید؟ وای بر شما، آیا درخواست پیروزی نکردید و آن­گاه که پیروزتان گرداند از مواضع خود عقب­نشینی کردید و تغییر عقیده دادید؟

ص: 312

أَ کَانَ کَاشِفاً عَنْهَا أَمْ یَرُدُّ عَلَی مَا انْکَشَفَ مِنْهَا قَالُوا بَلْ یَرُدُّ عَلَی مَا انْکَشَفَ مِنْهَا قَالَ کَلَّا بَلْ تَکْشِفُونَ عَنْهَا فَعَرَفُوا أَنَّهُ مَثَلٌ ضَرَبَهُ لَهُمْ فَقَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ ذَاکَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ یَطَّلِعُ عَلَی الْعَوْرَةِ مِنْ أَخِیهِ فَلَا یَسْتُرُهَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ أُعَلِّمُکُمْ لِتَعْلَمُوا (1)وَ لَا أُعَلِّمُکُمْ لِتُعْجَبُوا بِأَنْفُسِکُمْ إِنَّکُمْ لَنْ تَنَالُوا مَا تُرِیدُونَ إِلَّا بِتَرْکِ مَا تَشْتَهُونَ وَ لَنْ تَظْفَرُوا بِمَا تَأْمُلُونَ إِلَّا بِالصَّبْرِ عَلَی مَا تَکْرَهُونَ إِیَّاکُمْ وَ النَّظْرَةَ فَإِنَّهَا تَزْرَعُ فِی الْقُلُوبِ الشَّهْوَةَ وَ کَفَی بِهَا لِصَاحِبِهَا فِتْنَةً طُوبَی لِمَنْ جُعِلَ بَصَرُهُ فِی قَلْبِهِ وَ لَمْ یُجْعَلْ بَصَرُهُ فِی نَظَرِ عَیْنِهِ (2)لَا تَنْظُرُوا فِی عُیُوبِ النَّاسِ کَالْأَرْبَابِ وَ انْظُرُوا فِی عُیُوبِهِمْ کَهَیْئَةِ عَبِیدِ النَّاسِ إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ مُبْتَلًی وَ مُعَافًی فَارْحَمُوا الْمُبْتَلَی وَ احْمَدُوا اللَّهَ عَلَی الْعَافِیَةِ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَ مَا تَسْتَحْیُونَ مِنَ اللَّهِ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَا یَسُوغُ لَهُ شَرَابُهُ حَتَّی یُصَفِّیَهُ مِنَ الْقَذَی (3)وَ لَا یُبَالِی أَنْ یَبْلُغَ أَمْثَالَ الْغِیلَةِ (4)أَ لَمْ تَسْمَعُوا أَنَّهُ قِیلَ لَکُمْ فِی التَّوْرَاةِ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ کَافُوا أَرْحَامَکُمْ وَ أَنَا أَقُولُ لَکُمْ صِلُوا مَنْ قَطَعَکُمْ وَ أَعْطُوا مَنْ مَنَعَکُمْ وَ أَحْسِنُوا إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکُمْ وَ سَلِّمُوا عَلَی مَنْ سَبَّکُمْ وَ أَنْصِفُوا مَنْ خَاصَمَکُمْ وَ اعْفُوا عَمَّنْ ظَلَمَکُمْ کَمَا أَنَّکُمْ تُحِبُّونَ أَنْ یُعْفَی عَنْ إِسَاءَتِکُمْ فَاعْتَبِرُوا بِعَفْوِ اللَّهِ عَنْکُمْ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ شَمْسَهُ أَشْرَقَتْ عَلَی الْأَبْرَارِ وَ الْفُجَّارِ مِنْکُمْ وَ أَنَّ مَطَرَهُ یَنْزِلُ عَلَی الصَّالِحِینَ وَ الْخَاطِئِینَ مِنْکُمْ فَإِنْ کُنْتُمْ لَا تُحِبُّونَ إِلَّا مَنْ أَحَبَّکُمْ وَ لَا تُحْسِنُونَ إِلَّا إِلَی مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْکُمْ وَ لَا تُکَافِئُونَ إِلَّا مَنْ أَعْطَاکُمْ فَمَا فَضْلُکُمْ إِذاً عَلَی غَیْرِکُمْ قَدْ یَصْنَعُ هَذَا السُّفَهَاءُ الَّذِینَ لَیْسَتْ عِنْدَهُمْ فُضُولٌ وَ لَا لَهُمْ أَحْلَامٌ وَ لَکِنْ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَکُونُوا أَحِبَّاءَ اللَّهِ وَ أَصْفِیَاءَ اللَّهِ فَأَحْسِنُوا إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکُمْ وَ اعْفُوا عَمَّنْ ظَلَمَکُمْ وَ سَلِّمُوا عَلَی مَنْ أَعْرَضَ عَنْکُمْ اسْمَعُوا قَوْلِی وَ احْفَظُوا وَصِیَّتِی وَ ارْعَوْا عَهْدِی کَیْمَا تَکُونُوا عُلَمَاءَ فُقَهَاءَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ قُلُوبَکُمْ بِحَیْثُ تَکُونُ کُنُوزَکُمْ وَ کَذَلِکَ النَّاسُ یُحِبُّونَ

ص: 306


1- فی نسخة: لتعملوا.
2- فی نسخة من المصدر: و لم یجعل قلبه فی نظر عینیه.
3- القذی: ما یقع فی العین أو الشراب من تبنة و نحوها.
4- الغیلة: الاجمة. الشجر الکثیر الملتف. و فی المصدر و فی نسخة: و لا یبالی أن یبلع امثال الفیلة من الحرام.

وای بر شما، آیا خوار و ذلیل نبودید پس شما را گرانمایه و ارجمند گرداند و آن­گاه که ارجمند و بزرگوار گشتید قهر ورزیدید و از حق تجاوز کردید و نافرمانی نمودید؟ وای بر شما، آیا در زمین مستضعف نبودید و می­ترسیدید از اینکه مردم شما را بربایند، پس شما را نصرت بخشید و تأیید و قوی گرداند و آن­گاه که نصرت­تان بخشید تکبر ورزیدید و سرکش و زورگو گشتید؟ پس وای بر شما از ذلّت روز قیامت که چگونه شما را خوار و بی­ارزش می­گرداند؟ و وای بر شما ای علمای ناباب و نااهل ، به راستی که به اعمال ملحدان مبادرت می­ورزید و آرزویی به سان آرزوی وارثان زمین در سر می­پرورانید و مانند کسانی که اطمینان خاطر یافته­اند احساس سکون و آرامش می­کنید، حال آنکه دستور و فرمان خداوند بر طبق آرزو و انتخاب شما نیست، بلکه برای مرگ زاده می­شوید و برای ویران شدن بنا می­سازید و آباد می­گردانید، و برای وارثان زمینه­سازی می­کنید.

حقیقتاً به شما می­گوییم: همانا موسی به شما فرمان می­دادید که به دروغ به خدا سوگند یاد نکنید، اکنون من می­گویم: نه به راست و نه به دروغ به خدا سوگند یاد نکنید، و بگویید: خیر و بله. ای بنی اسرائیل ، بر شماست که از سبزی کوهی و نان جو استفاده کنید، و شما را برحذر می­دارم از اینکه از نان گندم استفاده کنید، چرا که بیم آن دارم از عهده شُکرش بر نیایید.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا مردم دو گونه­اند: عدّه­ای در عافیت و سلامت به سر می­برند و عدّه­ای دیگر گرفتار بلا مصیبت هستند، پس خدا را به خاطر عافیت و سلامت شکر گویید و به مبتلایان رحم و شفقت روا دارید.

حقیقتاً به شما می­گویم: پاسخ هر کلمه زشتی را که بر زبان می­رانید در روز قیامت دریافت خواهید کرد. ای بندگان ناپسند و نااهل، اگر یکی از شما به قربانی خویش نزدیک شد تا آن را ذبح کند ولی به یاد آورد که برادرش از او خشمگین است، باید قربانی خویش را رها سازد و سراغ برادرش برود و او را راضی گرداند، سپس نزد قربانی­اش بازگردد و آن را ذبح کند. ای بندگان ناپسند، باشد که اگر پیراهن یکی از شما از وی گرفته شد، عبای خویش را نیز با آن ببخشید، و هر یک از شما که سیلی­ای بر گونه­اش نواخته شد گونه دیگرش را در اختیار زننده بگذارد، و هر یک از شما برای کار بر روی یک میل زمین به کار گرفته شد پس یک میل هم خودش بدان اضافه گرداند.

ص: 313

أَمْوَالَهُمْ وَ تَتُوقُ (1)إِلَیْهَا أَنْفُسُهُمْ فَضَعُوا کُنُوزَکُمْ فِی السَّمَاءِ حَیْثُ لَا یَأْکُلُهَا السُّوسُ وَ لَا یَنَالُهَا اللُّصُوصُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْعَبْدَ لَا یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَخْدُمَ رَبَّیْنِ وَ لَا مَحَالَةَ أَنْ یُؤْثِرَ أَحَدَهُمَا عَلَی الْآخَرِ وَ إِنْ جَهَدَ کَذَلِکَ لَا یَجْتَمِعُ لَکُمْ حُبُّ اللَّهِ وَ حُبُّ الدُّنْیَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ لَرَجُلٌ عَالِمٌ آثَرَ دُنْیَاهُ عَلَی عِلْمِهِ فَأَحَبَّهَا وَ طَلَبَهَا وَ جَهَدَ عَلَیْهَا حَتَّی لَوِ اسْتَطَاعَ أَنْ یَجْعَلَ النَّاسَ فِی حَیْرَةٍ لَفَعَلَ وَ مَا ذَا یُغْنِی عَنِ الْأَعْمَی سَعَةُ نُورِ الشَّمْسِ وَ هُوَ لَا یُبْصِرُهَا کَذَلِکَ لَا یُغْنِی عَنِ الْعَالِمِ عِلْمُهُ إِذَا هُوَ لَمْ یَعْمَلْ بِهِ مَا أَکْثَرَ ثِمَارَ الشَّجَرِ وَ لَیْسَ کُلُّهَا یَنْفَعُ وَ لَا یُؤْکَلُ (2)وَ مَا أَکْثَرَ الْعُلَمَاءَ وَ لَیْسَ کُلُّهُمْ یَنْتَفِعُ بِمَا عَلِمَ وَ مَا أَوْسَعَ الْأَرْضَ وَ لَیْسَ کُلُّهَا تُسْکَنُ وَ مَا أَکْثَرَ الْمُتَکَلِّمِینَ وَ لَیْسَ کُلُّ کَلَامِهِمْ یُصَدَّقُ فَاحْتَفِظُوا مِنَ الْعُلَمَاءِ الْکَذَبَةَ الَّذِینَ عَلَیْهِمْ ثِیَابُ الصُّوفِ مُنَکِّسُو رُءُوسِهِمْ إِلَی الْأَرْضِ یُزَوِّرُونَ (3)بِهِ الْخَطَایَا یَطْرِفُونَ مِنْ تَحْتِ حَوَاجِبِهِمْ (4)کَمَا تَرْمُقُ الذِّئَابُ وَ قَوْلُهُمْ یُخَالِفُ فِعْلَهُمْ وَ هَلْ یُجْتَنَی مِنَ الْعَوْسَجِ الْعِنَبُ وَ مِنَ الْحَنْظَلِ التِّینُ وَ کَذَلِکَ لَا یُؤَثِّرُ قَوْلُ الْعَالِمِ الْکَاذِبِ إِلَّا زُوراً وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ یَقُولُ یَصْدُقُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی السَّهْلِ وَ لَا یَنْبُتُ فِی الصَّفَا وَ کَذَلِکَ الْحِکْمَةُ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ الْمُتَوَاضِعِ وَ لَا تَعْمَرُ فِی قَلْبِ الْمُتَکَبِّرِ الْجَبَّارِ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ شَمَخَ بِرَأْسِهِ (5)إِلَی السَّقْفِ شَجَّهُ وَ مَنْ خَفَضَ بِرَأْسِهِ عَنْهُ اسْتَظَلَّ تَحْتَهُ وَ أَکَنَّهُ وَ کَذَلِکَ مَنْ لَمْ یَتَوَاضَعْ لِلَّهِ خَفَضَهُ وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ إِنَّهُ لَیْسَ عَلَی کُلِّ حَالٍ یَصْلُحُ الْعَسَلُ فِی الزِّقَاقِ وَ کَذَلِکَ الْقُلُوبُ لَیْسَ عَلَی کُلِّ حَالٍ تَعْمَرُ الْحِکْمَةُ فِیهَا إِنَّ الزِّقَّ مَا لَمْ یَنْخَرِقْ أَوْ یَقْحَلْ أَوْ یَتْفَلْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِلْعَسَلِ وِعَاءً وَ کَذَلِکَ الْقُلُوبُ مَا لَمْ تَخْرِقْهَا الشَّهَوَاتُ وَ یُدَنِّسْهَا الطَّمَعُ وَ یُقْسِیهَا النَّعِیمُ فَسَوْفَ تَکُونُ أَوْعِیَةً لِلْحِکْمَةِ

ص: 307


1- تاق إلیه: اشتاق.
2- فی المصدر: و یؤکل.
3- زور: من الکلام، و زور الشی ء: حسنه و قومه.
4- فی نسخة من المصدر: یرمقون من تحت حواجبهم اه.
5- شمخ برأسه: رفعه.

حقیقتاً به شما می­گویم: سالم بودن ظاهر و فاسد بودن درون چه سودی به جسم می­رساند؟ و جسم­های­تان

چه سودی به شما می­رسانند آن­گاه که (ظاهرشان) شما را شگفت­زده کند حال آنکه قلب­هایتان فاسد و تباه گشته است؟ آراسته گرداندن پوست­هایتان (ظاهر بیرونی) در حالی که قلبهایی آلوده دارید چه سودی به شما می­رساند؟ حقیقتاً به شما می­گویم: مانند الک نباشید که آرد نیکو را خارج می­سازد و نخاله­ها را نگاه می­دارد، این گونه نیز شما سخنان حکمت آمیز را بر زبان­هایتان می­رانید و حقد و کینه را در سینه­هایتان نگاه می­دارید. حقیقتاً به شما می­گویم: (چنان نباشد که) آغازگر شرّ باشید و آن را ترک گویید، سپس خیر را طلب کنید که شما را سود رساند، چرا که هنگام جمع گرداندن خیر و شر با هم ، خیر به شما سود نمی­رساند.

حقیقتاً به شما می­گویم: کسی که در آب غوطه­ور می­شود، ناگزیر آب لباسهایش را خیس می­گرداند اگر چه سعی کند که آن را خیس نگرداند، هم­چنین هر که دنیا را دوست بدارد از گناهان نجات نمی­یابد.

حقیقتاً به شما می­گویم: خوشا به سعادت آنان که پاسی از شب را بیدار می­مانند و به عبادت می­پردازند، به راستی آنان همان کسانی هستند که نور و روشنایی دائمی را به ارث می­برند، چرا که در مساجدشان و در ظلمت شب به پا می­ایستند و پروردگارشان را با تضرّع و گریه و زاری می­خوانند و به این امیدند که ایشان را از سختی و عذاب فردا روز نجات بخشد.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا دنیا به­سان مزرعه آفریده شده است، بندگان در آن شیرین و تلخ و شرّ و خیر می­کارند،

ص: 314

بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْحَرِیقَ لَیَقَعُ فِی الْبَیْتِ الْوَاحِدِ فَلَا یَزَالُ یَنْتَقِلُ مِنْ بَیْتٍ إِلَی بَیْتٍ حَتَّی تَحْتَرِقَ بُیُوتٌ کَثِیرَةٌ إِلَّا أَنْ یُسْتَدْرَکَ الْبَیْتُ الْأَوَّلُ فَیُهْدَمَ مِنْ قَوَاعِدِهِ فَلَا تَجِدَ فِیهِ النَّارُ مَحَلًّا (1)وَ کَذَلِکَ الظَّالِمُ الْأَوَّلُ لَوْ أُخِذَ عَلَی یَدَیْهِ لَمْ یُوجَدْ مِنْ بَعْدِهِ إِمَامٌ ظَالِمٌ فَیَأْتَمُّونَ (2)بِهِ کَمَا لَوْ لَمْ تَجِدِ النَّارُ فِی الْبَیْتِ الْأَوَّلِ خَشَباً وَ أَلْوَاحاً لَمْ تُحْرِقْ شَیْئاً بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ مَنْ نَظَرَ إِلَی الْحَیَّةِ تَؤُمُّ أَخَاهُ لِتَلْدَغَهُ وَ لَمْ یُحَذِّرْهُ حَتَّی قَتَلَتْهُ فَلَا یَأْمَنْ أَنْ یَکُونَ قَدْ شَرِکَ فِی دَمِهِ وَ کَذَلِکَ مَنْ نَظَرَ إِلَی أَخِیهِ یَعْمَلُ الْخَطِیئَةَ وَ لَمْ یُحَذِّرْهُ عَاقِبَتَهَا حَتَّی أَحَاطَتْ بِهِ فَلَا یَأْمَنْ أَنْ یَکُونَ قَدْ شَرِکَ فِی إِثْمِهِ وَ مَنْ قَدَرَ عَلَی أَنْ یُغَیِّرَ الظَّالِمَ ثُمَّ لَمْ یُغَیِّرْهُ فَهُوَ کَفَاعِلِهِ وَ کَیْفَ یَهَابُ الظَّالِمُ وَ قَدْ أَمِنَ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ لَا یُنْهَی وَ لَا یُغَیَّرُ عَلَیْهِ وَ لَا یُؤْخَذُ عَلَی یَدَیْهِ فَمِنْ أَیْنَ یُقَصِّرُ الظَّالِمُونَ أَمْ کَیْفَ لَا یَغْتَرُّونَ فَحَسْبُ أَحَدِکُمْ أَنْ یَقُولَ لَا أَظْلِمُ وَ مَنْ شَاءَ فَلْیَظْلِمْ وَ یَرَی الظُّلْمَ فَلَا یُغَیِّرَهُ فَلَوْ کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا تَقُولُونَ لَمْ تُعَاقَبُوا مَعَ الظَّالِمِینَ الَّذِینَ لَمْ تَعْمَلُوا بِأَعْمَالِهِمْ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ الْعَثْرَةُ فِی الدُّنْیَا وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ السَّوْءِ کَیْفَ تَرْجُونَ أَنْ یُؤْمِنَکُمُ اللَّهُ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَنْتُمْ تَخَافُونَ النَّاسَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ وَ تُطِیعُونَهُمْ فِی مَعْصِیَتِهِ وَ تَفُونَ لَهُمْ بِالْعُهُودِ النَّاقِضَةِ لِعَهْدِهِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ لَا یُؤْمِنُ اللَّهُ مِنْ فَزَعِ ذَلِکَ الْیَوْمِ مَنِ اتَّخَذَ الْعِبَادَ أَرْبَاباً مِنْ دُونِهِ وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ السَّوْءِ مِنْ أَجْلِ دُنْیَا دَنِیَّةٍ وَ شَهْوَةٍ رَدِیئَةٍ تُفَرِّطُونَ فِی مِلْکِ الْجَنَّةِ وَ تَنْسَوْنَ هَوْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا مِنْ أَجْلِ نِعْمَةٍ زَائِلَةٍ وَ حَیَاةٍ مُنْقَطِعَةٍ تَفِرُّونَ مِنَ اللَّهِ وَ تَکْرَهُونَ لِقَاءَهُ فَکَیْفَ یُحِبُّ اللَّهُ لِقَاءَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَکْرَهُونَ لِقَاءَهُ وَ إِنَّمَا یُحِبُّ اللَّهُ لِقَاءَ مَنْ یُحِبُّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ لِقَاءَ مَنْ یَکْرَهُ لِقَاءَهُ وَ کَیْفَ تَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ وَ أَنْتُمْ تَفِرُّونَ مِنَ الْمَوْتِ وَ تَعْتَصِمُونَ بِالدُّنْیَا فَمَا ذَا یُغْنِی عَنِ الْمَیِّتِ طِیبُ رِیحِ حُنُوطِهِ وَ بَیَاضُ أَکْفَانِهِ وَ کُلُّ ذَلِکَ یَکُونُ فِی التُّرَابِ کَذَلِکَ لَا یُغْنِی عَنْکُمْ بَهْجَةُ دُنْیَاکُمُ الَّتِی زُیِّنَتْ لَکُمْ وَ کُلُّ ذَلِکَ إِلَی سَلْبٍ وَ زَوَالٍ مَا ذَا یُغْنِی عَنْکُمْ نَقَاءُ أَجْسَادِکُمْ وَ صَفَاءُ أَلْوَانِکُمْ وَ إِلَی الْمَوْتِ تَصِیرُونَ وَ فِی التُّرَابِ تُنْسَوْنَ وَ فِی ظُلْمَةِ الْقَبْرِ تُغْمَرُونَ وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا

ص: 308


1- فی نسخة: فلا تجد فیه النار عملا. و فی المصدر: معملا. و المعمل: موضع العمل.
2- کذا فی الکتاب و مصدره، و فی نسخة «فیؤتم به» و هو الأصحّ.

خیر پایان و عاقبت سودمندی در روز قیامت دارد و شرّ، رنج و بدبختی روز درو کردن اعمال را به دنبال دارد.

حقیقتاً به شما می­گویم: حکیم با (نگاه به) جاهل پند می­پذیرد و جاهل از هوا و هوسش عبرت می­آموزد (میزان حکمت حکیم با میزان جهل جاهل سنجیده می­شود و جاهل با میزان جهلش سنجیده می­شود)، به شما توصیه می­کنم که مُهر سکوت را بر دهان­هایتان بزنید تا سخنی که برای شما حلال و روا نیست از آنها خارج نشود.

حقیقتاً به شما می­گویم: به راستی که آنچه را آرزو می­کنید در نخواهید یافت جز با صبر بر آنچه زشتش می­شمارید، و به آنچه در نظر دارید نخواهید رسید جز با ترک آنچه خوشایندش می­پندارید.

حقیقتاً به شما می­گویم: ای بندگان دنیا، کسی که میزان شهوتش از دنیا کاهش نیابد و تمایلش به آن قطع نگردد، چگونه می­تواند آخرت را درک کند و به نعمت­های آن دست یابد. حقیقتاً به شما می­گویم: ای بندگان دنیا، نه دنیا را دوست می­دارید و نه به آخرت امیدوار هستید، اگر دنیا را دوست می­داشتید عملی که به واسطۀ آن به دنیا دست یابید را گرامی می­داشتید، و اگر به آخرت امیدوار بودید به ­سان کسانی عمل می­کردید که آن را طلب می­نمایند.

حقیقتاً به شما می­گویم: ای بندگان دنیا، یکی از شما از دوست و همراه خویش به خاطر ظنّ و گمان کینه و بغض به دل می­گیرد در حالی که خود را به خاطر مسأله­ای که ثابت شده و حتمی است مورد کینه قرار نمی­دهد؛ به شما می­گویم: همانا یکی از شما هنگامی­که عیبی از عیب­هایش به حقّ ذکر شود خشمگین می­شود و هنگامی ­که به آنچه در او نیست مدح شود شادمان می­گردد.

حقیقتاً به شما می­گویم: ارواح شیاطین به آن اندازه که در قلب­های شما عُمر می­کنند در هیچ جای دیگر عمر نمی­کنند، خداوند دنیا را به شما بخشیده است فقط به خاطر اینکه در آن به انجام اعمالی بپردازید که آخرت را آباد گردانید نه به خاطر اینکه شما را از آخرت باز دارد. هم­چنین دنیا را برای شما گسترانده تا بدانید که به واسطۀ آن شما را بر انجام عبادت و نه بر ارتکاب گناهان یاری و کمک رسانده است، و به راستی که شما را در دنیا به طاعت و نه معصیت امر فرموده است و شما را در آن بر انجام امور حلال یاری رسانده و حرام را برایتان حلال نگردانده است، و دنیا را فراخ گردانده تا با یکدیگر پیوند و ارتباط برقرار کنید نه اینکه به قطع روابط دچار شوید.

حقیقتاً به شما می­گویم: به ­راستی که اجر و پاداش، مورد حرص و آز همگان است و هیچ­کس جز آنکه به خاطر دریافت اجر وپادش به انجام عملی می­پردازید به آن دست نمی­یابد.

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا که درخت جز با میوۀ خوش طعم و خوش بو کامل نمی­گردد، به همان ترتیب ایمان نیز جز با کناره گیری از امور حرام کامل نمی­گردد.

ص: 315

تَحْمِلُونَ السِّرَاجَ فِی ضَوْءِ الشَّمْسِ وَ ضَوْؤُهَا کَانَ یَکْفِیکُمْ وَ تَدَعُونَ أَنْ تَسْتَضِیئُوا بِهَا فِی الظُّلَمِ وَ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ سُخِّرَتْ لَکُمْ کَذَلِکَ اسْتَضَأْتُمْ بِنُورِ الْعِلْمِ لِأَمْرِ الدُّنْیَا وَ قَدْ کُفِیتُمُوهُ وَ تَرَکْتُمْ أَنْ تَسْتَضِیئُوا بِهِ لِأَمْرِ الْآخِرَةِ وَ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ أُعْطِیتُمُوهُ تَقُولُونَ إِنَّ الْآخِرَةَ حَقٌّ وَ أَنْتُمْ تَمْهَدُونَ الدُّنْیَا وَ تَقُولُونَ إِنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ وَ أَنْتُمْ تَفِرُّونَ مِنْهُ وَ تَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ یَسْمَعُ وَ یَرَی وَ لَا تَخَافُونَ إِحْصَاءَهُ عَلَیْکُمْ فَکَیْفَ (1)یُصَدِّقُکُمْ مَنْ سَمِعَکُمْ فَإِنَّ مَنْ کَذَبَ مِنْ غَیْرِ عِلْمٍ أَعْذَرُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی عِلْمٍ وَ إِنْ کَانَ لَا عُذْرَ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْکَذِبِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الدَّابَّةَ إِذَا لَمْ تُرْکَبْ (2)وَ لَمْ تُمْتَهَنْ وَ تُسْتَعْمَلْ لَتَصْعُبُ وَ یَتَغَیَّرُ خُلُقُهَا وَ کَذَلِکَ الْقُلُوبُ إِذَا لَمْ تُرَقَّقْ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ یَتْبَعْهَا دُءُوبُ الْعِبَادَةِ (3)تَقْسُو وَ تَغْلُظُ مَا ذَا یُغْنِی عَنِ الْبَیْتِ الْمُظْلِمِ أَنْ یُوضَعَ السِّرَاجُ فَوْقَ ظَهْرِهِ وَ جَوْفُهُ وَحْشٌ مُظْلِمٌ کَذَلِکَ لَا یُغْنِی عَنْکُمْ أَنْ یَکُونَ نُورُ الْعِلْمِ بِأَفْوَاهِکُمْ وَ أَجْوَافُکُمْ مِنْهُ وَحْشَةٌ مُعَطَّلَةٌ فَأَسْرِعُوا إِلَی بُیُوتِکُمُ الْمُظْلِمَةِ فَأَنِیرُوا فِیهَا کَذَلِکَ فَأَسْرِعُوا إِلَی قُلُوبِکُمُ الْقَاسِیَةِ بِالْحِکْمَةِ قَبْلَ أَنْ تَرِینَ عَلَیْهَا الْخَطَایَا (4)فَتَکُونَ أَقْسَی مِنَ الْحِجَارَةِ کَیْفَ یُطِیقُ حَمْلَ الْأَثْقَالِ مَنْ لَا یَسْتَعِینُ عَلَی حَمْلِهَا أَمْ کَیْفَ تُحَطُّ أَوْزَارُ مَنْ لَا یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ مِنْهَا أَمْ کَیْفَ تَنْقَی ثِیَابُ مَنْ لَا یَغْسِلُهَا وَ کَیْفَ یَبْرَأُ مِنَ الْخَطَایَا مَنْ لَا یُکَفِّرُهَا (5)أَمْ کَیْفَ یَنْجُو مِنْ غَرَقِ الْبَحْرِ مَنْ یَعْبُرُ بِغَیْرِ سَفِینَةٍ وَ کَیْفَ یَنْجُو مِنْ فِتَنِ الدُّنْیَا مَنْ لَمْ یُدَاوِهَا بِالْجِدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ کَیْفَ یَبْلُغُ مَنْ یُسَافِرُ بِغَیْرِ دَلِیلٍ وَ کَیْفَ یَصِیرُ إِلَی الْجَنَّةِ مَنْ لَا یُبْصِرُ مَعَالِمَ الدِّینِ وَ کَیْفَ یَنَالُ مَرْضَاةَ اللَّهِ مَنْ لَا یُطِیعُهُ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ عَیْبَ وَجْهِهِ مَنْ لَا یَنْظُرُ فِی الْمِرْآةِ وَ کَیْفَ یَسْتَکْمِلُ حُبَّ خَلِیلِهِ مَنْ لَا یَبْذُلُ لَهُ بَعْضَ مَا عِنْدَهُ وَ کَیْفَ یَسْتَکْمِلُ حُبَّ رَبِّهِ مَنْ لَا یُقْرِضُهُ بَعْضَ مَا رَزَقَهُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّهُ کَمَا لَا یَنْقُصُ الْبَحْرَ أَنْ تَغْرَقَ فِیهِ السَّفِینَةُ وَ لَا یَضُرُّهُ ذَلِکَ شَیْئاً کَذَلِکَ لَا تَنْقُصُونَ اللَّهَ بِمَعَاصِیکُمْ شَیْئاً وَ لَا تَضُرُّونَهُ بَلْ أَنْفُسَکُمْ تَضُرُّونَ وَ إِیَّاهَا تَنْقُصُونَ

ص: 309


1- فی المصدر: و کیف.
2- فی المصدر: إذا لم ترتکب. قلت: ارتکب بمعنی رکب. و امتهن الفرس: استعمله للخدمة و الرکوب.
3- فی المصدر: تتبعها دءوب العبادة. قلت دأب فی العمل دءوبا: جد و تعب و استمر علیه.
4- أی قبل أن تغلب علیها الذنوب و الخطایا و غطتها.
5- أی من لم یمحها بالاستغفار.

حقیقتاً به شما می­گویم: زراعت جز با وجود آب و خاک شکل نمی­گیرد، همان­گونه ایمان نیز جز با علم و عمل محقق نمی­گردد. حقیقتاً به شما می­گویم: آب، آتش را خاموش می­کند و به همان ترتیب حلم و صبر، خشم را فرو می­نشاند. و همان­گونه که آب و آتش با هم در یک ظرف واحد گرد نمی­آیند، دانش و گمراهی نیز در یک قلب واحد گرد نمی­آیند.

حقیقتاً به شما می­گویم: هیچ بارانی بدون ابر وجود نخواهد داشت و به همان ترتیب هیچ عملی بدون وجود قلبی پارسا و پرهیزگار مورد زضایت خداوند متعال قرار نخواهد گرفت.

حقیقتاً به شما می­گویم: به­راستی که نفس (و یا خورشید) باعث روشنایی هر چیزی، حکمت باعث روشنایی هر قلبی، تقوا سرچشمۀ هر حکمتی، حقّ دروازۀ هر خیری، رحمت خدا دروازۀ هر حقیقتی و کلیدهای آن دعا و تضرّع و اعمال خیر است، و چگونه هیچ دروازه­ای بدون کلید گشوده می­شود؟

حقیقتاً به شما می­گویم: همانا انسان حکیم هیچ درختی را جز درختی که بدان خشنود گردد نمی­کارد و بر هیچ یک از مرکب­هایش جز اسبی که از آن رضایت دارد سوارنمی­شود، همان­گونه انسان مؤمنِ دانشمند اقدام به انجام هیچ عملی نمی­کند مگر آنکه پروردگارش از آن رضایت داشته باشد. حقیقتاً به شما می­گویم: صیقل­ دهنده­ها شمشیر را نیک می­گردانند و جلا می­بخشند، بدین سان حکمت نیز قلب را صیقل می­دهد و جلا می­بخشد، حکمت در قلب حکیم مانند آب در زمین مرده است، آن­گونه که آب زمین مرده را زنده می­گرداند حکمت نیز قلب حکیم را زنده می­گرداند، هم­چنین حکمت به­سان روشنایی در تاریکی است که مردم با استفاده از آن راه می­پیمایند.

حقیقتاً به شما می­گویم: به راستی که حمل کردن سنگ از قلّه کوه بهتر از آن است که با کسی سخن بگویی که سخنان تو را نمی­فهمد، مانند کسی که سنگ را می­کوبد تا آن را نرم و روان گرداند و یا کسی که غذا را برای اهل قبور حاضر می­کند. خوشا به سعادت آنکه سخنان اضافه خود را به خاطر ترس از برانگیختن خشم پروردگارش در دهان محبوس می­دارد و سخنی را بر زبان نمی­راند که آن را نفهمد، و با توجه به سخنان هیچ شخصی به او غبطه نمی­خورد، مگر آنکه افعالش برای وی واضح و آشکار شود؛ خوشا به سعادت آنان که ندانسته­های خود

ص: 316

وَ کَمَا لَا یَنْقُصُ نُورَ الشَّمْسِ کَثْرَةُ مَنْ یَتَقَلَّبُ فِیهَا بَلْ بِهِ یَعِیشُ وَ یَحْیَا کَذَلِکَ لَا یَنْقُصُ اللَّهَ کَثْرَةُ مَا یُعْطِیکُمْ وَ یَرْزُقُکُمْ بَلْ بِرِزْقِهِ تَعِیشُونَ وَ بِهِ تَحْیَوْنَ یَزِیدُ مَنْ شَکَرَهُ إِنَّهُ شَاکِرٌ عَلِیمٌ وَیْلَکُمْ یَا أُجَرَاءَ السَّوْءِ الْأَجْرَ تَسْتَوْفُونَ وَ الرِّزْقَ تَأْکُلُونَ وَ الْکِسْوَةَ تَلْبَسُونَ وَ الْمَنَازِلَ تَبْنُونَ وَ عَمَلَ مَنِ اسْتَأْجَرَکُمْ تُفْسِدُونَ یُوشِکُ رَبُّ هَذَا الْعَمَلِ أَنْ یُطَالِعَکُمْ (1)فَیَنْظُرَ فِی عَمَلِهِ الَّذِی أَفْسَدْتُمْ فَیُنْزِلَ بِکُمْ مَا یُخْزِیکُمْ وَ یَأْمُرَ بِرِقَابِکُمْ فَتُجَذَّ مِنْ أُصُولِهَا (2)وَ یَأْمُرَ بِأَیْدِیکُمْ فَتُقْطَعَ مِنْ مَفَاصِلِهَا ثُمَّ یَأْمُرَ بِجُثَّتِکُمْ (3)فَتُجَرَّ عَلَی بُطُونِهَا حَتَّی تُوضَعَ عَلَی قَوَارِعِ الطَّرِیقِ حَتَّی تَکُونُوا عِظَةً لِلْمُتَّقِینَ وَ نَکَالًا لِلظَّالِمِینَ وَیْلَکُمْ یَا عُلَمَاءَ السَّوْءِ لَا تُحَدِّثُوا أَنْفُسَکُمْ أَنَّ آجَالَکُمْ تَسْتَأْخِرُ مِنْ أَجْلِ أَنَّ الْمَوْتَ لَمْ یَنْزِلْ بِکُمْ فَکَأَنَّهُ قَدْ حَلَّ بِکُمْ فَأَظْعَنَکُمْ فَمِنَ الْآنَ فَاجْعَلُوا الدَّعْوَةَ فِی آذَانِکُمْ وَ مِنَ الْآنَ فَنُوحُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ مِنَ الْآنَ فَابْکُوا عَلَی خَطَایَاکُمْ وَ مِنَ الْآنَ فَتَجَهَّزُوا وَ خُذُوا أُهْبَتَکُمْ (4)وَ بَادِرُوا التَّوْبَةَ إِلَی رَبِّکُمْ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّهُ کَمَا یَنْظُرُ الْمَرِیضُ إِلَی طَیِّبِ الطَّعَامِ فَلَا یَلْتَذُّهُ مَعَ مَا یَجِدُهُ مِنْ شِدَّةِ الْوَجَعِ کَذَلِکَ صَاحِبُ الدُّنْیَا لَا یَلْتَذُّ بِالْعِبَادَةِ وَ لَا یَجِدُ حَلَاوَتَهَا مَعَ مَا یَجِدُ مِنْ حُبِّ الْمَالِ وَ کَمَا یَلْتَذُّ الْمَرِیضُ نَعْتَ الطَّبِیبِ الْعَالِمِ بِمَا یَرْجُو فِیهِ مِنَ الشِّفَاءِ فَإِذَا ذَکَرَ مَرَارَةَ الدَّوَاءِ وَ طَعْمَهُ کَدَّرَ عَلَیْهِ الشِّفَاءَ کَذَلِکَ أَهْلُ الدُّنْیَا یَلْتَذُّونَ بِبَهْجَتِهَا وَ أَنْوَاعِ مَا فِیهَا فَإِذَا ذَکَرُوا فَجْأَةَ الْمَوْتِ کَدَّرَهَا عَلَیْهِمْ وَ أَفْسَدَهَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ کُلَّ النَّاسِ یُبْصِرُ النُّجُومَ وَ لَکِنْ لَا یَهْتَدِی بِهَا إِلَّا مَنْ یَعْرِفُ مَجَارِیَهَا وَ مَنَازِلَهَا وَ کَذَلِکَ تَدْرُسُونَ الْحِکْمَةَ وَ لَکِنْ لَا یَهْتَدِی لَهَا مِنْکُمْ إِلَّا مَنْ عَمِلَ بِهَا وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا نَقُّوا الْقَمْحَ وَ طَیِّبُوهُ وَ أَدِقُّوا طَحْنَهُ تَجِدُوا طَعْمَهُ وَ یَهْنِئْکُمْ أَکْلُهُ

ص: 310


1- فی نسخة من الکتاب و المصدر: یوشک ربّ هذا العمل أن یطالبکم.
2- أی تقطع أو تکسر من اصولها.
3- فی المصدر: بجثثکم.
4- الاهبة بالضم فسکون: العدة، یقال: أخذ للسفر اهبته.

را از دانشمندان و علماء می­آموزند و آنچه را خود می­دانند به نادانان نیز می­آموزند، خوشا به سعادت آنان که علماء و دانشمندان را به خاطر علم و دانش ایشان گرامی می­دارند و اختلافات آنها را نادیده می­گیرند و جاهلان را فقط به خاطر جهل­شان کوچک و خوار می­انگارند و آنان را از خود نمی­رانند بلکه ایشان را وادار به پذیرفتن نادانی­شان می­کنند و آنها را آموزش می­دهند.

حقیقتاً به شما می­گویم: ای جماعت حواریّون ، شما امروز در میان مردم به­سان زندگان در میان مردگان هستید پس با مرگ زندگان نمیرید.

و مسیح علیه­السلام گفته است: خداوند تبارک وتعالی می­فرماید: بنده مؤمن من اندوهگین می­شود که دنیا را از او باز دارم در حال که باز داشتن دنیا از او، دوست داشتنی­تر و نزدیک­ترین امر نسبت به من است، هم­چنین شادمان می­گردد که دنیا را بر او گشاده گردانم در حالی گشاده گرداندن دنیا بر او، متنفّرترین و دورترین امر نسبت به من است. و حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است و درود و سلام بی­پایان بر محمّد و خاندان پاک آن حضرت.(1)

توضیح

معنای برخی از سخنان عیسی علیه السلام چنین است: (فضول) یعنی: برتری دانش و کمال. (أن قلوبکم بحیث تکون کنوزکم) یعنی: قلب هر کسی متعلق و وابسته به گنج و اندوخته­ای است که آن را ذخیره کرده است، پس اگر گنج­هایتان اعمال صالحی باشد که آنها را در آسمان می­اندوزید، قلب­هایتان آسمانی خواهد شد، و مقصود این است که تعلّق و وابستگی قلب به گنج­های دنیا و زیبائیهای آن، با حبّ خداوند متعال جمع نمی­شود. (یطرفون) یعنی: نگاه می­کنند، و (رمقتُه- أرمقه) یعنی: به او نگاه کردم- می­کنم. (أو یقحل) یعنی: خشک می­شود. و (تَفِل) بر وزن (فَرِحَ): بوی آن تغییر کرد. (أمل الوارثین) یعنی: کسانی که فردوس را به ارث می­برند. (و مَن سُخَّر): فعل مجهول بر باب تفعیل است و (التسخیر) یعنی: مکلّف کردن و واداشتن به انجام کاری بدون هیچ­گونه دستمزد (بیگاری). (و الجاهل یعتبر) شاید فعل مجهول باشد، هم­چنین ممکن است معلوم باشد یعنی: بعد از آنکه جاهل از هوای نفسش پیروی و عاقبت زشت آن را در می­یابد، از آن پند می­پذیرد. و الجزریّ گوید: (تحرّجوا أن یأکلوا معهم) یعنی: خود را در تنگنا گذاشتند که با آنان غذا بخورند، و (تحرّج فلانُ): کاری را انجام داد که او را از (حَرَج) به معنای گناه و تنگنا خارج ساخت.

می­گویم: سید بن طاووس رحمه الله در سعد السعود گوید: در انجیل خواندم که عیسی علیه السلام فرمود: شنیده­اید که به پیشینیان گفته شده مرتکب زنا نشوید،اکنون من به شما می­گویم: هر کسی که به زنی نگاه کند و به سوی او میل و رغبت پیدا کند در قلبش با او مرتکب زنا شده است. اگر چشم راستت به تو خیانت کرد آن را از حدقه در آور و از خود دور کن، چرا که خیر تو در آن است

ص: 317


1- . تحف العقول : 501- 513

کَذَلِکَ فَأَخْلِصُوا الْإِیمَانَ وَ أَکْمِلُوهُ تَجِدُوا حَلَاوَتَهُ وَ یَنْفَعْکُمْ غِبُّهُ (1)بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ لَوْ وَجَدْتُمْ سِرَاجاً یَتَوَقَّدُ بِالْقَطِرَانِ فِی لَیْلَةٍ مُظْلِمَةٍ لَاسْتَضَأْتُمْ بِهِ فَلَمْ یَمْنَعْکُمْ مِنْهُ رِیحُ قَطِرَانِهِ کَذَلِکَ یَنْبَغِی لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا الْحِکْمَةَ مِمَّنْ وَجَدْتُمُوهَا مَعَهُ وَ لَا یَمْنَعْکُمْ مِنْهُ سُوءُ رَغْبَتِهِ فِیهَا وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا لَا کَحُکَمَاءَ تَعْقِلُونَ وَ لَا کَحُلَمَاءَ تَفْقَهُونَ وَ لَا کَعُلَمَاءَ تَعْلَمُونَ وَ لَا کَعَبِیدٍ أَتْقِیَاءَ وَ لَا کَأَحْرَارٍ کِرَامٍ تُوشِکُ الدُّنْیَا أَنْ تَقْتَلِعَکُمْ مِنْ أُصُولِکُمْ فَتُقَلِّبَکُمْ عَلَی وُجُوهِکُمْ ثُمَّ تَکُبَّکُمْ عَلَی مَنَاخِرِکُمْ ثُمَّ تَأْخُذَ خَطَایَاکُمْ بِنَوَاصِیکُمْ وَ یَدْفَعَکُمُ الْعِلْمُ مِنْ خَلْفِکُمْ حَتَّی یُسَلِّمَاکُمْ إِلَی الْمَلِکِ الدَّیَّانِ عُرَاةً فُرَادَی فَیَجْزِیَکُمْ بِسُوءِ أَعْمَالِکُمْ وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا أَ لَیْسَ بِالْعِلْمِ أُعْطِیتُمُ السُّلْطَانَ عَلَی جَمِیعِ الْخَلَائِقِ فَنَبَذْتُمُوهُ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ وَ أَقْبَلْتُمْ عَلَی الدُّنْیَا فَبِهَا تَحْکُمُونَ وَ لَهَا تَمْهَدُونَ وَ إِیَّاهَا تُؤْثِرُونَ وَ تَعْمُرُونَ فَحَتَّی مَتَی أَنْتُمْ لِلدُّنْیَا لَیْسَ لِلَّهِ فِیکُمْ نَصِیبٌ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ لَا تُدْرِکُونَ شَرَفَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِتَرْکِ مَا تُحِبُّونَ فَلَا تَنْتَظِرُوا بِالتَّوْبَةِ غَداً فَإِنَّ دُونَ غَدٍ یَوْماً وَ لَیْلَةً قَضَاءُ اللَّهِ فِیهِمَا یَغْدُو وَ یَرُوحُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ صِغَارَ الْخَطَایَا وَ مُحَقَّرَاتِهَا لَمِنْ مَکَایِدِ إِبْلِیسَ یُحَقِّرُهَا لَکُمْ وَ یُصَغِّرُهَا فِی أَعْیُنِکُمْ وَ تَجْتَمِعُ فَتَکْثُرُ وَ تُحِیطُ بِکُمْ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْمِدْحَةَ بِالْکَذِبِ وَ التَّزْکِیَةَ فِی الدِّینِ لَمِنْ رَأْسِ الشُّرُورِ الْمَعْلُومَةِ وَ إِنَّ حُبَّ الدُّنْیَا لَرَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَبْلَغَ فِی شَرَفِ الْآخِرَةِ وَ أَعْوَنَ عَلَی حَوَادِثِ الدُّنْیَا مِنَ الصَّلَاةِ الدَّائِمَةِ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَقْرَبَ إِلَی الرَّحْمَنِ مِنْهَا فَدُومُوا عَلَیْهَا وَ اسْتَکْثِرُوا مِنْهَا وَ کُلُّ عَمَلٍ صَالِحٍ یُقَرِّبُ إِلَی اللَّهِ فَالصَّلَاةُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ وَ آثَرُ عِنْدَهُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ کُلَّ عَمَلِ الْمَظْلُومِ الَّذِی لَمْ یَنْتَصِرْ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ وَ لَا حِقْدٍ هُوَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاءِ عَظِیمٌ أَیُّکُمْ رَأَی نُوراً اسْمُهُ ظُلْمَةٌ أَوْ ظُلْمَةً اسْمُهَا نُورٌ کَذَلِکَ لَا یَجْتَمِعُ لِلْعَبْدِ أَنْ یَکُونَ مُؤْمِناً کَافِراً وَ لَا مُؤْثِراً لِلدُّنْیَا رَاغِباً فِی الْآخِرَةِ وَ هَلْ زَرَّاعُ شَعِیرٍ یَحْصُدُ قَمْحاً

ص: 311


1- الغب: العاقبة.

که یکی از اعضایت را نابود گردانی و تمام جسمت را در آتش جهنّم نیفکنی، اگر دست راستت تو را به شکّ وا داشت آن را قطع و از خود دور گردان، چرا که از بین بردن یکی از اعضای خویش بهتر از آن است تمام جسمت در آتش جهنّم نابود شود. (1)

و در جایی دیگر آمده است: عیسی علیه السلام فرمود: به شما می­گویم: به این مسأله توجه نداشته باشید که چه غذایی می­خورید یا چه می­نوشید و یا چه چیزی را بر جسم­هایتان می­پوشید، آیا نفس انسان برتر از خوراک و جسمش برتر از لباس نیست؟ به پرندگان آسمان بنگرید که نه چیزی را می­کارند و نه درو می­کنند و نه اندوهگین می­گردند، و پروردگار آسمانی شما آنها را رزق و روزی می­دهد، آیا شما برتر از پرندگان نیستید؟ کدام یک از شما به این مسائل اهتمام دارد و می­تواند یک ذراع به قامتش بیفزاید؟ پس چرا به لباس اهتمام نشان می­دهید؟(2)

عیسی علیه السلام در موضعی دیگر می­گوید: پسر کدام یک از شما درخواست نان می­کند و در مقابل به او سنگ می­بخشید؟ و یا درخواست روپوش می­کند و به او مار می­بخشید؟ پس اگر شما شروران می­دانید که موهبت­های نیکو را به فرزندان (پسران) خود ببخشید، پروردگارتان شایسته­تر است که بهترین­ها را به هر یک از شما که چیزی از او مسألت می­دارد عطا فرماید.(3)

و در جای دیگر یکی از شاگردانش گفت: ای سرورم، نخست به من اجازه بده که بروم و پدرم را به خاک بسپارم، پس عیسی علیه السلام به او گفت: مردگان را تنها بگذار که مردگان خویش را دفن کنند و مرا پیروی و دنباله روی کن.(4)

روایت 18.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که عیسی علیه السلام می­گفت: هر کس که همّ و غمش افزون گردد بدنش مریض می­گردد، هر کس اخلاقش ناپسند گردد جانش به عذاب می­افتد، هر کس که سخن گفتنش بیشتر شود لغزش­هایش بیشتر می­شود، هر کس که دروغ گفتنش بیشتر شود قدر و قیمتش از دست می­رود،

ص: 318


1- . سعد السعود : 55 و56
2- . سعد السعود : 56
3- . سعد السعود : 56
4- . سعد السعود : 56

أَوْ زَرَّاعُ قَمْحٍ یَحْصُدُ شَعِیراً کَذَلِکَ یَحْصُدُ کُلُّ عَبْدٍ فِی الْآخِرَةِ مَا زَرَعَ وَ یُجْزَی بِمَا عَمِلَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ النَّاسَ فِی الْحِکْمَةِ رَجُلَانِ فَرَجُلٌ أَتْقَنَهَا بِقَوْلِهِ وَ ضَیَّعَهَا بِسُوءِ فِعْلِهِ وَ رَجُلٌ أَتْقَنَهَا بِقَوْلِهِ وَ صَدَّقَهَا بِفِعْلِهِ وَ شَتَّانَ بَیْنَهُمَا فَطُوبَی لِلْعُلَمَاءِ بِالْفِعْلِ وَ وَیْلٌ لِلْعُلَمَاءِ بِالْقَوْلِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ مَنْ لَا یُنَقِّی مِنْ زَرْعِهِ الْحَشِیشَ یَکْثُرُ فِیهِ حَتَّی یَغْمُرَهُ فَیُفْسِدَهُ وَ کَذَلِکَ مَنْ لَا یُخْرِجُ مِنْ قَلْبِهِ حُبَّ الدُّنْیَا یَغْمُرُهُ حَتَّی لَا یَجِدَ لِحُبِّ الْآخِرَةِ طَعْماً وَیْلَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا اتَّخِذُوا مَسَاجِدَ رَبِّکُمْ سُجُوناً لِأَجْسَادِکُمْ وَ اجْعَلُوا قُلُوبَکُمْ بُیُوتاً لِلتَّقْوَی وَ لَا تَجْعَلُوا قُلُوبَکُمْ مَأْوًی لِلشَّهَوَاتِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ أَجْزَعُکُمْ (1)عَلَی الْبَلَاءِ لَأَشَدُّکُمْ حُبّاً لِلدُّنْیَا وَ إِنَّ أَصْبَرَکُمْ عَلَی الْبَلَاءِ لَأَزْهَدُکُمْ فِی الدُّنْیَا وَیْلَکُمْ یَا عُلَمَاءَ السَّوْءِ أَ لَمْ تَکُونُوا أَمْوَاتاً فَأَحْیَاکُمْ فَلَمَّا أَحْیَاکُمْ مِتُّمْ (2)وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا أُمِّیِّینَ فَعَلَّمَکُمْ فَلَمَّا عَلَّمَکُمْ نَسِیتُمْ (3)وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا جُفَاةً فَفَقَّهَکُمُ اللَّهُ فَلَمَّا فَقَّهَکُمْ جَهِلْتُمْ (4)وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا ضُلَّالًا فَهَدَاکُمْ فَلَمَّا هَدَاکُمْ ضَلَلْتُمْ (5)وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا عُمْیاً فَبَصَّرَکُمْ فَلَمَّا بَصَّرَکُمْ عَمِیتُمْ (6)وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا صُمّاً فَأَسْمَعَکُمْ فَلَمَّا أَسْمَعَکُمْ صَمَمْتُمْ وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا بُکْماً فَأَنْطَقَکُمْ فَلَمَّا أَنْطَقَکُمْ بَکِمْتُمْ (7)وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَسْتَفْتِحُوا فَلَمَّا فَتَحَ لَکُمْ نَکَصْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ

ص: 312


1- فی المصدر: إن أجزعکم.
2- بخوضکم فی الدنیا و الشهوات، و ترککم الاقبال علی الآخرة، فکنتم خلقتم للآخرة و نعیمها و البقاء فیها فأعرضتم عنها و اقبلتم الی الدنیا فصرتم میتین بل أشدّ خیبة منهم، لانکم فی الآخرة معذبون و عن نعیمها محرومون.
3- حیث إنکم لم تعملوا بما تعلمون فکانکم نسیتم ذلک.
4- بترککم العمل بفقهکم.
5- الهدایة هنا بمعنی إراءة الطریق، أی هدیتم السبیل، فمشیتم علی غیره فضللتم.
6- أی بصرکم فلم تبصروا و لم تنفعکم البصائر، حیث إنکم عملتم عمل من لا یبصر شیئا.
7- حیث إنکم ترکتم القول فیما أنطقکم له.

و هر کس که با مردان­ (دیگران) به کشمکش بپردازد، مروّتش از بین می­رود.(1)

روایت 19.

أمالی الصدوق: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند عزّ و جلّ به عیسی بن مریم علیه السلام وحی نمود: ای عیسی، هیچ مخلوقی را (مانند انسان) با نعمتی مانند دینم گرامی نداشته و هیچ نعمتی مانند رحمت خویش را بر او ارزانی نداشته­ام، آلودگی­های ظاهری را با آب بشوی و گرفتاری­های درونی را با اعمال نیک مداوا کن، به راستی که بازگشت تو به سوی من است، پس به سرعت خود را آماده (عبادت) ساز چرا که (زمان اتفاق افتادن) هر حادثه­ای که آمدنی است نزدیک می­باشد، و صدای حزین خود (به هنگام دعا) را به گوش من برسان.(2)

روایت 20.

تفسیر علی بن ابراهیم: از علی بن حسین علیه السلام روایت شده که فرمود: در انجیل چنین نوشته شده است: علمِ آنچه را نمی­دانید (یا بدان عمل نمی­کنید) طلب نکنید، حال آنکه هنوز به دانسته­های خویش عمل نکرده­اید، چرا که علم اگر بدان عمل نشود فقط باعث دوری از خداوند می­شود. حدیث. (3)

روایت 21.

الخصال: علیّ بن حسین علیه السلام فرموده است: مسیح علیه السلام به حواریّون گفت: دنیا فقط مانند پلی است برای گذر، پس از آن عبور کنید و به فکر تعمیرش نباشید.(4)

روایت 22.

الخصال: از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام گفته است: دینار (مال دنیا) مرض دین و عالِم، طبیب آن است، پس آن­گاه که مشاهده کردید طبیب، مرض را به سوی خود می­کشد او را متهم گردانید و بدانید که نمی­تواند نصیحت ­کنندۀ دیگران باشد.(5)

روایت 23.

الخصال: امام جعفر صادق علیه السلام

ص: 319


1- .أمالی الصدوق : 324
2- . أمالی الصدوق : 360
3- . تفسیر القمی : 587
4- . الخصال1 : 34
5- . الخصال1 : 56

وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا أَذِلَّةً فَأَعَزَّکُمْ فَلَمَّا عَزَزْتُمْ قَهَرْتُمْ وَ اعْتَدَیْتُمْ وَ عَصَیْتُمْ وَیْلَکُمْ أَ لَمْ تَکُونُوا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ (1)النَّاسُ فَنَصَرَکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ فَلَمَّا نَصَرَکُمْ اسْتَکْبَرْتُمْ وَ تَجَبَّرْتُمْ فَیَا وَیْلَکُمْ مِنْ ذُلِّ یَوْمِ الْقِیَامَةِ کَیْفَ یُهِینُکُمْ وَ یُصَغِّرُکُمْ وَ یَا وَیْلَکُمْ یَا عُلَمَاءَ السَّوْءِ إِنَّکُمْ لَتَعْمَلُونَ عَمَلَ الْمُلْحِدِینَ وَ تَأْمُلُونَ أَمَلَ الْوَارِثِینَ وَ تَطْمَئِنُّونَ بِطُمَأْنِینَةِ الْآمِنِینَ وَ لَیْسَ أَمْرُ اللَّهِ عَلَی مَا تَتَمَنَّوْنَ (2)وَ تَتَخَیَّرُونَ بَلْ لِلْمَوْتِ تَتَوَالَدُونَ وَ لِلْخَرَابِ تَبْنُونَ وَ تَعْمُرُونَ وَ لِلْوَارِثِینَ تَمْهَدُونَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ مُوسَی کَانَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ لَا تَحْلِفُوا بِاللَّهِ کَاذِبِینَ وَ أَنَا أَقُولُ لَا تَحْلِفُوا بِاللَّهِ صَادِقِینَ وَ لَا کَاذِبِینَ (3)وَ لَکِنْ قُولُوا لَا وَ نَعَمْ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَیْکُمْ بِالْبَقْلِ الْبَرِّیِّ وَ خُبْزِ الشَّعِیرِ وَ إِیَّاکُمْ وَ خُبْزَ الْبُرِّ فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ أَنْ لَا تَقُومُوا بِشُکْرِهِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ النَّاسَ مُعَافًی وَ مُبْتَلًی فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَلَی الْعَافِیَةِ وَ ارْحَمُوا أَهْلَ الْبَلَاءِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ کُلَّ کَلِمَةٍ سَیِّئَةٍ تَقُولُونَ بِهَا تُعْطَوْنَ جَوَابَهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا عَبِیدَ السَّوْءِ إِذَا قَرَّبَ أَحَدُکُمْ قُرْبَانَهُ لِیَذْبَحَهُ فَذَکَرَ أَنَّ أَخَاهُ وَاجِدٌ عَلَیْهِ (4)فَلْیَتْرُکْ قُرْبَانَهُ وَ لْیَذْهَبْ إِلَی أَخِیهِ فَلْیُرْضِهِ (5)ثُمَّ لْیَرْجِعْ إِلَی قُرْبَانِهِ فَلْیَذْبَحْهُ یَا عَبِیدَ السَّوْءِ إِذَا أُخِذَ (6)قَمِیصُ أَحَدِکُمْ فَلْیُعْطِ رِدَاءَهُ مَعَهُ وَ مَنْ لُطِمَ خَدُّهُ مِنْکُمْ فَلْیُمَکِّنْ مِنْ خَدِّهِ الْآخَرِ وَ مَنْ سُخِّرَ مِنْکُمْ مِیلًا فَلْیَذْهَبْ مِیلًا آخَرَ مَعَهُ (7)

ص: 313


1- تخطف الشی ء: استلبه. اجتذبه و انتزعه.
2- فی المصدر: علی ما تمنون.
3- فی المصدر: ان موسی کان یأمرکم أن لا تحلفوا باللّه صادقین و لا کاذبین و لکن قولوا: لا و نعم اه. و ما فی الکتاب أحسن، و لعله من اسقاط الناسخ.
4- وجد علیه: غضب.
5- فی نسخة: فلیترضه. أی فلیطلب رضاه.
6- فی المصدر: إن اخذ.
7- هذه و ما بعدها من الآداب الخلیقة التی ینبغی رعایتها و المواظبة علیها فی کل ملة ما لا تستلزم معاونة الظالم و تجریه علی ظلمه، فلا تنافی ما ثبت فی شریعة موسی علیه السلام- و عیسی علیه السلام کان مأمورا بتعینها- من قانون القصاص و الجزاء: کقوله تعالی: «وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ» و کذا لا یصحّ قول من ادعی أن ذلک منسوخ فی شریعتنا، حیث إن الآداب الحسنة لا تنسخ أبدا، و ذلک ممّا لا ریب فیه. و العجب من امة یدعون أنهم من امة عیسی علیه السلام و یسمون أنفسهم بالمسیحیین کیف لم یؤثر فیهم واحد من هذه الآداب الخلقیة؟ بل أدبوا أنفسهم بنقیضها، أ ترونهم إذا اخذ قمیص أحدهم یعطی رداءه أیضا؟! و إذا لطم خده یمکن خده الآخر؟! أو سخر میلا یذهب میلا آخر؟! أم ترونهم علی خلاف ذلک؟ أ لیسوا هم الذین أخذوا رداء العز و السیادة و القادة من الأمم، و ألبسوهم مکانه لبسا الذل و القیادة؟ أ لیسوا سودوا وجوه العالمین بلطام الظلم و الاستبداد؟ أ لیسوا قد سخروا العباد، و خربوا البلاد، و أشاعوا قوانین الظلم و الفساد، و روجوا دساتیر الفحشاء و المنکرات، و هددوا عائلة البشریة کل آن بالسلح الناریة المهلکة؟! أعاذنا اللّه و جمیع الأمم من شرورهم.

از پدرانش روایت کرده که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام گفته است: خوشا به سعادت آنکه سکوتش فکر کردن، نگاهش پند پذیرفتن است و خانه­اش برایش بزرگ است و بر گناهان خویش می­گرید و مردم از دست و زبان او در آرامش هستند. (1)

روایت 24.

أمالی الطوسی: شیخ مفید به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت کرده که خداوند متعال به عیسی بن مریم علیه السلام وحی فرمود: ای عیسی، از چشم­هایت اشک و از قلبت خشوع و فروتنی به من ببخش، و هنگامی که خیره­سران می­خندند چشم­هایت را با میل حزن و اندوه سرمه بکش، بر سر مزار مردگان بایست و آنان را با صدای بلند فرا بخوان، شاید از ایشان پند و اندرز بپذیری و بگو: به راستی که من نیز در میان ملحق شوندگان به شما می­پیوندم.(2)

روایت 25.

أمالی الطوسی: از حفص روایت شده که امام صادق علیه السلام می­فرماید: عیسی بن مریم علیه السلام به یارانش گفت: برای دنیا تلاش می­کنید حال آنکه بدون انجام هیچ کاری درآن رزق و روزی داده می­شوید، و برای آخرت تلاش نمی­کنید حال آنکه بدون انجام عمل صالح در آن رزق و روزی داده نمی­شوید، وای بر شما ای علمای ناباب و نا اهل! پاداش و اجرت می­گیرید و کار را به انجام نمی­رسانید. نزدیک است که پروردگار عمل، عملش را طلب کند،و نزدیک است که از دنیا به سوی ظلمت و تاریکی قبر خارج شوید، بازگشت اهل علم و دانشمندی که به دنیا و رزق و برق آن روی آورده به سوی آخرت چگونه خواهد بود؟ حال آنکه میل و رغبت او به آنچه به وی ضرر می­رساند بیشتر از چیزی است که به او سود می­رساند.(3)

روایت 26.

علل الشرائع: از امیر مؤمنان علی علیه السلام روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: برادرم عیسی علیه السلام بر شهری گذر کرد که مرد و زنی در آن فریاد می­زدند، پس گفت: شما را چه شده است؟ مرد پاسخ داد: ای پیامبر خدا، این زن من است و هیچ­گونه مشکلی ندارد و صالح است، ولی دوست دارم از او جدا شوم، عیسی گفت: مرا به صورت اجمالی از احوال و امورات او آگاه گردان، مرد گفت: بدون اینکه به سنّ پیری رسیده باشد صورتش چروک و فرسوده شده است؛ عیسی به آن زن گفت: ای زن، آیا دوست داری که شادابی و طراوت صورتت باز گردد؟ زن گفت: آری، عیسی به او گفت: هنگام غذا خوردن از اینکه سیر شوی پرهیز کن، چرا که غذا آن­گاه

ص: 320


1- . الخصال1 : 56
2- . أمالی الطوسی : 8
3- . أمالی الطوسی : 129-130

بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ مَا ذَا یُغْنِی عَنِ الْجَسَدِ إِذَا کَانَ ظَاهِرُهُ صَحِیحاً وَ بَاطِنُهُ فَاسِداً وَ مَا یُغْنِی (1)عَنْکُمْ أَجْسَادُکُمْ إِذَا أَعْجَبَتْکُمْ وَ قَدْ فَسَدَتْ قُلُوبُکُمْ وَ مَا یُغْنِی عَنْکُمْ أَنْ تُنَقُّوا جُلُودَکُمْ وَ قُلُوبُکُمْ دَنِسَةٌ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ لَا تَکُونُوا کَالْمُنْخُلِ یُخْرِجُ الدَّقِیقَ الطَّیِّبَ وَ یُمْسِکُ النُّخَالَةَ کَذَلِکَ أَنْتُمْ تُخْرِجُونَ الْحِکْمَةَ مِنْ أَفْوَاهِکُمْ وَ یَبْقَی الْغِلُّ فِی صُدُورِکُمْ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ ابْدَءُوا بِالشَّرِّ فَاتْرُکُوهُ ثُمَّ اطْلُبُوا الْخَیْرَ یَنْفَعْکُمْ فَإِنَّکُمْ إِذَا جَمَعْتُمُ الْخَیْرَ مَعَ الشَّرِّ لَمْ یَنْفَعْکُمُ الْخَیْرُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الَّذِی یَخُوضُ النَّهَرَ لَا بُدَّ أَنْ یُصِیبَ ثَوْبَهُ الْمَاءُ وَ إِنْ جَهَدَ أَنْ لَا یُصِیبَهُ کَذَلِکَ مَنْ یُحِبُّ الدُّنْیَا لَا یَنْجُو مِنَ الْخَطَایَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ طُوبَی لِلَّذِینَ یَتَهَجَّدُونَ مِنَ اللَّیْلِ أُولَئِکَ الَّذِینَ یَرِثُونَ النُّورَ الدَّائِمَ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُمْ قَامُوا فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ عَلَی أَرْجُلِهِمْ فِی مَسَاجِدِهِمْ یَتَضَرَّعُونَ إِلَی رَبِّهِمْ رَجَاءَ أَنْ یُنْجِیَهُمْ فِی الشِّدَّةِ غَداً بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الدُّنْیَا خُلِقَتْ مَزْرَعَةً یَزْرَعُ (2)فِیهَا الْعِبَادُ الْحُلْوَ وَ الْمُرَّ وَ الشَّرَّ

ص: 314


1- فی المصدر: و ما تغنی.
2- فی المصدر: تزرع.

که بر روی سینه (شکم) سنگینی کند و مقدارش افزون گردد طراوت و شادابی صورت از بین می­رود؛ زن توصیۀ عیسی را به کار بست، پس طراوت و شادابی صورتش به حالت اولیّه بازگشت.(1)

روایت 27.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: برادرم عیسی علیه السلام بر شهری گذر کرد ، از قضا در ثمرات و میوه­های آنها کرم وجود داشت، پس شکایت حال خویش را نزد او بردند، عیسی به ایشان گفت: چارۀ این مشکل نزد خودتان است حال آنکه نمی­دانید، شما قومی هستید که هنگام کاشتن درخت­ها، ابتدا خاک و سپس آب را در بُن آنها می­ریزید، در حالی که لازم نیست چنین کنید، بلکه باید آب را در بُن درختان جاری سازید سپس خاک را به آن بیافزایید تا کرم­ها در آن نفوذ نکنند؛ پس آن قوم کاشتن درختان را با توصیفات عیسی علیه السلام آغاز کردند و مشکل آنان برطرف گشت.(2)

روایت 28.

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: برادرم عیسی علیه السلام بر شهری گذر کرد که چهره ساکنان آن زرد و چشم­هایشان آبی شده بود، پس عیسی را فریاد زدند و شکایت بیماری خویش را نزد وی بردند، عیسی گفت: درمان این درد نزد خود شماست، هنگام خوردن گوشت آن را بدون شستن می­پزید، و هیچ چیزی در دنیا وجود ندارد مگر آنکه نجاستی به همراه دارد، و پس از آن گوشت­هایشان را شستند و بیماریهای آنها برطرف شد.

روایت 29.

همچنین پیامبر فرموده است: برادرم عیسی علیه السلام بر شهری گذر کرد که دندان­های ساکنان آن از هم فاصله گرفته و صورت­هایشان باد کرده بود، پس شکایت نزد وی بردند، عیسی گفت: شما هنگامی که می­خوابید دهانهایتان را بر هم می­گذارید، پس باد در سینه­ها افزون می­گردد تا به دهان می­رسد و هیچ راهی برای خروج آن وجود ندارد، بنابراین باد به ریشۀ دندان­های شما بر می­گردد و صورت را فاسد می­گرداند؛ پس آن­گاه که خوابیدید لب­هایتان را باز کنید و این عمل را جزئی از اخلاق خویش گردانید، آن قوم چنین کردند و بیماریهای آنها بر طرف شد.(3)

روایت 30.

معانی الأخبار: از امام صادق علیه السلام روایت شده که عیسی بن مریم علیه السلام در خطبه­ای که در میان بنی­ اسرائیل اقامه کرد گفت: در میان شما روزگار گذراندم حال آنکه خوراک مطبوعم (خورشی که با غذا می­خورم) گرسنگی و غذایم آن چیزی است که زمین برای وحوش و چهارپایان می­رویاند، هم چنین چراغم ماه، زیر اندازم خاک، بالش زیر سَرَم سنگ است، خانه­ای ندارم که ویران گردد و مالی ندارم که تلف شود و از بین رود، مرا فرزندی نیست که وفات کند و زنی نیست که ناراحت و غمگین شود، صبح بر من دمید در حالی که چیزی نداشتم و تاریکی شب مرا فرا گرفت و باز هم چیزی ندارم، با تمام این اوصاف من بی­نیازترینِ فرزندان آدم هستم.(4)

روایت 31.

معانی الأخبار: أحمد بن سهل الأزدی

ص: 321


1- . علل الشرائع : 169
2- . علل الشرائع : 191
3- . علل الشرائع : 192
4- . معانی الأخبار: 74

وَ الْخَیْرَ الْخَیْرُ لَهُ مَغَبَّةٌ (1)نَافِعَةٌ یَوْمَ الْحِسَابِ وَ الشَّرُّ لَهُ عَنَاءٌ وَ شَقَاءٌ یَوْمَ الْحَصَادِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْحَکِیمَ یَعْتَبِرُ بِالْجَاهِلِ وَ الْجَاهِلَ یَعْتَبِرُ بِهَوَاهُ أُوصِیکُمْ أَنْ تَخْتِمُوا عَلَی أَفْوَاهِکُمْ بِالصَّمْتِ حَتَّی لَا یَخْرُجَ مِنْهَا مَا لَا یَحِلُّ لَکُمْ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّکُمْ لَا تُدْرِکُونَ مَا تَأْمُلُونَ إِلَّا بِالصَّبْرِ عَلَی مَا تَکْرَهُونَ وَ لَا تَبْلُغُونَ (2)مَا تُرِیدُونَ إِلَّا بِتَرْکِ مَا تَشْتَهُونَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا کَیْفَ یُدْرِکُ الْآخِرَةَ مَنْ لَا تَنْقُصُ شَهْوَتُهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ لَا تَنْقَطِعُ مِنْهَا رَغْبَتُهُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا مَا الدُّنْیَا تُحِبُّونَ وَ لَا الْآخِرَةَ تَرْجُونَ لَوْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ الدُّنْیَا أَکْرَمْتُمُ الْعَمَلَ الَّذِی بِهِ أَدْرَکْتُمُوهَا وَ لَوْ کُنْتُمْ تُرِیدُونَ الْآخِرَةَ عَمِلْتُمْ عَمَلَ مَنْ یَرْجُوهَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا إِنَّ أَحَدَکُمْ یُبْغِضُ صَاحِبَهُ عَلَی الظَّنِّ وَ لَا یُبْغِضُ نَفْسَهُ عَلَی الْیَقِینِ وَ أَقُولُ لَکُمْ (3)إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَغْضَبُ إِذَا ذُکِرَ لَهُ بَعْضُ عُیُوبِهِ وَ هِیَ حَقٌّ وَ یَفْرَحُ إِذَا مُدِحَ بِمَا لَیْسَ فِیهِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ أَرْوَاحَ الشَّیَاطِینِ مَا عُمِّرَتْ فِی شَیْ ءٍ مَا عُمِّرَتْ فِی قُلُوبِکُمْ وَ إِنَّمَا أَعْطَاکُمُ اللَّهُ الدُّنْیَا لِتَعْمَلُوا فِیهَا لِلْآخِرَةِ وَ لَمْ یُعْطِکُمُوهَا لِتَشْغَلَکُمْ عَنِ الْآخِرَةِ وَ إِنَّمَا بَسَطَهَا لَکُمْ لِتَعْلَمُوا أَنَّهُ أَعَانَکُمْ بِهَا عَلَی الْعِبَادَةِ وَ لَمْ یُعِنْکُمْ بِهَا عَلَی الْخَطَایَا وَ إِنَّمَا أَمَرَکُمْ فِیهَا بِطَاعَتِهِ وَ لَمْ یَأْمُرْکُمْ فِیهَا بِمَعْصِیَتِهِ وَ إِنَّمَا أَعَانَکُمْ بِهَا عَلَی الْحَلَالِ وَ لَمْ یُحِلَّ لَکُمْ بِهَا الْحَرَامَ وَ إِنَّمَا وَسَّعَهَا لَکُمْ لِتَوَاصَلُوا فِیهَا وَ لَمْ یُوَسِّعْهَا لَکُمْ لِتَقَاطَعُوا فِیهَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْأَجْرَ مَحْرُوصٌ عَلَیْهِ وَ لَا یُدْرِکُهُ إِلَّا مَنْ عَمِلَ لَهُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الشَّجَرَةَ لَا تَکْمُلُ إِلَّا بِثَمَرَةٍ طَیِّبَةٍ کَذَلِکَ لَا یَکْمُلُ الدِّینُ إِلَّا بِالتَّحَرُّجِ عَنِ الْمَحَارِمِ

ص: 315


1- المغبة: عاقبة الشی ء.
2- فی المصدر: و لا تبتغون. و ما فی الکتاب أحسن.
3- فی المصدر: بحق أقول لکم.

که شخصی عابد بوده از ابو فروة الأنصاری که از جملۀ سیّاحان بوده روایت کرده که عیسی بن مریم علیه السلام گفت: ای جماعت حواریّون حقیقتاً به شما می­گویم: مردم بر این باورند که ساختمان بر روی پی و اساس آن شکل می­گیرد، در حالی که من به شما چنین نمی­گویم، حواریّون گفتند: پس چه می­گویی ای روح خدا؟ گفت: حقیقتاً به شما می­گویم: همانا آخرین سنگی که کارگر می­گذارد اساس ساختمان است. أبوفروة گوید: منظور عیسی علیه السلام از اساس، پایان کار بوده است.(1)

روایت 32.

أمالی الطوسی: أبو المفضّل به إسناد شقیق بلخی از اهل علم روایت می­کند که به عیسی بن مریم علیه السلام گفته شد: ای روح خدا، چگونه و در چه حالی صبح­گاهان بر تو دمیدن گرفت؟ عیسی در پاسخ گفت: صبح بر من دمید در حالی که پروردگارم بالای سَرَم، آتش جهنّم در مقابلم و مرگ در طلبم بود، آنچه را می­خواهم به دست نمی­آورم و توانایی دفع آنچه را زشت می­شمارم ندارم، پس کدامین فقیر از من فقیرتر است؟ حدیث.(2)

روایت 33.

معانی الأخبار: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در حالی که عیسی بن مریم علیه السلام در یکی از سفرهای سیاحتی­اش بود بر شهری گذر کرد و ساکنان آن را به صورت مردگانی بر راه­ها و در خانه­ها یافت، پس گفت: این قوم بر اثر خشم خداوند مرده­اند و اگر سبب مرگ آنها چیزی غیر از این بود دفن می­شدند؛ یارانش گفتند: دوست داشتیم قصۀ آنان را می­دانستیم، در این هنگام به عیسی گفته شد: ای روح خدا، آن مردگان را ندا سر ده، پس عیسی گفت: ای اهالی شهر، و یکی از آنان پاسخ گفت: لبّیک ای روح خدا، عیسی گفت: احوال و داستان شما چیست؟ پاسخ داد: در حالی که صبح را در عافیت و سلامتی بودیم شب را در (هاویة: جهنّم) به سر بردیم، عیسی گفت: (هاویة) چیست؟ پاسخ داد: دریاهایی از آتش که در آنها کوه­هایی از آتش قرار گرفته است، عیسی گفت: چه چیزی شما را به این وضعیتی که می­بینیم دچار ساخته است؟ پاسخ داد: حبّ دنیا و عبادت طاغوت، عیسی گفت: حبّ دنیا در شما به چه اندازه­ای رسیده بود؟ پاسخ داد: به اندازۀ حبّ کودک نسبت به مادرش، آن­گاه که به سوی او آید خوشحال می­شود و هر گاه به او پشت کند اندوهگین می­شود، عیسی گفت: و عبادت شما برای طاغوت­ها به چه حدّی رسید؟ پاسخ داد: هنگامی که به ما فرمان می­دادند اطاعت می­کردیم، عیسی گفت: چگونه تو از میان آنان به من پاسخ گفتی؟ گفت: چرا که آنها با لجام­هایی از آتش افسار شده­اند و فرشته­هایی زمخت و قوی بر ایشان گمارده شده­اند، در دنیا من فقط در میان آن قوم بودم و با آنان هم نظر نبودم، پس هنگامی که عذاب بر ایشان نازل شد من نیز گرفتار عذاب شدم، اکنون در لبه جهنّم به تار مویی آویزان هستم و هر لحظه می­ترسم که در آتش واژگون شوم؛

ص: 322


1- . معانی الأخبار: 99
2- . أمالی الطوسی : 49

بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الزَّرْعَ لَا یَصْلُحُ إِلَّا بِالْمَاءِ وَ التُّرَابِ کَذَلِکَ الْإِیمَانُ لَا یَصْلُحُ إِلَّا بِالْعِلْمِ وَ الْعَمَلِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الْمَاءَ یُطْفِئُ النَّارَ کَذَلِکَ الْحِلْمُ یُطْفِئُ الْغَضَبَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّهُ لَا یَجْتَمِعُ الْمَاءُ وَ النَّارُ فِی إِنَاءٍ وَاحِدٍ کَذَا لَا یَجْتَمِعُ الْفِقْهُ وَ الْغَیُّ (1)فِی قَلْبٍ وَاحِدٍ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّهُ لَا یَکُونُ مَطَرٌ بِغَیْرِ سَحَابٍ کَذَلِکَ لَا یَکُونُ عَمَلٌ فِی مَرْضَاةِ الرَّبِّ إِلَّا بِقَلْبٍ تَقِیٍّ (2)بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ النَّفْسَ (3)نُورُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِنَّ الْحِکْمَةَ نُورُ کُلِّ قَلْبٍ وَ التَّقْوَی رَأْسُ کُلِّ حِکْمَةٍ وَ الْحَقَّ بَابُ کُلِّ خَیْرٍ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ بَابُ کُلِّ حَقٍّ وَ مَفَاتِیحُ ذَلِکَ الدُّعَاءُ وَ التَّضَرُّعُ وَ الْعَمَلُ وَ کَیْفَ یُفْتَحُ بَابٌ بِغَیْرِ مِفْتَاحٍ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الرَّجُلَ الْحَکِیمَ لَا یَغْرِسُ شَجَرَةً إِلَّا شَجَرَةً یَرْضَاهَا وَ لَا یَحْمِلُ عَلَی خَیْلِهِ إِلَّا فَرَساً یَرْضَاهُ کَذَلِکَ الْمُؤْمِنُ الْعَالِمُ لَا یَعْمَلُ إِلَّا عَمَلًا یَرْضَاهُ رَبُّهُ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الصَّقَالَةَ تُصْلِحُ السَّیْفَ وَ تَجْلُوهُ کَذَلِکَ الْحِکْمَةُ لِلْقَلْبِ تَصْقُلُهُ وَ تَجْلُوهُ وَ هِیَ فِی قَلْبِ الْحَکِیمِ مِثْلُ الْمَاءِ فِی الْأَرْضِ الْمَیْتَةِ تُحْیِی قَلْبَهُ کَمَا یُحْیِی الْمَاءُ الْأَرْضَ الْمَیْتَةَ وَ هِیَ فِی قَلْبِ الْحَکِیمِ مِثْلُ النُّورِ فِی الظُّلْمَةِ یَمْشِی بِهَا فِی النَّاسِ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ نَقْلَ الْحِجَارَةِ مِنْ رُءُوسِ الْجِبَالِ أَفْضَلُ مِنْ أَنْ تُحَدِّثَ مَنْ لَا یَعْقِلُ عَنْکَ حَدِیثَکَ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْقَعُ الْحِجَارَةَ لِتَلِینَ وَ کَمَثَلِ الَّذِی یَصْنَعُ (4)الطَّعَامَ لِأَهْلِ الْقُبُورِ طُوبَی لِمَنْ حَبَسَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ الَّذِی یَخَافُ عَلَیْهِ الْمَقْتَ مِنْ رَبِّهِ وَ لَا یُحَدِّثُ حَدِیثاً لَا یَفْهَمُهُ (5)وَ لَا یَغْبِطُ امْرَأً (6)فِی قَوْلِهِ حَتَّی یَسْتَبِینَ لَهُ فِعْلُهُ طُوبَی لِمَنْ تَعَلَّمَ

ص: 316


1- فی نسخة: و العی. و فی نسخة من المصدر: و العمی.
2- فی المصدر: بقلب نقی.
3- فی نسخة من الکتاب و المصدر: ان الشمس. و هو الظاهر.
4- فی المصدر: یضع.
5- فی نسخة من المصدر: الا یفهم.
6- فی المصدر: أمرا.

آن­گاه عیسی علیه السلام گفت: به راستی که خوابیدن بر زباله­دان­ها و خوردن نان جوین اگر همراه با دین داری باشد بسیار خیر است.(1)

روایت 34.

قصص الانبیاء به إسناد صدوق رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: خداوند متعال به عیسی علیه السلام وحی نمود: در اجرای فرامین و امورات مربوط به من جهد و کوشش داشته باش و آنها را ترک نکن، همانا من تو را بدون وجود پدر آفریده و نشانه­ای برای جهانیان قرار داده­ام، قوم خود را آگاه گردان که به من و فرستاده و پیامبر بیسوادم ایمان آورند، نسل وی از بانویی مبارک است که در بهشت هم نشین مادر توست، (طوبی) نسیب آنان باد که سخنان او را می­شنوند و زمانش را درک می­کنند و شاهد روزگار نبّوتش هستند، عیسی گفت: پروردگارا، (طوبی) چیست؟ خداوند فرمود: درختی است در بهشت که چشمه­ای زیر آن جاری است، هر که از آن چشمه جرعه­ای بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد، عیسی گفت: پروردگارا، مرا از آن چشمه جرعه­ای بنوشان، خداوند فرمود: هرگز، ای عیسی نوشیدن از آن چشمه بر دیگر پیامبران حرام است مگر بعد از نوشیدن جرعه­ای توسط آن پیامبر، و وارد شدن به آن بهشت نیز بر امّتهای دیگر حرام شده است مگر بعد از وارد شدن امّت آن پیامبر به داخل آن.(2)

روایت 35.

قصص الأنبیاء: شیخ صدوق با إسناد ابن سنان گوید: امام صادق علیه السلام فرموده است: عیسی بن مریم علیه السلام به جبرئیل گفت: روز قیامت چه وقت برپا می­شود؟ پس جبرئیل چنان بر خود لرزید که بر اثر آن بیهوش شد و هنگامی که به هوش آمد گفت: ای روح خدا، آن کس که از او سؤال پرسیده شده نسبت به جواب این سؤال از کسی که سؤال را پرسیده آگاه­تر نیست، قسم به کسی که مخلوقات آسمان و زمین از آنِ اوست، قیامت فقط به صورت غافلگیرانه سراغ شما می­آید، پس حواریّون به عیسی گفتند: ای آموزنده نیکی، به ما بیاموز که سخت­ترین و ناگوارترینِ امور چیست؟ عیسی گفت: خشم و غضب خداوند سخت­ترین و ناگوارترینِ امور است، گفتند: با چه چیزی و چگونه می­توان از غضب خداوند در امان بود؟ عیسی گفت: با اینکه غضبناک و خشمگین نشوید، گفتند: نقطه سرآغاز خشم و غضب چیست؟ عیسی گفت: تکبّر، زورگویی و تحقیر مردم.(3)

روایت 36.

کتاب الاختصاص: به إسناد شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که عیسی بن مریم علیه السلام گفته است: بیماران را مداوا کردم و به اذن خداوند آنها را شفا بخشیدم، به اذن خداوند نابینایان و بیماران مبتلا به پیسی را بهبود بخشیدم، و مردگان را معالجه کردم

ص: 323


1- . معانی الأخبار: 97
2- . نسخه خطی قصص الأنیباء
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

مِنَ الْعُلَمَاءِ مَا جَهِلَ وَ عَلَّمَ الْجَاهِلَ مِمَّا عُلِّمَ طُوبَی لِمَنْ عَظَّمَ الْعُلَمَاءَ لِعِلْمِهِمْ وَ تَرَکَ مُنَازَعَتَهُمْ وَ صَغَّرَ الْجُهَّالَ لِجَهْلِهِمْ وَ لَا یَطْرُدُهُمْ وَ لَکِنْ یُقَرِّبُهُمْ وَ یُعَلِّمُهُمْ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ إِنَّکُمُ الْیَوْمَ فِی النَّاسِ کَالْأَحْیَاءِ مِنَ الْمَوْتَی فَلَا تَمُوتُوا بِمَوْتِ الْأَحْیَاءِ.

وَ قَالَ الْمَسِیحُ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَحْزَنُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنُ أَنْ أَصْرِفَ عَنْهُ الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ أَحَبُّ مَا یَکُونُ إِلَیَّ وَ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ مِنِّی وَ یَفْرَحُ أَنْ أُوَسِّعَ عَلَیْهِ فِی الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ أَبْغَضُ مَا یَکُونُ إِلَیَّ وَ أَبْعَدُ مَا یَکُونُ مِنِّی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً (1).

بیان

قوله فضول أی فضل علم و کمال و قوله إن قلوبکم بحیث تکون کنوزکم أی قلب کل أحد یکون دائما متعلقا بکنزه الذی یدخره فإن کان کنزکم الأعمال الصالحة التی تکنزونها فی السماء تکون قلوبکم سماویة و الغرض أن تعلق القلب بکنوز الدنیا و زخارفها لا یجتمع مع حبه تعالی قوله یطرفون أی ینظرون و رمقته أرمقه أی نظرت إلیه قوله أو یقحل بالقاف و الحاء المهملة أی ییبس و تفل کفرح تغیرت رائحته قوله أمل الوارثین أی الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ قوله و من سخر علی بناء المجهول من باب التفعیل و التسخیر هو التکلیف و الحمل علی العمل بغیر أجرة قوله و الجاهل یعتبر لعله علی بناء المجهول و یحتمل المعلوم أیضا أی بعد ما یتبع هواه و یجد سوء عاقبته یعتبر به و قال الجزری فیه تحرجوا أن یأکلوا معهم أی ضیقوا علی أنفسهم و تحرج فلان إذا فعل فعلا یخرج به من الحرج أی الإثم و الضیق.

أَقُولُ قَالَ السَّیِّدُ ابْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی سَعْدِ السُّعُودِ قَرَأْتُ فِی الْإِنْجِیلِ قَالَ عِیسَی علیه السلام سَمِعْتُمْ مَا قِیلَ لِلْأَوَّلِینَ لَا تَزْنُوا وَ أَنَا أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ مَنْ نَظَرَ إِلَی امْرَأَةٍ فَاشْتَهَاهَا فَقَدْ زَنَی بِهَا فِی قَلْبِهِ إِنْ خَانَتْکَ عَیْنُکَ الْیُمْنَی فَاقْلَعْهَا وَ أَلْقِهَا عَنْکَ لِأَنَّهُ خَیْرٌ

ص: 317


1- تحف العقول: 501- 513.

و به اذن خداوند آنان را زنده گرداندم، ولی احمق را معالجه کردم و از عهدۀ نیک گرداندن حالش بر نیامدم، گفته شد: ای روح خدا، احمق کیست؟ عیسی گفت: خود رأی و خود پسندی که فضل و برتری را به صورت کامل از آنِ خود و نه علیه خود می­داند، و تمام حقّ و حقوق را برای خود لازم می­داند و هیچ حقّی را بر علیه خود نمی­پذیرد، پس او همان احمقی است که هیچ چاره­ای برای درمان او وجود ندارد.(1)

روایت 37.

قصص الأنبیاء: به إسناد شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی علیه السلام بر قومی گذر کرد که بسیار جیغ و فریاد می­کشیدند و جنجال می­کردند، پس درباره علّت این کار از ایشان سؤال پرسید و در پاسخ گفته شد: دختر فلانی به عنوان عروس به خانه فلانی برده شده است، عیسی گفت: دختری که همراه آنان است امشب وفات خواهد کرد، هنگامی که صبح شد گفتند: آن دختر زنده است، پس عیسی با آنان به طرف خانه دختر به راه افتاد، وقتی آنجا رسیدند شوهر آن دختر از خانه خارج شد، عیسی به او گفت: از همسرت بپرس که دیشب چه کار خیری انجام داده است؟ زن گفت: کاری انجام ندادم جز اینکه گدایی که در گذشته و هر شب جمعه نزد من می­آمد دیشب نیز سراغ ما آمد و فریاد سر داد ولی پاسخی نشنید، پس گفت: بر من گران آید که او صدای مرا نمی­شنود و خانواده­ام امشب گرسنه می­مانند؛ پس از روی اکراه بلند شدم و به همان اندازه­ای که قبلاً به او کمک می­کردم کمک کردم؛ عیسی علیه السلام گفت: از جایگاهی که بر آن نشسته­ای کنار برو، دختر کنار رفت و از قضا افعی­ای زیر لباسهایش قرار داشت که دُم خود را نیش زده بود، پس عیسی گفت: صدقه­ای که به گدا دادی شرّ این افعی را از تو دور کرد.(2)

روایت 38.

مجالس المفید: ابن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرماید: مسیح علیه السلام به یارانش می­گفت: اگر از دوستان و برادران من هستید خود را برای دشمنی و کینه­ ورزی از سوی مردم آماده سازید، اگر چنین نکنید از جمله برادران من نیستید، همانا من شما را آموزش می­دهم تا به آموخته­هایم عمل کنید نه اینکه مغرور و خودپسند شوید، به راستی که به آنچه می­خواهید دست نخواهید یافت مگر با ترک آنچه به سویش میل و رغبت دارید و با صبر بر آنچه زشتش می­شمارید؛

ص: 324


1- . نسخه خطی الاختصاص
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

لَکَ أَنْ تُهْلِکَ أَحَدَ أَعْضَائِکَ وَ لَا تُلْقِیَ جَسَدَکَ کُلَّهُ فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَ إِنْ شَکَّکَتْکَ یَدُکَ الْیُمْنَی فَاقْطَعْهَا وَ أَلْقِهَا عَنْکَ فَإِنَّهُ خَیْرٌ لَکَ أَنْ تُهْلِکَ أَحَدَ أَعْضَائِکَ مِنْ أَنْ یَذْهَبَ کُلُّ جَسَدِکَ فِی جَهَنَّمَ. (1)وَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ قَالَ علیه السلام أَقُولُ لَکُمْ لَا تَهْتَمُّوا مَا ذَا تَأْکُلُونَ (2)وَ لَا مَا ذَا تَشْرَبُونَ وَ لَا لِأَجْسَادِکُمْ مَا تَلْبَسُ أَ لَیْسَ النَّفْسُ أَفْضَلَ مِنَ الْمَأْکَلِ وَ الْجَسَدُ أَفْضَلَ مِنَ اللِّبَاسِ انْظُرُوا إِلَی طُیُورِ السَّمَاءِ الَّتِی لَا تَزْرَعُ وَ لَا تَحْصُدُ وَ لَا تَحْزَنُ (3)وَ رَبُّکُمُ السَّمَاوِیُّ یَقُوتُهَا (4)أَ لَیْسَ أَنْتُمْ أَفْضَلَ مِنْهُمْ مَنْ مِنْکُمْ یَهْتَمُّ فَیَقْدِرَ أَنْ یَزِیدَ عَلَی قَامَتِهِ ذِرَاعاً وَاحِدَةً فَلِمَا ذَا تَهْتَمُّونَ بِاللِّبَاسِ (5)وَ قَالَ علیه السلام فِی مَوْضِعٍ آخَرَ أَیُّ إِنْسَانٍ مِنْکُمْ یَسْأَلُهُ ابْنُهُ خُبْزاً فَیُعْطِیَهِ حَجَراً (6)أَوْ یَسْأَلُهُ شَمْلَةً فَیُعْطِیَهِ حَیَّةً فَإِذَا کُنْتُمْ أَنْتُمْ الْأَشْرَارُ تَعْرِفُونَ تُعْطُونَ الْعَطَایَا الصَّالِحَةَ لِأَبْنَائِکُمْ فَکَانَ بِالْأَحْرَی رَبُّکُمْ أَنْ یُعْطِیَکُمُ الْخَیْرَاتِ لِمَنْ یَسْأَلُهُ (7)وَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ قَالَ وَاحِدٌ مِنْ تَلَامِیذِهِ ائْذَنْ لِی أَوَّلًا یَا سَیِّدِی أَنْ أَمْضِیَ فَأُوَارِیَ أَبِی فَقَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام دَعِ الْمَوْتَی یَدْفِنُونَ مَوْتَاهُمْ وَ اتَّبِعْنِی (8)

«18»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْمَسِیحُ علیه السلام یَقُولُ مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ سَقَطُهُ وَ مَنْ کَثُرَ کَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ وَ مَنْ

ص: 318


1- سعد السعود: 55 و 56 و فیه: فی نار جهنم.
2- فی المصدر: لا تهتموا لانفسکم ما ذا تأکلون.
3- فی المصدر: و لا تحزن فی الهواء. قلت: لعله مصحف «تحزن» بالخاء.
4- توصیف الرب بالسماوی اما للدلالة علی عظمته تعالی، أو للایعاز إلی انه لیس من المادیات. حیث إنهم کانوا یعتقدون أن عالم العقول و المجردات فوق عالم المادیات فتأمل.
5- سعد السعود: 56.
6- فی المصدر: یسأله ابنه خمرا فیؤتیه جمرا.
7- سعد السعود: 56.
8- سعد السعود: 56.

از نظر حرام پرهیز کنید که در قلب صاحبش شهوت می­کارد و کافی است تا او را گرفتار فتنه و بلا کند. خوشا به سعادت آنکه با چشمان خویش شهوات را می­بیند و با قلبش مرتکب معاصی و گناهان نمی­شود، چقدر دور است آنچه از بین رفته و چقدر نزدیک است آنچه می­آید! وای بر فریب خوردگان هنگامی که آنچه را زشت می­شمارند سر رسد و آنچه را دوست دارند ترکشان گوید و آنچه بدان وعده داده شده­اند سراغ­شان آید؛ در آفرینش این شب و روز پند و اندرزی است، وای بر کسی که دنیا همّ و غمّ او و گناهان عملش بوده است، چگونه فردا روز نزد پروردگارش رسوا می­شود؛ به غیر ذکر خداوند بسیار سخن نگویید چرا که کسانی که به غیر ذکر خداوند بسیار سخن می­گویند، قلب­ها­یشان سنگی و با قساوت گشته است حال آنکه خود نمی­دانند؛ به عیب­های مردم به گونه­ای ننگرید که گویی چشم­های مراقبت بر آنان هستید، بلکه به رهایی خویش بیاندیشید چرا که شما فقط بندگانی به خدمت گرفته شده هستید، تا به کی آب بر کوه به جریان در می­آید در حالی که کوه نرم و روان نمی­گردد؟! تا به کی به آموختن حکمت می­پردازید در حالی که قلب­هایتان بر اثر آن نرم نمی­گردد؟! ای بندگان ناباب و نا اهل، پس نه بندگانی پرهیزگار هستید و نه آزادگانی گرامی، به راستی که مَثَل شما مَثَل گیاه (دِفلی:خرزهره) است که بیننده­اش را با شکوفه­هایش شگفت زده می­کند در حالی که چشندۀ آن را به قتل می­رساند. والسلام.(1)

توضیح

فیروز آبادی: (الدِفلی) با کسر دال و بر وزن (ذِکری): گیاهی تلخ که معادل فارسی آن (خرزهره) است و بسیار کشنده می­باشد، شکوفۀ آن مانند گل سرخ و میوه­اش مانند( خُرنوب: چنگ چنگک) است.

روایت 39.

العدة: عیسی علیه السلام فرموده است: حقیقتاً به شما می­گویم: آن­گونه که مریض به غذا می­نگرد و از شدّت درد از آن لذت نمی­برد به همان ترتیب کسی که وابسته دنیاست از عبادت لذت نمی­برد و شیرینی آن را با وجود شیرینی دنیا احساس نمی­کند. حقیقتاً به شما می­گویم: آن­گونه که اگر از چهارپا سواری گرفته نشود و با آن بار حمل نشود رام کردنش سخت می­شود و خلق و خویش تغییر می­کند، به همان سان اگر قلب­ها با ذکر مرگ و جهد و تلاش و عبادت لطیف نگردند، با قساوت و خشن می­گردند.

ص: 325


1- . أمالی المفید : 121 و122

لَاحَی الرِّجَالَ (1)ذَهَبَتْ مُرُوءَتُهُ (2).

«19»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام یَا عِیسَی مَا أَکْرَمْتُ خَلِیقَةً بِمِثْلِ دِینِی وَ لَا أَنْعَمْتُ عَلَیْهَا بِمِثْلِ رَحْمَتِی اغْسِلْ بِالْمَاءِ مِنْکَ مَا ظَهَرَ وَ دَاوِ بِالْحَسَنَاتِ مَا بَطَنَ فَإِنَّکَ إِلَیَّ رَاجِعٌ فَشَمِّرْ فَکُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ وَ أَسْمِعْنِی مِنْکَ صَوْتاً حَزِیناً (3).

«20»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی الْإِنْجِیلِ لَا تَطْلُبُوا عِلْمَ مَا لَا تَعْلَمُونَ (4)وَ لَمَّا عملتم (تَعْمَلُوا) بِمَا عَلِمْتُمْ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا لَمْ یُعْمَلْ بِهِ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً الْخَبَرَ (5).

«21»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: قَالَ الْمَسِیحُ علیه السلام لِلْحَوَارِیِّینَ إِنَّمَا الدُّنْیَا قَنْطَرَةٌ فَاعْبُرُوهَا وَ لَا تَعْمُرُوهَا (6).

«22»

ل، الخصال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام الدِّینَارُ دَاءُ الدِّینِ وَ الْعَالِمُ طَبِیبُ الدِّینِ فَإِذَا رَأَیْتُمُ الطَّبِیبَ یَجُرُّ الدَّاءَ إِلَی نَفْسِهِ فَاتَّهِمُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ غَیْرُ نَاصِحٍ لِغَیْرِهِ (7).

«23»

ل، الخصال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ

ص: 319


1- أی نازع الرجال.
2- أمالی الصدوق: 324.
3- أمالی الصدوق: 360.
4- فی المصدر: ما لا تعملون.
5- تفسیر القمّیّ: 587. و فیه: فان العالم إذا لم یعمل به لم یزد بعلمه من اللّه الا بعدا.
6- الخصال 1: 34. و للحدیث صدر ترکه المصنّف.
7- الخصال 1: 56. و للحدیث صدر أخرجه المصنّف فی کتاب العلم، راجع ج 2: 107.

و حقیقتاً به شما می­گویم: مَشک اگر سوراخ نباشد ممکن است ظرف مناسبی برای عسل باشد، هم چنین قلب­ها اگر به وسیله شهوات سوراخ نشده و طمع آنها را آلوده نکرده و نعمت­ها با قساوت­شان نکرده باشند، جایگاه­های مناسبی برای حکمت خواهند بود.(1)

روایت 40.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در انجیل ذکر شده که عیسی علیه السلام گفت: خداوندا، صبح­گاهان قرصی از نان جوین و شب­هنگام نیز قرصی از نان جوین را رزق و روزی من گردان، و بیشتر از آن به من روزی نبخش که طغیان کنم.(2)

روایت 41.

تنبیه الخواطر: خداوند متعال به عیسی علیه السلام وحی فرمود: در حلم و بردباری نسبت به مردم مانند زمین زیر پای ایشان باش، هم چنین در سخاوت مانند آب روان، و در رحمت و مهربانی مانند ماه و خورشید باش، چرا که آن دو به صورت یکسان بر نیکوکار و بدکار طلوع می­کنند.(3)

روایت 42.

عیسی علیه السلام فرموده است: کیست آنکه بر موج دریا خانه­ای را بنا می­نهد؟ این مثَل دنیاست، پس آن را خانۀ آرامش خویش قرار ندهید.(4)

روایت 43.

عیسی علیه السلام غذایی را برای حواریّون آماده ساخت، و هنگامی که از خوردن غذا فارغ گشتند شخصاً برای آنان وضو گرفت (دست و پایشان را شست)، گفتند: ای روح خدا، شایسته­تر است ما چنین کاری را برای تو انجام دهیم، عیسی گفت: من این کار را فقط به این منظور انجام دادم که شما نیز با آنان که آموزش­شان می­دهید انجام دهید.(5)

روایت 44.

هم چنین عیسی علیه السلام فرموده است: چرا خود را برای هول و هراسی که نمی­دانی چه وقت تو را در بر می­گیرد آماده نمی­کنی قبل از آنکه تو را غافلگیر سازد.(6)

روایت 45.

از عیسی علیه السلام پرسیده شد: چه کسی تو را ادب کرد؟ در پاسخ گفت: هیچ کس مرا ادب نکرد، زشتیِ جهل و نادانی را دیدم و از آن دوری گزیدم.(7)

روایت 46.

هم چنین فرموده است: خوشا به سعادت آنکه شهوت حاضر را به خاطر نعمتی موعود که آن را ندیده ترک کرده است.(8)

روایت 47.

روایت شده که عیسی علیه السلام با حواریّون بر لاشۀ مرداری گذر کرد، پس حواریّون گفتند: لاشۀ این سگ چه بد بوست! ولی عیسی علیه السلام گفت: چقدر دندان­هایش سفید است.(9)

روایت 48.

عیسی علیه السلام فرموده است: دنیا را پروردگار (خود) قرار ندهید که شما را بندگان خویش می­گرداند، گنج خود را نزد کسی اندوخته سازید که آن را ضایع نکند، به راستی که صاحب گنج دنیا از آفت زدگی آن هراس دارد و صاحب گنج خداوند از آفت زدگی آن هراس ندارد.(10)

روایت 49.

همچنین فرموده است: ای جماعت حواریّون، همانا من دنیا را برای شما بر چهره واژگون کردم، پس آن را بعد از من دوباره احیا نکنید، از جمله پلیدهایی دنیا آن است که خداوند در آن نافرمانی شود، هم­چنین از جمله زشتیهایش آن است که آخرت جز با ترک آن دست یافتنی نیست، پس از دنیا عبور کنید و به فکر تعمیر و آباد ساختن آن نباشید، و آگاه باشید که سرچشمۀ هر گناهی حبّ دنیاست، و چه بسا شهوتی که اندوهی طولانی را برای صاحبش به ارث گذاشته است.(11)

روایت 50.

عیسی علیه السلام فرموده است: من دنیا را برای شما به رو خواباندم و بر پشتش نشستید، پس کسی جز پادشاهان و زنان در آن با شما به منازعه و کشمکش نمی­پردازند، امّا با پادشاهان بر سر دنیا به کشمکش نپردازید چرا که اگر دنیا را برای آنان رها سازید به شما تعرّض نمی­کنند، و به وسیله نماز و روزه از زنان پرهیز کنید.(12)

روایت 51.

عیسی علیه السلام فرموده است: حبّ دنیا و آخرت به صورت همزمان در قلب مؤمن استوار نمی­گردند، آن­گونه که آب و آتش در یک ظرف پایدار نمی­مانند.(13)

روایت 52.

به عیسی علیه السلام گفته شد: کاش برای خود خانه­ای فراهم می­کردی، ایشان در پاسخ گفت: فرسوده­های پیشینیان ما را کفایت می­کند.(14)

ص: 327


1- . عدة الداعی : 77
2- . عدة الداعی : 83
3- . تنبیه الخواطر1 : 80
4- . تنبیه الخواطر1 : 80
5- . تنبیه الخواطر1 : 83
6- . تنبیه الخواطر1 : 86
7- . تنبیه الخواطر1 : 96
8- . تنبیه الخواطر1 : 96
9- . تنبیه الخواطر1 : 117
10- 7 : تنبیه الخواطر1 : 129
11- 1 و2 و3 و 4 : تنبیه الخواطر1 : 129
12-
13-
14-

بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام طُوبَی لِمَنْ کَانَ صَمْتُهُ فِکْراً وَ نَظَرُهُ عَبَراً وَ وَسِعَهُ بَیْتُهُ وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ سَلِمَ النَّاسُ مِنْ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ (1).

«24»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام یَا عِیسَی هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ اکْحُلْ عَیْنَیْکَ بِمِیلِ الْحُزْنِ إِذَا ضَحِکَ الْبَطَّالُونَ وَ قُمْ عَلَی قُبُورِ الْأَمْوَاتِ فَنَادِهِمْ بِالصَّوْتِ الرَّفِیعِ لَعَلَّکَ تَأْخُذُ مَوْعِظَتَکَ مِنْهُمْ وَ قُلْ إِنِّی لَاحِقٌ فِی اللَّاحِقِینَ (2).

«25»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ تَعْمَلُونَ لِلدُّنْیَا وَ أَنْتُمْ تُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ عَمَلٍ وَ لَا تَعْمَلُونَ لِلْآخِرَةِ وَ لَا تُرْزَقُونَ (3)فِیهَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَیْلَکُمْ عُلَمَاءَ السَّوْءِ الْأُجْرَةَ تَأْخُذُونَ وَ الْعَمَلَ لَا تَصْنَعُونَ یُوشِکُ رَبُّ الْعَمَلِ أَنْ یَطْلُبَ عَمَلَهُ وَ تُوشِکُوا أَنْ تَخْرُجُوا مِنَ الدُّنْیَا إِلَی ظُلْمَةِ الْقَبْرِ کَیْفَ یَکُونُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مَنْ مَصِیرُهُ إِلَی آخِرَتِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَی دُنْیَاهُ وَ مَا یَضُرُّهُ أَشْهَی إِلَیْهِ مِمَّا یَنْفَعُهُ (4).

«26»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِ الْعَمْرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَرَّ أَخِی عِیسَی علیه السلام بِمَدِینَةٍ وَ فِیهَا رَجُلٌ وَ امْرَأَةٌ یَتَصَایَحَانِ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمَا قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ هَذِهِ امْرَأَتِی وَ لَیْسَ بِهَا بَأْسٌ صَالِحَةٌ وَ لَکِنِّی أُحِبُّ فِرَاقَهَا قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ مَا شَأْنُهَا قَالَ هِیَ خَلَقَةُ الْوَجْهِ مِنْ غَیْرِ کِبَرٍ قَالَ لَهَا یَا امْرَأَةُ أَ تُحِبِّینَ أَنْ یَعُودَ مَاءُ وَجْهِکِ طَرِیّاً قَالَتْ نَعَمْ قَالَ لَهَا إِذَا أَکَلْتِ فَإِیَّاکِ أَنْ تَشْبَعِی (5)لِأَنَّ الطَّعَامَ إِذَا

ص: 320


1- الخصال 1: 142.
2- أمالی الطوسیّ: 8.
3- فی المصدر: و أنتم لا ترزقون فیها بغیر عمل الا بالعمل خ ل.
4- أمالی ابن الطوسیّ: 129 و 130.
5- فی المصدر و نسخة من الکتاب: فایاک أن تشبعین.

روایت 53.

روایت شده که روزی باران و آذرخش بر عیسی علیه السلام شدّت گرفت، پس در طلب سرپناهی بر آمد که به آن پناه برد، ناگهان از دور خیمه­ای را مشاهده کرد که بر پا شده بود، بنابراین به آن خیمه نزدیک شد ولی زنی در آن قرار داشت، پس راه خود را کج کرد، سپس غاری را در دل کوهی یافت و واردش شد، از قضا شیری در آن وجود داشت، پس دست خود را بر( پشت) شیر گذاشت و گفت: خداوندا، هر چیزی را مأوی و مسکنی است ولی برای من مأوی و مسکنی قرار نداده­ای، آن­گاه خداوند متعال به او وحی فرمود: مأوای تو جایگاه امن و آرام رحمت من است، سوگند به عزّتم که در روز قیامت صد حوری را که با دست خویش آفریده­ام به ازدواجت در خواهم آورد، چهار هزار سال در جشن عروسی­ات به اطعام خواهم پرداخت که هر روز آن به اندازه عمر دنیاست،و به ندا دهنده­ای فرمان می­دهم که ندا سر دهد: پارسایانِ در دنیا (کسانی که دنیا را به خاطر آخرت ترک کردند) کجایند؟ جشن عروسی عیسی بن مریم که زاهد و پارسا بود را آماده سازید.(1)

روایت 54.

عیسی علیه السلام فرموده است: وای بر هواخواه دنیا که چگونه می­میرد و آن را ترک می­گوید، چگونه دنیا را مورد اطمینان قرار می­دهد و دنیا او را فریب می­دهد، و چگونه به دنیا اعتماد می­کند و دنیا او را خوار و ذلیل می­گرداند؟ وای بر فریب خوردگان که چگونه آنچه را زشت می­شماردند سراغ­شان آمد و آنچه را دوست می­داشتند ترکشان نمود و آنچه را بدان وعده داده شده بودند از راه رسید؟ و وای بر کسی که دنیا همّ و غمّ او و ارتکاب گناهان آرزوی او باشد، که چگونه فردا روز رسوا خواهد شد؟(2)

روایت 55.

به عیسی علیه السلام گفته شد: فقط یک عمل صالح را به ما بیاموز که خداوند به خاطر آن ما را دوست بدارد، عیسی گفت: دنیا را دشمن بدارید تا خداوند شما را دوست بدارد.(3)

روایت 56.

روایت شده که دنیا بر عیسی علیه السلام کشف و آشکار و پرده ار آن برداشته شد، پس آن را به شکل پیرزنی که دندان­هایش افتاده و به هر زینتی آراسته شده بود مشاهده کرد، پس از او پرسید: چند بار ازدواج کرده­ای؟ پاسخ داد: نمی­توانم آنها را برشمرم، عیسی پرسید: همه شوهرانت مرده­اند یا تو را طلاق داده­اند؟ پاسخ داد: بلکه همه آنها را به قتل رسانده­ام، آن­گاه عیسی علیه السلام گفت: بدا به حال شوهران باقیمانده­ات که چگونه آنان را یکی یکی هلاک می­گردانی حال آنکه از تو پرهیز و حذر نمی­کنند. (4)

توضیح

فیروز آبادی گوید: (هَتِم) بر وزن ( فَرِح): دندان­های پیشین او از بیخ شکستند، پس (أهتم) یعنی: کسی که دندان­های پیشینش از بیخ شکسته است.

روایت 57.

تنبیه الخواطر: خداوند متعال به عیسی وحی فرمود: آن­گاه که نعمتی را بر تو ارزانی می­دارم با فروتنی و خشوع آن را بپذیر تا بر تو کاملش گردانم.(5)

ص: 328


1- . تنبیه الخواطر 1 : 132
2- . تنبیه الخواطر 1 : 132
3- . تنبیه الخواطر1 : 134
4- . تنبیه الخواطر1 : 146
5- . تنبیه الخواطر1 : 146

تَکَاثَرَ عَلَی الصَّدْرِ فَزَادَ فِی الْقَدْرِ ذَهَبَ مَاءُ الْوَجْهِ فَفَعَلَتْ ذَلِکَ فَعَادَ وَجْهُهَا طَرِیّاً (1).

«27»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله مَرَّ أَخِی عِیسَی علیه السلام بِمَدِینَةٍ وَ إِذَا فِی ثِمَارِهَا الدُّودُ فَشَکَوْا إِلَیْهِ مَا بِهِمْ فَقَالَ دَوَاءُ هَذَا مَعَکُمْ وَ لَیْسَ تَعْلَمُونَ أَنْتُمْ قَوْمٌ إِذَا غَرَسْتُمُ الْأَشْجَارَ صَبَبْتُمُ التُّرَابَ ثُمَّ صَبَبْتُمُ الْمَاءَ وَ لَیْسَ هَکَذَا یَجِبُ بَلْ یَنْبَغِی أَنْ تَصُبُّوا الْمَاءَ فِی أُصُولِ الشَّجَرِ ثُمَّ تَصُبُّوا التُّرَابَ لِکَیْلَا یَقَعَ فِیهِ الدُّودُ فَاسْتَأْنَفُوا کَمَا وَصَفَ فَذَهَبَ ذَلِکَ عَنْهُمْ (2).

«28»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله مَرَّ أَخِی عِیسَی علیه السلام بِمَدِینَةٍ وَ إِذَا وُجُوهُهُمْ صُفْرٌ وَ عُیُونُهُمْ زُرْقٌ فَصَاحُوا إِلَیْهِ وَ شَکَوْا مَا بِهِمْ مِنَ الْعِلَلِ فَقَالَ دَوَاؤُهُ مَعَکُمْ أَنْتُمْ إِذَا أَکَلْتُمُ اللَّحْمَ طَبَخْتُمُوهُ غَیْرَ مَغْسُولٍ وَ لَیْسَ یَخْرُجُ شَیْ ءٌ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا بِجَنَابَةٍ فَغَسَلُوا بَعْدَ ذَلِکَ لُحُومَهُمْ فَذَهَبَتْ أَمْرَاضُهُمْ.

«29»

وَ قَالَ: مَرَّ أَخِی عِیسَی علیه السلام بِمَدِینَةٍ وَ إِذَا أَهْلُهَا أَسْنَانُهُمْ مُنْتَثِرَةٌ وَ وُجُوهُهُمْ مُنْتَفِخَةٌ فَشَکَوْا إِلَیْهِ فَقَالَ أَنْتُمْ إِذَا نِمْتُمْ تُطْبِقُونَ أَفْوَاهَکُمْ فَتَغْلِی الرِّیحُ فِی الصُّدُورِ حَتَّی تَبْلُغَ إِلَی الْفَمِ فَلَا یَکُونُ لَهَا مَخْرَجٌ فَتُرَدُّ إِلَی أُصُولِ الْأَسْنَانِ فَیَفْسُدُ الْوَجْهُ فَإِذَا نِمْتُمْ فَافْتَحُوا شِفَاهَکُمْ وَ صَیِّرُوهُ لَکُمْ خُلُقاً فَفَعَلُوا فَذَهَبَ ذَلِکَ عَنْهُمْ (3).

«30»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فِی خُطْبَتِهِ قَامَ لَهَا (4)فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَصْبَحْتُ فِیکُمْ وَ إِدَامِیَ الْجُوعُ وَ طَعَامِی مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْوُحُوشِ وَ الْأَنْعَامِ وَ سِرَاجِیَ الْقَمَرُ وَ فِرَاشِیَ التُّرَابُ وَ وِسَادَتِیَ الْحَجَرُ لَیْسَ لِی بَیْتٌ یَخْرَبُ وَ لَا مَالٌ یَتْلَفُ وَ لَا وَلَدٌ یَمُوتُ وَ لَا امْرَأَةٌ تَحْزَنُ أَصْبَحْتُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ أَمْسَیْتُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ أَنَا أَغْنَی وُلْدِ آدَمَ (5).

«31»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَهْلٍ الْأَزْدِیِ

ص: 321


1- علل الشرائع: 169.
2- علل الشرائع: 191.
3- علل الشرائع: 192.
4- فی نسخة من الکتاب و مصدره: فی خطبة قام فیها. و فی نسخة اخری من المصدر: قام بها.
5- معانی الأخبار: 74.

روایت 58.

گفته شده است: در حالی که عیسی بن مریم علیه السلام نشسته بود، پیرمردی با جاروئی کار می­کرد و زمین را جارو و گرد و خاک به پا می­کرد، پس عیسی گفت: خداوندا، امید و آرزو را از او بگیر؛ پیر مرد جارو را بر زمین گذاشت و ساعتی به پهلو دراز کشید، سپس عیسی گفت: خداوندا، امید و آرزو را به او باز گردان؛ آن­گاه پیر مرد برخاست و شروع به کار کرد. عیسی از او دربارۀ علّت این رفتارش پرسید و پیر مرد گفت: در حالی که کار می­کردم با خود گفتم: تا به کی کار می­کنی حال آنکه پیر مرد کهن­سالی هستی؟ پس جارو را بر زمین انداختم و دراز کشیدم، سپس با خود گفتم: به خدا سوگند مادامی که زنده­ای باید زندگی کنی، پس به سوی جارویم برخاستم.(1)

روایت 59.

عیسی علیه السلام فرموده است: انسان با انجام چه کاری به نفس خود سود رساند؟ نفس خود را به تمام آنچه در دنیا وجود دارد فروخت سپس آنچه نفس خویش را بدان فروخته بود برای دیگران به جا گذاشت و (نفس) خود را هلاک ساخت، ولی خوشا به سعادت انسانی که نفس خود را رها ساخت و آن را بر تمام دنیا ترجیح داد.(2)

روایت 60.

روایت شده که عیسی علیه السلام به نکوهش مال دنیا پرداخت و گفت: در مال دنیا سه خصوصیت وجود دارد، پرسیدند: ای روح خدا، آن سه خصوصیّت کدامند؟ پاسخ داد: انسان مال دنیا را از غیر روش مجازش کسب می­کند، و اگر از روش مجازش کسب کند آن را از استفاده در جایگاه شایسته­اش منع می­کند، و اگر در جایگاه شایسته­اش قرار دهد نیک گرداندن و اصلاح آن، او را از عبادت پروردگارش باز می­دارد.(3)

روایت 61.

هنگامی که عیسی علیه السلام بر خانه­ای گذر می­کرد که ساکنانش مرده و دیگران در آن جایگزین شده بودند می­گفت: وای بر صاحبانت که تو را به ارث برده­اند، چگونه از برادران گذشته (ویا مرده) خویش پند نمی­پذیرند.(4)

روایت 62.

هم چنین می­گفت: ای خانه، ویران می­گردی و ساکنانت از بین می­روند؛ ای نفس، عمل صالح انجام ده تا رزق و روزی داده شوی و ای جسم، در رنج و زحمت باش تا استراحت کنی و به آرامش برسی.(5)

روایت 63.

عیسی علیه السلام می­گفت: ای فرزند ضعیف آدم، تقوای پروردگارت را پیشه ساز و طمع خود را دور انداز، در دنیا ضعیف باش و در مقابل شهوت خویش عفت و پاکدامنی در پیش گیر، جسمت را به صبر کردن و قلبت را به فکر کردن عادت بده،و هیچ رزقی را برای فردا محبوس نکن چرا که گناهی است بر گردن تو؛ و سپاس و ستایش خود را بر فقر و تنگ دستی بیشتر گردان که از نشانه­های عصمت آن است که توانایی انجام آنچه را می­خواهی نداشته باشی.(6)

ص: 329


1- . تنبیه الخواطر1 : 272
2- .تنبیه الخواطر1 : 115
3- . تنبیه الخواطر1 : 118
4- . تنبیه الخواطر2 : 219
5- . تنبیه الخواطر2 : 220
6- . تنبیه الخواطر2 : 229

الْعَابِدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا فَرْوَةَ الْأَنْصَارِیَّ وَ کَانَ مِنَ السَّائِحِینَ یَقُولُ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ الْبِنَاءَ بِأَسَاسِهِ وَ أَنَا لَا أَقُولُ لَکُمْ کَذَلِکَ قَالُوا فَمَا ذَا تَقُولُ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ آخِرَ حَجَرٍ یَضَعُهُ الْعَامِلُ هُوَ الْأَسَاسُ قَالَ أَبُو فَرْوَةَ إِنَّمَا أَرَادَ خَاتِمَةَ الْأَمْرِ (1).

«32»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شَقِیقٍ الْبَلْخِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ قَالَ: قِیلَ لِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ أَصْبَحْتُ وَ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ فَوْقِی وَ النَّارُ أَمَامِی وَ الْمَوْتُ فِی طَلَبِی لَا أَمْلِکُ مَا أَرْجُو وَ لَا أُطِیقُ دَفْعَ مَا أَکْرَهُ فَأَیُّ فَقِیرٍ أَفْقَرُ مِنِّی الْخَبَرَ (2).

«33»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَخِیهِ سَهْلٍ الْحُلْوَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فِی سِیَاحَتِهِ إِذْ مَرَّ بِقَرْیَةٍ فَوَجَدَ أَهْلَهَا مَوْتَی فِی الطَّرِیقِ وَ الدُّورِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ مَاتُوا بِسَخْطَةٍ وَ لَوْ مَاتُوا بِغَیْرِهَا تَدَافَنُوا (3)قَالَ فَقَالَ أَصْحَابُهُ وَدِدْنَا أَنَّا عَرَفْنَا قِصَّتَهُمْ فَقِیلَ لَهُ نَادِهِمْ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ یَا أَهْلَ الْقَرْیَةِ قَالَ فَأَجَابَهُ مُجِیبٌ مِنْهُمْ لَبَّیْکَ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ مَا حَالُکُمْ وَ مَا قِصَّتُکُمْ قَالَ أَصْبَحْنَا فِی عَافِیَةٍ وَ بِتْنَا فِی الْهَاوِیَةِ قَالَ فَقَالَ وَ مَا الْهَاوِیَةُ فَقَالَ بِحَارٌ مِنْ نَارٍ فِیهَا جِبَالٌ مِنَ النَّارِ قَالَ وَ مَا بَلَغَ بِکُمْ مَا أَرَی قَالَ حُبُّ الدُّنْیَا وَ عِبَادَةُ الطَّاغُوتِ قَالَ وَ مَا بَلَغَ مِنْ حُبِّکُمُ الدُّنْیَا قَالَ کَحُبِّ الصَّبِیِّ لِأُمِّهِ إِذَا أَقْبَلَتْ فَرِحَ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ حَزِنَ قَالَ وَ مَا بَلَغَ مِنْ عِبَادَتِکُمُ الطَّوَاغِیتَ قَالَ کَانُوا إِذَا أَمَرُونَا أَطَعْنَاهُمْ قَالَ فَکَیْفَ أَنْتَ أَجَبْتَنِی مِنْ بَیْنِهِمْ قَالَ لِأَنَّهُمْ مُلْجَمُونَ بِلُجُمٍ مِنْ نَارٍ (4)عَلَیْهِمْ مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ وَ إِنِّی کُنْتُ فِیهِمْ وَ لَمْ أَکُنْ مِنْهُمْ فَلَمَّا أَصَابَهُمُ الْعَذَابُ أَصَابَنِی مَعَهُمْ فَأَنَا مُتَعَلِّقٌ بِشَعْرَةٍ عَلَی شَفِیرِ (5)جَهَنَّمَ أَخَافُ أَنْ أُکَبْکَبَ فِی النَّارِ (6)قَالَ

ص: 322


1- معانی الأخبار: 99.
2- أمالی الطوسیّ: 49.
3- فی المصدر: لتدافنوا.
4- فی نسخة: لانهم ملجمون بلجام من نار.
5- الشفیر: ناحیة کل شی ء. و من الوادی: ناحیته من أعلاه.
6- کبکب الشی ء: قلبه و صرعه.

روایت 64.

عیسی علیه السلام فرموده است: سختی خوابیدن در زباله­دانها و خوردن تکّه نان جوین در راه به دست آوردن فردوس، زود گذر و قابل تحمل است.(1)

روایت 65.

همچنین می­فرمود: ای جماعت حواریّون، با دشمن داشتن معصیت کاران، خود را محبوب خداوند سازید و با دوری گزیدن از آنها به خداوند نزدیک شوید و با خشم گرفتن بر ایشان، رضایت خداوند را طلب کنید.(2)

روایت 66.

عیسی علیه السلام به یارانش فرمود: بسیار به انجام عملی بپردازید که آتش آن را از بین نمی­برد، گفتند: آن چه عملی است؟ فرمود: کار نیک.(3)

روایت 67.

کتاب حسین بن سعد و النوادر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: دنیا به شکل پیرزنی آبی رنگ بر عیسی علیه السلام ظاهر گشت، پس به او گفت: چند بار ازدواج کرده­ای؟ پاسخ داد: بسیار، عیسی گفت: همه شوهران تو را طلاق داده­اند؟ پاسخ داد: بلکه همه آنها را به قتل رسانده­ام، پس عیسی گفت: وای بر شوهران باقیمانده­ات که چگونه از گذشتگان پند نمی­پذیرند؟(4)

روایت 68.

کتاب حسین بن سعد و النوادر: امام صادق از پدرش امام ساجد علیهما السلام روایت کرده که فرمود: عیسی علیه السلام می­گفت: چه چیزی تو را از این باز می­دارد که قبل از غافلگیر شدن، خود را برای رویارویی با غول و هراسی آماده کنی که نمی دانی چه وقت به دیدارت می­آید؟(5)

روایت 69.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که عیسی علیه السلام فرمود: به دست آوردن توشه و زاد برای دنیا و آخرت سخت و مشکل است، امّا تو دستت را به سوی هیچ چیز از زاد و توشه دنیا دراز نمی­کنی مگر آنکه فاجری به سوی آن از تو پیشی گرفته است؛ و یاریگرانی را نیز نمی­یابی که تو را در به دست آوردن زاد و توشه آخرت کمک رسانند.(6)

روایت 70.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است

ص: 330


1- . تنبیه الخواطر2 : 235
2- . تنبیه الخواطر2 : 235
3- . تنبیه الخواطر2 : 249
4- . نسخه خطی
5- . نسخه خطی
6- . روضة الکافی : 144

فَقَالَ عِیسَی علیه السلام لِأَصْحَابِهِ إِنَّ النَّوْمَ عَلَی الْمَزَابِلِ وَ أَکْلَ خُبْزِ الشَّعِیرِ خَیْرٌ کَثِیرٌ مَعَ سَلَامَةِ الدِّینِ (1).

«34»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عِیسَی بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ التَّفْلِیسِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ إِلَی عِیسَی علیه السلام جِدَّ فِی أَمْرِی وَ لَا تَتْرُکْ إِنِّی خَلَقْتُکَ مِنْ غَیْرِ فَحْلٍ آیَةً لِلْعَالَمِینَ أَخْبِرْهُمْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِیَ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ نَسْلُهُ مِنْ مُبَارَکَةٍ وَ هِیَ مَعَ أُمِّکَ فِی الْجَنَّةِ طُوبَی لِمَنْ سَمِعَ کَلَامَهُ وَ أَدْرَکَ زَمَانَهُ وَ شَهِدَ أَیَّامَهُ قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ تَحْتَهَا عَیْنٌ مَنْ شَرِبَ مِنْهَا شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ اسْقِنِی مِنْهَا شَرْبَةً قَالَ کَلَّا یَا عِیسَی إِنَّ تِلْکَ الْعَیْنَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی یَشْرَبَهَا ذَلِکَ النَّبِیُّ وَ تِلْکَ الْجَنَّةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأُمَمِ حَتَّی یَدْخُلَهَا أُمَّةُ ذَلِکَ النَّبِیِّ (2).

«35»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام لِجَبْرَئِیلَ مَتَی قِیَامُ السَّاعَةِ فَانْتَفَضَ (3)جَبْرَئِیلُ انْتِفَاضَةً أُغْمِیَ عَلَیْهِ مِنْهَا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ مَا الْمَسْئُولُ أَعْلَمَ بِهَا مِنَ السَّائِلِ وَ لَهُ مَنْ (فِی) السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً وَ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسَی یَا مُعَلِّمَ الْخَیْرِ عَلِّمْنَا أَیُّ الْأَشْیَاءِ أَشَدُّ قَالَ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ غَضَبُ اللَّهِ قَالُوا فَبِمَا یُتَّقَی غَضَبُ اللَّهِ قَالَ بِأَنْ لَا تَغْضَبُوا قَالُوا وَ مَا بَدْءُ الْغَضَبِ قَالَ الْکِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقَرَةُ النَّاسِ (4).

«36»

ختص، الإختصاص الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام قَالَ دَاوَیْتُ الْمَرْضَی فَشَفَیْتُهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَبْرَأْتُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَالَجْتُ

ص: 323


1- معانی الأخبار: 97، و فیه: خیر کثیر مع عافیة الدنیا و الآخرة مع سلامة الدین.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- أی ارتعد و اضطرب.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

که عیسی بن مریم علیه السلام فرمود: آنکه دروغ گفتنش افزون گردد، ارزش و بهایش از بین می­رود.(1)

روایت 71.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: حواریّون بر عیسی علیه السلام گرد آمدند و به او گفتند: ای آموزندۀ نیکی ما را ارشاد و راهنمایی فرما، پس به ایشان گفت: همانا موسی کلیم الله علیه السلام شما را فرمان داد که به دروغ به خدا سوگند یاد نکنید، حال آنکه من شما را فرمان می­دهم که نه به دروغ و نه راست به خدا سوگند یاد نکنید، گفتند: ای روح خدا، ما را بیشتر راهنمایی کن، پس گفت: پیامبر خدا موسی علیه السلام شما را امر فرمود که مرتکب زنا نشوید، و من شما را امر می­کنم که حتی با خود درباره زنا سخن نگویید چه رسد به اینکه مرتکب زنا شوید، چرا که هر کس با خود درباره زنا سخن بگوید مانند کسی است که در خانه­ای با نقش و نگار و تزئین شده آتش افروخته است، اگر چه آتش باعث سوختن خانه به صورت کامل نشده ولی دود تزئینات را فاسد و تباه گردانده است.(2)

روایت 72.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: حواریّون به عیسی علیه السلام گفتند: ای روح خدا، با چه کسی هم نشینی کنیم؟ عیسی گفت: با هر که دیدارش خدا را به یاد شما می­آورد و سخنش باعث افزایش دانش­تان می­گردد و عمل او شما را به سوی آخرت متمایل و مشتاق می­سازد.(3)

روایت 73.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که مسیح علیه السلام می­گفت: به غیر از مواقعی که به ذکر خداوند می­پردازید بسیار سخن نگویید، چرا که آنان که بسیار سخن می­گویند قلب­هایشان با قساوت گشته است حال آنکه خود نمی­دانند.(4)

روایت 74.

الاحتجاج، التوحید، عیون أخبار الرضا: حسن بن محمد النوفلی در حدیثی طولانی که به ذکر حجّت­های امام رضا علیه السلام در مقابل ارباب ملّتها می­پردازد از ایشان روایت می­کند که به جاثلیق فرمود: ای نصرانی (مسیحی)، آیا از این کلام عیسی علیه السلام در انجیل آگاه هست

ص: 331


1- . اصول الکافی2 : 341
2- . فروغ الکافی 2 : 70
3- . أصول الکافی1 : 39
4- . أصول الکافی2 : 114

الْمَوْتَی فَأَحْیَیْتُهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَالَجْتُ الْأَحْمَقَ فَلَمْ أَقْدِرْ عَلَی إِصْلَاحِهِ فَقِیلَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ مَا الْأَحْمَقُ قَالَ الْمُعْجَبُ بِرَأْیِهِ وَ نَفْسِهِ الَّذِی یَرَی الْفَضْلَ کُلَّهُ لَهُ لَا عَلَیْهِ وَ یُوجِبُ الْحَقَّ کُلَّهُ لِنَفْسِهِ وَ لَا یُوجِبُ عَلَیْهَا حَقّاً فَذَلِکَ الْأَحْمَقُ الَّذِی لَا حِیلَةَ فِی مُدَاوَاتِهِ (1).

«37»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عِیسَی علیه السلام مَرَّ بِقَوْمٍ مُجَلِّبِینَ (2)فَسَأَلَ عَنْهُمْ فَقِیلَ بِنْتُ فُلَانٍ تُهْدَی إِلَی بَیْتِ فُلَانٍ فَقَالَ صَاحِبَتُهُمْ مَیِّتَةٌ مِنْ لَیْلَتِهِمْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قِیلَ إِنَّهَا حَیَّةٌ فَذَهَبَ مَعَ النَّاسِ إِلَی دَارِهَا فَخَرَجَ زَوْجُهَا فَقَالَ لَهُ سَلْ زَوْجَتَکَ مَا فَعَلَتِ الْبَارِحَةَ مِنَ الْخَیْرِ فَقَالَتْ مَا فَعَلْتُ شَیْئاً إِلَّا أَنَّ سَائِلًا کَانَ یَأْتِینِی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ فِیمَا مَضَی وَ إِنَّهُ جَاءَنَا لَیْلَتَنَا فَهَتَفَ فَلَمْ یُجَبْ فَقَالَ عَزَّ عَلَیَّ أَنَّهَا لَا تَسْمَعُ صَوْتِی وَ عِیَالِی یَبْقَوْنَ اللَّیْلَةَ جِیَاعاً (3)فَقُمْتُ مُتَنَکِّرَةً فَأَنَلْتُهُ مِقْدَارَ مَا کُنْتُ أُنِیلُهُ فِیمَا مَضَی قَالَ عِیسَی علیه السلام تَنَحَّیْ عَنْ مَجْلِسِکِ فَتَنَحَّتْ فَإِذَا تَحْتَ ثِیَابِهَا أَفْعًی عَاضٌّ عَلَی ذَنَبِهِ فَقَالَ بِمَا تَصَدَّقْتِ صُرِفَ عَنْکِ هَذَا (4).

«38»

جا، المجالس للمفید أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ وَاصِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ کَانَ الْمَسِیحُ علیه السلام یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ إِنْ کُنْتُمْ أَحِبَّائِی وَ إِخْوَانِی فَوَطِّنُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الْعَدَاوَةِ وَ الْبَغْضَاءِ مِنَ النَّاسِ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَلَسْتُمْ بِإِخْوَانِی إِنَّمَا أُعَلِّمُکُمْ لِتَعْمَلُوا (5)وَ لَا أُعَلِّمُکُمْ لِتُعْجَبُوا إِنَّکُمْ لَنْ تَنَالُوا مَا تُرِیدُونَ إِلَّا بِتَرْکِ مَا تَشْتَهُونَ وَ بِصَبْرِکُمْ عَلَی مَا

ص: 324


1- الاختصاص مخطوط.
2- أجلب القوم: ضجوا و اختلطت أصواتهم.
3- فی نسخة: ضیاعا.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. و تقدم الحدیث عن الأمالی فی باب فضله علیه السلام مع اختلاف فی ألفاظه و تفصیل.
5- فی المصدر: لتعلموا.

که گفت: همانا من به سوی پروردگار شما و پروردگار خویش می­روم و بارقلیطا (محمّد) می­آید، همان کسی که به حقّ به وجود من شهادت و گواهی می­دهد آن گونه که من به ظهور او شهادت دادم، او کسی است که هر چیزی را برای شما تفسیر می­کند و رسوایی امّتها را آشکار می­سازد و ستون کفر را در هم می­شکند؟ جاثلیق گفت: هیچ چیزی را از انجیل برای ما ذکر نکردی مگر آنکه بدان اقرار می­کنیم، پس امام فرمود: آیا این کلام را در انجیل به صورت ثابت شده می­یابی؟ جاثلیق گفت: آری، امام رضا علیه السلام فرمود: ای جاثلیق، آیا مرا از وضعیت انجیل نخست که از دستش دادید آگاه می­کنی که آن را نزد چه کسی یافتید و این انجیل را چه کسی برای شما وضع کرده است؟ جاثلیق به امام گفت: انجیل را فقط یک روز از دست دادیم تا اینکه آن را به صورت شاداب و سرزنده یافتیم و (یوحنّا) و (متی) آن را به سوی ما خارج ساختند، امام رضا علیه السلام به او فرمود: دانش و آگاهی تو از انجیل و علمای آن چه اندک است! اگر چنین است که تو می­پنداری پس چرا در مورد انجیل اختلاف پیدا کردید؟ و به راستی که اختلاف فقط در این انجیلی که امروزه در دست شماست پدید آمده است، اگر انجیل به صورت عهد اول باقی مانده بود در آن اختلاف پیدا نمی­کردید، امّا اکنون علم و دانش این مسأله را در اختیار تو می­گذارم: بدان آن­گاه که انجیل نخست از دست رفت مسیحیان بر علمای خویش گرد آمدند و به ایشان گفتند: عیسی بن مریم کشته شد و انجیل را از دست دادیم، نظر شما که علما و دانشمندان این قوم هستید چیست؟ پس (وقا) و (مرقابوس) به آنان گفتند: همانا انجیل در سینه­های ما جای گرفته است و ما جزء جزء آن را در هر یک­شنبه برای شما خارج می­گردانیم، پس بر آن اندوهگین نباشید و کنیسه­ها را خلوت نکنید که در هر یک­شنبه آن را به صورت جزء به جزء بر شما می­خوانیم تا آن را به صورت کامل جمع کنیم، پس (وقا)، ( مرقابوس)، (یوحنّا)، و (متی) نشستند و این انجیل را بعد از از دست دادن انجیل نخست برای شما وضع کردند،و این چهار نفر از جمله شاگردانِ شاگردان نخستین عیسی علیه السلام بودند، آیا این را می­دانستی؟ جاثلیق گفت: این را نمی­دانستم و اکنون به آن آگاه گشتم، و از فضل دانش شما به انجیل این موضوع برایم واضح و روشن شد و چیزهایی شنیدم که اگر آنها را می­دانستم قلبم به حقّ بودنشان شهادت می­داد، پس فهم و دانش بسیاری بر من افزوده شد.

ص: 332

تَکْرَهُونَ وَ إِیَّاکُمْ وَ النَّظْرَةَ فَإِنَّهَا تَزْرَعُ فِی قَلْبِ صَاحِبِهَا الشَّهْوَةَ وَ کَفَی بِهَا لِصَاحِبِهَا فِتْنَةً یَا طُوبَی لِمَنْ یَرَی بِعَیْنَیْهِ (1)الشَّهَوَاتِ وَ لَمْ یَعْمَلْ بِقَلْبِهِ الْمَعَاصِیَ مَا أَبْعَدَ مَا قَدْ فَاتَ وَ أَدْنَی مَا هُوَ آتٍ وَیْلٌ لِلْمُغْتَرِّینَ لَوْ قَدْ آزَفَهُمْ مَا یَکْرَهُونَ (2)وَ فَارَقَهُمُ مَا یُحِبُّونَ وَ جَاءَهُمْ مَا یُوعَدُونَ فِی خَلْقِ هَذَا اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مُعْتَبَرٌ وَیْلٌ لِمَنْ کَانَتِ الدُّنْیَا هَمَّهُ وَ الْخَطَایَا عَمَلَهُ کَیْفَ یَفْتَضِحُ غَداً عِنْدَ رَبِّهِ وَ لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ فِی غَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ الَّذِینَ یُکْثِرُونَ الْکَلَامَ فِی غَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ قَاسِیَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَکِنْ لَا یَعْلَمُونَ لَا تَنْظُرُوا إِلَی عُیُوبِ النَّاسِ کَأَنَّکُمْ رئایا (رَعَایَا) عَلَیْهِمْ وَ لَکِنِ انْظُرُوا فِی خَلَاصِ أَنْفُسِکُمْ فَإِنَّمَا أَنْتُمْ عَبِیدٌ مَمْلُوکُونَ إِلَی کَمْ یَسِیلُ الْمَاءُ عَلَی الْجَبَلِ لَا یَلِینُ إِلَی کَمْ تَدْرُسُونَ الْحِکْمَةَ لَا یَلِینُ عَلَیْهَا قُلُوبُکُمْ عَبِیدُ السَّوْءِ فَلَا عَبِیدٌ أَتْقِیَاءُ (3)وَ لَا أَحْرَارٌ کِرَامٌ إِنَّمَا مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الدِّفْلَی یُعْجَبُ بِزَهْرِهَا مَنْ یَرَاهَا وَ یُقْتَلُ مَنْ طَعِمَهَا وَ السَّلَامُ (4).

بیان

قال الفیروزآبادی الدفل بالکسر و کذکری نبت مر فارسیته خرزهره قتال زهره کالورد الأحمر و حمله کالخرنوب (5)

«39»

عدة، عدة الداعی قَالَ عِیسَی علیه السلام بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ کَمَا نظر (6)(یَنْظُرُ) الْمَرِیضُ إِلَی الطَّعَامِ فَلَا یَلْتَذُّ بِهِ مِنْ شِدَّةِ الْوَجَعِ کَذَلِکَ صَاحِبُ الدُّنْیَا لَا یَلْتَذُّ بِالْعِبَادَةِ وَ لَا یَجِدُ حَلَاوَتَهَا مَعَ مَا یَجِدُهُ مِنْ حَلَاوَةِ الدُّنْیَا بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ کَمَا أَنَّ الدَّابَّةَ إِذَا لَمْ تُرْکَبْ وَ تُمْتَهَنْ تَصَعَّبَتْ وَ تَغَیَّرَ خُلُقُهَا کَذَلِکَ الْقُلُوبُ إِذَا لَمْ تُرَقَّقْ (7)بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ بِنَصَبِ الْعِبَادَةِ تَقْسُو وَ تَغْلُظُ

ص: 325


1- فی المصدر: بعینه.
2- فی المصدر: قد اریهم. قلت: آزفهم ای أعجلهم.
3- فی المصدر: لا عبید أتقیاء.
4- أمالی المفید: 121 و 122. و فی نسخة: و یتفل من طعمها.
5- خرنوب بالضم نبت معروف فارسیته: جنک جنکک.
6- فی المصدر: ینظر.
7- فی نسخة: إذا لم ترفق.

آن­گاه امام رضا علیه السلام به جاثلیق گفت: نظر تو دربارۀ شهادت دادن و گواهی این چهار نفر چگونه است؟ جاثلیق در پاسخ گفت: روا و قابل قبول است، اینان دانشمندان به انجیل هستند و هر آنچه به آن شهادت دهند حقّ است، پس امام رضا علیه السلام به مأمون و کسانی از اهل بیتش که حضور داشتند فرمود: بر او شهادت و گواهی دهید، گفتند: حقیقتاً شهادت و گواهی دادیم؛ سپس به جاثلیق فرمود: تو را به حقّ پسر و مادرش (عیسی و مریم) سوگند می­دهم آیا می­دانستی که (متی) گفته است: "همانا مسیح، داوود پسر ابراهیم پسر اسحاق پسر یعقوب پسر یهوذا پسر خضرون بوده است؟" و (مرقابوس) در مورد نسبت عیسی بن مریم گفته است: "به راستی که عیسی کلمه و سخن خداوند بود که او را در جسد آدمی جای داد پس به صورت انسان در آمد." و (وقا) گفته است: "همانا عیسی بن مریم و مادرش دو انسان از یک گوشت و خون بودند، پس روح القدس در جسم آن دو داخل گشت." سپس تو سخن از این شهادت عیسی علیه السلام بر زبان می­رانی که در مورد خویش بیان کرده است: "حقیقتاً به شما می­گویم: به راستی که کسی به سوی آسمان صعود نمی­کند مگر آنکه از آن فرود آمده است، البته غیر از صاحب شتر، خاتم الأنبیاء که به سوی آسمان صعود می­کند و فرود می­آید." پس در مورد این سخن چه می­گویی؟ جاثلیق گفت: این از سخنان عیسی است و ما آن را انکار نمی­کنیم، امام رضا علیه السلام فرمود: پس در مورد شهادت (وقا)، (مرقابوس) و (متی) بر عیسی و آنچه به او نسبت داده­اند چه می­گویی؟ جاثلیق گفت: بر عیسی دروغ بسته­اند، امام فرمود: ای قوم، آیا او این چهار نفر را نستود و پاک و بی عیب­شان نخواند و شهادت نداد که آنها دانشمندان به انجیل هستند و سخنانشان حقّ است؟ جاثلیق گفت: ای دانشمند مسلمانان، دوست دارم که مرا از مسأله و قضیه ایشان تبرئه کنی- و سخن ادامه یافت تا جائی که امام علیه السلام به رأس الجالوت فرمود:- در انجیل نوشته شده است: همانا پسر زن نیکوکار رفتنی است، و بارقلیطا (محمّد) بعد از او می­آید و سنگینها(ی گناهان) را اندک می­گرداند و هر چیزی را برای شما تفسیر می­کند و به وجود من شهادت می­دهد، آن­گونه که من (ظهور او را) برای شما شهادت دادم، من برای شما ضرب المثل ذکر می­کنم و او تأویل و تفسیر را برای شما به ارمغان می­آورد؛ آیا ایمان داری که این نکته در انجیل ذکر شده است؟ جاثلیق گفت: آری.(1)

ص: 333


1- . احتجاج الطبرسی : 229 و230 و231 ، توحید الصدوق : 437 و440 و442 ، عیون الأخبار : 91-94. و حدیث به صورت کامل در کتاب الأحتجاجات ج 10 ص 229-318 ذکر شده است.

وَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَکُمْ إِنَّ الزِّقَّ إِذَا لَمْ یَنْخَرِقْ یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ وِعَاءَ الْعَسَلِ کَذَلِکَ الْقُلُوبُ إِذَا لَمْ تَخْرِقْهَا الشَّهَوَاتُ أَوْ یُدَنِّسْهَا الطَّمَعُ أَوْ یُقْسِهَا النَّعِیمُ (1)فَسَوْفَ تَکُونُ أَوْعِیَةَ الْحِکْمَةِ (2).

«40»

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: فِی الْإِنْجِیلِ أَنَّ عِیسَی علیه السلام قَالَ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی غُدْوَةً رَغِیفاً مِنْ شَعِیرٍ وَ عَشِیَّةً رَغِیفاً مِنْ شَعِیرٍ وَ لَا تَرْزُقْنِی فَوْقَ ذَلِکَ فَأَطْغَی (3).

«41»

نبه، تنبیه الخاطر أَوْحَی اللَّهُ إِلَی عِیسَی علیه السلام أَنْ کُنْ لِلنَّاسِ فِی الْحِلْمِ کَالْأَرْضِ تَحْتَهُمْ وَ فِی السَّخَاءِ کَالْمَاءِ الْجَارِی وَ فِی الرَّحْمَةِ کَالشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَإِنَّهُمَا یَطْلُعَانِ عَلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ (4).

«42»

وَ قَالَ علیه السلام مَنْ ذَا الَّذِی یَبْنِی عَلَی مَوْجِ الْبَحْرِ دَاراً تِلْکُمُ الدُّنْیَا فَلَا تَتَّخِذُوهَا قَرَاراً (5).

«43»

وَ صَنَعَ عِیسَی علیه السلام لِلْحَوَارِیِّینَ طَعَاماً فَلَمَّا أَکَلُوا وَضَّأَهُمْ بِنَفْسِهِ قَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ نَحْنُ أَوْلَی أَنْ نَفْعَلَهُ مِنْکَ قَالَ إِنَّمَا فَعَلْتُ هَذَا لِتَفْعَلُوهُ بِمَنْ تُعَلِّمُونَ (6).

«44»

وَ قَالَ علیه السلام هَوْلٌ لَا تَدْرِی مَتَی یَغْشَاکَ لِمَ لَا تَسْتَعِدُّ لَهُ (7)قَبْلَ أَنْ یَفْجَأَکَ (8).

«45»

وَ قِیلَ لَهُ علیه السلام مَنْ أَدَّبَکَ قَالَ مَا أَدَّبَنِی أَحَدٌ رَأَیْتُ قُبْحَ الْجَهْلِ فَجَانَبْتُهُ (9).

ص: 326


1- فی المصدر: النعم.
2- عدّة الداعی: 77.
3- عدّة الداعی: 83.
4- تنبیه الخواطر 1: 80.
5- تنبیه الخواطر 1: 133.
6- تنبیه الخواطر 1: 83.
7- فی المصدر: و قال علیه السلام: لا تدری متی یغشاک الموت لم لا تستعد له؟.
8- تنبیه الخواطر 1: 86.
9- تنبیه الخواطر 1: 96.

باب بیست و دوم تفسیر ناقوس

روایات

روایت 1.

­أمالی الصدوق، معانی الأخبار: از حارث الأعور (یک چشم) روایت شده است: هنگامی که در حیره با امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام اسیر بودم صومعه­نشینی را دیدیم که بر ناقوس می­کوبید، پس امام علی علیه السلام فرمود: ای حارث، آیا می­دانی این ناقوس چه می­گوید؟ گفتم: خدا و رسولش و پسر عموی او آگاهترند، امام فرمود: ناقوس، دنیا و ویرانی آن را مثَل می­زند و می­گوید: حقیقتاً حقیقتاً، به راستی به راستی که خدایی خدایی جز خدای یگانه نیست، همانا دنیا ما را فریب داده و مشغول­مان داشته و عقل از سرمان ربوده و گمراه­مان ساخته است، ای انسان (فرزند دنیا) اندکی تأمّل و درنگ کن، ای انسان دقت کن و باریک ­بین باش، ای انسان به جمع­آوری اعمال صالح بپرداز، دنیا نسلی را از پسِ نسلی دیگر نابود می­کند، هیچ روزی بر ما نمی­گذرد مگر آنکه رکن و ستونی از ما فرو می­ریزد (پشتیبانی از پشتیبان­های ما به کام مرگ می روند)، حقیقتاً که خانه ابدی را ضایع و تباه گرداندیم و خانه­ای را به عنوان کاشانه خویش برگزیدیم که نابود شدنی است، ندانستیم که در دنیا کوتاهی و تقصیر ورزیده­ایم مگر بعد از آنکه مردیم. گفتم: ای امیر مؤمنان، آیا مسیحیان از این امر آگاه هستند؟ امام فرمود: اگر آگاه بودند و این نکته را می دانستند مسیح را به جای خداوند عزّ و جلّ به عنوان خدای خویش برنمی­گزیدند؛ آن­گاه به سوی صومعه نشین رفتم و به او گفتم: تو را به حقّ مسیح سوگند می دهم که به صورتی که همیشه بر ناقوس می­کوبی بر آن بکوب، پس شروع به کوبیدن ناقوس کرد و من نیز حرف به حرف سخنان امیر مؤمنان را تا (مگر بعد از آنکه مُردیم) تکرار کردم، و صومعه نشین گفت: به حقِّ پیامبرتان سوگند، چه کسی تو را از این مسأله آگاه کرده است؟ گفتم: مردی که دیروز با من بود، گفت: آیا بین او و پیامبر خویشاوندی وجود دارد؟ گفتم: او پسر عموی پیامبر است، گفت: به حق پیامبرتان سوگند، آیا این سخنان را از پیامبرتان شنیده است؟ گفتم: بله، آن­گاه اسلام آورد و سپس به من گفت: به خدا سوگند در تورات یافتم که پس از تمام پیامبران پیامبری خواهد آمد و آنچه را که ناقوس می­گوید تفسیر خواهد کرد.(1)

ص: 334


1- . أمالی الصدوق : 136 ، معانی الأخبار : 68 و69 . هم چنین نویسنده این حدیث را در کتاب العلم ج 2 : 321 روایت کرده است.
«46»

وَ قَالَ علیه السلام طُوبَی لِمَنْ تَرَکَ شَهْوَةً حَاضِرَةً لِمَوْعُودٍ لَمْ یَرَهُ (1).

«47»

وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام مَرَّ مَعَ الْحَوَارِیِّینَ عَلَی جِیفَةٍ (2)فَقَالَ الْحَوَارِیُّونَ مَا أَنْتَنَ رِیحَ هَذَا الْکَلْبِ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام مَا أَشَدَّ بَیَاضَ أَسْنَانِهِ (3).

«48»

وَ قَالَ علیه السلام لَا تَتَّخِذُوا الدُّنْیَا رَبّاً فَتَتَّخِذَکُمْ عَبِیداً اکْنِزُوا کَنْزَکُمْ عِنْدَ مَنْ لَا یُضَیِّعُهُ فَإِنَّ صَاحِبَ کَنْزِ الدُّنْیَا یُخَافُ عَلَیْهِ الْآفَةُ وَ صَاحِبُ کَنْزِ اللَّهِ لَا یُخَافُ عَلَیْهِ الْآفَةُ (4).

«49»

وَ قَالَ علیه السلام یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ إِنِّی قَدْ أَکْبَبْتُ لَکُمُ الدُّنْیَا عَلَی وَجْهِهَا فَلَا تَنْعَشُوهَا (5)بَعْدِی فَإِنَّ مِنْ خُبْثِ الدُّنْیَا أَنْ عُصِیَ اللَّهُ فِیهَا وَ إِنَّ مِنْ خُبْثِ الدُّنْیَا أَنَّ الْآخِرَةَ لَا تُدْرَکُ (6)إِلَّا بِتَرْکِهَا فَاعْبُرُوا الدُّنْیَا وَ لَا تَعْمُرُوهَا وَ اعْلَمُوا أَنَّ أَصْلَ کُلِّ خَطِیئَةٍ حُبُّ الدُّنْیَا وَ رُبَّ شَهْوَةٍ أَوْرَثَتْ أَهْلَهَا حُزْناً طَوِیلًا (7).

«50»

وَ قَالَ علیه السلام إِنِّی بَطَحْتُ (8)لَکُمُ الدُّنْیَا وَ جَلَسْتُمْ عَلَی ظَهْرِهَا فَلَا یُنَازِعَنَّکُمْ فِیهَا إِلَّا الْمُلُوکُ وَ النِّسَاءُ فَأَمَّا الْمُلُوکُ فَلَا تُنَازِعُوهُمُ الدُّنْیَا فَإِنَّهُمْ لَمْ یَتَعَرَّضُوا لَکُمْ مَا تَرَکْتُمْ دُنْیَاهُمْ وَ أَمَّا النِّسَاءُ فَاتَّقُوهُنَّ بِالصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ (9).

«51»

وَ قَالَ علیه السلام لَا یَسْتَقِیمُ حُبُّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی قَلْبِ مُؤْمِنٍ کَمَا لَا یَسْتَقِیمُ الْمَاءُ وَ النَّارُ فِی إِنَاءٍ وَاحِدٍ (10).

«52»

وَ قِیلَ لَهُ علیه السلام لَوْ اتَّخَذْتَ بَیْتاً قَالَ یَکْفِینَا خُلْقَانُ مَنْ کَانَ قَبْلَنَا (11).

ص: 327


1- تنبیه الخواطر 1: 96. و فیه: لموعود غائب لم یره.
2- فی المصدر: علی جیفة کلب.
3- تنبیه الخواطر 1: 117.
4- تنبیه الخواطر 1: 129.
5- فی نسخة: فلا تغشوها بعدی.
6- فی المصدر: لا تنال و لا تدرک.
7- تنبیه الخواطر 1: 129.
8- بطحه: ألقاه علی وجهه.
9- تنبیه الخواطر 1: 129. و الخلقان کعثمان جمع الخلق: البالی.
10- تنبیه الخواطر 1: 129. و الخلقان کعثمان جمع الخلق: البالی.
11- تنبیه الخواطر 1: 129. و الخلقان کعثمان جمع الخلق: البالی.

باب بیست و سوم : بالا بردن عیسی علیه السلام به سوی آسمان

آیات

- إذ قال الله یا عیسی إنّی متوفّیک و رافعک إلیّ و مطهّرک من الّذین کفروا و جاعل الذین اتّبعوک فوق الّذین کفروا إلی یوم القیامة ثمّ إلیّ مرجعکم فأحکم بینکم فیما کنتم فیه تختلفون * فأمّا الّذین کفروا فأعذّبهم عذاباً شدیداً فی الدنیا و الآخرة و ما لهم من ناصرین * و أمّا الذین آمنوا و عملوا الصالحات فیوفّیهم أجورهم و الله لا یحبّ الظالمین.(1)

{[یاد کن] هنگامی را که خدا گفت: ای عیسی، من تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می برم و تو را از [آلایش] کسانی که کفر ورزیده­اند پاک می­گردانم، و تا روز رستاخیز کسانی را که از تو پیروی کرده­اند فوق کسانی که کافر شده­اند قرار خواهم داد، آن­گاه فرجام شما به سوی من است، پس در آنچه بر سر آن اختلاف داشتید میان شما داوری خواهم کرد، امّا کسانی که کفر ورزیدند در دنیا و آخرت به سختی عذابشان کنم و یاورانی نخواهند داشت، امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده­اند [خداوند] مزدشان را به تمامی به آنان می­بخشد و خداوند بیدادگران را دوست نمی­دارد.}

- و بکفرهم و قولهم علی مریم بهتاناً عظیماً * و قولهم إنّا قتلنا المسیح عیسی بن مریم رسول الله و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شبّه لهم و إنّ الذین اختلفوا فیه لفی شکّ منه ما لهم به من علم إلّا اتّباع الظنّ و ما قتلوه یقیناً * بل رفعه الله إلیه و کان الله عزیزاً حکیماً * و إن من أهل الکتاب إلّا لیؤمننّ به قبل موته و یوم القیامة یکون علیهم شهیداً.(2)

{و [نیز] به سزای کفرشان و آن تهمت بزرگی که به مریم زدند، و گفته ایشان که ما مسیح بن مریم پیامبر خدا را کشتیم و حال آنکه آنان او را نکشتند و به صلیبش نکشیدند لیکن امر بر آنان مشتبه شد و کسانی که درباره او اختلاف کردند قطعاً در مورد آن دچار شک شده­اند و هیچ علمی بدان ندارند، جز آنکه از گمان پیروی می­کنند و یقیناً او را نکشتند، بلکه خدا او را به سوی خود بالا برد و خدا توانا و حکیم است، و از اهل کتاب کسی نیست مگر آنکه پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می­آورند و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود.}

روایات

روایت 1.

­أمالی الصدوق: از حبیب بن عمرو روایت شده است: هنگامی که امیر مؤمنان علیه السلام وفات نمودند، امام حسن علیه السلام به عنوان خطیب برخاست و گفت: ای مردم، عیسی بن مریم در این شب به سوی آسما بالا برده شد، حدیث.(3)

روایت 2.

العدد: در شب بیست و یک ماه رمضان عیسی بن مریم به سوی آسمان بالا برده شد.(4)

روایت 3.

إکمال الدین: به إسناد أبو رافع از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هنگامی که اسیخ بن اشکان به پادشاهی رسید

ص: 335


1- . آل عمران / 55-57
2- . نساء / 156-159
3- . أمالی الصدوق : 192
4- . نسخه خطی
«53»

وَ رُوِیَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام اشْتَدَّ بِهِ الْمَطَرُ وَ الرَّعْدُ یَوْماً فَجَعَلَ یَطْلُبُ شَیْئاً یَلْجَأُ إِلَیْهِ فَرُفِعَتْ لَهُ خَیْمَةٌ مِنْ بَعِیدٍ فَأَتَاهَا فَإِذَا فِیهَا امْرَأَةٌ فَحَادَ عَنْهَا (1)فَإِذَا هُوَ بِکَهْفٍ فِی جَبَلٍ فَأَتَاهُ فَإِذَا فِیهِ أَسَدٌ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ قَالَ إِلَهِی لِکُلِّ شَیْ ءٍ مَأْوًی وَ لَمْ تَجْعَلْ لِی مَأْوًی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ مَأْوَاکَ فِی مُسْتَقَرِّ رَحْمَتِی وَ عِزَّتِی لَأُزَوِّجَنَّکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِائَةَ حُورِیَّةٍ خَلَقْتُهَا بِیَدِی وَ لَأُطْعِمَنَّ فِی عُرْسِکَ أَرْبَعَةَ آلَافِ عَامٍ یَوْمٌ مِنْهَا کَعُمُرِ الدُّنْیَا وَ لَآمُرَنَّ مُنَادِیاً یُنَادِی أَیْنَ الزُّهَّادُ فِی الدُّنْیَا احْضُرُوا عُرْسَ الزَّاهِدِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ (2).

«54»

وَ قَالَ عِیسَی وَیْلٌ لِصَاحِبِ الدُّنْیَا کَیْفَ یَمُوتُ وَ یَتْرُکُهَا وَ یَأْمَنُهَا وَ تَغُرُّهُ وَ یَثِقُ بِهَا وَ تَخْذُلُهُ وَیْلٌ لِلْمُغْتَرِّینَ کَیْفَ رَهِقَهُمْ مَا یَکْرَهُونَ وَ فَارَقَهُمُ مَا یُحِبُّونَ وَ جَاءَهُمْ مَا یُوعَدُونَ وَ وَیْلٌ لِمَنِ الدُّنْیَا هَمُّهُ وَ الْخَطَایَا أَمَلُهُ کَیْفَ یَفْتَضِحُ غَداً عِنْدَ اللَّهِ (3).

«55»

وَ قِیلَ لِعِیسَی علیه السلام عَلِّمْنَا عَمَلًا وَاحِداً یُحِبُّنَا اللَّهُ عَلَیْهِ قَالَ أَبْغِضُوا الدُّنْیَا یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ (4).

«56»

وَ رُوِیَ أَنَّ عِیسَی علیه السلام کُوشِفَ بِالدُّنْیَا فَرَآهَا فِی صُورَةِ عَجُوزٍ هَتْمَاءَ عَلَیْهَا مِنْ کُلِّ زِینَةٍ فَقَالَ لَهَا کَمْ تَزَوَّجْتِ فَقَالَتْ لَا أُحْصِیهِمْ قَالَ وَ کُلُّهُمْ مَاتَ عَنْکِ أَوْ کُلُّهُمْ طَلَّقَکِ قَالَتْ بَلْ کُلَّهُمْ قَتَلْتُ فَقَالَ عِیسَی علیه السلام بُؤْساً لِأَزْوَاجِکِ الْبَاقِینَ کَیْفَ تُهْلِکُهُمْ (5)وَاحِداً وَاحِداً وَ لَمْ یَکُونُوا مِنْکِ عَلَی حَذَرٍ (6).

بیان

قال الفیروزآبادی هتم کفرح انکسرت ثنایاه من أصولها فهو أهتم.

«57»

نبه، تنبیه الخاطر أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی عِیسَی إِذَا أَنْعَمْتُ عَلَیْکَ بِنِعْمَةٍ فَاسْتَقْبِلْهَا بِالاسْتِکَانَةِ أُتْمِمْهَا عَلَیْکَ (7).

ص: 328


1- أی فمال عنها.
2- تنبیه الخواطر 1: 132.
3- تنبیه الخواطر 1: 132.
4- تنبیه الخواطر 1: 134.
5- فی المصدر: بؤسا لازواجک الباقین کیف لا یعتبرون بأزواجک الماضین؟ کیف تهلکینهم واحدا واحدا و لا یکونوا منک علی حذر.
6- تنبیه الخواطر 1: 146.
7- تنبیه الخواطر 1: 202.

و دویست وشسصد و شش سال فرمانروایی کرد، خداوند عزّ و جلّ در سال پنجاه و یکم از حکومت او عیسی بن مریم علیه السلام را مبعوث گرداند و نور، علم، حکمت و تمام دانش های پیامبران پیشین را در وی به ودیعه نهاد و با انجیل مجهّزش گرداند و او را به سوی بیت المقدس و قوم بنی اسرائیل روانه داشت تا ایشان را به سوی کتاب و حکمت خویش و ایمان به خدا و رسولش فرا خواند، ولی بیشتر آنها امتناع ورزیدند و طغیان­گر و کافر گشتند، عیسی به بیت المقدس آمد و در آنجا ماند و سی و سه سال بنی اسرائیل را به سوی آنچه نزد خداوند وجود دارد دعوت و تشویق می­کرد، تا اینکه یهودیان او را طلب کردند و مدّعی شدند که عذابش داده و زنده در زمین دفنش کرده­اند و برخی از ایشان مدّعی شدند وی را به قتل رسانده و به صلیب کشیده­اند، ولی خداوند هیچ گونه راهی برای مسلّط شدن و قدرت یافتن ایشان بر عیسی علیه السلام قرار نداده بود بلکه امر بر آنان مشتبه گردید و توانایی عذاب دادن و دفن او یا کشتن و به صلیب کشیدنش را نیافتند چرا که خداوند متعال می­فرماید: {من تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می­برم و تو را از آلایش کسانی که کفر ورزیده­اند پاک می­گردانم} بنابراین بنی اسرائیل نتوانستند عیسی علیه السلام را به قتل رسانده و به صلیبش بکشند چرا که اگر می­توانستند چنین کنند این فرموده خداوند متعال تکذیب می­شد:{ بلکه خدا او را به سوی خود بالا برد}، یعنی پس از آنکه او را از دنیا برگرفت. و هنگامی که خداوند اراده کرد عیسی را به سوی خود بالا بَرَد به او وحی نمود که نور و حکمت خداوند و دانش کتابش را در (شمعون بن حمون الصفا) به ودیعه بگذارد.(1) تا پایان آنچه در باب أحوال ملوک الأرض ( احوال فرمانروایان زمین) ذکر خواهد شد.

روایت 4.

قصص الأنبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: شبی که امام علی علیه السلام در آن به شهادت رسید هیچ سنگی از روی زمین برداشته نمی­شد مگر اینکه در زیر آن خونی خالص و تازه یافت می­شد و این امر تا طلوع فجر به همین صورت ادامه داشت، هم چنین شبی که یوشع بن نون علیه السلام در آن کشته شد، شبی که عیسی بن مریم علیه السلام در آن به سوی آسمان بالا برده شد و شبی که امام حسین علیه السلام در آن به شهادت رسید نیز امر به همین ترتیب بود.(2)

روایت 5.

تفسیر علی بن ابراهیم: منظور از فرموده «قولهم علی مریم بهتاناً عظیماً» این سخن آنان است که مریم مرتکب کار ناروا شده است. «و قولهم إنّا قتلنا المسیح» این سخن هنگامی بود که خداوند عیسی را به سوی خود بالا برد. «و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شبّه لهم» { آنان او را نکشتند و به صلیبش نکشیدند بلکه امر بر ایشان مشتبه شد.}(3)

روایت 6.

تفسیر علی بن ابراهیم: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی علیه السلام شبی که خداوند او را به سوی خویش بالا برد را به یارانش وعده داده بود،

ص: 336


1- . إکمال الدین : 130
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . تفسیر القمی : 146
«58»

وَ قِیلَ بَیْنَمَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام جَالِسٌ وَ شَیْخٌ یَعْمَلُ بِمِسْحَاةٍ وَ یُثِیرُ الْأَرْضَ (1)فَقَالَ عِیسَی علیه السلام اللَّهُمَّ انْزِعْ مِنْهُ الْأَمَلَ فَوَضَعَ الشَّیْخُ الْمِسْحَاةَ وَ اضْطَجَعَ فَلَبِثَ سَاعَةً فَقَالَ عِیسَی اللَّهُمَّ ارْدُدْ إِلَیْهِ الْأَمَلَ فَقَامَ فَجَعَلَ یَعْمَلُ فَسَأَلَهُ عِیسَی عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ بَیْنَمَا أَنَا أَعْمَلُ إِذْ قَالَتْ لِی نَفْسِی إِلَی مَتَی تَعْمَلُ وَ أَنْتَ شَیْخٌ کَبِیرٌ فَأَلْقَیْتُ الْمِسْحَاةَ وَ اضْطَجَعْتُ ثُمَّ قَالَتْ لِی نَفْسِی وَ اللَّهِ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ عَیْشٍ مَا بَقِیتَ فَقُمْتُ إِلَی مِسْحَاتِی(2).

«59»

وَ قَالَ علیه السلام بِمَا ذَا نَفَعَ امْرُؤٌ نَفْسَهُ بَاعَهَا بِجَمِیعِ مَا فِی الدُّنْیَا ثُمَّ تَرَکَ مَا بَاعَهَا بِهِ مِیرَاثاً لِغَیْرِهِ وَ أَهْلَکَ نَفْسَهُ وَ لَکِنْ طُوبَی لِامْرِئٍ خَلَّصَ نَفْسَهُ وَ اخْتَارَهَا عَلَی جَمِیعِ الدُّنْیَا (3).

«60»

وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام ذَمَّ الْمَالَ وَ قَالَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ فَقِیلَ وَ مَا هُنَّ یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ یَکْسِبُهُ الْمَرْءُ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ وَ إِنْ هُوَ کَسَبَهُ مِنْ حِلِّهِ مَنَعَهُ مِنْ حَقِّهِ وَ إِنْ هُوَ وَضَعَهُ فِی حَقِّهِ شَغَلَهُ إِصْلَاحُهُ عَنْ عِبَادَةِ رَبِّهِ (4).

«61»

وَ کَانَ علیه السلام إِذَا مَرَّ بِدَارٍ قَدْ مَاتَ أَهْلُهَا وَ خَلَفَ فِیهَا غَیْرُهُمْ یَقُولُ وَیْحاً لِأَرْبَابِکِ الَّذِینَ وَرِثُوکِ کَیْفَ لَمْ یَعْتَبِرُوا بِإِخْوَانِهِمُ الْمَاضِینَ (5).

«62»

وَ کَانَ یَقُولُ یَا دَارُ تَخْرَبِینَ وَ تَفْنَی سُکَّانُکِ وَ یَا نَفْسُ اعْمَلِی تُرْزَقِی وَ یَا جَسَدُ انْصَبْ تَسْتَرِحْ (6).

«63»

وَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ الضَّعِیفَ اتَّقِ رَبَّکَ وَ أَلْقِ طَمَعَکَ وَ کُنْ فِی الدُّنْیَا ضَعِیفاً وَ عَنْ شَهْوَتِکَ عَفِیفاً عَوِّدْ جِسْمَکَ الصَّبْرَ وَ قَلْبَکَ الْفِکْرَ وَ لَا تَحْبِسْ لِغَدٍ رِزْقاً فَإِنَّهَا خَطِیئَةٌ عَلَیْکَ وَ أَکْثِرْ حَمْدَ اللَّهِ عَلَی الْفَقْرِ فَإِنَّ مِنَ الْعِصْمَةِ أَنْ لَا تَقْدِرَ عَلَی مَا تُرِیدُ (7).

ص: 329


1- فی المصدر: و یثیر به الأرض.
2- تنبیه الخواطر 1: 272.
3- تنبیه الخواطر 2: 115.
4- تنبیه الخواطر 2: 118.
5- تنبیه الخواطر 2: 219.
6- تنبیه الخواطر 2: 220.
7- تنبیه الخواطر 2: 229.

پس دوازده مرد از ایشان شب (عصر) هنگام نزد وی گرد آمدند و عیسی آنها را در خانه­ای داخل گرداند، سپس از درون چشمه­ای که در گوشه خانه قرار داشت بر ایشان خارج شد در حالی که سرش را تکان می­داد و آب از آن می­چکید، پس گفت: خداوند به من وحی فرموده که هم اکنون مرا به سوی خویش بالا برده و از آلایش یهودیان پاک می­گرداند، شبح من بر کدام یک از شما می­افتد پس کشته و به صلیب کشیده می­شود و مرتبه و درجه­اش با من یکی خواهد بود؟ جوانی از ایشان گفت: من ای روح خدا، عیسی گفت: پس تو همان شخص هستی، آن­گاه به ایشان گفت: آگاه باشید در میان شما کسی است که تا قبل از دمیدن صبح دوازده بار به من کفر می­ورزد، پس مردی از آنان گفت: ای پیامبر خدا آیا آن شخص من هستم؟ عیسی به او گفت: اگر در درون خود چنین احساس می­کنی پس تو همان شخص هستی، پس به ایشان گفت: هان که پس از من به سه گروه تقسیم می­شوید: دو گروه از شما که بر خدا دروغ می­بندد و در آتش هستند، و گروهی که از شمعون پیروی می­کنند و در عهد خود با خدا صادق هستند و در بهشت جای دارند، آن­گاه خداوند عیسی را از گوشه خانه و در حالی که یارانش به او می­نگریستند به سوی خود بالا برد.

سپس امام باقر علیه السلام فرمود: یهودیان همان شب در طلب عیسی آمدند و آن مردی که عیسی به او گفته بود: "در میان شما شخصی وجود دارد که تا قبل از دمیدن صبح دوازده بار بر من کفر می­ورزد" را گرفتند، هم چنین جوانی که شبح عیسی بر وی افتاده بود را گرفتند و به قتل رسید و به صلیب کشیده شد؛ و کفر ورزید آن کسی که عیسی به او گفت: "قبل از دمیدن صبح دوازده بار کفر می­ورزی".(1)

روایت 7.

علی بن ابراهیم در تفسیر آیه: «یا أیّها الذین آمنوا کونوا أنصار الله کما قال عیسی بن مریم للحوارییّن مَن أنصاری إلی الله قال الحواریّون نحن أنصار الله فآمنت طائفة من بنی اسرائیل و کفرت طائفة» گوید: گروهی که کفر ورزیدند کسانی بودند که شخص شبیه به عیسی را به قتل رسانده و به صلیب کشیدند، و گروهی که ایمان آوردند کسانی بودند که شخص شبیه به عیسی را پذیرفتند تا اینکه به قتل رسید، « فأیّدنا الذین آمنوا» منظور گروهی است که با شخص شبیه به عیسی در مقابل گروه دیگر نجنگیدند پس ایشان را به قتل رساندند، « علی عدّوهم فأصبحوا ظاهرین.»(2)

روایت 8.

قصص الأنیباء: به إسناد شیخ صدوق از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود:

ص: 337


1- . تفسیر القمی : 93
2- . تفسیر القمی : 678
«64»

وَ قَالَ علیه السلام النَّوْمُ عَلَی الْمَزَابِلِ (1)وَ أَکْلُ کِسَرِ خُبْزِ الشَّعِیرِ فِی طَلَبِ الْفِرْدَوْسِ یَسِیرٌ (2).

«65»

وَ کَانَ علیه السلام یَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ تَحَبَّبُوا إِلَی اللَّهِ بِبُغْضِ أَهْلِ الْمَعَاصِی وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ بِالتَّبَاعُدِ مِنْهُمْ (3)وَ الْتَمِسُوا رِضَاهُ بِسَخَطِهِمْ (4).

«66»

وَ قَالَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ اسْتَکْثِرُوا مِنَ الشَّیْ ءِ الَّذِی لَا تَأْکُلُهُ النَّارُ قَالُوا وَ مَا هُوَ قَالَ الْمَعْرُوفُ (5).

«67»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَمَثَّلَتِ الدُّنْیَا لِعِیسَی علیه السلام فِی صُورَةِ امْرَأَةٍ زَرْقَاءَ فَقَالَ لَهَا کَمْ تَزَوَّجْتِ قَالَتْ کَثِیراً قَالَ فَکُلٌّ طَلَّقَکِ قَالَتْ بَلْ کُلًّا قَتَلْتُ قَالَ فَوَیْحَ أَزْوَاجِکِ الْبَاقِینَ کَیْفَ لَا یَعْتَبِرُونَ بِالْمَاضِینَ (6).

«68»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عِیسَی علیه السلام یَقُولُ هَوْلٌ لَا تَدْرِی مَتَی یَلْقَاکَ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَسْتَعِدَّ لَهُ قَبْلَ أَنْ یَفْجَأَکَ (7).

«69»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی علیه السلام اشْتَدَّتْ مَئُونَةُ الدُّنْیَا وَ مَئُونَةُ الْآخِرَةِ أَمَّا مَئُونَةُ الدُّنْیَا فَإِنَّکَ لَا تَمُدُّ یَدَکَ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْهَا إِلَّا وَجَدْتَ فَاجِراً قَدْ سَبَقَکَ إِلَیْهَا وَ أَمَّا مَئُونَةُ الْآخِرَةِ فَإِنَّکَ لَا تَجِدُ أَعْوَاناً یُعِینُونَکَ عَلَیْهَا (8).

«70»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ (9)

ص: 330


1- فی نسخة من المصدر: النوم علی الحصیر.
2- تنبیه الخواطر 2: 230.
3- فی المصدر: بالتباعد عنهم.
4- تنبیه الخواطر 2: 235.
5- تنبیه الخواطر 2: 249.
6- مخطوط.
7- مخطوط.
8- روضة الکافی: 144.
9- هکذا فی النسخ: و الصحیح کما فی المصدر «ظریف» بالظاء المعجمة، و الرجل هو الحسن ابن ظریف بن ناصح أبو محمّد الکوفیّ الثقة.

آن­گاه که یهودیان بر عیسی علیه السلام جمع شدند تا او را به زعم خویش به قتل برسانند، جبرئیل علیه السلام نزدش آمد و او را با بال خود پوشاند، عیسی نگاهش را برگرداند و ناگهان کتابی را زیر بال جبرئیل مشاهده کرد، و گفت: خداوندا، تو را به اسم یگانه و ارجمندت می­خوانم؛ خداوندا، تو را به اسم ازلی و جاویدانت می­خوانم؛ خداوندا، تو را به اسم عظیم و یکتایت می­خوانم؛ و خداوندا، تو را به اسم بزرگ و متعالت که تمام پایه­های قدرتت را ثابت گردانده می­خوانم که غم و غصّه­ای که صبح­گاهان و شامگاهان در آن به سر بردم را از من بگشایی. و آن­گاه که عیسی علیه السلام این خواسته را از درگاه خداوند طلب کرد، خداوند متعال به جبرئیل وحی نمود: عیسی را به سوی من بالا بیاور. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: ای فرزندان عبدالمطلب، حاجتهایتان را با کلماتی که عیسی بر زبان راند از پروردگارتان مسألت دارید، قسم به کسی که جانم در دست اوست هیچ بنده­ای با دینی خالص این کلمات را به صورت دعا بر زبان نرانده مگر آنکه عرش در مقابل آن به لرزه در آمده است و خداوند متعال به فرشتگانش فرموده است: شاهد باشید که من به واسطه این کلمات دعایش را اجابت گفتم و درخواستش را به زودی در دنیا به او عطا کرده و یا بعداً در آخرت عطا خواهم کرد؛ سپس پیامبر به اصحابش فرمود: نیازهایتان را با این کلمات مسألت دارید و اجابت را دیر مپندارید.(1)

روایت 9.

تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: عیسی بن مریم علیه السلام با روپوشی پشمی که مریم پشمش را ریسیده، بافته و دوخته بود به سوی آسمان بالا برده شد، و هنگامی که به آسمان رسید ندایی او را سر داد: ای عیسی، زینت دنیا را از (دوش) خودت بیانداز.(2)

روایت 10.

تفسیر امام عسکری: منظور از روح القدس در این فرموده خداوند عزّ و جلّ «و أیّدناه بروح القدس» جبرئیل است، و این تأیید و پشتیبانی هنگامی صورت گرفت که خداوند عیسی را از روزنه خانه­اش به سوی آسمان بالا برد، و شَبَه او بر کسی که قصد کشتنش را داشت انداخته شد پس به جای او کشته شد.(3)

روایت 11.

عیون أخبار الرضا: امام رضا علیه السلام ضمن حدیثی طولانی در وصف ائمه علیهم السلام فرموده است: به راستی که ایشان با شمشیر یا سمّ به شهدت می­رسند- و حدیث را پی گرفت تا جایی که فرمود:- امر هیچ یک از پیامبران و حجّت­های الهی علیهم السلام بر مردم مشتبه نگردید مگر عیسی بن مریم به تنهایی، چرا که او زنده به سوی آسمان بالا برده شد و روحش ما­بین آسمان و زمین ستانده شد، سپس به سوی آسمان بالا برده شد و در آنجا روحش به او بازگردانده شد، و این مصداق فرموده خداوند عزّ و جلّ است: «إذ قال الله یا عیسی إنّی متوفّیک و رافعک إلّی و مطهّرک من الذین کفروا» {هنگامی که خدا گفت: ای عیسی، من تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می­برم و تو را از آلایش کسانی که کفر ورزیده­اند پاک می­گردانم}، سپس خداوند متعال

ص: 338


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی ، هم چنین البحرانی در البرهان 1 : 285 این حدیث را روایت کرده است.
3- . تفسیر الإمام : 148 و149

عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام مَنْ کَثُرَ کَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ (1).

«71»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْکُوفِیِّ جَمِیعاً عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اجْتَمَعَ الْحَوَارِیُّونَ إِلَی عِیسَی علیه السلام فَقَالُوا لَهُ یَا مُعَلِّمَ الْخَیْرِ أَرْشِدْنَا فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ مُوسَی کَلِیمَ اللَّهِ علیه السلام أَمَرَکُمْ أَنْ لَا تَحْلِفُوا بِاللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَاذِبِینَ وَ أَنَا آمُرُکُمْ أَنْ لَا تَحْلِفُوا بِاللَّهِ کَاذِبِینَ وَ لَا صَادِقِینَ قَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ زِدْنَا فَقَالَ إِنَّ مُوسَی نَبِیَّ اللَّهِ علیه السلام أَمَرَکُمْ أَنْ لَا تَزْنُوا وَ أَنَا آمُرُکُمْ أَنْ لَا تُحَدِّثُوا أَنْفُسَکُمْ بِالزِّنَا فَضْلًا عَنْ أَنْ تَزْنُوا فَإِنَّ مَنْ حَدَّثَ نَفْسَهُ بِالزِّنَا کَانَ کَمَنْ أَوْقَدَ فِی بَیْتٍ مُزَوَّقٍ فَأَفْسَدَ التَّزَاوِیقَ الدُّخَانُ وَ إِنْ لَمْ یَحْتَرِقِ الْبَیْتُ (2).

«72»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتِ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسَی یَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ قَالَ مَنْ یُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ یَزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ یُرَغِّبُکُمْ فِی الْآخِرَةِ عَمَلُهُ (3).

«73»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْمَسِیحُ علیه السلام یَقُولُ لَا تُکْثِرُوا الْکَلَامَ فِی غَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَإِنَّ الَّذِینَ یُکْثِرُونَ الْکَلَامَ (4)قَاسِیَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَکِنْ لَا یَعْلَمُونَ (5).

«74»

ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ احْتِجَاجَ الرِّضَا علیه السلام عَلَی أَرْبَابِ الْمِلَلِ قَالَ: قَالَ الرِّضَا علیه السلام لِلْجَاثَلِیقِ یَا نَصْرَانِیُّ هَلْ تَعْرِفُ

ص: 331


1- أصول الکافی 2: 341.
2- فروع الکافی 2: 70.
3- أصول الکافی 1: 39.
4- فی المصدر: یکثرون الکلام فی غیر ذکر اللّه.
5- أصول الکافی 2: 114.

به نقل از زبان عیسی علیه السلام می­فرماید: «و کنتُ علیهم شهیداً ما دمتُ فیهم فلمّا توفّیتَنی کنتَ أنت الرقیب علیهم و أنت علی کلّ شیء شهید» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی.}(1)

روایت 12.

إکمال الدین: به إسناد سدیر الصیرفیّ از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: و امّا در مورد غیبت عیسی باید بگویم که یهودیان و مسیحیان بر این نظر به اتفاق رسیدند که او کشته شده است، پس خداوند عزّ و جلّ با این فرموده خویش آنان را تکذیب کرد: «و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شُبّه لهم» { و آنان او را نکشتند و به صلیبش نکشیدند لیکن امر بر آنان مشتبه شد.}(2)

روایت 13.

و به إسناد محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: به راستی که در قائم آل محمّد صلّی الله علیه و آله شباهتهایی به پنج تن از پیامبران وجود دارد- و حدیث را پی گرفت تا جائی که فرمود-: امّا شباهت او به عیسی علیه السلام این است که مردم در مورد زندگی و سرنوشت او دچار اختلاف شدند: گروهی از آنان گفتند: از مادر زاده نشده است، گروهی دیگر گفتند: وفات نموده است، عدّه­ای نیز گفتند: به قتل رسیده و به صلیب کشیده شده است.(3)

روایت 14.

و به إسناد ابو بصیر از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در صاحب این امر (مهدی موعود) چهار سنّت از سنّتهای انبیاء وجود دارد- و حدیث را ادامه داد تا جائی که فرمود-: امّا سنّتی که از عیسی در او وجود دارد این است که گفته می­شود: او مرده است در حالی که نمرده است.(4)

می­گویم: احادیث بسیاری در این زمینه در کتاب غیبت ذکر خواهد شد، و در باب «جوامع أحوال الأئمّه علیهم السلام» به نقل از امام رضا علیه السلام روایت شده است: هنگامی که یهودیان خواستند عیسی را به قتل برسانند، او خداوند را به حق ما - اهل البیت - خواند، بنابراین از کشته شدن نجاتش بخشید و او را به سوی خویش بالا برد.

روایت 15.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: نه هزار سیصد و سیزده فرشته بر قائم آل محمد علیه السلام نازل می­شوند، این فرشته­ها همان فرشتگانی هستند که هنگام صعود عیسی به سوی خداوند همراه وی بودند.

ص: 339


1- . عیون الأخبار : 118-120
2- . إکمال الدین : 201 و202
3- . إکمال الدین : 188
4- . إکمال الدین : 91

فِی الْإِنْجِیلِ قَوْلَ عِیسَی علیه السلام إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّکُمْ وَ رَبِّی (1)وَ الْبَارِقْلِیطَا جائی (2)(جَاءٍ) هُوَ الَّذِی یَشْهَدُ لِی بِالْحَقِّ کَمَا شَهِدْتُ لَهُ وَ هُوَ الَّذِی یُفَسِّرُ لَکُمْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الَّذِی یُبْدِی فَضَائِحَ الْأُمَمِ وَ هُوَ الَّذِی یَکْسِرُ عَمُودَ الْکُفْرِ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ مَا ذَکَرْتَ شَیْئاً فِی الْإِنْجِیلِ (3)إِلَّا وَ نَحْنُ مُقِرُّونَ بِهِ فَقَالَ أَ تَجِدُ هَذَا فِی الْإِنْجِیلِ ثَابِتاً قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا علیه السلام یَا جَاثَلِیقُ أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْإِنْجِیلِ الْأَوَّلِ حِینَ افْتَقَدْتُمُوهُ عِنْدَ مَنْ وَجَدْتُمُوهُ وَ مَنْ وَضَعَ لَکُمْ هَذَا الْإِنْجِیلَ قَالَ لَهُ مَا افْتَقَدْنَا الْإِنْجِیلَ إِلَّا یَوْماً وَاحِداً حَتَّی وَجَدْنَاهُ غَضّاً طَرِیّاً فَأَخْرَجَهُ إِلَیْنَا یُوحَنَّا وَ مَتَّی فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام مَا أَقَلَّ مَعْرِفَتَکَ بِسِرِّ الْإِنْجِیلِ وَ عُلَمَائِهِ (4)فَإِنْ کَانَ هَذَا کَمَا تَزْعُمُ فَلِمَ اخْتَلَفْتُمْ فِی الْإِنْجِیلِ وَ إِنَّمَا وَقَعَ الِاخْتِلَافُ فِی هَذَا الْإِنْجِیلِ الَّذِی فِی أَیْدِیکُمُ الْیَوْمَ فَلَوْ کَانَ عَلَی الْعَهْدِ الْأَوَّلِ لَمْ تَخْتَلِفُوا فِیهِ وَ لَکِنِّی مُفِیدُکَ عِلْمَ ذَلِکَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَمَّا افْتُقِدَ الْإِنْجِیلُ الْأَوَّلُ اجْتَمَعَتِ النَّصَارَی إِلَی عُلَمَائِهِمْ فَقَالُوا لَهُمْ قُتِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ افْتَقَدْنَا الْإِنْجِیلَ وَ أَنْتُمُ الْعُلَمَاءُ فَمَا عِنْدَکُمْ فَقَالَ لَهُمْ أَلُوقَا وَ مرقابوس (5)إِنَّ الْإِنْجِیلَ فِی صُدُورِنَا وَ نَحْنُ نُخْرِجُهُ إِلَیْکُمْ سِفْراً سِفْراً فِی کُلِّ أَحَدٍ فَلَا تَحْزَنُوا عَلَیْهِ وَ لَا تُخْلُوا الْکَنَائِسَ فَإِنَّا سَنَتْلُوهُ عَلَیْکُمْ فِی کُلِّ أَحَدٍ سِفْراً سِفْراً حَتَّی نَجْمَعَهُ کُلَّهُ فَقَعَدَ أَلُوقَا وَ مرقابوس وَ یُوحَنَّا وَ مَتَّی فَوَضَعُوا لَکُمْ هَذَا الْإِنْجِیلَ بَعْدَ مَا افْتَقَدْتُمُ الْإِنْجِیلَ الْأَوَّلَ وَ إِنَّمَا کَانَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةُ تلامیذا (تَلَامِیذَ) لِتَلَامِیذِ الْأَوَّلِینَ أَ عَلِمْتَ ذَلِکَ قَالَ الْجَاثَلِیقُ أَمَّا هَذَا فَلَمْ أَعْلَمْهُ (6)وَ قَدْ عَلِمْتُهُ الْآنَ وَ قَدْ بَانَ لِی مِنْ فَضْلِ عِلْمِکَ بِالْإِنْجِیلِ وَ سَمِعْتُ أَشْیَاءَ مِمَّا عَلِمْتُهُ شَهِدَ قَلْبِی أَنَّهَا حَقٌّ فَاسْتَزَدْتُ کَثِیراً مِنَ الْفَهْمِ

ص: 332


1- فی المصدر: ربی و ربکم.
2- فی التوحید: و الفارقلیطا. و فی العیون: و البارقلیطا یعنی محمّد جاء.
3- فی الاحتجاج: من الإنجیل. و فی التوحید: مما فی الإنجیل.
4- فی العیون و الاحتجاج: ما أقل معرفتک بسنن الإنجیل و علمائه!.
5- زاد فی الاحتجاج و یوحنا و متی.
6- فی الاحتجاج: و أمّا قبل هذا فلم أعلمه.

توضیح

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیات مذکور گفته است: «و بکفرهم» یعنی: با انکار کردن ایشان عیسی را، «و قولهم علی مریم بهتاناً عظیماً» یعنی: بزرگترین و شنیع ترین دروغ که همان متّهم کردن مریم به کار زشت و نارواست، این نظر از ابن عباس و السدی روایت شده است؛ الکلبّی گوید: عیسی علیه السلام بر قومی گذر کرد پس به یکدیگر گفتند: ساحر پسر ساحره و بدکار پسر بدکاره به سوی شما آمد! و مادر عیسی را متهم به کار فحشا کردند، عیسی علیه السلام سخنان ایشان را شنید و گفت: خداوندا، تو پروردگار من هستی و مرا آفریده­ای و من به اراده خویش متّهم نگشته­ام، خداوندا هر کسی که من و مادرم را دشنام زشت می­دهد لعنت و نفرین کن. پس خداوند دعای او را اجابت فرمود و آن قوم را به صورت خوکهایی مسخ کرد، «و قولهم إنّا قتلنا المسیح عیسی بن مریم رسول الله» یعنی: خداوند سبحان این سخن را از زبان یهودیان نقل کرده است که: عیسی بن مریم که به زعم خویش رسول خداست را به قتل رساندیم؛ و گفته شده: این، کلام خداوند سبحان است و از زبان یهودیان نقل نشده است، و تقدیر سخن چنین است: (الّذی هو رسولی)، «و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شبّه لهم» مفسران و علماء در کیفیّت مشتبه شدن امر بر یهودیان اختلاف نظر داشته­اند، از ابن عباس روایت شده که گفت: آن­گاه که خداوند بعد از دعای عیسی کسانی که او و مادرش را دشنام داده بودند مسخ کرد، این خبر به یهودا که رئیس یهودیان بود رسید، پس ترسید که عیسی علیه او نیز دست به دعا بردارد، بنابراین یهودیان را گِرد آورد و بر سر کشتن او به توافق رسیدند، آن­گاه خداوند جبرئیل را فرستاد تا عیسی را از گزند ایشان باز دارد و او را بر علیه آنان یاری رساند، و این مصداق فرموده خداوند است که «و أیّدناه بروح القدس»، پس یهودیان به دور عیسی علیه السلام گِرد آمدند و شروع به سؤال پرسیدن از وی کردند و عیسی به ایشان می­گفت: ای جماعت یهودیان، به راستی که خداوند متعال شما را دشمن می­دارد؛ پس یهودیان بر او شوریدند تا به قتلش برسانند، و جبرئیل علیه السلام او را وارد نورگیر منزل کرد که در سقف آن روزنه­ای وجود داشت و از آنجا به سوی آسمان بالایش برد، یهودا که سرور یهودیان بود نیز مردی از اصحابش به اسم ططیانوس را فرستاد تا از نورگیر بر عیسی وارد شود و وی را به قتل برساند، پس وارد شد ولی او را مشاهده نکرد و مدّتی در آنجا درنگ کرد، بنابراین گمان کردند که عیسی را در نورگیر به قتل رسانده است، آن­گاه خداوند شَبَه (تصویر) عیسی علیه السلام را بر آن مرد انداخت و هنگامی که به سوی یارانش خارج شد او را به قتل رسانده و به صلیبش کشیدند؛ گفته شده: شَبَه صورت عیسی و نه جسدش بر آن مرد انداخته شد، پس برخی از آن قوم گفتند: صورت، صورتِ عیسی و جسم، جسمِ ططیانوس است؛ برخی دیگر گفتند: اگر این ططیانوس باشد پس عیسی کجاست؟ و اگر این عیسی باشد پس ططیانوس کجاست؟ و به این ترتیب بود که امر بر ایشان مشتبه گشت؛ وهب بن منبّه گفته است: عیسی علیه السلام همراه هفده نفر از حواریّون خویش به خانه آمد، و یهودیان آنان را احاطه کردند و هنگامی که بر ایشان وارد گشتند خداوند همه حواریّون را به شکل عیسی در آورد،

ص: 340

فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام فَکَیْفَ شَهَادَةُ هَؤُلَاءِ عِنْدَکَ قَالَ جَائِزَةٌ هَؤُلَاءِ عُلَمَاءُ الْإِنْجِیلِ وَ کُلُّ مَا شَهِدُوا بِهِ فَهُوَ حَقٌّ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ وَ مَنْ حَضَرَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ (1)اشْهَدُوا عَلَیْهِ قَالُوا قَدْ شَهِدْنَا ثُمَّ قَالَ لِلْجَاثَلِیقِ بِحَقِّ الِابْنِ وَ أُمِّهِ هَلْ تَعْلَمُ أَنَّ مَتَّی قَالَ إِنَّ الْمَسِیحَ هُوَ دَاوُدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ یَهُوذَا بْنِ خضرون (2)وَ قَالَ مرقابوس فِی نِسْبَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ أَنَّهُ کَلِمَةُ اللَّهِ أَحَلَّهَا فِی الْجَسَدِ الْآدَمِیِّ فَصَارَتْ إِنْسَاناً وَ قَالَ أَلُوقَا إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ کَانَا إِنْسَانَیْنِ مِنْ لَحْمٍ وَ دَمٍ فَدَخَلَ فِیهِمَا رُوحُ الْقُدُسِ ثُمَّ إِنَّکَ تَقُولُ مِنْ شَهَادَةِ عِیسَی علیه السلام عَلَی نَفْسِهِ حَقّاً أَقُولُ لَکُمْ إِنَّهُ لَا یَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ إِلَّا مَنْ نَزَلَ مِنْهَا إِلَّا رَاکِبُ الْبَعِیرِ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ فَإِنَّهُ یَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَنْزِلُ فَمَا تَقُولُ فِی هَذَا الْقَوْلِ قَالَ الْجَاثَلِیقُ هَذَا قَوْلُ عِیسَی لَا نُنْکِرُهُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَمَا تَقُولُ فِی شَهَادَةِ أَلُوقَا وَ مرقابوس وَ مَتَّی عَلَی عِیسَی وَ مَا نَسَبُوهُ إِلَیْهِ قَالَ الْجَاثَلِیقُ کَذَبُوا عَلَی عِیسَی قَالَ الرِّضَا علیه السلام یَا قَوْمِ أَ لَیْسَ قَدْ زَکَّاهُمْ وَ شَهِدَ أَنَّهُمْ عُلَمَاءُ الْإِنْجِیلِ وَ قَوْلُهُمْ حَقٌّ فَقَالَ الْجَاثَلِیقُ یَا عَالِمَ الْمُسْلِمِینَ (3)أُحِبُّ أَنْ تُعْفِیَنِی مِنْ أَمْرِ هَؤُلَاءِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام لِرَأْسِ الْجَالُوتِ فِی الْإِنْجِیلِ مَکْتُوبٌ أَنَّ ابْنَ الْبَرَّةِ ذَاهِبٌ وَ الْبَارِقْلِیطَا جائی (جَاءٍ) مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ یُخَفِّفُ الْآصَارَ وَ یُفَسِّرُ لَکُمْ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ یَشْهَدُ لِی کَمَا شَهِدْتُ لَکُمْ أَنَا جِئْتُکُمْ بِالْأَمْثَالِ وَ هُوَ یَأْتِیکُمْ بِالتَّأْوِیلِ أَ تُؤْمِنُ بِهَذَا فِی الْإِنْجِیلِ قَالَ نَعَمْ (4).

ص: 333


1- فی المصادر: و أهل بیته و غیرهم.
2- هکذا فی النسخ، و فی المصادر: هو ابن داود، و فی التوحید و فی نسخة من العیون: حضرون، و فی الإنجیل: حصرون.
3- فی هامش التوحید: یا أعلم المسلمین خ ل.
4- احتجاج الطبرسیّ: 229 و 230 و 231، توحید الصدوق: 437 و 440 و 442، عیون الأخبار: 91- 94، و فیها: نعم لا أنکره. و تقدم الحدیث بتمامه فی کتاب الاحتجاجات، راجع ج 10 ص 299- 318.

پس یهودیان گفتند: ما را افسون و جادو کرده­اید؟ عیسی را برای ما آشکار می­کنید یا همه شما را به قتل می­رسانیم، آن­گاه عیسی علیه السلام به اصحاب خود گفت: امروز کدام یک از شما جان خود را در مقابل دریافت بهشت می­فروشد؟ پس مردی از ایشان به اسم سرجس گفت: من، بنابراین به سوی یهودیان خارج شد و گفت: من عیسی هستم، پس او را گرفتند و به قتلش رسانده و به صلیبش کشیدند، و همان روز خداوند عیسی را به سوی خود بالا برد؛ این نظر از قتاده، مجاهد و ابن اسحاق روایت شده است، اگر چه در مورد تعداد حواریّون اختلاف نظر دارند و هیچ کسی غیر از وهب ذکر نکرده که شَبَه عیسی بر تمام حواریّون انداخته شد، بلکه گفته­اند: شَبَه عیسی بر یکی از ایشان انداخته شد و خداوند عیسی را از میان شان به سوی خویش بالا برد. طبریّ گوید: نظر وهب قوی­تر است چرا که اگر شَبَه عیسی با توجه به این سخن او که (شَبَه من بر کدام یک از شما انداخته می­شود تا بهشت از آنِ او گردد؟) بر یکی از حواریّون می­افتاد و سپس مشاهده کردند که عیسی از میانشان بالا برده شد، امر بر ایشان مشتبه نمی­شد و دچار اختلاف نمی­شدند، اگر چه رواست که امر بر دشمنان یهودی ایشان که عیسی را نمی شناخته­اند مشتبه شده باشد، ولی شَبَه عیسی بر تمام حواریّون انداخته شد و یهودیان همه آنها را به صورت عیسی می­دیدند، پس آن­گاه که یکی از ایشان کشته شد اوضاع بر دیگران مشتبه شد.

و ابو علی الجبائیّ گفته است: همانا سران یهود شخصی را گرفته و او را در مکانی مرتفع به قتل رساندند و به صلیب کشیدند و اجازه نمی­دادند هیچ کسی به او نزدیک شود، پس وضع ظاهری او تغییر کرد و گفتند: حقیقتاً که عیسی را به قتل رساندیم؛ و با این کار خواستند مردم عوامّ را دچار وهم و خیال کنند چرا که خود خانه­ای را که عیسی در آن بود احاطه کرده بودند و هنگامی که وارد آن شدند عیسی از میان حواریّون بالا برده شده بود، پس از این ترسیدند که چنین حادثه­ای باعث ایمان آوردن یهودیان شد، بنابراین به اجرای این نقشه همّت گماردند؛ و کسانی که در مورد سرنوشت عیسی دچار اختلاف شدند غیر از آنهایی بودند که او را به قتل رسانده و به صلیبش کشیدند، بلکه آنان بقیّه یهودیان بودند؛ و گفته شده: کسی که یهودیان را به سوی شخصی که به جای عیسی گرفتند هدایت کرد یکی از حواریّون بوده است و در مقابل این کار سی درهم پاداش دریافت کرد و او منافق بوده است، سپس از این کار خود پشیمان شد و خود را خفه کرد تا به قتل رسید، اسم این شخص بورس زکریّا نوطا بوده که در میان مسیحیان ملعون و نفرین شده است، و برخی از مسیحیان می­گویند: بورس زکریّا نوطا همان شخصی بوده که امر او بر یهودیان مشتبه گشته و به صلیبش کشیده­اند در حالی می­گفت: من کسی که شما طلب می­کنید نیستم، من همان کسی هستم که شما را به سوی او راهنمایی کردم؛ السدیّ گوید: یهودیان عیسی را همراه ده نفر از یارانش در خانه­ای زندانی کردند پس مردی از یهودیان بر ایشان وارد شد، آن­گاه خداوند شَبَه عیسی را بر او انداخت و عیسی را به سوی خود بالا برد و آنها مرد را به قتل رساندند،

ص: 341

باب 22 تفسیر الناقوس

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق مع، معانی الأخبار صَالِحُ بْنُ عِیسَی الْعِجْلِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْفَقِیهِ (1)عَنْ أَبِی نَصْرٍ الشَّعْرَانِیِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْوَضَّاحِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی إِسْرَائِیلَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ (2)عَنْ عَاصِمِ بْنِ ضَمُرَةَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ: بَیْنَا أَنَا أَسِیرُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی الْحِیرَةِ إِذَا نَحْنُ بِدَیْرَانِیٍّ یَضْرِبُ بِالنَّاقُوسِ قَالَ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا حَارِثُ أَ تَدْرِی مَا یَقُولُ هَذَا النَّاقُوسُ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ ابْنُ عَمِّ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّهُ یَضْرِبُ مَثَلَ الدُّنْیَا وَ خَرَابِهَا وَ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً صِدْقاً صِدْقاً إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ غَرَّتْنَا وَ شَغَلَتْنَا وَ اسْتَهْوَتْنَا وَ اسْتَغْوَتْنَا یَا ابْنَ الدُّنْیَا مَهْلًا مَهْلًا یَا ابْنَ الدُّنْیَا دَقّاً دَقّاً یَا ابْنَ الدُّنْیَا جَمْعاً جَمْعاً تَفْنَی الدُّنْیَا قَرْناً قَرْناً مَا مِنْ یَوْمٍ یَمْضِی عَنَّا إِلَّا أَوْهَی (3)مِنَّا رُکْناً قَدْ ضَیَّعْنَا دَاراً تَبْقَی وَ اسْتَوْطَنَّا دَاراً تَفْنَی لَسْنَا نَدْرِی مَا فَرَّطْنَا فِیهَا إِلَّا لَوْ قَدْ مِتْنَا قَالَ الْحَارِثُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ النَّصَارَی یَعْلَمُونَ ذَلِکَ قَالَ لَوْ عَلِمُوا ذَلِکَ لَمَا اتَّخَذُوا الْمَسِیحَ إِلَهاً مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَذَهَبْتُ إِلَی الدَّیْرَانِیِّ فَقُلْتُ لَهُ بِحَقِّ الْمَسِیحِ عَلَیْکَ لَمَّا ضَرَبْتَ بِالنَّاقُوسِ عَلَی الْجِهَةِ الَّتِی تَضْرِبُهَا قَالَ فَأَخَذَ یَضْرِبُ وَ أَنَا أَقُولُ حَرْفاً حَرْفاً حَتَّی بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا لَوْ قَدْ مِتْنَا فَقَالَ بِحَقِّ نَبِیِّکُمْ مَنْ أَخْبَرَکَ بِهَذَا قُلْتُ هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی کَانَ مَعِی أَمْسِ قَالَ وَ هَلْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّبِیِّ مِنْ قَرَابَةٍ قُلْتُ هُوَ ابْنُ عَمِّهِ قَالَ بِحَقِّ نَبِیِّکُمْ أَ سَمِعَ هَذَا مِنْ نَبِیِّکُمْ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ فَأَسْلَمَ ثُمَّ قَالَ لِی وَ اللَّهِ إِنِّی وَجَدْتُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّهُ یَکُونُ فِی آخِرِ الْأَنْبِیَاءِ نَبِیٌّ وَ هُوَ یُفَسِّرُ مَا یَقُولُ النَّاقُوسُ (4).

ص: 334


1- فی الأمالی أبو بکر محمّد بن علیّ بن علی، و فی المعانی أبو بکر محمّد بن محمّد بن علی الفقیه.
2- فی المصدر: أبی إسحاق الهمدانیّ.
3- فی نسخة من المصدر: أوهن.
4- أمالی الصدوق: 136 معانی الأخبار: 68 و 69. و قد أخرجه المصنّف أیضا فی کتاب العلم راجع ج 2: 321.

«و إنّ الذین اختلفوا فیه لفی شکّ منه» از الجبائیّ روایت شده که اختلاف در مورد عیسی در میان توده مردم بنی اسرائیل پدید آمد چرا که علمای آنها پی برده بودند که عیسی کشته نشده است؛ و گفته شده: این اختلاف در میان قوم بنی اسرائیل به صورت همگانی روی داد پس برخی گفتند: عیسی را به قتل رساندیم و برخی دیگر گفتند: او را به قتل نرساندیم، «ما لهم به من عِلم إلّا اتّباع الظنّ» یعنی: از هویّت کسی که به قتلش رسانده بودند آگاه نبودند، ولی با این وجود از ظنّ و گمان خویش پیروی کردند، پس از آنجایی که گمان می­کردند آن شخص عیسی است او را به قتل رساندند در حالی که مطمئن نبودند، و یهودیان در این امر دچار شکّ و تردید شدند چرا که تعداد افرادی را که در خانه بودند می­دانستند و آن­گاه که بر ایشان وارد شدند و یکی از آنها را نیافتند در مورد عیسی دچار شبهه گشتند و از روی شکّی که در این موضوع گرفتارش شده بودند آنان را که باید به قتل رساندند؛ این بر اساس نظر کسانی است که معتقدند اصحاب عیسی متفرق نشدند تا اینکه یهودیان بر آنها وارد شدند، امّا کسانی که معتقدند اصحاب او از اطرافش متفرّق شدند می­گویند: اختلاف آنان بر سر این موضوع بود که آیا عیسی علیه السلام در میان کسانی بوده که در خانه مانده­اند و یا در میان کسانی که خارج شده­اند، پس امر به آنها مشتبه گردید.

و حسن گوید: معنای آیه چنین است: در مورد عیسی علیه السلام دچار اختلاف شدند پس یک بار گفتند: او بنده خداست، و بار دیگر پسر خدا و بار دیگر خودِ خدا؛ الزجّاج گوید: منظور از اختلاف مسیحیان در مورد عیسی این است که برخی از آنان ادّعا کردند او خدایی است که کشته نشد و برخی گفتند: کشته شد.

«و ما قتلوه یقیناً» در مورد مرجع ضمیر (هاء) اختلاف نظر وجود دارد: از ابن عباس و جویبر روایت شده که مرجع آن (ظنّ) می­باشد یعنی: یقیناً که ظنّ و گمان­شان را از بین نبردند، آن­گونه که گفته می­شود: او را دانسته و از روی آگاهی به قتل رساندم، و معنی آیه بر اساس این نظر چنین است: ظنّ و گمان خویش را از بین نبردند، همان ظن و گمانی که از آن در مورد مقتولی که به قتلش رسانده بودند پیروی کردند، و آنان یقیناً آن مقتول را عیسی می­پنداشتند نه کسی دیگر، ولی آنان در مورد او دچار شبهه شده بودند؛ و از حسن روایت شده که ضمیر (هاء) به عیسی علیه السلام برمی­گردد یعنی: یقیناً و حقیقتاً که او را به قتل نرساندند، پس (یقیناً) از باب تأکید خبر ذکر شده است، و منظور این است که خداوند سبحان از روی تحقیق و یقین موضوع کشته شدن عیسی را نفی کرده است، «بَل رفعه الله إلیه» یعنی: بلکه خداوند عیسی را به سوی خود بالا برد و او را به قتل نرسانده و به صلیب نکشیدند، «و کان الله عزیزاً حکیماً» از ابن عباس روایت شده که آیه بدین معناست: همچنان و پیوسته خداوند از دشمنان انتقام می­گیرد و در افعال و تقدیراتش حکیم است، پس ای کسانی که از محمّد درخواست می­کنید کتابی را از آسمان بر شما نازل کند، از واجب شدن عذاب بر خود بترسید آن­گونه که بر پیشینیان شما که پیامبران خویش را تکذیب کردند واجب شد؛ امّا این امر که خداوند شَبَه عیسی علیه السلام را بر غیر او انداخت، و در تفسیر این آیه نیز به آن اشاره شد، از جمله کارهای مقدّر شده

ص: 342

باب 23 رفعه إلی السماء

الآیات

آل عمران: «إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ* فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ* وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ»(55-57)

النساء: «وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً عَظِیماً* وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً* بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً* وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً»(156-159)

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَامَ الْحَسَنُ علیه السلام خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ الْخَبَرَ (1).

«2»

د، العدد القویة فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام (2).

«3»

ک، إکمال الدین بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی رَافِعٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا مَلَکَ أسیخُ بْنُ أَشْکَانَ (3)

ص: 335


1- أمالی الصدوق: 192.
2- مخطوط.
3- فی نسخة: اسنج. و فی المصدر: اشج بن أشجان، و کان یسمی الکیس، و کان قد ملک إه. و قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: 59 فی ترجمة روبیل بن الیسابغ و شرح ما وقع فی أیامه من ملک دارا و الاسکندر و قتله و ما وقع فی زمانهما: و ملک عند ذلک أشبح بن اشبحان مائتی و ستین سنة، و فی إحدی و خمسین سنة من ملکه بعث اللّه عزّ و جلّ المسیح عیسی بن مریم علیه السلام اه. و قال الیعقوبی: کان عیسی علیه السلام فی زمان حیردوس. و فی الکامل: و فی اثنتین و أربعین سنة من ملک هیردوس بن إنطیقوس کانت ولادة المسیح.

و حتمی از جانب خداوند است و مسلمانان هیچ گونه اختلافی بر سر آن ندارند، و ممکن است که خداوند سبحان این کار را از روی سخت گرداندن بلا و مصیبت و تشدید تکلیف انجام داده باشد هر چند که کاری غیر معمول بوده است، از سوی دیگر این مسأله معجزه­ای برای مسیح علیه السلام می­باشد، آن­گونه که روایت شده جبرئیل علیه السلام به شکل و قیافه (دحیة الکلبیّ) سراغ پیامبر صلّی الله علیه و آله می­آمد.

سؤالی که در مورد این آیه مطرح می­شود این است که گفته شود: یهودیان و مسیحیان با وجود فراوانی جمعیّت، به تناوب و به صورت جمعی بر این نکته تأکید کرده­اند که مسیح به قتل رسیده و به صلیب کشیده شده است، پس چگونه برای آنان مجاز می­باشد که بر خلاف واقعیّت از چیزی خبر دهند؟ و اگر چنین چیزی جایز است چگونه می­توان به اخبار و روایتها اعتماد کرد؟

و جواب چنین است: آن­گونه که خداوند سبحان از احوال ایشان خبر داده است آنان دچار شبهه و سر در گمی شدند، یهودیان به صورت مشخص عیسی علیه السلام را نمی­شناختند، و فقط خبر دادند که مردی را به قتل رسانده­اند که به ایشان گفته شده عیسی است، پس آنان در خبر دادنشان صادق بودند اگر چه مقتول عیسی نبود؛ امر بر مسیحیان نیز مشتبه گردید چرا که شَبَه عیسی بر شخص دیگری انداخته شد، پس آنان کسی را مشاهده کردند که به شکل و قیافه عیسی به قتل رسیده و به صلیب کشیده شده بود، بنابراین هر دو گروه فقط خبر از چیزی دادند که دیدند و یا گمان کردند که امر به آن صورتی است که به ایشان خبر داده شده است، پس در هر حال این مسأله به باطل شدن اخبار و احادیث صحیح روایت شده در این زمینه نمی­انجامد.(1)

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «إذ قال الله یا عیسی إنّی متوفّیک و رافعک إلّی» گوید: در معنای این آیه نظرات گوناگونی روایت شده است:

نخست: از حسن، کعب، ابن جریح، ابن زید و الکلبیّ و دیگران روایت شده که مقصود از آیه چنین است: من تو را به بالا بردن از زمین به سوی آسمان و نه با میراندن به سوی خویش برگرفتم، و بر این اساس (متوفّی) دارای دو تأویل است:

اوّل: من تو را به صورت کامل به سوی خویش بالا بردم و آنها به چیزی از تو دست نیافتند؛ این تأویل از این سخن عرب زبانان گرفته شده که (توفّیتُ کذا و استوفیة) یعنی: آن را به صورت کامل و تمام دریافت نمودم. دوّم: من تو را دریافت نمودم؛ و این تأویل نیز از این سخن ایشان گرفته شده که ( توفیّتُ منک کذا) یعنی: فلان چیز را دریافت کردم.

دوّم: از ربیع روایت شده که معنی آیه چنین است: من تو را مانند مردن در خواب می­میرانم و در خواب به سوی خویش بالا می­برم؛ گفته است: خداوند عیسی را در حال خواب به سوی خویش بالا برده است، و این فرموده خداوند متعال «هو الذی یتوفّاکم باللیل»(2)

که در آن (یتوفّاکم) به معنای (یُنیمُکم: شما را می­خواباند) می­باشد، و همانا خواب برادر

ص: 343


1- . مجمع البیان 3 : 135-137
2- . أنعام / 60

وَ مَلَکَ مِائَتَیْنِ وَ سِتّاً وَ سِتِّینَ سَنَةً فَفِی سَنَةِ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ مِنْ مُلْکِهِ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ اسْتَوْدَعَهُ النُّورَ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ وَ جَمِیعَ عُلُومِ الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَهُ وَ زَادَهُ الْإِنْجِیلَ وَ بَعَثَهُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ یَدْعُوهُمْ إِلَی کِتَابِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَأَبَی أَکْثَرُهُمْ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً وَ أَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَمَکَثَ یَدْعُوهُمْ وَ یُرَغِّبُهُمْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً حَتَّی طَلَبَتْهُ الْیَهُودُ وَ ادَّعَتْ أَنَّهَا عَذَّبَتْهُ وَ دَفَنَتْهُ فِی الْأَرْضِ حَیّاً وَ ادَّعَی بَعْضُهُمْ أَنَّهُمْ قَتَلُوهُ وَ صَلَبُوهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْعَلَ لَهُمْ سُلْطَاناً عَلَیْهِ وَ إِنَّمَا شُبِّهَ لَهُمْ وَ مَا قَدَرُوا عَلَی عَذَابِهِ وَ دَفْنِهِ وَ لَا عَلَی قَتْلِهِ وَ صَلْبِهِ لِقَوْلِهِ تَعَالَی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَی قَتْلِهِ وَ صَلْبِهِ لِأَنَّهُمْ لَوْ قَدَرُوا عَلَی ذَلِکَ کَانَ تَکْذِیباً لِقَوْلِهِ بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ بَعْدَ أَنْ تَوَفَّاهُ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَرْفَعَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنِ اسْتَوْدِعْ نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ وَ عِلْمَ کِتَابِهِ شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا (1)إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ مُلُوکِ الْأَرْضِ.

«4»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا عَلِیٌّ علیه السلام لَمْ یُرْفَعْ عَنْ وَجْهِ الْأَرْضِ حَجَرٌ إِلَّا وُجِدَ تَحْتَهُ دَمٌ عَبِیطٌ (2)حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ وَ کَذَلِکَ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ علیه السلام وَ کَذَلِکَ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی رُفِعَ فِیهَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام وَ کَذَلِکَ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا الْحُسَیْنُ علیه السلام (3).

«5»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ بُهْتاناً عَظِیماً أَیْ قَوْلُهُمْ إِنَّهَا فَجَرَتْ قَوْلُهُ وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ (4)لَمَّا رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ (5)

«6»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عِیسَی علیه السلام وَعَدَ أَصْحَابَهُ لَیْلَةَ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ فَاجْتَمَعُوا إِلَیْهِ

ص: 336


1- إکمال الدین: 130.
2- أی خالص طری.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- فی المصدر: المسیح عیسی بن مریم رسول اللّه.
5- تفسیر القمّیّ: 146.

و مانند مرگ می­باشد، و هم چنین آیه «الله یتوفّی الأنفسَ حین موتها و الّتی لم تَمُت فی منا مها»(1)

{خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز می­ستاند و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می­کند]}، بر صحّت نظر او دلالت می­کنند.

سوّم: از ابن عباس و وهب روایت شده که معنی آیه چنین است: من تو را با مرگ واقعی می­میرانم؛ آن دو گفته­اند: خداوند عیسی را به مدّت سه ساعت می­میراند.

امّا نحویان می­گویند: این آیه از باب تقدیم و تأخیر است، یعنی: إنّی رافعک و متوفّیک، چرا که (واو) به صورت وجوبی دلالت بر ترتیب نمی­کند و شاهد سخن این فرموده خداوند متعال است: «فکیف کان عذابی و نُذُر»(2){پس

چگونه بود عذاب من و هشدارها[ی من] }، این در صورتی است که بیم دادن قبل از عذاب دادن و مجازات کردن به وقوع می­پیوندد؛ این نظر از ضحّاک روایت شده است.

از جمله احادیثی که بر عدم کشته و به صلیب کشیده شدن عیسی دلالت می­کنند آن است که از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که عیسی علیه السلام وفات ننموده است و قبل از برپایی قیامت به سوی شما باز می­گردد. هم چنین در حدیث صحیح از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: حال شما چگونه خواهد بود آن­گاه که پسر مریم در میان شما فرود می­آید در حالی که امام و پیشوای­تان از شما است؟ این حدیث را بخاری و مسلم در صحیحین روایت کرده­اند؛ پس بر این اساس تقدیر کلام چنین است: إنّی قابضک بالموت بعد نزولک من السماء: من تو را به هنگام برپایی قیامت و بعد از آنکه از آسمان فرود آمدی، می­میرانم.

در تفسیر فرموده «و رافعک إلیّ» نیز دو نظر وجود دارد: نخست اینکه: من تو را به سوی آسمان خویش بالا می­برم، و دوّم: تو را به سوی کرامت و بزرگداشت خویش بالا می­برم، «و مطهّرک من الذین کفروا» یعنی: تو را با خارج کردن از میان بنی اسرائیل پاک و مطهّر می­گردانم چرا که ایشان پلید هستند؛ و گفته شده: منظور از (تطهیر) حمایت کردن از عیسی در مقابل کفری است که بنی اسرائیل با قصد کشتن او مرتکب شدند چرا که این، قصد پلیدی بود و خداوند عیسی را از آن پاک و مطهّر گرداند، «و جاعل الذین اتّبعوک فوق الذین کفروا إلی یوم القیامة» یعنی: با پیروزی و نصرت و یا حجّت و دلیل و برهان (کسانی که از تو پیروی کردند را تا روز قیامت فوق کافران قرار می­دهم)، ابن زید گفته است: به همین سبب یهودیان را در هر جایی که می­بینی ذلیل­تر از مسیحیان هستند،

ص: 344


1- . زمر/ 42
2- . قمر / 16

عِنْدَ الْمَسَاءِ وَ هُمْ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فَأَدْخَلَهُمْ بَیْتاً ثُمَّ خَرَجَ عَلَیْهِمْ مِنْ عَیْنٍ فِی زَاوِیَةِ الْبَیْتِ وَ یَنْفُضُ رَأْسَهُ مِنَ الْمَاءِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ أَنَّهُ رَافِعِی إِلَیْهِ السَّاعَةَ وَ مُطَهِّرِی مِنَ الْیَهُودِ فَأَیُّکُمْ یُلْقَی عَلَیْهِ شَبَحِی فَیُقْتَلَ وَ یُصْلَبَ وَ یَکُونَ مَعِی فِی دَرَجَتِی فَقَالَ شَابٌّ مِنْهُمْ أَنَا یَا رُوحَ اللَّهِ قَالَ فَأَنْتَ هُوَ ذَا فَقَالَ لَهُمْ عِیسَی أَمَا إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ یَکْفُرُ بِی قَبْلَ أَنْ یُصْبِحَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ کَفْرَةً (1)فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْهُمْ أَنَا هُوَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ عِیسَی أَ تُحِسُّ بِذَلِکَ فِی نَفْسِکَ فَلْتَکُنْ هُوَ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ عِیسَی علیه السلام أَمَا إِنَّکُمْ سَتَفْتَرِقُونَ بَعْدِی عَلَی ثَلَاثِ فِرَقٍ فِرْقَتَیْنِ مُفْتَرِیَتَیْنِ عَلَی اللَّهِ فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٍ تَتْبَعُ شَمْعُونَ صَادِقَةً عَلَی اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ رَفَعَ اللَّهُ عِیسَی إِلَیْهِ مِنْ زَاوِیَةِ الْبَیْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْیَهُودَ جَاءَتْ فِی طَلَبِ عِیسَی مِنْ لَیْلَتِهِمْ فَأَخَذُوا الرَّجُلَ الَّذِی قَالَ لَهُ عِیسَی علیه السلام إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ یَکْفُرُ بِی قَبْلَ أَنْ یُصْبِحَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ کَفْرَةً وَ أَخَذُوا الشَّابَّ الَّذِی أُلْقِیَ عَلَیْهِ شَبَحُ عِیسَی فَقُتِلَ وَ صُلِبَ وَ کَفَرَ الَّذِی قَالَ لَهُ عِیسَی تَکْفُرُ قَبْلَ أَنْ تُصْبِحَ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ کَفْرَةً (2).

«7»

فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ قَالَ الَّتِی کَفَرَتْ هِیَ الَّتِی قَتَلَتْ شَبِیهَ عِیسَی وَ صَلَبَتْهُ وَ الَّتِی آمَنَتْ هِیَ الَّتِی قَبِلَتْ شَبِیهَ عِیسَی حَتَّی یُقْتَلَ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا هِیَ الَّتِی لَمْ تَقْتُلْ شَبِیهَ عِیسَی عَلَی الْأُخْرَی فَقَتَلُوهُمْ عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ (3)

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یُوشَعَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَزِیرِیِّ (4)عَنْ حَمْزَةَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عُمَرَ عَنْ جَعْفَرٍ

ص: 337


1- فی المصدر: اثنی عشر کفرة، و هکذا فیما یأتی.
2- تفسیر القمّیّ: 93.
3- تفسیر القمّیّ: 678، الموجود فی المصدر: و التی آمنت هی التی قبلت، فقتلت الطائفة التی قتلته و صلبته و هو قوله: «فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ» و فی البرهان: و التی آمنت هی التی قتلت الطائفة التی قتلت شبه عیسی هی التی قبلت، فقتلت الطائفة التی قتلته خ و صلبته، و هو قوله إه.
4- فی نسخة: الجزریّ.

و نیز به همین سبب خداوند مُلک و فرمانروایی را از یهودیان زایل نمود اگر چه در میان مسیحیان ثابت بوده است؛ و گفته شده منظور این آیه امّت محمّد صلّی الله علیه و آله است، و خداوند متعال ایشان را با وجود شریعت مستقل پیرو خوانده است چرا که تبعیّت و پیروی به صورت ظاهری و معنوی در میان­شان وجود دارد، امّا به صورت ظاهری بدین ترتیب است که گفته می­شود: (فلانُ یتبع فلاناً) یعنی: فلانی پس از فلانی آمد، و امّت محمد صلّی الله علیه و آله نیز پس از اتمام امّتها آمده­اند، به صورت معنوی نیز بدین خاطر که پیامبر ما تصدیق کننده عیسی و کتابش بوده است، و شریعت پیامبران و سایر أنبیاء در ابواب توحید و یکتاپرستی واحد و یکسان می­باشند.(1)

باب بیست و چهارم : آنچه پس از صعود عیسی علیه السلام روی داد و دوران فترت بعد از ایشان و فرود آمدنش از آسمان و داستان وصیّ او شمعون بن حمون الصفا

آیات

-و إنّه لعلم للساعة فلا تمترنّ بها.(2)

{و همانا آن نشانه­ای برای [فهم] رستاخیز است، پس زنهار در آن تردید مکن.}

تفسیر

روایت مشهور در بین مفسّران این است که ضمیر در (إنّه) به عیسی علیه السلام باز می­گردد، یعنی: فرود آمدن عیسی از شروط برپایی قیامت است و به وسیله آن به نزدیکی قیامت پی برده می­شود، «فلا تمترنّ بها» یعنی: نسبت به برپایی قیامت به خود شکّ راه ندهید؛ و گفته شده که مرجع ضمیر(ه) در (إنّه) قرآن می­باشد.

روایات

روایت 1.

­إکمال الدین: به إسناد ابو رافع از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هنگامی که خداوند اراده کرد عیسی علیه السلام را به سوی خویش بالا برد به او وحی فرمود: نور و حکمت خداوند و دانش کتابش را در شمعون بن حمون الصفا که جانشین تو در میان مؤمنان است به ودیعه بگذار؛ پس عیسی چنان کرد و شمعون پیوسته در میان قوم خویش اوامر خداوند عزّ و جلّ را بر پا می­داشت و با کمک گرفتن از آنچه عیسی علیه السلام در میان قومش بنی اسرائیل بر زبان رانده بود بر هدایت و ارشاد پایداری می­کرد و با کافران به جهاد و مبارزه می­پرداخت، پس هر آنکه از او اطاعت می­کرد و به آنچه که برای ایشان به ارمغان می­آورد ایمان می­آورد از جمله مؤمنان بود و هر که او را انکار و نافرمانی می­کرد از جمله کافران بود، تا اینکه پروردگار تبارک و تعالی در میان بندگانش پیامبری از صالحان که یحیی پسر زکریا علیه السلام بود را برگزید و مبعوث گرداند، بنابراین دوره شمعون به سر آمد

ص: 345


1- . مجمع البیان 2 : 449 و450
2- . زخرف / 61

عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا اجْتَمَعَتِ الْیَهُودُ عَلَی عِیسَی علیه السلام لِیَقْتُلُوهُ بِزَعْمِهِمْ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَغَشَّاهُ بِجَنَاحِهِ وَ طَمَحَ عِیسَی بِبَصَرِهِ فَإِذَا هُوَ بِکِتَابٍ فِی جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْعُوکَ بِاسْمِکَ الْوَاحِدِ الْأَعَزِّ وَ أَدْعُوکَ اللَّهُمَّ بِاسْمِکَ الصَّمَدِ وَ أَدْعُوکَ اللَّهُمَّ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الْوَتْرِ وَ أَدْعُوکَ اللَّهُمَّ بِاسْمِکَ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ الَّذِی ثَبَّتَ أَرْکَانَکَ کُلَّهَا أَنْ تَکْشِفَ عَنِّی مَا أَصْبَحْتُ وَ أَمْسَیْتُ فِیهِ فَلَمَّا دَعَا بِهِ عِیسَی علیه السلام أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی جَبْرَئِیلَ ارْفَعْهُ إِلَی عِنْدِی ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ سَلُوا رَبَّکُمْ بِهَؤُلَاءِ الْکَلِمَاتِ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا دَعَا بِهِنَّ عَبْدٌ بِإِخْلَاصِ دِینِهِ إِلَّا اهْتَزَّ لَهُ الْعَرْشُ وَ إِلَّا قَالَ اللَّهُ لِمَلَائِکَتِهِ اشْهَدُوا أَنِّی قَدِ اسْتَجَبْتُ لَهُ بِهِنَّ وَ أَعْطَیْتُهُ سُؤْلَهُ فِی عَاجِلِ دُنْیَاهُ وَ آجِلِ آخِرَتِهِ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ سَلُوا بِهَا وَ لَا تَسْتَبْطِئُوا الْإِجَابَةَ (1).

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ رَجُلٍ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام بِمِدْرَعَةِ صُوفٍ مِنْ غَزْلِ مَرْیَمَ وَ مِنْ نَسْجِ مَرْیَمَ وَ مِنْ خِیَاطَةِ مَرْیَمَ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ نُودِیَ یَا عِیسَی أَلْقِ عَنْکَ زِینَةَ الدُّنْیَا (2).

«10»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ هُوَ جَبْرَئِیلُ وَ ذَلِکَ حِینَ رَفَعَهُ مِنْ رَوْزَنَةِ (3)بَیْتِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَلْقَی شِبْهَهُ عَلَی مَنْ رَامَ قَتْلَهُ فَقُتِلَ بَدَلًا مِنْهُ (4).

«11»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنْ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی وَصْفِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ أَنَّهُمْ یُقْتَلُونَ بِالسَّیْفِ أَوْ بِالسَّمِّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام مَا شُبِّهَ أَمْرُ أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ حُجَجِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ لِلنَّاسِ إِلَّا أَمْرُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَحْدَهُ لِأَنَّهُ رُفِعَ مِنَ الْأَرْضِ حَیّاً وَ قُبِضَ رُوحُهُ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ رُفِعَ إِلَی السَّمَاءِ وَ رُدَّ عَلَیْهِ رُوحُهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ حِکَایَةً

ص: 338


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 1: 285.
3- الروزنة: الکوة. معربة.
4- تفسیر الإمام: 148 و 149.

و در آن زمان اردشیر پسر اشکاس چهارده سال و ده ماه پادشاهی کرد، و در سال هشتم از فرمانروایی او یهودیان یحیی پسر زکریا علیه السلام را به قتل رساندند، پس آن­گاه که خداوند اراده کرد روح یحیی را بستاند به او وحی کرد که وصیّت و سفارشهای لازم را در میان یکی از فرزندان شمعون قرار دهد و حواریّون و اصحاب عیسی را به قیام و همراهی با او فرمان دهد، و یحیی چنان کرد.(1)

تا پایان آنچه در باب ( أحوال ملوک الأرض) ذکر خواهد شد.

روایت 2 .

­ الاحتجاج: نافع که برده ابن عمر بود از امام باقر علیه السلام پرسید: بین عیسی علیه السلام و محمّد صلّی الله علیه و آله چند سال فاصله بود؟ امام فرمود: بر اساس نظر تو پاسخ گویم یا نظر خویش؟ گفت: بر اساس هر دو نظر پاسخ گویید، امام فرمود: بر اساس نظر من پانصد سال و بر اساس نظر تو ششصد سال.(2)

در تفسیر علی بن ابراهیم نیز به نقل از أبو الربیع نظیر این روایت نقل شده است.(3)

روایت 3.

­الخصال: امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت می­کند که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: همانا امّت عیسی پس از او به هفتاد و دو گروه تقسیم شدند که یکی از آنها نجات یافته است و هفتاد و یک گروه دیگر در آتش هستند. حدیث.(4)

روایت 4.

­الخصال: أنس از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: به راستی که بنی اسرائیل در مورد عیسی به هفتاد و یک گروه تقسیم شدند، پس هفتاد گروه ایشان هلاک شدند و گروهی نجات می­یابد.(5)

روایت 5.

إکمال الدین: مسیح علیه السلام بعضی اوقات از دیدگان پنهان می­شد و به سیاحت در زمین می­پرداخت، در آن مواقع قوم و یارانش خبری از او نداشتند، سپس ظاهر شد و شمعون بن حمون علیه السلام را وصّی خود گرداند، هنگامی که دوران شمعون به سر رسید پس از او حجّت­ها پنهان شدند،

ص: 346


1- . إکمال الدین: 130
2- . احتجاج الطبرسی: 177
3- . تفسیر القمی: 217 و218
4- . الخصال 2: 141
5- . الخصال 2: 141

لِقَوْلِ عِیسَی علیه السلام (1)وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ الْخَبَرَ (2).

«12»

ک، إکمال الدین بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: وَ أَمَّا غَیْبَةُ عِیسَی فَإِنَّ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی اتَّفَقَتْ عَلَی أَنَّهُ قُتِلَ فَکَذَّبَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِقَوْلِهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ (3)

«13»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْقَائِمِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله شَبَهاً (4)مِنْ خَمْسَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا شَبَهُهُ مِنْ عِیسَی علیه السلام فَاخْتِلَافُ مَنِ اخْتَلَفَ فِیهِ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ (5)مَا وُلِدَ وَ قَالَتْ طَائِفَةٌ مَاتَ وَ طَائِفَةٌ قَالَتْ قُتِلَ وَ صُلِبَ (6).

«14»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فِی صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ أَرْبَعُ سُنَنٍ مِنْ أَرْبَعَةِ أَنْبِیَاءَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا مِنْ عِیسَی فَیُقَالُ إِنَّهُ مَاتَ وَ لَمْ یَمُتْ (7).

أقول: سیأتی الأخبار الکثیرة فی ذلک فی کتاب الغیبة و قد مر فی باب جوامع أحوالهم علیهم السلام

عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّ عِیسَی لَمَّا أَرَادَ الْیَهُودُ قَتْلَهُ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَنَجَّاهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ رَفَعَهُ إِلَیْهِ

«15»

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَنْزِلُ عَلَی الْقَائِمِ علیه السلام تِسْعَةُ آلَافِ مَلَکٍ وَ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ عِیسَی لَمَّا رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ (8).

ص: 339


1- فی المصدر: لقول عیسی علیه السلام یوم القیامة.
2- عیون الأخبار: 118- 120.
3- کمال الدین: 201 و 202.
4- فی المصدر: سنة. شبهة خ ل.
5- فی المصدر: حتی قالت طائفة منهم.
6- کمال الدین: 188، و فی قوله: قتل و صلب غرابة لم نعرف قائله.
7- کمال الدین: 91.
8- و الأحادیث کلها مسندة فی المصدر کما یأتی فی کتاب الغیبة.

حاجات و نیازها شدت گرفتند، بلایا و مصیبت­ها عظیم گشتند، دین کهنه و مندرس شد، حقوق ضایع شدند، واجبات و سنّت­ها از بین رفتند و مردم به شمال و جنوب (این طرف و آن طرف) می­رفتند و هیچ چیزی را از یکدیگر تشخیص نمی­دادند، و این غیبت عیسی دویصد و پنجاه سال به طول انجامید.(1)

روایت 6.

­إکمال الدین: از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: مردم پس از عیسی بن مریم علیه السلام دویست و پنجاه سال بدون حجّت ظاهر و آشکار باقی مانند.(2)

روایت 7.

­إکمال الدین: یعقوب بن شعیب از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: بین عیسی علیه السلام و محمّد صلّی الله علیه و آله پانصد سال فاصله بود که دویصد و پنجاه سال آن بدون وجود هیچ پیامبر و یا دانشمند آشکاری (برجسته­ای) سپری شد؛ ( یعقوب می­گوید:) گفتم: پس مردم در آن مدّت چه می­کردند؟ فرمود: متمسّک به دین عیسی بودند، گفتم: پس بر چه آیینی بودند؟ فرمود: مؤمن بودند.

ص: 347


1- . إکمال الدین: 96
2- . إکمال الدین: 96
بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ بِکُفْرِهِمْ أی بجحود هؤلاء بعیسی وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً عَظِیماً أی أعظم کذب و أشنعه و هو رمیهم إیاها بالفاحشة عن ابن عباس و السدی قال الکلبی مر عیسی علیه السلام برهط فقال بعضهم لبعض قد جاءکم الساحر ابن الساحرة و الفاعل ابن الفاعلة فقذفوه بأمه فسمع ذلک عیسی علیه السلام فقال اللهم أنت ربی خلقتنی و لم أتهم من تلقاء نفسی اللهم العن من سبنی و سب والدتی فاستجاب الله دعوته فمسخهم خنازیر وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ یعنی و قول الیهود إنا قتلنا عیسی ابن مریم رسول الله حکاه الله سبحانه عنهم أی رسول الله فی زعمه و قیل إنه من قول الله سبحانه لا علی وجه الحکایة لهم و تقدیره الذی هو رسولی وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ اختلفوا فی کیفیة التشبیه فروی عن ابن عباس أنه قال لما مسخ الله الذین سبوا عیسی و أمه بدعائه بلغ ذلک یهودا و هو رأس الیهود فخاف أن یدعو علیه فجمع الیهود و اتفقوا علی قتله فبعث الله جبرئیل یمنعه منهم و یعینه علیهم و ذلک معنی قوله وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ فاجتمع الیهود حول عیسی علیه السلام فجعلوا یسألونه فیقول لهم یا معشر الیهود إن الله تعالی یبغضکم فثاروا إلیه (1)لیقتلوه فأدخله جبرئیل علیه السلام خوخة البیت (2)الداخل لها روزنة فی سقفها فرفعه جبرئیل إلی السماء فبعث یهودا رأس الیهود رجلا من أصحابه اسمه ططیانوس (3)لیدخل علیه الخوخة فیقتله فدخل فلم یره فأبطأ علیهم فظنوا أنه یقاتله فی الخوخة فألقی الله علیه شبه عیسی علیه السلام فلما خرج علی أصحابه قتلوه و صلبوه و قیل ألقی علیه شبه وجه عیسی و لم یلق علیه شبه جسده فقال بعض القوم إن الوجه وجه عیسی و الجسد جسد ططیانوس و قال بعضهم إن کان هذا ططیانوس فأین عیسی و إن کان هذا عیسی فأین ططیانوس فاشتبه الأمر علیهم و قال وهب بن منبه أتی عیسی علیه السلام و معه سبعة عشر من الحواریین (4)فی بیت فأحاطوا بهم فلما دخلوا علیهم صیرهم الله

ص: 340


1- فی المطبوع «فشاروا إلیه» و هو وهم. و فی المصدر: فساروا إلیه.
2- فی المصدر: فی خوخة البیت.
3- فی المصدر: طیطانوس، و کذا فیما یأتی بعده. و فی الکامل: نطلیانوس.
4- فی المصدر: و معه سبعة من الحواریین.

سپس امام علیه السلام فرمود: هیچ دوره­ای بر روی زمین سپری نشده مگر آنکه دانشمندی در آن وجود داشته است.(1)

روایت 8.

­إکمال الدین: پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: فاصله زمانی بین عیسی علیه السلام و محمّد صلّی الله علیه و آله چهار صد و هشتاد سال بوده است.(2)

می­گویم: این حدیث به صورت کامل و با ذکر اسناد در باب «أحوال الملوک و المعوّل علی الأخبار الأولة» نقل شده است. در تأویل این حدیث می­توان گفت: سالهای آغازین دوره فترت به خاطر نزدیکی به دین و شریعت به حساب نیامده است.

روایت 9.

­تفسیر العیاشی: أبو الصهباء البکریّ گوید: از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که ایشان رأس الجالوت و اسقف مسیحیان را فرا خواند و فرمود: مسأله­ای را از شما می­پرسم حال آنکه از هر دو به جواب آن آگاهترم پس جوابش را کتمان نکنی. سپس اسقف مسیحیان را فرا خواند و فرمود: تو را سوگند می­دهم به خداوندی که انجیل را بر عیسی علیه السلام نازل فرمود و قدم او را مایه برکت قرار داد و نابینا و مبتلا به پیسی را شفا می­بخشید و درد چشم را برطرف می­نمود و مرده را زنده می­گرداند و از گِل، پرنده­هایی را برای شما می­آفرید و شما را از آنچه در خانه می­خورید و اندوخته می­کردید آگاه می­کرد؛ اسقف گفت: کمتر از این، راست­تر است. پس امام علی علیه السلام فرمود: بنی اسرائیل پس از عیسی به چند گروه تقسیم شدند؟ اسقف گفت: خیر، به خدا سوگند که غیر از یک گروه وجود نداشته است، امام فرمود: سوگند به کسی که خدایی جز او نیست دروغ گفتی، بنی اسرائیل به هفتاد و دو گروه تقسیم شدند که همگی به جز یک گروه در آتش هستند، خداوند متعال می­فرماید: «منهم أمّة مقتصدة و کثیر منهم ساء ما کانوا یعملون»{در میان ایشان گروهی هستند که راه درست را پیش گرفته­اند و بسیاری از آنها چه بد است آنچه انجام می­دهند}، که منظور از (أمّة مقتصدة) همان گروهی است که نجات می­یابد.(3)

روایت 10.

­تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام فرموده است: ای خُیثَمه،

ص: 348


1- . إکمال الدین : 96
2- . إکمال الدین : 130 و131
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، هم­چنین البحرانی در البرهان 1 : 487 این حدیث را روایت کرده است.

کلهم علی صورة عیسی فقالوا لهم سحرتمونا لتبرزن لنا عیسی أو لنقتلنکم جمیعا فقال عیسی علیه السلام لأصحابه من یشری نفسه منکم الیوم بالجنة فقال رجل منهم اسمه سرجس (1)أنا فخرج إلیهم فقال أنا عیسی فأخذوه و قتلوه و صلبوه و رفع الله عیسی من یومه ذلک و به قال قتادة و مجاهد و ابن إسحاق و إن اختلفوا فی عدد الحواریین و لم یذکر أحد غیر وهب أن شبهه ألقی علی جمیعهم بل قالوا ألقی شبهه علی واحد و رفع الله عیسی من بینهم قال الطبری و قول وهب أقوی لأنه لو ألقی شبهه علی واحد منهم مع قول عیسی أیکم یلقی علیه شبهی فله الجنة ثم رأوا عیسی رفع من بینهم لما اشتبه علیهم و لما اختلفوا و إن جاز أن یشتبه علی أعدائهم من الیهود الذین ما عرفوه لکن ألقی شبهه علی جمیعهم و کانوا یرون کل واحد منهم بصورة عیسی فلما قتل أحدهم اشتبه الحال علیهم.

و قال أبو علی الجبائی إن رؤساء الیهود أخذوا إنسانا فقتلوه و صلبوه علی موضع عال و لم یمکنوا أحدا من الدنو إلیه فتغیرت حلیته و قالوا قد قتلنا عیسی لیوهموا بذلک علی عوامهم لأنهم کانوا أحاطوا بالبیت الذی فیه عیسی فلما دخلوه کان عیسی قد رفع من بینهم فخافوا أن یکون ذلک سببا لإیمان الیهود به ففعلوا ذلک و الذین اختلفوا فیه هم غیر الذین صلبوا من صلبوه (2)و إنما هم باقی الیهود و قیل إن الذی دلهم علیه و قال هذا عیسی أحد الحواریین أخذ علی ذلک ثلاثین درهما و کان منافقا ثم إنه ندم علی ذلک و اختنق حتی قتل نفسه و کان اسمه بورس زکریا نوطا (3)و هو ملعون فی النصاری و بعض النصاری یقول إن بورس زکریا نوطا هو الذی شبه لهم فصلبوه و هو یقول لست بصاحبکم أنا الذی دللتکم علیه و قیل إنهم حبسوا المسیح مع عشرة من أصحابه فی بیت فدخل علیهم رجل من الیهود فألقی الله علیه شبه عیسی و رفع عیسی فقتلوا الرجل عن السدی.

ص: 341


1- فی الکامل: اسمه یوشع.
2- فی المصدر: غیر الذین صلبوه.
3- فی المصدر: بودس زکریا بوطا، و کذا فیما بعده، و لعله هو الذی یسمیه النصاری یهودا اسخریوطی.

زمانی فرا خواهد رسید که مردم نمی­دانند خداوند کیست و توحید چیست، تا اینکه دجّال بر ایشان خارج می­شود و عیسی بن مریم علیه السلام از آسمان فرود می­آید و خداوند دجّال را به وسیله او به قتل می­رساند، و مردی از تبار ما اهل بیت نماز را برای آنها اقامه می­کند، آیا نمی­بینی که عیسی علیه السلام پشت سر ما نماز می­خواند حال آنکه پیامبر است، این فقط به خاطر این است که ما از او برتر و فاضل­تریم.(1)

روایت 11.

­الخصال: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: مهدی از ذریّه من است، آن­گاه که ظهور کند عیسی بن مریم برای نصرت دادنش فرود می­آید پس او را پیش می­راند و پشت سرش نماز اقامه می­کند.(2)

روایت 12.

­أعلام الوری: از امام حسن بن علی صلوات الله علیه روایت شده که فرمود: هیچ یک از ما نیست مگر آنکه بیعت طاغوت زمان خویش بر گردنش می­افتد غیر از قائم آل محمد که روح الله عیسی بن مریم پشت سر او نماز اقامه خواهد کرد.(3)

می­گویم: احادیث و روایت­هایی که بر این نکته دلالت می­کنند که عیسی علیه السلام فرود می­آید و پشت سر قائم عجّل الله فرجه نماز می­گزارد فراوانند، و خاصّ و عامّ به شیوه­های مختلفی آنها را روایت کرده­اند و برخی از آنها در کتاب الغیبه ذکر خواهند شد.

روایت 13.

­تفسیر علی بن ابراهیم: شهر بن حوشب گوید: حجّاج به من گفت: ای شهر، آیه­ای در کتاب خداوند وجود دارد که مرا عاجز کرده است، گفتم: ای امیر، آن چه آیه­ایست؟ گفت: این فرموده خداوند متعال: «و إنّ مِن اهل الکتاب إلّا لیؤمننّ به قبل موته» به خدا سوگند، من یهودی و مسیحی را فرمان می­دهم پس گردنش زده می­شود (گردنش را می­زنم)، سپس با چشمم مدّت زیادی به او می­نگرم و نمی­بینم

ص: 349


1- . تفسیر فرات : 44
2- . این حدیث را در الخصال نیافتیم ولی در الأمالی : 131 نقل شده است، پس پیداست که به جای الخصال باید الأمالی ذکر شود.
3- . إعلام الوری : 244

وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ قیل إنه یعنی بذلک عامتهم لأن علماءهم علموا أنه غیر مقتول عن الجبائی و قیل أراد بذلک جماعتهم اختلفوا (1)فقال بعضهم قتلناه و قال بعضهم لم نقتله ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ أی لم یکن لهم بمن قتلوه علم لکنهم اتبعوا ظنهم فقتلوه ظنا منهم أنه عیسی و لم یکن به و إنما شکّوا فی ذلک لأنهم عرفوا عدة من فی البیت فلما دخلوا علیهم و فقدوا واحدا منهم التبس علیهم أمر عیسی و قتلوا من قتلوه علی شک منهم فی أمر عیسی هذا علی قول من قال لم یتفرق أصحابه حتی دخل علیهم الیهود و أما من قال تفرق أصحابه عنه فإنه یقول کان اختلافهم فی أن عیسی علیه السلام هل کان فیمن بقی أو فیمن خرج اشتبه الأمر علیهم.

و قال الحسن معناه اختلفوا فی عیسی علیه السلام فقالوا مرة هو عبد الله و مرة هو ابن الله و مرة هو الله و قال الزجاج معنی اختلاف النصاری فیه أن منهم من ادعی أنه إله لم یقتل و منهم من قال قتل.

وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً اختلف فی الهاء فی قتلوه فقیل إنه یعود إلی الظن أی ما قتلوا ظنهم یقینا کما یقال قتلته علما (2)عن ابن عباس و جویبر و معناه ما قتلوا ظنهم الذین اتبعوا فی المقتول الذی قتلوه و هم یحسبونه عیسی یقینا أنه عیسی و لا أنه غیره لکنهم کانوا منه علی شبهة و قیل إن الهاء عائد إلی عیسی علیه السلام یعنی ما قتلوه یقینا أی حقا فهو من تأکید الخبر عن الحسن أراد أن الله سبحانه نفی عن عیسی القتل علی وجه التحقیق و الیقین بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ یعنی بل رفع الله عیسی إلیه و لم یصلبوه و لم یقتلوه وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً معناه لم یزل الله منتقما من أعدائه حکیما فی أفعاله و تقدیراته فاحذروا أیها السائلون محمدا أن ینزل علیکم کتابا من السماء حلول عقوبة بکم کما حل بأوائلکم فی تکذیبهم رسله عن ابن عباس و ما مر فی تفسیر هذه الآیة من أن الله ألقی شبه عیسی علیه السلام علی غیره فإن ذلک من

ص: 342


1- فی المصدر: جماعة اختلفوا. و هو الصواب.
2- فی المصدر: ما قتلته علما.

لبهایش را تکان دهد تا اینکه می­میرد؛ گفتم: خداوند (نظر) امیر را درست و اصلاح گرداند، این گونه نیست که شما تأویل کرده­اید، حجّاج گفت: تأویل آن چگونه است؟ گفتم: عیسی علیه السلام قبل از برپایی روز قیامت به سوی دنیا فرود می­آید، پس هیچ شخصی از یهودیان و مسیحیان باقی نمی­ماند مگر آنکه قبل از وفاتش به او ایمان می­آورد، وی هم چنین پشت سر مهدی نماز می­گزارد، حجّاج گفت: وای بر تو، این دانش از کجا به تو رسیده و آن را از کجا کسب کرده­ای؟ گفتم: این سخنان را امام سجّاد علیه السلام برای من نقل کرده است، حجّاج گفت: به خدا سوگند که آنها را از چشمه­ای زلال کسب کرده­ای.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله گفته است: در تفسیر آیه «و إنّ من أهل الکتاب إلّا لیؤمننّ به قبل موته» نظرهای مختلفی روایت شده است: نخست اینکه هر دو ضمیر در (به) و (موته) به عیسی علیه السلام باز می­گردند، یعنی: از یهودیان و مسیحیانِ اهل کتاب کسی نیست مگر آنکه قبل از وفات عیسی مسیح به او ایمان می­آورد، و این حادثه هنگامی رخ می­دهد که خداوند او را در آخرالزمان و هنگام ظهور مهدی به سوی زمین فرو می­فرستد پس دجّال را به قتل می­رساند، بنابراین تمام ملّتها (دین و آئینها) بر سر دین و آئین واحد گِرد می­آیند و آن، دین و آئین حنیف اسلام است که دین ابراهیم علیه السلام نیز بوده است؛ این نظر از ابن عباس، ابومالک، حسن، قتادة و ابن زید روایت شده است، و در آن هنگام ایمان آوردن سودی به ایشان نمی­رساند، این سخن را طبری برگزیده و گفته است: این آیه مخصوص یهودیان و مسیحیانی است که در آن زمان حضور دارند، سپس روایت علی بن ابراهیم را ذکر کرده و گوید: ابوالقاسم بلخی نیز مانند آن را ذکر کرده است؛ این در حالی است که زجّاج این نظر را ضعیف دانسته و گفته است: به راستی کسانی از اهل کتاب که تا زمان عیسی علیه السلام باقی می­مانند اندکند، و این آیه ایمان آوردن همه اهل کتاب را اقتضا می­کند مگر آنکه بر این نکته حمل شود که همه آنها می­گویند: ما به عیسی که در آخر الزمان فرود می­آید ایمان می­آوریم.

دوّم: مرجع ضمیر در (به) عیسی مسیح و در (موته) اهل کتاب می­باشد، یعنی: کسی از یهودیان و مسیحیان اهل کتاب از دنیا خارج نمی­شود مگر آنکه قبل از وفات خویش به عیسی علیه السلام ایمان می­آورد و این هنگامی است که تکلیف از دوش او افتاده و مرگ محّقق و ثابت شده است پس ایمان آوردن سودی به او نمی­رساند.

سوّم: معنای آیه این گونه باشد: حقیقتاً که اهل کتاب قبل از مرگ خویش به محمّد صلّی الله علیه و آله ایمان می­آورند؛ این نظر از عکرمه روایت شده است و هم چنین برخی از اصحاب ما نیز آن را روایت کرده­اند. پایان.(2)

می­گویم: ممکن است که نظر نخست مبتنی بر اساس رجعت و بازگشت پذیری باشد و این حکم (ایمان آوردن) مخصوص اهل کتاب موجود در آن زمان نباشد.

ص: 350


1- . تفسیر القمی : 146
2- . مجمع البین 3: 137 و138

مقدور الله سبحانه بلا خلاف بین المسلمین فیه و یجوز أن یفعله الله سبحانه علی وجه التغلیظ للمحنة و التشدید فی التکلیف و إن کان ذلک خارقا للعادة فإنه یکون معجزا للمسیح علیه السلام کما روی أن جبرئیل علیه السلام کان یأتی نبینا صلی الله علیه و آله فی صورة دحیة الکلبی.

و مما یسأل علی هذه الآیة أن یقال قد تواترت الیهود و النصاری مع کثرتهم و اجتمعت علی أن المسیح قتل و صلب فکیف یجوز علیهم أن یخبروا عن الشی ء بخلاف ما هو به و لو جاز ذلک فکیف یوثق بشی ء من الأخبار.

و الجواب أن هؤلاء دخلت علیهم الشبهة کما أخبر الله سبحانه عنهم بذلک فلم یکن الیهود یعرفون عیسی علیه السلام بعینه و إنما أخبروا أنهم قتلوا رجلا قیل لهم إنه عیسی فهم فی خبرهم صادقون و إن لم یکن المقتول عیسی و إنما اشتبه الأمر علی النصاری لأن شبه عیسی ألقی علی غیره فرأوا من هو علی صورته مقتولا مصلوبا فلم یخبر أحد من الفریقین إلا عما رآه و ظن أن الأمر علی ما أخبر به فلا یؤدی ذلک إلی بطلان الأخبار بحال. (1)و قال رحمه الله فی قوله تعالی إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ قیل فی معناه أقوال:

أحدها أن المراد به أنی قابضک برفعک من الأرض إلی السماء من غیر وفاة بموت عن الحسن و کعب و ابن جریح و ابن زید و الکلبی و غیرهم و علی هذا القول یکون للمتوفی تأویلان. أحدهما إنی رافعک إلی وافیا لم ینالوا منک شیئا من قولهم توفیت کذا و استوفیته أی أخذته تاما و الآخر إنی متسلمک من قولهم توفیت منک (2)کذا أی تسلمته.

و ثانیها إنی متوفیک وفاة نوم و رافعک إلی فی النوم عن الربیع قال رفعه نائما و یدل علیه قوله وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ (3)أی ینیمکم إن النوم أخو

ص: 343


1- مجمع البیان 3: 135- 137.
2- فی المصدر: توفیت منه.
3- الأنعام: 60.

باب بیست و پنجم : داستان أرمیا، دانیال، عزیر و بخت نصر

اشاره

داستان أرمیا، دانیال، عزیر و بخت نصر

آیات

- أو کالّذی مرّ علی قریة و هی خاویة و هی خاویة علی عروشها قال أنّی یحیی هذه الله بعد موتها فأماته الله مائة عام ثمّ بعثه قال کم لبثت قال لبثت یوماً أو بعض یوم قال بل لبثت مائة عام فانظر إلی طعامک و شرابک لم یتسنّه و انظر إلی حمارک و لنجعلک آیة للناس و انظر إلی العظام کیف ننشزها ثمّ نکسوها لحماً فلمّا تبیّن له قال أعلم أنّ الله علی کلّ شیء قدیر.(1)

{یا [آگاهی از] همچون کسی که از کنار دهکده­ای گذر کرد، در حالی که سقف خانه­ها فرو تپیده بود و دیوارهای آنها بر روی سقفها فرو ریخته بود، گفت: چگونه خدا این [اجساد فرسوده و ازهم پاشیده مردمان اینجا] را پس از مرگ آنان زنده می­کند؟ پس خدا او را صد سال میراند و سپس زنده­اش گرداند و [به او] گفت: چه مدّت درنگ کرده­ای؟ گفت: نمی­دانم، [شاید] روزی یا قسمتی از یک روز، فرمود: [نه] بلکه صد سال درنگ کرده­ای، و به خوردنی و نوشیدنی خود [که همراه داشتی] نگاه کن [و ببین که با گذشت این زمان طولانی به اراده خدا] تغییر نیافته است، و بنگر به الاغ خود [که چگونه از هم متلاشی شده است، ما چنین کردیم] تا تو رانشانه [گویایی از رستاخیز ] برای مردمان قرار دهیم، [اکنون] به استخوان­ها بنگر که چگونه آنها را بر می­داریم و به هم پیوند می­دهیم و سپس بر آنها گوشت می­پوشانیم، هنگامی که [این حقائق] برای او آشکار شد گفت: می­دانم که خدا بر هر چیزی تواناست.}

- و قضینا إلی بنی اسرائیل فی الکتاب لتفسدنّ فی الأرض مرّتین و لتعلنّ علوّاً کبیراً * فإذا جاء وعد أولاهما بعثنا علیکم عباداً لنا أولی بأس شدید فجاسوا خلال الدیار و کان وعداً مفعولاً * ثمّ رددنا لکم الکرّة علیهم و أمددناکم بأموال و بنین و جعلناکم أکثر نفیراً * إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم و إن أسأتم فلها فإذا جاء وعد الآخرة لیسوءوا وجوهکم و لیدخلوا المسجد کما دخلوه أوّل مرّة و لیتبّروا ما علوا تتبیراً.(2)

{و در کتاب آسمانی[شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم که قطعا دو بار در زمین فساد خواهید کرد

ص: 351


1- . بقره / 259
2- . إسراء / 4-7

الموت (1)و قوله اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها (2)و ثالثها إنی متوفیک وفاة موت عن ابن عباس و وهب قالا أماته الله ثلاث ساعات.

و أما النحویون فیقولون هو علی التقدیم و التأخیر أی إنی رافعک و متوفیک لأن الواو لا توجب الترتیب بدلالة قوله فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ (3)و النذر قبل العذاب (4)و هذا مروی عن الضحاک.

وَ یَدُلُّ عَلَیْهِ مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: عِیسَی علیه السلام (5)لَمْ یَمُتْ وَ أَنَّهُ رَاجِعٌ إِلَیْکُمْ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ قَدْ صَحَّ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ ابْنُ مَرْیَمَ فِیکُمْ وَ إِمَامُکُمْ مِنْکُمْ رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ (6).

فعلی هذا یکون تقدیره إنی قابضک بالموت بعد نزولک من السماء.

و قوله وَ رافِعُکَ إِلَیَّ فیه قولان أحدهما إنی رافعک إلی سمائی. (7)و الآخر أن معناه رافعک إلی کرامتی (8)وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بإخراجک من بینهم فإنهم أرجاس و قیل تطهیره منعه من کفر یفعلونه بالقتل الذی کانوا هموا به لأن ذلک رجس طهره الله منه وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ بالظفر و النصرة أو بالحجة و البرهان قال ابن زید و لهذا لا تری الیهود حیث

ص: 344


1- فی المصدر: لان النوم أخو الموت.
2- الزمر: 42.
3- القمر: 16.
4- فی المصدر هنا زیادة و هی: بدلالة قوله تعالی: «وَ ما کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا».
5- فی المصدر: إن عیسی.
6- أورده البخاری فی صحیحه بطریقه عن أبی هریرة فی باب نزول عیسی بن مریم علیهما السلام ج 1 ص 94، و مسلم فی صحیحه بطرقه عنه فی ج 1 ص 94.
7- فی المصدر: و سمی رفعه إلی السماء رفعا إلیه تفخیما لامر السماء یعنی رافعک لموضع لا یکون علیک إلّا أمری.
8- فی المصدر: کما قال حکایة عن إبراهیم علیه السلام: «إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ» أی الی حیث أمرنی ربی، سمی ذهابه الی الشام ذهابا الی ربّه.

و قطعا به سرکشی بسیار بزرگی برخواهید خواست، پس آن گاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسید بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می­گماریم تا میان خانه­ها [یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند و این تهدید تحقق یافتنی است، پس [از چیزی] دوباره شما را بر آنان چیره می­کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می­دهیم و [تعداد] نفرات شا را بیشتر می­گردانیم، اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده­اید و اگر بدی کنید به خود [بد نموده­اید] و چون تهدید آخر فرارسد [بیایند] تا شما را اندوهگین سازند و در معبد[تان] چنان که بار اول داخل شدند [به زور] درآیند و بر هرچه دست یافتند یکسره [آن را] نابود کنند.}

تفسیر

بیضاویّ گفته است: «و قضینا» یعنی: در تورات حُکمی تحقق یافتنی را به ایشان وحی نمودیم، «مرّتین» یعنی: دو فساد: نخست: مخالفت با احکام تورات و کشتن شعیاء و ارمیا، دوّم: کشتن زکریا و یحیی و قصد کشتن عیسی علیه السلام، «وَعد أولهما» یعنی: وعده مجازات نخستین فساد، «عبادا ًلنا» منظور (بخت نصر) و سربازان اوست، بخت نصر کارگزار لهراسب به سوی سرزمین بابل بوده است؛ و گفته شده منظور، جالوت و یا سخاریب که از ساکنان نینوا بوده می­باشد، «فجاسوا» یعنی: در طلب شما به رفت و آمد بپردازند، «خلال الدیار» یعنی: وسط خانه­ها برای کشتن و غارت، «الکرّۀ» یعنی: قدرت و چیرگی و تسلّط، «علیهم» یعنی: بر کسانی که قبلاً به سوی شما فرستاده شدند تا بر شما غلبه کنند، و داستان بدین صورت بود که خداوند مهر و شفقت را نسبت به بنی اسرائیل در قلب بهمن پسر اسفندیار انداخت و آن زمانی بود که وی پادشاهی را از جدّش گشتاسب پسر لهراسب به ارث برد پس اسیران ایشان را به شام بازگرداند، و خداوند دانیال را فرمانروای ایشان قرار داد بنابراین بر پیروان بخت نصر که در آنجا بودند غلبه کردند، و یا به این صورت که خداوند داوود را بر جالوت مسلّط گرداند و او را به قتل رساند؛ (النفیر) افرادی از قوم که با شخصی بسیج می­شوند، « فإذا جاء وَعد الآخرۀ» یعنی: وعده مجازات فساد دیگر، «لیسوءوا وجوهکم» یعنی: آنان را فرستادیم تا (چهره­های) شما را اندوهگین سازند و نشانه­های غم و اندوه را در چهره­های شما آشکار سازند، «و لیتبّروا» یعنی: تا هلاک گردانند، «ما عَلَوا» یعنی: آنچه را بر آن غلبه کرده و چیره شدند، یا در مدتی که چیره و مسلط هستند؛ و این حادثه با مسلط گرداندن دوباره فارس بر ایشان به وقوع پیوست، پس پادشاه بابل که از جمله ملوک الطوائف بود و جوذر

ص: 352

کانوا إلا أذل من النصاری و لهذا أزال الله الملک عنهم و إن کان ثابتا فی النصاری و قیل المعنی به أمة محمد صلی الله علیه و آله و إنما سماهم تبعا و إن کانت لهم شریعة علی حدة لأنه وجد فیهم التبعیة صورة و معنی أما الصورة فلأنه یقال فلان یتبع فلانا إذا جاء بعده و أما المعنی فلأن نبینا صلی الله علیه و آله کان مصدقا لعیسی و کتابه و علی أن شریعة نبینا و سائر الأنبیاء متحدة فی أبواب التوحید (1).

باب 24 ما حدث بعد رفعه و زمان الفترة بعده و نزوله من السماء و قصص وصیه شمعون بن حمون الصفا

الآیات

الزخرف: «وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها»(61)

تفسیر

المشهور بین المفسرین أن الضمیر راجع إلی عیسی علیه السلام أی نزول عیسی من أشراط (2)الساعة یعلم به قربها فَلا تَمْتَرُنَّ بِها أی بالساعة و قیل الضمیر راجع إلی القرآن.

الأخبار

«1»

ک، إکمال الدین بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی رَافِعٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَرْفَعَ عِیسَی علیه السلام أَوْحَی إِلَیْهِ أَنِ اسْتَوْدِعْ نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ وَ عِلْمَ کِتَابِهِ شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا خَلِیفَتَهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَلْ شَمْعُونُ فِی قَوْمِهِ یَقُومُ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَهْتَدِی بِجَمِیعِ مَقَالِ عِیسَی علیه السلام فِی قَوْمِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ یُجَاهِدُ الْکُفَّارَ (3)فَمَنْ أَطَاعَهُ وَ آمَنَ بِمَا جَاءَ بِهِ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ جَحَدَهُ وَ عَصَاهُ کَانَ کَافِراً حَتَّی اسْتَخْلَصَ (4)رَبُّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ بَعَثَ فِی عِبَادِهِ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ وَ هُوَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام فَمَضَی شَمْعُونُ وَ مَلَکَ

ص: 345


1- مجمع البیان ج 2: 449- 450.
2- الاشراط جمع الشرط: العلامة.
3- فی المصدر: و جاهد الکفّار.
4- أی حتّی اختار.

یا خردوس نامیده می­شد به جنگ با ایشان رفت؛ روایت شده که امیر سپاه فارس وارد قربانگاه بنی اسرائیل شد پس در آن خونی مشاهده کرد که می­جوشد، امیر از آنها درباره خون پرسید و ایشان گفتند: خون قربانی­ای است که از ما پذیرفته نشده است، امیر گفت: به من راست نگفتید، پس هزاران نفر از آنها را بر آن خون به قتل رساند ولی خون آرام نگرفت، سپس گفت: اگر راستش را به من نگویید هیچ یک از شما را باقی نمی­گذارم، آن گاه گفتند: این خون یحیی است ، گفت: به خاطر چنین چیزی پروردگارتان از شما انتقام می­گیرد، سپس گفت: ای یحیی، پروردگار من و پروردگار تو آگاه است که قومت به خاطر تو به چه بلا و مصیبتی گرفتار آمده­اند، بنابراین به اذن خداوند و قبل از آنکه کسی از ایشان را باقی نگذارم آرام بگیر، پس خون یحیی آرام شد.(1)

طبرسی رحمه الله گفته است: مفسّران در مورد دو فسادی که بنی اسرائیل مرتکب شدند اختلاف نظر دارند، گفته­اند: هنگامی که بنی اسرائیل برای بار نخست مرتکب سرکشی و نافرمانی شدند، خداوند پادشاه فارس یا بخت نصر و یا پادشاهی از پادشاهان بابل را برایشان مسلّط گرداند، پس به سوی آنان خارج شد و در حصارشان انداخت و بیت المقدس را فتح کرد؛ و گفته شده: بخت نصر پادشاه بابل بعداز سخاریب و از سپاهیان نمرود بوده است، ا و هم چنین از زنی زناکار و بدون وجود پدر متولد شده بود، پس بر بیت المقدس چیره گشت و مسجد را ویران کرد و تورات را به آتش کشید و لاشه­های گندیده و بدبو را در مسجد انداخت، و هفتاد هزار نفر را بر روی خون یحیی علیه السلام به قتل رساند و ذریّه ایشان را به اسارت گرفت و بر آنها تاخت و یورش برد و هفتاد هزار نفر را به اسارت گرفت و آنها را به بابل برد، و به مدّت صدسال در آنجا ماندند و مجوسیان، آنها و فرزندانشان را به بردگی کشیدند؛ سپس خداوند با رحمت خویش به ایشان خیر و نیکی روا داشت و به پادشاهی از پادشاهان فارس که خدا شناس بود امر فرمود پس بنی اسرائیل را به بیت المقدس باز گرداند و آنها را به مدت صد سال در آنجا بر طریق مستقیم و فرمانبرداری از اوامر خداوند سکونت داد، سپس دوباره به فساد و ارتکاب معاصی روی آوردند پس پادشاهی از پادشاهان روم به اسم انطیاخیوس سراغ آنان آمد و بیت المقدس را ویران کرد و اهلش را به اسارت برد؛ از حذیفه روایت شده که پادشاه روم به نبرد با ایشان آمد؛ و محمد بن اسحاق گوید: بنی اسرائیل به عصیان و نافرمانی خداوند متعال می­پرداختند و کارهای زشت و ناپسند و بدعت گذاریها در میان آنها رواج داشت، با این وجود خداوند از گناهان­شان در می­گذشت، نخستین باری که عذاب به سبب ارتکاب گناهان بر آنها نازل شد هنگامی بود که خداوند شعیا را قبل از مبعوث گرداندن زکرّیا به سویشان فرستاد، و بنی اسرائیل پادشاهی داشتند که شعیا به ارشاد و راهنمایی او می­پرداخت و او را به راه راست و صواب هدایت می­کرد، پس پادشاه بیمار گشت

ص: 353


1- . أنوارالتنزیل 1 : 689- 600

عِنْدَ ذَلِکَ أَرْدَشِیرُ بْنُ أشکاس (1)أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ عَشْرَةَ أَشْهُرٍ وَ فِی ثَمَانِ سِنِینَ مِنْ مُلْکِهِ قَتَلَتِ الْیَهُودُ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَجْعَلَ الْوَصِیَّةَ فِی وُلْدِ شَمْعُونَ وَ یَأْمُرَ الْحَوَارِیِّینَ وَ أَصْحَابَ عِیسَی بِالْقِیَامِ مَعَهُ فَفَعَلَ ذَلِکَ (2)إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ مُلُوکِ الْأَرْضِ.

«2»

ج، الإحتجاج سَأَلَ نَافِعٌ مَوْلَی ابْنِ عُمَرَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام کَمْ بَیْنَ عِیسَی علیه السلام وَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ سَنَةٍ قَالَ علیه السلام أُجِیبُکَ بِقَوْلِکَ أَمْ بِقَوْلِی قَالَ أَجِبْنِی بِالْقَوْلَیْنِ قَالَ أَمَّا بِقَوْلِی فَخَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ وَ أَمَّا قَوْلُکَ فَسِتُّمِائَةِ سَنَةٍ (3).

فس، تفسیر القمی أبی عن ابن محبوب عن الثمالی عن أبی الربیع مثله (4).

«3»

ل، الخصال أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ أُمَّةَ عِیسَی افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ الْخَبَرَ (5).

«4»

ل، الخصال بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَفَرَّقَتْ عَلَی عِیسَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَهَلَکَ سَبْعُونَ فِرْقَةً وَ یَتَخَلَّصُ فِرْقَةٌ الْخَبَرَ (6).

«5»

ک، إکمال الدین کَانَتْ لِلْمَسِیحِ علیه السلام غَیْبَاتٌ یَسِیحُ فِیهَا فِی الْأَرْضِ وَ لَا یَعْرِفُ قَوْمُهُ وَ شِیعَتُهُ خَبَرَهُ ثُمَّ ظَهَرَ فَأَوْصَی إِلَی شَمْعُونَ بْنِ حَمُّونَ علیه السلام فَلَمَّا مَضَی شَمْعُونُ غَابَتِ الْحُجَجُ

ص: 346


1- فی المصدر: أردشیر بن زارکا اسکان خ ل و لعله مصحف أردشیر بابکان. نص علی ذلک المسعودیّ فی اثبات الوصیة.
2- کمال الدین: 130.
3- احتجاج الطبرسیّ: 177. و فیه و أمّا بقولک.
4- تفسیر القمّیّ: 217 و 218. و الحدیث طویل تقدم بالفاظه فی کتاب الاحتجاجات راجع ج 10 ص 161.
5- الخصال 2: 141.
6- الخصال 2: 141.

و سخاریب با ششصد هزار (نیروی زیر) پرچم به در به دروازه بیت المقدس رسید، آن گاه شعیا خداوند را فراخواند و پادشاه بهبود یافت و تمام سپاهیان سخاریب از بین رفتند و به جز پنج نفر هیچ یک از آنان نجات نیافتند، که خود سخاریب نیز از جمله یافتگان بود، پس فرار کرد ولی کسی را از پی او فرستادند که دستگیرش کرد، سپس خداوند امر فرمود که آزادش کنند تا آنچه را بر سپاهیانش نازل شده به اطلاع قومش برساند، بنابراین سخاریب را آزاد کردند و او پس از این حادثه هفت سال فرمانروایی کرد و پس از خود نوه­اش بخت نصر را جانشین قرار داد که فرمانروائی­اش هفده سال به طول انجامید ، بخت نصر مُلک و فرمانروایی بنی اسرائیل را ویران کرد و امورشان را ضایع و تباه ساخت و بر سر پادشاهی به رقابت پرداختند و یکدیگر را به قتل رساندند، بنابراین شعیا در میان­شان به عنوان خطیب برخاست و به موعظه و نصیحت کرد­ن­شان پرداخت و آنان تصمیم به قتلش گرفتند، پس فرار کرد و وارد درختی شد ولی آنان درخت را با ارّه قطع کردند، آن­گاه خداوند ارمیا که از نوادگان هارون بود را به سوی بنی اسرائیل فرستاد، امّا او نیز بعد از مشاهده اوضاع و احوال ایشان از بین­شان خارج شد، و بخت نصر و سپاهیانش وارد بیت المقدس شدند و به هرکاری دست زد، سپس با اسیران بنی اسرائیل به سوی بابل بازگشت، و داستان نخستین عذاب این گونه بود، هم چنین گفته شده: سبب نخستین عذاب، کشتن یحیی بن زکریا علیه السلام بوده است و اینکه خون یحیی هم چنان می­جوشید تا بخت نصر هفتاد هزار و یا هفتاد و دو هزار نفر از ایشان را به قتل رساند، سپس خون آرام گرفت، و همه مفسران و راویان ذکر کرده­اند که یحیی بن زکریا علیه السلام در دومین فساد به قتل رسیده است؛ مقاتل گوید: فاصله بین فساد نخست و دوّم صد و ده سال فاصله بوده است، و گفته شده: بار نخست بخت نصر و بار دوّم پادشاهان فارس و روم به نبرد با بنی اسرائیل پرداختند، و آن هنگامی بود که ایشان یحی بن زکریا علیه السلام را به قتل رساندند بنابراین پادشاهان فارس و روم صد و هشتاد هزار نفر از آنها را به قتل رساندند و بیت المقدس را ویران کردند، و پس از آن همواره ویران بود تا اینکه عمر بن خطاب آنجا را ساخت و آباد کرد و بعداز آبادانی هیچ یک از رومیان وارد بیت المقدس نشدند مگر با ترس و هراس، و گفته شده: بار نخست جالوت و بار دوّم بخت نصر با بنی اسرائیل به نبرد پرداختند. پایان.(1)

صاحب الکامل گفته است: احادیث و اخبار روایت شده در مورد اینکه بخت نصر همان کسی بوده که بیت المقدس را ویران و بنی اسرائیل را بعداز به قتل رساندن یحیی بن زکریا به قتل رسانده است نزد سیره نگاران، تاریخ نویسان و آگاهان از امور گذشتگان باطل می­باشند، چرا که همگی بر این باورند بخت نصر بعد از اینکه بنی اسرائیل پیامبرشان شعیا را در عهد ارمیا به قتل رساندند به نبرد با ایشان پرداخت، و به نظر یهودیان و مسیحیان بین عهد أرمیا و کشته شدن یحیی چهارصد و شصت و یک

ص: 354


1- . مجمع البیان 6 : 339 و400

بَعْدَهُ (1)فَاشْتَدَّ الطَّلَبُ وَ عَظُمَتِ الْبَلْوَی وَ دَرَسَ الدِّینُ وَ أُضِیعَتِ الْحُقُوقُ وَ أُمِیتَتِ الْفُرُوضُ وَ السُّنَنُ وَ ذَهَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا لَا یَعْرِفُونَ أَیّاً مِنْ أَیٍّ فَکَانَتِ الْغَیْبَةُ مِائَتَیْنِ وَ خَمْسِینَ سَنَةً(2).

«6»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَقِیَ النَّاسُ بَعْدَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام خَمْسِینَ سَنَةً وَ مِائَتَیْ سَنَةٍ بِلَا حُجَّةٍ ظَاهِرَةٍ (3).

«7»

ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ بَیْنَ عِیسَی علیه السلام وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَمْسُمِائَةِ عَامٍ مِنْهَا مِائَتَانِ وَ خَمْسُونَ عَاماً لَیْسَ فِیهَا نَبِیٌّ وَ لَا عَالِمٌ ظَاهِرٌ قُلْتُ فَمَا کَانُوا قَالَ کَانُوا مُسْتَمْسِکِینَ (4)بِدِینِ عِیسَی قُلْتُ فَمَا کَانُوا قَالَ مُؤْمِنِینَ ثُمَ

ص: 347


1- ذکر المسعودیّ أسماء الحجج و الأوصیاء و نبذة من أحوالهم فی کتابه اثبات الوصیة، فذکر أن اللّه أوحی الی زکریا أن یسلم مواریث الأنبیاء و ما فی یدیه الی عیسی علیه السلام، و قال: و روی فی خبر آخر أن اللّه أوحی إلیه أن یستودع النبوّة و مواریث الأنبیاء و ما فی یدیه الی نبی من بنی إسرائیل یقال له الیسابغ، ثمّ شرع فی بیان أحواله إلی أن قال: فلما أراد اللّه أن یقبض الیسابغ أوحی إلیه أن یستودع النور و الحکمة و الاسم الأعظم ابنه روبیل و قام روبیل بن الیسابغ علیه السلام بأمر اللّه جل و عزّ و تدبیر ما استودعه، و ملک فی أیامه دارا بن شهزادان أربع عشرة سنة، و بعد سنة من ملکه بنی مدینة و سماها داراجرد مصحف دارابجرد و ملک بعده الاسکندر أربع عشرة سنة، و کان بنی بعد سنتین من ملکه مدینة بأصبهان سماها جی، و ملک بعد الاسکندر أشج بن أشجان مائتی سنة، و فی احدی و خمسین سنة من ملکه بعث اللّه عزّ و جلّ المسیح عیسی بن مریم علیه السلام. ثم ذکر جملة من أحوال المسیح علیه السلام الی أن قال: و أوصی الی شمعون و أمرهم بطاعته و سلم إلیه الاسم الأعظم و التابوت، و ذکر بعد شمعون یحیی بن زکریا علیه السلام، ثمّ منذر بن شمعون، ثمّ دانیال. ثم قال: و روی فی خبر آخر أن العزیر و دانیال کانا قبل المسیح و یحیی بن زکریا علیهم السلام.
2- کمال الدین: 96.
3- کمال الدین: 96.
4- فی المصدر: متمسکین.

سال فاصله بوده است، و ذکر می­کنند که این مسأله در کتابها و اجزاء تورات وجود دارد، و مجوسیان نیز در مورد فاصله نبرد بخت نصر با اسرائیل تا مرگ اسکندر با یهودیان و مسیحیان اتفاق نظر دارند، ولی در مورد فاصله بین مرگ اسکندر و تولد یحیی اختلاف دارند چرا که مجوسیان چنین می­پندارند که این فاصله پنجاه و یک سال بوده است . پایان.(1)

می­گویم: درخواهی یافت که احادیث و روایات نیز در این زمینه متفاوت است، چرا که از حدیث ابن عماره و حدیث ملاقات داوود با دانیال و احادیث و اخبار چنین پیداست که بخت نصر مربوط به زمان سلیمان علیه السلام بوده است، و از حدیث هارون بن خارجه و ابو بصیر و دیگران چنین بر می­آید که بخت نصر پس از کشته شدن یحیی علیه السلام ظهور کرده است، و بعید نیست که بخت نصر و هم چنین دانیال به اندازه­ای عُمر کرده باشند که هر دو زمان را باهم درک کرده باشند، و ممکن است که یکی از نظرهای روایت شده در احادیث محمول بر تقیّه باشد، ولی احادیثی که بر ظهور بخت نصر پس از کشته شدن یحیی علیه السلام دلالت می­کنند دارای سندهای قوی­تر هستند و برخی از آنها در داستان یحیی ذکر شد، و خداوند آگاه به امور است.

ص: 355


1- . الکامل 1 : 104

قَالَ علیه السلام وَ لَا تَکُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ (1).

«8»

ک، إکمال الدین عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَانَتِ الْفَتْرَةُ بَیْنَ عِیسَی علیه السلام وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ ثَمَانِینَ سَنَةً (2).

أقول: تمامه بإسناده فی باب أحوال الملوک و المعول علی الأخبار الأولة و یمکن تأویل هذا الخبر بأن یقال لم یحسب بعض زمان الفترة من أولها لقرب العهد بالدین.

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی الصَّهْبَاءِ الْبَکْرِیِّ (3)قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ دَعَا رَأْسَ الْجَالُوتِ (4)وَ أُسْقُفَّ النَّصَارَی فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکُمَا فَلَا تَکْتُمَا ثُمَّ دَعَا أُسْقُفَّ النَّصَارَی فَقَالَ أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ الْإِنْجِیلَ عَلَی عِیسَی علیه السلام وَ جَعَلَ عَلَی رِجْلِهِ الْبَرَکَةَ وَ کَانَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أَزَالَ أَلَمَ الْعَیْنِ وَ أَحْیَا الْمَیِّتَ وَ صَنَعَ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ طُیُوراً وَ أَنْبَأَکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فَقَالَ دُونَ هَذَا أَ صَدَقَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بِکَمِ افْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بَعْدَ عِیسَی فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کَذَبْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَقَدِ افْتَرَقَتْ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو (5).

«10»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ رَفَعَهُ (6)إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَا خَیْثَمَةُ (7)

ص: 348


1- کمال الدین: 96. قوله: و لا تکون الأرض اه أی لا تکون خالیا من عالم ظاهر أو مستور.
2- کمال الدین: 130 و 131.
3- هو صهیب البکری البصری، یقال: المدنیّ مولی ابن عبّاس، روی عن مولاه ابن عبّاس و علی بن أبی طالب علیه السلام و ابن مسعود.
4- فی البرهان: دعا رأس الجالوت.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 487.
6- فی المصدر: جعفر بن محمّد الفزاری معنعنا عن أبی جعفر علیه السلام.
7- بضم الخاء و سکون الیاء و فتح الثاء.

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: هارون بن خارجه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که بنی اسرائیل مرتکب معصیت­ها و گناهان شدند و از فرمان پروردگارشان سرپیچی کردند، خداوند اراده کرد که شخصی را بر ایشان مسلّط گرداند تا ذلیل­شان گردانده و آنها را به قتل برساند، پس به أرمیا وحی فرمود: ای ارمیا، کدام سرزمین است که من آن را از میان سرزمین­های دیگر برگزیدم و درختان پرثمر در آن کاشتم ولی سرپیچی کرد و (خرنوب) رویاند؟ أرمیا نیز کاهنان بنی اسرائیل را از این سؤال آگاه کرد، پس به او گفتند : به سوی پروردگارت بازگرد تا ما را از معنای این َمثََل آگاه گرداند؛ أرمیا یک هفته روزه گرفت پس خداوند متعال به او وحی فرمود: ای أرمیا، آن سرزمین، بیت المقدس است و امّا آنچه من در آن کاشته­ام قوم بنی اسرائیل هستند که در آن سکونت­شان داده­ام، پس مرتکب گناهان و معصیت­ها شدند و دین مرا دگرگون ساختند و نعمتم را با ناسپاسی پاسخ گفتند، بنابراین به ذات خود سوگند یاد کردم ایشان را با مصیبت و بلایی بیازمایم که شخص حکیم و دانشمند درآن حیران و سرگشته بماند، و شرورترین بندگان خویش از نظر کیفیت به دنیا آمدن و خوراک را بر آنها مسلّط گردانم، پس به اجبار و زور بر آنها مسلّط می­گردد و جنگجویانشان را به قتل می­رساند و خانوده­هایشان را به اسارت می­برد و خانه­ای را که بدان شریف و ارجمند می­شدند ویران می­کند و سنگ ایشان که با آن بر مردم فخر می­فروختند را به مدّت صد سال در زباله­دان می­اندازد؛ پس أرمیا دوباره کاهنان بنی اسرائیل را از این سخنان آگاه کرد و آنها به او گفتند: به سوی پروردگارت بازگرد و به او بگو: گناه فقیران و مستمندان و ضعیفان چیست؟ أرمیا یک هفته روزه گرفت سپس لقمه­ای خورد پس چیزی به او وحی نشد، سپس یک هفته دیگر روزه گرفت و لقمه­ای خورد و دوباره چیزی به او وحی نشد، سپس هفته سوم نیز روزه گرفت و آنگاه خداوند متعال به او وحی فرمود: ای أرمیا، از این عمل دست بردار یا اینکه صورتت را به پشت سرت بر می­گردانم، سپس به او وحی فرمود: به ایشان بگو : چرا که شما منکر و زشتی را مشاهده کردید و آن را انکار نکردید و از آن متنفّر نشدید، پس أرمیا گفت: پروردگارا، مرا از آن کسی که قرار است بر ما مسلّط گردانی آگاه کن تا سراغش بروم و برای خود و خانواده­ام از او درخواست امان کنم، خداوند فرمود: به فلان و فلان مکان برو، و به پسرک نوجوانی بنگر که از همه بیمارتر است و به خبیث­ترین شیوه متولّد شده و به لحاظ جسمی از همه ضعیف­تر است و از بدترین نوع غذا تغذیه می­کند، او همان شخص است؛ پس أرمیا به آن سرزمین رفت و از قضا پسرک بیماری را مشاهده کرد که در وسط اتاقی بر روی زباله­دانی افتاده بود و مادری داشت که نان می­پخت و نان را در کاسه­ای تکه تکه می­کرد و از شیر خوکی که داشت بر آن می­دوشید، سپس کاسه را به آن پسرک نزدیک می­کرد و آن را می­خورد؛ أرمیا با مشاهده این صحنه گفت: اگردر دنیا شخصی با توصیف­های خداوند متعال وجود داشته باشد همین شخص است، پس به او نزدیک شد و گفت: اسم تو چیست؟ گفت: بخت نصر، بنابراین پی برد که این همان شخص است، آن گاه به معالجه او پرداخت تا بهبود یافت، سپس به وی گفت: آیا مرا می­شناسی؟

ص: 356

سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ لَا یَعْرِفُونَ اللَّهَ مَا هُوَ وَ التَّوْحِیدَ حَتَّی یَکُونَ خُرُوجُ الدَّجَّالِ وَ حَتَّی یَنْزِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ وَ یَقْتُلَ اللَّهُ الدَّجَّالَ عَلَی یَدَیْهِ وَ یُصَلِّیَ بِهِمْ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَ لَا تَرَی أَنَّ عِیسَی علیه السلام یُصَلِّی خَلْفَنَا وَ هُوَ نَبِیٌّ إِلَّا وَ نَحْنُ أَفْضَلُ مِنْهُ(1).

«11»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ رَاشِدٍ (2)عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مِنْ ذُرِّیَّتِی الْمَهْدِیُّ إِذَا خَرَجَ نَزَلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِنُصْرَتِهِ فَقَدَّمَهُ وَ صَلَّی خَلْفَهُ (3).

«12»

عم، إعلام الوری حَنَانُ بْنُ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَقِیصَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلَّا وَ یَقَعُ فِی عُنُقِهِ بَیْعَةٌ لِطَاغِیَةِ زَمَانِهِ إِلَّا الْقَائِمَ الَّذِی یُصَلِّی رُوحُ اللَّهِ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ خَلْفَهُ (4).

أقول: الأخبار الدالة علی أن عیسی علیه السلام ینزل و یصلی خلف القائم عجل الله فرجه کثیرة و قد أوردتها الخاصة و العامة بطرق مختلفة و سیأتی بعضها فی کتاب الغیبة.

«13»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ (5)قَالَ: قَالَ لِیَ الْحَجَّاجُ یَا شَهْرُ آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَدْ أَعْیَتْنِی فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ فَقَالَ قَوْلُهُ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ اللَّهِ إِنِّی لَآمُرُ بِالْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ فَتُضْرَبُ عُنُقُهُ (6)ثُمَّ أَرْمَقُهُ بِعَیْنِی فَمَا أَرَاهُ

ص: 349


1- تفسیر فرات: 44، و للحدیث صدر ترکه المصنّف.
2- فی الاسناد و هم ظاهر لان معمر بن راشد- و هو الأزدیّ مولاهم أبو عروة البصری نزیل الیمن- مات سنة 154، و هو ابن 58 سنة، فهو لم یدرک النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و الوهم حصل من تقطیع الحدیث، لان الموجود فی الأمالی: معمر بن راشد قال: سمعت أبا عبد اللّه الصادق علیه السلام یقول: أتی یهودی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم، ثمّ ذکر حدیثا طویلا الی أن قال: قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم: و من ذرّیتی المهدی.
3- لم نجد الحدیث فی الخصال و لکنه موجود فی الأمالی: 131 فالظاهر ان ل مصحف لی.
4- إعلام الوری: 244.
5- بفتح المهملة و الشین.
6- فی نسخة: و اللّه إنّی لامر بالیهودی و النصرانی فأضرب عنقه اه.

گفت: خیر، ولی تو مرد نیکوکاری هستی، أرمیا گفت: من أرمیا پیامبر بنی اسرائیل هستم، خداوند متعال به من خبر داده که تو را بر بنی اسرائیل مسلّط می­گرداند پس مردان ایشان را به قتل می­رسانی و فلان و فلان کار را با آنان انجام می­دهی؛ پس در آن زمان (و حتی با آن وضعیت نیز) تکبر و غرور ورزید، سپس أرمیا گفت: نوشته­ای برای من بنویس که در امان بودن از (شرّ) تو را تضمین کند، پس آن را نوشت. بخت نصر به کوه می­رفت و به جمع کردن هیزم می­پرداخت و آن را به داخل شهر می­آورد و به فروش می­رساند، آن گاه به جنگ با بنی اسرائیل که در بیت المقدس سکونت داشتند دعوت کرد، و با کسانی که این دعوت را اجابت گفتند به سوی بیت المقدس روی آورد در حالی که شرّ و بدی فراوانی را برای آنجا به همراه داشت، هنگامی که خبر روی آوردن بخت نصر به سوی بیت المقدس به أرمیا رسید بر روی الاغش و با در دست داشتن امان­نامه­ای که بخت نصر برای او نوشته بود به استقبالش آمد، ولی به علت فراوانی سپاهیان و یاران بخت نصر از رسیدن به او عاجز ماند، بنابراین امان­نامه را بر روی نی یا چوبی قرار داد و آن را بلند کرد، پس بخت نصر گفت: تو کیستی؟ گفت: من أرمیا پیامبر خدا هستم همان کسی که مژده­ات دادم به اینکه خداوند تو را بر بنی اسرائیل مسلّط خواهد گرداند و این نیز امان­نامه تو برای من است، بخت نصر گفت: من فقط تو را امان داده­ام، امّا در مورد سرنوشت خانواده­ات این گونه تصمیم گیری خواهم کرد که تیری را از این مکان به سوی بیت المقدس پرتاب می­کنم ، اگر به بیت المقدس برسد هیچ گونه امانی برای آنان نزد من وجود ندارد و اگر تیر به بیت المقدس نرسد در امان خواهند بود، پس کمانش را کشید و تیری را به سوی بیت المقدس پرتاب کرد، باد تیر را حمل کرد تا اینکه آن را در بیت المقدس بر زمین زد، بنابراین گفت: هیچ گونه امانی نزد من ندارند؛ و آن­گاه که به داخل بیت المقدس رسید به کوهی از خاک که در وسط شهر قرار داشت نگاه کرد و خونی را مشاهده کرد که در وسط کوه می­جوشید و هر چه بر آن خاک پاشیده می­شد از زیر خاک خارج می­شد و دوباره می­جوشید، پس گفت: این چیست؟ گفتند: او پیامبر خدا بود و پادشاهان بنی اسرائیل اورا به قتل رساندند و خونش هنوز می­جوشد، و هر چه بر آن خاک می­ریزیم از زیر خاک خارج می­شود و دوباره می­جوشد، پس بخت نصر گفت: به صورت پیوسته بنی اسرائیل را به قتل می­رسانم تا این خون آرام گیرد؛ آن خون، خون یحیی بن زکرّیا علیه السلام بود، و در زمان او پادشاه زورگویی فرمانروایی می­کرد که با زنان بنی اسرائیل به زنا می­پرداخت، روزی بر یحیی بن زکریا علیه السلام گذر کرد، پس یحیی به او گفت: ای پادشاه، تقوای خدا را پیشه کن که این کار برای تو حلال نیست، در این هنگام یکی از زنان که پادشاه با آنان به زنا می­پرداخت در حالت مستی به او گفت: ای پادشاه، یحیی را به قتل برسان، پادشاه نیز فرمان داد تا سر جدا شده یحیی را برای او بیاورند، پس سر او را در تشتی نزد پادشاه آوردند در حالی که حرف می­زد

ص: 357

یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ حَتَّی یَخْمُدَ (1)فَقُلْتُ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ لَیْسَ عَلَی مَا تَأَوَّلْتَ قَالَ کَیْفَ هُوَ قُلْتُ إِنَّ عِیسَی علیه السلام یَنْزِلُ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَی الدُّنْیَا فَلَا یَبْقَی أَهْلُ مِلَّةٍ یَهُودِیٌّ وَ لَا نَصْرَانِیٌّ (2)إِلَّا آمَنَ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یُصَلِّی خَلْفَ الْمَهْدِیِّ قَالَ وَیْحَکَ أَنَّی لَکَ هَذَا وَ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ بِهِ فَقُلْتُ حَدَّثَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ جِئْتَ وَ اللَّهِ بِهَا مِنْ عَیْنٍ صَافِیَةٍ(3).

بیان

قال الطبرسی رحمه الله اختلف فیه علی أقوال أحدها أن کلا الضمیرین یعودان إلی المسیح أی لیس یبقی أحد من أهل الکتاب من الیهود و النصاری إلا و یؤمنن بالمسیح قبل موت المسیح إذا أنزله الله إلی الأرض وقت خروج المهدی فی آخر الزمان لقتل الدجال فتصیر الملل کلها ملة واحدة و هی ملة الإسلام الحنیفیة دین إبراهیم علیه السلام عن ابن عباس و أبی مالک و الحسن و قتادة و ابن زید و ذلک حین لا ینفعهم الإیمان و اختاره الطبری قال و الآیة خاصة لمن یکون منهم فی ذلک الزمان ثم ذکر روایة علی بن إبراهیم و قال و ذکر أبو القاسم البلخی مثل ذلک و ضعف الزجاج هذا الوجه قال إن الذین یبقون إلی زمن عیسی علیه السلام من أهل الکتاب قلیل و الآیة تقتضی عموم إیمان أهل الکتاب إلا أن تحمل علی أن جمیعهم یقولون إن عیسی الذی ینزل فی آخر الزمان نحن نؤمن به.

و ثانیها أن الضمیر فی به یعود إلی المسیح و الضمیر فی موته إلی الکتابی و معناه لا یکون أحد من أهل الکتاب یخرج من الدنیا إلا و یؤمن بعیسی علیه السلام قبل موته إذا زال تکلیفه و تحقق الموت و لکن لا ینفعه الإیمان.

و ثالثها أن یکون المعنی لیؤمنن بمحمد صلی الله علیه و آله قبل موت الکتابی عن عکرمة و رواه أیضا أصحابنا انتهی. (4)

أقول: یمکن أن یکون الوجه الأول مبنیا علی الرجعة فلا یکون مختصا بأهل الکتاب الموجودین فی ذلک الزمان.

ص: 350


1- فی المصدر: حتی یحمل.
2- فی نسخة: یهودی و لا غیره.
3- تفسیر القمّیّ: 146.
4- مجمع البیان 3: 137 و 138.

و به او می­گفت: ای فلانی، تقوای خدا پیشه کن این کار برای تو حلال نیست، پس خون در تشت به جوشش درآمد تا اینکه به سوی زمین جاری شد و در حالی که می­جوشید از تشت خارج شد و آرام نمی­گرفت؛ و بین کشته شدن یحیی و ظهور بخت نصر صد سال فاصله بود، پس بخت نصر پیوسته به کشتن بنی اسرائیل ادامه می­داد و وارد یک یک شهرها می­شد و مردان، زنان، کودکان و هر حیوانی را می­کشت ولی خون همچنان به جوشش درمی­آمد تا اینکه تمام کسانی که آنجا بودند را از بین برد، و گفت: آیا کسی در این سرزمین­ها باقی مانده است؟

گفتند: پیرزنی در فلان و فلان مکان باقی مانده است، پس کسانی را در طلب او فرستاد و گردنش را بر روی خون یحیی زد و خون آرام گرفت، و آن پیرزن آخرین کسی بود که باقی مانده بود.

سپس بخت نصر به سوی سرزمین بابل آمد و در آنجا شهری را بنیان نهاد و برپا داشت و چاهی

را حفر کرد، پس دانیال را در آن انداخت و همراه او ماده شیری را نیز در چاه انداخت، شیر گِل درون چاه را می­خورد و دانیال از شیرش می­نوشید، و به این ترتیب مدّت زمانی را زنده ماند، پس خداوند به پیامبری که در بیت المقدس بود وحی نمود که این خوردنی و نوشیدنی را برای دانیال ببر و سلام و درود مرا به او برسان؛ آن پیامبر گفت: پروردگارا، دانیال کجاست؟ فرمود: در چاه بابل در فلان و فلان مکان، پس پیامبر به آن مکان رفت و به درون چاه نگاه انداخت و گفت: ای دانیال، دانیال گفت: ای صدای نا آشنا لبیّک، پیامبر گفت: پروردگارت به تو درود و سلام می­رساند و خوراک و نوشیدنی برایت فرستاده است؛ پس خوراک و نوشیدنی را با سطل چاه برای دانیال فرستاد، پس دانیال گفت: سپاس خداوندی راست که هر که ذکرش را گوید فراموش نمی­کند، سپاس خداوندی راست که هر که او را فراخواند نا امید نمی­گرداند، سپاس خداوندی راست که هر که به او توکّل کند را کفایت می­کند، سپاس خداوندی راست که هر اعتماد کننده به او را به غیر خود وا نمی­گذارد ، سپاس خداوندی راست که احسان را با احساس پاداش می­دهد، سپاس خداوندی راست که صبر را با رهایی و نجات یافتن پاداش می­دهد، سپاس خداوندی راست که گرفتاریهای ما را هنگام بلا و مصیبت برطرف می­­سازد، سپاس خداوندی راست که هنگام قطع چاره و تدبیر نقطه اعتماد و اطمینان ماست و سپاس خداوندی راست که هنگام سوءظنّ ما به اعمال خویش باعث امیدواری ماست.

(علی بن ابراهیم) گوید: در خواب به بخت نصر نشان داده شد که سر او از آهن ، پاهایش از مس و سینه­اش از طلاست، پس پیشگویان را فراخواند و به آنان گفت: نظر شما چیست؟ گفتند: نمی­دانیم ولی آنچه را در خواب دیده­ای برای ما بازگو کن،

ص: 358

باب 25 قصص أرمیا و دانیال و عزیر و بختنصر «1»

اشاره

باب 25 قصص أرمیا و دانیال و عزیر و بختنصر (1)

الآیات

البقرة: «أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(259)

الإسراء: «وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَ

ص: 351


1- فی العرائس: ان أرمیا هو ابن خلفیاء، و کان من سبط هارون بن عمران و سمی خضرا لانه جلس علی فروة بیضاء فقام عنها و هی تزهر خضراء. و فی قاموس الإنجیل أنّه ابن حلقیا، و کان فی سنة 600 قبل المسیح علیه السلام تقریبا. و فی الکامل انه ابن حزقیا. و أمّا دانیال فکان من ذریة داود علیه السلام، و اسر فی سنة 606 قبل میلاد المسیح و جی ء به إلی بابل علی ما فی قاموس الإنجیل، و کان بخت نصر رأی رؤیا هائلة فقصها علی دانیال فعبرها فصار بذلک معززا مکرما عند بخت نصر، و کان مقیما عنده الی أن فتح الفرس بابل، فصار عند کورش ملک الفرس فولاه القضاء و جعل إلیه جمیع أمره، و مات بالسوس من اعمال خوزستان. ذکر البغدادیّ فی کتابه المحبر نسب دانیال فقال: هو دانیال بن یخننا بن حزقیا، و هو یوناخین بن صدقیا الملک ابن اهیاقیم بن أوشیا بن أمین بن حزقیا بن أحاذین بن یاثم بن عزریا بن أمصیا بن مهیاس بن أخزیا ابن ربهیا بن رام بن یاهوشا بن أسا بن أبیا بن راحبعم بن سلیمان بن داود علیهما السلام، و ذکرهم الطبریّ و الیعقوبی مع اختلافات. و أمّا عزیز فکان معاصرا لدانیال، و سیأتی قصصه. و اما بخت نصر قال الفیروزآبادی: بخت أصله بوخت و معناه ابن: و نصر کبقم: صنم انتهی. و هو الذی یقال له: نبوکدنصر، و فی قاموس الإنجیل: انه مات فی 561 قبل المسیح علیه السلام، و نسبه علی ما فی الطبریّ: بخت نصر بن نبوزرادان بن سنحاریب- صاحب الموصل و ناحیتها ابن داریوش بن عییری بن تیری بن رویا بن رابیا بن سلامون بن داود بن طامی بن هامل بن هرمان بن فودی بن همول بن درمی بن قمائل بن صامان بن رغما بن نمروذ بن کوش بن حام بن نوح علیه السلام.

پس گفت: من از فلان و فلان زمان تا کنون به شما رزق و روزی می­دهم و اکنون نمی­دانید که در خواب چه دیده­ام؟ پس فرمان داد و همه آنها به قتل رسانده شدند، پس یکی از کسانی که نزد بخت نصر بود به او گفت: اگر چیزی (چاره و تدبیری) نزد کسی وجود داشته باشد پس نزد هم­نشین چاره وجود دارد، چرا که مادّه شیر به او تعرض نمی­کند، و از گِل چاه تغذیه می­کند و به او شیر می­دهد، پس کسی را به دنبال دانیال فرستاد و به او گفت: در خواب چه دیده­ام؟ گفت خواب دیدی که گویا سرت از آهن، پاهایت از مس و سینه­ات از طلاست، بخت نصر گفت: چنین خواب دیدم، پس تعبیر آن چیست؟ دانیال گفت: فرمانروایی تو از بین رفته است و تا سه روز دیگر به وسیله مردی از فرزندان سرزمین فارس به قتل خواهی رسید، بخت نصر به او گفت: هفت شهر در قلمرو فرماندهی من وجود دارد که بر دروازه هر شهری نگهبانی قرار دارد، و من از این امر راضی نیستم تا اینکه اردکی از جنس مس بر دروازه هر شهر قرار داده شود و هیچ غریبه­ای وارد نشود مگر اینکه آن اردک بر او فریاد زند پس دستگیرشود؛ دانیال به او گفت: مسأله چنان است که به تو گفتم، پس بخت نصر سوارکاران را در هرجایی پخش کرد و گفت: هریک از مخلوقات را که مشاهده کردید به قتل برسانید هرکه می­خواهد باشد، و بخت نصر به دانیال که نزد او نشسته بود گفت: این سه روز مرا ترک نکن، اگر این سه روز بگذرد تو را خواهم کشت، و هنگامی که در عصر روز سوّم بود غم و اندوه دامنگیرش شد، پس (از قصر) خارج شد و پسر نوجوانی با او رویاروی شد که به فرزندی قبولش کرده بود و از اهالی سرزمین فارس بود حال آنکه بخت نصر از این موضوع آگاهی نداشت، پس شمشیر خود را به او داد و گفت: ای پسر، هر یک از مردم را که مشاهده کردی به قتل برسان و اگر مرا نیز ملاقات کردی به قتلم برسان، بنابراین پس شمشیرش را گرفت و با آن ضربه­ای به بخت نصر زد و او را کشت.

آن­گاه أرمیا سوار الاغ خویش (از شهر) خارج شد در حالی که مقداری انجیر و آب­میوه به عنوان زاد و توشه به همراه داشت، پس به درّندگان خشکی و دریا و هوا در حال خوردن لاشه مردگان نگاه کرد و ساعتی با خود اندیشید و گفت:{چگونه خدا این اجساد فرسوده و از هم پاشیده را پس از مرگ آنان زنده می­کند} حال آنکه درندگان آنها را خورده­اند؟ بنابراین خداوند در همان جا او را میراند و این مصداق فرموده خداوند متعال است :

ص: 359

لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیراً* فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا* ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً* إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیراً»(4-7)

تفسیر

قال البیضاوی: وَ قَضَیْنا أی أوحینا إلیهم قضاء مقضیا (1)فی التوراة مَرَّتَیْنِ إفسادتین أولاهما مخالفة أحکام التوراة و قتل شعیاء و قتل أرمیا و ثانیتهما قتل زکریا و یحیی و قصد قتل عیسی علیه السلام وَعْدُ أُولاهُما أی وعد (2)عقاب أولاهما عِباداً لَنا بختنصر (3)عامل لهراسف إلی بابل (4)و جنوده و قیل جالوت و قیل سخاریب (5)من أهل نینوی فَجاسُوا ترددوا لطلبکم خِلالَ الدِّیارِ وسطها للقتل و الغارة الْکَرَّةَ أی الدولة و الغلبة عَلَیْهِمْ علی الذین بعثوا علیکم و ذلک بأن ألقی الله فی قلب بهمن بن إسفندیار لما ورث الملک من جده کشتاسف بن لهراسف شفقة علیهم فرد أسراءهم إلی الشام و ملک دانیال علیهم فاستولوا علی من کان فیها من أتباع بختنصر أو بأن سلط داود علی جالوت فقتله و النفیر من ینفر مع الرجل من قومه فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ وعد عقوبة المرة الآخرة لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ أی بعثناهم لیسوءوا وجوهکم لیجعلوها بادیة آثار المساءة فیها وَ لِیُتَبِّرُوا لیهلکوا ما عَلَوْا ما غلبوه و استولوا علیه أو مدة علوهم و ذلک بأن سلط الله علیهم الفرس مرة أخری فغزاهم ملک بابل من ملوک الطوائف اسمه

ص: 352


1- فی المصدر: وحیا مقضیا مبتوتا.
2- فی المصدر: وعید.
3- قال الطبرسیّ فی مجمع البیان: سلط اللّه علیهم سابور ذا الاکتاف ملکا من ملوک فارس فی قتل زکریا، و سلط علیهم فی قتل یحیی بخت نصر. قلت: یقال: ان الذی سلطه اللّه علیهم هو کورش.
4- فی المصدر: علی بابل.
5- فی المصدر و فی العرائس: سنجاریب، و فی مجمع البیان و الکامل و الطبریّ: سنحاریب. و فی قاموس الإنجیل: سنخاریب.

{یا همچون کسی که از کنار دهکده­ای گذر کرد در حالی که سقف خانه­ها فرو تپیده و دیوارهای آنها بر روی سقفها فرو ریخته بود، گفت: چگونه خدا این اجساد فرسوده از هم پاشیده شده را پس از مرگ آنان زنده می­کند؟ پس خدا او را صدسال میراند و سپس زنده­اش گرداند}، پس آن­گاه که خداوند به بنی اسرائیل ترحّم نمود و بخت نصر را به هلاکت رساند بنی اسرائیل را به دنیا بازگرداند؛ و هنگامی که خداوند بخت نصر را بر بنی اسرائیل مسلّط گرداند عزیر گریخته و وارد چشمه­ای شده و در آن پنهان شده بود، أرمیا نیز صد سال به صورت مُرده باقی مانده بود، سپس خداوند او را زنده گرداند و نخستین عضو او که زنده گردانده شد چشمش بود که در پوسته نازکی مانند پوسته زیرین تخم­مرغ قرار داشت، بنابراین توانایی نگاه کردن یافت و خداوند به او وحی فرمود: {چه مدّت درنگ کرده­ای؟} پس به خورشید در حالی که اوج گرفته بود نگاه کرد و گفت: {قسمتی از یک روز} و خداوند فرمود:{بلکه صد سال درنگ کرده­ای، به خوردنی و نوشیدنی خود نگاه کن که تغییر نیافته است}، (لَم یَتَسنّه): تغییر نیافته است، {و به الاغ خود بنگر [که چگونه از هم متلاشی شده است، ما چنین کردیم] تا تو را نشانه­ای برای مردمان قرار دهیم، اکنون به استخوان­ها بنگر که چگونه آنها را برمی­داریم و به هم پیوند می­دهیم و سپس برآنها گوشت می­پوشانیم} پس شروع به نگریستن به استخوانهای فرسوده و از هم پاشیده کرد که در کنار او جمع می­شدند و هم چنین به گوشتی که درندگان آن را خورده بودند و از اینجا و آنجا به سوی استخوانها گِرد می­آمد و به آنها می­چسبید، تا اینکه

در نهایت خود و الاغش برخاستند پس عزیر گفت: {می­دانم که خدا بر هرچیزی تواناست.}

توضیح

(أخلف) یعنی: فاسد و تباه گشت، از این گفته عرب زبانان گرفته شده که (أخلف الطعام) یعنی: طعم و بوی غذا تغییر یافت، و (أخلف فلانٌ) یعنی: تباه گشت یا بر طبق عادتش اقدام به انجام عملی نکرد، و یا از این گفته ایشان گرفته شده که : (أخلف الوعد: به وعده وفا نکرد) و یا از این گفته (أخلفت الغیوم: ابرها خشک شدند پس در آنها باران وجود ندارد)، و ممکن است که منظور از (أخلف) دگرگونی ساکنان شهر و تباه گشتن آنها باشد. (الکِسر): بر وزن (عِنَب)، جمع (الِکسرَۀ) می­باشد به معنای نان خشک تکه تکه شده. (تاهَ): تکبّر و غرور ورزید. (النشّاب): تیر (کمان). (اللّبوۀ) : ماده شیر. این سخن او (و کان عُزَیر) انکار سخن بیشتر راویان و مفسّران است مبنی بر اینکه گوینده عزیز بوده است. (الغِرقِی) بروزن (زِبرِج) یعنی: پوسته نازکی که اطراف سفیده تخم­مرغ را فرا گرفته است، یا خود سفیده تخم­مرغ که خورده می­شود.

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیات گفته است: «أو کالّذی مرّ علی قریۀ» از قتادۀ، عکرمۀ، السدّیّ و هم چنین امام صادق علیه السلام روایت شده که شخصی که بر آن شهر گذر کرده عزیز بوده است؛ از وهب و امام باقر علیه السلام نیز روایت شده که آن شخص أرمیا بوده است؛ و ابن اسحاق گوید: او خضر بوده است؛

ص: 360

جوذر (1)و قیل خردوس قیل دخل صاحب الجیش مذبح قرابینهم فوجد فیه دما یغلی فسألهم عنه فقالوا دم قربان لم یقبل منا فقال ما صدقونی فقتل علیه ألوفا منهم فلم یهدأ الدم ثم قال إن لم تصدقونی ما ترکت منکم أحدا فقالوا إنه دم یحیی فقال لمثل هذا ینتقم منکم ربکم ثم قال یا یحیی قد علم ربی و ربک ما أصاب قومک من أجلک فاهدأ بإذن الله قبل أن لا أبقی منکم أحدا فسکن. (2)و قال الطبرسی رحمه الله اختلف المفسرون فی الکرتین قالوا لما عتا بنو إسرائیل فی المرة الأولی سلط الله علیهم ملک فارس و قیل بختنصر و قیل ملکا من ملوک بابل فخرج إلیهم و حاصرهم و فتح بیت المقدس و قیل إن بختنصر ملک بابل بعد سخاریب (3)و کان من جیش نمرود و کان لزنیة لا أب له فظهر علی بیت المقدس و خرب المسجد و أحرقت التوراة و ألقی الجیف فی المسجد و قتل علی دم یحیی علیه السلام سبعین ألفا و سبی ذراریهم و أغار علیهم و أخرج أحوالهم و سبی سبعین ألفا و ذهب بهم إلی بابل و بقوا فی مدة مائة سنة تستعبدهم المجوس و أولادهم ثم تفضل الله علیهم بالرحمة و أمر ملکا من ملوک فارس عارفا بالله سبحانه فردهم إلی بیت المقدس فأقامهم به (4)مائة سنة علی الطریقة المستقیمة و الطاعة ثم عادوا إلی الفساد و المعاصی فجاءهم ملک من ملوک الروم اسمه أنطیاخیوس (5)فخرب بیت المقدس و سبی أهله و قیل غزاهم ملک الرومیة و سباهم عن حذیفة و قال محمد بن إسحاق کانت بنو إسرائیل یعصون الله تعالی و فیهم الأحداث و الله یتجاوز عنهم و کان أول ما نزل بهم بسبب ذنوبهم أن الله بعث إلیهم شعیا قبل مبعث زکریا (6)و کان لبنی إسرائیل ملک کان شعیا یرشده و یسدده فمرض الملک و جاء

ص: 353


1- فی المصدر: جؤذرذ.
2- أنوار التنزیل 1: 689 و 690. و فیه «فهدأ» مکان «فسکن».
3- فی المصدر: سنحاریب و کذا فیما بعده.
4- فی المصدر: فأقاموا به.
5- فی المصدر: إنطیاخوس.
6- فی المصدر هنا زیادة، هی: و شعیا هو الذی بشر بعیسی علیه السلام و بمحمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

از وهب ، قتادۀ، ربیع و عکرمۀ روایت شده است: شهری که آن شخص از آن عبور کرده بیت المقدس پس از ویران شدن توسط بخت نصر بوده است؛ ضحّاک گفته است: آن شهر، سرزمین مقدس بوده است؛ و ابو زید گوید: منظور شهری است که هزاران نفر از ترس مُردن از آن گریختند،« و هی خاویۀ علی عروشها» (خاویۀ) یعنی: (خالیۀ: خالی از سکنه) و یا (خراب: نابود و یران شده)؛ و گفته شده یعنی: فرو تپیده بر ستونها و سقف­هایش، گویا که سقف­ها فرو افتاده و ساختمان بر آن قرار داشته است، «قال أنّی یُحیی هذه الله بعد موتها» یعنی: چگونه خداوند این شهر را پس از ویرانی آن آباد می­گرداند؟ و گفته شده یعنی: خداوند چگونه ساکنان این شهر را بعد از آنکه مرده­اند زنده می­گرداند؟ و این سخن را از روی انکار ، تعجب و یا شکّ و تردید بر زبان نرانده است بلکه دوست داشته است خداوند زنده گرداندن آن شهر و ساکنانش را به صورت عینی به او نشان داد تا علم و یقینش به خداوند و زنده کردن مردگان حقیقتاً حاصل شود، «فأماته الله مائۀ عام ثمّ بعثه» (بَعَثه) یعنی: او را زنده گرداند، «قال کَم لبثتَ» در تفسیر چنین ذکر شده است : او ندایی را از آسمان شنید که (کَم لبثت؟) یعنی: چه مدت در خواب بوده­ای؟

و گفته شده: کسی که این سوال را از او پرسید یکی از پیامبران و یا فرشتگان بوده است؛ هم چنین گفته شده: کهن سالانی این سؤال را از او پرسیدند که شاهد مردن و زنده شدن وی بوده­اند، «قال لبثتُ یوماً أو بعض یوم» چرا که خداوند او را در آغاز روز میراند و بعد از گذشت صد سال در پایان روز زنده­اش گرداند، پس گفت: یک روز در خواب مانده­ام، ولی هنگامی که متوجه شد تا غروب خورشید زمان باقی است گفت: یا قسمتی از یک روز، پس فرمود: «بَل لبثت مائۀ عام» یعنی: بلکه صد سال در مکان خود درنگ کرده­ و باقی مانده­ای، «فانظر الی طعامک و شرابک لم یتسنّه» یعنی: گذشت این صد سال ، خوراکی و نوشیدنی تو را تغییر نداده است؛ و گفته است: فعل (لم یَتَسنّه) به صورت مفرد ذکر شده چرا که منظور ، عدم تغییر و فساد در جنس خوراکی و نوشیدنی بوده است؛ و گفته شده: منظور، عدم فساد نوشیدنی است چرا که به فعل نزدیک­تر است؛ و گفته شده: منظور فاسد نشدن عصاره میوه، انجیر و انگور بوده است، چرا که این سه خوراکی سریعتر از خوراکیهای دیگر تغییر کرده و فاسد می­شوند، و او پس از زنده شدن عصاره میوه را هم­چنان شیرین و انجیر و انگور را مانند هنگامی که تازه چیده می­شوند بدون تغییر یافت، «و انظرإلی حمارک» یعنی: به الاغ خویش بنگر که چگونه اعضایش از هم جدا شده و استخوان­هایش پوسیده شده است، سپس بنگر خداوند چگونه آن را زنده می­گرداند، و خداوند متعال این نمونه را بیان فرموده تا بر طولانی بودن مدّت مرگ الاغ او دلالت کند، «و لنجعلک آیۀ للناس» یعنی: تا تو را حجّت و نشانه­ای از رستاخیز برای مردمان قرار دهیم، «وانظرو إلی العظام کیف نُنشرها» با فعل (نُنشرها) یعنی: چگونه استخوانها را زنده می­گردانیم، و با فعل (نُنشز) یعنی: چگونه استخوانها را از روی زمین بر می­داریم و آنها را به جایگاهشان در جسد برمی­گردانیم و برخی از اسخوانها را با برخی دیگر ترکیب می­کنیم، «ثمّ نکسوها لحماً» یعنی: سپس آنها را با گوشت می­پوشانیم، و در مورد اینکه آیا منظور استخوانهای الاغ است یا استخوانهای خود آن شخص اختلاف نظر وجود دارد، گفته­اند: نخستین عضوی که خداوند از آن شخص زنده گرداند چشم او بود که در پوسته نازکی مانند پوسته درونی اطراف تخم­مرغ قرار داشت، پس شروع به نگریستن به استخوانهای فرسوده و پراکنده­ای کرد که به سوی او جمع می­شوند، هم چنین به گوشتی که

ص: 361

سخاریب إلی باب بیت المقدس بستمائة ألف رایة فدعا الله شعیا فبرأ الملک و مات جمع سخاریب و لم ینج منهم إلا خمسة نفر منهم سخاریب فهرب و أرسلوا خلفه من أخذه ثم أمر الله بإطلاقه لیخبر قومه بما نزل بهم فأطلقوه و ملک سخاریب بعد ذلک سبع سنین (1)و استخلف بختنصر ابن ابنه فلبث سبع عشرة سنة و هلک ملک بنی إسرائیل و مرج أمرهم و تنافسوا فی الملک و قتل بعضهم بعضا فقام شعیا فیهم خطیبا فوعظهم فهموا بقتله فهرب و دخل شجرة فقطعوا الشجرة بالمنشار فبعث الله إلیهم أرمیا من سبط هارون ثم خرج من بینهم لما رأی من أمرهم و دخل بختنصر و جنوده بیت المقدس و فعل ما فعل ثم رجع إلی بابل بسبایا بنی إسرائیل فکانت هذه الدفعة الأولی و قیل أیضا إن سبب ذلک کان قتل یحیی بن زکریا علیه السلام و إنه دم یحیی لم یزل یغلی حتی قتل بختنصر منهم سبعین ألفا أو اثنین و سبعین ألفا ثم سکن الدم و ذکر الجمیع أن یحیی بن زکریا علیه السلام هو المقتول فی الفساد الثانی قال مقاتل و کان بین الفساد الثانی و الأول مائتا سنة و عشر سنین و قیل إنما غزا بنی إسرائیل فی المرة الأولی بختنصر و المرة الثانیة ملوک فارس و الروم و ذلک حین قتلوا یحیی علیه السلام فقتلوا منهم مائة ألف و ثمانین ألفا و خرب بیت المقدس فلم یزل بعد ذلک خرابا حتی بناه عمر بن الخطاب فلم یدخله بعد ذلک رومی إلا خائفا و قیل إنما غزاهم فی المرة الأولی جالوت و فی الثانیة بختنصر انتهی. (2)و قال صاحب الکامل ما روی من أن بختنصر هو الذی خرب بیت المقدس و قتل بنی إسرائیل عند قتلهم یحیی بن زکریا علیه السلام باطل عند أهل السیر و التواریخ و أهل العلم بأمور الماضین و ذلک بأنهم مجمعون علی أن بختنصر غزا بنی إسرائیل عند قتل نبیهم شعیا فی عهد أرمیا و بین عهد أرمیا و قتل یحیی (3)أربعمائة سنة و إحدی و

ص: 354


1- فی المصدر: و هلک سنحاریب بعد ذلک بسبع سنین.
2- مجمع البیان 6: 329 و 400.
3- و هو علیه السلام قتل بعد میلاد المسیح علیه السلام بثلاثین سنة تقریبا.

درّندگان آن را خورده بودند و اکنون از اینجا و آنجا به سوی استخوانها گِرد می­آمد و به آنها می­چسبید، تا اینکه در نهایت خود و الاغش از جا برخاستند، «فلمّا تبیّن له» یعنی:

هنگامی که برای او آشکار گشت و یقین حاصل کرد؛ و گفته شده: او (عزیر) بازگشت در حالی که بخت نصر تورات را سوزانده بود، پس آن را از محفوظات قلبی خویش دوباره نگاشت، آن­گاه مردی از ایشان به او گفت: پدرم از پدربزرگم برای من نقل کرده که او تورات را در بوستانی پنهان کرده است پس اگر بوستان جدّم را به من نشان دهید تورات را برای شما خارج می­گردانم، و بعد از اینکه بوستان را به او نشان دادند تورات را خارج ساخت و آن را با توراتی که عزیر نگاشته بود مقایسه کردند و مشاهده کردند که حتی یک حرف اختلاف ندارند، پس گفتند: خداوند تورات را در قلب او قرار نداده است مگر اینکه او پسر خداوند باشد، بنابراین گفتند: «عزیر ابنُ الله» {عزیر پسر خداست}؛ پس (عزیر) گفت: «أعلم أنّ الله علی کل شیء قدیر» یعنی: آنچه را بر زبان آوردم از سر تردید و دودلی نبود؛ یا هنگامی که صحنه زنده شدن خود و الاغش را با چشم مشاهده کرد بر یقین و علمش افزوده شد، چرا که قبلاً با استدلال به این نتیجه رسیده بود که خداوند بر انجام هر کاری تواناست و اکنون این استدلال تبدیل به دانش ضروری و مشاهده­ای گردیده بود.(1)

روایت 2.

الخصال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: پادشاهانی که بر تمام زمین فرمانروایی کرده­اند چهار نفر بوده­اند: دو نفر از ایشان مؤمن بوده­اند: سلیمان پسر داوود و ذوالقرنین علیهماالسلام ، و دو نفر کافر: نمرود و بخت نصر.(2)

روایت 3.

الاحتجاج: هشام بن حکم در حدیث زندیق از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خداوند أرمیا را میراند، همان پیامبری که به ویرانی بیت المقدس و اطراف آن بعد از نبرد بخت نصر با ساکنانش نگاه کرد و گفت: خداوند چگونه این شهر و ساکنان آن را بعد از مردن­شان زنده می­گرداند؟ پس خداوند او را به مدّت صد سال میراند و سپس زنده­اش گرداند، و به اعضای خویش نگاه کرد که چگونه گِرد می­آیند و به هم می­چسبند و چگونه گوشت برآنها پوشیده می­شود، هم چنین به مفصل­ها و رگهایش نگاه کرد که چگونه وصل می­شوند و به هم می­پیوندند، و آن­گاه که راست بلند شد و ایستاد گفت: «أعلَمُ أنّ الله علی کل شیء قدیر».(3)

روایت 4.

أمالی الطوسی: امام صادق علیه السلام فرموده است: هرکس نگران و غمگین رزق و روزی­اش باشد گناهی به پایش نوشته می­شود، همانا دانیال در زمان پادشاهی زورگو و سرکش زندگی می­کرد، پس دانیال را گرفت و در چاهی انداخت و به همراه او حیواناتی وحشی و درّنده را نیز به چاه انداخت، ولی حیوانات به او نزدیک نمی­شدند

ص: 362


1- . مجمع البیان 2 : 370 و371
2- . الخصال 1 : 121 و122
3- . احتجاج الطبرسی : 188

ستون سنة عند الیهود و النصاری و یذکرون أن ذلک فی کتبهم و أسفارهم و یوافقهم المجوس فی مدة غزو بختنصر بنی إسرائیل إلی موت الإسکندر و یخالفهم فی مدة ما بین موت الإسکندر و مولد یحیی فیزعمون أن مدة ذلک إحدی و خمسون سنة انتهی. (1)

أقول: ستعرف أن أخبارنا أیضا مختلفة فی ذلک لأنه یظهر من خبر ابن عمارة و خبر ملاقاة داود دانیال و غیرهما کون بختنصر متصلا بزمان سلیمان علیه السلام و یظهر من خبر هارون بن خارجة و أبی بصیر و غیرهما کون خروج بختنصر بعد قتل یحیی علیه السلام و لا یبعد کون بختنصر معمرا (2)و کذا دانیال فیکونا قد أدرکا الوقتین معا و یمکن أن یکون إحداهما محمولة علی التقیة و الأخبار الدالة علی کون خروجه بعد قتل یحیی علیه السلام أقوی سندا و قد سبق بعضها فی قصة یحیی و الله یعلم.

ص: 355


1- الکامل 1: 104. قلت: ذکر ذلک أیضا الثعلبی فی العرائس ثمّ قال: و إنّما الصحیح فی ذلک ما ذکره محمّد بن إسحاق بن یسار قال: عمرت بنو إسرائیل بیت المقدس بعد ما عمرت الشام، و عاد إلیها ملکها بعد خراب بخت نصر ایاها و سبیهم منها، فجعلوا یحدثون الاحداث بعد مهلک عزیز علیه السلام، فبعث اللّه فیهم الأنبیاء، ففریقا یکذبون و فریقا یقتلون، حتی کان آخر من بعث إلیهم من انبیائهم زکریا و یحیی و عیسی علیهم السلام و کانوا من آل داود علیه السلام، فمات زکریا و قتل یحیی فلما رفع عیسی من بین ظهورهم و قتلوا یحیی علیه السلام بعث اللّه علیهم ملکا من ملوک بابل یقال له کردوس، فسار إلیهم بأهل بابل حتّی دخل علیهم الشام، فلما دخل علیهم أمر رئیسا من رءوس جنوده یقال له بنوا رازادان صاحب القتل، فقال له: إنی حلفت بإلههم لئن ظهرت و ظفرت علی أهل بیت المقدس لاقتلنهم حتّی تسیل دماؤهم فی وسط عسکری، فامره أن یقتلهم، ثمّ ان بنوارازادان دخل بیت المقدس فاقام فی البقعة التی کانوا یقربون فیها قربانهم فوجد فیها دما یغلی، فسألهم عنه فقالوا: هذا دم قربان قربناه فلم یقبل منا، فقال: ما صدقتمونی. الخبر اه ثمّ ذکر نحو ما تقدم فی قصة بخت نصر. و یظهر من المسعودیّ فی اثبات الوصیة أن الذی قتل الناس لقتلهم یحیی علیه السلام هو بخت نصر بن ملت نصر بن بخت نصر الأکبر، و بذلک یرتفع الاشکال بحذافیره.
2- و ربما یؤید ذلک ما ذکره الثعلبی فی العرائس من أن عمر بخت نصر کان أیّام مسخه نیفا و خمسمائة عام و خمسین یوما؛ فتامل.

و پادشاه نیز از چاه خارجش نمی­کرد، پس خداوند متعال به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود: غذا و خوراکی را برای دانیال ببر، پیامبر گفت: پروردگارا، دانیال کجاست؟ فرمود: از شهر که خارج می­شوی کفتاری به استقبالت می­آید، پی کفتار را بگیر تو را به سوی دانیال رهنمون می­شود؛ پس کفتار، پیامبر را بر سرآن چاه آورد و دانیال را در آن مشاهده کرد و غذا و خوراکی را برای او پایین فرستاد، آن­گاه دانیال گفت: سپاس خداوندی راست که ذکر گوینده­اش را فراموش نمی­کند، سپاس خداوندی راست که هر که به درگاهش دعا کند را ناامید نمی­گرداند، سپاس خداوندی راست که توّکل کننده بر او را کفایت می­کند، سپاس خداوندی راست که اعتماد کننده به او را به غیر خود وا نمی­گذارد، سپاس خداوندی راست که احسان و صبر را با رهایی و نجات یافتن پاداش می­دهد. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خداوند راضی نشد مگر اینکه رزق و روزی پرهیزگاران را از جایی برای ایشان بفرستد که خود گمان نمی­کنند و هم چنین خداوند امتناع ورزید از اینکه شهادت و گواهی برگزیدگان خویش در حکومت ستمگران را بپذیرد.(1)

قصص الأنبیاء: از امام صادق علیه السلام نظیر این روایت نقل شده است.(2)

روایت 5.

إکمال الدین : از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هنگامی که مرگ به استقبال سلیمان علیه السلام آمد، به اذن خداوند متعال آصف بن برخیا را به عنوان وصیّ خود انتخاب کرد، پس آصف پیوسته در میان بنی اسرائیل بود و پیروان سلیمان به او مراجعه می­کردند و نشانه­های دین خود را از او دریافت می­کردند، سپس خداوند عزّ و جلّ آصف را به مدّتی طولانی از دیدگان پنهان نمود ولی بعداً دوباره برایشان ظاهر گشت و تا زمانی که اراده خداوند ایجاب می­کرد در میان قومش باقی ماند، سپس با آنان خداحافظی کرد، پس به او گفتند: مکان دیدار ما کجاست؟ گفت: بر روی پل صراط؛ و تا زمانی که خداوند اراده کند از دیدگان آنها پنهان شد، با غیبت او بلایا و مصیبتها بر بنی اسرائیل شدّت گرفت و بخت نصر بر ایشان مسلّط گشت، پس شروع به کشتن هر یک از آنان که به او دست می­یافت کرد، و هر که را فرار می­کرد طلب می­کرد و ذریّه ایشان را به اسارت می­برد، از خاندان یهودا که به اسارت گرفته بود چهار نفر را برگزید و دانیال یکی از آنها بود، از میان فرزندان هارون نیز عزیر را انتخاب کرد و این در حالی بود که آنان در آن زمان کودکان صغیری بودند، پس در حالی که بنی اسرائیل در عذاب خوار کننده­ای بودند زیر دست بخت نصر باقی ماندند، و دانیال به مدّت نود سال در دست بخت نصر اسیر بود و هنگامی که به فضل و برتری او پی برد و شنید که بنی اسرائیل در انتظار خارج شدن او از زندان هستند و امیدوارند با ظهورش و به وسیله او گشایش و فرجی در اوضاع آنان حاصل شود،

ص: 363


1- . أمالی الطوسی : 188 و189
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عَمِلَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بِالْمَعَاصِی (1)وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَلِّطَ عَلَیْهِمْ مَنْ یُذِلُّهُمْ وَ یَقْتُلُهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی أَرْمِیَا یَا أَرْمِیَا مَا بَلَدٌ انْتَخَبْتُهُ مِنْ بَیْنِ الْبُلْدَانِ وَ غَرَسْتُ فِیهِ مِنْ کَرَائِمِ الشَّجَرِ فَأَخْلَفَ فَأَنْبَتَ خُرْنُوباً فَأَخْبَرَ أَرْمِیَا أَحْبَارَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالُوا لَهُ رَاجِعْ رَبَّکَ لِیُخْبِرَنَا مَا مَعْنَی هَذَا الْمَثَلِ فَصَامَ أَرْمِیَا سَبْعاً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا أَرْمِیَا أَمَّا الْبَلَدُ فَبَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ أَمَّا مَا أَنْبَتَ فِیهِ فَبَنُو إِسْرَائِیلَ الَّذِینَ أَسْکَنْتُهُمْ فِیهَا فَعَمِلُوا بِالْمَعَاصِی وَ غَیَّرُوا دِینِی وَ بَدَّلُوا نِعْمَتِی کُفْراً فَبِی حَلَفْتُ لَأَمْتَحِنَنَّهُمْ بِفِتْنَةٍ یَظَلُّ الْحَکِیمُ فِیهَا حَیْرَانَ (2)وَ لَأُسَلِّطَنَّ عَلَیْهِمْ شَرَّ عِبَادِی وِلَادَةً وَ شَرَّهُمْ طَعَاماً فَلْیَتَسَلَّطَنَّ عَلَیْهِمْ بِالْجَبْرِیَّةِ فَیَقْتُلُ مُقَاتِلِیهِمْ وَ یَسْبِی حَرِیمَهُمْ وَ یُخْرِبُ بَیْتَهُمُ الَّذِی یَعْتَزُّونَ بِهِ وَ یُلْقِی حَجَرَهُمُ الَّذِی یَفْتَخِرُونَ بِهِ عَلَی النَّاسِ فِی الْمَزَابِلِ مِائَةَ سَنَةٍ فَأَخْبَرَ أَرْمِیَا أَحْبَارَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالُوا لَهُ رَاجِعْ رَبَّکَ فَقُلْ لَهُ مَا ذَنْبُ الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الضُّعَفَاءِ فَصَامَ أَرْمِیَا سَبْعاً ثُمَّ أَکَلَ أَکْلَةً فَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ ثُمَّ صَامَ سَبْعاً وَ أَکَلَ أَکْلَةً وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ ثُمَّ صَامَ سَبْعاً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا أَرْمِیَا لَتَکُفَّنَّ عَنْ هَذَا أَوْ لَأَرُدَّنَّ وَجْهَکَ إِلَی قَفَاکَ قَالَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ لِأَنَّکُمْ رَأَیْتُمُ الْمُنْکَرَ فَلَمْ تُنْکِرُوهُ فَقَالَ أَرْمِیَا رَبِّ أَعْلِمْنِی مَنْ هُوَ حَتَّی آتِیَهُ وَ آخُذَ لِنَفْسِی وَ أَهْلِ بَیْتِی مِنْهُ أَمَاناً قَالَ ایتِ مَوْضِعَ کَذَا وَ کَذَا فَانْظُرْ إِلَی غُلَامٍ أَشَدُّهُمْ زَمَانَةً وَ أَخْبَثُهُمْ وِلَادَةً وَ أَضْعَفُهُمْ جِسْماً وَ أَشَرُّهُمْ غِذَاءً فَهُوَ ذَاکَ فَأَتَی أَرْمِیَا ذَلِکَ الْبَلَدَ فَإِذَا هُوَ بِغُلَامٍ فِی خَانٍ زَمِنٍ مُلْقًی عَلَی مَزْبَلَةٍ وَسْطَ الْخَانِ وَ إِذَا لَهُ أُمٌّ تُزَبِّی (3)بِالْکِسَرِ وَ تَفُتُّ الْکِسَرَ فِی الْقَصْعَةِ وَ تَحْلُبُ عَلَیْهِ خِنْزِیرَةً لَهَا ثُمَّ تُدْنِیهِ مِنْ ذَلِکَ الْغُلَامِ فَیَأْکُلُهُ فَقَالَ أَرْمِیَا إِنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا الَّذِی وَصَفَهُ اللَّهُ فَهُوَ هَذَا فَدَنَا مِنْهُ فَقَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ فَقَالَ بُخْتَنَصَّرُ فَعَرَفَ أَنَّهُ هُوَ فَعَالَجَهُ حَتَّی بَرِئَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ تَعْرِفُنِی

ص: 356


1- فی المصدر: المعاصی.
2- فی المصدر: یظل فیها الحکیم حیرانا.
3- فی المصدر و فی نسخة «تربی» و هو مصحف و صحیحه بالزای المعجمة یقال: زبی اللحم ای نثره فی الزبیة، و الزبیة: حفیرة یشتوی فیها و یخبز.

دستور داد که او را در چاه بزرگ و فراخی بیاندازند، و شیری را نیز با او در داخل چاه انداخت تا او را تکه تکه کند، ولی شیر به وی نزدیک نشد، هم چنین بخت نصر دستور داد تا به دانیال غذا داده نشود، پس خداوند متعال به وسیله پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل برای او خوراکی و نوشیدنی می­فرستاد، دانیال روزها را روزه می­گرفت و شب­ها را با خوراک و غذایی که برای او به داخل چاه انداخته می­شد افطار می­کرد، پس بلا و مصیبت بر پیروان دانیال و قوم او که منتظر ظهور و خروج او از زندان بودند شدّت گرفت، و بیشتر ایشان به خاطر طولانی شدن غیبت دانیال در دین­شان شکّ کردند، و آن­گاه که بلا و مصیبت بر دانیال و قومش به نهایت خود رسد ، بخت نصر در خواب دید که فرشتگان گروه گروه از آسمان به سوی زمین و چاهی که دانیال در آن قرار دارد فرود آمدند در حالی که بر او درود می­فرستادند و به فرج و گشایش مژده­اش می­دادند، هنگامی که صبح شد به خاطر عذاب و شکنجه­ای که در حق دانیال مرتکب شده بود از او عذرخواهی کرد، سپس نظارت بر امور سرزمین­های تحت فرمان خویش و قضاوت در بین مردم را به او سپرد. بنابراین کسی که از دیدگان بنی اسرائیل پنهان مانده بود آشکار گشت و سرهایشان را (از زیر بار ذلت) بلند کرد، و آنها در حالی که به حاصل شدن فرج و گشایش یقین داشتند بر گرد دانیال علیه السلام جمع شدند، ولی این وضعیت زیاد طول نکشید و دوره دانیال به سرآمد و وفات نمود، پس بعد از خود اداره امورات بنی اسرائیل را به عزیر تفویض کرد و ایشان برگِرد او جمع می­شدند و به او انس و الفت می­گرفتند و نشانه­ها و رهنمودهای دینشان را از او کسب می­کردند، آن­گاه خداوند پیکر عزیر را به مدت صد سال از دیدگان بنی اسرائیل پنهان نمود سپس او را زنده گرداند، و بعد از وفات او حجّت­ها پنهان شد و مصایب بر بنی اسرائیل شدت گرفت، تا اینکه یحیی علیه السلام ظهور کرد.(1)

می­گویم: حدیث به صورت کامل در باب داستان طالوت ذکر شده است.

روایت 6.

قصص الأنبیاء: به استناد شیخ صدوق از وهب بن منبّه روایت شده که گفت: بخت نصر از زمانی که به پادشاهی رسید در انتظار فساد و تباهی بنی اسرائیل بود و می­دانست که جز با ارتکاب معصیت از سوی ایشان امکان قدرت یافتن بر آنها را پیدا نخواهد کرد، پس جاسوس­ها پیوسته اخبار بنی اسرائیل را برای او می­آوردند تا اینکه احوال آنها تغییر کرد و گناهان و معاصی در بین­شان منتشر شد و پیامبران­شان را به قتل رساندند، و این مصداق فرموده خداوند متعال است که «و قضینا إلی بنی اسرائیل فی الکتاب لتفسدنّ فی الأرض مرّتین»{و در کتاب آسمانی به فرزندان بنی اسرائیل خبر دادیم که قطعاً دوبار در زمین فساد خواهید کرد} تا جائی که می­فرماید: «فإذا جاء وَعد أولاهما» {پس آن­گاه که وعده تحقق نخستین عذاب فرا رسید} منظور، هنگامی است که بخت نصر و سپاهیانش به سوی بنی اسرائیل آمدند و بر درگاه ایشان نازل شدند، و آن­گاه که بنی اسرائیل مصیبت­های حاصل از فرمانروایی بخت نصر را مشاهده کردند به خداوند پناه بردند و توبه نمودند و بر انجام اعمال خیر مواظبت کردند و سفیهان خویش را از انجام اعمال ناپسند باز داشتند و زشتی را انکار و نیکی را ظاهر ساختند، پس خداوند تسلّط و چیرگی بر بخت نصر را به بنی اسرائیل باز گرداند، و سپاهیان او بعد از فتح شهر، از ماندن در آنجا منصرف گشتند و سبب انصراف آنها این بود که تیری بر پیشانی اسب بخت نصر اصابت کرد، پس چموش و نافرمان گشت و اختیار از دست بخت نصر گرفت تا اینکه او را از دروازه شهر خارج کرد،

ص: 364


1- . إکمال الدین : 91، 94 و95

قَالَ لَا أَنْتَ رَجُلٌ صَالِحٌ قَالَ أَنَا أَرْمِیَا نَبِیُّ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَخْبَرَنِیَ اللَّهُ أَنَّهُ سَیُسَلِّطُکَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَتَقْتُلُ رِجَالَهُمْ وَ تَفْعَلُ بِهِمْ کَذَا وَ کَذَا (1)قَالَ فَتَاهَ فِی نَفْسِی (2)فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ ثُمَّ قَالَ أَرْمِیَا اکْتُبْ لِی کِتَاباً بِأَمَانٍ مِنْکَ فَکَتَبَ لَهُ کِتَاباً وَ کَانَ یَخْرُجُ فِی الْجَبَلِ وَ یَحْتَطِبُ وَ یُدْخِلُهُ الْمَدِینَةَ وَ یَبِیعُهُ فَدَعَا إِلَی حَرْبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3)وَ کَانَ مَسْکَنُهُمْ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ بُخْتَنَصَّرُ فِیمَنْ أَجَابَهُ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ قَدِ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَشَرٌ کَثِیرٌ فَلَمَّا بَلَغَ أَرْمِیَا إِقْبَالُهُ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ اسْتَقْبَلَهُ عَلَی حِمَارٍ لَهُ وَ مَعَهُ الْأَمَانُ الَّذِی کَتَبَهُ لَهُ بُخْتَنَصَّرُ فَلَمْ یَصِلْ إِلَیْهِ أَرْمِیَا مِنْ کَثْرَةِ جُنُودِهِ وَ أَصْحَابِهِ فَصَیَّرَ الْأَمَانَ عَلَی قَصَبَةٍ أَوْ خَشَبَةٍ وَ رَفَعَهَا فَقَالَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا أَرْمِیَا النَّبِیُّ الَّذِی بَشَّرْتُکَ بِأَنَّکَ سَیُسَلِّطُکَ اللَّهُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ (4)وَ هَذَا أَمَانُکَ لِی قَالَ أَمَّا أَنْتَ فَقَدْ آمَنْتُکَ وَ أَمَّا أَهْلُ بَیْتِکَ فَإِنِّی أَرْمِی مِنْ هَاهُنَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَإِنْ وَصَلَتْ رَمْیَتِی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَلَا أَمَانَ لَهُمْ عِنْدِی وَ إِنْ لَمْ تَصِلْ فَهُمْ آمِنُونَ وَ انْتَزَعَ قَوْسَهُ وَ رَمَی نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَحَمَلَتِ الرِّیحُ النُّشَّابَةَ حَتَّی عَلَّقَتْهَا فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَقَالَ لَا أَمَانَ لَهُمْ عِنْدِی فَلَمَّا وَافَی نَظَرَ إِلَی جَبَلٍ مِنْ تُرَابٍ وَسْطَ الْمَدِینَةِ وَ إِذَا دَمٌ یَغْلِی وَسْطَهُ کُلَّمَا أُلْقِیَ عَلَیْهِ التُّرَابُ خَرَجَ وَ هُوَ یَغْلِی فَقَالَ مَا هَذَا فَقَالُوا هَذَا نَبِیٌّ کَانَ لِلَّهِ فَقَتَلَهُ مُلُوکُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ دَمُهُ یَغْلِی وَ کُلَّمَا أَلْقَیْنَا عَلَیْهِ التُّرَابَ خَرَجَ یَغْلِی فَقَالَ بُخْتَنَصَّرُ لَأَقْتُلَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَبَداً حَتَّی یَسْکُنَ هَذَا الدَّمُ وَ کَانَ ذَلِکَ الدَّمُ دَمَ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ کَانَ فِی زَمَانِهِ مَلِکٌ جَبَّارٌ یَزْنِی بِنَسَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ یَمُرُّ بِیَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَحْیَی اتَّقِ اللَّهَ أَیُّهَا الْمَلِکُ لَا یَحِلُّ لَکَ هَذَا فَقَالَتْ لَهُ مَرْأَةٌ (5)مِنَ اللَّوَاتِی کَانَ یَزْنِی بِهِنَّ حِینَ سَکِرَ أَیُّهَا الْمَلِکُ اقْتُلْ یَحْیَی فَأَمَرَ أَنْ یُؤْتَی بِرَأْسِهِ فَأَتَوْا بِرَأْسِ یَحْیَی علیه السلام فِی الطَّسْتِ وَ کَانَ الرَّأْسُ یُکَلِّمُهُ

ص: 357


1- فی نسخة: و تفعل بهم و تفعل کذا و کذا. و فی المصدر: و تفعل بهم ما تفعل قال اه.
2- فی نسخة: و تاه الغلام فی نفسه.
3- فی المصدر: فدعا إلی حرب بنی إسرائیل فأجابوه.
4- فی نسخة: بشرتک بانک متسلط علی بنی إسرائیل.
5- فی نسخة: فقالت له المرأة اه.

سپس بنی اسرائیل تغییر کرده و دگرگون شدند و پیوسته چنان بودند تا بخت نصر دوباره بر ایشان چیره شد، و این مصداق فرموده خداوند متعال است: «فإذا جاء وعد الآخرۀ لیسوءوا وجوهکم»، پس أرمیا علیه السلام به بنی اسرائیل خبر داد که بخت نصر آماده می­شود تا به سوی شما حرکت کند، و خداوند بر شما خشم و غضب گرفته است، و از شما می­خواهد که به خاطر نیکی و صالح بودن پدرانتان توبه کنید و می­فرماید: آیا کسی را یافته­اید که مرا نافرمانی کند و به سبب نافرمانی من سعادتمند شود؟ یا آیا کسی را شناخته­­اید که مرا اطاعت کند و به سبب اطاعت از من بدبخت گردد؟ امّا کاهنان و راهبان شما بندگان مرا به بردگی گرفته­اند و با غیر کتاب من در میان ایشان حکم می­کنند تا اینکه باعث شوند بندگانم ذکر و یاد مرا فراموش کنند، پادشاهان و امرای شما با نعمت من مغرور و یاغی گشته­اند و زندگی دنیا آنها را فریفته است، کسانی از شما که به خواندن و مطالعه تورات مشغول هستند و هم­چنین فقیهان و دانشمندان شما گوش به فرمان پادشاهان هستند و به آنان بر سر بدعت­ها بیعت می­دهند و از آنها در راه معصیت و نافرمانی من اطاعت می­کنند، فرزندان شما با غرق شوندگان در لهو و سرگرمی غرق می­شوند، و در همه این احوال من لباس عافیت بر ایشان پوشاندم، پس حقیقتاً که عزّت و سربلندی آنها را به ذلّت و سرافکندگی و امنیت و آرامش­شان را به بیم و ترس تغییر خواهم داد، اگر مرا بخوانند اجابت­شان نمی­گویم و اگر گریه کنند به آنان رحم نخواهم کرد.

هنگامی که پیامبرشان این سخنان را به آنها رساند او را تکذیب کرده و گفتند: چه دروغ بزرگی به خداوند نسبت دادی! گمان می­کنی خداوند عبادت­گاههایش را از عبادت خویش تعطیل می­کند؛ پس او را به قید و بند کشیده و زندانی کردند، آن­گاه بخت نصر از راه رسید و هفت ماه آنها را محاصره کرد تا جائی که مجبور شدند مدفوع خود را بخورند و ادرارشان را بنوشند، سپس مانند زورگویان بر ایشان سخت گرفت و با خشونت تمام آنان را با کشتن، به دار آویختن ، سوزاندن، زدن بینی، قطع زبان­ها و کشیدن دندان­ها و توقیف و حبس زنان مجازات کرد، پس به او گفته شد: ایشان دوست و همراهی دارند که از آنچه بدان گرفتار شده­اند برحذرشان می­داشت، پس به او تهمت زدند و زندانی­اش کردند؛ آن­گاه بخت نصر فرمان داد و أرمیا از زندان خارج گردانده شد، پس از او پرسید: آیا تو اینان را بر حذر می­داشتی؟ أرمیا گفت: بله، بخت نصر پرسید: از کجا و چگونه از این مسأله آگاه گشتی؟ أرمیا گفت: خداوند مرا به سوی بنی اسرائیل فرستاده است، بخت نصر گفت: و آنان تو را تکذیب کرده و مورد ضرب و شتم قرار دادند؟ أرمیا گفت: بله، بخت نصر گفت: بد قومی هستند قومی که پیامبرشان را مورد ضرب و جرح قرار داده و رسالت پروردگارشان را تکذیب کرده­اند، پس آیا این امکان برای تو وجود دارد که به من ملحق شوی تا گرامی­ات بدارم، و اگر دوست داشته باشی که در سرزمین خویش بمانی تو را امان می­دهم؟ أرمیا علیه السلام گفت: به راستی که من پیوسته در امان خداوند هستم و از آن خارج نشده­ام، و اگر بنی اسرائیل از امان او خارج نمی­شدند از تو نمی­ترسیدند، آن­گاه أرمیا در مکان خویش در سرزمین أیلیا (اسم شهر بیت المقدس) اقامت گزید و این در حالی بود که شهر در آن هنگام تبدیل به خرابه­ای شده و برخی از قسمت­های آن ویران شده بود، و هنگامی که افراد باقی مانده از بنی اسرائیل درباره او شنیدند اطرافش گِرد آمدند و گفتند: ما پی بردیم که تو پیامبرمان هستی پس ما را نصیحت و راهنمایی کن؛ و أرمیا به آنان امر کرد که با او برخیزند، پس گفتند: به سوی فرمانروای سرزمین مصر می­رویم تا به او پناه برده و امان بخواهیم و أرمیا را ترک کردند، فرمانروای مصر به ایشان گفت: شما در پناه من هستید؛

ص: 365

وَ یَقُولُ لَهُ یَا هَذَا اتَّقِ اللَّهَ لَا یَحِلُّ لَکَ هَذَا ثُمَّ غَلَی الدَّمُ فِی الطَّسْتِ حَتَّی فَاضَ إِلَی الْأَرْضِ فَخَرَجَ یَغْلِی وَ لَا یَسْکُنُ وَ کَانَ بَیْنَ قَتْلِ یَحْیَی وَ خُرُوجِ بُخْتَنَصَّرَ مِائَةُ سَنَةٍ وَ لَمْ یَزَلْ بُخْتَنَصَّرُ یَقْتُلُهُمْ وَ کَانَ یَدْخُلُ قَرْیَةً قَرْیَةً فَیَقْتُلُ الرِّجَالَ وَ النِّسَاءَ وَ الصِّبْیَانَ وَ کُلَّ حَیَوَانٍ وَ الدَّمُ یَغْلِی حَتَّی أَفْنَی مَنْ ثَمَّ (1)فَقَالَ بَقِیَ أَحَدٌ فِی هَذِهِ الْبِلَادِ قَالُوا عَجُوزٌ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا فَبَعَثَ إِلَیْهَا فَضَرَبَ عُنُقَهَا عَلَی الدَّمِ فَسَکَنَ وَ کَانَتْ آخِرَ مَنْ بَقِیَ ثُمَّ أَتَی بَابِلَ فَبَنَی بِهَا مَدِینَةً وَ أَقَامَ وَ حَفَرَ بِئْراً فَأَلْقَی فِیهَا دَانِیَالَ وَ أَلْقَی مَعَهُ اللَّبْوَةَ فَجَعَلَتِ اللَّبْوَةُ تَأْکُلُ طِینَ الْبِئْرِ وَ یَشْرَبُ دَانِیَالُ لَبَنَهَا فَلَبِثَ بِذَلِکَ زَمَاناً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی النَّبِیِّ الَّذِی کَانَ بِبَیْتِ الْمَقْدِسِ أَنِ اذْهَبْ بِهَذَا الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ إِلَی دَانِیَالَ وَ أَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ قَالَ وَ أَیْنَ دَانِیَالُ یَا رَبِّ (2)فَقَالَ فِی بِئْرِ بَابِلَ (3)فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَأَتَاهُ فَأَطْلَعَ فِی الْبِئْرِ فَقَالَ یَا دَانِیَالُ قَالَ لَبَّیْکَ صَوْتٌ غَرِیبٌ قَالَ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِؤُکَ السَّلَامَ وَ قَدْ بَعَثَ إِلَیْکَ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ فَدَلَّاهُ إِلَیْهِ (4)قَالَ فَقَالَ دَانِیَالُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَنْسَی مَنْ ذَکَرَهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُخَیِّبُ مَنْ دَعَاهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفَاهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنْ وَثِقَ بِهِ لَمْ یَکِلْهُ إِلَی غَیْرِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَجْزِی بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَجْزِی بِالصَّبْرِ نَجَاةً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَکْشِفُ ضُرَّنَا عِنْدَ کُرْبَتِنَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هُوَ ثِقَتُنَا حِینَ یَنْقَطِعُ الْحِیَلُ مِنَّا (5)وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هُوَ رَجَاؤُنَا حِینَ سَاءَ ظَنُّنَا بِأَعْمَالِنَا قَالَ فَأُرِیَ بُخْتَنَصَّرُ فِی نَوْمِهِ کَأَنَّ رَأْسَهُ مِنْ حَدِیدٍ وَ رِجْلَیْهِ مِنْ نُحَاسٍ وَ صَدْرَهُ مِنْ ذَهَبٍ قَالَ فَدَعَا الْمُنَجِّمِینَ فَقَالَ لَهُمْ مَا رَأَیْتُ فَقَالُوا مَا نَدْرِی وَ لَکِنْ قُصَّ عَلَیْنَا مَا

ص: 358


1- فی نسخة و فی المصدر: حتی أفناهم من ثمّ.
2- فی نسخة: و أین هو یا رب.
3- فی المصدر: فی بئر ببابل.
4- دلا الدلو: أرسلها فی البئر. دلاه بالحبل من السطح: أرسله فتدلی.
5- فی المصدر: حین تنقطع الحیل منا.

هنگامی که بخت نصر این مسأله را شنید پیامی به سوی پادشاه مصر فرستاد که: آنان را در حالی که به غلّ و زنجیر کشیده شده­اند به سوی من بفرست در غیر این صورت به تو فرمان جنگ می­دهم.

هنگامی که أرمیا علیه السلام این سخن را شنید ، احساس ترحّم نسبت به بنی اسرائیل وجودش را فرا گرفت و به سوی ایشان شتافت تا نجات­شان بخشد، پس بر آنها وارد شد و گفت: به راستی که خداوند عزّ و جلّ به من وحی فرمود که بخت نصر را بر این پادشاه چیره می­سازد، و نشانه این امر آن است که خداوند متعال جایگاه بخت نصر که بعداز غلبه بر مصر برآن می­نشیند را به من نمایانده است، سپس چهار سنگ را در ناحیه­ای از زمین دفن کرد، آن­گاه بخت نصر به سوی بنی اسرائیل آمد و برآنان پیروز شد و به اسارت­شان گرفت، و هنگامی که خواست غنایم جنگی را تقسیم کند و اسیران را به قتل برساند و برخی از آنان را آزاد سازد و أرمیا نیز از جمله آزاد شوندگان بود، پس بخت نصر به او گفت: تو را پس از آنکه گرامی­ات داشتم در زمره دشمنانم می­بینم؟ أرمیا علیه السلام گفت: من برای بیم دادن و ترساندن نزد ایشان آمدم و خبر ظهور تو را به اطّلاع آنان رساندم، و در حالی که تو در سرزمین بابل بودی نشانه­ای را برای آنان در زیر تختت قرار دادم، تخت خویش را بلند کن پس در زیر هر پایه از پایه­های آن، سنگی را با دست خودم دفن نمودم حال آنکه ایشان می­نگریستند؛ هنگامی که بخت نصر تخت خود را بلند کرد به درستی گفته­های أرمیا پی برد و به او گفت: به خاطر اینکه تو را تکذیب کرده و سخنانت را تصدیق نکردند آنان را به قتل می­رسانم، پس به قتلشان رساند و به سرزمین بابل بازگشت، سپس أرمیا مدّتی را در مصر اقامت گزید پس خداوند متعال به او وحی فرمود: به سرزمین أیلیا (شهر بیت المقدس) بپیوند، بنابراین به راه افتاد تا اینکه بیت المقدس بر او پدیدار گشت و ویرانی بزرگی را مشاهده کرد پس گفت: «أنّی یُحیی هذه الله» {خداوند چگونه این شهر را زنده و آباد می­گرداند؟} آن­گاه در سویی فرود آمد و مکان خواب و استراحتی برگزید، سپس خداوند روح او را گرفت و به مدّت صد سال مکانش را بر جمیع مخلوقات پنهان داشت، و خداوند وعده داده بود که فرمانروایی و آبادانی را به إیلیا (بیت المقدس) بازمی­گرداند، پس هنگامی که هفتادسال گذشت اجازه داد که بازسازی و آباد شود، بنابراین پادشاهی از پادشاهان فارس به اسم کوشک را فرستاد و به او فرمود: خداوند به تو فرمان می­دهد که نیروها و مردان خویش را بسیج گردانی و بر سرزمین إیلیا فرود آیی و آنجا را آباد سازی،

پادشاه فارس به منظور تحقق یافتن این هدف سی­ هزار قهرمان (وکیل یا امین دخل و خرج) را فراخواند و به هریک از آنان هزار نیروی فعال و کارگزار و تمام ابزارها و مخارج لازم را پرداخت نمود، بنابراین پادشاه این افراد را به سوی سرزمین إیلیا به راه انداخت و هنگامی که آباد سازی آنجا پس از گذشت سی سال به پایان رسید به استخوان­های أرمیا فرمان داده شد که زنده گردند، پس آن­گونه که خداوند متعال در کتابش ذکر فرموده أرمیا زنده شد و از جایش برخاست.(1)

توضیح

ثابَرَ: مواظبت کرد.

ص: 366


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

رَأَیْتَ فِی الْمَنَامِ فَقَالَ وَ أَنَا أُجْرِی عَلَیْکُمُ الْأَرْزَاقَ مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا وَ لَا تَدْرُونَ مَا رَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ فَأَمَرَ بِهِمْ فَقُتِلُوا قَالَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ إِنْ کَانَ عِنْدَ أَحَدٍ شَیْ ءٌ فَعِنْدَ صَاحِبِ الْجُبِّ فَإِنَّ اللَّبْوَةَ لَمْ تَتَعَرَّضْ لَهُ وَ هِیَ تَأْکُلُ الطِّینَ وَ تُرْضِعُهُ فَبَعَثَ إِلَی دَانِیَالَ فَقَالَ مَا رَأَیْتُ فِی الْمَنَامِ فَقَالَ رَأَیْتَ کَأَنَّ رَأْسَکَ مِنْ حَدِیدٍ وَ رِجْلَیْکَ مِنْ نُحَاسٍ وَ صَدْرَکَ مِنْ ذَهَبٍ (1)قَالَ هَکَذَا رَأَیْتُ فَمَا ذَاکَ قَالَ قَدْ ذَهَبَ مُلْکُکَ وَ أَنْتَ مَقْتُولٌ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ یَقْتُلُکَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ فَارِسَ قَالَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ عَلَیَّ لَسَبْعَ مَدَائِنَ عَلَی بَابِ کُلِّ مَدِینَةٍ حَرَسٌ وَ مَا رَضِیتُ بِذَلِکَ حَتَّی وَضَعْتُ بَطَّةً مِنْ نُحَاسٍ عَلَی بَابِ کُلِّ مَدِینَةٍ لَا یَدْخُلُ غَرِیبٌ إِلَّا صَاحَتْ عَلَیْهِ حَتَّی یُؤْخَذَ قَالَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْأَمْرَ کَمَا قُلْتُ لَکَ قَالَ فَبَثَّ الْخَیْلَ وَ قَالَ لَا تَلْقَوْنَ أَحَداً مِنَ الْخَلْقِ إِلَّا قَتَلْتُمُوهُ کَائِناً مَنْ کَانَ وَ کَانَ دَانِیَالُ جَالِساً عِنْدَهُ وَ قَالَ لَا تُفَارِقُنِی هَذِهِ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامَ فَإِنْ مَضَتْ قَتَلْتُکَ (2)فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مُمْسِیاً أَخَذَهُ الْغَمُّ فَخَرَجَ فَتَلَقَّاهُ غُلَامٌ کَانَ اتَّخَذَهُ ابْناً لَهُ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ (3)وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ سَیْفَهُ وَ قَالَ لَهُ یَا غُلَامُ لَا تَلْقَی أَحَداً مِنَ الْخَلْقِ إِلَّا وَ قَتَلْتَهُ وَ إِنْ لَقِیتَنِی أَنَا فَاقْتُلْنِی فَأَخَذَ الْغُلَامُ سَیْفَهُ فَضَرَبَ بِهِ بُخْتَنَصَّرَ ضَرْبَةً فَقَتَلَهُ فَخَرَجَ أَرْمِیَا عَلَی حِمَارِهِ وَ مَعَهُ تِینٌ (4)قَدْ تَزَوَّدَهُ وَ شَیْ ءٌ مِنْ عَصِیرٍ فَنَظَرَ إِلَی سِبَاعِ الْبَرِّ وَ سِبَاعِ الْبَحْرِ وَ سِبَاعِ الْجَوِّ تَأْکُلُ تِلْکَ الْجِیَفَ (5)فَفَکَّرَ فِی نَفْسِهِ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ أَنَّی یُحْیِی هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ قَدْ أَکَلَتْهُمُ السِّبَاعُ (6)فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مَکَانَهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْ

ص: 359


1- فی نسخة: رأیت کان رأسک من کذا، و رجلیک من کذا، و صدرک من کذا.
2- فی المصدر: فان مضت هذه الثلاثة الأیّام و أنا سالم قتلتک.
3- فی نسخة: کان اتخذه ابنا یخدمه من أهل فارس، و فی أخری کان اتخذه ولدا و کان من أهل فارس. و فی المصدر: کان یخدم ابنا له من أهل فارس.
4- فی المصدر: و معه قین. القین: العبد. و المعنی: کان معه عبد حمله لیستعین به. و الظاهر أنه مصحف و الصحیح ما فی المتن.
5- فی المصدر: تأکل الجیف.
6- فی نسخة: أنی یحیی اللّه هؤلاء و قد أکلتهم السباع.

روایت 7.

قصص الأنبیاء: به إسناد شیخ صدوق از وهب بن منبّه روایت شده است: هنگامی که بخت نصر اسیران و دربندان بنی اسرائیل که دانیال و عزیز علیهما السلام نیز در میان ایشان بودند را به همراه خود برد و وارد سرزمین بابل شد، آنها را به بردگی گرفت و هفت سال بر این وضعیت باقی ماند. پس او خواب (کابوس) سخت و هولناکی دید که بر اثر آن ترس تمام وجودش را گرفت و از قضا خواب خود را فراموش کرد. قومش را گِرد آورد و گفت: تا سه روز تعبیر خواب فراموش شده­ام را به من اطّلاع می­دهید در غیر این صورت شما را به صلیب می­کشم. خبر خواب دیدن بخت نصر به دانیال نبی در زندان رسید، پس به همراه خود در زندان گفت: به راستی که تو هم صحبت خوبی برای من بودی ، آیا امکان دارد به پادشاه خبر دهی که من از علم خواب و تعبیر آن آگاه هستم؟ آن­گاه همراه دانیال از زندان آزاد شد و سفارش او را برای بخت نصر بازگو کرد، پس پادشاه دانیال را فراخواند و رسم دربار بر این بود که تمام کسانی که در مقابل پادشاه قرار می­گرفتند برای او سجده می­گزاردند، هنگامی که خم نشدن دانیال طول کشید و او برای پادشاه سجده نگزارد به نگهبان گفت: خارج شوید و او را رها سازید؛ پس نگهبانان خارج شدند و پادشاه گفت: ای دانیال، چه چیز تو را از سجده گزاردن برای من بازداشت؟ دانیال پاسخ داد: همانا من پروردگاری دارم که این علم را به شرطی به من بخشیده که برای غیر او سجده نگزارم، و اگر برای تو سجده بگزارم علم را از من خواهد گرفت؛ بنابراین از (علم) من در مورد تعبیر خواب سودمند نخواهی شد، به این دلیل است که از کرنش کردن در مقابل تو سر باز زدم، بخت نصر گفت: به عهدی که به خدای خویش دادی وفا نمودی، پس از مجازات من نیز درامان می­مانی، آیا در مورد این خواب هیچ اطّلاعی داری؟ دانیال گفت: بله، بت بزرگی را مشاهده کردی که پاهایش در زمین و سرش در آسمان بود، قسمت بالایی آن از جنس طلا، وسطش از جنس نقره، قسمت تحتانی­اش از مس ، ساق­هایش از آهن و پاهایش از جنس سفّال بود، در حالی که تو به آن بت نگاه می­کردی و زیبایی، بزرگی ، ساخت محکم و مواد به کار رفته در آن شگفت زده­ات کرده بود فرشته­ای از آسمان با سنگ او را هدف قرار داد، پس سنگ به سرش برخورد کرد و آن بت بزرگ را شکست و تبدیل به پودر کرد، بنابراین طلا، نقره، مس، آهن و سفّال به کار رفته در آن به هم درآمیختند تا جائی که گمان کردی اگر جنّ وانس باهم جمع شوند نمی­توانند برخی قسمت­های آن را از برخی دیگر جدا ساخته و تشخیص دهند، و اگر باد ملایمی بوزد به خاطر شدّت پودر شدنش آن را پراکنده می­سازد. سپس به سنگی که بت با آن زده شد نگاه کردی که بزرگ و گسترده می­شد تا جائی که تمام زمین را فرا گرفت، پس وضعیت به صورتی درآمد که چیزی غیر از آسمان و سنگ را مشاهده نمی­کردی. بخت نصر گفت، این همان خوابی بود که من دیدم، اکنون تعبیر آن چیست؟ دانیال علیه السلام گفت: بتی که تو مشاهده کردی امّتهایی هستند که در آغاز ، میانه و پایان عمر دنیا ظهور کرده و می­کنند، امّا طلا همین زمان و امّتی است که تو در آن و بین آنها زندگی می­کنی و فرمانروایش هستی، و نقره (زمان و امّت) فرزندت می­باشد که پس از تو خواهد آمد، و منظور از مس امّت روم و منظور از آهن امّت فارس می­باشد، ولی منظور از سفّال دو امّتی هستند که دو زن بر آنها فرمانروایی می­کنند: یکی در شرق یمن و دیگری در غرب سرزمین شام، امّا سنگی که بت با آن زده شد دینی است که خداوند این امت را با آن در آخر زمان مورد تفقد قرار می دهد،

ص: 367

کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ أَیْ أَحْیَاهُ فَلَمَّا رَحِمَ اللَّهُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَهْلَکَ بُخْتَنَصَّرَ رَدَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی الدُّنْیَا وَ کَانَ عُزَیْرٌ لَمَّا سَلَّطَ اللَّهُ بُخْتَنَصَّرَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ هَرَبَ وَ دَخَلَ فِی عَیْنٍ وَ غَابَ فِیهَا وَ بَقِیَ أَرْمِیَا مَیِّتاً مِائَةَ سَنَةٍ ثُمَّ أَحْیَاهُ اللَّهُ فَأَوَّلُ مَا أَحْیَا مِنْهُ عَیْنَیْهِ (1)فِی مِثْلِ غِرْقِئِ الْبَیْضِ فَنَظَرَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً ثُمَّ نَظَرَ إِلَی الشَّمْسِ وَ قَدِ ارْتَفَعَتْ فَقَالَ أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ أَیْ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَی الْعِظَامِ الْبَالِیَةِ الْمُنْفَطِرَةِ تَجْتَمِعُ إِلَیْهِ وَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی قَدْ أَکَلَتْهُ السِّبَاعُ یَتَأَلَّفُ إِلَی الْعِظَامِ مِنْ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا وَ یَلْتَزِقُ بِهَا حَتَّی قَامَ وَ قَامَ حِمَارُهُ فَقَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (2).

بیان

قوله فأخلف أی فسد من قولهم أخلف الطعام إذا تغیر طعمه و رائحته و أخلف فلان أی فسد أو لم یأت بما هو عادته من قولهم أخلف الوعد أو من قولهم أخلفت النجوم أمحلت فلم یکن فیها مطر و یحتمل أن یکون المراد تغیر أهل القریة و فسادهم و الکسر کعنب جمع الکسرة أی الخبز المتکسر الیابس قوله فتاه أی تکبر أو تحیر و النشاب النبل و اللبوة الأنثی من الأسد.

قوله و کان عزیر هذا إنکار لما ذکره الأکثر من أن القائل کان عزیرا و الغرقئ کزبرج القشرة الملتزقة ببیاض البیض أو البیاض الذی یؤکل.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ و هو عزیر عن قتادة و عکرمة و السدی و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل هو أرمیا عن وهب و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام (3)و قیل هو الخضر (4)عن ابن إسحاق و القریة التی

ص: 360


1- فی المصدر: عیناه، و هو الصحیح.
2- تفسیر القمّیّ: 77- 80.
3- و عن أبی عبد اللّه علیه السلام کما سیأتی فی الاخبار.
4- ذکر الثعلبی أن أرمیا هو الخضر.

پس پیامبری ناخوانده از قوم عرب را مبعوث می­گرداند و امّت­ها و ادیان را برای او ذلیل و زیردست قرار می­دهد، آن­گونه که سنگ را مشاهده کردی که چگونه بر روی زمین ظهور کرد و در آن انتشار و گسترش یافت.

پس بخت نصر گفت: هیچ یک از کسانی که نزد من هستند قدرتی بزرگتر از قدرت تو ندارند و من می­خواهم تو را پاداش دهم، اگر دوست بداری تو را به سرزمین خودت باز می­گردانم و آنجا را برایت آباد می­سازم، و اگر دوست داشته باشی که با من بمانی گرامی­ات خواهم داشت؟ دانیال علیه السلام گفت: امّا سرزمین من جایی است که مدّتها پیش خداوند خرابی و ویرانی را بر آن حاکم فرموده است، پس اقامت با تو برای من مطمئن­تر است، بنابراین بخت نصر فرزندان، خاندان و خدمت­کارانش را گِرد آورد و به آنان گفت: این مرد حکیمی است که خداوند به وسیله او بلا و مصیبتی را که شما از برطرف نمودن آن عاجز بودید از من زدود، پس من اداره امور خویش و شما را به او می­سپارم؛ ای فرزندانم، از علم و دانش او استفاده کنید و اگر فرستادگانی از سوی من و دانیال به سوی شما آمدند، پیش از من به دانیال پاسخ دهید که هیچ کاری بدون او انجام نمی­پذیرد؛ هنگامی که قوم بخت نصر این اوضاع را مشاهده کردند به دانیال حسادت ورزیدند، سپس در اطراف بخت نصر گرد آمدند و گفتند: فرمانروایی تمام زمین از آن ِ قوم تو بوده است و اکنون دشمن ما گمان می­کند که تو عقلت را از دست داده­ای ، بخت نصر گفت: من برای اصلاح امور شما از این شخصِ بنی اسرائیلی کمک و یاری می­طلبم چرا که پروردگارش او را از این امر آگاه می­گرادند؛ آنان گفتند: ما کسی را به خداوندی بر می­گزینیم که تو را از آنچه اندوهگین و بی قرار می­سازد کفایت می­کند و از دانیال بی­نیازت می­گرداند، بخت­نصر گفت: شما با خدای خویش همراه گردید، پس بت بزرگی ساختند و روزی را به عنوان عید برای او قرار دادند و برایش قربانی ذبح کردند، هم چنین آتش بزرگی مانند آتش نمرود را برافروختند و مردم را به سجده گزاری برای آن بت دعوت نمودند و هرکه سجده نمی­گزارد در آتش افکنده می­شد.

چهار نفر از جوانان بنی اسرائیل دانیال علیه السلام را همراهی کردند: یوشال، یوحین، عیصوا و مریوس، ایشان مخلص و یکتاپرست بودند و از قضا دعوت شدند تا برای بت سجده بگزارند، بنابراین گفتند: این بت، خدا و اله نیست بلکه مجسمه چوبی ناشنوایی است که انسان­ها ساخته­اند ، پس اگر می­خواستید برای کسی که آن را آفریده سجده کنیم، سجده می­کردیم. بنابراین دست­هایشان را بستند و آنها را در آتش انداختند، و هنگامی که صبح بر آنان دمید بخت نصر از بلندای قصری به سراغشان آمد و به آنها نگاه کرد، پس نفر پنجمی نیز همراه آن چهار جوان بود و هم چنین آتش تبدیل به یخ شده بود، بخت نصر احساس ترس کرد و دانیال علیه السلام را فراخواند و از او درباره ایشان سؤال پرسید، دانیال در پاسخ گفت: امّا آن چهار جوان، متدیّن به دین من هستند و خدای مرا پرستش می­کنند و به همین خاطر به فریادشان رسیده و آنها را پناه داده است، نفر پنجم نیز دریای سرما (فرشته سرما) است که خداوند عزّ و جلّ او را برای نصرت ایشان فرستاده است ، آن­گاه بخت نصر فرمان داد و آن جوانان از اتش (یخ زده) خارج شدند پس به آنان گفت: شب را چگونه به صبح رساندید؟ گفتند:

ص: 368

مر علیها هی بیت المقدس لما خربه بختنصر عن وهب و قتادة و الربیع و عکرمة و قیل هی الأرض المقدسة عن الضحاک و قیل هی القریة التی خرج منها الألوف حذر الموت عن أبی زید وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها أی خالیة و قیل خراب و قیل ساقطة علی أبنیتها و سقوفها کأن السقوف سقطت و وقع البنیان علیها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها أی کیف یعمر الله هذه القریة بعد خرابها و قیل کیف یحیی الله أهلها بعد ما ماتوا و لم یقل ذلک إنکارا و لا تعجبا و لا ارتیابا و لکنه أحب أن یریه الله إحیاءها مشاهدة لیحصل له العلم به ضرورة فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ أحیاه قالَ کَمْ لَبِثْتَ فی التفسیر أنه سمع نداء من السماء کم لبثت یعنی فی منامک و قیل إن القائل له نبی و قیل ملک و قیل بعض المعمرین ممن شاهده عند موته و إحیائه قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ لأن الله تعالی أماته فی أول النهار و أحیاه بعد مائة سنة فی آخر النهار فقال یَوْماً ثم التفت فرأی بقیة من الشمس فقال أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ ثم قال بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ معناه بل لبثت فی مکانک مائة سنة فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ أی لم تغیره السنون و إنما قال لَمْ یَتَسَنَّهْ علی الواحد لأنه أراد جنس الطعام و الشراب و قیل أراد به الشراب لأنه أقرب المذکورین إلیه و قیل أراد عصیرا و تینا و عنبا و هذه الثلاثة أسرع الأشیاء تغیرا و فسادا فوجد العصیر حلوا و التین و العنب کما جنیا لم یتغیرا وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ کیف تفرقت أجزاؤه و تبددت عظامه ثم انظر کیف یحییه الله و إنما قال ذلک لیستدل بذلک علی طول مماته وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ فعلنا ذلک و قیل معناه فعلنا ذلک إجابة لک إلی ما أردت وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ أی حجة للناس فی البعث وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها (1)کیف نحییها و بالزای کیف نرفعها من الأرض فنردها إلی أماکنها من الجسد و نرکب بعضها علی بعض ثُمَّ نَکْسُوها أی نلبسها لَحْماً و اختلف فیه فقیل أراد عظام حماره و قیل أراد عظامه قالوا أول ما أحیا الله منه عینه و هو فی مثل غرقئ البیض فجعل ینظر إلی العظام البالیة المتفرقة تجتمع إلیه و إلی اللحم

ص: 361


1- بالراء قراءة أهل الحجاز و البصرة، و بالزای قراءة أهل الکوفة و الشام.

بهترین شبی بود که از زمان آفریده شدن به سر بردیم؛ پس بخت نصر آنان را به دانیال ملحق کرد و با کرامت و بزرگواری خویش گرامی­شان داشت تا اینکه سی سال از عمر آنها سپری شد.(1)

روایت 8.

قصص الأنبیاء: به إسناد شیخ صدوق از وهب روایت شده که گفت: سپس بخت نصر خوابی دید که از خواب نخست ترسناک­تر بود و دوباره آن را فراموش کرد، پس علمای قوم خویش را فراخواند و گفت: خوابی دیده­ام که بیم آن دارم نابودی من و شما در آن نهفته باشد، پس تعبیرش چیست؟ ولی آنان از تعبیر خوابش عاجز ماندند و علّت ناتوانی خود را دانیال پنداشتند، بنابراین بخت نصر ایشان را اخراج کرد و دانیال علیه السلام را فراخواند و تعبیر خوابش را از او پرسید، پس در پاسخ گفت: در خواب، درخت بزرگ و بسیار سرسبزی مشاهده کردی که بر (شاخه­های) آن، پرندگان آسمان و در سایه­اش، وحوش و درندگان زمین قرار داشتند، و در حالی که مشغول نگاه کردن به آن درخت بودی و زیبائی­اش شگفتی تو را برانگیخته بود فرشته­ای از راه رسید که شیئی آهنی مانند تبر را آویزان بر گردن خود حمل می­کرد و فرشته دیگری را که در دروازه­ای از دروازه­های آسمان قرار داشت به فریاد خواند در حالی که به او می­گفت: خداوند به تو فرمان داده که چگونه با این درخت رفتار کنی؟ به تو فرمان داده که از ریشه­اش برکنی یا اینکه قسمتی از آن را برگیری؟ پس فرشته­ای والا مرتبه­تر او را ندا سر داد: همانا خداوند متعال می­فرماید: قسمتی از آن درخت را برگیر و(قسمتی از آن را) بگذار؛ پس به آن فرشته نگاه کردی تا اینکه سر درخت (شاخه­های آن) را با تبرش زد و قطع شد و پرندگانی که بر آن قرار داشتند و هم چنین درندگان و وحوشی که در سایه­اش بودند را متفرّق و پراکنده ساخت، و تنه درخت بدون هیچ شکل و زیبایی باقی ماند؛ بخت نصر گفت: این همان خوابی است که من مشاهده کردم پس تعبیرش چگونه است؟ دانیال گفت: تو همان درخت هستی و پرندگانی که بر شاخه­های آن دیدی فرزندان و خاندان تو و درندگان و وحوشی که در سایه­اش بودند بردگان و زیردستانت هستند، و تو خداوند را به خاطر پیروی از قومت در بت­پرستی خشمگین ساختی، پس بخت­نصر گفت: پروردگارت چگونه با من رفتار خواهد کرد؟ دانیال گفت: تو را به واسطه جسمت مورآزمایش قرار می­دهد وهفت سال مسخت خواهد کرد، پس از گذشت این هفت سال به صورت همان انسانی که نخستین بار بوده­ای باز می­گردی؛ آن گاه بخت نصر شروع به گریستن کرد و گریه­اش هفت روز ادامه یافت، و هنگامی که از گریستن فارغ گشت بر بام خانه­اش ظاهر شد، پس خداوند او را به شکل عقابی تغییر داد و پرواز کرد، دانیال علیه السلام فرزندان و ساکنان سرزمین تحت امر بخت نصر را فرمان می­داد که چیزی از امورات او را تغییر ندهند تا به سوی آنها باز گردد، سپس خداوند او را در آخر عمرش به شکل پشه­ای درآورد پس پرواز کرد تا اینکه وارد خانه­اش شد، آن­گاه خداوند او را به شکل انسانی خود باز گرداند، پس با آب غسل گرفت و لباسی پشمین پوشید، سپس مردم را فرمان داد که گرد آیند و گفت: به راستی که من و شما به جای خداوند چیزی را پرستش می­کنیم که سود و یا زیانی به ما نمی­رساند، و به واسطه قدرت خداوند عزّ و جلّ، به یقین درونی رسیده­ام که هیچ خدایی جز الله که خدای بنی اسرائیل است وجود ندارد، پس هرکه مرا پیروی کند از من است و من و او در راه حقیقت یکسان هستیم، و هرکه با من مخالفت کند او را با شمشیرم می­زنم تا اینکه خداوند بین من و شما قضاوت کند، و امشب به شما فرصت می­دهم پس هنگامی که صبح شد مرا پاسخ گویید؛ سپس بازگشت و وارد خانه­اش شد

ص: 369


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

الذی قد أکلته السباع تأتلف إلی العظام من هاهنا و من هاهنا و تلتزق بها (1)حتی قام و قام حماره فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ یعنی ظهر و علم و قیل إنه رجع و قد أحرق بختنصر التوراة فأملاها من ظهر قلبه فقال رجل منهم حدثنی أبی عن جدی أنه دفن التوراة فی کرم فإن أریتمونی کرم جدی أخرجتها لکم فأروه فأخرجها فعارضوا ذلک بما أملی فما اختلفا فی حرف فقالوا فما جعل الله التوراة فی قلبه إلا و هو ابنه فقالوا عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ فقال (2)أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ أی لم أقل ما قلت عن شک و ارتیاب أو أنه ازداد لما عاین و شاهد یقینا و علما إذ کان قبل ذلک علم استدلال فصار علم ضرورة و معاینة (3).

«2»

ل، الخصال ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَلَکَ الْأَرْضَ کُلَّهَا أَرْبَعَةٌ مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنَانِ فَسُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ ذُو الْقَرْنَیْنِ علیه السلام وَ الْکَافِرَانِ نُمْرُودُ وَ بُخْتَنَصَّرُ (4).

«3»

ج، الإحتجاج هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَمَاتَ اللَّهُ أَرْمِیَا النَّبِیَّ الَّذِی نَظَرَ إِلَی خَرَابِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَا حَوْلَهُ حِینَ غَزَاهُمْ بُخْتَنَصَّرُ وَ قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ أَحْیَاهُ وَ نَظَرَ إِلَی أَعْضَائِهِ کَیْفَ تَلْتَئِمُ وَ کَیْفَ تُلْبَسُ اللَّحْمَ وَ إِلَی مَفَاصِلِهِ وَ عُرُوقِهِ کَیْفَ تُوصَلُ فَلَمَّا اسْتَوَی قَاعِداً قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (5)

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ هَارُونَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ سَیِّدُنَا الصَّادِقُ علیه السلام مَنِ اهْتَمَّ لِرِزْقِهِ کُتِبَ عَلَیْهِ خَطِیئَةٌ إِنَّ دَانِیَالَ کَانَ فِی زَمَنِ مَلِکٍ جَبَّارٍ عَاتٍ أَخَذَهُ فَطَرَحَهُ فِی جُبٍّ وَ طَرَحَ مَعَهُ السِّبَاعَ فَلَمْ تدنو (تَدْنُ)

ص: 362


1- فی المصدر: یلتزم و یلتزق بها.
2- فی المصدر: قال.
3- مجمع البیان 2: 370 و 371.
4- الخصال 1: 121 و 122. و فی ذیله: و اسم ذی القرنین عبد اللّه بن ضحاک بن معد.
5- احتجاج الطبرسیّ: 188.

و بر روی زیراندازش نشست، آن­گاه خداوند متعال روح او را ستاند؛ وهب این داستان را از ابن عباس روایت کرده است و سپس گفته است: ایمان او چقدر شبیه ایمان ساحران بوده است!

روایت 9.

قصص الأنبیاء : هنگامی که بخت نصر وفات نمود مردم از پسرش پیروی کردند، و شیاطین به جستجوی ظرفهایی پرداختند که خود از جنس مروارید و یاقوت برای سلیمان بن داوود علیه السلام ساخته بودند، تا اینکه در نهایت آنها را از ژرفای دریاهای عمیق و سخت که کشتی­ها نیز توان پیمودن­شان را ندارند خارج ساختند، بخت نصر همه آن ظرفها را از بیت المقدس به غنیمت گرفته و وارد سرزمین بابل کرده بود، سپس دانیال علیه السلام را در بیت المقدس ساکن گرداند پس دانیال گفت: این ظرفها پاک و مقدس هستند و پیامبر زاده­ای آنها را ساخته تا پروردگارش را سجده بگزارد، پس آنها را با گوشت خوک و چیزهای دیگر آلوده مگردان چرا که این ظرفها پروردگاری دارند که آنها را به جایی­که بودند باز خواهد گرداند؛ ولی پسر بخت نصر از دانیال اطاعت نکرد و او را برکنار و از خود دور کرد و مورد ظلم و جفایش قرار داد، امّا او زن با حکمتی داشت که تحت تأدیب دانیال پرورش یافته بود، پس او را نصیحت می­کرد و می­گفت: همانا پدرت از دانیال کمک و یاری می­طلبید؛ ولی پسر از این امر امتناع کرد و به انجام هرگونه عمل زشت و ناپسندی دست یازید تا اینکه صدای اعتراض زمین به نزد خداوند متعال بلند شد، پس درحالی که در یک جشن حضور داشت دست فرشته­ای بر روی دیوار سه عبارت را نوشت سپس دست و قلم ناپدید شدند، پس مردم بهت زده شدند و تأویل حقیقی آن نوشته را از دانیال پرسیدند، بر روی دیوار نوشته بود: (وزن فخفّ، و وعد فأنجز، وجمع فتقرّق)، دانیال گفت: امّا منظور جمله نخست عقل توست که وزن شده (سنجیده) و کامل بود پس سبک گردید و در سنجش و اندازه گیری کاهش یافت، و جمله دوّم: وعده داد که به فرمانروایی برساند و امروز به آن وفا کرد، و جمله سوّم: همانا خداوند متعال برای تو و پیش از تو برای پدرت مُلک و فرمانروایی عظیمی را فراهم و گِرد آورده بود آ­ن­­گاه امروز متفرّق و پراکنده گردید و تا روز قیامت دوباره جمع نخواهد شد؛ و پسر بخت نصر به دانیال گفت: سپس چه خواهد شد؟ دانیال گفت: خداوند تو را عذاب داده و مجازات خواهد کرد؛ پس پشه­ای در حال پرواز به سوی او آمد تا وارد یکی از سوراخهای بینی­اش شد و به مغزش رسید و اذیتش می­کرد، و حال او به جایی رسیده بود که محبوب­ترین شخص نزد او کسی بود که عصایی آهنی را بردارد و با آن ضربه­ای به سرش وارد کند، و درد او تا چهل شبانه روز هر روز بیشتر می­شد تا اینکه در نهایت از دنیا رفت و روانه آتش جهنم شد.(1)

توضیح

این داستانها که از وهب نقل شده­اند قابل اعتماد نیستند، و ایمان آوردن بخت نصر

ص: 370


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

مِنْهُ وَ لَمْ یُخْرِجْهُ (1)فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ أَنِ ائْتِ دَانِیَالَ بِطَعَامٍ قَالَ یَا رَبِّ وَ أَیْنَ دَانِیَالُ قَالَ تَخْرُجُ مِنَ الْقَرْیَةِ فَیَسْتَقْبِلُکَ ضَبُعٌ فَاتْبَعْهُ فَإِنَّهُ یَدُلُّکَ إِلَیْهِ فَأَتَتْ بِهِ الضَّبُعُ إِلَی ذَلِکَ الْجُبِّ فَإِذَا فِیهِ دَانِیَالُ فَأَدْلَی إِلَیْهِ الطَّعَامَ فَقَالَ دَانِیَالُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَنْسَی مَنْ ذَکَرَهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُخَیِّبُ مَنْ دَعَاهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفَاهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنْ وَثِقَ بِهِ لَمْ یَکِلْهُ إِلَی غَیْرِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَجْزِی بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالصَّبْرِ نَجَاةً ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَبَی إِلَّا أَنْ یَجْعَلَ أَرْزَاقَ الْمُتَّقِینَ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُونَ وَ أَنْ لَا یُقْبَلَ لِأَوْلِیَائِهِ شَهَادَةٌ فِی دَوْلَةِ الظَّالِمِینَ(2).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصدوق عن ابن الولید عن الصفار عن القاسانی عن الأصبهانی عن المنقری عن حفص عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (3).

«5»

ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ علیه السلام لَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی آصَفَ بْنِ بَرْخِیَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ (4)فَلَمْ یَزَلْ بَیْنَهُمْ تَخْتَلِفُ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ ثُمَّ غَیَّبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آصَفَ غَیْبَةً طَالَ أَمَدُهَا ثُمَّ ظَهَرَ لَهُمْ فَبَقِیَ بَیْنَ قَوْمِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُ وَدَّعَهُمْ فَقَالُوا لَهُ أَیْنَ الْمُلْتَقَی قَالَ عَلَی الصِّرَاطِ وَ غَابَ عَنْهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِغَیْبَتِهِ وَ تَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرُ فَجَعَلَ یَقْتُلُ مَنْ یَظْفَرُ بِهِ مِنْهُمْ وَ یَطْلُبُ مَنْ یَهْرُبُ وَ یَسْبِی ذَرَارِیَّهُمْ فَاصْطَفَی مِنَ السَّبْیِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ یَهُودَا أَرْبَعَةَ نَفَرٍ فِیهِمْ دَانِیَالُ وَ اصْطَفَی مِنْ وُلْدِ هَارُونَ عُزَیْراً وَ هُمْ حِینَئِذٍ (5)صِبْیَةٌ صِغَارٌ فَمَکَثُوا فِی یَدِهِ وَ بَنُو إِسْرَائِیلَ فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ وَ الْحُجَّةُ دَانِیَالُ أَسِیرٌ فِی یَدِ بُخْتَنَصَّرَ تِسْعِینَ سَنَةً فَلَمَّا عَرَفَ فَضْلَهُ وَ سَمِعَ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَنْتَظِرُونَ خُرُوجَهُ وَ یَرْجُونَ الْفَرَجَ فِی ظُهُورِهِ وَ عَلَی

ص: 363


1- هکذا فی النسخ، و الصواب کما فی المصدر: فلم تدن منه و لم تجرحه.
2- أمالی ابن الطوسیّ: 188 و 189.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- فی المصدر: بأمر اللّه.
5- فی المصدر: و هم یومئذ.

مخالف با ظاهر احادیث و اخبار مشهور و معتبر است، امّا داستان مسخ شدن در کتاب توحید مفضل بن عمر به روایت از امام صادق علیه السلام نقل شده است، آنجا که امام به این مسأله اشاره کرده و می­فرماید: در مجازات بسیاری از فاسقان شتاب و عجله می­شود و آن هنگامی است که طغیان­شان شدت گیرد و ضرر ایشان برای مردم و خودشان بزرگ گردد، آن­گونه که در مجازات فرعون با غرق شدن، بخت نصر با گمراهی و سردرگمی و بلبیس با کشته شدن شتاب و عجله به خرج داده شد.

روایت 10.

­ قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از جابر الجعفی روایت شده که از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا تعبیر خواب دانیال علیه السلام صحیح بوده است؟ امام فرمود: آری، (تعبیر خواب) به دانیال وحی می­شده و او پیامبر بوده است، هم چنین او از جمله کسانی بود که خداوند دانش تأویل و تفسیر سخنان را به آنان آموخته است، وی بسیار راستگو و با حکمت بوده است، و به خدا سوگند که به محبّت ما اهل بیت ایمان داشته است، (جابر گوید:) گفتم: به محبّت شما اهل بیت؟ امام فرمود: به خدا سوگند آری، و هیچ پیامبر و فرمانروایی نبوده مگر آنکه به محبّت ما ایمان داشته است.(1)

روایت 11.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا پادشاه به دانیال گفت: مشتاقم که پسری مانند تو داشته باشم، دانیال پرسید: جایگاه من در قلب شما چگونه و کجاست؟ پادشاه گفت: با عظمت­ترین و بزرگ­ترین جایگاه، دانیال گفت: پس آن­گاه که با همسرت هم­بستر شدی اهتمام و توجه خویش را به من معطوف­دار؛ و پادشاه چنان کرد بنابراین پسری برای او به دنیا آمد که شبیه­ترین مخلوقات به دانیال بود.(2)

روایت 12.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از ابن عباس چنین روایت شده است: عزیر گفت: پروردگارا، من در تمام امورات تو و استواری و نیک انجام گرفتن آنها تأمّل کردم و با عقل خویش به عدالت تو پی بردم، ولی موضوعی باقی مانده که آن را درک نکردم، تو بر اهل بلا و مصیبت خشم می­گیری و با عذاب خود آنها را دربر می­گیری حال آنکه در میان ایشان کودکان نیز وجود دارند؟ پس خداوند متعال به او امر فرمود که در گرمای سوزان به بیابان برود، آن­گاه درختی را مشاهده کرد و به زیر سایه­اش پناه برد و به خواب رفت، پس مورچه­ای آمد و او را گاز گرفت و او نیز پایش را به زمین مالید و مورچه­های بسیاری را کشت؛ عزیر آگاه گشت که این نمونه­ای بوده که برای او ذکر شده است، و به او گفته شد: ای عزیر، اگر قومی مستحق عذاب من شوند نزول آن را با فرا رسیدن اجل کودکان هم­زمان و مقدّر می­گردانم، پس کودکان به واسطه فرا رسیدن اجل خویش می­میرند و ایشان به واسطه عذاب و مجازات من.(3)

ص: 371


1- و2 و3 : نسخه خطی قصص الأنبیاء
2-
3-

یَدِهِ أَمَرَ أَنْ یُجْعَلَ فِی جُبٍّ عَظِیمٍ وَاسِعٍ وَ یُجْعَلَ مَعَهُ الْأَسَدُ لِیَأْکُلَهُ فَلَمْ یَقْرَبْهُ وَ أَمَرَ أَنْ لَا یُطْعَمَ فَکَانَ اللَّهُ تَعَالَی یَأْتِیهِ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ عَلَی یَدِ نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَکَانَ یَصُومُ دَانِیَالُ النَّهَارَ وَ یُفْطِرُ اللَّیْلَ عَلَی مَا یُدْلَی إِلَیْهِ مِنَ الطَّعَامِ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی شِیعَتِهِ وَ قَوْمِهِ الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ وَ شَکَّ أَکْثَرُهُمْ فِی الدِّینِ لِطُولِ الْأَمَدِ فَلَمَّا تَنَاهَی الْبَلَاءُ بِدَانِیَالَ وَ بِقَوْمِهِ رَأَی بُخْتَنَصَّرُ فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ مَلَائِکَةً مِنَ السَّمَاءِ قَدْ هَبَطَتْ إِلَی الْأَرْضِ أَفْوَاجاً إِلَی الْجُبِّ الَّذِی فِیهِ دَانِیَالُ مُسَلِّمِینَ عَلَیْهِ یُبَشِّرُونَهُ بِالْفَرَجِ فَلَمَّا أَصْبَحَ نَدِمَ عَلَی مَا أَتَی إِلَی دَانِیَالَ فَأَمَرَ أَنْ یُخْرَجَ مِنَ الْجُبِّ فَلَمَّا أُخْرِجَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ مِمَّا ارْتَکَبَ مِنْهُ مِنَ التَّعْذِیبِ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ النَّظَرَ فِی أُمُورِ مَمَالِکِهِ وَ الْقَضَاءَ بَیْنَ النَّاسِ فَظَهَرَ مَنْ کَانَ مُسْتَتِراً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ وَ اجْتَمَعُوا إِلَی دَانِیَالَ علیه السلام مُوقِنِینَ بِالْفَرَجِ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا الْقَلِیلُ عَنْ تِلْکَ الْحَالِ حَتَّی مَضَی لِسَبِیلِهِ (1)وَ أَفْضَی الْأَمْرُ بَعْدَهُ إِلَی عُزَیْرٍ وَ کَانُوا یَجْتَمِعُونَ إِلَیْهِ وَ یَأْنَسُونَ بِهِ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ فَغَیَّبَ اللَّهُ عَنْهُمْ شَخْصَهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ وَ غَابَتِ الْحُجَجُ بَعْدَهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَتَّی ظَهَرَ یَحْیَی علیه السلام (2).

أقول: تمام الخبر فی باب قصة طالوت.

«6»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ کَانَ بُخْتَنَصَّرُ مُنْذُ مَلَکَ یَتَوَقَّعُ فَسَادَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یُطِیقُهُمْ إِلَّا بِمَعْصِیَتِهِمْ فَلَمْ یَزَلْ یَأْتِیهِ الْعُیُونُ بِأَخْبَارِهِمْ حَتَّی تَغَیَّرَتْ حَالُهُمْ وَ فَشَتْ فِیهِمُ الْمَعَاصِی وَ قَتَلُوا أَنْبِیَاءَهُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما یَعْنِی بُخْتَنَصَّرَ وَ جُنُودَهُ أَقْبَلُوا فَنَزَلُوا بِسَاحَتِهِمْ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ وَ تَابُوا وَ ثَابَرُوا عَلَی الْخَیْرِ وَ أَخَذُوا عَلَی أَیْدِی سُفَهَائِهِمْ وَ أَنْکَرُوا الْمُنْکَرَ وَ أَظْهَرُوا الْمَعْرُوفَ فَرَدَّ اللَّهُ لَهُمُ الْکَرَّةَ عَلَی بُخْتَنَصَّرَ وَ انْصَرَفُوا بَعْدَ مَا فَتَحُوا الْمَدِینَةَ وَ کَانَ سَبَبُ انْصِرَافِهِمْ أَنَّ سَهْماً وَقَعَ فِی جَبِینِ فَرَسِ بُخْتَنَصَّرَ فَجَمَحَ (3)بِهِ حَتَّی أَخْرَجَهُ

ص: 364


1- فی المصدر: فلم یلبث الا القلیل علی تلک الحال حتّی مات.
2- کمال الدین: 91 و 94 و 95. و فیه: حتی ولد یحیی علیه السلام.
3- جمح الفرس: تغلب علی راکبه و ذهب به لا ینثنی. استعصی.

توضیح

فیروز آبادی گوید: القرَص: گوشت انسانی را با انگشت بگیری و فشار دهی تا جائی که به دردش آوری (نیشگون)؛ گزیدن کک­ها: گرفتن؛ قطع کردن

روایت 13.

إکمال الدین: از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: بخت نصر صد و هشتاد و هفت سال فرمانروایی کرد و هفتاد هزار نفر از جنگ­جویان یهودی را بر روی خون یحیی بن زکریا علیه السلام به قتل رساند و بیت المقدس را ویران کرد، پس یهودیان در سرزمین­های مختلف متفرّق گشتند، در چهل و هفتمین سال از فرمانروایی بخت نصر خداوند عزیر را به عنوان پیامبر به سوی ساکنان شهرهایی که آنها را میرانده بود فرستاد و سپس آنان را برای او زنده گرداند، آنان از شهرهای گوناگون بودند که از ترس مرگ گریخته بودند، پس در جوار عزیر سکنی گزیدند حال آنکه با ایمان بودند، و عزیر نزد ایشان رفت و آمد می­کرد و به سخنان و ایمان آوردنشان گوش می­داد و به خاطر ایمانشان آنان را دوست داشت و بر سرآن با هم دوست و برادر شدند، از قضا یک روز از آنها دور و جدا شد و هنگامی که بازگشت آنان را مرده و کشته شده یافت پس غمگین شد و گفت:{چگونه خداوند (ساکنان) این شهر را پس از مرگ آنان زنده می­کند؟} و او این سؤال را از سر شگفتی پرسید چرا که همه آنان در یک روز هدف قرار گرفته و مرده بودند، پس در آن هنگام خداوند عزیر را به مدت صد سال میراند و بعداز گذشت صد سال او و ساکنان آن شهر را که صدهزار نیروی جنگجو بودند زنده گرداند، سپس خداوند همه آنان را به وسیله بخت نصر به قتل رساند و حتی یک نفرشان نجات نیافت، بعداز بخت نصر پسرش (مهرویه) شانزده سال و بیست روز فرمانروایی کرد، و در آن هنگام بود که دانیال علیه السلام را گرفت و چاله­ای را در زمین برای او حفر کرد و دانیال، أصحاب و پیروان مؤمن او را در آن چاله انداخت و بر آنها آتش افکند، و هنگامی که مشاهده کرد آتش به آنان نزدیک نمی­شود و آنها را نمی­سوزاند، در چاه­شان انداخت حال آنکه در آن شیرها و حیوانات درنده وجود داشت، و به انواع مختلفی آنها را عذاب و شکنجه داد تا اینکه در نهایت خداوند ایشان را از دست او خلاص گرداند، و ایشان همان کسانی هستند که خداوند متعال در کتابش به ذکر آنها پرداخته و فرموده است: «قُتِل أصحابُ الأخدود*النّار ذات الوقود»{کشته باد صاحبان چاله­های دراز و پراز آتش افروخته}و هنگامی که خداوند اراده کرد روح دانیال علیه السلام را بستاند به او امر فرمود که نور و حکمت خداوند را در پسرش مکیخا به ودیعه بگذارد پس او نیز چنین کرد.(1)

ص: 372


1- . إکمال الدین : 130 و131

مِنْ بَابِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَغَیَّرُوا فَمَا بَرِحُوا حَتَّی کَرَّ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ فَأَخْبَرَهُمْ أَرْمِیَا علیه السلام أَنَّ بُخْتَنَصَّرَ یَتَهَیَّأُ لِلْمَسِیرِ إِلَیْکُمْ وَ قَدْ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ یَسْتَتِیبُکُمْ لِصَلَاحِ آبَائِکُمْ وَ یَقُولُ هَلْ وَجَدْتُمْ أَحَداً عَصَانِی فَسَعِدَ بِمَعْصِیَتِی أَمْ هَلْ عَلِمْتُمْ أَحَداً أَطَاعَنِی فَشَقِیَ بِطَاعَتِی وَ أَمَّا أَحْبَارُکُمْ وَ رُهْبَانُکُمْ فَاتَّخَذُوا عِبَادِی خَوَلًا یَحْکُمُونَ فِیهِمْ بِغَیْرِ کِتَابِی حَتَّی أَنْسَوْهُمْ ذِکْرِی وَ أَمَّا مُلُوکُکُمْ وَ أُمَرَاؤُکُمْ فَبَطِرُوا نِعْمَتِی وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ أَمَّا قُرَّاؤُکُمْ وَ فُقَهَاؤُکُمْ فَهُمْ مُنْقَادُونَ لِلْمُلُوکِ یُبَایِعُونَهُمْ عَلَی الْبِدَعِ وَ یُطِیعُونَهُمْ فِی مَعْصِیَتِی وَ أَمَّا الْأَوْلَادُ فَیَخُوضُونَ مَعَ الْخَائِضِینَ وَ فِی کُلِّ ذَلِکَ أُلْبِسُهُمُ الْعَافِیَةَ (1)فَلَأُبْدِلَنَّهُمْ بِالْعِزِّ ذُلًّا وَ بِالْأَمْنِ خَوْفاً إِنْ دَعَوْنِی لَمْ أُجِبْهُمْ وَ إِنْ بَکَوْا لَمْ أَرْحَمْهُمْ.

فَلَمَّا بَلَّغَهُمْ ذَلِکَ نَبِیُّهُمْ کَذَّبُوهُ وَ قَالُوا لَقَدْ أَعْظَمْتَ الْفِرْیَةَ عَلَی اللَّهِ تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ مُعَطِّلٌ مَسَاجِدَهُ مِنْ عِبَادَتِهِ فَقَیَّدُوهُ وَ سَجَنُوهُ فَأَقْبَلَ بُخْتَنَصَّرُ وَ حَاصَرَهُمْ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ حَتَّی أَکَلُوا خَلَاهُمْ وَ شَرِبُوا أَبْوَالَهُمْ ثُمَّ بَطَشَ بِهِمْ بَطْشَ الْجَبَّارِینَ بِالْقَتْلِ وَ الصَّلْبِ وَ الْإِحْرَاقِ وَ جَذْعِ الْأُنُوفِ وَ نَزْعِ الْأَلْسُنِ وَ الْأَنْیَابِ وَ وَقْفِ النِّسَاءِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ لَهُمْ صَاحِباً کَانَ یُحَذِّرُهُمْ بِمَا أَصَابَهُمْ فَاتَّهَمُوهُ وَ سَجَنُوهُ فَأَمَرَ بُخْتَنَصَّرُ فَأُخْرِجَ مِنَ السِّجْنِ فَقَالَ لَهُ أَ کُنْتَ تُحَذِّرُ هَؤُلَاءِ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ أَنَّی عَلِمْتَ ذَلِکَ قَالَ أَرْسَلَنِیَ اللَّهُ بِهِ إِلَیْهِمْ قَالَ فَکَذَّبُوکَ وَ ضَرَبُوکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَبِئْسَ الْقَوْمُ قَوْمٌ ضَرَبُوا نَبِیَّهُمْ وَ کَذَّبُوا رِسَالَةَ رَبِّهِمْ فَهَلْ لَکَ أَنْ تَلْحَقَ بِی فَأُکْرِمَکَ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُقِیمَ فِی بِلَادِکَ آمَنْتُکَ قَالَ أَرْمِیَا علیه السلام إِنِّی لَمْ أَزَلْ فِی أَمَانِ اللَّهِ مُنْذُ کُنْتُ لَمْ أَخْرُجْ مِنْهُ وَ لَوْ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یَخْرُجُوا مِنْ أَمَانِهِ لَمْ یَخَافُوکَ فَأَقَامَ أَرْمِیَا علیه السلام مَکَانَهُ بِأَرْضِ إِیلِیَا (2)وَ هِیَ حِینَئِذٍ خَرَابٌ قَدْ هُدِمَ بَعْضُهَا فَلَمَّا سَمِعَ بِهِ مَنْ بَقِیَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا عَرَفْنَا أَنَّکَ نَبِیُّنَا فَانْصَحْ لَنَا فَأَمَرَهُمْ أَنْ یُقِیمُوا مَعَهُ فَقَالُوا نَنْطَلِقُ إِلَی مَلَکِ مِصْرَ نَسْتَجِیرُ فَقَالَ أَرْمِیَا علیه السلام إِنَّ ذِمَّةَ اللَّهِ أَوْفَی الذِّمَمِ فَانْطَلَقُوا إِلَی مِصْرَ وَ تَرَکُوا أَرْمِیَا فَقَالَ لَهُمُ الْمَلِکُ أَنْتُمْ فِی ذِمَّتِی

ص: 365


1- لعله مصحف «البستهم العافیة».
2- ایلیاء بالمد و القصر- و قیل فیه لغة ثالثة حذف الیاء الأولی-: اسم مدینة بیت المقدس.

روایت 14.

تفسیرالعیّاشی: از ابو بصیر روایت شده که امام صادق علیه السلام در تفسیر این سخن خداوند «أو کالّذی مرّ علی قریۀ و هی خاویۀ علی عروشها قال أنّی یحیی هذه الله بعد موتها » فرموده است: همانا خداوند پیامبری به اسم أرمیا را به سوی بنی اسرائیل روانه داشت و به او فرمود: به ایشان بگو: کدام شهر است که من آن را از میان شهرهای بزرگوار و ارجمند برگزیدم و از کاشتنی­ها درختان نیکو و اصیل در آن کاشتم و از هرگونه غریبه و نا آشنایی آن را پاک گردانم آن­گاه نافرمانی کرد و (خرنوب) رویاند؟ پس بنی اسرائیل به او خندیدند و مسخره­اش نمودند، أرمیا نیز از ایشان به درگاه خداوند شکایت کرد و خداوند به او وحی فرمود که به ایشان بگو: آن شهر، بیت المقدس است و کاشتنی­ها و درختان نیز بنی اسرائیل می­باشند و آن شهر را از هر غریبه و ناآشنایی پاک گرداندم و هر زورگویی را از ایشان دور نگاه داشتم، پس به وعده خویش وفا نکردند و به انجام معصیت و نافرمانی خداوند پرداختند، بنابراین در سرزمین خودشان کسی را برآنان مسلّط می­گردانم که خون­هایشان را می­ریزد و اموالشان را غصب می­کند، و اگر با گریه و زاری به درگاه من آیند به گریه­هایشان رحم نمی­کنم و اگر مرا بخوانند دعایشان را اجابت نمی­گویم، سپس آن شهر را به مدت صد سال ویران کرده و آن­گاه آباد می­سازم؛ هنگامی که أرمیا این سخنان را برای بنی اسرائیل نقل کرد علمای ایشان شروع به جزع و فزع کردند و گفتند: ای رسول خدا، گناه ما چیست حال آنکه به اعمال و رفتار ایشان عمل نکرده­ایم؟ پس این درخواست ما را نزد پروردگارت بازگردان؛ أرمیا یک هفته روزه گرفت ولی هیچ چیز به او وحی نشد، آن­گاه لقمه­ای خورد سپس یک هفته دیگر روزه گرفت و دوباره چیزی به او وحی نشد، آن­گاه لقمه دیگری خورد و یک هفته دیگر روزه گرفت و سرانجام بعد از روز بیست و یکم خداوند متعال به او وحی فرمود: از آنچه انجام می­دهی بازگرد و منصرف شو، آیا در مورد مسأله­ای به من مراجعه می­کنی که آن را مقدّر گردانده­ام، یا اینکه صورتت را به پشت سرت بارگرداندم؟ سپس خداوند به او وحی فرمود به ایشان بگو: شما را مجازات می­کنم به خاطر اینکه انجام اعمال زشت و ناپسند را مشاهده کردید و آن را انکار و منع نکردید؛ پس خداوند بخت نصر را بر ایشان مسلّط گرداند و آنچه در اخبار و روایات نقل شده و به تو رسیده است را در حق آنان به انجام رساند، سپس بخت نصر فرستاده­ای را نزد أرمیا­ی نبی فرستاد و به او گفت: به راستی که تو از پروردگار خویش خبر داده­ای و با بنی اسرائیل از آنچه در مورد آنان انجام می­دهم سخن گفته­ای، پس اگر خواستی نزد من با آنان که می­خواهی بمان و اگر خواستی از این سرزمین خارج شو؛ أرمیا گفت: خیر بلکه خارج می­شوم، پس توشه­ای از عصاره و انجیر برگرفت و خارج شد، ولی هنگامی به سوی آن شهر چشم دوخت و به آن توجه نمود گفت: «أنّی یُحیی هذه الله بعد موتها فأماته الله مائۀ عام»، پس خداوند او را صبح زود میراند و شامگاهان قبل از آنکه خورشید غروب کند زنده­اش گرداند، و نخستین عضوی که از او زنده شد چشم­هایش بود که در پوسته نازکی مانند پوسته داخلی اطراف تخم مرغ قرار داشت، سپس به او گفته شد: «کم لبثتَ قال لبثتُ یوماً» {چه مدّت درنگ کرده­ای؟ گفت: روزی درنگ کرده­ام} و هنگامی به خورشید که هنوز غروب نکرده بود نگاه کرد گفت: «أو بعض یوم قال بَل لبثتَ مائۀ عام فانظر إلی طعامک و شرابک لَم یتسنّه و انظرإلی حمارک و لنجعلک آیۀ للناس و انظر إلی العظام کیف ننشزها ثمّ نکسوها لحماً» {یا قسمتی از یک روز، فرمود: بلکه صدسال درنگ کرده­ای، و به خوردنی و نوشیدنی خود نگاه کن که تغییر نیافته است، و بنگر به الاغ خود [که چگونه از هم متلاشی شده است، ما چنین کرده­ایم] تا تو را نشانه [گویایی از رستاخیز] برای مردمان قرار دهیم، اکنون به استخوان­ها بنگر که چگونه آنها را بر می­داریم و به هم پیوند می­دهیم و سپس بر آنها گوشت می­پوشانیم}، پس أرمیا شروع به نگریستن به استخوان­هایش کرد که چگونه به یکدیگر می­رسند و هم چنین به رگهایش که چگونه جریان می­یابند، و هنگامی که راست بر سرپا ایستاد گفت: «أعلم أنّ الله علی کل شیء قدیر» { می­دانم که خدا بر هر چیز تواناست.}

و در روایت هارون آمده است: پس توشه­ای از عصاره و شیر برگرفت.(1)

ص: 373


1- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی، هم چنین البحرانی درالبرهان 1 : 248 این حدیث را روایت کرده است.

فَسَمِعَ ذَلِکَ بُخْتَنَصَّرُ فَأَرْسَلَ إِلَی مَلِکِ مِصْرَ ابْعَثْ بِهِمْ إِلَیَّ مُصَفَّدِینَ وَ إِلَّا آذَنْتُکَ بِالْحَرْبِ.

فَلَمَّا سَمِعَ أَرْمِیَا علیه السلام بِذَلِکَ أَدْرَکَتْهُ الرَّحْمَةُ لَهُمْ فَبَادَرَ إِلَیْهِمْ لِیُنْقِذَهُمْ فَوَرَدَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ أَوْحَی إِلَیَّ أَنِّی مُظْهِرٌ بُخْتَنَصَّرَ عَلَی هَذَا الْمَلِکِ وَ آیَةُ ذَلِکَ أَنَّهُ تَعَالَی أَرَانِی مَوْضِعَ سَرِیرِ بُخْتَنَصَّرَ الَّذِی یَجْلِسُ عَلَیْهِ بَعْدَ مَا یَظْفَرُ بِمِصْرَ ثُمَّ عَمَدَ فَدَفَنَ أَرْبَعَةَ أَحْجَارٍ فِی نَاحِیَةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَصَارَ إِلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرُ فَظَفِرَ بِهِمْ وَ أَسَرَهُمْ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَقْسِمَ الْفَیْ ءَ وَ یَقْتُلَ الْأُسَارَی وَ یُعْتِقَ مِنْهُمْ کَانَ مِنْهُمْ أَرْمِیَا فَقَالَ لَهُ بُخْتَنَصَّرُ أَرَاکَ مَعَ أَعْدَائِی بَعْدَ مَا عَرَّضْتُکَ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ فَقَالَ لَهُ أَرْمِیَا علیه السلام إِنِّی جِئْتُهُمْ مُخَوِّفاً أُخْبِرُهُمْ خَبَرَکَ وَ قَدْ وَضَعْتُ لَهُمْ عَلَامَةً تَحْتَ سَرِیرِکَ هَذَا وَ أَنْتَ بِأَرْضِ بَابِلَ ارْفَعْ سَرِیرَکَ فَإِنَّ تَحْتَ کُلِّ قَائِمَةٍ مِنْ قَوَائِمِهِ حَجَراً دَفَنْتُهُ بِیَدِی وَ هُمْ یَنْظُرُونَ فَلَمَّا رَفَعَ بُخْتَنَصَّرُ سَرِیرَهُ وَجَدَ مِصْدَاقَ مَا قَالَ فَقَالَ لِأَرْمِیَا علیه السلام إِنِّی لَأَقْتُلَنَّهُمْ إِذْ کَذَّبُوکَ وَ لَمْ یُصَدِّقُوکَ فَقَتَلَهُمْ وَ لَحِقَ بِأَرْضِ بَابِلَ فَأَقَامَ أَرْمِیَا بِمِصْرَ مُدَّةً فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ الْحَقْ بِإِیلِیَا فَانْطَلَقَ حَتَّی إِذَا رُفِعَ لَهُ شَخْصُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَأَی خَرَاباً عَظِیماً قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ فَنَزَلَ فِی نَاحِیَةٍ وَ اتَّخَذَ مَضْجَعاً ثُمَّ نَزَعَ اللَّهُ رُوحَهُ وَ أَخْفَی مَکَانَهُ عَلَی جَمِیعِ الْخَلَائِقِ مِائَةَ عَامٍ وَ کَانَ قَدْ وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ سَیُعِیدُ فِیهَا الْمُلْکَ وَ الْعُمْرَانَ فَلَمَّا مَضَی سَبْعُونَ عَاماً أَذِنَ اللَّهُ فِی عِمَارَةِ إِیلِیَا فَأَرْسَلَ اللَّهُ مَلَکاً إِلَی مَلِکٍ مِنْ مُلُوکِ فَارِسَ یُقَالُ لَهُ کُوشَکُ (1)فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَنْفِرَ بِقُوَّتِکَ وَ رِجَالِکَ حَتَّی تَنْزِلَ إِیلِیَا فَتَعْمُرَهَا فَنَدَبَ الْفَارِسِیُّ لِذَلِکَ ثَلَاثِینَ أَلْفَ قَهْرَمَانٍ (2)وَ دَفَعَ إِلَی کُلِّ قَهْرَمَانٍ أَلْفَ عَامِلٍ بِمَا یَصْلُحُ لِذَلِکَ مِنَ الْآلَةِ وَ النَّفَقَةِ فَسَارَ بِهِمْ فَلَمَّا تَمَّتْ عِمَارَتُهَا بَعْدَ ثَلَاثِینَ سَنَةً أَمَرَ عِظَامَ أَرْمِیَا أَنْ یَحْیَا فَقَامَ حَیّاً کَمَا ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ. (3).

بیان

ثابر واظب.

ص: 366


1- هکذا فی النسخ. و الذی فی الکامل: أن بشتاسب بن لهراسب امر أن یعمر بیت المقدس و یرجع بنی إسرائیل الی الشام.
2- القهرمان: الوکیل أو أمین الدخل و الخرج.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.

روایت 15.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام نظیر همین روایت نقل شده و در آن چنین ذکر شده است: پس خداوند بخت نصر را بر ایشان مسلّط گرداند، و به این اسم نامیده شده چرا که در نوزادی به او شیر سگ داده شده است و اسم آن سگ (بخت) و اسم صاحبش (نصر) بوده است، بخت نصر مجوسی بی­فرهنگی بود که بر بیت المقدس یورش برد و با ششصد هزار نیروی پرچم به دست وارد آنجا شد، سپس فرستاده­ای نزد پیامبر (أرمیا) فرستاد و گفت: همانا تو از پروردگارت خبر دادی و بنی اسرائیل را از آنچه بر سرشان می­آورم آگاه کردی، پس اگر خواستی نزد من بمان و اگر خواستی خارج شو؛ أرمیا گفت: بلکه خارج می­شوم، پس توشه­ای از عصاره و شیر برگرفت و خارج شد.(1)

در کتاب حسین بن سعید و النوادر مانند این روایت نقل شده تا آنجا که گفته است: پس آنچه را که در اخبار و روایات به تو رسیده است در مورد آنان انجام داد.(2)

روایت 16.

تفسیرالعیّاشی: از ابراهیم بن محمد روایت شده است: گروهی از اهل علم و دانشمندان ذکر کرده­اند که ابن الکوّاء به امام علی علیه السلام گفت: ای امیر مؤمنان، آیا در میان ساکنان دنیا فرزندی هست که از پدر خود بزرگ­سال­تر باشد؟ امام فرمود: بله، آنان فرزندان عزیر هستند، آن­گاه که بر شهری ویران گذر کرد در حالی که از مملکت و سرزمین خویش آمده بود و مرکبش الاغی بود و مَشک کهنه­ای به همراه داشت که در آن دوغ قرار داشت و کوزه­ای که پر از عصاره میوه­ها بود، پس بر شهری ویران گذر کرد و گفت: {چگونه خدا ساکنان این شهر را پس از مرگ آنان زنده می­کند؟ پس خداوند او را صد سال میراند} پس فرزندانش زاد و ولد کردند و فرزندانی به دنیا آوردند، سپس خداوند فرستاده­ای نزدش فرستاد و در همان جایی که او را میرانده بود زنده­اش گرداند، بنابراین فرزندان عزیر همان فرزندانی هستند که از پدر خویش بزرگسال­ترند.(3)

روایت 17.

منتخب البصائر: روایت شده که عبدالله بن الکوّاء الیشکریّ به سوی امیرمؤمنان علیه السلام برخاست و گفت: ای امیرمؤمنان، اندکی پیش­تر أبوالمعتمر کلامی بر زبان آورد که قلبم تاب تحمل آن را ندارد، امام فرمود: و آن کلام چیست؟ گفت: گمان می­کند برای او نقل کرده­ای که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنیده­ای که می­فرماید: به راستی ما دیده و شنیده­ایم که مردی (شخصی)

ص: 374


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی در البرهان 1 : 248 این حدیث را روایت کرده است.
«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ أَنَّهُ لَمَّا انْطَلَقَ بُخْتَنَصَّرُ بِالسَّبْیِ وَ الْأُسَارَی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ فِیهِمْ دَانِیَالُ وَ عُزَیْرٌ علیهما السلام وَ وَرَدَ أَرْضَ بَابِلَ اتَّخَذَ بَنِی إِسْرَائِیلَ خَوَلًا وَ لَبِثَ سَبْعَ سِنِینَ ثُمَّ إِنَّهُ رَأَی رُؤْیَا عظیما (عَظِیمَةً) امْتَلَأَ مِنْهَا رُعْباً وَ نَسِیَهَا فَجَمَعَ قَوْمَهُ وَ قَالَ تُخْبِرُونَ بِتَأْوِیلِ رُؤْیَایَ الْمَنْسِیَّةِ إِلَی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ إِلَّا صَلَبْتُکُمْ وَ بَلَغَ دَانِیَالَ ذَلِکَ مِنْ شَأْنِ الرُّؤْیَا وَ کَانَ فِی السِّجْنِ فَقَالَ لِصَاحِبِ السِّجْنِ إِنَّکَ أَحْسَنْتَ صُحْبَتِی فَهَلْ لَکَ أَنْ تُخْبِرَ الْمَلِکَ أَنَّ عِنْدِی عِلْمَ رُؤْیَاهُ وَ تَأْوِیلَهُ فَخَرَجَ صَاحِبُ السِّجْنِ وَ ذَکَرَ لِبُخْتَنَصَّرَ فَدَعَا بِهِ وَ کَانَ لَا یَقِفُ بَیْنَ یَدَیْهِ أَحَدٌ إِلَّا سَجَدَ لَهُ فَلَمَّا طَالَ قِیَامُ دَانِیَالَ وَ هُوَ لَا یَسْجُدُ لَهُ قَالَ لِلْحَرَسِ اخْرُجُوا وَ اتْرُکُوهُ فَخَرَجُوا فَقَالَ یَا دَانِیَالُ مَا مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِی فَقَالَ إِنَّ لِی رَبّاً آتَانِی هَذَا الْعِلْمَ عَلَی أَنِّی لَا أَسْجُدُ لِغَیْرِهِ فَلَوْ سَجَدْتُ لَکَ انْسَلَخَ عَنِّیَ الْعِلْمُ فَلَمْ تَنْتَفِعْ بِی فَتَرَکْتُ السُّجُودَ نَظَراً إِلَی ذَلِکَ قَالَ بُخْتَنَصَّرُ وَفَیْتَ لِإِلَهِکَ فَصِرْتَ آمِناً مِنِّی فَهَلْ لَکَ عِلْمٌ بِهَذِهِ الرُّؤْیَا قَالَ نَعَمْ رَأَیْتَ صَنَماً عَظِیماً رِجْلَاهُ فِی الْأَرْضِ وَ رَأْسُهُ فِی السَّمَاءِ أَعْلَاهُ مِنْ ذَهَبٍ وَ وَسَطُهُ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَسْفَلُهُ مِنْ نُحَاسٍ وَ سَاقَاهُ مِنْ حَدِیدٍ وَ رِجْلَاهُ مِنْ فَخَّارٍ فَبَیْنَا أَنْتَ تَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَدْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُ وَ عِظَمُهُ وَ إِحْکَامُ صَنْعَتِهِ وَ الْأَصْنَافُ الَّتِی رُکِّبَتْ فِیهِ إِذْ قَذَفَهُ مَلَکٌ بِحَجَرٍ مِنَ السَّمَاءِ فَوَقَعَ عَلَی رَأْسِهِ فَدَقَّهُ حَتَّی طَحَنَهُ فَاخْتَلَطَ ذَهَبُهُ وَ فِضَّتُهُ وَ نُحَاسُهُ وَ حَدِیدُهُ وَ فَخَّارُهُ حَتَّی خُیِّلَ لَکَ أَنَّهُ لَوِ اجْتَمَعَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ عَلَی أَنْ یُمَیِّزُوا بَعْضَهُ مِنْ بَعْضٍ لَمْ یَقْدِرُوا وَ حَتَّی خُیِّلَ لَکَ أَنَّهُ لَوْ هَبَّتْ أَدْنَی رِیحٍ لَذَرَّتْهُ لِشِدَّةِ مَا انْطَحَنَ ثُمَّ نَظَرْتَ إِلَی الْحَجَرِ الَّذِی قُذِفَ بِهِ یَعْظُمُ فَیَنْتَثِرُ حَتَّی مَلَأَ الْأَرْضَ کُلَّهَا فَصِرْتَ لَا تَرَی إِلَّا السَّمَاءَ وَ الْحَجَرَ قَالَ بُخْتَنَصَّرُ صَدَقْتَ هَذِهِ الرُّؤْیَا الَّتِی رَأَیْتُهَا فَمَا تَأْوِیلُهَا قَالَ دَانِیَالُ علیه السلام أَمَّا الصَّنَمُ الَّذِی رَأَیْتَ فَإِنَّهَا أُمَمٌ تَکُونُ فِی أَوَّلِ الزَّمَانِ وَ أَوْسَطِهِ وَ آخِرِهِ وَ أَمَّا الذَّهَبُ فَهُوَ هَذَا الزَّمَانُ وَ هَذِهِ الْأُمَّةُ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا وَ أَنْتَ مَلِکُهَا وَ أَمَّا الْفِضَّةُ فَإِنَّهُ یَکُونُ ابْنُکَ یَلِیهَا مِنْ بَعْدِکَ وَ أَمَّا النُّحَاسُ فَأُمَّةُ الرُّومِ وَ أَمَّا الْحَدِیدُ فَأُمَّةُ فَارِسَ وَ أَمَّا الْفَخَّارُ فَأُمَّتَانِ تَمْلِکُهُمَا امْرَأَتَانِ إِحْدَاهُمَا فِی شَرْقِیِّ الْیَمَنِ وَ أُخْرَی فِی غَرْبِیِّ الشَّامِ أَمَّا الْحَجَرُ الَّذِی قُذِفَ بِهِ الصَّنَمُ فَدِینٌ یُفْقِدُهُ اللَّهُ بِهِ هَذِهِ

ص: 367

از پدرش بزرگسال­تر باشد؛ پس امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: آیا این همان سخنی است که شنیدنش بر تو گران آمده است؟ گفت: بله، آیا شما به چنین چیزی ایمان دارید و چنین شخصی را می­شناسید؟ فرمود: آری، وای بر تو ای ابن الکوّاء، سخن مرا بفهم تا تو را از آن آگاه گردانم، همانا عزیر از میان خانواده خویش خارج شد درحالی که پنجاه ساله بود و همسرش پا به ماه بود، و هنگامی که خداوند عزّ و جلّ او را به سبب گناهش مبتلا ساخت و او را صد سال میراند و سپس زنده­اش گرداند، به میان خانواده­اش بازگشت در حالی که پنجاه ساله بود، پس پسرش که صد سال سنّ داشت به استقبال او آمد، و خداوند عزیر را در همان سنّی که در آن قرار داشت زنده به میان خانواده­اش بازگرداند، پس آنچه را می­خواست گفت.(1)

روایت 18.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که امام علی علیه السلام فرمود: دانیال علیه السلام یتیم بود و مادر و پدر نداشت و پیرزنی سالخورده از میان بنی اسرائیل سرپرستی او را بر عهده گرفت و به تربیتش همّت گماشت، همچنین پادشاهی از پادشاهان بنی اسرائیل دو قاضی داشت و آن دو، دوستی داشتند که مردی نیکوکار بود و زنی خوش اندام و زیبا داشت، پس آن مرد نزد پادشاه می­آمد و با او سخن می­گفت، از قضا پادشاه به مردی نیاز پیدا کرد که او را برای انجام بعضی از اموراتش به جایی بفرستد پس به آن دو قاضی گفت: مردی را برگزینید تا او را برای انجام بعضی از اموراتم بفرستم، گفتند: فلان شخص، پس پادشاه او را برای فرستادن آماده ساخت، و مرد به دو قاضی گفت: شما را به انجام خیر در مورد همسرم سفارش می­کنم، گفتند: چشم؛ آن مرد خارج شد و پس از او آن دو قاضی به در خانه دوست­شان می­آمدند و در نهایت عاشق همسر او شدند، پس از او خواستند که با آنان مرتکب فحشا شود ولی آن زن امتناع ورزید، به او گفتند: به خدا سوگند اگر چنین نکنی نزد پادشاه علیه تو شهادت می­دهیم که مرتکب زنا شده­ای پس تو را سنگسار خواهیم کرد، زن گفت: هر کاری را که دوست دارید انجام دهید، بنابراین دو قاضی نزد پادشاه آمدند و به او خبر دادند و نزدش شهادت دادند که آن زن مرتکب کار زشت و ناروا شده است، پس این مسأله بر پادشاه بسیار گران آمد و غم و غصه­اش برای آن زن شدت گرفت حال آنکه دوستش می­داشت، و به دو قاضی گفت: سخن شما مورد قبول است ولی بعد از گذشت سه روز او را سنگسار نمائید، و در شهری که او حضور داشت ندا سر داد: مقدّمات قتل فلان زن را آماده سازید چرا که او مرتکب کار زشت و ناروا شده است، دو قاضی نیز بر انجام این عمل علیه او شهادت داده­اند، پس مردمان بسیاری از این مسأله آگاه شدند، آن­گاه پادشاه به وزیرش گفت: چه چاره و تدبیری برای حل این مشکل نزد تو وجود دارد؟ وزیر گفت: در مورد این مشکل راه حلّی سراغ ندارم.

پس وزیر در روز سوّم که آخرین مهلت آن زن بود (ازقصر) خارج شد و به پسربچه­های برهنه­ای برخورد کرد که در حال بازی بودند و دانیال نیز در میان­شان حضور داشت ولی وزیر او را نمی­شناخت، پس دانیال گفت: ای جماعت کودکان، بیایید تا من نقش پادشاه را بازی کنم و تو ای

ص: 375


1- . مختصربصائرالدرجات : 22

فِی الْأُمَّةِ آخِرَ الزَّمَانِ (1)لِیُظْهِرَهُ عَلَیْهَا یَبْعَثُ اللَّهُ نَبِیّاً أُمِّیّاً مِنَ الْعَرَبِ فَیُذِلُّ اللَّهُ لَهُ الْأُمَمَ وَ الْأَدْیَانَ کَمَا رَأَیْتَ الْحَجَرَ ظَهَرَ عَلَی الْأَرْضِ فَانْتَثَرَ فِیهَا. (2)فَقَالَ بُخْتَنَصَّرُ مَا لِأَحَدٍ عِنْدِی یَدٌ أَعْظَمُ مِنْ یَدِکَ وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَجْزِیَکَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ أَرُدَّکَ إِلَی بِلَادِکَ وَ أَعْمُرَهَا لَکَ وَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تُقِیمَ مَعِی فَأُکْرِمَکَ فَقَالَ دَانِیَالُ علیه السلام أَمَّا بِلَادِی أَرْضٌ کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهَا الْخَرَابَ إِلَی وَقْتٍ وَ الْإِقَامَةُ مَعَکَ أَوْثَقُ لِی فَجَمَعَ بُخْتَنَصَّرُ وُلْدَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ خَدَمَهُ وَ قَالَ لَهُمْ هَذَا رَجُلٌ حَکِیمٌ قَدْ فَرَّجَ اللَّهُ بِهِ عَنِّی کُرْبَةً قَدْ عَجَزْتُمْ عَنْهَا وَ قَدْ وَلَّیْتُهُ أَمْرَکُمْ وَ أَمْرِی یَا بَنِیَّ خُذُوا مِنْ عِلْمِهِ وَ إِنْ جَاءَکُمْ رَسُولَانِ أَحَدُهُمَا لِی وَ الْآخَرُ لَهُ فَأَجِیبُوا دَانِیَالَ قَبْلِی فَکَانَ لَا یَقْطَعُ أَمْراً دُونَهُ وَ لَمَّا رَأَوْا قَوْمَ بُخْتَنَصَّرَ ذَلِکَ حَسَدُوا دَانِیَالَ ثُمَّ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ وَ قَالُوا کَانَتْ لَکَ الْأَرْضُ وَ یَزْعُمُ عَدُوُّنَا أَنَّکَ أَنْکَرْتَ عَقْلَکَ قَالَ إِنِّی أَسْتَعِینُ بِرَأْیِ هَذَا الْإِسْرَائِیلِیِّ لِإِصْلَاحِ أَمْرِکُمْ فَإِنَّ رَبَّهُ یُطْلِعُهُ عَلَیْهِ قَالُوا نَتَّخِذُ إِلَهاً یَکْفِیکَ مَا أَهَمَّکَ وَ تَسْتَغْنِی عَنْ دَانِیَالَ فَقَالَ أَنْتُمْ وَ ذَاکَ فَعَمِلُوا صَنَماً عَظِیماً وَ صَنَعُوا عِیداً وَ ذَبَحُوا لَهُ وَ أَوْقَدُوا نَاراً عَظِیمَةً کَنَارِ نُمْرُودَ وَ دَعَوُا النَّاسَ بِالسُّجُودِ لِذَلِکَ الصَّنَمِ فَمَنْ لَمْ یَسْجُدْ لَهُ أُلْقِیَ فِیهَا.

وَ کَانَ مَعَ دَانِیَالَ علیه السلام أَرْبَعَةُ فِتْیَةٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یوشالُ وَ یوحینُ وَ غیصوا وَ مریوسُ وَ کَانُوا مُخْلِصِینَ مُوَحِّدِینَ فَأُتِیَ بِهِمْ لِیَسْجُدُوا لِلصَّنَمِ فَقَالَتِ الْفِتْیَةُ هَذَا لَیْسَ بِإِلَهٍ وَ لَکِنْ خَشَبَةٌ صَمَّاءُ عَمِلَهَا الرِّجَالُ فَإِنْ شِئْتُمْ أَنْ نَسْجُدَ لِلَّذِی خَلَقَهَا فَعَلْنَا فَکَتَفُوهُمْ ثُمَّ رَمَوْا بِهِمْ فِی النَّارِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا طَلَعَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرُ فَوْقَ قَصْرٍ فَإِذَا مَعَهُمْ خَامِسٌ وَ إِذَا بِالنَّارِ قَدْ عَادَتْ جَلِیداً (3)فَامْتَلَأَ رُعْباً فَدَعَا دَانِیَالَ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَنْهُمْ فَقَالَ أَمَّا الْفِتْیَةُ فَعَلَی دِینِی یَعْبُدُونَ إِلَهِی وَ لِذَلِکَ أَجَارَهُمْ وَ الْخَامِسُ بَحْرُ الْبَرْدِ (4)أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ إِلَی هَؤُلَاءِ نُصْرَةً لَهُمْ فَأَمَرَ بُخْتَنَصَّرُ فَأُخْرِجُوا فَقَالَ لَهُمْ کَیْفَ بِتُّمْ قَالُوا

ص: 368


1- هکذا فی نسخ. و فی نسخة: هذه الأمة، و لعلّ الصحیح: فدین یفقد اللّه به هذه الأمة فی آخر الزمان.
2- ذکر الثعلبی فی العرائس النوم و تعبیره علی کیفیة اخری فراجعه.
3- الجلید: ما یجمد علی الأرض من الماء.
4- هکذا فی النسخ، و فی هامش المطبوع حکی عن نسخة: ملک البرد.

فلانی نقش آن زن را بازی می­کنی و فلانی و فلانی نیز نقش آن دو قاضی که بر آن زن شهادت دادند را بر عهده می­گیرند، سپس مقداری خاک گِرد آورد و شمشیری از جنس نی­ ساخت، و به بچه­ها گفت: دست این شخص را بگیرید و به فلان و فلان مکان ببرید، و دست این یکی را نیز بگیرید و به فلان وفلان مکان ببرید، سپس یکی از آن دو را فراخواند و به او گفت: حقیقت را بگو در غیر این­صورت تو را خواهم کشت- در تمام این مدّت وزیر ایستاده بود و آنان را نگاه می­کرد و به حرفشان گوش می­داد- او گفت: آن زن مرتکب فحشا شده است، دانیال پرسید: چه وقت؟ پاسخ داد: فلان و فلان روز، پرسید: با چه کسی؟ پاسخ داد: با فلانی پسر فلانی، پرسید: کجا؟ پاسخ داد: در فلان و فلان مکان، دانیال گفت: این یکی را به جایگاه خودش بازگردانید و دیگری را بیاورید، پس او را به جایگاه خودش بازگرداندند و دیگری را حاضر کردند، دانیال به او گفت: به چه چیزی شهادت می­دهی؟ گفت: شهادت می­دهم که آن زن مرتکب فحشا شده است، دانیال پرسید: چه وقت؟ پاسخ داد: فلان و فلان روز، پرسید: با چه کسی؟ پاسخ داد: با فلانی پسر فلانی، پرسید: کجا؟ پاسخ داد: در فلان و فلان مکان، پس سخنان یکی از آن دو با دیگری مخالف بود، آن­گاه دانیال گفت: الله اکبر به دروغ و ناحق شهادت دادند، ای فلانی در میان مردم ندا سر دهید که این دو نفر به ناحق علیه آن زن شهادت دادند پس مقدمات کشتن آنها را فراهم سازید.

سپس وزیر به سرعت نزد پادشاه رفت و این ماجرا را به اطلاع او رساند، پس پادشاه دنبال آن دو قاضی فرستاد و در سخنان­شان با هم دچار اختلاف شدند همان گونه که دو پسر بچه دچار اختلاف شدند، بنابراین پادشاه در میان مردم ندا سر داد و فرمان به کشتن آن دو قاضی صادر کرد.(1)

روایت 19.

الکافی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی فرمود: نزد بنده­ام دانیال برو و به او بگو: از فرمان من سرپیچی کردی و تو (دانیال) را بخشیدم، و دوباره از فرمان من سرپیچی کردی و من نیز دوباره تو را بخشیدم، و برای سوّمین بار از فرمانم سرپیچی کردی و تو را بخشیدم، اگر برای چهارمین بار مرا نافرمانی کنی تو را نخواهم بخشید، بنابراین داوود علیه السلام نزد دانیال آمد و گفت: ای دانیال، من فرستاده خداوند به سوی تو هستم و او به تو می­فرماید: از فرمانم سرپیچی کردی و تو را بخشیدم ، دوباره از فرمانم سرپیچی کردی و تو را بخشیدم، و برای سومین بار نیز از فرمانم سرپیچی کردی و تو را بخشیدم، اگر برای چهارمین بار از فرمانم سرپیچی کنی تو را نخواهم بخشید؛ پس دانیال به داوود گفت: ای پیامبر خدا، پیام خود را ابلاغ داشتی؛ آن­گاه دانیال سحرگاهان برخاست و آهسته پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا، پیامبرت داوود از جانب تو برایم خبر آورد که تو را نافرمانی کرده­ام و مرا بخشیده­ای، دوباره تو را نافرمانی کرده­ام و مرا بخشیده­ای، و برای سوّمین بار نیز تو را نافرمانی کرده­ام و مرا بخشیده­ای، هم چنین از جانب تو به من خبر داد

ص: 376


1- . فروع الکافی 2 : 363 و364

بِتْنَا بِأَفْضَلِ لَیْلَةٍ مُنْذُ خُلِقْنَا فَأَلْحَقَهُمْ بِدَانِیَالَ وَ أَکْرَمَهُمْ بِکَرَامَتِهِ حَتَّی مَرَّتْ بِهِمْ ثَلَاثُونَ سَنَةً (1).

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ وَهْبٍ قَالَ: ثُمَّ إِنَّ بُخْتَنَصَّرَ رَأَی رُؤْیَا أَهْوَلَ مِنَ الرُّؤْیَا الْأُولَی وَ نَسِیَهَا أَیْضاً فَدَعَا عُلَمَاءَ قَوْمِهِ قَالَ رَأَیْتُ رُؤْیَا أَخْشَی أَنْ یَکُونَ فِیهَا هَلَاکُکُمْ وَ هَلَاکِی فَمَا تَأْوِیلُهَا فَعَجَزُوا وَ جَعَلُوا عِلَّةَ عَجْزِهِمْ دَانِیَالَ فَأَخْرَجَهُمْ وَ دَعَا دَانِیَالَ علیه السلام فَسَأَلَهُ فَقَالَ رَأَیْتَ شَجَرَةً عَظِیمَةً شَدِیدَةَ الْخُضْرَةِ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ عَلَیْهَا طَیْرُ السَّمَاءِ وَ فِی ظِلِّهَا وُحُوشُ الْأَرْضِ وَ سِبَاعُهَا فَبَیْنَمَا أَنْتَ تَنْظُرُ إِلَیْهَا قَدْ أَعْجَبَتْکَ بَهْجَتُهَا إِذْ أَقْبَلَ مَلَکٌ یَحْمِلُ حَدِیدَةً کَالْفَأْسِ عَلَی عُنُقِهِ وَ صَرَخَ بِمَلَکٍ آخَرَ فِی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ یَقُولُ لَهُ کَیْفَ أَمَرَکَ اللَّهُ أَنْ تَفْعَلَ بِالشَّجَرَةِ أَمَرَکَ أَنْ تَجْتَثَّهَا مِنْ أَصْلِهَا أَمْ أَمَرَکَ أَنْ تَأْخُذَ بَعْضَهَا فَنَادَاهُ الْمَلَکُ الْأَعْلَی إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ خُذْ مِنْهَا وَ أَبْقِ فَنَظَرْتَ إِلَی الْمَلَکِ حَتَّی ضَرَبَ رَأْسَهَا بِفَأْسِهِ فَانْقَطَعَ وَ تَفَرَّقَ مَا کَانَ عَلَیْهَا مِنَ الطَّیْرِ وَ مَا کَانَ تَحْتَهَا مِنَ السِّبَاعِ وَ الْوُحُوشِ وَ بَقِیَ الْجِذْعُ لَا هَیْئَةَ لَهُ وَ لَا حُسْنَ فَقَالَ بُخْتَنَصَّرُ فَهَذِهِ الرُّؤْیَا رَأَیْتُهَا فَمَا تَأْوِیلُهَا قَالَ أَنْتَ الشَّجَرَةُ وَ مَا رَأَیْتَ فِی رَأْسِهَا مِنَ الطُّیُورِ فَوُلْدُکَ وَ أَهْلُکَ وَ أَمَّا مَا رَأَیْتَ فِی ظِلِّهَا مِنَ السِّبَاعِ وَ الْوُحُوشِ فَخَوَلُکَ وَ رَعِیَّتُکَ وَ کُنْتَ قَدْ أَغْضَبْتَ اللَّهَ فِیمَا تَابَعْتَ قَوْمَکَ مِنْ عَمَلِ الصَّنَمِ فَقَالَ بُخْتَنَصَّرُ کَیْفَ یَفْعَلُ رَبُّکَ بِی قَالَ یَبْتَلِیکَ بِبَدَنِکَ فَیَمْسَخُکَ سَبْعَ سِنِینَ فَإِذَا مَضَتْ رَجَعْتَ إِنْسَاناً کَمَا کُنْتَ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَقَعَدَ بُخْتَنَصَّرُ یَبْکِی سَبْعَةَ أَیَّامٍ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْبُکَاءِ ظَهَرَ فَوْقَ بَیْتِهِ فَمَسَخَهُ اللَّهُ عُقَاباً فَطَارَ وَ کَانَ دَانِیَالُ علیه السلام یَأْمُرُ وُلْدَهُ وَ أَهْلَ مَمْلَکَتِهِ أَنْ لَا یُغَیِّرُوا مِنْ أَمْرِهِ شَیْئاً حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ مَسَخَهُ اللَّهُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ بَعُوضَةً فَأَقْبَلَ یَطِیرُ حَتَّی دَخَلَ بَیْتَهُ فَحَوَّلَهُ اللَّهُ إِنْسَاناً فَاغْتَسَلَ بِالْمَاءِ وَ لَبِسَ الْمُسُوحَ ثُمَّ أَمَرَ بِالنَّاسِ فَجُمِعُوا فَقَالَ إِنِّی وَ إِیَّاکُمْ کُنَّا نَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَنْفَعُنَا وَ لَا یَضُرُّنَا وَ إِنَّهُ قَدْ تَبَیَّنَ لِی مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی جَلَّ وَ عَلَا فِی نَفْسِی أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَهُ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا وَ هُوَ فِی الْحَقِّ سَوَاءٌ وَ مَنْ خَالَفَنِی ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ إِنِّی قَدْ أَجَّلْتُکُمْ إِلَی اللَّیْلَةِ فَإِذَا أَصْبَحْتُمْ فَأَجِیبُونِی ثُمَّ انْصَرَفَ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ وَ

ص: 369


1- قصص الأنبیاء مخطوط.

که اگر برای چهارمین بار تو را نافرمانی کنم مرا نخواهی بخشید، پس به عزّت و بزرگواری­ات قسم اگر مرا حفظ نکنی و مصون نداری تو را نافرمانی خواهم کرد و دوباره تو را نافرمانی خواهم کرد و سپس تو را نافرمانی خواهم کرد.(1)

کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابن محبوب نظیر این روایت را نقل کرده است.(2)

روایت 20.

الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که پیامبر صلّی الله علیه وآله فرمود: نان را گرامی دارید چرا که برای تهیه آن، موجودات مابین عرش و زمین و هم چنین بسیاری از کسانی که خداوند در زمین آفریده است دست به کار شده­اند، سپس به کسانی که در اطرافش بودند فرمود: آیا موضوعی را برای شما نقل کنم؟ گفتند: بله ای رسول خدا، پدران و مادران فدایت شوند، پس فرمود: به راستی که پیش از شما پیامبری به اسم دانیال وجود داشته است، و او به صاحب یک کشتی قرص نانی بخشید تا از دریا عبورش دهد، پس صاحب کشتی قرص نان را پرت کرد و گفت: با نان چه کنم؟ این نان نزد ما با پا لگدمال می­شود؛ آن­گاه که دانیال این حالت او را مشاهده کرد دستش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا نان را گرامی بدار ، پروردگارا مشاهده کردی که این بنده چه عملی انجام داد و چه گفت، پس خداوند عزّ و جلّ به آسمان وحی فرمود که باران را باز دار و به زمین وحی فرمود که صفحه­ای سفالّی باش، بنابراین (مدّتها) بارانی نبارید تا جائی که کارشان به حدّی رسید که برخی از آنها برخی دیگر را خوردند، و هنگامی که عذاب و مصیبتی که خداوند عزّ و جلّ برای ایشان خواسته بود به اوج خود رسید و آنان را به سختی و فلاکت انداخت، زنی به زن دیگری که هر دو صاحب یک فرزند بودند گفت: ای فلانی، بیا تا امروز فرزند مرا با هم بخوریم و اگر فردا گرسنه شدیم فرزند تو را خواهیم خورد، زن به او گفت: چشم ، پس فرزند او را با هم خوردند، هنگامی که (روزبعد) گرسنه شدند زنی که چنین پیشنهادی داده بود بعد از آنکه زن دیگر را به خوردن فرزند خویش وادار کرده بود از خوردن فرزند او منع شد، پس به آن زن گفت: پیامبر خدا میان من و تو قضاوت خواهد کرد، بنابراین شکایت خویش را نزد دانیال بردند، و او به آنها گفت: آیا سختی و فلاکت به حدّی که می­بینیم رسیده است؟ به اوگفتند: بله ای پیامبر خدا بلکه بیشتر از این؛ پس دانیال دست خویش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا، فضل خویش و رحمتت را به ما بازگردان و کودکان و آنان­که خیری در ایشان وجود دارد را به سبب گناه صاحب کشتی و نادیده گرفتن نعمتت مجازات نکن؛ بنابراین خداوند تبارک و تعالی به آسمان فرمان داد که بر زمین ببار ، و به زمین امر فرمود: آنچه از خیر خودت که مخلوقاتم از دست داده­اند را برای ایشان برویان ، به راستی که به خاطر طفل صغیر به آنها رحم نمودم.(3)

روایت 21.

الکافی: از امام صدق علیه السلام روایت شده که امیرمؤمنان – درود خدا بر او باد- فرموده است: هنگامی که با حیوانات درّنده روبه­رو شدی بگو: از شرّ هر شیر تحریک شده و آماده هجوم به پروردگار دانیال و چاه پناه می­برم.(4)

روایت 22.

تفسیر علی بن ابراهیم: عمر بن عبدالله الثقفی گوید: هنگامی که هشام بن عبدالملک امام باقر علیه السلام را به سرزمین شام اخراج کرد، دانشمندی مسیحی از او سؤالهایی پرسید ، یکی از سؤالهایی که پرسید چنین بود: مرا از مردی آگاه ساز که با همسر خویش مقاربت کرد و همسرش به دو پسر آبستن شد ، از قضا هر دو پسر را به صورت همزمان و در یک ساعت باردار شد و هر دو را نیز در یک ساعت واحد به دنیا آورد، هم چنین آن دو پسر در یک ساعت واحد وفات نمودند و در یک قبر واحد به خاک سپرده شدند، یکی از آنها صد و پنجاه سال و دیگری صد سال زندگی کرد، آن دو چه کسانی هستند؟ امام باقر علیه السلام پاسخ فرمود: آن دو عُزیر و عزره هستند، مادرشان آنها را بر طبق توصیفات تو آبستن شد و به دنیا آورد، و عزره با عزیر سی سال زندگی کرد سپس خداوند عزیر را به مدّت صد سال میراند حال آنکه عزره باقی ماند و زندگی کرد ، آن­گاه خداوند عزیر را

زنده گرداند پس بیست سال دیگر با عُزره زندگی کرد. حدیث.(5)

توضیح

از اختلاف قوم (راویان و مفسران) در مورد شخصی که خداوند او را صد سال میراند و اینکه آیا او عزیر بوده است یا أرمیا آگاه گشتی، هم چنین روایتها نیز بر هر دوی ایشان دلالت کرده­اند، و شاید احادیثی که بر عزیر دلالت می­کنند محمول بر تقیّه باشند و یا محمول برآن چیزی باشند که با روایتهای اهل کتاب مطابقت دارد و بر حسب اعتقادات خویش به آنان پاسخ گفته­اند، هم چنین ممکن است این حادثه در مورد هر دو شخص به وقوع پیوسته باشد اگرچه آیه در باره یکی از آنها ذکر شده است.

روایت 23.

الکافی: از علی بن حسین علیهماالسلام روایت شده

ص: 378


1- . اصول الکافی 2 : 435 و436
2- . نسخه خطی
3- . فروع الکافی 2 : 165 و166
4- . اصول الکافی 2 : 571
5- . تفسیرالقمی: 88-90

قَعَدَ عَلَی فِرَاشِهِ فَقَبَضَ اللَّهُ تَعَالَی رُوحَهُ وَ قَصَّ وَهْبٌ قِصَّتَهُ هَذِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ثُمَّ قَالَ مَا أَشْبَهَ إِیمَانَهُ بِإِیمَانِ السَّحَرَةِ.

«9»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام لَمَّا تُوُفِّیَ بُخْتَنَصَّرُ تَابَعَ النَّاسُ ابْنَهُ وَ کَانَتِ الْأَوَانِی الَّتِی عَمِلَتِ الشَّیَاطِینُ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ غَاصَ عَلَیْهَا الشَّیَاطِینُ حَتَّی اسْتَخْرَجُوهَا مِنْ قُعُورِ الْأَبْحُرِ الصُّمِّ (1)الَّتِی لَا تَعْبُرُ فِیهَا السُّفُنُ وَ کَانَ بُخْتَنَصَّرُ غَنِمَ کُلَّ ذَلِکَ مِنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ أَوْرَدَهَا أَرْضَ بَابِلَ وَ اسْتَعْمَرَ فِیهِ دَانِیَالَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ هَذِهِ الْآنِیَةَ طَاهِرَةٌ مُقَدَّسَةٌ صَنَعَهَا النَّبِیُّ ابْنُ النَّبِیِّ لِیَسْجُدَ رَبَّهُ عَزَّ وَ عَلَا فَلَا تُدَنِّسْهَا بِلَحْمِ الْخَنَازِیرِ وَ غَیْرِهَا فَإِنَّ لَهَا رَبّاً سَیُعِیدُهَا حَیْثُ کَانَتْ فَلَمْ یُطِعْهُ (2)وَ اعْتَزَلَ دَانِیَالَ وَ أَقْصَاهُ وَ جَفَاهُ وَ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ حَکِیمَةٌ نَشَأَتْ فِی تَأْدِیبِ دَانِیَالَ تَعِظُهُ وَ تَقُولُ إِنَّ أَبَاکَ کَانَ یَسْتَغِیثُ بِدَانِیَالَ فَأَبَی ذَلِکَ فَعَمِلَ فِی کُلِّ عَمَلِ سَوْءٍ حَتَّی عَجَّتِ الْأَرْضُ مِنْهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ فَبَیْنَا هُوَ فِی عِیدٍ إِذَا بِکَفِّ مَلَکٍ یَکْتُبُ عَلَی الْجِدَارِ ثَلَاثَةَ أَحْرُفٍ ثُمَّ غَابَتِ الْکَفُّ وَ الْقَلَمُ وَ بُهِتُوا فَسَأَلُوا دَانِیَالَ بِحَقِّ تَأْوِیلِ ذَلِکَ الْمَکْتُوبِ وَ کَانَ کَتَبَ وُزِنَ فَخَفَّ وَ وَعَدَ فَأَنْجَزَ وَ جَمَعَ فَتَفَرَّقَ فَقَالَ أَمَّا الْأَوَّلُ فَإِنَّهُ عَقْلُکَ وُزِنَ فَخَفَّ فَکَانَ خَفِیفاً فِی الْمِیزَانِ وَ الثَّانِی وَعَدَ أَنْ یُمَلِّکَ فَأَنْجَزَهُ الْیَوْمَ وَ الثَّالِثُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ قَدْ جَمَعَ لَکَ وَ لِوَالِدِکَ مِنْ قَبْلِکَ مُلْکاً عَظِیماً ثُمَّ تَفَرَّقَ الْیَوْمَ فَلَا یَجْتَمِعُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَقَالَ لَهُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ یُعَذِّبُکَ اللَّهُ فَأَقْبَلَتْ بَعُوضَةٌ تَطِیرُ حَتَّی دَخَلَتْ فِی إِحْدَی مَنْخِرَیْهِ فَوَصَلَتْ إِلَی دِمَاغِهِ وَ تُؤْذِیهِ فَأَحَبُّ النَّاسِ عِنْدَهُ مَنْ حَمَلَ مِرْزَبَةً (3)یَضْرِبُ بِهَا رَأْسَهُ وَ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ أَلَماً إِلَی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً حَتَّی مَاتَ وَ صَارَ إِلَی النَّارِ (4).

بیان

هذه القصص المنقولة عن وهب لیست مما یعتمد علیه (5)و إیمان بختنصر

ص: 370


1- فی نسخة: الصیم. و هو بالکسر و تشدید الیاء: الصلب الشدید.
2- فی نسخة: فأطاعه و هو مصحف.
3- المرزبة: عصیة من حدید.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- لانها لم یرد من طرق أئمتنا أهل العصمة علیهم السلام ما یوافقها و یثبتها.

که خداوند تبارک و تعالی به دانیال علیه السلام وحی فرمود: همانا دشمن­ترین بندگانم نسبت به من، نادانی است که حقّ اهل علم و دانشمندان را خفیف و خوار می­شمارد و پیروی از آنان را ترک می­کند؛ و دوست داشتنی­ترین بندگانم نسبت به من ، پرهیزگاری است که خواهان ثواب بسیار است، با دانشمندان همراهی و از خردمندان پیروی می­کند و از حکیمان پند می­پذیرد.(1)

روایت 24.

الخصال، علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: مردی شامی از امیرمؤمنان علیه السلام درباره روز چهارشنبه و بدشگون­هایی که به آن روز نسبت داده می­شود پرسید، امام فرمود: آخرین چهارشنبه از ماه، و کلامش را پی گرفت تا جایی که فرمود: در روز چهارشنبه بیت المقدس ویران شد و مسجد سلیمان بن داوود با شراره­ای از آتش­خانه سرزمین فارس سوزانده شد.(2)

روایت 25.

دعوات الراوندی : گفته است: خداوند به عزیر علیه السلام وحی فرمود: ای عزیر، آن­گاه که در دام معصیت افتادی به کوچکی آن منگر بلکه به (بزرگی) کسی بنگر که در مقابل او مرتکب معصیت شده­ای، و آن­گاه که رزق من به تو بخشیده شد به اندکی آن منگر بلکه به(عظمت) کسی بنگر که آن را به تو بخشیده است، و آن­گاه که بلا و مصیبت من بر تو نازل شد نزد مخلوقاتم شکایت نکن، آن­گونه که من نیز هنگام صعود زشت کاریها و رسوائی­های تو نزد فرشتگانم شکایت نمی­کنم.(3)

باب بیست و ششم : داستان یونس و پدر ایشان (متی)

آیات

- فلولا کانت قریة آمنت فنفعها إیمانها إلّا قوم یونس لمّا آمنوا کشفنا عنهم عذاب الخزی فی الحیوة الدنیا و متّعناهم إلی حین.(4)

{هیچ شهری نبود که [ اهل آن] ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد مگر قوم یونس که وقتی [در آخرین لحظه] ایمان آوردند عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کریم و تا چندی آنان را برخوردار ساختیم.}

- و ذو النون إذ ذهب مغاضباً فظنّ أن لن نقدر علیه فنادی فی الظلمات أن لا إله إلّا أنت سبحانک إنّی کنت من الظالمین * فاستجبنا له و نجّیناه من الغمّ و کذلک نُنجی المؤمنین.(5)

{و ذوالنون (یونس) را یاد کن آن­گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم تا در تاریکیها ندا سر داد که معبودی جز تو نیست، تو منزّهی به راستی که من از ستمکاران بودم، پس دعای او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهاندیم و مؤمنان را نیز چنین نجات می­دهیم.}

- و إنّ یونس لمن المرسلین * إذ أبق إلی الفلک المشحون * فساهم فکان من المدحضین * فالتقمه الحوت و هو ملیم * فلولا أن کان من المسبّحین * للبث فی بطنه إلی یوم یبعثون * فنبذناه بالعراء و هو سقیم * و أنبتنا علیه شجرة من یقطین * و أرسلناه إلی ألف أو یزیدون * فآمنوا فمتّعناهم إلی حین.(6)

{و در حقیقت یونس در زمره فرستادگان بود، آن­گاه که به سوی کشتی پُر بگریخت. پس [ سرنشینان] با هم قرعه انداختند و [ یونس] از بازندگان بود، [ او را به دریا افکندند] و عنبر ماهی او را بلعید در حالی که او نکوهش گر خویش بود، و اگر در زمره تسبیح کنندگان نبود قطعاً تا روزی که برانگیخته می­شد در شکم آن [ماهی] می­ماند، پس او را در حالی که ناخوش بود به زمین خشکی افکندیم، و بر بالای [سر] او درختی از کدو روباندیم، و او را به سوی یکصد هزار [نفر از ساکنان نینوا] یا بیشتر روانه کردیم، پس ایمان آوردند و تا چندی برخوردارشان کردیم.}

-و لا تکن کصاحب الحوت إذ نادی و هو مکظوم * لولا أن تدارکه نعمة من ربّه لنبذ بالعراء و هو مذموم * فاجتباه ربّه فجعله من الصالحین.(7)

{و مانند همدم ماهی(یونس) مباش آن گاه که اندوه زده ندا سر داد، اگر لطفی از جانب پروردگارش او را در نمی­یافت قطعاً نکوهش شده بر زمین خشک انداخته می­شد، پس پروردگارش وی را برگزید و از شایستگانش گردانید.}

تفسیر

طبرسی گفته است: منظور از ( صاحب الحوت) در آیه «و لا تکن کصاحب الحوت»، یونس علیه السلام می­باشد یعنی: در استعجال عذاب برای قومش مانند او نباش و قبل از آنکه خداوند به تو اجازه دهد از میان قوم خویش خارج نشو آن گونه که او خارج شد، «إذ نادی و هو مکظوم» یعنی: پروردگارش را در شکم ماهی فرا خواند حال آنکه از دخل و تصرّف در امور باز داشته شده بود؛ و گفته شده (مکظوم) یعنی: کسی که آکنده از غم و اندوه شده است تا جایی که برای خشمش هیچ چاره­ای نمی­یابد، «لولا أن تدارکه نعمة مِن ربّه» یعنی: اگر رحمت پروردگارش او را با اجابت دعا و نجات بخشیدنش از شکم ماهی در نمی­یافت، «نُبِذ» یعنی: افکنده شد، «بالعراء» یعنی: در هوا ( فضای باز و بدون درخت و ساختمان)، «و هو مذموم» یعنی: کاری انجام داد که به خاطر آن سرزنش می­شد، ولی خداوند متعال با نعمتی از جانب خویش او را دریافت پس در هوا انداخته شد در حالی که نکوهش شده نبود.(8)

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: «کصاحب الحوت» یعنی: یونس علیه السلام آن­گاه که خداوند را علیه قومش فرا خواند، سپس در حالی که به خاطر خداوند خشم و کینه به دل گرفته بود رفت؛ در روایت أبوالجارود از امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «إذی نادی ربّه و هو مکظوم» نقل شده که (مکظوم) یعنی: غم زده و اندوهگین؛ علی بن ابراهیم در مورد این سخن خداوند «لولا أن تدارکه نعمةٌ من ربّه» گفته است: (النعمة) یعنی: رحمت، هم چنین گفته است: منظور از (العراء) در فرموده «لنُبِذ بالعراء» مکانی است که دارای سقف و سرپوش نباشد.(9)

روایت 2.

تفسیر علی بن ابراهیم: از جمیل روایت شده که امام صادق علیه السلام به او فرمود: خداوند عذاب را جز از قوم یونس باز نگرداند، یونس ایشان را به تسلیم شدن در برابر اوامر خداوند دعوت می­کرد و آنان سر باز می­زدند،

ص: 380


1- . اصول الکافی 1 : 35
2- . الخصال 2 : 28 ، علل الشرائع : 199 ، عیون الأخبار :137
3- . نسخه خطی دعوات الراوندی
4- . یونس / 98
5- . انبیاء / 87 و88
6- . صافّات / 139-148
7- . ن / 48-50
8- . مجمع البیان 10 :341
9- . تفسیر القمی : 693

مخالف لظواهر الأخبار المعتبرة و أما مسخه فقد

وَرَدَ فِی تَوْحِیدِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ الْمَرْوِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام مَا یُومِئُ إِلَیْهِ حَیْثُ قَالَ علیه السلام وَ تَرَی کَثِیراً مِنَ الْفُسَّاقِ یُعَاجَلُونَ بِالْعُقُوبَةِ إِذَا تَفَاقَمَ طُغْیَانُهُمْ وَ عَظُمَ ضَرَرُهُمْ عَلَی النَّاسِ وَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ کَمَا عُوجِلَ فِرْعَوْنُ بِالْغَرَقِ وَ بُخْتَنَصَّرُ بِالتِّیهِ وَ بِلْبِیسُ بِالْقَتْلِ (1)

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَعْبِیرِ الرُّؤْیَا عَنْ دَانِیَالَ علیه السلام أَ هُوَ صَحِیحٌ قَالَ نَعَمْ کَانَ یُوحَی إِلَیْهِ وَ کَانَ نَبِیّاً وَ کَانَ مِمَّنْ عَلَّمَهُ اللَّهُ تَأْوِیلَ الْأَحَادِیثِ وَ کَانَ صِدِّیقاً حَکِیماً وَ کَانَ وَ اللَّهِ یَدِینُ بِمَحَبَّتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ جَابِرٌ بِمَحَبَّتِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا مَلَکٍ إِلَّا وَ کَانَ یَدِینُ بِمَحَبَّتِنَا (2).

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمَلِکَ قَالَ لِدَانِیَالَ أَشْتَهِی أَنْ یَکُونَ لِی ابْنٌ مِثْلُکَ فَقَالَ مَا مَحَلِّی مِنْ قَلْبِکَ قَالَ أَجَلُّ مَحَلٍّ وَ أَعْظَمُهُ قَالَ دَانِیَالُ فَإِذَا جَامَعْتَ فَاجْعَلْ هِمَّتَکَ فِیَّ قَالَ فَفَعَلَ الْمَلِکُ ذَلِکَ فَوُلِدَ لَهُ ابْنٌ أَشْبَهُ خَلْقِ اللَّهِ بِدَانِیَالَ (3).

«12»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ عُزَیْرٌ یَا رَبِّ إِنِّی نَظَرْتُ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ وَ إِحْکَامِهَا فَعَرَفْتُ عَدْلَکَ بِعَقْلِی وَ بَقِیَ بَابٌ لَمْ أَعْرِفْهُ إِنَّکَ تَسْخَطُ عَلَی أَهْلِ الْبَلِیَّةِ فَتَعُمُّهُمْ بِعَذَابِکَ وَ فِیهِمُ الْأَطْفَالُ فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْبَرِّیَّةِ وَ کَانَ الْحَرُّ شَدِیداً فَرَأَی شَجَرَةً فَاسْتَظَلَّ بِهَا وَ نَامَ فَجَاءَتْ نَمْلَةٌ فَقَرَصَتْهَا فَدَلَکَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ فَقَتَلَ مِنَ النَّمْلِ کَثِیراً فَعَرَفَ أَنَّهُ مَثَلٌ ضُرِبَ فَقِیلَ لَهُ یَا عُزَیْرُ إِنَّ الْقَوْمَ إِذَا اسْتَحَقُّوا عَذَابِی قَدَّرْتُ نُزُولَهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ آجَالِ الْأَطْفَالِ فَمَاتُوا أُولَئِکَ بِآجَالِهِمْ وَ هَلَکَ هَؤُلَاءِ بِعَذَابِی (4).

ص: 371


1- و هذا کما تری لم یدلّ علی مسخه. بل یدلّ علی أن اللّه تعالی عاجله بالعقوبة و هی التیه و التیه یأتی علی معان و هی الصلف و التکبر. الضلال. القفر یضل فیه. و لعلّ المراد هنا المعنی الأخیر. و لیس من معانیه المسخ، و المعنی الأخیر لا یلازم المسخ.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

پس قصد کرد که علیه آنان دست به دعا بردارد و این در حالی بود که در میان ایشان دو مرد وجود داشتند که یکی عابد و دیگری عالم بود، و اسم یکی از آنها (ملیخا) و اسم دیگری (روبیل) بود، پس مرد عابد از یونس می­خواست که علیه آنان دست به دعا بردارد و مرد عالم او را از این کار نهی می­کرد و می­گفت: بر علیه آنان به درگاه خداوند دعا نکن چرا که او دعایت را اجابت نمی­کند و هلاک شدن بندگانش را دوست ندارد؛ پس یونس سخن عابد را پذیرفت و دلایل عالم را نپذیرفت و علیه قوم خویش دست به دعا برداشت، آن گاه خداوند به او وحی فرمود: عذاب در فلان و فلان سال، فلان و فلان ماه و فلان و فلان روز بر آنان نازل می­شود، هنگامی که زمان نزول عذاب نزدیک شد یونس همراه با مرد عابد از میان قومش خارج شد و مرد عالم در میان آنها باقی ماند، پس آن­گاه که در آن روز عذاب نازل شد مرد عالم به قومش گفت: ای قوم، به خداوند پناه ببرید و از او کمک بخواهید شاید به شما رحم کند و عذاب را از شما باز گرداند، گفتند: چگونه عمل کنیم؟ گفت: گِرد هم آیید و به سوی بیابان خارج شوید و بین زنان و فرزندان، شتران و بچه شتران، گاوها و گوساله­ها و گوسفندان و برّه­ها فاصله بیاندازید، سپس گریه و زاری کنید و خداوند را بخوانید؛ بنابراین آن قوم رفتند و چنان کردند و از ترس، داد و فریاد سر دادند و گریستند، پس خداوند به ایشان رحم نمود و عذاب را از آنان باز گرداند و آن را بر کوهها نازل فرمود حال آنکه نازل شده و به آنان نزدیک شده بود، سپس یونس آمد تا ببیند خداوند چگونه قومش را هلاک گردانده است پس کشاورزان را مشاهده کرد که در روی زمین­هایشان در حال کشاورزی هستند، به آنان گفت: قوم یونس چه کاری انجام دادند؟ در حالی که یونس را نمی­شناختند به او گفتند: همانا یونس علیه آنان دعا کرد و خداوند دعایش را اجابت و عذاب را بر ایشان نازل فرمود پس جمع شدند و گریستند و خداوند را به فریاد خواندند و خداوند به ایشان رحم نمود و عذاب را از آنان باز گرداند و آن را بر کوهها نازل فرمود، و ایشان اکنون در طلب یونس هستند تا به او ایمان بیاورند؛ آن گاه یونس خشمگین شد و آن­گونه که خداوند حکایت می­کند از سر خشم چهره برتافت و از آن محل رفت تا اینکه به ساحل دریا رسید و از قضا کشتی­ای پُر شده بود و می­خواستند آن را به دریا بیاندازند، پس یونس از آنان خواست که او را نیز با خود ببرند، هنگامی که به وسط دریا رسیدند خداوند ماهی بزرگی را مأمور کرد و جلو حرکت کشتی را از جهت مقابل گرفت، یونس به ماهی نگاه کرد و از آن ترسید و به قسمت انتهای کشتی فرار کرد پس ماهی به سوی او چرخید و دهانش را باز کرد، ساکنان کشتی به ستوه آمدند و گفتند: در میان ما شخص گناه کاری وجود دارد، پس قرعه کشی کردند

ص: 381

بیان

قال الفیروزآبادی القرص أخذک لحم إنسان بإصبعک حتی تؤلمه و لسع البراغیث و القبض و القطع.

«13»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْقُرَشِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَلَکَ بُخْتَنَصَّرُ مِائَةَ سَنَةٍ وَ سَبْعاً وَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ قَتَلَ مِنَ الْیَهُودِ سَبْعِینَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ عَلَی دَمِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ خَرَّبَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ تَفَرَّقَتِ الْیَهُودُ فِی الْبُلْدَانِ وَ فِی سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنْ مُلْکِهِ بَعَثَ اللَّهُ الْعُزَیْرَ نَبِیّاً إِلَی أَهْلِ الْقُرَی الَّتِی أَمَاتَ اللَّهُ أَهْلَهَا ثُمَّ بَعَثَهُمْ لَهُ وَ کَانَ مِنْ قُرًی شَتَّی فَهَرَبُوا فَرَقاً مِنَ الْمَوْتِ فَنَزَلُوا فِی جِوَارِ عُزَیْرٍ وَ کَانُوا مُؤْمِنِینَ وَ کَانَ عُزَیْرٌ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِمْ وَ یَسْمَعُ کَلَامَهُمْ وَ إِیمَانَهُمْ وَ أَحَبَّهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ آخَاهُمْ عَلَیْهِ فَغَابَ عَنْهُمْ یَوْماً وَاحِداً ثُمَّ أَتَاهُمْ فَوَجَدَهُمْ مَوْتَی صَرْعَی فَحَزِنَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها تَعَجُّباً مِنْهُ حَیْثُ أَصَابَهُمْ وَ قَدْ مَاتُوا أَجْمَعِینَ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَأَماتَهُ اللَّهُ عِنْدَ ذَلِکَ مِائَةَ عامٍ وَ هِیَ مِائَةُ سَنَةٍ ثُمَّ بَعَثَهُ اللَّهُ وَ إِیَّاهُمْ وَ کَانُوا مِائَةَ أَلْفِ مُقَاتِلٍ ثُمَّ قَتَلَهُمُ اللَّهُ أَجْمَعِینَ لَمْ یُفْلِتْ (1)مِنْهُمْ وَاحِدٌ عَلَی یَدَیْ بُخْتَنَصَّرَ ثُمَّ مَلَکَ مَهْرَوَیْهِ بْنُ بُخْتَنَصَّرَ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً (2)فَأَخَذَ عِنْدَ ذَلِکَ دَانِیَالَ علیه السلام وَ خَدَّ لَهُ (3)خَدّاً فِی الْأَرْضِ وَ طَرَحَ فِیهِ دَانِیَالَ وَ أَصْحَابَهُ وَ شِیعَتَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْقَی عَلَیْهِمُ النِّیرَانَ فَلَمَّا رَأَی أَنَّ النَّارَ لَا تَقْرَبُهُمْ (4)وَ لَا تُحْرِقُهُمْ اسْتَوْدَعَهُمُ الْجُبَّ وَ فِیهِ الْأُسُدُ وَ السِّبَاعُ وَ عَذَّبَهُمْ بِکُلِّ نَوْعٍ مِنَ الْعَذَابِ (5)حَتَّی خَلَّصَهُمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ هُمُ الَّذِینَ ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَ دَانِیَالَ علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یَسْتَوْدِعَ (6)نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ مکیخا بْنَ دَانِیَالَ فَفَعَلَ (7).

ص: 372


1- أی لم یتخلص.
2- فی المصدر: و ست و عشرین یوما.
3- أی شق له حفیرة و ألقاه فیها. و فی المصدر: و حفر له جبا.
4- فی المصدر: فلما رأی أن النار لیست تقربهم.
5- فی المصدر: بکل لون من العذاب.
6- فی المصدر: أمره أن استودع.
7- کمال الدین: 130 و 131.

و قرعه به اسم یونس در آمد، و این مصداق فرموده خداوند متعال است که «فساهم فکان من المدحضین»{پس سرنشینان با هم قرعه انداختند و یونس از بازندگان بود}، بنابراین او را خارج کرده و به دریا انداختند پس ماهی او را بلعید و با خود به داخل آب برد.

یکی از یهودیان از امیر مؤمنان علی علیه السلام درباره زندانی پرسید که صاحب خویش را در نواحی مختلف زمین به گردش در آورد، امام در پاسخ فرمود: ای یهودی، زندانی که صاحب خویش را در نقاط مختلف زمین به گردش در آورد همان ماهی­ای بود که یونس را در شکم خود محبوس نگاه داشت، پس به دریای قلزم وارد شد و به سوی دریای مصر خارج شد، آن­گاه وارد دریای طبرستان شد و از دجلة العوراء (رودخانۀ دجله) سر برآورد، سپس آن ماهی یونس را به زیر زمین برد تا اینکه به قارون رسید، قارون در دوران موسی علیه السلام به هلاکت رسیده بود و خداوند سرپرستی مُلکی را به او سپرده بود که هر روز به اندازه قامت مردی در زمین فرو می­رود، این در حالی بود که یونس در شکم ماهی تسبیح خداوند می­گفت و از او طلب بخشش می­کرد، پس قارون صدای او را شنید و به فرشته­ای که بر او گمارده شده بود گفت: مرا مهلت ده چرا که صدای آدمی را می­شنوم؛ و خداوند به فرشته­ای که بر او گمارده شده بود وحی فرمود: او را مهلت ده، پس فرشته مهلتش داد، سپس قارون پرسید: تو کیستی؟ یونس گفت: من، گناهکارِ خطا کار یونس پسر متی هستم، قارون پرسید: موسی بن عمران، آنکه به خاطر خداوند شدید و خشمگین بود، چه کرد؟ یونس گفت: دریغا که از دنیا رفت، قارون پرسید: هارون بن عمران، آنکه بر قومش رئوف و مهربان بود، چه کرد؟ یونس گفت: وفات نمود، قارون پرسید: کلثم دختر عمران که به اسم من بود (همسرم بود) چه کرد؟ یونس گفت: دریغا که هیچ یک از خاندان عمران باقی نمانده است، آن­گاه قارون گفت: افسوس و حسرت بر خاندان عمران! سپس خداوند را به خاطر این مهلت شکر کرد، پس خداوند به فرشته گمارده شده بر قارون دستور داد که عذابش را در ایّام باقیمانده از دنیا (و تا برپایی قیامت) از او بردارد و عذاب از قارون برداشته شد؛ هنگامی که یونس این صحنه را مشاهده کرد در دل تاریکی­ها ندا سر داد که «أن لا إله إلّا أنت سبحانک إنّی کنتُ من الظالمین»{ هیچ معبودی جز تو نیست، تو منزّهی به راستی که من از ستمکاران بودم} پس خداوند ندای او را اجابت فرمود و به ماهی دستور داد و او را در ساحل دریا و در حالی که پوست و گوشتش از بین رفته بود از دهانش خارج کرد، سپس خداوند درختی از جنس کدو را بر بالای سر یونس رویانید، پس آن درخت او را از نور خورشید در امان نگاه داشت و آرامش یافت و استراحت کرد، آن گاه خداوند امر فرمود و درخت از بالای سرش کناره گرفت و خورشید بر او تابید، پس یونس شروع به جزع و فزع و بی­تابی کرد، خداوند به او وحی فرمود: ای یونس، به صد هزار نفر و یا بیشتر رحم نکردی و اکنون در برابر درد یک ساعت تاب نمی­آوری؟ یونس گفت: پروردگارا، مرا ببخش؛ پس خداوند جسم او را به صورت اولیّه خود باز گرداند و به سوی قومش باز گشت و به او ایمان آوردند، این امر مصداق فرموده خداوند است که: «فلولا کانت قریة آمنت فنفعها إیمانها

ص: 382

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ (1)نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ أَرْمِیَا فَقَالَ قُلْ لَهُمْ مَا بَلَدٌ تَنَقَّیْتُهُ مِنْ کَرَائِمِ الْبُلْدَانِ وَ غَرَسْتُ فِیهِ مِنْ کَرَائِمِ الْغَرْسِ وَ نَقَّیْتُهُ مِنْ کُلِّ غَرِیبَةٍ فَأَخْلَفَ فَأَنْبَتَ خُرْنُوباً قَالَ فَضَحِکُوا وَ اسْتَهْزَءُوا بِهِ فَشَکَاهُمْ إِلَی اللَّهِ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّ الْبَلَدَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ الْغَرْسَ بَنُو إِسْرَائِیلَ تَنَقَّیْتُهُ مِنْ کُلِّ غَرِیبَةٍ وَ نَحَّیْتُ عَنْهُمْ کُلَّ جَبَّارٍ فَأَخْلَفُوا فَعَمِلُوا بِمَعَاصِی اللَّهِ فَلَأُسَلِّطَنَّ عَلَیْهِمْ فِی بَلَدِهِمْ مَنْ یَسْفِکُ دِمَاءَهُمْ وَ یَأْخُذُ أَمْوَالَهُمْ فَإِنْ بَکَوْا إِلَیَّ فَلَمْ أَرْحَمَ بُکَاءَهُمْ وَ إِنْ دَعَوْا لَمْ أَسْتَجِبْ دُعَاءَهُمْ ثُمَّ لَأُخْرِبَنَّهَا مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ لَأَعْمُرَنَّهَا فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ جَزِعَتِ الْعُلَمَاءُ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَنْبُنَا نَحْنُ وَ لَمْ نَکُنْ نَعْمَلُ بِعَمَلِهِمْ فَعَاوِدْ لَنَا رَبَّکَ فَصَامَ سَبْعاً فَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ فَأَکَلَ أَکْلَةً ثُمَّ صَامَ سَبْعاً فَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ فَأَکَلَ أَکْلَةً ثُمَّ صَامَ سَبْعاً فَلَمَّا أَنْ کَانَ یَوْمُ الْوَاحِدِ وَ الْعِشْرِینَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ لَتَرْجِعَنَّ عَمَّا تَصْنَعُ أَ تُرَاجِعُنِی فِی أَمْرٍ قَضَیْتُهُ أَوْ لَأَرُدَّنَّ وَجْهَکَ عَلَی دُبُرِکَ ثُمَّ أَوْحَی إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ لِأَنَّکُمْ رَأَیْتُمُ الْمُنْکَرَ فَلَمْ تُنْکِرُوهُ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرَ فَصَنَعَ بِهِمْ مَا قَدْ بَلَغَکَ ثُمَّ بَعَثَ بُخْتَنَصَّرُ إِلَی النَّبِیِّ فَقَالَ إِنَّکَ قَدْ نُبِّئْتَ عَنْ رَبِّکَ وَ حَدَّثْتَهُمْ بِمَا أَصْنَعُ بِهِمْ فَإِنْ شِئْتَ فَأَقِمْ عِنْدِی فِیمَنْ شِئْتَ وَ إِنْ شِئْتَ فَاخْرُجْ فَقَالَ لَا بَلْ أَخْرُجُ فَتَزَوَّدَ عَصِیراً وَ تِیناً وَ خَرَجَ فَلَمَّا أَنْ کَانَ مَدَّ الْبَصَرِ الْتَفَتَ إِلَیْهَا فَقَالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ أَمَاتَهُ غُدْوَةً وَ بَعَثَهُ عَشِیَّةً قَبْلَ أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ وَ کَانَ أَوَّلَ شَیْ ءٍ خُلِقَ مِنْهُ عَیْنَاهُ فِی مِثْلِ غِرْقِئِ الْبَیْضِ ثُمَّ قِیلَ لَهُ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً فَلَمَّا نَظَرَ إِلَی الشَّمْسِ لَمْ تَغِبْ قَالَ أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً قَالَ فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَی عِظَامِهِ کَیْفَ یَصِلُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ وَ یَرَی الْعُرُوقَ کَیْفَ یَجْرِی فَلَمَّا اسْتَوَی قَائِماً قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ فِی رِوَایَةِ هَارُونَ (2)فَتَزَوَّدَ عَصِیراً وَ لَبَناً (3).

ص: 373


1- فی البرهان: بعث الی بنی إسرائیل.
2- أی هارون بن خارجة الآتیة بعد ذلک.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 248.

إلّا قوم یونس لمّا آمنوا کشفنا عنهم عذاب الخزی فی الحیوة الدنیا و متّعناهم إلی حین»{هیچ شهری نبود که [اهل آن] ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد مگر قوم یونس که وقتی [در آخرین لحظه] ایمان آوردند عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم و تا چندی برخوردارشان ساختیم} و گفته­اند: یونس در شکم ماهی نُه ساعت درنگ کرد، سپس خداوند به پیامبرش محمّد صلّی الله علیه و آله فرمود: «و لَو شاء ربّک لآمن مَن فی الأرض کلّهم جمیعاً أفأنت تکره الناس حتّی یکونوا مؤمنین»{اگر پروردگارت می­خواست تمام کسانی که در زمین حضور دارند ایمان می­آوردند، پس آیا تو مردم را به اکراه مجبور می­سازی

که از جمله مؤمنان باشند؟} یعنی: اگر خداوند می­خواست که تمام مردم را به ایمان آوردن مجبور سازد حتماً این کار را انجام می­داد.

و در روایت أبو الجارود از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: یونس به مدت سه روز در شکم ماهی باقی ماند، و در دل تاریکی­ها چنین ندا سر داد: در تاریکی شکم ماهی، تاریکی شب، و تاریکی دریا ندا سر می­دهم که معبودی جز تو وجود ندارد، تو منزّه هستی و به راستی که من از ستمکاران بودم؛ پس پروردگارش ندای او را اجابت فرمود و ماهی او را به سوی ساحل خارج کرد، بنابراین ماهی او را پرت کرد و در ساحل انداخت، و خداوند درختی از جنس کدو را برای او و بر بالای سرش رویانید، بنابراین از شیره آن می­مکید و در سایه برگهایش آرام می­گرفت، سپس موهای اضافی بدنش ریخت و پوستش لطیف شد، یونس علیه السلام شب و روز را با تسبیح گفتن و ذکر خداوند سپری می­کرد، و آن گاه که نیرومند و قوی گشت خداوند کرمی را فرستاد و ریشه درخت کدو را جوید بنابراین پژمرده و سپس خشک شد، این حادثه بر یونس گران آمد و غمناک و اندوهگین گشت، پس خداوند متعال به او وحی فرمود : ای یونس تو را چه شده که اندوهگین شده­ای؟ گفت: پروردگارا، کرم بر درختی که به من سود می­رساند مسلّط شده و در حال خشک شدن است، خداوند فرمود: ای یونس، آیا هنگام خشک شدن درختی که آن را نکاشته و آبیاری نکرده­ای و به آن اهتمام و توجه نداشته­ای و از آن بی نیاز گشته­ای ناراحت و غمگین می­شوی در حالی که برای ساکنان سرزمین نینوا که بیش از صد هزار نفر بودند ناراحت نشدی و خواستی که عذاب بر آنان نازل شود؟ همانا ساکنان نینوا ایمان آورده­اند و پرهیزگار شده­اند پس به سوی ایشان بازگرد؛ بنابراین یونس علیه السلام به سوی قومش به راه افتاد و هنگامی که به نینوا نزدیک شد شرم داشت از اینکه وارد شهر شود پس به چوپانی که با او رویاروی شد گفت: سوی ساکنان نینوا برو و به آنان بگو: به راستی که یونس آمده است، چوپان گفت: آیا دروغ می­گویی، خجالت نمی­کشی حال آنکه یونس در دریا غرق شده و وفات نموده است؟ یونس به او گفت:

ص: 383

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ وَ فِیهِ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرَ وَ سُمِّیَ بِهِ لِأَنَّهُ رَضَعَ بِلَبَنِ کَلْبَةٍ وَ کَانَ اسْمُ الْکَلْبِ بُخْتَ وَ اسْمُ صَاحِبِهِ نَصَّرَ وَ کَانَ مَجُوسِیّاً أَغْلَفَ أَغَارَ عَلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ دَخَلَهُ فِی سِتِّمِائَةِ أَلْفِ عَلَمٍ ثُمَّ بَعَثَ بُخْتَنَصَّرُ إِلَی النَّبِیِّ فَقَالَ إِنَّکَ نُبِّئْتَ عَنْ رَبِّکَ وَ خَبَّرْتَهُمْ بِمَا أَصْنَعُ بِهِمْ فَإِنْ شِئْتَ فَأَقِمْ عِنْدِی وَ إِنْ شِئْتَ فَاخْرُجْ قَالَ بَلْ أَخْرُجُ فَتَزَوَّدَ عَصِیراً وَ لَبَناً وَ خَرَجَ (1).

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَصَنَعَ بِهِمْ مَا قَدْ بَلَغَکَ (2)

«16»

شی، تفسیر العیاشی أَبُو طَاهِرٍ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَرْزُوقٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: ذَکَرَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا وَلَدٌ أَکْبَرُ مِنْ أَبِیهِ مِنْ أَهْلِ الدُّنْیَا قَالَ نَعَمْ أُولَئِکَ وُلْدُ عُزَیْرٍ حَیْثُ مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ خَرِبَةٍ وَ قَدْ جَاءَ مِنْ ضَیْعَةٍ لَهُ تَحْتَهُ حِمَارٌ وَ مَعَهُ شَنَّةٌ فِیهَا قَتَرٌ (3)وَ کُوزٌ فِیهِ عَصِیرٌ فَمَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ خَرِبَةٍ فَقَالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ فَتَوَالَدَ وُلْدُهُ وَ تَنَاسَلُوا ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ فَأَحْیَاهُ فِی الْمَوْلِدِ الَّذِی أَمَاتَهُ فِیهِ فَأُولَئِکَ وُلْدُهُ أَکْبَرُ مِنْ أَبِیهِمْ (4).

«17»

خص، منتخب البصائر ابْنُ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْکَوَّاءِ الْیَشْکُرِیَّ قَامَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ أَبَا الْمُعْتَمِرِ تَکَلَّمَ آنِفاً بِکَلَامٍ لَا یَحْتَمِلُهُ قَلْبِی فَقَالَ وَ مَا ذَاکَ قَالَ یَزْعُمُ أَنَّکَ حَدَّثْتَهُ أَنَّکَ سَمِعْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّا قَدْ رَأَیْنَا أَوْ سَمِعْنَا بِرَجُلٍ

ص: 374


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- مخطوط.
3- هکذا فی النسخ و فی البرهان، و استظهر فی هامش المطبوع أنّه مصحف «لبن» و الشنة: القربة الخلق.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 248.

این گوسفندان برای تو شهادت می­دهند که من حقیقتاً یونس هستم؛ هنگامی که آن چوپان نزد قومش آمد و به آنان چنین خبری داد، او را گرفتند و قصد داشتند او را بزنند پس گفت: من دلیل و نشانه قاطعی دارم که سخنم را تأیید می­کند، گفتند: چه کسی در تأیید ادّعای تو شهادت می­دهد؟ گفت: این گوسفندان شهادت می­دهند، پس گوسفندان شهادت دادند که چوپان راست می­گوید و خداوند یونس را به سوی ایشان بازگردانده است، بنابراین در طلب یونس از شهر خارج شدند پس او را یافتند و به شهر آوردند و به او ایمان آوردند و ایمان­شان نیکو گردید، به همین خاطر خداوند آنان را تا چندی، یعنی تا زمانی که مرگشان فرا رسد، بهرمند ساخت و از آن عذاب پناه­شان داد.(1)

علی بن ابراهیم درباره این سخن خداوند «و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً» گفته است: منظور از (ذاالنون) یونس علیه السلام است و به معنای صاحب ماهی می­باشد، هم چنین در تفسیر آیه «فظنّ أن لن نقدر علیه» گفته است: خداوند یونس را در سخت ترین شرایط قرار داد پس شدیدترین ظنّ و گمان را نسبت به خداوند در سر پروراند، همانا که جبرئیل در عذاب دادن قوم یونس استثناء به خرج داد ولی یونس آن را نشنید، گفتم: حال و وضعیت یونس چگونه بود هنگامی که گمان کرد خداوند هرگز بر او قدرتی ندارد؟ گفت: به دلیل قرار گرفتن در شرایط سخت و طاقت فرسا بود، گفتم: و سبب اینکه گمان کرد خداوند هرگز به او قدرتی ندارد چه بود؟ گفت: خداوند به اندازه یک چشم به هم زدن او را به حال خودش واگذار کرد.

سپس علی بن ابراهیم گوید: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: أم سلمة از پیامبر صلّی الله علیه و آله شنید که در دعای خویش می­فرماید: «خداوندا، هرگز حتّی به اندازه یک چشم برهم زدن مرا به خویش واگذار مکن»، پس أم سلمة در این باره از ایشان پرسید و پیامبر صلّی الله علیه و آله در پاسخ فرمود: ای أم سلمة، و چه چیزی مرا در امان نگاه می­دارد حال آنکه خداوند متعال تنها به اندازه یک چشم بر هم زدن یونس را به خودش واگذار کرد پس در مورد او اتفاق افتاد آنچه که اتفاق افتاد.

ص: 384


1- . تفسیر القمی : 293-296

أَکْبَرَ سِنّاً مِنْ أَبِیهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَهَذَا الَّذِی کَبُرَ عَلَیْکَ قَالَ نَعَمْ فَهَلْ تُؤْمِنُ أَنْتَ بِهَذَا وَ تَعْرِفُهُ فَقَالَ نَعَمْ وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ افْقَهْ (1)عَنِّی أُخْبِرْکَ عَنْ ذَلِکَ إِنَّ عُزَیْراً خَرَجَ مِنْ أَهْلِهِ وَ امْرَأَتُهُ فِی شَهْرِهَا وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ خَمْسُونَ سَنَةً فَلَمَّا ابْتَلَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَنْبِهِ وَ أَمَاتَهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ فَرَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ وَ هُوَ ابْنُ خَمْسِینَ سَنَةً فَاسْتَقْبَلَهُ ابْنُهُ وَ هُوَ ابْنُ مِائَةِ سَنَةٍ وَ رَدَّ اللَّهُ عُزَیْراً فِی السِّنِّ الَّذِی کَانَ بِهِ فَقَالَ مَا یُرِیدُ (2).

«18»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ دَانِیَالَ علیه السلام کَانَ یَتِیماً لَا أُمَّ لَهُ وَ لَا أَبَ وَ إِنَّ امْرَأَةً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَجُوزاً کَبِیرَةً ضَمَّتْهُ فَرَبَّتْهُ وَ إِنَّ مَلِکاً مِنْ مُلُوکِ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ لَهُ قَاضِیَانِ وَ کَانَ لَهُمَا صَدِیقٌ وَ کَانَ رَجُلًا صَالِحاً وَ کَانَ لَهُ امْرَأَةٌ بَهِیَّةٌ جَمِیلَةٌ وَ کَانَ یَأْتِی الْمَلِکَ فَیُحَدِّثُهُ وَ احْتَاجَ الْمَلِکُ إِلَی رَجُلٍ یَبْعَثُهُ فِی بَعْضِ أُمُورِهِ فَقَالَ لِلْقَاضِیَیْنِ اخْتَارَا رَجُلًا أُرْسِلْهُ فِی بَعْضِ أُمُورِی فَقَالا فُلَانٌ فَوَجَّهَهُ الْمَلِکُ فَقَالَ الرَّجُلُ لِلْقَاضِیَیْنِ أُوصِیکُمَا بِامْرَأَتِی خَیْراً فَقَالا نَعَمْ فَخَرَجَ الرَّجُلُ فَکَانَ الْقَاضِیَانِ یَأْتِیَانِ بَابَ الصَّدِیقِ فَعَشِقَا امْرَأَتَهُ فَرَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَأَبَتْ فَقَالا لَهَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تفعل (3)(تَفْعَلِی) لَنَشْهَدَنَّ عَلَیْکِ عِنْدَ الْمَلِکِ بِالزِّنَا ثُمَّ لَنَرْجُمَنَّکِ فَقَالَتْ افْعَلَا مَا أَحْبَبْتُمَا فَأَتَیَا الْمَلِکَ فَأَخْبَرَاهُ وَ شَهِدَا عِنْدَهُ أَنَّهَا بَغَتْ فَدَخَلَ الْمَلِکَ مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ عَظِیمٌ وَ اشْتَدَّ بِهَا غَمُّهُ وَ کَانَ بِهَا مُعْجَباً فَقَالَ لَهُمَا إِنَّ قَوْلَکُمَا مَقْبُولٌ وَ لَکِنِ ارْجُمُوهَا بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ نَادَی فِی الْبَلَدِ الَّذِی هُوَ فِیهِ احْضُرُوا قَتْلَ فُلَانَةَ الْعَابِدَةَ فَإِنَّهَا قَدْ بَغَتْ فَإِنَّ الْقَاضِیَیْنِ قَدْ شَهِدَا عَلَیْهَا بِذَلِکَ فَأَکْثَرَ النَّاسُ فِی ذَلِکَ وَ قَالَ الْمَلِکُ لِوَزِیرِهِ مَا عِنْدَکَ فِی هَذَا مِنْ حِیلَةٍ فَقَالَ مَا عِنْدِی فِی ذَلِکَ مِنْ شَیْ ءٍ فَخَرَجَ الْوَزِیرُ یَوْمَ الثَّالِثِ وَ هُوَ آخِرُ أَیَّامِهَا فَإِذَا هُوَ بِغِلْمَانٍ عُرَاةٍ یَلْعَبُونَ وَ فِیهِمْ دَانِیَالُ لَا یَعْرِفُهُ (4)فَقَالَ دَانِیَالُ یَا مَعْشَرَ الصِّبْیَانِ تَعَالَوْا حَتَّی أَکُونَ أَنَا الْمَلِکَ وَ تَکُونَ

ص: 375


1- فقه عنه الکلام: فهمه.
2- مختصر بصائر الدرجات: 22، فیه: فقال له ما یرید. و للحدیث ذیل طویل ترکه المصنّف.
3- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر لئن لم تفعلی.
4- فی المصدر: و هو لا یعرفه.

و در روایت أبو الجارود از امام باقر علیه السلام نقل شده که در تفسیر آیه «و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً» فرمود: خشم یونس از کارها و اعمال قومش بوده است، هم چنین امام در تفسیر آیه «فظنّ أن لن نقدر علیه» فرمود: یونس گمان کرد که هرگز به خاطر آنچه انجام داده است مجازات نخواهد شد.(1)

توضیح

طبرسی رحمه الله در مورد سخن خداوند «فلولا کانت قریة» گفته است: از الزجّاج روایت شده که معنای این سخن چنین است: چرا ساکنان آن شهر زمانی ایمان نیاوردند که ایمانشان به آنها سود رساند؟ خداوند سبحان آگاه است که ایمان آوردن هنگام به وقوع پیوستن عذاب و هم­چنین هنگام فرا رسیدن مرگی که شکّی در آن نیست و وقوعش حتمی است سود بخش نیست، ولی آن­گاه که قوم یونس ایمان آوردند عذاب را از ایشان برطرف نمودیم؛ طبرسی گفته است: عذاب بر قوم یونس نازل نشد بلکه تنها نشانه­ای را مشاهده کردند که بر وقوع عذاب دلالت می­کرد، پس مَثَل آنها مَثَل مریضی است که به سلامتی امیدوار و از مرگ هراسان است؛ و از قتادة و ابن عباس روایت شده که معنای آیه چنین است: هیچ شهری نبود که (اهل آن) ایمان آوردنش به آن سود رساند، و این سخن بدین معناست: معمول نیست که امّتی از امّتها کفر بورزند سپس هنگام وقوع عذاب ایمان بیاورند و عذاب از ایشان برطرف گردد، یعنی مقصود خداوند این است که چنین کاری را در مورد هیچ امّتی انجام ندادم مگر قوم یونس آن گاه که هنگام نزول عذاب ایمان آوردند پس عذاب را بعد از آنکه بر سرشان فرود آمده بود از ایشان برطرف نمودیم؛ و از الجبائی روایت شده که منظور خداوند از این سخن «فلولا کانت قریة آمنت» قوم ثمود می­باشد چرا که عذاب، روز از پس روز سراغ آنها آمده آن گونه که سراغ قوم یونس آمده است، جز اینکه قوم یونس توبه کردن را وسیله نجات خود از آن عذاب قرار دادند ولی قوم ثمود چنان نکردند، پس ساکنان آن شهر را غیر از قوم یونس توصیف کرده تا ایشان را به این وسیله اندکی شناخته شده گرداند چرا که به شیوه خبر دادن از نکره از آنها خبر داده است؛ و این نظر فقط در صورتی صحیح است که جمله چنین باشد: (إلّا قومُ یونس) یعنی(قوم) به صورت مرفوع ذکر شود. پایان.(2)

و ظاهراً مقصود از این سخن علی بن ابراهیم (أنزلَه علی أشدّ الأمرین) چنین است: هنگامی که خداوند متعال یونس را به انجام کاری سخت که همانا صبر بر وقوع اختلافی است که از آن خبر داده مکلّف گرداند، او شدیداً به خداوند مظنون شد و این بدگمانی شایسته او نبود؛ یا معنا چنین است: هنگامی که خداوند یونس را به حال خویش واگذاشت، و این از سخت ترین امور است، با امیدواری بیش از حدّ و بدان جهت که از مجازات خداوند متعال غافل ماند شدیداً به او مظنون شد؛ و شرح سخن در تفسیر آیه خواهد آمد.

روایت 3.

­علل الشرائع: أبو بصیر گوید:

ص: 385


1- . تفسیر القمی : 432
2- . مجمع البیان 5 : 134 و135

أَنْتَ یَا فُلَانُ الْعَابِدَةَ وَ یَکُونَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ الْقَاضِیَیْنِ شَاهِدَیْنِ عَلَیْهَا ثُمَّ جَمَعَ تُرَاباً وَ جَعَلَ سَیْفاً مِنْ قَصَبٍ وَ قَالَ لِلصِّبْیَانِ خُذُوا بِیَدِ هَذَا فَنَحُّوهُ إِلَی مَکَانِ کَذَا وَ کَذَا وَ خُذُوا بِیَدِ هَذَا فَنَحُّوهُ إِلَی مَکَانِ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ دَعَا بِأَحَدِهِمَا وَ قَالَ لَهُ قُلْ حَقّاً فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تَقُلْ حَقّاً قَتَلْتُکَ وَ الْوَزِیرُ قَائِمٌ یَنْظُرُ وَ یَسْمَعُ فَقَالَ إِنَّهَا بَغَتْ (1)فَقَالَ مَتَی فَقَالَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ مَعَ مَنْ قَالَ مَعَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قَالَ وَ أَیْنَ قَالَ مَوْضِعَ کَذَا وَ کَذَا (2)قَالَ رُدُّوهُ إِلَی مَکَانِهِ وَ هَاتُوا الْآخَرَ فَرَدُّوهُ إِلَی مَکَانِهِ وَ جَاءُوا بِالْآخَرِ فَقَالَ لَهُ بِمَا تَشْهَدُ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّهَا بَغَتْ قَالَ مَتَی قَالَ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ مَعَ مَنْ قَالَ مَعَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قَالَ وَ أَیْنَ قَالَ مَوْضِعَ کَذَا وَ کَذَا (3)فَخَالَفَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَقَالَ دَانِیَالُ اللَّهُ أَکْبَرُ شَهِدَا بِزُورٍ یَا فُلَانُ نَادِ فِی النَّاسِ أَنَّهُمَا شَهِدَا عَلَی فُلَانَةَ بِزُورٍ فَاحْضُرُوا قَتْلَهُمَا فَذَهَبَ الْوَزِیرُ إِلَی الْمَلِکِ مُبَادِراً فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَبَعَثَ الْمَلِکُ إِلَی الْقَاضِیَیْنِ فَاخْتَلَفَا کَمَا اخْتَلَفَ الْغُلَامَانِ فَنَادَی الْمَلِکُ فِی النَّاسِ وَ أَمَرَ بِقَتْلِهِمَا (4).

«19»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی دَاوُدَ علیه السلام أَنِ ائْتِ عَبْدِی دَانِیَالَ فَقُلْ لَهُ إِنَّکَ عَصَیْتَنِی فَغَفَرْتُ لَکَ وَ عَصَیْتَنِی فَغَفَرْتُ لَکَ وَ عَصَیْتَنِی فَغَفَرْتُ لَکَ فَإِنْ أَنْتَ عَصَیْتَنِیَ الرَّابِعَةَ لَمْ أَغْفِرْ لَکَ فَأَتَاهُ دَاوُدُ علیه السلام فَقَالَ یَا دَانِیَالُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ وَ هُوَ یَقُولُ لَکَ إِنَّکَ عَصَیْتَنِی فَغَفَرْتُ لَکَ وَ عَصَیْتَنِی فَغَفَرْتُ لَکَ وَ عَصَیْتَنِی فَغَفَرْتُ لَکَ فَإِنْ أَنْتَ عَصَیْتَنِیَ الرَّابِعَةَ لَمْ أَغْفِرْ لَکَ فَقَالَ لَهُ دَانِیَالُ قَدْ أَبْلَغْتَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَلَمَّا کَانَ فِی السَّحَرِ قَامَ دَانِیَالُ فَنَاجَی رَبَّهُ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ دَاوُدَ نَبِیَّکَ أَخْبَرَنِی عَنْکَ أَنَّنِی قَدْ عَصَیْتُکَ فَغَفَرْتَ لِی وَ عَصَیْتُکَ فَغَفَرْتَ لِی وَ عَصَیْتُکَ فَغَفَرْتَ لِی وَ أَخْبَرَنِی عَنْکَ أَنِّی إِنْ

ص: 376


1- فی المصدر: فقال: أشهد أنّها بغت.
2- فی المصدر: بموضع کذا و کذا.
3- فی المصدر: بموضع کذا و کذا.
4- فروع الکافی 2: 363 و 364. و للحدیث صدر طویل فی قضایا غریبة لامیر المؤمنین علیه السلام.

از امام صادق علیه السلام پرسیدم: به چه سبب خداوند عزّ و جلّ عذاب را از قوم یونس باز گرداند حال آنکه بر ایشان سایه افکنده بود و چنین کاری را در مورد امّتهای دیگر انجام نداد؟ امام فرمود: به خاطر اینکه در محدوده علم خداوند گنجانده شده بود که به دلیل توبه کردن عذاب را از ایشان باز خواهد داشت، و خداوند عزّ و جلّ از دادن این خبر به یونس خودداری کرد چرا که خواست او را برای عبادت خویش در شکم ماهی فارغ گرداند پس شایسته و مستوجب پاداش و بزرگداشت خداوند شود.(1)

در تفسیر العیّاشی نظیر این روایت به نقل از ابو بصیر ذکر شده است.(2)

توضیح

امکان توجیه این حدیث به دو صورت وجود دارد: نخست این سؤال مطرح شود که چرا عذاب یکباره بر قوم یونس نازل نشد بلکه بر آنان سایه افکند و نازل نشد تا اینکه توبه کردند؟ جواب چنین است: هنگامی که خداوند پی برد آنان پس از مشاهده عذاب توبه می­کنند عذاب را به صورت سایه بر آنان افکند تا اینکه توبه کردند سپس آن را از ایشان باز گرداند و مانع نزولش شد.

دوّم: سؤال به همان صورت نخست مطرح شود ولی جواب این گونه باشد: هنگامی که آنان توبه کردند عذاب از ایشان باز داشته شد. و پرداختن به حدیث علم به خاطر بیان این مطلب است که خداوند متعال به توبه کردن قوم یونس عالم بوده است و یونس را نیز به خاطر حکمتی که ذکر شد از این مسأله آگاه ننموده است؛ و توجیه نخست واضح­تر و قابل قبول­تر است مخصوصاً در حدیثی که پس از این ذکر خواهد شد.

روایت 4.

علل الشرائع: از سماعه روایت شده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرماید: خداوند از هیچ قومی عذابی را که بر ایشان سایه افکنده بود باز نگرداند مگر قوم یونس، گفتم: آیا عذاب بر ایشان سایه افکنده بود؟ فرمود: آری، تا جائی که با دست­هایشان آن را گرفتند، گفتم: پس چگونه بود که باز گردانده شد؟ فرمود: در علم ثابت شده و ازلی خداوند که کسی را از آن آگاه نساخته بود چنین رقم خورده بود که عذاب را از ایشان باز خواهد داشت.(3)

روایت 5.

علل الشرائع: هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام روایت کرده

ص: 386


1- . علل الشرائع : 37
2- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی
3- [3] . علل الشرائع : 37

عَصَیْتُکَ الرَّابِعَةَ لَمْ تَغْفِرْ لِی فَوَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَئِنْ لَمْ تَعْصِمْنِی لَأَعْصِیَنَّکَ ثُمَّ لَأَعْصِیَنَّکَ ثُمَّ لَأَعْصِیَنَّکَ (1).

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن محبوب مثله (2).

«20»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَکْرِمُوا الْخُبْزَ فَإِنَّهُ قَدْ عَمِلَ فِیهِ مَا بَیْنَ الْعَرْشِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَا فِیهَا مِنْ کَثِیرٍ مِنْ خَلْقِهِ ثُمَّ قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لَا أُحَدِّثُکُمْ (3)قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ الْآبَاءُ وَ الْأُمَّهَاتُ فَقَالَ إِنَّهُ کَانَ نَبِیٌّ فِیمَا کَانَ قَبْلَکُمْ یُقَالُ لَهُ دَانِیَالُ وَ إِنَّهُ أَعْطَی صَاحِبَ مِعْبَرٍ (4)رَغِیفاً لِکَیْ یَعْبُرَ بِهِ فَرَمَی صَاحِبُ الْمِعْبَرِ بِالرَّغِیفِ وَ قَالَ مَا أَصْنَعُ بِالْخُبْزِ هَذَا الْخُبْزُ عِنْدَنَا قَدْ یُدَاسُ بِالْأَرْجُلِ فَلَمَّا رَأَی دَانِیَالُ ذَلِکَ مِنْهُ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ (5)اللَّهُمَّ أَکْرِمِ الْخُبْزَ فَقَدْ رَأَیْتَ یَا رَبِّ مَا صَنَعَ هَذَا الْعَبْدُ وَ مَا قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ (6)عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی السَّمَاءِ أَنْ تَحْبِسَ الْغَیْثَ (7)وَ أَوْحَی إِلَی الْأَرْضِ أَنْ کُونِی طَبَقاً کَالْفَخَّارِ قَالَ فَلَمْ یُمْطَرْ شَیْ ءٌ حَتَّی أَنَّهُ بَلَغَ مِنْ أَمْرِهِمْ أَنَّ بَعْضَهُمْ أَکَلَ بَعْضاً فَلَمَّا بَلَغَ مِنْهُمْ مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ ذَلِکَ قَالَتِ امْرَأَةٌ لِأُخْرَی وَ لَهُمَا وَلَدَانِ فُلَانَةُ (8)تَعَالَیْ حَتَّی نَأْکُلَ أَنَا وَ أَنْتِ الْیَوْمَ وَلَدِی فَإِذَا جُعْنَا غَداً (9)أَکَلْنَا وَلَدَکِ قَالَتْ لَهَا نَعَمْ فَأَکَلَتَاهُ فَلَمَّا أَنْ جَاعَتَا مِنْ بَعْدُ رَاوَدَتِ الْأُخْرَی عَلَی أَکْلِ وَلَدِهَا فَامْتَنَعَتْ عَلَیْهَا فَقَالَتْ لَهَا بَیْنِی وَ بَیْنَکِ نَبِیُّ اللَّهِ فَاخْتَصَمَا إِلَی دَانِیَالَ فَقَالَ لَهُمَا وَ قَدْ بَلَغَ الْأَمْرُ إِلَی مَا أَرَی قَالَتَا لَهُ

ص: 377


1- أصول الکافی 2: 435 و 436.
2- مخطوط.
3- فی المصدر: ألا أخبرکم؟.
4- المعبر: السفینة.
5- فی المصدر: ثم قال.
6- فی المصدر: قال فاوحی اللّه.
7- الأصحّ: أن تحبسی الغیث.
8- فی المصدر: یا فلانة.
9- فی المصدر: فاذا کان غدا.

که فرمود: یونس بن متی علیه السلام بر دامنه­های کوه روحاء گذر کرد در حالی که می­گفت: لبّیک ای برطرف کننده مصیبت­ها و گرفتاریهای بس بزرگ لبّیک. حدیث.(1)

در الکافی از ابن أبی عمیر نظیر این روایت نقل شده است.(2)

روایت 6.

الکافی: از ابن أبی یعفور روایت شده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که- در حالی که دستش را به سوی آسمان بلند کرده است- می­فرماید: «پروردگارا، حتّی فقط به اندازه یک چشم به هم زدن مرا به حال خویش وا مگذار» نه کمتر از آن و نه بیشتر، سپس به سرعت اشک­ها از کناره­های ریش ایشان سرازیر شد، آن گاه امام به سوی من آمد و فرمود: ای پسر ابو یعفور، همانا خداوند عزّ و جلّ یونس بن متی را در فاصله­ای کمتر از یک چشم بر هم نهادن به حال خود واگذار کرد پس آن ظنّ و گمان ایجاد شد، گفتم: خداوند احوال تو را نیک گرداند آیا آن ظنّ و گمان او را به درجه کفر رساند؟ فرمود: خیر، ولی مرگ در آن وضعیت به منزله هلاکت و نابودی بود.(3)

روایت 7.

عیون أخبار الرضا: در حدیث ابن الجهم روایت شده که مأمون از امام رضا علیه السلام درباره تفسیر آیه «و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً فظنّ أن لن نقدر علیه» پرسید و ایشان در پاسخ فرمود: (ذاالنون) یونس پسر متی است که در حالی که از اعمال قوم خویش خشمگین بود رفت، «فظنَّ» یعنی: یقین پیدا کرد، «أن لن نقدر علیه» یعنی: رزق و روزی را هرگز بر او تنگ نمی­کنیم، و این فرموده خداوند عزّ و جلّ نیز از آن جمله است: «وأمّا إذا ما ابتلاه فقَدَر علیه رزقه»{و اما چون وی را می­آزماید و روزی­اش را بر او تنگ می­گرداند} یعنی: بر او سخت گرفت و او را در فشار قرار داد پس بخل ورزید و سخت گرفت، «فنادی فی الظلمات» یعنی: در تاریکی شب، تاریکی دریا و تاریکی شکم ماهی (پروردگارش را ندا سر داد)، «أن لا إله إلّا أنت سبحانک إنّی کنتُ من الظالمین»{که معبودی جز تو نیست، تو منزّهی به راستی که من از ستمکاران بودم} به خاطر اینکه چنین عبادتی که مرا در شکم ماهی برای به جا آوردنش فارغ ساختی ترک نموده بودم، پس خداوند ندایش را اجابت کرده و فرمود: «فلَو لا أنّه کان من المسبّحین * للبث فی بطنه إلی یوم یُبعثون»{و اگر در زمره تسبیح کنندگان نبود قطعاً تا روزی که برانگیخته می­شد در شکم آن [ماهی] می­ماند.}(4)

ص: 387


1- . علل الشرائع : 145
2- . فروع الکافی1 : 223 و224
3- . أصول الکافی2 : 581
4- . عیون الأخبار : 112

نَعَمْ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ أَشَرَّ (1)فَرَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ عُدْ عَلَیْنَا بِفَضْلِکَ وَ فَضْلِ رَحْمَتِکَ وَ لَا تُعَاقِبِ الْأَطْفَالَ وَ مَنْ فِیهِ خَیْرٌ بِذَنْبِ صَاحِبِ الْمِعْبَرِ وَ أَضْرَابِهِ لِنِعْمَتِکَ قَالَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی السَّمَاءَ أَنِ امْطُرِی عَلَی الْأَرْضِ وَ أَمَرَ الْأَرْضَ أَنْ أَنْبِتِی لِخَلْقِی مَا قَدْ فَاتَهُمْ مِنْ خَیْرِکِ فَإِنِّی قَدْ رَحِمْتُهُمْ بِالطِّفْلِ الصَّغِیرِ (2).

«21»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِذَا لَقِیتَ السَّبُعَ فَقُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ دَانِیَالَ وَ الْجُبِّ مِنْ شَرِّ کُلِّ أَسَدٍ مُسْتَأْسِدٍ (3).

«22»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثَّقَفِیِّ قَالَ: لَمَّا أَخْرَجَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی الشَّامِ سَأَلَهُ عَالِمُ النَّصَارَی عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ رَجُلٍ دَنَا مِنِ امْرَأَتِهِ فَحَمَلَتْ بِابْنَیْنِ جَمِیعاً حَمَلَتْهُمَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ وَلَدَتْهُمَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ مَاتَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ دُفِنَا فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فِی قَبْرٍ وَاحِدٍ فَعَاشَ أَحَدُهُمَا خَمْسِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ عَاشَ الْآخَرُ خَمْسِینَ سَنَةً مَنْ هُمَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمَا عُزَیْرٌ وَ عَزْرَةُ کَانَ حَمْلُ أُمِّهِمَا عَلَی مَا وَصَفْتَ وَ وَضَعَتْهُمَا عَلَی مَا وَصَفْتَ وَ عَاشَ عَزْرَةُ مَعَ عُزَیْرٍ ثَلَاثِینَ سَنَةً ثُمَّ أَمَاتَ اللَّهُ عُزَیْراً مِائَةَ سَنَةٍ وَ بَقِیَ عَزْرَةُ یَحْیَا ثُمَّ بَعَثَ اللَّهُ عُزَیْراً فَعَاشَ مَعَ عَزْرَةَ عِشْرِینَ سَنَةً الْخَبَرَ (4).

بیان

قد عرفت اختلاف القوم فی أن الذی أماته الله مائة عام هل هو أرمیا أو عزیر و قد دلت الروایات علی کل منهما أیضا و لعل الأخبار الدالة علی کونه عزیرا محمولة علی التقیة أو علی ما یوافق روایات أهل الکتاب بأن یکونوا أجابوهم علی معتقدهم و یمکن القول بوقوعه علی کل منهما و إن کانت الآیة وردت فی أحدهما.

«23»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِ

ص: 378


1- فی المصدر: و أشد، قال اه.
2- فروع الکافی 2: 165 و 166.
3- أصول الکافی 2: 571.
4- تفسیر القمّیّ: 88- 90 و فیه: و بقی عزرة حیا.

توضیح

(بتَرکی مثل هذه العباده) یعنی: هنگامی که یونس در شکم ماهی خداوند را به خاطر فراغ خاطرش از مشغله­های دنیایی به بهترین شیوه عبادت و یاد کرد، در مقابلش فروتن گشت و به ستمکاری خویش اقرار کرد چرا که قبل از ورود به شکم ماهی چنین عبادتی را ترک کرده بود، و شاید ذکر آیه آخر به خاطر بیان این نکته باشد که یونس علیه السلام در شکم ماهی مشغول به تسبیح خداوند بوده است، هم چنین ممکن است امام رضا علیه السلام این آیه را چنین تأویل و تفسیر کرده باشد: اگر یونس هنگامی که خارج از شکم ماهی بود از جمله تسبیح کنندگان نبود در شکم آن باقی می­ماند، چرا که شکم ماهی برای او بهتر و برای عبادت گزاردن او خالی­تر و بی مشغله­تر بود، ولی یونس در خارج از شکم ماهی نیز از جمله تسبیح کنندگان بود و هم چنین هدایت مخلوقات بر خروج او مترتّب می­شد بنابراین خارجش گرداندیم.

در اینجا برخی از تفسیرهایی را که درباره آیات مذکور گفته شده است را نقل می­کنیم:

سیّد- خداوند روح او را مقدّس گرداند- گفته است: امّا کسانی که گمان کنند یونس علیه السلام خشمگین از پروردگارش به خاطر اینکه عذاب را بر قومش نازل نکرده خارج شده است، از دروغ بستن بر پیامبران پا را فراتر نهاده و به سوء ظن بیش از حدّ به ایشان دچار شده­اند، و جایز نیست که کسی پروردگارش را خشمگین سازد مگر آنکه با او سر دشمنی دارد و نسبت به حکمت موجود در افعال خداوند جاهل است، و این امر قطع نظر از کسانی که خداوند آنان را معصوم نگاه داشته و درجاتشان را عالی گردانده است (پیامبران)، شایسته پیروان مؤمن انبیاء نیز نیست؛ و زشت­تر از آن گمان جاهلان بر این است که یونس گمان کرد که پروردگارش از نظر قدرتی که کار با آن انجام می­پذیرد بر او توانایی ندارد، و نزدیک است کسانی نزد ما از باب تمییز و تکلیف این گونه نسبت به پیامبران ظنّ و گمان روا دارند، ولی خشم و غضب یونس علیه السلام بر قومش به خاطر پایداری ایشان بر تکذیب او، اصرارشان بر کفر ورزیدن، و یأس او از دست برداشتن آنها از گناه و توبه کردنشان بوده است، پس به خاطر ترس از اینکه عذاب بر آنان نازل شود حال آنکه او در میان شان حضور دارد از میان آنها خارج شد، امّا معنای این سخن خداوند: «فظنّ أن لن نقدر علیه» این است که یونس گمان کرد ما راه بر او تنگ نمی­کنیم و محنت و تکلیف را بر او شدت نمی­بخشیم، چرا که این از جمله اموری است که جایز است که پیامبران در مورد آن ظنّ و گمان داشته باشند، و هیچ شکّی نیست که این سخن (قدرتُ- قدّرتُ) با (دال) مشدّد و مخفّف به معنای تنگ کردن و سخت گرفتن است، خداوند متعال فرموده است:« و مَن قدر علیه رزقه فلینفق ممّا آتاه الله»(1) {و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خداوند به او داده خرج کند.} و «الله یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر»(2)

{خداوند روزی را برای هر که بخواهد گشاده یا تنگ می­گرداند.} و«أمّا

ص: 388


1- . طلاق / 7
2- . رعد / 26

بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَانِیَالَ علیه السلام أَنَّ أَمْقَتَ عَبِیدِی إِلَیَّ الْجَاهِلُ الْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ الْعِلْمِ التَّارِکُ لِلِاقْتِدَاءِ بِهِمْ وَ أَنَّ أَحَبَّ عَبِیدِی إِلَیَّ التَّقِیُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِیلِ اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُکَمَاءِ (1).

«24»

ل، الخصال ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الْأَرْبِعَاءِ وَ مَا یُتَطَیَّرُ مِنْهُ فَقَالَ علیه السلام آخِرُ أَرْبِعَاءَ مِنَ الشَّهْرِ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ خُرِّبَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ أُحْرِقَ مَسْجِدُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ بِإِصْطَخْرَ مِنْ کُورَةِ فَارِسَ (2).

«25»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی عُزَیْرٍ علیه السلام یَا عُزَیْرُ إِذَا وَقَعْتَ فِی مَعْصِیَةٍ فَلَا تَنْظُرْ إِلَی صِغَرِهَا وَ لَکِنِ انْظُرْ مَنْ عَصَیْتَ (3)وَ إِذَا أُوتِیتَ رِزْقاً مِنِّی فَلَا تَنْظُرْ إِلَی قِلَّتِهِ وَ لَکِنِ انْظُرْ مَنْ أَهْدَاهُ وَ إِذَا نَزَلَتْ بِکَ بَلِیَّةٌ فَلَا تَشْکُ إِلَی خَلْقِی کَمَا لَا أَشْکُوکَ إِلَی مَلَائِکَتِی عِنْدَ صُعُودِ مَسَاوِیکَ وَ فَضَائِحِکَ (4).

باب 26 قصص یونس و أبیه متی

الآیات

یونس: «فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ»(98)

الأنبیاء: «وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ* فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ»(88)

ص: 379


1- أصول الکافی 1: 35. و للحدیث صدر ترکه المصنّف.
2- الخصال 2: 28، علل الشرائع: 199، عیون الأخبار: 137، و الحدیث طویل أخرجه المصنّف مسندا فی احتجاجات أمیر المؤمنین علیه السلام راجع 10: 81.
3- فی نسخة: انظر إلی من عصیت.
4- دعوات الراوندیّ مخطوط.

إذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه»(1)

{و اما چون وی را می­آزماید و روزی­اش را بر او تنگ می­گرداند.} و منظور از تنگنا و فشاری که خداوند بر یونس مقدر داشت، حوادث و مشقت شدیدی است که در شکم ماهی به آنها دچار شد تا اینکه سرانجام خداوند متعال او را از آنها نجات بخشید. امّا این سخن خداوند متعال «فنادی فی الظلمات أن لا إله أنت سبحانک إنّی کنتُ من الظالمین» مبتنی بر این است که یونس تمام توجّه خویش را صرف خدا نمود و در مقابل او خاضع و فروتن گشت، و جایز نیست که کسی بگوید: چگونه یونس علیه السلام اعتراف می­کند که از جملۀ ستمکاران بوده حال آنکه ستمی از او واقع نشده است؟ چرا که ممکن است منظور او چنین باشد که : من از جمله کسانی هستم که ستم از آنها واقع می­شود، پس سخن صادقی است اگر چه بر سبیل خضوع و فروتنی بوده باشد به خاطر اینکه جنس بشر از افتادن در دام ظلم و ستم باز داشته نمی­شود؛ و فایده چنین سخنی اظهار فروتنی و خضوع در مقابل خداوند و نفی تکبر و گردن کشی است آن گونه که انسان هنگامی که بخواهد شکست نفسی کند می­گوید: من فقط انسان هستم و از جمله ملائکه نیستم، و من از کسانی هستم که دچار گناه و خطا می­شود و در عین حال به انجام کارهای نیک نیز می­پردازد، و این در حالی است که قصدش نسبت دادن گناه و خطا به خود نیست. پایان.(2)

می­گویم: با توجه به آنچه سیّد رحمه الله ذکر کرده ممکن است که مقصود، برشمردن نعمت­های خداوند متعال بر یونس علیه السلام باشد به این ترتیب: با وجود اینکه از جمله کسانی هستم که ستم از آنها واقع می­شود ولی خداوندا، تو مرا از آن معصوم نگاه داشتی، پس اگر مرا به حال خویشتن وا می­گذاشتی مانند آنان ستمکار می­بودم لیکن با عصمت خودت مرا نجات بخشیدی؛ و از آداب دعا و طلب کردن خواسته­ها، برشمردن نعمت­های پیشینی است که بخشنده بر درخواست کننده ارزانی داشته است.

سپس سیّد رحمه الله گوید: صورت دیگری نیز از تفسیر این آیه وجود دارد که ما آن را در داستان آدم علیه السلام بیان کردیم به این معنا که ما ثواب را اندک و بهره خویش را از آن ناقص گرداندیم؛ چرا که معنای لغوی ظلم در اصل، نقص و کمبود و از بین رفتن اندکی از چیزی می­باشد. امّا مقصود از این سخن خداوند متعال «فاصبر لحکم ربّک و لا تکن کصاحب الحوت» آن چیزی نیست که جاهلان پنداشته­اند مبنی بر اینکه مسؤولیت­های نبوّت به خاطر تنگ خُلقی بر دوش او سنگینی نمود سپس آنها را ترک کرد؛ و نظر صحیح آن است که یونس علیه السلام بر صبوری کردن در مقابل محنتی که خداوند او را بدان گرفتار و آزمایش کرد توانمند نگشت تا نهایت اجر و ثواب را درک کند، پس شکایت از آن محنت را به درگاه خداوند متعال برد و از او گشایش و رهایی را درخواست نمود،

ص: 389


1- . فجر / 16
2- . تنزیه الأنبیاء : 99 و100

الصافات: «وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ* إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ* فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ* فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ* فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ* لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِیمٌ* وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ *وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ* فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ»(139-148)

ن: «وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ* لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ* فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِینَ»(48-50)

تفسیر

وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ قال الطبرسی یعنی یونس علیه السلام أی لا تکن مثله فی استعجال عقاب قومه (1)و لا تخرج من بین قومک قبل أن یأذن الله لک کما خرج (2)إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ أی دعا ربه فی جوف الحوت و هو محبوس عن التصرف فی الأمور و قیل مکظوم أی مختنق بالغم إذ لم یجد لغیظه شفاء لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ أی لو لا أن أدرکته رحمة من ربه بإجابة دعائه و تخلیصه من بطن الحوت لَنُبِذَ أی طرح بِالْعَراءِ أی بالفضاء وَ هُوَ مَذْمُومٌ قد أتی بما یلام علیه (3)لکن الله تعالی تدارکه بنعمة من عنده فنبذ بالعراء و هو غیر مذموم (4).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی کَصاحِبِ الْحُوتِ یَعْنِی یُونُسَ علیه السلام لَمَّا دَعَا عَلَی قَوْمِهِ ثُمَّ ذَهَبَ مُغاضِباً لِلَّهِ وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِذْ نادی رَبَّهُ وَ هُوَ مَکْظُومٌ أَیْ مَغْمُومٌ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ قَالَ النِّعْمَةُ الرَّحْمَةُ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ قَالَ الْعَرَاءُ الْمَوْضِعُ الَّذِی لَا سَقْفَ لَهُ (5).

«2»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا رَدَّ اللَّهُ الْعَذَابَ إِلَّا عَنْ قَوْمِ یُونُسَ وَ کَانَ یُونُسُ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَیَأْبَوْنَ ذَلِکَ فَهَمَ

ص: 380


1- فی المصدر: فی استعجال عقاب قومه و اهلاکهم.
2- فی المصدر: کما خرج هو.
3- فی المصدر: ملوم قد اتی بما یلام علیه.
4- مجمع البیان 10: 341.
5- تفسیر القمّیّ 693.

و اگر صبر پیشه می­کرد بهتر بود، بنابراین و با این اوصاف خداوند برترین و والاترین جایگاه­ها را برای پیامبرش محمّد صلّی الله علیه و آله در نظر گرفته است (چرا که مصیبت­ها را تحمّل کرده و شکایت نکرد). پایان.(1)

می­گویم: آن گاه که ظاهر بیشتر احادیث بر این امر دلالت می­کنند که هجرت کردن یونس از میان قومش بعد از علم به توبه ایشان و بازداشتن عذاب از آنها بوده است، پس ممکن است غضب او بیانگر حزن و تأسف خوردنش از درخواست نزول عذاب بر آنان بوده باشد، هم چنین ترس از اینکه او را هنگام بازگشت به سویشان تکذیب کنند چرا که آنچه او بدان خبر داد اتفاق نیفتاد؛ ولی چنان که گذشت بیشتر مفسران در مورد این سخن خداوند متعال: «فظنّ أن لن نقدر علیه» بر این باورند که (قدر) به معنای (تضییق: در تنگنا گذاشتن) می­باشد. حال آنکه در ذکر معنای آن وجوه دیگری نیز روایت شده است:

نخست: این سخن از باب تمثیل باشد، یعنی: حال و مَثَل او مَثَل کسی بود که گمان کرد در صورت خارج شدن از میان قومش بر او سخت نمی­گیریم و توان چیرگی بر او را نداریم و منتظر فرا رسیدن اوامر خداوند نبود.

دوّم: (قدر) به حکم کردن تفسیر شود، یعنی: گمان کرد که ما به سختی بر او حکم نمی­کنیم؛ این نظر از مجاهد، قتادة، ضحّاک و الکلبّی نقل شده و روایت العوفّی از ابن عباس نیز آن را تأیید کرده است. هم­چنین الفرّاء و الزّجاج نیز این نظر را برگزیده­اند، و خواندن (نقدر) به صورت( نُقدَّر) که در برخی از قرائت­ها ذکر شده است نیز این نظر را تأیید می­کند.

سوّم: معنا چنین است: گمان کرد که ما قدرت و توانایی خویش را در مورد او به اجرا در نمی­آوریم، چرا که میان قدرت با انجام فعل تناسب وجود دارد، پس استفاده کردن و استخدام از یکی از آنها به جای دیگری به صورت مجازی دور از واقعیت نیست.

چهارم: اسلوب جمله، استفهامی و معنای آن توبیخی باشد.

سپس مفسران در مورد (ظلمات: تاریکی­ها) نیز اختلاف نظر پیدا کردند و گفته شد یعنی: در تاریکی شدید و فراگیر در شکم ماهی؛ هم چنین گفته شده: در تاریکی شب، دریا و شکم ماهی؛ یا در تاریکی شکم ماهی­ای که در شکم ماهی دیگری بوده است.

روایت 8.

الخصال: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: نخستین کسی که بر سر او قرعه کشی صورت گرفت مریم دختر عمران بود چنان که خداوند متعال فرموده است: «و ما کنت لدیهم إذ یلقون أقلامهم أیّهم یکفل مریم» {و تو نزد آنان نبودی آن گاه که قلم هایشان (چوبه­های قرعه کشی) را [در آب] افکندند که کدام یک سرپرستی مریم را عهده دار شوند} حال آنکه چوبه­های قرعه کشی شش عدد بودند، سپس همراهان یونس علیه السلام در مورد او قرعه کشی کردند آنگاه که با گروهی سوار کشتی شد پس کشتی در گردآب به دام افتاد پس قرعه کشی کردند و چوبه قرعه سه بار به اسم یونس خارج شد، پس یونس بر عرشه کشتی رفت و ماهی­ای دهانش را گشود و او خود را در دهانش انداخت. حدیث.(2)

ص: 390


1- . تنزیه الأنبیاء : 100 و101
2- . الخصال1 : 75

أَنْ یَدْعُوَ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ فِیهِمْ رَجُلَانِ عَابِدٌ وَ عَالِمٌ وَ کَانَ اسْمُ أَحَدِهِمَا مَلِیخَا (1)وَ الْآخَرُ اسْمُهُ رُوبِیلُ فَکَانَ الْعَابِدُ یُشِیرُ عَلَی یُونُسَ بِالدُّعَاءِ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ الْعَالِمُ یَنْهَاهُ وَ یَقُولُ لَا تَدْعُ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَسْتَجِیبُ لَکَ وَ لَا یُحِبُّ هَلَاکَ عِبَادِهِ فَقَبِلَ قَوْلَ الْعَابِدِ وَ لَمْ یَقْبَلْ مِنَ الْعَالِمِ فَدَعَا عَلَیْهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَأْتِیهِمُ الْعَذَابُ فِی سَنَةِ کَذَا وَ کَذَا فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فِی یَوْمِ کَذَا وَ کَذَا فَلَمَّا قَرُبَ الْوَقْتُ خَرَجَ یُونُسُ مِنْ بَیْنِهِمْ مَعَ الْعَابِدِ وَ بَقِیَ الْعَالِمُ فِیهَا فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ نَزَلَ الْعَذَابُ فَقَالَ الْعَالِمُ لَهُمْ یَا قَوْمِ افْزَعُوا إِلَی اللَّهِ فَلَعَلَّهُ یَرْحَمُکُمْ وَ یَرُدُّ الْعَذَابَ عَنْکُمْ (2)فَقَالُوا کَیْفَ نَصْنَعُ قَالَ اجْتَمِعُوا وَ اخْرُجُوا إِلَی الْمَفَازَةِ وَ فَرِّقُوا بَیْنَ النِّسَاءِ وَ الْأَوْلَادِ وَ بَیْنَ الْإِبِلِ وَ أَوْلَادِهَا وَ بَیْنَ الْبَقَرِ وَ أَوْلَادِهَا وَ بَیْنَ الْغَنَمِ وَ أَوْلَادِهَا ثُمَّ ابْکُوا وَ ادْعُوا فَذَهَبُوا وَ فَعَلُوا ذَلِکَ وَ ضَجُّوا وَ بَکَوْا فَرَحِمَهُمُ اللَّهُ وَ صَرَفَ عَنْهُمُ الْعَذَابَ وَ فَرَّقَ الْعَذَابَ عَلَی الْجِبَالِ وَ قَدْ کَانَ نَزَلَ وَ قَرُبَ مِنْهُمْ فَأَقْبَلَ یُونُسُ یَنْظُرُ (3)کَیْفَ أَهْلَکَهُمُ اللَّهُ فَرَأَی الزَّارِعُونَ یَزْرَعُونَ فِی أَرْضِهِمْ قَالَ لَهُمْ مَا فَعَلَ قَوْمُ یُونُسَ فَقَالُوا لَهُ وَ لَمْ یَعْرِفُوهُ إِنَّ یُونُسَ دَعَا عَلَیْهِمْ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ نَزَلَ الْعَذَابُ عَلَیْهِمْ فَاجْتَمَعُوا وَ بَکَوْا فَدَعَوْا فَرَحِمَهُمُ اللَّهُ وَ صَرَفَ ذَلِکَ عَنْهُمْ وَ فَرَّقَ الْعَذَابَ عَلَی الْجِبَالِ فَهُمْ إِذاً یَطْلُبُونَ یُونُسَ لِیُؤْمِنُوا بِهِ فَغَضِبَ یُونُسُ وَ مَرَّ عَلَی وَجْهِهِ مُغَاضِباً بِهِ (4)کَمَا حَکَی اللَّهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَإِذَا سَفِینَةٌ قَدْ شُحِنَتْ (5)وَ أَرَادُوا أَنْ یَدْفَعُوهَا فَسَأَلَهُمْ یُونُسُ أَنْ یَحْمِلُوهُ فَحَمَلُوهُ فَلَمَّا تَوَسَّطُوا الْبَحْرَ بَعَثَ اللَّهُ حُوتاً عَظِیماً فَحَبَسَ عَلَیْهِمُ السَّفِینَةَ مِنْ قُدَّامِهَا فَنَظَرَ إِلَیْهِ یُونُسُ فَفَزِعَ مِنْهُ وَ صَارَ (6)إِلَی مُؤَخَّرِ السَّفِینَةِ فَدَارَ إِلَیْهِ الْحُوتُ (7)وَ فَتَحَ فَاهُ فَخَرَجَ (8)أَهْلُ السَّفِینَةِ فَقَالُوا فِینَا عَاصٍ فَتَسَاهَمُوا

ص: 381


1- یأتی فی خبر أبی عبیدة الحذاء أن اسمه تنوخا و هو العابد.
2- فی نسخة: فیرد العذاب عنکم.
3- فی نسخة: و ینظر. و فی أخری: لینظر.
4- فی المصدر: مغاضبا للّه.
5- شحن السفینة: ملأها.
6- فی نسخة: فصار.
7- فی نسخة: فدار الحوت.
8- فی نسخ: فخرج.

روایت 9.

معانی الأخبار: یونس به این معناست که وی با پروردگارش انس و الفت گرفته بود، و خشم قوم خویش را به دل گرفته و با آنان دشمن بود و بعد از آنکه به سویشان بازگشت با آنان نیز مونس و همدم گشت.(1)

روایت 10.

بصائر الدرجات: از حبّة العرنیّ روایت شده که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: به راستی که خداوند ولایت مرا بر ساکنان آسمانها و زمین عرضه داشت و برخی به آن اقرار کردند و برخی دیگر آن را انکار کردند، یونس از جمله کسانی بود که انکار کرد پس خداوند او را در شکم ماهی محبوس نگاه داشت تا اینکه سرانجام به آن اقرار کرد.(2)

توضیح

مقصود از انکار، عدم پذیرش تمام و کمال ولایت و ملزومات آن از قبیل شفاعت خواهی و توسّل به ایشان است.

روایت 11.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: هنگامی که یونس علیه السلام معصیت­های قومش را مشاهده کرد خشمگین از میان ایشان خارج شد تا اینکه با گروهی در دریا سوار بر کشتی شد، پس ماهی­ای در مقابل شان ظاهر شد تا آنان را غرق سازد، بنابراین سه بار قرعه کشی کردند، و یونس گفت: فقط مرا می­خواهد پس در آبم افکنید؛ و آن­گاه که ماهی یونس را به دهان گرفت خداوند متعال به او وحی فرمود که من یونس را خوراک تو قرار نداده­ام پس استخوانش را نشکن و گوشتش را نخور؛ بنابراین ماهی یونس را در دریاها به گردش در آورد و او در تاریکی ها ندا سر داد: «أن لا إله أنت سبحانک إنّی کنت من الظالمین» {که معبودی جز تو نیست، تو منزّهی، به راستی که من از ستمکاران بودم}، و هنگامی که ماهی وارد دریایی شد که قارون در آن قرار داشت، قارون صدایی را شنید که پیشتر نشنیده بود، پس به فرشته­ای که بر او گمارده شده بود گفت: این صدا چیست؟ فرشته گفت: این صدای یونس پیامبر علیه السلام در شکم ماهی است، قارون گفت: آیا به من اجازه می­دهی با او سخن بگویم؟ فرشته گفت: آری، قارون گفت: هارون چه کرد و سرانجامش چه شد؟ یونس گفت: وفات نمود، پس قارون گریست و گفت: سرانجام موسی چه شد؟ یونس گفت: وفات نمود، و قارون دوباره گریست، آن­گاه خداوند متعال به فرشته مسؤول قارون وحی فرمود: به خاطر رقّت قلبی که نسبت به نزدیکانش دارد از عذاب او بکاه.

ص: 391


1- . معانی الأخبار : 19
2- . بصائر الدرجات : 22

فَخَرَجَ سَهْمُ یُونُسَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ فَأَخْرَجُوهُ فَأَلْقَوْهُ فِی الْبَحْرِ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ مَرَّ بِهِ فِی الْمَاءِ وَ قَدْ سَأَلَ بَعْضُ الْیَهُودِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ سِجْنٍ طَافَ أَقْطَارَ الْأَرْضِ بِصَاحِبِهِ فَقَالَ یَا یَهُودِیُّ أَمَّا السِّجْنُ الَّذِی طَافَ الْأَرْضَ بِصَاحِبِهِ فَإِنَّهُ الْحُوتُ الَّذِی حَبَسَ یُونُسَ فِی بَطْنِهِ فَدَخَلَ فِی بَحْرِ الْقُلْزُمِ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی بَحْرِ مِصْرَ ثُمَّ دَخَلَ إِلَی بَحْرِ طَبَرِسْتَانَ ثُمَّ خَرَجَ فِی دِجْلَةَ الْغَوْرَاءِ (1)قَالَ ثُمَّ مَرَّتْ بِهِ تَحْتَ الْأَرْضِ حَتَّی لَحِقَتْ بِقَارُونَ وَ کَانَ قَارُونُ هَلَکَ فِی أَیَّامِ مُوسَی علیه السلام وَ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یدخل (یُدْخِلُهُ) فِی الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ قَامَةَ رَجُلٍ وَ کَانَ یُونُسُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یَسْتَغْفِرُهُ فَسَمِعَ قَارُونُ صَوْتَهُ فَقَالَ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ أَنْظِرْنِی فَإِنِّی أَسْمَعُ کَلَامَ آدَمِیٍّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ أَنْظِرْهُ فَأَنْظَرَهُ ثُمَّ قَالَ قَارُونُ مَنْ أَنْتَ قَالَ یُونُسُ أَنَا الْمُذْنِبُ الْخَاطِئُ یُونُسُ بْنُ مَتَّی قَالَ فَمَا فَعَلَ الشَّدِیدُ الْغَضِبُ (2)لِلَّهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَالَ هَیْهَاتَ هَلَکَ قَالَ فَمَا فَعَلَ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ عَلَی قَوْمِهِ هَارُونُ بْنُ عِمْرَانَ قَالَ هَلَکَ قَالَ فَمَا فَعَلَتْ کُلْثُمُ بِنْتُ عِمْرَانَ الَّتِی کَانَتْ سُمِّیَتْ لِی قَالَ هَیْهَاتَ مَا بَقِیَ مِنْ آلِ عِمْرَانَ أَحَدٌ فَقَالَ قَارُونُ وَا أَسَفَاهْ عَلَی آلِ عِمْرَانَ فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَکَ الْمُوَکَّلَ بِهِ أَنْ یَرْفَعَ عَنْهُ الْعَذَابَ أَیَّامَ الدُّنْیَا فَرَفَعَ عَنْهُ فَلَمَّا رَأَی یُونُسُ ذَلِکَ نَادَی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ أَمَرَ الْحُوتَ فَلَفَظَهُ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ قَدْ ذَهَبَ جِلْدُهُ وَ لَحْمُهُ وَ أَنْبَتَ اللَّهُ عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ وَ هِیَ الدُّبَّاءُ فَأَظَلَّتْهُ مِنَ الشَّمْسِ فَسَکَنَ (3)ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ الشَّجَرَةَ فَتَنَحَّتْ عَنْهُ وَ وَقَعَتِ الشَّمْسُ عَلَیْهِ فَجَزِعَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا یُونُسُ لَمْ تَرْحَمْ مِائَةَ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ وَ أَنْتَ تَجْزَعُ مِنْ أَلَمِ سَاعَةٍ فَقَالَ یَا رَبِّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ فَرَدَّ اللَّهُ بَدَنَهُ (4)وَ رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ وَ آمَنُوا بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها

ص: 382


1- فی المصدر: دجلة الغور. و فی معجم البلدان: دجلة العوراء- بالعین المهملة-: اسم لدجلة البصرة علم لها.
2- فی نسخة: شدید الغضب.
3- فی المصدر: فاظل به من الشمس فشکر.
4- فی نسخة: فرد اللّه صحة بدنه.

و در حدیث دیگری آمده است: به خاطر رقّت قلب و عطوفتی که نسبت به نزدیکانش دارد، در طول روزهای باقی مانده دنیا (تا برپایی قیامت) عذاب را از او بردار. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلّی الله علیه و آله می­فرماید: شایسته نیست کسی بگوید من (پیامبر) از یونس پسر متی علیه السلام بهتر و برترم.

توضیح

با فرض صحّت حدیث شاید معنا چنین باشد که شایسته نیست کسی بگوید: من (پیامبر) به جهت رفتن به معراج از یونس برترم، و گمان کند به دلیل اینکه من به آسمانها عروج کرده­ام بنابراین از یونس به خداوند متعال نزدیک­ترم، پس به راستی که فاصله خداوند متعال نسبت به آسمان و زمین و دریاها فاصله یکسانی است، من خداوند را در آسمان پرستش نمودم و یونس در تاریکی دریاها، ولی برتری از جهت های دیگر است.

روایت 12.

تفسیر العیّاشی: ابو عبیدة الحذّاء روایت کرده است: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می­فرماید: در یکی از نوشته­های امیر مؤمنان علیه السلام یافتم که فرموده بود: پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله به نقل از جبرئیل علیه السلام برای من روایت فرمود که خداوند یونس بن متی علیه السلام را به سوی قومش فرستاد در حالی که سی سال سنّ داشت، او مردی بود که دچار سخت گیری و خشم شده بود و صبر پیشه کردن در مقابل گناهان قومش و مدارای با آنان در او اندک بود و از به دوش کشیدن سنگینی بار مسؤولیت نبوّت و نشانه های آن عاجز و ناتوان بود، و آن­گونه که تنه درخت زیر بار خم می­شود او نیز زیر بار آن مسؤولیت خم شده بود، او سی و سه سال در میان قومش باقی ماند در حالی که آنان را به سوی ایمان به خداوند و تصدیق (رسالت) خویش و پیروی کردن از خود دعوت می­نمود، ولی به جز دو نفر کسی به او ایمان نیاورد و از او پیروی نکرد: اسم یکی از آن دو نفر روبیل و اسم دیگری تنوخ بود، روبیل از خاندان علم و نبوّت و حکمت بود و از قدیم الأیام و پیش از آنکه خداوند یونس را به پیامبری برانگیزد با او هم صحبت و هم نشین بود، و تنوخ مردی مستضعف، عابد و پارسا بود که غرق در عبادت بود

ص: 392

إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ فَقَالُوا فَمَکَثَ یُونُسُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ تِسْعَ سَاعَاتٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ یَعْنِی لَوْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَجْبُرَ النَّاسَ کُلَّهُمْ عَلَی الْإِیمَانِ لَفَعَلَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَبِثَ یُونُسُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ نَادَی فِی الظُّلُماتِ ظُلْمَةِ بَطْنِ الْحُوتِ وَ ظُلْمَةِ اللَّیْلِ وَ ظُلْمَةِ الْبَحْرِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ (1)فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ (2)فَأَخْرَجَهُ الْحُوتُ إِلَی السَّاحِلِ ثُمَّ قَذَفَهُ فَأَلْقَاهُ بِالسَّاحِلِ (3)وَ أَنْبَتَ اللَّهُ عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ وَ هُوَ الْقَرْعُ فَکَانَ یَمَصُّهُ وَ یَسْتَظِلُّ بِهِ بِوَرَقِهِ وَ کَانَ تَسَاقَطَ شَعْرُهُ (4)وَ رَقَّ جِلْدُهُ وَ کَانَ یُونُسُ علیه السلام یُسَبِّحُ وَ یَذْکُرُ اللَّهَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ (5)فَلَمَّا أَنْ قَوِیَ وَ اشْتَدَّ بَعَثَ اللَّهُ دُودَةً فَأَکَلَتْ أَسْفَلَ الْقَرْعِ فَذَبَلَتِ الْقَرْعَةُ (6)ثُمَّ یَبِسَتْ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی یُونُسَ فَظَلَّ حَزِیناً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ مَا لَکَ حَزِیناً یَا یُونُسُ قَالَ یَا رَبِّ هَذِهِ الشَّجَرَةُ الَّتِی تَنْفَعُنِی سَلَّطْتَ عَلَیْهَا دُودَةً فَیَبِسَتْ قَالَ یَا یُونُسُ أَ حَزِنْتَ لِشَجَرَةٍ لَمْ تَزْرَعْهَا وَ لَمْ تَسْقِهَا وَ لَمْ تَعْنَ بِهَا (7)أَنْ یَبِسَتْ حِینَ اسْتَغْنَیْتَ عَنْهَا وَ لَمْ تَحْزَنْ لِأَهْلِ نَیْنَوَی أَکْثَرَ مِنْ مِائَةِ أَلْفٍ أَرَدْتَ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابُ إِنَّ أَهْلَ نَیْنَوَی قَدْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا فَارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَانْطَلَقَ یُونُسُ علیه السلام إِلَی قَوْمِهِ فَلَمَّا دَنَا مِنْ نَیْنَوَی اسْتَحْیَا أَنْ یَدْخُلَ فَقَالَ لِرَاعٍ لَقِیَهُ ایتِ أَهْلَ نَیْنَوَی فَقُلْ لَهُمْ إِنَّ هَذَا یُونُسَ قَدْ جَاءَ قَالَ الرَّاعِی أَ تَکْذِبُ أَ مَا تَسْتَحْیِی وَ یُونُسُ قَدْ غَرِقَ فِی الْبَحْرِ وَ ذَهَبَ قَالَ لَهُ یُونُسُ

ص: 383


1- فی المصدر: سبحانک تبت إلیک انی کنت من الظالمین.
2- فی نسخة: فاستجاب اللّه له.
3- فی المصدر: فألقاه الی الساحل.
4- فی المصدر: و کان قد تساقط شعره.
5- فی المصدر: و کان یونس یسبح اللّه و یذکره اللیل و النهار.
6- ذیل النبات: قل ماؤه و ذهبت نضارته.
7- فی نسخة: و لم تعبأ بها.

ولی هیچ گونه علم و حکمتی نداشت، روبیل هم چنین صاحب گوسفندانی بود که از آنها نگهداری می­کرد و رزق و روزی خود را از طریق آنها کسب می­کرد، امّا تنوخ مرد چوب فروشی بود که چوب­ها را بر سر حمل می­کرد و از درآمد فروش آن نان می­خورد، ولی منزلت و جایگاه روبیل نزد یونس به خاطر علم و حکمتش و هم چنین هم صحبتی قدیم با جایگاه تنوخ متفاوت بود؛ آن­گاه که یونس علیه السلام مشاهده کرد قومش دعوت او را اجابت نمی­گویند و به او ایمان نمی­آورند به ستوه آمد و پی برد که صبرش اندک است، پس از ابن مسأله به درگاه خداوند شکایت کرد و در خلال شکایت­هایش گفت: پروردگارا، تو مرا به سوی قومم به پیامبری برانگیختی حال آنکه سی سه سال داشتم ، پس سی و سه سال در میانشان ماندم و آنان را به سوی ایمان آوردن به تو و تصدیق رسالت خویش دعوت می­نمودم و از عذاب و خشم تو بر حذر می­داشتم و می­ترساندم ولی آنان مرا تکذیب کردند و به من ایمان نیاوردند، نبوّتم را انکار کردند و رسالتم را خوار و بی ارزش پنداشتند و مرا تهدید کردند و بیم آن دارم که مرا به قتل رسانند، پس عذاب خویش را بر آنان نازل فرما که ایمان نمی­آورند.

بنابراین خداوند به یونس وحی فرمود که در میان ایشان بچه در شکم مادر، جنین، کودک، پیرمرد کهن سال، زن ضعیف و مستضعف ناتوان وجود دارد، و من دادور و عادل هستم که رحمت و شفقتم بر خشم و غضبم پیشی گرفته است، کودکان قوم تو را به گناه بزرگان مجازات نمی­کنم، ای یونس آنان بندگان، مخلوقات و آفریدگانم در سرزمین من و تحت سرپرستی من هستند، دوست دارم که به آنان فرصت داده و نرمش به خرج دهم و منتظر توبه کردنشان بمانم، من تو را به سوی قومت فرستادم تا مواظب آنان باشی و با توجه به خویشاوندی نزدیک با آنان به آنان مهر بورزی، و با رأفت و مهربانی پیامبرانه مهلت­شان دهی و در زمینه رؤیاهای رسالت با آنان صبر کنی و با ایشان به سان طبیب درمانگری رفتار کنی که به درمان درد آگاه است، ولی تو با خشونت و شدّت با آنان برخورد کردی و با شفقت و مهربانی قلب هایشان را صاحب نشدی و با روش پیامبران به تدبیر اموراتشان نپرداختی، سپس هنگام کاهش صبرت در مقابل آنان از سر بدبینی درخواست نزول عذاب نمودی، بندۀ من نوح از تو به نسبت قومش بردبارتر و صبورتر بود و عذر و بهانه­اش نیز قابل قبول­تر بود،

بنابراین هنگامی که به خاطر من خشمگین شد با او خشمگین شدم و هنگامی که مرا خواند او را اجابت گفتم.

پس یونس گفت: پروردگارا، من فقط به خاطر تو بر آنان خشم گرفتم و هنگامی که تو را نافرمانی کردند علیه آنان دعا کردم، به عزّتت سوگند که هیچ گاه به رأفت و مهربانی با ایشان رفتار نخواهم کرد و بعد از آنکه کفر ورزیدند و مرا تکذیب و نبوّتم را انکار کردند با نصیحت دلسوزانه نزد آنان نخواهم رفت، پس عذابت را بر ایشان نازل فرما که هرگز ایمان نمی­آورند؛ خداوند فرمود: ای یونس، آنان به تعداد صد هزار نفر و یا بیشتر، از مخلوقات من هستند که سرزمین­هایم را آباد می­سازند و بندگانم را به دنیا می­آورند، دوست دارم

ص: 393

اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ الشَّاةَ تَشْهَدُ لَکَ أَنِّی یُونُسُ (1)فَلَمَّا أَتَی الرَّاعِی قَوْمَهُ وَ أَخْبَرَهُمْ أَخَذُوهُ وَ هَمُّوا بِضَرْبِهِ فَقَالَ إِنَّ لِی بَیِّنَةً بِمَا أَقُولُ قَالُوا مَنْ یَشْهَدُ قَالَ هَذِهِ الشَّاةُ تَشْهَدُ فَشَهِدَتْ بِأَنَّهُ صَادِقٌ (2)وَ أَنَّ یُونُسَ قَدْ رَدَّهُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ (3)فَخَرَجُوا یَطْلُبُونَهُ فَوَجَدُوهُ فَجَاءُوا بِهِ وَ آمَنُوا وَ حَسُنَ إِیمَانُهُمْ فَمَتَّعَهُمُ اللَّهُ إِلی حِینٍ وَ هُوَ الْمَوْتُ وَ أَجَارَهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْعَذَابِ (4).

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً قَالَ هُوَ یُونُسُ وَ مَعْنَی ذَا النُّونِ أَیْ ذَا الْحُوتِ قَوْلُهُ فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ قَالَ أَنْزَلَهُ عَلَی أَشَدِّ الْأَمْرَیْنِ فَظَنَّ بِهِ أَشَدَّ الظَّنِّ وَ قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ اسْتَثْنَی فِی هَلَاکِ قَوْمِ یُونُسَ وَ لَمْ یَسْمَعْهُ یُونُسُ قُلْتُ مَا کَانَ حَالُ یُونُسَ لَمَّا ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ قَالَ کَانَ مِنْ أَمْرٍ شَدِیدٍ قُلْتُ وَ مَا کَانَ سَبَبُهُ حَتَّی ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ قَالَ وَکَلَهُ إِلَی نَفْسِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ- (5)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعَتْ أُمُّ سَلَمَةَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ وَ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً فَسَأَلَتْهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ سَلَمَةَ وَ مَا یُؤْمِنُنِی وَ إِنَّمَا وَکَلَ اللَّهُ یُونُسَ بْنَ مَتَّی إِلَی نَفْسِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ فَکَانَ مِنْهُ مَا کَانَ (6).

ص: 384


1- فی المصدر هنا زیادة هی هذه: فانطق اللّه الشاة له بانه یونس.
2- فی نسخة: فشهدت أنّه صادق.
3- فی المصدر: قد رده اللّه الیکم.
4- تفسیر القمّیّ: 293- 296.
5- فی المصدر و فی البرهان: عبد اللّه بن سیار.
6- أخرجه المصنّف مختصرا، و أصله فی المصدر: 432 هکذا: قال: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی بیت أمّ سلمة فی لیلتها، فقدته من الفراش فدخلها من ذلک ما یدخل النساء فقامت تطلبه فی جوانب البیت حتّی انتهت إلیه و هو فی جانب من البیت قائما رافعا یدیه یبکی و هو یقول: «اللّهمّ لا تنزع منی صالح ما أعطیتنی أبدا، اللّهمّ و لا تکلنی الی نفسی طرفة عین أبدا، اللّهمّ لا تشمت بی عدوا و لا حاسدا ابدا، اللّهمّ لا تردنی من سوء استنقذتنی منه أبدا» قال: فانصرفت أم سلمة تبکی حتّی انصرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم لبکائها، فقال لها: ما یبکیک یا أم سلمة؟ فقالت: بأبی أنت و امی یا رسول اللّه و لم لا أبکی و أنت بالمکان الذی انت به من اللّه قد غفر اللّه لک ما تقدم من ذنبک و ما تأخر تسأله أن لا یشمت بک عدوا أبدا، و أن لا یردک فی سوء استنقذک منه أبدا، و أن لا ینزع منک صالح ما اعطاک أبدا، و أن لا یکلک الی نفسک طرفة عین أبدا، فقال: یا أمّ سلمة و ما یؤمننی اه.

با توجه به علم ازلی خویش در مورد سرنوشت تو و آنان به آنان مهلت دهم، و تقدیر و تدبیر من غیر از علم و تقدیر توست، تو فرستاده هستی و من پروردگار حکیم، ای یونس دانش من نسبت به آنان پنهان در امور غیبی است که نزد من وجود دارد و تو از نهایت آن آگاه نیستی و دانش تو ظاهری است و هیچ باطنی ندارد؛ ای یونس، درخواستت در مورد فرو فرستادن عذاب بر ایشان را اجابت گفتم در حالی که این عمل بهره و اقبال تو را نزد من بلند نمی­گرداند و زیبنده شأن تو نیست، عذاب در وسط ماه شوّال و روز چهارشنبه بعد از طلوع خورشید بر آنان نازل خواهد شد، پس آنها را از این خبر آگاه ساز. پس یونس از این مسأله شاد گشت و او را اندوهگین نساخت در حالی که از عاقبت آن بی خبر بود، بنابراین به سوی تنوخای عابد به راه افتاد و خبر نازل شدن عذاب بر قومش در آن روز که خداوند به او وحی کرده بود را به اطّلاع تنوخا رساند و به او گفت: راه بیفت تا آنچه که خداوند در مورد نزول عذاب به من وحی کرده را به آنان خبر دهیم، پس تنوخا گفت: آنان را در طغیان و معصیت خودشان رها ساز تا اینکه خداوند عذابشان می­دهد، یونس به او گفت: بلکه به دیدار روبیل می­رویم و با او مشورت می­کنیم چرا که او مردی دانشمند و حکیم و از خاندان نبوّت است، پس با هم به سوی روبیل به راه افتادند و یونس علیه السلام او را از آنچه خداوند متعال در مورد نزول عذاب بر قوم خویش در روز چهار شنبه وسط ماه و بعد از طلوع خورشید به او وحی نموده بود، آگاه ساخت و به او گفت: نظر تو چیست، با ما همراه شو تا آنان را از این خبر آگاه سازیم؛ روبیل در پاسخ او گفت: مانند پیامبری حکیم و فرستاده­ای بزرگوار به سوی پروردگارت باز گرد و از او بخواه که عذاب را از ایشان بازگرداند که به راستی از عذاب دادنشان بی نیاز است، و او مهربانی و مدارا کردن با بندگانش را دوست می­دارد و این درخواست، تو را نزد او زیانمند نمی­سازد و جایگاهت را پیش او زشت نمی­گرداند، شاید قوم تو بعد از آنکه کفر ورزیدن و انکارشان را شنیدی و دیدی، روزی ایمان بیاورند پس با آنان صبر پیشه ساز و مهلت­شان ده؛ آن­گاه تنوخ به روبیل گفت: وای بر تو ای روبیل، این چه پیشنهاد و فرمانی است که به یونس دادی بعد از اینکه آنان به خدا کفر ورزیدند و پیامبرش را انکار و تکذیب کردند و از خانه­هایش اخراج کردند و قصد هدف قرار دادن او را داشتند؟ روبیل در جواب تنوخا گفت: تو خاموش باش چرا که عابدی هستی که هیچ دانشی نداری. سپس به یونس روی آورد و گفت: ای یونس، آیا فکر می­کنی هنگامی که خداوند عذاب را بر قومت نازل کند همۀ آنها را نابود می­کند یا اینکه عدّه­ای را نابود می­کند و عدّه­ای دیگر را باقی می­گذارد؟ یونس به او گفت: بلکه همه آنها را نابود می­کند، و من این­گونه از او درخواست نموده­ام ، هیچ گونه رحمت و عطوفتی نسبت به آنان به درون من راه نیافت تا اینکه به سبب آن به سوی خداوند باز گردم و از او بخواهم که عذاب را از ایشان باز دارد، پس روبیل به او گفت:

ص: 394

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً یَقُولُ مِنْ أَعْمَالِ قَوْمِهِ فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ یَقُولُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یُعَاقَبَ بِمَا صَنَعَ (1).

بیان

قوله تعالی فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ قال الطبرسی رحمه الله قیل إن معناه فهلا کان أهل قریة آمنوا فی وقت ینفعهم إیمانهم أعلم الله سبحانه أن الإیمان لا ینفع عند وقوع العذاب و لا عند حضور الموت الذی لا یشک فیه لکن قوم یونس لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ العذاب عن الزجاج قال و قوم یونس لم یقع بهم العذاب إنما رأوا الآیة التی تدل علی العذاب فمثلهم مثل العلیل الذی یرجو العافیة و یخاف الموت (2)و قیل إن معناه فما کانت قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها یرید بذلک لم یکن هذا معروفا لأمة من الأمم کفرت ثم آمنت عند نزول العذاب و کشف عنهم أی لم أفعل هذا بأمة قط إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا عند نزول العذاب (3)کشفت عنهم العذاب بعد ما تدلی علیهم عن قتادة و ابن عباس و قیل إنه أراد بقوله فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ قوم ثمود فإنه قد جاءهم العذاب یوما فیوما کما جاء قوم یونس إلا أن قوم یونس استدرکوا ذلک بالتوبة و أولئک لم یستدرکوا فوصف أهل القریة بأنهم سوی قوم یونس لیعرفهم به بعض التعریف إذ کان أخبر عنهم علی سبیل الإخبار عن النکرة عن الجبائی و هذا إنما یصح إذا کان إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ مرفوعا انتهی. (4)قوله أنزله علی أشد الأمرین ظاهره أن المراد أن الله تعالی لما کلفه أمرا شدیدا و هو الصبر علی وقوع خلاف ما أخبر به ظن به تعالی ظنا شدیدا لا یلیق به أو المعنی أنه لما وکله الله إلی نفسه و هو أشد الأمور ظن بالله أشد الظن بفرط الرجاء حیث غفل عن عقابه تعالی و سیأتی بسط القول فی تأویل الآیة.

«3»

ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ

ص: 385


1- تفسیر القمّیّ: 432.
2- هکذا فی النسخ و فیه سقط واضح، و الصحیح کما فی المصدر: مثل العلیل الذی یتوب فی مرضه و هو یرجو العافیة و یخاف الموت.
3- فی المصدر: کشف عنهم العذاب.
4- مجمع البیان 5: 134 و 135.

ای یونس، آیا می­دانی ممکن است هنگامی که عذاب بر آنان نازل می­شود، آن را احساس کنند به درگاه خداوند توبه و طلب بخشش کنند پس به آنان رحم کند که حقیقتاً او مهربانترین مهربانان است و بعد از آنکه تو به ایشان خبر دادی که خداوند در روز چهارشنبه عذاب را نازل می­کند عذاب را از آنان برطرف سازد و بدین وسیله نزد قومت به عنوان دروغ گو شناخته شوی؟ پس تنوخ به او گفت: وای بر تو ای روبیل، سخن سنگینی بر زبان راندی، پیامبر فرستاده شده از جانب خداوند به تو خبر می­دهد که خداوند به او وحی فرموده عذاب بر ایشان نازل می­شود، اکنون تو سخن خداوند را رد می­کنی و در آن و هم­چنین در سخن پیامبرش شکّ و تردید داری؟ برو که اعمالت باطل شده است، روبیل در پاسخ او گفت: حقیقتاً نظر و رأی تو سست و ضعیف است.

سپس روبیل دوباره به یونس روی آورد و گفت: آن­گاه که وحی و فرمان از جانب خداوند در مورد واقع شدن عذاب بر ایشان بر تو نازل شده و سخن او حقّ است، آیا اگر چنین اتفاقی بیفتد و همه قومت نابود شوند و شهر آنان ویران گردد خداوند اسم تو را از پیامبری پاک و رسالتت را باطل نخواهد کرد؟ آیا مانند برخی از مردمان ضعیف نخواهی شد حال آنکه صد هزار نفر از مردم به وسیله تو نابود می­شوند؟ پس یونس از پذیرفتن سفارش روبیل امتناع ورزید و همراه تنوخ شهر را ترک کردند و در فاصلۀ نه چندان دوری از آنها کناره گرفتند، و یونس به سوی قومش بازگشت و به آنان خبر داد که: خداوند به من وحی نموده که عذاب در روز چهارشنبه و در وسط ماه شوّال بعد از طلوع خورشید بر شما نازل خواهد شد، پس سخن او را نپذیرفتند و تکذیبش کردند و با خشونت و سنگدلی از شهر بیرونش راندند پس یونس علیه السلام همراه تنوخ خارج شد و در فاصله نه چندان دوری از آنها کناره گرفتند و منتظر نزول عذاب باقی مانند، از سوی دیگر روبیل همراه با قومش در شهرشان باقی ماند تا اینکه ماه شوّال فرا رسید، پس با صدایی بلند در قلّه کوه به سوی ایشان فریاد بر آورد: من روبیل هستم که نسبت به شما دلسوز و مهربان می­باشم، این ماه شوّال است که بر شما فرا رسیده است و پیامبر شما و فرستاده پروردگارتان یونس شما را از این خبر آگاه کرد که خداوند متعال به او وحی نموده که عذاب در وسط ماه شوّال و روز چهارشنبه بعد از طلوع خورشید بر شما نازل خواهد شد، و خداوند هرگز در وعده­ای که به پیامبران خویش داده خلاف نکرده است، پس بنگرید که چه کاری انجام می­دهید؛ سخنان روبیل آنها را به ترس و هراس انداخت و حتمیّت نزول عذاب در قلب­هایشان جای گرفت پس به سرعت سوی روبیل شتافتند و به او گفتند: ای روبیل، راه حلّی که تو به ما پیشنهاد می­دهی چیست؟ به راستی که تو مرد دانشمند و حکیمی هستی و ما پیوسته تو را با عطوفت و مهربان نسبت به خویش می­پنداریم، هم چنین از سفارشهای تو در مورد ما و پیشنهادهایی که به یونس دادی آگاه گشتیم،

ص: 395

عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ صَرَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَذَابَ عَنْ قَوْمِ یُونُسَ وَ قَدْ أَظَلَّهُمْ وَ لَمْ یَفْعَلْ ذَلِکَ بِغَیْرِهِمْ مِنَ الْأُمَمِ فَقَالَ لِأَنَّهُ کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ سَیَصْرِفُهُ عَنْهُمْ لِتَوْبَتِهِمْ وَ إِنَّمَا تَرَکَ إِخْبَارَ یُونُسَ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرَادَ أَنْ یُفَرِّغَهُ لِعِبَادَتِهِ فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَیَسْتَوْجِبَ بِذَلِکَ ثَوَابَهُ وَ کَرَامَتَهُ (1).

شی، تفسیر العیاشی عن أبی بصیر مثله (2)

بیان

یمکن توجیه الخبر بوجهین الأول أن یکون السؤال عن علة عدم نزول العذاب علیهم دفعة بل بأن أظلهم و لم ینزل بهم حتی تابوا فالجواب أنه لما علم الله أنهم یتوبون بعد رؤیته جعله مظلا (3)بهم حتی تابوا فصرف عنهم.

الثانی أن یکون السؤال علی ظاهره و یکون الجواب أنهم لما تابوا صرف عنهم و التعرض لحدیث العلم لبیان أنه کان عالما بتوبتهم و إنما لم یخبر یونس للحکمة المذکورة و الأول أظهر لا سیما فی الخبر الآتی.

«4»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ سَمَاعَةَ أَنَّهُ سَمِعَهُ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ مَا رَدَّ اللَّهُ الْعَذَابَ عَنْ قَوْمٍ قَدْ أَظَلَّهُمْ إِلَّا قَوْمِ یُونُسَ فَقُلْتُ أَ کَانَ قَدْ أَظَلَّهُمْ فَقَالَ نَعَمْ حَتَّی نَالُوهُ بِأَکُفِّهِمْ قُلْتُ فَکَیْفَ کَانَ ذَلِکَ قَالَ کَانَ فِی الْعِلْمِ الْمُثْبَتِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ أَحَدٌ أَنَّهُ سَیَصْرِفُهُ عَنْهُمْ (4).

«5»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ (5)عَنِ ابْنِ أَبِی

ص: 386


1- علل الشرائع: 37.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و ألفاظه علی ما فی البرهان هکذا: عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: لما أظل قوم یونس العذاب دعوا اللّه فصرفه عنهم، قلت: کیف ذلک؟ قال: کان فی العلم أنّه یصرفه عنهم.
3- فی نسخة: مظللة.
4- علل الشرائع: 37.
5- المصدر خال عن قوله: عن أخیه.

پس ما را فرمان ده و با نظر و رأی خودت ما را راهنمایی کن؛ بنابراین روبیل به آنها گفت: نظر من این گونه است و به شما سفارش می­کنم که منتظر بمانید تا هنگامی که سپیده روز چهارشنبه وسط ماه بر شما بدمد، پس در آن هنگام و در پایین کوه و بر سر راه درّه­ها کودکان را از مادرهایشان جدا کنید و زنان در دامنۀ کوه بمانند، همه این اعمال باید قبل از طلوع خورشید انجام پذیرد و آن­گاه که باد زرد رنگی را مشاهده کردید که از جانب مشرق می­وزد، بزرگ و کوچک شما صدای خویش را با فریاد و گریه بلند گرداند و به درگاه خداوند زاری کنید، از گناهانتان توبه و از خداوند طلب بخشش کنید، سپس سرهایتان را به سوی آسمان بلند کرده و بگویید: پروردگارا، ستم نمودیم و پیامبرت را تکذیب کردیم، اکنون از گناهان خویش توبه کرده و به سوی تو باز می­گردیم، و اگر ما را نبخشایی و به ما رحم نکنی قطعاً از جمله زیانکاران و عذاب چشندگان خواهیم بود، پس توبه ما را بپذیر و به ما رحم کن ای مهربان­ترین مهربانان؛ سپس از گریه و فریاد و زاری به درگاه خداوند و توبه کردن ملول و خسته نشوید تا اینکه خورشید از دیده­ها پنهان شود و غروب کند، یا اینکه قبل از آن خداوند عذاب را از شما برطرف سازد؛ پس تمام قوم بر این نظر اتفاق کردند که پیشنهاد روبیل را به انجام رسانند.

هنگامی که چهارشنبه موعود که در آن منتظر نزول عذاب بودند فرا رسید، روبیل از شهر کناره گرفت و در جایی قرار گرفت که داد و فریاد قومش را می­شنید و نزول عذاب را مشاهده می­کرد، پس آن­گاه که سپیدۀ روز چهارشنبه دمید قوم یونس آنچه را که روبیل به آنها فرمان داده بود انجام دادند، و هنگامی که خورشید طلوع کرد بادی زرد رنگ و تاریک به سرعت وزیدن گرفت و با صدای خش­خش، غرّش و خروش به آنان نزدیک شد، پس هنگامی که چنین بادی را مشاهده کردند به صورت دسته جمعی فریاد و گریه سر دادند و به درگاه خداوند زاری و توبه کردند و از او طلب بخشش کردند، و کودکان در حالی مادران­شان را طلب می­کردند با صدای کودکانه خویش فریاد می­زدند و برّه گوسفندان هیاهو می­کردند و شیر می­خواستند و چهار پایان طلب چریدن می­کردند، آنان پیوسته در این وضعیت بودند و یونس و تنوخا نیز صدای فریاد زدن و فغان آنها را می­شنیدند و به درگاه خدا دعا می­کردند که عذاب را برایشان شدّت بخشد، از سوی دیگر روبیل نیز در مکان خویش صدای شیون و داد و فریاد آنها را می­شنید

ص: 396

عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ یُونُسُ بْنُ مَتَّی علیه السلام بِصَفَائِحِ الرَّوْحَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ لَبَّیْکَ کَشَّافَ الْکُرَبِ الْعِظَامِ لَبَّیْکَ الْخَبَرَ (1).

کا، الکافی علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر مثله (2).

«6»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ سجیم (سُحَیْمٍ) (3)عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ هُوَ رَافِعٌ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ رَبِّ لَا تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَداً لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْثَرَ قَالَ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ تَحَدَّرَ الدُّمُوعُ مِنْ جَوَانِبِ لِحْیَتِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ یَا ابْنَ أَبِی یَعْفُورٍ إِنَّ یُونُسَ بْنَ مَتَّی وَکَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَفْسِهِ أَقَلَّ مِنْ طَرْفَةِ عَیْنٍ فَأَحْدَثَ ذَلِکَ الظَّنَّ (4)قُلْتُ فَبَلَغَ بِهِ کُفْراً أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَالَ لَا وَ لَکِنَّ الْمَوْتَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ هَلَاکٌ (5).

«7»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرِ ابْنِ الْجَهْمِ أَنَّهُ سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام ذَلِکَ یُونُسُ بْنُ مَتَّی علیه السلام ذَهَبَ مُغَاضِباً لِقَوْمِهِ فَظَنَّ بِمَعْنَی اسْتَیْقَنَ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ أَیْ لَنْ نُضَیِّقَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ أَیْ ضَیَّقَ عَلَیْهِ فَقَتَرَ فَنادی فِی الظُّلُماتِ ظُلْمَةِ اللَّیْلِ (6)وَ ظُلْمَةِ الْبَحْرِ وَ بَطْنِ الْحُوتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ بِتَرْکِی مِثْلَ هَذِهِ الْعِبَادَةِ الَّتِی قَدْ فَرَّغْتَنِی لَهَا فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ (7).

ص: 387


1- علل الشرائع: 145.
2- فروع الکافی 1: 223 و 224.
3- الصحیح کما فی المصدر «سحیم» بالحاء المهملة.
4- فی المصدر: فأحدث ذلک الذنب. قلت: الحدیث کما تری ضعیف بمحمّد بن سنان، و سحیم لم یثبت حاله، مع أن معارض بما سیأتی.
5- أصول الکافی 2: 581.
6- فی المصدر: أی ظلمة اللیل، و ظلمة البحر، و ظلمة بطن الحوت.
7- عیون الأخبار: 112.

و آنچه را نازل شد می­دید و از خدا می­خواست که عذاب را از آنها برطرف سازد، پس آن­گاه که خورشید غروب کرد و درهای آسمان گشوده شد و خشم و غضب پروردگار متعال آرام گرفت، خداوند رحمان دعای قوم یونس را اجابت فرمود و توبه ایشان را پذیرفت و لغزش­شان را بخشید و به اسرافیل وحی فرمود که به سوی قوم یونس فرود آی که آنان با گریه و زاری و تضرّع به سوی من آمدند و به درگاه من توبه کردند و از من طلب بخشش نمودند پس آنان را مورد رحمت خویش قرار ده و توبۀ آنان را پذیرفتم، و من خداوند توبه پذیر و مهربانی هستم و به سرعت توبه بنده خویش که از گناهان توبه کند را می­پذیرم، بنده و فرستادۀ من یونس از من درخواست کرد که عذاب را بر قومش نازل کنم و من نیز عذاب را بر آنها نازل کردم، من خداوند هستم و از هر کسی نسبت به وفای به عهد شایسته­تر، پس عذاب را بر قوم یونس نازل کردم حال آنکه هنگامی که از من درخواست کرد که عذاب را بر ایشان نازل کنم شرط نگذاشت که نابودشان سازم، پس به سوی قوم یونس فرود آی و عذاب مرا که بر ایشان نازل شده بازگردان.

اسرافیل گفت: پروردگارا، همانا عذاب تو به روی شانه­هایشان رسیده و نزدیک است که آنان را هلاک گرداند و آن­گونه که من می­بینم حتماً بر درگاهشان نازل خواهد شد، پس چگونه فرود آیم و عذاب را باز گردانم؟ خداوند فرمود: هرگز، به فرشتگان خویش فرمان داده­ام تا فرمان من در مورد آن قوم و عزم و خواسته­ام به آنان نرسیده است عذاب را نگاه دارند و آن را نازل نکنند، پس ای اسرافیل به سوی ایشان فرود آی و عذاب را بازگردان و آن را به سوی کوهها منحرف گردان در ناحیه سر چشمه ها و محل جریان سیل. پس آنها را با این خوار و نرم گردان تا نرم و آهن و جامد شوند.

پس اسرافیل بر قوم یونس فرود آمد و بالهایش را گسترانید و با آنها عذاب را به پیش راند تا اینکه آن را بر کوههایی که خداوند متعال به او وحی نموده بود کوبید، سپس امام باقر علیه السلام فرمود: آن کوهها، کوههایی هستند که امروزه در منطقه موصل قرار گرفته­اند و تا روز قیامت به صورت آهنین باقی می­مانند. هنگامی که قوم یونس مشاهده کردند عذاب از آنها باز گردانده شد از قلّه کوه­ها به سوی خانه­هایشان پایین آمدند و به زنان ، فرزندان و اموال خود پیوستند و به خاطر بازگشت عذاب از آنها خداوند را سپاس گفتند. صبح روز پنج شنبه بر یونس و تنوخا دمید در حالی که هنوز در مکانی بودند که روز چهار شنبه را در آنجا سپری کرده بودند، هنگامی که صدای قومشان از آن دو پنهان ماند و به گوش نرسید شکّ نکردند که عذاب بر ایشان نازل شده و همه آنها را نابود کرده است، پس روز پنج شنبه و هنگام طلوع خورشید به سوی شهر روی آوردند تا

ص: 397

بیان

بترکی مثل هذه العبادة أی لما عبد الله تعالی فی بطن الحوت أحسن العبادة و ذکره أحسن الذکر لفراغ باله عن الشواغل خضع لله و أقر بالظلم حیث ترک قبل دخوله فی بطن الحوت مثل تلک العبادة و لعل ذکر الآیة الأخیرة لبیان أنه کان مشتغلا بالتسبیح فی بطن الحوت و یحتمل أن یکون علیه السلام تأول الآیة بأنه لو لم یکن خارجا من بطن الحوت من المسبحین للبث فی بطنه لأنه کان أصلح له و أفرغ لعبادته و لکنه لما کان فی الخارج أیضا من المسبحین و کان یترتب علی خروجه هدایة الخلق أیضا فلذا أخرجناه.

و لنذکر بعض ما قیل من التأویلات فی تلک الآیات قال السید قدس الله روحه أما من ظن أن یونس علیه السلام خرج مغاضبا لربه من حیث لم ینزل بقومه العذاب فقد خرج فی الافتراء علی الأنبیاء بسوء الظن بهم عن الحد و لیس یجوز أن یغاضب ربه إلا من کان معادیا (1)و جاهلا بأن الحکمة فی سائر أفعاله و هذا لا یلیق بأتباع الأنبیاء من المؤمنین فضلا عمن عصمه الله و رفع درجته و أقبح من ذلک ظن الجهال أنه ظن أن ربه لا یقدر علیه من جهة القدرة التی یصح بها الفعل و یکاد یخرج عندنا من ظن بالأنبیاء مثل ذلک عن باب التمییز و التکلیف و لکن کان غضبه علیه السلام علی قومه لمقامهم علی تکذیبه و إصرارهم علی الکفر و یأسه من إقلاعهم و توبتهم فخرج من بینهم خوفا من أن ینزل العذاب بهم و هو مقیم بینهم فأما قوله فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فمعناه أنا لا نضیق علیه المسلک و نشدد علیه المحنة و التکلیف لأن ذلک مما یجوز أن یظنه النبی و لا شک فی أن قول القائل قدرت و قدرت بالتشدید و التخفیف معناه التضییق قال الله تعالی وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ (2)و قال تعالی اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ (3)و قال تعالی وَ أَمَّا

ص: 388


1- فی المصدر:؟؟؟ له.
2- الطلاق: 7.
3- الرعد: 26. و فی المصدر بعد الآیة: ای یوسع و یضیق.

سرنوشت قوم را مشاهده کنند، ولی هنگامی که به قوم خویش نزدیک شدند و چوب فروشان و چوپان ها با گلّه­هایشان به استقبال آنان آمدند و ساکنان شهر را در حالت اطمینان و آرامش مشاهده کردند، یونس به تنوخا گفت: ای تنوخا، وحی، مرا به دروغ گفتن وا داشت و من به دروغ به قوم خویش وعده دادم، و بعد از اینکه (به اعتقاد ایشان) وحی باعث شد دروغ بگویم دیگر هیچ گونه عزّتی نزد آنان ندارم و هرگز جایگاه و منزلتی را برای من در نظر نمی­گیرند، پس یونس در حالی که به خاطر پروردگارش خشمگین بود به صورت ناشناس و در حال فرار روی به سوی دریا نهاد تا بگریزد از اینکه کسی از قومش او را دیده و بگوید: ای دروغگو؛ به همین سبب خداوند فرموده است: «و ذاالنون إذ ذهب مغاضباً فظنّ أن لن نقدر علیه»{و ذوالنون را یاد کن آن­گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم}، امّا تنوخ به شهر بازگشت پس روبیل را ملاقات کرد، روبیل به او گفت: ای تنوخ، کدامین رأی و نظر صائب­تر بود و شایسته­تر که از آن پیروی شود؟ رأی و نظر من یا تو؟ و تنوخ به او گفت: من پیوسته خود را به خاطر پارسایی و زُهد خویش و فضل عبادتم از تو برتر می­پنداشتم تا اینکه فضل و برتری تو به خاطر فضل علمت آشکار گشت و حکمتی که پروردگارت همراه با تقوا به تو بخشیده است از پارسایی و عبادتی که بدون علم و دانش باشد برتر است؛ پس آن دو با هم همراه گشتند و پیوسته با قوم خویش و در میان آنان باقی ماندند، ولی یونس در حالی که به خاطر پروردگارش خشمگین بود راه را در پیش گرفت و رفت و داستان او همان گونه بود که خداوند متعال در کتابش از آن خبر داده است تا جائی که می­فرماید:« فآمنوا فمتّعنا هم إلی حین».

ابو عبیدة گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: یونس چه مدّت از قومش جدا و دور بود تا اینکه با نبوّت و رسالت به سوی آنها بازگشت پس به او ایمان آورده و تصدیقش کردند؟ امام فرمود: چهار هفته: یک هفته را در راه رفتن به سوی دریا سپری کرد و هفته­ای دیگر را در راه بازگشت به میان قومش، از امام پرسیدم: منظور از این هفته­ها چیست؟ ماهها، روزها یا ساعت­ها؟ امام فرمود: ای عبیده، عذاب در روز چهارشنبه و در وسط ماه شوّال سراغ آنان آمد و در همان روز از آنها باز داشته شد، پس یونس روز پنج شنبه خشمگین به راه افتاد و هفت روز را در راه رسیدن به دریا، هفت روز را در شکم ماهی، هفت روز را در بیابان و زیر درخت و هفت روز را در

ص: 398

إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ (1)و التضییق (2)الذی قدره الله علیه هو ما لحقه من الحصول فی بطن الحوت و ما لحقه فی ذلک من المشقة الشدیدة إلی أن نجاه الله تعالی منها و أما قوله تعالی فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فهو علی سبیل الانقطاع إلی الله تعالی و الخضوع بین یدیه و لیس لأحد أن یقول کیف یعترف بأنه کان من الظالمین و لم یقع منه ظلم و ذلک أنه یمکن أن یرید أنی من الذین یقع منهم الظلم فیکون صدقا و إن ورد علی سبیل الخشوع و الخضوع لأن جنس البشر لا یمتنع منه وقوع الظلم و الفائدة فی ذلک التطأمن (3)لله تعالی و التخاضع و نفی التکبر و التجبر کما یقول الإنسان إذا أراد أن یکسر نفسه إنما أنا من البشر و لست من الملائکة و أنا ممن یخطئ و یصیب و هو لا یرید إضافة الخطاء إلی نفسه انتهی. (4)

أقول: علی ما ذکره رحمه الله یحتمل أن یکون الغرض عد نعمه تعالی علیه بأنی مع کونی ممن یقع منه الظلم عصمتنی عنه فلو وکلتنی إلی نفسی لکنت مثلهم ظالما و لکن بعصمتک نجیتنی و من آداب الدعاء و المسألة عد النعم السالفة للمنعم علی السائل.

ثم قال رحمه الله و وجه آخر و هو أنا قد بینا فی قصة آدم علیه السلام أن المراد بذلک أنا نقصنا الثواب و بخسنا حظنا منه لأن الظلم فی أصل اللغة النقص و الثلم و من ترک المندوب فقد ظلم نفسه من حیث نقصها ثواب ذلک (5)و أما قوله تعالی فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ فلیس علی ما ظنه الجهال من أنه ثقل علیه أعباء النبوة لضیق خلقه فقذفها و إنما الصحیح أن یونس لم یقو علی الصبر علی تلک المحنة التی ابتلاه الله بها لغایة الثواب فشکا إلی الله تعالی منها و سأله الفرج و الخلاص

ص: 389


1- الفجر: 16.
2- فی المصدر: أی ضیق، و التضییق إه.
3- التطامن: الانخفاض و الخشوع.
4- تنزیه الأنبیاء: 99 و 100.
5- فی المصدر: و من ترک المندوب إلیه و هو لو فعله لاستحق الثواب یجوز أن یقول: إنّه ظلم نفسه من حیث نقصها ذلک الثواب.

راه بازگشت سپری کرد، بنابراین رفت و بازگشت او به مدت بیست و هشت روز طول کشید، و پس از گذشت این مدّت سراغ قومش آمد و به او ایمان آوردند و تصدیقش کردند و از او پیروی نمودند، از این نظر است که خداوند متعال فرموده است: «فلولا کانت قریة آمنت فنفعها إیمانها ألّا قوم یونس لمّا آمنوا کشفنا عنهم عذاب الخزی»(1)

{هیچ شهری نبود که [اهل آن] ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد مگر قوم یونس که وقتی [در آخرین لحظه] ایمان آوردند عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم.}

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق نظیر این روایت با اختصار از امام صادق علیه السلام نقل شده است.(2)

توضیح

این سخن او (یفسخ) که از ریشه (فسخ) گرفته شده به معنای انداختن و افکندن، شکسته شدن یا پراکنده ساختن می­باشد؛ امّا اگر فعل به صورت (یفشح) باشد به معنای باز کردن بین دو پا است، و گفته می­شود: (فشح عنه) یعنی: ستم کرد؛ هم چنین اگر فعل به صورت (یفشج) باشد معنای آن به معنای ذکر شدۀ اخیر نزدیک است، و گفته می­شود: (أفسج عنّی) یعنی: مرا ترک و رها کرد، و تمام معانی ذکر شده بی مناسبت با کلام نیستند. (الجذع): شتر جوان یا شتری که وارد پنج سالگی شده است. (الفشل): سستی و ترس. (أجفلوا إلیه): حرکت کردند و به سرعت به سوی او شتافتند. و این سخن امام علیه السلام (بعد ما کذّبنی الوحی) یعنی: بعد از آنکه به اعتقاد قوم، وحی مرا به دروغ گفتن وا داشت. (مغاضباً لربّه) یعنی: خشمگین بر قومش به خاطر پروردگارش، یعنی: خشم او به خاطر خداوند متعال بود نه از سر هوی و هوس؛ یا اینکه معنا چنین باشد: بیمناک از تکذیب قومش به خاطر خلافی که در وعده پروردگارش روی داده بود.

روایت 13.

تفسیر العیّاشی: الثمالیّ از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که قوم یونس او را آزردند علیه آنان به درگاه خداوند دعا کرد، پس در صبح روز نخست پس از دعا صورت­هایشان زرد شد و در صبح روز دوّم سیاه گشت، و خداوند ایشان را تهدید کرده بود که عذاب به سراغشان می­آید (پس نازل شد) تا جائی که با سر نیزه­هایشان به آن دست یافتند (به آنان بسیار نزدیک شد)، پس زنان را فرزندان­شان و گاوها را ازگوساله­هایشان جدا کردند و لباسهای خشن مویین و پشمین پوشیدند و طنابها را بر گردن خویش انداخته و خاکستر را بر سرشان ریختند و همه با هم و یکصدا به سوی پروردگارشان ناله سر دادند و گفتند: به خدای یونس ایمان آوردیم؛

ص: 399


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی. هم چنین البحرانی در البرهان2 : 200-202 این حدیث را روایت کرده است.
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

و لو صبر لکان أفضل فأراد الله لنبیه صلی الله علیه و آله أفضل المنازل و أعلاها انتهی. (1)

أقول: لما کان الظاهر من أکثر الأخبار أنه کان هجرته عن القوم بعد العلم بتوبتهم و صرف العذاب عنهم فیحتمل أن یکون غضبه کنایة عن حزنه و أسفه علی طلب العذاب لهم و خوفه من أن یکذبوه بعد رجوعه إلیهم حیث لم یقع ما أخبر به و أما قوله تعالی فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فالأکثر علی أنه بمعنی التضییق کما مر و قد قیل فیه وجوه أخر:

الأول أن یکون هذا من باب التمثیل یعنی کانت حاله و مثله کحالة من ظن أن لن نقدر علیه فی خروجه من قومه من غیر انتظار لأمر الله. (2)و الثانی أن یفسر القدر بالقضاء فالمعنی فظن أن لن نقضی علیه بشدة و هو قول مجاهد و قتادة و الضحاک و الکلبی و روایة العوفی عن ابن عباس و اختیار الفراء و الزجاج و یؤیده أنه قرئ فی الشواذ بضم النون و تشدید الدال المکسورة.

و الثالث أن المعنی فظن أن لن نعمل فیه قدرتنا لأن بین القدرة و الفعل مناسبة فلا یبعد جعل أحدهما مجازا عن الآخر.

الرابع أنه استفهام بمعنی التوبیخ.

ثم اختلفوا فی الظلمات فقیل أی فی الظلمة الشدیدة المتکاثفة فی بطن الحوت و قیل ظلمة اللیل و البحر و الحوت و قیل کان حوت (3)فی بطن حوت.

«8»

ل، الخصال الْفَامِیُّ وَ ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ مَنْ سُوهِمَ عَلَیْهِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ السِّهَامُ سِتَّةٌ ثُمَّ اسْتَهَمُوا فِی یُونُسَ لَمَّا رَکِبَ مَعَ الْقَوْمِ فَوَقَفَتِ السَّفِینَةُ فِی اللُّجَّةِ فَاسْتَهَمُوا فَوَقَعَ السَّهْمُ عَلَی یُونُسَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ فَمَضَی یُونُسُ إِلَی صَدْرِ السَّفِینَةِ فَإِذَا الْحُوتُ فَاتِحٌ فَاهُ فَرَمَی بِنَفْسِهِ الْخَبَرَ (4).

ص: 390


1- تنزیه الأنبیاء: 100 و 101.
2- کما یقول السلطان فیمن فر من خوفه: إنّه ظنّ أن خرج من سلطانی؟ لا یکون ذلک، بل هو فی قبضتی و سلطانی.
3- کذا فی النسخ.
4- الخصال 1: 75.

پس خداوند عذاب را از ایشان بازداشت و بر کوه (آمِد) نازل فرمود، صبح روز بعد یونس گمان می­کرد که قومش هلاک شده­اند ولی وقتی آنان را در سلامتی و عافیت مشاهده کرد خشمگین شد- آن گونه که خداوند می­فرماید- و به حالت خشم از شهر خارج شد تا اینکه سوار بر کشتی­ای شد که در آن دو مرد حضور داشتند، پس از به راه افتادن، کشتی دچار نا آرامی و تکان خوردن شد و ملوان (کاپیتان) گفت: ای جماعت، در کشتی من کسی وجود دارد که در طلب او هستند، یونس گفت: من همان شخص هستم، و برخاست که خود را در آب بیاندازد. پس ماهی­ای را دید که دهانش را گشوده بود ولی از آن ترسید، و آن دو مرد که در کشتی بودند او را گرفتند و گفتند: وای بر تو، چرا به تنهایی چنین می­کنی حال آنکه ما دو نفر نیز حضور داریم؟ پس با آنان در قرعه کشی شرکت کرد و قرعه به نام او افتاد و سنّت بر آن بود که اگر چوبه­های قرعه کشی سه بار به یک اسم درآیند خطا نمی­کنند، بنابراین یونس خود را در آب افکند و ماهی او را بلعید و در دریاهای هفت گانه به گردش در آورد تا اینکه به دریای پر تلاطمی رسید که قارون در آن عذاب داده می­شد، پس قارون صدایی را شنید و از فرشته­ای که با او بود درباره آن صدا سؤال پرسید، فرشته به او خبر داد که آن صدای یونس است و خداوند او را در شکم ماهی محبوس داشته است، قارون به فرشته گفت: آیا به من اجازه می­دهی با او سخن بگویم؟ فرشته به او اجازه داد و قارون از یونس درباره موسی علیه السلام پرسید و یونس به او خبر داد که موسی وفات نموده است، پس قارون گریست و سپس از او درباره هارون علیه السلام پرسید و یونس خبر داد که هارون نیز از دنیا رفته است، پس قارون گریست و بسیار بی تابی کرد، آن­گاه درباره خواهر هارون، کلثوم، که اسمش بر او نهاده شده بود (همسرش بود) پرسید و یونس خبر داد که او نیز وفات نموده است، پس قارون گریست و بسیار بی تابی کرد، بنابراین خداوند متعال به فرشته­ای که بر قارون گمارده شده بود وحی فرمود: به سبب داشتن رحم و عطوفت نسبت به نزدیکانش، عذاب را در ایام باقیماندۀ دنیا از او برطرف ساز.(1)

روایت 14.

تفسیر العیّاشی: از معمّر روایت شده که امام رضا علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند یونس علیه السلام را به آنچه که باید امر فرمود، او نیز قومش را از آن آگاه کرد پس عذاب بر آنها سایه افکند، بنابراین بین خود و فرزندان­شان و چهارپایان و بچه­هایشان فاصله انداختند و سپس به

ص: 400


1- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، هم چنین البحرانی در البرهان2 : 203 این دو حدیث را روایت کرده است.
«9»

مع، معانی الأخبار مَعْنَی یُونُسَ أَنَّهُ کَانَ مُسْتَأْنِساً لِرَبِّهِ مُغَاضِباً لِقَوْمِهِ وَ صَارَ مُؤْنِساً لِقَوْمِهِ بَعْدَ رُجُوعِهِ إِلَیْهِمْ (1).

«10»

یر، بصائر الدرجات ابْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ (2)قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ وَلَایَتِی عَلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ أَقَرَّ بِهَا مَنْ أَقَرَّ وَ أَنْکَرَهَا مَنْ أَنْکَرَ أَنْکَرَهَا یُونُسُ فَحَبَسَهُ اللَّهُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ حَتَّی أَقَرَّ بِهَا (3).

بیان

المراد بالإنکار عدم القبول التام و ما یلزمه من الاستشفاع و التوسل بهم.

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: خَرَجَ یُونُسُ علیه السلام مُغَاضِباً مِنْ قَوْمِهِ لَمَّا رَأَی مِنْ مَعَاصِیهِمْ حَتَّی رَکِبَ مَعَ قَوْمٍ فِی سَفِینَةٍ فِی الْیَمِّ فَعَرَضَ لَهُمْ حُوتٌ لِیُغْرِقَهُمْ فَسَاهَمُوا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ یُونُسُ إِیَّایَ أَرَادَ فَاقْذِفُونِی وَ لَمَّا أَخَذَتِ السَّمَکَةُ یُونُسَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ وَ عَلَا إِلَیْهَا أَنِّی لَمْ أَجْعَلْهُ لَکِ رِزْقاً فَلَا تکسر (تَکْسِرِی) لَهُ عَظْماً وَ لَا تأکل (تَأْکُلِی) لَهُ لَحْماً قَالَ فَطَافَتْ بِهِ الْبِحَارَ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ وَ قَالَ لَمَّا صَارَتِ السَّمَکَةُ فِی الْبَحْرِ الَّذِی فِیهِ قَارُونُ سَمِعَ قَارُونُ صَوْتاً لَمْ یَسْمَعْهُ فَقَالَ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ مَا هَذَا الصَّوْتُ قَالَ هُوَ یُونُسُ النَّبِیُّ علیه السلام فِی بَطْنِ الْحُوتِ قَالَ فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أُکَلِّمَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ یَا یُونُسُ مَا فَعَلَ هَارُونُ قَالَ مَاتَ فَبَکَی قَارُونُ قَالَ مَا فَعَلَ مُوسَی قَالَ مَاتَ فَبَکَی قَارُونُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ إِلَی الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ أَنْ خَفِّفِ الْعَذَابَ عَلَی قَارُونَ لِرِقَّتِهِ عَلَی قَرَابَتِهِ.

ص: 391


1- معانی الأخبار: 19.
2- حبة- بفتح أوله ثمّ موحدة ثقیلة- ابن جوین- بجیم مصغر- العرنیّ- بضم المهملة و فتح الراء بعدها نون أبو قدامة الکوفیّ صدوق له أغلاط، و کان غالیا فی التشیع من الثانیة، و أخطأ من زعم أن له صحبة مات سنة ست، و قیل تسع و سبعین. منه رحمه اللّه. قلت: ترجمه بذلک ابن حجر فی التقریب: 92.
3- بصائر الدرجات: 22.

درگاه خداوند گریه و زاری و شیون سر دادند، و در نهایت خداوند عذاب را از آنان باز داشت، پس یونس علیه السلام خشمگین از شهر خارج شد و ماهی او را بلعید و در هفت دریا او را به گردش در آورد، (معمّر گوید:) به امام گفتم: یونس چه مدّت در شکم ماهی باقی ماند؟ امام فرمود: سه روز، سپس ماهی او را از دهان خود پرتاب کرد در حالی که پوست و مویش از بین رفته بود، پس خداوند درختی از جنس کدو بر بالای سرش رویانید و آن درخت او را زیر سایه خود گرفت، و هنگامی که یونس قوی شد و نیروی خود را بازیافت درخت خشک شد، یونس گفت: پروردگارا، درختی که مرا زیر سایۀ خود گرفت خشک شد، پس خداوند به او وحی فرمود: ای یونس، به خاطر (خشک شدن) درختی که تو را زیر سایۀ خود گرفته بود ناراحت و غمگین می­شوی حال آنکه برای عذاب داده شدن صدهزار نفر و یا بیشتر غمگین نمی­شوی؟(1)

توضیح

برطرف نمودن اختلاف بین احادیثی که درباره مدّت درنگ کردن یونس در شکم ماهی روایت شده مشکل است و شاید برخی از آنها محمول بر تقیّه باشند.

روایت 15.

مناقب ابن شهر آشوب: الثمالی گوید: عبدالله بن عمر بر امام زین العابدین علیه السلام وارد شد و گفت: ای پسر حسین، آیا تو چنین گفته­ای: آنچه که یونس بن متی در شکم ماهی به آن دچار شد به خاطر این بود که ولایت جدّم (علی بن ابی طالب) بر او عرضه شد و از پذیرش آن سر باز زد؟ امام فرمود: آری، مادرت به عزایت بنشیند؛ ابن عمر گفت: اگر راست می­گویی نشانه آن را به من بنما، پس امام دستور داد که چشم­های او و چشم­های مرا با پارچه­ای ببندند، و بعد از گذشت یک ساعت دستور داد که چشم­هایمان را بگشاییم، به ناگاه خود را در ساحل دریایی موّاج یافتیم، پس ابن عمر گفت: ای سرورم، خون من به گردن توست، تو را از به خطر انداختن جانم بر حذر می­دارم، امام فرمود: این ماهی است، آن را به تو نشان می­دهم اگر از راستگویان باشم، سپس فرمود: ای ماهی؛ آن­گاه ماهی سرش را از دریا که به سان کوهی باعظمت بود بیرون آورد در حالی که می­گفت: لبّیک لبّیک ای ولیّ خدا، امام فرمود: تو کیستی؟ ماهی گفت: ای سرورم، من ماهی یونس هستم، امام فرمود: ما را از خبر او آگاه گردان، ماهی گفت: ای سرورم، خداوند متعال از آدم تا جدّت محمّد هیچ پیامبری را مبعوث نگرداند مگر آنکه ولایت شما اهل بیت را بر او عرضه داشت، پس هر یک از پیامبران آن را می­پذیرفت در امان می­ماند و نجات می­یافت، و هر یک که از پذیرش آن امتناع می­ورزید و از به دوش کشیدنش دست باز می­داشت دچار مصیبت و بلا می­شد آن­گونه که آدم علیه السلام دچار معصیت و گناه شد، نوح علیه السلام در شرُف غرق شدن قرار گرفت،

ص: 401


1- . نسخه خطی تفسیر العیّاشی،هم چنین البحرانی در البرهان 2 : 203 این دو حدیث را روایت کرده است.

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ ارْفَعْ عَنْهُ الْعَذَابَ بَقِیَّةَ أَیَّامِ الدُّنْیَا لِرِقَّتِهِ عَلَی قَرَابَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَقُولَ أَنَا خَیْرٌ مِنْ یُونُسَ بْنِ مَتَّی علیه السلام.

بیان

لعل المعنی علی تقدیر صحة الخبر أنه لا ینبغی أن یقول أحد أنا خیر من یونس من حیث المعراج بأن یظن أنی صرت من حیث العروج إلی السماء أقرب إلی الله تعالی منه فإن نسبته تعالی إلی السماء و الأرض و البحار نسبة واحدة و إنما أرانی الله تعالی عجائب خلقه فی السماوات و أری یونس عجائب خلقه فی البحار و إنی عبدت الله فی السماء و هو عبد الله فی ظلمات البحار و لکن التفضیل من جهات أخر (1).

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَجَدْنَا فِی بَعْضِ کُتُبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام حَدَّثَهُ أَنَّ یُونُسَ بْنَ مَتَّی علیه السلام بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی قَوْمِهِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ کَانَ رَجُلًا یَعْتَرِیهِ الْحِدَّةُ (2)وَ کَانَ قَلِیلَ الصَّبْرِ عَلَی قَوْمِهِ وَ الْمُدَارَاةِ لَهُمْ عَاجِزاً عَمَّا حُمِّلَ مِنْ ثِقَلِ حَمْلِ أَوْقَارِ النُّبُوَّةِ وَ أَعْلَامِهَا وَ أَنَّهُ یُفْسَخُ تَحْتَهَا (3)کَمَا یُفْسَخُ الْجَذَعُ تَحْتَ حِمْلِهِ وَ أَنَّهُ أَقَامَ فِیهِمْ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ التَّصْدِیقِ بِهِ وَ اتِّبَاعِهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَلَمْ یُؤْمِنْ بِهِ وَ لَمْ یَتَّبِعْهُ مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا رَجُلَانِ اسْمُ أَحَدِهِمَا رُوبِیلُ وَ اسْمُ الْآخَرِ تَنُوخَا (4)وَ کَانَ رُوبِیلُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ الْعِلْمِ وَ النُّبُوَّةِ وَ الْحِکْمَةِ وَ کَانَ قَدِیمَ الصُّحْبَةِ لِیُونُسَ بْنِ مَتَّی مِنْ قَبْلِ أَنْ یَبْعَثَهُ اللَّهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ کَانَ تَنُوخَا رَجُلًا مُسْتَضْعَفاً عَابِداً زَاهِداً مُنْهَمِکاً فِی الْعِبَادَةِ (5)وَ لَیْسَ لَهُ

ص: 392


1- و لعلّ المعنی أن أحدا لا یغتر بنفسه حیث لم یصدر عنه ذنب؛ أو یسمع قصة یونس علیه السلام و غضبه حین رأی أن قومه نجا من العذاب فیقول: أنا خیر من یونس؛ لان ترک العصیان و الطاعة لا یکونان الا بعصمة اللّه و توفیقه.
2- أی یصیبه البأس و الغضب.
3- کنایة عن ضعف العزم و عدم التحمل فیما یعرض له.
4- تقدم فی خبر جمیل أن اسمه ملیخا.
5- انهمک فی الامر: جد فیه و لج.

ابراهیم علیه السلام در آتش افکنده شد، یوسف علیه السلام در چاه انداخته شد، ایوب علیه السلام گرفتار مصیبت و بیماری شد، داوود علیه السلام به گناه و خطا آلوده گشت، تا اینکه خداوند یونس علیه السلام را مبعوث گرداند و به او وحی فرمود: ای یونس، ولایت امیر مؤمنان علی و امامان هدایت یافته­ای که از نسل او هستند را بپذیر، یونس گفت: چگونه ولایت کسی را بپذیرم که او را ندیده و نمی شناسم، و خشمگین راه در پیش گرفت. پس خداوند متعال به من وحی فرمود: یونس را ببلع و استخوان او را خورد نکن، بنابراین چهل روز در شکم من باقی ماند در حالی که با من در دریاها به گردش در می­آمد و در تاریکی­های سه گانه ندا سر می­داد: خداوندا، به راستی که معبودی جز تو نیست، تو منزّهی و من از ستمکاران بودم، ولایت علی بن ابی طالب و فرزندان او که امامان هدایت یافته هستند را پذیرفتم؛ و آن­گاه که یونس به ولایت شما ایمان آورد پروردگارم به من دستور داد و او را در ساحل دریا پرتاب کردم، سپس امام زین العابدین علیه السلام فرمود: ای ماهی، به لانه­ات باز گرد؛ و آب آرام و هموار گشت.(1)

توضیح

از این فرمودۀ امام زین العابدین علیه السلام (هیه و أریه) چنین پیداست که( هاء) آخر در هر دو کلمه ( هاء) سکت می­باشد، یعنی: این همان ماهی است که آن را به تو نشان می­دهم اگر آن گونه که گفتی از جمله راستگویان باشم، و ممکن است که (أن) مخفّفه و (لام) حذف شده باشد.

روایت 16.

تنبیه الخواطر: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا داوود نبی علیه السلام گفت: پروردگارا، مرا از هم نشین و همسان خویش در بهشت و درجات بهشتی آگاه گردان، خداوند متعال به او وحی فرمود: آن شخص، (متی) پدر یونس می­باشد، پس داوود از خداوند اجازه خواست که متی را ببیند و به او اجازه داده شد، بنابراین داوود و پسرش سلیمان علیهما السلام خارج شدند تا اینکه به مکان زندگی او رسیدند و بر درِ خانه­ای قرار گرفتند که از پوست درخت خرما بنا شده بود، به آنها گفته شد: متی در بازار است، پس در بازار او را جستجو کردند و به ایشان گفتند: او را در میان چوب فروشها طلب کنید، پس درباره او سؤال پرسیدند و گروهی از مردم به آنها گفتند: ما نیز منتظر او هستیم اکنون می­آید، بنابراین داوود و سلیمان منتظر متی نشستند که ناگهان به سوی آنان آمد در حالی که بر روی سرش کومه­ای از چوب قرار داشت، پس مردم به سوی او برخاستند و او کومۀ چوب را از روی سرش انداخت و خداوند را سپاس گزارد و گفت: چه کسی متاع پاک و نیکو را با دخل پاک و نیکو می­خرد؟ پس یکی بر سر نرخ با او چانه زد و دیگری قیمت را افزایش داد تا اینکه سرانجام کومه چوب را به یکی از آنها فروخت، آن گاه داوود و سلیمان به او سلام کردند و گفت: همراه ما به منزل بیایید، و با پولی که داشت طعامی (گندم) خرید و آن را تبدیل به آرد کرد و سپس در جایگاه مخصوصی که در خانه داشت خمیرش کرد، آن­گاه آتشی افروخت و آن را شعله ور ساخت، سپس خمیر را در آتش گذاشت و به سخن گفتن با آنها نشست، پس از مدّتی برخاست در حالی که نان­های کوچکی که در آتش نهاده بود پخته بودند، پس آنها را شکافت و در ظرفی قرار داد

ص: 402


1- . مناقب آل أبی طالب 3 : 281، هم چنین البحرانی در البرهان 4 : 37 آن را روایت کرده است.

عِلْمٌ وَ لَا حُکْمٌ وَ کَانَ رُوبِیلُ صَاحِبَ غَنَمٍ یَرْعَاهَا وَ یَتَقَوَّتُ مِنْهَا وَ کَانَ تَنُوخَا رَجُلًا حَطَّاباً یَحْتَطِبُ عَلَی رَأْسِهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ کَسْبِهِ وَ کَانَ لِرُوبِیلَ مَنْزِلَةٌ مِنْ یُونُسَ غَیْرُ مَنْزِلَةِ تَنُوخَا لَعِلْمِ رُوبِیلَ وَ حِکْمَتِهِ وَ قَدِیمِ صُحْبَتِهِ فَلَمَّا رَأَی یُونُسُ علیه السلام أَنَّ قَوْمَهُ لَا یُجِیبُونَهُ وَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهِ ضَجِرَ وَ عَرَفَ مِنْ نَفْسِهِ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی رَبِّهِ وَ کَانَ فِیمَا شَکَا أَنْ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ بَعَثْتَنِی إِلَی قَوْمِی وَ لِی ثَلَاثُونَ سَنَةً فَلَبِثْتُ فِیهِمْ أَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِکَ وَ التَّصْدِیقِ بِرِسَالاتِی وَ أُخَوِّفُهُمْ عَذَابَکَ وَ نَقِمَتَکَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَکَذَّبُونِی وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِی وَ جَحَدُوا نُبُوَّتِی وَ اسْتَخَفُّوا بِرِسَالاتِی وَ قَدْ تَوَاعَدُونِی وَ خِفْتُ أَنْ یَقْتُلُونِی فَأَنْزِلْ عَلَیْهِمْ عَذَابَکَ فَإِنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یُؤْمِنُونَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی یُونُسَ أَنَّ فِیهِمُ الْحَمْلَ وَ الْجَنِینَ وَ الطِّفْلَ وَ الشَّیْخَ الْکَبِیرَ وَ الْمَرْأَةَ الضَّعِیفَةَ وَ الْمُسْتَضْعَفَ الْمَهِینَ وَ أَنَا الْحَکَمُ الْعَدْلُ سَبَقَتْ رَحْمَتِی غَضَبِی لَا أُعَذِّبُ الصِّغَارَ بِذُنُوبِ الْکِبَارِ مِنْ قَوْمِکَ وَ هُمْ یَا یُونُسُ عِبَادِی وَ خَلْقِی وَ بَرِیَّتِی فِی بِلَادِی وَ فِی عَیْلَتِی أُحِبُّ أَنْ أَتَأَنَّاهُمْ وَ أَرْفُقَ بِهِمْ وَ أَنْتَظِرُ تَوْبَتَهُمْ وَ إِنَّمَا بَعَثْتُکَ إِلَی قَوْمِکَ لِتَکُونَ حیطاً عَلَیْهِمْ تَعْطَفَ عَلَیْهِمْ بِالرَّحِمِ الْمَاسَّةِ مِنْهُمْ وَ تَأَنَّاهُمْ بِرَأْفَةِ النُّبُوَّةِ وَ تَصْبِرَ مَعَهُمْ بِأَحْلَامِ الرِّسَالَةِ وَ تَکُونَ لَهُمْ کَهَیْئَةِ الطَّبِیبِ الْمُدَاوِی الْعَالِمِ بِمُدَاوَاةِ الدَّاءِ فَخَرَقْتَ بِهِمْ (1)وَ لَمْ تَسْتَعْمِلْ قُلُوبَهُمْ بِالرِّفْقِ وَ لَمْ تَسُسْهُمْ بِسِیَاسَةِ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ سَأَلْتَنِی عَنْ سُوءِ نَظَرِکَ الْعَذَابَ لَهُمْ عِنْدَ قِلَّةَ الصَّبْرِ مِنْکَ وَ عَبْدِی نُوحٌ کَانَ أَصْبَرَ مِنْکَ عَلَی قَوْمِهِ وَ أَحْسَنَ صُحْبَةً وَ أَشَدَّ تَأَنِّیاً فِی الصَّبْرِ عِنْدِی وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ فَغَضِبْتُ لَهُ حِینَ غَضِبَ لِی وَ أَجَبْتُهُ حِینَ دَعَانِی فَقَالَ یُونُسُ یَا رَبِّ إِنَّمَا غَضِبْتُ عَلَیْهِمْ فِیکَ وَ إِنَّمَا دَعَوْتُ عَلَیْهِمْ حِینَ عَصَوْکَ فَوَ عِزَّتِکَ لَا أَتَعَطَّفُ عَلَیْهِمْ بِرَأْفَةٍ أَبَداً وَ لَا أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ بِنَصِیحَةِ شَفِیقٍ بَعْدَ کُفْرِهِمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّایَ وَ جَحْدِهِمْ بِنُبُوَّتِی فَأَنْزِلْ عَلَیْهِمْ عَذَابَکَ فَإِنَّهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ أَبَداً فَقَالَ اللَّهُ یَا یُونُسُ إِنَّهُمْ مِائَةُ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ مِنْ خَلْقِی یَعْمُرُونَ بِلَادِی وَ یَلِدُونَ عِبَادِی وَ مَحَبَّتِی أَنْ

ص: 393


1- أی لم تتصرف فیهم حسن التصرف. و یمکن أن یکون مصحف «حزقت» بالزای من حزق الوتر أو الرباط: جذبه و شده. و حزق الشی ء: عصره و ضغطه فیکون کنایة عن التشدید فی أمرهم.

و بر رویشان نمک پاشید، در کنار آن جامی پر از آب نیز گذاشت و بر زانوهایش نشست و لقمه­ای گرفت و هنگامی که آن را به سوی دهانش بالا برد گفت: بسم الله، و هنگامی که آن را بلعید گفت: الحمدلله، سپس برای لقمه­های دیگر و دیگر نیز چنان کرد، آن­گاه ظرف آب را برداشت و از آن نوشید و اسم خدا را ذکر کرد، و هنگامی که ظرف را بر زمین گذاشت گفت: الحمدلله، پروردگارا نعمت خود را بر چه کسی این گونه ارزانی داشتی و سرپرستی چه کسی را این گونه به عهده گرفتی که سرپرستی مرا به عهده گرفته­ای؟ چشم، گوش و بدنم را صحّت و سلامتی بخشیدی و مرا نیرومند گرداندی، حتّی درختی که در کاشت آن سهمی نداشته و به حفظ و نگهداری­اش توجه نکرده­ام را به عنوان رزق من قرار دادی و کسی را به سوی من راندی تا آن را از من خریداری کند، پس با پول آن طعامی (گندم) خریدم که آن را نکاشته­ام، و آتش را برای من مسخّر گرداندی و آن طعام را پختم و باعث شدی که آن را با اشتها بخورم تا بر طاعت و فرمانبرداری تو نیرومند گردم، پس شکر و سپاس مخصوص توست، سپس گریست؛ داوود گفت: پسرم برخیز از اینجا برویم، به راستی که هیچ بنده­ای را مشاهده نکرده­ام که از این مرد به درگاه خداوند شکر گزارتر باشد.(1)

توضیح

الجزریّ گوید: (النقیر): تنه نخل که وسط آن کنده شده و سپس در آن خرما گذاشته می­شود و بر آن آب ریخته می­شود تا تبدیل به شراب شود.

روایت 17.

تفسیر علی بن ابراهیم: «و إنّ یونس لمن المرسلین* إذ أبق» (أبَقَ) یعنی: فرار کرد و گریخت، «إلی الفلک المشحون فساهم» (ساهَمَ) یعنی: چوبه­های قرعه کشی را انداخت، «فکان من المدحضین» (المدحضین) یعنی: کسانی که در آب انداخته می­شوند، «فالتقمه الحوت و هو ملیم....و أنبتنا علیه شجرة من یقطین» (یقطین) : (دبّاء): کد و تنبل.(2)

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: «إذ أبق إلی الفلک المشحون» یعنی: از بیم و هراس اینکه مبادا عذاب بر قومش نازل شود و او در میان­شان باشد به سوی کشتی پر از مردم و بار فرار کرد، «فساهم» یعنی: یونس با گروهی که در کشتی بودند در انداختن چوبه­های قرعه کشی شرکت کرد، یعنی: با آنان قرعه کشی کرد، «فکان من المُدحَضین» حسن و ابن عباس گویند: (المدحضین) یعنی(المقروعین): کسانی که در قرعه کشی می­بازند؛ و مجاهد گوید: یعنی (المسهومین): کسانی که چوبۀ قرعه کشی به اسم آنها در می­آید؛ ومقصود کلّی کلام این است که او همان کسی بود که در دریا انداخته شد، ولی در مورد سبب این کار اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده: آنان در شرُف غرق شدن قرار گرفتند پس چنین پنداشتند که اگر یکی را از میان خود در دریا اندازد

ص: 403


1- . تنبیه الخواطر1 : 18 و19
2- . تفسیر القمی : 560

أَتَأَنَّاهُمْ لِلَّذِی سَبَقَ مِنْ عِلْمِی فِیهِمْ وَ فِیکَ وَ تَقْدِیرِی وَ تَدْبِیرِی غَیْرُ عِلْمِکَ وَ تَقْدِیرِکَ وَ أَنْتَ الْمُرْسَلُ وَ أَنَا الرَّبُّ الْحَکِیمُ وَ عِلْمِی فِیهِمْ یَا یُونُسُ بَاطِنٌ فِی الْغَیْبِ عِنْدِی لَا تَعْلَمُ مَا مُنْتَهَاهُ وَ عِلْمُکَ فِیهِمْ ظَاهِرٌ لَا بَاطِنَ لَهُ یَا یُونُسُ قَدْ أَجَبْتُکَ إِلَی مَا سَأَلْتَ مِنْ إِنْزَالِ الْعَذَابِ عَلَیْهِمْ وَ مَا ذَلِکَ یَا یُونُسُ بِأَوْفَرَ لِحَظِّکَ عِنْدِی وَ لَا أَجْمَلَ لِشَأْنِکَ (1)وَ سَیَأْتِیهِمْ عَذَابٌ فِی شَوَّالٍ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَسَطَ الشَّهْرِ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَأَعْلِمْهُمْ ذَلِکَ قَالَ فَسُرَّ بِذَلِکَ یُونُسُ وَ لَمْ یَسُؤْهُ وَ لَمْ یَدْرِ مَا عَاقِبَتُهُ فَانْطَلَقَ یُونُسُ إِلَی تَنُوخَا الْعَابِدِ فَأَخْبَرَهُ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ مِنْ نُزُولِ الْعَذَابِ عَلَی قَوْمِهِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ قَالَ لَهُ انْطَلِقْ حَتَّی أُعْلِمَهُمْ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ مِنْ نُزُولِ الْعَذَابِ فَقَالَ تَنُوخَا فَدَعْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ وَ مَعْصِیَتِهِمْ حَتَّی یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ بَلْ نَلْقَی رُوبِیلَ فَنُشَاوِرُهُ فَإِنَّهُ رَجُلٌ عَالِمٌ حَکِیمٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ النُّبُوَّةِ فَانْطَلَقَا إِلَی رُوبِیلَ فَأَخْبَرَهُ یُونُسُ علیه السلام بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ مِنْ نُزُولِ الْعَذَابِ عَلَی قَوْمِهِ فِی شَوَّالٍ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فِی وَسَطِ الشَّهْرِ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَقَالَ لَهُ مَا تَرَی انْطَلِقْ بِنَا حَتَّی أُعْلِمَهُمْ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ رُوبِیلُ ارْجِعْ إِلَی رَبِّکَ رَجْعَةَ نَبِیٍّ حَکِیمٍ وَ رَسُولٍ کَرِیمٍ وَ سَلْهُ أَنْ یَصْرِفَ عَنْهُمُ الْعَذَابَ فَإِنَّهُ غَنِیٌّ عَنْ عَذَابِهِمْ وَ هُوَ یُحِبُّ الرِّفْقَ بِعِبَادِهِ وَ مَا ذَلِکَ بِأَضَرَّ لَکَ عِنْدَهُ وَ لَا أَسْوَأَ لِمَنْزِلَتِکَ لَدَیْهِ وَ لَعَلَّ قَوْمَکَ بَعْدَ مَا سَمِعْتَ وَ رَأَیْتَ مِنْ کُفْرِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ یُؤْمِنُونَ یَوْماً فَصَابِرْهُمْ وَ تَأَنَّهُمْ فَقَالَ لَهُ تَنُوخَا وَیْحَکَ یَا رُوبِیلُ مَا أَشَرْتَ (2)عَلَی یُونُسَ وَ أَمَرْتَهُ بَعْدَ کُفْرِهِمْ بِاللَّهِ وَ جَحْدِهِمْ لِنَبِیِّهِ وَ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّاهُ وَ إِخْرَاجِهِمْ إِیَّاهُ مِنْ مَسَاکِنِهِ وَ مَا هَمُّوا بِهِ مِنْ رَجْمِهِ فَقَالَ رُوبِیلُ لِتَنُوخَا اسْکُتْ فَإِنَّکَ رَجُلٌ عَابِدٌ لَا عِلْمَ لَکَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی یُونُسَ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ یَا یُونُسُ إِذَا أَنْزَلَ اللَّهُ الْعَذَابَ عَلَی قَوْمِکَ أَنْزَلَهُ (3)فَیُهْلِکُهُمْ جَمِیعاً أَوْ یُهْلِکُ بَعْضاً وَ یَبْقَی بَعْضٌ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ بَلْ یُهْلِکُهُمْ جَمِیعاً وَ کَذَلِکَ سَأَلْتُهُ مَا دَخَلَتْنِی لَهُمْ رَحْمَةُ تَعَطُّفٍ فَأُرَاجِعَ اللَّهَ فِیهِمْ وَ أَسْأَلَهُ أَنْ یَصْرِفَ عَنْهُمْ فَقَالَ لَهُ رُوبِیلُ

ص: 394


1- فی البرهان: بأوفر سخطک عندی و لا أحمد لشأنک.
2- فی البرهان: علی ما أشرت.
3- فی البرهان: أ ینزله.

دیگران غرق نخواهند شد؛ و گفته شده: کشتی گیر افتاد و در پیمودن مسیر دچار مشکل شد پس ملوانان گفتند: به راستی که در اینجا شخصی فراری وجود دارد و عادت کشتی بر این است که اگر شخصی فراری بر آن سوار باشد به جریان در نمی­آید و راه نمی­پیماید، بنابراین قرعه کشیدند و سه بار قرعه به نام یونس در آمد پس پی بردند که او همان شخص خواسته شده است بنابراین خود را به دریا انداخت، و گفته شده: هنگامی که قرعه به اسم یونس در آمد او را به دریا افکندند، «فالتقمه الحوت» یعنی: ماهی او را بلعید، و گفته شده: خداوند سبحان به ماهی الهام فرمود: همانا من بنده خویش را به عنوان رزق و روزی تو قرار نداده­ام بلکه شکم تو را مسجد و عبادتگاه او قرار داده­ام، پس استخوان او را نشکن و پوستش را خدشه­دار نکن، «و هو ملیم» یعنی: در حالی که به خاطر خارج شدن از میان قومش بدون فرمان پروردگارش شایسته سرزنش و نکوهش بود، و به نظر ما این کار از روی ترک مستحب صورت گرفته است و گاهی اوقات انسان برای ترک مستحب ملامت می­شود. امّا کسانی که ارتکاب گناهان صغیره را برای پیامبران جایز می­شمارند گفته­اند: این کار گناه صغیره­ای بوده که از یونس سر زده و بخشیده شده است.

در مورد مدت زمانی که یونس در شکم ماهی درنگ کرده اختلاف نظر وجود دارد، مقاتل بن حیّان گوید: این مدت سه روز بوده است؛ عطا گوید: هفت روز؛ ضحاک گوید: بیست روز؛ السدّیّ ، مقاتل بن سلیمان و الکلبّی گویند: چهل روز، «فلو لا أنّه کان من المسبّحین» قتادة گوید یعنی: او در حال آسودگی و آرامش از جمله عبادت کنندگان و نماز گزاران بود پس خداوند او را هنگام بلا و مصیبت نجات بخشید؛ و از سعید بن جبیر روایت شده است: تسبیح او چنین بود که می­گفت: «لا إلّا أنت سبحانک إنّی کنتُ من الظالمین».

و گفته شده: «من المسبّحین» یعنی: از جمله کسانی که خداوند را از آنچه شایسته او نیست منزّه می­دارند، «للبث فی بطنه إلی یوم یُبعثون» یعنی: شکم ماهی تا روز قیامت تبدیل به قبر او می­شد، «فنبذناه بالعراء» یعنی: او را در مکانی خالی انداختیم که نه ساختمانی در آن بود و نه درختی؛ و گفته شده یعنی: او را در ساحل انداختیم، خداوند به ماهی الهام فرمود تا اینکه او را از شکمش به روی زمین پرتاب کرد، «و هو سقیم» یعنی: هنگامی که ماهی او را به ساحل انداخت مریض بود، «و أنبتنا علیه شجرة من یقطین» از ابن مسعود روایت شده که منظور از (یقطین) درخت کدو است، و ابن عباس و حسن گویند: منظور هر روینده­ای است که بر سطح زمین گسترده می­شود و ساقه ندارد. ابن مسعود روایت کرده و گفته است: یونس مانند جوجه­ای که هیچ پری بر بدنش قرار ندارد از شکم ماهی خارج شد، پس برای در امان ماندن از نور خورشید به سایه درخت پناه برد، «أرسلناه إلی مائة أو یزیدون» قتادة گوید: خداوند سبحان یونس را به سوی ساکنان نینوا که در سرزمین موصل قرار دارد فرستاد؛ و از ابن عباس روایت شده که این رسالت او پس از پرتاب شدن از شکم ماهی بوده است،

ص: 404

أَ تَدْرِی یَا یُونُسُ لَعَلَّ اللَّهَ إِذَا أَنْزَلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ فَأَحَسُّوا بِهِ أَنْ یَتُوبُوا إِلَیْهِ وَ یَسْتَغْفِرُوا فَیَرْحَمَهُمْ فَإِنَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ وَ یَکْشِفَ عَنْهُمُ الْعَذَابَ مِنْ بَعْدِ مَا أَخْبَرْتَهُمْ عَنِ اللَّهِ أَنَّهُ یُنْزِلُ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَتَکُونَ بِذَلِکَ عِنْدَهُمْ کَذَّاباً فَقَالَ لَهُ تَنُوخَا وَیْحَکَ یَا رُوبِیلُ لَقَدْ قُلْتَ عَظِیماً یُخْبِرُکَ النَّبِیُّ الْمُرْسَلُ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنَّ الْعَذَابَ یَنْزِلُ عَلَیْهِمْ فَتَرُدُّ قَوْلَ اللَّهِ وَ تَشُکُّ فِیهِ وَ فِی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُکَ فَقَالَ رُوبِیلُ لِتَنُوخَا لَقَدْ فَشِلَ رَأْیُکَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی یُونُسَ فَقَالَ إِذَا نَزَلَ الْوَحْیُ وَ الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ فِیهِمْ عَلَی مَا أَنْزَلَ عَلَیْکَ فِیهِمْ مِنْ إِنْزَالِ الْعَذَابِ عَلَیْهِمْ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ أَ رَأَیْتَ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَهَلَکَ قَوْمُکَ کُلُّهُمْ وَ خَرِبَتْ قَرْیَتُهُمْ أَ لَیْسَ یَمْحُو اللَّهُ اسْمَکَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ تَبْطُلُ رِسَالَتُکَ وَ تَکُونُ کَبَعْضِ ضُعَفَاءِ النَّاسِ وَ یَهْلِکُ عَلَی یَدَیْکَ مِائَةُ أَلْفٍ مِنَ النَّاسِ (1)فَأَبَی یُونُسُ أَنْ یَقْبَلَ وَصِیَّتَهُ فَانْطَلَقَ وَ مَعَهُ تَنُوخَا مِنَ الْقَرْیَةِ وَ تَنَحَّیَا عَنْهُمْ غَیْرَ بَعِیدٍ وَ رَجَعَ یُونُسُ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنَّهُ یُنْزِلُ الْعَذَابَ (2)عَلَیْکُمْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فِی شَوَّالٍ فِی وَسَطِ الشَّهْرِ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَرَدُّوا عَلَیْهِ قَوْلَهُ فَکَذَّبُوهُ وَ أَخْرَجُوهُ مِنْ قَرْیَتِهِمْ إِخْرَاجاً عَنِیفاً فَخَرَجَ یُونُسُ علیه السلام وَ مَعَهُ تَنُوخَا مِنَ الْقَرْیَةِ وَ تَنَحَّیَا عَنْهُمْ غَیْرَ بَعِیدٍ وَ أَقَامَا یَنْتَظِرَانِ الْعَذَابَ وَ أَقَامَ رُوبِیلُ مَعَ قَوْمِهِ فِی قَرْیَتِهِمْ حَتَّی إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِمْ شَوَّالٌ صَرَخَ رُوبِیلُ بِأَعْلَی صَوْتِهِ فِی رَأْسِ الْجَبَلِ إِلَی الْقَوْمِ أَنَا رُوبِیلُ شَفِیقٌ عَلَیْکُمْ رَحِیمٌ بِکُمْ هَذَا شَوَّالٌ قَدْ دَخَلَ عَلَیْکُمْ وَ قَدْ أَخْبَرَکُمْ یُونُسُ نَبِیُّکُمْ وَ رَسُولُ رَبِّکُمْ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنَّ الْعَذَابَ یَنْزِلُ عَلَیْکُمْ فِی شَوَّالٍ فِی وَسَطِ الشَّهْرِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ رُسُلَهُ فَانْظُرُوا مَا أَنْتُمْ صَانِعُونَ فَأَفْزَعَهُمْ کَلَامُهُ وَ وَقَعَ فِی قُلُوبِهِمْ تَحْقِیقُ نُزُولِ الْعَذَابِ فَأَجْفَلُوا نَحْوَ رُوبِیلَ وَ قَالُوا لَهُ مَا ذَا أَنْتَ تُشِیرُ بِهِ عَلَیْنَا (3)یَا رُوبِیلُ فَإِنَّکَ رَجُلٌ عَالِمٌ حَکِیمٌ لَمْ نَزَلْ نَعْرِفُکَ بِالرِّقَّةِ عَلَیْنَا (4)وَ الرَّحْمَةِ لَنَا وَ قَدْ بَلَغَنَا مَا أَشَرْتَ بِهِ عَلَی یُونُسَ فِینَا فَمُرْنَا

ص: 395


1- فی البرهان: مائة ألف أو یزیدون من الناس.
2- فی البرهان: أوحی إلیه أنی منزل علیکم العذاب.
3- فی البرهان: ما ذا أنت مشیر به علینا.
4- فی المصدر: بالرأفة علینا.

پس بر این اساس جایز است که یونس به سوی قومی بعد از قوم دیگر فرستاده شده باشد، هم چنین جایز است که به همراه شریعت به سوی قوم نخستین (قوم قبل از بلعیده شدن توسط ماهی) فرستاده شده و به آن شریعت ایمان آورده باشند.

و درباره (أَو) در فرمودۀ «أَو یزیدون» وجوه مختلفی ذکر شده است:

نخست: بر شیوه در ابهام انداختن مخاطب ذکر شده است، گویا گفته است: ما یونس را به سوی یکی از دو گره فرستادیم.

دوّم: نظری که از سیبوبه روایت شده مبنی بر اینکه ذکر (أو) به منظور تخییر و برگزیدن یکی از دو مورد است، گویا بیننده مخیّر گردیده که بگوید: آنان صد هزار نفر و یا بیشتر بودند، و این بدین معناست که آنان به تعدادی بودند اگر بیننده به آنها می­نگریست می­گفت: صد هزار نفر و یا بیشتر هستند.

سوّم: (أو) به معنای (واو) می­باشد، گویا گفته است: (و یزیدون): و بیشتر از آن؛ این نظر برخی از کوفیان است. و برخی از ایشان گفته­اند (أو) به معنای (بَل: بلکه) می­باشد، و این دو نظر آخر نزد محققان پسندیده نیستند، و بهترین گفته­ها همان گفته اول و دوّم است.

در این مورد نیز اختلاف نظر وجود دارد که تعداد افراد افزوده شده به صد هزار نفر چقدر بوده است؟ از ابن عباس و مقاتل روایت شده که این افراد بیست هزار نفر بوده­اند؛ حسن و ربیع گویند: این افراد سی و جچد هزار نفر بوده­اند؛ و مقاتل بن حیّان گوید: هفتاد هزار نفر بوده­اند.

«فآمنوا فمتّعنا هم إلی حین» خداوند سبحان وضعیت آنان را حکایت می­کند که به خداوند ایمان آورند و با توبه به درگاهش باز گشتند پس عذاب از ایشان برطرف شد، و تا فرا رسیدن اجل­هایشان آنها را از منفعت­ها و لذت­های دنیایی برخوردار ساخت.(1)

طبرسی رحمه الله گفته است: قوم یونس در سرزمین نینوا که در منطقه موصل قرار دارد ساکن بودند، یونس آنان را به سوی اسلام و تسلیم شدن در برابر اوامر خداوند دعوت می­کرد ولی سر باز می­زدند، پس باخبرشان ساخت که اگر توبه نکنند عذاب تا سه روز آینده صبحگاهان بر آنان نازل خواهد شد، پس گفتند: به یاد نداریم که از او دروغی شنیده باشیم، اگر امشب را در میان شما سپری کند پس اتفاقی نخواهد افتاد و اگر سپری نکند بدانید که عذاب صبحگاهان برشما نازل خواهد شد، هنگامی که در دل شب بودند یونس از بین ایشان خارج شد و صبحگاهان عذاب آنها را در بر گرفت، وهب گوید: ابری سیاه رنگ و ترسناک آسمان را فرا گرفت که شدیداً دود می­کرد، پس آن ابر فرود آمد تا اینکه شهرشان را پوشانید و سطح خانه­هایشان سیاه رنگ شد.

ص: 405


1- . مجمع البیان 8 : 458 و459

بِأَمْرِکَ وَ أَشِرْ عَلَیْنَا بِرَأْیِکَ فَقَالَ لَهُمْ رُوبِیلُ فَإِنِّی أَرَی لَکُمْ وَ أُشِیرُ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْظُرُوا وَ تَعْمَدُوا إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فِی وَسَطِ الشَّهْرِ أَنْ تَعْدِلُوا الْأَطْفَالَ (1)عَنِ الْأُمَّهَاتِ فِی أَسْفَلِ الْجَبَلِ فِی طَرِیقِ الْأَوْدِیَةِ وَ تَقِفُوا النِّسَاءَ فِی سَفْحِ الْجَبَلِ (2)وَ یَکُونُ هَذَا کُلُّهُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ رِیحاً صَفْرَاءَ أَقْبَلَتْ مِنَ الْمَشْرِقِ فَعِجُّوا (3)الْکَبِیرُ مِنْکُمْ وَ الصَّغِیرُ بِالصُّرَاخِ وَ الْبُکَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ وَ التَّوْبَةِ إِلَیْهِ وَ الِاسْتِغْفَارِ لَهُ وَ ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ قُولُوا رَبَّنَا ظَلَمْنَا وَ کَذَّبْنَا نَبِیَّکَ وَ تُبْنَا إِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبِنَا وَ إِنْ لَا تَغْفِرْ لَنَا (4)وَ تَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ الْمُعَذَّبِینَ فَاقْبَلْ تَوْبَتَنَا وَ ارْحَمْنَا یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ لَا تَمَلُّوا مِنَ الْبُکَاءِ وَ الصُّرَاخِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ وَ التَّوْبَةِ إِلَیْهِ حَتَّی تَتَوَارَی الشَّمْسُ بِالْحِجَابِ أَوْ یَکْشِفَ اللَّهُ عَنْکُمُ الْعَذَابَ قَبْلَ ذَلِکَ فَأَجْمَعَ رَأْیُ الْقَوْمِ جَمِیعاً عَلَی أَنْ یَفْعَلُوا مَا أَشَارَ بِهِ عَلَیْهِمْ رُوبِیلُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ الَّذِی تَوَقَّعُوا الْعَذَابَ (5)تَنَحَّی رُوبِیلُ مِنَ الْقَرْیَةِ حَیْثُ یَسْمَعُ صُرَاخَهُمْ وَ یَرَی الْعَذَابَ إِذَا نَزَلَ فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَعَلَ قَوْمُ یُونُسَ مَا أَمَرَهُمْ رُوبِیلُ بِهِ فَلَمَّا بَزَغَتِ الشَّمْسُ أَقْبَلَتْ رِیحٌ صَفْرَاءُ مُظْلِمَةٌ مُسْرِعَةٌ لَهَا صَرِیرٌ وَ حَفِیفٌ وَ هَدِیرٌ فَلَمَّا رَأَوْهَا عَجُّوا جَمِیعاً بِالصُّرَاخِ وَ الْبُکَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَی اللَّهِ وَ تَابُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفَرُوهُ وَ صَرَخَتِ الْأَطْفَالُ بِأَصْوَاتِهَا تَطْلُبُ أُمَّهَاتِهَا وَ عَجَّتْ سِخَالُ (6)الْبَهَائِمِ تَطْلُبُ اللَّبَنَ وَ عَجَّتِ الْأَنْعَامُ تَطْلُبُ الرَّعْیَ (7)فَلَمْ یَزَالُوا بِذَلِکَ وَ یُونُسُ وَ تَنُوخَا یَسْمَعَانِ صَیْحَتَهُمْ وَ صُرَاخَهُمْ وَ یَدْعُوَانِ اللَّهَ عَلَیْهِمْ بِتَغْلِیظِ الْعَذَابِ عَلَیْهِمْ وَ رُوبِیلُ فِی مَوْضِعِهِ یَسْمَعُ صُرَاخَهُمْ وَ عَجِیجَهُمْ وَ

ص: 396


1- فی البرهان: أن تعزلوا الاطفال عن الامهات.
2- فی البرهان زیادة هی هذه: و کل المواشی جمیعا عن اطفالها.
3- فی البرهان: فعجوا عجیجا.
4- فی البرهان: و ان لم تغفر لنا.
5- فی البرهان: توقعوا فیه العذاب.
6- جمع السخلة: ولد الشاة.
7- فی البرهان: و عجت سخال البهائم تطلب الثدی، و سغب الانعام تطلب الرعی. قلت: سغب: جاع.

ابن عباس گوید: عذاب به فاصله دو سوّم مایل بر بالای سرهایشان قرار گرفته بود، پس هنگامی که آن را مشاهده کردند از هلاک شدن خویش یقین حاصل کردند و پیامبرشان را طلب کردند ولی او را نیافتند، پس خودشان و هم چنین زنها، کودکان و چهارپایان­شان به سوی مکان مرتفع خارج شدند و لباسهای مویین به تن کردند و توبه خویش را آشکارا بیان کردند، و بین هر مادر و فرزندی جدایی افکندند.

ابن مسعود گوید: توبه کردن ساکنان نینوا به حدّی رسید که چیزهایی را که در بین خود به زور از یکدیگر گرفته بودند بازگرداندند تا جایی که شخص سراغ سنگی می­آمد که بنیان خانه خویش را بر آن نهاده بود پس آن را از جا می­کند و به صاحبش باز می­گرداند؛ و روایت شده که بزرگی از علمای باقیمانده ایشان گفت: بگویید: (یا حیّ حین لا حیّ، و یا حیّ محیی الموتی، و یا حیّ لا إلّا أنت: یا حیّ، هنگامی که هیچ زنده­ای وجود ندارد؛ یا حیّ، ای زنده گرداننده مردگان؛ و یا حیّ، هیچ معبود و خدایی جز تو نیست)، و چنین گفتند پس عذاب از ایشان برطرف شد؛ و ابن مسعود گوید: هنگامی که ماهی یونس را بلعید ماهی دیگری آن را بلعید پس او را به سوی ژرفای زمین فرو برد و در شکمش به مدت چهل شبانه روز باقی ماند، بنابراین در تاریکی­ها ندا سر داد که (أن لا إله إلّا أنت سبحانک إنّی کنت من الظالمین)، آن گاه خداوند ندای یونس را اجابت و به ماهی امر فرمود و ماهی او را به ساحل انداخت در حالی که مانند جوجه­ای بود که پرهایش ریخته است، پس خداوند درختی از جنس کدو بر بالای سرش رویانید و او به زیر سایه­اش پناه می­ برد، هم چنین بزی کوهی را سرپرست او قرار داد که از شیرش می­نوشید تا اینکه سرانجام خداوند او را به سوی قومش بازگرداند. و گفته شده: یونس علیه السلام به سوی قومی غیر از قوم نخستین خویش فرستاده شد. پایان.(1)

صاحب الکامل گفته است: از درخت کدو برای یونس علیه السلام شیر می­چکید.(2)

و شیخ در المصباح گفته است: خداوند در روز نهم از ماه محرّم یونس را از شکم ماهی خارج ساخت.(3)

ص: 406


1- . مجمع البیان 5 : 135-136
2- . الکامل 1 : 126
3- . مصباح المجتهد : 528

یَرَی مَا نَزَلَ وَ هُوَ یَدْعُو اللَّهَ بِکَشْفِ الْعَذَابِ عَنْهُمْ فَلَمَّا أَنْ زَالَتِ الشَّمْسُ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ سَکَنَ غَضَبُ الرَّبِّ تَعَالَی وَ رَحِمَهُمُ الرَّحْمَنُ فَاسْتَجَابَ دُعَاءَهُمْ وَ قَبِلَ تَوْبَتَهُمْ وَ أَقَالَهُمْ عَثْرَتَهُمْ وَ أَوْحَی إِلَی إِسْرَافِیلَ أَنِ اهْبِطْ إِلَی قَوْمِ یُونُسَ فَإِنَّهُمْ قَدْ عَجُّوا إِلَیَّ بِالْبُکَاءِ وَ التَّضَرُّعِ وَ تَابُوا إِلَیَّ وَ اسْتَغْفَرُوا لِی فَرَحِمْتُهُمْ وَ تُبْتُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا اللَّهُ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ أَسْرَعُ إِلَی قَبُولِ تَوْبَةِ عَبْدِیَ التَّائِبِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ قَدْ کَانَ عَبْدِی یُونُسُ وَ رَسُولِی سَأَلَنِی نُزُولَ الْعَذَابِ عَلَی قَوْمِهِ وَ قَدْ أَنْزَلْتُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا اللَّهُ أَحَقُّ مَنْ وَفَی بِعَهْدِهِ وَ قَدْ أَنْزَلْتُهُ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَکُنِ اشْتَرَطَ یُونُسُ حِینَ سَأَلَنِی أَنْ أُنْزِلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ أَنْ أُهْلِکَهُمْ فَاهْبِطْ إِلَیْهِمْ فَاصْرِفْ عَنْهُمْ مَا قَدْ نَزَلَ بِهِمْ مِنْ عَذَابِی فَقَالَ إِسْرَافِیلُ یَا رَبِّ إِنَّ عَذَابَکَ قَدْ بَلَغَ أَکْتَافَهُمْ وَ کَادَ أَنْ یُهْلِکَهُمْ وَ مَا أَرَاهُ إِلَّا وَ قَدْ نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ فَکَیْفَ أَنْزِلُ أَصْرِفُهُ (1)فَقَالَ اللَّهُ کَلَّا إِنِّی قَدْ أَمَرْتُ مَلَائِکَتِی أَنْ یَصْرِفُوهُ (2)وَ لَا یُنْزِلُوهُ عَلَیْهِمْ حَتَّی یَأْتِیَهُمْ أَمْرِی فِیهِمْ وَ عَزِیمَتِیَ فَاهْبِطْ یَا إِسْرَافِیلُ عَلَیْهِمْ وَ اصْرِفْهُ عَنْهُمْ وَ اصْرِفْ بِهِ إِلَی الْجِبَالِ بِنَاحِیَةِ مَفَاوِضِ الْعُیُونِ وَ مَجَارِی السُّیُولِ فِی الْجِبَالِ الْعَادِیَةِ الْمُسْتَطِیلَةِ عَلَی الْجِبَالِ فَأَذِلَّهَا بِهِ وَ لَیِّنْهَا حَتَّی تَصِیرَ مُلَیَّنَةً (3)حَدِیداً جَامِداً فَهَبَطَ إِسْرَافِیلُ عَلَیْهِمْ فَنَشَرَ أَجْنِحَتَهُ فَاسْتَاقَ (4)بِهَا ذَلِکَ الْعَذَابَ حَتَّی ضَرَبَ بِهَا تِلْکَ الْجِبَالَ الَّتِی أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَصْرِفَهُ إِلَیْهَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هِیَ الْجِبَالُ الَّتِی بِنَاحِیَةِ الْمُوصِلِ الْیَوْمَ فَصَارَتْ حَدِیداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَمَّا رَأَی قَوْمُ یُونُسَ أَنَّ الْعَذَابَ قَدْ صُرِفَ عَنْهُمْ هَبَطُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ عَنْ رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ ضَمُّوا إِلَیْهِمْ نِسَاءَهُمْ وَ أَوْلَادَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ وَ حَمِدُوا اللَّهَ عَلَی مَا صَرَفَ عَنْهُمْ وَ أَصْبَحَ یُونُسُ وَ تَنُوخَا یَوْمَ الْخَمِیسِ فِی مَوْضِعِهِمَا الَّذِی کَانَا فِیهِ لَا یَشُکَّانِ أَنَّ الْعَذَابَ قَدْ نَزَلَ بِهِمْ وَ أَهْلَکَهُمْ جَمِیعاً لَمَّا خَفِیَتْ أَصْوَاتُهُمْ عِنْدَهُمَا (5)فَأَقْبَلَا نَاحِیَةَ الْقَرْیَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ مَعَ

ص: 397


1- فی البرهان: فالی أین أصرف؟.
2- فی نسخة: أن یوقفوه.
3- فی نسخة و فی البرهان: ملتئمة.
4- استاق الماشیة: حثها علی السیر من خلف، عکس قادها.
5- فی البرهان: لما خفیت أصواتهم عنهما.

باب بیست و هفتم : داستان اصحاب کهف و رقیم

آیات

- أم حسبت أنّ أصحاب الکهف و الرقیم کانوا من آیاتنا عجباً * إذ أوی الفتیة إلی الکهف فقالوا آتنا من لدنک رحمة و هیّیء لنا من أمرنا رشداً * فضربنا علی آذانهم فی الکهف سنین عدداً* ثمّ بعثنا لنعلم أیّ الحزبین أحصی لما لبثوا أمداً * نحن نقصّ علیک نبأهم بالحقّ إنّهم فتیة آمنوا بربّهم و زدناهم هدی * و ربطنا علی قلوبهم إذ قاموا فقالوا ربّنا ربّ السموات و الأرض لن ندعو من دونه إلهاً لقد قلنا إذاً شططاً * هؤلاء قومنا اتّخذوا من دونه آلهة لو­لا یأتون علیهم بسلطان بیّن فمن أظلم ممّن افتری علی الله کذباً * و إذا اعتزلتموهم وما یعبدون إلّا الله فأووا إلی الکهف ینشر لکم ربّکم من رحمته و یهیّیء لکم من أمرکم مرفقاً * و تری الشمس إذا طلعت تزاور عن کهفهم ذات الیمین وإذا غربت تقرضهم ذات الشمال و هم فی فجوة منه ذلک من آیات الله من یهد الله فهو المهتد و من یضلل فلن تجد له ولیّاً مرشداً * و تحسبهم أیقاظاً و هم رقود و نقلّبهم ذات الیمین و ذات الشمال وکلبهم باسط ذراعیه بالوصید لو اطّلعت علیهم لولّیت منهم فراراً و لملئت منهم رعباً * و کذلک بعثناهم لیتساءلوا بینهم قال قائل منهم کم لبثتم قالوا لبثنا یوماً أو بعض یوم قالوا ربّکم أعلم بما لبثتم فابعثوا أحدکم بورقکم هذه إلی المدینة فلینظر أیّها أزکی طعاماً فلیأتکم برزق منه و لیتلطّف ولا یشعرنّ بکم أحداً * إنّهم إن یظهروا علیکم یرجموکم أو یعیدکم فی ملّتهم و لم تفلحوا إذاً أبداً * و کذلک أعثرنا علیهم لیعلموا أنّ وعد الله حقّ و أنّ الساعة لا ریب فیها إذ یتنازعون بینهم أمرهم فقالوا ابنو علیهم بنیاناً ربّهم أعلم بهم قال الذین غلبوا علی أمرهم لنتّخذنّ علیهم مسجداً * سیقولون ثلاثة رابعهم کلبهم و یقولون خمسة سادسهم کلبهم رجماً بالغیب و یقولون سبعة و ثامنهم کلبهم قل ربّی أعلم بعدّتهم ما یعلمهم إلّا قلیل فلا تمار فیهم إلّا مراءً ظاهراً و لا تستفت فیهم منهم أحداً * و لا تقولنّ لشیء إنّی فاعل ذلک غداً * إلّا أن یشاء الله و اذکر ربّک إذا نسیت و قل عسی أن یهدین ربّی لأقرب من هذا رشداً * و لبثوا فی کهفهم ثلاث مائة سنین و ازدادوا تسعاً *قل الله أعلم بما لبثوا له غیب السموات و الأرض أبصر به و أسمع ما لهم من دونه من ولیّ و لا یشرک فی حکمه أحداً.(1)

{مگر پنداشتی اصحاب کهف و رقیم از آیات ما، شگفت بوده است؟ آن­گاه که جوانان به سوی غار پناه جستند و گفتند: پروردگارا ما، از جانب خود به ما رحمتی بخش و کار ما را برای ما به سامان رسان، پس در آن غار سالیانی چند بر گوش­هایشان پرده زدیم، آن­گاه آنان را بیدار کردیم تا بدانیم کدام یک از دو دسته مدت درنگ­شان را بهتر حساب کرده­اند، ما خبرشان را بر تو درست حکایت می­کنیم، آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آورده بودند و بر هدایت­شان افزودیم، و دل­هایشان را استوار گرداندیم آن­گاه که [به قصد مخالفت با شرک] برخاستند و گفتند: پروردگار ما، پروردگار آسمان­ها و زمین است، جز او هرگز معبودی را نخواهیم خواند که در این صورت قطعاً ناصواب گفته­ایم، این قوم ما جز او معبودانی اختیار کرده­اند، چرا بر حقانیت آنها برهانی آشکار نمی­آورند؟ پس کیست ستم­کارتر از آن کس که بر خدا دروغ بندد؟ و چون از آنها و از آنچه که جز خدا می­پرستیدند کناره گرفتید پس به غار پناه جویید تا پروردگارتان از رحمت خود بر شما بگستراند و برای شما در کارتان گشایشی فراهم سازد، و آفتاب را می­بینی که چون برمی­آید از غارشان به سمت راست مایل است و چون فرو می­شود از سمت چپ دامن بر می­چیند در حالی که آنان در جایی فراخ از آن غار قرار گرفته­اند، این از نشانه­های قدرت خداست، خدا هر که را راهنمایی کند او راه یافته است و هر که را بی­راه گذارد هرگز برای او یاری راهبر نخواهی یافت، و می­پنداری که ایشان بیدارند در حالی که خفته­اند و آنها را به پهلوی راست و چپ می­گردانیم و سگ­شانبر آستانه غار دو دست خود را دراز کرده بود، اگر بر حال آنان اطلاع می­یافتی گریزان روی از آنها بر می­تافتی و از مشاهده آنها آکنده از بیم می­شدی، و این چنین بیدارشان کردیم تا میان خود از یکدیگر پرسش کنند، گوینده­ای از آنان گفت: چقدر مانده­اید؟ گفتند: روزی یا پاره­ای از روز را مانده­ایم، سرانجام گفتند: پروردگارتان به آنچه مانده­اید داناتر است، اینک یکس از خودتان را با این پول خود به شهر بفرستید تا ببیند کدام یک از غذاهای آن پاکیزه تر است و از آن غذایی برایتان بیاورد و باید زیرکی به خرج دهد و هیچ کس را از حال شما آگاه نگرداند، چرا که اگر آنان بر شما دست یابند سنگسارتان می­کنند یا شما را به کیش خود باز می­گردانند و در آن صورت هرگز روی رستگاری نخواهید دید، و بدین گونه [مردم آن دیار را] بر حال­شان آگاه ساختیم تا بدانند که وعده خدا راست است و در فرا رسیدن قیامت هیچ شکی نیست، هنگامی که میان خود در کارشان با یکدیگر نزاع می­کردند پس عده­ای گفتند: بر روی آنها ساختمانی بنا کنید، پروردگارشان به حال آنان داناتر است، سرانجام کسانی که بر کارشان غلبه یافتند گفتند: بر ایشان معبدی بنا خواهیم کرد، به زودی خواهند گفت: سه تن بودند و چهارمین آنها سگ­شان بود و می­گویند: پنج تن بودند و ششمین آنها سگ­شان بود، تیر در تاریکی می­اندازند و عده­ای می­گویند: هفت تن بودند

ص: 407


1- . کهف / 9-26

طُلُوعِ الشَّمْسِ یَنْظُرَانِ إِلَی مَا صَارَ إِلَیْهِ الْقَوْمُ فَلَمَّا دَنَوْا مِنَ الْقَوْمِ وَ اسْتَقْبَلَتْهُمُ الْحَطَّابُونَ وَ الْحُمَاةُ (1)وَ الرُّعَاةُ بِأَغْنَامِهِمْ وَ نَظَرُوا إِلَی أَهْلِ الْقَرْیَةِ مُطْمَئِنِّینَ قَالَ یُونُسُ لِتَنُوخَا یَا تَنُوخَا کَذَبَنِیَ الْوَحْیُ وَ کَذَبْتُ وَعْدِیَ لِقَوْمِی وَ لَا عِزَّةَ لِی وَ لَا یَرَوْنَ لِی وَجْهاً أَبَداً (2)بَعْدَ مَا کَذَبَنِیَ الْوَحْیُ فَانْطَلَقَ یُونُسُ هَارِباً عَلَی وَجْهِهِ مُغَاضِباً لِرَبِّهِ نَاحِیَةَ الْبَحْرِ مُسْتَنْکِراً (3)فِرَاراً مِنْ أَنْ یَرَاهُ أَحَدٌ مِنْ قَوْمِهِ فَیَقُولَ لَهُ یَا کَذَّابُ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ الْآیَةَ وَ رَجَعَ تَنُوخَا إِلَی الْقَرْیَةِ فَلَقِیَ رُوبِیلَ فَقَالَ لَهُ یَا تَنُوخَا أَیُّ الرَّأْیَیْنِ کَانَ أَصْوَبَ وَ أَحَقَّ أَنْ یُتَّبَعَ رَأْیِی أَوْ رَأْیُکَ فَقَالَ لَهُ تَنُوخَا بَلْ رَأْیُکَ کَانَ أَصْوَبَ وَ لَقَدْ کُنْتَ أَشَرْتَ بِرَأْیِ الْحُکَمَاءِ الْعُلَمَاءِ (4)فَقَالَ لَهُ تَنُوخَا أَمَا إِنِّی لَمْ أَزَلْ أَرَی أَنِّی أَفْضَلُ مِنْکَ لِزُهْدِی وَ فَضْلِ عِبَادَتِی حَتَّی اسْتَبَانَ فَضْلُکَ لِفَضْلِ عِلْمِکَ وَ مَا أَعْطَاکَ اللَّهُ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ مَعَ التَّقْوَی أَفْضَلُ (5)مِنَ الزُّهْدِ وَ الْعِبَادَةِ بِلَا عِلْمٍ فَاصْطَحَبَا فَلَمْ یَزَالا مُقِیمَیْنِ مَعَ قَوْمِهِمَا وَ مَضَی یُونُسُ عَلَی وَجْهِهِ مُغَاضِباً لِرَبِّهِ فَکَانَ مِنْ قِصَّتِهِ مَا أَخْبَرَ اللَّهُ بِهِ فِی کِتَابِهِ إِلَی قَوْلِهِ فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام کَمْ کَانَ غَابَ یُونُسُ عَنْ قَوْمِهِ حَتَّی رَجَعَ إِلَیْهِمْ بِالنُّبُوَّةِ وَ الرِّسَالَةِ فَآمَنُوا بِهِ وَ صَدَّقُوهُ قَالَ أَرْبَعَةَ أَسَابِیعَ سَبْعاً مِنْهَا فِی ذَهَابِهِ إِلَی الْبَحْرِ وَ سَبْعاً مِنْهَا فِی رُجُوعِهِ إِلَی قَوْمِهِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا هَذِهِ الْأَسَابِیعُ شُهُورٌ أَوْ أَیَّامٌ أَوْ سَاعَاتٌ فَقَالَ یَا عُبَیْدَةُ (6)إِنَّ الْعَذَابَ أَتَاهُمْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فِی النِّصْفِ مِنْ شَوَّالٍ وَ صُرِفَ عَنْهُمْ مِنْ یَوْمِهِمْ ذَلِکَ فَانْطَلَقَ یُونُسُ مُغَاضِباً فَمَضَی یَوْمَ الْخَمِیسِ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فِی مَسِیرِهِ إِلَی الْبَحْرِ وَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فِی بَطْنِ الْحُوتِ وَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ تَحْتَ الشَّجَرِ بِالْعَرَاءِ وَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فِی

ص: 398


1- فی البرهان: و الحمارة. قلت: هم أصحاب الحمیر فی السفر.
2- فی البرهان: لا و عزة ربی لا یرون لی وجهی أبدا.
3- فی البرهان: ناحیة بحر ایلة متنکرا.
4- فی البرهان: و العلماء.
5- فی البرهان: مع أن التقوی أفضل.
6- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی البرهان: یا با عبیدة.

و هشتمین آنها سگ­شان بود، بگو: پروردگارم به شماره آنها آگاه­تر است، جز اندکی شماره آنها را نمی­داند پس درباره ایشان جز به صورت ظاهر جدال مکن و در مورد آنها از هیچ کس جویا مشو، و زنهار در مورد چیزی مگوی که آن را فردا انجام خواهم داد، مگر آنکه خداوند بخواهد و چون فراموش کردی پروردگارت را یاد کن وبگو: امید که پروردگارم مرا به راهی که نزدیک­تر از این به صواب است هدایت کند، و سیصد سال در غارشان درنگ کردندو نه سال نیز بر آن افزودند، بگو: خدا به آنچه درنگ کردند دانا­تر است، نهان آسمان­ها و زمین به او اختصاص دارد، وه چه بینا و شنواست برای آنان یاوری جز او نیست وهیچ کس را در فرمانروایی خو شریک نمی­گیرد.}

تفسیر

مفسّران گفته­اند: در مورد معنای (رقیم) اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده: رقیم اسم درّه­ای بوده که غار در آن قرار داشته است؛ یا اسم کوه بوده است؛ یا اسم شهری بوده که ساکنان غار از آن خارج شدند؛ یا کتیبه­ای سنگی بوده که داستان ساکنان غار را بر آن نوشتند و بر دهانه غار نصب کردند، و گفته شده آن کتیبه سنگی در گنجینه پادشاه قرار گرفت چرا که از امور شگفت انگیز بود؛ هم چنین گفته شده: رقیم اسم سگ ایشان بوده است؛ و یا منظور از رقیم نوشته­ای است که حاوی خبری بوده و خداوند کسی را از محتویات آن آگاه نکرده است؛ وگفته شده: اصحاب رقیم همان سه نفری بودند که وارد غار شدند و دروازه آن به رویشان مسدود گشت آن گونه که شرح داستان آنها در ادامه ذکر خواهد شد، «و هیّئ لنا من أمرنا» یعنی: (فراهم گردان) از ترک گفتن ما کافران را، «رشداً» یاریگری که به سبب آن از جمله هدایت شوندگان و راه یافتگان باشیم، یا معنا چنین باشد: کار ما را سراسر هدایت گردان، آن گونه که می­گویی: (رأیت منک أسداً: شجاعتی شیر گونه از تو مشاهده کردم)، «فضربنا علی آذانهم» یعنی: بر گوشهای ایشان پرده­ای افکندیم که از شنیدن جلوگیری می­کرد، یعنی: آنان را به خوابی فرو بردیم که صداها بیدارشان نمی­کرد، بنابراین مفعول فعل (ضربنا) خذف شده است، « ثمّ بعثناهم» یعنی: آنان را از خواب بیدار کردیم، «لنعلم» یعنی: تا علم کنونی ما به این موضوع، با علم استقبالی و پیشینی که از آن داشتیم به هم پیوند خورند، « أیّ الحزبین» منظور از (حزبَین) دو گروه مؤمنان و کافران و موضع گیری آنها نسبت به اصحاب کهف و مدّت ماندگاری ایشان در خواب می­باشد چرا که در این باره دچار اختلاف و کشمکش شده بودند؛ وگفته شده: منظور از (حزبین) دو گروه در میان خود اصحاب کهف می­باشد آن گاه که بیدار شدند و بر سر مدّت خوابیدن­شان دچار اختلاف شدند، « إنّهم فتیة» گفته­اند: (فتیة) به معنای (شبّان: جوانان) می­باشد، و در حدیث تفسیر آن ذکر خواهد شد، « و ربطنا علی قلوبهم» یعنی: قلب­های ایشان را با الطاف، اندیشه­ها و تمایلات تقویت کننده ایمان قوی و نیرومند و با شهامت گرداندیم تا اینکه خودشان را برای آشکار نمودن حقیقت، پایداری بر دین و بردباری در مقابل مشقّت­ها آماده سازند، « إذ قاموا» یعنی: هنگامی که در مقابل پادشاه خویش قیام کردند، «لقد قلنا إذاً شططاً»

ص: 408

رُجُوعِهِ إِلَی قَوْمِهِ فَکَانَ ذَهَابُهُ وَ رُجُوعُهُ مَسِیرَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ یَوْماً ثُمَّ أَتَاهُمْ فَآمَنُوا بِهِ وَ صَدَّقُوهُ وَ اتَّبَعُوهُ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ (1):.

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ مَعَ اخْتِصَارٍ (2)

بیان

قوله یفسخ الفسخ بالسین المهملة و الخاء المعجمة الطرح و النقض و التفریق و بالشین المعجمة و الحاء المهملة تفریج ما بین الرجلین و یقال فشح عنه أی عدل و بالشین المعجمة و الجیم أیضا معناه قریب مما ذکر و یقال أفسج عنی بالسین المهملة و الجیم أی ترکنی و خلا عنی و الکل لا یخلو من مناسبة و الجذع الناقة الشابة أو ما دخلت فی الخامسة و الفشل الضعف و الجبن و أجفلوا إلیه أی انقلعوا و أسرعوا إلیه.

و قوله علیه السلام بعد ما کذبنی الوحی أی باعتقاد القوم و قوله مغاضبا لربه أی علی قومه لربه تعالی أی کان غضبه لله تعالی لا للهوی أو خائفا تکذیب قومه لما تخلف عنه من وعد ربه.

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ یُونُسَ لَمَّا آذَاهُ قَوْمُهُ دَعَا اللَّهَ عَلَیْهِمْ فَأَصْبَحُوا أَوَّلَ یَوْمٍ وَ وُجُوهُهُمْ مُصْفَرَّةٌ (3)وَ أَصْبَحُوا الْیَوْمَ الثَّانِیَ وَ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ (4)قَالَ وَ کَانَ اللَّهُ وَاعَدَهُمْ أَنْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذَابُ حَتَّی نَالُوهُ بِرِمَاحِهِمْ فَفَرَّقُوا بَیْنَ النِّسَاءِ وَ أَوْلَادِهِنَّ وَ الْبَقَرِ وَ أَوْلَادِهَا وَ لَبِسُوا الْمُسُوحَ وَ الصُّوفَ وَ وَضَعُوا الْحِبَالَ فِی أَعْنَاقِهِمْ وَ الرَّمَادَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ ضَجُّوا ضَجَّةً وَاحِدَةً إِلَی رَبِّهِمْ (5)وَ قَالُوا آمَنَّا بِإِلَهِ یُونُسَ قَالَ

ص: 399


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 2: 200- 202.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- فی نسخة: و وجوههم صفرة. و فی البرهان: صفر.
4- فی البرهان: و وجوههم سود.
5- فی البرهان: و صاحوا صبحة واحدة الی ربهم.

یعنی: به خدا سوگند در آن صورت سخنی بر زبان رانده­ایم که دور از حقیقت است و بی نهایت ظالمانه، «علیهم» یعنی: بر عبادت ایشان، «بسلطان مبین» یعنی: با دلیلی قاطع و روشن، «و إذا اعتزلتموهم» این سخن برخی از اصحاب کهف به برخی دیگر است، ابن عباس گوید: این از سخنان ( تملیخا) است، «من أمرکم مرفقاً» (مِرفق) یعنی: آنچه به وسیله آن یاری رسانده شده و سودمند می­گردید، «تزاورُ عن کهفهم» یعنی: خورشید از غار به یک سو می­شد و شعاع آن بر ایشان نمی­تابید که آزارشان دهد، به خاطر اینکه دهانه غار جنوبی بود، یا به خاطر اینکه خداوند شعاع خورشید را از آنها کنار می­زد، و (الزَوَر) : کج شدن و خمیدگی، «ذات الیمین» یعنی: جهت راست، «تقرضهم» یعنی: از آنان کناره می­گرفت و رهایشان می­کرد، «و هُم فی فَجوة منه» یعنی: در پهنا و وسط غار قرار گرفته بودند به طوری که نفس تازه هوا به آنان می­رسید و در عین حال نمناکی غار و گرمای خورشید آزارشان نمی­داد، و این امر بدین خاطر بود که دهانه غار در مقابل ستارگان بنات نعش (هفت برادر) قرار داشت و نزدیک­ترین مشارق و مغارب به محاذات آن، مشرق و مغرب رأس السرطان بود و وقتی مدار خورشید مدار رأس السرطان باشد مایل طلوع می­کند که مقابل طرف راست آن بوده که به دنبال مغرب می­آمده و مقابل طرف چپ آن غروب می­کرده است. پس شعاع خورشید بر هر دو طرف غار می­تابید و رطوبت و عفونتش را از بین می­برد و هوای آن را میزان می­ساخت، و به صورت مستقیم بر آنان نمی تابید مبادا که آزارشان دهد و لباسهایشان را فرسوده سازد. گفته شده: بلکه خداوند متعال با قدرت خویش نور خورشید را از تابیدن بر آنان باز می­داشت، «ولیّاً مرشداً» یعنی: کسی که سرپرستی او را بر عهده گیرد و هدایتش دهد، «و تحسبهم أیقاظاً» یعنی: آنان را به خاطر باز بودن چشم­های­شان و یا فراوانی غلتیدن بر سر جاهایشان بیدار می­پنداشتی، « و هم رقود» در حالی که خواب بودند، و آنان را می­غلتاندیم تا قسمت­هایی از بدن ایشان که با زمین تماس دارد از بین نرود، «و کلبهم» یعنی: سگ چوپان که به دنبال آنها رفت؛ و گفته شده: آنها بر سگی گذر کردند پس به دنبال­شان افتاد و او را از خود دور کردند ولی دوباره بازگشت و این کار را چند بار تکرار کردند، پس به آنان گفت: از من چه می­خواهید؟ از خیانت کردنم هراسی نداشته باشید که حقیقتاً اولیای خداوند را دوست می­دارم بنابراین بخوابید تا از شما پاسداری کنم؛ و گفته شده: آن سگ، سگ شکاری ایشان بود، «بالوصید» در پیشگاه غار؛ و گفته شده: الوصید: دهانه و درگاه؛ هم چنین گفته شده: آستانه دَر، «و لمُلِئلتَ منهم رعباً» یعنی: به خاطر لباس هیبت و ترسی که خداوند بر آنان پوشانده بود، و یا به دلیل بزرگ بودن اجساد و باز بودن چشم­هایشان، و یا ترس و رعب مکانی که در آن بودند، ترس و وحشت سینه­ات(وجودت) را پُر می­کرد.

طبرسی گوید: سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گفت: همراه معاویه به غزوه­ای در سرزمین روم رفتم و بر غاری گذر کردیم که اصحاب کهف در آن بودند، پس معاویه گفت: ای کاش اینان (اصحاب کهف) برای ما آشکار گردند تا به آنها بنگریم، به او گفتم: این برای تو دست یافتنی نیست، به راستی کسانی که از تو بهتر و برتر بوده­اند نیز از این کار منع شده­اند، چرا که خداوند فرموده است:« لوا طّلعتَ....» تا پایان آیات، معاویه گفت: کوتاه نمی آیم تا به دانشی درباره ایشان دست یابم، سپس مردانی را به سوی غار فرستاد و هنگامی که وارد شدند خداوند بادی را بر آنان به جریان انداخت که از غار خارج­شان ساخت.(1)

ص: 409


1- . مجمع البیان 6 : 456

فَصَرَفَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَی جِبَالِ آمِدَ (1)قَالَ وَ أَصْبَحَ یُونُسُ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُمْ هَلَکُوا فَوَجَدَهُمْ فِی عَافِیَةٍ فَغَضِبَ وَ خَرَجَ کَمَا قَالَ اللَّهُ مُغَاضِباً حَتَّی رَکِبَ سَفِینَةً فِیهَا رَجُلَانِ فَاضْطَرَبَتِ السَّفِینَةُ فَقَالَ الْمَلَّاحُ یَا قَوْمِ فِی سَفِینَتِی لَمَطْلُوبٌ فَقَالَ یُونُسُ أَنَا هُوَ وَ قَامَ لِیُلْقِیَ نَفْسَهُ فَأَبْصَرَ السَّمَکَةَ وَ قَدْ فَتَحَتْ فَاهَا فَهَابَهَا وَ تَعَلَّقَ بِهِ الرَّجُلَانِ وَ قَالا لَهُ أَنْتَ وَیْحَکَ وَ نَحْنُ رَجُلَانِ فَسَاهَمَهُمْ (2)فَوَقَعَتِ السِّهَامُ عَلَیْهِ فَجَرَتِ السُّنَّةُ بِأَنَّ السِّهَامَ إِذَا کَانَتْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ أَنَّهَا لَا تُخْطِئُ فَأَلْقَی نَفْسَهُ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ فَطَافَ بِهِ الْبِحَارَ سَبْعَةً (3)حَتَّی صَارَ إِلَی الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ بِهِ یُعَذَّبُ قَارُونُ فَسَمِعَ قَارُونُ دَوِیّاً (4)فَسَأَلَ الْمَلَکَ عَنْ ذَلِکَ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ یُونُسُ وَ أَنَّ اللَّهَ حَبَسَهُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَقَالَ لَهُ قَارُونُ أَ تَأْذَنُ لِی أَنْ أُکَلِّمَهُ فَأَذِنَ لَهُ فَسَأَلَهُ عَنْ مُوسَی علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ مَاتَ فَبَکَی ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ هَارُونَ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ مَاتَ (5)فَبَکَی وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً وَ سَأَلَهُ عَنْ أُخْتِهِ کُلْثُمَ وَ کَانَتْ مُسَمَّاةً لَهُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهَا مَاتَتْ فَبَکَی وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ (6)إِلَی الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ أَنِ ارْفَعْ عَنْهُ الْعَذَابَ بَقِیَّةَ الدُّنْیَا لِرِقَّتِهِ عَلَی قَرَابَتِهِ (7).

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُعَمَّرٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ یُونُسَ لَمَّا أَمَرَهُ اللَّهُ بِمَا أَمَرَهُ فَأَعْلَمَ قَوْمَهُ فَأَظَلَّهُمُ الْعَذَابُ فَفَرَّقُوا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَوْلَادِهِمْ وَ بَیْنَ الْبَهَائِمِ وَ أَوْلَادِهَا ثُمَ

ص: 400


1- قال یاقوت: آمد بکسر المیم: أعظم دیار بکر.
2- فی البرهان: أنت وحدک ویحک خ و نحن رجلان، نتساهم فتساهموا. فساهم خ.
3- فی البرهان: البحار السبعة. و هو الصواب.
4- فی البرهان: صوتا، مکان دویا.
5- فی البرهان: فقال: یا یونس فما فعل الشدید الغضب للّه موسی بن عمران؟ فأخبره أنّه مات قال: فما فعل الرءوف العطوف علی قومه هارون بن عمران؟ فأخبره أنّه مات.
6- فی البرهان: و کانت سمیت له فاخبره أنّها ماتت، فقال: وا أسفاه علی آل عمران، فاوحی اللّه.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 2: 203، و فی نسخة منه: علی قومه.

«و کذلک بعثناهم» یعنی: همان گونه که ایشان را به خواب طولانی فرو بردیم تا آیه و نشانه­ای باشد به همان ترتیب از خواب بیدارشان ساختیم تا نشانه­ای بر کمال قدرت ما باشند، «لیتساءلوا بینهم» تا برخی از آنها از برخی دیگر سؤال کنند و از احوال خویش و آنچه خداوند با ایشان انجام داده آگاه گردند پس یقین و باورشان افزایش یابد.

مفسران گفته­اند: آنان صبح وارد غار شدند و خداوند در پایان روز بیدارشان کرد، بنابراین گفتند: «یوماً» یک روز خوابیده­ایم، و هنگامی که خورشید را مشاهده کردند گفتند: «أو بعض یوم» یا اندکی از یک روز.

«قالوا ربّکم» ابن عباس گوید: گوینده این سخن رئیس آنها تلمیخا بوده است،« بورقکم» الوَرَق: در هم­ها، «فلینظر أیّها» یعنی: کدام یک از ساکنان شهر، « أزکی طعاماً» حلال ترین و پاک ترین طعام، و یا بیشترین و ارزانترین آنها، « و لیتلطّف» یعنی: کمال دقت را در معامله به خرج دهد تا زیان نکند، یا کمال دقت را در پنهان کاری به خرج دهد تا شناخته نشود، « یرجموکم» یعنی: شما را با سنگسار می­کشند، یا شما را آزار داده و یا مورد فحش و ناسزار قرار می­دهند، « أعثرنا علیهم» یعنی: دیگران را از احوال ایشان آگاه کردیم، « لیعلموا أنّ وَعد الله» تا بدانند وعده خداوند درباره رستاخیز، « حقٌّ» حق است چرا که خوابیدن و بیدار شدن اصحاب کهف مانند حالت کسی است که می میرد سپس زنده برانگیخته می­شود، « إذ یتنازعون» یعنی: چنین کاری را به انجام رساندیم آن گاه که درباره رستاخیز دچار اختلاف و کشمکش شدند، پس برخی از ایشان رستاخیز را انکار کردند و برخی دیگر گفتند: ارواح بدون اجساد زنده می­گردند، و برخی نیز رستاخیز را در مورد جسم و روح به اثبات رساندند؛ و گفته شده معنای آیه چنین است: هنگامی که درباره مدت در خواب ماندن اصحاب کهف و تعداد آنها دچار اختلاف شدند هم چنین بعد از آگاهی یافتن از احوال آنها و سپس از دنیا رفتن­شان و در مورد اینکه باید با آنها چه کنند نیز دچار نزاع و کشمکش شدند، برخی از ایشان گفتند: مرده­اند، و برخی دیگر گفتند: مانند بار نخست به خواب رفته­اند، و گروهی گفتند: خانه­ای بر جایگاه ایشان بنیان می­نهیم که مردم در آن ساکن می­شوند و تبدیل به شهر می­شود، و دیگران گفتند: بر جایگاه ایشان مسجدی می­سازیم که در آن نماز گزارده شود.

و این کلام خداوند «ربّهم أعلم بهم» جمله­ای است اعتراضی از جانب خداوند در ردّ کسانی که در همان زمان موضوع اصحاب کهف را دنبال کرده و دچار نزاع و اختلاف شدند و یا کسانی که در عهد پیامبر صلّی الله علیه و آله درباره موضوع آنان دچار نزاع و اختلاف شدند، و یا جمله­ای است اعتراضی از جانب خود کسانی که دچار نزاع و اختلاف شدند و بعد از اینکه موضوع اصحاب کهف را یادآوری کردند و به نقل کلام درباره انساب و احوال ایشان پرداختند ولی نتیجه­ای برای آنها محقّق نشد ترجیح دادند موضوع را به سوی خدا و علم او ارجاع دهند، «سیقولون» یعنی:

کسانی از اهل کتاب و مؤمنان که در عهد رسول صلّی الله علیه و آله داستان اصحاب کهف را دنبال می­کنند، «ثلاثة رابعهم کلبهم» گفته شده: این سخن و نظر یهودیان است؛ هم چنین گفته شده: این نظر متعلق به بزرگان مسیحیان سرزمین نجران است، «و یقولون خمسة» این سخن را مسیحیان یا عاقب بر زبان راندند، «رجماً بالغیب» خبری غیبی را پراکنده می­سازند که نسبت به آن هیچ گونه اطلاعی ندارند و یا اگر اطلاعی دارند از سر ظنّ و گمان است، « و یقولون سبعة» این سخن را مسلمانان گفتند، و خداوند متعال نیز با این سخن خود « قُل ربّی» که پس از گفته أخیر ذکر کرده به صحت آن رهنمون شده است حال آنکه پس از گفته­های پیشین فرموده است: «رجماً بالغیب».

«ما یعلمهم إلّا قلیل من الناس» ابن عباس گوید: من از جمله اندک کسانی هستم که به این امر آگاهند، آنان هفت نفر بودند که هشتمین ایشان سگ­شان بود، «فلا تُمار فیهم إلّا مراءً ظاهراً» یعنی: در مورد موضوع جوانان غارنشین جز به صورت ظاهری و غیر عمیق به مجادله نپرداز،

ص: 410

عَجُّوا إِلَی اللَّهِ وَ ضَجُّوا فَکَفَّ اللَّهُ الْعَذَابَ عَنْهُمْ فَذَهَبَ یُونُسُ علیه السلام مُغَاضِباً فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ فَطَافَ بِهِ سَبْعَةَ أَبْحُرٍ فَقُلْتُ لَهُ کَمْ بَقِیَ فِی بَطْنِ الْحُوتِ قَالَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ لَفَظَهُ الْحُوتُ وَ قَدْ ذَهَبَ جِلْدُهُ وَ شَعْرُهُ فَأَنْبَتَ اللَّهُ عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ فَأَظَلَّتْهُ فَلَمَّا قَوِیَ أَخَذَتْ فِی الْیُبْسِ فَقَالَ یَا رَبِّ شَجَرَةٌ أَظَلَّتْنِی یَبِسَتْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا یُونُسُ تَجْزَعُ لِشَجَرَةٍ أَظَلَّتْکَ وَ لَا تَجْزَعُ لِ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ مِنَ الْعَذَابِ (1).

بیان

الاختلاف الذی وقع فی تلک الأخبار فی مدة مکثه فی بطن الحوت یشکل رفعه و لعل بعضها محمولة علی التقیة (2).

«15»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الثُّمَالِیُّ قَالَ: دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ عَلَی زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام وَ قَالَ یَا ابْنَ الْحُسَیْنِ أَنْتَ الَّذِی تَقُولُ إِنَّ یُونُسَ بْنَ مَتَّی إِنَّمَا لَقِیَ مِنَ الْحُوتِ مَا لَقِیَ لِأَنَّهُ عُرِضَتْ عَلَیْهِ وَلَایَةُ جَدِّی فَتَوَقَّفَ عِنْدَهَا قَالَ بَلَی ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ قَالَ فَأَرِنِی آیَةَ ذَلِکَ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (3)فَأَمَرَ بِشَدِّ عَیْنَیْهِ بِعِصَابَةٍ وَ عَیْنَیَّ بِعِصَابَةٍ ثُمَّ أَمَرَ بَعْدَ سَاعَةٍ بِفَتْحِ أَعْیُنِنَا فَإِذَا نَحْنُ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ تَضْرِبُ أَمْوَاجُهُ فَقَالَ ابْنُ عُمَرَ یَا سَیِّدِی دَمِی فِی رَقَبَتِکَ اللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِی فَقَالَ هِیهِ وَ أَرِیهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (4)ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا الْحُوتُ قَالَ فَأَطْلَعَ الْحُوتُ رَأْسَهُ مِنَ الْبَحْرِ مِثْلَ الْجَبَلِ الْعَظِیمِ وَ هُوَ یَقُولُ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا حُوتُ یُونُسَ یَا سَیِّدِی قَالَ أَنْبِئْنَا بِالْخَبَرِ قَالَ یَا سَیِّدِی إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً مِنْ آدَمَ إِلَی أَنْ صَارَ جَدُّکَ مُحَمَّدٌ إِلَّا وَ قَدْ عَرَضَ عَلَیْهِ وَلَایَتَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَمَنْ قَبِلَهَا مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سَلِمَ وَ تَخَلَّصَ وَ مَنْ تَوَقَّفَ عَنْهَا وَ تَمَنَّعَ مِنْ حَمْلِهَا (5)لَقِیَ مَا لَقِیَ آدَمُ علیه السلام مِنَ الْمَعْصِیَةِ وَ مَا لَقِیَ نُوحٌ علیه السلام

ص: 401


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ عنه أیضا فی البرهان 2: 203.
2- أو الاشتباه من الراوی.
3- فی البرهان: فأرنی برهان ذلک إن کنت من الصادقین.
4- فی البرهان: فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: أردت البرهان؟ فقال عبد اللّه بن عمر: أرنی إن کنت من الصادقین.
5- تمنع عن الشی ء: کف عنه. و فی المصدر و البرهان: تتعتع فی حملها. و لعله من تتعتع فی الکلام: تردد فیه من عی، فهو کنایة عن عدم القبول و التردد فی حملها.

و آنچه را در قرآن ذکر شده برای مردم روایت کن بدون اینکه به آنان نسبت جهل و نادانی دهی، یا اینکه جز با وجود شهادت و گواهی مردم و حضور آنان درباره این موضوع به مجادله نپرداز، « و لا تستفت» یعنی: درباره موضوع اصحاب کهف از هیچ یک از آنان به قصد راهنمایی و ارشاد سؤال نپرس.

در مورد این سخن خداوند «و لبثوا فی کهفهم» نیز اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده: این سخن خبر از واقعیت می­دهد؛ عده­ای دیگر گفته­اند: این سخن از زبان اهل کتاب روایت شده است به قرینه این فرموده خداوند متعال : «قل الله أعلم».

«أبصر به و أسمع» یعنی: چه بینا و شنواست که هیچ چیز از او پنهان نمی­ماند! « مِن ولیّ» یعنی: کسی که امورات آنان را سرپرستی کند.

روایات

روایت 1.

قصص الأنیباء: از ابن عباس روایت شده که گفت: در عهد خلافت عمر گروهی از کاهنان یهودی نزد او آمدند و پرسیدند: قفل­های آسمان کدامند؟ کلیدهای گشودن آسمان کدامند؟ قبری که صاحب خود را به حرکت در می­آورد کدام است؟ هم چنین درباره کسی که از جمله جنّ و انس نیست ولی قوم خویش را بیم می­دهد، و درباره پنج چیزی که بر روی زمین راه می­روند حال آنکه در رحم مادران خلق نشده­اند، هم چنین درباره آنچه که مرغ، خروس، اسب، الاغ، قورباغه و چکاوک هنگام بانگ سر دادن می­گویند از او سؤال پرسیدند، پس عمر سر خود را به زیر افکند

ص: 411

مِنَ الْغَرَقِ وَ مَا لَقِیَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام مِنَ النَّارِ وَ مَا لَقِیَ یُوسُفُ علیه السلام مِنَ الْجُبِّ وَ مَا لَقِیَ أَیُّوبُ علیه السلام مِنَ الْبَلَاءِ وَ مَا لَقِیَ دَاوُدُ علیه السلام مِنَ الْخَطِیئَةِ إِلَی أَنْ بَعَثَ اللَّهُ یُونُسَ علیه السلام فَأَوْحَی اللَّهُ أَنْ یَا یُونُسُ تَوَلَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ الرَّاشِدِینَ مِنْ صُلْبِهِ فِی کَلَامٍ لَهُ قَالَ فَکَیْفَ أَتَوَلَّی مَنْ لَمْ أَرَهُ وَ لَمْ أَعْرِفْهُ وَ ذَهَبَ مُغْتَاظاً (1)فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیَّ أَنِ الْتَقِمِی یُونُسَ وَ لَا تُوهِنِی لَهُ عَظْماً فَمَکَثَ فِی بَطْنِی أَرْبَعِینَ صَبَاحاً یَطُوفُ مَعِیَ الْبِحَارَ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ یُنَادِی أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ قَدْ قَبِلْتُ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِینَ مِنْ وُلْدِهِ فَلَمَّا أَنْ آمَنَ بِوَلَایَتِکُمْ أَمَرَنِی رَبِّی فَقَذَفْتُهُ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَقَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام ارْجِعْ أَیُّهَا الْحُوتُ إِلَی وَکْرِکَ وَ اسْتَوَی الْمَاءُ (2).

بیان

قوله علیه السلام هیه و أریه الظاهر أن الهاءین للسکت أی هی السمکة أریکها إن کنت من الصادقین کما قلت و یحتمل أن تکون أن مخففة بحذف اللام.

«16»

نبه، تنبیه الخاطر عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَمَّنْ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ دَاوُدَ النَّبِیَّ علیه السلام قَالَ یَا رَبِّ أَخْبِرْنِی بِقَرِینِی فِی الْجَنَّةِ وَ نَظِیرِی فِی مَنَازِلِی فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنَّ ذَلِکَ مَتَّی أَبَا یُونُسَ قَالَ فَاسْتَأْذَنَ اللَّهَ فِی زِیَارَتِهِ فَأَذِنَ لَهُ فَخَرَجَ هُوَ وَ سُلَیْمَانُ ابْنُهُ علیه السلام حَتَّی أَتَیَا مَوْضِعَهُ فَإِذَا هُمَا بِبَیْتٍ مِنْ سَعَفٍ فَقِیلَ لَهُمَا هُوَ فِی السُّوقِ فَسَأَلَا عَنْهُ فَقِیلَ لَهُمَا اطْلُبَاهُ فِی الْحَطَّابِینَ فَسَأَلَا عَنْهُ فَقَالَ لَهُمَا جَمَاعَةٌ مِنَ النَّاسِ نَحْنُ نَنْتَظِرُهُ الْآنَ یَجِی ءُ فَجَلَسَا یَنْتَظِرَانِهِ إِذَا أَقْبَلَ وَ عَلَی رَأْسِهِ وِقْرٌ مِنْ حَطَبٍ فَقَامَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَأَلْقَی عَنْهُ الْحَطَبَ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ قَالَ مَنْ یَشْتَرِی طَیِّباً بِطَیِّبٍ (3) فَسَاوَمَهُ وَاحِدٌ وَ زَادَهُ آخَرُ حَتَّی بَاعَهُ مِنْ بَعْضِهِمْ قَالَ فَسَلَّمَا عَلَیْهِ فَقَالَ انْطَلِقَا بِنَا إِلَی الْمَنْزِلِ وَ اشْتَرَی طَعَاماً بِمَا کَانَ مَعَهُ ثُمَّ طَحَنَهُ وَ عَجَنَهُ فِی نَقِیرٍ لَهُ ثُمَّ أَجَّجَ نَاراً وَ أَوْقَدَهَا ثُمَّ جَعَلَ الْعَجِینَ فِی تِلْکَ النَّارِ وَ جَلَسَ مَعَهُمَا یَتَحَدَّثُ ثُمَّ قَامَ وَ قَدْ نَضِجَتْ خُبَیْزَتُهُ فَوَضَعَهَا فِی النَّقِیرِ وَ

ص: 402


1- فی البرهان: و ذهب مغاضبا.
2- مناقب آل أبی طالب 3: 281، و أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 4: 37.
3- فی المصدر: خطبا بطیب.

و گفت: ای ابوالحسن، جواب این سؤالها را جز نزد تو نمی­یابم! بنابراین علی علیه السلام به کاهنان گفت: برای شما شرطی می­گذارم: آیا اگر شما را به آنچه در تورات ذکر شده آگاه گردانم به دین ما گردن می­نهید؟ گفتند: آری.

پس امام علیه السلام فرمود: امّا قفل آسمانها شرک ورزیدن به خداوند است، به راستی که برده و کنیز ( مرد و زن) اگر مشترک باشند هیچ عملی از اعمال آنها به سوی خداوند سبحان صعود نمی­کند، گفتند: کلید گشودن آسمانها چیست؟ امام فرمود: گواهی دادن به اینکه خدایی جز الله وجود ندارد و محمّد بنده و فرستاده اوست. گفتند: ما را از قبری آگاه گردان که صاحب خویش را به حرکت در می­آورد، فرمود: آن قبر، همان ماهی است که یونس علیه السلام را بلعید و او را در دریاهای هفت گانه به گردش در آورد. گفتند: ما را از شخصی باخبر گردان که از جمله جنّ و انس نیست ولی قوم خویش را انذار می­دهد، فرمود: آن شخص ، مورچه سلیمان است آن گاه که گفت: «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم لایحطمنّکم سلیمان و جنوده» {ای مورچگان، وارد خانه­هایتان شوید تا سلیمان و سپاهیانش شما را نابود نکنند.}

گفتند: پس ما را از پنج چیزی آگاه گردان که بر روی زمین راه می­روند در حالی که در رحم مادران خلق نشده­اند، فرمود: آنها آدم، حوّا، شتر صالح، گوسفند ابراهیم و عصای موسی هستند، گفتند: ما را از سخنانی که این حیوانات بر زبان می­آورند با خبر ساز، فرمود: مرغ می­گوید: خداوند رحمان بر عرش مستقر و مستولی شده است؛ خروس می­گوید: ای غافلان، خدا را یاد کنید؛ هنگامی که مؤمنان به سوی کافران حرکت می­کنند اسب می­گوید: خداوندا، بندگان مؤمن خود را بر بندگان کافرت پیروز گردان؛ الاغ باج­ستان را لعنت و نفرین می­کند و در چشم شیطان بانگ سر می­دهد؛ قورباغه می­گوید: پروردگار من که در ژرفای دریاها پرستش و ستایش می­شود پاک و منزه است، و چکاوک می­گوید: پروردگارا، آنان که محمّد و آل او را دشمن می­دارند نفرین کن.

کاهنان یهودی سه نفر بودند، بعد از شنیدن این سخنان دو نفر از آنان بالا جهیدند و گفتند: شهادت می­دهیم که خدایی جز الله وجود ندارد، یگانه است و شریکی ندارد و شهادت می­دهیم که محمّد بنده و فرستاده اوست.

کاهن دیگر برخاست و گفت: ای علی، آنچه به دل دوستانم افتاد به دل من نیز افتاده است ولی موضوعی باقی مانده که درباره آن از تو سؤال می­پرسم، امام علیه السلام فرمود: بپرس، گفت: مرا از اشخاصی آگاه گردان که در زمانهای پیشین می­زیستند پس به مدّت سیصد و نه سال وفات نمودند آنگاه خداوند ایشان را زنده گرداند، داستان آنها چه بود؟ امام علی علیه السلام شروع کرد و خواست سوره کهف را قرائت کند، امّا کاهن گفت: چه بسیار قرآن شما را شنیده­ایم، اگر به احوال ایشان آگاه هستی ما را از داستان آنها، اسمها و تعدادشان، اسم سگ، اسم غار، اسم پادشاه و اسم شهرشان مطلع گردان.

ص: 412

فَلَقَهَا (1)وَ ذَرَّ عَلَیْهَا مِلْحاً وَ وَضَعَ إِلَی جَنْبِهِ مِطْهَرَةً ملأ (مَلِئَتْ) مَاءً وَ جَلَسَ عَلَی رُکْبَتَیْهِ وَ أَخَذَ لُقْمَةً فَلَمَّا رَفَعَهَا إِلَی فِیهِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَلَمَّا ازْدَرَدَهَا (2)قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِکَ بِأُخْرَی وَ أُخْرَی ثُمَّ أَخَذَ الْمَاءَ فَشَرِبَ مِنْهُ فَذَکَرَ اسْمَ اللَّهِ فَلَمَّا وَضَعَهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ یَا رَبِّ مَنْ ذَا الَّذِی أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ وَ أَوْلَیْتَهُ مِثْلَ مَا أَوْلَیْتَنِی قَدْ صَحَّحْتَ بَصَرِی وَ سَمْعِی وَ بَدَنِی وَ قَوَّیْتَنِی حَتَّی ذَهَبْتُ إِلَی الشَّجَرِ لَمْ أَغْرِسْهُ (3)وَ لَمْ أَهْتَمَّ لِحِفْظِهِ جَعَلْتَهُ لِی رِزْقاً وَ سُقْتَ إِلَیَّ مَنِ اشْتَرَاهُ مِنِّی فَاشْتَرَیْتُ بِثَمَنِهِ طَعَاماً لَمْ أَزْرَعْهُ وَ سَخَّرْتَ لِیَ النَّارَ فَأَنْضَجَتْهُ وَ جَعَلْتَنِی آکُلُهُ بِشَهْوَةٍ أَقْوَی بِهِ عَلَی طَاعَتِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ قَالَ ثُمَّ بَکَی قَالَ دَاوُدُ یَا بُنَیَّ قُمْ فَانْصَرِفْ بِنَا فَإِنِّی لَمْ أَرَ عَبْداً قَطُّ أَشْکَرَ لِلَّهِ مِنْ هَذَا (4).

بیان

قال الجزری النقیر أصل النخلة ینقر وسطه ثم ینبذ فیه التمر و یلقی علیه الماء لیصیر نبیذا.

«17»

فس، تفسیر القمی وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ إِذْ أَبَقَ یَعْنِی هَرَبَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ فَساهَمَ أَیْ أَلْقَی السِّهَامَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ أَیْ مِنَ الْمَغُوصِینَ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ قَالَ الدُّبَّاءُ (5).

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ أی فر من قومه إلی السفینة المملوءة من الناس و الأحمال خوفا من أن ینزل العذاب و هو مقیم فیهم فَساهَمَ یونس القوم بأن ألقوا السهام علی سبیل القرعة أی قارعهم فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ أی من المقروعین عن الحسن و ابن عباس و قیل من المسهومین عن مجاهد و المراد من الملقین فی البحر و اختلف فی سبب ذلک فقیل إنهم أشرفوا علی الغرق فرأوا أنهم إن طرحوا

ص: 403


1- فی المصدر: فلفها.
2- أی بلعها.
3- فی المصدر: حتی ذهبت إلی شجر لم أغرسه.
4- تنبیه الخواطر 1: 18 و 19.
5- تفسیر القمّیّ: 560. قلت: الدباء بالضم و تشدید الباء و المد- و قیل: یجوز القصر-: القرع، و قیل: الدباء أعمّ من القرع لان القرع لا یطلق الا علی الرطب. و قیل: الدباء هو الیابس منه.

پس امام علی علیه السلام فرمود: لا حول و لا قوة إلّا بالله العلیّ العظیم، ای برادر یهودی، محمّد صلّی الله علیه و آله برایم نقل کرد که در سرزمین روم شهری وجود داشت که اقسوس نامیده شد و پادشاه نیکوکاری بر آن فرمانروایی می­کرد، سپس پادشاه ایشان وفات نمود و در بین­شان اختلاف افتاد، پس این موضوع به گوش پادشاهی از پادشاهان فارس به اسم دقیانوس رسید و با صد هزار نفر به سوی آنان آمد تا اینکه وارد سرزمین اقسوس گردید و آنجا را به عنوان خانه فرمانروایی خویش برگزید، و قصری در آن بنا نهاد به طول و عرض یک فرسخ، هم چنین در آن قصر جایگاهی از جنس مرمر صاف و صیقلی برای خود آماده ساخت که طول و عرض آن هر یک هزار گز بود، و در آن جایگاه چهار هزار ستون از جنس طلا به کار گرفته بود و برای آن هزار چراغ نصب کرده بود که دارای زنجیره­هایی نقره­ای بودند و با بهترین روغن­ها برافروخته می­گشتند، و در جانب شرقی و هم چنین غربی آن هشتاد نورگیر تعبیه کرده بود و خورشید در هر جهتی که به گردش در می­آمد بر آن می­تابید، و در این جایگاه تختی از جنس طلا قرار داده بود که طول آن هشتاد و عرضش چهل گز بود، پایه­هایی نقره­ای داشت که با جواهرات تزیین شده بود، و پشتی­های کوچکی را بر روی آن در کنار هم چیده بود، هم چنین در طرف راست تخت هشتاد صندلی طلایی آراسته به زبرجد سبز قرار داده بود که سرداران نظامی خود را بر آنها نشانده بود، و در طرف چپ تخت نیز هشتاد صندلی نقره­ای آراسته به یاقوت سرخ قرار داده و فرماندهان خویش را بر آنها نشانده بود سپس بر بالای تخت رفته و تاج را بر سر می­نهاد.

آن گاه کاهن یهودی از جا پرید و گفت: تاج او از چه جنسی بود؟ امام فرمود: از جنس طلای مشبّک که دارای هفت گوشه بود و بر هر گوشه­ای از آن مروارید سفیدی قرار داشت که به سان درخشش چراغ در شب تار می­درخشید، او هم چنین پنجاه نوجوان تازه به دوران رسیده از

ص: 413

واحدا منهم فی البحر لم یغرق الباقون و قیل إن السفینة احتبست فقال الملاحون إن هاهنا عبدا آبقا فإن من عادة السفینة إذا کان فیها آبق لا تجری فلذلک اقترعوا فوقعت القرعة علی یونس ثلاث مرات فعلموا أنه المطلوب فألقی نفسه فی البحر و قیل إنه لما وقعت القرعة علیه ألقوه فی البحر فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ أی ابتلعه و قیل إن الله سبحانه أوحی إلی الحوت أنی لم أجعل عبدی رزقا لک و لکنی جعلت بطنک له مسجدا فلا تکسرن له عظما و لا تخدشن له جلدا وَ هُوَ مُلِیمٌ أی مستحق اللوم لوم العتاب لا لوم العقاب علی خروجه من بین قومه من غیر أمر ربه و عندنا أن ذلک إنما وقع منه ترکا للمندوب و قد یلام الرجل علی ترک المندوب و من یجوز الصغیرة علی الأنبیاء قال قد وقع ذلک صغیرة مکفرة.

و اختلف فی مدة لبثه فی بطن الحوت فقیل کان ثلاثة أیام عن مقاتل بن حیان و قیل سبعة أیام عن عطاء و قیل عشرین یوما عن الضحاک و قیل أربعین یوما عن السدی و مقاتل بن سلیمان و الکلبی فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ أی کان من المصلین فی حال الرخاء فنجاه الله عند البلاء عن قتادة و قیل کان تسبیحه أنه کان یقول لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ عن سعید بن جبیر.

و قیل مِنَ الْمُسَبِّحِینَ أی من المنزهین الله عما لا یلیق به لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ أی لصار بطن الحوت قبرا له إلی یوم القیامة فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ أی طرحناه بالمکان الخالی الذی لا نبت فیه و لا شجر و قیل بالساحل ألهم الله الحوت حتی قذفه و رماه من جوفه علی وجه الأرض وَ هُوَ سَقِیمٌ أی مریض حین ألقاه الحوت وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ و هو القرع عن ابن مسعود و قیل هو کل نبت یبسط علی وجه الأرض و لا ساق له عن ابن عباس و الحسن.

و روی ابن مسعود (1)قال خرج یونس من بطن الحوت کهیئة فرخ لیس علیه ریش فاستظل بالشجرة من الشمس وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ قیل إن الله سبحانه أرسله إلی أهل نینوی من أرض الموصل عن قتادة و کانت رسالته هذه بعد ما نبذه

ص: 404


1- فی المصدر: روی عن ابن مسعود.

فرزندان فرماندهان را برگزیده و بر آنان لباسهایی از جنس دیبای قرمز رنگ پوشانده بود و شلوارهایی از جنس حریر سبز رنگ به پایشان کرده بود، بر سر آنان تاج نهاده و بر دست­هایشان دستبند بسته و به پاهایشان خلخال انداخته بود و ستون­هایی طلایی را به دست آنان داده و بر بالای سر خود نگاهشان داشته بود، او هم چنین شش مرد جوان را به عنوان وزیران خویش برگزیده بود که سه تن از ایشان را در سمت راست و سه تن دیگر را در سمت چپش قرار داده بود؛ کاهن یهودی گفت: اسم آن شش نفر که در سمت راست و چپ او ایستاده بودند چه بود؟ امام علیه السلام فرمود: اسم سه نفری که در سمت راستش ایستاده بودند تملیخا، مکسملینا و میشیلینا بود و اسم سه نفری که در سمت چپش ایستاده بودند مرنوس، دیرنوس و ساذریوس بود و پادشاه درباره تمام اموراتش با آنان مشورت می­کرد، او هر روز در حیاط قصرش می­نشست در حالی که سرداران در سمت راست و فرماندهان در سمت چپش قرار داشتند، سپس سه نفر از جوانان وارد می­شدند که در دست یکی از آنها جامی طلائی و لبریز از مُشک پودر شده، در دست دیگری جامی نقره­ای و لبریز از گلاب و در دست سوّمین پرنده­ای سفید با منقاری قرمز قرار داشت، هنگامی که پادشاه به آن پرنده نگاه می­انداخت برایش سوت می­زد و پرنده پرواز می­کرد تا اینکه در جام گلاب می­افتاد و در آن غوطه ور می­شد سپس در جام مشک می­افتاد و با پر و بال­های خود هر آنچه در جام بود را بر می­داشت، آنگاه پادشاه دوباره برای پرنده سوت می­زد و پرواز می­کرد و بر روی تاج او می­نشست و مشکی که در بال و پرهایش بود را بر روی سر پادشاه می­ریخت.

هنگامی که پادشاه این منظره را مشاهده نمود متکبّر و گردنکش شد و به جای خداوند ادّعای ربوبیّت کرد و وجیهان قوم خویش را به سوی پذیرش این ربوبیّت فرا خواند،

ص: 414

الحوت عن ابن عباس فعلی هذا یجوز أن یکون أرسل علی قوم بعد قوم و یجوز أن یکون أرسل إلی الأولین بشریعة فآمنوا بها.

و قیل فی معنی أو فی قوله أَوْ یَزِیدُونَ وجوه.

أحدها أنه علی طریق الإبهام علی المخاطبین کأنه قال أرسلناه إلی إحدی العدتین و ثانیها أن أو تخییر کأن الرائی خیر بین أن یقول هم مائة ألف أو یزیدون عن سیبویه و المعنی أنهم کانوا عددا لو نظر إلیهم الناظر لقال هم مائة ألف أو یزیدون.

و ثالثها أن أو بمعنی الواو کأنه قال و یزیدون عن بعض الکوفیین و قال بعضهم معناه بل یزیدون و هذان القولان الأخیران غیر مرضیین عند المحققین و أجود الأقوال الأول و الثانی.

و اختلف فی الزیادة علی مائة ألف کم هی فقیل عشرون ألفا عن ابن عباس و مقاتل و قیل بضع و ثلاثون ألفا عن الحسن و الربیع و قیل سبعون ألفا عن مقاتل بن حیان.

فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ حکی سبحانه عنهم أنهم آمنوا بالله و راجعوا التوبة فکشف عنهم العذاب و متعهم بالمنافع و اللذات إلی انقضاء آجالهم. (1)و قال رحمه الله إن قوم یونس کانوا بأرض نینوی من أرض الموصل و کان یدعوهم إلی الإسلام فأبوا فأخبرهم أن العذاب مُصَبِّحُهُمْ إلی ثلاث إن لم یتوبوا فقالوا إنا لم نجرب علیه کذبا فإن بات (2)فیکم تلک اللیلة فلیس بشی ء و إن لم یبت فاعلموا أن العذاب مصبحکم فلما کان فی جوف اللیل خرج یونس من بین أظهرهم فلما أصبحوا تغشاهم العذاب قال وهب أغامت السماء (3)غیما أسود هائلا یدخن دخانا شدیدا فهبط حتی غشی مدینتهم و اسودت سطوحهم.

ص: 405


1- مجمع البیان 8: 458 و 459.
2- فی المصدر: فانظروا فان بات.
3- اغامت السماء: کانت ذات غیم.

پس بر هر که از او اطاعت می­کرد عطایا و بخشش­هایی را ارزانی می­داشت و لباسش می­پوشانید و هر که با او بیعت نمی­کرد را به قتل می­رساند، بنابراین دعوتش را اجابت گفتند؛ هم چنین او در هر سال یک روز را به عنوان روز جشن تعیین کرد، و در یکی از این روزها و هنگامی که در حال جشن گرفتن بودند و سرداران جنگی در سمت راست و فرماندهان در سمت چپ پادشاه ایستاده بودند یکی از سرداران او را آگاه گرداند که سپاهیان سرزمین فارس به سویش هجوم آورده­اند پس از این خبر اندوهگین گشت تا جایی که تاج از سرش فرو افتاد، و یکی از سه جوانی که در طرف راست پادشاه ایستاده بودند و تملیخا نامیده می­شد به او نگاه کرد و با خود گفت: اگر دقیانوس آن گونه که خود می­پندارد خداوند بود اندوهگین نمی­شد و دچار ترس و هراس نمی­گشت، ادرار نمی­کرد و محتاج قضای حاجت نمی­شد و نمی­خوابید، چرا که اینها از جمله افعال خداوند نیستند؛ آن شش جوان هر روز نزد یکی از ایشان گرد می­آمدند و از قضا آن روز نزد تلمیخا بودند، پس بهترین و پاک ترین خوراکها را برای­شان فراهم کرد و سپس به آنها گفت: ای برادرانم، چیزی به دلم خطور کرده که مرا از خوردن و نوشیدن و خوابیدن باز داشته است، گفتند: ای تملیخا، آن چه چیزی است؟ گفت: بسیار در این آسمان به اندیشیدن مشغول شدم و گفتم: چه کسی آن را بدون هیچ گونه ستونی از پایین و نگاه دارنده­ای از بالا برافراشته است؟ چه کسی خورشید و ماه را به عنوان دو آیت و نشانه آشکار در آن به حرکت در آورده است؟ چه کسی آن را با ستارگان زینت بخشیده است؟ سپس بسیار در زمین اندیشه کردم و گفتم: چه کسی آن را بر پشت آبهای پنهان گسترانیده است؟ و چه کسی آن را با کوهها نگاه داشته است تا بر هر چیزی نلرزد و به جنبش در نیاید؟ آن گاه در نفس خود بسیار اندیشیدم که چه کسی مرا به صورت جنین از شکم مادرم خارج ساخته است؟ و چه کسی مرا تغذیه کرده و پرورش داده است؟ به راستی که همه اینها سازنده و مدبّری غیر از دقیانوس پادشاه دارند و تنها اوست که پادشاه پادشاهان و جبّار آسمان­هاست؛ پس جوانان به روی پایش افتادند و آن را بوسیدند و گفتند: خداوند به وسیله تو ما را از گمراهی به سوی هدایت راهنمایی کرده است، بنابراین به ما پیشنهاد ده که چه کنیم؛ تملیخا از جایش برخاست و ( درخت­های) خرمایی که در باغش داشت را به سه هزار درهم فروخت و آن را در آستینش پنهان کرد و همه با هم بر اسب­هایشان سوار و از شهر خارج شدند،

ص: 415

و قال ابن عباس کان العذاب فوق رءوسهم قدر ثلثی میل فلما رأوا ذلک أیقنوا بالهلاک فطلبوا نبیهم فلم یجدوه فخرجوا إلی الصعید بأنفسهم و نسائهم و صبیانهم و دوابهم و لبسوا المسوح و أظهروا التوبة (1)و فرقوا بین کل والدة و ولدها.

قال ابن مسعود بلغ من توبة أهل نینوی أن ترادوا (2)المظالم بینهم حتی أن کان الرجل یأتی إلی الحجر و قد وضع علیه أساس بنیانه فیقلعه و یرده و روی أنه قال شیخ من بقیة علمائهم (3)قولوا یا حی حین لا حی و یا حی محیی الموتی و یا حی لا إله إلا أنت فقالوها فکشف عنهم العذاب و قال ابن مسعود لما ابتلعه الحوت ابتلع الحوت حوت آخر فأهوی به إلی قرار الأرض و کان فی بطنه أربعین لیلة فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فاستجاب الله له فأمر الحوت فنبذه علی ساحل البحر و هو کالفرخ المتمعط (4)فأنبت الله عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ فجعل یستظل تحتها و وکل الله به وعلا (5)یشرب من لبنها إلی أن رده الله إلی قومه (6)و قیل إنه علیه السلام أرسل إلی قوم غیر قومه الأولین انتهی. (7)و قال صاحب الکامل کان یقطر علیه من شجرة الیقطین اللبن. (8)و قال الشیخ فی المصباح فی الیوم التاسع من المحرم أخرج الله یونس من بطن الحوت (9).

ص: 406


1- فی المصدر: و أظهروا الایمان و التوبة.
2- فی المصدر: یرادوا.
3- فی المصدر: و روی عن أبی مخلد انه قال: لما غشی قوم یونس العذاب مشوا إلی شیخ من بقیة علمائهم فقالوا له: لقد نزل بنا العذاب فما تری؟ قال: قولوا.
4- المتمعط: الذی سقط شعره من داء یعرض له.
5- الوعل: تیس الجبل.
6- فی المصدر: یشرب من لبنها فیبست الشجرة فبکی علیها، فأوحی اللّه تعالی إلیه: تبکی علی شجرة یبست و لا تبکی علی مائة الف أو یزیدون؟ أردت أن اهلکهم؟ فخرج یونس فإذا هو بغلام یرعی فقال: من أنت؟ قال: من قوم یونس، قال: إذا رجعت الیهم فأخبرهم أنک لقیت یونس فأخبرهم الغلام و ردّ اللّه علیه بدنه و رجع إلی قومه و آمنوا به.
7- مجمع البیان 5: 135 و 136.
8- الکامل 1: 126.
9- مصباح المتهجد: 528.

هنگامی که سه مایل حرکت کردند تملیخا به آنها گفت: ای برادرانم، بینوایی و تنگدستی آخرت به ما روی آورده و مُلک و اموال دنیا از بین رفته است، از اسب­های خویش فرود آمده و پیاده به حرکت در آیید، امید است که خداوند در کار شما گشایش و برون رفتی قرار دهد؛ بنابراین از اسب­هایشان فرود آمدند و آن روز هفت فرسخ را پیاده پیمودند تا جایی که از پاهایشان خون می­چکید.

آن­گاه چوپانی به استقبال­­شان آمد و به او گفتند: ای چوپان، آیا شیر یا آبی برای نوشیدن نزد تو وجود دارد؟

چوپان گفت: آنچه را دوست می­دارید نزد من وجود دارد ولی صورت­های شما را چون پادشاهان می­بینم، و شما را جز اینکه از دست دقیانوس پادشاه گریخته­اید نمی­پندارم، گفتند: ای چوپان، دروغ گفتن برای ما جایز نیست، پس آیا راست گفتن، ما را از ( پرسش­های) تو نجات می­بخشد؟ سپس چوپان را از داستان خویش آگاه کردند، آن گاه او در حالی که بر پاهایشان بوسه می­زد گفت: ای جماعت، آنچه را به دلهای شما افتاده به دل من نیز افتاده است ولی مرا مهلت دهید تا گوسفندها را به صاحبشان بازگردانم و به شما ملحق شوم، پس منتظرش ماندند و او گوسفندها را باز گرداند و در حالی که می­دوید و سگش به دنبالش می­آمد به سوی آنان آمد.

پس کاهن یهودی از جایش برخاست و گفت: ای علی، اسم سگ چه بود و چه رنگی داشت؟ امام علی علیه السلام فرمود: لا حول و لا قوّة إلّا بالله العلیّ العظیم، رنگ سگ سیاه و سفید با سیاهی بیشتر و اسمش قطمیر بود، و هنگامی که جوانان به سگ نگاه کردند یکی از ایشان گفت: بیم این داریم که با پارس کردنش جای ما را آشکار سازد، پس اصرار داشتند که با سنگ او را از خود دور کنند، آن گاه خداوند متعال سگ را به سخن آورد و گفت: مرا رها کنید تا از شما در مقابل دشمنان­تان محافظت کنم؛ سپس چوپان پیوسته آنان را به حرکت وا داشت تا از کوهی بالا رفتند و آنان را در غاری فرود آورد که وصید نامیده می­شد و در آستانه آن چشمه­ها و درختان پرثمری وجود داشت بنابراین از میوه­ها خوردند و از آب نوشیدند، و شب آنان را در بر گرفت پس به غار پناه بردند و سگ بر روی سینه در دهانه غار خوابید و دستش را بر روی آن دراز کرد، آن گاه خداوند عزّ و جلّ به فرشته مرگ فرمان داد که جان ایشان را بستاند، و دو فرشته را مسؤول قرار داد تا هر یک از آنها را از چپ به راست و از راست به چپ زیر و رو کنند، سپس به فرشته مالک خورشید وحی فرمود و خورشید هنگام طلوع به طرف راست غارشان می­گرایید و هنگام غروب به طرف چپشان عدول می­کرد؛

ص: 416

باب 27 قصة أصحاب الکهف و الرقیم

الآیات

الکهف: «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً* إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً*فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً* ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی لِما لَبِثُوا أَمَداً* نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً* وَ رَبَطْنا عَلی قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً* هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْ لا یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطانٍ بَیِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً* وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَی الْکَهْفِ یَنْشُرْ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یُهَیِّئْ لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ مِرفَقاً* وَ تَرَی الشَّمْسَ إِذا طَلَعَتْ تَتَزاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذاتَ الْیَمِینِ وَ إِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ وَ هُمْ فِی فَجْوَةٍ مِنْهُ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً* وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیَمِینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً *وَ کَذلِکَ بَعَثْناهُمْ لِیَتَسائَلُوا بَیْنَهُمْ قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ کَمْ لَبِثْتُمْ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هذِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَ لْیَتَلَطَّفْ وَ لا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً *إِنَّهُمْ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ یَرْجُمُوکُمْ أَوْ یُعِیدُوکُمْ فِی مِلَّتِهِمْ وَ لَنْ تُفْلِحُوا إِذاً أَبَداً* وَ کَذلِکَ أَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لا رَیْبَ فِیها إِذْ یَتَنازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً* سَیَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ یَقُولُونَ خَمْسَةٌ سادِسُهُمْ کَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَیْبِ وَ یَقُولُونَ سَبْعَةٌ

ص: 407

هنگامی که دقیانوس از جشن بازگشت جویای مردان جوان شد پس او را مطّلع گرداندند که از شهر گریخته­اند، بنابراین در میان هشتاد هزار سوارکار به راه افتاد و پیوسته به دنبال آنها می­گشتند تا اینکه سرانجام از کوه بالا رفت و بر دهانه غارشان فرود آمد و هنگامی که به آنها نگاه کرد خوابیده بودند، پس پادشاه گفت: اگر می­خواستم آنان را به چیزی مجازات کنم، بیشتر از آنچه خود را به آن مجازات کرده­اند مجازاتشان نمی­کردم ولی چند بنّا را نزد من بیاورید؛ بنابراین دهانه غار را با آهک و سنگ مسدود کرد و به همراهانش گفت: به آنان بگویید به خدای­شان که در آسمان است بگویند آنها را نجات دهد و از این مکان خارج­شان سازد.

سپس امام علی علیه السلام فرمود: ای برادر یهودی، آنان سیصد و نه سال به این حالت باقی ماندند، و هنگامی که خداوند خواست آنان را زنده گرداند به اسرافیل فرمان داد که روح را در جسم­شان بدمد، پس اسرافیل روح را دمید و از خواب برخاستند، و آن گاه که خورشید طلوع کرد یکی از آنها گفت: در این شب از عبادت خداوند آسمان غافل ماندیم، سپس برخاستند و ناگهان مشاهده کردند که چشمه در زمین فرو رفته و درختان خشک شده­اند، پس یکی از آنان گفت: اوضاع ما شگفت انگیز شده است، در عرض یک شب چشمه­ای مانند آن چشمه پر آب در زمین فرو رفته و درختان خشک شده­اند! آنگاه احساس گرسنگی کردند و گفتند: درهم ­هایی را که با خود دارید به کسی از خود بدهید و او را روانه شهر کنید تا ببیند کدامین (فروشنده) ایشان غذای پاکتری دارد پس روزی و طعامی از آن بیاورد، امّا باید نهایت دقت را به خرج دهد و هیچ کس را از حال شما آگاه نسازد؛ تملیخا گفت: برای تأمین نیازهای شما کسی غیر از من به شهر نمی­رود، ولی ای چوپان لباسهایت را به من بده؛ پس چوپان لباسهایش را به او داد و به قصد رفتن سوی شهر به راه افتاد، و در طول مسیر مکانهایی را مشاهده می­کرد که آنها را نمی­شناخت و راهی را می­پیمود و مشاهده می­کرد که به نظرش ناآشنا بود تا اینکه به دروازه ورودی شهر رسید و به ناگاه پرچم سبز رنگی را بر بالای دروازه مشاهده کرد که بر آن نوشته شده بود: لا إله إلّا الله عیسی رسول الله، پس به پرچم نگاه می­کرد و چشم­هایش را می­مالید و می­گفت: خود را در حالت خواب می­بینم، سپس وارد شهر شد و به بازار رسید و نزد نانوایی رفت و گفت: ای نانوا، اسم این شهر شما چیست؟ نانوا گفت: أقسوس، تملیخا گفت: و اسم پادشاه­تان چیست؟ نانوا گفت: عبدالرحمن، تملیخا گفت: با این درهم­ها طعامی به من بده؛ پس نانوا از سنگینی درهم­ها و بزرگی آنها شگفت زده شد. آن گاه کاهن یهودی بالا جهید و گفت: ای علی، وزن هر یک از آن درهم­ها چقدر بود؟ امام فرمود: وزن هر درهم، ده و دو سوّم درهم بود، سپس نانوا گفت: این شگفت انگیز است، تو به گنج دست یافته­ای؟ تملیخا گفت: این درهم­ها چیزی نیست جز بهای خرمایی که سه روز پیش فروختم و از این شهر خارج شدم

ص: 417

وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما یَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً وَ لا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً *وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً* إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً* وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً* قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا لَهُ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَداً»(9-26)

تفسیر

قال المفسرون اختلف فی معنی الرقیم فقیل إنه کان اسم الوادی الذی کان فیه الکهف و قیل هو اسم الجبل و قیل هو القریة التی خرجوا منها و قیل هو لوح من حجارة کتبوا فیه قصتهم ثم وضعوه علی باب الکهف و قیل جعل ذلک اللوح فی خزائن الملوک لأنه من عجائب الأمور و قیل الرقیم اسم کلبهم و قیل الرقیم کتاب و لذلک الکتاب خبر و لم یخبر الله عما فیه و قیل إن أصحاب الرقیم هم الثلاثة الذین دخلوا فی غار فانسد علیهم کما سیأتی شرحه وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا أی من الأمر الذی نحن علیه من مفارقة الکفار رَشَداً نصیر بسببه راشدین مهتدین أو اجعل أمرنا کله رشدا کقولک رأیت منک أسدا فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ أی ضربنا علیها حجابا یمنع السماع أی أنمناهم إنامة لا ینبههم فیها الأصوات فحذف المفعول ثُمَّ بَعَثْناهُمْ أیقظناهم لِنَعْلَمَ لیتعلق علمنا تعلقا حالیا مطابقا لتعلقه أولا تعلقا استقبالیا أَیُّ الْحِزْبَیْنِ من المؤمنین و الکافرین من قوم أصحاب الکهف حین وقع بینهم التنازع فی مدة لبثهم و قیل یعنی بالحزبین أصحاب الکهف لما استیقظوا اختلفوا فی مقدار لبثهم إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ قالوا أی شبان و سیأتی فی الخبر تفسیره وَ رَبَطْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أی قویناها و شددنا علیها بالألطاف و الخواطر المقویة للإیمان حتی وطنوا أنفسهم علی إظهار الحق و الثبات علی الدین و الصبر علی المشاق (1)إِذْ قامُوا بین یدی ملکهم لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً (2)

ص: 408


1- فی المجمع: و مفارقة الوطن.
2- فی المجمع: معناه ان دعونا مع اللّه إلها آخر فلقد قلنا إذا قولا مجاوزا للحق غایة فی البطلان.

و مردم را در حالی که دقیانوس پادشاه را عبادت می­کردند ترک گفتم؛ پس نانوا دست تملیخا را گرفت و او را نزد پادشاه برد، پادشاه گفت: مسأله این جوان چیست؟ نانوا گفت: این مرد به گنج دست یافته است، پادشاه گفت: ای مرد جوان، بیم و هراس نداشته باش چرا که پیامبرمان عیسی علیه السلام به ما امر فرموده که از گنج غیر از یک پنجمش را از کسی نستانیم پس یک پنجم آن را به ما بده و به سلامت از اینجا برو.

تملیخا گفت: ای پادشاه، در مورد مسأله من درنگ و تأمّل کن، من به هیچ گنجی دست نیافته­ام، من مردی از اهالی این شهر هستم؛ پادشاه گفت: تو از اهالی این شهر هستی؟ تملیخا گفت: بله، پادشاه گفت: آیا کسی را در این شهر می­شناسی؟ تملیخا گفت: بله، پادشاه گفت: اسم تو چیست؟ گفت: اسمم تملیخاست، پادشاه گفت: این اسم از جمله اسمهای (کسانی که در) زمان ما (زندگی می­کنند) نیست، آیا در این شهر خانه­ای داری؟ تملیخا گفت: آری، ای پادشاه همراه من سوار شوید و بیایید، پس پادشاه و مردم همراه او سوار شدند و به راه افتادند و آنان را نزد بلندترین خانه شهر برد و گفت: این خانه من است، آن گاه در را کوبید و پیرمردی از خانه به سوی ایشان خارج شد که بر اثر کهولت سنّ ابروهایش بر روی چشم­هایش ریخته بود، و گفت: چه کار دارید؟ پادشاه گفت: این مرد جوان با چیزهای شگفت انگیزی نزد ما آمده است و گمان می­کند که این خانه، خانه اوست؛ پس پیرمرد به تملیخا گفت: تو کیستی؟ تملیخا گفت: من تملیخا پسر قسطیکین هستم؛ بنابراین پیرمرد در حال بوسه زدن بر روی پاهایش افتاد و می­گفت: قسم به پروردگار کعبه او جدّ من است، آن گاه گفت: ای پادشاه، اینان همان شش نفری هستند که از ترس دقیانوس پادشاه گریختند و از شهر خارج شدند.

پس پادشاه از اسب خویش پایین آمد و تملیخا را در حالی که مردم دست و پایش را می­بوسیدند بر روی دوش حمل کرد و گفت: ای تملیخا، دوستانت چه کردند؟ و تملیخا به آنان خبر داد که دوستانش در غار هستند؛ در آن روزگار پادشاهی مسلمان (مؤمن)

ص: 418

و الله قد قلنا قولا ذا شطط أی ذا بعد عن الحق مفرط فی الظلم عَلَیْهِمْ أی علی عبادتهم (1)بِسُلْطانٍ بَیِّنٍ أی ببرهان ساطع ظاهر وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ هذا خطاب بعضهم لبعض و قال ابن عباس هذا قول تملیخا مِنْ أَمْرِکُمْ مِرفَقاً أی ما ترفقون و تنتفعون به تَتَزاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ تمیل عنه و لا یقع شعاعها علیهم فیؤذیهم لأن الکهف کان جنوبیا أو لأن الله زورها عنهم و الزور المیل ذاتَ الْیَمِینِ أی جهة الیمین تَقْرِضُهُمْ أی تعدل عنهم و تترکهم وَ هُمْ فِی فَجْوَةٍ مِنْهُ أی فی متسع من الکهف یعنی فی وسطه بحیث ینالهم روح الهواء و لا یؤذیهم کرب الغار و لا حر الشمس و ذلک أن باب الکهف کان فی مقابلة بنات نعش و أقرب المشارق و المغارب إلی محاذاته مشرق رأس السرطان و مغربه و أن الشمس إذا کان مدارها مداره تطلع مائلة عنه مقابلة لجانبه الأیمن و هو الذی یلی المغرب و تغرب محاذیة لجانبه الأیسر فیقع شعاعها علی جنبیه و یحلل عفونته و یعدل هواه و لا یقع علیهم فیؤذی أجسادهم و یبلی ثیابهم و قیل بل الله صرف عنهم الشمس بقدرته وَلِیًّا مُرْشِداً من یلیه و یرشده وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً لانفتاح عیونهم أو لکثرة تقلبهم وَ هُمْ رُقُودٌ أی نیام و نقلبهم کیلا تأکل الأرض ما یلیها من أبدانهم وَ کَلْبُهُمْ أی کلب الراعی الذی تبعهم و قیل إنهم مروا بکلب فتبعهم فطردوه فعاد ففعلوا ذلک مرارا فقال لهم ما تریدون منی لا تخشوا خیانتی فأنا أحب أولیاء الله فنوموا حتی أحرسکم و قیل کان کلب صیدهم بِالْوَصِیدِ بفناء الکهف و قیل الوصید الباب و قیل العتبة وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً خوفا یملأ صدرک لما ألبسهم الله من الهیبة أو لعظم أجرامهم و انفتاح عیونهم و قیل لوحشة مکانهم.

و قال الطبرسی روی سعید بن جبیر عن ابن عباس قال غزوت مع معاویة نحو الروم فمروا بالکهف الذی فیه أصحاب الکهف فقال معاویة لو کشف لنا عن هؤلاء فنظرنا إلیهم فقلت له لیس هذا لک فقد منع ذلک من هو خیر منک قال الله لَوِ اطَّلَعْتَ الآیة فقال معاویة لا أنتهی حتی أعلم علمهم فبعث رجالا فلما دخلوا الکهف أرسل الله علیهم ریحا أخرجتهم. (2)

ص: 409


1- فی المجمع: علی عبادتهم غیر اللّه.
2- مجمع البیان 6: 456.

و پادشاهی یهودی حکمرانی می­کردند پس در میان یاران خویش بر مرکب­هایشان سوار شدند و به راه افتادند، ولی هنگامی که به غار نزدیک شدند تملیخا به آنها گفت: به راستی من بیم آن دارم که دوستانم صدای سمّ اسب­ها را بشنوند و گمان کنند که دقیانوس پادشاه در طلب­شان آمده است، پس به من مهلت دهید تا پیش روم و آنان را مطّلع گردانم؛ پس مردم ایستادند و تملیخا به سوی غار رفت و وارد آن شد، هنگامی که دوستانش او را مشاهده کردند در آغوشش کشیدند و گفتند: سپاس خداوندی راست که تو را از دست دقیانوس نجات بخشید، تملیخا گفت: من و دقیانوس را رها کنید و بگویید: چه مدّت در خواب بوده­اید؟ گفتند: یک روز یا قسمتی از یک روز در خواب بوده­ایم! تملیخا گفت: بلکه سیصد و نه سال در خواب بوده­اید، و دقیانوس مرده و قرنی از پس قرن دیگر منقرض گشته است، و خداوند پیامبری به اسم مسیح عیسی بن مریم علیه السلام را برانگیخته و سپس او را به سوی خویش بالا برده است، اکنون پادشاه و مردمی که همراه او هستند سوی ما آمده­اند؛ گفتند: ای تملیخا، آیا می­خواهی ما را وسیله­ای برای آزمایش و اغوای جهانیان قرار دهی؟ تملیخا گفت: پس چه می­خواهید؟ گفتند: به درگاه خداوند متعال دعا کن و ما نیز همراه تو دعا می­کنیم تا روح­هایمان را بستاند؛ پس دست­هایشان را به سوی آسمان بلند کردند، آن گاه خداوند متعال به ستاندن ارواح ایشان امر فرمود و دهانه غار را برای مردم محو کرد و از بین برد، سپس دو پادشاه به مدّت هفت روز بر دهانه غار می­چرخیدند و آن را نمی­یافتند، پس پادشاه مسلمان گفت: آنان در حالی که متدیّن به دین ما بودند وفات نمودند، بر دهانه غار مسجدی بنا خواهم کرد؛ و پادشاه یهودی گفت: بلکه ایشان بر دین و آیین ما از دنیا رفتند، بر دهانه غار کنیسه­ای بنا خواهم کرد، بنابراین دو پادشاه به جنگ پرداختند و پادشاه مسلمان پیروز گشت و بر دهانه غار مسجدی بنا نهاد. ( سپس امام فرمود:) ای کاهن یهودی، آیا این سخنان با آنچه در تورات شما آمده مطابقت دارد؟ کاهن گفت: حرفی را زیاد و کم نگرداندی، و من نیز شهادت می­دهم که خدایی جز الله وجود ندارد و محمّد، بنده و فرستاده اوست.(1)

توضیح

آنچه ذکر شد مختصر چیزی است که الثعلبیّ در العرائس ذکر کرده است.(2)

( الّلُجَین) به صورت مصغّر: نقره. ( النمرقة) با (نون) و (راء) مضموم و مکسور: بالش. در مورد این سخن او (کیفما دارت) می­گویم: در یکی از کتاب­ها این عبارت را چنین یافتم: ( و اتّخذ لشرقیّ المجلس مائتی

ص: 419


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . العرائس : 232-236

وَ کَذلِکَ بَعَثْناهُمْ أی و کما أنمناهم آیة بعثناهم آیة علی کمال قدرتنا لِیَتَسائَلُوا بَیْنَهُمْ لیسأل بعضهم بعضا فیتعرفوا حالهم و ما صنع الله بهم فیزدادوا یقینا.

قال المفسرون إنهم دخلوا الکهف غدوة و بعثهم الله فی آخر النهار فلذلک قالوا یَوْماً فلما رأوا الشمس قالوا أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالُوا رَبُّکُمْ قال ابن عباس القائل هو تملیخا رئیسهم بِوَرِقِکُمْ الورق الدراهم فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أی أی أهلها أَزْکی طَعاماً أحل و أطیب أو أکثر و أرخص وَ لْیَتَلَطَّفْ و لیتکلف اللطف فی المعاملة حتی لا یغبن أو فی التخفی حتی لا یعرف یَرْجُمُوکُمْ یقتلوکم بالرجم أو یؤذوکم أو یشتموکم أَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ أی أطلعنا علیهم لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ بالبعث حَقٌّ لأن نومهم و انتباههم کحال من یموت ثم یبعث إِذْ یَتَنازَعُونَ أی فعلنا ذلک حین تنازعوا فی البعث فمنهم من أنکره و منهم من قال ببعث الأرواح دون الأجساد و منهم من أثبت البعث فیهما و قیل إن معناه إذ یتنازعون فی قدر مکثهم و فی عددهم و فیما یفعل بهم بعد أن اطلعوا علیهم فسقطوا میتین فقال بعضهم ماتوا و قال بعضهم ناموا نومهم أول مرة و قالت طائفة نبنی علیهم بنیانا یسکنه الناس و یتخذونه قریة و قال آخرون لنتخذن علیهم مسجدا یصلی فیه.

و قوله رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ اعتراض إما من الله ردا علی الخائضین فی أمرهم من أولئک المتنازعین أو من المتنازعین فیهم علی عهد الرسول أو من المتنازعین للرد إلی الله بعد ما تذاکروا أمرهم و تناقلوا الکلام فی أنسابهم و أحوالهم فلم یتحقق لهم ذلک سَیَقُولُونَ أی الخائضون فی قصتهم فی عهد الرسول من أهل الکتاب و المؤمنین ثَلاثَةٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ قیل هو قول الیهود و قیل قول السید من نصاری نجران وَ یَقُولُونَ خَمْسَةٌ قالته النصاری أو العاقب رَجْماً بِالْغَیْبِ یرمون رمیا بالخبر الخفی الذی لا مطلع لهم علیه أو ظنا بالغیب وَ یَقُولُونَ سَبْعَةٌ قاله المسلمون و استدل علی هذا باتباعه بقوله قُلْ رَبِّی و اتباع الأولین بقوله رَجْماً بِالْغَیْبِ ما یَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ من الناس قال ابن عباس أنا من ذلک القلیل هم سبعة و ثامنهم کلبهم فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً فلا تجادل فی شأن الفتیة إلا جدالا ظاهرا

ص: 410

کوّة، و لغربیّه کذلک، فکانت الشمس من حین تطلع إلی حین تغیب تدور فی المجلس کیفما دارت: و در جانب شرقی هم چنین جانب غربی جایگاه دویصد نورگیر تعبیه کرده بود، پس خورشید از زمان طلوع تا غروب هر گونه که به گردش در می­آمد بر جایگاه می­تابید.) و شاید این گونه صحیح­تر باشد. ( البطریق): فرمانده­ای از فرماندهان روم، این کلمه معرّب است و جمع آن ( بطارقه) می­باشد.( الهِرقِل): پادشاه روم.

الجزری گوید: ( القرطق): قبا و رداء، این کلمه معرّب ( کرته) می­باشد و با ( طاء) مضموم نیز خوانده شده است؛ فیروز آبادی گوید: ( القرطق) بر وزن ( جُندَب) معرّب ( کرته) می­باشد، و ( قرطقتُه فتَقَرطق): بر او لباس پوشاندم پس آن را پوشید. ( الدملج) و ( الدملوج): دستبند. پایان.

در مورد این سخن امام علی علیه السلام ( و اتّخذ ستّه غلمة) می­گویم: در یکی از کتابها این عبارت چنین آمده است: ( و اصطفی ستّة أغلمة من أولاد العلماء فجعلهم وزراءه: و شش مرد جوان از فرزندان علماء را برگزید و آنان را وزیر خویش قرار داد.) هم چنین آمده است: و اسم کسانی که در سمت راست پادشاه بودند: یملیخا، مکسلمینا و مخسمینا بود و کسانی که در سمت چپش بودند: مرطوش، کشطونش و ساذنوش.

روایت 2.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده است: شبی پیامبر صلّی الله علیه و آله نماز گزارد و سپس به سوی بقیع روی آورد و ابوبکر، عمر، عثمان و علی را فرا خواند و فرمود: راه بیفتید تا به اصحاب کهف برسید و سلام مرا به ایشان برسانید، و ای ابوبکر تو پیش قدم باش چرا که از همه مسنّ­تر هستی سپس تو ای عمر و آن گاه تو ای عثمان، پس اگر جواب یکی از شما را دادند ( سلام مرا به آنها برسانید) و اگر جواب ندادند، تو ای علی آخرین نفری باش که پیش می­روی، سپس به باد امر فرمود و هر چهار نفر را حمل کرد تا اینکه آنان را بر دهانه غار گذاشت، پس ابوبکر پیش قدم شد و سلام کرد ولی پاسخش نگفتند و کنار رفت، آن گاه عمر و پس از او عثمان پیش رفتند و سلام کردند و اصحاب کهف پاسخی به آنها ندادند، سپس علی پیش رفت و گفت: درود و رحمت و برکات خداوند بر شما ای ساکنان غار که به پروردگار خویش ایمان آوردید و خداوند بر هدایت شما افزود و قلب­هایتان را محکم و شجاع گرداند، من فرستاده فرستاده خداوند به سوی شما هستم؛ پس گفتند: درود بر رسول خدا و بر فرستاده او، و ای وصیّ رسول خدا سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، امام فرمود: چگونه پی بردید که من وصیّ پیامبر هستم؟ گفتند: همانا خداوند بر گوشهای ما نواخته است که جز با پیامبر یا وصیّ پیامبر سخن نگوییم، پس چگونه رسول خدا را ترک کردی؟ و حال خویشاوندان و نزدیکان و خود ایشان چگونه بود؟ و در سؤال پرسیدن مبالغه کردند، و گفتند: به همراهان خود خبر بده که ما به غیر از پیامبر یا وصیّ او با کسی سخن نمی­گوییم؛ پس امام به آنها گفت: آیا شنیدید چه گفتند: گفتند: آری، امام فرمود: پس گواه باشید و شهادت دهید، سپس قصد باز گشتن به سوی مدینه کردند و باد آنها را حمل کرد

ص: 420

غیر متعمق و هو أن تقص علیهم ما فی القرآن من غیر تجهیل لهم أو إلا مراء یشهده الناس و یحضرونه وَ لا تَسْتَفْتِ و لا تسأل أحدا منهم عن قصتهم سؤال مسترشد.

و اختلف فی قوله وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ فقیل إنه إخبار عن الواقع و قیل إنه حکایة لکلام أهل الکتاب بقرینة قوله قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ أی ما أبصره و ما أسمعه فلا یخفی علیه شی ء مِنْ وَلِیٍّ أی من یتولی أمورهم.

الأخبار

«1»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام ابْنُ بَابَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَضْرٍ (1)الطَّرَسُوسِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ بْنِ قَرْعَةَ الْقَاضِی بِالْبَصْرَةِ عَنْ زِیَادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَکَّائِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا کَانَ فِی عَهْدِ خِلَافَةِ عُمَرَ أَتَاهُ قَوْمٌ مِنْ أَحْبَارِ الْیَهُودِ فَسَأَلُوهُ عَنْ أَقْفَالِ السَّمَاوَاتِ مَا هِیَ وَ عَنْ مَفَاتِیحِ السَّمَاوَاتِ مَا هِیَ وَ عَنْ قَبْرٍ سَارَ بِصَاحِبِهِ مَا هُوَ وَ عَمَّنْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَیْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ وَ عَنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ مَشَتْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ لَنْ یُخْلَقُوا فِی الْأَرْحَامِ وَ مَا یَقُولُ الدُّرَّاجُ فِی صِیَاحِهِ وَ مَا یَقُولُ الدِّیکُ وَ الْفَرَسُ وَ الْحِمَارُ وَ الضِّفْدِعُ وَ الْقُنْبُرُ فَنَکَسَ عُمَرُ رَأْسَهُ (2)وَ

ص: 411


1- فی نسخة: «نصر» بالصاد المهملة، و لعلّ الصحیح: الحسن بن علیّ بن نصر الطوسیّ.
2- فی العرائس هنا زیادة هی هکذا: فقالوا له أنت ولی الامر بعد محمّد و صاحبه، و انا نرید أن نسألک عن خصال إن أخبرتنا علمنا أن الإسلام حقّ و أن محمّدا کان نبیا، و ان لم تخبرنا علمنا أن الإسلام باطل و أن محمّدا لم یکن نبیا، فقال: سلوا عما بدا لکم، قالوا: أخبرنا عن أقفال السماوات. فی العرائس: ما یقول الدراج فی صیاحه؟ و ما یقول الدیک فی صراخه؟ و ما یقول الفرس فی صهیله؟ و ما یقول الضفدع فی نعیقه؟ و ما یقول الحمار فی نهیقه؟ و ما یقول القنبر فی صغیره؟ قال: فنکس عمر رأسه فی الأرض! ثم قال: لا عیب بعمر إذا سئل عما لا یعلم أن یقول: لا أعلم! فوثب الیهود و قالوا: نشهد ان محمّدا لم یکن نبیّا و أن الإسلام باطل؛ فوثب سلمان الفارسیّ و قال للیهود: قفوا قلیلا، ثمّ توجه نحو علیّ بن أبی طالب کرم اللّه وجهه حتّی دخل علیه، فقال: یا أبا الحسن اغث الإسلام، فقال: و ما ذاک؟ فاخبره الخبر، فاقبل یرفل فی بردة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، فلما نظر إلیه عمر وثب قائما فاعتنقه، و قال: یا أبا الحسن أنت لکل معضلة و شدة تدعا فدعا علی کرم اللّه وجهه الیهود فقال: سلوا عما بدا لکم، فان النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم علمنی ألف باب من العلم فتشعب لی من کل باب الف باب، فسألوه عنها، فقال علی کرم اللّه وجهه: ان لی علیکم شریطة.

تا اینکه در مقابل رسول خدا بر زمین­شان نهاد پس وی را از آنچه رخ داده بود باخبر ساختند، آن گاه پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنها فرمود: حقیقتاً که مشاهده نمودید و شنیدید پس شهادت و گواهی دهید، گفتند: آری شهادت می­دهیم، آن­گاه پیامبر به سوی خانه خویش بازگشت و فرمود: شهادت خود را نگاه دارید.

می­گویم: الثعلبی در تفسیر خود این حدیث را با تغییری چند روایت کرده است، و این حدیث با ذکر سندهای آن در باب معجزات پیامبر و امیرمؤمنان، درود و سلام خداوند بر ایشان، نقل خواهد شد.

روایت 3.

أمالی الطوسی: از عبدالله بن عمر روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: در حالی که سه نفر از یک قوم با هم راه می­رفتند باران شروع به باریدن بر آنها کرد، پس به غاری در یک کوه پناه بردند و هنگامی که در غار بودند سنگی فرو افتاد و دهانه غار به رویشان مسدود شد، بنابراین به یکدیگر گفتند: به بهترین اعمال خویش که انجام داده­اید بنگرید ( فکر کنید) و به واسطه آنها از خداوند درخواست کنید شاید شما را آزاد گرداند.

یکی از ایشان گفت: خداوندا، پدر و مادری پیر و همسر و فرزندانی کوچک داشتم که مسؤولیّت­شان بر عهده من بود، پس آن گاه که گوسفندانم را شبانگاه به سوی آغل آوردم و شیرشان را برای خانواده­ام دوشیدم ابتدا شیر را نزد پدر و مادرم بردم تا از آن بنوشند، ولی هنوز نرسیده بودم پدر و مادرم خوابیده بودند پس ظرف را پاکیزه گرداندم و سپس در آن شیر ریختم، آن گاه با ظرف شیر بر بالای سر آنها ایستادم در حالی که کودکان کنار پایم از شدت گرسنگی و گریه به خود می­پیچیدند، و من ناپسند شمردم که در ابتدا و قبل از پدر و مادرم به آنها شیر بنوشانم، هم چنین دوست نداشتم که پدر و مادرم را نیز از خواب بیدار کنم، بنابراین به همان صورت بر بالای سرشان ایستادم تا اینکه خورشید طلوع کرد؛ خداوندا اگر می­دانی که من این کار را فقط به خاطر رضایت تو انجام داده­ام پس روزنه­ای بر ما بگشا که از آن آسمان را مشاهده کنیم؛ و خداوند روزنه­ای بر آنان گشود و از لابه­لای آن آسمان را مشاهده کردند.

دیگری گفت: خداوندا، دختر عمویی داشتم و او را به اندازه­ای دوست می­داشتم که عزیزترین مردم نزد من بود، پس او را برای خود خواستگاری کردم، و در پاسخ گفت: جواب من منفی است تا زمانی که صد دینار برایم بیاوری؛ من نیز سعی و تلاش نمودم تا سرانجام صد دینار را به دست آوردم و آن را نزد دختر عمویم بردم، و هنگامی که در بستر در کنارش بودم گفت: تقوای خدا پیشه ساز و چیز سر به مُهر را جز به صورت شایسته­اش نگشا، بنابراین از کنارش برخواستم؛ خداوندا، اگر می­دانی که من این کار را فقط به خاطر رضایت تو انجام داده­ام اندکی دیگر در دهانه غار شکاف بیانداز، پس خداوند اندکی دیگر در آن شکاف انداخت.

و شخص سوّم گفت: خداوندا، من کارگری را در مقابل دستمزدی که چند سکّه بیش نبود به خدمت گرفتم، و هنگامی که کارش را به پایان رساند دستمزدش را به او دادم ولی از گرفتن آن سر باز زد و رو برتافت، من نیز پیوسته با آن دستمزد به کار و تجارت مشغول شدم تا اینکه از سود آن به گلّه­ای گاو و چوپان­هایی برای نگاه­داریشان دست یافتم سپس آن کارگر نزد من آمد و گفت: تقوای خدا داشته باش و حقّم را به من بازگردان و به من ستم روا مدار؛ پس به او گفتم: سوی آن گاوها و چوپان­هایشان برو و آنها را برای خود برگیر؛

ص: 421

قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا أَرَی جَوَابَهُمْ إِلَّا عِنْدَکَ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ لِی عَلَیْکُمْ شَرِیطَةً إِذَا أَنَا أَخْبَرْتُکُمْ بِمَا فِی التَّوْرَاةِ دَخَلْتُمْ فِی دِینِنَا قَالُوا نَعَمْ فَقَالَ علیه السلام أَمَّا أَقْفَالُ السَّمَاوَاتِ هُوَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ فَإِنَّ الْعَبْدَ وَ الْأَمَةَ إِذَا کَانَا مُشْرِکَیْنِ مَا یُرْفَعُ لَهُمَا إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَمَلٌ فَقَالُوا مَا مَفَاتِیحُهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالُوا أَخْبِرْنَا عَنْ قَبْرٍ سَارَ بِصَاحِبِهِ قَالَ ذَاکَ الْحُوتُ حِینَ ابْتَلَعَ یُونُسَ علیه السلام فَدَارَ بِهِ فِی الْبِحَارِ السَّبْعَةِ فَقَالُوا أَخْبِرْنَا عَمَّنْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ قَالَ تِلْکَ نَمْلَةُ سُلَیْمَانَ إِذْ قَالَتْ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ قَالُوا فَأَخْبِرْنَا عَنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ مَشَتْ عَلَی الْأَرْضِ مَا خُلِقُوا فِی الْأَرْحَامِ قَالَ ذَاکَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَی قَالُوا فَأَخْبِرْنَا مَا تَقُولُ هَذِهِ الْحَیَوَانَاتُ قَالَ الدُّرَّاجُ یَقُولُ الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی وَ الدِّیکُ یَقُولُ اذْکُرُوا اللَّهَ یَا غَافِلِینَ وَ الْفَرَسُ یَقُولُ إِذَا مَشَی الْمُؤْمِنُونَ إِلَی الْکَافِرِینَ (1)اللَّهُمَّ انْصُرْ عِبَادَکَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی عِبَادِکَ الْکَافِرِینَ وَ الْحِمَارُ یَلْعَنُ الْعَشَّارَ وَ یَنْهَقُ فِی عَیْنِ الشَّیْطَانِ وَ الضِّفْدِعُ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْمَعْبُودِ الْمُسَبَّحِ فِی لُجَجِ الْبِحَارِ وَ الْقُنْبُرُ یَقُولُ اللَّهُمَّ الْعَنْ مُبْغِضِی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ قَالَ وَ کَانَتِ الْأَحْبَارُ ثَلَاثَةً فَوَثَبَ اثْنَانِ وَ قَالا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ فَوَقَفَ الْحِبْرُ الْآخَرُ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ لَقَدْ وَقَعَ فِی قَلْبِی مَا وَقَعَ فِی قُلُوبِ أَصْحَابِی وَ لَکِنْ بَقِیَتْ خَصْلَةٌ أَسْأَلُکَ عَنْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سَلْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْمٍ کَانُوا فِی أَوَّلِ الزَّمَانِ فَمَاتُوا ثَلَاثَمِائَةٍ وَ تِسْعَ سِنِینَ ثُمَّ أَحْیَاهُمُ اللَّهُ مَا کَانَ قِصَّتُهُمْ فَابْتَدَأَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَرَادَ أَنْ یَقْرَأَ سُورَةَ الْکَهْفِ فَقَالَ الْحِبْرُ مَا أَکْثَرَ مَا سَمِعْنَا قُرْآنَکُمْ فَإِنْ کُنْتَ عَالِماً بِهِمْ أَخْبِرْنَا بِقِصَّةِ هَؤُلَاءِ وَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ عَدَدِهِمْ وَ اسْمِ کَلْبِهِمْ وَ اسْمِ کَهْفِهِمْ وَ اسْمِ مَلِکِهِمْ وَ اسْمِ مَدِینَتِهِمْ

ص: 412


1- زاد فی العرائس: الی الجهاد.

او نیز آنها را برگرفت و با خود برد. خداوندا، اگر می­دانی که این کار را فقط به خاطر رضایت تو انجام داده­ام باقی مانده دهانه غار را بر روی ما بگشا، و خداوند آن را گشود پس خارج شدند و به راه خویش ادامه دادند.(1)

توضیح

جوهریّ گوید: ( أراح إبلَه) یعنی: شترهایش را به آغل بازگرداند، و ( أرحتَ علی الرجل حقّه) یعنی: حق آن مرد را به او بازگرداندی، ( انضاع الفرح): جوجه به هنگام گرسنگی فریاد برآورد و به خود پیچید. و در پایان: ( الفرق) یعنی: پیمانه­ای که به اندازه شانزده رطل است؛ و در برخی از نسخه­ها به صورت ( یفرق) و به صیغه فعلی ذکر شده است و شاید این امر در اثر اشتباه در نگارش روی داده باشد.

روایت 4.

تفسیر علی بن ابراهیم: «أم حسبتَ أنّ أصحاب الکهف و الرقیم کانوا من آیاتنا عجباً» یعنی: ای پیامبر، نشانه­هایی را به تو بخشیده­ایم که از آنها شگفت انگیزتر نیز روی داده است، و آن داستان مردان جوانی بود که در فاصله زمانی بین عیسی بن مریم علیه السلام و محمّد صلّی الله علیه و آله زندگی می­کردند؛ امّا ( رقیم) به معنای دو کتیبه مسی نوشته شده می­باشد، یعنی در آن دو کتیبه داستان مردان جوان، اسلام آوردن ایشان، درخواستی که دقیانوس پادشاه از آنها داشته و هم چنین چگونگی اوضاع و احوال آنها نوشته شده بود.

علی بن ابراهیم گوید: پدرم از ابن أبی عمیر و او نیز از ابوبصیر برایم روایت کرد که امام صادق علیه السلام فرمود: سبب ( شأن) نزول سوره کهف این بود که قریش سه نفر را به سوی سرزمین نجران روانه داشتند: نضر بن حارث بن کلدة، عقبة بن أبی معیط و عاص بن وائل السهمیّ تا از یهودیان و مسیحیان سؤال­هایی را بیاموزند و آنها را از پیامبر صلّی الله علیه و آله بپرسند، پس این سه نفر به سوی سرزمین نجران و دانشمندان یهودی خارج شدند و از آنان درخواست آموزش سؤال پرسیدن کردند، یهودیان گفتند: از محمد سه سؤال بپرسید پس اگر در پاسخ آنها چیزهایی گفت که نزد ما وجود دارد راست می­گوید، سپس سؤال دیگری از او بپرسید و اگر ادّعا کرد که پاسخش را می­داند دروغ می­گوید، قریشیان پرسیدند: این سؤال­ها چه هستند؟ یهودیان گفتند: از او درباره مردان جوانی بپرسید که در زمان­های گذشته می­زیستند و از سرزمین خویش خارج و سپس پنهان شده و به خواب رفتند، چقدر در خواب بودند و تعدادشان چند نفر بود؟ به غیر از خودشان چه چیزی همراه­شان بود؟ داستان آنان چه بود؟ هم چنین از او درباره موسی بپرسید آن گاه که خداوند او را امر فرمود از دانشمندی پیروی کند و از او علم بیاموزد، آن دانشمند چه کسی بود؟ موسی چگونه از او تبعیت کرد؟ و داستانش با او چگونه بود؟ سپس از او درباره گردش­گری بپرسید که در سرزمین­هایی که خورشید بر آنها طلوع و از آنها غروب می­کند به گردش پرداخت تا سرانجام به سدّ یأجوج و مأجوج رسید، آن شخص که بود؟ و داستان او به چه صورتی بود؟

سپس یهودیان پاسخ این سه سؤال را به قریشیان دیکته کردند و گفتند: اگرمحمّد پاسخ شما را به صورتی که ما گفته­ایم بدهد او راستگوست و اگر بر خلاف آن چیزی گفت او را تصدیق نکنید؛ قریشیان پرسیدند:

ص: 422


1- . أمالی ابن الطوسی : 252 و253

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ یَا أَخَا الْیَهُودِ حَدَّثَنِی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ کَانَ بِأَرْضِ الرُّومِ مَدِینَةٌ یُقَالُ لَهَا أُقْسُوسُ (1)وَ کَانَ لَهَا مَلِکٌ صَالِحٌ فَمَاتَ مَلِکُهُمْ فَاخْتَلَفَتْ کَلِمَتُهُمْ فَسَمِعَ بِهِمْ مَلِکٌ مِنْ مُلُوکِ فَارِسَ یُقَالُ لَهُ دَقْیَانُوسُ (2)فَأَقْبَلَ فِی مِائَةِ أَلْفٍ حَتَّی دَخَلَ مَدِینَةَ أُقْسُوسَ فَاتَّخَذَهَا دَارَ مَمْلَکَتِهِ وَ اتَّخَذَ فِیهَا قَصْراً طُولُهُ فَرْسَخٌ فِی عَرْضِ فَرْسَخٍ وَ اتَّخَذَ فِی ذَلِکَ الْقَصْرِ مَجْلِساً طُولُهُ أَلْفُ ذِرَاعٍ فِی عَرْضِ مِثْلِ ذَلِکَ مِنَ الرُّخَامِ الْمُمَرَّدِ (3)وَ اتَّخَذَ فِی ذَلِکَ الْمَجْلِسِ أَرْبَعَةَ آلَافِ أُسْطُوَانَةٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ اتَّخَذَ أَلْفَ قِنْدِیلٍ مِنْ ذَهَبٍ لَهَا سَلَاسِلُ مِنَ اللُّجَیْنِ تُسْرَجُ (4)بِأَطْیَبِ الْأَدْهَانِ وَ اتَّخَذَ فِی شَرْقِیِّ الْمَجْلِسِ ثَمَانِینَ کَوَّةً (5)وَ لِغَرْبِیِّهِ کَذَلِکَ وَ کَانَتِ الشَّمْسُ إِذَا طَلَعَتْ طَلَعَتْ فِی الْمَجْلِسِ کَیْفَمَا دَارَتْ وَ اتَّخَذَ فِیهِ سَرِیراً مِنْ ذَهَبٍ طُولُهُ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً فِی عَرْضِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً لَهُ قَوَائِمُ مِنْ فِضَّةٍ مُرَصَّعَةً بِالْجَوَاهِرِ وَ عَلَاهُ بِالنَّمَارِقِ وَ اتَّخَذَ مِنْ یَمِینِ السَّرِیرِ ثَمَانِینَ کُرْسِیّاً مِنَ الذَّهَبِ مُرَصَّعَةً بِالزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ فَأَجْلَسَ عَلَیْهَا بَطَارِقَتَهُ وَ اتَّخَذَ مِنْ یَسَارِ السَّرِیرِ ثَمَانِینَ کُرْسِیّاً مِنَ الْفِضَّةِ مُرَصَّعَةً بِالْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ فَأَجْلَسَ عَلَیْهَا هَرَاقِلَتَهُ (6)ثُمَّ عَلَا السَّرِیرَ فَوَضَعَ التَّاجَ عَلَی رَأْسِهِ فَوَثَبَ الْیَهُودِیُّ فَقَالَ مِمَّ کَانَ تَاجُهُ قَالَ مِنَ الذَّهَبِ الْمُشَبَّکِ (7)لَهُ سَبْعَةُ أَرْکَانٍ (8)عَلَی کُلِّ رُکْنٍ لُؤْلُؤَةٌ بَیْضَاءُ تُضِی ءُ کَضَوْءِ الْمِصْبَاحِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ وَ اتَّخَذَ خَمْسِینَ غُلَاماً

ص: 413


1- قال الثعلبی: و یقال هی طرسوس کان اسمها فی الجاهلیة اقسوس فلما جاء الإسلام سموها طرسوس. منه رحمه اللّه. قلت: قال یاقوت: افسوس بضم الهمزة و سکون الفاء: بلد بثغور طرطوس یقال انه بلد أصحاب الکهف.
2- فی نسخة: دقیوس و کذا فیما یأتی، قال ابن الأثیر: اسمه دقیوس، و یقال: دقیانوس. و زاد فی العرائس: و کان جبارا کافرا.
3- فی نسخة: من الزجاج الممرد.
4- فی نسخة و فی العرائس: تسرج کل لیلة.
5- فی العرائس: مائة و ثمانین.
6- فی نسخة: هرابذته.
7- فی نسخة و فی العرائس: الذهب السبیک.
8- فی العرائس: له تسعة أرکان.

سؤال چهارم چیست؟ یهودیان گفتند: از او بپرسید که روز قیامت چه وقت برپا خواهد شد؟ اگر ادّعا کرد پاسخ این سؤال را می­داند دروغگوست، چراکه فقط خداوند متعال از زمان برپایی روز قیامت آگاه است. بنابراین به مکّه بازگشتند و برگِرد ابوطالب جمع شدند و گفتند: ای ابوطالب، برادر زاده­ات گمان می­کند که خبر از آسمان سراغش می­آید و ما چند سؤال از او می­پرسیم، پس اگر جواب آنها را به ما بگوید پی می­بریم که راستگوست و اگر ما را از پاسخ آنها آگاه نکند پی می­بریم که درغگوست؛ ابوطالب گفت: سؤال­هایی که برای شما پیش آمده را از او بپرسید، بنابراین سه سؤال را از پیامبر صلیّ الله علیه وآله پرسیدند و ایشان فرمود: فردا شما را از پاسخ آنها آگاه خواهم کرد و لفظ (إن­شاءالله) را به کار نبرد، پس چهل روز وحی از پیامبر بازداشته شد تا اینکه اندوهگین گشت و یارانش که به او ایمان آورده بودند دچار شک و تردید شدند، و قریشیان شادمان گشتند و شروع به مسخره کردن و آزار و اذیت کردند و ابوطالب ناراحت شد، بعد از گذشت چهل روز جبرئیل سوره کهف را بر پیامبر فرود آورد، پیامبر فرمود: ای جبرئیل، حقیقتاً درنگ کرده­ای، جبرئیل فرمود: به راستی که ما توانایی فرودآمدن نداریم مگر آنکه به اذن خداوند باشد، سپس چنین نازل کرد: ای محمّد،{آیا گمان می­بری که اصحاب کهف و رقیم در میان عجائب و غرائب ما چیزشگفتی است؟} سپس داستان آنها را نقل کرد و فرمود: {آن گاه که این جوانان به غار پناه بردند و گفتند: { پروردگارا، ما را از رحمت خود بهره­مند و راه نجاتی برایمان فراهم فرما}، سپس امام صادق علیه السلام فرمود: همانا اصحاب کهف و رقیم در دوره پادشاهی ستمگر و سرکش زندگی می­کردند که ساکنان سرزمینش را به سوی بندگی بت­ها فرا می­خواند و هرکسی که درخواستش را اجابت نمی­کرد به قتل می­رساند، و اینان (اصحاب کهف) گروه با ایمانی بودند که خداوند عزّ و جلّ را پرستش می­کردند، و این در حالی بود که پادشاه نگهبان­هایی را بر دروازه شهر گمارده بود و به هیچ کسی اجازه خروج نمی­داد مگر آن گاه که برای بت­ها سجده بگزارد. پس اصحاب کهف به بهانه صید ماهی از شهر خارج شدند و در راه بر چوپانی گذر کردند و او را به سوی مسأله خویش فرا خواندند ولی درخواست ایشان را پاسخ نگفت و با چوپان سگی بود که همراه­شان خارج شد، آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود: از گروه چهارپایان فقط سه عدد از آنها وارد بهشت می­شوند: الاغ بلعم بن باعوراء، گرگ یوسف و سگ اصحاب کهف.

ص: 423

مِنْ أَوْلَادِ الْهَرَاقِلَةِ (1)فَقَرْطَقَهُمْ بِقَرَاطِقِ الدِّیبَاجِ الْأَحْمَرِ (2)وَ سَرْوَلَهُمْ بِسَرَاوِیلَاتِ الْحَرِیرِ الْأَخْضَرِ وَ تَوَّجَهُمْ وَ دَمْلَجَهُمْ وَ خَلْخَلَهُمْ وَ أَعْطَاهُمْ أَعْمِدَةً مِنَ الذَّهَبِ وَ وَقَفَهُمْ عَلَی رَأْسِهِ وَ اتَّخَذَ سِتَّةَ غِلْمَةٍ وُزَرَاءَهُ فَأَقَامَ ثَلَاثَةً عَنْ یَمِینِهِ وَ ثَلَاثَةً عَنْ یَسَارِهِ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ مَا کَانَ أَسْمَاءُ الثَّلَاثَةِ (3)وَ الثَّلَاثَةِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الَّذِینَ عَنْ یَمِینِهِ أَسْمَاؤُهُمْ تملیخا وَ مکسلمینا وَ میشیلینا (4)وَ أَمَّا الَّذِینَ عَنْ یَسَارِهِ فَأَسْمَاؤُهُمْ مرنوس وَ دیرنوس وَ شاذریوس (5)وَ کَانَ یَسْتَشِیرُهُمْ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ وَ کَانَ یَجْلِسُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فِی صَحْنِ دَارِهِ وَ الْبَطَارِقَةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْهَرَاقِلَةُ عَنْ یَسَارِهِ وَ یَدْخُلُ ثَلَاثَةُ غِلْمَةٍ فِی یَدِ أَحَدِهِمْ جَامٌ مِنْ ذَهَبٍ مَمْلُوءٌ مِنَ الْمِسْکِ الْمَسْحُوقِ وَ فِی یَدِ الْآخَرِ جَامٌ مِنْ فِضَّةٍ مَمْلُوءٌ مِنْ مَاءِ الْوَرْدِ وَ فِی یَدِ الْآخَرِ طَائِرٌ أَبْیَضُ لَهُ مِنْقَارٌ أَحْمَرُ فَإِذَا نَظَرَ الْمَلِکُ إِلَی ذَلِکَ الطَّائِرِ صَفَّرَ بِهِ فَیَطِیرُ الطَّائِرُ حَتَّی یَقَعَ فِی جَامِ مَاءِ الْوَرْدِ فَیَتَمَرَّغُ فِیهِ ثُمَّ یَقَعُ عَلَی جَامِ الْمِسْکِ فَیَحْمِلُ مَا فِی الْجَامِ بِرِیشِهِ وَ جَنَاحِهِ ثُمَّ یُصَفِّرُ بِهِ الثَّانِیَةَ فَیَطِیرُ الطَّائِرُ عَلَی تَاجِ الْمَلِکِ فَیَنْفُذُ مَا فِی رِیشِهِ وَ جَنَاحِهِ عَلَی رَأْسِ الْمَلِکِ (6)فَلَمَّا نَظَرَ الْمَلِکُ إِلَی ذَلِکَ عَتَا وَ تَجَبَّرَ فَادَّعَی الرُّبُوبِیَّةَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ دَعَا إِلَی ذَلِکَ

ص: 414


1- فی نسخة: من أولاد البطارقة.
2- فی العرائس: فمنطقهم بمناطق الدیباج الأحمر.
3- فی نسخة: ما کان اسم الثلاثة.
4- فی نسخة: مجسلمینا. و فی العرائس: محسلمینا.
5- فی نسخة: مرطونس و کشطونس و سادنوس. و فی العرائس: مرطلیوس، کشطوس، سادنیوس. و فی مجمع البیان: کمسلمینا و تملیخا و مرطولس و نینونس و سارینونس و دربونس و کشوطینونس و هو الراعی. و فی المحبر: قال الکلبی: هم مسکسملینا، و یملیخا، و مرطولس، و ذنوانس، و دیودنس، و ساربیونس، و کشفوطدبیوس، و بطینوسوس، قال: و اسم الملک الذی هربوا منه دقیانوس، و الملک الذی ظهروا فی زمانه تبدیسوس، و اسم المدینة افسوس، و اسم الرستاق الذی کانوا منه انوس، و اسم الکهف انجلوس و ذکرهم الطبریّ و ابن الأثیر فی تاریخهما مع اختلاف.
6- فی عرائس الثعلبی: فمکث الملک فی ملکه ثلاثین سنة من غیر أن یصیبه صداع و لا وجع و لا حمی و لا لعاب و لا بصاق و لا مخاط فلما رأی ذلک من نفسه و ماله عنا اه منه رحمه اللّه.

بنابراین اصحاب کهف به بهانه ماهیگیری و به دلیل گریختن از پذیرش دین آن پادشاه از شهر خارج شدند، و آن گاه که تاریکی شب آنها را در بر گرفت وارد غار شدند درحالی که سگ نیز با آنان بود، پس خداوند متعال خواب را بر آنان چیره گرداند آن گونه که می­فرماید:«فضربنا علی آذانهم فی الکهف سنین عدداً»{پس پرده­های خواب را چندین سال بر گوشهایشان افکندیم وآنان را به خواب فرو بردیم} بنابراین به خواب فرو رفتند تا اینکه خداوند آن پادشاه و ساکنان سرزمینش را نابود کرد و آن زمان گذشت و زمان دیگری فرا رسید و قوم دیگری به دوران رسیدند، آن گاه از خواب بیدار شدند و به یکدیگر گفتند: چه مدّت اینجا خوابیدیم؟پس به خورشید نگاه کردند که اوج گرفته بود و گفتند: یک روز و یا قسمتی از یک روز خوابیده­ایم، سپس به یکی از خودشان گفتند: این سکّه­ها را بگیر و ناشناخته و به صورتی که تو را نشناسند وارد شهر شو و برای ما طعام و خوراکی خریداری کن، چراکه اگر آنان به مکان ما پی ببرند و ما را بشناسند به قتل­مان خواهند رساند یا ما را مجبور به پذیرش دین وآیین خودشان خواهند کرد، پس آن شخص به راه افتاد ولی شهر را برخلاف چیزی یافت که قبلاً سراغ داشت، و قوم دیگری را برخلاف قوم خویش در آن جا ساکن دید که آنها را نمی­شناخت و زبان­شان را نمی­فهمید و آنها نیز زبان او را نمی­فهمیدند، پس به او گفتند: تو کیستی؟ و از کجا آمده­ای؟ او نیز آنان را باخبر ساخت و پادشاه آن شهر همراه یاران خود و مردم آنجا به راه افتادند و از شهر خارج شدند تا بر دهانه غار ایستادند و شروع به جستجو و نگاه کردن به درون آن کردند و برخی گفتند: آنان سه نفر هستند و چهارمین، سگ ایشان است؛ عده­ای دیگر گفتند: آنان پنج نفر هستند و ششمین، سگ ایشان است؛ عدّه­ای نیز گفتند: آنان هفت نفر هستند و هشتمین، سگ ایشان است؛ و خداوند آنها را با حجابی از ترس و رعب پوشانید پس هیچ کس غیراز دوست خودشان بر ایشان وارد نگشت، و هنگامی که برآنان وارد شد بیمناک­شان یافت از اینکه یاران دقیانوس به مکان آنها پی برده باشند، پس آنها را از این مسأله آگاه گردانید که در این مدّت زمان طولانی به خواب فرو رفته بودند و آنها نشانه و آیتی برای مردمان هستند، بنابراین گریستند و از خداوند متعال خواستند که آنان را به همان صورتی که خوابیده بودند دوباره به خواب بازگرداند، سپس پادشاه گفت: لازم است که اینجا مسجدی بنا سازیم و آن را زیارت کنیم چرا که اینان گروه با ایمانی هستند؛ و اصحاب کهف در طول مدّتی که به خواب فرو رفته بودند در هرسال دو بار جابه­جا می­شدند و شش ماه بر پهلوی راست و شش ماه بر پهلوی چپ­شان می­خوابیدند، و سگ­شان همراه آنان بودند و در دهانه غار دستانش را دراز کرده بود و این مصداق فرموده خداوند متعال است که: «نحن نقصّ علیک نبأهم بالحقّ» یعنی: آنان را از خواب بیدار کردیم، تا جایی که می­فرماید:«و کذلک أعثرنا علیهم» یعنی: مردمانی که به دهانه غار رفته بودند را متوجه حال ایشان کردیم، سپس می­فرماید:«سبعۀ و ثامنهم کلبهم» {آنان هفت نفرند و هشتمین، سگ ایشان بود}، پس خداوند متعال به پیامبرش صلّی الله علیه وآله فرمود:

ص: 424

وُجُوهَ قَوْمِهِ فَکُلُّ مَنْ أَطَاعَهُ عَلَی ذَلِکَ أَعْطَاهُ وَ حَبَاهُ وَ کَسَاهُ وَ کُلُّ مَنْ لَمْ یُبَایِعْهُ قَتَلَهُ فَاسْتَجَابُوا لَهُ رَأْساً وَ اتَّخَذَ لَهُمْ عِیداً فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً فَبَیْنَا هُمْ ذَاتَ یَوْمٍ فِی عِیدٍ وَ الْبَطَارِقَةُ عَنْ یَمِینِهِ وَ الْهَرَاقِلَةُ عَنْ یَسَارِهِ إِذْ أَتَاهُ بِطْرِیقٌ فَأَخْبَرَهُ أَنْ عَسَاکِرَ الْفُرْسِ قَدْ غَشِیَهُ فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ حَتَّی سَقَطَ التَّاجُ عَنْ رَأْسِهِ (1)فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ کَانُوا عَنْ یَمِینِهِ یُقَالُ لَهُ تملیخا وَ کَانَ غُلَاماً فَقَالَ فِی نَفْسِهِ لَوْ کَانَ دَقْیَانُوسُ إِلَهاً کَمَا یَزْعُمُ إِذاً مَا کَانَ یَغْتَمُّ وَ لَا یَفْزَعُ وَ مَا کَانَ یَبُولُ وَ لَا یَتَغَوَّطُ وَ مَا کَانَ یَنَامُ وَ لَیْسَ هَذِهِ مِنْ فِعْلِ الْإِلَهِ قَالَ وَ کَانَ الْفِتْیَةُ السِّتَّةُ کُلَّ یَوْمٍ عِنْدَ أَحَدِهِمْ وَ کَانُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ عِنْدَ تملیخا فَاتَّخَذَ لَهُمْ مِنْ طَیِّبِ الطَّعَامِ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ یَا إِخْوَتَاهْ قَدْ وَقَعَ فِی قَلْبِی شَیْ ءٌ مَنَعَنِیَ الطَّعَامَ وَ الشَّرَابَ وَ الْمَنَامَ قَالُوا وَ مَا ذَاکَ یَا تملیخا قَالَ أَطَلْتُ فِکْرِی فِی هَذِهِ السَّمَاءِ فَقُلْتُ مَنْ رَفَعَ سَقْفَهَا مَحْفُوظَةً بِلَا عَمَدٍ وَ لَا عِلَاقَةٍ مِنْ فَوْقِهَا وَ مَنْ أَجْرَی فِیهَا شَمْساً وَ قَمَراً آیَتَانِ مُبْصِرَتَانِ (2)وَ مَنْ زَیَّنَهَا بِالنُّجُومِ ثُمَّ أَطَلْتُ الْفِکْرَ فِی الْأَرْضِ فَقُلْتُ مَنْ سَطَحَهَا عَلَی ظَهْرِ الْیَمِّ الزَّاخِرِ (3)وَ مَنْ حَبَسَهَا بِالْجِبَالِ أَنْ تَمِیدَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ (4)وَ أَطَلْتُ فِکْرِی فِی نَفْسِی مَنْ أَخْرَجَنِی جَنِیناً (5)مِنْ بَطْنِ أُمِّی وَ مَنْ غَذَّانِی وَ مَنْ رَبَّانِی إِنَّ لَهَا صَانِعاً وَ مُدَبِّراً غَیْرَ دَقْیُوسَ الْمَلِکِ وَ مَا هُوَ إِلَّا مَلِکُ الْمُلُوکِ وَ جَبَّارُ السَّمَاوَاتِ فَانْکَبَّتِ الْفِتْیَةُ عَلَی رِجْلَیْهِ یُقَبِّلُونَهَا وَ قَالُوا بِکَ هَدَانَا اللَّهُ مِنَ الضَّلَالَةِ إِلَی الْهُدَی فَأَشِرْ عَلَیْنَا (6)قَالَ فَوَثَبَ تملیخا فَبَاعَ تَمْراً مِنْ حَائِطٍ لَهُ بِثَلَاثَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ صَرَّهَا فِی رُدْنِهِ (7)وَ رَکِبُوا خُیُولَهُمْ وَ خَرَجُوا مِنَ الْمَدِینَةِ

ص: 415


1- فی نسخة: علی ناحیة.
2- فی نسخة: آیتین مبصرتین.
3- فی نسخة: علی صمیم الماء الزخار.
4- فی العرائس: و من حبسها و ربطها بالجبال الرواسی لئلا تمید.
5- فی العرائس: فقلت: من اخرجنی جنینا.
6- فی العرائس: فأشر علینا فقال: یا اخوانی ما أجد لی و لکم حیلة الا الهرب من هذا الجبار الی ملک السماوات و الأرض، فقالوا: الرأی ما رأیت، فوثب تملیخا فابتاع تمرا بثلاثة دراهم و صرها فی ردائه.
7- الردن: اصل الکم: طرفه الواسع و کانت العرب تضع فیه الدراهم و الدنانیر. و فی نسخة: صرها فی ردائه.

به ایشان بگو: «ربّی أعلم بعدّتهم مایعلمهم إلّاقلیل» {پروردگار من از تعدادشان آگاهتر از هرکسی است،جز گروه کمی تعدادشان را نمی­داند}، سپس خبر اصحاب کهف به پایان می­رسد و خداوند می­فرماید: «فلا تُمار فیهم» تا «إلّا أن یشاءالله» پس پیامبر صلّی الله علیه وآله را با خبر می­سازد که قطع شدن وحی به مدت چهل روز به این دلیل بوده که ایشان به قریشیان فرمود: فردا شما را از پاسخ سؤال­هایتان آگاه خواهم کرد، و هیچ استثنایی قائل نشد و از لفظ (إن شاء الله) استفاده نکرد، بنابراین خداوند فرمود: «و لا تقولنّ» تا «رَشَداً»، سپس سخن را بر خبر نخستینی که از زبان آنها نقل کرده مبنی بر اینکه «ثلاثۀ رابعهم کلبهم» عطف داده و فرموده است: «ولبثوا فی کهفهم ثلاث مائۀ سنین و ازدادوا تسعاً» {اصحاب کهف به مدت سیصد و نه سال در غارشان ماندند} و این سخن از زبان آنها نقل شده است و لفظ آن خبری است، و دلیل اینکه این سخن از زبان آنها نقل شده این است که خداوند پس از آن می­فرماید: «قل الله أعلم بما لبثوا» {بگو: خداوند از همگان آگاهتر از مدّتی است که اصحاب کهف در غارشان ماندند.}

و در روایات ابوالجارود از امام باقر علیه السلام در تفسیر آیات ذیل این گونه نقل شده است: «لن ندعو من دونه إلهاً لقد قلنا إذاًشططاً» یعنی: در حق خداوند ستم روا داشته­ایم اگر بگوییم: او دارای شریک است، «لولا یأتون علیهم بسلطان بیّن» یعنی: با حجت و دلیل قاطعی که نشان­گر این باشد که همراه خداوند شریکی وجود دارد، «تحسبهم أیقاظاً و هم رقود» یعنی: چشم­های آنها را باز می­بینی، «وهم رقود» یعنی: حال آنکه ایشان خوابیده­اند، «ونقلّبهم ذات الیمین و ذات الشمال» یعنی: در طول هر سال دوبار ( ایشان را به طرف راست و چپ می­غلتاندیم) تا در اثر تماس با زمین جسم­شان خورده نشود، «فلینظرأیّها أزکی طعاماً»یعنی: کدام یک دارای طعام و خوراک پاکیزه­تری است، «وکذلک أعثرنا علیهم» یعنی: مردم را از احوال مردان جوان آگاه ساختیم، «لیعلموا أنّ وعدالله حقّ» تا بدانند که وعده خداوند در زنده کردن مردگان حقّ است، «والساعۀ لا ریب فیها» یعنی: تردیدی در این نیست که روز رستاخیز وجود دارد و برپا می­شود، «رجماً بالغیب» یعنی: آنچه در مورد اصحاب کهف می­گویند از روی ظنّ و گمان است، «فلا تمار فیهم إلّا مراءً ظاهراً»یعنی: به آنچه ما درباره اصحاب کهف برای تو روایت می­کنیم بسنده کن، «ولا تستفت فیهم منهم أحداً»یعنی: درباره داستان اصحاب کهف از هیچ یک از اهل کتاب سؤال نپرس.(1)

روایت 5.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که ایشان به ذکر اصحاب کهف پرداخت و فرمود: اگر قوم­تان شما را مکلّف کردند به آنچه قوم اصحاب کهف آنان را بدان مکلّف کردند کار آنان را انجام دهید؛ از امام پرسیده شد: قوم­شان آنان را به چه چیزی مکلّف کردند؟ فرمود: آنان را مجبور ساختند که به خداوند شرک بورزند پس آنان نیز در ظاهر شرک ورزیدند و ایمان خویش را پنهان داشتند تا اینکه گشایشی برایشان حاصل شد، همانا اصحاب کهف دروغ گفتند و خداوند به آنان پاداش داد و راست گفتند و دوباره به آنان پاداش داد. سپس فرمود: اصحاب کهف صرّافان سخن بودند (کلام حقّ را از باطل تشخیص می­دادند) نه صرّافان درهم ودینار؛ اصحاب کهف براساس قرار و موعد قبلی از شهر خارج نشدند، پس آن گاه که به

ص: 425


1- . تفسیرالقمی : 392-396

فَلَمَّا سَارُوا ثَلَاثَةَ أَمْیَالٍ قَالَ لَهُمْ تملیخا یَا إِخْوَتَاهْ جَاءَتْ مَسْکَنَةُ الْآخِرَةِ وَ ذَهَبَ مُلْکُ الدُّنْیَا انْزِلُوا عَنْ خُیُولِکُمْ وَ امْشُوا عَلَی أَرْجُلِکُمْ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ فَرَجاً وَ مَخْرَجاً فَنَزَلُوا عَنْ خُیُولِهِمْ وَ مَشَوْا عَلَی أَرْجُلِهِمْ سَبْعَةَ فَرَاسِخَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَجَعَلَتْ أَرْجُلُهُمْ تَقْطُرُ دَماً قَالَ فَاسْتَقْبَلَهُمْ رَاعٍ فَقَالُوا یَا أَیُّهَا الرَّاعِی هَلْ مِنْ شَرْبَةِ لَبَنٍ أَوْ مَاءٍ فَقَالَ الرَّاعِی عِنْدِی مَا تُحِبُّونَ وَ لَکِنْ أَرَی وُجُوهَکُمْ وُجُوهَ الْمُلُوکِ وَ مَا أَظُنُّکُمْ إِلَّا هُرَّاباً مِنْ دَقْیُوسَ الْمَلِکِ قَالُوا یَا أَیُّهَا الرَّاعِی لَا یَحِلُّ لَنَا الْکَذِبُ أَ فَیُنْجِینَا مِنْکَ الصِّدْقُ فَأَخْبَرُوهُ بِقِصَّتِهِمْ فَانْکَبَّ الرَّاعِی عَلَی أَرْجُلِهِمْ یُقَبِّلُهَا وَ یَقُولُ یَا قَوْمِ لَقَدْ وَقَعَ فِی قَلْبِی مَا وَقَعَ فِی قُلُوبِکُمْ وَ لَکِنْ أَمْهِلُونِی حَتَّی أَرُدَّ الْأَغْنَامَ عَلَی أَرْبَابِهَا وَ أَلْحَقَ بِکُمْ فَتَوَقَّفُوا لَهُ فَرَدَّ الْأَغْنَامَ وَ أَقْبَلَ یَسْعَی یَتْبَعُهُ الْکَلْبُ لَهُ (1)قَالَ فَوَثَبَ الْیَهُودِیُّ فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَا کَانَ اسْمُ الْکَلْبِ وَ مَا لَوْنُهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ أَمَّا لَوْنُ الْکَلْبِ فَکَانَ أبلقا (2)(أَبْلَقَ) بِسَوَادٍ وَ أَمَّا اسْمُ الْکَلْبِ فَقِطْمِیرٌ فَلَمَّا نَظَرَ الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَلْبِ قَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّا نَخَافُ أَنْ یَفْضَحَنَا بِنِبَاحِهِ فَأَلَحُّوا عَلَیْهِ بِالْحِجَارَةِ فَأَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ الْکَلْبَ ذَرُونِی حَتَّی أَحْرُسَکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ فَلَمْ یَزَلِ الرَّاعِی یَسِیرُ بِهِمْ حَتَّی عَلَاهُمْ (3)جَبَلًا فَانْحَطَّ بِهِمْ عَلَی کَهْفٍ یُقَالُ لَهُ الْوَصِیدُ (4)فَإِذَا بِفِنَاءِ الْکَهْفِ عُیُونٌ وَ أَشْجَارٌ مُثْمِرَةٌ فَأَکَلُوا مِنَ الثَّمَرِ وَ شَرِبُوا مِنَ الْمَاءِ وَ جَنَّهُمُ اللَّیْلُ فَأَوَوْا إِلَی الْکَهْفِ وَ رَبَضَ الْکَلْبُ عَلَی بَابِ الْکَهْفِ وَ مَدَّ یَدَیْهِ عَلَیْهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ عَلَا إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ بِقَبْضِ أَرْوَاحِهِمْ وَ وَکَّلَ اللَّهُ بِکُلِّ رَجُلٍ مَلَکَیْنِ یُقَلِّبَانِهِ مِنْ ذَاتِ الْیَمِینِ إِلَی ذَاتِ الشِّمَالِ وَ مِنْ ذَاتِ الشِّمَالِ إِلَی الْیَمِینِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ عَلَا إِلَی خُزَّانِ الشَّمْسِ فَکَانَتْ تَزَاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ (5)

ص: 416


1- فی نسخة: فتبعه کلبه.
2- کذا فی النسخ.
3- فی نسخة: حتی علا بهم.
4- فی العرائس: فوثب الیهودی و قال: یا علی ما اسم ذلک الجبل؟ و ما اسم الکهف؟ قال أمیر المؤمنین: یا أخا الیهود اسم الجبل ناجلوس، و اسم الکهف الوصید.
5- فی العرائس: تزاور عن کهفهم ذات الیمین إذا طلعت، و إذا غربت تقرضهم ذات الشمال.

صحرا شدند این شخص از آن شخص و آن شخص از این شخص عهدو پیمان گرفت، سپس فرمود: مسأله و موضوع خویش را آشکار سازید چراکه اصحاب کهف مسأله و موضوع خویش را آشکار ساختند و از قضا همگی بر یک نظر واحد متفّق بودند، همانا اصحاب کهف در ابتدا ایمان خویش را پنهان داشته و کفر ورزی را آشکارساختند، تقیّه هیچ کسی به حدّ تقیّه اصحاب کهف نمی­رسد و آنان اگر چه زنّارها را به کمر محکم می­ بستند و در اعیاد حاضر می­شدند ولی خداوند دوبار به آنها پاداش داد.(1)

تفسیرالعیّاشی: الکاهلیّ مانند این روایت را نقل کرده است.(2)

توضیح

این سخن امام (صیارفۀ کلام) یعنی: اصحاب کهف سخن حقّ را از باطل تشخیص می­دادند.

روایت 6.

قصص الأنبیاء: به إسناد ابن أرومۀ از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا اصحاب کهف پادشاه را تکذیب کردند پس پاداش داده شدند، و تصدیق کردند و پاداش داده شدند.(3)

روایت 7.

قصص الأنبیاء: به إسناد ابن أرومۀ از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر این سخن خداوند «أم حسبتَ أنّ أصحاب الکهف والرقیم» فرمود: اصحاب کهف گروهی بودند که ناپدید شدند، پس پادشاه آن زمان اسم آنها و اسم پدران و عشیرت­شان را بر صفحه­ای از جنس مس نگاشت.(4)

تفسیرالعیّاشی: از امام صادق علیه السلام نظیر این حدیث روایت شده است.(5)

روایت 8.

قصص الأنبیاء: صدوق از ابن أبی أوفی روایت کرده

ص: 426


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- .نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی نیز قسمتی از این حدیث را در البرهان 2 : 456 نقل کرده است.
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
4- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
5- . نسخه خطی تفسیرالعیّاشی، البحرانی نیز در البرهان2 : 456 این حدیث را نقل کرده است.

فَلَمَّا رَجَعَ دَقْیُوسُ (1)مِنْ عِیدِهِ سَأَلَ عَنِ الْفِتْیَةِ فَأُخْبِرَ أَنَّهُمْ خَرَجُوا هُرَّاباً فَرَکِبَ فِی ثَمَانِینَ أَلْفَ حِصَانٍ (2)فَلَمْ یَزَلْ یَقْفُو أَثَرَهُمْ حَتَّی عَلَا فَانْحَطَّ إِلَی کَهْفِهِمْ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمْ إِذَا هُمْ نِیَامٌ فَقَالَ الْمَلِکُ لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أُعَاقِبَهُمْ بِشَیْ ءٍ لَمَا عَاقَبْتُهُمْ بِأَکْثَرَ مِمَّا عَاقَبُوا بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ لَکِنِ ایتُونِی بِالْبَنَّائِینَ فَسَدَّ بَابَ الْکَهْفِ بِالْکِلْسِ وَ الْحِجَارَةِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ قُولُوا لَهُمْ یَقُولُوا لِإِلَهِهِمُ الَّذِی فِی السَّمَاءِ لِیُنَجِّیَهُمْ وَ أَنْ یُخْرِجَهُمْ مِنْ هَذَا الْمَوْضِعِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا أَخَا الْیَهُودِ فَمَکَثُوا ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ وَ تِسْعَ سِنِینَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُحْیِیَهُمْ أَمَرَ إِسْرَافِیلَ الْمَلَکَ أَنْ یَنْفُخَ فِیهِمُ الرُّوحَ فَنَفَخَ فَقَامُوا مِنْ رَقْدَتِهِمْ فَلَمَّا أَنْ بَزَغَتِ الشَّمْسُ قَالَ بَعْضُهُمْ قَدْ غَفَلْنَا فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ عَنْ عِبَادَةِ إِلَهِ السَّمَاءِ فَقَامُوا فَإِذَا الْعَیْنُ قَدْ غَارَتْ وَ إِذَا الْأَشْجَارُ قَدْ یَبِسَتْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّ أُمُورَنَا لَعَجَبٌ مِثْلُ تِلْکَ الْعَیْنِ الْغَزِیرَةِ قَدْ غَارَتْ وَ الْأَشْجَارُ قَدْ یَبِسَتْ فِی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ مَسَّهُمُ الْجُوعُ فَقَالُوا ابْعَثُوا بِوَرِقِکُمْ هذِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَ لْیَتَلَطَّفْ وَ لا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً قَالَ تملیخا لَا یَذْهَبُ فِی حَوَائِجِکُمْ غَیْرِی وَ لَکِنِ ادْفَعْ أَیُّهَا الرَّاعِی ثِیَابَکَ إِلَیَّ قَالَ فَدَفَعَ الرَّاعِی ثِیَابَهُ وَ مَضَی یَؤُمُّ الْمَدِینَةَ فَجَعَلَ یَرَی مَوَاضِعَ لَا یَعْرِفُهَا وَ طَرِیقاً هُوَ یُنْکِرُهَا حَتَّی أَتَی بَابَ الْمَدِینَةِ وَ إِذَا عَلَیْهِ عَلَمٌ أَخْضَرُ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عِیسَی رَسُولُ اللَّهِ قَالَ فَجَعَلَ یَنْظُرُ إِلَی الْعَلَمِ وَ جَعَلَ یَمْسَحُ عَیْنَیْهِ وَ یَقُولُ أَرَانِی نَائِماً ثُمَّ دَخَلَ الْمَدِینَةَ حَتَّی أَتَی السُّوقَ فَأَتَی رَجُلًا خَبَّازاً فَقَالَ أَیُّهَا الْخَبَّازُ مَا اسْمُ مَدِینَتِکُمْ هَذِهِ قَالَ أُقْسُوسُ قَالَ وَ مَا اسْمُ مَلِکِکُمْ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ قَالَ ادْفَعْ إِلَیَّ بِهَذِهِ الْوَرِقِ طَعَاماً فَجَعَلَ الْخَبَّازُ یَتَعَجَّبُ مِنْ ثِقْلِ الدَّرَاهِمِ وَ مِنْ کِبَرِهَا قَالَ فَوَثَبَ الْیَهُودِیُّ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ وَ مَا کَانَ وَزْنُ کُلِّ دِرْهَمٍ مِنْهَا قَالَ وَزْنُ کُلِّ دِرْهَمٍ عَشَرَةُ دَرَاهِمَ وَ ثلثی (ثُلُثَا) دِرْهَمٍ (3)فَقَالَ الْخَبَّازُ یَا هَذَا أَنْتَ أَصَبْتَ کَنْزاً فَقَالَ تملیخا مَا هَذَا إِلَّا ثَمَنُ تَمْرٍ بِعْتُهَا مُنْذُ ثَلَاثٍ وَ خَرَجْتُ مِنْ هَذِهِ

ص: 417


1- تقدم ان دقیانوس و دقیوس کلاهما صحیح.
2- فی نسخة و فی العرائس: ثمانین الف فارس.
3- فی العرائس: ثلثا درهم. و هو الصواب.

که گفت: از رسول خدا صلّی الله علیه وآله شنیدم که می­فرماید: سه نفر به قصد گردش در زمین به راه افتادند و از مکان خویش خارج شدند، و هنگامی که درون غاری در قلّه یک کوه به عبادت خداوند مشغول بودند صخره­ای از بالای کوه غلتید و دهانه غار را مسدود کرد، پس یکی از ایشان گفت: ای بندگان خدا، به خدا سوگند که از اینجا نجات نمی­یابید و در غار می­مانید مگر آنکه با خداوند راستگو باشید، پس به سرعت اعمالی را که خالصانه برای خداوند انجام داده­اید برشمرید؛ بنابراین یکی از ایشان گفت: خداوندا، من زن زیبارویی را به خاطر زیبایی و جمالش خواستم و مال بسیاری را در راه رسیدن به او خرج نمودم تا سرانجام به او دست یافتم و در جایی نشستم که مردان نسبت به زنان می­نشینند آن گاه آتش جهنم را به یاد آوردم و از ترس تو از کنارش برخاستم، خداوندا اگر آگاهی که من این کار را به خاطر تو انجام داده­ام این صخره را از مقابل ما کنار بزن؛ پیامبر فرمود: صخره شکافت تا جائی که به روشنایی بیرون نگریستند.

سپس شخص دیگر گفت: خداوندا، من گروهی از مردان را با دستمزد نیم درهم برای هریک به کار گرفتم و آن گاه که از انجام کار فارغ گشتند دستمزدشان را به آنها دادم، پس یکی از ایشان گفت: من به اندازه دو مرد کار کرده­ام و به خدا سوگند به جز یک درهم کامل را نمی­پذیرم، سپس رفت و مال خود را نزد من جا گذاشت و من نیز با آن نیم درهم در زمین بذر کاشتم و خداوند به وسیله آن رزق و روزی فراوانی را خارج ساخت، سپس صاحب نیم درهم درآمد و آن را طلب کرد و من ده هزار درهم را در مقابل حقّش به او پرداخت کردم؛ خداوندا، اگر می­دانی که من این کار را فقط به خاطر ترس از تو انجام داده­ام این صخره را از مقابل ما کنار بزن، پس نفر سوّم گفت: خداوندا، پدر و مادر من درخواب بودند پس کاسه­ای شیر برای آنان آوردم و ترسیدم که آن را بر زمین بگذارم و خاشاکی در آن بیفتد هم چنین ناپسند شمردم که از خواب بیدارشان کنم و این امر آنان را دچار مشقت و سختی کند، پس هم چنان بر بالای سر آنها ایستادم تا بیدار شدند و شیر را نوشیدند؛ خداوندا، اگر می­دانی که من این کار را به خاطر رضایت تو انجام داده­ام این صخره را از مقابل ما کنار بزن، پس صخره گشوده شد تا جایی که خداوند راه خروج را بر آنان هموار کرد. سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: هرکه با خدا راست گوید نجات می­یابد.(1)

ص: 427


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

الْمَدِینَةِ وَ تَرَکْتُ النَّاسَ یَعْبُدُونَ دَقْیُوسَ الْمَلِکَ قَالَ فَأَخَذَ الْخَبَّازُ بِیَدِ تملیخا وَ أَدْخَلَهُ عَلَی الْمَلِکِ فَقَالَ مَا شَأْنُ هَذَا الْفَتَی قَالَ الْخَبَّازُ هَذَا رَجُلٌ أَصَابَ کَنْزاً (1)فَقَالَ الْمَلِکُ یَا فَتَی لَا تَخَفْ فَإِنَّ نَبِیَّنَا عِیسَی علیه السلام أَمَرَنَا أَنْ لَا نَأْخُذَ مِنَ الْکَنْزِ إِلَّا خُمُسَهَا فَأَعْطِنِی خُمُسَهَا وَ امْضِ سَالِماً فَقَالَ تملیخا انْظُرْ أَیُّهَا الْمَلِکُ فِی أَمْرِی مَا أَصَبْتُ کَنْزاً أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ الْمَلِکُ أَنْتَ مِنْ أَهْلِهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ تَعْرِفُ بِهَا أَحَداً قَالَ نَعَمْ قَالَ مَا اسْمُکَ (2)قَالَ اسْمِی تملیخا قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْأَسْمَاءُ أَسْمَاءَ أَهْلِ زَمَانِنَا فَقَالَ الْمَلِکُ فَهَلْ لَکَ فِی هَذِهِ الْمَدِینَةِ دَارٌ قَالَ نَعَمْ ارْکَبْ أَیُّهَا الْمَلِکُ مَعِی قَالَ فَرَکِبَ الْمَلِکُ وَ النَّاسُ مَعَهُ فَأَتَی بِهِمْ أَرْفَعَ دَارٍ فِی الْمَدِینَةِ قَالَ تملیخا هَذِهِ الدَّارُ لِی فَقَرَعَ الْبَابَ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ شَیْخٌ وَ قَدْ وَقَعَ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ مِنَ الْکِبَرِ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمْ فَقَالَ الْمَلِکُ أَتَانَا هَذَا الْغُلَامُ بِالْعَجَائِبِ یَزْعُمُ أَنَّ هَذِهِ الدَّارَ دَارُهُ فَقَالَ لَهُ الشَّیْخُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا تملیخا بْنُ قسطیکین (3)قَالَ فَانْکَبَّ الشَّیْخُ عَلَی رِجْلَیْهِ یُقَبِّلُهُمَا وَ یَقُولُ هُوَ جَدِّی وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ هَؤُلَاءِ السِّتَّةُ الَّذِینَ خَرَجُوا هُرَّاباً مِنْ دَقْیُوسَ الْمَلِکِ (4)قَالَ فَنَزَلَ الْمَلِکُ عَنْ فَرَسِهِ وَ حَمَلَهُ عَلَی عَاتِقِهِ وَ جَعَلَ النَّاسُ یُقَبِّلُونَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ فَقَالَ یَا تملیخا مَا فَعَلَ أَصْحَابُکَ فَأَخْبَرَ أَنَّهُمْ فِی الْکَهْفِ وَ کَانَ یَوْمَئِذٍ بِالْمَدِینَةِ مَلِکٌ مُسْلِمٌ (5)

ص: 418


1- فی العرائس: فغضب الخباز و قال: ألا ترضی ان أصبت کنزا أن تعطینی بعضه حتّی تذکر رجلا جبارا کان یدعی الربوبیة قد مات منذ ثلاث مائة سنة، و تسخر بی؟ ثم أمسکه و اجتمع الناس ثمّ انهم أتوا به الی الملک و کان عاقلا عادلا فقال لهم: ما قصة هذا الفتی؟ قالوا: اصاب کنزا.
2- فی العرائس: قال: فسم لنا، فسمی له نحوا من ألف رجل فما عرفوا منهم رجلا واحدا قالوا: یا هذا ما نعرف هذه الأسماء و لیست هی من أهل زماننا.
3- فی نسخة: ابن فسطین. و فی العرائس: ابن فلسین.
4- و فی العرائس: و لقد کان عیسی علیه السلام أخبرنا بقصتهم و أنهم سیحیون.
5- أی مسلم بعیسی علیه السلام.

روایت 9.

تفسیرالعیاشی: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: همانا اصحاب کهف ایمان خویش را پنهان داشتند و اظهار کفر کردند، پس خداوند دو مرتبه ایشان را پاداش بخشید.(1)

روایت 10.

تفسیرالیعاشی: از سلیمان بن جعفرالهذلّی روایت شده که گفت: جعفر بن محمّد علیهما السلام به من فرمود: ای سلیمان ،(فتی) کیست؟ گفتم: فدایت گردم، نزد ما منظور از (فتی) شخص جوان است، امام فرمود: آیا ندانسته­ای که اصحاب کهف همگی پیرمرد بودند و خداوند ایشان را به خاطر ایمان­شان (فتیۀ: مردان جوان)

نامید؟ ای سلیمان، هرکسی که به خدا ایمان بیاورد و تقوا پیشه سازد هم او (فتی: جوانمرد) است.(2)

روایت 11.

تفسیرالعیاشی: ابوبکر الحضرمیّ از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اصحاب کهف بدون هیچ گونه شناخت و موعدی از شهر خویش خارج شدند، پس آن گاه که به صحرا شدند یکایک و شخص به شخص از یکدیگر عهد و پیمان­هایی گرفتند، سپس گفتند: مسأله و موضوع خویش که به خاطر آن خارج شده­اید را آشکار سازید، پس آن را آشکار ساختند و از قضا همگی بر سر یک مسأله متّفق بودند.(3)

روایت 12.

تفسیرالعیاشی: از دَرَست روایت شده که امام صادق علیه السلام به ذکر اصحاب کهف پرداخت و فرمود: آنان صرّافان سخن بودند نه صرّافان درهم.(4)

روایت 13.

تفسیرالعیاشی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که ایشان در تفسیرآیه «لواطّلعتَ علیهم لولیّتَ منهم فراراً و لملئتَ منهم رعباً» فرمود: مقصود این آیه پیامبر صلّی الله علیه وآله نمی­باشد بلکه مقصود، مؤمنان می­باشند که به یکدیگر چنین می­گویند؛ امّا آنچه در آیه ذکر شده حالتی است که اصحاب کهف برآن بوده­اند.(5)

روایت 14.

الکافی: از دَرَست واسطی روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: تقیّه هیچ کسی به حدّ تقیّه اصحاب کهف نرسیده است، اگرچه آنان در اعیاد حضور می­یافتند و زنّارها را به کمر محکم می­بستند پس خداوند دو مرتبه ایشان را پاداش بخشید.(6)

تفسیرالعیاشی: نظیر این حدیث از (دَرَست) روایت شده است.(7)

ص: 428


1- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی
2- . نسخه خطی تفسیرالعیاشی، البحرانی در البرهان 2 : 456 این حدیث و حدیث قبل از آن را روایت کرده است.
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی ، البحرانی این حدیث و حدیث قبلی را در البرهان 2 :456 روایت کرده است.
4- . نسخه خطی تفسیر العیاشی ، البحرانی این حدیث را در البرهان 2 :456 روایت کرده است.
5- . نسخه خطی تفسیر العیاشی ، البحرانی این حدیث را در البرهان 2 :457 روایت کرده است.
6- . اصول الکافی 2 :218
7- . نسخه خطی تفسیر العیاشی ، البحرانی نیز این حدیث رد در البرهان 2 : 456 روایت کرده است.

وَ مَلِکٌ یَهُودِیٌّ فَرَکِبُوا فِی أَصْحَابِهِمْ فَلَمَّا صَارُوا قَرِیباً مِنَ الْکَهْفِ قَالَ لَهُمْ تملیخا إِنِّی أَخَافُ أَنْ تَسْمَعَ أَصْحَابِی أَصْوَاتَ حَوَافِرِ الْخُیُولِ فَیَظُنُّونَ أَنَّ دَقْیُوسَ الْمَلِکَ قَدْ جَاءَ فِی طَلَبِهِمْ وَ لَکِنْ أَمْهِلُونِی حَتَّی أَتَقَدَّمَ فَأُخْبِرَهُمْ فَوَقَفَ النَّاسُ فَأَقْبَلَ تملیخا حَتَّی دَخَلَ الْکَهْفَ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ اعْتَنَقُوهُ وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّاکَ مِنْ دَقْیُوسَ قَالَ تملیخا دَعُونِی عَنْکُمْ وَ عَنْ دَقْیُوسِکُمْ قَالَ کَمْ لَبِثْتُمْ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ تملیخا بَلْ لَبِثْتُمْ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ تِسْعَ سِنِینَ وَ قَدْ مَاتَ دَقْیُوسُ وَ انْقَرَضَ قَرْنٌ بَعْدَ قَرْنٍ وَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام وَ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ (1)وَ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْنَا الْمَلِکُ وَ النَّاسُ مَعَهُ قَالُوا یَا تملیخا أَ تُرِیدُ أَنْ تَجْعَلَنَا فِتْنَةً لِلْعَالَمِینَ قَالَ تملیخا فَمَا تُرِیدُونَ قَالُوا ادْعُ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ نَدْعُوهُ مَعَکَ حَتَّی یَقْبِضَ أَرْوَاحَنَا فَرَفَعُوا أَیْدِیَهُمْ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِقَبْضِ أَرْوَاحِهِمْ وَ طَمَسَ اللَّهُ بَابَ الْکَهْفِ عَلَی النَّاسِ فَأَقْبَلَ الْمَلِکَانِ یَطُوفَانِ عَلَی بَابِ الْکَهْفِ سَبْعَةَ أَیَّامٍ لَا یَجِدَانِ لِلْکَهْفِ بَاباً فَقَالَ الْمَلِکُ الْمُسْلِمُ مَاتُوا عَلَی دِینِنَا أَبْنِی عَلَی بَابِ الْکَهْفِ مَسْجِداً وَ قَالَ الْیَهُودِیُّ لَا بَلْ مَاتُوا عَلَی دِینِی أَبْنِی عَلَی بَابِ الْکَهْفِ کَنِیسَةً فَاقْتَتَلَا فَغَلَبَ الْمُسْلِمُ وَ بَنَی مَسْجِداً عَلَیْهِ یَا یَهُودِیُّ أَ یُوَافِقُ هَذَا مَا فِی تَوْرَاتِکُمْ قَالَ مَا زِدْتَ حَرْفاً وَ لَا نَقَصْتَ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ (2).

بیان

هذا مختصر مما رواه الثعلبی فی عرائسه. (3)و اللجین مصغرا الفضة و النمرقة بضم النون و الراء و بکسرهما الوسادة قوله کیفما دارت أقول وجدت فی بعض الکتب هکذا و اتخذ لشرقی المجلس مائتی

ص: 419


1- لم یذکر فی العرائس بعث المسیح علیه السلام و رفعه بل قال: و آمن أهل المدینة باللّه العظیم إه. و قد اختلف انهم کانوا قبل المسیح علیه السلام أو بعده، قال ابن الأثیر فی الکامل: و کانت شریعتهم شریعة عیسی علیه السلام و زعم بعضهم أنهم کانوا قبل المسیح و أن المسیح أعلم قومه بهم و ان اللّه بعثهم من رقدتهم بعد رفع المسیح، و الأول اصح.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- العرائس: 232- 236. و فیه زیادات کثیرة خرجنا بعضها.

روایت 15.

الکافی: علی بن ابراهیم از سدیر صرّاف روایت کرده است: به امام باقر علیه السلام گفتم: سخنی از حسن بصری به گوشم رسیده که اگر حقیقت داشته باشد إنّالله وإنّا إلیه راجعون، امام فرمود: آن سخن چیست؟ گفتم: به گوشم رسیده که حسن بصری گفته است: اگر مغز سرش در اثر تابش خورشید به جوش آید به سایه دیوار صرّاف پناه نمی­آورد، و اگر جگرش در اثر تشنگی تکه تکه شود و بشکافد از آب خانه صرّاف چیزی نمی­نوشد، در حالی که صرّافی کار و تجارت من است و گوشت و خونم با آن شکل گرفته است و حجّ و عمره را از درآمد آن به جا آورده­ام، آن گاه امام نشست و فرمود: حسن دروغ گفته است، به اندازه کسب کن و به اندازه ببخش، و هنگامی که زمان به جا آوردن نماز فرا می­رسد آنچه را در دست داری رها کن و برای اقامه نماز برخیز، آیا ندانسته­ای که اصحاب کهف نیز در زمره صرّافان بوده­اند؟(1)

توضیح

شاید امام باقر علیه السلام این سخن را به منظور الزام برآنان ذکر کرده است نظر به اینکه گمان داشتند ایشان (اصحاب کهف) صرّافان درهم بوده­اند تا با آنچه قبلاً ذکر شده منافاتی نداشته باشد، و صدوق رحمۀ الله در کتاب الفقیه بعد از ذکر حدیث گفته است: (یعنی صیارفۀ الکلام و لم یعن صیارفۀ الدراهم: منظور صرّافان کلام و سخن است نه صرّافان درهم).(2)

شاید صدوق رحمه الله براین باور بوده که این معنا (صرّافان درهم) مناسب این مقام نیست، و حدیث با توجه به معنایی که صدوق صحیح پنداشته به چند صورت قابل توجیه است:

نخست: همانا اصحاب کهف صرّافان سخن بوده­اند که سخن حقّ و باطل را از یکدیگر تشخیص می­دادند پس لازم است که تو ( سدیر صرّاف) نیز چنین باشی، و این سخن را از حسن نقل نکن هر چند سخن او حجّت نیست، با این وجود فساد و تباهی این سخن آشکار است چرا که پناه بردن به سایه کافر و نوشیدن از آب خانه او جایز است حال آنکه صرّاف از کافر بدتر نیست! هم چنین صرّافی از امور ضروری است که در حدّ کفایت واجب به نظر می­رسد.

دوّم: کلام صدوق به صورت ( یَعنی) و ( لَم یُعنَ) به شکل مجهول خوانده شود، پس منظور آن است که حسن در تأویل آنچه در نکوهش صرّافان روایت شده اشتباه کرده است، چرا که مقصود صرّافان کلام است، ابن اثیر گوید: در حدیث الخولانیّ چنین آمده است:« مَن طلب صرف الحدیث یبتغی به إقبال وجوه الناس إلیه: آن کسی که خواهان آراستن و زیباگرداندن سخن است و به واسطه آن قصد دارد توجّه مردم را به سوی آن سخن جلب کند.) و منظور ابن اثیر از ( صَرَف الحدیث)

ص: 429


1- . فروع الکافی 1 :359 و 360
2- . مَن لا یحضره الفقیه : 354

کوة و لغربیه کذلک فکانت الشمس من حین تطلع إلی حین تغیب تدور فی المجلس کیفما دارت و لعله أصوب و البطریق القائد من قواد الروم و هو معرب و الجمع البطارقة و الهرقل بکسر الهاء و القاف ملک الروم.

و قال الجزری القرطق قباء معرب کرته و قد تضم طاؤه و قال الفیروزآبادی القرطق کجندب معرب کرته و قرطقته فتقرطق ألبسته إیاه فلبسه انتهی و الدملج و الدملوج المعضد.

قوله علیه السلام و اتخذ ستة غلمة أقول فی بعض الکتب و اصطفی ستة أغلمة من أولاد العلماء فجعلهم وزراء و فیه فأسماء الذین عن یمینه یملیخا و مکسلمینا و مخسمینا و الذین عن یساره مرطوش و کشطونش و ساذنوش.

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ لَیْلَةٍ ثُمَّ تَوَجَّهَ إِلَی الْبَقِیعِ فَدَعَا أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ عَلِیّاً فَقَالَ امْضُوا حَتَّی تَأْتُوا أَصْحَابَ الْکَهْفِ وَ تُقْرِءُوهُمْ مِنِّیَ السَّلَامَ وَ تَقَدَّمْ أَنْتَ یَا أَبَا بَکْرٍ فَإِنَّکَ أَسَنُّ الْقَوْمِ ثُمَّ أَنْتَ یَا عُمَرُ ثُمَّ أَنْتَ یَا عُثْمَانُ فَإِنْ أَجَابُوا وَاحِداً مِنْکُمْ وَ إِلَّا تَقَدَّمْ أَنْتَ یَا عَلِیُّ کُنْ آخِرَهُمْ ثُمَّ أَمَرَ الرِّیحَ فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّی وَضَعَتْهُمْ عَلَی بَابِ الْکَهْفِ فَتَقَدَّمَ أَبُو بَکْرٍ ٍ فَسَلَّمَ فَلَمْ یَرُدُّوا فَتَنَحَّی فَتَقَدَّمَ عُمَرُ فَسَلَّمَ فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیْهِ وَ تَقَدَّمَ عُثْمَانُ وَ سَلَّمَ فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیْهِ وَ تَقَدَّمَ عَلِیٌّ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ أَهْلَ الْکَهْفِ الَّذِینَ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زَادَهُمْ هُدًی وَ رَبَطَ عَلَی قُلُوبِهِمْ أَنَا رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَقَالُوا مَرْحَباً بِرَسُولِ اللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ فَکَیْفَ عَلِمْتُمْ أَنِّی وَصِیُّ النَّبِیِّ فَقَالُوا إِنَّهُ ضُرِبَ عَلَی آذَانِنَا أَلَّا نُکَلِّمَ إِلَّا نَبِیّاً أَوْ وَصِیَّ نَبِیٍّ فَکَیْفَ تَرَکْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَیْفَ حَشَمُهُ وَ کَیْفَ حَالُهُ وَ بَالَغُوا فِی السُّؤَالِ وَ قَالُوا خَبِّرْ أَصْحَابَکَ (1)هَؤُلَاءِ أَنَّا لَا نُکَلِّمُ إِلَّا نَبِیّاً أَوْ وَصِیَّ نَبِیٍّ فَقَالَ لَهُمْ أَ سَمِعْتُمْ مَا یَقُولُونَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَاشْهَدُوا ثُمَّ حَوَّلُوا وُجُوهَهُمْ قِبَلَ الْمَدِینَةِ فَحَمَلَتْهُمُ الرِّیحُ حَتَّی وَضَعَتْهُمْ

ص: 420


1- فی نسخة فأخبر أصحابک.

زیادتی است در آراستگی و زیبایی که انسان به قدر حاجت در کلام خویش وارد می­سازد، و آن را زشت شمرده است به خاطر اینکه ریا و ظاهرسازی به کلام راه می­یابد و دروغ با آن در هم می­آمیزد. پایان.

می­گویم: بر این اساس ممکن است که فعل به صورت معلوم نیز خوانده شود و هر دو ضمیر به پیامبر صلّی الله علیه و آله باز گردند.

سوّم: معنا این گونه باشد که اصحاب کهف صرّافان سخن بوده­اند چنان که گفته می­شود: ( فلان یحسن صرف الکلام) یعنی: فلانی به صورت نیکو برخی از سخنان را از برخی دیگر تشخیص و برتری می­دهد، بنابراین اصل صرف ( تغییر دادن) و تشخیص دادن حرام نیست بلکه جزء کلام است، آنچه حرام می­باشد، خیانت و ربا و غیره است که از برخی صرّافان سر می­زند.

چهارم: ممکن است ذکر این سخن از سوی امام باقر علیه السلام بعد از مردود دانستن کلام حسن، امر به تقیّه باشد به این صورت که اصحاب کهف صرّافان سخن بودند و در مقام تقیّه سخنان را در ظاهر تغییر می­دادند، و ممکن است حدیث کاهلیّ ( حدیث شماره 5) نیز بر این معنا حمل شود.

سخن پایانی: الثعلبیّ در کتاب تفسیر خویش گفته است: محمد بن اسحاق گوید: مسیحیان دچار فساد شدند و ارتکاب گناهان در میان­شان افزون گشت تا جایی که به پرستش بت­ها مشغول شدند و برای طاغوتها به قربانی کردن پرداختند، امّا کسانی از ایشان هم چنان بر دین مسیح علیه السلام باقی مانده و متمسّک به عبادت خداوند عزّ و جلّ و توحید او بودند؛ سرانجام پادشاهی به اسم دقیانوس در میان آنها به فرمانروایی رسید، او در شهرهای سرزمین روم فرود می­آمد و در هر شهری که اقامت می­کرد تمام ساکنانش را مجبور می­کرد به عبادت بت­ها بپردازند و برای طاغوتها قربانی کنند، تا اینکه دقیانوس به شهر اصحاب کهف که اقسوس نام داشت رسید، هنگامی که او در شهر اقامت گزید این امر بر ایمان داران گران آمد و به هر سویی گریختند، پس پادشاه مأموران را به دنبال آنها فرستاد و در مکانی که برای طاغوتها قربانی می­شد گِردشان آورد و آنان را بین کشته شدن یا پرستش بت­ها و قربانی کردن برای طاغوتها مخیّر گرداند، بنابراین کسانی از ایشان به زندگی دنیا متمایل گشتند و کسانی دیگر از پرستش غیر خدا سرباز زدند و کشته شدند، و هنگامی که کسانی که برسر ایمان خویش به خداوند عزّ و جلّ محکم و استوار بودند این واقعه را مشاهده کردند خود را تسلیم عذاب و کشته شدن کردند و به قتل رسیده و قطعه قطعه شدند سپس اجساد قطعه قطعه شده آنها در تمام نواحی شهر بر سر دیوارها و دروازه­های ورودی آن آویزان گشت

ص: 430

بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبَرُوهُ بِالَّذِی کَانَ فَقَالَ لَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ رَأَیْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ فَاشْهَدُوا قَالُوا نَعَمْ فَانْصَرَفَ النَّبِیُّ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ قَالَ لَهُمْ احْفَظُوا شَهَادَتَکُمْ.

أقول: رواه الثعلبی فی تفسیره بتغییر ما و سیأتی بأسانید فی معجزات النبی و أمیر المؤمنین صلوات الله و سلامه علیهما.

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ بُشْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی خَیْثَمَةَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ عَنْ نَافِعٍ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَمَا ثَلَاثَةُ رَهْطٍ یَتَمَاشَوْنَ أَخَذَهُمُ الْمَطَرُ فَآوَوْا إِلَی غَارٍ فِی جَبَلٍ فَبَیْنَمَا هُمْ فِیهِ انْحَطَّتْ صَخْرَةٌ فَأَطْبَقَتْ عَلَیْهِمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ انْظُرُوا أَفْضَلَ أَعْمَالٍ عَمِلْتُمُوهَا فَسَلُوهُ بِهَا لَعَلَّهُ یُفَرِّجُ عَنْکُمْ قَالَ أَحَدُهُمْ اللَّهُمَّ إِنَّهُ کَانَ لِی وَالِدَانِ کَبِیرَانِ وَ کَانَتْ لِیَ امْرَأَةٌ وَ أَوْلَادٌ صِغَارٌ فَکُنْتُ أَرْعَی عَلَیْهِمْ فَإِذَا أَرَحْتُ عَلَیْهِمْ غَنَمِی بَدَأْتُ بِوَالِدَیَّ فَسَقَیْتُهُمَا فَلَمْ آتِ حَتَّی نَامَ أَبَوَایَ فَطَیَّبْتُ الْإِنَاءَ ثُمَّ حَلَبْتُ ثُمَّ قُمْتُ بِحِلَابِی عِنْدَ رَأْسِ أَبَوَیَّ وَ الصِّبْیَةُ یَنْضَاعُونَ عِنْدَ رِجْلِی أَکْرَهُ أَنْ أَبْدَأَ بِهِمْ قَبْلَ أَبَوَیَّ وَ أَکْرَهُ أَنْ أُوقِظَهُمَا مِنْ نَوْمِهِمَا فَلَمْ أَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی أَضَاءَ الْفَجْرُ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی فَعَلْتُ ذَلِکَ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَافْرِجْ عَنَّا فُرْجَةً نَرَی مِنْهَا السَّمَاءَ فَفَرَّجَ لَهُمْ فُرْجَةً فَرَأَوْا مِنْهَا السَّمَاءَ وَ قَالَ الْآخَرُ اللَّهُمَّ إِنَّهُ کَانَتْ لِی بِنْتُ عَمٍّ فَأَحْبَبْتُهَا حُبّاً کَانَتْ أَعَزَّ النَّاسِ إِلَیَّ فَسَأَلْتُهَا نَفْسَهَا فَقَالَتْ لَا حَتَّی تَأْتِیَنِی بِمِائَةِ دِینَارٍ فَسَعَیْتُ حَتَّی جَمَعْتُ مِائَةَ دِینَارٍ فَأَتَیْتُهَا بِهَا فَلَمَّا کُنْتُ بَیْنَ رِجْلَیْهَا قَالَتْ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَفْتَحِ الْخَاتَمَ إِلَّا بِحَقِّهِ فَقُمْتُ عَنْهَا اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی فَعَلْتُ ذَلِکَ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَافْرِجْ عَنَّا فِیهَا فُرْجَةً فَفَرَّجَ اللَّهُ لَهُمْ فِیهَا فُرْجَةً وَ قَالَ الثَّالِثُ اللَّهُمَّ إِنِّی کُنْتُ اسْتَأْجَرْتُ أَجِیراً بِفَرَقِ ذُرَةٍ فَلَمَّا قَضَی عَمَلَهُ عَرَضْتُ عَلَیْهِ فَأَبَی أَنْ یَأْخُذَهَا وَ رَغِبَ عَنْهُ فَلَمْ أَزَلْ أَعْتَمِلُ بِهِ حَتَّی جَمَعْتُ مِنْهُ بَقَراً وَ رُعَاتَهَا فَجَاءَنِی وَ قَالَ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَعْطِنِی حَقِّی وَ لَا تَظْلِمْنِی فَقُلْتُ لَهُ اذْهَبْ إِلَی تِلْکَ الْبَقَرِ وَ رُعَاتِهَا فَخُذْهَا فَذَهَبَ وَ اسْتَاقَهَا (1)

ص: 421


1- فی المصدر: فذهب فاسناقها.

تا جایی که فتنه و مصیبت شدّت یافت، و هنگامی که مردان جوان این وقایع را مشاهده کردند بسیار اندوهگین شدند پس به نماز ایستادند و روزه گرفتند و به دعا خواندن و تسبیح خداوند متعال مشغول شدند، آنان هشت نفر از اشراف سرزمین روم بودند که گریستند و به تضرّع و زاری پرداختند و می­گفتند: ای پروردگار ما، ای پروردگار آسمانها و زمین که غیر از او به درگاه هیچ خدایی دعا نمی­خوانیم و اگر چنان کنیم ناعادلانه رفتار کرده­ایم، این فتنه را از سر بندگان مؤمن خودت بگذران؛ هنگامی که در آن حال بودند مأموران آنها را در مصلّایی یافتند که متعلق به خودشان بود و با صورت­هایشان به سجده رفته بودند و به درگاه خداوند عزّ و جلّ گریه و تضرّع و زاری می­کردند و از او می­خواستند که آنها را از دست دقیانوس و گروه او نجات بخشد، آن گاه که مأموران چنین وضعیتی را مشاهده کردند مراتب امرشان را به دقیانوس گزارش دادند و گفتند: این مردان جوان از خاندان تو هستند که مورد تمسخرت قرار می­دهند و از فرامینت سرپیچی می­کنند؛ هنگامی که دقیانوس این سخنان را شنید آنان را در حالی که چشم­هایشان پر از اشک و صورت­هایشان خاک آلود شده بود نزد خود آورد و به آنان گفت: انتخاب کنید یا برای خدایان ما قربانی کنید و یا شما را به قتل برسانم، پس مکسملینا که بزرگ آنان بود گفت: همانا ما خدایی داریم که عظمتش آسمانها و زمین را پُر کرده است. غیر از او هرگز هیچ خدایی را فرا نمی­خوانیم، پس هر آنچه به نظرت می­رسد را در حقّ ما انجام ده؛ یاران و دوستان او نیز چنین گفتند، بنابراین به آنان دستور داد و لباسهایی که به تن داشتند و مخصوص بزرگان آن قوم بود را از آنها گرفت و گفت: من (مجازات) شما را به تأخیر می­اندازم چرا که شما را در سنّ و سال جوانی می­بینم و دوست ندارم هلاک­تان سازم تا اینکه برای شما مهلتی قرار دهم که در آن به فکر بپردازید و به عقل­های خود مراجعه کنید، سپس دستور داد که زیورآلات طلایی و نقره­ای که بر آنان آویزان بود برکنده شود، آن گاه اخراج شدند و دقیانوس به سوی شهری که در نزدیکی آنان بود به راه افتاد، هنگامی که جوانان چنین فرصتی را مشاهده کردند با یکدیگر مشورت کردند که هر شخصی از خانه پدرش پول و مخارجی برگیرد پس قسمتی از آن را صدقه دهد و باقیمانده­اش را توشه راهشان سازند سپس به سوی غاری که در نزدیکی شهر بود و در کوهی به اسم ینجلوس قرار داشت به راه افتند و در آن به عبادت بپردازند تا زمانی که دقیانوس به شهر برگردد سراغ او بیایند و هر کاری که می­خواهد را در موردشان انجام دهد، پس چنان کردند و سگی داشتند که به دنبال آنان راه افتاد، آن گاه در غار به نماز، روزه، تسبیح، تکبیر و ستایش مشغول شدند، و هر زمان که مخارج­شان به پایان می­رسید یملیخا که زیباروترین و بردبارترین ایشان بود لباسهایی که به تن داشت را بر می­کَند و لباسی مانند لباس مستمندانی می­پوشید که طلب غذا و خوراک می­کنند سپس به سوی شهر راه می­افتاد و غذایی می­خرید و به خبرها به دقت گوش فرا می­داد و برای دوستانش به تجسّس می­پرداخت، و بدین صورت مدّتی در غار باقی ماندند آن گاه دقیانوس ستمگر به شهر بازگشت و به بزرگان دستور داد و برای طاغوتها به قربانی کردن پرداختند، این در حالی بود که یملیخا نیز در شهر بود و برای دوستانش خوراک و نوشیدنی می­خرید

ص: 431

اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی فَعَلْتُ ذَلِکَ ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ فَافْرِجْ عَنَّا مَا بَقِیَ مِنْهَا فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُمْ فَخَرَجُوا یَتَمَاشَوْنَ (1).

بیان

قال الجوهری أراح إبله أی ردها إلی المراح و أرحت علی الرجل حقه إذا رددته علیه انتهی و انضاع الفرخ صاح و تلوی عند الجوع و فی النهایة الفرق بالتحریک مکیال یسع ستة عشر رطلا انتهی و فی بعض النسخ یفرق بصیغة الفعل و لعله تصحیف.

«4»

فس، تفسیر القمی أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً یَقُولُ قَدْ آتَیْنَاکَ مِنَ الْآیَاتِ مَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْهُ وَ هُمْ فِتْیَةٌ کَانُوا فِی الْفَتْرَةِ بَیْنَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام وَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الرَّقِیمُ فَهُمَا لَوْحَانِ مِنْ نُحَاسٍ مَرْقُومٌ أَیْ مَکْتُوبٌ فِیهِمَا أَمْرُ الْفِتْیَةِ وَ أَمْرُ إِسْلَامِهِمْ وَ مَا أَرَادَ مِنْهُمْ دَقْیَانُوسُ الْمَلِکُ وَ کَیْفَ کَانَ أَمْرُهُمْ وَ حَالُهُمْ.

قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ سَبَبُ نُزُولِ سُورَةِ الْکَهْفِ أَنَّ قُرَیْشاً بَعَثُوا ثَلَاثَةَ نَفَرٍ إِلَی نَجْرَانَ النَّضْرَ بْنَ حَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ وَ عُقْبَةَ بْنَ أَبِی مُعَیْطٍ وَ الْعَاصَ بْنَ وَائِلٍ السَّهْمِیَّ لِیَتَعَلَّمُوا مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی مَسَائِلَ یَسْأَلُونَهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجُوا إِلَی نَجْرَانَ إِلَی عُلَمَاءِ الْیَهُودِ فَسَأَلُوهُمُ فَقَالُوا اسْأَلُوهُ عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ فَإِنْ أَجَابَکُمْ فِیهَا عَلَی مَا عِنْدَنَا فَهُوَ صَادِقٌ ثُمَّ سَلُوهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ وَاحِدَةٍ فَإِنِ ادَّعَی عِلْمَهَا فَهُوَ کَاذِبٌ قَالُوا وَ مَا هَذِهِ الْمَسَائِلُ قَالُوا اسْأَلُوهُ عَنْ فِتْیَةٍ کَانُوا فِی الزَّمَنِ الْأَوَّلِ فَخَرَجُوا وَ غَابُوا وَ نَامُوا کَمْ بَقُوا فِی نَوْمِهِمْ حَتَّی انْتَبَهُوا وَ کَمْ کَانَ عَدَدُهُمْ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَ مَعَهُمْ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ مَا کَانَ قِصَّتُهُمْ وَ اسْأَلُوهُ عَنْ مُوسَی حِینَ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَتَّبِعَ الْعَالِمَ وَ یَتَعَلَّمَ مِنْهُ مَنْ هُوَ وَ کَیْفَ تَبِعَهُ وَ مَا کَانَ قِصَّتُهُ مَعَهُ وَ اسْأَلُوهُ عَنْ طَائِفٍ طَافَ مِنْ مَغْرِبِ الشَّمْسِ وَ مَطْلَعِهَا حَتَّی بَلَغَ سَدَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مَنْ هُوَ وَ کَیْفَ کَانَ قِصَّتُهُ ثُمَّ أَمْلَوْا عَلَیْهِمْ أَخْبَارَ هَذِهِ الثَّلَاثِ الْمَسَائِلِ وَ قَالُوا لَهُمْ إِنْ أَجَابَکُمْ بِمَا قَدْ أَمْلَیْنَا عَلَیْکُمْ فَهُوَ صَادِقٌ وَ إِنْ أَخْبَرَکُمْ بِخِلَافِ ذَلِکَ فَلَا تُصَدِّقُوهُ قَالُوا

ص: 422


1- أمالی ابن الطوسیّ: 252 و 253. و الحدیث لا یناسب الباب، لان الباب فی ذکر أصحاب الکهف الذین ذکرهم اللّه تعالی فی کتابه.

پس گریه کنان به سوی آنان بازگشت و خوراک اندکی همراه داشت، و هنگامی که آنها را مطّلع گرداند ترسیدند و در حالی که به درگاه خداوند متعال گریه و زاری می­کردند به سجده در افتادند، یملیخا گفت: ای برادران من، سرهایتان را بالا نگاه دارید و از این طعام اندک بخورید و بر پروردگارتان توکّل کنید؛ پس سرهایشان را بالا گرفتند در حالی که از اندوه و ترس بر جان خویش چشم­هایشان پر از اشک بود و از آن طعام اندک خوردند، و این حادثه همزمان با غروب خورشید بود، سپس به سخن گفتن و بررسی امور نشستند و خاطرات همدیگر را یادآوری می­کردند و در این حال بودند که خداوند آنان را در غار به خواب فرو برد، و سگ­شان در دهانه غار قرار داشت و دست­هایش را دراز کرده بود و آنچه در مورد ایشان اتفاق افتاد در مورد او نیز اتفاق افتاد، مخارج آنها نیز در کنار سرشان قرار داشت، هنگامی که صبح فرا رسید دقیانوس به جستجوی آنها پرداخت بنابراین به دنبال پدران­شان فرستاد و در مورد آنها سؤال پرسید، پدران به دقیانوس گفتند: ما از فرامین تو سرپیچی نمی­کنیم، پس چرا ما را به گناه گروه عصیان­گری به قتل می­رسانی که اموال­مان را به یغما برده و در بازارهای شهر نابوده کرده­اند؟ سپس به راه افتادند و از کوهی که ینجلوس خوانده می­شد بالا رفتند، آن گاه دقیانوس فرمان داد که دهانه غار را به روی آنان مسدود کنند و گفت: آنان را به همان صورتی که در غار هستند باقی بگذارید تا از گرسنگی و تشنگی بمیرند.

سپس دو مرد باایمان به اسم­های یندروس و رویاس که در خانه پادشاه بودند و ایمان­شان را پنهان می­کردند با هم مشورت کردند که مسأله مردان جوان، نسب­ها، اسم­ها و خبر آنان را بر روی کتیبه­ای از جنس سرب بنویسند و آن را در تابوتی مسی قرار دهند و تابوت را در ساختمانی بگذارند، و گفتند: شاید خداوند قوم مؤمنی را قبل از برپایی روز قیامت از مکان این جوانان مطّلع سازد پس آن کس که به مکان ایشان رهنمون می­شود هنگام خواندن این نوشته از احوال­شان آگاه گردد، بنابراین چنان کردند و ساختمانی بر آن غار بنیان نهادند، و دقیانوس مدّتی زنده ماند سپس او و قومش از دنیا رفتند و مردمان بسیاری در طول قرن­ها از بین رفتند و پادشاهان از پس پادشاهان بر تخت نشستند.

عبید بن عمیر گوید: اصحاب کهف مردان جوانی بودند که گردن بندهایی به گردن و النگوهایی در دست داشتند و دارای موهای بلند بودند، و سگ شکاری­شان همراه آنان بود، پس در روز جشن بزرگی که به پا داشته بودند با لباسی فاخر و در میان سوارانی چند از شهر خارج شدند و خدایان خویش را نیز به همراه بردند و این در حالی بود که خداوند ایمان را به قلب­های ایشان انداخته بود، و یکی از ایشان وزیر پادشاه بود پس ایمان آوردند و هر یک از آنها ایمان آوردن خود را از دوستش پنهان می­کرد آن گاه از هم جدا شدند و هر یک به تنهایی تصمیم گرفت که از میان قوم خارج شود، بنابراین در زیر درختی گِرد آمدند و امر خویش را آشکار ساختند و از قضا همگی بر یک نظر متفق بودند، آن گاه سوی غار به راه افتادند و قوم­شان آنها را نیافتند پس در طلب­شان به جستجو پرداختند، ولی خداوند قوم آنها را نسبت به اخبارشان نابینا گرداند و اسمها و نسب­های­شان را بر کتیبه­ای چنین نوشتند: فلان و فلان و فلان فرزندان پادشاهان ما بودند، در ماه فلان از سال فلان و در مملکت فلان پسر فلان آنان را از دست دادیم، و کتیبه را در خزانه پادشاه گذاردند.

ص: 432

فَمَا الْمَسْأَلَةُ الرَّابِعَةُ قَالُوا اسْأَلُوهُ مَتَی تَقُومُ السَّاعَةُ فَإِنِ ادَّعَی عِلْمَهَا فَهُوَ کَاذِبٌ فَإِنَّ قِیَامَ السَّاعَةِ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَجَعُوا إِلَی مَکَّةَ وَ اجْتَمَعُوا إِلَی أَبِی طَالِبٍ فَقَالُوا یَا أَبَا طَالِبٍ إِنَّ ابْنَ أَخِیکَ یَزْعُمُ أَنَّ خَبَرَ السَّمَاءِ یَأْتِیهِ وَ نَحْنُ نَسْأَلُهُ عَنْ مَسَائِلَ فَإِنْ أَجَابَنَا عَنْهَا عَلِمْنَا أَنَّهُ صَادِقٌ وَ إِنْ لَمْ یُخْبِرْنَا (1)عَلِمْنَا أَنَّهُ کَاذِبٌ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ سَلُوهُ عَمَّا بَدَا لَکُمْ فَسَأَلُوهُ عَنِ الثَّلَاثِ الْمَسَائِلِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَداً أُخْبِرُکُمْ وَ لَمْ یَسْتَثْنِ (2)فَاحْتَبَسَ الْوَحْیُ عَنْهُ (3)أَرْبَعِینَ یَوْماً حَتَّی اغْتَمَّ النَّبِیُّ وَ شَکَّ أَصْحَابُهُ الَّذِینَ کَانُوا آمَنُوا بِهِ وَ فَرِحَتْ قُرَیْشٌ وَ اسْتَهْزَءُوا وَ آذَوْا وَ حَزِنَ أَبُو طَالِبٍ فَلَمَّا أَنْ کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً (4)نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ بِسُورَةِ الْکَهْفِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ یَا جَبْرَئِیلُ لَقَدْ أَبْطَأْتَ فَقَالَ إِنَّا لَا نَقْدِرُ أَنْ نَنْزِلَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَأَنْزَلَ أَمْ حَسِبْتَ یَا مُحَمَّدُ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً ثُمَّ قَصَّ قِصَّتَهُمْ فَقَالَ إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً

فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کَانُوا فِی زَمَنِ مَلِکٍ جَبَّارٍ عَاتٍ وَ کَانَ یَدْعُو أَهْلَ مَمْلَکَتِهِ إِلَی عِبَادَةِ الْأَصْنَامِ فَمَنْ لَمْ یُجِبْهُ قَتَلَهُ وَ کَانَ هَؤُلَاءِ (5)قَوْماً مُؤْمِنِینَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَکَّلَ الْمَلِکُ بِبَابِ الْمَدِینَةِ حَرَساً وَ لَمْ یَدَعْ أَحَداً یَخْرُجُ حَتَّی یَسْجُدَ الْأَصْنَامَ وَ خَرَجَ هَؤُلَاءِ بِعِلَّةِ الصَّیْدِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ مَرُّوا بِرَاعٍ فِی طَرِیقِهِمْ فَدَعَوْهُ إِلَی أَمْرِهِمْ فَلَمْ یُجِبْهُمْ وَ کَانَ مَعَ الرَّاعِی کَلْبٌ فَأَجَابَهُمُ الْکَلْبُ وَ خَرَجَ مَعَهُمْ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَلَا یَدْخُلُ (6)الْجَنَّةَ مِنَ الْبَهَائِمِ إِلَّا ثَلَاثَةٌ حِمَارُ بَلْعَمَ (7)بْنِ بَاعُورَاءَ وَ ذِئْبُ یُوسُفَ وَ کَلْبُ أَصْحَابِ الْکَهْفِ

ص: 423


1- فی نسخة: و ان لم یجبنا.
2- أی لم یقل: ان شاء اللّه.
3- فی المصدر: فاحتبس الوحی علیه.
4- فی نسخة: أربعین صباحا.
5- فی نسخة: و کانوا هؤلاء.
6- فی المصدر: لا یدخل.
7- فی المصدر: حمارة بلعم.

وهب گوید: یکی از حواریّون عیسی علیه السلام به سوی شهر اصحاب کهف آمد و خواست که وارد آنجا شود پس به او گفته شد: همانا بر دروازه شهر بتی قرار دارد و کسی اجازه وارد شدن ندارد مگر اینکه برای آن بت سجده بگزارد، پس ناپسند شمرد که وارد شهر شود و به حمّامی که در آن نزدیکی قرار داشت رفت و خود را به خدمت صاحب حمام در آورد و در آنجا مشغول کار شد، صاحب حمّام با حضور او شاهد افزایش خیر و برکت در حمامش بود و او در آن حمام به انجام کار می­پرداخت، پس از مدتی جوانانی از اهالی شهر شیدای آن حواریّ شدند و او نیز آنان را از خبر آسمان و زمین و آخرت مطّلع می­گرداند تا اینکه در نهایت به او ایمان آوردند و تصدیقش کردند، و آنان نیز در حال و هوایی مانند حال و هوای او قرار گرفتند؛ آن حواریّ شبی برای صاحب حمام شرط گذاشت که کسی میان من و او (خداوند) و نمازگزاردن مانع ایجاد نکند، حواریّ در آن احوال بود که پسر پادشاه با زنی آمد و او را وارد حمام کرد، پس پسر پادشاه را سرزنش کرد و به او گفت: تو پسر پادشاه هستی و اکنون با این زن وارد می­شوی؟ بنابراین پسر پادشاه شرم کرد و رفت سپس دوباره بازگشت و حواریّ همان سخنان را به او گفت، این بار پسر پادشاه به حواریّ ناسزا گفت و او را از خود راند و توجّهی نکرد تا اینکه همراه آن زن وارد شد و با هم در حمام مُردند، این خبر به پادشاه رسید و به او گفته شد: صاحب حمام پسر تو را به قتل رسانده است، پس او را طلب کرد ولی پیدایش نکرد، آن گاه گفت: چه کسی صاحب حمام را همراهی می­کرد؟ پس از مردان جوان اسم بردند، و آنان از سوی پادشاه خواسته شدند بنابراین از شهر خارج شدند و بر دوستی که در مزرعه­ای مشغول کار بود و مانند آنها با ایمان بود گذر کردند و برای او ذکر کردند که از سوی پادشاه خواسته شده­اند، پس همراهشان به راه افتاد و سگی نیز به همراه داشت، تا اینکه تاریکی شب آنان را مجبور کرد به غاری پناه ببرند پس وارد شدند و گفتند: امشب را در اینجا به سر می­بریم و إن­ شاء الله صبح که فرا رسد امور خویش را تدبیر کنید، آن گاه خداوند آنان را به خواب فرو برد، پس پادشاه در میان یاران خویش و به دنبال آنها به راه افتاد و از شهر خارج شد تا اینکه آنان را یافتند که وارد غار شده­اند، و هر مردی از آن قوم سعی می­کرد وارد غار شود وحشت­زده می­شد و در نهایت کسی نتوانست وارد آنجا شود، سپس گوینده­ای گفت: مگر نه این است که اگر به آنان دست می­یافتی به قتل­شان می­رساندی؟ پادشاه گفت: آری، گفت: پس دهانه غار را به روی آنان مسدود کن و درآن رهایشان ساز تا از تشنگی و گرسنگی بمیرند، و پادشاه چنان کرد.

وهب گوید: زمان زیادی بعداز آنکه دهانه غار به روی آنها مسدود شد صبرکردند، سپس چوپانی که در زیر بارش باران قرار گرفته بود به غار نزدیک شد و گفت: ای کاش دهانه این غار را می­گشودم و گوسفندانم را وارد آن می­کردم تا از بارش باران محفوظ بمانند. پس همچنان به تلاش ادامه داد تا اینکه دهانه غار گشوده شد و خداوند به هنگام صبح ارواح ایشان را به جسدهایشان باز گرداند.

محمد بن اسحاق گوید: سپس مرد صالحی به اسم تندوسیس فرمانروای ساکنان آن سرزمین شد

ص: 433

فَخَرَجَ أَصْحَابُ الْکَهْفِ مِنَ الْمَدِینَةِ بِعِلَّةِ الصَّیْدِ هَرَباً مِنْ دِینِ ذَلِکَ الْمَلِکِ فَلَمَّا أَمْسَوْا دَخَلُوا ذَلِکَ الْکَهْفَ وَ الْکَلْبُ مَعَهُمْ فَأَلْقَی اللَّهُ عَلَیْهِمُ النُّعَاسَ کَمَا قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً فَنَامُوا حَتَّی أَهْلَکَ اللَّهُ ذَلِکَ الْمَلِکَ وَ أَهْلَ مَمْلَکَتِهِ وَ ذَهَبَ ذَلِکَ الزَّمَانُ وَ جَاءَ زَمَانٌ آخَرُ وَ قَوْمٌ آخَرُونَ ثُمَّ انْتَبَهُوا فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ کَمْ نِمْنَا هَاهُنَا فَنَظَرُوا إِلَی الشَّمْسِ قَدِ ارْتَفَعَتْ فَقَالُوا نِمْنَا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ ثُمَّ قَالُوا لِوَاحِدٍ مِنْهُمْ خُذْ هَذَا الْوَرِقَ وَ ادْخُلِ الْمَدِینَةَ مُتَنَکِّراً لَا یَعْرِفُوکَ فَاشْتَرِ لَنَا طَعَاماً فَإِنَّهُمْ إِنْ عَلِمُوا بِنَا وَ عَرَفُونَا قَتَلُونَا أَوْ رَدُّونَا فِی دِینِهِمْ فَجَاءَ ذَلِکَ الرَّجُلُ فَرَأَی الْمَدِینَةَ بِخِلَافِ الَّذِی عَهِدَهَا وَ رَأَی قَوْماً بِخِلَافِ أُولَئِکَ لَمْ یَعْرِفْهُمْ وَ لَمْ یَعْرِفُوا لُغَتَهُ وَ لَمْ یَعْرِفْ لُغَتَهُمْ فَقَالُوا لَهُ مَنْ أَنْتَ وَ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ فَأَخْبَرَهُمْ فَخَرَجَ مَلِکُ تِلْکَ الْمَدِینَةِ مَعَ أَصْحَابِهِ وَ الرَّجُلُ مَعَهُمْ حَتَّی وَقَفُوا عَلَی بَابِ الْکَهْفِ وَ أَقْبَلُوا یَتَطَلَّعُونَ فِیهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هَؤُلَاءِ ثَلَاثَةٌ وَ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ هُمْ خَمْسَةٌ وَ سادِسُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ هُمْ سَبْعَةٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ حَجَبَهُمُ اللَّهُ (1)بِحِجَابٍ مِنَ الرُّعْبِ فَلَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یَقْدَمُ بِالدُّخُولِ عَلَیْهِمْ غَیْرُ صَاحِبِهِمْ وَ إِنَّهُ لَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِمْ وَجَدَهُمْ خَائِفِینَ أَنْ یَکُونُوا أَصْحَابَ دَقْیَانُوسَ شَعَرُوا بِهِمْ فَأَخْبَرَهُمْ صَاحِبُهُمْ أَنَّهُمْ کَانُوا نَائِمِینَ هَذَا الزَّمَنَ الطَّوِیلَ وَ أَنَّهُمْ آیَةٌ لِلنَّاسِ فَبَکَوْا وَ سَأَلُوا اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یُعِیدَهُمْ إِلَی مَضَاجِعِهِمْ نَائِمِینَ کَمَا کَانُوا ثُمَّ قَالَ الْمَلِکُ یَنْبَغِی أَنْ نَبْنِیَ هَاهُنَا مَسْجِداً وَ نَزُورَهُ (2)فَإِنَّ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ مُؤْمِنُونَ فَلَهُمْ فِی کُلِّ سَنَةٍ نَقْلَتَیْنِ یَنَامُونَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ عَلَی جُنُوبِهِمُ الْیُمْنَی وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ عَلَی جُنُوبِهِمُ الْیُسْرَی (3)وَ الْکَلْبُ مَعَهُمْ قَدْ بَسَطَ ذِرَاعَیْهِ بِفِنَاءِ الْکَهْفِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ أَیْ خَبَرَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ بِالْوَصِیدِ أَیْ بِالْفِنَاءِ وَ کَذلِکَ بَعَثْناهُمْ أَیْ أَنْبَهْنَاهُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَ کَذلِکَ أَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الَّذِینَ ذَهَبُوا إِلَی بَابِ الْکَهْفِ (4)إِلَی قَوْلِهِ سَبْعَةٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 424


1- من قوله حجبهم اللّه إلی قوله: کما کانوا کان فی التفسیر الصغیر و لم یکن فی نسخ الکبیر منه طاب ثراه. قلت: هو موجود فی النسخة المطبوعة.
2- فی المصدر: ینبغی أن یبنی هاهنا مسجد نزوره.
3- فی نسخة: جنوبهم الایمن و جنوبهم الایسر.
4- فی المصدر: ذهبوا الی باب الکهف «لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ» إلی قوله: «سَبْعَةٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ».

و سی­ و هشت سال در این منصب باقی ماند، در زمان فرمانروایی او مردم به احزاب و گروههای مختلفی تقسیم شدند: عدّه­ای از آنان به خداوند ایمان داشتند و می­دانستند که روز رستاخیز حقّ است، و برخی نیز آن رادروغ می­پنداشتند و این امر به پادشاه گران آمد و به درگاه خداوند عزّ و جلّ گریه و زاری کرد و بسیار اندوهیگن گشت، هنگامی که تکذیب کردن رستاخیز درمیان ساکنان سرزمینش انتشار یافت وارد خانه­اش شد و در را به روی خود بست، و لباس مویین خشنی به تن کرد و در زیر آن خاکستر قرار داد و شب و روز به درگاه خداوند تضّرع و زاری می­کرد و به خاطر مشاهده وضعیتی که مردم در آن بودند می­گریست، آن گاه خداوند مردان جوان را زنده گرداند پس شادمان، با چهره­هایی گشاده و جانهایی پاک و بی­آلایش نشستند و بریکدیگر سلام و درود فرستادند گویا صبح همان شبی که از خواب بیدار شده­اند که در آن به خواب رفته بودند، سپس برای اقامه نماز برخاستند و نماز گزاردند، و هنگامی که از ادای نماز فارغ گشتند به یکدیگر گفتند: «کَم لبثتم قالوا لبثنا یوماً أو بعض یوم قالوا ربّکم أعلم بما لبثتم» {چه مدتی درخواب مانده­اید، گفتند: روزی یا بخشی از روز در خواب بوده­ایم، گروه دیگری گفتند: پروردگارتان بهتر از همه می­داند که چقدر در خواب بوده­اید و اینجا مانده­اید.} و تمام این سخنان در درون­شان می­گذشت، پس یملیخا به ایشان گفت: در شهر شما را جستجو و طلب می­کردند، پادشاه می­خواهد امروز سراغ­تان بیاید و برای طاغوتها قربانی کنید و اگر قربانی نکنید شما را به قتل برساند، بعداز آن هرچه خدا بخواهد انجام می­دهد، پس مکسملینا به آنان گفت: ای برادران من، آگاه باشید که به راستی خداوند را ملاقات خواهید کرد، و اگر فردا پادشاه شما را فرا خواند بعداز آنکه ایمان آورده­اید کفر نورزید، سپس به یملیخا گفتند : به شهر برو و دقیق به آنچه قرار است امروز به ما گفته شود و آنچه در مورد ما نزد دقیانوس گفته می­شود گوش فرا ده و نهایت دقت و پنهانکاری را به خرج ده که کسی از احوال ما آگاه نگردد، و طعامی برای ­مان خریداری کن و آن را نزد ما بیاور و بگذار افزون­تر از طعامی باشد که دیروز آوردی چراکه اندک بود و گرسنه گشتیم.

پس یملیخا در لباسهایی که درآنها شناخته نمی­شد به راه افتاد، و هنگامی که به دروازه ورودی شهر رسید بر بالای پشت دروازه نشانه­ای را مشاهده کرد که متعلق به اهل ایمان بود، از آن نشانه تعجب کرد و سوی دروازه دیگری رفت و مانند همان نشانه را مشاهده کرد، او هم چنین مردمان تازه به دوران رسیده بسیاری را مشاهده کرد که قبلاً آنها را ندیده بود، پس پیوسته راه می­رفت و شگفت زده می­شد، سپس وارد شهر شد و از مردم شنید که به اسم عیسی پسر مریم سوگند یاد می­کنند بنابراین ترس و هراسش افزون گشت و با خود گفت: شاید این شهر، آن شهری نیست که من می­شناسم، آن گاه با جوانی از ساکنان آنجا رویارو شد و به او گفت: ای جوان ، اسم این شهر چیست؟ جوان گفت: اقسوس، یملیخا با خود گفت: شاید دچار جنون و یا مسأله­ای شده­ام که عقلم را از بین برده است، به خدا سوگند شایسته است هرچه سریعتر و قبل از آنکه رسوا شوم و یا شرّی دامنگیرم شود از این شهر خارج شوم؛ پس به کسانی که غذا می­فروختند نزدیک شد

ص: 434

قُلْ لَهُمْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ما یَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِیلٌ ثُمَّ انْقَطَعَ خَبَرُهُمْ فَقَالَ فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ إِنَّمَا حُبِسَ الْوَحْیُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً لِأَنَّهُ قَالَ لِقُرَیْشٍ غَداً أُخْبِرُکُمْ بِجَوَابِ مَسَائِلِکُمْ وَ لَمْ یَسْتَثْنِ فَقَالَ اللَّهُ وَ لا تَقُولَنَّ إِلَی قَوْلِهِ رَشَداً ثُمَّ عَطَفَ عَلَی الْخَبَرِ الْأَوَّلِ الَّذِی حَکَی عَنْهُمْ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ثَلاثَةٌ رابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ فَقَالَ وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً وَ هُوَ حِکَایَةٌ عَنْهُمْ وَ لَفْظُهُ خَبَرٌ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُ حِکَایَةٌ عَنْهُمْ قَوْلُهُ قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً یَعْنِی جَوْراً عَلَی اللَّهِ إِنْ قُلْنَا إِنَّ لَهُ شَرِیکاً وَ قَوْلُهُ لَوْ لا یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطانٍ بَیِّنٍ یَعْنِی بِحُجَّةٍ بَیِّنَةٍ أَنَّ مَعَهُ شَرِیکاً وَ قَوْلُهُ وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ یَقُولُ تَرَی أَعْیُنَهُمْ مَفْتُوحَةً وَ هُمْ رُقُودٌ یَعْنِی نِیَامٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیَمِینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ فِی کُلِّ عَامٍ مَرَّتَیْنِ لِئَلَّا تَأْکُلَهُمُ الْأَرْضُ وَ قَوْلُهُ فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکی طَعاماً یَقُولُ أَیُّهَا أَطْیَبُ طَعَاماً وَ قَوْلُهُ وَ کَذلِکَ أَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ یَعْنِی أَطْلَعْنَا عَلَی الْفِتْیَةِ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فِی الْبَعْثِ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لا رَیْبَ فِیها یَعْنِی لَا شَکَّ فِیهَا بِأَنَّهَا کَائِنَةٌ وَ قَوْلُهُ رَجْماً بِالْغَیْبِ یَعْنِی ظَنّاً بِالْغَیْبِ مَا یَسْتَفْتُونَهُمْ وَ قَوْلُهُ فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً یَقُولُ حَسْبُکَ مَا قَصَصْنَا عَلَیْکَ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ لا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً یَقُولُ لَا تَسْأَلْ عَنْ أَصْحَابِ الْکَهْفِ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ (1).

«5»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ أَصْحَابَ الْکَهْفِ فَقَالَ لَوْ کَلَّفَکُمْ قَوْمُکُمْ مَا کَلَّفَهُمْ قَوْمُهُمْ فَافْعَلُوا فِعْلَهُمْ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا کَلَّفَهُمْ قَوْمُهُمْ قَالَ کَلَّفُوهُمُ الشِّرْکَ بِاللَّهِ فَأَظْهَرُوهُ لَهُمْ وَ أَسَرُّوا الْإِیمَانَ حَتَّی جَاءَهُمُ الْفَرَجُ وَ قَالَ إِنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ کَذَبُوا فَآجَرَهُمْ وَ صَدَقُوا فَآجَرَهُمُ اللَّهُ (2)وَ قَالَ کَانُوا صَیَارِفَةَ کَلَامٍ وَ لَمْ یَکُونُوا صَیَارِفَةَ الدَّرَاهِمِ وَ قَالَ خَرَجَ أَصْحَابُ الْکَهْفِ عَلَی غَیْرِ مِیعَادٍ فَلَمَّا صَارُوا

ص: 425


1- تفسیر القمّیّ: 392- 396.
2- یعنی أن اللّه آجرهم فی کلتا الحالتین حیث إنهم عملوا بما یقتضی التکلیف فی کل حالة.

و سکه­ای که به همراه داشت را بیرون آورد و به مردی از آنها داد و گفت: ای بنده خدا با این سکه غذایی به من بفروش؛ مرد سکه را گرفت و به شیوه ضرب و نقش و نگارش نگاه کرد و از آن شگفت زده شد سپس آن را به سوی یکی از دوستانش انداخت و او نیز نگاهی انداخت، آن گاه سکّه را دست به دست در میان خود گرداندند و از آن تعجب می­کردند، سپس به صورت مخفیانه در بین خود به یکدیگر می­گفتند: به راستی که این مرد به گنجی دست یافته که مدت زمانی زیاد و روزگاری طویل درخاک پنهان بوده است؛ یملیخا هنگامی که آنان را در حال مخفیانه سخن گفتن مشاهده کرد بسیار هراسناک شد و بر خود لرزید و گمان کرد که او را شناخته­اند و می­خواهند او را به سوی پادشاه­شان دقیانوس ببرند، آن گاه مردمان دیگری نزدش آمدند و خواستند او را بشناسند پس گفتند: ای جوان، تو کیستی؟ برایت چه چیزی پیش آمده است؟ به خدا سوگند که به گنجی از گنج­های پیشینیان دست­یافته­ای و قصد داری آن را از ما پنهان داری، پس در آن گنج با ما شریک شو تا آنچه را یافته­ای مخفی نگاه داریم و اگر چنین کاری انجام ندهی تو را نزد پادشاه می­بریم و به او تحویلت می­دهیم تا تو را به قتل برساند، پس با خود گفت: در هر موقعیّتی که از آن می­ترسیدم قرار گرفتم. سپس گفتند: ای جوان، تو نمی­توانی آنچه را یافته­ای پنهان نگاه داری؛ و یملیخا نمی­دانست چه چیزی به آنان بگوید و چه پاسخی بدهد و چنان ترسیده بود که پاسخی برای گفتن نداشت، پس لباسش را گرفتند و آن را در برگردنش پیچیدند، و او را گوش به فرمان در راهها و کوچه­های بین شهر به پیش می­راندند تا هر که در شهر قرار داشت موضوعش را بشنود، پس گفته شد: مردی دستگیر شده که نزدش گنج وجود دارد، و کوچک و بزرگ شهر بر او گِرد آمدند و به او نگریستند و می­گفتند: به خدا سوگند این جوان از ساکنان این شهر نیست و ما او را نمی­شناسیم، و یملیخا منتظر بود که پدر و برادرانش بیایند و او را از دست مردم نجات دهند و می­ترسید که او را نزد دقیانوس ببرند تا اینکه سرانجام او را نزد دو تن از بزرگان شهر یعنی أربوس و اسطیوس که دو مرد نیکوکار بودند بردند، پس یکی از آن دو گفت: گنجی که یافته­ای کجاست؟ این سکّه­ها علیه تو شهادت می­دهند که گنجی یافته­ای؛ یملیخا گفت: هیچ گنجی نیافته­ام ولی این سکّه­ها ، سکهّ­های پدرانم است و نقش این شهر بر روی آنها نقش بسته و در اینجا ضرب شده­اند، ولی به خدا سوگند نمی­دانم مرا چه شده است و چه چیزی به شما بگویم، آن گاه یکی (دیگر) از آن دو گفت: تو متعلّق به چه کسی و چه جایی هستی؟ گفت: آنچه به نظر من می­آید این است که از ساکنان این شهر هستم،گفتند: پدر تو کیست و چه کسی را در این شهر می­شناسی؟ پس یملیخا آنان را از اسم پدرش آگاه کرد ولی کسی را نیافتند که خود او و پدرش را بشناسد، سپس یکی از آن دو گفت: آیا گمان می­کنی ما تو را رها کرده و تصدیق می­کنیم حال آنکه نقش و ضرب این سکّه­ها متعلق به بیشتر از سیصدسال پیش است، تو پسر جوانی هستی و چنین می­پنداری که می­توانی به ما دروغ بگویی و مارا مسخره کنی؟ یملیخا گفت: سؤالی از شما می­پرسم مرا از پاسخش آگاه گردانید، گفتند: بپرس،

ص: 435

فِی الصَّحْرَاءِ أَخَذَ هَذَا عَلَی هَذَا وَ هَذَا عَلَی هَذَا الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ ثُمَّ قَالَ أَظْهِرُوا أَمْرَکُمْ فَأَظْهَرُوهُ فَإِذَا هُمْ عَلَی أَمْرٍ وَاحِدٍ وَ قَالَ إِنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ أَسَرُّوا الْإِیمَانَ وَ أَظْهَرُوا الْکُفْرَ فَکَانُوا عَلَی إِظْهَارِهِمُ الْکُفْرَ أَعْظَمَ أَجْراً مِنْهُمْ عَلَی إِسْرَارِهِمُ الْإِیمَانَ وَ قَالَ مَا بَلَغَتْ تَقِیَّةُ أَحَدٍ مَا بَلَغَتْ تَقِیَّةُ أَصْحَابِ الْکَهْفِ وَ إِنْ کَانُوا لَیَشُدُّونَ الزَّنَانِیرَ وَ یَشْهَدُونَ الْأَعْیَادَ فَأَعْطَاهُمُ اللَّهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ (1).

شی، تفسیر العیاشی عن الکاهلی مثله (2)

بیان

قوله صیارفة کلام أی کانوا یمیزون کلام الحق من الباطل.

«6»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ کَذَبُوا الْمَلِکَ فَأُجِرُوا وَ صَدَقُوا فَأُجِرُوا (3).

«7»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ قَالَ هُمْ قَوْمٌ فُقِدُوا فَکَتَبَ مَلِکُ ذَلِکَ الزَّمَانِ أَسْمَاءَهُمْ وَ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ فِی صُحُفٍ مِنْ رَصَاصٍ (4).

شی، تفسیر العیاشی عن محمد عن أحمد بن علی عنه علیه السلام مثله (5).

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَنْ

ص: 426


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرج البحرانیّ بعضه فی البرهان 2: 456.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء: و الظاهر أن قوله علیه السلام: قوم فقدوا تفسیر لاصحاب الکهف، و ما بعده تفسیر للرقیم، فعلیه فالرقیم هو صحف من رصاص کتب فیه اسماؤهم و أخبارهم و ترجمتهم.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 2: 456، الا أن فیه: هم قوم فروا. و زاد فی آخره: فهو قوله: أصحاب الکهف و الرقیم.

گفت: دقیانوس پادشاه چه سرنوشتی پیدا کرده است؟ به او گفتند: امروزه بر روی زمین پادشاهی به اسم دقیانوس نمی­شناسیم، فقط او پادشاهی بوده که مدّت زمانی بسیار و روزگاری طویل پیش از این فوت کرده است و پس از او نیز مردمان بسیاری در طول قرن­ها نابود شده­اند، پس یملیخا گفت: به خدا سوگند هیچ یک از مردم آنچه را می­گویم تصدیق نخواهند کرد، ما جوانانی بودیم که پادشاه ما را مجبور به پرستش بتها و قربانی کردن برای طاغوتها کرد بنابراین دیشب از دست او گریختیم و به خواب فرو رفتیم، هنگامی که از خواب بیدار شدیم از غار خارج شدم تا برای دوستانم غذایی خریداری کنم و اخبار را پی­ گیری کنم و به ناگاه مرا این چنین یافتید و می­بینید، پس همراه من به سوی غاری که در کوه ینجلوس قرار دارد بیاید تا دوستانم را به شما نشان دهم.

هنگامی که أربوس این سخنان را شنید گفت: ای قوم، این نشانه­ای از نشانه­های خداوند عزّ و جلّ است که این جوان را وسیله نمایاندن آن قرار داده است، سپس همه با هم سوی اصحاب کهف به راه افتادند، و هنگامی که مردان جوان مشاهده کردند که یملیخا در آوردن غذا برای آنها درنگ کرده است گمان کردند که دقیانوس او را دستگیر کرده است، و در حالی که مشغول گمانه زنی بودند و می­ترسیدند ناگهان صداهایی شنیدند و پنداشتند که صداها متعلّق به فرستادگان دقیانوس است بنابراین به نماز ایستادند و بر یکدیگر درود فرستادند و گفتند: بیایید تا نزد برادرمان یملیخا برویم و او را نجات دهیم چرا که اکنون در دست آن ستمکار گرفتار است؛ ولی به جز أربوس و یارانش که بر دهانه غار ایستاده بودند و یملیخا پیشاپیش آنان قرار داشت کسی را ندیدند، پس یملیخا در حالی که می­گریست نزد آنان رفت و همه خبر را برایشان بازگو کرد، و در آن هنگام پی بردند که تمام این مدت را به فرمان خداوند در خواب بوده­اند و از خواب بیدار گردانده شده­اند تا نشانه­ای برای مردم و تصدیقی بر رستاخیز باشند.

سپس أربوس وارد شد و تابوتی از جنس مس را مشاهده کرد که با کلیدی نقره­ای بسته شده بود، پس تابوت را گشود و دو کتیبه از جنس سُرب در آن مشاهده کردند که بر آنها نوشته شده بود: مکسملینا، مجسملینا، یملیخا، مرطونس، کسوطونس، بیورس، بکرنوس و جوانانی بودند که از دست پادشاه­شان دقیانوس ستمگر و از ترس اینکه مبادا آنان را از دین­شان گمراه کند گریختند و وارد این غار شدند، پس آن گاه که دقیانوس از مکان آنها باخبر گشت فرمان داد تا دهانه غار را با سنگ به رویشان مسدود کنند، و ما مسأله و خبرشان را نوشتیم تا کسانی که بعد از آنان می­آیند اگر از وجودشان مطّلع گشتند آن را بدانند. هنگامی که أربوس و یارانش این نوشته را مشاهده کردند شگفت زده شدند و خداوندی را سپاس گفتند که نشانه رستاخیز را به آنان نمایانده است، سپس بر اصحاب کهف وارد شدند و آنان را در حالت نشسته و با چهره­هایی نورانی و لباسهایی که فرسوده نشده بود مشاهده کردند، پس أربوس و یارانش به سجده در افتادند.

ص: 436

أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَارِثِ البرادی (1)عَنِ ابْنِ أَبِی أَوْفَی (2)قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ خَرَجَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ یَسِیحُونَ فِی الْأَرْضِ فَبَیْنَمَا هُمْ یَعْبُدُونَ اللَّهَ فِی کَهْفٍ فِی قُلَّةِ جَبَلٍ حَتَّی بَدَتْ صَخْرَةٌ مِنْ أَعْلَی الْجَبَلِ حَتَّی الْتَقَتْ بَابَ الْکَهْفِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ یَا عِبَادَ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَا یُنْجِیکُمْ مِنْهَا وَ بَقِیتُمْ فِیهِ إِلَّا أَنْ تَصْدُقُوا عَنِ اللَّهِ فَهَلُمُّوا مَا عَمِلْتُمْ خَالِصاً لِلَّهِ فَقَالَ أَحَدُهُمْ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی طَلَبْتُ جَیِّدَةً لِحُسْنِهَا وَ جَمَالِهَا وَ أَعْطَیْتُ فِیهَا مَالًا ضَخْماً حَتَّی إِذَا قَدَرْتُ عَلَیْهَا وَ جَلَسْتُ مِنْهَا مَجْلِسَ الرَّجُلِ مِنَ الْمَرْأَةِ ذَکَرْتُ النَّارَ فَقُمْتُ عَنْهَا فَرَقاً مِنْکَ (3)فَارْفَعْ عَنَّا هَذِهِ الصَّخْرَةَ قَالَ فَانْصَدَعَتْ حَتَّی نَظَرُوا إِلَی الضَّوْءِ ثُمَّ قَالَ آخَرُ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی اسْتَأْجَرْتُ قَوْماً کُلَّ رَجُلٍ مِنْهُمْ بِنِصْفِ دِرْهَمٍ فَلَمَّا فَرَغُوا أَعْطَیْتُهُمْ أُجُورَهُمْ فَقَالَ رَجُلٌ لَقَدْ عَمِلْتُ عَمَلَ رَجُلَیْنِ وَ اللَّهِ لَا آخُذُ إِلَّا دِرْهَماً ثُمَّ ذَهَبَ وَ تَرَکَ مَالَهُ عِنْدِی فَبَذَرْتُ بِذَلِکَ النِّصْفِ الدِّرْهَمِ فِی الْأَرْضِ فَأَخْرَجَ اللَّهُ بِهِ رِزْقاً وَ جَاءَ صَاحِبُ النِّصْفِ الدِّرْهَمِ فَأَرَادَهُ فَدَفَعْتُ إِلَیْهِ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ حَقَّهُ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّمَا فَعَلْتُ ذَلِکَ مَخَافَةً مِنْکَ فَارْفَعْ عَنَّا هَذِهِ الصَّخْرَةَ قَالَ فَانْفَرَجَتْ حَتَّی نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ قَالَ الْآخَرُ اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ أَبِی وَ أُمِّی کَانَا نَائِمَیْنِ فَأَتَیْتُهُمَا بِقَصْعَةٍ مِنْ لَبَنٍ فَخِفْتُ أَنْ أَضَعَهُ فَیَقَعَ فِیهِ هَامَّةٌ وَ کَرِهْتُ أَنْ أُنَبِّهَهُمَا مِنْ نَوْمِهِمَا فَیَشُقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِمَا فَلَمْ أَزَلْ بِذَلِکَ حَتَّی اسْتَیْقَظَا فَشَرِبَا اللَّهُمَّ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی فَعَلْتُ ذَلِکَ ابْتِغَاءً لِوَجْهِکَ فَارْفَعْ عَنَّا هَذِهِ الصَّخْرَةَ فَانْفَرَجَتْ حَتَّی سَهَّلَ اللَّهُ لَهُمُ الْمَخْرَجَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَدَقَ اللَّهَ نَجَا (4).

ص: 427


1- فی نسخة: البراری.
2- هو عبد اللّه بن أبی أوفی علقمة بن خالد بن الحارث الاسلمی صحابی شهد الحدیبیة، و مات سنة 87 بالکوفة.
3- أی خوفا منک.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

آن­گاه أربوس قاصدی به سوی پادشاه صالحشان تندوسیس فرستاد که بشتاب امید است به نشانه­ای از نشانه­های خداوند بنگری که آن را در سرزمین تحت فرمان تو آشکار گردانده و آن را نشانه­ای برای جهانیان قرار داده است تا نور و روشنایی و تصدیقی بر رستاخیز باشد، پس برای دیدن مردان جوانی عجله کن که خداوند آنان را زنده گردانده حال آنکه بیش از سیصد سال پیش آنان را میرانده بوده است؛ هنگامی که این خبر به پادشاه رسید برخاست و عقل او به سر جایش بازگشت و اندوهش برطرف شد و گفت: خداوندا، ای خداوند آسمانها و زمین تو را سپاس می­گویم و به عبادت و تسبیح تو می­پردازم، به من نیکی و محبّت روا داشتی و مرا مورد رحمت خویش قرار دادی، پس نوری که برای اجدادم قرار داده بودی را خاموش مگردان؛ سپس همراه ساکنان شهرش به سوی اصحاب کهف آمد.

هنگامی که مردان جوان تندوسیس را مشاهده کردند به وجود او شاد گشتند و سجده­کنان با صورت­هایشان بر زمین افتادند، و پادشاه در مقابل آنان به پا خواست و سپس در آغوششان گرفت و گریست و این در حالی بود که آنان در مقابل او بر روی زمین نشسته بودند و خداوند عزّ و جلّ را تسبیح و ستایش می­گفتند، آن گاه به پادشاه گفتند: تو را به خداوند می­سپاریم و بر تو سلام و درود می­فرستیم، خداوند خودت و فرمانروائی­ات را محفوظ بدارد و تو را از شرّ جنّ و انسان به خداوند پناه می­دهیم؛ در حالی که پادشاه به پا خاسته بود اصحاب کهف به بسترهایشان بازگشتند و خوابیدند و خداوند جان­های ایشان را بازستاند، و پادشاه به سوی آنان رفت و لباسهایش را بر رویشان قرار داد و فرمان داد که برای هر یک از آنان تابوتی طلایی بسازند، پس آن گاه که شب فرا رسید و پادشاه خوابید اصحاب کهف به خوابش آمدند و گفتند: ما از جنس طلا و نقره آفریده نشده­ایم بلکه از خاک آفریده شده­ایم و به سوی خاک باز می­گردیم پس ما را همان گونه که در غار بر روی خاک بودیم رها ساز تا اینکه سرانجام خداوند عزّ و جلّ ما را از آن زنده می­گرداند، پس در آن هنگام پادشاه دستور داد که تابوت­هایی از جنس درخت ساج بسازند و آنها را در آن بگذارند، و هنگامی که کسانی که نزد اصحاب کهف بودند خارج شدند خداوند آنان را با حجابی از ترس و رعب پوشانید پس هیچ کسی نتوانست که بر آنان وارد شود و پادشاه فرمان داد که بر دهانه غار مسجدی بسازند که در آن نماز گزارده شود، و برای بزرگداشت آنان روز جشن بزرگی را تعیین کرد و دستور داد که مردم هر سال نزد مسجد بیایند و آن روز را گرامی دارند.(1)

ص: 437


1- . نسخه خطی الکشف و البیان
«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ أَسَرُّوا الْإِیمَانَ وَ أَظْهَرُوا الْکُفْرَ فَآجَرَهُمُ اللَّهُ مَرَّتَیْنِ (1).

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْهُذَلِیِّ (2)قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَا سُلَیْمَانُ مَنِ الْفَتَی قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الْفَتَی عِنْدَنَا الشَّابُّ قَالَ لِی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ کَانُوا کُلُّهُمْ کُهُولًا فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ فِتْیَةً بِإِیمَانِهِمْ یَا سُلَیْمَانُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ اتَّقَی فَهُوَ الْفَتَی (3).

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَصْحَابُ الْکَهْفِ عَلَی غَیْرِ مَعْرِفَةٍ وَ لَا مِیعَادٍ فَلَمَّا صَارُوا فِی الصَّحْرَاءِ أَخَذَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ فَأَخَذَ هَذَا عَلَی هَذَا وَ هَذَا عَلَی هَذَا ثُمَّ قَالُوا أَظْهِرُوا أَمْرَکُمْ فَأَظْهَرُوهُ فَإِذَا هُمْ عَلَی أَمْرٍ وَاحِدٍ(4).

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ دُرُسْتَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ ذَکَرَ أَصْحَابَ الْکَهْفِ فَقَالَ کَانُوا صَیَارِفَةَ کَلَامٍ وَ لَمْ یَکُونُوا صَیَارِفَةَ دَرَاهِمَ (5).

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْبِطِّیخِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً قَالَ إِنَّ ذَلِکَ لَمْ یَعْنِ بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا عَنَی بِهِ الْمُؤْمِنِینَ بَعْضَهُمْ لِبَعْضٍ لَکِنَّهُ حَالُهُمُ الَّتِی هُمْ عَلَیْهَا (6).

«14»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَلَغَتْ تَقِیَّةُ أَحَدٍ تَقِیَّةَ أَصْحَابِ الْکَهْفِ إِنْ کَانُوا لَیَشْهَدُونَ الْأَعْیَادَ وَ یَشُدُّونَ الزَّنَانِیرَ فَأَعْطَاهُمُ اللَّهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ (7).

شی، تفسیر العیاشی عن درست مثله (8).

ص: 428


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- فی البرهان: الهمدانیّ. النهدی خ ل.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجها و ما قبلها البحرانیّ فی البرهان 2: 456.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجها و ما قبلها البحرانیّ فی البرهان 2: 456.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجها و ما قبلها البحرانیّ فی البرهان 2: 456.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجها و ما قبلها البحرانیّ فی البرهان 2: 456.
7- أصول الکافی 2: 218.
8- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 2: 456 و فیه: ما بلغت تقیة أحد ما بلغت تقیة أصحاب الکهف، کانوا لیشهدون الزنانیر و یشهدون الأعیاد اه.

باب بیست و هشتم : داستان أصحاب اخدود

آیات

- و السماء ذات البروج * و الیوم الموعود * و شاهد و مشهود * قتل أصحاب الأخدود * النار ذات الوقود* إذ هم علیها قعود * و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود * و ما نقموا منهم ألّا أن یؤمنوا بالله العزیز الحمید* الذی له ملک السموات و الأرض و الله علی کلّ شیء شهید.(1)

{سوگند به آسمان آکنده از برج، و به روز موعود، و به گواه و مورد گواهی، مرگ بر آدم­سوزان خندق، همان آتش مایه­دار و انبوه، آن­گاه که آنان بالای آن [خندق] نشسته بودند، و خود بر آنچه بر سر مؤمنان می­آوردند گواه بودند، و بر آنان عیبی نگرفته بودند جز اینکه به خدای ارجمند ستوده ایمان آورده بودند، همان خدایی که فرمانروایی آسمان­ها و زمین از آن اوست و خداست که بر هر چیزی گواه است.}

تفسیر

بیضاویّ گفته است: (الأخدود): شکاف و گودال­هایی که در زمین ساخته می­شود، (النار): بدل اشتمال از (أخدود) است، (ذات الوقود): توصیف آتش به بزرگی و فراوانی شراره آن است که بلند می­گردد، ( إذ هُم علیها): وقتی که آنان بر کناره آتش نشسته بودند، (شهود): نزد پادشاه برای یکدیگر شهادت می­دادند که در انجام آنچه او بدان امر کرده است کوتاهی نکرده­اند، یا هنگامی که در روز قیامت زبانها و دست­ هایشان علیه آنان شهادت می­دهند، خود نیز بر آنچه انجام داده­اند شهادت می­دهند، (و ما نقموا منهم): هیچ عملی از اعمال ایشان را زشت و ناپسند نشمردند.(2)

روایات

روایت 1.

­تفسیر علی بن ابراهیم: (و الیوم الموعود) یعنی: روز قیامت، (و شاهد و مشهود) گوید: منظور از (شاهد) روز جمعه و (مشهود) روز قیامت است، (قتل أصحاب الأخدود) گوید: سبب نزول این آیه در مورد اصحاب الأخدود چنین بوده است: کسی که سرزمین حبشه را در جنگ با یمن شوراند ذونواس نام داشت که آخرین پادشاه از پادشاهان حمیر بود، او به دین یهودیّت گروید و همراهش حمیر نیز بر دین یهودیّت گِرد آمدند، وی هم چنین خود را یوسف نامید و مدّت زمانی بر آن مداومت نمود، سپس به او خبر رسید که در سرزمین نجران قومی بر دین مسیحیّت باقی مانده­اند، آنان بر دین عیسی علیه السلام و حکم انجیل بودند و بزرگ آن دین عبدالله بن بریامن بود، آن گاه هم آئین­های ذونواس او را وادار کردند که به سوی ساکنان نجران به حرکت درآید و آنان را مجبور به پذیرش

ص: 438


1- . بروج / 1-9
2- . انوار التنزیل 2 : 660 و661
«15»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام حَدِیثٌ بَلَغَنِی عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ بَلَغَنِی أَنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِیَّ کَانَ یَقُولُ لَوْ غَلَی دِمَاغُهُ مِنْ حَرِّ الشَّمْسِ مَا اسْتَظَلَّ بِحَائِطِ صَیْرَفِیٍّ وَ لَوْ تَفَرَّثَ کَبِدُهُ (1)عَطَشاً لَمْ یَسْتَسْقِ مِنْ دَارِ صَیْرَفِیٍّ مَاءً وَ هُوَ عَمَلِی وَ تِجَارَتِی وَ عَلَیْهِ نَبَتَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ مِنْهُ حَجِّی وَ عُمْرَتِی فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ کَذَبَ الْحَسَنُ خُذْ سَوَاءً وَ أَعْطِ سَوَاءً فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ دَعْ مَا بِیَدِکَ وَ انْهَضْ إِلَی الصَّلَاةِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْکَهْفِ کَانُوا صَیَارِفَةً (2).

بیان

لعله علیه السلام إنما ذکر ذلک إلزاما علیهم حیث ظنوا أنهم کانوا صیارفة الدراهم لئلا ینافی ما سبق و الصدوق رحمه الله قال فی الفقیه بعد إیراد الخبر یعنی صیارفة الکلام و لم یعن صیارفة الدراهم (3)و لعله رحمه الله ذهب علیه أن هذا المعنی لا یناسب هذا المقام و قد یوجه الخبر علی ما حمله علیه بوجوه:

الأول أن أصحاب الکهف کانوا صیارفة الکلام یمیزون بین الحق و الباطل فینبغی أن تکون أیضا کذلک فلم تنقل هذا الکلام عن الحسن مع أن قوله لیس بحجة و مع ذلک ظاهر الفساد لأن الاستظلال بظل الکافر و الاستسقاء من داره جائز و الصیرفی لا یکون شرا منه و أیضا بیع الصرف من الأمور الضروریة التی تجب کفایة.

الثانی أن یقرأ یعنی و لم یعن علی بناء المجهول فالمراد أن الحسن وهم (4)فی تأویل ما روی فی ذم الصیارفة فإن المعنی بها صیارفة الکلام قال ابن الأثیر فی حدیث الخولانی من طلب صرف الحدیث یبتغی به إقبال وجوه الناس إلیه أراد بصرف

ص: 429


1- تفرت: شق و فتت.
2- فروع الکافی 1: 359- 360.
3- من لا یحضره الفقیه: 354.
4- أی غلط.

یهودیّت و گردن نهادن به احکام آن کند، پس به راه افتاد تا به نجران رسید و تمام کسانی که در آن سرزمین بر دین مسیحیّت بودند را جمع کرد، سپس دین یهودیّت را بر آنان عرضه کرد و خواست که به احکام آن گردن نهند، ولی آنان امتناع ورزیدند، پس با آنان به مجادله پرداخت و دوباره دینش را عرضه کرد و در انجام این کار بسیار حریص بود ولی دوباره سر باز زدند و از پذیرش یهودیّت و به سلک آن درآمدن امتناع ورزیدند و کشته شدن را برگزیدند، بنابراین ذونواس برای آنان گودال­هایی حفر کرد و در آنها هیزم­هایی را گِرد آورد و به آتششان کشید، پس در میان مسیحیان کسانی بودند که با آتش سوزانده شدند و کسانی نیز بودند که با شمشیر کشته شدند و تمام اعضای بدنشان مُثله شد، و در نهایت تعداد کسانی که کشته شده و یا با آتش سوزانده شدند بر بیست هزار نفر بالغ گشت، امّا مردی از ایشان که (دوس) نامیده می­شد بر اسبی که داشت سوار شد و جان سالم به در برد و آن را به تاخت در آورد، آن گاه یهودیان به دنبال او رفتند ولی در میان شنزارها آنها را از تعقیب بیشتر ناتوان ساخت و ذونواس به سوی گروهی از سپاهیانش بازگشت، بنابراین خداوند متعال فرمود: « قُتل أصحاب الأخدود» تا «العزیز الحمید»، «إنّ الذین فتنوا المؤمنین و المؤمنات» یعنی: کسانی که مردان و زنان با ایمان را سوزاندند، «ثمّ لم یتوبوا فلهم عذاب جهنّم و لهم عذاب الحریق».(1)

{سپس توبه نکردند ایشان راست عذاب جهنم و ایشان راست عذاب سوزان.}

روایت 2.

قصص الأنبیاء: به اسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: اسقف سرزمین نجران بر امیر مؤمنان علیه السلام وارد گشت و ذکر اصحاب الأخدود به میان آمد، پس امام علیه السلام فرمود: خداوند متعال پیامبری حبشی را به سوی قومش فرستاد، پس آنان را به سوی خداوند فرا خواند، ولی تکذیبش کردند و با او به جنگ پرداختند و مغلوبش ساختند و چاله­هایی در زمین حفر کردند و در آنها هیزم و آتش افکندند و هنگامی که حرارت آنها بسیار شده بود به کسانی که بر آئین آن پیامبر بودند گفتند: از آئین خویش دست بردارید و گرنه شما را در این چاله­ها خواهیم افکند، پس گروه بسیاری دست کشیدند و گروه بسیاری نیز در آتش افکنده شدند تا اینکه نوبت به زنی رسید که پسر دو ماهه­اش را به همراه داشت، پس به او گفته شد: یا ( از آئین خویش) باز گرد و یا در آتش افکنده می­شوی، آن گاه قصد کرد که خود را در آتش بیاندازد ولی هنگامی که به پسرش نگاه کرد رحمت و شفقت نسبت به او وجودش را فراگرفت، پس خداوند متعال کودک را به سخن آورد و گفت: ای مادرم، خود و مرا در آتش بیفکن چرا که این، عمل اندکی است که در راه خداوند انجام می­دهیم.

مردی نزد امام صادق علیه السلام چنین قرائت کرد: (قُتل أصحاب الأخدود: کشته باد صاحبان چاله­های آتش پس امام فرمود: ( قَتل أصحاب الأخدود: کشتند صاحبان چاله­های آتش).

و از امیر مؤمنان علیه السلام درباره مجوسیان سؤال پرسیده شد که چه حکمی در مورد آنان جاری می­ شود؟ فرمود: آنان اهل کتاب هستند، کتابی (آسمانی) داشتند و پادشاهی بر آنان فرمانروایی می­کرد که روزی مست گشت و با خواهر و مادر خویش همبستر شد، هنگامی که به هوش آمد پشیمان شد و این کار بر او بسیار گران آمد،

ص: 439


1- . تفسیر القمی : 719

الحدیث ما یتکلفه الإنسان من الزیادة فیه علی قدر الحاجة و إنما کره ذلک لما یدخله من الریاء و التصنع لما تخالطه من الکذب انتهی.

أقول: و علی هذا یمکن أن یقرأ علی بناء المعلوم أیضا بأن یکون الضمیران راجعین إلی الرسول صلی الله علیه و آله.

الثالث أن یکون المعنی أن أصحاب الکهف کانوا صیارفة الکلام کما یقال فلان یحسن صرف الکلام أی تفضیل (1)بعضه علی بعض فأصل الصرف و التمییز لیس بحرام بل هو من الکلام و إنما الحرام ما یصدر عن بعض الصیارفة من الغش و الرباء و غیرهما.

الرابع أن یکون ذکره علیه السلام ذلک بعد رد قول الحسن أمرا بالتقیة بأن أصحاب الکهف کانوا صیارفة کلام یصرفونه عن ظاهره فی مقام التقیة و علیه یمکن أن یحمل خبر الکاهلی.

تتمة قال الثعلبی فی تفسیره قال محمد بن إسحاق مرج (2)أهل الإنجیل و کثرت فیهم الخطایا حتی عبدوا الأصنام و ذبحوا للطواغیت و فیهم بقایا علی دین المسیح علیه السلام متمسکین بعبادة الله عز و جل و توحیده حتی ظهر فیهم ملک یقال له دقیانوس کان ینزل قری الروم و لا یترک فی قریة ینزلها أحدا إلا فتنه أن یعبد الأصنام و یذبح للطواغیت حتی نزل مدینة أصحاب الکهف و هی أفسوس فلما نزلها کبر ذلک علی أهل الإیمان و هربوا فی کل وجه فبعث الشرط یتبعونهم فیقدمهم إلی الجامع الذی یذبح فیه للطواغیت فیخیرهم بین القتل و بین عبادة الأصنام و الذبح للطواغیت فمنهم من یرغب فی الحیاة و منهم من یأبی أن یعبد غیر الله تعالی فیقتل فلما رأی ذلک أهل الشدة فی الإیمان بالله عز و جل جعلوا یسلمون أنفسهم للعذاب و القتل فیقتلون و یقطعون ثم یربط ما قطع من أجسادهم علی سور المدینة من نواحیها کلها و علی کل باب من أبوابها

ص: 430


1- فی نسخة: أی یفضل. و الظاهر أن کلاهما مصحفان و الصحیح «تفصیل» بالصاد، یقال: صرف الکلام أی اشتق بعضه من بعض.
2- أی فسد.

پس به مردم گفت: این کار حلال است، ولی مردم امتناع ورزیدند بنابراین شروع به کشتن آنها کرد و چاله­هایی را برای­شان حفر کرد و آنها را در آن چاله­ها افکند.

توضیح

شاید امام صادق علیه السلام (قتل) را به صورت معلوم قرائت کرده باشد، پس در این صورت مقصود از أصحاب الأخدود کافران می­باشد آن گونه که یکی از احتمالات قرائت مشهور است و در شواذّ ذکر نشده است.

روایت 3.

قصص الأنبیاء: صدوق از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: عمر مردی را به سوی ناحیه­ای از سرزمین شام فرستاد پس آن را فتح کرد و ساکنان آنجا اسلام را پذیرفتند، آن گاه مسجدی را برای آنان بنیان نهاد ولی فرو ریخت، سپس آن را دوباره بنا نهاد و باز هم فرو ریخت، برای بار سوم نیز مسجد را بنا نهاد و فرو ریخت، بنابراین به عمر نامه­ای نگاشت، هنگامی که عمر نامه را خواند از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسید: آیا در مورد علّت این حادثه آگاهی دارید؟ گفتند: خیر، پس به دنبال علی بن أبی طالب علیه السلام فرستاد و نامه را برای ایشان خواند، امام فرمود: علّت این حادثه پیامبری است که قومش او را تکذیب کرده و به قتلش رساندند و در این مسجد دفنش کردند در حالی که در خون خویش می­غلتید، پس برای آن مرد که به سوی شام فرستاده­ای نامه­ای بنویس که مزار آن پیامبر را نبش کند، جسد او را تازه خواهد یافت پس بر آن نماز بخواند و در فلان مکان دفنش کند، سپس مسجد را بنا نهد که بر پا خواهد شد؛ آن مرد چنان کرد سپس مسجد را بنا نهاد پس استوار گشت.(1)

روایت 4.

در روایتی دیگر چنین آمده است: برای کسی که به سوی شام فرستاده­ای نامه­ای بنویس که سمت راست پایه مسجد را حفر کند، در آن مردی خواهد یافت که نشسته و دستش را بر روی بینی و صورتش قرار داده است، پس عمر پرسید: او کیست؟ علی گفت: برای او آنچه را به تو امر کردم بنویس، اگر آن مرد را چنان که توصیف کردم بیابد إن شاء الله آگاهت خواهم کرد؛ طولی نکشید که کارگزار عمر نوشت: آن مرد را چنان که توصیف کردی یافتم و کاری را که در مورد او امر کرده بودی به انجام رساندم پس ساختمان استوار گشت، آن گاه عمر از علی علیه السلام پرسید: حال و وضعیت این مرد چیست؟ امام فرمود: این مرد، پیامبر اصحاب الأخدود است. و داستان آنها در تفسیر قرآن شناخته شده و معروف است.(2)

روایت 5.

المحاسن: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند پیامبری حبشی را به سوی قومش فرستاد پس با آنان به نبرد پرداخت و یارانش به قتل رسیدند و به اسارت برده شدند و چاله­هایی از آتش برای آنان حفر کردند سپس ندا سر دادند: هر که هم کیش و آئین ماست دور بایستد و هر که بر دین و آئین این پیامبر است خود را در آتش بیفکند، بنابراین خود را در آتش می­افکندند تا اینکه زنی به سوی آتش روی آورد که کودک خردسالی را به همراه داشت پس از آتش ترسید،

ص: 440


1- 1و2 . نسخه خطی قصص الأنبیاء، و( داستان آنها...) از سخنان الرواندی است.
2-

حتی عظمت الفتنة فلما رأی ذلک الفتیة حزنوا حزنا شدیدا فقاموا و صاموا و اشتغلوا بالدعاء و التسبیح لله عز و جل و کانوا من أشراف الروم و کانوا ثمانیة نفر فبکوا و تضرعوا و جعلوا یقولون رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً اکشف عن عبادک المؤمنین هذه الفتنة فبینا هم علی ذلک إذ أدرکهم الشرط و کانوا قد دخلوا فی مصلی لهم فوجدوهم سجودا علی وجوههم یبکون و یتضرعون إلی الله عز و جل و یسألونه أن ینجیهم من دقیانوس و فئته فلما رأوهم رفعوا أمرهم إلی دقیانوس و قالوا هؤلاء الفتیة من أهل بیتک یسخرون منک و یعصون أمرک فلما سمع ذلک أتی بهم تفیض أعینهم من الدمع معفرة وجوههم فی التراب فقال لهم اختاروا إما أن تذبحوا لآلهتنا و إما أن أقتلکم فقال مکسلمینا و کان أکبرهم إن لنا إلها ملأ السماوات و الأرض عظمته لن ندعو من دونه إلها أبدا اصنع بنا ما بدا لک و کذا قال أصحابه فأمر بهم فنزع منهم لبوسهم و کان علیهم من لبوس عظمائهم و قال إنی سأؤخرکم لأنی أراکم شبانا فلا أحب أن أهلککم حتی أجعل لکم أجلا تذکرون فیه و تراجعون عقولکم ثم أمر بحلیة کانت علیهم من ذهب و فضة فنزعت منهم ثم أخرجوا و انطلق دقیانوس إلی مدینة أخری قریبا منهم فلما رأی الفتیة ذلک ائتمروا بینهم أن یأخذ کل رجل نفقة من بیت أبیه فیتصدقوا بها و یتزودوا مما بقی ثم ینطلقوا إلی کهف قریب من المدینة فی جبل یقال له ینجلوس (1)فیعبدون الله حتی إذا جاء دقیانوس أتوه فیصنع بهم ما شاء ففعلوا ذلک و اتبعهم کلب کان لهم فاشتغلوا فیه بالصلاة و الصیام و التسبیح و التکبیر و التحمید و کانوا کلما نفدت نفقتهم یذهب یملیخا (2)و کان أجملهم و أجلدهم و یضع ثیابا کان علیه و یأخذ ثیابا کثیاب المساکین الذین یستطعمون فینطلق إلی المدینة فیشتری طعاما و یتسمع (3)و یتجسس لهم الأخبار فلبثوا بذلک ما لبثوا ثم قدم الجبار إلی المدینة فأمر العظماء فذبحوا للطواغیت و کان یملیخا بالمدینة یشتری لأصحابه

ص: 431


1- فی المحبر: اسمه انجلوس.
2- فی نسخة: «تملیخا» و کذا فیما یأتی.
3- یتسمع الرجل: أصغی إلیه.

ولی کودک به او گفت: وارد آتش شو، پس وارد شد، آنان أصحاب الأخدود بودند.(1)

می­گویم: طبرسی رحمه الله گفته است: مسلم در صحیح خویش(2)

از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود: در میان پیشینیان شما پادشاهی فرمانروایی می­کرد که ساحری داشت، هنگامی که ساحر مریض شد گفت: همانا اجل من فرا رسیده است پس جوانی را سوی من بفرست تا به او سحر بیاموزم، بنابراین پادشاه جوانی را سوی ساحر فرستاد و جوان با او در رفت و آمد بود؛ همچنین در فاصله بین ساحر و پادشاه راهبی حضور داشت پس جوان بر راهب گذر کرد و سخنان و اوضاع او شگفت زده­اش کرد، آن گاه ماندنش نزد راهب به درازا کشید و هنگامی که دیر به محضر ساحر رفت، ساحر او را مورد ضرب و شتم قرار داد، هم چنین هنگامی که دیر وقت نزد خانواده­اش بازگشت آنان نیز او را کتک زدند، پس جوان از این موضوع نزد راهب شکایت کرد و راهب گفت: پسر عزیزم، هنگامی که دیر نزد ساحر می­روی و تو را بازخواست می­کند بگو: خانواده­ام مرا نگاه داشته بودند، و هنگامی که خانواده­ات تو را در مورد دیر کردنت بازخواست می­کنند بگو: ساحر مرا نگاه داشته بود؛ روزی از روزها که پسر جوان در میان مردم بود حیوان عظیم الجثه ترسناکی راه آنان را سدّ کرد پس جوان گفت: امروز در می­یابم که شأن و منزلت راهب برتر است یا ساحر، بنابراین سنگی را برداشت و گفت: خداوندا، اگر شأن و منزلت راهب نزد تو برتر است این حیوان را بکُش، آن گاه سنگ را پرتاب کرد و آن حیوان را کُشت و مردم عبور کردند، پس این موضوع را به اطّلاع راهب رساند و راهب گفت: ای پسر عزیزم، تو دچار بلا و مصیبت خواهی شد ولی هنگامی که گرفتار مصیبت شدی کسی را به سوی من راهنمایی نکن.

سپس پیامبر فرمود: پسر جوان به مداوای مردم می­پرداخت و نابینایان و مبتلایان به مرض پیسی را شفا می­بخشید، پس در این اوضاع و احوال بود که یکی از هم نشینان پادشاه که نابینا بود نزد او آمد

ص: 441


1- . محاسن البرقی : 249 و250
2- . به صحیح مسلم 8 : 229 مراجعه کن.

طعامهم و شرابهم فرجع إلی أصحابه و هو یبکی و معه طعام قلیل فلما أخبرهم فزعوا و وقعوا سجودا یتضرعون إلی الله تعالی فقال یملیخا یا إخوتاه ارفعوا رءوسکم فاطعموا منه و توکلوا علی ربکم فرفعوا رءوسهم و أعینهم تفیض من الدمع حزنا و خوفا علی أنفسهم فطعموا منه و ذلک مع غروب الشمس ثم جلسوا یتحدثون و یتدارسون و یذکر بعضهم بعضا فبینا هم علی ذلک إذ ضرب الله علی آذانهم فی الکهف و کلبهم باسط ذراعیه بباب الکهف فأصابه ما أصابهم و نفقتهم عند رءوسهم فلما کان من الغد تفقدهم دقیانوس فأرسل إلی آبائهم فسألهم عنهم فقالوا له أما نحن فلم نعصک فلم تقتلنا بقوم مردة قد ذهبوا بأموالنا فأهلکوها فی أسواق المدینة ثم انطلقوا (1)فارتقوا إلی جبل یدعی ینجلوس فأمر بالکهف أن یسد علیهم و قال دعوهم کما هم فی الکهف یموتوا جوعا و عطشا.

ثم إن رجلین مؤمنین کانا فی بیت الملک یکتمان إیمانهما اسمهما یندروس و رویاس ائتمرا أن یکتبا شأن الفتیة و أنسابهم و أسماءهم و خبرهم فی لوح من رصاص ثم یجعلانه فی تابوت من نحاس ثم یجعلان التابوت فی البنیان و قالا لعل الله یظهر علی هؤلاء الفتیة قوما مؤمنین قبل یوم القیامة فیعلم من فتح علیهم حین یقرأ هذا الکتاب ففعلا ثم بنیا علیه فبقی دقیانوس ما بقی ثم مات و قومه و قرون بعده کثیرة و خلفت الملوک بعد الملوک.

و قال عبید بن عمیر کانوا فتیانا مطوقین مسورین ذوی ذوائب و کان معهم کلب صیدهم فخرجوا فی عید لهم عظیم فی زی و موکب و أخرجوا معهم آلهتهم و قد قذف الله فی قلوبهم الإیمان و کان أحدهم وزیر الملک فآمنوا و أخفی کل منهم إیمانه من أصحابه فتفرقوا و عزم کل منهم علی أن یخرج من بین القوم فاجتمعوا تحت شجرة فأظهروا أمرهم فإذا هم علی أمر واحد فانطلقوا إلی الکهف ففقدهم قومهم فطلبوهم فأعمی الله علیهم أخبارهم فکتبوا أسماءهم و أنسابهم فی لوح فلان و فلان و فلان أبناء ملوکنا فقدناهم فی شهر کذا من سنة کذا فی مملکة فلان بن فلان و وضعوا اللوح فی خزانة الملک.

ص: 432


1- فی نسخة: فارتفعوا.

و مال فراوانی را برایش آورد و گفت: مرا شفا بخش، هر آنچه اینجاست از آنِ تو خواهد بود؛ پسر جوان گفت: به راستی که من کسی را شفا نمی­بخشم بلکه خداوند است که شفا می­بخشد، پس اگر به خداوند ایمان بیاوری او را فرا می­خوانم و تو را شفا خواهد بخشید. بنابراین ایمان آورد و پسر جوان برای شفای او به درگاه خداوند دعا کرد پس شفا یافت، آن گاه نزد پادشاه رفت و کنار او نشست، پادشاه گفت: فلانی، چه کسی تو را شفا بخشید؟ گفت: پروردگارم، پادشاه گفت: من؟ گفت: خیر، الله که پروردگار من و تو است، پادشاه گفت: آیا تو غیر از من پروردگاری داری؟ گفت: آری، الله که پروردگار من و تو است؛ بنابراین پادشاه آن مرد را دستگیر کرد و هم چنان در اختیارش داشت تا اینکه او را به سوی پسر جوان راهنمایی کرد، پس به دنبال پسر جوان فرستاد و به اوگفت: به من خبر رسیده که نابینایان و مبتلایان به پیسی را شفا می­بخشی؟ جوان گفت: من کسی را شفا نمی بخشم بلکه پروردگارم شفا می­بخشد، پادشاه گفت: آیا به غیر از من پروردگاری داری؟ گفت: آری، الله که پروردگار من و تو است، پس پادشاه آن جوان را دستگیر کرد و هم چنان در اختیارش داشت تا اینکه او را به سوی راهب راهنمایی کرد، آن گاه پادشاه راهب را با ارّه به دو نیم قسمت کرد و به پسر جوان گفت: از دین و آئین خود بازگرد، ولی جوان امتناع ورزید پس گروهی را با او همراه ساخت و به آنان گفت: او را از فلان و فلان کوه بالا ببرید و اگر از دین و آئین خود بازگشت رهایش سازید در غیر این صورت او را از کوه پایین بغلتانید، بنابراین پسر جوان را بالای کوه بردند و گفت: خداوندا، شرّ آنان را با آنچه صلاح می­دانی از من دور کن، پس کوه بر آنان لرزید و همگی از آن پایین افتادند؛ جوان نزد پادشاه آمد و پادشاه گفت: همراهان تو چه کردند؟ گفت: خداوند شرّشان را از من دور گرداند، سپس پادشاه او را همراه گروه دیگری فرستاد و به آنان گفت: او را همراه خود ببرید و در عمیق­ترین نقطه دریا قرارش دهید، اگر از دین خود بازگشت رهایش سازید و گرنه غرقش کنید؛ پس او را در کشتی بزرگی به همراه بردند و هنگامی که در وسط دریا قرارش دادند گفت: خداوندا، شرّ آنان را با آنچه صلاح می­دانی از من دور کن، بنابراین کشتی واژگون شد و همه غرق شدند؛ پس جوان دوباره بازگشت تا در مقابل پادشاه قرار گرفت، پادشاه گفت: همراهانت چه کردند؟ گفت: خداوند شرّشان را از من دور نگاه داشت، سپس گفت: تو نمی­توانی مرا به قتل برسانی مگر بعد از انجام دادن کاری که به تو فرمان می­دهم: مردم را جمع کن، آن گاه مرا بر تنه درختی به صلیب بکش سپس تیری را از تیردان خودم برکش و در کمان قرار ده و بگو: به نام پروردگار پسر جوان، پس مرا به قتل خواهی رساند؛ بنابراین پادشاه مردم را گِرد آورد و پسر جوان را به صلیب کشید، پس تیری از تیردانش برکشید و آن را در کمان قرار داد گفت: به نام پروردگار پسر جوان، و تیر را پرتاب کرد پس تیر به گیجگاهش اصابت کرد و وفات نمود، آن گاه مردم گفتند: ما به پروردگار پسر جوان ایمان آوردیم؛ به پادشاه گفته شد:

ص: 442

و قال وهب جاء حواری عیسی علیه السلام إلی مدینة أصحاب الکهف فأراد أن یدخلها فقیل له إن علی بابها صنما لا یدخلها أحد إلا سجد له فکره أن یدخلها فأتی حماما قریبا من تلک المدینة فکان یؤاجر نفسه من الحمامی و یعمل فیه و رأی صاحب الحمام فی حمامه البرکة و جعل یقوم علیه و علقه فتیة (1)من أهل المدینة فجعل یخبرهم خبر السماء و الأرض و خبر الآخرة حتی آمنوا به و صدقوه و کانوا علی مثل حاله و کان یشترط علی صاحب الحمام أن اللیل لا یحول بینی و بینه أحد و لا بین الصلاة و کان علی ذلک حتی أتی ابن الملک بامرأة فدخل بها الحمام فعیره الحواری و قال له أنت ابن الملک تدخل مع هذه فاستحیا فذهب فرجع مرة أخری فقال له مثل ذلک فسبه و انتهره و لم یلتفت حتی دخلا معا و ماتا جمیعا فی الحمام فأتی الملک فقیل له قتل صاحب الحمام ابنک فالتمس فلم یقدر علیه فقال من کان یصحبه فسمی الفتیة فالتمسوا (2)فخرجوا من المدینة فمروا بصاحب لهم فی زرع و هو علی مثل إیمانهم فذکروا له أنهم التمسوا فانطلق معهم و معه کلب حتی آواهم اللیل إلی الکهف فدخلوا و قالوا نبیت هاهنا و نصبح إن شاء الله فترون رأیکم فضرب الله علی آذانهم فخرج الملک فی أصحابه یتبعونهم حتی وجدوهم قد دخلوا الکهف و کلما أراد الرجل منهم دخوله أرعب فلم یطق أحد دخوله و قال قائل أ لیس لو کنت قدرت علیهم قتلتهم قال بلی قال فابن علیهم باب الکهف و اترکهم فیه یموتوا عطشا و جوعا ففعل.

قال وهب و صبروا بعد ما سد علیهم باب الکهف زمانا بعد زمان ثم إن راعیا أدرکه المطر عند الکهف فقال لو فتحت هذا الکهف فأدخلته غنمی من المطر فلم یزل یعالجه حتی فتح و رد الله إلیهم أرواحهم من الغد حین أصبحوا.

و قال محمد بن إسحاق ثم ملک أهل تلک البلاد رجل صالح یقال له تندوسیس (3)

ص: 433


1- قال الجوهریّ: العلق: الهوی، و قد علقتها- بالکسر- و علق حبها بقلبه أی هواها. منه رحمه اللّه.
2- أی طلبوا.
3- فی المحبر أنّه تیدیسوس.

آیا مشاهده کردی، به خدا سوگند آنچه را از آن می­ترسیدی بر تو نازل شد، مردم ایمان آوردند؛ پس فرمان به حفر چاله­ها داد و چاله­هایی بر لبه راهها حفر شد و در آنها آتش افروخت و گفت: هر که از دین خود بازگردد را رها سازید و هر که امتناع ورزد را در آتش افکنید، پس مردم خود را در آتش می­افکندند، و زنی همراه پسرش آمد و پسر به او گفت: ای مادرم، صبر پیشه ساز که تو بر مسیر حقّ گام برمی­داری.(1)

و ابن المسیّب گوید: ما نزد عمر بن خطاب بودیم که به او خبر رسید کناره مسجد را حفر کرده­اند و آن پسر جوان را در حالی که دستش را بر گیجگاهش نهاده یافته­اند، پس هر بار که دستش را دراز می­کند دوباره به سمت گیجگاهش باز می­گردد پس عمر به آنان نوشت: او را آن گونه که یافته­اید بپوشانید.

و سعید بن جبیر روایت کرده و گفته است: هنگامی که ساکنان اسفندهان شکست را پذیرا شدند عمر بن خطاب گفت: آنان یهودی و مسیحی نیستند و کتاب آسمانی ندارند و مجوسی بوده­اند، پس علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: چرا آنان صاحب کتاب بوده­اند ولی از میان­شان برگرفته شده است، و این واقعه بدان سبب بوده که آنان پادشاهی داشتند که مست گشت و با دخترش درآمیخت-یا گفته است: با خواهرش- هنگامی که به هوش آمد به دختر گفت: راه خروج از مصیبتی که در آن گرفتار آمده­ام چگونه است؟ دختر گفت: ساکنان سرزمینت را گِرد می­آوری و آنان را باخبر می­سازی که نکاح دختران را جایز می­شماری و به آنان فرمان می­دهی که چنین نکاحی را حلال پندارند، پس پادشاه قومش را گِرد آورد و این امر را به اطّلاع­شان رساند ولی آنان از پیروی کردن او سرباز زدند، بنابراین چاله­هایی را در زمین برای­شان حفر کرد و در آنها آتش افروخت و آنان را بر دهانه چاله­ها برد و هر کسی که از پذیرش خواسته او امتناع ورزید را در آتش افکند، و هر کسی که خواسته­اش را اجابت گفت رها ساخت.

حسن گفته است: هنگامی که داستان اصحاب الأخدود نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله ذکر می­شد ابشان از نزول مصیبت­های طاقت فرسا به خداوند پناه می­برد.

العیّاشی به إسناد از جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: علی علیه السلام به دنبال اسقف نجران فرستاد و سؤال­هایی را در مورد اصحاب الأخدود از او پرسید، اسقف در جواب مسائلی را به آگاهی امام رساند، پس علی علیه السلام فرمود: ماجرا آن گونه که تو ذکر کردی نیست لکن من تو را از داستان آنان آگاه خواهم کرد، همانا خداوند پیامبری حبشی را به سوی ساکنان حبشه فرستاد ولی او را تکذیب کردند و با آنان به مبارزه پرداخت پس یارانش را به قتل رساندند و او و همراهانش را به اسارت گرفتند، سپس مکان گود و محصوری را برای او بنا نهادند و آن را از آتش پُر گرداندند، آن گاه مردم را جمع کردند و گفتند: هر کسی که بر دین و آئین ماست کناره گیری کند و هر کسی که بر دین و آئین اینان است خود را با او در آتش بیفکند، پس یاران آن پیامبر خود را در آتش می­افکندند تا اینکه زنی همراه پسر خردسالش که دوماهه بود پیش آمد، و هنگامی که به سوی آتش هجوم آورد ترسید و دلش برای پسرش سوخت، پس پسر خردسال او را ندا سر داد: نترس و من و خودت را در آتش بیفکن

ص: 443


1- . در اینجا حدیث صحیح مسلم به پایان می­رسد و در مورد آن اختلافات بسیاری وجود دارد.

فلما ملک بقی فی ملکه ثمانیا و ثلاثین (1)سنة فتحزب الناس فی ملکه أحزابا منهم من یؤمن بالله و یعلم أن الساعة حق و منهم من یکذب بها و کبر ذلک علی الملک و بکی إلی الله عز و جل و تضرع إلیه و حزن حزنا شدیدا فلما فشا ذلک فی ملکه دخل بیته و أغلقه علیه و لبس مسحا (2)و جعل تحته رمادا و جعل یتضرع إلی الله لیله و نهاره و یبکی مما یری فیه الناس فأحیا الله الفتیة فجلسوا فرحین مسفرة وجوههم طیبة أنفسهم فسلم بعضهم علی بعض کأنما استیقظوا من ساعتهم التی کانوا یستیقظون لها (3)إذا أصبحوا من لیلتهم ثم قاموا إلی الصلاة فصلوا فلما قضوا صلاتهم قال بعضهم لبعض کَمْ لَبِثْتُمْ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ و کل ذلک فی أنفسهم یسیر فقال لهم یملیخا افتقدتم و التمستم بالمدینة و هو یرید أن یؤتی بکم الیوم فتذبحون للطواغیت أو یقتلکم فما شاء الله بعد ذلک فعل فقال لهم مکسملینا (4)یا إخوتاه اعلموا أنکم ملاقو الله و لا تکفروا بعد إیمانکم إذا دعاکم غدا ثم قالوا لیملیخا انطلق إلی المدینة فتسمع ما یقال لنا بها الیوم و ما الذی نذکر به عند دقیانوس و تلطف و لا یشعرن بنا أحد و ابتع لنا طعاما فأتنا به و زدنا علی الطعام الذی جئتنا به أمس فإنه کان قلیلا فقد أصبحنا جیاعا.

فانطلق یملیخا فی الثیاب التی کان یتنکر فیها (5)فلما أتی باب المدینة رأی فوق ظهر الباب علامة تکون لأهل الإیمان فعجب من ذلک فتحول إلی باب آخر فرأی مثل ذلک و رأی ناسا کثیرا محدثین لم یکن رآهم قبل ذلک فجعل یمشی و یعجب ثم دخل المدینة فسمع الناس یحلفون باسم عیسی ابن مریم فزاده فرقا فقال فی نفسه لعل هذه المدینة لیست بالمدینة التی أعرف ثم لقی فتی من أهلها فقال له ما اسم هذه المدینة یا فتی فقال أفسوس فقال فی نفسه لعل بی مسا أو أمرا أذهب عقلی و الله یحق لی أن أسرع الخروج منها قبل أن أخزی أو یصیبنی شر فدنا من الذین یبیعون الطعام

ص: 434


1- فی نسخة: ثمانین.
2- المسح بالکسر ما یلبس من نسیج الشعر علی البدن تقشفا و قهرا للجسد.
3- فی نسخة: یستیقظون فیها.
4- فی المطبوع «مکسلمینا» فی جمیع الموارد.
5- فی المطبوع: کان یتکدی فیها.

که به خدا سوگند این اندک کاری است که در راه خدا می­توان به انجام رساند؛ پس آن زن خود و کودک خردسالش را در آتش افکند و آن کودک از جمله کسانی بود که در گهواره سخن گفته­اند.

العیاشی به إسناد از میثم تمّار گفته است: از امیر مؤمنان علیه السلام شنیدم که به ذکر اصحاب الأخدود پرداخت و فرمود: آنان ده نفر بودند، و ده نفر مانند آنها در این بازار به قتل خواهند رسید.

مقاتل گفته است: اصحاب الأخدود سه نفر بوده­اند: یکی از آنان در نجران، دیگری در شام و سوّمی در سرزمین فارس بوده­اند و هر سه آتش را برای سوزاندن مردم افروختند، امّا آنکه در سرزمین شام بوده أنطیاخوس رومی، آنکه در سرزمین فارس بوده بخت نصر و آنکه در سرزمین عرب بوده یوسف پسر ذونواس نام داشته است، و خداوند در مورد آنان­که در سرزمین فارس و شام بوده­اند آیه­ای نازل نکرده است، ولی در مورد آنکه در سرزمین نجران بوده آیه نازل کرده است و شأن نزول آن چنین بوده است که دو مرد باایمان از کسانی که به خواندن انجیل مشغول بودند یکی در سرزمین تهامه و دیگری در سرزمین نجران یمن زندگی می­کردند، پس یکی از آنها با دریافت دستمزد مشغول به انجام کار شد و (گاهی اوقات) به خواندن انجیل نیز می­پرداخت، بنابراین دختر کسی که او را به خدمت گرفته بود نوری را مشاهده کرد که در اثر قرائت انجیل می­درخشید و این حادثه را برای پدرش ذکر کرد، پس پدر آن دختر او را به دقت زیر نظر گرفت تا آن نور را مشاهده کرد و از او در مورد آن سؤال پرسید ولی پاسخی دریافت نکرد، پس همچنان این موضوع را پیگیری می­کرد تا در نهایت مرد مؤمن او را از دین و اسلام آگاه کرد بنابراین به همراه هشتاد و هفت مرد و زن از او پیروی کردند، و این حادثه بعد از آنکه عیسی علیه السلام به سوی آسمان بالا برده شد روی داد، آن گاه یوسف پسر ذونواس پسر سراحیل پسر تبّع حمیریّ از این موضوع آگاهی پیدا کرد و چاله­ای در زمین برای آنان حفر کرد و در آن آتش افروخت، پس آنان را به کفر ورزیدن واداشت و هر کسی که امتناع ورزید را در آتش افکند و هر کسی که از دین عیسی علیه السلام بازگشت را رها ساخت و در آتش نیفکند، آن گاه زنی به سوی آتش آمد و پسر خردسالی را به همراه داشت که سخن نمی­گفت، و هنگامی که بر دهانه گودال ایستاد به پسرش نگاهی انداخت و بازگشت، پس پسر به سخن آمد و به مادرش گفت: ای مادرم، من در مقابل تو آتشی را می­بینم که هیچ گاه خاموش نمی­شود ( منظور او آتش جهنم بوده است)، هنگامی که زن این سخن را از زبان پسرش شنید با هم در آتش پریدند، پس خداوند آن زن و پسرش را در بهشت جای داد، و هفتاد و هفت نفر از آنان در آتش پرتاب شدند.

ابن عباس گفته است: هر کسی که از افتاده شدن در آتش امتناع می­ورزید با شلاق­ها زده می­شد، پس قبل از آنکه جسم­هایشان به آتش برسد روح­هایشان به بهشت وارد می­گشت.(1)

ص: 444


1- . مجمع البیان 10 : 464-466

فأخرج الورقة التی کانت معه فأعطاها رجلا منهم فقال یا عبد الله بعنی بهذا الورق طعاما فأخذها الرجل فنظر إلی ضرب الورق و نقشها فتعجب منها ثم طرحها إلی رجل من أصحابه فنظر إلیها ثم جعلوا یتطارحونها من رجل إلی رجل و یتعجبون منها ثم جعلوا یتسارون بینهم و یقول بعضهم لبعض إن هذا الرجل قد أصاب کنزا خبیئا فی الأرض منذ زمان و دهر طویل فلما رآهم یتسارون فرق فرقا شدیدا و جعل یرتعد و یظن أنهم عرفوه و إنما یریدون أن یذهبوا به إلی ملکهم دقیانوس و جعل ناس آخر یأتونه فیتعرفونه فقالوا له من أنت یا فتی و ما شأنک و الله لقد وجدت کنزا من کنوز الأولین و أنت ترید أن تخفیه منا فشارکنا فیه نخف علیک ما وجدت فإنک إن لم تفعل نأت بک السلطان فنسلمک إلیه فیقتلک فقال فی نفسه قد وقعت فی کل شی ء أحذر منه.

ثم قالوا یا فتی إنک لا تستطیع أن تکتم ما وجدت فجعل یملیخا ما یدری ما یقول لهم و ما یرجع إلیهم و فرق حتی لا یحیر جوابا (1)فأخذوا کساءه فطووا فی عنقه ثم جعلوا یقودونه فی سکک المدینة ملبیا حتی سمع به من فیها فقیل أخذ رجل عنده کنز و اجتمع علیه أهل المدینة صغیرهم و کبیرهم فجعلوا ینظرون إلیه و یقولون و الله ما هذا الفتی من أهل هذه المدینة و ما نعرفه و کان یملیخا ینتظر أن یأتی أبوه و إخوته فیخلصوه منهم و یخاف أن یذهبوا به إلی دقیانوس حتی ذهبوا به إلی رأسی المدینة أربوس و أسلطیوس و کانا رجلین صالحین فقال أحدهما أین الکنز الذی وجدت هذا الورق یشهد علیک أنک وجدت کنزا فقال ما وجدت کنزا و لکن هذا الورق ورق آبائی و نقش هذه المدینة و ضربها و لکن و الله ما أدری ما شأنی و ما أقول لکما فقال أحدهما ممن أنت فقال أما ما أری فکنت أری أنی من أهل المدینة قالوا فمن أبوک و من یعرفک بها فأنبأهم باسم أبیه فلم یجدوا له أحدا یعرفه و لا أباه فقال له أحدهما أ تظن أنا نرسلک و نصدقک و نقش هذا الورق و ضربها أکثر من ثلاثمائة سنة و أنت غلام شاب تظن أنک تأفکنا و تسخر بنا فقال یملیخا أنبئونی عن شی ء أسألکم عنه قالوا سل

ص: 435


1- من أحار الجواب: رده.

باب بیست و نهم : داستان جرجیس علیه السلام

روایات

روایت 1.

قصص الأنبیاء: صدوق از ابن عباس رضی الله عنه روایت کرده که گفت: خداوند جرجیس علیه السلام را به سوی پادشاهی که (داذانۀ) نامیده می­شد و بت پرست بود روانه کرد، پس به او گفت: ای پادشاه، نصیحت مرا بپذیر، شایسته مخلوقات نیست که غیر از خداوند متعال کسی را پرستش کنند و به سوی کسی غیر از او رغبت پیدا کنند؛ پادشاه از جرجیس پرسید : تو از کدام سرزمین هستی؟ جرجیس پاسخ داد: از سرزمین روم که در فلسطین ساکن هستیم؛ پس پادشاه دستور زندانی کردن او را صادر کرد، سپس جسم او را با شانه­هایی آهنین ریش ریش کرد تا جایی که گوشتش فرو افتاد و جسدش را به سرکه آغشت و آن را با پوشش زبرمویین مالش داد، آن­گاه دستور داد که اجسام داغ کننده­ای از جنس آهن حاضر کنند و جسد او را با آنها داغ کنند، هنگامی که جرجیس بعد از انجام این کارها به قتل نرسید پادشاه دستور داد که میخ­هایی آهنین را به دو ران و دو زانو و کف پاهایش بکوبند، هنگامی که پادشاه مشاهده کرد که این عمل نیز جرجیس را به قتل نرساند دستور داد که میخ­های آهنین طویلی را با شدت در سر او بکوبند پس مغز سرش جاری گشت، سپس فلز سرب ذوب گردانده شده و به دنبال آن بر روی سرش ریخته شود، آن گاه استوانه­های سنگی که در زندان بود و فقط هیجده مرد به صورت همزمان توانایی جابه جا کردن آنها را داشتند بر روی شکمش قرار داده شود، پس آن گاه که تاریکی شب فرا رسید و مردم از اطراف جرجیس پراکنده شدند زندانیان او را مشاهده کردند که فرشته­ای به سراغش آمد و به او گفت: ای جرجیس، همانا خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: صبر پیشه ساز و شادمان باش و نترس،

ص: 445

قال ما فعل الملک دقیانوس قالا له لیس نعرف الیوم ملکا یسمی دقیانوس علی وجه الأرض و لم یکن إلا ملک قد هلک منذ زمان و دهر طویل و هلکت بعده قرون کثیرة فقال یملیخا و الله ما هو بمصدقی أحد من الناس بما أقول (1)لقد کنا فتیة و إن الملک أکرهنا علی عبادة الأوثان و الذبح للطواغیت فهربنا منه عشیة أمس فنمنا فلما انتبهنا خرجت لأشتری لأصحابی و أتجسس الأخبار فإذا أنا کما ترون فانطلقوا معی إلی الکهف الذی فی جبل ینجلوس أریکم أصحابی.

فلما سمع أربوس ذلک قال یا قوم هذه آیة (2)من آیات الله عز و جل جعلها لکم علی یدی هذا الفتی فانطلقوا جمیعا معه نحو أصحاب الکهف فلما رأی الفتیة أن یملیخا قد احتبس علیهم بطعامهم ظنوا أنه قد أخذه دقیانوس فبینا هم یظنون و یتخوفون إذ سمعوا الأصوات و ظنوا أنهم رسل دقیانوس فقاموا إلی الصلاة و سلم بعضهم إلی بعض و قالوا انطلقوا بنا نأت أخانا یملیخا فإنه الآن بین یدی الجبار فلم یروا إلا أربوس و أصحابه وقوفا علی باب الکهف و سبقهم یملیخا فدخل علیهم یبکی و قص علیهم النبأ کله فعرفوا عند ذلک أنهم کانوا نیاما بأمر الله ذلک الزمان کله و إنما أوقظوا لیکونوا آیة للناس و تصدیقا للبعث.

ثم دخل أربوس فرأی تابوتا من نحاس مختوما بخاتم من فضة ففتح التابوت فوجدوا فیه لوحین من رصاص مکتوب فیهما إن مکسملینا و مجسملینا و یملیخا و مرطونس و کسوطونس و بیورس و بکرنوس و بطینوس کانوا فتیة هربوا من ملکهم دقیانوس الجبار مخافة أن یفتنهم عن دینهم فدخلوا هذا الکهف فلما أخبر بمکانهم أمر بالکهف فسد علیهم بالحجارة و إنا کتبنا شأنهم و خبرهم لیعلمه من بعدهم إن عثر علیهم (3)فلما رأوه عجبوا و حمدوا الله الذی أراهم آیة البعث ثم دخلوا علیهم فوجدوهم جلوسا مشرقة وجوههم لم تبل ثیابهم فخر أربوس و أصحابه سجدا.

ص: 436


1- فی نسخة: ما أحد من الناس بمصدقی بما أقول.
2- فی نسخة: یا قوم لعلّ هذه آیة.
3- أی إن اطلع علیهم.

به راستی که خداوند همراه توست و نجاتت خواهد داد، آنان چهار بار تو را به قتل می­رسانند و من هر بار درد و آزار و اذیت را از وجودت برطرف خواهم کرد.

هنگامی که صبحگاهان فرا رسید پادشاه جرجیس را فراخواند و شروع به نواختن شلاق­هایی بر پشت و شکم او کرد، سپس دوباره به زندانش بازگرداند، آن گاه به ساکنان سرزمینش نامه نوشت که تمام ساحران را نزد او بفرستد، بنابراین ساحری را فرستادند که تمام آنچه را در توان داشت به کار گرفت ولی در جرجیس اثر نکرد، سپس به سمّ کشنده­ای رو آورد و آن را به جرجیس نوشاند و جرجیس گفت: "به نام خداوندی که دروغ فاجران و سحر ساحران نزد صداقت و راستی او گمراه می­گردند"، پس آن سمّ نیز به او زیانی نرساند، ساحر گفت: اگر این مقدار سمّ را به تمام ساکنان زمین می­نوشاندم توان و نیروی آنان را گرفته و سرشت­شان را مشوّه ساخته و نابینایشان می­گرداندم، پس ای جرجیس تو نور درخشان، چراغ فروزان و حقیقت ثابت و آشکار هستی، شهادت می­دهم که خدای تو حقّ است و آنچه غیر اوست باطل می­باشد، به او ایمان آوردم و پیامبرانش را تصدیق گفتم و از اعمالی که انجام داده­ام به درگاه او باز می­گردم و توبه می­کنم ؛ پس پادشاه آن ساحر را به قتل رساند. آن گاه جرجیس علیه السلام را به زندان بازگرداند و با انواع مختلف به تعذیبش پرداخت. سپس او را تکه تکه کرد و در چاهی انداخت، بعداً پادشاه ملعون ویارانش بر غذا و نوشیدنی او قضای حاجت کردند، بنابراین خداوند متعال به گردباد فرمان داد پس ابر سیاه رنگی را شکل داد که در اثر آن رعد و برق­ها در گرفتند و زمین بر خود لرزید و کوهها به لرزه درآمدند تا جائی که آنان ترسیدند از اینکه نابودی­شان فرا رسیده باشد، و خداوند به میکائیل فرمان داد پس بر بالای چاه ایستاد و گفت: ای جرجیس، با استعانت از نیروی خداوندی که تو را آفریده و سرشت تو را نیکو گردانده است برخیز، پس جرجیس زنده و سلامت برخواست و میکائیل او را از چاه خارج گرداند و گفت: صبر پیشه­ساز و شادمان باش؛ آن گاه جرجیس به راه افتاد تا در مقابل پادشاه قرار گرفت و گفت: خداوند مرا فرستاده است تا به وسیله من بر شما اتمام حجّت کند؛ پس فرمانده مأموران برخاست و گفت: به خدای تو که بعد از مردن، زنده­ات گرداند ایمان آوردم و گواهی دادم که او حقّ است و تمام خدایان غیر از او باطل هستند؛ پس چهار هزار نفر از او پیروی کردند و جرجیس علیه السلام را تصدیق کردند، بنابراین پادشاه همه آنان را با شمشیر به قتل رساند، سپس دستور داد و کتیبه­ای از جنس مس حاضر و بر آن آتش افروخته شد تا سرخ گشت، آن­گاه جرجیس را بر آن به درازا خواباند و دستور داد که سرب گداخته شود و به درون شکم او ریخته شود، سپس میخ­هایی را در چشمان و سر او کوبیدند و آن گاه آن میخ­ها را بیرون می­کشید و جای خالی آنها را از سُرب مذاب پر می­کرد، ولی هنگامی که مشاهده کرد این اعمال او

ص: 446

فبعث أربوس بریدا إلی ملکهم الصالح تندوسیس أن اعجل لعلک تنظر إلی آیة من آیات الله أظهرها الله فی ملکک و جعلها آیة للعالمین لیکون نورا و ضیاء و تصدیقا للبعث فاعجل علی فتیة بعثهم الله و قد کان توفاهم أکثر من ثلاثمائة سنة فلما أتی الملک الخبر قام و رجع إلیه عقله و ذهب عنه همه و قال أحمدک الله (1)رب السماوات و الأرض و أعبدک و أسبح لک تطولت علی و رحمتنی برحمتک فلم تطفئ النور الذی کنت جعلت لآبائی فأتاهم مع أهل مدینته.

فلما رأی الفتیة تندوسیس فرحوا به و خروا سجدا علی وجوههم و قام الملک قدامهم ثم اعتنقهم و بکی و هم جلوس بین یدیه علی الأرض یسبحون الله عز و جل و یحمدونه ثم قالوا للملک نستودعک الله و نقرأ علیک السلام حفظک الله و حفظ ملکک و نعیذک بالله من شر الجن و الإنس فبینا الملک قائم إذ رجعوا إلی مضاجعهم فناموا و توفی الله أنفسهم و قام الملک إلیهم فجعل ثیابه علیهم و أمر أن یجعلوا لکل رجل منهم تابوتا من ذهب فلما أمسوا و نام أتوه فی المنام فقالوا إنا لم نخلق من ذهب و لا فضة و لکنا خلقنا من تراب و إلی التراب نصیر فاترکنا کما کنا فی الکهف علی التراب حتی یبعثنا الله عز و جل منه فأمر الملک حینئذ بتوابیت من ساج فجعلوا فیها و حجبهم الله تعالی حین خرجوا من عندهم بالرعب فلم یقدر أحد علی أن یدخل علیهم و أمر الملک فجعل علی باب الکهف مسجدا یصلی فیه و جعل لهم عیدا عظیما و أمر أن یؤتی کل سنة (2).

ص: 437


1- فی نسخة: أحمدک اللّهمّ.
2- الکشف و البیان مخطوط.

را به قتل نمی­رساند به آتشش کشید تا اینکه جان سپرد و دستور داد که خاکسترش در باد پراکنده گردد، بنابراین خداوند متعال در همان شب به بادهای زمین فرمان داد پس خاکستر جرجیس را در مکانی گِرد آوردند، سپس به میکائیل دستور داد و او نیز جرجیس را ندا سر داد پس به اذن خداوند زنده و سلامت برخاست، بنابراین نزد پادشاه که در میان یارانش بود رفت، پس مردی برخواست و گفت: زیر پای ما چهارده منبر و در مقابل ما سفره­ای وجود دارد و آن (منبرها) از چوب درخت­های مختلفی ساخته شده­اند که برخی از آنها ثمر می­دهند و برخی بی­ثمر هستند، پس از پروردگارت بخواه که هر درختی را با پوشش مناسبش بپوشاند و برگ و میوه­اش را برویاند، اگر چنان کند من او را تصدیق خواهم کرد؛ آن گاه جرجیس دو زانویش را بر زمین نهاد و پروردگار عظیم­الشأن خویش را فراخواند و هم چنان در مکان خود و بر همان وضعیتی که بود باقی ماند تا خداوند چوب هر درختی که ثمر می­داد را پرثمر گرداند، پس پادشاه دستور داد و جرجیس میان دو چوب به درازا خوابانده شد، سپس ارّه را بر روی سرش قرار داد و شروع به ارهّ کردن نمود تا اینکه ارّه از زیر پاهایش خارج شد، آن­گاه دستور داد که دیگ بزرگی حاضر شود و در آن قیر و گوگرد و سرب ریخته شد و جسد جرجیس در آن انداخته شد پس طبخ گردید تا جائی که با دیگر محتویات دیگ مخلوط گردید، بنابراین به سبب چنین کاری زمین تیره و تار گردید، و خداوند اسرافیل را فرستاد پس فریاد بلندی سر داد که مردم بر اثر شدت آن و از ترس با صورتهایشان بر زمین افتادند، سپس اسرافیل دیگ را وارونه ساخت و گفت: ای جرجیس، به اذن خداوند برخیز، آن­گاه جرجیس با قدرت خداوند زنده و سلامت برخاست و به سوی پادشاه به راه افتاد، و هنگامی که مردم را مشاهده کرد از (زنده بودن) او تعجب کردند پس زنی نزدش آمد و گفت: ای بنده نیکوکار (خدا) ما گاوی داشتیم که به وسیله آن به امرار معاش می­پرداختیم و اکنون مرده است، جرجیس به او گفت: این عصای مرا بگیر و آن را بر روی گاو خود قرار ده و بگو: جرجیس می­گوید: به اذن خداوند برخیز؛ آن زن چنان کرد و گاو از جایش زنده بلند شد، پس به خداوند ایمان آورد. آن گاه پادشاه گفت: اگر این ساحر را رها بگذارم قومم را نابود خواهد کرد، بنابراین همگی بر آن شدند که جرجیس را به قتل برسانند، و پادشاه دستور داد که او را (از شهر ) خارج ساخته و با شمشیر به قتل برسانند، پس جرجیس علیه السلام به هنگام خروج گفت: عجله نکنید و اندکی مرا مهلت دهید، سپس گفت: خداوندا، اگر بت­پرستان را نابود می­گردانی از تو مسألت دارم که اسم و یادم را مایه صبر کسانی قرار دهی که هنگام وقوع هر هول و هراس و مصیبتی به تو تقّرب می­جویند، آن گاه گردنش را زدند و وفات نمود، سپس به سوی شهر بازگشتند و تمام ساکنان آن را (که به جرجیس ایمان آورده بودند) نابود کردند.(1)

می­گویم: این داستان به صورت طولانی­تر از آنچه ذکر شد در کتابهای تاریخ نقل شده است ولی به خاطر عدم اعتماد به سند آن از ذکرش در این مجال خود داری کردیم.(2)

ص: 447


1- . نسخه خطی قصص الأنباء
2- 2 . این داستان را الثعلبی در العرائس : 243-246 و این الأثیر در الکامل 1 :214-229 به صورت مفصل ذکر کرده­اند.

باب 28 قصة أصحاب الأخدود

الآیات

البروج: «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ* وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ* وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ* قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ* النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ* إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ* وَ هُمْ عَلی ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ* وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ یُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ* الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ»(1-9)

تفسیر

قال البیضاوی الْأُخْدُودِ الشق فی الأرض النَّارِ بدل من الأخدود بدل اشتمال ذاتِ الْوَقُودِ صفة لها بالعظمة و کثرة ما یرتفع به لهبها إِذْ هُمْ عَلَیْها علی حافة النار قاعدون شُهُودٌ یشهد بعضهم لبعضهم عند الملک بأنه لم یقصر فیما أمره به أو یشهدون علی ما یفعلون یوم القیامة حین تشهد علیهم ألسنتهم و أیدیهم وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ و ما أنکروا منهم (1).

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ أَیْ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ الشَّاهِدُ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ الْمَشْهُودُ یَوْمُ الْقِیَامَةِ قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ قَالَ کَانَ سَبَبُهُمْ أَنَّ الَّذِی هَیَّجَ الْحَبَشَةَ عَلَی غَزْوَةِ الْیَمَنِ ذَا نُوَاسٍ (2)وَ هُوَ آخِرُ مَنْ مَلَکَ مِنْ حِمْیَرٍ تَهَوَّدَ وَ اجْتَمَعَتْ مَعَهُ حِمْیَرٌ عَلَی الْیَهُودِیَّةِ وَ سَمَّی نَفْسَهُ یُوسُفَ وَ أَقَامَ عَلَی ذَلِکَ حِیناً مِنَ الدَّهْرِ ثُمَّ أُخْبِرَ أَنَّ بِنَجْرَانَ بَقَایَا قَوْمٍ عَلَی دِینِ النَّصْرَانِیَّةِ وَ کَانُوا عَلَی دِینِ عِیسَی علیه السلام وَ عَلَی حُکْمِ الْإِنْجِیلِ وَ رَأْسُ ذَلِکَ الدِّینِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بریامن (یَامِنٍ) (3)حَمَلَهُ أَهْلُ دِینِهِ (4)عَلَی أَنْ یَسِیرَ إِلَیْهِمْ وَ یَحْمِلَهُمْ عَلَی

ص: 438


1- أنوار التنزیل 2: 660- 661.
2- فی تاریخ الیعقوبی: ذو نواس بن أسعد و کان اسمه زرعة. و فی الکامل لابن الأثیر: ذو نواس بن تبان أسعد بن کرب. و فیه عن ابن عبّاس: أن اسمه یوسف بن شرحبیل و کان قبل مولد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم بسبعین سنة، و قد فصل الیعقوبی و ابن الأثیر ترجمته و أخباره.
3- فی نسخة: عبد اللّه بن یامن. و فی تاریخ الیعقوبی: عبد اللّه بن الثامر. و فی الکامل: عبد اللّه بن التامر.
4- فی نسخة: و حمله أهل دینه. و فی المصدر: فحمله.

باب سی ام : داستان خالد بن سنان عبسی علیه السلام

روایات

روایت 1.

الکافی: علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: در حالی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بود زنی نزد ایشان آمد پس به او خوش آمد گفت و دستش را گرفت و او را (در کنار خود) نشاند، سپس فرمود: این زن دختر خالد بن سنان است همان پیامبری که قومش او را نابود کردند، وی آنان را (به سوی خدا) فرا خواند ولی از ایمان آوردن امتناع ورزیدند، و آتشی وجود داشت که به آن (نارالحدثان) گفته می­شد و هرسال نزد آن قوم می­آمد و برخی از آنها را از بین می­برد و در زمان مشخصی نیز خارج می­شد، پس خالد به آنان گفت: آیا اگر آن آتش را از شما باز دارم ایمان می­آورید؟ گفتند آری؛ آن­گاه آتش نزدشان آمد و خالد با لباس خویش به استقبال آن رفت پس آتش را بازگرداند و به دنبالش رفت تا (آتش) وارد غارش شد و او نیز همراه آتش وارد غار شد، پس قوم خالد بر دهانه غار نشستند و چنین پنداشتند که وی هرگز از آن خارج نمی­شود، ولی خارج شد در حالی که می­گفت: این از این کار (کار و وضعیت من چنین است) و انجام تمام این امور از جانب خداوند صورت می­گیرد، بنو عبس گمان کردند که خارج نمی­شوم و پیشانی­ام عرق می­کند، سپس گفت: آیا به من ایمان می­آورید؟ گفتند خیر، گفت: همانا من در فلان و فلان روز از دنیا می­روم، پس آن­گاه که از دنیا رفتم مرا دفن کنید، و گلّه­ای از خران وحشی که پیشاپیش آنها خری وحشی و دُم کوتاه حرکت می­کند می­آیند تا در نهایت بر بالای قبر من می­ایستد آن گاه قبر مرا نبش کنید و هرآنچه می­خواهید را از من بپرسید (بخواهید)؛ هنگامی که خالد وفات نمود دفنش کردند و در آن روز وقتی که خرهای وحشی آمدند قوم او جمع شدند و می­خواستند که قبرش را نبش کنند، پس گفتند: در دوران حیاتش به او ایمان نیاوردید، چگونه بعد از وفاتش به او ایمان می­آورید؟ و اگر قبر او را نبش کنید این کار باعث ننگ و عار شما خواهد شد پس او را در قبرش رها سازید، آن گاه او را رها ساختند.(1)

توضیح

سیوطی در شرح شواهد مغنی به نقل از عسکریّ و در ذکر اقسام آتش گفته است: (نارالحرّتین) همان آتشی است که در سرزمین عبس وجود داشت و از زمین خارج می­شد و هر که برآن گذر می­کرد را آزار می­داد و آن همان آتشی بوده که پیامبر خدا خالد بن سنان علیه السلام دفن و خاموشش گردانده است.

خلیل گفته است: (کَنار الحرّتین لها زفیر، تصمّ مسامع الرجل السمیع: مانند آتش (حرّتین) که دارای صدای گُرگر است و گوشهای شخص شنونده را کر می­گرداند). پایان.

ص: 448


1- . روضۀ الکافی : 342 و343

الْیَهُودِیَّةِ وَ یُدْخِلَهُمْ فِیهَا فَسَارَ حَتَّی قَدِمَ نَجْرَانَ فَجَمَعَ مَنْ کَانَ بِهَا عَلَی دِینِ النَّصْرَانِیَّةِ ثُمَّ عَرَضَ عَلَیْهِمْ دِینَ الْیَهُودِیَّةِ وَ الدُّخُولَ فِیهَا فَأَبَوْا عَلَیْهِ فَجَادَلَهُمْ وَ عَرَضَ عَلَیْهِمْ وَ حَرَصَ الْحِرْصَ کُلَّهُ فَأَبَوْا عَلَیْهِ وَ امْتَنَعُوا مِنَ الْیَهُودِیَّةِ وَ الدُّخُولِ فِیهَا وَ اخْتَارُوا الْقَتْلَ فَخَدَّ لَهُمْ خُدُوداً وَ جَمَعَ فِیهَا الْحَطَبَ وَ أَشْعَلَ فِیهِ النَّارَ فَمِنْهُمْ مَنْ أُحْرِقَ بِالنَّارِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قُتِلَ بِالسَّیْفِ وَ مَثَّلَ بِهِمْ کُلَّ مُثْلَةٍ فَبَلَغَ عَدَدُ مَنْ قُتِلَ وَ أُحْرِقَ بِالنَّارِ عِشْرِینَ أَلْفاً وَ أَفْلَتَ رَجُلٌ مِنْهُمْ یُدْعَی دَوْسٌ (1)عَلَی فَرَسٍ لَهُ وَ رَکَضَهُ وَ اتَّبَعُوهُ حَتَّی أَعْجَزَهُمْ فِی الرَّمْلِ وَ رَجَعَ ذُو نُوَاسٍ إِلَی ضَیْعَةٍ فِی جُنُودِهِ (2)فَقَالَ اللَّهُ قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ إِلَی قَوْلِهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ أَیْ أَحْرَقُوهُمْ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ (3)

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أُسْقُفَّ نَجْرَانَ دَخَلَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَجَرَی ذِکْرُ أَصْحَابِ الْأُخْدُودِ فَقَالَ علیه السلام بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیّاً حَبَشِیّاً إِلَی قَوْمِهِ وَ هُمْ حَبَشِیَّةٌ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَکَذَّبُوهُ وَ حَارَبُوهُ وَ ظَفِرُوا بِهِ وَ خَدُّوا الْخُدُودَ وَ جَعَلُوا فِیهَا الْحَطَبَ وَ النَّارَ فَلَمَّا کَانَ حَرّاً قَالُوا لِمَنْ کَانَ عَلَی دِینِ ذَلِکَ النَّبِیِّ اعْتَزِلُوا وَ إِلَّا طَرَحْنَاکُمْ فِیهَا فَاعْتَزَلَ قَوْمٌ کَثِیرٌ وَ قُذِفَ فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ حَتَّی وَقَعَتِ امْرَأَةٌ وَ مَعَهَا ابْنٌ لَهَا مِنْ شَهْرَیْنِ فَقِیلَ لَهَا إِمَّا أَنْ تَرْجِعِی وَ إِمَّا أَنْ تُقْذَفِی فِی النَّارِ فَهَمَّتْ تَطْرَحُ نَفْسَهَا فَلَمَّا رَأَتِ ابْنَهَا رَحِمَتْهُ فَأَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَی الصَّبِیَّ وَ قَالَ یَا أُمَّاهْ أَلْقِی نَفْسَکِ وَ إِیَّایَ فِی النَّارِ فَإِنَّ هَذَا فِی اللَّهِ قَلِیلٌ وَ تَلَا عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السلام رَجُلٌ قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ فَقَالَ قَتَلَ أَصْحَابَ الْأُخْدُودِ وَ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الْمَجُوسِ أَیُّ أَحْکَامٍ تَجْرِی فِیهِمْ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْکِتَابِ کَانَ لَهُمْ کِتَابٌ وَ کَانَ لَهُمْ مَلِکٌ سَکِرَ یَوْماً فَوَقَعَ عَلَی أُخْتِهِ وَ أُمِّهِ فَلَمَّا أَفَاقَ نَدِمَ وَ شَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِ

ص: 439


1- فی المصدر: دوس ذو ثعلبان.
2- فی المصدر: من جنوده.
3- تفسیر القمّیّ: 719.

قزوینی در کتاب عجائب المخلوقات گفته است: آتش (حرّتین) در سرزمین عبس افروخته بوده است و شب هنگام (نور آن) از داخل آب بیرون می­درخشید و شتران بنی طیّ از فاصله سه روز در نور و روشنایی آن، راه خویش را می­یافتند، و چه بسا شراره­های آغازین آن پیشاپیش حرکت می­کرد سپس هر چیزی که به آن نزدیک می­شد را در خود می­سوزاند، این در حالی که در طول روز دود بوده است، پس خداوند متعال خالد بن عبسّی که نخستین پیامبر از بنی اسماعیل بود را به سوی آن آتش روانه کرد، بنابراین خالد برای آتش چاهی حفر کرد و آن را واردش کرد و مردم نگاه می­کردند تا آتش را ناپدید ساخت. صفدیّ در شرح لامیّۀ العجم گفته است: یکی از ایشان گوید: آتش نزد عرب چهارده گونه است- تا آنجا که گوید:- و گونه­ای از آن ، آتش (حرّتین) است که خداوند به وسیله خالد بن سنان عبسی آن را خاموش گرداند به این ترتیب که چاهی برای آن حفر کرد سپس در چاه واردش ساخت در حالی که مردم به او می­نگریستند، سپس خود نیز وارد چاه شد تا اینکه سرانجام آتش را ناپدید کرد و از آن خارج شد. پایان.

پس این نار حرّتین بوده که چنان که می­بینی تصحیف شده است. این سخن خالد (هذا هذا) یعنی: منزلت و وضعیت من چنین است، و (کلّ هذا من ذا) یعنی: تمام این امور از جانب خداوند متعال است. (یَندی) بر وزن (یَرضَی) یعنی: از عرق خیس می­شود. هم چنین صاحب الکامل (1)

سخن خالد را این گونه روایت کرده است: (لأدخلنّها و هی تلظّی، و لأخرجنّ منها و بنانی تندی: وارد آتش می­شوم در حالی که زبانه می­کشید، و از آن خارج می­شوم در حالی که انگشتانم خیس عرق می­شود). (العانۀ): گلّه­ای از خران وحشی، (العَیر): خر وحشی. (الأبتر): دُم بریده. (السُبّۀ): ننگ و عار، یعنی: نبش قبر پیامبرتان برای شما ننگ و عار است، یا ایمان نیاوردن شما به او بعد از نمایان شدن آن معجزات، برای شما ننگ و عار است؛ و معنای نخست را این سخن روایت شده از صاحب الکامل تأیید می­کند آن گاه که می­گوید:

ص: 449


1- . الکامل 1 : 131

فَقَالَ لِلنَّاسِ هَذَا حَلَالٌ فَامْتَنَعُوا عَلَیْهِ فَجَعَلَ یَقْتُلُهُمْ وَ حَفَرَ لَهُمُ الْأُخْدُودَ وَ یُلْقِیهِمْ فِیهَا.

بیان

لعل الصادق علیه السلام قرأ قتل علی بناء المعلوم فالمراد بأصحاب الأخدود الکفار کما هو أحد احتمالی القراءة المشهورة و لم ینقل فی الشواذ.

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هِلَالٍ الصَّیْقَلِ عَنْ شَرِیکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: وَلَّی عُمَرُ رَجُلًا کُورَةً مِنَ الشَّامِ فَافْتَتَحَهَا وَ إِذَا أَهْلُهَا أَسْلَمُوا فَبَنَی لَهُمْ مَسْجِداً فَسَقَطَ ثُمَّ بَنَی فَسَقَطَ ثُمَّ بَنَاهُ فَسَقَطَ فَکَتَبَ إِلَی عُمَرَ بِذَلِکَ فَلَمَّا قَرَأَ الْکِتَابَ سَأَلَ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَلْ عِنْدَکُمْ فِی هَذَا عِلْمٌ قَالُوا لَا فَبَعَثَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَقْرَأَهُ الْکِتَابَ فَقَالَ هَذَا نَبِیٌّ کَذَّبَهُ قَوْمُهُ فَقَتَلُوهُ وَ دَفَنُوهُ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ وَ هُوَ مُتَشَحِّطٌ فِی دَمِهِ (1)فَاکْتُبْ إِلَی صَاحِبِکَ فَلْیَنْبُشْهُ فَإِنَّهُ سَیَجِدُهُ طَرِیّاً لِیُصَلِّ عَلَیْهِ وَ لِیَدْفِنْهُ فِی مَوْضِعِ کَذَا ثُمَّ لِیَبْنِ مَسْجِداً فَإِنَّهُ سَیَقُومُ فَفَعَلَ ذَلِکَ ثُمَّ بَنَی الْمَسْجِدَ فَثَبَتَ (2).

«4»

وَ فِی رِوَایَةٍ، اکْتُبْ إِلَی صَاحِبِکَ أَنْ یَحْفِرَ مَیْمَنَةَ أَسَاسِ الْمَسْجِدِ فَإِنَّهُ سَیُصِیبُ فِیهَا رَجُلًا قَاعِداً یَدُهُ عَلَی أَنْفِهِ وَ وَجْهِهِ فَقَالَ عُمَرُ مَنْ هُوَ قَالَ عَلِیٌّ فَاکْتُبْ إِلَی صَاحِبِکَ فَلْیَعْمَلْ مَا أَمَرْتُهُ فَإِنْ وَجَدَهُ کَمَا وَصَفْتُ لَکَ أَعْلَمْتُکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَمْ یَلْبَثْ إِذْ کَتَبَ الْعَامِلُ أَصَبْتُ الرَّجُلَ عَلَی مَا وَصَفْتَ فَصَنَعْتُ الَّذِی أَمَرْتَ فَثَبَتَ الْبِنَاءُ فَقَالَ عُمَرُ لِعَلِیٍّ علیه السلام مَا حَالُ هَذَا الرَّجُلِ فَقَالَ هَذَا نَبِیُّ أَصْحَابِ الْأُخْدُودِ وَ قِصَّتُهُمْ مَعْرُوفَةٌ فِی تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ (3).

«5»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً حَبَشِیّاً إِلَی قَوْمِهِ فَقَاتَلَهُمْ فَقُتِلَ أَصْحَابُهُ وَ أُسِرُوا وَ خَدُّوا لَهُمْ أُخْدُوداً مِنْ نَارٍ ثُمَّ نَادَوْا مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِنَا فَلْیَعْتَزِلْ وَ مَنْ کَانَ عَلَی دِینِ هَذَا النَّبِیِّ فَلْیَقْتَحِمِ النَّارَ فَجَعَلُوا یَقْتَحِمُونَ (4)وَ أَقْبَلَتِ امْرَأَةٌ مَعَهَا صَبِیٌّ لَهَا فَهَابَتِ النَّارَ

ص: 440


1- تشحط بالدم: تضرج به و تمرغ فیه.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. و قوله: و قصتهم معروفة إه. لعله من کلام الراوندیّ.
3- قصص الأنبیاء مخطوط. و قوله: و قصتهم معروفة إه. لعله من کلام الراوندیّ.
4- فی المصدر: یقتحمون النار.

برخی از آنان نبش قبر خالد را ناپسند شمردند و گفتند: بیم آن داریم که اگر قبر او را نبش کنیم قوم عرب بر ما به خاطر نبش قبر مرده­ای از خویش خرده گیرند، پس خالد را در قبر رها ساختند.

روایت 2.

قصص الأنبیاء: صدوق از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: در حالی که رسول خدا صلّی الله علیه و آله نشسته بود زنی پیاده راه می­پیمود تا به پیامبر رسید، پس ایشان به آن زن فرمود: خوش آمدی ای دختر برادرم خالد بن سنان عبسیّ همان پیامبری که قومش او را نابود کردند، سپس فرمود: همانا خالد قومش را به سوی خدا فرا خواند ولی آنان از پذیرش دعوتش امتناع ورزیدند، و هر روز آتشی خارج می­شد و چهار پایان و اشیاء متعلق به آنان را در نزدیکی­اش قرار می­گرفتند می­سوزاند، پس خالد به قومش گفت: چه می­گویید اگر آتش را از شما باز دارم، آیا به من ایمان می­آورید و تصدیقم می­کنید؟ گفتند: آری بنابراین با قدرت به استقبال آتش رفت تا اینکه سرانجام آن را در غاری وارد ساخت در حالی که مردم می­نگریستند، آن گاه خود نیز با آتش وارد شد و در غار باقی ماند و مدت زمان زیادی بر مردم گذشت پس گفتند: ما چنین می­پنداریم که آتش او را سوزانده است ولی خالد از آن خارج شد و به آنان گفت: آیا دعوت مرا اجابت می­گویید و به من ایمان می­آورید؟ گفتند: آتشی است که در زمان مشخصی خارج و وارد گشته است، بنابراین از پذیرش دعوت او امتناع ورزیدند، آن گاه به آنان گفت: همانا من بعداز فلان زمان از دنیا می­روم پس مرا دفن کنید، سپس مدّت زمانی رهایم سازید و آن گاه قبرم را نبش کنید، سپس از من سؤال بپرسید تا شما را از آنچه تا روز قیامت به وقوع پیوسته و می­پیوندد با خبر سازم؛ هنگامی که آن زمان فرا رسید و آنچه را خالد گفته بود به وقوع پیوست برخی از ایشان گفتند: او را در حال حیات تصدیق نگفتیم آیا در حالی که مرده است تصدیقش گوییم؟ پس او را رها ساختند، خالد در فاصله زمانی بین پیامبر صلّی الله علیه وآله و عیسی علیه السلام مبعوث گردید حال آنکه میان این دو بزرگوار فاصله زمانی چندانی وجود نداشت.(1)

توضیح

یعنی فاصله زمانی کاملی وجود نداشت آن گونه که اصلاً هیچ پیامبری مبعوث نگردد.

روایت 3.

إکمال الدین: از امام باقر و صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: دختر خالد بن سنان عبسیّ نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله آمد، پس به او فرمود: خوش آمدی ای دختر برادرم، و با مصافحه کرد و به خویش نزدیکش گرداند و قبایش را برای او گسترد، سپس آن دختر را در کنار خود نشاند، سپس فرمود: این دختر، دختر خالد بن سنان عبسیّ است همان پیامبری که قومش او را نابود کردند؛ و اسم دختر خالد بن سنان عبسیّ (محیاۀ) بود.(2)

ص: 450


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . إکمالدین : 370 و371

فَقَالَ لَهَا (1)اقْتَحِمِی قَالَ فَاقْتَحَمَتِ النَّارَ وَ هُمْ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ (2)

أَقُولُ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ رَوَی مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ (3)عَنْ هَدِیَّةَ بْنِ (4)خَالِدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی (5)عَنْ صُهَیْبٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَانَ مَلِکٌ فِیمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ لَهُ سَاحِرٌ (6)فَلَمَّا مَرِضَ السَّاحِرُ قَالَ إِنِّی قَدْ حَضَرَ أَجَلِی فَادْفَعْ إِلَیَّ غُلَاماً أُعَلِّمُهُ السِّحْرَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ غُلَاماً وَ کَانَ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِ وَ بَیْنَ السَّاحِرِ وَ الْمَلِکِ رَاهِبٌ فَمَرَّ الْغُلَامُ بِالرَّاهِبِ فَأَعْجَبَهُ کَلَامُهُ وَ أَمْرُهُ فَکَانَ یُطِیلُ عِنْدَهُ الْقُعُودَ فَإِذَا أَبْطَأَ عَنِ السَّاحِرِ ضَرَبَهُ وَ إِذَا أَبْطَأَ عَنْ أَهْلِهِ ضَرَبُوهُ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی الرَّاهِبِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِذَا اسْتَبْطَأَکَ السَّاحِرُ فَقُلْ حَبَسَنِی أَهْلِی وَ إِذَا اسْتَبْطَأَکَ أَهْلُکَ فَقُلْ حَبَسَنِیَ السَّاحِرُ فَبَیْنَمَا هُوَ ذَاتَ یَوْمٍ إِذَا بِالنَّاسِ قَدْ غَشِیَتْهُمْ (7)دَابَّةٌ عَظِیمَةٌ فَظِیعَةٌ فَقَالَ الْیَوْمَ أَعْلَمُ أَمْرُ السَّاحِرِ أَفْضَلُ أَمْ أَمْرُ الرَّاهِبِ فَأَخَذَ حَجَراً فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ أَمْرُ الرَّاهِبِ أَحَبَّ إِلَیْکَ فَاقْتُلْ هَذِهِ الدَّابَّةَ فَرَمَی فَقَتَلَهَا وَ مَضَی النَّاسُ فَأُخْبِرَ بِذَلِکَ الرَّاهِبُ فَقَالَ أَیْ بُنَیَّ إِنَّکَ سَتُبْتَلَی فَإِذَا ابْتُلِیتَ فَلَا تَدُلَّ عَلَیَّ قَالَ وَ جَعَلَ یُدَاوِی النَّاسَ فَیُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ فَبَیْنَمَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ عَمِیَ

ص: 441


1- فی المصدر: فقال لها صبیها.
2- محاسن البرقی: 249 و 250.
3- راجع صحیح مسلم 8: 229 من طبعة محمّد علی صبیح. أخرج الطبرسیّ مختصره و معناه.
4- هکذا فی النسخ و فی مجمع البیان، و فیه تصحیف، صوابه: هدبة- بضم الهاء و سکون الدال بعدها الباء الموحدة- و یقال له أیضا هداب- بفتح الهاء و تثقیل الدال- و هو الموجود فی صحیح مسلم، قال المقدسی فی الجمع بین رجال الصحیحین ج 2 ص 556: هدبة بن خالد بن الأسود ابن هدبة أبو خالد القیسی البصری أخو أمیّة و یقال: هداب، سمع هما ما عندهما و حماد بن سلمة و سلیمان بن المغیرة عند مسلم، روی عنه البخاری و مسلم، مات سنة ست أو سبع أو ثمان، و قیل: خمس و ثلاثین و مأتین. و ترجمه أیضا ابن حجر فی التقریب: 531 و قال نحو ذلک.
5- فی مجمع البیان: ثابت بن عبد الرحمن بن أبی لیلی و فیه تصحیف، و الصواب ثلب، عن عبد الرحمن، و الظاهر أن ثابت هذا هو البنانی، قال ابن حجر فی تهذیب التهذیب و المقدسی فی الجمع بین رجال الصحیحین فی ترجمة حماد بن سلمة: روی عن ثابت البنانی.
6- فی صحیح مسلم: و کان له ساحر فلما کبر قال للملک: انی قد کبرت فابعث إلی غلاما.
7- فی نسخة: قد حبستهم.

روایت 4.

احتجاج: امام صادق علیه السلام به سؤال­هایی که شخص زندیق از ایشان پرسید پاسخ گفت و یکی از سؤالهای چنین بود: مرا از احوال مجوسیان آگاه ساز، آیا خالد بن سنان عبسیّ در میان آنها مبعوث گردید؟ امام فرمود: همانا خالد شخصی عربی و بادیه نشین و نه پیامبر بوده است، و این سخن که وی پبامبر بوده است را مردم بر زبان می­رانند.(1)

توضیح

احادیثی که بر پیامبر بودن خالد دلالت می­کنند قوی­تر و بیشتر هستند.

باب سی و یکم : آنچه به عنوان سخن پیامبری از پیامبران روایت شده است و برخی از نوادر احوال ایشان و ملّت­هایشان، هم چنین در این باب ذکر پیامبر مجوسیان نیز آمده است

آیات

- و کأیّن من نبیّ قاتل معه ربّیّون کثیر فما وهنوا لما أصابهم فی سبیل الله و ما ضعفوا و ما استکانوا و الله یحبّ الصابرین* و ما کان قولهم إلّا أن قالوا ربنّا اغفر لنا ذنوبنا و إسرافنا فی أمرنا و ثبّت إقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین* فآتاهم الله ثواب الدنیا و حسن ثواب الآخرة و الله یحبّ المحسنین.(2)

{و چه بسیار پیامبرانی که همراه او توده­های انبوه کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید سستی نورزیدند وناتوان نشدند و تسلیم [دشمن] نگردیدند و خداوند شکیبایان را دوست دارد، و سخن آنان جز این نبود که گفتند: پروردگارا، گناهان ما و زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران یاری ده، پس خداوند پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا فرمود و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.}

- و لقد استهزئ برسل من قبلک فحاق بالذین سخروا منهم ما کانوا به یستهزؤن.(3)

{و پیش از تو پیامبرانی به استهزا گرفته شدند پس آنچه را ریشخند می­کردند گریبان­گیر ریشخندکنندگان ایشان گردید.}

- لقد کذّبت رسل من قبلک فصبروا علی ما کذّبوا و أوذوا حتّی أتاهم نصراً.(4)

{و پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند و آزار دیدند شکیبایی کردند تا یاری ما به آنان رسید.}

- و لقد أرسلنا إلی أمم من قبلک فأخذناهم بالبأساء و الضرّاء لعلّهم یتضرّعون * فلو لا إذ جاءهم بأسنا تضرّعوا ولکن قست قلوبهم و زیّن لهم الشیطان ما کانوا یعلمون * فلمّا نسوا ما ذکّروا به فتحنا علیهم أبواب کلّ شیء حتّی إذا فرحوا بما أوتوا أخذناهم بغتة فإذا هم مبلسون * فقطع دابر القوم الّذین ظلموا و الحمد لله ربّ العالمین.(5)

{و به یقین ما به سوی امت­هایی که پیش از تو بودند [پیامبرانی] فرستادیم و آنان را به تنگی معیشت و بیماری دچار ساختیم تا به زاری و خاکساری درآیند، پس چرا هنگامی که عذاب ما به آنان رسید تضرع نکردند؟ ولی [حقیقت این است که] دلهایشان سخت شده و شیطان آنچه را انجام می­دادند برایشان آراسته است، پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند در­های هر چیزی [از نعمت­ها] را بر آنان گشودیم تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند شاد گردیدند، ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یکباره نومید شدند، پس ریشه آن گروهی که ستم کردند برکنده شد و ستایش برای خداوند پروردگار جهانیان است.}

- و کذلک جعلنا لکلّ نبیّ عدوّاً شیاطین الإنس و الجنّ یُوحی بعضهم إلی بعض زخرف القول غروراً.(6)

{و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان­های انس و جن برگماشتیم بعضی از آنها به بعضی برای فریب [یکدیگر] سخنان آراسته القا می­کنند.}

ص: 451


1- . الاحتجاج : 189، این حدیث طولانی است و در کتاب الاحتجاجات نقل شده است به جلد 10 ص 179 مراجعه کن، قسمتی از آن نیز در باب آینده شماره 26 ذکر خواهد شد.
2- . آل عمران / 146-148
3- [2]. انعام / 10
4- . انعام / 34
5- . انعام / 42-45
6- . انعام / 112

جَلِیسٌ لِلْمَلِکِ فَأَتَاهُ وَ حَمَلَ إِلَیْهِ مَالًا کَثِیراً فَقَالَ اشْفِنِی وَ لَکَ مَا هَاهُنَا فَقَالَ إِنِّی لَا أَشْفِی أَحَداً وَ لَکِنْ یَشْفِی اللَّهُ فَإِنْ آمَنْتَ بِاللَّهِ دَعَوْتُ اللَّهَ فَشَفَاکَ قَالَ فَآمَنَ فَدَعَا اللَّهَ لَهُ فَشَفَاهُ فَذَهَبَ فَجَلَسَ إِلَی الْمَلِکِ فَقَالَ یَا فُلَانُ مَنْ شَفَاکَ قَالَ رَبِّی قَالَ أَنَا قَالَ لَا رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ قَالَ أَ وَ إِنَّ لَکَ رَبّاً غَیْرِی قَالَ نَعَمْ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ فَأَخَذَهُ فَلَمْ یَزَلْ بِهِ (1)حَتَّی دَلَّهُ عَلَی الْغُلَامِ فَبَعَثَ إِلَی الْغُلَامِ فَقَالَ لَقَدْ بَلَغَ مِنْ أَمْرِکَ أَنْ تَشْفِیَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ قَالَ مَا أَشْفِی أَحَداً وَ لَکِنْ رَبِّی یَشْفِی قَالَ أَ وَ إِنَّ لَکَ رَبّاً غَیْرِی قَالَ نَعَمْ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ فَأَخَذَهُ فَلَمْ یَزَلْ بِهِ حَتَّی دَلَّهُ عَلَی الرَّاهِبِ فَوَضَعَ الْمِنْشَارَ عَلَیْهِ فَنَشَرَهُ حَتَّی وَقَعَ شِقَّیْنِ (2)وَ قَالَ لِلْغُلَامِ ارْجِعْ عَنْ دِینِکَ فَأَبَی فَأَرْسَلَ مَعَهُ نَفَراً فَقَالَ اصْعَدُوا بِهِ جَبَلَ کَذَا وَ کَذَا فَإِنْ رَجَعَ عَنْ دِینِهِ وَ إِلَّا فَدَهْدِهُوهُ مِنْهُ (3)قَالَ فَعَلَوْا بِهِ الْجَبَلَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اکْفِنِیهِمْ بِمَ شِئْتَ قَالَ فَرَجَفَ بِهِمُ الْجَبَلُ فَتَدَهْدَهُوا أَجْمَعُونَ وَ جَاءَ إِلَی الْمَلِکِ فَقَالَ مَا صَنَعَ أَصْحَابُکَ قَالَ کَفَانِیهِمُ اللَّهُ فَأَرْسَلَ بِهِ مَرَّةً أُخْرَی قَالَ انْطَلِقُوا بِهِ فَلَجِّجُوهُ (4)فِی الْبَحْرِ فَإِنْ رَجَعَ وَ إِلَّا فَغَرِّقُوهُ فَانْطَلَقُوا بِهِ فِی قُرْقُورٍ (5)فَلَمَّا تَوَسَّطُوا بِهِ الْبَحْرَ قَالَ اللَّهُمَّ اکْفِنِیهِمْ بِمَا شِئْتَ قَالَ فَانْکَفَأَتْ (6)بِهِمُ السَّفِینَةُ وَ جَاءَ حَتَّی قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ فَقَالَ مَا صَنَعَ أَصْحَابُکَ قَالَ کَفَانِیهِمُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّکَ لَسْتَ بِقَاتِلِی حَتَّی تَفْعَلَ مَا آمُرُکَ بِهِ اجْمَعِ النَّاسَ ثُمَّ اصْلِبْنِی عَلَی جِذْعٍ ثُمَّ خُذْ سَهْماً مِنْ کِنَانَتِی ثُمَّ ضَعْهُ عَلَی کَبِدِ الْقَوْسِ ثُمَّ قُلْ بِاسْمِ رَبِّ الْغُلَامِ فَإِنَّکَ سَتَقْتُلُنِی قَالَ فَجَمَعَ النَّاسَ وَ صَلَبَهُ ثُمَّ أَخَذَ سَهْماً مِنْ کِنَانَتِهِ فَوَضَعَهُ عَلَی کَبِدِ الْقَوْسِ وَ قَالَ بِاسْمِ رَبِّ الْغُلَامِ وَ رَمَی فَوَقَعَ السَّهْمُ فِی صُدْغِهِ وَ مَاتَ فَقَالَ النَّاسُ آمَنَّا بِرَبِّ الْغُلَامِ فَقِیلَ لَهُ

ص: 442


1- فی هامش المطبوع: و فی روایة «فلم یزل یعذبه» فی الموضعین. قلت: هو الموجود فی صحیح مسلم.
2- فی نسخة و فی الصحیح: حتی وقع شقاه.
3- أی فدحرجوه منه.
4- لعل الصحیح: فلججوا فی البحر من لجج القوم: رکبوا اللجة.
5- القرقور بالضم: السفینة الطویلة.
6- أی فانقلبت.

- و کم من قریة أهلکنا فجاءها بأسنا بیاتاً أو هم قائلون * فما کان دعواهم إذ جاءهم بأسنا ألّا أن قالوا إنّا کنّا ظالمین.(1)

{و چه بسیار شهر­ها که [مردم] آن را به هلاکت رساندیم و در حالی که به خواب شبانگاهی فرو رفته یا نیمروز غنوده بودند عذاب ما به آنها رسید.}

- و لقد أهلکنا القرون من قبلکم لمّا ظلموا و جاءتهم رسلهم بالبیّنات و ما کانوا لیؤمنوا کذلک نجزی القوم المجرمین.(2)

{و قطعا نسل­های پیش از شما را هنگامی که ستم کردند به هلاکت رساندیم و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند و[لی] بر آن نبودند که ایمان بیاورند. این گونه مردم بزهکار را جزا می­دهیم}

- و لکلّ أمّة رسول فإذا جاء رسولهم قضی بینهم بالقسط و هم لا یظلمون.(3)

{و هر امّتی را پیامبری است پس چون پیامبرشان بیاید میانشان به عدالت داوری شود و بر آنان ستم نرود.}

-ذلک من أنباء القری نقصّه علیک منها قائم و حصید * و ما ظلمناهم و لکن ظلموا أنفسهم فما أغنت عنهم آلهتهم التی یدعون من دون الله من شیء لمّا جاء أمر ربّک و ما زادوهم غیر تتبیب * وکذلک أخذ ربّک إذا أخذ القری و هی ظالمة إنّ أخذه ألیم شدید.(4)

{این از خبر­های آن شهرهاست که آن را بر تو حکایت می­کنیم بعضی از آنها [هنوز] بر سر پا هستند و [بعضی] بر باد رفته­اند، و ما به آنان ستم نکردیم ولی آنان به خودشان ستم کردند پس چون فرمان پروردگارت آمد خدایانی که به جای خدا [ی حقیقی] می­خواندند هیچ به کارشان نیامد و جز بر هلاکت آنان نیفزود، و این گونه بود [به قهر] گرفتن پروردگارت وقتی شهرها را در حالی که ستمگر بودند [به قهر] می­گرفت، آری [به قهر] گرفتن او دردناک است.}

- فلولا کان من القرون من قبلکم أولوا بقیّة ینهون عن الفساد فی الأرض إلّا قلیلاً منهم أنجینا منهم و اتّبع الذین ظلوا

ما أترفوا فیه و کانوا مجرمین * و ما کان ربّک لیهلک القری بظلم و أهلها مصلحون.(5)

{پس چرا از نسلهای پیش از شما خردمندانی نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند جز اندکی از کسانی که از میان آنان نجات­شان بخشیدیم و کسانی که ستم کردند به دنبال ناز و نعمتی که در آن بودند رفتند و آنان بزهکار بودند، و پروردگار تو هرگز بر آن نبوده است که شهر­هایی را که که مردمش اصلاحگرند به ستم هلاک کند.}

- و لقد استهزئ برسل من قبلک فأملیت للذین کفروا ثمّ أخذتهم فکیف کان عقاب.(6)

{و بی­گمان فرستادگان پیش از تو نیز مسخره شدند پس به کسانی که کافر شده بودند مهلت دادم آن­گاه آنان را [به کیفر] گرفتم پس چگونه بود کیفر من.}

- و کم أهلکنا من القرون من بعد نوح.(7)

{و چه بسیار نسلها را که ما پس از نوح به هلاکت رساندیم.}

- و کم أهلکنا قبلهم من قرن هم أحسن أثاثاً و رءیاً.(8)

{و چه بسیار نسلها را پیش از آنان نابود کردیم که اثاثی بهتر و ظاهری فریبا­تر داشتند.}

- و کم أهلکنا قبلهم من قرن هل تحسّ منهم من أحد أو تسمع لهم رکزاً.(9)

{و چه بسیار نسلها که پیش از آنان هلاک کردیم آیا کسی از آنان را می­یابی یا صدایی از ایشان می­شنوی؟}

- أ فلم یهد لهم کم أهلکنا قبلهم من القرون یمشون فی مساکنهم إنّ فی ذلک لآیات لأولی النّهی.(10)

{آیا برای هدایت­شان کافی نبود که [ببینند] چه نسلها را پیش از آنان نابود کردیم که [اینک آنها] در سرا­های ایشان راه می­روند به راستی برای خردمندان در این امر نشانه­هایی عبرت انگیز است.}

- و کم قصمنا من قریة کانت ظالمة و أنشدنا بعدها قوماً آخرین * فلمّا أحسّوا بأسنا إذا هم منها یرکضون * لا ترکضوا و ارجعوا إلی ما أترفتم فیه مساکنکم لعلّکم تسألون * قالوا یا ویلنا إنّا کنّا ظالمین * فما زالت تلک دعواهم حتّی جعلناهم حصیداً خامدین.(11)

{و چه بسیا شهرها را که [مردمش] ستمکار بودند در هم شکستیم و پس از آنها قومی دیگر پدید آوردیم، پس چون عذاب ما را احساس کردند به ناگاه از آن می­گریختند، [هان] مگریزید و به سوی آنچه در آن متنعم بودید و [به سوی] سرا­هایتان باز گردید باشد که مورد پرسش قرار گیرید، گفتند: ای وای بر ما که واقعاً ستمگر بودیم، سخنان­شان پیوسته همین بود تا آنان را درو شده بی­جان گرداندیم.}

- و لقد استهزئ برسل من قبلک فحاق بالذین سخروا منهم ما کانوا به یستهزئون.(12)

{و مسلّما پیامبران پیش از تو مورد ریشخند قرار گرفتند پس کسانی که آنان را مسخره می­کردند سزای آنچه را به ریشخند می­گرفتند گریبان­گیرشان شد.}

- و کأیّن من قریة أملیت لها و هی ظالمة ثمّ أخذتها و إلیّ المصیر.(13)

{و چه بسا شهری که مهلتش دادیم در حالی که ستمکار بود سپس [گریبان] آن را گرفتم و فرجام به سوی من است.}

ص: 452


1- . اعراف / 4و5
2- . یونس / 13
3- [3]. یونس / 47
4- [4]. هود / 100-102
5- . هود / 116و117
6- . رعد / 32
7- . إسراء / 17
8- . مریم / 74
9- [5]. مریم / 98
10- . طه / 128
11- [2]. انبیاء / 11-15
12- [3]. انبیاء / 41
13- . حج / 48

أَ رَأَیْتَ مَا کُنْتَ تَخَافُ قَدْ نَزَلَ وَ اللَّهِ بِکَ آمَنَ النَّاسُ فَأَمَرَ بِالْأُخْدُودِ فَخُدِّدَتْ عَلَی أَفْوَاهِ السِّکَکِ ثُمَّ أَضْرَمَهَا نَاراً فَقَالَ مَنْ رَجَعَ عَنْ دِینِهِ فَدَعُوهُ وَ مَنْ أَبَی فَأَقْحِمُوهُ فِیهَا فَجَعَلُوا یَقْتَحِمُونَهَا وَ جَاءَتِ امْرَأَةٌ بِابْنٍ لَهَا فَقَالَ لَهَا یَا أُمَّهْ اصْبِرِی فَإِنَّکِ عَلَی الْحَقِّ (1).

وَ قَالَ ابْنُ الْمُسَیَّبِ کُنَّا عِنْدَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ إِذْ وَرَدَ عَلَیْهِ أَنَّهُمُ احْتَفَرُوا فَوَجَدُوا ذَلِکَ الْغُلَامَ وَ هُوَ وَاضِعٌ یَدَهُ عَلَی صُدْغِهِ فَکُلَّمَا مُدَّتْ یَدُهُ عَادَتْ إِلَی صُدْغِهِ فَکَتَبَ عُمَرُ وَارُوهُ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُ.

وَ رَوَی سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ قَالَ: لَمَّا انْهَزَمَ أَهْلُ إِسْفَنْدَهَانَ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَا هُمْ بِیَهُودَ وَ لَا نَصَارَی وَ لَا لَهُمْ کِتَابٌ وَ کَانُوا مَجُوساً فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بَلَی قَدْ کَانَ لَهُمْ کِتَابٌ وَ لَکِنَّهُ رُفِعَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مَلِکاً لَهُمْ سَکِرَ فَوَقَعَ عَلَی ابْنَتِهِ أَوْ قَالَ عَلَی أُخْتِهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ لَهَا کَیْفَ الْمَخْرَجُ مِمَّا وَقَعْتُ فِیهِ قَالَتْ تَجْمَعُ أَهْلَ مَمْلَکَتِکَ وَ تُخْبِرُهُمْ أَنَّکَ تَرَی نِکَاحَ الْبَنَاتِ وَ تَأْمُرُهُمْ أَنْ یُحِلُّوهُ فَجَمَعَهُمْ فَأَخْبَرَهُمْ فَأَبَوْا أَنْ یُتَابِعُوهُ فَخَدَّ لَهُمْ أُخْدُوداً فِی الْأَرْضِ وَ أَوْقَدَ فِیهِ النِّیرَانَ وَ عَرَضَهُمْ عَلَیْهَا فَمَنْ أَبَی قَبُولَ ذَلِکَ قَذَفَهُ فِی النَّارِ وَ مَنْ أَجَابَ خَلَّی سَبِیلَهُ.

وَ قَالَ الْحَسَنُ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا ذُکِرَ عِنْدَهُ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنْ جَهْدِ الْبَلَاءِ.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَرْسَلَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی أُسْقُفِّ نَجْرَانَ یَسْأَلُهُ عَنْ أَصْحَابِ الْأُخْدُودِ فَأَخْبَرَهُ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَیْسَ کَمَا ذَکَرْتَ وَ لَکِنْ سَأُخْبِرُکَ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ رَجُلًا حَبَشِیّاً نَبِیّاً وَ هُمْ حَبَشِیَّةٌ فَکَذَّبُوهُ فَقَاتَلَهُمْ فَقَتَلُوا أَصْحَابَهُ وَ أَسَرُوهُ وَ أَسَرُوا أَصْحَابَهُ ثُمَّ بَنَوْا لَهُ حَیْراً (2)ثُمَّ مَلَئُوهُ نَاراً ثُمَّ جَمَعُوا النَّاسَ فَقَالُوا مَنْ کَانَ عَلَی دِینِنَا وَ أَمْرِنَا فَلْیَعْتَزِلْ وَ مَنْ کَانَ عَلَی دِینِ هَؤُلَاءِ فَلْیَرْمِ نَفْسَهُ فِی النَّارِ مَعَهُ فَجَعَلَ أَصْحَابُهُ یَتَهَافَتُونَ فِی النَّارِ فَجَاءَتِ امْرَأَةٌ مَعَهَا صَبِیٌّ لَهَا ابْنُ شَهْرٍ فَلَمَّا هَجَمَتْ عَلَی النَّارِ هَابَتْ وَ رَقَّتْ عَلَی ابْنِهَا فَنَادَاهَا الصَّبِیُّ لَا تَهَابِی وَ ارْمِی بِی وَ بِنَفْسِکِ

ص: 443


1- إلی هناتم الخبر فی صحیح مسلم و فیه اختلافات کثیرة راجعه.
2- الحیر: الحظیرة. و الموضع الذی یتحیر فیه الماء.

- و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لا نبیّ إلّا إذا تمنّی ألقی الشیطان فی أمنیّته فینسخ الله ما یُلقی الشیطان ثمّ یحکم الله آیاته و الله علیم حکیم * لیجعل ما یُلقی الشیطان فتنة للذین فی قلوبهم مرض و القاسیة قلوبهم و إنّ الظالمین لفی شقاق بعید.(1)

{و پیش از تو نیز هیچ رسولی و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می­نمود شیطان در تلاوتش القای شبهه می­کرد، پس آنچه را شیطان القا می­کرد محو می­گرداند سپس آیات خود را استوار می­ساخت و خدا دانای حکیم است، تا آنچه را شیطان القا می­کند برای کسانی که در دلهایشان بیماری است و نیز برای سنگ­دلان آزمایشی گرداندو ستمگران در ستیزه­ای بس دور و درازند.}

- و ما أهلکنا من قریة إلّا لها منذرون * ذکری و ما کنّا ظالمین.(2)

{و هیچ شهری را هلاک نکردیم مگر آنکه برای آنان هشدار دهندگانی بود، [تا آنان را] تذکر [دهند] و ما ستمکار نبوده­ایم}

- قل سیروا فی الأرض فانظروا کیف کان عاقبة المجرمین.(3)

{بگو در زمین بگردید وبنگرید فرجام گنه پیشگان چگونه بوده است.}

- و کم أهلکنا من قریة بطرت معیشتها فتلک مساکنهم لم تسکن من بعدهم إلّا قلیلاً و کنّا نحن الوارثین * و ما کان ربّک مهلک القری حتّی یبعث فی أمّها رسولاً یتلوا علیهم آیاتنا و ما کنّا مُهلکی القری إلّا و أهلها ظالمون.(4)

{و چه بسیار شهرها که هلاکش کردیم [زیرا] زندگی خوش، آنها را سرمست کرده بود. این است سراهایشان که پس از آنان [جز برای عده کمی] مورد سکونت قرار نگرفته و ماییم که وارث آنان بودیم، و پروردگار تو هرگز ویرانگر شهرها نبوده است تا [پیشتر] در مرکز آنها پیامبری برانگیزد که آیات ما را بر ایشان بخواند، و ما شهرها را - تا مردمشان ستمگر نباشند - ویران کننده نبودیم}

- أَوَلم یهد لکم کم أهلکنا من قبلهم من القرون یمشون فی مساکنهم إنّ فی ذلک لآیات أفلا یسمعون.(5)

{آیا برای آنان روشن نگردیده که چه بسیار نسلها را پیش از آنها نابود گرداندیم که اینان در سرا­هایشان راه می­روند قطعا در این امر عبرت­هاست، مگر نمی­شنوند.}

- و ما أرسلنا فی قریة من نذیر إلّا قال مترفوها إنّا بما أرسلتم به کافرون * و قالوا نحن أکثر أموالاً و أولاداً و ما نحن بمعذّبین.(6)

{و ما در هیچ شهری هشدار دهنده­ای نفرستادیم جز آنکه خوش­گذرانان آنها گفتند: ما به آنچه شما بدان فرستاده شده­اید کافریم، و گفتند: ما دارایی و فرزندانمان از همه بیشتر است و عذاب نخواهیم شد.}

- کم أهلکنا من قبلهم من قرن فنادوا و لات حین مناص.(7)

{چه بسیار نسلها که پیش از ایشان هلاک کردیم که ما را به فریاد می­خواندند ولی دیگر مجال گریزی نبود.}

- أولم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الذین کانوا من قبلهم کانوا هم أشدّ منهم قوّة و آثاراً فی الأرض فأخذهم الله بذنوبهم و ما کان لهم من الله من واق * ذلک بأنّهم کانت تأتیهم رسلهم بالبیّنات فکفروا فأخذهم الله إنّه قوّی شدید العقاب.(8)

{آیا در زمین نگردیده­اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها زیسته­اند چگونه بوده است، آنها از ایشان نیرومندتر بوده و آثار پایدارتری در روی زمین از خود باقی گذاشتند، با این همه خدا آنان را به کیفر گناهان­شان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایت­گری نداشتند، این کیفر از روی آن بود که پیامبرشان دلایل آشکار برایشان می­آوردند ولی آنها انکار می­کردند، پس خدا گریبان آنها را گرفت زیرا او نیرومند و سخت­کیفر است.}

- و کم أرسلنا من نبیّ فی الأوّلین * و ما تأتیهم من نبیّ إلّا کانوا به یستهزئون * فأهلکنا أشدّ منهم بطشاً و مضی مثل الأوّلین.(9)

{و چه بسا پیامبرانی که در میان گذشتگان روانه کردیم، و هیچ پیامبری به سوی ایشان نیامد مگر اینکه او را به ریشخند می­گرفتند، و نیرومندتر از آنها را به هلاکت رساندیم و سنت پیشینیان تکرار شد.}

- و کذلک ما أرسلنا من قبلک فی قریة من نذیر إلّا قال مترفوها إنّا وجدنا آباءنا علی أمّة و إنّا علی آثارهم مقتدون * قال أولَو جئتکم بأهدی ممّا وجدتم علیه آباءکم قالوا إنّا بما أرسلتم به کافرون * فانتقمنا منهم فانظر کیف کان عاقبة المکذّبین.(10)

{و بدین گونه در هیچ شهری پیش از تو هشدار دهنده­ای نفرستادیم مگر آنکه خوش­گذرانان آن گفتند: ما پدران خود را بر آیینی یافته­ایم و ما از پی ایشان راه سپاریم، گفت: هر چند هدایت کننده­تر از آنچه پدران خود را بر آن یافته­اید برای شما بیاورم، گفتند: ما نسبت به آنچه بدان فرستاده شده­اید کافریم، پس از آنان انتقام گرفتیم و بنگر فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.}

ص: 453


1- . حج / 52-54
2- . شعراء / 208و209
3- . نمل / 69
4- . قصص / 57و89
5- . تنزیل / 26
6- . سبأ / 34و35
7- [3]. ص / 3
8- . غافر / 21و22
9- [1]. زخرف / 6-8
10- . زخرف / 23-25

فِی النَّارِ فَإِنَّ هَذَا وَ اللَّهِ فِی اللَّهِ قَلِیلٌ فَرَمَتْ بِنَفْسِهَا فِی النَّارِ وَ صَبِیِّهَا وَ کَانَ مِمَّنْ تَکَلَّمَ فِی الْمَهْدِ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مِیثَمٍ التَّمَّارِ قَالَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ذَکَرَ أَصْحَابَ الْأُخْدُودِ فَقَالَ کَانُوا عَشَرَةً وَ عَلَی مِثَالِهِمْ عَشَرَةٌ یُقْتَلُونَ فِی هَذَا السُّوقِ.

و قال مقاتل کان أصحاب الأخدود ثلاثة واحد منهم بنجران و الآخر بالشام و الآخر بفارس حرقوا بالنار أما الذی بالشام فهو أنطیاخوس الرومی و أما الذی بفارس فهو بختنصر و أما الذی بأرض العرب فهو یوسف بن ذی نواس فأما ما کان (1)بفارس و الشام فلم ینزل الله تعالی فیهما قرآنا و أنزل فی الذی کان بنجران و ذلک أن رجلین مسلمین ممن یقرءون الإنجیل أحدهما بأرض تهامة و الآخر بنجران الیمن آجر أحدهما نفسه فی عمل یعمله و جعل یقرأ الإنجیل فرأت ابنة المستأجر النور یضی ء من قراءة الإنجیل فذکرت ذلک لأبیها فرمق (2)حتی رآه فسأله فلم یخبره فلم یزل به حتی أخبره بالدین و الإسلام فتابعه مع سبعة و ثمانین إنسانا من رجل و امرأة و هذا بعد ما رفع عیسی علیه السلام إلی السماء فسمع یوسف بن ذی نواس بن سراحیل بن (3)تبع الحمیری فخد لهم فی الأرض و أوقد فیها فعرضهم علی الکفر فمن أبی قذفه فی النار و من رجع عن دین عیسی علیه السلام لم یقذف فیها و إذا امرأة جاءت و معها ولد صغیر لا یتکلم فلما قامت علی شفیر الخندق نظرت إلی ابنها فرجعت فقال لها یا أماه إنی أری أمامک نارا لا تطفأ فلما سمعت من ابنها ذلک قذفا فی النار فجعلها الله و ابنها فی الجنة و قذف فی النار سبعة و سبعون. (4)قال ابن عباس من أبی أن یقع فی النار ضرب بالسیاط فأدخل (5)أرواحهم إلی الجنة قبل أن تصل أجسامهم إلی النار (6).

ص: 444


1- الصواب کما فی المصدر: فاما من کان.
2- رمقه: لحظه لحظا خفیفا. أطال النظر إلیه.
3- فی المصدر: «شراحیل» و هو الصحیح.
4- فی المصدر: سبعة و سبعون إنسانا.
5- فی المصدر: فأدخل اللّه أرواحهم فی الجنة.
6- مجمع البیان 10: 464- 466.

- و کم أهلکنا قبلهم من قرن هم أشدّ منهم بطشاً فنقّبوا فی البلاد هل من محیص.(1)

{و چه بسا نسلها که پیش از ایشان هلاک کردیم که بس نیرومندتر از اینان بودند و در شهرها پرسه زده بودند، اما سرانجام مگر گریز­گاهی بود؟}

- کذلک ما أتی الّذین من قبلهم من رسول إلّا قالوا ساحر أو مجنون.(2)

{بدین سان بر کسانی که پیش از آنها بودند هیچ پیامبری نیامد جز اینکه گفتند: «ساحر یا دیوانه­ای است»}

- ألم یأتکم نبؤ الّذین کفروا من قبل فذاقوا وبال أمرهم و لهم عذاب ألیم * ذلک بأنّه کانت تأتیهم رسلهم بالبیّنات فقالوا أبشر یهدوننا فکفروا و تولّوا و استغنی الله و الله غنیّ حمید.(3)

{آیا خبر کسانی که پیش از این کفر ورزیدند وفرجام بد کارشان را چشیدند و عذاب پر دردی خواهند داشت به شما نرسیده است؟ این [بد فرجامی] از روی آن بود که پیامبرشان دلیل آشکار برایشان می­آوردند ولی آنان می­گفتند: آیا بشری ما را هدایت می­کند؟ پس کافر شدند و روی گردانیدند و خدا بی­نیازی نمود و خدا بی­نیاز ستوده است.}

روایات

روایت 1.

تفسیر علی بن ابراهیم: (الربّیّون) جمع کثرت است و (الربّة) به صورت مفرد معادل ده هزار نفر است،( فما و هنوا لما أصابهم فی سبیل الله) مقصود کشته شدن پیامبرشان است، (و إسرافنا فی أمرنا) منظور آنها گناهان­شان بوده است.(4)

(و کذالک جعلنا لکلّ نبیّ) یعنی: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نگرداند مگر در میان امّت خویش، ( شیاطین الإنس و الجنّ یُوحی بعضهم إلی بعض) یعنی: برخی از شیاطین انس و جن به برخی دیگر می­گویند: به سخنان آراسته و به ظاهر فریبنده ایمان نیاورید چرا که این، وحی دروغینی است.(5)

این سخن خداوند( فجاءها بأسنا بیاتاً) یعنی: نزول عذاب به هنگام شب، ( أو هم قائلون) یعنی: هنگام قیلوله (چرت) نصف روز.(6)

بیضاوی گفته است: (منها قائم) یعنی: مانند کِشت و زرع پابرجا و ماندگار هستند، ( و حصید) یعنی: آثار برخی از آن اقوام مانند کِشت درو شده از بین رفته است.(7)

روایت 2.

تفسیر علی بن ابراهیم: ( غیر تتبیب( یعنی (غیر تخسیر): غیر از هلاک و زیان،(8) ( فأملیت للذین کفروا ثمّ أخذتُهم) یعنی: آرزوی آنها را طولانی گردانده سپس نابودشان ساختم.(9)

می­گویم: شاید توضیح حاصل معنی باشد، ( الإملاء): مهلت دادن.

ص: 454


1- . ق / 36
2- [4]. ذاریات / 52
3- . تغابن / 5و6
4- . تفسیر القمی : 108 و 109
5- . تفسیر القمی : 201 و 202
6- . تفسیر القمی : 211
7- . تفسیر البیضاوی 1 : 577
8- . تفسیر القمی : 314
9- . تفسیر القمی : 342

باب 29 قصة جرجیس علیه السلام

الأخبار

«1»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: بَعَثَ اللَّهُ جِرْجِیسَ علیه السلام إِلَی مَلِکٍ بِالشَّامِ یُقَالُ لَهُ دَاذَانَةُ (1)یَعْبُدُ صَنَماً فَقَالَ لَهُ أَیُّهَا الْمَلِکُ اقْبَلْ نَصِیحَتِی لَا یَنْبَغِی لِلْخَلْقِ أَنْ یَعْبُدُوا غَیْرَ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَا یَرْغَبُوا إِلَّا إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ مِنْ أَیِّ أَرْضٍ أَنْتَ قَالَ مِنَ الرُّومِ قَاطِنِینَ بِفِلَسْطِینَ فَأَمَرَ بِحَبْسِهِ ثُمَّ مَشَّطَ جَسَدَهُ بِأَمْشَاطٍ مِنْ حَدِیدٍ حَتَّی تَسَاقَطَ لَحْمُهُ وَ نَضَحَ جَسَدَهُ بِالْخَلِّ (2)وَ دَلَکَهُ بِالْمُسُوحِ الْخَشِنَةِ ثُمَّ أَمَرَ بِمَکَاوِی (3)مِنْ حَدِیدٍ تُحْمَی فَیُکْوَی بِهَا جَسَدُهُ وَ لَمَّا لَمْ یُقْتَلْ أَمَرَ بِأَوْتَادٍ مِنْ حَدِیدٍ فَضَرَبُوهَا فِی فَخِذَیْهِ وَ رُکْبَتَیْهِ وَ تَحْتَ قَدَمَیْهِ فَلَمَّا رَأَی أَنَّ ذَلِکَ لَمْ یَقْتُلْهُ أَمَرَ بِأَوْتَادٍ طِوَالٍ مِنْ حَدِیدٍ فَوُقِذَتْ (4)فِی رَأْسِهِ فَسَالَ مِنْهَا دِمَاغُهُ وَ أَمَرَ بِالرَّصَاصِ فَأُذِیبَ وَ صُبَّ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَ بِسَارِیَةٍ (5)مِنْ حِجَارَةٍ کَانَتْ فِی السِّجْنِ لَمْ یَنْقُلْهَا إِلَّا ثَمَانِیَةَ عَشَرَ رَجُلًا فَوُضِعَتْ عَلَی بَطْنِهِ فَلَمَّا أَظْلَمَ اللَّیْلُ وَ تَفَرَّقَ عَنْهُ النَّاسُ رَآهُ أَهْلُ السِّجْنِ وَ قَدْ جَاءَهُ مَلَکٌ فَقَالَ لَهُ یَا جِرْجِیسُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ یَقُولُ اصْبِرْ وَ أَبْشِرْ وَ لَا تَخَفْ إِنَ

ص: 445


1- فی الکامل: دازانة. و فی العرائس: راذانة.
2- أی بل جسده بالخل. و فی المطبوع «نزح» و هو مصحف.
3- المکاوی جمع المکواة: حدیدة یکوی بها.
4- هکذا فی النسخ، و قذه بمعنی ضربه شدیدا حتّی أشرف علی الموت لکنه لا یناسب المقام، و فی الکامل و العرائس: فسمر بها رأسه. و لعله أوفق، یقال: سمر العین أی فقأها بمسامیر محماة.
5- الساریة: الأسطوانة، و عند الملاحین: العمود الذی ینصب فی وسط السفینة لتعلیق القلوع به. و الأول هو المراد هنا.

روایت 3.

علی بن ابراهیم در تفسیر این سخن خداوند ( هم أحسن أثاثاً و رِءیاً) گفته است: مقصود برتری امّتهای پیشین در لباس پوشیدن، خوردنی و نوشیدنی است، و در روایت أبوالجارود از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: (الأثاث) یعنی: متاع و کالا، و (رِءیاً) یعنی: زیبایی و خوش چهره بودن.(1)

روایت 4.

تفسیر علی بن ابراهیم: ( تسمع لهم رکزاً) یعنی: ( آیا) صدایی بس نهانی و آهسته( از آنان می­شنوی؟)، از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه ( و کَم أهلکنا) فرمود: تعداد امّت­هایی که خداوند آنها را نابود کرده به شمارش نمی­آیند، پس خداوند فرمود: ای محمّد ( هَل تحسّ منهم من أحد أو تسمع لهم رکزاً){ آیا کسی از ایشان را می­بینی یا کوچکترین صدایی از آنان می­شنوی؟} که منظور از ( رکزاً)، (ذکراً) می­باشد.(2)

توضیح

بیضاوی گفته است: ( الرّکز) یعنی: صدای نهانی و آهسته.(3)

روایت 5.

تفسیر علی بن ابراهیم: (أفَلم یهد لهم) می­گوید: (آیا) برای آنان واضح و آشکار نساخت؟(4)

و بیضاوی گفته است: (یرکضون) یعنی: به سرعت می­گریزند در حالی که چهارپایان خویش را به تاخت در می­آورند یا از فرط سریع بودن به چهارپایان شبیه هستند، (حصیداً) یعنی: مانند (حصید) که به معنای گیاه و زراعت درو شده می­باشد، (خامدین) یعنی: حال آنکه مرده­اند، از (خمدت النار: آتش خاموش شد) گرفته شده است.(5)

این فرموده خداوند (بطرت معیشتها) یعنی: به سبب آنکه زندگی مغرورانه پیشه ساختند. بیضاوی گفته است: (فی أمهّا) یعنی: در اصل آن سرزمین که پایتختش می­باشد چرا که ساکنان آن هوشیارتر و شریف­تر هستند.(6)

روایت 6.

تفسیر علی بن ابراهیم: (و لات حین مناص) یعنی: چنین زمانی زمان فرار و گریختن نیست،(7)

ص: 455


1- . تفسیر القمی : 413
2- . تفسیر القمی : 416 و417
3- . أنوار التنزیل 2 : 49
4- . تفسیر القمی : 425
5- . أنوار التنزیل 2 : 77
6- . انوار التنزیل 2 : 220
7- . تفسیر القمی : 561

اللَّهَ مَعَکَ یُخَلِّصُکَ وَ إِنَّهُمْ یَقْتُلُونَکَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ فِی کُلِّ ذَلِکَ أَرْفَعُ عَنْکَ الْأَلَمَ وَ الْأَذَی فَلَمَّا أَصْبَحَ الْمَلِکُ دَعَاهُ فَجَلَدَهُ بِالسِّیَاطِ عَلَی الظَّهْرِ وَ الْبَطْنِ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَی السِّجْنِ ثُمَّ کَتَبَ إِلَی أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ أَنْ یَبْعَثُوا إِلَیْهِ بِکُلِّ سَاحِرٍ فَبَعَثُوا بِسَاحِرٍ اسْتَعْمَلَ کُلَّ مَا قَدَرَ عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ فَلَمْ یَعْمَلْ فِیهِ ثُمَّ عَمِلَ إِلَی سَمٍّ فَسَقَاهُ فَقَالَ جِرْجِیسُ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی یَضِلُّ عِنْدَ صِدْقِهِ کَذِبُ الْفَجَرَةِ وَ سِحْرُ السَّحَرَةِ فَلَمْ یَضُرَّهُ فَقَالَ السَّاحِرُ لَوْ أَنِّی سَقَیْتُ بِهَذَا أَهْلَ الْأَرْضِ لَنُزِعَتْ قُوَاهُمْ وَ شُوِّهَتْ خَلْقُهُمْ وَ عَمِیَتْ أَبْصَارُهُمْ فَأَنْتَ یَا جِرْجِیسُ النُّورُ الْمُضِی ءُ وَ السِّرَاجُ الْمُنِیرُ وَ الْحَقُّ الْیَقِینُ أَشْهَدُ أَنَّ إِلَهَکَ حَقٌّ وَ مَا دُونَهُ بَاطِلٌ آمَنْتُ بِهِ وَ صَدَّقْتُ رُسُلَهُ وَ إِلَیْهِ أَتُوبُ بِمَا فَعَلْتُ فَقَتَلَهُ الْمَلِکُ ثُمَّ أَعَادَ جِرْجِیسَ علیه السلام إِلَی السِّجْنِ وَ عَذَّبَهُ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ ثُمَّ قَطَّعَهُ أَقْطَاعاً وَ أَلْقَاهَا فِی جُبٍّ (1)ثُمَّ خَلَا الْمَلِکُ الْمَلْعُونُ وَ أَصْحَابُهُ عَلَی طَعَامٍ لَهُ وَ شَرَابٍ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ وَ عَلَا إِعْصَاراً أَنْشَأَتْ سَحَابَةً سَوْدَاءَ وَ جَاءَتْ بِالصَّوَاعِقِ وَ رَجَفَتِ الْأَرْضُ وَ تَزَلْزَلَتِ الْجِبَالُ حَتَّی أَشْفَقُوا أَنْ یَکُونَ هَلَاکُهُمْ وَ أَمَرَ اللَّهُ مِیکَائِیلَ فَقَامَ عَلَی رَأْسِ الْجُبِّ وَ قَالَ قُمْ یَا جِرْجِیسُ بِقُوَّةِ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَقَامَ جِرْجِیسُ حَیّاً سَوِیّاً وَ أَخْرَجَهُ مِنَ الْجُبِّ وَ قَالَ اصْبِرْ وَ أَبْشِرْ فَانْطَلَقَ جِرْجِیسُ حَتَّی قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ وَ قَالَ بَعَثَنِیَ اللَّهُ لِیَحْتَجَّ بِی عَلَیْکُمْ فَقَامَ صَاحِبُ الشُّرْطَةِ وَ قَالَ آمَنْتُ بِإِلَهِکَ الَّذِی بَعَثَکَ بَعْدَ مَوْتِکَ وَ شَهِدْتُ أَنَّهُ الْحَقُّ وَ جَمِیعَ الْآلِهَةِ دُونَهُ بَاطِلٌ وَ اتَّبَعَهُ أَرْبَعَةُ آلَافٍ آمَنُوا وَ صَدَّقُوا جِرْجِیسَ علیه السلام فَقَتَلَهُمُ الْمَلِکُ جَمِیعاً بِالسَّیْفِ ثُمَّ أَمَرَ بِلَوْحٍ مِنْ نُحَاسٍ أُوقِدَ عَلَیْهِ النَّارُ حَتَّی احْمَرَّ فَبُسِطَ عَلَیْهِ جِرْجِیسُ وَ أَمَرَ بِالرَّصَاصِ فَأُذِیبَ وَ صُبَّ فِی فِیهِ ثُمَّ ضُرِبَ الْأَوْتَادُ فِی عَیْنَیْهِ وَ رَأْسِهِ ثُمَّ یُنْزَعُ وَ یُفْرَغُ بِالرَّصَاصِ مَکَانَهُ فَلَمَّا رَأَی أَنَ

ص: 446


1- لم یذکر الثعلبی و ابن الأثیر هذا بل ذکرا أن رجلا صنع صورة ثور مجوف ثمّ حشاها نفطا و رصاصا و کبریتا و زرنیخا و أدخل جرجیس فی وسطها، ثمّ أوقد تحت الصورة النار حتی التهب و ذاب کل شی ء فیها و اختلط و مات جرجیس فی جوفها، فلما مات أرسل اللّه ریحا عاصفا فملأت السماء سحابا أسود فیه رعد و برق و صواعق، و أرسل اللّه إعصارا ملأت بلادهم عجاجا و قتاما حتی اسود ما بین السماء و الأرض، فمکثوا أیّاما متحیرین فی تلک الظلمة لا یفصلون بین اللیل و النهار، و أرسل اللّه میکائیل فاحتمل الصورة التی فیها جرجیس حتّی إذا أقلها ضرب بها الأرض ففزع من روعها أهل الشام فخروا لوجوههم صاعقین و انکسرت الصورة فخرج منها جرجیس حیا. انتهی.

بیضاوی گفته است: (لات) از (لا) شبیه به (لیس) و (ت) ترکیب یافته که برای تأکید بر آن افزوده شده است.(1)

هم چنین گفته است: ( فنقّبوا فی البلاد) یعنی: در سرزمین­های مختلفی به گردش در آمدند و در آنها راه پیمودند، یا به خاطر ترس از مرگ در تمام نقاط زمین چرخیدند، (هَل مِن محیص): آیا راه گریزی از خداوند یا مرگ برای آنان وجود دارد؟(2)

روایت 7.

تفسیر علی بن ابراهیم: این سخن خداوند (و کذلک جعلنا لکلّ نبیّ عدوّا ً) یعنی: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نگرداند مگر آنکه در میان امت او وجود داشتند (شیاطین الإنس و الجنّ یُوحی بعضهم إلی بعض) شیاطینی از انس و جنّ که به یکدیگر می­گفتند: به سخنانی که در ظاهر آراسته و فریبنده هستند ایمان نیاورید چرا که این، وحی دروغینی است.(3) (بیاتاً) یعنی: عذابی که در شب نازل می­شود، (أو هُم قائلون) یا در نصف روز.(4) ( بطرت معیشتها) یعنی: در طول زندگی خویش کفر ورزیدند.(5)

( مِن واق) یعنی: از بازدارنده­ای.(6)

( أشدّ منهم بطشاً) یعنی: از قبیله قریش ( قویتر بودند).(7) ( فنقّبوا فی البلاد) یعنی: ( بر سرزمین­های مختلفی) گذر کردند.(8)

روایت 8.

علل الشرائع: به إسناد علویّ از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: همانا خداوند عزّ و جلّ پیامبری از پیامبران را به سوی قومش فرستاد پس چهل سال در میان آنها باقی ماند ولی کسی به او ایمان نیاورد، آن گاه آن قوم در کنیسه­ای به برگزاری جشن پرداختند پس آن پیامبر به دنبال آنان رفت و گفت: به خداوند ایمان بیاورید، به او گفتند: اگر تو پیامبر هستی خداوند را بخوان که غذایی به رنگ لباسهای ما حاضر گرداند، حال آنکه لباسهایشان زرد رنگ بود، آن گاه تکّه چوب خشکی آورد و اسم خداوند عزّ و جلّ را بر آن خواند پس آن تکه چوب سبز گشت و به بار نشست و هنگام رسیدن میوه­های آن که زردآلو بود فرا رسید، بنابراین شروع به خوردن کردند و برای هر یک از آنان که از آن زردآلوها می­خورد و قصد داشت که به واسطه آن پیامبر، اسلام را بپذیرد هسته­های شیرینی از درون زردآلوها خارج می­شد امّا برای کسی که قصد داشت اسلام را نپذیرد هسته­های تلخ خارج می­شد.(9)

روایت 9.­

عیون أخبار الرضا: از الهرویّ روایت شده است: از امام رضا شنیدم

ص: 456


1- . أنوار التنزیل 2 : 337
2- . أنوار التنزیل 2 : 460
3- . تفسیر القمی : 201 و202
4- . تفسیر القمی : 211
5- . تفسیر القمی : 490
6- . تفسیر القمی : 585
7- . تفسیر القمی : 607
8- . تفسیر القمی : 646
9- . علل الشرائع : 191

ذَلِکَ لَمْ یَقْتُلْهُ فَأُوقِدَ عَلَیْهِ النَّارُ حَتَّی مَاتَ وَ أَمَرَ بِرَمَادِهِ فَذُرَّ فِی الرِّیَاحِ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی رِیَاحَ الْأَرَضِینَ فِی اللَّیْلَةِ فَجَمَعَتْ رَمَادَهُ فِی مَکَانٍ فَأَمَرَ مِیکَائِیلَ فَنَادَی جِرْجِیسَ فَقَامَ حَیّاً سَوِیّاً بِإِذْنِ اللَّهِ فَانْطَلَقَ جِرْجِیسُ إِلَی الْمَلِکِ وَ هُوَ فِی أَصْحَابِهِ فَقَامَ رَجُلٌ وَ قَالَ إِنَّ تَحْتَنَا أَرْبَعَةَ عَشَرَ مِنْبَراً وَ مَائِدَةً بَیْنَ أَیْدِینَا وَ هِیَ مِنْ عِیدَانٍ شَتَّی مِنْهَا مَا یُثْمِرُ وَ مِنْهَا مَا لَا یُثْمِرُ فَسَلْ رَبَّکَ أَنْ یُلْبِسَ کُلَّ شَجَرَةٍ مِنْهَا لِحَاهَا وَ یُنْبِتَ فِیهَا وَرَقَهَا وَ ثَمَرَهَا فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أُصَدِّقُکَ فَوَضَعَ جِرْجِیسُ رُکْبَتَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ وَ دَعَا رَبَّهُ تَعَالَی عَظُمَ شَأْنُهُ فَمَا بَرِحَ مَکَانَهُ حَتَّی أَثْمَرَ کُلُّ عُودٍ فِیهَا ثَمَرَةً فَأَمَرَ بِهِ الْمَلِکُ فَمُدَّ بَیْنَ الْخَشَبَتَیْنِ وَ وُضِعَ الْمِنْشَارُ عَلَی رَأْسِهِ فَنُشِرَ حَتَّی سَقَطَ الْمِنْشَارُ مِنْ تَحْتِ رِجْلَیْهِ ثُمَّ أَمَرَ بِقِدْرٍ عَظِیمَةٍ فَأُلْقِیَ فِیهَا زِفْتٌ وَ کِبْرِیتٌ وَ رَصَاصٌ وَ أُلْقِیَ فِیهَا جَسَدُ جِرْجِیسَ فَطُبِخَ حَتَّی اخْتَلَطَ ذَلِکَ کُلُّهُ جَمِیعاً فَأَظْلَمَتِ الْأَرْضُ لِذَلِکَ وَ بَعَثَ اللَّهُ إِسْرَافِیلَ فَصَاحَ صَیْحَةً خَرَّ مِنْهَا النَّاسُ لِوُجُوهِهِمْ ثُمَّ قَلَبَ إِسْرَافِیلُ الْقِدْرَ فَقَالَ قُمْ یَا جِرْجِیسُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَقَامَ حَیّاً سَوِیّاً بِقُدْرَةِ اللَّهِ وَ انْطَلَقَ جِرْجِیسُ إِلَی الْمَلِکِ وَ لَمَّا رَأَی النَّاسُ عَجِبُوا مِنْهُ فَجَاءَتْهُ امْرَأَةٌ وَ قَالَتْ أَیُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ کَانَ لَنَا ثَوْرٌ نَعِیشُ بِهِ فَمَاتَ فَقَالَ لَهَا جِرْجِیسُ خُذِی عَصَایَ هَذِهِ فَضَعِیهَا عَلَی ثَوْرِکِ وَ قُولِی إِنَّ جِرْجِیسَ یَقُولُ قُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَفَعَلَتْ فَقَامَ حَیّاً فَآمَنَتْ بِاللَّهِ فَقَالَ الْمَلِکُ إِنْ تَرَکْتُ هَذَا السَّاحِرَ أَهْلَکَ قَوْمِی فَاجْتَمَعُوا کُلُّهُمْ أَنْ یَقْتُلُوهُ فَأَمَرَ بِهِ أَنْ یُخْرَجَ وَ یُقْتَلَ بِالسَّیْفِ فَقَالَ جِرْجِیسُ علیه السلام لَمَّا أُخْرِجَ لَا تَعْجَلُوا عَلَیَّ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ أَهْلَکْتَ أَنْتَ عَبَدَةَ الْأَوْثَانِ أَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَ اسْمِی وَ ذِکْرِی صَبْراً لِمَنْ یَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ عِنْدَ کُلِّ هَوْلٍ وَ بَلَاءٍ ثُمَّ ضَرَبُوا عُنُقَهُ فَمَاتَ ثُمَّ أَسْرَعُوا إِلَی الْقَرْیَةِ فَهَلَکُوا کُلُّهُمْ (1).

أقول: هذه القصة مذکورة فی التواریخ أطول من ذلک ترکنا إیرادها لعدم الاعتماد علی سندها (2).

ص: 447


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- ذکرها الثعلبی مفصلا فی العرائس: 243- 246 و ابن الأثیر فی الکامل 1: 214- 229، و القصة کما تری مرویة من طرق العامّة، و لم یرد من أئمتنا فیها شی ء، و أمرها موکولة الی اللّه انه هو العالم بالصواب.

که می­فرماید: خداوند عزّ و جلّ به یکی از پیامبرانش چنین وحی فرمود: هنگامی که صبح بر تو دمید اولین چیزی که به استقبالت می­آید را بخور، دومین را پنهان دار، سوّمین را بپذیر، چهارمین را ناامید نگردان و از پنجمین بگریز. هنگامی که صبح فرا رسید نخستین بار با کوه سیاه بزرگی روبه­رو شد پس ایستاد و گفت: پروردگارم به من فرمان داده که این را بخورم، و حیران و سرگشته باقی ماند، سپس به خود بازگشت و گفت: به راستی که پروردگارم مرا به انجام جز آنچه که در طاقت و توانم است فرمان نمی­دهد، بنابراین سوی کوه به راه افتاد تا آن را بخورد، پس هر چه به کوه نزدیکتر می­شد کوچکتر می­شد تا اینکه سرانجام به کوه رسید و آن را به اندازه لقمه­ای یافت پس آن لقمه را خورد و از قضا لذیذترین چیزی بود که تا آن لحظه خورده بود، سپس به راه افتاد و تشتی از جنس طلا یافت و گفت: پروردگارم فرمان داده که این را پنهان دارم، پس چاله­ای حفر کرد و تشت را در آن قرار داد و بر آن خاک ریخت، سپس از آن مکان گذر کرد و ناگهان متوجه شد که تشت پدیدار گشته است پس گفت: آنچه که پروردگارم فرمان داده است را انجام دادم و به راه خویش ادامه داد، آن گاه با پرنده­ای رو به ­رو شد که بازی شکاری به دنبال آن بود، پرنده به دور سر او شروع به چرخیدن کرد پس گفت: پروردگارم فرمان داده که این را بپذیرم، بنابراین آستینش را باز کرد و پرنده وارد آن شد، باز شکاری به او گفت: صید مرا گرفتی حال آنکه چند روز است به دنبال آن هستم، پس گفت: پروردگار عزّ و جلّ فرمان داده که این را ناامید نگردانم، بنابراین تکّه­ای از ران آن پرنده را قطع کرد و به سوی باز شکاری انداخت و به راه افتاد، هنگامی که در حال گذر از آن مکان بود با گوشت بد بوی مرده­ای مواجه شد که کرم به آن زده بود پس گفت: پروردگارم فرمان داده است که از این بگریزم، آن گاه از آن مُرده فرار کرد و بازگشت.

آن پیامبر در خواب مشاهده کرد که به او گفته شد: کارهایی که به تو فرمان داده بودم را انجام دادی، آیا می­دانی آن کارها چه بودند؟ گفت: خیر، خداوند به او فرمود: کوه (نماد) خشم و غضب است، انسان هنگامی که خشمگین می­شود خویش را نمی­بیند و از شدت خشم، نسبت به مکانت و ارزش خود جاهل می­گردد، پس اگر خویشتن­داری کند و از ارزش و مکانت خود آگاه باشد و خشمش را فرو بنشاند، سرانجام آن مانند لقمه لذیذی خواهد بود که تو خوردی؛ امّا آن تشت (نماد) عمل صالحی است که هنگامی که بنده من آن را مخفی و پنهان می­دارد خداوند عزّ و جلّ ظاهرش می­گرداند تا انجام دهنده­اش را با آن زینت بخشد حال آنکه ثواب آخرت را نیز برای او اندوخته می­سازد، امّا پرنده، (نماد) مردی است که با سخن پند آموز نزد تو می­آید پس پذیرای او و پندش باش، و شکارچی (نماد) مردی است که در نیازمندی سراغ تو می­آید پس او را ناامید و مأیوس نگردان، در نهایت گوشت بد بو (نماد) غیبت است پس از آن بگریز.(1)

روایت 10.

­ قصص الأنبیاء: امام صادق علیه السلام فرموده است: همانا خداوند متعال به پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل این گونه وحی فرمود: اگر دوست داری که فردا روز مرا در بهشت ملاقات کنی در دنیا تنها، غریب، محزون و اندوهگین باش و از مردم احساس وحشت کن مانند پرنده تنهایی

ص: 457


1- . عیون الأخبار : 152 و153

باب 30 قصة خالد بن سنان العبسی علیه السلام

الأخبار

«1»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَمْرِو بْنِ أَعْیَنَ (1)جَمِیعاً عَنْ مُحَسِّنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُعَاذٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ إِذْ جَاءَتْهُ امْرَأَةٌ فَرَحَّبَ بِهَا (2)وَ أَخَذَ بِیَدِهَا وَ أَقْعَدَهَا ثُمَّ قَالَ ابْنَةُ نَبِیٍّ ضَیَّعَهُ قَوْمُهُ خَالِدِ بْنِ سِنَانٍ دَعَاهُمْ فَأَبَوْا أَنْ یُؤْمِنُوا وَ کَانَتْ نَارٌ یُقَالُ لَهَا نَارُ الْحَدَثَانِ تَأْتِیهِمْ کُلَّ سَنَةٍ فَتَأْکُلُ بَعْضَهُمْ وَ کَانَتْ تَخْرُجُ فِی وَقْتٍ مَعْلُومٍ فَقَالَ لَهُمْ إِنْ رَدَدْتُهَا عَنْکُمْ تُؤْمِنُونَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَجَاءَتْ فَاسْتَقْبَلَهَا بِثَوْبِهِ فَرَدَّهَا ثُمَّ تَبِعَهَا حَتَّی دَخَلَتْ کَهْفَهَا وَ دَخَلَ مَعَهَا وَ جَلَسُوا عَلَی بَابِ الْکَهْفِ وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنْ لَا یَخْرُجُ أَبَداً فَخَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ هَذَا هَذَا وَ کُلُّ هَذَا مِنْ ذَا زَعَمَتْ بَنُو عَبْسٍ أَنِّی لَا أَخْرُجُ وَ جَبِینِی یَنْدَی ثُمَّ قَالَ تُؤْمِنُونَ بِی قَالُوا لَا قَالَ فَإِنِّی مَیِّتٌ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَادْفِنُونِی فَإِنَّهُ سَیَجِی ءُ عَانَةٌ مِنْ حُمُرٍ یَقْدُمُهَا عَیْرٌ أَبْتَرُ حَتَّی یَقِفَ عَلَی قَبْرِی فَانْبُشُونِی وَ سَلُونِی عَمَّا شِئْتُمْ فَلَمَّا مَاتَ دَفَنُوهُ وَ کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ إِذْ جَاءَتِ الْعَانَةُ اجْتَمَعُوا وَ جَاءُوا یُرِیدُونَ نَبْشَهُ فَقَالُوا مَا آمَنْتُمْ بِهِ فِی حَیَاتِهِ فَکَیْفَ تُؤْمِنُونَ بِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ لَئِنْ نَبَشْتُمُوهُ لَیَکُونَنَّ سُبَّةً عَلَیْکُمْ فَاتْرُکُوهُ فَتَرَکُوهُ (3).

بیان

قال السیوطی فی شرح شواهد المغنی ناقلا عن العسکری (4)فی ذکر أقسام النار نار الحرتین کانت فی بلاد عبس تخرج من الأرض فتؤذی من مر بها و هی التی دفنها خالد بن سنان النبی صلی الله علیه و آله.

قال خلیل کنار الحرتین لها زفیر تصم مسامع الرجل السمیع انتهی.

ص: 448


1- فی المصدر: علی بن عمرو بن أیمن.
2- رحب بها أی أحسن و فده و دعاه الی الرحب و قال له: مرحبا.
3- روضة الکافی: 342 و 343.
4- هو أبو هلال الحسن بن عبد اللّه بن سهل العسکریّ المتوفّی سنة 395 صاحب التصانیف الممتعة.

که هنگام روی آوردن شب و از ترس سایر پرندگان به مکانی پناه می­برد و به پروردگارش انس می­گیرد.(1)

روایت 11.

­ تفسیر العیاشی: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که در تفسیر آیه (فأتی الله بنیانهم من القواعد) فرمود: آن خانه، مکان خیانت بود که در آن جمع می­شدند.(2)

روایت 12.

­ تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان آیه مذکور را به صورت ( فأتی الله بیتهم من القواعد) قرائت فرمود که منظور از(بیتهم) خانه مکر و فریب آنهاست.(3)

روایت 13.

­ الکافی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند عزّ و جلّ پیامبری از پیامبران خود را به سوی قومش روانه کرد و به او وحی نمود که به آنان بگو: ساکنان هر سرزمین و هر مردمی که در راه طاعت و عبادت من گام برداشتند و به سبب آنان دچار خیر و خوشی گشتند آن گاه از انجام آنچه من می­پسندم به آنچه ناپسند می­شمارم روی آوردند را از حالت و وضعیتی که دوست می­دارند به حالت و وضعیتی که زشت می­شمارند دگرگون ساختم، هم چنین ساکنان هر سرزمین و هر خانه­ای که در راه معصیت و نافرمانی من گام برداشتند و به سبب آن دچار زیان و ضرر گشتند سپس از انجام آنچه من نمی­پسندم به آنچه می­پسندم روی آوردند را از حالت و وضعتی که از آن بیزارند به حالت و وضعیتی که دوست می­دارند دگرگون ساختم، و به آنان بگو: به راستی که رحمت و مهربانی من از خشم و غضبم پیشی گرفته است، پس از رحمت من ناامید و مأیوس نگردید که گناهی که آن را می­بخشایم نزد من بزرگ جلوه نمی­کند، و به حالت سرکشی و عناد خواستار خشم و غضب من نباشید و اولیاء و دوستان مرا سبک و خوار نشمارید، به راستی که هنگام خشم و غضب، اقتدار و توانی دارم که هیچ یک از بندگانم را یارای ایستادن در مقابل آن نیست.(4)

روایت 14.

­ کتاب المحتضر حسن بن سلیمان: در کتاب الشفاء و الجلاء از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل بر مردی گذر کرد که قسمتی از بدنش زیر دیوار و قسمت دیگر بیرون از دیوار قرار گرفته بود

ص: 458


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز این دو حدیث را در البرهان 2 :367 نقل کرده است.
3- . نسخه خطی تفسیر العیاشی، البحرانی نیز این دو حدیث را در البرهان 2 :367 نقل کرده است.
4- . اصول الکافی 2 : 274 و 275

و قال القزوینی فی کتاب عجائب المخلوقات: نار الحرتین کانت ببلاد عبس و إذا کان اللیل تسطع من الماء و کانت بنو طی ء تنفس منها إبلها من مسیرة ثلاث و ربما بدرت منها عنق فتأتی کل شی ء یقربها فتحرقها و إذا کان النهار کانت دخانا فبعث الله تعالی خالد بن سنان العبسی و هو أول نبی من بنی إسماعیل فاحتفر لها بئرا و أدخلها فیها و إن الناس ینظرون حتی غیبها و قال الصفدی فی شرح لامیة العجم قال بعضهم النار عند العرب أربعة عشر نارا إلی أن قال و نار الحرتین التی أطفأها الله بخالد بن سنان العبسی احتفر لها بئرا ثم أدخلها فیها و الناس یرونه ثم اقتحم فیها حتی غیبها و خرج منها انتهی. (1)فظهر أنه کان نار الحرتین فصحف بما تری قوله هذا هذا أی شأنی و أمری هذا و کل هذا من ذا أی من الله تعالی قوله یندی کیرضی أی یبتل من العرق.

و روی صاحب الکامل (2)هکذا لأدخلنها و هی تلظی و لأخرجن منها و بنانی تندی. (3)و العانة القطیع من حمر الوحش و العیر الحمار الوحشی و الأبتر المقطوع الذنب و السبة بالضم العار أی نبش قبر نبیکم عار لکم أو عدم إیمانکم به مع ظهور تلک المعجزات عار لکم و یؤید الأول ما رواه صاحب الکامل حیث قال و کره

ص: 449


1- و قال الجاحظ فی کتاب الحیوان 1: 217 بعد ذکر النیران و أقسامها: و نار اخری و هی نار الحرتین، و هی نار خالد بن سنان أحد بنی مخزوم من بنی قطیعة بن عبس، و لم یکن فی بنی إسماعیل نبی قبله، و هو الذی أطفأ اللّه به نار الحرتین، و کانت حرة ببلاد بنی عبس، فإذا کان اللیل فهی نار تسطع فی السماء، و کانت طیئ تتبین بها إبلها من مسیرة ثلاث، و ربما بدرت منها العنق فتأتی کل شی ء فتحرقه، و إذا کان النهار فانما هی دخان یفور، فبعث اللّه خالد بن سنان فاحتفر لها بئرا ثمّ أدخلها فیها و الناس ینظرون، ثمّ اقتحم فیها حتّی غیبها إه.
2- الکامل 1: 131.
3- فی الکامل: و هو یقول: بددا بددا کل هاد مؤد إلی اللّه الأعلی، لادخلنها و هی تلظی، و لاخرجن منها و ثیابی تندی. و فی کتاب الحیوان: یقول: کذب ابن راعیة المعز، لاخرجن منها وجبتی تندل.

و پرندگان قسمتی که بیرون قرار داشت را سوراخ و سگ­ها تکه پاره­اش کرده بودند، سپس به راه خویش ادامه داد و شهری در مقابلش ظاهر گشت پس وارد شهر شد، از قضا بزرگی از بزرگان آنجا وفات نموده بود و جسدش بر روی تختی قرار گرفته و پارچه­ای از دیباج روی آن انداخته شده بود و در اطرافش آتش­دانهایی افروخته شده بود، پس آن پیامبر گفت: پروردگارا، شهادت می­دهم که تو حاکم دادوری هستی که ستم روا نمی­داری، آن بنده­ای که یک لحظه به تو شرک نورزید را چنان میراندی و این بنده­ات که حتی یک لحظه نیز به تو ایمان نیاورد را چنین میرانده­ای؛ خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای بنده من، همان طوری که گفتی من حاکم دادوری هستم و ستم روا نمی­دارم، آن بنده­ام نزد من کار ناپسند و گناهی داشت پس او را به آن شیوه میراندم تا به ملاقات من آید در حالی که هیچ چیزی بر گردن او باقی نمانده است، و این بنده­ام نزد من کار نیکی داشت پس او را به این شیوه میراندم تا به ملاقات من آید در حالی که هیچ چیزی از او نزد من باقی نمانده است.

روایت 15.

­ الکافی: از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند متعال به پیامبری از پیامبران وحی نمود: اگر اطاعت شوم راضی می­گردم و اگر راضی گردم خیر و برکتم را ارزانی می­دارم حال آنکه خیر و برکت مرا نهایتی نیست؛ و اگر نافرمانی شوم خشمگین می­گردم و اگر خشمگین گردم لعن و نفرین می­کنم و لعنتم به هفت نسل قبل می­رسد.(1)

بیان

الوراء ولد الولد.

روایت 16.

­ الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: یکی از پیامبران از ضعف خویش به درگاه خداوند شکایت کرد، پس به او گفته شد: گوشت و شیر را طبخ کن که هر دو جسم را محکم و نیرومند می­سازند.(2)

روایت 17.

­ الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: یکی از پیامبران از ضعف خویش و توانایی اندک در همبستر شدن به درگاه خداوند شکایت کرد پس خداوند به او امر فرمود که حلیم (غذایی از گوشت و بلغور) بخورد.(3)

ص: 459


1- . اصول الکافی 2 : 275
2- . فروع الکافی 2 : 169
3- . فروع الکافی 2 : 170

ذلک بعض لهم و قالوا نخاف إن نبشناه نسبنا العرب بأنا نبشنا میتا لنا فترکوه (1).

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ شَجَرَةَ عَنْ عَمِّهِ عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ إِذَا امْرَأَةٌ أَقْبَلَتْ تَمْشِی حَتَّی انْتَهَتْ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهَا مَرْحَباً بِابْنَةِ نَبِیٍّ ضَیَّعَهُ قَوْمُهُ أَخِی خَالِدُ بْنُ سِنَانٍ الْعَبْسِیُّ ثُمَّ قَالَ إِنَّ خَالِداً دَعَا قَوْمَهُ فَأَبَوْا أَنْ یُجِیبُوهُ وَ کَانَتْ نَارٌ تَخْرُجُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَتَأْکُلُ مَا تَلِیهَا مِنْ مَوَاشِیهِمْ وَ مَا أَدْرَکَتْ لَهُمْ فَقَالَ لِقَوْمِهِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ رَدَدْتُهَا عَنْکُمْ أَ تُؤْمِنُونَ بِی وَ تُصَدِّقُونَنِی قَالُوا نَعَمْ فَاسْتَقْبَلَهَا فَرَدَّهَا بِقُوَّةٍ حَتَّی أَدْخَلَهَا غَاراً وَ هُمْ یَنْظُرُونَ فَدَخَلَ مَعَهَا فَمَکَثَ حَتَّی طَالَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فَقَالُوا إِنَّا لَنَرَاهَا قَدْ أَکَلَتْهُ فَخَرَجَ مِنْهَا فَقَالَ أَ تُجِیبُونَنِی وَ تُؤْمِنُونَ بِی قَالُوا نَارٌ خَرَجَتْ وَ دَخَلَتْ لِوَقْتٍ فَأَبَوْا أَنْ یُجِیبُوهُ فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی مَیِّتٌ بَعْدَ کَذَا فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَادْفِنُونِی ثُمَّ دَعُونِی أَیَّاماً فَانْبُشُونِی ثُمَّ سَلُونِی أُخْبِرْکُمْ بِمَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَمَّا کَانَ الْوَقْتُ جَاءَ وَ مَا قَالَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَمْ نُصَدِّقْهُ حَیّاً نُصَدِّقُهُ مَیِّتاً فَتَرَکُوهُ وَ إِنَّهُ کَانَ بَیْنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عِیسَی علیه السلام وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمَا فَتْرَةٌ (2).

بیان

أی لم تکن فترة کاملة بحیث لا یبعث نبی أصلا.

«3»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْخَزَّازِ (3)وَ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَحْمَرِ عَنْ بَشِیرٍ النَّبَّالِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: جَاءَتْ ابْنَةُ خَالِدِ بْنِ سِنَانٍ الْعَبْسِیِّ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا مَرْحَباً یَا بِنْتَ أَخِی وَ صَافَحَهَا وَ أَدْنَاهَا وَ بَسَطَ لَهَا رِدَاءَهُ ثُمَّ أَجْلَسَهَا عَلَیْهِ إِلَی جَنْبِهِ ثُمَّ قَالَ هَذِهِ ابْنَةُ نَبِیٍّ ضَیَّعَهُ قَوْمُهُ خَالِدِ بْنِ سِنَانٍ الْعَبْسِیِّ وَ کَانَتْ اسْمُهَا مُحَیَّاةَ ابْنَةَ خَالِدِ بْنِ سِنَانٍ (4).

ص: 450


1- فی کتاب الحیوان: و ذهبوا ینبشونه اختلفوا فصاروا فرقتین، و ابنه عبد اللّه فی الفرقة التی أبت أن تنبشه و هو یقول: إذا ادعی ابن المنبوش، فترکوه.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- فی المصدر: ابن الولید، عن سعد، عن محمّد بن الولید الخزاز. و هو الصحیح.
4- کمال الدین: 370 و 371.

روایت 18.

­ الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: پیامبری از پیامبران شکایت خود را از نسل اندک نزد خداوند برد، پس خداوند فرمود: گوشت و تخم مرغ بخور.(1)

روایت 19.

­ الکافی: از فرات بن أحنف روایت شده که یکی از پیامبران بنی اسرائیل از قساوت قلب و قلّت اشک به درگاه خداوند متعال شکایت کرد، پس خداوند به او وحی فرمود که عدس بخور؛ آن پیامبر عدس خورد و قلبش لطافت پیدا کرد و اشکش افزون گشت.(2)

روایت 20.

­ الکافی: امام صادق علیه السلام در حدیثی که از ایشان روایت شده فرمود: یکی از پیامبران از فراوانی غم و اندوه به درگاه خداوند شکایت کرد، پس خداوند او را به خوردن انگور امر فرمود.(3)

روایت 21.

­ الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: خداوند عزّ و جلّ هیچ یک از پیامبران را مبعوث نگرداند مگر آنکه رائحه میوه (به) همراه داشت.(4)

روایت 22.

­الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود:

استعمال عطر از جمله سنّت پیامبران است.(5)

روایت 23.

­الخصال: امیر مؤمنان علیه السلام فرموده است: خوشبو گرداندن سبیل از اخلاق پیامبران است.(6)

ص: 460


1- . فروع الکافی 2 : 171
2- . فروع الکافی 2 : 176
3- . فروع الکافی 2 : 178
4- . فروغ الکافی 2 : 180
5- . فروع الکافی 2 : 222
6- . الخصال 2 : 155
«4»

ج، الإحتجاج قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی أَسْئِلَةِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَجُوسِ هَلْ بُعِثَ إِلَیْهِمْ خَالِدُ بْنُ سِنَانٍ قَالَ علیه السلام إِنَّ خَالِداً کَانَ عَرَبِیّاً بَدَوِیّاً وَ مَا کَانَ نَبِیّاً وَ إِنَّمَا ذَلِکَ شَیْ ءٌ یَقُولُهُ النَّاسُ (1).

بیان

الأخبار الدالة علی نبوته أقوی و أکثر.

باب 31 ما ورد بلفظ نبی من الأنبیاء و بعض نوادر أحوالهم و أحوال أممهم و فیه ذکر نبی المجوس

الآیات

آل عمران: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ* وَ ما کانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ* فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»(146-148)

الأنعام: «وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»(10)

(و قال تعالی): «وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا»(34) (و قال تعالی): «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ* فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ* فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(42-45) (و قال): «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً»(112)

ص: 451


1- الاحتجاج: 189 و الحدیث طویل أخرجه فی کتاب الاحتجاجات راجع ج 10: 179، و یأتی قطعة منه أیضا فی الباب الآتی تحت رقم 26.

روایت 24.

­ الکافی: از امام صادق روایت شده که فرمود: سه چیز به پیامبران علیهم السلام بخشیده شده است: عطر، همسران و سواک (مسواک چوبی).(1)

روایت 25.

­الکافی: ابوالحسن امام موسی کاظم علیه السلام فرموده است: خداوند تمام پیامبران و اوصیاء را با سخاوت مبعوث گرداند.(2)

روایت 26.

­ أمالی الصدوق: ابن نباته گوید: امام علی علیه السلام بر بالای منبر فرمود: از من سؤال بپرسید قبل از آنکه از دستم دهید، پس أشعث بن قیس سوی او برخاست و گفت: ای امیرمؤمنان، چگونه از مجوسیان جزیه گرفته می­شود حال آنکه کتابی آسمانی بر آنان نازل نشده و پیامبری به سوی­شان مبعوث نگردیده است؟ امام فرمود: چرا ای أشعث، خداوند کتابی بر آنها نازل فرمود و پیامبری را نیز به سوی­شان مبعوث گرداند، هم چنین فرمانروایی داشتند که شبی مست گشت و دخترش را به بستر خویش فرا خواند و با او مرتکب گناه شد، صبحگاهان قوم فرمانروا این سخن را شنیدند و در بارگاه او جمع شدند و گفتند: ای فرمانروا، دین و آئین ما را لکّه دار نموده و به تباهی کشاندی، پس خارج شو تا حدّ را بر تو جاری سازیم؛ فرمانروا به آنان گفت: گِرد آیید و سخنانم را بشنوید اگر راه گریزی از آنچه مرتکب شده­ام وجود داشته باشد بپذیرد در غیر این صورت هر کاری می­خواهید انجام دهید، آن گاه گِرد آمدند و پادشاه به آنان گفت: آیا می­دانید که خداوند عزّ و جلّ هیچ مخلوقی را گرامی­تر از پدرمان آدم و مادرمان حوّا نزد خویش نیافریده است؟ گفتند: ای پادشاه، راست می­گویی، گفت: پس آیا پسرانش با دخترانش و دخترانش با پسرانش ازدواج نکردند؟ گفتند: راست می­گویی، این رسم دین و آیین است؛ پس بر آن پیمان بستند، بنابراین خداوند علم و دانش را از سینه­های ایشان محو نمود و کتاب آسمانی را از آنها برگرفت، پس آنان کافرانی هستند که بی حدّ و اندازه وارد آتش جهنم می­شوند، و اوضاع و احوال منافقان از احوال ایشان تنگ­تر است، آن گاه اشعث گفت: به خدا سوگند که تاکنون مانند این جواب را نشنیده و هرگز نخواهم شنید. حدیث.(3)

روایت 27.

­ الاحتجاج: در حدیثی که به ذکر سؤال­های شخص زندیق از امام صادق علیه السلام پرداخته است یکی از سؤال­ها چنین مطرح شده است: مرا از احوال مجوسیان آگاه ساز که آیا خداوند پیامبری را به سوی آنها مبعوث گردانده است؟ چرا که من کتابهایی محکم و استوار، پندهایی بلیغ و مثلهایی رسا و شفابخش را می­یابم که به ثواب و عقاب اقرار می­کنند و سنّت­ها و آیین­هایی دارند که به آنها عمل می­کنند، پس امام علیه السلام فرمود: هیچ امّتی نبوده

ص: 461


1- . الفروع 2 : 222
2- . الفروع 1 : 172
3- . أمالی الصدوق: 205-207

الأعراف: «وَ کَمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ* فَما کانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلَّا أَنْ قالُوا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ»(4-5)

یونس: «وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ»(23) (و قال تعالی): «وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»(47)

هود: «ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْقُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْها قائِمٌ وَ حَصِیدٌ *وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ* وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُری وَ هِیَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ»(100-102) (و قال تعالی): «فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ* وَ ما کانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ»(116-117)

الرعد: «وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ»(32)

الإسراء: «وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ»(17)

مریم: «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً»(74) (و قال تعالی): «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً»(98)

طه: «أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی»(128)

الأنبیاء: «وَ کَمْ قَصَمْنا مِنْ قَرْیَةٍ کانَتْ ظالِمَةً وَ أَنْشَأْنا بَعْدَها قَوْماً آخَرِینَ* فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ* لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ* قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ* فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصِیداً خامِدِینَ»(11-15) (و قال تعالی): «وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»(41)

الحج: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَها وَ هِیَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ»(48)

ص: 452

مگر آنکه نذیر و بیم دهنده­ای در میان آنها حضور داشته و پیامبری با در دست داشتن کتابی از جانب خداوند به سوی آنها فرستاده شده است پس او را انکار کرده و کتابش را نپذیرفته­­اند، زندیق گفت: پیامبر مجوسیان چه کسی بوده است؟ همانا مردم گمان می­کنند که وی خالد بن سنان بوده است، امام علیه السلام فرمود: به راستی که خالد شخصی عربی و بادیه نشین بوده است نه پیامبر، این فقط سخنی است که مردم بر زبان می­رانند، زندیق گفت: پس آیا آن پیامبر، زرتشت بوده است؟ امام فرمود: زرتشت با شعله­ای از آتش فروزان نزد مجوسیان آمد و ادّعای نبوت کرد، پس گروهی از آنها به وی ایمان آوردند و گروهی دیگر انکارش کردند و او را اخراج نمودند، آن گاه حیوانات درّنده در بیابانی دور افتاده او را خوردند، زندیق گفت: پس مرا از احوال مجوسیان با خبر ساز که آیا آنان در روزگار خویش به راه راست و ثواب نزدیکتر بوده­اند یا قوم عرب؟ امام فرمود: قوم عرب در عصر جاهلیت از مجوسیان به دین حنیف نزدیک­تر بودند چرا که مجوسیان به تمام پیامبران کفر ورزیدند و کتاب­ هایشان را انکار کردند و دلایل روشن و آشکار آنان را نپذیرفتند و چیزی از سنت­ها و آثارشان را بر نگرفتند، همانا کیخسرو پادشاه مجوسیان در روزگار پیشین سیصد نفر از پیامبران را به قتل رساند؛ هم چنین مجوسیان به هنگام جنابت غسل نمی­کردند در حالی که قوم عرب غسل می­کردند و غسل کردن از ناب­ترین سنت­های ادیان حنیف است؛ مجوسیان از ختنه کردن که از جمله سنت انبیاء است سر باز می­زدند حال آنکه ابراهیم خلیل الله نخستین کسی بود که به این کار مبادرت ورزید؛ مجوسیان مردگان خویش را غسل نمی­دادند و آنها را کفن نمی­کردند و قوم عرب این اعمال را انجام می­دادند، مجوسیان مردگان را در بیابان­ها و قبرستان­ها می­انداختند در حالی که قوم عرب برای مردگان قبر حفر می­کردند و آنان را در آن پنهان می­کردند، هم چنین این کار سنّت پیامبران بوده است، به راستی نخستین کسی که برای او قبر کنده شد و در آن دفن گردید آدم ابوالبشر بوده است؛ مجوسیان نزد مادران خویش می­رفتند و دختران و خواهرانشان را به نکاح خود در می­آوردند در حالی که قوم عرب چنین کاری را حرام می­دانستند؛ مجوسیان وجود خانه خدا را انکار کرده و آن را خانه شیطان می­نامیدند حال آنکه عرب به دور آن خانه حج می­گزاردند و آن را گرامی می­داشتند و می­گفتند: این خانه پروردگار ماست، هم چنین عرب به تورات و انجیل اقرار می­کردند و (نیازهای خویش) را از اهل کتاب درخواست نموده و قبول می­کردند، بنابراین قوم عرب در تمام راه و روش­های خود از مجوسیان به دین حنیف نزدیک­تر بودند، زندیق گفت: آنان در توجیه همبستر شدن با خواهران خود این نکته را به عنوان دلیل مطرح می­کردند که این کار سنّت و آیین آدم بوده است؛ امام فرمود: حجّت و دلیل آنان در همبستر شدن با دختران و خواهران پذیرفته نیست حال آنکه چنین عملی را آدم و هم چنین نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و سایر پیامبران علیهم السلام حرام دانسته­اند.(1)

ص: 462

روایت 28.

­ الکافی: از امام صادق علیه السلام سؤال شد که آیا مجوسیان پیامبری داشتند؟ فرمود: آری، آیا خبر نامه رسول خدا برای ساکنان مکّه به تو نرسیده است که فرمود: اسلام بیاورید و گرنه به شما اعلان جنگ می­دهم؛ پس در پاسخ پیامبر صلّی الله علیه و آله نوشتند که از ما جزیه بگیرید و بر بت­پرستی خویش رهایمان سازید، پیامبر در جواب این نامه برای آنان نوشت من فقط از اهل کتاب جزیه می­گیرم؛ آن گاه ساکنان مکّه در حالی که می­خواستند پیامبر را متّهم به کذب کنند نوشتند: چنین می­پنداری که فقط از اهل کتاب جزیه می­گیری سپس از مجوسیان هَجَر (سرزمین بحرین) جزیه گرفته­ای؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله در پاسخ آنها نوشت: همانا مجوسیان پیامبری داشتند که وی را به قتل رساندند، و کتابی بر آنان نازل شد که به آتشش کشیدند، پیامبر آنان با کتابی نزدشان رفت که در دوازده هزار لایه پوست گاو گنجانده شده بود.(2)

روایت 29.

­ من لایحضره الفقیه: از مجوسیان جزیه گرفته می­شود چرا که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمودند: در مورد مجوسیان همان گونه رفتار کنید که با اهل کتاب رفتار می­کنید، آنان پیامبری داشتند که وی را به قتل رساندند و کتابی داشتند که (جاماست) نامیده می­شود و در دوازده هزار لایه از پوست گاو درج شده بود پس آن را سوزاندند.(3)

روایت 30.

­ الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: قومی در میان پیشینیان به پیامبر خویش گفتند: از پروردگارت درخواست کن که مرگ را از ما برطرف سازد، پس پیامبر خواسته آنان را در درگاه خدا مطرح نمود و خداوند مرگ را از آنان برطرف ساخت، بنابراین بسیار عمر کردند تا جایی که خانه­هایشان بر آنها تنگ گشت و نسل­شان افزون گشت و کار به جایی رسید که شخص، پدر و پدر بزرگ، مادر و پدر جدّش را غذا می­داد، آنان را نظافت می­کرد و در حفظ و نگاهداری­شان می­کوشید، پس از کسب معاش باز ماندند و به پیامبر خویش گفتند: از پروردگارت درخواست کن که ما را به حالتی برگرداند که پیشتر در آن بودیم؛ آن گاه پیامبرشان چنین درخواستی را از درگاه خداوند مسألت داشت و خداوند آنان را به حالت پیشین بازگرداند.(4)

روایت 31.

­ الکافی: شخصی به امام صادق علیه السلام گفت: نمازگزاردن در مساجد ایشان ( مجوسیان) را ناپسند می­شمارم، امام فرمود: ناپسند نشمار، هیچ مسجدی بنا نشده است مگر بر مزار پیامبری از پیامبران یا وصّی او، پس قطراتی از خون آنان بر آن مکان ریخته شده است و خداوند دوست دارد که در آن اماکن از او یاد شود:

ص: 463


1- . احتجاج الطبرسی : 189
2- . فروع الکافی 1 : 161
3- . من لایحضره الفقیه: 161
4- . فروع الکافی 1 : 72

(و قال تعالی): «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ* لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ»(52-54)

الشعراء: «وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلَّا لَها مُنْذِرُونَ* ذِکْری وَ ما کُنَّا ظالِمِینَ»(108-109)

النمل: «قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ»(69)

القصص: «وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَها فَتِلْکَ مَساکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِیلًا وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثِینَ* وَ ما کانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُری حَتَّی یَبْعَثَ فِی أُمِّها رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِنا وَ ما کُنَّا مُهْلِکِی الْقُری إِلَّا وَ أَهْلُها ظالِمُونَ»(58-59)

التنزیل: «أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ»(26)

سبأ: «وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ* وَ قالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ»(34-35)

ص: «کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ»(3)

المؤمن: «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ»(21-22)

الزخرف: «وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ* وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ»(6-8) (و قال تعالی): «وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ* قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ* فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ»(23-25)

ص: 453

بنابراین در آن اماکن نمازهای واجب و نوافل را به جای بیاور و نمازهایی که از دست داده­ای را نیز به قضا ادا کن.(1)

روایت 32.

­ الکافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: به راستی که خداوند هیچ امّتی از پیشیینیان را گرفتار عذاب نکرد مگر در وسط ماه و روز چهارشنبه.(2)

روایت 33.

­ الکافی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: هفتصد تن از پیامبران در مسجد الخیف نماز گزاردند، و همانا ما­­بین رکن و مقام ( اسم دو جایگاه در مسجد الحرام) پُر از مزار پیامبران است، و آدم نیز در مسجدالحرام آرمیده است.(3)

روایت 34.

­الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: بین رکن یمانی و حجر الأسود هفتاد تن از پیامبران آرمیده­اند که خداوند روح آنان را بر اثر گرسنگی و ضرر و زیان ستانده است.(4)

روایت 35.

­ الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: خداوند به یکی از پیامبرانش وحی نمود: اخلاق نیکو گناهان را از بین می­برد همان گونه که خورشید یخ را از بین برده و آب می­کند.(5)

روایت 36.

­ الکافی: از امام صادق روایت شده که فرمود: خداوند عزّ و جلّ به پیامبری از پیامبرانش که در مملکت ستمگری از ستمگران برانگیخته شده بود وحی نمود که نزد آن ستمگر برو و به او بگو: همانا من تو را برای ریختن خونها و غصب اموال به کار نگرفته­ام، من تو را موظّف کرده­ام که صدای مظلومان را از من بازگردانی، چرا که آنان را در گمراهی­شان رها نمی­سازم هر چند که کافر باشند.(6)

ص: 464


1- . فروع الکافی 1 : 103
2- . فروع الکافی 1 : 189
3- . فروع الکافی 1 : 224
4- . فروع الکافی 1 : 224
5- . أصول الکافی 2 : 100
6- . أصول الکافی 2 : 333

ق: «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ»(36)

الذاریات: «کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ»(52)

التغابن: «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ»(5-6)

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی الرِّبِّیُّونَ الْجُمُوعُ الْکَثِیرَةُ وَ الرُّبَّةُ الْوَاحِدَةُ عَشَرَةُ آلَافٍ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مِنْ قَتْلِ نَبِیِّهِمْ وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا یَعْنُونَ خَطَایَاهُمْ (1)وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ یَعْنِی مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ فِی أُمَّتِهِ شَیاطِینُ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ أَیْ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَا تُؤْمِنُوا بِزُخْرُفِ الْقَوْلِ غُرُوراً فَهَذَا وَحْیُ کَذِبٍ (2)قَوْلُهُ فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَیْ عَذَاباً بِاللَّیْلِ أَوْ هُمْ قائِلُونَ یَعْنِی وَقْتَ الْقَیْلُولَةِ نِصْفَ النَّهَارِ (3).

و قال البیضاوی مِنْها قائِمٌ أی باق کالزرع القائم وَ حَصِیدٌ أی و منها عافی الأثر کالزرع المحصود (4).

«2»

فس، تفسیر القمی غَیْرَ تَتْبِیبٍ أَیْ غَیْرَ تَخْسِیرٍ (5)فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ أَیْ طَوَّلْتُ لَهُمُ الْأَمَلَ ثُمَّ أَهْلَکْتُهُمْ (6).

أقول: لعله بیان لحاصل المعنی و الإملاء الإمهال.

ص: 454


1- تفسیر القمّیّ: 108- 109.
2- تفسیر القمّیّ: 201- 202.
3- تفسیر القمّیّ: 211.
4- تفسیر البیضاوی 1: 577.
5- تفسیر القمّیّ: 314.
6- تفسیر القمّیّ: 342.

روایت 37.

نهج البلاغة: ستایش خداوندی را سزاست که لباس عزت و بزرگی پوشید و آن دو را برای خود انتخاب، و از دیگر پدیده­ها بازداشت. آن دو را مرز میان خود و دیگران قرار داد، و آن دو را برای بزرگی و عظمت خویش برگزید و لعنت کرد آن کسی را که در آرزوی عزّت وبزرگی با خدا به ستیزه برخیزد، از این رو فرشتگان مقرّب خود را آزمود و فروتنان را از گردن کشان جدا فرمود. با آنکه از آنچه در دلهاست و از اسرار نهان آگاه است به فرشتگان فرمود: من بشری را از گل و خاک می آفرینم، آن گاه که آفرینش او به اتمام رسید و روح خود را در او دمیدم برای او سجده کنید، فرشتگان همه سجده کردند مگر ابلیس که حسادت او را فرا گرفت، شیطان بر آدم به جهت خلقت او از خاک فخر فروخت و با تکیه بر اصل خویش که از آتش است دچار تعصب و غرور شد. پس شیطان دسمن خدا و پیشوای متعصب­ها و سر سلسله متکبران است، که اساس عصبیت را بنا نهاد و بر لباس کبریایی و عظمت با خدا در افتاد، لباس بزرگی را بر تن پوشید و پوشش تواضع و فروتنی را از تن درآورد. آیا نمی­نگرید که خدا به خاطر خود بزرگ بینی، او را کوچک ساخت و به جهت بلند پروازی او را پست و خوار گردانید؟ پس او را در دنیا طرد شده و آتش جهنم را در قیامت برای او مهیّا فرمود؟

خداوند اگر اراده می­کرد آدم را از نوری که چشم­ها را خیره کند و زیباییش عقل­ها را مبهوت سازد و عطر و پاکیزگی­اش حس بویایی را تسخیر کند می­آفرید، که اگر چنین می­کرد گردن­ها در برابر آدم فروتنی می­کردند و آزمایش فرشتگان برای سجده آدم آسان بود، امّا خداوند مخلوقات خود را با اموری که آگاهی ندارند آزمایش می­کند تا بد وخوب تمییز داده شود و تکبر و خودپسندی را از آنها بزداید و خود بزرگ بینی را از آنان دور کند.

پس از آنچه خداوند نسبت به ابلیس انجام داد عبرت گیرید زیرا اعمال فراوان و کوشش­های مداوم او را با تکبر از بین برد. او شش هزار سال عبادت کرد که مشخص نمی­باشد از سال­های دنیا یا آخرت است،

ص: 465

«3»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً قَالَ عَنَی بِهِ الثِّیَابَ وَ الْأَکْلَ وَ الشُّرْبَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْأَثَاثُ الْمَتَاعُ وَ رِءْیاً الْجَمَالُ وَ الْمَنْظَرُ الْحَسَنُ (1).

«4»

فس، تفسیر القمی تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً أَیْ حِسّاً.

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی (2)عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ وَ کَمْ أَهْلَکْنا الْآیَةَ قَالَ أَهْلَکَ اللَّهُ مِنَ الْأُمَمِ مَا لَا یُحْصَوْنَ (3)فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً أَیْ ذِکْراً (4).

بیان

قال البیضاوی الرکز الصوت الخفی (5).

«5»

فس، تفسیر القمی أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ یَقُولُ یُبَیِّنُ لَهُمْ (6).

و قال البیضاوی یَرْکُضُونَ یهربون مسرعین راکضین دوابهم أو مشبهین بهم من فرط إسراعهم حَصِیداً مثل الحصید و هو النبت المحصود خامِدِینَ میتین من خمدت النار (7)قوله تعالی بَطِرَتْ مَعِیشَتَها أی بسبب معیشتها قال البیضاوی فِی أُمِّها أی فی أصلها التی هی أعمالها (8)لأن أهلها یکون أفطن و أنبل (9).

«6»

فس، تفسیر القمی وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أَیْ لَیْسَ هُوَ وَقْتَ مَفَرٍّ (10).

و قال البیضاوی

ص: 455


1- تفسیر القمّیّ: 413.
2- فی المصدر: عبد اللّه بن موسی.
3- فی المصدر: ما لا تحصون.
4- تفسیر القمّیّ: 416 و 417.
5- أنوار التنزیل 2: 49.
6- تفسیر القمّیّ: 425.
7- أنوار التنزیل 2: 77.
8- أعمال البلد: ما یکون تحت حکمها و یضاف إلیها.
9- أنوار التنزیل 2: 221.
10- تفسیر القمّیّ: 561.

اما با ساعتی تکبر همه را نابود کرد. چگونه ممکن است پس از ابلیس فرد دیگری همان اشتباه را تکرار کند و سالم بماند؟ نه، هرگز! خداوند هیچ­گاه انسانی را برای عملی وارد بهشت نمی­کند که برای همان عمل فرشته­ای را محروم سازد. فرمان خدا در آسمان و زمین یکسان است، وبین خدا و خلق دوستی خاصّی وجود ندارد که به خاطر آن حرامی که برجهانیان ابلاغ فرموده را حلال بدارد.

ای بندگان خدا، از دشمن خدا پرهیز کنید، مبادا شما را به بیماری خود مبتلا سازد، و با ندای خود شما را به حرکت درآورد و با لشکرهای پیاده و سواره خود بر شما بتازد! به جانم سوگند شیطان تیر خطرناکی برای شکار شما بر چله کمان گذارده و تا حد توان کشیده و از نزدیک ترین مکان شما را هدف قرار داده است، خطاب به خدا گفت: پرورگارا! به سبب آنکه مرا دور کردی دنیا را در چشم­هایشان جلوه می­دهم و همه را گمراه خواهم کرد.

اما تیری در تاریکی­ها و سنگی بدون نشانه­روی رها ساخت، گرچه فرزندان خود­پسندی و برادران تعصب و خود­خواهی و سواران مرکب جهالت و خود­پرستی او را تصدیق کردند.

افراد سرکش شما تسلیم شیطان شدند و طمع­ورزی او در شما کارگر افتاد، و این حقیقت بر همه آشکار گردید و حکوت شیطان بر شما استوار شد و با لشکر خویش به شما یورش برد و شما را به ذلت سقوط کشانید و شما را به مرز کشتار و خونریزی کشاند و شما را با فرو کردن نیزه در چشم­ها، بریدن گلو­ها و کوبیدن مغز­ها پایمال کرد تا شما را به سوی آتشی بکشاند که از پیش مهیّا گردید. پس شیطان بزرگ­ترین مانع برای دین­داری و زیان­بارترین وآتش­افروز­ترین فرد برای دنیا­ی شماست، شیطان از کسانی که دشمن سرسخت شما هستند و برای درهم شکستن­شان کمر بسته­اید خطر­ناک­تر است. ای مردم، آتش خشم خود را بر ضد شیطان به کار گیرید و ارتباط خود را با او قطع کنید. به خدا سوگند شیطان بر اصل و ریشه شما فخر فروخت و بر حسب و نسب شما طعنه زد و عیب گرفت، و با سپاهیان سواره خود به شما هجوم آورد و با لشکر پیاده راه شما را بست، که هر کجا شما را بیابند شکار می­کنند و دست و پای شما را قطع می­کنند. نه می­توانید با حیله و نقشه آنها را بپر­اکنید و نه با سوگند­ها قادرید از سر راه­تان دور کنید، زیرا کمین­گاه شیطان ذلت­آور، ننگ و تاریک، مرگ­آور و جولانگاه بلا و سختی­هاست، پس شراره­های تعصب و کینه­های جاهلی را در قلب خود خاموش سازید

ص: 466

لا هی المشبهة بلیس زیدت علیها تاء التأنیث للتأکید (1)و قال فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ أی فخرقوا فی البلاد و تصرفوا فیها أو جالوا فی الأرض کل مجال حذر الموت هَلْ مِنْ مَحِیصٍ لهم من الله أو من الموت (2).

«7»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا یَعْنِی مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ فِی أُمَّتِهِ شَیاطِینُ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ أَیْ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَا تُؤْمِنُوا بِزُخْرُفِ الْقَوْلِ غُرُوراً فَهَذَا وَحْیُ کَذِبٍ (3)قَوْلُهُ بَیاتاً أَیْ عَذَاباً بِاللَّیْلِ أَوْ هُمْ قائِلُونَ یَعْنِی نِصْفَ النَّهَارِ (4)قَوْلُهُ بَطِرَتْ مَعِیشَتَها أَیْ کَفَرَتْ (5)قَوْلُهُ مِنْ واقٍ أَیْ مِنْ دَافِعٍ (6)قَوْلُهُ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً أَیْ مِنْ قُرَیْشٍ (7)قَوْلُهُ فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ أَیْ مَرُّوا (8).

«8»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی قَوْمِهِ فَبَقِیَ فِیهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَلَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ فَکَانَ لَهُمْ عِیدٌ فِی کَنِیسَةٍ فَأَتْبَعَهُمْ ذَلِکَ النَّبِیُّ فَقَالَ لَهُمْ آمِنُوا بِاللَّهِ قَالُوا لَهُ إِنْ کُنْتَ نَبِیّاً فَادْعُ لَنَا اللَّهَ أَنْ یَجِیئَنَا بِطَعَامٍ عَلَی لَوْنِ ثِیَابِنَا وَ کَانَتْ ثِیَابُهُمْ صَفْرَاءَ فَجَاءَ بِخَشَبَةٍ یَابِسَةٍ فَدَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا فَاخْضَرَّتْ وَ أَیْنَعَتْ وَ جَاءَتْ بِالْمِشْمِشِ حِمْلًا فَأَکَلُوا فَکُلُّ مَنْ أَکَلَ وَ نَوَی أَنْ یُسْلِمَ عَلَی یَدِ ذَلِکَ النَّبِیِّ خَرَجَ مَا فِی جَوْفِ النَّوَی مِنْ فِیهِ حُلْواً وَ مَنْ نَوَی أَنَّهُ لَا یُسْلِمُ خَرَجَ مَا فِی جَوْفِ النَّوَی مِنْ فِیهِ مُرّاً (9).

«9»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَ

ص: 456


1- أنوار التنزیل 2: 337.
2- أنوار التنزیل 2: 460.
3- تفسیر القمّیّ: 201 و 202. تقدم تفسیر الآیة قبل ذلک و هو مکرر.
4- تفسیر القمّیّ: 211.
5- تفسیر القمّیّ: 490.
6- تفسیر القمّیّ: 585.
7- تفسیر القمّیّ: 607.
8- تفسیر القمّیّ: 646.
9- علل الشرائع: 191.

که تکبر و خود پرستی در دل مسلمان از آفت­های شیطان، غرور­ها، کشش­ها و وسوسه­های اوست، تاج تواضع و فرو­تنی را بر سر نهید وتکبر و خود­پسندی را زیر پا بگذارید و حلقه­های زنجیر خود بزرگ­بینی را از گردن باز کنید و تواضع و فرو­تنی را سنگر میان خود و شیطان و لشکر­یانش قرار دهید، زیرا شیطان از هر گروهی لشکریان و یارانی سواره و پیاده دارد. و شما مانند قابیل نباشید که بر برادرش تکبر کرد، خدا او را برتری نداد ولی او خود را بزرگ می­پنداشت و حسادت او را به دشمنی وا داشت. تعصباتش کینه در دلش شعله­ور کرد و شیطان باد کبر و غرور در دماغش دمید و سرانجام پشیمان شد و خداوند گناه قاتلان را تا روز قیامت بر گردن او نهاد.

آگاه باشید که در سرکشی و ستم زیاده روی کردید و در زمین با دشمنی با خداوند فساد به راه انداختید وآشکارا با بندگان خدا به نبرد پرداختید. خدا را! خدا را! از تکبر و خود پسندی واز تفاخر جاهلی بر حذر باشید که جایگاه بغض و کینه و رشد وسوسه­های شیطانی است که ملت­های گذشته وامت­های پیشین را فریب داده است، تا آنجا که در تاریکی­های جهالت فرو رفتند ودر پرتگاه هلاکت سقوط کردند به آسانی به همان جایی که شیطان می­خواست کشانده شدند. کبر و خود­پسندی چیزی است که قلب­های متکبران را همانند کرده تا قرن­ها به تضاد و خونریزی گذراندند و سینه­ها از کینه تنگی گرفت.

آگاه باشید، زنهار! زنهار! از پیروی و فرمانبری سران و بزرگانتان، آنان که به اصل و حسب خود می­نازند و خود را بالاتر از آنچه که هستند می­پندارند، و کار­ های نادرست را به خدا نسب می­دهند و نعمت ­های گسترده خدا را انکار می­کنند تا با خواسته­های پروردگار مبارزه کنند و نعمت ­های او را نادیده بگیرند. آنان شالوده تعصب جاهلی، ستون­های فتنه و شمشیر­های تفاخر جاهلیت هستند، پس از خدا پروا کنید و با نعمت­های خدادادی درگیر نشوید و به فضل و بخشش او حسادت نورزید و از فرو­مایگان اطاعت نکنید، آنان که تیرگی­شان را با صفای خود نوشیدید و بیماری­شان را با سلامت خود در هم آمیخته­ید و باطل آنان را با حق خویش مخلوط کرده­اید،

ص: 467

بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام یَقُولُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِذَا أَصْبَحْتَ فَأَوَّلُ شَیْ ءٍ یَسْتَقْبِلُکَ فَکُلْهُ وَ الثَّانِی فَاکْتُمْهُ وَ الثَّالِثُ فَاقْبَلْهُ وَ الرَّابِعُ فَلَا تُؤْیِسْهُ وَ الْخَامِسُ فَاهْرُبْ مِنْهُ قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَ مَضَی فَاسْتَقْبَلَهُ جَبَلٌ أَسْوَدُ عَظِیمٌ فَوَقَفَ وَ قَالَ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ آکُلَ هَذَا وَ بَقِیَ مُتَحَیِّراً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ إِنَّ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ لَا یَأْمُرُنِی إِلَّا بِمَا أُطِیقُ فَمَشَی إِلَیْهِ لِیَأْکُلَهُ فَکُلَّمَا دَنَا مِنْهُ صَغُرَ حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِ فَوَجَدَهُ لُقْمَةً فَأَکَلَهَا فَوَجَدَهَا أَطْیَبَ شَیْ ءٍ أَکَلَهُ ثُمَّ مَضَی فَوَجَدَ طَسْتاً مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَکْتُمَ هَذَا فَحَفَرَ لَهُ وَ جَعَلَهُ فِیهِ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ التُّرَابَ ثُمَّ مَضَی فَالْتَفَتَ فَإِذَا الطَّسْتُ قَدْ ظَهَرَ فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَمَضَی فَإِذَا هُوَ بِطَیْرٍ وَ خَلْفَهُ بَازِیٌّ فَطَافَ الطَّیْرُ حَوْلَهُ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَقْبَلَ هَذَا فَفَتَحَ کُمَّهُ فَدَخَلَ الطَّیْرُ فِیهِ فَقَالَ لَهُ الْبَازِی أَخَذْتَ صَیْدِی وَ أَنَا خَلْفَهُ مُنْذُ أَیَّامٍ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ لَا أُؤْیِسَ هَذَا فَقَطَعَ مِنْ فَخِذِهِ قِطْعَةً فَأَلْقَاهَا إِلَیْهِ ثُمَّ مَضَی فَلَمَّا مَضَی إِذَا هُوَ بِلَحْمِ مَیْتَةٍ مُنْتِنٍ مَدُودٍ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْرُبَ مِنْ هَذَا فَهَرَبَ مِنْهُ وَ رَجَعَ وَ رَأَی فِی الْمَنَامِ کَأَنَّهُ قَدْ قِیلَ لَهُ إِنَّکَ قَدْ فَعَلْتَ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَهَلْ تَدْرِی مَا ذَا کَانَ قَالَ لَا قَالَ لَهُ أَمَّا الْجَبَلُ فَهُوَ الْغَضَبُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ وَ جَهِلَ قَدْرَهُ مِنْ عِظَمِ الْغَضَبِ فَإِذَا حَفِظَ نَفْسَهُ وَ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ سَکَنَ غَضَبُهُ کَانَتْ عَاقِبَتُهُ کَاللُّقْمَةِ الطَّیِّبَةِ الَّتِی أَکَلْتَهَا وَ أَمَّا الطَّسْتُ فَهُوَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِذَا کَتَمَهُ الْعَبْدُ وَ أَخْفَاهُ أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنْ یُظْهِرَهُ لِیُزَیِّنَهُ بِهِ مَعَ مَا یَدَّخِرُ لَهُ مِنْ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَ أَمَّا الطَّیْرُ فَهُوَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْتِیکَ بِنَصِیحَةٍ فَاقْبَلْهُ وَ اقْبَلْ نَصِیحَتَهُ وَ أَمَّا الْبَازِی فَهُوَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْتِیکَ فِی حَاجَةٍ فَلَا تُؤْیِسْهُ وَ أَمَّا اللَّحْمُ الْمُنْتِنُ فَهِیَ الْغِیبَةُ فَاهْرُبْ مِنْهَا (1).

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِحْصَنٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَلْقَانِی غَداً فِی حَظِیرَةِ الْقُدْسِ فَکُنْ فِی الدُّنْیَا وَحِیداً غَرِیباً مَهْمُوماً مَحْزُوناً مُسْتَوْحِشاً مِنَ النَّاسِ بِمَنْزِلَةِ الطَّیْرِ الْوَاحِدِ

ص: 457


1- عیون الأخبار: 152- 153.

در حالی که آنان ریشه همه فسق­ها و انحرافات و همراه انواع گناهنند. شیطان آنها را برای گمراه کردن مردم مرکب­های رام قرار داد و از آنان لشگری برای هجوم به مردم ساخت و برای دزدیدن عقل­ها و داخل شدن در چشم­ها وگوش­های شما آنان را سخن­گوی خود برگزید که شما را هدف تیر­های خویش و پایمال قدم­های خود و دستاویز وسوسه­های خود گردانید. ای مردم، از آنچه بر ملت­های متکبر گذشته از جمله کیفر­ها وعقوبت­ها و سختگیری­ها و ذلت و خواری فرود آمده عبرت بگیرید و از قبر­ها و خاکی که بر آن چهره نهادند و زمین­هایی که با پهلوها بر آن افتادند پند پذیرید و از آثار زشتی که کبر و غرور در دل­ها بر جای می­گذارند به خدا پناه ببرید همان­گونه که از حوادث سخت به او پناه می­برید! اگر خدا تکبر ورزیدن را اجازه می­فرمود حتما به بندگان مخصوص خود از پیامبران و امامان علیهم السلام اجازه می­داد، در صورتی که خدای سبحان تکبر و خود­پسندی را نسبت به آنان ناپسند، و تواضع و فروتنی را برای آنان پسندید که چهره بر زمین گذارند و صورت­ها بر خاک مالند و در برابر مؤمنان فروتنی کنند، و خود از قشر مستضعف جامعه می­باشند که خدا آنها را با گرسنگی آزمود وبه سختی و بلا گرفتارشان کرد و با ترس و بیم امتحان­شان فرمود و با مشکلات فراوان خالص­شان گردانید، پس مال و فرزند را دلیل خشنودی یا خشم خدا ندانید که نشانه نا­آگاهی به موارد آزمایش و امتحان در بی­نیازی و قدرت است، زیرا خداوند سبحان فرمود: «أیحسبون أنّما نمدّهم به من مال و بنین نسارع لهم فی الخیرات بل لا یشعرون» {آیا گمان می­کنند مال و فرزندانی که به آنها عطا کردیم به سرعت نیکی­ها را برای آنها فراهم می­کنیم، نه آنان آگاهی ندارند.} پس همانا خداوند سبحان بندگان متکبر را با دوستان خود که در چشم آنها ناتوانند می­آزماید، وقتی که موسی بن عمران و برادرش هارون علیهما السلام بر فرعون وارد شدند و جامه­های پشمینه تن و چوب­دستی در دست داشتند و با فرعون شرط کردند که اگر تسلیم پروردگار شود حکومت و ملکش جاودانه بماند و عزتش برقرار باشد، فرعون گفت: آیا از این دو نفر تعجب نمی­کنید که دوام عزت و جاودانگی حکومتم را به خواسته­های خود ربط می­دهند

ص: 468

فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ آوَی وَحْدَهُ اسْتَوْحَشَ مِنَ الطُّیُورِ اسْتَأْنَسَ بِرَبِّهِ (1).

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَأَتَی اللَّهُ بُنْیانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ قَالَ کَانَ بَیْتَ غَدْرٍ یَجْتَمِعُونَ فِیهِ (2).

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ فَأَتَی اللَّهُ بَیْتَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ یَعْنِی بَیْتَ مَکْرِهِمْ (3).

«13»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ الْجَزَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِلَی قَوْمِهِ وَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لِقَوْمِکَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ وَ لَا نَاسٍ (4)کَانُوا عَلَی طَاعَتِی فَأَصَابَهُمْ فِیهَا سَرَّاءُ فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أُحِبُّ إِلَی مَا أَکْرَهُ إِلَّا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا یُحِبُّونَ إِلَی مَا یَکْرَهُونَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ وَ لَا أَهْلِ بَیْتٍ کَانُوا عَلَی مَعْصِیَتِی فَأَصَابَهُمْ فِیهَا ضَرَّاءُ فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أَکْرَهُ إِلَی مَا أُحِبُّ إِلَّا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا یَکْرَهُونَ إِلَی مَا یُحِبُّونَ وَ قُلْ لَهُمْ إِنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی فَلَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُ عِنْدِی ذَنْبٌ أَغْفِرُهُ وَ قُلْ لَهُمْ لَا یَتَعَرَّضُوا مُعَانِدِینَ لِسَخَطِی وَ لَا یَسْتَخِفُّوا بِأَوْلِیَائِی فَإِنَّ لِی سَطَوَاتٍ عِنْدَ غَضَبِی لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ ءٌ مِنْ خَلْقِی (5).

«14»

کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ، مِنْ کِتَابِ الشِّفَاءِ وَ الْجِلَاءِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَرَّ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِرَجُلٍ بَعْضُهُ تَحْتَ حَائِطٍ وَ بَعْضُهُ خَارِجٌ قَدْ

ص: 458


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 2: 367، و أخرج مثله أیضا بإسناده عن محمّد بن مسلم و فی آخره: إذا أرادوا الشر.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 2: 367. و قد عرفت مرارا أن الروایات المشعرة للتحریف مأولة أو مطروحة.
4- فی نسخة من المصدر: و لا أناس.
5- أصول الکافی 2: 274 و 275.

در حالی که در فقر و بیچارگی به سر می­برند؟ اگر چنین است چرا دست­بندهای طلا به همراه ندارند؟ این سخن را فرعون برای بزرگ شمردن طلا و تحقیر پوشش لباسی از پشم گفت در حالی که اگر خدای سبحان اراده می­فرمود به هنگام بعثت پیامبران در­های گنج­ها و معدن­های جواهرات و باغ­های سرسبز را به روی پیامبران می­گشود و پرندگان آسمان و حیوانات وحشی زمین را همراه آنان به حرکت در می­آورد، اما اگر این کار را می­کرد آزمایش از میان می­رفت و پاداش و عذاب بی­اثر می­شد و بشارت­ها و هشدار­های الهی بی­فایده می­بود و بر مؤمنان اجر و پاداش امتحان شدگان واجب نمی­شد و ایمان آورندگان ثواب نیکو­کاران را نمی­یافتند و واژه­ها معانی خود را از دست می­داد. در صورتی که خداوند پیامبران را با عزم و اراده قوی گرچه با ظاهری ساده و فقیر مبعوث می­کرد با قناعتی که دل­ها و چشم­ها را پر سازد، هر چند فقر و نداری ظاهری آنان چشم و گوش­ها را خیره سازد. اگر پیامبران الهی دارای چنان قدرتی بودند که مخالفت با آنان امکان نمی­داشت وتوانایی و عزتی می­داشتند که هرگز مغلوب نمی­شدند و سلطنت و حکومتی می­داشتند که همه چشم­ها به سوی آنان بود و از راه­های دور بار سفر به سوی آنان می­بستند، اعتبار و ارزش­شان در میان مردم اندک بود و متکبران در برابر­شان سر فرود می­آوردند و تظاهر به ایمان می­کردند از روی ترس یا علاقه­ای که به مادیّات داشتند، در آن صورت نیت­ها­ی خالص یافت نمی­شد واهداف غیر الهی در ایمان­شان راه می­یافت، و با انگیزه­های گوناگون به سوی نیکی­ها می­شتافتند، اما خدای سبحان اراده فرمود که پیروی از پیامبران وتصدیق و کتب آسمانی و فروتنی در عبادت و تسلیم در برابر فرمان خداوند و اطاعت محض فرمان­برداری با نیت خالص تنها برای خدا صورت پذیرد و اهداف غیر خدایی درآن راه نیابد که هر مقدار آزمایش و مشکلات بزرگ­تر باشد ثواب و پاداش نیز بزرگ­تر خواهد بود. آیا مشاهده نمی­کنید که همانا خداوند سبحان انسان­های پیشین از آدم علیه السلام تا آیندگان این جهان را با سنگ­هایی در مکه آزمایش کرد که نه زیان می­رسانند و نه نفعی دارند، نه می­بینند نه می­شنوند؟ این سنگ­ها را خانه محترم خود قرار داده که آن را عامل پایداری مردم گردانید، سپس کعبه را در سنگلاخ­­ترین مکان­ها، بی­گیاه­ترین زمین­ها و کم­فاصله ترین دره­ها در میان کوه­های خشن، سنگ­ریزه­های فراوان و چشمه­های کم آب و آبادی­های دور از هم قرار داد که نه اسب و گاو و نه گوسفند هیچ کدام در آن سرزمین آسایش ندارند،

ص: 469

نَقَبَتْهُ الطَّیْرُ وَ مَزَّقَتْهُ الْکِلَابُ ثُمَّ مَضَی فَرُفِعَتْ لَهُ مَدِینَةٌ فَدَخَلَهَا فَإِذَا هُوَ عَظِیمٌ مِنْ عُظَمَائِهَا مَیِّتٌ عَلَی سَرِیرٍ مُسَجًّی بِالدِّیبَاجِ حَوْلَهُ الْمَجَامِرُ فَقَالَ یَا رَبِّ أَشْهَدُ أَنَّکَ حَکَمٌ عَدْلٌ لَا تَجُورُ عَبْدُکَ لَمْ یُشْرِکْ بِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَمَتَّهُ بِتِلْکَ الْمِیتَةِ وَ هَذَا عَبْدُکَ لَمْ یُؤْمِنْ بِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَمَتَّهُ بِهَذِهِ الْمِیتَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدِی أَنَا کَمَا قُلْتَ حَکَمٌ عَدْلٌ لَا أَجُورُ ذَاکَ عَبْدِی کَانَتْ لَهُ عِنْدِی سَیِّئَةٌ وَ ذَنْبٌ أَمَتُّهُ بِتِلْکَ الْمِیتَةِ لِکَیْ یَلْقَانِی وَ لَمْ یَبْقَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ هَذَا عَبْدِی کَانَتْ لَهُ عِنْدِی حَسَنَةٌ فَأَمَتُّهُ بِهَذِهِ الْمِیتَةِ لِکَیْ یَلْقَانِی وَ لَیْسَ لَهُ عِنْدِی شَیْ ءٌ (1).

«15»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْهَاشِمِیُّ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (2)عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِذَا أُطِعْتُ رَضِیتُ وَ إِذَا رَضِیتُ بَارَکْتُ وَ لَیْسَ لِبَرَکَتِی نِهَایَةٌ وَ إِذَا عُصِیتُ غَضِبْتُ وَ إِذَا غَضِبْتُ لَعَنْتُ وَ لَعْنَتِی تَبْلُغُ السَّابِعَ مِنَ الْوَرَاءِ (3).

بیان

الوراء ولد الولد.

«16»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شَکَا نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الضَّعْفَ فَقِیلَ لَهُ اطْبُخِ اللَّحْمَ بِاللَّبَنِ فَإِنَّهُمَا یَشُدَّانِ الْجِسْمَ (4).

«17»

کا، الکافی بِالْإِسْنَادِ الْمُقَدَّمِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ شَکَا إِلَی اللَّهِ الضَّعْفَ وَ قِلَّةَ الْجِمَاعِ فَأَمَرَهُ بِأَکْلِ الْهَرِیسَةِ (5).

ص: 459


1- الحدیث ساقط فی بعض نسخ الکتاب و لم نجده فی المصدر ایضا.
2- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: عبید اللّه، و هو أبو الحسن الجوانی علی ابن إبراهیم بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عبید اللّه بن الحسین بن علیّ بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام، المترجم فی کتب رجالنا و یوجد ذکر ابنه محمّد و آبائه فی مقاتل الطالبیین.
3- أصول الکافی 2: 275.
4- فروع الکافی 2: 169.
5- فروع الکافی 2: 170.

سپس آدم علیه السلام و فرزندان­شان را فرمان داد که به سوی کعبه باز­گردند و آن را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود و بار­اندازشان گردانند تا مردم با عشق قلب­ها به سرعت از میان فلات و دشت­های دور و از درون شهر­ها، روستا­ها، دره­های عمیق و جزایر از هم پراکنده دریا­ها به مکه روی آورند، شانه­های خود را بجنبانند و گرداگرد کعبه «لا إله إلا الله» بر زبان جاری سازند و در اطراف خانه طواف کنند و با مو­های آشفته و بدن­های پر گرد و غبار در حرکت باشند، لباس­های خود را که نشانه شخصیت هر فرد است درآورند و با اصلاح نکردن مو­های سر قافیه خود را تغییر دهند که آزمونی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی آشکار است برای پاکسازی و خالص شدن که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد، اگر خداوند خانه محترمش و مکان­های انجام مراسم حج را در میان باغ­ها و نهر­ها و سرزمین­های سبز و هموار و پر درخت و میوه، مناطقی آباد و دارای خانه­ها و کاخ­های بسیار و آبادی­های به هم پیوسته در میان گندم­زارها و باغ­های خرم و پر از گل وگیاه، دارای مناظری زیبا و پر آب در وسط باغستانی شادی آفرین و جاده­های آباد قرار می­داد به همان اندازه که آزمایش ساده بود پاداش نیز سبک­تر می­شد. اگر پایه­ها و بنیان کعبه و سنگ­هایی که در ساختمان آن به کار رفته از زمرد سبز و یاقوت سرخ و دارای نور و روشنایی بود دل­ها دیرتر به شک و تردید می­رسیدند و تلاش شیطان بر قلب­ها کمتر اثر می­گذاشت و وسوسه­های پنهانی او در مردم کارگر نبود. در صورتی که خداوند بندگان خود را با انواع سختی می­آزماید

ص: 470

«18»

کا، الکافی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: شَکَا نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قِلَّةَ النَّسْلِ فَقَالَ کُلِ اللَّحْمَ بِالْبَیْضِ (1).

«19»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ أَنَّ بَعْضَ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ شَکَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَسْوَةَ الْقَلْبِ وَ قِلَّةَ الدَّمْعَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ کُلِ الْعَدَسَ فَأَکَلَ الْعَدَسَ فَرَقَّ قَلْبُهُ وَ کَثُرَتْ دَمْعَتُهُ (2).

«20»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: شَکَا نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْغَمَّ فَأَمَرَهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَکْلِ الْعِنَبِ (3).

«21»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ رُشَیْدٍ عَنْ مَرْوَکِ (4)بْنِ عُبَیْدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً إِلَّا وَ مَعَهُ رَائِحَةُ السَّفَرْجَلِ (5).

«22»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعِطْرُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِینَ (6).

«23»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الطِّیبُ فِی الشَّارِبِ مِنْ أَخْلَاقِ النَّبِیِّینَ(7).

ص: 460


1- فروع الکافی 2: 171.
2- فروع الکافی 2: 176. فیه: و جرت دمعته.
3- فروع الکافی 2: 178 فیه: و أمره اللّه.
4- مروک بفتح المیم و سکون الراء و فتح الواو هو مروک بن عبید بن سالم أبی حفصة مولی بنی عجل، و اسم مروک صالح، و اسم أبی حفصة زیاد، عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الجواد علیه السلام، و قال فی الفهرست: له کتاب. و ترجمه الکشّیّ و النجاشیّ فی رجالهما و وثقه الأول.
5- فروع الکافی 2: 180. و لعله أراد بذلک الترغیب فی أکل السفرجل و أنّه نافع للجسد و أن الأنبیاء کانوا یکثرون أکله حتّی یستشم منهم رائحته، أو کنایة عن أن الأنبیاء کانت اجسادهم کأرواحهم طیبة.
6- فروع الکافی 2: 222.
7- الخصال 2: 155.

و با مشکلات زیاد به عبادت می­خواند و به اقسام گرفتاری­ها مبتلا می­سازد تا کبر و خود پسندی را از دل­ها­یشان خارج کند و به جای آن فروتنی آورد و در­های فضل و رحمتش را بر روی­شان بگشاید و وسایل عفو و بخشش را به آسانی در اخیتار­شان گذارد.

پس خدا را خدا را! از تعجیل در عقوبت و کیفر سر­کشی و ستم بر حذر باشید و از آینده درد­ناک ظلم و سرانجام زشت تکبر و خود­پسندی که کمین­گاه ابلیس است و جایگاه حیله و نیرنگ اوست بترسید، حیله و نیرنگی که با دل­های انسان­ها چون زهر کشنده می­آمیزد و هرگز بی­اثر نخواهد بود و کسی از هلاکتش جان سالم نخواهد برد، نه دانشمند به خاطر دانشش و نه فقیر به خاطر لباس کهنه­اش در امان می­باشد، خداوند بندگانش را با نماز و زکات و تلاش در روزه­داری حفظ کرده است، تا اعضا و جوارح­شان آرام و دیدگانش خاشع و جان و روان­شان فروتن و دل­های­شان متواضع باشد، کبر و خود­پسندی از آنان رخت بر بندد چرا که در سجده بهترین جای صورت را به خاک مالیدن فروتنی ­آورد و گذاردن اعضا پر ارزش بدن بر زمین اظهار کوچکی کردن است، و روزه گرفتن و چسبیدن شکم به پشت عامل فروتنی است و پرداخت زکات برای مصرف شدن میوه­جات زمین و غیر آن در جهت رفع نیاز­مندیهای فقرا و مستمندان است.

به آثار عبادت بنگرید که چگونه شاخه­های درخت تکبر را در هم می­شکند و از روییدن کبر و خود­پرستی جلو­گیری می­کند، من در اعمال و رفتار جهانیان نظر دوختم هیچ کس را نیافتم که بدون علت درباره چیزی تعصب نورزد جز با دلیلی که با آن نا­آگاهان را بفریبد، و یا برهانی آورد که در عقل سفیهان نفوذ کند جز شما، زیرا در باره چیزی تعصب می­ورزید که نه علتی دارد و نه سببی.

ولی شیطان به خاطر اصل خلقت خود بر آدم علیه السلام تعصب ورزید و آفرینش او را مورد سرزنش قرار داد و گف: مرا از آتش و تو را از گل آفریده­اند، و سرمایه­داران فساد زده امت­ها برای داشتن نعمت­های فراوان تعصب ورزیدند وگفتند:

ص: 471

«24»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ أُعْطِیَهُنَّ الْأَنْبِیَاءُ الْعِطْرُ وَ الْأَزْوَاجُ وَ السِّوَاکُ (1).

«25»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ مَهْدِیٍّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً وَ لَا وَصِیّاً إِلَّا سَخِیّاً (2).

«26»

لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ وَ الدَّقَّاقُ وَ السِّنَانِیُّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی السَّرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُونُسَ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَقَامَ إِلَیْهِ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ تُؤْخَذُ مِنَ الْمَجُوسِ الْجِزْیَةُ وَ لَمْ یُنْزَلْ عَلَیْهِمْ کِتَابٌ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ فَقَالَ بَلَی یَا أَشْعَثُ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ کِتَاباً وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً وَ کَانَ لَهُمْ مَلِکٌ سَکِرَ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَدَعَا بِابْنَتِهِ إِلَی فِرَاشِهِ فَارْتَکَبَهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ تَسَامَعَ بِهِ قَوْمُهُ فَاجْتَمَعُوا إِلَی بَابِهِ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ دَنَّسْتَ عَلَیْنَا دِینَنَا فَأَهْلَکْتَهُ فَاخْرُجْ بِظَهْرِکَ نُقِمْ عَلَیْکَ الْحَدَّ فَقَالَ لَهُمُ اجْتَمِعُوا وَ اسْمَعُوا کَلَامِی فَإِنْ یَکُنْ لِی مَخْرَجٌ مِمَّا ارْتَکَبْتُ وَ إِلَّا فَشَأْنَکُمْ فَاجْتَمَعُوا فَقَالَ لَهُمْ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ أَبِینَا آدَمَ وَ أُمِّنَا حَوَّاءَ قَالُوا صَدَقْتَ أَیُّهَا الْمَلِکُ قَالَ أَ فَلَیْسَ قَدْ زَوَّجَ بَنِیهِ بَنَاتِهِ وَ بَنَاتِهِ مِنْ بَنِیهِ قَالُوا صَدَقْتَ هَذَا هُوَ الدِّیْنُ فَتَعَاقَدُوا عَلَی ذَلِکَ فَمَحَا اللَّهُ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ رَفَعَ عَنْهُمُ الْکِتَابَ فَهُمُ الْکَفَرَةُ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ الْمُنَافِقُونَ أَشَدُّ حَالًا مِنْهُمْ فَقَالَ الْأَشْعَثُ وَ اللَّهِ مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذَا الْجَوَابِ وَ اللَّهِ لَا عُدْتُ إِلَی مِثْلِهَا أَبَداً الْخَبَرَ (3).

«27»

ج، الإحتجاج فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَجُوسِ أَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً فَإِنِّی أَجِدُ لَهُمْ کُتُباً مُحْکَمَةً وَ مَوَاعِظَ بَلِیغَةً وَ أَمْثَالًا شَافِیَةً یُقِرُّونَ بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ لَهُمْ شَرَائِعُ یَعْمَلُونَ بِهَا فَقَالَ علیه السلام مَا مِنْ أُمَّةٍ

ص: 461


1- الفروع 2: 222.
2- الفروع 1: 172 و للحدیث صدر و ذیل ترکهما المصنّف.
3- الأمالی: 205- 207 و الحدیث طویل قد اخرج قطعة منه عن کتاب التوحید فی کتاب التوحید راجع ج 4: 27.

«نحن أکثر أموالاً و أولاداً و ما نحن بمعذبین» {ما صاحبان فرزندان و اموال فراوانیم و هرگز عذاب نخواهیم چشیید}؛ پس اگر در تعصب ورزیدن ناچارید، برای اخلاق پسندیده، افعال نیکو و کار­های خوب تعصب داشته باشید، همان افعال و کرداری که انسان­­های با شخصیت و شجاعان خاندان عرب و سران قبایل در آنها از یکدیگر پیشی می­گرفتند، یعنی اخلاق پسندیده، بردباری به هنگام خشم فراوان، کردار و رفتار زیبا و درست و خصلت­های نیکو، پس تعصب ورزید در حمایت کردن از پناهندگان و همسایگان، وفاداری به عهد و پیمان، اطاعت کردن از نیکی­ها، سرپیچی از تکبر و خود­پسندی­ها، تلاش در جود و بخشش، خود­داری از ستمکاری، بزرگ شمردن خونریزی، انصاف داشتن با مردم، فرو خوردن خشم، پرهیز از فساد در زمین، تا رستگار شوید.

از کیفر­هایی که بر اثر کردار بد و کارهای ناپسند بر امت­های پیشین فرود آمد خود را حفظ کنید و حالت گذشتگان را در خوبی­ها و سختگی­ها به یاد آورید و بترسید که مانند آنها باشید، پس آنگاه که در زندگی گذشتگان مطالعه و اندیشه می­کنید عهده­دار چیزی باشید که عامل عزت آنان بود و دشمنان را از سر راه­شان برداشت و سلامت و عافیت زندگی آنان را فراهم کرد و نعمت­های فراوان را در اختیار­شان گذاشت، و کرامت و شخصیت به آنان بخشید که از تفرقه و جدایی اجتناب کردند و بر وحدت و همدلی همت گماشتند و یکدیگر را به وحدت وا داشته به آن سفارش کردند، واز کار­هایی که پشت آنها را شکست و قدرت آنها را در هم کوبید، چون کینه توزی با یکدیگر، پر کردن دل­ها از بخل و حسد، به یکدیگر پشت کردن و از هم بریدن و دست از یاری هم کشیدن بپرهیزید، و در احوال مؤمنان پیشین اندیشه کنید که چگونه در حال آزمایش و امتحان به سر بردند، آیا بیش از همه مشکلات بر دوش آنها نبود؟ و آیا بیش از همه در سختی و زحمت نبودند؟ و آیا بیشتر از همه مردم جهان در تنگنا قرار نداشتند؟فرعون­های زمان آنها را به بردگی کشاندند و همواره بدترین شکنجه­ها را بر آنان وارد کردند، و انواع تلخی­ها را به کامشان ریختند، که این دوران ذلت و هلاکت و مغلوب بودن تداوم یافت، نه راهی وجود داشت که سرپیچی کنند و نه چاره­ای که از خود دفاع کنند،

ص: 472

إِلَّا خَلَا فِیهَا نَذِیرٌ وَ قَدْ بُعِثَ إِلَیْهِمْ نَبِیٌّ بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَأَنْکَرُوهُ وَ جَحَدُوا کِتَابَهُ قَالَ وَ مَنْ هُوَ فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ خَالِدُ بْنُ سِنَانٍ قَالَ علیه السلام إِنَّ خَالِداً کَانَ عَرَبِیّاً بَدَوِیّاً مَا کَانَ نَبِیّاً وَ إِنَّمَا ذَلِکَ شَیْ ءٌ یَقُولُهُ النَّاسُ قَالَ أَ فَزَرْدُشْتُ قَالَ إِنَّ زَرْدُشْتَ أَتَاهُمْ بِزَمْزَمَةٍ وَ ادَّعَی النُّبُوَّةَ فَآمَنَ مِنْهُمْ قَوْمٌ وَ جَحَدَهُ قَوْمٌ فَأَخْرَجُوهُ فَأَکَلَتْهُ السِّبَاعُ فِی بَرِّیَّةٍ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْمَجُوسِ کَانُوا أَقْرَبَ إِلَی الصَّوَابِ فِی دَهْرِهِمْ أَمِ الْعَرَبُ قَالَ الْعَرَبُ فِی الْجَاهِلِیَّةِ کَانَتْ أَقْرَبَ إِلَی الدِّینِ الْحَنِیفِیِّ مِنَ الْمَجُوسِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْمَجُوسَ کَفَرَتْ بِکُلِّ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَحَدَتْ کُتُبَهَا وَ أَنْکَرَتْ بَرَاهِینَهَا وَ لَمْ تَأْخُذْ بِشَیْ ءٍ مِنْ سُنَنِهَا وَ آثَارِهَا (1)وَ إِنَّ کَیْخُسْرُوَ مَلِکَ الْمَجُوسِ فِی الدَّهْرِ الْأَوَّلِ قَتَلَ ثَلَاثَمِائَةِ نَبِیٍّ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ لَا تَغْتَسِلُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ الْعَرَبُ کَانَتْ تَغْتَسِلُ وَ الِاغْتِسَالُ مِنْ خَالِصِ شَرَائِعِ الْحَنِیفِیَّةِ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ لَا تَخْتَتِنُ وَ هُوَ مِنْ سُنَنِ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ اللَّهِ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ لَا تُغَسِّلُ مَوْتَاهَا وَ لَا تُکَفِّنُهَا وَ کَانَتِ الْعَرَبُ تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ تَرْمِی الْمَوْتَی فِی الصَّحَارِی وَ النَّوَاوِیسِ (2)وَ الْعَرَبُ تُوَارِیهَا فِی قُبُورِهَا وَ تَلْحَدُ لَهَا وَ کَذَلِکَ السُّنَّةُ عَلَی الرُّسُلِ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ حُفِرَ لَهُ قَبْرٌ آدَمُ أَبُو الْبَشَرِ وَ أُلْحِدَ لَهُ لَحْدٌ وَ کَانَتِ الْمَجُوسُ تَأْتِی الْأُمَّهَاتِ وَ تَنْکِحُ الْبَنَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ وَ حَرَّمَتْ ذَلِکَ الْعَرَبُ وَ أَنْکَرَتِ الْمَجُوسُ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ سَمَّتْهُ بَیْتَ الشَّیْطَانِ وَ الْعَرَبُ کَانَتْ تَحُجُّهُ وَ تُعَظِّمُهُ وَ تَقُولُ بَیْتُ رَبِّنَا وَ تُقِرُّ بِالتَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ تَسْأَلُ أَهْلَ الْکِتَابِ (3)وَ تَأْخُذُ وَ کَانَتِ الْعَرَبُ فِی کُلِّ الْأَسْبَابِ أَقْرَبَ إِلَی الدِّینِ الْحَنِیفِ (4)مِنْ الْمَجُوسِ قَالَ فَإِنَّهُمْ احْتَجُّوا بِإِتْیَانِ الْأَخَوَاتِ أَنَّهَا سُنَّةٌ مِنْ آدَمَ قَالَ فَمَا حُجَّتُهُمْ فِی إِتْیَانِ الْبَنَاتِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَ قَدْ حَرَّمَ ذَلِکَ آدَمُ وَ کَذَلِکَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ سَائِرُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام (5).

ص: 462


1- فی المصدر: و جحدت کتبهم و أنکرت براهینهم و لم تأخذ بشی ء من سننهم و آثارهم.
2- جمع الناووس و الناءوس: مقبرة النصاری، و یطلق علی حجر منقور تجعل فیه جثة المیت.
3- فی المصدر: أهل الکتب.
4- فی المصدر: الدین الحنیفیة. و فی کتاب الاحتجاجات: الدین الحنیفی.
5- احتجاج الطبرسیّ: 189، و الحدیث طویل أخرجه المصنّف فی کتاب الاحتجاجات راجع ج 10: 165- 192 و تقدم هناک شرح بعض ألفاظه الغریبة.

تا آنکه خداوند تلاش و استقامت و بردباری در برابر نا ملایمات آنها را در راه دوستی خود و قدرت تحمل ناراحتی­ها را برای ترس از خویش مشاهده فرمود، آنان را از تنگناهای بلا و سختی­ها نجات داد و ذلت آنان را به عزت و بزرگواری، و ترس آنان را به امنیت تبدیل فرمود، و آنها را حاکم و زمامدار و پیشوای انسان­ها قرار داد و آنقدر کرامت و بزرگی از طرف خدا به آنان رسید که خیال آن را نیز در سر نمی­پروراندند. پس اندیشه کنید که چگونه بودند آنگاه که وحدت اجتماعی داشتند، خواسته­های آنان یکی، قلب­های آنان یکسان و دست­های آنان مددکار یکدیگر، شمشیر­ها یاری کننده، نگاه­ها به یک سو دوخته و اراده ­ها واحد و همسو بود،آیا در آن حال مالک و سرپرست سراسر زمین نبودند و رهبر و پیشوای همه دنیا نشدند؟ پس به پایان کار آنها بنگری در آن هنگام که به تفرقه و پراکندگی روی آوردند و مهربانی و دوستی آنان از بین رفت و سخن­ها و دل­هایشان گوناگون شد و از هم جدا شدند و به حزب­ها و گروه­ها پیوستند، خداوند لباس کرامت خویش را تنشان بیرون آورد و نعمت­های فراوان شیرین را از آنها گرفت و داستان آنها در میان شما عبرت­انگیز باقی ماند.

از حالات زندگی فرزندان اسماعیل پیامبر و فرزندان اسحاق پیامبر و فرزندان اسراییل (یعقوب) عبرت بگیرید، راستی چقدر حال ملت­ها با هم یکسان و در صفات و رفتار­شان با یکدیگر همانند هستند! در احوالات آنها روزگاری که از هم جدا و پراکنده بودند اندیشه کنید زمانی که پادشاهان کسری و قیصر بر آنان حکومت می­کردند و آنها را از سر­زمین­های آباد و از کرانه­های دجله و فرات و از محیط­های سر­سبز و خرم دور کردند و به صحرا­های کم­گیاه و بی آب و علف و محل وزش باد­ها و سر­زمین­هایی که زندگی در آنجا­ها مشکل بود تبعید کردند، آنان را در مکان­های نامناسب، مسکین و فقیر همنشین شتران ساختند، خانه­هایشان پست­ترین خانه ملت­ها و سرزمین زندگیشان خشک­ترین بیابان­ها بود، نه دعوت حقی وجود داشت که به آن روی آوردند و پناهنده شوند و نه سایه محبتی وجود داشت که در عزت آن زندگی کنند، حالات آنان دگرگون و قدرت آنان پراکنده و جمعیت انبوه­شان متفرق بود، در بلایی سخت و در جهالتی فرا­گیر فرو رفته بودند، دختران را زنده به گور و بت­ها را پرستش می­کردند و قطع رابطه با خویشاوندان و غارت­گری­های پیاپی در میان­شان رواج یافته بود.

حال به نعمت­های بزرگ الهی که به هنگامه بعثت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله بر آنان فرو ریخت بنگرید که چگونه اطاعت آنان را با دین خود پیوند داد

ص: 473

«28»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَجُوسِ أَ کَانَ لَهُمْ نَبِیٌّ فَقَالَ نَعَمْ أَ مَا بَلَغَکَ کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَهْلِ مَکَّةَ أَنْ أَسْلِمُوا وَ إِلَّا نَابَذْتُکُمْ بِحَرْبٍ فَکَتَبُوا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنْ خُذْ مِنَّا الْجِزْیَةَ وَ دَعْنَا عَلَی عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ فَکَتَبَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنِّی لَسْتُ آخُذُ الْجِزْیَةَ إِلَّا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَکَتَبُوا إِلَیْهِ یُرِیدُونَ بِذَلِکَ تَکْذِیبَهُ زَعَمْتَ أَنَّکَ لَا تَأْخُذُ الْجِزْیَةَ إِلَّا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ ثُمَّ أَخَذْتَ الْجِزْیَةَ مِنْ مَجُوسِ هَجَرَ (1)فَکَتَبَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْمَجُوسَ کَانَ لَهُمْ نَبِیٌّ فَقَتَلُوهُ وَ کِتَابٌ أَحْرَقُوهُ أَتَاهُمْ نَبِیُّهُمْ بِکِتَابِهِمْ فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ جِلْدِ ثَوْرٍ(2).

«29»

یه، من لا یحضره الفقیه الْمَجُوسُ تُؤْخَذُ مِنْهُمُ الْجِزْیَةُ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ سَنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ کَانَ لَهُمْ نَبِیٌّ (3)فَقَتَلُوهُ وَ کِتَابٌ یُقَالُ لَهُ جَامَاسْتُ کَانَ یَقَعُ فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ جِلْدِ ثَوْرٍ فَحَرَّقُوهُ (4).

«30»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ قَوْماً فِیمَا مَضَی قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یَرْفَعْ عَنَّا الْمَوْتَ فَدَعَا لَهُمْ فَرَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْمَوْتَ فَکَثُرُوا حَتَّی ضَاقَتْ عَلَیْهِمُ الْمَنَازِلُ وَ کَثُرَ النَّسْلُ وَ یُصْبِحُ الرَّجُلُ یُطْعِمُ أَبَاهُ وَ جَدَّهُ وَ أُمَّهُ وَ جَدَّ جَدِّهِ وَ یُوَضِّئُهُمْ وَ یَتَعَاهَدُهُمْ فَشُغِلُوا عَنْ طَلَبِ الْمَعَاشِ فَقَالُوا سَلْ لَنَا رَبَّکَ أَنْ یَرُدَّنَا إِلَی حَالِنَا الَّتِی کُنَّا عَلَیْهَا فَسَأَلَ نَبِیُّهُمْ رَبَّهُ فَرَدَّهُمْ إِلَی حَالِهِمْ (5).

«31»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی لَأَکْرَهُ الصَّلَاةَ فِی مَسَاجِدِهِمْ فَقَالَ لَا تَکْرَهْ فَمَا مِنْ مَسْجِدٍ بُنِیَ إِلَّا عَلَی قَبْرِ نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ قُتِلَ فَأَصَابَ تِلْکَ الْبُقْعَةَ رَشَّةٌ مِنْ دَمِهِ فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُذْکَرَ

ص: 463


1- بفتح الأول و الثانی: قصبة بلاد البحرین؛ و قیل غیر ذلک ایضا.
2- فروع الکافی 1: 161.
3- فی المصدر: و کان لهم نبی اسمه زرادشت. و فی نسخة: اسمه دامشت. و فی أخری: دامس. و لعلّ الأخیرین مصحف الأول.
4- من لا یحضره الفقیه: 161.
5- فروع الکافی 1: 72.

و با دعوتش آنها را به وحدت رساند، و چگونه نعمت­های الهی بال­های کرامت خود را بر آنان گستراند و جویبار­های آسایش و رفاه برای­شان روان ساخت و تمام برکات آیین حق آنها را در بر گرفت؟ پس در میان نعمت­ها غرق گشتند و در خرمی زندگی شادمان شدند، امور اجتماعی آنان در سایه قدرت حکومت اسلام استوار شد و در پرتوی عزتی پایدار آرام گرفتند و به حکومتی پایدار رسیدند، آنگاه آنان حاکم و زمامدار جهان شدند و سلاطین روی زمین گردیدند و فرمانروای کسانی شدند که در گذشته حاکم بودند و قوانین الهی را بر کسانی اجرا می­کردند که مجریان احکام بودند و در گذشته کسی قدرت در­هم شکستن نیروی آنها را نداشت و هیچ کسی خیال مبارزه با آنان را در سر نمی­پروارند.

آگاه باشید که شما هم­اکنون دست از رشته اطاعت کشیدند و با زنده کردن ارزش­های جاهلیت ، دژ محکم الهی را در هم شکستند در حالی که خداوند بر این امت اسلامی بر وحدت و برادری منّت گذارده بود که در سایه آن زندگی کنند، نعمتی بود که هیچ ارزشی نمی­توان همانند آن تصور کرد زیرا از هر ارزشی گرانقدر­تر و از هر کرامتی بالا­تر بود.

بدانید که پس از هجرت دوباره چونان اعراب بادیه نشین شده­اید و پس از وحدت و برادری به احزاب گوناگون تبدیل گشته­اید، از اسلام تنها نام آن و از ایمان جز نشانی را نمی­شناسید، شعار می­دهید: آتش آری، ننگ هرگز! گویا می­خواهید اسلام را واژگون و پرده حرمتش را پاره کنید و پیمانی را که خدا برای حفظ حرمت مسلمین در زمین و عامل امنیت و آرامش مردم قرار­داد بشکنید، هان اگر شما به غیر اسلام پناه برید کافران با شما نبرد خواهند کرد، آنگاه نه جبرئیل و نه میکائیل، نه مهاجر و نه انصار وجود ندارند که شما را یاری دهند وچاره ای جز نبرد با شمشیر ندارید تا خداوند در میان شما حکم نماید؛ ای مردم، از مثل­های قرآن درباره کسانی که عذاب و کیفر شدند و روز­های سخت آنان، و آسیب­های شدیدی که دیدند آگاهید، پس وعده عذاب خدا را دور می­پندارید و به عذر اینکه آگاهی نداری خود را گرفتار نسازید، وانتقام خدا را سبک و خود را از کیفر الهی ایمن مپندارید زیرا که خدای سبحان مردم روزگاران گذشته را از رحمت خود دور نساخت مگر برای ترک امر به معروف و نهی از منکر،

ص: 474

فِیهَا فَأَدِّ فِیهَا الْفَرِیضَةَ وَ النَّوَافِلَ وَ اقْضِ فِیهَا مَا فَاتَکَ (1).

«32»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُعَذِّبْ أُمَّةً فِیمَا مَضَی إِلَّا یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَسَطَ الشَّهْرِ (2).

«33»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: صَلَّی فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ سَبْعُمِائَةِ نَبِیٍّ وَ إِنَّ مَا بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ لَمَشْحُونٌ مِنْ قُبُورِ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّ آدَمَ لَفِی حَرَمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3).

«34»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ (4)عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دُفِنَ مَا بَیْنَ الرُّکْنِ الْیَمَانِیِّ وَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ سَبْعُونَ نَبِیّاً أَمَاتَهُمُ اللَّهُ جُوعاً وَ ضُرّاً (5).

«35»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَمْرٍو عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی بَعْضِ أَنْبِیَائِهِ الْخُلُقُ الْحَسَنُ یَمِیثُ الْخَطِیئَةَ (6)کَمَا تَمِیثُ الشَّمْسُ الْجَلِیدَ (7).

«36»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ فِی مَمْلَکَةِ جَبَّارٍ مِنَ الْجَبَّارِینَ أَنِ ائْتِ هَذَا الْجَبَّارَ فَقُلْ لَهُ إِنِّی لَمْ أَسْتَعْمِلْکَ عَلَی سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ اتِّخَاذِ الْأَمْوَالِ وَ إِنَّمَا اسْتَعْمَلْتُکَ لِتَکُفَّ عَنِّی أَصْوَاتَ الْمَظْلُومِینَ فَإِنِّی لَمْ أَدَعْ ظُلَامَتَهُمْ وَ إِنْ کَانُوا کُفَّاراً (8).

ص: 464


1- فروع الکافی 1: 103.
2- فروع الکافی 1: 189 و فیه: الا فی یوم الاربعاء.
3- فروع الکافی 1: 224.
4- فی المصدر: محمّد بن الولید شباب الصیرفی. و هو الصواب.
5- فروع الکافی 1: 224.
6- یمیت أی یذیب. و الجلید: ما یجمد من الماء، أی خلق الحسن یذیب الخطیئة و یذهبها کما تذیب الشمس الجلید.
7- أصول الکافی 2: 100.
8- أصول الکافی 2: 333.

پس خدا بی­خردان را برای نا­فرمانی و خردمندان را برای ترک باز­داشتن دیگران از گناه لعنت کرد، آگاه باشید شما رشته پیوند با اسلام را قطع و اجرای حدود الهی را تعطیل و احکام اسلامی را به فراموشی سپرده­اید.

آگاه باشید خداوند مرا به جنگ با سرکشان تجاو­کار، پیمان شکنان و فساد کنندگان در زمین فرمان داد، با ناکثان پیمان شکن جنگیدم با قاسطین تجاوز­کار جهاد کردم و مارقین خارج شده از دین را خوار و زبون ساختم، و رهبر خوارج (شیطان ردهه) بانگ صاعقه­ای قلبش را به تپش آورد و سینه­اش را لرزاند و کارش را ساخت، حال تنها اندکی از سر­کشان باقی ماندند که اگر خداوند مرا باقی گذارد با حمله دیگری نابود­شان خواهم کرد و حکومت حق را در سراسر کشور اسلامی پایدار خواهم کرد جز مناطق پراکنده و دور­دست.

من در خرد­سالی بزرگان عرب را به خاک افکندم و شجاعان دو قبیله معروف (ربیعه) و (مضر) را در هم شکستم، شما موقعیت من نسبت به رسول خدا صلّی الله علیه و آله در خویشاوندی نزدیک و در مقام و منزلت ویژه را می­دانید، پیامبر مرا در اتاق خویش می­نشاند ودر حالی که کودک بودم مرا در آغوش خود می­گرفت، و در بستر مخصوص خود می­خواباند، بدنش را به بدن من می­چسپاند و بوی پاکیزه او را استشمام می­کردم، و گاهی غذایی را لقمه لقمه در دهانم می­گذارد، هرگز دروغی در گفتار من و اشتباهی در کردارم نیافت، از همان لحظه­ای که پیامبر صلّی الله علیه و آله را از شیر گرفتند خداوند بزرگ­ترین فرشته خود (جرئیل) را مأمور تربیت وی کرد تا شب و روز او را به راه­های بزرگواری وراستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند، من همواره با پیامبر بودم و چونان فرزند که با مادر است، پیامبر هر روز نشانه تازه­ای از اخلاق نیکو را برایم آشکار می­فرمود، و به من فرمان می­داد که به او اقتدا نمایم، پیامبر چند ماه از سال را در غار حراء می­گذراند، تنها من او را مشاهده می­کردم وکسی جز من او را نمی­دید، در آن روز­ها در هیچ خانه­ای اسلام راه نمی­یافت جز خانه رسول خدا صلّی الله علیه و آله

ص: 475

«37»

نهج، نهج البلاغة الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْکِبْرِیَاءَ وَ اخْتَارَهُمَا لِنَفْسِهِ دُونَ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُمَا حِمًی (1)وَ حَرَماً عَلَی غَیْرِهِ وَ اصْطَفَاهُمَا لِجَلَالِهِ وَ جَعَلَ اللَّعْنَةَ عَلَی مَنْ نَازَعَهُ فِیهِمَا مِنْ عِبَادِهِ ثُمَّ اخْتَبَرَ بِذَلِکَ مَلَائِکَتَهُ الْمُقَرَّبِینَ لِیَمِیزَ الْمُتَوَاضِعِینَ مِنْهُمْ مِنَ الْمُسْتَکْبِرِینَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ الْعَالِمُ بِمُضْمَرَاتِ الْقُلُوبِ وَ مَحْجُوبَاتِ الْغُیُوبِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ اعْتَرَضَتْهُ الْحَمِیَّةُ فَافْتَخَرَ عَلَی آدَمَ بِخَلْقِهِ وَ تَعَصَّبَ عَلَیْهِ لِأَصْلِهِ فَعَدُوُّ اللَّهِ إِمَامُ الْمُتَعَصِّبِینَ وَ سَلَفُ الْمُسْتَکْبِرِینَ (2)الَّذِی وَضَعَ أَسَاسَ الْعَصَبِیَّةِ وَ نَازَعَ اللَّهَ رِدَاءَ الْجَبَرِیَّةِ وَ ادَّرَعَ لِبَاسَ التَّعَزُّزِ وَ خَلَعَ قِنَاعَ التَّذَلُّلِ أَ لَا تَرَوْنَ کَیْفَ صَغَّرَهُ اللَّهُ بِتَکَبُّرِهِ وَ وَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ فَجَعَلَهُ فِی الدُّنْیَا مَدْحُوراً (3)وَ أَعَدَّ لَهُ فِی الْآخِرَةِ سَعِیراً وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ مِنْ نُورٍ یَخْطَفُ الْأَبْصَارَ ضِیَاؤُهُ وَ یَبْهَرُ الْعُقُولَ رُوَاؤُهُ وَ طِیبٍ یَأْخُذُ الْأَنْفَاسَ عَرْفُهُ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَظَلَّتْ لَهُ الْأَعْنَاقُ خَاضِعَةً وَ لَخَفَّتِ الْبَلْوَی فِیهِ عَلَی الْمَلَائِکَةِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَبْتَلِی خَلْقَهُ بِبَعْضِ مَا یَجْهَلُونَ أَصْلَهُ تَمْیِیزاً بِالاخْتِبَارِ لَهُمْ وَ نَفْیاً لِلِاسْتِکْبَارِ عَنْهُمْ وَ إِبْعَاداً لِلْخُیَلَاءِ مِنْهُمْ فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا یُدْرَی (4)أَ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا أَوْ مِنْ سِنِی الْآخِرَةِ عَنْ کِبْرِ

ص: 465


1- الحمی: ما یحمی و یدافع عن وصول الغیر إلیه و التصرف فیه.
2- السلف: کل من تقدم من الآباء و ذوی القرابة.
3- أی مطرودا.
4- فی المطبوع هنا هامش نثبته بعینه: فأما قوله: لا ندری ففی نسخة السیّد الرضیّ علی البناء للفاعل، و فی غیرها من النسخ بالبناء للمفعول، و الروایة الأولی تستلزم أنّه علیه السلام ممن لا یدری أن تلک السنین من أی السنین و الثانیة یحتمل فیها کونه ممن یدری ذلک. ابن میثم. و فیه أیضا: لا ندری بالنون فی نسخة السیّد، و علی نسخ غیره بالیاء، و جهده بفتح الجیم: اجتهاده وجده. ابن أبی الحدید. حدکم بالحاء المهملة أی بأسکم و سطوتکم او منعکم و رفعکم. قوله: و له جدکم بالجیم أی تجتهدوا بالخلاص من فتنته بمقاومته و قهره. ابن میثم.

که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم، من نور وحی و رسالت را می­دیدم و بوی نبوت را می­بوییدم ، هنگامی که وحی بر پیامبر صلّی الله علیه و آله فرود می­آمد ناله شیطان را شنیدم، گفتم: ای رسول خدا، این ناله کیست؟ گفت: شیطان است که که از پرستش خویش مأیوس گردید، سپس فرمود: ای علی، تو آنچه را من می­شنوم می­شنوی و آنچه را من می­بینم می­بینی، جز اینکه تو پیامبر نیستی بلکه وزیر من بوده وبه راه خیر می­روی.

من با پیامبر صلّی الله علیه و آله بودم آنگاه که سران قریش نزد او آمدند و گفتند: ای محمد، تو ادعای بزرگی کردی که هیچ یک از پدران و خاندانت نکردند، ما از تو معجزه­ای می خواهیم، اگر پاسخ مثبت انجام دهی تو پیامبر و فرستاده خدایی و اگر از انجام آن سر باز زنی خواهیم دانست که ساحر و دروغ­ گویی؛ پس پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: شما چه می­خوا­هید؟ گفتند: این درخت را بخوان تا از ریشه کنده شده و در پیش تو بایستد؛ پیامبر فرمود: خداوند بر همه چیز تواناست، حال اگر خداوند این کار را بکند آیا ایمان می­آورید و به حق شهادت می­دهید؟ گفتند: آری، پیامبر فرمود: من به زودی نشان­تان می­دهم آنچه را که درخواست کردید، و همانا بهتر از هر کسی می­دانم که شما به خیر و نیکی باز نخواهید گشت، زیرا در میان شما کسی است که کشته شده ودر چاه بدر دفن خواهد شد، و کسی است که جنگ احزاب را تدارک خواهد دید.

سپس به درخت اشاره کرد و فرمود: ای درخت، اگر به خدا و روز قیامت ایمان داری و می­دانی من پیامبر خدایم، از زمین با ریشه­هایت درآی و به فرمان خدا در پیش من قرار گیر؛ سوگند به خدایی که پیامبر را به حق مبعوث کرد درخت با ریشه­هایش از زمین کنده شد وپیش آمد که با صدای شدید چونان به هم خوردن بال پرندگان یا به خوردن شاخه­های درختان جلو آمد ودر پیش روی پیامبر صلّی الله علیه و آله ایستاد که برخی از شاخه­های بلند خود را بر روی پیامبر و بعضی دیگر را روی من انداخت ومن در طرف راست ایشان ایستاده بودم، وقتی سران قریش این منظره را مشاهده کردند با کبر و غرور گفتند: به درخت فرمان ده نصفش جلو­تر آید و نصف دیگر در جای خود بماند؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمان داد پس نیمی از درخت با وضعی شگفت­آور و صدایی سخت به پیامبر نزدیک شد گویا می­خواست دور آن­حضرت بپیچد، اما سران قریش از روی کفر و سرکشی گفتند: فرمان ده این نصف باز گردد و به نصف دیگر ملحق شود و به صورت اول درآید؛ پیامبر صلّی الله علیه و آله دستور داد و چنان شد، من گفتم: لا إله إلا الله، ای رسول خدا من نخستین کسی هستم که به تو ایمان می­آورم ونخستین فردی هستم که اقرار می­کنم درخت با فرمان خدا

ص: 476

سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِیسَ یَسْلَمُ عَلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ بِمِثْلِ مَعْصِیَتِهِ کَلَّا مَا کَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِیُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَکاً إِنَّ حُکْمَهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ (1)فِی إِبَاحَةِ حِمًی حَرَّمَهُ عَلَی الْعَالَمِینَ فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنْ یُعْدِیَکُمْ بِدَائِهِ وَ أَنْ یَسْتَفِزَّکُمْ بِخَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ (2)فَلَعَمْرِی لَقَدْ فَوَّقَ لَکُمْ سَهْمَ الْوَعِیدِ وَ أَغْرَقَ لَکُمْ بِالنَّزْعِ الشَّدِیدِ وَ رَمَاکُمْ مِنْ مَکَانٍ قَرِیبٍ وَ قَالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ قَذْفاً بِغَیْبٍ بَعِیدٍ وَ رَجْماً بِظَنٍّ مُصِیبٍ (3)فَصَدَّقَهُ بِهِ أَبْنَاءُ الْحَمِیَّةِ وَ إِخْوَانُ الْعَصَبِیَّةِ وَ فُرْسَانُ الْکِبْرِ وَ الْجَاهِلِیَّةِ حَتَّی إِذَا انْقَادَتْ لَهُ الْجَامِحَةُ مِنْکُمْ وَ اسْتَحْکَمَتِ الطَّمَاعِیَةُ مِنْهُ فِیکُمْ فَنَجَمَتِ الْحَالُ مِنَ السِّرِّ الْخَفِیِّ إِلَی الْأَمْرِ الْجَلِیِّ اسْتَفْحَلَ سُلْطَانُهُ عَلَیْکُمْ وَ دَلَفَ بِجُنُودِهِ نَحْوَکُمْ فَأَقْحَمُوکُمْ وَلَجَاتِ الذُّلِّ وَ أَحَلُّوکُمْ وَرَطَاتِ الْقَتْلِ وَ أَوْطَئُوکُمْ إِثْخَانَ الْجِرَاحَةِ طَعْناً فِی عُیُونِکُمْ وَ حَزّاً فِی حُلُوقِکُمْ وَ دَقّاً لِمَنَاخِرِکُمْ وَ قَصْداً لِمَقَاتِلِکُمْ وَ سَوْقاً بِخَزَائِمِ الْقَهْرِ إِلَی النَّارِ الْمُعَدَّةِ لَکُمْ (4)فَأَصْبَحَ أَعْظَمَ فِی دِینِکُمْ جُرْحاً وَ أَوْرَی فِی دُنْیَاکُمْ قَدْحاً مِنَ الَّذِینَ أَصْبَحْتُمْ لَهُمْ مُنَاصِبِینَ وَ عَلَیْهِمْ مُتَأَلِّبِینَ فَاجْعَلُوا عَلَیْهِ حَدَّکُمْ (5)وَ لَهُ جِدَّکُمْ فَلَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ فَخَرَ عَلَی أَصْلِکُمْ وَ وَقَعَ فِی حَسَبِکُمْ وَ دَفَعَ فِی نَسَبِکُمْ وَ أَجْلَبَ بِخَیْلِهِ عَلَیْکُمْ (6)وَ قَصَدَ بِرَجِلِهِ (7)سَبِیلَکُمْ یَقْتَنِصُونَکُمْ بِکُلِّ مَکَانٍ وَ یَضْرِبُونَ مِنْکُمْ کُلَّ بَنَانٍ لَا تَمْتَنِعُونَ بِحِیلَةٍ وَ لَا تَدْفَعُونَ بِعَزِیمَةٍ فِی حَوْمَةِ ذُلٍّ وَ حَلْقَةِ ضِیقٍ وَ عَرْصَةِ مَوْتٍ وَ جَوْلَةِ بَلَاءٍ فَأَطْفِئُوا مَا کَمَنَ فِی قُلُوبِکُمْ مِنْ نِیرَانِ الْعَصَبِیَّةِ

ص: 466


1- الهوادة: المیل و اللین و الرخصة.
2- فی المصدر: و أن یستفزکم بندائه و أن یجلب علیکم بخیله و رجله.
3- فی بعض النسخ: غیر مصیب.
4- المصدر خال عن قوله: لکم.
5- الحد: البأس و ما یعتری من الغضب.
6- فی مجمع البحرین «اجلب علیهم» من الجلبة و هی الصیاح أی صح علیهم بخیلک و رجلک و احشرهم علیهم، یقال: جلب علی فرسه جلبا أی استحثه للعدو و صاح به لیکون هو السابق، و هو ضرب من الخدیعة، و أجلب فیه لغة.
7- أی برجالته و نصرائه.

برای تصدیق نبوت و بزرگداشت دعوت رسالت، آنچه را خواستی انجام داد، اما سران قریش همگی گفتند: او ساحری است دروغگو، که سحری شگفت آور دارد و سخت با مهارت است، و خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله گفتند:آیا تو را کسی جز امثال علی باور می­کند؟ و همانا من از کسانی هستم که در راه خدا از هیچ سرزنشی نمی­ترسند، کسانی که سیمای آنان سیمای صدّیقان و سخنان­شان سخنان نیکان است، شب زنده­داران و روشنی بخشان روزند، به دامن قرآن پناه برده سنت­های خدا و رسولش را زنده می­کنند، نه تکبر و خود­پسندی دارند و نه بر کسی برتری می جویند نه خیانت­کارند و نه در زمین فساد می­کنند، قلبهای­شان در بهشت و پیکر­های­شان سر­گرم اعمال پسندیده است(1).

توضیح

(بَهَره): او را مغلوب ساخت. (الرُّواء): چهره نیکو. (العَرف): رایحه خوش. این سخن امام علیه السلام (لایَدری) یعنی: بیشتر مردم آن را در نمی­یابند.

در این فرموده (بأمر) حرف(باء) برای ملازمت و همراهی است. و (ملکاً) یعنی: در ظاهر، به خاطر اینکه در آسمان است و با آنان درآمیخته است.

جزریّ گوید: (الهَواده): اجازه، آرامش، رفق و مدارا. و گفته است: (هذا شیءٌ حمیً) یعنی: ممنوع است و کسی به آن نزدیک نمی­شود. ( أعداه الداء): او را گرفتار کرد آن گونه که مریض گرفتار می­شود. ( الاستفزاز): آشفته و مضطرب گرداندن و اقدام نمودن به کاری با چالاکی و سرعت. ( الرجل): اسم جمع است برای (راجل) به معنای شخص پیاده. این سخن امام علیه السلام (لقد فوّق) یعنی: نوک تیر خویش را بر زِه کمان نهاد. (أغرق) یعنی: کمان را به صورت کامل کشید و در کشیدن آن مبالغه کرد تا نقطه تیر رس او دورترین نقطه و شدّت ضربه تیرهایش بیشترین باشد. (مِن مکان قریب) به خاطر نزدیکی شیطان به انسان­ها و جاری بودنش در کنار آنان می­باشد چنان که خون در رگ­هایشان جاری می­شود. این فرموده (بظنّ مصیب) که در برخی از نسخه­ها به صورت (غیر مصیب) ذکر شده به چند صورت قابل توجیه است:

نخست: شیطان سخن خویش را از روی دانش و آگاهی بر زبان نرانده است بلکه بر طریق توهّم سخن گفته است و مصیب واقعی همان علم است بدون توهم و گمان؛ هر چند که وقوع این دو اتفاق بیفتد.

دوّم: این سخن خداوند (لأُغوینّهم) به معنای (گمراه کردن انسان­ها با ابتلای آنان به) شرک و کفر است، و کسانی که آنان را مستثنی کرده است معصومین از انجام معاصی می­باشند، و هیچ تردیدی در این نکته وجود ندارد که چنین گمانی به هدف اصابت نمی­کند.

سوّم: امام علیه السلام چنین فرموده است به خاطر اینکه گمراه شدن مردم توسط شیطان به منزله آزموده شدن آنان است؛ و تصدیق شدن

ص: 477


1- . نهج البلاغة 1 : 372-395

وَ أَحْقَادِ الْجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّمَا تِلْکَ الْحَمِیَّةُ تَکُونُ فِی الْمُسْلِمِ مِنْ خَطَرَاتِ الشَّیْطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ وَ نَزَغَاتِهِ وَ نَفَثَاتِهِ وَ اعْتَمِدُوا وَضْعَ التَّذَلُّلِ عَلَی رُءُوسِکُمْ وَ إِلْقَاءَ التَّعَزُّزِ تَحْتَ أَقْدَامِکُمْ وَ خَلْعَ التَّکَبُّرِ مِنْ أَعْنَاقِکُمْ وَ اتَّخِذُوا التَّوَاضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ فَإِنَّ لَهُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ جُنُوداً وَ أَعْوَاناً وَ رَجِلًا وَ فُرْسَاناً وَ لَا تَکُونُوا کَالْمُتَکَبِّرِ عَلَی ابْنِ أُمِّهِ مِنْ غَیْرِ مَا فَضْلٍ جَعَلَهُ اللَّهُ فِیهِ سِوَی مَا أَلْحَقَتِ الْعَظَمَةُ بِنَفْسِهِ مِنْ عَدَاوَةِ الْحَسَدِ وَ قَدَحَتِ الْحَمِیَّةُ فِی قَلْبِهِ مِنْ نَارِ الْغَضَبِ وَ نَفَخَ الشَّیْطَانُ فِی أَنْفِهِ مِنْ رِیحِ الْکِبْرِ الَّذِی أَعْقَبَهُ اللَّهُ بِهِ النَّدَامَةَ وَ أَلْزَمَهُ آثَامَ الْقَاتِلِینَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَلَا وَ قَدْ أَمْعَنْتُمْ فِی الْبَغْیِ وَ أَفْسَدْتُمْ فِی الْأَرْضِ مُصَارَحَةً لِلَّهِ بِالْمُنَاصَبَةِ وَ مُبَارَزَةً لِلْمُؤْمِنِینَ بِالْمُحَارَبَةِ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی کِبْرِ الْحَمِیَّةِ وَ فَخْرِ الْجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّهُ مَلَاقِحُ الشَّنَآنِ (1)وَ مَنَافِخُ الشَّیْطَانِ اللَّاتِی (2)خَدَعَ بِهَا الْأُمَمَ الْمَاضِیَةَ وَ الْقُرُونَ الْخَالِیَةَ حَتَّی أَعْنَقُوا فِی حَنَادِسِ جَهَالَتِهِ وَ مَهَاوِی ضَلَالَتِهِ ذُلُلًا عَلَی سِیَاقِهِ سُلُساً فِی قِیَادِهِ أَمْراً تَشَابَهَتِ الْقُلُوبُ فِیهِ وَ تَتَابَعَتِ الْقُرُونُ عَلَیْهِ وَ کِبْراً تَضَایَقَتِ الصُّدُورُ بِهِ أَلَا فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ طَاعَةِ سَادَاتِکُمْ وَ کُبَرَائِکُمُ الَّذِینَ تَکَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِمْ وَ تَرَفَّعُوا فَوْقَ نَسَبِهِمْ وَ أَلْقَوُا الْهَجِینَةَ عَلَی رَبِّهِمْ وَ جَاحَدُوا اللَّهَ عَلَی مَا صَنَعَ بِهِمْ مُکَابَرَةً لِقَضَائِهِ وَ مغالبا (مُغَالَبَةً) لِآلَائِهِ فَإِنَّهُمْ قَوَاعِدُ أَسَاسِ الْعَصَبِیَّةِ وَ دَعَائِمُ أَرْکَانِ الْفِتْنَةِ وَ سُیُوفُ اعْتِزَاءِ الْجَاهِلِیَّةِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَکُونُوا لِنِعَمِهِ عَلَیْکُمْ أَضْدَاداً وَ لَا لِفَضْلِهِ عِنْدَکُمْ حُسَّاداً وَ لَا تُطِیعُوا الْأَدْعِیَاءَ (3)الَّذِینَ شَرِبْتُمْ بِصَفْوِکُمْ کَدَرَهُمْ وَ خَلَطْتُمْ بِصِحَّتِکُمْ مَرَضَهُمْ وَ أَدْخَلْتُمْ فِی

ص: 467


1- الملاقح جمع ملقح کمکرم: الفحول التی تلقح الاناث و تستولد الاولاد. و الشنآن: البغض.
2- فی المصدر: التی.
3- الادعیاء جمع الدعی: من تبنیته أی جعلته لک ابنا. المتهم فی نسبه. الذی یدعی غیر أبیه أو غیر أمه. و لعلّ المراد هنا المعنی الثانی و المراد منهم الاخساء المنتسبون الی الاشراف، و الاشرار المنتسبون إلی الاخبار. قوله: شربتم بصفوکم کدرهم لعل المراد من الصفو الأصالة و الشرف او الخلوص فی العمل، و من الکدر ما یقابلهما، و المعنی انهم استفادوا من شرفکم و أصالتکم أو أنهم خلطوا صافی اخلاصکم بکدر نفاقهم.

شیطان از جانب فرزندان خودپسندی، به گرفتار شدن آنان در دام گمراهی بر حسب ظنّ و گمان شیطان برمی­گردد، پس ظنّ و گمان او در نسبت دادن گمراهی به آنان خطاست و به عبارت دیگر هنگامی که شیطان گمان کرد می­تواند مردم را به انجام معاصی مجبور سازد و اختیار آنان را سلب کند امام علیه السلام حکم به خطای او صادر کرد؛ و شاید این نظر صحیح­تر و صواب­تر باشد.

این سخن امام علیه السلام (الجامحة) به معنای نفوس سرکش می­باشد، که از ( جَمَح الفرسُ: اسب نسبت به سوارش چموش شد و بر او غلبه کرد) گرفته شده است. ( نَجَم): طلوع کرد و ظاهر شد. ( استفحل): نیرومند و محکم گشت.

( دَلَف): پیشروی کرد. ( قحم فی الأمر): خود را بدون هیچ گونه تدبیر و اندیشه در آن امر انداخت.

( الوَلَجَة): مکان یا غاری که رهگذران باری در امان ماندن از بارش باران و غیره در آن پناه می­گیرند. (الورَطات): پرتگاه­های نابودی.

این سخن امام علیه السلام (إثخان الجراحة) یعنی: فراوانی و کثرت زخم و جراحت شما را پایمال کرد، پس مفعول دوم برای مصدر (ایطاء) می­باشد، هم چنین ممکن است که مفعول نخست باشد و این نظر صحیح­تر است.

(الحزّ): قطع کردن و بریدن. ( الخزائم) جمع (خزامة) است به معنای حلقه­ای از جنس مو که در پره بینی شتر قرار داده شده و افسار به آن بسته می­شود، (وَرَی الزند): آتش آن افروخته شد. (القَدَح): افروختن آتش از آتش زنه. (تألّبوا): گِرد آمدند.

(یقتنصونکم): شما را در دام می­اندازند و شکار می­کنند. (الحَومة): وسط دریا یا بجبوحه آوردگاه و غیره، و جار و مجرور بنا بر حال بودن محلاً منصوب شده است یعنی: (یقتنصونکم فی حومَه ذُلّ). ( الجَولَه): مکانی که در آن به گردش در می­آیی،جولانگاه. (النزغ): تباه ساختن. و در پایان ( المَسلَحَه) یعنی: گروهی که مرزها را از هجوم دشمن حفظ می­کنند و به این اسم خوانده شده­اند چرا که مسلّح هستند، یا به خاطر اینکه در پاسگاه­ها و مراقبت­گاههای مرزی ساکن هستند و رفتار دشمن را زیر نظر دارند تا به ناگاه بر آنان هجوم نیاورد.پایان.

کلمه (ما) در این فرموده امام علیه السلام (مِن غیر ما فضل) زائد و برای تأکید است. (أمعن فی الطلب): در جستجو جدیّت و دور نظری به خرج داد. (المُصَارَحه): آشکارا و بی پرده. (المُناصَبَه): دشمنی. ( أعنَقَ): شتافت و سرعت به خرج داد. (لیله ظلماء حندس): شب بسیار تاریک. (المهواة): گودالی که در آن به کمین شکار نشسته می­شود. (ذُلُلاً) جمع(ذَلول)، (سُلُساً) جمع (سُلُس) که هر دو به معنای فرمانبردار و رام می­باشند.

ص: 478

حَقِّکُمْ بَاطِلَهُمْ وَ هُمْ أَسَاسُ الْفُسُوقِ وَ أَحْلَاسُ الْعُقُوقِ اتَّخَذَهُمْ إِبْلِیسُ مَطَایَا ضَلَالٍ وَ جُنْداً بِهِمْ یَصُولُ عَلَی النَّاسِ وَ تَرَاجِمَةً یَنْطِقُ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ اسْتِرَاقاً لِعُقُولِکُمْ وَ دُخُولًا فِی عُیُونِکُمْ نَفْثاً فِی أَسْمَاعِکُمْ فَجَعَلَکُمْ مَرْمَی نَبْلِهِ (1)وَ مَوْطِی ءَ قَدَمِهِ وَ مَأْخَذَ یَدِهِ فَاعْتَبِرُوا بِمَا أَصَابَ الْأُمَمَ الْمُسْتَکْبِرِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنْ بَأْسِ اللَّهِ وَ صَوْلَاتِهِ وَ وَقَائِعِهِ وَ مَثُلَاتِهِ (2)وَ اتَّعِظُوا بِمَثَاوِی خُدُودِهِمْ وَ مَصَارِعِ جُنُوبِهِمْ وَ اسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ لَوَاقِحِ الْکِبْرِ کَمَا تَسْتَعِیذُونَهُ مِنْ طَوَارِقِ الدَّهْرِ (3)فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِی الْکِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِیهِ لِخَاصَّةِ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ (4)وَ لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ التَّکَابُرَ وَ رَضِیَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ فَأَلْصَقُوا بِالْأَرْضِ خُدُودَهُمْ وَ عَفَّرُوا فِی التُّرَابِ وُجُوهَهُمْ وَ خَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ کَانُوا أَقْوَاماً مُسْتَضْعَفِینَ قَدِ اخْتَبَرَهُمُ اللَّهُ (5)بِالْمَخْمَصَةِ وَ ابْتَلَاهُمْ بِالْمَجْهَدَةِ وَ امْتَحَنَهُمْ بِالْمَخَاوِفِ وَ مَخَضَهُمْ بِالْمَکَارِهِ (6)فَلَا تَعْتَبِرُوا الرِّضَا وَ السُّخْطَ بِالْمَالِ وَ الْوَلَدِ جَهْلًا بِمَوَاقِعِ الْفِتْنَةِ وَ الِاخْتِبَارِ فِی مَوَاضِعِ الْغِنَی وَ الْإِقْتَارِ (7)فَقَدْ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَکْبِرِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِیَائِهِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ وَ لَقَدْ دَخَلَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ مَعَهُ أَخُوهُ هَارُونُ علیه السلام عَلَی فِرْعَوْنَ وَ عَلَیْهِمَا مَدَارِعُ الصُّوفِ وَ بِأَیْدِیهِمَا الْعِصِیُّ فَشَرَطَا لَهُ إِنْ أَسْلَمَ بَقَاءَ مُلْکِهِ وَ دَوَامَ عِزِّهِ فَقَالَ أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ هَذَیْنِ یَشْرِطَانِ لِی دَوَامَ الْعِزِّ وَ بَقَاءَ الْمُلْکِ

ص: 468


1- فی نسخة: و نثا فی اسماعکم. و النبل بالفتح: السهام.
2- المثلات بفتح فضم: العقوبات. و المثاوی جمع المثوی: المنزل. و منازل الخدود: المواضع التی توضع الخدود علیها فی القبور. و مصارع الجنوب: مطارحها علی التراب.
3- الطوارق: الدواهی و التقلبات.
4- فی نسخة: لخاصّة أنبیائه و ملائکته. و فی المصدر: لخاصّة أنبیائه و أولیائه.
5- فی المصدر: و قد اختبرهم اللّه.
6- من مخض اللبن: حرکه لیخرج زبده. و فی نسخة: «محضهم» أی أخلصهم من العیوب و الشرک و النقیصة بسبب المکاره، و فی أخری «محصهم» أی ابتلاهم و اختبرهم، أو خلصهم مما یشوبهم من الذنوب و طهرهم منها.
7- الاقتار: الفقر. و فی المصدر: فی مواضع الغنی و الاقتدار، و قد قال اه.

(أمراً): بر امری اعتماد و تکیه کردند. ( تضایقت الصدورُ به): کنایه از کثرت و فراوانی آن امر است یعنی: سینه­ها از فراوانی آن به تنگ آمد. (تکبرّوا عن حسبهم) گفته شده یعنی: اصالت خویش را فراموش کردند که از گِل بدبو است پس تکبرّ ورزیدند.

(و ألقوا الهَجِینة) یعنی: کارهای زشت و ناپسندی که از انسان­ها سر می­زند را به پروردگارشان نسبت دادند، یا به خاطر اینکه خداوند متعال جانشین حقّ را برای آنان برگزیده بود به وی نسبت خطا و اشتباه دادند.

(مکابرة لقضائه) یعنی: در مقابل حکم خداوند مبنی بر اینکه از پیشوایان حقّ و حقیقت پیروی کنند تکبّر ورزیدند، و یا به دلیل اینکه شکر نعمت را بر آنها واجب گردانده بود با او به دشمنی پرداختند. ( الآلاء): پیامبران و اوصیاء علیهم السلام.

(اعتزاء الجاهلیّة): این ندای عصر جاهلیت: ای فلانی به فریاد برس! سپس قبیله آنها را صدا زده و به جنگ و فتنه انگیزی دعوت­شان می­کردند. (لِنعَمه علیکم أضداداً): شاید معنا چنین باشد: آن خصلت­ها زوال نعمت را برای شما حتمی می­گرداند پس گویا که شما مخالفان و حسودان ارزانی داشته شدن نعمت­های خداوند بر خود هستید.

(شربتم بصفوکم): تیرگی آنان را با تبدیل کردن به صفای خویش نوشیدید، یا تیرگی آنان را با صفای خویش پوشاندید.

(أحلاس) جمع (حِلس): پوشش نازکی که بر پشت شتر می­اندازند و همراه آن است، جزریّ گفته است: (هو حلس ذلک الأمر) یعنی: او همراه و ملازم آن چیز است.

(النفث): دمیدن، این سخن در اینجا به معنای وسوسه­های شیطان به استعاره گرفته شده است؛ و در برخی از نسخه­ها به صورت (نثّاً) ذکر شده است و ( نثّ الحدیث) یعنی: سخن را فاش و پراکنده ساخت. ( مصارع جنوبهم): مکان­هایی که با پهلوهایشان بر آنها می­افتند. (لواقح الکِبر): آنچه حاصل شدن کبر و غرور را حتمی می­گرداند. (خفض الجناح): کنایه از نرم خویی، اخلاق نیکو و مهربانی است. (المخمصَة): گرسنگی. (المجهدة): سختی و مشقّت. (محَصَهم): آنان را نجات بخشید و مطهّر گرداند، ( مخَضَهم): آنان را تکان داد و به لرزه انداخت. (الذُهبان): جمع (ذَهَب: طلا) است. ( العِقیان): طلای خالص. ( البلاء): آزمایش و امتحان. (الإنباء): خبر دادن از وعده و وعید.

(ولا لَزِمَت الأسماءُ معانیها) یعنی: واژه­ها و اسمها معانی خود را از دست می­داد، پس بدون درنظرگرفتن مسمّای آنها تصدیق می­شدند مانند واژه­های مؤمن، مسلم، زاهد و غیره. (الخصاصَة): فقر و تنگدستی.

ص: 479

وَ هُمَا بِمَا تَرَوْنَ مِنْ حَالِ الْفَقْرِ وَ الذُّلِّ فَهَلَّا أُلْقِیَ عَلَیْهِمَا أَسَاوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ إِعْظَاماً لِلذَّهَبِ وَ جَمْعِهِ وَ احْتِقَاراً لِلصُّوفِ وَ لُبْسِهِ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِأَنْبِیَائِهِ حَیْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یَفْتَحَ لَهُمْ کُنُوزَ الذِّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ الْعِقْیَانِ وَ مَغَارِسَ الْجِنَانِ وَ أَنْ یَحْشُرَ مَعَهُمْ طَیْرَ السَّمَاءِ وَ وُحُوشَ الْأَرْضِ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاءُ وَ اضْمَحَلَّ الْأَنْبَاءُ (1)وَ لَمَا وَجَبَ لِلْمُقَابِلِینَ أُجُورُ الْمُبْتَلَیْنَ (2)وَ لَا اسْتَحَقَّ الْمُؤْمِنُونَ ثَوَابَ الْمُحْسِنِینَ وَ لَا لَزِمَتِ الْأَسْمَاءُ مَعَانِیَهَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِی قُوَّةٍ فِی عَزَائِمِهِمْ وَ ضَعَفَةً فِیمَا تَرَی الْأَعْیُنُ مِنْ حَالاتِهِمْ مَعَ قَنَاعَةٍ تَمْلَأُ الْقُلُوبَ وَ الْعُیُونَ غِنًی وَ خَصَاصَةٍ تَمْلَأُ الْأَبْصَارَ وَ الْأَسْمَاعَ أَذًی وَ لَوْ کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ علیهم السلام أَهْلَ قُوَّةٍ لَا تُرَامُ وَ عِزَّةٍ لَا تُضَامُ وَ مُلْکٍ تَمْتَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ تُشَدُّ إِلَیْهِ عُقَدُ الرِّحَالِ لَکَانَ ذَلِکَ أَهْوَنَ عَلَی الْخَلْقِ فِی الِاعْتِبَارِ وَ أَبْعَدَ لَهُمْ فِی الِاسْتِکْبَارِ (3)وَ لَآمَنُوا عَنْ رَهْبَةٍ قَاهِرَةٍ لَهُمْ أَوْ رَغْبَةٍ مَائِلَةٍ بِهِمْ فَکَانَتِ النِّیَّاتُ مُشْتَرَکَةً وَ الْحَسَنَاتُ مُقْتَسَمَةً وَ لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ الِاتِّبَاعُ لِرُسُلِهِ وَ التَّصْدِیقُ بِکُتُبِهِ وَ الْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ وَ الِاسْتِکَانَةُ لِأَمْرِهِ وَ الِاسْتِسْلَامُ لِطَاعَتِهِ أُمُوراً لَهُ خَاصَّةً لَا یَشُوبُهَا مِنْ غَیْرِهَا شَائِبَةٌ وَ کُلَّمَا کَانَتِ الْبَلْوَی وَ الِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ کَانَتِ الْمَثُوبَةُ وَ الْجَزَاءُ أَجْزَلَ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِینَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَی الْآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ قِیَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْیَا (4)مَدَراً وَ أَضْیَقِ بُطُونِ الْأَوْدِیَةِ قُطْراً بَیْنَ جِبَالٍ خَشِنَةٍ وَ رِمَالٍ دَمِثَةٍ وَ عُیُونٍ وَشِلَةٍ وَ قُرًی مُنْقَطِعَةٍ لَا یَزْکُو بِهَا خُفٌّ وَ لَا حَافِرٌ وَ لَا ظِلْفٌ (5)

ص: 469


1- فی نسخة: و اضمحل الأشیاء. و فی المصدر: و اضمحلت الانباء.
2- فی هامش المطبوع: مبتلین- بفتح اللام- کالمعطین و المرتضین جمع معطی و مرتضی.
3- فی نسخة: و أبعد لهم من الاستکبار. قوله أهون أی أضعف تأثیرا فی تربیتهم و اتعاظهم بأقوالهم و أبعد لهم أی أشدّ توغلا بهم فی الاستکبار لان الأنبیاء یکونون قدوتهم فی الکبر و العظمة حینئذ.
4- فی المصدر: نتائق الأرض.
5- لا یزکو أی لا ینمو. خف أی ذا خف أی جمال و خیل و بقر و غنم، تعبیر عنها بما رکبت علیه قوائمها.

(ضامه حقّه): حق او را ضایع گرداند. ( الضَیم): ظلم و ستم.

(تمتدّ نحوه) یعنی: آرزومندان آن را آرزو می­کنند و خواهندگان در طلبش هستند، پس هر کسی که آرزوی چیزی را در سر می­پروراند چشمش را به سوی آن می­دوزد و با میل خویش به سوی آن سفر می­کند، و امام علیه السلام با گوشه چشم داشتن به این معنا از اصطلاحات (مَدّ النق: گردن دراز کردن) و ( شدّ عقد الرحال: بار سفر بستن) استفاده کرده است.

(فکانت النیّات مشترکة) یعنی: نیت­های آنان بین رضایت خداوند و شهوت­هایی که آرزو می­کردند مشترک بود و نیّت خود را برای خداوند خالص نگردانده بودند و کارهای نیک و حسنات­شان بین خداوند متعال و آن شهوت­ها تقسیم شده بود؛ یا معنا چنین است: اگر این گونه بودند بیشتر مردم از روی علاقه یا ترس به آنان ایمان می­آوردند، پس مؤمن و منافق یا مخلص و ریا کار از هم تشخیص داده نمی­شد. (جبل وعر): کوه سخت و ناهموار. (أقلّ نتائق الدنیا) ابن ابی الحدید گفته است: اصل این کلام از ( امرأة نتاق: زنی که بسیار باردار می­شود و بسیار بچه می­زاید) گرفته شده است، گفته می­شود: ( ضیعة منتاق) یعنی: زمینی که محصول بسیار دارد، پس امام علیه السلام برای سرزمین­های دارای سنگلاخ که برای کاشتن، شخم زده می­شوند از واژه (نتائق) استفاده کرده است و فرموده است: همانا مکّه کمترین شایستگی را برای زراعت داراست چرا که زمین­هایش سنگلاخ است. (القُطر): جانب و ناحیه.

(دمثة): نرم و روان، و شنزار هرچه نرم­تر و روان­تر باشد رویش گیاهان در آن بعیدتر است و چهارپایان در آن آسایش ندارند، چرا که راه رفتن در آن برای­شان سخت و مشکل است. (وَشلة): کمک آب. (أعطافهم): عطفا­الرجل: دو پهلوی شخص و دو طرف راست و چپ او، یعنی: روی از هر چیزی به سوی آن منحرف می­کنند.

(المثابة): مکان بازگشت. (النجعة) در اصل به معنای جستجوی چراگاه بوده است سپس به هر شخصی گفته شده که برای طلب منفعت و سود جستن از چیزی سراغ آن می­رود. (ثمرة الفؤاد): سویدا و ته قلب. (السحیق): دور. (الفجّ): راه بین دو کوه. (هزّ المناکب): کنایه از سفر به سوی آن (خانه خدا) بااشتیاق است. (یهلّون): صدای خود را لبیک گویان بلند می­کنند.

ص: 480

ثُمَّ أَمَرَ سُبْحَانَهُ آدَمَ علیه السلام وَ وُلْدَهُ أَنْ یَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَایَةً لِمُلْقَی رِحَالِهِمْ تَهْوِی (1)إِلَیْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ (2)قِفَارٍ سَحِیقَةٍ وَ مَهَاوِی (3)فِجَاجٍ عَمِیقَةٍ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَةٍ حَتَّی یَهُزُّوا مَنَاکِبَهُمْ ذُلُلًا یُهِلُّونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ یَرْمُلُونَ عَلَی أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِیلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ (4)مَحَاسِنَ خَلْقِهِمُ ابْتِلَاءً عَظِیماً وَ امْتِحَاناً شَدِیداً وَ اخْتِبَاراً مُبِیناً وَ تَمْحِیصاً بَلِیغاً جَعَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً إِلَی جَنَّتِهِ وَ لَوْ أَرَادَ سُبْحَانَهُ أَنْ یَضَعَ بَیْتَهُ الْحَرَامَ وَ مَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ بَیْنَ جَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ وَ سَهْلٍ وَ قَرَارٍ جَمَّ الْأَشْجَارِ (5)دَانِیَ الثِّمَارِ مُلْتَفَّ الْبُنَی (6)مُتَّصِلَ الْقُرَی بَیْنَ بُرَّةٍ سَمْرَاءَ وَ رَوْضَةٍ خَضْرَاءَ وَ أَرْیَافٍ مُحْدِقَةٍ وَ عِرَاصٍ مُغْدِقَةٍ وَ زُرُوعٍ نَاضِرَةٍ (7)وَ طُرُقٍ عَامِرَةٍ لَکَانَ قَدْ صَغُرَ قَدْرُ الْجَزَاءِ عَلَی حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلَاءِ وَ لَوْ کَانَتِ (8)الْإِسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیْهَا وَ الْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَیْنَ زُمُرُّدَةٍ خَضْرَاءَ وَ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ نُورٍ وَ ضِیَاءٍ لَخَفَّفَ ذَلِکَ مُضَارَعَةَ (9)الشَّکِّ فِی الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَةَ إِبْلِیسَ عَنِ الْقُلُوبِ وَ لَنَفَی مُعْتَلِجَ الرَّیْبِ (10) مِنَ النَّاسِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَخْتَبِرُ

ص: 470


1- أی تسرع إلیه و تمیل.
2- المفاوز جمع مفازة: الغلاة لا ماء بها.
3- المهاوی: منخفضات الاراضی.
4- إعفاء الشعور: ترکها بلا حلق و لا قص.
5- جم الاشجار: کثیرها.
6- البنی جمع البنیة بضم الباء و کسرها: ما ابتنیته.
7- فی المصدر: و ریاض ناضرة.
8- فی المصدر: و لو کان الاساس. و الاساس بکسر الهمزة أو فتحها جمع اس مثلثة أصل البناء.
9- فی نسخة: «مصارعة الشک» و فی المصدر «مسارعة الشک» و لعله أصوب.
10- اعتلجت الامواج : التطمت ، ومنه : اعتلجت الهموم فی صدره ، والمعنی : زال تلاطم الریب والشک من صدور الناس.

(الرَّمل): هروله کردن، راه رفتن با سرعت کمی بیشتر. (السرابیل) جمع (السربال) به معنای پیراهن، یعنی: هر آنچه را که دوخته شده باشد از تن به در آوردند.

(ملتفّ البُنی): دارای ساختمان­های درهم فرو رفته. (البرّة): مفرد (البُرّ) که به معنای گندم است. (أریاف) جمع (ریف): هر زمینی که در آن زراعت و نخل وجود داشته باشد، و گفته شده: زمینی که نزدیک آب باشد. (المُحدقة): از هر سو مُشرف و فراگیر. (الغدق): آب فراوان. (النضارة):نیکویی. (مضارعة الشکّ): نزدیکی به شک و تردید، و در برخی از نسخه­ها به صورت (مصارعة) ذکر شده است. (الاعتلاج): اضطراب و آشفتگی.

(فُتُحاً): گشوده و باز. (ذُلُلاً): سهل و آسان. (وخامة العاقبة): زشتی و ناپسندی سرانجام و عاقبت.

(فإنّها): گفته شده مرجع ضمیر (هاء) هر سه واژه (بغی: سرکشی) و (ظلم: ستم) و (کبر: غرور) می­باشد؛ یا مرجع آن، آخرین واژه یعنی (کبر) می­باشد به اعتبار اینکه کبر و غرور ( مَصیدَة: وسیله­ای که با آن شکار می­شود) است. (المساورة): پریدن و یورش بردن. (ما تکدی): از تأثیرگذاری خود باز داشته نمی­شود. و گفته می­شود: (رَمَی فأشوی): آن گاه که جنگجو به هدف اصابت نکند.

(ما) در فرموده (ما حرس الله) زائد است. ( عتاق الوجوه): از ( العتق) گرفته شده که یا به معنای آزادی است یا بزرگواری، ( العتیق): بزرگوار و برگزیده از هر جنسی. (النواجم) جمع (ناجمة): آنچه از تکبر و غرور ظاهر و آشکار می­شود.

(القَدع): بازداشتن و منع کردن. گفته می­شود: (لاط حبّه بقلبی یلیط) یعنی: حبّ او به دلم چسبید.

(مواقع النعم): اموال و اولاد، و (آثار مواقع النعم) یعنی: در ناز و نعمت قرار گرفتن و احساس بی نیازی کردن و لذت جستن از اموال و اولاد، هم چنین ممکن است که (الموقع) معنای مصدری داشته باشد. ( المجداء) جمع (ماجد)،و (المَجد): شرف و بزرگواری در میان پدران و اجداد، و ( حَسَب) و (کَرَم) ممکن است در شخص وجود داشته باشند هر چند در اجداد و نیاکان او وجود نداشته باشند. (النجداء): شجاعان، مفرد آن (نجید) است. (بیوتات العرب): قبیله­های قوم عرب. (الیعسوب): سرور و رئیس پیش افتاده. (الرغیبة): مرغوب و پسندیده. (خِلال الحَمد): خصلت­های ستایش شده.

ص: 481

عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَلْوَانِ الْمَجَاهِدِ (1)وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّکَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْکَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِی نُفُوسِهِمْ وَ لِیَجْعَلَ ذَلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَی فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی عَاجِلِ الْبَغْیِ وَ آجِلِ وَخَامَةِ الظُّلْمِ وَ سُوءِ عَاقِبَةِ الْکِبْرِ فَإِنَّهَا مَصْیَدَةُ إِبْلِیسَ الْعُظْمَی وَ مَکِیدَتُهُ الْکُبْرَی الَّتِی تُسَاوِرُ قُلُوبَ الرِّجَالِ مُسَاوَرَةَ السُّمُومِ الْقَاتِلَةِ فَمَا تُکْدِی أَبَداً وَ لَا تُشْوِی أَحَداً لَا عَالِماً لِعِلْمِهِ وَ لَا مُقِلًّا فِی طِمْرِهِ (2)وَ عَنْ ذَلِکَ مَا حَرَسَ اللَّهُ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ بِالصَّلَوَاتِ وَ الزَّکَوَاتِ وَ مُجَاهَدَةِ الصِّیَامِ فِی الْأَیَّامِ الْمَفْرُوضَاتِ تَسْکِیناً لِأَطْرَافِهِمْ وَ تَخْشِیعاً لِأَبْصَارِهِمْ وَ تَذْلِیلًا لِنُفُوسِهِمْ وَ تَخْفِیضاً لِقُلُوبِهِمْ وَ إِذْهَاباً لِلْخُیَلَاءِ عَنْهُمْ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنْ تَعْفِیرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً وَ الْتِصَاقِ (3)کَرَائِمِ الْجَوَارِحِ بِالْأَرْضِ تَصَاغُراً وَ لُحُوقِ الْبُطُونِ بِالْمُتُونِ مِنَ الصِّیَامِ تَذَلُّلًا مَعَ مَا فِی الزَّکَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْأَرْضِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ إِلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الْفَقْرِ انْظُرُوا إِلَی مَا فِی هَذِهِ الْأَفْعَالِ مِنْ قَمْعِ نَوَاجِمِ الْفَخْرِ وَ قَدْعِ طَوَالِعِ الْکِبْرِ وَ لَقَدْ نَظَرْتُ فَمَا وَجَدْتُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ یَتَعَصَّبُ لِشَیْ ءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ إِلَّا عَنْ عِلَّةٍ تَحْتَمِلُ تَمْوِیهَ الْجُهَلَاءِ أَوْ حُجَّةٍ تَلِیطُ بِعُقُولِ السُّفَهَاءِ غَیْرَکُمْ فَإِنَّکُمْ تَتَعَصَّبُونَ لِأَمْرٍ مَا یُعْرَفُ لَهُ سَبَبٌ وَ لَا عِلَّةٌ (4)أَمَّا إِبْلِیسُ فَتَعَصَّبَ عَلَی آدَمَ علیه السلام لِأَصْلِهِ وَ طَعَنَ عَلَیْهِ فِی خِلْقَتِهِ فَقَالَ أَنَا نَارِیٌّ وَ أَنْتَ طِینِیٌّ وَ أَمَّا الْأَغْنِیَاءُ مِنْ مُتْرَفَةِ (5)الْأُمَمِ فَتَعَصَّبُوا لِآثَارِ مَوَاقِعِ النِّعَمِ فَقَالُوا

ص: 471


1- فی المصدر: بأنواع المجاهد. و فی هامش المطبوع: المجاهد جمع المجهدة و هی المشقة. منه رحمه اللّه.
2- الطمر بالکسر: الثوب الخلق، و المعنی أن البغی و الظلم و الکبر مصائد إبلیس و أسلحته المهلکة لا ینجو منها العالم فضلا عن الجاهل، و لا الفقیر فضلا عن الغنی.
3- فی نسخة: و إلصاق.
4- فی المصدر: لا یعرف له سبب و لا علة.
5- المترف علی صیغة اسم المفعول: الذی أبطره النعم فأصر علی البغی و یتمتع بما یشاء من اللذات.

(مدَّت العافیة): فعل به صورت مجهول صحیح­تر به نظر می­رسد، ولی اگر معلوم باشد از این سخن ایشان گرفته شده است: (مَدّ الماء): آب جریان یافت و روان شد. (وَصَلَت): لفظ (وصل) را برای بیان این معنا به استعاره گرفته است که در صورت مداومت بر آن امر، بر کرامتی که خداوند برای آنان در نظر گرفته جمع می­شوند، و با ذکر (حبل) استعاره را به مرشّحه تبدیل کرده است.

(التحاضّ) مصدر (الحضّ) از باب تفاعل است که به معنای تحریک و ترغیب کردن می­باشد. (تواصی القوم): آن قوم به یکدیگر سفارش کردند. (الفِقرة) مفرد (فقر) است به معنای پشت، و در مورد آن کسی که گرفتار مصیبت شدیدی شده است گفته می­شود: (قد کسرت فقرتة: پشت او ( زیر بار آن مصیبت) شکسته شده است. (المُنّة): قدرت و توانمندی. (الأعباء): سنگینی­ها.

(سا موهم): آنان را مکلّف کرد. ( المُرار): اسم درختی تلخ، و نوشیدن آب تلخ استعاره است برای هر آن کسی که با سختی و مصیبت روبه رو می­شود.

(بلغت الکرامة): این سخن امام (بهم) متعلّق به (بَلَغت)، (لهم) متعلّق به (الکرامة) و (إلیه) متعلّق به (لَم تذهب) می­باشد. ( الأملاء) جمع (المَلَأ): جماعت­ها و بزرگان. ( التَرافُد): تعاون و همکاری.

(متحازبین): دارای احزاب مختلف. (غضارة النعمة): نیکویی و لذت نعمت. (فما أشدّ اعتدال الأحوال) یعنی:

برخی از اشیاء چقدر شبیه به برخی دیگر هستند! و به راستی که احوال شما نیز شبیه حال آنان است.

(یحتازونهم): آنان را دور می­گردانند. (بحر العراق): دجله و فرات، امّا پادشاهان ایرانی آنان را از کنار دجله و فرات و پادشاهان رومی آنان را از سرزمین شام و چراگاه­ها و سودمندی­های آنجا دور کردند.

(السَیح): اسم گیاهی معروف. ( مَنابِت الشَّیح): سرزمین قوم عرب. (مهافی الریح): اماکنی که باد در آنها به وزش در می­آید، که منظور بیابانها و صحراها می­باشد. (نَکَد المعاش): تنگیِ زندگی و اندکیِ رزق. (العالَة) جمع (عائل): فقیر.

(الدَّبَر): زخمی که در پشت شتر وجود دارد. (الجَدَب): قلّت زراعت و درختان. (الأزل): تنگی و سختی.

(إطباق جهل): با همزه مکسور یعنی: جهل و نادانی عمومی که آنان را در برگرفته است، و با همزه مفتوح یعنی:

ص: 482

نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ فَإِنْ کَانَ لَا بُدَّ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ فَلْیَکُنْ تَعَصُّبُکُمْ لِمَکَارِمِ الْخِصَالِ وَ مَحَامِدِ الْأَفْعَالِ وَ مَحَاسِنِ الْأُمُورِ الَّتِی تَفَاضَلَتْ فِیهَا الْمُجَدَاءُ وَ النُّجَدَاءُ مِنْ بُیُوتَاتِ الْعَرَبِ وَ یَعَاسِیبِ القَبَائِلِ بِالْأَخْلَاقِ الرَّغِیبَةِ وَ الْأَحْلَامِ الْعَظِیمَةِ وَ الْأَخْطَارِ الْجَلِیلَةِ وَ الْآثَارِ الْمَحْمُودَةِ فَتَعَصَّبُوا لِخِلَالِ الْحَمْدِ مِنَ الْحِفْظِ لِلْجِوَارِ وَ الْوَفَاءِ بِالذِّمَامِ (1)وَ الطَّاعَةِ لِلْبِرِّ وَ الْمَعْصِیَةِ لِلْکِبْرِ وَ الْأَخْذِ بِالْفَضْلِ وَ الْکَفِّ عَنِ الْبَغْیِ وَ الْإِعْظَامِ لِلْقَتْلِ وَ الْإِنْصَافِ لِلْخَلْقِ وَ الْکَظْمِ لِلْغَیْظِ وَ اجْتِنَابِ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ وَ احْذَرُوا مَا نَزَلَ بِالْأُمَمِ قَبْلَکُمْ مِنَ الْمَثُلَاتِ (2)بِسُوءِ الْأَفْعَالِ وَ ذَمِیمِ الْأَعْمَالِ فَتَذَکَّرُوا فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ أَحْوَالَهُمْ وَ احْذَرُوا أَنْ تَکُونُوا أَمْثَالَهُمْ فَإِذَا تَفَکَّرْتُمْ فِی تَفَاوُتِ حَالَیْهِمْ فَالْزَمُوا کُلَّ أَمْرٍ لَزِمَتِ الْعِزَّةُ بِهِ شَأْنَهُمْ (3)وَ زَاحَتِ الْأَعْدَاءُ (4)لَهُ عَنْهُمْ وَ مُدَّتِ الْعَافِیَةُ فِیهِ عَلَیْهِمْ وَ انْقَادَتِ النِّعْمَةُ لَهُ مَعَهُمْ وَ وَصَلَتِ الْکَرَامَةُ عَلَیْهِ حَبْلَهُمْ مِنَ (5)الِاجْتِنَابِ لِلْفُرْقَةِ وَ اللُّزُومِ لِلْأُلْفَةِ وَ التَّحَاضِّ عَلَیْهَا وَ التَّوَاصِی بِهَا وَ اجْتَنِبُوا کُلَّ أَمْرٍ کَسَرَ فِقْرَتَهُمْ وَ أَوْهَنَ مُنَّتَهُمْ مِنْ تَضَاغُنِ الْقُلُوبِ وَ تَشَاحُنِ الصُّدُورِ (6)وَ تَدَابُرِ النُّفُوسِ (7)وَ تَخَاذُلِ الْأَیْدِی وَ تَدَبَّرُوا أَحْوَالَ الْمَاضِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَکُمْ کَیْفَ کَانُوا فِی حَالِ التَّمْحِیصِ وَ الْبَلَاءِ أَ لَمْ یَکُونُوا أَثْقَلَ الْخَلَائِقِ أَعْبَاءً وَ أَجْهَدَ الْعِبَادِ بَلَاءً وَ أَضْیَقَ أَهْلِ الدُّنْیَا حَالًا اتَّخَذَتْهُمُ الْفَرَاعِنَةُ عَبِیداً فَسَامُوهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَ جَرَّعُوهُمُ الْمُرَارَ فَلَمْ تَبْرَحِ الْحَالُ بِهِمْ فِی ذُلِّ الْهَلَکَةِ وَ قَهْرِ الْغَلَبَةِ لَا یَجِدُونَ حِیلَةً فِی امْتِنَاعٍ وَ لَا سَبِیلًا إِلَی

ص: 472


1- الجوار بالکسر: المجاورة بمعنی الاحتماء بالغیر من الظلم. و الذمام: العهد و الأمان.
2- المثلات: العقوبات.
3- فی نسخة: حالهم.
4- أی تباعدت الاعداء و زالت عنهم. و فی نسخة من المصدر: «راحت» و کأنّه مصحف.
5- «من الاجتناب» بیان لأسباب سعاداتهم.
6- تشاحن الصدور: ملؤها من الحقد و العداوة، و فی نسخة من المصدر: و تشاخص الصدور.
7- تدابر القوم: تعادوا، اختلفوا و تقاطعوا.

جهل و نادانی متراکم که به صورت چند لایه بر زندگی آنان سایه افکنده است. (وَأد البنات): کشتن و زنده به گور کردن دختران. (شنّ الغارة علیهم): پراکندن غارت در میان آنها از تمام جهات. (التفّت الملّة) یعنی: متفرّق و پراکنده بودند پس امّت محمّد صلّی الله و علیه و آله آنان را گِرد آوردند و متّحد ساختند، گفته می­شود: (التًفّ الحبل بالحطب) یعنی: هیزم ها را با طناب جمع کرد، و (التفّ الحطبُ بالحبل) یعنی: هیزم ها با طناب جمع شد. (فی عوائد حال) یعنی: امّت (محمّد) آنان را بر برکت های آیین حقّ گِرد آوردند.

(فکهین): سرمستان و مغروران در ناز و نعمت، و این سرمستی و غرور از خرّمی زندگانی ناشی شده است. (قَد تربّعت): استوار گشت. گفته می­شود: ( تعطّف الدهر علی فلان) یعنی: بخت و همای سعادت به او روی آورد حال آنکه قبلاً چنان نبود. (الذّری): بلندیها و اماکن مرتفع. (لا یُغَمز) گفته می­شود: (غمزه بیده) یعنی: (نیزه را) با دست فشرد (تا سختی یا کج و راستی آن را بیازماید). (القناة): نیزه، و (لا تَغمز لهم قناة) کنایه از توانمندی است که مغلوب نمی­شود، یعنی استوار و محکم است.و نیزه آن گاه که در دست آزماینده­اش نرم و شُل نباشد از خرد شدن و شکسته شدن به دور است.

(لا تُقرَع لهم صفاة): ضرب المثلی است که در مورد کسی بیان می­شود که به خاطر عزّت و نیرومندی­اش خیال حمله به او در سر پرورانده نمی­شود. (الصفاة): صخره و سنگ صاف و صیقلی.

(بأحکام ): جار و مجرور متعلّق به فعل (ثَلَمتم: شکستید) و (بنعمة) متعلق به فعل ( امتنّ: منّت گذارد) است، (النّار و لا العار) یعنی: وارد آتش شوید ولی ننگ و عار را بر خود نپذیرید.

جوهری گفته است: (کفأت الإناء): ظرف را واژگون ساختی (ساختم)، و ابن الأعرابیّ چنین پنداشته است که (أکفأته) و (کفأت القوم کفاء) از نظر لغوی یعنی: قوم اراده چیزی کردند ولی من آنان را به سوی چیز دیگری منحرف ساختم.(إلی غیره): ضمیر (هاء) به اسلام یا خداوند باز می­گردد.

(فلا تستبطئوا): پس دور مپندارید. (لترک التناهی): گفته می­شود: (تناهوا عن المنکر) یعنی یکدیگر را از انجام زشتی منع و نهی کردند. (دوّخه): او را خوار و ذلیل گرداند. (شیطان الرّدهَة): منظور شخصی به اسم (ذو الثدیه) است

ص: 483

دِفَاعٍ حَتَّی إِذْ رَأَی اللَّهُ جِدَّ الصَّبْرِ مِنْهُمْ عَلَی الْأَذَی فِی مَحَبَّتِهِ وَ الِاحْتِمَالَ لِلْمَکْرُوهِ مِنْ خَوْفِهِ جَعَلَ لَهُمْ مِنْ مضائق (مَضَایِقِ) الْبَلَاءِ فَرَجاً فَأَبْدَلَهُمُ الْعِزَّ مَکَانَ الذُّلِّ وَ الْأَمْنَ مَکَانَ الْخَوْفِ فَصَارُوا مُلُوکاً حُکَّاماً وَ أَئِمَّةً أَعْلَاماً وَ بَلَغَتِ الْکَرَامَةُ مِنَ اللَّهِ لَهُمْ مَا لَمْ تَذْهَبِ (1)الْآمَالُ إِلَیْهِ بِهِمْ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانُوا حَیْثُ کَانَتِ الْأَمْلَاءُ مُجْتَمِعَةً وَ الْأَهْوَاءُ مُتَّفِقَةً وَ الْقُلُوبُ مُعْتَدِلَةً وَ الْأَیْدِی مُتَرَادِفَةً وَ السُّیُوفُ مُتَنَاصِرَةً وَ الْبَصَائِرُ نَافِذَةً وَ الْعَزَائِمُ وَاحِدَةً أَ لَمْ یَکُونُوا أَرْبَاباً فِی أَقْطَارِ الْأَرَضِینَ وَ مُلُوکاً عَلَی رِقَابِ الْعَالَمِینَ فَانْظُرُوا إِلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ فِی آخِرِ أُمُورِهِمْ حِینَ وَقَعَتِ الْفُرْقَةُ وَ تَشَتَّتِ الْأُلْفَةُ وَ اخْتَلَفَتِ الْکَلِمَةُ وَ الْأَفْئِدَةُ وَ تَشَعَّبُوا مُخْتَلِفِینَ وَ تَفَرَّقُوا مُتَحَازِبِینَ (2)قَدْ خَلَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ لِبَاسَ کَرَامَتِهِ وَ سَلَبَهُمْ غَضَارَةَ نِعْمَتِهِ وَ بَقِیَ قَصَصُ أَخْبَارِهِمْ فِیکُمْ عِبَراً لِلْمُعْتَبِرِینَ مِنْکُمْ (3)فَاعْتَبِرُوا (4)بِحَالِ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ وَ بَنِی إِسْحَاقَ وَ بَنِی إِسْرَائِیلَ علیه السلام فَمَا أَشَدَّ اعْتِدَالَ الْأَحْوَالِ وَ أَقْرَبَ اشْتِبَاهَ الْأَمْثَالِ (5)تَأَمَّلُوا أَمْرَهُمْ فِی حَالِ تَشَتُّتِهِمْ وَ تَفَرُّقِهِمْ لَیَالِیَ کَانَتِ الْأَکَاسِرَةُ وَ الْقَیَاصِرَةُ أَرْبَاباً لَهُمْ یَحْتَازُونَهُمْ عَنْ رِیفِ الْآفَاقِ وَ بَحْرِ الْعِرَاقِ وَ خُضْرَةِ الدُّنْیَا إِلَی مَنَابِتِ الشِّیحِ وَ مَهَافِی الرِّیحِ وَ نَکَدِ الْمَعَاشِ فَتَرَکُوهُمْ عَالَةً مَسَاکِینَ إِخْوَانَ دَبَرٍ وَ وَبَرٍ أَذَلَّ الْأُمَمِ دَاراً وَ أَجْدَبَهُمْ قَرَاراً لَا یَأْوُونَ إِلَی جَنَاحِ دَعْوَةٍ یَعْتَصِمُونَ بِهَا وَ لَا إِلَی ظِلِّ أُلْفَةٍ یَعْتَمِدُونَ عَلَی عِزِّهَا فَالْأَحْوَالُ مُضْطَرِبَةٌ وَ الْأَیْدِی مُخْتَلِفَةٌ وَ الْکَثْرَةُ مُتَفَرِّقَةٌ فِی بَلَاءِ أَزْلٍ وَ أَطْبَاقِ جَهْلٍ مِنْ بَنَاتٍ مَوْءُودَةٍ وَ أَصْنَامٍ مَعْبُودَةٍ وَ أَرْحَامٍ مَقْطُوعَةٍ وَ غَارَاتٍ مَشْنُونَةٍ فَانْظُرُوا إِلَی مَوَاقِعِ نِعَمِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ حِینَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا (6)فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طَاعَتَهُمْ

ص: 473


1- فی المصدر: ما لم تبلغ.
2- فی نسخة من المصدر: متحاربین.
3- المصدر خلی عن کلمة «منکم».
4- فی المصدر: اعتبروا.
5- الاعتدال: التناسب. و الاشتباه: التشابه.
6- المراد نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

که یکی از رهبران خوارج بود و روایت شده که خداوند در روز جنگ نهروان او را با آذرخشی هدف قرار داد.

(الرَّدهة): گودالی در کوه که در آن آب جمع می­شود. (ذو الثدیه) به (شیطان الردهة) معروف شده بود چرا که بعد از مرگ در گودالی یافت شد؛ و گفته شده که (شیطان الرَّدهَه) اسم یکی از ابلیس هاست. (الوجبة): اضطراب و آشفتگی قلب. (الرجّة): به حرکت و لرزه درآمدن. (أدلت من فلان): بر او چیره شد و غلبه کرد. (التشذّر): پراکنده و متفرق شدن. (الکلاکل): سینه­ها، مفرد آن (کلکل) است، یعنی: من آنان را خوار و ذلیل گردانده و بر زمین افکندم. (النواجم) جمع (ناجمة) است به معنای کسی که ارزشش والا گشته و آوازه­اش در همه جا پیچیده است.

(الخَطَل): سبک سری و کم وزنی، و به شخص احمق یاوه­گو و سبک سر (خَطِل) گفته می­شود. (لا تفیئون): باز نمی­گردید.

(فی القلیب): چاه بدر. (الدویّ): صدایی که بلند نیست. (قَصف الطیر): شدّت گرفتن صدای ( بالهای) پرنده.

(رَفرَف الطائرُ بجناحیه): آن گاه که پرنده به هنگام فروآمدن بر چیزی که بر فراز آن می­چرخد بالهایش را می­گستراند تا بر آن فرو افتد. (العتوّ): تکبّر و زورگویی.

(خفیف فیه): در انجام آن سریع است. (و لا یغلّون): هر کسی که به صورت پنهانی در چیزی خیانت کند مرتکب غلّ و غشّ شده است.

می­گویم: همانا این خطبه شریف و طولانی را ذکر کردم به خاطر اینکه بر خلاصه داستان پیامبران علیهم السلام و علّت احوال، وضعیّت و شیوه برانگیخته شدن ایشان اشتمال دارد، هم چنین این خطبه در بردارنده تنبیه و بیدار باشی است در مورد فائده مراجعه به داستان پیامبران و نگریستن و تفکر در احوال ایشان و امت­هایشان و فائده­های دیگری که به شمار نمی­آیند و بر هر کسی که در آنها تأمّل و درنگ کند پنهان نمی­ماند، درود و صلوات خداوند بر کسی که این خطبه را بر زبان رانده است.

روایت 38.

­ الکافی: حسن بن عبدالرحمن از امام موسی کاظم علیه السلام روایت کرده که فرمود: به راستی که خواب و رؤیا دیدن در میان امّت های نخستین وجود نداشته و بعداً به وجود آمده است، گفتم: علّت آن چیست؟ فرمود: خداوند عزّ و جلّ پیامبری را به سوی مردمان زمانه­اش مبعوث گرداند پس آنان را به سوی عبادت و طاعت خداوند فرا خواند، آنان در پاسخ گفتند: اگر چنین کاری انجام دهیم چه سودی به ما خواهد رسید؟ به خدا سوگند که اموال تو از اموال ما بیشتر نیست

ص: 484

وَ جَمَعَ عَلَی دَعْوَتِهِ أُلْفَتَهُمْ کَیْفَ نَشَرَتِ النِّعْمَةُ عَلَیْهِمْ جَنَاحَ کَرَامَتِهَا وَ أَسَالَتْ لَهُمْ جَدَاوِلَ نَعِیمِهَا وَ الْتَفَّتِ الْمِلَّةُ بِهِمْ فِی عَوَائِدِ بَرَکَتِهَا فَأَصْبَحُوا فِی نِعْمَتِهَا غَرِقِینَ وَ عَنْ خُضْرَةِ عَیْشِهَا فَکِهِینَ قَدْ تَرَبَّعَتِ الْأُمُورُ بِهِمْ فِی ظِلِّ سُلْطَانٍ قَاهِرٍ وَ آوَتْهُمُ الْحَالُ إِلَی کَنَفِ عِزٍّ غَالِبٍ وَ تَعَطَّفَتِ الْأُمُورُ عَلَیْهِمْ فِی ذُرَی مُلْکٍ ثَابِتٍ فَهُمْ حُکَّامٌ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ مُلُوکٌ فِی أَطْرَافِ الْأَرَضِینَ یَمْلِکُونَ الْأُمُورَ عَلَی مَنْ کَانَ یَمْلِکُهَا عَلَیْهِمْ وَ یُمْضُونَ الْأَحْکَامَ فِیمَنْ کَانَ یُمْضِیهَا فِیهِمْ لَا تُغْمَزُ لَهُمْ قَنَاةٌ وَ لَا تُقْرَعُ لَهُمْ صَفَاةٌ أَلَا وَ إِنَّکُمْ قَدْ نَفَضْتُمْ أَیْدِیَکُمْ مِنْ حَبْلِ الطَّاعَةِ وَ ثَلَمْتُمْ حِصْنَ اللَّهِ الْمَضْرُوبَ عَلَیْکُمْ بِأَحْکَامِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدِ امْتَنَّ عَلَی جَمَاعَةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فِیمَا عَقَدَ بَیْنَهُمْ مِنْ حَبْلِ هَذِهِ الْأُلْفَةِ الَّتِی یَنْتَقِلُونَ فِی ظِلِّهَا (1)وَ یَأْوُونَ إِلَی کَنَفِهَا بِنِعْمَةٍ لَا یَعْرِفُ أَحَدٌ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَهَا قِیمَةً لِأَنَّهَا أَرْجَحُ مِنْ کُلِّ ثَمَنٍ وَ أَجَلُّ مِنْ کُلِّ خَطَرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ صِرْتُمْ بَعْدَ الْهِجْرَةِ أَعْرَاباً (2)وَ بَعْدَ الْمُوَالاةِ أَحْزَاباً مَا تَتَعَلَّقُونَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا بِاسْمِهِ وَ لَا تَعْرِفُونَ مِنَ الْإِیمَانِ إِلَّا رَسْمَهُ تَقُولُونَ النَّارَ وَ لَا الْعَارَ کَأَنَّکُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تُکْفِئُوا الْإِسْلَامَ عَلَی وَجْهِهِ انْتِهَاکاً لِحَرِیمِهِ وَ نَقْضاً لِمِیثَاقِهِ الَّذِی وَضَعَهُ اللَّهُ لَکُمْ حَرَماً فِی أَرْضِهِ وَ أَمْناً بَیْنَ خَلْقِهِ وَ إِنَّکُمْ إِنْ لَجَأْتُمْ إِلَی غَیْرِهِ حَارَبَکُمْ أَهْلُ الْکُفْرِ ثُمَّ لَا جَبْرَئِیلُ وَ لَا مِیکَائِیلُ وَ لَا مُهَاجِرُونَ وَ لَا أَنْصَارٌ یَنْصُرُونَکُمْ إِلَّا الْمُقَارَعَةَ بِالسَّیْفِ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَکُمْ وَ إِنَّ عِنْدَکُمُ الْأَمْثَالَ مِنْ بَأْسِ اللَّهِ وَ قَوَارِعِهِ وَ أَیَّامِهِ (3)وَ وَقَائِعِهِ فَلَا تَسْتَبْطِئُوا وَعِیدَهُ جَهْلًا بِأَخْذِهِ وَ تَهَاوُناً بِبَطْشِهِ وَ یَأْساً مِنْ بَأْسِهِ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْمَاضِیَ (4)بَیْنَ أَیْدِیکُمْ إِلَّا لِتَرْکِهِمُ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلَعَنَ السُّفَهَاءَ (5)

ص: 474


1- فی نسخة: یتقلبون فی ظلها.
2- أی صرتم من أعراب البادیة الذین لم یعلموا من الإسلام إلّا احکاما قلیلة، و قد ورد فی الخبر النهی عن التعرب بعد الهجرة، قال الطریحی فی مجمع البحرین: یعنی الالتحاق ببلاد الکفر و الإقامة بها بعد المهاجرة عنها إلی بلاد الإسلام، و کان من رجع من الهجرة الی موضعه من غیر عذر یعدونه کالمرتد.
3- و أیامه أی الأیّام التی انزل فیه العقوبات علی أهل المعاصی. منه رحمه اللّه.
4- فی نسخة: الا القرون الماضیة.
5- فی المصدر: فلعن اللّه السفهاء.

و عشیره و قبیله تو از عشیره و قبیله ما با عزّت تر و بزرگوارتر نیست؛ پس آن پیامبر فرمود: اگر از من اطاعت کنید خداوند شما را وارد بهشت می­گرداند و اگر مرا نافرمانی کنید خداوند شما را وارد آتش جهنم می­گرداند؛ گفتند: بهشت و آتش جهنم چه هستند؟ آن گاه پیامبر بهشت و آتش جهنم را برای آنان توصیف کرد، پس گفتند: چه وقت به سوی بهشت و جهنم منتقل می­گردیم؟ فرمود: هنگامی که از دنیا بروید، گفتند: ما مردگان خویش را دیده­ایم که به استخوانها و پودرهایی ریز تبدیل شده­اند! پس هر چه بیشتر آن پیامبر را تکذیب کردند و خوارش شمردند، بنابراین خداوند متعال خواب و رؤیا را در وجود آنان ایجاد کرد، آن گاه نزد پیامبرشان آمدند و آنچه را در خواب دیده و آن را انکار کرده بودند به اطّلاع وی رساندند، پیامبر فرمود: همانا خواست خداوند عزّ و جلّ بر این بوده است که این رؤیا را دلیل قاطعی بر شما قرار دهد، ارواح شما هنگامی که وفات نمودید همین گونه خواهند بود، و اگر جسم­هایتان فرسوده گشت روح­هایتان گرفتار مجازات خواهند شد تا زمانی که جسم ها برانگیخته شوند.(1)

روایت 39.

­ دعوات راوندی: روایت شده است که خداوند متعال در زمان پیشینیان به پیامبری از پیامبران وحی فرمود: همانا برای مردی از امّت تو دعاهای مستجابی قرار داده شده است، پس پیامبر آن مرد را از این امر آگاه گرداند، آن گاه مرد از نزد پیامبر به سوی خانه­اش رفت و همسر خود را باخبر ساخت، و همسر آن مرد اصرار کرد که یکی از دعاهایش را برای وی قرار دهد، مرد رضایت داد و زن به او گفت: از خداوند بخواه که مرا زیباترین زن زمان خویش قرار دهد، آن گاه مرد دعا کرد و چنان شد که زن می­خواست، سپس هنگامی که زن رغبت پادشاهان و جوانان ناز پرورده را نسبت به خود مشاهده کرد از همسر خود که شیخ مستمندی بود روی گردان شد و بر او خشم گرفت و خشونت روا داشت در حالی که مرد با او مدارا می­کرد و نزدیک بود که دیگر تحمّلش نکند، بنابراین از خداوند خواست که زنش را تبدیل به سگ کند و این اتفاق افتاد! سپس فرزندانش را جمع کرد در حالی که می­گفتند: ای پدر، مردم بر ما عیب می­گیرند که مادرمان سگی است پارس کننده، و شروع به گریستن کردند و از او خواستند که به درگاه خداوند دعا کند که مادرشان را به حالت اولیه بازگرداند، مرد نیز خداوند متعال را فرا خواند، پس همسر او را به حالت اولیه اش بازگرداند، و به این ترتیب هر سه فرصت دعاهای مستجاب او از بین رفت.(2)

ص: 485


1- . روضة الکافی : 90
2- . نسخه خطی دعوات الراوندی

لِرُکُوبِ الْمَعَاصِی وَ الْحُلَمَاءَ لِتَرْکِ التَّنَاهِی أَلَا وَ قَدْ قَطَعْتُمْ قَیْدَ الْإِسْلَامِ وَ عَطَّلْتُمْ حُدُودَهُ وَ أَمَتُّمْ أَحْکَامَهُ أَلَا وَ قَدْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِقِتَالِ أَهْلِ الْبَغْیِ وَ النَّکْثِ وَ الْفَسَادِ فِی الْأَرْضِ فَأَمَّا النَّاکِثُونَ فَقَدْ قَاتَلْتُ وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَقَدْ جَاهَدْتُ وَ أَمَّا الْمَارِقَةُ (1)فَقَدْ دَوَّخْتُ وَ أَمَّا شَیْطَانُ الرَّدْهَةِ فَقَدْ کُفِیتُهُ بِصَعْقَةٍ سُمِعَتْ لَهَا وَجْبَةُ قَلْبِهِ وَ رَجَّةُ صَدْرِهِ وَ بَقِیَتْ بَقِیَّةٌ مِنْ أَهْلِ الْبَغْیِ (2)وَ لَئِنْ أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَی فِی الْکَرَّةِ (3)عَلَیْهِمْ لَأُدِیلَنَّ مِنْهُمْ إِلَّا مَا یَتَشَذَّرُ فِی أَطْرَافِ الْبِلَادِ تَشَذُّراً أَنَا وَضَعْتُ فِی الصِّغَرِ بِکَلَاکِلِ الْعَرَبِ (4)وَ کَسَرْتُ نَوَاجِمَ قُرُونِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْقَرَابَةِ الْقَرِیبَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصِیصَةِ وَضَعَنِی فِی حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلِیدٌ (5)یَضُمُّنِی إِلَی صَدْرِهِ وَ یَکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ (6)وَ یُمِسُّنِی جَسَدَهُ وَ یُشِمُّنِی عَرْفَهُ وَ کَانَ یَمْضَغُ الشَّیْ ءَ ثُمَّ یُلْقِمُنِیهِ وَ مَا وَجَدَ لِی کَذْبَةً فِی قَوْلٍ وَ لَا خَطْلَةً فِی فِعْلٍ (7)وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهِ مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ عَلَماً مِنْ أَخْلَاقِهِ (8)وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِدَاءِ بِهِ وَ لَقَدْ کَانَ یُجَاوِرُ فِی کُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ (9)فَأَرَاهُ وَ لَا یَرَاهُ غَیْرِی وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلَامِ غَیْرَ رَسُولِ

ص: 475


1- الناکثون: أصحاب الجمل. القاسطون: معاویة و أصحابه. المارقون: الخوارج و من حاربه فی النهروان.
2- هم معاویة و من بقی بعد صفّین.
3- الکرة: الحملة فی الحرب.
4- أی اکابرهم.
5- فی المصدر: و أنا ولد.
6- فی المصدر: و یکنفنی الی فراشه.
7- الخطلة واحدة الخطل: الخطأ ینشأ من عدم الرویة.
8- فی المصدر: من أخلاقه علما.
9- قال ابن میثم: الحراء بالکسر و المد: جبل بمکّة یذکر و یؤنث یصرف و لا یصرف. منه رحمه اللّه.

باب سی و دوم : نوادر اخبار و روایت­های بنی اسرائیل

آیات

- یا بنی إسرائیل اذکروا نعمتی التی أنعمت علیکم و أنّی فضّلتکم علی العالمین.(1)

{ای فرزندان اسرائیل، نعمتم را بر شما ارزانی داشتم و اینکه شما را بر جهانیان برتری دادم یاد کنید.}

- و لقد جاءتهم رسلنا بالبیّنات ثمّ إنّ کثیراً منهم بعد ذلک فی الأرض لمسرفون.(2)

{و قطعا پیامبران ما دلایل آشکار برای آنان آوردند [با این همه] پس از آن بسیاری از ایشان در زمین زیاده­روی می­کنند.}

- لقد أخذنا بنی اسرائیل و أرسلنا إلیهم رسلاً کلّما جاءهم رسول بما لا تهوی أنفسهم فریقاً کذّبوا و فریقاً یقتلون * و حسبوا أن لا تکون فتنة فعموا و صمّوا ثمّ تاب الله علیهم ثمّ عموا و صمّوا کثیر منهم و الله بصیر بما یعملون.(3)

{ما از فرزندان اسرائیل سخت پیمان گرفتیم و به سویشان پیامبرانی روانه کردیم، هر بار پیامبری چیزی بر خلاف دل­خواهشان برایشان آورد گروهی را تکذیب و گروهی را می­کشتند، و پنداشتند کیفری در کار نیست پس کور و کر شدند سپس خدا توبه آنان را پذیرفت باز بسیاری از ایشان کور و کر شدند و خدا به آنچه انجام می­دهند بیناست.}

- و لقد آتینا بنی اسرائیل الکتاب و الحکم و النبوّة و رزقناهم من الطیّبات و فضّلناهم علی العالمین * و آتیناهم بیّنات من الأمر فما اختلفوا إلّا من بعد ما جاءهم العلم بغیاً بینهم إنّ ربّک یقضی بینهم یوم القیامة فیما کانوا فیه یختلفون.(4)

{و به یقین فرزندان اسرائیل را کتاب و حکم و پیامبری دادیم و از چیز­های پاکیزه روزیشان کردیم و آنان را بر مردم روزگار برتری دادیم، و دلایل روشنی در امر دین به آنان عطا کردیم و جز بعد از آنکه علم برایشان حاصل آمد [آن هم] از روی شک و رقابت میان خودشان دستخوش اختلاف نشدند، قطعا پروردگارت روز قیامت میانشان درباره آنچه در آن اختلاف می­کردند داوری خواهد کرد.}

- کمثل الشیطان إذ قال للإنسان اکفر فلمّا کفر قال إنّی بریء منک إنّی أخاف الله ربّ العالمین * فکان عاقبتهما أنّهما فی النار خالدین فیها و ذلک جزاء الظالمین.(5)

{چون حکایت شیطان که به انسان گفت: کافر شو و هنگامی که وی کافر شد گفت: من از تو بیزارم، زیرا من از خداوند جهانیان می­ترسم، و فرجام هر دو آن است که در آتش جاوید می­مانند و سزای ستمکاران این است.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: از ابن عباس روایت شده که گفت: در میان بنی اسرائیل عابدی زندگی می­کرد که (برصیصا) نامیده می­شد، مدّت زمانی از روزگار را به عبادت خداوند پرداخت تا جایی که دیوانگان نزد او آورده می­شدند و درمان­شان می­کرد و آنان را از شرّ شیطان به خدا پناه می­داد پس به واسطه او شفا می­یافتند، یک بار زنی دیوانه شده و برادرانش او را نزد شخص عابد آورده بودند، پس آن زن (برای مداوا) نزد عابد ماندگار شد ولی شیطان پیوسته عابد را وسوسه می­کرد و گناه را برایش زینت می­داد تا سرانجام با آن زن مرتکب کار ناپسند شد و زن باردار گشت، هنگامی که بارداری زن آشکار گشت عابد او را به قتل رساند و دفنش کرد، هنگامی که چنین کاری را انجام داد شیطان به راه افتاد تا اینکه به یکی از برادران زن رسید و ماجرا را برایش ذکر کرد، پس یکی از آنها برادر دیگرش را می­دید و می­گفت:

ص: 486


1- . بقره / 122
2- . مائده / 32
3- . مائده / 70و71
4- . جاثیه / 16و17
5- . حشر / 16و17

اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا أَرَی نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیْطَانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الرَّنَّةُ فَقَالَ هَذَا الشَّیْطَانُ قَدْ أَیِسَ (1)مِنْ عِبَادَتِهِ إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَی مَا أَرَی إِلَّا أَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ وَ لَکِنَّکَ وَزِیرٌ وَ إِنَّکَ لَعَلَی خَیْرٍ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَتَاهُ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ قَدِ ادَّعَیْتَ عَظِیماً لَمْ یَدَّعِهِ آبَاؤُکَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَیْتِکَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَمْراً إِنْ أَجَبْتَنَا إِلَیْهِ وَ أَرَیْتَنَاهُ عَلِمْنَا أَنَّکَ نَبِیٌّ وَ رَسُولٌ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ عَلِمْنَا أَنَّکَ سَاحِرٌ کَذَّابٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَهُمْ وَ مَا تَسْأَلُونَ قَالُوا تَدْعُو لَنَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ حَتَّی تَنْقَلِعَ بِعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فَإِنْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لَکُمْ أَ تُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بِالْحَقِّ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی سَأُرِیکُمْ مَا تَطْلُبُونَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ لَا تَفِیئُونَ إِلَی خَیْرٍ وَ أَنَّ فِیکُمْ مَنْ یُطْرَحُ فِی الْقَلِیبِ وَ مَنْ یُحَزِّبُ الْأَحْزَابَ (2)ثُمَّ قَالَ یَا أَیَّتُهَا الشَّجَرَةُ إِنْ کُنْتِ تُؤْمِنِینَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَانْقَلِعِی بِعُرُوقِکِ حَتَّی تَقِفِی بَیْنَ یَدَیَّ بِإِذْنِ اللَّهِ فَوَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَانْقَلَعَتْ بِعُرُوقِهَا وَ جَاءَتْ وَ لَهَا دَوِیٌّ شَدِیدٌ وَ قَصْفٌ کَقَصْفِ أَجْنِحَةِ الطَّیْرِ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرَفْرِفَةً وَ أَلْقَتْ بِغُصْنِهَا الْأَعْلَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِبَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَی مَنْکِبِی وَ کُنْتُ عَنْ یَمِینِهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذَلِکَ قَالُوا عُلُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً فَمُرْهَا فَلْیَأْتِکَ نِصْفُهَا وَ یَبْقَی نِصْفُهَا فَأَمَرَهَا بِذَلِکَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نِصْفُهَا کَأَعْجَبِ إِقْبَالٍ وَ أَشَدِّهِ دَوِیّاً فَکَادَتْ (3)تَلْتَفُّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا کُفْراً وَ عُتُوّاً فَمُرْ هَذَا النِّصْفَ فَلْیَرْجِعْ إِلَی نِصْفِهِ کَمَا کَانَ فَأَمَرَهُ صلی الله علیه و آله فَرَجَعَ فَقُلْتُ أَنَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِنِّی أَوَّلُ (4)مُؤْمِنٍ بِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ (5)بِأَنَّ الشَّجَرَ فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی

ص: 476


1- المصدر خلی عن لفظة «قد».
2- قال الجزریّ: الأحزاب جمع حزب بالکسر: الطوائف من الناس، و منه حدیث ابن الزبیر أن یحزبهم أی یقویهم و یشد منهم، أو یجعلهم من حزبه، أو یجعلهم أحزابا. منه رحمه اللّه.
3- فی نسخة: فکانت.
4- فی المصدر: فانی.
5- فی نسخة: و أول من آمن.

به خدا سوگند خبر رسان خبری را برای من نقل کرده است که ذکر کردنش برایم سخت و گران است؛ آنان این خبر را برای یکدیگر ذکر می­کردند تا اینکه در نهایت خبر به پادشاه­شان رسید، پس پادشاه و مردم به راه افتادند و نزد عابد آمدند و او به آنچه که انجام داده بود اقرار کرد، بنابراین پادشاه فرمان داد و به صلیبش کشیدند، هنگامی که بر بالای دار آویخته شد شیطان در مقابل او مجسّم گشت و گفت: من همان کسی هستم که تو را در این مهلکه انداختم، پس آیا مرا در آنچه که به تو می­گویم اطاعت می­کنی تا از وضعیتی که در آن هستی رهایت سازم؟ گفت: آری، شیطان گفت: یک بار برای من سجده بگزار، عابد گفت: چگونه برای تو سجده بگزارم حال آنکه در چنین وضعیتی هستم؟ شیطان گفت: ایماء و اشاره­ای از سوی تو مرا کفایت می­کند، پس عابد با ایماء و اشاره برای شیطان سجده گزارد و نسبت به خداوند کافر گشت و در نهایت هم نجات نیافت و به قتل رسید، بنابراین خداوند متعال در این دو آیه از سوره حشر به داستان او اشاره کرده است.(1)

روایات

روایت 1.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل عابدی بود که (جریح) نامیده می­شد و در صومعه­ای مشغول عبادت بود، پس در حالی که نماز می­گزارد مادرش نزد او آمد و صدایش زد ولی پاسخ نگفت، سپس مادرش دوباره نزد او آمد و صدایش زد ولی عابد توجّهی نکرد پس منصرف گشت، آن گاه برای سوّمین بار نزد پسرش آمد و او را فراخواند ولی جوابی نشنید و پسر با او سخنی نگفت پس باز گشت در حالی که می­گفت: از خدای بنی اسرائیل می­خواهم که تو را ذلیل گرداند؛ روز بعد زنی بدکاره آمد و در صومعه مرد عابد نشست، آن گاه درد زایمان او را فراگرفت و مدّعی شد که نوزاد از آنِ جریح است، پس این خبر در میان بنی اسرائیل پخش شد که آن کسی که مردم را در مورد ارتکاب زنا سرزنش می­کرد خود مرتکب زنا شده است؛ بنابراین پادشاه فرمان داد و جریح را به صلیب کشیدند، پس مادرش در حالی که بر سر و صورت خود می­زد به سوی او آمد و جریح به مادرش گفت: ساکت باش که این وضعیّت نتیجه دعا و درخواست تو است، هنگامی که مردم این سخن جریح را شنیدند گفتند: چگونه از بی گناهی تو آگاه گردیم؟ جریح گفت: نوزاد را بیاورید؛ پس نوزاد را آوردند و جریح او را گرفت و گفت: پدر تو کیست؟ پاسخ داد: فلان شخص که چوپان قبیله بنی فلان است، بنابراین خداوند دروغ کسانی که در مورد جریح آن سخنان را بر زبان رانده بودند آشکار ساخت، آن گاه جریح سوگند یاد کرد که هرگز مادرش را ترک نگوید و به صورت مداوم به او خدمت کند.(2)

روایت 2.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از ابوحمزه ثمالیّ روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: همانا پادشاهی از بنی اسرائیل گفت شهری بنا خواهم کرد که هیچ کس به آن عیب و ایرادی وارد نسازد؛ هنگامی که پادشاه از ساختن شهر فارغ شد بر این نکته متّفق گشتند که هرگز مانند آن را مشاهده نکرده­اند، پس مردی به او گفت: اگر جانم را در امان نگاه داری

ص: 487


1- . مجمع البیان9: 265
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

تَصْدِیقاً لِنُبُوَّتِکَ وَ إِجْلَالًا لِکَلِمَتِکَ (1)فَقَالَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ بَلْ سَاحِرٌ کَذَّابٌ عَجِیبُ السِّحْرِ خَفِیفٌ فِیهِ وَ هَلْ یُصَدِّقُکَ فِی أَمْرِکَ إِلَّا مِثْلُ هَذَا یَعْنُونَنِی وَ إِنِّی لَمِنْ قَوْمٍ لَا تَأْخُذُهُمْ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ سِیمَاهُمْ سِیمَاءُ الصِّدِّیقِینَ وَ کَلَامُهُمْ کَلَامُ الْأَبْرَارِ عُمَّارُ اللَّیْلِ وَ مَنَارُ النَّهَارِ مُتَمَسِّکُونَ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ یُحْیُونَ سُنَنَ اللَّهِ وَ سُنَنَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله لَا یَسْتَکْبِرُونَ وَ لَا یَعْلُونَ وَ لَا یَغُلُّونَ وَ لَا یُفْسِدُونَ قُلُوبُهُمْ فِی الْجِنَانِ وَ أَجْسَادُهُمْ فِی الْعَمَلِ (2).

بیان

بهره غلبه و الرواء بضم الراء و الهمز و المد المنظر الحسن و العرف بالفتح الریح الطیبة قوله علیه السلام لا یدری أی لا یدریه أکثر الناس.

قوله علیه السلام بأمر الباء للاستصحاب قوله علیه السلام ملکا أی فی الظاهر لکونه فی السماء و مخلوطا بهم. و قال الجزری الهوادة الرخصة و السکون و المحاباة و قال هذا شی ء حمی أی محظور لا یقرب و أعداه الداء أی أصابه مثل ما بصاحب الداء و الاستفزاز الإزعاج و الاستنهاض علی خفة و إسراع و الرجل اسم جمع لراجل.

قوله علیه السلام لقد فوق أی وضع فوق سهمه علی الوتر و أغرق أی استوفی مد القوس و بالغ فی نزعها لیکون مرماه أبعد و وقع سهامه أشد.

قوله من مکان قریب لقربه بهم و جریانه منهم مجری الدم قوله علیه السلام بظن مصیب فی بعض النسخ غیر مصیب و وجه بوجوه.

الأول أنه قال ما قال لا علی وجه العلم بل علی سبیل التوهم و المصیب الحق هو العلم دون التوهم أو الظن و إن اتفق وقوعهما.

الثانی أن قوله لَأُغْوِیَنَّهُمْ بمعنی الشرک أو الکفر و الذین استثناهم المعصومون من المعاصی و لا ریب فی کون هذا ظن غیر مصیب. (3)الثالث أنه علیه السلام إنما قال ذلک لأن غوایتهم کان منهم اختبارا و تصدیق أبناء

ص: 477


1- فی المصدر: تصدیقا بنبوتک، و اجلالا لسلمتک.
2- نهج البلاغة 1: 372 و 395.
3- لانه لا یظفر باغواء الجمیع بهذا المعنی.

تو را از عیب آن آگاه خواهم کرد، پادشاه گفت: در امان هستی، مرد گفت: این شهر دارای دو عیب است: نخست اینکه در آن نابود می­شوی و دوّم اینکه بعد از تو ویران خواهد شد، پادشاه گفت: و چه عیبی بزرگتر از این دو عیب می­باشد؟ چاره چیست و چه کاری باید انجام دهیم؟ مرد گفت: جایی را بنا ساز که ماندگار است و نابود نمی­شود حال آنکه خود نیز در آن جوان می­باشی و هرگز پیر نمی­شوی؛ پادشاه این مسأله را برای دخترش بازگو کرد، دختر گفت: هیچ یک از ساکنان سرزمینت غیر از این مرد با تو راستگو نبوده­اند.(1)

روایت 3.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مردی زندگی می­کرد که دو دختر داشت پس آنها را به ازدواج دو مرد که یکی کشاورز و دیگری سفال ساز بود در آورد، سپس مرد به ملاقات آنها رفت، نخست نزد همسر مرد کشاورز رفت و به او گفت: حالت چگونه است؟ پاسخ داد: شوهرم زراعت بسیاری کرده است، اگر خداوند از آسمان باران بباراند بهترین حال و وضعیت را در میان بنی اسرائیل خواهیم داشت؛ آن گاه مرد نزد دختر دیگرش رفت و احوال او را جویا شد، دختر گفت: شوهرم سفالهای فراوانی ساخته است، اگر خداوند باران را از آسمان بر ما فرو نفرستد بهترین حال و وضعیت را در میان بنی اسرائیل خواهیم داشت. آن گاه مرد بازگشت در حالی که می­گفت: خداوندا، آن دو را به تو می­سپارم خود در مورد آنها قضاوت کن.(2)

روایت 4.

­قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مردی بود که بسیار این جمله را بر زبان می­آورد: (الحمدلله ربّ العالمین و العاقبة للمتّقین: حمد وستایش مخصوص پروردگار جهانیان و عاقبت از آنِ پرهیزگاران است)، این مسأله شیطان را خشمگین ساخت پس یکی از شیاطین را به سوی آن مرد فرستاد و گفت: بگو: ( العاقبة للأغنیاء: عاقبت از آنِ ثروتمندان است)، شیطان نزد آن مرد آمد و سخن ابلیس را تکرار کرد، پس آن دو موافقت کردند که نخستین کسی که در مقابل آنها ظاهر می­شود در میان­شان قضاوت کند و حکم به قطع دست کسی بدهد که در قضاوت مغلوب می­شود، آن گاه با شخصی رو به رو شدند و او را از احوال خویش آگاه ساختند، پس آن شخص گفت: عاقبت از آنِ ثروتمندان است، مرد ( بعد از قطع شدن دستش) بازگشت در حالی که خداوند را ستایش می­کرد و همچنان می­گفت: عاقبت از آنِ پرهیزگاران است؛ شیطان به او گفت: آیا باز هم این جمله را تکرار می­کنی؟ مرد گفت: آری، بر سر دست دیگرم شرط می­بندم، پس با هم خارج شدند و شخص دیگری ظاهر شد و دوباره علیه او قضاوت کرد. بنابراین دست دیگرش نیز قطع شد، حال آنکه خداوند را ستایش می­کرد و می­گفت: عاقبت از آن پرهیزگاران است. پس شیطان به او گفت: آیا موافقی که کسی میان ما قضاوت کند و هر کسی که محکوم شد گردنش زده شود؟ مرد گفت: آری، پس خارج شدند و مثالی و شبهی را دیدند بنابراین نزد او توقف کردند. گفت: من این شخص را به قضاوت فرا خوانده­ام؛ و داستان خود را بازگو کردند،

ص: 488


1- 2 . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

الحمیة له یعود إلی وقوع الغوایة منهم علی وفق ظنه فکان ظنه فی نسبتها إلیه خطأ و بعبارة أخری لما ظن أنه قادر علی إجبارهم علی المعاصی و سلب اختیارهم حکم علیه السلام بخطائه و لعل هذا أصوب.

قوله علیه السلام الجامحة أی النفوس الجامحة (1)من جمح الفرس إذا اعتز راکبه و غلبه و کل ما طلع و ظهر فقد نجم و استفحل أی قوی و اشتد و دلف أی تقدم و قحم فی الأمر رمی بنفسه فیه من غیر رویة.

و الولجة بالتحریک موضع أو کهف یستتر فیه المارة من مطر و غیره و الورطات المهالک.

قوله علیه السلام إثخان الجراحة أی جعلکم واطئین لإثخانها و هو کثرتها کما قیل فهو مفعول ثان للإیطاء و یحتمل أن یکون مفعولا أولا و هو أظهر.

و الحز القطع و الخزائم جمع خزامة و هی حلقة من شعر تجعل فی وترة أنف البعیر فیشد فیها الزمام و وری الزند أی خرجت ناره و القدح إخراجها من الزند و تألبوا تجمعوا.

قوله علیه السلام یقتنصونکم أی یتصیدونکم و الحومة معظم الماء و الحرب و غیرهما و موضع الجار و المجرور نصب علی الحال أی یقتنصونکم فی حومة ذل و الجولة الموضع الذی تجول فیه و النزغ الإفساد و فی النهایة المسلحة القوم الذین یحفظون الثغر من العدو لأنهم یکونون ذوی سلاح أو لأنهم یسکنون المسلحة و هی کالثغر و المرقب یرقبون العدو لئلا یطرقهم علی غفلة انتهی.

و کلمة ما فی قوله علیه السلام من غیر ما فضل زائدة للتأکید و أمعن فی الطلب أی جد و أبعد و المصارحة المکاشفة و المناصبة المعاداة و أعنق أسرع و لیلة ظلماء حندس أی شدیدة الظلمة و المهواة الوهدة یتردی الصید فیها و ذللا بضمتین جمع ذلول و سلسا کذلک جمع سلس و هما بمعنی سهل الانقیاد.

ص: 478


1- فی هامش المطبوع: أی الانفس الجامحة، أو الأخلاق الجامحة. ابن أبی الحدید.

آن گاه دست­های آن مرد را مسح کرد پس به حالت اولیه خود بازگشتند. سپس گردن آن خبیث را قطع کرد و گفت: این گونه، عاقبت از آنِ پرهیزگاران است.(1)

روایت 5.­

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: قاضی­ای در میان بنی اسرائیل بود که عادلانه در میان آنها به قضاوت می­پرداخت، هنگامی که موعد مرگش فرا رسید به همسرش گفت: آن گاه که مُردم مرا غسل بده و کفنم کن و صورتم را بپوشان و مرا بر روی تختم قرار بده، إن شاءالله که چیز بدی را مشاهده نخواهی کرد؛ هنگامی که قاضی وفات نمود همسرش آنچه را که به او فرمان داده بود انجام داد سپس اندکی درنگ کرد و آن گاه پرده را از روی صورت او کنار زد، ناگهان کرمی را مشاهده کرد که در حال جویدن و خوردن بینی اوست، بنابراین از دیدن آن صحنه وحشت کرد و هنگامی که شب فرا رسید قاضی به خواب همسرش رفت- یعنی همسر قاضی در خواب او را مشاهده کرد- و به او گفت: آیا از آنچه امروز دیدی وحشت کردی؟ زن گفت: آری، قاضی گفت: به خدا سوگند که این حادثه فقط به خاطر برادرت برای من اتفاق افتاد چرا که همراه دشمن خود نزدم آمد و هنگامی که نشستند گفتم: خداوندا حقّ را به او بده، پس آن گاه که به شرح نزاع و دشمنی خویش پرداختند حقّ با او بود و من شاد گشتم، هر چند حق با برادرت بود ولی به خاطر پیروی از نفس و خواسته خویش گرفتار آن چیزی شدم که مشاهده کردی.(2)

روایت 6.­

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا گروهی از بنی اسرائیل به پیامبر خویش (موسی بن عمران) گفتند: از پروردگار خود بخواه که هر وقت خواستیم از آسمان بر ما باران بباراند؛ موسی این خواسته را به درگاه پروردگارش مطرح نمود و خداوند به او وعده داد که چنان کند، بنابراین هرگاه که می­خواستند آسمان بر آنها می­بارید پس به زراعت پرداختند و کاشته­هایشان رشد کرد و نیکو گشت، ولی هنگامی که به درو کردن پرداختند چیزی نیافتند، و گفتند: همانا ما باران را برای سود رسانی و منفعت درخواست نمودیم، آن گاه خداوند متعال وحی فرمود: به راستی که آنان از تدبیر کردن اموراتشان به وسیله من راضی نبودند (پس چنین شد که می­بینند)، یا مطلبی به این مضمون.(3)

ص: 489


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء، هم چنین الجزائری این حدیث و حدیث قبلی را در قصص خود ص: 248 و249 ذکر کرده است.
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء، الجزائری این حدیث و حدیث قبلی و بعدی را در کتاب قصص الأنبیاء: 251 ذکر کرده است.

قوله علیه السلام أمرا أی اعتمدوا أمرا قوله علیه السلام تضایقت الصدور به کنایة عن کثرته قوله علیه السلام تکبروا عن حسبهم قیل أی جهلوا أصلهم أنه الطین المنتن فتکبروا.

قوله علیه السلام و ألقوا الهجینة أی نسبوا ما فی الإنسان من القبائح إلی ربهم أو نسبوا الخطاء إلیه تعالی فیما اختار لهم من خلیفة الحق. (1)قوله علیه السلام مکابرة لقضائه أی لحکمه علیهم بمتابعة أئمة الحق أو لما أوجب علیهم من شکر النعمة و الآلاء الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام.

و اعتزاء الجاهلیة نداؤهم یا لفلان فیسمون قبیلتهم فیدعونهم إلی المقاتلة و إثارة الفتنة (2)قوله لنعمه علیکم أضدادا لعل المعنی أن تلک الخصال توجب زوال النعم عنکم فکأنکم أضداد و حساد لنعم الله علیکم.

قوله علیه السلام شربتم بصفوکم أی شربتم کدرهم مستبدلین ذلک بصفوکم أو متلبسین بصفوکم و الأحلاس جمع حلس بالکسر و هو کساء رقیق یکون علی ظهر البعیر ملازما له فقیل لکل ملازم أمر هو حلس ذلک الأمر ذکره الجزری.

و النفث النفخ استعیر هنا لوساوس الشیطان و فی بعض النسخ نثا من نث الحدیث إذا أفشاه و مصارع جنوبهم مساقطها و لواقح الکبر ما یوجب حصوله. و خفض الجناح کنایة عن لین الجانب و حسن الخلق و الشفقة و المخمصة الجوع و المجهدة المشقة و محصهم بالمهملتین أی خلصهم و طهرهم و بالمعجمتین أی حرکهم و زلزلهم و الذهبان بالضم و الکسر جمع الذهب و العقیان بالکسر الذهب الخالص و البلاء الامتحان و الإنباء الإخبار بالوعد و الوعید.

قوله علیه السلام و لا لزمت الأسماء معانیها أی کانت تنفک الأسماء عن المعانی فتصدق الأسماء بدون مسمیاتها کالمؤمن و المسلم و الزاهد و غیرها و الخصاصة الفقر

ص: 479


1- و قیل: أی انهم باحتقار غیرهم من الناس قبحوا خلق اللّه لهم.
2- و قیل: تفاخرهم بأنسابهم کل منهم ینتسب الی ابیه و ما فوقه من أجداده، و کثیرا ما یجر التفاخر الی الحرب، و هی انما تکون بدعوة الرؤساء فهم سیوفها.

روایت 7.­

امام صادق علیه السلام فرموده است: کبوتری صحرایی درون درختی تخم گذاشته و جوجه­هایی را به دنیا می­آورد، و مردی نیز هنگام سربرآوردن جوجه­ها از تخم سراغ کبوتر می­آمد و دو جوجه را با خود می­برد، بنابراین کبوتر از این مسأله به درگاه خداوند شکایت کرد و خداوند فرمود: شرّ او را از تو دور خواهم کرد؛ آن گاه جوجه­های کبوتر سر از تخم برآوردند و آن مرد در حالی که دو قرص نان به همراه داشت سراغ آنها آمد، هنگامی که مشغول بالا رفتن از درخت بود گدایی در مقابلش ظاهر گشت پس یکی از دو قرص نان را به او بخشید، سپس بالا رفت و دو جوجه را گرفت و پایین آورد، و خداوند آن مرد را به خاطر صدقه­ای که بخشیده بود در امان نگاه داشت.(1)

روایت 8.­

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مردی بود که به درگاه خداوند دعا خوانده بود که به او پسر بچه­ای ببخشد، آن مرد سی و سه سال خداوند را فرا می­خواند، و هنگامی که مشاهده کرد خداوند متعال دعای او را اجابت نمی­فرماید گفت: پروردگارا، آیا من از تو دورم که صدایم را نمی­شنوی، یا اینکه نزدیک هستی و دعای مرا اجابت نمی­فرمایی؟ آن­گاه شخصی به خواب آن مرد آمد و به او گفت: همانا تو خداوند را با زبانی دشنام گوی، قلبی وابسته به دنیا و ناپاک و نیّتی ناراست فرا می­خوانی، بنابراین از دشنام و ناسزاگویی دست بردار و باید قلبت تقوای خدا داشته باشد و نیّتت نیکو گردد؛ مرد چنان کرد و سپس خداوند عز ّو جلّ را فرا خواند و پسر بچه­ای برای او به دنیا آمد.(2)

الکافی: محمد بن یحیی از ابن عیسی نظیر این حدیث را روایت کرده است.(3)

روایت 9.­

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از ابو حمزه ثمالی روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد عاقل و ثروتمندی زندگی می­کرد که از همسری پاکدامن پسری داشت که در شکل و شمایل شبیه خود او بود، هم چنین از همسری غیر پاکدامن نیز دو پسر داشت، و هنگامی که زمان مرگش فرا رسید به آنان گفت: این دارایی و اموال من برای یکی از شماست؛ پس آن گاه که وفات نمود پسر بزرگ گفت:

ص: 490


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء
3- . أصول الکافی 2 : 324و325

و ضامه حقه انتقصه و الضیم الظلم.

قوله علیه السلام تمتد نحوه أی یؤمله المؤملون و یرجوه الراجون فإن کل من أمل شیئا یطمح إلیه بصره و یسافر برغبته إلیه فکنی عن ذلک بمد العنق و شد عقد الرحال.

قوله علیه السلام فکانت النیات مشترکة أی بین الله و بین ما یأملون من الشهوات غیر خالصة له تعالی و حسناتهم مقتسمة بینه تعالی و بین تلک الشهوات أو المعنی أنهم لو کانوا کذلک لآمن بهم جل الخلق للرغبة و الرهبة فلم یتمیز المؤمن و المنافق و المخلص و المرائی و جبل وعر أی غلیظ حزن.

قوله علیه السلام و أقل نتائق الدنیا قال ابن أبی الحدید أصل هذه اللفظة من قولهم امرأة نتاق أی کثیرة الحبل و الولادة یقال ضیعة منتاق أی کثیرة الریع فجعل علیه السلام الضیاع ذوات المدر التی یثار للحرث نتائق و قال إن مکة أقلها صلاحا للزرع لأن أرضها حجریة (1)و القطر الجانب.

قوله علیه السلام دمثة أی سهلة و کلما کان الرمل أسهل کان أبعد من أن ینبت و من أن یزکو به الدواب لأنها تتعب فی المشی به قوله وشلة أی قلیلة الماء قوله أعطافهم عطفا الرجل جانباه أی یمیلوا جوانبهم معرضین عن کل شی ء متوجهین نحوه و المثابة المرجع و النجعة فی الأصل طلب الکلاء ثم سمی کل من قصد أمرا یروم النفع فیه منتجعا و ثمرة الفؤاد هی سویداء القلب و السحیق البعید و الفج الطریق بین الجبلین و هز المناکب کنایة عن السفر إلیه مشتاقین (2)و قوله یهلون أی یرفعون

ص: 480


1- قال فی النهایة: فی حدیث علیّ علیه السلام «أقل نتائق الدنیا مدرا» النتائق جمع نتیقة فعلیة بمعنی مفعولة من النتق و هو أن یقلع الشی ء فترفعه من مکانه لترمی به؛ هذا هو الأصل و أراد بها هاهنا البلاد لرفع بنائها و شهرتها فی موضعها. انتهی. و ما ذکرناه فی الأصل ذکر ابن أبی الحدید و لعله أوفق منه رحمه اللّه.
2- و قیل: أی یحرکوا مناکبهم أی رءوس أکتافهم للّه، یرفعون أصواتهم بالتلبیة و ذلک فی السعی و الطواف.

آن تک فرزند من هستم، و پسر وسطی و کوچک نیز هر یک ادّعا کردند که آن فرزند آنها هستند، پس شکایت نزد قاضی خویش بردند، قاضی گفت: در مورد مسأله شما چیزی نزد من وجود ندارد به سوی سه برادر از قبیله بنی غنام بروید، پس نزد یکی از آنان که پیرمرد بزرگ سالی بودند رفتند، او به آنان گفت: نزد برادرم فلانی بروید چرا که از من بزرگتر است و از او سؤال بپرسید، بنابراین نزد برادر دوّم رفتند و پیرمرد کهن سالی خارج شد و گفت: از برادر بزرگترم سؤال بپرسید، آن گاه نزد برادر سوّم رفتند که از نظر ظاهری کم سنّ و سال­تر به نظر می­رسید، پس در ابتدا از او در مورد احوال سه برادر پرسیدند، او نیز برای آنان توضیح داد و گفت: آن برادرم که در ابتدا مشاهده­اش کردید از همه کوچکتر است ولی زن بد رفتاری دارد که او را آزرده می­سازد و به خاطر ترس از اینکه مبادا گرفتار مصیبتی شود که توان صبر کردن در مقابل آن را ندارد در مقابل رفتار زنش صبر پیشه کرده و این ماجرا او را پیر گردانده است، اما برادر دوم زن بدرفتاری دارد که هم او را آزرده می­سازد هم شادش می­گرداند پس هم­چنان جوانی­اش را حفظ کرده است، من نیز همسری دارم که مرا شاد و مسرور می­گرداند و آزرده­ام نمی­سازد و از زمانی که با او هم صحبت گشته­ام هرگز کار ناپسندی از جانب او دامنگیرم نبوده است پس جوانی­ام همراه او حفظ شده است.

امّا داستان شما که سخن پدرتان است، پس در ابتدا به راه بیفتید و قبرش را زیر و رو کنید و استخوان­هایش را خارج ساخته و آنها را آتش بزنید سپس باز گردید تا میان شما قضاوت کنم؛ پس از نزد قاضی بازگشتند و پسر کوچک شمشیر پدرش را به دست گرفت و دو برادر دیگر کلنگ به دست گرفتند و هنگامی که می­خواستند قبر پدرشان را زیر و رو کنند پسر کوچک به آنان گفت: قبر پدرم را زیر و رو نکنید من سهم خود را برای شما می­گذارم؛ آن گاه نزد قاضی رفتند، قاضی گفت: این شما را قانع می­کند، اموال پدرتان را نزد من بیاورید، و به پسر کوچک گفت: اموال را برگیر، اگر آن دو برادر پسران آن پدر بودند شفقت و مهربانی نسبت به او به قلب هایشان راه می­یافت آن گونه که به قلب پسر کوچک راه یافت.(1)

روایت 10.

­ قصص الأنبیاء: از امام موسی کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد نیکوکاری زندگی می­کرد که همسر نیکوکاری داشت، پس در خواب دید که به او گفته شد: خداوند متعال مدّت عمر تو را فلان و فلان سال تعیین کرده است و نیمه عمرت را در آسایش و راحتی

ص: 491


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء الجزائری نیز در قصص الأنبیاء : 250 این حدیث را نقل کرده است.

أصواتهم بالتلبیة و الرمل سعی فوق المشی و السرابیل جمع السربال و هو القمیص أی خلعوا المخیط.

قوله ملتف البنی أی مشتبک العمارة (1)و البرة الواحدة من البر و هو الحنطة و الأریاف جمع ریف و هو کل أرض فیها زرع و نخل و قیل هو ما قارب الماء من الأرض و المحدقة المطیفة (2)و الغدق الماء الکثیر و النضارة الحسن و مضارعة الشک مقاربته و فی بعض النسخ بالصاد المهملة (3)و الاعتلاج الاضطراب.

قوله علیه السلام فتحا بضمتین أی مفتوحة و قوله ذللا أی سهلة و وخامة العاقبة رداءتها.

قوله علیه السلام فإنها قیل الضمیر یعود إلی مجموع البغی و الظلم و الکبر و قیل إلی الأخیر باعتبار جعله مصیدة و هی بسکون الصاد و فتح الیاء آلة یصطاد بها و المساورة المواثبة قوله علیه السلام ما تکدی (4)أی لا ترد عن تأثیرها و یقال رمی فأشوی إذا لم یصب المقتل.

قوله علیه السلام ما حرس الله ما زائدة قوله علیه السلام عتاق الوجوه إما من العتق بمعنی الحریة أو بمعنی الکرم و العتیق الکریم من کل شی ء و الخیار من کل شی ء و النواجم جمع ناجمة و هو ما یطلع و یظهر من الکبر و القدع الکف و المنع و یقال لاط حبه بقلبی یلیط إذا لصق و مواقع النعم الأموال و الأولاد و آثارها هی الترفه و الغناء و التلذذ بها و یحتمل أن یکون الموقع مصدرا و المجداء جمع ماجد و المجد الشرف فی الآباء و الحسب و الکرم یکونان فی الرجل و إن لم یکونا فی آبائه و النجداء الشجعان واحدهم نجید و بیوتات العرب قبائلها و الیعسوب السید و الرئیس و المقدم و الرغیبة المرغوبة قوله علیه السلام لخلال الحمد أی الخصال المحمودة.

ص: 481


1- و قیل: أی کثیر العمران.
2- أی المحیطة من کل جهة.
3- و فی المصدر بالسین المهملة.
4- من أکدی الرجل، لم یظفر بحاجة.

و نیمه دیگر را در مشقّت و سختی قرار داده است، پس برای خود یا نیمه اوّل و یا نیمه آخر را انتخاب کن.

مرد گفت: من همسر نیکوکاری دارم که در طول زندگی شریکم می­باشد، با او مشورت می­کنم آن گاه به سویم بازگرد تا تو را از پاسخ خویش آگاه سازم. هنگامی که صبح شد مرد به همسرش گفت: من در خواب چنین و چنان دیدم، همسرش گفت: ای فلانی، نیمه نخست را برگزین و در انتخاب عافیت و آسایش عجله کن، امید است که خداوند به ما رحم و شفقت روا دارد و نعمت را بر ما تمام گرداند؛ هنگامی که شب دوّم فرا رسید آن کسی که شب نخست آمده بود بازگشت و گفت: کدام نیمه را انتخاب نمودی؟ مرد گفت: نیمه نخست را برگزیدم، آن شخص گفت: نیمه نخست از آنِ تو باد، بنابراین نعمت های دنیا از هر سو به او روی آورد، و آن گاه که نعمت­هایی که بر او ارزانی داشته شده بود آشکار گشت همسرش به او گفت: به نزدیکان خویش و نیازمندان بخشش کن و در حقّ آنان نیکی روا دار و به فلان همسایه و برادر خود عطایایی را ببخش؛ هنگامی که نصف عمر آن مرد گذشت و زمان از حدّی که تعیین شده بود فراتر رفت شخصی را که بار نخست در خواب دیده بود دوباره مشاهده کرد، آن شخص به او گفت: همانا خداوند متعال به خاطر انجام این کارها از تو تشکر کرده است پس تمام عمرت را مانند نیمه نخست در آسایش و رفاه بگذران.(1)

روایت 11.

­ قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: زنی بدکاره بر عدّه­ای از جوانان بنی اسرائیل گذ کرد و آنان را فریب داد، پس عدّه­ای از ایشان گفتند: اگر فلان عابد این زن را دیده بود او را فریب می­داد، آن زن سخن آنان را شنید و گفت: به خدا سوگند تا او را فریب ندهم به سوی خانه­ام باز نمی گردم، پس در شب به طرف خانه عابد رفت و بر در کوبید و گفت: مرا نزد خود پناه ده، ولی عابد از پذیرفتن او امتناع ورزید، زن گفت: عدّه­ای از جوانان بنی اسرائیل از من خواسته­اند که با آنان مرتکب فحشاء شوم، اگر مرا به داخل راه ندهی سر خواهند رسید و رسوایم خواهند کرد؛ هنگامی که عابد سخنان زن را شنید در را برایش گشود، ولی وقتی که وارد شد لباس­هایش را در آورده و پرت کرد، و عابد آن گاه که زیبایی و قیافه آن زن را مشاهده کرد در دام هوای نفس خویش افتاد و با دست بدن او را لمس کرد سپس به خود آمد و به سوی آتش افروخته زیر دیگ رفت و دستش را بر روی آن قرار داد، زن گفت: این چه کاری است که انجام می­دهی؟ گفت: دستم را می­سوزانم چرا که مرتکب آن عمل زشت شد؛ آن گاه زن از خانه خارج شد و در این هنگام جماعت بنی اسرائیل نیز فرا رسیدند، پس زن گفت: به داد فلانی برسید که دست خویش را بر آتش قرار داده است؛ بنابراین به راه افتادند و به عابد رسیدند حال آنکه دستش سوخته بود.(2)

روایت 12.

­ قصص الأنبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا عابدی در میان بنی اسرائیل زنی از ایشان را به مهمانی پذیرفت، پس به او علاقمند شد و قصد کرد به سویش برود ولی هر گاه وسوسه می­شد که به سوی آن زن برود یکی از انگشتان خود را به آتش نزدیک می­کرد

ص: 492


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء، الجزائری در القصص: 250 و251 این حدیث را نقل کرده است.
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء ، الجزائری نیز در القصص : 251 این حدیث را روایت کرده است.

قوله علیه السلام و مدت العافیة علی البناء للمفعول و هو ظاهر أو علی البناء للفاعل من قولهم مد الماء إذا جری و سال قوله علیه السلام و وصلت استعار الوصل لاجتماعهم عن کرامة الله لهم حال کونهم علی ذلک الأمر و رشح بذکر الحبل و التحاض تفاعل من الحض و هو الحث و التحریص و تواصی القوم أی أوصی بعضهم بعضا و الفقرة واحدة فقر الظهر و یقال لمن أصابته مصیبة شدیدة قد کسرت فقرته و المنة بالضم القوة و الأعباء الأثقال.

قوله علیه السلام فساموهم أی ألزموهم و المرار بالضم شجر مر و استعیر شرب الماء المر لکل من یلقی شدة.

قوله علیه السلام و بلغت الکرامة قوله بهم متعلق بقوله بلغت و قوله لهم بالکرامة و قوله إلیه بقوله لم تذهب (1)و الأملاء جمع الملأ أی الجماعات و الأشراف و الترافد التعاون.

قوله علیه السلام متحازبین أی مختلفین أحزابا و غضارة النعمة طیبها و لذتها قوله علیه السلام فما أشد اعتدال الأحوال أی ما أشبه الأشیاء بعضها ببعض و إن حالکم لشبیهة بحال أولئک.

قوله علیه السلام یحتازونهم أی یبعدونهم و بحر العراق دجلة و الفرات أما الأکاسرة فطردوهم عن بحر العراق و القیاصرة عن الشام و ما فیه من المراعی و المنتجع و الشیح نبت معروف و منابت الشیح أرض العرب و مهافی الریح المواضع التی تهفو فیها الریح أی تهب و هی الفیافی و الصحاری و نکد المعاش ضیقه و قلته و العالة جمع عائل و هو الفقیر و الدبر بالتحریک الجرح الذی یکون فی ظهر البعیر (2)و الجدب قلة الزرع و الشجر و الأزل الضیق و الشدة.

قوله و إطباق جهل بکسر الهمزة أی جهل عام مطبق علیهم أو بفتحها أی

ص: 482


1- و بقوله: ما لم تبلغ علی ما فی المصدر.
2- و الوبر: شعر الجمال، و المراد أنهم کانوا رعاة ظاعنین من واد إلی آخر، لم تکن لهم بلدة و لا حاضرة یعیشون فیها.

و پیوسته به این کار ادامه ­داد تا اینکه صبح فرا رسید، آن گاه به زن گفت: از خانه­ام خارج شو به راستی که مهمان بدی برای من بودی.(1)

روایت 13.

­ قصص الأنبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مردی زندگی می­کرد که محتاج و نیازمند بود پس همسرش به او اصرار کرد که به دنبال رزق و روزی برود، بنابراین زاری­کنان در طلب رزق روی به درگاه خداوند آورد، پس در خواب دید که به او گفته شد: کدام یک نزد تو دوست داشتنی­تر است: دو درهم حلال یا دو هزار درهم حرام؟ گفت: دو درهم حلال، گفته شد: زیر سرت قرار دارد، آن گاه از خواب بیدار شد و دو درهم را زیر سرش یافت، آنها را برداشت و با یکی از درهم­ها ماهی ای خرید و به سوی خانه آمد، هنگامی که زنش او را مشاهده کرد سرزنش کنان به سویش آمد و سوگند خورد که به آن ماهی دست نمی زند، پس مرد به طرف ماهی رفت و هنگامی که شکمش را پاره کرد دو مروارید در آن یافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت.(2)

روایت 14.

­ قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد زورگویی بود که پس از مُردن در قبرش نشانده شده و روحش به او بازگردانده شد، پس به او گفته شد: همانا ما صد ضربه شلّاق را به عنوان عذاب الهی بر پیکر تو خواهیم نواخت، مرد گفت: تحمّل آن را ندارم، گفتند: هرگز از انجام این کار منصرف نخواهیم شد، گفت: به چه دلیل مرا شلّاق می­زنید؟ گفتند: روزی بر بنده­ای ضعیف و بینوا و درمانده از بندگان خدا گذر کردی و از تو طلب کمک کرد ولی به او کمک نکردی و از او حمایت ننمودی، آن گاه بر او شلّاقی زدند پس قبرش پر از آتش گشت.(3)

روایت 15.

­ قصص الأنبیاء: صدوق از وهب به منبّه روایت کرده که گفت: روایت شده است که مردی از بنی اسرائیل قصری را بنا نهاد و آن را نیکو و محکم گرداند، سپس غذایی آماده ساخت و ثروتمندان را به خوردن آن دعوت و مستمندان را منع نمود، و هنگامی که فقراء می­آمدند به یک یک آنان گفته می­شد: این غذا برای تو و امثال تو ساخته نشده است؛ آن گاه خداوند دو فرشته را در لباس فقراء به سوی آن مهمانی فرستاد، پس به آنان نیز همان سخنان گفته شد، سپس به آن دو فرشته فرمان داد که در لباس ثروتمندان بیایند، بنابراین به مهمانی راه داده شده و گرامی داشته شدند و آنان را در قسمت بالا (ی سفره) نشاندند، پس خداوند متعال به دو فرشته امر فرمود که آن شهر و ساکنانش را در زمین فرو برند.

ص: 493


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء، الجزائری نیز در القصص: 251 این حدیث را روایت کرده است.
2- . نسخه خطی قصص الأنبیاء : 251
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء، الجزائری نیز در القصص: 252 این حدیث را روایت کرده است.

جهل متراکم بعضه فوق بعض و وأد البنات قتلهن و شن الغارة علیهم تفریقها علیهم من جمیع جهاتهم قوله علیه السلام و التفت الملة أی کانوا متفرقین فالتفت ملة محمد صلی الله علیه و آله بهم فجمعتهم یقال التف الحبل بالحطب أی جمعه و التف الحطب بالحبل أی اجتمع به و قوله فی عوائد حال أی جمعتهم الملة کائنة فی عوائد برکتها.

قوله علیه السلام فکهین أی أشرین مرحین (1)فکاهة صادرة عن خضرة عیش النعمة قوله علیه السلام قد تربعت أی أقامت و یقال تعطف الدهر علی فلان أی أقبل حظه و سعادته بعد أن لم یکن کذلک و الذری الأعالی.

قوله علیه السلام لا یغمز یقال غمزه بیده أی نخسه و القناة الرمح و یکنی عن العزیز الذی لا یضام فیقال لا یغمز له قناة أی هو صلب و القناة إذا لم تلن فی ید الغامز کانت أبعد عن الحطم و الکسر.

و قوله لا تقرع لهم صفاة مثل یضرب لمن لا یطمع فی جانبه لعزته و قوته و الصفاة الصخرة و الحجر الأملس.

و قوله بأحکام متعلق بثلمتم و قوله بنعمة متعلق بقوله امتن قوله النار و لا العار أی ادخلوا النار و لا تلتزموا العار. (2)و قال الجوهری کفأت الإناء قلبته و زعم ابن الأعرابی أن أکفأته لغة و کفأت القوم کفاء إذا أرادوا وجها فصرفتهم عنه إلی غیره قوله إلی غیره الضمیر عائد إلی الإسلام أو إلی الله قوله فلا تستبطئوا أی فلا تستبعدوا قوله لترک التناهی یقال تناهوا عن المنکر أی نهی بعضهم بعضا و دوخه أی ذلله و شیطان الردهة هو ذو الثدیة (3)

ص: 483


1- أشر :بطر،أی أخذته دهشة وحیرة عند هجوم النعمة . أوطنی با لنعمة إو عندها فصر فها الی غیر وجهها فهو أشر . و مرح الرجل : اشتد فرحه ونشاطه حت جاوز القدر، وتبختر واختال فهو مرح.
2- هکذا فی النسخ، و لعلّ الاصوب: أی ندخل النار و لا نلتزم العار.
3- فی هامش المطبوع: ذو الثدیة لقب رجل اسمه ثرملة فمن قال فی الثدی انه مذکر یقول انما ادخلوا الهاء فی التصغیر لان معناه الید و ذلک ان یده کانت قصیرة مقدار الثدی یدلّ علی ذلک انهم کانوا یقولون فیه ذو الیدیة و ذو الثدیة جمیعا؛ الصحاح.

روایت 16.

­ به إسناد صدوق روایت شده است که بزرگ و کوچک بنی اسرائیل از ترس اینکه مبادا در راه رفتن دچار تکبّر و غرور گردند با عصا راه می­رفتند.(1)

روایت 17.

­ قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد عابدی زندگی می­کرد که محروم و بداقبال بود و همسرش از وسایل (دست ساز) خود به او می­داد تا آنها را به فروش برساند، پس عابد روزی نزد همسرش آمد و نخ ریسیده شده­ای را به او داد، پس آن را با خود به بازار برد ولی در مقابل چیزی به فروش نرفت، آن گاه به سوی دریا رفت و صیّادی را مشاهده کرد که ماهی­های فراوانی را صید کرده بود، پس نخ را به او داد و گفت: در تور ماهی­گیری­ات از آن استفاده کن، صیّاد نیز در مقابل ماهی­ای به عابد داد که آن را برگرفت و به سوی همسرش آورد، هنگامی که شکم ماهی را دریدند مرواریدی در آن پدیدار گشت، پس مروارید را به بیست هزار درهم فروختند.(2)

روایت 18.

­ قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از امام صادق علیه السلام روایت شده که امام باقر علیه السلام می­فرمود: سرزمین شام چه سرزمینی نیکویی است و ساکنان آن امروزه چه قوم بدی هستند، و مصر چه سرزمین بدی است چرا که زندان هر آن کسی از بنی اسرائیل بوده که خداوند بر او خشم می­گرفته است، و بنی اسرائیل هیچ گاه وارد مصر نشده­اند مگر بعد از خشمگین ساختن خداوند و سرپیچی کردن از فرامین او، چرا که خداوند عزّ و جلّ فرموده است: « ادخلوا الأرض المقدّسة التی کتب الله لکم» { وارد سرزمین مقدّسی شوید که خداوند بر شما واجب گردانده است} که منظور سرزمین شام است، ولی از وارد شدن به آنجا امتناع ورزیده و سرپیچی کردند، پس به مدت چهل سال در زمین سرگردان بودند، و خارج شدن آنان از مصر و وارد شدن­شان به سرزمین شام فقط بعد از توبه کردن­شان و راضی شدن خداوند از آنان صورت پذیرفت.

سپس امام باقر فرمود: به راستی که من خوردن غذاهایی که در ظرفهای سفّالی مصری طبخ شده باشند را ناپسند می­شمارم، و دوست ندارم که سَر خویش را از گِل آنجا بشویم از ترس اینکه مبادا ذلّت خاکش به من ارث برسد و غیرتم را از بین ببرد.(3)

روایت 19.

­ قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از عبدالأعلی ابن أعین روایت شده است:

ص: 494


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء ، الجزائری نیز در القصص : 252 آن را روایت کرده است.
2- . نسخه خطی
3- . نسخه خطی قصص الأنبیاء. الجزائری در القصص: 252 این حدیث را روایت کرده است.

فقد روی أنه رماه الله یوم النهر بصاعقة (1)و الردهة نقرة فی الجبل یجتمع فیها الماء و إنما سمی بذلک لأنه وجد بعد موته فی حفرة و قیل هو أحد الأبالسة و الوجبة اضطراب القلب و الرجة الحرکة و الزلزلة و أدلت من فلان أی قهرته و غلبته و التشذر التبدد و التفرق و الکلاکل الصدور (2)الواحدة کلکل أی أنا أذللتهم و صرعتهم إلی الأرض و النواجم جمع ناجمة و هی ما علا قدره و طار صیته و الخطل خفة و سرعة و یقال للأحمق العجل خطل قوله لا تفیئون أی لا ترجعون.

قوله علیه السلام فی القلیب أی قلیب بدر (3)و الدوی صوت لیس بالعالی و قصف الطیر اشتد صوته و رفرف الطائر بجناحیه إذا بسطهما عند السقوط علی شی ء یحوم علیه لیقع فوقه و العتو التکبر و التجبر.

قوله خفیف فیه أی سریع قوله علیه السلام و لا یغلون کل من خان خفیة فی شی ء فقد غل.

أقول: إنما أوردت هذه الخطبة الشریفة بطولها لاشتمالها علی جمل قصص الأنبیاء علیهم السلام و علل أحوالهم و أطوارهم و بعثتهم و التنبیه علی فائدة الرجوع إلی قصصهم و النظر فی أحوالهم و أحوال أممهم و غیر ذلک من الفوائد التی لا تحصی و لا تخفی علی من تأمل فیها صلوات الله علی الخطیب بها.

«38»

کا، الکافی بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَحْلَامَ لَمْ تَکُنْ فِیمَا مَضَی فِی أَوَّلِ الْخَلْقِ وَ إِنَّمَا حَدَثَتْ فَقُلْتُ وَ مَا الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ بَعَثَ رَسُولًا إِلَی أَهْلِ زَمَانِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فَقَالُوا إِنْ فَعَلْنَا ذَلِکَ فَمَا لَنَا فَوَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِأَکْثَرِنَا مَالًا وَ لَا

ص: 484


1- فی هامش المطبوع: ذو الثدیة کسمیة لقب جرقوص بن زهیر کبیر الخوارج، أو هو بالمثناة تحت. منه طاب ثراه.
2- قیل: القرن: القوّة و الشدة، و انما ذکره لتشبههم بالثور، کما ذکر الکلکل لتشبیههم بالجمل. منه رحمه اللّه.
3- طرح فیه نیف و عشرون من أکابر قریش.

به امام صادق علیه السلام گفتم: مردم حدیثی را روایت می­کنند که در آن رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرموده است: (حدّث عن بنی اسرائیل ولا حرج: از بنی اسرائیل سخن بگو حال آنکه هیچ حَرَج و محدودیتی در این زمینه وجود ندارد)؛ امام فرمود: آری صحیح است، گفتم: پس آیا در مورد بنی اسرائیل هر آنچه را شنیده­ایم بر زبان بیاوریم و هیچ محدودیتی نیز برای­مان وجود ندارد؟ فرمود: آیا نشنیده­ای که گفته می­شود: برای دروغ گفتن انسان همین کافی است که هرآنچه را می­شنود بازگو کند، گفتم: در کنار هم قرار گرفتن این دو سخن چگونه ممکن است؟ فرمود: رویدادهای اتفاق افتاده در میان بنی اسرائیل که قرآن به ذکر آنها پرداخته را بازگو کن در حالی که هیچ گناه و محدودیتی در این زمینه وجود ندارد.(1)

توضیح

جزریّ در تفسیر این حدیث (حدّثوا عن بنی اسرائیل و لا حَرَج) گفته است یعنی: اشکالی ندارد و به پای شما گناهی نوشته نمی­شود اگر آنچه را در مورد بنی­اسرائیل شنیده­اید بازگو کنید، هرچند به وقوع پیوستن آن سخن روایت شده در مورد آنان غیر ممکن باشد، مانند اینکه لباسهای­شان دراز می­گشت و یا آتش از آسمان نازل می­شد و قربانی­های آنان را می­خورد و غیره؛ و منظور این نیست که در مورد بنی اسرائیل به دروغ سخن گفته شود، و روایتهایی که از روی دادن امور شگفت انگیز در میان بنی اسرائیل سخن می­گویند بر صحّت این تفسیر شهادت می­دهند.

گفته شده که معنای این حدیث چنین است: همانا بازگو کردن سخنان شنیده در مورد بنی اسرائیل چه حقّ باشند چه باطل باعث نمی­شود که گناهی به پای تو نوشته شود چرا که فاصله زمانی آنان به نسبت ما بسیار زیاد است، و این برخلاف نقل حدیث از پیامبر صلّی الله علیه وآله است چرا که نقل حدیث از پیامبر باید پس از آگاه شدن از صحت روایت و عدالت راوی صورت پذیرد.

هم چنین گفته شده که معنا چنین است: سخن گفتن از بنی اسرائیل واجب نیست، چراکه این فرموده پیامبر صلّی الله­ علیه وآله "بلّغوا عنّی: سخنان مرا ابلاغ دارید" حالت وجوبی دارد، سپس در ادامه کلام خویش می­فرماید: "و حدّثوا عن بنی اسرائیل و لاحرج" یعنی: در مورد شما حرج و محدودیتی وجود ندارد اگر از بنی اسرائیل سخن نگویید.

روایت 20.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: عابدی در میان بنی اسرائیل بود که در دنیا مرتکب هیچ گناهی نمی­شد، پس ابلیس فریادی برآورد و تمام سربازانش به سوی او جمع شدند، آن گاه گفت: چه کسی از جانب من مسؤولیت گمراه کردن فلانی را برعهده می­گیرد؟ یکی از آنها گفت: من، ابلیس گفت: از چه مکانی بر او در می­آیی؟ گفت: از ناحیه زنان، ابلیس گفت: شایسته این کار نیستی، چرا که او با زنان مراوده نداشته است.

ص: 495


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

بِأَعَزِّنَا عَشِیرَةً فَقَالَ إِنْ أَطَعْتُمُونِی أَدْخَلَکُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ إِنْ عَصَیْتُمُونِی أَدْخَلَکُمُ اللَّهُ النَّارَ فَقَالُوا وَ مَا الْجَنَّةُ وَ النَّارُ فَوَصَفَ لَهُمْ ذَلِکَ فَقَالُوا مَتَی نَصِیرُ إِلَی ذَلِکَ فَقَالَ إِذَا مِتُّمْ فَقَالُوا لَقَدْ رَأَیْنَا أَمْوَاتَنَا صَارُوا عِظَاماً وَ رُفَاتاً فَازْدَادُوا لَهُ تَکْذِیباً وَ بِهِ اسْتِخْفَافاً فَأَحْدَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمُ الْأَحْلَامَ فَأَتَوْهُ فَأَخْبَرُوهُ بِمَا رَأَوْا وَ مَا أَنْکَرُوا مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ أَرَادَ أَنْ یَحْتَجَّ عَلَیْکُمْ بِهَذَا هَکَذَا تَکُونُ أَرْوَاحُکُمْ إِذَا مِتُّمْ وَ إِنْ بَلِیَتْ أَبْدَانُکُمْ تَصِیرُ الْأَرْوَاحُ إِلَی عِقَابٍ حَتَّی تُبْعَثَ الْأَبْدَانُ (1).

«39»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فِی الزَّمَنِ الْأَوَّلِ أَنَّ لِرَجُلٍ فِی أُمَّتِهِ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَةً فَأَخْبَرَ بِهِ ذَلِکَ الرَّجُلَ فَانْصَرَفَ مِنْ عِنْدِهِ إِلَی بَیْتِهِ فَأَخْبَرَ زَوْجَتَهُ بِذَلِکَ (2)فَأَلَحَّتْ عَلَیْهِ أَنْ یَجْعَلَ دَعْوَةً لَهَا فَرَضِیَ فقال (فَقَالَتْ) سَلِ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَنِی أَجْمَلَ نِسَاءِ الزَّمَانِ فَدَعَا الرَّجُلُ فَصَارَتْ کَذَلِکَ ثُمَّ إِنَّهَا لَمَّا رَأَتْ رَغْبَةَ الْمُلُوکِ وَ الشُّبَّانِ الْمُتَنَعِّمِینَ فِیهَا مُتَوَفِّرَةً زَهِدَتْ فِی زَوْجِهَا الشَّیْخِ الْفَقِیرِ وَ جَعَلَتْ تُغَالِظُهُ وَ تُخَاشِنُهُ وَ هُوَ یُدَارِیهَا وَ لَا یَکَادُ یُطِیقُهَا فَدَعَا اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهَا کَلْبَةً فَصَارَتْ کَذَلِکَ ثُمَّ أَجْمَعَ أَوْلَادُهَا یَقُولُونَ یَا أَبَهْ إِنَّ النَّاسَ یُعَیِّرُونَّا أَنَّ أُمَّنَا کَلْبَةٌ نَائِحَةٌ وَ جَعَلُوا یَبْکُونَ وَ یَسْأَلُونَهُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَهَا کَمَا کَانَتْ فَدَعَا اللَّهَ تَعَالَی فَصَیَّرَهَا مِثْلَ الَّتِی کَانَتْ فِی الْحَالَةِ الْأُولَی فَذَهَبَتِ الدَّعَوَاتُ الثَّلَاثُ ضَیَاعاً (3).

ص: 485


1- روضة الکافی: 90.
2- فی نسخة: و أخبر زوجته بذلک.
3- دعوات الراوندیّ مخطوط.

سپس یکی دیگر از آنها به ابلیس گفت: من مسؤولیت گمراه کردن او را بر عهده می­گیرم، ابلیس گفت: از چه مکانی بر او در می­آیی؟ گفت: از ناحیه شراب و لذتها ابلیس گفت: شایسته این کار نیستی، به این شیوه امکان پذیر نیست؛ یکی دیگر گفت: من مسؤول گمراه کردن او هستم، ابلیس گفت: از چه مکانی بر او در می­آیی؟ گفت: از ناحیه اعمال نیک، ابلیس گفت: راه بیفت که تو مسئول این کار هستی؛ آن­گاه سرباز ابلیس به سوی مکان مرد عابد به راه افتاد پس در مقابل او ایستاد و شروع به نماز خواندن کرد، و مرد عابد می­خوابید حال آنکه شیطانِ سرباز ابلیس نمی­خوابید، عابد استراحت می­کرد حال آنکه شیطان استراحت نمی­کرد، بنابراین مرد عابد به سوی شیطان رفت در حالی که خود را مقصّر می­دانست و اعمال خویش را کوچک می­شمارد. سپس گفت: ای بنده خدا، با انجام چه کاری بر به جا آوردن این نماز توانمند گشته­ای؟ ولی شیطان به او پاسخی نداد، سپس سؤال خود را دوباره تکرار کرد و شیطان پاسخ نداد آن گاه مرد عابد سؤال خود را برای بار سوّم پرسید وشیطان گفت: ای بنده خدا، من مرتکب گناهی شدم و از انجام آن توبه کردم و هرگاه به یاد گناه خویش می­افتم بر خواندن نماز توانمند می­گردم، عابد گفت: مرا از گناه خودت آگاه ساز تا آن را انجام داده و سپس توبه نمایم و هنگامی که چنان کردم بر نماز خواندن توانمند گردم؛ شیطان گفت: وارد شهرتان شو پس درباره فلان زن بدکاره پرس و جو کن و (آن گاه که او را یافتی) به او دو درهم ببخش و کام خود را از او برگیر، عابد گفت: دو درهم از کجا بیاورم؟ نمی­دانم دو درهم چه هستند؟ آن گاه شیطان دست دراز کرد و از زیر پایش دو درهم خارج ساخت و آنها را به عابد داد. پس برخاست و با لباس­های مخصوصش وارد شهر شد حال آنکه از مکان خانه فلان زن بدکاره سؤال می­پرسید، پس مردم او را راهنمایی کرده و چنین پنداشتند که آمده تا آن زن را نصیحت کند، بنا بر این عابد نزد آن زن رفت و دو درهم را به سوی او انداخت و گفت: برخیز، پس برخواست و وارد خانه­اش شد و به عابد گفت: تو نیز وارد شو، سپس گفت:تو با قیافه و شکلی نزد من آمده­ای که با آن نزد کسی چون من نمی­آیند، پس مرا از احوال خویش آگاه گردان، بنابراین مرد عابد آن زن را از ماجرا باخبر ساخت، و زن به او گفت: ای بنده خدا، به راستی که ترک گناه از توبه کردن آسان­تر است، و تمام کسانی که در پی توبه کردن هستند فرصت آن را نمی­یابند، حتماً آن شخصی که به تو چنین سفارشی کرده شیطان بوده که در مقابل تو مجسّم شده است، پس منصرف شو و بازگرد که چیی را نخواهی یافت؛ آن گاه مرد عابد بازگشت و آن زن همان شب وفات نمود، و هنگامی که صبح فرا رسید بر روی در خانه­اش نوشته شده بود: در محضر فلانی حاضر شوید که از اهل بهشت است، پس مردم دچار شک و تردید شدند و به خاطر همین شکّ و تردید که درر مورد اوضاع او گرفتارش شده بودند سه روز درنگ کردند و او را دفن نکردند، سپس خداوند متعال به یکی از پیامبرانش- که او را غیر از موسی بن عمران علیه السلام نمی­دانم- وحی فرمود: نزد فلان زن برو و بر او نماز بگزار و به مردم نیز فرمان ده که بر او نماز بگزارند چرا که من او را بخشیده­ام و به خاطر بازداشتن فلان بنده­ام از انجام معصیت و نافرمانی من، بهشت را بر او واجب گردانده­ام.(1)

توصیح: (نخر إبلیس): صدا را در بینی­اش کشید. (تقاصرت إلیه نفسهُ) یعنی: تقصیر و کوتاهی خودش برایش آشکار شد، گفته می­شود: (تقاصر) یعنی: اظهار کوتاهی و تقصیر نمود. (الجلباب): پیراهن،

ص: 496


1- . روضۀ الکافی : 384 و385

باب 32 نوادر أخبار بنی إسرائیل

الآیات

البقرة: «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ»(122)

المائدة: «وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ إِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ»(32) (و قال تعالی): «لَقَدْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ رُسُلًا کُلَّما جاءَهُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُهُمْ فَرِیقاً کَذَّبُوا وَ فَرِیقاً یَقْتُلُونَ* وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ»(70-71)

الجاثیة: «وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَی الْعالَمِینَ*وَ آتَیْناهُمْ بَیِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»(16-17)

الحشر: «کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ* فَکانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النَّارِ خالِدَیْنِ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ»(16-17)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: عن ابن عباس قال کان فی بنی إسرائیل عابد اسمه برصیصا عبد الله زمانا من الدهر حتی کان یؤتی بالمجانین یداویهم و یعوذهم فیبرءون علی یده و إنه أتی بامرأة فی شرف قد جنت و کان لها إخوة فأتوه بها و کانت عنده فلم یزل به الشیطان یزین له حتی وقع علیها فحملت فلما استبان حملها قتلها و دفنها فلما فعل ذلک ذهب الشیطان حتی لقی أحد إخوتها فأخبره بالذی فعل الراهب و أنه دفنها فی مکان کذا ثم أتی بقیة إخوتها رجلا رجلا فذکر ذلک له فجعل الرجل یلقی

ص: 486

لباس گشادی برای زن که غیر از روانداز می­باشد، یا پوششی مانند روانداز که زنان لباسهای خود را با آن می­پوشانند. این سخن او (لا أعلمه) بیانگر شکّ و تردید راوی در موررد پیامبری است که خداوند به او وحی فرموده بود.

روایت 21.

الکافی: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد عابدی زندگی می­کرد که محروم و بد اقبال بود و به هرکاری روی می­آورد گرفتار مصیبت و مشکلی می­شد، پس همسرش تمام وسایل خود را به او بخشید (تا آنها را به فروش برساند) تا جائی که چیزی نزدش باقی نماند، روزی از روزها آن مرد نزد همسرش آمد پس طنابی بافته شده از نخ به او داد و گفت: غیراز این چیزی ندارم، به بازار برو و آن را بفروش و چیزی برای خوردن بخر. مرد عابد طناب بافته شده را برد تا آن را بفروشد ولی با بازار بسته مواجه شد، و مشتریان را مشاهده کرد که برخاسته و به خانه­هایشان بازگشتند، آن عابد گفت: کاش به کنار این آب بروم و با آن وضو بگیرم و مقداری را بر خود بریزم و به خانه بازگردم، پس به سوی دریا آمد و با صیّادی روبه رو شد که تورش را به دریا انداخته بود، هنگامی که تور را خارج ساخت چیزی جز یک ماهی به درد نخور در آن نبود، بنابراین نزد صیّاد درنگ کرد تا آن ماهی فاسد و بدبو گشت، پس به او گفت: این ماهی را به من بفروش و در عوض این طناب بافته شده را به تو می­دهم که در تور ماهیگری­ات از آن استفاده کنی، صیّاد گفت: چنین خواهم کرد، بنابراین عابد ماهی را گرفت و طناب را به صیّاد تحویل داد و با ماهی به سوی خانه­اش بازگشت و این خبر را به اطّلاع همسرش رساند، او نیز ماهی را گرفت تا تمیزش گرداند و هنگامی که آن را شکافت مرواریدی در شکمش پدیدار گشت، پس شوهرش را فراخواند و مروارید را به او نشان داد، مرد عابد مراورید را به بازار برد و آن را به بیست هزار درهم فروخت و با مال و اموال بسیاری بازگشت، پس آنها را در خانه گذاشت و از قضا گدایی بر در خانه کوبید در حالی که می­گفت: ای ساکنان خانه؛ به این مستمند صدقه دهید باشد که خداوند به شما رحم کند؛ مرد عابد به او گفت: وارد شو، پس وارد شد و عابد به او گفت: یکی از این دو کیسه را بردار، گدا نیز یکی از آنها را برداشت و رفت، سپس همسرش به او گفت: سبحان الله، حال آنکه ثروتمند هستیم نیمی از ثروت­مان را بخشیدی؛ سپس در سریع­ترین وقت گدا دوباره بر در خانه کوبید و مرد عابد به او گفت: وارد شو، پس وارد شد و کیسه را در جای خودش قرار داد و گفت: بخور که گوارای وجودت باد، من فرشته­ای از فرشتگان پروردگارت هستم، پرودگارت خواست تو را بیازماید که شکرگزارت یافت، سپس رفت.(1)

توضیح

(رجل مُحارَف): بد اقبال و محروم، بر عکس مبارک و خجسته. (النصل): نخ ریسیده شده که از دوک ریسندگی خارج شده است.

روایت 22.

الکافی: زراره روایت می­کند

ص: 497


1- . روضةالکافی : 385 و386

أخاه فیقول و الله لقد أتانی آت ذکر لی شیئا یکبر علی ذکره فذکره بعضهم لبعض حتی بلغ ذلک ملکهم فسار الملک و الناس فاستنزلوه فأقر لهم بالذی فعل فأمر به فصلب فلما رفع علی خشبته تمثل له الشیطان فقال أنا الذی ألقیتک فی هذا فهل أنت مطیعی فیما أقول لک أخلصک مما أنت فیه قال نعم قال اسجد لی سجدة واحدة فقال کیف أسجد لک و أنا علی هذه الحالة فقال أکتفی منک بالإیماء فأومأ له بالسجود فکفر بالله و قتل الرجل فأشار الله تعالی إلی قصته فی هذه الآیة (1).

الأخبار

«1»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَابِدٌ یُقَالُ لَهُ جُرَیْحٌ وَ کَانَ یَتَعَبَّدُ فِی صَوْمَعَةٍ فَجَاءَتْهُ أُمُّهُ وَ هُوَ یُصَلِّی فَدَعَتْهُ فَلَمْ یُجِبْهَا فَانْصَرَفَتْ ثُمَّ أَتَتْهُ وَ دَعَتْهُ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهَا فَانْصَرَفَتْ ثُمَّ أَتَتْهُ وَ دَعَتْهُ فَلَمْ یُجِبْهَا وَ لَمْ یُکَلِّمْهَا فَانْصَرَفَتْ وَ هِیَ تَقُولُ أَسْأَلُ إِلَهَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَخْذُلَکَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَتْ فَاجِرَةٌ وَ قَعَدَتْ عِنْدَ صَوْمَعَتِهِ قَدْ أَخَذَهَا الطَّلْقُ فَادَّعَتْ أَنَّ الْوَلَدَ مِنْ جُرَیْحٍ فَفَشَا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّ مَنْ کَانَ یَلُومُ النَّاسَ عَلَی الزِّنَا قَدْ زَنَی وَ أَمَرَ الْمَلِکُ بِصَلْبِهِ فَأَقْبَلَتْ أُمُّهُ إِلَیْهِ تَلْطِمُ وَجْهَهَا فَقَالَ لَهَا اسْکُتِی إِنَّمَا هَذَا لِدَعْوَتِکِ فَقَالَ النَّاسُ لَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ مِنْهُ وَ کَیْفَ لَنَا بِذَلِکَ (2)قَالَ هَاتُوا الصَّبِیَّ فَجَاءُوا بِهِ فَأَخَذَهُ فَقَالَ مَنْ أَبُوکَ فَقَالَ فُلَانٌ الرَّاعِی لِبَنِی فُلَانٍ فَأَکْذَبَ اللَّهُ (3)الَّذِینَ قَالُوا مَا قَالُوا فِی جُرَیْحٍ فَحَلَفَ جُرَیْحٌ أَلَّا یُفَارِقَ أُمَّهُ یَخْدُمُهَا (4).

«2»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ یَحْیَی الْأَزْرَقِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مَلِکاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ لَأَبْنِیَنَّ مَدِینَةً لَا یَعِیبُهَا أَحَدٌ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ بِنَائِهَا اجْتَمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی أَنَّهُمْ لَمْ یَرَوْا مِثْلَهَا قَطُّ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ لَوْ أَمِنْتَنِی عَلَی

ص: 487


1- مجمع البیان 9: 265.
2- أی کیف لنا العلم بذلک.
3- أی بین کذبهم.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

که شخصی به نام حمران از امام باقر سؤال پرسید و گفت: خداوند مرا فدای شما گرداند کاش به ما بگویی که این امر (ظهور مهدی) چه وقت اتفاق می­افتد که با آن شاد شویم، امام فرمود: ای حمران همانا تو دوستان، برادران و آشنایانی داری، در زمان گذشتگان مردی زندگی می­کرد که در جمله دانشمندان بود و پسری داشت که تمایلی به دانش پدر نشان نمی­داد و از او چیزی نمی­پرسید، در همان حال همسایه­ای داشت که نزدش می­آمد و از سؤال می­پرسید و علم می­آموخت، پس از مدتی زمان مرگ دانشمند فرا رسید و فرزندش را خواند و به او گفت: ای پسر عزیزم، تو علم و دانشی را که نزد من بود رها کردی و نسبت به آن کم تمایل بودی و درباره چیزی از من سؤال نمی­پرسیدی حال آنکه همسایه­ای داشتم که نزدم می­آمد و از من سؤال می­پرسید و سخنانم را حفظ می­کرد، پس اگر به چیزی نیاز پیدا کردی نزد او برو، سپس همسایه­اش را به پسرش معرفی کرد و خود از دنیا رفت و پسرش باقی ماند، از قضا پادشاه آن دوره خوابی دید پس جویای حال دانشمند شد و به او گفته شد که از دنیا رفته است، پادشاه گفت: آیا فرزندی از خود به جای گذاشته است؟ گفتند: آری پسری به جای گذاشته است، پادشاه گفت: او را نزد من بیاورید، پس دنبال پسر فرستاد تا نزد پادشاه بیاید، و پسر گفت: به خدا سوگند نمی­دانم چرا پادشاه مرا فرا خوانده است حال آنکه هیچ علم و دانشی ندارم و اگر درباره چیزی از من سؤال بیرسد رسوا خواهم شد، بنابراین به یاد وصیّت پدرش افتاد که او را به آن سفارش کرده بود، پس نزد مردی رفت که از پدرش کسب علم می­کرد و به او گفت: پادشاه دنبالم فرستاده است و مرا می­خواهد و نمی­دانم در خصوص چه موضوعی مرا خواسته است، پدرم به من امر کرده بود که هرگاه به چیزی نیاز پیدا کردم نزد تو بیایم، پس مرد گفت: امّا من می­دانم که چرا دنبالت فرستاده و تو را خواسته است، اگر باخبرت ساختم و خداوند به واسطه آن چیزی را نصیب تو گرداند من و تو در آن شریک باشیم، پسر گفت: چشم، پس آن مرد او را سوگند داد و از او پیمان گرفته که به وعده­اش وفا کند و پسر نیز به او اطمینان داد که به وعده­اش وفا کند، سپس مرد گفت: پادشاه می­خواهد درباره رؤیایی که مشاهده کرده است از تو سؤال بپرسد که این چه زمانی است؟ پس به او بگو: این زمان، زمان گرگ است. آن گاه پسر نزد پادشاه رفت و پادشاه به او گفت: آیا می­دانی که چرا دنبالت فرستاده­ام؟ گفت: دنبالم فرستادی تا درباره رؤیایی که مشاهده کرده­ای سؤال بپرسی و اینکه این چه زمانی است، پادشاه گفت: راست گفتی، پسر مرا با خبر ساز که این چه زمانی است؟ پسر به او گفت: زمان گرگ است؛ بنابراین پادشاه فرمان داد که به او جایزه­ای بدهند، پسر جایزه را گرفت و به سوی خانه­اش بازگشت و از وفا به وعده­ای که به دوستش داده بود امتناع ورزید، و گفت: شاید نابود شوم و این مال بخشیده شده را به پایان نرسانده و از آن نخورم، و شاید دیگر نیازمند نگردم و سؤالی مانند آنچه از او پرسیدم از من پرسیده نشود، پس مدّتی سکوت کرد.

بعداز مدّتی پادشاه خواب دیگری دید و دنبال پسر فرستاد، بنابراین از کرده خویش پشیمان شد و گفت: به خدا سوگند دانشی در این زمینه ندارم که در اختیار پادشاه بگذارم، هم چنین نمی­دانم با دوستم چه رفتاری داشته باشم حال آنکه به او خیانت کرده و به وعده­ام وفا نکردم؛ سپس گفت: به هرحال نزد دوستم می­روم، از او عذر خواهی کرده و در مقابلش سوگند یاد خواهم کرد؛ بنابراین نزد دوستش آمد و گفت: من چنین کاری انجام داده

ص: 498

نَفْسِی أَخْبَرْتُکَ بِعَیْبِهَا فَقَالَ لَکَ الْأَمَانُ فَقَالَ لَهَا عَیْبَانِ أَحَدُهُمَا أَنَّکَ تَهْلِکُ عَنْهَا وَ الثَّانِی أَنَّهَا تَخْرَبُ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ الْمَلِکُ وَ أَیُّ عَیْبٍ أَعْیَبُ مِنْ هَذَا ثُمَّ قَالَ فَمَا نَصْنَعُ قَالَ تَبْنِی مَا یَبْقَی وَ لَا یَفْنَی وَ تَکُونُ شَابّاً لَا تَهْرَمُ أَبَداً فَقَالَ الْمَلِکُ لِابْنَتِهِ ذَلِکَ فَقَالَتْ مَا صَدَقَکَ أَحَدٌ غَیْرُهُ مِنْ أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ(1).

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ وَ کَانَ لَهُ بِنْتَانِ فَزَوَّجَهُمَا مِنْ رَجُلَیْنِ وَاحِدٌ زَرَّاعٌ وَ آخَرُ یَعْمَلُ الْفَخَّارَ (2)ثُمَّ إِنَّهُ زَارَهُمَا فَبَدَأَ بِامْرَأَةِ الزَّرَّاعٍ فَقَالَ لَهَا کَیْفَ حَالُکِ قَالَتْ قَدْ زَرَعَ زَوْجِی زَرْعاً کَثِیراً فَإِنْ جَاءَ اللَّهُ بِالسَّمَاءِ فَنَحْنُ أَحْسَنُ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَالًا ثُمَّ ذَهَبَ إِلَی الْأُخْرَی فَسَأَلَهَا عَنْ حَالِهَا فَقَالَتْ قَدْ عَمِلَ زَوْجِی فَخَّاراً کَثِیراً فَإِنْ أَمْسَکَ اللَّهُ السَّمَاءَ عَنَّا فَنَحْنُ أَحْسَنُ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَالًا فَانْصَرَفَ وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْتَ لَهُمَا (3).

«4»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ یُکْثِرُ أَنْ یَقُولَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَغَاظَ إِبْلِیسَ ذَلِکَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ شَیْطَاناً فَقَالَ قُلِ الْعَاقِبَةُ لِلْأَغْنِیَاءِ فَجَاءَهُ فَقَالَ ذَلِکَ فَتَحَاکَمَا إِلَی أَوَّلِ مَنْ یَطْلُعُ عَلَیْهِمَا عَلَی قَطْعِ یَدِ الَّذِی یَحْکُمُ عَلَیْهِ فَلَقِیَا شَخْصاً فَأَخْبَرَاهُ بِحَالِهِمَا فَقَالَ الْعَاقِبَةُ لِلْأَغْنِیَاءِ فَرَجَعَ (4)وَ هُوَ یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یَقُولُ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَقَالَ لَهُ تَعُودُ أَیْضاً فَقَالَ نَعَمْ عَلَی یَدِیَ الْأُخْرَی (5)فَخَرَجَا فَطَلَعَ الْآخَرُ فَحَکَمَ عَلَیْهِ أَیْضاً فَقُطِعَتْ یَدُهُ الْأُخْرَی وَ عَادَ أَیْضاً یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یَقُولُ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَقَالَ لَهُ تُحَاکِمُنِی عَلَی ضَرْبِ الْعُنُقِ فَقَالَ نَعَمْ فَخَرَجَا فَرَأَیَا مِثَالًا فَوَقَفَا عَلَیْهِ فَقَالَ إِنِّی کُنْتُ حَاکَمْتُ هَذَا وَ قَصَّا عَلَیْهِ قِصَّتَهُمَا

ص: 488


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- الفخار: الخرف.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- فی قصص الأنبیاء للجزائری: فقطع یده فرجع.
5- فی قصص الأنبیاء للجزائری: علی الید الأخری.

و به وعده­ای که بین من و تو بود وفا نکردم و پاداشی که به دست آورده بودم پراکنده گشت، اکنون دوباره به تو نیازمند شده­ام پس تو را به خدا سوگند می­دهم که خوار و ذلیلم نگردانی، به تو اطمینان می­دهم که هرچه عایدم شد بین ما تقسیم شود، پادشاه دنبالم فرستاده و نمی­دانم درباره چه چیزی از من سؤال خواهد پرسید؛ مرد گفت: می­خواهد از تو درباره خوابی که دیده است بپرسد و اینکه این زمان، چه زمانی است؟ پس به او بگو: زمان گوسفند است؛ پسر نزد پادشاه رفت و پادشاه به او گفت: چرا دنبالت فرستاده­ام؟ پسر گفت: رؤیایی مشاهده کرده­ای و می­خواهی از من بپرسی که این چه زمانی است؟ پادشاه گفت: راست گفتی، پس مرا با خبر گردان که این چه زمانی است؟ پسر گفت: این زمان، زمان گوسفند است، پادشاه دستور داد که پاداشی به او ببخشند، پس آن را گرفت و به خانه­اش بازگشت، و به تدبیر پرداخته که آیا به وعده­ای که به دوستش داده وفا کند یا خیر، پس یک بار قصد می­کرد که وفا کند و بار دیگر پشیمان می­شد سپس گفت: شاید بعد از این هرگز به او محتاج نشوم، در نهایت تصمیم گرفت که خیانت کند و به وعده­اش وفا نکند پس مدّت زمانی سکوت کرد.

سپس پادشاه خواب دیگری دید و به دنبال پسر فرستاد، آن­گاه دوباره از کرده خویش پشیمان شد و بعد از خیانت دوباره گفت: چه کار کنم حال آنکه دانشی در این باره ندارم، ولی در نهایت تصمیم گرفت که نزد دوستش برود پس نزد او رفت و به خداوند متعال سوگندش داد و از او خواست که آگاهش گرداند و با خبرش ساخت که این بار به وعده­ای که به او داده وفا می­کند و به او اطمینان داد و گفت: مرا بر این حال ترک نکن که این بار خیانت نکرده و به تو وفا خواهم نمود، پس دوستش گفت: پادشاه تو را می­خواند تا درباره خوابی که دیده ­است سؤال بپرسد و اینکه این چه زمانی است؟ هنگامی که از تو چنین سؤالی پرسید او را آگاه گردان که زمان، زمان میزان است؛ پسر نزد پادشاه رفت و بر او وارد گشت پس پادشاه به او گفت: راست گفتی، مرا با خبرساز که این زمان، چه زمانی است؟ پسر گفت: زمان میزان است، پادشاه فرمان داد که به او هدیه­ای ببخشند، پس آن را گرفت و نزد دوستش برد و گفت: آنچه را عاید من شده آورده­ام تا در بین خود تقسیم کنیم. آن گاه دانشمند به او گفت: همانا زمان نخست زمان گرگ بود و تو نیز در زمره گرگ­ها بودی، و زمان دوّم زمان گوسفند بود که قصد انجام کاری می­کند ولی آن را انجام نمی­دهد، به همین ترتیب تو نیز قصد انجام کاری می­کردی و به آن وفا نمی­نمودی و این زمان، زمان میزان است و تو در آن به وعده­ات وفا نمودی پس اموالت را برگیر که مرا نیازی به آنها نیست؛ و همه اموالش را به او بازگرداند.(1)

ص: 499


1- . روضة الکافی : 362 و363

قَالَ فَمَسَحَ یَدَیْهِ فَعَادَتَا ثُمَّ ضَرَبَ عُنُقَ ذَلِکَ الْخَبِیثِ وَ قَالَ هَکَذَا الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (1).

«5»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ قَاضٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ یَقْضِی بِالْحَقِّ فِیهِمْ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ لِامْرَأَتِهِ إِذَا مِتُّ فَاغْسِلِینِی وَ کَفِّنِینِی وَ غَطِّی وَجْهِی وَ ضَعِینِی عَلَی سَرِیرِی فَإِنَّکِ لَا تَرَیْنَ سُوءاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا مَاتَ فَعَلَتْ مَا کَانَ أَمَرَهَا بِهِ ثُمَّ مَکَثَتْ بَعْدَ ذَلِکَ حِیناً ثُمَّ إِنَّهَا کَشَفَتْ عَنْ وَجْهِهِ فَإِذَا دُودَةٌ تَقْرِضُ مِنْ مَنْخِرِهِ (2)فَفَزِعَتْ مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ بِاللَّیْلِ أَتَاهَا فِی مَنَامِهَا یَعْنِی رَأَتْهُ فِی النَّوْمِ (3)فَقَالَ لَهَا فَزِعْتِ مِمَّا رَأَیْتِ قَالَتْ أَجَلْ قَالَ وَ اللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا فِی أَخِیکِ وَ ذَلِکِ أَنَّهُ أَتَانِی وَ مَعَهُ خَصْمٌ لَهُ فَلَمَّا جَلَسَا قُلْتُ اللَّهُمَّ اجْعَلِ الْحَقَّ لَهُ فَلَمَّا اخْتَصَمَا کَانَ الْحَقُّ لَهُ فَفَرِحْتُ فَأَصَابَنِی مَا رَأَیْتِ لِمَوْضِعِ هَوَایَ مَعَ مُوَافَقَةِ الْحَقِّ لَهُ (4).

«6»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ قَوْماً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالُوا لِنَبِیٍّ (5)لَهُمُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُمْطِرُ عَلَیْنَا السَّمَاءَ إِذَا أَرَدْنَا فَسَأَلَ رَبَّهُ ذَلِکَ فَوَعَدَهُ أَنْ یَفْعَلَ فَأَمْطَرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ کُلَّمَا أَرَادُوا فَزَرَعُوا فَنَمَتْ زُرُوعُهُمْ وَ حَسُنَتْ فَلَمَّا حَصَدُوا لَمْ یَجِدُوا شَیْئاً فَقَالُوا إِنَّمَا سَأَلْنَا الْمَطَرَ لِلْمَنْفَعَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی أَنَّهُمْ لَمْ یَرْضَوْا بِتَدْبِیرِی لَهُمْ أَوْ نَحْوَ هَذَا (6).

ص: 489


1- قصص الأنبیاء مخطوط و قد أخرجه و ما قبله الجزائریّ أیضا فی قصصه: 248 و 249.
2- قرض الشی ء: قطعه.
3- الظاهر أنّه تفسیر من الراوندیّ.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- هو موسی بن عمران علیه السلام کما تقدم.
6- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه و ما قبله و ما بعده الجزائریّ فی قصص الأنبیاء: «251» و لم یذکر قوله: أو نحو هذا و الظاهر أنّه من کلام المصنّف أو الراوندیّ، و لعله کانت نسخته مطموسة أو مغلوطة، و الحدیث مذکور فی الکافی مسندا، و أخرجه المصنّف فی باب ما ناجی به موسی علیه السلام ربّه، و الحدیث مفصل مشروح، و فیه: یا موسی أنا کنت المقدر لبنی إسرائیل فلم یرضوا بتقدیری فأجبتهم الی ارادتهم فکان ما رأیت.

توضیح

شاید مقصود از این سخن امام علیه السلام (إنّ لک أصدقاء وإخواناً: همانا تو دوستان و برادرانی داری) بیان این موضوع باشد که این زمان، زمان وفای به عهد نیست، پس اگر هنگام به وقوع پیوستن این امر (ظهور مهدی) را به تو بگویم آن را با دوستان و آشنایانی که داری در میان خواهی گذاشت و خبر در میان مردم پخش شده و به فساد منجر خواهد شد، در این صورت پیمان دادن به کتمان و مخفی نگاه داشتن این موضوع سود بخش نیست، چراکه تو به آن وفا نخواهی کرد مگر وقتی که زمان میزان فرا رسد.

یا معنا چنین باشد: تو آشنایانی داری پس رأی و نظر آنان را نیز بررسی کن که آیا در این امر با تو موافق هستند؟ آیا به وعده­ای که در مورد چیزی به تو می­دهند وفا می­کنند؟ (در غیر این صورت )چگونه در این زمان امام مهدی­ علیه­السلام ظهور خواهد کرد.

یا شاید مراد از این سخن چنین باشد: تو می­توانی زمان وقوع این امر (ظهور مهدی) را جویا شوی، پس به احوال آشنایان و برادرانت بنگر، هرگاه عزم و ارداه فرمانبرداری، اطاعت کردن و تسلیم شدن کامل در برابر امام­شان را در آنان مشاهده کردی بدان که زمان ظهور قائم آل محمد عجّل الله تعالی فرجه فرا رسیده است، چرا که قیام او مشروط به شرط مذکور است، و آن گونه که از ظاهر سخن بر می­آید عموم مردم هر زمانی در حالت و وضعیت یکسانی قرار دارند.

(لکنّه أدری: امّا می­دانم): شاید علم و دانش آن شخص نتیجه خبرهایی بوده که دانشمند به او داده و آن دانشمند نیز خبرهای خود را از پیامبران گرفته بوده است چرا که پیامبران به واسطه الهام و وحی آسمان از این نکته خبر داده بودند که پادشاه، آن خوابها را می­بیند و تعبیرشان نیز چنین است، یا اینکه از آن دانشمند نوعی دانش آموخته بود که او را قادر می­ساخت به وسیله آن چنین اموری را استنباط کند. این احتمال نیز وجود دارد که او پیامبر بوده و به واسطه وحی از این امور آگاه شده باشد.

روایت 23.

الکافی: از حسن بن جهم روایت شده که از امام موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که می­فرماید: همانا مردی از بنی اسرائیل چهل سال به عبادت و پرستش خداوند پرداخت، سپس به درگاه خداوند قربانی کرد ولی از او پذیرفته نشد، پس به نَفس خود گفت: آنچه بر سرم می­آید فقط به خاطر توست و گناه فقط از تو سرزده است، آن گاه خداوند متعال به او وحی فرمود: نکوهش کردن نفست برتر از عبادت چهل ساله توست.(1)

روایت 24.

تنبیه الخواطر: پادشاهی از بنی اسرائیل شهری را بنا نهاد و بسیار نیکویش گرداند، سپس غذایی برای مردم آماده کرد و بر دروازه شهر شخصی قرار داد که عیب­های آن را از مردم می­پرسید، پس هیچ کسی از شیوه ساختن شهر ایراد نگرفت مگر سه نفر که جامه­های مخصوص بر تن داشتند،

ص: 500


1- . أصول الکافی2 : 73
«7»

وَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ وَرَشَانٌ یُفْرِخُ فِی شَجَرَةٍ وَ کَانَ رَجُلٌ یَأْتِیهِ إِذَا أَدْرَکَ الْفَرْخَانِ فَیَأْخُذُ الْفَرْخَیْنِ فَشَکَا ذَلِکَ الْوَرَشَانُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ إِنِّی سَأَکْفِیکَهُ قَالَ فَأَفْرَخَ الْوَرَشَانُ وَ جَاءَ الرَّجُلُ وَ مَعَهُ رَغِیفَانِ فَصَعِدَ الشَّجَرَةَ (1)وَ عَرَضَ لَهُ سَائِلٌ فَأَعْطَاهُ أَحَدَ الرَّغِیفَیْنِ ثُمَّ صَعِدَ فَأَخَذَ الْفَرْخَیْنِ وَ نَزَلَ بِهِمَا فَسَلَّمَهُ اللَّهُ لِمَا تَصَدَّقَ بِهِ (2).

«8»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ دَعَا اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ غُلَاماً یَدْعُو ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً (3)فَلَمَّا رَأَی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُجِیبُهُ قَالَ یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ أَنَا مِنْکَ فَلَا تَسْمَعُ مِنِّی أَمْ قَرِیبٌ أَنْتَ فَلَا تُجِیبُنِی (4)فَأَتَاهُ آتٍ فِی مَنَامِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّکَ تَدْعُو اللَّهَ بِلِسَانٍ بَذِیٍّ (5)وَ قَلْبٍ عَلَقٍ غَیْرِ نَقِیٍّ وَ بِنِیَّةٍ غَیْرِ صَادِقَةٍ فَأَقْلِعْ مِنْ بَذَائِکَ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ قَلْبُکَ وَ لْتَحْسُنْ نِیَّتُکَ قَالَ فَفَعَلَ الرَّجُلُ ذَلِکَ فَدَعَا اللَّهَ (6)عَزَّ وَ جَلَّ فَوُلِدَ لَهُ غُلَامٌ (7).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن ابن عیسی مثله (8).

«9»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ عَاقِلٌ کَثِیرُ الْمَالِ وَ کَانَ لَهُ ابْنٌ یُشْبِهُهُ فِی الشَّمَائِلِ مِنْ زَوْجَةٍ عَفِیفَةٍ وَ کَانَ لَهُ ابْنَانِ مِنْ زَوْجَةٍ غَیْرِ عَفِیفَةٍ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ لَهُمْ هَذَا مَالِی لِوَاحِدٍ مِنْکُمْ فَلَمَّا تُوُفِّیَ قَالَ

ص: 490


1- فی نسخة: فیصعد الشجرة.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. و الورشان: نوع من الحمام البری اکدر اللون فیه بیاض فوق ذنبه. و قیل: هو ذکر القماری.
3- فی الکافی: یدعو ثلاث سنین.
4- فی الکافی: أ بعید أنا منک فلا تسمعنی، أم قریب أنت منی فلا تجیبنی؟ قال اه.
5- فی الکافی: انک تدعو اللّه مذ ثلاث سنین بلسان بذی و قلب عات غیر تقی.
6- فی الکافی: ثم دعا اللّه.
7- قصص الأنبیاء مخطوط.
8- أصول الکافی 2: 324 و 325.

آنان گفتند: دو عیب در این شهر مشاهده کردیم، پادشاه عیب­ها را از آنان پرسید و در پاسخ گفتند: ویران می­گردد و صاحب آن نیز می­میرد، پادشاه گفت: آیا چیزی از مکانی را می­شناسید که از این دو عیب درامان باشد، گفتند: آری، خانه آخرت. پس پادشاه از فرمانروایی خود دست کشید و مدت زمانی را با آنان به عبادت پرداخت سپس قصد ترک آن دیار کرد، آن گاه مردم گفتند: آیا چیزی از ما دیده­ای که از آن اکراه داری؟ گفت: خیر، ولی شما مرا شناخته­اید پس گرامی­ام می­دارید، با کسانی هم صحبت خواهم شد که مرا نشناسند.(1)

روایت 25.

الکافی : از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: همانا جوانانی از میان فرزندان پادشاهان بنی اسرائیل به عبادت مشغول بودند و شیوه عبادت کردن در میان فرزندان پادشاهان بنی اسرائیل این گونه بود که از شهر خارج می­شدند و به گشت و گذار در نقاط مختلف می­پرداختند تا پند آموزند، پس بر قبری گذر کردند که بر سر راه قرار داشت و بادهای وزنده خاک آن را پراکنده ساخته بودند و چیزی غیراز نوشته آن باقی نمانده بود، آن گاه گفتند: کاش اکنون خداوند را بخوانیم تا صاحب این قبر را برای ما زنده گرداند و نظر او را درباره طعم مرگ جویا شویم، بنا­براین خداوند متعال را این گونه فراخواندند: "پروردگارا تو خدای ما هستی،غیر از تو خدایی نداریم. پدید آورنده پایداری هستی که از چیزی غافل نمی­مانی، زنده­ای که هرگز نمی­میری، تو را در هر روزی شأن و مقامی است، بدون آنکه چیزی را از کسی آموخته باشی از هرچیزی آگاهی، این مرده را با قدرت خود برای ما زنده گردان." آن­گاه مردی با مو و ریشی سفید از قبر خارج شد که با ترس و وحشت سر از خاک بر می­آورد و چشمش را به آسمان می­دوخت، پس به جوانان گفت: به مدّت نود و نه سال در قبرم باقی مانده­ام حال آنکه هنوز درد و شدّت و سختی مرگ از من برطرف نشده و طعم تلخی مرگ از حلقم خارج نشده است، پس به او گفتند: آیا به هنگام مرگ به همین صورتی که اکنون می­بینیم سفید موی و سفید ریش بوده­ای؟ گفت: خیر، ولی هنگامی که فریاد (خارج شو) را شنیدم، خاکستر استخوان­هایم به سوی روحم بازگشت و در آن باقی ماند، پس با ترس و درحالی که چشمم خیره شده بود و شتابان به سوی صدای فراخواننده می­­رفتم از قبر خارج شدم، و به همین خاطر موی سر و ریشم سفید گشت.(2)

روایت 26.

الکافی: حسن بن جهم از امام موسی کاظم علیه السلام

ص: 501


1- . تنبیه الخواطر 1 : 74
2- . فروع الکافی 1 : 72

الْکَبِیرُ أَنَا ذَلِکَ الْوَاحِدُ وَ قَالَ الْأَوْسَطُ أَنَا ذَلِکَ وَ قَالَ الْأَصْغَرُ أَنَا ذَلِکَ فَاخْتَصَمُوا إِلَی قَاضِیهِمْ قَالَ لَیْسَ عِنْدِی فِی أَمْرِکُمْ شَیْ ءٌ انْطَلِقُوا إِلَی بَنِی غَنَّامٍ (1)الْإِخْوَةِ الثَّلَاثَةِ فَانْتَهَوْا إِلَی وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَرَأَوْا شَیْخاً کَبِیراً فَقَالَ لَهُمْ ادْخُلُوا إِلَی أَخِی فُلَانٍ فَهُوَ أَکْبَرُ مِنِّی (2)فَاسْأَلُوهُ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَخَرَجَ شَیْخٌ کَهْلٌ فَقَالَ سَلُوا أَخِیَ الْأَکْبَرَ مِنِّی (3)فَدَخَلُوا عَلَی الثَّالِثِ فَإِذَا هُوَ فِی الْمَنْظَرِ أَصْغَرُ فَسَأَلُوهُ أَوَّلًا عَنْ حَالِهِمْ ثُمَّ مُبَیِّناً لَهُمْ (4)فَقَالَ أَمَّا أَخِیَ الَّذِی رَأَیْتُمُوهُ أَوَّلًا هُوَ الْأَصْغَرُ وَ إِنَّ لَهُ امْرَأَةَ سَوْءٍ تَسُوؤُهُ وَ قَدْ صَبَرَ عَلَیْهَا مَخَافَةَ أَنْ یُبْتَلَی بِبَلَاءٍ لَا صَبْرَ لَهُ عَلَیْهِ فَهَرَّمَتْهُ وَ أَمَّا الثَّانِی أَخِی فَإِنَّ عِنْدَهُ زَوْجَةً تَسُوؤُهُ وَ تَسُرُّهُ فَهُوَ مُتَمَاسِکُ الشَّبَابِ وَ أَمَّا أَنَا فَزَوْجَتِی تَسُرُّنِی وَ لَا تَسُوؤُنِی وَ لَمْ یَلْزَمْنِی مِنْهَا مَکْرُوهٌ قَطُّ مُنْذُ صَحِبَتْنِی فَشَبَابِی مَعَهَا مُتَمَاسِکٌ وَ أَمَّا حَدِیثُکُمُ الَّذِی هُوَ حَدِیثُ أَبِیکُمْ فَانْطَلِقُوا أَوَّلًا وَ بَعْثِرُوا قَبْرَهُ (5)وَ اسْتَخْرِجُوا عِظَامَهُ وَ أَحْرِقُوهَا ثُمَّ عُودُوا لِأَقْضِیَ بَیْنَکُمْ فَانْصَرَفُوا فَأَخَذَ الصَّبِیُّ سَیْفَ أَبِیهِ وَ أَخَذَ الْأَخَوَانِ الْمَعَاوِلَ فَلَمَّا أَنْ هَمَّا بِذَلِکَ قَالَ لَهُمُ الصَّغِیرُ لَا تُبَعْثِرُوا (6)قَبْرَ أَبِی وَ أَنَا أَدَعُ لَکُمَا حِصَّتِی فَانْصَرَفُوا إِلَی الْقَاضِی فَقَالَ یُقَنِّعُکُمَا هَذَا ائْتُونِی بِالْمَالِ فَقَالَ لِلصَّغِیرِ خُذِ الْمَالَ فَلَوْ کَانَا ابْنَیْهِ لَدَخَلَهُمَا مِنَ الرِّقَّةِ کَمَا دَخَلَ عَلَی الصَّغِیرِ (7).

«10»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ صَالِحٌ وَ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ فَرَأَی فِی النَّوْمِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ وَقَّتَ لَکَ مِنَ الْعُمُرِ کَذَا وَ کَذَا سَنَةً وَ جَعَلَ نِصْفَ عُمُرِکَ

ص: 491


1- فی قصص الجزائریّ: بنی الاغنام.
2- فی قصص الجزائریّ: فهو أکبر منی سنا.
3- فی قصص الجزائریّ: سلوا أخی الأکبر منی سنا.
4- لم یذکر الجزائریّ قوله: ثم مبینا لهم. و لعله مصحف: ثم بینوا له حالهم.
5- بعثره: بدده. قلب بعضه علی بعض. و فی قصص الجزائریّ: و انبشوا قبره.
6- فی قصص الجزائریّ: لا تنبشوا.
7- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه الجزائریّ فی قصص الأنبیاء: 250.

روایت کرده که امام باقر علیه السلام فرمود: همانا مردی از بنی اسرائیل پسری داشت که دارای معشوقه­ای بود، پس در خواب سراغ آن مرد آمدند و به او گفته شد: پسر تو در همان شبی که نزد همسرش می­رود از دنیا خواهد رفت، پس هنگامی که آن شب فرا رسید و پدر، پسر را نزد همسرش برد انتظار داشت که آن حادثه روی دهد ولی صبح­گاهان بر پسر دمید حال آنکه صحیح و سالم بود، بنابراین پدرش نزد او آمد و گفت: پسر عزیزم آیا دیشب کار نیکی انجام دادی؟ پسر گفت: خیر، جز اینکه گدایی پشت در خانه آمد و من غذایی را که برایم آماده کرده بودند به او دادم، پدر گفت: به خاطر این کار، مرگ از تو دور رانده شد.(1)

روایت 27.

الکافی: وشّاء گوید: از امام موسی کاظم علیه السلام شنیدم که می­فرماید: مردی در میان بنی اسرائیل زندگی می­کرد که فرزندی نداشت سپس پسری برای او به دنیا آمد، آن گاه به او گفته شد: همانا پسر تو در شب عروسی­اش فوت خواهد کرد، پس پسر به زندگی خود ادامه داد و هنگامی که شب عروسی­اش فرا رسید به پیرمرد کهن سالی نگاه انداخت و به او رحم و شفقت روا داشت، پیرمرد آن پسر را فرا خواند و پسر به او غذایی داد، پس پیرمرد گدا به او گفت: خداوند تو را زنده گرداند که مرا زنده گرداندی؛ سپس شخصی به خواب آن مرد آمد و به او گفت: از پسرت بپرس که چه کاری انجام داده است، پس پدر از پسرش سؤال پرسید و پسر او را از کاری که انجام داده بود آگاه ساخت، آن گاه دیگر بار شخصی به خواب آن مرد آمد و به او گفت: همانا خداوند پسر تو را به خاطر کاری که در حقّ پیرمرد انجام داد زنده گرداند و به او عمر بیشتر بخشید.(2)

روایت 28.

أمالی الطوسی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: شیخ پارسایی در میان بنی اسرائیل به عبادت خداوند می­پرداخت، پس در حالی که مشغول نماز گزاردن و عبادت کردن بود دو پسر بچه را مشاهده کرد که خروسی را گرفته بودند و پرهایش را می­کندند، آن گاه به عبادت خویش ادامه داد و آن دو بچه را از انجام کارشان منع نکرد، پس خداوند متعال به زمین وحی فرمود: بنده مرا در خود فرو ببر،

ص: 502


1- . فروع الکافی 1 : 163
2- . فروع الکافی 1 : 163

فِی سَعَةٍ وَ جَعَلَ النِّصْفَ الْآخَرَ فِی ضِیقٍ فَاخْتَرْ لِنَفْسِکَ إِمَّا النِّصْفَ الْأَوَّلَ وَ إِمَّا النِّصْفَ الْأَخِیرَ فَقَالَ الرَّجُلُ إِنَّ لِی زَوْجَةً صَالِحَةً وَ هِیَ شَرِیکِی فِی الْمَعَاشِ فَأُشَاوِرُهَا فِی ذَلِکَ وَ تَعُودُ إِلَیَّ فَأُخْبِرُکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ الرَّجُلُ قَالَ لِزَوْجَتِهِ رَأَیْتُ فِی النَّوْمِ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَتْ یَا فُلَانُ اخْتَرِ النِّصْفَ الْأَوَّلَ وَ تَعَجَّلِ الْعَافِیَةَ لَعَلَّ اللَّهَ سَیَرْحَمُنَا وَ یُتِمُّ لَنَا النِّعْمَةَ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الثَّانِیَةِ أَتَی الْآتِی فَقَالَ مَا اخْتَرْتَ فَقَالَ اخْتَرْتُ النِّصْفَ الْأَوَّلَ فَقَالَ ذَلِکَ لَکَ فَأَقْبَلَتِ الدُّنْیَا عَلَیْهِ مِنْ کُلِّ وَجْهٍ وَ لَمَّا ظَهَرَتْ نِعْمَتُهُ قَالَتْ لَهُ زَوْجَتُهُ قَرَابَتُکَ وَ الْمُحْتَاجُونَ فَصِلْهُمْ وَ بِرَّهُمْ وَ جَارُکَ وَ أَخُوکَ فُلَانٌ فَهَبْهُمْ فَلَمَّا مَضَی نِصْفُ الْعُمُرِ وَ جَازَ حَدَّ الْوَقْتِ رَأَی الرَّجُلُ الَّذِی رَآهُ أَوَّلًا فِی النَّوْمِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ شَکَرَ لَکَ ذَلِکَ وَ لَکَ تَمَامَ عُمُرِکَ سَعَةٌ مِثْلُ مَا مَضَی (1).

«11»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَرَجَتِ امْرَأَةٌ بَغِیٌّ عَلَی شَبَابٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَفْتَنَتْهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَوْ کَانَ الْعَابِدُ فُلَاناً رَآهَا أَفْتَنَتْهُ وَ سَمِعَتْ مَقَالَتَهُمْ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ لَا أَنْصَرِفُ إِلَی مَنْزِلِی حَتَّی أُفْتِنَهُ فَمَضَتْ نَحْوَهُ فِی اللَّیْلِ فَدَقَّتْ عَلَیْهِ فقال (فَقَالَتْ) آوِی عِنْدَکَ فَأَبَی عَلَیْهَا فَقَالَتْ إِنَّ بَعْضَ شَبَابِ بَنِی إِسْرَائِیلَ رَاوَدُونِی عَنْ نَفْسِی فَإِنْ أَدْخَلْتَنِی وَ إِلَّا لَحِقُونِی وَ فَضَحُونِی فَلَمَّا سَمِعَ مَقَالَتَهَا فَتَحَ لَهَا فَلَمَّا دَخَلَتْ عَلَیْهِ رَمَتْ بِثِیَابِهَا فَلَمَّا رَأَی جَمَالَهَا وَ هَیْئَتَهَا وَقَعَتْ فِی نَفْسِهِ فَضَرَبَ یَدَهُ عَلَیْهَا ثُمَّ رَجَعَتْ إِلَیْهِ نَفْسُهُ وَ قَدْ کَانَ یُوقِدُ تَحْتَ قِدْرٍ لَهُ فَأَقْبَلَ حَتَّی وَضَعَ یَدَهُ عَلَی النَّارِ فَقَالَتْ أَیَّ شَیْ ءٍ تَصْنَعُ فَقَالَ أُحْرِقُهَا لِأَنَّهَا عَمِلَتِ الْعَمَلَ فَخَرَجَتْ حَتَّی أَتَتْ جَمَاعَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَتِ الْحَقُوا فُلَاناً فَقَدْ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی النَّارِ فَأَقْبَلُوا فَلَحِقُوهُ وَ قَدِ احْتَرَقَتْ یَدُهُ (2).

«12»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ عَابِداً کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَضَافَ امْرَأَةً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَهَمَّ بِهَا فَأَقْبَلَ کُلَّمَا هَمَّ بِهَا قَرَّبَ إِصْبَعاً مِنْ أَصَابِعِهِ

ص: 492


1- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه الجزائریّ فی القصص: 250 و 251.
2- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه الجزائریّ فی القصص: 251.

بنابراین زمین او را به اعماق خود فرو برد و به صورت همیشگی و به طول عمر روزگاران در زمین فرو خواهد رفت.(1)

روایت 29.

از امام صادق علیه السلام شنیده شد که می­فرماید: همانا خداوند دو فرشته را به سوی شهری فرستاد تا ساکنان آن را نابود سازند، پس آن دو فرشته به مردی برخوردند که در زیر تاریکی شب (به نماز) ایستاده بود و به درگاه خداوند گریه و زاری می­کرد و مشغول عبادت بود، پس یکی از فرشته­ها به دیگری گفت: من به خاطر وجود این مرد به درگاه خداوند باز خواهم گشت (و از او خواهم خواست که تجدید نظر فرماید)، ولی فرشته دیگر گفت: بلکه آنچه را به تو فرمان داده شده به انجام برسان و در مورد کاری که پروردگارم به آن فرمان داده است دوباره به درگاه حضرتش مراجعه نکن، ولی فرشته نخست در مورد موضوع آن مرد دوباره به درگاه پروردگارش مراجعه کرد، آن گاه خداوند متعال به فرشته­ای که در مورد دستوری که به او داده شده بود به درگاه پروردگارش مراجعه نکرد وحی فرمود: آن مرد را با ساکنان شهر نابود گردان که خشم و غضب من، همراه آنان دامن او را نیز گرفته است، به راستی که او هرگز به خاطر من خشمگین نشد و رنگ صورتش تغییر نکرد؛ و خداوند بر فرشته دیگر که در مورد فرمانی که به او داده شده بود به درگاه پرروردگارش مراجعه کرد خشم گرفت پس به جزیره­ای فرو فرستاده شد و تا برپایی قیامت در آنجا خواهد ماند حال آنکه پروردگارش از او خشمگین است.(2)

توضیح

تمعّر وجهه: رنگ صورتش تغییر کرد.

روایت 30.

الکافی: امام صادق علیه السلام فرموده است: پادشاهی در میان بنی اسرائیل حکمرانی می­کرد که یک قاضی نزد او به قضاوت می­پرداخت و این قاضی برادری داشت که مردی راستگو بود و زنی از نوادگان انبیاء همسر او بود، آن­گاه پادشاه خواست که مردی را برای انجام کاری به جایی بفرستد و به قاضی گفت: مردی قابل اطمینان را برای من پیدا کن، قاضی گفت: کسی مطمئن­تر از برادرم را نمی­شناسم، پس او را فرا خواند تا روانه­اش کند، ولی این امر در نظر برادر قاضی ناخوشایند آمد و به قاضی گفت: من ناپسند می­شمارم که همسرم را از دست بدهم، و برادرش را سوگند داد که از این مسأله صرف نظر کند ولی چاره­ای جز خارج شدن از شهر برای انجام آن کار نیافت، بنابراین به برادرش گفت: ای برادرم، همانا من چیزی مهم­تر و با ارزش­تر از همسرم را به جای نمی­گذارم پس برای او مانند جانشین من باش و رفع احتیاجات او را بر عهده بگیر، قاضی گفت: چشم، آن گاه مرد خارج شد حال آنکه همسرش از این امر ناراضی بود؛ از آن روز به بعد قاضی نزد همسر برادرش می­آمد و از نیازمندی­های او می­پرسید و آنها را برطرف می­کرد، پس از مدتی شیفته آن زن شد و او را به سوی خود فراخواند ولی زن امتناع ورزید، قاضی سوگند یاد کرد که اگر به خواسته او تن در ندهد به پادشاه خبر می­دهد که مرتکب کار ناشایست شده است، پس زن گفت: آنچه از دستت بر می­آید را انجام بده، من به خواسته تو پاسخ نخواهم گفت؛ قاضی نزد پادشاه رفت و گفت: زن برادرم مرتکب فحشا شده و این امر برای من ثابت شده است، پادشاه در پاسخ او گفت: آن زن را پاک گردان (او را سنگسار کن)، پس قاضی نزد زن آمد و گفت: همانا پادشاه به من فرمان داده که تو را سنگسار کنم، چه می­گویی و نظرت چیست؟ خواسته مرا اجابت می­گویی یا تو را سنگسار کنم؟

ص: 503


1- . أمالی الطوسی : 63
2- . أمالی الطوسی : 63، این حدیث هم چنین در کتاب حسین بن سعید و الکافی نقل شده است، مراجعه کن به شماره 37.

إِلَی النَّارِ فَلَمْ یَزَلْ ذَلِکَ دَأْبَهُ حَتَّی أَصْبَحَ قَالَ لَهَا اخْرُجِی لَبِئْسَ الضَّیْفُ کُنْتِ لِی (1).

«13»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ وَ کَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَیْهِ امْرَأَتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ فَابْتَهَلَ إِلَی اللَّهِ فِی الرِّزْقِ فَرَأَی فِی النَّوْمِ أَیُّمَا أَحَبُّ إِلَیْکَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِکَ فَانْتَبَهَ فَرَأَی الدِّرْهَمَیْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَی بِدِرْهَمٍ سَمَکَةً فَأَقْبَلَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ کَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَیْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَیْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ (2).

«14»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ جَبَّارٌ وَ إِنَّهُ أُقْعِدَ فِی قَبْرِهِ وَ رُدَّ إِلَیْهِ رُوحُهُ فَقِیلَ لَهُ إِنَّا جَالِدُوکَ مِائَةَ جَلْدَةٍ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ قَالَ لَا أُطِیقُهَا فَلَمْ یَزَالُوا یَنْقُصُونَهُ مِنَ الْجَلْدِ وَ هُوَ یَقُولُ لَا أُطِیقُ حَتَّی صَارُوا إِلَی وَاحِدَةٍ قَالَ لَا أُطِیقُهَا قَالُوا لَنْ نَصْرِفَهَا عَنْکَ قَالَ فَلِمَا ذَا تَجْلِدُونَنِی قَالُوا مَرَرْتَ یَوْماً بِعَبْدٍ لِلَّهِ (3)ضَعِیفٍ مِسْکِینٍ مَقْهُورٍ فَاسْتَغَاثَ بِکَ فَلَمْ تُغِثْهُ وَ لَمْ تَدْفَعْ عَنْهُ قَالَ فَجَلَدُوهُ جَلْدَةً وَاحِدَةً فَامْتَلَأَ قَبْرُهُ نَاراً(4).

«15»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ: رَوَوْا أَنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَنَی قَصْراً فَجَوَّدَهُ وَ شَیَّدَهُ ثُمَّ صَنَعَ طَعَاماً فَدَعَا الْأَغْنِیَاءَ وَ تَرَکَ الْفُقَرَاءَ فَکَانَ إِذَا جَاءَ الْفَقِیرُ قِیلَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ إِنَّ هَذَا طَعَامٌ لَمْ یُصْنَعْ لَکَ وَ لَا لِأَشْبَاهِکَ قَالَ فَبَعَثَ اللَّهُ مَلَکَیْنِ فِی زِیِّ الْفُقَرَاءِ فَقِیلَ لَهُمَا مِثْلُ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَرَهُمَا اللَّهُ تَعَالَی بِأَنْ یَأْتِیَا فِی زِیِّ الْأَغْنِیَاءِ فَأُدْخِلَا وَ أُکْرِمَا وَ أُجْلِسَا فِی الصَّدْرِ فَأَمَرَهُمَا اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخْسِفَا الْمَدِینَةَ وَ مَنْ فِیهَا.

ص: 493


1- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرج الأول منهما الجزائریّ فی القصص: 251.
2- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرج الأول منهما الجزائریّ فی القصص: 251.
3- فی نسخة: بعبد اللّه. و فی قصص الجزائریّ: مررت بعبد من عباد اللّه.
4- قصص الأنبیاء مخطوط و أخرجه الجزائریّ أیضا فی قصصه: 252.

زن گفت: اجابت نمی­گویم، هرکاری می­خواهی انجام بده، بنابراین قاضی او را از خانه خارج کرد و گودالی برایش حفر کرد و همراه مردم او را سنگسار کرد، و هنگامی که گمان کرد مرده است رهایش کرد و بازگشت، تاریکی شب آن زن را فرا گرفت حال آنکه اندک جانی برای او باقی مانده بود پس به حرکت افتاد و از گودال خارج شد، سپس بر روی صورت به راه افتاد تا از شهر خارج شد و به صومعه­ای رسید که راهبی در آن بود، پشت دروازه صومعه به خواب فرو رفت و هنگامی که صبح شد و راهب دروازه را گشود زن را مشاهده کرد و داستانش را از او پرسید، پس زن ماجرای خود را برای راهب تعریف کرد و دل راهب برایش به رحم آمد و او را به صومعه راه داد. راهب مرد نیک احوالی بود که پسر کوچکی داشت و غیر از او اقوام و بستگانی نداشت، پس آن زن را مداوا کرد تا از مریضی­اش شفا یافت و رو به بهبودی گذاشت، سپس پسرش را به او سپرد تا مسؤولیت تربیت کردنش را به عهده بگیرد.

از قضا راهب حسابداری داشت که امورات او را جا به ­جا می­کرد پس شیفته آن زن شد و او را برای انجام کار ناپسند به سوی خود فرا خواند ولی زن امتناع ورزید و حسابدار دوباره تلاش کرد و بازهم زن مقاومت کرد، آن­گاه گفت: اگر به خواسته من تن در ندهی تو را به قتل خواهم رساند، زن گفت: هرکاری از دستت بر می­آید را انجام بده، پس حسابدار سراغ بچه راهب رفت و گردنش را فشار داد، راهب از راه رسید و هنگامی که پسرش را مشاهده کرد به زن گفت: این چیست، آیا از کاری که من در حقّ تو انجام دادم آگاه هستی؟ زن ماجرا را برای راهب تعریف کرد و راهب به او گفت: نفس من راضی نمی­شود که نزدم باقی بمانی پس از صومعه خارج شو، بنابراین او را شبانه اخراج کرد و بیست درهم به او داد و گفت: این درهم­ها را به عنوان زاد و توشه همراه داشته باش، خداوند تو را بس است. زن شبانه از صومعه خارج شد و به شهری رسید که در آن شخصی بر روی تخته چوبی به صلیب کشیده شده بود حال آنکه زنده بود، پس در مورد ماجرای او پرس و جو کرد و گفتند: بیست درهم قرض به گردن دارد و نزد ما هرکسی که قرضی به گردن داشته باشد تا زمانی که آن را به صاحبش پرداخت می­کند بر روی صلیب باقی می­ماند، آن گاه بیست درهم را بیرون آورد و به صاحب قرض پرداخت کرد و گفت: او را به قتل نرسانید، پس مرد را از تخته چوب پایین آوردند و به زن گفت: هیچ کسی منّتی بزرگتر از این بر من ننهاده است، مرا از به صلیب کشیده شدن و مرگ نجات بخشیدی، پس هرکجا که بروی با تو خواهم بود؛ آن دو با هم به راه افتادند تا به ساحل دریا رسیدند پس جماعتی از مردم و یک کشتی را مشاهده کردند، مرد به زن گفت: بنشین تا نزد آنان بروم و برای­شان کاری انجام دهم و (بادستمزد آن) غذایی بخرم و برای تو بیاورم؛ مرد نزد آنان رفت و گفت: بار این کشتی شما چیست؟ گفتند: در این کشتی کالاهای تجارتی، جواهرات، عنبر و چیزهایی برای خرید و فروش وجود دارد، امّا خود ما بر این یکی کشتی سوار می­شویم، مرد گفت: مقدار سرمایه­ای که در کشتی شما وجود دارد چه میزان است؟ گفتند: بسیار است و به شمارش نمی­آید، گفت: چیزی همراه من است

ص: 504

«16»

وَ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ الصَّغِیرَ مِنْهُمْ وَ الْکَبِیرَ کَانُوا یَمْشُونَ بِالْعِصِیِّ مَخَافَةَ أَنْ یَخْتَالَ أَحَدٌ فِی مِشْیَتِهِ (1).

«17»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَابِدٌ وَ کَانَ مُحَارَفاً تُنْفِقُ عَلَیْهِ امْرَأَتُهُ فَجَاءَهَا یَوْماً فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ غَزْلًا فَذَهَبَ فَلَا یَشْتَرِی بِشَیْ ءٍ فَجَاءَ إِلَی الْبَحْرِ فَإِذَا هُوَ بِصَیَّادٍ قَدِ اصْطَادَ سَمَکاً کَثِیراً فَأَعْطَاهُ الْغَزْلَ وَ قَالَ انْتَفِعْ فِی شَبَکَتِکَ فَدَفَعَ إِلَیْهِ سَمَکَةً فَأَخَذَهَا وَ خَرَجَ بِهَا إِلَی زَوْجَتِهِ فَلَمَّا شَقَّهَا بَدَتْ مِنْ جَوْفِهَا لُؤْلُؤَةٌ فَبَاعَهَا بِعِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ (2).

«18»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ (3)عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ نِعْمَ الْأَرْضُ الشَّامُ وَ بِئْسَ الْقَوْمُ أَهْلُهَا الْیَوْمَ وَ بِئْسَ الْبِلَادُ مِصْرُ أَمَا إِنَّهَا سِجْنُ مَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَمْ یَکُنْ دَخَلَ بَنُو إِسْرَائِیلَ مِصْرَ إِلَّا مِنْ سَخْطَةٍ وَ مَعْصِیَةٍ مِنْهُمْ لِلَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ یَعْنِی الشَّامَ فَأَبَوْا أَنْ یَدْخُلُوهَا وَ عَصَوْا فَتَاهُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ وَ مَا کَانَ خُرُوجُهُمْ مِنْ مِصْرَ وَ دُخُولُهُمُ الشَّامَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ تَوْبَتِهِمْ وَ رِضَی اللَّهِ عَنْهُمْ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ آکُلَ شَیْئاً طُبِخَ فِی فَخَّارِ مِصْرَ وَ مَا أُحِبُّ أَنْ أَغْسِلَ رَأْسِی مِنْ طِینِهَا مَخَافَةَ أَنْ تُورِثَنِی تُرْبَتُهَا الذُّلَّ وَ تَذْهَبَ بِغَیْرَتِی (4).

«19»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَارِدٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ:

ص: 494


1- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه الجزائریّ أیضا فی قصصه: 252. اختال فی مشیته: تبختر و تکبر.
2- مخطوط.
3- فیه إرسال و تقدم قبل ذلک إسناد الصدوق إلی ابن محبوب، فانه یروی عن سعد، عن ابن عیسی، عن ابن محبوب.
4- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه الجزائریّ فی القصص: 252.

که از تمام آنچه در کشتی شماست با ارزش­تر است، گفتند: چه چیزی همراه داری؟ گفت: کنیزی که هرگز مانند او را ندیده­اید، گفتند: او را به ما بفروش، گفت: چشم، به شرط آنکه یکی از شما برود و او را نگاه کند سپس نزد من آید و او را بدون اطّلاع خودش خریداری کند، آن­گاه پول را بدون اینکه او خبردار شود به من پرداخت کند و من بروم، گفتند: آنچه تو می­گویی انجام می­گیرد، پس کسی را برای دیدن زن فرستادند، بازگشت و گفت: هرگز مانند او را مشاهده نکرده­ام، بنابراین زن را به مبلغ ده هزار درهم خریدند و درهم­ها را به مرد دادند و آنها را با خود برد.

هنگامی که آن مرد دورر شد نزد زن آمدند و گفتند: برخیز و وارد کشتی شو، گفت: چرا؟ گفتند: ما تو را از سرورت خریداری کرده­ایم، گفت: سرور من کیست؟ گفتند: بر می­خیزی یا تو را مجبور به برخاستن کنیم؟ پس برخاست و با آنان رفت، هنگامی که به ساحل رسیدند سرنشینان کشتی در مورد نحوه رفتار با آن زن به یکدیگر اطمینان نداشتند پس او را بر کشتی­ای سوار کردند که جواهرات و کالاهی تجارتی در آن قرار داشت، و خود در کشتی دیگر سوار شدند، آن گاه کشتی­ها را به راه انداختند و خداوند عزّ و جلّ بادهایی را به سوی آنان به وزش در آورد که در نتیجه خود و کشتی­شان را غرق ساخت ولی کشتی­ای که زن در آن قرار داشت نجات یافت و در نهایت به جزیره­ای از جزایر دریا راه یافت، سپس در جزیره شروع به گشتن کرد و در آن به آب و درختی که میوه داشت دست یافت و گفت: از این آب می­نوشم، میوه این درخت را می­خورم و در این مکان به عبادت و پرستش خداوند مشغول می­شوم.

پس خداوند متعال به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی فرمود که نزد آن پادشاه برود و بگوید: در جزیره­ای از جزایر دریا مخلوقی از مخلوقات من وجود دارد، همراه کسانی که در سرزمینت حضور دارند به سوی آن جزیره خارج شو و این مخلوق مرا نزد خود بیاور، پس در حضور او به گناهان خود اعتراف کنید و سپس از او بخواهید که شما را ببخشاید که اگر او از گناه شما درگذرد من نیز درخواهم گذشت. بنابراین پادشاه با ساکنان سرزمین­اش به سوی آن جزیره خارج شدند و زنی را مشاهده کردند، پادشاه نزد آن زن رفت و به او گفت: قاضی من نزدم آمد و خبر داد که همسر برادرش مرتکب فحشا شده است، پس فرمان به سنگسار او دادم حال آنکه حجّت قاطعی نزد من وجود نداشت، اکنون بیم آن دارم که فرمان به کاری داده باشم که برای من جایز نبوده است و دوست دارم که مرا ببخشایی، زن گفت: خداوند تو را ببخشاید، بنشین.

سپس شوهر آن زن در حالی که او را نمی­شناخت آمد و گفت: همسری داشتم که دارای فضایل و شایستگی­های آن چنانی بود، من از نزد او برای انجام کاری خارج شدم حال آنکه ناراضی بود، پس برادرم را به عنوان جانشین خود مسؤول امورات او قرار دادم ولی هنگامی که بازگشتم و احوال او را جویا شدم برادرم به من خبر داد که مرتکب فحشا شده و سنگسار شده است، بیم آن دارم که باعث نابودی او شده باشم پس مرا ببخشای، زن گفت:

ص: 505

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدِیثٌ یَرْوِیهِ النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ حَدِّثْ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا حَرَجَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَنُحَدِّثُ بِمَا سَمِعْنَا عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا حَرَجَ عَلَیْنَا قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ کَفَی بِالْمَرْءِ کَذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا سَمِعَ قُلْتُ کَیْفَ هَذَا قَالَ مَا کَانَ فِی الْکِتَابِ (1)أَنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَحَدِّثْ أَنَّهُ کَانَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ (2)وَ لَا حَرَجَ (3).

بیان

قال الجزری فیه حدثوا عن بنی إسرائیل و لا حرج أی لا بأس و لا إثم علیکم أن تحدثوا عنهم ما سمعتم و إن استحال أن یکون فی هذه الأمة مثل ما روی أن ثیابهم کانت تطول و أن النار کانت تنزل من السماء فتأکل القربان و غیر ذلک لا أن یحدث عنهم بالکذب و یشهد لهذا التأویل ما جاء فی بعض روایاته فإن فیهم العجائب.

و قیل معناه أن الحدیث عنهم إذا أدیته کما سمعته حقا کان أو باطلا لم یکن علیک إثم لطول العهد و وقوع الفترة بخلاف الحدیث عن النبی صلی الله علیه و آله لأنه إنما یکون بعد العلم بصحة روایته و عدالة راویه.

و قیل معناه أن الحدیث عنهم لیس علی الوجوب لأن قوله صلی الله علیه و آله فی أول الحدیث بلغوا عنی علی الوجوب ثم أتبعه بقوله و حدثوا عن بنی إسرائیل و لا حرج أی لا حرج علیکم إن لم تحدثوا عنهم.

«20»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَابِدٌ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یُقَارِفْ (4)مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا شَیْئاً فَنَخَرَ إِبْلِیسُ نَخْرَةً فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ جُنُودُهُ فَقَالَ مَنْ لِی بِفُلَانٍ فَقَالَ بَعْضُهُمْ أَنَا فَقَالَ مِنْ أَیْنَ تَأْتِیهِ فَقَالَ مِنْ نَاحِیَةِ النِّسَاءِ قَالَ لَسْتَ لَهُ لَمْ یُجَرِّبِ النِّسَاءَ

ص: 495


1- أی القرآن.
2- أی فی بنی إسرائیل.
3- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرجه المصنّف فی کتاب العلم 2: 159 عن المعانی بالاسناد، و أوردنا هناک تفسیرا للحدیث عن الخطابی فراجعه.
4- أی لم یکتسب، من أمر الدنیا أی من ذنوبها.

خداوند تو را ببخشاید بنشین، پس او را کنار پادشاه نشاند.

سپس قاضی آمد و گفت: برادر من همسری داشت که شیفته­اش شدم و او را به انجام فحشا فراخواندم ولی امتناع ورزید، پس به پادشاه خبر دادم که مرتکب فحشا شده است و او مرا به سنگسار کردن همسر برادرم فرمان داد حال آنکه من به او افترا بسته بودم، پس مرا بببخشای، زن گفت: خداوند تو را ببخشاید آن گاه به همسرش نگاه کرد و گفت: گوش فرا ده.

سپس راهب صومعه نشین پا پیش نهاد و داستان خود را تعریف کرد و گفت: او را شبانه از صومعه اخراج کردم و می­ترسم که حیوانات وحشی در مسیر او قرار گرفته و به قتلش رسانده باشند، زن گفت: خداوند تو را ببخشاید، بنشین.

آن­گاه حسابدار (امین دخل و خرج) جلو آمد و داستان خود را تعریف کرد، پس زن به راهب گفت: بشنو، خداوند تو را ببخشاید. سپس شخصی که به صلیب کشیده شده بود جلو آمد و داستان خود را تعریف کرد و زن به او گفت: خداوند تو را نبخشاید.

سپس آن زن روی خود را به سوی شوهرش گرداند وگفت: من همسر تو هستم، و تمام آنچه را شنیدی داستان زندگی من بود و از این پس مرا حاجتی به مردان نیست، دوست دارم که این کشتی و هر آنچه در آن قرار دارد را بگیری و مرا آزاد و رها بگذاری تا در این جزیره به عبادت خداوند عزّ و جلّ بپردازم که خود می­بینی از دست مردان چه مصیبت­هایی چشیده­ام، بنابراین شوهر او چنان کرد و کشتی و آنچه در آن بود را گرفت و رهایش ساخت و پادشاه و ساکنان سرزمین­اش بازگشتند.(1)

روایت 31.

الکافی: سلیمان دیلمّی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فلانی در عبادت کردن، دین­داری و فضل و کمالاتش چنین و چنان است، امام فرمود: عقل و فهم او چگونه است؟ گفتم: نمی­دانم، فرمود: همانا دریافت پاداش و ثواب به اندازه عقل و فهم است، مردی از بنی اسرائیل در جزیره­ای از جزایر دریا به عبادت خداوند مشغول بود، آن جزیره سرسبز و با طراوت بود و درختان انبوه و آب پاکیزه­ای داشت، آن گاه فرشته­ای از فرشتگان برآن مرد گذر کرد و گفت: پروردگارا، ثواب و پاداش این بنده­ات را به من بنما، پس خداوند پاداش مرد را به فرشته نمایاند ولی فرشته­آن را اندک شمرد، خداوند عزّ و جلّ به آن فرشته وحی نمود: با او مصاحبت و هم­نشینی کن، پس فرشته در شکل و قیافه یک انسان سراغ آن مرد رفت، مرد به فرشته گفت: تو کیستی؟ فرشته گفت: مرد عابدی هستم، خبر مکان و عبادت کردن تو در اینجا به من رسید پس نزدت آمده­ام تا همراه تو به عبادت خداوند بپردازم، و فرشته آن روز را با مرد سپری کرد و صبح­گاهان به او گفت: به راستی که مکان تو خوش آب و هواست و فقط شایسته عبادت کردن است، مرد در پاسخ او گفت: این مکان ما عیبی دارد، فرشته گفت: آن عیب چیست؟ مرد گفت: پروردگار ما چهار پایی ندارد،

ص: 506


1- . فروع الکافی 2 : 74-76

فَقَالَ لَهُ آخَرُ فَأَنَا لَهُ قَالَ مِنْ أَیْنَ تَأْتِیهِ قَالَ مِنْ نَاحِیَةِ الشَّرَابِ وَ اللَّذَّاتِ قَالَ لَسْتَ لَهُ لَیْسَ هَذَا بِهَذَا قَالَ آخَرُ فَأَنَا لَهُ قَالَ مِنْ أَیْنَ تَأْتِیهِ قَالَ مِنْ نَاحِیَةِ الْبِرِّ قَالَ انْطَلِقْ فَأَنْتَ صَاحِبُهُ فَانْطَلَقَ إِلَی مَوْضِعِ الرَّجُلِ فَأَقَامَ حِذَاءَهُ یُصَلِّی قَالَ وَ کَانَ الرَّجُلُ یَنَامُ وَ الشَّیْطَانُ لَا یَنَامُ وَ یَسْتَرِیحُ وَ الشَّیْطَانُ لَا یَسْتَرِیحُ فَتَحَوَّلَ إِلَیْهِ الرَّجُلُ وَ قَدْ تَقَاصَرَتْ إِلَیْهِ نَفْسُهُ وَ اسْتَصْغَرَ عَمَلَهُ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بِأَیِّ شَیْ ءٍ قَوِیتَ عَلَی هَذِهِ الصَّلَاةِ فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ فَلَمْ یُجِبْهُ ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنِّی أَذْنَبْتُ ذَنْباً وَ أَنَا تَائِبٌ مِنْهُ فَإِذَا ذَکَرْتُ الذَّنْبَ قَوِیتُ عَلَی الصَّلَاةِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی بِذَنْبِکَ حَتَّی أَعْمَلَهُ وَ أَتُوبَ فَإِذَا فَعَلْتُهُ قَوِیتُ عَلَی الصَّلَاةِ قَالَ ادْخُلِ الْمَدِینَةَ فَسَلْ عَنْ فُلَانَةَ الْبَغِیَّةِ فَأَعْطِهَا دِرْهَمَیْنِ وَ نَلْ مِنْهَا قَالَ وَ مِنْ أَیْنَ لِی دِرْهَمَیْنِ مَا أَدْرِی مَا الدِّرْهَمَیْنِ (1)فَتَنَاوَلَ الشَّیْطَانُ مِنْ تَحْتِ قَدَمِهِ دِرْهَمَیْنِ فَنَاوَلَهُ إِیَّاهُمَا فَقَامَ فَدَخَلَ الْمَدِینَةَ بِجَلَابِیبِهِ یَسْأَلُ عَنْ مَنْزِلِ فُلَانَةَ الْبَغِیَّةِ فَأَرْشَدَهُ النَّاسُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ جَاءَ یَعِظُهَا فَأَرْشَدُوهُ فَجَاءَ إِلَیْهَا فَرَمَی إِلَیْهَا بِالدِّرْهَمَیْنِ وَ قَالَ قُومِی فَقَامَتْ فَدَخَلَتْ مَنْزِلَهَا وَ قَالَتِ ادْخُلْ وَ قَالَتْ إِنَّکَ جِئْتَنِی فِی هَیْئَةٍ لَیْسَ یُؤْتَی مِثْلِی فِی مِثْلِهَا فَأَخْبِرْنِی بِخَبَرِکَ فَأَخْبَرَهَا فَقَالَتْ لَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ تَرْکَ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ طَلَبَ التَّوْبَةَ وَجَدَهَا وَ إِنَّمَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ هَذَا شَیْطَاناً مُثِّلَ لَکَ فَانْصَرِفْ فَإِنَّکَ لَا تَرَی شَیْئاً فَانْصَرَفَ وَ مَاتَتْ مِنْ لَیْلَتِهَا فَأَصْبَحَتْ فَإِذَا عَلَی بَابِهَا مَکْتُوبٌ احْضُرُوا فُلَانَةَ فَإِنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَارْتَابَ النَّاسُ فَمَکَثُوا ثَلَاثاً لَا یَدْفِنُونَهَا ارْتِیَاباً فِی أَمْرِهَا فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام أَنِ ائْتِ فُلَانَةَ فَصَلِّ عَلَیْهَا وَ مُرِ النَّاسَ أَنْ یُصَلُّوا عَلَیْهَا فَإِنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهَا وَ أَوْجَبْتُ لَهَا الْجَنَّةَ بِتَثْبِیطِهَا (2)عَبْدِی فُلَاناً عَنْ مَعْصِیَتِی (3).

إیضاح: فنخر إبلیس أی مد الصوت فی خیاشیمه و قوله تقاصرت إلیه نفسه أی ظهر له التقصیر من نفسه یقال تقاصر أی أظهر القصر و الجلباب القمیص و ثوب

ص: 496


1- کذا فی النسخ و المصدر، و الصواب: الدرهمان.
2- ثبطه عن الامر: عوقه و شغله عنه.
3- روضة الکافی: 384 و 385.

که اگر الاغی داشت آن را در این مکان می­چراندیم، به راستی که این گیاهان تلف می­شوند، آن گاه فرشته گفت: الاغ به چه درد پروردگارت می­خورد؟ مرد گفت: اگر الاغی داشت این گیاهان تلف نمی­شدند و از بین نمی­رفتند! آن گاه خداوند به فرشته وحی فرمود: همانا من به اندازه عقل و فهمش به او پاداش می­دهم.(1)

روایت 32.

الکافی: ابو حمزه ثمالی از علی بن حسین علیهما السلام روایت کرده که فرمود: مردی خانواده­اش را سوار کشتی کرد پس کشتی آنان شکست و از کسانی که در آن بودند فقط همسر مرد نجات یافت، او به واسطه قطعه­ای از قطعات کشتی نجات یافت تا اینکه به جزیره­ای از جزایر دریا پناه برد، در آن جزیره مردی زندگی می­کرد که به راهزنی مشغول بود و هیچ حرمتی از حرمت­های الهی باقی نمانده بود که آن را هتک نکرده باشد، پس از حضور زن در جزیره خبر نداشت تا اینکه آن زن بر بالای سرش ایستاد، آن­گاه سرش را بلند کرد و گفت: انسان هستی یا پری؟ گفت: انسان، بنابراین با او هیچ سخنی نگفت تا زمانی که در جایی قرار گرفت که مردان نسبت به همسران­شان قرار می­گیرند، هنگامی که مرد راهزن خواست از آن زن کام جویی کند زن آشفته و نگران شد، مرد به او گفت: تو را چه شده که مضطرب و نگران گشته­ای؟ زن در حالی که با دست به آسمان اشاره کرد گفت: از این می­ترسم، مرد گفت: تا کنون از این قبیل کارها انجام داده­ای؟ زن گفت: سوگند به عزّت خداوند خیر، مرد گفت: تو این گونه از آنکه در آسمان است می­ترسی حال آنکه تاکنون چنین کاری انجام نداده­ای و اکنون نیز من تو را با اکراه به این کار وادار کرده­ام، به خدا سوگند که من نسبت به این ترس از تو اولی­تر و شایسته­ترم، پس مرد برخاست و اقدام به هیچ کاری نکرد، آن گاه به سوی خانواده­اش بازگشت در حالی که همّ و غمّی جز توبه کردن و بازگشت به درگاه خداوند نداشت، و هنگامی که پیاده راه در پیش گرفته بود با راهبی رو به رو شد که مشغول راه رفتن بود، پس خورشید برآن دو داغ و سوزان شد و راهب به جوان گفت: خداوند را بخوان و درخواست کن ما را زیر سایه ابری قرار دهد که خورشید داغ و سوزان شده است، جوان گفت: تا جائی که آگاهی دارم هیچ عمل نیکی نزد پروردگارم ندارم تا به خود جسارت دهم به واسطه آن از او چیزی درخواست نمایم، راهب گفت: پس من دعا می­خوانم و تو آمین بگو؛ جوان گفت: چشم، آن گاه راهب شروع به دعا خواند کرد و جوان آمین می­گفت: بنابراین در سریع­ترین زمان ممکن ابری آنان را زیر سایه­ خود گرفت، پس مدت زیادی از روز را زیر آن به راه رفتن ادامه دادند،

ص: 507


1- . أصول الکافی 1 : 12

واسع للمرأة دون الملحفة أو ما تغطی به ثیابها من فوق کالملحفة و قوله لا أعلمه الشک فیه من الراوی.

«21»

کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ عَابِدٌ وَ کَانَ مُحَارَفاً لَا یَتَوَجَّهُ فِی شَیْ ءٍ فَیُصِیبَ فِیهِ شَیْئاً فَأَنْفَقَتْ عَلَیْهِ امْرَأَتُهُ حَتَّی لَمْ یَبْقَ عِنْدَهَا شَیْ ءٌ فَجَاءُوا یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ فَدَفَعَتْ إِلَیْهِ نَصْلًا مِنْ غَزْلٍ وَ قَالَتْ لَهُ مَا عِنْدِی غَیْرُهُ انْطَلِقْ فَبِعْهُ وَ اشْتَرِ لَنَا شَیْئاً نَأْکُلْهُ فَانْطَلَقَ بِالنَّصْلِ الْغَزْلِ لِیَبِیعَهُ فَوَجَدَ السُّوقَ قَدْ غُلِقَتْ وَ وَجَدَ الْمُشْتَرِینَ قَدْ قَامُوا وَ انْصَرَفُوا فَقَالَ لَوْ أَتَیْتُ هَذَا الْمَاءَ فَتَوَضَّأْتُ مِنْهُ وَ صَبَبْتُ عَلَیَّ مِنْهُ وَ انْصَرَفْتُ فَجَاءَ إِلَی الْبَحْرِ وَ إِذَا هُوَ بِصَیَّادٍ قَدْ أَلْقَی شَبَکَتَهُ فَأَخْرَجَهَا وَ لَیْسَ فِیهَا إِلَّا سَمَکَةٌ رَدِیئَةٌ قَدْ مَکَثَتْ عِنْدَهُ حَتَّی صَارَتْ رِخْوَةً مُنْتِنَةً فَقَالَ لَهُ بِعْنِی هَذِهِ السَّمَکَةَ وَ أُعْطِیکَ هَذَا الْغَزْلَ تَنْتَفِعُ بِهِ فِی شَبَکَتِکَ قَالَ نَعَمْ فَأَخَذَ السَّمَکَةَ وَ دَفَعَ إِلَیْهِ الْغَزْلَ وَ انْصَرَفَ بِالسَّمَکَةِ إِلَی مَنْزِلِهِ فَأَخْبَرَ زَوْجَتَهُ الْخَبَرَ فَأَخَذَتِ السَّمَکَةَ لِتُصْلِحَهَا فَلَمَّا شَقَّتْهَا بَدَتْ مِنْ جَوْفِهَا لُؤْلُؤَةٌ فَدَعَتْ زَوْجَهَا فَأَرَتْهُ إِیَّاهَا فَأَخَذَهَا فَانْطَلَقَ بِهَا إِلَی السُّوقِ فَبَاعَهَا بِعِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ بِالْمَالِ فَوَضَعَهُ فَإِذَا سَائِلٌ یَدُقُّ الْبَابَ وَ یَقُولُ یَا أَهْلَ الدَّارِ تَصَدَّقُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ عَلَی الْمِسْکِینِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ ادْخُلْ فَدَخَلَ فَقَالَ لَهُ خُذْ إِحْدَی الْکِیسَیْنِ فَأَخَذَ أَحَدَ الْکِیسَیْنِ (1)وَ انْطَلَقَ فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ سُبْحَانَ اللَّهِ بَیْنَمَا نَحْنُ مَیَاسِیرُ إِذْ ذَهَبْتَ بِنِصْفِ یَسَارِنَا فَلَمْ یَکُنْ ذَلِکَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ دَقَّ السَّائِلُ الْبَابَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ ادْخُلْ فَدَخَلَ فَوَضَعَ الْکِیسَ فِی مَکَانِهِ ثُمَّ قَالَ کُلْ هَنِیئاً مَرِیئاً إِنَّمَا أَنَا مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ رَبِّکَ إِنَّمَا أَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُوَکَ فَوَجَدَکَ شَاکِراً ثُمَّ ذَهَبَ(2).

توضیح

رجل محارف أی محدود محروم و هو خلاف قولک مبارک و النصل الغزل قد خرج من المغزل.

«22»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ

ص: 497


1- فی المصدر: فاخذ إحداهما.
2- روضة الکافی: 385 و 386.

سپس جاده به دو راهی رسید و جوان در یکی از آن دو راه به رفتن ادامه داد و راهب در راه دیگر، ولی ابر بر بالای سر جوان قرار گرفت پس راهب گفت: تو از من بهتری، دعای تو استجابت می­شود و دعای من خیر، مرا از داستان خودت با خبر ساز، آن گاه جوان داستان زن را برای او تعریف کرد، و راهب گفت: کارهای گذشته تو به خاطر بیم و ترس مورد عفو قرار گرفته است، پس بنگر که در آینده چگونه خواهی بود.(1)

روایت 33.

الکافی: امام رضا علیه السلام فرموده است: همانا هنگامی که مردی در میان بنی اسرائیل به عبادت می­پرداخت عابد محسوب نمی­شد مگر آنکه قبل از آن ده سال سکوت اختیار می­کرد.(2)

روایت 34.

الکافی: از أبوعمّاره روایت شده که گفت: برای ما نقل شده است که انسان عابد در میان بنی اسرائیل هنگامی که به نهایت عبادت و پرستش می­رسید به دنبال یافتن حاجت­های مردم به راه می­افتاد و خود را برای اصلاح اموارت­شان به رنج و زحمت می­انداخت.(3)

روایت 35.

الکافی: حفص بن بحتریّ گوید: در گزاردن حجّ دیر کردم و عقب ماندم، پس امام صادق علیه السلام به من گفت: چه چیزی تو را از گزاردن حجّ عقب انداخت؟ گفتم: فدایت شوم، کفالت مردی را به عهده گرفتم پس به من خیانت کرد و عهد و پیمانش را شکست، امام فرمود: تو را چه شده که کفالت­ها را بر عهده می­گیری؟ آیا ندانسته­ای که بر عهده گرفتن کفالت امت­های پیشین را نابود کرد؟

ص: 508


1- . أصول الکافی 2 : 69/70
2- . آصول الکافی 2 : 111
3- . اصول الکافی 2 : 199

مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ حُمْرَانُ فَقَالَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ لَوْ حَدَّثْتَنَا مَتَی یَکُونُ هَذَا الْأَمْرُ فَسُرِرْنَا بِهِ قَالَ یَا حُمْرَانُ إِنَّ لَکَ أَصْدِقَاءَ وَ إِخْوَاناً وَ مَعَارِفَ إِنَّ رَجُلًا کَانَ فِیمَا مَضَی مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ کَانَ لَهُ ابْنٌ لَمْ یَکُنْ یَرْغَبُ فِی عِلْمِ أَبِیهِ وَ لَا یَسْأَلُهُ عَنْ شَیْ ءٍ وَ کَانَ لَهُ جَارٌ یَأْتِیهِ وَ یَسْأَلُهُ وَ یَأْخُذُ عَنْهُ فَحَضَرَ الرَّجُلَ الْمَوْتُ فَدَعَا ابْنَهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّکَ قَدْ کُنْتَ تَزْهَدُ فِیمَا عِنْدِی وَ تَقِلُّ رَغْبَتُکَ فِیهِ وَ لَمْ تَکُنْ تَسْأَلُنِی عَنْ شَیْ ءٍ وَ لِی جَارٌ قَدْ کَانَ یَأْتِینِی وَ یَسْأَلُنِی وَ یَأْخُذُ مِنِّی وَ یَحْفَظُ عَنِّی فَإِنِ احْتَجْتَ إِلَی شَیْ ءٍ فَأْتِهِ وَ عَرَّفَهُ جَارَهُ فَهَلَکَ الرَّجُلُ وَ بَقِیَ ابْنُهُ فَرَأَی مَلِکُ ذَلِکَ الزَّمَانِ رُؤْیَا فَسَأَلَ عَنِ الرَّجُلِ فَقِیلَ لَهُ قَدْ هَلَکَ فَقَالَ الْمَلِکُ هَلْ تَرَکَ وَلَداً فَقِیلَ لَهُ نَعَمْ تَرَکَ ابْناً فَقَالَ ایتُونِی بِهِ فَبُعِثَ إِلَیْهِ لِیَأْتِیَ الْمَلِکَ فَقَالَ الْغُلَامُ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی لِمَا یَدْعُونِی الْمَلِکُ وَ مَا عِنْدِی عِلْمٌ وَ لَئِنْ سَأَلَنِی عَنْ شَیْ ءٍ لَأَفْتَضِحَنَّ فَذَکَرَ مَا کَانَ أَوْصَاهُ أَبُوهُ بِهِ فَأَتَی الرَّجُلَ الَّذِی کَانَ یَأْخُذُ الْعِلْمَ مِنْ أَبِیهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْمَلِکَ قَدْ بَعَثَ إِلَیَّ یَسْأَلُنِی وَ لَسْتُ أَدْرِی فِیمَ بَعَثَ إِلَیَّ وَ قَدْ کَانَ أَبِی أَمَرَنِی أَنْ آتِیَکَ إِنِ احْتَجْتُ إِلَی شَیْ ءٍ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ لَکِنِّی أَدْرِی فِیمَا بَعَثَ إِلَیْکَ فَإِنْ أَخْبَرْتُکَ فَمَا أَخْرَجَ اللَّهُ لَکَ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَقَالَ نَعَمْ فَاسْتَحْلَفَهُ وَ اسْتَوْثَقَ مِنْهُ أَنْ یَفِیَ (1)فَأَوْثَقَ لَهُ الْغُلَامُ فَقَالَ إِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَکَ عَنْ رُؤْیَا رَآهَا أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقُلْ لَهُ هَذَا زَمَانُ الذِّئْبِ فَأَتَاهُ الْغُلَامُ فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ أَ تَدْرِی لِمَا أَرْسَلْتُ إِلَیْکَ فَقَالَ أَرْسَلْتَ إِلَیَّ تُرِیدُ أَنْ تَسْأَلَنِی عَنْ رُؤْیَا رَأَیْتَهَا أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنِی أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقَالَ لَهُ زَمَانُ الذِّئْبِ فَأَمَرَ لَهُ بِجَائِزَةٍ فَقَبَضَهَا الْغُلَامُ وَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أَبَی أَنْ یَفِیَ لِصَاحِبِهِ وَ قَالَ لَعَلِّی لَا أُنْفِدُ هَذَا الْمَالَ وَ لَا آکُلُهُ حَتَّی أَهْلِکَ وَ لَعَلِّی لَا أَحْتَاجُ وَ لَا أُسْأَلُ عَنْ مِثْلِ هَذَا الَّذِی سُئِلْتُ عَنْهُ فَمَکَثَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّ الْمَلِکَ رَأَی رُؤْیَا فَبَعَثَ إِلَیْهِ یَدْعُوهُ فَنَدِمَ عَلَی مَا صَنَعَ وَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا عِنْدِی عِلْمٌ آتِیهِ بِهِ وَ مَا أَدْرِی کَیْفَ أَصْنَعُ بِصَاحِبِی وَ قَدْ غَدَرْتُ بِهِ وَ لَمْ أَفِ لَهُ ثُمَّ قَالَ لَآتِیَنَّهُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَأَعْتَذِرَنَّ إِلَیْهِ وَ لَأَحْلِفَنَّ لَهُ فَلَعَلَّهُ یُخْبِرُنِی فَأَتَاهُ فَقَالَ إِنِّی قَدْ صَنَعْتُ

ص: 498


1- فی المصدر: أن یفی له.

سپس فرمود: همانا قومی مرتکب گناهان بسیاری شدند پس از گناهان خویش ترسیدند و بسیار بیمناک شدند، آن­گاه گروه دیگری آمدند و گفتند: گناهان شما بر گردن ما، بنابراین خداوند عزّوجلّ عذاب را بر آنان نازل کرد و فرمود: آنها از من ترسیدند و در عین حال شما بر گناه کردن در محضرم جسور و با جرأت گشتید.(1)

روایت 36.

دعوات الراوندیّ: روایت شده که عابدی از بنی اسرائیل از خداوند سؤال پرسید و گفت: پروردگارا، حال و وضع من نزد تو چگونه است؟ آیا خیر است که بر آن بیفزایم یا شرّ است که قبل از مرگ تو راضی گردانده و طلب بخشش کنم؟ پس فرستاده­ای از جانب خداوند به سوی او آمد و گفت: تو هیچ خیری نزد خداوند نداری، عابد گفت: پروردگارا، اعمالی که انجام داده­ام کجا هستند؟ گفت: هنگامی که کار نیکی انجام می­دادی مردم را از آنجا آن کار باخبر می­ساختی، پس هیچ پاداشی از آن کار برای تو جز راضی کردن هوای نفس خودت وجود ندارد، این سخن بر عابد سخت و گران آمد و او را اندوهگین ساخت، آن­گاه خداوند فرستاده خود را بار دیگر نزد او فرستاد و گفت: خداوند متعال می­فرماید: از هم اکنون با دادن صدقه­ای که در هر روز از یکی از رگهایت خارج می­سازی نفس خود را از من خریداری کن، عابد گفت: پروردگارا، آیا هیچ کسی طاقت و توان چنین کاری را دارد؟ خداوند فرمود: من تو را جز به انجام آنچه در توان توست مکلّف نمی­گردانم، عابد گفت: پروردگارا، آن صدقه چیست؟ خداوند فرمود:«سبحان الله و الحمدلله و لا إله إلّا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوّۀ إلّا بالله» در هر روز این ذکر را سیصد و شصت بار تکرار می­کنی، هر کلمه صدقه­ای خواهد بود که از یکی از رگهایت خارج می­سازی؛ هنگامی که عابد چنین مژده و بشارتی را دریافت کرد گفت: پروردگارا بر تعداد اذکار بیفزا، خداوند فرمود: اگر بر تعداد آنها بیفزایی من نیز بر پاداش تو خواهم افزود.(2)

روایت 37.

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از امام صادق روایت شده که فرمود: همانا خداوند دو فرشته را به سوی ساکنان شهری فرستاد تا آنجا را بر روی سرشان ویران سازند، هنگامی که به شهر رسیدند مردی را یافتند که خداوند را فرا می­خواند و به گریه و زاری مشغول بود، پس یکی از آن دو فرشته به دیگری گفت: آیا این شخص که به درگاه خدا دعا می­خواند را نمی­بینی؟ فرشته دیگر گفت: دیدم ولی کاری که پرودگارم به من امر فرموده را اجرا خواهم کرد، فرشته نخست گفت: امّا من تا دوباره نزد پروردگارم باز نگردم هیچ کاری انجام نخواهم داد، پس به درگاه خداوند متعال مراجعت کرد و گفت: پروردگارا، من به شهر رسیدم و فلان عبد تو را در حال دعا خواندن و گریه و زاری یافتم، خداوند فرمود: کاری که به تو فرمان داده ام را انجام ده چرا که آن مرد هیچ گاه به خاطر من رنگ چهره اش تغییر نکرد.(3)

ص: 509


1- . فروع الکافی 1 : 356
2- . نسخه خطی دعوات الراوندی
3- . نسخه خطی

الَّذِی صَنَعْتُ وَ لَمْ أَفِ لَکَ بِمَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ تَفَرَّقَ مَا کَانَ فِی یَدِی وَ قَدِ احْتَجْتُ إِلَیْکَ فَأَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ لَا تَخْذُلَنِی أَنَا أُوثِقُ لَکَ أَنْ لَا یَخْرُجَ لِی شَیْ ءٌ إِلَّا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ قَدْ بَعَثَ إِلَیَّ الْمَلِکُ وَ لَسْتُ أَدْرِی عَمَّا یَسْأَلُنِی فَقَالَ إِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَکَ عَنْ رُؤْیَا رَآهَا أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقُلْ لَهُ إِنَّ هَذَا زَمَانُ الْکَبْشِ فَأَتَی الْمَلِکَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لِمَا بَعَثْتُ إِلَیْکَ فَقَالَ إِنَّکَ رَأَیْتَ رُؤْیَا وَ إِنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَسْأَلَنِی أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنِی أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقَالَ هَذَا زَمَانُ الْکَبْشِ فَأَمَرَ لَهُ بِصِلَةٍ فَقَبَضَهَا وَ انْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَدَبَّرَ رَأْیَهُ فِی أَنْ یَفِیَ لِصَاحِبِهِ أَوْ لَا یَفِیَ (1)فَهَمَّ مَرَّةً أَنْ یَفْعَلَ وَ مَرَّةً أَنْ لَا یَفْعَلَ ثُمَّ قَالَ لَعَلِّی لَا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ (2)بَعْدَ هَذِهِ الْمَرَّةِ أَبَداً وَ أَجْمَعَ رَأْیَهُ عَلَی الْغَدْرِ وَ تَرْکِ الْوَفَاءِ فَمَکَثَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّ الْمَلِکَ رَأَی رُؤْیَا فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَنَدِمَ عَلَی مَا صَنَعَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ صَاحِبِهِ وَ قَالَ بَعْدَ غَدْرٍ مَرَّتَیْنِ (3)کَیْفَ أَصْنَعُ وَ لَیْسَ عِنْدِی عِلْمٌ ثُمَّ أَجْمَعَ رَأْیَهُ عَلَی إِتْیَانِ الرَّجُلِ فَأَتَاهُ فَنَاشَدَهُ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ سَأَلَهُ أَنْ یُعَلِّمَهُ وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ هَذِهِ الْمَرَّةَ یَفِی لَهُ وَ أَوْثَقَ لَهُ وَ قَالَ لَا تَدَعْنِی عَلَی هَذِهِ الْحَالِ فَإِنِّی لَا أَعُودُ إِلَی الْغَدْرِ وَ سَأَفِی لَکَ فَاسْتَوْثَقَ مِنْهُ فَقَالَ إِنَّهُ یَدْعُوکَ یَسْأَلُکَ عَنْ رُؤْیَا رَآهَا أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَإِذَا سَأَلَکَ فَأَخْبِرْهُ أَنَّهُ زَمَانُ الْمِیزَانِ قَالَ فَأَتَی الْمَلِکَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ لِمَ بَعَثْتُ إِلَیْکَ فَقَالَ إِنَّکَ رَأَیْتَ رُؤْیَا وَ تُرِیدُ أَنْ تَسْأَلَنِی أَیُّ زَمَانٍ هَذَا فَقَالَ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنِی أَیُّ زَمَانٍ هَذَا قَالَ هَذَا زَمَانُ الْمِیزَانِ فَأَمَرَ لَهُ بِصِلَةٍ فَقَبَضَهَا وَ انْطَلَقَ بِهَا إِلَی الرَّجُلِ فَوَضَعَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ قَدْ جِئْتُکَ بِمَا خَرَجَ لِی فَقَاسِمْنِیهِ فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ إِنَّ الزَّمَانَ الْأَوَّلَ کَانَ زَمَانَ الذِّئْبِ وَ إِنَّکَ کُنْتَ مِنَ الذِّئَابِ وَ إِنَّ الزَّمَانَ الثَّانِیَ کَانَ زَمَانَ الْکَبْشِ یَهُمُّ وَ لَا یَفْعَلُ وَ کَذَلِکَ کُنْتَ أَنْتَ تَهُمُّ وَ لَا تَفِی وَ کَانَ هَذَا زَمَانَ الْمِیزَانِ وَ کُنْتَ فِیهِ عَلَی الْوَفَاءِ فَاقْبِضْ مَالَکَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ وَ رَدَّهُ عَلَیْهِ (4).

ص: 499


1- فی المصدر: أولا یفی له.
2- فی المصدر: لعلی أن لا احتاج إلیه.
3- فی نسخة: بعد غدره مرتین.
4- روضة الکافی: 362 و 363.

در الکافی نیز مانند این حدیث روایت شده است.(1)

روایت 38.

­ کتاب الاختصاص: صدوق از ابوحمزه ثمالیّ روایت کرده که گفت: مردی از فرزندان پیامبران مال و ثروت فراوانی داشت و از آن ثروت به ضعفاء و مساکین و نیازمندان انفاق می­نمود. طولی نکشید که وفات نمود، بعد از او همسرش نیز همان کاری را با پول و ثروتش انجام داد که خود انجام می­داد. پس از مدتی اموال و ثروت به پایان رسید. آن گاه پسر آن زن به او گفت: ای مادر، پدرم به خاطر انفاقی که می­نمد مأجور بود ولی تو گناهکار می­باشی. زن گفت: پسرم، به چه دلیل؟ پسر گفت: پدرم از اموال خویش انفاق می­نمود حال آنکه تو از اموال دیگران انفاق می­نمایی، زن گفت: راست گفتی پسرم، ولی تو را چه شده که بر من سخت می­گیری؟ پسرگفت: تو گشاده دست و توانمند هستی، آیا اموالی نزدت وجود دارد که با آن از رزق و روزی خداوند چیزی کسب کنیم؟ زن گفت: صد درهم نزد من وجود دارد، پسر گفت: خداوند متعال هرگاه بخواهد در چیزی خیر و برکت قرار دهد می­دهد، پس مادرش صد درهم را به او داد و آن را گرفت و در طلب رزق و روزی خداوند از خانه خارج شد، آن گاه بر مرد مرده­ای گذر کرد که بر سر راه قرار داشت و بسیار خوش قیافه بود، پس گفت: بعد از اینکه این مرد را برگرفته و غسلش دادم، کفنش کردم، بر او نماز خواندم و در قبرش نهادم به دنبال تجارت خواهم رفت، پس هشتاد درهم برای آن مرد هزینه کرد و بیست درهم نزد خودش باقی ماند که با آن به دنبال کسب رزق و روزی خداوند رفت، سپس مردی به سوی او آمد و گفت: ای بنده خدا، آهنگ رفتن به کجا داری؟ گفت: می­خواهم به دنبال کسب رزق و روزی خداوند بروم. مرد گفت: آیا چیزی به همراه داری که با آن فضل خداوند را کسب کنی؟ گفت: بله بیست درهم با خود دارم،

ص: 510


1- . فروع الکافی 1 : 343
بیان

قوله علیه السلام إن لک أصدقاء و إخوانا لعل المقصود من إیراد الحکایة بیان أن هذا الزمان لیس زمان الوفاء بالعهود فإن عرفتک زمان ظهور الأمر فلک أصدقاء و معارف فتحدثهم به فیشیع الخبر بین الناس و ینتهی إلی الفساد و العهد بالکتمان لا ینفع لأنک لا تفی به إذ لم یأت بعد زمان المیزان.

أو المعنی أن لک معارف فانظر إلیهم هل یوافقونک فی أمر أو یفون بعهدک فی شی ء فکیف یظهر الإمام علیه السلام فی مثل هذا الزمان.

أو المراد أنه یمکنک استعلام ذلک فانظر فی حال معارفک و إخوانک فمهما رأیت منهم العزم علی الانقیاد و الطاعة و التسلیم التام لإمامهم فاعلم أنه زمان ظهور القائم عجل الله تعالی فرجه فإن قیامه مشروط بذلک و أهل کل زمان یکون عامتهم علی حالة واحدة کما یظهر من القصة.

قوله و لکنی أدری لعل علمه کان بإخبار ذلک العالم و کان العالم أخذه من الأنبیاء حیث أخبروا بوحی السماء أن الملک سیری تلک الأحلام و هذه تعبیرها أو بأن أخذ من العالم نوعا من العلم یمکنه استنباط أمثال تلک الأمور به علی أنه یحتمل أن یکون نبیا علم ذلک بالوحی.

«23»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَجُلًا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَبَدَ اللَّهَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ قَرَّبَ قُرْبَاناً فَلَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ فَقَالَ لِنَفْسِهِ وَ مَا أُوتِیتُ إِلَّا مِنْکِ وَ مَا الذَّنْبُ إِلَّا لَکِ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ ذَمُّکَ لِنَفْسِکَ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَتِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً (1).

«24»

نبه، تنبیه الخاطر بَنَی مَلِکٌ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَدِینَةً فَتَنَوَّقَ (2)فِی بِنَائِهَا ثُمَّ صَنَعَ لِلنَّاسِ طَعَاماً وَ نَصَبَ عَلَی بَابِ الْمَدِینَةِ مَنْ یَسْأَلُ عَنْهَا (3)فَلَمْ یَعِبْهَا إِلَّا ثَلَاثَةٌ عَلَیْهِمُ الْأَکْسِیَةُ

ص: 500


1- أصول الکافی 2: 73.
2- أی تجود فی بنائها.
3- فی المصدر: من یسأل عنها عیبها.

مرد گفت: با بیست درهم چه کاری می­توانی انجام دهی؟ پسر گفت: به راستی که خداوند متعال اگر بخواهد در چیزی خیر و برکت قرار دهد آن را مبارک می­گرداند. مرد گفت: راست گفتی، آیا تو را راهنمایی کنم و باهم شریک شویم؟ پسر گفت: آری، مرد گفت: ساکنان این خانه از تو پذیرایی می­کنند تو نیز از آنان پذیرایی کن پس هروقت که خدمتگذار نزد تو آمد و گربه سیاهی همراه داشت به او بگو: آیا این گربه را می­فروشی؟ و بر خواسته خود اصرار کن پس او را به ستوه آورده و می­گوید: آن را با بیست درهم به تو می­فروشم، هنگامی که گربه را به تو فروخت بیست درهم را به او پرداخت کن. سپس گربه را بگیر و سرش را ببر و بسوزان، آن گاه مغزش را خارج ساز و به سوی فلان و فلان شهر برو، پادشاه آنان نابیناست پس آگاه­شان گردان که او را معالجه خواهی کرد، و افرادی که کشته شده و به صلیب کشیده شده­اند تو را نترساند. پادشاه آن افراد را در مورد مداوای خویش آزموده و هنگامی که پیشرفتی مشاهده نکرده به قتلشان رسانده است، این امر تو را به هول و هراس وا ندارد، پس پادشاه را باخبر ساز که معالجه­اش خواهی کرد و برای او شرط بگذار و آن گاه مداوا را آغاز کن. در روز اول فقط یک بار دارو (سرمه) را بر چشم او بگذار، پادشاه به تو خواهد گفت: مقدار دارو را افزایش ده؛ پس چنان نکن، سپس روز بعد بار دیگر بر چشم او دارو بگذار، مشاهده خواهی کرد که چنین کاری را می­پسندد و به تو می­گوید: مقدار دارو را افزایش ده، ولی تو بازهم این کار را انجام نده، هنگامی که روز سوم فرا رسید دارو را بر چشم پادشاه بگذار، پس میزان رضایت او از این کار را مشاهده خواهی کرد و به تو خواهد گفت: مقدار دارو را افزایش ده، پس اطاعت نکن. پادشاه بعد از انجام دادن این کارها شفا یافت و گفت: مُلک و فرمانروایی مرا نگاه داشته و آن را به من بازگرداندی، دخترم را به همسری تو درخواهم آورد. پسر گفت: من مادری دارم، پادشاه گفت: تا هرزمان که می­پسندی با من بمان و هرگاه خواستی خارج شو.

بنابراین یک سال در مملکت پادشاه باقی ماند و امورات او را با بهترین تدبیر و روش اداره کرد، و هنگامی که یک سال از اقامت پسر گذشت به پادشاه گفت: من می­خواهم به سرزمین خویش بازگردم، پس پادشاه به او اسب و استر، گوسفند، ظرف و کالا بخشید و در بخشش به او هیچ کوتاهی نکرد، آن­گاه پسر خارج شد تا به مکانی که مرد را برای نخستین بار در آنجا مشاهده کرده بود رسید و او را در حالی که بر اوضاع خود باقی مانده بود مشاهده کرد و گفت: به وعده خود وفا نکردی. مرد گفت: مرا در باره آنچه گذشت حلال کن.

سپس آن پسر چیزهایی که پادشاه به او داده بود را به دو قسمت تقسیم کرد و به مرد گفت: انتخاب کن، و او نیز یکی از آن دو قسمت را انتخاب کرد، پسر گفت: آیا به وعده خود وفا کردم؟ مرد گفت: خیر، پسر گفت: چرا؟ مرد گفت: زنی که در این ماجرا به آن دست یافته­ای باقی مانده است. پسر گفت: تمام اموالی که متعلق به من است را به جای زن دریافت کن. مرد گفت: آنچه را که متعلق به من نیست قبول نمی کنم و زیاده بر آن نیز نمی خواهم. آن­گاه ارّه را بر روی سر زن قرار داد

تا او را تقسیم کند.

ص: 511

فَإِنَّهُمْ قَالُوا رَأَیْنَا عَیْبَیْنِ فَسَأَلَهُمْ فَقَالُوا تَخْرَبُ وَ یَمُوتُ صَاحِبُهَا فَقَالَ هَلْ تَعْلَمُونَ دَاراً تَسْلَمُ مِنْ هَذَیْنِ الْعَیْبَیْنِ قَالُوا نَعَمْ الْآخِرَةَ فَخَلَّی مُلْکَهُ وَ تَعَبَّدَ مَعَهُمْ زَمَاناً ثُمَّ وَدَّعَهُمْ فَقَالُوا هَلْ رَأَیْتَ مِنَّا مَا تَکْرَهُهُ قَالَ لَا وَ لَکِنْ عَرَفْتُمُونِی فَإِنَّکُمْ تُکْرِمُونِّی (1)فَأَصْحَبُ مَنْ لَا یَعْرِفُنِی (2).

«25»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ یَزِیدَ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِتْیَةً مِنْ أَوْلَادِ مُلُوکِ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانُوا مُتَعَبِّدِینَ وَ کَانَتِ الْعِبَادَةُ فِی أَوْلَادِ مُلُوکِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ إِنَّهُمْ خَرَجُوا یَسِیرُونَ فِی الْبِلَادِ لِیَعْتَبِرُوا فَمَرُّوا بِقَبْرٍ عَلَی ظَهْرِ طَرِیقٍ قَدْ سَفَی عَلَیْهِ السَّافِی لَیْسَ یَتَبَیَّنُ مِنْهُ إِلَّا رَسْمُهُ فَقَالُوا لَوْ دَعَوْنَا اللَّهَ السَّاعَةَ فَیَنْشُرَ لَنَا صَاحِبَ هَذَا الْقَبْرِ فَسَاءَلْنَاهُ کَیْفَ وَجَدَ طَعْمَ الْمَوْتِ فَدَعَوُا اللَّهَ وَ کَانَ دُعَاؤُهُمُ الَّذِی دَعَوُا اللَّهَ بِهِ أَنْتَ إِلَهُنَا یَا رَبَّنَا لَیْسَ لَنَا إِلَهٌ غَیْرُکَ وَ الْبَدِیعُ الدَّائِمُ غَیْرُ الْغَافِلِ الْحَیُّ الَّذِی لَا یَمُوتُ لَکَ فِی کُلِّ یَوْمٍ شَأْنٌ تَعْلَمُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِغَیْرِ تَعْلِیمٍ انْشُرْ لَنَا هَذَا الْمَیِّتَ بِقُدْرَتِکَ قَالَ فَخَرَجَ مِنْ ذَلِکَ الْقَبْرِ رَجُلٌ أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ یَنْفُضُ رَأْسَهُ مِنَ التُّرَابِ فَزِعاً شَاخِصاً بَصَرَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُمْ مَا یُوقِفُکُمْ عَلَی قَبْرِی فَقَالُوا دَعَوْنَاکَ لِنَسْأَلَکَ کَیْفَ وَجَدْتَ طَعْمَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمْ لَقَدْ سَکَنْتُ (3)فِی قَبْرِی تِسْعاً وَ تِسْعِینَ سَنَةً مَا ذَهَبَ عَنِّی أَلَمُ الْمَوْتِ وَ کَرْبُهُ وَ لَا خَرَجَ مَرَارَةُ طَعْمِ الْمَوْتِ مِنْ حَلْقِی فَقَالُوا لَهُ مِتَّ یَوْمَ مِتَّ وَ أَنْتَ عَلَی مَا نَرَی أَبْیَضُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنْ لَمَّا سَمِعْتُ الصَّیْحَةَ اخْرُجْ اجْتَمَعَتْ تُرْبَةُ عِظَامِی إِلَی رُوحِی فَبَقِیتُ فِیهِ فَخَرَجْتُ فَزِعاً شَاخِصاً بَصَرِی مُهْطِعاً إِلَی صَوْتِ الدَّاعِی (4)فَابْیَضَّ لِذَلِکَ رَأْسِی وَ لِحْیَتِی (5).

«26»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 501


1- فی المصدر: فأنتم تکرمونی.
2- تنبیه الخواطر 1: 74.
3- فی نسخة من المصدر: لقد مکثت.
4- أی ناظرا و قد رفعت رأسی إلی الداعی.
5- فروع الکافی 1: 72.

پسر گفت: قسمت خود را انتخاب کن، مرد گفت: حقیقتاً که به وعده خود وفا نمودی، هر آنچه که همراه داری و آورده­ای از آنِ تو است، همانا خداوند متعال مرا فقط به خاطر پاداش دادن به تو در مقابل کاری که در حقّ مرده سر راه انجام دادی فرستاده است و این پاداش تو برای انجام آن کار است.(1)

روایت 39.

­ کنز الفوائد کراجکیّ: از عبدالله بن موهب روایت شده که گفت: یکی از کار گزاران معاویه گودالی را در مصر پیدا کرد که برخی از ساکنان آنجا به منظور رفع نیازهای شان حفر کرده بودند، پس آن گودال آنان را به ظرف بزرگی رساند که مخصوص شستشو یا رنگ کردن لباس بود و در آن بسته شده بود، پس گمان کردند که مال و ثروتی یافته اند، بنابراین کارگزار، اشخاص مورد اطمینان خود را به سوی آن گودال فرستاد تا آنچه را در آن وجود دارد بیرون بیاورند. ولی هنگامی که درِ ظرف را گشودند به جوانی برخورد کردند که روپوش و جامه پشمینی به تن و خُفّی به پا داشت که تا نیمه ساقش بالا آمده بود، هم چنین کنار سرش نوشته ای به زبان عبری یافتند که در آن نوشته شده بود: من حبیب پسر ناجز، یار و همراه پیامبر خدا موسی بن عمران علیه السلام هستم، هر کسی که می­خواهد به راز بزرگ دست یابد با بنی اسرائیل مخالفت کند چرا که آنان قضاوت و دادوری را از بین بردند، مطابق هوای نفس عمل کردند، رضایت خداوند را فروختند و راه و روشی که برای حرکت بر آن از آنان پیمان گرفته شده بود را ترک کردند.(2)

ص: 512


1- . الاختصاص : 214-216
2- . کنز الکراجکی: 180

أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ لَهُ ابْنٌ وَ کَانَ لَهُ مُحِبّاً فَأُتِیَ فِی مَنَامِهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ ابْنَکَ لَیْلَةَ یَدْخُلُ بِأَهْلِهِ یَمُوتُ قَالَ فَلَمَّا کَانَ تِلْکَ اللَّیْلَةُ وَ بَنَی عَلَیْهِ أَبُوهُ (1)تَوَقَّعَ أَبُوهُ ذَلِکَ فَأَصْبَحَ ابْنُهُ سَلِیماً فَأَتَاهُ أَبُوهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ هَلْ عَمِلْتَ الْبَارِحَةَ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ قَالَ لَا إِلَّا أَنَّ سَائِلًا أَتَی الْبَابَ وَ قَدْ کَانُوا ادَّخَرُوا لِی طَعَاماً فَأَعْطَیْتُهُ السَّائِلَ فَقَالَ بِهَذَا دُفِعَ عَنْکَ (2).

«27»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ کَانَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ فَوُلِدَ لَهُ غُلَامٌ وَ قِیلَ لَهُ إِنَّهُ یَمُوتُ لَیْلَةَ عُرْسِهِ فَمَکَثَ الْغُلَامُ فَلَمَّا کَانَ لَیْلَةُ عُرْسِهِ نَظَرَ إِلَی شَیْخٍ کَبِیرٍ ضَعِیفٍ فَرَحِمَهُ الْغُلَامُ فَدَعَاهُ فَأَطْعَمَهُ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ أَحْیَیْتَنِی أَحْیَاکَ اللَّهُ قَالَ فَأَتَاهُ آتٍ فِی النَّوْمِ فَقَالَ لَهُ سَلِ ابْنَکَ مَا صَنَعَ فَسَأَلَهُ فَخَبَّرَهُ بِصُنْعِهِ قَالَ فَأَتَاهُ الْآتِی مَرَّةً أُخْرَی فِی النَّوْمِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ أَحْیَا لَکَ ابْنَکَ بِمَا صَنَعَ بِالشَّیْخِ (3).

«28»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حُبَیْشٍ (4)عَنْ عَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ (5)عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَجُلٌ شَیْخٌ نَاسِکٌ یَعْبُدُ اللَّهَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَبَیْنَا هُوَ یُصَلِّی وَ هُوَ فِی عِبَادَتِهِ إِذْ بَصُرَ بِغُلَامَیْنِ صَبِیَّیْنِ قَدْ أَخَذَا دِیکاً وَ هُمَا یَنْتِفَانِ رِیشَهُ فَأَقْبَلَ عَلَی مَا هُوَ فِیهِ مِنَ الْعِبَادَةِ وَ لَمْ یَنْهَهُمَا عَنْ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ أَنْ سِیخِی

ص: 502


1- أی أدخله علی أهله.
2- فروع الکافی 1: 163 فیه: بهذا دفع اللّه عنک.
3- فروع الکافی 1: 163.
4- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: أبو القاسم علیّ بن حبشی، ترجمه الشیخ فی رجاله أیضا هکذا قال: علی بن حبشی بن قونی الکاتب خاصی، روی عنه التلعکبری و سمع منه سنة اثنین و ثلاثین و ثلاثمائة الی وقت وفاته و له منه اجازة. و نقل عن الشیخ ابی علی انه «حبش» بغیر یاء.
5- غندر کقنفذ أو جندب.

باب سی و سوم : برخی از احوال پادشاهان زمین

آیات

- أهُم خیر أم قوم تُبّع و الذین من قبلهم أهلکناهم إنّهم کانوا مجرمین.(1)

{آیا ایشان بهترند یا قوم تبّع و کسانی که پیش از آنها بودند، آنها را هلاک کردیم چرا که گناهکار بودند.}

- و أصحاب الأیکة و قوم تبّع کلّ کذّب الرّسل فحقّ وعید».(2)

{و بیشه نشینان و قوم تبّع به تکذیب پرداختند، همگی فرستادگان [ما] را به دروغ گرفتند، در نتیجه تهدید من واجب آمد.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله گوید: « أهُم خیرُ أم قوم تبّع» یعنی: آیا مشرکان قریش دارای نعمت های آشکارتر، اموال بیشتر و توان و نیروی باشکوه­تری هستند یا قوم تبع حمیریّ؟ همان شخصی که تا محدوده حیره لشگرکشی کرد، سپس سراغ سمرقند رفت و آنجا را ابتدا ویران و آن گاه آباد کرد، و هنگام نامه نگاری چنین می­نوشت: به نام کسی که پادشاه خشکی، دریا، خورشید و باد است، این نظر از قتادة روایت شده است؛ و ( تُبَّع) نامیده شده چرا که پیروان او در میان مردم فراوان بوده است؛ هم چنین گفته شده که وی ( تُبّع) نامیده شده چرا که بعد از پادشاهان یمن که پیش از او بوده­اند آمده و از آنان پیروی کرده است، ( التبابعة): اسم پادشاهان یمن، بنابراین ( تُبّع) لقب آن شخص بوده است، آن گونه که پادشاهان تُرک ( خاقان) و پادشاهان روم ( قیصر) نامیده می­شوند؛ و اسم او ( أسعد أبو کرب) بوده است.

سهل بن سعد از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: ( تُبّع) را ناسزا نگویید چرا که اسلام ( ایمان) آورده بود. و کعب گفته است: (تبّع) چه مرد نیکوکاری بود که خداوند قومش را نکوهش کرد ولی او را نکوهش نکرد.

ولید بن صبیح از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: همانا (تُبّع) به دو قبیله أوس و خزرج گفت: اینجا بمانید تا این پیامبر خارج شود، امّا من اگر او را دریابم به خدمت گذاری اش پرداخته و با او قیام خواهم کرد.(3)

روایات

روایت 1.

علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: مرد اهل شام از امیر مؤمنان علیه السلام پرسید که چرا ( تُبّع) به این اسم نامیده شده است؟ امام فرمود: چرا که او غلام و نویسنده­ای بود که برای پادشاه پیش از خود نامه می­نوشت، پس هنگام نامه نوشتن چنین می­نوشت: به نام خداوندی که خورشید و باد را آفریده است؛ پادشاه گفت: نامه بنویس و نامه­ات را با نام فرشته آذرخش آغاز کن، تبّع گفت: جز به نام خداوند خویش نامه را آغاز نخواهم کرد

ص: 513


1- . دخان / 37
2- . ق / 14
3- . مجمع البیان 9 : 66

بِعَبْدِی فَسَاخَتْ بِهِ الْأَرْضُ فَهُوَ یَهْوِی أَبَدَ الْآبِدِینَ (1)وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ (2).

«29»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَهْبَطَ مَلَکَیْنِ إِلَی قَرْیَةٍ لِیُهْلِکَهُمْ فَإِذَا هُمَا بِرَجُلٍ تَحْتَ اللَّیْلِ (3)قَائِمٌ یَتَضَرَّعُ إِلَی اللَّهِ وَ یَتَعَبَّدُ قَالَ فَقَالَ أَحَدُ الْمَلَکَیْنِ لِلْآخَرِ إِنِّی أُعَاوِدُ رَبِّی فِی هَذَا الرَّجُلِ وَ قَالَ الْآخَرُ بَلْ تَمْضِی لِمَا أُمِرْتَ وَ لَا تُعَاوِدْ رَبِّی فِیمَا قَدْ أَمَرَ بِهِ قَالَ فَعَاوَدَ الْآخَرُ رَبَّهُ فِی ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الَّذِی لَمْ یُعَاوِدْ رَبَّهُ فِیمَا أَمَرَهُ أَنْ أَهْلِکْهُ مَعَهُمْ فَقَدْ حَلَّ بِهِ مَعَهُمْ سَخَطِی إِنَّ هَذَا لَمْ یَتَمَعَّرْ وَجْهُهُ قَطُّ غَضَباً لِی وَ الْمَلَکُ الَّذِی عَاوَدَ رَبَّهُ فِیمَا أُمِرَ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَأُهْبِطَ فِی جَزِیرَةٍ فَهُوَ حَتَّی السَّاعَةِ فِیهَا سَاخِطٌ عَلَیْهِ رَبُّهُ (4).

بیان

تمعر وجهه تغیر.

«30»

کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَلِکٌ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ لَهُ قَاضٍ وَ لِلْقَاضِی أَخٌ وَ کَانَ رَجُلَ صِدْقٍ وَ لَهُ امْرَأَةٌ قَدْ وَلَدَتْهَا الْأَنْبِیَاءُ فَأَرَادَ الْمَلِکُ أَنْ یَبْعَثَ رَجُلًا فِی حَاجَةٍ فَقَالَ لِلْقَاضِی ابْغِنِی رَجُلًا ثِقَةً فَقَالَ مَا أَعْلَمُ أَحَداً أَوْثَقَ مِنْ أَخِی فَدَعَاهُ لِیَبْعَثَهُ فَکَرِهَ ذَلِکَ الرَّجُلُ وَ قَالَ لِأَخِیهِ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أُضَیِّعَ امْرَأَتِی فَعَزَمَ عَلَیْهِ فَلَمْ یَجِدْ بُدّاً مِنَ الْخُرُوجِ فَقَالَ لِأَخِیهِ یَا أَخِی إِنِّی لَسْتُ أُخَلِّفُ شَیْئاً أَهَمَّ عَلَیَّ مِنِ امْرَأَتِی فَاخْلُفْنِی فِیهَا وَ تَوَلَّ قَضَاءَ حَاجَتِهَا قَالَ نَعَمْ فَخَرَجَ الرَّجُلُ وَ قَدْ کَانَتِ الْمَرْأَةُ کَارِهَةً لِخُرُوجِهِ فَکَانَ الْقَاضِی یَأْتِیهَا وَ یَسْأَلُهَا عَنْ حَوَائِجِهَا وَ یَقُومُ لَهَا فَأَعْجَبَتْهُ فَدَعَاهَا إِلَی نَفْسِهِ فَأَبَتْ عَلَیْهِ فَحَلَفَ عَلَیْهَا لَئِنْ لَمْ تَفْعَلْ لَیُخْبِرَنَّ الْمَلِکَ أَنَّهَا قَدْ فَجَرَتْ (5)فَقَالَتِ اصْنَعْ مَا بَدَا لَکَ لَسْتُ أُجِیبُکَ إِلَی شَیْ ءٍ مِمَّا طَلَبْتَ فَأَتَی الْمَلِکَ فَقَالَ إِنَّ امْرَأَةَ أَخِی قَدْ فَجَرَتْ وَ قَدْ حَقَّ ذَلِکَ عِنْدِی (6)فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ طَهِّرْهَا فَجَاءَ إِلَیْهَا فَقَالَ إِنَّ الْمَلِکَ قَدْ أَمَرَنِی

ص: 503


1- فی المصدر: و هوی فی الدردون أبد الآبدین قلت: لم نجد الدردون فی المعاجم و لعله مصحف الدردور: موضع فی البحر یجیش ماؤه فیخاف فیه الغرق.
2- أمالی الطوسیّ: 63.
3- هکذا فی النسخ و فی المصدر.
4- أمالی الطوسیّ: 63. و أخرجه أیضا عن کتاب الحسین بن سعید و الکافی راجع رقم 37.
5- فی المصدر: لئن لم تفعلی لنخبرن الملک أنک قد فجرت.
6- أی قد ثبت ذلک عندی.

و سپس به نیازمندی تو خواهم پرداخت، بنابراین خداوند متعال این عمل او را شاکر شد و فرمانروایی آن سرزمین را به او عطا فرمود و مردم بر آن راه و روش از او پیروی کردند، پس (تبّع) نامیده شد.(1)

روایت 2.

أمالی الطوسی: روایت شده است هنگامی که عبید بن أبرص أسدیّ، منذر بن ماء السحاب ( السماء) را در حیره محاصره کرد و خواست او را به قتل برساند گفت: انتخاب کن که تو را از طریق رگ حیات ( رگ موجود در کنار مچ دست) یا رگ موجود در کنار پاشنه پا و یا رگ گردن به قتل برسانم، پس منذر گفت: از پذیرفتن کاری که باعث لعنت و نفرین شود امتناع می­ورزم، هر سه مورد مانند ابرهای قوم عاد هستند و خیری در آنها برای خواهنده وجود ندارد.

توضیح

(الأکحل): رگ حیات یا رگ موجود در( کنار مچ) دست. (الأبجل): رگ برجسته موجود در پا یا دست که به ازای (أکحل) است. ( الوریدان): دو رگ موجود در گردن. جزری در مورد این سخن (أبیت اللّعن) گفته است: این سخن از تحیت­های پادشاهان دوره جاهلیت و دعا برای آنان بوده است، ومعنایش چنین است: از انجام کاری که باعث نفرین و سرزنش شود امتناع می­ورزم.

روایت 3.

قصص الأنبیاء: به إسناد صدوق از سلمان فارسی رضی الله عنه روایت شده که فرمود: در میان پادشاهان فارسی پادشاهی بود که ( روذین) نامیده می­شد و بسیار ستمگر، سرکش و عصیان گر بود، هنگامی که فساد و تباه­کاری او در سرزمین تحت فرمانش شدّت گرفت خداوند متعال او را به دردی در طرف راست سرش مبتلا کرد تا جائی که این سر درد، او را از خوردن و آشامیدن باز داشت، پس درخواست کمک کرد و ذلیل گشت، آن گاه وزیرانش را فرا خواند و شکایت خود را از این امر نزد آنان مطرح کرد، بنابراین به او دارو خوراندند ولی سود بخش نبود و از ساکن شدن دردش مأیوس گشت، در این هنگام خداوند متعال پیامبری را مبعوث گرداند و به او گفت: در شکل و شمایل پزشکان نزد بنده ستمکار من روذین برو و در ابتدا برای او تعظیم کن، گرامی­اش بدار و با نرمی و ملاطفت با او رفتار کن، سپس حاصل شدن شفای سریع بدون خوراندن دارو و داغ کردن را مطرح کن، اگر مشاهده کردی که به سخنان تو اقبال نشان می­دهد بگو: همانا شفای بیماری تو در خون کودک شیر خواره­ای نهفته است که پدر و مادرش او را داوطلبانه و بدون اکراه برای تو سر می­برند، آن گاه سه قطره از خون او بر می­گیری و در سوراخ راست بینی ات می­چکانی فوراً شفا خواهی یافت. بنابراین پیامبر چنان کرد و

ص: 514


1- . علل الشرائع : 199، عیون الأخبار : 136

بِرَجْمِکِ فَمَا تَقُولِینَ تجیبنی (تُجِیبِینِی) وَ إِلَّا رَجَمْتُکِ فَقَالَتْ لَسْتُ أُجِیبُکَ فَاصْنَعْ مَا بَدَا لَکَ فَأَخْرَجَهَا فَحَفَرَ لَهَا فَرَجَمَهَا وَ مَعَهُ النَّاسُ فَلَمَّا ظَنَّ أَنَّهَا قَدْ مَاتَتْ تَرَکَهَا وَ انْصَرَفَ وَ جَنَّ بِهَا اللَّیْلُ وَ کَانَ بِهَا رَمَقٌ فَتَحَرَّکَتْ فَخَرَجَتْ مِنَ الْحَفِیرَةِ ثُمَّ مَشَتْ عَلَی وَجْهِهَا حَتَّی خَرَجَتْ مِنَ الْمَدِینَةِ فَانْتَهَتْ إِلَی دَیْرٍ فِیهِ دَیْرَانِیٌّ فَنَامَتْ (1)عَلَی بَابِ الدَّیْرِ فَلَمَّا أَصْبَحَ الدَّیْرَانِیُّ فَتَحَ الْبَابَ فَرَآهَا فَسَأَلَهَا عَنْ قِصَّتِهَا فَخَبَّرَتْهُ فَرَحِمَهَا فَأَدْخَلَهَا الدَّیْرَ وَ کَانَ لَهُ ابْنٌ صَغِیرٌ لَمْ یَکُنْ لَهُ غَیْرُهُ (2)وَ کَانَ حَسَنَ الْحَالِ فَدَاوَاهَا حَتَّی بَرَأَتْ مِنْ عِلَّتِهَا وَ انْدَمَلَتْ ثُمَّ دَفَعَ إِلَیْهَا ابْنَهُ فَکَانَتْ تُرَبِّیهِ وَ کَانَ لِلدَّیْرَانِیِّ قَهْرَمَانٌ (3)یَقُومُ بِأَمْرِهِ فَأَعْجَبَتْهُ فَدَعَاهَا إِلَی نَفْسِهِ فَأَبَتْ فَجَهَدَ بِهَا فَأَبَتْ فَقَالَ لَئِنْ لَمْ تَفْعَلِی لَأَجْهَدَنَّ فِی قَتْلِکِ فَقَالَتْ اصْنَعْ مَا بَدَا لَکَ فَعَمَدَ إِلَی الصَّبِیِّ فَدَقَّ عُنُقَهُ وَ أَتَی الدَّیْرَانِیَّ (فَقَالَ) عَمَدْتَ إِلَی فَاجِرَةٍ قَدْ فَجَرَتْ فَدَفَعْتَ إِلَیْهَا ابْنَکَ فَقَتَلَتْهُ فَجَاءَ الدَّیْرَانِیُ فَلَمَّا رَآهُ (4)قَالَ لَهَا مَا هَذَا فَقَدْ تَعْلَمِینَ صَنِیعِی بِکِ فَأَخْبَرَتْهُ بِالْقِصَّةِ فَقَالَ لَهَا لَیْسَ تَطِیبُ نَفْسِی أَنْ تَکُونِی عِنْدِی فَاخْرُجِی فَأَخْرَجَهَا لَیْلًا وَ دَفَعَ إِلَیْهَا عِشْرِینَ دِرْهَماً وَ قَالَ لَهَا تَزَوَّدِی هَذِهِ اللَّهُ حَسْبُکِ فَخَرَجَتْ لَیْلًا فَأَصْبَحَتْ فِی قَرْیَةٍ فَإِذَا فِیهَا مَصْلُوبٌ عَلَی خَشَبَةٍ وَ هُوَ حَیٌّ فَسَأَلَتْ عَنْ قِصَّتِهِ فَقَالُوا عَلَیْهِ دَیْنٌ عِشْرُونَ دِرْهَماً وَ مَنْ کَانَ عَلَیْهِ دَیْنٌ عِنْدَنَا لِصَاحِبِهِ صُلِبَ حَتَّی یُؤَدِّیَ إِلَی صَاحِبِهِ فَأَخْرَجَتِ الْعِشْرِینَ دِرْهَماً وَ دَفَعَتْهَا إِلَی غَرِیمِهِ وَ قَالَتْ لَا تَقْتُلُوهُ فَأَنْزَلُوهُ عَنِ الْخَشَبَةِ فَقَالَ لَهَا مَا أَحَدٌ أَعْظَمَ عَلَیَّ مِنَّةً مِنْکِ نَجَّیْتِنِی مِنَ الصَّلْبِ وَ مِنَ الْمَوْتِ فَأَنَا مَعَکِ حَیْثُمَا ذَهَبْتِ فَمَضَی مَعَهَا وَ مَضَتْ حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَرَأَی جَمَاعَةً وَ سُفُناً فَقَالَ لَهَا اجْلِسِی حَتَّی أَذْهَبَ أَنَا أَعْمَلُ لَهُمْ وَ أَسْتَطْعِمُ وَ آتِیکِ بِهِ فَأَتَاهُمْ فَقَالَ لَهُمْ مَا فِی سَفِینَتِکُمْ هَذِهِ قَالُوا فِی هَذِهِ تِجَارَاتٌ وَ جَوْهَرٌ وَ عَنْبَرٌ وَ أَشْیَاءُ مِنَ التِّجَارَةِ وَ أَمَّا هَذِهِ فَنَحْنُ فِیهَا قَالَ وَ کَمْ یَبْلُغُ مَا فِی سَفِینَتِکُمْ قَالُوا کَثِیراً لَا نُحْصِیهِ قَالَ فَإِنَ

ص: 504


1- فی المصدر: فباتت.
2- فی المصدر: لم یکن له ابن غیره.
3- القهرمان: الوکیل أو امین الدخل و الخرج.
4- فی المصدر: و أتی الدیرانی فقال: عمدت إلی فاجرة قد فجرت فدفعت إلیها ابنک فقتلته فجاء الدیرانی فلما رآه اه.

پادشاه گفت: در میان مردم چنین کودکی با این مشخصات نمی شناسم، پیامبر گفت: اگر بذل و بخشش کنی به آنچه می­خواهی دست خواهی یافت؛ آن گاه پادشاه فرستادگان خویش را به این منظور روانه شهر کرد پس کودکی را نزد پدر و مادر نیازمندی یافتند و با بخشیند عطایا و هدایا آن دو را به تحویل دادن کودک ترغیب کردند، سپس کودک را نزد پادشاه بردند و او فرمان داد کاسه ای نقره ای و چاقویی را حاضر گردانند و به مادر کودک گفت: پسرت را در آغوشت نگاه دار، آن گاه خداوند کودک را به سخن آورد پس گفت: ای پادشاه، پدر و مادرم را از ذبح من بازدار چرا که آن دو، پدر و مادر بدی هستند، ای پادشاه، کودک آن گاه که مورد ظلم و ستم واقع شود والدینش از او دفاع می کنند ولی پدر و مادرم به من ظلم کرده­اند، پس بر حذر باش از اینکه آنان را در ظلم کردن به من یاری رسانی؛ بعد از مشاهده این منظره پادشاه چنان ترسید که بیماریش از بین رفت، و در آن حالت روذین به خواب فرو رفت پس در خواب مشاهده کرد که کسی به او می­گوید: به راستی که خداوند اعظم کودک را به سخن آورد و تو و والدینش را از ذبح کردن او بازداشت، هم چنین تو را به سر درد مبتلا کرد تا از سوء رفتار و روش در سرزمین تحت فرمانت دست برداری، هم او صحت و سلامت را به تو باز گرداند و با نصایح خویش تو را شنوا ساخت، پس مُتنبّه شد و دردی نیافت. بنابراین پادشاه دریافت که تمام این امور از جانب خداوند متعال بوده است و از آن پس با عدل و داد در سرزمین خود به حکمرانی پرداخت.(1)

روایت 4.

إکمال الدین: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرموده است: جبرئیل کتابی را بر من نازل کرده است که در آن به ذکر اخبار پادشاهانی پرداخته شده که قبلاً در زمین به حکمرانی پرداخته­اند هم چنین ذکر پیامبران و رسولانی که پیش از من مبعوث شده­اند نیز در آن وجود دارد- این حدیثی طولانی است که به نقل قسمت مورد نیاز آن پرداخته ایم- سپس فرمود: هنگامی که أشجان به فرمانروایی رسید- وی ( کیس) نامیده می­شد و دویصد و شصت و شش سال حکومت کرد-خداوند در سال پنجاه و یکم از حکومتش عیسی بن مریم علیه السلام را به پیامبری مبعوث گرداند و روشنایی، علم، حکمت و دانش تمام پیامبران پیشین را در وجود او به ودیعه نهاد و انجیل را بر او نازل فرمود، سپس به سوی بیت المقدس روانه­اش داشت تا بنی اسرائیل را به کتاب و حکمت خویش و ایمان به خداوند و فرستاده او دعوت کند، ولی بر بیشتر آنان چیزی جز سرکشی و کفر افزوده نشد، پس آن گاه که بنی اسرائیل به عیسی ایمان نیاوردند وی خداوند را خواند

ص: 515


1- . نسخه خطی قصص الأنبیاء

مَعِی شَیْئاً هُوَ خَیْرٌ مِمَّا فِی سَفِینَتِکُمْ قَالُوا وَ مَا مَعَکَ قَالَ جَارِیَةٌ لَمْ تَرَوْا مِثْلَهَا قَطُّ قَالُوا فَبِعْنَاهَا قَالَ نَعَمْ عَلَی شَرْطِ أَنْ یَذْهَبَ بَعْضُکُمْ فَیَنْظُرَ إِلَیْهَا ثُمَّ یَجِیئَنِی فَیَشْتَرِیَهَا وَ لَا یُعْلِمَهَا وَ یَدْفَعَ إِلَیَّ الثَّمَنَ وَ لَا یُعْلِمَهَا حَتَّی أَمْضِیَ أَنَا فَقَالُوا ذَلِکَ لَکَ فَبَعَثُوا مَنْ نَظَرَ إِلَیْهَا فَقَالَ مَا رَأَیْتُ مِثْلَهَا قَطُّ فَاشْتَرَوْهَا مِنْهُ بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ دَفَعُوا إِلَیْهِ الدَّرَاهِمَ فَمَضَی بِهَا فَلَمَّا أَمْعَنَ (1)أَتَوْهَا فَقَالُوا لَهَا قُومِی وَ ادْخُلِی السَّفِینَةَ قَالَتْ وَ لِمَ قَالُوا قَدِ اشْتَرَیْنَاکِ مِنْ مَوْلَاکِ قَالَتْ مَا هُوَ بِمَوْلَایَ قَالُوا لَتَقُومِینَ أَوْ لَنَحْمِلَنَّکِ فَقَامَتْ وَ مَضَتْ مَعَهُمْ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی السَّاحِلِ لَمْ یَأْمَنْ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عَلَیْهَا فَجَعَلُوهَا فِی السَّفِینَةِ الَّتِی فِیهَا الْجَوْهَرُ وَ التِّجَارَةُ وَ رَکِبُوا هُمْ فِی السَّفِینَةِ الْأُخْرَی فَدَفَعُوهَا فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ رِیَاحاً فَغَرَّقَتْهُمْ وَ سَفِینَتَهُمْ وَ نَجَتِ السَّفِینَةُ الَّتِی کَانَتْ فِیهَا حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ وَ رَبَطَتِ السَّفِینَةَ ثُمَّ دَارَتْ فِی الْجَزِیرَةِ فَإِذَا فِیهَا مَاءٌ وَ شَجَرٌ فِیهِ ثَمَرٌ فَقَالَتْ هَذَا مَاءٌ أَشْرَبُ مِنْهُ وَ ثَمَرٌ آکُلُ مِنْهُ أَعْبُدُ اللَّهَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَأْتِیَ ذَلِکَ الْمَلِکَ فَیَقُولَ إِنَّ فِی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ خَلْقاً مِنْ خَلْقِی فَاخْرُجْ أَنْتَ وَ مَنْ فِی مَمْلَکَتِکَ حَتَّی تَأْتُوا خَلْقِی هَذَا فَتُقِرُّوا لَهُ بِذُنُوبِکُمْ ثُمَّ تَسْأَلُوا ذَلِکَ الْخَلْقَ أَنْ یَغْفِرَ لَکُمْ فَإِنْ غَفَرَ لَکُمْ غَفَرْتُ لَکُمْ فَخَرَجَ الْمَلِکُ بِأَهْلِ مَمْلَکَتِهِ إِلَی تِلْکَ الْجَزِیرَةِ فَرَأَوُا امْرَأَةً فَتَقَدَّمَ إِلَیْهَا الْمَلِکُ فَقَالَ لَهَا إِنَّ قَاضِیَّ هَذَا أَتَانِی فَخَبَّرَنِی أَنَّ امْرَأَةَ أَخِیهِ فَجَرَتْ فَأَمَرْتُهُ بِرَجْمِهَا وَ لَمْ یُقِمْ عِنْدِیَ الْبَیِّنَةَ (2)فَأَخَافُ أَنْ أَکُونَ قَدْ تَقَدَّمْتُ عَلَی مَا لَا یَحِلُّ لِی فَأُحِبُّ أَنْ تَسْتَغْفِرِی لِی فَقَالَتْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ اجْلِسْ ثُمَّ أَتَی زَوْجُهَا وَ لَا یَعْرِفُهَا فَقَالَ إِنَّهُ کَانَ لِیَ امْرَأَةٌ وَ کَانَ مِنْ فَضْلِهَا وَ صَلَاحِهَا وَ إِنِّی خَرَجْتُ عَنْهَا وَ هِیَ کَارِهَةٌ لِذَلِکِ فَاسْتَخْلَفْتُ أَخِی عَلَیْهَا فَلَمَّا رَجَعْتُ سَأَلْتُ عَنْهَا فَأَخْبَرَنِی أَخِی أَنَّهَا فَجَرَتْ فَرَجَمَهَا وَ أَنَا أَخَافُ أَنْ أَکُونَ قَدْ ضَیَّعْتُهَا فَاسْتَغْفِرِی لِی فَقَالَتْ

ص: 505


1- أی ابعد.
2- فی نسخة: و لم تقم عندی البینة.

و (به ذات خود) سوگندش داد پس خداوند تعدادی از آنان را به صورت شیاطین مسخ کرد تا آیه ای را به آنان بنمایاند و پند پذیزند، ولی این کار نیز چیزی جز سرکشی و کفر بر بنی اسرائیل نیفزود، پس عیسی به سوی بیت المقدس آمد و سی و سه سال بنی اسرائیل را دعوت می­نمود و به سوی آنچه نزد خداوند وجود دارد ترغیب­شان می­کرد، تا سرانجام یهودیان او را طلب کردند و مدّعی شدند که عذابش داده و زنده در زمین دفنش کرده اند، برخی دیگر نیز ادّعا کردند او را به قتل رسانده و به صلیب کشیده اند، ولی خداوند هیچ راه تسلّطی را برای آنان بر ضدّ عیسی علیه السلام قرار نداده بود، بلکه در مورد وی دچار شبهه شدند و بر عذاب دادن و دفن او هم چنین به قتل رساندن و به صلیب کشیدنش توانمند نگشتند، آن گونه که خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: « إنّی متوفّیک و رافعک إلیّ و مطهّرک من الذین کفروا» {خدا گفت: ای عیسی، من تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می برم و تو را از [آلایش] کسانی که کفر ورزیده­اند پاک می­گردانم}، بنابراین نتوانستند عیسی را به قتل رسانده و به صلیبش کشند چرا که اگر چنین توانی می­یافتند این فرموده خداوند متعال دروغ پنداشته می­شد: « و لکن رفعه الله إالیه»{ بلکه وی را به سوی خویش بالا برد} یعنی بعد از آنکه روحش را ستاند،و هنگامی که خداوند اراده فرمود عیسی علیه السلام را به سوی خویش بالا ببرد به او وحی نمود که نور هدایت خداوند، حکمت و دانش کتاب او را در وجود جانشین خود بر مؤمنان یعنی شمعون بن حمون الصفا به ودیعه بگذارد، پس عیسی چنان کرد و شمعون همچنان فرامین خداوند عزّ و جلّ را به پا می­داشت و با استفاده از سخنان عیسی علیه السلام که در میان بنی اسرائیل ایراد کرده بود به هدایت آنان می­پرداخت و با کافران به جهاد و مبارزه می­پرداخت، پس هر کسی که از او اطاعت می­کرد و به او و آنچه به ارمغان آورده بود ایمان می­آورد در زمره مؤمنان بود و هر کسی که او را انکار و نافرمانی می­کرد در زمره کافران بود، تا اینکه خداوند عزّ و جلّ پیامبری از صالحان یعنی یحیی بن زکریا علیه السلام را در میان بندگانش برگزیده و مبعوث گرداند، پس دوران شمعون به سر رسید، و در آن زمان اردشیر پسر اشکان چهارده سال و ده ماه به فرمانروایی پرداخته بود، هم چنین در سال هشتم از دوران فرمانروایی او یهودیان یحیی بن زکریا علیه السلام را به قتل رساندند، پس هنگامی که خداوند متعال اراده فرمود روح یحیی را بستاند به او وحی فرمود که وصیّت خویش را در میان فرزندان شمعون قرار دهد و حواریّون و یاران عیسی علیه السلام را فرمان دهد که با او قیام نمایند، پس یحیی چنان کرد و در آن هنگام شاپور پسر اردشیر سی سال فرمانروایی کرده بود

ص: 516

غَفَرَ اللَّهُ لَکَ اجْلِسْ فَأَجْلَسَتْهُ إِلَی جَنْبِ الْمَلِکِ ثُمَّ أَتَی الْقَاضِی فَقَالَ إِنَّهُ کَانَ لِأَخِی امْرَأَةٌ وَ إِنَّهَا أَعْجَبَتْنِی فَدَعَوْتُهَا إِلَی الْفُجُورِ فَأَبَتْ فَأَعْلَمْتُ الْمَلِکَ أَنَّهَا قَدْ فَجَرَتْ وَ أَمَرَنِی بِرَجْمِهَا فَرَجَمْتُهَا وَ أَنَا کَاذِبٌ عَلَیْهَا فَاسْتَغْفِرِی لِی قَالَتْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ثُمَّ أَقْبَلَتْ عَلَی زَوْجِهَا فَقَالَتْ اسْمَعْ ثُمَّ تَقَدَّمَ الدَّیْرَانِیُّ فَقَصَّ قِصَّتَهُ وَ قَالَ أَخْرَجْتُهَا بِاللَّیْلِ وَ أَنَا أَخَافُ أَنْ تَکُونَ قَدْ لَقِیَهَا سَبُعٌ فَقَتَلَهَا فَقَالَتْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ اجْلِسْ ثُمَّ تَقَدَّمَ الْقَهْرَمَانُ فَقَصَّ قِصَّتَهُ فَقَالَتْ لِلدَّیْرَانِیِّ اسْمَعْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ ثُمَّ تَقَدَّمَ الْمَصْلُوبُ فَقَصَّ قِصَّتَهُ فَقَالَتْ لَا غَفَرَ اللَّهُ لَکَ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَتْ عَلَی زَوْجِهَا فَقَالَتْ أَنَا امْرَأَتُکَ وَ کُلُّ مَا سَمِعْتَ فَإِنَّمَا هُوَ قِصَّتِی وَ لَیْسَتْ لِی حَاجَةٌ فِی الرِّجَالِ فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ تَأْخُذَ هَذِهِ السَّفِینَةَ وَ مَا فِیهَا وَ تُخَلِّیَ سَبِیلِی فَأَعْبُدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذِهِ الْجَزِیرَةِ فَقَدْ تَرَی مَا لَقِیتُ مِنَ الرِّجَالِ فَفَعَلَ وَ أَخَذَ السَّفِینَةَ وَ مَا فِیهَا وَ خَلَّی سَبِیلَهَا وَ انْصَرَفَ الْمَلِکُ وَ أَهْلُ مَمْلَکَتِهِ (1).

«31»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فُلَانٌ مِنْ عِبَادَتِهِ وَ دِینِهِ وَ فَضْلِهِ کَذَا فَقَالَ کَیْفَ عَقْلُهُ قُلْتُ لَا أَدْرِی فَقَالَ إِنَّ الثَّوَابَ عَلَی قَدْرِ الْعَقْلِ إِنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ فِی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ خَضْرَاءَ نَضِرَةٍ کَثِیرَةِ الشَّجَرِ طَاهِرَةِ الْمَاءِ (2)وَ إِنَّ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَرَّ بِهِ فَقَالَ یَا رَبِّ أَرِنِی ثَوَابَ عَبْدِکَ هَذَا فَأَرَاهُ اللَّهُ ذَلِکَ فَاسْتَقَلَّهُ الْمَلَکُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اصْحَبْهُ فَأَتَاهُ الْمَلَکُ فِی صُورَةِ إِنْسِیٍّ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا رَجُلٌ عَابِدٌ بَلَغَنِی مَکَانُکَ وَ عِبَادَتُکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ فَأَتَیْتُکَ لِأَعْبُدَ اللَّهَ مَعَکَ فَکَانَ مَعَهُ یَوْمَهُ ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ لَهُ الْمَلَکُ إِنَّ مَکَانَکَ لَنَزِهٌ وَ مَا یَصْلُحُ إِلَّا لِلْعِبَادَةِ (3)فَقَالَ لَهُ الْعَابِدُ إِنَّ لِمَکَانِنَا هَذَا عَیْباً فَقَالَ لَهُ وَ مَا هُوَ قَالَ لَیْسَ لِرَبِّنَا

ص: 506


1- فروع الکافی 2: 74- 76.
2- فی المطبوع: ظاهرة الماء.
3- فی نسخة: و لا یصلح الا للعبادة.

تا اینکه خداوند او را نابود کرد، سپس علم، نور هدایت و حکمت مبسوط خداوند در میان فرزندان یعقوب پسر شمعون باقی ماند و یاران عیسی علیه السلام نیز او را همراهی می­کردند، در آن زمان صد و هشتاد و هفت سال از حکمرانی بخت نصر می­گذشت و او هفتاد هزار نفر از جنگجویان بنی اسرائیل را بر سر خون یحیی بن زکریا علیه السلام به قتل رسانده و بیت المقدس را ویران ساخته بود، هم چنین یهودیان در سرزمین های مختلف پراکنده بودند، و پس از گذشت چهل و هفت سال از فرمانروایی بخت نصر خداوند عزیر را به عنوان پیامبر به سوی شهری که ساکنانش را میرانده و سپس آنان را برای او زنده گردانده بود فرستاد، ساکنان آن شهر افرادی بودند که از سرزمین های مختلف و به خاطر ترس از مرگ به آنجا گریخته بودند پس در جوار عزیر اقامت گزیدند و به او ایمان آوردند، عزیر نیز با آنان در رفت و آمد بود و سخنان و ایمان (آوردن) شان را می­شنید و به خاطر آن دوست­شان می­داشت و با آنان پیمان برادری می­بست، آن گاه یک روز در میان آنان حضور نیافت سپس نزدشان بازگشت در حالی که عدّه ای از آنان را مُرده و عده ای را کُشته شده یافت، پس اندوهگین شد و گفت: « أنّی یُحیی هذه الله بعد موتها»{ خداوند [ساکنان] این شهر را چگونه از مُردن زنده می­گرداند؟} و این سخن او از سر شگفت زدگی و به دلیل آن بود که مردم آن شهر را در حالی یافت که همه در یک روز مرده بودند، در این شرایط بود که خداوند عزیر را به مدت صد سال میراند، سپس او را همراه ساکنان شهر که صد هزار جنگجو بودند زنده گرداند و بعداً همه آنان را به وسیله بخت نصر به هلاکت رساند و یک نفر جان سالم به در نبُرد.

سپس مهرویه پسر بخت نصر به فرمانروایی رسید و شانزده سال و بیست روز حکومت کرد، در زمان حکمرانی خود دانیال نبی را دستگیر و چاهی برای او در زمین حفر کرد سپس او را به همراه یاران و پیروان مؤمنش در آن انداخت و بر آنان آتش ریخت، هنگامی که مشاهده کرد آتش به آنان نزدیک نمی­شود و آنان را نمی­سوزاند در چاه همراه با شیران و درّندگان رهایشان ساخت و با انواع عذاب ها به مجازات شان پرداخت، تا اینکه خداوند آنان را از دست او نجات بخشید ( و جان شان را گرفت)، اینان همان کسی هستند

ص: 517

بَهِیمَةٌ فَلَوْ کَانَ لَهُ حِمَارٌ رَعَیْنَاهُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَإِنَّ هَذَا الْحَشِیشَ یَضِیعُ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ وَ مَا لِرَبِّکَ حِمَارٌ فَقَالَ لَوْ کَانَ لَهُ حِمَارٌ مَا کَانَ یَضِیعُ مِثْلُ هَذَا الْحَشِیشِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْمَلَکِ إِنَّمَا أُثِیبُهُ عَلَی قَدْرِ عَقْلِهِ (1).

«32»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ إِنَّ رَجُلًا رَکِبَ الْبَحْرَ بِأَهْلِهِ فَکُسِرَ بِهِمْ فَلَمْ یَنْجُ مِمَّنْ کَانَ فِی السَّفِینَةِ إِلَّا امْرَأَةُ الرَّجُلِ فَإِنَّهَا نَجَتْ عَلَی لَوْحٍ مِنْ أَلْوَاحِ السَّفِینَةِ حَتَّی أَلْجَأَتْ إِلَی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ وَ کَانَ فِی تِلْکَ الْجَزِیرَةِ رَجُلٌ یَقْطَعُ الطَّرِیقَ وَ لَمْ یَدَعْ لِلَّهِ حُرْمَةً إِلَّا انْتَهَکَهَا فَلَمْ یَعْلَمْ إِلَّا وَ الْمَرْأَةُ قَائِمَةٌ عَلَی رَأْسِهِ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهَا فَقَالَ إِنْسِیَّةٌ أَمْ جِنِّیَّةٌ فَقَالَتْ إِنْسِیَّةٌ فَلَمْ یُکَلِّمْهَا کَلِمَةً حَتَّی جَلَسَ مِنْهَا مَجْلِسَ الرَّجُلِ مِنْ أَهْلِهِ فَلَمَّا أَنْ هَمَّ بِهَا اضْطَرَبَتْ فَقَالَ لَهَا مَا لَکِ تَضْطَرِبِینَ فَقَالَتْ أَفْرَقُ مِنْ هَذَا (2)وَ أَوْمَأَتْ بِیَدِهَا إِلَی السَّمَاءِ قَالَ فَصَنَعْتِ مِنْ هَذَا شَیْئاً قَالَتْ لَا وَ عِزَّتِهِ قَالَ فَأَنْتِ تَفْرَقِینَ مِنْهُ هَذَا الْفَرَقَ وَ لَمْ تَصْنَعِی مِنْ هَذَا شَیْئاً وَ إِنَّمَا اسْتَکْرَهْتُکِ اسْتِکْرَاهاً فَأَنَا وَ اللَّهِ أَوْلَی بِهَذَا الْفَرَقِ وَ الْخَوْفِ وَ أَحَقُّ مِنْکِ قَالَ فَقَامَ وَ لَمْ یُحْدِثْ شَیْئاً وَ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ وَ لَیْسَ لَهُ هِمَّةٌ (3)إِلَّا التَّوْبَةُ وَ الْمُرَاجَعَةُ فَبَیْنَمَا هُوَ یَمْشِی إِذْ صَادَفَهُ رَاهِبٌ یَمْشِی فِی الطَّرِیقِ فَحَمِیَتْ عَلَیْهِمَا الشَّمْسُ فَقَالَ الرَّاهِبُ لِلشَّابِّ ادْعُ اللَّهَ یُظِلَّنَا بِغَمَامَةٍ فَقَدْ حَمِیَتْ عَلَیْنَا الشَّمْسُ فَقَالَ الشَّابُّ مَا أَعْلَمُ أَنَّ لِی عِنْدَ رَبِّی حَسَنَةً فَأَتَجَاسَرَ عَلَی أَنْ أَسْأَلَهُ شَیْئاً قَالَ فَأَدْعُو أَنَا وَ تُؤَمِّنُ أَنْتَ قَالَ نَعَمْ فَأَقْبَلَ الرَّاهِبُ یَدْعُو وَ الشَّابُّ یُؤَمِّنُ (4)فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ مِنْ أَنْ أَظَلَّتْهُمَا غَمَامَةٌ فَمَشَیَا تَحْتَهَا مَلِیّاً (5)مِنَ

ص: 507


1- أصول الکافی 1: 12. أخرج المصنّف الحدیث فی کتاب العقل و الجهل عن الأمالی، و تقدم هناک بیان الحدیث راجع 1: 84.
2- أی أخاف منه.
3- فی المصدر: و لیست له همة الا التوبة و المراجعة، فبینا هو یمشی.
4- أمن الرجل: قال آمین.
5- الملی: الطویل من الزمان.

که خداوند متعال در کتابش به ذکرشان پرداخته و فرموده است: « قُتل أصحاب الأخدود* النّار ذات الوقود»{مرگ بر آدم سوزان خندق، همان آتش مایه­دار و انبوه}، هنگامی که خداوند متعال اراده فرمود که روح دانیال علیه السلام را بستاند به او فرمان داد که نور هدایت و حکمت خداوند را در وجود پسر خود مکیخا به امانت بگذارد، پس دانیال چنان کرد، و در آن هنگام شصت و سه سال و سه ماه و چهار روز از فرمانروایی هرمز گذشته بود، بعد از او بهرام به مدت بیست و شش سال حکمرانی کرد، و مکیخا پسر دانیال، یاران مؤمن و پیروان صادق او سرپرستی اجرای فرامین الهی را بر عهده گرفتند جز اینکه آنان نمی­توانستند ایمان خویش را آشکار ساخته و به آن اقرار نمایند.

در آن هنگام هفت سال از فرمانروایی بهرام پسر بهرام گذشته بود، در زمان حکومت او فرستاده شدن پیامبران قطع گردیده و فترت زمانی بین دو پیامبر ( عیسی و محمد علیهما السلام) آغاز شده بود، و در آن روزگار مکیخا پسر دانیال و یاران مؤمن او سرپرستی اجرای فرامین الهی را به عهده داشتند، هنگامی که خداوند خواست روح مکیخا را بستاند در خواب به او وحی فرمود که نور هدایت خداوند و حکمت او را در وجود پسر خود (انشوا) به ودیعه بگذارد، وفترت زمانی بین عیسی علیه السلام و محمّد صلّی الله علیه و آله چهارصد و هشتاد سال طول کشید، و دوستان و اولیای خداوند در این فاصله زمانی از نوادگان انشوا پسر مکیخا بودند و این افتخار یکی پس از دیگری نصیب کسانی می­شد که خداوند متعال آنان را بر می­گزید.

سپس شاپور پسر هرمز به مدت نود و دو سال به فرمانروایی پرداخت، او نخستین کسی بود که تاج گذاری کرده و آن را بر سر نهاد، در آن زمان انشوا پسر مکیخا سرپرستی اجرای فرامین الهی را به عهده داشت، و پس از شاپور برادر او اردشیر به مدت دو سال حکمرانی کرد و خداوند در زمان او جوانان اصحاب کهف و رقیم را بر انگیخت، در آن روزگار دسیحاء پسر انشوا پسر مکیخا مسؤول اجرای فرامین الهی بود، و پنجاه سال از فرمانروایی شاپور پسر اردشیر گذشته بود. بعد از شاپور پسرش یزدگرد به مدت بیست و یک سال و پنج ماه

ص: 518

النَّهَارِ ثُمَّ انْفَرَجَتِ (1)الْجَادَّةُ جَادَّتَیْنِ فَأَخَذَ الشَّابُّ فِی وَاحِدَةٍ وَ أَخَذَ الرَّاهِبُ فِی وَاحِدَةٍ فَإِذَا السَّحَابُ (2)مَعَ الشَّابِّ فَقَالَ الرَّاهِبُ أَنْتَ خَیْرٌ مِنِّی لَکَ اسْتُجِیبَ وَ لَمْ یُسْتَجَبْ لِی فَخَبِّرْنِی (3)مَا قِصَّتُکَ فَأَخْبَرَهُ بِخَبَرِ الْمَرْأَةِ فَقَالَ غُفِرَ لَکَ مَا مَضَی حَیْثُ دَخَلَکَ الْخَوْفُ فَانْظُرْ کَیْفَ تَکُونُ فِیمَا تَسْتَقْبِلُ (4).

«33»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ (5)عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ کَانَ إِذَا تَعَبَّدَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یُعَدَّ عَابِداً حَتَّی یَصْمُتَ قَبْلَ ذَلِکَ عَشْرَ سِنِینَ (6).

«34»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ (7)عَنْ أَبِی عُمَارَةَ قَالَ: رُوِّینَا أَنَّ عَابِدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا بَلَغَ الْغَایَةَ فِی الْعِبَادَةِ صَارَ مَشَّاءً فِی حَوَائِجِ النَّاسِ عانبا (عَانِیاً) بِمَا یُصْلِحُهُمْ (8).

«35»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: أَبْطَأْتُ عَنِ الْحَجِّ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَطَّأَ بِکَ (9)عَنِ الْحَجِّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ تَکَفَّلْتُ بِرَجُلٍ فَخَفَرَنِی (10)فَقَالَ مَا لَکَ وَ الْکَفَالاتِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهَا أَهْلَکَتِ الْقُرُونَ الْأُولَی

ص: 508


1- فی نسخة: ثم انفرقت. و فی المصدر: ثم تفرقت.
2- فی المصدر: السحابة.
3- فی المصدر: أخبرنی.
4- أصول الکافی 2: 69 و 70.
5- فی المصدر: أحمد بن محمّد بن أبی نصر، عن محمّد بن عبید اللّه قال: سمعت الرضا علیه السلام یقول: لا یکون الرجل عابدا حتّی یکون حلیما، و ان الرجل اه.
6- أصول الکافی 2: 111.
7- فی المصدر: عن أبیه، عن بعض أصحابه، عن أبی عمارة قال: کان حماد بن أبی حنیفة إذا لقینی قال: کرر علی حدیثک فاحدثه قلت: روینا إه. قوله: عانیا من عنی بالامر: اشتغل و اهتم به و أصابه مشقة بسببه، فهو عان.
8- أصول الکافی: 2: 199.
9- فی نسخة من المصدر: ما أبطأ بک؟.
10- خفر فلانا: نقض عهده و غدر به.

و نوزده روز بر تخت نشست، و در زمان او نیز دسیحا پسر انشوا مسؤول اجرای دستورات الهی بود، و هنگامی که خداوند متعال اراده فرمود روح دسیحا پسر انشوا را بستاند در خواب به او وحی نمود که علم، نور هدایت و حکمت مفصّل خداوند را در وجود پسرش نسطورس به امانت بگذارد و او چنان کرد.

در آن هنگام بهرام گور بیست و شش سال و سه ماه و هجده روز به فرمانروایی پرداخت حال آنکه نسطورس پسر دسیحا هنوز متولّی اجرای امور الهی بود.

سپس فیروز پسر یزدگرد پسر بهرام بیست و هفت سال حکومت کرد و نسطورس پسر دسیحا و یاران مؤمن او هم چنان سرپرست اجرای فرامین الهی بودند، و هنگامی که خداوند عزّ و جلّ اراده فرمود روح نسطورس را بستاند در خواب به او وحی نمود که علم، نور هدایت، حکمت و کتابهای خداوند را در وجود مرعیدا به ودیعه بگذارد و در زمان او فلاس پسر فیروز چهار سال به حکمرانی پرداخت حال آنکه مرعیدا سرپرست اجرای امور الهی بود. بعد از فلاس، قباد پسر دیگر فیروز به مدت چهل و سه سال بر تخت قدرت نشست و بعد از او جاماسف برادر قباد چهل و شش سال حکمرانی کرد در حالی که مرعیدا هم چنان متولّی امور بود.

سپس کسری پسر قباد به مدت چهل و شش سال و هشت ماه پادشاهی کرد، و در زمان او نیز مرعیدا و یاران و پیروان مؤمنش مسؤول اجرای امور الهی بودند، هنگامی که خداوند عزّ و جلّ اراده فرمود که روح مرعیدا را بستاند در خواب به او وحی نمود که نور هدایت و حکمت خداوند را در وجود بُحیرای راهب به امانت بگذارد، پس مرعیدا چنان کرد و پادشاه آن دوره هرمز پسر کسری بود که به مدت سی و هشت سال حکمرانی کرد، بنابراین بحیرا و یاران مؤمن و پیروان صادق او مسؤولیت اجرای امور الهی را به عهده گرفتند. سپس کسری پسر هرمز پرویز، به فرمانروایی رسید و تولّی امور الهی در زمین هم چنان با بحیرا بود، تا اینکه مدت زمانی طولانی گذشت و فرود آمدن وحی قطع گشت، نعمت ها خوار شدند، و مستوجب تغییرات شدند و آثار دین زدوده شد، نماز خواندن ترک شد، برپایی قیامت نزدیک گردید، گروهها و دسته­ها فراوان شدند، مردم دچار

ص: 519

ثُمَّ قَالَ إِنَّ قَوْماً أَذْنَبُوا ذُنُوباً کَثِیرَةً فَأَشْفَقُوا مِنْهَا وَ خَافُوا خَوْفاً شَدِیداً فَجَاءَ آخَرُونَ فَقَالُوا ذُنُوبُکُمْ عَلَیْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ ثُمَّ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَافُونِی وَ اجْتَرَأْتُمْ عَلَیَّ (1).

«36»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ أَنَّ عَابِداً فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ یَا رَبِّ مَا حَالِی عِنْدَکَ أَ خَیْرٌ فَأَزْدَادَ فِی خَیْرِی أَوْ شَرٌّ فَأَسْتَعْتِبَ (2)قَبْلَ الْمَوْتِ قَالَ فَأَتَاهُ آتٍ فَقَالَ لَهُ لَیْسَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ قَالَ یَا رَبِّ وَ أَیْنَ عَمَلِی قَالَ کُنْتَ إِذَا عَمِلْتَ خَیْراً أَخْبَرْتَ النَّاسَ بِهِ فَلَیْسَ لَکَ مِنْهُ إِلَّا الَّذِی رَضِیتَ بِهِ لِنَفْسِکَ قَالَ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ أَحْزَنَهُ قَالَ فَکَرَّرَ اللَّهُ إِلَیْهِ الرَّسُولَ فَقَالَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمِنَ الْآنَ فَاشْتَرِ مِنِّی نَفْسَکَ فِیمَا تَسْتَقْبِلُ بِصَدَقَةٍ تُخْرِجُهَا عَنْ کُلِّ عِرْقٍ کُلَّ یَوْمٍ صَدَقَةً قَالَ یَا رَبِّ أَ وَ یُطِیقُ هَذَا أَحَدٌ فَقَالَ تَعَالَی لَسْتُ أُکَلِّفُکَ إِلَّا مَا تُطِیقُ قَالَ فَمَا ذَا یَا رَبِّ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ تَقُولُ هَذَا کُلَّ یَوْمٍ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً یَکُونُ کُلُّ کَلِمَةٍ صَدَقَةً عَنْ کُلِّ عِرْقٍ مِنْ عُرُوقِکَ قَالَ فَلَمَّا رَأَی بِشَارَةَ ذَلِکَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ إِنْ زِدْتَ زِدْتُکَ (3).

«37»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مَلَکَیْنِ إِلَی أَهْلِ مَدِینَةٍ لِیَقْلِبَاهَا عَلَی أَهْلِهَا فَلَمَّا انْتَهَیَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَجَدَا رَجُلًا یَدْعُو اللَّهَ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِلْآخَرِ أَ مَا تَرَی هَذَا الدَّاعِیَ فَقَالَ قَدْ رَأَیْتُهُ وَ لَکِنْ أَمْضِی لِمَا أَمَرَنِی بِهِ رَبِّی فَقَالَ وَ لَکِنِّی لَا أُحْدِثُ شَیْئاً حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی رَبِّی (4)فَعَادَ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَوَجَدْتُ عَبْدَکَ فُلَاناً یَدْعُوکَ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فَقَالَ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ بِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ رَجُلٌ لَمْ یَتَمَعَّرْ (5)وَجْهُهُ غَضَباً لِی قَطُّ (6).

ص: 509


1- فروع الکافی 1: 356.
2- أی فاسترضاک و أطلب منک العتبی.
3- دعوات الراوندیّ مخطوط.
4- فی الکافی: لا و لکن لا احدث شیئا حتّی اراجع ربی.
5- فی نسخة: لم یتغیر.
6- مخطوط. و قد أخرجه عن الأمالی قبل ذلک راجع رقم 29.

حیرت و سردرگمی شدند، ادیان اختلاف پیدا کردند، امور متفرّق گردیدند و راه ها پیچیده و گنگ شدند، آن گاه همه این قرن ها سپری شدند در حالی که در آغاز بر شیوه و روش پیامبرشان بودند ولی در پایان، نعمت های خداوند کفران ش و اطاعت از او تبدیل به سرکشی و طغیان گردید.

در آن هنگام بود که خداوند عزّ و جلّ از شجره طیّبه شریف و اصل و نسب برگزیده ای که در علم سابق و فرموده نافذ خویش و قبل از آفرینش، آن را برگزیده بود و حدّ اعلای برترینان و غایت برگزیدگان و سر چشمه خوّاص خود قرارش داده بود، محمّد صلّی الله علیه و آله را برای نبوّت و رسالت خود انتخاب فرمود، نبوّت را ویژه او قرار داد و برای رسالت گلچینش کرد، و دین حقّ او را آشکار گرداند تا بین بندگان خدا به قضاوت بپردازد، و در راه حقّ بهترین بخشش ها را به انجام رساند و با دشمنان پروردگار آسمان بستیزد، هم چنین خداوند تبارک و تعالی دانش تمام گذشتگان را در وجود محمّد صلّی الله علیه و آله گِرد آورد و افزون بر آن، وی را با قرآن حکیمی که به زبان عربی واضح و از جانب خود نازل فرموده بود مجهّز گرداند، کتابی که بطلان و تباهی از هیچ سویی، نه از پیش و نه از پَس، به آن راه نمی­یابد و از سوی خداوند حکیم و ستوده شده فرود آمده است و خبر گذشتگان و علم آیندگان در آن وجود دارد.(1)

توضیح

(جُرثومة الشیء): اصل و بیخ آن چیز.

روایت 5.

إکمال الدین: علی بن عبدالله اسواری از مکّی بن احمد روایت کرده که از اسحاق بن ابراهیم طوسیّ- که در آن زمان به سنّ نود و هفت سالگی رسیده بود- شنیدم که بر درگاه یحیی بن منصور می­گوید: پادشاه هند (سربایک) را در سرزمینی به اسم صوح مشاهده کردم، پس از او پرسیدم: چند سال سنّ داری؟

ص: 520


1- . إکمال الدین : 130-132

کا، الکافی محمد بن یحیی عن الحسین بن إسحاق عن علی بن مهزیار عن النضر مثله (1).

«38»

ختص، الإختصاص الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَمِیلِ الْغَنَوِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَبْنَاءِ النَّبِیِّینَ لَهُ ثَرْوَةٌ مِنْ مَالٍ وَ کَانَ یُنْفِقُ عَلَی أَهْلِ الضَّعْفِ وَ أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ أَهْلِ الْحَاجَةِ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ مَاتَ فَقَامَتِ امْرَأَتُهُ فِی مَالِهِ کَقِیَامِهِ فَلَمْ یَلْبَثِ الْمَالُ أَنْ نَفِدَ وَ نَشَأَ لَهُ ابْنٌ فَلَمْ یَمُرَّ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا تَرَحَّمَ عَلَی أَبِیهِ وَ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یَخِیرَهُ (2)فَجَاءَ إِلَی أُمِّهِ فَقَالَ مَا کَانَ حَالُ أَبِی فَإِنِّی لَا أَمُرُّ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا تَرَحَّمَ عَلَیْهِ وَ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یَخِیرَنِی فَقَالَتْ إِنَّ أَبَاکَ کَانَ رَجُلًا صَالِحاً وَ کَانَ لَهُ مَالٌ کَثِیرٌ فَکَانَ یُنْفِقُ عَلَی أَهْلِ الضَّعْفِ وَ أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ أَهْلِ الْحَاجَةِ فَلَمَّا أَنْ مَاتَ قُمْتُ فِی مَالِهِ کَقِیَامِهِ فَلَمْ یَلْبَثِ الْمَالُ أَنْ نَفِدَ قَالَ لَهَا یَا أُمَّهْ إِنَّ أَبِی کَانَ مَأْجُوراً فِیمَا یُنْفِقُ وَ کُنْتِ آثِمَةً قَالَتْ وَ لِمَ یَا بُنَیَّ فَقَالَ کَانَ أَبِی یُنْفِقُ مَالَهُ وَ کُنْتِ تُنْفِقِینَ مَالَ غَیْرِکِ قَالَتْ صَدَقْتَ یَا بُنَیَّ وَ مَا أَرَاکَ تُضَیِّقُ عَلَیَّ قَالَ أَنْتِ فِی حِلٍّ وَ سَعَةٍ فَهَلْ عِنْدَکِ شَیْ ءٌ نَلْتَمِسُ بِهِ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قَالَتْ عِنْدِی مِائَةُ دِرْهَمٍ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَرَادَ أَنْ یُبَارِکَ فِی شَیْ ءٍ بَارَکَ (3)فَأَعْطَتْهُ الْمِائَةَ دِرْهَمٍ فَأَخَذَهَا ثُمَّ خَرَجَ یَلْتَمِسُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَرَّ بِرَجُلٍ مَیِّتٍ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ مِنْ أَحْسَنِ مَا یَکُونُ هَیْئَةً فَقَالَ أُرِیدُ تِجَارَةً بَعْدَ هَذَا أَنْ آخُذَهُ (4)وَ أُغَسِّلَهُ وَ أُکَفِّنَهُ وَ أُصَلِّیَ عَلَیْهِ وَ أَقْبِرَهُ فَفَعَلَ فَأَنْفَقَ عَلَیْهِ ثَمَانِینَ دِرْهَماً وَ بَقِیَتْ مَعَهُ عِشْرُونَ دِرْهَماً فَخَرَجَ عَلَی وَجْهِهِ یَلْتَمِسُ بِهِ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ فَاسْتَقْبَلَهُ رَجُلٌ (5)فَقَالَ أَیْنَ تُرِیدُ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ أُرِیدُ أَلْتَمِسُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قَالَ وَ مَا مَعَکَ شَیْ ءٌ تَلْتَمِسُ (6)مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ مَعِی عِشْرُونَ

ص: 510


1- فروع الکافی 1: 343، و فیه «غیظا» مکان «غضبا».
2- أی یجعل الابن ذا خیر.
3- فی المصدر: بارک فیه.
4- فی المصدر: أنا آخذه.
5- فی المصدر: شخص.
6- فی نسخة: تلمس به.

گفت: نهصد و بیست و پنج سال، و اسلام را نیز پذیرفته بود، او چنین می­گفت که پیامبر صلّی الله علیه و آله ده نفر از اصحاب خویش از جمله: حذیفة بن یمان، عمر و بن عاص، أسامة بن زید، أبوموسی أشعری و صهیب رومی را همراه اشخاص دیگر با یک کشتی به سویش فرستاد تا او را به اسلام دعوت کنند، او نیز اجابت گفت و اسلام را پذیرفت و نوشته پیامبر صلّی الله علیه و آله را بوسید؛ از او پرسیدم: با این ضعف و ناتوانی چگونه نماز می­گزاری؟ گفت: خداوند متعال فرموده است: « الذین یذکرون الله قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم»{ آنان که برخاسته و نشسته و افتاده بر پهلوهای شان به ذکر خداوند می­پردازند} آیه. سپس پرسیدم: غذای تو چیست؟ گفت: آب گوشت و سبزی تره، پرسیدم: آیا چیزی دفع می­کنی؟ گفت: در هر هفته یک بار چیزی خارج می­شود.

همچنین درباره دندان­هایش پرسیدم و او گفت: بیست بار آنها را عوض کرده­ام؛ آن گاه در اصطبلش چهار­پایانی دیدم که از فیل بزرگتر بودند و زندفیل نامیده می­شدند. به او گفتم: با این چهارپایان چه می­کنی؟ گفت: لباس های خدمت کاران را نزد لباس شویی (گازری) می­برد که سرزمینش به اندازه چهار سال با ما فاصله دارد و طول شهرش پنجاه فرسخ است، بر هر دروازه آن شهر صد و بیست هزار سرباز گماشته شده است، اگر حادثه ای در نزدیکی یکی از دروازه­ها اتفاق افتد آن لشگر برای جنگ خارج می­شود و نود لشگر باقیمانده در داخل شهر می­مانند.

اسحاق بن ابراهیم در ادامه گفت: وارد مغرب شدم پس به وادی ماسه ای با ماسه های روان رسیدم آن گاه به سرزمین قوم موسی علیه السلام وارد شدم و سقف خانه­های ایشان را یکسان دیدم، و انبار خوراکی خارج از شهر قرار داشت که به اندازه قوت خود از آن بر می­گرفتند و غذای باقیمانده را به جای می­گذاشتند، و قبرهای آنها در خانه­هایشان بود و بستان­هایشان با شهر دو فرسخ فاصله داشت. در میان آنها پیرمرد و پیرزنی وجود نداشت و به هیچ گونه درد و مرضی مبتلا نبودند و تا زمان فرا رسیدن مرگ شان مریض نمی­شدند، بازارهایی داشتند که هر گاه شخصی می­خواست چیزی خریداری کند آنجا می­رفت و خود آن را به پیمانه می­ کشید و در غیر حضور صاحبش به همراه می­برد و هنگامی که می­خواستند نماز بگزارند می­گزاردند و سپس باز می­گشتند. در بین آنان هیچ گونه خصومت و کلامی که زشت پنداشته شود وجود نداشت، تنها چیزی که در میان آنان رایج بود ذکر و یاد خداوند عزّ و جلّ، نماز و ذکر مرگ بود.

روایت 6.

الکافی: حسین بن مختار گوید: اسماعیل بن جابر به من چنین گفت: همراه دوست و یاور خویش در میان مکّه و مدینه بودیم، پس به بحث و گفتگو درباره انصار پرداختیم و یکی از ما گفت: آنان افرادی غریب از قبایل مختلف بودند، دیگری گفت: آنان اهل یمن بودند؛ سپس به امام صادق علیه السلام رسیدیم که در سایه درختی نشسته بود، پس در حالی که ما از او چیزی نپرسیده بودیم سخن را آغاز کرده و فرمود: هنگامی که تُبّع

ص: 521

دِرْهَماً قَالَ وَ أَیْنَ یَقَعُ مِنْکَ عِشْرُونَ دِرْهَماً قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَرَادَ أَنْ یُبَارِکَ، فِی شَیْ ءٍ بَارَکَ فِیهِ قَالَ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ فَأُرْشِدُکَ وَ تُشْرِکُنِی قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنَّ أَهْلَ هَذِهِ الدَّارِ یُضِیفُونَکَ فَاسْتَضِفْهُمْ فَإِنَّهُ کُلَّمَا جَاءَکَ الْخَادِمُ مَعَهُ هِرٌّ أَسْوَدُ فَقُلْ لَهُ تَبِیعُ هَذَا الْهِرَّ وَ أَلِحَّ عَلَیْهِ فَإِنَّکَ سَتُضْجِرُهُ فَیَقُولُ أَبِیعُکَهُ بِعِشْرِینَ دِرْهَماً فَإِذَا بَاعَکَهُ فَأَعْطِهِ الْعِشْرِینَ دِرْهَماً وَ خُذْهُ فَاذْبَحْهُ وَ خُذْ رَأْسَهُ فَأَحْرِقْهُ ثُمَّ خُذْ دِمَاغَهُ ثُمَّ تَوَجَّهْ إِلَی مَدِینَةِ کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّ مَلِکَهُمْ أَعْمَی فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّکَ تُعَالِجُهُ وَ لَا یُرْهِبَنَّکَ مَا تَرَی مِنَ الْقَتْلَی وَ الْمُصَلَّبِینَ فَإِنَّ أُولَئِکَ کَانَ یَخْتَبِرُهُمْ عَلَی عِلَاجِهِ فَإِذَا لَمْ یَرَ شَیْئاً قَتَلَهُمْ فَلَا یَهُولَنَّکَ وَ أَخْبِرْ بِأَنَّکَ تُعَالِجُهُ وَ اشْتَرِطْ عَلَیْهِ فَعَالِجْهُ وَ لَا تَزِدْهُ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ کَحْلَةٍ فَإِنَّهُ سَیَقُولُ لَکَ زِدْنِی فَلَا تَفْعَلْ ثُمَّ اکْحُلْهُ مِنَ الْغَدِ أُخْرَی فَإِنَّکَ سَتَرَی مَا تُحِبُّ فَیَقُولُ لَکَ زِدْنِی فَلَا تَفْعَلْ فَلَمَّا أَنْ فَعَلَ ذَلِکَ بَرِئَ (1)فَقَالَ أَفَدْتَنِی مِلْکِی وَ رَدَدْتَهُ عَلَیَّ وَ قَدْ زَوَّجْتُکَ ابْنَتِی (2)قَالَ إِنَّ لِی أُمّاً قَالَ فَأَقِمْ مَعِی مَا بَدَا لَکَ فَإِذَا أَرَدْتَ الْخُرُوجَ فَاخْرُجْ قَالَ فَأَقَامَ فِی مُلْکِهِ سَنَةً یُدَبِّرُهُ بِأَحْسَنِ تَدْبِیرٍ وَ أَحْسَنِ سِیرَةٍ فَلَمَّا أَنْ حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ قَالَ لَهُ إِنِّی أُرِیدُ الِانْصِرَافَ فَلَمْ یَدَعْ شَیْئاً إِلَّا زَوَّدَهُ مِنْ کُرَاعٍ وَ غَنَمٍ (3)وَ آنِیَةٍ وَ مَتَاعٍ ثُمَّ خَرَجَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی رَأَی فِیهِ الرَّجُلَ فَإِذَا الرَّجُلُ قَاعِدٌ عَلَی حَالِهِ فَقَالَ مَا وَفَیْتَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَاجْعَلْنِی فِی حِلٍّ مِمَّا مَضَی قَالَ ثُمَّ جَمَعَ الْأَشْیَاءَ فَفَرَّقَهَا فِرْقَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ تَخَیَّرْ فَتَخَیَّرَ أَحَدَهُمَا ثُمَّ قَالَ وَفَیْتُ قَالَ لَا قَالَ وَ لِمَ قَالَ الْمَرْأَةُ مِمَّا أَصَبْتَ قَالَ صَدَقْتَ فَخُذْ مَا فِی یَدِی لَکَ مَکَانَ الْمَرْأَةِ قَالَ وَ لَا آخُذُ (4)مَا لَیْسَ لِی وَ لَا أَتَکَثَّرُ بِهِ قَالَ فَوَضَعَ عَلَی رَأْسِهَا الْمِنْشَارَ

ص: 511


1- هنا حذف و اختصار تقدیره: فمضی الرجل و عالجه فلما أن فعل ذلک بری ء اه.
2- لا یخلو الموضع عن سقط.
3- فی المصدر: من کراع و إبل و غنم.
4- فی المصدر: لا و لا آخذ.

از جانب عراق رهسپار این سرزمین شد دانشمندان و پیامبر زادگان را به همراه داشت، بعد از رسیدن به این وادی (بین مکه و مدینه) که از آنِ هذیل بود مردمانی از قبایل مختلف نزد او آمده و گفتند: به راستی که تو به سوی ساکنان سرزمینی می­آیی که مدت زمانی طولانی مردم را بازیچه خود قرار داده اند تا اینکه سرزمین ایشان را حَرَم و مأمن خویش قرار داده و دست ساخته­های­شان را به عنوان بت (به شکل زن یا مرد) عبادت می­کنند، تبّع گفت: اگر چنین است که شما می­گویید جنگجویان آنان را به قتل می­رسانم، فرزندان شان را به اسارت می­گیرم و منازل شان را ویران می­سازم؛ به محض بر زبان راندن این سخن چشم های تبّع روان گشتند تا بر دو گونه اش افتادند، بنابراین دانشمندان و پیامبر زادگان را فرا خواند و گفت: وضعیت مرا بنگرید، پس آگاهم سازید که چرا به این درد مبتلا شده­ام؟ ولی آنان از پاسخ دادن به این سؤال امتناع ورزیدند تا اینکه تبّع به آنان اصرار کرد، پس گفتند: برای ما نقل کن که با خود چه گفته­ای و عزم چه کاری در سر پرورانده­ای؟ گفت: با خود گفتم که جنگجویان این دیار را به قتل خواهم رساند، فرزندان شان را به اسارت خواهم گرفت و چیزهایی که ساخته اند را نابود خواهم ساخت، گفتند: ما فقط همین مسأله را باعث آنچه بدان گرفتار شده ای می دانیم، گفت: این به چه دلیل است؟ گفتند: چرا که این شهر حَرَم و مأمن امن الهی است و خانه، خانه خداوند است و ساکنان آن، فرزندان ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام هستند؛ تبّع گفت: راست می­گویید، ولی راه نجات از آنچه بدان گرفتار شده­ام چیست؟ گفتند: در ذهن خود به مسأله دیگری بیاندیش و رؤیای انجام کار دیگری را در سر بپروران، امید است که خداوند این مصیبت را از تو باز گرداند؛ پس افکار خیر را در سر پروراند آن گاه حدقه دو چشمش به جای خود باز گشته و ثابت گشتند، سپس قومی که در مورد تخریب این سرزمین به او مشورت داده بودند را فرا خواند و آنان را به قتل رساند، آن گاه سوی خانه خدا رفت و آن را پوشاند، و سی روز به اطعام پرداخت و در هر روز صد گوسفند یا شتر را ذبح می­کرد تا جائی که ظرف های بزرگ (پر از گوشت) برای درّندگان به قلّه کوه ها برده شد، و خوراکی و علف در درّه ها برای حیوانات وحشی پخش گردید، آن گاه تبّع از مکه به مدینه بازگشت و گروهی از مردمان یمن که از غساسنة بودند را در مکه ساکن کرد که همان انصار هستند.در روایت دیگری آمده است: خانه خدا را با نطاع پوشانید و آن را معطر ساخت.(1)

در اینجا مطالبی را که قصد داشتم در جلد پنجم از کتاب بحار الأنوار ذکر کنم، در ماه با عظمت و مکرّم رمضان از سال هزار و هفتاد و هفت هجری پایان یافت، سپاس در بدایت و نهایت مخصوص خداوند است، و درود او بر سرور رسولان حضرت محمّد و اهل بیت مطهّر و بزرگوار ایشان و لعنت خداوند بر تمام دشمنان آنها.

ص: 522


1- . فروع الکافی1 : 224

ثُمَّ قَالَ اخْتَرْ (1)فَقَالَ قَدْ وَفَیْتَ وَ کُلُّ مَا مَعَکَ وَ کُلُّ مَا جِئْتَ بِهِ فَهُوَ لَکَ وَ إِنَّمَا بَعَثَنِیَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِأُکَافِیَکَ عَنِ الْمَیِّتِ الَّذِی کَانَ عَلَی الطَّرِیقِ فَهَذَا مُکَافَاتُکَ عَلَیْهِ (2).

«39»

کَنْزُ الْفَوَائِدِ، لِلْکَرَاجُکِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَوْهَبٍ (3)قَالَ: أَصَابَ بَعْضُ عُمَّالِ مُعَاوِیَةَ مَحْفَراً بِمِصْرَ احْتَفَرَهُ بَعْضُ أَهْلِهَا لِحَاجَتِهِمْ فَأَفْضَی بِهِمْ ذَلِکَ إِلَی مِخْضَبٍ (4)عَظِیمٍ مُطْبَقٍ فَظَنُّوهُ مَالًا فَبَعَثَ الْعَامِلُ إِلَیْهِ أُمَنَاءَهُ لِیَحْفِرُوا مَا فِیهِ فَلَمَّا فَتَحُوهُ أَصَابُوا شَابّاً عَلَیْهِ جُبَّةُ صُوفٍ وَ کِسَاءُ صُوفٍ وَ خُفٌّ إِلَی نِصْفِ سَاقِهِ وَ أَصَابُوا عِنْدَ رَأْسِهِ کِتَاباً بِالْعِبْرَانِیَةِ فِیهِ أَنَا حَبِیبُ بْنُ نَاجِزٍ (5)صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام مَنْ أَرَادَ أَنْ یَأْخُذَ بِالنَّامُوسِ الْأَکْبَرِ فَلْیُخَالِفْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَإِنَّهُمْ قَدْ تؤاکلوا (تَوَاکَلُوا) الْحُکْمَ وَ عَمِلُوا بِالْهَوَی وَ بَاعُوا الرِّضَا وَ تَرَکُوا الْمِنْهَاجَ الَّذِی أُخِذَ عَلَیْهِ مِیثَاقُهُمْ (6).

ص: 512


1- هکذا فی النسخ، و فی المصدر «أجذ» و هو الاصوب، أی اقطعها و انصفها؟ قال: لا قد وفیت.
2- الاختصاص: 214- 216. و الحدیث موقوف غیر خال عن التشویش، و فی بعض مضمونه غرابة.
3- فی نسخة: عبد اللّه بن وهب، و عبد اللّه بن موهب هو أبو خالد قاضی فلسطین لعمر بن عبد العزیز.
4- المخضب: وعاء لغسل الثیاب أو خضبها.
5- فی المصدر: حبیب بن نویاجر.
6- کنز الکراجکیّ: 180

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

فهرست ما فی هذا الجزء

ص: 523

باب 33 بعض أحوال ملوک الأرض

الآیات

الدخان: «أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَکْناهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ»(37)

ق: «وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ»(14)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ أی أ مشرکو قریش أظهر نعمة و أکثر أموالا و أعز فی القوة و القدرة أم قوم تبع الحمیری الذی سار بالجیوش حتی حیز الحیرة ثم أتی سمرقند فهدمها ثم بناها و کان إذا کتب کتب باسم الذی ملک برا و بحرا و ضحا و ریحا عن قتادة و سمی تبعا لکثرة أتباعه من الناس و قیل سمی تبعا لأنه تبع من قبله من ملوک الیمن و التبابعة اسم ملوک الیمن فتبع لقب له کما یقال خاقان لملک الترک و قیصر لملک الروم و اسمه أسعد أبو کرب.

وَ رَوَی سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا تَسُبُّوا تُبَّعاً فَإِنَّهُ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ.

و قال کعب نعم الرجل الصالح ذم الله قومه و لم یذمه.

وَ رَوَی الْوَلِیدُ بْنُ صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ تُبَّعاً قَالَ لِلْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ کُونُوا هَاهُنَا حَتَّی یَخْرُجَ هَذَا النَّبِیُّ أَمَا أَنَا لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ (1)

الأخبار

«1»

ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمَ سُمِّیَ تُبَّعٌ تُبَّعاً فَقَالَ لِأَنَّهُ کَانَ غُلَاماً کَاتِباً وَ کَانَ یَکْتُبُ لِمَلِکٍ کَانَ قَبْلَهُ فَکَانَ إِذَا کَتَبَ کَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ ضِحّاً وَ رِیحاً (2)فَقَالَ الْمَلِکُ اکْتُبْ وَ ابْدَأْ بِاسْمِ مَلِکِ الرَّعْدِ فَقَالَ لَا أَبْدَأُ إِلَّا بِاسْمِ

ص: 513


1- مجمع البیان 9: 66.
2- ضحا و ریحا فی أکثر النسخ «صبحا» و هو تصحیف، قال الجوهریّ: قولهم: جاء فلان بالضح و الریح أی بما طلعت علیه الشمس و ما جرت علیه الریح یعنی من الکثرة، و العامّة تقول: بالضیح و الریح؛ و لیس بشی ء. منه رحمه اللّه.

ص: 524

إِلَهِی ثُمَّ أَعْطِفُ عَلَی حَاجَتِکَ فَشَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ فَأَعْطَاهُ مُلْکَ ذَلِکَ الْمَلِکِ فَتَابَعَهُ النَّاسُ عَلَی ذَلِکَ فَسُمِّیَ تُبَّعاً (1).

«2»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی و یُرْوَی أَنَّ عُبَیْدَ بْنَ الْأَبْرَصِ الْأَسَدِیَّ قَالَ لِلْمُنْذِرِ بْنِ مَاءِ السَّحَابِ (2)حِینَ حیره (3)(خَیَّرَهُ) وَ أَرَادَ قَتْلَهُ إِنْ شِئْتَ مِنَ الْأَکْحَلِ وَ إِنْ شِئْتَ مِنَ الْأَبْجَلِ وَ إِنْ شِئْتَ مِنَ الْوَرِیدِ فَقَالَ أَبَیْتَ اللَّعْنَ ثَلَاثُ خِصَالٍ کَسَحَائِبِ عَادٍ وَ لَا خَیْرَ فِیهَا لِمُرْتَادٍ.

بیان

الأکحل هو عرق الحیاة أو عرق فی الید و الأبجل عرق غلیظ فی الرجل أو فی الید بإزاء الأکحل و الوریدان عرقان فی العنق و قال الجزری فی قوله أبیت اللعن کان هذا فی تحایا الملوک فی الجاهلیة و الدعاء لهم و معناه أبیت أن تفعل فعلا تلعن بسببه و تذم.

«3»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَنْ جَابِرٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا یُحَدِّثُ أَنَّهُ کَانَ فِی مُلُوکِ فَارِسَ مَلِکٌ یُقَالُ لَهُ روذین جَبَّارٌ عَنِیدٌ عَاتٍ فَلَمَّا اشْتَدَّ فِی مُلْکِهِ فَسَادُهُ فِی الْأَرْضِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِالصُّدَاعِ فِی شِقِّ رَأْسِهِ الْأَیْمَنِ حَتَّی مَنَعَهُ مِنَ المَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ فَاسْتَغَاثَ وَ ذَلَّ وَ دَعَا وُزَرَاءَهُ فَشَکَا إِلَیْهِمْ ذَلِکَ فَأَسْقَوْهُ الْأَدْوِیَةَ وَ أَیِسَ مِنْ سُکُونِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ إِلَی روذین عَبْدِیَ الْجَبَّارِ فِی هَیْئَةِ الْأَطِبَّاءِ وَ ابْتَدِئْهُ بِالتَّعْظِیمِ لَهُ وَ الرِّفْقِ بِهِ وَ مَنِّهِ (4)سُرْعَةَ الشِّفَاءِ بِلَا دَوَاءٍ تَسْقِیهِ وَ لَا کَیٍّ تَکْوِیهِ فَإِذَا رَأَیْتَهُ قَدْ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ إِلَیْکَ فَقُلْ إِنَّ شِفَاءَ دَائِکَ فِی دَمِ صَبِیٍّ رَضِیعٍ بَیْنَ أَبَوَیْهِ یَذْبَحَانِهِ لَکَ طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ فَتَأْخُذُ مِنْ دَمِهِ ثَلَاثَ قَطَرَاتٍ فَتَسْعَطُ بِهِ فِی مَنْخِرِکَ الْأَیْمَنِ تَبْرَأُ مِنْ سَاعَتِکَ فَفَعَلَ النَّبِیُ

ص: 514


1- علل الشرائع: 191، عیون الأخبار: 136.
2- هکذا فی النسخ، و الصحیح: ماء السماء و هو اسم أم المنذر سمیت بذلک لحسنها و جمالها. راجع مروج الذهب 2: 98 و غیره من التواریخ فی ملوک الحیرة.
3- حیره: أوقعه فی الحیرة. المرتاد: الطالب.
4- من منی الرجل الشی ء: جعله یتمناه.

ص: 525

ذَلِکَ فَقَالَ الْمَلِکُ مَا أَعْرِفُ فِی النَّاسِ هَذَا قَالَ إِنْ بَذَلْتَ الْعَطِیَّةَ وَجَدْتَ الْبُغْیَةَ (1)قَالَ فَبَعَثَ الْمَلِکُ بِالرُّسُلِ فِی ذَلِکَ فَوَجَدُوا جَنِیناً بَیْنَ أَبَوَیْهِ مُحْتَاجَیْنِ فَأَرْغَبَهُمَا فِی الْعَطِیَّةِ فَانْطَلَقَا بِالصَّبِیِّ إِلَی الْمَلِکِ فَدَعَا بِطَاسٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ شَفْرَةٍ وَ قَالَ لِأُمِّهِ أَمْسِکِی ابْنَکِ فِی حَجْرِکِ فَأَنْطَقَ اللَّهُ الصَّبِیَّ وَ قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ کُفَّهُمَا عَنْ ذَبْحِی فَبِئْسَ الْوَالِدَانِ هُمَا أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ الصَّبِیَّ الضَّعِیفَ إِذَا ضِیمَ (2)کَانَ أَبَوَاهُ یَدْفَعَانِ عَنْهُ وَ إِنَّ أَبَوَیَّ ظَلَمَانِی فَإِیَّاکَ أَنْ تُعِینَهُمَا عَلَی ظُلْمِی فَفَزِعَ الْمَلِکُ فَزَعاً شَدِیداً أَذْهَبَ عَنْهُ الدَّاءَ وَ نَامَ روذین فِی تِلْکَ الْحَالَةِ فَرَأَی فِی النَّوْمِ مَنْ یَقُولُ لَهُ إِنَّ الْإِلَهَ الْأَعْظَمَ أَنْطَقَ الصَّبِیَّ وَ مَنَعَکَ وَ مَنَعَ أَبَوَیْهِ مِنْ ذَبْحِهِ وَ هُوَ ابْتَلَاکَ بِالشَّقِیقَةِ لِنَزْعِکَ مِنْ سُوءِ السِّیرَةِ فِی الْبِلَادِ وَ هُوَ الَّذِی رَدَّکَ إِلَی الصِّحَّةِ وَ وَعَظَکَ بِمَا أَسْمَعَکَ فَانْتَبَهَ وَ لَمْ یَجِدْ وَجَعاً وَ عَلِمَ أَنَّ کُلَّهُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی فَسَارَ فِی الْبِلَادِ بِالْعَدْلِ (3).

«4»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْقُرَشِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ عَلَیَّ بِکِتَابٍ فِیهِ خَبَرُ الْمُلُوکِ مُلُوکِ الْأَرْضِ قَبْلِی وَ خَبَرُ مَنْ بُعِثَ قَبْلِی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ هُوَ حَدِیثٌ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ إِلَیْهِ قَالَ لَمَّا مَلَکَ أَشْبَخُ بْنُ أَشْجَانَ (4)وَ کَانَ یُسَمَّی الْکَیِّسَ وَ مَلَکَ مِائَتَیْنِ (5)وَ سِتّاً وَ سِتِّینَ سَنَةً فَفِی سَنَةِ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ مِنْ مُلْکِهِ بَعَثَ اللَّهُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ اسْتَوْدَعَهُ النُّورَ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ وَ جَمِیعَ عُلُومِ الْأَنْبِیَاءِ قَبْلَهُ وَ زَادَهُ الْإِنْجِیلَ وَ بَعَثَهُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ یَدْعُوهُمْ إِلَی کِتَابِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ فَأَبَی أَکْثَرُهُمْ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً فَلَمَّا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ دَعَا رَبَّهُ وَ

ص: 515


1- البغیة بضم الباء و کسرها و کالرضیة: ما یرغب فیه و یطلب.
2- أی إذا ظلم.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- فی المصدر و فی إثبات الوصیة للمسعودیّ: أشج بن أشجان.
5- فی المصدر مائتی سنة.

ص: 526

عَزَمَ عَلَیْهِ فَمَسَخَ مِنْهُمْ شَیَاطِینَ لِیُرِیَهُمْ آیَةً فَیَعْتَبِرُوا فَلَمْ یَزِدْهُمْ ذَلِکَ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً فَأَتَی بَیْتَ الْمَقْدِسِ یَدْعُوهُمْ (1)وَ یُرَغِّبُهُمْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً حَتَّی طَلَبَتْهُ الْیَهُودُ وَ ادَّعَتْ أَنَّهَا عَذَّبَتْهُ وَ دَفَنَتْهُ فِی الْأَرْضِ حَیّاً وَ ادَّعَی بَعْضُهُمْ أَنَّهُمْ قَتَلُوهُ وَ صَلَبُوهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَجْعَلَ لَهُمْ عَلَیْهِ سُلْطَاناً وَ إِنَّمَا شُبِّهَ لَهُمْ وَ مَا قَدَرُوا عَلَی عَذَابِهِ وَ دَفْنِهِ وَ لَا عَلَی قَتْلِهِ وَ صَلْبِهِ قَوْلُهُ (2)عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمْ یَقْتَدِرُوا (3)عَلَی قَتْلِهِ وَ صَلْبِهِ لِأَنَّهُمْ لَوْ قَدَرُوا عَلَی ذَلِکَ کَانَ تَکْذِیباً لِقَوْلِهِ بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ بَعْدَ أَنْ تَوَفَّاهُ علیه السلام فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَرْفَعَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَسْتَوْدِعَ (4)نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ وَ عِلْمَ کِتَابِهِ شَمْعُونَ بْنَ حَمُّونَ الصَّفَا خَلِیفَتَهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَلْ شَمْعُونُ یَقُومُ بِأَمْرِ اللَّهِ (5)عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَهْتَدِی بِجَمِیعِ مَقَالِ عِیسَی علیه السلام فِی قَوْمِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ یُجَاهِدُ الْکُفَّارَ فَمَنْ أَطَاعَهُ وَ آمَنَ بِهِ وَ بِمَا جَاءَ بِهِ کَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ جَحَدَهُ وَ عَصَاهُ کَانَ کَافِراً حَتَّی اسْتَخْلَصَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَعَثَ فِی عِبَادِهِ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ وَ هُوَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا علیه السلام (6)فَمَضَی شَمْعُونُ (7)وَ مَلَکَ عِنْدَ ذَلِکَ أَرْدَشِیرُ بْنُ أَشْکَانَ- (8)أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ عَشَرَةَ أَشْهُرٍ وَ فِی ثَمَانِیَةِ سِنِینَ (9)مِنْ مُلْکِهِ قَتَلَتِ الْیَهُودُ یَحْیَی بْنَ زَکَرِیَّا علیه السلام فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ یَجْعَلَ الْوَصِیَّةَ فِی وُلْدِ شَمْعُونَ وَ یَأْمُرَ الْحَوَارِیِّینَ وَ أَصْحَابَ عِیسَی علیه السلام بِالْقِیَامِ مَعَهُ فَفَعَلَ ذَلِکَ وَ عِنْدَهَا مَلَکَ سَابُورُ بْنُ أَرْدَشِیرَ ثَلَاثِینَ سَنَةً

ص: 516


1- فی المصدر: فمکث یدعوهم.
2- فی نسخة و فی المصدر: لقوله.
3- فی المصدر: و لم یقدروا.
4- فی المصدر: أن استودع.
5- فی المصدر: فلم یزل شمعون فی قومه یقوم بأمر اللّه عزّ و جلّ و یجتبی یهتدی خ.
6- تقدم اختلاف الروایات فی ذلک فی باب قصة یحیی و زکریا علیهما السلام، و تقدم هناک بیان من المصنّف راجعه.
7- فی نسخة من المصدر: و قبض.
8- فی نسخة من المصدر: أردشیر بن زازکان، و فی المصدر: أردشیر بن زارکا اسکان خ ل و فی إثبات الوصیة: أردشیر بن بابکان و هو الصواب.
9- فی المصدر: و فی ثمان سنین.

ص: 527

حَتَّی قَتَلَهُ اللَّهُ وَ عِلْمُ اللَّهِ وَ نُورُهُ وَ تَفْصِیلُ حِکْمَتِهِ فِی ذُرِّیَّةِ یَعْقُوبَ بْنِ شَمْعُونَ (1)وَ مَعَهُ الْحَوَارِیُّونَ مِنْ أَصْحَابِ عِیسَی علیه السلام وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ بُخْتَنَصَّرُ (2)مِائَةَ سَنَةٍ وَ سَبْعاً وَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ قَتَلَ مِنَ الْیَهُودِ سَبْعِینَ أَلْفَ مُقَاتِلٍ عَلَی دَمِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا علیه السلام وَ خَرَّبَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ وَ تَفَرَّقَتِ الْیَهُودُ فِی الْبُلْدَانِ وَ فِی سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنْ مُلْکِهِ بَعَثَ اللَّهُ الْعُزَیْرَ (3)نَبِیّاً إِلَی أَهْلِ الْقُرَی الَّتِی أَمَاتَ اللَّهُ أَهْلَهَا ثُمَّ بَعَثَهُمْ لَهُ وَ کَانُوا مِنْ قُرًی شَتَّی فَهَرَبُوا فَرَقاً مِنَ الْمَوْتِ فَنَزَلُوا فِی جِوَارِ عُزَیْرٍ وَ کَانُوا مُؤْمِنِینَ وَ کَانَ عُزَیْرٌ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِمْ وَ یَسْمَعُ کَلَامَهُمْ وَ إِیمَانَهُمْ وَ أَحَبَّهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ آخَاهُمْ عَلَیْهِ فَغَابَ عَنْهُمْ یَوْماً وَاحِداً ثُمَّ أَتَاهُمْ فَوَجَدَهُمْ مَوْتَی صَرْعَی فَحَزِنَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها تَعَجُّباً مِنْهُ حَیْثُ أَصَابَهُمْ وَ قَدْ مَاتُوا أَجْمَعِینَ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَأَماتَهُ اللَّهُ عِنْدَ ذَلِکَ مِائَةَ عامٍ وَ هِیَ مِائَةُ سَنَةٍ (4)ثُمَّ بَعَثَهُ اللَّهُ وَ إِیَّاهُمْ وَ کَانُوا مِائَةَ أَلْفِ مُقَاتِلٍ ثُمَّ قَتَلَهُمُ اللَّهُ أَجْمَعِینَ لَمْ یُفْلِتْ مِنْهُمْ وَاحِدٌ عَلَی یَدَیْ بُخْتَنَصَّرَ ثُمَّ مَلَکَ مَهْرَوَیْهِ بْنُ بُخْتَنَصَّرَ (5)سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً وَ عِشْرِینَ یَوْماً (6)فَأَخَذَ عِنْدَ ذَلِکَ دَانِیَالَ وَ حَفَرَ لَهُ جُبّاً (7)فِی الْأَرْضِ وَ طَرَحَ فِیهِ دَانِیَالَ وَ أَصْحَابَهُ وَ شِیعَتَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْقَی عَلَیْهِمُ النِّیرَانَ فَلَمَّا رَأَی أَنَّ النَّارَ لَا تَقْرَبُهُمْ (8)وَ لَا تُحْرِقُهُمْ اسْتَوْدَعَهُمُ الْجُبَّ وَ فِیهِ الْأُسُدُ وَ السِّبَاعُ وَ عَذَّبَهُمْ بِکُلِّ نَوْعٍ (9)مِنَ الْعَذَابِ حَتَّی خَلَّصَهُمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ هُمُ الَّذِینَ

ص: 517


1- فی اثبات الوصیة: أوحی اللّه إلیه أن یجعل الإمامة فی ولد شمعون، فاحضر ولد شمعون و الحواریین من أصحاب عیسی علیه السلام و أمرهم باتباع منذر بن شمعون.
2- تقدم الخلاف فی ذلک و أن بخت نصر کان قبل عیسی علیه السلام أکثر من 600 سنة، و أن الذی اختاره المسعودیّ فی اثبات الوصیة هو بخت نصر بن ملتنصر بن بخت نصر الأکبر.
3- راجع قصة عزیز علیه السلام.
4- فی المصدر: فلبث فیهم مائة سنة.
5- فی المصدر: و ملک بعده مهر فیه بن بخت نصر. و فی اثبات الوصیة: ملک ابنه فهرا.
6- فی المصدر: ست عشر سنة و ست و عشرین یوما.
7- فی نسخة: و خد له خدا فی الأرض.
8- فی المصدر: فلما رأی أن النار لیست تقربهم.
9- فی المصدر: بکل لون.

رموز الکتاب

ذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَ دَانِیَالَ علیه السلام أَمَرَهُ أَنْ یَسْتَوْدِعَ (1)نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ مکیخا بْنَ دَانِیَالَ فَفَعَلَ وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ هُرْمُزُ ثَلَاثاً وَ سِتِّینَ سَنَةً (2)وَ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَ أَرْبَعَةَ أَیَّامٍ وَ مَلَکَ بَعْدَهُ بَهْرَامُ سِتّاً وَ عِشْرِینَ (3)وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ مکیخا بْنُ دَانِیَالَ وَ أَصْحَابُهُ الْمُؤْمِنُونَ وَ شِیعَتُهُ الصِّدِّیقُونَ غَیْرَ أَنَّهُمْ لَا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یُظْهِرُوا الْإِیمَانَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ وَ لَا أَنْ یَنْطِقُوا بِهِ وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ بَهْرَامُ بْنُ بَهْرَامَ سَبْعَ سِنِینَ (4)وَ فِی زَمَانِهِ انْقَطَعَتِ الرُّسُلُ وَ کَانَتِ الْفَتْرَةُ وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ مکیخا بْنُ دَانِیَالَ وَ أَصْحَابُهُ الْمُؤْمِنُونَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ فِی مَنَامِهِ أَنْ یَسْتَوْدِعَ نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ أنشو بْنَ مکیخا وَ کَانَتِ الْفَتْرَةُ بَیْنَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ ثَمَانِینَ سَنَةً وَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ ذُرِّیَّةُ أنشو بْنِ مکیخا یَرِثُ ذَلِکَ مِنْهُمْ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ مِمَّنْ یَخْتَارُهُ الْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَّ فَعِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ سَابُورُ بْنُ هُرْمُزَ اثْنَتَیْنِ وَ تِسْعِینَ سَنَةً وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ عَقَدَ التَّاجَ وَ لَبِسَهُ (5)وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ أنشو بْنُ مکیخا وَ مَلَکَ بَعْدَ أَرْدَشِیرَ أَخُو سَابُورَ سَنَتَیْنِ وَ فِی زَمَانِهِ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْفِتْیَةَ أَهْلَ الْکَهْفِ (6)وَ الرَّقِیمِ وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ دسیحا (7)بْنُ أنشو بْنِ مکیخا وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ سَابُورُ بْنُ أَرْدَشِیرَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ دسیحا بْنُ أنشو وَ مَلَکَ بَعْدَهُ یَزْدَجَرْدُ بْنُ سَابُورَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ خَمْسَةَ

ص: 518


1- فی المصدر: أن استودع.
2- فی نسخة: ثلاثة و ثلاثین سنة. و فی مروج الذهب: ملک سنة؛ و قیل: اثنین و عشرین شهرا.
3- فی اثبات الوصیة: ملک ثلاث سنین و ثلاثة أشهر و أربعة أیّام، و فی مروج الذهب: ملک ثلاث سنین.
4- فی اثبات الوصیة: ملک اثنی و عشرین سنة، و فی مروج الذهب: سبع عشرة سنة، و قیل: غیر ذلک. و فی اثبات الوصیة: ثم ملک نرسی بن بهرام بن بهرام، و ملک بعده هرمز ابن نرسی سبع سنین. و فی مروج الذهب زاد بعد بهرام: بهرام بن بهرام بن بهرام و قال: و کان ملکه أربع سنین و أربعة أشهر، و قال: کان ملک نرسی سبع سنین و قیل: و نصفا.
5- فی اثبات الوصیة: و بنی السوس و جندیسابور.
6- فی المصدر: أصحاب الکهف.
7- فی نسخة: رسیحا، و فی المصدر: دشیخا، و فی موضع: دشبحا، و فی اثبات الوصیة: رشیخا.

أَشْهُرٍ وَ تِسْعَةَ عَشَرَ یَوْماً وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ دسیحا بْنُ أنشو فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَقْبِضَ دسیحا أَوْحَی إِلَیْهِ فِی مَنَامِهِ أَنْ یَسْتَوْدِعَ عِلْمَ اللَّهِ وَ نُورَهُ وَ تَفْصِیلَ حِکْمَتِهِ نسطورس بْنَ دسیحا فَفَعَلَ وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ بَهْرَامُ جُورَ سِتّاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ نسطورس بْنُ دسیحا (1)وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ فَیْرُوزُ بْنُ یَزْدَجَرْدَ بْنِ بَهْرَامَ سَبْعاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً (2)وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ نسطورس بْنُ دسیحا وَ أَصْحَابُهُ الْمُؤْمِنُونَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَقْبِضَهُ إِلَیْهِ أَوْحَی إِلَیْهِ فِی مَنَامِهِ أَنْ یَسْتَوْدِعَ عِلْمَ اللَّهِ وَ نُورَهُ وَ حِکْمَتَهُ وَ کُتُبَهُ مرعیدا وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ فلاس (3)بْنُ فَیْرُوزَ أَرْبَعَ سِنِینَ وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ مرعیدا وَ مَلَکَ قُبَادُ بْنُ فَیْرُوزَ ثَلَاثاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ مَلَکَ بَعْدَهُ جَامَاسْفُ أَخُو قُبَادَ سِتّاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً (4)وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مرعیدا وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ کِسْرَی بْنُ قُبَادَ سِتّاً وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ ثَمَانِیَةَ أَشْهُرٍ وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ مرعیدا وَ أَصْحَابُهُ وَ شِیعَتُهُ الْمُؤْمِنُونَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَقْبِضَ مرعیدا أَوْحَی إِلَیْهِ فِی مَنَامِهِ أَنْ یَسْتَوْدِعَ (5)نُورَ اللَّهِ وَ حِکْمَتَهُ بَحِیرَا الرَّاهِبَ فَفَعَلَ وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ هُرْمُزُ بْنُ کِسْرَی ثَمَانَ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً (6)وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ بَحِیرَا وَ أَصْحَابُهُ الْمُؤْمِنُونَ وَ شِیعَتُهُ الصِّدِّیقُونَ وَ عِنْدَ ذَلِکَ مَلَکَ کِسْرَی بْنُ هُرْمُزَ أَبَرْوِیزَ وَ وَلِیَ أَمْرَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ بَحِیرَا حَتَّی إِذَا طَالَتِ الْمُدَّةُ وَ انْقَطَعَ الْوَحْیُ وَ اسْتُخِفَّ بِالنِّعَمِ وَ اسْتُوجِبَ الْغِیَرُ وَ دَرَسَ الدِّینُ وَ تُرِکَتِ الصَّلَاةُ وَ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ کَثُرَتِ الْفِرَقُ وَ صَارَ النَّاسُ

ص: 519


1- فی اثبات الوصیة: ثم ملک بعده یزدجرد بن بهرام ابنه ثمان عشر سنة و ثلاثة أشهر و أیاما.
2- هکذا فی النسخ و فی مروج الذهب، و فی اثبات الوصیة: سبع عشرة سنة و لعله مصحف.
3- فی مروج الذهب «بلاس» بالباء و السین: و فی الیعقوبی «بلاش» بالباء و الشین المعجمة.
4- فی نسخة: ستا و أربعین سنة، و فی مروج الذهب: ملک جاماسب نحوا من سنتین.
5- فی المصدر: أن استودع، و کذا فیما قبله.
6- فی المصدر: ثلاث و ثمانین سنة، و فی مروج الذهب و تاریخ الیعقوبی: اثنتی عشرة سنة.

فِی حَیْرَةٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ أَدْیَانٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ أُمُورٍ مُتَشَتِّتَةٍ وَ سُبُلٍ مُلْتَبَسَةٍ وَ مَضَتْ تِلْکَ الْقُرُونُ کُلُّهَا فَمَضَی صَدْرٌ مِنْهَا عَلَی مِنْهَاجِ نَبِیِّهَا وَ بَدَّلَ آخِرُهَا نِعْمَةَ اللَّهِ کُفْراً وَ طَاعَتَهُ عُدْوَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ اسْتَخْلَصَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنُبُوَّتِهِ وَ رِسَالَتِهِ مِنَ الشَّجَرَةِ الْمُشَرَّفَةِ الطَّیِّبَةِ وَ الْجُرْثُومَةِ الْمُتَخَیَّرَةِ (1)الَّتِی اصْطَفَاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی سَابِقِ عِلْمِهِ وَ نَافِذِ قَوْلِهِ قَبْلَ ابْتِدَاءِ خَلْقِهَا وَ جَعَلَهَا مُنْتَهَی خِیَرَتِهِ وَ غَایَةَ صَفْوَتِهِ (2)وَ مَعْدِنَ خَاصَّتِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ اخْتَصَّهُ بِالنُّبُوَّةِ وَ اصْطَفَاهُ بِالرِّسَالَةِ وَ أَظْهَرَ بِدِینِهِ الْحَقَّ لِیَفْصِلَ بَیْنَ عِبَادِ اللَّهِ الْقَضَاءَ وَ یُعْطِیَ فِی الْحَقِّ جَزِیلَ الْعَطَاءِ وَ یُحَارِبَ أَعْدَاءَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ جَمَعَ عِنْدَ ذَلِکَ رَبُّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِلْمَ الْمَاضِینَ وَ زَادَهُ مِنْ عِنْدِهِ الْقُرْآنَ الْحَکِیمَ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ فِیهِ خَبَرُ الْمَاضِینَ وَ عِلْمُ الْبَاقِینَ (3).

بیان

جرثومة الشی ء بالضم أصله.

«5»

ک، (4)إکمال الدین عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیُّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ أَحْمَدَ قَالَ سَمِعْتُ إِسْحَاقَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ الطُّوسِیَّ یَقُولُ وَ کَانَ قَدْ أَتَی عَلَیْهِ سَبْعٌ وَ تِسْعُونَ سَنَةً عَلَی بَابِ یَحْیَی بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ رَأَیْتُ سَرْبَایَکَ (5)مَلِکَ الْهِنْدِ فِی بَلَدٍ تُسَمَّی صوح- (6)فَسَأَلَتْهُ (7)کَمْ أَتَی عَلَیْکَ

ص: 520


1- فی المصدر: من الشجرة المشرقة الطیبة، و الجرثومة المثمرة.
2- فی المصدر: و علیة صفوته، أی من أشراف القوم و جلتهم، و من أهل الرفعة و الشرف.
3- کمال الدین: 130- 132. قلت: سیأتی خبر بحیرا فی أحوالات نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم. و أخبار الملوک بتفاصیلها مذکورة فی کتب تواریخ الفرس و العرب و لا یسعنا ذکرها و بیان الخلاف فی مدة أعمارهم و ملکهم، و قد أشرنا إلی بعض الخلاف من کتاب اثبات الوصیة لان المظنون أن الصدوق و المسعودیّ أخذا الحدیث من مصدر واحد.
4- فی نسخة کا و هو وهم. و الحدیث لم یوجد فی کمال الدین المطبوع.
5- الصحیح کما فی التراجم «سرباتک» ذکره ابن الأثیر فی أسد الغابة 2: 266 و ابن حجر فی لسان المیزان 3: 10، قال ابن الأثیر بعد ما نقل صدر الحدیث الی قوله: و قبل کتاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: أخرجه أبو موسی، و بحق ما ترکه ابن منده و غیره، فان ترکه أولی من اثباته، و لو لا شرطنا أننا لا نخل بترجمة ذکروها أو أحدهم لترکنا هذه و أمثالها. و قال ابن حجر بعد نقل صدر الحدیث: قال الذهبی: هذا کذب واضح. قلت: و الحدیث کما تری غیر وارد من طرقنا بل هو من مرویات أهل السنة.
6- فی أسد الغابة: تسمی قنوج.
7- فی نسخة: فسألناه.

مِنَ السِّنِینَ قَالَ تِسْعُمِائَةِ سَنَةٍ وَ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ سَنَةً وَ هُوَ مُسْلِمٌ فَزَعَمَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَنْفَذَ إِلَیْهِ عَشَرَةً مِنْ أَصْحَابِهِ مِنْهُمْ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ وَ أَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ وَ صُهَیْبٌ الرُّومِیُّ وَ سَفِینَةُ وَ غَیْرُهُمْ یَدْعُونَهُ فَدَعَوْهُ إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَجَابَ وَ أَسْلَمَ وَ قَبِلَ کِتَابَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ لَهُ کَیْفَ تُصَلِّی مَعَ هَذَا بِهَذَا الضَّعْفِ فَقَالَ لِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ الْآیَةَ فَقُلْتُ لَهُ مَا طَعَامُکَ فَقَالَ لِی آکُلُ مَاءَ اللَّحْمِ وَ الْکُرَّاثَ وَ سَأَلْتُهُ هَلْ یَخْرُجُ مِنْکَ شَیْ ءٌ فَقَالَ فِی کُلِّ أُسْبُوعٍ مَرَّةً شَیْ ءٌ یَسِیرٌ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَسْنَانِهِ فَقَالَ أَبْدَلْتُهَا عِشْرِینَ مَرَّةً وَ رَأَیْتُ لَهُ فِی إِسْطَبْلِهِ شَیْئاً مِنَ الدَّوَابِّ أَکْبَرَ مِنَ الْفِیلِ یُقَالُ لَهُ زَنْدَفِیلٌ فَقُلْتُ لَهُ مَا تَصْنَعُ بِهَذَا قَالَ یَحْمِلُ ثِیَابَ الْخَدَمِ إِلَی الْقَصَّارِ وَ مَمْلَکَتُهُ مَسِیرَةُ أَرْبَعِ سِنِینَ فِی مِثْلِهَا وَ مَدِینَتُهُ طُولُهَا خَمْسُونَ فَرْسَخاً فِی مِثْلِهَا وَ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْهَا عَسْکَرُ مِائَةِ أَلْفٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفاً إِذَا وَقَعَ فِی إِحْدَی الْأَبْوَابِ حَدَثٌ خَرَجَتْ تِلْکَ الْفِرْقَةُ إِلَی الْحَرْبِ لَا تَسْتَعِینُ بِغَیْرِهَا وَ هُوَ فِی وَسَطِ الْمَدِینَةِ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ دَخَلْتُ الْمَغْرِبَ فَبَلَغْتُ إِلَی الرَّمْلِ رَمْلِ عَالِجٍ وَ صِرْتُ إِلَی قَوْمِ مُوسَی علیه السلام فَرَأَیْتُ سُطُوحَ بُیُوتِهِمْ مُسْتَوِیَةً وَ بَیْدَرَ الطَّعَامِ خَارِجَ الْقَرْیَةِ یَأْخُذُونَ مِنْهُ الْقُوتَ وَ الْبَاقِیَ یَتْرُکُونَهُ هُنَاکَ وَ قُبُورَهُمْ فِی دُورِهِمْ وَ بَسَاتِینَهُمْ مِنَ الْمَدِینَةِ عَلَی فَرْسَخَیْنِ لَیْسَ فِیهِمْ شَیْخٌ وَ لَا شَیْخَةٌ وَ لَمْ أَرَ فِیهِمْ عِلَّةً وَ لَا یَعْتَلُّونَ إِلَی أَنْ یَمُوتُوا وَ لَهُمْ أَسْوَاقٌ إِذَا أَرَادَ الْإِنْسَانُ مِنْهُمْ شِرَاءَ شَیْ ءٍ صَارَ إِلَی السُّوقِ فَوَزَنَ لِنَفْسِهِ وَ أَخَذَ مَا یُصِیبُهُ وَ صَاحِبُهُ غَیْرُ حَاضِرٍ وَ إِذَا أَرَادُوا الصَّلَاةَ حَضَرُوا فَصَلُّوا وَ انْصَرَفُوا لَا یَکُونُ بَیْنَهُمْ خُصُومَةٌ وَ لَا کَلَامٌ یُکْرَهُ إِلَّا ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الصَّلَاةَ وَ ذِکْرَ الْمَوْتِ.

«6»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ حَدَّثَنِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ جَابِرٍ قَالَ: کُنْتُ فِیمَا بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ أَنَا وَ صَاحِبٌ لِی فَتَذَاکَرْنَا الْأَنْصَارَ فَقَالَ أَحَدُنَا هُمْ نُزَّاعٌ (1)مِنْ قَبَائِلَ وَ قَالَ أَحَدُنَا هُمْ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ قَالَ فَانْتَهَیْنَا إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ جَالِسٌ فِی ظِلِّ شَجَرَةٍ فَابْتَدَأَ الْحَدِیثَ وَ لَمْ نَسْأَلْهُ فَقَالَ إِنَّ تُبَّعاً

ص: 521


1- بضم النون و تشدید الزای جمع النزیع: الغریب.

لَمَّا أَنْ جَاءَ مِنْ قِبَلِ الْعِرَاقِ جَاءَ مَعَهُ الْعُلَمَاءُ وَ أَبْنَاءُ الْأَنْبِیَاءِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی هَذَا الْوَادِی لِهُذَیْلٍ أَتَاهُ نَاسٌ مِنْ بَعْضِ الْقَبَائِلِ فَقَالُوا إِنَّکَ تَأْتِی أَهْلَ بَلْدَةٍ قَدْ لَعِبُوا بِالنَّاسِ زَمَاناً طَوِیلًا حَتَّی اتَّخَذُوا بِلَادَهُمْ حَرَماً وَ بُنْیَتَهُمْ رَبّاً أَوْ رَبَّةً فَقَالَ إِنْ کَانَ کَمَا تَقُولُونَ قَتَلْتُ مُقَاتِلِیهِمْ وَ سَبَیْتُ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ هَدَمْتُ بُنْیَتَهُمْ قَالَ فَسَالَتْ عَیْنَاهُ حَتَّی وَقَعَتَا عَلَی خَدَّیْهِ قَالَ فَدَعَا الْعُلَمَاءَ وَ أَبْنَاءَ الْأَنْبِیَاءِ فَقَالَ انْظُرُونِی فَأَخْبِرُونِی لِمَا أَصَابَنِی هَذَا قَالَ فَأَبَوْا أَنْ یُخْبِرُوهُ حَتَّی عَزَمَ عَلَیْهِمْ قَالُوا حَدِّثْنَا بِأَیِّ شَیْ ءٍ حَدَّثْتَ نَفْسَکَ قَالَ حَدَّثْتُ نَفْسِی أَنْ أَقْتُلَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ أَسْبِیَ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَهْدِمَ بُنْیَتَهُمْ فَقَالُوا إِنَّا لَا نَرَی الَّذِی أَصَابَکَ إِلَّا لِذَلِکَ قَالَ وَ لِمَ هَذَا قَالُوا لِأَنَّ الْبَلَدَ حَرَمُ اللَّهِ وَ الْبَیْتَ بَیْتُ اللَّهِ وَ سُکَّانَهُ ذُرِّیَّةُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ علیه السلام فَقَالَ صَدَقْتُمْ فَمَا مَخْرَجِی مِمَّا وَقَعْتُ فِیهِ قَالُوا تُحَدِّثُ نَفْسَکَ بِغَیْرِ ذَلِکَ فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْکَ قَالَ فَحَدَّثَ نَفْسَهُ بِخَیْرٍ فَرَجَعَتْ حَدَقَتَاهُ حَتَّی ثَبَتَتَا مَکَانَهُمَا قَالَ فَدَعَا بِالْقَوْمِ الَّذِینَ أَشَارُوا عَلَیْهِ بِهَدْمِهَا فَقَتَلَهُمْ ثُمَّ أَتَی الْبَیْتَ وَ کَسَاهُ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ ثَلَاثِینَ یَوْماً کُلَّ یَوْمٍ مِائَةَ جَزُورٍ حَتَّی حُمِلَتِ الْجِفَانُ إِلَی السِّبَاعِ فِی رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ نُثِرَتِ الْأَعْلَافُ فِی الْأَوْدِیَةِ لِلْوَحْشِ ثُمَّ انْصَرَفَ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَنْزَلَ بِهَا قَوْماً مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ مِنْ غَسَّانَ وَ هُمُ الْأَنْصَارُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی کَسَاهُ النِّطَاعَ وَ طَیَّبَهُ (1).

إلی هنا انتهی ما أردت إیراده فی المجلد الخامس من بحار الأنوار فی شهر الله المعظم المکرم شهر رمضان من شهور سنة سبع و سبعین و ألف من الهجرة المقدسة و الحمد لله أولا و آخرا و صلی الله علی محمد سید المرسلین و أهل بیته الطاهرین المکرمین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین.

ص: 522


1- فروع الکافی 1: 224.

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

باب 1 عمر داود علیه السلام و وفاته و فضائله و ما أعطاه اللّه و منحه و علل تسمیته و کیفیّة حکمه و قضائه؛ و فیه 29 حدیثاً. 1- 18

باب 2 قصّة داود علیه السلام و اوریا و ما صدر عنه من ترک الأولی و ما جری بینه و بین حزقیل علیهما السلام؛ و فیه ثمانیة أحادیث. 19- 32

باب 3 ما أوحی إلی داود علیه السلام و صدر عنه من الحکم؛ و فیه 33 حدیثاً. 33- 48

باب 4 قصّة اصحاب السبت؛ و فیه 15 حدیثاً. 49- 64

باب 5 فضل سلیمان بن داود و مکارم أخلاقه و جمل أحواله علیه السلام؛ و فیه 29 حدیثاً. 65- 85

باب 6 معنی قول سلیمان علیه السلام رَبِّ ... هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی و فیه حدیثان. 85- 90

باب 7 قصّة مرور سلیمان علیه السلام بوادی النمل و تکلّمه معها و سائر ما وصل إلیه من أصوات الحیوانات؛ و فیه أربعة أحادیث. 90- 98

باب 8 تفسیر قوله تعالی فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ و قوله وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ و فیه حدیث. 98- 108

باب 9 قصّة سلیمان علیه السلام مع بلقیس؛ و فیه 14 حدیثاً. 109- 130 باب 10 ما أوحی إلی سلیمان علیه السلام و صدر عنه من الحکم و فیه قصّة نقش الغنم؛ و فیه تسعة أحادیث. 130- 134

باب 11 وفاة سلیمان علیه السلام و ما کان بعده؛ و فیه تسعة أحادیث. 135- 142

باب 12 قصّة قوم سبأ و أهل الثرثار؛ و فیه ثلاثة أحادیث. 143- 148

باب 13 قصّة أصحاب الرسّ و حنظلة؛ و فیه سبعة أحادیث. 148- 160

باب 14 قصّة شعیا و حیقوق علیهما السلام؛ و فیه ثلاثة أحادیث. 161- 163

باب 15 قصص زکریّا و یحیی علیهما السلام؛ و فیه 42 حدیثاً. 163- 190

ص: 523

باب 16 قصص مریم و ولادتها و بعض أحوالها و أحوال أبیها عمران؛ و فیه 23 حدیثاً. 191- 206

باب 17 ولادة عیسی علیه السلام؛ و فیه 32 حدیثاً. 206- 229

باب 18 فضل عیسی و رفعة شأنه و معجزاته و تبلیغه و مدّة عمره و نقش خاتمه و جمل أحواله؛ و فیه 56 حدیثاً. 230- 269

باب 19 ما جری بین عیسی علیه السلام و بین إبلیس لعنه اللّه؛ و فیه أربعة أحادیث. 270- 271

باب 20 حواریّ عیسی و أصحابه و أنّهم لم سمّوا حواریّین و أنّه لم سمّی النصاری نصاری؛ و فیه 12 حدیثاً. 272- 282

باب 21 مواعظ عیسی علیه السلام و حکمه و ما أوحی إلیه؛ و فیه 72 حدیثاً. 283- 333

باب 22 تفسیر الناقوس؛ و فیه حدیث. 334

باب 23 رفع عیسی علیه السلام إلی السماء؛ و فیه 15 حدیثاً. 335- 345

باب 24 ما حدث بعد رفع عیسی علیه السلام و زمان الفترة بعده و نزوله من السماء و قصص وصیّه شمعون بن حمون الصفا؛ و فیه 13 حدیثاً. 345- 350

باب 25 قصص إرمیا و دانیال و عزیر و بخت النصر؛ و فیه 25 حدیثاً. 351- 379

باب 26 قصص یونس علیه السلام و أبیه متّی؛ و فیه 17 حدیثاً. 379- 406

باب 27 قصّة أصحاب الکهف و الرقیم؛ و فیه 15 حدیثاً. 407- 437

باب 28 قصّة أصحاب الأخدود؛ و فیه خمسة أحادیث. 438- 444

باب 29 قصّة جرجیس علیه السلام؛ وفیه حدیث. 445- 447

باب 30 قصّة خالد بن سنان العبسیّ علیه السلام و فیه أربعة أحادیث. 448- 451

باب 31 ما ورد بلفظ نبیّ من الأنبیاء و بعض نوادر أحوالهم و أحوال أممهم و فیه ذکر نبیّ المجوس؛ و فیه 39 حدیثاً. 451- 485

باب 32 نوادر أخبار بنی إسرائیل؛ و فیه 39 حدیثاً. 486- 512

باب 33 بعض أحوال ملوک الأرض؛ و فیه ستّة أحادیث. 513- 522

ص: 524

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

بسمه تعالی و تقدّس

لقد یسّر اللّه تعالی لنا إتمام هذا المجلّد و بتمامه تمّ کتاب النبوّة و قصص الأنبیاء الذین کانوا قبل نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و یتلوه إن شاء اللّه تاریخ سیّدنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و قد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و تنمیقه و مراجعة أصوله و مآخذه راجعنا فی مقابلته إلی النسخة المطبوعة بطهران فی 1303 المشهورة بطبعة أمین الضرب، و إلی نسخة مخطوطة من مکتبة العالم البارع السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث حفظه اللّه من حدثان الدهر، و النسخة قوبلت بنسخ متعدّدة أوعزنا إلی خصوصیّاتها و مزیاها فی صدر المجلّد 13 و یری القاری ء صحیفة من صورتها الفتوغرافیّة فی الصفحة الآتیة و کثیراً ما راجعنا عند تضارب النسخ و اختلافها فی متن حدیث أو إسناده إلی کتب أخری قد اخرج فیه ذلک الحدیث، و اعتمدنا فی تخریج أحادیث الکتاب و نصوصه و تعالیقه علی کتب سردنا بعضها فی مقدّمة المجلّد 13 و نوعز إلی عدّة أخری ههنا و هی:

«1» الإحتجاج للطبرسی طبعة النجف سنة 1350

«2» الإختصاص للشیخ المفید، تصدّی لطبعه و إخراجه بصورة بهیةّ مزداناً بالتعالیق و الحواشی زمیلنا الفاضل المدقّق علی أکبر الغفّاریّ صاحب مکتبة الصدوق وفّقه اللّه، و کانت نسخه المخطوطة فی غایة التشویه و التشویش و لقد أتعب نفسه و بذل جهده و مجهوده فللّه درّه و علی اللّه أجره و قد خرج من الطبع أکثر من 250 صفحة منه.

«3» أسد الغابة لابن الأثیر طبع بطهران بالأفست فی الآونة الأخیرة.

«4» تهذیب التهذیب للعسقلانیّ طبعة هند سنة 1325

«5» الجمع بین رجال الصحیحین لابن القیسیرانیّ طبعة هند سنة 1323

«6» الحیوان للجاحظ طبعة بیروت سنة 1374

«7» الصحیح للمسلم طبعة مصر سنة 1334

ص: 525

«8» لسان المیزان للعسقلانیّ طبعة هند سنة 1329- 1331

«9» مجمع البحرین للطریحیّ طبعة إیران طبع مکرراً

«10» المختسر للحسن بن سلیمان الحلّیّ طبعة النجف سنة 1370

«11» مختصر البصائر للحسن بن سلیمان الحلّیّ طبعة النجف سنة 1370

«12» مرآة العقول للعلّامة المجلسیّ طبعة إیران 1325

و لا أنسی الثناء علی من وازرنی و ساعدنی فی مشروعی هذا المقدّس، و الحمد للّه أوّلًا و أخراً.

قم المشرّفة: خادم العلم و الدین عبد الرحیم الربّانیّ الشیرازیّ عفی عنه و عن والدیه

ص: 526

تصویر

ص: 527

رموز الکتاب

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا (علیه السلام).

ضا: لفقه الرضا (علیه السلام).

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ (علیه السلام).

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا (علیه السلام).

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109