بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 8

اشارة

سرشناسه : مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور : بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةاالطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر : بیروت داراحیاء التراث العربی [ -13].

مشخصات ظاهری : ج - نمونه.

یادداشت : عربی.

یادداشت : فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت : جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم:1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت : کتابنامه.

مندرجات : ج.24.کتاب الامامة. ج.52.تاریخ الحجة. ج67،66،65.الایمان و الکفر. ج.87.کتاب الصلاة. ج.92،91.الذکر و الدعا. ج.94.کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق

رده بندی کنگره : BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 1680946

ص: 1

تتمة کتاب العدل و المعاد 4

تتمة أبواب المعاد و ما یتبعه و یتعلق به

باب 18 اللواء

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَدَوِیِّ (1)عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الطُّفَاوِیِّ (2)عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنْ عَطِیَّةَ الْعَوْفِیِّ عَنْ مَخْدُوجِ (3)بْنِ زَیْدٍ الذُّهْلِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخَی بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَخِی وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی أَ مَا عَلِمْتَ یَا عَلِیُّ أَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ یُدْعَی بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُدْعَی بِی فَأَقُومُ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَأُکْسَی حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ یُدْعَی بِأَبِینَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَیَقُومُ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فِی ظِلِّهِ فَیُکْسَی حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ یُدْعَی بِالنَّبِیِّینَ بَعْضُهُمْ عَلَی أَثَرِ بَعْضٍ فَیَقُومُونَ سِمَاطَیْنِ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فِی ظِلِّهِ وَ یُکْسَوْنَ حُلَلًا خُضْراً مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ أَلَا وَ إِنِّی أُخْبِرُکَ یَا عَلِیُّ أَنَّ أُمَّتِی أَوَّلُ الْأُمَمِ یُحَاسَبُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ أُبَشِّرُکَ یَا عَلِیُّ أَنَّ أَوَّلَ مَنْ یُدْعَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُدْعَی بِکَ هَذَا لِقَرَابَتِکَ مِنِّی وَ مَنْزِلَتِکَ عِنْدِی فَیُدْفَعُ إِلَیْکَ لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ فَتَسِیرُ بِهِ بَیْنَ السِّمَاطَیْنِ وَ أَنَّ آدَمَ وَ جَمِیعَ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ یَسْتَظِلُّونَ بِظِلِّ لِوَائِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ


1- بفتح العین و الدال نسبة الی عدی، هو الحسن بن علیّ بن زکریا بن صالح بن عاصم بن زفر بن العلاء بن أسلم أبو سعید العدوی البصری الملقب بالذئب، سکن بغداد و حدث عن جماعة، ولد سنة 210 و مات فی سنة 318 أو 19، ترجمه الخطیب فی تاریخ بغداد «ج 7 ص 381» و ابن حجر فی التقریب «ص 228».
2- بضم الطاء و فتح الفاء نسبة الی طفاوة.
3- هکذا فی النسخ و فی الأمالی المطبوع، و الصحیح: «محدوج» بمهملة ساکنة و آخره جیم، ترجمه ابن حجر فی الإصابة «ج 3 ص 347» و وصفه بالهذلی، و قال: ذکره قیس بن ربیع الکوفیّ فی مسنده، و روی عن سعد الاسکاف: سمعت عطیة عنه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم قال: أول من یدعی به یوم القیامة یدعی بی. أخرجه أبو نعیم و قال: مختلف فی صحبته.

ترجمه بحارالانوار جلد 8: کتاب عدل و معاد - 4

مشخصات کتاب

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

ادامه کتاب عدل و معاد 4

تتمه ابواب معاد و ادامه آن

باب هجدهم: پرچم

روایات

روایت 1.

امالی صدوق: مخدوج بن زید ذهلی گوید چون رسول خدا صلی الله علیه و آله مسلمانان را با هم برادر ساخت و به علی فرمود ای علی تو برادر منی و تو نسبت به من چون هرون باشی نسبت به موسی جز اینکه پس از من پیغمبری نباشد ای علی نمیدانی اول کسی که روز قیامت خوانده شود منم که در سمت راست عرش بایستم و حله سبزی از از حله های بهشتی بپوشم و پس از آن پیغمبران را دنبال هم بخوانند و در دو صف سمت راست عرش در سایه آن بایستند و جامه های سبز بهشتی پوشند، آگاه باش ای علی به تو خبر دهم که امت من اول امتها در قیامت محاسبه شوند و تو را بشارت دهم که تو اول کسی باشی که دعوت شوی برای خویشی و مقامی که نسبت بمن داری و پرچم مرا که پرچم حمد است به تو دهند و میان دو صف آن را بکشی و آدم و همه خلق خدا روز قیامت در سایه پرچم من باشند که

ص: 1

وَ طُولُهُ مَسِیرَةُ أَلْفِ سَنَةٍ سِنَانُهُ یَاقُوتَةٌ حَمْرَاءُ قَصَبُهُ فِضَّةٌ بَیْضَاءُ زُجُّهُ دُرَّةٌ خَضْرَاءُ لَهُ ثَلَاثُ ذَوَائِبَ مِنْ نُورٍ ذُؤَابَةٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ ذُؤَابَةٌ فِی الْمَغْرِبِ وَ ذُؤَابَةٌ فِی وَسَطِ الدُّنْیَا مَکْتُوبٌ عَلَیْهَا ثَلَاثَةُ أَسْطُرٍ الْأَوَّلُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْآخَرُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ الثَّالِثُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طُولُ کُلِّ سَطْرٍ مَسِیرَةُ أَلْفِ سَنَةٍ وَ عَرْضُهُ مَسِیرَةُ أَلْفِ سَنَةٍ فَتَسِیرُ بِاللِّوَاءِ وَ الْحَسَنُ عَنْ یَمِینِکَ وَ الْحُسَیْنُ عَنْ یَسَارِکَ حَتَّی تَقِفَ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ فَتُکْسَی حُلَّةً خَضْرَاءَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ الْعَرْشِ نِعْمَ الْأَبُ أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ وَ نِعْمَ الْأَخُ أَخُوکَ عَلِیٌّ أَلَا وَ إِنِّی أُبَشِّرُکَ یَا عَلِیُّ أَنَّکَ تُدْعَی إِذَا دُعِیتُ وَ تُکْسَی إِذَا کُسِیتُ وَ تَحْیَا إِذَا حَیِیتُ.

بیان

قال الجزری زج النصل هو أن یکون النقر فی طرف الخشبة فتترک فیها زجا لیمسکه و یحفظ ما فی جوفه و قال الفیروزآبادی الزج الحدیدة فی أسفل الرمح.

«2»

لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ هُوَ فَرِحٌ مُسْتَبْشِرٌ فَقُلْتُ لَهُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَعَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنَ الْفَرَحِ مَا مَنْزِلَةُ أَخِی وَ ابْنِ عَمِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عِنْدَ رَبِّهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ اصْطَفَاکَ بِالرِّسَالَةِ مَا هَبَطْتُ فِی وَقْتِی هَذَا إِلَّا لِهَذَا یَا مُحَمَّدُ الْعَلِیُّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ- مُحَمَّدٌ نَبِیُّ رَحْمَتِی وَ عَلِیٌّ مُقِیمُ حُجَّتِی لَا أُعَذِّبُ مَنْ وَالاهُ وَ إِنْ عَصَانِی وَ لَا أَرْحَمُ مَنْ عَادَاهُ وَ إِنْ أَطَاعَنِی قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ سَبْعُونَ شِقَّةً الشِّقَّةُ مِنْهُ أَوْسَعُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَیَدْفَعُهُ إِلَیَّ فَآخُذُهُ وَ أَدْفَعُهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ یُطِیقُ عَلِیٌّ عَلَی حَمْلِ اللِّوَاءِ وَ قَدْ ذَکَرْتَ أَنَّهُ سَبْعُونَ شِقَّةً الشِّقَّةُ مِنْهُ أَوْسَعُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ یَا رَجُلُ إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَعْطَی اللَّهُ عَلِیّاً مِنَ الْقُوَّةِ مِثْلَ قُوَّةِ

ص: 2

درازای آن هزار سال راه است و نوکش از یاقوت سرخ و نیش از سیم سپید و دسته اش در سبزیست و سه شعبه از نور دارد یکی در مشرق و دیگری در مغرب و سومی در وسط دنیا سه سطر بر آن نوشته: اول بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ دوم الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ سوم لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ طول هر سطری هزار سال مسافت و پهنای آن هزار سال مسافت تو پرچم را بکشی و حسن سمت راست تو و حسین سمت چپ تواست تا میان من و ابراهیم در سایه عرش بایستی و جامه سبزی از جامه های بهشتی بپوشی و منادی از عرش جار زند چه خوب پدریست پدرت

ابراهیم و چه خوب برادری است برادرت علی هلا به تو مژده دهم ای علی که تو با من دعوت شوی و با من جامه در بر کنی و با من زنده شوی(1).

توضیح

جزری گوید زج النصل آن است که در جانب چوب سوراخی باشد و در آن حلقه یا بستی فلزی اندازند تا آن را نگهداشته وآنچه در درون آن است حفظ کند وفیروزآبادی گویدآهنی است که در بن نیزه بکار می رود.

روایت 2.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود جبرئیل شاد و خرم نزد من آمد باو گفتم در این شادی بگو بدانم مقام برادرم علی بن ابی طالب

علیه السلام نزد پروردگارش چونست؟ گفت ای محمد بدان که تو را بسه پیغمبری انگیخته و برسالت برگزیده در این وقت فرود نیامدم مگر برای همین موضوع ای محمد علی اعلی تو را سلام میرساند و میفرماید محمد پیغمبر رحمت منست و علی مقیم حجت من، دوستدارش را عذاب نکنم گر چه گناه من ورزد و بدشمنش رحم نکنم گرچه فرمانم برد، ابن عباس گوید پیغمبر دنبال آن فرمود روز قیامت جبرئیل نزد من آید و لواء حمد را بدست دارد که هفتاد شقه دارد و هر شقه اش از خورشید و ماه پهن تر است آن را بمن دهد و من بگیرم و به علی بن ابی طالب علیه السلام دهم، مردی گفت یا رسول اللَّه چطور علی تاب حمل آن دارد و گفتی هفتاد شقه دارد که هر کدام از خورشید و ماه وسیعترند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله خشم کرد و فرمود ای مرد روز قیامت خدا به علی نیروی

ص: 2


1- . امالی صدوق : 195

جَبْرَئِیلَ وَ مِنَ الْجَمَالِ مِثْلَ جَمَالِ یُوسُفَ وَ مِنَ الْحِلْمِ مِثْلَ حِلْمِ رِضْوَانَ وَ مِنَ الصَّوْتِ مَا یُدَانِی صَوْتَ دَاوُدَ وَ لَوْ لَا أَنَّ دَاوُدَ خَطِیبٌ فِی الْجِنَانِ لَأُعْطِیَ عَلِیٌّ مِثْلَ صَوْتِهِ وَ إِنَّ عَلِیّاً أَوَّلُ مَنْ یَشْرَبُ مِنَ السَّلْسَبِیلِ وَ الزَّنْجَبِیلِ وَ إِنَّ لِعَلِیٍّ وَ شِیعَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَقَاماً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ.

«3»

ل، الخصال أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْإِسْکِیفِ الْقُمِّیِّ بِالرَّیِّ یَرْفَعُ الْحَدِیثَ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ الْقُومِیسِیِّ (1)عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ الرَّازِیِّ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ (2)عَنْ لَیْثٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی جَبْرَئِیلُ وَ هُوَ فَرِحٌ مُسْتَبْشِرٌ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَعَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنَ الْفَرَحِ مَا مَنْزِلَةُ أَخِی وَ ابْنِ عَمِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عِنْدَ رَبِّهِ فَقَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ اصْطَفَاکَ بِالرِّسَالَةِ مَا هَبَطْتُ فِی وَقْتِی هَذَا إِلَّا لِهَذَا یَا مُحَمَّدُ اللَّهُ الْعَلِیُّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکُمَا السَّلَامَ وَ قَالَ مُحَمَّدٌ نَبِیُّ رَحْمَتِی وَ عَلِیٌّ مُقِیمُ حُجَّتِی لَا أُعَذِّبُ مَنْ وَالاهُ وَ إِنْ عَصَانِی وَ لَا أَرْحَمُ مَنْ عَادَاهُ وَ إِنْ أَطَاعَنِی قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَأْتِینِی جَبْرَئِیلُ وَ مَعَهُ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ سَبْعُونَ شِقَّةً الشِّقَّةُ مِنْهُ أَوْسَعُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ أَنَا عَلَی کُرْسِیٍّ مِنْ کَرَاسِیِّ الرِّضْوَانِ فَوْقَ مِنْبَرٍ مِنْ مَنَابِرِ الْقُدْسِ فَآخُذُهُ وَ أَدْفَعُهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَوَثَبَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ یُطِیقُ عَلَی حَمْلِ اللِّوَاءِ وَ قَدْ ذَکَرْتَ أَنَّهُ سَبْعُونَ شِقَّةً الشِّقَّةُ مِنْهُ أَوْسَعُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُعْطِی اللَّهُ عَلِیّاً مِنَ الْقُوَّةِ مِثْلَ قُوَّةِ جَبْرَئِیلَ وَ مِنَ النُّورِ مِثْلَ نُورِ آدَمَ وَ مِنَ الْحِلْمِ مِثْلَ حِلْمِ رِضْوَانَ وَ مِنَ الْجَمَالِ مِثْلَ جَمَالِ یُوسُفَ وَ مِنَ الصَّوْتِ مَا یُدَانِی صَوْتَ دَاوُدَ وَ لَوْ لَا أَنْ یَکُونَ دَاوُدُ خَطِیباً لِعَلِیٍّ فِی الْجِنَانِ لَأُعْطِیَ مِثْلَ صَوْتِهِ وَ إِنَّ عَلِیّاً أَوَّلُ مَنْ یَشْرَبُ مِنَ السَّلْسَبِیلِ وَ الزَّنْجَبِیلِ لَا تَجُوزُ لِعَلِیٍّ قَدَمٌ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَّا وَ ثَبَتَتْ لَهُ مَکَانَهَا أُخْرَی وَ إِنَّ لِعَلِیٍ

ص: 3


1- هکذا فی النسخ و فی الخصال المطبوع: القوسی، و لعلهما تصحیف القومسی بضم القاف و سکون المیم نسبة إلی قومس و یقال لها بالفارسیة: کومش، و هی من بسطام إلی سمنان.
2- بکسر الحاء و تشدید المیم، هو عبد الحمید بن عبد الرحمن أبو یحیی الکوفیّ لقبه: بشمین مات فی سنة 202.

جبرئیل دهد و زیبائی یوسف و حلم رضوان و نزدیک به آواز داود اگر نبود که داود خطیب بهشت است آواز او را بوی می داد علی اول کسی است که از سلسبیل و زنجبیل نوشد و علی و شیعیانش نزد خدا مقامی دارند که اولین و آخرین بدان رشک برند(1).

روایت 3.

خصال: ابن عباس گوید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود جبرئیل شاد و خندان نزد من آمد گفتم دوستم جبرئیل با این شادی که داری بگو بدانم مقام پسر عمم و برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام نزد پروردگارم چیست؟ گفت سوگند بدان که تو را به پیغمبری گماشته و برسالت برافراشته اکنون بزمین فرود نشدم مگر برای همین مطلب ای محمد خداوند علی اعلی بشما دو تن سلام میرساند و میفرماید محمد پیغمبر رحمت من است و علی مقیم حجت من، کسی که علی را دوست دارد عذاب نکنم اگر چه گناه مرا ورزد بدشمنش رحم نکنم اگر چه مرا اطاعت کند گوید سپس رسول خدا فرمود چون روز قیامت شود جبرئیل با پرچم حمد که هفتاد شقه دارد و هر شقه آن از آفتاب و ماه پهن تر است نزد من آید من بر یکی از کرسیهای رضوان بالای منبری از منبرهای قدس نشسته باشم آن پرچم را بگیرم و به دست علی بن ابی طالب علیه السلام بسپارم عمر بن خطاب از جا جست و عرض کرد یا رسول اللَّه با آنکه هفتاد شقه دارد که هر کدام از آفتاب و ماه پهن تر است چگونه علی تاب می آورد که آن را بکشد؟! پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود چون روز قیامت شود خداوند به علی علیه السلام توانائی جبرئیل و نور آدم و حلم رضوان و زیبائی یوسف و نزدیک به آواز داود را عطا کند و اگر نبود این که داود خطیب علی علیه السلام در بهشت است، خداوند مانند صدای داود را به او می داد. و برای علی علیه السلام

ص: 3


1- . امالی صدوق : 391

وَ شِیعَتِهِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً یَغْبِطُهُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ.

«4»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ بِیَدِکَ لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ سَبْعُونَ شِقَّةً الشِّقَّةُ مِنْهُ أَوْسَعُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ الْخَبَرَ.

«5»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی فِیکَ خَمْسَ خِصَالٍ فَأَعْطَانِیهَا أَحَدُهَا أَنْ یَجْعَلَکَ حَامِلَ لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ مَکْتُوبٌ عَلَیْهِ الْمُفْلِحُونَ هُمُ الْفَائِزُونَ بِالْجَنَّةِ الْخَبَرَ.

«6»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ دِعْبِلٍ عَنْ مُجَاشِعِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْجَزَرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً قَالَ سَأَلَ قَوْمٌ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا فِیمَنْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ عُقِدَ لِوَاءٌ مِنْ نُورٍ أَبْیَضَ وَ نَادَی مُنَادٍ لِیَقُمْ سَیِّدُ الْمُؤْمِنِینَ (1)عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَیُعْطِی اللَّهُ اللِّوَاءَ مِنَ النُّورِ الْأَبْیَضِ بِیَدِهِ تَحْتَهُ جَمِیعُ السَّابِقِینَ الْأَوَّلِینَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ لَا یُخَالِطُهُمْ غَیْرُهُمْ حَتَّی یَجْلِسَ عَلَی مِنْبَرٍ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ یُعْرَضَ الْجَمِیعُ عَلَیْهِ رَجُلًا رَجُلًا فَیُعْطِیَ أَجْرَهُ وَ نُورَهُ فَإِذَا أَتَی عَلَی آخِرِهِمْ قِیلَ لَهُمْ قَدْ عَرَفْتُمْ مَوْضِعَکُمْ وَ مَنَازِلَکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی لَکُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ یَعْنِی الْجَنَّةَ فَیَقُومُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْقَوْمُ تَحْتَ لِوَائِهِ مَعَهُمْ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی مِنْبَرِهِ وَ لَا یَزَالُ یُعْرَضُ عَلَیْهِ جَمِیعُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَأْخُذُ نَصِیبَهُ مِنْهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَتْرُکُ أَقْوَاماً عَلَی النَّارِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ یَعْنِی السَّابِقِینَ الْأَوَّلِینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَهْلَ الْوَلَایَةِ لَهُ وَ قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ هُمُ الَّذِینَ قَاسَمَ عَلَیْهِمُ النَّارَ فَاسْتَحَقُّوا الْجَحِیمَ.

ص: 4


1- فی المصدر بعد ذلک: و معه الذین آمنوا فقد بعث محمد، فیقوم علیّ بن أبی طالب اه. م.

و شیعه او در بهشت جایگاهی است که اولین و آخرین غبطه و حسرت آن را می خورند(1).

روایت 4.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: أمیرالمؤمنین گفتند که: رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم گفتند: ای علی! تو اوّلین کسی هستی که داخل بهشت می شوی! و در دست توست لوآء من، که آن لوآءِ حمد است! و آن دارای هفتاد شقّه است که هر یک از آن شُقّه ها از خورشید و ماه بزرگتر است تا آخر حدیث!(2).

روایت 5.

عیون اخبار الرضا علیه السلام از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به علیّ علیه السّلام فرمود: یا علیّ! من از خدایم در باره تو پنج چیز درخواست کردم و همه را عطا فرمود، یکی از آنها اینکه تو در آن روز پرچم مرا که لواء اکبرش گویند و بر آن این عبارت نوشته شده است که «المفلحون هم الفائزون بالجنّة» }رستگاران آنانند که به بهشت دست یافتند{ بدوش تو باشد و تو حامل آن باشی، خداوند این را پذیرفت تا آخر حدیث(3).

روایت 6.

امالی شیخ طوسی: سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می کند که از او راجع به سخن خداوند: «وعد اللّه الذین آمنوا و عملوا الصالحات» پرسیدند، او گفت: گروهی همین سؤال را از پیامبر کردند و گفتند: ای پیامبر خدا این آیه درباره چه کسی نازل شده است؟ گفت: چون روز قیامت شود، پرچمی از نور سفید بسته می شود و ندا دهنده ای ندا می دهد که سرور مؤمنان علی فرزند ابوطالب، برخیزد، پس علیّ بن ابی طالب بر می خیزد و آن پرچم را که از نور سفید است به دست او می دهند همه سابقان و ایمان آورندگان نخستین از مهاجرین و انصار زیر آن پرچم هستند و کس دیگری با آنان مخلوط نمی شود، تا اینکه بر منبری از نور رب العزه می نشیند و همگی یک به یک به او عرضه می شوند پس اجر و نورشان را به آنان می دهد و چون به آخرین آنها می رسد، به آنان گفته می شود: منزل های خود را در بهشت شناختید، همانا پروردگارتان به شما می گوید: آمرزش و پاداش بزرگی نزد من است (یعنی بهشت) پس علیّ بن ابی طالب علیه السلام و آن گروه که زیر پرچم او هستند برمی خیزند تا اینکه آنان را به بهشت وارد کند. سپس به منبر خود برمی گردد و پیوسته همه مؤمنان بر او عرضه می شوند و آن کس را که می خواهد وارد بهشت می کند و گروه هایی از آنان را در آتش رها می سازد و این است معنای سخن خداوند: «الذین آمنوا و عملوا الصالحات لهم اجرهم و نورهم» یعنی سابقان نخستین و اهل ولایت. و این سخن خداوند: «و الذین کفروا و کذبوا بایاتنا اولئک اصحاب الجحیم» آنان کسانی هستند که علی آتش را بر آنان تقسیم کرده و آنان مستحق جهنم هستند(4).

ص: 4


1- . خصال 2 : 139
2- . عیون : 168
3- . عیون : 198
4- . امالی طوسی : 240
«7»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ کِفَایَةِ الطَّالِبِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الْقُرَشِیِّ الشَّافِعِیِّ عَنْ عَتِیقِ بْنِ أَبِی الْفَضْلِ السَّلْمَانِیِّ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ عَلِیٍّ مُحَدِّثِ الشَّامِ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَحْمَدَ السَّمَرْقَنْدِیِّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَاصِمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ خُزَیْمَةَ بْنِ مَاهَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ یُونُسَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی عَلَی النَّاسِ یَوْمٌ مَا فِیهِ رَاکِبٌ إِلَّا نَحْنُ أَرْبَعَةٌ فَقَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَمُّهُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی مَنْ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةُ فَقَالَ أَنَا عَلَی الْبُرَاقِ وَ أَخِی صَالِحٌ عَلَی نَاقَةِ اللَّهِ الَّتِی عَقَرَهَا قَوْمُهُ وَ عَمِّی حَمْزَةُ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ عَلَی نَاقَتِیَ الْعَضْبَاءِ وَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَی نَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ مُدَبَّجَةُ الْجَنْبَیْنِ عَلَیْهِ حُلَّتَانِ خَضْرَاوَانِ مِنْ کِسْوَةِ الرَّحْمَنِ عَلَی رَأْسِهِ تَاجٌ مِنْ نُورٍ لِذَلِکَ التَّاجِ سَبْعُونَ رُکْناً عَلَی کُلِّ رُکْنٍ یَاقُوتَةٌ حَمْرَاءُ تُضِی ءُ لِلرَّاکِبِ مِنْ مَسِیرَةِ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ یُنَادِی لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَیَقُولُ الْخَلَائِقُ مَنْ هَذَا أَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَ حَامِلُ عَرْشٍ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ لَیْسَ هَذَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا حَامِلُ عَرْشٍ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَصِیُّ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ.

-شف، کشف الیقین من جزء علیه روایة أبی بکر أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعی قال حدثنا أبو الحسن عن ابن عقدة عن محمد بن أحمد بن الحسن مثله.

«8»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: تَذَاکَرَ أَصْحَابُنَا الْجَنَّةَ عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَوَّلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ دُخُولًا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَقَالَ أَبُو دُجَانَةَ الْأَنْصَارِیُّ (1)یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَیْسَ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ الْجَنَّةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی تَدْخُلَهَا وَ عَلَی الْأُمَمِ حَتَّی تَدْخُلَهَا أُمَّتُکَ قَالَ بَلَی یَا أَبَا دُجَانَةَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ لِلَّهِ لِوَاءً مِنْ نُورٍ عَمُودُهُ مِنْ یَاقُوتٍ مَکْتُوبٌ عَلَی ذَلِکَ اللِّوَاءِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ

ص: 5


1- بضم الدال و تخفیف الجیم کثمامة هو الصحابیّ المشهور اسمه سماک بن خرشة و قیل: سماک بن اوس بن خرشة، شهد بدرا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کان بهمة من البهم الابطال، دافع عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم احد، قیل: إنّه استشهد یوم الیمامة، و قیل: بل عاش حتّی شهد صفین مع أمیر المؤمنین علیه السلام. له ترجمة فی الإصابة و الاستیعاب و غیرهما من کتب التراجم.

روایت 7.

کشف الیقین: از کتاب کفایة الطالب: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: روزگاری بر مردم خواهد گذشت که جز ما چهار نفر کسی سواره نخواهد بود. عباس بن عبدالمطلب عموی ایشان عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت، این چهار نفر چه کسانی هستند؟ فرمود: من که بر براق سوارم و برادرم صالح بر شتر خدا سوار است که مردمش آن را پی کردند، و عمویم حمزه، مرد شجاع خدا و پیامبرش بر شتر عضباء و برادرم علی بن ابی طالب بر شتری از شترهای بهشت سوار خواهد بود. در حالی که از دو سو آراسته به دیباج است و دو حله ی سبز از پوشش های خداوند رحمان بر تن دارد و تاجی از نور بر سرش گذاشته که دارای هفتاد کنگره است و هر کنگره یاقوتی سرخ دارد که از فاصله ی سه روز راه دیده می شود. پرچم حمد در دست دارد و فریاد می زند: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. پس مردم می پرسند: این مرد کیست؟ آیا فرشته ای مقرب است یا پیامبری که به رسالت فرستاده شده و یا از حاملان عرش الهی است؟ پس منادی از میان عرش صدا می زند: او نه پیامبر است و نه فرشته و نه حامل عرش؛ او علی بن ابی طالب جانشین پیامبر خدا و پیشوای مؤمنان است، و فرمانده ی سپیدرویان به سوی بهشت های پر از نعمت است.

کشف الیقین، در یکی از جلدها که روایت ابوبکر احمد بن جعفر بن حمدان بن مالک قطیعی در آن است، گفت: ابو الحسن از ابن عقده از محمد بن احمد بن حسن مانند آن را روایت کرده است.

روایت 8.

تفسیر فرات بن إبراهیم: با اسناد خود از جابر بن عبدالله انصاری گفت: یاران ما نزد پیامبر سخن از بهشت به میان آوردند، پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا اولین کسی که وارد بهشت می شود علی بن ابی طالب است. پس ابو دجانه انصاری(1)پرسید: ای پیامبر خدا، آیا شما نفرمودید که بهشت پیش از آن که شما وارد آن شوید بر پیامبران حرام است، و پیش از آن که امت شما وارد آن شود بر امت های دیگر حرام است. فرمود: بله، ای ابودجانه، آیا نمی دانی خداوند پرچمی از نور دارد که ستون آن از یاقوت است و بر آن نوشته شده: «معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده ی

ص: 5


1- . با ضمه دال و تخفیف جیم، مانند ثمامه، صحابی مشهور است که نامش سماک بن خرشه بود. و گفته شده: سماک بن اوس بن خرشة می باشد، در بدر همراه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود، و او از مردان شجاع جنگی بود که در احد از پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله دفاع کرد. گفته شده در جنگ یمامه کشته شد. و نیز گفته شده: تا زمان جنگ صفین نیز زنده ماند و همراه امیرمؤمنان علیه السلام بود. سرگذشت او در کتاب الإصابة و الاستیعاب و کتاب های دیگری از زندگی نامه ها آمده است.

اللَّهِ وَ آلُ مُحَمَّدٍ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ وَ صَاحِبُ اللِّوَاءِ أَمَامَ الْقَوْمِ قَالَ فَسَرَّ بِذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا وَ شَرَّفَنَا بِکَ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ مَا مِنْ عَبْدٍ یُحِبُّکَ وَ یَنْتَحِلُ مَوَدَّتَکَ إِلَّا بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَنَا ثُمَّ قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ.

«9»

ع، علل الشرائع الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ الصُّوفِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ التَّمِیمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَدْخُلُهَا قَبْلَکَ قَالَ نَعَمْ لِأَنَّکَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الْآخِرَةِ کَمَا أَنَّکَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ صَاحِبُ اللِّوَاءِ (1)هُوَ الْمُتَقَدِّمُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا عَلِیُّ کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ دَخَلْتَ الْجَنَّةَ وَ بِیَدِکَ لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ تَحْتَهُ آدَمُ فَمَنْ دُونَهُ.

«10»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ أَبِی أَحْمَدَ یَحْیَی بْنِ عُبَیْدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْقَزْوِینِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی وَقَّاصٍ قَالَ: صَلَّی بِنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْفَجْرِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ الْکَرِیمِ الْحَسَنِ وَ أَثْنَی عَلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ أَخْرُجُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمَامِی وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ شِقَّتَانِ شِقَّةٌ مِنَ السُّنْدُسِ وَ شِقَّةٌ مِنَ الْإِسْتَبْرَقِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ رَجُلٌ أَعْرَابِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ مِنْ وُلْدِ جَعْفَرِ بْنِ کِلَابِ بْنِ رَبِیعَةَ فَقَالَ قَدْ أَرْسَلُونِی إِلَیْکَ لِأَسْأَلَکَ فَقَالَ قُلْ یَا أَخَا الْبَادِیَةِ قَالَ مَا تَقُولُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَدْ کَثُرَ الِاخْتِلَافُ فِیهِ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَاحِکاً فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ وَ لِمَ کَثُرَ الِاخْتِلَافُ فِیهِ عَلِیٌّ مِنِّی کَرَأْسِی مِنْ بَدَنِی وَ زِرِّی مِنْ قَمِیصِی فَوَثَبَ الْأَعْرَابِیُّ مُغْضَباً ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَشَدُّ مِنْ عَلِیٍّ بَطْشاً فَهَلْ یَسْتَطِیعُ عَلِیٌّ أَنْ یَحْمِلَ لِوَاءَ الْحَمْدِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَهْلًا یَا أَعْرَابِیُّ فَقَدْ أُعْطِیَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ خِصَالًا شَتَّی حُسْنَ یُوسُفَ وَ زُهْدَ یَحْیَی وَ صَبْرَ أَیُّوبَ وَ طُولَ آدَمَ وَ قُوَّةَ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ بِیَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ کُلُّ الْخَلَائِقِ تَحْتَ اللِّوَاءِ وَ تَحُفُّ بِهِ الْأَئِمَّةُ وَ الْمُؤَذِّنُونَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الْأَذَانِ وَ هُمُ الَّذِینَ لَا

ص: 6


1- فی المصدر: و حامل اللواء. م.

اوست و خاندان محمد برترین مردم هستند» و دارنده ی پرچم پیشاپیش مردم است. گفت: پس علی بن ابی طالب علیه السلام از این سخن خوشحال شد و گفت: سپاس مخصوص خداوند است که ما را به وسیله ی شما گرامی داشت و برتری داد. گفت: پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: بشارت باد بر تو ای علی، هیچ بنده ای تو را دوست نمی دارد و دوستی ات را به خود نسبت نمی دهند مگر این که خداوند در روز قیامت او را همراه ما برانگیخته می کند. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله این آیه را تلاوت فرمودند: همانا پرهیزکاران در باغ ها و جویبارها هستند، جایگاه راستینی که نزد پادشاه توانا است.

روایت 9.

علل الشرائع: از حسین بن علی علیه السلام از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به من فرمودند: تو اولین کسی هستی که وارد بهشت می شوی. پس گفتم: ای پیامبر خدا، آیا من پیش از شما وارد بهشت می شوم؟ فرمود: بله، زیرا تو پرچم دار من در آخرت هستی همان گونه که در دنیا صاحب پرچم من بوده ای، و این پرچم دار(1) است که پیش تر وارد می شود. سپس فرمود: ای علی، گویا تو را می بینم که وارد بهشت شده ای و پرچم مرا در دست داری که همان پرچم محمد است، آدم و هر کس پس از اوست زیر آن پرچم هستند(2).

روایت 10.

تفسیر فرات بن إبراهیم: از ابو وقاص، گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در روز جمعه نماز صبح را خواندند و سپس با چهره ی زیبا و بزرگوارانه ی خود به ما رو کردند و خداوند متعال را ستایش نموده و فرمودند: در روز قیامت بیرون می آیم در حالی که علی بن ابی طالب پیشاپیش من است و پرچم حمد در دستان اوست که در آن روز دو تکه خواهد بود، تکه ای از سندس و تکه ی دیگر از استبرق خواهد بود. پس بادیه نشینی از اهالی نجد و از فرزندان جعفر بن کلاب بن ربیعه برخاست و گفت: همانا مرا نزد تو فرستاده اند تا از شما سؤالی کنم. پس فرمود: بپرس ای برادر بادیه نشین. مرد گفت: نظرتان در مورد علی بن ابی طالب چیست؟ چرا که اختلاف در مورد ایشان بسیار است. پس پیامبر صلی الله علیه وآله لبخندی زده و

خندیدند، سپس فرمودند: ای مرد اعرابی، چرا اختلاف در مورد او فراوان شده؟ علی نسبت به من مانند سر برای بدن و دکمه ی پیراهن من است. پس اعرابی خشمگین برخاست و گفت: ای محمد، من نیرومندتر از علی هستم، آیا او می تواند پرچم حمد را به دست بگیرد؟ پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: آرام باش ای اعرابی، همانا در روز قیامت ویژگی های مختلفی به او داده می شود، زیبایی یوسف، و پارسایی یحیی و شکیبایی ایوب و بلندای آدم و نیروی جبرئیل که درود و سلام خداوند بر آنان باد. پس پرچم حمد در دستان او خواهد بود و همه ی آفریدگان زیر این پرچم خواهند بود و امامان و مؤذنان او را در میان خواهند گرفت در حالی که قرآن می خوانند و اذان می گویند. و آنان کسانی هستند

ص: 6


1- . در مصدر چنین است: و حامل اللواء. م.
2- . علل الشرایع : 68

یَتَبَدَّدُونَ فِی قُبُورِهِمْ فَوَثَبَ الْأَعْرَابِیُّ مُغْضَباً وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ یَکُنْ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ حَقّاً فَأَنْزِلْ عَلَیَّ حَجَراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ.

«11»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَبُو الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِیُّ رَفَعَهُ إِلَی مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ أَنَّهُ مُتَّکِئٌ بَیْنَ یَدَیَّ یَوْمَ الشَّفَاعَةِ وَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ لِآخِرَتِی أَنَّهُ صَاحِبُ مَفَاتِیحِی یَوْمَ أَفْتَحُ أَبْوَابَ الْجَنَّةِ وَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ لِآخِرَتِی أَنِّی أُعْطَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَرْبَعَةَ أَلْوِیَةٍ فَلِوَاءُ الْحَمْدِ بِیَدِی وَ أَدْفَعُ لِوَاءَ التَّهْلِیلِ لِعَلِیٍّ وَ أُوَجِّهُهُ فِی أَوَّلِ فَوْجٍ وَ هُمُ الَّذِینَ یُحَاسَبُونَ حِسَاباً یَسِیراً وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ عَلَیْهِمْ وَ أَدْفَعُ لِوَاءَ التَّکْبِیرِ إِلَی حَمْزَةَ وَ أُوَجِّهُهُ فِی الْفَوْجِ الثَّانِی وَ أَدْفَعُ لِوَاءَ التَّسْبِیحِ إِلَی جَعْفَرٍ وَ أُوَجِّهُهُ فِی الْفَوْجِ الثَّالِثِ ثُمَّ أُقِیمُ عَلَی أُمَّتِی حَتَّی أَشْفَعَ لَهُمْ ثُمَّ أَکُونُ أَنَا الْقَائِدَ وَ إِبْرَاهِیمُ السَّائِقَ حَتَّی أُدْخِلَ أُمَّتِی الْجَنَّةَ الْخَبَرَ.

«12»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَمَرَ اللَّهُ خُزَّانَ جَهَنَّمَ أَنْ یَدْفَعُوا مَفَاتِیحَ جَهَنَّمَ إِلَی عَلِیٍّ یُدْخِلُ مَنْ یُرِیدُ وَ یُنَحِّی مَنْ یُرِیدُ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ مَعَکَ لِوَاءَ الْحَمْدِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تُقَدِّمُ بِهِ قُدَّامَ أُمَّتِی وَ الْمُؤَذِّنُونَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ.

باب 19 أنه یدعی فیه کل أناس بإمامهم

الآیات

هود: «فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ* یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ»(97-98)

الإسراء: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا* وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا»(71-72)

ص: 7

که در قبرهایشان پریشان نمی شوند. پس اعرابی خشمگین شد و گفت: پروردگارا، اگر آن چه محمد می گوید راست است پس سنگی برمن فرودآور. در این هنگام خداوند آیه نازل فرمود: درخواست کننده ای تقاضای عذاب کرد که به وقوع پیوست، عذابی که برای کافران است و هیچ کس نمی تواند آنان را نجات بخشد، از سوی خداوندی که فرشتگانش در آسمان ها بالا می روند.

روایت 11.

تفسیر فرات بن إبراهیم: معاذبن جبل از پیامبر صلی الله علیه وآله که فرمود: همانا خداوند این نعمت را برای علی علیه السلام به من بخشید که او در روز شفاعت مقابل من تکیه خواهد زد و این نعمت را برای آخرتم درباره ی علی به من بخشید که روزی که درهای بهشت را خواهم گشود او کلیددار من خواهد بود. و این نعمت را به من داد که در روز قیامت چهار پرچم به من خواهد بخشید، پس پرچم حمد به دست من خواهد بود و من پرچم تهلیل را به دست علی می سپارم و او را به سوی اولین گروه روانه خواهم کرد، آنان کسانی هستند که حسابرسی آسانی خواهند داشت و بدون حساب وارد بهشت خواهند شد. و پرچم تکبیر را به حمزه خواهم سپرد و او را به سوی گروه دوم خواهم فرستاد و پرچم تسبیح را به جعفر می سپارم و او را در گروه سوم قرار خواهم داد. سپس بر امت خود گمارده می شوم تا ایشان را شفاعت کنم. در آن روز من فرمانده خواهم بود و ابراهیم راه بر خواهد بود تا آن که امتم وارد بهشت شوند. تا پایان حدیث.

روایت 12.

تفسیر فرات بن إبراهیم: از علی بن حسین علیه السلام، حدیث به این جا می رسد که فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد، خداوند به دربان های جهنم دستور می دهد کلیدهای جهنم را به علی بسپارد. پس او هرکس را بخواهد وارد آن می گرداند و هرکس را بخواهد از جهنم دور می سازد. سپس سخن به این جا رسید که فرمود: ای علی، به راستی که پرچم ستایش در روز قیامت در دست تو خواهد بود و آن را به بزرگان قوم خواهد سپرد و مؤذنان در سمت چپ و راست تو خواهند بود.

باب نوزدهم: هر گروه از مردم با پیشوایشان خوانده می شوند.

آیات

- فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ(1)

{پس آن ها از دستور فرعون پیروی کردند، در حالی که دستور فرعون نجات بخش نبود. در روز قیامت او پیشاپیش مردمش خواهد بود و آنان را وارد آتش خواهد کرد، و چه بد آبشخوری است که بر آن وارد می شوند.}

- یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلا(2)

{روزی که هر گروه از مردم را با پیشوایشان خواهند خواند، پس هر کس نامه اش را به دست راست دریافت کند از کسانی خواهد بود که نامه ی خویش را می خوانند و به اندازه ی رشته ی میان شکاف هسته ی خرمایی به آنان ستم نخواهد شد. و هر کس در این دنیا نابینا باشد پس او در آخرت نیز نابینا و گمراه تر خواهد بود.}

ص: 7


1- . هود / 97 و 98
2- . اسراء / 71 و 72

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ یعنی أن فرعون یمشی بین یدی قومه یوم القیامة علی قدمیه حتی یهجم بهم إلی النار کما کان یقدمهم فی الدنیا یدعوهم إلی طریق النار و إنما قال فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ علی لفظ الماضی و المراد به المستقبل لأن ما عطفه علیه من قوله یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ یدل علیه و قیل إنه معطوف علی قوله فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ أی بئس الماء الذی یردونه عطاشا لإحیاء نفوسهم النار و إنما أطلق سبحانه علی النار اسم الورد المورود لیطابق ما یرد علیه أهل الجنة من الأنهار و العیون و قیل معناه بئس المدخل المدخول فیه النار و قیل بئس النصیب المقسوم لهم النار.

و فی قوله سبحانه یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فیه أقوال أحدها أن معناه رئیسهم (1)و المعنی علی هذا أن ینادی یوم القیامة فیقال هاتوا متبعی إبراهیم هاتوا متبعی موسی هاتوا متبعی محمد صلی الله علیه و آله فیقوم أهل الحق الذین اتبعوا الأنبیاء علیهم السلام فیأخذون کتبهم بأیمانهم ثم یقال هاتوا متبعی الشیطان هاتوا متبعی رءوس الضلالة (2)و هذا معنی ما

رواه سعید بن جبیر عن ابن عباس: وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ الْأَئِمَّةَ إِمَامُ هُدًی وَ إِمَامُ ضَلَالَةٍ.

وَ رَوَاهُ الْوَالِبِیُّ عَنْهُ بِأَئِمَّتِهِمْ فِی الْخَیْرِ وَ الشَّرِّ.

و ثانیها معناه بکتابهم الذی أنزل علیهم من أوامر الله و نواهیه فیقال یا أهل القرآن و یا أهل التوراة.

و ثالثها أن معناه بمن کانوا یأتمون به من علمائهم و أئمتهم

وَ یَجْمَعُ هَذِهِ الْأَقْوَالَ مَا رُوِیَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الصَّحِیحَةِ أَنَّهُ رُوِیَ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: فِیهِ یُدْعَی کُلُّ أُنَاسٍ بِإِمَامِ زَمَانِهِمْ وَ کِتَابِ رَبِّهِمْ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا تُمَجِّدُونَ اللَّهَ (3)إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ

ص: 8


1- فی مجمع البیان المطبوع: أن معناه: بنبیهم.
2- فی مجمع البیان المطبوع: رؤساء الضلالة.
3- فی مجمع البیان المطبوع: ألا تحمدون اللّه؟.

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ» یعنی در روز قیامت فرعون پیشاپیش مردمش راه می رود تا جایی که ایشان را وارد آتش می گرداند. همان گونه که در دنیا آنان را به راه آتش فرا می خواند. و تنها به این دلیل فرمود:

«فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ» و با وجود منظور از مستقبل، صیغه ی ماضی به کار برده است زیرا آن چه در ادامه آمده و عطف بر آن می باشد: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ» بر آن دلالت دارد. و گفته شده معطوف بر این بخش از سخن است: «فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ» یعنی بدترین آبشخوری که با تشنگی بر آن وارد می شوند تا به وسیله ی آن خویشتن را زنده بدارند آتش است. و خداوند سبحان از آتش تعبیر به آبشخور فرموده است، تا مطابق با رودخانه ها و جویبارهایی باشد که بهشتیان بر آن وارد می شوند. و گفته شده به این معناست که آتش برای کسی که بر آن وارد می شود بدترین ورودی است، یا به این معنی که آتش بدترین سهم آنان است.

و در باره ی این سخن خداوند که: روزی که هر گروه از مردم با پیشوای خود خوانده می شوند. نظرهای گوناگونی وجود دارد: اول این که یعنی رئیس آنان(1)، و بر این اساس معنا چنین است که در روز قیامت ندایی می رسد و گفته می شود: پیروان ابراهیم را بیاورید، پیروان موسی را بیاورید، پیروان محمد صلی الله علیه وآله را بیاورید. پس پیروان حق که از پیامبران علیه السلام پیروی کرده اند برمی خیزند و نامه هایشان را با دست راست می گیرند. سپس گفته می شود: پیروان شیطان را بیاورید. پیروان سران گمراهی(2) را بیاورید. و این معنای سخنی است که سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده است. و نیز از امام علی علیه السلام روایت شده است که: پیشوایان دو دسته هستند: پیشوای هدایت و پیشوای گمراهی.

و والبی از ایشان روایت کرده که: پیشوایان آن ها در نیکی و بدی.

و نظر دوم بر این است که معنای آن کتابی است که خداوند دستورات و نواهی خود را در آن بر ایشان نازل فرموده است. به این ترتیب گفته می شود: ای اهل قرآن و ای اهل تورات.

و سوم این که معنای آن کسانی از دانشمندان و پیشوایان آن ها است که به آن عمل می کنند.

و سخنی که با سندهای صحیح از امام رضا علیه السلام نقل شده است این نظرها را جمع بندی می کند، که ایشان از پدران خود از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کردند که در این باره فرمود: هرگروه از مردم را با امام زمان خود و کتاب پروردگارشان و سنت پیامبرشان فرامی خوانند.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: آیا خداوند را بزرگ نمی دارید؟(3) هنگامی که روز قیامت فرا رسد

ص: 8


1- . در مجمع البیان چاپ شده چنین است: به این معنا که: بنبیهم.
2- . در مجمع البیان چاپ شده چنین است: رؤساء الضلالة.
3- . در مجمع البیان چاپ شده چنین است: ألا تحمدون اللّه؟

فَدَعَا کُلُّ أُنَاسٍ إِلَی مَنْ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ فَزِعْنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1)وَ فَزِعْتُمْ إِلَیْنَا فَإِلَی أَیْنَ تَرَوْنَ یَذْهَبُ بِکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ قَالَهَا ثَلَاثاً.

و رابعها أن معناه بکتابهم الذی فیه أعمالهم و خامسها معناه بأمهاتهم.

فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ أی کتاب عمله بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ فرحین مسرورین وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا أی لا ینقصون عن ثواب أعمالهم مقدار فتیل و هو المفتول الذی فی شق النواة و قیل الفتیل فی بطن النواة و النقیر فی ظهرها و القطمیر قشر النواة وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی ذکر فی معناه أقوال إحداها أن معناه من کان فیما تقدم ذکره من النعم أعمی فهو عما غیب عنه من أمر الآخرة أعمی.

و ثانیها من کان فی هذه الدنیا أعمی عن آیات الله ضالا عن الحق فهو فی الآخرة أشد تحیرا و ذهابا عن طریق الجنة أو عن الحجة إذا سئل فإن من ضل عن معرفة الله فی الدنیا یکون فی القیامة منقطع الحجة.

و ثالثها أن معناه من کان فی الدنیا أعمی القلب فإنه فی الآخرة أعمی العین یحشر کذلک عقوبة له علی ضلالته فی الدنیا کقوله وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی و یؤول قوله فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ بأن معناه الإخبار عن قوة المعرفة و الجاهل بالله سبحانه یکون عارفا به فی الآخرة و علی هذا فلیس قوله أعمی علی سبیل المبالغة و التعجب و إن عطف علیه بقوله وَ أَضَلُّ سَبِیلًا قیل و یجوز أن یکون أعمی عبارة عما یلحقه من الغم المفرط فإنه إذا لم یر إلا ما یسوؤه فکأنه أعمی یقال فلان سخین العین. (2)و رابعها أن معناه من کان فی الدنیا ضالا فهو فی الآخرة أضل لأنه لا تقبل توبته.

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قَالَ یَجِی ءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَرْنِهِ وَ عَلِیٌّ فِی قَرْنِهِ (3)وَ الْحَسَنُ

ص: 9


1- فی مجمع البیان المطبوع: و دعانا إلی رسول اللّه.
2- سخنت عینه: نقیض قرت.
3- هکذا فی النسخ و فی التفسیر المطبوع: و علی فی قومه.

و هر گروه از مردم را به سوی کسی که از او پیروی می کرده اند فرامی خوانند. ما به سوی پیامبر صلی الله علیه وآله پناه می بریم(1) و شما به سوی ما پناهنده می شوید. پس گمان می کنید شما را به کجا می برند؟ سوگند به خدای کعبه شما را به بهشت خواهند برد. این سخن را سه بار تکرار فرمود.

و چهارم این که منظور نامه ای است که اعمال آنان در آن نوشته شده است. و معنای پنجم این که منظور سران آن ها است.

«فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ» یعنی نامه ی عمل آن ها، «بِیَمِینِهِ، فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ» درحالی که شادمان و خرسند هستند، «وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا» یعنی به اندازه ی رشته ی شکاف خرمایی از پاداش اعمالشان کاسته نمی شود و آن رشته ی باریکی است که میان شکاف هسته جای دارد. و نیز گفته شده در میانه ی هسته قرار دارد. و «نقیر» پشت آن است و «قطمیر» پوست هسته است. «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی» درباره ی معنای آن چند سخن گفته شده است: اول این که یعنی هر کس درباره ی نعمت هایی که بیان شد نابینا باشد، پس او درباره ی آخرت که از دیده اش پنهان است نابیناتر خواهد بود.

و دوم این که هر کس در این دنیا از نشانه های خداوند نابینا باشد و از حق گمراه شود، پس او در آخرت نیز سرگشته تر و از راه بهشت دورتر خواهد بود، یا هنگامی که از حجت پرسیده شود در آن گمراه تر خواهد شد. چرا که هر کس در دنیا از شناخت خداوند گمراه گردد در قیامت حجتی نخواهد داشت.

و سوم این که یعنی هرکس در این دنیا کوردل باشد، همانا او در آخرت با دیده ی نابینا برانگیخته خواهد شد. این عقوبتی است که به دلیل گمراهی در دنیا برای او قرار گرفته است. مانند فرموده ی خداوند که: و در روز قیامت او را نابینا برانگیخته می کنیم. و این فرموده ی خداوند را تفسیر کرده است: پس در این روز دیده ی تیزبینی خواهی داشت به این معنا که خبر دادن از نیروی معرفت است. و کسی که نسبت به خداوند سبحان جاهل است در آخرت خدا را خواهد شناخت، و بر این اساس منظور از نابینا در این جا مبالغه و تعجب نیست، هرچند به آن عطف فرموده است که: و گمراه تر خواهد بود. گفته شده ممکن است نابینا عبارتی باشد که به دلیل اندوه بسیار به او اطلاق شده است. چرا که وقتی جز ناخوشایندی چیزی نمی بیند مانند این است که نابینا می باشد. گفته می شود: «فلان سخین العین».(2) و چهارم این که: یعنی هرکس در این دنیا گمراه باشد در آخرت نیز گمراه تر خواهد بود زیرا توبه ی او پذیرفته نیست.

روایات

روایت 1.

تفسیر قمی: از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که درباره آیه: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله همراه با یارانش، علی علیه السلام همراه با یارانش، حسن علیه السلام

ص: 9


1- .
2- .

فِی قَرْنِهِ وَ الْحُسَیْنُ فِی قَرْنِهِ وَ کُلُّ مَنْ مَاتَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ قَوْمٍ جَاءُوا مَعَهُ.

-وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ذَلِکَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُنَادِی مُنَادٍ لِیَقُمْ أَبُو بَکْرٍ وَ شِیعَتُهُ وَ عُمَرُ وَ شِیعَتُهُ وَ عُثْمَانُ وَ شِیعَتُهُ وَ عَلِیٌّ وَ شِیعَتُهُ ،قَوْلُهُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا قَالَ الْجِلْدَةُ الَّتِی فِی ظَهْرِ النَّوَاةِ.

«2»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قَالَ یُدْعَی کُلُّ قَوْمٍ بِإِمَامِ زَمَانِهِمْ وَ کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِمْ.

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ أَیْنَ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ فَیَقُومُ دَاوُدُ النَّبِیُّ علیه السلام فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَسْنَا إِیَّاکَ أَرَدْنَا وَ إِنْ کُنْتَ لِلَّهِ تَعَالَی خَلِیفَةً ثُمَّ یُنَادِی ثَانِیَةً أَیْنَ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ فَیَقُومُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَی عِبَادِهِ فَمَنْ تَعَلَّقَ بِحَبْلِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَلْیَتَعَلَّقْ بِحَبْلِهِ فِی هَذَا الْیَوْمِ یَسْتَضِی ءُ بِنُورِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ إِلَی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی مِنَ الْجَنَّاتِ قَالَ فَیَقُومُ النَّاسُ الَّذِینَ قَدْ تَعَلَّقُوا بِحَبْلِهِ فِی الدُّنْیَا فَیَتَّبِعُونَهُ إِلَی الْجَنَّةِ ثُمَّ یَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ أَلَا مَنِ ائْتَمَّ بِإِمَامٍ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَلیَتَّبِعْهُ إِلَی حَیْثُ یَذْهَبُ بِهِ فَحِینَئِذٍ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ.

-جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی المفید عن الصدوق عن أبیه عن سعد عن أیوب عن صفوان عن أبان عنه علیه السلام مثله (1)- کشف، کشف الغمة من کتاب ابن طلحة عن جعفر بن محمد علیهما السلام مثله.

ص: 10


1- إلا أن فیهما: فیقوم أناس قد تعلقوا اه. م.

همراه با یارانش، و حسین علیه السلام همراه با یارانش می آید و هر کسی که در میان قومی مُرده است، همراه او می آیند.(1)

علی بن ابراهیم درباره آیه: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» گفته است: روز قیامت منادی ندا می دهد: ابو بکر و یارانش برخیزند، عُمَر و یارانش و عثمان و یارانش، و علی با یارانش. و گفته است: درباره آیه: «وَلاَ یُظْلَمُونَ فَتِیلًا» گفت: فتیل به پوسته نازکی می گویند که روی هسته خرما را پوشانده است.

روایت 2.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در معنی این آیه ی «َیوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ»} (2)روزی که هر قومی را به نام امامشان پیش خوانیم{ فرمود: هر طائفه و قومی را به امام زمانش و کتاب پروردگارش و سنّت پیغمبرش می خوانیم.(3)

روایت 3.

امالی شیخ طوسی: ابان بن عثمان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: چون روز قیامت شود آواز دهنده ای از اندرون عرش ندا دهد: خلیفه خداوند در زمینش کجاست؟ پس داود پیامبر علیه السلام برخیزد، از جانب خدا- عزّ و جلّ- ندا دهد: منظور ما تو نیستی هر چند که خلیفه خداوند بوده ای. بار دوّم ندا رسد: خلیفه خداوند در زمینش کجاست؟ پس امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام برمی خیزد، از جانب خدا- عزّ و جلّ- ندا می رسد: ای آفریدگان، این علیّ بن ابی طالب خلیفه خدا در زمین او، و حجّتش بر بندگان او است، پس هر که در دنیا بریسمان (ولایت) او آویخته امروز نیز بریسمان او بیاویزد تا از نور او روشنی گیرد، و بدنبال او به درجات بلند بهشتی راه یابد. حضرت فرمود: پس مردمی چند که در دنیا بریسمان (ولایت) او آویخته بودند برخاسته و بدنبال آن حضرت ببهشت روند. سپس از جانب خداوند- جلّ جلاله- ندا رسد: هان! هر کس در دنیا بدنبال پیشوائی راه افتاده (امروز نیز) بدنبال او بهر جا که بخواهد و او را ببرد، راه بیفتد. اینجاست که«تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»(4) {پیشوایان از پیروان بیزاری جویند، و عذاب را ببینند و همه اسباب و وسائل از دسترسی آنان دور و بریده باشد، و پیروان گویند: ای کاش ما را بازگشتی بود (بدنیا) تا از آنان بیزاری می جستیم همان گونه که از ما بیزاری جستند، این چنین خداوند اعمال- آنان را حسرت بر آنان بنمایاند، و آنان از آتش دوزخ بیرون نخواهند شد.}(5)

مجالس مفید از ابان از امام جعفر صادق علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

کشف الغمة از کتاب ابن طلحة از امام جعفر صادق علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

ص: 10


1- . تفسیر قمی : 385
2- . اسراء / 71
3- . عیون : 201
4- . بقره / 166و 167
5- . امالی طوسی : 390
«4»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ قَوْمٍ ائْتَمُّوا بِإِمَامِهِمْ فِی الدُّنْیَا إِلَّا جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَلْعَنُهُمْ وَ یَلْعَنُونَهُ إِلَّا أَنْتُمْ وَ مَنْ عَلَی مِثْلِ حَالِکُمْ (1)

«5»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَقِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ (2)عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا مَالِکُ أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ یَأْتِیَ کُلُّ قَوْمٍ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا أَنْتُمْ وَ مَنْ قَالَ بِقَوْلِکُمْ.

«6»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَقَالَ نَدْعُو کُلَّ قَرْنٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ بِإِمَامِهِمْ قُلْتُ فَیَجِی ءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَرْنِهِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی قَرْنِهِ وَ الْحَسَنُ علیه السلام فِی قَرْنِهِ وَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی قَرْنِهِ وَ کُلُّ إِمَامٍ فِی قَرْنِهِ الَّذِی هَلَکَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ قَالَ نَعَمْ.

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قَالَ یَجِی ءُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْمِهِ وَ عَلِیٌّ فِی قَوْمِهِ وَ الْحَسَنُ فِی قَوْمِهِ وَ الْحُسَیْنُ فِی قَوْمِهِ وَ کُلُّ مَنْ مَاتَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ إِمَامٍ جَاءَ مَعَهُ (3).

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُدْعَی کُلٌّ بِإِمَامِهِ الَّذِی مَاتَ فِی عَصْرِهِ فَإِنْ أَثْبَتَهُ أُعْطِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ لِقَوْلِهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ الْیَمِینُ إِثْبَاتُ الْإِمَامِ لِأَنَّهُ کِتَابٌ لَهُ یَقْرَؤُهُ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ إِلَی آخِرِ الْآیَاتِ وَ الْکِتَابُ الْإِمَامُ فَمَنْ نَبَذَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ کَانَ کَمَا قَالَ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الشِّمَالِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ ما أَصْحابُ الشِّمالِ فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ إِلَی آخِرِ الْآیَاتِ.

ص: 11


1- فی المصدر: و من کان علی مثل حالکم. م.
2- هکذا فی النسخ، و فی المحاسن المطبوع: جمیل بن دراج و هو الصواب.
3- تقدم الحدیث مسندا تحت رقم 1 مع اختلاف.

روایت 4.

محاسن: اباعبدالله علیه السلام فرمودند: همانا همه کسانی که در دنیا از پیشوایی پیروی کرده اند در روز قیامت وارد می شوند در حالی که آن ها پیشوای خود را نفرین می کنند و او نیز آن ها را لعن می کند. مگر شما و کسانی که مانند شما هستند.(1)

روایت 5.

محاسن: عقیل بن دراج(2) از مالک بن اعین نقل کرده که گفت: ابوعبدالله علیه السلام به من فرمود: ای مالک آیا راضی نمی شوی که در روزی که هرگروهی وارد می شود دیگری را لعن می کند، تنها شما و کسانی که سخن شما را پذیرفته اند چنین نباشید.

روایت 6.

محاسن: یعقوب بن شعیب گفت: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه پرسیدم: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» پس فرمود: هر یک از افراد این امت را با پیشوایش فرامی خوانیم. گفتم: یعنی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله با مردمان خود خواهدآمد و علی علیه السلام با نسل هم زمان از خود و حسن علیه السلام همراه نسل هم عصر با خود و حسین علیه السلام با نسل زمان خویش و هر امامی همراه با نسلی خواهد آمد که درمیان آنان از دنیا رفته است. گفت: بله.

روایت 7.

تفسیر عیاشی: از فضیل که گفت: از ابوجعفر علیهما السلام در باره ی سخن خداوند متعال پرسیدم که فرموده است: روزی که هر گروه از مردم را با

پیشوایشان فرامی خوانیم. فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله همراه با گروه مردمان عصر خود خواهد آمد و علی علیه السلام با مردم خود خواهد آمد و حسن علیه السلام در میان مردم خویش و حسین علیه السلام همراه با مردم هم دوره با خویش خواهند آمد. و هرکس در زمان پیشوایی از دنیا رفته است همراه با او خواهد آمد.(3)

روایت 8.

تفسیر عیاشی: ابوعبدالله علیه السلام فرمودند: هنگامی که روز قیامت فرارسد، هرکس را به پیشوایی که در زمان او از دنیا رفته است می خوانند. اگر او را پذیرفته و تصدیق کرده باشد نامه اش را با دست راست خواهد گرفت. که خداوند متعال می فرماید: روزی که هر گروه از مردم را با پیشوایشان فرامی خوانیم ، پس هر آن کس که نامه اش را با دست راست دریافت کند آن را خواهد خواند، و منظور از یمین، پذیرفتن امام است، چرا که نامه ای دارد که آن را می خواند. زیرا خداوند متعال می فرماید: پس اما کسی که نامه اش را با دست راست بگیرد، سپس می گوید: بیایید و نامه ی مرا بخوانید، من گمان داشتم که در چنین روزی مورد حسابرسی قرار خواهم گرفت. تا پایان آیات، و منظور از کتاب، امام آشکار است که هر کس او را پشت سر خود قرار دهد مانند آنانی است که خداوند در باره ی ایشان فرمود: پس آن را پشت سر خویش افکندند، و کسی که او را انکار کند از اصحاب شمال خواهد بود که خداوند درباره ی آنان فرمود: و اصحاب شمال چه کسانی هستند؟ در میان بادهای کشنده و آب های سوزان، در سایه ی دودهای متراکم و آتش زا، تا پایان آیات.

ص: 11


1- . در مصدر چنین است: و من کان علی مثل حالکم. م.
2- . در نسخه ها چنین آمده. و در نسخه ی چاپ شده ی محاسن جمیل بن دراج آمده که درست است.
3- . این حدیث در شماره ی 1 با اندکی اختلاف بیان شد.
بیان

علی هذا التأویل من بطن الآیة یکون المراد بالکتاب الإمام لاشتماله علی علم ما کان و ما یکون و إیتائه فی الدنیا الهدایة إلی ولایته و فی الآخرة الحشر معه و جعله من أتباعه و المراد بالیمین البیعة فإنها تکون بالیمین أی من أوتی إمامه فی الآخرة بسبب بیعته له فی الدنیا.

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قَالَ مَنْ کَانَ یَأْتَمُّونَ بِهِ فِی الدُّنْیَا وَ یُؤْتَی بِالشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَیُقْذَفَانِ فِی جَهَنَّمَ وَ مَنْ یَعْبُدُهُمَا.

-شی، تفسیر العیاشی عن جعفر بن أحمد عن الفضل بن شاذان أنه وجد مکتوبا بخط أبیه مثله.

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْإِسْلَامُ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً کَمَا کَانَ فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ یَسْتَأْنِفُ الدَّاعِی مِنَّا دُعَاءً جَدِیداً کَمَا دَعَا إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذْتُ بِفَخِذِهِ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنَّکَ إِمَامِی فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ سَیُدْعَی کُلُّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ أَصْحَابُ الشَّمْسِ بِالشَّمْسِ وَ أَصْحَابُ الْقَمَرِ بِالْقَمَرِ وَ أَصْحَابُ النَّارِ بِالنَّارِ وَ أَصْحَابُ الْحِجَارَةِ بِالْحِجَارَةِ.

توضیح

قال الجزری فیه إن الإسلام بدأ غریبا و سیعود غریبا کما بدأ فطوبی للغرباء أی أنه کان فی أول أمره کالغریب الوحید الذی لا أهل له عنده لقلّة المسلمین یومئذ و سیعود غریبا کما کان أی یقلّ المسلمون فی آخر الزمان فیصیرون کالغرباء فطوبی للغرباء أی الجنة لأولئک المسلمین الذین کانوا فی أول الإسلام و یکونون فی آخره و إنما خصّهم بها لصبرهم علی أذی الکفار أولا و آخرا و لزومهم دین الإسلام.

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یُتْرَکُ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ یُحِلُّ حَلَالَ اللَّهِ وَ یُحَرِّمُ حَرَامَهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ بِغَیْرِ إِمَامٍ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَمَدُّوا أَعْنَاقَهُمْ وَ فَتَحُوا أَعْیُنَهُمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَیْسَتِ الْجَاهِلِیَّةَ الْجَهْلَاءَ فَلَمَّا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِهِ

ص: 12

توضیح

بر اساس این تأویل از مفهوم آیه، منظور از نوشته، امام است. زیرا از همه ی آن چه بوده و خواهد بود آگاه است. و آمدن او در دنیا به معنای راه یافتن به ولایت اوست و در آخرت همراه بودن با او و قرار گرفتن از پیروان او می باشد. و منظور از «یمین» یعنی بیعت، بنابراین منظور از یمین یعنی کسانی که به واسطه ی بیعت با امام در دنیا، او را در آخرت حاضر می یابند.

روایت 9.

تفسیر عیاشی: از محمد بن مسلم، از یکی از دو امام باقر و امام صادق علیهماالسلام، گفت: از ایشان درباره ی معنای این آیه پرسیدم: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» {روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} فرمود: کسانی که در دنیا آنان را پیشوای خویش قرار داده بودند، و خورشید و ماه را می آورند و کسانی را که آن دو را می پرستیدند در آتش می افکنند.

تفسیر عیاشی: از جعفر بن احمد از فضل بن شاذان که مشابه این حدیث را یافت که با دستخط پدرش نوشته شده بود.

روایت 10.

تفسیر عیاشی: از ابوبصیر که گفت: از ابوعبدالله علیه السلام درباره ی سخن امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدم که فرموده اند: اسلام با غربت و تنهایی آغاز شد و به زودی به غربت پیشین خود بازگشت خواهد کرد، پس خوشا به حال غریبان، فرمود: ای ابومحمد، دعوت کننده ای از ما دعوتی تازه آغاز می کند، همانند دعوت پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، پس پای ایشان را گرفتم و گفتم: گواهی می دهم شما پیشوای من هستید، پس فرمود: بدان که هر گروه را با پیشوای خود می خوانند، اصحاب خورشید را با خورشید، و اصحاب ماه را با ماه، و اصحاب آتش را با آتش، و اصحاب سنگ را با سنگ فرامی خوانند.

توضیح

جزری در این مورد گفته است: این سخن که «اسلام با غربت و تنهایی آغاز شد و به زودی به غربت پیشین خود بازگشت خواهد کرد، پس خوشا به حال غریبان» یعنی در ابتدای راه به دلیل تعداد اندک مسلمانان در آن زمان مانند شخص تنها و غریبی بود که خانواده ای ندارد، و در آینده مانند گذشته غریب خواهد شد، یعنی در پایان دوران نیز مسلمانان اندک خواهند شد و مانند غریبان خواهند بود، پس خوشا به حال غریبان، یعنی بهشت برای چنین مسلمانانی است که در آغاز اسلام و دوره ی پایانی خواهند بود. و به وسیله ی شکیبایی بر آزار آغازین و پایانی مشرکان و پایداری بر اسلام آن ها را ممتاز نموده است.

روایت 11.

تفسیر عیاشی: عمّار ساباطی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: زمین هرگز از امامی که حلال خدا را حلال کند و حرام خدا را حرام خالی نمی شود و این معنی کلام خداوند است که می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» {روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} پس فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: هر کس بمیرد بدون این که امام خود را بشناسد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است. حاضران از تعجب گردن کشیدند و چشم گرد کردند، امام فرمود: منظور، جاهلیت جَهلاء نیست. وقتی از نزد امام خارج شدیم،

ص: 12

فَقَالَ لَنَا سُلَیْمَانُ هُوَ وَ اللَّهِ الْجَاهِلِیَّةُ الْجَهْلَاءُ وَ لَکِنْ لَمَّا رَآکُمْ مَدَدْتُمْ أَعْنَاقَکُمْ وَ فَتَحْتُمْ أَعْیُنَکُمْ قَالَ لَکُمْ کَذَلِکَ.

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَنْتُمْ وَ اللَّهِ عَلَی دِینِ اللَّهِ ثُمَّ تَلَا یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ إِمَامُنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِمَامُنَا کَمْ مِنْ إِمَامٍ یَجِی ءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَلْعَنُ أَصْحَابَهُ وَ یَلْعَنُونَهُ وَ نَحْنُ ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ وَ أُمُّنَا فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ.

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قَالَ الْمُسْلِمُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ وَ لَسْتَ إِمَامَ الْمُسْلِمِینَ أَجْمَعِینَ قَالَ فَقَالَ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَکِنْ سَیَکُونُ بَعْدِی أَئِمَّةٌ عَلَی النَّاسِ مِنَ اللَّهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَقُومُونَ فِی النَّاسِ فَیُکَذَّبُونَ وَ یُظْلَمُونَ أَلَا فَمَنْ تَوَلَّاهُمْ فَهُوَ مِنِّی وَ مَعِی وَ سَیَلْقَانِی أَلَا وَ مَنْ ظَلَمَهُمْ وَ أَعَانَ عَلَی ظُلْمِهِمْ وَ کَذَّبَهُمْ فَلَیْسَ مِنِّی وَ لَا مَعِی وَ أَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ.

«14»

وَ رُوِیَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی مِثْلُهُ وَ یَظْلِمُهُمْ أَئِمَّةُ الْکُفْرِ وَ الضَّلَالِ وَ أَشْیَاعُهُمْ.

«15»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ السَّمْعُ وَ الطَّاعَةُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ السَّامِعُ الْمُطِیعُ لَا حُجَّةَ عَلَیْهِ وَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ تَمَّتْ حُجَّتُهُ وَ احْتِجَاجُهُ یَوْمَ یَلْقَی اللَّهَ لِقَوْلِ اللَّهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّهُ کَانَ یَقُولُ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَاهُنَا وَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ إِلَی حَنْجَرَتِهِ قَالَ ثُمَّ تَأَوَّلَ بِآیَاتٍ مِنَ الْکِتَابِ فَقَالَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَرَسُولُ اللَّهِ إِمَامُکُمْ وَ کَمْ إِمَامٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَجِی ءُ یَلْعَنُ أَصْحَابَهُ وَ یَلْعَنُونَهُ.

«17»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَقَالَ مَا کَانُوا یَأْتَمُّونَ بِهِ فِی الدُّنْیَا وَ یُؤْتَی بِالشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَیُقْذَفَانِ فِی جَهَنَّمَ وَ مَنْ کَانَ یَعْبُدُهُمَا.

ص: 13

سلیمان به ما گفت: به خدا سوگند! منظور امام علیه السلام همان جاهلیّت جَهلاء بود، اما وقتی امام تعجّب شما را دید که گردن کشیدید و چشم گرد کردید، به شما چنان فرمود.(1)

روایت 12.

تفسیر عیاشی: بشیر دَهّان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: به خدا سوگند! شما بر دین خدا هستید. پس این آیه را تلاوت فرمود: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} پس فرمود: علی امام ماست و رسول الله امام ماست، چه بسیار پیشوایان و رهبرانی که روز قیامت به صحرای محشر می آیند و یاران خود را نفرین می کنند و آنها هم به او لعنت و نفرین می گویند، ما نسل محمد صلی الله علیه و آله هستیم و فاطمه سلام الله علیها مادر ماست.(2)

روایت 13.

تفسیر عیاشی: جابر از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: وقتی این آیه«یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} نازل شد، مسلمانان گفتند: ای رسول خدا! آیا تو امام همه مسلمانان نیستی؟ فرمود: من فرستاده خدا به سوی همه مردم هستم، اما بعد از من، از جانب خدا، از میان اهل بیت من، امامانی برای مردم خواهد بود، مردم آنها را تکذیب می کنند و آنها مورد ظلم و ستم واقع می شوند، بدانید هر کس دوستی و ولایت آنها را بپذیرد، او از من است و با من است و به زودی مرا ملاقات خواهد کرد، و بدانید هر کس به آنها ظلم کند یا یاریگر ظالم آنها باشد و آنها را تکذیب کند، از من نیست و همراه من نخواهد بود و من از او بیزارم.

روایت 14.

و در حدیثی این جمله هم آمده است: و رهبران و سردمداران کفر و گمراهی و یارانشان به این امامان ظلم می کنند.(3)

روایت 15.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: شنیدن و اطاعت کردن، درهای بهشت هستند، کسی که می شنود و اطاعت می کند حجتی علیه او نیست ، حجت و برهانِ امام مسلمانان، آن روز که خدا را ملاقات می کند کامل است؛ زیرا خداوند می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ»{ روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند}.(4)

روایت 16.

تفسیر عیاشی: بشیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: ما بین هیچ یک از شما و رسیدن به آرزویش فاصله ای نیست، مگر به اندازه این که جانش به این جا برسد و با انگشت به حنجره خود اشاره فرمود، سپس کلام خود را با آیاتی از کتاب خدا تأویل و تبیین نمود و فرمود: «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ»(5)

{خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را (نیز) اطاعت کنید} و «مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ»(6) {هر کس از پیامبر فرمان بَرَد در حقیقت، خدا را فرمان برده} و «إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ»(7) {(بگو): اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد} و سپس فرمود: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» پس رسول خدا صلی الله علیه و آله امام شماست و چه بسیار رهبران و پیشوایانی که روز قیامت می آیند و اصحاب خود را نفرین می کنند و پیروانشان نیز ایشان را لعن می کنند.(8)

ص: 13


1- . تفسیر عیاشی 2 : 326
2- - تفسیر عیاشی 2 : 326
3- - تفسیر عیاشی 2 : 326
4- - تفسیر عیاشی 2 : 326
5- - نساء/ 59.
6- - نساء/ 80
7- - آل عمران/ 31.
8- - تفسیر عیاشی 2 : 326
«18»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ قَالَ اللَّهُ أَ لَیْسَ عَدْلًا مِنْ رَبِّکُمْ أَنْ نُوَلِّیَ کُلَّ قَوْمٍ مَنْ تَوَلَّوْا قَالُوا بَلَی قَالَ فَیَقُولُ تَمَیَّزُوا فَیَتَمَیَّزُونَ.

«19»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ کُنْتُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَکُونُوا مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ

«20»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ الْمَعْرِفَةِ تَأْلِیفِ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ الرَّوَاجِنِیِّ، (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ (2)عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ (3)عَنْ صَخْرِ بْنِ الْحَکَمِ الْفَزَارِیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ الْحَرْبِ الْأَزْدِیِّ (4)عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ الرَّوَّاسِیِّ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا أَنْ سُیِّرَ أَبُو ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ اجْتَمَعَ هُوَ وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ قَالَ أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أُمَّتِی تَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ عَلَی خَمْسِ رَایَاتٍ أَوَّلُهَا رَایَةُ الْعِجْلِ فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ

ص: 14


1- قال ابن الأثیر فی اللباب «ج 1 ص 477»: الرواجنیّ بفتح الراء و سکون الالف و کسر الجیم و فی آخرها نون، قال السمعانیّ: سألت استاذی الحافظ إسماعیل بن محمّد بن الفضل الأصفهانیّ عن هذه النسبة فقال: هذا نسب أبی سعید عباد بن یعقوب البخاری، و أصل هذه النسبة الدواجن بالدال المهملة و هی جمع داجن و هی الشاة التی تسجن فی البیوت فجعلها الناس: الرواجن بالراء و نسب عباد إلی ذلک، هکذا قال و لم یسنده إلی أحد، قال: و ظنی أن الرواجن بطن من بطون القبائل- و اللّه أعلم- روی عباد عن شریک و غیره، روی عنه الأئمّة: البخاری و غیره و کان شیعیا انتهی. و قال ابن حجر فی التقریب «ص 252»: عباد بن یعقوب الرواجنیّ- بتخفیف الواو و بالجیم المکسورة و النون الخفیفة- أبو سعید الکوفیّ صدوق رافضی، حدیثه فی البخاری مقرون، بالغ ابن حبان فقال: یستحق الترک، من العاشرة مات سنة «250» انتهی. و فی تنقیح المقال «ج 2 ص 123» عن الذهبی فی مختصره أنّه شیعی وثقه أبو حاتم توفّی سنة 271. قلت: یوجد ترجمته فی غیر واحد من تراجم العامّة و الخاصّة
2- نسبة إلی مسعود والد عبد اللّه بن مسعود، اسمه عبد اللّه بن عبد الملک بن أبی عبیدة بن عبد اللّه ابن مسعود.
3- بفتح الحاء و کسر الصاد المهملتین هو أبو نعمان الأزدیّ الکوفیّ.
4- فی موضع من کتاب الیقین: حیان بن الحرث الأزدیّ یکنی أبا عقیل.

روایت 17.

تفسیر عیاشی: محمد از امام محمد باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام روایت کرده است که از امام درباره آیه: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} سؤال شد، فرمود: امام کسی است

که در دنیا به او اقتدا می کردند؛ و خورشید و ماه را می آورند و به همراه هر کس که آن دو را پرستیده است، در آتش می اندازند.(1)

روایت 18.

تفسیر عیاشی: اسماعیل بن همّام از امام رضا علیه السلام درباره این آیه «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند} روایت کرده است که امام فرمود: روز قیامت خداوند می فرماید: آیا از جانب پروردگارتان عادلانه است که هر گروهی از مردم را به پیشوایی که متولی آنان بوده بسپاریم؟ می گویند: بله، البته عادلانه است، و خدا می فرماید: پس از هم جدا شوید و آن گاه هر قوم از دیگران جدا می ایستند.(2)

روایت 19.

تفسیر عیاشی: محمد بن حمدان از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: اگر می خواهید روز قیامت همراه ما باشید، همدیگر را نفرین نکنید، از خدا بترسید و او را اطاعت کنید که خدا می فرماید: «یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ» { روزی که هر گروه را با پیشوایشان فرامی خوانند}.(3)

روایت 20.

کشف الیقین: از کتاب معرفت تألیف عباد بن یعقوب رواجنی(4)، از ابوعبدالرحمن مسعودی(5)،

از حارث بن حصیره(6)،

از صخربن حکم فزاری از حنان بن حرب ازدی(7)،

از ربیع بن جمیل، از مالک بن ضمره رواسی از ابوذر رضی اللَّه عنه، گفت: هنگامی که ابوذر را از شهر بیرون کردند، او و علی علیه السلام و مقداد بن اسود گرد هم آمدند و گفتند: آیا شما گواهی نمی دهید که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: امت من با پنج پرچم بر حوض وارد می شوند: اولین آن ها پرچم گوساله است، پس من برمی خیزم و دستش را می گیرم، هنگامی که چنین کردم

ص: 14


1- - تفسیر عیاشی 2 : 327
2- - تفسیر عیاشی 2 : 327
3- - تفسیر عیاشی 2 : 327
4- . ابن اثیر در اللباب «ج 1 ص 477»: گفته است: «رواجنی» با فتحه ی راء و سکون الف و کسره ی جیم با نون در پایان آن است. و سمعانی گفته است: از استادم حافظ اسماعیل محمدبن فضل اصفهانی درباره ی این نسبت پرسیدم، پاسخ داد: این نسب ابوسعید عباد بن یعقوب بخاری است، و أصل این نسبت «الدواجن» با دال بی نقطه است که جمع داجن و به معنای گوسفندی است که درخانه زندانی می شود. سپس مردم آن را به «رواجن» با راء تبدیل کردند. و عباد را به آن نسبت دادند. چنین گفته و سند آن را از جایی ذکر نکرده است. گفت: گمان من این است که رواجن گروه اندکی از گروه های یکی از قبایل باشد، و اللّه أعلم- عباد از شریک و غیر او روایت کرده است، کسانی که از او روایت کرده اند امام بخاری و دیگران، و او شیعه بوده است. پایان. و ابن حجر در التقریب «ص 252»گفته است: عباد بن یعقوب رواجنیّ- بدون تشدید واو و با جیم مکسور و نون بدون تشدید- أبو سعید کوفی، راستگو و رافضی است، حدیث او در بخاری پیوسته است، ابن حبان رسید و گفت: سزاوار ترک کردن است، دهمین ماه سال «250» از دنیا رفت. پایان. و در تنقیح المقال «ج 2 ص 123» از ذهبی در مختصر او آمده که او شیعه و مورد اعتماد بوده که در سال271 از دنیا رفت. می گویم: سرگذشت او در بیش از یک کتاب از زندگی نامه های شیعه و اهل سنت آمده است.
5- . نسبت او را به مسعود پدر عبد اللّه بن مسعود داده اند، نامش عبد اللّه بن عبد الملک بن أبی عبیدة بن عبد اللّه ابن مسعود است.
6- . با فتحه ی حاء و کسره ی صاد، همان أبو نعمان ازدی کوفی است.
7- . در جایی از کتاب یقین آمده است: حیان بن حرث ازدی است که کنیه اش ابوعقیل است.

وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ وَ اضْطَهَدْنَا الْأَصْغَرَ وَ ابْتَزَزْنَاهُ حَقَّهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا ذَاتَ الشِّمَالِ فَیُصْرَفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ فِرْعَوْنِ أُمَّتِی فِیهِمْ أَکْثَرُ النَّاسِ وَ هُمُ الْمُبَهْرَجُونَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْمُبَهْرَجُونَ أَ بَهْرَجُوا الطَّرِیقَ قَالَ لَا وَ لَکِنَّهُمْ بَهْرَجُوا دِینَهُمْ وَ هُمُ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِلدُّنْیَا وَ لَهَا یَرْضَوْنَ وَ لَهَا یَسْخَطُونَ وَ لَهَا یَنْصِبُونَ فَآخُذُ بِیَدِ صَاحِبِهِمْ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ مَزَّقْنَاهُ وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ قَتَلْنَاهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا طَرِیقَ أَصْحَابِکُمْ فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ تَرِدُ عَلَیَّ رَایَةُ فُلَانٍ وَ هُوَ إِمَامُ خَمْسِینَ أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ وَ خَذَلْنَا الْأَصْغَرَ وَ خُذِلْنَا عَنْهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا سَبِیلَ أَصْحَابِکُمْ فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ یَرِدُ عَلَیَّ الْمُخْدَجُ بِرَایَتِهِ وَ هُوَ إِمَامُ سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی فَإِذَا أَخَذْتُ بِیَدِهِ اسْوَدَّ وَجْهُهُ وَ رَجَفَتْ قَدَمَاهُ وَ خَفَقَتْ أَحْشَاؤُهُ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ تَبِعَهُ فَأَقُولُ مَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ کَذَّبْنَا الْأَکْبَرَ وَ عَصَیْنَاهُ وَ قَاتَلْنَا الْأَصْغَرَ فَقَتَلْنَاهُ فَأَقُولُ اسْلُکُوا سَبِیلَ أَصْحَابِکُمْ فَیَنْصَرِفُونَ ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ لَا یَطْعَمُونَ مِنْهُ قَطْرَةً ثُمَّ یَرِدُ عَلَیَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَیَبْیَضُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ فَأَقُولُ مَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ اتَّبَعْنَا الْأَکْبَرَ وَ صَدَّقْنَاهُ وَ وَازَرْنَا الْأَصْغَرَ وَ نَصَرْنَاهُ وَ قُتِلْنَا مَعَهُ فَأَقُولُ رَوُّوا فَیَشْرَبُونَ شَرْبَةً لَا یَظْمَئُونَ بَعْدَهَا أَبَداً إِمَامُهُمْ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ وُجُوهُهُمْ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ أَوْ کَانُوا کَأَضْوَإ نَجْمٍ فِی السَّمَاءِ قَالَ أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ عَلَی ذَلِکَ قَالُوا بَلَی قَالَ وَ أَنَا عَلی ذلِکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ.

بیان

قال فی القاموس البهرج الباطل و الردی و المباح و البهرجة أن

ص: 15

رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ آن ها می گویند: امانت بزرگ تر را تکذیب کردیم و آن را پاره پاره نمودیم، و به امانت کوچک تر ستم کردیم و حقش را به زور از او گرفتیم. پس در این حال می گویم: به گروه شمال وارد شوید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود.

سپس پرچم فرعون امت من وارد می شود که بیش تر مردم زیر آن پرچم هستند. آنان هدر رفته و باطل هستند. گفتم: ای پیامبر خدا، آنان چه کسانی هستند؟ آیا راه را هدر داده اند؟ فرمود: نه، بلکه دین خود را هدر داده اند؛ کسانی هستند که برای دنیا خشمگین می شوند و برای آن شادمان و خشنود می گردند و برای آن به رنج و سختی می افتند. پس دست سردسته ی آن ها را خواهم گرفت، هنگامی که دستش را بگیرم رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ آن ها می گویند: امانت بزرگ تر را دروغ شمردیم و با امانت کوچک تر جنگیدیم و او را کشتیم. پس

می گویم: به گروه یاران خود درآیید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود. سپس پرچم فلانی وارد شود که او سردسته ی پنجاه هزار نفر از امت من بوده است. پس برمی خیزم و دستش را می گیرم، در این هنگام رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ می گویند: امانت بزرگ تر را دروغ شمردیم و کوچک تر را خوار شمردیم و یارانش را به ترک او وادار نمودیم. پس می گویم: به گروه یاران خود درآیید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود. سپس کسی که پرچمی ناقص دارد وارد می شود که پیشوای هفتاد هزار تن از امت من بوده است. در این هنگام دست او را می گیرم، رویش سیاه شده وپاهایش سست گردد و همه ی وجودش به لرزه افتد، و هرکس چنین کرده باشد نیز چون او شود. سپس می گویم: درباره ی دو امانت گرانبها که پس از خود به جای گذاشتم چگونه رفتار کردید؟ می گویند: امانت بزرگ تر را دروغ شمردیم و آن را نافرمانی نمودیم، و با امانت کوچک تر پیکار کردیم و او را کشتیم. پس می گویم: به گروه یاران خود درآیید. سپس در حالی که تشنه و سیاه روی هستند بازمی گردند در حالی که قطره ای از آب حوض به آن ها داده نمی شود. سپس کسی که پرچمی ناقص دارد وارد می شود که پیشوای هفتاد هزار تن از امت من بوده است. در این هنگام امیرمؤمنان و فرمانده ی سپیدرویان بر من وارد می شود، من برخاسته و دستش را می گیرم، چهره ی خودش و یارانش نورانی می شود. پس می گویم: پس از من با دو امانتی که در میان شما به جای گذاشتم چه کردید؟ پاسخ می دهند: از امانت بزرگ تر پیروی نمودیم و آن را تصدیق کردیم و امانت کوچک تر را یاری و کمک نمودیم و همراه او کشته شدیم. پس می گویم: بنوشید و سیراب شوید، آن ها شربتی می نوشند که پس از آن هرگز تشنه نخواهند شد. امام آنان مانند خورشید روشنایی بخش است و چهره های آن ها مانند ماه شب بدر است. یا این که آنان مانند نورانی ترین ستاره ی آسمان هستند. گفت: آیا شما بر آن گواه نیستید؟ گفتند: بله، فرمود: و من نیز از گواهی دهندگان بر این هستم.

توضیح

در قاموس گفته است: «البهرج» یعنی باطل و بیهوده و مباح، و «البهرجة» یعنی

ص: 15

تعدل بالشی ء عن الجادّة القاصدة إلی غیرها و المبهرج من المیاه المهمل الذی لا یمنع عنه و من الدماء المهدر و قول أبی محجن لابن أبی وقاص بهرجتنی أی هدرتنی بإسقاط الحد عنی انتهی و الرجل الثالث هو عثمان و إنما لم یذکر معاویة لأنه من أتباعه و المخدج هو ذو الثدیة رئیس الخوارج و سیأتی هذا الخبر بأسانید جمة من طرق الخاص و العام فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام و فی کتاب الفتن مع شرحه.

باب 20 صفة الحوض و ساقیه صلوات الله علیه

الآیات

الکوثر: «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ»(2)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: اختلفوا فی تفسیر الکوثر فقیل هو نهر فی الجنة عن عائشة و ابن عمر

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَمَّا نَزَلَ إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ فَقَرَأَهَا عَلَی النَّاسِ فَلَمَّا نَزَلَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الَّذِی أَعْطَاکَهُ اللَّهُ قَالَ نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَشَدُّ اسْتِقَامَةً مِنَ الْقِدْحِ حَافَتَاهُ قِبَابُ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ تَرِدُهُ طَیْرٌ خُضْرٌ لَهَا أَعْنَاقٌ کَأَعْنَاقِ الْبُخْتِ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَنْعَمَ تِلْکَ الطَّیْرَ قَالَ أَ فَلَا أُخْبِرُکُمْ بِأَنْعَمَ مِنْهَا قَالُوا بَلَی قَالَ مَنْ أَکَلَ الطَّائِرَ وَ شَرِبَ الْمَاءَ فَازَ بِرِضْوَانِ اللَّهِ تَعَالَی.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ أَعْطَاهُ اللَّهُ نَبِیَّهُ عِوَضاً مِنِ ابْنِهِ.

و قیل هو حوض النبی صلی الله علیه و آله الذی یکثر الناس علیه یوم القیامة عن عطاء

وَ قَالَ أَنَسٌ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ بَیْنَ أَظْهُرِنَا إِذْ أَغْفَی إِغْفَاءً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ مُتَبَسِّماً فَقُلْتُ مَا أَضْحَکَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أُنْزِلَتْ عَلَیَّ آنِفاً سُورَةٌ فَقَرَأَ سُورَةَ الْکَوْثَرِ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا الْکَوْثَرُ قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّهُ نَهَرٌ وَعَدَنِیهِ رَبِّی عَلَیْهِ خَیْراً کَثِیراً هُوَ حَوْضِی تَرِدُ عَلَیْهِ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ آنِیَتُهُ عَدَدُ نُجُومِ السَّمَاءِ فَیُخْتَلَجُ الْقَرْنُ مِنْهُمْ فَأَقُولُ یَا رَبِّ إِنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا

ص: 16

چیزی را از مسیر مستقیم آن خارج کنی، و آب مبهرج یعنی آب هدر رفته ای که کسی از آن جلوگیری نمی کند، و درباره ی خون یعنی هدر رفته و مباح. و سخن ابومحجن به فرزند أبی وقاص که گفت: «بهرجتنی» یعنی با برداشتن حد از من، خونم را مباح کردی. پایان.

و سومین شخص عثمان است، و نام معاویه را نیاورده است زیرا از پیروان او بوده است. و «المخدج» همان ذوثدیة رئیس خوارج است و داستان او با سندهای کافی طرق خاص و عام در أبواب فضائل امیر مؤمنان علیه السلام و در کتاب فتن به همراه شرح آن خواهد آمد.

باب بیستم : ویژگی های حوض و ساقی آن صلوات الله علیه.

آیات

- «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر»َ(1)

{همانا ما به تو کوثر عطا کردیم»

تفسیر

طبرسی رحمه الله گفته است: درباره ی معنای کوثر اختلاف نظر وجود دارد، گفته شده نام رودخانه ای در بهشت است. از عایشه و ابن عمر آمده که ابن عباس گفت: هنگامی که سوره ی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ نازل شد، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بر بالای منبر قرار گرفته و سوره را برای مردم تلاوت کردند. هنگامی که پایین آمدند مردم گفتند: ای پیامبرخدا، این چیست که خداوند به شما عطا فرموده است؟ فرمود: رودخانه ای است در بهشت که از شیر سپیدتر و از تیر بدون پیکان استوارتر است. کناره های آن را گنبدهایی از در ویاقوت در میان گرفته است. پرنده ای سبزرنگ از آن می نوشد که گردنش مانند شتران بخت کشیده و قوی است. گفتند: ای پیامبر خدا، این پرنده چه فراخ نعمت است، فرمود: آیا شما را از کسی آگاه کنم که از این پرنده نیکو حال تر است؟ گفتند: بله. فرمود: آن کس که از این پرنده می خورد و از آب رودخانه می نوشد، او با خشنودی خداوند متعال رستگار گردد.

و از اباعبدالله علیه السلام روایت شده که فرمود: رودخانه ای در بهشت است که خداوند آن را به پیامبر در مقابل فرزند ایشان عطا کرد.

و گفته شده حوض پیامبر صلی الله علیه وآله است که در روز قیامت مردم بسیاری از آن بهره مند گردند.

و انس گفت: روزی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در میان ما بودند که به خواب کوتاهی رفتند. پس مدتی سر را بلند کرده و تبسمی کردند. گفتم: ای پیامبر خدا، چه چیز شما را به خنده واداشته است؟ فرمود: هم اکنون سوره ای بر من نازل شد. پس سوره ی کوثر را تلاوت کرده و سپس فرمودند: آیا می دانید کوثر چیست؟ گفتیم: خدا و پیامبرش آگاه ترند. جویباری است که پروردگارم به واسطه ی آن وعده ی خیر فراوان به من داده است. آن حوض من است که در روز قیامت امت من بر آن وارد می شوند و ظرف های آن به تعداد ستارگان است. گروهی از مردم از آن دور داشته می شوند، من می گویم: پروردگارا این ها از مردم امت من هستند. پس گفته می شود: تو نمی دانی آنان پس از تو چه بدعتی ایجاد کردند.

ص: 16


1- . کوثر / 1

بَعْدَکَ أَوْرَدَهُ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ.

و قیل الکوثر الخیر الکثیر عن ابن عباس و ابن جبیر و مجاهد و قیل هو النبوة و الکتاب عن عکرمة و قیل القرآن عن الحسن و قیل هو کثرة الأصحاب و الأشیاع عن أبی بکر بن عیاش و قیل هو کثرة النسل و الذریة و قد ظهرت الکثرة فی نسله من ولد فاطمة علیها السلام حتی لا یحصی عددهم و اتصل إلی یوم القیامة مددهم و قیل هو الشفاعة رووه عن الصادق علیه السلام و اللفظ محتمل للکل فیجب أن یحمل علی جمیع ما ذکر من الأقوال فقد أعطاه الله سبحانه الخیر الکثیر فی الدنیا و وعده الخیر الکثیر فی الآخرة و جمیع هذه الأقوال تفصیل للجملة التی هی الخیر الکثیر فی الدارین.

الأخبار

«1»

بشا، بشارة المصطفی جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْوَابِشِیِّ عَنْ أَبِی الْوَرْدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ علیهما السلام یَقُولُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ عُرَاةً حُفَاةً فَیُوقَفُونَ عَلَی طَرِیقِ الْمَحْشَرِ حَتَّی یَعْرَقُوا عَرَقاً شَدِیداً وَ تَشْتَدَّ أَنْفَاسُهُمْ فَیَمْکُثُونَ کَذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً قَالَ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ أَیْنَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ قَالَ فَیَقُولُ النَّاسُ قَدْ أَسْمَعْتَ کُلًّا فَسَمِّ بِاسْمِهِ قَالَ فَیُنَادِی أَیْنَ نَبِیُّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ فَیَقُومُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَتَقَدَّمُ أَمَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی حَوْضٍ طُولُهُ مَا بَیْنَ أَیْلَةَ وَ صَنْعَاءَ فَیَقِفُ عَلَیْهِ ثُمَّ یُنَادِی بِصَاحِبِکُمْ فَیَقُومُ أَمَامَ النَّاسِ فَیَقِفُ مَعَهُ ثُمَّ یُؤَذِّنُ لِلنَّاسِ فَیَمُرُّونَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَبَیْنَ وَارِدٍ یَوْمَئِذٍ وَ بَیْنَ مَصْرُوفٍ فَإِذَا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یُصْرَفُ عَنْهُ مِنْ مُحِبِّینَا أَهْلَ الْبَیْتِ بَکَی وَ قَالَ یَا رَبِّ شِیعَةُ عَلِیٍّ یَا رَبِّ شِیعَةُ عَلِیٍّ قَالَ فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَلَیْهِ مَلَکاً فَیَقُولُ لَهُ مَا یُبْکِیکَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَیَقُولُ وَ کَیْفَ لَا أَبْکِی لِأُنَاسٍ مِنْ شِیعَةِ أَخِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَرَاهُمْ قَدْ صُرِفُوا تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ وَ مُنِعُوا مِنْ وُرُودِ حَوْضِی قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی قَدْ وَهَبْتُهُمْ لَکَ وَ صَفَحْتُ لَکَ عَنْ ذُنُوبِهِمْ وَ أَلْحَقْتُهُمْ بِکَ وَ بِمَنْ کَانُوا یَتَوَلَّوْنَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ جَعَلْتُهُمْ فِی زُمْرَتِکَ وَ أَوْرَدْتُهُمْ حَوْضَکَ وَ قَبِلْتُ شَفَاعَتَکَ فِیهِمْ وَ أَکْرَمْتُکَ بِذَلِکَ

ص: 17

مسلم نیز این حدیث را در صحیح خود وارد کرده است.

و گفته شده کوثر به معنای خیر فراوان است که از ابن عباس و ابن جبیر و مجاهد روایت شده است. و گفته شده به معنای نبوت و کتاب است، که از عکرمه نقل شده است. و از حسن روایت است که به معنای قرآن است. و از ابوبکر بن عیاش روایت است که به معنای بسیاری یاران و پیروان است. و نیز گفته شده به معنای برکت در نسل و فرزندان است. چرا که برکت در فرزندان ایشان از نسل فاطمه ی زهرا علیها السلام به حدی است که تعدادشان به شماره در نیاید و تا روز قیامت ادامه داشته باشد. و از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که به معنای شفاعت است. و این لفظ همه ی معانی را می تواند در بر داشته باشد. پس لازم است همه ی معانی که گفته شد را در نظر داشته باشیم. که همانا خداوند در دنیا به ایشان خیر فراوان عطا فرموده و به ایشان وعده ی خیر فراوان در آخرت داده است. و همه ی سخنان و نظراتی که بیان شد توضیح مفصلی از بیان این خیر فراوان در دو جهان است.

روایات

روایت 1.

بشارة المصطفی: امام باقر علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمودند: در روز قیامت خداوند مردم را در حالی که پابرهنه و لخت می باشند، در یک سطح همسان جمع می کند و سپس آنان را در صحرای محشر نگه می دارد، تا این که به شدت عرق کنند و نفس هایشان به سختی بیرون آید، آنها هر آنچه خدا بخواهد در آن مکان درنگ می کنند، و منظور از آیه «فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسًا» {و جز صدایی آهسته نمی شنوی.} نیز همان است. ایشان فرمودند: سپس منادی ای از جانب عرش ندا می دهد: پیامبر امی کجاست؟ سپس مردم می گویند: صدایت را به ما رساندی، حال اسمش را بگو. سپس ندا می دهد کجاست پیامبر رحمت، کجاست محمد بن عبدالله امی؟ سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جلوی مردم به پیش می آید تا این که به حوضی می رسد که طولش به اندازه فاصله بین «ایله» و «صنعاء» است. سپس بر آن می ایستد و امامتان را صدا می کند و ایشان از میان مردم به جلو می آید و در کنار ایشان می ایستد. سپس به مردم اجازه عبور داده می شود و آنان از حوض عبور می کنند و در آن روز مردم دو دسته اند؛ برخی وارد حوض می شوند و از ورود برخی به آن جلوگیری می شود. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می بیند که برخی از دوستداران ما از حوض برگردانده می شوند، به گریه می افتد و می گوید: پروردگارا! شیعیان علی علیه السلام. ایشان ادامه می دهند: سپس خداوند فرشته ای را نزد آن حضرت می فرستد و به او می گوید: چه چیزی تو را به گریه انداخته است، ای محمد؟ آن حضرت پاسخ می دهند: من به خاطر برخی از شیعیان علی می­گریم، دیدم که آنان به همراه جهنمیان برده شده و از ورود به حوضم منع شدند. سپس فرشته می گوید: خداوند می گوید که ای محمد! آنان را به تو بخشیده ام و به خاطر محبتشان نسبت به تو و عترتت، از گناهان آنها درگذشتم و آنان را به تو و کسی که ولایتش را پذیرفتند، ملحق نمودیم و آنان را در زمره تو قرار دادیم. حال آنان را به حوض خویش وارد کن.

ص: 17

ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَکَمْ مِنْ بَاکٍ یَوْمَئِذٍ وَ بَاکِیَةٍ یُنَادُونَ یَا مُحَمَّدَاهْ إِذَا رَأَوْا ذَلِکَ قَالَ فَلَا یَبْقَی أَحَدٌ یَوْمَئِذٍ کَانَ یَتَوَلَّانَا وَ یُحِبُّنَا إِلَّا کَانَ فِی حِزْبِنَا وَ مَعَنَا وَ وَرَدَ حَوْضَنَا.

-جا فس، تفسیر القمی أبی عن ابن محبوب عن الوابشی عن أبی الورد مثله أقول قد أثبتنا الخبر فی باب صفة المحشر و اللفظ هناک لعلی بن إبراهیم و هاهنا للشیخ و بینهما اختلاف یسیر.

«2»

جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هِلَالٍ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی کُدَیْبَةَ (1)عَنْ عَطَاءٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ قَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مَا هُوَ الْکَوْثَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَهَرٌ أَکْرَمَنِی اللَّهُ بِهِ قَالَ عَلِیٌّ إِنَّ هَذَا النَّهَرَ شَرِیفٌ فَانْعَتْهُ لَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ یَا عَلِیُّ الْکَوْثَرُ نَهَرٌ یَجْرِی تَحْتَ عَرْشِ اللَّهِ تَعَالَی مَاؤُهُ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ حَصَاهُ الزَّبَرْجَدُ وَ الْیَاقُوتُ وَ الْمَرْجَانُ حَشِیشُهُ الزَّعْفَرَانُ تُرَابُهُ الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ قَوَاعِدُهُ تَحْتَ عَرْشِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فِی جَنْبِ (2)عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ هَذَا النَّهَرَ لِی وَ لَکَ وَ لِمُحِبِّیکَ مِنْ بَعْدِی.

-بشا، بشارة المصطفی عن ابن شیخ الطائفة عن أبیه عن المفید مثله- قب، المناقب لابن شهرآشوب ابن جبیر و ابن عباس مثله.

«3»

ج، الإحتجاج عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَانِی نَهَراً فِی السَّمَاءِ مَجْرَاهُ تَحْتَ الْعَرْشِ عَلَیْهِ أَلْفُ أَلْفِ قَصْرٍ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ حَشِیشُهَا الزَّعْفَرَانُ وَ رَضْرَاضُهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ أَرْضُهَا الْمِسْکُ الْأَبْیَضُ فَذَلِکَ خَیْرٌ لِی وَ لِأُمَّتِی وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ الْخَبَرَ.

ص: 18


1- هکذا فی النسخ؛ و الصحیح کما فی الأمالی المطبوع: «أبو کدینة» و هو یحیی بن المهلب البجلیّ الکوفیّ المترجم فی التقریب ص 555.
2- فی المصدرین: علی جنب اه. م.

امام باقر علیه السلام می فرمایند: و چه مرد و زن گریانی که در آن روز با مشاهده این صحنه ندا می دهند: ای محمد! و در آن روز هر فردی که ولایت ما را پذیرفته باشد و دوستمان بدارد و از دشمنان ما بیزاری بجوید و نفرت داشته باشد، داخل در گروه ما می گردد و با ما می باشد و وارد حوض ما می شود(1).

تفسیر قمی همانند آن را روایت کرده و می گویم ما این روایت را در باب صفة المحشر آوردیم و آنجا از علی بن ابراهیم نقل کردیم ولی در اینجا از شیخ و ما بین این دو روایت اختلاف کمی وجود دارد.

روایت 2.

مجالس مفید: عبد اللَّه بن عباس گوید: چون سوره «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ » {ما به تو کوثر دادیم} نازل شد، علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: ای رسول خدا کوثر چیست؟ فرمود: نهری است، که خداوند بمن کرامت نموده است. علی علیه السلام عرض کرد: این نهر گرانقدر است، پس آن را برای ما توصیف کن ای رسول خدا. فرمود:آری ای علی، کوثر نهری است که از زیر عرش خدا- عزّ و جلّ- جاری است، آبش از شیر سفیدتر، و از عسل شیرین تر، و از کره نرم تر است، سنگریزه هایش زبرجد و یاقوت و مرجان، گیاهش زعفران، خاکش مشک خوشبو، و پایه هایش بزیر عرش خدا- عزّ و جلّ- استوار است. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست بپهلوی امیر المؤمنین علیه السلام زد و فرمود: علی! این نهر از آن من و تو و دوستان تو پس از من خواهد بود(2).

بشارة المصطفی از مفید همانند آن را روایت کرده و المناقب از ابن عباس نیز همانند آن را روایت کرده.

روایت 3.

احتجاج: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند عزّ و جلّ نهری در بهشت به من عطا فرموده که از زیر عرش می­گذرد و هزار­ هزار قصر بر آن است که یک آجر آن زرّین است و آجری دیگر سیمین و گیاهش زعفران است و سنگریزه­اش درّ و یاقوت است و زمینش از مشک سفید است و آن فضلی برای من و برای امّت من است و این کلام خداوند متعال است که فرمود: «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ» تا آخر حدیث(3).

ص: 18


1- . تفسیر قمی : 423 و مجالس مفید : 170
2- . مجالس مفید : 173
3- . احتجاج : 49
بیان

قال الجزری فی صفة الکوثر طینه المسک و رضراضه التوم الرضراض الحصی الصغار و التوم الدر.

«4»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِحَوْضِی فَلَا أَوْرَدَهُ اللَّهُ حَوْضِی الْخَبَرَ.

«5»

لی، الأمالی للصدوق حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَنْتَ صَاحِبُ حَوْضِی مَنْ أَحَبَّکَ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَکَ أَبْغَضَنِی.

«6»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَتَخَلَّصَ مِنْ هَوْلِ الْقِیَامَةِ فَلْیَتَوَلَّ وَلِیِّی وَ لْیَتَّبِعْ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ صَاحِبُ حَوْضِی یَذُودُ عَنْهُ أَعْدَاءَهُ یَسْقِی أَوْلِیَاءَهُ فَمَنْ لَمْ یُسْقَ مِنْهُ لَمْ یَزَلْ عَطْشَاناً وَ لَمْ یَرْوِ أَبَداً وَ مَنْ سُقِیَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَشْقَ وَ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً الْخَبَرَ.

«7»

فس، تفسیر القمی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ إِنِّی فَرَطُکُمْ وَ أَنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ حَوْضٌ عَرْضُهُ مَا بَیْنَ بُصْرَی وَ صَنْعَاءَ فِیهِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضَّةٍ عَدَدَ النُّجُومِ الْخَبَرَ.

«8»

ل، الخصال بِالْأَسَانِیدِ الْکَثِیرَةِ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ مِثْلَهُ (1)

«9»

ل، الخصال فِی الْأَرْبَعِمِائَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَعِی عِتْرَتُهُ عَلَی الْحَوْضِ فَمَنْ أَرَادَنَا فَلْیَأْخُذْ بِقَوْلِنَا وَ لْیَعْمَلْ بِعِلْمِنَا فَإِنَّ لِکُلِّ أَهْلِ بَیْتٍ نجیب (نَجِیباً) وَ لَنَا شَفَاعَةً وَ لِأَهْلِ مَوَدَّتِنَا شَفَاعَةً فَتَنَافَسُوا فِی لِقَائِنَا عَلَی الْحَوْضِ فَإِنَّا نَذُودُ عَنْهُ أَعْدَاءَنَا وَ نَسْقِی مِنْهُ أَحِبَّاءَنَا وَ أَوْلِیَاءَنَا وَ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً حَوْضُنَا

ص: 19


1- مع اختلاف. م.

توضیح

جزری در وصف کوثر که آمده «طینه المسک و رضراضه التوم» گوید: رضراض به معنی سنگریزه های کوچک و توم درّ است.

روایت 4.

عیون اخبار الرضا علیه السّلام: از پدران خود نقل کرد که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روایت فرمود: که هر کس به حوض من (حوض کوثر) ایمان نیاورد، خداوند او را بر آن حوض نرساند تا آخر حدیث(1).

روایت 5.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ای علی تو برادر، وزیر و پرچمدار منی در دنیا و آخرت و تو صاحب حوضی هر که دوستت دارد دوستم دارد و هر که دشمنت دارد دشمن من باشد(2).

روایت 6.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هر کدام شما که خواهد از هراس این روز برکنار باشد باید پیرو ولی من و تابع وصی و خلیفه بعد از من علی بن ابی طالب علیه السلام باشد که او صاحب حوض من است و دشمنانش را از آن طرد کند و دوستانش را از آن سیراب نماید و هر که از آن ننوشد همیشه تشنه است و هرگز سیراب نشود و هر که از آن شربتی نوشد هرگز تشنه نشود تا آخر حدیث(3).

روایت 7.

تفسیر علی بن ابراهیم: پیامبر صلی الله علیه و آله در حِجّة الوداع در مسجد «خَیف» فرمود: من پیش از شما بر حوض وارد می شوم و شما در کنار حوض بر من وارد می شوید؛ حوضی که عرض آن به اندازه فاصله بین بُصری و صنعاء است و در آن قدح هایی از نقره به تعداد ستارگان است تا پایان حدیث(4).

روایت 8.

خصال: مانند حدیث فوق در خصال نیز ذکر شده است(5).

روایت 9.

خصال: امیر المومنین فرمود: من با رسول خدا و خاندانش بر سر حوض هستیم هر کس ما را میخواهد بگفتار ما برود و از کردار ما پیروی کند هر خاندانی افراد نجیب دارند ما و دوستان ما شفاعت میکنیم مردم برای دیدار ما در سر حوض بر یک دیگر سبقت میجویند، ما دشمنان خود را از آن دور میکنیم و دوستان خود را از آن سیراب میکنیم هر کس از آن شربتی بنوشد هرگز تشنه نشود،

ص: 19


1- . عیون : 78
2- . امالی صدوق : 37
3- امالی صدوق : 168
4- . تفسیر قمی : 4
5- . خصال 1 : 34

مُتَّرِعٌ فِیهِ مَثْعَبَانِ (1)یَنْصَبَّانِ مِنَ الْجَنَّةِ أَحَدُهُمَا مِنْ تَسْنِیمٍ وَ الْآخَرُ مِنْ مَعِینٍ عَلَی حَافَتَیْهِ الزَّعْفَرَانُ وَ حَصَاهُ اللُّؤْلُؤُ وَ الْیَاقُوتُ وَ هُوَ الْکَوْثَرُ: الْخَبَرَ.

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عبید بن کثیر رفعه عنه علیه السلام مثله (2)توضیح اتّرع کافتعل امتلأ قاله الفیروزآبادی و قال مثاعب المدینة مسایل مائها.

«10»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَرِدُ شِیعَتُکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رِوَاءً غَیْرَ عِطَاشٍ وَ یَرِدُ عَدُوُّکَ عِطَاشاً یَسْتَسْقُونَ فَلَا یُسْقَوْنَ.

«11»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاذٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عَدِیٍّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَقُولُونَ إِنَّ رَحِمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُشَفَّعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَلَی بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ (3)فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِنِّی أَیُّهَا النَّاسُ فَرَطُکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُمْ قَالَ الرَّجُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبُ فَقَدْ عَرَفْتُهُ وَ لَکِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ بَعْدِی ذَلِکَ الشِّمَالَ وَ ارْتَدَدْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمُ الْقَهْقَرَی.

«12»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ أَبِی عُقْدَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَعْلَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ سَیَابَةَ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَقُولُ وَ اللَّهِ لَأَزُودَنَّ بِیَدَیَّ هَاتَیْنِ الْقَصِیرَتَیْنِ عَنْ حَوْضِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْدَاءَنَا وَ لَیَرِدَنَّهُ أَحِبَّاؤُنَا (4)

ص: 20


1- و فی المصدر: شعبان. م.
2- مع اختلاف. م.
3- فی المصدر: لموصلة. م.
4- فی المصدر: و لاوردنه احباءنا. م.

در حوض ما دو مجری از بهشت روانست یکی از تسنیم (چشمه علیای بهشت) و یکی از معین بر کناره آن خاک زعفران و ریگهائی از در و یاقوت است این همان نهر کوثر است تا آخر حدیث.

تفسیر فرات بن إبراهیم از بصورت مرفوع همانند آن را از حضرت علیه السلام نقل کرده است(1).

توضیح: فیروزآبادی گوید اتّرع بر باب افتعال یعنی پر شد و می گوید مثاعب المدینة یعنی آبراهه های شهر.

روایت 10.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: یا علیّ پیروان تو در قیامت می آیند سیراب و بدون تشنگی، ولی دشمنانت می آیند در غایت تشنگی، و آب طلبند و کسی به آنان آب ننوشاند(2).

روایت 11.

امالی شیخ طوسی: ابو سعید خدری از پدرش روایت کند که گفت: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که بر بالای منبر می فرمود: چه نظری دارند گروهی که می گویند:خویشاوندی رسول خدا در روز قیامت سودی نمی بخشد؟ آری، بخدا سوگند خویشاوندی من در دنیا و آخرت بریده نخواهد شد. ای مردم، در قیامت من از همه شما پیشتر بر سر حوض کوثر وارد می شوم، سپس وقتی شما وارد می شوید مردی گوید: ای رسول خدا، من فلانی پسر فلانی هستم. و من گویم: نسب تو را می شناسم و لیکن شما پس از من راه چپ پیش گرفتید و بر اعقاب جاهلی خود باز پس گشتید(3).

روایت 12.

امالی طوسی: ابوالاسود دوئلی می گوید: از امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم که گفت: سوگند به خدا با این دو دست کوتاهم دشمنان را از حوض رسول الله دور می کنم و دوستانمان را وارد آن می کنم(4).

ص: 20


1- . تفسیر فرات : 137
2- . عیون : 221
3- . امالی طوسی : 57
4- . امالی طوسی : 108
«13»

جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ مُوسَی الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْأَوْدِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ (1)عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ قَیْسٍ الرَّحْبِیِّ (2)قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَی بَابِ الْقَصْرِ حَتَّی أَلْجَأَتْهُ الشَّمْسُ إِلَی حَائِطِ الْقَصْرِ فَوَثَبَ لِیَدْخُلَ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ هَمْدَانَ فَتَعَلَّقَ بِثَوْبِهِ وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَدِّثْنِی حَدِیثاً جَامِعاً یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهِ قَالَ أَ وَ لَمْ یَکُنْ فِیَّ حَدِیثٌ کَثِیرٌ قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ حَدِّثْنِی حَدِیثاً جَامِعاً یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهِ قَالَ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنِّی أَرِدُ أَنَا وَ شِیعَتِی الْحَوْضَ رِوَاءً مَرْوِیِّینَ مُبْیَضَّةً وُجُوهُهُمْ وَ یَرِدُ عَدُوُّنَا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ مُسْوَدَّةً وُجُوهُهُمْ خُذْهَا إِلَیْکَ قَصِیرَةٌ مِنْ طَوِیلَةٍ أَنْتَ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَکَ مَا اکْتَسَبْتَ أَرْسِلْنِی یَا أَخَا هَمْدَانَ ثُمَّ دَخَلَ الْقَصْرَ.

«14»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکَاتِبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ السَّعْدِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ (3)عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنِ الْحَوْضِ فَقَالَ أَمَّا إِذَا سَأَلْتُمُونِی عَنْهُ فَسَأُخْبِرُکُمْ أَنَّ الْحَوْضَ أَکْرَمَنِی اللَّهُ بِهِ وَ فَضَّلَنِی عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلِی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ مَا بَیْنَ أَیْلَةَ وَ صَنْعَاءَ فِیهِ مِنَ الْآنِیَةِ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ یَسِیلُ فِیهِ خَلِیجَانِ مِنَ الْمَاءِ مَاؤُهُ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ حَصَاهُ الزُّمُرُّدُ وَ الْیَاقُوتُ بَطْحَاؤُهُ مِسْکٌ أَذْفَرُ شَرْطٌ مَشْرُوطٌ مِنْ رَبِّی لَا یَرِدُهُ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی إِلَّا النَّقِیَّةُ قُلُوبُهُمْ الصَّحِیحَةُ نِیَّاتُهُمْ الْمُسَلِّمُونَ لِوَصِیٍ

ص: 21


1- بالباء المفتوحة و کسره الراء قال ابن حجر فی التقریب: هو أبو علیّ الکوفیّ ثقة إلا أنه رمی بالتشیع. و قال فی ترجمة ابنه علی: صدوق یتشیع من صغار الثامنة مات سنة مائة و ثمانین.
2- هکذا فی النسخ و فی الأمالی؛ و الحدیث موجود فی بشارة المصطفی أیضا و فیه: عبد الرحمن بن قیس الارحبی. و الظاهر أن ذلک هو الصحیح، قال ابن حجر فی لسان المیزان «ج 3 ص 326»: عبد الرحمن بن قیس الارحبی یروی عنه هاشم بن برید؛ راجعه.
3- تقدم ضبطه فی باب اللواء ذیل الخبر الثالث.

روایت 13.

مجالس مفید: عبد الرّزاق بن قیس رحبی گوید: با علیّ بن ابی طالب علیه السلام جلو درب دار الامارة نشسته بودیم تا اینکه نور آفتاب حضرت را وادار ساخت تا کنار دیوار (زیر سایه) بنشیند، همین که حضرت برخاست تا داخل قصر شود مردی از همدان دامن حضرت را گرفت و گفت: ای امیر مؤمنان یک حدیث جامعی برایم بازگو تا خداوند بدان وسیله سودی بمن رساند. فرمود: مگر این سود در بسیاری از احادیث نهفته نیست؟ عرض کرد: چرا، و لیکن حدیث جامعی برایم بازگو [تا خداوند بدان سودی بمن رساند]. فرمود: دوستم رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم باز گفت: «که من و شیعیانم که چهره آنان از سپیدی می درخشد سیراب سیراب بر سر حوض کوثر وارد می شویم، و دشمنان ما با روئی سیاه عطاشان و لب تشنه وارد می گردند» این را بگیر که نمونه ای از خروار است، تو با آن کسی هستی که دوستش داری، و برای توست آنچه بدست آورده ای، مرا رها کن ای برادر همدانی. سپس داخل دار الإمارة شد(1).

روایت 14.

امالی طوسی: پرسیدند حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله را از حوض فرمود که: چون پرسیدید پس خبر می دهم شما را بدرستی که حوض اکرام کرده مرا خدا بآن و تفضیل داده مرا بر هر که بوده پیش از من از پیغمبران و آن حوض بقدر ما بین ایله و صنعاء است در آن است جامها برای آب خوردن بعدد ستاره های آسمان، روان می شود در آن دو نهر بزرگ از آب، آب آن سفید تر است از شیر و شیرین تر است از عسل، سنگریزه آن زمرد و یاقوت است، زمین آن مشگ اذفر است یعنی مشگ بغایت نیکو، شرطی است مشروط از جانب پروردگار من که وارد آن نمی شوند مگر کسانی که پاک باشد دل ایشان و درست باشد نیتهای ایشان و تسلیم کننده باشند

ص: 21


1- . مجالس مفید : 200

مِنْ بَعْدِی الَّذِینَ یُعْطُونَ مَا عَلَیْهِمْ فِی یُسْرٍ وَ لَا یَأْخُذُونَ مَا عَلَیْهِمْ فِی عُسْرٍ یَذُودُ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِهِ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْبَعِیرَ الْأَجْرَبَ مِنْ إِبِلِهِ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً.

«15»

لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ عُمَیْرٍ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَوْصِیَائِی سَادَةُ أَوْصِیَاءِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ ذُرِّیَّتِی أَفْضَلُ ذُرِّیَّاتِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ أَصْحَابِی الَّذِینَ سَلَکُوا مِنْهَاجِی أَفْضَلُ أَصْحَابِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ ابْنَتِی فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الطَّاهِرَاتُ مِنْ أَزْوَاجِی أُمَّهَاتُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أُمَّتِی خَیْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ وَ أَنَا أَکْثَرُ النَّبِیِّینَ تَبَعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لِی حَوْضٌ عَرْضُهُ مَا بَیْنَ بُصْرَی وَ صَنْعَاءَ فِیهِ مِنَ الْأَبَارِیقِ عَدَدُ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ خَلِیفَتِی عَلَی الْحَوْضِ یَوْمَئِذٍ خَلِیفَتِی فِی الدُّنْیَا فَقِیلَ وَ مَنْ ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَوْلَاهُمْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ یَسْقِی مِنْهُ أَوْلِیَاءَهُ وَ یَذُودُ عَنْهُ أَعْدَاءَهُ کَمَا یَذُودُ أَحَدُکُمُ الْغَرِیبَةَ مِنَ الْإِبِلِ عَنِ الْمَاءِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً وَ أَطَاعَهُ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَرَدَ عَلَیَّ حَوْضِی غَداً وَ کَانَ مَعِی فِی دَرَجَتِی فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ أَبْغَضَ عَلِیّاً فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ عَصَاهُ لَمْ أَرَهُ وَ لَمْ یَرَنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اخْتَلَجَ دُونِی وَ أُخِذَ بِهِ ذَاتَ الشِّمَالِ إِلَی النَّارِ.

بیان

بصری کحبلی بلد بالشام و قریة ببغداد.

«16»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَاءَنِی ابْنُ عَمِّکَ کَأَنَّهُ أَعْرَابِیٌّ مَجْنُونٌ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ وَ طَیْلَسَانٌ وَ نَعْلَاهُ فِی یَدِهِ فَقَالَ لِی إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ فِیکَ قُلْتُ لَهُ أَ لَسْتَ عَرَبِیّاً قَالَ بَلَی قُلْتُ إِنَّ الْعَرَبَ لَا تُبْغِضُ عَلِیّاً علیه السلام ثُمَّ قُلْتُ لَهُ لَعَلَّکَ مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِالْحَوْضِ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَبْغَضْتَهُ ثُمَّ وَرَدْتَ عَلَیْهِ الْحَوْضَ لَتَمُوتَنَّ عَطَشاً.

«17»

مل، کامل الزیارات مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ

ص: 22

برای وصی من بعد از من آن کسانی که می دهند آنچه را بر ایشان است بآسانی و نمی گیرند آنچه را که برای ایشان است بدشواری، دور میکند وصیّ من از حوض روز قیامت کسی را که نیست از شیعه او همچنان که دور میکند مرد شتری را که جرب داشته باشد از شترانش کسی که نوشد از آن حوض تشنه نشود هرگز.

روایت 15.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منم سید انبیاء و مرسلین و بهتر از ملائکه مقربین و اوصیایم سادات اوصیاء پیغمبران و مرسلانند و ذراریم بهتر ذریه انبیاء و مرسلانند و دخترم فاطمه سیده زنان عالمیان است و طاهرات از زنانم امهات مؤمنانند و امتم بهترین امتی است که برای مردم قیام کردند و من روز قیامت بیشتر از همه انبیاء پیرو دارم و حوضی دارم که پهنایش باندازه میانه بصری در دنیا تا صنعاء است و بعدد ستاره های آسمان ابریق در آنست و خلیفه من بر این حوض در آن روز خلیفه منست در دنیا عرض شد آن کیست؟ فرمود امام مسلمانان و امیر مؤمنان و سرور آنها پس از من علی بن ابی طالب که دوستانش را از آن سیراب کند و دشمنانش را براند چنانچه یکی از شماها شتران بیگانه را از سر آب خود میراند سپس فرمود هر که علی را دوست دارد و در دنیا او را اطاعت کند فردا بر حوض من وارد شود و در بهشت با من هم درجه باشد و هر که در دنیا علی را دشمن دارد و او را نافرمانی کند او را نبینم و مرا نبیند در روز قیامت و جدا از من بلرزه افتد و از سمت چپ به دوزخش برند.

بیان

بصری کحبلی بلد بالشام و قریة ببغداد.

روایت 16.

ثواب الاعمال: إسحاق بن جریر بجلی گوید: امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: پسر عمویت مانند یک تن از اعراب بیابانی و جاهل دیوانه وار نزد من آمد در حالی که لنگی بخود بسته و ردائی بدوش افکنده و نعلین خود بدست گرفته بود، از روی تعرض گفت مردم در باره تو حرفهائی میزنند، بدو گفتم مگر تو شهری و تربیت شده نیستی؟ گفت چرا، گفتم مردم فهمیده و شهری که با علیّ دشمن نیستند، بعد باو گفتم شاید تو حوض کوثر و ساقی آن را منکری، این را بدان و متوجّه باش که اگر با علیّ دشمن باشی بعد بر او کنار حوض کوثر وارد شوی مسلّما از تشنگی هلاک خواهی شد.

ص: 22

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعٍ کِرْدِینٍ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُوجَعَ قَلْبُهُ لَنَا لَیَفْرَحُ یَوْمَ یَرَانَا عِنْدَ مَوْتِهِ فَرْحَةً لَا تَزَالُ تِلْکَ الْفَرْحَةُ فِی قَلْبِهِ حَتَّی یَرِدَ عَلَیْنَا الْحَوْضَ وَ إِنَّ الْکَوْثَرَ لَیَفْرَحُ بِمُحِبِّنَا إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ حَتَّی إِنَّهُ لَیُذِیقُهُ مِنْ ضُرُوبِ الطَّعَامِ مَا لَا یَشْتَهِی أَنْ یَصْدُرَ عَنْهُ یَا مِسْمَعُ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً وَ لَمْ یَشْقَ بَعْدَهَا أَبَداً وَ هُوَ فِی بَرْدِ الْکَافُورِ وَ رِیحِ الْمِسْکِ وَ طَعْمِ الزَّنْجَبِیلِ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَصْفَی مِنَ الدَّمْعِ وَ أَذْکَی مِنَ الْعَنْبَرِ یَخْرُجُ مِنْ تَسْنِیمٍ وَ یَمُرُّ بِأَنْهَارِ الْجِنَانِ تَجْرِی عَلَی رَضْرَاضِ (2)الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فِیهِ مِنَ الْقِدْحَانِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ یُوجَدُ رِیحُهُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ قِدْحَانُهُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ أَلْوَانِ الْجَوْهَرِ یَفُوحُ فِی وَجْهِ الشَّارِبِ مِنْهُ کُلُّ فَائِحَةٍ حَتَّی یَقُولَ الشَّارِبُ مِنْهُ لَیْتَنِی تُرِکْتُ هَاهُنَا لَا أَبْغِی بِهَذَا بَدَلًا وَ لَا عَنْهُ تَحْوِیلًا أَمَا إِنَّکَ یَا کِرْدِینُ مِمَّنْ تَرْوَی مِنْهُ وَ مَا مِنْ عَیْنٍ بَکَتْ لَنَا إِلَّا نُعِّمَتْ بِالنَّظَرِ إِلَی الْکَوْثَرِ وَ سُقِیَتْ مِنْهُ مَنْ أَحَبَّنَا وَ إِنَّ الشَّارِبَ مِنْهُ لَیُعْطَی مِنَ اللَّذَّةِ وَ الطَّعْمِ وَ الشَّهْوَةِ لَهُ أَکْثَرَ مِمَّا یُعْطَاهُ مَنْ هُوَ دُونَهُ فِی حُبِّنَا وَ إِنَّ عَلَی الْکَوْثَرِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی یَدِهِ عَصَاءٌ مِنْ عَوْسَجٍ (3)یَحْطِمُ بِهَا أَعْدَاءَنَا فَیَقُولُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِنِّی أَشْهَدُ الشَّهَادَتَیْنِ فَیَقُولُ انْطَلِقْ إِلَی إِمَامِکَ فُلَانٍ فَاسْأَلْهُ أَنْ یَشْفَعَ لَکَ فَیَقُولُ تَبَرَّأَ مِنِّی إِمَامِیَ الَّذِی تَذْکُرُهُ فَیَقُولُ ارْجِعْ وَرَاءَکَ فَقُلْ لِلَّذِی کُنْتَ تَتَوَلَّاهُ وَ تُقَدِّمُهُ عَلَی الْخَلْقِ فَاسْأَلْهُ إِذْ کَانَ عِنْدَکَ خَیْرُ الْخَلْقِ أَنْ یَشْفَعَ لَکَ فَإِنَّ خَیْرَ الْخَلْقِ حَقِیقٌ أَنْ لَا یُرَدَّ إِذَا شَفَعَ فَیَقُولُ إِنِّی أَهْلِکُ عَطَشاً فَیَقُولُ زَادَکَ اللَّهُ ظَمَأً وَ زَادَکَ اللَّهُ عَطَشاً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَیْفَ یَقْدِرُ عَلَی الدُّنُوِّ مِنَ الْحَوْضِ وَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ غَیْرُهُ قَالَ وَرِعَ عَنْ أَشْیَاءَ قَبِیحَةٍ وَ کَفَّ عَنْ شَتْمِنَا إِذَا ذَکَرَنَا وَ تَرَکَ أَشْیَاءَ اجْتَرَأَ عَلَیْهَا غَیْرُهُ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لِحُبِّنَا وَ لَا لِهَوًی مِنْهُ لَنَا وَ لَکِنْ ذَلِکَ لِشِدَّةِ اجْتِهَادِهِ فِی عِبَادَتِهِ

ص: 23


1- مسمع بکسر المیم و سکون السین و فتح المیم الثانی؛ و کردین بضم الکاف- و قیل بکسرها و سکون الراء و کسر الدال، هو مسمع بن عبد الملک کردین أبو سیار، شیخ بکر بن وائل بالبصرة و وجهها یروی عن الباقر و الصادق و الکاظم علیهم السلام.
2- تقدم معناه من المصنّف ذیل الحدیث الثالث.
3- العوسج من شجر الشوک.

روایت 17.

کامل الزایارات: مسمع بن عبد الملک کردین بصری نقل کرده که وی گفت:حضرت ابو عبد اللَّه علیه السّلام به من فرمودند: کسی که به خاطر ما قلبش دردناک شود در روزی که موت و مرگش فرا برسد و ما را مشاهده نماید سرور و نشاطی برایش پیدا شود که پیوسته این سرور در او بوده تا در کنار حوض بر ما وارد گردد و هنگامی که محبّ و دوست دار ما اهل بیت بر حوض کوثر وارد شود سرور و فرح خاصّی در کوثر پیدا شود به حدّی که انواع و اقسام اطعمه ای را به او چشانده که وی مایل نیست طعم آن غذاها زائد گردد. ای مسمع: کسی که از آن حوض یک جرعه بیاشامد هرگز بعد از آن تشنه نشدهو ابدا طلب آب نکند

سپس حضرت اوصاف آب کوثر را چنین توصیف فرمودند:

الف: طبع آن در سردی و خنکی مانند کافور بوده.

ب: بوی آن همچون بوی مشک بوده.

ج: طعمش نظیر طعم زنجبیل می باشد.

د: شیرین تر از عسل.

ه: نرم تر و لطیف تر از سر شیر.

و: صاف تر از اشگ چشم.

ز: پاک تر از عنبر.

ح: از تسنیم که چاهی است در بهشت خارج می گردد.

ط: در جوی های بهشت عبور می کند.

ی: از روی ریگ های بهشتی که درّ و یاقوت هستند جاری می باشد.

ل: کاسه هائی در آن است که عدد آنها از ستارگان آسمان بیشتر می باشد.

ل: بوی خوش آن از مسافتی که باید آن را ظرف هزار سال پیمود به مشام می آید.

م: کاسه های درون آن از زر و سیم و انواع و اقسام جواهر قیمتی است.

ن: از آن هر بوی خوش و نسیم معطّری به صورت شارب می وزد تا جایی که شارب می گوید: کاش من را در همین جا به حال خود بگذارند، حاضر نیستم اینجا را به جای دیگری تبدیل کرده و آن را تغییر دهم.

پس از آن حضرت به مسمع بن عبد الملک کردین بصیری فرمودند:

ای کردین توجّه داشته باش تو از کسانی هستی که از آب آن حوض می آشامی. و نیست چشمی که برای ما بگرید مگر آنکه از نعمت نظر نمودن به آب کوثر بهره مند شده و از آن سیراب می گردد.

دوستداران ما که از آب کوثر می آشامند پس از نوشیدن از آن لذّتی که برده و طعمی که چشیده و شهوتی که در آن ها پدید آمده به مراتب بیشتر از لذّت و طعم و شهوتی است که به دیگران یعنی کسانی که در مرتبه پائین تر از حبّ ما هستند اعطاء می گردد.

بر بالای حوض کوثر امیر المؤمنین علیه السّلام ایستاده و در دست مبارکشان عصائی از گیاه عوسج بوده که با آن دشمنان ما را منکوب و مضروب می سازند، یکی از آن دشمنان محضر مبارکش عرض می کند: من شهادتین می گویم.

حضرت می فرماید: نزد امام خود «فلانی» برو پس از او بخواه که تو را شفاعت کند.

آن شخص می گوید:

امام من که نامش را بردید از من تبرّی می جوید.

حضرت می فرمایند:

به پشت خود بر گردد و از کسی که دوستش می داشتی و بر خلائق مقدّمش می نمودی طلب شفاعت کن زیرا بهترین خلق نزد تو باید شفاعت را بکند چه آنکه بهترین مخلوقات کسی است که شفیع دیگران باشد.

آن شخص می گوید: از تشنگی مردم.

حضرت به او می فرمایند:

خداوند تو را تشنه تر کرده و عطشت را زیاد کند.

راوی یعنی مسمع می گوید:

به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایت شوم این شخص چگونه نزدیک حوض می رود در حالی که غیر از امیر المؤمنین علیه السّلام احدی بر آن قادر نیست؟ حضرت فرمودند: این شخص از اعمال زشتی چند اجتناب نموده و وقتی ما را نام می برد از ناسزا گفتن و فحش دادن خودداری می کرد و کارهائی را که دیگران جرات نموده و انجام می دادند وی آنها را ترک می کرد ولی این نه بخاطر حبّ و دوستی با ما بوده بلکه منشأ آن زیاد عبادت نمودن

ص: 23

وَ تَدَیُّنِهِ وَ لِمَا قَدْ شُغِلَ بِهِ نَفْسُهُ عَنْ ذِکْرِ النَّاسِ فَأَمَّا قَلْبُهُ فَمُنَافِقٌ وَ دِینُهُ النَّصْبُ وَ اتِّبَاعُهُ أَهْلَ النَّصْبِ وَ وَلَایَةَ الْمَاضِینَ وَ تَقْدِیمُهُ لَهُمَا عَلَی کُلِّ أَحَدٍ.

«18»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ الْآیَةَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تُحْشَرُ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَرِدُوا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَتَرِدُ رَایَةُ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَأَقُولُ مَا فَعَلْتُمْ بِالثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ أَمَّا الْأَکْبَرَ فَاتَّبَعْنَا وَ صَدَّقْنَا وَ أَطَعْنَا وَ أَمَّا الْأَصْغَرَ فَأَحْبَبْنَا وَ وَالَیْنَا حَتَّی هُرِقَتْ دِمَاؤُنَا فَأَقُولُ رَوُّوا رِوَاءً مَرْوِیِّینَ مُبْیَضَّةً وُجُوهُکُمُ الْحَوْضَ وَ هُوَ تَفْسِیرُ الْآیَةِ.

«19»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ کِفَایَةِ الطَّالِبِ تَأْلِیفِ صَدْرِ الْحُفَّاظِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الشَّافِعِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَرْفَعَ (1)عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ أَبِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَسْعُودِیِّ وَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ عَنْ صَخْرِ بْنِ الْحَکَمِ الْفَزَارِیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ الْحَارِثِ الْأَزْدِیِّ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ جَمِیلٍ الضَّبِّیِّ عَنْ مَالِکِ بْنِ ضَمْرَةَ الدَّوْسِیِّ عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ رَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ فَأَقُومُ فَآخُذُ بِیَدِهِ فَیَبْیَضُّ وَجْهُهُ وَ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ فَأَقُولُ مَا خَلَفْتُمُونِی فِی الثَّقَلَیْنِ بَعْدِی فَیَقُولُونَ اتَّبَعْنَا الْأَکْبَرَ وَ صَدَّقْنَاهُ وَ وَازَرْنَا الْأَصْغَرَ وَ نَصَرْنَاهُ وَ قُتِلْنَا مَعَهُ فَأَقُولُ رَوُّوا رِوَاءً مَرْوِیِّینَ فَیَشْرَبُونَ شَرْبَةً لَا یَظْمَئُونَ بَعْدَهَا وَجْهُ إِمَامِهِمْ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ وُجُوهُهُمْ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ وَ کَأَضْوَإِ نَجْمٍ فِی السَّمَاءِ.

«20»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْحَافِظُ أَبُو نُعَیْمٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَطِیَّةَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَدْ أُعْطِیتُ الْکَوْثَرَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْکَوْثَرُ قَالَ نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ عَرْضُهُ وَ طُولُهُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَا یَشْرَبُ أَحَدٌ مِنْهُ فَیَظْمَأَ وَ لَا یَتَوَضَّأُ

ص: 24


1- کذا فی نسخة المصنّف و فی غیرها: بزیع.

و تدیّن و منصرف بودنش از ذکر مردم می باشد ولی در قلبش نفاق بوده و دین و آئینش مذهب نصب و تبعیّت از اهل آن بوده و ولایت و دوستی خلفاء ماضی را داشته و آن دو نفر را بر هر کسی مقدّم می کند.

روایت 18.

کشف الیقین: ابوجعفر علیه السلام در باره ی فرموده ی خداوند متعال: «یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» {روزی که چهره های نورانی شوند و چهره هایی سیاه گردند} تا پایان آیه، فرمودند: در روز قیامت امت من برانگیخته می شوند تا این که درکنار حوض بر من وارد می شوند. در این هنگام پرچم پیشوای پرهیزکاران و سرور مسلمانان و امیرمؤمنان و برترین جانشینان و راه بر سپیدرویان که همان علی بن ابی طالب است وارد می شود. سپس می گویم: پس از من با دو امانت گران قدر چه کردید؟ آن ها پاسخ می دهند: اما امانت بزرگ تر را پیروی کردیم و آن را تصدیق نموده و اطاعتش نمودیم. و امانت کوچک تر را دوست داشتیم و به سرپرستی پذیرفتیم، تا آن جا که خون های بسیاری از ما ریخته شد. پس می گویم: از آب حوض بنوشید و سیراب گردید و چهره هایتان روشن و تابان شود. و این تفسیر آیه است.

روایت 19.

کشف الیقین: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: در کنار حوض پرچم امیر مؤمنان و راه بر سپیدرویان بر من وارد می شود. پس من برمی خیزم و دست او را می گیرم. آن گاه چهره ی او و یارانش روشن شود. سپس می گویم: پس از من با دو امانت گرانبها که در میانتان گذاشتم چه کردید؟ پاسخ می دهند: از امانت بزرگ تر پیروی نمودیم و آن را تصدیق کرده و کوچک تر را یاری نمودیم و همراه آن کشته شدیم. پس من می گویم: بنوشید و سیراب گردید. پس آن ها شربتی بنوشند که پس از آن هرگز تشنه نگردند. چهره ی امامشان هم چون خورشید تابان است و چهره های آن ها مانند ماه کامل و مانند فروزان ترین ستاره ی آسمان است.

روایت 20.

مناقب ابن شهرآشوب: انس گوید: روزی بر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وارد شدم، ایشان فرمودند: همانا کوثر به من عطا شد. گفتم: ای پیامبر خدا، کوثر چیست؟ فرمود: رودی است در بهشت که پهنا و درازای آن به اندازه ی فاصله ی میان آسمان و زمین است. هر کس از آن بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد و هرکس از آن وضو بگیرد

ص: 24

أَحَدٌ مِنْهُ فَیَشْعَثَ (1)لَا یَشْرَبُهُ إِنْسَانٌ أَخْفَرَ ذِمَّتِی (2)وَ قَتَلَ أَهْلَ بَیْتِی.

«21»

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَذُودُ عَلِیٌّ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِهِ وَ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً.

«22»

طَارِقٌ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَأَقْمَعَنَّ بِیَدِی هَاتَیْنِ عَنِ الْحَوْضِ أَعْدَاءَنَا إِذَا وَرَدَتْهُ أَحِبَّاؤُنَا.

-و روی أحمد فی الفضائل نحوا منه عن أبی حرب بن أبی الأسود الدؤلی.

«23»

بشا، بشارة المصطفی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَطِیبِ عَنْ عَقِیلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَرَفَةَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ شَفِیقٍ عَنْ أَبِی الْیَقْظَانِ عَنْ زَاذَانَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ حَدَّثَنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الصَّادِقُ الْمُصَدَّقُ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ نَادَی مُنَادٍ بِصَوْتٍ یَسْمَعُ بِهِ الْبَعِیدُ کَمَا یَسْمَعُ بِهِ الْقَرِیبُ أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَیْنَ عَلِیٌّ الرِّضَا فَیُؤْتَی بِعَلِیٍّ الرِّضَا فَیُحَاسِبُهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ یُکْسَی حُلَّتَانِ خَضْرَاوَانِ وَ یُعْطَی عَصَاهُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ هِیَ شَجَرَةُ طُوبَی فَیُقَالُ لَهُ قِفْ عَلَی الْحَوْضِ فَاسْقِ مَنْ شِئْتَ وَ امْنَعْ مَنْ شِئْتَ.

بیان

الظاهر أن المراد بعلی الرضا أیضا أمیر المؤمنین علیه السلام.

«24»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ عَبَّاسٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمَّارِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَوْنٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ قَالَ نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ عُمْقُهُ فِی الْأَرْضِ سَبْعُونَ أَلْفَ فَرْسَخٍ مَاؤُهُ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ شَاطِئَاهُ مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ وَ الْیَاقُوتِ خَصَّ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ علیهم السلام دُونَ الْأَنْبِیَاءِ.

«25»

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حُصَیْنِ بْنِ مُخَارِقٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ

ص: 25


1- أی لا یتنظف أحد منه فیتغیر.
2- أی نقض ذمتی و غدر به.

هرگز آلوده نمی شود(1). کسی که پیمان مرا شکسته(2) و اهل بیت مرا کشته است هرگز از آن نخواهد نوشید.

روایت 21.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله: در روز قیامت علی علیه السلام از آن محافظت می کند تا کسانی که پیرو او نبوده اند از آن ننوشند. و هر کس از آن

بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد.

روایت 22.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: سوگند به خداوند که دانه را شکافت و موجودات زنده را پدید آورد، هنگامی که دوستان ما وارد بر حوض شوند با همین دو دست خویش دشمنان را از آن پراکنده می سازم.

و احمد در فضائل مانند آن را از أبو حرب بن ابو الأسود دؤلی آورده است.

روایت 23.

بشارة المصطفی: از ابن عمر که گفت: پیامبر صلی الله علیه وآله که راستگو و تصدیق شده بود فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد و خداوند اولین و آخرین را گرد هم آورد، منادی با صدایی که از دوردست ها همانند نزدیک شنیده می شود فریاد می زند: علی بن ابی طالب کجاست؟ علی رضا کجاست؟ پس علی رضا را می آورند و به آسانی حساب رسی می شود و دو پوشش سبزرنگ به او پوشانده می شود و عصای او که از درخت طوبی است به او داده می شود. سپس به او گفته می شود: کنار حوض بایست و هرکه را می خواهی سیراب گردان و هر کس را که می خواهی مانع شو.

توضیح

به نظر می رسد منظور از علی رضا نیز همان امیرمؤمنان علیه السلام است

روایت 24.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: از ابن عباس: درباره ی سخن خداوند عزوجل: {إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر}َ «همانا ما به تو کوثر بخشیدیم» گفت: رودخانه ای است در بهشت که عمق آن در زمین هفتاد هزار فرسخ است، آبش از شیر سپیدتر و از عسل شیرین تر است. ساحل آن از لؤلؤ و زبرجد و یاقوت می باشد و خداوند با آن پیامبر و اهل بیتش را از سایر پیامبران ممتاز قرار داده است.

روایت 25.

و نیز روایتی که از زیدبن علی از پدرش روایت شده آن را تأیید می کند

ص: 25


1- . یعنی هر کس با آن خود را پاک کند هرگز دچار آلودگی نخواهد شد.
2- . یعنی پیمان مرا شکسته و خیانت نمود.

خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرَانِی جَبْرَئِیلُ مَنَازِلِی وَ مَنَازِلَ أَهْلِ بَیْتِی عَلَی الْکَوْثَرِ.

«26»

وَ یَعْضُدُهُ أَیْضاً مَا رَوَاهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ أَبِی سِیرَةَ (1)عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ أَمَامَکَ وَ أَرَانِی الْکَوْثَرَ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکَوْثَرُ لَکَ دُونَ النَّبِیِّینَ فَرَأَیْتُ عَلَیْهِ قُصُوراً کَثِیرَةً مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الدُّرِّ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ مَسَاکِنُکَ وَ مَسَاکِنُ وَزِیرِکَ وَ وَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ذُرِّیَّتِهِ الْأَبْرَارِ قَالَ فَضَرَبْتُ بِیَدِی إِلَی بَلَاطِهِ فَشَمِمْتُهُ فَإِذَا هُوَ مِسْکٌ وَ إِذَا أَنَا بِالْقُصُورِ لَبِنَةٌ ذَهَبٌ وَ لَبِنَةٌ فِضَّةٌ.

«27»

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی الْغَدَاةَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَا هَذَا النُّورُ الَّذِی أَرَاهُ قَدْ غَشِیَکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَصَابَتْنِی جَنَابَةٌ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَأَخَذْتُ بَطْنَ الْوَادِی وَ لَمْ أُصِبِ الْمَاءَ فَلَمَّا وَلَّیْتُ نَادَانِی مُنَادٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا خَلْفِی إِبْرِیقٌ مَمْلُوءٌ مِنْ مَاءٍ فَاغْتَسَلْتُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَمَّا الْمُنَادِی فَجَبْرَئِیلُ وَ الْمَاءُ مِنْ نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ الْکَوْثَرُ عَلَیْهِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ شَجَرَةٍ کُلُّ شَجَرَةٍ لَهَا ثَلَاثَةُ مِائَةٍ وَ سِتُّونَ غُصْناً فَإِذَا أَرَادَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الطَّرَبَ هَبَّتْ رِیحٌ فَمَا مِنْ شَجَرَةٍ وَ لَا غُصْنٍ إِلَّا وَ هُوَ أَحْلَی صَوْتاً مِنَ الْآخَرِ وَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی کَتَبَ عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنْ لَا یَمُوتُوا لَمَاتُوا فَرَحاً مِنْ شِدَّةِ حَلَاوَةِ تِلْکَ الْأَصْوَاتِ وَ هَذَا النَّهَرُ فِی جَنَّةِ عَدْنٍ وَ هُوَ لِی وَ لَکَ وَ لِفَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ فِیهِ شَیْ ءٌ.

توضیح

البلاط کسحاب الحجارة التی تفرش فی الدار.

«28»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی بْنِ زَکَرِیَّا مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمُحِبِّینَا أَهْلَ الْبَیْتِ سَتَجِدُونَ مِنْ قُرَیْشٍ أَثَرَةً (2)فَاصْبِرُوا حَتَّی تَلْقَوْنِی عَلَی الْحَوْضِ شَرَابُهُ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَبْرَدُ

ص: 26


1- کذا فی النسخ.
2- الاثر و الاثر: أثر الجرح.

که امیرمؤمنان علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله روایت کردند: جبرئیل جایگاه های من و اهل بیتم را در کنار حوض کوثر به من نمایاند.

«26»

وَ یَعْضُدُهُ أَیْضاً مَا رَوَاهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ أَبِی سِیرَةَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ تَقَدَّمْ یَا مُحَمَّدُ أَمَامَکَ وَ أَرَانِی الْکَوْثَرَ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکَوْثَرُ لَکَ دُونَ النَّبِیِّینَ فَرَأَیْتُ عَلَیْهِ قُصُوراً کَثِیرَةً مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الدُّرِّ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ مَسَاکِنُکَ وَ مَسَاکِنُ وَزِیرِکَ وَ وَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ ذُرِّیَّتِهِ الْأَبْرَارِ قَالَ فَضَرَبْتُ بِیَدِی إِلَی بَلَاطِهِ فَشَمِمْتُهُ فَإِذَا هُوَ مِسْکٌ وَ إِذَا أَنَا بِالْقُصُورِ لَبِنَةٌ ذَهَبٌ وَ لَبِنَةٌ فِضَّةٌ.

روایت 27.

و نیز حمران بن اعین از ابوعبدالله علیه السلام نقل کرده که فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نماز صبح را خواند و سپس به علی علیه السلام رو کرده و پرسیدند: ای علی، این نور که تو را در میان گرفته چیست؟ پاسخ داد: ای پیامبر خدا، شب نیاز به غسل پیدا کردم و در این سرزمین به دنبال آب گشتم اما آبی نیافتم، هنگامی که روی خود را برگرداندم منادی صدا زد: ای امیرمؤمنان، پس نگاه کردم و دیدم پشت سرم ظرفی پر از آب قرار دارد. پس غسل کردم. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ای علی، آن منادی جبرئیل بود و آب از رودی در بهشت بود که به آن کوثر می گویند. دوازده هزار درخت کنار آن قرار دارند که هر درخت سیصد و شصت شاخه دارد. هنگامی که اهالی بهشت می خواهند شادی کنند بادی می وزد و صدای هر درخت و هر شاخه ای گوش نوازتر از دیگری است. و اگر چنین نبود که خداوند مرگ را برای مردم بهشت قرار نداده، از شدت شادمانی از شنیدن این صداها جان می دادند. این رودخانه در بهشت عدن است و از آن من و تو و فاطمه و حسن و حسین است و هیچ کس دیگری در آن سهمی ندارد.

توضیح

«بلاط» مانند «سحاب» سنگی است که زمین خانه را با آن فرش می کنند.

روایت 28.

تفسیر فرات بن إبراهیم: جعفربن محمد پدران خود علیهم السلام نقل کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به دوست داران ما اهل بیت فرمود: به زودی از جانب قریش آسیبی به شما می رسد(1)، پس شکیبایی کنید تا در کنار حوض بر من وارد شوید، که شربت آن از عسل شیرین تر و از شیر سپیدتر و از برف سردتر

ص: 26


1- . الاثر و الاثر: جای زخم است.

مِنَ الثَّلْجِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَنْتُمُ الَّذِینَ وَصَفَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ (1)یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لا یُنْزِفُونَ

«29»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ شَرَّفَ اللَّهُ هَذَا النَّهَرَ وَ کَرَّمَهُ فَانْعَتْهُ لَنَا قَالَ نَعَمْ یَا عَلِیُّ الْکَوْثَرُ نَهَرٌ یُجْرِی اللَّهُ مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ (2)مَاؤُهُ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ حَصْبَاهُ الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ الْمَرْجَانُ تُرَابُهُ الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ حَشِیشُهُ الزَّعْفَرَانُ یَجْرِی مِنْ تَحْتِ قَوَائِمِ عَرْشِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ثَمَرُهُ کَأَمْثَالِ الْقِلَالِ (3)مِنَ الزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ وَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ الدُّرِّ الْأَبْیَضِ یَسْتَبِینُ ظَاهِرُهُ مِنْ بَاطِنِهِ وَ بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ فَبَکَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ یَا عَلِیُّ وَ اللَّهِ مَا هُوَ لِی وَحْدِی وَ إِنَّمَا هُوَ لِی وَ لَکَ وَ لِمُحِبِّیکَ مِنْ بَعْدِی.

-عد، العقائد اعْتِقَادُنَا فِی الْحَوْضِ أَنَّهُ حَقٌّ وَ أَنَّ عَرْضَهُ مَا بَیْنَ أَیْلَةَ وَ صَنْعَاءَ وَ هُوَ حَوْضُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4)وَ أَنَّ فِیهِ مِنَ الْأَبَارِیقِ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ أَنَّ الْوَالِیَ (5)عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَسْقِی مِنْهُ أَوْلِیَاءَهُ وَ یَذُودُ عَنْهُ أَعْدَاءَهُ مَنْ شَرِبَ مِنْهُ شَرْبَةً لَمْ یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً.

«30»

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَیَخْتَلِجَنَّ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِی دُونِی وَ أَنَا عَلَی الْحَوْضِ فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأُنَادِی یَا رَبِّ أُصَیْحَابِی أُصَیْحَابِی (6)فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ.

«31»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ

ص: 27


1- فی المصدر: و أنتم الذین وصفکم اللّه فی کتابه فقال: و یطوف اه. م.
2- فی المصدر: یجری من تحت عرش اللّه. م.
3- القلال بکسر القاف: الکروم من الأرض.
4- فی المصدر: و هو للنبی صلّی اللّه علیه و آله. م.
5- فی المصدر: و ان الساقی. م.
6- فی المصدر: اصحابی اصحابی. م.

و از کره نرم تر است. شما همان کسانی هستید که خداوند در کتاب خود وصف نموده است(1): {یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ} «بر گِردشان پسرانی جاودان [به خدمت] می گردند» تا جایی که می فرماید: {وَ لا یُنْزِفُونَ} «نه بی خرد گردند».

روایت 29.

تفسیر فرات بن إبراهیم: ابوجعفر علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند متعال «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام او نازل کرد، امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام عرض کرد: ای پیامبر خدا، همانا خداوند این رودخانه را بزرگ و گرامی داشته است، پس آن را برای ما توصیف کنید. پیامبر فرمود: بله ای علی، کوثر رودی است که خداوند آن را از پایین عرش خود جاری ساخته است.(2) آب آن از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر و از کره نرم تر است. سنگریزه های آن درّ و یاقوت و مرجان و خاکش مشک تیزبوی است. گیاهان آن زعفران است که از زیر پایه های عرش پروردگار عالمیان جاری است. میوه ی آن مانند تکه سنگ هایی(3) از زبرجد سبز و یاقوت سرخ و مروارید سفید است که درون آن از بیرونش پیداست و بیرونش نیز از درون آن دیده می شود. پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و یارانش گریستند و سپس ایشان با دست خود به امیرمؤمنان علی بن ابی طالب زدند و فرمودند: ای علی، به خدا سوگند آن تنها برای من نیست، بلکه برای من و تو و دوستداران تو پس از من است.

عقائد: اعتقاد ما درباره ی حوض کوثر چنین است که آن را حق می دانیم و این که گستره ی آن به اندازه ی میان ایله و صنعا است، و آن حوض پیامبر صلی الله علیه وآله است(4)، و در آن به تعداد ستارگان آسمان ظرف های آب قرار دارد، و این که سرپرست آن(5) در روز قیامت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب است، که دوستان خود را از آن سیراب می گرداند و دشمنان خود را از آن دور می دارد. هر کس از آن بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد.

روایت 30.

و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: همانا گروهی از مردم امتم از من پراکنده و دور داشته می شوند، در حالی که من در کنار حوض ایستاده ام. پس آنان را از جانب چپشان می گیرند. پس من فریاد می زنم: پروردگارا، یارانم، یارانم(6)، پس گفته می شود: تو آگاه نیستی آنان پس از تو چه بدعتی آوردند.

ص: 27


1- . در مصدر چنین است: و أنتم الذین وصفکم اللّه فی کتابه فقال: و یطوف اه. م.
2- . در مصدر چنین است: یجری من تحت عرش اللّه. م.
3- . قلال با کسره ی قاف یعنی: سنگریزه های زمین.
4- 23. در مصدر چنین است: و هو للنبی صلّی اللّه علیه و آله. م.
5- . در مصدر چنین است: و ان الساقی. م.
6- . در مصدر چنین است: اصحابی اصحابی. م.

بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِیِّ (1)عَنْ مُعَلَّی بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ (2)عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَعْطَانِی اللَّهُ خَمْساً وَ أَعْطَی عَلِیّاً خَمْساً أَعْطَانِی جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أَعْطَی عَلِیّاً جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ جَعَلَهُ وَصِیّاً وَ أَعْطَانِی الْکَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ السَّلْسَبِیلَ وَ أَعْطَانِی الْوَحْیَ وَ أَعْطَاهُ الْإِلْهَامَ وَ أَسْرَی بِی إِلَیْهِ وَ فَتَحَ لَهُ أَبْوَابَ السَّمَاءِ وَ الْحُجُبَ حَتَّی نَظَرَ إِلَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَیْهِ الْحَدِیثَ (3)

«32»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ عَلَی الْحَوْضِ تَسْقُونَ مَنْ أَحْبَبْتُمْ وَ تَمْنَعُونَ مَنْ کَرِهْتُمْ وَ أَنْتُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ یَفْزَعُ النَّاسُ وَ لَا تَفْزَعُونَ وَ یَحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا تَحْزَنُونَ فِیکُمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ فِیکُمْ نَزَلَتْ لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ الْحَدِیثَ.

-فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْقَاسِمُ بْنُ عُبَیْدٍ مُعَنْعَناً عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ تُطْلَبُونَ فِی الْمَوْقِفِ وَ أَنْتُمْ فِی الْجِنَانِ مُتَنَعِّمُونَ.

«33»

أَعْلَامُ الدِّینِ لِلدَّیْلَمِیِّ مِنْ کِتَابِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْحَوْضِ فَقَالَ أَمَّا إِذَا سَأَلْتُمُونِی

ص: 28


1- هکذا فی النسخ، و فی الأمالی المطبوع هکذا: عن أبیه، عن سعد بن عبد اللّه قال: حدّثنا عبد اللّه بن هارون، قال: حدّثنا محمّد بن عبد الرحمن العرزمی إه. و العرزمی بفتح العین و سکون الراء و فتح الزای نسبة إلی عرزم بطن من فزارة، و جبانة عرزم بالکوفة معروفة، و لعلّ هذا البطن نزلوا بها. راجع اللباب «ج 2 ص 131».
2- قال ابن حجر فی التقریب «ص 594 فی الکنی»: أبو صالح عن ابن عبّاس اسمه میزان. تقدم، و قال «فی ص 517»: میزان البصری أبو صالح مقبول من الثالثة و هو مشهور بکنیته.
3- فی الأمالی المطبوع: و أعطی علیا الالهام و أسری بی إلیه، و فتحت له أبواب السماء حتّی رأی ما رأیت و نظر إلی ما نظر إلیه.

روایت 31.

امالی شیخ طوسی: ابن عباس گفت: شنیدم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می فرمودند: خداوند پنج چیز را به من عطا فرمود و پنج چیز را نیز به علی عطا فرمود. جوامع کلام را به من عطا کرد و جوامع علم را به علی بخشید. مرا پیامبر قرار داد و او را وصی قرار داد. و کوثر را به من بخشید و سلسبیل را به او عطا فرمود. وحی را به من بخشید و الهام را به او عطا فرمود. مرا به سوی خود بالا برد و برای علی علیه السلام درهای آسمان و حجاب ها را گشود تا این که او مرا در آسمان ها دید و من نیز او را دیدم. تا پایان حدیث(1).

روایت 32.

امالی صدوق: امام صادق از پدرانش علیهم السلام نقل کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله که فرمودند: ای علی، تو و شیعیانت در کنار حوض قرار خواهید گرفت، هرکس را دوست داشته باشید سیراب می سازید و هرکس را که نخواهید منع می کنید و در روز هراس و وحشت بزرگ شما در امن و آسایش در سایه ی عرش هستید. مردم وحشت می کنند و شما بیمی ندارید. و مردم اندوهگین هستند و شما اندوهی ندارید. این آیه درباره ی شما نازل شده است که: {إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ} «همانا کسانی که پیش از این وعده ی نیکی به آن ها داده شده از آن دور هستند». و درباره ی شما آیه نازل شده است که: {لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ} وحشت بزرگ آن ها را اندوهگین نمی سازد و فرشتگان به دیدارشان خواهند آمد، این همان روزی است که به شما وعده داده شده بود. تا پایان حدیث.

تفسیر فرات بن إبراهیم: قاسم بن عبید که سلسسله ی حدیث رابه او رسانده است. از پدرانش علیهم السلام مانند آن را آورده و در پایان آن افزوده است: ای علی، از تو و شیعیانت در موقف حساب درخواست می کنند و شما در بهشت های پر نعمت هستید.

روایت 33.

اعلام الدین دیلمی از کتاب حسین بن سعید با اسناد او از ابوایوب انصاری، گفت: نزد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودم که درباره ی حوض

ص: 28


1- . در نسخه ی چاپ شده ی امالی چنین است: و أعطی علیا الالهام و أسری بی إلیه، و فتحت له أبواب السماء حتّی رأی ما رأیت و نظر إلی ما نظر إلیه.

عَنِ الْحَوْضِ فَإِنِّی سَأُخْبِرُکُمْ عَنْهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَکْرَمَنِی بِهِ دُونَ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِنَّهُ مَا بَیْنَ أَیْلَةَ إِلَی صَنْعَاءَ یَسِیلُ فِیهِ خَلِیجَانِ مِنَ الْمَاءِ مَاؤُهُمَا أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ بَطْحَاؤُهُمَا مِسْکٌ أَذْفَرُ حَصْبَاؤُهُمَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ شَرْطٌ مَشْرُوطٌ مِنْ رَبِّی لَا یَرِدُهُمَا إِلَّا الصَّحِیحَةُ نِیَّاتُهُمْ النَّقِیَّةُ قُلُوبُهُمْ الَّذِینَ یُعْطُونَ مَا عَلَیْهِمْ فِی یُسْرٍ وَ لَا یَأْخُذُونَ مَا لَهُمْ فِی عُسْرٍ الْمُسَلِّمُونَ لِلْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِی یَذُودُ مَنْ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِهِ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْجَمَلَ الْأَجْرَبَ عَنْ إِبِلِهِ.

باب 21 الشفاعة

الآیات

البقرة: «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ»(48) (و قال تعالی): «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ»(123) (و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ»(254) (و قال): «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»(255)

الإسراء: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»(79)

مریم: «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً»(87)

طه: «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا»(109)

الأنبیاء: «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ* لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ *یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ»(26-28)

الشعراء: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ* وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ»(100-101)

سبأ: «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ»(23)

ص: 29

سؤال شد، پس فرمود: درباره ی حوض از من پرسیدید، پس شما را از آن آگاه می سازم. همانا خداوند متعال به وسیله ی آن مرا از پیامبران دیگر ممتاز ساخت و گرامی داشت. گستره ی آن به اندازه ی مابین ایله و صنعا است که دو خلیج از آب درآن جاری شده اند. آب آن دو از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است. سنگفرش آن از مشک تیزبوی است و ساحل آن ها از درّ و یاقوت است. شرطی است که پروردگارم با من قرار داده است که تنها کسانی که نیتی درست و قلبی پاکیزه دارند وارد آن شوند.آن چه را دارند در آسایش می بخشند و چیزی را که برای آن هاست در سختی نمی گیرند و تسلیم جانشین پس از من شدند. او مانند مردی که شترگر را از شتر خود دور کند، کسانی را که شیعه ی او نیستند از آن دور می گرداند.

باب بیست و یکم : شفاعت

آیات

- «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

{و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند؛ و نه از او شفاعتی پذیرفته، و نه به جای وی بدلی گرفته می شود؛ و نه یاری خواهند شد.}

- «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

{و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند، و نه بدل و بلاگردانی از وی پذیرفته شود، و نه او را میانجیگری سودمند افتد، و نه یاری شوند.}

- «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ.

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و نه شفاعتی.}

- «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ.

{کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند.}

- «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً.

{امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.}

- «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً.

{[آنان] اختیار شفاعت را ندارند، جز آن کس که از جانب [خدای] رحمان پیمانی گرفته است.}

- «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا.

{در آن روز، شفاعت [به کسی] سود نبخشد، مگر کسی را که [خدای] رحمان اجازه دهد و سخنش او را پسند آید.}

- «وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ *لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ *یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ.

{و گفتند: «[خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده.» منزّه است او. بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند، که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند. آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند، و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند.}

- فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ * وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ.

{در نتیجه شفاعتگرانی نداریم، و نه دوستی نزدیک.}

- «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ.

ص: 29

الدخان: «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ *یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(40-42)

النجم: «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی»(26)

المدثر: «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(48)

النبأ: «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً»(38)

تفسیر

قال الطبرسی قدس الله روحه فی قوله تعالی: وَ اتَّقُوا أی احذروا و اخشوا یَوْماً لا تَجْزِی أی لا تغنی أو لا تقضی فیه نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً و لا تدفع عنها مکروها و قیل لا یؤدی أحد عن أحد حقا وجب علیه لله أو لغیره وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ قال المفسرون حکم هذه الآیة مختص بالیهود لأنهم قالوا نحن أولاد الأنبیاء و آباؤنا یشفعون لنا فآیسهم الله عن ذلک فخرج الکلام مخرج العموم و المراد به الخصوص و یدل علی ذلک أن الأمة أجمعت علی أن للنبی صلی الله علیه و آله شفاعة مقبولة و إن اختلفوا فی کیفیتها فعندنا هی مختصة بدفع المضار و إسقاط العقاب عن مستحقیه من مذنبی المؤمنین و قالت المعتزلة هی فی زیادة المنافع للمطیعین و التائبین دون العاصین و هی ثابتة عندنا للنبی صلی الله علیه و آله و لأصحابه المنتجبین و للأئمة من أهل بیته الطاهرین و لصالحی المؤمنین و ینجی الله تعالی بشفاعتهم کثیرا من الخاطئین.

و یؤیده الخبر الذی تلقته الأمة بالقبول

وَ هُوَ قَوْلُهُ علیه السلام ادَّخَرْتُ شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی.

وَ مَا جَاءَ فِی رِوَایَاتِ أَصْحَابِنَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ مَرْفُوعاً عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنِّی أَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُشَفَّعُ وَ یَشْفَعُ عَلِیٌّ فَیُشَفَّعُ وَ یَشْفَعُ أَهْلُ بَیْتِی فَیُشَفَّعُونَ وَ إِنَّ أَدْنَی الْمُؤْمِنِینَ شَفَاعَةً لَیَشْفَعُ فِی أَرْبَعِینَ مِنْ إِخْوَانِهِ کُلٌّ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ.

وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ أی فدیة لأنه یعادل المفدی و یماثله و أما ما جاء فی الحدیث لا یقبل الله منه صرفا و لا عدلا فاختلف فی معناه قال الحسن الصرف العمل و العدل الفدیة و قال الأصمعی الصرف التطوع و العدل الفریضة

ص: 30

{و شفاعتگری در پیشگاه او سود نمی بخشد، مگر برای آن کس که به وی اجازه دهد. تا چون هراس از دلهایشان برطرف شود، می گویند: «پروردگارتان چه فرمود؟» می گویند: «حقیقت؛ و هموست بلندمرتبه و بزرگ.}

- «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ.

{در حقیقت، روز «جداسازی» موعد همه آنهاست. همان روزی که هیچ دوستی از هیچ دوستی نمی تواند حمایتی کند، و آنان یاری نمی شوند، مگر کسی را که خدا رحمت کرده است، زیرا که اوست همان ارجمند مهربان.}

- «وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی.

{و بسا فرشتگانی که در آسمانهایند [و] شفاعتشان به کاری نیاید، مگر پس از آنکه خدا به هر که خواهد و خشنود باشد اذن دهد.}

- «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ.

{و شفاعت شفاعتگران آنها را سود نبخشد.}

- یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ.

{روزی که «روح» و فرشتگان به صف می ایستند، و [مردم] سخن نگویند، مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد.}

تفسیر

طبرسی قدس الله روحه گفته است: فرموده ی خداوند «وَ اتَّقُوا» یعنی برحذر باشید و بترسید. «یَوْماً لا تَجْزِی» یعنی بی نیاز نمی سازد، یا این که در آن برآورده نمی شود، «نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً» و هیچ ناپسندی را از او بازنمی دارد، و گفته شده هیچ کس حقی را که از جانب خداوند یا شخص دیگری برای او واجب شده ادا نمی کند. «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ» مفسران گفته اند: حکم این آیه مخصوص یهودیان است. چرا که آنان گفتند: ما فرزندان پیامبران هستیم و پدران ما برای ما شفاعت می کنند. پس خداوند آنان را از این امر نومید ساخت. بنابراین سخن برای همه ی مردم بیان شده و منظور از آن ویژه بودن برای گروهی از مردم است. و نیز دلیل آن که همه ی امت اتفاق نظر دارند شفاعت پیامبر مورد پذیرش است، هرچند درمورد جزئیات آن اختلاف نظر داشته باشند. به عقیده ی ما این مسئله مخصوص برطرف کردن زیان و برداشتن عذاب از مؤمنان گناهکاری است که سزاوار آن هستند. و معتزله معتقدند این شفاعت در سودمند ساختن فرمان برداران و توبه کنندگان است، و نه گناهکاران. و از نظر ما این شفاعت برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و یاران برگزیده اش و امامانی که از اهل بیت پاک او هستند و برای مؤمنان شایسته وجود دارد. خداوند متعال بسیاری از خطاکاران را با شفاعت ایشان نجات بخشد.

و این حدیث که امت آن را درست پنداشته و پذیرفته اند آن را تأیید می کند و آن سخن امام علیه السلام است که: شفاعتم را برای صاحبان گناهان بزرگ در امتم ذخیره نموده ام.

و آن چه در روایات اصحاب ما رضی الله عنهم آمده که سندش به پیامبر صلی الله علیه وآله می رسد که فرمود: همانا من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می شود، و علی نیز شفاعت می کند و او نیز پذیرفته می شود، و اهل بیتم نیز شفاعت کرده و شفاعتشان پذیرفته می شود، و همانا کمترین مؤمنان در شفاعت برای چهل نفر از برادران خود که همگی سزاوار آتش هستند شفاعت می کنند.

«وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ» یعنی فدیه، زیرا مقابل و مانند فدیه دهنده می باشد. اما آن چه در حدیث آمده که «لا یقبل الله منه صرفا و لا عدلا» در باره ی معنای آن اختلاف نظر دارند. حسن گفته است: «الصرف» یعنی عمل، و «العدل» یعنی فدیه، و اصمعی گفته است: «الصرف» یعنی تکلیف کردن، و «عدل» یعنی فریضة.

ص: 30

و قال أبو عبیدة الصرف الحیلة و العدل الفدیة و قال الکلبی الصرف الفدیة و العدل رجل مکانه وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ أی لا یعاونون حتی ینجوا من العذاب و قیل لیس لهم ناصر ینتصر لهم من الله إذا عاقبهم.

و فی قوله سبحانه لا بَیْعٌ فِیهِ أی لا تجارة وَ لا خُلَّةٌ أی لا صداقة لأنهم بالمعاصی یصیرون أعداء و قیل لأن شغله بنفسه یمنع من صداقة غیره و هذا کقوله الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ وَ لا شَفاعَةٌ أی لغیر المؤمنین مطلقا.

و فی قوله سبحانه مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ هو استفهام معناه الإنکار و النفی أی لا یشفع یوم القیامة أحد لأحد إلا بإذنه و أمره و ذلک أن المشرکین کانوا یزعمون أن الأصنام تشفع لهم فأخبر الله سبحانه أن أحدا ممن له الشفاعة لا یشفع إلا بعد أن یأذن الله له فی ذلک و یأمره به.

و فی قوله عز و جل وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ أی لا یقدرون علی الشفاعة فلا یشفعون و لا یشفع لهم حین یشفع أهل الإیمان بعضهم لبعض لأن ملک الشفاعة علی وجهین أحدهما أن یشفع للغیر و الآخر أن یستدعی الشفاعة من غیره لنفسه فبین سبحانه أن هؤلاء الکفار لا تنفذ شفاعة غیرهم فیهم و لا شفاعة لهم لغیرهم إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً أی لا یملک الشفاعة إلا هؤلاء أو لا یشفع إلا لهؤلاء و العهد هو الإیمان و الإقرار بوحدانیة الله تعالی و التصدیق بأنبیائه و قیل هو شهادة أن لا إله إلا الله و أن یتبرءوا إلی الله من الحول و القوة و لا یرجوا إلا لله عن ابن عباس و قیل معناه لا یشفع إلا من وعد له الرحمن بإطلاق الشفاعة کالأنبیاء و الشهداء و العلماء و المؤمنین علی ما ورد به الأخبار و قال علی بن إبراهیم فی تفسیره

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لَمْ یُحْسِنْ وَصِیَّتَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ کَانَ نَقْصاً فِی مُرُوءَتِهِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ یُوصِی الْمَیِّتُ قَالَ إِذَا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ قَالَ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ تَصْدِیقُ هَذِهِ الْوَصِیَّةِ فِی سُورَةِ مَرْیَمَ فِی قَوْلِهِ لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ

ص: 31

و أبو عبیده گفته است: «الصرف» یعنی حیله و «العدل» یعنی فدیه. و کلبی گفته است: «الصرف» یعنی فدیه و «العدل» کسی است که در جایگاه عدل است. «وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ» یعنی یاری نمی شوند تا از عذاب رهایی یابند. و گفته شده یاری کننده ای نخواهد بود تا آنان را از عقوبت الهی رهایی بخشد.

و فرموده ی خداوند «لا بَیْعٌ فِیهِ» یعنی تجارتی وجود ندارد، «وَ لا خُلَّةٌ» یعنی هیچ دوستی و صداقتی وجود ندارد. زیرا آنان به وسیله ی گناهان دشمن به شمار می روند. و نیز گفته شده سرگرم شدن به خویشتن او را از دوستی دیگران باز داشته است. و این مانند فرموده ی خداوند است که: درآن روز بعضی از دوستان با بعضی دیگر دشمنی می کنند، مگر پرهیزکاران. «وَ لا شَفاعَةٌ» یعنی برای غیر مؤمنان، به شکل مطلق.

و درباره ی سخن خداوند متعال: «کیست که در نزد او بدون اجازه شفاعت نماید؟» پرسشی است که معنای آن انکار و نفی است، یعنی در روز قیامت هیچ کس برای دیگری شفاعت نمی کند مگر به اجازه و فرمان او، به این دلیل که مشرکان گمان می کردند بت ها برایشان شفاعت کنند، پس خداوند سبحان به آن ها خبر داد هیچ یک از کسانی که حق شفاعت دارد نمی تواند پیش از اجازه و فرمان خداوند به آن شفاعت کند.

و درباره ی سخن خداوند عزوجل و مجرمان را به سوی جهنم می بریم نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ یعنی قادر به شفاعت نیستند، نه شفاعت آن ها پذیرفته است و نه برایشان شفاعت می شود، در هنگامی که برخی از مؤمنان برای برخی دیگر شفاعت می کنند. چرا که اجازه ی شفاعت بر دو گونه است. یکی این که برای دیگری شفاعت نماید و دیگر این که از شخص دیگری برای خودش درخواست شفاعت نماید. پس خداوند سبحان بیان فرموده است که این کافران شفاعت دیگران برایشان سودمند نخواهد بود و آن ها نیز نمی توانند برای دیگری شفاعت کنند. مگر کسی که از نزد خداوند رحمان عهد و پیمانی داشته باشد. یعنی تنها این گروه حق شفاعت دارند و یا این که شفاعت تنها برای این گروه سودمند خواهد بود. و منظور از عهد همان ایمان و اقرار به یگانگی خداوند و باور داشتن پیامبران الهی است. و از ابن عباس گفته شده شهادت به لا إله إلا الله است و این که از هر نیرو و توانی به سوی خداوند بیزاری بجویند و تنها به خداوند امید ببندند. و گفته شده معنای آن چنین است که تنها برای کسی که خداوند رحمان وعده ی اطلاق شفاعت به او داده، مانند پیامبران و شهیدان و دانشمندان و مؤمنان خواهد بود، براساس آن چه در احادیث آمده است. و علی بن إبراهیم در تفسیر خود گفته است:

پدرم از ابن محبوب از سلیمان بن جعفر از اباعبدالله علیه السلام از پدرانش روایت کرده است که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هرکس در هنگام مرگ وصیتی نیکو به جای نگذارد مردانگی اش کامل نیست، پس گفته شد: ای پیامبر خدا، مرده چگونه وصیت کند؟ فرمود: هنگامی که زمان مرگش فرارسید و مردم نزدش جمع شدند بگوید: خداوندا، ای پدیدآورنده ی آسمان ها و زمین. و حدیث به

این جا رسید که فرمود: و تصدیق این سخن در سوره ی مریم در این آیه است: آنان حق شفاعت ندارند مگر کسی که از نزد خداوند رحمان عهدی دارد. پس این عهد میت است.

ص: 31

اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً فَهَذَا عَهْدُ الْمَیِّتِ.

أقول: سیأتی الخبر فی باب الوصیة.

و قال فی قوله تعالی إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا أی لا تنفع ذلک الیوم شفاعة أحد فی غیره إلا شفاعة من أذن الله له فی أن یشفع و رضی قوله فیها من الأنبیاء و الأولیاء و الصالحین و الصدیقین و الشهداء و فی قوله سبحانه وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً یعنی من الملائکة سُبْحانَهُ نزه نفسه عن ذلک بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ أی لیسوا أولادا کما تزعمون بل عباد أکرمهم الله و اصطفاهم لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ أی لا یتکلمون إلا بما یأمرهم به ربهم وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ أی ما قدموا من أعمالهم و ما أخروا منها یعنی ما عملوا منها و ما هم عاملون وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی أی ارتضی الله دینه و قال مجاهد إلا لمن رضی الله عنه و قیل هم أهل شهادة أن لا إله إلا الله و قیل هم المؤمنون المستحقون للثواب و حقیقته أنه لا یشفعون إلا لمن ارتضی الله أن یشفع فیه فیکون فی معنی قوله مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ أی من خشیتهم منه فأضیف المصدر إلی المفعول مُشْفِقُونَ خائفون وجلون من التقصیر فی عبادته.

و فی قوله سبحانه وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ أی لا تنفع الشفاعة عند الله إلا لمن رضیه الله و ارتضاه و أذن له فی الشفاعة مثل الملائکة و الأنبیاء و الأولیاء أو إلا لمن أذن الله أن یشفع له حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ أی کشف الفزع عن قلوبهم و اختلف فی الضمیر فی قوله عَنْ قُلُوبِهِمْ فقیل یعود إلی المشرکین أی حتی إذا أخرج عن قلوبهم الفزع لیسمعوا کلام الملائکة قالُوا أی الملائکة ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا أی المشرکون مجیبین لهم الْحَقَّ أی قال الحق فیعترفون أن ما جاء به الرسل کان حقا عن ابن عباس و غیره و قیل إن الضمیر یعود إلی الملائکة ثم اختلف فی معناه علی وجوه أحدها أن الملائکة إذا صعدوا بأعمال العباد و لهم زجل (1)و صوت عظیم فتحسب الملائکة أنها الساعة فیخرون سجدا و یفزعون فإذا علموا أنه لیس ذلک قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَ

ص: 32


1- جمع الزجلة بالضم: الصوت و الضجیج.

می گویم: این حدیث در باب وصیت خواهد آمد.

و درباره ی سخن خداوند متعال مگر کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و به گفتار او رضایت داده است، گفت: یعنی در آن روز شفاعت هیچ کس برای دیگری سودمند نیست، مگر کسی که خداوند به او اجازه داده شفاعت کند و گفتارش درباره ی آن مورد رضایت خداوند باشد، از پیامبران و اولیاء و نیکان و صدیقان و شهداء. و سخن خداوند سبحان: و گفتند خداوند رحمان فرزندی برای خویش قرار داده است، یعنی از فرشتگان، «سُبْحانَهُ» خداوند خود را از آن منزه دانسته است. «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ» یعنی آن گونه که گمان می کنید فرزندان او نیستند، بلکه بندگانی هستند که خداوند آنان را گرامی داشته و برگزیده است. «لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ» یعنی تنها سخنی را که پروردگارشان دستور به آن داده بر زبان می آورند. «و آن ها به فرمان او عمل می کنند، آن چه را مقابل آن هاست و پشت سرشان قرار دارد می داند» یعنی اعمالی را که در گذشته انجام داده اند و هرآن چه را به تأخیر انداخته اند و در آینده انجام خواهند داد و آن چه در حال انجام آن هستند، و تنها برای کسانی شفاعت می کنند که مورد رضایت باشد. یعنی دین او مورد رضای خداوند بوده باشد، و مجاهد گفته است: تنها برای کسی که خداوند از او راضی است. و گفته شده آنان کسانی هستند که شهادت لا إله إلا الله داده اند. و گفته شده آنان مؤمنانی هستند که شایسته ی پاداش می باشند. و حقیقت آن چنین است که تنها برای کسانی که خداوند از شفاعت در ایشان رضایت دارد می باشد. بنابراین در معنای فرموده ی خداوند است که: «چه کسی است که درنزد او بدون اجازه شفاعت کند، و آنان از خشیت خداوند...» ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ یعنی از خشیت آنان از او، مصدر را به مفعول افزوده است، «بیمناک هستند» ترسان و نگران هستند، از کوتاهی در عبادت و پرستش او.

و در باره ی فرموده ی خداوند سبحان: «و شفاعت نزد او تنها برای کسی است که به او اجازه داده شده» یعنی شفاعت نزد خداوند تنها برای کسی سودمند است که خداوند از او رضایت دارد و او نیز رضایت مند است و اجازه ی شفاعت را به او داده است، مانند فرشتگان و پیامبران و اولیا و یا کسی که خداوند اجازه ی شفاعت درباره ی او داده است. «تازمانی که بیم و ترس از دل هایشان برطرف گردد.» یعنی ترس از دل هایشان برداشته شود. و درباره ی ضمیر در«عَنْ قُلُوبِهِمْ» اختلاف شده است، برخی گفته اند ضمیر به مشرکان بازمی گردد. یعنی زمانی که ترس از دل هایشان برداشته می شود تا سخن فرشتگان را بشنوند. «قالُوا» یعنی فرشتگان، «ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا» یعنی مشرکان به آن ها پاسخ می دهند، «الْحَقَ» یعنی حقیقت را گفت. پس اعتراف می کنند که آن چه پیامبران آورده بودند حقیقت است، از ابن عباس و دیگران نقل شده است. و گفته شده ضمیر به «ملائکه» بازمی گردد، سپس در مورد معنای آن چندین نظر وجود داشته است: اول این که هنگامی که فرشتگان اعمال بندگان را بالا می برند در حالی که ناله و فریاد بلندی(1) دارند، پس فرشتگان گمان می کنند قیامت برپاشده است، پس به سجده می افتند و هراسان می گردند. پس هنگامی که درمی یابند چنین نیست «می گویند: پروردگارتان چه گفت: گویند حقیقت را.»

ص: 32


1- . جمع زجلة با ضمه، به معنای: صدای بلند و ناله است.

و ثانیها أن الفترة لما کانت بین عیسی و محمد صلی الله علیه و آله و بعث الله محمدا صلی الله علیه و آله أنزل الله سبحانه جبرئیل بالوحی فلما نزلت ظنت الملائکة أنه نزل بشی ء من أمر الساعة فصعقوا لذلک فجعل جبرئیل یمر بکل سماء و یکشف عنهم الفزع فرفعوا رءوسهم و قال بعضهم لبعض ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ یعنی الوحی.

و ثالثها أن الله إذا أوحی إلی بعض ملائکته لحق الملائکة غشی عند سماع الوحی و یصعقون و یخرون سجدا للآیة العظیمة فإذا فزع عن قلوبهم سألت الملائکة ذلک الملک الذی أوحی إلیه ما ذا قال ربک أو یسأل بعضهم بعضا فیعلمون أن الأمر فی غیرهم.

و فی قوله تعالی یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً المولی الصاحب الذی من شأنه أن یتولی معونة صاحبه علی أموره فیدخل فی ذلک ابن العم و الناصر و الحلیف و غیرهم أی لا یغنی فیه ولی عن ولی شیئا و لا یدفع عنه عذاب الله وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ و هذا لا ینافی ما ذهب إلیه أکثر الأمة من إثبات الشفاعة لأنها لا تحصل إلا بأمر الله تعالی و إذنه و المراد بالآیة أنه لیس لهم من یدفع عنهم العذاب و ینصرهم من غیر أن یأذن الله لهم فیه و یدل علیه قوله إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ أی إلا الذین رحمهم الله من المؤمنین فإنه إما أن یسقط عقابهم ابتداء أو یأذن بالشفاعة فیهم.

و فی قوله تعالی إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ أی للملائکة فی الشفاعة لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی لهم أن یشفعوا فیه.

و فی قوله تعالی فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ أی شفاعة الملائکة و النبیین کما نفعت الموحدین عن ابن عباس و قال الحسن لم تنفعهم شفاعة ملک و لا شهید و لا مؤمن و یعضد هذا الإجماع علی أن عقاب الکفر لا یسقط بالشفاعة و قد صحت الروایة عن ابن مسعود قال یشفع نبیکم رابع أربعة جبرئیل ثم إبراهیم ثم موسی أو عیسی ثم نبیکم لا یشفع أحد أکثر مما یشفع فیه نبیکم ثم النبیون ثم الصدیقون ثم الشهداء و یبقی قوم فی جهنم فیقال لهم ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ إلی قوله فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ قال ابن مسعود فهؤلاء الذین یبقون فی جهنم

وَ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَقُولُ الرَّجُلُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَیْ رَبِّ عَبْدُکَ فُلَانٌ سَقَانِی شَرْبَةً مِنْ

ص: 33

و دوم این که مدت زمانی میان پیامبری عیسی علیه السلام و پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله وجود داشت سپس خداوند حضرت محمد صلی الله علیه وآله را برانگیخت، پس هنگامی که جبرئیل را با وحی نازل فرمود، فرشتگان پنداشتند او همراه با فرمانی درباره ی قیامت نازل شده است، به همین دلیل فریاد زدند. از این رو جبرئیل به هر آسمان گذر می کرد و ترس را ازآنان برطرف می ساخت. پس سرهای خود را بالا می آوردند و برخی از آنان به برخی دیگر می گفتند: پروردگارتان چه فرموده است؟ پاسخ می دادند: حق، یعنی وحی.

و سوم این که هنگامی که خداوند به بعضی از فرشتگان وحی نازل می فرمود هنگام شنیدن وحی بیهوش می شدند و فریاد می زدند و برای این نشانه ی بزرگ به

سجده می افتادند. پس هنگامی که بیم از دل هایشان برداشته می شد فرشتگان از فرشته ای که وحی بر او نازل شده بود می پرسیدند: پروردگارت چه فرمود؟ یا بعضی از آنان از بعضی دیگر می پرسیدند و می دانستند که دستور برای دیگران است.

و در سخن خداوند متعال: روزی که هیچ دوستی برای دوست خود سودمند نیست، مولی هم نشینی است که سزاوار است دوست خود را در کارهایش یاری دهد. بنابراین پسرعمو و یاری دهنده و هم پیمان و دیگران را شامل می شود، یعنی هیچ دوستی نمی تواند به دوست خود فایده ای رسانده یا او را از عذاب الهی نگاه دارد، و آنان یاری نمی شوند. و این مخالف اعتقاد بسیاری از امت نیست که شفاعت را ثابت می داند، زیرا آن تنها به دستور و اجازه ی خداوند به دست می آید، و منظور از آیه چنین است آنان کسی را ندارند که آنان را از عذاب نگاه دارد و یاری شان نماید، مگر این که خداوند در این کار اجازه دهد. و این فرموده ی خداوند نیز دلیل بر آن است که: مگر کسی که خداوند بر او رحم آورد، یعنی مگر کسانی از مؤمنان که خداوند به آن ها رحم کند. و به این وسیله یا از ابتدا عذاب از ایشان برداشته شود و یا اجازه ی شفاعت برای ایشان داده شود.

و فرموده ی خداوند متعال: مگر پس از آن که خداوند برای او اجازه دهد، یعنی به فرشتگان در شفاعت، برای هرکس بخواهد و رضایت داشته باشد تا درباره ی آنان شفاعت انجام شود.

و در سخن خداوند متعال: پس شفاعت شفاعت کنندگان برایشان سودمند نخواهد بود، یعنی شفاعت فرشتگان و پیامبران، همان گونه که یکتاپرستان بهره مند شدند، از ابن عباس روایت شده است. و حسن گفته است: شفاعت هیچ فرشته یا شهید یا مؤمنی برای آنان سودمند نخواهد بود. و این اجماع را به این وسیله تقویت کرده است که عقوبت کفر به وسیله ی شفاعت از بین نمی رود. و روایتی صحیح از ابن مسعود وارد شده که: پیامبر شما به عنوان چهارمین تن از یک گروه چهارنفره شفاعت می کند، جبرئیل و سپس ابراهیم و موسی یا عیسی و سپس پیامبر شما، هیچ یک از آن ها بیش از آن چه پیامبر شما شفاعت می کند شفیع نیست، سپس پیامبران، سپس صدیقان و سپس شهیدان، و گروهی در جهنم باقی می مانند پس به آن ها گفته

می شود: چه چیز شما را به دوزخ افکند؟ تا اینجای آیه: پس شفاعت شفاعت کنندگان برایشان سودمند نخواهد بود. ابن مسعود گفته است: این ها کسانی هستند که در جهنم باقی می مانند.

و از حسن از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله آمده که فرمود: مردی از اهل بهشت در روز قیامت می گوید: ای پروردگار، فلان کس از بندگان تو در دنیا جرعه ی آبی به من نوشاند،

ص: 33

مَاءٍ فِی الدُّنْیَا فَشَفِّعْنِی فِیهِ فَیَقُولُ اذْهَبْ فَأَخْرِجْهُ مِنَ النَّارِ فَیَذْهَبُ فَیَتَجَسَّسُ فِی النَّارِ حَتَّی یُخْرِجَهُ مِنْهَا.

-وَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ مِنْ أُمَّتِی مَنْ سَیُدْخِلُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِشَفَاعَتِهِ أَکْثَرَ مِنْ مُضَرَ

الأخبار

«1»

ل، الخصال أَبُو الْحَسَنِ طَاهِرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْهَرَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ نَجْدَةَ عَنْ أَبِی بِشْرٍ خَتَنِ الْمُقْرِی (1)عَنْ مُعْتَمِرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِکُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةٌ قَدْ دَعَا بِهَا وَ قَدْ سَأَلَ سُؤْلًا وَ قَدْ أَخْبَأْتُ دَعْوَتِی لِشَفَاعَتِی لِأُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةٌ یَشْفَعُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُشَفَّعُونَ الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ الشُّهَدَاءُ.

«3»

ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا تُعَنُّونَا فِی الطَّلَبِ وَ الشَّفَاعَةِ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا قَدَّمْتُمْ وَ قَالَ علیه السلام لَنَا شَفَاعَةٌ وَ لِأَهْلِ مَوَدَّتِنَا شَفَاعَةٌ.

«4»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِحَوْضِی فَلَا أَوْرَدَهُ اللَّهُ حَوْضِی وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِشَفَاعَتِی فَلَا أَنَالَهُ اللَّهُ شَفَاعَتِی ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّمَا شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی فَأَمَّا الْمُحْسِنُونَ فَمَا عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ خَالِدٍ فَقُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی قَالَ لَا یَشْفَعُونَ (2)إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَی اللَّهُ دِینَهُ.

«5»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْکِتَابِ الْمُؤْمِنُ هُوَ الَّذِی تَسُرُّهُ حَسَنَتُهُ وَ تَسُوؤُهُ

ص: 34


1- هو بکر بن خلف البصری ختن المقری أبو بشر، قال ابن حجر: صدوق من العاشرة مات بعد سنة أربعین أی و مأتین.
2- فی العیون: قال: یعنی لا یشفعون اه. م.

پس مرا شفیع او قرار بده. پس گفته می شود: برو و او را از آتش جهنم بیرون آور، پس او رفته و به دنبالش جستجو می کند تا آن که او را از آتش بیرون آورد.

و نیز پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا کسانی از امت من هستند که خداوند به وسیله ی شفاعت آن ها گروه بسیاری را وارد بهشت می کند.

روایات

روایت 1.

خصال: رسول خدا فرمود هر پیغمبری نزد خدا یک دعای خصوصی داشت که آن را درخواست کرد و سؤالی نمود و من دعای خود را ذخیره کردم برای شفاعت امتم در روز قیامت.

روایت 2.

خصال: رسول خدا فرمود سه دسته نزد خدا شفاعت میکنند و شفاعتشان پذیرفته می شود، پیغمبران سپس علما و دانشمندان سپس شهیدان.

روایت 3.

خصال: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: با آن چه از پیش فرستاده اید در روز قیامت دست ما را برای شفاعت و درخواست برای شما بسته نسازید. و فرمود: برای ما شفاعتی است و برای کسانی که ما را دوست می دارند نیز شفاعتی است.

روایت 4.

عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السّلام به نقل از پدرانشان از أمیر المؤمنین علیه السّلام از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله روایت فرمود :که هر کس به حوض من (حوض کوثر) ایمان نیاورد، خداوند او را بر آن حوض نرساند و هر کس ایمان به شفاعت من نیاورد، خداوند او را به شفاعت من فائز نگرداند! سپس فرمود: شفاعت من مربوط به کسانی است که مرتکب گناهان کبیره می شوند. و امّا نیکوکاران، اصلا، مستحقّ توبیخ و مؤاخذه نیستند. حسین بن خالد گوید: به حضرت عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه معنی این آیه چیست: «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی»؟}شفاعت نمی کنند مگر کسی را که خداوند بپسندد{ فرمود: یعنی شفاعت نمی کنند مگر کسی را که خداوند از دینش خوشنود باشد.

روایت 5.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: نویسنده ی این کتاب گفته است: مؤمن کسی است که نیکی هایش او را شادمان ساخته و بدی هایش

ص: 34

سَیِّئَتُهُ (1)لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَتُهُ وَ سَاءَتْهُ سَیِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ مَتَی سَاءَتْهُ سَیِّئَةٌ نَدِمَ عَلَیْهَا وَ النَّدَمُ تَوْبَةٌ وَ التَّائِبُ مُسْتَحِقٌّ لِلشَّفَاعَةِ وَ الْغُفْرَانِ وَ مَنْ لَمْ تَسُؤْهُ سَیِّئَتُهُ فَلَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ إِذَا لَمْ یَکُنْ مُؤْمِناً لَمْ یَسْتَحِقَّ الشَّفَاعَةَ لِأَنَّ اللَّهَ غَیْرُ مُرْتَضٍ لِدِینِهِ.

«6»

لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَانِمِ بْنِ الْحَسَنِ السَّعْدِیِّ عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ الْمَکِّیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَتَاهْ أَیْنَ أَلْقَاکَ یَوْمَ الْمَوْقِفِ الْأَعْظَمِ وَ یَوْمَ الْأَهْوَالِ وَ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ قَالَ یَا فَاطِمَةُ عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ وَ مَعِی لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ أَنَا الشَّفِیعُ لِأُمَّتِی إِلَی رَبِّی قَالَتْ یَا أَبَتَاهْ فَإِنْ لَمْ أَلْقَکَ هُنَاکَ قَالَ الْقَیْنِی عَلَی الْحَوْضِ وَ أَنَا أَسْقِی أُمَّتِی قَالَتْ یَا أَبَتَاهْ إِنْ لَمْ أَلْقَکَ هُنَاکَ قَالَ الْقَیْنِی عَلَی الصِّرَاطِ وَ أَنَا قَائِمٌ أَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ أُمَّتِی قَالَتْ فَإِنْ لَمْ أَلْقَکَ هُنَاکَ قَالَ الْقَیْنِی وَ أَنَا عِنْدَ الْمِیزَانِ أَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ أُمَّتِی قَالَتْ فَإِنْ لَمْ أَلْقَکَ هُنَاکَ قَالَ الْقَیْنِی عَلَی شَفِیرِ جَهَنَّمَ أَمْنَعُ شَرَرَهَا وَ لَهَبَهَا عَنْ أُمَّتِی فَاسْتَبْشَرَتْ فَاطِمَةُ بِذَلِکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ بَعْلِهَا وَ بَنِیهَا.

«7»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شَفَاعَةِ النَّبِیِّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ یُلْجِمُ النَّاسَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْعَرَقُ (2)فَیَقُولُونَ انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی آدَمَ یَشْفَعُ لَنَا فَیَأْتُونَ آدَمَ فَیَقُولُونَ اشْفَعْ لَنَا عِنْدَ رَبِّکَ (3)فَیَقُولُ إِنَّ لِی ذَنْباً وَ خَطِیئَةً فَعَلَیْکُمْ بِنُوحٍ فَیَأْتُونَ نُوحاً فَیَرُدُّهُمْ إِلَی مَنْ یَلِیهِ وَ یَرُدُّهُمْ کُلُّ نَبِیٍّ إِلَی مَنْ یَلِیهِ حَتَّی یَنْتَهُونَ إِلَی عِیسَی فَیَقُولُ عَلَیْکُمْ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَی جَمِیعِ الْأَنْبِیَاءِ فَیَعْرِضُونَ أَنْفُسَهُمْ عَلَیْهِ وَ یَسْأَلُونَهُ فَیَقُولُ انْطَلِقُوا فَیَنْطَلِقُ بِهِمْ إِلَی

ص: 35


1- فی العیون: «حسنة و سیئة» فی جمیع الموارد.
2- فی نسخة: و یرهقهم القلق.
3- فی المصدر: لیشفع لنا عند ربّه فینطلقون الی آدم فیقولون: یا آدم اشفع اه. م.

او را اندوهگین می کند(1). به دلیل فرموده ی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله که: هرکس نیکی اش او را شادمان کرده و بدی اش او را اندوهگین سازد پس او مؤمن است. و هنگامی که گناهی او را اندوهگین سازد پشیمان شود و پشیمانی توبه است و توبه کننده سزاوار شفاعت و آمرزش است. و هرکس گناهش او را ناراحت نسازد مؤمن نیست و کسی که مؤمن نباشد شایسته ی شفاعت نمی باشد، چرا که دین او راضی کننده نیست.

روایت 6.

امالی صدوق: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: فاطمه سلام الله علیها به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: در روز موقف بزرگ و روز وحشت ها و روز هراس بزرگ شما را کجا ملاقات نمایم؟ فرمود: ای فاطمه، در کنار در بهشت، در حالی که پرچم حمد در دستان من است و من شفاعت کننده ی امتم در نزد پروردگار هستم. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا دیدار نکردم چه؟ فرمود: در کنار حوض به دیدار من بیا، چرا که من امتم را سیراب می گردانم. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا دیدار نکردم چه؟ فرمود: مرا در کنار صراط ببین. چرا که من آن جا می ایستم و می گویم: پروردگارا، امت مرا سالم بدار. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا ندیدم چه؟ فرمود: در کنار میزان با من دیدار کن که کنار آن ایستاده ام و می گویم: پروردگارا امت مرا سالم بدار. گفت: پدرجان، اگر شما را در آن جا دیدار نکردم چه؟ فرمود: مرا در کناره ی جهنم ملاقات کن که شعله ها و حرارت آن از امت من دور بماند. پس فاطمه از شنیدن این سخن شادمان شد، درود خداوند بر او و پدرش و شوهرش و دو فرزندش باد.

روایت 7.

تفسیر قمی: سماعه گفت: از ابوعبدالله علیه السلام، درباره ی شفاعت پیامبر صلی الله علیه وآله در روز قیامت پرسیدم، فرمودند: در روز قیامت با ریسمان هایی بر دهان مردم زده می شود(2)،

پس می گویند: ما را نزد آدم ببرید تا برای ما شفاعت نماید، پس آن ها را نزد آدم می آورند و می گویند: ای آدم، برای ما نزد پروردگارت شفاعت نما (3)، پس می گوید: من خود گناه و خطایی دارم، به نزد نوح روید، پس نزد نوح می آیند و او نیز آن ها را به پیامبر پس از خود بازمی گرداند، به همین ترتیب هر پیامبری آنان را نزد پیامبر بعدی می فرستد تا آن که به عیسی می رسند و می فرماید: باید به محضر محمد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بروید، پس نزد ایشان رفته و حال خود را بیان می دارند و از ایشان درخواست می کنند. پس می فرماید: بروید، و آنان را

ص: 35


1- . درعیون چنین است: «حسنة و سیئة» در همه ی موارد.
2- . در نسخه ای چنین است: و یرهقهم القلق.
3- . در مصدر چنین است: لیشفع لنا عند ربّه فینطلقون الی آدم فیقولون: یا آدم اشفع اه. م.

بَابِ الْجَنَّةِ وَ یَسْتَقْبِلُ بَابَ الرَّحْمَنِ وَ یَخِرُّ سَاجِداً فَیَمْکُثُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً.

بیان

تشفع علی بناء المجهول من التفعیل یقال شفعه تشفیعا أی قبل شفاعته.

«8»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ وَ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ قَدْ قُمْتُ (1)الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ فِی أَبِی وَ أُمِّی وَ عَمِّی وَ أَخٍ کَانَ لِی فِی الْجَاهِلِیَّةِ (2)

بیان

کون الأخ فی الجاهلیة أی قبل البعثة لا ینافی کونه مؤمنا.

«9»

فس، تفسیر القمی جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً قَالَ لَا یَشْفَعُ وَ لَا یُشَفَّعُ لَهُمْ وَ لَا یَشْفَعُونَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَهُوَ الْعَهْدُ عِنْدَ اللَّهِ الْخَبَرَ.

«10»

بشا، بشارة المصطفی لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ صَبَّاحٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ فَتَغْشَاهُمْ ظُلْمَةٌ شَدِیدَةٌ فَیَضِجُّونَ إِلَی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُونَ یَا رَبِّ اکْشِفْ عَنَّا هَذِهِ الظُّلْمَةَ قَالَ فَیُقْبِلُ قَوْمٌ یَمْشِی النُّورُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ قَدْ أَضَاءَ أَرْضَ الْقِیَامَةِ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ فَهَؤُلَاءِ أَنْبِیَاءُ اللَّهِ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ بِأَنْبِیَاءَ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ فَهَؤُلَاءِ مَلَائِکَةٌ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ بِمَلَائِکَةٍ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَمْعِ هَؤُلَاءِ شُهَدَاءُ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ بِشُهَدَاءَ فَیَقُولُونَ مَنْ هُمْ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ یَا أَهْلَ الْجَمْعِ سَلُوهُمْ مَنْ أَنْتُمْ فَیَقُولُ الْجَمْعُ مَنْ أَنْتُمْ فَیَقُولُونَ نَحْنُ الْعَلَوِیُّونَ نَحْنُ ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْنُ أَوْلَادُ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ نَحْنُ

ص: 36


1- فی المصدر: لو قدمت المقام اه. م.
2- أخرجه بطریق آخر عن تفسیر العیّاشیّ و سیوافیک تحت رقم 47.

به سوی درهای بهشت می برند و مقابل در رحمان قرار گرفته و به سجده می افتد و به میزانی که خداوند بخواهد درنگ می کند. سپس خداوند عزوجل می فرماید: سرت را بلند کن و شفاعت کن که پذیرفته است و درخواست کن تا به تو عطا شود. و این معنای فرموده ی اوست که «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا»(1){باشد که پروردگارت تو را به جایگاه پسندیده ای برانگیزد}.

توضیح

«تشفع» در صیغه ی مجهول از باب تفعیل است، گفته می شود: «شفعه تشفیعا» یعنی شفاعت او را پذیرفت.

روایت 8.

تفسیر قمی: از اباعبدالله که فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: اگر من به مقام پسندیده می رسیدم(2) برای پدر و مادر و عمویم و برادری که در زمان جاهلیت داشته ام شفاعت می کردم.(3)

توضیح

داشتن برادری در جاهلیت یعنی پیش ازبعثت و این مخالف مؤمن بودن او نیست.

روایت 9.

تفسیر قمی: ابوبصیر از ابوعبدالله علیه السلام: درباره ی فرموده ی خداوند متعال: «لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً» {آن ها شفاعتی نمی کنند مگر کسی که از خداوند رحمان عهد و پیمانی دارد.} گفت: نه شفاعت نموده و نه شفاعت از آنان پذیرفته می شود و نه برایشان شفاعت می کنند. {مگر کسی که از جانب خداوند رحمان عهد و پیمانی دارد} مگر کسی که به وسیله ی ولایت امیرمؤمنان علیه السلام و امامان پس از او اجازه دارد، و این همان عهد و پیمان نزد خداوند است. تا پایان حدیث.

روایت 10.

بشارة المصطفی، امالی صدوق: ابوبصیر از ابوعبدالله صادق علیه السلام، فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد خداوند اولین و آخرین مردم را بر روی یک زمین گرد هم آورد، پس تاریکی فراوانی آن ها را فرا گیرد، آن ها به سوی پروردگارشان ناله و فریاد می برند و می گویند: پروردگارا این تاریکی را از ما برطرف ساز. فرمود: پس گروهی می آیند که پیشاپیش آن ها نورانی است و زمین قیامت از آن نور روشن شده است. پس مردم می گویند: این ها حتما پیامبران خدا هستند، پس ندایی از سوی خدا پاسخ می دهد: این ها پیامبران خدا نیستند. مردم گویند: بنابراین آن ها فرشتگان هستند، صدا از جانب پروردگار پاسخ می دهد: این ها فرشتگان نیستند. پس مردم حاضر می گویند: بنابراین آن ها شهدا هستند. باز پاسخ از جانب خداوند می آید که آنان شهیدان نیستند. سپس حاضران می پرسند: آنان چه کسانی هستند؟ ندای الهی پاسخ می دهد: از خودشان بپرسید که چه کسانی هستند. می پرسند: شما چه کسانی هستید؟ آن گروه پاسخ می دهند: ما علویان هستیم. ما از نسل پیامبر صلی الله علیه وآله هستیم، ما فرزندان علی علیه السلام ولی خدا هستیم،

ص: 36


1- - تفسیر قمی، ج 1، ص 415.
2- . در مصدر چنین است:: لو قدمت المقام اه. م.
3- . با سند دیگری از تفسیر عیاشی آن را آورده است، که در شماره ی47 به آن خواهیم رسید.

الْمَخْصُوصُونَ بِکَرَامَةِ اللَّهِ نَحْنُ الْآمِنُونَ الْمُطْمَئِنُّونَ فَیَجِیئُهُمُ النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اشْفَعُوا فِی مُحِبِّیکُمْ وَ أَهْلِ مَوَدَّتِکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ فَیَشْفَعُونَ فَیُشَفَّعُونَ.

«11»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَدْیَنَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شِیعَتُنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ خُلِقُوا وَ إِلَیْهِ یَعُودُونَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَمُلْحَقُونَ بِنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّا لَنَشْفَعُ فَنُشَفَّعُ وَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَتَشْفَعُونَ فَتُشَفَّعُونَ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْکُمْ إِلَّا وَ سَتُرْفَعُ لَهُ نَارٌ عَنْ شِمَالِهِ وَ جَنَّةٌ عَنْ یَمِینِهِ فَیُدْخِلُ أَحِبَّاءَهُ الْجَنَّةَ وَ أَعْدَاءَهُ النَّارَ.

«12»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْقَلَانِسِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ تَشَفَّعْتُ فِی أَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی فَیُشَفِّعُنِی اللَّهُ فِیهِمْ وَ اللَّهِ لَا تَشَفَّعْتُ فِیمَنْ آذَی ذُرِّیَّتِی.

«13»

لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مَنْ أَنْکَرَ ثَلَاثَةَ أَشْیَاءَ فَلَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ.

«14»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ قَالا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ أَعْطَانِی مَسْأَلَةً فَأَخَّرْتُ مَسْأَلَتِی لِشَفَاعَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَفَعَلَ ذَلِکَ الْخَبَرَ.

«15»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالا وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ فِی الْمُذْنِبِینَ مِنْ شِیعَتِنَا حَتَّی تَقُولَ أَعْدَاؤُنَا إِذَا رَأَوْا ذَلِکَ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مِنَ الْمُهْتَدِینَ قَالَ لِأَنَّ الْإِیمَانَ قَدْ لَزِمَهُمْ بِالْإِقْرَارِ.

بیان

أی لیس المراد بالإیمان هنا الإسلام بل الاهتداء إلی الأئمة علیهم السلام و ولایتهم أو لیس المراد الإیمان الظاهری.

ص: 37

ماییم که به وسیله ی بزرگداشت خداوند ممتاز شده ایم. ما هستیم که در امان و آرامش قرار داریم. پس ندایی از جانب حق می رسد که درباره ی دوستداران خود شفاعت نمایید. پس شفاعت می کنند و شفاعت آنان پذیرفته می شود.

روایت 11.

علل الشرائع: ابوبصیر از اباعبدالله علیه السلام، فرمود: شیعیان ما از نور الهی آفریده شده اند و به سوی او بازمی گردند. و به خدا سوگند شما در روز قیامت به ما می پیوندید و ما شفاعت می کنیم و شفاعت ما پذیرفته شود و به خدا سوگند شما نیز شفاعت می کنید و شفاعت شما پذیرفته می شود. و کسی باقی نمی ماند مگر این که آتش از جانب چپ او و بهشت از سمت راست او دیده می شود و دوستان خود را وارد بهشت کرده و دشمنان خود را به جهنم می فرستد.

روایت 12.

امالی صدوق: امام جعفر صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام فرمودند: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هنگامی که من در مقام محمود قرار گیرم، درباره ی کسانی از امتم که گناهان بزرگ دارند شفاعت می کنم و خداوند شفاعت مرا خواهد پذیرفت. و به خدا سوگند برای کسانی که فرزندان مرا آزار دادند شفاعت نخواهم کرد.

روایت 13.

امالی صدوق: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: هر کس سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست، معراج و پرسش در قبر و شفاعت.

روایت 14.

امالی شیخ طوسی: در حدیث ابوذر و سلمان که گفتند: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند یک درخواست برآورده شده به من عطا کرد و من آن درخواست را برای شفاعت درباره ی مؤمنان امتم در روز قیامت نگاه داشتم و خداوند نیز مرا اجابت کرد. پایان حدیث.

روایت 15.

تفسیر قمی: امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام فرمودند: به خدا سوگند ما شفاعت می کنیم و شفاعت ما پذیرفته شود. به خدا سوگند ما برای شیعیان گناهکار شفاعت می کنیم تا جایی که دشمنان ما با مشاهده آن می گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» {پس ما نه شفاعت کننده ای نداریم و نه دوست مهربانی، پس اگر بار دیگر به ما زندگی داده شود از مؤمنان خواهیم بود}. گفت: از هدایت یافتگان، چرا که ایمان به وسیله ی اقرار در آن ها به وجود آمد.

توضیح

یعنی منظور از ایمان در این جا اسلام نیست؛ بلکه هدایت به سوی ولایت امامان است، یا به این معنی که منظور ایمان ظاهری نیست.

ص: 37

«16»

فس، تفسیر القمی وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ قَالَ لَا یَشْفَعُ أَحَدٌ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَهُ إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لَهُ فِی الشَّفَاعَةِ مِنْ قَبْلِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الشَّفَاعَةُ لَهُ وَ لِلْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ لِلْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.

قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْمُکَبِّرِ قَالَ: دَخَلَ مَوْلًی لِامْرَأَةِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یُقَالُ لَهُ أَبُو أَیْمَنَ فَقَالَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ تُغْرُونَ النَّاسَ وَ تَقُولُونَ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ فَغَضِبَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام حَتَّی تَرَبَّدَ وَجْهُهُ ثُمَّ قَالَ وَیْحَکَ یَا أَبَا أَیْمَنَ أَ غَرَّکَ أَنْ عَفَّ بَطْنُکَ وَ فَرْجُکَ أَمَا لَوْ قَدْ رَأَیْتَ أَفْزَاعَ الْقِیَامَةِ لَقَدِ احْتَجْتَ إِلَی شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَیْلَکَ فَهَلْ یَشْفَعُ إِلَّا لِمَنْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ ثُمَّ قَالَ مَا أَحَدٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ إِلَّا وَ هُوَ مُحْتَاجٌ إِلَی شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الشَّفَاعَةَ فِی أُمَّتِهِ وَ لَنَا شَفَاعَةً (1)فِی شِیعَتِنَا وَ لِشِیعَتِنَا شَفَاعَةً فِی أَهَالِیهِمْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَشْفَعُ (2)فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَشْفَعُ حَتَّی لِخَادِمِهِ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ حَقَّ خِدْمَتِی کَانَ یَقِینِی الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ.

-سن، المحاسن أبی عن ابن أبی عمیر مثله (3)إلی قوله وجبت له النار بیان تربّد تغیّر.

«17»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ وَ سَعْدٌ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ الْبَرْقِیِّ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أُعْطِیتُ الشَّفَاعَةَ.

«18»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الرَّقِّیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی

ص: 38


1- فی المصدر: «الشفاعة» و کذا فیما یأتی بعده.
2- فی المصدر: و ان للمؤمنین لشفاعة اه. م.
3- مع اختلاف یسیر. م.

روایت 16.

تفسیر قمی: «وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَه»ُ {و شفاعت در نزد او تنها برای کسی سودمند است که اجازه داده شده} گفت: هیچ یک از پیامبران و فرستادگان خداوند در روز قیامت شفاعت نمی کنند مگر پس از این که از سوی خدا به آن ها اجازه داده شود، به جز پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، چر که خداوند به ایشان پیش از روز قیامت اجازه ی شفاعت داده است. و شفاعت برای ایشان و امامانی است که از نسل ایشان هستند. پس از آن برای پیامبران دیگر است، صلوات خدا بر آن ها و بر محمد و خاندان او باد. گفت پدرم از ابن ابی عمیر از معاویه بن عمار از ابوعباس مکبر گفت: یکی از غلامان همسر امام سجاد علیه السلام به نام ابوایمن بر ابوجعفر علیهما السلام وارد شد و گفت: ای ابوجعفر، مردم را فریب داده و می گویید: شفاعت محمد، شفاعت محمد، پس ابوجعفر علیه السلام به حدی خشمگین شد که چهره اش تغییر کرد. سپس فرمود: وای بر تو ای ابوایمن، آیا برایت شگفت است که در شکم و شهوت پارسائی کنی؟ آیا هراس روز قیامت را نمی شناسی؟ همانا تو شفاعت محمد صلی الله علیه وآله را دلیل آورده ای، پس آیا او برای کسی جز کسانی که سزاوار آتش هستند شفاعت می کند؟ سپس فرمود: هیچ یک از اولین و آخرین آدمیان نیست مگر این که روز قیامت نیازمند شفاعت ایشان است. سپس ابوجعفر علیه السلام فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله برای امت خود حق شفاعت دارد، و ما نیز برای شیعیان خود شفاعت می کنیم(1)

و شیعیان ما نیز برای دوستان و نزدیکان خود شفاعت می کنند. سپس فرمود: همانا مؤمن برای کسانی به مانند قبیله ی ربیعه و مضر شفاعت می کند(2) و همانا مؤمن حتی برای خدمتکار خود شفاعت می کند و می گوید: پروردگارا، حق خدمتگزاری من همراهی با من در سرما و گرماست.

محاسن: پدرش از ابن ابی عمیر مانند مانند آن را روایت کرده(3)، تا اینجای سخن که: آتش بر او واجب است. بیان: «تربد» یعنی دگرگون شد.

روایت 17.

خصال: ابن عباس گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: پنج چیز به من داده شده که یپش از من به کسی داده نشد است. زمین برایم سجده گاه و پاکیزه قرار داده شد، و من به وسیله ی بیم و هراس یاری شدم، و اموالی که از جنگ با کفار به دست آید برایم حلال شد و جوامع کلام به من داده شد، و شفاعت به من عطا شد.

روایت 18.

خصال: حسن بن عبدالله از پدرانش از جدش حسن بن علی علیهما السلام

ص: 38


1- . در مصدر چنین است: «الشفاعة» و پس از آن نیز به همین صورت آمده است.
2- . در مصدر چنین است: و ان للمؤمنین لشفاعة... تا پایان. م.
3- . با اختلاف اندکی. م.

حَدِیثٍ طَوِیلٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی جَوَابِ نَفَرٍ مِنَ الْیَهُودِ سَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ وَ أَمَّا شَفَاعَتِی فَفِی أَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مَا خَلَا أَهْلَ الشِّرْکِ وَ الظُّلْمِ.

بیان

المراد بالظلم سائر أنواع الکفر و المذاهب الباطلة.

«19»

ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنْ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ «1» الزُّرَقِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ خَمْسَةُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهَا شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَلَا أَزَالُ وَاقِفاً عَلَی الصِّرَاطِ أَدْعُو وَ أَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ شِیعَتِی وَ مُحِبِّی وَ أَنْصَارِی وَ مَنْ تَوَالانِی فِی دَارِ الدُّنْیَا فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکَ وَ شُفِّعْتَ فِی شِیعَتِکَ وَ یَشْفَعُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْ شِیعَتِی وَ مَنْ تَوَلَّانِی وَ نَصَرَنِی وَ حَارَبَ مَنْ حَارَبَنِی بِفِعْلٍ أَوْ قَوْلٍ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ جِیرَانِهِ وَ أَقْرِبَائِهِ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّةٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

«20»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا حُشِرَ النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ نَادَانِی مُنَادٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ أَمْکَنَکَ مِنْ مُجَازَاةِ مُحِبِّیکَ

ص: 39

در حدیثی طولانی: که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در جواب یکی از یهودیان که سؤالاتی از ایشان کرد فرمود: اما شفاعت من برای کسانی است که گناهان بزرگ دارند، به جز اهل شرک و ظلم.

توضیح

منظور از ظلم انواع دیگر کفر و مذاهب باطل است.

روایت 19.

خصال: قطان از ابن زکریا از ابن حبیب از محمدبن عبدالله از علی بن حکم از ابان از محمدبن فضل(1) زرقی از اباعبدالله از پدرش از جدش از علی علیهم السلام، فرمود: همانا بهشت هشت در دارد، یکی از درها برای ورود پیامبران و صدیقان است، از در دیگر شهدا و نیکوکاران وارد می شوند، و پنج در برای ورود شیعیان و دوستداران ماست و من همواره بر صراط ایستاده ام و دعا می کنم و می گویم: پروردگارا، شیعیان و دوستداران و یاران مرا و هرآن کس را که در دنیا مرا دوست داشته به سلامت دار. در این هنگام ندایی از میانه ی عرش می رسد که: دعایت مستجاب شد و شفاعتت برای شیعیانت پذیرفته شد. و نیز هریک از شیعیان من و

کسانی که مرا به دوستی گرفته و یاری کردند و با سخن یا عمل با دشمنان من جنگیدند، برای هفتاد هزار تن از همسایگان و نزدیکان خود شفاعت می کنند. و در دیگری نیز برای ورود مسلمانان دیگر است، کسانی که شهادت لااله الالله داده اند و در قلبشان ذره ای بغض نسبت به ما اهل بیت وجود ندارد.

روایت 20.

امالی شیخ طوسی: امام حسن عسکری از پدرش از پدرانش علیهم السلام فرمودند: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: هنگامی که در روز قیامت مردم برانگیخته شوند منادی مرا صدا می زند که ای پیامبر خدا، همانا خداوند بلندمرتبه تو را درباره ی مجازات دوستدارانت

ص: 39


1- . در نسخه ای چنین آمده: محمّد بن فضیل زرقی؛ ودر نسخه ی چاپ شده ی خصال چنین است: محمّد بن فضیل رزقی، مامقانی گفته است: محمّد بن فضیل رزقی: من به آن برخورد نکردم مگر این که شیخ در رجال خود او را از اصحاب امام صادق علیه السلام به شمار آورده است، و به نظر می رسد امامی باشد، هرچندن مجهول الحال است. و درباره ی لقب او دو احتمال وجود دارد: ابتدا زای مفتوح و سپس راء ومیان آن دو الف باشد که نسب بنی زریق گروهی از انصار است، و ابتدای آن با راء مکسور و پس از آن زاء، نسبت به قریه ای از روستاهای مرو است که به آن رزق گفته می شود، پایان. به نظر من این تنها گمان است، چرا که آن چه منسوب به بنی زریق است زرقی مانند جهنی است و قریه ای که در مرو قرار دارد زرق نام دارد؛ ابتدای آن زای مفتوحه و راء ساکن پس ازآن قرار دارد، پس آن چه درست است یا زرقی مانند جهنی است که نسبت به بنی زریق می باشد، و یا زرقی با فتحه ی زای و سکون راء نسب زرق است که یکی از قریه های مرو بوده که یزدگرد، آخرین پادشاه فارس در آن کشته شده است. و یا رزقی ابتدا به راء مکسور و سپس زای ساکن، نسبی به شهر رزق، یکی از قلعه های عجم در بصره پیش از ساختن به دست مسلمانان بوده است. مراجعه شود به اللباب «ج 1 ص 499» و قاموس ماده ی رزق و زرق.

وَ مُحِبِّی أَهْلِ بَیْتِکَ الْمُوَالِینَ لَهُمْ فِیکَ وَ الْمُعَادِینَ لَهُمْ فِیکَ فَکَافِهِمْ بِمَا شِئْتَ فَأَقُولُ یَا رَبِّ الْجَنَّةَ فَأُبَوِّؤُهُمْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُ فَذَلِکَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ الَّذِی وُعِدْتُ بِهِ.

«21»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی نُوَاسٍ الْحَسَنِ بْنِ هَانِی نَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ فَقَالَ لَهُ عِیسَی بْنُ مُوسَی الْهَاشِمِیُّ یَا أَبَا عَلِیٍّ أَنْتَ فِی آخِرِ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا وَ أَوَّلِ یَوْمٍ مِنَ الْآخِرَةِ وَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ هَنَاتٌ (1)فَتُبْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَبُو نُوَاسٍ سَنِّدُونِی فَلَمَّا اسْتَوَی جَالِساً قَالَ إِیَّایَ تُخَوِّفُنِی بِاللَّهِ وَ قَدْ حَدَّثَنِی حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِیِّ- عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِکُلِّ نَبِیٍّ شَفَاعَةٌ وَ أَنَا خَبَأْتُ شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَ فَتَرَی لَا أَکُونُ مِنْهُمْ.

«22»

ل، الخصال فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَصْحَابُ الْحُدُودِ مُسْلِمُونَ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا کَافِرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُدْخِلُ النَّارَ مُؤْمِناً وَ قَدْ وَعَدَهُ الْجَنَّةَ وَ لَا یُخْرِجُ مِنَ النَّارِ کَافِراً وَ قَدْ أَوْعَدَهُ النَّارَ وَ الْخُلُودَ فِیهَا وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ فَأَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا کَافِرُونَ وَ لَا یَخْلُدُونَ فِی النَّارِ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا یَوْماً وَ الشَّفَاعَةُ جَائِزَةٌ لَهُمْ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِینَ إِذَا ارْتَضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دِینَهُمْ الْخَبَرَ.

«23»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ وَ مُذْنِبُو أَهْلِ التَّوْحِیدِ یَدْخُلُونَ النَّارَ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا وَ الشَّفَاعَةُ جَائِزَةٌ لَهُمْ.

«24»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام أَحْمَدُ بْنُ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وُلِّینَا حِسَابَ شِیعَتِنَا فَمَنْ کَانَتْ مَظْلِمَتُهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَکَمْنَا فِیهَا فَأَجَابَنَا وَ مَنْ کَانَتْ مَظْلِمَتُهُ بَیْنَهُ وَ فِیمَا بَیْنَ النَّاسِ اسْتَوْهَبْنَاهَا فَوُهِبَتْ لَنَا وَ مَنْ کَانَتْ مَظْلِمَتُهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَنَا کُنَّا أَحَقَّ مَنْ عَفَا وَ صَفَحَ.

«25»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَنْ

ص: 40


1- یقال: فی فلان هنات ای خصلات شر.

و دوستداران اهل بیتت که برای تو آن ها را دوست می گرفته اند، و با دشمنان شما دشمنی کرده اند، اجازه داده است. پس آن گونه که می خواهی آنان را پاداش بده. پس می گویم: پروردگارا، آنان را در هرجای بهشت که بخواهم مسکن می دهم. و این مقام محمودی است که به من وعده شده است.

روایت 21.

امالی شیخ طوسی: محمدبن ابراهیم بن کثیر می گوید: در بیماری پیش از مرگ ابونواس حسن بن هانی برای عیادت از او وارد شدیم، پس عیس بن موسی هاشمی به او گفت: ای ابوعلی، تو در آخرین روزهای زندگی دنیایی خود و اولین روزهای زندگی در آخرت قرار داری، و میان تو و خداوند بدی هایی وجود دارد. (1) پس به سوی خداوند عزوجل توبه کن. ابونواس سندونی بر پای نشست و گفت: مرا از خداوند می ترسانید، در حال که حمادبن سلمه از ثابت بنانی از انس بن مالک برایم نقل کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هر پیامبری دارای شفاعت است و من شفاعتم را برای اهل گناهان کبیره در امتم در روز قیامت ذخیره کرده ام. آیا گمان می کنی من از آن ها نیستم؟

روایت 22.

خصال: در حدیث اعمش از امام صادق علیه السلام: کسانی که باید حد بر آن ها جاری شود از مسلمانان هستند و نه مؤمنان و نه کافران، چرا که خداوند تبارک و تعالی هیچ مؤمنی را وارد آتش نمی کند که بهشت را به او وعده کرده است. و هیچ کافری را از آتش بیرون می آورد که ورود به آتش و جاودانه شدن درآن را به او وعده داده است. «وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ» {و کمتر از آن را برای هرکس بخواهد می بخشد.} بنابراین اصحاب حدود فاسقان هستند و نه مؤمنان، و نه کافران. آن ها در آتش جاودانه نیستند و روزی از آن بیرون آورده می شوند و شفاعت برای آنان و مستضعفان هنگامی جایز است که دینشان مورد قبول خداوند باشد. پایان حدیث.

روایت 23.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: در آن چه امام رضا علیه السلام برای مأمون نوشت: کسی ایمان خالص داشته باشد و گناهکاران یکتاپرست وارد آتش می شوند و از آن بیرون می آیند و شفاعت برای آن ها اجازه شده است.

روایت 24.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام از پدرانش از امیرمؤمنان علیهم السلام که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هنگامی که روز قیامت فرارسد حسابرسی از شیعیان به ما واگذار می شود. پس هرکس گناهانش میان خود و خدایش باشد برای او حکم می دهیم و مورد اجابت قرار می گیریم. و هرکس کرده اش میان او و مردم رخ داده باشد آن را درخواست می کنیم و به ما بخشیده می شوند. و هرکس گناهش مربوط به رابطه ی او با ما باشد، ما برای بخشش و گذشت از همه شایسته تر هستیم.

روایت 25.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: با اسناد تمیمی از امام رضا علیه السلام از پدرانش از علی

ص: 40


1- . گفته می شود: «فی فلان هنات» یعنی خصلت های بدی دارد.

کَذَّبَ بِشَفَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ تَنَلْهُ.

«26»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنْکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَیَمُرُّ بِهِ الرَّجُلُ لَهُ الْمَعْرِفَةُ بِهِ فِی الدُّنْیَا وَ قَدْ أُمِرَ بِهِ إِلَی النَّارِ وَ الْمَلَکُ یَنْطَلِقُ بِهِ قَالَ فَیَقُولُ لَهُ یَا فُلَانُ أَغِثْنِی فَقَدْ کُنْتُ أَصْنَعُ إِلَیْکَ الْمَعْرُوفَ فِی الدُّنْیَا وَ أَسْعَفُکَ فِی الْحَاجَةِ تَطْلُبُهَا مِنِّی فَهَلْ عِنْدَکَ الْیَوْمَ مُکَافَاةٌ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ خَلِّ سَبِیلَهُ قَالَ فَیَسْمَعُ اللَّهُ قَوْلَ الْمُؤْمِنِ فَیَأْمُرُ الْمَلَکَ أَنْ یُجِیزَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِ فَیُخَلِّی سَبِیلَهُ.

«27»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عَلِیٍّ الصَّائِغِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَشْفَعُ لِحَمِیمِهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ نَاصِباً وَ لَوْ أَنَّ نَاصِباً شَفَعَ لَهُ کُلُّ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ مَا شُفِّعُوا (1)

«28»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْمَأْذُونُ لَهُمْ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ الْقَائِلُونَ صَوَاباً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تَقُولُونَ (2)قَالَ نُمَجِّدُ رَبَّنَا وَ نُصَلِّی عَلَی نَبِیِّنَا وَ نَشْفَعُ لِشِیعَتِنَا فَلَا یَرُدُّنَا رَبُّنَا.

-کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة محمد بن العباس عن الحسن عن محمد بن عیسی عن یونس عن سعدان مثله- و عن الکاظم علیه السلام أیضا مثله.

«29»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام مِثْلَهُ.

«30»

سن، المحاسن بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ (3)قَالَ نَحْنُ أُولَئِکَ الشَّافِعُونَ.

ص: 41


1- فی المصدر ما شفعوه. م.
2- فی الکافی: و ما تقولون إذا تکلمتم؟.
3- فی المصدر: أیدیهم و ما خلفهم. م.

علیه السلام که فرمود: هرکس شفاعت پیامبر صلی آلله علیه وآله را دروغ بشمارد از شفاعت محروم خواهد شد.

روایت 26.

ثواب الأعمال: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: همانا مؤمنان شما در روز قیامت به مردی که در دنیا او را می شناخته اند برمی خورند که حکم به جهنم برایش داده شده و فرشته ای او را به سوی آتش می برد. پس به او می گوید: فلانی، مرا دریاب، چرا که من در دنیا با تو خوشرفتاری می کردم و در حاجت هایی که از من داشتی تو را یاری می دادم. پس آیا در این روز به من پاداشی نخواهی داد؟ پس مؤمن به فرشته ای که او را گرفته می گوید: رهایش کن، گفت: پس خداوند سخن مؤمن را می شنود و به فرشته دستور می دهد درخواست مؤمن را برآورده سازد، پس او نیز رهایش می کند.

روایت 27.

ثواب الأعمال: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: همانا مؤمن برای دوست صمیمی خود شفاعت می کند، مگر این که دشمن ناصبی اهل بیت باشد. و اگر همه ی پیامبران برگزیده و فرشتگان مقرب برای ناصبی شفاعت کنند پذیرفته نخواهد شد(1).

روایت 28.

محاسن: معاویه بن وهب گوید: از ابوعبدالله درباره ی سخن خداوند متعال پرسیدم که: «لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً» {تنها کسانی سخن می گویند که خداوند رحمان به آن ها اجازه داده و گفتار صحیح بگوید.} فرمود: سوگند به خدا ما هستیم که در آن روز اجازه ی سخن گفتن به ما داده شده و گفتار درست می گوییم، گفتم: فدایت شوم، شما چه می گویید؟(2) فرمود: پروردگارمان را بزرگ می خوانیم و بر پیامبرمان درود می فرستیم و برای شیعیان خود شفاعت می کنیم و خداوند ما را اجابت می کند.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: محمد بن عباس از حسن از محمد بن عیسی از یونس عن سعدان مانند آن را آورده است، و از امام کاظم علیه السلام نیز مانند آن روایت شده است.

روایت 29.

کافی: علی بن محمد از برخی یاران ما از ابن محبوب از محمدبن فضیل از ابوالحسن ماضی علیه السلام مانند آن روایت شده است.

روایت 30.

محاسن: با همین اسناد گفت: از اباعبدالله علیه السلام درباره ی فرموده ی خداوند «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ»(3){ کیست که در نزد او شفاعت نماید مگر به اجازه ی او، که از آن چه در مقابلشان قرار دارد آگاه است}(4) فرمود: آن شفاعت کنندگان ما هستیم.

ص: 41


1- . در مصدر چنین است: ما شفعوه. م.
2- . در کافی چنین است:: و ما تقولون إذا تکلمتم؟
3- ( 3) فی المصدر: أیدیهم و ما خلفهم. م.
4- . در مصدر چنین است: أیدیهم و ما خلفهم. م.

شی، تفسیر العیاشی عن معاویة بن عمار مثله.

«31»

سن، المحاسن أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ لَنَا جَاراً مِنَ الْخَوَارِجِ یَقُولُ إِنَّ مُحَمَّداً یَوْمَ الْقِیَامَةِ هَمُّهُ نَفْسُهُ فَکَیْفَ یَشْفَعُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَحَدٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ إِلَّا وَ هُوَ یَحْتَاجُ إِلَی شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

«32»

سن، المحاسن عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ مُفَضَّلٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ قَالَ الشَّافِعُونَ الْأَئِمَّةُ وَ الصَّدِیقُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

«33»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَفَاعَةً.

«34»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ فَضَالَةَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ أَنَّهُ قَالَ: لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله شَفَاعَةٌ فِی أُمَّتِهِ وَ لَنَا شَفَاعَةٌ فِی شِیعَتِنَا وَ لِشِیعَتِنَا شَفَاعَةٌ فِی أَهْلِ بَیْتِهِمْ.

«35»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ عَلِیٍّ الْخَدَمِیِّ (1)قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْجَارَ یَشْفَعُ لِجَارِهِ وَ الْحَمِیمَ لِحَمِیمِهِ وَ لَوْ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْأَنْبِیَاءَ الْمُرْسَلِینَ شَفَعُوا فِی نَاصِبٍ مَا شُفِّعُوا.

«36»

سن، المحاسن ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَسَدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا جَابِرُ لَا تَسْتَعِنْ بِعَدُوِّنَا فِی حَاجَةٍ وَ لَا تَسْتَعْطِهِ (2)وَ لَا تَسْأَلْهُ شَرْبَةَ مَاءٍ إِنَّهُ لَیَمُرُّ بِهِ الْمُؤْمِنُ فِی النَّارِ فَیَقُولُ یَا مُؤْمِنُ أَ لَسْتُ فَعَلْتُ بِکَ کَذَا وَ کَذَا فَیَسْتَحْیِی مِنْهُ فَیَسْتَنْقِذُهُ مِنَ النَّارِ فَإِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ فَیُؤْمِنُ فَیُجِیزُ أَمَانَهُ.

ص: 42


1- فی نسخة: الحدقی.
2- فی المحاسن المطبوع: و لا تستطعمه.

تفسیر عیاشی از معاویه بن عمار مانند آن را آورده است.

روایت 31.

محاسن: علی بن ابی حمزه گفت: مردی به ابوعبدالله علیه السلام عرض کرد: همسایه ای داریم که از خوارج است و می گوید: به راستی محمد در روز قیامت تنها به فکر خویش است، چگونه برای دیگران شفاعت می کند؟ پس ابوعبدالله علیه السلام فرمود: هیچ یک از اولین و آخرین مردمان نیست مگر این که در روز قیامت به شفاعت محمد صلی الله علیه وآله نیاز دارد.

روایت 32.

محاسن: عمربن عبدالعزیز از مفضل یا دیگران از ابوعبدالله علیه السلام روایت کردند که: درباره ی فرموده ی خداوند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» {پس ما نه شفاعت کننده ای داریم و نه دوست مهربانی} فرمود: شفاعت کنندگان ائمه و دوستان از مؤمنان هستند.

روایت 33.

محاسن: ابوجعفر علیه السلام فرمود: همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله شفاعت دارد.

روایت 34.

محاسن: ابوحمزه گفت امام علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله حق شفاعت برای امتش را دارد و ما نیز حق شفاعت برای شیعیان خویش را داریم و شیعیان ما نیز می توانند برای اهل بیت خود شفاعت کنند.

روایت 35.

محاسن: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: همانا همسایه برای همسایه ی خود و دوست برای دوست خود شفاعت می کند و اگر فرشتگان مقرب و پیامبران برگزیده برای دشمن اهل بیت شفاعت کنند پذیرفته نمی شود.

روایت 36.

محاسن: جابربن یزید گفت: ابوجعفر علیه السلام فرمود: ای جابر، دشمن ما را در نیازهایش یاری نده و از او درخواست عطا نکن(1) و از اوحتی جرعه ای آب درخواست نکن، همانا مؤمنی در آتش به او برخورد می کند و او می گوید: آیا من برای تو چنین و چنان نکردم؟ پس مؤمن از او شرم می کند و از آتش رهایی می دهد. و مؤمن را به این دلیل مؤمن نامیدند چرا که او برای خدا امان می دهد و خداوند به او اجازه داده و امانش پذیرفته می شود.

ص: 42


1- . در نسخه ی چاپ شده ی محاسن چنین است: و لا تستطعمه.
«37»

قب، المناقب لابن شهرآشوب 1 عَلِیُّ بْنُ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَبِی الْجَوْزَاءِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ قَالَ یَعْنِی مَا تَنْفَعُ کُفَّارَ مَکَّةَ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ ثُمَّ قَالَ أَوَّلُ مَنْ یَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی أُمَّتِهِ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَوَّلُ مَنْ یَشْفَعُ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ وُلْدِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَوَّلُ مَنْ یَشْفَعُ فِی الرُّومِ الْمُسْلِمِینَ صُهَیْبٌ وَ أَوَّلُ مَنْ یَشْفَعُ فِی مُؤْمِنِی الْحَبَشَةِ بِلَالٌ.

«38»

حُمْرَانُ بْنُ أَعْیَنَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ لِشِیعَتِنَا وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ لِشِیعَتِنَا وَ اللَّهِ لَنَشْفَعَنَّ لِشِیعَتِنَا حَتَّی یَقُولَ النَّاسُ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ

«39»

فِرْدَوْسُ الدَّیْلَمِیِّ أَبُو هُرَیْرَةَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الشُّفَعَاءُ خَمْسَةٌ الْقُرْآنُ وَ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ وَ نَبِیُّکُمْ وَ أَهْلُ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ.

«40»

تَفْسِیرُ وَکِیعٍ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی یَعْنِی وَ لَسَوْفَ یُشَفِّعُکَ یَا مُحَمَّدُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی جَمِیعِ أَهْلِ بَیْتِکَ فَتُدْخِلُهُمْ کُلَّهُمُ الْجَنَّةَ تَرْضَی بِذَلِکَ عَنْ رَبِّکَ.

«41»

الْبَاقِرُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً الْآیَةَ. قَالَ ذَاکَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ یَقُومُ عَلَی کَوْمٍ قَدْ عَلَا عَلَی الْخَلَائِقِ فَیَشْفَعُ ثُمَّ یَقُولُ یَا عَلِیُّ اشْفَعْ فَیَشْفَعُ الرَّجُلُ فِی الْقَبِیلَةِ وَ یَشْفَعُ الرَّجُلُ لِأَهْلِ الْبَیْتِ وَ یَشْفَعُ الرَّجُلُ لِلرَّجُلَیْنِ عَلَی قَدْرِ عَمَلِهِ فَذَلِکَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ.

«42»

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ یُقَالُ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ قَالَ شَفَاعَةُ النَّبِیِّ وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ شَفَاعَةُ عَلِیٍّ علیه السلام أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ شَفَاعَةُ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.

«43»

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُشَفَّعُ وَ یَشْفَعُ عَلِیٌّ فَیُشَفَّعُ وَ یَشْفَعُ أَهْلُ بَیْتِی فَیُشَفَّعُونَ.

بیان

قال الجزری الکوم من الارتفاع و العلو و منه الحدیث إن قوما من الموحّدین یحبسون یوم القیامة علی الکوم إلی أن یهذّبوا هی بالفتح المواضع المشرفة واحدها کومة و یهذبوا أی ینفوا من المآثم.

ص: 43

روایت 37.

مناقب ابن شهرآشوب: از ابن عباس درباره ی فرموده ی خداوند: «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ» {پس شفاعت شفاعت کنندگان برای آنان سودی نخواهد داشت} گفت: یعنی شفاعت شفاعت کنندگان برای کافران مکه سودی نخواهد داشت. سپس گفت: اولین کسی که در روز قیامت برای امت خود شفاعت می کند پیامبر خدا صلی الله علیه وآله است، و اولین کسی که برای اهل بیت و فرزندان خود شفاعت می کند امیرمؤمنان علیه السلام است، و اولین کسی که برای مسلمانان روم شفاعت می کند صهیب است و اولین کسی که برای مسلمانان حبشه شفاعت می کند بلال است.

روایت 38.

حمران بن اعین گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند ما برای شیعیان خود شفاعت می کنیم تا جایی که مردم می گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» {پس ما نه شفاعت کننده ای داریم و نه دوست مهربانی.}

روایت 39.

ابوهریره از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله روایت کرده که فرمود: شفیعان پنج تن هستند: قرآن و خویشان و امانت و پیامبر شما و اهل بیت پیامبر شما.

روایت 40.

تفسیر وکیع، ابن عباس درباره ی فرموده ی خداوند: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» {و قطعا پروردگارت به زودی تو را خشنود خواهد ساخت و تو راضی می شوی} گفت: یعنی ای محمد، خداوند در روز قیامت شفاعت تو را برای اهل بیتت خواهد پذیرفت، پس همه ی آنان را وارد بهشت می گرداند تا به این ترتیب از پروردگارت راضی شوی.

روایت 41

امام باقر علیه السلام درباره ی فرموده ی خداوند: «وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جاثِیَةً» {و هر گروهی را می بینی که بر زانو نشسته} تا پایان آیه، فرمود: او پیامبر خدا صلی الله علیه وآله است و علی علیه السلام بر تپه ی بلندی ایستاده و شفاعت می کند. سپس می فرماید: ای علی، شفاعت کن. پس مردی برای قبیله اش شفاعت کرده و مردی برای خانواده اش و دیگری به اندازه ی اعمال خود برای دو تن دیگر شفاعت می کند. و این همان مقام محمود است.

روایت 42.

ابوعبدالله علیه السلام: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» {و کسانی را که ایمان آورده اند بشارت ده به این که نزد پروردگارشان قدم صدق دارند.} فرمود: ولایت امیر المومنین است، «أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ» شفاعت پیامبر صلی الله علیه وآله است«وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ» {و آن که با راستی آمده است} شفاعت علی علیه السلام است، «اولئک هم الصدیقون» {آن ها همان صدیقان هستند} شفاعت امامان علیهم السلام می باشد.

روایت 43.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله: همانا من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می شود و علی علیه السلام نیز شفاعت کرده و شفاعتش پذیرفته می شود و اهل بیتم نیز شفاعت می کنند و شفاعت آن ها نیز پذیرفته می شود.

توضیح

جزری گفته است: «کوم» بلندی و ارتفاع است، مانند این حدیث که: «گروهی ازیکتاپرستان گمان می کنند در روز قیامت بر تپه ای حبس می شوند تا آن که پاکیزه شوند». و با فتحه به معنای جایگاه بلند است و مفرد آن «کومة» می باشد. و «یهذبوا» یعنی از گناهان پاک شوند.

ص: 43

«44»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُ رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَةٍ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَةً وَاحِدَةً فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ وَ تَرْحَمُ الْوَالِدَةُ وَلَدَهَا وَ تَحَنَّنُ الْأُمَّهَاتُ (1)مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَةَ الْوَاحِدَةَ إِلَی تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ رَحْمَةً فَیَرْحَمُ بِهَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ ثُمَّ یُشَفِّعُهُمْ فِیمَنْ یُحِبُّونَ لَهُ الشَّفَاعَةَ مِنْ أَهْلِ الْمِلَّةِ حَتَّی إِنَّ الْوَاحِدَ لَیَجِی ءُ إِلَی مُؤْمِنٍ مِنَ الشِّیعَةِ فَیَقُولُ اشْفَعْ لِی فَیَقُولُ وَ أَیُّ حَقٍّ لَکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ سَقَیْتُکَ یَوْماً مَاءً فَیَذْکُرُ ذَلِکَ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ یَجِیئُهُ آخَرُ فَیَقُولُ إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً فَاشْفَعْ لِی فَیَقُولُ وَ مَا حَقُّکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ اسْتَظْلَلْتَ بِظِلِّ جِدَارِی سَاعَةً فِی یَوْمٍ حَارٍّ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ لَا یَزَالُ یَشْفَعُ حَتَّی یَشْفَعَ فِی جِیرَانِهِ وَ خُلَطَائِهِ وَ مَعَارِفِهِ (2)فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِمَّا تَظُنُّونَ.

«45»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً لَا یَدْفَعُ عَنْهَا عَذَاباً قَدِ اسْتَحَقَّتْهُ عِنْدَ النَّزْعِ وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ یَشْفَعُ لَهَا بِتَأْخِیرِ الْمَوْتِ عَنْهَا وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ لَا یُقْبَلُ فِدَاءٌ مَکَانَهُ یُمَاتُ وَ یُتْرَکُ هُوَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ هَذَا یَوْمُ الْمَوْتِ فَإِنَّ الشَّفَاعَةَ وَ الْفِدَاءَ لَا یُغْنِی فِیهِ (عَنْهُ) فَأَمَّا فِی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِنَّا وَ أَهْلَنَا نَجْزِی عَنْ شِیعَتِنَا کُلَّ جَزَاءٍ لَیَکُونَنَّ عَلَی الْأَعْرَافِ بَیْنَ الْجَنَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ الطَّیِّبُونَ مِنْ آلِهِمْ فَنَرَی بَعْضَ شِیعَتِنَا فِی تِلْکَ الْعَرَصَاتِ فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ مُقَصِّراً فِی بَعْضِ شَدَائِدِهَا فَنَبْعَثُ عَلَیْهِمْ خِیَارَ شِیعَتِنَا کَسَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ عَمَّارٍ وَ نُظَرَائِهِمْ فِی الْعَصْرِ الَّذِی یَلِیهِمْ وَ فِی کُلِّ عَصْرٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیَنْقُضُونَ عَلَیْهِمْ کَالْبُزَاةِ وَ الصُّقُورِ وَ یَتَنَاوَلُونَهُمْ کَمَا یَتَنَاوَلُ الْبُزَاةُ وَ الصُّقُورُ صَیْدَهَا فَیَزُفُّونَهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زَفّاً وَ إِنَّا لَنَبْعَثُ عَلَی آخَرِینَ مِنْ مُحِبِّینَا مِنْ خِیَارِ شِیعَتِنَا کَالْحَمَامِ فَیَلْتَقِطُونَهُمْ مِنَ الْعَرَصَاتِ کَمَا یَلْتَقِطُ الطَّیْرُ الْحَبَّ وَ یَنْقُلُونَهُمْ إِلَی الْجِنَانِ بِحَضْرَتِنَا وَ سَیُؤْتَی بِالْوَاحِدِ مِنْ مُقَصِّرِی شِیعَتِنَا فِی أَعْمَالِهِ بَعْدَ أَنْ صَانَ الْوَلَایَةَ وَ التَّقِیَّةَ وَ حُقُوقَ إِخْوَانِهِ وَ یُوقَفُ بِإِزَائِهِ مَا بَیْنَ مِائَةٍ وَ أَکْثَرَ

ص: 44


1- فی التفسیر المطبوع: و تحنو الامهات.
2- معارف الرجل: أصحابه.

روایت 44.

تفسیر امام علیه السلام: امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: خداوند نسبت به بندگان خود مهربان است، و از مهربانی های او این است که او صد بخش از رحمت را آفرید و یک بخش از آن را در وجود بندگان قرار داد، پس به واسطه ی همین یک بخش بندگان با یکدیگر مهربان هستند و مادر با کودکش مهربان است و حیوانات مادر(1) با فرزندان خود مهربان هستند. پس هنگامی که روز قیامت فرارسد این یک بخش از رحمت خود را به نود و نه بخش دیگر می افزاید و با آن به امت محمد صلی الله علیه وآله رحم می کند. سپس آن ها را برای مسلمانانی که دوست دارند شفاعت کنند، شفیع قرار می دهد. تا جایی که شخصی نزد یکی از شیعیان مؤمن آمده و می گوید: برای من شفاعت کن، او می پرسد: تو چه حقی بر من داری؟ پاسخ می دهد: روزی تو را سیراب نمودم، پس به یاد می آورد و برای او شفاعت می کند. سپس دیگری می آید و می گوید: برای من شفاعت کن. می پرسد: تو چه حقی بر من داری؟ پاسخ می دهد: در یک روز گرم مدتی زیر سایه ی دیوار من پناه گرفتی. پس برای او شفاعت می کند و شفاعتش پذیرفته می شود. و به همین ترتیب شفاعت می کند تا آن که برای همسایگان و هم نشینان و آشنایانش(2) شفاعت می کند. و همانا مؤمن بیش از آن چه گمان می کنید نزد خداوند گرامی است.

روایت 45.

تفسیر امام علیه السلام: خداوند عزوجل فرمود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً» {و بترسید از روزی که هیچ کس، دیگری را از عذاب رهایی نمی بخشد}، یعنی عذابی را که سزاوار اوست از او برطرف نمی سازد. «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ» {و هیچ شفاعتی برای آنان پذیرفته نیست.} برای به تأخیر انداختن مرگ شفاعتی پذیرفته نیست. «وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ» {و از آن ها فدیه گرفته نمی شود} در مقابل آن فداء پذیرفته نمی شود، بلکه مرده و تنها می ماند. امام صادق علیه السلام فرمود: و این روز مرگ است، چرا که شفاعت و فدیه در آن [از آن] سودی نمی بخشد. اما در روز قیامت ما و اهل بیت ما هر جزایی را برای شیعیان خود می پذیریم، همانا میان اعراف اهل بهشت محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم و پاکان خاندان آن ها قرار خواهند داشت، پس برخی از شیعیان خود را در میانه ی آن میدان ها خواهیم دید، پس هریک از آن ها که در بعضی سختی ها کوتاهی کرده باشد، برترین شیعیان خود را مانند سلمان و مقداد و ابوذر و مانند آن ها را در زمان های پس از آن ها به سویشان می فرستیم و در هر دوره ای تا روز قیامت چنین خواهد بود. پس مانند شاهین و باز شکاری آنان را درمی یابند و مانند پرنده ی شکاری که شکار خود را به دهان می گیرد آن ها گرفته و گروه گروه به بهشت داخل می کنند. و به راستی که ما برترین شیعیان خود را هم چون کبوتر بر دوستداران آخرین خود می فرستیم و آن گونه که کبوتر دانه را از زمین برمی چیند آن ها را از میانه ی میدان ها گرفته و در بهشت به حضور ما می رسانند. در این هنگام یکی از شیعیان ما را که در اعمال خود کوتاهی نموده، پس از این که ولایت و تقیه و حقوق برادران خود را پاس داشته می آورند. و تعدادی از دشمنان اهل بیت را، بیش از صد تن

ص: 44


1- . در نسخه ی چاپ شده ی تفسیر چنین است: و تحنو الامهات.
2- . معارف الرجل یعنی: یاران او.

مِنْ ذَلِکَ إِلَی مِائَةِ أَلْفٍ مِنَ النُّصَّابِ فَیُقَالُ لَهُ هَؤُلَاءِ فِدَاؤُکَ مِنَ النَّارِ فَیَدْخُلُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ وَ أُولَئِکَ النُّصَّابُ النَّارَ وَ ذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی بِالْوَلَایَةِ لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ فِی الدُّنْیَا مُنْقَادِینَ لِلْإِمَامَةِ لِیُجْعَلَ مُخَالِفُوهُمْ مِنَ النَّارِ فِدَاءَهُمْ.

«46»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ خَیْثَمَةَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَا وَ مُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ لَیْلًا لَیْسَ عِنْدَهُ أَحَدٌ غَیْرُنَا فَقَالَ لَهُ مُفَضَّلٌ الْجُعْفِیُّ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِّثْنَا حَدِیثاً نُسَرُّ بِهِ قَالَ نَعَمْ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ حَشَرَ اللَّهُ الْخَلَائِقَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ حُفَاةً عُرَاةً غُرْلًا (1)قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الْغُرْلُ قَالَ کَمَا خُلِقُوا أَوَّلَ مَرَّةٍ فَیَقِفُونَ حَتَّی یُلْجِمَهُمُ الْعَرَقُ فَیَقُولُونَ لَیْتَ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَنَا وَ لَوْ إِلَی النَّارِ یَرَوْنَ أَنَّ فِی النَّارِ رَاحَةً فِیمَا هُمْ فِیهِ ثُمَّ یَأْتُونَ آدَمَ فَیَقُولُونَ أَنْتَ أَبُونَا وَ أَنْتَ نَبِیٌّ فَاسْأَلْ رَبَّکَ یَحْکُمْ بَیْنَنَا وَ لَوْ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ آدَمُ لَسْتُ بِصَاحِبِکُمْ خَلَقَنِی رَبِّی بِیَدِهِ وَ حَمَلَنِی عَلَی عَرْشِهِ وَ أَسْجَدَ لِی مَلَائِکَتَهُ ثُمَّ أَمَرَنِی فَعَصَیْتُهُ وَ لَکِنِّی أَدُلُّکُمْ عَلَی ابْنِیَ الصِّدِّیقِ الَّذِی مَکَثَ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَاماً یَدْعُوهُمْ کُلَّمَا کَذَّبُوا اشْتَدَّ تَصْدِیقُهُ (نوح) قَالَ فَیَأْتُونَ نُوحاً فَیَقُولُونَ سَلْ رَبَّکَ یَحْکُمْ بَیْنَنَا وَ لَوْ إِلَی النَّارِ قَالَ فَیَقُولُ لَسْتُ بِصَاحِبِکُمْ إِنِّی قُلْتُ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ لَکِنِّی أَدُلُّکُمْ عَلَی مَنِ اتَّخَذَهُ اللَّهُ خَلِیلًا فِی دَارِ الدُّنْیَا ایتُوا إِبْرَاهِیمَ قَالَ فَیَأْتُونَ إِبْرَاهِیمَ فَیَقُولُ لَسْتُ بِصَاحِبِکُمْ إِنِّی قُلْتُ إِنِّی سَقِیمٌ وَ لَکِنِّی أَدُلُّکُمْ عَلَی مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ تَکْلِیماً (موسی) قَالَ فَیَأْتُونَ مُوسَی فَیَقُولُونَ لَهُ فَیَقُولُ لَسْتُ بِصَاحِبِکُمْ إِنِّی قَتَلْتُ نَفْساً (2)وَ لَکِنِّی أَدُلُّکُمْ عَلَی مَنْ کَانَ یَخْلُقُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ (عیسی) فَیَأْتُونَهُ فَیَقُولُ لَسْتُ بِصَاحِبِکُمْ وَ لَکِنِّی أَدُلُّکُمْ عَلَی مَنْ بَشَّرْتُکُمْ بِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا (أحمد) ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا مِنْ نَبِیٍّ وُلِدَ مِنْ آدَمَ إِلَی مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ إِلَّا وَ هُمْ تَحْتَ لِوَاءِ مُحَمَّدٍ قَالَ فَیَأْتُونَهُ ثُمَّ قَالَ فَیَقُولُونَ

ص: 45


1- الغرل بالغین المضمومة و الراء جمع اغرل: من لم یختن، و قد تقدم قبل ذلک.
2- فیه غرابة و کذا فیما تقدم.

تا صدهزار تن از آنان را در مقابل او قرار می دهند و می گویند: این ها فدیه برای نجات تو از آتش هستند. پس این مؤمنان را وارد بهشت نموده و دشمنان اهل بیت را وارد آتش می سازند. و این معنای فرموده ی خداوند است که: «رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا کافران» {چه بسا آروز می کنند} یعنی با ولایت، «لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ» {که ای کاش مسلمان بودند} در دنیا تسلیم امامت باشند، تا مخالفانشان را فدیه ی خود در برابر آتش قرار دهند.

روایت 46.

عیاشی از خَیثَمه جُعفی روایت کرده است: من و مفضّل بن عُمَر شبی نزد امام جعفر صادق علیه السلام بودیم، و جز ما کس دیگری آن جا نبود؛ مفضّل جُعفی عرض کرد: فدایتان شوم! حدیثی برایمان بگویید تا به شنیدن آن شاد و مسرور شویم. امام فرمود: آری، وقتی روز قیامت بر پا شود، خداوند همه خلایق را در زمین بلندی سراپا برهنه و غُرل محشور می کند، پرسیدم: فدایتان شوم! غُرل یعنی چه؟ فرمود: یعنی همان گونه که روز اول متولد شدند، و آنقدر می ایستند تا عرق به دهان هایشان برسد، می گویند: کاش خداوند میان ما حکم کند حتی اگر جهنم باشد؛ زیرا می بینند در آتش جهنم بودن از آن حالتی که دارند راحت تر است، سپس نزد آدم علیه السلام می آیند و می گویند: تو پدر ما و پیامبر خدا هستی، از پروردگارت بخواه میان ما حکم کند، حتی اگر به سوی جهنم برویم؛ آدم علیه السلام می گوید: من صاحب شما نیستم، پروردگارم مرا به دست خود آفرید و بر عرش خود حمل کرد و ملائکه را امر کرد بر من سجده کنند، سپس به من امر و دستوری داد، و من معصیت و نافرمانی کردم، اما شما را به سوی پیامبری راستگو راهنمایی می کنم که نهصد و پنجاه سال میان قوم خود ماند و آنها را به خدا دعوت کرد، و هر چه بیشتر او را تکذیب کردند، راستی و حقیقت امرش بیشتر آشکار شد؛ او نوح، پیامبر خداست. مردم نزد نوح علیه السلام می روند و می گویند: از پروردگارت بخواه برای ما حکم کند، حتی اگر جهنم باشد؛ نوح می گوید: من صاحب شما نیستم، من پسر کافرم را از اهل خود دانستم، اما شما را به سوی کسی راهنمایی می کنم که خدا او را در دنیا دوست خود قرار داده بود: نزد ابراهیم علیه السلام بروید. سپس مردم نزد ابراهیم علیه السلام آمده و او می گوید: من صاحب شما نیستم، من به بت پرستان دروغ گفتم که من بیمار هستم، اما شما را به سوی پیامبری راهنمایی می کنم که خدا با او سخن گفته است: منظورم موسی علیه السلام است، مردم نزد موسی علیه السلام می آیند و خواسته خود را به او می گویند، موسی نیز می گوید: من صاحب شما نیستم، من کسی را کشته ام، اما شما را نزد کسی می فرستم که به اذن و اراده خدا خلق می کرد، و بیماران کور مادرزاد و مبتلایان به پیسی را به امر خدا شفا می داد، به نزد عیسی علیه السلام بروید، مردم نزد عیسی می آ یند و او می گوید: من صاحب شما نیستم، اما شما را به سوی پیامبری راهنمایی می کنم که در دنیا وجود او را به شما بشارت دادم؛ نزد احمد بروید.

هر پیامبری که از زمان آدم علیه السلام تا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله متولد شده، تحت لوای محمد صلی الله علیه و آله خواهد بود. مردم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می آیند و می گویند:

ص: 45

یَا مُحَمَّدُ سَلْ رَبَّکَ یَحْکُمْ بَیْنَنَا وَ لَوْ إِلَی النَّارِ قَالَ فَیَقُولُ نَعَمْ أَنَا صَاحِبُکُمْ فَیَأْتِی دَارَ الرَّحْمَنِ وَ هِیَ عَدْنٌ وَ إِنَّ بَابَهَا سَعَتُهُ بُعْدُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَیُحَرِّکُ حَلْقَةً مِنَ الْحَلَقِ فَیُقَالُ مَنْ هَذَا وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِ فَیَقُولُ أَنَا مُحَمَّدٌ فَیُقَالُ افْتَحُوا لَهُ قَالَ فَیُفْتَحُ لِی قَالَ فَإِذَا نَظَرْتُ إِلَی رَبِّی مَجَّدْتُهُ تَمْجِیداً لَمْ یُمَجِّدْهُ أَحَدٌ کَانَ قَبْلِی وَ لَا یُمَجِّدُهُ أَحَدٌ کَانَ بَعْدِی ثُمَّ أَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ یَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ یُسْمَعْ قَوْلُکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ قَالَ فَإِذَا رَفَعْتُ رَأْسِی وَ نَظَرْتُ إِلَی رَبِّی مَجَّدْتُهُ تَمْجِیداً أَفْضَلَ مِنَ الْأَوَّلِ ثُمَّ أَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ یُسْمَعْ قَوْلُکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ فَإِذَا رَفَعْتُ رَأْسِی وَ نَظَرْتُ إِلَی رَبِّی مَجَّدْتُهُ تَمْجِیداً أَفْضَلَ مِنَ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی ثُمَّ أَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ قُلْ یُسْمَعْ قَوْلُکَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ سَلْ تُعْطَ فَإِذَا رَفَعْتُ رَأْسِی أَقُولُ رَبِّ احْکُمْ بَیْنَ عِبَادِکَ وَ لَوْ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ نَعَمْ یَا مُحَمَّدُ قَالَ ثُمَّ یُؤْتَی بِنَاقَةٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ زِمَامُهَا زَبَرْجَدٌ أَخْضَرُ حَتَّی أَرْکَبَهَا ثُمَّ آتِی الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ حَتَّی أَقْضِیَ عَلَیْهِ وَ هُوَ تَلٌّ مِنْ مِسْکٍ أَذْفَرَ بِحِیَالِ الْعَرْشِ ثُمَّ یُدْعَی إِبْرَاهِیمُ فَیُحْمَلُ عَلَی مِثْلِهَا فَیَجِی ءُ حَتَّی یَقِفَ عَنْ یَمِینِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ فَضَرَبَ عَلَی کَتِفِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ تُؤْتَی وَ اللَّهِ بِمِثْلِهَا فَتُحْمَلُ عَلَیْهِ ثُمَّ تَجِی ءُ حَتَّی تَقِفَ بَیْنِی وَ بَیْنَ أَبِیکَ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ یَخْرُجُ مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ الرَّحْمَنِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَ لَیْسَ الْعَدْلُ مِنْ رَبِّکُمْ أَنْ یُوَلِّیَ کُلَّ قَوْمٍ مَا کَانُوا یَتَوَلَّوْنَ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَقُولُونَ بَلَی وَ أَیُّ شَیْ ءٍ عَدْلٌ غَیْرُهُ قَالَ فَیَقُومُ الشَّیْطَانُ الَّذِی أَضَلَّ فِرْقَةً مِنَ النَّاسِ حَتَّی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی هُوَ اللَّهُ وَ ابْنُ اللَّهِ فَیَتَّبِعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ یَقُومُ الشَّیْطَانُ الَّذِی أَضَلَّ فِرْقَةً مِنَ النَّاسِ حَتَّی زَعَمُوا أَنَّ عُزَیْزاً ابْنُ اللَّهِ حَتَّی یَتَّبِعُونَهُ إِلَی النَّارِ وَ یَقُومُ کُلُّ شَیْطَانٍ أَضَلَّ فِرْقَةً فَیَتَّبِعُونَهُ إِلَی النَّارِ حَتَّی تَبْقَی هَذِهِ الْأُمَّةُ ثُمَّ یَخْرُجُ مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ أَ لَیْسَ الْعَدْلُ مِنْ رَبِّکُمْ أَنْ یُوَلِّیَ کُلَّ فَرِیقٍ مَنْ کَانُوا یَتَوَلَّوْنَ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَقُولُونَ بَلَی فَیَقُومُ شَیْطَانٌ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ شَیْطَانٌ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ شَیْطَانٌ ثَالِثٌ فَیَتَّبِعُهُ

ص: 46

ای محمد! از پروردگارت بخواه برای ما حکم کند حتی اگر جهنم باشد، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: آری، من صاحب شما هستم؛ و به دار الرّحمن که همان باغ عَدن است می رود که در آن، از شرق تا به غرب وسعت دارد، و یکی از حلقه های در را می کوبد، گفته می شود: کیستی؟ در حالی که او را بهتر از همه می شناسد، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: من محمد هستم؛ گفته می شود: در را برای او باز کنید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس آن در برایم باز می شود، وقتی خدایم را بنگرم چنان او را تمجید و اکرام می گویم که پیش از من هیچ کس خدا را چنین حمد و ثنا نگفته است و بعد از من هم نخواهد گفت؛ سپس به سجده می افتم، خداوند می فرماید: سرت را بلند کن و برخیز، بگو، هر چه بگویی شنیده می شود و شفاعت کن که پذیرفته می شود و بخواه که عطا می شوی؛ آن گاه که سر بردارم و به پروردگارم بنگرم، دوباره او را بهتر و برتر از بار اول، تمجید و تقدیس می گویم و به سجده می افتم؛ خداوند می فرماید: برخیز و بگو، سخن تو شنیده می شود، شفاعت کن پذیرفته می شود و بخواه عطا می شوی، آن گاه که سربردارم و به پروردگارم بنگرم، او را بهتر و برتر از بار اول و دوم، تمجید و تقدیس می گویم و به سجده می افتم، خداوند می فرماید: سربردار و بگو سخن تو شنیده می شود، شفاعت کن پذیرفته می شود و آن گاه که سربردارم می گویم: خدایا! برای بندگانت حکم کن حتی اگر جهنم باشد، و خدا می فرماید؛ بسیار خوب ای محمد! سپس ناقه ای از یاقوت سرخ با لگامی از زبرجد سبز می آورند تا من سوار شوم. سپس به مقام محمود می آیم و آن جا می ایستم، آن مقام تلّی از مشک اذفر است و روبروی عرش الهی قرار دارد. سپس ابراهیم فرا خوانده می شود و بر ناقه ای مانند آن سوار می شود و می آید تا بر سمت راست پیامبر می ایستد و سپس پیامبر، دستش را بلند می کند و بر شانه علی بن ابی طالب می زند، پیامبر فرمود: آن گاه به خدا سوگند، ناقه ای شبیه به آن که من سوار شدم برای تو می آورند و تو سوار می شوی و می آیی تا میان من و پدرت، ابراهیم قرار می گیری، آن گاه منادی از سوی خدای رحمان ندا می دهد و می گوید: ای مردم! آیا عدل پروردگارتان نیست اگر امروز هر قومی را همان کس ولی و سرپرست باشد که در دنیا بود؟ می گویند: آری، و جز این چه چیزی عادلانه است؟ پس شیطانی که مردم را گمراه کرده و به آنها باورانده بود عیسی، خدا و پسر خداست، برمی خیزد و پیروانش به دنبال او به جهنم می روند، و شیطانی که گروهی را گمراه کرده بود، چنان که گمان می کردند عُزَیر، پسر خداست، برمی خیزد و یارانش به دنبال او به سوی جهنم می روند، سپس همین طور هر شیطانی که قومی را گمراه کرده برمی خیزد و آن قوم به دنبال او به سوی جهنم می روند تا این که تنها امت مسلمان باقی می ماند، سپس منادی از جانب خدا ندا می دهد و می گوید: ای مردم! آیا عدل پروردگارتان نیست اگر امروز هر فرقه از شما را همان کسی امام و رهبر باشد که در دنیا بود؟ می گویند. بلی، و کدام عدل از این برتر و بهتر؟! پس شیطانی برمی خیزد و گروه و یارانش به دنبال او می روند پس شیطان دیگر برمی خیزد و یاران و پیروانش به دنبال او می روند، سپس شیطان سوم برمی خیزد و یارانش به دنبال او می روند

ص: 46

مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ مُعَاوِیَةُ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ وَ یَقُومُ عَلِیٌّ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَزِیدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ وَ یَقُومُ الْحَسَنُ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ وَ یَقُومُ الْحُسَیْنُ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ مَرْوَانُ بْنُ الْحَکَمِ وَ عَبْدُ الْمَلِکِ فَیَتَّبِعُهُمَا مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُمَا ثُمَّ یَقُومُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ فَیَتَّبِعُهُ مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُ ثُمَّ یَقُومُ الْوَلِیدُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ وَ یَقُومُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فَیَتَّبِعُهُمَا مَنْ کَانَ یَتَوَلَّاهُمَا ثُمَّ أَقُومُ أَنَا فَیَتَّبِعُنِی مَنْ کَانَ یَتَوَلَّانِی وَ کَأَنِّی بِکُمَا مَعِی ثُمَّ یُؤْتَی بِنَا فَیَجْلِسُ عَلَی الْعَرْشِ رَبُّنَا وَ یُؤْتَی بِالْکُتُبِ فَنَرْجِعُ فَنَشْهَدُ عَلَی عَدُوِّنَا وَ نَشْفَعُ لِمَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا مُرَهَّقاً قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا الْمُرَهَّقُ قَالَ الْمُذْنِبُ فَأَمَّا الَّذِینَ اتَّقَوْا مِنْ شِیعَتِنَا فَقَدْ نَجَاهُمُ اللَّهُ بِمَفازَتِهِمْ لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ قَالَ ثُمَّ جَاءَتْهُ جَارِیَةٌ لَهُ فَقَالَتْ إِنَّ فُلَاناً الْقُرَشِیَّ بِالْبَابِ فَقَالَ ائْذَنُوا لَهُ ثُمَّ قَالَ لَنَا اسْکُتُوا.

بیان

قال الجزری فیه یبلغ العرق منهم ما یلجمهم أی یصل إلی أفواههم فیصیر لهم بمنزلة اللجام یمنعهم عن الکلام یعنی فی المحشر قوله صلی الله علیه و آله فإذا نظرت إلی ربی أی إلی عرشه أو إلی کرامته أو إلی نور من أنوار عظمته و الجلوس علی العرش کنایة عن ظهور الحکم و الأمر من عند العرش و خلق الکلام هناک.

«47»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ قَدْ قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ شَفَعْتُ لِأَبِی وَ أُمِّی وَ عَمِّی وَ أَخٍ کَانَ لِی مُوَافِیاً فِی الْجَاهِلِیَّةِ (1)

«48»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أُنَاساً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهُمْ عَلَی صَدَقَاتِ الْمَوَاشِی وَ قَالُوا یَکُونُ لَنَا هَذَا السَّهْمُ الَّذِی جَعَلَهُ لِلْعَالَمِینَ عَلَیْهَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِی وَ لَا لَکُمْ وَ لَکِنِّی وُعِدْتُ الشَّفَاعَةَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ وَعَدَهَا فَمَا ظَنُّکُمْ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِذَا أَخَذْتُ بِحَلْقَةِ الْبَابِ أَ تَرَوْنِی مُؤْثِراً عَلَیْکُمْ غَیْرَکُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ یَجْلِسُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ فَإِذَا طَالَ بِهِمُ الْمَوْقِفُ طَلَبُوا الشَّفَاعَةَ فَیَقُولُونَ إِلَی مَنْ فَیَأْتُونَ نُوحاً فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَقَالَ هَیْهَاتَ قَدْ رَفَعْتُ حَاجَتِی فَیَقُولُونَ إِلَی مَنْ فَیُقَالُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فَیَأْتُونَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ

ص: 47


1- تقدم بطریق آخر عن تفسیر القمّیّ تحت رقم 8، و تقدم هناک بیان عن المصنّف.

آن گاه معاویه برمی خیزد و هر که با او بود به دنبالش می رود و علی برمی خیزد و شیعیانش به دنبال او می روند و سپس یزید برمی خیزد و یارانش به دنبالش و حسن برمی خیزد و هر آن که شیعه او بود به دنبالش حرکت می کند و سپس حسین برمی خیزد و یارانش به دنبال او می روند، آن گاه مروان بن حکم و عبد الملک برمی خیزند و یاران و طرفدارانشان به دنبال آنها، پس علی بن حسین برمی خیزد و هر کس شیعه اوست به دنبال او می رود، سپس ولید بن عبد الملک برمی خیزد و یارانش به دنبال او، سپس محمد بن علی برمی خیزد و شیعیانش به دنبال او، آن گاه من برمی خیزم و شیعیان من به دنبالم، و گویی می بینم که شما دو تن همراه من هستید، و سپس آورده می شویم و بر عرش پروردگار خود می نشینیم، و نامه های اعمال را می آورند و در آن جا قرار می دهند و آنها علیه دشمنان ما شهادت می دهند، و ما برای شیعیان مُرهَق خود شفاعت می کنیم؛ پرسیدم: فدایتان شوم! مُرهَق یعنی چه؟ فرمود: یعنی گنه کار، اما شیعیان پرهیزکار و خداترس ما را خداوند با رستگاری و سعادتمندی خودشان نجات داده است، هیچ بدی و گزند و غمی به آنها نمی رسد، در این حال کنیزی نزد امام آمد و به امام گفت: فلان شخص قریش دمِ در [ایستاده] است، امام فرمود: بگویید داخل بیاید، و به ما فرمود: دیگر چیزی نگویید.(1)

توضیح

جزری گوید «فیه یبلغ العرق منهم ما یلجمهم»یعنی به دهان هایشان می رسد وگویا مانند لگام(دهنه) می شود که آنان را از کلام در محشر باز می دارد واینکه فرمود « وقتی به پروردگارم نگاه کردم » یعنی به عرش او یا به کرامت او یا به نوری از انوار عظمت او نگاه کردم. و نشستن بر ععرش کنایه از ظهور حکم وامر الهی از جانب عرش وخلق کلام در آنجاست.

روایت 47.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر در مقام محمود بایستم برای پدر و مادر و عمویم و برادری که در جاهلیت داشتم شفاعت می کنم.(2)

روایت 48.

تفسیر عیاشی: عِیص بن قاسم، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که گروهی از بنی هاشم نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و از ایشان خواستند تا صدقات چهارپایان را به آنان بسپارد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای فرزندان عبد المطّلب! صدقه برای من و شما حلال نیست، اما به من وعده شفاعت داده شده است امام فرمود: به خدا سوگند که خدا به او وعده شفاعت داده بود و شما ای فرزندان عبد المطّلب! گمان نکنید وقتی حلقه در رحمت الهی را گرفتم دیگران را بر شما ترجیح می دهم؟

پس فرمود: روز قیامت جنّ و انس در یک سطح می نشینند، وقتی وقوفشان آن جا طول می کشد، به دنبال شفاعت و شفیع می گردند و می گویند: به چه کسی پناه ببریم؟ نزد نوح علیه السلام می روند و از او شفاعت می طلبند، نوح می گوید: هیهات، من، خود به دیگری محتاجم(3).

می پرسند به چه کسی پناه ببریم؟ می گویند: به ابراهیم؛ نزد ابراهیم می آیند

ص: 47


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 333، ح 145.
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 335، ح 146.
3-

فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَیَقُولُ هَیْهَاتَ قَدْ رَفَعْتُ حَاجَتِی فَیَقُولُونَ إِلَی مَنْ فَیُقَالُ ایتُوا مُوسَی فَیَأْتُونَهُ فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَیَقُولُ هَیْهَاتَ قَدْ رَفَعْتُ حَاجَتِی فَیَقُولُونَ إِلَی مَنْ فَیُقَالُ ایتُوا مُحَمَّداً فَیَأْتُونَهُ فَیَسْأَلُونَهُ الشَّفَاعَةَ فَیَقُومُ مُدِلًّا حَتَّی یَأْتِیَ بَابَ الْجَنَّةِ فَیَأْخُذُ بِحَلْقَةِ الْبَابِ ثُمَّ یَقْرَعُهُ فَیُقَالُ مَنْ هَذَا فَیَقُولُ أَحْمَدُ فَیُرَحِّبُونَ وَ یَفْتَحُونَ الْبَابَ فَإِذَا نَظَرَ إِلَی الْجَنَّةِ خَرَّ سَاجِداً یُمَجِّدُ رَبَّهُ بِالْعَظَمَةِ فَیَأْتِیهِ مَلَکٌ فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَدْخُلُ مِنْ بَابِ الْجَنَّةِ فَیَخِرُّ سَاجِداً وَ یُمَجِّدُ رَبَّهُ وَ یُعَظِّمُهُ فَیَأْتِیهِ مَلَکٌ فَیَقُولُ ارْفَعْ رَأْسَکَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَیَقُومُ فَمَا یَسْأَلُ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ إِیَّاهُ.

بیان

قوله علیه السلام قد رفعت حاجتی أی إلی غیری و الحاصل أنی أیضا أستشفع من غیری فلا أستطیع شفاعتکم و یمکن أن یقرأ علی بناء المفعول کنایة عن رفع الرجاء أی رفع عنی طلب الحاجة لما صدر منی من ترک الأولی.

«49»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: فِی قَوْلِهِ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً قَالَ هِیَ الشَّفَاعَةُ.

«50»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی أَسْتَوْهِبُ مِنْ رَبِّی أَرْبَعَةً آمِنَةَ بِنْتَ وَهْبٍ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ أَبَا طَالِبٍ وَ رَجُلًا جَرَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ أُخُوَّةٌ فَطَلَبَ إِلَیَّ أَنْ أَطْلُبَ إِلَی رَبِّی أَنْ یَهَبَهُ لِی.

«51»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُؤْمِنِ هَلْ لَهُ شَفَاعَةٌ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ هَلْ یَحْتَاجُ الْمُؤْمِنُ إِلَی شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَئِذٍ قَالَ نَعَمْ إِنَّ لِلْمُؤْمِنِینَ خَطَایَا وَ ذُنُوباً وَ مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا یَحْتَاجُ إِلَی شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ یَوْمَئِذٍ قَالَ وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ لَا فَخْرَ قَالَ نَعَمْ قَالَ یَأْخُذُ حَلْقَةَ بَابِ الْجَنَّةِ فَیَفْتَحُهَا فَیَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ اللَّهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ اطْلُبْ تُعْطَ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ ثُمَّ یَخِرُّ سَاجِداً فَیَقُولُ اللَّهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ وَ اطْلُبْ تُعْطَ ثُمَّ یَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَشْفَعُ فَیُشَفَّعُ وَ یَطْلُبُ فَیُعْطَی.

«52»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً قَالَ یَقُومُ النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِقْدَارَ أَرْبَعِینَ عَاماً وَ یُؤْمَرُ الشَّمْسُ فَیَرْکَبُ عَلَی رُءُوسِ الْعِبَادِ وَ یُلْجِمُهُمُ الْعَرَقُ وَ یُؤْمَرُ الْأَرْضُ لَا تَقْبَلْ مِنْ

ص: 48

و از او شفاعت می خواهند، ابراهیم می گوید: هیهات، من به دیگری محتاجم. پرسیدند به چه کسی پناه ببریم؟ می گوید: نزد موسی بروید؛ می روند و از او شفاعت می خواهند، موسی می گوید: هیهات، من، خود به دیگری محتاجم، پرسیدند به چه کسی پناه ببریم؟ گفته می شود: نزد عیسی بروید، مردم سوی عیسی می روند و از او شفاعت می خواهند. او می گوید: هیهات، من به دیگری محتاجم. می پرسند به چه کسی پناه ببریم؟ می گوید: نزد محمد صلی الله علیه و آله بروید، نزد محمد می آیند و از او شفاعت می خواهند، با خوشایندی و رضایتمندی برمی خیزد و جلو می آید و چون به در بهشت می رسد، حلقه در را می گیرد و می کوبد، سؤال می شود: کیستی؟ می گوید: احمد. به او خوش آمد می گویند و در را باز می کنند، وقتی به بهشت می نگرد به سجده افتاده و پروردگارش را بسیار اکرام و تمجید می کند، ملکی نزد او آمده می گوید: سرت را بلند کن، و بخواه که عطا می شوی، و شفاعت کن که پذیرفته می شود، پیامبر سر برمی دارد و وارد بهشت می شود، و دوباره به سجده می افتد و مجد و عظمت پروردگارش را ذکر می کند. ملکی می آید و می گوید [ای محمد!] سرت را بلند کن، و بخواه که عطا می شوی و شفاعت کن که پذیرفته است و پیامبر برمی خیزد و یک ساعت در بهشت راه می رود سپس به سجده می افتد و پروردگارش را بسیار تمجید و تعظیم می کند، ملکی می آید و می گوید: سرت را بلند کن و بخواه که عطا می شوی و شفاعت کن که پذیرفته می شوی، برمی خیزد و هرچه بخواهد به او عطا می شود.(1)

توضیح

«قد رَفعتُ حاجتی» یعنی من حاجت خود را به دیگری عرضه کرده ام، یعنی من هم از دیگری شفاعت خواسته ام و نمی توانم برای شما شفاعت کنم. البته می توان فعل را مجهول خواند که در این صورت کنایه از پایان یافتن امید است، یعنی به خاطر این که ترک اولی کرده ام، هیچ امیدی به من نیست و نمی توانم حاجتی را بخواهم.

روایت 49.

تفسیر عیاشی: یکی از یاران ما از امام محمد باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام درباره آیه «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» روایت کرده که فرمود: یعنی شفاعت.(2)

روایت 50.

تفسیر عیاشی: صفوان از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من از خدا چهار نفر را می خواهم، آمنه بنت وَهب، عبد الله بن عبد المطّلب، و ابو طالب و مردی که بین من و او اخوّت بود، و از من خواست تا از خدا بخواهم او را به من ببخشد.(3)

روایت 51.

تفسیر عیاشی: عبید بن زراره روایت کرده است: از امام صادق علیه السلام درباره شفاعت از مؤمن سؤال شد، فرمود: آری از مؤمن هم شفاعت می شود. مردی برخاست و پرسید: آیا آن روز مؤمن به شفاعت محمد صلی الله علیه و آله نیازمند است؟ فرمود: آری مؤمنان خطا و گناهانی دارند، همه کس آن روز به شفاعت محمد محتاجند و گفته است: مردی درباره کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: من سید فرزندان آدم هستم بی هیچ فخری، سؤال کرد. فرمود: آری، پیامبر حلقه در بهشت را می گیرد و آن را می گشاید و به سجده می افتد، خداوند می فرماید: سر بر دار و برخیز، شفاعت کن که پذیرفته می شود، طلب کن که عطا می شوی، حضرت سرش را بلند می کند و دوباره به سجده می افتد، خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: سرت را بلند کن و شفاعت کن که پذیرفته می شود و هر چه می خواهی طلب کن که به تو عطا می شود، پس پیامبر سر برمی دارد، و شفاعت می کند و شفاعتش پذیرفته می شود و هر چه طلب می کند به او عطا می شود.(4)

روایت 52.

سماعة بن مهران از ابو ابراهیم علیه السلام درباره آیه: «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» روایت کرده که فرمود: روز قیامت مردم به اندازه چهل روز سراپا می ایستند، به خورشید امر می شود بر سر بندگان بتابد و عرق تا دهان هایشان می رسد و به زمین امر می شود،

ص: 48


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 336، ح 147.
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 337، ح 148
3- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 337، ح 149.
4- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 337، ح 150.

عَرَقِهِمْ شَیْئاً فَیَأْتُونَ آدَمَ فَیَتَشَفَّعُونَ مِنْهُ فَیَدُلُّهُمْ عَلَی نُوحٍ وَ یَدُلُّهُمْ نُوحٌ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ یَدُلُّهُمْ إِبْرَاهِیمُ عَلَی مُوسَی وَ یَدُلُّهُمْ مُوسَی عَلَی عِیسَی وَ یَدُلُّهُمْ عِیسَی فَیَقُولُ عَلَیْکُمْ بِمُحَمَّدٍ خَاتَمِ الْبَشَرِ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ أَنَا لَهَا فَیَنْطَلِقُ حَتَّی یَأْتِیَ بَابَ الْجَنَّةِ فَیَدُقُّ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ هَذَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ فَیُقَالُ افْتَحُوا لَهُ فَإِذَا فُتِحَ الْبَابُ اسْتَقْبَلَ رَبَّهُ فَیَخِرُّ سَاجِداً فَلَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ حَتَّی یُقَالَ لَهُ تَکَلَّمْ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَیَسْتَقْبِلُ رَبَّهُ فَیَخِرُّ سَاجِداً فَیُقَالُ لَهُ مِثْلُهَا فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ حَتَّی إِنَّهُ لَیَشْفَعُ مَنْ قَدْ أُحْرِقَ بِالنَّارِ فَمَا أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی جَمِیعِ الْأُمَمِ أَوْجَهَ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً

«53»

بشا، بشارة المصطفی یَحْیَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْجَوَّانِیُّ (1)عَنْ جَامِعِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهِسْتَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ الصَّنْدَلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الثَّعَالِبِیِّ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ أَحْمَدَ السَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةٌ أَنَا لَهُمْ شَفِیعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْمُکْرِمُ لِذُرِّیَّتِی وَ الْقَاضِی لَهُمْ

ص: 49


1- الاسناد فی بشارة المصطفی المطبوع هکذا: أخبرنا السیّد الإمام الزاهد أبو طالب یحیی ابن محمّد بن الحسین بن عبد اللّه الجوانی الطبریّ الحسینی رحمه اللّه لفظا و قرأته فی داره بآمل فی المحرم سنة تسع و خمسمائة قال: أخبرنا الشیخ الإمام أبو علیّ جامع بن أحمد الدهستانی بنیشابور، قال: أخبرنا الشیخ الإمام أبو الحسن علیّ بن الحسین بن عبّاس الصیدلی، قال: أخبرنا أبو إسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثعالبی، قال: أخبرنا أبو القاسم یعقوب بن أحمد السری الفروضی، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن أحمد بن عقدة بن العباس بن حمزة فی سنة سبع و ثلاثین و ثلاثمائة، قال: حدّثنا أبو القاسم عبد اللّه بن أحمد بن عامر الطائی، قال حدّثنی أبی فی سنة ستین و مأتین إه. قلت: و فی بعض مواضع الکتاب: یحیی بن محمّد بن الحسن کما فی المتن، و لعله الصحیح، و یحتمل أن یکون محمّد بن الحسن هذا هو المترجم فی فهرست النجاشیّ بقوله: محمّد بن الحسن بن عبد اللّه الحسن بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عبید اللّه بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب أبو عبد اللّه الجوانی ساکن آمل طبرستان، کان فقیها و سمع الحدیث، له کتاب ثواب الأعمال.

چیزی از عرق آنها را فرو نبرد، مردم نزد آدم علیه السلام می روند و از او شفاعت می خواهند، آدم علیه السلام آنها را نزد نوح علیه السلام می فرستد، نوح نزد ابراهیم، ابراهیم علیه السلام نزد موسی علیه السلام، موسی نزد عیسی علیه السلام، و عیسی علیه السلام آنها را نزد محمد صلی الله علیه و آله می فرستد و می فرماید: نزد محمد خاتم پیامبران بروید، محمد صلی الله علیه و آله می گوید: من شفاعت می کنم، و به راه می افتد تا به در بهشت می رسد و در راه می کوبد؛ سؤال می شود: کیستی؟- والله اعلم- می گوید: محمد؛ گفته می شود: در را برای او بگشایید، وقتی در گشوده می شود پیامبر با پروردگارش روبرو می شود و برای او سجده می کند و سر برنمی دارد تا این که به او گفته می شود: بگو و بخواه که عطا می شوی، و شفاعت کن که پذیرفته است. پیامبر سرش را بلند می کند و با خدایش روبرو می شود و دوباره به سجده می افتد، دوباره همان جمله ها به او گفته می شود، پیامبر سربلند می کند و شفاعت می کند، حتی برای آن که در آتش سوخته، هیچ کس آن روز سربلندتر از محمد صلی الله علیه و آله نیست و این معنی کلام خداست که می فرماید: «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا».(1)

روایت 53.

بشارة المصطفی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چهار نفر هستند که در روز قیامت مورد شفاعت ما قرار می­گیرند: کسی که اهل بیت مرا اکرام کند، کسی که نیازهای

ص: 49


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 337، ح 151.

حَوَائِجَهُمْ وَ السَّاعِی فِی أُمُورِهِمْ مَا اضْطُرُّوا إِلَیْهِ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ عِنْدَ مَا اضْطُرُّوا (1)

«54»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَکَّلَنَا اللَّهُ بِحِسَابِ شِیعَتِنَا فَمَا کَانَ سَأَلْنَا اللَّهَ أَنْ یَهَبَهُ لَنَا فَهُوَ لَهُمْ وَ مَا کَانَ لِلْآدَمِیِّینَ سَأَلْنَا اللَّهَ أَنْ یُعَوِّضَهُمْ بَدَلَهُ فَهُوَ لَهُمْ وَ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لَهُمْ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ

«55»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَکَّلَنَا بِحِسَابِ شِیعَتِنَا فَمَا کَانَ لِلَّهِ سَأَلْنَاهُ أَنْ یَهَبَهُ لَنَا فَهُوَ لَهُمْ وَ مَا کَانَ لِمُخَالِفِیهِمْ فَهُوَ لَهُمْ وَ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لَهُمْ ثُمَّ قَالَ هُمْ مَعَنَا حَیْثُ کُنَّا.

«56»

وَ رُوِیَ أَنَّهُ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ إِذَا حَشَرَ اللَّهُ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ أَجَلَّ اللَّهُ أَشْیَاعَنَا أَنْ یُنَاقِشَهُمْ فِی الْحِسَابِ فَنَقُولُ إِلَهَنَا هَؤُلَاءِ شِیعَتُنَا فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ جَعَلْتُ أَمْرَهُمْ إِلَیْکُمْ وَ قَدْ شَفَّعْتُکُمْ فِیهِمْ وَ غَفَرْتُ لِمُسِیئِهِمْ أَدْخِلُوهُمُ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ.

«57»

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أُحَدِّثُهُمْ بِتَفْسِیرِ جَابِرٍ قَالَ لَا تُحَدِّثْ بِهِ السَّفَلَةَ فَیُوَبِّخُوهُ أَ مَا تَقْرَأُ إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ قُلْتُ بَلَی قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَلَّانَا حِسَابَ شِیعَتِنَا فَمَا کَانَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ حَکَمْنَا عَلَی اللَّهِ فِیهِ فَأَجَازَ حُکُومَتَنَا وَ مَا کَانَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ النَّاسِ اسْتَوْهَبْنَاهُ مِنْهُمْ فَوَهَبُوهُ لَنَا وَ مَا کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ فَنَحْنُ أَحَقُّ مَنْ عَفَا وَ صَفَحَ.

«58»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ

ص: 50


1- فی بشارة المصطفی المطبوع هکذا: و الساعی فی أمورهم عند ما اضطروا إلیه، و المحب لهم بقلبه و لسانه. قلت: و قد روی الطبریّ أیضا بإسناد آخر نحوه فی بشارة المصطفی صلی الله علیه و آله 171.

آنان را برآورده سازد، کسی که در انجام امور آنان کوشا باشد و کسی که با دل و زبان خود، در مواقع نیاز آن­ها را دوست بدارد.(1)

روایت 54.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت خداوند ما را مسوول حسابرسی شیعیانمان قرار می­دهد و هر چه را که از خدا بخواهیم به ما بدهد، برای آن­هاست و هر چه را که از خدا بخواهیم آن را تعویض کند، برای آن­هاست و هر چیز که برای ما باشد، برای آن­هاست. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» {بازگشت آن­ها به سوی ما و محاسبه آن­ها با ماست.}.

روایت 55.

و با همین اسناد از امام سجاد علیه­السلام روایت است: خداوند در این آیه فرموده است که در روز قیامت ما را مسوول حسابرسی شیعیان قرار می­دهد و هر چه را که از خدا بخواهیم به ما بدهد، برای آن­هاست و هر چه که برای مخالفان ایشان باشد، به خاطر آن­هاست و هر چیز که برای ما باشد، برای آن­هاست، سپس فرمود: هر کجا که باشیم، آن­ها با ما هستند.

روایت 56.

و از او روایت شده است که از امام صادق علیه­السلام پیرامون تفسیر این آیه پرسیدند، فرمود: وقتی که خداوند همه را در صحرای محشر جمع کرد، شیعیان ما را بزرگ می­دارد. ما می­گوییم: خداوندا، اینها شیعیان ما هستند، خداوند متعال می­فرماید: کار آن­ها را به شما واگذار می­کنم و شما را شفیع آن­ها قرار می­دهم و بدکاران آن­ها را می­بخشم؛ آن­ها را بدون محاسبه به بهشت وارد کنید.

روایت 57.

یونس بن جمیل روایت می­کند: به علی علیه­السلام گفتم می­خواهم با آن­ها از تفسیر جابر سخن بگویم، حضرت فرمود: با انسان­های پست از این حدیث سخن نگو که آن را مذمت می­کنند، آیا این آیه را نخواندی: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» {بازگشت آن­ها به سوی ما و محاسبه آن­ها با ماست.} گفتم خوانده­ام. فرمود: در روز قیامت وقتی خداوند اولین و آخرین را جمع کرد، محاسبه شیعیان ما را به ما واگذار می­کند و ما در هر چیزی که بین آن­ها و پروردگارشان وجود دارد حکم می­کنیم و او اجازه این قضاوت را به ما داده است و از خدا می­خواهیم آن­چه که بین ما و مردم است را ببخشد و او بر آن­ها می­بخشاید و آن­چه که بین ما و آن­هاست، ما کسانی هستیم که از همه به بخشیدن و در گذشتن سزاوارتریم.

ص: 50


1- . در بشارة المصطفی، نسخه چاپی اینگونه آمده است: کسی که در انجام امور آنان در مواقع نیاز کوشا باشد و با دل و زبان خود، آن­ها را دوست بدارد. گفتم: و طبری نیز با اسنادی دیگر مانند این را در بشارۀ المصطفی ذکر کرده است، ص 171.

مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لِفَاطِمَةَ وَقْفَةٌ عَلَی بَابِ جَهَنَّمَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ کُتِبَ بَیْنَ عَیْنَیْ کُلِّ رَجُلٍ مُؤْمِنٍ أَوْ کَافِرٍ فَیُؤْمَرُ بِمُحِبٍّ قَدْ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ إِلَی النَّارِ فَتَقْرَأُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُحِبّاً (1)فَتَقُولُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی سَمَّیْتَنِی فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتَ بِی مَنْ تَوَلَّانِی وَ تَوَلَّی ذُرِّیَّتِی مِنَ النَّارِ (2)وَ وَعْدُکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقْتِ یَا فَاطِمَةُ إِنِّی سَمَّیْتُکِ فَاطِمَةَ وَ فَطَمْتُ بِکِ مَنْ أَحَبَّکِ وَ تَوَلَّاکِ وَ أَحَبَّ ذُرِّیَّتَکِ وَ تَوَلَّاهُمْ مِنَ النَّارِ وَ وَعْدِیَ الْحَقُّ وَ أَنَا لَا أُخْلِفُ الْمِیعَادَ وَ إِنَّمَا أَمَرْتُ بِعَبْدِی هَذَا إِلَی النَّارِ لِتَشْفَعِی فِیهِ فَأُشَفِّعَکِ لِیَتَبَیَّنَ لِمَلَائِکَتِی وَ أَنْبِیَائِی وَ رُسُلِی وَ أَهْلِ الْمَوْقِفِ مَوْقِفُکِ مِنِّی وَ مَکَانَتُکِ عِنْدِی فَمَنْ قَرَأْتِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُؤْمِناً فَجَذَبْتِ بِیَدِهِ وَ أَدْخَلْتِهِ الْجَنَّةَ (3)

«59»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم سَهْلُ بْنُ أَحْمَدَ الدِّینَوَرِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: قَالَ جَابِرٌ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَدِّثْنِی بِحَدِیثٍ فِی فَضْلِ جَدَّتِکَ فَاطِمَةَ إِذَا أَنَا حَدَّثْتُ بِهِ الشِّیعَةَ فَرِحُوا بِذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نُصِبَ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ مَنَابِرُ مِنْ نُورٍ فَیَکُونُ مِنْبَرِی أَعْلَی مَنَابِرِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ اخْطُبْ فَأَخْطُبُ بِخُطْبَةٍ لَمْ یَسْمَعْ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ بِمِثْلِهَا ثُمَّ یُنْصَبُ لِلْأَوْصِیَاءِ مَنَابِرُ مِنْ نُورٍ وَ یُنْصَبُ لِوَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِی أَوْسَاطِهِمْ مِنْبَرٌ مِنْ نُورٍ فَیَکُونُ مِنْبَرُهُ أَعْلَی مَنَابِرِهِمْ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ یَا عَلِیُّ اخْطُبْ فَیَخْطُبُ بِخُطْبَةٍ لَمْ یَسْمَعْ أَحَدٌ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ بِمِثْلِهَا ثُمَّ یُنْصَبُ لِأَوْلَادِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ مَنَابِرُ مِنْ نُورٍ فَیَکُونُ لِابْنَیَّ وَ سِبْطَیَّ وَ رَیْحَانَتَیَّ أَیَّامَ حَیَاتِی مِنْبَرٌ مِنْ نُورٍ ثُمَّ یُقَالُ لَهُمَا اخْطُبَا فَیَخْطُبَانِ بِخُطْبَتَیْنِ لَمْ یَسْمَعْ أَحَدٌ مِنْ أَوْلَادِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ بِمِثْلِهَا ثُمَّ یُنَادِی الْمُنَادِی وَ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَیْنَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ أَیْنَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أَیْنَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ أَیْنَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ أَیْنَ أُمُّ کُلْثُومٍ أُمُّ یَحْیَی

ص: 51


1- فی المصدر: محبنا. م.
2- فطمه من النار أی قطعه عنها.
3- فی المصدر: فخذی بیده و أدخلیه الجنة. م.

روایت 58-

علل الشرائع: محمد بن مسلم می گوید از امام باقر علیه­السلام شنیدم که فرمود : فاطمه سلام الله علیها وقوفی بر در جهنم دارد. وقتی قیامت شود بین دوچشم هر شخصی نوشته می شود کافر است یامؤمن.آنگاه به محبی که گناهانش زیاد شده و بین دو چشمش نوشته شده محبّ است، امر می شود به آتش رود آنگاه فاطمه سلام الله علیها می گوید: ای معبود من و ای سرور من مرا فاطمه نامیدی و هر کس که مرا وذریه مرا به دوستی گیرد از آتش بریده داشتی و وعده تو حق است وتو در وعده ات تخلف نمی کنی .آنگاه خدای عز وجل می فرماید راست گفتی ای فاطمه تو را فاطمه نامیدم و بوسیله تو هر که را که تو را دوست بدارد وبا تو دوستی کند و ذریه تورا دوست بدارد وبا آنان دوستی کند از آتش بریدم وبدور داشتم و وعده من حق است و من در وعده ام تخلف نمی کنم از آن رو به این بنده ام گفتم به آتش در آید که تو او را شفاعت کنی ومن شفاعتت را بپذیرم تا برای ملائکه ام وپیامبرانم وفرستادگانم واهل موقف ، جایگاه تو نزد من آشکار شود.پس هر که را که بین دو چشمش خواندی مؤمن است دستش را بکش وبه بهشت داخل کن.

روایت 59.

تفسیر فرات بن ابراهیم، امام صادق علیه­السلام فرمود: جابر به امام صادق علیه­السلام گفت: فدایت شوم، حدیثی در فضیلت جده خود فاطمه برایم بگو که وقتی آن را برای شیعیان بازگو کنم، شاد گردند. امام صادق علیه­السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت منبرهایی از نور برای پیامبران برافراشته می­شود و منبر من از همه بالاتر است. سپس خداوند می­فرماید: ای محمد، خطبه بخوان. من خطبه­ای می­خوانم که هیچ یک از پیامبران مانند آن را نشنیده است. سپس برای جانشینان ما منبرهایی از نور برافراشته می­شود و برای جانشین من علی با ابی طالب، در وسط آن­ها منبری از نور است. سپس خداوند می­فرماید: ای علی، خطبه بخوان. علی خطبه­ای می­خواند که هیچ یک از امامان مانند آن را نشنیده است و سپس منبرهایی از نور برای فرزندان پیامبران برافراشته می­شود که برای دو نوه من و گل­های زندگی­ام دو منبر وجود دارد. سپس به آن­ها گفته می­شود: خطبه بخوانید. آن­ها دو خطبه می­خوانند که هیچ یک از فرزندان پیامبران مانند آن را نشنیده است. سپس منادی که جبرییل است ندا می­دهد که فاطمه دختر محمد کجاست؟ خدیجه دختر خویلد کجاست؟ مریم دختر عمران کجاست؟ آسیه دختر مزاحم کجاست؟ ام کلثوم مادر یحیی بن زکریا کجاست؟

ص: 51

بْنِ زَکَرِیَّا فَیَقُمْنَ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا أَهْلَ الْجَمْعِ لِمَنِ الْکَرَمُ الْیَوْمَ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَا أَهْلَ الْجَمْعِ إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ الْکَرَمَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ یَا أَهْلَ الْجَمْعِ طَأْطِئُوا الرُّءُوسَ وَ غُضُّوا الْأَبْصَارَ فَإِنَّ هَذِهِ فَاطِمَةُ تَسِیرُ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَأْتِیهَا جَبْرَئِیلُ بِنَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ مُدَبَّحَةَ الْجَنْبَیْنِ خِطَامُهَا مِنَ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ عَلَیْهَا رَحْلٌ مِنَ الْمَرْجَانِ فَتُنَاخُ بَیْنَ یَدَیْهَا فَتَرْکَبُهَا فَیَبْعَثُ اللَّهُ مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ لِیَسِیرُوا عَنْ یَمِینِهَا وَ یَبْعَثُ إِلَیْهَا مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ عَنْ یَسَارِهَا وَ یَبْعَثُ إِلَیْهَا مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ یَحْمِلُونَهَا عَلَی أَجْنِحَتِهِمْ حَتَّی یُصَیِّرُوهَا عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ فَإِذَا صَارَتْ عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ تَلْتَفِتُ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا بِنْتَ حَبِیبِی مَا الْتِفَاتُکِ وَ قَدْ أَمَرْتُ بِکِ إِلَی جَنَّتِی فَتَقُولُ یَا رَبِّ أَحْبَبْتُ أَنْ یُعْرَفَ قَدْرِی فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا بِنْتَ حَبِیبِی ارْجِعِی فَانْظُرِی مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ حُبٌّ لَکِ أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکِ خُذِی بِیَدِهِ فَأَدْخِلِیهِ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهِ یَا جَابِرُ إِنَّهَا ذَلِکَ الْیَوْمَ لَتَلْتَقِطُ شِیعَتَهَا وَ مُحِبِّیهَا کَمَا یَلْتَقِطُ الطَّیْرُ الْحَبَّ الْجَیِّدَ مِنَ الْحَبِّ الرَّدِی ءِ فَإِذَا صَارَ شِیعَتُهَا مَعَهَا عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ یُلْقِی اللَّهُ فِی قُلُوبِهِمْ أَنْ یَلْتَفِتُوا فَإِذَا الْتَفَتُوا یَقُولُ اللَّهُ یَا أَحِبَّائِی مَا الْتِفَاتُکُمْ وَ قَدْ شَفَّعْتُ فِیکُمْ فَاطِمَةَ بِنْتَ حَبِیبِی فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ أَحْبَبْنَا أَنْ یُعْرَفَ قَدْرُنَا فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا أَحِبَّائِی ارْجِعُوا وَ انْظُرُوا مَنْ أَحَبَّکُمْ لِحُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ أَطْعَمَکُمُ لِحُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ کَسَاکُمْ لِحُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ سَقَاکُمْ شَرْبَةً فِی حُبِّ فَاطِمَةَ انْظُرُوا مَنْ رَدَّ عَنْکُمْ غَیْبَةً فِی حُبِّ فَاطِمَةَ فَخُذُوا بِیَدِهِ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا یَبْقَی فِی النَّاسِ إِلَّا شَاکٌّ أَوْ کَافِرٌ أَوْ مُنَافِقٌ فَإِذَا صَارُوا بَیْنَ الطَّبَقَاتِ نَادُوا کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ فَیَقُولُونَ فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ مُنِعُوا مَا طَلَبُوا وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ.

«60»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ

ص: 52

آن­ها برمی­خیزند و خداوند می­فرماید: بشارت باد بر این جمع. امروز کرم و بزرگواری از آن کیست؟ محمد، علی، حسن و حسین می­گویند: برای خداوند واحد قهار. خداوند می­فرماید: ای اهل جمع، من کرم خود را برای محمد، علی، حسن، حسین و فاطمه قرار دادم، پس سرهای خود را پایین

بیندازید و چشمانتان را فرو بندید که فاطمه به بهشت می­رود. جبرییل برای او از بهشت ناقه­ای می­آورد که پهلوهای خمیده دارد و افسار آن از جنس مروارید درخشان است و کجاوه­ای از مرجان بر آن قرار دارد. ناقه در مقابل فاطمه زانو می­زند و حضرت بر آن سوار می­شود. خداوند دویست هزار فرشته را می­فرستد که در سمت راست و چپ او حرکت کنند و صد هزار فرشته را می­فرستد که او را بر بال­های خود حمل کنند. و به در بهشت برسانند. وقتی به در بهشت رسید، نگاهی می­اندازد و خداوند می­فرماید: ای دختر حبیب من، چرا نگاه کردی؟ من دستور دادم که تو را به بهشت بیاورند. می­گوید: خداوندا، دوست دارم در چنین روزی ارزش من مشخص گردد. خداوند می­فرماید: ای دختر حبیب من، بازگرد و ببین چه کسی عشق تو و اولاد را در دل داشته است، پس دست او را بگیر و او را به بهشت وارد کن. امام باقر علیه­السلام فرمود: به خدا سوگند ای جابر، او در آن روز دوستداران خود را برمی­دارد، همان طوری که پرنده دانه خوب را از بد جدا می­کند. و وقتی دوستداران او با او به در بهشت رسیدند، خداوند به آن­ها الهام می­کند که نگاه کنند و وقتی نگاه کردند، خداوند می­فرماید: ای محبوبان من، به چه چیزی نگاه می­کنید؟ من فاطمه دختر حبیب خود را شفیع شما قرار دادم. آن­ها می­گویند: پروردگارا، دوست داریم که در این روز ارزش ما مشخص گردد. خداوند می­فرماید: ای محبوبان من، بازگردید و ببینید چه کسی شما را به خاطر فاطمه دوست داشته است، چه کسی به شما به خاطر فاطمه غذا داده است، چه کسی شما را به خاطر فاطمه لباس پوشانده است و چه کسی به خاطر فاطمه به شما آبی نوشانده است و چه کسی به خاطر فاطمه غیبتی را از شما دور کرده است. پس دست او را بگیرید و او را به بهشت وارد کنید. امام باقر علیه­السلام فرمود: به خدا سوگند که فقط کفار یا منافقان یا افرادی که شک دارند باقی می­مانند و وقتی در چند طبقه قرار گرفتند، همان طور که خداوند متعال فرمود، ندا در می­دهند:« فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» آن­ها می­گویند: «فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» امام باقر علیه­السلام فرمود: هیهات که هیچ­گاه به چیزی که می­خواهند نمی­رسند «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ».

ص: 52

التَّفْلِیسِیِّ (1)عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: یَا فَضْلُ إِنَّمَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً لِأَنَّهُ یُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ فَیُجِیزُ اللَّهُ أَمَانَهُ ثُمَّ قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ فِی أَعْدَائِکُمْ إِذَا رَأَوْا شَفَاعَةَ الرَّجُلِ مِنْکُمْ لِصَدِیقِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ

«61»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَفْصٍ الْمُؤَذِّنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی رِسَالَتِهِ إِلَی أَصْحَابِهِ قَالَ: وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ یُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ شَیْئاً لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَنْ دُونَ ذَلِکَ فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ یَنْفَعَهُ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَطْلُبْ إِلَی اللَّهِ أَنْ یَرْضَی عَنْهُ.

«62»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ عَلَی فَاطِمَةَ وَ هِیَ حَزِینَةٌ فَقَالَ لَهَا مَا حَزَنَکِ یَا بُنَیَّةِ قَالَتْ یَا أَبَةِ ذَکَرْتُ الْمَحْشَرَ وَ وُقُوفَ النَّاسِ عُرَاةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ إِنَّهُ لَیَوْمٌ عَظِیمٌ وَ لَکِنْ قَدْ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ قَالَ أَوَّلُ مَنْ یَنْشَقُّ عَنْهُ الْأَرْضُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَا ثُمَّ أَبِی إِبْرَاهِیمُ ثُمَّ بَعْلُکِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْکِ جَبْرَئِیلَ فِی سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَضْرِبُ عَلَی قَبْرِکِ سَبْعَ قِبَابٍ مِنْ نُورٍ ثُمَّ یَأْتِیکِ إِسْرَافِیلُ بِثَلَاثِ حُلَلٍ مِنْ نُورٍ فَیَقِفُ عِنْدَ رَأْسِکِ فَیُنَادِیکِ یَا فَاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّدٍ قُومِی إِلَی مَحْشَرِکِ فَتَقُومِینَ آمِنَةً رَوْعَتُکِ مَسْتُورَةً عَوْرَتُکِ فَیُنَاوِلُکِ إِسْرَافِیلُ الْحُلَلَ فَتَلْبَسِینَهَا وَ یَأْتِیکِ رُوفَائِیلُ بِنَجِیبَةٍ مِنْ نُورٍ زِمَامُهَا مِنْ لُؤْلُؤٍ رَطْبٍ عَلَیْهَا مِحَفَّةٌ (2)مِنْ ذَهَبٍ فَتَرْکَبِینَهَا وَ یَقُودُ رُوفَائِیلُ بِزِمَامِهَا وَ بَیْنَ یَدَیْکِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ التَّسْبِیحِ فَإِذَا جَدَّ بِکِ السَّیْرُ اسْتَقْبَلَتْکِ سَبْعُونَ أَلْفَ حَوْرَاءَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالنَّظَرِ إِلَیْکِ بِیَدِ کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ مِجْمَرَةٌ مِنْ نُورٍ یَسْطَعُ مِنْهَا رِیحُ الْعُودِ مِنْ غَیْرِ نَارٍ وَ عَلَیْهِنَّ أَکَالِیلُ الْجَوْهَرِ

ص: 53


1- نسبة إلی تفلیس بفتح التاء و سکون الفاء و کسر اللام و سکون الیاء، هی آخر بلدة من بلاد آذربیجان، لقب به شریف بن سابق، و کان أصله من الکوفة انتقل إلیها.
2- بکسر المیم: مرکب للنساء کالهودج.

روایت 60.

امالی شیخ طوسی، امام صادق علیه­السلام فرمود: ای فضل، مومن فقط به این دلیل مومن نامیده می­شود که به خداوند ایمان دارد و خداوند به او امان می­دهد. سپس فرمود: آیا نشنیدی که خداوند متعال در مورد دشمنان شما می­گوید: وقتی شفاعت شدن دوست خود را در روز قیامت دیدند، می­گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ » { در نتیجه شفاعتگرانی نداریم و نه دوستی نزدیک.{

روایت 61.

کافی، امام صادق علیه­السلام در نامه­ای به یاران خود فرمود: بدانید که هیچ یک از مخلوقات نمی­تواند شما را از خداوند بی­نیاز کند، نه فرشته مقرّب و نه پیامبر و نه بالاتر از آن. پس هر کس که دوست دارد شفاعت شود و شاد گردد، باید از خداوند بخواهد که از او راضی باشد.

روایت 62.

تفسیر فرات بن ابراهیم، امام علی علیه­السلام فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر فاطمه وارد شد که حضرت غمگین بود و به او فرمود: چه شده است؟ گفت ای پدر، به یاد محشر افتادم و وقتی که مردم عریان در روز قیامت در آن می­ایستند. فرمود: دخترم، آن روز، روز بزرگی است، اما جبرییل از خداوند متعال به من خبر داده است که اولین کسی که از قبر برمی­خیزد من هستم، بعد پدرم ابراهیم و بعد همسر تو علی. سپس خداوند جبرییل را در ضمن هفتاد هزار فرشته به سوی تو مبعوث می­کند و او بر قبر تو هفتاد گنبد نور می­زند، سپس اسرافیل به سوی تو می­آید با سه عبای بهشتی و در نزد سر تو می­ایستد و صدا می­زند: ای فاطمه دختر محمد، برخیز. تو برمی­خیزی در حالی که هیچ ترسی نداری و عورت خود را پوشانده­ای و اسرافیل عبا را به او می­دهد و او آن را می­پوشد و روفائیل مرکبی از نور برایت می­آورد که افسارش از مروارید درخشان است و بر روی او محفّه­ای(1) از طلا قرار دارد که تو بر آن سوار می­شوی و روفائیل زمام آن را در دست می­گیرد و هفتاد هزار فرشته در مقابل تو هستند که پرچم­های تسبیح در دست دارند. وقتی مقداری راه رفتی، هفتاد هزار حوری بهشتی به استقبال تو می­آیند و با نگاه خود به تو بشارت می­دهند. در دست هر یک آتشدانی از جنس نور است و بدون آن­که آتشی در آن روشن باشد، بوی عود از آن برمی­خیزد. آن­ها بر روی سر خود تاج­های جواهری

ص: 53


1- . به کسر میم: کجاوه زنان.

مُرَصَّعَةٌ بِالزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ فَیُسْرِعْنَ عَنْ یَمِینِکِ فَإِذَا سِرْتِ مِنْ قَبْرِکِ اسْتَقْبَلَتْکِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ فِی مِثْلِ مَنْ مَعَکِ مِنَ الْحُورِ فَتُسَلِّمُ عَلَیْکِ وَ تَسِیرُ هِیَ وَ مَنْ مَعَهَا عَنْ یَسَارِکِ ثُمَّ تَسْتَقْبِلُکِ أُمُّکِ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أَوَّلُ الْمُؤْمِنَاتِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ مَعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ التَّکْبِیرِ فَإِذَا قَرُبْتِ مِنَ الْجَمْعِ اسْتَقْبَلَتْکِ حَوَّاءُ فِی سَبْعِینَ أَلْفَ حَوْرَاءَ وَ مَعَهَا آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ فَتَسِیرَانِ هُمَا وَ مَنْ مَعَهُمَا مَعَکِ فَإِذَا تَوَسَّطْتِ الْجَمْعَ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ یَجْمَعُ الْخَلَائِقَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ فَتَسْتَوِی بِهِمُ الْأَقْدَامُ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ یُسْمِعُ الْخَلَائِقَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ حَتَّی تَجُوزَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ مَعَهَا فَلَا یَنْظُرُ إِلَیْکِ یَوْمَئِذٍ إِلَّا إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ الرَّحْمَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ یَطْلُبُ آدَمُ حَوَّاءَ فَیَرَاهَا مَعَ أُمِّکِ خَدِیجَةَ أَمَامَکِ ثُمَّ یُنْصَبُ لَکِ مِنْبَرٌ مِنَ النُّورِ فِیهِ سَبْعُ مَرَاقٍ بَیْنَ الْمِرْقَاةِ إِلَی الْمِرْقَاةِ صُفُوفُ الْمَلَائِکَةِ بِأَیْدِیهِمْ أَلْوِیَةُ النُّورِ وَ یَصْطَفُّ الْحُورُ الْعِینُ عَنْ یَمِینِ الْمِنْبَرِ وَ عَنْ یَسَارِهِ وَ أَقْرَبُ النِّسَاءِ مِنْکِ عَنْ یَسَارِکِ حَوَّاءُ وَ آسِیَةُ فَإِذَا صِرْتِ فِی أَعْلَی الْمِنْبَرِ أَتَاکِ جَبْرَئِیلُ فَیَقُولُ لَکِ یَا فَاطِمَةُ سَلِی حَاجَتَکِ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ أَرِنِی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَیَأْتِیَانِکِ وَ أَوْدَاجُ الْحُسَیْنِ تَشْخُبُ دَماً وَ هُوَ یَقُولُ یَا رَبِّ خُذْ لِیَ الْیَوْمَ حَقِّی مِمَّنْ ظَلَمَنِی فَیَغْضَبُ عِنْدَ ذَلِکَ الْجَلِیلُ وَ یَغْضَبُ لِغَضَبِهِ جَهَنَّمُ وَ الْمَلَائِکَةُ أَجْمَعُونَ فَتَزْفِرُ جَهَنَّمُ عِنْدَ ذَلِکَ زَفْرَةً ثُمَّ یَخْرُجُ فَوْجٌ مِنَ النَّارِ وَ یَلْتَقِطُ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ وَ أَبْنَاءَهُمْ وَ أَبْنَاءَ أَبْنَائِهِمْ وَ یَقُولُونَ یَا رَبِّ إِنَّا لَمْ نَحْضُرِ الْحُسَیْنَ فَیَقُولُ اللَّهُ لِزَبَانِیَةِ جَهَنَّمَ خُذُوهُمْ بِسِیمَاهُمْ بِزُرْقَةِ الْأَعْیُنِ وَ سَوَادِ الْوُجُوهِ خُذُوا بِنَوَاصِیهِمْ فَأَلْقُوهُمْ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ فَإِنَّهُمْ کَانُوا أَشَدَّ عَلَی أَوْلِیَاءِ الْحُسَیْنِ مِنْ آبَائِهِمُ الَّذِینَ حَارَبُوا الْحُسَیْنَ فَقَتَلُوهُ فَتَسْمَعِینَ أَشْهِقَتَهُمْ فِی جَهَنَّمَ ثُمَّ یَقُولُ جَبْرَئِیلُ یَا فَاطِمَةُ سَلِی حَاجَتَکِ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ شِیعَتِی فَیَقُولُ اللَّهُ قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ شِیعَةُ وُلْدِی فَیَقُولُ اللَّهُ قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ شِیعَةُ شِیعَتِی فَیَقُولُ اللَّهُ انْطَلِقِی فَمَنِ اعْتَصَمَ بِکِ فَهُوَ مَعَکِ فِی الْجَنَّةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَدُّ الْخَلَائِقُ أَنَّهُمْ کَانُوا فَاطِمِیِّینَ فَتَسِیرِینَ وَ مَعَکِ شِیعَتُکِ وَ شِیعَةُ وُلْدِکِ وَ شِیعَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ آمِنَةً رَوْعَاتُهُمْ مَسْتُورَةً عَوْرَاتُهُمْ قَدْ ذَهَبَتْ عَنْهُمُ الشَّدَائِدُ

ص: 54

با نگین زبرجد دارند و از سمت راست تو حرکت می­کنند. پس هنگامی که از قبر خود برخاستی، مریم دختر عمران در ضمن حوریان بهشتی به استقبال تو می­آید و به تو سلام می­گوید و او با همراهانش از سمت چپ تو حرکت می­کنند. سپس مادر تو خدیجه دختر خویلد، اولین زن مومن به خداوند و به پیامبرش، به استقبالت می­آید و با او هفتاد هزار فرشته هست که پرچم­های تکبیر در دست دارند. وقتی تو به آن جمع نزدیک شوی، حوّاء در ضمن هفتاد هزار حوریه به پیشوازت می­آید و آسیه دختر مزاحم با اوست. همه آن­ها با تو راه می­روند وقتی تو در میان جمع قرار گرفتی، همه ثابت­قدم می­گردند. سپس منادی از زیر عرش ندا می­دهد که چشمان خود را فرو بندید تا فاطمه دختر محمد با همراهانش از اینحا بگذرد. در آن روز فقط ابراهیم خلیل الرحمن و علی بن ابی طالب به تو نگاه می­کنند، آدم به دنبال حوّاء می­گرد و می­بیند که او با مادر تو خدیجه، در مقابل تو ایستاده است. سپس منبری از نور برای تو برافراشته می­شود که هفت پله دارد و صفوفی از فرشتگان می­آیند که به دست پرچم­هایی از نور دارند و حوریان بهشتی در سمت راست و چپ منبر صف می­کشند. نزدیک­ترین زن به تو از سمت چپ، حّوا و آسیه است و وقتی تو به بالای منبر رفتی، جبرییل به نزد تو می­آید و به تو می­گوید: ای فاطمه، حاجت خود را بگو. تو می­گویی: پروردگارا، حسن و حسین را به من نشان بده. آن دو به نزد تو می­آیند در حالی­که از رگ­های گردن حسین خون فواره می­زند و می­گوید: پروردگارا، امروز حق مرا از کسانی که به من ظلم کردند بگیر. در این هنگام خداوند خشمگین می­شود و از خشم او جهنم و ملائکه به خروش می­آیند، جهنم زوزه می­کشد سپس شعله­ای از آتش به بیرون کشیده می­شود و قاتلان حسین و فرزندان و نوادگان آن­ها را می­بلعد. آن­ها می­گویند: پروردگارا، ما مرتکب این کار نشدیم. خداوند به شعله­های جهنم می­گوید: آن­ها را با چشم­های آبی و صورت­های سیاهشان بگیرید و از موی پیشانی آن­ها را بکشید و در درک اسفل بیندازید که آن­ها از پدران خود که با حسین جنگیدند و او را کشتند نسبت به حسین دشمنی بیشتر داشتند. تو صدای ناله آنان را می­شنوی، سپس جبرییل می­گوید: ای فاطمه، حاجتت را بگو. تو می­گویی پروردگارا، دوستدارانم. خداوند می­فرماید: آن­ها را بخشیدم. تو می­گویی: پروردگارا، دوستداران فرزندانم. خداوند می­فرماید: آن­ها را بخشیدم. تو می­گویی: پروردگارا، دوستداران دوستدارانم. خداوند می­فرماید: برو، هر کس که به تو پناه جست، در بهشت با توست. در این هنگام همه دوست دارند که دوستدار تو باشند. تو راه می­روی و دوستداران تو و فرزندانت و علی بن ابی طالب با تو می­آیند و هیچ ترسی ندارند و عورت­های خود را پوشانده­اند، سختی از آنان برطرف شده

ص: 54

وَ سَهُلَتْ لَهُمُ الْمَوَارِدُ یَخَافُ النَّاسُ وَ هُمْ لَا یَخَافُونَ وَ یَظْمَأُ النَّاسُ وَ هُمْ لَا یَظْمَئُونَ فَإِذَا بَلَغْتِ بَابَ الْجَنَّةِ تَلَقَّتْکِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ حَوْرَاءَ لَمْ یَتَلَقَّیْنَ أَحَداً قَبْلَکِ وَ لَا یَتَلَقَّیْنَ أَحَداً کَانَ بَعْدَکِ بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ مِنْ نُورٍ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ جِلَالُهَا مِنَ الذَّهَبِ الْأَصْفَرِ وَ الْیَاقُوتِ أَزِمَّتُهَا مِنْ لُؤْلُؤٍ رَطْبٍ عَلَی کُلِّ نَجِیبٍ نُمْرُقَةٌ (1)مِنْ سُنْدُسٍ فَإِذْ دَخَلْتِ الْجَنَّةَ تَبَاشَرُ بِکِ أَهْلُهَا وَ وُضِعَ لِشِیعَتِکِ مَوَائِدُ مِنْ جَوْهَرٍ عَلَی عُمُدٍ (2)مِنْ نُورٍ فَیَأْکُلُونَ مِنْهَا وَ النَّاسُ فِی الْحِسَابِ وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ الْحَدِیثَ.

«63»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قَالَ آمَنَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّتِی أَفْضَلُ مَنْ یُوَافِیهَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ أَخُوهُ وَ صَفِیُّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ الَّتِی لَا یَحْضُرُهَا مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا أَضَاءَتْ فِیهَا أَنْوَارُهُ فَسَارَ فِیهَا إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ هُوَ وَ إِخْوَانُهُ وَ أَزْوَاجُهُ وَ ذُرِّیَّاتُهُ وَ الْمُحْسِنُونَ إِلَیْهِ وَ الدَّافِعُونَ فِی الدُّنْیَا عَنْهُ وَ لَا یَحْضُرُهَا مِنْ أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا غَشِیَتْهُ ظُلُمَاتُهَا فَتَسِیرُ فِیهَا إِلَی الْعَذَابِ الْأَلِیمِ هُوَ وَ شُرَکَاؤُهُ فِی عَقْدِهِ وَ دِینِهِ وَ مَذْهَبِهِ وَ الْمُتَقَرِّبُونَ کَانُوا فِی الدُّنْیَا إِلَیْهِ لِغَیْرِ تَقِیَّةٍ لَحَفَتْهُمْ مِنْهُ الَّتِی تُنَادِی الْجِنَانُ فِیهَا إِلَیْنَا أَوْلِیَاءَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ شِیعَتَهُمَا وَ عَنَّا أَعْدَاءَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما و آلهما السلام وَ أَهْلَ مُخَالَفَتِهِمَا وَ تُنَادِی النِّیرَانُ عَنَّا عَنَّا أَوْلِیَاءَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما و آلهماالسلام وَ شِیعَتَهُمَا وَ إِلَیْنَا إِلَیْنَا أَعْدَاءَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ شِیعَتَهُمَا تَقُولُ الْجِنَانُ یَا مُحَمَّدُ وَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنَا بِطَاعَتِکُمَا وَ أَنْ تَأْذَنَا فِی الدُّخُولِ إِلَیْنَا مَنْ تُدْخِلَانِهِ فَامْلَئَانَا بِشِیعَتِکُمَا مَرْحَباً بِهِمْ وَ أَهْلًا وَ سَهْلًا وَ تَقُولُ النِّیرَانُ یَا مُحَمَّدُ وَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَنَا بِطَاعَتِکُمَا وَ أَنْ تُحْرِقَ بِنَا مَنْ تَأْمُرَانِنَا بِحَرْقِهِ (3)بِنَا فَامْلَئَانَا بِأَعْدَائِکُمَا.

«64»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ حَنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لَا تَسْأَلُوهُمْ فَتُکَلِّفُونَا قَضَاءَ حَوَائِجِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

«65»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا تَسْأَلُوهُمُ الْحَوَائِجَ فَتَکُونُوا لَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْقِیَامَةِ.

ص: 55


1- بتثلیث النون: الوسادة الصغیرة.
2- فی المصدر: علی اعمدة. م.
3- فی التفسیر المطبوع: و أن نحرق من تأمراننا بحرقه.

و ورود آنان به بهشت آسان گشته است. همه می­ترسند و آن­ها هیچ ترسی ندارند، همه تشنه­اند و آن­ها سیرابند. وقتی تو به در بهشت رسیدی، دوازده هزار حوریه بهشتی به دیدارت می­آیند که پیش از تو به دیدار هیچ کسی نرفته­اند و پس از تو نیز به دیدار کسی نمی­روند، دردست آن­ها آلت­های جنگی است و بر مراکبی از نور نشسته­اند که زین آن­ها از طلای زرد و یاقوت است و افسارشان از مروارید سفید است و بر هر مرکبی نمرقه­ای(1) هست که از جنس ابریشم است. وقتی تو به بهشت وارد شوی، بهشتیان به یکدیگر بشارت می­دهند و سفره­هایی از جواهر بر ستون­هایی(2) از نور پهن می­شود و آن­ها از آن می­خورند و مردم در حال محاسبه شدن هستند. «هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ» تا پایان حدیث.

روایت 63.

تفسیر امام علیه السلام: آیه شریفه: «وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر»ِ فرمود به روز قیامت ایمان می­آورد که محمد سید پیامبران و پس از او برادرش علی و جانشین او آن را بهتر از همه درمی­یابند. و هیچ کس جز دوستداران محمد در این حال نیست مگر آن­که نورش همه جا را فرا می­گیرد و خود و برادرانش و همسران و فرزندانش و کسانی که به اونیکی کرده­اند و در دنیا از او دفاع کرده­اند، در آن نور به سوی بهشت می­روند و هیچ یک از دشمنان محمد در آنجا حضور نمی­یابند مگر آن­که در ظلمت و تاریکی هستند و خود و همکیشان او و کسانی که در دنیا، با هدفی غیر از تقیه به او نزدیک بوده­اند به عذاب الیم می­روند. بهشت ندا می­دهد که دوستان محمد و علی و شیعیان آن­ها به سوی ما بیایند و دشمنان محمد و علی از ما دور شوند و آتش فریاد می­زند که دوستان محمد و علی از ما دور شوند و دشمنان محمد و علی به سوی ما بیایند. بهشت می­گوید: ای محمد و ای علی، خداوند به ما دستور داده که از شما اطاعت کنیم و هر کس که شما بخواهید به ما وارد می­شود و ما از شیعیان شما پر می­شویم. ما به شما خوشامد می­گوییم و آتش جهنم می­گوید: ای محمد و ای علی، خداوند تعالی به ما دستور داده است که از شما اطاعت کنیم و با حرارت خود، که را شما بخواهید بسوزانیم(3) و از دشمنان شما پر شویم.

روایت 64.

علل الشرائع، امام باقر علیه­السلام: از آن­ها چیزی نخواهید، بلکه برآوردن نیازهای آنان را در رزو قیامت به ما واگذار کنید.

روایت 65.

با همین اسناد امام باقر علیه­السلام: از آن­ها چیزی نخواهید، تا در روز قیامت سبب پیوند آنان با رسول الله شوید.

ص: 55


1- . به تثلیث نون: بالش کوچک.
2- . در منبع: علی اعمدة.
3- . در تفسیر چاپ شده: و می­سوزانیم هر کس را که به ما دستور داده باشند بسوزانیم.
«66»

ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ بَعَثَ اللَّهُ الْعَالِمَ وَ الْعَابِدَ فَإِذَا وَقَفَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قِیلَ لِلْعَابِدِ انْطَلِقْ إِلَی الْجَنَّةِ وَ قِیلَ لِلْعَالِمِ قِفْ تَشْفَعْ لِلنَّاسِ بِحُسْنِ تَأْدِیبِکَ لَهُمْ.

«67»

ختص، الإختصاص رُوِیَ (1)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ یَدْخُلُ وَاحِدٌ مِنْهُمُ الْجَنَّةَ إِلَّا دَخَلُوا أَجْمَعِینَ الْجَنَّةَ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ یَشْفَعُ فِیهِمْ فَیُشَفَّعُ حَتَّی یَبْقَی الْخَادِمُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ خُوَیْدِمَتِی قَدْ کَانَتْ تَقِینِی الْحَرَّ وَ الْقُرَّ (2)فَیُشَفَّعُ فِیهَا.

«68»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ عُبْدُونٍ عَنِ ابْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَسْتَخِفُّوا بِشِیعَةِ عَلِیٍّ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَیَشْفَعُ لِعَدَدِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ.

«69»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِینَا وَ فِی شِیعَتِنَا قَوْلُهُ تَعَالَی فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُفَضِّلُنَا وَ یُفَضِّلُ شِیعَتَنَا حَتَّی إِنَّا لَنَشْفَعُ وَ یَشْفَعُونَ فَإِذَا رَأَی ذَلِکَ مَنْ لَیْسَ مِنْهُمْ قَالُوا فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ

«70»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْوَابِشِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ لَنَا جَاراً یَنْتَهِکُ الْمَحَارِمَ کُلَّهَا حَتَّی إِنَّهُ لَیَتْرُکُ الصَّلَاةَ فَضْلًا عَنْ غَیْرِهَا فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ أَعْظَمَ ذَلِکَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِمَنْ هُوَ شَرٌّ مِنْهُ قُلْتُ بَلَی قَالَ النَّاصِبُ لَنَا شَرٌّ مِنْهُ أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ یُذْکَرُ عِنْدَهُ أَهْلُ الْبَیْتِ فَیَرِقُّ لِذِکْرِنَا إِلَّا مَسَحَتِ الْمَلَائِکَةُ ظَهْرَهُ وَ غُفِرَ لَهُ ذُنُوبُهُ کُلُّهَا إِلَّا أَنْ یَجِی ءَ بِذَنْبٍ یُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ إِنَّ الشَّفَاعَةَ لَمَقْبُولَةٌ وَ مَا تُقُبِّلَ فِی نَاصِبٍ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَشْفَعُ لِجَارِهِ وَ مَا لَهُ حَسَنَةٌ فَیَقُولُ یَا رَبِّ جَارِی کَانَ یَکُفُ

ص: 56


1- رواه العیّاشیّ فی تفسیره عن أبان بن تغلب. یاتی تحت رقم 86.
2- القر: البرد.

روایت 66.

علل الشرائع، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت خداوند عالم و عابد را برمی­انگیزد و وقتی در مقابل او می­ایستند، به عابد می­گوید: به بهشت برو و به عالم می­گوید: بایست و با ادب خود شفاعت کن.

روایت 67.

اختصاص(1)،

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یکی از اهل بیت ما که به بهشت وارد شود، همه به بهشت می­روند. پرسیدند چگونه؟ فرمود: همه شفاعت می­شوند تا جایی که فقط یک خدمتگزار باقی می­ماند و بنده می­گوید: پروردگارا، خدمتکار من مرا از گرما و سرما(2)

حفظ می­کرد، و او را شفاعت کن.

روایت 68.

امالی شیخ طوسی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شیعه علی را دست کم نگیرید، چه بسا گاهی یک نفر از آنان به اندازه تمام افراد قبیله ربیعه ومضر شفاعت می­کند.

روایت 69.

تفسیر فرات بن ابراهیم، امام باقر علیه­السلام فرمود: این آیه در شان ما و اهل بیت ما نازل شده است: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ» {در نتیجه شفاعتگرانی نداریم و نه دوستی نزدیک.{خداوند به ما و شیعیان ما فضیلت داده است و هم ما و هم شیعیانمان می­توانیم شفاعت کنیم و وقتی دیگران این را می­بینند می­گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ».

روایت 70.

کافی: عبدالحمید وابشی روایت می کند که به امام باقر علیه السلام گفتم: ما همسایه ای داریم که حرمت هیچ یک از محارم را نگه نمی دارد تا حدی که نماز را وامی گذارد، حال چه برسد به بقیه آن. ایشان فرمودند: پاک و منزه است خداوند، آیا می خواهی فردی بدتر از او را معرفی کنم؟ گفتم: آری. ایشان فرمودند: کسی که کینه ما را به دل می گیرد، بدتر از اوست. هان بدانید که هر بنده ای که در جلویش نامی از اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین برده شود و او از یاد ما دلش به رقت آید، فرشتگان دست بر پشت او مالیده و تمامی گناهانش را می آمرزند، مگر این که دچار گناهی شده باشد که او را از ایمان خارج می گرداند و شفاعت (در مورد او) پذیرفته است؛ اما در مورد ناصب اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین مورد قبول واقع نمی گردد. و انسان مؤمن، شفاعت همسایه اش را می کند هرچند که نیکی و حسنه ای نداشته باشد و می گوید: پروردگارا! همسایه ام مانع آزار

ص: 56


1- . به روایت از عیّاشی در تفسیر او از ابان بن تغلب. شماره 86.
2- . القر: سرما.

عَنِّی الْأَذَی فَیَشْفَعُ فِیهِ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا رَبُّکَ وَ أَنَا أَحَقُّ مَنْ کَافَی عَنْکَ فَیُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ وَ مَا لَهُ مِنْ حَسَنَةٍ وَ إِنَّ أَدْنَی الْمُؤْمِنِینَ شَفَاعَةً لَیَشْفَعُ لِثَلَاثِینَ إِنْسَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ یَقُولُ أَهْلُ النَّارِ فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ.

-شی، تفسیر العیاشی عن أبی جعفر علیه السلام مثله.

«71»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: کُنْتُ قَاعِداً مَعَ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام وَ النَّاسُ فِی الطَّوَافِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ فَقَالَ یَا سَمَاعَةُ إِلَیْنَا إِیَابُ هَذَا الْخَلْقِ وَ عَلَیْنَا حِسَابُهُمْ فَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ ذَنْبٍ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَمْنَا عَلَی اللَّهِ فِی تَرْکِهِ لَنَا فَأَجَابَنَا إِلَی ذَلِکَ وَ مَا کَانَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ النَّاسِ اسْتَوْهَبْنَاهُ مِنْهُمْ وَ أَجَابُوا إِلَی ذَلِکَ وَ عَوَّضَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

«72»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ بِشْرِ بْنِ شُرَیْحٍ الْبَصْرِیِّ (1)قَالَ: قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَیَّةُ آیَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَرْجَی قَالَ مَا یَقُولُ فِیهَا قَوْمُکَ قَالَ قُلْتُ یَقُولُونَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ (2)قَالَ لَکِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَا نَقُولُ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ فَأَیَّ شَیْ ءٍ تَقُولُونَ فِیهَا قَالَ نَقُولُ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی الشَّفَاعَةُ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَةُ وَ اللَّهِ الشَّفَاعَةُ.

«73»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحِبُّوا مَوَالِیَنَا مَعَ حُبِّکُمْ لِآلِنَا هَذَا زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ ابْنُ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ مِنْ خَوَاصِّ مَوَالِینَا فَأَحِبُّوهُمَا فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَیَنْفَعُکُمْ حُبُّهُمَا قَالُوا وَ کَیْفَ یَنْفَعُنَا حُبُّهُمَا قَالَ إِنَّهُمَا یَأْتِیَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِخَلْقٍ کَثِیرٍ أَکْثَرَ مِنْ رَبِیعَةَ (3)وَ مُضَرَ بِعَدَدِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَیَقُولَانِ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ هَؤُلَاءِ أَحَبُّونَا بِحُبِّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ بِحُبِّکَ فَیَکْتُبُ عَلِیٌّ علیه السلام جُوزُوا عَلَی الصِّرَاطِ سَالِمِینَ وَ ادْخُلُوا الْجِنَانَ فَیَعْبُرُونَ عَلَیْهِ وَ یَرِدُونَ الْجَنَّةَ سَالِمِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَحَداً لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مِنْ سَائِرِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَّا بِجَوَازٍ مِنْ

ص: 57


1- فی نسخة: بشیر، و لعله بشر أو بشیر بن سریج البصری أخو حرب بن سریج. راجع لسان المیزان «ج 2 ص 38».
2- لیست فی المصدر جملة: لا تقنطوا اه. م.
3- فی التفسیر المطبوع: بخلق عظیم من محبیهما أکثر من ربیعة.

رسانیدن به من می شد، و بدین ترتیب شفیع او قرار می گیرد؛ و خداوند تبارک و تعالی می گوید: من پروردگار تو هستم و از همه سزاوارترم تا این که تو را کفایت کنم. و سپس او را در حالی که نیکی و حسنه ای ندارد وارد بهشت می کند و پایین ترین درجه شفاعت مؤمنان، حق شفاعت برای سی فرد است، و در این هنگام جهنمیان می گویند: «فَمَا لَنَا مِن شَافِعِینَ *وَلَا صَدِیقٍ حَمِیمٍ»(1).

تفسیر عیاشی از امام محمد باقر علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

روایت 71.

کافی: سماعه می گوید: که من در خدمت امام کاظم علیه السّلام نشسته بودم و مردم در دل شب، طواف کعبه می کردند. حضرت علیه السّلام فرمود: ای سماعه! بازگرد که کار این خلق به سوی ما باز می گردد و حساب آنها با ماست. هر چه گناه میان خود و خدا دارند [و حقّ النّاس نیست] بر خدا بایست کنیم و خواهش جدّی که از آن چشم پوشد و خدا آن را از ما بپذیرد، و هر چه گناه میان خود و بقیّه مردم دارند [حق النّاس است] از صاحبان حق بخواهیم که ببخشند و از بدهکاران نادیده بگیرند و آنها هم بپذیرند و خداوند عزّ و جلّ به آنها عوض دهد.

روایت 72.

تفسیر فرات بن ابراهیم: از محمد بن علی علیه­السلام پرسیدم امیدوار کننده­ترین آیه قرآن کریم در مورد شیعه تو کدام است؟ فرمود: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ» فرمود اما ما اهل بیت این را نمی­گوییم. پرسیدم پس چه می­گویید؟ فرمود می­گوییم: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» شفاعت، به خدا سوگند شفاعت، به خدا سوگند شفاعت.

روایت 73.

تفسیر امام علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دوستان ما را هم­چون اهل بیت ما دوست بدارید. زید بن حارثه و پسر اسامه بن زید، از بهترین دوستان ما هستند. آن­ها را دوست بدارید. به خدایی که محمد را مبعوث کرد سوگند که عشق به اینان به نفع شماست. پرسیدند چگونه؟ فرمود: آن­ها در روز قیامت افراد بسیاری را به نزد علی علیه­السلام می­آورند که تعداد آن­ها از ربیعه(2) و مضر بیشتر است و می­گویند: ای برادر رسول خدا، این­ها به عشق نبی و به عشق تو، دوستداران ما هستند.. پس علی علیه­السلام می­نویسد: صحیح و سالم از صراط بگذرید و به بهشت وارد شوید و آن­ها از صراط می-گذرند و سالم به بهشت وارد می­شوند. و هیچ یک از امت محمد به بهشت وارد نمی­شود مگر با

ص: 57


1- - کافی، ج 8 ، ص 101، ح 72 .
2- . در نسخه چاپی تفسیر: با گروهی بزرگ از دوستدارانش که از تعداد افراد قبیله ربیعه بیشتر هستند.

عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنْ أَرَدْتُمُ الْجَوَازَ عَلَی الصِّرَاطِ سَالِمِینَ وَ دُخُولَ الْجِنَانِ غَانِمِینَ فَأَحِبُّوا بَعْدَ حُبِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ مَوَالِیَهُ ثُمَّ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ یُعَظِّمَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ علیهما و آلهما السلام عِنْدَ اللَّهِ مَنَازِلَکُمْ فَأَحِبُّوا شِیعَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ جِدُّوا فِی قَضَاءِ حَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا أَدْخَلَکُمُ مَعَاشِرَ شِیعَتِنَا وَ مُحِبِّینَا الْجِنَانَ نَادَی مُنَادِیهِ فِی تِلْکَ الْجِنَانِ یَا عِبَادِی قَدْ دَخَلْتُمُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی فَتَقَاسَمُوهَا عَلَی قَدْرِ حُبِّکُمْ لِشِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ قَضَاءِ حُقُوقِ إِخْوَانِکُمُ الْمُؤْمِنِینَ (1)فَأَیُّهُمْ کَانَ أَشَدَّ لِلشِّیعَةِ حُبّاً وَ لِحُقُوقِ إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ أَشَدَّ قَضَاءً کَانَتْ دَرَجَاتُهُ فِی الْجِنَانِ أَعْلَی حَتَّی إِنَّ فِیهِمْ مَنْ یَکُونُ أَرْفَعَ مِنَ الْآخَرِ بِمَسِیرَةِ خَمْسِمِائَةِ سَنَةٍ (2)تَرَابِیعِ قُصُورٍ وَ جِنَانٍ.

بیان

لعل المراد بالترابیع المربعات أو کان فی الأصل مرابع جمع مربع و هو منزل القوم فی الربیع.

«74»

عد، العقائد اعتقادنا فی الشفاعة أنها لمن ارتضی دینه من أهل الکبائر و الصغائر فأما التائبون من الذنوب فغیر محتاجین إلی الشفاعة و قال النبی صلی الله علیه و آله من لم یؤمن بشفاعتی فلا أناله الله شفاعتی.

«75»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَا شَفِیعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الشَّفَاعَةُ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ (3)وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ مَنْ یَشْفَعُ مِثْلَ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ وَ أَقَلُّ الْمُؤْمِنِینَ شَفَاعَةً مَنْ یَشْفَعُ لِثَلَاثِینَ إِنْسَاناً (4)وَ الشَّفَاعَةُ لَا تَکُونُ لِأَهْلِ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ لَا لِأَهْلِ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ بَلْ یَکُونُ لِلْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَهْلِ التَّوْحِیدِ.

«76»

لی، الأمالی للصدوق بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ قَدْ أَقْبَلَتْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی نَجِیبٍ مِنْ نُورٍ عَنْ یَمِینِهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ عَنْ یَسَارِهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ (5)وَ خَلْفَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ تَقُودُ مُؤْمِنَاتِ أُمَّتِی إِلَی الْجَنَّةِ

ص: 58


1- فی التفسیر المطبوع: و قضائکم لحقوق إخوانکم المؤمنین.
2- فی نسخة: و فی التفسیر المطبوع: بمسیرة مائة ألف سنة ترابیع.
3- لیس فی المصدر قوله: و المؤمنین و الملائکة. م.
4- فی المصدر: لثلاثین الفا. م.
5- فی المصدر بعد ذلک: و بین یدیها سبعون الف ملک، و خلفها اه. م.

اجازه علی. اگر می­خواهید که به سلامتی از صراط بگذرید و به بهشت وارد شوید، پس از عشق به محمد و آل او، دوستدارانش را نیز دوست بدارید. و اگر خواستید که محمد و علی منزلت شما را در نزد خداوند بالا ببرند، شیعه محمد و علی را دوست بدارید و در برآوردن حوایج مومنان کوشا باشید که خداوند متعال وقتی شما دوستداران ما را به بهشت وارد کند، منادی او ندا می­دهد: ای بندگان من، شما به رحمت من به بهشت درآمدید، پس به اندازه عشقی که نسبت به شیعه محمد و علی داشتید و به اندازه تلاشی که در راه ادای حقوق برادران مومن خود داشتید،(1) از آن بهره ببرید. هر کدام از آن­ها که عشق بیشتری به شیعیان ما داشته­اند و حقوق برادران مومن خود را ادا کرده­اند، در بهشت جایگاه والاتری دارند. تا جایی که حتی برخی از آنان به اندازه مسیر پانصد ساله از دیگری دور است.(2) کاخ­ها و باغ­های مربع شکل.

توضیح

شاید منظور از ترابیع مربع باشد و یا در اصل، مرابع جمع مربع است و به معنای منزلگاه قوم در فصل بهار است.

روایت 74.

العقائد: اعتقاد ما در شفاعت این است که شفاعت برای کسانی است که دین آن­ها مورد رضایت واقع شود، چه بزرگ باشند و چه کوچک. اما توبه کنندگان نیازی به شفاعت ندارند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس به شفاعت من ایمان نداشته باشد، شفاعت من به او نمی­رسد.

روایت 75.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هیچ شفیعی بهتر از توبه و شفاعت پیامبران و ائمه و مومنان و ملائکه نیست.(3) در میان مومنان افرادی وجود دارند که می­توانند به اندازه افراد قبیله ربیعه و مضر شفاعت کنند و هر مومن حداقل می­تواند شفیع سه مومن دیگر باشد.(4) شفاعت شامل حال شک­کنندگان، مشرکان و کافران نمی­شود، بلکه مختص مومنان یکتاپرست است.

روایت 76.

امالی صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: گویا من می نگرم دخترم فاطمه را که روز قیامت بر اسبی از نور سوار است و از طرف راستش هفتاد هزار فرشته و از چپش هفتاد هزار و جلو رو و دنبالش هر کدام هفتاد هزار فرشته باشد و زنان امتم را ببهشت رهبری کند

ص: 58


1- . در نسخه چاپی تفسیر: و ادای حقوق برادران مومنتان.
2- . در نسخه­ای: و در نسخه چاپی تفسیر: یک مسیر صد هزار ساله مربع.
3- . این جمله در منبع موجود نیست: و المؤمنین و الملائکة. م.
4- . در منبع: برای سی هزار نفر.

فَأَیُّمَا امْرَأَةٍ صَلَّتْ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ وَ صَامَتْ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ حَجَّتْ بَیْتَ اللَّهِ الْحَرَامَ وَ زَکَّتْ مَالَهَا وَ أَطَاعَتْ زَوْجَهَا وَ وَالَتْ عَلِیّاً بَعْدِی دَخَلَتِ الْجَنَّةَ بِشَفَاعَةِ ابْنَتِی فَاطِمَةَ الْخَبَرَ.

«77»

مِنْ کِتَابِ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ، رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَشْفَعُ فِی الْمُذْنِبِ مِنْ شِیعَتِنَا فَأَمَّا الْمُحْسِنُونَ فَقَدْ نَجَاهُمُ اللَّهُ.

«78»

مِنْ کِتَابِ صِفَاتِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ، رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لِکُلِّ مُؤْمِنٍ خَمْسُ سَاعَاتٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَشْفَعُ فِیهَا.

«79»

وَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: شِیعَتُنَا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَ یَحُجُّونَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ وَ یَصُومُونَ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ یُوَالُونَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یَتَبَرَّءُونَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ إِنَّ أَحَدَهُمْ لَیَشْفَعُ فِی مِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ فَیُشَفِّعُهُ اللَّهُ فِیهِمْ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

أقول: سیأتی بعض الأخبار فی باب الجنة.

«80»

مِنْ کِتَابِ التَّمْحِیصِ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا تَسْتَخِفُّوا بِفُقَرَاءِ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ عِتْرَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَیَشْفَعُ لِمِثْلِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ.

«81»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ إِلَی اللَّهِ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ فَإِنَّ لَهُمَا عِنْدَکَ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ وَ قَدْراً مِنَ الْقَدْرِ فَبِحَقِّ ذَلِکَ الشَّأْنِ وَ ذَلِکَ الْقَدْرِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ مُمْتَحَنٌ إِلَّا وَ هُوَ یَحْتَاجُ إِلَیْهِمَا فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ.

«82»

م، تفسیر الإمام علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَمَا إِنَّ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام لَمَنْ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ قَدْ وُضِعَ لَهُ فِی کِفَّةِ سَیِّئَاتِهِ مِنَ الْآثَامِ مَا هُوَ أَعْظَمُ مِنَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی وَ

ص: 59

هر زنی در شبانه روز پنج نماز بخواند و ماه رمضان را روزه دارد و حج خانه خدا کند و زکاة مالش را بپردازد و شوهرش را اطاعت کند و پس از من پیرو علی باشد به شفاعت دخترم فاطمه به بهشت رود.

روایت 77.

فضائل الشیعه شیخ صدوق، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت در حق گناهکاران امت خود شفاعت می­کنیم، اما نیکوکاران راخداوند نجات داده است.

روایت 78.

صفات الشیعه شیخ صدوق، امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت به هر مومن پنج ساعت زمان اختصاص داده می­شود تا در آن وقت شفاعت کند.

روایت 79.

ابو الحسن علیه­السلام فرمود: شیعه ما کسی است که نماز را به پا دارد و زکات بدهد و به طواف خانه خدا برود و در ماه رمضان روزه بگیرد و اهل بیت ما را دوست بدارد و از دشمنان آن­ها بیزار باشد. تا آنجا که می­گوید: یکی از آن­ها می­تواند به تعداد ربیعه و مضر شفاعت کند و خداوند به دلیل کرامت او، او را شفیع می­گرداند.

می­گویم برخی اخبار در باب بهشت خواهد آمد.

روایت 80.

کتاب تمحیص، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فقرای شیعه علی و آل او را دست کم نگیرید، یکی از آن­ها می­تواند به تعداد ربیعه و مضر شفاعت کند.

روایت 81.

دعوات الراوندی، ابو الحسن علیه­السلام فرمود: هر گاه حاجتی به درگاه خدا داشتی، بگو خداوندا، به حق محمد و علی که در نزد تو جایگاهی دارند و به حق آن منزلت و آن قدر، از تو می­خواهم که بر محمد و آل او درود و سلام بفرستی و حاجت مرا برآورده سازی. پس در روز قیامت فرشته مقربی باقی نمی­ماند و پیامبر فرستاده شده­ای و مومن مورد امتحان قرار گرفته­ای، که در آن روز به محمد و علی نیاز داشته باشد.

روایت 82.

تفسیر امام علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت شیعیان علی هستند که می­آیند و گناهانشان در کفه­ای قرار دارد که از کوه­های بلند و

ص: 59

الْبِحَارِ السَّیَّارَةِ تَقُولُ الْخَلَائِقُ هَلَکَ هَذَا الْعَبْدُ فَلَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ مِنَ الْهَالِکِینَ وَ فِی عَذَابِ اللَّهِ مِنَ الْخَالِدِینَ فَیَأْتِیهِ النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا أَیُّهَا الْعَبْدُ الْجَانِی هَذِهِ الذُّنُوبُ الْمُوبِقَاتُ فَهَلْ بِإِزَائِهَا حَسَنَةٌ تُکَافِئُهَا وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ أَوْ تَزِیدُ عَلَیْهَا فَتَدْخُلُهَا بِوَعْدِ اللَّهِ یَقُولُ الْعَبْدُ لَا أَدْرِی فَیَقُولُ مُنَادِی رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ رَبِّی یَقُولُ نَادِ فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ مِنْ بَلَدِ کَذَا وَ کَذَا وَ قَرْیَةِ کَذَا وَ کَذَا قَدْ رُهِنَ بِسَیِّئَاتِهِ کَأَمْثَالِ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وَ لَا حَسَنَةَ بِإِزَائِهَا فَأَیُّ أَهْلِ هَذَا الْمَحْشَرِ کَانَتْ لِی عِنْدَهُ یَدٌ أَوْ عَارِفَةٌ (1)فَلْیُغِثْنِی بِمُجَازَاتِی عَنْهَا فَهَذَا أَوَانُ شِدَّةِ حَاجَتِی إِلَیْهَا فَیُنَادِی الرَّجُلُ بِذَلِکَ فَأَوَّلُ مَنْ یُجِیبُهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ أَیُّهَا الْمُمْتَحَنُ فِی مَحَبَّتِی الْمَظْلُومُ بِعَدَاوَتِی ثُمَّ یَأْتِی هُوَ وَ مَنْ مَعَهُ عَدَدٌ کَثِیرٌ وَ جَمٌّ غَفِیرٌ وَ إِنْ کَانُوا أَقَلَّ عَدَداً مِنْ خُصَمَائِهِ الَّذِینَ لَهُمْ قِبَلَهُ الظُّلَامَاتُ فَیَقُولُ ذَلِکَ الْعَدَدُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ إِخْوَانُهُ الْمُؤْمِنُونَ کَانَ بِنَا بَارّاً وَ لَنَا مُکْرِماً وَ فِی مُعَاشَرَتِهِ إِیَّانَا مَعَ کَثْرَةِ إِحْسَانِهِ إِلَیْنَا مُتَوَاضِعاً وَ قَدْ نَزَلْنَا لَهُ عَنْ جَمِیعِ طَاعَاتِنَا وَ بَذَلْنَاهَا لَهُ فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام فَبِمَا ذَا تَدْخُلُونَ جَنَّةَ رَبِّکُمْ فَیَقُولُونَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ الْوَاسِعَةِ الَّتِی لَا یَعْدَمُهَا مَنْ وَالاکَ وَ وَالَی آلَکَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ هَؤُلَاءِ إِخْوَانُهُ الْمُؤْمِنُونَ قَدْ بَذَلُوا لَهُ فَأَنْتَ مَا ذَا تَبْذُلُ لَهُ فَإِنِّی أَنَا الْحَکَمُ مَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مِنَ الذُّنُوبِ قَدْ غَفَرْتُهَا لَهُ بِمُوَالاتِهِ إِیَّاکَ وَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبَادِی مِنَ الظُّلَامَاتِ فَلَا بُدَّ مِنْ فَصْلِی بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَبِّ أَفْعَلُ مَا تَأْمُرُنِی فَیَقُولُ اللَّهُ یَا عَلِیُّ اضْمَنْ لِخُصَمَائِهِ تَعْوِیضَهُمْ عَنْ ظُلَامَاتِهِمْ قِبَلَهُ فَیَضْمَنُ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام ذَلِکَ وَ یَقُولُ لَهُمْ اقْتَرِحُوا عَلَی (2)مَا شِئْتُمْ أُعْطِکُمْ عِوَضاً مِنْ ظُلَامَاتِکُمْ قِبَلَهُ فَیَقُولُونَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ تَجْعَلُ لَنَا بِإِزَاءِ ظُلَامَتِنَا قِبَلَهُ ثَوَابَ نَفَسٍ مِنْ أَنْفَاسِکَ لَیْلَةَ بَیْتُوتَتِکَ عَلَی فِرَاشِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ وَهَبْتُ ذَلِکَ لَکُمْ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَانْظُرُوا یَا عِبَادِیَ الْآنَ إِلَی مَا نِلْتُمُوهُ مِنْ عَلِیٍّ فِدَاءً لِصَاحِبِهِ مِنْ ظُلَامَاتِکُمْ وَ یُظْهِرُ لَهُمْ ثَوَابَ

ص: 60


1- العارفة: المعروف.
2- اقترح علیه کذا: اشتهی أن یصنعه له.

از دریاهای روان بیشتر است. همه می­گویند این بنده نابود شد و شک نکنید که او از هلاک شدگان است و در عذاب خداوند جاودانه است. از جانب خداوند ندا می­آید که ای بنده، آیا حسنه­ای داری که این گناهان تو را جبران کند؟ و با رحمت خداوند به بهشت وارد شوی؟ یا باز هم گناه داری و به جهنم وارد می­شوی؟ بنده می­گوید: نمی­دانم. منادی پروردگار می­گوید: پروردگارم به من گفت که در عرصه

قیامت ندا بده که فلان بن فلان از فلان سرزمین، گناهان بسیار به اندازه کوه­ها و دریاها دارد و هیچ حسنه­ای در ازای آن ندارد. پس هر کدام از اهل محشر که به او خوبی یا عارفه(1) کرده­ام، به دادم برسد که اکنون بیشتر از هر وقتی به آن نیاز دارم. اولین کسی که به او پاسخ می­دهد، علی بن ابی طالب است که می­گوید: لبیک لبیک لبیک. ای کسی که عشق مرا در دل داشتی و به وسیله دشمنان من مورد ظلم قرار گرفتی. سپس او به همراه عده زیادی می­آید، البته تعداد آن­ها از تعداد دشمنان ظالمشان کمتر است. آن تعداد می­گویند: ای امیر مومنان، ما برادران مومن او هستیم که به ما نیکی کرده بود و ما را تکریم کرده بود، او بسیار به ما نیکی کرده بود و متواضع بود، ما همه طاعات خود را به او می­بخشیم. علی می­گوید: با چه چیزی به بهشت وارد می­شوید؟ می­گویند: با رحمت گسترده خداوند که به دوستداران تو و آل تو می­رسد، ای برادر رسول خدا. پس از جانب خداوند ندا می­آید که ای برادر رسول خدا، اینان برادران مومن او هستند که در راه او فداکاری کردند. پس تو چه چیزی را در این راه فدا می­کنی؟ من بین او و آن­ها داور هستم. علی علیه­السلام می­گوید: پروردگارا، هر چه امر کنی انجام می­دهم. خداوند می­فرماید: ای علی، برای دشمنان او، جبران ظلمی را که به آنان شده است ضمانت کن و علی این را برایشان تضمین می­کند و به آن­ها می­گوید: هر پیشنهادی (2) که می­خواهید بدهید که به جای آن ظلم به شما بدهم. می­گویند: ای برادر رسول خدا، در ازای آن، ثواب یک نفست از آن شبی را به من بده که بر بستر محمد خفتی. علی علیه­السلام می­گوید: آن را به شما بخشیدم. خداوند عز و جل می­فرماید: ای بندگان من، اکنون به آن­چه که از علی به شما رسید بنگرید و ثواب آن نفس

ص: 60


1- . العارفة: کار نیک.
2- . اقترح علیه کذا: تمایل داشت که برایش انجام دهد.

نَفَسٍ وَاحِدٍ فِی الْجِنَانِ مِنْ عَجَائِبِ قُصُورِهَا وَ خَیْرَاتِهَا فَیَکُونُ ذَلِکَ مَا یُرْضِی اللَّهُ بِهِ خُصَمَاءَ أُولَئِکَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ یُرِیهِمْ بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الدَّرَجَاتِ وَ الْمَنَازِلِ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی بَالِ بَشَرٍ یَقُولُونَ یَا رَبَّنَا هَلْ بَقِیَ مِنْ جِنَانِکَ شَیْ ءٌ إِذَا کَانَ هَذَا کُلُّهُ لَنَا فَأَیْنَ تَحِلُّ سَائِرُ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ یُخَیَّلُ إِلَیْهِمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَنَّ الْجَنَّةَ بِأَسْرِهَا قَدْ جُعِلَتُ لَهُمْ فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی یَا عِبَادِی هَذَا ثَوَابُ نَفَسٍ مِنْ أَنْفَاسِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ الَّذِی اقْتَرَحْتُمُوهُ عَلَیْهِ قَدْ جَعَلَهُ لَکُمْ فَخُذُوهُ وَ انْظُرُوا فَیَصِیرُونَ هُمْ وَ هَذَا الْمُؤْمِنُ الَّذِی عَوَّضَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فِی تِلْکَ الْجِنَانِ ثُمَّ یَرَوْنَ مَا یُضِیفُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مَمَالِکِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی الْجِنَانِ مَا هُوَ أَضْعَافُ مَا بَذَلَهُ عَنْ وَلِیِّهِ الْمُوَالِی لَهُ مِمَّا شَاءَ مِنَ الْأَضْعَافِ الَّتِی لَا یَعْرِفُهَا غَیْرُهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ الْمُعَدَّةُ لِمُخَالِفِی أَخِی وَ وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

«83»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ یَعْقُوبَ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَدْلُ الْفَرِیضَةُ.

«84»

وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْعَدْلُ فِی قَوْلِ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام الْفِدَاءُ.

«85»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَسْبَاطٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا قَالَ الصَّرْفُ النَّافِلَةُ وَ الْعَدْلُ الْفَرِیضَةُ.

«86»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِأَهْلِ بَیْتِهِ فَیُشَفَّعُ فِیهِمْ حَتَّی یَبْقَی خَادِمُهُ فَیَقُولُ فَیَرْفَعُ سَبَّابَتَیْهِ یَا رَبِّ خُوَیْدِمِی کَانَ یَقِینِی الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ فَیُشَفَّعُ فِیهِ (1)

تذنیب: قال العلامة قدس الله روحه فی شرحه علی التجرید اتفقت العلماء علی ثبوت الشفاعة للنبی صلی الله علیه و آله قوله تعالی عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً (2)قیل إنه الشفاعة و اختلفوا فقالت الوعیدیة إنها عبارة عن طلب زیادة المنافع

ص: 61


1- تقدم مثله مرسلا مع اختلاف فی ألفاظه تحت رقم 67.
2- الإسراء: 79.

را در بهشت نسبت به قصور عجیب بهشتی و خیر بسیار آن برای شما آشکار کرد. این چیزی است که خداوند با آن مومنان را شاد می­گرداند و پس از آن درجات و منازلی را که هیچ چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به هیچ ذهنی نرسیده است، به آنان نشان می­دهد. می­گویند: پروردگارا، اگر همه بهشت تو برای ماست، آیا چیزی از آن باقی مانده است؟ پس سایر بندگان مومن تو و پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان به کجا می­روند؟ آن­ها تصور می­کنند که کل بهشت به آنان داده شده است. ندایی از جانب خداوند متعال می­آید که می­فرماید: این ثواب یکی از نفس­های علی بن ابی طالب است که آن را خواستید، پس آن را بگیرید و بنگرید. پس آن­ها به همراه مومنی که علی بهشت را به او داده است می­روند. سپس آن­چه را که خداوند عز و جل به ملک علی در بهشت اضافه کرده است می­بینند که چند برابر چیزی است که خواسته است و هیچ کس جز او ارزش آن را نمی­داند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­گوید: «أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ» که برای مخالفان برادرم جانشینم، علی بن ابی طالب آماده شده است.

روایت 83.

تفسیر عیاشی، امام صادق علیه­السلام فرمود: عدالت امر واجبی است.

روایت 84.

امام صادق علیه­السلام فرمود: عدالت در سخنان امام باقر علیه­السلام به معنای فدا بود.

روایت 85.

تفسیر عیاشی، اسباط روایت می­کند: به امام صادق علیه­السلام سخن او را گفتم: خداوند نه صرف و نه عدلی را از او نمی­پذیرد. حضرت فرمود: صرف طاعات مستحبی و عدل، طاعات واجب است.

روایت 86.

تفسیر عیاشی، امام صادق علیه­السلام فرمود: مومن در روز قیامت شفاعت می­کند تا جایی که فقط خدمتگزارش باقی می­ماند و می­گوید: پروردگارا، خدمتکار من مرا از گرما و سرما حفظ می­کرد، و او را شفاعت کن.(1)

تذنیب، علامه قدس الله روحه در شرح تجرید: علما در شفاعت پیامبر صلی اله علیه و آله و سلم اتفاق نظر دارند «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»(2) گفته شده مراد آیه شفاعت است و در آن اختلاف نظر وجود دارد. و این تهدید برای طلب منافع بیشتر

ص: 61


1- . نظیر این روایت با اختلاف کمی در الفاظ، در شماره 67 ذکر شد.
2- . اسراء: 79.

للمؤمنین المستحقین للثواب و ذهبت التفضلیة إلی أن الشفاعة للفساق من هذه الأمة فی إسقاط عقابهم و هو الحق و أبطل المصنف الأول بأن الشفاعة لو کانت فی زیادة المنافع لا غیر لکنا شافعین فی النبی صلی الله علیه و آله حیث نطلب له من الله تعالی علو الدرجات و التالی باطل قطعا لأن الشافع أعلی من المشفوع فیه فالمقدم مثله و قد استدلوا بوجوه الأول قوله تعالی ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ (1)نفی الله تعالی قبول الشفاعة عن الظالم و الفاسق ظالم و الجواب أنه تعالی نفی الشفیع المطاع و نحن نقول به لأنه لیس فی الآخرة شفیع یطاع لأن المطاع فوق المطیع و الله تعالی فوق کل موجود و لا أحد فوقه و لا یلزم من نفی الشفیع المطاع نفی الشفیع المجاب سلمنا لکن لم لا یجوز أن یکون المراد بالظالمین هنا الکفار جمعا بین الأدلة.

الثانی قوله تعالی ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ (2)و لو شفع صلی الله علیه و آله فی الفاسق لکان ناصرا له.

الثالث قوله تعالی وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ (3)و الجواب عن هذه الآیات کلها أنها مختصة بالکفار جمعا بین الأدلة.

الرابع قوله تعالی وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی (4)نفی شفاعة الملائکة من غیر المرضی لله تعالی و الفاسق غیر مرضی.

و الجواب لا نسلم أن الفاسق غیر مرضی بل هو مرضی لله تعالی فی إیمانه.

و قال المحقق الطوسی رحمه الله و الحق صدق الشفاعة فیهما أی لزیادة المنافع و إسقاط المضار و ثبوت الثانی له علیه السلام بقوله ادخرت شفاعتی لأهل الکبائر من أمتی.

و قال النووی فی شرح صحیح المسلم قال القاضی عیاض مذهب أهل السنة

ص: 62


1- غافر: 18.
2- البقرة: 270، آل عمران: 192، المائدة: 72.
3- البقرة: 123. البقرة: 123. المدّثّر: 48.
4- الأنبیاء: 28.

برای مومنانی است که استحقاق ثواب را دارند و به عقیده تفضلی، شفاعت برای فاسقان امت، در دفع عذاب از آنان است که حق است و مصنف اولا این سخن را باطل کرده است با این استدلال که اگر شفاعت فقط در ازدیاد منافع باشد، ما شفاعت کنندگان پیامبر هستیم، چون از خداوند برای او علو درجات را می­خواهیم و این قطعا باطل است، زیرا شافع درجه­ای بالاتر از مشفوع دارد و استدلال آن­ها این آیه است: «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ»(1)

که خداوند در آن قبول شفاعت را از ظالم نفی کرده است و فاسق را ظالم خوانده است و پاسخ این است که خداوند متعال شفیع اطاعت شده را نفی کرده است و ما به آن قائل هستیم، زیرا در آخرت شفیعی که از او اطاعت شود وجود ندارد چرا که مرتبه مطاع از مطیع بالاتر است و خداوند متعال بالاتر از هر موجودی است و هیچ کس بالاتر از او نیست و از نفی مطاع، نفی شفیع مجاب حاصل نمی­شود. پس چرا جایز نیست که منظور از ظالمین کفار باشند.

دوم این آیه: «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصار»ٍ(2) و اگر او برای فاسق شفاعت کند، یاور اوست.

سوم این آیه: «وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(3) و پاسخ همه این آیات این است که همه مختص کفار است.

چهارم «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی»(4) که رد شفاعت ملائکه بدون رضایت خداوند است و خداوند به شفاعت فاسق رضایت ندارد.

و پاسخ این است که ما قبول نمی­کنیم که شفاعت فاسق مورد رضایت نیست، بلکه به دلیل ایمان او مورد رضایت خداوند است.

و به گفته شیخ طوسی، درست این است که این دو فرد برای ازدیاد منافع و از بین بردن مضرّات مورد شفاعت قرار گیرند، و اثبات مورد دوم برای او با این سخن که شفاعت من برای بزرگان امتم ذخیره شده، صورت می­گیرد.

نووی در شرح صحیح مسلم به نقل از قاضی عیاض مذهب اهل سنت گفته است که شفاعت عقلا جایز است و سمعا واجب. که با اخبار صادقه صریحا در آیات قرآن آمده است. و آثار متواتری به جا مانده است که صحت شفاعت را برای مومنان گناهکار تایید می­کند و اهل سنت بر آن اجماع دارند و خوارج و برخی از معتزله آن را قبول دارند و می­گویند که گناهکاران در آتش جاویدانند با این استدلال: «فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(5) و امثال آن که در مورد کفار گفته شده است. و اما تاویلی که برای احادیث مربوط به شفاعت دارند، که در مورد بالا رفتن مراتب است، باطل است و الفاظی که در قرآن کریم و... آمده است، به روشنی نشانگر بطلان مذاهب آن­هاست. اما شفاعت بر پنج قسم است: اول، مختص پیامبر صلوات الله علیه و آله است که از بین بردن ترس قیامت و تعجیل در محاسبه است. دوم، در وارد کردن امت به بهشت است بدون حساب که آن هم مختص نبی اکرم است.

سوم شفاعت برای کسانی است که آتش برایشان واجب شده است که پیامبر شفاعت هر که را خدا بخواهد می­کند.

چهارم در مورد مومنانی است که به جهنم وارد شده­اند و احادیثی مبنی بر بیرون آوردن آنان از جهنم به شفاعت پیامبر وارد شده است، سپس همانطور که در حدیث آمده، خداوند متعال هر که را که گفته باشد لا إله إلا الله خارج می­کند و فقط کفار در جهنم باقی می­مانند.

پنجم شفاعت در ازدیاد مراتب اهل بهشت است که معتزله منکر آن نیستند و شفاعت حشر اول را نیز انکار نمی­کنند.

ص: 63


1- . غافر: 18.
2- . بقره: 270، آل عمران: 192، مائده: 72.
3- . بقره: 123. بقره: 123. مدّثّر: 48.
4- . انبیاء: 28.
5- . مدّثّر: 48.

جواز الشفاعة عقلا و وجوبها سمعا بصریح الآیات و بخبر الصادق و قد جاءت الآثار التی بلغت بمجموعها التواتر بصحة الشفاعة فی الآخرة لمذنبی المؤمنین و أجمع السلف الصالح و من بعدهم من أهل السنة علیها و منعت الخوارج و بعض المعتزلة منها و تعلقوا بمذاهبهم فی تخلید المذنبین فی النار و احتجوا بقوله تعالی فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ (1)و أمثاله و هی فی الکفار و أما تأویلهم أحادیث الشفاعة بکونها فی زیادة الدرجات فباطل و ألفاظ الأحادیث فی الکتاب و غیره صریحة فی بطلان مذهبهم و إخراج من استوجب النار لکن الشفاعة خمسة أقسام أولها مختصة بنبینا محمد صلی الله علیه و آله و هو الإزاحة من هول الموقف و تعجیل الحساب.

الثانیة فی إدخال قوم الجنة بغیر حساب و هذه أیضا وردت لنبینا صلی الله علیه و آله.

الثالثة الشفاعة لقوم استوجبوا النار فیشفع فیهم نبینا صلی الله علیه و آله و من یشاء الله.

الرابعة فیمن دخل النار من المؤمنین و قد جاءت الأحادیث بإخراجهم من النار بشفاعة نبینا صلی الله علیه و آله و الملائکة و إخوانهم من المؤمنین ثم یخرج الله تعالی کل من قال لا إله إلا الله کما جاء فی الحدیث لا یبقی فیها إلا الکافرون.

الخامسة الشفاعة فی زیادة الدرجات فی الجنة لأهلها و هذه لا ینکرها المعتزلة و لا ینکرون أیضا شفاعة الحشر الأولی انتهی.

ص: 63


1- المدّثّر: 48.

باب بیست و دوم : صراط

آیات

- «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»(1) }زیرا پروردگار تو سخت در کمین است.{

تفسیر

به گفته طبرسی رحمه الله، یعنی راه بندگان که از دست کسی نمی­رود و معنا این است که هیچ عملی از آنان ضایع نمی­شود، زیرا خداوند همه سخنان و کارهای آنان را می­بیند و می­شنود، چون در کمین است و چیزی را از دست نمی­دهد.

علی علیه­السلام: معنا این است که پروردگار تو قادر است که جزای گناهکاران را بدهد.

امام صادق علیه­السلام: مرصاد پلی بر صراط است که بنده­ای با کوچک­ترین ظلمی از آن نمی­گذرد.

در مورد این آیه از ابن عباس روایت شده است که هفت زندان بر روی پل جهنم وجود دارد که در زندان اول شهادت لا إله إلا الله را از بنده می­پرسند، اگر کامل بود به دوم می­رود. در دوم از نماز می­پرسند، در سوم زکات، چهارم روزه، پنجم حج، ششم عمره و هفتم ظلم به دیگران. اگر از آن گذشت، که گذشته است، وگرنه گفته می­شود بنگرید، اگر طاعتی داشت به واسطه آن گناهانش را ببخشایید و او را به بهشت ببرید.

روایات

روایت 1.

امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود مردم بر صراط گذرند بطبقات مختلف، صراطی که از مو باریکتر و از شمشیر برنده تر است بعضی چون برق از آن گذرند و برخی چون اسب تند رو

ص: 64


1- . فجر / 14

باب 22 الصراط

الآیات

الفجر: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»(14)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: أی علیه طریق العباد فلا یفوته أحد و المعنی أنه لا یفوته شی ء من أعمالهم لأنه یسمع و یری جمیع أقوالهم و أفعالهم کما لا یفوت من هو بالمرصاد.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ مَعْنَاهُ إِنَّ رَبَّکَ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَجْزِیَ أَهْلَ الْمَعَاصِی جَزَاءَهُمْ.

-وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْمِرْصَادُ قَنْطَرَةٌ عَلَی الصِّرَاطِ لَا یَجُوزُهَا عَبْدٌ بِمَظْلِمَةٍ.

-و روی عن ابن عباس فی هذه الآیة قال إن علی جسر جهنم سبع محابس یسأل العبد عند أولها عن شهادة أن لا إله إلا الله فإن جاء بها تامة جاز إلی الثانی فیسأل عن الصلاة فإن جاء بها تامة جاز إلی الثالث فیسأل عن الزکاة فإن جاء بها تامة جاز إلی الرابع فیسأل عن الصوم فإن جاء به تاما جاز إلی الخامس فیسأل عن الحج فإن جاء به تاما جاز إلی السادس فیسأل عن العمرة فإن جاء بها تامة جاز إلی السابع فیسأل عن المظالم فإن خرج منها و إلا یقال انظروا فإن کان له تطوع أکمل به أعماله فإذا فرغ انطلق به إلی الجنة.

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: النَّاسُ یَمُرُّونَ عَلَی الصِّرَاطِ طَبَقَاتٍ وَ الصِّرَاطُ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ مِنْ حَدِّ السَّیْفِ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَ مِنْهُمْ

ص: 64

و بعضی بر سر و دست و بعضی چون پیاده رو و برخی بر آن آویزان باشند و آتش مقداری از آنها را گرفته است.

کتاب حسین بن سعید و النوادر از قاسم بن محمد همانند آن را روایت کرده است.

روایت 2.

تفسیر قمی: حضرت امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: وقتی آیه «وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» نازل شد، درباره آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند. ایشان فرمود: جبرئیل روح الامین مرا خبر داد: خداوند که هیچ خدایی جز او نیست، چون پیشینیان و پسینیان را گرد آورد، دوزخ را به پیش می­آورد، حال آن که دوزخ با هزار افسار آورده می­شود و هر افساری از آن را یکصد هزار فرشته سهمگین و خشمگین گرفته است و صدایی مهیب و خشم آلود و نعره­ای خوفناک دارد و چنان بانگی بر می­آورد که اگر خداوند عزّ و جلّ آن را برای حساب به گاهی دگر وانگذاشته بود، دوزخ همه را هلاک می کرد. سپس دوزخ گردن می­کشد و آفریدگان را سراسر، از نکوکار گرفته تا بدکار، در میان می­گیرد. در آن هنگام هر آن بنده­ای که خدا آفریده باشد، از فرشته تا پیامبر، همگی ندا می­دهند: پروردگارا! مرا دریاب، مرا دریاب. حال آن که تو ندا می­دهی: پرودگارا! امّت مرا دریاب، امّت مرا دریاب. آن گاه صراطی بر دوزخ می­گذارند که برّان تر از شمشیر است و سه پل بر آن قرار دارد: بر یکی امانت داری و رحِم، و بر دومی نماز، و بر دیگری پروردگار جهانیان است که هیچ خدایی جز او نیست. در آن دم آفریدگان وادار به گذر از صراط می­شوند و رحِم و امانت داری جلویشان را می­گیرند. اگر از آن­ها نجات یابند، نماز جلویشان را می­گیرد و اگر از آن نیز نجات یابند، پایان راه به پروردگار جهانیان عزّ و جلّ می­رسد و این کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ». این چنین مردم بر روی صراط با گام­هایی گاه لغزان و گاه استوار در می­آویزند و فرشتگان بر گرد صراط ندا سر می­دهند: ای بردبار! بیامرز و درگذر و به نیکی خود در گذران و سلامت دار. حال آن که مردم بر آن همچون پروانه، فوج فوج در آتش می­افتند و چون تنی از آنان به مهر و رحمت خداوند تبارک و تعالی نجات یابد، سوی صراط می­نگرد و می­گوید: ستایش از برای خداوندی که پس از نومیدی من، به نیکی و منّت خویش، مرا از تو نجات بخشید. به راستی که پروردگارمان بسیار آمرزنده و شکور است.

توضیح

گویم در باب«اینکه در قیامت، جهنم آورده می شود»روایت صدوق با اندک تغییری گذشت.اینکه فرمود:«منتهی به سوی پروردگار عالمیان است» یعنی به سوی عدل ومجازات او در مورد مظالم بندگان.

ص: 65

مَنْ یَمُرُّ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مَشْیاً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مُتَعَلِّقاً قَدْ تَأْخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً وَ تَتْرُکُ شَیْئاً.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر القاسم بن محمد مثله.

«2»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ جِی ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَخْبَرَنِی الرُّوحُ الْأَمِینُ أَنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ إِذَا بَرَّزَ الْخَلَائِقَ وَ جَمَعَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أَتَی بِ جَهَنَّمَ تُقَادُ بِأَلْفِ زِمَامٍ یَقُودُهَا مِائَةُ أَلْفِ مَلَکٍ مِنَ الْغِلَاظِ الشِّدَادِ لَهَا هَدَّةٌ وَ غَضَبٌ وَ زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ وَ إِنَّهَا لَتَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخَّرَهُمْ لِلْحِسَابِ لَأَهْلَکَتِ الْجَمْعَ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنْهَا عُنُقٌ فَیُحِیطُ بِالْخَلَائِقِ الْبَرِّ مِنْهُمْ وَ الْفَاجِرِ فَمَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْداً مِنْ عِبَادِهِ مَلَکاً وَ لَا نَبِیّاً إِلَّا یُنَادِی رَبِّ نَفْسِی نَفْسِی وَ أَنْتَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ تُنَادِی أُمَّتِی أُمَّتِی ثُمَّ یُوضَعُ عَلَیْهَا الصِّرَاطُ أَدَقَّ مِنَ الشَّعْرَةِ وَ أَحَدَّ مِنَ السَّیْفِ (1)عَلَیْهَا ثَلَاثُ قَنَاطِرَ فَأَمَّا وَاحِدَةٌ فَعَلَیْهَا الْأَمَانَةُ وَ الرَّحِمُ وَ أَمَّا ثَانِیهَا فَعَلَیْهَا الصَّلَاةُ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَعَلَیْهَا عَدْلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ فَیُکَلَّفُونَ الْمَمَرَّ عَلَیْهَا فَتَحْبِسُهُمُ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا حَبَسَتْهُمُ الصَّلَاةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا کَانَ الْمُنْتَهَی إِلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ وَ النَّاسُ عَلَی الصِّرَاطِ فَمُتَعَلِّقٌ بِیَدٍ وَ تَزُولُ قَدَمٌ وَ یَسْتَمْسِکُ (2)بِقَدَمٍ وَ الْمَلَائِکَةُ حَوْلَهَا یُنَادُونَ یَا حَلِیمُ اغْفِرْ (3)وَ اصْفَحْ وَ عُدْ بِفَضْلِکَ وَ سَلِّمْ سَلِّمْ وَ النَّاسُ یَتَهَافَتُونَ فِی النَّارِ کَالْفَرَاشِ فَإِذَا نَجَا نَاجٍ بِرَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَرَّ بِهَا فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ وَ تَزْکُو الْحَسَنَاتُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانِی مِنْکِ بَعْدَ إِیَاسٍ بِمَنِّهِ وَ فَضْلِهِ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ.

بیان

أقول قد مر بروایة الصدوق بأدنی تغییر فی باب أنه یؤتی بجهنم فی القیامة قوله علیه السلام کان المنتهی إلی رب العالمین أی إلی عدله و مجازاته عن مظالم العباد.

ص: 65


1- فی المصدر: یوضع علیهما الصراط ادق من حدّ السیف. م.
2- فی المصدر: و تمسک بقدم. م.
3- فی المصدر: اعف و اصفح. م.

روایت 3.

معانی الاخبار: مفضّل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم، صراط چیست؟ فرمود: راهی بسوی شناختن خدای بزرگ است، و صراط دو گونه است: 1- صراط در این سرای، 2- صراط در آن سرای، اما صراط دنیا امام می باشد، که فرمانبرداری از او واجب است، هر کس که در دنیا او را شناخت و رهنمودهای او را بکار بست، در آخرت از صراط که پلی است به روی جهنّم خواهد گذشت، و هر کس در اینجا امام خود را نشناخت، هنگام گذشتن از صراط آخرت گامش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد.

روایت 4.

معانی الاخبار: سعد بن طریف گوید: حضرت باقر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله به علیّ علیه السلام فرمودند: ای علی هر گاه روز قیامت بپا گردد من و تو و جبرئیل بر صراط می نشینیم و حقّ عبور از آنجا به هیچ کس داده نمی شود، مگر اینکه برگه عبوری داشته باشد که تبرئه و رهائی او بسبب ولایت تو در آن ثبت گردیده باشد.

روایت 5.

تفسیر قمی: در روایت ابی الجارود در مورد فرموده خداوند عز و جل آمده «إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ» است: ایستادنشان بر صراط است.

روایت 6.

ثواب الاعمال: حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان درباره کلام خداوند عزّ و جلّ: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ» فرمود: آن پلی است بر صراط که هیچ بنده­ای با حقّی که از دیگری نزد اوست، از آن نمی­گذرد(1).

روایت 7.

مناقب ابن شهر آشوب رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره کلام خداوند متعال: «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» فرمود: بر فراز صراط، گردنه­ای عبور ناشدنی قرار دارد که طول آن سه هزار سال است؛ هزار سال پایین آمدن است و هزار سال خار و خاشاک

ص: 66


1- - کافی، ج8، ص 248، ح2.
«3»

مع، معانی الأخبار الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی بْنِ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ الْمِنْقَرِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ هُوَ الطَّرِیقُ إِلَی مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَةِ فَأَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِی فِی الدُّنْیَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمَفْرُوضُ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیَا وَ اقْتَدَی بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَی الصِّرَاطِ الَّذِی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ فِی الدُّنْیَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِی الْآخِرَةِ فَتَرَدَّی فِی نَارِ جَهَنَّمَ.

«4»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی الْعَبْسِیِّ (1)عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَی الصِّرَاطِ فَلَمْ یَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ کِتَابٌ فِیهِ بَرَاةٌ (2)بِوَلَایَتِکَ.

«5»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ فِی قَوْلِهِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ فَوُقُوفُهُمْ عَلَی الصِّرَاطِ.

«6»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ غَالِبِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ قَالَ قَنْطَرَةٌ عَلَی الصِّرَاطِ لَا یَجُوزُهَا عَبْدٌ بِمَظْلِمَةٍ.

«7»

قب، المناقب لابن شهرآشوب مُحَمَّدُ بْنُ الصَّبَّاحِ الزَّعْفَرَانِیُّ عَنِ الْمُزَنِیِّ عَنِ الشَّافِعِیِّ عَنْ مَالِکٍ عَنْ حُمَیْدٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ إِنَّ فَوْقَ الصِّرَاطِ عَقَبَةً کَئُوداً (3)طُولُهَا ثَلَاثَةُ آلَافِ عَامٍ أَلْفُ عَامٍ هُبُوطٌ وَ أَلْفُ عَامٍ شَوْکٌ

ص: 66


1- بفتح العین و سکون الباء الموحدة نسبة إلی عبس بن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس عیلان بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، و الرجل هو أبو محمّد عبید اللّه بن موسی بن أبی المختار العبسی الکوفیّ، عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الصادق علیه السلام. و قال ابن الأثیر فی اللباب «ج 2 ص 114» مولاهم کوفیّ یروی عن إسماعیل ابن أبی خلد و الأعمش، روی عنه البخاری و أهل العراق و الغرباء، و مات سنة اثنتا عشرة أو ثلاث عشرة و مأتین، و کان یتشیع انتهی و ترجمه ابن حجر فی التقریب «ص 344» و قال: کان یتشیع و مات سنة ثلاث عشرة علی الصحیح.
2- کذا فی نسخة المصنّف و المصدر، و الظاهر: «البراءة» و هی الاجازة و الأمان.
3- عقبة کئود أی صعبة شاقة المصعد.

و عقرب و افعی و هزار سال بالا رفتن. من نخستین کسی هستم که از آن گردنه عبور می­کند و دومین کس که از آن گردنه عبور می­کند، علی بن ابی طالب علیه السلام است. آن گاه حضرت صلی الله علیه و آله و سلم پس از سخنی فرمود: هیچ کس بدون رنج از آن گردنه عبور نمی­کند، به جز محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او - که سلام و درود خدا بر آنان باد.(1)

روایت 8.

مناقب: ابن شهر آشوب از تفسیر مقاتل: از عطاء، از ابن عباس روایت کرده است که: «یَوْمَ لَا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ» خداوند محمد صلی الله علیه و آله و سلم را عذاب نمی دهد «وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» و علی بن ابی طالب و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم اجمعین و حمزه و جعفر را عذاب نمی دهد «نُورُهُمْ یَسْعَی»، صراط را برای علی و فاطمه علیهما السلام هفتاد برابر بیشتر از دنیا روشن تر می نماید. پس نور آنها در پیشاپیش و در سمت راست آنان می شتابد و آنان نیز آن را دنبال می کنند؛ پس اولین بار اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین مانند برق تند و تیز از صراط می گذرند. سپس گروهی مانند باد از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعت دویدن اسب از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعت دویدن مرد از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعتی معادل راه رفتن از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعتی معادل چهار دست و پا رفتن کودک از آن می گذرند، سپس گروهی با سرعتی معادل خزیدن از آن می گذرند، و خداوند آن را برای مسلمین پهن و گسترده می کند، و برای گناهکاران باریک می کند. خداوند سبحان می فرماید: «یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا» تا این که به واسطه آن، از صراط بگذریم. فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام بر روی کجاوه ای از زمرّد سبز رنگ از آن می گذرد و همراه ایشان فاطمه سلام الله علیها بر روی اسبی از یاقوت قرمز که در اطراف وی هفتاد هزار حور بهشتی که به سان برق درخشنده هستند، از آن می گذرد.(2)

روایت 9.

کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: دو کناره صراط در روز قیامت، رحم است و امانت، چون صله رحم کن و امانت پرداز بدان گذرد، به بهشت رسد چون خیانت کار در امانت و قطع کننده رحم بدان گذرد با آن هیچ کاری بدو سود ندهد و صراط او را در دوزخ واژگون کند.

کتاب حسین بن سعید و النوادر از حنان همانند آن را روایت کرده است.

روایت 10.

نهج البلاغه: و بدانید که باید از صراط عبور کنید، گذرگاهی که عبور کردن از آن خطرناک است، با لغزش های پرت کننده, و پرتگاه های وحشت زا ، و ترس های پیاپی!.

ص: 67


1- - مناقب، ج2، ص 155.
2- - مناقب، ج 2، ص 155.

وَ حَسَکٌ وَ عَقَارِبُ وَ حَیَّاتٌ وَ أَلْفُ عَامٍ صُعُودٌ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَقْطَعُ تِلْکَ الْعَقَبَةَ وَ ثَانِی مَنْ یَقْطَعُ تِلْکَ الْعَقَبَةَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالَ بَعْدَ کَلَامٍ لَا یَقْطَعُهَا فِی غَیْرِ مَشَقَّةٍ إِلَّا مُحَمَّدٌ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ.

«8»

قب، المناقب لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ مُقَاتِلٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ لَا یُعَذِّبُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَراً نُورُهُمْ یَسْعی یُضِی ءُ عَلَی الصِّرَاطِ لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ مِثْلَ الدُّنْیَا سَبْعِینَ مَرَّةً فَیَسْعَی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ یَسْعَی عَنْ أَیْمَانِهِمْ وَ هُمْ یَتَّبِعُونَهَا فَیَمْضِی أَهْلُ بَیْتِ مُحَمَّدٍ وَ آلُهُ زُمْرَةً عَلَی الصِّرَاطِ مِثْلَ الْبَرْقِ الْخَاطِفِ ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ الرِّیحِ ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ ثُمَّ یَمْضِی قَوْمٌ مِثْلَ الْمَشْیِ ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ الْحَبْوِ (1)ثُمَّ قَوْمٌ مِثْلَ الزَّحْفِ وَ یَجْعَلُهُ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ عَرِیضاً وَ عَلَی الْمُذْنِبِینَ دَقِیقاً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا حَتَّی نَجْتَازَ بِهِ عَلَی الصِّرَاطِ قَالَ فَیَجُوزُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَوْدَجٍ مِنَ الزُّمُرُّدِ الْأَخْضَرِ وَ مَعَهُ فَاطِمَةُ عَلَی نَجِیبٍ مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ حَوْلَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ حَوْرَاءَ کَالْبَرْقِ اللَّامِعِ.

«9»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ حَافَتَا الصِّرَاطِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ فَإِذَا مَرَّ الْوَصُولُ لِلرَّحِمِ الْمُؤَدِّی لِلْأَمَانَةِ نَفَذَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِذَا مَرَّ الْخَائِنُ لِلْأَمَانَةِ الْقَطُوعُ لِلرَّحِمِ لَمْ یَنْفَعْهُ مَعَهُمَا عَمَلٌ وَ تَکَفَّأُ بِهِ الصِّرَاطُ فِی النَّارِ.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عن حنان مثله.

«10»

نهج، نهج البلاغة وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَجَازَکُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ مَزَالِقِ دَحْضِهِ وَ أَهَاوِیلِ زَلَلِهِ وَ تَارَاتِ أَهْوَالِهِ.

«11»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْفَحَّامُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَاشِمِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِی هَاشِمِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ

ص: 67


1- من حبا الولد أی زحف علی یدیه و بطنه. و زحف أی دب علی مقعدته أو علی رکبتیه قلیلا قلیلا.

روایت 11.

امالی طوسی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده است که ایشان فرمود: چون روز قیامت فرا رسد و صراط بر روی دوزخ قرار گیرد، تنها کسانی از آن می­گذرند که جوازی دربردارنده ولایت علی بن ابی طالب به همراه داشته باشند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ»، یعنی درباره ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است.(1)

روایت 12.

تفسیر امام علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی خداوند متعال بندگان اولین و آخرین را مبعوث می­کند، منادی از زیر عرش ندا می­دهد که چشمان خود را فرو بندید تا فاطمه دختر محمد از صراط بگذرد. همه چشمان خود را می­بندند و فاطمه از صراط رد می­شود. همه چشمان خود را بسته­اند جز محمد و علی و حسن و حسین و انسان­های پاک از فرزندان آنان.(2) وقتی فاطمه به بهشت وارد شد، مرط(3) او بر صراط کشیده می­شود، یک طرف آن به دست خودش است و در بهشت است و طرف دیگر در عرصات محشر است. منادی پروردگار ندا می­دهد: ای دوستداران فاطمه، اهداب (4) لباس فاطمه، سرور زنان عالم را بگیرید. همه دوستداران فاطمه گوشه­ای از لباس او را می­گیرند که تعداد آن­ها بیش از هزاران هزار نفر است و او همه را از آتش جهنم نجات می­دهد.

روایت 13.

تفسیر امام علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت تعداد زیادی از مردم در کنار پل صراط قرار دارند که فقط خداوند تعداد آنان را می­داند. بسیاری از آنان گناهکاری هستند که دوستداران حمزه­اند؛ دیوارهایی بین آنان و صراط کشیده شده است. آن­ها می­گویند: ای حمزه، تو احوال ما را می­دانی. حمزه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه­السلام می­گوید: شما دوستان مرا می­بینید که از من فریادرسی می­خواهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی ولی الله می­فرماید: ای علی، به عموی خود کمک کن تا دوستان خود را از عذاب آتش نجات دهند. علی علیه­السلام نیزه­ای را که حمزه با آن در راه خدا جنگیده می­آورد و به او می­دهد

ص: 68


1- - امالی، ج 1، ص 296.
2- . در نسخه­ای آمده: آن­ها محارم او هستند.
3- . المرط به کسر: هر لباسی که دوخته نشده باشد، لباس پشمی یا غیره که زن بر سر خود می­اندازد و خود را در آن می­پیچد و منظور از آن در روایت، معنای دوم است.
4- . أهداب جمع هدبة، به ضم یعنی دنباله لباس.

مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُثَنَّی عَنْ تَمَامَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی جَهَنَّمَ لَمْ یَجُزْ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ جَوَازٌ فِیهِ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ یَعْنِی عَنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

«12»

م، تفسیر الإمام علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا بَعَثَ الْخَلَائِقَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ نَادَی مُنَادِی رَبِّنَا مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ لِتَجُوزَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ عَلَی الصِّرَاطِ فَتَغُضُّ الْخَلَائِقُ کُلُّهُمْ أَبْصَارَهُمْ فَتَجُوزُ فَاطِمَةُ عَلَی الصِّرَاطِ لَا یَبْقَی أَحَدٌ فِی الْقِیَامَةِ إِلَّا غَضَّ بَصَرَهُ عَنْهَا إِلَّا مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الطاهرین (الطَّاهِرُونَ) مِنْ أَوْلَادِهِمْ فَإِنَّهُمْ أَوْلَادُهَا (1)فَإِذَا دَخَلَتِ الْجَنَّةَ بَقِیَ مِرْطُهَا (2)مَمْدُوداً عَلَی الصِّرَاطِ طَرَفٌ مِنْهُ بِیَدِهَا وَ هِیَ فِی الْجَنَّةِ وَ طَرَفٌ فِی عَرَصَاتِ الْقِیَامَةِ فَیُنَادِی مُنَادِی رَبِّنَا یَا أَیُّهَا الْمُحِبُّونَ لِفَاطِمَةَ تَعَلَّقُوا بِأَهْدَابِ (3)مِرْطِ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَلَا یَبْقَی مُحِبٌّ لِفَاطِمَةَ إِلَّا تَعَلَّقَ بِهُدْبَةٍ مِنْ أَهْدَابِ مِرْطِهَا حَتَّی یَتَعَلَّقَ بِهَا أَکْثَرُ مِنْ أَلْفِ فِئَامٍ وَ أَلْفِ فِئَامٍ قَالُوا وَ کَمْ فِئَامٌ وَاحِدٌ قَالَ أَلْفُ أَلْفٍ یُنْجَوْنَ بِهَا مِنَ النَّارِ.

«13»

م، تفسیر الإمام علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّهُ لَیُرَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی جَانِبِ الصِّرَاطِ عَالَمٌ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی هُمْ کَانُوا مُحِبِّی حَمْزَةَ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ أَصْحَابُ الذُّنُوبِ وَ الْآثَامِ فَتَحُولُ حِیطَانٌ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ سُلُوکِ الصِّرَاطِ وَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَقُولُونَ یَا حَمْزَةُ قَدْ تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ فَیَقُولُ حَمْزَةُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ تَرَیَانِ أَوْلِیَائِی یَسْتَغِیثُونَ بِی فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ یَا عَلِیُّ أَعِنْ عَمَّکَ عَلَی إِغَاثَةِ أَوْلِیَائِهِ وَ اسْتِنْقَاذِهِمْ مِنَ النَّارِ فَیَأْتِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِالرُّمْحِ الَّذِی کَانَ یُقَاتِلُ بِهِ حَمْزَةُ أَعْدَاءَ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا فَیُنَاوِلُهُ إِیَّاهُ

ص: 68


1- فی نسخة: فانهم محارمها.
2- المرط بالکسر: کل ثوب غیر مخیط. کساء من صوف أو غیره تلقیه المرأة علی رأسها و تتلفع به. و المراد به فی الخبر هو الثانی.
3- أهداب جمع هدبة بالضم طرة الثوب.

و می­گوید: ای عموی رسول خدا، و عموی برادرم، با این نیزه عذاب جهنم را از دوستان خود بردار، همانطور که در دنیا با آن دشمنان خدا را کشتی. حمزه نیزه را با دست می­گیرد و زجّ(1)

آن را در دیوارهای آتشین مقابل آنان فرو می­کند و آن را به اندازه فاصله پانصد سال پرتاب می­کند، سپس به دوستان خود می­گوید: رد شوید. آن­ها به سلامتی از صراط می­گذرند و عذاب آتش از آن­ها دفع می­شود و ترسشان از بین می­رود و پیروزمندانه به بهشت می­روند.

روایت 14.

تفسیر فرات بن ابراهیم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرییل به نزد من آمد و گفت: ای محمد، آیا به تو بشارت بدهم که با چه چیزی از صراط می­گذری؟ فرمود: بله. جبرییل گفت: با نور خداوند، و علی نیز با نور تو می­ گذرد و نور تو نور خداست. و امت تو با نور علی می­گذرند و نور علی از نور توست. وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً(2) فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.

روایت 15.

خصال، امام علی علیه­السلام فرمود: آن قدر بر سر صراط می­ایستم و می­گویم خداوندا شیعیان من و یاران و دوستانم را در دنیا، تا آخر آن­چه که در باب شفاعت گذشت.

روایت 16.

فضائل الشیعه شیخ صدوق، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ثابت­قدم­ترین شما بر روی پل صراط، کسی است که بیش از همه به اهل بیت من عشق دارد.

روایت 17.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه­السلام فرمود: هرگز قدم مومنی که عشق به تو در دلش ثبت شده است، بر روی صراط نمی­لرزد و خداوند او را به بهشت وارد می­کند.

روایت 18.

تفسیر امام علیه السلام: راه راست دو راه است: راهی در دنیا و راهی در آخرت.

ص: 69


1- . الزج با ضمه: آهن پایین نیزه، که در مقابل سنان قرار می­گیرد.
2- . در منبع: و من لم یجعل اللّه له مع علی نورا.

وَ یَقُولُ یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَمَّ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ ذُدِ الْجَحِیمَ عَنْ أُولَئِکَ بِرُمْحِکَ هَذَا کَمَا کُنْتَ تَذُودُ بِهِ عَنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا أَعْدَاءَ اللَّهِ فَیَتَنَاوَلُ حَمْزَةُ الرُّمْحَ بِیَدِهِ فَیَضَعُ زُجَّهُ (1)فِی حِیطَانِ النَّارِ الْحَائِلَةِ بَیْنَ أَوْلِیَائِهِ وَ بَیْنَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّةِ عَلَی الصِّرَاطِ وَ یَدْفَعُهَا دَفْعَةً فَیُنَحِّیهَا مَسِیرَةَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ یَقُولُ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْمُحِبِّینَ الَّذِینَ کَانُوا لَهُ فِی الدُّنْیَا اعْبُرُوا فَیَعْبُرُونَ عَلَی الصِّرَاطِ آمِنِینَ سَالِمِینَ قَدِ انْزَاحَتْ عَنْهُمُ النِّیرَانُ وَ بُعِّدَتْ عَنْهُمُ الْأَهْوَالُ وَ یَرِدُونَ الْجَنَّةَ غَانِمِینَ ظَافِرِینَ.

«14»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ عُبَیْدِ بْنِ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ أُبَشِّرُکَ یَا مُحَمَّدُ بِمَا تَجُوزُ عَلَی الصِّرَاطِ قَالَ قُلْتُ بَلَی قَالَ تَجُوزُ بِنُورِ اللَّهِ وَ یَجُوزُ عَلِیٌّ بِنُورِکَ وَ نُورُکَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ تَجُوزُ أُمَّتُکَ بِنُورِ عَلِیٍّ وَ نُورُ عَلِیٍّ مِنْ نُورِکَ وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً (2)فَما لَهُ مِنْ نُورٍ

«15»

ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الرِّزْقِیِّ (3)عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ: فَلَا أَزَالُ وَاقِفاً عَلَی الصِّرَاطِ أَدْعُو وَ أَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ شِیعَتِی وَ مُحِبِّیَّ وَ أَنْصَارِی وَ مَنْ تَوَلَّانِی فِی دَارِ الدُّنْیَا إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ فِی بَابِ الشَّفَاعَةِ.

«16»

مِنْ کِتَابِ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ، رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَثْبَتُکُمْ قَدَماً عَلَی الصِّرَاطِ أَشَدُّکُمْ حُبّاً لِأَهْلِ بَیْتِی.

«17»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام مَا ثَبَتَ حُبُّکَ فِی قَلْبِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ فَزَلَّتْ بِهِ قَدَمٌ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَّا ثَبَتَتْ لَهُ قَدَمٌ حَتَّی أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِحُبِّکَ الْجَنَّةَ.

«18»

م، تفسیر الإمام علیه السلام الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَةِ

ص: 69


1- الزج بالضم: الحدیدة التی فیه أسفل الرمح و یقابله السنان.
2- فی المصدر: و من لم یجعل اللّه له مع علی نورا اه. م.
3- هکذا فی نسخة المصنّف و قد أسلفنا الکلام حوله فی باب الشفاعة. راجع رقم 19.

راه راست در دنیا، راهی است که از غلو کوتاه­تر و از تقصیر بلندتر است و به باطل نمی­گراید. و اما راه در آخرت، راه مومنان به سوی بهشت است که راست است و مومنان از آن به سوی جهنم و یا غیر آن منحرف نمی­شوند.

روایت 19.

العقائد: اعتقاد ما در مورد صراط این است که صراط حق است و پل جهنم است و گذرگاه(1)

همه مخلوقات بر آن قرار دارد. خداوند عز و جل می­فرماید: «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا»(2) و صراط در وجه دیگر، اسم حجت­های خداوند است که هر کسی که در دنیا آن­ها را شناخت و از آن­ها اطاعت کرد، خداوند جواز گذر از صراط را به او می­دهد که پل جهنم در روز قیامت است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه­السلام فرمود: ای علی، در روز قیامت من و تو و جبرییل بر صراط می­نشینیم و تنها کسی می­تواند از آن گذر کند که به ولایت تو مومن باشد.

می­گویم به گفته شیخ مفید، صراط در لغت به معنای راه است، به همین دلیل دین صراط نامیده شده است. زیرا راه به سوی ثواب است و ولایت امیر مومنان و امامان دیگر، به این دلیل صراط نامیده شده است.

علی علیه­السلام فرمود: من راه راست خداوند و دستاویز محکم او هستم که هیچگاه گسسسته نمی­شود.

یعنی شناخت او و تمسک جستن به او، راهی به سوی خداوند سبحان است و در خبر آمده است که راه در روز قیامت به سوی بهشت، مانند پلی است که مردم از آن عبور می­کنند و آن راهی است که در سمت راست آن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، و در سمت چپ علی علیه­السلام ایستاده است. و از جانب خداوند ندا می­آید که «أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ.»(3)

و در خبر آمده است که در روز قیامت فقط کسی از صراط می­گذرد که جوازی از علی بن ابی طالب داشته باشد.

و در روایت آمده که صراط برای کافر از مو نازک­تر و از شمشیر برنده­تر است.

و منظور از آن این است که در روز قیامت از شدت ترس آن روز، کافر نمی­تواند بر صراط ثابت­قدم باشد. آن­ها مانند کسی که بر چیزی نازک­تر از مو

ص: 70


1- . در منبع: ممر.
2- . مریم: 71.
3- . ق: 24.

فَأَمَّا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ مَا قَصُرَ مِنَ الْغُلُوِّ وَ ارْتَفَعَ عَنِ التَّقْصِیرِ وَ اسْتَقَامَ فَلَمْ یَعْدِلْ إِلَی شَیْ ءٍ مِنَ الْبَاطِلِ وَ أَمَّا الصِّرَاطُ فِی الْآخِرَةِ فَهُوَ طَرِیقُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْجَنَّةِ الَّذِی هُوَ مُسْتَقِیمٌ لَا یَعْدِلُونَ عَنِ الْجَنَّةِ إِلَی النَّارِ وَ لَا إِلَی غَیْرِ النَّارِ سِوَی الْجَنَّةِ.

«19»

عد، العقائد اعتقادنا فی الصراط أنه حق و أنه جسر جهنم و أن علیه ممر (1)جمیع الخلق قال الله عز و جل وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا (2)و الصراط فی وجه آخر اسم حجج الله فمن عرفهم فی الدنیا و أطاعهم أعطاه الله جوازا علی الصراط الذی هو جسر جهنم یوم القیامة.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَی الصِّرَاطِ فَلَا یَجُوزُ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَّا مَنْ کَانَتْ مَعَهُ بَرَاءَةٌ بِوَلَایَتِکَ.

أقول: قال الشیخ المفید رفع الله فی الجنان درجته الصراط فی اللغة هو الطریق فلذلک سمی الدین صراطا لأنه طریق إلی الثواب و له سمی الولاء لأمیر المؤمنین و الأئمة من ذریته علیهم السلام صراطا و من معناه

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِیمُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصامَ لَها

یعنی أن معرفته و التمسک به طریق إلی الله سبحانه و قد جاء الخبر بأن الطریق یوم القیامة إلی الجنة کالجسر تمر به الناس و هو الصراط الذی یقف عن یمینه رسول الله صلی الله علیه و آله و عن شماله أمیر المؤمنین علیه السلام و یأتیهما النداء من الله تعالی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ (3)

وَ جَاءَ الْخَبَرُ أَنَّهُ لَا یَعْبُرُ الصِّرَاطَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ بَرَاءَةٌ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِنَ النَّارِ.

وَ جَاءَ الْخَبَرُ بِأَنَّ الصِّرَاطَ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرَةِ وَ أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ عَلَی الْکَافِرِ.

و المراد بذلک أنه لا یثبت لکافر قدم علی الصراط یوم القیامة من شدة ما یلحقهم من أهوال القیامة و مخاوفها فهم یمشون علیه کالذی یمشی علی الشی ء الذی هو أدق

ص: 70


1- فی المصدر: و انه ممر اه. م.
2- مریم: 71.
3- ق: 24.

و برنده­تر از شمشیر راه می­رود بر روی آن راه می­روند. و این ضرب­المثلی است که برای سختی کافر در گذشتن از صراط زده می­شود که راهی به سوی بهشت و راهی به سوی جهنم است که بنده از آن به بهشت می­رود و جهنم را می­بیند. و گاهی او را از راهی منحرف عبور می­دهند، به این دلیل خدای متعال فرموده است: «وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً(1)» پس بین راهی که دعوت به سوی دین است و راهی که راه گمراهان است جدایی انداخته و خداوند متعال در دستوراتی که از دعا و تلاوت قرآن به بندگان داده فرموه است: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ»(2) نشانگر این است که هر راهی جز آن، راه راست نیست و راه خداوند دین اوست و راه شیطان، راه عصیان و سرپیچی است و همانطور که گفتیم صراط در اصل، به معنای راه است و همانطور که گفته شد، صراط در روز قیامت، راهی برای رسیدن به بهشت و آتش است.

می­گویم در تاویل نازک­تر بودن صراط از مو و برنده­تر بودن آن از شمشیر ضرورتی وجود ندارد و تاویل پدیده­های بسیاری بدون ضرورت جایز نیست و بسیاری از روایات این باب را وارد می­کنیم که امیر مومنان قسیم جهنم و بهشت است.

باب بیست و سوم : بهشت و نعمتهای آن - که خداوند روزی ما و مؤمنان کند - و حوریه ها و کاخ های آن و زیبایی ها و شادیهای آن

آیات

- « وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(3){و کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده ده که ایشان را باغهایی خواهد بود که از زیر [درختان] آنها جویها روان است. هر گاه میوه ای از آن روزیِ ایشان شود، می گویند: این همان است که پیش از این [نیز] روزیِ ما بوده. و مانند آن [نعمتها] برای آنها آورده شود؛ و در آنجا همسرانی پاکیزه خواهند داشت؛ و در آنجا جاودانه بمانند.}

- «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(4) {و کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته کرده اند، آنان اهل بهشتند، و در آن جاودان خواهند ماند.}

- «وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»(5)

ص: 71


1- . انعام: 153.
2- . فاتحه: 6.
3- . بقره / 25
4- . بقره / 82
5- . بقره / 111- 112

من الشعرة و أحد من السیف و هذا مثل مضروب لما یلحق الکافر من الشدة فی عبوره علی الصراط و هو طریق إلی الجنة و طریق إلی النار یسیر العبد منه إلی الجنة و یری من أهوال النار و قد یعبر به عن الطریق المعوج فلهذا قال الله تعالی وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً (1)فمیز بین طریقه الذی دعا إلی سلوکه من الدین و بین طرق الضلال و قال تعالی فیما أمر عباده من الدعاء و تلاوة القرآن اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ (2)فدل علی أن سواه صراط غیر مستقیم و صراط الله دین الله و صراط الشیطان طریق العصیان و الصراط فی الأصل علی ما بیناه هو الطریق و الصراط یوم القیامة هو الطریق للسلوک إلی الجنة و النار علی ما قدمناه انتهی.

أقول: لا اضطرار فی تأویل کونه أدق من الشعرة و أحد من السیف و تأویل الظواهر الکثیرة بلا ضرورة غیر جائز و سنورد کثیرا من أخبار هذا الباب فی باب أن أمیر المؤمنین علیه السلام قسیم الجنة و النار.

باب 23 الجنة و نعیمها رزقنا الله و سائر المؤمنین حورها و قصورها و حبورها و سرورها

الآیات

البقرة: «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(25) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(82) (و قال تعالی): «وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»(111-112)

ص: 71


1- الأنعام: 153.
2- الفاتحة: 6.

{و گفتند: «هرگز کسی به بهشت درنیاید، مگر آنکه یهودی یا ترسا باشد.» این آرزوهای [واهیِ] ایشان است. بگو: «اگر راست می گویید، دلیل خود را بیاورید.» آری، هر کس که خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وی پیش پروردگار اوست، و بیمی بر آنان نیست، و غمگین نخواهند شد.}

- «قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِباد»(1)

{بگو: آیا شما را به بهتر از اینها خبر دهم؟ برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند، نزد پروردگارشان باغهایی است که از زیر [درختانِ] آنها نهرها روان است؛ در آن جاودانه بمانند، و همسرانی پاکیزه و [نیز] خشنودی خدا [را دارند]، و خداوند به [امور] بندگان [خود] بیناست.}

- «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»(2) {برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمانها و زمین است [و] برای پرهیزگاران آماده شده است، بشتابید.}

- « أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(3)

{آنان، پاداششان آمرزشی از جانب پروردگارشان، و بوستانهایی است که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است. جاودانه در آن بمانند، و پاداش اهل عمل چه نیکوست.}

- « لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ»(4){بدیهایشان را از آنان می زدایم، و آنان را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورم؛ [این] پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست.}

- « لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرار»(5){ولی کسانی که پروای پروردگارشان را پیشه ساخته اند باغهایی خواهند داشت که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است. در آنجا جاودانه بمانند؛ [این] پذیرایی از جانب خداست، و آنچه نزد خداست برای نیکان بهتر است.}

- « وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(6)

{اینها احکام الهی است، و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند، وی را به باغهایی درآورد که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است. در آن جاودانه اند، و این همان کامیابی بزرگ است.}

- « وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا»(7){و به زودی کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است درآوریم. برای همیشه در آن جاودانند، و در آنجا همسرانی پاکیزه دارند، و آنان را در سایه ای پایدار درآوریم.}

- « وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا»(8){و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی آنان را در بوستانهایی که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است درآوریم. همیشه در آن جاودانند. وعده خدا راست است و چه کسی در سخن، از خدا راستگوتر است.}

- « وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً»(9)

{و کسانی که کارهای شایسته کنند -چه مرد باشند یا

آن- در حالی که مؤمن باشند، آنان داخل بهشت می شوند، و به قدر گودی پشت هسته خرمایی مورد ستم قرار نمی گیرند.}

- «وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(10){و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در می آورم.}

- «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(11){و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می زدودیم و آنان را به بوستانهای پر نعمت درمی آوردیم.}

- «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(12){خدا فرمود: «این، روزی است که راستگویان را راستی شان سود بخشد.» برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانند. خدا از آنان خشنود است و آنان [نیز] از او خشنودند. این است رستگاری بزرگ.}

- «فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(13){پس به پاس آنچه گفتند، خدا به آنان باغهایی پاداش داد که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه می مانند، و این پاداش نیکوکاران است.}

- «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(14)

{برای آنان، نزد پروردگارشان سرای عافیت است، و به [پاداش] آنچه انجام می دادند، او یارشان خواهد بود.}

- «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ * خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(15){پروردگارشان آنان را از جانب خود، به رحمت و خشنودی و باغهایی [در بهشت] که در آنها نعمتهایی پایدار دارند، مژده می دهد. جاودانه در آنها خواهند بود، در حقیقت، خداست که نزد او پاداشی بزرگ است.}

- «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ

ص: 72


1- . آل عمران / 15
2- . آل عمران / 133
3- . آل عمران / 136
4- . آل عمران / 195
5- . آل عمران / 198
6- . نساء / 13
7- . نساء / 57
8- . نساء / 122
9- . نساء / 124
10- . مائده / 12
11- . مائده / 65
12- . مائده / 119
13- . مائده / 85
14- .[5] انعام / 127
15- . توبه / 21- 22

آل عمران: «قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»(15) (و قال تعالی): «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»(133) (و قال تعالی): «أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(126) (و قال سبحانه): «لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ»(195) (و قال تعالی): «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ»(198)

النساء: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(13) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا»(57) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا»(122) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً»(124)

المائدة: «وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(12) (و قال سبحانه): «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(65) (و قال تعالی): «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(119) (و قال سبحانه): «فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(85)

الأنعام: «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(127)

التوبة: «یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ* خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(21-22) (و قال تعالی): «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ

ص: 72

جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1)

{خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایی وعده داده است که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه خواهند بود، و [نیز] سراهایی پاکیزه در بهشتهای جاودان [به آنان وعده داده است] و خشنودی خدا بزرگتر است. این است همان کامیابی بزرگ.}

- «أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(2) {خدا برای آنان باغهایی آماده کرده است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است، و در آن جاودانه اند. این همان رستگاری بزرگ است.}

- «رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(3){خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند، و برای آنان باغهایی آماده کرده که از زیر [درختان] آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانه اند. این است همان کامیابی بزرگ.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(4) {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پروردگارشان به پاس ایمانشان آنان را هدایت می کند به باغهای [پُر ناز و] نعمت، که از زیر [پای] آنان نهرها روان خواهد بود [در خواهند آمد]. نیایش آنان در آنجا سبحانک اللّهم [=خدایا! تو پاک و منزّهی] و درودشان در آنجا سلام است، و پایان نیایش آنان این است که ستایش ویژه پروردگار جهانیان است.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(5){بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و [با فروتنی] به سوی پروردگارشان آرام یافتند، آنان اهل بهشتند و در آن جاودانه خواهند بود.}

- «وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ * جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»(6){و کسانی که برای طلب خشنودی پروردگارشان شکیبایی کردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم، نهان و آشکارا انفاق کردند، و بدی را با نیکی می زدایند، ایشان راست فرجام خوش سرای باقی. [همان] بهشتهای عدن که آنان با پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان که درستکارند در آن داخل می شوند، و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند. [و به آنان می گویند: درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای.}

- «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»(7)

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند.}

- «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ»(8) {وصف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [این است که] از زیر [درختان ] آن نهرها روان است. میوه و سایه اش

پایدار است. این است فرجام کسانی که پرهیزگاری کرده اند و فرجام کافران آتش [دوزخ] است.}

- «وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّار»(9) {و به زودی کافران بدانند که فرجام آن سرای از کیست.}

- «وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ»(10) {و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند به بهشتهایی درآورده می شوند که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است که به اذن پروردگارشان در آنجا جاودانه به سر می برند، و درودشان در آنجا سلام است.}

- «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ * وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ * لا یَمَسُّهُمْ فِیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ»(11)

{بی گمان، پرهیزگاران در باغها و چشمه سارانند. [به آنان گویند:] «با سلامت و ایمنی در آنجا داخل شوید.» و آنچه کینه [و شائبه های نفسانی] در سینه های آنان است برکَنیم؛ برادرانه بر تختهایی روبروی یکدیگر نشسته اند. نه رنجی در آنجا به آنان می رسد و نه از آنجا بیرون رانده می شوند.}

- «وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ * جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقِینَ * الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(12)

ص: 73


1- . توبه / 72
2- . توبه / 89
3- . توبه / 100
4- .[4] یونس / 10 -9
5- . هود / 23
6- . رعد / 22- 24
7- . رعد / 29
8- . رعد / 35
9- . رعد / 42
10- . ابراهیم / 23
11- . حجر / 45- 48
12- . نحل / 30 - 32

جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(72) (و قال): «أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(89) (و قال): «رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(100)

یونس: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ *دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(9-10)

هود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(23)

الرعد: «وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ* جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ *سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»(22-24) (و قال سبحانه): «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»(29) (و قال سبحانه): «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ»(35) (و قال تعالی): «وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ»(42)

إبراهیم: «وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ»(23)

الحجر: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ* وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ *لا یَمَسُّهُمْ فِیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ»(45-48)

النحل: «وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ* جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(30-32)

ص: 73

{و قطعاً سرای آخرت بهتر است، و چه نیکوست سرای پرهیزگاران: بهشتهای عدن که در آن داخل می شوند؛ رودها از زیر [درختان] آنها روان است؛ در آنجا هر چه بخواهند برای آنان [فراهم] است. خدا این گونه پرهیزگاران را پاداش می دهد.همان کسانی که فرشتگان

جانشان را -در حالی که پاکند- می ستانند [و به آنان] می گویند: درود بر شما باد، به [پاداش] آنچه انجام می دادید به بهشت درآیید.}

- «وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً * ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً»(1) {و مؤمنانی را که کارهای شایسته می کنند نوید بخشد که برای آنان پاداشی نیکوست. در حالی که جاودانه در آن [بهشت] ماندگار خواهند بود.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا * اُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً»(2) {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدانند که] ما پاداش کسی را که نیکوکاری کرده است تباه نمی کنیم. آنانند که بهشت های عدن به ایشان اختصاص دارد که از زیر [قصرها]شان جویبارها روان است. در آنجا با دستبندهایی از طلا آراسته می شوند و جامه هایی سبز از پرنیان نازک و حریر ستبر می پوشند. در آنجا بر سریرها تکیه می زنند. چه خوش پاداش و نیکو تکیه گاهی.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا»(3)

{بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغهای فردوس جایگاه پذیرایی آنان است. جاودانه در آن خواهند بود، و از آنجا درخواست انتقال نمی کنند.}

- «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً * جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا * لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا * تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا»(4)

{مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند، که آنان به بهشت درمی آیند و ستمی بر ایشان نخواهد رفت. باغهای جاودانی که [خدای] رحمان به بندگانش در جهان ناپیدا وعده داده است. در حقیقت، وعده او انجام شدنی است. در آنجا سخن بیهوده ای نمی شنوند، جز درود. و روزی شان صبح و شام در آنجا [آماده] است. ین همان بهشتی است که به هر یک از بندگان ما که پرهیزگار باشند به میراث می دهیم.}

- «وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی * جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی»(5) {و هر که مؤمن به نزد او رود، در حالی که کارهای شایسته انجام داده باشد، برای آنان درجات والا خواهد بود: بهشتهای عدن که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است. جاودانه در آن می مانند، و این است پاداش کسی که به پاکی گراید.}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(6) {بی گمان، خدا کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند به باغهایی درمی آورَد که از زیر [درختان] آن رودبارها روان است.}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ»(7){خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورد. در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباسشان در آنجا از پرنیان است. و به گفتار پاک هدایت می شوند و به سوی راه [خدای] ستوده هدایت می گردند.}

- «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ»(8)

{پس آنان که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و روزی نیکو برای ایشان خواهد بود.}

- «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(9) {کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهای پرناز و نعمت خواهند بود.}

- «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ * لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(10)

{و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آنگاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}

- «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ * الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(11) {آنانند که خود وارثانند همانان که بهشت را به ارث می برند و در آنجا جاودان می مانند.}

- «قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِیراً * لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا»(12)

ص: 74


1- . کهف / 2- 3
2- . کهف / 31 -30
3- . کهف / 107- 108
4- . مریم / 60- 63
5- . طه / 75- 76
6- . حج / 14
7- . حج / 23- 24
8- . حج / 50
9- . حج / 56
10- . حج / 58- 59
11- . مومنون / 10- 11
12- . فرقان / 15- 16

الکهف: «وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً *ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً»(2-3) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا *أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً»(30-31) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا *خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا»(107-108)

مریم: «إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً* جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا* تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا»(60-63)

طه: «وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی* جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی»(75-76)

الحج: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(14) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ* وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ»(23-24) (و قال سبحانه): «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ»(50) (و قال تعالی): «فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»(56) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(58-59)

المؤمنین: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(10-11)

الفرقان: «قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِیراً* لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا»(15-16) (و قال

ص: 74

{بگو: «آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان که به پرهیزگاران وعده داده شده است که پاداش و سرانجام آنان است؟» جاودانه هر چه بخواهند در آنجا دارند. پروردگار تو مسؤول [تحقق] این وعده است.}

- «أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً * خالِدِینَ فِیها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً»(1)

{اینانند که به [پاس] آنکه صبر کردند، غرفه[های بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آنجا با سلام و درود مواجه خواهند شد. در آنجا، جاودانه خواهند ماند. چه خوش قرارگاه و مقامی.}

- «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(2)

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آنها جویها روان است، جاودان در آنجا خواهند بود؛ چه نیکوست پاداش عمل کنندگان.}

- « إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ * خالِدِینَ فِیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(3) {در حقیقت، کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغهای پرنعمت خواهند داشت، که در آن جاودان می مانند؛ وعده خداست که حقّ است و هموست شکست ناپذیر سنجیده کار.}

- « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(4) {هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می دادند برای آنان پنهان شده است.}

- « أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(5) {اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به [پاداشِ] آنچه انجام می دادند در باغ هایی که در آن جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند.}

- «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً»(6) {و به مؤمنان همواره مهربان است. درودشان -روزی که دیدارش کنند- سلام خواهد بود، و برای آنان پاداشی نیکو آماده کرده است.}

- «إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ»(7)

{مگر کسانی که ایمان آورده و کار شایسته کرده باشند. پس برای آنان دو برابر آنچه انجام داده اند پاداش است و آنها در غرفه ها[ی بهشتی] آسوده خاطر خواهند بود.}

- «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ * الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ»(8) {[در] بهشتهای همیشگی [که] به آنها درخواهندآمد. در آنجا با دستبندهایی از زر و مروارید زیور یابند و در آنجا جامه شان پَرنیان خواهد بود. و می گویند: «سپاس خدایی را که اندوه را از ما بزدود، به راستی پروردگار ما آمرزنده [و] حق شناس است؛ همان [خدایی] که ما را به فضل خویش در سرای ابدی جای داد. در اینجا رنجی به ما نمی رسد و در اینجا درماندگی به ما دست نمی دهد.»}

- «إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ فاکِهُونَ * هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ * لَهُمْ فِیها فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ * سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ»(9) {در این روز، اهل بهشت کار و باری خوش در پیش دارند. آنها با همسرانشان در زیر سایه ها بر تختها تکیه می زنند. در آنجا برای آنها [هر گونه] میوه است و هر چه دلشان بخواهد. از جانب پروردگار[ی] مهربان [به آنان] سلام گفته می شود.}

- «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ * أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ * فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ * یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ * بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ * لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ * وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ * کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ * فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ * قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ * یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ * أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ

ص: 75


1- .[5] فرقان / 75- 76
2- . عنکبوت / 58
3- . لقمان / 8- 9
4- . سجده / 17
5- . سجده / 19
6- . احزاب / 43- 44
7- . سبا / 37
8- . فاطر / 33- 35
9- . یس 55- 58

تعالی): «أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً *خالِدِینَ فِیها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً»(75-76)

العنکبوت: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ»(58)

لقمان: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ* خالِدِینَ فِیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(8-9)

التنزیل: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(17) (و قال تعالی): «أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(19)

الأحزاب: «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً* تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً»(43-44)

سبأ: «إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ»(37)

فاطر: «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ* وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ* الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ»(33-35)

یس: «إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ فاکِهُونَ* هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ* لَهُمْ فِیها فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ* سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ»(55-58)

الصافات: «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ *أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ* فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ* فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ *عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ* یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ *بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ* لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ* وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ* کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ *فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ* قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ* یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ *أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ*

ص: 75

قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ* فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ * قالَ تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ * وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ * أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ * إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ * إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ»(1) {مگر بندگان

پاکدل خدا .آنان روزیِ معیّن خواهند داشت. [انواع] میوه ها؛ و آنان مورد احترام خواهند بود. در باغهای پر نعمت. بر سریرها در برابر همدیگر [می نشینند]. با جامی از باده ناب پیرامونشان به گردش درمی آیند؛ [باده ای] سخت سپید که نوشندگان را لذّتی [خاص] می دهد؛ نه در آن فساد عقل است و نه ایشان از آن به بدمستی [و فرسودگی] می افتند و نزدشان [دلبرانی] فروهشته نگاه و فراخ دیده باشند. [از شدّت سپیدی] گویی تخم شتر مرغ [زیر پَر]ند. س برخی شان به برخی روی نموده و از همدیگر پرس وجو می کنند. گوینده ای از آنان می گوید: «راستی من [در دنیا] همنشینی داشتم، [که به من] می گفت: آیا واقعاً تو از باوردارندگانی؟ آیا وقتی مردیم و خاک و [مشتی] استخوان شدیم، آیا واقعاً جزا می یابیم.} [مؤمن] می پرسد: «آیا شما اطلاع دارید [کجاست]؟» پس اطّلاع حاصل می کند، و او را در میان آتش می بیند. [و] می گوید: «به خدا سوگند، چیزی نمانده بود که تو مرا به هلاکت اندازی. اگر رحمت پروردگارم نبود، هرآینه من [نیز] از احضارشدگان بودم.» [و از روی شوق می گوید:] «آیا دیگر روی مرگ نمی بینیم، جز همان مرگ نخستین خود؟ و ما هرگز عذاب نخواهیم شد؟! راستی که این همان کامیابی بزرگ است.» برای چنین [پاداشی] باید کوشندگان بکوشند.}

- «وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ * جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ * مُتَّکِئِینَ فِیها یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ * وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ هذا ما تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسابِ * إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ»(2) {و قطعاً برای پرهیزگاران فرجامی نیک است. باغهای همیشگی در حالی که درهای [آنها] برایشان گشوده است. در آنجا تکیه می زنند [و] میوه های فراوان و نوشیدنی در آنجا طلب می کنند. و نزدشان [دلبرانِ] فروهشته نگاهِ همسال است. این است آنچه برای روز حساب به شما وعده داده می شد. [می گویند:] در حقیقت، این روزیِ ماست و آن را پایانی نیست.}

- «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ»(3) {لیکن کسانی که از پروردگارشان پروا داشتند، برای ایشان غرفه هایی است که بالای آنها غرفه هایی [دیگر] بنا شده است؛ نهرها از زیر آن روان است. وعده خداست؛ خدا خلاف وعده نمی کند.}

- « لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(4)

{برای آنان، هر چه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران.}

- «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ * وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(5)

{پروردگارا، آنان را در باغهای جاوید که وعده شان داده ای، با هر که از پدران و همسران و فرزندانشان که به صلاح آمده اند، داخل کن، زیرا تو خود ارجمند و حکیمی. و آنان را از بدیها نگاه دار، و هر که را در آن روز از بدیها حفظ کنی، البتّه رحمتش کرده ای؛ و این همان کامیابی بزرگ است.}

- « وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ»(6)

{هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی یابد؛ و هر که کار شایسته کند -چه مرد باشد یا زن- در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجه آنان داخل بهشت می شوند و در آنجا بی حساب روزی می یابند.}

- «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ * نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ»(7) {در حقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست»؛ سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] «هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید. در زندگی دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم، و هر چه دلهایتان بخواهد در [بهشت] برای شماست، و هر چه خواستار باشید در آنجا خواهید داشت؛ روزیِ آماده ای از سوی آمرزنده مهربان است.}

- « الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ * ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ * یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ * وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * لَکُمْ فِیها فاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ مِنْها تَأْکُلُونَ»(8) {همان کسانی که به آیات ما ایمان آورده و تسلیم بودند. شما با همسرانتان شادمانه داخل بهشت شوید. سینیهایی از طلا و جام هایی در برابر آنان می گردانند، و در آنجا آنچه دلها آن را بخواهند و دیدگان را خوش آید [هست] و شما در آن جاودانید. و این است همان بهشتی که به [پاداش] آنچه می کردید میراث یافتید. در آنجا برای شما میوه هایی فراوان خواهد بود که از آنها می خورید.}

- « إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ * فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِینَ * کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ * یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ *

ص: 76


1- . صافات / 40- 61
2- . ص / 49- 54
3- . زمر / 20
4- . زمر / 34
5- . غافر / 8- 9
6- . غافر / 40
7- .فصلت / 30- 32
8- . زخرف / 69- 73

قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ* فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ *قالَ تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ* وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ* أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ *إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ»(40-61)

ص: «وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ* جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ* مُتَّکِئِینَ فِیها یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ* وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ* هذا ما تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسابِ* إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ»(49-54)

الزمر: «لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ»(20) (و قال سبحانه): «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(34) (قال تعالی نقلا عن الذین یحملون العرش و من حوله): «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(8-9) (و قال تعالی): «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ»(40)

السجدة: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ* نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ* نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ»(30-32)

الزخرف: «الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ* ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ *یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ *وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* لَکُمْ فِیها فاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ مِنْها تَأْکُلُونَ»(69-73)

الدخان: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ* فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِینَ* کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ* یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ

ص: 76

لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ * فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1) {به راستی پرهیزگاران در جایگاهی آسوده [اند]، در بوستانها و کنار چشمه سارها. پرنیانِ نازک و دیبای ستبر می پوشند [و] برابر هم نشسته اند. [آری،] چنین [خواهد بود] و آنها را با حوریانِ درشت چشم همسر می گردانیم. در آنجا هر میوه ای را [که بخواهند] آسوده خاطر می طلبند. در آنجا جز مرگِ نخستین، مرگ نخواهند چشید و [خدا] آنها را از عذاب دوزخ نگاه می دارد. این] بخششی است از جانب پروردگار تو. این است همان کامیابی بزرگ.}

- « إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ * أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(2)

{محقّقاً کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد. یشان اهل بهشتند که به پاداش آنچه انجام می دادند جاودانه در آن می مانند.}

- «وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ»(3)

{وعده راستی که بدانان وعده داده می شده است.}

- «وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»(4) {و در بهشتی که برای آنان وصف کرده، آنان را درمی آورد.}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(5) {خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیرِ [درختانِ] آنها نهرها روان است درمی آورد.}

- « مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ»(6)

{مَثَلِ بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش] برنگشته؛ و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود؛ و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذّتی است؛ و جویبارهایی از انگبینِ ناب. و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست.}

- «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیما»(7). ق / 31- 35(8). ذاریات / 15- 16(9). ذاریات / 22


1- . دخان / 51- 57
2- . احقاف / 13- 14
3- . احقاف / 16
4- . محمد / 6
5- . محمد / 12
6- . محمد / 15
7- . فتح / 17§ً {و هر کس خدا و پیامبر او را فرمان بَرَد، وی را در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرهایی روان است درمی آورد، و هر کس روی برتابد، به عذابی دردناک معذّبش می دارد.} - «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ * هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ * مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ * ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ * لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ»
8- {و بهشت را برای پرهیزگاران نزدیک گردانند، بی آنکه دور باشد. [و به آنان گویند:] این همان است که وعده یافته اید [و] برای هر توبه کار نگهبانِ [حدود خدا] خواهد بود: آنکه در نهان از خدای بخشنده بترسد و با دلی توبه کار [باز] آید. به سلامت [و شادکامی] در آن درآیید [که] این روزِ جاودانگی است. هر چه بخواهند در آنجا دارند، و پیش ما فزونتر [هم] هست.} - «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ»
9- {پرهیزگاران در باغها و چشمه سارانند آنچه را پروردگارشان عطا فرموده می گیرند، زیرا که آنها پیش از این نیکوکار بودند.} - «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ»

آمِنِینَ *لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ* فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(51-57)

الأحقاف: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ* أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(13-14) (و قال تعالی فی أصحاب الجنة): «وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ»(16)

محمد: «وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»(6) (و قال سبحانه): «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(12) (و قال تعالی): «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ»(15)

الفتح: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً»(17)

ق: «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ* هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ *مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ* ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ* لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ»(31-35)

الذاریات: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ»(15-16) (و قال سبحانه): «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ»(22)

الطور: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَعِیمٍ *فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ وَ وَقاهُمْ رَبُّهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ *کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ *وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ* وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ* یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ *وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ* وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ* قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی

ص: 77

فِی أَهْلِنا مُشْفِقِینَ * فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ * إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ»(1) {پرهیزگاران در باغهایی و [در] ناز و نعمتند. به آنچه پروردگارشان به آنان داده دلشادند، و پروردگارشان آنها را از عذاب دوزخ مصون داشته است. ه آنان گویند:] «به [پاداشِ] آنچه به جای می آوردید بخورید و بنوشید؛ گواراتان باد!» بر تختهایی ردیف هم تکیه زده اند و حوران درشت چشم را همسر آنان گردانده ایم. و کسانی که گرویده و فرزندانشان آنها را در ایمان پیروی کرده اند، فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد و چیزی از کار[ها]شان را نمی کاهیم. هر کسی در گرو دستاورد خویش است. با [هر نوع] میوه و گوشتی که دلخواه آنهاست آنان را مدد [و تقویت] می کنیم. در آنجا جامی از دست هم می رُبایند [و بر سرش همچشمی می کنند] که در آن نه یاوه گویی است و نه گناه. و برای [خدمت] آنان پسرانی است که بر گردشان همی گردند؛ انگاری آنها مرواریدی اند که [در صدف] نهفته است. و برخی شان رو به برخی کنند [و] از هم پرسند، گویند: ما پیشتر در میان خانواده خود بیمناک بودیم. پس خدا بر ما منّت نهاد و ما را از عذاب گرم [مرگبار] حفظ کرد. ما از دیرباز او را می خواندیم، که او همان نیکوکار مهربان است.}

- «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(2) {در حقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.}

- «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * ذَواتا أَفْنانٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * مُتَّکِئِینَ عَلی فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان *ِ کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * مُدْهامَّتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان * فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(3)

{و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟

که دارای شاخسارانند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ ر آن دو [باغ] دو چشمه روان است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن دو [باغ] از هر میوه ای دو گونه است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر بسترهایی که آستر آنها از ابریشم درشت بافت است، تکیه زنند و چیدن میوه [از] آن دو باغ [به آسانی] در دسترس است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن [باغها، دلبرانی] فروهشته نگاهند که دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ گویی که آنها یاقوت و مرجانند. . پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ مگر پاداش احسان جز احسان است؟ پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ و غیر از آن دو [باغ]، دو باغ [دیگر نیز] هست. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ که از [شدّت] سبزی سیه گون می نماید. . پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟در آن دو [باغ] دو چشمه همواره جوشان است. . پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟در آن دو، میوه و خرما و انار است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آنجا [زنانی] نکوخوی و نکورویند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ حورانی پرده نشین در [دل] خیمه ها. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر بالش سبز و فرش نیکو تکیه زده اند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید.}

- «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ * وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ * عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ * مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ * یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ * بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ * لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ * وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ * وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ * وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ * جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ * لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً * إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاما *ً وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ ما أَصْحابُ الْیَمِینِ * فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَنْضُود ٍ* وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ * وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ * وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ * إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً * فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً * عُرُباً أَتْراباً * لِأَصْحابِ الْیَمِینِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ»(4)

ص: 78


1- . طور / 17- 28
2- . قمر / 54- 55
3- . الرحمن / 46- 77
4- . واقعه / 10- 40

أَهْلِنا مُشْفِقِینَ *فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ *إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ»(17-28)

القمر: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ* فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(54-55)

الرحمن: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* ذَواتا أَفْنانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* مُتَّکِئِینَ عَلی فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ*فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* مُدْهامَّتانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ* مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(46-77)

الواقعة: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ* فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ* ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ *وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ* عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ* مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ* یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ* بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ* لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ* وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ* وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ* وَ حُورٌ عِینٌ *کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ *جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً* إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً* وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ* ما أَصْحابُ الْیَمِینِ *فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ* وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ *وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ *وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ *وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ *لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ* وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ* إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً *فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً *عُرُباً أَتْراباً *لِأَصْحابِ الْیَمِینِ *ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ* وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ»(10-40)

ص: 78

{و سبقت گیرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]، در باغستانهای پر نعمت. گروهی از پیشینیان، و اندکی از متأخّران. بر تختهایی جواهرنشان، که روبروی هم بر آنها تکیه داده اند. بر گِردشان پسرانی جاودان [به خدمت] می گردند، با جامها و آبریزها و پیاله[ها]یی از باده ناب روان. [که] نه از آن دردسر گیرند و نه بی خرد گردند. و میوه از هر چه اختیار کنند. و از گوشت پرنده هر چه بخواهند. و حوران چشم درشت، مثل لؤلؤ نهانِ میانِ صدف! [اینها] پاداشی است برای آنچه می کردند. در آنجا نه بیهوده ای می شنوند و نه [سخنی] گناه آلود. سخنی جز سلام و درود نیست. و یاران راست؛ یاران راست کدامند؟در [زیر] درختان کُنار بی خار، درختهای موز که میوه اش خوشه خوشه روی هم چیده است. و سایه ای پایدار.و آبی ریزان. و میوه ای فراوان، نه بریده و نه ممنوع. و همخوابگانی بالا بلند. ما آنان را پدید آورده ایم پدید آوردنی! و ایشان را دوشیزه گردانیده ایم، شوی دوستِ همسال، برای یاران راست. که گروهی از پیشینیانند،و گروهی از متأخّران.}

- «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ»(1) {[برای رسیدن] به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است [و] برای کسانی آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند.}

- «وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ»(2) {و آنان را به بهشتهایی که از زیر [درختان] آن جویهایی روان است در می آورد؛ همیشه در آنجا ماندگارند؛ خدا از ایشان خشنود و آنها از او خشنودند.}

- «لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ»(3)

{دوزخیان با بهشتیان یکسان نیستند؛ بهشتیانند که کامیابانند.}

- «وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(4)

{و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش، در بهشتهای همیشگی درآورد. این [خود] کامیابی بزرگ است.}

- «وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(5) {و او را در بهشتهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد. در آنجا بمانند. این است همان کامیابی بزرگ.}

- « وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقا»(6). ملک / 12(7). معارج / 35(8). معارج / 38- 39(9). انسان / 5- 6(10). انسان / 12- 22


1- . حدید / 21
2- . مجادله / 22
3- . حشر / 20
4- . صف / 12
5- . تغابن / 9
6- . طلاق / 11§ً{و هر کس به خدا بگرود و کار شایسته کند او را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است، درمی آورد، جاودانه در آن می مانند. قطعاً خدا روزی را برای او خوش کرده است.} - «إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ»
7- {کسانی که در نهان از پروردگارشان می ترسند، آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ خواهد بود.} - « أُولئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ»
8- {آنها هستند که در باغهایی [از بهشت]، گرامی خواهند بود.} - « أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ کَلَّا»
9- {آیا هر یک از آنان طمع می بندد که در بهشت پر نعمت درآورده شود؟ امّا نه چنان است.} - «إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً * عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً»
10- {همانا نیکان از جامی نوشند که آمیزه ای از کافور دارد، چشمه ای که بندگان خدا از آن می نوشند و [به دلخواه خویش] جاریش می کنند.} - « وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً * مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً * وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا * وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا * قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِیرا * ًوَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا * عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا * وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ * إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً * وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیرا ً* عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً * إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً»

الحدید: «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ»(21)

المجادلة: «وَ یُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ»(22)

الحشر: «لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ»(20)

الصف: «وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(12)

التغابن: «وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(9)

الطلاق: «وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً»(11)

الملک: «إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ»(12)

المعارج: «أُولئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ»(35) (و قال تعالی): «أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ *کَلَّا»(38-39)

الدهر: «إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً* عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً»(5-6) (و قال تعالی): «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً *مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً* وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا *وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا* قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِیراً *وَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا* عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا *وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ *إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً *وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً *عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً* إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً»(12-22)

ص: 79

{و به [پاس] آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد. در آن [بهشت] بر تختها[ی خویش] تکیه زنند. در آنجا نه آفتابی بینند و نه سرمایی. و سایه ها[ی درختان] به آنان نزدیک است، و میوه هایش [برای چیدن] رام. و ظروف سیمین و جامهای بلورین، پیرامون آنان گردانده می شود. جامهایی از سیم که درست به اندازه [و با کمال ظرافت] آنها را از کار در آورده اند. و در آنجا از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می نوشاننداز چشمه ای در آنجا که «سلسبیل» نامیده می شود. و بر گردِ آنان پسرانی جاودانی می گردند. چون آنها را ببینی، گویی که مرواریدهایی پراکنده اند. و چون بدانجا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می بینی. [بهشتیان را] جامه های ابریشمی سبز و دیبای ستبر دربَر است و پیرایه آنان دستبندهای سیمین است و پروردگارشان باده ای پاک به آنان می نوشاند. این [پاداش] برای شماست و کوشش شما مقبول افتاده است.}

- «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ * وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ * کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(1)

{اهل تقوا در زیر سایه ها و بر کنار چشمه سارانند؛ با هر میوه ای که خوش داشته باشند. به [پاداش] آنچه می کردید، بخورید و بیاشامید؛ گواراتان باد. ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان.}

- «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً * حَدائِقَ وَ أَعْناباً * وَ کَواعِبَ أَتْراباً * وَ کَأْساً دِهاقاً * لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً * جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً»(2)

{مسلّماً پرهیزگاران را رستگاری است: باغچه ها و تاکستانها، و دخترانی همسال با سینه های برجسته، و پیاله های لبالب. در آنجا نه بیهوده ای شنوند، و نه [یکدیگر را] تکذیب [کنند]. [این است] پاداشی از پروردگار تو، عطایی از روی حساب.}

- «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی»(3) {و امّا کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است.}

- «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ * عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ * تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ * یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ * خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ * وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ * عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ * إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ * وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ * وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ * وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ * وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ * فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ * عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ * هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(4)

{براستی نیکوکاران در نعیم [الهی] خواهند بود. بر تختها [نشسته] می نگرند. از چهره هایشان طراوت نعمت [بهشت] را درمی یابی. از باده ای مُهرشده نوشانیده شوند. [باده ای که] مُهر آن، مُشک است، و در این [نعمتها] مشتاقان باید بر یکدیگر پیشی گیرند. و ترکیبش از [چشمه] «تسنیم» است: چشمه ای که مقرّبان [خدا] از آن نوشند. [آری، در دنیا] کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند. و چون بر ایشان می گذشتند، اشاره چشم و ابرو با هم ردّ و بدل می کردند. و هنگامی که نزد خانواده[های] خود بازمی گشتند، به شوخ طبعی می پرداختند. و چون مؤمنان را می دیدند، می گفتند: «اینها [جماعتی] گمراهند.» و حال آنکه آنان برای بازرسی [کار]شان فرستاده نشده بودند. و[لی] امروز، مؤمنانند که بر کافران خنده می زنند. بر تختها[ی خود نشسته]، نظاره می کنند. [تا ببینند] آیا کافران به پاداش آنچه می کردند رسیده اند.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ»(5)

{کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن جویها روان است؛ این است [همان] رستگاری بزرگ.}

- «فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ * لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَة * ً فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ * فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ * وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ * وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ»(6) {در بهشت برین اند سخن بیهوده ای در آنجا نشنوند. در آن، چشمه ای روان باشد تختهایی بلند در آنجاست و قدحهایی نهاده شده. و بالشهایی پهلوی هم [چیده]. و فرشهایی [زربفت] گسترده.}

- «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(7)

{ای نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآی،و در بهشت من داخل شو.}

- « إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ»(8) {مگر کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که پاداشی بی منّت خواهند داشت.}

- «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ * جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»(9)

ص: 80


1- . مرسلات / 41- 45
2- . نبا / 31- 36
3- . نازعات / 40- 41
4- . مطففین / 22- 36
5- . بروج / 11
6- . غاشیه / 10- 16
7- . فجر / 27- 30
8- . تین / 6
9- . البینه / 7- 8

المرسلات: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ* وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ *کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(41-45)

النبأ: «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً* حَدائِقَ وَ أَعْناباً *وَ کَواعِبَ أَتْراباً* وَ کَأْساً دِهاقاً *لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً* جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً»(31-36)

النازعات: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی»(40-41)

المطففین: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ* عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ *یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ* وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ *عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ* إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ* وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُونَ *وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ* وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ *وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ* فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ *عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ* هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»(22-36)

البروج: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ»(11)

الغاشیة: «فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ* لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً* فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ* فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ* وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ* وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ* وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ»(10-16)

الفجر: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ *ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً *فَادْخُلِی فِی عِبادِی* وَ ادْخُلِی جَنَّتِی»(27-30)

التین: «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ»(6)

البینة: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ* جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»(7-8)

ص: 80

{در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند. پاداشِ آنان نزد پروردگارشان باغهای همیشگی است که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است، جاودانه در آن همی مانند؛ خدا از آنان خشنود است و [آنان نیز] از او خشنود؛ این [پاداش] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.}

تفسیر

به گفته طبرسی رحمه الله تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا یعنی از زیر درختان و خانه­هایش الْأَنْهارُ و جریان در رود توسعا استعمال شده است، چون رود محل جریان است. کُلَّما رُزِقُوا مِنْها یعنی از باغ­ها و از درختان آن مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً یعنی از میوه­های آن به آنان روزی داده شده است یا خورانده شده به آن­ها غذایی زیرا روزی یعنی چیزی که می­توان از آن نفع برد و هیچ کس از آن منع نمی­شود. قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ در تفسیر آن چند وجه وجود دارد یکی از وجوه از ابو عبیده و یحیی بن ابی کثیر است که وقتی میوه­های بهشتی از درخت چیده شود، دوباره به جای خود برمی­گردد و آن­ها اشتباه می­کنند و می­گویند: هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ.

و دوم از ابن عباس و ابن مسعود وارد شده که این چیزی است که پیش از این در دنیا به عنوان روزی به ما داده شد و گفته شده این آن چیزی است که در دنیا به ما وعده دادند.

و سوم این­که معنا آن است که این چیزی است که از قبل در بهشت به عنوان روزی به ما داده شد یعنی مانند آن چیزی که روزی داده شد و آن­ها می­دانند که آن چیز دیگری است، اما آن را در طعم و رنگ و رایحه و مرغوبیت به آن تشبیه می­کنند.

شیخ ابو جعفر رحمه الله می­گوید: محتمل­ترین قول، سخن ابن عباس است. زیرا خداوند متعال می­فرماید: کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً، این سخنی عام است و تخصیص ندارد و اولین چیزی که به آنان داده می­شود، احتمال معنایی ندارد جز آن­که اشاره به رزق و روزی دنیا باشد و مثل همان است که گفتیم در دنیا به ما روزی داده شد که مضاف حذف شده و مضاف­الیه به جای آن نشسته است.

در معنای وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً چند وجه وجود دارد: اول: تنوع در طعم­ها با یک رنگ، دوم: همه شبیه به هم هستند و برگزیده­اند و هیچ نقصی در آن وجود ندارد سوم: شبیه به میوه­های دنیاست اما میوه بهشتی خوشمزه­تر است، چهارم: در طعم لذیذ و همه صفات به یکدیگر شبیه است، پنجم: تشابه از جهت تناسب است، یعنی خادم با مکان و مکان با فرش همه و همه کاملا متناسب است. وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ از حوریان بهشتی و یا به گفته حسن از زنان دنیا. آن­ها شما را عاجز می­کنند و غمص و رمص و عمش (1)

نیستند و از آلودگی­های دنیا پاک هستند.

ص: 81


1- . الغمص به ضم اول و سکون دوم، جمع غمصاء، به معنای کسی است که از چشمش غمص، یعنی رمص بیرون بیاید و رمص چرک سفیدی است که از مجاری اشک بیرون می­آید و عمش جمع عمشاء، و به معنای کسی است که چشمش ضعیف شده ودر اکثر اوقات اشک می­ریزد.

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا أی من تحت أشجارها و مساکنها الْأَنْهارُ و استعمل الجری فی النهر توسعا لأنه موضع الجری کُلَّما رُزِقُوا مِنْها أی من الجنات و المعنی من أشجارها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً أی أعطوا من ثمارها عطاء أو أطعموا منها طعاما لأن الرزق عبارة عما یصح الانتفاع به و لا یکون لأحد المنع منه قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ فیه وجوه أحدها أن ثمار الجنة إذا جنیت من أشجارها عاد مکانها مثلها فیشتبه علیهم فیقولون هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ عن أبی عبیدة و یحیی بن أبی کثیر.

و ثانیها أن معناه هذا الذی رزقنا من قبل فی الدنیا عن ابن عباس و ابن مسعود و قیل هذا هو الذی وعدنا به فی الدنیا.

و ثالثها أن معناه هذا الذی رزقناه من قبل فی الجنة أی کالذی رزقنا و هم یعلمون أنه غیره و لکنهم شبهوه به فی طعمه و لونه و ریحه و طیبه و جودته عن الحسن و واصل.

قال الشیخ أبو جعفر رحمه الله و أقوی الأقوال قول ابن عباس لأنه تعالی قال کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً فعم و لم یخص فأول ما أتوا به لا یتقدر فیه هذا القول إلا بأن یکون إشارة إلی ما تقدم رزقه فی الدنیا و یکون التقدیر هذا مثل الذی رزقناه فی الدنیا لأن ما رزقوا فی الدنیا فقد عدم فأقام المضاف إلیه مقام المضاف.

وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً فیه وجوه أحدها أنه أراد مشتبها فی اللون مختلفا فی الطعم و ثانیها أن کلها متشابه خیار لا رذل فیه و ثالثها أنه یشبه ثمر الدنیا غیر أن ثمر الجنة أطیب و رابعها أنه یشبه بعضه بعضا فی اللذة و جمیع الصفات و خامسها أن التشابه من حیث الموافقة فالخادم یوافق المسکن و المسکن یوافق الفرش و کذلک جمیع ما یلیق به وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ من الحور العین و قیل من نساء الدنیا قال الحسن هن عجائزکم الغمص الرمص العمش (1)طهرن من قذرات

ص: 81


1- الغمص بضم الأول و سکون الثانی جمع غمصاء و هی التی سال من عینها الغمص أی الرمص، و الرمص هو وسخ أبیض فی مجری الدمع من العین، و العمش جمع عمشاء و هی التی ضعف بصرها مع سیلان دمعها فی أکثر الأوقات.

مُطَهَّرَةٌ یعنی جسم و اخلاق و اعمال آن­ها پاک است. آن­ها حائض نمی­شوند و فرزند به دنیا نمی­آورند و ادرار و مدفوع ندارند. آن­ها از همه آلودگی­ها و گناهان پاک شده­اند. وَ هُمْ فِیها یعنی در بهشت خالِدُونَ یعنی آن­ها تا بقای خداوند باقی هستند و جاویدانند و این نعمت­ها پایان نمی­پذیرند زیرا نعمت با جاودانگی تمام می­گردد، همانطور که با زوال و فنا دچار نقص می­شود.

و وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ، بر سبیل مجاز است و تقدیر آن این است که یهود گفتند فقط یهودیان به بهشت می­روند و مسیحیان گفتند فقط مسیحیان به بهشت می­روند. تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ یعنی این سخنان، آرزوی باطلی بیش نیست و یا این سخنان آن­هاست و تمنی یعنی تلاوت کرد. قُلْ هاتُوا یعنی بیاورید که این امر برای تعجیز و انکار است. بُرْهانَکُمْ یعنی حجت شما إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ در این سخن بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ یعنی هر کس که خود را برای خداوند خالص گردانیده است، به این­که راه رضای او را بپیماید و روی خود را فقط متوجه اطاعت از خداوند گردانیده و امر خود را به خدا واگذار کرده و تسلیم امر او گشته است و برای خداوند خضوع و خشوع دارد. وَ هُوَ مُحْسِنٌ در اعمالش و گفته شده مومن و یا مخلص بوده است فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ یعنی جزای اعمال او در نزد خداست وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ در آخرت، و این ظاهر است بر طبق سخنان کسی که می­گوید: اهل بهشت هیچ ترس و اندوهی ندارند و این­که گفته می­شود برخی از آنان می­ترسند و سپس ایمن می­شوند، به این معناست که آن­ها از تباهی جزای اعمالشان نمی­ترسند زیرا مطمئنند که جزای آن از دست نمی­رود.

و وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی اعمالی که سبب آمرزش می­شود وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ در معنای آن اختلاف نظر وجود دارد، یک معنا که از ابن عباس و حسن و جبائی و بلخی نقل شده این است که وقتی به هم چسبانده شود، عرض آن به اندازه عرض آسمان­ها و زمین­های هفتگانه است و فقط عرض را به عظمت ذکر کرده و از طول نامی نبرده زیرا بر آن دلالت می­کند که طول بزرگ­تر است و اگر طول ذکر می­شد، دیگر اینطور نبود.

و دوم از ابو مسلم اصفهانی نقل است که معنای آن بهای آن است، یعنی اگر فروخته شود، بهایش به اندازه قیمت آسمان­ها و زمین است، اگر فروخته شوند. همانطور که گفته می­شود: این کالا را برای فروش گذاشتم و منظور از آن ارزش بسیار آن باشد و این­که هیچ چیزی با آن برابری نمی­کند. و این وجه پسندیده­ای است اما معنای پیچیده­ای دارد.

ص: 82

الدنیا مُطَهَّرَةٌ قیل فی الأبدان و الأخلاق و الأعمال فلا یحضن و لا یلدن و لا یتغوطن و لا یبلن قد طهرن من الأقذار و الآثام وَ هُمْ فِیها أی فی الجنة خالِدُونَ یعنی دائمون یبقون ببقاء الله لا انقطاع لذلک و لا نفاد لأن النعمة تتم بالخلود و البقاء کما تتنغص بالزوال و الفناء.

و فی قوله عز و جل وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ هذا علی الإیجاز و تقدیره قالت الیهود لن یدخل الجنة إلا من کان یهودیا و قالت النصاری لن یدخل الجنة إلا من کان نصرانیا تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ أی تلک المقالة أمانی کاذبة یتمنونها علی الله و قیل أمانیهم أباطیلهم و قیل أی تلک أقاویلهم و تلاوتهم من قولهم تمنی أی تلا قُلْ هاتُوا أی أحضروا أمر تعجیز و إنکار بُرْهانَکُمْ أی حجتکم إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی هذا القول بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ أی من أخلص نفسه لله بأن سلک سبیل مرضاته و قیل وجه وجهه لطاعة الله و قیل فوض أمره إلی الله و قیل استسلم لأمر الله و خضع و تواضع لله وَ هُوَ مُحْسِنٌ فی عمله و قیل مؤمن و قیل مخلص فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ أی فله جزاء عمله عند الله وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ فی الآخرة و هذا ظاهر علی قول من یقول إنه لا یکون علی أهل الجنة خوف و لا حزن فی الآخرة و أما علی قول من قال إن بعضهم یخاف ثم یأمن فمعناه أنهم لا یخافون فوت جزاء أعمالهم لأنهم یکونون علی ثقة بأن ذلک لا یفوتهم.

و فی قوله عز و جل وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أی إلی الأعمال التی توجب المغفرة وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ اختلف فی معناه علی أقوال أحدها أن المعنی عرضها کعرض السماوات و الأرضین السبع إذا ضم بعضها إلی بعض عن ابن عباس و الحسن و اختاره الجبائی و البلخی و إنما ذکر العرض بالعظم دون الطول لأنه یدل علی أن الطول أعظم و لیس کذلک لو ذکر الطول.

و ثانیها أن معناه ثمنها لو بیعت کثمن السماوات و الأرض لو بیعتا کما یقال عرضت هذا المتاع للبیع و المراد بذلک عظم مقدارها و جلالة قدرها و أنه لا یساویها شی ء و إن عظم عن أبی مسلم الأصفهانی و هذا وجه ملیح إلا أن فیه تعسفا.

ص: 82

و سوم این است که منظور از عرض، در مقابل طول نیست بلکه منظور گستردگی و بزرگی آن است. و عرب وقتی بخواهد چیزی را به گستردگی وصف کند، عرض آن را توصیف می­کند. و گفته می­شود که وقتی عرض بهشت به اندازه عرض آسمان و زمین باشد، آتش جهنم پاسخگوی آن نیست.

روایت شده است که از نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیرامون این مساله سوال شد فرمود: پاک و منزه است خداوند، وقتی روز بیاید، شب چه جایگاهی دارد.

و این مخالفتی است که صورت مساله را پاک می­کند، زیرا کسی که قادر است شب را به هر جا که می­خواهد ببرد، می­تواند روز را در هر جا که می­خواهد خلق کند.

و هم­چنین ممکن است بپرسند: اگر بهشت در آسمان است، چگونه چنین عرضی دارد؟ از انس بن مالک روایت شده است که بهشت زیر عرش، بر فراز آسمان­های هفتگانه است و از قتاده نقل شده است که بهشت بالای هفت آسمان است و جهنم زیر هفت طبقه زمین قرار دارد و از ابوبکر احمد بن علی نقل شده معنای این سخن که بهشت در آسمان است، آن است که در گوشه­ای از آسمان قرار دارد، نه این­که آسمان آن را در بر گرفته و این را انکار نمی­کنیم که خداوند چیزی مثل آسمان و زمین را در بلندی خلق کند. و اگر روایت صحیح باشد، بهشت در آسمان چهارم قرار دارد، همانطور که می­گویند در خانه باغی است؛ زیرا به آن چسبیده است و در گوشه­ای از آن قرار دارد یا در به روی باغ باز می­شود. حتی اگر باغ چند برابر خانه باشد، و گفته شده که خداوند متعال در روز قیامت عرض آن را افزایش می­دهد و منظور از آن، این است که در روز قیامت و نه اکنون، عرض آن، آسمان­ها و زمین است که پذیرفته بهشت در آسمان قرار دارد. أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ یعنی اطاعت­کنندگان خداوند و پیامبر او که از گناهان دوری می­کنند و طاعات را انجام می­دهند و این سخن بر این دلالت می­کند که بهشت در این روز خلق شده است، زیرا در صورتی می­تواند آماده باشد که خلق شده باشد.

می­گویم به گفته رازی در تفسیر این آیه، و این­که گفته شد معنای این­که عرض آن به اندازه عرض آسمان­ها و زمین است چیست، چند وجه وجود دارد: وجه اول این­که منظور این است که اگر آسمان­ها و زمین طبقه طبقه گردند، به طوری که هر طبقه یک سطح تشکیل شده از اجزای لاینفک باشد، سپس همه به هم وصل شوند و به یک طبقه تبدیل شوند، این به اندازه عرض بهشت است که نهایت گستردگی است و کسی جز خداوند آن را درک نمی­کند. دوم این­که بهشتی که عرض آن به اندازه آسمان­ها و زمین است، برای یک مرد است زیرا انسان به چیزی رغبت دارد که مالک آن باشد. پس بهشت نیز به ناچار باید به مالکیت هر فردی درآید.

ص: 83

و ثالثها أن عرضها لم یرد به العرض الذی هو خلاف الطول و إنما أراد سعتها و عظمها و العرب إذا وصفت الشی ء بالسعة وصفته بالعرض و یسأل فیقال إذا کانت الجنة عرضها کعرض السماء و الأرض فأین تکون النار فجوابه

أَنَّهُ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ النَّهَارُ فَأَیْنَ اللَّیْلُ.

و هذه معارضة فیها إسقاط المسألة لأن القادر علی أن یذهب باللیل حیث یشاء قادر علی أن یخلق النار حیث شاء.

و یسأل أیضا إذا کانت الجنة فی السماء فکیف یکون لها هذا العرض و الجواب أنه قیل إن الجنة فوق السماوات السبع تحت العرش عن أنس بن مالک و قد قیل إن الجنة فوق السماوات السبع و إن النار تحت الأرضین السبع عن قتادة و قیل معنی قولهم إن الجنة فی السماء أنها فی ناحیة السماء و جهة السماء لا أن السماء تحویها و لا ینکر أن یخلق الله فی العلو أمثال السماوات و الأرضین و إن صح الخبر أنها فی السماء الرابعة کان کما یقال فی الدار بستان لاتصاله بها و کونه فی ناحیة منها أو یشرع إلیه بابها و إن کان أضعاف الدار و قیل إن الله تعالی یزید فی عرضها یوم القیامة فیکون المراد عرضها السماوات و الأرض یوم القیامة لا فی الحال عن أبی بکر أحمد بن علی مع تسلیمه أنها فی السماء أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ أی المطیعین لله و لرسوله باجتناب المقبحات و فعل الطاعات و هذا یدل علی أن الجنة مخلوقة الیوم لأنها لا تکون معدة إلا و هی مخلوقة.

أقول: و قال الرازی فی تفسیر هذه الآیة و هاهنا سؤالات الأول ما معنی أن عرضها مثل عرض السماوات و الأرض فیه وجوه الأول أن المراد لو جعلت السماوات و الأرضون طبقا طبقا بحیث یکون کل واحد من تلک الطبقات سطحا مؤلفا من أجزاء لا یتجزی ثم وصل البعض بالبعض طبقا واحدا لکان ذلک مثل عرض الجنة و هذا غایة فی السعة لا یعلمها إلا الله الثانی أن الجنة التی تکون عرضها مثل عرض السماوات و الأرض إنما یکون للرجل الواحد لأن الإنسان إنما یرغب فیما یصیر ملکا له فلا بد و أن تکون الجنة المملوکة لکل واحد مقدار هذا ثم

ص: 83

سپس قول سابق ابو مسلم را ذکر می­کند. چهارم: منظور، مبالغه در توصیف گستردگی بهشت است و این به آن دلیل است که در نزد ما هیچ چیزی گسترده­تر از آن وجود ندارد و مانند آن این آیه است: خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ ماندگارترین چیزها در نزد ما آسمان­ها و زمین است و طبق چیزی که از قبل می­دانیم مورد خطاب قرار گرفته­ایم. سپس گفت سوال سوم شما که می­گویید اگر بهشت در آسمان است، پس چگونه عرض آن به اندازه عرض آسمان است، پاسخ از دو جهت قابل توجیه است: اول این­که منظور از این­که بهشت در آسمان است، این است که بالای آسمان و در زیر عرش است.

حضرت فرمود: در وصف بهشت، که سقف آن عرش پروردگار است.

روایت شده است که فرستاده هرکول از نبی خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسید که تو مردم را به بهشت دعوت می­کنی جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ پس آتش کجاست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: پاک و منزه است خداوند، وقتی روز بیاید، شب چه جایگاهی دارد.

معنا -و الله أعلم- این است که با چرخش زمین، یک طرف دنیا روز است و طرف دیگر شب. بهشت هم، چنین حالتی دارد. بهشت در بالای بالا قرار دارد و جهنم در پایین­ترین مرتبه. و از انس بن مالک پیرامون بهشت پرسیدند که در زمین است یا در آسمان؟ پاسخ داد: چه زمین و آسمانی گنجایش بهشت را دارد؟ گفتند: پس بهشت کجاست؟ گفت: بالای هفت آسمان و در زیر عرش.

دوم کسانی که می­گویند بهشت و جهنم مخلوق نیستند، اکنون بعید نیست که بهشت در نظر آنان در جای آسمان­ها مخلوق باشد و جهنم در جای زمین باشد. و اما سخن او أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ در ظاهر به این معناست که بهشت و جهنم اکنون خلق شده­اند.

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ گفته است که نزل پذیرایی است که برای اکرام میهمان آماده می­شود وَ ما عِنْدَ اللَّهِ از ثواب و کرامت خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ از وضعیت کافران زیرا به زودی تمام می­شود، اما چیزی که در نزد خداست دائم است و پایان ندارد.

و وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا یعنی سایه امنی که بر خلاف سایه دنیا گرما و سرما در آن راه ندارد و گفته شده به معنای سایه دائم است که مانند دنیا خورشید آن را نمی­گیرد و گفته شده به معنای سایه قوی است، مثل این­که گفته شود یوم أیوم و لیل ألیل و داهیة دهیاء، که صفت چیزی خودِ لفظ آن است و برای مبالغه به کار می­رود. و گفته شده نقیر به معنای سوراخ ریزی در پشت هسته خرماست که گویا در آن حفر شده است.

ص: 84

ذکر ما ذکر سابقا عن أبی مسلم ثم قال الرابع المقصود المبالغة فی وصف سعة الجنة و ذلک لأنه لا شی ء عندنا أعرض منها و نظیره قوله تعالی خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ فإن أطول الأشیاء بقاء عندنا هو السماوات و الأرض فخوطبنا علی وفق ما عرفناه فکذا هاهنا ثم قال السؤال الثالث أنتم تقولون إن الجنة فی السماء فکیف یکون عرضها کعرض السماء و الجواب من وجهین الأول أن المراد من قولنا إنها فی السماء أنها فوق السماوات و تحت العرش

قَالَ علیه السلام فِی صِفَةِ الْفِرْدَوْسِ سَقْفُهَا عَرْشُ الرَّحْمَنِ.

وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ هِرَقْلَ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّکَ تَدْعُو إِلَی جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ فَأَیْنَ النَّارُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سُبْحَانَ اللَّهِ فَأَیْنَ اللَّیْلُ إِذَا جَاءَ النَّهَارُ.

المعنی و الله أعلم أنه إذا دار الفلک حصل النهار فی جانب من العالم و اللیل فی ضد ذلک الجانب فکذلک الجنة فی جهة العلو و النار فی جهة السفل و سئل أنس بن مالک عن الجنة فی الأرض أم فی السماء فقال فأی أرض و سماء تسع الجنة قیل فأین هی قال فوق السماوات السبع تحت العرش.

و الثانی أن الذین یقولون الجنة و النار غیر مخلوقتین الآن لا یبعد أن تکون الجنة عندهم مخلوقة فی مکان السماوات و النار فی مکان الأرض و أما قوله أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ فظاهره یدل علی أن الجنة و النار مخلوقتان الآن.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ النزل ما یعد للضیف من الکرامة و البر و الطعام و الشراب وَ ما عِنْدَ اللَّهِ من الثواب و الکرامة خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ مما ینقلب فیه الذین کفروا لأن ذلک عن قریب سیزول و ما عند الله سبحانه دائم لا یزول.

و فی قوله تعالی وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا أی کنینا لیس فیه حر و لا برد بخلاف ظل الدنیا و قیل ظلا دائما لا تنسخه الشمس کما فی الدنیا و قیل ظلا متمکنا قویا کما یقال یوم أیوم و لیل ألیل و داهیة دهیاء یصفون الشی ء بمثل لفظه إذا أرادوا المبالغة و قال النقیر النکتة فی ظهر النواة کان ذلک نقر فیه.

ص: 84

و در آیه لَهُمْ دارُ السَّلامِ یعنی در السلام برای کسانی که متذکر شوند و تدبر کنند و حق را بشناسند و از آن پیروی کنند، همیشگی است و از هر آفت و نقصی که برای جهنمیان است، منزه است و گفته شده سلام، خداوند متعال است و دار او بهشت است عِنْدَ رَبِّهِمْ یعنی برای آن­ها در نزد پروردگارشان ضمانت شده است و حتما به آن می­رسند، همانطور که کسی به کس دیگر می­گوید: این مال برای تو در نزد من است، یعنی آن را برای تو ضمانت می­کنم. و گفته شده که معنای آن این است که در آخرت دار السلام برای آن­هاست و او آن را به ایشان می­دهد. وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ یعنی خداوند عهده­دار سود بخشیدن به آن­ها و دفع ضرر از آن­هاست. و گفته شده ولی به معنای یاور در مقابل دشمنان است و گفته شده یعنی در دنیا به آن­ها توفیق و در آخرت پاداش می­دهد. بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یعنی پاداش طاعاتی که انجام می­دادند.

و لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ یعنی دائم و همیشگی خالِدِینَ فِیها أَبَداً یعنی در آن جاودانند و نعمت­های آن همیشگی است إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ یعنی پاداش اعمال عَظِیمٌ یعنی بسیار زیاد که نعمت بندگان دیگر به آن نمی­رسد.

وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً زندگی در آن خوش و گواراست و به روایت از حسن خداوند خانه­ها را از مروارید و یاقوت سرخ و زبرجد سبز ساخته که هیچ آزار و اذیتی در آن نیست و هیچ وصب و نصبی (1) در آن راه ندارد. از ابن مسعود وارد شده است که فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ یعنی در بهشت­های جاودان که اعماق بهشت، یعنی وسط آن است. و به روایت از ضحاک به معنای شهری در بهشت است که پیامبران و شهدا و ائمه ومردم در آن جمع شده­اند و از مقاتل و کلبی نقل شده که عدن به معنای بالاترین درجه بهشت است و چشمه تسنیم در آن قرار دارد و باغ­های اطراف دور آن را احاطه کرده است و از روزی که خداوند آن را خلق کرده، پوشیده است تا این­که خداوند پیامبران و صدیقین و شهدا و صالحان و هر کس را که بخواهد به آن وارد

کند. و در آن کاخ­هایی از مروارید و یاقوت و طلاست که باد خنکی از زیر عرش می­وزد و کثبان(2)

مشک سفید به آن­ها می­رسد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: عدن خانه خداست که هیچ چشمی آن را ندیده و به ذهن هیچ­کسی نرسیده است و به جز پیامبران و صدیقین و شهدا هیچ­کسی در آن زندگی نخواهد کرد.

ص: 85


1- . الوصب: درد و بیماری مزمن و لاغر شدن جسم. و به معنای خستگی و سستی بدن نیز هست: و النصب: درد و مرض.
2- . کثبان جمع کثیب: تپه شنی.

و فی قوله تعالی لَهُمْ دارُ السَّلامِ أی للذین تذکروا و تدبروا و عرفوا الحق و تبعوه دار السلامة الدائمة الخالصة من کل آفة و بلیة مما یلقاه أهل النار و قیل إن السلام هو الله تعالی و داره الجنة عِنْدَ رَبِّهِمْ أی هی مضمونة لهم عند ربهم یوصلهم إلیها لا محالة کما یقول الرجل لغیره لک عندی هذا المال أی فی ضمانی و قیل معناه لهم دار السلام فی الآخرة یعطیهم إیاها وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ یعنی الله یتولی إیصال المنافع إلیهم و دفع المضار عنهم و قیل ولیهم ناصرهم علی أعدائهم و قیل یتولاهم فی الدنیا بالتوفیق و فی الآخرة بالجزاء بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أی جزاء بما کانوا یعملونه من الطاعات.

و فی قوله تعالی لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ أی دائم لا یزول و لا ینقطع خالِدِینَ فِیها أَبَداً أی دائمین فیها مع کون النعیم مقیما لهم إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ أی جزاء علی العمل عَظِیمٌ أی کثیر مضاعف لا تبلغه نعمة غیره من الخلق.

و فی قوله سبحانه وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً یطیب العیش فیها بناها الله تعالی من اللئالی و الیاقوت الأحمر و الزبرجد الأخضر لا أذی فیها و لا وصب و لا نصب (1)عن الحسن فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ أی فی جنات إقامة و خلد و هی بطنان الجنة أی وسطها عن ابن مسعود و قیل هی مدینة فی الجنة فیها الرسل و الأنبیاء و الشهداء و أئمة الهدی و الناس حولهم و الجنان حولها عن الضحاک و قیل إن عدن أعلی درجة فی الجنة و فیها عین التسنیم و الجنان حولها محدقة بها و هی مغطاة من یوم خلقها الله حتی ینزلها أهلها الأنبیاء و الصدیقون و الشهداء و الصالحون و من شاء الله و فیها قصور الدر و الیواقیت و الذهب تهب ریح طیبة من تحت العرش فیدخل علیهم کثبان (2)المسک الأبیض عن مقاتل و الکلبی

وَ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَدْنٌ دَارُ اللَّهِ الَّتِی لَمْ تَرَهَا عَیْنٌ وَ لَا یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ وَ لَا یَسْکُنُهَا غَیْرُ ثَلَاثَةٍ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ

ص: 85


1- الوصب: المرض و الوجع الدائم و نحول الجسم. و قد یطلق علی التعب و الفتور فی البدن: و النصب: الداء. البلاء.
2- کثبان جمع الکثیب: التل من الرمل.

خداوند می­فرماید: خوشا به حال کسی که به تو وارد شود.

وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ رفع رضوان به علت مبتدا بودن آن است یعنی رضایت خداوند از آنان، از آن بزرگ­تر است. به گفته جبائی رضوان از ثواب بزرگ­تر است به این دلیل که فقط با رضایت به دست می­آید و سبب آن است و به گفته حسین، به این دلیل که شادی که از رضای خدا به دل می­رسد، بزرگ­تر از همه این­هاست. ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ یعنی آن نعمتی است که پیروزی بزرگ نام گرفته و هیچ چیزی برتر از آن نیست.

و یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ یعنی به سوی بهشت تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ یعنی در مقابل آنان جاری است و آن­ها آن را از بالا می­بینند و گفته شده معنا به این صورت است که از زیر باغ­ها و تخت­هایشان جریان دارد بِإِیمانِهِمْ یعنی جزای ایمان آن­ها دَعْواهُمْ فِیها یعنی دعای مومنان در بهشت و ذکر لب آن­ها این است: سُبْحانَکَ اللَّهُمَ می­گویند این برای عبادت نیست، زیرا در بهشت تکلیفی وجود ندارد، بلکه به این دلیل است که آن­ها از تسبیح لذت می­برند و گفته شده وقتی پرنده­ای از بالای سر آنان می­گذرد، و آن را دوست دارند، می­گویند: سُبْحانَکَ اللَّهُمَ پرنده می­آید و بریان در دستان آن­ها می­افتد و وقتی خوردن آن به پایان رسید، می­گویند: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ پس پرنده پرواز می­کند و آغاز سخنان آنان همیشه تسبیح و پایان آن شکر خداست. و از ابن جریح نقل شده است که تسبیح در بهشت به جای تسمیه در دنیاست. وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ (1) یعنی خوشامدگویی خداوند به آنان در بهشت سلام است و گفته شده معنای آن خوشامدگویی بهشتیان به یکدیگر است یا تحیّت ملائکه سلام است که می­گویند: بر شما سلام باد، یعنی شما از آفات اهل جهنم در امان ماندید. وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی در همه سخنان آن­ها، پایان کلام این است.

وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ یعنی توبه کردند و به سوی او تضرع و زاری کردند و یا این­که از خداوند مطمئن شدند و یا برای او خشوع و خضوع داشتند، که همه معانی نزدیک به هم است.

و تفسیر بیضاوی برای این آیه وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ یعنی آن را دفع می­کنند

ص: 86


1- . شریف رضی: به عقیده برخی در اینجا استعاره به کار رفته است، معنا این است که بشارت آن­ها در هنگام ورود به بهشت از ترس با سلام است که به جای تحیت به آنان قرار داده شده است. زیرا هر کس که وارد خانه­ای می­شود، تحیتی به او می­گویند و او با شنیدن آن آرام می­گیرد. و سلام در اینجا از سلامت می­آید نه از تسلیم. رجوع شود به تلخیص البیان فی مجازات القرآن ص 68.

یَقُولُ اللَّهُ طُوبَی لِمَنْ دَخَلَکِ.

وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ رفع علی الابتداء أی و رضی الله تعالی عنهم أکبر من ذلک کله قال الجبائی إنما صار الرضوان أکبر من الثواب لأنه لا یوجد منه شی ء إلا بالرضوان و هو الداعی إلیه الموجب له و قال الحسن لأن ما یصل إلی القلب من السرور برضوان الله أکبر من جمیع ذلک ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ أی ذلک النعیم الذی وصفت هو النجاح العظیم الذی لا شی ء أعظم منه.

و فی قوله تعالی یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ أی إلی الجنة تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ أی تجری بین أیدیهم و هم یرونها من علو و قیل معناه من تحت بساتینهم و أسرتهم و قصورهم و قوله بِإِیمانِهِمْ یعنی جزاء علی إیمانهم دَعْواهُمْ فِیها أی دعاء المؤمنین فی الجنة و ذکرهم فیها أن یقولوا سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ یقولون ذلک لا علی وجه العبادة لأنه لیس هناک تکلیف بل یلتذون بالتسبیح و قیل إنهم إذا مر بهم الطیر فی الهواء و یشتهونه قالوا سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ فیأتیهم الطیر فیقع مشویا بین أیدیهم و إذا قضوا منه الشهوة قالوا الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فیطیر الطیر حیا کما کان فیکون مفتتح کلامهم فی کل شی ء التسبیح و مختتم کلامهم التحمید و یکون التسبیح فی الجنة بدل التسمیة فی الدنیا عن ابن جریح وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ (1)أی تحیتهم من الله سبحانه فی الجنة سلام و قیل معناه تحیة بعضهم لبعض فیها أو تحیة الملائکة لهم فیها سلام یقولون سلام علیکم أی سلمتم من الآفات و المکاره التی ابتلی بها أهل النار وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أی یجعلون هذا آخر کلامهم فی کل ما ذکروه.

و فی قوله سبحانه وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أی أنابوا و تضرعوا إلیه و قیل أی اطمأنوا إلی ذکره و قیل خضعوا له و خشعوا إلیه و الکل متقارب.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أی یدفعونها

ص: 86


1- قال الرضی: هذه استعارة علی بعض الأقوال، کان المعنی أن بشراهم بالسلام من المخاوف عند دخول الجنة فجعل. مکان التحیة لهم لان لکل داخل دارا تحیة یلقی بها و یؤنس بسماعها، و السلام هاهنا من السلامة لا من التسلیم. راجع تلخیص البیان فی مجازات القرآن ص 68.

به وسیله آن و بدی را با خوبی پاسخ می­دهند و آن را از بین می­برند أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ یعنی عاقبت دنیا و چیزی که شایسته است برای اهل آن باشد که همان بهشت است. جَنَّاتُ عَدْنٍ بدل از عاقبت دنیا یا مبتداست که خبر آن جمله بعد از آن است یَدْخُلُونَها و عدن اقامت، یعنی بهشت­هایی که در آن می­مانند و گفته شده به معنای عمق بهشت است وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ عطف به فاعل یدخلونها و جواز فصل با یک ضمیر دیگر یا مفعول معه است و معنا این است که خانواده صالح آنان حتی اگر در فضل و برتری به پای آنان نرسند، برای بزرگداشت مقامشان به آن­ها ملحق می­شود. و این دلیلی است بر آن­که مرتبه با شفاعت بالا می­رود یا این­که کسانی که این صفات را دارند، به دلیل نزدیکی به یکدیگر و همراهی با هم در ورود به بهشت، بین آن­ها انس و الفت برقرار می­شود و این­که صفت صالح آورده شده یعنی این­که فقط خویشاوندی برای شفاعت کافی نیست. وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ از در خانه­ها یا از در فتوح و تحف و می­گویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ بشارت به جاودانگی امنیت و سلامت بِما صَبَرْتُمْ متعلق به علیکم یا به محذوف، یعنی این جزای صبر شماست که خبر فاصل است و باء، باء سببیه یا بدلیه است.

طبرسی رحمه الله تفسیر طُوبی لَهُمْ می­گوید: از ابن عباس نقل شده که یکی از معانی آن این است که شادی و روشنی چشم برای آن­هاست. از ضحاک آمده است که یعنی به حال آنان غبطه می­خورند، سوم از ابراهیم نخعی آمده است که خیر و کرامت برای آن­هاست، چهارم از مجاهد نقل شده که بهشت برای آنان است، پنجم از زجاج وارد شده است که حال نیکو یا حالی که آن را طلب می­کنند برای آن­هاست، و از ابن انباری روایت شده به این دلیل که فعلی از ریشه طیب است، و به گفته جبائی نیکوترین چیزها یعنی بهشت برای آنان است. ششم از قتاده آمده است که یعنی زندگی خوش برای آنان گوارا باد و معنای هفتم تبریک بر آنان است. معنای هشتم از عکرمه نقل شده است که چه خوب چیزی دارند. نهم جاودانگی و خیر است و بنا بر روایت دهم از امام باقر علیه­السلام، طوبی نام درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و در خانه هر مومنی شاخه­ای از آن است.

از امام صادق علیه­السلام روایت است که طوبی نام درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه علی علیه­السلام است و در خانه هر مومنی شاخه­ای از آن وجود دارد.

ص: 87

بها فیجازون الإساءة بالإحسان أو یتبعون الحسنة السیئة فتمحوها أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ عاقبة الدنیا و ما ینبغی أن یکون مال أهلها و هی الجنة جَنَّاتُ عَدْنٍ بدل من عقبی الدار أو مبتدأ خبره یَدْخُلُونَها و العدن الإقامة أی جنات یقیمون فیها و قیل هو بطنان الجنة وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ عطف علی المرفوع فی یدخلونها و إنما ساغ للفصل بالضمیر الآخر أو مفعول معه و المعنی أنه یلحق بهم من صلح من أهلهم و إن لم یبلغ مبلغ فضلهم تبعا لهم و تعظیما لشأنهم و هو دلیل علی أن الدرجة تعلو بالشفاعة أو أن الموصوفین بتلک الصفات مقترن بعضهم ببعض لما بینهم من القرابة و الوصلة فی دخول الجنة زیادة فی أنسهم و فی التقلید بالصلاح دلالة علی أن مجرد الأنساب لا ینفع وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ من أبواب المنازل أو من أبواب الفتوح و التحف قائلین سَلامٌ عَلَیْکُمْ بشارة بدوام السلامة بِما صَبَرْتُمْ متعلق بعلیکم أو بمحذوف أی هذا بما صبرتم لا بسلام فإن الخبر فاصل و الباء للسببیة أو البدلیة.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی طُوبی لَهُمْ فیه أقوال أحدها أن معناه فرح لهم و قرة عین عن ابن عباس الثانی غبطة لهم عن الضحاک الثالث خیر لهم و کرامة عن إبراهیم النخعی الرابع الجنة لهم عن مجاهد الخامس العیش الطیب لهم عن الزجاج أو الحال المستطابة لهم عن ابن الأنباری لأنه فعلی من الطیب و قیل أطیب الأشیاء لهم و هو الجنة عن الجبائی السادس هنیئا بطیب العیش لهم السابع حسنی لهم عن قتادة الثامن نعم ما لهم عن عکرمة التاسع دوام الخیر لهم العاشر أن طوبی شجرة فی الجنة أصلها فی دار النبی صلی الله علیه و آله و فی دار کل مؤمن منها غصن عن عبید بن عمیر و وهب و أبی هریرة و شهر بن حوشب رواه عن أبی سعید الخدری مرفوعا و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.

و روی الثعلبی بإسناده عن الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس قال طوبی شجرة أصلها فی دار علی فی الجنة و فی دار کل مؤمن منها غصن و رواه أبو بصیر عن أبی عبد الله ع

وَ رَوَی الْحَاکِمُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ

ص: 87

امام صادق علیه­السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درمورد طوبی پرسیدند، حضرت فرمود: طوبی درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه من است و شاخه­های آن بر سر بهشتیان است. سپس بار دیگر از حضرت سوال کردند، فرمود: در خانه علی است. گفتند چگونه؟ فرمود: خانه من و علی در بهشت یکی است.

وَ حُسْنُ مَآبٍ یعنی بازگشت نیکویی دارند.

و أُکُلُها دائِمٌ، از حسن روایت است یعنی میوه­های آن مثل دنیا تمام­شدنی نیست و سایه آن همیشگی است و خورشیدآن را برطرف نمی­کند و گفته شده معنا این است که نعمت­های بهشتی با مرگ از بین نمی­رود و هیچ زیانی به آن نمی­رسد و از ابراهیم تیمی روایت شده است که لذت آن در ذائقه باقی می­ماند. وَ ظِلُّها یعنی سایه آن دائم است و مثل دنیا از بین نمی­رود. تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا یعنی بهشتی که عاقبت کار پرهیزگاران است و راه رسیدن به آن تقواست وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ یعنی عاقبت کافران، جهنم است.

و إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ یعنی در باغ­هایی که برای آنان آفریده شده است وَ عُیُونٍ چشمه­های آب و شراب و عسل که می­جوشد، سپس جاری می­شود ادْخُلُوها بِسَلامٍ یعنی به آن­ها گفته می­شود: به سلامتی از آفات و بدی­ها به بهشت وارد شوید آمِنِینَ از بیرون رفتن از آن و مطمئن و آرام باشید که هیچ ضرری در اینجا به شما نمی­رسد وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍ یعنی کینه و دشمنی و حسد را از سینه­های بهشتیان برگرفتیم إِخْواناً منصوب بر حال یعنی آن­ها برادر و دوست هستند و به همین دلیل زندگی خوشی دارند عَلی سُرُرٍ یعنی در محافل شادی هستند مُتَقابِلِینَ به گفته مجاهد یعنی روبروی هم قرار گرفته­اند و به یکدیگر می­نگرند و هیچ یک از بهشتیان پشت گردن همسر خود را نمی­بیند و همسر او نیز پشت سر او را نمی­بیند زیرا تخت­ها دور تا دور چیده شده است تا در هر حالتی همه رو در روی هم قرار گیرند. و گفته شده وقتی با هم دیدار می­کنند رو در روی هم هستند و جایگاه همه با هم مساوی است و وقتی از هم دور شوند، جایگاه برخی بالاتر از دیگری است. لا یَمَسُّهُمْ فِیها یعنی در بهشت نَصَبٌ یعنی سختی و خستگی زیرا آن­ها نیازی به خسته کردن خود برای به دست آوردن چیزی ندارند، چرا که همه نعمت­ها را دارند وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ یعنی تا همیشه در آن باقی می­مانند.

ص: 88

جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سُئِلَ عَنْهَا مَرَّةً أُخْرَی فَقَالَ فِی دَارِ عَلِیٍّ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِیٍّ فِی الْجَنَّةِ بِمَکَانٍ وَاحِدٍ.

وَ حُسْنُ مَآبٍ أی و لهم حسن مرجع.

و فی قوله تعالی أُکُلُها دائِمٌ یعنی أن ثمارها لا تنقطع کثمار الدنیا و ظلها لا یزول و لا تنسخه الشمس عن الحسن و قیل معناه نعیمها لا ینقطع بموت و لا آفة عن ابن عباس و قیل لذتها فی الأفواه باقیة عن إبراهیم التیمی وَ ظِلُّها أیضا دائم لا یکون مرة شمسا و مرة ظلا کما یکون فی الدنیا تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا أی تلک الجنة عاقبة المتقین فالطریق إلیها التقوی وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ أی عاقبة أمر الکفار النار.

و فی قوله تعالی إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ أی فی بساتین خلقت لهم وَ عُیُونٍ من ماء و خمر و عسل تفور من الفوارة ثم تجری فی مجاریها ادْخُلُوها بِسَلامٍ أی یقال لهم ادخلوا الجنات بسلامة من الآفات و براءة من المکاره و المضرات آمِنِینَ من الإخراج منها ساکنی النفس إلی انتفاء الضرر فیها وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ أی و أزلنا عن صدور أهل الجنة ما فیها من أسباب العداوة من الغل أی الحقد و الحسد و التنافس و التباغض إِخْواناً منصوب علی الحال أی و هم یکونون إخوانا متوادین یرید مثل الإخوان فیصفوا لذلک عیشهم عَلی سُرُرٍ أی کائنین علی مجالس السرر مُتَقابِلِینَ متواجهین فینظر بعضهم إلی بعض قال مجاهد لا یری الرجل من أهل الجنة قفا زوجته و لا تری زوجته قفاه لأن الأسرة تدور بهم کیف ما شاءوا حتی یکونوا متقابلین فی عموم أحوالهم و قیل متقابلین فی الزیارة إذا تزاوروا استوت مجالسهم و منازلهم و إذا افترقوا کانت منازل بعضهم أرفع من بعض لا یَمَسُّهُمْ فِیها أی فی الجنة نَصَبٌ أی عناء و تعب لأنهم لا یحتاجون إلی إتعاب أنفسهم لتحصیل مقاصدهم إذ جمیع النعم حاصلة لهم وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ أی یبقون فیها مؤبدین.

ص: 88

و تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ زیرا همانطور که گفته شد آن­ها در اتاق­های بهشت هستند وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ و گفته شده رودهای بهشتی بدون أخادید(1) در زمین جاری است به همین دلیل گفته شده از زیر پای آنان جاری است یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ یعنی زیورهایی دارند، دستبند و از سعید بن جبیر روایت شده که هر کدام از آنان سه دستبند دارد یکی از طلا و یکی از نقره و طلا، و یکی از مروارید و یاقوت. وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ یعنی از دیبای نازک و ضخیم و گفته شده استبرق یک کلمه فارسی معرب است که اصل آن استبر بوده و گفته شده به معنای دیبای زربافت است مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ در نعمت­های بهشتی هستند بر روی تخت در حجله و اتکاء این معنا را می­رساند که آن­ها در نعمت و آسایش هستند، زیرا انسان در حالت امنیت و سلامت تکیه می­زند. نِعْمَ الثَّوابُ از ابن عباس روایت است که یعنی ثواب آنان نیکو گشت و بزرگ شد وَ حَسُنَتْ تخت­ها مُرْتَفَقاً یعنی موضع ارتفاق و گفته شده به معنای منزل و محفل و جایگاه است.

و کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ یعنی در حکم خداوند و علم او، باغ­های بهشتی که نیکوترین جای بهشت است متعلق به آنان است. از قتاده روایت است که وسط آن، بهترین جای آن و بالاترین جایگاه است و گفته شده به معنای باغی است که درختان متراکم دارد. و از کعب روایت شده است که به معنای تاکستان است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بهشت صد درجه است که بین هر دو درجه آن، به اندازه آسمان و زمین فاصله است. فردوس بالاترین مرتبه آن است که چهار رود بهشتی از آن جاری می­شود. پس هر گاه از خدا بهشت خداستید، از او فردوس را بخواهید.

نُزُلًا(2)

یعنی منزل و مأوی و گفته شده ذات نزل خالِدِینَ فِیها یعنی در آن جاودانند لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا یعنی نمی­خواهند از آن بهشت بیرون بروند، زیرا در آن به هر چیزی که خواسته­اند رسیدند.

ص: 89


1- . الاخادید جمع اخدود: گودال باریک. جوی آب.
2- . شریف رضی در تلخیص البیان«ص 188» گفته است: النزل در نزد اکثر مفسران به معنای منزل و نزول است، گویا خداوند متعال فرموده است: باغ­های بهشتی مسکن و ماوای آن­هاست که در آن قرار می­گیرند. این جمله مجازی در بر دارد که آن را استعاره محسوب می­کنند و آن این است که لفظ نزل از نظر برخی، به معنای پذیرایی از میهمان است که قبل از رسیدن او برایش آماده می­کنند. شاید معنا به این صورت است که آن­ها میهمان خداوند هستند و بنابراین پذیرایی آنان از قبل در بهشت آماده شده است.

و فی قوله تعالی تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ لأنهم علی غرف فی الجنة کما قال وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ و قیل إن أنهار الجنة تجری من غیر أخادید (1)فی الأرض فلذلک قال من تحتهم یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ أی یجعل لهم فیها حلی من أساور و قیل إنه یحلی کل واحد بثلاثة أساور سوار من فضة و سوار من ذهب و سوار من لؤلؤ و یاقوت عن سعید بن جبیر وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ أی من الدیباج الرقیق و الغلیظ و قیل إن الإستبرق فارسی معرب أصله إستبر و قیل هو الدیباج المنسوج بالذهب مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ متنعمین فی تلک الجنان علی السرر فی الحجال و إنما قال متکئین لأن الاتکاء یفید أنهم منعمون فی الأمن و الراحة فإن الإنسان لا یتکئ إلا فی حال الأمن و السلامة نِعْمَ الثَّوابُ أی طاب ثوابهم و عظم عن ابن عباس وَ حَسُنَتْ الأرائک مُرْتَفَقاً أی موضع ارتفاق و قیل منزلا و مجلسا و مجتمعا.

و فی قوله تعالی کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ أی کان فی حکم الله و علمه لهم بساتین الفردوس و هو أطیب موضع فی الجنة و أوسطها و أفضلها و أرفعها عن قتادة و قیل هو الجنة الملتفة الأشجار عن قتادة و قیل هو البستان الذی فیه الأعناب عن کعب و

رَوَی عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْجَنَّةُ مِائَةُ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ الْفِرْدَوْسُ أَعْلَاهَا دَرَجَةً مِنْهَا تُفَجَّرُ أَنْهَارُ الْجَنَّةِ الْأَرْبَعَةُ فَإِذَا سَأَلْتُمُ اللَّهَ فَاسْأَلُوهُ الْفِرْدَوْسَ.

نُزُلًا (2)أی منزلا و مأوی و قیل ذات نزل خالِدِینَ فِیها أی دائمین فیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا أی لا یطلبون عن تلک الجنات تحولا إلی موضع آخر لطیبها و حصول مرادهم فیها.

ص: 89


1- الاخادید جمع الاخدود: الحفرة المستطیلة. جدول الماء.
2- قال الرضی فی تلخیص البیان «ص 188» ما حاصله: النزل عند عامة المفسرین بمعنی المنزل و النزول فکأنّه تعالی قال: کانت لهم جنان الفردوس منزلا ینزلونه و قرارا یستوطنونه، و له أیضا مجاز یدخلها فی حیز الاستعارة و هو أن لفظ النزل عند بعضهم قد عبر به عما یقری به الضیف عند طروقه و یعد له قبل نزوله فیجوز أن یکون معنی ذلک أی قری معدا کما یقری الضیوف لانهم ضیفان اللّه تعالی فی جنانه و جیرانه فی داره.

وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً یعنی ذره­ای از ثواب آنان از دست نمی­رود، بلکه خداوند آن را تمام و کمال به آن­ها می­دهد. جَنَّاتِ عَدْنٍ یعنی بهشتی که در آن می­مانند که این کلمه در آیه قبل به صورت مفرد و در این آیه به صورت جمع به کار رفته است. و گفته شده به این دلیل که برای هر مومنی بهشتی است که بهشت بزرگ همه را با هم جمع می­کند. الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ منظور آیه، بندگان مومن هستند و گفته

شده کافر را نیز در بر می­گیرد به شرط این­که کفر خود را کنار بگذارد. و فرمود: بِالْغَیْبِ از ابن عباس آمده است که آن­ها آن­چه را که در آن است نمی­بینند، هیچ چشمی آن را ندیده و گوشی نشنیده است. و معنا این است که او آن­ها را به چیزی که آن را ندیده­اند وعده می­دهد، پس آن­ها آن را باور می­کنند در حالی­که از چشم آن­ها پوشیده است. إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ یعنی چیزی که وعده داده است. مَأْتِیًّا یعنی بی­شک می­آید و مفعول در اینجا به معنای فاعل است زیرا آن­چه تو بر آن بیایی، بر تو می­آید. و گفته شده وعده داده شده همان بهشت است و بهشت می­آید، یعنی مومنان به آن وارد می­شوند. لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً یعنی سخنان بیهوده، و لغو به معنای قول بی­فایده و یا فحش و سخنان باطل است. إِلَّا سَلاماً یعنی سلام فرشتگان بر آن­هاست و هم­چنین سلام آن­ها به یکدیگر، و به گفته زجاج، سلام اسمی است که هر خیری را در بر می­گیرد زیرا مشتمل بر سلامت است یعنی آن­ها چیزی را می­شنوند که سبب سلامتی آن­ها می­شود. وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا به گفته مفسران، در بهشت خورشید و ماه وجود ندارد تا بهشتیان صبح و شبی داشته باشند و منظور این است که آن­ها رزق و روزی خود را بر طبق عادات صبح و شبی که از قبل دارند دریافت می­کنند. و از قتاده روایت شده است که اعراب و قتی در روز دو وعده غذا می­خوردند خوشحال بودند و خوردن یک وعده غذا را در روز ناپسند می­دانستند. پس خداوند متعال به آن­ها خبر داد که بر طبق زمان آنجا در بهشت دو وعده غذا می­خورند، پس دیگر شبی در کار نیست بلکه فقط نور است و نور. و گفته شده است که آن­ها وقتی می­فهمند شب شده که زمان استراحت است و درها باز می­شود. تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا یعنی ما مالکیت این بهشت را به پرهیزگاران و پارسایان دنیا می­دهیم که از گناهان دوری کردند و طاعات را انجام دادند و از فعل نورث استفاده شده زیرا بهشت به ارث تشبیه شده از این جهت که است که پس از کوچ بندگان از دنیا و وارد شدن به زندگی جدید به آن­ها تعلق می­گیرد. و گفته شده است خداومند متعال خانه­هایی را از بهشت به آنان ارث می­دهد که برای جهنمیان بوده است، اگر از خداوند اطاعت می­کردند. و بندگان را به خود اضافه کرده است، زیرا مومنان را اراده کرده.

ص: 90

و فی قوله جل و علا وَ لا یُظْلَمُونَ شَیْئاً أی و لا یبخسون شیئا من ثوابهم بل یوفیه الله علیهم علی التمام و الکمال جَنَّاتِ عَدْنٍ أی إقامة و وحد فی الآیة المتقدمة و جمع هاهنا لأنه جنة تشتمل علی جنات و قیل لأن لکل واحد من المؤمنین جنة تجمعها الجنة العظمی الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَیْبِ المراد بالعباد المؤمنون و قیل یتناول الکافر بشرط رجوعه عن کفره و قال بِالْغَیْبِ لأنهم غابوا عما فیها مما لا عین رأت و لا أذن سمعت عن ابن عباس و المعنی أنه وعدهم أمرا لم یکونوا یشاهدونه فصدقوه و هو غائب عنهم إِنَّهُ کانَ وَعْدُهُ أی موعوده مَأْتِیًّا أی آتیا لا محالة و المفعول هاهنا بمعنی الفاعل لأن ما أتیته فقد أتاک و قیل الموعود هو الجنة و الجنة مأتیة یأتیها المؤمنون لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً أی قولا لا معنی له یستفاد و قد یکون اللغو الهذر و ما یلقی من الکلام مثل الفحش و الأباطیل إِلَّا سَلاماً أی سلام الملائکة علیهم و سلام بعضهم علی بعض و قال الزجاج السلام اسم جامع لکل خیر لأنه یتضمن السلامة أی یسمعون ما یسلمهم وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا قال المفسرون لیس فی الجنة شمس و لا قمر فیکون لهم بکرة و عشی و المراد أنهم یؤتون رزقهم علی ما یعرفونه من مقدار الغداء و العشاء و قیل کانت العرب إذا أصاب أحدهم الغداء و العشاء أعجب به و کانت تکره الأکلة الواحدة فی الیوم فأخبر الله تعالی أن لهم فی الجنة رزقهم بکرة و عشیا علی قدر ذلک الوقت و لیس ثم لیل و إنما هو ضوء و نور عن قتادة و قیل إنهم یعرفون مقدار اللیل بإرخاء و فتح الأبواب تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا أی إنما نملک تلک الجنة من کان تقیا فی دار الدنیا بترک المعاصی و فعل الطاعات و إنما قال نورث لأنه شبه بالمیراث من جهة أنه تملیک بحال استونفت عن حال قد انقضت من أمر الدنیا کما ینقضی حال المیت من أمر الدنیا و قیل إنه تعالی أورثهم من الجنة المساکن و المنازل التی کانت لأهل النار لو أطاعوا الله تعالی و أضاف العباد إلی نفسه لأنه أراد المؤمنین.

ص: 90

وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی یعنی ایمان و اطاعت وسیله طهارت او از آلودگی­های کفر و گناه باشد و گفته شده است تَزَکَّی طلب زکاء به اراده طاعت و عمل به آن است.

و مِنْ أَساوِرَ یعنی دستبند مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً یعنی از جنس مروارید و به گفته بیضاوی، لؤلؤ به أساور عطف شده است نه به ذهب، زیرا در قرآن هر جا که از أساور سخن به میان آمده، جواهرنشان بوده است و عاصم و نافع این کلمه را عطف به محل کرده و منصوب قرائت کرده­اند یا این­که یک ناصب مثل یؤتون را در تقدیر گرفته­اند. وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ، در اینجا اسلوب کلام تغییر داده شده است تا بر این دلالت کند که حریر لباس معمولی آن­هاست یا برای نگه داشتن حد فاصله آمده است.

و به گفته طبرسی رحمه الله، وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ یعنی در بهشت به سوی تحیات نیکو که بهشتیان به یکدیگر می­گویند هدایت شوید و خداوند و فرشتگان به آن­ها سلام می­دهند و از ابن عباس روایت شده معنای آن این است که به سوی ذکر لا إله إلا الله و الحمد لله هدایت شوید و ابن زید الله أکبر را نیز افزوده. و یا گفته شده به سوی قرآن و یا به سوی سخنی که از آن لذت می­برید و آن را دوست دارید هدایت شوید و گفته شده به سوی ذکر خداوند که نعمتی برای شماست هدایت شوید. وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ و از حسن روایت شده که حمید خداوندی است که سزاوار ستایش است و بندگانش باید به خاطر نعمت­های او، او را سپاس بگویند، یعنی از آن­ها می­خواهد که او را بستایند و صراط الحمید راه اسلام و راه بهشت است.

وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ یعنی نعمت­های بهشتی که گرامی­ترین سراست. و أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ یعنی خانه­های جهنمیان را در بهشت به ارث می­برند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برای هر کس از شما دو خانه است، یکی در بهشت و یکی در جهنم. اگر بمیرید و به جهنم وارد شوید، بهشتیان منزل شما را به ارث می­برند.

الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ فردوس یکی از نام­های بهشت است و به همین دلیل مونث است. هُمْ فِیها خالِدُونَ و گفته شده به معنای نام باغ­های بهشت است و یا بهشت ویژه­، سپس در اصل آن اختلاف نظر پیش آمده و گفته شده است که یک اسم رومی معرّب است و گفته شده اسم عربی است بر وزن فعلول و باغی است که کرم در آن است و به گفته جبائی معنای وراثت در اینجا، این است که بهشت و نعمت­های آن، به آن­ها واگذار می­شود بدون این­که آن را به دست بیاورند، مثل رسیدن ماترک به ورّاث.

و کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا به گفته ابن عباس معنا این است که خداوند

ص: 91

و فی قوله سبحانه وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی أی تطهر بالإیمان و الطاعة عن دنس الکفر و المعصیة و قیل تَزَکَّی طلب الزکاء بإرادة الطاعة و العمل بها.

و فی قوله تعالی مِنْ أَساوِرَ هی حلی الید مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً أی و من لؤلؤ و قال البیضاوی و لؤلؤ عطف علی أساور لا علی ذهب لأنه لم یعهد السوار منه إلا أن یراد به المرصعة به و نصبه عاصم و نافع عطفا علی محلها أو إضمار الناصب مثل و یؤتون وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ غیر أسلوب الکلام فیه للدلالة علی أن الحریر ثیابهم المعتادة أو للمحافظة علی هیئة الفواصل.

و قال الطبرسی رحمه الله وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ أی أرشدوا فی الجنة إلی التحیات الحسنة یحیی بعضهم بعضا و یحییهم الله و ملائکته بها و قیل معناه أرشدوا إلی شهادة أن لا إله إلا الله و الحمد لله عن ابن عباس و زاد ابن زید و الله أکبر و قیل إلی القرآن و قیل إلی القول الذی یلتذونه و یشتهونه و تطیب به نفوسهم و قیل إلی ذکر الله فهم به یتنعمون وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ و الحمید هو الله المستحق للحمد المتحمد إلی عباده بنعمته عن الحسن أی الطالب منهم أن یحمدوه و صراط الحمید هو طریق الإسلام و طریق الجنة.

و فی قوله سبحانه وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ یعنی نعیم الجنة فإنه أکرم دار و فی قوله تعالی أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ أی یرثون منازل أهل النار من الجنة

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا لَهُ مَنْزِلَانِ مَنْزِلٌ فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْزِلٌ فِی النَّارِ فَإِنْ مَاتَ وَ دَخَلَ النَّارَ وَرِثَ أَهْلُ الْجَنَّةِ مَنْزِلَهُ.

الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هو اسم من أسماء الجنة و لذلک أنث فقال هُمْ فِیها خالِدُونَ و قیل هو اسم لریاض الجنة و قیل هی جنة مخصوصة ثم اختلف فی أصله فقیل هو اسم رومی فعرب و قیل هو عربی وزنه فعلول و هو البستان الذی فیه کرم و قال الجبائی معنی الوراثة هنا أن الجنة و نعیمها یئول إلیهم من غیر اکتساب کما یئول المال إلی الوارث من غیر اکتساب.

و فی قوله تعالی کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا قال ابن عباس معناه أن الله

ص: 91

سبحان به آن­ها جزا و پاداش را وعده داده است. آن­ها از خداوند خواستند که به وعده خود وفا کند و او نیز وفا کرد. و گفته شده است که فرشتگان از خداوند این را برای خود خواستند و خداوند به آنان پاسخ مثبت داد و این سخن فرشتگان است: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ (1) و گفته شده است آن­ها از خداوند متعال در دنیا با دعا بهشت را خواستند و خداوند حاجت آنان را در آخرت برآورده کرد. و أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ یعنی در بهشت درجه والایی به آن­ها داده می­شود بِما صَبَرُوا یعنی بر امر پروردگار خود و اطاعت از پیامبر و گفته شده در اتاق­هایی از زبرجد و مروارید و یاقوت و اتاق­ها در اصل بالای هم قرار گرفته­اند. و گفته شده است اتاق نام مراتب بالای بهشت و برترین جای آن است، همانطور که در دنیا بالای خانه­ها قرار دارد. وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً یعنی فرشتگان با تحیت و سلام از آن­ها دیدار می­کنند و هر سخنی که انسان از شنیدن آن خشنود می­گردد را به آنان می­گویند. و سلام بشارتی برای آنان است به ثواب بسیار و گفته شده است که تحیّت، فرشته بزرگ یا ملک بزرگ است و سلام، همه انواع سلامتی را در بر می­گیرد و گفته شده تحیت جاودانگی است و به گفته کلبی، آن­ها به یکدیگر تحیت می­گویند و خداوند نیز به آنان سلام می­گوید.

و فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ به گفته ابن عباس یعنی هیچ­کس نمی­داند که چه چشم روشنی­هایی برای این افراد در نظر گرفته شده است. این یات از جمله آیاتی است که نمی­توان آن را تفسیرکرد، چرا که موضوع بسیار بزرگ­تر و مهم­تر از آن است که تفسیر شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند می­فرماید: برای بندگان صالحم چیزهایی را آماده کردم که هیچ چشمی ندیده و گوشی نشنیده است و به هیچ ذهنی نرسیده. بَلْهَ،(2)

به شما نمی­گویم اگر خواستید بدانید که آن چیست، پس بخوانید: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ.

و چند وجه در فایده إخفاء گفته شده است:

اول این ­که وقتی چیزی از اهمیت زیاد برخوردار باشد، صفاتش تنها با شرح بسیار درک می­گردد و با وجود این، ابهام آن هنوز پابرجاست.

ص: 92


1- . غافر: 8.
2- . بله بر وزن کیف به معنای دع و اترک است؛ در النهایه گفته است: در حدیث نعمت­های بهشتی: و به ذهن هیچکس نرسید، بله آن­چه را که بر آن اطلاع یافتید. بله اسم فعل است به معنای دع و اترک، می­گویی: بله زیدا؛ و گاهی به جای مصدر می­آید و مضاف می­گردد: بله زید یعنی ترک زید. و عبارت «ما اطلعتم علیه»، ممکن است بنا بر دو احتمال، محلا منصوب و یا محلا مجرور باشد. و معنا: نعمت­های بهشتی و لذایذ آن را که بر آن اطلاع یافتید، رها کنید.

سبحانه وعد لهم الجزاء فسألوه الوفاء فوفی و قیل إن الملائکة سألوا الله ذلک لهم فأجیبوا إلی مسألتهم و ذلک قولهم رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ (1)و قیل إنهم سألوا الله تعالی فی الدنیا الجنة بالدعاء فأجابهم فی الآخرة إلی ما سألوا. و فی قوله تعالی أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ أی یثابون الدرجة الرفیعة فی الجنة بِما صَبَرُوا علی أمر ربهم و طاعة نبیهم و قیل هی غرف الزبرجد و الدر و الیاقوت و الغرفة فی الأصل بناء فوق بناء و قیل الغرفة اسم لأعلی منازل الجنة و أفضلها کما أنها فی الدنیا أعلی المساکن وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً أی تتلقاهم الملائکة فیها بالتحیة و هی کل قول یسر به الإنسان و بالسلام بشارة لهم بعظیم الثواب و قیل التحیة الملک العظیم و السلام جمیع أنواع السلامة و قیل التحیة البقاء الدائم و قال الکلبی یحیی بعضهم بعضا بالسلام و یرسل إلیهم الرب بالسلام.

و فی قوله تعالی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ أی لا یعلم أحد ما خبئ لهؤلاء الذین ذکروا مما تقر به أعینهم قال ابن عباس هذا ما لا تفسیر له فالأمر أعظم و أجل مما یعرف تفسیره

وَ قَدْ وَرَدَ فِی الصَّحِیحِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَعْدَدْتُ لِعِبَادِیَ الصَّالِحِینَ مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ بَلْهَ (2)مَا أَطْلَعْتُکُمْ عَلَیْهِ اقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ جَمِیعاً.

و قد قیل فی فائدة الإخفاء وجوه.

أحدها أن الشی ء إذا عظم خطره و جل قدره لا تستدرک صفاته علی کنه إلا بشرح طویل و مع ذلک فیکون إبهامه أبلغ.

ص: 92


1- غافر: 8.
2- بله ککیف بمعنی دع و اترک؛ قال فی النهایة: فی حدیث نعیم الجنة: و لا خطر علی قلب بشر بله ما اطلعتم علیه. بله من أسماء الافعال بمعنی دع و اترک، تقول: بله زیدا؛ و قد یوضع موضع المصدر و یضاف فیقال بله زید أی ترک زید. و قوله: ما اطلعتم علیه یحتمل أن یکون منصوب المحل و مجروره علی التقدیرین، و المعنی: دع ما اطلعتم علیه من نعیم الجنة و عرفتموه من لذاتها. منه عفی عنه.

دوم: چیزهایی که سبب روشنی چشم می­شود، بسیار زیاد است و نمی­توان آن را مفصلا دریافت.

سوم این در مقابل نماز شب قرار داده شده است که پنهانی است و هم­چنین جزایی که مناسب آن است.

و این روایت امام صادق علیه­السلام این مساله را تایید می­کند: ثواب هر حسنه­ای به صورت واضح و روشن در قرآن کریم بیان شده است مگر نماز شب که خداوند عز و جل ثواب آن را به دلیل اهمیت زیاد آن ذکر نکرده است.

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ آیه و روشنی چشم، دیدن آن چیزی است که مایه چشم روشنی است. می­گویند: خداوند چشم تو را روشن گرداند، یعنی به دلت چیزی برسد که سبب رضایت تو شود و چشمت روشن گردد به طوری که دیگر چیزی نخواهی. و گفته شده این کلمه در اصل از «قر» به معنای سرما آمده است، زیرا کسی که خوشحال است و می­خندد، از چشم­هایش اشک شادی روان می­گردد که سرد است اما اشکی که به سبب اندوه روان باشد، گرم است.

آیه نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یعنی پاداش اعمال آن­ها و گفته شده یعنی خداوند در بهشت از آن­ها پذیرایی می­کند همان طوری ­که از میهمان پذیرایی می­شود. یعنی آن­ها در حکم میهمان هستند.

و تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ یعنی در روزی که ثواب خدا را دریافت می­کنند به یکدیگر تحیت می­گویند و به یکدیگر می­گویند: سلامت از همه بلاها و دیدار خداوند سبحان یعنی دیدن ثواب او بر شما باد و از براء بن عازب روایت شده است روزی که ملک الموت را می­بینند، روح مومن در عذاب نیست و بر او سلام می­گوید، بنابراین معنا این است که ملک الموت که جزو فرشتگان است، به مومنان در روزی که او را می­بینند سلام می­گوید وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً یعنی پاداشی بزرگ.

و فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ یعنی خداوند حسنات آنان را چند برابر می­کند و در ازای هر حسنه ده حسنه و بیشتر می­دهد و ضعف اسم جنسی است که بر قلّت و کثرت دلالت می­کند.

وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ خداوند سبحان از احوال آنان خبر داده که وقتی به بهشت وارد می­شوند، در اعتراف به نعمتهای او می­گویند الحمد لله نه از جهت تکلیف، بلکه برای سپاس او که غم و اندوه دنیا را از آنان زدوده است و گفته شده منظور اندوهی است که قبل از ورود به بهشت دچار آن شدند زیرا آنان می­ترسیدند که به جهنم بروند اما خداوند عذاب را از آن­ها برداشت و آن­ها را به بهشت داخل کرد، در نتیجه آن­ها شکر خدا را به جا آوردند و او را ستودند. إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ برای گناهان بندگانش شَکُورٌ اعمال نیک کم آنان را می­پذیرد و گفته شده شکر خداوند برای آنان در جبران سپاسی است که آن­ها از خداوند داشته­اند و طاعات او را انجام داده­اند.

ص: 93

و ثانیها أن قرارات العیون غیر متناهیة فلا یمکن العلم بتفاصیلها.

و ثالثها أنه جعل ذلک فی مقابلة صلاة اللیل و هی خفیة فکذلک ما بإزائها من جزائها

وَ یُؤَیِّدُ ذَلِکَ مَا رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ حَسَنَةٍ إِلَّا وَ لَهَا ثَوَابٌ مُبَیَّنٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعِظَمِ خَطَرِهَا.

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ الآیة و قرة العین رؤیة ما تقر به العین یقال أقر الله عینک أی صادف فؤادک ما یرضیک فتقر عینک حتی لا تطمح بالنظر إلی ما فوقه و قیل هی من القر أی البرد لأن المستبشر الضاحک یخرج من شئون عینیه دمع بارد و المحزون المهموم یخرج من عینیه دمع حار.

قوله تعالی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ أی عطاء بما کانوا یعملون و قیل ینزلهم الله فیها نزلا کما ینزل الضیف یعنی أنهم فی حکم الأضیاف.

و فی قوله تعالی تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ أی یحیی بعضهم بعضا یوم یلقون ثواب الله بأن یقولوا السلامة لکم من جمیع الآفات و لقاء الله سبحانه معناه لقاء ثوابه و روی عن البراء بن عازب أنه قال یوم یلقون ملک الموت لا یقبض روح مؤمن إلا سلم علیه فعلی هذا یکون المعنی تحیة المؤمن من ملک الموت یوم یلقونه أن یسلم علیهم و ملک الموت مذکور فی الملائکة وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً أی ثوابا جزیلا.

و فی قوله تعالی فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ أی یضاعف الله حسناتهم فیجزی بالحسنة الواحدة عشرا إلی ما زاد و الضعف اسم الجنس یدل علی القلیل و الکثیر.

و فی قوله سبحانه وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ أخبر سبحانه عن حالهم أنهم إذا دخلوها یقولون الحمد لله اعترافا منهم بنعمته لا علی وجه التکلیف و شکرا له علی أن أذهب الغم الذی کانوا علیه فی دار الدنیا عنهم و قیل یعنون الحزن الذی أصابهم قبل دخول الجنة لأنهم کانوا یخافون دخول النار إذا کانوا مستحقین لذلک فإذا تفضل الله علیهم بإسقاط عقابهم و أدخلهم الجنة حمدوه علی ذلک و شکروه إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ لذنوب عباده شَکُورٌ یقبل الیسیر من محاسن أعمالهم و قیل إن شکره سبحانه هو مکافاته لهم علی الشکر له و القیام بطاعته الَّذِی

ص: 93

الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ یعنی ما را به سرای جاودانگی وارد کرد که همیشه در آن خواهیم ماند و هیچگاه نمی­میریم و از آن بیرون نمی­رویم. مِنْ فَضْلِهِ یعنی همه این­ها، به فضل و کرم اوست لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ یعنی در بهشت سختی و رنجی به ما نمی­رسد وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ یعنی زحمت و خستگی در به دست آوردن مایحتاج زندگی.

و إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ از حسن و کلبی روایت است که دل مشغولی آنان نعمتی است که آن­ها را در بر گرفته و آن­ها را در شادی و مشغولی از حال جهنمیان که در عذابند فرو برده است. آن­ها این چیزها را به یاد نمی­آورند و به آن اهمیتی نمی­دهند، هر چند به این افراد نزدیکند و گفته شده است مشغول آمیزش با باکره­های بهشتی هستند. از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که پرده­داران آن­ها مانند هلال ماه هستند و مثل عقاب تیز چشمند و از وکیع روایت شده که مشغول گوش دادن به نغمه­های خوش هستند و گفته شده مشغول بودن آنان در بهشت به هفت چیز است: هفت نوع ثواب برای هفت عضو بدن ثواب پا در این آیه: ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ و ثواب دست: یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ و ثواب شرمگاه: وَ حُورٌ عِینٌ و ثواب دهان: کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً ثواب زبان: وَ آخِرُ دَعْواهُمْ ثواب گوش: لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً ثواب چشم: وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ فاکِهُونَ از ابن عباس روایت شده یعنی شاد هستند و گفته شده در نعمت هستند و از آن­چه که در آن هستند شگفت­زده شده­اند. به گفته ابو زید این کلمه از فکاهه گرفته شده و کنایه از سخنان نیکوست. و گفته شده فاکِهُونَ میوه­دار است همان­طور که گفته می­شود: لاحم شاحم، یعنی دارای گوشت یا چربی و عاسل یعنی عسل­دار هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ یعنی آن­ها و زنانی که در دنیا بر ایشان حلال بوده­اند و ایمان آنان را تایید می­کرده­اند، از آتش و سموم آن به دورند. آن­ها در این حالت خوش، در سایه­هایی هستند که هیچ گرما و سرمایی به آن نمی­رسد و گفته شده همسران آنان حوریان بهشتی هستند که خداوند به عقدشان در آورده است آن­ها در سایه درخت­های بهشتی هستند که نگاه کسی به آنان نمی­رسد. عَلَی الْأَرائِکِ تخت­هایی که بر روی آن حجله بسته شده است و گفته شده به معنای بالش است مُتَّکِؤُنَ یعنی مانند پادشاهان نشسته­اند و نباید کاری انجام دهند به گفته ازهری، هر چیز که بتوان به آن تکیه زد اریکه است. لَهُمْ فِیها یعنی در بهشت فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ یعنی هر چه که بخواهند به گفته ابو عبیده عرب می­گوید هر چه می­خواهی بگو یعنی از من بخواه و گفته شده معنای آن یعنی هر چه که بخواهند به دستور خداوند متعال

ص: 94

أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ أی أنزلنا دار الخلود یقیمون فیها أبدا لا یموتون و لا یتحولون عنها مِنْ فَضْلِهِ أی ذلک بتفضله و کرمه لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ أی لا یصیبنا فی الجنة عناء و مشقة وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ أی إعیاء و متعبة فی طلب المعاش.

و فی قوله تعالی إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ شغلهم النعیم الذی شملهم و غمرهم بسروره عما فیه أهل النار من العذاب عن الحسن و الکلبی فلا یذکرونهم و لا یهتمون بهم و إن کانوا أقاربهم و قیل شغلوا بافتضاض العذاری عن ابن عباس و ابن مسعود و هو المروی عن الصادق علیه السلام قال و حواجبهن کالأهلة و أشفار أعینهن کقوادم النسور و قیل باستمتاع الألحان عن وکیع و قیل شغلهم فی الجنة سبعة أنواع من الثواب لسبعة أعضاء فثواب الرجل بقوله ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ و ثواب الید یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ و ثواب الفرج وَ حُورٌ عِینٌ و ثواب الفم کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً الآیة و ثواب اللسان وَ آخِرُ دَعْواهُمْ الآیة و ثواب الأذن لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً و نظائرها و ثواب العین وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ فاکِهُونَ أی فرحون عن ابن عباس و قیل ناعمون معجبون بما هم فیه قال أبو زید الفکه الطیب النفس الضحوک رجل فکه و فاکه و لم یسمع لهذا فعل فی الثلاثی و قال أبو مسلم إنه مأخوذ عن الفکاهة فهو کنایة عن الأحادیث الطیبة و قیل فاکِهُونَ ذوو فاکهة کما یقال لاحم شاحم أی ذو لحم و شحم و عاسل ذو عسل هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِی ظِلالٍ أی هم و حلائلهم فی الدنیا ممن وافقهم علی إیمانهم فی أستار عن وهج النار و سمومها فهم فی مثل تلک الحال الطیبة من الظلال التی لا حر فیها و لا برد و قیل أزواجهم التی زوجهم الله تعالی من الحور العین فی ظلال أشجار الجنة و قیل فی ظلال تسترهم من نظر العیون إلیهم عَلَی الْأَرائِکِ و هی السرر علیها الحجال و قیل هی الوسائد مُتَّکِؤُنَ أی جالسون جلوس الملوک إذ لیس لهم من الأعمال شی ء قال الأزهری کل ما اتکئ علیه فهو أریکة لَهُمْ فِیها أی فی الجنة فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ أی ما یتمنون و یشتهون قال أبو عبیدة تقول العرب ادع علی ما شئت أی تمن علی و قیل معناه أن کل من یدعی شیئا فهو

ص: 94

به آنان داده می­شود. زیرا خداوند نفس آنان را تهذیب کرده است و آن­ها چیز بد و ناشایستی نمی­خواهند. به گفته زجاج این لفظ از دعاء گرفته شده است، یعنی بهشتیان به هر چه بخواهند می­رسند. سَلامٌ یعنی سلام برای آنان است و خداوند به بهشتیان سلام می­گوید. قَوْلًا یعنی خداوند آن را می­گوید مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ به آنان که آن را از جانب خداوند می­شنوند و خداوند اجازه ماندن ابدی در بهشت را با امنیت و سلامت و نعمت و کرامت به ایشان می­دهد. و گفته شده است که فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می­شوند و می­گویند: سلام بر شما باد از پروردگار مهربانتان.

و أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ آن­ها در رزق و روزی خود تصرف کامل دارند و در هر وقتی بر آن­ها چیز محتوم و مقدّری را حکم فرموده است فَواکِهُ جمع فاکهة است و بر میوه­های خشک و تر اطلاق می­شود که بهشتیان از آن لذت می­برند و از نعمت تصرف در آن برخوردارند. وَ هُمْ مُکْرَمُونَ با وجود این، یعنی مورد تعظیم و اکرام قرار دارند فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ یعنی با وجود این، آن­ها در باغ­هایی هستند که همه انواع نعمت­ها را در خود دارد عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ یعنی آن­ها می­توانند به چهره هم نگاه کنند و هیچ یک از آنان پشت سر دیگری را نمی­بیند یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ کأس به معنای جام شراب است مِنْ مَعِینٍ یعنی از شراب جاری در رودها که در پیش چشمان همه آشکار است و گفته شده جریان خروشانی دارد سپس شراب را به صفت بَیْضاءَ وصف کرده است. شراب را به سفیدی وصف کرده زیرا در نهایت شفافیت قرار دارد و به گفته حسن، شراب بهشتی از شیر سفیدتر است و گفته شده بیضاء در قرائت ابن مسعود صفراء بوده است. ممکن است رنگ جام سفید، و رنگ شراب زرد بوده باشد. لَذَّةٍ یعنی لذیذ است لِلشَّارِبِینَ یعنی مانند شراب دنیایی مستی و خماری ندارد لا فِیها غَوْلٌ یعنی چیزی که سبب شود عقل آنان زایل شود در آن نیست و با خوردن آن شکم­درد و سردرد نمی­گیرند و به این دلیل از درد، با عنوان غول یاد شده است که انسان را به سوی هلاکت می­کشد. وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ به قرائت کوفیان به جز عاصم، ینزفون به کسر زاء بوده و بقیه آن را به فتح زاء قرائت کرده­اند. و همین­طور در سوره واقعه، به جز عاصم. او در اینجا کلمه را به فتح زاء قرائت کرده است و در آنجا به کسر آن. به گفته ابو علی أنزف به دو معناست: معنای اول مست شد، و معنای دوم یعنی شراب را تا آخر خورد. هر کس ینزفون را با کسر قرائت کرده، یعنی با خوردن آن شراب مست نمی­شوند و یا این­که مثل شراب دنیایی تمام نمی­شود. و هر کس این کلمه را با فتح قرائت کرده، آن را از نزف الرجل آورده است، به چنین شخصی منزوف و نزیف می­گویند یعنی کسی که عقل خود را با مستی از دست داده است. ابن عباس در معنای آن

ص: 95

له بحکم الله تعالی لأنه قد هذب طباعهم فلا یدعون إلا ما یحسن منهم قال الزجاج هو مأخوذ من الدعاء یعنی أن أهل الجنة کل ما یدعونه یأتیهم سَلامٌ أی لهم سلام و منی أهل الجنة أن یسلم الله علیهم قَوْلًا أی یقوله الله قولا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ بهم یسمعونه من الله فیؤذنهم بدوام الأمن و السلامة مع سبوغ النعمة و الکرامة و قیل إن الملائکة تدخل علیهم من کل باب یقولون سلام علیکم من ربکم الرحیم.

و فی قوله تعالی أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ جعل لهم التصرف فیه و حکم لهم به فی الأوقات المستأنفة فی کل وقت شیئا معلوما مقدرا فَواکِهُ هی جمع فاکهة یقع علی الرطب و الیابس من الثمار کلها یتفکهون بها و یتنعمون بالتصرف فیها وَ هُمْ مُکْرَمُونَ مع ذلک أی معظمون مبجلون فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ أی و هم مع ذلک فی بساتین فیها أنواع النعیم عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ یستمتع بعضهم بالنظر إلی وجوه بعض و لا یری بعضهم قفا بعض یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ و هو الإناء بما فیه من الشراب مِنْ مَعِینٍ أی من خمر جاریة فی أنهار ظاهرة العیون و قیل شدیدة الجری ثم وصف الخمر فقال بَیْضاءَ وصفها بالبیاض لأنها فی نهایة الرقة مع الصفاء و اللطافة النوریة التی لها قال الحسن خمر الجنة أشد بیاضا من اللبن و ذکر أن قراءة ابن مسعود صفراء فیحتمل أن یکون بیضاء الکأس صفراء اللون لَذَّةٍ أی لذیذة لِلشَّارِبِینَ لیس فیها ما یعتری خمر الدنیا من المرارة و الکراهة لا فِیها غَوْلٌ أی لا یغتال عقولهم فیذهب بها و لا یصیبهم منها وجع فی البطن و لا فی الرأس و یقال للوجع غول لأنه یؤدی إلی الهلاک وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ قرأ أهل الکوفة غیر عاصم ینزفون بکسر الزای و الباقون بفتحها و کذلک فی سورة الواقعة إلا عاصم فإنه قرأ هاهنا بفتح الزای و هناک بکسرها قال أبو علی یکون أنزف علی معنیین أحدهما بمعنی سکر و الآخر بمعنی أنفد شرابه فمن قرأ ینزفون یجوز أن یرید لا یسکرون عند شربها و یجوز أن یرید لا ینفد ذلک عندهم کما ینفد شراب أهل الدنیا و من قرأ بالفتح فهو من نزف الرجل فهو منزوف و نزیف إذا ذهب عقله بالسکر قال ابن عباس معناه

ص: 95

گفته است: یعنی ادرار نمی­کنند. به گفته او شراب چهار خاصیت دارد: مستی، سردرد، تهوع و ادرار که خداوند سبحان شراب بهشتی را از این ویژگی­ها دور نگه داشته است وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ یعنی چشمشان را فقط بر همسران خود می­دوزند و کسی را جز آن­ها نمی­خواهند زیرا نسبت به آنان عشق دارند. و گفته شده معنا این است که چشمان خود را با عشوه باز نمی­کنند عِینٌ یعنی چشمان درشتی دارند و مفرد آن عیناء است و از حسن روایت شده است که این کلمه به معنای چشمی است که سفیدی و سیاهی آن در نهایت شدت است کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ از حسن و ابن زید روایت است که آن زن­ها به شترمرغ سفید تشبیه شده­اند که با پرهای خود، خود را از باد و غبار در امان نگه می­دارد. و گفته شده است آن­ها را به سفیدی شکم تشبیه کرده است قبل از آن­که پوست بیندازد. و دستی آن را لمس نکرده و مکنون به معنای مصون است. فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ یعنی بهشتیان احوال یکدیگر را از هم می­پرسند که از کجا برانگیخته شده اند تا اینکه به بهشت وارد شوند و هر کدام از آن­ها به دوست خود خبر می­دهد که این از نعمت­های خداوند است. قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ یعنی از بهشتیان إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ از ابن عباس روایت است یعنی دوستی در دنیا برای من که به هم انس داریم یا به گفته مجاهد از شیاطین است یَقُولُ در انکار اعتقادات من و بد شمردن اعمالم می­گوید أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ روز جزا و بعث و نشور و حساب و کتاب أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ یعنی پاداش داده می­شوند و محاسبه می­گردند قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ یعنی سپس این مومن به دوستان خود در بهشت می­گوید: آیا جایی از بهشت را سراغ دارید که از آنجا دوست خود را ببینم؟ می­گویند: به آنجا برو و معنا این است که آیا شما ترجیح می­دهید که مکان آن دوست در آتش باشد؟ و حذفی در این آیه صورت گرفته است. یعنی به او می­گویند: بله برو تا دوست خود را ببینی. کلبی گفت: زیرا خداوند متعال برای بهشتیان تپه­ای قرار داده است که از آن به جهنمیان بنگرند. فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ یعنی این مومن نگاه کرد و دوست خود را در جهنم دید قالَ یعنی مومن به او گفت: تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ إن مخففه از ثقیله است. به خداوند سبحان سوگند یاد می­کنم که تو نزدیک بود مرا ازتعجب هلاک کنی با آن­چه که به من گفتی و مرا به سوی آن دعوت کردی. وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی بر من به عصمت و لطف و هدایت تا این­که ایمان آوردم لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ با تو در جهنم و استعمال نمی­شود أحضر مگر در شر. قتاده گفت به خدا سوگند که اگر خداوند آن را به او نشان دهد، حال خوش چهره­ او تغییر می­کند أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ یعنی مومن

ص: 96

و لا یبولون قال و فی الخمر أربع خصال السکر و الصداع و القی ء و البول فنزه الله سبحانه خمر الجنة عن هذه الخصال وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ قصرن طرفهن علی أزواجهن فلا یردن غیرهن لحبهن إیاهم و قیل معناه لا یفتحن أعینهن دلالا و غنجا عِینٌ أی واسعات العیون و الواحدة عیناء و قیل هی الشدیدة بیاض العین الشدیدة سوادها عن الحسن کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ شبههن ببیض النعام یکنه بالریش من الریح و الغبار عن الحسن و ابن زید و قیل شبههن ببطن البیض قبل أن یقشر و قبل أن تمسه الأیدی و المکنون المصون فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ یعنی أهل الجنة یسأل بعضهم بعضا عن أحوالهم من حیث بعثوا إلی أن أدخلوا الجنة فیخبر کل صاحبه بإنعام الله علیه قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ أی من أهل الجنة إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ فی الدنیا أی صاحب یختص بی إما من الإنس علی قول ابن عباس أو من الشیاطین علی قول مجاهد یَقُولُ لی علی وجه الإنکار علی و التهجین لفعلی أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ بیوم الدین و بالبعث و النشور و الحساب و الجزاء أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ أی مجزیون محاسبون قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ أی ثم قال هذا المؤمن لإخوانه فی الجنة هل أنتم مطلعون علی موضع من الجنة یری منه هذا القرین یقال اطلع إلی کذا إذا أشرف علیه و المعنی هل تؤثرون أن تروا مکان هذا القرین فی النار و فی الکلام حذف أی فیقولون له نعم اطلع أنت فأنت أعرف بصاحبک قال الکلبی و ذلک لأن الله تعالی جعل لأهل الجنة کوة ینظرون منها إلی أهل النار فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ أی فاطلع هذا المؤمن فرأی قرینه فی وسط النار قالَ أی فقال له المؤمن تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ إن مخففة من الثقیلة أقسم بالله سبحانه علی وجه التعجب إنک کدت تهلکنی بما قلته لی و دعوتنی إلیه حتی یکون هلاکی کهلاک المتردی من شاهق وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی علی بالعصمة و اللطف و الهدایة حتی آمنت لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ معک فی النار و لا یستعمل أحضر مطلقا إلا فی الشر قال قتادة فو الله لو لا أن الله عرفه إیاه لما کان یعرفه لقد تغیر حبره و سبره أی حسنه و سیماؤه أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ أی یقول المؤمن

ص: 96

برای توبیخ به این دوست می­گوید: آیا تو در دنیا نمی­گفتی که مرگ ما فقط در دنیاست و پس از آن عذاب نمی­شویم؟ حال بر خلاف آن­چه تو گفتی اتفاق افتاده است و گفته شده است این سخن از سخنان بهشتیان به یکدیگر است که برای اظهار سرور و شادمانی از دوام نعمت بهشتی می­گویند و به همین دلیل پس از آن گفته است: إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ معنا این است که أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ در این بهشت إِلَّا مَوْتَتَنَا که در دنیا اتفاق افتاد وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ همانطور که خدا به ما وعده داده است و آن­ها یقین را می­خواهند، نه شک. آن­ها این سخن را از روی شادی و خوشحالی گفتند. مثل:

أ بطحاء مکة هذا الذی.

أراه عیانا و هذا أنا.

اینجا بطحاء است، مکه که با چشم خود آن را می­بینم و این من هستم.

لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ در اینجا سخن بهشتیان تمام می­شود و گفته شده است که این سخن از سخنان خداوند است.

و در آیه وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ یعنی بازگشت نیکو که در آخرت به ثواب الهی و رضای او بازمی­گردند. سپس حسن المآب را به این آیه تفسیر کرده است: جَنَّاتِ عَدْنٍ که بر بدلیت مجرور شده است(1)

یعنی بهشت جاویدان مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ یعنی وقتی می­خواهند به آن وارد شوند می­بینند که درهای آن باز است و نیازی

نیست که آنجا بایستند تا باز شود و گفته شده به این معناست که به کلید نیاز ندارند، بلکه درها بدون کلید باز می­شود و بدون قفل کردن بسته می­شود و به گفته حسن آن­ها به در می­گویند باز شو و بسته شو و گفته شده معنای آن این است که برای آن­ها آماده شده است و از ورود به آن منع نمی­شوند. همانطور که کسی به دیگری می­گوید: هر گاه به دیدار من آمدی در باز است و دستم گشاده است. مُتَّکِئِینَ فِیها یعنی به متکّاها تکیه زده­اند و مثل پادشاهان نشسته­اند. َدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ یعنی بر میوه­ها و شراب بهشتی حکم می­رانند و وقتی به چیزی می­گویند بیا، در مقابل آنان ظاهر می­شود. وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ یعنی همسرانی که از نگاه به غیر همسر خود خودداری می­کنند و به آن­ها راضی هستند و به دیگری میل و رغبتی ندارند و قاصر متضاد ماد است؛ می­گویند: فلان قاصر طرفه عن فلان و ماد عینه إلی فلان أَتْرابٌ یعنی همسن و سالان. در آن­ها فرد پیری وجود ندارد و از مجاهد روایت

ص: 97


1- . در حاشیه نسخه مصنّف با خط او: و در نسخه­های مجمع، و در ظاهر در موضع نصب است؛ و در الجوامع گفته است: عطف بیان به حسن مآب است.

لهذا القرین علی وجه التقریع أ لست کنت تقول فی الدنیا إنا لا نموت إلا الموتة التی تکون فی الدنیا و لا نعذب فقد ظهر الأمر بخلاف ذلک و قیل إن هذا من قول أهل الجنة بعضهم لبعض علی وجه إظهار السرور بدوام نعیم الجنة و لهذا عقبه بقوله إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ معناه أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ فی هذه الجنة إِلَّا مَوْتَتَنَا التی کانت فی الدنیا وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ کما وعدنا الله تعالی و یریدون التحقیق لا الشک قالوه سرورا و فرحا کقوله

أ بطحاء مکة هذا الذی. أراه عیانا و هذا أنا.

لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ هذا من تمام الحکایة عن قول أهل الجنة و قیل إن هذا من قول الله سبحانه.

و فی قوله تعالی وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ لَحُسْنَ مَآبٍ أی حسن مرجع و منقلب یرجعون فی الآخرة إلی ثواب الله و مرضاته ثم فسر حسن المآب بقوله جَنَّاتِ عَدْنٍ فهی فی موضع جر علی البدل (1)أی جنات إقامة و خلود مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ أی یجدون أبوابها مفتوحة حین یردونها و لا یحتاجون إلی الوقوف عند أبوابها حتی تفتح لهم و قیل أی لا یحتاجون إلی مفاتیح بل تنفتح بغیر مفتاح و تنغلق بغیر مغلاق و قال الحسن یکلم یقال انفتحی انغلقی و قیل معناه أنها معدة لهم غیر ممنوعین منها و إن لم تکن أبوابها مفتوحة لهم قبل مصیرهم کما یقول الرجل لغیره متی نشطت لزیارتی فالباب مفتوح و الدست مطروح مُتَّکِئِینَ فِیها أی مسندین فیها إلی المساند جالسین جلسة الملوک یَدْعُونَ فِیها بِفاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرابٍ أی یحکمون فی ثمارها و شرابها فإذا قالوا لشی ء منها أقبل حصل عندهم وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أی أزواج قصرن طرفهن علی أزواجهن راضیات بهم ما لهن فی غیرهم رغبة و القاصر نقیض الماد یقال فلان قاصر طرفه عن فلان و ماد عینه إلی فلان أَتْرابٌ أی أقران علی سن واحد لیس فیهن عجائز و لا هرمة و قیل أمثال و أشباه عن مجاهد أی

ص: 97


1- فی هامش نسخة المصنّف بخطه الشریف: کذا فی نسخ المجمع، و الظاهر: فی موضع نصب؛ و قال فی الجوامع: عطف بیان لحسن مآب. منه.

شده که به معنای امثال است یعنی به یک نسبت از زیبایی و جوانی بهره برده­اند و هیچ یک بر دیگری فضل و برتری ندارد و گفته شده است با همسر خود همسن هستند و اختلاف سنی ندارند. به گفته فراء، ترب از بازی با تراب(خاک) گرفته شده است و فقط در مورد مونث به کار می­رود. هذا ما تُوعَدُونَ یعنی چیزی که پارسایان و پرهیزگاران به آن وعده داده شده­اند یا این که این سخن را به آن­ها می­گویند. لِیَوْمِ الْحِسابِ یعنی برای روز قیامت إِنَّ هذا لَرِزْقُنا یعنی روزی ابدی ما ما لَهُ مِنْ نَفادٍ به روایت از قتاده یعنی تمام شدن آن و قطع شدن آن، زیرا همیشگی است و از ابن عباس روایت شده که هیچ چیزی در بهشت تمامی ندارد و هر میوه، حیوان یا پرنده­ای که خورده شود، دیگری جای آن را می­گیرد.

و لَهُمْ غُرَفٌ یعنی کاخ­های بهشتی مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ کاخ­هایی که ساخته شده است و این سخن در مقابل این آیه است: لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ در بهشت خانه­های بلندی وجود دارد که بر بالای یکدیگر ساخته شده زیرا از بالا نگاه کردن به آب و سرسبزی خوشایندتر است. وَعْدَ اللَّهِ یعنی وعده­ای که خداوند برای این منازل و اتاق­ها به آن­ها داده است.

وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ یعنی عذاب گناهان و یا شاید خود گناهان همان عذاب باشد. همانطور که خداوند فرموده است: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها و در آیه یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ یعنی اضافه بر آن­چه که استحقاق آن را دارند که فضلی از جانب خداست و اگر تنها به میزان اعمال آنان بود، به غیر حساب نمی­شد و گفته شده است معنای آن این است که چیزی در پی خیری که در بهشت به آنان داده می­شود، نمی­آید.

وَ لَکُمْ فِیها یعنی در آخرت ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ از لذت­ها و منافعی که در طلب آن هستند وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ آن برای شماست. خداوند سبحان این را بر شما حکم می­کند و گفته شده که منظور از ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ ماندن است، زیرا آن­ها پیش از این دوست داشتند در دنیا بمانند یعنی هر چه ماندن را که در آنجا بخواهید و همه نعمت­هایی که می­خواهید به شما داده می­شود نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ یعنی این وعده از جانب شخص بزرگی به شما داده شده و بخششی برای شماست و رزقی است که از کسی که با رحمت خود گناهان بندگانش را می­بخشد و عیب­ها را می­پوشاند به شما تعلق دارد. این برای شما گواراست و تکمیل کننده شادی و سرور شماست.

ص: 98

متساویات فی الحسن و مقدار الشباب لا یکون لواحدة علی صاحبتها فضل فی ذلک و قیل أتراب علی مقدار سن الأزواج کل واحدة منهن ترب زوجها و لا تکون أکبر منه قال الفراء الترب اللدة مأخوذ من اللعب بالتراب و لا یقال إلا فی الإناث هذا ما تُوعَدُونَ أی ما یوعد به المتقون أو یخاطبون فیقال لهم هذا القول لِیَوْمِ الْحِسابِ أی لیوم الجزاء إِنَّ هذا لَرِزْقُنا أی عطاؤنا المتصل ما لَهُ مِنْ نَفادٍ أی فناء و انقطاع لأنه علی سبیل الدوام عن قتادة و قیل إنه لیس لشی ء فی الجنة نفاد ما أکل من ثمارها خلف مکانه مثله و ما أکل من حیوانها و طیرها عاد مکانه حیا عن ابن عباس.

و فی قوله تعالی لَهُمْ غُرَفٌ أی قصور فی الجنة مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ قصور مبنیة و هذا فی مقابلة قوله لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ فإن فی الجنة منازل رفیعة بعضها فوق بعض و ذلک أن النظر من الغرف إلی الخضر و المیاه أشهی و ألذ وَعْدَ اللَّهِ أی وعدهم الله تلک الغرف و المنازل وعدا.

و فی قوله تعالی وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ أی عذاب السیئات و یجوز أن یکون العذاب هو السیئات و سماه السیئات اتساعا کما قال وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها و فی قوله یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ أی زیادة علی ما یستحقونه تفضلا منه تعالی و لو کان علی مقدار العمل فقط لکان بحساب و قیل معناه لا تبعة علیهم فیما یعطون من الخیر فی الجنة.

و فی قوله تعالی وَ لَکُمْ فِیها أی فی الآخرة ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ من الملاذ و تتمنونه من المنافع وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ أنه لکم فإنه سبحانه یحکم لکم بذلک و قیل إن المراد بقوله ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ البقاء لأنهم کانوا یشتهون البقاء فی الدنیا أی لکم فیها ما کنتم تشتهونه من البقاء و لکم فیها ما کنتم تتمنونه من النعیم نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ معناه أن هذا الموعود به مع جلالته فی نفسه له جلالة بمعطیه إذ هو عطاء لکم و رزق مجری علیکم ممن یغفر الذنوب و یستر العیوب رحمة منه لعباده فهو أهنأ لکم و أکمل لسرورکم.

ص: 98

و الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا یعنی حجت­های ما را پذیرفتند و از آن پیروی کردند وَ کانُوا مُسْلِمِینَ یعنی با خشوع و خضوع تسلیم امر ما شدند. سپس خداوند می­فرماید که به آن­ها گفته می­شود: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ که مانند شما مومن بودند و گفته شده همسران آن­ها حوریان بهشتی هستند تُحْبَرُونَ یعنی شاد می­شوید و مورد اکرام قرار می­گیرید یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ یعنی با ظرف­ها مِنْ ذَهَبٍ که انواع غذاها در آن است وَ أَکْوابٍ یعنی کوزه­های بی­دسته و گفته شده با ظرف­هایی که سر گرد دارند. خداوند با ذکر صحاف و اکواب، از نام بردن غذاها و نوشیدنی­های موجود در آن اکتفا کرده است وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ از انواع نوشیدنی­ها و خوردنی­های گوارا و خوشمزه و لباس و رایحه خوش و غیره وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ با نگاه کردن به این نعمت­ها. خداوند با این دو لفظ همه صفات نعمت­های بهشتی را یکجا بیان کرده است، به طوری که اگر همه خلق جمع می­شدند، نمی­توانستند در توصیف آن چیزی بیفزایند.

و فِی مَقامٍ أَمِینٍ آن­ها از هر تغییر و از هر حادثه­ای مثل مرگ و وقایع دیگر و یا از شیطان و غم و اندوه ایمنند. یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ سندس را می­پوشند و ستبرق زیرانداز آن­هاست مُتَقابِلِینَ در محافل خود و یا محبت یکدیگر را پاسخ متقابل می­دهند و نسبت به هم کینه­ای ندارند. کَذلِکَ حال بهشتیان وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ به روایت از اخفش منظور از آن، ازدواج معروف است و به گفته غیر او، در بهشت ازدواج وجود ندارد و معنا این است که حوریان را نصیب آنان می­کنیم یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ یعنی در بهشت هر میوه­ای را که دوست داشته باشند بدون ترس از دست دادن آن و یا زیان داشتن آن، می­خواهند. و گفته شده از دردها و بیماری­ها و دردها ایمن هستند لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ مرگ به غذایی که خورده می­شود و مذاق آن را نمی­پسندد تشبیه شده است، سپس وجود مرگ در بهشت نفی شده است و تنها آنان را به نچشیدن طعم مرگ توصیف کرده است در حالی­که همه اهل آخرت اینگونه هستند زیرا در این بشارتی برای آنان به زندگی خوش در بهشت وجود دارد اما کسی که در حال بدی همچون مرگ است، دیگر این بشارت را به او نمی­دهند زیرا او خود به سبب عذاب چندین بار می­میرد. إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی معنای این سخن یعنی پس از مرگ اول و یا این­که آن­ها طعم مرگ اول را چشیدند و یا مرگی به جز مرگ اول. وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ یعنی عذاب آتش را از آنان برداشته است. معتزله به این آیه استدلال کرده­اند که فاسق هیچگاه از جهنم بیرون نمی­آید زیرا عذاب او برگرفته نمی­شود و پاسخ آن است که ممکن است این

ص: 99

و فی قوله تعالی الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا أی صدقوا بحججنا و دلائلنا و اتبعوها وَ کانُوا مُسْلِمِینَ أی مستسلمین لأمرنا خاضعین منقادین ثم بین سبحانه ما یقال لهم بقوله ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ اللاتی کن مؤمنات مثلکم و قیل أزواجکم من الحور العین فی الجنة تُحْبَرُونَ أی تسرون و تکرمون یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ أی بقصاع مِنْ ذَهَبٍ فیها ألوان الأطعمة وَ أَکْوابٍ أی کیزان لا عری لها و قیل بآنیة مستدیرة الرأس اکتفی سبحانه بذکر الصحاف و الأکواب عن ذکر الطعام و الشراب وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ من أنواع النعیم المشروبة و المطعومة و الملبوسة و المشمومة و غیرها وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ بالنظر إلیه قد جمع الله سبحانه بذلک ما لو اجتمع الخلائق کلهم علی أن یصفوا ما فی الجنة من أنواع النعیم لم یزیدوا علی ما انتظمته هاتان اللفظتان.

و فی قوله تعالی فِی مَقامٍ أَمِینٍ أمنوا فیه الغیر من الموت و الحوادث و قیل أمنوا من الشیطان و الأحزان یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ قیل السندس ما یلبسونه و الإستبرق ما یفترشونه مُتَقابِلِینَ فی المجالس و قیل متقابلین بالمحبة لا متدابرین بالبغضة کَذلِکَ حال أهل الجنة وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ قال الأخفش المراد به التزویج المعروف و قال غیره لا یکون فی الجنة تزویج و المعنی و قرناهم بحور عین یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ أی یستدعون فیها بأی ثمرة شاءوا و اشتهوه غیر خائفین فوتها آمنین من نفادها و مضرتها و قیل آمنین من التخم و الأسقام و الأوجاع لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ شبه الموت بالطعام الذی یذاق و یتکره عند المذاق ثم نفی ذلک أن یکون فی الجنة و إنما خصهم بأنهم لا یذوقون الموت مع أن جمیع أهل الآخرة لا یذوقون الموت لما فی ذلک من البشارة لهم بالحیاة الهنیئة فی الجنة فأما من یکون فیما هو کالموت فی الشدة فإنه لا یطلق له هذه الصفة لأنه یموت موتات کثیرة بما یقاسیه من العقوبة إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی قیل معناه بعد الموتة الأولی و قیل معناه لکن الموتة الأولی قد ذاقوها و قیل سوی الموتة الأولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ أی فصرف عنهم عذاب النار استدلت المعتزلة بهذا علی أن الفاسق الملی لا یخرج من النار لأنه لا یکون قد وقی النار و الجواب عن ذلک أن هذه الآیة یجوز أن تکون

ص: 99

آیه مختص کسانی باشد که نباید به جهنم وارد شوند و نمی­شوند و یا کسانی که باید وارد شوند اما مورد بخشش قرار می­گیرند. و یا شاید تایید شده است که عذاب آتش شامل حال آنان نمی­شود یا به عذابی مثل عذاب کفار دچار نمی­شوند. فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ یعنی خداوند از فضل خود با آنان چنین رفتاری کرد زیرا او آفریننده آن­هاست و به آن­ها نعمت داده و به آن­ها عقل داده و آن­ها را مکلف گردانیده است و در آیات چیزهایی را که با آن می­توانند پی به وحدانیت خداوند ببرند و طاعات را ذکر کرده است پس به واسطه این­ها شایسته نعمت بزرگ شدند، سپس با هر حسنه ده جزا به آنان داد و این فضلی از جانب او بود و گفته شده او نام این را فضل نهاده است هر چند مستحق آن بوده­اند، زیرا سبب استحقاق تکلیف بوده است و که خود تکلیف فضلی از جانب خداوند است. ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ یعنی پیروزی و رسیدن به خواسته.

و عَرَّفَها لَهُمْ یعنی آن را برایشان روشن ساخت تا بدانند وقتی به آن وارد شدند و به سوی منازل خود بروند و از ابن جبیر و ابو سعید خدری و قتاده و مجاهد و ابن زید روایت است که بیشتر از کسانی که پس از نماز جمعه به سوی خانه­های خود رهسپار شدند آن را می­شناختند و از جبایی روایت است که یعنی برای آنان روشن ساخت و آن­ها را از توصیف آن آگاه کرد تا به آن راغب شوند و برای رسیدن به آن تلاش کنند. و از ابن عباس روایت است که یعنی آن را برای آنان نیکو گردانید و به روایت عطاء از عرف آمده که به معنای بوی خوش است. می­گویند: طعام معرف، یعنی خوشمزه.

و مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ یعنی آبی که مثل آب دنیا از ماندن زیاد در یک جا تغییر حالت نداده است وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ ترش نیست و لا قارص (1)

و هیچ عارضه­ای مثل شیرهای دنیایی ندارد. وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ یعنی لذیذ که از خوردن آن لذت می­برند و آزار نمی­بینند بر خلاف شراب دنیایی که تلخی و مستی و سردرد دارد. وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی یعنی خالص از موم و آلودگی و مثل عسل دنیا وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ که اسم بعضی را می­دانند و اسم بعضی را نمی­دانند. و هیچ یک از عیوب میوه­های دنیایی را ندارد. وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ یعنی آمرزش پروردگار برای آنان است که گناهان آن­ها را می­پوشاند و بدی­های آنان را از یادشان می­برد تا نهایت لذت را از نعمت­های بهشتی ببرند.

ص: 100


1- . در حاشیه نسخه مصنّف با خط او: القارص: شیری که زبان را می­گزد.

مختصة بمن لا یستحق دخول النار فلا یدخلها أو بمن استحق فیفضل علیه بالعفو فلا یدخلها و یجوز أن یکون المراد وقاهم عذاب الجحیم علی وجه التأبید أو علی الوجه الذی یعذب علیه الکفار فَضْلًا مِنْ رَبِّکَ أی فعل الله ذلک بهم تفضلا منه لأنه سبحانه خلقهم و أنعم علیهم و رکب فیهم العقل و کلفهم و بین لهم من الآیات ما استدلوا به علی وحدانیة الله تعالی و حسن الطاعات فاستحقوا به النعم العظیمة ثم جزاهم بالحسنة عشر أمثالها فکان ذلک فضلا منه عز اسمه و قیل إنما سماه فضلا و إن کان مستحقا لأن سبب الاستحقاق هو التکلیف و التمکین و هو فضل منه تعالی ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ أی الظفر بالمطلوب العظیم الشأن.

و فی قوله تعالی عَرَّفَها لَهُمْ أی بینها لهم حتی عرفوها إذا دخلوها و تفرقوا إلی منازلهم و کانوا أعرف بها من أهل الجمعة إذا انصرفوا إلی منازلهم عن ابن جبیر و أبی سعید الخدری و قتادة و مجاهد و ابن زید و قیل معناه بینها لهم و أعلمهم بوصفها علی ما یشوق إلیها فیرغبون فیها و یسعون لها عن الجبائی و قیل معناه طیبها لهم عن ابن عباس فی روایة عطاء من العرف و هو الرائحة الطیبة یقال طعام معرف أی مطیب.

و فی قوله جل و علا مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ أی غیر متغیر لطول المقام کما تتغیر میاه الدنیا وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ فهو غیر حامض و لا قارص (1)و لا یعتریه شی ء من العوارض التی تصیب الألبان فی الدنیا وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ أی لذیذة یلتذون بشربها و لا یتأذون بها و لا بعاقبتها بخلاف خمر الدنیا التی لا تخلو من المرارة و السکر و الصداع وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی أی خالص من الشمع و الرغوة و القذی و من جمیع الأذی و العیوب التی تکون لعسل الدنیا وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ مما یعرفون اسمها و مما لا یعرفون مبرأة من کل مکروه یکون لثمرات الدنیا وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ أی و لهم مع هذا مغفرة من ربهم و هو أنه یستر ذنوبهم و ینسیهم إساءتهم حتی لا یتنغص علیهم نعیم الجنة.

ص: 100


1- فی هامش نسخة المصنّف بخطه الشریف: القارص: اللبن الذی یحذی اللسان و یؤثر فیه. منه.

وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ یعنی بهشت نزدیک شد برای کسانی که از شرک و گناهان دوری گزیدند تا به نعمت­های بهشت برسند. غَیْرَ بَعِیدٍ یعنی به آنان نزدیک است و در رسیدن به آن هیچ ضرر و سختی به آن­ها نمی­رسد و گفته شده معنا این است که آمدن آن دور نیست و هر آینده­ای به زودی می­رسد هذا ما تُوعَدُونَ یعنی ثواب­هایی که پیامبران به شما وعده دادند لِکُلِّ أَوَّابٍ یعنی توبه­کننده و از ابن عباس و عطاء روایت شده که برای هر تسبیح­گویی است حَفِیظٍ نسبت به دستورات خداوند و مراقب آن است که به سوی گناهانی که او را می­آلایند و از قدر و منزلت او می­کاهند

خارج نشود. مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ یعنی هر کس که از خداوند ترسید و از او اطاعت کرد و به ثواب و عقاب او ایمان داشت در حالی­که او را ندیده است و گفته شده در خلوت به طوری که کسی او را نبیند وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ یعنی آنقدر به این کار ادامه می­دهد تا این­که با دلی که بر اطاعت از خداوند سرشته شده است به عالم آخرت می­رود و به سوی او بازمی­گردد. ادْخُلُوها بِسَلامٍ یعنی به آن­ها می­گویند: با امنیت از هر بدی و با سلامتی به بهشت وارد شوید و یا با سلامی از جانب خداوند و فرشتگان به بهشت بروید ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ زمانی که در آن در نعمت هستند و این نعمت­ها ابدی است لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها یعنی آن­چه که می­خواهند از انواع نعمت­ها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ یعنی و در نزد ما بیش از آن چیزی که می­خواهند و بیش از آن­چه که به ذهنشان می­رسد. و حتی آرزوی آن را در سر نمی­پرورانند و یا بیش از استحقاق ثواب اعمال آن­هاست وجود دارد.

و تفسیر بیضاوی در این آیه وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ یعنی اسباب روزی شما یا تقدیر آن و یا منظور از آسمان ابر است و از روزی باران است که سبب قوت است. وَ ما تُوعَدُونَ از ثواب. زیرا بهشت بالای هفت آسمان است یا به این دلیل که اعمال و ثواب آن مکتوب و مقدر در آسمان است و گفته شده این جمله استئنافیه است که خبر آن این جمله است: فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌ و طبرسی رحمه الله در تفسیر این آیه فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ گفته است: یعنی در نعمت­های خدا غرق شده­اند و یا این­که به آن نعمت­ها شگفت­زده هستند کُلُوا وَ اشْرَبُوا یعنی به آن­ها می­گویند: هَنِیئاً یعنی عاقبت آن­ها از درد و بیماری ایمن است مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ یعنی صف کشیده شده و منظم و به هم چسبیده هستند و یا در جمله حذفی صورت گرفته است که تقدیر آن تکیه زننده بر روی تخت­ها بوده است زیرا لفظ

ص: 101

و فی قوله سبحانه وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ أی قربت الجنة و أدنیت للذین اتقوا الشرک و المعاصی حتی یروا ما فیها من النعیم غَیْرَ بَعِیدٍ أی هی قریبة منهم لا یلحقهم ضرر و لا مشقة فی الوصول إلیها و قیل معناه لیس ببعید مجی ء ذلک فإن کل آت قریب هذا ما تُوعَدُونَ أی ما وعدتم به من الثواب علی ألسنة الرسل لِکُلِّ أَوَّابٍ أی تواب رجاع إلی الطاعة و قیل لکل مسبح عن ابن عباس و عطاء حَفِیظٍ لما أمر الله به متحفظ عن الخروج إلی ما لا یجوز من سیئة تدنسه أو خطیئة تحط منه و تشینه مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ أی من خاف الله و أطاعه و آمن بثوابه و عقابه و لم یره و قیل أی فی الخلوة بحیث لا یراه أحد وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ أی دوام علی ذلک حتی وافی الآخرة بقلب مقبل علی طاعة الله راجع إلی الله بضمائره ادْخُلُوها بِسَلامٍ أی یقال لهم ادخلوا الجنة بأمان من کل مکروه و سلامة من کل آفة و قیل بسلام من الله و ملائکته علیهم ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ الوقت الذی یبقون فیه فی النعیم مؤبدین لا إلی غایة لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها أی ما تشتهیه أنفسهم من أنواع النعم وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ أی و عندنا زیادة علی ما یشاءونه مما لم یخطر ببالهم و لم تبلغه أمانیهم و قیل هو الزیادة علی مقدار استحقاقهم من الثواب بأعمالهم.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ أی أسباب رزقکم أو تقدیره و قیل المراد بالسماء السحاب و بالرزق المطر فإنه سبب الأقوات وَ ما تُوعَدُونَ من الثواب لأن الجنة فوق السماء السابعة أو لأن الأعمال و ثوابها مکتوبة مقدرة فی السماء و قیل إنه مستأنف خبره فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله عز و جل فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ أی متنعمین بما أعطاهم ربهم من أنواع النعیم و قیل أی معجبین بما آتاهم ربهم کُلُوا وَ اشْرَبُوا أی یقال لهم ذلک هَنِیئاً أی مأمون العاقبة من التخمة و السقم مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ المصفوفة المصطفة الموصول بعضها ببعض و قیل إن فی الکلام حذفا تقدیره متکئین علی نمارق موضوعة علی سرر لکنه حذف لأن اللفظ یدل علیه

ص: 101

از جهت تکیه زدن و راحت نشستن و آسوده بودن بر آن دلالت می­کند و تکیه فقط بر بالش و متکّا است وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ حوریان سفیدروی پاک و زیبا و چشم درشت یعنی این حوریان به عنوان یک نعمت همنشین پارسایان می­گردند.

زید بن ارقم گفت: یکی از اهل کتاب به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای ابوالقاسم، آیا بهشتیان می­خورند و می­نوشند؟ فرمود: سوگند به کسی که جانم در دستان اوست، یک نفر از آنان در خوردن و نوشیدن و آمیزش، قدرتی معادل صد نفر را دارد. گفت: کسی که می­خورد و می­نوشد، نیازهایی هم دارد. فرمود: عرق او بوی مشک می­دهد ولاغر اندام است.

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ یعنی حالتی پس از حالت دیگر را به آن­ها دادیم. کمک کردن یعنی دادن چیزی پس از چیز دیگر. یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً یعنی در حالی­که نشسته­اند جام شراب را از دست یکدیگر می­گیرند. لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ یعنی بین آن­ها سخنان باطل در نمی­گیرد زیرا لغو سخنی است که باطل شده است و نه سخنی در جریان است که در آن گناهی وجود داشته باشد، مثل دنیا که از شرب خمر گناه پدید می­آید. أثمه یعنی باعث شد کسی به گناه بیفتد. یعنی آن جام سبب به گناه افتادن آنان نمی­شود و یا این­که آن­ها باعث به گناه افتادن یکدیگر نمی­شوند. وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ یعنی خادمان غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ در زیبایی و سفیدی و شادابی، و مکنون به معنای مصون و مخزون است و یا این­که غلام­ها در خدمت به بهشتیان سختی ندارند، بلکه در بهشت لذت می­برند و شادمان هستند زیرا در بهشت غم و اندوهی وجود ندارد.

از حسن روایت شده است که گفت: ای رسول الله، وقتی خادم بهشتی مثل مروارید است، پس ارباب چگونه است؟ فرمود: سوگند به کسی که جانم در دستان اوست، برتری ارباب بر خادم به اندازه برتری ماه شب چهاردهم بر دیگر سیاره­هاست.

وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ از ابن عباس روایت است که یعنی خستگی خود و ترس از دنیا را ذکر می­کنند قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنا مُشْفِقِینَ یعنی در دنیا از عذاب می­ترسیدند فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا به آمرزش وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ یعنی عذاب جهنم و از حسن روایت است که السموم از نام­های جهنم است و گفته شده معنا این است که برخی از دیگران می­پرسند: که در دنیا چه عملی انجام دادند که استحقاق این عاقبت را پیدا کردند که از ثواب بهشتی بهره ببرند؟ آن­ها می­گویند: ما در دنیا می­ترسیدیم و دل­هایمان لرزان بود و سم­های داغی که در بدنمان می­رفت ما را آزار می­داد و اصل آن از سمی است که

ص: 102

من حیث إن الاتکاء جلسة راحة و دعة و لا یکون ذلک إلا علی الوسائد و النمارق وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ فالحور البیض النقیات البیاض فی حسن و کمال و العین الواسعات الأعین فی صفاء و بهاء و معناه قرنا هؤلاء المتقین بحور عین علی وجه التمتیع لهم و التنعیم

وَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ تَزْعُمُ أَنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَیُؤْتَی قُوَّةَ مِائَةِ رَجُلٍ عَلَی الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ الْجِمَاعِ قَالَ فَإِنَّ الَّذِی یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ یَکُونُ لَهُ الْحَاجَةُ فَقَالَ عَرَقٌ یَفِیضُ مِثْلَ رِیحِ الْمِسْکِ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ ضَمَرَ لَهُ بَطْنُهُ.

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ أی أعطیناهم حالا بعد حال فإن الإمداد هو الإتیان بالشی ء بعد الشی ء یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً أی یتعاطون کأس الخمر هم و جلساؤهم بتجاذب لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ أی لا یجری بینهم باطل لأن اللغو ما یلغی و لا ما فیه إثم کما یجری فی الدنیا من شرب الخمر و التأثیم تفعیل من الإثم یقال أثمه إذا جعله ذا إثم یعنی أن تلک الکأس لا تجعلهم آثمین و قیل معناه لا یتسابون علیها و لا یؤثم بعضهم بعضا وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ للخدمة غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ فی الحسن و الصباحة و الصفاء و البیاض و المکنون المصون المخزون و قیل إنه لیس علی الغلمان مشقة فی خدمة أهل الجنة بل لهم فی ذلک اللذة و السرور إذ لیست تلک الدار دار محنة

وَ ذُکِرَ عَنِ الْحَسَنِ أَنَّهُ قَالَ: قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْخَادِمُ کَاللُّؤْلُؤِ فَکَیْفَ الْمَخْدُومُ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ فَضْلَ الْمَخْدُومِ عَلَی الْخَادِمِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ عَلَی سَائِرِ الْکَوَاکِبِ.

وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ أی یتذاکرون ما کانوا فیه من التعب و الخوف فی الدنیا عن ابن عباس و هو قوله قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنا مُشْفِقِینَ أی خائفین فی دار الدنیا من العذاب فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا بالمغفرة وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ أی عذاب جهنم و السموم من أسماء جهنم عن الحسن و قیل إن المعنی یسأل بعضهم بعضا عما فعلوه فی الدنیا فاستحقوا به المصیر إلی الثواب و الکون فی الجنان فیقولون إنا کنا فی دار التکلیف مشفقین أی خائفین رقیقی القلب و السموم الحر الذی یدخل فی مسام البدن یتألم به و أصله من السم الذی هو

ص: 102

جان انسان را می­گیرد و کشنده است به گفته زجاج، منظور از عذاب، سم­های جهنم است که از شدت حرارت آن پدید می­آید إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ یعنی در دنیا نَدْعُوهُ یعنی خدا را می­خواندیم و او را به یکتایی یاد می­کردیم و می­پرستیدیم إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ یعنی صاحب لطف و به گفته صادق در وعده­های خود الرَّحِیمُ نسبت به بندگانش. و در آیه إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ یعنی رودها زیرا اسم جنسی است که بر قلیل و کثیر واقع می­شود و نهر به معنای مجرای گسترده آب است. فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ یعنی مجلس حق که در آن سخن بیهوده و موجب گناهی نیست و یا این­که به صدق وصف شده است زیرا جایگاهی بلند و مورد رضایت بوده است. و یا به دلیل نعمات جاودان و یا به این دلیل که خداوند وعده­ای را که به اولیاء خود داده در آن محقق کرده است. عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ یعنی در نزد خداوند سبحان که مالک قادری است و از انجام هیچ کاری عاجز نیست و منظور قرب مکانی نیست چرا که آن­ها کنار او هستند و رحمت و فضل او به آنان می­رسد.

و تفسیر بیضاوی در این آیه وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ یعنی جایگاهی را که بندگان برای محاسبه در آن می­ایستند یا قیام خداوند به معنای نظارت بر احوال بندگان است یا این­که بندگان از او می­ترسند. مقام برای تفخیم و تعظیم به رب اضافه شده است. جَنَّتانِ بهشتی برای انسان­هایی که می­ترسند و بهشت دیگر برای اجنه که می­ترسند. خطاب این آیه به هر دو گروه است و یعنی برای هر کسی از شما که بترسد یا این­که هر کس دو بهشت دارد، یکی برای عقیده و یکی برای عمل او. یا بهشتی برای انجام طاعات و بهشت دیگر برای ترک گناهان یا بهشتی که به عنوان پاداش به او داده می­شود و بهشت دیگر که از فضل پروردگار به او داده می­شود یا دو بهشت روحانی و جسمانی و در جاهای دیگر هم مثل آن به کار رفته است.

به گفته طبرسی رحمه الله، یعنی بهشت اقامت و بهشت نعمت و گفته شده به معنای دو باغ است که یکی از آن­ها داخل قصر است و دیگری، خارج از قصر است همانطور که انسان در دنیا دوست دارد و گفته شده یکی از دو بهشت منزل اوست و دیگری منزل همسران او و خدمتکارانش است و گفته شده بهشتی از طلا و بهشتی از نقره است.

طبق تفسیر بیضاوی ذَواتا أَفْنانٍ به معنای انواع مختلفی از درختان ومیوه­هاست أفنان جمع فن است یا فنن و به معنای شاخه­های فرعی یا ریز درخت است و به این دلیل ذکر شده که برگ و میوه می­دهد و سایه می­گسترد. فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ هر جا که بخواهند در بالا و پایین و گفته شده یکی تسنیم است و دیگری سلسبیل فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ

ص: 103

مخرج النفس و کل خرق سم أو من السم الذی یقتل قال الزجاج یرید عذاب سموم جهنم و هو ما یوجد من لفحها و حرها إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ أی فی الدنیا نَدْعُوهُ أی ندعو الله و نوحده و نعبده إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ أی اللطیف و قیل الصادق فیما وعده الرَّحِیمُ بعباده. و فی قوله تعالی إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ أی أنهار لأنه اسم جنس یقع علی القلیل و الکثیر و النهر هو المجری الواسع من مجاری الماء فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ أی مجلس حق لا لغو فیه و لا تأثیم و قیل وصفه بالصدق لکونه رفیعا مرضیا و قیل لدوام النعیم به و قیل لأن الله صدق وعد أولیائه فیه عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ أی عند الله سبحانه فهو المالک القادر الذی لا یعجزه شی ء و لیس المراد قرب المکان بل إنهم فی کنفه و جواره و کفایته حیث تنالهم غواشی رحمته و فضله.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ أی موقفه الذی یقف فیه العباد للحساب أو قیامه علی أحواله من قام علیه إذا راقبه أو مقام الخائف عند ربه للحساب بأحد المعنیین فأضاف إلی الرب تفخیما و تهویلا جَنَّتانِ جنة للخائف الإنسی و جنة للخائف الجنی فإن الخطاب للفریقین و المعنی لکل خائفین منکما أو لکل واحد جنة لعقیدته و أخری لعمله أو جنة لفعل الطاعات و أخری لترک المعاصی أو جنة یثاب بها و أخری یتفضل بها علیه أو روحانیة و جسمانیة و کذا ما جاء مثنی بعد.

و قال الطبرسی رحمه الله أی جنة عدن و جنة النعیم و قیل بستانان إحداهما داخل القصر و الأخری خارج القصر کما یشتهی الإنسان فی الدنیا و قیل إحدی الجنتین منزله و الأخری منزل أزواجه و خدمه و قیل جنة من ذهب و جنة من فضة.

و قال البیضاوی ذَواتا أَفْنانٍ أنواع من الأشجار و الثمار جمع فن أو أغصان جمع فنن و هی الغصنة التی تنشعب من فرع الشجر و تخصیصها بالذکر لأنها التی تورق و تثمر و تمد الظل فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ حیث شاءوا فی الأعالی

ص: 103

یعنی از هر میوه دو نوع است: آشنا و غریب، یا تر و خشک و به گفته طبرسی بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ یعنی از جنس دیبای ضخیم و لباس زیر را ذکر کرده است زیرا لباس زیر نشان می­دهد که لباس رو از چه جنسی است و چیزی بهتر از استبرق است و گفته شده جنس لباس رو از سندس است که دیبای نازک است و از ابن مسعود روایت شده اگر لباس زیر این است، پس لباس روچیست؟ وبه سعدید بن جبیر گفته شد لباس زیر از استبرق است پس لباس رو از چه جنسی است؟ گفت این از گفته­های خداوند است: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ الجنی به معنای میوه چیده شده است، از ابن عباس روایت است که به قدری پایین است که به راحتی می­توان ایستاده یا نشسته آن را چید و از مجاهد روایت شده میوه­های این دو بهشت به دهان صاحبان آن نزدیک است و آن­ها در حالی­که تکیه زده­اند آن را در دست می­گیرند و وقتی دراز بکشند، میوه به نزدیک دهان آنان می­آید و از دسترس آنان دور نیست و خار ندارد فِیهِنَ یعنی در بسترهایی که گفت یا در بهشت­ها زیرا معلوم است قاصِراتُ الطَّرْفِ از ابوذر بن زید روایت است که فقط به همسران خود چشم دارند. او به همسر خود می­گوید: به عزت خداوند سوگند که در بهشت چیزی زیباتر از تو نمی­بینم پس سپاس برای خدایی است که مرا همسر تو و تو را همسر من قرار داد. لَمْ یَطْمِثْهُنَ یعنی بکارت آنان را زایل نمی­کنند(1) إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ آن­ها باکره هستند زیرا آن­ها دربهشت آفریده شده­اند. بر مبنای این سخن آن­ها حوریان بهشتی هستند و از شعبی و کلبی روایت شده که آن­ها زنان دنیایی هستند که از زمان خلقت دست هیچکس به آنان نرسیده است یعنی کسی با آنان آمیزش نکرده است، نه انسان و نه جن. به گفته

زجاج این آیه دلیل آن است که جن هم مانند انسان آمیزش و جماع دارد. و به گفته ضمرة بن حبیب در این آیه دلیلی وجود دارد مبنی بر این­که جن هم ثواب دریافت می­کند و همسرانی از حوریان بهشتی به او داده می­شود؛ انسان برای انسان و جن برای جن است. بلخی گفته است معنا این است که حوریان بهشتی را که خداوند به مومنان می­دهد، تاکنون کسی لمس نکرده است و حوریانی که خداوند به جن می­دهد، تاکنون هیچ جنی لمس نکرده است. کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ از حسن و قتاده روایت است یعنی آن­ها به شفافیت یاقوت و به سفیدی مرجان هستند و حسن گفته است مرجان از مروارید سفیدتر و کوچک­تر است.

و در حدیث آمده است که مغز استخوان حوریان بهشتی از پشت هفتاد پوشش

ص: 104


1- . در نسخه چاپی مجمع: بکارت آن­ها را زائل نکردند.، و افتضاض: ازاله بکارت.

و الأسافل و قیل إحداهما التسنیم و الأخری السلسبیل فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ صنفان غریب و معروف أو رطب و یابس و قال الطبرسی بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ أی من دیباج غلیظ و لم یذکر الظهارة لأن البطانة تدل علی أن الظهارة فوق الإستبرق و قیل إن الظهارة من سندس و هو الدیباج الرقیق و روی عن ابن مسعود أنه قال هذه البطائن فما ظنکم بالظهائر و قیل لسعید بن جبیر البطائن من إستبرق فما الظهائر قال هذا مما قال الله فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ الجنی الثمر المجتنی أی تدنو الثمرة حتی یجنیها ولی الله إن شاء قائما و إن شاء قاعدا عن ابن عباس و قیل ثمار الجنتین دانیة إلی أفواه أربابها فیتناولونها متکئین فإذا اضطجعوا نزلت بإزاء أفواههم فیتناولونها مضطجعین لا یرد أیدیهم عنها بعد و لا شوک عن مجاهد فِیهِنَّ أی فی الفرش التی ذکرها أو فی الجنان لأنها معلومة قاصِراتُ الطَّرْفِ علی أزواجهن قال أبو ذر بن زید إنها تقول لزوجها و عزة ربی ما أری شیئا فی الجنة أحسن منک فالحمد لله الذی جعلنی زوجک و جعلک زوجی لَمْ یَطْمِثْهُنَّ أی لم یقتضهن و الاقتضاض النکاح بالتدمیة (1)المعنی لم یطأهن و لم یغشهن إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ فهن أبکار لأنهن خلقن فی الجنة فعلی هذا القول هن من حور الجنة و قیل هن من نساء الدنیا لم یمسسهن منذ أنشئن خلق عن الشعبی و الکلبی أی لم یجامعهن فی هذا الخلق الذی أنشئن فیه إنس و لا جان قال الزجاج فی هذه الآیة دلیل علی أن الجنی یغشی کما یغشی الإنسی و قال ضمرة بن حبیب فیها دلیل علی أن للجن ثوابا و أزواجا من الحور فالإنسیات للإنس و الجنیات للجن قال البلخی و المعنی أن ما یهب الله لمؤمنی الإنس من الحور لم یطمثهن إنس و ما یهب الله لمؤمنی الجن من الحور لم یطمثهن جان کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ أی هن علی صفاء الیاقوت و فی بیاض المرجان عن الحسن و قتادة و قال الحسن و المرجان أشد اللؤلؤ بیاضا و هو صغاره

وَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ الْمَرْأَةَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یُرَی مُخُّ سَاقِهَا مِنْ وَرَاءِ

ص: 104


1- فی المجمع المطبوع: لم یفتضهن، و الافتضاض: النکاح بالتدمیة.

ابریشمین دیده می­شود.

و از ابن مسعود روایت است که مثل ظهور سیم از پشت یاقوت است هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ یعنی جزای کسی که در دنیا احسان کرده است فقط احسان در آخرت است و از ابن عباس روایت شده است آیا جزای کسی که لا إله إلا الله می­گوید و به آن­چه که محمد آورده است عمل می­کند، چیزی جز بهشت است؟

و از انس روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود و گفت: آیا معنای چیزی را که خداوند می­فرماید می­دانید؟ گفتند: خداوند و رسولش نسبت به آن داناترند. فرمود: پروردگار شما می­فرماید: آیا جزای کسی که نعمت توحید را به او دادیم، جز بهشت است؟

وگفته شده معنای آن این است که آیا جزای کسی که با این نعمت­ها به شما احسان می­کند، جز این است که شما نیز با شکر و عبادت او به او احسان کنید؟

امام صادق علیه­السلام فرمود: آیه­ای در کتاب خداوند، قرآن ثبت شده است. گفتم کدام آیه؟ فرمود: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ. این آیه درکافر و مومن و نیکوکار و فاجر صدق می­کند و هر کس که به او نیکی شد، باید آن را جبران کند و جبران این نیست که دقیقا همان کار را تکرار کنی، تو بیشتر می­دهی (1)

اگر این کار را انجام دهی، باز فضل برای طرف مقابل است زیرا او برای اولین بار این کار را انجام داده است.

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ یعنی در مقابل دو بهشتی که ذکر کردیم، دو بهشت دیگر وجود دارد که قصرها و اتاق­هایی شبیه به همان دو بهشت دارد تا سرور و شادی بهشتیان با رفتن از بهشتی به بهشت دیگر چند برابر شود بنا بر آن­چه که از انسان معروف است و معنای دون در اینجا مکان نزدیک است به اضافه غیر آن که در آن نزدیکی نیست و گفته شده است معنا این است که این دو بهشت در فضل پایین­تر از دو بهشت اول است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم َفرمود: دو بهشت که ساختمانش و آن­چه که در آن است، از نقره است و دو بهشت که ساختمانش و آن­چه که در آن است، از طلا است.

عیاشی، امام صادق علیه­السلام فرمود: به حضرت گفتم: فدایت شوم، چگونه است مومنی که زن مومنه­ای دارد و سپس به بهشت وارد می­شوند و یکی از آن دو یا فرد دیگری ازدواج می­کند؟ فرمود: ای ابا محمد، خداوند داور عادلی است. اگر آن مرد بهشتی از این مرد بهتر بود، او را انتخاب می­کند و از همسران اوست و اگر آن زن بهشتی از این زن بهتر بود، او را انتخاب می­کند و همسر اوست. نگویید که بهشت یکی است. خداوند

ص: 105


1- . یعنی بیش از آن­چه که به تو داده است، به او می­دهی.

سَبْعِینَ حُلَّةً مِنْ حَرِیرٍ.

و عن ابن مسعود یری کما یری السلک من وراء الیاقوت هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ أی لیس جزاء من أحسن فی الدنیا إلا أن یحسن إلیه فی الآخرة و قیل هل جزاء من قال لا إله إلا الله و عمل بما جاء به محمد صلی الله علیه و آله إلا الجنة عن ابن عباس

وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ فَقَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ رَبُّکُمْ قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ هَلْ جَزَاءُ مَنْ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ بِالتَّوْحِیدِ إِلَّا الْجَنَّةُ.

و قیل معناه هل جزاء من أحسن إلیکم بهذه النعم إلا أن تحسنوا فی شکره و عبادته.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ مُسَجَّلَةٌ قُلْتُ مَا هِیَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ جَرَتْ فِی الْکَافِرِ وَ الْمُؤْمِنِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَ بِهِ وَ لَیْسَ الْمُکَافَاةَ أَنْ تَصْنَعَ کَمَا صُنِعَ حَتَّی تُرْبِیَ (1)فَإِنْ صَنَعْتَ کَمَا صُنِعَ کَانَ لَهُ الْفَضْلُ بِالابْتِدَاءِ.

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ أی و من دون الجنتین اللتین ذکرناهما جنتان أخریان دون الجنتین الأولیین فإنهما أقرب إلی قصره و مجالسه فی قصره لیتضاعف له السرور بالتنقل من جنة إلی جنة علی ما هو معروف من طبع البشر فی شهوة مثل ذلک و معنی دون هنا مکان قریب من الشی ء بالإضافة إلی غیره مما لیس له مثل قربه و قیل إن المعنی أنهما دون الجنتین الأولیین فی الفضل

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: جَنَّتَانِ مِنْ فِضَّةٍ أَبْنِیَتُهُمَا وَ مَا فِیهِمَا وَ جَنَّتَانِ مِنْ ذَهَبٍ أَبْنِیَتُهُمَا وَ مَا فِیهِمَا.

-وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمُؤْمِنِ تَکُونُ لَهُ امْرَأَةٌ مُؤْمِنَةٌ یَدْخُلَانِ الْجَنَّةَ یَتَزَوَّجُ أَحَدُهُمَا بِالْآخَرِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ حَکَمٌ عَدْلٌ إِنْ کَانَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْهَا خَیَّرَ هُوَ فَإِنْ اخْتَارَهَا کَانَتْ مِنْ أَزْوَاجِهِ وَ إِنْ کَانَتْ هِیَ خَیْراً مِنْهَا خَیَّرَهَا فَإِنِ اخْتَارَتْهُ کَانَ زَوْجاً لَهَا قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَقُولَنَّ إِنَّ الْجَنَّةَ وَاحِدَةٌ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ

ص: 105


1- أی تعطیه أکثر ممّا اعطاک.

می­فرماید: وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ و نگویید که بهشت تنها یک مرتبه دارد. خداوند می­فرماید: درجات بر روی درجات. انسان­ها فقط با اعمال خود بر یکدیگر برتری می­جویند و به او گفتم: مومنان، به بهشت وارد می­شوند و یکی بر دیگری برتری دارد و دوست دارد که دوست خود را ببیند. کسی که از او بالاتر است به او می­گوید: پایین بیا و کسی که از او پایین­تر است، نمی­تواند بالا برود، زیرا به آنجا نمی­رسد. اما آن­ها وقتی دوست داشته باشند گرد هم آیند، روی تخت­ها جمع می­شوند.

علاء بن سیابه، امام صادق علیه­السلام: به حضرت گفتم: مردم از ما در عجبند، وقتی گفتیم که قومی از جهنم خارج می­شوند و به بهشت وارد می­شوند آن­ها می­گویند: آن­ها در بهشت با اولیاء خدا هستند. حضرت فرمود: ای علاء خداوند می­ فرماید: وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ نه به خدا سوگند که آن­ها با دوستان خداوند نیستند. گفتم: آن­ها کافر هستند. فرمود: اگر آن­ها کافر باشند، به بهشت وارد نمی­شوند. گفتم: آن­ها مومن هستند. فرمود: نه به خدا سوگند اگر آن­ها مومن باشند، به جهنم وارد نمی­شوند و امر بین این دو است.

و تاویل آن این است که اگر روایت صحیح باشد، آن­ها از مومنان خاص و برگزیده نیستند.

سپس به توصیف دو بهشت پرداخت و فرمود: مُدْهامَّتانِ یعنی از شدت سبزی به سیاهی می­گراید و از حسن روایت شده است که شدت سبزی در این است که رنگ سبز به سیاهی بگراید و این نهایت شدت سرسبزی است. فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ از حسن روایت است یعنی دو فواره آب که می­جوشد و جاری می­شود. به گفته ابن عباس بر اولیاء الله می­جوشد با مشک و عنبر و کافور و گفته شده انواع خیر از آن می­جوشد. فِیهِما فاکِهَةٌ یعنی انواع میوه وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ و به نقل زجاج از یونس نحوی نخل و انار از بهترین میوه­هاست و به دلیل برتری آن با واو بین آن­ها عطف شده است فِیهِنَ یعنی در بهشت­های چهارگانه خَیْراتٌ حِسانٌ به روایت ام سلمه از پیامبر یعنی زنان خوش اخلاق زیباروی و گفته شده خَیْراتٌ زنان صالح و زیبا و خوش رنگ و رو است و گفته شده آن­ها از زنان دنیا هستند که به بهشت می­روند و از حوریان بهشتی زیباترند و از جریر بن عبد الله روایت شده است که خَیْراتٌ یعنی زنان برگزیده و گفته شده آن­ها پرحرف نیستند و خرناس نمی­کشند و صدای خود را در بینی نمی­کشند و گردنکشی نمی­کنند و سلطه­جو نیستند و پرطمع نیستند

ص: 106

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ وَ لَا تَقُولَنَّ دَرَجَةً وَاحِدَةً إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِنَّمَا تَفَاضَلَ الْقَوْمُ بِالْأَعْمَالِ قَالَ وَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ یَدْخُلَانِ الْجَنَّةَ فَیَکُونُ أَحَدُهُمَا أَرْفَعَ مَکَاناً مِنَ الْآخَرِ فَیَشْتَهِی أَنْ یَلْقَی صَاحِبَهُ قَالَ مَنْ کَانَ فَوْقَهُ فَلَهُ أَنْ یَهْبِطَ وَ مَنْ کَانَ تَحْتَهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَنْ یَصْعَدَ لِأَنَّهُ لَا یَبْلُغُ ذَلِکَ الْمَکَانَ وَ لَکِنَّهُمْ إِذَا أَحَبُّوا ذَلِکَ وَ اشْتَهَوْهُ الْتَقَوْا عَلَی الْأَسِرَّةِ.

وَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَتَعَجَّبُونَ مِنَّا إِذَا قُلْنَا یَخْرُجُ قَوْمٌ مِنْ جَهَنَّمَ فَیَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ فَیَقُولُونَ لَنَا فَیَکُونُونَ مَعَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ یَا عَلَاءُ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ لَا وَ اللَّهِ لَا یَکُونُونَ مَعَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ قُلْتُ کَانُوا کَافِرِینَ قَالَ علیه السلام لَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانُوا کَافِرِینَ مَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ قُلْتُ کَانُوا مُؤْمِنِینَ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ مَا دَخَلُوا النَّارَ وَ لَکِنْ بَیْنَ ذَلِکَ.

و تأویل ذلک لو صح الخبر أنهم لم یکونوا من أفاضل المؤمنین و خیارهم.

ثم وصف الجنتین فقال مُدْهامَّتانِ أی من خضرتهما قد اسودتا من الری و کل نبت أخضر فتمام خضرته أن یضرب إلی السواد و هو علی أتم ما یکون من الحسن فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ أی فوارتان بالماء تنبع من أصلهما ثم تجریان عن الحسن قال ابن عباس تنضخ (1)علی أولیاء الله بالمسک و العنبر و الکافور و قیل تنضخان بأنواع الخیرات فِیهِما فاکِهَةٌ یعنی ألوان الفاکهة وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ و حکی الزجاج عن یونس النحوی أن النخل و الرمان من أفضل الفاکهة و إنما فصلا بالواو لفضلهما فِیهِنَّ أی فی الجنات الأربع خَیْراتٌ حِسانٌ أی نساء خیرات الأخلاق حسان الوجوه روته أم سلمة عن النبی صلی الله علیه و آله و قیل خَیْراتٌ فاضلات فی الصلاح و الجمال عن الحسن حسان فی المناظر و الألوان و قیل إنهن من نساء الدنیا ترد علیهم فی الجنة و هن أجل من الحور العین و قیل خَیْراتٌ مختارات عن جریر بن عبد الله و قیل لسن بذربات و لا زفرات و لا نخرات و لا متطلعات و لا متسومات و لا متسلطات و لا طماحات

ص: 106


1- نضخ الماء: اشتد فورانه من ینبوعه.

و در راه­ها نمی­گردند و غرولند نمی­کنند و آزار نمی­رسانند (1) و به گفته عقبة بن عبد الغافر، زنان

بهشتی دست یکدیگر را می­گیرند و نغمه­های خوش می­خوانند که هیچکس مانند آن را نشنیده است.

نحن الراضیات فلا نسخط

و نحن المقیمات فلا نظعن

و نحن خیرات حسان

حبیبات لأزواج کرام

ما راضی هستیم و خشمگین نمی­شویم ما اینجا پایبن هستیم و جایی نمی­رویم.

ما زیبارو هستیم و معشوقه همسران کریم خود هستیم.

و به نقل از عایشه، وقتی حوریان بهشتی این را می­گویند: زنان مومن دنیا به آن­ها پاسخ می­دهند:

نحن المصلیات و ما صلیتن

و نحن الصائمات و ما صمتن

و نحن المتوضیات و ما توضیتن

و نحن المتصدقات و ما تصدقتن

ما نماز می­خوانیم اما شما نمی­خوانید و ما روزه می­گیریم و شما روزه نمی­گیرید.

ما وضو می­ گیریم و شما وضو نمی­گیرید ما صدقه می­دهیم و شما نمی­دهید.

پس به خدا سوگند که بر آن­ها غلبه می­کنند حُورٌ یعنی سفیدروی و عین حوراء به معنای چشمی است که نهایت سیاهی را در نهایت سفیدی داشته باشد که این زیباترین نوع چشم است مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ از ابن عباس و غیر او روایت است یعنی حبس شده در حجله­ها و پوشیده در گنبدها و معنا این است که آن­ها مصون و پوشیده هستند و به ابتذال نمی­روند و گفته شده مَقْصُوراتٌ یعنی فقط متوجه همسران خود هستند و هیچکس را به جز آن­ها نمی­خواهند و از ابن مسعود آورده شده است که هر همسر خیمه­ای به طول یک مایل دارد.

از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که طول خیمه به شصت مایل می­رسد و در هر گوشه آن یک خانواده مومن نشسته­اند که خانواده دیگر آن­ها را نمی­بیند.

و از ابن عباس روایت است که خیمه میان تهی است و فرسنگ­ها طول دارد و چهار هزار در طلایی در آن وجود دارد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در شب اسری از رودی گذشتم که کرانه­های آن گنبدهایی از مرجان بود. از آن رود ندا آمد که سلام بر تو ای رسول الله. گفتم ای جبرییل، اینان کیستند؟ گفت: این­ها حوریان بهشتی هستند که پروردگارشان به آن­ها اجازه داده است به تو سلام بگویند. خداوند به آن­ها اجازه داد و آن­ها گفتند: ما جاودان هستیم، نمی­میریم و ما نرم پوست هستیم و سخت نیستیم. ما همسر مردان کریمی هستیم، سپس این آیه را تلاوت فرمود: حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ ... لَمْ یَطْمِثْهُنَ.

دلیل تکرار توصیف حوریان به ماندن در خیمه­ها، مانند دلیل تکرار صفت قاصرات الطرف است مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ

ص: 107


1- . در حاشیه نسخة مصنّف با خط خود او آمده است: ذرابة اللسان: ورّاجی. و زفرة: تنفسی که صدا دارد، و الزفر به معنای اولین صدای الاغ است. و النخیر: کشیدن صدا در بینی، و امرأة منخار: زنی که در هنگام آمیزش خرناس می­کشد مثل دیوانه­ها. و المتسومات: از السوم به معنای فروش گرفته شده است یعنی فروشندگان در بازارها، یا کسانی که به زور مالیات می­گیرند، و شاید:«مسوفات» بوده است که از تسویف و تاخیر آمده است، یعنی زنی که در آمیزش جنسی تاخیر می­کند. و الطماحات: زنانی که به بالاتر از خود یا به خانه­های مردم نگاه می­کنند، یا: طمحت المرأة یعنی سرکشی کرد.

و لا طوافات فی الطرق و لا یغرن و لا یؤذین (1)و قال عقبة بن عبد الغافر نساء أهل الجنة تأخذ بعضهن بأیدی بعضهن و یتغنین بأصوات لم یسمع الخلائق مثلها

نحن الراضیات فلا نسخط و نحن المقیمات فلا نظعن

و نحن خیرات حسان حبیبات لأزواج کرام

و قالت عائشة إن الحور العین إذا قلن هذه المقالة إجابتهن المؤمنات من نساء الدنیا

نحن المصلیات و ما صلیتن و نحن الصائمات و ما صمتن

و نحن المتوضیات و ما توضیتن و نحن المتصدقات و ما تصدقتن

فغلبنهن و الله حُورٌ أی بیض حسان البیاض و منه العین الحوراء إذا کانت شدیدة بیاض البیاض شدیدة سواد السواد و بذلک یتم حسن العین مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ أی محبوسات فی الحجال مستورات فی القباب عن ابن عباس و غیره و المعنی أنهن مصونات مخدرات لا یبتذلن و قیل مَقْصُوراتٌ أی قصرن علی أزواجهن فلا یردن بدلا منهم و قیل إن لکل زوجة خیمة طولها ستون میلا عن ابن مسعود

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْخَیْمَةُ دُرَّةٌ وَاحِدَةٌ طُولُهَا فِی الْهَوَاءِ سِتُّونَ مِیلًا فِی کُلِّ زَاوِیَةٍ مِنْهَا أَهْلٌ لِلْمُؤْمِنِینَ لَا یَرَاهُ الْآخَرُونَ.

و عن ابن عباس قال الخیمة درة مجوفة فرسخ فی فرسخ فیها أربعة آلاف مصراع من ذهب

وَ عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَرَرْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی بِنَهَرٍ حَافَتَاهُ قِبَابُ الْمَرْجَانِ فَنُودِیتُ مِنْهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ هَؤُلَاءِ حُورٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ اسْتَأْذَنَّ رَبَّهُنَّ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُسَلِّمْنَ عَلَیْکَ فَأَذِنَ لَهُنَّ فَقُلْنَ نَحْنُ الْخَالِدَاتُ فَلَا نَمُوتُ وَ نَحْنُ النَّاعِمَاتُ فَلَا نَبْأَسُ أَزْوَاجُ رِجَالٍ کِرَامٍ ثُمَّ قَرَأَ صلی الله علیه و آله حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ ... لَمْ یَطْمِثْهُنَّ الْآیَةَ.

الوجه فی التکریر الإبانة عن أن صفة الحور المقصورات فی الخیام کصفة القاصرات الطرف مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ أی

ص: 107


1- فی هامش نسخة المصنّف بخطه الشریف: ذرابة اللسان: حدثه. و الزفرة: التنفس الذی معه صوت، و الزفر اول صوت الحمار. و النخیر: مد الصوت فی الخیشوم، و امرأة منخار: تنخر عند الجماع کانها مجنونة. و المتسومات: لعله من السوم بمعنی البیع أی بیاعات فی الاسواق، أو أخاذات بالعنف مجازا، و لعله کان: «مسوفات» من التسویف و التأخیر أی المماطلة فی الوطی. و الطماحات: الناظرات إلی من فوقهن أو إلی بیوت الناس، او من قولهم: طمحت المرأة أی جمحت. منه عفی عنه.

از جبائی روایت است یعنی بر بسترهای مرتفع تکیه زده­اند و از ابن جبیر روایت شده است که رفرف باغ­های بهشتی است و مفرد آن رفرفة است و از ابن عباس و غیر او رویت شده که به معنای بسترهای پهن شده است و از حسن روایت شده است که به معنای مرافق یعنی بالش­هاست و از ابن عباس و غیر او روایت است که وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ، یعنی زرابی زیبا که به معنای بالش است و گفته شده است العبقری به معنای دیبا است و گفته شده به معنای فرش است. به گفته قتیبی هر لباس تزیین شده­ای، عبقری است و این کلمه در صیغه جمع است و به همین دلیل صفت آن حسان است.

و در آیه ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ یعنی تعداد بسیاری از افراد پیشین وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ از امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، زیرا افرادی که در آغاز به دعوت پیامبر پاسخ مثبت دادند، عده کمی بودند علاوه بر کسانی که پیش از آن به دعوت پیامبران دیگر پاسخ داده بودند. از گروهی از مفسران و گفته شده معنا این است که گروهی از پیشینیان امت و عده کمی از افراد متاخر آن، که حالی شبیه به آنان داشتند، عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ یعنی بافته شده همانطور که حلقه­های زره در هم فرو می­رود. مفسران می­گویند: زربافت است و با مروارید و سنگ­های قیمتی تزیین شده است مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ یعنی همه به موازات هم قرار دارند و این در باب شادمانی بزرگ­ترین چیز است و یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ یعنی خادمانی مُخَلَّدُونَ یعنی جاودان و نامیرا که پیر نمی­شوند و تغییر پذیر نیستند و گفته شده آن-ها غلامان حلقه به گوش هستند. و در مورد این پسران اختلاف نظر وجود دارد، از علی علیه­السلام و حسن روایت است: آن­ها دنیایی هستند که حسنه­ای نداشته­اند تا به واسطه آن پاداش داده شوند و گناهی نیز نداشته­اند تا مجازات شوند در نتیجه در این جایگاه قرار گرفتند.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مورد کودکان مشرکان پرسیدند، حضرت فرمود: آن­ها خادمان بهشتیان هستند.

و گفته شده است آن­ها بهشتی هستند که به صورت پسرانی برای خدمت به اهل بهشت آفریده شده­اند بِأَکْوابٍ به معنای جام­هایی است که سر گشاد دارد و دهانه ندارد وَ أَبارِیقَ ابریق دهانه دارد و دسته که از شفافیت برق می­زند وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ یعنی با جام­هایی که در آن شراب گواراست، و در مقابل چشم همه قرار دارد، می­گردند. لا یُصَدَّعُونَ عَنْها یعنی با نوشیدن آن دچار سردرد نمی­شوند و گفته شده که از حول آن کنار نمی­روند وَ لا یُنْزِفُونَ یعنی عقل آن­ها با مستی زایل نمی­شود یا این­که بر طبق قرائت دیگر، شادابی آنان از بین نمی­رود. وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ یعنی از آن­چه که دوست دارند و مطابق میل آن­هاست وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ وقتی بهشتیان تمایل به خوردن گوشت پرنده داشته باشند، خداوند برای آن­ها گوشت پرنده خلق می­کند تا نیازی به کشتن پرنده نداشته باشند.

ص: 108

علی فرش مرتفعة عن الجبائی و قیل الرفرف ریاض الجنة و الواحدة رفرفة عن ابن جبیر و قیل هی المجالس الطنافس عن ابن عباس و غیره و قیل هی المرافق یعنی الوسائد عن الحسن وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ أی و زرابی حسان عن ابن عباس و غیره و هی الطنافس و قیل العبقری الدیباج و قیل هی البسط قال القتیبی کل ثوب موشی فهو عبقری و هو جمع و لذلک قال حسان.

و فی قوله تعالی ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ أی جماعة کثیرة العدد من الأولین من الأمم الماضیة وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ من أمة محمد صلی الله علیه و آله لأن من سبق إلی إجابة نبینا صلی الله علیه و آله قلیل بالإضافة إلی من سبق إلی إجابة النبیین قبله عن جماعة من المفسرین و قیل معناه جماعة من أوائل هذه الأمة و قلیل من أواخرهم ممن قرب حالهم من حال أولئک عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ أی منسوجة کما یوضن حلق الدرع فیدخل بعضها فی بعض قال المفسرون منسوجة بقضبان الذهب مشبکة بالدر و الجواهر مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ أی متحاذین کل واحد منهم بإزاء الآخر و ذلک أعظم فی باب السرور و یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ أی وصفاء و غلمان للخدمة مُخَلَّدُونَ أی باقون لا یموتون و لا یهرمون و لا یتغیرون و قیل مقرطون و الخلدة القرط و اختلف فی هذه الولدان فقیل إنهم أولاد أهل الدنیا لم یکن لهم حسنات فیثابون علیها و لا سیئات فیعاقبون علیها فأنزلوا هذه المنزلة عن علی علیه السلام و الحسن

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ أَطْفَالِ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ هُمْ خَدَمُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

و قیل هم من خدم الجنة علی صورة الولدان خلقوا لخدمة أهل الجنة بِأَکْوابٍ و هی القداح الواسعة الرءوس لا خراطیم لها وَ أَبارِیقَ و هی التی لها خراطیم و عری و هو الذی برق من صفاء لونه وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ أی و یطوفون أیضا علیهم بکأس من خمر معین أی ظاهر للعیون جار لا یُصَدَّعُونَ عَنْها أی لا یأخذهم من شربها صداع و قیل لا یتفرقون عنها وَ لا یُنْزِفُونَ أی لا تنزف عقولهم بالسکر أو لا یفنی خضرهم علی القراءة الأخری وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ أی مما یختارونه و یشتهونه وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ فإن أهل الجنة إذا اشتهوا لحم الطیر خلق الله لهم لحم الطیر نضیجا حتی لا یحتاج إلی ذبح الطیر و إیلامه

ص: 108

ابن عباس می­گوید: همین­که پرنده به ذهن او می­رسد، در دستان او قرار می­گیرد، به همان نحوی که آرزو کرده است وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ یعنی مرواریدی که در خزانه قرار دارد و در صدف مانده است و دست هیچکس به آن نرسیده لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً یعنی سخنان بیهوده وَ لا تَأْثِیماً از ابن عباس روایت شده یعنی هیچ یک به دیگری نمی­گوید تو گناهکاری، زیرا در بهشت صحبتی از گناه به میان نمی­آید. و گفته شده آن­ها مانند دنیا بر سر نوشیدن شراب با هم به اختلاف نمی­­افتند وگناه نمی­کنند إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً یعنی نمی­شوند مگر این­که به یکدیگر تحیت و سلام بگویند و تقدیر جمله این بوده است: سلمک الله سلاما فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ یعنی گیاه بی­خار و یا درختی که از شدت پرباری و بیخار

بودن خم شده است و قیل هو الموقر حملا(1) وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ ابن عباس و غیر او درخت موز است و از حسن روایت است درختی است که سایه خنک دارد و یا درختی است بسیار زیبا است که در یمن و حجاز قرار دارد و این دو درخت ذکر شده است زیرا برای اعراب آشناست. از جمله درخت­های معروف آنان أم غیلان بوده که شکوفه می­داده و رایحه خوشی داشته است.

عامه از علی علیه­السلام روایت کرده­اند که مردی در نزد او قرائت کرد: وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ حضرت فرمود: طلح چیست؟ صحیح، طلع است. وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ به او گفتند: آیا می­توان آن را تغییر داد؟ فرمود: امروز هیچ تغییری در قرآن راه نمی­یابد.

یعقوب بن شعیب: به امام صادق علیه­السلام گفتم: وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ فرمود نه، صحیح وَ طَلْعٍ مَنْضُودٍ است و منضود به معنای متراکم م و انبوه است یعنی درختی که بسیار پربار است آن درخت شاخ و برگ ندارد و فقط میوه­هایش دیده می­شود.

وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ یعنی سایه دائمی که حرارت خورشید آن را از بین نمی­رود.

در روایت آمده است در بهشت درختی وجود دارد که شخص در سایه آن صد سال راه می­رود و آن سایه هنوز ادامه دارد و قرائت آن بدین صورت نیز ممکن است: وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ.

و هم­چنین روایت شده است که زمان در بهشت مانند صبح تابستان است که هیچ گرما و سرمایی در آن وجود ندارد.

وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ یعنی آبی که در شب و روز جاری است و جریان آن قطع نمی­شود، آبی که خداوند آن را جاری ساخته و گفته شده به معنای آبی است که در شراب ریخته شده تا شراب طعم آن را بگیرد و از سفیان و گروهی دیگر روایت شده است که مسکوب به معنای دائم الجریان است که محل جاری شدن نیز ندارد،

ص: 109


1- . از أوقرت النخلة گرفته شده است و أوقرت یعنی درخت پربار شد.

قال ابن عباس یخطر علی قلبه الطیر فیصیر ممثلا بین یدیه علی ما اشتهی وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ أی الدر المخزون المصون فی الصدف لم تمسه الأیدی لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً أی ما لا فائدة فیه من الکلام وَ لا تَأْثِیماً أی لا یقول بعضهم لبعض أثمت لأنهم لا یتکلمون بما فیه إثم عن ابن عباس و قیل لا یتخالفون علی شرب الخمر و لا یأثمون بشربها کما فی الدنیا إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً أی لا یسمعون إلا قول بعضهم لبعض علی وجه التحیة سلاما سلاما و التقدیر سلمک الله سلاما فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ أی نبق منزوع الشوکة قد خضد شوکه أی قطع و قیل هو الذی خضد بکثرة حمله و ذهاب شوکه و قیل هو الموقر حملا (1)وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ قال ابن عباس و غیره هو شجر الموز و قیل هو شجر له ظل بارد طیب عن الحسن و قیل هو شجر یکون بالیمن و بالحجاز من أحسن الشجر منظرا و إنما ذکر هاتین الشجرتین لأن العرب کانوا یعرفون ذلک فإن عامة أشجارهم أم غیلان ذات أنوار و رائحة طیبة

-وَ رَوَتِ الْعَامَّةُ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ عِنْدَهُ رَجُلٌ وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ فَقَالَ مَا شَأْنُ الطَّلْحِ إِنَّمَا هُوَ وَ طَلْعٍ کَقَوْلِهِ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ فَقِیلَ لَهُ أَ لَا نُغَیِّرُهُ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ لَا یُغَیَّرُ الْیَوْمَ وَ لَا یُحَوَّلُ.

-رَوَاهُ عَنْهُ ابْنُهُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ

وَ رَوَاهُ أَصْحَابُنَا عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ قَالَ لَا وَ طَلْعٍ مَنْضُودٍ وَ الْمَنْضُودُ الَّذِی بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ نُضِدَ بِالْحَمْلِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَلَیْسَ لَهُ سُوقٌ بَارِزَةٌ فَمِنْ عُرُوقِهِ إِلَی أَفْنَانِهِ ثَمَرٌ کُلُّهُ.

وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ أی دائم لا تنسخه الشمس فهو ثابت لا یزول

وَ قَدْ وَرَدَ فِی الْخَبَرِ أَنَّ فِی الْجَنَّةِ شَجَرَةً یَسِیرُ الرَّاکِبُ فِی ظِلِّهَا مِائَةَ سَنَةٍ لَا یَقْطَعُهَا اقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ

-وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّ أَوْقَاتَ الْجَنَّةِ کَغَدَوَاتِ الصَّیْفِ لَا یَکُونُ فِیهِ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ.

وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ أی مصبوب یجری اللیل و النهار و لا ینقطع عنهم فهو مسکوب بسکب الله إیاه فی مجاریه و قیل مصبوب علی الخمر لیشرب بالمزاج و قیل مسکوب یجری دائما فی غیر أخدود عن سفیان و جماعة و قیل مسکوب لیشرب

ص: 109


1- من أوقرت النخلة و اوقرت أی کثر حملها.

یعنی جاری است تا هر طور که میل دارند آن را بنوشند و در طلب آن به رنج نیفتند. وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ یعنی میوه­های متنوعی که بسیار است و تکرار ذکر میوه برای بیان تنوع آن بوده است که بار اول گفت گزیده است و در اینجا می­گوید زیاد است. لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ یعنی مانند میوه­­های دنیا در زمستان و در زمان­های خاصی قطع نمی­شود و دسترسی به آن آسان است و درخت­هایش خار ندارد و یا این­که همیشه موجود است و برای دریافت آن نباید بهایی پرداخت. وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ یعنی فرش­های بلند، همانطور که گفته می­شود بناء مرفوع و از حسن و فراء آمده است که بالای یکدیگر قرار گرفته­اند و از جائی روایت است که به معنای زنان بلند مرتبه است که عقل بسیار دارند و زیباروی هستند و به همین دلیل پس از آن گفته است: إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً و به همسر مرد فراش او می­گویند.

و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فرزند، متعلق به زن است.

إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً یعنی آن­ها را دوباره آفریدیم به گفته ابن عباس یعنی زنانی به شکل انسان آفریدیم، یعنی پس از آن­که در دنیا پیر شدند، آن­ها را دوباره خلق می­کنیم و یا این­که حوریان بهشتی خلق می­کنیم که مانند دنیا پیر نمی­شوند و تغییر نمی­پذیرند. فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً یعنی باکره که همسران آن­ها به سراغ آن­ها می­آیند و آن­ها را باکره می­یابند. عُرُباً از ابن عباس روایت است یعنی نسبت به شوهران خود مهربان هستند و عاشق هستند و گفته شده عروب کسی است که با شوهر خود عشقبازی می­کند و به او مانوس است همانطور که اعراب به زبان خود انس دارند. أَتْراباً یعنی همسن هستند و یا این­که با هسران خود همسن هستند. لِأَصْحابِ الْیَمِینِ یعنی همه چیزهایی که گفتیم، پاداشی برای اصحاب یمین است ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ یعنی گروهی از مردم ملت­های پیشین و گروهی از مومنان این امت و به عقیده گروهی، هر دو گروه از افراد همین امت هستند.

و قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً یعنی بهترین چیزی را که به افراد می­دهد به او می­دهد و این مبالغه در توصیف نعمت­های بهشتی است و أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یعنی از بین این افراد منافق أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ همانطور که افرادی که پیش از این گفتیم، به بهشت وارد می­شوند و این گفته شده است زیرا آن­ها می­گفتند: اگر سخنان محمد صلی الله علیه و آله و سلم حقیقت داشته باشد، ما در نزد

ص: 110

علی ما یری من حسنه و صفائه لا یحتاجون إلی تعب فی استقائه وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ أی و ثمار مختلفة کثیرة غیر قلیلة و الوجه فی تکریر ذکر الفاکهة البیان عن اختلاف صفاتها فذکرت أولا بأنها متخیرة و ذکرت هنا بأنها کثیرة لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ أی لا ینقطع کما تنقطع فواکه الدنیا فی الشتاء و فی أوقات مخصوصة و لا تمتنع ببعد متناول أو شوک یؤذی الید کما یکون ذلک فی الدنیا و قیل إنها لا مقطوعة بالأزمان و لا ممنوعة بالأثمان لا یتوصل إلیها إلا بالثمن وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ أی بسط عالیة کما یقال بناء مرفوع و قیل مرفوع بعضها فوق بعض عن الحسن و الفراء و قیل معناه و نساء مرتفعات القدر فی عقولهن و حسنهن و کمالهن عن الجبائی قال و لذلک عقبه بقوله إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً و یقال لامرأة الرجل فراشه

وَ مِنْهُ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ.

إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً أی خلقناهن خلقا جدیدا قال ابن عباس یعنی النساء الآدمیات و العجز الشمط یقول خلقناهن بعد الکبر و الهرم فی الدنیا خلقا آخر و قیل معناه أنشأنا الحور العین کما هن علیه علی هیأتهن لم ینتقلن من حال إلی حال کما یکون فی الدنیا فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً أی عذاری و قیل لا یأتیهن أزواجهن إلا وجدوهن أبکارا عُرُباً أی متحننات علی أزواجهن متحببات إلیهم و قیل عاشقات (خاشعات) لأزواجهن عن ابن عباس و قیل العروب اللعوب مع زوجها آنسة به کما یأنس العرب بکلام العربی أَتْراباً أی متشابهات مستویات فی السن و قیل أمثال أزواجهن فی السن لِأَصْحابِ الْیَمِینِ أی هذا الذی ذکرناه لأصحاب الیمین جزاء و ثوابا علی طاعتهم ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ أی جماعة من الأمم الماضیة و جماعة من مؤمنی هذه الأمة و ذهب جماعة إلی أن الثلتین جمیعا من هذه الأمة.

و فی قوله تعالی قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً أی یعطیه أحسن ما یعطی أحد و ذلک مبالغة فی وصف نعیم الجنة و فی قوله تعالی أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أی من هؤلاء المنافقین أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ کما یدخل أولئک الموصوفون قبل هذا و إنما قال هذا لأنهم کانوا یقولون إن کان الأمر علی ما قال محمد صلی الله علیه و آله فإن لنا فی

ص: 110

خداوند بهترین چیزی را که به مومنان می­رسد داریم، همانطور که در دنیا خداوند چیزی بهتر از آنان را به ما داد. کَلَّا یعنی چنین چیزی ممکن نمیست و آن­ها به بهشت وارد نمی­شوند.

و یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ یعنی جام شراب کانَ مِزاجُها یعنی چیزی که با آن مخلوط می­شود کافُوراً نام چشمه­ایست در بهشت که این کلمه بر آن دلالت می­کند عَیْناً مانند همان مطلبی است که در مورد کافور گفته شد و گفته شده به معنای کافوری است که رایحه خوش دارد و به این معناست که رایحه کافور با آن درآمیخته است و مانند کافور دنیایی نیست قتاده گفته است که با کافور آمیخته می­شود و با مشک بر در آن مهر زده می­شود و گفته شده معنا این است که رایحه خوش کافور و مشک و زنجبیل را در خود دارد. عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یعنی دوستان او از ابن عباس روایت است که این شراب از چشمه­ایست که اولیاء الله از آن می­نوشند. یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً از مجاهد نقل است که یعنی آب آن چشمه را در هر جای منزل و کاخ­های خود که بخواهند جاری می­کنند و التفجیر به معنای شکافتن زمین برای جاری شدن آب است و رودهای بهشتی جاری می­شود و محل جریان ندارد پس هر گاه که مومن بخواهد نهری جاری کند، جوی باریکی حفر می­کند و آب از آن ناحیه می­جوشد و بدون تحمل رنج و سختی صاحب آب می­شود. وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا یعنی به صبر آنان بر اطاعت از او و دوری از گناهان و تحمل رنج­های دنیا جَنَّةً که در آن زندگی می­کنند وَ حَرِیراً پوشش بهشتی که برتن می­کنند و به زیر پا می­اندازند لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً که حرارت آن، آن­ها را آزار دهد وَ لا زَمْهَرِیراً که سرمای آن سبب رنجش آنان شود وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها یعنی سایه درخت­ها در بهشت به آنان نزدیک است و گفته شده است سایه درخت­های بهشتی مانند سایه دنیا نیست که حرارت و آفتاب آن را از بین ببرد وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا یعنی مسخّر آن­هاست و چیدن میوه­های آن برایشان آسان است، چه در حالت ایستاده و چه در حالت نشسته و چه در حالت خوابیده و یا معنا این است که میوه از دست آنان دور نیست و درخت­ها خار ندارد کانَتْ قَوارِیرَا یعنی شیشه قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ.

امام صادق علیه­السلام فرمود: چشم در نقره­های بهشت نفوذ می­کند همانطور که در شیشه نافذ است.

و معنا این است که جنس آن از نقره است و سفیدی نقره و شفافیت شیشه را با هم دارد و از بیرون می­توان داخل آن را دید. ابوعلی گفت اگر پرسیدند، چگونه ممکن است که جنس شیشه از نقره باشد در حالی­که از سنگ است، باید گفت که وقتی چیزی به چیز دیگر نزدیک شد و به هم چسبید، می­گویند هم جنس هستند حتی اگر در حقیقت چنین نباشد. بنابراین می­توان گفت که شیشه از نقره است یعنی به شفافیت نقره است و می­توان گفت که مضاف محذوف است یعنی از شفافیت نقره

ص: 111

الآخرة عند الله أفضل مما للمؤمنین کما أعطانا فی الدنیا أفضل مما أعطاهم کَلَّا أی لا یکون ذلک و لا یدخلونها.

و فی قوله تعالی یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ إناء فیه شراب کانَ مِزاجُها أی ما یمازجها کافُوراً و هو اسم عین ماء فی الجنة و یدل علیه قوله عَیْناً و هی کالمفسرة للکافور و قیل یعنی الکافور الذی له رائحة طیبة و المعنی یمازجه ریح الکافور و لیس ککافور الدنیا قال قتادة یمزج بالکافور و یختم بالمسک و قیل معناه طیب بالکافور و المسک و الزنجبیل عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ أی أولیاؤه عن ابن عباس أی هذا الشراب من عین یشربها أولیاء الله یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً أی یقودون تلک العین حیث شاءوا من منازلهم و قصورهم عن مجاهد و التفجیر تشقیق الأرض لیجری الماء قال و أنهار الجنة تجری بغیر أخدود فإذا أراد المؤمن أن یجری نهرا خط خطا فینبع الماء من ذلک الموضع و یجری بغیر تعب وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا أی بصبرهم علی طاعته و اجتناب معاصیه و تحمل محن الدنیا و شدائدها جَنَّةً یسکنونها وَ حَرِیراً من لباس الجنة یلبسونه و یفرشونه لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً یتأذون بحرها وَ لا زَمْهَرِیراً یتأذون ببرده وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها یعنی أن أفیاء أشجار تلک الجنة قریبة منهم و قیل إن ظلال الجنة لا تنسخها الشمس کما تنسخ ظلال الدنیا وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا أی و سخرت و سهل أخذ ثمارها تسخیرا إن قام ارتفعت بقدره و إن قعد نزلت علیه حتی ینالها و إن اضطجع نزلت حتی تنالها یده و قیل معناه لا یرد أیدیهم عنها بعد و لا شوک کانَتْ قَوارِیرَا أی زجاجا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَنْفُذُ الْبَصَرُ فِی فِضَّةِ الْجَنَّةِ کَمَا یَنْفُذُ فِی الزُّجَاجِ.

و المعنی أن أصلها من فضة فاجتمع لها بیاض الفضة و صفاء القواریر فیری من خارجها ما فی داخلها قال أبو علی إن سئل فقیل کیف یکون القواریر من فضة و إنما القواریر من الرمل دونها فالقول فی ذلک أن الشی ء إذا قاربه شی ء و اشتدت ملابسته له قیل إنه من کذا و إن لم یکن منه فی الحقیقة فعلی هذا یجوز قواریر من فضة أی هی فی صفاء الفضة و نقائها و یجوز تقدیر حذف المضاف أی من صفاء الفضة

ص: 111

است. و قواریر دوم بدل از اول است و تکرار صورت نگرفته است. و از عن ابن عباس روایت شده است که شیشه هر زمینی از جنس خاک آن زمین است و زمین بهشت از جنس نقره است به همین دلیل گفته شده است که شیشه بهشتی همچون نقره است. قَدَّرُوها تَقْدِیراً یعنی جام را به اندازه میل خود پر می­کنند، نه بیشتر و نه کمتر و ضمیر قدَّروها به ساقیان و خادمان برمی­گردد، آن­ها آن را اندازه می­گیرند و می­ریزند و گفته شده است که آن را به اندازه کف دست اندازه می­گیرند یعنی جام­ها دقیقا به همان اندازه­ایست که آن­ها می­خواهند و به اندازه­ای بزرگ نیست که حمل آن دشوار باشد و یا این­که قبل از این­که آورده شود، آن را در ذهن خود تصور می­کنند و بعد می­بینند که به همان اندازه بوده است. و ضمیر در قدروا به شاربین برمی­گردد وَ یُسْقَوْنَ فِیها یعنی در بهشت کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا طبق تفسیر مقاتل به زنجبیل دنیایی شباهتی ندارد و به گفته ابن عباس هر گاه خداوند بهشت و نعمت­های آن را توصیف کرد، و گفت که مانند دنیا نیست، بر آن نامی نهاد که مشهور است و زنجبیل از جمله موادی است که اعراب از آن رایحه خوش می­گیرند به همین دلیل خداوند آن را در قرآن ذکر کرده است و به آن­ها وعده داده است که در بهشت شراب آمیخته شده با زنجبیل را به آن­ها می­دهد. عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا(1) یعنی زجبیل از چشمه­ای به نام سلسبیل است که ابن اعرابی گفت: سلسبیل را فقط در قرآن کریم دیدم و به گفته زجاج، صفت چیزی است که در نهایت روانی باشد یعنی روان است و به راحتی بلعیده می­شود و گفته شده وجه تسمیه سلسبیل این است که در راه­ها و در منازل آنان جریان دارد و از عرش سرچشمه می­گیرد، از بهشت عدن به سوی بهشتیان جاری است و گفته شده به این نام نامیده شده است زیرا آبش جاری است و به هر جایی بخواهند کشیده می­شود. حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً یعنی از شدت شفافیت و زیبایی و فراوانی او رنگ و فراوانی آن را ذکر کرده است و گفته شده است آن را به منثور تشبیه کرده است زیرا در بین خادمان منتشر شده است و اگر منظم و ردیف بود، به منظوم تشبیه می­شد. وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَ یعنی وقتی با چشم خود دیدی ثم یعنی بهشت و گفته شده تقدیر جمله به این صورت است: و وقتی اشیاء را دیدی ثم و رَأَیْتَ نَعِیماً نعمت­های بزرگ و بسیار وَ مُلْکاً کَبِیراً از امام صادق علیه­السلام روایت است که نابود نمی­شود و گفته شده بزرگ یعنی وسیع، یعنی نعمت­های بهشتی همه وصف نمی­شوند، بلکه قسمتی از آن توصیف می­شود و گفته شده است الملک الکبیر اجازه فرشتگان به آنان است و تحیت آن­ها با

ص: 112


1- . راغب: « سَلْسَبِیلًا» یعنی لذیذ و نرم و خروشان، و به گفته یکی از مفسرین، این کلمه ترکیبی است از دو کلمه: سل و سبیلا، مانند حوقلة و بسملة و الفاظ مرکب دیگر؛ و یا: اسمی است برای رودی که جریان تند دارد.

و قواریر الثانیة بدل من الأولی و لیست بتکرار و قیل إن قواریر کل أرض من تربتها و أرض الجنة فضة و لذلک کانت قواریرها مثل الفضة عن ابن عباس قَدَّرُوها تَقْدِیراً أی قدروا الکأس علی قدر ریهم لا یزید و لا ینقص من الری و الضمیر فی قدروها للسقاة و الخدام الذین یسقون فإنهم یقدرونها ثم یسقون و قیل قدروها علی قدر مل ء الکف أی کانت الأکواب علی قدر ما اشتهوا لم تعظم و لم تثقل الکف عن حملها و قیل قدروها فی أنفسهم قبل مجیئها علی صفة فجاءت علی ما قدروا و الضمیر فی قدروا للشاربین وَ یُسْقَوْنَ فِیها أی فی الجنة کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا قال مقاتل لا یشبه زنجبیل الدنیا و قال ابن عباس کلما ذکر الله فی القرآن مما فی الجنة و سماه لیس له مثل فی الدنیا و لکن سماه الله بالاسم الذی یعرف و الزنجبیل مما کانت العرب تستطیبه فلذلک ذکره الله فی القرآن و وعدهم أنهم یسقون فی الجنة الکأس الممزوجة بزنجبیل الجنة عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا (1)أی الزنجبیل من عین تسمی سلسبیلا قال ابن الأعرابی لم أسمع السلسبیل إلا فی القرآن و قال الزجاج هو صفة لما کان فی غایة السلاسة یعنی أنها سلسة تتسلسل فی الحلق و قیل سمیت سلسبیلا لأنها تسیل علیهم فی الطرق و فی منازلهم ینبع من أصل العرش من جنة عدن إلی أهل الجنان و قیل سمیت بذلک لأنها ینقاد ماؤها لهم یصرفونها حیث شاءوا حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً أی من الصفاء و حسن المنظر و الکثرة فذکر لونهم و کثرتهم و قیل إنما شبههم بالمنثور لانتشارهم فی الخدمة فلو کانوا صفا لشبهوا بالمنظوم وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ أی إذا رأیت ببصرک ثم یعنی الجنة و قیل إن تقدیره و إذا رأیت الأشیاء ثم و رَأَیْتَ نَعِیماً خطیرا وَ مُلْکاً کَبِیراً لا یزول و لا یفنی عن الصادق علیه السلام و قیل کبیرا أی واسعا یعنی أن نعیم الجنة لا یوصف کثرة إنما یوصف بعضها و قیل الملک الکبیر استئذان الملائکة علیهم و تحیتهم

ص: 112


1- قال الراغب: قوله: «سَلْسَبِیلًا» أی سهلا لذیذا سلسا حدید الجریة، و ذکر بعضهم أن ذلک مرکب من قولهم: سل سبیلا نحو الحوقلة و البسملة و نحوهما من الألفاظ المرکبة؛ و قیل: بل هو اسم لکل عین سریع الجریة.

سلام. و گفته شده این است که آن­ها به هر چیزی که بخواهند می­رسند و گفته شده است پایین­تر فرد آنان به ملک خود نگاه می­کند و هزار سال طول می­کشد تا چشمش کل ملک را ببیند. و گفته شده به معنای ملک دائم ابدی است که فرد را به همه آرزوهایش می­رساند. عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ هر کس که عالی را ظرف گرفته است، مثل این جمله است: فوقهم ثیاب سندس و هر کس که آن را حال گرفته است، مثل این سخن است: تعلوهم ثیاب سندس و سندس به معنای لباس نازکی است که آن را بر تن می­کنند.

امام صادق علیه­السلام فرمود: این جمله مانند جمله «تعلوهم الثیاب» است که آن را بر تن می­کنند.

خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ و ابن عباس روایت است که به معنای لباس ضخیم است که بافت ضخیمی ندارد، بلکه به معنای لباس محکم است آیا ندیدی که مردی لباس به تن کرده و لباس رویی از لباس زیرین بهتر است. وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ نقره شفاف که از پشت دیده می­شود مانند بلور و از مروارید و یاقوت بهتر است که آن دو از طلا بهتر است. آن نقره از طلا بهتر است و طلا و نقره دو چیز بسیار گرانبهاست و گفته شده است که زینت آنان گاهی از طلا و گاهی از نقره است تا همه محاسن زینت در آن جمع شود. همانطور که خداوند متعال می­فرماید: یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ و نقره و حتی اگر بهای اندک داشته باشد اما در نهایت زیبایی است به خصوص با اوصافی که ذکر کردیم. و مقصود این است که در آخرت چیزی که لذت و رضایت بسیار دارد، حتما شیء گرانبهایی نیست زیرا قیمت در آنجا معنا ندارد. وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً یعنی طاهر از هر گونه آلودگی و ناپاکی که مانند شراب دنیا دست و پایی به آن نخورده است و یا این­که طهور به این معناست که سبب ادرار نجس نمی­شود اما سبب تعریق بدن می­شود که رایحه­ای همچون مشک دارد و از ابراهیم تیمی و ابو قلابه روایت است که یک مرد بهشتی شهوت جنسی و اشتها و هوسی به اندازه صد مرد دنیایی دارد و هنگامی که آن­چه را که می­خواهد می­خورد، شراب طهور به او داده می­شود و شکم او را شستشو می­دهد و چیزی که می­خورد تبدیل به عرقی می­شود که از پوست او خارج می­شود که رایحه­ای بهتر از مشک خوشبو دارد و شکم او لاغر می­شود و شهوتش دوباره برمی­گردد و از امام صادق علیه­السلام روایت است: آن­ها را از هر چیزی به جز خداوند پاک می­کند، زیرا خداوند است که عامل اصلی این پاکی است.

إِنَّ هذا یعنی این نعمت­ها کانَ لَکُمْ جَزاءً پاداش اعمال نیک شماست وَ کانَ سَعْیُکُمْ مورد رضایت خداوند مَشْکُوراً یعنی مقبول است و شما به واسطه آن پاداش داده می­شوید.

و در آیه إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ از درختان بهشتی وَ عُیُونٍ که

ص: 113

بالسلام و قیل هو أنه لا یریدون شیئا إلا قدروا علیه و قیل و إن أدناهم منزلة ینظر فی ملکه من ألف عام یری أقصاه کما یری أدناه و قیل هو الملک الدائم الأبدی فی نفاذ الأمر و حصول الأمانی عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ من جعله ظرفا فهو بمنزلة قولک فوقهم ثیاب سندس و من جعله حالا فهو بمنزلة قولک تعلوهم ثیاب سندس و هو ما رق من الثیاب فیلبسونها

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی مَعْنَاهُ تَعْلُوهُمُ الثِّیَابُ فَیَلْبَسُونَهَا.

خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ و هو ما غلظ منها و لا یراد بها الغلظ فی السلک إنما یراد به الثخانة فی النسج قال ابن عباس أ ما رأیت الرجل علیه ثیاب و الذی یعلوها أفضلها وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ الفضة الشفافة و هی التی یری ما وراءها کما یری من البلورة و هی أفضل من الدر و الیاقوت و هما أفضلان من الذهب فتلک الفضة أفضل من الذهب و الفضة و الذهب هما أثمان الأشیاء و قیل إنهم یحلون بالذهب تارة و بالفضة أخری لیجمعوا محاسن الحلیة کما قال تعالی یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ و الفضة و إن کانت دنیة الثمن فهی فی غایة الحسن خاصة إذا کانت بالصفة التی ذکرها و الغرض فی الآخرة ما یکثر الاستلذاذ و السرور به لا ما یکثر ثمنه لأنه لیست هناک أثمان وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً أی طاهرا من الأقذار و الأقذاء لم تدنسها الأیدی و لم تدسها الأرجل کخمر الدنیا و قیل طهورا لا یصیر بولا نجسا و لکن یصیر رشحا فی أبدانهم کرشح المسک و إن الرجل من أهل الجنة یقسم له شهوة مائة رجل من أهل الدنیا و أکلهم و نهمتهم فإذا أکل ما شاء سقی شرابا طهورا فیطهر بطنه و یصیر ما أکل رشحا یخرج من جلده أطیب ریحا من المسک الأذفر و یضمر بطنه و تعود شهوته عن إبراهیم التیمی و أبی قلابة و قیل

یُطَهِّرُهُمْ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ سِوَی اللَّهِ إِذْ لَا طَاهِرَ مِنْ تَدَنُّسٍ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْأَکْوَانِ إِلَّا اللَّهُ رَوَوْهُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام.

إِنَّ هذا أی ما وصف من النعیم کانَ لَکُمْ جَزاءً أی مکافاة علی أعمالکم الحسنة وَ کانَ سَعْیُکُمْ فی مرضاة الله مَشْکُوراً أی مقبولا مرضیا جوزیتم علیه.

و فی قوله تعالی إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ من أشجار الجنة وَ عُیُونٍ جاریة بین

ص: 113

در مقابل آن­ها جاری است و محل جریان خاصی ندارد زیرا این برای آنان از زیبایی و زلالی آب دل­انگیزتر است. و گفته شده است عیون به معنای رودهایی است که در میان درختان جریان دارد.

و مَفازاً یعنی رستگاری و نجات به سوی سلامت و سرور و گفته شده است مفاز، به معنای جایگاه فوز است وَ کَواعِبَ أَتْراباً یعنی کنیزکانی که پستان­های برآمده دارند و همسن هستند وَ کَأْساً دِهاقاً یعنی پر و لبریز و یا این­که پیوسته به آن­ها داده می­شود و از مقاتل روایت شده به معنای این است که درست مطابق میل آن­هاست. وَ لا کِذَّاباً یعنی هیچکس به کسی نسبت دروغگویی نمی­دهد و قرائت این کلمه بدون تشدید، به معنای این است که به هم دروغ نمی­گویند. عَطاءً حِساباً یعنی کافی و گفته شده است یعنی زیاد و گفته شده است به اندازه استحقاق و اعمال شایسته آن­هاست.

و عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ یعنی به نعمت­ها و کراماتی که به آنان داده شده است و گفته شده است به دشمانشان که در عذاب الهی هستند نگاه می­کنند. تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ یعنی وقتی آنان را ببینی، از چهره­های نورانی آنان متوجه می­شوی که آن­ها از اهل نعمت هستند و به گفته عطاء، به این دلیل است که خداوند متعال به قدری به آنان زیبایی و رنگ­های زیبا عطا فرموده است که در توصیف هیچکس نمی­گنجد. یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ یعنی از شراب زلال و خالص مَخْتُومٍ و یعنی شرابی که مهر و موم شده است و گفته شده مهر آن با مشک است و آن مانند شرابی که در جوی­ها روان است نیست. و گفته شده مختوم یعنی کسی نمی­تواند به آن دست بزند تا مهر و موم آن برای نیکوکاران برداشته شود. سپس مختوم تفسیر شده است به: خِتامُهُ مِسْکٌ یعنی وقتی خورده شد، اواخر آن طعم رایحه مشک می­دهد و یا این­که خم شراب به جای گِل، با مشک مهر زده شده است و از ابو درداء نقل است که به معنای خاک سفیدی از جنس نقره است که شراب خود را با آن مهر می­زنند و اگر مردی از اهل دنیا انگشت خود را در آن فرو ببرد و بیرون بیاورد، رایحه آن به همه انسان­ها می­رسد و به آن تمایل پیدا می­کنند. پس فرمود: وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ یعنی با آن رغبت پیدا می­کنند به اطاعت از خداوند.

و در حدیث آمده است هر کس که در تابستان به خاطر خداوند روزه بگیرد، خداوند تشنگی او را با رحیق مختوم برطرف می­کند.

در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه­السلام آمده است: ای علی، هر کس نوشیدن شراب را در دنیا به خاطر خداوند ترک کند، خداوند در آخرت به او از رحیق مختوم می­نوشاند.

وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ یعنی با شرابی که وصف کردیم، تسنیم آمیخته شده است که چشمه­ای در بهشت است و بهترین شراب بهشتی

ص: 114

أیدیهم فی غیر أخدود لأن ذلک أمتع لهم بما یرونه من حسن میاهها و صفائها و قیل عیون أی ینابیع ماء یجری خلال الأشجار.

و فی قوله تعالی مَفازاً أی فوزا و نجاة إلی حال السلامة و السرور و قیل المفاز موضع الفوز وَ کَواعِبَ أَتْراباً أی جواری تکعب ثدیهن مستویات فی السن وَ کَأْساً دِهاقاً أی مترعة مملوءة و قیل متتابعة علی شاربیها أخذ من متابعة الشد فی الدهق و قیل علی قدر ریهم عن مقاتل وَ لا کِذَّاباً أی و لا تکذیب بعضهم لبعض و من قرأ بالتخفیف یرید و لا مکاذبة و قیل کذبا عَطاءً حِساباً أی کافیا و قیل أی کثیرا و قیل حسابا علی قدر الاستحقاق و بحسب العمل.

و فی قوله تعالی عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ إلی ما أعطوا من النعیم و الکرامة و قیل ینظرون إلی عدوهم حین یعذبون تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ أی إذا رأیتهم عرفت أنهم من أهل النعمة بما تری فی وجوههم من النور و الحسن و البیاض و البهجة قال عطاء و ذلک أن الله تعالی قد زاد فی جمالهم و ألوانهم ما لا یصفه واصف یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ أی من خمر صافیة خالصة من کل غش مَخْتُومٍ و هو الذی له ختام أی عاقبة و قیل مختوم فی الآنیة بالمسک و هو غیر الخمر التی تجری فی الأنهار و قیل هو مختوم أی ممنوع من أن تمسه ید حتی یفک ختمه للأبرار ثم فسر المختوم بقوله خِتامُهُ مِسْکٌ أی آخر طعمه ریح المسک إذا رفع الشارب فاه من آخر شرابه وجد ریحه کریح المسک و قیل ختم إناؤه بالمسک بدلا من الطین الذی یختم به الشراب فی الدنیا و عن أبی الدرداء هو تراب أبیض من الفضة یختمون به شرابهم و لو أن رجلا من أهل الدنیا أدخل إصبعه فیه ثم أخرجها لم یبق ذو روح إلا وجد طیبها ثم رغب فیها فقال وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ أی فلیرغب الراغبون بالمبادرة إلی طاعة الله سبحانه

وَ فِی الْحَدِیثِ مَنْ صَامَ لِلَّهِ فِی یَوْمٍ صَائِفٍ سَقَاهُ اللَّهُ عَلَی الظَّمَإِ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ.

وَ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا عَلِیُّ مَنْ تَرَکَ الْخَمْرَ لِلَّهِ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ.

وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ أی و مزاج ذلک الشراب الذی وصفناه و هو ما یمزج به من تسنیم و هو عین فی الجنة و هو أشرف شراب

ص: 114

است و به گفته مسروق، فقط مقربان از آن می­نوشند و شرابِ مختص اصحاب الیمین با آن مخلوط می­شود و رایحه خوشی می­گیرد. میمون بن مهران از ابن عباس روایت می­کند که از او راجع به تسنیم سوال شد و او گفت: تسنیم همان است که خداوند عز و جل می­فرماید: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ و و سخن حسن نیز مانند این سخن است:

نعمت­های پنهانی که خداوند برای بهشتیان کنار گذاشته است و یا به معنای شرابی است که از بالا برای آنان ریخته می­شود و یا به معنای رودی است که در هوا جریان دارد و هر گاه که بهشتیان بخواهند در جام­های آنان ریخته می­شود. سپس با این آیه تفسیر شده است: عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ از ابن مسعود و ابن عباس روایت شده است که نوشیدن از شراب خالص آن مختص مقربان است و برای دیگر بهشتیان با چیزی آمیخته می­شود. إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا یعنی کفار قریش و نازپروردگان آن مانند ابوجهل و ولید بن مغیره و عاص بن وائل و یاران آن­ها. کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یعنی یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مثل عمار و خباب و بلال و دیگران یَضْحَکُونَ برای به سخره گرفتن آن­ها در دنیا وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یعنی وقتی مومنان از کنار مشرکان می­گذرند یَتَغامَزُونَ یعنی اشاره می­کنند با چشم و ابرو به یکدیگر از روی مسخره یعنی می­گوید: این­ها بر حق هستند و بر محمد وحی نازل می­شود و او رسول خداوند است و ما برانگیخته می­شویم و امثال این. و از مقاتل و کلبی روایت شده است که این آیه در شان علی بن ابی طالب علیه­السلام نازل شده است و به این دلیل بوده است که گروهی از مسلمانان به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند که منافقان ما را به مسخره می­گیرند و می­خندند و به ما اشاره می­کنند، سپس پیش از آن­که علی علیه­السلام و یارانش به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم برسند، به سوی یاران خود بازگشتند و گفتند: امروز مرد کچلی را دیدیم و به او خندیدیم و این آیه نازل شد و حاکم ابوالقاسم حسکانی در کتاب شواهد التنزیل با اسناد به ابن عباس گفته است منظور از مجرمان، منافقان قریش هستند و کسانی که ایمان آورده­اند، علی بن ابی طالب و یارانش هستند. وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ یعنی وقتی به سوی قوم و قبیله خود بازمی­گردند، از آن­چه دیده­اند متعجب هستند و با سخره از آن یاد می­کنند. وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ زیرا آن­ها خوشگذرانی را به امید ثواب آخرت که حقیقی نیست رها کرده­اند وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ یعنی این کفار برای حفاظت از مومنان و مراقبت از اعمال آنان فرستاده نشده­اند و یا این­که برای نظارت بر اعمال آنان فرستاده نشده­اند فَالْیَوْمَ یعنی روز قیامت الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ از ابو صالح روایت شده که مثل وقتی است که کفار در دنیا به آنان می­خندند به این دلیل که دری به سوی بهشت به روی کفار باز می­شود و به آن­ها می­گویند: به سوی آن بروید وقتی به آن رسیدند،

ص: 115

فی الجنة قال مسروق یشربها المقربون صرفا و یمزج بها کأس أصحاب الیمین فیطیب و روی میمون بن مهران أن ابن عباس سئل عن تسنیم فقال هذا مما یقول الله عز و جل فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ و نحو هذا قول الحسن خفایا أخفاها الله لأهل الجنة و قیل هو شراب ینصب علیهم من علو انصبابا و قیل هو نهر یجری فی الهواء فینصب فی أوانی أهل الجنة بحسب الحاجة ثم فسره سبحانه بقوله عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ أی هی خالصة للمقربین یشربونها صرفا و یمزج لسائر أهل الجنة عن ابن مسعود و ابن عباس إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا یعنی کفار قریش و مترفیهم کأبی جهل و الولید بن المغیرة و العاص بن وائل و أصحابهم کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یعنی أصحاب النبی صلی الله علیه و آله مثل عمار و خباب و بلال و غیرهم یَضْحَکُونَ علی وجه السخریة بهم و الاستهزاء فی دار الدنیا وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یعنی و إذا مر المؤمنون بهؤلاء المشرکین یَتَغامَزُونَ أی یشیر بعضهم إلی بعض بالأعین و الحواجب استهزاء بهم أی یقول هؤلاء إنهم علی حق و إن محمدا یأتیه الوحی و إنه رسول و إنا نبعث و نحو ذلک و قیل نزلت فی علی بن أبی طالب علیهما السلام و ذلک أنه کان فی نفر من المسلمین جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا ثم رجعوا إلی أصحابهم فقالوا رأینا الیوم الأصلع فضحکنا منه فنزلت الآیة قبل أن یصل علی علیه السلام و أصحابه إلی النبی صلی الله علیه و آله عن مقاتل و الکلبی و ذکر الحاکم أبو القاسم الحسکانی فی کتاب شواهد التنزیل بإسناده عن أبی صالح عن ابن عباس قال إن الذین أجرموا منافقو قریش و الذین آمنوا علی بن أبی طالب و أصحابه وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ یعنی و إذا رجع هؤلاء الکفار إلی أهلهم رجعوا معجبین بما هم فیه یتفکهون بذکرهم وَ إِذا رَأَوْهُمْ قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ لأنهم ترکوا التنعم رجاء ثواب لا حقیقة له وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ أی و لم یرسل هؤلاء الکفار حافظین علی المؤمنین ما هم علیه و ما کلفوا حفظ أعمالهم فکیف یطعنون علیهم و قیل معناه و ما أرسلوا علیهم شاهدین فَالْیَوْمَ یعنی یوم القیامة الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ کما ضحک الکفار منهم فی الدنیا و ذلک أنه یفتح للکفار باب إلی الجنة و یقال لهم أخرجوا إلیها فإذا وصلوا إلیه

ص: 115

در بسته می­شود این کار چند بار تکرار می­شود و مومنان به آن­ها می­خندند و یا این­که مومنان به کفار می­خندند وقتی آن­ها را در عذاب و خود را در نعمت­های بهشتی می­بینند و گفته شده است خنده مومنان به جهنمیان به این دلیل است که آن­ها دشمنان خداوند و خود آن­ها هستند و خداوند شادی این افراد را در عذاب آن­ها قرار داده است. عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ یعنی مومنان به عذاب دشمنان کافر خود با خوشحالی در حجله­های خود نگاه می­کنند هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ یعنی آیا کفار پاداش داده می­شوند با این­که چیزی را که گفتیم انجام دادند(1) یعنی مسخره کردن مومنان در دنیا و این استفهام تقریری است و ثوب یعنی پاداش داده شد و یا معنای آن به قبل متصل می­شود و تقدیر به این شکل است: «إن الذین آمنوا ینظرون هل جوزی الکفار بأعمالهم».

و غَیْرُ مَمْنُونٍ یعنی ناقص نیست و قطع نمی­شود و ابدی است و مورد محاسبه قرار نمی­گیرد و با اذیت و آزار مکدّر نمی­شود.

روایات

روایت 1.

امالی صدوق: عبدلله بن علی؛ بلال موذن رسول خدا را ملاقت کرد و به او گفت، برای من بهشت را چنان وصف کن که رسول خدا صلی الله علیه و آله برایت وصف کرده گفت بنویس بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ از رسول خدا شنیدم میفرمود باروی بهشت خشتی از طلا و خشتی از نقره و خشتی از یاقوتست و ملاطش مشک اذفر و کنگره هایش از یاقوت سرخ و سبز و زرد است، گفتم حلقه آن چیست؟ فرمود وای بر تو دست از من بدار که تکلیف ناهنجاری بمن کردی گفتم دست بر ندارم از تو تا بمن برسانی آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی در این باره گفت بنویس بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اما در صبر دریست کوچک یک لنگه ای و از یاقوت سرخست و حلقه ندارد در شکر از یاقوت سفید است دو لنگه دارد و میان آنها پانصد سال راهست و غوغا و ناله ای دارد، میگوید بار خدایا اهل مرا برایم بیاور گفتم در هم سخن کند؟ فرمود آری خدای ذو الجلالش بسخن آرد، در بلا گفتم

ص: 116


1- . در نسخه چاپی تفسیر: وقتی با آن­ها انجام شد این مجازات به سبب اعمال آنان.

أغلق دونهم یفعل ذلک بهم مرارا فیضحک منهم المؤمنون عن أبی صالح و قیل یضحکون من الکفار إذا رأوهم فی العذاب و أنفسهم فی النعیم و قیل إن الوجه فی ضحک أهل الجنة من أهل النار أنهم لما کانوا أعداء الله و أعداءهم جعل الله سبحانه لهم سرورا فی تعذیبهم عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ یعنی المؤمنین ینظرون إلی تعذیب أعدائهم الکفار علی سرر فی الحجال هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ أی هل جوزی الکفار إذا فعل بهم هذا الذی ذکر ما کانوا یفعلونه (1)من السخریة بالمؤمنین فی الدنیا و هو استفهام یراد به التقریر و ثوب بمعنی أثیب و قیل معناه یتصل بما قبله و یکون التقدیر إن الذین آمنوا ینظرون هل جوزی الکفار بأعمالهم.

و فی قوله تعالی غَیْرُ مَمْنُونٍ أی غیر منقوص و قیل غیر مقطوع و قیل غیر محسوب و قیل غیر مکدر بما یؤذی و یغم.

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ الْعَبَّاسِ بْنِ عَمْرٍو الْفُقَیْمِیِّ (2)مَعاً عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ هُرْمُزَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ أَنَّهُ لَقِیَ بِلَالًا مُؤَذِّنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ فِیمَا سَأَلَهُ عَنْ وَصْفِ بِنَاءِ الْجَنَّةِ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ سُورَ الْجَنَّةِ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ یَاقُوتٍ وَ مِلَاطُهَا الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ وَ شُرَفُهَا الْیَاقُوتُ الْأَحْمَرُ وَ الْأَخْضَرُ وَ الْأَصْفَرُ قُلْتُ فَمَا أَبْوَابُهَا قَالَ أَبْوَابُهَا مُخْتَلِفَةٌ بَابُ الرَّحْمَةِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ قُلْتُ فَمَا حَلْقَتُهُ قَالَ وَیْحَکَ کُفَّ عَنِّی فَقَدْ کَلَّفْتَنِی شَطَطاً قُلْتُ مَا أَنَا بِکَافٍّ عَنْکَ حَتَّی تُؤَدِّیَ إِلَیَّ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَابُ الصَّبْرِ فَبَابٌ صَغِیرٌ مِصْرَاعٌ وَاحِدٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ لَا حَلَقَ لَهُ وَ أَمَّا بَابُ الشُّکْرِ فَإِنَّهُ مِنْ یَاقُوتَةٍ بَیْضَاءَ لَهَا مِصْرَاعَانِ مَسِیرَةُ مَا بَیْنَهُمَا خَمْسُمِائَةِ عَامٍ لَهُ ضَجِیجٌ وَ حَنِینٌ یَقُولُ اللَّهُمَّ جِئْنِی بِأَهْلِی قُلْتُ هَلْ یَتَکَلَّمُ الْبَابُ قَالَ نَعَمْ یُنْطِقُهُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ أَمَّا بَابُ الْبَلَاءِ قُلْتُ أَ لَیْسَ بَابُ ععد

ص: 116


1- فی التفسیر المطبوع: إذا فعل بهم هذا الذی ذکره علی ما کانوا یفعلونه.
2- نسبة إلی فقیم- بضم الفاء و فتح القاف- بن جریر بن دارم بطن من تمیم.

مگر در صبر هم همان در بلا نیست؟

گفت نه گفتم بلا چیست؟ گفت مصائب و دردها و بیماریها و خوره و آن دریست از یاقوت زرد یک لنگه ای و اندکند کسانی که از آن در آیند گفتم خدا رحمت کند بیفزا و بر من تفضل کن که من محتاجم گفت تو بمن تکلیف ناروا کنی باب اعظم که از آن بندگان صالح در آیند که اهل زهد و ورع و مشتاق خدا و مأنوس با اویند گفتم خدا رحمتت کند وقتی ببهشت در آیند چه کنند؟ فرمود بر کشتیها روی دو نهر سیر کنند که پاروهائی دارند از لؤلؤ فرشتگانی در آنها باشند از نور و جامه های بسیار سبز در بردارند، گفتم رحمت خدا بر تو مگر نور هم سبز دارد؟ گفت جامه ها سبزند و نور از پرتو رب العالمین است جل جلاله بر دو کناره نهر گردش کنند گفتم نام آن نهر چیست، گفت جنة الماوی گفتم در میان چیز دیگری است؟ گفت آری جنت عدن که میانه بهشتها است جنت عدن باروئی دارد از یاقوت سرخ و ریگ آن لؤلؤ است گفتم در آن در دیگری است؟ گفت آری جنت الفردوس، گفتم باروی آن چگونه است گفت وای بر تو دست از من بدار مرا سرگردان کردی گفتم بلکه تو مرا سرگردان کردی من دست از تو بر ندارم تا وصف را بکمال رسانی و مرا از باروی آن خبر دهی گفت بارویش نور است گفتم غرفه ها که در آنست؟ گفت از نور رب العالمین است گفتم بیفزا خدایت رحمت کند گفت وای بر تو تا اینجا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده خوشا بر تو اگر ببرخی از این که وصف شد برسی و خوشا بر کسی که بدان معتقد باشد.

توضیح

جزری در مورد اینکه در وصف بهشت فرمود: «و ملاطها مسک أذفر»-ملاط آن مشک خالص وخوشبو است- گوید ملاط چیزی است که بین خشتهای بنا بکار می برند ویا دیوار را با آن اندود می کنند.پایان. و شطط یعنی ستم وتجاوز ازحد. ومصافّ جمع مصفّ یعنی محلی که در آن صف کشیده جمع می شوند. و ممکن است با تخفیف(بدون تشدید)خوانده شود که از صیف(تابستان)باشد یعنی در محلی وسیع که برای تنزّه وتفریح در تابستان است و در فقیه گفته «در آبی صاف» که این وجه آشکارتر است. و «مجذاف» پاروی کشتی است و «حافة الوادی» بدون تشدید کناره وادی است.

روایت 2.

امالی صدوق: امیر المومنین فرمود: طوبی درختی است در بهشت بیخ آن در خانه پیغمبر است و در خانه هر مؤمن شاخه ای از آنست

ص: 117

الْبَلَاءِ هُوَ بَابَ الصَّبْرِ قَالَ لَا قُلْتُ فَمَا الْبَلَاءُ قَالَ الْمَصَائِبُ وَ الْأَسْقَامُ وَ الْأَمْرَاضُ وَ الْجُذَامُ وَ هُوَ بَابٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ صَفْرَاءَ مِصْرَاعٌ وَاحِدٌ مَا أَقَلَّ مَنْ یَدْخُلُ مِنْهُ قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ زِدْنِی وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ فَإِنِّی فَقِیرٌ قَالَ یَا غُلَامُ لَقَدْ کَلَّفْتَنِی شَطَطاً أَمَّا الْبَابُ الْأَعْظَمُ فَیَدْخُلُ مِنْهُ الْعِبَادُ الصَّالِحُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الزُّهْدِ وَ الْوَرَعِ وَ الرَّاغِبُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُسْتَأْنِسُونَ بِهِ قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ فَإِذَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ مَا ذَا یَصْنَعُونَ قَالَ یَسِیرُونَ عَلَی نَهْرَیْنِ فِی مَصَافَّ فِی سُفُنِ الْیَاقُوتِ مَجَاذِیفُهَا اللُّؤْلُؤُ فِیهَا مَلَائِکَةٌ مِنْ نُورٍ عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ خُضْرٌ شَدِیدَةٌ خُضْرَتُهَا قُلْتُ رَحِمَکَ اللَّهُ هَلْ یَکُونُ مِنَ النُّورِ أَخْضَرُ قَالَ إِنَّ الثِّیَابَ هِیَ خُضْرٌ وَ لَکِنْ فِیهَا نُورٌ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ جَلَالُهُ یَسِیرُونَ عَلَی حَافَتَیْ ذَلِکَ النَّهَرِ قُلْتُ فَمَا اسْمُ ذَلِکَ النَّهَرِ قَالَ جَنَّةُ الْمَأْوَی قُلْتُ هَلْ وَسَطُهَا غَیْرُ هَذَا قَالَ نَعَمْ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ هِیَ فِی وَسَطِ الْجِنَانِ فَأَمَّا جَنَّةُ عَدْنٍ فَسُورُهَا یَاقُوتٌ أَحْمَرُ وَ حَصْبَاؤُهَا اللُّؤْلُؤُ قُلْتُ فَهَلْ فِیهَا غَیْرُهَا قَالَ نَعَمْ جَنَّةُ الْفِرْدَوْسِ قُلْتُ وَ کَیْفَ سُورُهَا قَالَ وَیْحَکَ کُفَّ عَنِّی حَیَّرْتَ عَلَی قَلْبِی قُلْتُ بَلْ أَنْتَ الْفَاعِلُ بِی ذَلِکَ مَا أَنَا بِکَافٍّ عَنْکَ حَتَّی تُتِمَّ لِیَ الصِّفَةَ وَ تُخْبِرَنِی عَنْ سُورِهَا قَالَ سُورُهَا نُورٌ فَقُلْتُ وَ الْغُرَفُ الَّتِی هِیَ فِیهَا قَالَ هِیَ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ قُلْتُ زِدْنِی رَحِمَکَ اللَّهُ قَالَ وَیْحَکَ إِلَی هَذَا انْتَهَی بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طُوبَی لَکَ إِنْ أَنْتَ وَصَلْتَ إِلَی بَعْضِ هَذِهِ الصِّفَةِ وَ طُوبَی لِمَنْ یُؤْمِنُ بِهَذَا الْخَبَرِ.

توضیح

قال الجزری فی صفة الجنة و ملاطها مسک أذفر الملاط الذی یجعل بین سافی البناء یملط به الحائط أی یخلط انتهی و الشطط التجاوز عن الحد و الجور قوله فی مصاف هو جمع المصف أی موضع الصف أی یسیرون مجتمعین مصطفین و یمکن أن یکون بالتخفیف من الصیف أی فی متسع یصلح للتنزه فی الصیف و فی الفقیه فی ماء صاف و هو أظهر و المجذاف ما یجذف به السفینة و حافة الوادی بالتخفیف جانبه.

«2»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِی دَارِهِ غُصْنٌ

ص: 117

و هر چه بخواهد آن شاخه برای او بیاورد اگر سوار تندرو صد سال در سایه اش بدود از آن بیرون نرود و اگر کلاغی از پای آن بپرد تا از پیری سقوط کند به بالایش نرسد هلا در این نعمت رغبت کنید تا پایان حدیث.

تفسیر عیاشی از ابی بصیر همانند آن را روایت کرده است و در آن حدیث آمده: تا از پیری سفید شود.

روایت 3.

امالی صدوق: عبد اللَّه بن سلیمان گفت در انجیل خواندم، ای عیسی و بیان کرد قضیه پیامبر ما را تا این جا که فرمود: خوشا بر کسی که دورانش را دریابد و روزگارش ببیند و سخنش را بشنود عیسی عرض کرد پروردگارا طوبی چیست؟ فرمود درختی در بهشت که من آن را کشتم همه بهشت را سایه دهد بیخش از رضوان است و آبش از تسنیم که چون کافور خنک است و مزه زنجبیل دارد هر که از آن چشمه بنوشد هرگز تشنه نشود، عیسی عرض کرد بمن از آن بنوشان فرمود ای عیسی بر نوع بشر حرامست از آن بنوشند تا آن پیغمبر از آن بنوشد و بر امتها حرامست از آن بنوشند تا امت او از آن بنوشند تا پایان حدیث.

روایت 4.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود در بهشت درختی است که از بالایش جامه برآید و از پائینش اسبان بازین و مهار و پردار که نه سرگین کنند و نه بشاشند اولیاء خدا بر آن سوار شوند و در بهشت هر جا خواهند پرواز کنند و آنان که پست درجه تر از آنهایند گویند پروردگارا این بندگانت از کجا باین کرامت رسیدند؟ خدای جل جلاله فرماید اینها بودند که شب عبادت میکردند و روزها روزه بودند و نمیخوردند و با دشمن جهاد میکردند و نمیترسیدند و صدقه میدادند و بخیل نبودند.

کتاب حسین و سعین و النوادر از زید بن علی همانند آن را روایت کرده است.

روایت 5.

ص: 118

مِنْهَا لَا تَخْطُرُ عَلَی قَلْبِهِ شَهْوَةُ شَیْ ءٍ إِلَّا أَتَاهُ بِهِ ذَلِکَ الْغُصْنُ وَ لَوْ أَنَّ رَاکِباً مُجِدّاً سَارَ فِی ظِلِّهَا مِائَةَ عَامٍ مَا خَرَجَ مِنْهَا وَ لَوْ طَارَ مِنْ أَسْفَلِهَا غُرَابٌ مَا بَلَغَ أَعْلَاهَا حَتَّی یَسْقُطَ هَرِماً أَلَا فَفِی هَذَا فَارْغَبُوا الْخَبَرَ.

-شی، تفسیر العیاشی عن أبی بصیر مثله و فیه حتی یبیاض هرما.

«3»

لی، الأمالی للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: قَرَأْتُ فِی الْإِنْجِیلِ یَا عِیسَی وَ ذَکَرَ أَمْرَ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله إِلَی أَنْ قَالَ طُوبَی لِمَنْ أَدْرَکَ زَمَانَهُ وَ شَهِدَ أَیَّامَهُ وَ سَمِعَ کَلَامَهُ قَالَ عِیسَی یَا رَبِّ وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَنَا غَرَسْتُهَا تُظِلُّ الْجِنَانَ أَصْلُهَا مِنْ رِضْوَانٍ مَاؤُهَا مِنْ تَسْنِیمٍ بَرْدُهُ بَرْدُ الْکَافُورِ وَ طَعْمُهُ طَعْمُ الزَّنْجَبِیلِ مَنْ یَشْرَبْ مِنْ تِلْکَ الْعَیْنِ شَرْبَةً لَا یَظْمَأْ بَعْدَهَا أَبَداً فَقَالَ عِیسَی علیه السلام اللَّهُمَّ اسْقِنِی مِنْهَا قَالَ حَرَامٌ یَا عِیسَی عَلَی الْبَشَرِ أَنْ یَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّی یَشْرَبَ ذَلِکَ النَّبِیُّ وَ حَرَامٌ عَلَی الْأُمَمِ أَنْ یَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّی یَشْرَبَ أُمَّةُ ذَلِکَ النَّبِیِّ الْخَبَرَ.

«4»

لی، الأمالی للصدوق عَلِیُّ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ مَاجِیلَوَیْهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ الْکَلْبِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً یَخْرُجُ مِنْ أَعْلَاهَا الْحُلَلُ وَ مِنْ أَسْفَلِهَا خَیْلٌ بُلْقٌ مُسْرَجَةٌ مُلْجَمَةٌ ذَوَاتُ أَجْنِحَةٍ لَا تَرُوثُ وَ لَا تَبُولُ فَیَرْکَبُهَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَتَطِیرُ بِهِمْ فِی الْجَنَّةِ حَیْثُ شَاءُوا فَیَقُولُ الَّذِینَ أَسْفَلُ مِنْهُمْ یَا رَبَّنَا مَا بَلَغَ بِعِبَادِکَ هَذِهِ الْکَرَامَةَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یَقُومُونَ اللَّیْلَ وَ لَا یَنَامُونَ وَ یَصُومُونَ النَّهَارَ وَ لَا یَأْکُلُونَ وَ یُجَاهِدُونَ الْعَدُوَّ وَ لَا یَجْبُنُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ وَ لَا یَبْخَلُونَ.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن علوان عن ابن طریف (1)عن زید بن علی مثله.

«5»

لی، الأمالی للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أَبِی

ص: 118


1- بالطاء و الراء المهملتین وزان أمیر هو سعد بن طریف الحنظلی مولاهم الاسکاف کوفیّ، ترجمه العامّة و الخاصّة، و أمّا ابن ظریف بالظاء المعجمة فهو الحسن بن ظریف یروی عن ابن علوان فلا تغفل.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود در بهشت غرفه هائی است که درونش از برون و برونش از درون پیداست کسانی از امتم در آن جا کنند که خوش کلام و خوراننده طعام و آشکارکننده اسلام باشند و شب که مردم بخوابند نماز بخوانندتا آخر حدیث.

روایت 6.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: عبد السلام بن صالح هروی گوید بامام رضا علیه السلام گفتم یا ابن رسول الله عرضکردم یا ابن رسول اللَّه به من خبر ده از بهشت و دوزخ که امروزه خلق شده اند؟ فرمود آری رسول خدا صلی الله علیه و آله در بهشت وارد شد و دوزخ را هم دید هنگام معراج خود، باو عرض کردم جمعی معتقدند که امروز مقدرند و مخلوق نیستند فرمود آنها از ما نیستند و ما هم از آنها نیستیم هر که منکر وجود فعلی بهشت و دوزخ است پیغمبر و ما را تکذیب کرده و از اهل ولایت ما نیست و در آتش دوزخ مخلد است خدا فرموده «هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ» اینست دوزخی که مجرمان آن را دروغ میشمردند میان آن و حمیم داغ میگردند. پیغمبر فرمود چون مرا بآسمان بردند جبرئیل دست مرا گرفت و ببهشت برد و از خرمایش بمن داد و خوردم و در صلب من نطفه شد و چون بزمین آمدم با خدیجه مواقعه کردم و بفاطمه آبستن شد و فاطمه حوراء انسیه است و هر گاه مشتاق بوی بهشت شوم فاطمه دخترم را میبویم.

احتجاج بصورت مرسل همانند آن را روایت کرده است.

روایت 7.

امالی صدوق: ام سلمه به پیغمبر عرضکرد پدر و مادرم قربانت زنی دو شوهر کرده و همه بمیرند و ببهشت روند آن زن از کدامین شوهر است؟ فرمود ای ام سلمه برگزیند خوش خلق تر و زن پرورتر آنها را ای ام سلمه حسن خلق خیر دنیا و آخرت را با خود برده است.

روایت 8.

ص: 119

حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْجَنَّةِ غُرَفاً یُرَی ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا وَ بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا یَسْکُنُهَا مِنْ أُمَّتِی مَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ أَفْشَی السَّلَامَ وَ صَلَّی بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ الْخَبَرَ.

«6»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق ید، التوحید الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أَ هُمَا الْیَوْمَ مَخْلُوقَتَانِ فَقَالَ نَعَمْ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ رَأَی النَّارَ لَمَّا عُرِجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَإِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ إِنَّهُمَا الْیَوْمَ مُقَدَّرَتَانِ غَیْرُ مَخْلُوقَتَیْنِ فَقَالَ علیه السلام مَا أُولَئِکَ مِنَّا (1)وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَدْ کَذَّبَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ کَذَّبَنَا وَ لَیْسَ مِنْ وَلَایَتِنَا عَلَی شَیْ ءٍ وَ خُلِّدَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَخَذَ بِیَدِی جَبْرَئِیلُ فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ فَنَاوَلَنِی مِنْ رُطَبِهَا فَأَکَلْتُهُ فَتَحَوَّلَ ذَلِکَ نُطْفَةً فِی صُلْبِی فَلَمَّا هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ فَکُلَّمَا اشْتَقْتُ إِلَی رَائِحَةِ الْجَنَّةِ شَمِمْتُ رَائِحَةَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ.

-ج، الإحتجاج مرسلا مثله.

«7»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْمَرْأَةُ یَکُونُ لَهَا زَوْجَانِ فَیَمُوتُونَ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ لِأَیِّهِمَا تَکُونُ فَقَالَ علیه السلام یَا أُمَّ سَلَمَةَ تَخَیَّرُ أَحْسَنَهُمَا خُلُقاً وَ خَیْرَهُمَا لِأَهْلِهِ یَا أُمَّ سَلَمَةَ إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ ذَهَبَ بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

«8»

ل، الخصال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحَسَنِ

ص: 119


1- فی العیون: لا هم منا. م.

خصال: از رسول خدا روایت شده که ام سلمه به او عرض کرد پدر و مادرم بقربانت زنی که دو شوهر دارد هر دو می میرند و بهشت میروند تا اخرحدیث.

روایت 9.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: طوبی، درختی است در بهشت و در خانه امیر المؤمنین علیه السلام و در خانه هر یک از شیعیان شاخه ای از شاخه های این درخت و برگی از برگ های این درخت هست که زیر سایه آنها ملتی از ملت ها می آسایند.

روایت 10.

فرمود: حضرت محمد صلی الله علیه و آله حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها را زیاد می بوسید. عایشه این موضوع را ناخوش می داشت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به عایشه فرمود: ای عایشه! وقتی به معراج برده شدم، وارد بهشت گشتم، جبرئیل مرا به نزدیکی طوبی برد و از میوه آن درخت به من داد و من از آن میوه خوردم. خداوند آن میوه را به آبی در پشت من مبدّل ساخت و چون به زمین بازگشتم، با خدیجه همبستر شدم و خدیجه، فاطمه سلام الله علیها را باردار شد. من هر گاه بوسه بر روی فاطمه سلام الله علیها می زنم، بوی درخت طوبی را از وی استشمام می کنم.(1)

روایت 11.

تفسیر قمی: از ابو بصیر روایت نموده که او گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله! جانم به قربانت، مرا به بهشت مشتاق گردان. حضرت فرمود: ای ابا محمد! کمترین حد نسیم بهشت چنان است که بوی خوش آن به دل های اهل بهشت، در روزی که نفس کشیدن به پایان رسد و راه نفس بسته شود (روز مرگ) از مسافت هزار ساله - بر مبنای سال های این دنیا - می رسد و کم منزلت ترین اهل بهشت چنان است که اگر تمام جن و انس هم میهمان او شوند، او می تواند از همه با غذا و نوشیدنی پذیرایی کند و چیزی هم از دارایی او کاسته نمی شود و ساده ترین منزلت اهل بهشت چنان است که چون وارد بهشت شود، سه باغ برایش ظاهر می گردد. وقتی که در پایین­ترین آن باغ­ها وارد شود، تا آن مقداری که خدا بخواهد، همسران و خدمتکاران و نیز رودخانه ها و میوه ها را می بیند و چشمانش روشن و دلش شاد می گردد. وقتی که خداوند را سپاس گفته و ستایش کرد، به او گفته می شود: سرت را بالا بگیر و به باغ دوم بنگر. چرا در این باغ چیزهایی هست که در دیگری نیست. در این هنگام او می گوید: پروردگارا! همین را به من بده. خداوند به او می فرماید: اگر این را به تو بدهم، باز هم باغ دیگری می طلبی. او می گوید: خداوندا! همین را می خواهم، همین را. وقتی که به آن باغ وارد می شود،

ص: 120


1- - تفسیر قمی، ج 1، ص 366.

عَنْ أَبِیهِ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ قَالَتْ لَهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْمَرْأَةُ یَکُونُ لَهَا زَوْجَانِ فَیَمُوتَانِ فَیَدْخُلَانِ الْجَنَّةَ الْخَبَرَ.

«9»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ فِی دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ شِیعَتِهِ إِلَّا وَ فِی دَارِهِ غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ وَرَقَةٌ مِنْ وَرَقِهَا (1)یَسْتَظِلُّ تَحْتَهَا أُمَّةٌ مِنَ الْأُمَمِ.

«10»

وَ عَنْهُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُکْثِرُ تَقْبِیلَ فَاطِمَةَ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ بَعْلِهَا وَ أَوْلَادِهَا أَلْفُ أَلْفِ التَّحِیَّةِ وَ السَّلَامِ فَأَنْکَرَتْ ذَلِکَ عَائِشَةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَائِشَةُ إِنِّی لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَأَدْنَانِی جَبْرَئِیلُ مِنْ شَجَرَةِ طُوبَی وَ نَاوَلَنِی مِنْ ثِمَارِهَا فَأَکَلْتُهُ فَحَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ مَاءً فِی ظَهْرِی فَلَمَّا هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَمَا قَبَّلْتُهَا قَطُّ إِلَّا وَجَدْتُ رَائِحَةَ شَجَرَةِ طُوبَی مِنْهَا.

«11»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ شَوِّقْنِی فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الْجَنَّةَ تُوجَدُ رِیحُهَا مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ (2)وَ إِنَّ أَدْنَی أَهْلِ الْجَنَّةِ مَنْزِلًا لَوْ نَزَلَ بِهِ الثَّقَلَانِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ لَوَسِعَهُمْ طَعَاماً وَ شَرَاباً وَ لَا یَنْقُصُ مِمَّا عِنْدَهُ شَیْ ءٌ وَ إِنَّ أَیْسَرَ أَهْلِ الْجَنَّةِ مَنْزِلَةً مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَیُرْفَعُ لَهُ ثَلَاثُ حَدَائِقَ فَإِذَا دَخَلَ أَدْنَاهُنَّ رَأَی فِیهَا مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ الْخَدَمِ وَ الْأَنْهَارِ وَ الثِّمَارِ مَا شَاءَ اللَّهُ (3)فَإِذَا شَکَرَ اللَّهَ وَ حَمِدَهُ قِیلَ لَهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ إِلَی الْحَدِیقَةِ الثَّانِیَةِ فَفِیهَا مَا لَیْسَ فِی الْأُولَی فَیَقُولُ یَا رَبِّ أَعْطِنِی هَذِهِ فَیَقُولُ لَعَلِّی (4)إِنْ أَعْطَیْتُکَهَا سَأَلْتَنِی غَیْرَهَا فَیَقُولُ رَبِّ هَذِهِ هَذِهِ فَإِذَا هُوَ دَخَلَهَا وَ عَظُمَتْ

ص: 120


1- فی المصدر: او ورقة من اوراقها. م.
2- فی المصدر: ان من ادنی نعیم الجنة ان یوجد ریحها من مسیرة الف عام من مسافة الدنیا. م.
3- فی المصدر بعد ذلک: مما یملأ عینیه قرة و قلبه مسرة. م.
4- لیس فی المصدر کلمة «لعلی». م.

سپاس و ستایش خداوند را به جای می آورد. پس گفته می شود: برای او دری به سوی بهشت بگشایید و به او گفته می شود: سرت را بالا بگیر. ناگهان او می بیند که دری از درهای بهشت جاویدان به رویش گشوده شده است و در آن چندین برابر نعمت­هایی که پیش از این از آن برخوردار بوده است را می بیند. وقتی که خوشحالی اش چندین برابر می شود، می گوید: خداوندا! ستایش بی پایان مخصوص توست که با بخشیدن بهشت ها بر من منت نهادی و مرا از آتش نجات دادی.

ابو بصیر گوید: در این هنگام من گریستم و به حضرت عرض کردم: جانم به فدایت، بیشتر برایم بگو. حضرت فرمود: ای ابا محمد! در بهشت نهری است که در کناره های آن کنیزانی روییده است. هرگاه مؤمن از کنار کنیزی عبور کند و از آن خوشش آید، آن را از جایش می کَنَد و خداوند به جایش کنیز دیگری می رویاند. عرض کردم: جانم به قربانت، بیشتر برایم بگو. فرمود: مؤمن با هشتصد باکره و چهار هزار زن بیوه و با دو تن از حوریان چشم درشت ازدواج می کند. پرسیدم: فدایت گردم، هشتصد باکره؟ فرمود: آری و هرچند که با آنان همبستر می شود، باز هم آنان باکره می مانند. پرسیدم: فدایت گردم، حوریان چشم درشت از چه چیزی آفریده شده اند؟ فرمود: از خاک نورانی بهشت آفریده شده اند و مغز ساق پای آنان از پشت هفتاد پوشش نیز نمایان است. جگر مؤمن، آیینه حوریه است و جگر حوریه، آیینه مؤمن است.

پرسیدم: فدایت گردم، آیا آنان سخنی دارند که با بهشتیان بگویند؟ فرمود: آری، آنان بهشتیان را با سخنی مورد خطاب قرار می دهند که کسی همانند آن و گواراتر از آن را نشنیده است. پرسیدم: کلام آنان چیست؟ فرمود: با صدای نرم و شیوا می گویند: ما جاودانه ایم و مرگ نداریم. ما شاداب هستیم و پژمرده نمی شویم و ما ماندگاریم و نمی رویم. ما خشنود هستیم و خشمگین نمی شویم. خوشا به حال کسی که برای ما آفریده شده است و خوشا به حال کسی که ما برای او خلق شده ایم و ما کسانی هستیم که اگر سر یکی از ما در آسمان آویزان شود، نورش چشم ها را خیره خواهد کرد(1).

روایت 12.

خصال: امیر المومنین فرمودند: بهشت هشت در دارد یکدر از آن پیغمبران و صدیقان است یکدر از آن شهیدان و صالحان است و از پنج در

ص: 121


1- [1]- تفسیر قمی، ج2، ص 56 .

مَسَرَّتُهُ شَکَرَ اللَّهَ وَ حَمِدَهُ قَالَ فَیُقَالُ افْتَحُوا لَهُ بَابَ الْجَنَّةِ وَ یُقَالُ لَهُ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَإِذَا قَدْ فُتِحَ لَهُ بَابٌ مِنَ الْخُلْدِ وَ یَرَی أَضْعَافَ مَا کَانَ فِیمَا قَبْلُ فَیَقُولُ عِنْدَ تَضَاعُفِ مَسَرَّاتِهِ رَبِّ لَکَ الْحَمْدُ الَّذِی لَا یُحْصَی إِذْ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِالْجِنَانِ وَ أَنْجَیْتَنِی مِنَ النِّیرَانِ فَیَقُولُ رَبِّ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ وَ أَنْجِنِی مِنَ النَّارِ (1)قَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَبَکَیْتُ وَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ نَهَراً فِی حَافَتَیْهَا جَوَارٍ نَابِتَاتٌ إِذَا مَرَّ الْمُؤْمِنُ بِجَارِیَةٍ أَعْجَبَتْهُ قَلَعَهَا وَ أَنْبَتَ اللَّهُ مَکَانَهَا أُخْرَی قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی قَالَ الْمُؤْمِنُ یُزَوَّجُ ثَمَانَ مِائَةِ عَذْرَاءَ وَ أَرْبَعَةَ آلَافِ ثَیِّبٍ وَ زَوْجَتَیْنِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ثَمَانَ مِائَةِ عَذْرَاءَ قَالَ نَعَمْ مَا یَفْتَرِشُ مِنْهُنَّ شَیْئاً إِلَّا وَجَدَهَا کَذَلِکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خُلِقْنَ الْحُورُ الْعِینُ قَالَ مِنَ الْجَنَّةِ (2)وَ یُرَی مُخُّ سَاقَیْهَا مِنْ وَرَاءِ سَبْعِینَ حُلَّةً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَهُنَّ کَلَامٌ یَتَکَلَّمْنَ بِهِ فِی الْجَنَّةِ قَالَ نَعَمْ کَلَامٌ یَتَکَلَّمْنَ بِهِ لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ بِمِثْلِهِ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ یَقُلْنَ نَحْنُ الْخَالِدَاتُ فَلَا نَمُوتُ وَ نَحْنُ النَّاعِمَاتُ فَلَا نَبْأَسُ وَ نَحْنُ الْمُقِیمَاتُ فَلَا نَظْعَنُ وَ نَحْنُ الرَّاضِیَاتُ فَلَا نَسْخَطُ طُوبَی لِمَنْ خُلِقَ لَنَا وَ طُوبَی لِمَنْ خُلِقْنَا لَهُ نَحْنُ اللَّوَاتِی (لَوْ عُلِّقَ إِحْدَانَا فِی جَوِّ السَّمَاءِ لَأَغْنَی نُورُنَا عَنِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ خ ل) (3)لَوْ أَنَّ قَرْنَ إِحْدَانَا عُلِّقَ فِی جَوِّ السَّمَاءِ لَأَغْشَی نُورُهُ الْأَبْصَارَ.

«12»

ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ الزُّرَقِیِّ (4)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ خَمْسَةُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهَا

ص: 121


1- لیس فی المصدر قوله: فیقول الی قوله: من النار. م.
2- فی المصدر: من تربة الجنة النورانیة. م.
3- لیس فی المصدر من قوله: «لو علق» الی هاهنا. م.
4- فی نسخة: محمّد بن الفضیل الزرقی، و قد تقدم الحدیث فی باب الشفاعة تحت رقم 19 مع ضبط الرجل فی الذیل فراجعه.

شیعیان و صدیقان ما داخل میشوند، من پیوسته بر سر صراط ایستاده و درخواست میکنم عرض میکنم پروردگارا شیعیان و دوستان و یاران مرا و کسانی که مرا در دنیا بولایت شناخته اند سالم دار یک بار آوازی از شکم عرش میرسد که درخواست تو پذیرفته شد، شفاعت تو در باره شیعیانت قبول شد هر تن از شیعیان من و کسانی که ولایت مرا پذیرفته و مرا بگفتار یا کردار یاری کرده و با دشمنانم جنگیده اند هفتاد هزار تن از همسایگان و خویشان خود را میتوانند شفاعت کرد از یک در دیگر مسلمانان دیگری که خدا را به یگانگی شناخته و ذره ای دشمنی ما خاندان در دلشان نیست وارد میشوند.

روایت 13.

امالی صدوق: پیغمبر فرمود براستی حلقه در بهشت از یاقوت سرخی است بر صفحه ای از طلا و چون حلقه را بر در کوبند بنگی کند و گوید یا علی.

روایت 14.

مناقب آل ابو طالب ابو اسحاق موصلی گفت گروهی از ما وراء النهر از حضرت رضا علیه السلام سؤال کردند حوران بهشتی را خداوند از چه آفریده و اینکه اهل بهشت وقتی وارد بهشت می شوند اول چیزی که می خورند چیست و تکیه گاه خدای جهان کجا بود وقتی زمین و آسمانی وجود نداشت.

فرمود: حوران بهشتی از زعفران و خاک آفریده شده اند که فنا ناپذیر نیستند.

اولین چیزی که بهشتیان می خورند از کبد ماهی است که زمین روی آن قرار دارد. اما تکیه گاه خدا، او خود جا را بوجود آورده و کیفیت را آفریده. خود نه جا دارد و نه کیفیت و تکیه گاه او قدرتش بود. منزه است و متعال.

روایت 15.

تفسیر قمی: عالم مسیحی شامی از امام باقر علیه السلام سؤال کرد که: چگونه اهل بهشت می خورند ولی دفع ندارند؟ مثالش را در دنیا به من بگو. حضرت علیه السلام فرمودند: بچه در شکم مادر از آنچه مادر می خورد تغذیه می کند و دفع ندارد.

روایت 16.

تفسیر قمی: دلیل این که بهشت جاودان در آسمان است این سخن خدای عز و جل است: «لاَ تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاء وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ» تا آخر آیه.

ص: 122

شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَلَا أَزَالُ وَاقِفاً عَلَی الصِّرَاطِ أَدْعُو وَ أَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ شِیعَتِی وَ مُحِبِّیَّ وَ أَنْصَارِی وَ مَنْ تَوَالانِی فِی دَارِ الدُّنْیَا فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکَ وَ شُفِّعْتَ فِی شِیعَتِکَ وَ یَشْفَعُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْ شِیعَتِی وَ مَنْ تَوَلَّانِی وَ نَصَرَنِی وَ حَارَبَ مَنْ حَارَبَنِی بِفِعْلٍ أَوْ قَوْلٍ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ جِیرَانِهِ وَ أَقْرِبَائِهِ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّةٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

«13»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ الدِّینَوَرِیِّ عَنْ مُنْذِرٍ الشَّعْرَانِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی قُنْبُلٍ (1)عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ حَلْقَةَ بَابِ الْجَنَّةِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ عَلَی صَفَائِحِ الذَّهَبِ فَإِذَا دُقَّتِ الْحَلْقَةُ عَلَی الصَّفْحَةِ طَنَّتْ وَ قَالَتْ یَا عَلِیُّ.

«14»

قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبُو إِسْحَاقَ الْمَوْصِلِیُّ إِنَّ قَوْماً مِنْ مَا وَرَاءَ النَّهَرِ سَأَلُوا الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْحُورِ الْعِینِ مِمَّ خُلِقْنَ وَ عَنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِذَا دَخَلُوهَا مَا أَوَّلُ مَا یَأْکُلُونَ فَقَالَ علیه السلام أَمَّا الْحُورُ الْعِینُ فَإِنَّهُنَّ خُلِقْنَ مِنَ الزَّعْفَرَانِ وَ التُّرَابِ لَا یَفْنَیْنَ وَ أَمَّا أَوَّلُ مَا یَأْکُلُونَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَإِنَّهُمْ یَأْکُلُونَ أَوَّلَ مَا یَدْخُلُونَهَا مِنْ کَبِدِ الْحُوتِ الَّتِی عَلَیْهَا الْأَرْضُ.

«15»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثَّقَفِیِّ قَالَ: سَأَلَ نَصْرَانِیُّ الشَّامِ الْبَاقِرَ علیه السلام عَنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ کَیْفَ صَارُوا یَأْکُلُونَ وَ لَا یَتَغَوَّطُونَ أَعْطِنِی مِثْلَهُ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ علیه السلام هَذَا الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُ أُمُّهُ وَ لَا یَتَغَوَّطُ الْخَبَرَ.

«16»

فس، تفسیر القمی الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ جِنَانَ الْخُلْدِ (2)فِی السَّمَاءِ قَوْلُهُ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ الْآیَةَ.

ص: 122


1- هکذا فی النسخ و فی الأمالی المطبوع بدله: أبی قتیل أیضا، و لعلهما مصحف أبی قبیل بالفتح و هو کنیة حیی بن هانی بن ناضر المترجم فی التقریب «ص 133» راجعه.
2- فی المصدر: جنات الخلد. م.

روایت 17.

تفسیر قمی: این سخن خدای عز و جل: «وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ» یعنی دشمنی­ای که از سینه آنان بیرون کشیده خواهد شد؛ یعنی از مؤمنان - در بهشت - هنگامی که وارد آن می شوند. چنان که خدا می فرماید: «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَ-ذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ ... بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ».(1)

روایت 18.

تفسیر قمی: می­فرماید: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً * خالِدینَ فیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً» یعنی از آن جابجا نمی شوند و خواستار جابجایی از آن جا هم نیستند(2).

ابی بصیر از امام جعفر صادق علیه السلام نقل می­کند که آن حضرت در باره آیه: «خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلا» فرمود: در بهشت

جاویدانند و از آن خارج نمی­شوند «لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا» فرمود: به جای آن بهشت، جایگزینی را نمی­خواهند. تفسیر این آیه را از آن حضرت پرسیدم: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا». فرمود: در مورد ابوذر، سلمان فارسی، مقداد و عمار بن یاسر نازل شده است. خداوند بهشت را برایشان منزل قرار داد، یعنی جایگاه امن و محل فرود آمدنشان(3).

روایت 19.

تفسیر قمی از امام جعفر صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هنگامی که (در شب معراج) مرا به آسمان بردند، وارد بهشت شدم و دیدم که زمین آن سفید خالص است و دیدم که فرشتگان گاهی با خشتی از زر و خشتی از نقره می سازند و گاهی باز می ایستند. به ایشان گفتم: شما را چه شده است؟ گاهی می سازید و گاهی دست نگه می دارید؟ ایشان گفتند: صبر می کنیم تا خرجی ما برسد. گفتم: خرجی شما چیست؟ گفتند: این که انسان مؤمن بگوید: سبحان الله، و الحمد لله، و لا إله إلا الله، و الله أکبر، و هرگاه بگوید می سازیم و هرگاه از گفتن دست کشد، ما هم دست می کشیم.(4)

روایت 20.

تفسیر قمی: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سپس ازبیت المعمور خارج شدیم ، دو نهر برایم آشکار شد، یکی به نام کوثر و دیگری رحمت، من از آب کوثر نوشیدم و در نهر رحمت غسل کردم، سپس آن نهرها مطیع من شدند تا این که وارد بهشت شدم. در ساحل و کناره های آن رودها در بهشت، خانه های من و همسران من بود خاک آن جا همچون مشک خوشبو بود. یک حوری را دیدم که در نهرهای بهشتی شنا می کرد، از او پرسیدم: برای چه کسی خلق شده ای؟ گفت: برای زید بن حارثه؛ و صبحگاهان، من به زید مژده و بشارت او را دادم. [در آن جا] پرندگانی همانند شتران خراسان، و انارهایی

ص: 123


1- - تفسیر قمی، ج 1، ص 235.
2- 5- تفسیر قمی، ج2 ، ص20.
3- 4- تفسیر قمی، ج2، ص20
4- - تفسیر قمی، ج 1، ص 33.
«17»

فس، تفسیر القمی وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ قَالَ الْعَدَاوَةُ تُنْزَعُ مِنْهُمْ أَیْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْجَنَّةِ فَإِذَا دَخَلُوا الْجَنَّةَ قَالُوا کَمَا حَکَی اللَّهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ إِلَی قَوْلِهِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

«18»

فس، تفسیر القمی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا أَیْ لَا یُحِبُّونَ (1)وَ لَا یَسْأَلُونَ التَّحْوِیلَ عَنْهَا.

-وَ رَوَی جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا قَالَ خَالِدِینَ لَا یَخْرُجُونَ مِنْهَا وَ لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا قَالَ لَا یُرِیدُونَ بِهَا بَدَلًا قُلْتُ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا قَالَ هَذِهِ نَزَلَتْ فِی أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ وَ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ جَعَلَ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتِ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا مَأْوًی وَ مَنْزِلًا.

«19»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا مَلَائِکَةً یَبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ رُبَّمَا أَمْسَکُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا لَکُمْ رُبَّمَا بَنَیْتُمْ وَ رُبَّمَا أَمْسَکْتُمْ فَقَالُوا حَتَّی تَجِیئَنَا النَّفَقَةُ فَقُلْتُ لَهُمْ وَ مَا نَفَقَتُکُمْ فَقَالُوا قَوْلُ الْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالَ بَنَیْنَا وَ إِذَا أَمْسَکَ أَمْسَکْنَا.

«20»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ فَانْقَادَ لِی نَهْرَانِ نَهَرٌ تُسَمَّی الْکَوْثَرَ وَ نَهَرٌ تُسَمَّی الرَّحْمَةَ فَشَرِبْتُ مِنَ الْکَوْثَرِ وَ اغْتَسَلْتُ مِنَ الرَّحْمَةِ ثُمَّ انْقَادَا لِی جَمِیعاً حَتَّی دَخَلْتُ الْجَنَّةَ وَ إِذَا عَلَی حَافَتَیْهَا بُیُوتِی وَ بُیُوتُ أَزْوَاجِی وَ إِذَا تُرَابُهَا کَالْمِسْکِ وَ إِذَا جَارِیَةٌ تَنْغَمِسُ فِی أَنْهَارِ الْجَنَّةِ فَقُلْتُ لِمَنْ أَنْتِ یَا جَارِیَةُ فَقَالَتْ لِزَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَبَشَّرْتُهُ بِهَا حِینَ أَصْبَحْتُ وَ إِذَا بِطَیْرِهَا کَالْبُخْتِ وَ إِذَا رُمَّانُهَا

ص: 123


1- فی المصدر: لا یحولون و لا یسألون اه. م.

مانند دلوهای بزرگ آویخته از درختان [وجود داشت] و نیز در آن جا درختی دیدم که اگر پرنده ای هفتصد سال به دور تنه آن پرواز می کرد، باز به نقطه شروع نمی رسید؛ در هر منزلی در بهشت شاخه ای از این درخت وجود داشت. از جبرئیل پرسیدم: این چیست؟ گفت: این درخت طوبی است که خداوند فرمود: «طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ»(1) [خوشا به حالشان و خوش سرانجامی دارند].(2)

توضیح

جوهری گوید: البخت شتر خراسانی است. و الدُلِیّ جمع دلو است. و قُتُر، کرانه و جهت است و قَتَر، اندازه و مقدار است.

روایت 21.

تفسیر قمی: اما درباره این فرموده خداوند متعال: «إِنَّ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ فَاکِهُونَ» گفته است: به برداشتن بکارت دختران باکره مشغولند و خوشگذرانی می کنند. گفته است: با زنان خوش می گذرانند و با آنان بازی می کنند.(3)

در روایت ابو جارود از ابو جعفر امام باقر علیه السلام روایت شده است که در آیه: «فِی ظِلَالٍ عَلَی الْأَرَائِکِ مُتَّکِؤُونَ» فرموده است: ارائک به معنای تخت هاست که روی آنها حجله هایی قرار گرفته است.(4) علی بن ابراهیم در مورد آیه «سَلَامٌ قَوْلًا مِن رَّبٍّ رَّحِیمٍ» گفته است که: سلام و درود از سوی خدا، به معنای امنیت و آرامش است.

روایت 22.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم گفته که در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام در مورد آیه أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا روایت شده است که ایشان فرمودند: به ما این چنین خبر رسیده - و خدا داناتر است - که آن گاه که جهنمیان قبل از این که وارد آتش شوند، بر روی آتش قرار می گیرند تا به سمت آن برده شوند، به آنان گفته می شود: داخل در آن سایه شوید که سه گوشه از دود آتش دارد؛ پس آنها گمان می برند که آن بهشت است، سپس گروه گروه وارد آتش شوند، و آن در وسط روز است. و بهشتیان نیز رو به سوی تحفه هایی که آرزویش را داشتند، می آورند، تا این که در وسط روز جایگاه های بهشتی شان به آنها داده می شود، و این مراد از قول خداوند عز و جل است که می فرماید: أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا.

روایت 23.

تفسیر قمی: کلام خداوند متعال: «لَا فِیهَا غَوْلٌ» یعنی فساد و تباهی، «وَلَا هُمْ عَنْهَا یُنزَفُونَ»؛ یعنی دستشان از آن کوتاه نمی­شود،

ص: 124


1- - رعد/ 29.
2- - تفسیر قمی، ج 1، ص 402.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 190.
4- - تفسیر قمی، ج 2، ص 190.

مِثْلُ الدُّلِیِّ الْعِظَامِ وَ إِذَا شَجَرَةٌ لَوْ أُرْسِلَ طَائِرٌ فِی أَصْلِهَا مَا دَارَهَا سَبْعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلٌ إِلَّا وَ فِیهَا قُتْرٌ مِنْهَا (1)فَقُلْتُ مَا هَذِهِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذِهِ شَجَرَةُ طُوبَی قَالَ اللَّهُ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ

بیان

البخت الإبل الخراسانی و الدلی بضم الدال و کسر اللام و تشدید الیاء علی وزن فعول جمع الدلو و القتر بالضم و بضمتین الناحیة و الجانب و القتر القدر و یحرک کل ذلک ذکرها الجوهری.

«21»

فس، تفسیر القمی إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ قَالَ اقْتِضَاضُ الْعَذَارَی فاکِهُونَ قَالَ یُفَاکِهُونَ النِّسَاءَ وَ یُلَاعِبُونَهُنَّ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ (2)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام (3)

فِی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ الْأَرَائِکُ السُّرُرُ عَلَیْهَا الْحِجَالُ.

-وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ قَالَ السَّلَامُ مِنْهُ هُوَ الْأَمَانُ.

«22»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا فَبَلَغَنَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّهُ إِذَا اسْتَوَی أَهْلُ النَّارِ إِلَی النَّارِ لِیُنْطَلَقَ بِهِمْ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلُوا النَّارَ فَقِیلَ لَهُمُ ادْخُلُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ مِنْ دُخَانِ النَّارِ فَیَحْسَبُونَ أَنَّهَا الْجَنَّةُ ثُمَّ یَدْخُلُونَ النَّارَ أَفْوَاجاً وَ ذَلِکَ نِصْفَ النَّهَارِ وَ أَقْبَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِیمَا اشْتَهَوْا مِنَ التُّحَفِ حَتَّی یُعْطَوْا مَنَازِلَهُمْ فِی الْجَنَّةِ نِصْفَ النَّهَارِ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا

«23»

فس، تفسیر القمی لا فِیها غَوْلٌ یَعْنِی الْفَسَادَ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ أَیْ لَا یُطْرَدُونَ مِنْهَا

ص: 124


1- فی المصدر: غصن منها. م.
2- أبو الجارود کنیة لزیاد بن المنذر الهمدانیّ الخارفی الاعمی، کان من علماء الزیدیة، له کتاب التفسیر یرویه عن الإمام الباقر علیه السلام، ترجمه الخاصّة و العامّة، و ظاهر کلام ابن الندیم فی الفهرست ان التفسیر للباقر علیه السلام و أبو الجارود یرویه عنه، قال فی تسمیة الکتب المصنفة فی تفسیر القرآن: کتاب الباقر محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السلام رواه عنه أبو الجارود زیاد بن المنذر رئیس الجارودیة الزیدیة.
3- لیس فی المصدر «عن أبی جعفر علیه السلام». م.

«وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ عِینٌ»؛ یعنی پریان سیه چشم که دیده از نگریستن به پاکی و زیبایی آنها ناتوان می­ماند، «کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَّکْنُونٌ» یعنی دور از دسترس، «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ یَتَسَاءلُونَ، قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ إِنِّی کَانَ لِی قَرِینٌ، یَقُولُ أَئِنَّکَ لَمِنْ الْمُصَدِّقِینَ»؛ یعنی این سخن را که تو پس از مرگ زنده می­شوی، باور می­کنی؟ سپس او به همراهان خود گوید: «هَلْ أَنتُم مُّطَّلِعُونَ»، «فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَوَاء الْجَحِیمِ» آن گاه به آن همنشین خود گوید: «تَاللَّهِ إِنْ کِدتَّ لَتُرْدِینِ، وَلَوْلَا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ».(1)

و در روایت ابو جارود از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام آمده است که ایشان درباره کلام خداوند متعال: «فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَوَاء الْجَحِیمِ»» فرمود: در میان دوزخ(2) آن گاه بهشتیان می­گویند: «أَفَمَا نَحْنُ بِمَیِّتِینَ، إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولَی وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ، إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ».

توضیح

این تفسیر برای قاصرات الطرف بنابر آن است که قصر متعدی بنفسه باشد همانطور که فیروز آبادی گفته است: قصره یقصره جعله قصیراً.

روایت 24.

تفسیر قمی: خداوند متعال فرمود: «إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَادٍ» یعنی هرگز تمامی ندارد و از بین نمی­رود.

روایت 25.

تفسیر قمی: کلام خداوند متعال: «وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَرًا» [گوید:] یعنی گروه گروه « سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ» یعنی به پاکی زاده شدید؛ چرا که تنها پاک زادگان به بهشت راه می­یابند(3)

و در روایت ابو جارود، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام آمده است که ایشان درباره کلام خداوند متعال: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ » فرمود: یعنی زمین بهشت.

روایت 26.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند برای هر یک از مخلوقات خود خانه ای در بهشت و خانه ای را در جهنم بنا کرده است .پس هنگامی که بهشتیان به بهشت و جهنمیان به جهنم در می­آیند، منادی ندا می­دهد: ای اهالی بهشت! پیش بیایید و بنگرید. آنها می آیند و به دوزخ می نگرند. سپس جایگاه­هایشان به آنان نشان داده می شود. و بعد از آن به ایشان گفته می شود: اینها منازلی است که اگر نافرمانی خدا را می کردید، به آن منازل می رفتید؛ یعنی به جهنم می رفتید. حضرت فرمود: اگر قرار باشد کسی از خوشحالی بمیرد، اهل بهشت در آن روز به خاطر عذابی که از آنها برطرف شده، از خوشحالی می میرند . سپس منادی ندا می­دهد: ای اهل

ص: 125


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 195.
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 196.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 224.

قَوْلُهُ وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ یَعْنِی الْحُورَ الْعِینَ تَقْصُرُ الطَّرْفَ عَنِ النَّظَرِ إِلَیْهَا مِنْ صَفَائِهَا وَ حُسْنِهَا کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ یَعْنِی مَخْزُونٌ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ أَیْ تُصَدِّقُ بِمَا یَقُولُ لَکَ إِنَّکَ إِذَا مِتَّ حَیِیتَ قَالَ فَیَقُولُ لِصَاحِبِهِ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ قَالَ فَیَطَّلِعُ فَیَرَاهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ (1)فَیَقُولُ لَهُ تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ فِی قَوْلِهِ فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ أَیْ یَقُولُ فِی وَسَطِ الْجَحِیمِ ثُمَّ یَقُولُونَ فِی الْجَحِیمِ ثُمَّ یَقُولُونَ فِی الْجَنَّةِ أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

بیان

هذا التفسیر لقاصرات الطرف مبنی علی مجی ء القصر متعدیا بنفسه و هو کذلک قال الفیروزآبادی قصره یقصره جعله قصیرا.

«24»

فس، تفسیر القمی إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ أَیْ لَا یَنْفَدُ وَ لَا یَفْنَی (2)

«25»

فس، تفسیر القمی وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً أَیْ جَمَاعَةً سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ أَیْ طَابَتْ مَوَالِیدُکُمْ (3)لِأَنَّهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا طَیِّبُ الْمَوْلِدِ.

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ یَعْنِی أَرْضَ الْجَنَّةِ.

«26»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا جَعَلَ لَهُ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلًا وَ فِی النَّارِ مَنْزِلًا فَإِذَا سَکَنَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ نَادَی مُنَادٍ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ أَشْرِفُوا فَیُشْرِفُونَ عَلَی النَّارِ وَ تُرْفَعُ لَهُمْ مَنَازِلُهُمْ فِی النَّارِ ثُمَّ یُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلُکُمُ الَّتِی لَوْ عَصَیْتُمْ رَبَّکُمْ دَخَلْتُمُوهَا قَالَ فَلَوْ أَنَّ أَحَداً مَاتَ فَرِحاً لَمَاتَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَرِحاً لِمَا صُرِفَ عَنْهُمْ مِنَ الْعَذَابِ ثُمَّ یُنَادَوْنَ یَا مَعْشَرَ أَهْلِ النَّارِ

ص: 125


1- الموجود فی التفسیر المطبوع: «فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ».
2- فی المصدر: لا ینفد ابدا و لا یفنی. م.
3- فی المصدر: طابت موالدکم. م.

آتش! سرهای خود را بالا بگیرید. آنها سر خود را بالا می گیرند و به جایگاه خود در بهشت و نعمت­های آن می­نگرند. سپس به آنها می­گویند: این منازلی است که اگر خدا را اطاعت می­کردید، به آن وارد می شدید. حضرت فرمود: اگر قرار باشد که کسی به واسطه اندوه بمیرد، جهنمیان باید از حزن بمیرند. پس این گونه می شود که هر کدام از دو گروه بهشتیان و جهنمیان در منزلگاه خود جای می گیرند و این است معنای سخن خداوند که فرمود: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فیها خالِدُون»(1)

تفسیر قمی از امام صادق علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

روایت 27.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ عمل خوبی نیست که بنده انجام دهد، مگر این که ثواب آن در قرآن آمده باشد، جز نماز شب که به دلیل عظمت آن خداوند، ثواب آن را مشخص نکرده است. سپس این آیات را تلاوت کرد: «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ* فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ».

سپس فرمود: خداوند در هر روز جمعه کرامتی به بندگان مؤمن خود عنایت می فرماید. چون روز جمعه شود، خداوند فرشته ای را با دو جامه به دروازه بهشت می فرستد و می گوید: به فلانی خبر دهید که آماده دیدار پروردگارش گردد. پس به آن مرد گفته می شود: اینک فرستاده پروردگارت بر در منتظر توست. پس مرد رو به همسرانش کرده و می گوید: کدام یک از این دو جامه را برای من بهتر می دانید. گویند: سرور ما! قسم به آن که بهشت را به تو روا داشته، جامه ای زیباتر از این که خداوند برایت فرستاده ندیده ایم. پس آن مؤمن، دو جامه را از فرشته می گیرد و یکی از آن دو را به صورت اِزار بر تن کرده و دیگری را به صورت رَدا بر دوش خود(2)

می افکند و از کنار هر چیزی که گذر می کند، برای او می درخشد تا این که به وعده گاه می رسد. پس هنگامی که تمام مؤمنان گرد هم می آیند، پروردگار تبارک و تعالی بر آنان تجلّی می یابد و چون نگاه آنان به خداوند یعنی به رحمت خداوند می افتد، خاضعانه به سجده می افتند. پس خداوند به آنان می فرماید: ای بندگان من!

سرتان را بالا بگیرید، چرا که امروز، روز سجده و عبادت نیست و من، بار زحمت(3)

و مشقت را از شانه هایتان برداشته ام. مؤمنان به خداوند عرض می کنند: پروردگارا! هیچ چیزی بهتر از آن چه به ما ارزانی داشته ای، نیست؛ چرا که تو بهشت را به ما ارزانی داشته ای. خداوند، به آنان می فرماید: هفتاد برابر آن چه که در اختیارتان است، برای شما می باشد. پس مؤمن در هر جمعه، هفتاد برابر آن چه را که در اختیار او است، به دست می آورد و معنای آیه «لَدَیْنَا مَزِیدٌ»(4) [پیش ما فزونتر (هم) هست] همین است و منظور از آیه، روز جمعه است و شب جمعه، شبی تابناک و روز آن، روزی درخشان است. پس در شب و روز جمعه، بسیار ذکر تسبیح (سبحان الله)، و تهلیل (لا إله إلا الله) و تکبیر (الله أکبر) را بگویید و خدا را بسیار ستایش کنید و فراوان بر رسولش صلی الله علیه و آله، درود فرستید.

همچنین حضرت فرمود: مؤمن، عبور می کند و از کنار هر چیزی که

ص: 126


1- - تفسیر قمی ج2 ص64.
2- - تعطّف بالرداء: یعنی ردا بر خود افکند و وجه تسمیه ردا به عطاف این است که ردا، بر دو عطف (پهلوی) مرد افکنده می شود «لسان العرب، ریشه عطف»
3- - مؤونة: یعنی زحمت و مشقت «صحاح،ریشه مأن»
4- - ق/ 35.

ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ فَانْظُرُوا إِلَی مَنَازِلِکُمْ فِی الْجَنَّةِ فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَیَنْظُرُونَ إِلَی مَنَازِلِهِمْ فِی الْجَنَّةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ فَیُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلُکُمُ الَّتِی لَوْ أَطَعْتُمْ رَبَّکُمْ دَخَلْتُمُوهَا قَالَ فَلَوْ أَنَّ أَحَداً مَاتَ حُزْناً لَمَاتَ أَهْلُ النَّارِ ذَلِکَ الْیَوْمَ حُزْناً فَیُورَثُ هَؤُلَاءِ مَنَازِلَ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ مَنَازِلَ هَؤُلَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ

-فس، تفسیر القمی أبی عن عثمان بن عیسی عن سماعة عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (1)

«27»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعَظِیمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِلَی قَوْلِهِ یَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ کَرَامَةً فِی عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَةٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ بَعَثَ اللَّهُ إِلَی الْمُؤْمِنِ مَلَکاً مَعَهُ حُلَّةٌ فَیَنْتَهِی إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ اسْتَأْذِنُوا لِی عَلَی فُلَانٍ فَیُقَالُ لَهُ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ عَلَی الْبَابِ فَیَقُولُ لِأَزْوَاجِهِ أَیَّ شَیْ ءٍ تَرَیْنَ عَلَیَّ أَحْسَنَ فَیَقُلْنَ یَا سَیِّدَنَا وَ الَّذِی أَبَاحَکَ الْجَنَّةَ مَا رَأَیْنَا عَلَیْکَ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ هَذَا بَعَثَ إِلَیْکَ رَبُّکَ فَیَتَّزِرُ بِوَاحِدَةٍ وَ یَتَعَطَّفُ بِالْأُخْرَی فَلَا یَمُرُّ بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْمَوْعِدِ فَإِذَا اجْتَمَعُوا تَجَلَّی لَهُمُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِ خَرُّوا سُجَّداً فَیَقُولُ عِبَادِی ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ سُجُودٍ وَ لَا یَوْمَ عِبَادَةٍ قَدْ رَفَعْتُ عَنْکُمُ الْمَئُونَةَ فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ أَفْضَلُ مِمَّا أَعْطَیْتَنَا أَعْطَیْتَنَا الْجَنَّةَ فَیَقُولُ لَکُمْ مِثْلُ مَا فِی أَیْدِیکُمْ سَبْعِینَ ضِعْفاً فَیَرْجِعُ الْمُؤْمِنُ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ بِسَبْعِینَ ضِعْفاً مِثْلَ مَا فِی یَدَیْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ وَ هُوَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ إِنَّ لَیْلَهَا لَیْلَةٌ غَرَّاءُ (2)وَ یَوْمُهَا یَوْمٌ أَزْهَرُ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ التَّسْبِیحِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ الثَّنَاءِ عَلَی اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (3)قَالَ فَیَمُرُّ الْمُؤْمِنُ فَلَا یَمُرُّ بِشَیْ ءٍ

ص: 126


1- مع اختلاف یسیر. م.
2- فی المصدر: ان لیلتها غراء. م.
3- فی المصدر: و الصلاة علی رسوله. م.

می گذرد، برای او می درخشد تا این که نزد همسرانش می رود و آنها به او می گویند: سوگند به کسی که بهشت را به تو ارزانی داشت، هیچ گاه تو را زیباتر از این لحظه ندیده ایم و مؤمن می گوید: من به نور پروردگارم نظر افکندم. سپس حضرت فرمود: همسران مرد مؤمن، در بهشت به یکدیگر حسادت نمی ورزند و حیض نمی بینند و نزد شوهر خود بی بهره نگشته(1) و مرد، کینه ای از او به دل نمی گیرد. راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: جانم به فدای شما باد! می خواهم سئوالی را از شما بپرسم، اما از شما شرم دارم. حضرت فرمود: بپرس. راوی می گوید: عرض کردم: جانم به فدای شما باد! آیا غنا و موسیقی در بهشت وجود دارد؟ حضرت پاسخ داد: در بهشت، درختی وجود دارد که خداوند به بادهای بهشت امر می فرماید که بوزند و بادها بر آن درخت می وزند و نغمه هایی تولید می کنند که خلائق، هرگز نغمه هایی به آن زیبایی نشنیده اند. سپس حضرت فرمود: این نغمه ها، پاداش کسی است که در دنیا، از ترس خداوند، استماع موسیقی را ترک کرده است. راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: جانم به فدای شما باد! پیرامون بهشت، بیشتر برایم بگویید. حضرت فرمود: خداوند، بهشت را با دست خود، آفرید و هیچ چشمی، آن را رؤیت نکرده و هیچ مخلوقی، از آن آگاه نیست. پروردگار، هر بامداد، درهای بهشت را می گشاید و به آن می فرماید: رایحه و عطرت فزونی باد. آیه «فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» نیز به همین معنا است.(2)

توضیح

اینکه فرمود:«پروردگار بر آنها تجلی کرد»، یعنی با انوار جلال و آثار رحمتش واعطای فضلش تجلی کرد. «وقتی به سوی او نگاه کردند» یعنی به آنچه از آنها برای آنان آشکار شد نگاه کردند. و اینکه فرمود:«به دست او»یعنه به قدرت ورحمتش است.و آن صفت را مخصوص آن باغ کرد تا بر تمایز آن از دیگر باغها اشاره کند که دارای کرامت واحسان بیشتری است.و ممکن است سایر باغها بر خلاف این باغ توسط ملائکه کاشته وساخته شده باشند.

ص: 127


1- - صلفت المرأَة: زمانی این عبارت به کار می رود که زن نزد شوهر خود بی بهره گردد یا شوهر، از او کینه به دل بگیرد. «صحاح- ریشه صلف»
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 146.

إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی أَزْوَاجِهِ فَیَقُلْنَ وَ الَّذِی أَبَاحَنَا الْجَنَّةَ یَا سَیِّدَنَا مَا رَأَیْنَا قَطُّ أَحْسَنَ مِنْکَ السَّاعَةَ فَیَقُولُ إِنِّی قَدْ نَظَرْتُ بِنُورِ رَبِّی (1)ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَزْوَاجَهُ لَا یَغِرْنَ وَ لَا یَحِضْنَ وَ لَا یَصْلَفْنَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْ ءٍ أَسْتَحْیِی مِنْهُ قَالَ سَلْ قُلْتُ هَلْ فِی الْجَنَّةِ غِنَاءٌ قَالَ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ شَجَراً یَأْمُرُ اللَّهُ رِیَاحَهَا فَتَهُبُّ فَتَضْرِبُ تِلْکَ الشَّجَرَةُ بِأَصْوَاتٍ لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ بِمِثْلِهَا حُسْناً ثُمَّ قَالَ هَذَا عِوَضٌ لِمَنْ تَرَکَ السَّمَاعَ فِی الدُّنْیَا مِنْ مَخَافَةِ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَنَّةً بِیَدِهِ وَ لَمْ تَرَهَا عَیْنٌ وَ لَمْ یَطَّلِعْ مَخْلُوقٌ یَفْتَحُهَا الرَّبُّ کُلَّ صَبَاحٍ فَیَقُولُ ازْدَادِی رِیحاً ازْدَادِی طِیباً وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.

بیان

قوله تجلی لهم الرب أی بأنوار جلاله و آثار رحمته و إفضاله (2)فإذا نظروا إلیه أی إلی ما ظهر لهم من ذلک قوله علیه السلام بیده أی بقدرته و برحمته و إنما خص تلک الجنة بتلک الصفة لبیان امتیازها من بین سائر الجنان بمزید الکرامة و الإحسان (3)و یحتمل أن یکون سائر الجنان مغروسة مبنیة بتوسط الملائکة بخلاف هذه الجنة.

«28»

ل، الخصال ابْنُ مُوسَی عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْجَبَلِیِّ الصَّیْدَنَانِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ نَصْرٍ الْخَزَّازِ عَنْ عَمْرِو بْنِ

ص: 127


1- فی المصدر: الی نور ربی. م.
2- و الشاهد علی ان المراد ذلک لا التجسم الذی لا یقول به الشیعة قوله بعد ذلک: إلی قد نظرت بنور ربی.
3- و لعلّ امتیاز تلک الجنة عن غیرها بما وصفت فی الخبر: من کونها لم یرها عین، و لم یطلع علیها مخلوق، و قولها کل صباح لها: ازدادی ریحا، ازدادی طیبا. و لذا یفسرها علیه السلام بقوله تعالی: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ» إه و أمّا کونها مخلوقة بیده ای بقدرته و إبداعه و إنشائه فهی تشارک غیرها فیه.

روایت 28.

خصال: ابن عباس گوید دو یهودی از بزرگان یهود بمدینه آمدند و از امیر المومنین پرسیدند بهشت کجاست و دوزخ کجاست؟ حضرت فرمود: بهشت در آسمانست و دوزخ در زمین. پرسیدند هفت چیست؟ حضرت فرمود: هفت در دوزخ که بسته اند. پرسیدند: هشت کدامست؟ حضرت فرمود: هشت در بهشت تا آخر حدیث.

روایت 29.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم، در تفسیر این آیه، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده است که ایشان فرمود: حضرت علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره تفسیر این آیه پرسید و عرض کرد: ای رسول خدا! این غرفه­ها با چه چیزی ساخته شده­اند؟ ایشان فرمود: ای علی! خداوند آن غرفه­ها را برای دوستانش از دُرّ و یاقوت و زبرجد ساخته، سقف آنها از طلاست و با نقره استوار شده و هر یک هزار در از طلا دارد و بر هر در فرشته­ای گمارده شده، در آنها فرش­هایی رنگارنگ از حریر و دیبا بر روی هم انداخته شده و از مشک و عنبر

و کافور پر شده و این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «وَفُرُشٍ مَّرْفُوعَةٍ» پس چون مؤمن به منزل گاه­های خود در بهشت درآید، تاج فرمانروایی و ارجمندی را بر سرش می­گذارند و دیباهایی از طلا ونقره و یاقوت و دُرّ- که در دسته­های گل به رشته در آمده­اند- می­آورند و به زیر تاج بر تن او می­کنند و هفتاد دیبای رنگارنگ که از طلا و نقره و مروارید و یاقوت سرخ بافته شده بر او می­پوشانند و این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ» {در آن جا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند و لباسشان در آن جا از پَرنیان است}(1)و چون مؤمن بر تخت خود می­نشیند، تختش از شادی به لرزه می­افتد.

چون اقامت­گاه­های دوست خدا در بهشت برپا شود، فرشته­ای که بر باغ­هایش گمارده شده، اجازه می­خواهد تا بر او وارد شود و به خاطر دهش­های خداوند، به او شادباش گوید، امّا خادمان و کنیزان او به آن فرشته گویند: بایست، چرا که دوست خدا بر تخت خود تکیه زده و پریِ سیاه چشمی که همسر اوست، می­خواهد به نزدش رود، پس صبر کن تا دوست خدا کار خود به پایان رساند؛

ص: 128


1- - حج/ 23 و فاطر/ 33

طَلْحَةَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ (1)عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیَّانِ فَسَأَلَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالا أَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ وَ أَیْنَ تَکُونُ النَّارُ قَالَ أَمَّا الْجَنَّةُ فَفِی السَّمَاءِ وَ أَمَّا النَّارُ فَفِی الْأَرْضِ قَالا فَمَا السَّبْعَةُ قَالَ سَبْعَةُ أَبْوَابِ النَّارِ مُتَطَابِقَاتٍ قَالَ فَمَا الثَّمَانِیَةُ قَالَ ثَمَانِیَةُ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ الْخَبَرَ.

«29»

فس لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ إِلَی قَوْلِهِ الْمِیعادَ قَالَ فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ عَلِیٌّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ لِمَا ذَا بُنِیَتْ هَذِهِ الْغُرَفُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ تِلْکَ الْغُرَفَ بَنَی اللَّهُ لِأَوْلِیَائِهِ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ سُقُوفُهَا الذَّهَبُ مَحْکُوکَةً بِالْفِضَّةِ لِکُلِّ غُرْفَةٍ مِنْهَا أَلْفُ بَابٍ مِنْ ذَهَبٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ وَ فِیهَا فُرُشٌ مَرْفُوعَةٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ مِنَ الْحَرِیرِ وَ الدِّیبَاجِ بِأَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ حَشْوُهَا الْمِسْکُ وَ الْعَنْبَرُ وَ الْکَافُورُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ فَإِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ إِلَی مَنَازِلِهِ فِی الْجَنَّةِ وُضِعَ عَلَی رَأْسِهِ تَاجُ الْمُلْکِ وَ الْکَرَامَةِ وَ أُلْبِسَ حُلَلَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الدُّرِّ مَنْظُوماً فِی الْإِکْلِیلِ تَحْتَ التَّاجِ وَ أُلْبِسَ سَبْعُونَ حُلَّةً بِأَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ مَنْسُوجَةً بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ فَإِذَا جَلَسَ الْمُؤْمِنُ عَلَی سَرِیرِهِ اهْتَزَّ سَرِیرُهُ فَرَحاً فَإِذَا اسْتَقَرَّتْ بِوَلِیِّ اللَّهِ مَنَازِلُهُ فِی الْجَنَّةِ اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ الْمَلَکُ الْمُوَکَّلُ بِجِنَانِهِ لِیُهَنِّئَهُ کَرَامَةَ اللَّهِ إِیَّاهُ فَیَقُولُ لَهُ خُدَّامُ الْمُؤْمِنِ وَ وُصَفَاؤُهُ مَکَانَکَ فَإِنَّ وَلِیَّ اللَّهِ قَدِ اتَّکَأَ عَلَی أَرَائِکِهِ فَزَوْجَتُهُ الْحَوْرَاءُ الْعَیْنَاءُ قَدْ هَبَّتْ لَهُ فَاصْبِرْ لِوَلِیِّ اللَّهِ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ شُغُلِهِ قَالَ

ص: 128


1- سماک وزان کتاب هو سماک بن حرب بن أوس بن خالد الذهلی البکری الکوفیّ أبو المغیرة المتوفّی سنة 123، عده الشیخ فی رجاله من أصحاب الإمام السجّاد علیه السلام، له ترجمة فی تراجم العامّة و الخاصّة.

در آن گاه پری سیاه چشمی که همسر اوست، از خیمه خود به سوی او بیرون می­آید و در حالی که کنیزانش او را در میان گرفته­اند، شورمند گام بر می­دارد و هفتاد دیبای بافته با یاقوت و مروارید و زبرجد، رنگین به مشک و عنبر، بر تن کرده و تاجی از کرامت بر سر گذاشته و کفشی از طلای آراسته به یاقوت و مروارید، با بندهایی از یاقوت سرخ، به پا دارد؛ چون به نزدیکی دوست خدا می­رسد و او مشتاقانه می خواهد به سویش برخیزد، به او می­گوید: ای دوست خدا! امروز روز خستگی و فرسودگی نیست، پس برنخیز، من از برای تو و تو از برای منی. آن گاه آن دو به اندازه پانصد سال از سال­های دنیا هم آغوش می­شوند و نه این از او خسته شود و نه او از این؛ در آن دم دوست خدا به گردن آن پری می­نگرد و بر آن آویزه­ای از بندهای یاقوت سرخ می­بیند که بر آن نوشته شده: تو ای دوست خدا! معشوق منی و من پری، معشوق توام که جان من به تو و جان تو به من بسته است.

سپس خداوند هزار فرشته می­فرستد تا به او به خاطر ورودش به بهشت شادباش گویند و پریان سیاه چشم را به همسری­اش درآورند. آنها به نخستین در از باغ­های او می­رسند و به فرشته­ای که بر درهای آن باغ­ها گمارده شده می­گویند: برای ما از دوست خدا اجازه ورود بگیر که خداوند ما را برای شادباش گویی فرستاده است. آن فرشته می­گوید: بگذارید به دربان بگویم تا دوست خدا را از آمدن شما آگاه سازد. آن فرشته به نزد دربان می­رود، حال آن که بین آن دو، سه باغ راه است. او به نخستین در می­رسد و به دربان می­گوید: هزار فرشته بر در ورودی ایستاده­اند، پروردگار جهانیان آنان را فرستاده تا به دوست خدا شادباش گویند و از من می­خواهند تا برایشان اجازه ورود گیرم. دربان می گوید: این بر من بسی دشوار است که چون دوست خدا با همسرش به سر می­برد، از او برای کسی اجازه ورود گیرم. بین دربان و دوست خدا دو باغ راه است، پس دربان به نزد سرایدار می­رود و به او می­گوید: هزار فرشته بر در ورودی ایستاده­اند، پروردگار جهانیان آنان را فرستاده تا به دوستش شادباش گویند، برای آنان اجازه ورود گیر. سرایدار به نزد خادمان می­رود و به آنها می­گوید: فرستادگان خداوند جبّار بر در ورودی ایستاده­اند، آنان هزار فرشته­اند و از سوی خداوند آمده­اند تا به دوستش شادباش گویند، پس او را از آمدن آنان آگاه کن. خادمان او را از این امر آگاه می کنند و او به فرشتگان اجازه ورود می­دهد. آنان بر دوست خدا وارد می­شوند، حال آن که او در غرفه هزار درش نشسته و بر هر یک از آن هزار در، فرشته­ای گمارده شده است. چون به آن فرشتگان اجازه ورود بر دوست خدا داده می­شود، هر یک از آن فرشتگان که بر درها گمارده شده­اند، دری را باز می­کند و هر یک از آن فرشتگان (که برای شادباش آمده­اند) از دری از درهای غرفه وارد می­شود و به دوست خدا پیغام خداوند جبّار را می­رسانند،

ص: 129

فَتَخْرُجُ عَلَیْهِ زَوْجَتُهُ الْحَوْرَاءُ مِنْ خَیْمَتِهَا تَمْشِی مُقْبِلَةً وَ حَوْلَهَا وُصَفَاؤُهَا یُحَیِّینَهَا (1)عَلَیْهَا سَبْعُونَ حُلَّةً مَنْسُوجَةً بِالْیَاقُوتِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ صُبِغْنَ بِمِسْکٍ وَ عَنْبَرٍ وَ عَلَی رَأْسِهَا تَاجُ الْکَرَامَةِ وَ فِی رِجْلَیْهَا نَعْلَانِ مِنْ ذَهَبٍ مُکَلَّلَانِ بِالْیَاقُوتِ وَ اللُّؤْلُؤِ شِرَاکُهَا یَاقُوتٌ أَحْمَرُ فَإِذَا أُدْنِیَتْ مِنْ وَلِیِّ اللَّهِ وَ هَمَّ أَنْ یَقُومَ إِلَیْهَا شَوْقاً تَقُولُ لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ تَعَبٍ وَ لَا نَصَبٍ فَلَا تَقُمْ أَنَا لَکَ وَ أَنْتَ لِی فَیَعْتَنِقَانِ مِقْدَارَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ مِنْ أَعْوَامِ الدُّنْیَا لَا یُمِلُّهَا وَ لَا تُمِلُّهُ قَالَ فَیَنْظُرُ إِلَی عُنُقِهَا (2)فَإِذَا عَلَیْهَا قِلَادَةٌ مِنْ قَصَبِ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَسَطُهَا لَوْحٌ مَکْتُوبٌ أَنْتَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ حَبِیبِی وَ أَنَا الْحَوْرَاءُ حَبِیبَتُکَ إِلَیْکَ تَنَاهَتْ نَفْسِی وَ إِلَیَّ تَنَاهَتْ نَفْسُکَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ أَلْفَ مَلَکٍ یُهَنِّئُونَهُ بِالْجَنَّةِ وَ یُزَوِّجُونَهُ الْحَوْرَاءَ قَالَ فَیَنْتَهُونَ إِلَی أَوَّلِ بَابٍ مِنْ جِنَانِهِ فَیَقُولُونَ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِأَبْوَابِ الْجِنَانِ اسْتَأْذِنْ لَنَا عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَنَا مُهَنِّئِینَ فَیَقُولُ الْمَلَکُ حَتَّی أَقُولَ لِلْحَاجِبِ فَیُعْلِمَهُ مَکَانَکُمْ قَالَ فَیَدْخُلُ الْمَلَکُ إِلَی الْحَاجِبِ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحَاجِبِ ثَلَاثُ جِنَانٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی أَوَّلِ الْبَابِ فَیَقُولَ لِلْحَاجِبِ إِنَّ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ (3)أَلْفَ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعَالَمِینَ جَاءُوا یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ وَ قَدْ سَأَلُوا أَنْ أَسْتَأْذِنَ لَهُمْ عَلَیْهِ فَیَقُولَ لَهُ الْحَاجِبُ إِنَّهُ لَیَعْظُمُ عَلَیَّ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لِأَحَدٍ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَ زَوْجَتِهِ قَالَ وَ بَیْنَ الْحَاجِبِ وَ بَیْنَ وَلِیِّ اللَّهِ جَنَّتَانِ فَیَدْخُلُ الْحَاجِبُ إِلَی الْقَیِّمِ فَیَقُولُ لَهُ إِنَّ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ أَلْفَ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعَالَمِینَ یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ فَاسْتَأْذِنْ لَهُمْ فَیَقُومُ الْقَیِّمُ إِلَی الْخُدَّامِ فَیَقُولُ لَهُمْ إِنَّ رُسُلَ الْجَبَّارِ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ وَ هُمْ أَلْفُ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ (رَبُّ الْعَالَمِینَ خ ل) یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ فَأَعْلِمُوهُ مَکَانَهُمْ قَالَ فَیُعْلِمُونَ الْخُدَّامُ قَالَ فَیُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَدْخُلُونَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ فِی الْغُرْفَةِ وَ لَهَا أَلْفُ بَابٍ وَ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ فَإِذَا أُذِنَ لِلْمَلَائِکَةِ بِالدُّخُولِ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَتَحَ کُلُّ مَلَکٍ بَابَهُ الَّذِی قَدْ وُکِّلَ بِهِ فَیَدْخُلُ کُلُّ مَلَکٍ مِنْ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ فَیُبَلِّغُونَهُ

ص: 129


1- فی نسخة: یجتذبنها. و فی التفسیر المطبوع: یحجبنها.
2- فی الکافی: فاذا فتر بعض الفتور من غیر ملالة نظر الی عنقها.
3- فی التفسیر المطبوع: ان علی باب الغرفة. و کذلک فیما یأتی بعده.

و این کلام خداوند متعال است که فرمود «وَالمَلاَئِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِم مِّن کُلِّ بَابٍ» {و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند}(1) یعنی درهای غرفه «سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ» {(و به آنان می گویند:) درود بر شما به (پاداش) آن چه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای}(2) و نیز فرمود: «وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا» {و چون بدانجا نگری (سرزمینی از) نعمت و کشوری پهناور می بینی}(3) یعنی به سوی دوست خدا و به سوی دهش­ها و آسودگی و کشور شکوهمندی که در آن به سر می­برد، و فرشتگانی که از سوی خداوند جبار فرستاده شده­اند، از او اجازه ورود می­گیرند و تا به آنان اجازه نداده، وارد نمی­شوند، آن است کشور شکوهمند و نهرها از زیرش روانند.(4)

توضیح

اینکه فرمود: «محکوکة بالفضة» یعنی منقوش به نقره و در بعضی نسخ محبوکة آمده که اظهر است فیروزآبادی گوید الحبک استحکام وشدت و نیکو کردن ساخت لباس است.و تحبیک استوار کردن ومحکم کردن و راه راه کردن است. «قد هبت» یا مضاعف است یا معتل. جزری گوید: «هب التیس»یعنی بز نر برای جفت گیری به حرکت در آمد وهباب یعنی نشاط . و گوید: «التهبی»یعنی راه رفتن شخص مغرورِ از خود راضی که از هبا یهبو هبوا است یعنی کسی که به کندی راه می رود. و در بعضی از نسخ «تهیأت» آمده و در برخی «هیئت» که این دو اظهرند. «إلیک تناهت نفسی»یعنی اشتیاقم به تو به نهایت رسیده که به معنی تناهی وانتها معنی اشتیاق را نیز ضمیمه کرده است.

روایت 30.

خصال: رسول خدا فرمود چهار نهر از بهشتند، فرات، نیل، سیحون، جیحون، فرات در دنیا و آخرت آب گواراست، نیل نهر عسل بهشت است، سیحون نهر می است، جیحون نهر شیر است.

توضیح

شاید مراد اشتراک اسمی است وممکن است منبع آنها از بهشت دنیا باشد وبعد از انتقال به دنیا برخی از انها تغییر یافته باشند.

روایت 31.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: پنج میوه دنیا از میوه های بهشتی است انار ملس. سیب. به، انگور. خرمای مشان.

ص: 130


1- - رعد/ 23.
2- - رعد/ 24.
3- - انسان/ 20.
4- - تفسیر قمی، ج 2، ص 216.

رِسَالَةَ الْجَبَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ یَعْنِی مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً یَعْنِی بِذَلِکَ وَلِیَّ اللَّهِ وَ مَا هُوَ فِیهَا مِنَ الْکَرَامَةِ وَ النَّعِیمِ وَ الْمُلْکِ الْعَظِیمِ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ مِنْ رُسُلِ اللَّهِ لَیَسْتَأْذِنُونَ عَلَیْهِ فَلَا یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَذَلِکَ الْمُلْکُ الْعَظِیمُ وَ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا (1)

بیان

قوله علیه السلام محکوکة بالفضة أی منقوشة بها و فی بعض النسخ محبوکة و هو أظهر قال الفیروزآبادی الحبک الشد و الإحکام و تحسین أثر الصنعة فی الثوب و التحبیک التوثیق و التخطیط قوله علیه السلام قد هبت إما من المضاعف أو من المعتل قال الجزری هب التیس أی هاج للسفاد و الهباب النشاط و قال التهبی مشی المختال المعجب من هبا یهبو هبوا إذا مشی مشیا بطیئا و فی بعض النسخ تهیأت و فی بعضها هیئت و هما أظهر إلیک تناهت نفسی أی بلغ شوقی إلیک النهایة فضمن التناهی معنی الاشتیاق.

«30»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ مِنَ الْجَنَّةِ الْفُرَاتُ وَ النِّیلُ وَ سَیْحَانُ وَ جَیْحَانُ فَالْفُرَاتُ الْمَاءُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ النِّیلُ الْعَسَلُ وَ سَیْحَانُ الْخَمْرُ وَ جَیْحَانُ اللَّبَنُ.

بیان

لعل المراد اشتراک الاسم و یحتمل أن یکون منبعها من جنة الدنیا و ینقلب بعضها بعد الانتقال إلی الدنیا.

«31»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الطَّحَّانِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَمْسَةٌ مِنْ فَاکِهَةِ الْجَنَّةِ فِی الدُّنْیَا الرُّمَّانُ الْإِمْلِیسِیُّ وَ التُّفَّاحُ وَ السَّفَرْجَلُ وَ الْعِنَبُ وَ الرُّطَبُ الْمُشَانُ (2)

ص: 130


1- رواه الکلینی فی الکافی بإسناده مع اختلاف فی ألفاظه و زیادة فی صدره و ذیله، و أخرجه المصنّف هنا و سیأتی تحت رقم 98.
2- فی القاموس: الاملیس: الفلاة لیس بها نبات، و الرمان الاملیسی کانه منسوب إلیه انتهی و الرطب المشان: نوع جید من الرطب، و لعله الرطب الذی یقال له فی الفارسیّ: الشونی.

روایت 32.

خصال: امام پنجم فرمود بخدا خوشبین و امیدوار باشید و بدانید که بهشت هشت در دارد که پهنای هر دری از آنها مسافت چهل سال راه است.

روایت 33.

خصال: امیر المومنین فرمود: طوبی درختی است در بهشت که بنش در خانه رسول خداست و در خانه هر مؤمنی بدون استثناء یک شاخه ای از شاخه هایش هست هر چه دل آن مؤمن بخواهد و آهنگ آن را بکند آن شاخه بدو میدهد اگر سواری تندروی صد سال در سایه اش راه پیماید از آن بیرون نرود و اگر کلاغی از بن آن پرواز گیرد ببالای آن نرسد تا از پیری سخت سپید گردد هلا در این نعمت بیکران رغبت کنید تا آخر حدیث.

روایت 34.

خصال: جابر گوید رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود دو هزار سال پیش از آفرینش آسمان و زمین بر در بهشت نوشته شده لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی برادر رسول خدا است.

ص: 131

«32»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّصْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَحْسِنُوا الظَّنَّ بِاللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ عَرْضُ کُلِّ بَابٍ مِنْهَا مَسِیرَةُ أَرْبَعِینَ سَنَةً.

«33»

ل، الخصال ابْنُ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِیُّ (1)عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی دَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِی دَارِهِ غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا لَا یَنْوِی فِی قَلْبِهِ شَیْئاً إِلَّا أَتَاهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ بِهِ وَ لَوْ أَنَّ رَاکِباً مُجِدّاً سَارَ فِی ظِلِّهَا مِائَةَ عَامٍ لَمْ یَخْرُجْ مِنْهَا وَ لَوْ أَنَّ غُرَاباً طَارَ مِنْ أَصْلِهَا مَا بَلَغَ أَعْلَاهَا حَتَّی یَبْیَاضَّ هَرَماً أَلَا فَفِی هَذَا فَارْغَبُوا الْخَبَرَ.

«34»

ل، الخصال عَلِیُّ بْنُ الْفَضْلِ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ غَالِبِ بْنِ حَارِثٍ الضَّبِّیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ ابْنِ عَمِّ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ وَ کَانَ یَفْضُلُ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مِسْعَرٍ (2)عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ جَابِرٍ (3)قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکْتُوبٌ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِأَلْفَیْ عَامٍ.

ص: 131


1- هکذا فی نسخة المصنّف، و فی بعض النسخ: ابو المظفر العلوی، و الصحیح: المظفر العلوی و هو أبو طالب المظفر بن جعفر بن المظفر العلوی السمرقندی؛ راجع الفصل الرابع من مقدّمة الکتاب باب المفردات.
2- بکسر المیم و سکون السین و فتح العین المخففة، قال الفیروزآبادی: و قد تفتح میمه هو مسعر بن کدام- بکسر الکاف- ابن ظهیر الهلالی أبو سلمة الکوفیّ ترجمه ابن حجر فی التقریب و قال: ثقة ثبت فاضل من السابعة، مات سنة ثلاث أو خمس و خمسین أی بعد المائة؛ قلت: هو و غیره من رجال السند عامی.
3- هو جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ المترجم فی تراجم العامّة و الخاصّة.

روایت 35.

خصال: خدای تبارک و تعالی در بهشت ستونی از یاقوت سرخ آفریده که بر فراز آن هفتاد هزار کاخ است و در هر کاخی هفتاد هزار اطاق است آنها را خدا برای کسانی آفریده است که در راه رضای خدا با هم دوستی کنند و از یک دیگر دیدن کنند تا آخر حدیث.

روایت 36.

خصال: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود که خداوند بهشت را آفرید آن را از یک خشت طلا و یک خشت نقره آفرید و دیوارهایش را یاقوت و سقفش را زبرجد و رنگش را لؤلؤ و خاکش را زعفران و مشک بسیار خوشبو آفرید و باو فرمان داد که سخن بگو عرض کرد خدائی جز تو نیست که زنده و پاینده ای هر کس در من آید همانا خوشبخت است خدای عز و جل فرمود بعزت و بزرگی و جلال و والائی خودم سوگند که در بهشت نمیرود دائم الخمر و متکبر و سخن چین و دیوث و مأمور شهربانی و مخنث و کفن دزد و گمرکچی و قاطع رحم و قدری.

توضیح

سکیر بسیار مست را گویند که یا برای تاکید برای دائم الخمر است یا مراد از خمر چیزی است که از انگور گرفته می شود و مراد از سکیر کسی است همیشه مست به سایر مسکرات است. فیروزآبادی گوید: «القلاع» مانند شِداد بسیار دروغگو و بسیار کِشنده(جاکش) و نبش قبر کننده وپاسبان وسخن چین سلطان باطل است.وبرای زنوق وخیوف در کتب لغتی که نزد ماست معنایی ذکر نشده

ص: 132

«35»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ سُهَیْلِ بْنِ غَزْوَانَ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ فِی الْجَنَّةِ عَمُوداً مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ عَلَیْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ غُرْفَةٍ خَلَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمُتَحَابِّینَ وَ الْمُتَزَاوِرِینَ فِی اللَّهِ الْخَبَرَ (1)

«36»

ل، الخصال أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ الْفَارِسِیِّ (2)عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا خَلَقَ الْجَنَّةَ خَلَقَهَا مِنْ لَبِنَتَیْنِ لَبِنَةٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ جَعَلَ حِیطَانَهَا الْیَاقُوتَ وَ سَقْفَهَا الزَّبَرْجَدَ وَ حَصْبَاءَهَا اللُّؤْلُؤَ وَ تُرَابَهَا الزَّعْفَرَانَ وَ الْمِسْکَ الْأَذْفَرَ فَقَالَ لَهَا تَکَلَّمِی فَقَالَتْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ قَدْ سَعِدَ مَنْ یَدْخُلُنِی فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِزَّتِی وَ عَظَمَتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِی لَا یَدْخُلُهَا مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ لَا سِکِّیرٌ وَ لَا قَتَّاتٌ وَ هُوَ النَّمَّامُ وَ لَا دَیُّوثٌ وَ هُوَ الْقَلْطَبَانُ وَ لَا قَلَّاعٌ وَ هُوَ الشُّرْطِیُّ وَ لَا زَنُّوقٌ وَ هُوَ الْخُنْثَی وَ لَا خَیُّوفٌ (3)وَ هُوَ النَّبَّاشُ وَ لَا عَشَّارٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا قَدَرِیٌّ.

بیان

السکیر بالکسر الکثیر الشرب للمسکر فهو إما تأکید لمدمن الخمر أو المراد بالخمر ما یتخذ من العنب و بالسکیر المدمن لسائر المسکرات و قال الفیروزآبادی القلاع کشداد الکذاب و القواد و النباش و الشرطی و الساعی إلی السلطان بالباطل و لم یذکر للزنوق و الخیوف ما ذکر فیهما من المعنی فیما عندنا

ص: 132


1- لیس فی المصدر کلمة: فی اللّه. م.
2- فی نسخة: الحسین بن الحسن الفارسیّ. و فی التهذیب فی باب دخول الحمام: الحسن بن أبی الحسین الفارسیّ عن سلیمان بن جعفر.
3- و فی نسخة: «ذنوق» بالذال و «خنوق» بالنون و القاف، و فی أخری: «خنوف» و فی الخصال المطبوع: «خیوق» بالیاء، و هو الانسب بالخبر، قال الفیروزآبادی: أخاق: ذهب فی الأرض، و تخوق: تباعد، و خوقه: وسعه.

شاید اولی زیوق باشد فیروز آبادی گوید:و تزیق یعنی سرمه کشید و زینت یافت ودومی جیوف باشد فیروز آبادی گوید: جیاف یعنی نبش قبر کننده.

روایت 37.

خصال: محمد بن مسلم گوید از امام پنجم شنیدم میفرمود خدای عز و جل بخدا از روزی که خدا بهشت را آفریده مورد استفاده مؤمنان بوده و از آن روزی که دوزخ را آفریده در کار عذاب کافرین گنهکار بوده تا آخر حدیث.

روایت 38.

تفسیر قمی: «یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ» علی بن ابراهیم گفته است: جمله استفهام و پرسش است زیرا خداوند به دوزخ وعده داده که آن را پرکند. لذا دوزخ پر می شود از گنه گاران و خدا از او می پرسد «هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ»: پر شدی؟ می گوید: آیا باز هم هست؟ یعنی می گوید: ظرفیت من کامل نیست؟ و گفته است: بهشت می گوید: خدایا به جهنم وعده دادی آن را پر می کنی و به من وعده دادی مرا پر و انباشته می سازی. دوزخ را پر کردی، مرا با چه چیزی پر خواهی کرد؟ سپس خداوند آن روز خلقی را می آفریند و بهشت را با آنها پر می کند. امام صادق علیه السلام فرمود: خوشال به حال آنها که هم و غم دنیا را نمی بینند.(1)

کتاب حسین بن سعید والنوادر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: ؟«بهشت می گوید خدایا» و همانند آن را روایت می کند.

روایت 39.

تفسیر قمی: امام زین العابدین علیه السلام فرمود:

به قرآن چنگ بزنید. زیرا خداوند، بهشت را به دست خویش یک آجر از طلا و آجر دیگری از نقره آفریده و ملات آن را از مشک، خاکش را از زعفران، شن آن از مروارید و درجات آن را به اندازه آیات قرآن قرار داده است. هر کس قرآن بخواند به او گفته می شود:

بخوان و به درجه بالاتر صعود کن. هر کس از اهل قرآن وارد بهشت شود، در آن جا به جز پیامبران و صدیقان، کسی از نظر درجه از او برتر نخواهد بود.(2)

روایت 40.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در باره آیه «ولقَدْ رَآهُ نَزْلةً أُخْرَی* عِندَ سِدْرَةِ المُنْتَهَی» گفت: در آسمان هفتم قرار دارد و اما در پاسخ به کسانی که بهشت و جهنم را انکار می کنند فرموده است: «عِندَهَا جَنَّةُ المَأْوی» یعنی در زیر سدرة المنتهی که در آسمان هفتم قرار دارد و جنة المأوی هم در کنار آن است.(3)

ص: 133


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 302.
2- - تفسیر قمی، ج 3، ص 231.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 312.

من کتب اللغة و یمکن أن یکون الأول الزیوق بالیاء قال الفیروزآبادی تزیق تزین و اکتحل و الثانی الجیوف بالجیم قال الفیروزآبادی الجیاف کشداد النباش.

«37»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا خَلَتِ الْجَنَّةُ مِنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ مُنْذُ خَلَقَهَا وَ لَا خَلَتِ النَّارُ مِنْ أَرْوَاحِ الْکُفَّارِ الْعُصَاةِ مُنْذُ خَلَقَهَا عَزَّ وَ جَلَّ الْخَبَرَ.

«38»

فس، تفسیر القمی یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ قَالَ هُوَ اسْتِفْهَامٌ لِأَنَّهُ وَعَدَ اللَّهُ النَّارَ أَنْ یَمْلَأَهَا فَتَمْتَلِئُ النَّارُ ثُمَّ یَقُولُ لَهَا هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ عَلَی حَدِّ الِاسْتِفْهَامِ أَیْ لَیْسَ فِیَّ مَزِیدٌ قَالَ فَتَقُولُ الْجَنَّةُ یَا رَبِّ وَعَدْتَ النَّارَ أَنْ تَمْلَأَهَا وَ وَعَدْتَنِی أَنْ تَمْلَأَنِی فَلِمَ لَا تَمْلَأُنِی وَ قَدْ مَلَأْتَ النَّارَ قَالَ فَیَخْلُقُ اللَّهُ یَوْمَئِذٍ خَلْقاً یَمْلَأُ بِهِمُ الْجَنَّةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام طُوبَی لَهُمْ إِنَّهُمْ لَمْ یَرَوْا غُمُومَ الدُّنْیَا وَ لَا هُمُومَهَا.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر عن حسین الأحمسی عن أبی عبد الله علیه السلام قال تقول الجنة یا رب و ذکر نحوه.

«39»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَلَیْکَ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْجَنَّةَ بِیَدِهِ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ جَعَلَ مِلَاطَهَا الْمِسْکَ وَ تُرَابَهَا الزَّعْفَرَانَ وَ حَصْبَاءَهَا اللُّؤْلُؤَ وَ جَعَلَ دَرَجَاتِهَا عَلَی قَدْرِ آیَاتِ الْقُرْآنِ فَمَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ قَالَ لَهُ اقْرَأْ وَ ارْقَ وَ مَنْ دَخَلَ مِنْهُمُ الْجَنَّةَ لَمْ یَکُنْ فِی الْجَنَّةِ أَعْلَی دَرَجَةً مِنْهُ مَا خَلَا النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ.

«40»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَوْلُهُ عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی أَیْ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَسِدْرَةُ الْمُنْتَهَی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی عِنْدَهَا.

«41»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ قَالَ

ص: 133

روایت 41.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در باره آیه «فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ» می گوید: آن زنان بهشتی این قدر نورانی و درخشان هستند که از شدت نورشان، چشم ها نمی توانند به آنها نگاه کنند و آیه: «لمْ یَطْمِثْهُنَّ» یعنی: کسی به آنها دست نزده است و آنها را لمس نکرده است.(1) وآیه: «فِیهِمَا عَیْنَانِ نَضَّاخَتَانِ» گفته است: یعنی فوران می کنند و در باره آیه: «فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ» گفته است: آنها گل های نیلوفری هستند که بر ساحل رود کوثر می رویند. هر گاه یکی از آنها کنده شود، به جای آن گل دیگری می روید و آیه «حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الخِیَامِ» یعنی: چشم از نگاه کردن به آنها باز می ماند.(2)

توضیح

قصر، حبس است وآنچه گفته بیان حاصل معناست یعنی به این دلیل در خیمه ها محبوسند که غیر از همسرانشان به آنها نگاه نکنند وممکن است در کلام حذف و وصلی باشد یعنی نگاه نگاه کنندگان به خاطر لطافت ونور چهره حوریان از آنها محبوس باشد.

روایت 42.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در باره آیه: «یَطُوفُ عَلیْهِمْ ولدَانٌ مُّخَلدُونَ» یعنی در حالی که شاد و خوشحال هستند آیه «لا یَسْمَعُونَ فِیهَا لغْوا ولا تَأْثِیمًا» یعنی نه فحش می شنوند و نه دروغ و نه ساز و آواز. و در باره آیه: «فِی سِدْرٍ مَّخْضُودٍ» می گوید: آن درختی است که نه برگ دارد و نه خار. و امام صادق علیه السلام «وطَلعٍ مَّنضُودٍ» قرائت کرده است. یعنی متراکم و روی هم آیه: «وظِل مَّمْدُودٍ» می گوید: آن سایه گسترده در وسط بهشت و در پهنای آن قرار دارد و عرض بهشت مانند عرض آسمان و زمین است. شخصی که سواره است، مدت صد سال نمی تواند آن سایه را بپیماید آیه: «ومَاء مَّسْکُوبٍ» گفته است که معنای مسکوب، پاشیده و پراکنده است. و گفته است: «لا مَقْطُوعَةٍ ولا مَمْنُوعَةٍ» یعنی این که نه قطع می شود و نه کسی از چیدن آن منع می شود آیه: «إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاء» فرمود: منظور زنان حور العین در بهشت می باشد و در باره آیه: «فَجَعَلنَاهُنَّ أَبْکَارًا * عُرُبًا» گفته است: یعنی به عربی صحبت می کنند و کلمه «أَتْرَابًا» به معنی هم و سن سالان هستند و منظور از «لأَصْحَابِ الیَمِینِ» یاران امام علی علیه السلام می باشد «ثُلةٌ مِّنَ الأَولینَ» آن دسته اول هستند که همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند و «وثُلةٌ مِّنَ الآخِرِینَ» کسانی از همین امت هستند که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هستند.

توضیح

فیروزآبادی گوید: وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ یعنی گوشواره دار یا دستبند دار یا کسانی که هیچوقت پیر و فرتوت نمی شوند یا از حد خدمتکاری تجاوز نمی کنند.

روایت 43.

تفسیر قمی: منظور از: «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازًا» این است که پیروز می شوند، و منظور از: «وَکَوَاعِبَ أَتْرَابًا»، کنیزهایی هم سن و سال هستند که برای بهشتیان مهیا شده است.(3)

سپس روایت کرده است که: در روایت ابو جارود، از امام محمد باقرعلیه السلام آمده است:

ص: 134


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 324.
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 324.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 395.

الْحُورُ الْعِینُ یُقْصَرُ الطَّرْفُ عَنْهَا مِنْ ضَوْءِ نُورِهَا لَمْ یَطْمِثْهُنَّ أَیْ لَمْ یَمَسَّهُنَّ أَحَدٌ فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ أَیْ تَفُورَانِ فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ قَالَ حُورٌ نَابِتَاتٌ (1)عَلَی شَطِّ الْکَوْثَرِ کُلَّمَا أُخِذَتْ مِنْهَا وَاحِدَةٌ نَبَتَتْ مَکَانَهَا أُخْرَی قَوْلُهُ تَعَالَی حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ قَالَ یُقْصَرُ الطَّرْفُ عَنْهَا.

بیان

القصر الحبس و ما ذکره بیان لحاصل المعنی أی إنما حبسن فی الخیام لئلا ینظر إلیهن غیر أزواجهن و یحتمل أن یکون فی الکلام حذف و إیصال أی مقصور عنهن لقصرهن نظر الناظرین عن وجههن لصفائهن و ضیائهن.

«42»

فس، تفسیر القمی یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ أَیْ مَسْتُورُونَ (2)لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً قَالَ الْفُحْشَ وَ الْکَذِبَ وَ الْخَنَی فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ قَالَ شَجَرٌ لَا یَکُونُ لَهُ وَرَقٌ وَ لَا شَوْکٌ فِیهِ وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ طَلْعٍ مَنْضُودٍ قَالَ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ قَالَ ظِلٌّ مَمْدُودٌ وَسَطَ الْجَنَّةِ فِی عَرْضِ الْجَنَّةِ وَ عَرْضُ الْجَنَّةِ کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضُ یَسِیرُ الرَّاکِبُ فِی ذَلِکَ الظِّلِّ مَسِیرَةَ مِائَةِ عَامٍ فَلَا یَقْطَعُهُ وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ أَیْ مَرْشُوشٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ أَیْ لَا یَنْقَطِعُ وَ لَا یُمْنَعُ أَحَدٌ مِنْ أَخْذِهَا إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً قَالَ الْحُورَ الْعِینَ فِی الْجَنَّةِ فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً عُرُباً قَالَ یَتَکَلَّمْنَ بِالْعَرَبِیَّةِ أَتْراباً یَعْنِی مُسْتَوِیَاتِ الْأَسْنَانِ لِأَصْحابِ الْیَمِینِ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ قَالَ مِنَ الطَّبَقَةِ الْأُولَی الَّتِی کَانَتْ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ قَالَ بَعْدَ النَّبِیِّ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ.

بیان

قال الفیروزآبادی وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ مقرطون أو مسورون أو لا یهرمون أبدا أو لا یجاوزون حد الوصافة.

«43»

فس، تفسیر القمی إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً قَالَ یَفُوزُونَ قَوْلُهُ وَ کَواعِبَ أَتْراباً قَالَ جواری (جَوَارٍ) أَتْرَابٌ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَمَّا

ص: 134


1- فی المصدر: جوار نابتات. م.
2- فی المصدر: ای مسرورون. م.

منظور از: «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازًا»، مفاز به معنای کرامت­ها است و این فرموده خدای تبارک و تعالی: «وَکَوَاعِبَ» به معنای دختران نارپستان است. علی بن ابراهیم: منظور از: «وَکَأْسًا دِهَاقًا»، پیاله پر است. (1)

روایت 44.

تفسیر قمی: «یُسْقَوْنَ مِن رَّحِیقٍ مَّخْتُومٍ * خِتَامُهُ مِسْکٌ» فرمود: آبی است که اگر مؤمن از آن بنوشد، بوی مُشک به مشامش می رسد. «وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ» فرمود: در مورد آن پاداشی که ذکر کردیم و مؤمنان خواهان آن هستند «وَمِزَاجُهُ مِن تَسْنِیمٍ» مصدر است از فعل «سنّم» به معنای بالا بردن؛ زیرا والاترین و بالاترین شراب بهشتیان است و یا از آن جهت است که از بالا به آنها داده می شود. و فرمود: والاترین و ارزشمندترین شراب بهشتیان است که در بالای تسنیم برای آنها آورده می شود(2) و «تسنیم» چشمه ای است که مقرّبان از آن می نوشند و مقرّبان از شراب تسنیم به صورت خالص و ناب می نوشند و مقربان، همان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستند. و سایر مؤمنان از شراب آمیخته شده (با آب) می نوشند.(3)

روایت 45.

تفسیر قمی: در معنای این سوره گفت: «إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ» کوثر، نهری در بهشت است که خداوند به جای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، ابراهیم، آن را به ایشان عطا فرمود.

روایت 46.

تفسیر قمی: منظور از: «مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَی الْأَرَائِکِ»(4)

{در آن (بهشت) بر تختها(ی خویش) تکیه زنند} در حجله ها نشسته اند در حالی که بر تخت هایی تکیه داده اند؛ و منظور از: «وَدَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلَالُهَا» { و سایه ها(ی درختان) به آنان نزدیک است} فاصله آنها با سایه درختان اندک است، و منظور از: «وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلًا»، {و میوه هایش (برای چیدن) رام} میوه آن درختان از شاخه ها آویزان است، به طوری که هم در حالت نشسته و هم در حالت ایستاده می توان از میوه آن درختان چید. و منظور از: «وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا * قَوَارِیرَ مِن فِضَّةٍ» {و ظروف سیمین و جامهای بلورین پیرامون آنان گردانده می شود * جامهایی از سیم} «أَکْوَابٍ»: کوزه های بزرگ است که دسته یا دستگیره ندارند؛ اینها ظرف هایی از جنس نقره هستند که اهل بهشت به وسیله آن می نوشند «قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا»(5) {درست به اندازه (و با کمال ظرافت) آنها را از کار در آورده اند} می گوید: طبق ظرفیت و درجه سیراب شدن آنها ساخته شده است، به طوری که نه اضافه می آید و نه کم می آید، و در این آیه: «مِن سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ»(6){پرنیان

نازک و دیبای ستبر} منظور از «استبرق»، دیبا است.(7)

علی بن ابراهیم: منظور از این آیه شریفه: «وَیُطَافُ عَلَیْهِم بِآنِیَةٍ مِّن فِضَّةٍ»(8)

{و ظروف سیمین و جامهای بلورین پیرامون آنان گردانده می شود} این است که چشم، درون آن­ها را می­بیند، همان طور که داخل شیشه دیده می­شود. و منظور از: «وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ» {پسرانی جاودانی} این است که در حجاب و مستور هستند، و «وَ مُلْکًا کَبِیرًا» {کشوری پهناور} یعنی این که از بین نمی رود و ماندگار است، و این تعبیر: «عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ»(9)

{(بهشتیان را) جامه های ابریشمی سبز و دیبای ستبر در بر است} یعنی این که بر بالای سر آنها لباس هایی است که آن را بر تن می کنند.

ص: 135


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 395.
2- - و در نسخه ای دیگر آمده است: از بالای آنها در منازلشان.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 405.
4- - دهر/ 13.
5- - دهر/ 16- 14.
6- - دخان/ 53.
7- - تفسیر قمی، ج 2، ص 391.
8- - دهر/ 15.
9- - دهر/ 21- 19.

قَوْلُهُ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً قَالَ فَهِیَ الْکَرَامَاتُ وَ کَواعِبَ أَتْراباً أَیِ الْفَتَیَاتِ نَاهِدَاتٍ (1)قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ کَأْساً دِهاقاً أَیْ مُمْتَلِئَةً.

«44»

فس، تفسیر القمی یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْکٌ قَالَ مَاءٌ إِذَا شَرِبَهُ الْمُؤْمِنُ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فِیهِ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ قَالَ فِیمَا ذَکَرْنَا مِنَ الثَّوَابِ الَّذِی یَطْلُبُهُ الْمُؤْمِنُ وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ هُوَ مَصْدَرُ سَنَّمَهُ إِذَا رَفَعَهُ لِأَنَّهَا أَرْفَعُ شَرَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَوْ لِأَنَّهَا تَأْتِیهِمْ مِنْ فَوْقُ قَالَ أَشْرَفُ شَرَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَأْتِیهِمْ فِی عَالٍ تُسَنَّمُ عَلَیْهِمْ فِی مَنَازِلِهِمْ وَ هِیَ عَیْنٌ یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ بَحْتاً (2)وَ الْمُقَرَّبُونَ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ سَائِرُ الْمُؤْمِنِینَ مَمْزُوجاً (3)

«45»

فس، تفسیر القمی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ قَالَ الْکَوْثَرُ نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ أَعْطَی اللَّهُ مُحَمَّداً عِوَضاً مِنِ ابْنِهِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام.

«46»

فس، تفسیر القمی مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ یَقُولُ مُتَّکِئِینَ فِی الْحِجَالِ عَلَی السُّرُرِ (4)وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها یَقُولُ قَرِیبٌ ظِلَالُهَا مِنْهُمْ وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا دُلِّیَتْ عَلَیْهِمْ ثِمَارُهَا یَنَالُهَا الْقَائِمُ وَ الْقَاعِدُ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ الْأَکْوَابُ الْأَکْوَازُ الْعِظَامُ الَّتِی لَا آذَانَ لَهَا وَ لَا عُرَی قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةِ الْجَنَّةِ یَشْرَبُونَ فِیهَا قَدَّرُوها تَقْدِیراً یَقُولُ صَنَعْتُ لَهُمْ عَلَی قَدْرِ رُتْبَتِهِمْ لَا عَجْزَ فِیهِ وَ لَا فَضْلَ (5)مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ الْإِسْتَبْرَقُ الدِّیبَاجُ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ قَالَ یَنْفُذُ الْبَصَرُ فِیهَا کَمَا یَنْفُذُ فِی الزُّجَاجِ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ قَالَ مُسَوَّرُونَ وَ مُلْکاً کَبِیراً قَالَ لَا یَزَالُ وَ لَا یَفْنَی عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ قَالَ یَعْلُوهُمُ الثِّیَابُ یَلْبَسُونَهَا.

ص: 135


1- نهد الثدی: کعب و انتبر و أشرف. و الناهد: المرأة التی کعب ثدیها.
2- البحت: الصرف الخالص. شراب بحت: غیر ممزوج.
3- بعض الفاظ الحدیث من أبی جعفر علیه السلام و بعضه من کلام المفسر و لم ینقل تمام الحدیث مرتبا. م.
4- فی المصدر: متکئین فیها علی الحجال و علی السرر. م.
5- کذا فی نسخة المصنّف و فی التفسیر المطبوع: علی قدر رتبتهم فیها و لا فضل اه.

روایت 47.

تفسیرقمی: درباره کلام خداوند متعال: «فِیهَا سُرُرٌ مَّرْفُوعَةٌ» گفت: تخته­های آن تخت­ها از طلایی آراسته با زبرجد و مروارید و یاقوت است که از زیر آن­ها رودها جاری است، «وَأَکْوَابٌ مَّوْضُوعَةٌ» یعنی جام­هایی که دسته ندارند(1)علی بن ابراهیم: کلام خداوند متعال: «وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ» یعنی: فرش­ها و بالش­ها، «وَزَرَابِیُّ مَبْثُوثَةٌ» تمامی آن چه خداوند در بهشت آفریده است، نمونه­ای در دنیا دارد، به جز زَرابی که هیچ کس نمی­داند چیست.

روایت 48.

احتجاج: زندیقی از امام صادق علیه السلام پرسید: پس از کجا گفته اند: فردی بهشتی تا دست دراز کند میوه ای را بگیرد به محض خوردن آن به همان شکل و هیئت سابق خود بازگردانده شود؟

فرمود: آری، آن بر قیاس همان چراغ است که فردی آتشی از آن می گیرد بی آنکه از نور آن چیزی کم شود، حال اینکه تمام دنیا از جانب او پر از چراغ و سراج شده است.

پرسید: مگر نمی خورند و نمی آشامند، و به نظر شما اینان نیاز به رفع حاجت ندارند؟

فرمود: آری، چون خوراکشان رقیق و بی وزن است، دفع با عرق از اجسامشان خارج می شود.

پرسید: چگونه حوریان در تمام موارد نزدیکی شوهرانشان باکره اند؟

فرمود: زیرا خلقت اینان با طیب بوده و عاری از هر بیماری و نقصند، و جسمشان با آفتی مخلوط نشده و در سوراخشان چیزی جریان نمی یابد، و هیچ حیضی آنان را آلوده نمی سازد، پس رحم چسبیده و بسته است، چون راهی جز برای احلیل ندارد.

پرسید: حوریان هفتاد جامه بر تن دارند، چگونه است که شوهرانشان قادرند مغز دو ساقشان را از پشت این همه جامه و جسمشان ببینند؟

فرمود: آری، مانند یکی از خود شما که سکّه های نقره را در آبی صاف به عمق یک نیزه می بیند.

پرسید: نحوه استفاده بهشتیان از نعمات آنجا چگونه است، با اینکه غالبشان فاقد پسر یا پدر یا رفیق یا مادر خود شده، و فقدانشان فقط حاکی از این است که همه مفقودین در دوزخند، پس با نعمات چه کند آنکه از حال رفیقش در جهنّم و عذاب با خبر است؟!.

فرمود: أهل علم گفته اند: أهل بهشت یاد آنان را فراموش می کنند، و برخی دیگر گفته اند: چشم به راه آنان باشد، و امید آن دارند که از جمله أهل اعراف؛ میان دوزخ و بهشت باشند تا آخر حدیث.

توضیح

تردید در سؤال اخیر به اعتبار کوتاهی فهم سؤال کننده است. و با قطع نظر

ص: 136


1- - تفسیر قمی، ج2، ص415.
«47»

فس، تفسیر القمی سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ أَلْوَاحُهَا مِنْ ذَهَبٍ مُکَلَّلَةً بِالزَّبَرْجَدِ وَ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ یُرِیدُ الْأَبَارِیقَ الَّتِی لَیْسَ لَهَا آذَانٌ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ قَالَ الْبُسُطُ وَ الْوَسَائِدُ وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ قَالَ کُلُّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ فِی الْجَنَّةِ لَهُ مِثَالٌ فِی الدُّنْیَا إِلَّا الزَّرَابِیُّ فَإِنَّهُ لَا یُدْرَی مَا هِیَ.

«48»

ج، الإحتجاج هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ سَأَلَ الزِّنْدِیقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مِنْ أَیْنَ قَالُوا إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَأْتِی الرَّجُلُ مِنْهُمْ إِلَی ثَمَرَةٍ یَتَنَاوَلُهَا فَإِذَا أَکَلَهَا عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا قَالَ نَعَمْ ذَلِکَ عَلَی قِیَاسِ السِّرَاجِ یَأْتِی الْقَابِسُ فَیَقْتَبِسُ مِنْهُ فَلَا یَنْقُصُ مِنْ ضَوْئِهِ شَیْ ءٌ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الدُّنْیَا مِنْهُ سُرُجاً قَالَ أَ لَیْسُوا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ لَا تَکُونُ لَهُمُ الْحَاجَةُ قَالَ بَلَی لِأَنَّ غِذَاءَهُمْ رَقِیقٌ لَا ثِقْلَ لَهُ بَلْ یَخْرُجُ مِنْ أَجْسَادِهِمْ بِالْعَرَقِ قَالَ فَکَیْفَ تَکُونُ الْحَوْرَاءُ فِی کُلِّ مَا أَتَاهَا (1)زَوْجُهَا عَذْرَاءَ قَالَ إِنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الطِّیبِ لَا تَعْتَرِیهَا عَاهَةٌ وَ لَا تُخَالِطُ جِسْمَهَا آفَةٌ وَ لَا یَجْرِی فِی ثَقْبِهَا شَیْ ءٌ وَ لَا یُدَنِّسُهَا حَیْضٌ فَالرَّحِمُ مُلْتَزِقَةٌ (2)إِذْ لَیْسَ فِیهِ لِسِوَی الْإِحْلِیلِ مَجْرًی قَالَ فَهِیَ تَلْبَسُ سَبْعِینَ حُلَّةً وَ یَرَی زَوْجُهَا مُخَّ سَاقِهَا مِنْ وَرَاءِ حُلَلِهَا وَ بَدَنِهَا قَالَ نَعَمْ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمُ الدَّرَاهِمَ إِذَا أُلْقِیَتْ فِی مَاءٍ صَافٍ قَدْرُهُ قِیدُ رُمْحٍ (3)قَالَ فَکَیْفَ یُنَعَّمُ أَهْلُ الْجَنَّةِ بِمَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ وَ مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدِ افْتَقَدَ ابْنَهُ أَوْ أَبَاهُ أَوْ حَمِیمَهُ أَوْ أُمَّهُ فَإِذَا افْتَقَدُوهُمْ فِی الْجَنَّةِ لَمْ یَشْکُوا فِی مَصِیرِهِمْ إِلَی النَّارِ فَمَا یَصْنَعُ بِالنَّعِیمِ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّ حَمِیمَهُ فِی النَّارِ یُعَذَّبُ قَالَ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ الْعِلْمِ قَالُوا إِنَّهُمْ یُنْسَوْنَ ذِکْرَهُمْ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ انْتَظَرُوا قُدُومَهُمْ وَ رَجَوْا أَنْ یَکُونُوا بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فِی أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ الْخَبَرَ.

بیان

کان التردید فی السؤال الأخیر باعتبار قصور فهم السائل و مع قطع

ص: 136


1- فی المصدر: جمیع ما اتاها اه. م.
2- فی المصدر: ملتزقة مدلمة اذ لیس اه. م.
3- القید بالفتح و الکسر: القدر.

از روایت، می توان به وجهی دیگر نیز پاسخ داد وآن اینکه از آنجائیکه در آخرت اهداف واغراض دنیوی باطل می شودو محبت آنان به خدا خالص می شود وآنان از دشمنان خدا بیزاری می جویند وجز کسی را که خدا دوست دارد، دوست نمی دارند، لذا با عذاب دشمنان خدا لذت می برند اگرچه پدران یا فرزندان یا خویشاوندانشان باشند همان طور که اولیای خدا در دنیا محبتشان را از آنان قطع کرده وبا دستان خود با آنان جنگ ومقاتله می کردند واز آن لذت می بردند. خدای متعال می فرماید: «لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (1) »{ قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [ و ] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند دوست بدارند}تا پایان آیه. واین آیه نیز بدان اشاره می کند «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (2)»{روزی که آدمی از برادرش می گریزد} لذا ممکن است این وجه جواب اصلی سؤال باشد اما به خاطر ضعف عقل سؤال کننده، از آن اعراض کرد ودو وجه دیگر را که متناسب با عقل وفهم او بود به نقل از کسی دیگر آورد.وخدا آگاه است. (3).

روایت 49.

تفسیر قمی : رسول خدا می فرماید: و وقتی وارد بهشت شدم، در بهشت، درخت طوبی را دیدم که ریشه آن در خانه علی بود و در بهشت هیچ خانه و هیچ قصری نبود، مگر این که شاخه ای از آن درخت در آن بود و در بالای آن بقچه هایی برای لباس از جنس سندس و استبرق قرار داشت. و هر بنده مؤمنی مالک یک میلیون از آن بقچه ها می باشد و در هر یک از بقچه ها، یک میلیون لباس است. در آن لباسی نیست که شبیه لباس دیگر باشد؛ همه با هم فرق دارند و دارای رنگ های مختلف می باشند و آن لباس اهل بهشت است. بهشتی که در وسط آن یک سایه بسیار گسترده قرار دارد. کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ پهنای بهشت به اندازه پهنای آسمان و زمین است و برای کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند، آماده شده است. سواره اگر صد سال در آن سایه حرکت کند نمی تواند آن را بپیماید؛ و این کلام خداوند است که می فرماید: «وظِل مَّمْدُودٍ»(4)

[و سایه ای پایدار.] در پایین آن میوه های اهل بهشت قرار دارد و غذایشان در خانه هایشان آویزان است و بر هر شاخه ای از آن هزار جور میوه وجود دارد، چه آنها که در دنیا دیده اید و چه آنهایی که ندیده اید و چه آنهایی که شنیده اید و چه آنهایی که مانند آن را نشنیده اید، و هر گاه از آن میوه ای چیده شود، میوه دیگری به جای آن می روید. لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ از میوه هایی که نه تحریم شده است و نه ممنوع.

نهری در زیر ریشه آن درخت جاری است که از آن، نهرهای چهارگانه منشعب می شود: أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ

ص: 137


1- ( 1) المجادلة: 23.
2- ( 2) عبس: 35.
3- ( 3) هذا البیان لیس موجودا فی المطبوع و غیره سوی نسخة المصنّف قدّس سرّه الشریف.
4- - واقعه/ 30.

النظر عن الروایة یمکن أن یجاب بوجه آخر و هو أن فی النشأة الأخری لما بطلت الأغراض الدنیویة و خلصت محبتهم لله سبحانه فهم یبرءون من أعداء الله و لا یحبون إلا من أحبه الله فهم یلتذون بعذاب أعدائه و لو کانوا آباءهم أو أبناءهم أو عشیرتهم کما أن أولیاء الله فی الدنیا أیضا قطعوا محبتهم عنهم و کانوا یحاربونهم و یقتلونهم بأیدیهم و یلتذون بذلک کما قال تعالی لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (1)الآیة و إلیه یشیر قوله تعالی یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (2)الآیة فیمکن أن یکون الأصل فی الجواب هذا الوجه لکن لضعف عقل السائل أعرض علیه السلام عن هذا الوجه و ذکر الوجهین الآخرین الموافقین لعقله و فهمه نقلا عن غیره و الله یعلم (3)

«49»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا دَخَلْتُ الْجَنَّةَ رَأَیْتُ فِیهَا شَجَرَةَ طُوبَی أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ وَ مَا فِی الْجَنَّةِ قَصْرٌ وَ لَا مَنْزِلٌ إِلَّا وَ فِیهَا فُتْرٌ (4)مِنْهَا وَ أَعْلَاهَا أَسْفَاطُ (5)حُلَلٍ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ یَکُونُ لِلْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ أَلْفُ أَلْفِ سَفَطٍ فِی کُلِّ سَفَطٍ مِائَةُ أَلْفِ حُلَّةٍ مَا فِیهَا حُلَّةٌ یُشْبِهُ الْأُخْرَی عَلَی أَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ هُوَ ثِیَابُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَسَطُهَا ظِلٌّ مَمْدُودٌ عَرْضُ الْجَنَّةِ کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ یَسِیرُ الرَّاکِبُ فِی ذَلِکَ الظِّلِّ مَسِیرَةَ مِائَةِ عَامٍ فَلَا یَقْطَعُهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ وَ أَسْفَلُهَا ثِمَارُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ طَعَامُهُمْ مُتَذَلِّلٌ فِی بُیُوتِهِمْ یَکُونُ فِی الْقَضِیبِ مِنْهَا مِائَةُ لَوْنٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ مِمَّا رَأَیْتُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ مَا لَمْ تَرَوْهُ وَ مَا سَمِعْتُمْ بِهِ وَ مَا لَمْ تَسْمَعُوا مِثْلَهَا وَ کُلَّمَا یُجْتَنَی مِنْهَا شَیْ ءٌ نَبَتَتْ مَکَانَهَا أُخْرَی لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ وَ تَجْرِی نَهَرٌ فِی أَصْلِ تِلْکَ الشَّجَرَةِ تَنْفَجِرُ مِنْهَا الْأَنْهَارُ الْأَرْبَعَةُ أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ

ص: 137


1- المجادلة: 23.
2- عبس: 35.
3- هذا البیان لیس موجودا فی المطبوع و غیره سوی نسخة المصنّف قدّس سرّه الشریف.
4- فی نسخة: قتر؛ و فی أخری: قنو.
5- جمع السفط: وعاء کالقفة أو الجوالق. ما یعبّأ فیه الطیب و ما أشبهه من أدوات النساء.

غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی نهری از آبی که نمی گندد و متعفن نمی شود، و نهری از شیر که مزه اش تغییر نکرده، و نهری از شراب که مایه لذت کسانی است که آن را می نوشند، و نهری از عسل پاکیزه .تا آخرحدیث...

روایت 50.

محاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به معراج رفت [و بازگشت]، به علی علیه السّلام فرمود: ای علی، من در بهشت نهری را دیدم که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر و از تیر راست تر بود. در آن، به اندازه ستارگان آسمان کاسه بود و بر کناره آن، قبّه هایی از یاقوت سرخ و درّ سفید. جبرئیل با بالش به کنار آن زد [و معلوم شد] مشک خوشبو و معطّر است. سپس [رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم] فرمود: به آن خدایی که جان محمّد به دست قدرت اوست، در بهشت درختی است که با صدای بلند، تسبیح خداوند را می گوید. صدای آن درخت، به گونه ای است که اوّلین و آخرین [آفریدگان]، زیباتر از آن صدا را نشنیده اند. این درخت همچون درخت انار میوه می دهد و میوه هایش را بر سر مؤمن می ریزد و چون آن را باز نماید، آن را از بین نود حلّه می شکافد. مؤمنین بر روی تخت هایی از نورند، در حالی که پیشانی و دست و پاهای آنها درخشان و نورانی است. [ای علی] تو در قیامت، پیشوایشان هستی. هر یک از آنها کفشهایی می پوشد که بندهایش از نور است و جلوی خود را تا هر جا که بخواهد، روشن می کند. مؤمن در چنین موقعیتی است که ناگهان زنی از مقام بالاتر به او می نگرد و می گوید: ای بنده خدا، تو بر ما تصرف و تملّک نداری؟ مؤمن می گوید: تو کیستی و او می گوید: من از جمله نعمتهایی هستم که خداوند عزّ و جلّ در باره آنها چنین فرموده است: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(1) {هیچ کس نمی داند چه نعمتهایی که باعث روشنی چشم اوست، برایش مهیا شده است. این [نعمتها] پاداش کردار [نیک] آنهاست} و در ادامه، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: سوگند به آن کسی که جان محمّد به دست قدرت اوست، هر روز هفتاد هزار ملک نزد او (مؤمن) می آیند و او را به نامش و نام پدرش می خوانند.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة از امام محمد باقر علیه السلام همانند آن را روایت کرده است.

ص: 138


1- . سجده / 17

غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی الْخَبَرَ.

«50»

سن، المحاسن أَبِی وَ ابْنِ فَضَّالٍ مَعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَحْوَلِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی رَأَیْتُ فِی الْجَنَّةِ نَهَراً أَبْیَضَ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَشَدَّ اسْتِقَامَةً مِنَ السَّهْمِ فِیهِ أَبَارِیقُ عَدَدَ النُّجُومِ عَلَی شَاطِئِهِ قِبَابُ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ الدُّرِّ الْأَبْیَضِ فَضَرَبَ جَبْرَئِیلُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَی جَانِبِهِ فَإِذَا هُوَ مِسْکَةٌ ذَفِرَةٌ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَراً یَتَصَفَّقُ بِالتَّسْبِیحِ بِصَوْتٍ لَمْ یَسْمَعِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخَرُونَ بِمِثْلِهِ یُثْمِرُ ثَمَراً کَالرُّمَّانِ یُلْقِی الثَّمَرَةَ إِلَی الرَّجُلِ فَیَشُقُّهَا عَنْ سَبْعِینَ حُلَّةً وَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی کَرَاسِیَّ مِنْ نُورٍ وَ هُمُ الْغُرُّ الْمُحَجَّلُونَ أَنْتَ إِمَامُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الرَّجُلِ مِنْهُمْ نَعْلَانِ شِرَاکُهُمَا مِنْ نُورٍ یُضِی ءُ أَمَامَهُمْ حَیْثُ شَاءُوا مِنَ الْجَنَّةِ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ إِذْ أَشْرَفَتْ عَلَیْهِ امْرَأَةٌ مِنْ فَوْقِهِ تَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ مَا لَنَا مِنْکَ دَوْلَةٌ فَیَقُولُ مَنْ أَنْتِ فَتَقُولُ أَنَا مِنَ اللَّوَاتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ إِنَّهُ لَیَجِیئُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یُسَمُّونَهُ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ.

-کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة الصدوق عن ابن الولید عن الصفار عن ابن أبی الخطاب عن الحسن بن علی بن النعمان عن الحارث بن محمد الأحول عن أبی عبد الله عن أبی جعفر علیهما السلام مثله.

«51»

شف، کشف الیقین مُوَفَّقُ بْنُ أَحْمَدَ الْخُوارِزْمِیُّ (1)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ

ص: 138


1- الظاهر من الحدیث و من السیّد ابن طاوس رحمه اللّه فی کتابه الیقین أن الخوارزمی یروی عن محمّد بن أحمد بن الحسن بن شاذان صاحب کتاب إیضاح دفائن النواصب بلا واسطة، و انه من شیوخه، بل نص علی ذلک فی ص 56 حیث قال: أبو الحسن محمّد بن أحمد بن الحسن بن شاذان من شیوخ موفق بن أحمد المکی الخوارزمی سماه فی حدیثه عنه بالامام إه. و هذا لا یخلو عن وهم لان الخوارزمی المتولد فی سنة 484 و المتوفی فی 568 لا یروی عن ابن شاذان الذی یروی عن هارون بن موسی التلعکبری المتوفّی سنة 385 و عن الصدوق المتوفّی سنة 381 بل عن الحسن بن حمزة العلوی المتوفّی سنة 358، بل الخوارزمی یروی الحدیث و عامة أحادیثه عن ابن شاذان بواسطة الحافظ أبی العلاء الحسن بن أحمد العطّار الهمدانیّ، و قاضی القضاة نجم الدین أبی منصور محمّد بن الحسین بن محمّد البغدادیّ، عن الشریف الأجل نور الهدی أبی طالب الحسین بن محمّد بن علی الزینبی، عن ابن شاذان، و الحدیث مذکور فی المناقب ص 43 مسندا و فی إیضاح دفائن النواصب ص 56 و فی الیقین ص 21.

روایت 51.

کشف الیقین: امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی مرا داخل بهشت کردند دیدم درختی زیور و زینت هائی دارد پائین درخت مرکب های سفید و سیاهند و در وسط آن حور عین هستند و در بالای درخت رضوان است. به جبرئیل گفتم این درخت از کیست؟ گفت متعلق به پسر عمویت امیر المؤمنین است وقتی خداوند دستور دهد مردم داخل بهشت شوند شیعیان علی بن ابی طالب را می آورند تا به این درخت می رسند آنگاه لباسهای زینتی و حله های بهشتی را می پوشند و سوار بر مرکبهای سیاه و سفید بهشتی می گردند منادی فریاد می زند این ها شیعیان علی بن ابی طالب هستند که در دنیا بر آزار و اذیت صبر کردند امروز به آنها این کرامت بخشیده شده.

روایت 52.

تفسر عیاشی: امام صادق علیه السلام در باره کلام خداوند عز و جل «وَلَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ» سؤال شد، ایشان فرمود: الأزواج المطهرة، زنانی هستند که حیض نمی شوند و نجاست نمی کنند.

روایت 53.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا اهل بهشت از هیچ چیزی مانند نکاح لذت نمی برند نه از خوردن و نه از آشامیدن.

روایت 54.

تفسیرعیّاشی: امام صادق علیه السلام در باره آیه «وَسَارِعواْ إِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ» فرمود: وقتی بهشت را وصف کنند، این گونه خواهد بود، و حضرت، دو دستش را کاملا از یکدیگر باز کرد.(1)

روایت 55.

مناقب: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: همانا بهشت هفتاد و یک در دارد که شیعیان و اهل بیت من از هفتاد در آن وارد می شوند و از یک در دیگر بقیه مردم.

روایت 56.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: «وَبَشِّرِ الَّذِین آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ » بوستان هایی

ص: 139


1- - تفسیر عیاشی، ج 1، ص 221، ح 142.

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجَرَّاحُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهَا وَ عَمِّهَا الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالا أَخْبَرَنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُدْخِلْتُ الْجَنَّةَ رَأَیْتُ الشَّجَرَةَ تَحْمِلُ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ أَسْفَلُهَا خَیْلٌ بُلْقٌ وَ أَوْسَطُهَا الْحُورُ الْعِینُ وَ فِی أَعْلَاهَا الرِّضْوَانُ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ قَالَ هَذِهِ لِابْنِ عَمِّکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِذَا أَمَرَ اللَّهُ الْخَلِیقَةَ بِالدُّخُولِ إِلَی الْجَنَّةِ یُؤْتَی بِشِیعَةِ عَلِیٍّ حَتَّی یُنْتَهَی بِهِمْ إِلَی هَذِهِ الشَّجَرَةِ فَیَلْبَسُونَ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ وَ یَرْکَبُونَ الْخَیْلَ الْبُلْقَ وَ یُنَادِی مُنَادٍ هَؤُلَاءِ شِیعَةُ عَلِیٍّ صَبَرُوا فِی الدُّنْیَا عَلَی الْأَذَی فَحُبُوا هَذَا الْیَوْمَ.

«52»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ قَالَ لَا یَحِضْنَ وَ لَا یُحْدِثْنَ.

«53»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ مَا یَتَلَذَّذُونَ بِشَیْ ءٍ فِی الْجَنَّةِ أَشْهَی عِنْدَهُمْ مِنَ النِّکَاحِ لَا طَعَامٍ وَ لَا شَرَابٍ.

«54»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ قَالَ إِذَا وَضَعُوهَا کَذَا وَ بَسَطَ یَدَیْهِ إِحْدَاهُمَا مَعَ الْأُخْرَی.

«55»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ لِلْجَنَّةِ إِحْدَی وَ سَبْعِینَ بَاباً یَدْخُلُ مِنْ سَبْعِینَ مِنْهَا شِیعَتِی وَ أَهْلُ بَیْتِی وَ مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ سَائِرُ النَّاسِ.

«56»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ بَسَاتِینَ

ص: 139

که «تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ» از زیر درختانش و سراهایش «کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا» از آن بهشت «مِن ثَمَرَةٍ» از میوه های آن «رِّزْقًا» برایشان غذا آورند «قَالُواْ هَذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ» در دنیا و اسم هایشان همان اسم هایی است که در دنیا داشتند مانند سیب و به و فلان و فلان و تفاوتشان با آن چه در دنیا بود در این است که این جا در نهایت دلپذیری هستند و همچون میوه های دنیا به نجاست و دیگر چیزهای نفرت انگیز مثل زرداب و چرکاب و خون تبدیل نشوند و تنها پس از خورده شدن، عرقی بر اندام مؤمنان روان سازند که بویی دلپذیرتر از بوی مشک دارد. «وَأُتُواْ بِهِ» نعمت هایی از میوه های آن بوستان ها «مُتَشَابِهًا» همه همانند هم، گزیده و بی عیب و از هر گونه ای در نهایت دلپذیری و گوارایی باشند و نه همچون میوه های دنیا که برخی نارسیده و برخی دگر رسیدگی را درگذرانده رو به گندیدگی و ترشی و تلخی و دیگر اوصاف ناخوشایند گذارده باشند و نیز در رنگ و آب همچون یکدیگر اما در طعم گوناگونند. «وَلَهُمْ فِیهَا» در آن باغ ها «أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ» از هر گونه ناپاکی و ناپسندی و از حیض و خون رحم پاک باشند و از حیله گری و پنهان کاری و نیرنگ بازی و حسودی به دور باشند و شوهرستیز و درشت صدا و پلیدزبان و زشت گوی نباشند و هیچ عیب و هیچ خلق ناپسندی در آنها راه نیافته باشد. «وَهُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» در آن بوستان ها و باغ های بهشتی جاودان سکنی گزینند.(1)

توضیح

فیروزآبادی گوید العرض هر جایی است که از آن تعریق صورت می گیرد وبوی آن خوش یا ناخوش است . وگوید الفرک با کسره وفتحه دشمنی زن وشوهر بطور عام یا خاص است.

روایت 57.

تفسیر عیاشی: از ثُویر، از علی بن حسین علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هر گاه اهل بهشت وارد بهشت می­شوند و ولی خدا وارد جنّات و مساکن خویش می­شود، هر مؤمنی به پشتی و اریکه خود تکیه می­کند،

ص: 140


1- - تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)، ص 200، ح 92.

تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ مِنْ تَحْتِ شَجَرِهَا وَ مَسَاکِنِهَا کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ تِلْکَ الْجِنَانِ مِنْ ثَمَرَةٍ مِنْ ثِمَارِهَا رِزْقاً طَعَاماً یُؤْتَوْنَ بِهِ قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ فِی الدُّنْیَا فَأَسْمَاؤُهُ کَأَسْمَاءِ مَا فِی الدُّنْیَا مِنْ تُفَّاحٍ وَ سَفَرْجَلٍ وَ رُمَّانٍ وَ کَذَا وَ کَذَا وَ إِنْ کَانَ مَا هُنَاکَ مُخَالِفاً لِمَا فِی الدُّنْیَا فَإِنَّهُ فِی غَایَةِ الطِّیبِ وَ إِنَّهُ لَا یَسْتَحِیلُ إِلَی مَا یَسْتَحِیلُ إِلَیْهِ ثِمَارُ الدُّنْیَا مِنْ عَذِرَةٍ وَ سَائِرِ الْمَکْرُوهَاتِ مِنْ صَفْرَاءَ وَ سَوْدَاءَ وَ دَمٍ بَلْ لَا یَتَوَلَّدُ عَنْ مَأْکُولِهِمْ إِلَّا الْعَرَقُ الَّذِی یَجْرِی مِنْ أَعْرَاضِهِمْ أَطْیَبَ مِنْ رَائِحَةِ الْمِسْکِ وَ أُتُوا بِهِ بِذَلِکَ الرِّزْقِ مِنَ الثِّمَارِ مِنْ تِلْکَ الْبَسَاتِینِ مُتَشابِهاً یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً بِأَنَّهَا کُلَّهَا خِیَارٌ لَا رَذْلَ فِیهَا وَ بِأَنَّ کُلَّ صِنْفٍ مِنْهَا فِی غَایَةِ الطِّیبِ وَ اللَّذَّةِ لَیْسَ کَثِمَارِ الدُّنْیَا الَّتِی بَعْضُهَا نِیٌّ وَ بَعْضُهَا مُتَجَاوِزٌ حَدَّ النَّضْجِ وَ الْإِدْرَاکِ إِلَی حَدِّ الْفَسَادِ مِنْ حُمُوضَةٍ وَ مَرَارَةٍ وَ سَائِرِ ضُرُوبٍ الْمَکَارِهِ وَ مُتَشَابِهاً أَیْضاً مُتَّفِقَاتِ الْأَلْوَانِ مُخْتَلِفَاتِ الطُّعُومِ وَ لَهُمْ فِیها فِی تِلْکَ الْجِنَانِ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ مِنْ أَنْوَاعِ الْأَقْذَارِ وَ الْمَکَارِهِ مُطَهَّرَاتٌ مِنَ الْحَیْضِ وَ النِّفَاسِ لَا وَلَّاجَاتٌ وَ لَا خَرَّاجَاتٌ (1)وَ لَا دَخَّالاتٌ وَ لَا خَتَّالاتٌ وَ لَا مُتَغَایِرَاتٌ وَ لَا لِأَزْوَاجِهِنَّ فَرِکَاتٌ وَ لَا ضَحَّابَاتٌ (2)وَ لَا عَیَّابَاتٌ وَ لَا فَحَّاشَاتٌ وَ مِنْ کُلِّ الْمَکَارِهِ وَ الْعُیُوبِ بَرِیَّاتٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ مُقِیمُونَ فِی تِلْکَ الْبَسَاتِینِ وَ الْجَنَّاتِ.

بیان

قال الفیروزآبادی العرض بالکسر کل موضع یعرق منه و رائحته رائحة طیبة کانت أو خبیثة و قال الفرک بالکسر و یفتح البغضة عامة أو خاصة ببغضة الزوجین.

«57»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ ثُوَیْرٍ (3)عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: إِذَا صَارَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ وَ دَخَلَ وَلِیُّ اللَّهِ إِلَی جِنَانِهِ وَ مَسَاکِنِهِ وَ اتَّکَأَ کُلُّ مُؤْمِنٍ مِنْهُمْ عَلَی أَرِیکَتِهِ حَفَّتْهُ

ص: 140


1- خراج و لاج: کثیر الخروج و الولوج. کثیر الظرف و الاحتیال.
2- هکذا فی النسخ، و فی التفسیر المطبوع: و لا لازواجهن فرکات و لا زحامات و لا متخابات اه.
3- کزبیر هو ثویر بن أبی فاختة سعید بن علاقة أبو الجهم الکوفیّ التابعی مولی أم هانی بنت أبی طالب.

خدمتکاران او، دور او را می گیرند و میوه ها بر سر او خم می شوند و چشمه ها دور او به جوشش در می آیند و رودها از زیر او به جریان می افتند و فرش­ها برای او گسترده می شوند و از برابر او گذر می کنند و خدمتکاران هر چه را که به آن تمایل پیدا کند، برای او برآورده می سازند قبل از این که آنان بخواهند. - فرمود: - و حور العین (زنان بهشتی) از باغ­ها برای او بیرون می آیند. پس تا مدتی که خدا می خواهد در آن حالت باقی می مانند، سپس خدای جبار و قدرتمند به آنان نگاه می کند و به آنان می گوید: ای اولیا و اهل طاعت من و ای ساکنان بهشت من در جوار من، آیا شما را به بهتر از آن چه در آن به سر می برید، با خبر کنم؟

می گویند پروردگار ما! چه چیزی بهتر از آن چه در آن به سر می بریم؟ ما در آن چه جان­های ما خواهان آن هستند به سر می بریم و چشم­هایمان از دیدن نعمت­ها در جوار خدای کریم لذت می برد. - فرمود: - پس دوباره همان گفته را برای ایشان تکرار می­کند. می گویند: بله ای پروردگار ما! بهتر از آن چه در آن به سر می بریم را برای ما بیاور. خدای تبارک و تعالی به آنان می گوید: رضایت من از شما و دوستی من نسبت به شما بهتر و بزرگتر است از آن چه در آن به سر می برید. - فرمود:- پس می گویند، بلی، ای پروردگار ما! رضایت شما از ما و محبت شما به ما برای ما بهتر و برای جان­های ما پاکیزه تر است. سپس علی بن حسین علیه السلام این آیه را خواندند: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1) { خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایی وعده داده است که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه خواهند بود، و [نیز] سراهایی پاکیزه در بهشتهای جاودان [به آنان وعده داده است] و خشنودی خدا بزرگتر است. این است همان کامیابی بزرگ.}

روایت 58.

تفسیرإمام عسکری علیه السلام:در بهشت پرندگانی هستند مانند بخاتی (نوعی جانور).در بهشت از انواع جانوران هستند که در زمین وهوا حرکت می کنند.و وقتی مؤمنی که دوستدار پیامبرصلی الله علیه وآله وآل او علیهم السلام است، بخواهد از آن بخورد، در مقابلش قرار می گیرد و پرهایش ریخته وبریان شده ومی پزد و مؤمن از بخشی از آن بصورت قدید واز بخشی دیگر بصورت بریان می خورد بدون آنکه آتشی باشد. و وقتی میلش برطرف شد می گوید:الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ در این زمان آن پرنده به شکل اول خود باز می گردد و در هوا پرواز می کند وبر سایر پرندگان فخر می فروشد و می گوید: مثل من کیست؟ولیّ خدا به امر خدا از من خورد.

روایت 59.

تفسیرعیاشی: ابو وَلّاد، نقل کرده است که خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم! یکی از شیعیان که پارسا و مؤمن و بسیار نمازخوان است، دوستدار لهو و لعب گشته و به غنا گوش می سپارد. امام پرسید: آیا این کار او، وی را از اقامه نماز به هنگام و یا روزه داری و ملاقات بیمار و تشییع جنازه و دیدار با دوستان باز نمی دارد؟ گفت: عرض کردم: خیر، این موضوع مانع از این نمی شود که او در انجام امور خیر و نیک کوتاهی کند. راوی گفت: حضرت فرمود: این از گام های شیطان است. ان شاء الله این کار او بخشوده است. سپس فرمود:

ص: 141


1- . توبه / 72

خُدَّامُهُ وَ تَهَدَّلَتْ عَلَیْهِ الثِّمَارُ (1)وَ تَفَجَّرَتْ حَوْلَهُ الْعُیُونُ وَ جَرَتْ مِنْ تَحْتِهِ الْأَنْهَارُ وَ بُسِطَتْ لَهُ الزَّرَابِیُّ وَ صُفِّفَتْ لَهُ النَّمَارِقُ وَ أَتَتْهُ الْخُدَّامُ بِمَا شَاءَتْ شَهْوَتُهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَسْأَلَهُمْ ذَلِکَ قَالَ وَ یَخْرُجُ عَلَیْهِمُ الْحُورُ الْعِینُ مِنَ الْجِنَانِ فَیَمْکُثُونَ بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّ الْجَبَّارَ یُشْرِفُ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ لَهُمْ أَوْلِیَائِی وَ أَهْلَ طَاعَتِی وَ سُکَّانَ جَنَّتِی فِی جِوَارِی أَلَا هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِمَّا أَنْتُمْ فِیهِ فَیَقُولُونَ رَبَّنَا وَ أَیُّ شَیْ ءٍ خَیْرٌ مِمَّا نَحْنُ فِیهِ نَحْنُ فِیمَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُنَا وَ لَذَّتْ أَعْیُنُنَا مِنَ النِّعَمِ فِی جِوَارِ الْکَرِیمِ قَالَ فَیَعُودُ عَلَیْهِمْ بِالْقَوْلِ فَیَقُولُونَ رَبَّنَا نَعَمْ فَأْتِنَا بِخَیْرٍ مِمَّا نَحْنُ فِیهِ فَیَقُولُ لَهُمْ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رِضَایَ عَنْکُمْ وَ مَحَبَّتِی لَکُمْ خَیْرٌ وَ أَعْظَمُ مِمَّا أَنْتُمْ فِیهِ قَالَ فَیَقُولُونَ نَعَمْ یَا رَبَّنَا رِضَاکَ عَنَّا وَ مَحَبَّتُکَ لَنَا خَیْرٌ لَنَا وَ أَطْیَبُ لِأَنْفُسِنَا ثُمَّ قَرَأَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام هَذِهِ الْآیَةَ وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.

«58»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ فِی الْجَنَّةِ طُیُوراً کَالْبَخَاتِی عَلَیْهَا مِنْ أَنْوَاعِ الْمَوَاشِی تَصِیرُ مَا بَیْنَ سَمَاءِ الْجَنَّةِ وَ أَرْضِهَا فَإِذَا تَمَنَّی مُؤْمِنٌ مُحِبٌّ لِلنَّبِیِّ وَ آلِهِ علیهم السلام الْأَکْلَ مِنْ شَیْ ءٍ مِنْهَا وَقَعَ ذَلِکَ بِعَیْنِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ فَتَنَاثَرَ رِیشُهُ وَ انْشَوَی وَ انْطَبَخَ فَأَکَلَ مِنْ جَانِبٍ مِنْهُ قَدِیداً وَ مِنْ جَانِبٍ مِنْهُ مَشْوِیّاً بِلَا نَارٍ فَإِذَا قَضَی شَهْوَتَهُ وَ نَهْمَتَهُ (2)قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَادَتْ کَمَا کَانَتْ فَطَارَتْ فِی الْهَوَاءِ وَ فَخَرَتْ عَلَی سَائِرِ طُیُورِ الْجَنَّةِ تَقُولُ مَنْ مِثْلِی وَ قَدْ أَکَلَ مِنِّی وَلِیُّ اللَّهِ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ.

«59»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا وَرِعاً سِلْماً کَثِیرَ الصَّلَاةِ قَدِ ابْتُلِیَ بِحُبِّ اللَّهْوِ وَ هُوَ یَسْمَعُ الْغِنَاءَ فَقَالَ أَ یَمْنَعُهُ ذَلِکَ مِنَ الصَّلَاةِ لِوَقْتِهَا أَوْ مِنْ صَوْمٍ أَوْ مِنْ عِیَادَةِ مَرِیضٍ أَوْ حُضُورِ جِنَازَةٍ أَوْ زِیَارَةِ أَخٍ قَالَ قُلْتُ لَا لَیْسَ یَمْنَعُهُ ذَلِکَ مِنْ شَیْ ءٍ مِنَ الْخَیْرِ وَ الْبِرِّ قَالَ فَقَالَ هَذَا مِنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ مَغْفُورٌ لَهُ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ إِنَ

ص: 141


1- أی استرخت علیه الثمار.
2- النهمة: الشهوة.

دسته ای از فرشتگان، فرزندان آدم را به خاطر مشغول گشتن آنان به انواع لذت ها و امیال و شهوات نکوهیدند. مقصودم لذت های حلال است نه حرام. – فرمود:- پروردگار متعال، ایراد گرفتن فرشتگان از فرزندان با ایمان آدم را برنتابید، بنابراین در وجود آن فرشتگان، لذت ها و شهوت ها را قرار داد تا دیگر، بندگان مؤمن را ملامت نکنند.- حضرت فرمود:- چون این امیال و لذت ها در دل و جان آنها استوار شد. به درگاه خداوند تضرع کرده و شکایت آوردند و گفتند: پروردگارا! از ما درگذر، از ما درگذر و ما را به همان فطرت و سرشتی که ما را بر آن آفریده بودی، بازگردان. همه ترس ما از آن است که در وادی حیرت و شبهه بیفتیم. پروردگار آن حالت را از دل و جان ایشان برداشت. امام علیه السلام فرمود: وقتی روز قیامت فرا می رسد و بهشتیان وارد بهشت می شوند، همین فرشته ها اجازه ورود بر بهشتیان را می خواهند و خداوند به آنان اجازه ورود به بهشت را می دهند. آنان بر بهشتیان وارد می شوند و بر آنان سلام می دهند و می گویند: «سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ» در دنیا در مقابل لذت ها و شهوت های حلال.(1)

روایت 60.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود که منظور از: «سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ» شکیبایی آنان بر فقر و تنگدستی در دنیا است «فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»- فرمود:- منظور، شهیدان هستند.(2)

روایت 61.

تفسیرعیاشی: امام باقر علیه السلام، از پدرش، از پدرانش علیهم السلام نقل می کند که فرمود: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بود که اُمّ اَیمن نزد ایشان آمد و در لباس زبرین او چیزی بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله از او پرسید: ای ام ایمن! در بالاپوشت چه داری؟ عرض کرد: ای رسول خدا! فلانی، دختر فلان خانم را به عقد کسی درآوردند و بر سرش چیزی نثار کردند و من از آن مقداری برداشتم. بعد امّ ایمن گریه کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: چرا گریه می کنی؟ عرض کرد: فاطمه سلام الله علیها را به خانه بخت فرستادی و بر سر او چیزی نثار نکردی!

رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: گریه مکن، به آن خداوندی که مرا به حق، بشارت دهنده و بیم دهنده مبعوث گردانیده است، در عقد فاطمه سلام الله علیها جبرئیل و میکائیل و اسرافیل همراه با هزاران فرشته حضور یافتند و خداوند به درخت طوبی فرمان داد تا بر سر آنان از زیورآلات بهشت، ابریشم و سندس و استبرق و مروارید و زمرّد و یاقوت و عطر بهشتی نثار کردند و خداوند درخت طوبی را کابین و مهریه فاطمه سلام الله علیها قرار داد و این درخت- در بهشت- در خانه علی بن ابی طالب علیه السلام قرار داد.(3)

روایت 62.

تفسیر عیاشی: ابان بن تَغلِب گفته است: پیامبر صلی الله علیه و آله، فاطمه سلام الله علیها را بسیار می بوسید. عایشه ایشان را به این خاطر سرزنش کرد و عرض کرد: ای رسول خدا! تو فاطمه را زیاد می بوسی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:

ص: 142


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 226، ح 43.
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 227، ح 44.
3- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 227، ح 46.

طَائِفَةً مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَابُوا وُلْدَ آدَمَ فِی اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ أَعْنِی الْحَلَالَ لَیْسَ الْحَرَامَ قَالَ فَأَنِفَ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِینَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مِنْ تَعْیِیرِ الْمَلَائِکَةِ لَهُمْ قَالَ فَأَلْقَی اللَّهُ فِی هِمَّةِ أُولَئِکَ الْمَلَائِکَةِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ کَیْ لَا یَعِیبُوا الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَلَمَّا أَحَسُّوا ذَلِکَ مِنْ هَمِّهِمْ عَجُّوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ فَقَالُوا رَبَّنَا عَفْوَکَ عَفْوَکَ رُدَّنَا إِلَی مَا خُلِقْنَا لَهُ وَ أَجْبَرْتَنَا عَلَیْهِ فَإِنَّا نَخَافُ أَنْ نَصِیرَ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ (1)قَالَ فَنَزَعَ اللَّهُ ذَلِکَ مِنْ هِمَمِهِمْ قَالَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ صَارَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ اسْتَأْذَنَ أُولَئِکَ الْمَلَائِکَةُ عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَیُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِمْ وَ یَقُولُونَ لَهُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فِی الدُّنْیَا عَنِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ الْحَلَالِ.

«60»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ عَلَی الْفَقْرِ فِی الدُّنْیَا فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ قَالَ یَعْنِی الشُّهَدَاءَ.

«61»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ ذَاتَ یَوْمٍ إِذْ دَخَلَتْ أُمُّ أَیْمَنَ فِی مِلْحَفَتِهَا شَیْ ءٌ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ أَیْمَنَ أَیُّ شَیْ ءٍ فِی مِلْحَفَتِکِ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فُلَانَةُ بِنْتُ فُلَانَةَ أَمْلَکُوهَا (2)فَنَثَرُوا عَلَیْهَا فَأَخَذْتُ مِنْ نُثَارِهَا شَیْئاً ثُمَّ إِنَّ أُمَّ أَیْمَنَ بَکَتْ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکِ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ زَوَّجْتَهَا فَلَمْ تَنْثُرْ عَلَیْهَا شَیْئاً فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَبْکِینَ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً لَقَدْ شَهِدَ إِمْلَاکَ فَاطِمَةَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ فِی أُلُوفٍ مِنْ مَلَائِکَةٍ وَ لَقَدْ أَمَرَ اللَّهُ طُوبَی فَنَثَرَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ حُلَلِهَا وَ سُنْدُسِهَا وَ إِسْتَبْرَقِهَا وَ دُرِّهَا وَ زُمُرُّدِهَا وَ یَاقُوتِهَا وَ عِطْرِهَا فَأَخَذُوا مِنْهُ حَتَّی مَا دَرَوْا مَا یَصْنَعُونَ بِهِ وَ لَقَدْ نَحَلَ اللَّهُ طُوبَی فِی مَهْرِ فَاطِمَةَ فَهِیَ فِی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

«62»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُکْثِرُ تَقْبِیلَ فَاطِمَةَ قَالَ فَعَاتَبَتْهُ عَلَی ذَلِکَ عَائِشَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتُکْثِرُ تَقْبِیلَ فَاطِمَةَ فَقَالَ لَهَا

ص: 142


1- أمر مریج: ملتبس مختبط.
2- أی زوجوها.

وای بر تو باد! زمانی که من به معراج رفتم، جبرئیل مرا به کنار درخت طوبی برد و به من از میوه آن درخت داد و من از آن خوردم. آن میوه در پشت من به آب تبدیل شد و هنگامی که به زمین بازگشتم، با خدیجه همبستر شدم و او فاطمه را باردار شد. من هر وقت فاطمه را می بوسم، رایحه درخت طوبی از او به مشامم می رسد.(1)

روایت 63.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام فرمودند: طوبی، درختی است که از بهشت عدن بیرون می آید و پروردگار متعال با دست خود آن را کاشته است.(2)

روایت 64.

تفسیر عیاشی: ابو قتیبه تمیم بن ثابت، از ابن سیرین نقل کرده است که حضرت در توضیح آیه: «طُوبَی لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ» فرمود: طوبی، درختی است در بهشت که اصل آن در خانه علی علیه السلام است و در تمامی منازل بهشت شاخه ای از شاخه های این درخت وجود دارد.(3)

روایت 65.

مجالس مفید: امام باقر از طریق پدران بزرگوارش علیهم السّلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرد که آن حضرت فرمود: بهشت بر همه انبیاء حرام است تا نخست من داخل شوم، و نیز بر تمامی امّتها حرام است تا اینکه نخست شیعیان ما اهل بیت داخل شوند.

روایت 66.

رجال کشی: ابن قتیبه از یحیی بن ابی بکر، گفت: نظام به هشام بن حکم گفت: همانا اهل بهشت تا ابد در بهشت نمی مانند، زیرا در این صورت در جاودانگی مانند خداوند خواهند بود و این غیرممکن است. پس هشام گفت: همانا اهل بهشت در جاودانگی نیازمند کسی هستند که آنان را جاودان سازد، ولی خداوند بدون نیاز به کسی که او را پایدار بدارد جاودان است و چنین نیست که می گویی. گفت: غیر ممکن است که تا ابد زنده باشند. گفت: چه اشکالی دارد؟ گفت: دچار خاموشی و سکون می شوند. گفت: آیا می دانی در بهشت هر آن چه بخواهند وجود دارد؟ گفت: بله، گفت: پس اگر میل به جاودانگی داشته باشند یا آن را از خداوند درخواست کنند چه؟ گفت: خداوند آن را به ایشان الهام نمی کند. گفت: پس اگر کسی از اهل بهشت به میوه ای از میوه های یک درخت چشم بیندازد و سپس دستش را برای چیدن آن دراز نماید و در این حال درخت با میوه هایش به سوی او خم شوند، سپس به درختی بهتر از آن توجه کرده و به میوه آن بنگرد و دست چپش را برای برداشتن آن دراز نماید، در این حال سکون و بیهوشی او را دریابد در حالی که دست هایش به دو درخت آویخته است، پس درخت ها به جای خود بالا روند و او در حالت به صلیب کشیده شده باقی بماند. در این صورت باید می دانستی که در بهشت گروهی به صلیب کشیده شده اند. گفت: این غیر ممکن است. او گفت: آن چه تو می گویی غیر ممکن تر است که مردمی وجود داشته باشند که آفریده شده اند و زندگی کرده اند و وارد بهشت شده اند و تو ای نادان آن ها را مرده پنداری.

ص: 143


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 228، ح 47.
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 228، ح 48.
3- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 228، ح 49؛ مناقب ابن مغازلی، ص 234، ح 315؛ الدُّرّ المنثور، ج 4، ح 644.

وَیْلَکِ لَمَّا أَنْ عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ مَرَّ بِی جَبْرَئِیلُ عَلَی شَجَرَةِ طُوبَی فَنَاوَلَنِی مِنْ ثَمَرِهَا فَأَکَلْتُهَا فَحَوَّلَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلَی ظَهْرِی فَلَمَّا أَنْ هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ بِخَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ علیها السلام فَمَا قَبَّلْتُ فَاطِمَةَ إِلَّا وَجَدْتُ رَائِحَةَ شَجَرَةِ طُوبَی مِنْهَا.

«63»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: طُوبَی شَجَرَةٌ یَخْرُجُ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبُّهَا بِیَدِهِ.

«64»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی قُتَیْبَةَ تَمِیمِ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ ابْنِ سِیرِینَ فِی قَوْلِهِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ قَالَ طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِی حُجْرَةِ عَلِیٍّ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ حُجْرَةٌ إِلَّا فِیهَا غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا.

«65»

جا، المجالس للمفید ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی أَدْخُلَهَا وَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأُمَمِ کُلِّهَا حَتَّی یَدْخُلَهَا شِیعَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

«66»

کش، رجال الکشی ابْنُ قُتَیْبَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی بَکْرٍ قَالَ: قَالَ النَّظَّامُ لِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ لَا یَبْقَوْنَ فِی الْجَنَّةِ بَقَاءَ الْأَبَدِ فَیَکُونَ بَقَاؤُهُمْ کَبَقَاءِ اللَّهِ وَ مُحَالٌ أَنْ یَبْقَوْا کَذَلِکَ فَقَالَ هِشَامٌ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَبْقَوْنَ بِمُبْقٍ لَهُمْ وَ اللَّهُ یَبْقَی بِلَا مُبْقٍ وَ لَیْسَ هُوَ کَذَلِکَ فَقَالَ مُحَالٌ أَنْ یَبْقَوُا الْأَبَدَ قَالَ قَالَ مَا یَصِیرُونَ قَالَ یُدْرِکُهُمُ الْخُمُودُ قَالَ فَبَلَغَکَ أَنَّ فِی الْجَنَّةِ مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنِ اشْتَهَوْا أَوْ سَأَلُوا رَبَّهُمْ بَقَاءَ الْأَبَدِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُلْهِمُهُمْ ذَلِکَ قَالَ فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ نَظَرَ إِلَی ثَمَرَةٍ عَلَی شَجَرَةٍ فَمَدَّ یَدَهُ لِیَأْخُذَهَا فَتَدَلَّتْ إِلَیْهِ الشَّجَرَةُ وَ الثِّمَارُ ثُمَّ حَانَتْ مِنْهُ لَفْتَةً فَنَظَرَ إِلَی ثَمَرَةٍ أُخْرَی أَحْسَنَ مِنْهَا فَمَدَّ یَدَهُ الْیُسْرَی لِیَأْخُذَهَا فَأَدْرَکَهُ الْخُمُودُ وَ یَدَاهُ مُتَعَلِّقَانِ بِشَجَرَتَیْنِ فَارْتَفَعَتِ الْأَشْجَارُ وَ بَقِیَ هُوَ مَصْلُوباً فَبَلَغَکَ أَنَّ فِی الْجَنَّةِ مَصْلُوبِینَ قَالَ هَذَا مُحَالٌ قَالَ فَالَّذِی أَتَیْتَ بِهِ أَمْحَلُ مِنْهُ أَنْ یَکُونَ قَوْمٌ قَدْ خُلِقُوا وَ عَاشُوا فَأُدْخِلُوا الْجِنَانَ تُمَوِّتُهُمْ فِیهَا یَا جَاهِلُ.

ص: 143

توضیح

جوهری گفته است: «خمد المریض» یعنی بیهوش شد یا از دنیا رفت. و «اللفتة» یعنی توجه نمودن. این سخن که: «تموتهم» به این معناست که مرگ را به آنان نسبت می دهی. و در بعضی نسخه ها در صیغه غایب آمده است، بنابراین فاعل پروردگار متعال است.

روایت 67.

فضائل ابن شاذان، کتاب الروضة: با اسنادی که به عبدالله بن مسعود رسیده است، گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هنگامی که مرا به آسمان ها بالا بردند، جبرئیل به من گفت: همانا من به بهشت و دوزخ فرمان دادم تا خود را برای تو نمایان سازند. فرمود: پس بهشت را همراه با نعمت هایی که در آن بود دیدم و دوزخ را نیز همراه با آتش و عذابی که در آن بود مشاهده کردم. پس بهشت هشت در داشت، بر روی هر در چهار سخن نوشته شده بود، که هر یک از آن سخنان از همه دنیا و آن چه در آن است بهتر بود، برای کسانی که از آن آگاه باشند و به آن ها عمل کنند. و دوزخ آتشین نیز هفت در داشت که بالای هر در سه سخن نوشته شده بود، و هر یک از آن سخنان برای کسانی که از آن آگاه بوده و به آن عمل کنند، از همه دنیا و آن چه در آن قرار دارد سودمندتر است. پس جبرئیل به من گفت: ای محمد، آن چه را روی درها نوشته شده است بخوان. پس آن ها را خواندم. اما درهای بهشت، روی اولین در نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر چیزی روشی دارد و روش زندگی چهار چیز است: قناعت و عمل به حق و دوری از کینه و هم نشینی با نیکان. و بر در دوم نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر چیزی چاره ای دارد و چاره شادمانی در آخرت چهار ویژگی است: دست کشیدن بر سر یتیمان، مهربانی با بیوه زنان، کوشش در برآوردن نیازهای مؤمنان و دلجویی از نیازمندان. و بر در سوم نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر چیز چاره ای دارد و چاره سلامتی در دنیا چهار ویژگی است: گفتار اندک و خواب اندک و راه رفتن اندک و خوراک اندک. و بر در چهارم نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید مهمان خویش را گرامی دارد، هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید پدر و مادر خویش را گرامی دارد، هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید سخن نیکو بگوید یا این که ساکت باشد. و بر پنجمین در نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر کس می خواهد به او ظلم نشود نباید ظلم کند، و هر کس می خواهد او را شماتت نکنند نباید دیگران را شماتت کند، و هرکس می خواهد خوار نگردد نباید دیگران را خوار سازد، و هر کس می خواهد در دنیا و آخرت به ریسمان محکم چنگ زند باید بگوید: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. و بر در ششم نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر کس می خواهد قبرش فراخ و گسترده باشد

ص: 144

بیان

قال الجوهری خمد المریض أغمی علیه أو مات و اللفتة الالتفات قوله تموتهم أی تنسب إلیهم الموت و فی بعض النسخ بصیغة الغیبة فالفاعل هو الرب تعالی.

«67»

یل، الفضائل لابن شاذان فض، کتاب الروضة بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَدْ أَمَرْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ أَنْ تُعْرَضَ عَلَیْکَ قَالَ فَرَأَیْتُ الْجَنَّةَ وَ مَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ وَ رَأَیْتُ النَّارَ وَ مَا فِیهَا مِنَ الْعَذَابِ وَ الْجَنَّةُ فِیهَا ثَمَانِیَةُ أَبْوَابٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْهَا أَرْبَعُ کَلِمَاتٍ کُلُّ کَلِمَةٍ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لِمَنْ یَعْلَمُ وَ یَعْمَلُ بِهَا وَ لِلنَّارِ سَبْعَةُ أَبْوَابٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْهَا ثَلَاثُ کَلِمَاتٍ کُلُّ کَلِمَةٍ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لِمَنْ یَعْلَمُ وَ یَعْمَلُ بِهَا فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام اقْرَأْ یَا مُحَمَّدُ مَا عَلَی الْأَبْوَابِ فَقَرَأْتُ ذَلِکَ أَمَّا أَبْوَابُ الْجَنَّةِ فَعَلَی أَوَّلِ بَابٍ مِنْهَا مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حِیلَةٌ وَ حِیلَةُ الْعَیْشِ أَرْبَعُ خِصَالٍ الْقَنَاعَةُ وَ بَذْلُ الْحَقِّ وَ تَرْکُ الْحِقْدِ وَ مُجَالَسَةُ أَهْلِ الْخَیْرِ وَ عَلَی الْبَابِ الثَّانِی مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حِیلَةٌ وَ حِیلَةُ السُّرُورِ فِی الْآخِرَةِ أَرْبَعُ خِصَالٍ مَسْحُ رُءُوسِ الْیَتَامَی وَ التَّعَطُّفُ عَلَی الْأَرَامِلِ وَ السَّعْیُ فِی حَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ وَ التَّفَقُّدُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ عَلَی الْبَابِ الثَّالِثِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حِیلَةٌ وَ حِیلَةُ الصِّحَّةِ فِی الدُّنْیَا أَرْبَعُ خِصَالٍ قِلَّةُ الْکَلَامِ وَ قِلَّةُ الْمَنَامِ وَ قِلَّةُ الْمَشْیِ وَ قِلَّةُ الطَّعَامِ وَ عَلَی الْبَابِ الرَّابِعِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ ضَیْفَهُ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ جَارَهُ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ وَالِدَیْهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیَقُلْ خَیْراً أَوْ یَسْکُتُ وَ عَلَی الْبَابِ الْخَامِسِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یُظْلَمَ فَلَا یَظْلِمْ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یُشْتَمَ فَلَا یَشْتِمْ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یُذَلَّ فَلَا یُذِلَّ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْتَمْسِکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَقُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ وَ عَلَی الْبَابِ السَّادِسِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ قَبْرُهُ وَسِیعاً فَسِیحاً

ص: 144

باید مسجد بسازد و هرکس می خواهد زیر زمین کرم ها او را نخورند باید در مساجد ساکن شود(1)،

و هرکس می خواهد شاداب و سرزنده باشد و هرگز فرتوت نشود باید مساجد را بروبد(2)

و هر کس می خواهد جایگاه خود را در بهشت ببیند باید مسجدها را با فرش بپوشاند(3).

و بر در هفتم نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. روشنایی دل در چهار ویژگی است، عیادت بیمار و تشییع جنازه ها و خرید کفن و پرداخت بدهی. و بر در هشتم نوشته شده بود: معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده خدا و علی ولی خداست. هر کس می خواهد از این درها وارد شود باید به چهار چیز چنگ زند (4)،

سخاوت و خوش خلقی و صدقه و خودداری از آزردن بندگان خدا. و دیدم بر اولین در از درهای جهنم سه سخن نوشته شده بود: هر کس به خداوند امید ببندد سعادتمند شود، و هر کس از خداوند بیم داشته باشد در امان است، و هر کس به کسی جز خدا امید ببندد و از غیر او بترسد فریب خورده و تباه گردد. و بر در دوم نوشته بود: هر کس می خواهد در روز قیامت برهنه نباشد باید در دنیا بدن های برهنه را بپوشاند و هرکس می خواهد در قیامت تشنه نباشد باید در دنیا تشنه ها را سیراب کند، و هر کس می خواهد در قیامت گرسنه نباشد باید در دنیا شکم های گرسنه را سیر نماید. و بر در سوم نوشته بود: خداوند دروغ گویان را لعنت کند، خداوند بخیلان را لعنت کند، خداوند ستمکاران را لعنت کند. و بر در چهارم سه سخن نوشته شده بود: خداوند کسی را که اسلام را خوار داشته خوار کند، خداوند کسانی را که به اهل بیت علیهم السلام اهانت روا داشته خوار سازد، خداوند کسانی را که ستمکاران را در ستم به بندگان یاری کرده اند لعنت کند. و بر در پنجم سه سخن نوشته شده بود: از امیال درونی پیروی نکن، چرا که این هوس ها (5)

مخالف ایمان هستند، و در آن چه برایت سودی ندارد زیاده گویی نکن که دراین صورت رحمت خدا از تو دور می شود. و یاری دهنده ستمکاران نباش. و بر در ششم نوشته شده بود: من برای تلاش گران حرام هستم، من برای صدقه دهنده ها حرام هستم، من برای روزه داران حرام هستم. و بر در هفتم سه گفتار نوشته شده بود: خویشتن را محاسبه کنید، پیش از آن که شما را مورد حسابرسی قرار دهند، و خویشتن را سرزنش نمایید

پیش از این که شما را مورد سرزنش قرار دهند(6)،

ص: 145


1- . در نسخه ای چنین است: فلیکنس المساجد.
2- . در نسخه ای چنین است: فلیسکن المساجد.
3- . جمع بساط: نوعی از گستردنی.
4- . در نسخه ای چنین است: فلیستمسک باربع خصال.
5- . در نسخه ای چنین است: فان الهوی.
6- . وبخه: او را سرزنش کرد و تهدید و سرزنشش نمود.

فَلْیَبْنِ الْمَسَاجِدَ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا تَأْکُلَهُ الدِّیدَانُ تَحْتَ الْأَرْضِ فَلْیَسْکُنِ الْمَسَاجِدَ (1)وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ طَرِیّاً مُطِرّاً لَا یَبْلَی فَلْیَکْنُسِ الْمَسَاجِدَ (2)وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَرَی مَوْضِعَهُ فِی الْجَنَّةِ فَلْیَکْسُ الْمَسَاجِدَ بِالْبُسُطِ (3)وَ عَلَی الْبَابِ السَّابِعِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ بَیَاضُ الْقَلْبِ فِی أَرْبَعِ خِصَالٍ عِیَادَةِ الْمَرِیضِ وَ اتِّبَاعِ الْجَنَائِزِ وَ شِرَاءِ الْأَکْفَانِ وَ رَدِّ الْقَرْضِ وَ عَلَی الْبَابِ الثَّامِنِ مَکْتُوبٌ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ مَنْ أَرَادَ الدُّخُولَ مِنْ هَذِهِ الْأَبْوَابِ فَلْیَتَمَسَّکْ بِأَرْبَعِ خِصَالٍ (4)السَّخَاءِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ الصَّدَقَةِ وَ الْکَفِّ عَنْ أَذَی عِبَادِ اللَّهِ تَعَالَی وَ رَأَیْتُ عَلَی أَبْوَابِ النَّارِ مَکْتُوباً عَلَی الْبَابِ الْأَوَّلِ ثَلَاثَ کَلِمَاتٍ مَنْ رَجَا اللَّهَ سَعِدَ وَ مَنْ خَافَ اللَّهَ أَمِنَ وَ الْهَالِکُ الْمَغْرُورُ مَنْ رَجَا غَیْرَ اللَّهِ وَ خَافَ سِوَاهُ وَ عَلَی الْبَابِ الثَّانِی مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یَکُونَ عُرْیَاناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَلْیَکْسُ الْجُلُودَ الْعَارِیَةَ فِی الدُّنْیَا مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یَکُونَ عَطْشَاناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَلْیَسْقِ الْعِطَاشَ فِی الدُّنْیَا مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یَکُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ جَائِعاً فَلْیُطْعِمِ الْبُطُونَ الْجَائِعَةَ فِی الدُّنْیَا وَ عَلَی الْبَابِ الثَّالِثِ مَکْتُوبٌ لَعَنَ اللَّهُ الْکَاذِبِینَ لَعَنَ اللَّهُ الْبَاخِلِینَ لَعَنَ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَ عَلَی الْبَابِ الرَّابِعِ مَکْتُوبٌ ثَلَاثُ کَلِمَاتٍ أَذَلَّ اللَّهُ مَنْ أَهَانَ الْإِسْلَامَ أَذَلَّ اللَّهُ مَنْ أَهَانَ أَهْلَ الْبَیْتِ أَذَلَّ اللَّهُ مَنْ أَعَانَ الظَّالِمِینَ عَلَی ظُلْمِهِمْ لِلْمَخْلُوقِینَ وَ عَلَی الْبَابِ الْخَامِسِ مَکْتُوبٌ ثَلَاثُ کَلِمَاتٍ لَا تَتَّبِعُوا الْهَوَی فَالْهَوَی (5)یُخَالِفُ الْإِیمَانَ وَ لَا تُکْثِرْ مَنْطِقَکَ فِیمَا لَا یَعْنِیکَ فَتَسْقُطَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لَا تَکُنْ عَوْناً لِلظَّالِمِینَ وَ عَلَی الْبَابِ السَّادِسِ مَکْتُوبٌ أَنَا حَرَامٌ عَلَی الْمُجْتَهِدِینَ أَنَا حَرَامٌ عَلَی الْمُتَصَدِّقِینَ أَنَا حَرَامٌ عَلَی الصَّائِمِینَ وَ عَلَی الْبَابِ السَّابِعِ مَکْتُوبٌ ثَلَاثُ کَلِمَاتٍ حَاسِبُوا نُفُوسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ وَبِّخُوا نُفُوسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُوَبَّخُوا (6)

ص: 145


1- فی نسخة: فلیکنس المساجد.
2- فی نسخة: فلیسکن المساجد.
3- جمع البساط: ضرب من الطنافس.
4- فی نسخة: فلیستمسک باربع خصال.
5- فی نسخة: فان الهوی.
6- وبخه: لامه و هدده و عیره.

و خدا را بخوانید پیش از آن که بر او وارد شوید و دیگر قادر به خواندن او نباشید.

روایت 68.

رجال کشی: محمد بن عیسی قمی گفت: به سوی ابوالحسن رضا علیه السلام روانه شدم، در این هنگام یونس غلام آل یقطین به بدرقه من آمد و پرسید: به کجا می روی؟ گفتم می خواهم نزد ابوالحسن علیه السلام بروم، گفت: این سؤال را از ایشان بپرس: آیا بهشت آفریده شده است؟ چرا که من گمان می کنم بهشت هنوز آفریده نشده است. گفت: پس بر ابوالحسن علیه السلام وارد شدم و نزد ایشان نشستم، سپس به ایشان عرض کردم: یونس غلام آل یقطین (1) از من خواسته پیغامی را به شما برسانم. فرمود: آن چیست؟ گفتم: او به من گفت: آیا بهشت اکنون آفریده شده است؟ چرا که من گمان می کنم بهشت هنوز آفریده نشده است. فرمود: دروغ گفته، پس بهشت آدم در کجا بوده است (2).

روایت 69.

رجال کشی: سنان بن انس گفت: به ابوالحسن علیه السلام عرض کردم: همانا یونس می گوید: بهشت و جهنم آفریده نشده اند. فرمود: خداوند او را لعنت کند، او را چه شده؟ پس بهشت آدم کجا بوده است؟

روایت 70.

فلاح السائل: اباعبدالله علیه السلام فرمود: هنگامی که قیامت برپا شود، رضوان که دربان بهشت است گروهی را می بیند که به آنان برخورد نکرده اند. پس می پرسد: شما که هستید و از کجا وارد شدید؟ آنان می گویند: ما را رها کن، چرا که ما کسانی هستیم که پنهانی خداوند را پرستیدیم و خدا نیز ما را پنهانی وارد بهشت نمود.

روایت 71.

جامع الأخبار: از پیامبر صلی الله علیه وآله درباره ی رودهای بهشت و عرض هر یک از آنان پرسیدند. پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: عرض هر رود به اندازه ی مسافتی است که در پانصد سال پیموده می شود (3)، از زیر کاخ ها و حجاب ها جریان دارد و موج های آن با ساز و نغمه تسبیح خدا را گویند و در بهشت شادی می آفرینند، همان گونه که مردم در دنیا شادمانی می کنند.

ص: 146


1- . در نسخه ای چنین است: مولی ابن یقطین.
2- . همانا یاران شیعه ما در کتاب های سرگذشت، بزرگی جایگاه یونس بن عبد الرحمن و مورد اعتماد بودن او را بیان کرده اند، و این که او از بزرگان اصحاب گذشته است، و این که او نزد امامان علیهم السلام جایگاهی بزرگ داشته است، و امامان علیهم السلام شیعیان خود را در فتوا به او ارجاع می دادند. و او در احادیث صحیح و معتبر بسیار ستایش شده است. و در کتاب های خود آورده اند که نسبت هایی که به او و بزرگان شیعه هم چون زراره و هشام بن حکم و هشام بن سالم و مؤمن طاق و غیر آن ها داده می شود که موافق مذهب نیست، درست نیست و به آنان نسبت ندارد و آن ها مبرا هستند. و احادیثی که خلاف آن را گفته اند، را براساس آن چه در سرگذشت ها آورده اند معنا کرده اند.
3- . در مصدر چنین است: خمسمائة عام. م.

وَ ادْعُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ تَرِدُوا عَلَیْهِ وَ لَا تَقْدِرُوا عَلَی ذَلِکَ.

«68»

کش، رجال الکشی عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْقُمِّیِّ قَالَ: تَوَجَّهْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَاسْتَقْبَلَنِی یُونُسُ مَوْلَی آلِ یَقْطِینٍ فَقَالَ لِی أَیْنَ تَذْهَبُ قُلْتُ أُرِیدُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ فَقَالَ اسْأَلْهُ عَنْ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ قُلْ لَهُ خُلِقَتِ الْجَنَّةُ بَعْدُ فَإِنِّی أَزْعُمُ أَنَّهَا لَمْ تُخْلَقْ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ فَجَلَسْتُ عِنْدَهُ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ یُونُسَ مَوْلَی آلِ یَقْطِینٍ (1)أَوْدَعَنِی إِلَیْکَ رِسَالَةً قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَ قُلْتُ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَنَّةِ خُلِقَتْ بَعْدُ فَإِنِّی أَزْعُمُ أَنَّهَا لَمْ تُخْلَقْ قَالَ کَذَبَ فَأَیْنَ جَنَّةُ آدَمَ (2)

«69»

کش، رجال الکشی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ یَزِیدَ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ یُونُسَ یَقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ لَمْ یُخْلَقَا قَالَ فَقَالَ مَا لَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَأَیْنَ جَنَّةُ آدَمَ.

«70»

تم، فلاح السائل الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَظَرَ رِضْوَانُ خَازِنُ الْجَنَّةِ إِلَی قَوْمٍ لَمْ یَمُرُّوا بِهِ فَیَقُولُ مَنْ أَنْتُمْ وَ مِنْ أَیْنَ دَخَلْتُمْ قَالَ یَقُولُونَ إِیَّاکَ عَنَّا فَإِنَّا قَوْمٌ عَبَدْنَا اللَّهَ سِرّاً فَأَدْخَلَنَا اللَّهُ سِرّاً.

«71»

جع، جامع الأخبار سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَنْهَارِ الْجَنَّةِ کَمْ عَرْضُ کُلِّ نَهَرٍ مِنْهَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله عَرْضُ کُلِّ نَهَرٍ مَسِیرَةُ خَمْسِینَ مِائَةَ عَامٍ (3)یَدُورُ تَحْتَ الْقُصُورِ وَ الْحُجُبِ تَتَغَنَّی أَمْوَاجُهُ وَ تُسَبِّحُ وَ تَطْرَبُ فِی الْجَنَّةِ کَمَا یَطْرَبُ النَّاسُ فِی الدُّنْیَا.

ص: 146


1- فی نسخة: مولی ابن یقطین.
2- قد نص أصحابنا الإمامیّة فی کتب تراجمهم علی جلالة قدر یونس بن عبد الرحمن و وثاقته و أنه من أکابر قدماء الاصحاب و أن له منزلة عظیمة عند الأئمّة علیهم السلام، و کانوا علیهم السلام یرجعون شیعتهم إلیه فی الفتیا، و قد مدح فی صحیح الاخبار و موثقها مدحا عظیما، و قد نصوا علی أن ما نسب إلیه و إلی امثاله من عظماء الإمامیّة کزرارة و هشام بن الحکم و هشام بن سالم و مؤمن الطاق و غیرهم مما لا یوافق المذهب لم یثبت صحة انتسابه إلیهم و هم برآء منه، و ما ورد من الاخبار بخلاف ذلک محمول علی ما بینوه فی تراجمهم.
3- فی المصدر: خمسمائة عام. م.

روایت 72.

و امام علیه السلام فرمود: بیشترین رودهای بهشت کوثر هستند، دختران جوان از آن ها بیرون می آیند که در خوبی همچون یکدیگر هستند و دوستان خداوند در قیامت برای دیدن این رود می آیند. پس فرمود:(1) سخن گوی اهل بهشت من، محمد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله هستم.

و در شرح «کواعب اتراب» گفته شده: خداوند از نیمه کوثر حوریانی می آفریند که دوستان خدا که برای دیدن کوثر می آیند آنان را می گیرند.

روایت 73.

از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، فرمود: هر یک از مردان اهل بهشت ثروتی هفتاد برابر همه دنیا دارد و نیز هفتاد هزار گنبد و هفتاد هزار کاخ و هفتاد هزار تخت آراسته و هفتاد هزار تاج جواهرنشان و هفتاد هزار لباس زرنشان و هفتاد هزار حورالعین و هفتاد هزار خدمت گزار(2) و هفتاد هزار زلف و چهل تاج مرصع و هفتاد هزار لباس فاخر خواهد داشت.

روایت 74.

و از پیامبر صلی الله علیه وآله پرسیدند: خانه های بهشت از چه چیزی ساخته شده اند؟ فرمودند: آجری از آن طلا و آجری دیگر از نقره است و گل آن از مسک تیزبوی و خاک آن از زعفران و سنگریزه های آن از مروارید و یاقوت است. هر کس وارد آن شود به نعمت درآمده و هرگز تهیدست نخواهد شد و جاودانه گشته و هرگز نخواهد مرد و لباس و جوانی اش هرگز نابود نمی شوند.

روایت 75.

تفسیر امام علیه السلام: امام علیه السلام در حدیثی طولانی که معجزات پیامبر صلی الله علیه وآله را بیان داشته فرمودند: همانا ابن اُبی خوراکی را به زهر آلوده ساخت و پیامبر صلی الله علیه وآله و یاران ایشان را دعوت کرد تا آنان را به قتل برساند. پس خداوند این بدی را از ایشان برطرف ساخت و خانه را برایشان گسترده ساخت و غذا را برایشان زیاد نمود. گفت: پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: من هرگاه به یاد آن خانه می افتم می بینم که چگونه خداوند آن را با وجود تنگی اش گسترده ساخت و آن غذا که باوجود اندک بودن آن را برکت داد و آن زهر که چگونه خداوند بدی آن را برطرف نمود (3) به یاد فزونی دادن خداوند در جایگاه های شیعیان ما و نیکی های آنان در باغ های جاودان فردوس می افتم. همانا در میان شیعیان ما کسانی هستند که خداوند در بهشت به آنان درجات و جایگاه ها و نیکی هایی عطا می کند که دنیا و نیکی های آن در مقابل آن ها مانند دانه ای شن در بیابان وسیع است. و این ها تنها به خاطر این است که او برادر مؤمنی را در حال تنگدستی دیده و برای او فروتنی کرده و او را بزرگ داشته و یاری اش نموده و خرج او را بر عهده گرفته و مانع ریختن آبروی او شده است. در حالی که فرشتگان مأمور ببینند که جایگاه ها و کاخ ها چند برابر شدهه تا آن که بزرگی و وسعت آن به اندازه گستردگی این خانه کوچک که دیدید خواهد شد. پس فرشتگان خواهند گفت: پروردگارا، ما توانایی خدمت در این جایگاه ها را نداریم،

ص: 147


1- . در مصدر چنین است: و قال علیه السلام.
2- . در مصدر پس از آن چنین آمده است: و سبعون الف وصیفة، لکل وصیفة سبعون ألف ذؤابة اه. م.
3- . در تفسیر چاپ شده چنین آمده است: و فی تکثیر ذلک الطعام بعد قلته، و فی ذلک السم کیف أزال اللّه غائلته عن محمّد و من دونه، و کیف وسعه و کثره أذکر اه.
«72»

وَ قَالَ علیه السلام أَکْثَرُ أَنْهَارِ الْجَنَّةِ الْکَوْثَرُ تَنْبُتُ الْکَوَاعِبُ الْأَتْرَابُ عَلَیْهِ یَزُورُهُ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقَالَ علیه السلام (1)خَطِیبُ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ.

و قیل فی شرح الکواعب الأتراب ینبت الله من شطر الکوثر حوراء و یأخذها من یزور الکوثر من أولیاء الله تعالی.

«73»

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لِلرَّجُلِ الْوَاحِدِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ سَبْعُمِائَةِ ضِعْفِ مِثْلِ الدُّنْیَا وَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ قُبَّةٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْرٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حَجَلَةٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ إِکْلِیلٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حُلَّةٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حَوْرَاءَ عَیْنَاءَ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ وَصِیفٍ (2)وَ سَبْعُونَ أَلْفَ ذُؤَابَةٍ وَ أَرْبَعُونَ إِکْلِیلًا وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حُلَّةٍ.

«74»

وَ سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا بِنَاؤُهَا قَالَ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ مِلَاطُهَا الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ وَ تُرَابُهَا الزَّعْفَرَانُ وَ حصاؤها (حَصَاهَا) اللُّؤْلُؤُ وَ الْیَاقُوتُ مَنْ دَخَلَهَا یَتَنَعَّمُ لَا یَبْأَسُ أَبَداً وَ یُخَلَّدُ لَا یَمُوتُ أَبَداً لَا یَبْلَی ثِیَابُهُ وَ لَا شَبَابُهُ.

«75»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ مُعْجِزَاتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّ ابْنَ أُبَیٍّ سَمَّ طَعَاماً وَ دَعَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابَهُ لِیَقْتُلَهُمْ فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ غَائِلَةَ السَّمِّ وَ وَسَّعَ عَلَیْهِمُ الْبَیْتَ وَ بَارَکَ لَهُمْ فِی الطَّعَامِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی إِذَا تَذَکَّرْتُ ذَلِکَ الْبَیْتَ کَیْفَ وَسِعَهُ اللَّهُ بَعْدَ ضِیقِهِ وَ فِی ذَلِکَ الطَّعَامِ بَعْدَ قِلَّتِهِ وَ فِی ذَلِکَ السَّمِّ کَیْفَ أَزَالَ اللَّهُ تَعَالَی غَائِلَتَهُ (3)أَذْکُرُ مَا یَزِیدُ اللَّهُ تَعَالَی فِی مَنَازِلِ شِیعَتِنَا وَ خَیْرَاتِهِمْ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ فِی الْفِرْدَوْسِ إِنَّ مِنْ شِیعَتِنَا لَمَنْ یَهَبُ اللَّهُ لَهُ فِی الْجِنَانِ مِنَ الدَّرَجَاتِ وَ الْمَنَازِلِ وَ الْخَیْرَاتِ مَا لَا یَکُونُ الدُّنْیَا وَ خَیْرَاتُهَا فِی جَنْبِهَا إِلَّا کَالرَّمْلِ فِی الْبَادِیَةِ الْفَضْفَاضَةِ فَمَا هُوَ إِلَّا أَنْ یَرَی أَخاً لَهُ مُؤْمِناً فَقِیراً فَیَتَوَاضَعُ لَهُ وَ یُکْرِمُهُ وَ یُعِینُهُ وَ یَمُونُهُ وَ یَصُونُهُ عَنْ بَذْلِ وَجْهِهِ لَهُ حَتَّی یَرَی الْمَلَائِکَةَ الْمُوَکَّلِینَ بِتِلْکَ الْمَنَازِلِ وَ الْقُصُورِ وَ قَدْ تَضَاعَفَتْ حَتَّی صَارَتْ فِی الزِّیَادَةِ کَمَا کَانَ هَذَا الزَّائِدُ فِی هَذَا الْبَیْتِ الصَّغِیرِ الَّذِی رَأَیْتُمُوهُ فِیمَا صَارَ إِلَیْهِ مِنْ کِبَرِهِ وَ عِظَمِهِ وَ سَعَتِهِ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبَّنَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِالْخِدْمَةِ فِی هَذِهِ الْمَنَازِلِ فَأَمْدِدْنَا

ص: 147


1- فی المصدر: و قال علیه السلام.
2- فی المصدر بعد ذلک: و سبعون الف وصیفة، لکل وصیفة سبعون ألف ذؤابة اه. م.
3- فی التفسیر المطبوع: و فی تکثیر ذلک الطعام بعد قلته، و فی ذلک السم کیف أزال اللّه غائلته عن محمّد و من دونه، و کیف وسعه و کثره أذکر اه.

فرشتگان دیگری قرار ده تا ما را یاری کنند. خداوند می گوید: من شما را وادار به انجام کاری نمی کنم که توانایی بر آن ندارید، چه تعداد کمک می خواهید؟ می گویند: هزار برابر ما. و برخی از مؤمنان می گویند: فرشتگان پاسخ می دهند: هزار هزار برابر خود و بیشتر از آن کمک می خواهیم(1)،

براساس نیروی ایمان صاحبان آن و نیکی های فراوان او به برادران مؤمن خود، پس خداوند فرشتگان را در آن کمک می کند و هرگاه این مؤمن برادر

خود را دیده و به او نیکی می کند، خداوند دارایی ها و خدمتکاران او را در بهشت افزون می کند.

می گویم: همه آن را در باب معجزات پیامبر صلی الله علیه وآله می باشد.

روایت 76.

جامع الأخبار: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا در بهشت بازاری است که در آن خرید و فروشی نیست مگر تصاویری از مردان و زنان، هرکس میل به تصویری داشته باشد در آن چهره وارد شود. و در این بازار حوریان گرد هم آیند و با صدایی که هرگز مخلوقات مانند آن را نشنیده باشند آواز دهند که ما در نعمت هستیم که هرگز تنگدست نمی شویم، بی نیاز هستیم و هرگز گرسنه نخواهیم شد، پوشیدگانی هستیم که هرگز برهنه نخواهیم شد، جاودانانی هستیم که هرگز نمی میریم. رضایتمندانی هستیم که هرگز خشمگین نمی شویم، همواره در بهشت جای داریم و هرگز کوچ نخواهیم کرد. پس خوشا به حال آنان که ما برای ایشان باشیم و آنان برای ما باشند. ما زنان نیکو چهره ایم و همسران ما بزرگوارانند.

روایت 77.

و پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: یک وجب از خاک بهشت بهتر است از همه دنیا و آن چه در آن است.

روایت 78.

و امیر مؤمنان علیه السلام می فرمود: همانا اهل بهشت به جایگاه های شیعیان ما نگاه می کنند همان گونه که آدمیان به ستارگان می نگرند.

روایت 79.

و نیز می فرمود: هر کس ما را دوست بدارد با ما خواهد بود و هر کس با دست خود همراه ما جنگیده باشد درجه او با ما یکسان است. و هر کس با قلبش ما را دوست بدارد، تا پایان حدیث.

روایت 80.

از انس بن مالک، گفت: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: همانا در بهشت درختی است که به آن طوبی می گویند. هیچ خانه و کاخ و اتاقی در بهشت نیست مگر این که شاخه ای از آن درخت در آن قرار دارد. و ریشه آن درخت در خانه من قرار دارد. سپس آن چه خدا خواست برایشان رخ داد و روزی دیگر به یاران فرمود: همانا در بهشت درختی است که به آن طوبی می گویند. هیچ خانه و کاخ و اتاقی در بهشت نیست مگر این که شاخه ای از آن درخت در آن قرار دارد. و ریشه آن در خانه علی قرار دارد. پس عمر برخاست و گفت: ای پیامبر خدا، آیا روزی دیگر داستان این درخت را برای ما نگفتید و فرمودید ریشه این درخت در خانه من قرار دارد؟ پس بار دیگر این سخن را می گویید که ریشه آن درخت در خانه علی قرار دارد. پس پیامبر صلی الله علیه وآله سر خویش را بلند کرده و فرمود:

ص: 148


1- . در تفسیر چاپ شده چنین آمده است: و فیهم من المؤمنین من تقول أملاکه: نستزید اه.

بِمَلَائِکَةٍ یُعَاوِنُونَنَا فَیَقُولُ اللَّهُ مَا کُنْتُ لِأَحْمِلَکُمْ مَا لَا تُطِیقُونَ فَکَمْ تُرِیدُونَ مَدَداً فَیَقُولُونَ أَلْفَ ضِعْفِنَا وَ فِیهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مَنْ تَقُولُ الْمَلَائِکَةُ نَسْتَزِیدُ (1)مَدَداً أَلْفَ أَلْفِ ضِعْفِنَا وَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ عَلَی قَدْرِ قُوَّةِ إِیمَانِ صَاحِبِهِمْ وَ زِیَادَةِ إِحْسَانِهِ إِلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فَیُمْدِدُهُمُ اللَّهُ بِتِلْکَ الْأَمْلَاکِ وَ کُلَّمَا لَقِیَ هَذَا الْمُؤْمِنُ أَخَاهُ فَبَرَّهُ زَادَ اللَّهُ فِی مَمَالِکِهِ وَ فِی خَدَمِهِ فِی الْجَنَّةِ کَذَلِکَ.

أقول: تمامه فی أبواب معجزات نبینا صلی الله علیه و آله.

«76»

جع، جامع الأخبار قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْجَنَّةِ سُوقاً مَا فِیهَا شِرًی وَ لَا بَیْعٌ إِلَّا الصُّوَرُ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ مَنِ اشْتَهَی صُورَةً دَخَلَ فِیهَا وَ إِنَّ فِیهَا مَجْمَعَ حُورِ الْعِینِ یَرْفَعْنَ أَصْوَاتَهُنَّ بِصَوْتٍ لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ بِمِثْلِهِ نَحْنُ النَّاعِمَاتُ فَلَا نَبْأَسُ أَبَداً وَ نَحْنُ الطَّاعِمَاتُ فَلَا نَجُوعُ أَبَداً وَ نَحْنُ الْکَاسِیَاتُ فَلَا نَعْرَی أَبَداً وَ نَحْنُ الْخَالِدَاتُ فَلَا نَمُوتُ أَبَداً وَ نَحْنُ الرَّاضِیَاتُ فَلَا نَسْخَطُ أَبَداً وَ نَحْنُ الْمُقِیمَاتُ فَلَا نَظْعَنُ أَبَداً فَطُوبَی لِمَنْ کُنَّا لَهُ وَ کَانَ لَنَا نَحْنُ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ أَزْوَاجُنَا أَقْوَامٌ کِرَامٌ.

«77»

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شِبْرٌ مِنَ الْجَنَّةِ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا.

«78»

وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَنْظُرُونَ إِلَی مَنَازِلِ شِیعَتِنَا کَمَا یَنْظُرُ الْإِنْسَانُ إِلَی الْکَوَاکِبِ.

«79»

وَ کَانَ یَقُولُ مَنْ أَحَبَّنَا فَکَانَ مَعَنَا وَ مَنْ قَاتَلَ مَعَنَا بِیَدِهِ فَهُوَ مَعَنَا فِی الدَّرَجَةِ وَ مَنْ أَحَبَّنَا بِقَلْبِهِ إِلَی آخِرِ الْحَدِیثِ.

«80»

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْجَنَّةِ شَجَرَةً یُقَالُ لَهَا طُوبَی مَا فِی الْجَنَّةِ دَارٌ وَ لَا قَصْرٌ وَ لَا حُجَرٌ وَ لَا بَیْتٌ إِلَّا وَ فِیهِ غُصْنٌ مِنْ تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ إِنَّ أَصْلَهَا فِی دَارِی ثُمَّ أَتَی عَلَیْهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ حَدَّثَهُمْ فِی یَوْمٍ آخَرَ أَنَّ فِی الْجَنَّةِ شَجَرَةً یُقَالُ لَهَا طُوبَی مَا فِی الْجَنَّةِ قَصْرٌ وَ لَا دَارٌ وَ لَا بَیْتٌ إِلَّا وَ فِیهِ مِنْ ذَلِکَ الشَّجَرِ غُصْنٌ وَ إِنَّ أَصْلَهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ فَقَامَ عُمَرُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ وَ لَیْسَ حَدَّثْتَنَا عَنْ هَذِهِ وَ قُلْتَ أَصْلُهَا فِی دَارِی ثُمَّ حَدَّثْتَ وَ تَقُولُ أَصْلُهَا فِی دَارِ عَلِیٍّ فَرَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ فَقَالَ

ص: 148


1- فی التفسیر المطبوع: و فیهم من المؤمنین من تقول أملاکه: نستزید اه.

آیا نمی دانی سرای من و علی یکی است و اتاق من و او یکی است و کاخ من و او یکی است و خانه من و او یکسان است و درجه من و او یکسان است و پوشش من و او یکی است؟ پس عمر گفت: ای پیامبر خدا، هرگاه یکی از شما بخواهد نزد خانواده خود آید چه می کند؟ فرمود: هرگاه یکی از ما بخواهد نزد خانواده خود آید خداوند میان من و او حجابی از نور می افکند. پس هنگامی که از این حالت خارج شویم خداوند آن حجاب را از میان ما بردارد. پس عمر حق علی علیه السلام را شناخت و پس از آن به ایشان حسادت ورزید به گونه ای که به هیچ یک از یاران پیامبر صلی الله علیه وآله حسادت نورزیده بود.

روایت 81.

بشارة المصطفی: از ابن عباس که گفت زمانی بر اهل بهشت خواهد رسید که روشنایی خورشید و ماه را می بینند و می گویند: آیا پروردگار به ما وعده نداده که در بهشت خورشید و ماه را نخواهیم دید؟ در این حال منادی صدا خواهد زد: وعده خداوند به شما راست بوده و آن چه شما می بینید ماه و خورشید نیست. بلکه یکی از شیعیان علی بن ابی طالب است که از اتاقی به اتاق دیگر می رود و این نور چهره اوست که بر شما تابیده است.

روایت 82.

تنبیه الخاطر: مردی به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله گفت: ای ابوالقاسم آیا چنین می پنداری که اهل بهشت می خورند و می آشامند؟ فرمود: بله، سوگند به کسی که جانم در دست اوست به هر یک از آنان توانایی صد تن در خوردن و آشامیدن داده می شود. گفت: پس به این ترتیب کسی که می خورد نیاز به رفع حاجت پیدا می کند، در حالی که بهشت پاکیزه است و ناپاکی در آن راه ندارد. فرمود: عرقی همچون مشک از آنان بیرون می آید، به این ترتیب شکم هایشان تهی می شود.

روایت 83.

ابو ایوب انصاری از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت کرده که فرمود: شبی که مرا به آسمان بردند ابراهیم علیه السلام به من برخورد کرد و گفت: امتت را امر کن تا درختان بسیار در بهشت بکارند، چرا که زمین آن بسیار گسترده و خاک آن پاکیزه است. گفتم: درختان بهشت چیست؟ گفت: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

روایت 84.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: حسن گفت: از عمران بن حصین و ابوهریره درباره آیه «و مساکن طیبه» {و خانه های پاکیزه} سؤال کردم، گفتند: نزد آگاهان آمدی، ما از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره سؤال کردیم، ایشان فرمودند: کاخی از مروارید که در بهشت قرار دارد و در آن قصر هفتاد

ص: 149

أَ وَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ دَارِی وَ دَارَ عَلِیٍّ وَاحِدٌ وَ حُجْرَتِی وَ حُجْرَةَ عَلِیٍّ وَاحِدٌ وَ قَصْرِی وَ قَصْرَ عَلِیٍّ وَاحِدٌ وَ بَیْتِی وَ بَیْتَ عَلِیٍّ وَاحِدٌ وَ دَرَجَتِی وَ دَرَجَةَ عَلِیٍّ وَاحِدٌ وَ سَتْرِی وَ سَتْرَ عَلِیٍّ وَاحِدٌ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْتِیَ أَهْلَهُ کَیْفَ یَصْنَعُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ أَحَدُنَا أَنْ یَأْتِیَ أَهْلَهُ ضَرَبَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ حِجَاباً مِنْ نُورٍ فَإِذَا فَرَغْنَا مِنْ تِلْکَ الْحَاجَةِ رَفَعَ اللَّهُ عَنَّا ذَلِکَ الْحِجَابَ فَعَرَفَ عُمَرُ حَقَّ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمْ یَحْسُدْ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا حَسَدَهُ.

«81»

بشا، بشارة المصطفی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَیْهَقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ لَیْثٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: یَأْتِی عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ سَاعَةٌ یَرَوْنَ فِیهَا نُورَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَیَقُولُونَ أَ لَیْسَ قَدْ وَعَدَنَا رَبُّنَا أَنْ لَا نَرَی فِیهَا شَمْساً وَ لَا قَمَراً فَیُنَادِی مُنَادٍ قَدْ صَدَقَکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدَهُ لَا تَرَوْنَ فِیهَا شَمْساً وَ لَا قَمَراً وَ لَکِنْ هَذَا رَجُلٌ مِنْ شِیعَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَتَحَوَّلُ مِنْ غُرْفَةٍ إِلَی غُرْفَةٍ فَهَذَا الَّذِی أَشْرَقَ عَلَیْکُمْ مِنْ نُورِ وَجْهِهِ.

«82»

نبه، تنبیه الخاطر قَالَ رَجُلٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا الْقَاسِمِ أَ تَزْعُمُ أَنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ قَالَ نَعَمْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ أَحَدَهُمْ لَیُعْطَی قُوَّةَ مِائَةِ رَجُلٍ فِی الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ قَالَ فَإِنَّ الَّذِی یَأْکُلُ تَکُونُ لَهُ الْحَاجَةُ وَ الْجَنَّةُ طَیِّبٌ لَا خُبْثَ فِیهَا قَالَ عَرَقٌ یَفِیضُ مِنْ أَحَدِهِمْ کَرَشْحِ الْمِسْکِ فَیَضْمُرُ بَطْنُهُ.

«83»

أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ عَنْهُ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی مَرَّ بِی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فَقَالَ مُرْ أُمَّتَکَ أَنْ یُکْثِرُوا مِنْ غَرْسِ الْجَنَّةِ فَإِنَّ أَرْضَهَا وَاسِعَةٌ وَ تُرْبَتَهَا طَیِّبَةٌ قُلْتُ وَ مَا غَرْسُ الْجَنَّةِ قَالَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

«84»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدَّقَّاقِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عَجَّاجِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: سَأَلْتُ عِمْرَانَ بْنَ حُصَیْنٍ وَ أَبَا هُرَیْرَةَ عَنْ تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فَقَالا عَلَی الْخَبِیرِ سَقَطْتَ سَأَلْنَا عَنْهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَصْرٌ مِنْ لُؤْلُؤٍ فِی الْجَنَّةِ فِی ذَلِکَ الْقَصْرِ سَبْعُونَ

ص: 149

سرا از یاقوت سرخ و در هر سرا هفتاد خانه از زمرد سرخ است که در هر خانه هفتاد تخت و بر هر تخت هفتاد فراش گسترده و بر بالای هر فراش حورالعینی است. در هر خانه هفتاد سفره پهن است و بر هر سفره هفتاد نوع غذا قرار دارد. در هر خانه هفتاد خدمتکار و کنیز است. و فرمود: خداوند به مؤمن توانایی می دهد در هر وعده همه آن را مصرف کند.

روایت 85.

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابوجعفر از پدرش از علی بن حسین از جابر بن عبدالله رضی الله عنه از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که فرمود: فرموده خداوند: «و مزاجه من تسنیم» {و آمیخته با تسنیم است} فرمود: آن برترین نوشیدنی در بهشت است که محمد و خاندان محمد صلوات الله علیهم از آن می نوشند و آنان مقربان و پیشتازان هستند، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، و علی بن ابی طالب و امامان و فاطمه و خدیجه صلوات الله علیهم و نسل آنان که با ایمان خود از ایشان پیروی نموده اند، و از بالای خانه هایشان آن ها را فرامی گیرد.

روایت 86.

و نیز از ایشان روایت شده که فرمود: تسنیم برترین نوشیدنی های بهشت است که محمد و خاندان محمد صلوات الله علیهم آن را خالص می نوشند و برای اصحاب یمین و دیگر اهالی بهشت آن را می آمیزند.

روایت 87.

تفسیر فرات بن إبراهیم: فرات بن ابراهیم کوفی با سندی که آن را به ابن عباس رضی الله عنه رسانده است، درباره فرموده خداوند: «طوبی لهم و حسن مآب» {زندگی پاکیزه و بازگشتی نیکو برای ایشان است} پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: هنگامی که مرا به آسمان بردند (1) وارد بهشت شدم و درختی را دیدم که هر برگی از آن همه دنیا و آن چه را که در دنیاست می پوشاند. پس وارد بهشت شدم و درختی را در آن دیدم که هر برگ آن همه دنیا و آن چه را در آن است می پوشاند. زیورها و لباس های فاخر و غذا به جز شراب بار می دهد. و در بهشت هیچ باغ و سرا و خانه ای نیست مگر این که در آن شاخه ای از شاخه های این درخت وجود دارد. و لباس ها و زیورها و خوراک صاحب کاخ از آن شاخه است. پس گفتم: ای جبرئیل، این درخت چیست؟ گفت: این درخت طوبی و برای تو است. پس خوشا به حال تو و بسیاری از مردم امت تو. گفتم: پایان آن، یعنی ریشه اش در کجاست؟ گفت در سرای علی بن ابی طالب، پسر عموی تو قرار دارد.

روایت 88.

تفسیر فرات بن إبراهیم: ابوجعفر محمد بن علی از پدرانش علیهم السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، فرمود: هنگامی که مرا به آسمان بردند و به آسمان دنیا رسیدم تا این که به آسمان ششم رسیدم، در این هنگام درختی را دیدم که تا آن زمان درختی بهتر و بزرگ تر از آن را ندیده بودم. پس به جبرئیل گفت: ای محبوب من، این درخت چیست؟ گفت: این درخت طوبی است محبوبم،

ص: 150


1- . در مصدر چنین است: لما اسری بی الی السماء. م.

دَاراً مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فِی کُلِّ دَارٍ سَبْعُونَ بَیْتاً مِنْ زُمُرُّدَةٍ حَمْرَاءَ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ سَرِیراً عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ سَبْعُونَ فِرَاشاً مِنْ کُلِّ لَوْنٍ عَلَی کُلِّ فِرَاشٍ امْرَأَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ مَائِدَةً عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ سَبْعُونَ لَوْناً مِنَ الطَّعَامِ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ وَصِیفاً وَ وَصِیفَةً وَ قَالَ فَیُعْطِی اللَّهُ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْقُوَّةِ فِی غَدَاةٍ وَاحِدَةٍ أَنْ یَأْتِیَ عَلَی ذَلِکَ کُلِّهِ.

«85»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ مُخَارِقٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَوْلُهُ تَعَالَی وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ قَالَ هُوَ أَشْرَفُ شَرَابٍ فِی الْجَنَّةِ یَشْرَبُهُ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ وَ هُمُ الْمُقَرَّبُونَ السَّابِقُونَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةُ وَ فَاطِمَةُ وَ خَدِیجَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ ذُرِّیَّتُهُمُ الَّذِینَ اتَّبَعَتْهُمْ بِإِیمَانٍ لِیَتَسَنَّمَ عَلَیْهِمْ مِنْ أَعَالِی دُورِهِمْ.

«86»

وَ رُوِیَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: تَسْنِیمٌ أَشْرَفُ شَرَابٍ فِی الْجَنَّةِ یَشْرَبُهُ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ صِرْفاً وَ یُمْزَجُ لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ سَائِرِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

«87»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی (1)فَدَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَإِذَا أَنَا بِشَجَرَةٍ کُلُّ وَرَقَةٍ مِنْهَا تُغَطِّی الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا تَحْمِلُ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ وَ الطَّعَامَ مَا خَلَا الشَّرَابَ وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ قَصْرٌ وَ لَا دَارٌ وَ لَا بَیْتٌ إِلَّا فِیهِ غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ صَاحِبُ الْقَصْرِ وَ الدَّارِ وَ الْبَیْتِ حُلِیُّهُ وَ حُلَلُهُ وَ طَعَامُهُ مِنْهَا فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذِهِ الشَّجَرَةُ قَالَ هَذِهِ طُوبَی لَکَ فَطُوبَی لَکَ وَ لِکَثِیرٍ مِنْ أُمَّتِکَ قُلْتُ فَأَیْنَ مُنْتَهَاهَا یَعْنِی أَصْلَهَا قَالَ فِی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ابْنِ عَمِّکَ علیه السلام.

«88»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْفَارِسِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ فَصِرْتُ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا حَتَّی صِرْتُ فِی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ فَإِذَا أَنَا بِشَجَرَةٍ لَمْ أَرَ شَجَرَةً أَحْسَنَ مِنْهَا وَ لَا أَکْبَرَ مِنْهَا فَقُلْتُ لِ جَبْرَئِیلَ یَا حَبِیبِی مَا هَذِهِ الشَّجَرَةُ قَالَ هَذِهِ طُوبَی یَا حَبِیبِی

ص: 150


1- فی المصدر: لما اسری بی الی السماء. م.

فرمود: پس گفتم: این صدای بلند و برخاسته چیست؟ گفت: این صدای درخت طوبی است. فرمود: پرسیدم چه می گوید؟ گفت: می گوید: وای از شوقی که به سوی تو دارم ای علی بن ابی طالب علیه السلام.

روایت 89.

تفسیر فرات بن إبراهیم: سلمان رضی الله عنه گفت: برخی از همسران پیامبر صلی الله علیه وآله گفتند: ای پیامبر خدا، چگونه است که شما فاطمه را آنقدر دوست می دارید که هیچ یک از اهل بیت خود را به اندازه او دوست نمی دارید؟ ایشان فرمود: هنگامی که مرا به آسمان بالا بردند، جبرئیل علیه السلام مرا به سوی درخت طوبی برد و یکی از میوه های آن درخت را گرفت و آن را میان دو انگشت خود شکست (1) و سپس آن را به من خورانید. پس از آن دستش را میان دو شانه من کشید و گفت: ای محمد، خداوند تبارک و تعالی تو را به فاطمه فرزند خدیجه بنت خویلد بشارت می دهد. پس هنگامی که به زمین فرود آمدم چنان شد و خدیجه فاطمه را باردار شد. پس هرگاه من مشتاق بهشت می شوم نزدیک او می آیم و بوی بهشت را از او استشمام می کنم. و او حوریه ای در کالبد انسان است.

روایت 90.

تفسیر فرات بن إبراهیم:ابن عباس رضی الله عنه گفت: پیامبرخدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا در بهشت درختی وجود دارد که به آن طوبی گفته می شود، در بهشت همه خانه ها شاخه ای از آن درخت را در خود دارند که از شهد شیرین تر و از کره نرم تر است. ریشه آن درخت در خانه من و شاخه اش در خانه علی بن ابی طالب علیه السلام قرار دارد.

روایت 91.

تفسیر فرات بن إبراهیم: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هنگامی که این آیه بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد: «طوبی لهم و حسن مآب» {زندگی پاکیزه و بازگشتی نیکو برای ایشان است} مقداد بن اسود کندی به سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برخاست و گفت: ای پیامبر خدا، طوبی چیست؟ فرمود: ای مقداد، درختی است در بهشت که اگر سوار ه ای بر اسب تیزرو در سایه آن بتازد، تا پیش از رسیدن به انتهای آن صد سال راه طی می کند. برگ ها و پوسته آن سرد و خنک(2)

و سبز است، شکوفه های آن سبزه زارها، شاخه هایش سندس و استبرق، میوه هایش جامه های سبز، طعم آن زنجبیل و عسل، سنگفرش آن یاقوت سرخ و زمرد سبز و خاکش مشک و عنبر است.

ص: 151


1- . فرک الجوز و مانند آن: آن را فشرد و مالید تا این که پوستش کنده شد.
2- . در نسخه ای چنین است: و زهرها ریاحین ریاش صفر.

قَالَ فَقُلْتُ مَا هَذَا الصَّوْتُ الْعَالِی الْجَهْوَرِیُّ قَالَ هَذَا صَوْتُ طُوبَی قُلْتُ أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ قَالَ یَقُولُ وَا شَوْقَاهْ إِلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

«89»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ مُعَنْعَناً عَنْ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ بَعْضُ أَزْوَاجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَکَ تُحِبُّ فَاطِمَةَ حُبّاً مَا تُحِبُّ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ انْتَهَی بِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی شَجَرَةِ طُوبَی فَعَمَدَ إِلَی ثَمَرَةٍ مِنْ أَثْمَارِ طُوبَی فَفَرَکَهُ (1)بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ ثُمَّ أَطْعَمَنِیهِ ثُمَّ مَسَحَ یَدَهُ بَیْنَ کَتِفَیَّ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُبَشِّرُکَ بِفَاطِمَةَ مِنْ خَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ فَلَمَّا أَنْ هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ فَکَانَ الَّذِی کَانَ فَعَلِقَتْ خَدِیجَةُ بِفَاطِمَةَ فَأَنَا إِذَا اشْتَقْتُ إِلَی الْجَنَّةِ أَدْنَیْتُهَا فَشَمِمْتُ رِیحَ الْجَنَّةِ فَهِیَ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ.

«90»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَشَجَرَةً یُقَالُ لَهَا طُوبَی مَا فِی الْجَنَّةِ دَارٌ إِلَّا فِیهَا غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ أَصْلُهَا فِی دَارِی وَ فَرْعُهَا فِی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

«91»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ الْقَاسِمِ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُصْعَبٍ وَ عَلِیُّ بْنُ حُمْدُونٍ زَادَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ الْحَرْفَ وَ الْحَرْفَیْنِ وَ نَقَصَ بَعْضُهُمُ الْحَرْفَ وَ الْحَرْفَیْنِ وَ الْمَعْنَی وَاحِدٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالُوا حَدَّثَنَا عِیسَی بْنُ مِهْرَانَ مُعَنْعَناً عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ قَامَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْکِنْدِیُّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا طُوبَی قَالَ یَا مِقْدَادُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ لَوْ یَسِیرُ الرَّاکِبُ الْجَوَادُ لَسَارَ فِی ظِلِّهَا مِائَةَ عَامٍ قَبْلَ أَنْ یَقْطَعَهَا وَرَقُهَا وَ قُشُورُهَا بُرُودٌ (2)خُضْرٌ وَ زَهْرُهَا رِیَاضٌ وَ أَفْنَانُهَا سُنْدُسٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ ثَمَرُهَا حُلَلٌ خُضْرٌ وَ طَعْمُهَا زَنْجَبِیلٌ وَ عَسَلٌ وَ بَطْحَاؤُهَا یَاقُوتٌ أَحْمَرُ وَ زُمُرُّدٌ أَخْضَرُ وَ تُرَابُهَا مِسْکٌ وَ عَنْبَرٌ وَ

ص: 151


1- فرک الجوز و نحوه: دلکه و حکه حتّی ینقلع قشره.
2- فی نسخة: و زهرها ریاحین ریاش صفر

خزه هایش محکم (1)

و عود بخوری (2) که بدون هیزم زبانه می کشد. از ریشه آن سلسبیل و رحیق و آب معین می جوشد. و سایه آن جایی برای نشستن شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام است که در آن گرد هم می آیند و با یکدیگر سخن می گویند و در همین حال مشغول سخن گفتن هستند که فرشتگانی نزدشان می آیند و افسار اسب هایی برگزیده در دست دارند که از یاقوت آفریده شده اند و سپس روح در آن ها دمیده شده، با ریسمان های طلا بسته شده اند(3)،

چهره هایشان در زیبایی و نیکویی همچون چراغ است، یال هایشان آمیخته ای از خز سرخ و پشم نرم سفید است که هیچ بیننده ای مانند آن را در زیبایی و شکوه ندیده است. بدون فرصت(4)

رام شده اند و بدون تمرین برگزیده اند، بر رویشان زین هایی است که تخته هایش از مروارید و یاقوت است و با لؤلؤ و مرجان نقره کوبی شده است. صفحه هایش از طلای سرخ است که با پارچه ها و جامه های سرخ رنگ (5) و نیکو پوشانده شده است. پس آن اسب ها را برای ایشان فرو می خوابانند. سپس می گویند:پروردگارتان به شما سلام رسانده و شما را می بیند و به شما نگاه می کند و دوستتان می دارد و شما نیز دوستش می دارید و از بخشش و گستردگی خود بر شما می افزاید، به راستی که او دارای رحمت گسترده و بخشش بسیار است. فرمود: پس هر یک از آنان را بر مرکبش سوار می کنند و در یک صف میانه رو به راه می افتند و از هیچ درختی از درخت های بهشتی عبور نمی کنند (6) مگر این که میوه های خود را به ایشان پیشکش می کنند و از سر راهشان کنار می روند تا مبادا راه ایشان را ناهموار سازند و یا میان هر یک از آن ها یا دوستش جدایی افکنند. پس هنگامی که نزد خداوند جبار جل جلاله می رسند عرض می کنند: پروردگارا، سلام از نام های توست و شکوه و بزرگی شایسته توست، پس خداوند متعال می فرماید: درود بر بندگان من که سفارش مرا در باره اهل بیت پیامبرم نگاه داشتند و حق مرا رعایت کردند و در نهان از من پروا داشتند و در هر حال از من بیمناک بودند. عرض می کنند: سوگند به عزت و جلالت ما قدر تو را آن گونه که شایسته بود نشناختم و حق تو را به تمامی ادا نکردیم، پس به ما اجازه بده به سجده بیفتیم.

ص: 152


1- . در نسخه ها چنین آمده است، و این همان گونه که محقق گفته است مناسب اینجا نیست، و در تفسیر چاپ شده چنین است: و حشیشها صع، و به نظر می رسد این دو اشتباه نسخه برداری و به جای (میع) باشند، که صمغی خوشبو است که از درخت جاری است و آن را خوشبو می گرداند.
2- . در مصدر چنین است: و الخوخ یتأجج اه. م.
3- . زمه: آن را بست و محکم کرد.
4- . در تفسیر چاپ شده چنین است: من غیر مهیعة.
5- . الارجوان با ضمه همزة و سکون راء: جامه سرخ رنگ.
6- . آن چه در تفسیر چاپ شده آمده چنین است: فیتحول کل رجل منهم علی راحلته فینطلقون صفا واحدا معتدلا لا یفوت منهم شی ء شیئا، و لا یفوت اذن ناقة من ناقتها و لا برکة ناقة برکها، و لا یمرون إه.

حَشِیشُهَا مَنِیعٌ (1)وَ أَلَنْجُوجٌ یَتَأَجَّجُ (2)مِنْ غَیْرِ وَقُودٍ یَتَفَجَّرُ مِنْ أَصْلِهَا السَّلْسَبِیلُ وَ الرَّحِیقُ وَ الْمَعِینُ وَ ظِلُّهَا مَجْلِسٌ مِنْ مَجَالِسِ شِیعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَأْلَفُونَهُ وَ یَتَحَدَّثُونَ بِجَمْعِهِمْ وَ بَیْنَا هُمْ فِی ظِلِّهَا یَتَحَدَّثُونَ إِذْ جَاءَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ یَقُودُونَ نُجَبَاءَ جُبِلَتْ مِنَ الْیَاقُوتِ ثُمَّ نُفِخَ الرُّوحُ فِیهَا مَزْمُومَةً (3)بِسَلَاسِلَ مِنْ ذَهَبٍ کَأَنَّ وُجُوهَهَا الْمَصَابِیحُ نَضَارَةً وَ حُسْناً وَبَرُهَا خَزٌّ أَحْمَرُ وَ مِرْعِزَّی أَبْیَضُ مُخْتَلِطَانِ لَمْ یَنْظُرِ النَّاظِرُونَ إِلَی مِثْلِهِ حُسْناً وَ بَهَاءً وَ ذُلُلٌ مِنْ غَیْرِ مُهْلَةٍ (4)نُجَبَاءُ مِنْ غَیْرِ رِیَاضَةٍ عَلَیْهَا رِحَالٌ أَلْوَاحُهَا مِنَ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ الْمُفَضَّضَةِ بِاللُّؤْلُؤِ وَ الْمَرْجَانِ صَفَائِحُهَا مِنَ الذَّهَبِ الْأَحْمَرِ مُلَبَّسَةً بِالْعَبْقَرِیِّ وَ الْأُرْجُوَانِ (5)فَأَنَاخُوا تِلْکَ النَّجَائِبَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ قَالُوا لَهُمْ رَبُّکُمْ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ وَ یَرَاکُمْ وَ یَنْظُرُ إِلَیْکُمْ وَ یُحِبُّکُمْ وَ تُحِبُّونَهُ وَ یَزِیدُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ سَعَتِهِ فَإِنَّهُ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَ فَضْلٍ عَظِیمٍ قَالَ فَیُحْمَلُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ عَلَی رَاحِلَتِهِ فَیَنْطَلِقُونَ صَفّاً وَاحِداً مُعْتَدِلًا وَ لَا یَمُرُّونَ (6)بِشَجَرَةٍ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ إِلَّا أَتْحَفَتْهُمْ بِثِمَارِهَا وَ رَحَلَتْ لَهُمْ عَنْ طَرِیقِهِمْ کَرَاهِیَةَ أَنْ یُثْلَمَ طَرِیقَتُهُمْ وَ أَنْ یُفَرَّقَ بَیْنَ الرَّجُلِ وَ رَفِیقِهِ فَلَمَّا دُفِعُوا إِلَی الْجَبَّارِ جَلَّ جَلَالُهُ قَالُوا رَبَّنَا أَنْتَ السَّلَامُ وَ لَکَ یَحِقُّ الْجَلَالُ وَ الْإِکْرَامُ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی مَرْحَباً بِعِبَادِیَ الَّذِینَ حَفِظُوا وَصِیَّتِی فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّی وَ رَعَوْا حَقِّی وَ خَافُونِی بِالْغَیْبِ وَ کَانُوا مِنِّی عَلَی کُلِّ حَالٍ مُشْفِقِینَ قَالُوا أَمَا وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ مَا قَدَرْنَاکَ حَقَّ قَدْرِکَ وَ مَا أَدَّیْنَا إِلَیْکَ کُلَّ حَقِّکَ فَأْذَنْ لَنَا فِی السُّجُودِ قَالَ

ص: 152


1- هکذا فی النسخ و هو کما یأتی عن المصنّف لا یناسب المقام، و فی التفسیر المطبوع: و حشیشها صع، و الظاهر أنهما مصحفان عن میع و هو صمغ عطر یسیل من شجرة و یتطیب به.
2- فی المصدر: و الخوخ یتأجج اه. م.
3- زمه: ربطه و شده.
4- فی التفسیر المطبوع: من غیر مهیعة.
5- الارجوان بضم الهمزة و سکون الراء: ثیاب حمر.
6- الموجود فی التفسیر المطبوع: فیتحول کل رجل منهم علی راحلته فینطلقون صفا واحدا معتدلا لا یفوت منهم شی ء شیئا، و لا یفوت اذن ناقة من ناقتها و لا برکة ناقة برکها، و لا یمرون إه.

پروردگار به آن ها می فرماید: من دشواری عبادت را از شما برداشتم و بدن هایتان را برای شما آسوده گرداندم. چرا که

دیر زمانی است بدن های خود را برای من به زحمت انداخته اید و صورت ها را با خواری سجده افکنده اید. پس اکنون به روح و رحمت من رسیده اید، پس هر چه می خواهید از من درخواست نمایید و آرزو کنید تا برآورده سازم. چرا که من امروز شما را در برابر اعمالتان پاداش نمی دهم، بلکه با رحمت و بزرگی و بخشش و بلندای مرتبه ام و بزرگی جایگاهم و به خاطر دوستی شما به اهل بیت پیامبرم پاداشتان می دهم. پس اندازه دوستداران (1) علی بن أَبی طالب علیه السلام در بخشش ها و نعمت ها همواره افزایش می یابد تا جایی که شیعیانی که کم ترین آروزهایشان همه دنیا است از روزی که خدا آن را آفریده تا روزی که نابودش سازد. پس پروردگار به آن ها می فرماید: به راستی که شما آرزویی کوتاه خواستید و به کمتر از شایستگی خود بسنده کردید. پس به بخشش های پروردگارتان نگاه کنید. در این حال گنبدها و قصرهایی را در اعلی علیین می بینند که از یاقوت سرخ و سبز و زرد و سفید است. پس اگرآن ها در تسخیر نبودند به راستی چشم ها از دیدن آن ها نابینا می شد.(2) پس قصرهایی که از یاقوت سرخ هستند با پارچه ها و فرش های سرخ رنگ نیکو فرش شده اند که روشنایی اش می درخشد. و قصرهایی که از یاقوت سبزند با سندس سبز فرش شده و قصرهایی که از یاقوت سفید هستند با حریر سفید فرش شده و قصرهایی که از یاقوت زرد هستند فرش هایی از پر زرد رنگ با زمرد سبز(3) و نقره سفید دارند که با طلای سرخ برپا داشته و پایه ها و ستون های آن از گوهر است. از درها و سرای آن ها نوری(4)

به بیرون می زند که پرتو خورشید در مقابل آن مانند ستاره ای فروزان در روشنایی روز است. و بر در هر یک از آن قصرها دو باغ قرار دارد، « جَنَّتانِ مُدْهامَّتانِ فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجان» }هر دو خرم و سرسبز، در آن ها دو چشمه جوشان است، و در آن دو از هر میوه دو نوع وجود دارد{ پس هنگامی که می خواهند به خانه هایشان بازگردند بر اسب هایی

تاتاری از نور سوار می شوند که افسار آن ها در دست پسران جاودان است، دهانه لگام هر اسب به دست یکی از آنان است که لگام و عنان آن ها از نقره سفید و زین آن ها از گوهر است. پس هنگامی که وارد خانه های خود می شوند فرشتگان را می بینند که به خاطر کرامت پروردگارشان به آنان تبریک می گویند. و آن گاه که در جایگاه های خود قرار گیرند به آن ها گفته می شود: «َهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَم» {آیا چیزی را که پروردگارتان به شما وعده داده بود راست دیدید؟ می گویند: بله} پروردگارما، خشنود شدیم، تو نیز از ما خشنود باش. می فرماید: با خشنودی ام از شما و دوستی شما

ص: 153


1- . در مصدر چنین است: فلا یزالون یا مقداد محبی اه. م.
2- . در مصدر چنین است: إذا التمعت. م.
3- . در نسخه ای چنین است: مطرزة مبثوثة بالزمرد الاخضر.
4- . در تفسیر چاپ شده چنین است: ینور من أبوابها و أعراصها بنور مثل.

لَهُمْ رَبُّهُمْ إِنِّی وَضَعْتُ عَنْکُمْ مَئُونَةَ الْعِبَادَةِ وَ أَرَحْتُ عَلَیْکُمْ أَبْدَانَکُمْ وَ طَالَ مَا أَنْصَبْتُمْ لِیَ الْأَبْدَانَ وَ عَنِتُّمُ الْوُجُوهَ فَالْآنَ أَفْضَیْتُمْ إِلَی رُوحِی وَ رَحْمَتِی فَاسْأَلُونِی مَا شِئْتُمْ وَ تَمَنَّوْا عَلَیَّ أُعْطِکُمْ أَمَانِیَّکُمْ فَإِنِّی لَنْ أَجْزِیَکُمُ الْیَوْمَ بِأَعْمَالِکُمْ وَ لَکِنْ بِرَحْمَتِی وَ کَرَامَتِی وَ طَوْلِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی وَ عِظَمِ شَأْنِی وَ لِحُبِّکُمْ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّی فَلَا یَزَالُ یَرْفَعُ أَقْدَارَ مُحِبِّی (1)عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی الْعَطَایَا وَ الْمَوَاهِبِ حَتَّی إِنَّ الْمُقَصِّرَ مِنْ شِیعَتِهِ لَیَتَمَنَّی فِی أُمْنِیَّتِهِ مِثْلَ جَمِیعِ الدُّنْیَا مُنْذُ یَوْمَ خَلَقَهَا اللَّهُ إِلَی یَوْمَ أَفْنَاهَا فَیَقُولُ لَهُمْ رَبُّهُمْ لَقَدْ قَصَّرْتُمْ فِی أَمَانِیِّکُمْ وَ رَضِیتُمْ بِدُونِ مَا یَحِقُّ لَکُمْ فَانْظُرُوا إِلَی مَوَاهِبِ رَبِّکُمْ فَإِذَا بِقُبَابٍ وَ قُصُورٍ فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ الْأَخْضَرِ وَ الْأَصْفَرِ وَ الْأَبْیَضِ فَلَوْ لَا أَنَّهَا مُسَخَّرَةٌ إِذاً لَلُمِعَتِ (2)الْأَبْصَارُ مِنْهَا فَمَا کَانَ مِنْ تِلْکَ الْقُصُورِ مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ فَهُوَ مَفْرُوشٌ بِالْعَبْقَرِیِّ الْأَحْمَرِ یَزْهَرُ نُورُهَا وَ مَا کَانَ مِنْهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَخْضَرِ فَهُوَ مَفْرُوشٌ بِالسُّنْدُسِ الْأَخْضَرِ وَ مَا کَانَ مِنْهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَبْیَضِ فَهُوَ مَفْرُوشٌ بِالْحَرِیرِ الْأَبْیَضِ وَ مَا کَانَ مِنْهَا مِنَ الْیَاقُوتِ الْأَصْفَرِ فَهُوَ مَفْرُوشٌ بِالرِّیَاشِ الْأَصْفَرِ مَثْبُوتَةً بِالزُّمُرُّدِ الْأَخْضَرِ (3)وَ الْفِضَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ الذَّهَبِ الْأَحْمَرِ قَوَاعِدُهَا وَ أَرْکَانُهَا مِنَ الْجَوْهَرِ یَثُورُ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ أَعْرَاصِهَا نُورٌ (4)مِثْلُ شُعَاعِ الشَّمْسِ عِنْدَهُ مِثْلُ الْکَوَاکِبِ الدُّرِّیِّ فِی النَّهَارِ الْمُضِی ءِ وَ إِذَا عَلَی بَابِ کُلِّ قَصْرٍ مِنْ تِلْکَ الْقُصُورِ جَنَّتَانِ مُدْهامَّتانِ فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ وَ فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ فَلَمَّا أَنْ أَرَادُوا أَنْ یَنْصَرِفُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ رَکِبُوا عَلَی بَرَاذِینَ مِنْ نُورٍ بِأَیْدِی وِلْدَانٍ مُخَلَّدِینَ بِیَدِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حَکَمَةُ بِرْذَوْنٍ مِنْ تِلْکَ الْبَرَاذِینِ لُجُمُهَا وَ أَعِنَّتُهَا مِنَ الْفِضَّةِ الْبَیْضَاءِ وَ أَثْفَارُهَا مِنَ الْجَوْهَرِ فَلَمَّا دَخَلُوا مَنَازِلَهُمْ وَجَدُوا الْمَلَائِکَةَ یُهَنِّئُونَهُمْ بِکَرَامَةِ رَبِّهِمْ حَتَّی إِذَا اسْتَقَرُّوا قَرَارَهُمْ قِیلَ لَهُمْ فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ رَبَّنَا رَضِینَا فَارْضَ عَنَّا قَالَ بِرِضَایَ عَنْکُمْ وَ بِحُبِّکُمْ

ص: 153


1- فی المصدر: فلا یزالون یا مقداد محبی اه. م.
2- فی المصدر: إذا التمعت. م.
3- فی نسخة: مطرزة مبثوثة بالزمرد الاخضر.
4- فی التفسیر المطبوع: ینور من أبوابها و أعراصها بنور مثل.

با اهل بیت پیامبرم شما را در سرای خود جای دادم و فرشتگان دست در دست شما گذاشتند. پس گوارایتان باد، گوارایتان باد بدون هیچ ترسی(1)، و هیچ تاریکی در آن نیست. پس در این هنگام «وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُور» }و می گویند: «سپاس خدایی را که اندوه را از ما بزدود، به راستی پروردگار ما آمرزنده [و] حق شناس است {ابوموسی گفت: این حدیث را با سند این هشت نفر، برای اصحاب حدیث خواندم و گفتم: من از عهده این حدیث به سوی شما دوری می جویم، چرا که گروهی ناشناس در میان راویان آن هستند و شاید آنان راستگو نباشند. پس همان شب یا شب بعد از آن خواب دیدم گویی کسی نزد من آمد و کتابی همراهش بود که در آن نوشته شده بود: از مخول (2)

بن ابراهیم و حسن بن حسین و یحیی بن حسن بن فرات و علی بن قاسم درآن بود، اما علی بن قاسم و گروهی را که نامشان را به یاد ندارم در آن ندیدم، برای تو از زیر درخت طوبی نوشتیم در حالی که خداوند وعده خود را به انجام رساند. پس به کتاب هایی که نزد توست چنگ بزن که هرچه در آن ها می خوانی نور بهشت بر آن تابیده است.

توضیح

«المنیع» برای آن معنایی که مناسب این جا باشد نیافتم و ممکن است ایراد از نسخه برداری باشد، و «الألنجوج» عود بخور است، و «المرعزی» که بدون تشدید کشیده خوانده می شود و در هر صورت میم آن مفتوح است، پشم و کرک زیر موی ماده بز است، و «الریاش» لباس فاخر است، و «لمع بالشی ء» یعنی آن را ربود، و «الحکمة» با حرکت متوالی، چیزی که چانه اسب را بپوشاند، مانند لگام، و افسار نیز جزء آن است(3)، و «الثفر» با حرکت متوالی و نیز با سکون، بندی است که انتهای زین قرار دارد (4)-

سعد السعود: از تفسیر عباس بن مروان به اسناد خود از جعفر بن محمد از پدرانش از امیرمؤمنان علیه السلام مانند آن را نقل کرده است.

روایت 92.

تفسیر فرات بن إبراهیم: ابوجعفر علیه السلام درباره فرموده خداوند «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآب» {کسانی که کار نیک انجام دادند، پاکیزه ترین زندگی و بازگشتی نیکو نصیبشان است} فرمود: همانا به من خبر داده شده که طوبی درختی

ص: 154


1- . در تفسیر چاپ شده چنین است: غیر مجذوذ. این سخن درآن نیست: و لیس فیه تنغیص.
2- . باخاء، و در نسخه ای با حاء آمده است که اشتباه نسخه برداری است، بر وزن محمّد، و گفته می شود: بر وزن مخنف است، او مخول ابن إبراهیم بن مخول بن راشد نهدی کوفیّ است، سرگذشت نامه ترجمه ابن حجر در لسان المیزان« ج 6 ص 11» گفت: رافضی کینه جو، درباره خویش راستگو است، از إسرائیل روایت کرده است. و از ابن عدی گفته شده که گفت: او از شیعیان کوفه بوده است. و ابن حبان نامش را در ثقات آورده است.
3- . عذار با کسره، برای لجام: چیزی است که بر صورت اسب آویخته باشد.
4- . السیر با فتحه: تخته ای مستطیل شکل از پوست.

أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّی أَحْلَلْتُمْ دَارِی وَ صَافَحَتْکُمُ الْمَلَائِکَةُ فَهَنِیئاً هَنِیئاً غَیْرَ مَحْذُورٍ (1)وَ لَیْسَ فِیهِ تَنْغِیصٌ فَعِنْدَهَا قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ قَالَ أَبُو مُوسَی فَحَدَّثْتُ بِهِ أَصْحَابَ الْحَدِیثِ عَنْ هَؤُلَاءِ الثَّمَانِیَةِ فَقُلْتُ لَهُمْ أَنَا أَبْرَأُ إِلَیْکُمْ مِنْ عُهْدَةِ هَذَا الْحَدِیثِ لِأَنَّ فِیهِ قَوْماً مَجْهُولِینَ وَ لَعَلَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا صَادِقِینَ فَرَأَیْتُ مِنْ لَیْلَتِی أَوْ بَعْدُ کَأَنَّهُ أَتَانِی آتٍ وَ مَعَهُ کِتَابٌ فِیهِ مِنْ مُخَوَّلِ (2)بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْقَاسِمِ الْکِنْدِیِّ وَ لَمْ أَلْقَ عَلِیَّ بْنَ الْقَاسِمِ وَ عِدَّةٌ بَعْدُ لَمْ أَحْفَظْ أَسَامِیَهُمْ کَتَبْنَا إِلَیْکَ مِنْ تَحْتِ شَجَرَةِ طُوبَی وَ قَدْ أَنْجَزَ رَبُّنَا لَنَا مَا وَعَدَنَا فَاسْتَمْسِکْ بِمَا عِنْدَکَ مِنَ الْکُتُبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَقْرَأَ مِنْهَا کِتَاباً إِلَّا أَشْرَقَتْ لَهُ الْجَنَّةُ.

بیان

المنیع لم أر له معنی یناسب المقام و فیه تصحیف و الألنجوج عود البخور و المرعزی و یمد إذا خفف و قد تفتح المیم فی الکل الزغب الذی تحت شعر العنز و الریاش اللباس الفاخر و لمع بالشی ء ذهب به و الحکمة محرکة ما أحاط بحنکی الفرس من لجامه و فیها العذاران (3)و الثفر بالتحریک و قد یسکن السیر فی (4)مؤخر السرج- سعد السعود، من تفسیر العباس بن مروان بإسناده عن جعفر بن محمد عن آبائه عن أمیر المؤمنین علیه السلام مثله.

«92»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ فَبَلَغَنِی أَنَّ طُوبَی شَجَرَةٌ فِی

ص: 154


1- فی التفسیر المطبوع: غیر مجذوذ. و لیس فیه قوله: و لیس فیه تنغیص.
2- بالخاء و فی نسخة بالحاء و هو مصحف. وزان محمّد و قیل: علی وزن مخنف، هو مخول ابن إبراهیم بن مخول بن راشد النهدی الکوفیّ، ترجمه ابن حجر فی لسان المیزان «ج 6 ص 11» قال: رافضی بغیض صدوق فی نفسه، روی عن إسرائیل. و حکی عن ابن عدی أنّه قال: هو من متشیعی الکوفة. و ذکره ابن حبان فی الثقات
3- العذار بالکسر من اللجام: ما سال علی خد الفرس.
4- السیر بالفتح: قدة من الجلد مستطیلة.

است در بهشت که ریشه آن در خانه علی بن ابی طالب است، و این درخت برای ایشان و پیروان اوست. بر روی درخت جامه دان هایی است که در هر یک از آن ها لباس هایی فاخر از سندس و استبرق قرار دارد و برای هربنده ای هزار هزار جامه دان است که در هر یک صدهزار لباس قرار دارد که رنگ هر یک با دیگری متفاوت است، مگر این که رنگ همه آن ها سبز و از سندس و استبرق است. پس این بلندترین بخش درخت است. میانه آن سایه های درخت است که اگر سواری تیزرو در سایه آن درخت به تاخت برود صد سال طول می کشد تا آن را بپیماید. پایین ترین آن میوه های درخت است که به خانه هایشان نزدیک است (1)

هر یک از شاخه های آن مانند چوبی است(2) که صد نوع میوه بر آن روییده، از میوه هایی که دیده ای یا تا کنون ندیده ای. خداوند متعال می فرماید: «لا مقطوعه و لا ممنوعه» {نه پایان می یابد و نه از آن منع می شود} و این درخت طوبی نام دارد و از ریشه آن رودی جاری است که بهشت عدن را سیراب می کند، و آن کاخی است از مروارید یک دست که در آن هیچ شکستگی یا اتصالی وجود ندارد. اگر همه مسلمانان در آن جمع شوندگنجایش آنان را دارد. این کاخ هزار هزار در دارد و هر در دوقطعه است از زبرجد و یاقوت به طول دوازده میل، تنها پیامبران و صدیقان و شهیدان و کسانی که در راه خدا دوستی می کرده اند وارد آن می شوند و نیز مؤمنان ناتوانی که جایگاه آنان در این جا است، و این بهشت عدن است.

روایت 93.

کافی: از امام صادق علیه السلام که فرمود: خدا تبارک و تعالی فرماید: ای بنده های صدیق من در دنیا به عبادتم متنعّم باشید، زیرا شما در آخرت بدان متنعّم خواهید بود.

توضیح

اینکه فرمود: شما بدان متنعّم می شوید یعنی به سبب آن یا به ثواب آن یا به اصل عبادت، چرا که صدیقین از عبادت پروردگارشان بیش از سایر لذات، لذت می برند بلکه جز از آن لذت نمی برند. لذا آنان در بهشت خدا را عبادت و یاد می کنند نه از جهت تکلیف، بلکه از آن جهت که از آن لذت می برند و از آن متنعم می شوند. واین وجه اظهر است.

ص: 155


1- . در تفسیر چاپ شده چنین است: متدلیة.
2- . در تفسیر چاپ شده چنین است: یکون منها القضیب مثل القضیبة.

الْجَنَّةِ مَنَابِتُهُ (1)فِی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ هِیَ لَهُ وَ لِشِیعَتِهِ وَ عَلَی تِلْکَ الشَّجَرَةِ أَسْفَاطٌ فِیهَا حُلَلٌ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ یَکُونُ لِلْعَبْدِ مِنْهَا أَلْفُ أَلْفِ سَفَطٍ فِی کُلِّ سَفَطٍ مِائَةُ أَلْفِ حُلَّةٍ لَیْسَ مِنْهَا حُلَّةٌ إِلَّا مُخَالِفَةً لِلَوْنِ الْأُخْرَی إِلَّا أَنَّ أَلْوَانَهَا کُلَّهَا خُضْرٌ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ فَهَذَا أَعْلَی تِلْکَ الشَّجَرَةِ وَ وَسَطُهَا ظُلَلُهُمْ یُظِلُّ عَلَیْهِمْ یَسِیرُ الرَّاکِبُ فِی ظِلِّ تِلْکَ الشَّجَرَةِ مِائَةَ عَامٍ قَبْلَ أَنْ یَقْطَعَهَا وَ أَسْفَلُهَا ثَمَرَتُهَا متدلی (2)(مُتَدَلِّیَةٌ) عَلَی بُیُوتِهِمْ یَکُونُ مِنْهَا الْقَضِیبُ مِثْلَ الْقَصَبَةِ (3)فِیهِ مِائَةُ لَوْنٍ مِنَ الْفَوَاکِهِ مَا رَأَیْتَ وَ لَمْ تَرَ وَ مَا سَمِعْتَ وَ لَمْ تَسْمَعْ متدلی (مُتَدَلِّیَةٌ) عَلَی بُیُوتِهِمْ کُلَّمَا قَطَعُوا مِنْهَا یَنْبُتُ مَکَانَهَا یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ وَ تُدْعَی تِلْکَ الشَّجَرَةُ طُوبَی وَ یَخْرُجُ نَهَرٌ مِنْ أَصْلِ تِلْکَ الشَّجَرَةِ فَیَسْقِی جَنَّةَ عَدْنٍ وَ هِیَ قَصْرٌ مِنْ لُؤْلُؤَةٍ وَاحِدَةٍ لَیْسَ فِیهَا صَدْعٌ وَ لَا وَصْلٌ لَوِ اجْتَمَعَ أَهْلُ الْإِسْلَامِ کُلُّهَا عَلَی ذَلِکَ الْقَصْرِ لَهُمْ فِیهِ سَعَةٌ لَهَا أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ وَ کُلُّ بَابٍ مِصْرَاعَانِ مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ یَاقُوتٍ اثْنَا عَشَرَ مِیلًا (4)لَا یَدْخُلُهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ صِدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ مُتَحَابٌّ فِی اللَّهِ أَوْ ضَعِیفٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تِلْکَ مَنَازِلُهُمْ وَ هِیَ جَنَّةُ عَدْنٍ.

«93»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا عِبَادِیَ الصِّدِّیقِینَ تَنَعَّمُوا بِعِبَادَتِی فِی الدُّنْیَا فَإِنَّکُمْ تَتَنَعَّمُونَ بِهَا فِی الْآخِرَةِ.

بیان

قوله فإنکم تتنعمون بها أی بسببها أو بثوابها أو بأصل العبادة فإن الصدیقین یلتذون بعبادة ربهم أکثر من جمیع اللذات و المشتهیات بل لا یلتذون بشی ء إلا بها فهم فی الجنة یعبدون الله و یذکرونه لا علی وجه التکلیف بل لالتذاذهم و تنعمهم بها و هذا هو الأظهر.

«94»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ دَاوُدَ الْعِجْلِیِّ مَوْلَی

ص: 155


1- فی التفسیر المطبوع: ثابتة اه.
2- فی التفسیر المطبوع: متدلیة.
3- فی التفسیر المطبوع: یکون منها القضیب مثل القضیبة.
4- فی التفسیر المطبوع: عرضها اثنا عشر میلا.

روایت 94.

کافی: امام صادق علیه السلام ­فرمود: سه چیز وجود دارد که شنیدن سخن آفریدگان به آنها داده شده است: بهشت، آتش، و حور العین؛ پس هنگامی که بنده نماز بگزارد و بگوید: «اللهم أعتقنی من النار و أدخلنی الجنة و زوجنی الحور العین»،{خدایا، مرا از آتش برهان و وارد بهشت نما و حوریان درشت چشم را به ازدواج من در آور.} آتش می­گوید: ای پروردگار، بنده تو از تو خواست او را از من برهانی، پس او را برهان؛ و بهشت می­گوید: ای پروردگار، بنده تو از تو مرا خواست، پس او را در من ساکن نما؛ و حور العین می­گوید: ای پروردگار، بنده تو از تو ما را خواستگاری کرد، پس او را با ما تزویج نما. ولی اگر از نمازش روانه شود و چیزی از اینها را نخواهد، حوریان درشت چشم می­گویند: این بنده در مورد ما بی رغبت است و بهشت می­گوید: این بنده در مورد من، بی رغبت است و آتش می­گوید: این بنده در مورد من، نادان است.(1)

روایت 95.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: یا رسول الله! پدران و مادران ما به فدایتان اهل نیکی ها در دنیا به نیکی هایشان شناخته می شوند، آنان در آخرت چگونه شناخته می شوند؟ فرمودند: خدای تبارک و تعالی وقتی بهشتیان را به بهشت وارد می کند، به بویی خوش و پاک امر می کند که به نیکوکاران بخورد. آنگاه هیچ کدام از آنها بر گروهی از اهل بهشت نمی گذرند مگر آنکه بوی او را شناخته و می گویند:این از نیکوکاران است.

توضیح

عبق به الطیب مانند فرح یعنی به او چسبید.

روایت 96.

کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا بهشت دری دارد که به آن معروف «نیکی و احسان» می گویند و از آن داخل نمی شوند مگر معروفان، معروفان در دنیا همان معروفان در آخرت هستند.

روایت 97.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: همانا مؤمن ببرادرش تحفه میدهد، گفتم: تحفه چیست؟ فرمود: مانند جای نشستن، متکا، خوراک، پوشاک، سلام. پس بهشت برای پاداش او گردن کشد، و خدای عز و جل ببهشت وحی فرماید که: من طعام ترا بر اهل دنیا حرام ساختم مگر بر پیغمبر و وصی پیغمبر، و چون روز قیامت شود، خدای عز و جل ببهشت وحی کند که دوستانم را در برابر تحفه هایشان پاداش ده، پس غلمان و حوریانی بیرون آیند که طبقهائی که از مروارید سرپوش دارد، همواره داشته باشند. چون آنها بدوزخ و هراسش نگرند و بهشت را با آنچه در آنست مشاهده کنند، عقلشان بپرد و نتوانند از آن طبقها بخورند،

ص: 156


1- . الکافی 3 : 344

أَبِی الْمِعْزَی قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ ثَلَاثٌ أُعْطِینَ سَمْعَ الْخَلَائِقِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ الْحُورُ الْعِینُ فَإِذَا صَلَّی الْعَبْدُ وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَعْتِقْنِی مِنَ النَّارِ وَ أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ قَالَتِ النَّارُ یَا رَبِّ إِنَّ عَبْدَکَ قَدْ سَأَلَکَ أَنْ تُعْتِقَهُ مِنِّی فَأَعْتِقْهُ وَ قَالَتِ الْجَنَّةُ یَا رَبِّ إِنَّ عَبْدَکَ قَدْ سَأَلَکَ إِیَّایَ فَأَسْکِنْهُ (1)وَ قَالَتِ الْحُورُ الْعِینُ یَا رَبِّ إِنَّ عَبْدَکَ قَدْ خَطَبَنَا إِلَیْکَ فَزَوِّجْهُ مِنَّا فَإِنْ هُوَ انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ لَمْ یَسْأَلْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً مِنْ هَذَا قُلْنَ الْحُورُ الْعِینُ إِنَّ هَذَا الْعَبْدَ فِینَا لَزَاهِدٌ وَ قَالَتِ الْجَنَّةُ إِنَّ هَذَا الْعَبْدَ فِیَّ لَزَاهِدٌ وَ قَالَتِ النَّارُ إِنَّ هَذَا الْعَبْدَ فِیَّ لَجَاهِلٌ.

«95»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ أَوْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ آبَاؤُنَا وَ أُمَّهَاتُنَا إِنَّ أَصْحَابَ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا عُرِفُوا بِمَعْرُوفِهِمْ فَبِمَ یُعْرَفُونَ فِی الْآخِرَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَدْخَلَ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ أَمَرَ رِیحاً عَبِقَةً طَیِّبَةً فَلَزِقَتْ بِأَهْلِ الْمَعْرُوفِ فَلَا یَمُرُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِمَلَإٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِلَّا وَجَدُوا رِیحَهُ فَقَالُوا هَذَا مِنْ أَهْلِ الْمَعْرُوفِ.

بیان

عبق به الطیب کفرح لزق به.

«96»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً یُقَالُ لَهُ الْمَعْرُوفُ لَا یَدْخُلُهُ إِلَّا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ وَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا هُمْ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الْآخِرَةِ.

«97»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُتْحِفُ أَخَاهُ التُّحْفَةَ قُلْتُ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ التُّحْفَةُ قَالَ مِنْ مَجْلِسٍ وَ مُتَّکَإٍ وَ طَعَامٍ وَ کِسْوَةٍ وَ سَلَامٍ فَتَطَاوَلُ الْجَنَّةُ مُکَافَاةً لَهُ وَ یُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا أَنِّی قَدْ حَرَّمْتُ طَعَامَکِ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا إِلَّا عَلَی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا أَنْ کَافِئِی أَوْلِیَائِی بِتُحَفِهِمْ فَتَخْرُجُ مِنْهَا وُصَفَاءُ وَ وَصَائِفُ مَعَهُمْ أَطْبَاقٌ مُغَطَّاةٌ بِمَنَادِیلَ مِنْ لُؤْلُؤٍ فَإِذَا نَظَرُوا إِلَی جَهَنَّمَ وَ هَوْلِهَا وَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَا فِیهَا طَارَتْ عُقُولُهُمْ وَ امْتَنَعُوا أَنْ یَأْکُلُوا

ص: 156


1- فی المصدر: فاسکنه فی. م.

سپس یک جارچی از زیر عرش فریاد کند که: همانا خدای عز و جل دوزخ را حرام کرده بر کسی که از طعام بهشتش خورد، آنگاه ایشان دست دراز کنند و بخورند (زیرا از هراس دوزخ ایمن شوند).

روایت 98.

کافی: امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه: یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمنِ وَفْداً(1) {[یاد کن] روزی را که پرهیزکاران به سوی [خدای] رحمان گروه گروه محشور می کنیم} به نقل از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: ای علی! «وفد» باید سواره باشند، آنان مردانی هستند که تقوای خدا را در پیش گرفتند و خداوند آنان را دوست داشت و به خویش ویژه گردانید و اعمال آنان را پسندید و پرهیزکارانشان نامید، و سپس فرمود: ای علی! سوگند به آنکه دانه را شکافت و مردم را پدید آورد همانا که آنها از گورشان برون آیند در حالی که فرشتگان با ناقه های سواری به استقبالشان آیند؛ ناقه های عزّت که بر آنها جهازهای طلایی است که بر آن درّ و یاقوت نشانده شده است، و روپوش آنها استبرق و سندس است، و مهار ارغوانی دارند، و آنها را به سوی محشر به پرواز درآورند، و همراه هر کدام هزار فرشته باشد از جلو و سمت راست و چپ و با شادی آنها را ببرند تا ایشان را به در بزرگ بهشت رسانند. بر در بهشت درختی قرار دارد که در زیر هر یک از برگ های آن هزار مرد سایه می گزینند، و در سمت راست این درخت چشمه ای پاک و مصفّی است.

فرمود: آن مردان از آن می آشامند و خداوند با آن دلهایشان را از حسد پاک می گرداند و موی سراسر تن آنها را بریزاند و این است سخن پروردگار که می فرماید: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً(2) {و پروردگارشان باده ای پاک به آنان می نوشاند} که مقصود همین چشمه پاک است.

حضرت علیه السّلام می فرماید: سپس رو کنند به چشمه دیگری که در سمت چپ آن درخت است و در آن غسل کنند و آن چشمه حیات است که با نوشیدن از آن هرگز نمیرند. امام علیه السّلام فرمود: سپس آنها را سالم از هر گونه آفت و بیماری و گرما و سرما نگهدارد تا به همیشه در برابر عرش برپا دارند. امام علیه السّلام فرمود: سپس خداوند جبّار به فرشته هایی که همراه ایشان هستند بفرماید که: دوستان را به فردوس برید و آنها را با دیگر خلایق باز ندارید، زیرا من بیشتر از آنها خشنود شده ام و رحمتم بر ایشان واجب گشته است و من چگونه می خواهم آنها را با صاحبان کار نیک و بد در یک صف بیاورم! امام علیه السّلام سپس فرمود: پس فرشتگان آنها را به سوی بهشت برند و همین که آنها را به دروازه بزرگ بهشت رسانیدند فرشته ها حلقه ای بر آنان زنند

ص: 157


1- . مریم / 85
2- . انسان / 21

فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ حَرَّمَ جَهَنَّمَ عَلَی مَنْ أَکَلَ مِنْ طَعَامِ جَنَّتِهِ فَیَمُدُّ الْقَوْمُ أَیْدِیَهُمْ فَیَأْکُلُونَ.

«98»

کا، (1)الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَدَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمنِ وَفْداً فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ الْوَفْدَ لَا یَکُونُونَ إِلَّا رُکْبَاناً أُولَئِکَ رِجَالٌ اتَّقَوُا اللَّهَ فَأَحَبَّهُمُ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ اخْتَصَّهُمْ وَ رَضِیَ أَعْمَالَهُمْ فَسَمَّاهُمُ الْمُتَّقِینَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُمْ لَیَخْرُجُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتَسْتَقْبِلُهُمْ بِنُوقٍ مِنْ نُوقِ الْعِزِّ عَلَیْهَا رَحَائِلُ الذَّهَبِ مُکَلَّلَةً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ جَلَائِلُهَا الْإِسْتَبْرَقُ وَ السُّنْدُسُ وَ خُطُمُهَا جُدُلُ الْأُرْجُوَانِ (2)تَطِیرُ بِهِمْ إِلَی الْمَحْشَرِ مَعَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَلْفُ مَلَکٍ مِنْ قُدَّامِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ یَزُفُّونَهُمْ زَفّاً حَتَّی یَنْتَهُوا بِهِمْ إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ الْأَعْظَمِ وَ عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ شَجَرَةٌ إِنَّ الْوَرَقَةَ مِنْهَا لَیَسْتَظِلُّ تَحْتَهَا أَلْفُ رَجُلٍ مِنَ النَّاسِ وَ عَنْ یَمِینِ الشَّجَرَةِ عَیْنٌ مُطَهِّرَةٌ مُزَکِّیَةٌ قَالَ فَیُسْقَوْنَ مِنْهَا شَرْبَةً شَرْبَةً فَیُطَهِّرُ اللَّهُ بِهَا قُلُوبَهُمْ مِنَ الْحَسَدِ وَ یُسْقِطُ عَنْ أَبْشَارِهِمُ الشَّعْرَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً مِنْ تِلْکَ الْعَیْنِ الْمُطَهِّرَةِ قَالَ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ إِلَی عَیْنٍ أُخْرَی عَنْ یَسَارِ الشَّجَرَةِ فَیَغْتَسِلُونَ فِیهَا وَ هِیَ عَیْنُ الْحَیَاةِ فَلَا یَمُوتُونَ أَبَداً قَالَ ثُمَّ یُوقَفُ بِهِمْ قُدَّامَ الْعَرْشِ وَ قَدْ سَلِمُوا مِنَ الْآفَاتِ وَ الْأَسْقَامِ وَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ أَبَداً قَالَ فَیَقُولُ الْجَبَّارُ جَلَّ ذِکْرُهُ لِلْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ مَعَهُمْ احْشُرُوا أَوْلِیَائِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ لَا تُوقِفُوهُمْ مَعَ الْخَلَائِقِ فَقَدْ سَبَقَ رِضَایَ عَنْهُمْ وَ وَجَبَتْ رَحْمَتِی لَهُمْ وَ کَیْفَ أُرِیدُ أَنْ أُوقِفَهُمْ مَعَ أَصْحَابِ الْحَسَنَاتِ وَ السَّیِّئَاتِ قَالَ فَتَسُوقُهُمُ الْمَلَائِکَةُ إِلَی الْجَنَّةِ فَإِذَا انْتَهَوْا بِهِمْ إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ الْأَعْظَمِ ضَرَبَ الْمَلَائِکَةُ الْحَلْقَةَ

ص: 157


1- أورده علیّ بن إبراهیم فی تفسیره مع اختلاف فی ألفاظه کما تقدم تحت رقم 29.
2- الخطام: حبل یجعل فی عنق البعیر و یثنی فی خطمه. کل ما وضع فی أنف البعیر لیقاد به. الجدل جمع الجدیل: الحبل الفتول. و الارجوان تقدم ضبطه و معناه آنفا.

و سوتی زنند که هر زیبا حوری که در بهشت خداوند برای دوستان خود آماده کرده آوازش را بشنوند، و چون سوت حلقه را بشنوند به هم بشارت دهند و به یک دیگر بگویند: دوستان خدا در بر ما آمدند. پس در بر ایشان گشوده گردد و آنها به بهشت درآیند و همسران ایشان از حور العین و آدمیزاده بدانها توجّه کنند و بگویند: خوش آمدید چه بسیار است اشتیاق ما به دیدار شما، و دوستان خدا نیز بدیشان چنین گویند.

علی علیه السّلام فرمود: یا رسول اللَّه! به ما بگو مقصود از این سخن پروردگار: غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ(1) {غرفه هایی است که بالای آنها غرفه هایی [دیگر] بنا شده است} چیست؟ و این غرفه ها از چه ساخته شده اند؟ پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: ای علی! خداوند سبحان این غرفه ها را برای دوستانش از درّ و یاقوت و زبرجد ساخته است و سقف آنها طلاست که با نقره طرازبندی شده، و هر غرفه هزار در طلایی دارد، و بر هر دری فرشته ای گماشته شده است، و در میان آنها فرش ها گسترده شده و به روی یک دیگر افتاده که از رنگهای گوناگون حریر و دیبا هستند. و درون آنها مشک و کافور و عنبر است، و این است مفهوم سخن پروردگار که: وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ(2) {و همخوابگانی بالا بلند}، هنگامی که مؤمن به منازل خود در بهشت درآید تاج ملک و کرامت بر سر او نهاده شود و حلّه های طلاباف و نقره باف و مزیّن به یاقوت و درّ به رشته کشیده شده و شرابه های زیر تاج به برکند.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: و هفتاد حلّه به رنگها و انواع گوناگون از بافته های طلا و نقره و لؤلؤ و یاقوت سرخ در برکند و این است مفهوم

سخن پروردگار که یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ(3) {در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند و لباسشان در آنجا از پرنیان است}. پس هر گاه مؤمن بر اریکه خود نشیند اریکه از شادی به لرزش درآید و هر گاه ولیّ خداوند سبحان در منازل خود در بهشت جای گرفت فرشته موکّل از او اجازه خواهد تا به سبب کرامت الهی بر او خجسته باد گوید و خادمان مؤمن اعم از غلامان و کنیزان به این فرشته گویند: در جای خود باش، زیرا دوست خدا بر تخت خود آرمیده است و همسرش از حور العین برای او آماده شده است، پس باید برای دیدار ولیّ خدا صبر کنی. ایشان می فرماید: همسر حور العین او از خیمه خود بیرون آید و به سوی او روی آورد در حالی که در پیرامونش کنیزکان بهشتی قرار دارند و بر تنش هفتاد حلّه بافته از یاقوت و درّ و زبرجد است که از مشک و عنبر می باشد و تاج کرامت بر سر دارد و کفشی از طلا به

ص: 158


1- . زمر / 20
2- . واقعه / 34
3- . حج / 22

ضَرْبَةً عَظِیمَةً تَصِرُّ (1)صَرِیراً (فَبَلَغَ خ ل) یَبْلُغُ صَوْتُ صَرِیرِهَا کُلَّ حَوْرَاءَ أَعَدَّهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَوْلِیَائِهِ فِی الْجِنَانِ فَیَتَبَاشَرُونَ بِهِمْ إِذَا سَمِعُوا صَرِیرَ الْحَلْقَةِ فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ (فَیَتَبَاشَرْنَ بِهِمْ إِذَا سَمِعْنَ صَرِیرَ الْحَلْقَةِ فَیَقُولُ بَعْضُهُنَ ظ) لِبَعْضٍ قَدْ جَاءَنَا أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَیُفْتَحُ لَهُمُ الْبَابُ فَیَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ تُشْرِفُ عَلَیْهِمْ أَزْوَاجُهُمْ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ الْآدَمِیِّینَ فَیَقُلْنَ مَرْحَباً بِکُمْ فَمَا کَانَ أَشَدَّ شَوْقَنَا إِلَیْکُمْ وَ یَقُولُ لَهُنَّ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنَا عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ بِمَا ذَا بُنِیَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ تِلْکَ غُرَفٌ بَنَاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَوْلِیَائِهِ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ سُقُوفُهَا الذَّهَبُ مَحْبُوکَةً بِالْفِضَّةِ لِکُلِّ غُرْفَةٍ مِنْهَا أَلْفُ بَابٍ مِنَ الذَّهَبِ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ فِیهَا فُرُشٌ مَرْفُوعَةٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ مِنَ الْحَرِیرِ وَ الدِّیبَاجِ بِأَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ حَشْوُهَا الْمِسْکُ وَ الْکَافُورُ وَ الْعَنْبَرُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ إِذَا أُدْخِلَ الْمُؤْمِنُ إِلَی مَنَازِلِهِ فِی الْجَنَّةِ وَ وُضِعَ عَلَی رَأْسِهِ تَاجُ الْمُلْکِ وَ الْکَرَامَةِ أُلْبِسَ حُلَلَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الدُّرِّ مَنْظُومٌ (2)فِی الْإِکْلِیلِ تَحْتَ التَّاجِ قَالَ وَ أُلْبِسَ سَبْعِینَ حُلَّةَ حَرِیرٍ بِأَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ ضُرُوبٍ مُخْتَلِفَةٍ مَنْسُوجَةً بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ فَإِذَا جَلَسَ الْمُؤْمِنُ عَلَی سَرِیرِهِ اهْتَزَّ سَرِیرُهُ فَرَحاً فَإِذَا اسْتَقَرَّ بِوَلِیِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنَازِلُهُ فِی الْجِنَانِ اسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ الْمَلَکُ الْمُوَکَّلُ بِجِنَانِهِ لِیُهَنِّئَهُ بِکَرَامَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّاهُ فَیَقُولُ لَهُ خُدَّامُ الْمُؤْمِنِ مِنَ الْوُصَفَاءِ وَ الْوَصَائِفِ مَکَانَکَ فَإِنَّ وَلِیَّ اللَّهِ قَدِ اتَّکَأَ عَلَی أَرِیکَتِهِ وَ زَوْجَتُهُ الْحَوْرَاءُ تَهَیَّأُ لَهُ (3)فَاصْبِرْ لِوَلِیِّ اللَّهِ قَالَ فَتَخْرُجُ عَلَیْهِ زَوْجَتُهُ الْحَوْرَاءُ مِنْ خَیْمَةٍ لَهَا تَمْشِی مُقْبِلَةً وَ حَوْلَهَا وَصَائِفُهَا وَ عَلَیْهَا سَبْعُونَ حُلَّةً مَنْسُوجَةً بِالْیَاقُوتِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ مِنْ مِسْکٍ وَ عَنْبَرٍ (4)وَ عَلَی رَأْسِهَا تَاجُ الْکَرَامَةِ وَ عَلَیْهَا نَعْلَانِ مِنْ

ص: 158


1- فی المصدر: ضربة، فتصر سریرا اه. م.
2- فی المصدر: المنظوم. م.
3- الصحیح: تهیأت له.
4- الصحیح کما تقدم: و الزبرجد صبغن بمسک و عنبر.

پا دارد که یاقوت و لؤلؤ بر آن نشانده شده و بند آن یاقوت سرخ است و چون به دوست خدا نزدیک شود و او از شوق بخواهد به سوی این حوریه برخیزد حوریه به او بگوید ای دوست خدا! امروز روز رنج و زحمت نیست، تو از جای خود حرکت مکن که من از تویم و تو از من پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: آنها مدّت پانصد سال از روزهای دنیا [که نیم روز آخرت است] یک دیگر را در آغوش کشند و از هم دلتنگ و سیر نگردند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: آن مرد پرهیزگار چون اندکی سستی یابد بی هیچ احساس خستگی به گردن آن حوریه بنگرد که بر آن گلوبندهایی است از شاخه یاقوت سرخ که در میان آن لوحی است از درّ، که بر آن چنین نقش بسته: ای ولیّ خدا تو دوست من هستی و من حوریه دوست تو.

جانم فدای تو می شود و جان تو فدای من، سپس خداوند هزار فرشته به سوی او می فرستد تا او را به بهشت تبریک گویند و آن حوریه را زوج او کنند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود:

پس به نخستین در بستان های او رسند و به فرشته دربان این بستان ها گویند از ولیّ خدا برای ما اجازه بگیر، زیرا خدا ما را فرستاده تا به او تهنیت گوئیم: فرشته بدیشان می گوید:

تا من به دربان بگویم و او وی را از محل شما آگاه گرداند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: آن فرشته نزد دربان می رود در حالی که میان آنها سه بستان فاصله است تا به در اول می رسد و به دربان می گوید: بر در باغ هزار فرشته هستند که خداوند جهانیان ایشان را فرستاده تا به ولیّ خدا تبریک گویند و از من خواسته اند از او برای ایشان اجازه بگیرم و دربان می گوید بر من گران است از ولیّ خدا که با همسر حوریّه خود است برای کسی اجازه گیرم.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: میان این دربان و دوست خدا دو بستان فاصله است. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: دربان نزد پیشکار او می رود و به او می گوید: بر در باغ هزار فرشته اند که خداوند آنها را برای تبریک به ولیّ خدا فرستاده پس برای ایشان اجازه شرفیابی بگیر.

پیشکار نزد خدمتکاران مخصوص می رود و به آنها می گوید هزار فرشته که فرستادگان خداوند جبّارند بر در باغ انتظار می کشند تا به ولیّ خدا خجسته باد گویند، پس حضور آنها را به آگاهی او برسانید. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: حضور آنها را به آگاهی او می رسانند و او به فرشتگان اذن ورود می دهد و بدین ترتیب آنها بر ولیّ خدا وارد می شوند در حالی که او در غرفه خود است و این غرفه هزار در دارد که بر هر یک از این درها فرشته ای گمارده شده است و ناگاه به فرشته ها اجازه ورود داده می شود که نزد ولیّ خدا روند و هر فرشته ای دری را که به آن گمارده شده بگشاید.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: پیشکار هر فرشته را از یک در این غرفه وارد می کند و آنها پیام خداوند جبّار را بدو می رسانند و این است مفهوم سخن پروردگار که: وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ* سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ

ص: 159

ذَهَبٍ (1)مُکَلَّلَتَانِ بِالْیَاقُوتِ وَ اللُّؤْلُؤِ شِرَاکُهُمَا یَاقُوتٌ أَحْمَرُ فَإِذَا دَنَتْ مِنْ وَلِیِّ اللَّهِ فَهَمَّ أَنْ یَقُومَ إِلَیْهَا شَوْقاً فَتَقُولُ لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ تَعَبٍ وَ لَا نَصَبٍ فَلَا تَقُمْ أَنَا لَکَ وَ أَنْتَ لِی فَیَعْتَنِقَانِ (2)مِقْدَارَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ مِنْ أَعْوَامِ الدُّنْیَا لَا یُمِلُّهَا وَ لَا تُمِلُّهُ قَالَ فَإِذَا فَتَرَ بَعْضَ الْفُتُورِ مِنْ غَیْرِ مَلَالَةٍ نَظَرَ إِلَی عُنُقِهَا فَإِذَا عَلَیْهَا قَلَائِدُ مِنْ قَصَبٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَسَطُهَا لَوْحٌ صَفْحَتُهُ دُرَّةٌ مَکْتُوبٌ فِیهَا أَنْتَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ حَبِیبِی وَ أَنَا الْحَوْرَاءُ حَبِیبَتُکَ إِلَیْکَ تَنَاهَتْ نَفْسِی وَ إِلَیَّ تَنَاهَتْ نَفْسُکَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ أَلْفَ مَلَکٍ یُهَنِّئُونَهُ بِالْجَنَّةِ وَ یُزَوِّجُونَهُ بِالْحَوْرَاءِ قَالَ فَیَنْتَهُونَ إِلَی أَوَّلِ بَابٍ مِنْ جِنَانِهِ فَیَقُولُونَ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِأَبْوَابِ جِنَانِهِ اسْتَأْذِنْ لَنَا عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَنَا إِلَیْهِ نُهَنِّئُهُ فَیَقُولُ لَهُمُ الْمَلَکُ حَتَّی أَقُولَ لِلْحَاجِبِ فَیُعْلِمَهُ مَکَانَکُمْ قَالَ فَیَدْخُلُ الْمَلَکُ إِلَی الْحَاجِبِ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحَاجِبِ ثَلَاثُ جِنَانٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی أَوَّلِ بَابٍ فَیَقُولَ لِلْحَاجِبِ إِنَّ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ أَلْفَ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعَالَمِینَ لِیُهَنِّئُوا وَلِیَّ اللَّهِ وَ قَدْ سَأَلُونِی أَنْ آذَنَ لَهُمْ عَلَیْهِ فَیَقُولُ الْحَاجِبُ إِنَّهُ لَیَعْظُمُ عَلَیَّ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لِأَحَدٍ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَ زَوْجَتِهِ الْحَوْرَاءِ قَالَ وَ بَیْنَ الْحَاجِبِ وَ بَیْنَ وَلِیِّ اللَّهِ جَنَّتَانِ قَالَ فَیَدْخُلُ الْحَاجِبُ إِلَی الْقَیِّمِ فَیَقُولُ لَهُ إِنَّ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ أَلْفَ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعِزَّةِ یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ فَاسْتَأْذِنْ (3)فَیَتَقَدَّمُ الْقَیِّمُ إِلَی الْخُدَّامِ فَیَقُولُ لَهُمْ إِنَّ رُسُلَ الْجَبَّارِ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ وَ هُمْ أَلْفُ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمُ اللَّهُ یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ فَأَعْلِمُوهُ بِمَکَانِهِمْ قَالَ فَیُعْلِمُونَهُ فَیُؤْذَنُ لِلْمَلَائِکَةِ فَیَدْخُلُونَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ فِی الْغُرْفَةِ وَ لَهَا أَلْفُ بَابٍ وَ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ فَإِذَا أُذِنَ لِلْمَلَائِکَةِ بِالدُّخُولِ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَتَحَ کُلُّ مَلَکٍ بَابَهُ الْمُوَکَّلَ بِهِ (4)قَالَ فَیُدْخِلُ الْقَیِّمُ کُلَّ مَلَکٍ مِنْ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ قَالَ فَیُبَلِّغُونَهُ رِسَالَةَ الْجَبَّارِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ سَلامٌ عَلَیْکُمْ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ

ص: 159


1- فی التفسیر: و فی رجلیها نعلان من ذهب.
2- فی المصدر: قال: فیعتنقان. م.
3- فی المصدر: فاستأذن لهم. م.
4- فی التفسیر هنا زیادة راجع الخبر المتقدم تحت رقم 29.

فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ(1) {و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند. [و به آنان می گویند:] درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای!}. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: نیز مفهوم این آیه شریفه: وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً(2) {و چون بدان جا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می بینی} همین است، یعنی ولیّ خدا و ارجمندی و نعمت ها و ملک پهناور او چنین است.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: جویبارها از زیر اتاق های نشیمن آنها روانند و این است مفهوم سخن پروردگار که می فرماید: تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ(3) {از زیر [پای] آنان نهرها روان خواهد بود [در خواهند آمد]}، وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا(4) {و سایه ها [ی درختان] به آنان نزدیک است، و میوه هایش [برای چیدن] رام}، از فرط نزدیکی مؤمن هر میوه ای را که می خواهد می تواند همان طور که تکیه داده با دهانش بگیرد، و هر نوع میوه به ولیّ خدا می گوید: ای دوست خدا! مرا بخور پیش از آنکه آن یکی را بخوری.

پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: هیچ مؤمنی در بهشت نیست مگر آنکه بستانهای فراوانی دارد که درختان افراشته و نیافراشته فراوان دارند، و جوی ها از می و آب و شیر و عسل در آنهاست، و هر گاه دوست خدا خوراکی طلبد آنچه در دلش خواهد برایش آورده می شود بی آنکه دلخواهش را بر زبان آورد. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: او سپس با برادرانش خلوت می کند و از یک دیگر دیدار می کنند و در بستان های خود در سایه ای بلند همانند سپیدی سپیده دم تا برآمدن خورشید با یک دیگر به سر می برند، و خوشتر از اینها آنکه برای هر مؤمنی هفتاد زن حوریه و چهار زن آدمیزاده است که مؤمن ساعتی با حوریه است و ساعتی با زن آدمیزاده و ساعتی هم تنها به سر می برد در حالی که بر تختش تکیه زده

و به یک دیگر نگاه می کنند. پرتو نوری بر روی تخت بر سراپای مؤمن بدرخشد و او به خدمتکاران خود می گوید: این پرتو درخشان چیست؟ شاید خداوند جبّار به من نگاهی انداخته است، و خدمتکارانش می گویند: خداوند جلّ جلاله قدّوس است قدّوس، این پرتو درخشان یکی از حوریان جفت توست که هنوز به ملاقات او نرفته ای و از میان خیمه خویش به شوق ملاقات تو سرکشیده و شیفته دیدار توست و چون دید تو بر تخت خود تکیه زده ای لبخندی زد، و این روشنی و پرتوی که تو را فرا گرفت از سفیدی دندانهای پاکیزه و لطیف اوست.

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم می فرماید: ولیّ خدا می گوید: به او اجازه دهید تا نزد من بیاید، پس هزار غلام و هزار کنیز بر هم پیشی می گیرند تا به آن حوریه این مژده را برسانند و او از خیمه خود فرود می آید در حالی که هفتاد پیراهن بافته از طلا و نقره و شرابه های درّ و یاقوت و زبرجد بر تن کرده است که با مشک و عنبر رنگ های گوناگونی پذیرفته است، و مغز ساق پایش از آن سوی هفتاد پیراهن

ص: 160


1- . رعد / 23 و 24
2- . انسان / 20
3- . یونس / 9
4- . انسان / 14

قَالَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً یَعْنِی بِذَلِکَ وَلِیَّ اللَّهِ وَ مَا هُوَ فِیهِ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ النَّعِیمِ وَ الْمُلْکِ الْعَظِیمِ الْکَبِیرِ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ مِنْ رُسُلِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ یَسْتَأْذِنُونَ عَلَیْهِ فَلَا یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَذَلِکَ (1)الْمُلْکُ الْعَظِیمُ الْکَبِیرُ قَالَ وَ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِ مَسَاکِنِهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ الثِّمَارُ دَانِیَةٌ مِنْهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا مِنْ قُرْبِهَا مِنْهُمْ یَتَنَاوَلُ الْمُؤْمِنُ مِنَ النَّوْعِ الَّذِی یَشْتَهِیهِ مِنَ الثِّمَارِ بِفِیهِ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ وَ إِنَّ الْأَنْوَاعَ مِنَ الْفَاکِهَةِ لَیَقُلْنَ لِوَلِیِّ اللَّهِ یَا وَلِیَّ اللَّهِ کُلْنِی قَبْلَ أَنْ تَأْکُلَ هَذَا قَبْلِی قَالَ وَ لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ فِی الْجَنَّةِ إِلَّا وَ لَهُ جِنَانٌ کَثِیرَةٌ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ فَإِذَا دَعَا وَلِیُّ اللَّهِ بِغِذَائِهِ أُتِیَ بِمَا تَشْتَهِی نَفْسُهُ عِنْدَ طَلَبِهِ الْغِذَاءَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُسَمِّیَ شَهْوَتَهُ قَالَ ثُمَّ یَتَخَلَّی مَعَ إِخْوَانِهِ وَ یَزُورُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَتَنَعَّمُونَ فِی جَنَّاتٍ فِی ظِلٍّ مَمْدُودٍ فِی مِثْلِ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ أَطْیَبَ مِنْ ذَلِکَ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ سَبْعُونَ زَوْجَةً حَوْرَاءَ وَ أَرْبَعُ نِسْوَةٍ مِنَ الْآدَمِیِّینَ وَ الْمُؤْمِنُ سَاعَةً مَعَ الْحَوْرَاءِ وَ سَاعَةً مَعَ الْآدَمِیَّةِ وَ سَاعَةً یَخْلُو بِنَفْسِهِ عَلَی الْأَرَائِکِ مُتَّکِئاً یَنْظُرُ بَعْضُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی بَعْضٍ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَغْشَاهُ شُعَاعُ نُورٍ وَ هُوَ عَلَی أَرِیکَتِهِ وَ یَقُولُ لِخُدَّامِهِ مَا هَذَا الشُّعَاعُ اللَّامِعُ لَعَلَّ الْجَبَّارَ لَحَظَنِی فَیَقُولُ لَهُ خُدَّامُهُ قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ جَلَّ جَلَالُهُ بَلْ هَذِهِ حَوْرَاءُ مِنْ نِسَائِکَ مِمَّنْ لَمْ تَدْخُلْ بِهَا بَعْدُ أَشْرَفَتْ عَلَیْکَ مِنْ خَیْمَتِهَا شَوْقاً إِلَیْکَ وَ قَدْ تَعَرَّضَتْ لَکَ وَ أَحَبَّتْ لِقَاءَکَ فَلَمَّا أَنْ رَأَتْکَ مُتَّکِئاً عَلَی سَرِیرِکَ تَبَسَّمَتْ نَحْوَکَ شَوْقاً إِلَیْکَ فَالشُّعَاعُ الَّذِی رَأَیْتَ وَ النُّورُ الَّذِی غَشِیَکَ هُوَ مِنْ بَیَاضِ ثَغْرِهَا وَ صَفَائِهِ وَ نَقَائِهِ وَ رِقَّتِهِ فَیَقُولُ وَلِیُّ اللَّهِ ائْذَنُوا لَهَا فَتَنْزِلَ إِلَیَّ فَیَبْتَدِرُ إِلَیْهَا أَلْفُ وَصِیفٍ وَ أَلْفُ وَصِیفَةٍ یُبَشِّرُونَهَا بِذَلِکَ فَتَنْزِلُ إِلَیْهِ مِنْ خَیْمَتِهَا وَ عَلَیْهَا سَبْعُونَ حُلَّةً مَنْسُوجَةً بِالذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ مُکَلَّلَةً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ صِبْغُهُنَّ الْمِسْکُ وَ الْعَنْبَرُ بِأَلْوَانٍ مُخْتَلِفَةٍ یُرَی مُخُّ سَاقِهَا مِنْ وَرَاءِ سَبْعِینَ

ص: 160


1- فی المصدر: فلذلک. م.

هویداست، و هفتاد ذراع قامت دارد، و میانه دو شانه اش ده ذراع است، و هر گاه به نزدیک ولیّ خدا آید خدمتکاران با سینی های طلا و نقره که پر از درّ و یاقوت و زبرجد است به پیشواز او می روند و آنها را بر سر او می ریزند و سپس مؤمن او را در آغوش می کشد حوریه هم مؤمن را در آغوش می کشد و نه مؤمن خسته شود و نه حوریه.

راوی می گوید: امام باقر علیه السّلام سپس فرمود: بهشت هایی که در قرآن آمده چنین است:

1- بهشت عدن 2- بهشت فردوس 3- بهشت نعیم 4- بهشت جنّة المأوی.

امام باقر علیه السّلام در ادامه فرمود: برای خداوند عزّ و جلّ بهشت هایی است در درون این بهشت ها، و همانا هر مؤمن تا جایی که دوست داشته باشد و بخواهد بهشت دارد، و در آنها هر طور خواهد از نعمت برخوردار گردد و خوش گذراند، و هر گاه مؤمن در بهشت اشتهایی یابد دعوتش همین است که بگوید:

سبحانک اللّهمّ و به محض اینکه این سخن را ادا کند خدمتکاران بشتابند، و بدون آنکه از آنها بخواهد یا دستوری بدیشان دهد برایش فراهم می آورند، و این

است مفهوم سخن پروردگار که: أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ(1) و فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ(2)

یعنی چیزی را نخواهند و در بهشت بدان میل نیابند مگر آنکه با آن پذیرایی شوند.

روایت 99.

کافی: امام کاظم علیه السّلام فرمود: پدرم به من فرموده است: در بهشت نهری است که جعفر نامیده می شود، و بر کناره راست آن درّی سپید است که در آن هزار کاخ قرار دارد و در هر کاخی هزار کاخ جای داده شده است، و همه آن از آن محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و خاندان اوست، و بر کناره چپش درّی است که در آن هزار کاخ قرار دارد و در هر کاخی هزار کاخ دیگر، و این همه از آن ابراهیم علیه السّلام و خاندان ابراهیم است.

روایت100.

کافی: حلبی می گوید: از امام صادق علیه السّلام در باره آیه: «فِیهِنَ خَیْراتٌ حِسانٌ» پرسش کردم. فرمود: اینها همان زنان خوب، مؤمن و عارفه هستند. او می گوید: عرض کردم: مقصود از: «حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیام»ِ چه کسانی هستند؟ فرمود: مقصود حوریه هایی

ص: 161


1- .
2- .

حُلَّةً طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً وَ عَرْضُ مَا بَیْنَ مَنْکِبَیْهَا عَشَرَةُ أَذْرُعٍ فَإِذَا دَنَتْ مِنْ وَلِیِّ اللَّهِ أَقْبَلَ الْخُدَّامُ بِصِحَافِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ فِیهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ الزَّبَرْجَدُ فَیَنْثُرُونَهَا عَلَیْهَا (1)ثُمَّ یُعَانِقُهَا وَ تُعَانِقُهُ فَلَا تَمَلَّ وَ لَا یَمَلُّ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَّا الْجِنَانُ الْمَذْکُورَةُ فِی الْکِتَابِ فَإِنَّهُنَّ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ جَنَّةُ الْفِرْدَوْسِ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی قَالَ وَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جِنَاناً مَحْفُوفَةً بِهَذِهِ الْجِنَانِ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَکُونُ لَهُ مِنَ الْجِنَانِ مَا أَحَبَّ وَ اشْتَهَی یَتَنَعَّمُ فِیهِنَّ کَیْفَ یَشَاءُ وَ إِذَا أَرَادَ الْمُؤْمِنُ شَیْئاً إِنَّمَا دَعْوَاهُ إِذَا أَرَادَ (2)أَنْ یَقُولَ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ فَإِذَا قَالَهَا تَبَادَرَتْ إِلَیْهِ الْخُدَّامُ بِمَا اشْتَهَی مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ طَلَبَهُ مِنْهُمْ أَوْ أَمَرَ بِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ یَعْنِی الْخُدَّامَ قَالَ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ یَعْنِی بِذَلِکَ عِنْدَ مَا یَقْضُونَ مِنْ لَذَّاتِهِمْ مِنَ الْجِمَاعِ وَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ یَحْمَدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ فَرَاغِهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ قَالَ یَعْلَمُهُ الْخُدَّامُ فَیَأْتُونَ بِهِ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ یَسْأَلُوهُمْ إِیَّاهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ قَالَ فَإِنَّهُمْ لَا یَشْتَهُونَ شَیْئاً فِی الْجَنَّةِ إِلَّا أُکْرِمُوا بِهِ.

«99»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ شَاذَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی أَبِی إِنَّ فِی الْجَنَّةِ نَهَراً یُقَالُ لَهُ جَعْفَرٌ عَلَی شَاطِئِهِ الْأَیْمَنِ دُرَّةٌ بَیْضَاءُ فِیهَا أَلْفُ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَلْفُ قَصْرٍ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی شَاطِئِهِ الْأَیْسَرِ دُرَّةٌ صَفْرَاءُ فِیهَا أَلْفُ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَلْفُ قَصْرٍ لِإِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام.

«100»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ قَالَ هُنَّ صَوَالِحُ الْمُؤْمِنَاتِ الْعَارِفَاتِ قَالَ قُلْتُ حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ قَالَ الْحُورُ هُنَّ الْبِیضُ

ص: 161


1- فی نسخة: فینثرونها علیهما.
2- فی المصدر: شیئا او اشتهی انما دعواه فیها إذا أراد اه. م.

است که پیوسته در پرده به سر برده اند و در میان خیمه هایی هستند از درّ و یاقوت و مرجان. بر هر خیمه ای چهار در است و بر هر دری هفتاد نار پستان دربانند، و از کرامت الهی هر روزه آنها را به مؤمنان ارمغان کنند.

توضیح

المضمومات یعنی حفظ شده و پنهان و در بعضی از نسخ المضمرات آمده که شاید استعاره از تضمیر الفرس باشد یعنی به اسب علوفه دهی تا چاق شود سپس او را به غذایش برگردانی یا کنایه از باریکی کمرهایشان باشد همانطور که اسب باریک اندام اینگونه ستایش می شود.(1)

روایت 101

. کافی: حسین بن أعین برادر مالک گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم در باره گفته شخصی به دیگری که: خدا پاداش خیرت دهد- مقصود چیست؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «خیر» نهری در بهشت است که سرچشمه آن از کوثر، و محلّ خروج آب کوثر از ساق عرش می باشد، منازل اوصیاء پیامبران و پیروان ایشان بر روی آن نهر قرار دارد، بر اطرافش جواری پدید آیند، هر زمان یکی از آنان جدا گشته، دیگری به نام آن نهر پدیدار شود، و این است فرموده خدای عزّ و جلّ در قرآنش «فِیهِنَ خَیْراتٌ حِسانٌ» {در این چهار بهشت زنانی باشند صاحب اخلاق فاضل و صورت زیبا} پس وقتی که مردی به رفیقش گفت: خدا به تو پاداش خیر دهد، همانا مقصودش این منزلهائی می باشد که خداوند برای برگزیدگان و نیکان از مخلوقش مهیّا ساخته است.

روایت 102

. ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کند که فرمود: همانا در بهشت نهری است که در دو طرف آن حوریانی روئیده شده، و چون مرد مؤمنی به یکی از آنها برخورد کند و از آن خوشش آید آن را از جای برکند، و خدای عز و جل به جای آن حوریه دیگری برویاند.

روایت 103

. نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام در وصف فرمود: در بهشت، درجاتی از یکدیگر برتر و جایگاه هایی گوناگون و متفاوت وجود دارد که نعمت هایش پایان ندارد و ساکنان آن هرگز خارج نگردند ساکنان بهشت جاوید، هرگز پیر و فرسوده نگردند و گرفتار شدائد و سختی ها نخواهند شد.

روایت 104

. تنبیه الخاطر: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: اگر با چشم دل به آنچه که از بهشت برای تو وصف کرده اند بنگری، از آنچه در دنیاست دل می کنی، هر چند شگفتی آور و زیبا باشد، و از خواهش های نفسانی و خوشی های زندگانی و منظره های آراسته و زیبای آن کناره می گیری، و اگر فکرت را به درختان بهشتی مشغول داری که شاخه هایشان همواره به هم می خورند، و ریشه های آن در توده های مشک پنهان، و در ساحل جویباران

ص: 162


1- ( 1) أو بمعنی المخفیات و المستورات، و لعله أنسب بالآیة.

الْمَضْمُومَاتُ الْمُخَدَّرَاتُ فِی خِیَامِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ الْمَرْجَانِ لِکُلِّ خَیْمَةٍ أَرْبَعَةُ أَبْوَابٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ سَبْعُونَ کَاعِباً حُجَّاباً لَهُنَّ وَ یَأْتِیهِنَّ فِی کُلِّ یَوْمٍ کَرَامَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ لِیُبَشِّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِنَّ الْمُؤْمِنِینَ.

بیان

المضمومات أی المصونات المستورات و فی بعض النسخ المضمرات و لعله استعیر من تضمیر الفرس و هو أن تعلفه حتی یسمن ثم ترده إلی القوت أو کنایة عن دقة أوساطهن کما یحمد الفرس الضامر البطن (1)

«101»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَعْیَنَ أَخِی مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ الرَّجُلِ لِلرَّجُلِ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً مَا یَعْنِی بِهِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ خَیْراً نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ مَخْرَجُهُ مِنَ الْکَوْثَرِ وَ الْکَوْثَرُ مَخْرَجُهُ مِنْ سَاقِ الْعَرْشِ عَلَیْهِ مَنَازِلُ الْأَوْصِیَاءِ وَ شِیعَتِهِمْ عَلَی حَافَتَیْ ذَلِکَ النَّهَرِ جَوَارِی نَابِتَاتٌ کُلَّمَا قُلِعَتْ وَاحِدَةٌ نَبَتَتْ أُخْرَی سُمِّیَ بِذَلِکَ النَّهَرُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ وَ إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِصَاحِبِهِ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً فَإِنَّمَا یَعْنِی بِذَلِکَ تِلْکَ الْمَنَازِلَ الَّتِی أَعَدَّهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِصَفْوَتِهِ وَ خِیَرَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ.

«102»

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ نَهَراً حَافَتَاهُ حُورٌ نَابِتَاتٌ فَإِذَا مَرَّ الْمُؤْمِنُ بِإِحْدَاهُنَّ فَأَعْجَبَتْهُ اقْتَلَعَهَا فَأَنْبَتَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَانَهَا.

«103»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی صِفَةِ الْجَنَّةِ دَرَجَاتٌ مُتَفَاضِلَاتٌ وَ مَنَازِلُ مُتَفَاوِتَاتٌ لَا یَنْقَطِعُ نَعِیمُهَا وَ لَا یَضْعَنُ مُقِیمُهَا وَ لَا یَهْرَمُ خَالِدُهَا وَ لَا یَیْأَسُ سَاکِنُهَا.

«104»

نبه، تنبیه الخاطر نهج، نهج البلاغة قَالَ علیه السلام فَلَوْ رَمَیْتَ بِبَصَرِ قَلْبِکَ نَحْوَ مَا یُوصَفُ لَکَ مِنْهَا لَعَزَفَتْ نَفْسُکَ عَنْ بَدَائِعِ مَا أُخْرِجَ إِلَی الدُّنْیَا مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ زَخَارِفِ مَنَاظِرِهَا وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِکْرِ فِی اصْطِفَاقِ أَشْجَارٍ غُیِّبَتْ عُرُوقُهَا (2)فِی کُثْبَانِ الْمِسْکِ عَلَی سَوَاحِلِ أَنْهَارِهَا وَ فِی

ص: 162


1- أو بمعنی المخفیات و المستورات، و لعله أنسب بالآیة.
2- اصطفق العود: تحرکت أوتاره. الاشجار: اهتزت بالریح.

بهشت قرار گرفته آبیاری می گردند، و خوشه هایی از لؤلؤ آب دار به شاخه های کوچک و بزرگ درختان آویخته، و میوه های گوناگونی که از درون غلاف ها و پوشش ها سر بیرون کرده اند، سرگردان و حیرت زده می گردی: شاخه های پر میوه بهشت که بدون زحمتی خم شده در دسترس قرار گیرند، تا چیننده آن هر گاه که خواهد بر چیند، مهمانداران بهشت گرد ساکنان آن و پیرامون کاخ هایشان در گردشند و آنان را با عسلهای پاکیزه و شراب های گوارا پذیرایی کنند. آنها کسانی هستند که همواره از کرامت الهی بهره مند تا آنگاه که در

سرای ثابت خویش فرود آیند و از نقل و انتقال سفرها آسوده گردند. ای شنونده اگر دل خود را به منظره های زیبایی که در بهشت به آن می رسی مشغول داری، روح تو با اشتیاق فراوان به آن سامان پرواز خواهد کرد، و از این مجلس من با شتاب به همسایگی اهل قبور خواهی شتافت. خداوند با لطف خود من و شما را از کسانی قرار دهد که با دل و جان برای رسیدن به جایگاه نیکان تلاش می کنند.

توضیح

لعزفت یعنی منصرف و بی میل شد. و زخرف یعنی طلا و هر چیز اندود شده و الاصطفاق یعنی تکان خوردن و اصطفاف أشجار یعنی درختانِ به نظم صف کشیده و کبائس جمع کباسة یعنی خوشه های درخت خرما که شاخه های متعدد داشته باشد و عسالیج و همینطور أفنان یعنی شاخه ها. اینکه فرمود: « فتأتی علی منیة مجتنیها » یعنی هیچ خواسته او ترک نمی شود. فیروزآبادی گوید: التصفیق یعنی ظرف به ظرف کردن شراب برای آنکه خالص و مصفا شود. وگوید: الرواق صاف و خیره کننده از آب وغیر آن و گفته می شود: زهقت نفسه یعنی مُرد.

روایت 105

. نهج البلاغه : امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «آگاه باشید آن کس که تقوا پیشه کند و از خدا بترسد، از فتنه ها نجات می یابد» و با نور هدایت از تاریکی ها می گریزد، و به بهشت و آنچه که دوست دارد جاودانه دسترسی پیدا می کند. خدا او را در منزل کرامت خویش مسکن می دهد، خانه ای که مخصوص خداست، سقف آن عرش پروردگاری، و روشنایی آن از جمال الهی، و زائرانش فرشتگان، و دوستان و همنشینانش پیامبران الهی، می باشند. سپس فرمود: پس به اعمال نیکو مبادرت کنید، تا با همسایگان خدا در سرای او باشید که هم نشینان آنها پیامبران، و زیارت کنندگانشان فرشتگانند، و چنان گرامی داشته می شوند که صدای آهسته آتش را نشنوند، و بر بدن هایشان هیچ گونه رنج و ناراحتی نرسد. «این بخشش خداست به هر کس بخواهد می دهد و خدا صاحب بخشش بزرگ است.»

روایت 106

. تفسیر امام علیه السلام: پیامبر صلی الله علیه وآله هنگامی که تنه درخت خرما از جدایی ایشان از او و بالا رفتن از منبر نالید، فرمودند: همانا ناله نگهبانان بهشت و حوریان و کاخ های

ص: 163

تَعْلِیقِ کَبَائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِی عَسَالِیجِهَا وَ أَفْنَانِهَا وَ طُلُوعُ تِلْکَ الثِّمَارِ مُخْتَلِفَةٌ فِی غُلُفِ أَکْمَامِهَا تُجْنَی مِنْ غَیْرِ تَکَلُّفٍ فَتَأْتِی عَلَی مُنْیَةِ مُجْتَنِیهَا وَ یُطَافُ عَلَی نُزَّالِهَا فِی أَفْنِیَةِ قُصُورِهَا بِالْأَعْسَالِ الْمُصَفَّقَةِ وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَةِ (1)قَوْمٌ لَمْ تَزَلِ الْکَرَامَةُ تَتَمَادَی بِهِمْ حَتَّی حَلُّوا دَارَ الْقَرَارِ وَ أَمِنُوا نُقْلَةَ الْأَسْفَارِ (2)فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَکَ أَیُّهَا الْمُسْتَمِعُ بِالْوُصُولِ إِلَی مَا یَهْجُمُ عَلَیْکَ مِنْ تِلْکَ الْمَنَاظِرِ الْمُونِقَةِ (3)لَزَهِقَتْ نَفْسُکَ شَوْقاً إِلَیْهَا وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِی هَذَا إِلَی مُجَاوَرَةِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجَالًا بِهَا جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ سَعَی بِقَلْبِهِ إِلَی مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ.

بیان

لعزفت أی زهدت و الزخرف الذهب و کل مموه و الاصطفاق الاضطراب و یروی اصطفاف أشجار أی انتظامها صفا و الکبائس جمع کباسة و هی العذق التام بشماریخه و رطبه و العسالیج الأغصان و کذا الأفنان قوله علیه السلام فتأتی علی منیة مجتنیها أی لا یترک له منیة أصلا و قال الفیروزآبادی التصفیق تحویل الشراب من إناء إلی إناء ممزوجا لیصفو و قال الرواق الصافی من الماء و غیره و المعجب و یقال زهقت نفسه أی مات.

«105»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً مِنَ الْفِتَنِ وَ نُوراً مِنَ الظُّلَمِ وَ یُخَلِّدْهُ فِیمَا اشْتَهَتْ نَفْسُهُ وَ یَنْزِلْهُ مَنْزِلَ الْکَرَامَةِ عِنْدَهُ فِی دَارٍ اصْطَنَعَهَا لِنَفْسِهِ ظِلُّهَا عَرْشُهُ وَ نُورُهَا بَهْجَتُهُ وَ زُوَّارُهَا مَلَائِکَتُهُ وَ رُفَقَاؤُهَا رُسُلُهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَبَادِرُوا بِأَعْمَالِکُمْ تَکُونُوا مَعَ جِیرَانِ اللَّهِ رَافَقَ بِهِمْ رُسُلَهُ وَ أَزَارَهُمْ مَلَائِکَتَهُ وَ أَکْرَمَ أَسْمَاعَهُمْ عَنْ أَنْ تَسْمَعَ حَسِیسَ نَارٍ أَبَداً وَ صَانَ أَجْسَادَهُمْ أَنْ تَلْقَی لُغُوباً وَ نَصَباً ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ.

«106»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ صلی الله علیه و آله قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ حَنِینِ الْجِذْعِ بِمُفَارَقَتِهِ صلی الله علیه و آله وَ صُعُودِهِ الْمِنْبَرَ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ حَنِینَ خُزَّانِ الْجِنَانِ وَ حُورِهَا وَ قُصُورِهَا

ص: 163


1- روق الشراب: صفاه.
2- إلی هنا ینتهی ما فی تنبیه الخواطر. م.
3- المونقة: المعجبة.

آن به کسانی که محمد و علی و خاندان پاک آنان را دوست می دارند و از دشمنانشان بیزاری می جویند، بیش از ناله ای است که این تنه درخت خرما برای پیامبر خدا صلی الله علیه وآله دارد. و همانا آن چه ناله و گریه آنان را فرومی نشاند درودی است که شما پیروان ما بر محمد و خاندان پاک او می فرستید، یا نمازی مستحبی یا روزه یا صدقه شماست. و همانا بزرگ ترین چیزی که آنان را آرام می کند نیکی هایی است که پیروان محمد و علی صلوات الله علیهما به برادران مؤمن خود می کنند و یاری ایشان بر تأمین خرجی روزگارشان. بعضی از اهالی بهشت به یکدیگر می گویند: برای رسیدن به دوستان خود عجله نکنید، چرا که تنها فزونی درجات والا در بهشت، با بهره مند ساختن برادران مؤمن خود در نیکی ها است که آنان را به تأخیر وامی دارد. و چیزی که برتر از آن است و ناله ساکنان بهشت و حوریان را آرام می کند شکیبیایی شیعیان در تقیه(1) است، پس در این هنگام نگهبانان بهشت و حوریان آن می گویند: ما بر اشتیاق خود بر آنان شکیبایی می کنیم، همان گونه که آنان در هنگام شنیدن سخنان ناپسند درباره بزرگان و پیشوایان خود صبر می کنند، همان گونه که آنان خشم خود را با تلخی فرومی خورند و در آشکار کردن حقیقت دربرابر ستمی که بر آنان می رود و توانایی دفع زیان آن را ندارند صبر می کنند. پس در این هنگام پروردگار بزرگ و بلندمرتبه ندا می دهد: ای ساکنان بهشت من و ای نگهبانان رحمت من، من از روی بخل بزرگان و همسران شما را به تأخیر وانداشته ام؛ بلکه به این دلیل است که سهم آنان را از بزرگداشت خود کامل گردانم، به وسیله یاری رساندن آنان به برادران دینی شان و دست گیری از غمگینان، و گشایش از کار گرفتاران، و شکیبایی در تقیه در برابر فاسقان و کافران، تا آن که به برترین کرامت ها دست یابند و آنان را با شادمان ترین و خوشایندترین حالات به سوی شما منتقل کنم. و در این هنگام ناله و فریاد آنان آرام گیرد.

می گویم: کامل آن در باب معجزات پیامبر صلی الله علیه وآله خواهد آمد.

روایت 107

.تفسیر قمی: دلیل این که بهشت در آسمان قرار دارد این فرموده خداوند متعال است: «لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّة» {درهای آسمان برایشان بازنخواهد شد و آن ها وارد بهشت نمی شوند} و دلیل این که آتش در زیر زمین است

فرموده خداوند در سوره مریم است: «فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا» {پس سوگند به خداوند همه آنان را برانگیخته خواهیم کرد، و شیاطین را نیز و سپس همه آنان را در حالی که به زانو درآمده اند گرداگرد جهنم جمع می کنیم} و معنای «پیرامون جهنم» دریایی است که دنیا را در بر گرفته و آتش های آن زبانه می کشد. و این فرموده خداوند است که: «وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَت» {و هنگامی که دریاها برافروخته شوند} و «جِثِیّاً» یعنی بر روی زانوان، سپس خداوند متعال فرمود: «وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا» {و ستمکاران را در حالی که از خواری و ناتوانی به زانو درآمده اند درآن رها می کنیم} یعنی در زمین که به آتش تبدیل شده است.

ص: 164


1- . در تفسیر چاپ شده چنین است: من صبر شیعتنا علی التقیة و استعماله التوریة لیسلموا بهما من کفرة عباد اللّه و فسقتهم.

إِلَی مَنْ یُوَالِی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ آلَهُمَا الطَّیِّبِینَ وَ یَبْرَأُ مِنْ أَعْدَائِهِمَا لَأَشَدُّ مِنْ حَنِینِ هَذَا الْجِذْعِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ الَّذِی یُسَکِّنُ حَنِینَهُمْ وَ أَنِینَهُمْ مَا یَرِدُ عَلَیْهِمْ مِنْ صَلَاةِ أَحَدِکُمْ مَعَاشِرَ شِیعَتِنَا عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَوْ صَلَاةِ نَافِلَةٍ أَوْ صَوْمٍ أَوْ صَدَقَةٍ وَ إِنَّ مِنْ عَظِیمِ مَا یُسَکِّنُ حَنِینَهُمْ إِلَی شِیعَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ مَا یَتَّصِلُ بِهِمْ مِنْ إِحْسَانِهِمْ إِلَی إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَعُونَتِهِمْ لَهُمْ عَلَی دَهْرِهِمْ یَقُولُ أَهْلُ الْجِنَانِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَا تَسْتَعْجِلُوا صَاحِبَکُمْ فَمَا یُبْطِئُ عَنْکُمْ إِلَّا لِلزِّیَادَةِ فِی الدَّرَجَاتِ الْعَالِیَاتِ فِی هَذِهِ الْجِنَانِ بِإِسْدَاءِ الْمَعْرُوفِ إِلَی إِخْوَانِهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ مِمَّا یُسَکِّنُ حَنِینَ سُکَّانِ الْجِنَانِ وَ حُورِهَا إِلَی شِیعَتِنَا مَا یَعْرِفُهُمُ اللَّهُ مِنْ صَبْرِ شِیعَتِنَا عَلَی التَّقِیَّةِ (1)فَحِینَئِذٍ تَقُولُ خُزَّانُ الْجِنَانِ وَ حُورُهَا لَنَصْبِرَنَّ عَلَی شَوْقِنَا إِلَیْهِمْ کَمَا یَصْبِرُونَ عَلَی سَمَاعِ الْمَکْرُوهِ فِی سَادَاتِهِمْ وَ أَئِمَّتِهِمْ وَ کَمَا یَتَجَرَّعُونَ الْغَیْظَ وَ یَسْکُتُونَ عَنْ إِظْهَارِ الْحَقِّ لِمَا یُشَاهِدُونَ مِنْ ظُلْمِ مَنْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی دَفْعِ مَضَرَّتِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادِیهِمْ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ یَا سُکَّانَ جِنَانِی وَ یَا خُزَّانَ رَحْمَتِی مَا لِبُخْلٍ أَخَّرْتُ عَنْکُمْ أَزْوَاجَکُمْ وَ سَادَاتِکُمْ وَ لَکِنْ لِیَسْتَکْمِلُوا نَصِیبَهُمْ مِنْ کَرَامَتِی بِمُوَاسَاتِهِمْ إِخْوَانَهُمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَخْذِ بِأَیْدِی الْمَلْهُوفِینَ وَ التَّنْفِیسِ عَنِ الْمَکْرُوبِینَ وَ بِالصَّبْرِ عَلَی التَّقِیَّةِ مِنَ الْفَاسِقِینَ الْکَافِرِینَ حَتَّی إِذَا اسْتَکْمَلُوا أَجْزَلَ کَرَامَاتِی نَقَلْتُهُمْ إِلَیْکُمْ عَلَی أَسَرِّ الْأَحْوَالِ وَ أَغْبَطِهَا فَأَبْشِرُوا فَعِنْدَ ذَلِکَ یَسْکُنُ حَنِینُهُمْ وَ أَنِینُهُمْ.

أقول: سیأتی تمامه فی أبواب معجزات النبی صلی الله علیه و آله.

«107»

فس، تفسیر القمی الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْجِنَانَ فِی السَّمَاءِ قَوْلُهُ تَعَالَی لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ النَّارَ فِی الْأَرْضِ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی سُورَةِ مَرْیَمَ فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا وَ مَعْنَی حَوْلَ جَهَنَّمَ الْبَحْرُ الْمُحِیطُ بِالدُّنْیَا یَتَحَوَّلُ نِیرَاناً وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ وَ مَعْنَی جِثِیّاً أَیْ عَلَی رُکَبِهِمْ ثُمَّ قَالَ تَعَالَی وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا یَعْنِی فِی الْأَرْضِ إِذَا تَحَوَّلَتْ نِیرَاناً.

ص: 164


1- فی التفسیر المطبوع هکذا: من صبر شیعتنا علی التقیة و استعماله التوریة لیسلموا بهما من کفرة عباد اللّه و فسقتهم.

روایت 108

. تفسیر امام علیه السلام، فرمود: درباره فرموده خداوند متعال: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّور» {و هنگامی که از شما پیمان گرفتیم و بر فراز طور شما را بالا بردیم} پس از بیان فرمان خدا به بنی اسرائیل درباره کتاب، که اقرار به محمد صلی الله علیه وآله بود و نپذیرفتن آنان و قرار گرفتن کوه بر بالای سر ایشان، و سپس اقرار زبانی بعضی از آنان بدون ایمان قلبی، فرمود: پس مردم به کوه نگریستند و آن را دیدند که دو تکه شده است: تکه ای از مروارید سفید که هم چنان بالا می رفت تا آن که آسمان را شکافت و آنان هم چنان چشم به آن دوخته بودند، تا این که به نقطه ای رسید که دیگر چشم ها توانایی دیدن آن را نداشت. و تکه ای دیگر آتش شد و در مقابل آن ها بر زمین افتاد و زمین را شکافت و وارد آن شد و از دیده هایشان پنهان گشت. پس گفتند: این دو تکه کوه چه بودند که تکه ای مروارید شده و بالا رفت و تکه دیگری آتش شد؟ موسی به ایشان گفت: قطعه ای که در آسمان بالا رفت، همانا به آسمان رسید و آن را شکافت تا این که به بهشت رسید و چندین برابر شد که تنها خداوند شمار آن ها را می داند. و خداوند فرمان داد تا از آن برای مؤمنان به آن چه در این کتاب است کاخ ها و خانه ها و سراچه هایی بسازند که انواع نعمت هایی که به پرهیزکاران وعده شده در آن ها وجود دارد، از درختان و باغ ها و میوه ها و حوریان زیبارو و پسران جاودان که همچون مرواریدهای پراکنده اند و دیگر نعمت ها و نیکی های بهشت در آن ها وجود دارد. اما تکه ای که به زمین فرود آمد و آن را شکافت و آن چه پس از زمین بود را نیز شکافت تا این که به جهنم رسید و در آن جا چندین برابر شد و خداوند فرمان داد از آن برای کسانی که به این کتاب کفر ورزیده اند کاخ ها و جایگاه ها و خانه هایی ساخته شود که انواع عذاب هایی را که به کافران وعده داده دربرداشته باشد، از دریاهای آتش و آبشخورهای جوشان غسلین و غساق و ظرف های چرکین و خونین و شعله های آتش و گرزهای آهنین و درختان زقوم و ضریع و مارها و عقرب ها و افعی ها و بندها و زنجیرها و افسارهای آهنین و عذاب ها و بلاهای دیگر که در آن ها آماده شده است.

روایت 109

. تفسیر امام علیه السلام: درباره فرموده خداوند متعال: «خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِم» {خداوند بر دل هایشان مهر زده است} و داستان علی علیه السلام به میان آمد تا آن جا که فرمود: سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند از حساب چیزی را می داند که هیچ اندیشه ای به آن نمی رسد. همانا او هزار و هفتصد را در هزار و هفتصد ضرب می کند و سپس از آن هر چه بالاتر می رود را چنین می کند تا جایی که این کار را هزار بار تکرار می کند. سپس به شماره آخرین عددی که به دست می آید کاخ هایی در بهشت به تو عطا می کند ای علی، که یک کاخ از طلا و کاخ دیگر از مروارید و دیگری از زبرجد و دیگری از گوهر و کاخی نیز از نور پروردگار عزت است. و چندین برابر آن خدمتکار و برده و مرکب و جوانمردان

ص: 165

«108»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ بَعْدَ بَیَانِ أَمْرِ اللَّهِ فِی الْکِتَابِ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یُقِرُّوا بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ عَدَمِ قَبُولِهِمْ وَ رَفْعِ الْجَبَلِ فَوْقَهُمْ ثُمَّ إِقْرَارِ بَعْضِهِمْ بِاللِّسَانِ دُونَ الْقَلْبِ قَالَ فَنَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی الْجَبَلِ وَ قَدْ صَارَ قِطْعَتَیْنِ قِطْعَةً مِنْهُ صَارَتْ لُؤْلُؤَةً بَیْضَاءَ فَجَعَلَتْ تَصْعَدُ وَ تَرْقَی حَتَّی خَرَقَتِ السَّمَاوَاتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهَا إِلَی أَنْ صَارَتْ إِلَی حَیْثُ لَا تُلْحِقُهَا أَبْصَارُهُمْ وَ قِطْعَةً صَارَتْ نَاراً وَ وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ بِحَضْرَتِهِمْ فَخَرَقَتْهَا وَ دَخَلَتْهَا وَ غَابَتْ عَنْ عُیُونِهِمْ فَقَالُوا مَا هَذَانِ الْمُفْتَرِقَانِ مِنَ الْجَبَلِ فِرْقٌ صَعِدَ لُؤْلُؤاً وَ فِرْقٌ انْحَطَّ نَاراً قَالَ لَهُمْ مُوسَی أَمَّا الْقِطْعَةُ الَّتِی صَعِدَتْ فِی الْهَوَاءِ فَإِنَّهَا وَصَلَتْ إِلَی السَّمَاءِ فَخَرَقَتْهَا إِلَی أَنْ لَحِقَتْ بِالْجَنَّةِ فَأُضْعِفَتْ أَضْعَافاً کَثِیرَةً لَا یَعْلَمُ عَدَدَهَا إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یُبْنَی مِنْهَا لِلْمُؤْمِنِینَ بِمَا فِی هَذَا الْکِتَابِ قُصُورٌ وَ دُورٌ وَ مَنَازِلُ وَ مَسَاکِینُ مُشْتَمِلَةٌ عَلَی أَنْوَاعِ النِّعَمِ الَّتِی وَعَدَهَا الْمُتَّقِینَ مِنْ عِبَادِهِ مِنَ الْأَشْجَارِ وَ الْبَسَاتِینِ وَ الثِّمَارِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ الْمُخَلَّدِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ کَاللَّئَالِی الْمَنْثُورَةِ وَ سَائِرِ نَعِیمِ الْجَنَّةِ وَ خَیْرَاتِهَا وَ أَمَّا الْقِطْعَةُ الَّتِی انْحَطَّتْ إِلَی الْأَرْضِ فَخَرَقَتْهَا ثُمَّ الَّتِی تَلِیهَا إِلَی أَنْ لَحِقَتْ بِ جَهَنَّمَ فَأُضْعِفَتْ أَضْعَافاً کَثِیرَةً وَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُبْنَی مِنْهَا لِلْکَافِرِینَ بِمَا فِی هَذَا الْکِتَابِ قُصُورٌ وَ دُورٌ وَ مَسَاکِنُ وَ مَنَازِلُ مُشْتَمِلَةٌ عَلَی أَنْوَاعِ الْعَذَابِ الَّتِی وَعَدَهَا اللَّهُ الْکَافِرِینَ مِنْ عِبَادِهِ مِنْ بِحَارِ نِیرَانِهَا وَ حِیَاضِ غِسْلِینِهَا وَ غَسَّاقِهَا وَ أَوْدِیَةِ قَیْحِهَا وَ دِمَائِهَا وَ صَدِیدِهَا وَ زَبَانِیَتِهَا بِمِرْزَبَاتِهَا وَ أَشْجَارِ زَقُّومِهَا وَ ضَرِیعِهَا وَ حَیَّاتِهَا وَ عَقَارِبِهَا وَ أَفَاعِیهَا وَ قُیُودِهَا وَ أَغْلَالِهَا وَ سَلَاسِلِهَا وَ أَنْکَالِهَا وَ سَائِرِ أَنْوَاعِ الْبَلَایَا وَ الْعَذَابِ الْمُعَدِّ فِیهَا.

«109»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَاقَ حِکَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مِنَ الْحِسَابِ مَا لَا یَبْلُغُهُ عُقُولُ الْخَلْقِ إِنَّهُ یَضْرِبُ أَلْفاً وَ سَبْعَمِائَةٍ فِی أَلْفٍ وَ سَبْعِمِائَةٍ ثُمَّ مَا ارْتَفَعَ مِنْ ذَلِکَ فِی مِثْلِهِ إِلَی أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ أَلْفَ مَرَّةٍ ثُمَّ آخِرُ مَا یَرْتَفِعُ مِنْ ذَلِکَ عَدَدُ مَا یَهَبُهُ اللَّهُ لَکَ یَا عَلِیُّ فِی الْجَنَّةِ مِنَ الْقُصُورِ قَصْرٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ قَصْرٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ قَصْرٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ قَصْرٍ مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ قَصْرٍ مِنْ جَوْهَرٍ وَ قَصْرٍ مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ أَضْعَافِ ذَلِکَ مِنَ الْعَبِیدِ وَ الْخَدَمِ وَ الْخَیْلِ وَ النُّجُبِ

ص: 165

که میان آسمان بهشت و زمین آن در پروازند. پس علی علیه السلام گفت: حمد و سپاس از آن پروردگار من است، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: و این عدد شماره کسانی است که خداوند آنان را به خاطر دوستی تو وارد بهشت می گرداند و از آنان خشنود می گردد. و چندین برابر این عدد شمار شیاطین جن و انس است که به خاطر دشمنی و جنگ با تو و کم گذاشتن در حق تو وارد آتش می شوند.

روایت 110

. تفسیر امام علیه السلام: درباره فرموده خداوند متعال: «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّه» {و هنگامی که به آنان گفته می شود به آن چه خداوند نازل کرده ایمان بیاورید} فرمود: در میان آن ها کسانی هستند که می گویند: همانا ما شاهد ولایت علی علیه السلام بودیم و دوستدار خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بودیم، در حالی که دروغ می گویند و گمان می کنند این دروغ آنان را نجات خواهد داد. پس به آنان گفته می شود: به زودی علی علیه السلام را بر این سخن شما گواه می گیریم.

ای ابوالحسن، آیا تو شهادت می دهی؟ ایشان می فرمایند: بهشت گواه دوستان من و آتش دوزخ گواه دشمنان من است. در این هنگام نسیم بهشتی بر کسانی می وزد که راست گفته اند و آنان را برداشته و به والاترین غرفه های بهشتی وارد می سازد و با فضل پروردگار آنان را در سرای اقامت جای می دهند که هیچ رنج و سختی به آنان نمی رسد. اما کسانی که دروغ گفته اند بادهای سوزان جهنم و حمیم برای آنان است و سایه آن که سه شاخه دارد، «ٍ لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَب» {نه سایه ای دارد و نه از زبانه های آتش نجات بخش است} پس آنان را برداشته و در آسمان بلند می کنند و وارد آتش دوزخ می گردانند. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: پس به این ترتیب تو تقسیم کننده بهشت و آتش هستی، می گویی: این برای من و آن برای تو است.

روایت 111

. تفسیر امام علیه السلام: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هرکس ناتوانی را در کارش یاری کند، خداوند او را در کارش یاری نموده و در روز قیامت فرشتگانی قرار می دهد تا او را در سپری کردن این جایگاه های هولناک و در عبور از گودال های آتشین یاری کنند، تا دود و آتش آن آسیبی به ایشان نرساند و در عبور از صراط و رسیدن به بهشت در امنیت آنان را یاری کنند. و سخن به اینجا رسید که فرمود: به راستی هنگامی که روز اول شعبان فرارسد خداوند عزوجل فرمان می دهد درهای بهشت را بگشایند و به درخت طوبی فرمان می دهد برگ های خود را بر این دنیا بگستراند. سپس منادی پروردگار صدا می زند: ای بندگان خدا، این برگ های درخت طوبی است، پس به آن بیاویزید تا شما را به بهشت برساند. و این شاخه های درخت زقوم است، از آن بپرهیزید و برحذر باشید که شما را به دوزخ نیفکند. سپس فرمود: سوگند به آن کس که مرا به حق برانگیخت، هرکس در این روز کار نیکی را آغاز کند، به یکی از شاخه های درخت طوبی آویخته که او را به بهشت رهنمون می کند. پس از آن پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هر کس در این روز برای خدا نماز گزارد به شاخه ای از شاخه های طوبی آویخته که او را به سوی بهشت می کشاند. و هر کس در این روز صدقه دهد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته که او را به بهشت می رساند و هرکس از ستمی که بر او رفته گذشت کند به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هرکس میان مردی و همسرش و یا میان فرزند و پدرش

ص: 166

تَطِیرُ بَیْنَ سَمَاءِ الْجَنَّةِ وَ أَرْضِهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام حَمْداً لِرَبِّی وَ شُکْراً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَذَا الْعَدَدُ فَهُوَ عَدَدُ مَنْ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ وَ یَرْضَی عَنْهُمْ لِمَحَبَّتِهِمْ لَکَ وَ أَضْعَافُ هَذَا الْعَدَدِ مَنْ یُدْخِلُهُمُ النَّارَ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ بِبُغْضِهِمْ لَکَ وَ وَقِیعَتِهِمْ فِیکَ وَ تَنْقِیصِهِمْ إِیَّاکَ.

«110»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قَالَ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ قَدْ کُنْتُ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ شَاهِداً وَ لآِلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مُحِبّاً وَ هُوَ فِی ذَلِکَ کَاذِبٌ یَظُنُّ أَنَّ کَذِبَهُ یُنْجِیهِ فَیُقَالُ لَهُمْ سَوْفَ نَسْتَشْهِدُ عَلَی ذَلِکَ عَلِیّاً علیه السلام فَتَشْهَدُ أَنْتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَتَقُولُ الْجَنَّةُ لِأَوْلِیَائِی شَاهِدَةٌ وَ النَّارُ لِأَعْدَائِی شَاهِدَةٌ فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ صَادِقاً خَرَجَتْ إِلَیْهِ رِیَاحُ الْجَنَّةِ وَ نَسِیمُهَا فَاحْتَمَلَتْهُ فَأَوْرَدَتْهُ إِلَی أَعْلَی غُرَفِهَا وَ أَحَلَّتْهُ دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِ رَبِّهِ لَا یَمَسُّهُمْ فِیهَا نَصَبٌ وَ لَا یَمَسُّهُمْ فِیهَا لُغُوبٌ وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ کَاذِباً جَاءَتْهُ سَمُومُ النَّارِ وَ حَمِیمُهَا وَ ظِلُّهَا الَّذِی هُوَ ثَلَاثُ شُعَبٍ لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ فَتَحْمِلُهُ وَ تَرْفَعُهُ فِی الْهَوَاءِ وَ تُورِدُهُ نَارَ جَهَنَّمَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَذَلِکَ أَنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ تَقُولُ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ.

«111»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَعَانَ ضَعِیفاً فِی بَدَنِهِ عَلَی أَمْرِهِ أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَی أَمْرِهِ وَ نَصَبَ لَهُ فِی الْقِیَامَةِ مَلَائِکَةً یُعِینُونَهُ عَلَی قَطْعِ تِلْکَ الْأَهْوَالِ وَ عُبُورِ تِلْکَ الْخَنَادِقِ مِنَ النَّارِ حَتَّی لَا یُصِیبَهُ مِنْ دُخَانِهَا وَ عَلَی سُمُومِهَا وَ عَلَی عُبُورِ الصِّرَاطِ إِلَی الْجَنَّةِ أَمْناً وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ شَعْبَانَ أَمَرَ بِأَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتُفَتَّحُ وَ یَأْمُرُ شَجَرَةَ طُوبَی فَتُطْلِعُ أَغْصَانَهَا عَلَی هَذِهِ الدُّنْیَا ثُمَّ یُنَادِی مُنَادِی رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ یَا عِبَادَ اللَّهِ هَذِهِ أَغْصَانُ شَجَرَةِ طُوبَی فَتَعَلَّقُوا بِهَا تُؤَدِّکُمْ إِلَی الْجِنَانِ وَ هَذِهِ أَغْصَانُ شَجَرَةِ الزَّقُّومِ فَإِیَّاکُمْ وَ إِیَّاهَا لَا تَؤَدِّیکُمْ إِلَی الْجَحِیمِ ثُمَّ قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ مَنْ تَعَاطَی بَاباً مِنَ الْخَیْرِ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِ شَجَرَةِ طُوبَی فَهُوَ مُؤَدِّیهِ إِلَی الْجِنَانِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ تَطَوَّعَ لِلَّهِ بِصَلَاةٍ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ تَصَدَّقَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ عَفَا عَنْ مَظْلِمَةٍ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ أَصْلَحَ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ الْوَالِدِ

ص: 166

و یا دو دوست یا دو همسایه و یا دو غریبه را اصلاح کند به شاخه ای از شاخه های طوبی آویخته است. و هرکس قرض تنگدستی را سبک بگیرد یا از آن بگذرد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هرکس حساب خود را ببیند و قرضی قدیمی را که صاحب آن از گرفتنش ناامید شده پرداخت نماید به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هر کس سرپرستی یتیمی را برعهده بگیرد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هر کس سفیهی را از تعرض به ناموس مؤمنان بازدارد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هر کس مشغول یاد خدا یا شکر نعمت های او شود به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هر کس به عیادت بیماری رود یا به تشییع جنازه ای رود و مصیبت دیده ای را تسلیت گوید به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هر کس در این روز به پدرومادش یا یکی از آن ها نیکی کند به یکی از شاخه های آن آویخته، و هرکس تا پیش از این روز به آنان بدی می کرده و در این روز آنان را خشنود سازد به یکی از شاخه های آن آویخته است. و هم چنین هر کس کارهای خیر دیگری در این روز انجام دهد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته است. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: سوگند به آن کس که مرا به حق برانگیخت هر کس در این روز کار بد و گناهی انجام دهد به شاخه ای از شاخه های درخت زقوم آویخته که او را به سوی دوزخ می کشاند. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: سوگند به کسی که مرا به حق برانگیخت هر کس در این روز نماز واجب خود را کوتاه کند یا آن را سبک شمارد به شاخه ای از شاخه های درخت زقوم آویخته و اگر در این روز ناتوان و تنگدستی بر کسی وارد شود و از بدحالی خود به او شکایت کند، در حالی که می تواند بدون این که زیانی ببیند نیاز او را برطرف سازد و کس دیگری وجود ندارد که این کار را انجام دهد، در این حال از یاری او خودداری کند و دستش را نگرفته و رهایش کند تا ضایع شده و نابود گردد، پس به یکی از شاخه های آن آویخته است. و هر کس در برابر گنهکاری که به سویش آمده و عذر می خواهد عذر او را نپذیرفته و در مجازات او به حد مجاز اکتفا نکرده و زیاده روی کند همانا به شاخه ای از شاخه های زقوم آویخته شده، و هرکس میان مردی و همسرش اختلاف افکند، یا میان پدری و فرزندش، یا برادری با برادرش، و یا میان دو دوست یا همسایه یا همراه و یا دو غریبه اختلاف افکنی نماید، همانا به شاخه ای از شاخه های زقوم آویخته است. و هر کس با وجود آگاهی از تنگدستی فرد نیازمندی بر او سخت بگیرد و بر سختی و بلای او بیفزاید به شاخه ای از شاخه های زقوم آویخته، و هرکس قرضی بر عهده داشته و آن را برای صاحبش کم به حساب آورد و بر او ستم کرده تا آن که قرض را باطل نماید، و هرکس به یتیمی ستم کند(1)

و او را بیازارد و مالش را به زور بگیرد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته، و هرکس به ناموس برادر مؤمنش دست درازی کند و مردم را به این کار وادارد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هرکس به حرام آوازه خوانی کند که به انجام معصیت وادار نماید به شاخی از شاخه های آن آویخته و هر کس کارهای ناپسند خود و ستمی را که در جنگ ها بر بندگان خدا روا داشته برشمارد و به واسطه آن ها بر مردم فخرفروشی کند به شاخه ای از شاخه های آن درآویخته

ص: 167


1- . در نسخه ای چنین است: و من جنی یتیما.

وَ وَلَدِهِ وَ الْقَرِیبِ وَ قَرِیبِهِ وَ الْجَارِ وَ جَارِهِ وَ الْأَجْنَبِیِّ وَ أَجْنَبِیِّهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ خَفَّفَ عَنْ مُعْسِرٍ مِنْ دَیْنِهِ أَوْ حَطَّ عَنْهُ فَقَطْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ نَظَرَ فِی حِسَابِهِ فَرَأَی دَیْناً عَتِیقاً قَدْ یَئِسَ مِنْهُ صَاحِبُهُ فَأَدَّاهُ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ کَفَلَ یَتِیماً فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ کَفَّ سَفِیهًا عَنْ عِرْضِ مُؤْمِنٍ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ قَعَدَ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ لِنَعْمَائِهِ یَشْکُرُهُ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ عَادَ مَرِیضاً وَ مَنْ شَیَّعَ فِیهِ جَنَازَةً وَ مَنْ عَزَّی فِیهِ مُصَاباً فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ بَرَّ فِیهِ وَالِدَیْهِ أَوْ أَحَدَهُمَا فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ مَنْ کَانَ أَسْخَطَهُمَا قَبْلَ هَذَا الْیَوْمِ فَأَرْضَاهُمَا فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ وَ کَذَلِکَ مَنْ فَعَلَ شَیْئاً مِنْ سَائِرِ أَبْوَابِ الْخَیْرِ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ مِنْهُ بِغُصْنٍ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً وَ إِنَّ مَنْ تَعَاطَی بَاباً مِنَ الشَّرِّ وَ الْعِصْیَانِ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِ الزَّقُّومِ فَهُوَ مُؤَدِّیهِ إِلَی النَّارِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً فَمَنْ قَصَّرَ فِی صَلَاتِهِ الْمَفْرُوضَةِ وَ ضَیَّعَهَا فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ جَاءَهُ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَقِیرٌ ضَعِیفٌ یَشْکُو إِلَیْهِ سُوءَ حَالِهِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی تَغْیِیرِ حَالِهِ مِنْ غَیْرِ ضَرَرٍ یَلْحَقُهُ وَ لَیْسَ هُنَاکَ مَنْ یَنُوبُ عَنْهُ وَ یَقُومُ مَقَامَهُ فَتَرَکَهُ یُضَیَّعُ وَ یَعْطَبُ وَ لَمْ یَأْخُذْ بِیَدِهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ مُسِی ءٌ فَلَمْ یَعْذِرْهُ ثُمَّ لَمْ یَقْتَصِرْ بِهِ عَلَی قَدْرِ عُقُوبَةِ إِسَاءَتِهِ بَلْ أَرْبَی عَلَیْهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ أَفْسَدَ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ أَوِ الْوَالِدِ وَ وَلَدِهِ أَوِ الْأَخِ وَ أَخِیهِ أَوِ الْقَرِیبِ وَ قَرِیبِهِ أَوْ بَیْنَ جَارَیْنِ أَوْ خَلِیطَیْنِ أَوْ أَجْنَبِیَّیْنِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ شَدَّدَ عَلَی مُعْسِرٍ وَ هُوَ یَعْلَمُ إِعْسَارَهُ فَزَادَ غَیْظاً وَ بَلَاءً فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ کَانَ عَلَیْهِ دَیْنٌ فَکَسَرَهُ عَلَی صَاحِبِهِ وَ تَعَدَّی عَلَیْهِ حَتَّی أَبْطَلَ دَیْنَهُ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ جَفَا یَتِیماً (1)وَ آذَاهُ وَ تَهَضَّمَ مَالَهُ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ وَقَعَ فِی عِرْضِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی ذَلِکَ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ تَغَنَّی بِغِنَاءٍ حَرَامٍ یَبْعَثُ فِیهِ عَلَی الْمَعَاصِی فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ قَعَدَ یُعَدِّدُ قَبَائِحَ أَفْعَالِهِ فِی الْحُرُوبِ وَ أَنْوَاعَ ظُلْمِهِ لِعِبَادِ اللَّهِ فَافْتَخَرَ بِهَا فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ

ص: 167


1- فی نسخة: و من جنی یتیما.

و هرکس همسایه بیماری داشته و از روی بی اهمیتی به عیادت او نرفته تا این که او دنیا رفته باشد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته و هرکس همسایه اش از دنیا برود و او از روی سبک شماردن او به تشییع جنازه اش نرود به شاخه ای از شاخه های آن آویخته، و هرکس از مصیبت دیده ای روی گرداند و از روی حقیر و کوچک شمردن به او ستم کند، به شاخه ای از شاخه های آن آویخته است. و هر کس عاق والدین یا یکی از آن ها شود و با وجود توانایی در خشنود ساختن آنان در این روز آن ها را خشنود نسازد به شاخه ای از شاخه های آن آویخته، و به این ترتیب هرکس در این روز کارهای ناپسند دیگری انجام دهد به یکی از شاخه های آن درآویخته است. سوگند به خدایی که مرا به حق برگزید همانا درآویختگان به شاخه های درخت زقوم توسط این شاخه ها به جهنم کشیده می شوند. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله برای مدتی سر خویش را به سوی آسمان بالا گرفته و شادمان شده و می خندیدند. سپس سر خویش را پایین افکنده و اندوهناک و گرفته بودند. سپس به یاران خود رو کرده و فرمودند: سوگند به کسی که محمد صلی الله علیه وآله را به حق مبعوث کرد درخت طوبی را دیدم که شاخه هایش را بالا گرفته و درآویختگان به شاخه های آن به سوی بهشت بالا می روند. و برخی از آنان را دیدم که به یک شاخه آویخته بودند و برخی دیگر بر اساس همراه داشتن طاعات بیشتر، به دو شاخه یا بیشتر آویخته بودند. در آن میان زیدبن حارثه را دیدم که به بیشتر شاخه های آن چنگ زده بود و به وسیله آن به بالاترین نقطه آن می رسید. به همین دلیل شادمان شدم و خندیدم. سپس به سوی زمین نگریستم و سوگند به آن کس که مرا به حق برانگیخت شاخه های زقوم را دیدم که درآویختگان خود را به سوی جهنم می کشاند. و کسانی را که براساس پلیدی هایی که همراه خود دارند به یک شاخه یا دو شاخه یا بیشتر آویخته بودند. و به راستی برخی از منافقان را می بینم که به بیشتر آن شاخه ها چنگ زده اند و به وسیله آن به پایین ترین پرتگاه های دوزخ می افتند. از همین رو غمگین و گرفته شدم. پس از آن پیامبر خدا صلی الله علیه وآله دوباره برای مدتی به سوی آسمان نگریستند و شادمان شده و خندیدند. و باز برای مدتی به زمین چشم دوختند و اندوهگین و گرفته شدند. سپس رو به اصحاب خود کرده و فرمودند: ای بندگان خدا، همانا اگر آن چه را پیامبر شما محمد صلی الله علیه وآله می دید شما نیز مشاهده می کردید در راه خدا در روز به جگرهایتان تشنگی می دادید و شکم هایتان را گرسنه می گذاشتید و شب ها را برای او بیداری می کشیدید و پاها و بدن هایتان را به رنج می افکندید و اموالتان را با صدقه به پایان می رساندید. جان هایتان را با جهاد در معرض نابودی قرار می دادید. گفتند: ای پیامبر خدا، پدرها و مادرها و فرزندان و خانواده و خویشان ما فدای تو باد، آن چیست؟ پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: سوگند به کسی که مرا به حق برانگیخت، شاخه های درخت طوبی را دیدم که به سوی بهشت بازمی گردد و منادی پروردگار دربانان را ندا می دهد: ای فرشتگان من، کسانی را در این روز به شاخه های طوبی آویخته اند بنگرید،

ص: 168

وَ مَنْ کَانَ جَارُهُ مَرِیضاً فَتَرَکَ عِیَادَتَهُ اسْتِخْفَافاً بِحَقِّهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ مَاتَ جَارُهُ فَتَرَکَ تَشْیِیعَ جَنَازَتِهِ تَهَاوُناً بِهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ مُصَابٍ وَ جَفَاهُ إِزْرَاءً عَلَیْهِ وَ اسْتِصْغَاراً لَهُ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ عَقَّ وَالِدَیْهِ أَوْ أَحَدَهُمَا فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ مَنْ کَانَ قَبْلَ ذَلِکَ عَاقّاً لَهُمَا فَلَمْ یُرْضِهِمَا فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ کَذَا مَنْ فَعَلَ شَیْئاً مِنْ سَائِرِ أَبْوَابِ الشَّرِّ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهُ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ الْمُتَعَلِّقِینَ بِأَغْصَانِ شَجَرَةِ الزَّقُّومِ تَخْفِضُهُمْ تِلْکَ الْأَغْصَانُ إِلَی الْجَحِیمِ ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَرْفَهُ إِلَی السَّمَاءِ مَلِیّاً وَ جَعَلَ یَضْحَکُ وَ یَسْتَبْشِرُ ثُمَّ خَفَضَ طَرْفَهُ إِلَی الْأَرْضِ فَجَعَلَ یَقْطِبُ وَ یَعْبِسُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ رَأَیْتُ شَجَرَةَ طُوبَی تَرْتَفِعُ أَغْصَانُهَا وَ تَرْفَعُ الْمُتَعَلِّقِینَ بِهَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ رَأَیْتُ مِنْهُمْ مَنْ تَعَلَّقَ مِنْهَا بِغُصْنٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنَیْنِ أَوْ بِأَغْصَانٍ عَلَی حَسَبِ اشْتِمَالِهِمْ عَلَی الطَّاعَاتِ وَ إِنِّی لَأَرَی زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِعَامَّةِ أَغْصَانِهَا فَهِیَ تَرْفَعُهُ إِلَی أَعْلَی عَلَائِهَا فَبِذَلِکَ ضَحِکْتُ وَ اسْتَبْشَرْتُ ثُمَّ نَظَرْتُ إِلَی الْأَرْضِ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ رَأَیْتُ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ تَنْخَفِضُ أَغْصَانُهَا وَ تَخْفِضُ الْمُتَعَلِّقِینَ بِهَا إِلَی الْجَحِیمِ وَ رَأَیْتُ مِنْهُمْ مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنَیْنِ أَوْ بِأَغْصَانٍ عَلَی حَسَبِ اشْتِمَالِهِمْ عَلَی الْقَبَائِحِ وَ إِنِّی لَأَرَی بَعْضَ الْمُنَافِقِینَ قَدْ تَعَلَّقَ بِعَامَّةِ أَغْصَانِهَا فَهِیَ تَخْفِضُهُ إِلَی أَسْفَلِ دَرَکَاتِهَا فَلِذَلِکَ عَبَسْتُ وَ قَطَبْتُ ثُمَّ أَعَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَصَرَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَنْظُرُ إِلَیْهَا مَلِیّاً وَ هُوَ یَضْحَکُ وَ یَسْتَبْشِرُ وَ إِلَی الْأَرْضِ یَنْظُرُ إِلَیْهَا مَلِیّاً وَ هُوَ یَقْطِبُ وَ یَعْبِسُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ یَا عِبَادَ اللَّهِ أَمَا لَوْ رَأَیْتُمْ مَا رَآهُ نَبِیُّکُمْ مُحَمَّدٌ إِذاً لَأَظْمَأْتُمْ لِلَّهِ بِالنَّهَارِ أَکْبَادَکُمْ وَ لَجَوَّعْتُمْ لَهُ بُطُونَکُمْ وَ لَأَسْهَرْتُمْ لَهُ لَیْلَکُمْ وَ لَأَنْصَبْتُمْ فِیهِ أَقْدَامَکُمْ وَ أَبْدَانَکُمْ وَ لَأَنْفَدْتُمْ بِالصَّدَقَةِ أَمْوَالَکُمْ وَ عَرَّضْتُمْ لِلتَّلَفِ فِی الْجِهَادِ أَرْوَاحَکُمْ قَالُوا وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ الْآبَاءُ وَ الْأُمَّهَاتُ وَ الْبَنُونَ وَ الْبَنَاتُ وَ الْأَهْلُونَ وَ الْقَرَابَاتُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ رَأَیْتُ تِلْکَ الْأَغْصَانَ مِنْ شَجَرَةِ طُوبَی عَادَتْ إِلَی الْجَنَّةِ فَنَادَی مُنَادِی رَبِّنَا خُزَّانَهَا یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا کُلَّ مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِ طُوبَی فِی هَذَا الْیَوْمِ فَانْظُرُوا إِلَی

ص: 168

و به انتهای سایه این شاخه بنگرید و به اندازه گستره آن از هر جهت به آن ها کاخ ها و خانه و نیکی عطا کنید. پس به ایشان عطا کنند و در میان آن ها کسانی هستند که به اندازه مسیر هزار سال از هر سو به ایشان داده می شود. و برخی دیگر دوبرابر آن و برخی دیگر سه برابر و برخی چهار برابر یا بیشتر به آنان داده می شود که براساس نیروی ایمان آنان و بزرگی اعمالشان است. و من دوست شما، زید بن حارثه را دیدم که به سبب برتری ایمان و اعمال او بر دیگران، هزار برابر آن ها به او داده شد. پس به همین دلیل شاد شدم و خندیدم. و هم چنین دیدم که شاخه های درخت زقوم به دوزخ بازمی گردند، پس منادی پروردگار دربانان را صدا زد: به کسانی که در این روز به شاخه های زقوم آویخته اند بنگرید. پس به آخرین میزان تاریکی و حرارت آن شاخه بنگرید و از هر سو به اندازه گستره آن برای ایشان جایگاه هایی از آتش در کاخ ها و بقعه های آتشین بنا کنید که مارها و عقرب ها و زنجیرها و بندها و لگام های آهنین و شکنجه هایی در آن است که آنان را عذاب کنند. پس در میان آن ها کسانی هستند که بر اساس ضعف ایمان و بدی کردارشان در آن به اندازه مسیر یک سال یا دوسال یا بیشتر از آن عذاب می شوند. و همانا من برخی از منافقان را دیدم که به اندازه کفر بسیار و بدی آن ها هزار برابر شکنجه دیگران به ایشان داده شده بود. و به همین دلیل اندوهگین و گرفته شدم. سپس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به کناره های زمین نگریست و گاهی شگفت زده شده و گاهی ناراحت می شدند. سپس به یاران خود رو کرده و فرمودند: خوشا به حال فرمانبرداران، ببینید خداوند چگونه آنان را با فرشتگان خود گرامی می دارد. و وای به حال گنهکاران، که چگونه خداوند آنان را خوار داشته و به شیطان های درونشان واگذار نموده است. و سوگند به آن کس که مرا به حق برانگیخت من درآویختگان به شاخه های طوبی را می بینم که شیاطین قصد دارند آنان را گمراه کنند. اما فرشتگان آنان را برداشته و به قتل می رسانند و زخمی می کنند و از مؤمنان دورشان می سازند و منادی پروردگار ندا می دهد: ای فرشتگان من، بیایید و جای جای زمین را تا آخرین نقطه ای را که نسیم این شاخه به آن می رسد و کسی به آن آویخته است بنگرید و شیاطین را آن مؤمنان دور سازید و آنان را بکشید. و همانا من بعضی از آنان را می بینم که فرشتگانی برای یاری مؤمنان در برابر شیاطین آمده اند و آنان را دور می سازند. و سخن به این جا رسید که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله برتری ماه رمضان را بیان فرمود و نیز حال کسی را که حرمت این ماه را پاس بدارد یا به آن بی اعتنایی کند و آن چه را در روز قیامت به این دو گروه گفته می شود بیان کردند. تا آن جا که فرمودند: پس آنان در بهشت جاودان هستند که نه کهنسال می شوند و نه ضعف و ناتوانی به سراغشان می آید و نه از آن بیرون شده و به جای دیگری منتقل می شوند و نه نگرانی و اندوهی به آنان می رسد. آنان شادمان و خرسند و در آرامش و امنیت هستند. «وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون» {و نه ترسی به آنان می رسد و نه اندوهگین می شوند} و شما در آتش دوزخ جاودان هستید و شکنجه

ص: 169

مِقْدَارِ مُنْتَهَی ظِلِّ ذَلِکَ الْغُصْنِ فَأَعْطُوهُ مِنْ جَمِیعِ الْجَوَانِبِ مِثْلَ مَسَاحَتِهِ قُصُوراً وَ دُوراً وَ خَیْرَاتٍ فَأُعْطُوا ذَلِکَ فَمِنْهُمْ مَنْ أُعْطِیَ مَسِیرَةَ أَلْفِ سَنَةٍ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ أُعْطِیَ ضِعْفَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ أُعْطِیَ ثَلَاثَةَ أَضْعَافِهِ أَوْ أَرْبَعَةَ أَضْعَافِهِ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ عَلَی قَدْرِ قُوَّةِ إِیمَانِهِمْ وَ جَلَالَةِ أَعْمَالِهِمْ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ صَاحِبَکُمْ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ أُعْطِیَ أَلْفَ ضِعْفِ مَا أُعْطِیَ جَمِیعَهُمْ عَلَی قَدْرِ فَضْلِهِ عَلَیْهِمْ فِی قُوَّةِ الْإِیمَانِ وَ جَلَالَةِ الْأَعْمَالِ فَلِذَلِکَ ضَحِکْتُ وَ اسْتَبْشَرْتُ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ تِلْکَ الْأَغْصَانَ مِنْ شَجَرَةِ الزَّقُّومِ عَادَتْ إِلَی النَّارِ فَنَادَی مُنَادِی رَبِّنَا خُزَّانَهَا انْظُرُوا کُلَّ مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِ شَجَرَةِ الزَّقُّومِ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَانْظُرُوا إِلَی مُنْتَهَی مَبْلَغِ حَرِّ ذَلِکَ الْغُصْنِ وَ ظُلْمَتِهِ فَابْنُوا لَهُ مَقَاعِدَ مِنَ النَّارِ مِنْ جَمِیعِ الْجَوَانِبِ مِثْلُ مَسَاحَتِهِ قُصُورُ نِیرَانٍ وَ بِقَاعُ نِیرَانٍ وَ حَیَّاتٌ وَ عَقَارِبُ وَ سَلَاسِلُ وَ أَغْلَالٌ وَ قُیُودٌ وَ أَنْکَالٌ یُعَذَّبُ بِهَا فَمِنْهُمْ مَنْ أُعِدَّ لَهُ فِیهَا مَسِیرَةُ سَنَةٍ أَوْ سَنَتَیْنِ أَوْ مِائَةِ سَنَةٍ أَوْ أَکْثَرَ عَلَی قَدْرِ ضَعْفِ إِیمَانِهِمْ وَ سُوءِ أَعْمَالِهِمْ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ لِبَعْضِ الْمُنَافِقِینَ أَلْفَ ضِعْفِ مَا أُعْطِیَ جَمِیعَهُمْ عَلَی قَدْرِ زِیَادَةِ کُفْرِهِ وَ شَرِّهِ فَلِذَلِکَ قَطَبْتُ وَ عَبَسْتُ ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ أَکْنَافِهَا فَجَعَلَ یَتَعَجَّبُ تَارَةً وَ یَنْزَعِجُ تَارَةً ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ طُوبَی لِلْمُطِیعِینَ کَیْفَ یُکْرِمُهُمُ اللَّهُ بِمَلَائِکَتِهِ وَ الْوَیْلُ لِلْفَاسِقِینَ کَیْفَ یَخْذُلُهُمُ اللَّهُ وَ یَکِلُهُمْ إِلَی شَیَاطِینِهِمْ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنِّی لَأَرَی الْمُتَعَلِّقِینَ بِأَغْصَانِ شَجَرَةِ طُوبَی کَیْفَ قَصَدَتْهُمُ الشَّیَاطِینُ لِیُغْوُوهُمْ فَحَمَلَتْ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ یَقْتُلُونَهُمْ وَ یُثْخِنُونَهُمْ وَ یَطْرُدُونَهُمْ عَنْهُمْ وَ نَادَاهُمْ مُنَادِی رَبِّنَا یَا مَلَائِکَتِی أَلَا فَانْظُرُوا کُلَّ مِلْکٍ فِی الْأَرْضِ إِلَی مُنْتَهَی مَبْلَغِ نَسِیمِ هَذَا الْغُصْنِ الَّذِی تَعَلَّقَ بِهِ مُتَعَلِّقٌ فَقَاتِلُوا الشَّیَاطِینَ عَنْ ذَلِکَ الْمُؤْمِنِ وَ أَخِّرُوهُمْ عَنْهُ وَ إِنِّی لَأَرَی بَعْضَهُمْ وَ قَدْ جَاءَهُ مِنَ الْأَمْلَاکِ مَنْ یَنْصُرُهُ عَلَی الشَّیَاطِینِ وَ یَدْفَعُ عَنْهُ الْمَرَدَةَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ بَیَّنَ فَضْلَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حَالَ مَنْ رَعَی حُرْمَتَهُ وَ مَنْ لَمْ یَرْعَهَا وَ مَا یُقَالُ لِهَذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی أَنْ قَالَ فَهُمْ فِی الْجَنَّةِ خَالِدُونَ لَا یَشِیبُونَ فِیهَا وَ لَا یَهْرَمُونَ وَ لَا یَتَحَوَّلُونَ عَنْهَا وَ لَا یَخْرُجُونَ وَ لَا یَقْلَقُونَ فِیهَا وَ لَا یَغْتَمُّونَ فَهُمْ فِیهَا سَارُّونَ مُبْتَهِجُونَ آمِنُونَ مُطْمَئِنُّونَ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ أَنْتُمْ فِی النَّارِ خَالِدُونَ تُعَذَّبُونَ

ص: 169

می شوید و خوار می شوید و به سوی آتش و سرمای زمهریر برده می شوید و در آب جوشان حمیم شستشو می کنید و از زقوم می خورید و با گرزهای آهنین کوفته می شوید و با شکنجه های عذاب آور مجازات می شوید. شما همواره در آن زنده هستید و تا ابد نخواهید مرد. مگر کسانی از شما که رحمت پروردگار عالمیان شامل حالشان شود و پس از شکنجه و عذاب سخت و دردناک، با شفاعت محمد و خاندان محمدصلوات الله علیهم که برترین پیامبران است، از آن جا بیرون آورده شود.

روایت 112

. امالی صدوق: انس بن مالک گفته پسری از عثمان بن مظعون (رضی الله عنه) مرد و بر او چنان غمنده شد که در خانه اش مسجدی گرفت و در آن به عبادت پرداخت این خبر به رسول خدا «ص» رسید به او فرمود ای عثمان براستی خدای تبارک و تعالی بر ما رهبانیت و ترک دنیا ننوشته همانا رهبانیت امتم جهاد در راه خدا است ای عثمان بن مظعون بهشت را هشت در است و دوزخ را هفت در شاد نیستی که بر هر دری از آن برآیی پسرت را یابی که در پهلوی تو است و دامنت گرفته و بدرگاه خدا از تو شفاعت میکند؟

گفت چرا، مسلمانان گفتند یا رسول اللَّه ما هم در مرگ گذشتگان خود اجر عثمان را داریم؟ فرمود آری هر کدامتان صبر کنید و به حساب خدا گذارید سپس فرمود ای عثمان هر که نماز صبح را به جماعت بخواند و بنشیند ذکر خدا گوید تا آفتاب برآید در فردوس هفتاد درجه دارد که فاصله آنها به اندازه هفتاد سال دویدن اسب نجیب کمر باریک است و هر که ظهر را در به جماعت بخواند در جنات عدن پنجاه درجه دارد که فاصله هر کدام به اندازه پنجاه سال دویدن چنین اسبی است.

می گویم: این حدیث بصورت کامل در باب رهبانیت خواهد آمد.

روایت 113

. امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که یک روز رجب را از روی عقیده و قربت روزه دارد خدا دری از دوزخ را بر او بندد و سپس فرمود: هر که سه روز از رجب روزه دارد خدای عز و جل میان او و دوزخ خندقی زند یا پرده ای به درازی هفتاد سال و سپس فرمود: هر که هفت روز آن را روزه دارد همانا جهنم هفت در دارد که برای روزه هر روزی یک دری از دوزخ به رویش بسته گردد و خدا تنش را بر آتش حرام کند. وهر که هشت روز آن را روزه دارد خدا برای روزه هر روز یکی از هشت در بهشت را به رویش گشاید و فرماید از هر کدام خواهی وارد شو. سپس فرمود: هر که چهارده روزش را روزه دارد خدا ثوابی به او

ص: 170

فِیهَا وَ تُهَانُونَ وَ مِنْ نِیرَانِهَا إِلَی زَمْهَرِیرِهَا تُنْقَلُونَ وَ فِی حَمِیمِهَا تَغْتَسِلُونَ وَ مِنْ زَقُّومِهَا تُطْعَمُونَ وَ بِمَقَامِعِهَا تُقْمَعُونَ وَ بِضُرُوبِ عَذَابِهَا تُعَاقَبُونَ الْأَحْیَاءُ أَنْتُمْ فِیهَا وَ لَا تَمُوتُونَ أَبَدَ الْآبِدِینَ إِلَّا مَنْ لَحِقَتْهُ مِنْکُمْ رَحْمَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَخَرَجَ مِنْهَا بِشَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلِ النَّبِیِّینَ بَعْدَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ النَّکَالِ الشَّدِیدِ.

«112»

لی، الأمالی للصدوق عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: تُوُفِّیَ ابْنٌ لِعُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ فَاشْتَدَّ حُزْنُهُ عَلَیْهِ حَتَّی اتَّخَذَ مِنْ دَارِهِ مَسْجِداً یَتَعَبَّدُ فِیهِ فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ یَا عُثْمَانُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَکْتُبْ عَلَیْنَا الرَّهْبَانِیَّةَ إِنَّمَا رَهْبَانِیَّةُ أُمَّتِی الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَا عُثْمَانَ بْنَ مَظْعُونٍ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةُ أَبْوَابٍ وَ لِلنَّارِ سَبْعَةُ أَبْوَابٍ فَمَا یَسُرُّکَ (1)أَنْ لَا تَأْتِیَ بَاباً مِنْهَا إِلَّا وَجَدْتَ ابْنَکَ إِلَی جَنْبِکَ آخِذاً بِحُجْزَتِکَ یَشْفَعُ لَکَ إِلَی رَبِّکَ قَالَ بَلَی ثُمَّ قَالَ یَا عُثْمَانُ مَنْ صَلَّی صَلَاةَ الْفَجْرِ فِی جَمَاعَةٍ ثُمَّ جَلَسَ یَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ کَانَ لَهُ فِی الْفِرْدَوْسِ سَبْعُونَ دَرَجَةً مَا بَیْنَ دَرَجَتَیْنِ (2)کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ الْمُضَمَّرِ سَبْعِینَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّی الظُّهْرَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ خَمْسُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ خَمْسِینَ سَنَةً.

أقول: سیأتی بتمامه فی باب الرهبانیة.

«113»

لی، الأمالی للصدوق بِالْإِسْنَادِ الَّذِی سَیَأْتِی فِی بَابِ فَضَائِلِ شَهْرِ رَجَبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ یَوْماً أَغْلَقَ بَاباً مِنْ أَبْوَابِ النِّیرَانِ (3)ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ جَعَلَ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّارِ خَنْدَقاً أَوْ حِجَاباً طَوْلُهُ مَسِیرَةُ سَبْعِینَ عَاماً ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فَإِنَّ لِجَهَنَّمَ سَبْعَةَ أَبْوَابٍ یُغْلِقُ اللَّهُ عَلَیْهِ بِصَوْمِ کُلِّ یَوْمٍ بَاباً مِنْ أَبْوَابِهَا وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ ثَمَانِیَةَ أَیَّامٍ فَإِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُ بِصَوْمِ کُلِّ یَوْمٍ بَاباً مِنْ أَبْوَابِهَا وَ قَالَ لَهُ ادْخُلْ مِنْ أَیِّ أَبْوَابِ الْجِنَانِ شِئْتَ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ أَرْبَعَةَ عَشَرَ یَوْماً أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الثَّوَابِ

ص: 170


1- فی المصدر: أ فما یسرک اه. م.
2- فی المصدر: ما بین کل درجتین اه. م.
3- فی المصدر: النار. م.

دهد که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه بر دل بشری گذشته از کاخهای بهشتی که با در و یاقوت هست. و سپس فرمود: هر که شانزده روزش را روزه دارد در صف مقدم آنها باشد که بر اسبان نور سوارند و آنها را در عرصه بهشت پرش میدهند تا آستان خدا. و سپس فرمود: هر که هیجده روز رجب را روزه دارد در گنبد ابراهیم که در بهشت دارد با او همطراز است بر سر تختهای در و یاقوت، و هر که نوزده روزش را روزه دارد خدا کاخی از لؤلؤ تر برای او بسازد در بهشت برابر کاخ ابراهیم و آدم بر آنها سلام دهد و آنها بر او سلام دهند باحترام او و حق واجب او و سپس فرمود: هر که سی روز رجب را روزه دارد منادی از آسمان ندا کند ای بنده خدا گناهان گذشته ات آمرزیده شده، کار خود از سرگیر نسبت به آینده و خدا در بهشتی چهل هزار شهر به او دهد از طلا که در هر شهری چهل هزار هزار کاخ است و در هر کاخی چهل هزار هزار خانه و در هر خانه چهل هزار هزار خوان طلا و بر هر خوانی چهل هزار هزار کاسه و بر هر کاسه چهل هزار هزار رنگ خوراک و نوشابه که هر کدام رنگی جدا دارند باز در هر خانه چهل هزار تخت طلا، هر تختی هزار ذراع در دو هزار ذراع و بر هر تختی دخترکی از حور که سیصد رشته گیسوی نور دارد و هر گیسو را هزار هزار کنیزک برداشته و به مشک و عنبر می آلایند تاب روزه دار رجب رسانند، این ثواب کسی است که همه رجب را روزه دارد تا آخرحدیث.

روایت 114

. امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: سخا درختی از درختان بهشت است و شاخه ­هایش در همین دنیا آویزان است. کسی که به شاخه­ای از آن نمسّک جوید او را به بهشت می­ رساند و بخل درختی از درختان جهنم است شاخه ­هایش در همین دنیا آویزان است. کسی که به شاخه­ای از آن تمسّک جوید او را به جهنم می­ رساند.

روایت 115

. علل الشرایع: عمّار بن موسی، از حضرت امام صادق علیه السّلام، می پرسد: آیا مرد می تواند انگشتر حدید به دست کرده و نماز بخواند؟ حضرت می فرمایند: خیر و اساسا

ص: 171

مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ مِنْ قُصُورِ الْجِنَانِ الَّتِی بُنِیَتْ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ سِتَّةَ عَشَرَ یَوْماً کَانَ فِی أَوَائِلِ مَنْ یَرْکَبُ عَلَی دَوَابَّ مِنْ نُورٍ تَطِیرُ بِهِمْ فِی عَرْصَةِ الْجِنَانِ إِلَی دَارِ الرَّحْمَنِ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ یَوْماً زَاحَمَ إِبْرَاهِیمَ فِی قُبَّتِهِ فِی قُبَّةِ الْخُلْدِ عَلَی سُرُرِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ تِسْعَةَ عَشَرَ یَوْماً بَنَی اللَّهُ لَهُ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤٍ رَطْبٍ بِحِذَاءِ قَصْرِ آدَمَ وَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فِی جَنَّةِ عَدْنٍ فَیُسَلِّمُ عَلَیْهِمَا وَ یُسَلِّمَانِ عَلَیْهِ تَکْرِمَةً لَهُ وَ إِیجَاباً لِحَقِّهِ ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ ثَلَاثِینَ یَوْماً نَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَمَّا مَا مَضَی فَقَدْ غُفِرَ لَکَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فِیمَا بَقِیَ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْجِنَانِ کُلِّهَا فِی کُلِّ جَنَّةٍ أَرْبَعِینَ أَلْفَ مَدِینَةٍ مِنْ ذَهَبٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتِ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَائِدَةٍ مِنْ ذَهَبٍ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْعَةٍ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ لِکُلِّ طَعَامٍ وَ شَرَابٍ مِنْ ذَلِکَ لَوْنٌ عَلَی حِدَةٍ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ سَرِیرٍ مِنْ ذَهَبٍ طُولُ کُلِّ سَرِیرٍ أَلْفَا ذِرَاعٍ فِی أَلْفَیْ ذِرَاعٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ جَارِیَةٌ مِنَ الْحُورِ عَلَیْهَا ثَلَاثُمِائَةِ أَلْفِ ذُؤَابَةٍ مِنْ نُورٍ تَحْمِلُ کُلَّ ذُؤَابَةٍ مِنْهَا أَلْفُ أَلْفِ وَصِیفَةٍ تُغَلِّفُهَا بِالْمِسْکِ وَ الْعَنْبَرِ إِلَی أَنْ یُوَافِیَهَا صَائِمُ رَجَبٍ الْحَدِیثَ.

«114»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ مَسْلَمَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ السَّخَاءَ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا فَمَنْ کَانَ سَخِیّاً تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْبُخْلُ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ النَّارِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا فَمَنْ کَانَ بَخِیلًا تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَی النَّارِ.

«115»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ عَلَیْهِ خَاتَمُ حَدِیدٍ قَالَ لَا وَ لَا یَتَخَتَّمُ

ص: 171

مرد نمی تواند انگشتر حدید به دست نماید اگر چه در غیر نماز زیرا حدید لباس اهل آتش است. و نیز فرمود: مرد لباس طلا نپوشد و در آن نماز نخواند زیرا لباس طلا، لباس اهل بهشت می باشد.

روایت 116

. تفسیر فرات بن إبراهیم: از ابن عباس از امیر مؤمنان علیه السلام، که فرمودند: روزی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بر فاطمه سلام الله علیها وارد شدند و ایشان را غمگین دیدند. پس به ایشان گفتند: و سخن به بیان احوال روز قیامت رسید، تا آن که فرمود: پس تو می گویی: ای پروردگارم، حسن و حسین علیهماالسلام را به من نشان بده، پس آن دو نزد تو آیند درحالی که از شاهرگ های حسین خون جاری است و او می گوید: پروردگارا، در این روز حق مرا از کسانی که به من ستم کردند بگیر. پس در این هنگام پروردگار بزرگ خشمگین می شود و جهنم و همه فرشتگان برای خشم او خشمگین می شوند و در این هنگام جهنم آهی آتشین می کشد و سپس موجی از آتش برمی خیزد و قاتلان حسین و فرزندان آنان و فرزندان فرزندانشان را برمی دارد. پس آنان می گویند: پروردگارا، ما در قتل حسین علیه السلام شرکت نداشتیم. پس خداوند به شعله های آن می فرماید: آنان را از چهره هایشان و پلیدی چشم هایشان و سیاهی روی هایشان بگیرید و آنان را از پیشانی هایشان بگیرید و «فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّار» {در پایین ترین پرتگاه های جهنم} بیفکنید، چرا که آنان از پدرانشان که با حسین علیه السلام جنگیدند با فرزندان حسین علیه السلام دشمن تر بودند. پس آنان را می کشند به گونه ای که ناله هایشان در جهنم شنیده می شوند (1).

سپس سخن به این جا رسید که فرمود: هنگامی که تو به در بهشت برسی دوازده هزار تن از حوریان به پیشوازت خواهند آمد که پیش از این به پیشواز کسی نرفته و پس از تو نیز برای کسی نخواهند رفت. در دست هایشان عصایی از نور است و هریک بر اسبی برگزیده سوارند که آنان را(2) از طلای زرد و یاقوت سرخ قرار داده و افسار آن از مروارید تازه و روی هر اسب ریسمانی دورنگ(3) از سندس انبوه قرار دارد. پس هنگامی که وارد بهشت شوی اهالی آن به تو خوشامد می گویند و برای پیروانت سفره هایی از گوهر که بر ستون هایی از نور قرار گرفته گسترده می شود و از آن می خورند در حالی که مردم در حال حسابرسی هستند و آنان در آن چه دلشان بخواهد جاودانه متنعم هستند. و هنگامی که دوستان خدا در بهشت جای گیرند آدم و پیامبران پس از او به دیدار تو می آیند و همانا در میانه بهشت دو مروارید از یک تیره هستند که یکی مروارید سفید و دیگری مروارید زرد است در آن کاخ ها و خانه هایی است که هفتاد هزار خانه سفید برای سکونت ما و شیعیان ما است. و مروارید زرد برای ابراهیم و خاندان ابراهیم صلوات الله علیهم اجمعین است.

توضیح

«الأبرق» هر چیزی است که سفید و سیاه در آن یک جا جمع شده باشد.

روایت 117

. امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: در فردوس چشمه ایست شیرینتر از عسل و نرمتر از کره و سفیدتر از برف و خوشبوتر از مشک که در آن سرشتی است خدا عز و جل ما را از آن آفرید و شیعه ما را هم از آن آفرید و هر که از آن سرشت نیست از ما و از شیعه ما نیست و همانست پیمانی که خدا عز و جل بر ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام گرفته. عبید (راوی حدیث) گوید: این حدیث را برای محمد بن حسین گفتم و گفت: یحیی بن عبد اللَّه بتو راست گفته. و چنین خبر داد مرا از پدرم از جدم از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله.

ص: 172


1- . در مصدر چنین است: شهیقهم. م.
2- . به نظر می رس د چنین باشد: رحائلها؛ و در مصدر چنین است: حمائلها.
3- . ؟؟؟.

بِهِ الرَّجُلُ لِأَنَّهُ مِنْ لِبَاسِ أَهْلِ النَّارِ وَ قَالَ لَا یَلْبَسُ الرَّجُلُ الذَّهَبَ وَ لَا یُصَلِّی فِیهِ لِأَنَّهُ مِنْ لِبَاسِ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

«116»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ هِیَ حَزِینَةٌ فَقَالَ لَهَا وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی أَحْوَالِ الْقِیَامَةِ إِلَی أَنْ قَالَ فَتَقُولِینَ یَا رَبِّ أَرِنِی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَیَأْتِیَانِکِ وَ أَوْدَاجُ الْحُسَیْنِ تَشْخُبُ دَماً وَ هُوَ یَقُولُ یَا رَبِّ خُذْ لِیَ الْیَوْمَ حَقِّی مِمَّنْ ظَلَمَنِی فَیَغْضَبُ عِنْدَ ذَلِکَ الْجَلِیلُ وَ یَغْضَبُ لِغَضَبِهِ جَهَنَّمُ وَ الْمَلَائِکَةُ أَجْمَعُونَ فَتَزْفِرُ جَهَنَّمُ عِنْدَ ذَلِکَ زَفْرَةً ثُمَّ یَخْرُجُ فَوْجٌ مِنَ النَّارِ وَ یَلْتَقِطُ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ وَ أَبْنَاءَهُمْ وَ أَبْنَاءَ أَبْنَائِهِمْ فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ إِنَّا لَمْ نَحْضُرِ الْحُسَیْنَ فَیَقُولُ اللَّهُ لِزَبَانِیَةِ جَهَنَّمَ خُذُوهُمْ بِسِیمَاهُمْ بِزُرْقَةِ الْعُیُونِ وَ سَوَادِ الْوُجُوهِ وَ خُذُوا بِنَوَاصِیهِمْ فَأَلْقُوهُمْ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ فَإِنَّهُمْ کَانُوا أَشَدَّ عَلَی أَوْلِیَاءِ الْحُسَیْنِ مِنْ آبَائِهِمُ الَّذِینَ حَارَبُوا الْحُسَیْنَ فَقَتَلُوهُ فَتَسْمَعُ أَشْهِقَتَهُمْ (1)فِی جَهَنَّمَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَإِذَا بَلَغْتِ بَابَ الْجَنَّةِ تَلَقَّتْکِ اثْنَتَا عَشْرَةَ أَلْفَ حَوْرَاءَ لَمْ یَتَلَقَّیْنَ أَحَداً قَبْلَکِ وَ لَا یَتَلَقَّیْنَ أَحَداً کَانَ بَعْدَکِ بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ مِنْ نُورٍ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ جَعَلَهَا (2)مِنَ الذَّهَبِ الْأَصْفَرِ وَ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ أَزِمَّتُهَا مِنْ لُؤْلُؤٍ رَطْبٍ عَلَی کُلِّ نَجِیبٍ أَبْرِقَةٌ (3)مِنْ سُنْدُسٍ مَنْضُودٍ فَإِذَا دَخَلْتِ الْجَنَّةَ تُبَاشِرُ بِکِ أَهْلُهَا وَ وُضِعَ لِشِیعَتِکِ مَوَائِدُ مِنْ جَوْهَرٍ عَلَی عُمُدٍ مِنْ نُورٍ فَیَأْکُلُونَ مِنْهَا وَ النَّاسُ فِی الْحِسَابِ وَ هُمْ فِیمَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خَالِدُونَ وَ إِذَا اسْتَقَرَّ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ زَارَکِ آدَمُ وَ مَنْ دُونَهُ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ إِنَّ فِی بُطْنَانِ الْفِرْدَوْسِ اللُّؤْلُؤَتَیْنِ مِنْ عِرْقٍ وَاحِدٍ لُؤْلُؤَةً بَیْضَاءَ وَ لُؤْلُؤَةً صَفْرَاءَ فِیهَا قُصُورٌ وَ دُورٌ فِیهَا سَبْعُونَ أَلْفَ دَارٍ الْبَیْضَاءُ مَنَازِلُ لَنَا وَ لِشِیعَتِنَا وَ الصَّفْرَاءُ مَنَازِلُ لِإِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ.

بیان

الأبرق: کل شی ء اجتمع فیه سواد و بیاض.

«117»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی عَنْ أَبِی مَنْصُورٍ السُّکَّرِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ

ص: 172


1- فی المصدر: شهیقهم. م.
2- الظاهر: رحائلها؛ و فی المصدر: حمائلها.
3- فی المصدر : نمرقة اه. م

روایت 118

. علل الشرایع: انس بن مالک گفت: عبد اللَّه بن سلام در زمینی به کار کشت و زرع اشتغال داشت که شنید رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله تشریف آورده اند، محضر مبارک حضرت رسید و عرض کرد: اوّلین طعام اهل بهشت چیست؟

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: و امّا اوّلین طعامی که اهل بهشت تناول می کنند: عبارت است از قطعه ای که تعلّق به کبد ماهی دارد تا اخر حدیث.

توضیح

کرمانی در شرح بخاری می گوید: «زیادة الکبد» یک قطعه از جگر است که لطیف ترین و پاک ترین بخش آن است.

روایت 119

. علل الشرایع: یک نفر یهودی محضر نبیّ اکرم صلّی اللَّه علیه و آله رسید و و سوالهایی پرسید از جمله این که به حضرت عرض کرد: اوّلین طعامی را که اهل بهشت تناول می کنند چیست؟حضرت فرمودند: جگر ماهی. عرض کرد: به دنبال این طعام شرابشان چیست؟ حضرت فرمودند: آب سلسبیل. عرض کرد: راست فرمودی تا اخر حدیث.

روایت 120

. تفسیر فرات بن إبراهیم: ابن عباس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، فرمودند: طوبی درختی است در بهشت که خداوند به دست خود آن را کاشته و از روح خود در آن دمیده است. زیور و لباس های فاخر می رویاند و میوه های آن به دهان های اهل بهشت نزدیک است. و همانا شاخه های آن از پشت دیوارهای بهشت دیده می شوند

ص: 173

مَرْوَانَ الْقَطَّانِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ مِهْرَانَ الْعَطَّارِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِمَا عَنْ جَدِّهِمَا علیهما السلام قَالا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْفِرْدَوْسِ لَعَیْناً أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَبْرَدَ مِنَ الثَّلْجِ وَ أَطْیَبَ مِنَ الْمِسْکِ مِنْهَا طِینَةٌ (1)خَلَقَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهَا وَ خَلَقَ مِنْهَا شِیعَتَنَا (2)وَ هِیَ الْمِیثَاقُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ عُبَیْدٌ فَذَکَرْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ هَذَا الْحَدِیثَ قَالَ صَدَقْتَ (3)هَکَذَا أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله.

«118»

ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الْحَلَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْخَلِیلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ حُمَیْدٍ الطَّوِیلِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: سَأَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَوَّلِ طَعَامِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا أَوَّلُ طَعَامٍ یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَزِیَادَةُ کَبِدِ الْحُوتِ الْخَبَرَ.

بیان

قال الکرمانی فی شرح البخاری زیادة الکبد هی القطعة المنفردة المتعلقة بالکبد و هی أهنأها و أطیبها.

«119»

ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی الْفَرَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ثَوْرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ یَحْیَی بْنِ أَبِی کَثِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُرَّةَ عَنْ ثَوْبَانَ أَنَّ یَهُودِیّاً جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ فَمَا أَوَّلُ مَا یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ إِذَا دَخَلُوهَا قَالَ کَبِدُ الْحُوتِ قَالَ فَمَا شَرَابُهُمْ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ قَالَ السَّلْسَبِیلُ قَالَ صَدَقْتَ الْخَبَرَ.

«120»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: طُوبَی شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ غَرَسَهَا اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ تُنْبِتُ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ وَ الثِّمَارَ مُتَدَلِّیَةً عَلَی أَفْوَاهِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَی مِنْ وَرَاءِ سُورِ الْجَنَّةِ فِی

ص: 173


1- فی المصدر: فیها طینة اه. م.
2- فی المصدر بعد ذلک: فمن لم یکن من تلک الطینة فلیس منا و لا من شیعتنا و هی اه. م.
3- فی المصدر: فقال: صدقک یحیی بن عبد اللّه، هکذا اه. م.

که درخانه(1)

علی بن ابی طالب علیه السلام قرار دارند. دوستان او از آن محروم نیستند و دست دشمنان او به آن نمی رسد.

روایت 121

. تفسیر فرات بن إبراهیم: از سلمان رضی الله عنه، از پیامبر صلی الله علیه وآله که فرمودند: ای علی، سوگند به خدا که شیعیان تو اجازه دارند هر روز جمعه بر تو وارد شوند و آنان در هر روز جمعه از منازل خود به شما می نگرند همان گونه که مردم دنیا به ستارگان آسمان چشم می دوزند. و همانا شما در اعلی علیین و در جایگاهی هستید که بالاتر از آن جایگاهی وجود ندارد. تا پایان حدیث.

روایت 122

. تفسیر فرات بن إبراهیم: ابوذر از پیامبر صلی الله علیه وآله، که در حدیث معراج فرمودند: سپس مرا به آسمان ششم بالا بردند و فرشتگان به استقبال من آمدند و به من سلام کردند. و سخنانی مانند سخنان یاران خود گفتند. پس گفتم: ای فرشتگان، شما مرا آن گونه که شایسته است می شناسید. گفتند: بله ای پیامبر خدا.

چگونه شما را نشناسیم در حالی که خداوند بهشت فردوس را آفریده و بر درگاه آن درختی است که بر روی همه برگ های آن دو جمله با نور نوشته شده است. معبودی جز الله نیست و محمد فرستاده اوست و علی بن ابی طالب دست گیره محکم خداوند و ریسمان استوار او و دیده او میان همه آفریدگان است و شمشیر انتقام او از مشرکان است. پس سلام ما را به او برسان و بگو اشتیاق ما به سویت به درازا کشیده است. تا پایان حدیث.

روایت 123

. تفسیر فرات بن إبراهیم: ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه وآله که به علی علیه السلام فرمودند: این جبرئیل است که از سوی خداوند برای من خبر آورده است که در روز قیامت تو را و شیعیان تو را پیاده برانگیخته نمی کند، بلکه بر اسب هایی برگزیده سوار می کند که زین آن از نور است. پس اسب ها را مقابل قبرهایشان نگه می دارند و گفته می شود: سوار شوید ای دوستان خدا. پس آنان در صف های میانه ای سوار می شوند و تو پیشاپیش آنان به سوی بهشت هستی. تا این که به جایگاه حسابرسی(2) می رسند و بادی به چهره هایشان می وزد که به آن مثیره می گویند و مشک تیزبوی به چهره هایشان می پاشد. پس آنان صدا می زنند ما علویان هستیم. و به ایشان گفته می شود:(3)شما در امان هستید و « لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُون» {امروز نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین می شوید.}

روایت 124

. تفسیر فرات بن إبراهیم: ابوهریره، از پیامبر صلی الله علیه وآله که فرمودند: علی علیه السلام در بهشت قصری از یاقوت سرخ دارد که پایین آن از زبرجد سبز و بالای آن از یاقوت سرخ

ص: 174


1- . در مصدر چنین است: و هی فی منزل اه. م.
2- . جزری گفته است: و در حدیث شفاعت آمده است: فانطلق حتّی أتی الفحص، یعنی مقابل عرش، در حدیث چنین تفسیرشده است، و شاید برای فحص به معنای: گستردنی و جستجو. و در مصدر چنین است: حتی یصیروا الی الفحص.
3- . در مصدر چنین است: فتقال لهم: إن کنتم العلویون فانتم الآمنون الذین لا خوف اه. م.

مَنْزِلِ (1)عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لَمْ یُحْرَمْهَا وَلِیُّهُ وَ لَنْ یَنَالَهَا عَدُوُّهُ.

«121»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ رَفَعَهُ عَنْ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ إِنَّ شِیعَتَکَ لَیُؤْذَنُ لَهُمْ فِی الدُّخُولِ عَلَیْکُمْ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ وَ إِنَّهُمْ لَیَنْظُرُونَ إِلَیْکُمْ مِنْ مَنَازِلِهِمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ کَمَا یَنْظُرُ أَهْلُ الدُّنْیَا إِلَی النَّجْمِ فِی السَّمَاءِ وَ إِنَّکُمْ لَفِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فِی غُرْفَةٍ لَیْسَ فَوْقَهَا دَرَجَةُ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ الْخَبَرَ.

«122»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْأَحْمَسِیُّ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ قَالَ: ثُمَّ عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ فَتَلَقَّتْنِی الْمَلَائِکَةُ وَ سَلَّمُوا عَلَیَّ وَ قَالُوا لِی مِثْلَ مَقَالَةِ أَصْحَابِهِمْ فَقُلْتُ یَا مَلَائِکَتِی تَعْرِفُونَنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا فَقَالُوا بَلَی یَا نَبِیَّ اللَّهِ لِمَ لَا نَعْرِفُکُمْ وَ قَدْ خَلَقَ اللَّهُ جَنَّةَ الْفِرْدَوْسِ وَ عَلَی بَابِهَا شَجَرَةٌ لَیْسَ فِیهَا وَرَقَةٌ إِلَّا عَلَیْهَا مَکْتُوبٌ حَرْفَانِ بِالنُّورِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوَثِیقَةُ وَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ عَیْنُهُ فِی الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ سَیْفُ نَقِمَتِهِ عَلَی الْمُشْرِکِینَ فَأَقْرِئْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ قَدْ طَالَ شَوْقُنَا إِلَیْهِ الْحَدِیثَ.

«123»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ خَلَفٍ الشَّیْبَانِیُّ رَفَعَهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام هَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی عَنِ اللَّهِ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُکَ وَ شِیعَتَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رُکْبَاناً غَیْرَ رِجَالٍ عَلَی نَجَائِبَ رَحْلُهَا مِنَ النُّورِ فَتُنَاخُ عِنْدَ قُبُورِهِمْ فَیُقَالُ لَهُمْ ارْکَبُوا یَا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ فَیَرْکَبُونَ صَفّاً مُعْتَدِلًا أَنْتَ إِمَامُهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ حَتَّی إِذَا صَارُوا إِلَی الْفَحْصِ (2)ثَارَتْ فِی وُجُوهِهِمْ رِیحٌ یُقَالُ لَهَا الْمُثِیرَةُ فَتَذْرِی فِی وُجُوهِهِمُ الْمِسْکَ الْأَذْفَرَ فَیُنَادُونَ بِصَوْتٍ لَهُمْ نَحْنُ الْعَلَوِیُّونَ فَیُقَالُ لَهُمْ (3)فَأَنْتُمْ آمِنُونَ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ

«124»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَلِیٌّ لَهُ فِی الْجَنَّةِ قَصْرٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ أَسْفَلُهَا مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ وَ أَعْلَاهَا مِنْ یَاقُوتَةٍ

ص: 174


1- فی المصدر: و هی فی منزل اه. م.
2- قال الجزریّ: و فی حدیث الشفاعة: فانطلق حتّی أتی الفحص، أی قدام العرش، هکذا فسر فی الحدیث و لعله من الفحص: البسیط و الکشف. و فی المصدر: حتی یصیروا الی الفحص.
3- فی المصدر: فتقال لهم: إن کنتم العلویون فانتم الآمنون الذین لا خوف اه. م.

است و دو سوم قصر با انواع یاقوت و گوهر آزین بسته شده است و بر آن کنگره هایی است که با تسبیح و تقدیس و تمجید و سپاس گزاری از او شناخته می شوند. تا پایان حدیث.

روایت 125

. تفسیر فرات بن إبراهیم: از سلمان فارسی رضی الله عنه، و سخن به آماده سازی سپاهی توسط پیامبر صلی الله علیه وآله برای جنگ با گروهی کشیده شد. تا آن که فرمود: هر کس از میان شما که پیش از سرزدن به خانه و خانواده به سوی جنگ برود، امید است خداوند پیروزی را به دست او قرار دهد. و از طرف خدا برای آن ها دوازده قصر در بهشت وعده دادند. و به این جا رسید که گفت: پس امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: پدر و مادرم به فدایت ای پیامبر خدا، این قصرها را برایم وصف کنید. پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: ای علی، در ساختمان این قصرها آجری از طلا و آجری از نقره به کار رفته است. ملاط آن از مشک تیزبو و عنبر است. سنگریزه های آن از مروارید و یاقوت و خاکش زعفران است. ریگ های آن از کافور و در محوطه هر یک از این قصرها چهار رود است که یکی از عسل و دیگری شراب و رودی از شیر و رودی از آب است. انبوه درختان مرجان در آن هاست و بر کناره هر یک از این رودها خیمه هایی از مروارید سفید است که هیچ شکستگی یا پیوندی در آن ها نیست. به آن ها گفته می شود: باش، پس چنان است که درون آن از بیرونش دیده می شود و بیرونش از درون آن قابل دیدن است. در هر خیمه تختی است که با یاقوت سرخ بریده بریده شده است. پایه های آن از زبرجد سبز و بر بالای هر تختی یکی از حوریان سیه چشم نشسته و هر یک هفتاد زیور سبز و هفتاد زیور زرد دارند. مغز ساقشان از پشت استخوان و پوست و لباس و زیور چنان آشکار است که شراب صافی در شیشه سفید دیده می شود و تاجی از جواهر دارند. هر یک از حوریان هفتاد زلف دارد(1) که هر یک از آنان به دست خدمتکاری است و هر خدمتکار آتشدانی در دست دارد که با آن زلف را بخور می دهد. از آن آتشدان بخاری بیرون می آید که با آتش دمیده نشده بلکه با قدرت پروردگار جبار است. تا پایان حدیث.

روایت 126

. ثواب الاعمال: امام موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: رجب، نام رودی است در بهشت که از شیر سپیدتر و از عسل شیرین تر است، کسی که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد خداوند متعال از (زلال جاری) آن رود به او می نوشاند.

روایت 127

. ثواب الاعمال: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: هر کس سه روز در ماه شعبان را روزه بدارد، هفتاد درجه در بهشت از درّ و یاقوت برای او بالا برده خواهد شد.

ص: 175


1- . الذؤابة: مویی که پیشاپیش سر است.

حَمْرَاءَ وَ ثُلُثَا الْقَصْرِ مُرَصَّعٌ بِأَنْوَاعِ الْیَاقُوتِ وَ الْجَوْهَرِ عَلَیْهِ شُرَفٌ یُعْرَفُ بِتَسْبِیحِهِ وَ تَقْدِیسِهِ وَ تَحْمِیدِهِ وَ تَمْجِیدِهِ الْخَبَرَ.

«125»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّهْرِیُّ رَفَعَهُ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی تَجْهِیزِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَرِیَّةً إِلَی جِهَادِ قَوْمٍ إِلَی أَنْ قَالَ فَمَنْ مِنْکُمْ یَخْرُجُ إِلَیْهِمْ قَبْلَ أَنْ یُنْظَرَ فِی دِیَارِنَا وَ حَرِیمِنَا لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَفْتَحَ عَلَی یَدَیْهِ وَ أَضْمَنُ لَهُ عَلَی اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ قَصْراً فِی الْجَنَّةِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْ لِی هَذِهِ الْقُصُورَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ بِنَاءُ هَذِهِ الْقُصُورِ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ مِلَاطُهَا الْمِسْکُ الْأَذْفَرُ وَ الْعَنْبَرُ حَصْبَاؤُهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ تُرَابُهَا الزَّعْفَرَانُ کَثِیبُهَا الْکَافُورُ فِی صَحْنِ کُلِّ قَصْرٍ مِنْ هَذِهِ الْقُصُورِ أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ نَهَرٌ مِنْ عَسَلٍ وَ نَهَرٌ مِنْ خَمْرٍ وَ نَهَرٌ مِنْ لَبَنٍ وَ نَهَرٌ مِنْ مَاءٍ مَحْفُوفٍ بِالْأَشْجَارِ مِنَ الْمَرْجَانِ عَلَی حَافَتَیْ کُلِّ نَهَرٍ مِنْ هَذِهِ الْأَنْهَارِ خِیَمٌ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ لَا قَطْعَ فِیهِ وَ لَا فَصْلَ قَالَ لَهَا کُونِی فَکَانَتْ یُرَی بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا وَ ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا فِی کُلِّ خَیْمَةٍ سَرِیرٌ مُفَصَّصٌ بِالْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ قَوَائِمُهَا مِنَ الزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ حَوْرَاءُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ عَلَی کُلِّ حُورٍ سَبْعُونَ حُلَّةً خَضْرَاءَ وَ سَبْعُونَ حُلَّةً صَفْرَاءَ یُرَی مُخُّ سَاقَیْهَا خَلْفَ عَظْمِهَا وَ جِلْدِهَا وَ حُلِیِّهَا وَ حُلَلِهَا کَمَا تُرَی الْخَمْرَةُ الصَّافِیَةُ فِی الزُّجَاجَةِ الْبَیْضَاءِ مُکَلَّلَةً بِالْجَوَاهِرِ لِکُلِّ حُورٍ سَبْعُونَ ذُؤَابَةً (1)کُلُّ ذُؤَابَةٍ بِیَدِ وَصِیفٍ وَ بِیَدِ کُلِّ وَصِیفٍ مِجْمَرٌ تُبَخِّرُ تِلْکَ الذُّؤَابَةَ یَفُوحُ مِنْ ذَلِکَ الْمِجْمَرِ بُخَارٌ لَا یَفُوحُ بِنَارٍ وَ لَکِنْ بِقُدْرَةِ الْجَبَّارِ الْحَدِیثَ.

«126»

ثو، ثواب الأعمال بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: رَجَبٌ نَهَرٌ فِی الْجَنَّةِ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ مَنْ صَامَ یَوْماً مِنْ رَجَبٍ سَقَاهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ النَّهَرِ.

«127»

ثو، ثواب الأعمال بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ مِنْ شَعْبَانَ رُفِعَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ دَرَجَةٍ مِنَ الْجِنَانِ مِنَ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ (2)وَ مَنْ صَامَ

ص: 175


1- الذؤابة: شعر فی مقدم الرأس.
2- فی المصدر: فی الجنان من در و یاقوت. م.

و هر کس نوزده روز از ماه شعبان را روزه بگیرد، هفتاد هزار قصر از درّ و یاقوت در بهشت به وی عطا می شود. و هر کس بیست و دو روز از ماه شعبان را روزه بگیرد، هفتاد هزار جامه از سندس و استبرق بر او می پوشانند تا آخرحدیث.

روایت 128

. ثواب الاعمال: علی علیه السّلام فرمود: هر کس در هر روز از این دهه، ده مرتبه این تهلیلات را بخواند، خداوند به ازای هر لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ که می گوید درجه ای در بهشت از در و یاقوت به او عنایت فرماید که میان هر دو درجه برای سواری که با شتاب رکاب می زند یک صد سال راه است، و در هر درجه ای شهری است و در هر شهر کاخی از گوهر یکپارچه قرار دارد که درزی در آن نیست، در هر شهری از آن شهرها آنقدر از خانه ها و قلعه ها و اتاقها و خانه ها و بسترها و همسران و تختها و حوران بهشتی و پشتیها و فرشها و سفره ها و خدمتگزاران و رودها و درختها و زیورها و جامه ها قرار دارد که وصف آن از توان وصف کنندگان بیرون است.و هنگامی که از قبر خارج می شود، از هر موی بدن او نوری می تابد، و هفتاد هزار فرشته به پیشباز او می آیند، و از پیش رو و سمت راست و چپ او حرکت می کنند تا به درب بهشت رسند، و هنگامی که وارد بهشت می شود پشت سر او می ایستند و او در پیشاپیش جلوی آنها قرار می گیرد تا به شهری می رسند که نمای بیرونی آن از یاقوت سرخ است و اندرون آن از زبرجد سبز رنگ، و در آن شهر، تمام آنچه را که خداوند در بهشت آفریده است وجود دارد، هنگامی که به آنجا می رسند فرشتگان می گویند: ای دوست خدا! آیا می دانی این شهر و آنچه در آن است چیست؟ می گوید: نه، شما کیستید؟ می گویند: ما فرشتگانی هستیم که در دنیا روزی که خدای تبارک و تعالی را تهلیل می کردی تو را می دیدیم، این شهر با آنچه که در آن هست همه ثواب توست، تو را به ثوابی برتر از این ثواب از جانب خدا

مژده باد! تا آنچه را که خداوند برای تو در دار السلام خود و در جوار خویش فراهم آورده است.

روایت 129

. تفسیر نعمانی: در آنچه که تفسیر نعمانی از امیر المومنین روایت کرده و اسناد آن به زودی در کتاب القرآن خواهد آمد دلیلی است بر رد کسانی که منکر خلق شدن بهشت و جهنم هستند. خداوند متعال می فرمایند: «عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی» رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمودند: هنگامی که مرا به آسمان ها بردند وارد بهشت شدم و در آنجا قصری از یاقوت سرخ را مشاهده کردم که باطن آن هم از بیرون مشاهده می شد. آن یاقوت بسیار پر نور و درخشنده بود در این قصر دو قبه از در و زبرجد دیده می شد، گفتم ای جبرئیل این قصر متعلق به کیست فرمود: آن برای کسی است که سخنهای خوب بگوید، و روزه داشته باشد

ص: 176

تِسْعَةَ عَشَرَ یَوْماً مِنْ شَعْبَانَ أُعْطِیَ سبعون (سَبْعِینَ) أَلْفَ قَصْرٍ مِنَ الْجِنَانِ (1)مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ مَنْ صَامَ اثْنَیْنِ وَ عِشْرِینَ یَوْماً مِنْ شَعْبَانَ کُسِیَ سَبْعِینَ حُلَّةً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ الْحَدِیثَ.

«128»

ثو، ثواب الأعمال بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی ثَوَابِ التَّهْلِیلَاتِ فِی عَشْرِ ذِی الْحِجَّةِ قَالَ مَنْ قَالَ ذَلِکَ کُلَّ یَوْمٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکُلِّ تَهْلِیلَةٍ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ مِنَ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ مَسِیرَةُ مِائَةِ عَامٍ لِلرَّاکِبِ الْمُسْرِعِ فِی کُلِّ دَرَجَةٍ مَدِینَةٌ فِیهَا قَصْرٌ مِنْ جَوْهَرَةٍ وَاحِدَةٍ لَا فَصْلَ فِیهَا فِی کُلِّ مَدِینَةٍ مِنْ تِلْکَ الْمَدَائِنِ مِنَ الدُّورِ وَ الصُّحُونِ وَ الْغُرَفِ وَ الْبُیُوتِ وَ الْفُرُشِ وَ الْأَزْوَاجِ وَ السُّرُرِ وَ الْحُورِ الْعِینِ وَ مِنَ النَّمَارِقِ وَ الزَّرَابِیِّ وَ الْمَوَائِدِ وَ الْخَدَمِ وَ الْأَنْهَارِ وَ الْأَشْجَارِ وَ الْحُلِیِّ وَ الْحُلَلِ مَا لَا یَصِفُ خَلْقٌ مِنَ الْوَاصِفِینَ فَإِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ أَصَابَ کُلُّ شَعْرَةٍ مِنْهُ نُوراً وَ ابْتَدَرَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْشُونَ أَمَامَهُ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ فَإِذَا دَخَلَهَا قَامُوا خَلْفَهُ وَ هُوَ أَمَامَهُمْ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی مَدِینَةٍ ظَاهِرُهَا یَاقُوتَةٌ حَمْرَاءُ وَ بَاطِنُهَا زَبَرْجَدٌ خَضْرَاءُ فِیهَا مِنْ أَصْنَافِ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْجَنَّةِ فَإِذَا انْتَهَوْا إِلَیْهَا قَالُوا یَا وَلِیَّ اللَّهِ هَلْ تَدْرِی مَا هَذِهِ الْمَدِینَةُ قَالَ لَا فَمَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ الْمَلَائِکَةُ الَّذِینَ شَهِدْنَاکَ فِی الدُّنْیَا یَوْمَ هَلَّلْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِالتَّهْلِیلِ هَذِهِ الْمَدِینَةُ بِمَا فِیهَا ثَوَاباً لَکَ وَ أَبْشِرْ بِأَفْضَلَ مِنْ هَذَا فِی دَارِهِ دَارِ السَّلَامِ فِی جِوَارِهِ عَطَاءً لَا یَنْقَطِعُ أَبَداً.

«129»

مِنْ تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ، فِیمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ سَیَأْتِی بِإِسْنَادِهِ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ قَالَ علیه السلام وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی دَاخِلُهُ مِنْ خَارِجِهِ وَ خَارِجُهُ مِنْ دَاخِلِهِ مِنْ نُورِهِ فَقُلْتُ (2)یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ فَقَالَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ

ص: 176


1- فی المصدر: فی الجنان.
2- فی المصدر: فرأیت بها قصرا من یاقوتة حمراء یری داخله من خارجه و خارجه من داخله، فقلت اه. م.

و طعام به مردم بدهد و در شب ها هنگامی که مردم خواب هستند نماز بگذارد. علی علیه السّلام فرمود: یا رسول اللَّه در امت تو کسانی هستند که طاقت این اعمال را داشته باشند فرمود: می دانی که مقصود از خوب سخن گفتن چیست، گفتم خدا و رسول داناتر می باشند فرمود کسی که همه ماه رمضان را روزه داشته باشد و صبر کند. می دانی مقصود از اطعام چیست، گفتم خدا و رسول داناتر می باشند فرمود: هر کس که برای عیال خود هزینه زندگی تهیه کند و آنها را نیازمند مردم نگرداند، می دانی تهجد چیست گفتم: خدا و رسول داناتر می باشند فرمود: کسی که به خواب نرود تا نماز عشاء را بخواند زیرا یهود و نصاری در آن وقت در خواب هستند.

و فرمود حضرت صلی الله علیه و آله: در آن شب معراج چون به بهشت وارد شدم دیدم زمین مسطحی را که ملائکه ها در آن بقعه بزرگی میساختند یک خشت از طلا و یک خشت از نقره و دیدم گاهی میسازند و گاهی میایستند (گوئی منتظراند) پس سؤال کردم از آنها چرا گاهی میسازید و گاهی توقف میکنید؟ گفتند: توقف میکنیم تا اینکه مصالح آن برسد. گفتم مصالح آن چیست؟ گفتند ذکر مؤمن است که بگوید: سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا إله إلّا اللَّه و اللَّه اکبر، و هر گاه نگوید توقف می کنیم.

هنگامی که مرا در آسمانها گردش دادند، جبرئیل علیه السلام دست مرا گرفت و مرا بر بساطی از بساطهای بهشت نشاند. پس از آن یک گلابی به من داد و من آن را زیر و رو کردم، ناگهان شکافته شد و از آن کنیزی از حوریان بهشتی خارج شد که من زیباتر از او ندیده بودم، پس به من گفت: سلام بر تو ای محمّد! گفتم: تو کیستی؟ گفت: من راضیه مرضیّه هستم، که پروردگار مرا از سه چیز آفریده است، پائین تنه من از عطر است، و میان تنه من از کافور و بالا تنه من از عنبر است. خدای مرا به آب حیات سرشته است. خدای جبّار به من گفت هست شو، پس موجود شدم، و مرا برای برادر و پسر عمویت علی بن ابی طالب آفریده است. این حدیث و مانند این حدیث و عکس آنها دلالت دارند بر خلق شدن بهشت و جهنم و اینکه الان موجودند.

ص: 177

وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی أُمَّتِکَ مَنْ یُطِیقُ هَذَا فَقَالَ لِی ادْنُ مِنِّی فَدَنَوْتُ فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا إِطَابَةُ الْکَلَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَ تَدْرِی مَا إِدَامَةُ الصِّیَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ لَمْ یُفْطِرْ مِنْهُ یَوْماً أَ تَدْرِی مَا إِطْعَامُ الطَّعَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ مَنْ طَلَبَ لِعِیَالِهِ مَا یَکُفُّ بِهِ وُجُوهَهُمْ أَ تَدْرِی مَا التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ مَنْ لَا یَنَامُ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ یُرِیدُ بِالنَّاسِ هُنَا الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی لِأَنَّهُمْ یَنَامُونَ بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قیعان (1)(قِیعَاناً) وَ رَأَیْتُ فِیهَا مَلَائِکَةً یَبْنُونَ لَبِنَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ رُبَّمَا أَمْسَکُوا فَقُلْتُ لَهُمْ مَا بَالُکُمْ قَدْ أَمْسَکْتُمْ فَقَالُوا حَتَّی تَجِیئَنَا النَّفَقَةُ فَقُلْتُ وَ مَا نَفَقَتُکُمْ قَالُوا قَوْلُ الْمُؤْمِنِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِذَا قَالَ بَنَیْنَا وَ إِذَا أَمْسَکَ أَمْسَکْنَا وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَسْرَی بِی رَبِّی إِلَی سَبْعِ سَمَاوَاتِهِ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی وَ أَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ وَ أَجْلَسَنِی عَلَی دُرْنُوکٍ (2)مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ وَ نَاوَلَنِی سَفَرْجَلَةً فَانْفَلَقَتْ نِصْفَیْنِ وَ خَرَجَتْ حَوْرَاءُ مِنْهَا فَقَامَتْ بَیْنَ یَدَیَّ وَ قَالَتْ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مَنْ أَنْتِ فَقَالَتْ أَنَا الرَّاضِیَةُ الْمَرْضِیَّةُ خَلَقَنِی الْجَبَّارُ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ أَعْلَایَ مِنَ الْکَافُورِ وَ وَسَطِی مِنَ الْعَنْبَرِ وَ أَسْفَلِی مِنَ الْمِسْکِ وَ عُجِنْتُ بِمَاءِ الْحَیَوَانِ قَالَ لِی رَبِّی کُونِی فَکُنْتُ لِأَخِیکَ وَ وَصِیِّکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ هَذَا وَ مِثْلُهُ دَلِیلٌ عَلَی خَلْقِ الْجَنَّةِ وَ بِالْعَکْسِ مِنْ ذَلِکَ الْکَلَامِ فِی النَّارِ.

ص: 177


1- جمع القاع: أرض سهلة مطمئنة قد انفرجت عنها الجبال و الآکام. و قد استمسک بذلک من أنکر خلق الجنة و أجیب بأنّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم قال: فیها قیعان. فأثبت وجود الجنة و أن فیها قیعان یبنی فیها قصور لمن یعمل بعد ذلک.
2- الدرنوک و الدر نیک: نوع من البسط له خمل.

روایت 130

. تفسیر قمی: در پاسخ به کسانی که بهشت و جهنم را انکار می کنند فرموده است: «عِندَ سِدْرَةِ المُنْتَهَی عِندَهَا جَنَّةُ المَأْوی» یعنی سدرة المنتهی در آسمان هفتم قرار دارد و جنة المأوی هم در کنار آن است.(1)

علی بن ابراهیم گفت روایت کرد برای من پدرم از حماد از امام صادق علیه السلام که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «هنگامی که مرا به آسمان ها بردند وارد بهشت شدم و در آنجا قصری» و حدیث اول را تا این جای فرمایش حضرت که می فرمایند: «همانا ایشان می خوابند بین آن دو» ادامه دادند.

سپس گفت و به همین اسناد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «هنگامی که مرا به آسمان ها بردند» تا پایان حدیث دوم و پس از آن حدیثی که ما آن را در اول باب از ایشان روایت کردیم یعنی حدیث بوسیدن فاطمه علیها السلام و توصیف درخت طوبی را آورده و می گوید: و همانند آن بسیار است از مواردی که منکرین معراج و بهشت و جهنم را رد می کنند.

روایت 131

. عیون اخبار الرضا علیه السلام از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وسط بهشت از آن من و اهل بیت من است.

روایت 132

. خصال: در مورد فرموده خداوند: «طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآب» {طوبی و خوش سرانجامی آنها است} امیر المومنین علیه السلام می فرمایند: طوبی درختی است که خدا با دست خود آن را کاشته و از روح خود در آن دمیده و از پشت دیوار بهشت شاخه های آن نمایانست زیور و جامه های زیبا و میوه های آویخته تا برابر دهان بهشتیان ببار آورد تا آخر حدیث.

روایت 133

. خصال: ابن عباس گفت رسول خدا بر زمین چهار خط کشید و فرمود میدانید این چیست؟ گفتند خدا و رسولش داناترند، فرمود بهترین زنان بهشت چهارند، خدیجه دختر خویلد؛ فاطمه دختر محمد، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم زن فرعون.

روایت 134

. معانی اخبار: امام صادق علیه السّلام روایت نمود که پیغمبر اسلام صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «سخاوت» درختی است که ریشه آن در بهشت است و شاخه هایش بر دنیا سایه افکنده، اینک هر انسانی به شاخه ای از شاخه های آن خود را بیاویزد او را به بهشت خواهد برد.

ص: 178


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 312.
«130»

فس، تفسیر القمی وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَوْلُهُ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی وَ سِدْرَةُ الْمُنْتَهَی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی عِنْدَهَا.

-قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ قَصْراً وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الْأَوَّلَ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّهُمْ یَنَامُونَ فِیمَا بَیْنَهُمَا.

-ثم قال و بهذا الإسناد قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ إِلَی آخِرِ الْحَدِیثِ الثَّانِی ثُمَّ رَوَی مَا رَوَیْنَا عَنْهُ فِی أَوَّلِ الْبَابِ مِنْ حَدِیثِ تَقْبِیلِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ وَصْفِ شَجَرَةِ طُوبَی ثُمَّ قَالَ وَ مِثْلُ ذَلِکَ کَثِیرٌ مِمَّا هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الْمِعْرَاجَ وَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ.

«131»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَسَطُ الْجَنَّةِ لِی وَ لِأَهْلِ بَیْتِی.

«132»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ قَالَ هِیَ شَجَرَةٌ غَرَسَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ وَ إِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَی مِنْ وَرَاءِ سُورِ الْجَنَّةِ تَنْبُتُ بِالْحُلِیِّ وَ الْحُلَلِ وَ الثِّمَارِ مُتَدَلِّیَةً عَلَی أَفْوَاهِهِمْ الْخَبَرَ.

«133»

ل، الخصال بِسَنَدَیْنِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطَطٍ فِی الْأَرْضِ وَ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ أَرْبَعٌ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ.

«134»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّخَاءُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ أَصْلُهَا وَ هِیَ مِظَلَّةٌ عَلَی الدُّنْیَا مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْهَا اجْتَرَّهُ إِلَی الْجَنَّةِ.

ص: 178

روایت 135

. تفسیر امام علیه السلام: درباره فرموده خداوند متعال: « عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی» {و به این درخت نزدیک نشوید} فرمود: آن درختی است که از دیگر درختان بهشت متمایز شده است. همانا دیگر درختان بهشت هر کدام یک نوع میوه و خوراکی دارد، اما این درخت و درختان مانند آن، بار گندم و انگور و زیتون و عناب و میوه ها و خوراکی های دیگر را دارد. به همین دلیل داستان گویان در نام درخت دچار اختلاف شده اند، برخی می گویند گندم بوده و بعضی دیگر می گویند انگور بوده و برخی هم می گویند درخت عناب بوده است.

روایت 136

. تفسیر امام علیه السلام: در آن چه که در بار مناقب امیرمؤمنان علیه لسلام خواهد آمد. پیامبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: به راستی خداوند شیطان را از تو و دوستدارانت ناامید می کند و در آخرت به اندازه هر دانه خردلی که به دوستت عطا کرده ای به تو می بخشد و خداوند آن را بزرگ می کند، درجه ای در بهشت به تو عطا می کند که به اندازه فاصله آسمان تا زمین از دنیا بزرگ تر است. و نیز به تعداد هر دانه خردل می کند کوهی از نقره هم چون آن، و کوهی از مروارید و کوهی از یاقوت و کوهز از گوهر و کوهی از نور پروردگار عزت مانند آن، و کوهی از زمرد و کوهی از زبرجد مانند آن، و کوهی از مشک و کوهی از عنبر همچون آن خواهد داد. و همانا تعداد خدمتگزاران تو در بهشت از تعداد قطره های باران و گیاهان و موی حیوانات بیشتر است.

روایت 137

. تفسیر امام علیه السلام: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هرکس حقوق خویشان پدر و مادرش را رعایت کند در بهشت به او هزار درجه داده می شود که میان هر دو درجه به اندازه مسیری است که اسب تیزرو در مدت صد سال می دود. یکی از درجات از نقره و دیگری از طلا و یکی دیگر از مروارید و دیگری از زمرد و یک هم از زبرجد و یکی دیگر از مشک و یکی از عنبر و دیگری از کافور است. و این درجات از این نوع هستند. و هرکس حق نزدیکان محمد و علی صلوات الله علیهما را رعایت کند، به او درجات و پاداش فراوانی داده می شود که به اندازه برتری محمد و علی صلوات الله علیهما بر پدرومادر نسبی او است. سخن به آن جا رسید که خویشان پیامبر صلی الله علیه وآله را بر خود مقدم بدارد و پس از بیان این که مال بسیار به او داده شود، گفت: سپس پیامبر صلی الله علیه وآله نزد او آمد و گفت: ای بنده خدا، این پاداش تو است که در دنیا نزدیکان مرا بر نزدیکان خودت مقدم داشتی. و من در آخرت به اندازه هر دانه از این مال در بهشت هزار قصر به تو خواهم داد که کوچک ترین آن ها بزرگ تر از همه دنیا است، گیاه خشکیده آن بهتر است از دنیا و آن چه در آن است، تا آن جا که فرمود: و هر کس دست از روی محبت بر سر یتیمی بکشد خداوند در بهشت به تعداد هر تار مویی که از زیر دستان او عبور کرده

ص: 179

«135»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ قَالَ علیه السلام هِیَ شَجَرَةٌ تَمَیَّزَتْ بَیْنَ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ إِنَّ سَائِرَ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ کَانَ کُلُّ نَوْعٍ مِنْهَا یَحْمِلُ نَوْعاً مِنَ الثِّمَارِ وَ الْمَأْکُولِ وَ کَانَتْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ وَ جِنْسُهَا تَحْمِلُ الْبُرَّ وَ الْعِنَبَ وَ التِّینَ وَ الْعُنَّابَ وَ سَائِرَ أَنْوَاعِ الْفَوَاکِهِ وَ الثِّمَارِ وَ الْأَطْعِمَةِ فَلِذَلِکَ اخْتَلَفَتِ الْحَاکُونَ بِذِکْرِ الشَّجَرَةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هِیَ بُرَّةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِیَ عِنَبَةٌ وَ قَالَ آخَرُونَ هِیَ عُنَّابَةٌ.

«136»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِیمَا سَیَأْتِی فِی أَبْوَابِ مَنَاقِبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ یُخْزِی عَنْکَ الشَّیْطَانَ وَ عَنْ مُحِبِّیکَ وَ یُعْطِیکَ فِی الْآخِرَةِ بِعَدَدِ کُلِّ حَبَّةِ خَرْدَلٍ مِمَّا أَعْطَیْتَ صَاحِبَکَ وَ مِمَّا یُنْمِیهِ اللَّهُ مِنْهُ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ أَکْبَرَ مِنَ الدُّنْیَا مِنَ الْأَرْضِ إِلَی السَّمَاءِ وَ بِعَدَدِ کُلِّ حَبَّةٍ مِنْهَا جَبَلًا مِنْ فِضَّةٍ کَذَلِکَ وَ جَبَلًا مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ جَبَلًا مِنْ یَاقُوتٍ وَ جَبَلًا مِنْ جَوْهَرٍ وَ جَبَلًا مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ کَذَلِکَ وَ جَبَلًا مِنْ زُمُرُّدٍ وَ جَبَلًا مِنْ زَبَرْجَدٍ کَذَلِکَ وَ جَبَلًا مِنْ مِسْکٍ وَ جَبَلًا مِنْ عَنْبَرٍ کَذَلِکَ وَ إِنَّ عَدَدَ خَدَمَکَ فِی الْجَنَّةِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ قَطْرِ الْمَطَرِ وَ النَّبَاتِ وَ شُعُورِ الْحَیَوَانَاتِ.

«137»

تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ رَعَی قَرَابَاتِ أَبَوَیْهِ أُعْطِیَ فِی الْجَنَّةِ أَلْفَ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ حُضْرُ الْفَرَسِ الْجَوَادِ الْمُضَمَّرِ مِائَةَ سَنَةٍ إِحْدَی الدَّرَجَاتِ مِنْ فِضَّةٍ وَ الْأُخْرَی مِنْ ذَهَبٍ وَ أُخْرَی مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ أُخْرَی مِنْ زُمُرُّدٍ وَ أُخْرَی مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ أُخْرَی مِنْ مِسْکٍ وَ أُخْرَی مِنْ عَنْبَرٍ وَ أُخْرَی مِنْ کَافُورٍ فَتِلْکَ الدَّرَجَاتُ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ وَ مَنْ رَعَی حَقَّ قُرْبَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ أُوتِیَ مِنْ فَضَائِلِ الدَّرَجَاتِ وَ زِیَادَةِ الْمَثُوبَاتِ عَلَی قَدْرِ زِیَادَةِ فَضْلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَی أَبَوَیْ نَسَبِهِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فِی شَأْنِ رَجُلٍ آثَرَ قَرَابَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَرَابَتِهِ بَعْدَ بَیَانِ أَنْ أَعْطَی مَالًا کَثِیراً قَالَ ثُمَّ أَتَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ هَذَا جَزَاؤُکَ فِی الدُّنْیَا عَلَی إِیثَارِ قَرَابَتِی عَلَی قَرَابَتِکَ وَ لَأُعْطِیَنَّکَ فِی الْآخِرَةِ بِکُلِّ حَبَّةٍ مِنْ هَذَا الْمَالِ فِی الْجَنَّةِ أَلْفَ قَصْرٍ أَصْغَرُهَا أَکْبَرُ مِنَ الدُّنْیَا مَغْرِزُ إِبْرَةٍ مِنْهَا خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ مَنْ مَسَحَ یَدَهُ بِرَأْسِ یَتِیمٍ رِفْقاً بِهِ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ فِی الْجَنَّةِ بِکُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ تَحْتَ

ص: 179

قصری به او می بخشد که از همه دنیا و آن چه در دنیاست بزرگ تر است. و در آن هرچیز که خوشایند باشد و دیده ها از آن به وجد آید وجود دارد و آن ها جاودانه در نعمت هستند. تا آن که گفت: حسین بن علی علیهما السلام فرمود: هر کس یتیمی از ما را بر عهده بگیرد و غیبت و پوشیدگی ما را از او جبران کند، سپس با علوم ما که به او رسیده یاری اش کند تا این که راه را به او بنمایاند و هدایتش کند، خداوند عزوجل می فرماید: ای بنده بزرگوار و یاری دهنده، من به این بخشش سزاوارترم. ای فرشتگانم، برای او در بهشت به تعداد هر حرفی که به او آموخته هزار هزار قصر قرار دهید، و نعمت های دیگری را که شایسته آن است به آن بیفزایید. و ادامه داد تا این که گفت: دو زن شکایتی را در امر دین نزد فاطمه سلام الله علیها بردند که یکی دشمن ایشان و دیگری زنی مؤمن بود، حضرت حجت زن مؤمن را برایش آشکار ساخت و او بر دیگری پیروز شد و از این رو بسیار شادمان شد. فاطمه سلام الله علیها فرمود: همانا شادی فرشتگان از پیروزی تو بیشتر از شادمانی توست و همانا اندوه شیطان و یارانش از ناامیدی آن زن از تو بیش از اندوه اوست. و خداوند عز وجل به فرشتگان فرمود: به خاطر این آگاهی که فاطمه به این زن نیازمند و اسیر داد، در بهشت هزار هزار برابر آن چه را برایش مهیا نموده بودید قرار دهید. و این را سنتی قرار دهید برای هر کس که نیازمند اسیری را بر دشمنش یاری دهد و هزار هزار برابر آن چه را در بهشت برایش آماده بود قرار دهید. تا آن جا که گفت: و محمد بن جعفر علیهما السلام فرمود: هر کس برای شکست قدرت دشمنان ما در مقابل دوستان نیازمند اهل بیت تلاش کند و آنان را از ایشان بازدارد و رسوایی هایشان را آشکار کرده و عیب هایشان را بیان کند(1)

و امر محمد صلی الله علیه وآله و خاندانش را بزرگ دارد، خداوند تلاش بهشتیان را در ساختن قصرها و خانه های او قرار می دهد. به تعداد هر حرف از حجت هایی که در برابر دشمنان خدا به کار می برد برای او از بهشتیان به کار گرفته می شود که نیروی هر یک از آنان بیش از آن است که آسمان ها و زمین را جابجا کنند. پس چه بناهای فراوان و چه نعمت بزرگی و چه قصرهای بسیاری که تنها خداوند شمار آن ها را می داند. و ادامه داد تا آن که گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: همانا خداوند در شب معراج به جبرئیل دستور داد تا قصرهای بهشت را به من نشان دهد. پس آن ها را دیدم که از طلا و نقره ساخته شده و ملاط آن از مشک و عنبر است. مگر آن که دیدم برخی از آن ها کنگره های بلند دارند که بقیه ندارند. پس گفتم: ای حبیب من، جبرئیل، چرا این قصرها کنگره هایی مانند بقیه ندارند؟ گفت: ای محمد، این ها قصرهای نمازگزارانی است که

نمازهای واجب خود را می خوانند و برای صلوات بر تو و خاندانت پس از نماز سستی می کردند. پس اگر به وسیله صلوات بر محمد و خاندان پاک او صلوات الله علیهم، ماده ای برای ساختن

ص: 180


1- . یعنی بدی هایشان را آشکار کند.

یَدِهِ قَصْراً أَوْسَعَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا وَ فِیهَا مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام مَنْ کَفَلَ لَنَا یَتِیماً قَطَعَتْهُ عَنَّا غَیْبَتُنَا وَ اسْتِتَارُنَا فَوَاسَاهُ مِنْ عُلُومِنَا الَّتِی سَقَطَتْ إِلَیْهِ حَتَّی أَرْشَدَهُ وَ هَدَاهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَیُّهَا الْعَبْدُ الْکَرِیمُ الْمُوَاسِی إِنِّی أَوْلَی بِهَذَا الْکَرَمِ اجْعَلُوا لَهُ یَا مَلَائِکَتِی فِی الْجِنَانِ بِعَدَدِ کُلِّ حَرْفٍ عَلَّمَهُ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ وَ أَضِیفُوا إِلَیْهَا مَا یَلِیقُ بِهَا مِنْ سَائِرِ النِّعَمِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ قَدْ اخْتَصَمَ إِلَیْهَا امْرَأَتَانِ فَتَنَازَعَتَا فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدِّینِ إِحْدَاهُمَا مُعَانِدَةٌ وَ الْأُخْرَی مُؤْمِنَةٌ فَفَتَحَتْ عَلَی الْمُؤْمِنَةِ حُجَّتَهَا فَاسْتَظْهَرَتْ عَلَی الْمُعَانِدَةِ فَفَرِحَتْ فَرَحاً شَدِیداً فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام إِنَّ فَرَحَ الْمَلَائِکَةِ بِاسْتِظْهَارِکَ عَلَیْهَا أَشَدُّ مِنْ فَرَحِکَ وَ إِنَّ حُزْنَ الشَّیْطَانِ وَ مَرَدَتِهِ بِخِزْیِهَا عَنْکَ أَشَدُّ مِنْ حُزْنِهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ أَوْجِبُوا لِفَاطِمَةَ بِمَا فَتَحَتْ عَلَی هَذِهِ الْمِسْکِینَةِ الْأَسِیرَةِ مِنَ الْجِنَانِ أَلْفَ أَلْفِ ضِعْفِ مَا کُنْتَ أَعْدَدْتَ لَهَا وَ اجْعَلُوا هَذِهِ سُنَّةً فِی کُلِّ مَنْ یَفْتَحُ عَلَی أَسِیرٍ مِسْکِینٍ فَیَغْلِبُ مُعَانِداً مِثْلَ أَلْفِ أَلْفِ مَا کَانَ مُعَدّاً لَهُ مِنَ الْجِنَانِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مَنْ کَانَ هَمُّهُ فِی کَسْرِ النَّوَاصِبِ عَنِ الْمَسَاکِینِ الْمُوَالِینَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یَکْسِرُهُمْ عَنْهُمْ وَ یَکْشِفُ عَنْ مَخَازِیهِمْ وَ یُبَیِّنُ أَعْوَارَهُمْ (1)وَ یُفَخِّمُ أَمْرَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ جَعَلَ اللَّهُ هِمَّةَ أَمْلَاکِ الْجِنَانِ فِی بِنَاءِ قُصُورِهِ وَ دُورِهِ یُسْتَعْمَلُ بِکُلِّ حَرْفٍ مِنْ حُرُوفِ حُجَجِهِ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ أَهْلِ الدُّنْیَا أَمْلَاکاً قُوَّةُ کُلِّ وَاحِدٍ تَفْضُلُ مِنْ حَمْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَکَمْ مِنْ بِنَاءٍ وَ کَمْ مِنْ نِعْمَةٍ وَ کَمْ مِنْ قُصُورٍ لَا یَعْرِفُ قَدْرَهَا إِلَّا رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ جَبْرَئِیلَ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ فَعَرَضَ عَلَیَّ قُصُورَ الْجِنَانِ فَرَأَیْتُهَا مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ مِلَاطُهَا الْمِسْکُ وَ الْعَنْبَرُ غَیْرَ أَنِّی رَأَیْتُ لِبَعْضِهَا شُرَفاً عَالِیَةً وَ لَمْ أَرَ لِبَعْضِهَا فَقُلْتُ یَا حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَا بَالُ هَذِهِ بِلَا شُرَفٍ کَمَا لِسَائِرِ تِلْکَ الْقُصُورِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ قُصُورُ الْمُصَلِّینَ فَرَائِضَهُمُ الَّذِینَ یَکْسَلُونَ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَیْکَ وَ عَلَی آلِکَ بَعْدَهَا فَإِنْ بَعَثَ مَادَّةً لِبِنَاءِ الشُّرَفِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ

ص: 180


1- أی یبین عیوبهم.

کنگره می فرستادند، برای آن ها نیز ساخته می شد، وگرنه به همین شکل باقی می ماند. و گفته می شود: این ها برای شناخته شدن توسط ساکنان بهشت است که قصرهای بدون کنگره برای کسانی است که پس از نمازهای خود در صلوات بر محمد و خاندان پاک او صلوات الله علیهم سستی می کردند. و در آن جا قصرهایی کنگره دار و شگفت دیدم که در مقابل آن ها هیچ راهرو و یا باغی وجود داشت و در پشت آن ها نیز باغ یا راهرویی نبود. پرسیدم: چرا این قصرها نه راهرویی در مقابل خود دارند و نه باغی در پشت آن ها است؟ پاسخ داد: ای محمد، این ها قصرهای کسانی است که نمازهای پنج گانه خود را به جای می آوردند اما در برآوردن حقوق برادران مؤمن خود همه تلاش خود را نمی کردند. به همین دلیل نه راهرویی در مقابل قصرهایشان وجود دارد و نه باغی در پشت آن است.

روایت 138

. تفسیر امام علیه السلام: درباره ثواب نماز فرمود: و هنگامی که بگوید: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، و حمد و سوره را بخواند خداوند به فرشتگان خود می گوید: آیا می بینید بنده ام چگونه از خواندن کلام من لذت می برد؟ شما را گواه می گیرم که در قیامت به او خواهم گفت: در بهشت های من بخوان و در درجاتی که قرار داده ام بالا برو. پس او همواره می خواند و به اندازه هر حرف درجه ای بالا می رود که یک درجه از طلا و درجه دیگر از نقره و دیگری از مروارید و درجه دیگر از گوهر و درجه ای از زبرجد سبز و درجه ای از زمرد سبز و درجه ای از نور پروردگار عالمیان است. و ادامه داد تا آن که در بیان زکات گفت: همانا هر کس مال پاک خود را برای زکات بپردازد، خداوند به تعداد هر دانه ای از آن در بهشت قصری از طلا و قصری از نقره و قصری از مروارید و قصری از زبرجد و قصری از زمرد و قصری از گوهر و قصری از نور پروردگار عالمیان به او می بخشد

روایت 139

. تفسیر قمی: « لَهُمْ دارُ السَّلام» {دارالسلام برای آنان است} فرمود: یعنی بهشت، و به خاطر آرامشی که از اندوه و دردها در آن دارند، به آن دارالسلام گفته می شود.

روایت 140

. تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: بر روی در بهشت نوشته شده است: برای صدقه ده پاداش و برای قرض هجده پاداش است.

روایت 141

. تفسیر قمی: « ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُون» {شما و همسرانتان با شادمانی وارد بهشت شوید} یعنی بزرگ داشته می شوید. « یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْواب» {با ظرف ها و جام هایی از طلا گرداگرد آنان می چرخند} یعنی ظرف ها و کاسه ها، « وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُس» {و در آن هرچه

ص: 181

الطَّیِّبِینَ بُنِیَتْ لَهُ الشُّرَفُ وَ إِلَّا بَقِیَتْ هَکَذَا فَیُقَالُ حَتَّی یَعْرِفَ سُکَّانُ الْجِنَانِ أَنَّ الْقَصْرَ الَّذِی لَا شُرَفَ لَهُ هُوَ لِلَّذِی کَسِلَ صَاحِبُهُ بَعْدَ صَلَاتِهِ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ رَأَیْتُ فِیهَا قُصُوراً مَنِیعَةً مُشْرِفَةً عَجِیبَةَ الْحُسْنِ لَیْسَ لَهَا أَمَامَهَا دِهْلِیزٌ وَ لَا بَیْنَ یَدَیْهَا بُسْتَانٌ وَ لَا خَلْفَهَا فَقُلْتُ مَا بَالُ هَذِهِ الْقُصُورِ لَا دِهْلِیزَ بَیْنَ یَدَیْهَا وَ لَا بُسْتَانَ خَلْفَهَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ قُصُورُ الْمُصَلِّینَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ الَّذِینَ یَبْذُلُونَ بَعْضَ وُسْعِهِمْ فِی قَضَاءِ حُقُوقِ إِخْوَانِهِمُ الْمُؤْمِنِینَ دُونَ جَمِیعِهَا فَلِذَلِکَ قُصُورُهُمْ بِغَیْرِ دِهْلِیزٍ أَمَامَهَا وَ لَا بَسَاتِینَ خَلْفَهَا.

«138»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ علیه السلام فِی بَیَانِ ثَوَابِ الصَّلَاةِ وَ إِذَا قَالَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَرَأَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ سُورَةً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ أَ مَا تَرَوْنَ عَبْدِی هَذَا کَیْفَ تَلَذَّذُ بِقِرَاءَةِ کَلَامِی أُشْهِدُکُمْ یَا مَلَائِکَتِی لَأَقُولَنَّ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ اقْرَأْ فِی جَنَّاتِی وَ ارْقَ فِی دَرَجَاتِی فَلَا یَزَالُ یَقْرَأُ وَ یَرْقَی بِعَدَدِ کُلِّ حَرْفٍ دَرَجَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ دَرَجَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ دَرَجَةً مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ دَرَجَةً مِنْ جَوْهَرٍ وَ دَرَجَةً مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ وَ دَرَجَةً مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ وَ دَرَجَةً مِنْ نُورِ رَبِّ الْعِزَّةِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ فِی بَیَانِ الزَّکَاةِ فَإِنَّ مَنْ أَعْطَی مِنْ زَکَاتِهِ طَیِّبَةً بِهَا نَفْسُهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ حَبَّةٍ مِنْهَا قَصْراً فِی الْجَنَّةِ مِنْ ذَهَبٍ وَ قَصْراً مِنْ فِضَّةٍ وَ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ قَصْراً مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ قَصْراً مِنْ زُمُرُّدٍ وَ قَصْراً مِنْ جَوْهَرٍ وَ قَصْراً مِنْ نُورِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.

«139»

فس، تفسیر القمی لَهُمْ دارُ السَّلامِ قَالَ یَعْنِی الْجَنَّةَ (1)وَ سُمِّیَتْ دَارَ السَّلَامِ لِلسَّلَامَةِ فِیهَا مِنَ الْأَحْزَانِ وَ الْآلَامِ.

«140»

فس، تفسیر القمی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام عَلَی بَابِ الْجَنَّةِ مَکْتُوبٌ الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ وَ الْقَرْضُ بِثَمَانِیَةَ عَشَرَ (2)

«141»

فس، تفسیر القمی ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ أَیْ تُکْرَمُونَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ أَیْ قِصَاعٍ وَ أَوَانِی وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ إِلَی قَوْلِهِ

ص: 181


1- فی المصدر: یعنی فی الجنة، و السلام: الامان و العافیة و السرور. م.
2- بین الجملتین تقدم و تأخر فی المصدر. م.

برای دیده ها لذت بخش است و دل ها می خواهد وجود دارد} تا این جای آیه:« مِنْها تَأْکُلُون» {از آن ها می خورید} چرا که آن استوار است.

و پدرم از حسن بن محبوب از ابن سنان از ابوعبدالله علیه السلام روایت کرده که فرمود: همانا در بهشت انسان به اندازه روزهای دنیا بر سر سفره می ماند و در یک وعده به اندازه خوراکش در دنیا می خورد.

روایت 142

. تفسیر قمی: « وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْر» {و رودهایی از شراب} فرمود: یعنی شرابی که هنگامی که دوستان خدا آن را می نوشند، شمیم مشک را از آن استشمام می کنند.

روایت 143

. تفسیر قمی: « لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیم» {نه سخن بیهوده و نه گناه آلود} فرمود: در بهشت نه سخنان ناپسند و نه ناسزا خواهد بود. و مؤمن در بهشت می نوشد ولی گناه نمی کند. سپس خداوند سخن اهل بهشت را بیان می فرماید: « وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُون» {و برخی از آنان از بعضی دیگر سؤال می کنند} فرمود: در بهشت، « قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنا مُشْفِقِین» {گفتند ما پیش از این در میان خاندان خود بیمناک بودیم} یعنی از عذاب می ترسیدیم. « فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُوم» {پس خداوند بر ما منت گذاشت و ما را از عذاب سموم نگاه داشت} فرمود: «سموم» گرمای شدید است.

روایت 144

. اقبال الاعمال، تهذیب الأحکام: از احمد بن محمد بن ابی نصر، گفت: نزد امام رضا علیه السلام نشسته بودیم و سرتاسر مجلس را مردم فرا گرفته بودند (1)،

پس یادی از روز غدیر به میان آمد و بعضی از مردم آن را نشناختند. امام علیه السلام فرمود: پدرم از پدرش نقل کرد و فرمود: به راستی روز غدیر در میان ساکنان آسمان شناخته شده تر است تا در میان مردم روی زمین، همانا خداوند در فردوس قصری دارد که یک آجر آن از نقره و دیگری از طلا است و در آن صدهزار قبه از یاقوت سرخ و صدهزار خیمه از یاقوت سبز قرار دارد که خاک آن از مشک تیزبوی و عنبر است. در آن چهار رود است که یکی از آن ها شراب است و دیگری از آب و رودی دیگر از شیر و رودی هم از عسل است. پیرامون آن درختانی از همه میوه ها قرار دارد و پرندگانی بر فراز آن ها هستند که بدن هایشان از مروارید و بال هایشان از یاقوت است و آوازهای مختلفی می خوانند. پس هنگامی که روز غدیر فرا می رسد اهل آسمان وارد آن قصر می شوند و به تسبیح و تقدیس و تهلیل خداوند مشغول می شوند. آن پرندگان در آسمان پراکنده می شوند و خود را در آن آب می افکنند و خود را با مشک و عنبر آغشته می سازند. پس هنگامی که فرشتگان جمع شوند و به پرواز درآیند بر روی ایشان افشانده می شود

ص: 182


1- . یعنی پر شد و بر آنان تنگ شد.

مِنْها تَأْکُلُونَ فَإِنَّهُ مُحْکَمٌ.

وَ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ فِی الْجَنَّةِ یَبْقَی عَلَی مَائِدَتِهِ أَیَّامَ الدُّنْیَا وَ یَأْکُلُ فِی أَکْلَةٍ وَاحِدَةٍ بِمِقْدَارِ أَکْلِهِ (1)فِی الدُّنْیَا.

«142»

فس، تفسیر القمی وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ قَالَ أَیْ خَمْرَةٍ إِذَا تَنَاوَلَهَا وَلِیُّ اللَّهِ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْکِ فِیهَا.

«143»

فس، تفسیر القمی لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ قَالَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ خَنَاءٌ (2)وَ لَا فُحْشٌ وَ یَشْرَبُ الْمُؤْمِنُ وَ لَا یَأْثَمُ ثُمَّ حَکَی عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ قَالَ فِی الْجَنَّةِ قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنا مُشْفِقِینَ أَیْ خَائِفِینَ مِنَ الْعَذَابِ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ قَالَ السَّمُومُ الْحَرُّ الشَّدِیدُ.

«144»

قل، إقبال الأعمال یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام وَ الْمَجْلِسُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ (3)فَتَذَاکَرُوا یَوْمَ الْغَدِیرِ فَأَنْکَرَهُ بَعْضُ النَّاسِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ قَالَ إِنَّ یَوْمَ الْغَدِیرِ فِی السَّمَاءِ أَشْهَرُ مِنْهُ فِی الْأَرْضِ إِنَّ لِلَّهِ فِی الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی قَصْراً لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مِائَةُ أَلْفِ قُبَّةٍ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ مِائَةُ أَلْفِ خَیْمَةٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَخْضَرَ تُرَابُهُ الْمِسْکُ وَ الْعَنْبَرُ فِیهِ أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ نَهَرٌ مِنْ خَمْرٍ وَ نَهَرٌ مِنْ مَاءٍ وَ نَهَرٌ مِنْ لَبَنٍ وَ نَهَرٌ مِنْ عَسَلٍ حَوَالَیْهِ أَشْجَارُ جَمِیعِ الْفَوَاکِهِ عَلَیْهِ طُیُورٌ أَبْدَانُهَا مِنْ لُؤْلُؤٍ وَ أَجْنِحَتُهَا مِنْ یَاقُوتٍ وَ تَصُوتُ بِأَلْوَانِ الْأَصْوَاتِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْغَدِیرِ وَرَدَ إِلَی ذَلِکَ الْقَصْرِ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ یُقَدِّسُونَهُ وَ یُهَلِّلُونَهُ تَتَطَایَرُ تِلْکَ الطُّیُورُ فَتَقَعُ فِی ذَلِکَ الْمَاءِ وَ تَتَمَرَّغُ عَلَی ذَلِکَ الْمِسْکِ وَ الْعَنْبَرِ فَإِذَا اجْتَمَعَتِ الْمَلَائِکَةُ طَارَتْ فَتَنْفُضُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّهُمْ

ص: 182


1- فی المصدر: بمقدار ما اکله فی الدنیا. م.
2- فی المصدر: غناه. م.
3- أی امتلأ و ضاق بهم.

و در این روز آن ها را به عنوان نثار فاطمه سلام الله علیها میان خود رد و بدل می کنند. پس هنگامی که روز به پایان رسد ندا می دهند: به جایگاه های خویش بازگردید که به راستی از لغزش و خطا در برابر چنین روزی در امان هستید، این بزرگداشتی برای محمد و علی صلوات الله علیهما است. تا پایان حدیث.

روایت 145

. کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام برای مردم خطبه خواند و فرمود: بدانید که تقوی برای اهلش مرکبی رام و راهوار است. اگر لگام آن را رها و آزاد م گذارند؛ آنها را به بهشت وارد می کند و درهای بهشت برای آنها باز می شود و بوی بهشت را می شنوند و به آنها گفته می شود: «ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِینَ» تا پایان خطبه(1).

روایت 146

. کافی: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که بگوید: «لا اله الّا اللَّه» برای او در بهشت درختی کاشته شود از یاقوت سرخ که بنش از مشک سفید بر آمده و از عسل شیرین تر و از برف سپیدتر و از مشک خوشبوتر است و در آن باشد نمونه های پستان دوشیزگان که در زیر هفتاد پیراهن بر آمده باشد تا آخرحدیث.

روایت 147

. امالی صدوق: رسول خدا می فرمود: اگر بدانید آنچه شما در ماه رمضان دارید برای خدا بیشتر شکر می کردید.

شب اول- خدا همه گناهان امتم را از عیان و نهان بیامرزد و برای شما هزار هزار درجه بالا برد و پنجاه شهر برای شما بسازد.

ص: 183


1- . کافی 8 : 67

فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ لَیَتَهَادَوْنَ نُثَارَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَإِذَا کَانَ آخِرُ ذَلِکَ الْیَوْمِ نُودُوا انْصَرِفُوا إِلَی مَرَاتِبِکُمْ فَقَدْ أَمِنْتُمُ الْخَطَاءَ وَ الزَّلَلَ إِلَی قَابِلٍ فِی مِثْلِ هَذَا الْیَوْمِ تَکْرِمَةً لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما و آلهماالسلام الْخَبَرَ.

«145»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ رِئَابٍ وَ یَعْقُوبَ السَّرَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ فِیهَا أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَی مَطَایَا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُهَا وَ وَجَدُوا رِیحَهَا وَ طِیْبَهَا وَ قِیلَ لَهُمْ ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ الْخُطْبَةَ.

«146»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ الْوَصَّافِیِّ (1)رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غُرِسَتْ لَهُ شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ مَنْبِتُهَا فِی مِسْکٍ أَبْیَضَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَطْیَبُ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ فِیهَا أَمْثَالُ ثُدِیِّ الْأَبْکَارِ تَعْلُو عَنْ سَبْعِینَ حُلَّةً الْخَبَرَ.

«147»

لی، الأمالی للصدوق عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَوْ عَلِمْتُمْ مَا لَکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَزِدْتُمْ لِلَّهِ تَعَالَی شُکْراً إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَةٍ مِنْهُ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمَّتِی الذُّنُوبَ کُلَّهَا سِرَّهَا وَ عَلَانِیَتَهَا وَ رَفَعَ لَکُمْ أَلْفَیْ أَلْفِ دَرَجَةٍ وَ بَنَی لَکُمْ خَمْسِینَ مَدِینَةً قَالَ

ص: 183


1- قد اختلف إسناد الحدیث فی الکتاب و الکافی و المرآة و المحاسن و ثواب الأعمال بما یطول ذکره و لعلّ الصحیح ما فی الوسائل و جامع الروات و هو هکذا: العدة، عن أحمد بن محمّد، عن الفضیل بن عبد الوهاب، عن إسحاق بن عبد اللّه، عن عبید اللّه بن الولید الوصافی. و إن شئت التفصیل راجع الکافی و المرآة باب من قال لا إله إلّا اللّه، و المحاسن باب ثواب ما جاء فی التوحید، و ثواب الأعمال باب ثواب من قال لا إله الا اللّه، و الوسائل باب استحباب التهلیل، و جامع الروات «ج 1 ص 82 و 530» و الوصافی بفتح الواو و تشدید الصاد المهملة، قال ابن الأثیر فی اللباب «ج 3 ص 257»: نسبة إلی وصاف بن عامر العجلیّ و اسم وصاف مالک ینسب إلیه عبید اللّه بن الولید بن عبد الرحمن بن قیس الوصافی، یروی عن عطیة و عطاء و سمع منه یعلی بن عبید و وکیع و غیرهما إه، و له ترجمة فی رجال الخاصّة و العامّة، کناه النجاشیّ بأبی سعید و ابن حجر فی التقریب بأبی إسماعیل.

روز دوم- خدای عز و جل بهر گامی که بردارید عبادت یک سال و ثواب یک پیغمبر و روزه یک سال برای شما بنویسد.

روز سوم- بهر مو که در تن دارید گنبدی در فردوس برای شما بسازد از در سفید که در زیر آن 12 هزار و در نشیب آن 12 هزار خانه نور بشما دهد که در هر خانه هزار تخت و بر هر تختی حوریه باشد و هر روزی هزار فرشته بر شما در آید با هر فرشته هدیه ای باشد.

روز چهارم- خدا در بهشت خلد به شما هفتاد هزار قصر دهد در هر قصری هفتاد هزار خانه و در هر خانه پنجاه هزار تخت و بر هر تخت حوریه ای و برابر هر حوریه هزار کنیزک و روسری هرکنیزک بهتر است از دنیا و ما فیها.

روز پنجم- خدا در جنة الماوی به شما هزار هزار شهر دهد که در هر شهری هفتاد هزار خانه و در هر خانه هفتاد هزار خوان و بر هر خوان هفتاد هزار کاسه که در آن شصت هزار رنگ خوراک مختلف است.

روز ششم- خدا در دار السلام به شما صد هزار شهر بدهد که در هر شهری صد هزار خانه و در هر خانه صد هزار تخت طلا به طول هزار ذراع است و بر هر تختی زنی از حور العین است که سی هزار گیسوان بافته بادر و یاقوت دارد و هر گیسوئی را صد هزار کنیزک بردارد.

روز هفتم- خدا در جنة نعیم ثواب چهل هزار شهید و چهل هزار صدیق دهد.

روز هشتم- خدا به شما مزد کردار شصت هزار عابد و شصت هزار زاهد دهد.

روز نهم- خدا به شما عطای هزار عالم و هزار معتکف و هزار مرابط دهد.

روز دهم- هفتاد هزار حاجت از شما بر آورد و خورشید و ماه و ستارگان و جانداران و پرنده و درنده و هر سنک و کلوخ و هر تر و خشک و ماهیان دریا و برگهای درختان و کتابهای خدا عز و جل برای شما آمرزشجوید.

روز یازدهم- ثواب چهار حج و عمره که هر حجی با پیغمبری و هر عمره ای با صدیقی یا شهیدی انجام شده باشد.

روز دوازدهم- خدا سیئات شما را بدل بحسنات کند و برای هر حسنه هزار هزار حسنه بنویسد.

روز سیزدهم- خدا مانند ثواب اهل مکه و مدینه بشما دهد و به هر سنگ و کلوخی میان مکه و مدینه شفاعت بشما بخشد.

روز چهاردهم- گویا آدم و نوح را دیدار کردید و پس از آنها ابراهیم و موسی و سپس داود و سلیمان و گویا با هر پیغمبری دویست سال خدا را عبادت کردید.

روز پانزدهم- حوائجی از دنیا و آخرت شما را بر آورد و به شما بدهد آنچه به ایوب داد و حاملان عرش برای شما آمرزشجویند و خدای عز و جل روز قیامت به شما چهل نور عطا کند از هر سمتی ده نور.

شانزدهم- از قبر که در آئید خدا شصت حله به شما دهد تا در بر کنید و ناقه ای که سوار شوید و ابری که از گرمای آن روز بر شما سایه کند.

هفدهم- خدای عز و جل فرماید آنها را با پدرانشان آمرزیدم و سختیهای روز قیامت را از آنها برداشتم.

هیجدهم- خدای تبارک و تعالی به جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و حاملان عرش و کروبیان دستور دهد برای امت محمد «ص» تا سال آینده آمرزش جویند و ثواب بدریون به شما عطا کند.

نوزدهم- فرشته ای در آسمانها و زمین نماند جز آنکه از خدا اجازه خواهند که هر روز با هدیه و نوشابه گوارا شما را زیارت کند.

بیستم- خدای عز و جل هفتاد هزار فرشته فرستد تا شما را از هر شیطان رجیمی حفظ کند و برای هر روز ثواب صد سال روزه به شما بنویسد و میان شما و آتش خندقی نهد و بشما ثواب کسی دهد که تورات و انجیل و زبور و فرقان را خوانده و به شماره پرهای جبرئیل به شما ثواب یک سال عبادت دهد و ثواب تسبیح عرش و کرسی به شما دهد و بهر آیه که در قرآنست هزار حوریه بشما تزویج کند.

بیست و یکم- هزار فرسخ گور شما را گشاد کند و ظلمت و وحشت از آن ببرد و مانند گور شهدایش سازد و روی شما را چون روی یوسف بن یعقوب کند.

بیست و دوم- ملک الموت را بوضع انبیاء بالین شما فرستد و از شما هراس منکر و نکیر و هم عذاب آخرت را بگرداند.

بیست و سوم- با پیغمبران و صدیقان و شهیدان بر صراط بگذرید و چنان باشد که هر یتیم امتم را سیر کرده و هر عریان امتم را پوشیده اید.

بیست و چهارم- از دنیا نروید تا هر کس جای خود را در بهشت ببیند و ثواب هزار بیمار و هزار غریب در راه خدا به شما عطا شود و ثواب آزاد کردن هزار بنده از اولاد اسماعیل بشما عطا کند.

بیست و پنجم- خدای عز و جل برای شما بنا کند زیر عرش هزار گنبد سبز که بر سر هر گنبد خیمه نوری باشد خدای عز و جل فرماید ای امت محمد منم پروردگار شما شمائید بندگان و کنیزان من در این گنبدها زیر سایه عرش من باشید و گوارا بخورید و بنوشید ترس و غمی بر شما نیست ای امت محمد بعزت و جلال خودم شما را چنان ببهشت برم که اولین و آخرین در شگفت مانند

و بر سر هر کدام شما هزار تاج از نور گذارم و هر کدام شما را بر ناقه ای سوار کنم که از نور خلق شده و مهار نور دارد و در آن مهار هزار حلقه طلا است و به هر حلقه فرشته ایست که عمود نور در دست دارد تا بی حساب وارد بهشت شود.

روز بیست و ششم- خدا نظر رحمت بوی کند و همه گناهانش را جز قتل نفس و بدهی مالی می آمرزد و هر روز هفتاد بار از غیبت و دروغ و بهتان پاکش کند.

روز بیست و هفتم- گویا هر مرد و زن مؤمن را یاری گردید و هفتاد هزار برهنه پوشانیده و هزار مرزبان را خدمت کرده و هر کتابی که خدا فرستاده خوانده اید.

روز بیست و هشتم- خدا در بهشت خلد صد هزار شهر نور بشما دهد و در جنة الماوی صد هزار کاخ نقره

ص: 184

وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ بِکُلِّ شَعْرَةٍ عَلَی أَبْدَانِکُمْ قُبَّةً فِی الْفِرْدَوْسِ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ فِی أَعْلَاهَا اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ بَیْتٍ مِنَ النُّورِ وَ فِی أَسْفَلِهَا اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَلْفُ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ حَوْرَاءُ یَدْخُلُ عَلَیْکُمْ کُلَّ یَوْمٍ أَلْفُ مَلَکٍ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ هَدِیَّةٌ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْیَوْمَ الرَّابِعَ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ سَبْعِینَ أَلْفَ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتِ خَمْسُونَ أَلْفَ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ حَوْرَاءُ بَیْنَ یَدَیْ کُلِّ حَوْرَاءَ أَلْفُ وَصِیفَةٍ خِمَارُ إِحْدَاهُنَّ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ الْیَوْمَ الْخَامِسَ فِی جَنَّةِ الْمَأْوَی أَلْفَ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَائِدَةٍ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْعَةٍ وَ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ سِتُّونَ أَلْفَ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْیَوْمَ السَّادِسَ فِی دَارِ السَّلَامِ مِائَةَ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ مِائَةُ أَلْفِ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ مِائَةُ أَلْفِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ مِائَةُ أَلْفِ سَرِیرٍ مِنْ ذَهَبٍ طُولُ کُلِّ سَرِیرٍ أَلْفُ ذِرَاعٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ عَلَیْهَا ثَلَاثُونَ أَلْفَ ذُؤَابَةٍ مَنْسُوجَةٍ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ تَحْمِلُ کُلَّ ذُؤَابَةٍ مِائَةُ جَارِیَةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْیَوْمَ السَّابِعَ فِی جَنَّةِ النَّعِیمِ ثَوَابَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ شَهِیدٍ وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ صِدِّیقٍ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمَ خَمْسَةٍ وَ عِشْرِینَ بَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکُمْ تَحْتَ الْعَرْشِ أَلْفَ قُبَّةٍ خَضْرَاءَ عَلَی رَأْسِ کُلِّ قُبَّةٍ خَیْمَةٌ مِنْ نُورٍ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ أَنَا رَبُّکُمْ وَ أَنْتُمْ عَبِیدِی وَ إِمَائِی اسْتَظِلُّوا بِظِلِّ عَرْشِی فِی هَذِهِ الْقِبَابِ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً فَلَا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَبْعَثَنَّکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ یَتَعَجَّبُ مِنْکُمُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ وَ لَأُتَوِّجَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ بِأَلْفِ تَاجٍ مِنْ نُورٍ وَ لَأُرْکِبَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ عَلَی نَاقَةٍ خُلِقَتْ مِنْ نُورٍ زِمَامُهَا مِنْ نُورٍ وَ فِی ذَلِکَ الزِّمَامِ أَلْفُ حَلْقَةٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِی کُلِّ حَلْقَةٍ مَلَکٌ قَائِمٌ عَلَیْهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمَ ثَمَانِیَةٍ وَ عِشْرِینَ جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ فِی جَنَّةِ الْخُلْدِ مِائَةَ أَلْفِ مَدِینَةٍ مِنْ نُورٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ الْمَأْوَی مِائَةَ أَلْفِ قَصْرٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ

ص: 184

و در جنة الفردوس صد هزار شهر و در هر شهری صد هزار منبر مشک که در درون هر منبری هزار خانه از زعفران است و در هر خانه هزار تخت از در و یاقوت و بر هر تختی همسری از حور العین.

بیست و نهم- خدا هزار هزار محله دهد که درون هر محله گنبد سفیدیست و دور هر گنبد تختی از کافور سفید و بر آن تخت هزار بستر از سندس سبز و بالای هر بستری حوریه در هفتاد هزار حله و بر سرش هشتاد هزار شقه گیسو است و هر شقه مکلل بدر و یاقوت بوده.

سی ام- خدا بنویسد برای شما بهر روزی که بر شما گذرد ثواب هزار شهید و هزار صدیق و بنویسد برای هر روزی ثواب روزه دو هزار روز و بشماره هر چه بروید به آب رود نیل درجه شما را بالا برد و بنویسد برای شما برات آزادی از دوزخ و جواز از صراط و امان از عذاب، بهشت را دریست بنام ریان که تا روز قیامت گشوده نگردد و برای مردان و زنان روزه دار باز کنند که از امت محمدند «ص» و رضوان خازن بهشت جار زند ای امت محمد بیائید بسوی ریان و امت من از این در وارد بهشت شوند هر که در ماه رمضان آمرزیده نشود در چه ماهی آمرزیده شود؟.

روایت 148

. امالی صدوق: علی علیه السلام فرمود: از طرف رسول خدا ده چیزی به من داده شد که به کسی پیش از من داده نشده و به کسی پس از من هم داده نشود رسول خدا فرمود: ای علی تو برادر منی در دین و تو برادر منی در آخرت، ایستگاه تو روز قیامت از همه مردم بمن نزدیکتر است منزل من و تو در بهشت برابر همند چون منزل دو برادر تا آخر حدیث.

روایت 149

. امالی طوسی: علی علیه السلام فرمود: ای گروه مردمان همانا در من از رسول خدا ده صفت است یکی از آنها برای من بهتر است از آنچه که خورشید بر آنها می تابد رسول خدا به من فرمود؟ ای علی تو برادر منی در دنیا و آخرت، تو نزدیکترین مردم به منی روز رستاخیز در پیشگاه خدای جبار، خانه ی تو در بهشت

ص: 185

عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ النَّعِیمِ مِائَةَ أَلْفِ دَارٍ مِنْ عَنْبَرٍ أَشْهَبَ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ مِائَةَ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَلْفُ حُجْرَةٍ وَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَنَّةِ الْجَلَالِ مِائَةَ أَلْفِ مِنْبَرٍ مِنْ مِسْکٍ فِی جَوْفِ کُلِّ مِنْبَرٍ أَلْفُ بَیْتٍ مِنْ زَعْفَرَانٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَلْفُ سَرِیرٍ مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ تِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَعْطَاکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَلْفَ أَلْفِ مَحَلَّةٍ فِی جَوْفِ کُلِّ مَحَلَّةٍ قُبَّةٌ بَیْضَاءُ فِی کُلِّ قُبَّةٍ سَرِیرٌ مِنْ کَافُورٍ أَبْیَضَ عَلَی ذَلِکَ السَّرِیرِ أَلْفُ فِرَاشٍ مِنَ السُّنْدُسِ الْأَخْضَرِ فَوْقَ کُلِّ فِرَاشٍ حَوْرَاءُ عَلَیْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ حُلَّةٍ وَ عَلَی رَأْسِهَا ثَمَانُونَ أَلْفَ ذُؤَابَةٍ کُلُّ ذُؤَابَةٍ مُکَلَّلَةٌ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ لِلْجَنَّةِ بَابٌ یُقَالُ لَهُ الرَّیَّانُ لَا یُفْتَحُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یُفْتَحُ لِلصَّائِمِینَ وَ الصَّائِمَاتِ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یُنَادِی رِضْوَانُ خَازِنُ الْجَنَّةِ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ هَلُمُّوا إِلَی الرَّیَّانِ فَیَدْخُلُ أُمَّتِی مِنْ ذَلِکَ الْبَابِ إِلَی الْجَنَّةِ فَمَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَفِی أَیِّ شَهْرٍ یُغْفَرُ لَهُ.

«148»

لی، الأمالی للصدوق الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ بْنِ یَحْیَی عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِی عَشْرٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُعْطَهُنَّ أَحَدٌ قَبْلِی وَ لَا یُعْطَاهُنَّ أَحَدٌ بَعْدِی قَالَ لِی یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَخِی فِی الْآخِرَةِ (1)وَ أَنْتَ أَقْرَبُ النَّاسِ مِنِّی مَوْقِفاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْزِلِی وَ مَنْزِلُکَ فِی الْجَنَّةِ مُتَوَاجِهَانِ کَمَنْزِلِ الْأَخَوَیْنِ الْحَدِیثَ.

«149»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکَاتِبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ کَانَ لِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَشْرُ خِصَالٍ لَهُنَّ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ قَالَ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَنْتَ أَقْرَبُ الْخَلَائِقِ إِلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی الْمَوْقِفِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ وَ مَنْزِلُکَ فِی الْجَنَّةِ

ص: 185


1- فی المصدر: انت اخی فی الدنیا و اخی فی الآخرة. م.

روبروی خانه ی من است آنچنان که خانه های برادران دینی روبروی یک دیگرند تا آخر حدیث.

روایت 150

. امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود هر که بر من صلوات فرستد و بر آلم نفرستد بوی بهشت را نبوید که از مسافت پانصد سال بوئیده شود.

روایت 151

. امالی صدوق: مردی از علی بن ابی طالب علیه السلام پرسید از شب زنده داری با قرائت قرآن؛ حضرت پاسخ دادند و حدیث را ادامه دادند تا آنجا که فرمودند: مژده باد که هر که شب را نماز بخواند و تلاوت قرآن کند و در رکوع و سجود ذکر بگذراند و حدیث را ادامه دادند تا آنجا که فرمودند: خدای تبارک و تعالی به فرشتگانش گوید ای فرشتگانم به بنده من نگاه کنید که شب را همه احیاء کرده برای رضای من او را به بهشت فردوس برید که در آن صد هزار شهر دارد و در هر شهریست هر آنچه دل خواهد و دیده لذت برد و بر خاطر کس نگذشته باشد علاوه بر آنچه از کرامت و مزید و تقرب برای او آماده شده.

روایت 152

. امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: بر شما باد به خواندن قرآن که درجات بهشت به شماره آیات آن است و روز قیامت به قاری قرآن گویند: بخوان و بالا رو و هر آیه بخواند یکدرجه بالا رود تا آخرحدیث.

روایت 153

. امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای بهشت دریست به نام باب المجاهدین که مجاهدان به سوی آن روند و آن باز است و شمشیر به کمر دارند و هنوز مردم در موقف محشر معطل باشند، فرشتگان به مجاهدان خوش آمد گویند تا آخر حدیث.

روایت 154

. امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 186

مُوَاجِهُ مَنْزِلِی کَمَا یَتَوَاجَهُ مَنْزِلُ الْأَخَوَیْنِ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَدِیثَ.

«150»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ شَاذَوَیْهِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَلَّی عَلَیَّ وَ لَمْ یُصَلِّ عَلَی آلِی لَمْ یَجِدْ رِیحَ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ رِیحَهَا لَتُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ.

«151»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اللَّیْثِ عَنْ جَابِرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَنْ قِیَامِ اللَّیْلِ بِالْقُرْآنِ فَقَالَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ مَنْ صَلَّی لَیْلَةً تَامَّةً تَالِیاً لِکِتَابِ اللَّهِ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ ذَاکِراً وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی أَحْیَا لَیْلَةً ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِی أَسْکِنُوهُ الْفِرْدَوْسَ وَ لَهُ فِیهَا مِائَةُ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ جَمِیعُ مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی بَالٍ سِوَی مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الْمَزِیدِ وَ الْقُرْبَةِ.

«152»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ: وَ عَلَیْکُمْ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ عَلَی عَدَدِ آیَاتِ الْقُرْآنِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُقَالُ لِقَارِئِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَ ارْقَ فَکُلَّمَا قَرَأَ آیَةً رَقِیَ دَرَجَةً الْحَدِیثَ.

«153»

لی، الأمالی للصدوق عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ الْقُرَشِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْجَنَّةِ بَابٌ یُقَالُ لَهُ بَابُ الْمُجَاهِدِینَ یَمْضُونَ إِلَیْهِ فَإِذَا هُوَ مَفْتُوحٌ وَ هُمْ مُتَقَلِّدُونَ سُیُوفَهُمْ وَ الْجَمْعُ فِی الْمَوْقِفِ الْمَلَائِکَةُ تُرَحِّبُ بِهِمْ الْخَبَرَ.

«154»

لی، الأمالی للصدوق الْفَامِیُّ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص

ص: 186

فرمود: هر که گوید سبحان اللَّه خدا درختی در بهشت برایش بکارد و هر که گوید الحمد للَّه خدا درختی در بهشت برایش بکارد و هر که گوید لا اله الا اللَّه خدا درختی در بهشت برایش بکارد و هر که اللَّه اکبر گوید خدا درختی در بهشت برایش بکارد، یکی از قریش گفت یا رسول اللَّه ما در بهشت درخت بسیار داریم، فرمود آری مبادا آتشی فرستید تا آنها را بسوزانید که خدای عز و جل میفرماید «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ

أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ»(1) {ای کسانی که ایمان آوردید خدا و رسول خدا را فرمانبرید و کارهای خود را باطل مکنید.}

روایت 155

. امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: ما برای شما بهشت را به حساب ضمانت خدا و رسولش ضمانت کردیم در درجات بهشت کسی بیشتر از شما زن ندارد؛ در برتری درجات رقابت کنید شما پاکید و زنهای شما پاک هر زن مؤمنه حوریه شوخ چشمی است و هر مرد مؤمن صدیقی است تا آخر روایت.

روایت 156

. امالی طوسی: بشیر خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد: چه نگینی بر روی انگشترم قرار دهم؟ حضرت فرمود: ای بشیر، چرا از استفاده از عقیق سرخ و عقیق زرد و عقیق سفید غافلی که اینها سه کوهند در بهشت که کوه عقیق سرخ بر خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و کوه عقیق زرد بر خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها و کوه عقیق سفید نیز بر خانه امیر المؤمنین علیه السلام در بهشت سایه افکنده است و همه این خانه ها یکی هستند و از زیر هر کوه نهری جاری است از برف سردتر و از شیر سفیدتر است و از آن نهرها نمی خورد مگر آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و شیعیان ایشان و هر سه نهر از کوثر می آید و به یک جا می ریزند. همانا این سه کوه، خدا را تسبیح و تقدیس و تمجید کرده و برای دوستان و محبان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم استغفار می کنند تا آخر حدیث.

ص: 187


1- . محمد / 33

مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ غَرَسَ اللَّهُ لَهُ بِهَا شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ شَجَرَنَا فِی الْجَنَّةِ لَکَثِیرٌ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنْ إِیَّاکُمْ أَنْ تُرْسِلُوا عَلَیْهَا نِیرَاناً فَتُحْرِقُوهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ

«155»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِلشِّیعَةِ قَدْ ضَمِنَّا لَکُمُ الْجَنَّةَ بِضَمَانِ اللَّهِ وَ ضَمَانِ رَسُولِهِ مَا عَلَی دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ أَحَدٌ أَکْثَرَ أَزْوَاجاً مِنْکُمْ فَتَنَافَسُوا فِی فَضَائِلِ الدَّرَجَاتِ أَنْتُمُ الطَّیِّبُونَ وَ نِسَاؤُکُمُ الطَّیِّبَاتُ کُلُّ مُؤْمِنَةٍ حَوْرَاءُ عَیْنَاءُ وَ کُلُّ مُؤْمِنٍ صِدِّیقٌ الْخَبَرَ.

«156»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّ الْفُصُوصِ أُرْکِبُهُ عَلَی خَاتَمِی قَالَ یَا بَشِیرُ أَیْنَ أَنْتَ عَنِ الْعَقِیقِ الْأَحْمَرِ وَ الْعَقِیقِ الْأَصْفَرِ وَ الْعَقِیقِ الْأَبْیَضِ فَإِنَّهَا ثَلَاثَةُ جِبَالٍ فِی الْجَنَّةِ فَأَمَّا الْأَحْمَرُ فَمُطِلٌّ عَلَی دَارِ (1)رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْأَصْفَرُ فَمُطِلٌّ عَلَی دَارِ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ عَلَیْهَا وَ أَمَّا الْأَبْیَضُ فَمُطِلٌّ عَلَی دَارِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الدُّورُ کُلُّهَا وَاحِدَةٌ یَخْرُجُ مِنْهَا ثَلَاثَةُ أَنْهَارٍ مِنْ تَحْتِ کُلِّ جَبَلٍ نَهَرٌ أَشَدُّ بَرْداً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ الدُّرِّ لَا یَشْرَبُ مِنْهَا إِلَّا مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ وَ شِیعَتُهُمْ وَ مَصَبُّهَا کُلِّهَا وَاحِدٌ وَ مَجْرَاهَا مِنَ الْکَوْثَرِ وَ إِنَّ هَذِهِ الثَّلَاثَةَ جِبَالٌ تُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُقَدِّسُهُ وَ تُمَجِّدُهُ وَ تَسْتَغْفِرُ لِمُحِبِّی آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام الْخَبَرَ.

«157»

ع، علل الشرائع الْحَسَنُ بْنُ یَحْیَی بْنِ ضُرَیْسٍ (2)عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُمَارَةَ السُّکَّرِیِّ (3)عَنْ

ص: 187


1- أی مشرف علیها، و فی نسخة: فمظل بالظاء و کذا فیما یأتی بعده.
2- بالتصغیر.
3- فی العلل المطبوع: السکونی السریانی.

روایت 157

. علل الشرایع: سائلی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: چرا جنّت (بهشت) را جنّت خوانده اند؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: زیرا مستور و پنهان از مخلوقات است و نیز پسندیده و پاکیزه بوده و نزد خدا ذکرش و یادش مطلوب و مرضی است.

روایت 158

. خصال: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون خداوند بهشت را آفرید، آن را از نور عرش آفرید، سپس این نور را پاشید و یک سوم آن به من رسید و یک سوم آن به فاطمه علیهما السلام و یک سوم آن به علی علیه السلام و خاندان او رسید، پس هر کس که از این نور به او اصابت کرده باشد به ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله راه پیدا می کند و هر کس که از این نور به او نرسیده باشد از ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله گمراه می شود.

روایت 159

. امالی طوسی: حسنین علیها السلام از پدر خود علی علیه السّلام روایت می کنند که مردی از انصار خدمت حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و اله رسید و گفت: یا رسول اللَّه من توانائی دوری از شما را ندارم، من وارد منزل خود می گردم و یاد شما را می کنم و بار دیگر کارهای خود را رها می کنم و می آیم خدمت شما، و این فقط برای دوستی و محبت شما می باشد. من با خود فکر می کنم که روز قیامت هنگامی که شما را وارد بهشت کردند و در جایگاه بلندت جای دادند من در آن هنگام چه کنم در این هنگام این آیه نازل شد «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً»(1) }و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.} رسول خدا آیه را برای او خواندند و او را به جوار خود بشارت دادند.

روایت 160

. علل الشرایع: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: هنگامی که مرا به آسمان بردند از آن به آسمان ششم رفتم به این آسمان که رسیدم نداء آمد: یا محمّد خوب پدری است، پدرت ابراهیم و خوب برادری است، برادرت علی از آنجا گذشته و وقتی به مقام حجب رسیدم جبرئیل دست مرا گرفت و به بهشت داخل نمود در این اثناء به درختی از نور برخوردم که در اصل و ریشه آن دو فرشته ای که حلل و زیورها به خود پیچیده بودند قرار داشتند به جبرئیل گفتم: حبیب و دوست من آن درخت از آن کیست؟ جبرئیل گفت: این درخت تعلّق به برادرت علی بن ابی طالب علیه السّلام دارد و این دو فرشته تا روز قیامت حلل و زیورها را به خود پیچیده اند سپس به جلو رفتم به درخت خرمایی بر خوردم که خرمایش نرمتر از کف و خوشبوتر از مشک و شیرین تر از عسل بود یک خرما چیدم و خوردم این خرما مبدّل به نطفه در صلب من شد وقتی به زمین فرود آمدم با خدیجه خاتون مواقعه نمودم، او به فاطمه علیهما السلام حامل شد پس فاطمه علیهما السلام حوراء انسیه است (یعنی فرشته ای است به شکل انسان) و هر گاه من مشتاق بهشت شوم بوی فاطمه علیها السّلام را استشمام می کنم.

ص: 188


1- . نسائ / 69

إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَارُونَ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِمَ سُمِّیَتِ الْجَنَّةُ جَنَّةً قَالَ لِأَنَّهَا جَنِینَةٌ خِیَرَةٌ نَقِیَّةٌ وَ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مَرْضِیَّةٌ.

«158»

ل، الخصال الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ هَانِی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عِیَاضٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ خَلَقَهَا مِنْ نُورِ عَرْشِهِ (1)ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ (2)وَ أَصَابَ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ ثُلُثَ النُّورِ فَمَنْ أَصَابَهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ اهْتَدَی إِلَی وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَنْ لَمْ یُصِبْهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ ضَلَّ عَنْ وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ.

«159»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ وَ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَسْتَطِیعُ فِرَاقَکَ وَ إِنِّی لَأَدْخُلُ مَنْزِلِی فَأَذْکُرُکَ فَأَتْرُکُ ضَیْعَتِی (3)وَ أُقْبِلُ حَتَّی أَنْظُرَ إِلَیْکَ حُبّاً لَکَ فَذَکَرْتُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ أُدْخِلْتَ الْجَنَّةَ فَرُفِعْتَ فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَکَیْفَ لِی بِکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَنَزَلَ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الرَّجُلَ فَقَرَأَهَا عَلَیْهِ وَ بَشَّرَهُ بِذَلِکَ.

«160»

ع، علل الشرائع الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ

ص: 188


1- فی المصدر: من نور العرش. م.
2- فی المصدر بعد ذلک: فقذفه فاصابنی ثلث النور، و اصاب فاطمة ثلث النور، و اصاب علیا اه. م.
3- فی نسخة: فأترک صنیعتی.

روایت 161

. اکمال الدین: علیّ علیه السّلام در جواب سوالهای یهودی تا آنجا که فرمود: و منزل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در بهشت در جنّت عدن است و آن در وسط بهشت و نزدیکترین مکان به عرش رحمان است. یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی. علیّ علیه السّلام فرمود: و کسانی که با او در منزلش سکونت دارند ائمّه اثنا عشر هستند.

می گویم: این حدیث بصورت کامل و با اسنادش در باب نص امیرالمومنین علی الاثنی عشر علیهم السلام خواهد آمد.

روایت 162

. امالی صدوق: رسول خدا فرمود: شبی که مرا به معراج بردند جبرئیل دستم را گرفت و به بهشتم برد و بر یکی از مسندهای بهشتم رسانید و یک دانه به من داد و چون او را دو نیم کردم یک حوریه از آن بیرون آمد که مژگان چشمش چون پرهای جلو کرکس بود به من گفت درود بر تو ای احمد، ای رسول خدا، ای محمد، گفتم خدایت مهربان باشد تو کیستی؟ گفت منم

ص: 189

عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ جَبَلَةَ الْمَکِّیِّ عَنْ طَاوُسٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ انْتَهَیْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ نُودِیتُ یَا مُحَمَّدُ نِعْمَ الْأَبُ أَبُوکَ إِبْرَاهِیمُ وَ نِعْمَ الْأَخُ أَخُوکَ عَلِیٌّ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَی الْحُجُبِ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ فَإِذَا أَنَا بِشَجَرَةٍ مِنْ نُورٍ فِی أَصْلِهَا مَلَکَانِ یَطْوِیَانِ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1)فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةُ فَقَالَ هَذِهِ لِأَخِیکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هَذَانِ الْمَلَکَانِ یَطْوِیَانِ لَهُ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِرُطَبٍ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَطْیَبَ مِنَ الْمِسْکِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ فَأَخَذْتُ رُطَبَةً فَأَکَلْتُهَا فَتَحَوَّلَتِ الرُّطَبَةُ نُطْفَةً فِی صُلْبِی فَلَمَّا أَنْ هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ فَإِذَا اشْتَقْتُ إِلَی الْجَنَّةِ شَمِمْتُ رَائِحَةَ فَاطِمَةَ علیها السلام.

«161»

ک، إکمال الدین بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام فِی أَجْوِبَتِهِ علیه السلام عَنْ مَسَائِلِ الْیَهُودِیِّ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَمَّا مَنْزِلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَنَّةِ فِی جَنَّةِ عَدْنٍ وَ هِیَ وَسَطُ الْجِنَانِ وَ أَقْرَبُهَا مِنْ عَرْشِ الرَّحْمَنِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ الَّذِینَ یَسْکُنُونَ مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ الِاثْنَا عَشَرَ.

أقول: سیأتی بتمامه و إسناده فی باب نص أمیر المؤمنین علی الاثنی عشر علیهم السلام.

«162»

لی، الأمالی للصدوق أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الدَّامَغَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ حَرِیزٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ وَ أَجْلَسَنِی عَلَی دُرْنُوکٍ مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ فَنَاوَلَنِی سَفَرْجَلَةً فَانْفَلَقَتْ بِنِصْفَیْنِ فَخَرَجَتْ مِنْهَا حَوْرَاءُ کَانَ أَشْفَارُ عَیْنَیْهَا مَقَادِیمُ النُّسُورِ فَقَالَتْ (2)السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ مَنْ أَنْتِ رَحِمَکِ اللَّهُ قَالَتْ أَنَا

ص: 189


1- لیس فی المصدر قوله: الی یوم القیامة. م.
2- فی جامع الأخبار: فناولنی سفرجلة فأنا اقلبها إذا انفلقت فخرجت منها جاریة حوراء لم أر مثلها فی الجنة فقالت اه.

راضیه و مرضیه جبار مرا از سه جنس آفریده پائین تنم از مشک است و بالای آن از کافور و میانه ام از عنبر و با آب زندگی خمیر شدم و حضرت جبار فرمود باش و من بودم و آفریده شدم برای پسر عم و وصی و وزیر تو علی بن ابی طالب علیه السلام.

روایت163

جامع الاخبار از امام رضا از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله همانند آن را روایت کرده.

روایت 164

. امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و اله فرمودند: هنگامی که مرا به آسمان ها بردند وارد بهشت شدم و در آنجا قصری از یاقوت سرخ را مشاهده کردم که باطن آن هم از بیرون مشاهده می شد. آن یاقوت بسیار پر نور و درخشنده بود در این قصر دو قبه از در و زبرجد دیده می شد، گفتم ای جبرئیل این قصر متعلق به کیست فرمود: آن برای کسی است که سخنهای خوب بگوید، و روزه داشته باشد و طعام به مردم بدهد و در شب ها هنگامی که مردم خواب هستند نماز بگذارد تا آخر حدیث.

روایت 165

. تفسیر فرات بن إبراهیم: با اسناد خود از حذیفه یمانی، گفت: عایشه بر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وارد شد در حالی که ایشان فاطمه سلام الله علیها را می بوسید. پس گفت: ای پیامبر خدا، آیا او را می بوسید در حالی که او شوهر دارد؟ پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود و سخن از حدیث معراج به میان آمد تا آن که فرمود: سپس جبرئیل دست مرا گرفت و مرا وارد بهشت کرد و من شادمان بودم. در آن حال درختی نورانی را دیدم که دو فرشته جامه ها و زیورها را در ریشه آن می پیچیدند. سپس جلو آمدم و سیبی را دیدم که تا آن زمان سیبی بزرگ تر از آن ندیده بودم. پس یکی از آن را گرفتم و آن را دو نیم کردم، پس حوری از میان آن بیرون آمد که کناره پلک هایش همچون بال های عقاب بود. پس گفتم: تو از آن کیستی؟ گریست و گفت: از آن فرزندت که او را با ستم به قتل می رسانند، حسین بن علی بن ابی طالب علیهما السلام، سپس پیش تر آمدم و خرمایی دیدم که از کره نرم تر و از عسل شیرین تر بود. آن را برداشتم و خوردم و میل زیادی به آن داشتم. پس آن خرما در پشتم تبدیل به نطفه شد. هنگامی که به زمین آمدم و نزد خدیجه رفتم او فاطمه را باردار شد، پس فاطمه حوریه ای بهشتی در کالبد انسان است و من هرگاه مشتاق رایحه بهشت می شوم بوی دخترم فاطمه علیها سلام را استشمام می کنم.

ص: 190

الرَّاضِیَةُ الْمَرْضِیَّةُ خَلَقَنِی الْجَبَّارُ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ أَسْفَلِی مِنَ الْمِسْکِ وَ أَعْلَایَ مِنَ الْکَافُورِ وَ وَسَطِی مِنَ الْعَنْبَرِ وَ عُجِنْتُ بِمَاءِ الْحَیَوَانِ قَالَ الْجَبَّارُ کُونِی فَکُنْتُ خُلِقْتُ لِابْنِ عَمِّکَ وَ وَصِیِّکَ وَ وَزِیرِکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

«163»

جع، جامع الأخبار عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِثْلَهُ.

«164»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ لِضِیَائِهِ وَ نُورِهِ وَ فِیهِ قُبَّتَانِ مِنْ دُرٍّ وَ زَبَرْجَدٍ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ قَالَ هُوَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ الْخَبَرَ.

«165»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَةَ الْیَمَانِیِّ قَالَ: دَخَلَتْ عَائِشَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُقَبِّلُ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تُقَبِّلُهَا وَ هِیَ ذَاتُ بَعْلٍ فَقَالَ لَهَا وَ سَاقَ حَدِیثَ الْمِعْرَاجِ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ أَخَذَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ وَ أَنَا مَسْرُورٌ فَإِذَا أَنَا بِشَجَرَةٍ مِنْ نُورٍ مُکَلَّلَةٍ بِالنُّورِ فِی أَصْلِهَا مَلَکَانِ یَطْوِیَانِ الْحُلِیَّ وَ الْحُلَلَ (1)ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِتُفَّاحٍ لَمْ أَرَ تُفَّاحاً هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ فَأَخَذْتُ وَاحِدَةً فَفَلَقْتُهَا فَخَرَجَتْ عَلَیَّ مِنْهَا حَوْرَاءُ کَانَ أَشْفَارُهَا (2)مَقَادِیمُ أَجْنِحَةِ النُّسُورِ فَقُلْتُ لِمَنْ أَنْتِ فَبَکَتْ وَ قَالَتْ لِابْنِکَ الْمَقْتُولِ ظُلْماً الْحُسَیْنِ (3)بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ تَقَدَّمْتُ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِرُطَبٍ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ فَأَخَذْتُ رُطَبَةً فَأَکَلْتُهَا وَ أَنَا أَشْتَهِیهَا فَتَحَوَّلَتِ الرُّطَبَةُ نُطْفَةً فِی صُلْبِی فَلَمَّا هَبَطْتُ إِلَی الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِیجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِیَّةٌ (4)فَإِذَا اشْتَقْتُ إِلَی رَائِحَةِ الْجَنَّةِ شَمِمْتُ رَائِحَةَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ علیها السلام.

ص: 190


1- فی المصدر بعد ذلک: الی یوم القیامة، ثمّ اه. م.
2- فی المصدر: اجفانها. م.
3- فی المصدر: لابن بنتک المقتول الحسین اه. م.
4- فی المصدر: فحملت فاطمة الحوراء الانسیة، فإذا اه. م.

روایت 166

. من لا یحضره الفقیه: از جابر انصاری، گفت: هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فاطمه را به همسری علی علیه السلام درآورد، گروهی از قریش نزد ایشان آمدند و گفتند: شما فاطمه را دربرابر مهریه ای ناچیز به همسری علی علیه السلام درآوردید. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: من او را به همسری علی در نیاوردم، بلکه خداوند متعال در شبی که مرا به آسمان بالا برد نزدیک سدرة المنتهی آنان را به ازدواج یکدیگر درآورد. پس خدای عزوجل به سدره وحی کرد: پراکنده کن، و سدره مروارید و گوهرها را بر حورالعین فروافکند. پس حوریان آن ها را میان یکدیگر رد و بدل می کردند و به آن ها فخر می کردند و می گفتند: این ها از هدایای فاطمه دختر محمد صلی الله علیه وآله است. تا پایان حدیث.

روایت 167

. خصال: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: من وارد بهشت شدم و دیدم که بر در آن با طلا نوشته شده است: معبودی جز الله نیست، محمد صلی الله علیه وآله حبیب خداست، علی ولی خدا و فاطمه کنیز خداست، حسن و حسین برگزیدگان خدا هستند، لعنت خدا بر دشمنان آنان باد.

روایت 168

. عدة الداعی: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: اگر یکی از لباس های بهشتی بر مردم دنیا می افتاد چشم هایشان طاقت دیدن آن را نداشت و همانا از لذت نگریستن به آن جان می دادند. و نیز از ایشان روایت شده که هر چیز در دنیا شنیدنش بزرگ تر از دیدن آن است، و در آخرت هر چیز دیدنش بزرگ تر از شنیدن آن است. و در وحی قدیم آمده است که: برای بندگانم چیزی را مهیا کرده ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ انسانی نرسیده است.

روایت 169

. ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کس سوره زمر را تلاوت کند

ص: 191

«166»

یه، من لا یحضر الفقیه الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: لَمَّا زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ مِنْ عَلِیٍّ علیهما السلام أَتَاهُ أُنَاسٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالُوا إِنَّکَ زَوَّجْتَ عَلِیّاً بِمَهْرٍ خَسِیسٍ فَقَالَ لَهُمْ مَا أَنَا زَوَّجْتُ عَلِیّاً وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی زَوَّجَهُ لَیْلَةَ أَسْرَی بِی عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی السِّدْرَةِ أَنِ انْثُرِی فَنَثَرَتِ الدُّرَّ وَ الْجَوْهَرَ عَلَی الْحُورِ الْعِینِ فَهُنَّ یَتَهَادَیْنَهُ وَ یَتَفَاخَرْنَ بِهِ وَ یَقُلْنَ هَذَا مِنْ نُثَارِ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْخَبَرَ.

«167»

ل، الخصال أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ (1)عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَیُّوبَ الْمُطَّلِبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمِصْرِیِّ (2)عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُدْخِلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ عَلَی بَابِهَا مَکْتُوباً بِالذَّهَبِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ حَبِیبُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ فَاطِمَةُ أَمَةُ اللَّهِ- الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَفْوَةُ اللَّهِ عَلَی مُبْغِضِیهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ.

«168»

عدة، عدة الداعی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ أَنَّ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أُلْقِیَ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا لَمْ یَحْتَمِلْهُ أَبْصَارُهُمْ وَ لَمَاتُوا مِنْ شَهْوَةِ النَّظَرِ إِلَیْهِ وَ قَدْ وَرَدَ عَنْهُمْ علیهم السلام کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الدُّنْیَا سَمَاعُهُ أَعْظَمُ مِنْ عِیَانِهِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الْآخِرَةِ عِیَانُهُ أَعْظَمُ مِنْ سَمَاعِهِ وَ فِی الْوَحْیِ الْقَدِیمِ أَعْدَدْتُ لِعِبَادِی مَا لَا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ بِقَلْبِ بَشَرٍ.

«169»

ثو، ثواب الأعمال بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الزُّمَرِ وَ اسْتَخَفَّهَا

ص: 191


1- فی الخصال: أبو علیّ الحسن بن علیّ بن محمّد بن عمرو العطّار ببلخ و کان جده علیّ بن عمرو صاحب علیّ بن محمّد العسکریّ علیه السلام، و هو الذی خرج علی یده لعن فارس بن حاتم بن ماهویه. قلت: قد اسقط علی من بعد محمّد للاختصار، أورده تماما فی الخصال: «ج 1 ص 79 و ج 2 ص 30» و غیره من کتبه.
2- هو محمّد بن محمّد بن الاشعث أبو علیّ الکوفیّ نزیل مصر فی سقیفة جواد، الراوی نسخة تسمی بالاشعثیات و الجعفریات عن موسی بن إسماعیل، و کناه ابن حجر بأبی الحسن، قال التلعکبری: أخذ لی والدی منه إجازة فی سنة ثلاث عشرة و ثلاثمائة.

و آن را آسان قرائت کند، خداوند در بهشت هزار شهر برای او می سازد، که هر شهری هزار کاخ، و در هر کاخی یک صد حوریه است، و علاوه بر آن برای او «عَیْنانِ تَجْرِیانِ وَ عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ» دو چشمه روان و دو چشمه جوشان «مُدْهامَّتانِ وَ حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ وَ ذَواتا أَفْنانٍ وَ مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ» {و دو چشمه ای که از شدّت زلالی و صاف بودن آب آنها به سیاهی می زند، و حورانی پرده نشین، و باغهائی که دارای اقسام نعمتها و درختها و میوه هاست و از هر میوه ای دو نوع.}

روایت 170

. ثواب الاعمال: امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که بر تلاوت سوره حم عسق (سوره شوری) مداومت کند خداوند در روز قیامت او را با سیمائی همچون برف (سفید) یا آفتاب فروزان برمی انگیزد تا در پیشگاه خداوند متعال بایستد و خداوند او را مورد خطاب قرار می دهد که: ای بنده من! بر تلاوت سوره حم عسق مداومت کردی در حالی که از ثواب آن بی خبر بودی! اگر می دانستی که این (سوره) چه سوره ای است و ثواب تلاوت آن چه اندازه است از خواندن آن خسته نمی شدی، و من اینک تو را از پاداش و اجری که داری آگاه می سازم، آنگاه فرمان می راند که او را وارد بهشت کنید، و در بهشت کاخی از یاقوت سرخ از آن اوست که درها و ایوانها و پلّه های آن همه از همان یاقوت سرخ است، و درون آن از بیرون آن پیدا، و بیرون آن از درون آن هویداست؛ و برای او در آن کاخ هزار کنیز زن و هزار غلام نوجوان که جاودانه در آن قصر (در خدمت او) باشند، همانها که خداوند متعال (در قرآن) آنان را وصف کرده است.

روایت 171

. امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که سوره را برای پاداش الهی و با صبر یک بار آن را در نماز واجب و یا مستحب تلاوت نماید، خداوند در روز قیامت او را در جایگاه نیکوکاران قرار دهد، و صرف نظر از بهشتی که در آن ساکن است سه باغ دیگر (از باغهای) بهشتی را به او عطا می کند، و دویست حوریّه باکره و چهار هزار حوریّه شوهر دیده را به همسری وی درآورد.

روایت 172

. ثواب الاعمال: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: کسی که سوره هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ را در بامداد هر پنجشنبه بخواند، خداوند هشتصد حوری باکره و چهار هزار حوری شوهر دیده، و جز اینها (باز) از حور العین دیگر نیز به همسری او در آورده و (در بهشت) همراه با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم باشد.

روایت 173

. ثواب الاعمال: پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که بکوشد تا دو مسلمان را به همسری یک دیگر درآورد، خداوند (در آخرت) هزار حور بهشتی را که هر یک در قصری از در و یاقوت آرمیده اند، به ازدواج او در می آورد. و کسی که مسجدی در دنیا بسازد، خداوند در برابر هر وجب- و شاید هم فرمودند: در برابر هر ذراع- از آن، شهری از طلا، نقره، درّ، یاقوت، زمرد، زبرجد و مروارید برای او می سازد که وسعت آن باندازه ای است که برای پیمودن آن چهل هزار سال وقت لازم است؛ در هر شهری چهل میلیون قصر؛ در هر قصری چهل هزار

ص: 192

مِنْ لِسَانِهِ یُبْنَی لَهُ فِی الْجَنَّةِ أَلْفُ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَلْفُ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ مِائَةُ حَوْرَاءَ وَ لَهُ مَعَ هَذَا عَیْنانِ تَجْرِیانِ وَ عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ وَ عینان (جَنَّتَانِ ظ) مُدْهامَّتانِ وَ حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ وَ ذَواتا أَفْنانٍ وَ مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ (1)

«170»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْهُ علیه السلام مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ حمعسق بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ وَجْهُهُ کَالثَّلْجِ أَوْ کَالشَّمْسِ حَتَّی یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقُولُ أَدْمَنْتَ عَبْدِی (2)قِرَاءَةَ حمعسق لَمْ تَدْرِ مَا ثَوَابُهَا أَمَا لَوْ دَرَیْتَ مَا هِیَ وَ مَا ثَوَابُهَا لَمَا مَلِلْتَ مِنْ قِرَاءَتِهَا وَ لَکِنْ سَأَجْزِیکَ جَزَاءَکَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ وَ لَهُ فِیهَا قَصْرٌ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ أَبْوَابُهَا وَ شُرَفُهَا وَ دَرَجُهَا یُرَی ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا وَ بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا وَ لَهُ فِیهَا حُورٌ أَتْرَابٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ أَلْفُ جَارِیَةٍ وَ أَلْفُ غُلَامٍ مِنَ الْوِلْدَانِ الْمُخَلَّدِینَ الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی.

«171»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْهُ علیه السلام مَنْ قَرَأَ سُورَةَ إِنَّا أَرْسَلْنَا مُحْتَسِباً صَابِراً فِی فَرِیضَةٍ أَوْ نَافِلَةٍ أَسْکَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی مَسَاکِنَ الْأَبْرَارِ وَ أَعْطَاهُ ثَلَاثَ جِنَانٍ مَعَ جَنَّتِهِ کَرَامَةً مِنَ اللَّهِ وَ زَوَّجَهُ مِائَتَیْ حَوْرَاءَ وَ أَرْبَعَةَ آلَافِ ثَیِّبٍ.

«172»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ فِی کُلِّ غَدَاةِ خَمِیسٍ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ ثَمَانَمِائَةِ عَذْرَاءَ وَ أَرْبَعَةَ آلَافِ ثَیِّبٍ وَ حُوراً مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ کَانَ مَعَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

«173»

ثو، ثواب الأعمال بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ قَالَ: مَنْ عَمِلَ فِی تَزْوِیجٍ بَیْنَ مُؤْمِنَیْنِ حَتَّی یَجْمَعَ بَیْنَهُمَا زَوَّجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَلْفَ امْرَأَةٍ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ کُلُّ امْرَأَةٍ فِی قَصْرٍ مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ مَنْ بَنَی مَسْجِداً فِی الدُّنْیَا بَنَی اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شِبْرٍ مِنْهُ أَوْ بِکُلِّ ذِرَاعٍ مَسِیرَةَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ عَامٍ مَدِینَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ وَ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ زُمُرُّدٍ وَ زَبَرْجَدٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَرْبَعُونَ

ص: 192


1- الحدیث مقطع من صدره و کذا ما یأتی بعده تحت رقم 171 و الروایات المخرجة عن ثواب الاعمال کلها مسانید ترک اسنادها للاختصار و سیوردها فی أبوابها مسندة
2- فی المصدر: عبدی ادمت. م.

خانه؛ در هر خانه ای چهل میلیون اتاق؛ در هر اتاقی چهل میلیون تخت؛ بر هر تختی چهل میلیون همسر از حور العین وجود دارد. و نیز در هر اتاقی چهل میلیون پسر نابالغ خدمتگزار، چهل میلیون دختر نابالغ خدمتگزار و چهل میلیون سفره غذا وجود دارد؛ بر هر سفره ای چهل میلیون سینی بزرگ و در هر سینی چهل میلیون نوع غذا هست و خداوند چنان قدرتی به او عطا می فرماید که بتواند در یک روز از همه این همسران

و غذاها استفاده کند. و کسی که مؤذن مسجدی شود و به خاطر رضای خدای متعال در آن اذان بگوید، خداوند ثواب چهل میلیون پیامبر، چهل میلیون صدیق و چهل میلیون شهید را به او عطا نموده و شفاعت او را در مورد چهل میلیون امت که هر امتی چهل میلیون مرد دارد، قبول می نماید؛ و در هر بهشتی از بهشت ها چهل میلیون شهر که در هر شهری چهل میلیون قصر؛ در هر قصری چهل هزار خانه؛ در هر خانه ای چهل میلیون اتاق؛ در هر اتاقی چهل میلیون تخت؛ بر هر تختی همسری از حور العین می باشد، به او عطا می نماید. هر اتاق آن چهل میلیون برابر این دنیا است. در برابر هر کدام از آن همسران، چهل میلیون خدمتگزار پسر نابالغ و چهل میلیون خدمتگزار دختر نابالغ وجود دارد. نیز در هر اتاقی چهل میلیون سفره است و بر هر سفره ای چهل میلیون سینی بزرگ و در هر سینی چهل میلیون نوع غذا که اگر جن و انس مهمان او شوند، بدون تردید می توانند آنها را در کوچکترین اتاقهای آن جا بدهد و هر نوع غذا، نوشیدنی، عطر، لباس، میوه و انواع تحفه ها و اشیاء کمیاب را که بخواهند، در آن وجود دارد. و در هر کدام از اتاقهای آن، بقدری از چیزهایی که گفتیم وجود دارد که از اتاق دیگر بی نیاز است تا آخر حدیث.

روایت 174

. معانی الاخبار: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جبرئیل به من خبر داد که بوی بهشت از مسافتی که پیمودن آن، هزار سال طول می کشد به مشام می رسد، ولی این افراد آن را استشمام نخواهند کرد: عاق والدین، و کسی که رابطه خود را با خویشاوندان خود قطع نماید، و پیر زناکار، و متکبّری که از روی تکبّر و فخر فروشی آنقدر دامن لباس خود را بلند کند که به زمین کشیده شود، و اغواگر و فریبنده، و نیز منّت گذار، و «جعظری»، گوید: عرض کردم: «جعظری» چیست؟ فرمود: آن کس که از دنیا سیر نمی شود.

ص: 193

أَلْفَ أَلْفِ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ لِکُلِّ زَوْجَةٍ أَلْفُ أَلْفِ وَصِیفٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفَةٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَائِدَةٍ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْعَةٍ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ وَ یُعْطِی اللَّهُ وَلِیَّهُ مِنَ الْقُوَّةِ مَا یَأْتِی عَلَی تِلْکَ الْأَزْوَاجِ وَ عَلَی ذَلِکَ الطَّعَامِ وَ عَلَی ذَلِکَ الشَّرَابِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ وَ مَنْ تَوَلَّی أَذَانَ مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ فَأَذَّنَ فِیهِ وَ هُوَ یُرِیدُ وَجْهَ اللَّهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ صِدِّیقٍ وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ أَدْخَلَ فِی شَفَاعَتِهِ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ أَمَةٍ فِی کُلِّ أَمَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ رَجُلٍ وَ کَانَ لَهُ جَنَّةٌ مِنَ الْجَنَّاتِ فِی کُلِّ جَنَّةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَدِینَةٍ (1)فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ کُلُّ بَیْتٍ مِنْهَا مِثْلُ الدُّنْیَا أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّةٍ لِکُلِّ زَوْجَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفَةٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَائِدَةٍ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْعَةٍ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ نَوْعٍ مِنَ الطَّعَامِ لَوْ نَزَلَ بِهِ الثَّقَلَانِ لَکَانَ لَهُمْ فِی أَدْنَی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِهَا مَا شَاءُوا مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ الطِّیبِ وَ اللِّبَاسِ وَ الثِّمَارِ وَ التُّحَفِ وَ الطَّرَائِفِ وَ الْحُلِیِّ وَ الْحُلَلِ کُلُّ بَیْتٍ یُکْتَفَی بِمَا فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ عَمَّا فِی الْبَیْتِ الْآخَرِ (2)

«174»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّ رِیحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ مَا یَجِدُهَا عَاقٌّ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا شَیْخٌ زَانٍ وَ لَا جَارٌّ إِزَارَهُ خُیَلَاءَ وَ لَا فَتَّانٌ وَ لَا مَنَّانٌ وَ لَا جَعْظَرِیٌّ قَالَ قُلْتُ فَمَا الْجَعْظَرِیُّ قَالَ الَّذِی لَا یَشْبَعُ مِنَ الدُّنْیَا.

ص: 193


1- فی المصدر بعد قوله: الف رجل: و کان له فی کل جنة من الجنان أربعون الف الف مدینة اه. م.
2- هذه آخر روایة رواها الصدوق فی عقاب الاعمال و هی آخر خطبة خطبها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بالمدینة حتّی لحق صلّی اللّه علیه و آله باللّه تعالی. م.

توضیح

در قاموس گفته: الجعظری، درشت خویی یا پرخواری و الجعظار، شکمباره و پرخور را گویند.

روایت 175

. معانی اخبار: پیغمبر خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: براستی! برای بهشت دری هست به نام «ریان» هیچ کس از آن در وارد بهشت نمی شود، مگر روزه داران.

روایت 176

. معانی اخبار: أبی ظبیان از ابن عبّاس نقل کرده که گفت: مقصود از دار السّلام بهشت است، و اهل آن از هر جهت سالم هستند، یعنی از تمامی آسیبها، ناخوشیها، بیماریها، و رنجها به دور و سلامت هستند، از ضعف پیری و مرگ و دگرگونی احوال که به زیان ایشان باشد، آسوده اند، و آنان بزرگوارانی هستند که هرگز به خواری دچار نگردند، بی نیازانی که هرگز تهیدست و نیازمند نگردند، و خوشبختانی هستند که به نکبت و بدبختی دچار نمی شوند، و مسرورانی که به اندوه و غمّ مبتلا نگردند، و ایشان زندگانی هستند که هرگز مرگ به سراغشان نرود، و در کاخهایی از درّ و مرجان که درهایش به جاده های عرش گشوده می گردد مأوای دارند، «وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ»(1) {در حالی که فرشتگان برای (تهنیت) آنان از هر در وارد شوند و (گویند) سلام و تحیّت بر شما باد که (در اطاعت خدا) بردباری پیشه نمودید و سرانجام خوب منزلگاهی یافتید.}

ص: 194


1- . رعد 23 و 24
بیان

قال فی القاموس الجعظری الفظ الغلیظ أو الأکول الغلیظ و الجعظار الشره النهم و الأکول الضخم.

«175»

مع، معانی الأخبار بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی الْجَنَّةِ بَاباً یُدْعَی الرَّیَّانَ لَا یَدْخُلُ مِنْهُ إِلَّا الصَّائِمُونَ (1)

«176»

مع، معانی الأخبار أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْحَاقَ الْقَاضِی عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ شَیْبَةَ (2)عَنْ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ (3)عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ رَفِیعٍ (4)عَنْ أَبِی ظَبْیَانَ (5)عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: دَارُ السَّلَامِ الْجَنَّةُ وَ أَهْلُهَا لَهُمُ السَّلَامَةُ مِنْ جَمِیعِ الْآفَاتِ وَ الْعَاهَاتِ وَ الْأَمْرَاضِ وَ الْأَسْقَامِ وَ لَهُمُ السَّلَامَةُ مِنَ الْهَرَمِ وَ الْمَوْتِ وَ تَغَیُّرِ الْأَحْوَالِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الْمُکْرَمُونَ الَّذِینَ لَا یُهَانُونَ أَبَداً وَ هُمُ الْأَعِزَّاءُ الَّذِینَ لَا یَذِلُّونَ أَبَداً وَ هُمُ الْأَغْنِیَاءُ الَّذِینَ لَا یَفْتَقِرُونَ أَبَداً وَ هُمُ السُّعَدَاءُ الَّذِینَ لَا یَشْقَوْنَ أَبَداً وَ هُمُ الْفَرِحُونَ الْمَسْرُورُونَ الَّذِینَ لَا یَغْتَمُّونَ وَ لَا یَهْتَمُّونَ أَبَداً وَ هُمُ الْأَحْیَاءُ الَّذِینَ لَا یَمُوتُونَ أَبَداً فَمِنْهُمْ فِی قُصُورِ الدُّرِّ وَ الْمَرْجَانِ أَبْوَابُهَا مُشْرَعَةٌ إِلَی عَرْشِ الرَّحْمَنِ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ

ص: 194


1- یأتی الحدیث مسندا بتمامه فی کتاب الصوم. و فی المصدر: ان للجنة بابا اه.
2- أبو بکر بن شیبة هو عبد الرحمن بن عبد الملک بن شیبة الحزامی المترجم فی التقریب ص 314 و فی المعانی المطبوع أبو بکر بن أبی شیبة و لعله الصحیح، لروایة موسی بن إسحاق عنه. و هو عبد اللّه ابن محمّد بن إبراهیم بن عثمان، أبو بکر العبسی المعروف بابن أبی شیبة الکوفیّ الواسطی الأصل، ولد سنة 159 و مات سنة 235، کان من حفاظ السنة و ثقاتهم، صاحب تصانیف، سمع جماعة من العلماء، و روی عنه کثیرون منهم: موسی بن إسحاق بن موسی بن عبد اللّه بن موسی بن عبد اللّه بن یزید أبو بکر الأنصاریّ القاضی المذکور فی إسناد الحدیث المترجم فی تاریخ بغداد «ج 13 ص 52».
3- الظاهر أنّه مصحف، و الصحیح کما فی المعانی المطبوع «جریر» و هو جریر بن عبد الحمید ابن جریر بن قرط بن هلال، أبو عبد اللّه الضبی الکوفیّ نزیل الری و قاضیها المتوفی بالری عشیة الاربعاء لیوم خلا من جمادی الأولی فی سنة 188، و هو ابن ثمان و سبعین الی التسع و السبعین، قاله الخطیب. و قال ابن حجر: له 71 سنة. راجع تاریخ بغداد «ج 7 ص 253» و التقریب «ص 79».
4- مصغرا.
5- اسمه حصین بن جندب بن الحارث الجنبی المتوفّی سنة 90، له ترجمة فی التقریب: «ص 115».

روایت 177

. اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین علیه السلام در حدیثی طولانی درجواب پرسشهای یهودی تا آنجا که یهودی گفت: جایگاه پیامبر در بهشت کجاست؟ امیرالمومنین علیه السلام فرمود: منزل محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در بهشت در جنّت عدن است و آن در وسط بهشت و نزدیکترین مکان به عرش رحمان است. یهودی گفت: خدا را گواه می گیرم که راست گفتی قسم به خدا همانا خطّ هارون و املای موسی بن عمران است.

روایت 178

. المحاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: ابلیس با حضرت نوح علیه السلام مواجه شد در حالی که نوح ایستاده و نماز می خواند ابلیس به زیبایی نماز نوح رشک برد پس گفت: ای نوح! خداوند عز و جل بهشت عدن را با دستش آفرید و درختانش را کاشت و قصرهایش را ساخت و نهرهایش را روان ساخت آنگاه به آن سر کشید و فرمود: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ»(1) {مؤمنان رستگار شدند} نه به عزّت و جلالم سوگند دیوث (بی غیرت) ساکن بهشت نمی شود.

روایت 179

. أمالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:روز قیامت به دربهشت درمی آیم و می گویم: در را باز کنند. خازن بهشت می گوید: کیستی؟ می گویم: من محمد هستم. می گوید: به جان تو سوگند امر شده ام پیش از تو برای هیچ کسی در را باز نکنم.

روایت 180

. تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمودند: از میان حیوانات، فقط سه حیوان وارد بهشت می شوند: الاغ بلعم بن باعور، ناقه صالح، گرگ داستان یوسف، سگ اصحاب کهف.(2)

روایت 181

. طبرسی رحمه الله گفته است: درباره فرموده خداوند: «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ» {اما کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند آن ها در باغ ها شادمانند.} ابن عباس گفته است: یعنی گرامی داشته می شوند. و گفته شده از شنیدن لذت می برند، از یحیی بن ابی کثیر و اوزاعی آمده است.

: از جعفر بن محمد فریانی از سلیمان بن عبدالرحمن از خالدبن یزید بن ابی مالک از پدرش از خالد بن معدان از ابی امامه باهلی که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هر بنده ای که وارد بهشت می شود دو تن از حوریان بهشتی بالای سر و پایین پای او می نشینند

ص: 195


1- . مومنون / 1
2- - تفسیر قمی، ج 1، ص 249.
«177»

ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ فِی أَجْوِبَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ مَسَائِلِ الْیَهُودِیِّ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ الْیَهُودِیُّ وَ أَیْنَ یَسْکُنُ نَبِیُّکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ فِی أَعْلَاهَا دَرَجَةً وَ أَشْرَفِهَا مَکَاناً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَی علیه السلام.

«178»

سن، المحاسن بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ عَرَضَ إِبْلِیسُ لِنُوحٍ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فَحَسَدَهُ عَلَی حُسْنِ صَلَاتِهِ فَقَالَ یَا نُوحُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ جَنَّةَ عَدْنٍ بِیَدِهِ وَ غَرَسَ أَشْجَارَهَا وَ اتَّخَذَ قُصُورَهَا وَ شَقَّ أَنْهَارَهَا ثُمَّ اطَّلَعَ إِلَیْهَا فَقَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ لَا وَ عِزَّتِی (1)لَا یَسْکُنُهَا دَیُّوثٌ.

«179»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَابَ الْجَنَّةِ وَ أَسْتَفْتِحُ فَیَقُولُ الْخَازِنُ مَنْ أَنْتَ فَأَقُولُ أَنَا مُحَمَّدٌ فَیَقُولُ بِکَ أُمِرْتُ أَنْ لَا أَفْتَحَ لِأَحَدٍ قَبْلَکَ.

«180»

فس، تفسیر القمی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَا یَکُونُ فِی الْجَنَّةِ مِنَ الْبَهَائِمِ سِوَی حِمَارَةِ بَلْعَمَ بْنِ بَاعُورٍ وَ نَاقَةِ صَالِحٍ وَ ذِئْبِ یُوسُفَ وَ کَلْبِ أَهْلِ الْکَهْفِ.

«181»

قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَیْ یُکْرَمُونَ وَ قِیلَ یُلَذَّذُونَ بِالسَّمَاعِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی کَثِیرٍ وَ الْأَوْزَاعِیِّ.

-أَخْبَرَنَا عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفِرْیَانِیِّ (2)عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ أَبِی مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا وَ یَجْلِسُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ عِنْدَ رِجْلَیْهِ

ص: 195


1- فی المصدر: و عزتی و جلالی. م.
2- هکذا فی نسخة المصنّف رحمه اللّه، و فی المجمع المطبوع: القریانی، و الکل مصحف، و الصحیح: الفریابی بکسر الفاء و سکون الراء و بعد الالف باء؛ نسبة إلی فاریاب بلیدة بنواحی البلخ نسب إلیها جعفر بن محمّد بن الحسن بن المستفاض الفریابی.

و با بهترین صدایی که انسان یا جنی شنیده اند برای او آواز می خوانند. واین آواز شیطانی نیست، بلکه تمجید و تقدیس خداوند است.

روایت 182

. و از ابودرداء، گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله مردم را اندرز می دادند، پس یاد بهشت و نعمت ها و همسران آن به میان آمد. در میان جمع عرب بادیه نشینی بود که روی دو زانو نشست و گفت: ای پیامبر خدا، آیا در بهشت آواز نیز هست؟ فرمود: بله ای اعرابی، همانا در بهشت رودی است که در ساحل آن دوشیزگانی سفید روی هستند که با صداهایی که هیچ مخلوقی مانند آن را نشنیده است آواز می خوانند. پس این برترین نعمت بهشتی است. راوی می گوید: از ابودرداء پرسیدم: آواز آنان چیست: گفت: تسبیح خداوند.

روایت 183

. و از ابراهیم است که: همانا در بهشت درختانی وجود دارد که زنگ هایی از نقره بر آن ها آویخته و هرگاه بهشتیان بخواهند آهنگی گوش نواز بشنوند خداوند نسیمی از پایین عرش می فرستد تا در میان درختان پیچیده و زنگ ها را به حرکت درآورد و صدایی پدید می آید که اگر مردم دنیا آن را بشنوند از شدت شادمانی جان می دهند.

روایت 184

. و از ابوهریره گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: بهشت صد درجه دارد، فاصله میان هر دو درجه به اندازه میان آسمان و زمین است. و فردوس در مرتبه برترین این درجات است و از نظر مکان در میانه آن هاست و رودهای بهشت از آن جا سرچشمه می گیرند. پس مردی برخاست و پرسید: ای پیامبر خدا، من مردی هستم که صداهای نیکو را بسیار دوست می دارم، آیا در بهشت آهنگ خوش وجود دارد؟ فرمود: بله، سوگند به آن کس که جانم در دست اوست همانا خداوند متعال به درختی در بهشت فرمان می دهد: برای بندگانم که عبادت و یاد من آنان را از گوش سپردن به آواز (1) عود و مزمار بازداشته، آهنگی نیکو بنواز. پس صدایی از تسبیح خدا برمی خیزد که تاکنون کسی مانند آن را نشنیده است.

روایت 185

. تفسیر فرات بن إبراهیم: علی بن محمد بن عمر ازهری با اسناد خود از زید بن علی علیه السلام گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بر مردی از اصحاب خود وارد شد و گروهی نیز همراه او بودند، پس او گفت: ای پیامبر خدا، درخت طوبی کجاست؟ پیامبر فرمود: در خانه من در بهشت، گفت: سپس مردی دیگر همین سؤال را پرسید، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: در خانه علی بن ابی طالب در بهشت، پس گفت: ای پیامبر خدا، ما پیش تر پرسیدیم و گفتید در خانه شماست، اکنون می گویید در خانه علی بن ابی طالب علیه السلام. پس به او فرمود: همانا خانه من و او در دنیا و آخرت در یک مکان است، مگر این که هرگاه ما قصد زنان را کنیم در اتاق ها پوشیده می مانیم.

روایت 186

. از کتاب صفات

ص: 196


1- . العزف: صدا.

ثِنْتَانِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ تُغَنِّیَانِهِ بِأَحْسَنِ صَوْتٍ سَمِعَهُ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ وَ لَیْسَ بِمِزْمَارِ الشَّیْطَانِ وَ لَکِنْ بِتَمْجِیدِ اللَّهِ وَ تَقْدِیسِهِ.

«182»

وَ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُذَکِّرُ النَّاسَ فَذَکَرَ الْجَنَّةَ وَ مَا فِیهَا مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ النَّعِیمِ وَ فِی الْقَوْمِ أَعْرَابِیٌّ فَجَثَا لِرُکْبَتَیْهِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ فِی الْجَنَّةِ مِنْ سَمَاعٍ قَالَ نَعَمْ یَا أَعْرَابِیُّ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَنَهَراً حَافَتَاهُ أَبْکَارٌ مِنْ کُلِّ بَیْضَاءَ یَتَغَنَّیْنَ بِأَصْوَاتٍ لَمْ تَسْمَعِ الْخَلَائِقُ بِمِثْلِهَا قَطُّ فَذَلِکَ أَفْضَلُ نَعِیمِ الْجَنَّةِ قَالَ الرَّاوِی سَأَلْتُ أَبَا الدَّرْدَاءِ بِمَ یَتَغَنَّیْنَ قَالَ بِالتَّسْبِیحِ.

«183»

وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَأَشْجَاراً عَلَیْهَا أَجْرَاسٌ مِنْ فِضَّةٍ فَإِذَا أَرَادَ أَهْلُ الْجَنَّةِ السَّمَاعَ بَعَثَ اللَّهُ رِیحاً مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَتَقَعُ فِی تِلْکَ الْأَشْجَارِ فَتُحَرِّکُ تِلْکَ اْلْأَجْرَاسَ بِأَصْوَاتٍ لَوْ سَمِعَهَا أَهْلُ الدُّنْیَا لَمَاتُوا طَرَباً.

«184»

وَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَنَّةُ مِائَةُ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ کُلِّ دَرَجَةٍ مِنْهَا کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْفِرْدَوْسُ أَعْلَاهَا سُمُوّاً وَ أَوْسَطُهَا مَحَلَّةً وَ مِنْهَا یَتَفَجَّرُ أَنْهَارُ الْجَنَّةِ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَجُلٌ حُبِّبَ إِلَیَّ الصَّوْتُ فَهَلْ لِی فِی الْجَنَّةِ صَوْتٌ حَسَنٌ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُوحِی إِلَی شَجَرَةٍ فِی الْجَنَّةِ أَنْ أَسْمِعِی عِبَادِیَ الَّذِینَ اشْتَغَلُوا بِعِبَادَتِی وَ ذِکْرِی عَنْ عَزْفِ (1)الْبَرَابِطِ وَ الْمَزَامِیرِ فَتَرْفَعُ صَوْتاً لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ بِمِثْلِهِ قَطُّ مِنْ تَسْبِیحِ الرَّبِّ.

«185»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الزُّهْرِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیْنَ شَجَرَةُ طُوبَی فَقَالَ فِی دَارِی فِی الْجَنَّةِ قَالَ ثُمَّ سَأَلَهُ آخَرُ فَقَالَ فِی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ (2)یَا رَسُولَ اللَّهِ سَأَلْنَاکَ آنِفاً فَقُلْتَ فِی دَارِی ثُمَّ قُلْتَ فِی دَارِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَهُ إِنَّ دَارِی وَ دَارَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ إِلَّا أَنَّا إِذَا هَمَمْنَا بِالنِّسَاءِ اسْتَتَرْنَا بِالْبُیُوتِ.

«186»

مِنْ کِتَابِ صِفَاتِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ، عَنِ الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا عَنِ _

ص: 196


1- العزف: الصوت.
2- فی المصدر: فقال الأول. م.

شیعه صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس چهار چیز را انکار کند، از شیعیان ما نیست: معراج و پرسش در قبر و آفرینش بهشت و جهنم و شفاعت.

روایت 187

. و از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس به یگانگی خداوند اقرار کند، و سخن به این جا رسید که فرمود: و به رجعت و متعه حج و نکاح اقرار کند و به معراج و پرسش در قبر ایمان بیاورد و نیز به حوض و شفاعت و آفرینش بهشت و جهنم و صراط و میزان و برانگیخته شدن و حشر و جزا و حساب ایمان آورد، او مؤمن حقیقی و از شیعیان ما اهل بیت است.

روایت 188

. و از کتاب فضائل شیعه از صدوق رحمه الله، با اسناد خود از عباس بن یزید، گفت: روزی به ابوعبدالله علیه السلام گفتم: فدایت شوم، معنای فرموده خداوند «وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیرا»ً {و هنگامی که آن جا را ببینی نعمت ها و پادشاهی بزرگی را می بینی} گفت: به من فرمود: هنگامی که خداوند بهشتیان را وارد بهشت گرداند فرستاده ای را نزد یکی از دوستان خود می فرستد و پرده ای را بر درگاه او می بیند. به او می گویند: بایست تا اجازه بگیریم، پس فرستاده خداوند به او نمی رسد مگر این که اجازه گرفته است. و این معنای فرموده خداوند است که: «وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً» {و هنگامی که آن جا را ببینی نعمت ها و پادشاهی بزرگی را می بینی}

روایت 189

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا کار نیک به سوی بهشت می رود و برای صاحب خود بستر می گسترانند، همان گونه که انسان برده ای را می گمارد تا بسترش را بگستراند. سپس این آیه را خواند: اما کسانی که ایمان آورده و کار نیک انجام دادند «فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ» {پس برای خود گسترد اند.}

روایت 190

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: از ابوجعفر علیه السلام که فرمود: همانا اولین کسانی که وارد بهشت می شود اهل معروف هستند و اولین کسانی که وارد دوزخ می شوند اهل منکر هستند.

روایت 191

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: از ابوعبدالله علیه السلام، فرمود: همانا بهشت دری دارد که به آن معروف می گویند و تنها اهل معروف از آن وارد می شوند.

روایت 192

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که اعمال مؤمن مورد محاسبه قرار می گیرد همسرانش بر آستانه درها انتظار او را می کشند، همان گونه که در دنیا همسران در آستانه در به انتظار می ایستند. فرمود: پس فرستاده ای می آید و به آنان بشارت می دهد و می گوید: به خدا سوگند فلانی از

ص: 197

ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ أَنْکَرَ أَرْبَعَةَ أَشْیَاءَ الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِی الْقَبْرِ وَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الشَّفَاعَةَ.

«187»

وَ عَنِ ابْنِ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ أَقَرَّ بِتَوْحِیدِ اللَّهِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَقَرَّ بِالرَّجْعَةِ وَ الْمُتْعَتَیْنِ وَ آمَنَ بِالْمِعْرَاجِ وَ الْمُسَاءَلَةِ فِی الْقَبْرِ وَ الْحَوْضِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ خَلْقِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الصِّرَاطِ وَ الْمِیزَانِ وَ الْبَعْثِ وَ النُّشُورِ وَ الْجَزَاءِ وَ الْحِسَابِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ حَقّاً وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

«188»

وَ مِنْ کِتَابِ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ، رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَاتَ یَوْمَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً قَالَ فَقَالَ لِی إِذَا أَدْخَلَ اللَّهُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ أَرْسَلَ رَسُولًا إِلَی وَلِیٍّ مِنْ أَوْلِیَائِهِ فَیَجِدُ الْحَجَبَةَ عَلَی بَابِهِ فَیَقُولُونَ لَهُ قِفْ حَتَّی نَسْتَأْذِنَ لَکَ فَمَا یَصِلُ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ إِلَّا بِإِذْنٍ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً.

«189»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَیَذْهَبُ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَمْهَدُ لِصَاحِبِهِ کَمَا یَبْعَثُ الرَّجُلُ غُلَاماً فَیَفْرُشُ لَهُ ثُمَّ قَرَأَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ

«190»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ دُخُولًا إِلَی الْجَنَّةِ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ وَ إِنَّ أَوَّلَ أَهْلِ النَّارِ دُخُولًا أَهْلُ الْمُنْکَرِ.

«191»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً یُقَالُ لَهُ الْمَعْرُوفُ لَا یَدْخُلُهُ إِلَّا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ.

«192»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الْقَاسِمُ عَنِ ابْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ الْمُؤْمِنُ یُحَاسَبُ تَنْتَظِرُهُ أَزْوَاجُهُ عَلَی عَتَبَاتِ الْأَبْوَابِ کَمَا یَنْتَظِرُونَ أَزْوَاجُهُنَّ فِی الدُّنْیَا مِنْ عِنْدِ الْعَتَبَةِ قَالَ فَیَجِی ءُ الرَّسُولُ فَیُبَشِّرُهُنَّ فَیَقُولُ قَدْ وَ اللَّهِ انْقَلَبَ فُلَانٌ مِنَ

ص: 197

حساب بازمی گردد. آنان می گویند: به خدا سوگند؟ فرستاده می گوید: به خدا سوگند او را دیدم که از حساب بازمی گشت. فرمود: پس هنگامی که نزد آنان آید می گویند: خوش آمدی و درود بر تو، خانواده ات که در دنیا نزد آنان بودی برایت سزاوار تر از ما نیستند.

روایت 193

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوبصیر از یکی از دو امام باقر و صادق علیهماالسلام، فرمود: هنگامی که روز جمعه فرا می رسد، بهشتیان در بهشت و دوزخیان در آتش دوزخ هستند، و اهل بهشت از چند برابر شدن لذت و شادمانی در می یابند که امروز جمعه است، و دوزخیان نیز از شعله ور شدن زبانه های آتش به سویشان درمی یابند که امروز جمعه است.

روایت 194

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: با همین اسناد از ابوجعفر علیه السلام، فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا می رسد بهشت پروردگارش را صدا می زند و می گوید: پروردگارا، تو عدل هستی، آتش را از اهلش پر کردی همان گونه که به او وعده داده بودی، اما مرا آن گونه که وعده کردی پر نساختی. فرمود: پس خداوند کسانی را می آفریند که دنیا را ندیده اند، و بهشت را از آنان پر می سازد، که گوارایشان باد.

روایت 195

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوبصیر گفت: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: نگویید بهشت یکتا است، همانا خداوند عزوجل می فرماید: درجاتی است که بعضی برتر از دیگری هستند.

روایت 196

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: زید بن علی علیه السلام از پدرانش، فرمودند: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند: همانا نزدیک ترین مرتبه بهشتیان به شهیدان، مرتبه کسی است که دوازده هزار همسر از حورالعین و چهارهزار دوشیزه و چهارهزار غیردوشیزه، که هر یک از همسران او هفتادهزار خدمتگزار دارند، مگر برای حورالعین که دوبرابر است. هر هفته گرداگرد آنان می چرخند و هنگامی که روز یا ساعت یکی از آنان فرارسد به سویش جمع می شوند و با صداهایی که بهتر و گواراتر از آن شنیده نشده آواز می دهند و هر آن چه در بهشت است برای این صدای نیکو به حرکت درمی آید. و می گویند: آگاه باشید، ما جاودانه هایی هستیم که هرگز نمی میریم و در نعمتی هستیم که هرگز تهیدست نمی شویم و خشنودیم و هرگز خشمگین نمی شویم.

روایت 197

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابراهیم بن ابی بلاد از پدرش از بعضی از یارانش، گفت: هنگامی که خداوند بهشت را آفرید و رودهایش را جاری ساخت و میوه ها و زیورهایش را آویخت فرمود: قسم به عزتم که بخیلان را در این جا همسایه خود نمی گردانم.

توضیح

«هدله یهدله هدلا» یعنی آن را به پایین فرستاد و فروانداخت. فیروزآبادی چنین گفته است.

ص: 198

الْحِسَابِ قَالَ فَیَقُلْنَ بِاللَّهِ فَیَقُولُ قَدْ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُهُ انْقَلَبَ مِنَ الْحِسَابِ قَالَ فَإِذَا جَاءَهُنَّ قُلْنَ مَرْحَباً وَ أَهْلًا مَا أَهْلُکَ الَّذِینَ کُنْتَ عِنْدَهُمْ فِی الدُّنْیَا بِأَحَقَّ بِکَ مِنَّا.

«193»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ عَرَفَ أَهْلُ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ تَضَاعُفِ اللَّذَّةِ وَ السُّرُورِ وَ عَرَفَ أَهْلُ النَّارِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ تَبْطِشُ بِهِمُ الزَّبَانِیَةُ.

«194»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَتِ الْجَنَّةُ رَبَّهَا فَقَالَتْ یَا رَبِّ أَنْتَ الْعَدْلُ قَدْ مَلَأْتَ النَّارَ مِنْ أَهْلِهَا کَمَا وَعَدْتَهَا وَ لَمْ تَمْلَأْنِی کَمَا وَعَدْتَنِی قَالَ فَیَخْلُقُ اللَّهُ خَلْقاً لَمْ یَرَوُا الدُّنْیَا فَیَمْلَأُ بِهِمُ الْجَنَّةَ طُوبَی لَهُمْ.

«195»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَقُولُوا جَنَّةٌ وَاحِدَةٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضِ.

«196»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَدْنَی أَهْلِ الْجَنَّةِ مَنْزِلَةً مِنَ الشُّهَدَاءِ مَنْ لَهُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ زَوْجَةٍ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ أَرْبَعَةُ آلَافِ بِکْرٍ وَ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ ثَیِّبٍ تَخْدُمُ کُلَّ زَوْجَةٍ مِنْهُنَّ سَبْعُونَ أَلْفَ خَادِمٍ غَیْرَ أَنَّ الْحُورَ الْعِینَ یُضَعَّفُ لَهُنَّ یَطُوفُ عَلَی جَمَاعَتِهِنَّ فِی کُلِّ أُسْبُوعٍ فَإِذَا جَاءَ یَوْمُ إِحْدَاهُنَّ أَوْ سَاعَتُهَا اجْتَمَعْنَ إِلَیْهَا یُصَوِّتْنَ بِأَصْوَاتٍ لَا أَصْوَاتَ أَحْلَی مِنْهَا وَ لَا أَحْسَنَ حَتَّی مَا یَبْقَی فِی الْجَنَّةِ شَیْ ءٌ إِلَّا اهْتَزَّ لِحُسْنِ أَصْوَاتِهِنَّ یَقُلْنَ أَلَا نَحْنُ الْخَالِدَاتُ فَلَا نَمُوتُ أَبَداً وَ نَحْنُ النَّاعِمَاتُ فَلَا نَبْأَسُ أَبَداً وَ نَحْنُ الرَّاضِیَاتُ فَلَا نَسْخَطُ أَبَداً.

«197»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر إِبْرَاهِیمُ بْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِمُ الْفُقَهَاءِ قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ أَجْرَی أَنْهَارَهَا وَ هَدَلَ ثِمَارَهَا وَ زُخْرُفَهَا قَالَ وَ عِزَّتِی لَا یُجَاوِرُنِی فِیکِ بَخِیلٌ.

توضیح

هدله یهدله هدلا أرسله إلی أسفل و أرخاه ذکره الفیروزآبادی.

ص: 198

روایت 198

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوبصیر از ابوعبدالله علیه السلام که فرمود: همانا خداوند بهشتی آفریده است که نه چشمی آن را دیده و نه هیچ مخلوقی از آن آگاهی یافته است. خداوند تبارک و تعالی هر روز صبح آن را می گشاید و می فرماید: بر پاکیزگی خود بیفزای، بر نسیم خوشبوی خود بیفزای، پس می گوید: « قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» {همانا مؤمنان رستگار شدند}، و این معنای سخن خداوند است که: « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ».{پس هیچ کس نمی داند چه چیزهایی از آن ها پوشیده مانده که مایه روشنایی دیدگان آن ها و پاداشی برای اعمالشان است.}

روایت 199

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوجعفر علیه السلام، فرمود: همانا برای بهشتیان سفره هایی گسترده می شود که در آن خوراکی ها و نوشیدنی هایی است غیر از آن چه دوست داشته اند و خوراکی پاکیزه تر و لذت بخش تر از آن وجود ندارد. سپس آن را برای دیگری می برند.

روایت 200

. کتاب حسین بن سعید و النوادر: ابوعبدالله علیه السلام فرمود: اگر یکی از حوریان بهشتی بر مردم دنیا آشکار شود و یکی از زلف های خود را بر ایشان آشکار نماید، اهل دنیا جان می سپارند یا این که اهل دنیا را می کشد. و هنگامی که نمازگزار نماز می خواند و از خداوند درخواست حور العین نمی کند، آنان می گویند این مرد چه قدر نسبت به ما بی اعتنا و زاهد است.

روایت 201

. نوادر راوندی: با اسناد خود از جعفربن محمد علیه السلام از پدرانش، فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هنگامی که خداوند بهشت عدن را آفرید، آجری از آن را طلا و آجری دیگر را از نقره قرار داد که می درخشند و از مشک سائیده شده هستند. سپس به آن فرمان داد تا به حرکت درآید و سخن بگوید. پس گفت: تو خداوندی هستی که معبودی جز تو نیست، زنده و پایداری. پس خوشا به حال آن کس که در تقدیرش ورود به من قرار داده شده باشد. خداوند متعال فرمود: سوگند به عزت و جلالم و علو جایگاهم، نه هیچ شراب خواری وارد تو می شود و نه کسی که رباخواری را تکرار می کند و نه قتات که همان سخن چین است، و نه دیوث که مرد بی غیرت است، و در خانه او برای گناه جمع می شوند. و نه قلاع که شخصی است که بدگویی مردم را نزد پادشاه می برد تا آنان را به کشتن دهد، و نه خیوف که شخصی است که بسیار نبش قبر نماید، و نه ختار که کسی است که به پیمان وفا نمی کند.

روایت 202

. و با همین اسناد، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: حاملان قرآن عارفان اهل بهشت هستند، و پیکارکنندگان در راه خداوند متعال فرماندهان اهل بهشت هستند. و پیامبران بزرگان اهل بهشت هستند.

روایت 203

. نهج البلاغه: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هیچ خیری در کار خوبی که پس از آن آتش است وجود ندارد، و هیچ شری

ص: 199

«198»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ الْحُصَیْنُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَنَّةً لَمْ یَرَهَا عَیْنٌ وَ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهَا مَخْلُوقٌ یَفْتَحُهَا الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کُلَّ صَبَاحٍ فَیَقُولُ ازْدَادِی طِیباً ازْدَادِی رِیحاً فَتَقُولُ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ

«199»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الصَّیْقَلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ تُوضَعُ لَهُمْ مَوَائِدُ عَلَیْهَا مِنْ سَائِرِ مَا یَشْتَهُونَهُ مِنَ الْأَطْعِمَةِ الَّتِی لَا أَلَذَّ مِنْهَا وَ لَا أَطْیَبَ ثُمَّ یُرْفَعُونَ عَنْ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ.

«200»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ بْنُ سُوَیْدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أَنَّ حَوْرَاءَ مِنْ حُورِ الْجَنَّةِ أَشْرَفَتْ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَبْدَتْ ذُؤَابَةً مِنْ ذَوَائِبِهَا لَأَمَتْنَ أَهْلَ الدُّنْیَا أَوْ لَأَمَاتَتْ أَهْلَ الدُّنْیَا وَ إِنَّ الْمُصَلِّیَ لَیُصَلِّی فَإِذَا لَمْ یَسْأَلْ رَبَّهُ أَنْ یُزَوِّجَهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ قُلْنَ مَا أَزْهَدَ هَذَا فِینَا.

«201»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی جَنَّةَ عَدْنٍ خَلَقَ لَبِنَهَا مِنْ ذَهَبٍ یَتَلَأْلَأُ وَ مِسْکٍ مَدُوفٍ ثُمَّ أَمَرَهَا فَاهْتَزَّتْ وَ نَطَقَتْ فَقَالَتْ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ فَطُوبَی لِمَنْ قُدِّرَ لَهُ دُخُولِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَا یَدْخُلُکِ مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ لَا مُصِرٌّ عَلَی رِباً وَ لَا قَتَّاتٌ وَ هُوَ النَّمَّامُ وَ لَا دَیُّوثٌ وَ هُوَ الَّذِی لَا یَغَارُ وَ یَجْتَمِعُ فِی بَیْتِهِ عَلَی الْفُجُورِ وَ لَا قَلَّاعٌ وَ هُوَ الَّذِی یَسْعَی بِالنَّاسِ عِنْدَ السُّلْطَانِ لِیُهْلِکَهُمْ وَ لَا خَیُّوفٌ وَ هُوَ النَّبَّاشُ وَ لَا خَتَّارٌ وَ هُوَ الَّذِی لَا یُوفِی بِالْعَهْدِ (1)

«202»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَمَلَةُ الْقُرْآنِ عُرَفَاءُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَی قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الرُّسُلُ سَادَاتُ أَهْلِ الْجَنَّةِ.

«203»

نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا خَیْرٌ بِخَیْرٍ بَعْدَهُ النَّارُ وَ لَا شَرٌّ بِشَرٍّ

ص: 199


1- تقدم الحدیث عن الخصال تحت رقم 36 بصورة مفصلة، و تقدم هنا لک عن المصنّف ما یناسب المقام.

در کار سختی که پس از آن بهشت قرار دارد وجود ندارد، و هر نعمتی جز بهشت کوچک است، و هر بلایی کم تر از آتش دوزخ عافیت است.

روایت 204

. العقائد: اعتقاد ما درباره بهشت این است که آن جا سرای ابدی و سلامت است. نه مرگی در آن است و نه سستی و نه ناخوشی و نه بیماری و نه آسیب و نه گذر زمان و نه اندوه و نه گرفتاری و نه نیاز و نه تنگدستی است. و آن جا سرای بی نیازی است و سرای کامیابی و جایگاهی ابدی و سرای بزرگی است. بهشتیان در آن رنج و خستگی نمی بینند. بهشتیان هرچه را بخواهند و برای چشم ها لذت بخش است دارند و در آن ها جاودانه هستند. و بهشت سرای کسانی است که سزاوار آن هستند، همسایگان خدا و اولیا و دوستان او و کسانی که خداوند آنان را بزرگ داشته و آن ها انواع مختلف و در رتبه های گوناگون هستند. بعضی از آن ها مشغول تقدیس و تسبیح و تکبیر خدا همراه با فرشتگان هستند، و برخی دیگر در نعمت خوردنی ها و نوشیدنی ها و میوه ها و تخت ها و حوریان و خدمتگزاری پسران جاودان و نشستن بر نمارق و زرابی و لباس های سندس و حریر هستند. هر یک از آنان از آن چه که بخواهد لذت می برد و براساس آن چه همتش به آن وابسته است و خداوند را برای آن پرستیده است به او داده می شود.

و امام صادق علیه السلام فرمود: مردم در سه گروه خداوند را می پرستند، گروهی به امید پاداش خداوند را می پرستند که این پرستش خدمتگزاران است. و گروهی از روی ترس از آتش او را می پرستند و این بندگی بردگان است، و گروهی نیز از روی عشق خدا را می پرستند که این عبادت بزرگان است.

و اعتقاد ما این است که بهشت و جهنم آفریده شده اند. و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله به معراج رفتند وارد بهشت شدند و آتش را نیز دیدند. و اعتقاد ما این است که هیچ کس از دنیا خارج نمی شود مگر این که جایگاه خود را در بهشت یا دوزخ می بیند. و همانا مؤمن از دنیا نمی رود تا این که دنیا برایش بالا می رود مانند بهترین چیزی که دیده است، و جایگاهش در آخرت بالا می رود، سپس به او اختیار می دهند و او آخرت را برمی گزیند. پس در این هنگام جانش گرفته می شود. و گفته می شود: «فلان یجود بنفسه» و انسان تنها زمانی چیزی را می بخشد که رضایت از این کار دارد، نه با زور و نه با اکراه و ناخوشایندی.

ص: 200

بَعْدَهُ الْجَنَّةُ وَ کُلُّ نَعِیمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْقُورٌ وَ کُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِیَةٌ.

«204»

عد، العقائد اعتقادنا فی الجنة أنها دار البقاء و دار السلامة لا موت فیها و لا هرم و لا سقم و لا مرض و لا آفة (1)و لا زمانة و لا غم و لا هم و لا حاجة و لا فقر و إنها دار الغناء و السعادة و دار المقامة و الکرامة لا یمس أهلها فیها نصب و لا لغوب (2)لهم فیها ما تشتهی الأنفس و تلذ الأعین و هم فیها خالدون و إنها دار أهلها جیران الله و أولیاؤه و أحباؤه و أهل کرامته و هم أنواع علی مراتب منهم المتنعمون بتقدیس الله و تسبیحه و تکبیره فی جملة ملائکته و منهم المتنعمون بأنواع المآکل و المشارب و الفواکه و الأرائک و حور العین و استخدام الولدان المخلدین و الجلوس علی النمارق و الزرابی و لباس السندس و الحریر کل منهم إنما یتلذذ بما یشتهی و یرید حسب ما تعلقت علیه همته و یعطی ما عبد الله من أجله

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَلَی ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَعْبُدُونَهُ رَجَاءَ ثَوَابِهِ (3)فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْخُدَّامِ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَعْبُدُونَهُ خَوْفاً مِنْ نَارِهِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَعْبُدُونَهُ حُبّاً لَهُ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْکِرَامِ.

و اعتقادنا فی الجنة و النار أنهما مخلوقتان و إن النبی صلی الله علیه و آله قد دخل الجنة و رأی النار حین عرج به و اعتقادنا أنه لا یخرج أحد من الدنیا حتی یری مکانه من الجنة أو من النار و إن المؤمن لا یخرج من الدنیا حتی ترفع له الدنیا کأحسن ما رآها و یرفع مکانه (4)فی الآخرة ثم یخیر فیختار الآخرة فحینئذ یقبض روحه و فی العادة أن یقال فلان یجود بنفسه و لا یجود الإنسان بشی ء إلا عن طیبة نفس غیر مقهور و لا مجبور و لا مکره

ص: 200


1- فی المصدر: و لا آفة و لا زوال. م.
2- فی المصدر: لا یمس أهلها نصب و لا یمسهم فیها لغوب. م.
3- فی المصدر: یعبدون شوقا الی جنته و رجاء اه. م.
4- فی المصدر: و یری مکانه اه. م.

و اما بهشتی که حضرت آدم در آن بود، باغی از باغ های دنیا بوده است که خورشید از آن جا طلوع می کرده و در آن ناپدید می شده است، و آن بهشت جاودان نبوده است. چرا که اگر بهشت جاودان می بود هرگز از آن بیرون نمی شد. و اعتقاد ما این است که بهشتیان با پاداش در بهشت جاودانه اند و دوزخیان نیز در آتش جاودان می مانند. و هیچ کس وارد بهشت نمی شود مگر این که جایگاه او را در آتش به او نشان می دهند و به او می گویند: این جایگاهی است که اگر خداوند را نافرمانی می کردی در آن جای می گرفتی. و هیچ کس وارد آتش نمی شود مگر این که جایگاه او را در بهشت نشانش می دهند و به او گفته می شود: این جایگاهی است که اگر خدا را اطاعت می کردی اکنون درآن بودی. پس اینان جایگاه آنان را به ارث می برند. و این معنای فرموده خداوند است که: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُون»َ (1) {آنان همان وارثان هستند، که فردوس برین را به ارث برده اند و در آن جاودانه اند}(2) و کمترین درجه مؤمنان در بهشت جایگاه کسی است که ثروتی ده برابر دارایی دنیا دارد می گویم: شیخ مفید رحمه الله در شرح این سخن گفته است: بهشت سرای نعمتی است که هر کس وارد آن شود رنج و خستگی نخواهد دید، خداوند آن را سرایی قرار داده برای آنان که او را شناخته و اطاعت کرده اند. نعمت های آن همیشگی است که هرگز پایان نمی یابد. ساکنان در آن چند گروه هستند: بعضی از آنان کسانی هستند که برای خداوند متعال خود را خالص گردانیده اند. آنان کسانی هستند که با امان از آتش دوزخ وارد آن می شوند و برخی از آنان کسانی هستند که کارهای نیک خود را با کارهای ناپسندی آمیخته اند که باعث تأخیر توبه او شده اند تا جایی که مرگ او را به نابودی کشاند، پیش از آن که توبه کند. پس عذابی در دنیا و آخرت به او رسیده، یا فقط در آخرت به او رسیده نه در دنیا. سپس بخشیده شده یا مجازات شده و در بهشت جای گرفته است. و برخی از آنان کسانی هستند که بخشیده می شوند بدون این که اعمالی از پیش برای خود فرستاده باشد، و آنان پسران جاودان هستند که خداوند برآوردن نیازهای مؤمنان را در بهشت به ایشان سپرده است که پاداشی است برای عاملان. و این برایشان دشواری و زحمتی ندارد، زیرا این کار برایشان خوشایند است. چرا شادمانی آنان در برآوردن نیازهای بهشتیان است و پاداش بهشتیان در مشغول شدن به خوردنی ها و نوشیدنی و دیدنی ها و چیزهایی است که با حواس ظاهری درک می شوند و میل به آن دارند و با دستیابی به آن ها احساس پیروزی می کنند. و در بهشت هیچ انسانی

ص: 201


1- . مؤمنون: 10- 11.
2- . مؤمنون: 10- 11.

و أما جنة آدم فهی جنة من جنان الدنیا تطلع الشمس فیها و تغیب و لیست بجنة الخلد و لو کانت جنة الخلد ما خرج منها أبدا و اعتقادنا أن بالثواب یخلد أهل الجنة فی الجنة و أهل النار فی النار و ما من أحد یدخل الجنة حتی یعرض علیه مکانه من النار فیقال له هذا مکانک الذی لو عصیت الله لکنت فیه و ما من أحد یدخل النار حتی یعرض علیه مکانه من الجنة فیقال له هذا مکانک الذی لو أطعت الله لکنت فیه فیورث هؤلاء مکان هؤلاء و ذلک قول الله عز و جل أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ (1)و أقل المؤمنین منزلة فی الجنة من له مثل ملک الدنیا (2)عشر مرات أقول و قال الشیخ المفید رحمه الله فی شرح هذا الکلام الجنة دار النعیم لا یلحق من دخلها نصب و لا یلحقهم فیها لغوب جعلها الله دارا لمن عرفه و عبده و نعیمها دائم لا انقطاع له و الساکنون فیها علی أضرب فمنهم من أخلص لله تعالی فذلک الذی یدخلها علی أمان من عذاب الله تعالی و منهم من خلط عمله الصالح بأعمال سیئة کان یسوف منها التوبة فاخترمته المنیة (3)قبل ذلک فلحقه ضرب من العقاب فی عاجله و آجله أو فی عاجله دون آجله ثم سکن الجنة بعد عفو أو عقاب و منهم من یتفضل علیه بغیر عمل سلف منه فی الدنیا و هم الولدان المخلدون الذین جعل الله تعالی تصرفهم لحوائج أهل الجنة ثوابا للعاملین و لیس فی تصرفهم مشاق علیهم و لا کلفة لأنهم مطبوعون إذ ذاک علی المسارة بتصرفهم فی حوائج أهل الجنة و ثواب أهل الجنة الابتذال بالمآکل (4)و المشارب و المناظر و المناکح و ما تدرکه حواسهم مما یطبعون علی المیل إلیه و یدرکون مرادهم بالظفر به و لیس فی الجنة من البشر

ص: 201


1- المؤمنون: 10- 11.
2- فی المصدر: مثل تلک الدنیا. م.
3- اخترمته المنیة: اخذته.
4- فی المطبوع: فی حوائج المؤمنین، و ثواب أهل الجنة الالتذاذ بالمآکل اه.

وجود ندارد که لذتی بدون خوردن و آشامیدن و لذت هایی که آدمی حس می کند داشته باشد. و سخن کسانی که گمان می کنند در بهشت کسانی هستند که تنها با تسبیح و تقدیس لذت می برند و نه با خوراکی ها و شراب، سخنی دور از مذهب اسلام است که گروهی اندک گفته اند و از اعتقاد مسیحیان گرفته شده که گمان می کنند کسانی که در دنیا اطاعت خداوند را نمایند، در بهشت تبدیل به فرشتگانی می شوند که نه می خورند و نه می آشامند و نه ازدواج می کنند. و خداوند این سخن را در کتاب خود دروغ خوانده و آن ها را به خوراکی ها و شراب و همسران بهشتی تشویق نموده و فرموده است: خوردنی های آن و سایه اش همیشگی است، این پایان کار کسانی است که پرهیزکاری نمودند، تا پایان آیه(1) و نیز خداوند متعال فرمود: در آن رودهایی است از آب پاکیزه که آلوده نگشته اند، تا پایان آیه(2)

و فرمود: حوریانی که در خیمه های بهشتی پوشیده مانده اند (3) و فرمود: و حوریانی فراخ چشم،(4)

و فرمود: و آنان را به همسری حورالعین درآوریم (5) و فرمود: و همسرانی دارند که تنها به شوهران خود چشم دوخته اند و همسن و سالند (6) و فرمود: به راستی بهشتیان امروز به نعمت های خداوند مشغول و شادمانند،(7) و فرمود: و برایشان میوه هایی آورده می شود که در خوبی و زیبایی یکسانند، و در آن همسرانی پاک دارند(8). پس چگونه سخن کسانی که می گویند در بهشت گروهی هستند که نه می خورند و نه می آشامند و تنها با اعمال در نعمتی هستند و اندوهگین می شوند، با این که کتاب خداوند گواهی بر

خلاف آن می دهد و اجماع مسلمانان نیز با آن مخالف است، مگر این که در این مسئله از کسی پیروی نموده باشند که تقلید از او جایز نیست، یا براساس حدیثی جعلی عمل نموده باشد. پایان سخن ایشان رفع الله مقامه، و این استدلال در نهایت استواری است. و اما استدلال صدوق رحمه الله به سخن امام علیه السلام: «و صنف یعبدونه حبا له» به این که آن ها در بهشت از خوردن و آشامیدن و ازدواج لذت نمی برند، ضعیف است، چرا که نبودن بهشت به عنوان هدف آنان در عبادت، این مطلب را نتیجه

ص: 202


1- . رعد: 35.
2- . محمّد: 15.
3- . رحمن: 72.
4- . واقعة: 22.
5- . دخان / 54.
6- . ص / 52.
7- . یس / 55- 56.
8- . بقرة / 25.

من یلتذ بغیر مأکل و مشرب و ما تدرکه الحواس من الملذذات و قول من زعم أن فی الجنة بشرا یلتذ بالتسبیح و التقدیس من دون الأکل و الشرب قول شاذ عن دین الإسلام و هو مأخوذ من مذهب النصاری الذین زعموا أن المطیعین فی الدنیا یصیرون فی الجنة ملائکة لا یطعمون و لا یشربون و لا ینکحون و قد أکذب الله هذا القول فی کتابه بما رغب العالمین فیه من الأکل و الشرب و النکاح فقال تعالی أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا الآیة (1)و قال تعالی فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ الآیة (2)و قال حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ (3)و قال وَ حُورٌ عِینٌ (4)و قال وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ (5)و قال وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ (6)و قال إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فِی شُغُلٍ فاکِهُونَ هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ (7)و قال وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ (8)فکیف استجاز من أثبت فی الجنة طائفة من البشر لا یأکلون و لا یشربون و یتنعمون مما به الخلق من الأعمال و یتألمون و کتاب الله شاهد بضد ذلک و الإجماع علی خلافه لو لا أن قلد فی ذلک من لا یجوز تقلیده أو عمل علی حدیث موضوع انتهی کلامه رفع الله مقامه و هو فی غایة المتانة و أما استدلال الصدوق رحمه الله بقوله علیه السلام و صنف یعبدونه حبا له علی أنهم لا یتلذذون بالمآکل و المشارب و المناکح فی الجنة فهو ضعیف إذ عدم کون الجنة مقصودة لهم عند العبادة لا یستلزم

ص: 202


1- الرعد: 35.
2- محمّد: 15.
3- الرحمن: 72.
4- الواقعة: 22.
5- الدخان: 54.
6- ص: 52.
7- یس: 55- 56.
8- البقرة: 25.

نمی دهد که آنان در آخرت از نعمت های آن بهره مند نخواهند شد(1) پس اگر گفته شود: وقتی در دنیا با وجود دلبستگی های گوناگون آنان محبت خداوند تعالی و نزدیکی او را بر پاداش بهشت یا مجازات دوزخ برگزیده اند، پس در آخرت که از همه وابستگی ها بریده شده اند و اسباب محبت و قرب الهی نیز فراهم تر است، پس شایسته تر است که اعتنایی به بهشت و دوزخ نداشته و از شهوات و لذات بهشت بهره مند نشوند، پاسخ می دهم: کام جویی از لذت های جسمانی مراتب و درجاتی دارد

که بر اساس احوال گوناگون بهشتیان است، بعضی از آنان هستند که مانند چارپایان از آن لذت می برند و در باغ هایش چریده و از نعمت هایش بهره مند می شوند، همان گونه که در دنیا نیز از قرب و وصل الهی لذتی نمی بردند و درکی از عشق و کمال نداشتند. و برخی از آنان از این جهت از نعمت های آن بهره مند می شوند که بهشت سرای کرامت الهی است که برای دوستان خود برگزیده است و آنان را به وسیله آن گرامی داشته است. و جایگاه خشنودی و قرب الهی است. پس از هر گلی رایحه لطف او را استشمام می کنند و از هر میوه ای طعم رحمت او را می چشند، و از حوریان لذت می برند تنها به این دلیل که پروردگار آمرزنده آنان را به وسیله حوریان گرامی داشته است. و در قصرها زندگی نمی کنند مگر از این جهت که خداوند مالک و شکور از آن خشنود است. بنابراین بهشت به دو معناست: بهشت روحانی و بهشت جسمانی، و بهشت جسمانی کالبدی برای بهشت روحانی است، پس هرکس در دنیا در عبادات و دستورات تنها به ظاهر بسنده می کرده و عبادات او بدون روح بوده است، و حق آن را که عبارت است از محبت و اخلاص

ص: 203


1- . اگر منظور شیخ ما صدوق قدس اللّه روحه الشریف حصر کام جویی آنان در آن باشد و این که آن ها مانند فرشتگان از خوردنی ها و مانند آن لذت نمی برند، همانا روایات بسیاری خلاف آن وارد شده است که بعضی از آن ها بیان شدند، و در میان آن ها این حدیث که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و جانشینان او و پیامبران و اوصیاء دیگر از آن ها لذت می برند، مانند فرموده او که پیشتر بیان شد، پیش از آن که پیامبر آن را بنوشد، آشامیدن آن بر انسان ها حرام است. و فرموده ایشان: وارد بهشت شدم و بر کناره های آن خانه های خود را دیدم. و سخن ایشان که: آن اتاق ها را خداوند برای دوستان خود آفریده است. و این سخن که: درخت طوبی در خانه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله است، و در روایتی است که: در خانه علیّ علیه السلام است، و سخن ایشان در وصف تسنیم: آن چشمه ای است که مقربان آن را خالص می نوشند. و مقربان خاندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله هستند؛ ودر روایتی محمّد و خاندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله هستند. و سخن ایشان که: کوثر رودی است در بهشت که خداوند آن را به محمّد صلّی اللّه علیه و آله بخشیده است. و سخن ایشان در فی حدیث ذکر که خانه ایشان و علی یکسان است: هنگامی که یکی از ما بخواهد نزد خانواده خود برود خداوند میان من و او حجابی از نور می افکند. و فرموده خداوند متعال به بهشت: همانا من غذای تو را برای مردم دنیا حرام کردم، مگر بر پیامبر یا جانشین او. و این سخن که: در آن هزار قصر و در هر قصر هزار قصر برای محمّد و خاندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله است، و در آن هزار قصر و در هر قصر هزار قصر برای ابراهیم و خاندان إبراهیم است. و فرموده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به علی: لباس طلا نپوش که آن لباس تو در بهشت است. و غیر آن که پیشتر آمد و پس از این نیز خواهد آمد.

عدم تلذذهم بنعیمها فی الآخرة (1)فإن قیل إذا ارتفعت هممهم فی الدنیا مع تشبثهم بعلائقها عن أن ینظروا مع محبة الله سبحانه و قربه إلی جنة و نار ففی الآخرة مع قطع علائقهم و دواعیهم و قوة أسباب المحبة و القرب أحری أن لا ینظروا إلیهما و لا یتلذذوا بشهوات الجنة و ملاذها قلت للتلذذ بالمستلذات الجسمانیة أیضا مراتب و درجات بحسب اختلاف أحوال أهل الجنة فمنهم من یتلذذ بها کالبهائم یرتعون فی ریاضها و یتمتعون بنعیمها کما کانوا فی الدنیا من غیر استلذاذ بقرب و وصال أو إدراک لمحبة و کمال و منهم من یتمتع بنعیمها من حیث إنها دار کرامة الله التی اختارها لأولیائه و أکرمهم بها و أنها محل رضوان الله تعالی و قربه فمن کل ریحان یستنشقون نسیم لطفه و من کل فاکهة یذوقون طعم رحمته و لا یستلذون بالحور إلا لأنه أکرمهم بها الرب الغفور و لا یسکنون فی القصور إلا لأنه رضیها لهم المالک الشکور فالجنة جنتان روحانیة و جسمانیة و الجنة الجسمانیة قالب للجنة الروحانیة فمن کان فی الدنیا یقنع من العبادات و الطاعات بجسد بلا روح و لا یعطیها حقها من المحبة و الإخلاص

ص: 203


1- لو کان مراد شیخنا الصدوق قدس اللّه روحه الشریف حصر التذاذهم فی ذلک و انهم لا یلتذون بالمآکل و غیرها کالملائکة فقد وردت روایات کثیرة فی خلاف ذلک تقدمت بعضها، و فیها ان نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله و أوصیائه و سائر الأنبیاء و الأوصیاء یلتذون بها کقوله فیما تقدم: حرام علی البشر أن یشربوا منها حتّی یشرب ذلک النبیّ. و قوله: دخلت الجنة و إذا علی حافتیها بیوتی و قوله: تلک الغرف بنی اللّه لاولیائه. و قوله: شجرة طوبی فی دار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و فی روایة: فی دار علیّ علیه السلام و قوله فی وصف تسنیم: هی عین یشربون منها المقربون بحتا و المقربون آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله؛ و فی روایة محمّد و آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله. و قوله الکوثر نهر فی الجنة اعطاه اللّه محمّدا صلّی اللّه علیه و آله. و قوله فی حدیث ذکر أن بیته و بیت علی واحد: إذا أراد أحدنا أن یأتی بأهله ضرب اللّه بینی و بینه حجابا من نور. و قوله تعالی مخاطبا للجنة: إنی قد حرمت طعامک علی أهل الدنیا الا علی نبی او وصی نبی. و قوله: فیها الف قصر فی کل قصر الف قصر لمحمّد و آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله، و فیها الف قصر فی کل قصر الف قصر لإبراهیم و آل إبراهیم. و قوله صلّی اللّه علیه و آله لعلی: لا تلبس لباس الذهب فانه لباسک فی الجنة. و غیر ذلک ممّا تقدم و یأتی.

و دیگر چیزهایی که اعمال را کامل می کنند، پس در آخرت نیز تنها از بهشت جسمانی بهره مند خواهد شد. و هر کس در دنیا روح عبادت را درک کرده و به آن انس بگیرد و از آن لذت ببرد و حق آن را انجام دهد، پس او در بهشت جسمانی خواهد بود و تنها از نعمت های روحانی بهره مند خواهد شد. برای روشن تر شدن مطلب مثالی می زنیم: می گوییم چه بسیار پادشاهانی که بر تخت خود می نشستند و عموم رعیت و وزیران و امیران و نزدیکان درگاه خود را به حضور خواسته و به هریک از آن ها یک نوع شیرینی می دادند، پس هر گروه از مردم به نوعی از آن چه گرفته بهره مند می شود و هریک به گونه ای از آن لذت می برد که براساس شناخت او از بزرگی و بخشش پادشاه است. در میان آن ها افراد نادانی هستند که تنها سودی که می برند این است که طعم آن شیرین و خوشایند است، و برایشان تفاوتی نمی کند آن را در بازار و از فروشنده خریده باشند یا از دست پادشاه بگیرند. و بعضی از آنان نیز اندکی از بزرگی و عظمت پادشاه را درک می کنند و می خواهند با آن بر دیگران یا زیردستان خود فخرفروشی کنند که پادشاه مرا چنین گرامی داشته است. تا آن که به کسانی می رسیم که از نزدیکان دربار پادشاه و از درخواست کنندگان لطف و بخشش او هستند. پس لذت ایشان تنها در این است که آن را از دست پادشاه گرفته اند و این نشانه لطف و بخشش اوست که از آن خودداری می کند و پنهان می دارد و به آن فخر کرده و آن را آشکار می کند، با وجود این که در خانه اش چندین برابر آن را دارد که به خدمتگزاران و بردگانش داده شده است. پس تنها چیزی که از شیرینی آن درک می کند طعم قرب و اکرام است. و اگر نشانه اکرام پادشاه در بخشیدن تلخ ترین چیزها بود برای او از هر شیرینی شیرین تر می نمود. و به همین دلیل است که اگر معشوق برای گرامی داشتن عاشق ضربه ای دردناک بر او بزند، در نزد او از هر چیزی که برای دیگران لذت بخش است، دل خواه تر و لذت بخش تر می باشد. پس اگر در مجاز چنین باشد پس در حقیقت نیز سزاوارتر است که چنین باشد. پس اگر این مطلب روشن شود خواهیم دانست که اولیای الهی در دنیا نیز در بهشت و نعمت هستند؛ چرا که با عبادت پروردگار از قرب و وصل او لذت می برند و از نعمت های دنیا نیز بهره مند هستند از این جهت که پروردگار و محبوبشان آن ها را آفریده و به ایشان هدیه داده و به آنان بخشیده و روزی شان قرار داده است. و در مصیبت ها و بلاها نیز مانند آن لذت می برند، چرا که می دانند محبوب و دوستدارشان برای آن ها برگزیده و صلاح آن ها را در این دانسته اند. پس آنان را به این وسیله امتحان کرده و آن ها خشنود و سپاس گزار آن هستند. بنابراین بهره مندی آنان از بلاها مانند بهره مندی از نعمت ها و هدیه ها است. زیرا جهت لذت بردن در هر دو یکی است. پس آن ها در دنیا و آخرت از نعمت قرب و لطف و عشق او بهره مند هستند و در دنیا و آخرت نه ترسی به آنان می رسد و نه اندوهگین می شوند. پس اگر در دستیابی به این درجه والا پیروز شوند و به این جایگاه برتر برسند،

ص: 204

و سائر مکملات الأعمال ففی الآخرة أیضا لا ینتفع إلا بالجنة الجسمانیة و من فهم فی الدنیا روح العبادة و أنس بها و استلذ منها و أعطاها حقها فهو فی الجنة الجسمانیة لا یستلذ إلا بالنعم الروحانیة و لنضرب لک فی ذلک مثلا لمزید الإیضاح فنقول ربما یجلس بعض سلاطین الزمان علی سریره و یطلب عامة رعایاه و وزراءه و أمراءه و مقربی حضرته و یعطیهم شیئا من الحلاوات فکل صنف من أصناف الخلق ینتفع بما یأخذه من ذلک نوعا من الانتفاع و یلتذ نوعا من الالتذاذ علی حسب معرفته لعظمة السلطان و رتبة إنعامه فمنهم جاهل لا ینتفع بذلک إلا أنه حلو ترغب الذائقة فیه فلا فرق فی ذلک عنده بین أن یأخذه من بائعه فی السوق أو من ید السلطان و منهم من یعرف شیئا من عظمة السلطان و یرید بذلک الفخر علی بعض أمثاله أو من هو تحت یده أن السلطان أکرمنی بذلک و هکذا حتی ینتهی الأمر إلی من هو من مقربی حضرة السلطان و من طالبی لطفه و إکرامه فهو لا یلتذ بذلک إلا لأنه خرج من ید السلطان و أنه علامة لطفه و إکرامه فهو یضن بذلک و یخفیه و یفتخر بذلک و یبدیه مع أن فی بیته أضعاف ذلک مبذولة لخدمه و عبیده فهو لا یجد من الحلاوة إلا طعم القرب و الإکرام و لو جعل السلطان علامة إکرامه فی بذل أمر الأشیاء و أبشعها لکان عنده أحلی من جمیع الحلاوات و لذا تری فی عشق المجاز إذا ضرب المعشوق محبه ضربا وجیعا علی جهة الإکرام فهو أشهی عنده من کل ما یستلذ منه سائر الأنام فإذا کان مثل ذلک فی المجاز ففی الحقیقة أولی و أحری فإذا فهمت ذلک عرفت أن أولیاء الله تعالی فی الدنیا أیضا فی الجنة و النعیم إذ هم فی عبادة ربهم متلذذون بقربه و وصاله و فی التنعم بنعیم الدنیا إنما یتلذذون لکونه مما خلق لهم ربهم و محبوبهم و حباهم بذلک و رزقهم و أعطاهم و فی البلایا و المصائب أیضا یلتذون بمثل ذلک لأنهم یعلمون أن محبهم و محبوبهم اختار ذلک لهم و علم فیه صلاحهم فبذلک امتحنهم فهم بذلک راضون شاکرون فتنعمهم بالبلایا کتمتعهم بالنعم و الهدایا إذ جهة الاستلذاذ فیهما واحدة عندهم فهم فی الدنیا و الآخرة بقربه و لطفه و حبه یتنعمون و فیهما لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ فإذا فازوا بهذه الدرجة القصوی و وصلوا إلی تلک المرتبة

ص: 204

خداوند متعال را از روی ترس از آتش سوزان نمی پرستند. بلکه به این دلیل که دوزخ جایگاه خواری و حرمان و جایگاه کافران و گنهکاران و کسانی است که مورد خشم خداوند قرار دارند. و میل آنان به بهشت به این دلیل نیست که بهشت جایگاه برآوردن نیازهای جسمانی است، بلکه به این دلیل است که آن را جایگاه خشنودی خداوند و بزرگداشت و قرب و لطف او برای شایستگان است. و اگر دوزخ جایگاه کسانی بود که خداوند آنان را گرامی داشته آن را برمی گزیدند، همان گونه که در دنیا نیز سختی ها و اندوه ها را با آگاهی از رضایت خداوند درآن برگزیدند. و اگر بهشت جایگاه خشم خداوند می بود آن را ترک می کردند و از آن می گریختند همان گونه که لذت های دنیا را به این دلیل ترک کردند که می دانستند مورد رضایت محبوبشان نیست. پس اگر این را به درستی درک کنی، می توانی به سادگی میان چیزهایی که درباره عبادت نکردن برای رسیدن به بهشت و جهنم وارد شده و نیز درخواست فراوان از بهشت و پناه بردن از آتش دوزخ وارد شده و میان روایاتی که تصریح به عبادت برای آخرت دارند، جمع کنی. چرا که هر کس برای قرب و وصال الهی به دنبال آخرت باشد تنها دیدار خداوند را می خواهد. و کسی که آن را برای کامیابی و بهر ه مندی جسمانی بخواهد تنها خودش را پرستیده است. و بررسی این مطلب نیاز به گونه دیگری از سخن دارد و نیاز به مقدماتی دارد که برای بیشتر مردم ناآشنا است. و آن چه بیان کردیم کافی است برای کسانی که رایحه ای از بوستان محبت پروردگار بزرگ و باشکوه به او رسیده باشد. و شاید این مقصود را تا حدودی در دو باب حب و اخلاص به پایان برسانیم. و خداوند برای هر خیر و بخشش و نیکویی مورد امید است.

مختصر: بدان که ایمان به بهشت و دوزخ براساس آن چه در آیات و اخبار آمده، بدون تأویل آن احادیث از ضروریات دین است. کسی که آن دو را انکار کند یا براساس آن چه فلاسفه تأویلی کرده اند تأویل نماید از دین خارج است. اما مخلوق بودن بهشت و دوزخ در حال حاضر مطلبی است که عموم مسلمانان به آن اعتقاد دارند و تنها گروهی اندک از معتزله آن را نپذیرفته اند. و آنان می گویند بهشت و جهنم در قیامت آفریده می شوند، در حالی که آیات و احادیث متواتر سخن آنان را رد می کند و اعتقادشان را باطل نموده است. و به نظر می رسد هیچ یک از امامیه این سخن بی ارزش را نپذیرفته اند، مگر چیزی که به سید رضی رضی الله عنه نسبت داده می شود. و اما جایگاه آن دو، پیشتر بیان کردیم که احادیث دلالت بر این دارند که بهشت بالای آسمان های هفتگانه و دوزخ در زمین هفتم قرار دارد و بیشتر مسلمانان این عقیده را دارند.

و شارح مقاصد گفته است: عموم مسلمانان اعتقاد دارند که بهشت و جهنم هم اکنون آفریده شده اند، بر خلاف ابوهاشم و قاضی عبد الجبار و کسانی از معتزله که از آنان پیروی نموده اند، زیرا گمان می کنند این دو فقط در روز قیامت آفریده خواهند شد. ما دو دلیل داریم:

ص: 205

الفضلی لا یعبدونه تعالی خوفا من ناره و أنها محرقة بل لأنها دار الخذلان و الحرمان و محل أهل الکفر و العصیان و من سخط علیه الرحمن و لا طمعا فی جنته من حیث کونها محل المشتهیات النفسانیة و الملاذ الجسمانیة بل من حیث إنها محل رضوان الله و أهل کرامته و قربه و لطفه فلو کانت النار محل أهل کرامة الله لاختاروها کما اختاروا فی الدنیا محنها و مشاقها لعلمهم بأن رضی الله فیها و لو کانت الجنة محل من غضب الله علیه لترکوها و فروا منها کما ترکوا ملاذ الدنیا لما علموا أن محبوبهم لا یرتضیها و إذا دریت ذلک حق درایته سهل علیک الجمع بین ما ورد من عدم کون العبادة للجنة و النار و المبالغة فی طلب الجنة و الاستعاذة من النار و ما ورد فی بعض الروایات و الدعوات من التصریح بکون العبادة لابتغاء الدار الآخرة فإن من طلب الآخرة لقربه و وصاله لم یطلب إلا وجهه و من طلبها لاستلذاذه و تمتعه الجسمانی لم یعبد إلا نفسه و تحقیق هذا المقام یحتاج إلی نوع آخر من الکلام و ذکر مقدمات غیر مأنوسة لأکثر الأنام و فیها ذکرنا کفایة لمن شم روحا من ریاض محبة ذی الجلال و الإکرام و عسی أن نتمم هذا المرام فی بابی الحب و الإخلاص بعض الإتمام و الله المرجو لکل خیر و فضل و إنعام.

فذلکة اعلم أن الإیمان بالجنة و النار علی ما وردتا فی الآیات و الأخبار من غیر تأویل من ضروریات الدین و منکرهما أو مؤولهما بما أولت به الفلاسفة خارج من الدین و أما کونهما مخلوقتان الآن فقد ذهب إلیه جمهور المسلمین إلا شرذمة من المعتزلة فإنهم یقولون سیخلقان فی القیامة و الآیات و الأخبار المتواترة دافعة لقولهم مزیفة لمذهبهم و الظاهر أنه لم یذهب إلی هذا القول السخیف أحد من الإمامیة إلا ما ینسب إلی السید الرضی رضی الله عنه و أما مکانهما فقد عرفت أن الأخبار تدل علی أن الجنة فوق السماوات السبع و النار فی الأرض السابعة و علیه أکثر المسلمین.

و قال شارح المقاصد جمهور المسلمین علی أن الجنة و النار مخلوقتان الآن خلافا لأبی هاشم و القاضی عبد الجبار و من یجری مجراهما من المعتزلة حیث زعموا أنهما إنما تخلقان یوم الجزاء لنا وجهان.

ص: 205

اول داستان حضرت آدم و حواء و سکونت آن ها در بهشت و سپس بیرون شدن از بهشت به دلیل خوردن از درخت ممنوع، و پوشاندن آن دو به وسیله برگ های درخت، براساس آن چه کتاب و سنت بیان کرده اند و اجماع مسلمانان نیز تا پیش از آشکار شدن مخالفان بر این بوده است. و برداشتی که از بهشت به عنوان باغی از باغ های دنیا می شود، به منزله بازیچه گرفتن دین و بی اعتنایی به اجماع مسلمانان است. پس از این کسی نمی تواند آفریدن دوزخ را انکار کند در حالی که بهشت آفریده شده است. و این دلیل اثبات مخلوق بودن را کامل می کند.

دوم: آیات روشنی که در این باره وجود دارند، مانند فرموده خداوند متعال: و بار دیگر نیز آن را مشاهده کرد، در نزد «سدرةالمنتهی» که «جنت المأوی» نیز در آن جاست (1)

و مانند فرموده خداوند در باره بهشت: برای پرهیزکاران آماده شده است (2) برای کسانی که به خداوند و فرستادگان او ایمان آورده اند آماده شده است (3) و بهشت برای پرهیزکاران نزدیک شده است (4)

و در باره دوزخ فرموده است: برای کافران مهیا شده است (5) و دوزخ برای گمراهان آشکار شده است (6)

و برداشت از تعبیر آینده در صیغه ماضی به معنای مبالغه در واقعی بودن آن، بر خلاف ظاهر است و تنها با وجود قرینه می توان آن را پذیرفت. سپس گفت: هیچ نص روشنی در تعیین مکان بهشت و دوزخ وارد نشده است و بیشتر مردم بر این اعتقاد هستند که بهشت بر فراز

آسمان های هفتگانه و پایین عرش قرار دارد، با چنگ زدن به فرموده خداوند متعال: در نزد «سدرةالمنتهی» که «جنت المأوی» نیز در آن جاست. و سخن امام علیه السلام که: «سقف بهشت عرش خداوند رحمن است» و دوزخ زیر زمین های هفتگانه قرار دارد، و درست این است که این را به علم خداوند دانا و آگاه واگذاریم. پایان.

فائده: محقق طوسی رحمه الله در التجرید، پس از بیان پاداش و مجازات گفته است: خالص بودن آن دو لازم است، در غیراین صورت پاداش ناقص تر از عوض دادن و بخشش خواهد بود، براساس وجود آن در پاداش و مجازات. و این در باب شکنجه وارد شده است. و هیچ درجه داری در بهشت تقاضای بیشتر ندارد و شادمانی آنان با سپاس گزاری به حدی است که سختی ها را از بین می برد. و بی نیازی آنان از پاداش دشواری ترک بدی ها را نفی می کند. در حالی که دوزخیان مجبور به ترک بدی ها هستند.

و علامه رحمه الله در شرح خود گفته است: پاداش و مجازات باید از تردیدها پاک باشند.

ص: 206


1- . نجم: 13- 15.
2- . آل عمران: 133.
3- . حدید: 21.
4- . شعراء: 90.
5- . آل عمران: 131.
6- . شعراء: 91.

الأول قصة آدم و حواء و إسکانهما الجنة ثم إخراجهما عنها بأکل الشجرة و کونهما یخصفان علیهما من ورق الجنة علی ما نطق به الکتاب و السنة و انعقد علیه الإجماع قبل ظهور المخالفین و حملها علی بستان من بساتین الدنیا یجری مجری التلاعب بالدین و المراغمة لإجماع المسلمین ثم لا قائل بخلق الجنة دون النار فثبوتها ثبوتها.

الثانی الآیات الصریحة فی ذلک کقوله تعالی وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی (1)و کقوله فی حق الجنة أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ (2)أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ (3)وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ (4)و فی حق النار أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ (5)وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ (6)و حملها علی التعبیر عن المستقبل بلفظ الماضی مبالغة فی تحققه خلاف الظاهر فلا یعدل إلیه بدون قرینة ثم قال لم یرد نص صریح فی تعیین مکان الجنة و النار و الأکثرون علی أن الجنة فوق السماوات السبع و تحت العرش تشبثا بقوله تعالی عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی و قوله علیه السلام سقف الجنة عرش الرحمن و النار تحت الأرضین السبع و الحق تفویض ذلک إلی علم العلیم الخبیر انتهی.

فائدة قال المحقق الطوسی رحمه الله فی التجرید بعد ذکر الثواب و العقاب و یجب خلوصهما و إلا لکان الثواب أنقص حالا من العوض و التفضل علی تقدیر حصوله فیهما و هو أدخل فی باب الزجر و کل ذی مرتبة فی الجنة لا یطلب الأزید (7)و یبلغ سرورهم بالشکر إلی حد انتفاء المشقة و غناؤهم بالثواب ینفی مشقة ترک القبائح و أهل النار ملجئون إلی ترک القبیح.

و قال العلامة رحمه الله فی شرحه یجب خلوص الثواب و العقاب عن الشوائب

ص: 206


1- النجم: 13- 15.
2- آل عمران: 133.
3- الحدید: 21.
4- الشعراء: 90.
5- آل عمران: 131.
6- الشعراء: 91.
7- فی التجرید المطبوع: لا یطلب الازید من مرتبة. و لعلّ الصحیح: من مرتبته.

اما درباره پاداش، زیرا اگر این گونه نباشد عوض دادن و بخشش کامل تر از آن خواهد بود، چرا که خالص بودن آن ها از آلودگی ها را جایز می سازد. و به این ترتیب پاداش درجه ای پایین تر از آن خواهد بود که نمی تواند چنین باشد. اما در مورد مجازات به این دلیل است که آزار آن بیشتر است و بنابراین لطف به شمار می رود. و در مقابل این سخن که پاداش باید از آلودگی ها دور باشد، چنین وارد شده که بهشتیان درجات متفاوتی دارند، پس کسی که درجه کمتری دارد با دیدن کسانی که درجه بالاتری دارند به خاطر کمتر بودن درجه و کوشش نکردن در عبادات اندوه گین می شوند. و نیز آنان باید خداوند را برای نعمت هایش و دورکردن بدی ها سپاس گزار باشند و این دشوار است.

و پاسخ اولی این است که میل هر انسان مکلف تنها در حد چیزهایی است که برایش به دست آمده است، و او به واسطه از دست دادن بیشتر از آن اندوهگین نمی شود، به دلیل عدم استیهال آن برای او. و پاسخ دومین سخن این است که شادمانی آنان با سپاس گزاری در نعمت ها به حدی می رسد که هر دشواری را همراه آن از بین می برد. اما از بین بردن زشتی ها، پس برای آنان دشوار نیست، چرا که خداوند متعال به وسیله پاداش و بهره های آن ایشان را از انجام زشتی ها بی نیاز کرده است. بنابراین برایشان دشوار نخواهد بود. اما دوزخیان مجبور به انجام چیزی هستند که برایشان واجب شده است. و ترک زشتی ها از آنان صادر نمی شود. و این برایشان تکلیف نیست، زیرا به حد اجبار رسیده و این نیز نوعی از مجازات را نتیجه می دهد.

روایت 205

. اختصاص: ابو عبدالله علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هنگامی که خداوند تبارک و تعالی بخواهد جان مؤمن را بگیرد، می فرماید: ای فرشته مرگ، تو و یارانت به سوی بنده ام بروید. چرا که رنج و سختی او برای من به درازا کشیده است، پس روحش را نزد من بیاور تا او را نزد خودم به آرامش برسانم. پس فرشته مرگ با چهره ای نیکو و لباس هایی پاکیزه و بویی خوش نزد او می آید و بر آستانه در می ایستد و از هیچ دربانی اجازه نمی گیرد، و هیچ پوششی را نمی درد، و هیچ دری را نمی شکند و همراه او پانصد از فرشتگان کمک دهنده هستند که به همراه خود تنه های ریحان و حریر سفید و مشک تیزبوی دارند، پس می گویند: سلام بر تو ای دوست خدا، بشارت باد بر تو که پروردگارت به تو سلام می رساند، و او از تو خشنود است و خشمگین نیست. و بشارت باد بر تو به روح و ریحان و بهشت پر نعمت. فرمود: اما روح عبارت است از آسایش از دنیا و بلاهای آن، و اما ریحان یعنی از هر چیز پاکیزه ای در بهشت بر صورتش گذاشته می شود و رایحه آن به روحش می رسد. پس او همواره در آسایش و راحتی خواهند بود تا آن که روحش از بدن بیرون می رود. سپس رضوان نگهبان بهشت نزد او می آید

ص: 207

أما الثواب فلأنه لو لا ذلک لکان العوض و التفضل أکمل منه لأنه یجوز خلوصهما من الشوائب و حینئذ یکون الثواب أنقص درجة و إنه غیر جائز و أما العقاب فلأنه أعظم فی الزجر (1)فیکون لطفا و لما ذکر أن الثواب خالص عن الشوائب ورد علیه أن أهل الجنة یتفاوتون فی الدرجات فالأنقص إذا شاهد من هو أعظم ثوابا حصل له الغم بنقص درجته عنه و بعدم اجتهاده فی العبادة و أیضا فإنهم یجب علیهم الشکر لنعم الله تعالی و الإخلال بالقبائح و فی ذلک مشقة.

و الجواب عن الأول أن شهوة کل مکلف مقصورة علی ما حصل له و لا یغتم بفقد الأزید لعدم استیهاله له (2)و عن الثانی أنه یبلغ سرورهم بالشکر علی النعمة إلی حد ینتفی المشقة معه و أما الإخلال بالقبائح فإنه لا مشقة علیهم فیها لأنه تعالی یغنیهم بالثواب و منافعه عن فعل القبیح فلا یحصل لهم مشقة و أما أهل النار فإنهم یلجئون إلی فعل ما یجب علیهم و ترک القبائح فلا یصدر عنهم و لیس ذلک تکلیفا لأنه بالغ حد الإلجاء و یحصل من ذلک نوع من العقاب أیضا.

«205»

ختص، الإختصاص أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ عَوْفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَبْضَ رُوحِ الْمُؤْمِنِ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ انْطَلِقْ أَنْتَ وَ أَعْوَانُکَ إِلَی عَبْدِی فَطَالَ مَا نَصَبَ نَفْسَهُ مِنْ أَجْلِی فَأْتِنِی بِرُوحِهِ لِأُرِیحَهُ عِنْدِی فَیَأْتِیهِ مَلَکُ الْمَوْتِ بِوَجْهٍ حَسَنٍ وَ ثِیَابٍ طَاهِرَةٍ وَ رِیحٍ طَیِّبَةٍ فَیَقُومُ بِالْبَابِ فَلَا یَسْتَأْذِنُ بَوَّاباً وَ لَا یَهْتِکُ حِجَاباً وَ لَا یَکْسِرُ بَاباً مَعَهُ خَمْسُمِائَةِ مَلَکٍ أَعْوَانٌ مَعَهُمْ طِنَانُ الرَّیْحَانِ وَ الْحَرِیرِ الْأَبْیَضِ وَ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ فَیَقُولُونَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَبْشِرْ فَإِنَّ الرَّبَّ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ أَمَا إِنَّهُ عَنْکَ رَاضٍ غَیْرُ غَضْبَانَ وَ أَبْشِرْ بِرَوْحٍ وَ رَیْحَانٍ وَ جَنَّةِ نَعِیمٍ قَالَ أَمَّا الرَّوْحُ فَرَاحَةٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ بَلَائِهَا وَ أَمَّا الرَّیْحَانُ مِنْ کُلِّ طِیبٍ فِی الْجَنَّةِ فَیُوضَعُ عَلَی ذَقَنِهِ فَیَصِلُ رِیحُهُ إِلَی رُوحِهِ فَلَا یَزَالُ فِی رَاحَةٍ حَتَّی یَخْرُجَ نَفْسُهُ ثُمَّ یَأْتِیهِ رِضْوَانُ خَازِنُ الْجَنَّةِ

ص: 207


1- فی شرح التجرید المطبوع: فلانه أدخل فی الزجر.
2- هکذا فی نسخة المصنّف، و فی شرح التجرید المطبوع: لعدم اشتهائه له. و هو الصحیح.

و شربتی از بهشت به او می نوشاند که در قبر و قیامت تشنه نخواهد شد تا آن که سیراب وارد بهشت می شود. پس می گوید: ای فرشته مرگ، روحم را به من بازگردان تا از جسمم سپاس گزاری کند، و جسمم نیز از روحم سپاس گزاری نماید. فرمود: پس فرشته مرگ می گوید: هریک از شما باید از دیگری سپاس گزاری نماید. پس روح می گوید: خداوند برترین پاداشی که به جسمی می دهد را به تو عطا کند، همانا تو در فرمان برداری خداوند شتابان بودی و در نافرمانی او سست بودی. پس خداوند بهترین پاداشی را که به جسمی می دهد از جانب من به تو ببخشد، پس درود بر تو باد تا روز قیامت، و جسم نیز مانند همین سخنان را به روح می گوید، پس فرشته مرگ فریاد می زند: ای روح پاکیزه، از دنیا بیرون شو در حالی که در امان و رحمت هستی و به آرزوی خود رسیده ای. فرمود: فرشتگان گردش پراکنده می شوند و سختی ها از او برداشته می شود و ورودی ها برایش آسان می گردد و به سوی زندگی ابدی رهسپار می شود. فرمود: سپس خداوند برای او دو صف از فرشتگان را برانگیخته می سازد که روح او را نمی گیرند، پس در دو دسته میان قبر و جایگاه او برمی خیزند و برای او طلب آمرزش کرده و شفاعت می نمایند. فرمود: پس فرشته مرگ او را از آن سرگرم می سازد و آرزوهایش را در دل او می اندازد - و از جانب خداوند او را به کرامت و نیکی بشارت می دهد، همان گونه که مادر کودکش را فریب می دهد. و او را با روغن و ریحان و جاودانگی روح آغشته می کند، و خودش و پدرومادرش را فدای او می کند. فرمود: پس هنگامی که روحش به گلوگاه می رسد، دو فرشته نگهبانی که همراه او بودند می گویند: ای فرشته مرگ، با دوست ما مهربان باش و بر او آسان بگیر، که او برادری نیکو و هم نشینی نیکو بود که از ما خسته نمی شد و تا کنون خداوند را خشمگین نکرده است. پس هنگامی که روحش خارج شود، مانند درختچه خرمایی سفید که در مشک سفید قرار گرفته خواهد بود. و از هر ریحان بهشتی در آن قرار داده می شود، و قبض کنندگان آن را به آسمان بالا می برند، فرمود: پس درهای آسمان برایش گشوده می گردند و دربانان به آن ها می گویند: خداوند او را زنده بدارد، چه جسم نیکویی بود آن که این روح را درخود داشت. همانا اعمال صالح او از این جا می گذشت و ما صدای شیرین تلاوت قرآن او را می شنیدیم. فرمود: پس درهای آسمان و دربانان آن برای از دست دادن او خواهند گریست و می گویند: پروردگارا، همانا این بنده ات اعمال شایسته ای داشت و ما شیرینی صدایش را با خواندن قرآن می شنیدیم. و می گویند: خداوندا، به جای او برای ما بنده ای قرار ده تا آن چه را از او می شنیدیم به گوش های ما برساند. و خداوند هر چه را بخواهد انجام می دهد. پس او را به سمت زندگانی بالا می برند که همه فرشتگان آسمان او را به سوی فراخی اش می خوانند. و برای او شفاعت کرده و طلب آمرزش می کنند و خداوند تبارک و تعالی می فرماید: رحمت و آسایش از سوی من بر او باد. و روح مؤمنان به دیدار او می آیند همان گونه که گمشده ای به دیدار گمشده اش می رود. پس بعضی از آنان به بعضی دیگر می گویند:

ص: 208

فَیَسْقِیهِ شَرْبَةً مِنَ الْجَنَّةِ لَا یَعْطَشُ فِی قَبْرِهِ وَ لَا فِی الْقِیَامَةِ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ رَیَّاناً فَیَقُولُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ رُدَّ رُوحِی حَتَّی یُثْنِیَ عَلَی جَسَدِی وَ جَسَدِی عَلَی رُوحِی قَالَ فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ لِیُثْنِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمَا عَلَی صَاحِبِهِ فَیَقُولُ الرُّوحُ جَزَاکَ اللَّهُ مِنْ جَسَدٍ خَیْرَ الْجَزَاءِ لَقَدْ کُنْتَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ مُسْرِعاً وَ عَنْ مَعَاصِیهِ مُبْطِئاً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِّی مِنْ جَسَدٍ خَیْرَ الْجَزَاءِ فَعَلَیْکَ السَّلَامُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ یَقُولُ الْجَسَدُ لِلرُّوحِ مِثْلَ ذَلِکَ قَالَ فَیَصِیحُ مَلَکُ الْمَوْتِ أَیَّتُهَا الرُّوحُ الطَّیِّبَةُ اخْرُجِی مِنَ الدُّنْیَا مُؤْمِنَةً مَرْحُومَةً مُغْتَبِطَةً قَالَ فَرَقَّتْ بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ فَرَّجَتْ عَنْهُ الشَّدَائِدَ وَ سَهَّلَتْ لَهُ الْمَوَارِدَ وَ صَارَ لِحَیَوَانِ الْخُلْدِ قَالَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ لَهُ صَفَّیْنِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ غَیْرَ الْقَابِضِینَ لِرُوحِهِ فَیَقُومُونَ سِمَاطَیْنِ مَا بَیْنَ مَنْزِلِهِ إِلَی قَبْرِهِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یَشْفَعُونَ لَهُ قَالَ فَیُعَلِّلُهُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ یُمَنِّیهِ- (1)وَ یُبَشِّرُهُ عَنِ اللَّهِ بِالْکَرَامَةِ وَ الْخَیْرِ کَمَا تُخَادِعُ الصَّبِیَّ أُمُّهُ تَمْرُخُهُ بِالدُّهْنِ وَ الرَّیْحَانِ وَ بَقَاءِ النَّفْسِ وَ یَفْدِیهِ بِالنَّفْسِ وَ الْوَالِدَیْنِ قَالَ فَإِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ قَالَ الْحَافِظَانِ اللَّذَانِ مَعَهُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْأَفْ بِصَاحِبِنَا وَ ارْفُقْ فَنِعْمَ الْأَخُ کَانَ وَ نِعْمَ الْجَلِیسُ لَمْ یُمْلِ عَلَیْنَا مَا یُسْخِطُ اللَّهُ قَطُّ فَإِذَا خَرَجَتْ رُوحُهُ خَرَجَتْ کَنَخْلَةٍ بَیْضَاءَ وُضِعَتْ فِی مِسْکَةٍ بَیْضَاءَ وَ مِنْ کُلِّ رَیْحَانٍ فِی الْجَنَّةِ فَأُدْرِجَتْ إِدْرَاجاً وَ عَرَجَ بِهَا الْقَابِضُونَ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا قَالَ فَیُفْتَحُ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ یَقُولُ لَهَا الْبَوَّابُونَ حَیَّاهَا اللَّهُ مِنْ جَسَدٍ کَانَتْ فِیهِ لَقَدْ کَانَ یَمُرُّ لَهُ عَلَیْنَا عَمَلٌ صَالِحٌ وَ نَسْمَعُ حَلَاوَةَ صَوْتِهِ بِالْقُرْآنِ قَالَ فَبَکَی لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ الْبَوَّابُونَ لِفَقْدِهِ وَ یَقُولُونَ یَا رَبِّ قَدْ کَانَ لِعَبْدِکَ هَذَا عَمَلٌ صَالِحٌ وَ کُنَّا نَسْمَعُ حَلَاوَةَ صَوْتِهِ بِالذِّکْرِ لِلْقُرْآنِ وَ یَقُولُونَ اللَّهُمَّ ابْعَثْ لَنَا مَکَانَهُ عَبْداً یُسْمِعُنَا مَا کَانَ یُسْمِعُنَا وَ یَصْنَعُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ فَیَصْعَدُ بِهِ إِلَی عَیْشٍ رَحَّبَ بِهِ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ وَ یَشْفَعُونَ لَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَحْمَتِی عَلَیْهِ مِنْ رُوحٍ وَ یَتَلَقَّاهُ أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِینَ کَمَا یَتَلَقَّی الْغَائِبُ غَائِبَهُ فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ

(2)

ص: 208


1- علل بکذا: شغله و لهاه به. منی الرجل الشی ء و بالشی ء: جعله یتمناه، و منیتنی کذا: جعلت لی امنیة بما شبهت لی.
2- علل بکذا: شغله و لهاه به. منی الرجل الشی ء و بالشی ء: جعله یتمناه، و منیتنی کذا: جعلت لی امنیة بما شبهت لی.

این روح را رها کنید تا به هوش آید. چرا که او از رنجی بزرگ بیرون شده است. پس هنگامی که به آرامش رسید به سویش آیند و از او پرس و جو کنند و می گویند: فلانی و فلانی چه کردند؟ پس اگر از دنیا رفته باشد بر او گریه می کنند و استرجاع می خوانند و می گویند: مادرش که آتش سوزان بود او را برد، پس «َإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون»}همانا ما از سوی خداییم و به سوی خدا بازمی گردیم.{ فرمود: پس خداوند می فرماید: به او بازگردانیدش، پس من آنان را از آن آفریدم و در آن بازشان می گردانم و بار دیگر از آن بیرونشان خواهم ساخت. فرمود: پس هنگامی که تخت او را حمل کردند فرشتگان پیکرش را برمی دارند و از آن به خوبی محافظت می کنند. و شیطان ها در دو سو ایستاده و از دور دست ها نگاه می کنند و هیچ دسترسی به آنان ندارند و راهی به سویشان نمی یابند. پس هنگامی که به قبر می رسند قطعه های زمین مانند باغ های سبز به سویشان برمی خیزند. پس هر قطعه ای از آن ها می گوید: پروردگارا، او را درون من قرار بده، فرمود: پس او را می آورند تا این که در گودالی که خداوند مقدر کرده قرار می دهند، پس هنگامی که او را در لحدش قرار می دهند پدر و مادر و فرزندان و برادرانش برای او نمایان می شوند(1).

فرمود: پس به همسرش می گوید: چرا گریه می کنی؟ پاسخ می دهد: برای از دست دادن تو، ما را در حالی که عیالمند هستیم ترک می کنی، فرمود: پس صورت نیکویی نزدش می آید. می پرسد: تو کیستی؟ پاسخ می دهد: من عمل صالح تو هستم. امروز به فرمان خداوند برایت پناهگاهی مطمئن و سپر و سلاحی برایت خواهم بود. فرمود: پس می گوید: همانا به خدا سوگند اگر می دانستم تو در اینجا هستی خود را برایت به رنج می افکندم. و مال و فرزندانم مرا فریب نمی دادند. پس می گوید: ای دوستدار خدا، بشارت باد تو را به نیکی، پس به خدا سوگند که او صدای به هم خوردن کفش هایشان را به هنگام بازگشت می شنود، و تکاندن گردو خاک دست هایشان را نیز پس از به پایان رساندن، همانا روحش بازگردانده شده و آنان نمی دانند. فرمود: پس زمین می گوید: خوش آمدی ای دوست خدا، خوش آمدی، همانا سوگند به خدا که من تو را دوست می داشتم در حالی که تو بر روی من بودی پس امروز که درون من جاگرفته ای بیشتر دوستت می دارم. سوگند به خدا که همسایه ای نیکو برایت خواهم بود و خوابگاهت را خنک و گوارا قرار خواهم داد و مکان ورودت را فراخ سازم. همانا من باغی از باغ های بهشت هستم یا گودالی از گودال های جهنم. فرمود: سپس خداوند فرشته ای را به سویش می فرستد و با بال هایش بر راست و چپ و مقابل و پشت سر او می افکند. پس از هر سو راهش را چهل فرسخ نور می گستراند. در این هنگام قبرش را نور فرامی گیرد، فرمود: سپس نکیر و منکر بر او وارد می شوند و آن ها دو فرشته سیاه چهره هستند که با دندان های پیشین خود قبر را جستجو می کنند، موهایشان به قدری بلند است که در آن پیچیده می شوند، مردمک چشم هایشان مانند دیگ جوشانی است.

ص: 209


1- . در حاشیه نسخه محقق قدّس سرّه و با خط شریف او چنین است: به نظر می رسد در اینجای حدیث چیزی جا افتاده، و ما موفق نشدیم چیزی بیابیم که بتوان آن را تصحیح کرد. از اوست.

ذَرُوا هَذِهِ الرُّوحَ حَتَّی تُفِیقَ فَقَدْ خَرَجَتْ مِنْ کَرْبٍ عَظِیمٍ وَ إِذَا هُوَ اسْتَرَاحَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ یُسَائِلُونَهُ وَ یَقُولُونَ مَا فَعَلَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ فَإِنْ کَانَ قَدْ مَاتَ بَکَوْا وَ اسْتَرْجَعُوا وَ یَقُولُونَ ذَهَبَتْ بِهِ أُمُّهُ الْهَاوِیَةُ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ رُدُّوهَا عَلَیْهِ فَمِنْهَا خَلَقْتُهُمْ وَ فِیهَا أُعِیدُهُمْ وَ مِنْهَا أُخْرِجُهُمْ تَارَةً أُخْرَی قَالَ فَإِذَا حُمِلَ سَرِیرُهُ حَمَلَتْ نَعْشَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ انْدَفَعُوا بِهِ انْدِفَاعاً وَ الشَّیَاطِینُ سِمَاطَیْنِ یَنْظُرُونَ مِنْ بَعِیدٍ لَیْسَ لَهُمْ عَلَیْهِ سُلْطَانٌ وَ لَا سَبِیلٌ فَإِذَا بَلَغُوا بِهِ الْقَبْرَ تَوَثَّبَتْ إِلَیْهِ بِقَاعُ الْأَرْضِ کَالرِّیَاضِ الْخُضْرِ فَقَالَتْ کُلُّ بُقْعَةٍ مِنْهَا اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ فِی بَطْنِی قَالَ فَیُجَاءُ بِهِ حَتَّی یُوضَعَ فِی الْحُفْرَةِ الَّتِی قَضَاهَا اللَّهُ لَهُ فَإِذَا وُضِعَ فِی لَحْدِهِ مُثِّلَ لَهُ أَبُوهُ وَ أُمُّهُ وَ زَوْجَتُهُ وَ وُلْدُهُ وَ إِخْوَانُهُ (1)قَالَ فَیَقُولُ لِزَوْجَتِهِ مَا یُبْکِیکِ قَالَ فَتَقُولُ لِفَقْدِکَ تَرَکْتَنَا مُعْوِلِینَ قَالَ فَتَجِی ءُ صُورَةٌ حَسَنَةٌ قَالَ فَیَقُولُ مَا أَنْتَ فَیَقُولُ أَنَا عَمَلُکَ الصَّالِحُ أَنَا لَکَ الْیَوْمَ حِصْنٌ حَصِینٌ وَ جُنَّةٌ وَ سِلَاحٌ بِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ فَیَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ لَنَصْبْتُ نَفْسِی لَکَ وَ مَا غَرَّنِی مَالِی وَ وُلْدِی قَالَ فَیَقُولُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَبْشِرْ بِالْخَیْرِ فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَسْمَعُ خَفْقَ نِعَالِ الْقَوْمِ إِذَا رَجَعُوا وَ نَفْضَهُمْ أَیْدِیَهُمْ مِنَ التُّرَابِ إِذَا فَرَغُوا قَدْ رُدَّ عَلَیْهِ رُوحُهُ وَ مَا عَلِمُوا قَالَ فَیَقُولُ لَهُ الْأَرْضُ مَرْحَباً یَا وَلِیَّ اللَّهِ مَرْحَباً بِکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُحِبُّکَ وَ أَنْتَ عَلَی مَتْنِی (2)فَأَنَا لَکَ الْیَوْمَ أَشَدُّ حُبّاً إِذَا أَنْتَ فِی بَطْنِی أَمَا وَ عَزَّةِ رَبِّی لَأُحْسِنَنَّ جِوَارَکَ وَ لَأُبْرِدَنَّ مَضْجَعَکَ وَ لَأُوَسِّعَنَّ مَدْخَلَکَ إِنَّمَا أَنَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ قَالَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً فَیَضْرِبُ بِجَنَاحَیْهِ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ فَیُوَسِّعُ لَهُ مِنْ کُلِّ طَرِیقَةٍ أَرْبَعِینَ فَرْسَخاً نُوراً فَإِذَا قَبْرُهُ مُسْتَدِیرٌ بِالنُّورِ قَالَ ثُمَّ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ وَ هُمَا مَلَکَانِ أَسْوَدَانِ یَبْحَثَانِ الْقَبْرَ بِأَنْیَابِهِمَا وَ یَطَئَانِ فِی شُعُورِهِمَا حَدَقَتَاهُمَا مِثْلُ قِدْرِ النُّحَاسِ وَ

ص: 209


1- فی هامش نسخة المصنّف قدّس سرّه بخطه الشریف: الظاهر سقوط شی ء من الخبر هاهنا و لم نظفر بما یمکن تصحیحه به. منه.
2- متن الشی ء: ما ظهر منه. متن الأرض: ما ارتفع منها و استوی.

صداهایشان مانند رعد طوفانی است، و چشم هایشان همچون آذرخش پرنور است، پس او را سرزنش می کنند و بر او فریاد می کشند و می گویند: پروردگارت کیست؟ پیامبرت کیست؟ دینت چیست و پیشوایت کیست؟ پس همانا مؤمن خشمگین می شود تا این که توکل بر خدا او را از تکیه به هر چیز می رهاند، نه خویشاوندی و نه نسبتی نخواهد بود. پس می گوید: پروردگار من و پروردگار شما و پروردگار هر چیز الله است و پیامبرم و پیامبر شما محمد خاتم پیامبران است، و دین من اسلام است که خداوند هیچ دینی را جز آن نمی پذیرد و پیشوایم قرآن است که سرپرست دیگر کتاب های آسمانی است و همان قرآن عظیم است. پس می گویند: راست گفتی و موفق شدی، خداوند تو را موفق بدارد و هدایت کند. بنگر که پایین پاهایت چه می بینی. پس در این هنگام دری از آتش می بیند و می گوید: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون»}همانا ما از سوی خداییم و به سوی خدا بازمی گردیم.{ گمان من به پرودرگار عالمیان چنین نبود، پس آن دو می گویند: ای دوست خدا، اندوهگین باش و نترس و بشارت باد بر تو و شادمان باش که این برای تو نیست و تو نیز برای آن نیستی. فقط خداوند می خواست به تو نشان دهد که تو را از چه چیز نجات بخشیده

است و خنکای آمرزش خود را به تو بچشاند. این در برای تو قفل زده شده و تو هرگز وارد آتش نخواهی شد. نگاه کن که بالای سرت چه چیز قرار دارد، پس در این هنگام خانه های خود را در بهشت می بیند وهمسرانش که از حورالعین هستند. فرمود: پس او ناگاه برمی خیزد تا همسرانش که از حورالعین هستند را درآغوش بگیرد، پس آن دو فرشته می گویند: ای دوست خدا، تو خواهران و برادرانی داری که هنوز نرسیده اند، پس تا روز قیامت با شادمانی بخواب همچو عاشقی که در حجله اش خفته است. فرمود: پس برایش بستر می گسترانند و لحد می چینند و به خدا سوگند هیچ کودکی همچون او با ناز در خوابی سنگین دربرابر مادر و پدرش نخفته است. فرمود: پس هنگامی که روز قیامت فرارسد پاره ای آتش نزد او می آید و پیرامون او می گردند. پس چون او همواره ملازم سوره تنزیل سجده و «تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ » بوده است، تبارک نزد او می ایستد و تنزیل سجده روانه می شود و می گوید: من با شفاعتی از جانب خداوند آمده ام. پس دسته ای عذاب از جانب راستش می آید و نماز می گوید: از دوست خدا دور شو پس تو به سوی او راهی نخواهی یافت. پس از جانب چپ او می آید و در این حال زکات می گوید: از دوست خدا دور شو که تو را بر او راهی نخواهد بود. سپس از بالای سرش به سوی او می آید و قرآن می گوید: از دوست خدا دور شو

ص: 210

أَصْوَاتُهُمَا کَالرَّعْدِ الْعَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا مِثْلُ الْبَرْقِ اللَّامِعِ فَیَنْتَهِرَانِهِ (1)وَ یَصِیحَانِ بِهِ وَ یَقُولَانِ مَنْ رَبُّکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَغْضَبُ حَتَّی یَنْتَفِضَ مِنَ الْإِدْلَالِ تَوَکُّلًا عَلَی اللَّهِ مِنْ غَیْرِ قَرَابَةٍ وَ لَا نَسَبٍ فَیَقُولُ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ اللَّهُ وَ نَبِیِّی وَ نَبِیُّکُمْ مُحَمَّدٌ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ دِینِیَ الْإِسْلَامُ الَّذِی لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مَعَهُ دِیناً وَ إِمَامِیَ الْقُرْآنُ مُهَیْمِناً عَلَی الْکُتُبِ وَ هُوَ الْقُرْآنُ الْعَظِیمُ فَیَقُولَانِ صَدَقْتَ وَ وَفَّقْتَ وَفَّقَکَ اللَّهُ وَ هَدَاکَ انْظُرْ مَا تَرَی عِنْدَ رِجْلَیْکَ فَإِذَا هُوَ بِبَابٍ مِنْ نَارٍ فَیَقُولُ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا کَانَ هَذَا ظَنِّی بِرَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ فَیَقُولَانِ لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ لَا تَحْزَنْ وَ لَا تَخْشَ وَ أَبْشِرْ وَ اسْتَبْشِرْ لَیْسَ هَذَا لَکَ وَ لَا أَنْتَ لَهُ إِنَّمَا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یُرِیَکَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ نَجَّاکَ وَ یُذِیقَکَ بَرْدَ عَفْوِهِ قَدْ أَغْلَقَ هَذَا الْبَابَ عَنْکَ وَ لَا تَدْخُلُ النَّارَ أَبَداً انْظُرْ مَا تَرَی عِنْدَ رَأْسِکَ فَإِذَا هُوَ بِمَنَازِلِهِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَزْوَاجِهِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ قَالَ فَیَثِبُ وَثْبَةً لِمُعَانَقَةِ حُورِ الْعِینِ لِزَوْجَةٍ مِنْ أَزْوَاجِهِ فَیَقُولَانِ لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ إِنَّ لَکَ إِخْوَةً وَ أَخَوَاتٍ لَمْ یَلْحَقُوا فَنَمْ قَرِیرَ الْعَیْنِ کَعَاشِقٍ فِی حِجْلَتِهِ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ قَالَ فَیُفْرَشُ لَهُ وَ یُبْسَطُ وَ یُلْحَدُ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا صَبِیٌّ قَدْ نَامَ مُدَلِّلًا بَیْنَ یَدَیْ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ بِأَثْقَلَ نَوْمَةً مِنْهُ قَالَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ تَجِیئُهُ عُنُقٌ (2)مِنَ النَّارِ فَتَطِیفُ بِهِ فَإِذَا کَانَ مُدْمِناً (3)عَلَی تَنْزِیلِ السَّجْدَةِ وَ تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَقَفَتْ عِنْدَهُ تَبَارَکَ وَ انْطَلَقَتْ تَنْزِیلُ السَّجْدَةُ فَقَالَتْ أَنَا آتٍ بِشَفَاعَةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ فَتَجِی ءُ عُنُقٌ مِنَ الْعَذَابِ مِنْ قِبَلِ یَمِینِهِ فَیَقُولُ الصَّلَاةُ إِلَیْکِ (4)عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ فَلَیْسَ لَکِ إِلَی مَا قِبَلِی سَبِیلٌ فَتَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ یَسَارِهِ فَیَقُولُ الزَّکَاةُ إِلَیْکِ عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ فَلَیْسَ لَکِ إِلَی مَا قِبَلِی سَبِیلٌ فَتَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ رَأْسِهِ فَیَقُولُ الْقُرْآنُ إِلَیْکِ عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ

ص: 210


1- أی یزجرانه. و فی نسخة: «فینتهزانه» بالزای المعجمة.
2- العنق: الجماعة.
3- أی مداوما.
4- إلیک اسم فعل بمعنی ابعد.

که نمی توانی از جانب من به او راهی بیابی. پس دسته های آتش خشمگین بازمی گردد و می گوید: بگیرید دوست خدا و دوستتان را، فرمود: پس صبر در حالی که در قبر او جای گرفته می گوید: سوگند به خدا امروز چیزی مانع نشد که دوست خدا را یاری کنم مگر این که به آن چه شما داشتید می نگریستم. پس چون شما بر عذاب قبر و سختی آن برای دوست خدا چیره شدید من ذخیره و پناهگاه او در پای میزان و پل جهنم و رسیدن به پیشگاه خدا خواهم بود. پس امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: برای دوستان خدا از خانه هایشان در بهشت تا قبر نود و نه در گشوده می شود و روح و ریحان و بوی خوش و لذت و نور بهشت تا روز قیامت به او می رسد. پس چیزی برای او دوست داشتنی تر از دیدار خداوند نخواهد بود. فرمود: پس می گوید: بارالها، برپایی قیامت را برایم نزدیک گردان تا به سوی خانواده و مال خود بازگردم. پس هنگامی که صیحه قیامت برمی خیزد او در حالی از قبرش برمی خیزد که عورتش پوشیده و ترسش آرام گرفته و امنیت و امان به او داده شده است. و بشارت روح و رضوان و همسران نیکو به او داده شده است. پس دو فرشته ای که در زندگی دنیا همراه او بوده اند به استقبالش می آیند و گرد و خاک از سر و صورتش برمی گیرند و از او جدا نمی شوند و او را بشارت داده و آرزوهایش را یادآوری می کنند و هر هراسی از وحشت های روز قیامت به او برسد را دور می سازند. به او می گویند: ای دوست خدا، در این روز نه ترسی برای تو خواهد بود و نه اندوهی و ما همان دو کسی هستیم که کار متو در دنیا به ما واگذار شده بود، و ما امروز در آخرت نیز دوست و همراه تو خواهیم بود، بنگر «ْ تِلْکُمُ الْجَنَّة» {آن بهشت شما است} که با «أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون» {اعمالی که انجام داده اید آن را به ارث برده اید.} فرمود: پس در سایه عرش می ایستد و خداوند تبارک و تعالی به او نزدیک می شود تا آن که میان او و بنده اش حجابی از نور قرار خواهد داشت، پس به او می گوید: درود بر تو، و همین چهره اش را روشن و قلبش را شادمان می سازد و از شادمانی تا هفتاد ذراع قد می کشد. پس چهره اش مانند ماه و قدش به بلندی آدم و صورتش مانند یوسف و زبانش زبان محمد صلی الله علیه وآله و قلبش قلب ایوب خواهد بود و هر گناهی که از او بخشیده می شود به سجده می افتد. پس می گوید: بنده ام، نامه ات را بخوان، پس بندهایش از ترس و وحشت به لرزه می افتد . خداوند جبار می گوید: آیا ما بر گناهانت افزودیم یا نیکی هایت را کم کردیم؟ می گوید: نه مولای من، بلکه تو بر عدل و قسط استواری و تو برترین جداکنندگان هستی. پس می فرماید: ای بنده ام، آیا از من شرم نکردی و از من نترسیدی و پروا نکردی؟ پس می گوید: پروردگارا، اشتباه کردم، پس مرا رسوا نکن که بندگانت تماشایم می کنند. فرمود: خداوند جبار می فرماید: ای خطا کار، به عزتم سوگند امروز رسوایت نمی کنم. پس گناهانش میان او و خداوند پوشیده می ماند و نیکی هایش برای بندگان آشکار می ماند. فرمود: پس هرگاه او را به گناهش سرزنش کند می گوید: مولای من، به راستی اگر مرا به آتش بفرستی برایم دوست داشتنی تر از این است که سرزنشم نمایی.

ص: 211

فَلَیْسَ لَکِ إِلَی مَا قِبَلِی سَبِیلٌ فَیَخْرُجُ عُنُقٌ مِنَ النَّارِ مُغْضَباً فَیَقُولُ دُونَکُمَا وَلِیَّ اللَّهِ وَلِیَّکُمَا قَالَ فَیَقُولُ الصَّبْرُ وَ هُوَ فِی نَاحِیَةِ الْقَبْرِ أَمَا وَ اللَّهِ مَا مَنَعَنِی أَنْ أَلِیَ مِنْ وَلِیِّ اللَّهِ الْیَوْمَ إِلَّا أَنِّی نَظَرْتُ مَا عِنْدَکُمْ فَلَمَّا أَنْ حُزْتُمْ (1)عَنْ وَلِیِّ اللَّهِ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ مَئُونَتَهُ فَأَنَا لِوَلِیِّ اللَّهِ ذُخْرٌ وَ حِصْنٌ عِنْدَ الْمِیزَانِ وَ جِسْرِ جَهَنَّمَ وَ الْعَرْضِ عِنْدَ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ یُفْتَحُ لِوَلِیِّ اللَّهِ مِنْ مَنْزِلِهِ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَی قَبْرِهِ تِسْعَةٌ وَ تسعین (تِسْعُونَ ظ) بَاباً یَدْخُلُ عَلَیْهَا رَوْحُهَا وَ رَیْحَانُهَا وَ طِیبُهَا وَ لَذَّتُهَا وَ نُورُهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ لِقَاءِ اللَّهِ قَالَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ عَجِّلْ عَلَیَّ قِیَامَ السَّاعَةِ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی أَهْلِی وَ مَالِی فَإِذَا کَانَتْ صَیْحَةُ الْقِیَامَةِ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ مَسْتُورَةً عَوْرَتُهُ مُسَکَّنَةً رَوْعَتُهُ قَدْ أُعْطِیَ الْأَمْنَ وَ الْأَمَانَ وَ بُشِّرَ بِالرِّضْوَانِ وَ الرَّوْحِ وَ الرَّیْحَانِ وَ الْخَیْرَاتِ الْحِسَانِ فَیَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَکَانِ اللَّذَانِ کَانَا مَعَهُ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَیَنْفُضَانِ التُّرَابَ عَنْ وَجْهِهِ وَ عَنْ رَأْسِهِ وَ لَا یُفَارِقَانِهِ وَ یُبَشِّرَانِهِ وَ یُمَنِّیَانِهِ وَ یُفَرِّجَانِهِ کُلَّمَا رَاعَهُ شَیْ ءٌ مِنْ أَهْوَالِ الْقِیَامَةِ قَالا لَهُ یَا وَلِیَّ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْکَ الْیَوْمَ وَ لَا حُزْنٌ نَحْنُ لَلَّذَیْنِ وُلِّینَا عَمَلَکَ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکَ الْیَوْمَ فِی الْآخِرَةِ انْظُرْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ قَالَ فَیُقَامُ فِی ظِلِّ الْعَرْشِ فَیُدْنِیهِ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَتَّی یَکُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ حِجَابٌ مِنْ نُورٍ فَیَقُولُ لَهُ مَرْحَباً فَمِنْهَا یَبْیَضُّ وَجْهُهُ وَ یَسُرُّ قَلْبُهُ وَ یَطُولُ سَبْعُونَ ذِرَاعاً مِنْ فَرْحَتِهِ فَوَجْهُهُ کَالْقَمَرِ وَ طُولُهُ طُولُ آدَمَ وَ صُورَتُهُ صُورَةُ یُوسُفَ وَ لِسَانُهُ لِسَانُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قَلْبُهُ قَلْبُ أَیُّوبَ کُلَّمَا غُفِرَ لَهُ ذَنْبٌ سَجَدَ فَیَقُولُ عَبْدِی اقْرَأْ کِتَابَکَ فَیَصْطَکُّ (2)فَرَائِصُهُ شَفَقاً وَ فَرَقاً قَالَ فَیَقُولُ الْجَبَّارُ هَلْ زِدْنَا عَلَیْکَ سَیِّئَاتِکَ وَ نَقَصْنَا مِنْ حَسَنَاتِکَ قَالَ فَیَقُولُ یَا سَیِّدِی بَلْ أَنْتَ قَائِمٌ بِالْقِسْطِ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ قَالَ فَیَقُولُ عَبْدِی أَ مَا اسْتَحْیَیْتَ وَ لَا رَاقَبْتَنِی وَ لَا خَشِیتَنِی قَالَ فَیَقُولُ سَیِّدِی قَدْ أَسَأْتُ فَلَا تَفْضَحْنِی فَإِنَّ الْخَلَائِقَ یَنْظُرُونَ إِلَیَّ قَالَ فَیَقُولُ الْجَبَّارُ وَ عِزَّتِی یَا مُسِی ءُ لَا أَفْضَحُکَ الْیَوْمَ قَالَ فَالسَّیِّئَاتُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ مَسْتُورَةٌ وَ الْحَسَنَاتُ بَارِزَةٌ لِلْخَلَائِقِ قَالَ فَکُلَّمَا عَیَّرَهُ بِذَنْبٍ قَالَ سَیِّدِی لَسَعْیِی إِلَی النَّارِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ تُعَیِّرَنِی

ص: 211


1- کذا فی نسخة المصنّف.
2- أی فیضطرب.

پس خداوند جبار می فرماید: آیا به یاد داری که در فلان روز گرسنه ای را سیر نمودی و روزی به یکی از برادران مؤمنت رسیدی و او را پوشاندی در حالی که احرام بسته بودی در بیابان ها برای من حج گزاردی، دیدگانت را از ترس فروگذاشتی و از بیم شب را بیدار ماندی، گوشه چشمت را به خاطر پروای از من فروافکندی، پس به واسطه این ها نیکی هایت پاداش داده می شود و بدی هایت آمرزیده می شود. پس درین هنگام چهره اش نورانی شده و قلبش شادمان می گردد و تاجی بر سرش نهاده می شودو زیورها بر دستانش نهاده می گردد. سپس می گوید: ای جبرئیل، با بنده ام برو و بخشش های مرا حبه او نشان بده. پس از نزد خداوند بیرون می رود در حالی که نامه اش را با دست راست گرفته است، پس تا جایی که چشم کار می کند آن را می گستراند و نامه اش را برای زنان و مردان مؤمن می گشاید و صدا می زند: «هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَة» {هان، بیایید و نامه مرا بخوانید، همانا من گمان داشتم که روزی مورد پرسش قرار خواهم گرفت، پس او در زندگی رضایتمندی خواهد بود.} پس هنگامی که به در بهشت می رسند به او گفته می شود: جواز عبور را بده، می گوید: این جواز من است که در آن نوشته شده: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» {به نام خداوند بخشنده مهربان.} این جوازی است از سوی خداوند عزیز و حکیم که به فلان بن فلان اجازه می دهد و از سوی پروردگار عالمیان است، پس منادی با صدایی که همه می شنوند فریاد می زند: آگاه باشید که فلان بن فلان به رستگاری دست یافت که پس از آن هرگز نگون بخت نخواهد شد. پس وارد بهشت می شود و در آن هنگام درختی را می بیند که دارای «ظِلٍّ مَمْدُودٍ وَ ماءٍ مَسْکُوب»{سایه ای کشیده و آبی سرازیر} و میوه های آویخته است، و از پایین آن دو چشمه جوشان جاری است. پس به سوی یکی از آن ها رفته و خود را شستشو می دهد و شادمان و خرم از آن بیرون می آید. سپس از چشمه دیگر می نوشد و درونش هیچ پیچش و بیماری و دردی نمی ماند. و این معنای فرموده خداوند است که: «ُ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُورا»{و پروردگارشان شرابی پاکیزه به آنان می نوشاند.} سپس فرشتگان به استقبالش خواهند آمد و می گویند: پاکیزه شدی، پس همراه با جاودانان وارد آن شو. پس وارد آن می شود و دو صف از درختان را می بیند که شاخه هایشان از مروارید و شاخه های کوچک تر آن زیورها هستند. میوه هایش مانند سینه های دختران دوشیزه است. پس فرشتگان به استقبالش می آیند در حالی که همراه خود ناقه ها و اسب های تاتاری و زیورها و لباس های فاخر دارند. پس می گویند: ای دوست خدا، بر آن چه می خواهی سوار شو َو آن چه را می خواهی بپوش و آن چه را می خواهی درخواست کن. فرمود: پس بر هر آن چه بخواهد نشسته و هرچه را بخواهد می پوشد، که ناقه یا اسبی از نور و لباس و زیوری از نور است و در خانه ای از نور می رود و فرشتگان و خدمتگزاران و برده هایی از نور دارد که فرشتگان از هیبت نورهایی که می بینند بیمناک می شوند. پس بعضی از آن ها به بعضی دیگر می گویند: دور بمانید چرا که گروهی از سوی خداوند بردبار و آمرزنده آمدند. فرمود: پس به اولین قصری که برای اوست می نگرد که از نقره است، پس همسرانش بالای آن ایستاده اند و می گویند: خوش آمدی، خوش آمدی نزد ما فرود آی.

ص: 212

قَالَ فَیَقُولُ الْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ تَذْکُرُ یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا أَطْعَمْتَ جَائِعاً وَ وَصَلْتَ أَخاً مُؤْمِناً کَسَوْتَ یَوْماً (1)حَجَجْتَ فِی الصَّحَارِی تَدْعُونِی مُحْرِماً أَرْسَلْتَ عَیْنَیْکَ فَرَقَا سَهِرْتَ لَیْلَةً شَفَقاً غَضَضْتَ طَرْفَکَ مِنِّی فَرَقَا فإذا (فَذَا) بِذَا أَمَّا مَا أَحْسَنْتَ فَمَشْکُورٌ وَ أَمَّا مَا أَسَأْتَ فَمَغْفُورٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ ابْیَضَّ وَجْهُهُ وَ سُرَّ قَلْبُهُ وَ وُضِعَ التَّاجُ عَلَی رَأْسِهِ وَ عَلَی یَدَیْهِ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ ثُمَّ یَقُولُ یَا جَبْرَئِیلُ انْطَلِقْ بِعَبْدِی فَأَرِهِ کَرَامَتِی فَیَخْرُجُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَدْ أَخَذَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَدْحُو بِهِ مَدَّ الْبَصَرِ فَیَبْسُطُ صَحِیفَتَهُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ هُوَ یُنَادِی هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ فَإِذَا انْتَهَی إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ قِیلَ لَهُ هَاتِ الْجَوَازَ قَالَ هَذَا جَوَازِی مَکْتُوبٌ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا جَوَازٌ جَائِزٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَیُنَادِی مُنَادٍ یَسْمَعُ أَهْلُ الْجَمْعِ کُلُّهُمْ أَلَا إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ قَدْ سَعِدَ سَعَادَةً لَا یَشْقَی بَعْدَهَا أَبَداً قَالَ فَیَدْخُلُ فَإِذَا هُوَ بِشَجَرَةٍ ذَاتِ ظِلٍّ مَمْدُودٍ وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ وَ ثِمَارٍ مهدلة (مُتَهَدِّلَةٍ) یَخْرُجُ مِنْ سَاقِهَا عَیْنَانِ تَجْرِیَانِ فَیَنْطَلِقُ إِلَی إِحْدَاهُمَا فَیَغْتَسِلُ مِنْهَا فَیَخْرُجُ عَلَیْهِ نَضْرَةُ النَّعِیمِ ثُمَّ یَشْرَبُ مِنَ الْأُخْرَی فَلَا یَکُونُ فِی بَطْنِهِ مَغْصٌ وَ لَا مَرَضٌ وَ لَا دَاءٌ أَبَداً وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً ثُمَّ تَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَائِکَةُ فَتَقُولُ طِبْتَ فَادْخُلْهَا مَعَ الْخَالِدِینَ فَیَدْخُلُ فَإِذَا هُوَ بِسِمَاطَیْنِ مِنْ شَجَرٍ أَغْصَانُهَا اللُّؤْلُؤُ وَ فُرُوعُهَا الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ ثِمَارُهَا مِثْلُ ثَدْیِ الْجَوَارِی الْأَبْکَارِ فَتَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَائِکَةُ مَعَهُمُ النُّوقُ وَ الْبَرَاذِینُ وَ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ فَیَقُولُونَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ ارْکَبْ مَا شِئْتَ وَ الْبَسْ مَا شِئْتَ وَ سَلْ مَا شِئْتَ قَالَ فَیَرْکَبُ مَا اشْتَهَی وَ یَلْبَسُ مَا اشْتَهَی وَ هُوَ نَاقَةٌ أَوْ بِرْذَوْنٌ مِنْ نُورٍ وَ ثِیَابُهُ مِنْ نُورٍ وَ حُلِیُّهُ مِنْ نُورٍ یَسِیرُ فِی دَارِ النُّورِ مَعَهُ مَلَائِکَةٌ مِنْ نُورٍ وَ غِلْمَانٌ مِنْ نُورٍ وَ وَصَائِفُ مِنْ نُورٍ حَتَّی تَهَابُهُ الْمَلَائِکَةُ مِمَّا یَرَوْنَ مِنَ النُّورِ فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ تَنَحَّوْا فَقَدْ جَاءَ وَفْدُ الْحَلِیمِ الْغَفُورِ قَالَ فَیَنْظُرُ إِلَی أَوَّلِ قَصْرٍ لَهُ مِنْ فِضَّةٍ مُشَرَّفاً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فَتُشْرِفُ عَلَیْهِ أَزْوَاجُهُ فَیَقُولُونَ مَرْحَباً مَرْحَباً انْزِلْ بِنَا فَیَهُمُ

ص: 212


1- کذا فی نسخة المصنّف.

پس می خواهد در آن قصر پیاده شود که فرشتگان به او می گویند: ای ولی خدا، راه بیفت که این و دیگر قصرها از آن تو هستند. تا این که به قصری از طلا می رسد که با مروارید و یاقوت آذین بندی شده است. پس همسرانش بالای آن ایستاده اند و می گویند: خوش آمدی، خوش آمدی نزد ما فرود آی. پس می خواهد در آن قصر پیاده شود که فرشتگان به او می گویند: ای ولی خدا، راه بیفت که این و دیگر قصرها از آن تو هستند. سپس به قصری از یاقوت سرخ می رسد که با مروارید و یاقوت زینت داده شده، پس می خواهد در آن قصر پیاده شود که فرشتگان به او می گویند: ای ولی خدا، راه بیفت که این و دیگر قصرها از آن تو هستند. فرمود: و هم چنان می رود تا این که همه هزار قصر را می بیند و هر یک از آن ها چشمانش را خیره کرده و همه آن ها را در زمانی کوتاه تر از چشم بر هم زدن می پیماید. هنگامی که به آخرین قصر می رسد سرش را به زیر می افکند. فرشتگان می گویند: تو را چه شده ای دوست خدا؟ می گوید: به خدا سوگند نزدیک بود چشمانم تاریک شوند. پس می گویند: ای دوست خدا، بشارت باد بر تو، چرا که در بهشت نابینایی و گنگی وجود ندارد. پس به قصری می رسند که درون آن از بیرونش دیده می شود و بیرون آن از داخلش نمایان است. آجری از آن صلا و آجری دیگر از نقره ودیگری از مروارید و ملاط آن مشک است. با کنگره هایی از نور آنرا گرامی داشته که می درخشند و می توان چهره خود را در دیوار آن دید. و این معنای فرموده خداوند است: «خِتامُهُ مِسْک»{مهری از مشک بر آن است} یعنی مهر شراب. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله حورالعین را بیان کردند. پس ام سلمه پرسید: پدر و مادرم به فدایت، آیا ما بر آنان برتری داریم؟ فرمومد: بله، با نمازها و روزه ها و عبادات شما برای خداوند، مانند ظاهر بر باطن هستید. و چنین بیان فرمود: که خداوند دربهشت حور العین را همراه با درخت آن آفریده است، و آنان را برای همسرانشان در دنیا نگاه داشته است. هر یک از آن ها هفتاد زیور دارد که سفیدی ساق آن ها از زیر زیورهای هفتادگانه آشکار است همان گونه که شراب سرخ در شیشه سفید و رشته سفید در یاقوت سرخ نمایان است. با نیروی شهوت صد مرد چهل ساله با او نزدیکی می کند در حالی که آنان دوشیزگانی هم سن و سال هستند، هرچه به نکاح درآیند باز دوشیزه هستند. « لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ »{پیش از این هیچ انسان یا جنی آنان را لمس نکرده است} می گوید: تا کنون هیچ انسان و جنی با آنان تماس نداشته است. « فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ »{زنان نیکو در آن هستند} یعنی اخلاق نیک و چهره های زیبا دارند. « کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ » {گویا آن ها یاقوت و مرجان هستند.} یعنی پاکی یاقوت و سفیدی مروارید دارند.

ص: 213

أَنْ یَنْزِلَ بِقَصْرِهِ قَالَ فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ سِرْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَإِنَّ هَذَا لَکَ وَ غَیْرُهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی قَصْرٍ مِنْ ذَهَبٍ مُکَلَّلٍ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فَتُشْرِفُ عَلَیْهِ أَزْوَاجُهُ فَیَقُلْنَ مَرْحَباً مَرْحَباً یَا وَلِیَّ اللَّهِ انْزِلْ بِنَا فَیَهُمُّ أَنْ یَنْزِلَ بِهِ فَتَقُولُ لَهُ الْمَلَائِکَةُ سِرْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَإِنَّ هَذَا لَکَ وَ غَیْرُهُ قَالَ ثُمَّ یَنْتَهِی إِلَی قَصْرٍ مُکَلَّلٍ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فَیَهُمُّ بِالنُّزُولِ بِقَصْرِهِ (1)فَیَقُولُ لَهُ الْمَلَائِکَةُ سِرْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَإِنَّ هَذَا لَکَ وَ غَیْرُهُ قَالَ ثُمَّ یَأْتِی قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ مُکَلَّلًا بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ فَیَهُمُّ بِالنُّزُولِ بِقَصْرِهِ فَیَقُولُ لَهُ الْمَلَائِکَةُ سِرْ یَا وَلِیَّ اللَّهِ فَإِنَّ هَذَا لَکَ وَ غَیْرُهُ قَالَ فَیَسِیرُ حَتَّی یَأْتِیَ تَمَامَ أَلْفِ قَصْرٍ کُلُّ ذَلِکَ یَنْفُذُ فِیهِ بَصَرُهُ وَ یَسِیرُ فِی مِلْکِهِ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفِ الْعَیْنِ فَإِذَا انْتَهَی إِلَی أَقْصَاهَا قَصْراً نَکَسَ رَأْسَهُ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ مَا لَکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ قَالَ فَیَقُولُ وَ اللَّهِ لَقَدْ کَادَ بَصَرِی أَنْ یَخْتَطِفَ فَیَقُولُونَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ أَبْشِرْ فَإِنَّ الْجَنَّةَ لَیْسَ فِیهَا عَمًی وَ لَا صَمَمٌ فَیَأْتِی قَصْراً یُرَی بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ وَ ظَاهِرُهُ مِنْ بَاطِنِهِ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبِنَةٌ ذَهَبٌ وَ لَبِنَةٌ یَاقُوتٌ وَ لَبِنَةٌ دُرٌّ مِلَاطُهُ الْمِسْکُ قَدْ شُرِّفَ بِشُرَفٍ مِنْ نُورٍ یَتَلَأْلَأُ وَ یَرَی الرَّجُلُ وَجْهَهُ فِی الْحَائِطِ وَ ذَا قَوْلُهُ خِتامُهُ مِسْکٌ یَعْنِی خِتَامَ الشَّرَابِ ثُمَّ ذَکَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحُورَ الْعِینَ فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مَا لَنَا فَضْلٌ عَلَیْهِنَّ قَالَ بَلَی بِصَلَاتِکُنَّ وَ صِیَامِکُنَّ وَ عِبَادَتِکُنَّ لِلَّهِ بِمَنْزِلَةِ الظَّاهِرَةِ عَلَی الْبَاطِنَةِ (2)وَ حَدَّثَ أَنَّ الْحُورَ الْعِینَ خَلَقَهُنَّ اللَّهُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ شَجَرِهَا وَ حَبَسَهُنَّ عَلَی أَزْوَاجِهِنَّ فِی الدُّنْیَا عَلَی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سَبْعُونَ حُلَّةً یُرَی بَیَاضُ سُوقِهِنَّ مِنْ وَرَاءِ الْحُلَلِ السَّبْعِینَ کَمَا تُرَی الشَّرَابُ الْأَحْمَرُ فِی الزَّجَاجَةِ الْبَیْضَاءِ وَ کَالسِّلْکِ الْأَبْیَضِ فِی الْیَاقُوتِ الْحَمْرَاءِ یُجَامِعُهَا فِی قُوَّةِ مِائَةِ رَجُلٍ فِی شَهْوَةِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ هُنَّ أَتْرَابٌ أَبْکَارٌ عَذَارَی کُلَّمَا نَکَحَتْ صَارَتْ عَذْرَاءَ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ یَقُولُ لَمْ یَمَسَّهُنَّ إِنْسِیٌّ وَ لَا جِنِّیٌّ قَطُّ فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ یَعْنِی خَیْرَاتِ الْأَخْلَاقِ حِسَانَ الْوُجُوهِ کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ یَعْنِی صَفَاءَ الْیَاقُوتِ وَ بَیَاضَ اللُّؤْلُؤِ

ص: 213


1- فی نسخة: فیهم أن ینزل بقصره.
2- فی هامش نسخة المصنّف قدّس سرّه بخطه الشریف: الظاهر أن هنا سقطا. منه.

فرمود: و همانا در بهشت رودی است که در ساحل آن دخترانی نشسته اند. پروردگار تبارک و تعالی به آنان وحی می فرستد: تمجید و تسبیح و حمد مرا به گوش بندگانم برسانید. پس آنان صدا را به نغمه ها و آهنگی که هیچ کس مانند آن را نشنیده بلند می کنند و بهشتیان به شادی و طرب درآیند. و همانا در تاریکی شب زنی نزد ولی خدا می آید که از همسران او نیست، پس نور و روشنایی او قصرها و خانه ها را پر می کند. پس او گمان می کند پروردگارش بر او نمایان شده یا فرشته ای از فرشتگان اوست، پس سرش را بلند می کند و می بیند او زنی است که از روشنایی او نزدیک است چشمانش نابینا شوند. صدا می زند: اکنون نوبت ماست که از شما چیزی به ما برسد. می پرسد: تو کیستی؟ پاسخ می دهد: من از کسانی هستم که خداوند در قرآن نامشان را برده است: « لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ » {هرچه بخواهند در آن هست، و نزد ما بیشتر است.} پس با نیروی صد جوان با او نزدیکی می کند و هفتاد سال از سال های اولین او را در آغوش می کشد. و نمی داند آیا به چهره اش نگاه کند یا به پشتش و یا

به ساق هایش. و به هر چیز او که بنگرد از شدت نور و جلای آن خویش را می بیند. سپس زنی زیباتر و خوشبوتر از اولی نزدیکش شده و صدا می زند: اکنون نوبت ماست که از شما چیزی به ما برسد. می پرسد: تو کیستی؟ پاسخ می دهد: من از کسانی هستم که خداوند در قرآن نامشان را برده است: « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ» {هیچ کس نمی داند چه چیزهایی برایش پنهان داشته ایم که روشنایی دیده در آن است، پاداشی برای آن چه انجام می دادند.} فرمود: و هر کس وارد بهشت می شود پانصد همسر از حوریان دارد که همراه هر یک هفتاد خدمتکار و کنیز است. گویا آن ها مرواریدهای پراکنده اند، گویا آن ها مرواریدهای پوشیده اند، و معنای پوشیده مانند مروارید در صدف است که هیچ دستی به آن نرسیده و هیچ چشمی آن را ندیده است. اما پراکنده شده یعنی در فراوانی، و او هفت قصر دارد که هر قصر هفتاد خانه و در هر خانه هفتاد تخت و بالای هر تخت همسری از حورالعین قرار دارد. « تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ » {از پایینشان رودهایی جاری است، رودهایی از آب نیالوده.} شفاف که تیره نیست. « وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ » {و رودهایی از شیر که مزه آن دگرگون نشود} از پستان چارپایان خارج نشده است، « وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی » {و رودهایی از عسل مصفی} که از شکم زنبورها خارج نشده است، « وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ » {و رودهایی از شراب لذت بخش برای نوشندگان} که آن ها را با قدم هایشان آبگیری نکرده اند. پس هنگامی که میل به غذا داشته باشند پرندگانی سفید نزدشان آیند و بال هایشان را بالا می برند و از هر نوع غذا که میل داشته باشند می خورند. اگر بخواهند نشسته و اگر بخواهند تکیه زده و می خورند. و اگر میل به میوه داشته باشند شاخه ها به سویشان دراز می شوند و از هر چه بخواهند می خورند. فرمود: «وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ

ص: 214

قَالَ وَ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَنَهَراً حَافَتَاهُ الْجَوَارِی قَالَ فَیُوحِی إِلَیْهِنَّ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَسْمِعْنَ عِبَادِی تَمْجِیدِی وَ تَسْبِیحِی وَ تَحْمِیدِی فَیَرْفَعْنَ أَصْوَاتَهُنَّ بِأَلْحَانٍ وَ تَرْجِیعٍ لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ مِثْلَهَا قَطُّ فَتَطْرَبُ أَهْلُ الْجَنَّةِ وَ إِنَّهُ لَتُشْرِفُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ الْمَرْأَةُ لَیْسَتْ مِنْ نِسَائِهِ مِنَ السَّجْفِ فَمَلَأَتْ قُصُورَهُ وَ مَنَازِلَهُ ضَوْءاً وَ نُوراً فَیَظُنُّ وَلِیُّ اللَّهِ أَنَّ رَبَّهُ أَشْرَفَ عَلَیْهِ أَوْ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَتِهِ فَیَرْفَعُ رَأْسَهُ فَإِذَا هُوَ بِزَوْجَةٍ قَدْ کَادَتْ یَذْهَبُ نُورُهَا نُورَ عَیْنَیْهِ قَالَ فَتُنَادِیهِ قَدْ آنَ لَنَا أَنْ تَکُونَ لَنَا مِنْکَ دَوْلَةٌ قَالَ فَیَقُولُ لَهَا وَ مَنْ أَنْتِ قَالَ فَتَقُولُ أَنَا مِمَّنْ ذَکَرَ اللَّهُ فِی الْقُرْآنِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ فَیُجَامِعُهَا فِی قُوَّةِ مِائَةِ شَابٍّ وَ یُعَانِقُهَا سَبْعِینَ سَنَةً مِنْ أَعْمَارٍ الْأَوَّلِینَ وَ مَا یَدْرِی أَ یَنْظُرُ إِلَی وَجْهِهَا أَمْ إِلَی خَلْفِهَا أَمْ إِلَی سَاقِهَا فَمَا مِنْ شَیْ ءٍ یَنْظُرُ إِلَیْهِ مِنْهَا إِلَّا رَأَی وَجْهَهُ مِنْ ذَلِکَ الْمَکَانِ مِنْ شِدَّةِ نُورِهَا وَ صَفَائِهَا ثُمَّ تُشْرِفُ عَلَیْهَا أُخْرَی أَحْسَنُ وَجْهاً وَ أَطْیَبُ رِیحاً مِنَ الْأُولَی فَتُنَادِیهِ فَتَقُولُ قَدْ آنَ لَنَا أَنْ یَکُونَ لَنَا مِنْکَ دَوْلَةٌ قَالَ فَیَقُولُ لَهَا وَ مَنْ أَنْتِ فَتَقُولُ أَنَا مَنْ ذَکَرَ اللَّهُ (1)فِی الْقُرْآنِ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ قَالَ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا کَانَ لَهُ مِنَ الْأَزْوَاجِ خَمْسُمِائَةِ حَوْرَاءَ مَعَ کُلِّ حَوْرَاءَ سَبْعُونَ غُلَاماً وَ سَبْعُونَ جَارِیَةً کَأَنَّهُنَّ اللُّؤْلُؤُ الْمَنْثُورُ کَأَنَّهُنَّ اللُّؤْلُؤُ الْمَکْنُونُ وَ تَفْسِیرُ الْمَکْنُونِ بِمَنْزِلَةِ اللُّؤْلُؤِ فِی الصَّدَفِ لَمْ تَمَسَّهُ الْأَیْدِی وَ لَمْ تَرَهُ الْأَعْیُنُ وَ أَمَّا الْمَنْثُورُ فَیَعْنِی فِی الْکَثْرَةِ وَ لَهُ سَبْعُ قُصُورٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ بَیْتاً فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ سَرِیراً عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ سَبْعُونَ فِرَاشاً عَلَیْهَا زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ صَافٍ لَیْسَ بِالْکَدِرِ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ ضُرُرِ الْمَوَاشِی وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی لَمْ یَخْرُجْ مِنْ بُطُونِ النَّحْلِ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ لَمْ یَعْصِرْهُ الرِّجَالُ بِأَقْدَامِهِمْ فَإِذَا اشْتَهَوُا الطَّعَامَ جَاءَهُمْ طُیُورٌ بِیضٌ یَرْفَعْنَ أَجْنِحَتَهُنَّ فَیَأْکُلُونَ مِنْ أَیِّ الْأَلْوَانِ اشْتَهَوْا جُلُوساً إِنْ شَاءُوا أَوْ مُتَّکِئِینَ وَ إِنِ اشْتَهَوُا الْفَاکِهَةَ تَسَعَّبَتْ إِلَیْهِمُ الْأَغْصَانُ فَأَکَلُوا مِنْ أَیِّهَا اشْتَهَوْا قَالَ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ

ص: 214


1- کذا فی نسخة المصنّف و الظاهر: أنا ممن ذکر اللّه.

فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ» {و فرشتگان از هر در بر آنان وارد می شوند و می گویند: درود بر شما باد برای صبری که پیشه کردید، پس این سرا چه پایان نیکویی است.} و در همین حال هستند که صدایی از پایین عرش می شنوند که ای اهل بهشت، بازگشت خود را چگونه می بینید؟ پس می گویند: برترین بازگشت چنین بازگشتی است، و برترین پاداش پاداشی است که به ما داده شده است. همانا ما صدا را شنیدیم و مشتاق نگریستن به انوار شکوهمند تو شدیم و این برترین پاداش ماست، و تو آن را وعده دادی و تو در وعده ات خلاف نمی کنی. پس خداوند به حجاب ها فرمان می دهد تا برخیزند، در این هنگام هفتاد هزار حجاب برخاسته و بر ناقه ها و اسب های تاتاری سوار می شوند، در حالی که زیورها و لباس های فاخر دارند، پس درسایه درخت به راه می افتند تا این که به دارالسلام می رسند و آن سرای خداوند و سرای شکوه و نور و شادمانی و کرامت است. پس صدا را می شنوند و می گویند: مولای ما، شیرینی سخنت را شنیدیم، پس نور چهره ات را نیز به ما بنمایان. پس خداوند سبحان بر آنان تجلی می کند تا این که به نور چهره اش را که از هر چشمی پوشیده است می نگرند. پس نمی توانند خودداری کنند و سجده کنان بر زمین می افتند و می گویند: منزهی، ما تو را چنان که شایسته است عبادت نکردیم ای بزرگ، پس می فرماید: ای بندگان من، سرها را بلند کنید که اینجا سرای عمل نیست بلکه سرای بزرگی و درخواست و نعمت است، رنج و سختی از شما دور شده است، پس هنگامی که سرها را بردارند چهره هایشان از شدت نور حق تعالی هفتاد برابر نورانی تر شده است. سپس خداوند متعال می فرماید: ای فرشتگان من، به آنان خوراک و شراب بدهید، پس انواع غذاهایی که مانند آن ها دیده نشده می آورند، طعم آن هم چون شهد و به سفیدی برف و نرمی کره هستند و هنگامی که آن را می خورند به یکدیگر می گویند: غذایی که پیش از این در بهشت داشتیم در برابر این غذا مانند رؤیا است. سپس پروردگار جبار می فرماید: ای فرشتگان من، آنا را سیراب نمایید، پس نوشیدنی هایی می آورند و دوستان خدا آن را می گیرند و شربتی می نوشند که تاکنون مانند آن را ننوشیده اند. سپس می فرماید:ای فرشتگانم، آنان را خوشبو سازید، پس نسیمی از زیر عرش بر آنان می وزد که همراه آن مشکی است از برف سفیدتر و چهره ها و پیشانی ها و پهلوهایشان را دگرگون می سازد و نامش مثیره است. در این حال قادر به تماشای نور حق تعالی می باشند. پس می گویند: ای مولای ما، شیرینی سخن و نگریستن به نور چهره ات برای ما کافی است، ما چیزی جز آن نمی خواهیم و به دنبال دگرگونی به چیز دیگری نیستیم. پس خداوند تبارک و تعالی می فرماید: من می دانم شما به همسرانتان مشتاقید و آنان نیز مشتاق شما هستند. پس می گویند: پروردگارا، چقدر از آن چه درون بندگانت می گذرد آگاهی، خداوند می فرماید: چگونه آگاه نباشم در حالی که من شما را آفریده ام و روح های شما را در بدن هایتان قرار داده ام و پس از مرگ دوباره آن را به شما بازگرداندم و به آن ها گفتم: درون بندگان من به بهترین شکل جای گیر. به سوی همسرانتان بازگردید. پس می گویند: پروردگارا، برای ما

ص: 215

فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ یَسْمَعُونَ صَوْتاً مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ کَیْفَ تَرَوْنَ مُنْقَلَبَکُمْ فَیَقُولُونَ خَیْرُ الْمُنْقَلَبِ مُنْقَلَبُنَا وَ خَیْرُ الثَّوَابِ ثَوَابُنَا قَدْ سَمِعْنَا الصَّوْتَ وَ اشْتَهَیْنَا النَّظَرَ إِلَی أَنْوَارِ جَلَالِکَ وَ هُوَ أَعْظَمُ ثَوَابِنَا وَ قَدْ وَعَدْتَهُ وَ لَا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ فَیَأْمُرُ اللَّهُ الْحُجُبَ فَیَقُومُ سَبْعُونَ أَلْفَ حِجَابٍ فَیَرْکَبُونَ عَلَی النُّوقِ وَ الْبَرَاذِینِ وَ عَلَیْهِمُ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ فَیَسِیرُونَ فِی ظِلِّ الشَّجَرِ حَتَّی یَنْتَهُوا إِلَی دَارِ السَّلَامِ وَ هِیَ دَارُ اللَّهِ دَارُ الْبَهَاءِ وَ النُّورِ وَ السُّرُورِ وَ الْکَرَامَةِ فَیَسْمَعُونَ الصَّوْتَ فَیَقُولُونَ یَا سَیِّدَنَا سَمِعْنَا لَذَاذَةَ مَنْطِقِکَ فَأَرِنَا نُورَ وَجْهِکَ فَیَتَجَلَّی لَهُمْ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی حَتَّی یَنْظُرُونَ إِلَی نُورِ وَجْهِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْمَکْنُونِ مِنْ عَیْنِ کُلِّ نَاظِرٍ فَلَا یَتَمَالَکُونَ حَتَّی یَخِرُّوا عَلَی وُجُوهِهِمْ سُجَّداً فَیَقُولُونَ سُبْحَانَکَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ یَا عَظِیمُ قَالَ فَیَقُولُ عِبَادِی ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ لَیْسَ هَذِهِ بِدَارِ عَمَلٍ إِنَّمَا هِیَ دَارُ کَرَامَةٍ وَ مَسْأَلَةٍ وَ نَعِیمٍ قَدْ ذَهَبَتْ عَنْکُمُ اللُّغُوبُ وَ النَصَبُ فَإِذَا رَفَعُوهَا رَفَعُوهَا وَ قَدْ أَشْرَقَتْ وُجُوهُهُمْ مِنْ نُورِ وَجْهِهِ سَبْعِینَ ضِعْفاً ثُمَّ یَقُولُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مَلَائِکَتِی أَطْعِمُوهُمْ وَ اسْقُوهُمْ فَیُؤْتُونَ بِأَلْوَانِ الْأَطْعِمَةِ لَمْ یَرَوْا مِثْلَهَا قَطُّ فِی طَعْمِ الشَّهْدِ وَ بَیَاضِ الثَّلْجِ وَ لِینِ الزُّبْدِ فَإِذَا أَکَلُوهُ قَالَ بَعْضُهُنَّ لِبَعْضٍ کَانَ طَعَامُنَا الَّذِی خَلَّفْنَاهُ فِی الْجَنَّةِ عِنْدَ هَذَا حُلُماً قَالَ ثُمَّ یَقُولُ الْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مَلَائِکَتِی اسْقُوهُمْ قَالَ فَیُؤْتُونَ بِأَشْرِبَةٍ فَیَقْبِضُهَا وَلِیُّ اللَّهِ فَیَشْرَبُ شَرْبَةً لَمْ یَشْرَبْ مِثْلَهَا قَطُّ قَالَ ثُمَّ یَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی طَیِّبُوهُمْ فَتَأْتِیهِمْ رِیحٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ بِمِسْکٍ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ تُغَیِّرُ وُجُوهَهُمْ وَ جِبَاهَهُمْ وَ جُنُوبَهُمْ تُسَمَّی الْمُثِیرَةَ فَیَسْتَمْکِنُونَ مِنَ النَّظَرِ إِلَی نُورِ وَجْهِهِ فَیَقُولُونَ یَا سَیِّدَنَا حَسْبُنَا لَذَاذَةُ مَنْطِقِکَ وَ النَّظَرُ إِلَی نُورِ وَجْهِکَ لَا نُرِیدُ بِهِ بَدَلًا وَ لَا نَبْتَغِی بِهِ حِوَلًا فَیَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنِّی أَعْلَمُ أَنَّکُمْ إِلَی أَزْوَاجِکُمْ مُشْتَاقُونَ وَ أَنَّ أَزْوَاجَکُمْ إِلَیْکُمْ مُشْتَاقَاتٌ فَیَقُولُونَ یَا سَیِّدَنَا مَا أَعْلَمَکَ بِمَا فِی نُفُوسِ عِبَادِکَ فَیَقُولُ کَیْفَ لَا أَعْلَمُ وَ أَنَا خَلَقْتُکُمْ وَ أَسْکَنْتُ أَرْوَاحَکُمْ فِی أَبْدَانِکُمْ ثُمَّ رَدَدْتُهَا عَلَیْکُمْ بَعْدَ الْوَفَاةِ فَقُلْتُ اسْکُنِی فِی عِبَادِی خَیْرَ مَسْکَنٍ ارْجِعُوا إِلَی أَزْوَاجِکُمْ قَالَ فَیَقُولُونَ یَا سَیِّدَنَا اجْعَلْ

ص: 215

موعدی قرار بده، پس می فرماید: هر جمعه می توانید به دیدار بیایید. و میان هر دو جمعه به حساب شما هفتاد هزار سال است. فرمود: پس بازمی گردند و به هر یک از آنان اناری سبز داده می شود که در هر یک هفتاد لباس فاخر است که کسی مانند آن را ندیده است. پس روانه می شوند و بعضی از پسران به پیشواز آنان می آیند تا مژده ورودشان را به همسران آنان بدهند، که بر درگاه بهشت ایستاده اند. پس هنگامی ­­که به یکی از آن ها نزدیک می شود بدون بدی او را نمی شناسد و به او می گوید: عزیزم هنگامی که می رفتی چنین نبودی، می گوید: عزیزم، مرا سرزنش می کنی که چنین هستم، در حالی که من به نور چهره پروردگار بزرگ و بلند مرتبه ام نگریسته ام و چهره ام از نور چهره او روشن شده است. سپس از او روی گردانده و به او نگاه می کند و می گوید: عزیزم هنگامی که تو را ترک می کردم چنین نبودی، می گوید: عزیزم، مرا سرزنش می کنی که چنین هستم، در حالی که من به نور کسی نگریسته ام که نظر به چهره پروردگار بزرگ و بلند مرتبه کرده است. پس چهره ام با دیدن چهره کسی که پروردگار را دیده است هفتاد برابر نورانی شده است، پس در آستانه خیمه او را در آغوش می کشد و پروردگار تبارک و تعالی به ایشان می خندد و آنان با انگشت های خود صدا می زنند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ » {سپاس خدایی راست که اندوه را از ما برداشت، به راستی پروردگار ما آمرزنده و شکرگزار است.} فرمود: سپس خداوند تبارک و تعالی به پیامبران اجازه می دهد، پس مردی در کاروانی

ص: 216

لَنَا شَرْطاً قَالَ فَإِنَّ لَکُمْ کُلَّ جُمُعَةٍ زَوْرَةً مَا بَیْنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ قَالَ فَیَنْصَرِفُونَ فَیُعْطَی کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ رُمَّانَةً خَضْرَاءَ فِی کُلِّ رُمَّانَةٍ سَبْعُونَ حُلَّةً لَمْ یَرَهَا النَّاظِرُونَ الْمَخْلُوقُونَ فَیَسِیرُونَ فَیَتَقَدَّمُهُمْ بَعْضُ الْوِلْدَانِ حَتَّی یُبَشِّرُوا أَزْوَاجَهُمْ وَ هُنَّ قِیَامٌ عَلَی أَبْوَابِ الْجِنَانِ قَالَ فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا نَظَرَتْ إِلَی وَجْهِهِ فَأَنْکَرَتْهُ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فَقَالَتْ حَبِیبِی لَقَدْ خَرَجْتَ مِنْ عِنْدِی وَ مَا أَنْتَ هَکَذَا قَالَ فَیَقُولُ حَبِیبَتِی تَلُومِینَنِی أَنْ أَکُونَ هَکَذَا وَ قَدْ نَظَرْتُ إِلَی نُورِ وَجْهِ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَأَشْرَقَ وَجْهِی مِنْ نُورِ وَجْهِهِ ثُمَّ یُعْرِضُ عَنْهَا فَیَنْظُرُ إِلَیْهَا نَظْرَةً فَیَقُولُ حَبِیبَتِی لَقَدْ خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکِ وَ مَا کُنْتِ هَکَذَا فَتَقُولُ حَبِیبِی تَلُومُنِی أَنْ أَکُونَ هَکَذَا وَ قَدْ نَظَرْتُ إِلَی وَجْهِ النَّاظِرِ إِلَی نُورِ وَجْهِ رَبِّی فَأَشْرَقَ وَجْهِی مِنْ وَجْهِ النَّاظِرِ إِلَی نُورِ وَجْهِ رَبِّی سَبْعِینَ ضِعْفاً فَتُعَانِقُهُ مِنْ بَابِ الْخَیْمَةِ وَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَضْحَکُ إِلَیْهِمْ فَیُنَادُونَ بِأَصَابِعِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ قَالَ ثُمَّ إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَأْذَنُ لِلنَّبِیِّینَ فَیَخْرُجُ رَجُلٌ فِی مَوْکِبٍ حَوْلَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ النُّورُ أَمَامَهُمْ فَیَنْظُرُ إِلَیْهِ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَیَمُدُّونَ أَعْنَاقَهُمْ إِلَیْهِ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا إِنَّهُ لَکَرِیمٌ عَلَی اللَّهِ فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا الْمَخْلُوقُ بِیَدِهِ وَ الْمَنْفُوخُ فِیهِ مِنْ رَوْحِهِ وَ الْمُعَلَّمُ لِلْأَسْمَاءِ هَذَا آدَمُ قَدْ أُذِنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ فِی مَوْکِبٍ حَوْلَهُ الْمَلَائِکَةُ قَدْ صَفَّتْ أَجْنِحَتَهَا وَ النُّورُ أَمَامَهُمْ قَالَ فَیَمُدُّ إِلَیْهِ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَعْنَاقَهُمْ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا الْخَلِیلُ إِبْرَاهِیمُ قَدْ أُذِنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ فِی مَوْکِبٍ حَوْلَهُ الْمَلَائِکَةُ قَدْ صَفَّتْ أَجْنِحَتَهَا وَ النُّورُ أَمَامَهُمْ قَالَ فَیَمُدُّ إِلَیْهِ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَعْنَاقَهُمْ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا فَیَقُولُ هَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ الَّذِی کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً قَدْ أُذِنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ فِی مَوْکِبٍ حَوْلَهُ الْمَلَائِکَةُ قَدْ صَفَّتْ أَجْنِحَتَهَا وَ النُّورُ أَمَامَهُمْ فَیَمُدُّ إِلَیْهِ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَعْنَاقَهُمْ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا الَّذِی قَدْ أُذِنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ هَذَا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ

ص: 216

که گرداگرد آن را فرشتگان گرفته اند خارج می شود که نور مقابلشان را فرا گرفته است. پس بهشتیان به آنان نگاه می کنند و گردن ها را به سویشان بلند می کنند و می گویند: این مرد کیست که بسیار نزد خداوند گرامی است، پس فرشتگان می گویند: این کسی که به دست خداوند ساخته شده و از روحش در او دمیده است و نام ها را به او آموخته است. به او اجازه داده شده نزد خداوند رود. سپس مردی در کاروانی خارج می شود که گرداگرد آن را فرشتگان گرفته اند و بال هایشان را گسترده اند و نور مقابلشان را فرا گرفته است. پس بهشتیان به آنان نگاه می کنند و گردن ها را به سویشان بلند می کنند و می گویند: این مرد کیست که بسیار نزد خداوند گرامی است. فرشتگان می گویند: او ابراهیم خلیل است که به او اجازه داده شده نزد خداوند برود. سپس مردی در کاروانی که گرداگرد آن را فرشتگان گرفته اند و بال های خود را گسترده اند خارج می شود و نور مقابلشان را فرا گرفته است. پس بهشتیان به آنان نگاه می کنند و گردن ها را به سویشان بلند می کنند و می گویند: این مرد کیست که بسیار نزد خداوند گرامی است. پس می گویند: این موسی بن عمران است که خداوند فرمود: « کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً » {خداوند با موسی سخن گفت} به او اجازه داده شده نزد خداوند رود. پس مردی در کاروانی هفتاد برابر کاروان های گذشته بیرون می آید که گرداگرد آن را فرشتگان گرفته اند و بال های خود را گسترده اند و نور مقابلشان را فرا گرفته است. پس بهشتیان گردن ها را به سویشان بلند می کنند و می گویند: این مرد کیست که بسیار نزد خداوند گرامی است؟ فرشتگان می گویند: این روح خداوند و کلمه او عیسی بن مریم است. فرمود: پس مردی در کاروانی که گرداگرد آن را فرشتگان گرفته اند خارج می شود که نور مقابلشان را فرا گرفته است. پس بهشتیان به آنان نگاه می کنند و گردن ها را به سویشان بلند می کنند و می گویند: این کیست که به او اجازه داده شده نزد خداوند برود؟ پس فرشتگان می گویند: این کسی است که با وحی برگزیده شده و امانت پیامبری به او سپرده شده است، آقای فرزندان آدم، محمد صلی الله علیه وآله و سلم است، که به ایشان اجازه رفتن نزد خداوند داده شده است. سپس مردی بیرون می آید که گرداگرد کاروانش را فرشتگان گرفته اند و مقابلشان نور است، بهشتیان گردان ها را به سویش دراز می کنند و می پرسند: این کیست؟ می گویند: این برادر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله در دنیا و آخرت است. فرمود: سپس به پیامبران و صدیقان و شهیدان اجازه داده می شود و برای پیامبران منبرهایی از نور قرار داده می شود و برای صدیقان تخت هایی از نور و برای شهیدان کرسی هایی از نور قرار می دهند. سپس خداوند متعال می فرماید: درود و خوشامد بر گروه ها و زائران و همسایگان من باد. ای فرشتگان من، آنان را با غذا پذیرایی کنید که دیرزمانی است مردم می خورند و آنان گرسنه اند، و دیرزمانی است که مردم سیراب هستند و آنان تشنه کامند، و مردم خفته و آنان ایستاده اند. و دیر زمانی است که مردم در امان هستند و آنان بیمناکند. فرمود:پس برایشان غذاهایی می آورند که مانند آن ها دیده نشده است. طعم آن هم چون شهد شیرین و مانند کره نرم و مانند برف سفید است. سپس می فرماید: ای فرشتگان من، با میوه ها از آن ها پذیرایی نمایید، پس میوه های گوناگونی به آنان می دهند که مانند آن دیده نشده و خرمای تازه و چرب به سفیدی برف و نرمی کره به آنان داده می شود.

سپس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: همانا دانه ای انار می افتد و چهره بعضی را از یکدیگر می پوشاند. سپس می فرماید: ای فرشتگان من آنان را بپوشانید، پس آنان به سوی درختی در بهشت می روند و لباس هایی از آن به ایشان می بخشند که با نور پروردگار رحمن زدوده شده است، سپس می فرماید: آنان را خوشبو کنید، پس نسیمی به نام مثیره از پایین عرش می وزد که از برف سفیدتر است، چهره ها و پیشانی ها و پهلوهایشان را دگرگون می کند و پس از آن خداوند تبارک و تعالی بر آنان تجلی می کند تا این که نور چهره اش را که از هر نگاهی پوشیده است می بینند و می گویند: پاک و منزهی ای بزرگ، ما تو را آن چنان که شایسته است پرستش نکردیم. سپس پروردگار سبحان که بزرگ و بلند مرتبه است و معبودی جز او نیست می فرماید: بر شماست که هر جمعه به دیدار بیایید و میان هر دو جمعه به حساب شما هفت هزار سال است.

روایت 206

. ابو جعفر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: بهشت بر پیامبران حرام است تا آن که من وارد آن شوم، و بر امت ها حرام است تا آن که شیعیان ما اهل بیت وارد آن شوند.

ص: 217

فِی مَوْکِبٍ فِی مِثْلِ جَمِیعِ مَوَاکِبِ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ سَبْعِینَ ضِعْفاً حَوْلَهُ الْمَلَائِکَةُ قَدْ صَفَّتْ أَجْنِحَتَهَا وَ النُّورُ أَمَامَهُمْ فَیَمُدُّ إِلَیْهِ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَعْنَاقَهُمْ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا الَّذِی قَدْ أُذِنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا الْمُصْطَفَی بِالْوَحْیِ الْمُؤْتَمَنُ عَلَی الرِّسَالَةِ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ هَذَا النَّبِیُّ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ سَلَّمَ کَثِیراً قَدْ أُذِنَ لَهُ عَلَی اللَّهِ قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ رَجُلٌ فِی مَوْکِبٍ حَوْلَهُ الْمَلَائِکَةُ قَدْ صَفَّتْ أَجْنِحَتَهَا وَ النُّورُ أَمَامَهُمْ فَیَمُدُّ إِلَیْهِ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَعْنَاقَهُمْ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا فَیَقُولُ الْمَلَائِکَةُ هَذَا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قَالَ ثُمَّ یُؤْذَنُ لِلنَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدَاءِ فَیُوضَعُ لِلنَّبِیِّینَ مَنَابِرُ مِنْ نُورٍ وَ لِلصِّدِّیقِینَ سُرُرٌ مِنْ نُورٍ وَ لِلشُّهَدَاءِ کَرَاسِیُّ مِنْ نُورٍ ثُمَّ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَرْحَباً بِوَفْدِی وَ زُوَّارِی وَ جِیرَانِی یَا مَلَائِکَتِی أَطْعِمُوهُمْ فَطَالَ مَا أَکَلَ النَّاسُ وَ جَاعُوا وَ طَالَ مَا رَوِیَ النَّاسُ وَ عَطِشُوا وَ طَالَ مَا نَامَ النَّاسُ وَ قَامُوا وَ طَالَ مَا أَمِنَ النَّاسُ وَ خَافُوا قَالَ فَیُوضَعُ لَهُمْ أَطْعِمَةٌ لَمْ یَرَوْا مِثْلَهَا قَطُّ عَلَی طَعْمِ الشَّهْدِ وَ لِینِ الزُّبْدِ وَ بَیَاضِ الثَّلْجِ ثُمَّ یَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی فَکِّهُوهُمْ فَیُفَکِّهُونَهُمْ بِأَلْوَانٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ لَمْ یَرَوْا مِثْلَهَا قَطُّ وَ رُطَبٍ عَذْبٍ دَسِمٍ عَلَی بَیَاضِ الثَّلْجِ وَ لِینِ الزُّبْدِ قَالَ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَتَقَعُ الْحَبَّةُ مِنَ الرُّمَّانِ فَتَسْتُرُ وُجُوهَ الرِّجَالِ بَعْضُهُمْ عَنْ بَعْضٍ ثُمَّ یَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی اکْسُوهُمْ قَالَ فَیَنْطَلِقُونَ إِلَی شَجَرٍ فِی الْجَنَّةِ فَیُحْبَوْنَ مِنْهَا حُلَلًا مَصْقُولَةً بِنُورِ الرَّحْمَنِ ثُمَّ یَقُولُ طَیِّبُوهُمْ فَتَأْتِیهِمْ رِیحٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ تُسَمَّی الْمُثِیرَةَ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ تُغَیِّرُ وُجُوهَهُمْ وَ جِبَاهَهُمْ وَ جُنُوبَهُمْ ثُمَّ یَتَجَلَّی لَهُمْ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سُبْحَانَهُ حَتَّی یَنْظُرُوا إِلَی نُورِ وَجْهِهِ الْمَکْنُونِ مِنْ عَیْنِ کُلِّ نَاظِرٍ فَیَقُولُونَ سُبْحَانَکَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ یَا عَظِیمُ ثُمَّ یَقُولُ الرَّبُّ سُبْحَانَهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ لَکُمْ کُلَّ جُمُعَةٍ زَوْرَةٌ مَا بَیْنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ سَبْعَةُ آلَافِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ.

«206»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَنَّةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ حَتَّی أَدْخُلَهَا وَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی الْأُمَمِ حَتَّی یَدْخُلَهَا شِیعَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

ص: 217

روایت 207

. از ابوجعفر علیه السلام که فرمود: همانا خداوند تبارک و تعالی می فرماید: با رحمت من وارد بهشت شوید و با گذشت من از آتش دوزخ رهایی یابید و با اعمال خود بهشت را تقسیم کنید. پس به عزتم سوگند شما را به سرای جاودان و بزرگی فرودمی آورم، پس هنگامی که وارد آن شوند بلندایشان مانند آدم شصت ذرع خواهد شد، و در جوانی هم چون عیسی سی وسه ساله شوند و به زبان عربی محمد صلی الله علیه وآله و به زیبایی چهره یوسف خواهند شد و چهره هایشان نورانی و بلند مرتبه گردد و در سلامت و آسودگی قلب چون ایوب خواهند بود.

روایت 208

. ابوجعفر علیه السلام، فرمود: همانا بهشت ها چهار گونه هستند، و این معنای فرموده خداوند است که: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» {و برای کسی که از جایگاه پروردگارش پروا داشته باشد دو بهشت است}، و او کسی است که به سوی شهوتی از شهوت های گناه آلود دنیا هجوم برده و در این هنگام به یاد پروردگارش می افتد و از ترس او گناه را رها می کند، پس این آیه درباره اوست و این دو بهشت برای مؤمنان و پیشتازان است. اما فرموده: «وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ» {و پایین تر از آن دو نیز دو بهشت است}، می فرماید: پایین تر در برتری، و نه پایین تر در نزدیک بودن، و آن ها برای اصحاب یمین هستند که بهشت نعمت ها و جنت المأوی می باشند. و در این بهشت های چهارگانه میوه های فراوان همچون برگ درختان و ستارگان وجود دارد، و این بهشت های چهارگانه دیواری دارند که آنان را دربر گرفته و طول آن مسیر پانصد سال است. آجرهای آن یکی از نقره و یکی از طلا و دیگری از مروارید و یکی از یاقوت است و ملاط آن مشک و زعفران است. کنگره های آن از نور است که می تابند و از درخشش آن انسان می تواند صورت خود را در دیوار مشاهده کند. و در این دیوار هشت در است و هر در دو تکه دارد که عرض هر یک به اندازه مسیری است که اسب تیزرو در یک سال می دود.

روایت 209

. ابوجعفر علیه السلام، فرمود: همانا سنگریزه های زمین بهشت نقره و خاک آن زعفران و اسپرک است، غبار آن مشک و سنگریزه های آن مروارید و یاقوت هستند.

روایت 210

. ابوجعفر علیه السلام علیه السلام فرمود: به راستی تخت های آن از مروارید و یاقوت هستند، و این معنای فرموده خداوند است که: «عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَة» {بر تخت های صف کشیده و به هم پیوسته}، یعنی میان تخت ها تخته های مروارید و یاقوت قرار دارد که روی آن ها حجله هایی از مروارید و یاقوت قرار داده شده که از پر مرغان سبک تر و از حریر نرم تر است، و روی تخت ها به اندازه شصت اتاق از اتاق های دنیا

ص: 218

«207»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِی وَ انْجُوا مِنَ النَّارِ بِعَفْوِی وَ تَقَسَّمُوا الْجَنَّةَ بِأَعْمَالِکُمْ فَوَ عِزَّتِی لَأُنْزِلَنَّکُمْ دَارَ الْخُلُودِ وَ دَارَ الْکَرَامَةِ فَإِذَا دَخَلُوهَا صَارُوا عَلَی طُولِ آدَمَ سِتِّینَ ذِرَاعاً وَ عَلَی مَلَدِ عِیسَی ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ عَلَی لِسَانِ مُحَمَّدٍ الْعَرَبِیَّةِ وَ عَلَی صُورَةِ یُوسُفَ فِی الْحُسْنِ ثُمَّ یَعْلُو وُجُوهَهُمُ النُّورُ وَ عَلَی قَلْبِ أَیُّوبَ فِی السَّلَامَةِ مِنَ الْغِلِّ.

«208»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْجِنَانَ أَرْبَعٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ وَ هُوَ الرَّجُلُ یَهْجُمُ عَلَی شَهْوَةٍ مِنْ شَهَوَاتِ الدُّنْیَا وَ هِیَ مَعْصِیَةٌ فَیَذْکُرُ مَقَامَ رَبِّهِ فَیَدَعُهَا مِنْ مَخَافَتِهِ فَهَذِهِ الْآیَةُ فِیهِ فَهَاتَانِ جَنَّتَانِ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ السَّابِقِینَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ یَقُولُ مِنْ دُونِهِمَا فِی الْفَضْلِ وَ لَیْسَ مِنْ دُونِهِمَا فِی الْقُرْبِ وَ هُمَا لِأَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ هِیَ جَنَّةُ النَّعِیمِ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی وَ فِی هَذِهِ الْجِنَانِ الْأَرْبَعِ فَوَاکِهُ فِی الْکَثْرَةِ کَوَرَقِ الشَّجَرَةِ وَ النُّجُومِ وَ عَلَی هَذِهِ الْجِنَانِ الْأَرْبَعِ حَائِطٌ مُحِیطٌ بِهَا طُولُهُ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبِنَةٌ ذَهَبٌ وَ لَبِنَةٌ دُرٌّ وَ لَبِنَةٌ یَاقُوتٌ وَ مِلَاطُهُ الْمِسْکُ وَ الزَّعْفَرَانُ وَ شُرَفُهُ نُورٌ یَتَلَأْلَأُ یَرَی الرَّجُلُ وَجْهَهُ فِی الْحَائِطِ وَ فِی الْحَائِطِ ثَمَانِیَةُ أَبْوَابٍ عَلَی کُلِّ بَابٍ مِصْرَاعَانِ عَرْضُهُمَا کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ سَنَةً.

«209»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَرْضَ الْجَنَّةِ رُخَامُهَا فِضَّةٌ وَ تُرَابُهَا الْوَرْسُ وَ الزَّعْفَرَانُ وَ کَنْسُهَا الْمِسْکُ وَ رَضْرَاضُهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ.

«210»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَسِرَّتَهَا مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ یَعْنِی أَوْسَاطَ السُّرُرِ مِنْ قُضْبَانِ الدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ مَضْرُوبَةً عَلَیْهَا الْحِجَالُ وَ الْحِجَالُ مِنْ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ أَخَفَّ مِنَ الرِّیشِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الْحَرِیرِ وَ عَلَی السُّرُرِ مِنَ الْفُرُشِ عَلَی قَدْرِ سِتِّینَ غُرْفَةً مِنْ غُرَفِ

ص: 218

فرش نهاده شده که بالای یکدیگر نهاده شده اند. و این معنای فرموده خداوند است: «وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ» {و فرش هایی بالا رفته}، و نیز فرموده: «عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ» {بر تخت های مجلل تماشا می کنند}. منظور از اریکه ها، تخت هایی است که بر آن حجله نهاده شده است.

روایت 211

. ابوجعفر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا رودهای بهشتی در جریان هستند اما نه در شکاف های زمین، سفیدتر از برف و شیرین تر از عسل و نرم تر از کره هستند. خاک رود از مشک تیزبوی و سنگریزه های آن مروارید و یاقوت است. در چشمه ها و جویبارهای دوستان خدا هرجا که بخواهد جریان دارد. پس اگر همه انسان ها و جنیان دنیا به آن ها اضافه شوند غذا و نوشیدنی و زیور و لباس به اندازه همه آنان گسترده خواهد شد و برای هیچ یک کم نخواهد شد

روایت 212

. ابوجعفر علیه السلام فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: همانا تنه درختان خرما در بهشت از طلای سرخ است و شاخه های آن از زبرجد سبز و خوشه های آن مروارید سفید و شاخه های خشک آن از زیورهای سبز و رطب های آن سفیدتر از نقره و شیرین تر از عسل و نرم تر از کره هستند. درآن ها هسته وجود ندارد طول هر خوشه دوازده ذرع است که از بالا تا پایین آن در هم پیچیده است. هر چه از آن چیده شود خداوند آن را به شکل اول بازمی گرداند و این معنای فرموده خداوند است که: «لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ» {نه قطع می شود و نه ممنوع است}، و به راستی خرمای آن مانند نوک کوه ها و موز و انارش مانند تاک است و شانه های آن از طلا و آتش دان آن از مروارید است.

روایت 213

. ابوجعفر علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، فرمودند: درباره فرموده خداوند متعال: «طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ» {زندگانی پاکیزه و بازگشتی نیکو برای ایشان است}. یعنی بازگشتی نیکو است. اما طوبی نام درختی در بهشت است که ریشه آن در خانه محمد صلی الله علیه وآله قرار دارد. و اگر پرنده ای از ریشه آن به پرواز درآید پیش از آن که به شاخه اش برسد از کهنسالی خواهد مرد. بر هر برگی از آن فرشته ای است که خدا را یاد می کند و هیچ خانه ای در بهشت نیست مگر این که شاخه ای از شاخه های آن در آن خانه است. و شاخه های آن از پشت دیوارهای بهشت دیده می شود. برای آنان هر چه بخواهند از زیور و لباس میوه به بار می نشاند. هر چه از آن برمی دارند به اراده خداوند به جای خود بازمی گردد، زیرا آن ها مال پاکیزه به دست آوردند و همه را یک جا در راه خدا انفاق کردند و نیکی را پیش از خود فرستادند و رستگار شدند و به پیروزی رسیدند

ص: 219

الدُّنْیَا بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ وَ قَوْلُهُ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ یَعْنِی بِالْأَرَائِکِ السُّرُرَ الْمَوْضُونَةَ عَلَیْهَا الْحِجَالُ.

«211»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَنْهَارَ الْجَنَّةِ تَجْرِی فِی غَیْرِ أُخْدُودٍ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنَ مِنَ الزُّبْدِ طِینُ النَّهَرِ مِسْکٌ أَذْفَرُ وَ حَصَاهُ الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ تَجْرِی فِی عُیُونِهِ وَ أَنْهَارِهِ حَیْثُ یَشْتَهِی وَ یُرِیدُ فِی جِنَانِهِ وَلِیُّ اللَّهِ فَلَوْ أَضَافَ مَنْ فِی الدُّنْیَا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَأَوْسَعَهُمْ طَعَاماً وَ شَرَاباً وَ حُلَلًا وَ حُلِیّاً لَا یَنْقُصُهُ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ.

«212»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ نَخْلَ الْجَنَّةِ جُذُوعُهَا ذَهَبٌ أَحْمَرُ وَ کَرَبُهَا زَبَرْجَدٌ أَخْضَرُ وَ شَمَارِیخُهَا (1)دُرٌّ أَبْیَضُ وَ سَعَفُهَا حُلَلٌ خُضْرٌ وَ رُطَبُهَا أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ الْفِضَّةِ وَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ لَیْسَ فِیهِ عُجْمٌ (2)طُولُ الْعَذْقِ (3)اثْنَا عَشَرَ ذِرَاعاً مَنْضُودَةً مِنْ أَعْلَاهُ إِلَی أَسْفَلِهِ لَا یُؤْخَذُ مِنْهُ شَیْ ءٌ إِلَّا أَعَادَهُ اللَّهُ کَمَا کَانَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ وَ إِنَّ رُطَبَهَا لَأَمْثَالُ الْقِلَالِ وَ مَوْزَهَا وَ رُمَّانَهَا أَمْثَالُ الدُّلِیِّ وَ أَمْشَاطَهُمُ الذَّهَبُ وَ مَجَامِرَهُمُ الدُّرُّ.

«213»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ یَعْنِی وَ حُسْنُ مَرْجِعٍ فَأَمَّا طُوبَی فَإِنَّهَا شَجَرَةٌ فِی الْجَنَّةِ سَاقُهَا فِی دَارِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ أَنَّ طَائِراً طَارَ مِنْ سَاقِهَا لَمْ یَبْلُغْ فَرْعَهَا حَتَّی یَقْتُلَهُ الْهَرَمُ عَلَی کُلِّ وَرَقَةٍ مِنْهَا مَلَکٌ یَذْکُرُ اللَّهَ وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ دَارٌ إِلَّا وَ فِیهِ غُصْنٌ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ إِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَی مِنْ وَرَاءِ سُورِ الْجَنَّةِ یَحْمِلُ لَهُمْ مَا یَشَاءُونَ مِنْ حُلِیِّهَا وَ حُلَلِهَا وَ ثِمَارِهَا لَا یُؤْخَذُ مِنْهَا شَیْ ءٌ إِلَّا أَعَادَهُ اللَّهُ کَمَا کَانَ بِأَنَّهُمْ کَسَبُوا طَیِّباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا فَقَدْ أَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا.

ص: 219


1- جمع الشمروخ: العذق علیه بسر أو عنب.
2- العجم: نوی التمر و غیره.
3- بالکسر: عنقود العنب. و من النخل: هو کالعنقود من العنب.

روایت 214

. ابوجعفر علیه السلام فرمود: همانا بهشتیان جوانانی هستند که موی بر بدن ندارند، چشمانشان سرمه کشیده و تاجی بر سر و طوقی در گردن و دستبندی بر دست و انگشتری بر انگشت دارند. در نعمت هستند و شادمانند و گرامی داشته شده اند. به هریک از آنان نیروی صد مرد در خوردن و آشامیدن و شهوت و جماع داده می شود، در غذا خوردن و آشامیدن توانایی صد مرد را دارد. و لذت غذا را به مدت چهل سال می چشد و لذت غذای شبانگاه را به مدت چهل سال احساس می کند. همانا خداوند نور را بر چهره هایشان و حریر را بر بدن هایشان پوشانده است. رنگ پوستشان سفید و زیورهایشان زرد و جامه هایشان سبزرنگ است.

روایت 215

ابوجعفر علیه السلام فرمود: همانا بهشتیان همواره زنده اند و هرگز نمی میرند. بیدارند و هرگز به خواب نمی روند، بی نیازند و هرگز تهیدست نمی شوند، شادمان هستند و هرگز اندوهگین نمی شوند. خندان هستند و هرگز گریه نمی کنند. گرامی داشته شده اند و هرگز خوار نمی شوند. خنده رو هستند و هرگز روی ترش نمی کنند و تا همیشه سرزنده و شادابند. می خورند و هرگز گرسنه نمی شوند. سیرابند و هرگز تشنه نخواهند شد، پوشیده اند و هرگز عریان نمی شوند. سواره اند و تا ابد به دیدار یکدیگر می روند. پسران جاودان تا ابد به آن ها سلام می کنند در حالی که جام های نقره گون و ظرف های طلا در دست دارند. تا ابد« مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُر» {بر تخت ها تکیه زده اند}ٍ و برای همیشه {عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ} «از روی تخت های فاخر تماشا می کنند»، و درود و سلام خداوند تا ابد به آنان می رسد. از خداوند درخواست داریم با رحمت خود بهشت را بر ما عطا کند، {إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ } «همانا او بر هر کار تواناست».

توضیح

آن چه از کتاب اختصاص آورده بودیم به پایان رسید و مؤلف آن کتاب از کتاب سعید بن جناح آورده بود. نجاشی رحمه الله گفته است: سعید بن جناح در اصل اهل کوفه بوده که در بغداد به دنیا آمد و همان جا از دنیا رفت، غلام ازد بوده و نیز گفته می شود غلام جهینة بوده که برادرش أبو عامر است. از امامان کاظم و رضا علیه السلام روایت کرده و آن دو مورد اعتماد بودند. و کتاب «صفة الجنة و النار» و کتاب «قبض روح المؤمن و الکافر» از اوست. أبو عبد الله قزوینی بن شاذان از أحمد بن محمد بن یحیی از پدرش از أحمد بن محمد بن عیسی از سعید روایت کرده که این دو کتاب از عوف بن عبد الله از أبوعبد الله علیه السلام روایت می کند، و عوف بن عبد الله ناشناس است، پایان. پس به نظر می رسد این احادیث از ریشه مشهور و معتبری باشند.

ص: 220

«214»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ جُرْدٌ مُرْدٌ مُکَحَّلِینَ مُکَلَّلِینَ مُطَوَّقِینَ مُسَوَّرِینَ مُخَتَّمِینَ نَاعِمِینَ مَحْبُورِینَ مُکَرَّمِینَ یُعْطَی أَحَدُهُمْ قُوَّةَ مِائَةِ رَجُلٍ فِی الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الْجِمَاعِ قُوَّةُ غِذَائِهِ قُوَّةُ مِائَةِ رَجُلٍ فِی الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ یَجِدُ لَذَّةَ غَدَائِهِ مِقْدَارَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ لَذَّةَ عَشَائِهِ مِقْدَارَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَدْ أَلْبَسَ اللَّهُ وُجُوهَهُمُ النُّورَ وَ أَجْسَادَهُمُ الْحَرِیرَ بِیضُ الْأَلْوَانِ صُفْرُ الْحُلِیِّ خُضْرُ الثِّیَابِ.

«215»

وَ عَنْهُ عَنْ عَوْفٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یَحْیَوْنَ فَلَا یَمُوتُونَ أَبَداً وَ یَسْتَیْقِظُونَ فَلَا یَنَامُونَ أَبَداً وَ یَسْتَغْنُونَ فَلَا یَفْتَقِرُونَ أَبَداً وَ یَفْرَحُونَ فَلَا یَحْزَنُونَ أَبَداً وَ یَضْحَکُونَ فَلَا یَبْکُونَ أَبَداً وَ یُکْرَمُونَ فَلَا یُهَانُونَ أَبَداً وَ یَفْکَهُونَ وَ لَا یَقْطِبُونَ (1)أَبَداً وَ یُحْبَرُونَ وَ یُسَرُّونَ أَبَداً وَ یَأْکُلُونَ فَلَا یَجُوعُونَ أَبَداً وَ یَرْوَوْنَ فَلَا یَظْمَئُونَ أَبَداً وَ یُکْسَوْنَ فَلَا یَعْرَوْنَ أَبَداً وَ یَرْکَبُونَ وَ یَتَزَاوَرُونَ أَبَداً وَ یُسَلِّمُ عَلَیْهِمُ الْوِلْدَانُ الْمُخَلَّدُونَ أَبَداً بِأَیْدِیهِمْ أَبَارِیقُ الْفِضَّةِ وَ آنِیَةُ الذَّهَبِ أَبَداً مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ أَبَداً عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ أَبَداً یَأْتِیهِمُ التَّحِیَّةُ وَ التَّسْلِیمُ مِنَ اللَّهِ أَبَداً نَسْأَلُ اللَّهَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ

بیان

انتهی ما استخرجته من کتاب الإختصاص و مؤلفه أخرجه من کتاب سعید بن جناح قال النجاشی رحمه الله سعید بن جناح أصله کوفی نشأ ببغداد و مات بها مولی الأزد و یقال مولی جهینة أخوه أبو عامر روی عن الکاظم و الرضا علیه السلام و کانا ثقتین له کتاب صفة الجنة و النار و کتاب قبض روح المؤمن و الکافر أخبرنا أبو عبد الله القزوینی بن شاذان عن أحمد بن محمد بن یحیی عن أبیه عن أحمد بن محمد بن عیسی عن سعید یروی هذین الکتابین عن عوف بن عبد الله عن أبی عبد الله علیه السلام و عوف بن عبد الله مجهول انتهی فظهر أن الأخبار مأخوذة من أصل مشهور معتبر. (2)

ص: 220


1- قطب الرجل: زوی أی جمع ما بین عینیه و کلح.
2- و قد عرفت أن النجاشیّ نص علی جهالة عوف بن عبد اللّه.

و باید بعضی از کلمات آن را توضیح دهیم، «الطنان» با کسره جمع «الطن» با ضمه و به معنای تنه گیاه و گل و مانند آن است. و «السماطان» با کسره، برای نخل و مردم به معنای دو صف که در دو طرف بسته می شود. و گفته می شود: «مرخت الرجل بالدهن» هنگامی که او را به روغن آغشته کند و سپس مشت و مال دهد، و «الإدلال» یعنی شادمانی و اعتماد به محبت دیگری، و «دل المرأة» و «دلالها» یعنی ناز کردن زن برای شوهرش به گونه ای که دلیری خود را در کرشمه و ناز به او نشان دهد، گویا با او مخالفت می کند در حالی که این گونه نیست. این سخن که: «فیدحو به» یعنی آن را پرتاب کرد و گسترده ساخت، و «هدله یهدله هدلا» آن را به پایین فریتاد و آویزان نمود. و «المغص» که با حرکت خوانده می شود، درد و پیچش شکم است، این سخن که: «مشرفا بالدر» یعنی کنگره های آن را از مروارید قرار داد، و شاید منظور از ظاهر و باطن، آشکاری و نهانی در پوشش باشد. چرا که از زنان تعبیر به پوشش شده است. و «السجف» با فتحه و کسره یعنی پوشش، و «الضرر» جمع «الضرة» به معنای پستان است. و «تسعب» یعنی کشیده می شود. و «الملد» با حرکت متوالی، جوانی و نعمت و حرکت است. و «الرضراض» یعنی سنگریزه و یا خرده های آن، و «الکرب» با حرکت به معنای ریشه های درخت خرمای خشکیده و بی برگ و بار. و «الدلی» با ضمه دال و کسره لام و تشدید یاء، جمع «دلو» است. و «الجرد» با ضمه، جمع «الأجرد» و آن کسی است که موی بر بدن ندارد. و نیز «المرد» جمع «الأمرد» که معروف است. این سخن که: و «یفکهون» یعنی مزاح می کنند و می خندند، و «القطب» مخالف آن است.

و اما احادیثی که دربر دارنده مفهوم رؤیت بودند، معنای آن را بارها در کتاب توحید و غیر آن بیان کردیم. پس منظور از آن ها یا مشاهده نوری از نورهای آفریده شده به دست خداوند است، و یا منظور پیامبر و اهل بیت ایشان صلوات الله علیهم است که دیدن آنان را به منزله دیدن خود قرار داده است، و یا به معنای نهایت معرفتی است که از آن تعبیر به دیدن می شود. و اولی در اینجا مناسب تر است. و هم چنین خندیدن نیز کنایه از اظهار چیزی است که خشنودی او را از آنان نشان می دهد، مانند آفریدن چیزی که صدایی شبیه به خنده داشته باشد یا غیر آن. و خداوند متعال و حجت های او آگاه بر معانی هستند، صلوات الله علیهم أجمعین.

روایت 216

عدة الداعی: از کتاب دعا، فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، فرمودند: دو نفر وارد بهشت می شوند که اعمالی یکسان داشته اند، پس یکی از آن دو می بیند همراهش بالاتر از اوست، می گوید: بارالها، این مرتبه را به کدام عمل به او بخشیدی، در حالی که اعمال ما یکسان بود؟ خداوند تبارک و تعالی می فرماید: او از من درخواست کرد و تو از من نخواستی، سپس فرمود: از خداوند درخواست کنید و چیزهای بزرگ بخواهید، چرا که برای او هیچ چیز بزرگ و دست نیافتنی نیست.

روایت 217

و با همین اسناد، گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله،

ص: 221

و لنوضح بعض ألفاظها الطنان بالکسر جمع الطن بالضم و هو الحزمة من الخضر و الریاحین و غیرها و السماطان بالکسر من النخل و الناس الصفان من الجانبین و تقول مرخت الرجل بالدهن إذا أدهنته به ثم دلکته و الإدلال الانبساط و الوثوق بمحبة الغیر و دل المرأة و دلالها تدللها علی زوجها تریه جرأة فی تغنج و شکل کأنها تخالفه و ما بها خلاف قوله فیدحو به أی یرمیه و یبسطه و هدله یهدله هدلا أرسله إلی أسفل و أرخاه و المغص و یحرک وجع فی البطن قوله مشرفا بالدر أی جعل شرفه من الدر و لعل المراد بالظاهرة و الباطنة الظهارة و البطانة من الثوب لأنهن لباس و السجف بالفتح و یکسر الستر و الضرر جمع الضرة و هی الثدی و تسعب تمدد و الملد محرکة الشباب و النعمة و الاهتزاز و الرضراض الحصی أو صغارها و الکرب بالتحریک أصول السعف الغلاظ العراض و الدلی بضم الدال و کسر اللام و تشدید الیاء جمع دلو و الجرد بالضم جمع الأجرد و هو الذی لیس علی بدنه شعر و کذا المرد جمع الأمرد و هو معروف قوله و یفکهون أی یمزحون و یضحکون و القطب ضده.

و أما ما اشتمل علیه الأخبار من ذکر الرؤیة فقد مر تأویلها مرارا فی کتاب التوحید و غیره و المراد إما مشاهدة نور من أنواره المخلوقة له أو النبی و أهل بیته الذین جعل رؤیتهم بمنزلة رؤیته أو غایة المعرفة التی یعبر عنها بالرؤیة و الأول أنسب بهذا المقام و کذا الضحک کنایة عن إظهار ما یدل علی رضاه عنهم من خلق صوت یشبه الضحک أو غیره و الله تعالی یعلم و حججه صلوات الله علیهم أجمعین.

«216»

عدة، عدة الداعی مِنْ کِتَابِ الدُّعَاءِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ یَرْفَعُهُ إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ عَنْ عُثْمَانَ الْأَسْوَدِ عَمَّنْ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْخُلُ الْجَنَّةَ رَجُلَانِ کَانَا یَعْمَلَانِ عَمَلًا وَاحِداً فَیَرَی أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَوْقَهُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ بِمَا أَعْطَیْتَهُ وَ کَانَ عَمَلُنَا وَاحِداً فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَأَلَنِی وَ لَمْ تَسْأَلْنِی ثُمَّ قَالَ سَلُوا اللَّهَ وَ أَجْزِلُوا فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُهُ شَیْ ءٌ.

«217»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عُثْمَانَ عَمَّنْ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَسْأَلُنَ

ص: 221

فرمودند: همانا شما از خداوند درخواست می کنید، یا او بر شما می بخشاید. همانا خداوند بندگانی دارد که کارهای نیک انجام می دهند و به آنان می بخشد، و نیز بندگان دیگری دارد که از روی صدق از او درخواست می کنند و به آن ها عطا می کند. سپس آنان را در بهشت جمع می کند، آنان که اعمالی دارند می گویند: پروردگارا، ما کار نیک داریم و به ما عطا کردی، پس اینان را از چه روی مورد بخشش قرار دادی؟ می فرماید: ای بندگانم، پاداشتان را به شما دادم و چیزی از آن را فروگذار نکردم و این گروه از من درخواست نمودند و به آنان عطا کردم، و این بخشش من است که به هر کس بخواهم می دهم.

باب بیست و چهارم : جهنم

اشاره

که خداوند ما و مؤمنان را از شعله ها و آب سوزان و چرک و خونابه و عقربها و مارها و سختی ها و اعماق آن پناه دهد به حق حضرت محمد خاتم پیامبران و اهل بیت پاکش که درودهای خداوند بر همگی آنان باد

آیات

- «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»(1) {پس اگر نکردید -و هرگز نمی توانید کرد- از آن آتشی که سوختش مردمان و سنگها هستند، و برای کافران آماده شده، بپرهیزید}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(2) و[لی] کسانی که کفر ورزیدند و نشانه های ما را دروغ انگاشتند، آنانند که اهل آتشند؛ و در آن ماندگار خواهند بود{ - « وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ * بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(3) {و گفتند: «جز روزهایی چند، هرگز آتش به ما نخواهد رسید.» بگو: «مگر پیمانی از خدا گرفته اید؟ -که خدا پیمان خود را هرگز خلاف نخواهد کرد- یا آنچه را نمی دانید به دروغ به خدا نسبت می دهید؟» آری، کسی که بدی به دست آورد، و گناهش او را در میان گیرد، پس چنین کسانی اهل آتشند، و در آن ماندگار خواهند بود.}

- «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ * أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ»(4) {و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذابها باز برند، و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست. همین کسانند که زندگی دنیا را به [بهای] جهان دیگر خریدند. پس نه عذاب آنان سبک گردد، و نه ایشان یاری شوند.}

- «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ»(5) {و برای کافران عذابی خفت آور است.}

- «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ»(6) {و [گر نه] کافران را عذابی دردناک است.}

- «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ»(7)

{ایشان را در آخرت عذابی بزرگ است.}

- «وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ»(8) {و [لی] درباره دوزخیان، از تو پرسشی نخواهد شد.}

- «وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(9) {«و[لی] هر کس کفر بورزد، اندکی برخوردارش می کنم، سپس او را با خواری به سوی عذاب آتش [دوزخ] می کشانم، و چه بد سرانجامی است.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ * خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ»(10) {کسانی که

ص: 222


1- . بقره / 24
2- . بقره / 39
3- . بقره / 80- 81
4- . بقره / 85- 86
5- . بقره / 90
6- . بقره / 104
7- . بقره / 114
8- . بقره / 119
9- . بقره / 126
10- . بقره / 161- 162

اللَّهَ أَوْ یُفِیضَنَّ عَلَیْکُمْ إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً یَعْمَلُونَ فَیُعْطِیهِمْ وَ آخَرِینَ یَسْأَلُونَهُ صَادِقِینَ فَیُعْطِیهِمْ ثُمَّ یَجْمَعُهُمْ فِی الْجَنَّةِ فَیَقُولُ الَّذِینَ عَمِلُوا رَبَّنَا عَمِلْنَا فَأَعْطَیْتَنَا فَبِمَا أَعْطَیْتَ هَؤُلَاءِ فَیَقُولُ عِبَادِی أَعْطَیْتُکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لَمْ أَلِتْکُمْ (1)مِنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئاً وَ سَأَلَنِی هَؤُلَاءِ فَأَعْطَیْتُهُمْ وَ هُوَ فَضْلِی أُوتِیهِ مَنْ أَشَاءُ.

باب 24 النار أعاذنا الله و سائر المؤمنین من لهبها و حمیمها و ...

اشاره

غساقها(2) و غسلینها و عقاربها و حیاتها و شدائدها و درکاتها بمحمد سید المرسلین و أهل بیته الطاهرین صلوات الله علیهم أجمعین

الآیات

البقرة: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»(24) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(39) (و قال تعالی): «وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ* بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(80-81) (و قال سبحانه): «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ* أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ»(85-86) (و قال سبحانه): «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ»(90) (و قال تعالی): «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ»(104) (و قال تعالی): «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ»(114) (و قال سبحانه): «وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ»(119) (و قال تعالی): «وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(126) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ* خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ

ص: 222


1- الت الرجل حقه نقصه.
2- الغساق : مایقطر من جلود اهل النار. الغسلین : ما انغسل من لحوم اهل النار و دمائهم.

کافر شدند، و در حال کفر مردند، لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر آنان باد. در آن [لعنت] جاودانه بمانند؛ نه عذاب از ایشان کاسته گردد و نه مهلت یابند.}

- «وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ * إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ * وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»(1)

{کسانی که [با برگزیدن بتها، به خود] ستم نموده اند اگر می دانستند هنگامی که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو[ها] از آنِ خداست، و خدا سخت کیفر است. آنگاه که پیشوایان از پیروان بیزاری جویند؛ و عذاب را مشاهده کنند، و میانشان پیوندها بریده گردد. و پیروان می گویند: «کاش برای ما بازگشتی بود تا همان گونه که [آنان] از ما بیزاری جستند [ما نیز] از آنان بیزاری می جستیم.» این گونه خداوند، کارهایشان را -که بر آنان مایه حسرتهاست- به ایشان می نمایاند، و از آتش بیرون آمدنی نیستند.}

- «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(2) {و بدانید که خدا سخت کیفر است.}

- «وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ»(3)

{و چون به او گفته شود: «از خدا پروا کن» نخوت، وی را به گناه کشاند. پس جهنم برای او بس است، و چه بد بستری است.}

- «وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(4) {و کسانی از شما که از دین خود برگردند و در حال کفر بمیرند، آنان کردارهایشان در دنیا و آخرت تباه می شود، و ایشان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.}

- «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(5) {آنانند که اهل آتشند؛ و در آن ماندگار خواهند بود.}

- «وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(6) {و کسانی که [به رباخواری] باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ * کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(7){در حقیقت، کسانی که کفر ورزیدند، اموال و اولادشان چیزی [از عذاب خدا] را از آنان دور نخواهد کرد؛ و آنان خود، هیزم دوزخند. [آنان] به شیوه فرعونیان و کسانی که پیش از آنان بودند آیات ما را دروغ شمردند؛ پس خداوند به [سزای] گناهانشان [گریبانِ] آنان را گرفت، و خدا سخت کیفر است. به کسانی که کفر ورزیدند بگو: «به زودی مغلوب خواهید شد و [سپس در روز رستاخیز] در دوزخ محشور می شوید، و چه بد بستری است.}

- «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ»(8) {آنان را از عذابی دردناک خبر ده.}

- «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»(9)

{این بدان سبب بود که آنان [به پندار خود] گفتند: «هرگز آتش جز چند روزی به ما نخواهد رسید»، و برساخته هایشان آنان را در دینشان فریفته کرده است.}

- «خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ»(10) {در آن [لعنت] جاودانه بمانند؛ نه عذاب از ایشان کاسته گردد و نه مهلت یابند.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدی بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ»(11)

{در حقیقت، کسانی که کافر شده و در حال کفر مرده اند، اگر چه [فراخنای] زمین را پر از طلا کنند و آن را [برای خود] فدیه دهند، هرگز از هیچ یک از آنان پذیرفته نگردد؛ آنان را عذابی دردناک خواهد بود، و یاورانی نخواهند داشت.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(12) {کسانی که کفر ورزیدند، هرگز اموالشان و اولادشان چیزی [از عذاب خدا] را از آنان دفع نخواهد کرد، و آنان اهل آتشند و در آن جاودانه خواهند بود.}

- «وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»(13)

{و از آتشی که برای کافران آماده شده است بترسید.}

- «وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ»(14) {و جایگاهشان آتش است، و جایگاه ستمگران چه بد است.}

- «وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(15)

{جایگاهش جهنم است؟ و چه بد بازگشتگاهی است.}

- « وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(16) {و برای ایشان عذابی بزرگ است.}

- «وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (17) {و برای آنان عذابی دردناک است.}

- «و قال وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»(18)

{و [آنگاه] عذابی خفت آور خواهند داشت.}

- «وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ»(19) {خواهیم گفت: بچشید عذابِ سوزان را.}

- «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ»(20) {پس هر که را از آتش به دور دارند و در بهشت درآورند قطعاً کامیاب شده است.}

- «فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(21){قطعاً گمان مَبَر که برای آنان نجاتی از عذاب است، [که] عذابی دردناک خواهند داشت.}

- «فَقِنا عَذابَ النَّارِ»(22) {پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار.}

- «ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(23)

{سپس جایگاهشان دوزخ است، و چه بد قرارگاهی است.}

ص: 223


1- . بقره / 165- 167
2- . بقره / 196
3- . بقره / 206
4- . بقره / 217
5- . بقره / 257
6- . بقره / 275
7- . آل عمران / 10- 12
8- . آل عمران / 21
9- . آل عمران / 24
10- . آل عمران / 88
11- . آل عمران / 91
12- . آل عمران / 116
13- . آل عمران / 131
14- . آل عمران / 151
15- . آل عمران / 162
16- . آل عمران / 176
17- . آل عمران / 177
18- . آل عمران / 178
19- . آل عمران / 181
20- . آل عمران / 185
21- . آل عمران / 188
22- . آل عمران / 191
23- . آل عمران / 197

وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ»(161-162) (و قال تعالی): «وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»(165-167) (و قال تعالی): «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(196) (و قال تعالی): «وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ»(206) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(217) (و قال تعالی): «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(257) (و قال): «وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(275)

آل عمران: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ* کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ* قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(10-12) (و قال): «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ»(21) (و قال تعالی): «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»(24) (و قال تعالی): «خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ»(88) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدی بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ»(91) (و قال): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(116) (و قال): «وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»(131) (و قال): «وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ»(151) (و قال): «وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(162) (و قال): «وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(167) (و قال): «وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(177) (و قال): «وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»(178) (و قال): «وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ»(181) (و قال): «فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ»(185) (و قال): «فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(188) (و قال): «فَقِنا عَذابَ النَّارِ»(191) (و قال): «ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ»(179)

ص: 223

- «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً»(1) {در حقیقت، کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند، و به زودی در آتشی فروزان درآیند.}

- «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ»(2) {و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید، وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفّت آور است.}

- «حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(3)

{تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، می گوید: «اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست؛ و [نیز توبه] کسانی که در حال کفر می میرند، پذیرفته نخواهد بود، آنانند که برایشان عذابی دردناک آماده کرده ایم.}

- «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ ناراً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً»(4)

{و هر کس از روی تجاوز و ستم چنین کند، به زودی وی را در آتشی درآوریم، و این کار بر خدا آسان است.}

- «وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً»(5) {و برای کافران عذابی خوارکننده آماده کرده ایم.}

- «وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً * إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً»(6){و [برای آنان] دوزخ پرشراره بس است. به زودی کسانی را که به آیات ما کفر ورزیده اند، در آتشی [سوزان] درآوریم؛ که هر چه پوستشان بریان گردد، پوستهایِ دیگری بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند. آری، خداوند توانای حکیم است.}

- «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً»(7)

{و هر کس عمداً مؤمنی را بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد بود؛ و خدا بر او خشم می گیرد و لعنتش می کند و عذابی بزرگ برایش آماده ساخته است.}

- «فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(8) {پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است.}

- «إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً»(9) {بی گمان، خدا برای کافران عذاب خفّت آوری آماده کرده است.}

- «وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(10){و به دوزخش کشانیم، و چه بازگشتگاه بدی است.}

- «أُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً»(11) {آنان جایگاهشان جهنّم است، و از آن راه گریزی ندارند.}

- «إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِینَ وَ الْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً»(12)

{خداوند، منافقان و کافران را همگی در دوزخ گرد خواهد آورد.}

- «إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ»(13)

{آری، منافقان در فروترین درجات دوزخند.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً * إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً»(14) {کسانی که کفر ورزیدند و ستم کردند، خدا بر آن نیست که آنان را بیامرزد و به راهی هدایت کند،مگر راه جهنّم، که همیشه در آن جاودانند؛ و این [کار] برای خدا آسان است.}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(15)

{و کسانی که کفر ورزیدند و آیات ما را دروغ انگاشتند، آنان اهل دوزخند.}

- «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ»(16) {برای آنان در آخرت عذابی بزرگ خواهد بود.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ * یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ»(17)

{در حقیقت، کسانی که کفر ورزیدند، اگر تمام آنچه در زمین است برای آنان باشد، و مثلِ آن را [نیز] با آن [داشته باشند] تا به وسیله آن، خود را از عذاب روز قیامت بازخرند، از ایشان پذیرفته نمی شود و عذابی

پر درد خواهند داشت. می خواهند که از آتش بیرون آیند، در حالی که از آن بیرون آمدنی نیستند، و برای آنان عذابی پایدار خواهد بود.}

- «لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ»(18)

{به [کیفر] آنکه کفر می ورزیدند، شرابی از آب جوشان و عذابی پر درد خواهند داشت.}

- «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ»(19)

{و در حقیقت، بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم.}

- «وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّار»


1- . نساء / 10
2- . نساء / 14
3- . نساء / 18
4- . نساء / 30
5- . نساء / 37
6- . نساء / 55- 56
7- . نساء / 93
8- . نساء / 97
9- . نساء / 102
10- . نساء / 115
11- . نساء / 121
12- . نساء / 140
13- . نساء / 145
14- . نساء / 168- 169
15- . مائده / 10
16- . مائده / 33
17- . مائده / 36- 37
18- . انعام / 70
19- . اعراف / 179

النساء: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً»(10) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ»(14) (و قال): «حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(18) (و قال): «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ ناراً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً»(30) (و قال): «وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً»(37) (و قال): «وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً *إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً»(55-56) (و قال): «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً»(93) (و قال تعالی): «فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(97) (و قال سبحانه): «إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً»(102) (و قال تعالی): «وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(115) (و قال سبحانه): «أُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً»(121) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِینَ وَ الْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً»(140) (و قال): «إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ»(145) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً *إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً»(168-169)

المائدة: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(فی موضعین: 10 و 86) (و قال سبحانه): «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ»(فی موضعین: 33 و 41) (و قال): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ»(36-37)

الأنعام: «لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ»(70)

الأعراف: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ»(179)

الأنفال: «وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّارِ»(14) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ

ص: 224

دُبُرَهُ»(1) {و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند.}

- «وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(2) {و جایگاهش دوزخ است، و چه بد سرانجامی است.}

- «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(3) {و بدانید که خدا سخت کیفر است.}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ * لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»(4)

{و کسانی که کفر ورزیدند، به سوی دوزخ گردآورده خواهند شد. تا خدا، ناپاک را از پاک جدا کند، و ناپاکها را روی یکدیگر نهد و همه را متراکم کند؛ آنگاه در جهنم قرار دهد. اینان همان زیانکارانند.}

- «وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ»(5) {و خود در آتش جاودانند.}

- «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ * یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ»(6) {و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده. روزی که آن [گنجینه]ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید.»}

- «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ»(7) {و بی تردید جهنَّم بر کافران احاطه دارد.}

- «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ»(8) {آیا ندانسته اند که هر کس با خدا و پیامبر او درافتد برای او آتش جهنّم است که در آن جاودانه خواهد بود، این همان رسوایی بزرگ است.}

- «وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ (9)»

{خدا به مردان و زنانِ دو چهره و کافران، آتش جهنّم را وعده داده است. در آن جاودانه اند. آن [آتش] برای ایشان کافی است، و خدا لعنتشان کرده و برای آنان عذابی پایدار است.}

- «وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَة»(10). توبه / 79(11). توبه / 81- 82(12). توبه / 95(13). توبه / 109(14). یونس / 4(15). یونس / 7- 8(16). یونس / 52(17). هود / 15- 16(18). هود / 17(19). هود / 35(20). ابراهیم / 2


1- . انفال / 16
2- . انفال / 16
3- . انفال / 25
4- . انفال / 36- 37
5- . توبه / 17
6- . توبه / 34- 35
7- . توبه / 49
8- . توبه / 63
9- . توبه / 68
10- . توبه / 74§ِ {و اگر روی برتابند، خدا آنان را در دنیا و آخرت عذابی دردناک می کند.} - «وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»
11- {و برای ایشان عذابی پر درد خواهد بود.} - «وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ * فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»
12- {و گفتند: «در این گرما بیرون نروید.» بگو: اگر دریابندآتش جهنّم سوزان تر است. از این پس کم بخندند، و به جزای آنچه به دست می آوردند، بسیار بگریند.} - «إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»
13- {چرا که آنان پلیدند، و به [سزای] آنچه به دست آورده اند جایگاهشان دوزخ خواهد بود.} - «أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ»
14- {آیا کسی که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودی خدا نهاده بهتر است یا کسی که بنای خود را بر لب پرتگاهی مشرف به سقوط پی ریزی کرده و با آن در آتش دوزخ فرو می افتد؟ و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمی کند.} - «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ»
15- {و کسانی که کفر ورزیده اند به [سزای] کفرشان شربتی از آب جوشان و عذابی پر درد خواهند داشت.} - «إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ * أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»
16- {کسانی که امید به دیدار ما ندارند، و به زندگی دنیا دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته اند، و کسانی که از آیات ما غافلند، آنان به [کیفر] آنچه به دست می آوردند، جایگاهشان آتش است.} - «ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ»
17- {پس به کسانی که ستم ورزیدند گفته شود: «عذاب جاوید را بچشید. آیا جز به [کیفر] آنچه به دست می آوردید، جزا داده می شوید.»} - «مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ * أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»
18- {کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود، و آنچه در آنجا کرده اند به هدر رفته، و آنچه انجام می داده اند باطل گردیده است.} - «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ»
19- {و کسی از گروه های [مخالف] به آن کفر ورزد آتش وعده گاه اوست.} - «وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ»
20- {و فرجام کافران آتش [دوزخ] است.} - «وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ »

دُبُرَهُ (إلی قوله): وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(16) (و قال): «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(25) (و قال): «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ* لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»(36-37)

التوبة: «وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ»(17) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ»(34-35) (و قال): «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ»(49) (و قال تعالی): «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فِیها ذلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ»(63) (و قال تعالی): «وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ»(68) (و قال): «وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ»(74) (و قال): «وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»(79) (و قال): «وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ* فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(81-82) (و قال): «إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(95) (و قال سبحانه): «أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ»(109)

یونس: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ»(4) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ* أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(7-8) (و قال تعالی): «ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ»(52)

هود: «مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ *أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(15-16) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ»(17)

الرعد: «وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ»(35)

إبراهیم: «وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ»(2) (و قال تعالی): «وَ اسْتَفْتَحُوا

ص: 225

وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ * مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ * یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ»(1) {و [پیامبران از خدا] گشایش خواستند، و [سرانجام] هر زورگوی لجوجی نومید شد. [آن کس که] دوزخ پیش روی اوست و به او آبی چرکین نوشانده می شود. آن را جرعه جرعه می نوشد و نمی تواند آن را فرو برد، و مرگ از هر جانبی به سویش می آید ولی نمی میرد و عذابی سنگین به دنبال دارد.

- «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ * وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ»(2) {آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی؟ [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند، و چه بد قرارگاهی است. و برای خدا مانندهایی قرار دادند تا [مردم را] از راه او گمراه کنند. بگو: «برخوردار شوید که قطعاً بازگشت شما به سوی آتش است.}

- «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»(3){و قطعاً وعده گاه همه آنان دوزخ است، [دوزخی] که برای آن هفت در است، و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند.}

- «فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ»(4)

{پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید، و حقّا که چه بد است جایگاه متکبران.}

- «وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ * وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذِینَ کُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ* وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ * الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ بِما کانُوا یُفْسِدُونَ»(5)

{و چون کسانی که ستم کرده اند عذاب را ببینند [شکنجه] آنان کاسته نمی گردد و مهلت نمی یابند. و چون کسانی که شرک ورزیدند، شریکان خود را ببینند می گویند: پروردگارا، اینها بودند آن شریکانی که ما به جای تو می خواندیم. و[لی شریکان] قول آنان را رد می کنند که: شما جداً دروغگویانید. و آن روز در برابر خدا از در تسلیم درآیند و آنچه را که برمی بافتند بر باد می رود. کسانی که کفر ورزیدند و از راه خدا باز داشتند به [سزای] آنکه فساد می کردند عذابی بر عذابشان می افزاییم.}

- «وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ حَصِیراً»(6) {و دوزخ را برای کافران زندان قرار دادیم.}

- «وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(7){و اینکه برای کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند عذابی پر درد آماده کرده ایم.}

- « ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً»(8)

{آنگاه جهنم را که در آن خوار و رانده داخل خواهد شد، برای او مقرر می داریم.}

- «وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً»(9)

{و با خدای یگانه معبودی دیگر قرار مده، و گرنه حسرت زده و مطرود در جهنم افکنده خواهی شد.}

- «وَ یَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً»(10)

{و از عذابش می ترسند، چرا که عذاب پروردگارت همواره در خور پرهیز است.}

- «مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً»(11)

{جایگاهشان دوزخ است. هر بار که آتش آن فرو نشیند، شراره ای [تازه] برایشان می افزاییم.}

- « إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً»(12)

{که ما برای ستمگران آتشی آماده کرده ایم که سراپرده هایش آنان را در بر می گیرد، و اگر فریادرسی جویند، به آبی چون مس گداخته که چهره ها را بریان می کند یاری می شوند. وه! چه بد شرابی و چه زشت جایگاهی است.»}

- «إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا»(13) {ما جهنم را آماده کرده ایم تا جایگاه پذیرایی کافران باشد.}

- «ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ رُسُلِی هُزُواً»(14)

{این جهنم سزای آنان است، چرا که کافر شدند و آیات من و پیامبرانم را به ریشخند گرفتند.}

- «فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا * ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَةٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا * ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلی

ص: 226


1- . ابراهیم / 15- 17
2- . ابراهیم / 28- 30
3- . حجر / 43- 44
4- . نحل / 29
5- . نحل / 85- 88
6- .اسراء / 8
7- .اسراء / 10
8- .اسراء / 18
9- .اسراء / 39
10- ..اسراء / 57
11- .اسراء / 97
12- . کهف / 29
13- . کهف / 102
14- . کهف / 106

وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ* مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ* یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ»(15-17) (و قال تعالی): «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ* جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ *وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ»(28-30)

الحجر: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ* لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»(43-44)

النحل: «فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ»(29) (و قال سبحانه): «وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ* وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذِینَ کُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ* وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ *الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ بِما کانُوا یُفْسِدُونَ»(85-88)

الإسراء: «وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ حَصِیراً»(8) (و قال سبحانه): «وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(10) (و قال تعالی): «ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً»(18) (و قال تعالی): «وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً»(39) (و قال تعالی): «وَ یَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً»(57) (و قال تعالی): «مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً»(97)

الکهف: «إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً»(29) (و قال تعالی): «إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا»(102) (و قال): «ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ رُسُلِی هُزُواً»(206)

مریم: «فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا* ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَةٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا *ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلی

ص: 226

بِها صِلِیًّا * وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا»(1) {پس، به پروردگارت سوگند که آنها را با شیاطین محشور خواهیم ساخت، سپس در حالی که به زانو درآمده اند، آنان را گرداگرد دوزخ حاضر خواهیم کرد. آنگاه از هر دسته ای، کسانی از آنان را که بر [خدای] رحمان سرکش تر بوده اند، بیرون خواهیم کشید. پس از آن، به کسانی که برای درآمدن به [جهنّم] سزاوارترند خود داناتریم. و هیچ کس از شما نیست مگر [اینکه] در آن وارد می گردد. این [امر] همواره بر پروردگارت حکمی قطعی است. آنگاه کسانی را که پرهیزگار بوده اند می رهانیم، و ستمگران را به زانو درافتاده در [دوزخ] رها می کنیم.}

- «إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی»(2) {در حقیقت، هر که به نزد پروردگارش گنهکار رود، جهنم برای اوست: در آن نه می میرد و نه زندگی می یابد.}

- «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقی»(3) {و قطعاً شکنجه آخرت سخت تر و پایدارتر است.}

- «وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ»(4)

{و هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم»، او را به دوزخ کیفر می دهیم. [آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم.}

- «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ * لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها وَ کُلٌّ فِیها خالِدُونَ * لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ * إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ * لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ»(5) {در حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید. شما در آن وارد خواهید شد. اگر اینها خدایانی [واقعی] بودند در آن وارد نمی شدند، و حال آنکه جملگی در آن ماندگارند. برای آنها در آنجا ناله ای زار است و در آنجا [چیزی] نمی شنوند. بی گمان کسانی که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن [آتش] دور داشته خواهند شد. صدای آن را نمی شنوند، و آنان در میان آنچه دلهایشان بخواهد جاودانند.}

- «وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَرِیقِ»(6) {و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می چشانیم.}

- «فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ * یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ * وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ * کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ»(7)

{و کسانی که کفر ورزیدند، جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است [و] از بالای سرشان آب جوشان ریخته می شود. آنچه در شکم آنهاست با پوست [بدن]شان بدان گداخته می گردد. و برای [وارد کردن ضربت بر سر] آنان گُرزهایی آهنین است. هر بار بخواهند از [شدت] غم، از آن بیرون روند در آن باز گردانیده می شوند [که هان] بچشید عذاب آتش سوزان را.}

- «وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ»(8) {و [نیز] هر که بخواهد در آنجا به ستم [از حق] منحرف شود، او را از عذابی دردناک می چشانیم.}

- «وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(9)

{و کسانی که در [تخطئه] آیات ما می کوشند [و به خیال خود] عاجزکنندگان ما هستند، آنان اهل دوزخند.}

- «قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(10) {بگو: «آیا شما را به بدتر از این خبر دهم؟ [همان] آتش است که خدا آن را به کسانی که کفر ورزیده اند وعده داده، و چه بد سرانجامی است.»}

- «وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ * أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ * قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ* رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ * قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ * إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ * فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ * إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ * قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ * قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ * قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(11) {و کسانی که کَفِّه میزان [اعمال]شان سبک باشد، آنان به خویشتن زیان زده [و] همیشه در جهنم می مانند. آتش چهره آنها را می سوزاند، و آنان در آنجا ترش رویند. آیا آیات من بر شما خوانده نمی شد و [همواره] آن را مورد تکذیب قرار نمی دادید؟می گویند: پروردگارا، شقاوت ما بر ما چیره شد و ما مردمی گمراه بودیم. پروردگارا، ما را از اینجا بیرون بر، پس اگر بازهم [به بدی] برگشتیم، در آن صورت ستمگر خواهیم بود. می فرماید: [بروید] در آن گم شوید و با من سخن مگویید. در حقیقت، دسته ای از بندگان من بودند که می گفتند:

پروردگارا، ایمان آوردیم. بر ما ببخشای و به ما رحم کن [که] تو بهترین مهربانانی. و شما آنان [=مؤمنان] را به ریشخند گرفتید، تا [با این کار] یاد مرا از خاطرتان بردند و شما بر آنان می خندیدید. من [هم] امروز به [پاس] آنکه صبر کردند، بدانان پاداش دادم. آری، ایشانند که رستگارانند. می فرماید: «چه مدت به عدد سالها در زمین ماندید؟» می گویند: یک روز یا پاره ای از یک روز ماندیم. از شمارگران [خود] بپرس. می فرماید: جز اندکی درنگ نکردید، کاش شما می دانستید.}

- «وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ»(12) {جایگاهشان در آتش است و چه بد بازگشتگاهی است.}

ص: 227


1- . مریم / 68- 72
2- . طه / 74
3- . طه / 127
4- . انبیاء / 29
5- . انبیاء / 98- 102
6- . حج / 9
7- . حج/ 19- 22
8- . حج / 25
9- . حج / 51
10- . حج / 72
11- . مومنون / 103- 114
12- . نور / 57

بِها صِلِیًّا *وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا* ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا»(68-72)

طه: «إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی»(74) (و قال تعالی): «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقی»(127)

الأنبیاء: «وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ»(29) (و قال تعالی): «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ *لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها وَ کُلٌّ فِیها خالِدُونَ* لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ *إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ *لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ»(98-102)

الحج: «وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَرِیقِ»(9) (و قال): «فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ* یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ *وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ *کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ»(19-22) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ»(25) (و قال): «وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(51) (و قال): «قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(72)

المؤمنین: «وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ *تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ *أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ* قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ *رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ* قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ* إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ* فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ* إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ* قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ* قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ *قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(103-114)

النور: «وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ»(57)

ص: 227

- «وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً * إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً * وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً * لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً * قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ»(1) {و برای هر کس که رستاخیز را دروغ خوانَد آتشِ سوزان آماده کرده ایم. چون [دوزخ] از فاصله ای دور، آنان را ببیند، خشم و خروشی از آن می شنوند. و چون آنان را در تنگنایی از آن به زنجیر کشیده بیندازند، آنجاست که مرگ [خود] را می خواهند. «امروز یک بار هلاکِ [خود] را مخواهید و بسیار هلاک [خود] را بخواهید.» بگو: «آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان که به پرهیزگاران وعده داده شده است.}

- «الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلی وُجُوهِهِمْ إِلی جَهَنَّمَ أُوْلئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ سَبِیلًا»(2)

{کسانی که به رو درافتاده به سوی جهنم رانده می شوند، آنان بدترین جای و گم ترین راه را دارند.}

- «وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً * إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً»(3)

{و کسانی اند که می گویند: «پروردگارا، عذاب جهنم را از

ما بازگردان که عذابش سخت و دایمی است. و در حقیقت، آن بد قرارگاه و جایگاهی است.}

- «وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً * یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً»(4)

{و زنا نمی کنند، و هر کس اینها را انجام دهد سزایش را دریافت خواهد کرد. برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می شود و پیوسته در آن خوار می ماند.}

- «وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ »(5){و جایتان در آتش است و برای شما یاورانی نخواهد بود.}

- «یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ * یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ یَقُولُ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(6)

{و شتابزده از تو عذاب می خواهند، و حال آنکه جهنّم قطعاً بر کافران احاطه دارد. آن روز که عذاب از بالای [سرِ] آنها و از زیر پاهایشان آنها را فروگیرد، و [خدا] می فرماید: « [نتیجه] آنچه را می کردید بچشید.»}

- «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ»(7) {آیا جای کافران [در] جهنّم نیست.}

- «فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ»(8) {پس او را از عذابی پردرد خبر ده.}

- «ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ»(9) {سپس ایشان را در عذابی پر فشار درمانده می کنیم.}

- «وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ * فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا إِنَّا نَسِیناکُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(10)

{لیکن سخن من محقّق گردیده که: «هر آینه جهنّم را از همه جنّیان و آدمیان خواهم آکند.»

پس به [سزای] آنکه دیدار این روزتان را از یاد بردید [عذاب را] بچشید؛ ما [نیز] فراموشتان کردیم، و به [سزای] آنچه انجام می دادید عذاب جاودان را بچشید.}

- «وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ * وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»(11)

{و اما کسانی که نافرمانی کرده اند، پس جایگاهشان آتش است. هر بار که بخواهند از آن بیرون بیایند، در آن بازگردانیده می شوند و به آنان گفته می شود: «عذابِ آن آتشی را که دروغش می پنداشتید بچشید.» و قطعاً غیر از آن عذاب بزرگتر، از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می چشانیم، امید که آنها [به خدا] بازگردند.}

- «إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً * خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً * یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا * وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا * رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً»(12) {خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است. جاودانه در آن می مانند، نه یاری می یابند و نه یاوری. روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند، می گویند: «ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.» و می گویند: «پروردگارا، ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.» «پروردگارا، آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ.}

- «الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ»(13)

{کسانی که در [ابطال] آیات ما کوشش می ورزند که ما را درمانده کنند، برایشان عذابی از بلایی دردناک باشد.}

- «وَ الَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ»(14){و کسانی که در [ابطال] آیات ما می کوشند که [ما را به خیال خود] درمانده کنند؛ آنانند که در عذاب احضار می شوند.}

- «إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ * الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ

ص: 228


1- . فرقان / 11- 15
2- . فرقان / 34
3- . فرقان / 65- 66
4- . فرقان / 68- 69
5- . عنکبوت / 25
6- . عنکبوت / 54- 55
7- . عنکبوت / 68
8- . لقمان / 70
9- . لقمان / 34
10- . سجده / 13- 14
11- . سجده / 20- 21
12- . احزاب / 64- 68
13- . سبا / 5
14- . سبا / 38

الفرقان: «وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً* إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً *وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً* لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً* قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ»(11-15) (و قال تعالی): «الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلی وُجُوهِهِمْ إِلی جَهَنَّمَ أُوْلئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ سَبِیلًا»(24) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً* إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً»(65-66) (و قال): «وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً* یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً»(68-69)

العنکبوت: «وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ»(25) (و قال تعالی): «یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ *یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ یَقُولُ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(54-55) (و قال سبحانه): «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ»(68)

لقمان: «فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ»(7) (و قال): «ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ»(24)

التنزیل: «وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ* فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا إِنَّا نَسِیناکُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(13-14) (و قال عز و جل): «وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ* وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»(20-21)

الأحزاب: «إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً* خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً *یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا *وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا* رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً»(64-68)

سبأ: «الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ»(5) (و قال تعالی): «وَ الَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ»(38)

فاطر: «إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ* الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ

ص: 228

عَذابٌ شَدِیدٌ»(1) {[او] فقط دار و دسته خود را می خوانَد تا آنها از یاران آتش باشند. کسانی که کفر ورزیده اند، عذابی سخت خواهند داشت.}

- «وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ»(2)

{کسانی که با حیله و مکر کارهای بد می کنند، عذابی سخت خواهند داشت.}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ * وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ»(3) {و[لی] کسانی که کافر شده اند، آتش جهنّم برای آنان خواهد بود. حکم به مرگ بر ایشان [جاری] نمی شود تا بمیرند، و نه عذابِ آن از ایشان کاسته شود. [آری،] هر ناسپاسی را چنین کیفر می دهیم. و آنان در آنجا فریاد برمی آورند: «پروردگارا، ما را بیرون بیاور، تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته کنیم.» مگر شما را [آن قدر] عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می گرفت؛ و [آیا] برای شما هشداردهنده نیامد؟ پس بچشید که برای ستمگران یاوری نیست.}

- «هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ * اصْلَوْهَا الْیَوْمَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»(4){این است جهنّمی که به شما وعده داده می شد! به [جُرم] آنکه کفر می ورزیدید، اکنون در آن درآیید.}

- «أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ * إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ * إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ * طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ * فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ * ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ * ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ»(5)

{آیا از نظر پذیرایی این بهتر است یا درخت زقّوم؟! در حقیقت، ما آن را برای ستمگران [مایه آزمایش و] عذابی گردانیدیم. آن، درختی است که از قعر آتش سوزان می روید، میوه اش گویی چون کلّه های شیاطین است، سپس ایشان را بر سر آن، آمیغی از آب جوشان است؛آنگاه بازگشتشان بی گمان به سوی دوزخ است.}

- «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(6) {پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند.}

- «هذا وَ إِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ * جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمِهادُ * هذا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ * وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ * هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ * قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ الْقَرارُ * قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ * وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ * أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ * إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّار»(7). زمر / 15- 16(8). زمر / 19(9). زمر / 24(10). زمر / 26(11). زمر / 32(12). زمر / 40(13). زمر / 60


1- . فاطر / 6- 7
2- . فاطر / 10
3- . فاطر / 36- 37
4- . یس / 63- 64
5- . صاقات / 62- 68
6- . ص / 27
7- . ص / 55- 64§ِ {این است [حالِ بهشتیان] و [امّا] برای طغیانگران واقعاً بد فرجامی است. به جهنّم درمی آیند، و چه بد آرامگاهی است. این جوشاب و چرکاب است، باید آن را بچشند. و از همین گونه، انواع دیگر [عذابها]. اینها گروهی اند که با شما به اجبار [در آتش] درمی آیند. بدا به حال آنها، زیرا آنان داخل آتش می شوند. [به رؤسای خود] می گویند: «بلکه بر خود شما خوش مباد! این [عذاب] را شما خود برای ما از پیش فراهم آوردید، و چه بد قرارگاهی است.» می گویند: «پروردگارا، هر کس این [عذاب] را از پیش برای ما فراهم آورده، عذاب او را در آتش دو چندان کن.» و می گویند: «ما را چه شده است که مردانی را که ما آنان را از [زمره] اشرار می شمردیم نمی بینیم؟ آیا آنان را [در دنیا] به ریشخند می گرفتیم یا چشمها[ی ما] بر آنها نمی افتد؟» این مجادله اهل آتش قطعاً راست است.} - «قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ * لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ»
8- {پس هر چه را غیر از او می خواهید، بپرستید «[ولی به آنان] بگو:» زیانکاران در حقیقت کسانی اند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رسانده اند؛ آری، این همان خسران آشکار است.» آنها از بالای سرشان چترهایی از آتش خواهند داشت و از زیر پایشان [نیز] طَبَق هایی [آتشین است]، این [کیفری] است که خدا بندگانش را به آن بیم می دهد. ای بندگان من، از من بترسید.} - «أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ»
9- {پس آیا کسی که فرمان عذاب بر او واجب آمده [کجا روی رهایی دارد]؟ آیا تو کسی را که در آتش است می رهانی.} - «أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ»
10- {پس آیا آن کس که [به جای دستها] با چهره خود، گزند عذاب را روز قیامت دفع می کند [مانند کسی است که از عذاب ایمن است]؟ و به ستمگران گفته می شود: آنچه را که دستاوردتان بوده است بچشید.} - «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»
11- {و عذاب آخرت، اگر می دانستند قطعاً بزرگتر خواهد بود.} - «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ»
12- {آیا جایِ کافران در جهنّم نیست.} - «مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ»
13- {[که] چه کس را عذابی که رسوایش کند خواهد آمد و عذابی پایدار بر او نازل می شود.} - «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ»

عَذابٌ شَدِیدٌ»(6-7) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ»(10) (و قال سبحانه): «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ* وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ»(36-37)

یس: «هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ* اصْلَوْهَا الْیَوْمَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»(63-64)

الصافات: «أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ* إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ *إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ* طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ *فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ* ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ* ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ»(62-68)

ص: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ»(27) (و قال سبحانه): «هذا وَ إِنَّ لِلطَّاغِینَ لَشَرَّ مَآبٍ* جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمِهادُ* هذا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ *وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْواجٌ*هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ* قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ الْقَرارُ* قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ* وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ *أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ* إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ»(55-64)

الزمر: «قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ* لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ»(15-16) (و قال سبحانه): «أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ»(119) (و قال تعالی): «أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ»(24) (و قال سبحانه): «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(26) (و قال تعالی): «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ»(32) (و قال تعالی): «مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ»(40) (و قال تعالی): «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ»(60)

ص: 229

{آیا جای سرکشان در جهنم نیست.}

- «وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ»(1)

{و بدین سان فرمان پروردگارت درباره کسانی که کفر ورزیده بودند، به حقیقت پیوست که ایشان همدمان آتش خواهند بود.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ * قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیل * ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ»(2)

{کسانی که کافر بوده اند مورد ندا قرار می گیرند که: «قطعاً دشمنی خدا از دشمنی شما نسبت به همدیگر سخت تر است، آنگاه که به سوی ایمان فراخوانده می شدید و انکار می ورزیدید.» می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم؛ پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟» این [کیفر] از آن روی برای شماست که چون خدا به تنهایی خوانده می شد، کفر می ورزیدید؛ و چون به او شرک آورده می شد، [آن را] باور می کردید. پس [امروز] فرمان از آنِ خدای والای بزرگ است.}

- «وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ»(3) {و افراطگران همدمان آتشند.}

- «وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ * یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ * وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ * قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ * وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذاب ِ* قالُوا أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا بَلی قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ»(4) {و فرعونیان را عذاب سخت فروگرفت. [اینک هر] صبح و شام بر آتش عرضه می شوند، و روزی که رستاخیز برپا شود [فریاد می رسد که:] فرعونیان را در سخت ترین [انواع] عذاب درآورید. و آنگاه که در آتش شروع به آوردن حجّت می کنند، زیردستان به کسانی که گردنکش بودند، می گویند: ما پیرو شما بودیم؛ پس آیا می توانید پاره ای از این آتش را از ما دفع کنید؟ کسانی که گردنکشی می کردند، می گویند: [اکنون] همه ما در آن هستیم. خداست که میان بندگان [خود] داوری کرده است.» و کسانی که در آتشند، به نگهبانان جهنّم می گویند: پروردگارتان را بخوانید تا یک روز از این عذاب را به ما تخفیف دهد. می گویند: مگر پیامبرانتان دلایل روشن به سوی شما نیاوردند؟ می گویند: چرا؟ می گویند: پس بخوانید. و[لی] دعای کافران جز در بیراهه نیست.}

- «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»(5)

{در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند.}

- «الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ * إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ * فِی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ * ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ * مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ * ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ * ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ»(6)

{کسانی که کتاب [خدا] و آنچه را که فرستادگان خود را بدان گسیل داشته ایم تکذیب کرده اند، به زودی خواهند دانست؛ هنگامی که غُلها در گردنهایشان [افتاده] و [با] زنجیرها کشانیده می شوند، در میان جوشاب. [و] آنگاه در آتش برافروخته می شوند. آنگاه به آنان گفته می شود: آنچه را در برابر خدا [با او] شریک می ساختید کجایند؟ این [عقوبت] به سبب آن است که در زمین به ناروا شادی و سرمستی می کردید و بدان

سبب است که [سخت به خود] می نازیدید. : از درهای دوزخ درآیید، جاودانه در آن بمانید؛ وه چه بد [جایی] است جای سرکشان.}

- «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی وَ هُمْ لا یُنْصَرُونَ»(7)

{و قطعاً عذاب آخرت رسواکننده تر است و آنان یاری نخواهند شد.}

- «فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدِیداً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ * ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ * وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»(8) {و قطعاً کسانی را که کافر شده اند عذابی سخت می چشانیم و حتماً آنها را به بدتر از آنچه می کرده اند جزا می دهیم. آری، سزای دشمنان خدا همان آتش است که در آن، منزل همیشگی دارند. [این] جزا به کیفر آن است که نشانه های ما را انکار می کردند. و کسانی که کفر ورزیدند گفتند: پروردگارا، آن دو [گمراه گری] از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند.}

- «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ * لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ * وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ * وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ

ص: 230


1- . عافر / 6
2- . عافر / 10- 12
3- . غافر / 43
4- . عافر / 45- 50
5- . عافر / 60
6- . عافر / 70- 76
7- . فصلت / 16
8- . فصلت / 27- 29

المؤمن: «وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ»(6) (و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ* قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ* ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ»(10-12) (و قال): «وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ»(43) (و قال): «وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ *النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا *وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ *وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ* قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ* وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ* قالُوا أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا بَلی قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ»(45-50) (و قال): «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»(60) (و قال تعالی): «الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ* إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ *فِی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ *ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ *مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ* ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ* ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ»(70-76)

السجدة: «وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی وَ هُمْ لا یُنْصَرُونَ»(16) (و قال تعالی): «فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدِیداً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ* ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»(27-29)

الزخرف: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ* لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ* وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ* وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ

ص: 230

قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ * لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ»(1)

{بی گمان، مجرمان در عذاب جهنّم ماندگارند. [عذاب] از آنان تخفیف نمی یابد و آنها در آنجا نومیدند. و ما بر ایشان ستم نکردیم، بلکه خود ستمکار بودند و فریاد کشند: ای مالک، [بگو:] پروردگارت جان ما را بستاند. پاسخ دهد: شما ماندگارید. قطعاً حقیقت را برایتان آوردیم، لیکن بیشتر شما حقیقت را خوش نداشتید.}

- «إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ * طَعامُ الْأَثِیمِ * کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ * کَغَلْیِ الْحَمِیمِ * خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ * ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ * ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ * إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ»(2)

{آری! درخت زقّوم، وراک گناه پیشه است. چون مسِ گداخته در شکمها می گدازد؛ همانند جوشش آب جوشان. او را بگیرید و به میان دوزخش بکشانید، آنگاه از عذابِ آب جوشان بر سرش فروریزید. بچش که تو همان ارجمند بزرگواری! این است همان چیزی که درباره آن تردید می کردید.}

- «فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ * وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ * هذا هُدیً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ»(3)

{پس او را از عذابی پردرد خبر ده. و چون از نشانه های ما چیزی بداند، آن را به ریشخند می گیرد. آنان عذابی خفّت آور خواهند داشت. پیشاپیش آنها دوزخ است، و نه آنچه را اندوخته و نه آن دوستانی را که غیر از خدا اختیار کرده اند، به کارشان می آید، و عذابی بزرگ خواهند داشت. این رهنمودی است؛ و کسانی که آیات پروردگارشان را انکار کردند، برایشان عذابی دردناک از پلیدی است.}

- «وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ»(4) {و آن روز که آنهایی را که کفر ورزیده اند، بر آتش عرضه می دارند [به آنان می گویند:] «نعمتهای پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [خودخواهانه] صَرف کردید و از آنها برخوردار شدید؛ پس امروز به [سزای] آنکه در زمین بناحق سرکشی می نمودید و به سبب آنکه نافرمانی می کردید، به عذاب خفّت[آور] کیفر می یابید.}

- «وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»(5) {و روزی که کافران بر آتش عرضه می شوند [از آنان می پرسند:] آیا این راست نیست؟ می گویند: سوگند به پروردگارمان که آری. می فرماید: پس به [سزای] آنکه انکار می کردید عذاب را بچشید.}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ»(6) {و [حال آنکه] کسانی که کافر شده اند، [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چارپایان می خورند، می خورند، و[لی] جایگاه آنها آتش است.}

- «کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ»(7)

{مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده می شود [تا] روده هایشان را از هم فروپاشد.}

- «وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(8) {و جهنّم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است.}

- «فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً»(9) {ما برای کافران آتشی سوزان آماده کرده ایم.}

- «وَ قالَ قَرِینُهُ هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ * أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ * مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ * الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ * قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَلکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ * قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِید ِ* ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ * یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ»(10) {و [فرشته] همنشین او می گوید: این است آنچه پیش من آماده است [و ثبت کرده ام]. [به آن دو فرشته خطاب می شود:] هر کافر سرسختی را در جهنّم فروافکنید، [هر] بازدارنده از خیری، [هر] متجاوز شکّاکی،که با خداوند، خدایی دیگر قرار داد. [ای دو فرشته،] او را در عذاب شدید فروافکنید. [شیطانِ] همدمش می گوید: پروردگار ما، من او را به عصیان وانداشتم، لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود. [خدا] می فرماید: در پیشگاه من با همدیگر مستیزید [که] از پیش به شما هشدار داده بودم. پیش من حکم دگرگون نمی شود، و من [نسبت] به بندگانم بیدادگر نیستم. آن روز که [ما] به دوزخ می گوییم: آیا پر شدی؟ و می گوید: آیا باز هم هست.}

- «یَوْمَ یُدَعُّونَ إِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا * هذِهِ النَّارُ الَّتِی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ * أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ * اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَیْکُمْ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(11)

{روزی که به سوی آتش جهنّم کشیده می شوند [چه] کشیدنی. و به آنان گویند:] این همان آتشی است که دروغش می پنداشتید. آیا این افسون است؟ یا شما [درست] نمی بینید؟ به آن درآیید؛ خواه بشکیبید یا نشکیبید، به حال شما یکسان است. تنها به آنچه می کردید مجازات می یابید.}

ص: 231


1- . زخرف / 74- 78
2- . دخان / 43- 50
3- . جاثیه / 8- 11
4- . احقاف / 20
5- . احقاف / 34
6- . محمد / 12
7- . محمد / 15
8- . فتح / 6
9- . فنح / 13
10- . ق / 23- 30
11- . طور / 13- 16

قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ* لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ»(74-78)

الدخان: «إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ* طَعامُ الْأَثِیمِ* کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ* کَغَلْیِ الْحَمِیمِ* خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ* ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ* ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ* إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ»(43-50)

الجاثیة: «فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ* هذا هُدیً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ»(8-11)

الأحقاف: «وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ»(20) (و قال تعالی): «وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ»(34)

محمد: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ»(12) (و قال سبحانه): «کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ»(15)

الفتح: «وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(6) (و قال تعالی): «فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً»(13)

ق: «وَ قالَ قَرِینُهُ هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ* أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ* مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ *الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ* قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ *قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ *ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ* یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ»(23-30)

الطور: «یَوْمَ یُدَعُّونَ إِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا *هذِهِ النَّارُ الَّتِی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ *أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ *اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَیْکُمْ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(13-16)

ص: 231

- «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ * یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَر»(1) {قطعاً بزهکاران در گمراهی و جنونند روزی که در آتش به رو کشیده می شوند [و به آنان گفته می شود:] لهیب آتش را بچشید [و احساس کنید].}

- «یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ * هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ * یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ * فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(2) {تبهکاران از سیمایشان شناخته می شوند و از پیشانی و پایشان بگیرند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ این است همان جهنّمی که تبهکاران آن را دروغ می خواندند. میان [آتش] و میان آب جوشان سرگردان باشند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید.}

- «وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ * فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ * وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ * لا بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ * إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ * وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ * وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ * قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ * ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ * لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ * فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ * فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ * فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ * هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ»(3)

{و یاران چپ؛ کدامند یاران چپ؟ در [میان] باد گرم و آب داغ. و سایه ای از دود تار. نه خنک و نه خوش. اینان بودند که پیش از این ناز پروردگان بودند. و بر گناه بزرگ پافشاری می کردند. و می گفتند: آیا چون مُردیم و خاک و استخوان شدیم، واقعاً [باز] زنده می گردیم؟یا پدران گذشته ما [نیز]؟ بگو: در حقیقت، اوّلین و آخرین، قطعاً همه در موعد روزی معلوم گردآورده شوند. آنگاه شما ای گمراهان دروغپرداز، قطعاً از درختی که از زقّوم است خواهید خورد. و روی آن از آب جوش می نوشید؛ این است پذیرایی آنان در روز جزا.}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(4) {و کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند آنان همدمان آتشند.}

- «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ»(5) {و کافران را عذابی پردرد خواهد بود.}

- «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ»(6) {و کافران را عذابی خفّت آور خواهد بود.}

- «حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ»(7)

{جهنّم برای آنان کافی است؛ در آن درمی آیند، و چه بد سرانجامی است.}

- «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(8){آنها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند].}

- «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ»(9)

{قطعاً آنها در آخرت [هم] عذاب آتش داشتند.}

- «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِینَ فِیها وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(10) {و کسانی که کفر ورزیده، و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان اهل آتشند [و ] در آن ماندگار خواهند بود، و چه بد سرانجامی است.}

- «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ * یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(11) {ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید: بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.ای کسانی که کافر شده اید، امروز عذر نیاورید، در واقع به آنچه می کردید کیفر می یابید.}

- «وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(12)

{[که] جای ایشان در جهنّم خواهد بود و چه بد سرانجامی است.}

- «وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیر ِ* وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ

ص: 233


1- . قمر / 47- 48
2- . الرحمن / 41- 45
3- . واقعه / 41- 56
4- . حدید / 19
5- . مجادله / 4
6- . مجادله / 5
7- .. مجادله / 8
8- . مجادله / 17
9- . حشر / 3
10- . تغابن / 10
11- . تحریم / 6- 7
12- . تحریم / 9

القمر: «إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ* یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ»(47-48)

الرحمن: «یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ *یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ* فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»(41-45)

الواقعة: «وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ* فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ *وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ* لا بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ* إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ* وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ* وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ* أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ* قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَمَجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ *ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ* لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ* فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ* فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ *فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ *هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ»(41-56)

الحدید: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»(19)

المجادلة: «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ»(4) (و قال): «وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ»(5) (و قال تعالی): «حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ»(8) (و قال سبحانه): «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(17)

الحشر: «وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ»(3)

التغابن: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِینَ فِیها وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(10)

التحریم: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(6-7) (و قال سبحانه): «وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(9)

الملک: «وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ* وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ

ص: 232

وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ * إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ * تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّما أُلْقِیَ فِیها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ * قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ * وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیر ِ* فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیر»(1) {و برای آنها عذاب آتش فروزان آماده کرده ایم. و کسانی که به پروردگارشان انکار آوردند، عذاب آتش

جهنّم خواهند داشت و چه بد سرانجامی است. چون در آنجا افکنده شوند، از آن خروشی می شنوند در حالی که می جوشد. نزدیک است که از خشم شکافته شود. هر بار که گروهی در آن افکنده شوند، نگاهبانان آن از ایشان پرسند: مگر شما را هشداردهنده ای نیامد؟ گویند: چرا؛ هشداردهنده ای به سوی ما آمد و[لی] تکذیب کردیم و گفتیم: خدا چیزی فرونفرستاده است، شما جز در گمراهی بزرگ نیستید. و گویند: اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقّل کرده بودیم در [میان] دوزخیان نبودیم. پس به گناه خود اقرار می کنند. و مرگ باد بر اهل جهنّم.}

- «وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً»(2)

{ولی منحرفان، هیزم جهنّم خواهند بود.}

- «وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً»(3) {و هر کس از یاد پروردگار خود دل بگرداند، وی را در قید عذابی [روز]افزون درآورد.}

- «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً * حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً»(4) {و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند قطعاً آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند. [باش] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند، آنگاه دریابند که یاورِ چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است.}

- «إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا وَ جَحِیماً * وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ وَ عَذاباً أَلِیماً»(5) {در حقیقت پیش ما زنجیرها و دوزخ، و غذایی گلوگیر و عذابی پردرد است.}

- «سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً»(6) {به زودی او را به بالارفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم.}

- «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ* وَ ما أَدْراکَ ما سَقَرُ* لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ * لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَر * عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ * وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ یَزْدادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیماناً وَ لا یَرْتابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْکافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ * کَلَّا وَ الْقَمَرِ * وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ * وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ * إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ* نَذِیراً لِلْبَشَرِ * لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّر َ* کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ * إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ * فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِینَ * ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ * قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ * وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ * وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ * وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ * حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ * فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(7) {زودا که او را به سَقَر در آورم. و تو چه دانی که آن سَقَر چیست؟ نه باقی می گذارد و نه رها می کند. پوستها را سیاه می گرداند. و] بر آن [دوزخ]، نوزده [نگهبان] است. کسانی که ایمان آورده اند افزون گردد، و آنان که کتاب به ایشان داده شده و [نیز] مؤمنان به شکّ نیفتند، و تا کسانی که در دلهایشان بیماری است و کافران بگویند: خدا از این وصف کردن، چه چیزی را اراده کرده است؟ این گونه، خدا هر که را بخواهد بیراه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند، و [شماره] سپاهیان پروردگارت را جز او نمی داند، و این [آیات] جز تذکاری برای بشر نیست. نه چنین است [که می پندارند!] سوگند به ماه، و سوگند به شامگاه چون پشت کند، و سوگند به بامداد چون آشکار شود، که آیات [قرآن] از پدیده های بزرگ است. بشر را هشداردهنده است. هر که از شما را که بخواهد پیشی جوید یا بازایستد. هر کسی در گروِ دستاورد خویش است، بجز یاران دست راست: در میان باغها. از یکدیگر می پرسند، درباره مجرمان: چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟ گویند: از نمازگزاران نبودیم، و بینوایان را غذا نمی دادیم، با هرزه درایان هرزه درایی می کردیم، و

روز جزا را دروغ می شمردیم، تا مرگ ما در رسید.» و شفاعت شفاعتگران آنها را سود نبخشد.}

- «إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَ سَعِیراً»(8) {ما برای کافران زنجیرها و غلّ ها و آتشی فروزان آماده کرده ایم.}

- «وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(9)

{و برای ظالمان عذابی پردرد آماده کرده است.}

- «انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ * انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ * لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ * إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ * کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(10)

ص: 233


1- . ملک / 5- 11
2- . جن / 15
3- . جن / 17
4- . جن / 23- 24
5- . مزمل / 12- 13
6- . مدثر / 17
7- . مدثر / 26- 48
8- . انسان / 4
9- . انسان / 31
10- . مرسلات / 29- 34

وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ* إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ *تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّما أُلْقِیَ فِیها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ* قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ *وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ *فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ»(5-11)

الجن: «وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً»(15) (و قال تعالی): «وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً»(17) (و قال سبحانه): «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً* حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً»(23-24)

المزمل: «إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا وَ جَحِیماً *وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ وَ عَذاباً أَلِیماً»(12-13)

المدثر: «سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً»(17) (و قال تعالی): «سَأُصْلِیهِ سَقَرَ* وَ ما أَدْراکَ ما سَقَرُ* لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ *لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ *عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ* وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ یَزْدادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیماناً وَ لا یَرْتابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْکافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ *کَلَّا وَ الْقَمَرِ* وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ* وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ* إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ *نَذِیراً لِلْبَشَرِ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ *کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ* إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ* فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ *عَنِ الْمُجْرِمِینَ *ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ* قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ* وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ* وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ *وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ* حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ* فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ»(26-48)

الدهر: «إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَ سَعِیراً»(4) (و قال): «وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(31)

المرسلات: «انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ *انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ* لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ* إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ* کَأَنَّهُ جِمالَةٌ صُفْرٌ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(29-34)

ص: 233

{بروید به سوی همان چیزی که آن را تکذیب می کردید. بروید به سوی [آن] دود سه شاخه، نه سایه دار است و نه اَز شعله [آتش] حفاظت می کند. [دوزخ] چون کاخی [بلند] شراره می افکند، گویی شترانی زرد رنگند. آن روز وای بر تکذیب کنندگان.}

- «إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً * لِلطَّاغِینَ مَآباً * لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً * لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً* إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً * جَزاءً وِفاقاً* إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً * وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً* وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً * فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً»(1)

{[آری،] جهنّم [از دیرباز] کمینگاهی بوده، [که] برای سرکشان، بازگشتگاهی است. روزگاری دراز در آن درنگ کنند. در آنجا نه خنکی چشند و نه شربتی،جز آب جوشان و چرکابه ای. کیفری مناسب [با جُرم آنها]. آنان بودند که به [روز] حساب امید نداشتند؛ و آیات ما را سخت تکذیب می کردند. و حال آنکه هر چیزی را برشمرده [به صورت] کتابی در آورده ایم. پس بچشید که جز عذاب، هرگز [چیزی] بر شما نمی افزاییم.}

- «فَأَمَّا مَنْ طَغی * وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی»(2)

{اما هر که طغیان کرد، و زندگی پستِ دنیا را برگزید، پس جایگاه او همان آتش است.}

- «کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ * ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِیمِ * ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ»(3) {زهی پندار، که آنان در آن روز، از پروردگارشان سخت محجوبند. آنگاه به یقین، آنان به جهنّم درآیند. سپس [به ایشان] گفته خواهد شد: این همان است که آن را به دروغ می گرفتید.}

- «إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ»(4)

{کسانی که مردان و زنان مؤمن را آزار کرده و بعد توبه نکرده اند، ایشان راست عذاب جهنّم، و ایشان راست عذاب سوزان.}

- «وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی * الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری * ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی»(5)

{و نگون بخت، خود را از آن دور می دارد؛ همان کس که در آتشی بزرگ درآید؛ آنگاه نه در آن می میرد و نه زندگانی می یابد.}

- «فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ»(6) {که خدا او را به آن عذاب بزرگتر عذاب کند.}

- «فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی * لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی * الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی * وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی * الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکَّی»(7) {پس شما را به آتشی که زبانه می کشد هشدار دادم. جز نگون بخت تر[ین مردم] در آن درنیاید: همان که تکذیب کرد و رُخ برتافت. و پاک رفتارتر[ین مردم] از آن دور داشته خواهد شد: همان که مالِ خود را می دهد [برای آنکه] پاک شود.}

- «کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ * ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ * فَلْیَدْعُ نادِیَهُ * سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ»(8)

{زنهار، اگر باز نایستد، موی پیشانی [او] را سخت بگیریم؛ [همان] مویِ پیشانی دروغزن گناه پیشه را. [بگو] تا گروه خود را بخواند. بزودی آتشبانان را فرا خوانیم.}

- «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ»(9)

{کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیده اند و [نیز] مشرکان در آتش دوزخند، [و] در آن همواره می مانند؛ اینانند که بدترین آفریدگانند.}

- «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقِینِ»(10) {هرگز چنین نیست، اگر علم الیقین داشتید! به یقین دوزخ را می بینید. سپس آن را قطعاً به عین الیقین درمی یابید.}

- «کَلَّا لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ * وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةُ * نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ* إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ * فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ»(11)

{ولی نه! قطعاً در آتش خردکننده فرو افکنده خواهد شد. و تو چه دانی که آن آتشِ خردکننده چیست؟ آتشِ افروخته خدا[یی] است. [آتشی] که به دلها می رسد. و [آتشی که] در ستونهایی دراز، آنان را در میان فرامی گیرد.}

ص: 234


1- . نبا / 21- 30
2- . نازعات / 37- 39
3- . مطففین / 15- 17
4- . بروج / 10
5- . اعلی / 11- 13
6- . غاشیه / 24
7- . لیل / 14- 18
8- . علق / 15- 18
9- . بینه / 6
10- . تکاثر / 5- 7
11- . همزه / 4- 9

النبأ: «إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً* لِلطَّاغِینَ مَآباً* لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً *لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً* إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً *جَزاءً وِفاقاً *إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً *وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً* وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً* فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً»(21-30)

النازعات: «فَأَمَّا مَنْ طَغی *وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا* فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی»(37-39)

المطففین: «کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ* ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِیمِ *ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ»(15-17)

البروج: «إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ»(10)

الأعلی: «وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی *الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری* ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی»(11-13)

الغاشیة: «فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ»(24)

اللیل: «فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی* لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی* الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی* وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَی *الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکَّی»(14-18)

العلق: «کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ* ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ* فَلْیَدْعُ نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ»(15-18)

البینة: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ»(7)

التکاثر: «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ* لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ* ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقِینِ»(5-7)

الهمزة: «کَلَّا لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ* وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةُ* نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ* الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ* إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ* فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ»(4-9)

ص: 234

- «سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ * وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ * فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ»(1) {بزودی در آتشی پُرزبانه درآید. و زنش، آن هیمه کش [آتش فروز]، بر گردنش طنابی از لیف خرماست.}

- «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ»(2) {بگو: پناه می برم به پروردگار سپیده.}

تفسیر

طبرسی قدس سره در تفسیر فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا می­گوید: یعنی اگر نتوانستید سوره­ای مانند آن را بیاورید، در حالی­که شما هم در صف آنان بودید و در این کار آنان را یاری می کردید وَ لَنْ تَفْعَلُوا یعنی هرگز سوره­ای مانند آن را نمی­آورید فَاتَّقُوا النَّارَ پس بترسید از این­که با تکذیب آن به عذاب آتش دچار شوید الَّتِی وَقُودُهَا یعنی هیزم آن النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ از ابن عباس و ابن مسعود روایت شده است که منظور از آن سنگ، سنگ گوگرد است، زیرا وقتی سوزانده شود داغ­ترین چیزهاست و منظور از آن در ظاهر بت­های تراشیده شده از سنگ است، مانند این آیه: إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (3)

و گفته شده است ذکر سنگ دلیلی بر عظمت آن آتش است، زیرا آن آتش فقط سنگ را می­خورد و در نهایتِ وحشت و ترس است و گفته شده معنای آن این است که اجسام آنان به اندازه ماندن سنگ آتش­افروز در آتش می­ماند، یعنی خداوند آن را نگه می­دارد و این آیه تایید این سخن است: کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها(4)

و گفته شده معنای آن این است که آن­ها با سنگ­های داغ شده در آتش عذاب می­شوند أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ یعنی برای آنان آفریده و آماده شده است؛ زیرا آن­ها در آتش جاودانند و اغلبیت جهنمیان را تشکیل می­دهند. پس به آن­ها اضافه شده است وگفته شده دلیل آن­که آتش به کافران اختصاص شده - هر چند برای فاسقان بوده است- این است که منظور از آن، آتش(5) خاصی بوده است که غیر اهل آن به آن داخل نمی­شوند، همانطور که فرموده است: إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ و به این آیه استدلال شده است که آتش اکنون مخلوق است، زیرا شیء آماده شده حتما مخلوق است و همینطور است بهشت: أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ (6) و فایده آن این است که هر چند ما آن را مشاهده نکرده­ایم، اما فرشتگان که اهل تکلیف و استدلال هستند آن را دیده­اند و ثواب خداوند را برای پارسایان، و عذاب او را برای کافران می­دانند.

ص: 235


1- . تبت / 3- 5
2- . فلق / 1
3- . انبیاء: 98.
4- . نساء: 56.
5- . نساء: 145.
6- . آل عمران: 133.

تبت: «سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ* وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ* فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ»(3-5)

الفلق: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ»(2)

تفسیر

قال الطبرسی قدس سره: فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا أی لم تأتوا بسورة من مثله و قد تظاهرتم أنتم و شرکاؤکم علیه وَ لَنْ تَفْعَلُوا أی و لن تأتوا بسورة من مثله أبدا فَاتَّقُوا النَّارَ أی فاحذروا أن تصلوا النار بتکذیبه الَّتِی وَقُودُهَا أی حطبها النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ قیل إنها حجارة الکبریت لأنها أحر شی ء إذا أحمیت عن ابن عباس و ابن مسعود و الظاهر أن المراد بها أصنامهم المنحوتة من الحجارة کقوله إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (1)و قیل ذکر الحجارة دلیل علی عظم تلک النار لأنها لا تأکل الحجارة إلا و هی فی غایة الفظاعة و الهول و قیل معناه أن أجسادهم تبقی علی النار بقاء الحجارة التی توقد بها النار بتبقیة الله إیاها و یؤید ذلک قوله کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها (2)و قیل معناه أنهم یعذبون بالحجارة المحمیة بالنار أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ أی خلقت و هیئت لهم لأنهم الذین یخلدون فیها و لأنهم أکثر أهل النار فأضیفت إلیهم و قیل إنما خص النار بکونها معدة للکافرین و إن کانت معدة للفاسقین أیضا لأنه یرید بذلک نارا (3)مخصوصة لا یدخلها غیرهم کما قال إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ و استدل بهذه الآیة علی أن النار مخلوقة الآن لأن المعد لا یکون إلا موجودا و کذلک الجنة بقوله أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ (4)و الفائدة فی ذلک أنا و إن لم نشاهدهما فإن الملائکة یشاهدونهما و هم من أهل التکلیف و الاستدلال فیعرفون ثواب الله للمتقین و عقابه للکافرین.

ص: 235


1- الأنبیاء: 98.
2- النساء: 56.
3- النساء: 145.
4- آل عمران: 133.

وَ قالُوا یعنی یهودیان لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ یعنی به ما نمی­رسد إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً(1) یعنی روزهای کمی. مانند این سخن: دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ و گفته شده است معدود به معنای شمرده شده است. ابن عباس ومجاهد گفته­اند: رسول خدا صلی الله علیه آله و سلم به مدینه رفت و یهودیان گمان می­کردند که مدت دنیا هفت هزار سال است و ما برای هر هزار سال، یک روز عذاب می­شویم سپس عذاب قطع می­شود و خداوند متعال این آیه را نازل کرد. و ابو العالیه و عکرمه و قتاده گفته­اند که مدت آن چهل روز است، زیرا چهل تعداد روزهایی است که در آن گوساله را می­پرستیدند. خداوند سبحان فرمود: قُلْ ای محمد به آنان أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً یعنی پیمانی را. زیرا او تنها در این مدت شما را عذاب می­کند و شما این را در وحی و در آیات او دیدید. و اگر این چنین بود، خداوند عهد و پیمان خود را نمی­شکست. أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ یعنی سخنان باطلی که آن را از روی جهل و گستاخی خود می­گفتید. سپس به آنان پاسخ داد: بَلی یعنی آن طور که آنان گفتند نیست، بلکه مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً در مورد سیئه اختلاف نظر وجود دارد. به عقیده ابن عباس و غیر او منظور از سیئه در اینجا شرک است و به گفته حسن سیئه گناه کبیره موجبه است و به عقیده سدی منظور از آن گناهانی است که خداوند عذاب آتش را به آن وعده داده است. و قول اول با مذهب ما موافق است، زیرا هیچ چیزی به جز شرک سبب جاودانگی در آتش نمی­گردد و در جمله وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ دو معنا محتمل است. اول: این­که از هر طرف آن را احاطه کرده است و دوم: آن را هلاک کرد. که از قول: إِلَّا أَنْ یُحاطَ بِکُمْ (2)

و آیه وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ (3) و آیه وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ (4)

گرفته شده است. همه این­ها به معنای نابودی و هلاکت است و منظور از آن این است که راه نجات بر آنان بسته شده

است فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ یعنی با آتش همنشینند هُمْ فِیها خالِدُونَ یعنی ابدی و همیشگی و تفسیری که برای این آیه با مذهب با همخوانی داشته باشد تفسیر ابن عباس است. زیرا مومنان آن را در حکم آیه وارد نمی­کنند و آیه وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ آن را تقویت می­کند زیرا معنا این است که گناهان آن­ها را احاطه کرده است و هیچ راه نجاتی از آن ندارند و اگر طاعتی داشتند، سیئات از همه جهت آن­ها را احاطه

ص: 236


1- . یوسف: 20.
2- . یوسف: 66.
3- . یونس: 22.
4- . کهف: 42.

و فی قوله سبحانه وَ قالُوا أی الیهود لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ أی لن تصیبنا إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً (1)أی أیاما قلائل کقوله دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ و قیل معدودة محصاة قال ابن عباس و مجاهد قدم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة و الیهود تزعم أن مدة الدنیا سبعة آلاف سنة و إنما نعذب بکل ألف سنة یوما واحدا ثم ینقطع العذاب فأنزل الله تعالی هذه الآیة و قال أبو العالیة و عکرمة و قتادة هی أربعون یوما لأنها عدد الأیام التی عبدوا فیها العجل فقال سبحانه قُلْ یا محمد لهم أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً أی موثقا لأن لا یعذبکم إلا هذه المدة و عرفتم ذلک بوحیه و تنزیله فإن کان ذلک فالله سبحانه لا ینقض عهده و میثاقه أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ أی الباطل جهلا منکم به و جرأة علیه ثم رد علیهم فقال بَلی أی لیس الأمر کما قالوا و لکن مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً اختلف فی السیئة فقال ابن عباس و غیره السیئة هنا الشرک و قال الحسن هی الکبیرة الموجبة و قال السدی هی الذنوب التی أوعد الله علیها النار و القول الأول یوافق مذهبنا لأن ما عدا الشرک لا یستحق به الخلود فی النار عندنا و قوله وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ یحتمل أمرین أحدهما أنها أحدقت به من کل جانب و الثانی أن المعنی أهلکته من قوله إِلَّا أَنْ یُحاطَ بِکُمْ (2)و قوله وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ (3)و قوله وَ أُحِیطَ بِثَمَرِهِ (4)فهذا کله بمعنی البوار و الهلکة و المراد أنها سدت علیه طریق النجاة فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ أی یصحبونها و یلازمونها هُمْ فِیها خالِدُونَ أی دائمون أبدا و الذی یلیق بمذهبنا من تفسیر هذه الآیة قول ابن عباس لأن أهل الإیمان لا یدخلونها فی حکم الآیة و قوله وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ یقوی ذلک لأن المعنی قد اشتملت خطایاه علیه و أحدقت به حتی لا یجد عنها مخلصا و لا مخرجا و لو کان معه شی ء من الطاعات لم تکن السیئة محیطة به من

ص: 236


1- یوسف: 20.
2- یوسف: 66.
3- یونس: 22.
4- الکهف: 42.

نمی­کرد و این دلیلی بر بطلان باطل شدن اعمال است زیرا در آیه وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (1)

برای اهل یقین و اهل طاعت وعده­ای به ثواب دائم آمده است پس اجتماع ثواب دائم با عذاب دائم چگونه ممکن است؟ همچنین بر این دلالت می­کند که منظور از سیئه در آیه شرک است، چرا که از نظر اکثر دشمنان یک سیئه سبب نابودی همه اعمال نمی­گردد پس اجرای این آیه بر عموم ممکن نیست و منظور از آن باید گناه کبیره باشد که همان شرک است تا جمع بین دو آیه ممکن باشد.

وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ یعنی مهلت عذرخواهی به آنان داده نمی­شود و یا این­که عذاب آنان به تاخیر نمی­افتد بلکه عذابشان حاضر است.

و تفسیر بیضاوی در این آیه از این قرار است وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا یعنی اگر کسانی که با شریک گرفتن ظلم کردند، می­دانستند إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ هنگامی که عذاب روز قیامت را دیدند. و آینده به منزله ماضی گرفته شده است زیراوقوع آن حتمی است. مانند این آیه: وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ(2)

أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً این جمله سد مسد دو مفعول یری، و جواب لو محذوف است. یعنی اگر می­دانستند که قدرت­ها از آن خداوند است، وقتی عذاب را دیدند به شدت پشیمان می­شوند و گفته شده این جمله متعلق جواب است و دو مفعول یری محذوف است و تقدیر آن به این صورت است: «و لو یری الذین ظلموا أندادهم لا تنفع لعلموا أن القوة لله کلها لا ینفع و لا یضر غیره». و ابن عامر و نافع و یعقوب «و لو یری» را، «و لو تری» قرائت کرده­اند. یعنی این جمله خطاب به نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بوده است. به این معنا که

اگر این را می­دیدی، امر عظیمی را دیده بودی. و به گفته ابن عامر إذ یرون مجهول است و یعقوب إن را با کسره قرائت کرده و «إن الله شدید العذاب» یا جمله استئنافیه است و یا این­که اضماری در آن صورت گرفته است. إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا بدل از إذ یرون است، یعنی وقتی رهبران از پیروان خود بیزاری جستند. و در معنای عکس نیز قرائت شده است، یعنی پیروان از رهبران بیزاری می­جویند وَ رَأَوُا الْعَذابَ یعنی آن را می­بینند. و واو، واو حالیه است و شاید ضمیر است و یا عطف به تبرأ شده باشد وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ یا به تبرأ یا رأوا عطف شده است و یا حال است و مورد اول احتمال بیشتری دارد. و اسباب به معنای پیوندی است که بین آن پیروان بوده است و همچنین توافق بر دین و اغراضی که به آن منجر می­شود. و سبب در اصل به معنای طنابی است که برای بالا رفتن از درخت از آن استفاده می­شود.

ص: 237


1- . بقره: 82.
2- . اعراف: 44.

کل وجه و قد دل الدلیل علی بطلان التحابط و لأن قوله وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (1)فیه وعد لأهل التصدیق و الطاعة بالثواب الدائم فکیف یجتمع الثواب الدائم مع العقاب الدائم و یدل أیضا علی أن المراد بالسیئة فی الآیة الشرک أن سیئة واحدة لا تحبط جمیع الأعمال عند أکثر الخصوم فلا یمکن إذا إجراء الآیة علی العموم فیجب أن تحمل علی أکبر السیئات و هو الشرک لیمکن الجمع بین الآیتین.

و فی قوله تعالی وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ أی لا یمهلون الاعتذار و قیل معناه لا یؤخر العذاب عنهم بل عذابهم حاضر.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا أی و لو یعلم هؤلاء الذین ظلموا باتخاذ الأنداد إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ إذ عاینوه یوم القیامة و أجری المستقبل مجری الماضی لتحققه کقوله وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ (2)أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً ساد مسد مفعولی یری و جواب لو محذوف أی لو یعلمون أن القدرة لله جمیعا إذ عاینوا العذاب لندموا أشد الندم و قیل هو متعلق الجواب و المفعولان محذوفان و التقدیر و لو یری الذین ظلموا أندادهم لا تنفع لعلموا أن القوة لله کلها لا ینفع و لا یضر غیره و قرأ ابن عامر و نافع و یعقوب و لو تری علی أنه خطاب للنبی صلی الله علیه و آله أی لو تری ذلک لرأیت أمرا عظیما و ابن عامر إذ یرون علی البناء للمفعول و یعقوب إن بالکسر و کذا و إن الله شدید العذاب علی الاستئناف أو إضمار القول إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا بدل من إذ یرون أی إذ تبرأ المتبوعون من الأتباع و قرئ بالعکس أی تبرأ الأتباع من الرؤساء وَ رَأَوُا الْعَذابَ أی راءین له و الواو للحال و قد مضمرة و قیل عطف علی تبرأ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ یحتمل العطف علی تبرأ أو رأوا و الحال و الأول أظهر و الأسباب الوصل التی کانت بینهم من الاتباع و الاتفاق علی الدین و الأغراض الداعیة إلی ذلک و أصل السبب الحبل الذی یرتقی به الشجر

ص: 237


1- البقرة: 82.
2- الأعراف: 44.

لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً لو برای تمنی است و به همین دلیل در جواب آن فاء آمده است، یعنی ای کاش بار دیگر به دنیا بازمی­گشتیم فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ حسرات به معنای پشیمانی­ها و مفعول سوم فعل یری است، اگر یری به معنای افعال وجدانی باشد و در غیر این صورت حال است.

أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ یعنی تعصب جاهلی از روی لجاجت او را به گناهی واداشت که به او دستور می­دادند آن را ترک کند. وقتی چیزی را بر کسی حمل کنیم می­گوییم: أخذته بکذا لفَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ جزا و عذاب و برای او کافی است و جهنم اسم علَمی برای سرای عذاب است و در اصل مترادف با آتش است و گفته شده یک اسم معرّب است وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ جواب قسم مقدر است و مخصوص به ذم با قرینه معنوی محذوف است، و مهاد به معنای فراش است و گفته شده بستری است که زیر پهلو پهن می­شود.

و إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا در مورد همه کفار است و یا این­که منظور از آن گروه نجران و یا یهودیان یا مشرکان عرب است مِنَ اللَّهِ شَیْئاً یعنی از رحمت یا طاعت او بر معنای بدلیت یا از عذاب او وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ هیزم آن کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ متصل به ماقبل خود است یعنی همانطور که از دیگران بی­نیاز نکرد، از آنان نیز بی­نیاز نخواهد کرد. یا این­که همانطور که دیگران هیزم آتش جهنم بودند، آن­ها نیز هستند. یا

این جمله استینافیه و محلا مرفوع است و تقدیر به این صورت بوده است: «دأب هؤلاء کدأبهم فی الکفر و العذاب» وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ این جمله عطف بر آل فرعون و یا جمله استینافیه است. کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ برای این جمله سه اعرااب محتمل است: حال است به اضمار قد، و یا استیناف است برای تشریح حال آنان، یا خبر إن است که مبتدای آن «الذین من قبلهم» بوده است.

وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ از آن­که آتش به آن­ها نخواهد رسید مگر در روزهای کمی، یا این­که پدران آن­ها که پیامبر بودند شفاعت آنان را می­کنند، یا خداوند متعال به یعقوب علیه­السلام وعده داده است که فرزندان او عذاب نمی­شوند مگر برای آن­که سوگندی که یاد کرده شکسته نشود. و مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً «مل ء الشی ء» یعنی چیزی که آن را پر می­کند و ذهبا تمییز است و منصوب وَ لَوِ افْتَدی بِهِ یا حمل بر معنا است مانند آن که گفته شود: فدیه از هیچ یک از آنان پذیرفته نمی­شود حتی اگر به اندازه تمام زمین طلا بدهد. و یا این­که معطوف به مضمری است که تقدیر آن «فلن یقبل من أحدهم مل ء الأرض ذهبا لو تقرب به فی الدنیا و لو افتدی به من العذاب فی الآخرة» بوده است یا منظور این بوده است که اگر مثل آن را فدیه بدهد، و مثل حذف شده است و منظور تعداد بسیاری بوده است زیرا دو چیز که مثل هم است به منزله یک چیز است.

و در أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ تاکیدی است بر این­که آتش ذاتا برای کافران،

ص: 238

لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً لو للتمنی و لذلک أجیب بالفاء أی یا لیت لنا کرة إلی الدنیا فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ ندامات و هی ثالث مفاعیل یری إن کان من رؤیة القلب و إلا فحال.

و فی قوله سبحانه أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ حملته الأنفة و حمیة الجاهلیة علی الإثم الذی یؤمر باتقائه لجاجا من قولک أخذته بکذا إذا حملته علیه و ألزمته إیاه فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ کفته جزاء و عذابا و جهنم علم دار العقاب و هو فی الأصل مرادف للنار و قیل معرب وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ جواب قسم مقدر و المخصوص بالذم محذوف للعلم به و المهاد الفراش و قیل ما یوطئ للجنب.

و فی قوله إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عام فی الکفرة و قیل المراد به وفد نجران أو الیهود أو مشرکو العرب مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أی من رحمته أو طاعته علی معنی البدلیة أو من عذابه وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ حطبها کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ متصل بما قبله أی لن تغنی عنهم کما لم تغن عن أولئک أو یوقد بهم کما یوقد بأولئک أو استئناف مرفوع المحل و تقدیره دأب هؤلاء کدأبهم فی الکفر و العذاب وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ عطف علی آل فرعون و قیل استئناف کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ حال بإضمار قد أو استئناف بتفسیر حالهم أو خبر إن ابتدأت بالذین من قبلهم.

و فی قوله تعالی وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ من أن النار لن تمسهم إلا أیاما قلائل أو أن آباءهم الأنبیاء یشفعون لهم أو أنه تعالی وعد یعقوب علیه السلام أن لا یعذب أولاده إلا تحلة القسم. و فی قوله مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً مل ء الشی ء ما یملؤه و ذهبا نصب علی التمییز وَ لَوِ افْتَدی بِهِ محمول علی المعنی کأنه قیل فلن یقبل من أحدهم فدیة و لو افتدی بمل ء الأرض ذهبا أو معطوف علی مضمر تقدیره فلن یقبل من أحدهم مل ء الأرض ذهبا لو تقرب به فی الدنیا و لو افتدی به من العذاب فی الآخرة أو المراد و لو افتدی بمثله و المثل یحذف و یراد کثیرا لأن المثلین فی حکم شی ء واحد.

و فی قوله أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ فیه تنبیه علی أن النار بالذات معدة للکفار

ص: 238

و عرضا برای گناهکاران خلق شده است و در آیه فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ یعنی هر کس از آن دور شد و الزحزحة در اصل تکرار زح است که به معنای کشیدن یک شیء چرخدار است و بِمَفازَةٍ یعنی به نجات مِنَ الْعَذابِ یعنی با نجات از آن رستگار شدند.

و طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً دو وجه را عنوان کرده است. اول: این­که در روز قیامت آتش از دهان و گوش و بینی آنان شعله می­کشد تا همه بدانند آنان کسانی هستند که اموال یتیمان را غارت می­کردند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت مردم از قبرهای خود برانگیخته می­شوند در حالی­که آتش از دهان آنان شعله می­کشد. گفتند ای رسول خدا، این­ها چه کسانی هستند؟ و حضرت این آیه را تلاوت فرمود.

دوم: این جمله بر وجه ضرب­المثل ایراد شده است، یعنی هر کس این کار را انجام دهد به جهنم می­رود و عذابش این است که به خاطر خوردن اموال یتیمان شکمش از آتش پر می­شود وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً یعنی آتش شعله­ور برای سوزاندن، و بطون برای تاکید ذکر شده است.

وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یعنی از حدودی که برای طاعات او تعیین شده است تجاوز می­کند پس لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ آن عذاب را مهین(خوار کننده) نام نهاده زیرا خداوند متعال آن را بر وجه اهانت قرار داده است و اگر به این آیه استدلال شود بر آن­که نمازگزاری که گناهان کبیره دارد در آتش جاودانه است و حتما مجازات خواهد شد، این سخن بعیدی است زیرا قول خداوند متعال وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ بر این دلالت می­کند که منظور از آن کسی است که همه حدهای خداوند را زیر پا بگذارد و این صفت کفار است و به این دلیل کسی که گناهان صغیره دارد از شمول این آیه خارج است، حتی اگر گناهکار باشد و حدود خداوند را نادیده گرفته باشد. پس اگر کسی بتواند گناهکار صاحب گناهان صغیره را از این حکم خارج کند، دیگری نیز می­تواند مورد شفاعت قرار گرفتگان پیامبر یا کسانی را که مورد عفو خداوند قرار گرفته­اند را با دلیلی دیگر از این حکم خارج کند. و توبه­کننده نیز باید از این شمول خارج شود زیرا بر وجوب قبول توبه دلیل هست و همچنین است حکم کسانی که خداوند عذاب را از آنان برداشته، زیرا دلیلی بر عفو آنان وجود داشته است. پس اگر آیه دالّ بر این باشد که خداوند سبحان عفو را برنمی­گزیند، می­توان آن را دالّ بر این دانست که گناهکار توبه نمی­کند و برخی از مفسران آیه را بر تجاوز از حدود خداوند به دلیل حلال شمردن آن حمل کرده­اند و هر کس اینگونه باشد حتما کافر است. و در آیه فَسَوْفَ نُصْلِیهِ ناراً یعنی او را مایه شعله­وری آتش قرار می­دهیم و او را با آتش می­سوزانیم.

ص: 239

و بالعرض للعصاة و فی قوله تعالی فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ فمن بعد عنها و الزحزحة فی الأصل تکریر الزح و هو الجذب بعجلة و فی قوله تعالی بِمَفازَةٍ بمنجاة مِنَ الْعَذابِ أی فائزین بالنجاة منه.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله سبحانه إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً قیل فیه وجهان أحدهما أن النار تلتهب من أفواههم و أسماعهم و آنافهم یوم القیامة لیعلم أهل الموقف أنهم أکلة أموال الیتامی

وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُبْعَثُ نَاسٌ مِنْ قُبُورِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَأَجَّجُ أَفْوَاهُهُمْ نَاراً فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ فَقَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ.

و الآخر أنه ذکر ذلک علی وجه المثل من حیث إن من فعل ذلک یصیر إلی جهنم فیمتلئ بالنار أجوافهم عقابا علی أکلهم مال الیتیم وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً النار المسعرة للإحراق و إنما ذکر البطون تأکیدا.

و فی قوله تعالی وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ أی یتجاوز ما حد له من الطاعات ف لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ سماه مهینا لأن الله یجعله علی وجه الإهانة و من استدل بهذه الآیة علی أن صاحب الکبیرة من أهل الصلاة مخلد فی النار و معاقب لا محالة فقوله بعید لأن قوله تعالی وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یدل علی أن المراد به من یتعدی جمیع حدود الله و هذه صفة الکفار و لأن صاحب الصغیرة بلا خلاف خارج من عموم الآیة و إن کان فاعلا للمعصیة و متعدیا حدا من حدود الله فإذا جاز لهذا القائل إخراجه منه بدلیل جاز لغیره أن یخرج من عمومها من یشفع له النبی صلی الله علیه و آله أو یتفضل الله علیهم بالعفو بدلیل آخر و أیضا فإن التائب لا بد من إخراجه من عموم الآیة لقیام الدلیل علی وجوب قبول التوبة فکذلک یجب إخراج من یتفضل الله علیه بإسقاط عقابه منها لقیام الدلالة علی جواز وقوع التفضل بالعفو فإن جعلوا الآیة دالة علی أن الله سبحانه لا یختار العفو جاز لغیرهم أن یجعلها دالة علی أن العاصی لا یختار التوبة علی أن فی المفسرین من حمل الآیة علی من تعدی حدود الله و عصاه مستحلا لذلک و من کان کذلک لا یکون إلا کافرا و فی قوله فَسَوْفَ نُصْلِیهِ ناراً أی نجعله صلی نار و نحرقه بها.

ص: 239

وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً یعنی عذاب جهنم برای این مخالفان در عقابی که برای آنان نازل شده است کافی است. عذاب جهنم آتش شعله­وری است و منظور این است که اگر قدری از عذاب در دنیا از آنان برگرفته شود، برای آنان در آخرت جهنم آماده

شده است کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ در تفسیر این آیه مواردی ذکر شده است. اول: ظاهرا خداوند سبحان پوست­هایی غیر از پوست سوخته شده به آن­ها می­دهد.

و چه بسا کسی بگوید: پوست جدید مرتکب گناهی نشده است پس چگونه عذاب می­شود؟ پاسخ آن است که شخص عذاب شونده زنده است و ما متعلقات و پوست او را در نظر نمی­گیریم. و به گفته علی بن عیسی هر چیز که اضافه شود دردی ندارد و جزو دردها نیست، بلکه تنها واسطه­ای است که درد را به شخص عذاب شونده می­رساند.

دوم: خداوند سبحان برای تجدید پوست، آن را به حالت اولش بازمی­گرداند یعنی وقتی که هنوز سوخته نشده بود. مانند وقتی که یک انگشتری بشکند و انگشتری دیگری از آن ساخته شود. در این حالت می­گویند: این انگشتری اول نیست هر چند اصل هر دو یکی بوده است. پس بر این اساس، پوست یکی است هر چند حالات آن تغییر کرده باشد. و این عقیده زجاج و بلخی و ابو علی جبایی است.

سوم: این تغییر فقط شامل لباس­های آنان می­شود. خداوند فرموده است: سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ (1)

و سرابیل یا لباس­ها را به پوست تعبیر کرده زیرا ملازم پوست است و این ترک معنای ظاهری بدون دلیل است و بنا بر این دو قول، درخواست عذاب برای غیر گناهکار ضرورتی ندارد. اما کسی که معتقد است انسان فقط همین شیء محسوس یعنی جسم است و همین جسم اوست که عذاب می­شود، از این درخواست خلاصی می­یابد.

لِیَذُوقُوا الْعَذابَ یعنی دچار درد عذاب شوند و این را گفته است تا نشان دهد که آنان مانند کسانی هستند که عذابشان در هر حالی تجدید می­شود و در هر حالتی درد را حس می­کنند نه مانند کسی که درد پیوسته دارد و به مرور کمتر می­شود، و کلبی از حسن روایت کرده است که پوست آنان در هر روز هفتاد هزار مرتبه تجدید می­شود.

ص: 240


1- . ابراهیم: 50.

و فی قوله تعالی وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً أی کفی هؤلاء المعرضین عنه فی العذاب النازل بهم عذاب جهنم نارا موقدة إیقادا شدیدا یرید بذلک أنه إن صرف عنهم بعض العذاب فی الدنیا فقد أعد لهم جهنم فی العقبی کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ قیل فیه أقوال أحدها أن الله سبحانه یحدد لهم جلودا غیر الجلود التی احترقت علی ظاهر القرآن.

و من قال علی هذا إن الجلد المجدد لم یذنب فکیف یعذب فجوابه أن المعذب الحی و لا اعتبار بالأطراف و الجلود و قال علی بن عیسی إن ما یزاد لا یألم و لا هو بعض لما یألم و إنما هو شی ء یصل به الألم إلی المستحق له.

و ثانیها أن الله سبحانه یجددها بأن یردها إلی الحالة الأولی التی کانت علیها غیر محترقة کما یقال جئتنی بغیر ذلک الوجه إذا کان قد تغیر وجهه من الحالة الأولی و کما إذا انکسر الخاتم فاتخذ منه خاتم آخر فیقال هذا غیر الخاتم الأول و إن کان أصلهما واحدا فعلی هذا یکون الجلد واحدا و إنما یتغیر علیه الأحوال و هو اختیار الزجاج و البلخی و أبی علی الجبائی.

و ثالثها أن التبدیل إنما هو للسرابیل التی ذکرها الله سبحانه سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ (1)و سمیت السرابیل الجلود علی المجاورة للزومها الجلود و هذا ترک للظاهر بغیر دلیل و علی القولین الأخیرین لا یلزم سؤال التعذیب لغیر العاصی فأما من قال إن الإنسان غیر هذه الجملة المشاهدة و إنها المعذب فی الحقیقة فقد تخلص من هذا السؤال.

و قوله لِیَذُوقُوا الْعَذابَ معناه لیجدوا ألم العذاب و إنما قال ذلک لیبین أنهم کالمبتدأ علیهم العذاب فی کل حال فیحسون فی کل حالة ألما لا کمن یستمر به الشی ء فیکون أخف علیه و روی الکلبی عن الحسن قال بلغنا أن جلودهم تنضح کل یوم سبعین ألف مرة.

ص: 240


1- إبراهیم: 50.

و فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها به گفته گروهی از تابعین آیه إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ(1)

پس از این آیه نازل شد و طبق گفته ابو محلز(2) اگر مجازات شود جزایش این است و این روایت از ابو صالح نیز وارد شده است.

و از امام صادق علیه­السلام و ابن عباس روایت شده است که اگر بخواهد او را عذاب کند جزایش این است و اگر بخواهد او را می­بخشد.

و از ابو صالح و بکر بن عبدالله و غیر آن دو روایت شده است که همانطور که انسان به شخص مزاحم می­گوید اگر این کار را انجام دهی جزای تو قتل و کتک است، و اگر او را اینگونه مجازات نکرد دروغی نگفته است، اهل وعید نیز با استدلال به این آیه گفته­اند که مرتکب گناهان کبیره در آتش جاودان است. اما ما به روایت از امام صادق علیه­السلام می­گوییم که منظور از آن کسانی هستند که هیچ ثوابی ندارند یعنی یا کافر هستند و یا قتل او به این دلیل بوده که قتل دیگری را حلال شمرده است و یا قتل او به خاطر ایمانش بوده است.

و أُولئِکَ مَأْواهُمْ یعنی جایگاه همه آنان جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً یعنی راه فرار و پناهگاه و نجات.

فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ یعنی در طبقات پایین­تر جهنم. جهنم مانند بهشت دارای چند طبقه است. منافق به دلیل کارهای زشت خود در پایین­ترین طبقه جهنم است و از ابن مسعود و ابن عباس روایت شده است که منافقان در تابوت­های آهنین در بسته در آتش هستند و گفته شده است شاید جایگاه برخی با فاصله پایین­تر

ص: 241


1- . نساء: 48.
2- . در چند نسخه ابو محلز با حاء آمده است، و صحیح با جیم و بر وزن منبر است، و به گفته گروهی از تابعین مانند ابن عبّاس و انس بن مالک و ابو موسی اشعری و عمران بن حصین و غیر آن­ها، و گروهی دیگر از تابعین مانند انس بن سیرین و قتاده و ایوب سختیانی، نام اصلی او لاحق بن حمید سدوسی تابعی متوفی در سال 106 است، و عامه به آن اطمینان دارند. مراجعه شود به تهذیب الأسماء ج 2 ص 70 و التقریب ص 609 و مادة جلز در لغتنامه.

و فی قوله تعالی فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها قال جماعة من التابعین إن قوله إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ (1)نزلت بعد هذه الآیة و قال أبو محلز (2)هی جزاؤه إن جازاه و یروی هذا أیضا عن أبی صالح.

و رواه العیاشی بإسناده عن أبی عبد الله علیه السلام و روی عاصم بن أبی النجود (3)عن ابن عباس أنه قال هی جزاؤه فإن شاء عذبه و إن شاء غفر له.

و روی عن أبی صالح و بکر بن عبد الله و غیرهما أنه کما یقول الإنسان لمن یزجره عن أمر إن فعلت فجزاؤک القتل و الضرب ثم إن لم یجازه بذلک لم یکن ذلک منه کذبا و من تعلق بها من أهل الوعید فی أن مرتکب الکبیرة لا بد أن یخلد فی النار فإنا نقول له ما أنکرت أن یکون المراد به من لا ثواب له أصلا بأن یکون کافرا أو یکون قتله مستحلا لقتله أو قتله لأجل إیمانه کما رواه العیاشی عن الصادق علیه السلام.

و فی قوله تعالی أُولئِکَ مَأْواهُمْ أی مستقرهم جمیعا جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً أی مخلصا و لا مهربا و لا معدلا.

و فی قوله سبحانه فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ أی فی الطبق الأسفل من النار فإن النار طبقات و درکات کما أن الجنة درجات فیکون المنافق فی أسفل طبقة منها لقبح فعله و قیل إن المنافقین فی توابیت من حدید مغلقة علیهم فی النار عن ابن مسعود و ابن عباس و قیل إن الإدراک یجوز أن یکون منازل بعضها أسفل

ص: 241


1- النساء: 48.
2- فی النسخ: أبو محلز بالحاء، و الصحیح أنّه بالجیم وزان منبر، و الرجل هو لاحق بن حمید السدوسی التابعی المتوفی فی سنة 106، سمع جماعة من التابعین کابن عبّاس و أنس بن مالک و أبی موسی الأشعریّ و عمران بن حصین و غیرهم، و روی عنه جماعة من التابعین منهم أنس بن سیرین و قتادة و أیوب السختیانی، و اتفق العامّة علی توثیقه. راجع تهذیب الأسماء «ج 2 ص 70» و التقریب «ص 609» و القاموس مادة «جلز».
3- بتقدیم النون علی الجیم هو عاصم بن بهدلة الأسدی مولاهم الکوفیّ أبو بکر المقری المتوفی فی 128، ترجمه ابن حجر فی التقریب «ص 244».

از دیگری قرار داشته باشد و شاید این برای نشان دادن نهایت عذاب است. همانطور که گفته می­شود سلطان فلانی را به حضیض برد و فلانی را به عرش رساند که منظور از آن فاصله نیست بلکه بالا و پایین بودن جایگاه است.

و یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ یعنی آرزو می­کنند و یا معنا اراده حقیقی است یعنی هر بار که آتش با شعله خود آن­ها را می­راند، آن­ها آرزو می­کنند که از آن خارج شوند و یا معنا این است که وقتی آتش با شعله خود آن­ها را می­راند، نزدیک است از آن خارج شوند. همانطور که خداوند سبحان فرمود: جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقامَهُ (1) و لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ یعنی آب داغ جوشان.

و وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ یعنی جمع می­شوند و به سوی آتش می­روند. لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ یعنی تا خداوند کافران را از مومنان تشخیص دهد وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ یعنی مشرکان در گروه­هایی بالای سر یکدیگر قرار می­گیرند فَیَرْکُمَهُ یعنی آن را جمع می­کند جَمِیعاً در آخرت فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ یعنی آن­ها را با آن عذاب می­کند. همانطور که فرمود: یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ و از ابومسلم روایت است که یعنی تا خداوند کافر را از مومن در دنیا تشخیص دهد و او را یاری کند و غالب و پیروز گرداند و اسمای حسنی بر او نهد و احکام خاص را بر او جاری کند و در آخرت ثواب و بهشت را به او بدهد. و گفته شده از این طریق که کافر به جهنم و مومن به بهشت می­رود. وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ که جهنم که بر آنان تنگ می­آید فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً یعنی افراد خبیث جمع می­شوند تا این­که مانند ابرهای متراکم شوند و برخی بالای سر دیگری قرار گیرد و در آتش جمع شوند فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ یعنی او را به جهنم وارد می­کند أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ آن­ها زیان کردند زیرا با صرف اموال خود در راه معصیت، عذاب خداوند را در آخرت برای خود خریدند.

وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ یعنی اموال را جمع می­کنند و زکات آن را نمی­پردازند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر مالی که زکات آن پرداخت نشود، گنج است هرچند آشکار باشد و هر مالی که زکات آن پرداخت شود، گنج نیست حتی اگر در دل زمین مدفون باشد.

امام علی علیه­السلام فرمود: بیش از چهار هزار، گنج است چه زکات آن پرداخت شود و چه نشود. و مبلغ کمتر از آن نفقه است.

ص: 242


1- . کهف: 77.

من بعض بالمسافة و یجوز أن یکون ذلک إخبارا عن بلوغ الغایة فی العقاب کما یقال إن السلطان بلغ فلانا الحضیض و بلغ فلانا العرش یریدون بذلک انحطاط المنزلة و علوها لا المسافة.

و فی قوله تعالی یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ أی یتمنون و قیل معناه الإرادة الحقیقیة أی کلما دفعتهم النار بلهبها رجوا أن یخرجوا منها و قیل معناه یکادون یخرجون منها إذا دفعتهم النار بلهبها کما قال سبحانه جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقامَهُ (1)و فی قوله تعالی لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ أی ماء مغلی حار.

و فی قوله تعالی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ أی یجمعون إلی النار لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ معناه لیمیز الله نفقة الکافرین من نفقة المؤمنین وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ أی و یجعل نفقة المشرکین بعضها فوق بعض فَیَرْکُمَهُ أی فیجمعه جَمِیعاً فی الآخرة فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ فیعاقبهم به کما قال یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ الآیة و قیل معناه لیمیز الله الکافر من المؤمن فی الدنیا بالغلبة و النصر و الأسماء الحسنة و الأحکام المخصوصة و فی الآخرة بالثواب و الجنة عن أبی مسلم و قیل بأن یجعل الکافر فی جهنم و المؤمن فی الجنة وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فی جهنم یضیقها علیهم فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً أی یجمع الخبیث حتی یصیر کالسحاب المرکوم بأن یکون بعضهم فوق بعض فی الن مجتمعین فیها فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أی فیدخله جهنم أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ قد خسروا أنفسهم لأنهم اشتروا بإنفاق الأموال فی المعصیة عذاب الله فی الآخرة.

و فی قوله سبحانه وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی یجمعون المال و لا یؤدون زکاته.

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ مَالٍ لَمْ تُؤَدَّ زَکَاتُهُ فَهُوَ کَنْزٌ وَ إِنْ کَانَ ظَاهِراً وَ کُلُّ مَالٍ أُدِّیَتْ زَکَاتُهُ فَلَیْسَ بِکَنْزٍ وَ إِنْ کَانَ مَدْفُوناً فِی الْأَرْضِ.

ص: 242


1- الکهف: 77.

فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ یعنی از عذابی دردناک به آنان خبر بده یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ یعنی گنج­ها یا طلا و نقره در آتش جهنم گداخته می­شود تا تبدیل به یک آتش شود فَتُکْوی بِها یعنی با آن گنج­های سوزان و اموالی که حق الله در آن نادیده گرفته شده است جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ و تنها این اعضا ذکر شده­اند زیرا قسمت زیادی از بدن را تشکیل می­دهند و ابوذر غفاری می­گوید عذاب کسانی که مال انباشته می­کنند داغ گذاشتن در پیشانی و پهلو و پشت است که به شکم آن­ها می­رسد. و در سخن ابوذر این اعضا ذکر شده است زیرا بر خلاف اعضای دیگر مثل دست و پا داخل آن توخالی است. و یا دلیل ذکر این اعضا این است که پیشانی ظاهر و آشکار است و پهلو درد بیشتری دارد و پشت جای شلاق زدن است و یا به این دلیل که پیشانی محل سجده کردن است که حق سجده در آن ادا نشده است و پهلو مقابل قلب است که در اعتقادات خود خالصانه عمل نکرده است و پشت محل قرار گرفتن بار است. فرمود: یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ (1) و یا به این دلیل که صاحب اموال وقتی فقیری را می­بیند، چهره را در هم می­کشد و پهلو و جانب خود را از او برمی­گرداند و پشت خود را به او می­کند هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ یعنی در حال داغ گذاشتن یا پس از آن به آن­ها می­گویند: این جزای مال­اندوزی شما و عدم ادای حق الله در آن است فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ یعنی به سبب مال­اندوزی خود عذاب را بچشید.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر بنده­ای که مال­اندوزی کند و زکات آن را نپردازد، در روز قیامت بشقاب­هایی می­آورند و یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ

جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها و بر پیشانی و پهلوها و پشت او می­گذارند تا این­که خداوند به حساب او رسیدگی کند فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ به حساب سال­های شما، سپس راه خود را به سوی آتش یا به سوی بهشت می­بیند.

و از ابوذر روایت شده است که هر کس از خود سکه سرخ و سفید به جای بگذارد، در روز قیامت با آن بر روی بدنش داغ گذاشته می­شود.

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ یعنی آن­ها را احاطه می­کند و هیچ راه فراری از آن ندارند و مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یعنی هر کس از حدودی که خداوند مکلّفین را به آن امر فرموده تجاوز کند.

ص: 243


1- . انعام: 31.

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام مَا زَادَ عَلَی أَرْبَعَةِ آلَافٍ فَهُوَ کَنْزٌ أُدِّیَ زَکَاتُهُ أَوْ لَمْ تُؤَدَّ وَ مَا دُونَهَا فَهُوَ نَفَقَةٌ.

فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ أی أخبرهم بعذاب موجع یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ أی یوقد علی الکنوز أو علی الذهب و الفضة فی نار جهنم حتی تصیر نارا فَتُکْوی بِها أی بتلک الکنوز المحماة و الأموال التی منعوا حق الله فیها بأعیانها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ و إنما خص هذه الأعضاء لأنها معظم البدن و کان أبو ذر الغفاری یقول بشر الکانزین بکی فی الجباه و کی فی الجنوب و کی فی الظهور حتی یلتقی الحر فی أجوافهم و لهذا المعنی الذی أشار إلیه أبو ذر خصت هذه المواضع بالکی لأن داخلها جوف بخلاف الید و الرجل و قیل إنما خصت هذه المواضع لأن الجبهة محل الوسم لظهورها و الجنب محل الألم و الظهر محل الحدود و قیل لأن الجبهة محل السجود فلم یقم فیه بحقه و الجنب یقابل القلب الذی لم یخلص فی معتقده و الظهر محل الأوزار قال یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ (1)و قیل لأن صاحب المال إذا رأی الفقیر قبض جبهته و زوی ما بین عینیه و طوی عنه کشحه و ولاه ظهره هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ أی یقال لهم فی حال الکی أو بعده هذا جزاء ما کنزتم و جمعتم المال و لم تؤدوا حق الله عنها فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ أی فذوقوا العذاب بسبب ما کنزتم.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ عَبْدٍ لَهُ مَالٌ وَ لَا یُؤَدِّی زَکَاتَهُ إِلَّا جَمَعَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ صَفَائِحَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جَبْهَتُهُ وَ جَنْبَاهُ وَ ظَهْرُهُ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ بَیْنَ عِبَادِهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ثُمَّ یَرَی سَبِیلَهُ إِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَی النَّارِ.

. و روی عن أبی ذر أنه قال من ترک بیضاء أو حمراء کوی بها یوم القیامة.

و فی قوله وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ أی ستحیط بهم فلا مخلص لهم منها و فی قوله تعالی مَنْ یُحادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أی من یجاوز حدود الله التی أمر المکلفین أن لا یتجاوزوها.

ص: 243


1- الأنعام: 31.

و فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً تهدیدی به شکل امر است، یعنی این منافقان باید در دنیا کم بخندند زیرا دنیا فانی است هرچند تا زمان مرگ ادامه دارد، و به این دلیل که خنده دنیا به علت غم­های آن کم است و در آخرت باید بسیار بگریند زیرا قیامت روزی است که پنجاه هزار سال طول می­کشد و آن­ها در آن روز گریانند پس گریه آن­ها بسیار است. به گفته ابن عباس منافقان باید به مدت طول عمرشان در دنیا گریه کنند و اشکشان خشک نشود و به خواب نروند.

و عَلی شَفا جُرُفٍ الشفا به معنای لبه چیزی و پایان طول آن است و جرف الوادی به معنای نواحی اطراف دره است که با آب حفر می­شود و ساختمان روی آن فرو می­ریزد و ویران می­شود.

و مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ یعنی روبرو یا پشت سر این ستمگر وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ یعنی خون و چرکی که از شرمگاه زناکاران در آتش جهنم روان است به او نوشانده می­شود از امام صادق علیه­السلام و اغلب مفسران روایت شده است که رنگ آن رنگ آب(1)

و طعمش طعم خونابه است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مورد آیه وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ فرمود: به او نزدیک می­شود و او آن را دوست ندارد و وقتی به او نزدیک شد، رویش کباب می­شود و پوست سرش بلند می­شود(2) و وقتی آن را نوشید، روده­هایش قطع می­شود

و از مقعد او خارج می­گردد. خداوند عز و جل می­فرماید: وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ و می­فرماید: وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس شراب بنوشد تا چهل روز نمازش مقبول نمی­گردد و اگر بمیرد و در شکم او شراب باشد، خداوند حق دارد از گل خبال که همان چرک و خون جهنمیان است به او بنوشاند و از آن­چه که از شرمگاه زناکاران خارج می­شود و در دیگ­های جهنم جمع می­شود و جهنمیان آن را می­نوشند پس به روایت از پدران امام صادق علیه­السلام یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ.(3)

ص: 244


1- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: یا رنگ آن رنگ آب است، که صحیح است.
2- . الفروة: پوست و موی سر.
3- . یعنی آن­چه را که در شکم­های آنان است ذوب می­کند.

و فی قوله تعالی فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً هذا تهدید لهم فی صورة الأمر أی فلیضحک هؤلاء المنافقون فی الدنیا قلیلا لأن ذلک یفنی و إن دام إلی الموت و لأن الضحک فی الدنیا قلیل لکثرة أحزانها و همومها و لیبکوا کثیرا فی الآخرة لأن ذلک یوم مقداره خمسون ألف سنة و هم فیه یبکون فصار بکاؤهم کثیرا. قال ابن عباس إن أهل النفاق لیبکون فی النار مدة عمر الدنیا و لا یرقأ لهم دمع و لا یکتحلون بنوم.

و فی قوله عَلی شَفا جُرُفٍ الشفا حرف الشی ء و شفیره و حرفه نهایته فی المساحة و جرف الوادی جانبه الذی ینحفر بالماء أصله و هار البناء و انهار و تهور تساقط.

و فی قوله سبحانه مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ أی بین یدی هذا الجبار أو من خلفه وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ أی یسقی مما یسیل من الدم و القیح من فروج الزوانی فی النار عن أبی عبد الله علیه السلام و أکثر المفسرین أی لونه لون الماء (1)و طعمه طعم الصدید.

وَ رَوَی أَبُو أُمَامَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ قَالَ یُقَرَّبُ إِلَیْهِ فَیَکْرَهُهُ فَإِذَا أُدْنِیَ مِنْهُ شُوِیَ وَجْهُهُ وَ وَقَعَ فَرْوَةُ رَأْسِهِ (2)فَإِذَا شَرِبَ قَطَّعَ أَمْعَاءَهُ حَتَّی یَخْرُجَ مِنْ دُبُرِهِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ وَ یَقُولُ وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ

: وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاةٌ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَإِنْ مَاتَ وَ فِی بَطْنِهِ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَسْقِیَهُ مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ وَ هُوَ صَدِیدُ أَهْلِ النَّارِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ الزُّنَاةِ فَیَجْتَمِعُ ذَلِکَ فِی قُدُورِ جَهَنَّمَ فَیَشْرَبُهُ أَهْلُ النَّارِ فَ یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ (3)رَوَاهُ شُعَیْبُ بْنُ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام.

ص: 244


1- الموجود فی التفسیر المطبوع: أو لونه لون الماء. و هو الصحیح.
2- الفروة: جلدة الرأس بشعرها.
3- أی فیذیب ما فی بطونهم.

یَتَجَرَّعُهُ یعنی آن چرک و خون را جرعه جرعه می­نوشد وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ یعنی از شدت ناپسندی نزدیک است که آن را ننوشد اما این کار را انجام می­دهد و معنا این است که از شدت حرارت و بوی بد آن دلش این را نمی­پذیرد، اما ناچار به انجام این کار است. وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ یعنی سختی­های مرگ و سکرات آن از هر طرف به سوی جسم و روح او می­آید تا از موهای او خارج می­شود و از ابن عباس و جبایی روایت شده است که مرگ از هر طرفی در نزد او حاضر می­شود (1)

و او را از همه طرف احاطه می­کند؛ از بالا و پایین و راست و شمال و روبرو و پشت. وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ یعنی با رسیدن اسباب مرگ و سختی­هایی که از هر طرف به همراه دارد، نمی­میرد تا قدری استراحت کند وَ مِنْ وَرائِهِ یعنی پشت سر این کافر عَذابٌ غَلِیظٌ و آن جاودانگی در آتش است و گفته شده معنای آن این است که پس از این عذابی که ذکر شد، عذاب دردناک­تر و شدیدتری هست و در آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً شاید منظور این باشد که آن­ها نعمت خداوند را به وسیله محمد صلی الله علیه و آله و سلم شناختند، سپس به آن کافر شدند و به جای شکرگزاری کفر ورزیدند.

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که فرمود: به خدا سوگند که ما نعمت خداوند هستیم که آن را به بندگانش ارزانی داشت و رستگاران به وسیله ما به رستگاری می­رسند.

و ممکن است منظور همه نعمت­های خداوند باشد که به بندگانش داده است و آن­ها بدترین جایگزین را برایش در نظر گرفتند چرا که به جای شکر کفر ورزیدند وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ یعنی با فرستادن قوم خود به جنگ بدر، آن­ها را به دار هلاک فرستادند و گفته شده است منظور آتش است چرا که آن­ها را به سوی کفر دعوت کردند جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها این تفسیر دار بوار است وَ بِئْسَ الْقَرارُ یعنی جایگاه کسی که در جهنم جای می­گیرد.(2)

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ یعنی موعد شیطان و پیروان او لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ در معنای آن دو احتمال وجود دارد.

اول: از امیر مومنان علیه­السلام روایت شده است که در جهنم لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ طبقه­ای بالای طبقه دیگر قرار دارد و حضرت یکی از دستانش را روی دیگری گذاشت و فرمود: این چنین است.

ص: 245


1- . سید رضی قدس اللّه روحه در التلخیص می­گوید: اگر منظور از موت مرگ حقیقی بود خداوند نمی­فرمود: «وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ» معنا این است که مصیبت­ها و سختی­ها از هر سمتی بر او وارد می­شود و از هر جایگاهی بر او مشرف می­گردد و به کسی که دچار بلایای بسیار می­گردد و تحت فشار بسیار است، می­گویند در حالت مرگ است تا در شدت درد و عذاب او مبالغه شود.
2- . در نسخه چاپی تفسیر: «بئس القرار من قراره النار» آمده است.

یَتَجَرَّعُهُ أی یشرب ذلک الصدید جرعة جرعة وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ أی لا یقارب أن یشربه تکرها له و هو یشربه و المعنی أن نفسه لا تقبله لحرارته و نتنه و لکن یکره علیه وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ أی یأتیه شدائد الموت و سکراته من کل موضع من جسده ظاهره و باطنه حتی یأتیه من أطراف شعره و قیل یحضره الموت (1)من کل موضع و یأخذه من کل جانب من فوقه و تحته و عن یمینه و شماله و قدامه و خلفه عن ابن عباس و الجبائی وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ أی و مع إتیان أسباب الموت و الشدائد التی یکون معها الموت من کل جهة لا یموت فیستریح وَ مِنْ وَرائِهِ أی و من وراء هذا الکافر عَذابٌ غَلِیظٌ و هو الخلود فی النار و قیل معناه و من بعد هذا العذاب الذی سبق ذکره عذاب أوجع و أشد مما تقدم و فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً یحتمل أن یکون المراد عرفوا نعمة الله بمحمد أی عرفوا محمدا ثم کفروا به فبدلوا مکان الشکر کفرا.

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ وَ بِنَا یَفُوزُ مَنْ فَازَ.

و یحتمل أن یکون المراد جمیع نعم الله علی العموم بدلوها أقبح التبدیل إذ جعلوا مکان شکرها الکفر بها وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ أی أنزلوا قومهم دار الهلاک بأن أخرجوهم إلی بدر و قیل هی النار بدعائهم إیاهم إلی الکفر جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها تفسیر لدار البوار وَ بِئْسَ الْقَرارُ قرار من قرارة النار. (2)و فی قوله تعالی وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ أی موعد إبلیس و من تبعه لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ فیه قولان

أَحَدُهُمَا مَا رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّ جَهَنَّمَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ أَطْبَاقٍ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ وَ وَضَعَ إِحْدَی یَدَیْهِ عَلَی الْأُخْرَی فَقَالَ هَکَذَا

ص: 245


1- قال السیّد الرضیّ قدس اللّه روحه فی التلخیص: لو کان الموت الحقیقی لم یکن سبحانه لیقول: «وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ» و إنّما المعنی أن غواشی الکروب و حوازب الأمور تطرقه من کل مطرق و تطلع علیه من کل مطلع، و قد یوصف المغمور بالکرب و المضغوط بالخطب بأنّه فی غمرات الموت مبالغة فی عظیم ما یغشاه و ألیم ما یلقاه.
2- فی التفسیر المطبوع: بئس القرار من قراره النار.

و خداوند بهشت را به صورت عرضی(افقی) خلق کرد و آتش را به صورت طبقاتی بالای یکدیگر آفرید که پایین­ترین طبقه آن جهنم است و بالای آن لظی است و بالای آن حطمۀ و بالای آن سقَر و بالای آن سعیر و بالای آن هاویۀ است.

و در روایت کلبی آمده است که پایین­ترین درجه آن هاویۀ و بالاترین آن جهنم است و از ابن عباس روایت است که طبقه اول جهنم، دوم سعیر، سوم سقر، چهارم جحیم، پنجم لظی، ششم حطمۀ و هفتم هاویۀ است. و همانطور که مشاهده می­شود روایات در این باب با هم اختلاف دارد و از قول مجاهد و عکرمه و جبایی نقل شده است که درهای جهنم مانند گذاشتن دست بر روی دست بر روی هم قرار می­گیرد.

و روایت دیگر از ضحاک است که جهنم هفت در دارد که بر بالای یکدیگر قرار دارند. بالاترین آن متعلق به یکتاپرستان است که به اندازه اعمال خود در دنیا عذاب می­شوند سپس از آن خارج می­شوند و دوم متعلق به یهودیان است و سوم متعلق به مسیحیان است و چهارم صابئین و پنجم زرتشتیان و ششم مشرکان عرب و هفتم در منافقان است و منافقان فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ هستند و این سخن حسن و ابو مسلم است که به هم نزدیک است لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ یعنی از گمراهان جُزْءٌ مَقْسُومٌ یعنی قسمت معیّن.

وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ یعنی بت­ها و شیاطین و کسانی که آن­ها را در عبادت خداوند شریک کردند و گفته شده شرکای آن­ها نامیده شده­اند زیرا برای آنان بهره­ای از کشت و دام قرار دادند پس به گمان آن­ها شرکای آنان هستند قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذِینَ کُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ یعنی می­گویند این­ها شریکان ما هستند که آن­ها را با تو در خدایی و عبادت شریک کردیم و ما را از دین تو گمراه کردند پس قدری از عذاب ما را به آنان بده فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ یعنی بت­ها و سایر چیزهایی که علاوه بر خداوند می­پرستیدند به اذن خداوند به سخن آمدند و به آنان گفتند: شما دروغ می­گویید که ما به شما دستور دادیم ما را بپرستید، بلکه شما خود گمراهی را برگزیدید و گفته شده است شما دروغ می­گویید که ما معبود هستیم وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ یعنی در آن روز مشرکان و آن­چه را که جز خدا پرستیدند، تسلیم امر الهی شدند و مطیع او گشتند و یا معنا این است که تعصب جاهلی از مشرکان رفع شد و به اجبار تسلیم شدند و به توحیدی که تا به حال منکر آن بودند اعتراف کردند وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ یعنی آن­چه که امید داشتند و

ص: 246

وَ أَنَّ اللَّهَ وَضَعَ الْجِنَانَ عَلَی الْعَرْضِ وَ وَضَعَ النِّیرَانَ بَعْضَهَا فَوْقَ بَعْضٍ فَأَسْفَلُهَا جَهَنَّمُ وَ فَوْقَهَا لَظَی وَ فَوْقَهَا الْحُطَمَةُ وَ فَوْقَهَا سَقَرُ وَ فَوْقَهَا الْجَحِیمُ وَ فَوْقَهَا السَّعِیرُ وَ فَوْقَهَا الْهَاوِیَةُ.

و فی روایة الکلبی أسفلها الهاویة و أعلاها جهنم و عن ابن عباس أن الباب الأول جهنم و الثانی سعیر و الثالث سقر و الرابع جحیم و الخامس لظی و السادس الحطمة و السابع الهاویة اختلفت الروایات فی ذلک کما تری و هو قول مجاهد و عکرمة و الجبائی قالوا إن أبواب النیران کإطباق الید علی الید.

و الآخر ما روی عن الضحاک قال للنار سبعة أبواب و هی سبعة أدراک بعضها فوق بعض فأعلاها فیه أهل التوحید یعذبون علی قدر أعمالهم فی الدنیا ثم یخرجون و الثانی فیه الیهود و الثالث فیه النصاری و الرابع فیه الصابئون و الخامس فیه المجوس و السادس فیه مشرکو العرب و السابع فیه المنافقون و ذلک أن المنافقین فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ و هو قول الحسن و أبی مسلم و القولان متقاربان لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ أی من الغاوین جُزْءٌ مَقْسُومٌ أی نصیب معروف.

و فی قوله وَ إِذا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ یعنی الأصنام و الشیاطین و الذین أشرکوهم مع الله فی العبادة و قیل سماهم شرکاءهم لأنهم جعلوا لهم نصیبا من الزرع و الأنعام فهی إذا شرکاؤهم علی زعمهم قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذِینَ کُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ أی یقولون هؤلاء شرکاؤنا التی أشرکناها معک فی الإلهیة و العبادة و أضلونا عن دینک فحملهم بعض عذابنا فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ أی فقالت الأصنام و سائر ما کانوا یعبدونه من دون الله بإنطاق الله إیاها لهؤلاء إنکم لکاذبون فی أنا أمرناکم بعبادتنا و لکنکم اخترتم الضلال بسوء اختیارکم لأنفسکم و قیل إنکم لکاذبون فی قولکم إنا آلهة وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ أی استسلم المشرکون و ما عبدوهم من دون الله لأمر الله و انقادوا لحکمه یومئذ و قیل معناه أن المشرکین زال عنهم نخوة الجاهلیة و انقادوا قسرا لا اختیارا و اعترفوا بما کانوا ینکرونه من توحید الله وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ أی و بطل ما کانوا

ص: 246

آرزوهای دروغینی که معبودان آن­ها برایشان شفاعت می­کنند و سودی به حال آنان دارند، باطل شد.

زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ یعنی به دلیل رویگردانی آن­ها از دین خداوند عذابی بیش از عذاب کفر را بر آنان وارد می­کنیم و از ابن مسعود روایت است که در آتش

عقرب و مار را به آن­ها اضافه می­کنیم که نیش­هایی به اندازه نخل دارند و از ابن عباس و غیر او روایت شده است که منظور از آن رودهایی از مس مذاب و به داغی آتش است که با آن عذاب می­شوند و از ابن جبیر روایت شده است مارهایی به اندازه فیل و شتر و عقرب بر آنان وارد می­شود که مانند قاطرهای سیاهرنگ هستند(1) و حَصِیراً یعنی زندان.

و مَدْحُوراً یعنی از رحمت خداوند به دور است و کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً یعنی هر وقت التهاب آن سوختگی کم شود، دوباره آتش را روشن می­کنیم و این کار را دائما انجام می­دهیم و اگر کسی بپرسد با این حال چگونه شخص زنده می­ماند؟ پاسخ این است که خداوند می­تواند مانع از آن شود که آتش سبب مرگ آنان شود و إِنَّا أَعْتَدْنا یعنی آماده کردیم لِلظَّالِمِینَ یعنی کافرانی که با پرستش غیر خدا به خود ظلم کردند ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها از ابن عباس روایت شده است سرادق دیواری از آتش است که آن­ها را احاطه کرده و گفته شده است به معنای دود آتش و شعله آن است که پیش از رسیدن آن­ها به آتش به آنان می­رسد که ذکر آن در این آیه آمده است: إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ از قتاده، و از ابو مسلم روایت شده منظور این بوده که آتش از همه طرف آنان را احاطه کرده است و به همین دلیل آتش به سراپرده تشبیه شده است وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا از شدت عطش و حرارت آتش یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ و از ابن مسعود روایت شده است که آن شیء مذابی مانند مس و سرب است و گفته شده مانند ته مانده روغن است و وقتی به او نزدیک شود پوست سرش می­افتد و در یک روایت مرفوع از ابن عباس آمده است که مانند ته­نشین روغن است.(2) از ابن عباس و از مجاهد روایت شده است که مهل چرک و خون است و از ابن جبیر آمده که مهل چیزی است که حرارتش در نهایت درجه است و از ضحاک روایت شده است آب سیاه است و جهنم سیاه است و آب و درخت و اهل آن سیاه است.

ص: 247


1- . در النهایة آمده است: الادهم: به معنای سیاه بلند است که در حدیث مجاهد در وصف اهل آتش نیز آمده است: عقرب­هایی مانند قاطران سیاه دراز آن­ها را می­گزد؛ دلم یعنی سیاه و جمع أدلم است؛ می­گویم: و فیروزآبادی گفت: الدلم با حرکت خوانده می­شود. جانوری شبیه به مار که زیستگاه آن حجاز است، و از آن ضرب­المثلی نیز استعمال می­شود: «هو أشدّ من الدلم» یعنی از دلم نیز سیاه­تر است. و کصرد: الفیل. و به گفته دمیری: نوعی میمون است که عرب از آن ضرب­المثلی ساخته است: فلان أشدّ من الدلم.
2- . صحیح: و گفته شده است: مانند ته­نشین روغن است. به نسخه چاپی تفسیر رجوع شود.

یأملونه و یتمنونه من الأمانی الکاذبة من أن آلهتهم تشفع لهم و تنفع.

قوله تعالی زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ أی عذبناهم علی صدهم عن دین الله زیادة علی عذاب الکفر و قیل زدناهم الأفاعی و العقارب فی النار لها أنیاب کالنخل الطوال عن ابن مسعود و قیل هی أنهار من صفر مذاب کالنار یعذبون بها عن ابن عباس و غیره و قیل زیدوا حیات کأمثال الفیل و البخت و العقارب کالبغال الدلم (1)عن ابن جبیر و فی قوله حَصِیراً أی سجنا و محبسا.

و فی قوله مَدْحُوراً أی مبعدا من رحمة الله و فی قوله تعالی کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً أی کلما سکن التهابها زدناهم اشتعالا و یکون کذلک دائما فإن قیل کیف یبقی الحی حیا فی تلک الحالة من الاحتراق دائما قلنا إن الله قادر علی أن یمنع وصول النار إلی مقاتلهم و فی قوله تعالی إِنَّا أَعْتَدْنا أی هیأنا لِلظَّالِمِینَ أی الکافرین الذین ظلموا أنفسهم بعبادة غیر الله تعالی ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها و السرادق حائط من النار یحیط بهم عن ابن عباس و قیل هو دخان النار و لهبها یصل إلیهم قبل وصولهم إلیها و هو الذی فی قوله إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ عن قتادة و قیل أراد أن النار أحاطت بهم من جمیع جوانبهم فشبه ذلک بالسرادق عن أبی مسلم وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا من شدة العطش و حر النار یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ و هو شی ء أذیب کالنحاس و الرصاص و الصفر عن ابن مسعود و قیل هو کعکر الزیت إذا قرب إلیه سقطت فروة رأسه روی ذلک مرفوعا کدردی الزیت (2)عن ابن عباس و قیل هو القیح و الدم عن مجاهد و قیل هو الذی انتهی حره عن ابن جبیر و قیل إنه ماء أسود و إن جهنم سوداء و ماؤها أسود و شجرها أسود و أهلها سود عن

ص: 247


1- قال فی النهایة: الادهم: الأسود الطویل و منه حدیث مجاهد فی ذکر أهل النار: لسعتهم عقارب کامثال البغال الدلم؛ ای السود جمع أدلم؛ منه. أقول: و قال الفیروزآبادی: الدلم محرکة. شی ء شبه الحیة یکون بالحجاز، و منه المثل: «هو أشدّ من الدلم» و کصرد: الفیل انتهی. و قال الدمیری: هو نوع من القراد، قالت العرب فی أمثالها: فلان أشدّ من الدلم.
2- الصحیح: و قیل: کدردی الزیت. راجع التفسیر المطبوع.

یَشْوِی الْوُجُوهَ یعنی وقتی به صورت نزدیک شود آن را کباب می­کند و می­سوزاند چون این عذاب در پی فریاد استغاثه جهنمیان آمده است، خداوند این عذاب را به عنوان فریادرسی برای آنان ذکر کرده است (جهنمیان فریاد کمک سر می­دهند و در جوابشان به جای اینکه کمکی به ایشان شود، عذاب داده می شود) بِئْسَ الشَّرابُ آن مهل شراب بدی است وَ ساءَتْ آتش مُرْتَفَقاً از مجاهد آمده است یعنی تکیه­گاهی برای آنان و گفته شده به معنای جمع بد است که از مرافقه گرفته شده است و به معنای اجتماع است و از ابن عباس روایت شده به معنای منزل امن است.

و إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا یعنی منزلی را و گفته شده است یعنی برای آنان در نزد ما آماده و مهیّاست، همانطور که پذیرایی برای میهمان آماده می­شود و لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ یعنی آن­ها را جمع می­کنیم و از قبرهایشان برمی­انگیزیم و آن­ها را با دوستانشان از شیاطین همنشین می­کنیم و گفته شده است یعنی هم آن­ها و هم شیاطین را جمع می­کنیم ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا یعنی نشسته (1) بر روی زانوها و معنا این است که آنان در حالی­که با هم در ستیز هستند، حول جهنم زانو می­زنند و برخی از دیگری بیزاری می­جویند زیرا محاسبه در نزدیکی جهنم اتفاق می­افتد و از ابن عباس روایت شده است جِثِیًّا یعنی گروه­هایی مانند زمر. این کلمه جمع جثوۀ به معنای خاک و سنگ است و گفته شده است معنای آن نشسته بر روی زانوها است زیرا جای تنگی دارند و نمی­توانند بنشینند ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَةٍ یعنی از هر گروه خارج می­کنیم أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا یعنی أعتی. به گفته قتاده یعنی از پیروان هر دینی رهبران شرور آن را خارج می­کنیم و عتی در اینجا مصدر است مانند عتو و به معنای سرپیچی و عصیان است و از مجاهد و ابو الاحوص روایت شده است که از گناهان بزرگ شروع می­کنیم ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلی بِها صِلِیًّا یعنی ما نسبت به کسانی که باید با شدت بیشتری عذاب شوند داناتر هستیم وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها یعنی همه شما به آن وارد می­شوید و مرجع هاء جهنم است و علما در معنای ورود اختلاف نظر دارند. نظر اول: ورود به آن، به معنای رسیدن به آن و مشرف شدن بر آن است، نه داخل شدن در آن. مانند این آیه: وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ (2)

و آیه دیگر: فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ (3) و به گفته زجاج حجت قاطع در آن این آیه است: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها

ص: 248


1- . استوفز فی قعدته: یعنی کامل ننشست. از او رحمه الله.
2- . قصص: 23.
3- . یوسف: 19.

الضحاک یَشْوِی الْوُجُوهَ أی ینضجها عند دنوه منها و یحرقها و إنما جعل سبحانه ذلک إغاثة لاقترانه بذکر الاستغاثة بِئْسَ الشَّرابُ ذلک المهل وَ ساءَتْ النار مُرْتَفَقاً أی متکأ لهم و قیل ساءت مجتمعا مأخوذا من المرافقة و هی الاجتماع عن مجاهد و قیل منزلا مستقرا عن ابن عباس.

و فی قوله إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا أی منزلا و قیل أی معدة مهیأة لهم عندنا کما یهیأ النزل للضیف و فی قوله تعالی لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ أی لنجمعنهم و لنبعثنهم من قبورهم مقرنین بأولیائهم من الشیاطین و قیل و لنحشرنهم و لنحشرن الشیاطین أیضا ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا أی مستوفزین (1)علی الرکب و المعنی یجثون حول جهنم متخاصمین و یتبرأ بعضهم من بعض لأن المحاسبة تکون بقرب جهنم و قیل جِثِیًّا أی جماعات جماعات عن ابن عباس کأنه قیل زمرا و هی جمع جثوة و هی المجموع من التراب و الحجارة و قیل معناه قیاما علی الرکب و ذلک لضیق المکان بهم لا یمکنهم أن یجلسوا ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَةٍ أی لنستخرجن من کل جماعة أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا أی الأعتی فالأعتی منهم قال قتادة لننزعن من أهل کل دین قادتهم و رءوسهم فی الشر و العتی هاهنا مصدر کالعتو و هو التمرد فی العصیان و قیل نبدأ بالأکبر جرما فالأکبر عن مجاهد و أبی الأحوص ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلی بِها صِلِیًّا أی نحن أعلم بالذین هم أولی بشدة العذاب وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها أی ما منکم واحد إلا واردها و الهاء راجعة إلی جهنم فاختلف العلماء فی معنی الورود علی قولین أحدهما أن ورودها هو الوصول إلیها و الإشراف علیها لا الدخول فیها کقوله تعالی وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ (2)و قوله سبحانه فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ (3)و قال الزجاج و الحجة القاطعة فی ذلک قوله سبحانه إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها

ص: 248


1- استوفز فی قعدته: قعد قعودا منتصبا غیر مطمئن. منه عفی عنه.
2- القصص: 23.
3- یوسف: 19.

مُبْعَدُونَ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها بر این دلالت دارد که نیکوکاران به جهنم وارد نمی­شوند. گفتند: معنا این است که آن­ها برای محاسبه به اطراف جهنم وارد شده­اند و این آیه بر آن دلالت دارد: ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا سپس اهل جهنم به آن وارد می­شوند و طبق نظر دیگر معنا این است که همه انسان­ها چه گناهکار و چه نیکوکار به عرصه قیامت وارد شده­اند و در آن جمعند.

و معنای دیگر این است که ورود به معنای دخول است. با استدلال به این آیه: فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ(1)

و آیه أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها که قول ابن عباس و جابر و اغلب مفسران است و این آیه بر آن دلالت دارد: ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا در اینجا نگفته است ظالمان را داخل می­کنیم، بلکه گفته است رها می­کنیم و ترک کردن و رها کردن برای چیزی است که در جای خود باشد؛ سپس در این مورد اختلاف نظر پیش آمده است و به عقیده برخی این آیه خاص مشرکان است و منظور از آیه وَ إِنْ مِنْکُمْ مشرکان است و در شواذ از ابن عباس روایت شده است که او جمله را به صورت «إن منهم» قرائت کرده است و به عقیده اغلب مفسران، جمله خطاب به همه مکلّفان است و هر مومن و فاجری به آن وارد می­شود و بر مومنان سرد و سلامت و بر کافران عذاب همیشگی است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردم به جهنم وارد می­شوند سپس با اعمال خود از آن خارج می­شوند. اولین آن­ها مانند درخشش برق، سپس گذر باد، سپس دویدن اسب، سپس سرعت سوارکار، سپس هجوم بردن مرد و سپس راه رفتن آن است.

از ابو سمینه روایت شده است: ما در معنای ورود اختلاف نظر داریم. به عقیده گروهی فقط مومنان به آن وارد می­شوند و به عقیده برخی دیگر همه به آن وارد می­شوند سپس کسانی که پرهیزگار شدند نجات پیدا می­کنند. من با جابر بن عبدالله دیدار کردم و از او در این باره سوال پرسیدم. او با انگشت خود به گوش­هایش اشاره کرد و گفت: گوش­هایم کر شوند اگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشنیده باشم که فرمود: ورود همان دخول است و هر نیکوکار و فاجری وارد می­شوند و آتش بر مومنان سرد و سلامت است همانطور که بر ابراهیم بود تا جایی که جهنم از سردی آتش ناله می­کند، سپس پرهیزگاران نجات می­یابند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت آتش به مومنان می­گوید: ای مومن بگذر که نور تو شعله مرا خاموش کرد.

ص: 249


1- . هود: 98.

مُبْعَدُونَ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها فهذا یدل علی أن أهل الحسنی لا یدخلون النار قالوا فمعناه أنهم واردون حول جهنم للمحاسبة و یدل علیه قوله ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا ثم یدخل النار من هو أهلها و قال بعضهم إن معناه أنهم واردون عرصة القیامة التی تجمع کل بر و فاجر.

و الآخر أن ورودها دخولها بدلالة قوله فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ (1)و قوله أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها و هو قول ابن عباس و جابر و أکثر المفسرین و یدل علیه قوله ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا و لم یقل و ندخل الظالمین و إنما یقال نذر و نترک للشی ء الذی قد حصل فی مکانه ثم اختلف هؤلاء فقال بعضهم إنه للمشرکین خاصة و یکون قوله وَ إِنْ مِنْکُمْ المراد به أن منهم و روی فی الشواذ عن ابن عباس أنه قرأ و إن منهم و قال الأکثرون إنه خطاب لجمیع المکلفین فلا یبقی مؤمن و لا فاجر إلا و یدخلها فیکون بردا و سلاما علی المؤمنین و عذابا لازما للکافرین

قَالَ السُّدِّیُّ سَأَلْتُ مَرَّةً الْهَمْدَانِیَّ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَحَدَّثَنِی أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ حَدَّثَهُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَرِدُ النَّاسُ النَّارَ ثُمَّ یَصْدُرُونَ بِأَعْمَالِهِمْ فَأَوَّلُهُمْ کَلَمْعِ الْبَرْقِ ثُمَّ کَمَرِّ الرِّیحِ ثُمَّ کَحُضْرِ الْفَرَسِ ثُمَّ کَالرَّاکِبِ ثُمَّ کَشَدِّ الرَّجُلِ ثُمَّ کَمَشْیِهِ.

-وَ رَوَی أَبُو صَالِحٍ غَالِبُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ کَثِیرِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی سَمِینَةَ قَالَ: اخْتَلَفْنَا فِی الْوُرُودِ فَقَالَ قَوْمٌ لَا یَدْخُلُهَا مُؤْمِنٌ وَ قَالَ آخَرُونَ یَدْخُلُونَهَا جَمِیعاً ثُمَّ یُنَجَّی الَّذِینَ اتَّقَوْا فَلَقِیتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَسَأَلْتُهُ فَأَوْمَأَ بِإِصْبَعِهِ إِلَی أُذُنَیْهِ فَقَالَ صَمَّتَا إِنْ لَمْ أَکُنْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الْوُرُودُ الدُّخُولُ لَا یَبْقَی بَرٌّ وَ لَا فَاجِرٌ إِلَّا یَدْخُلُهَا تَکُونُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ بَرْداً وَ سَلَاماً کَمَا کَانَتْ عَلَی إِبْرَاهِیمَ حَتَّی إِنَّ لِلنَّارِ أَوْ قَالَ لِجَهَنَّمَ ضَجِیجاً مِنْ بَرْدِهَا ثُمَّ یُنَجَّی الَّذِینَ اتَّقَوْا.

-وَ رُوِیَ مَرْفُوعاً عَنْ یَعْلَی بْنِ مُنَبِّهٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَقُولُ النَّارُ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ جُزْ یَا مُؤْمِنُ فَقَدْ أَطْفَأَ نُورُکَ لَهَبِی.

ص: 249


1- هود: 98.

روایت شده است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: معنای این آیه چیست؟ حضرت فرمود: خداوند متعال آتش را مانند روغن جامد قرار می­دهد و خلق حول آن جمع می­شوند. سپس منادی ندا می­دهد که یاران خود را برگیر و یاران مرا رها کن. قسم به کسی که جانم در دستان اوست، او اهل خود را بهتر از شناخت پدر نسبت به فرزند می­شناسد.

و از حسن روایت شده است که او مردی را در حال خندیدن دید و به او گفت: آیا می­دانی که تو به جهنم می­روی؟ گفت: بله. گفت: آیا می­دانی که از آن خارج می­شوی؟ گفت: نه. گفت: پس خنده تو برای چیست؟ و از آن روز به بعد حسن تا هنگام مرگ خود دیگر نخندید. و گفته شده است فایده آن برخی روایات است که در آن آمده خداوند متعال هیچ کس را به بهشت وارد نمی­کند قبل از آن­که آتش و عذاب آن را به او نشان دهد تا بدین وسیله بنده فضل و لطف و احسان خداوند را بر خود بداند و به خاطر بهشت و نعمت­های آن شاد و مسرور گردد و خداوند هیچ کس را به جهنم وارد نمی­کند مگر آن­که بهشت و نعمت­ها و ثواب آن را به او نشان دهد تا به خاطر از دست دادن بهشت و نعمت آن اندوه و حسرت او بیشتر شود و به گفته مجاهد، تب سهم هر مومنی از آتش است. سپس قرائت کرد: وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها پس بر این اساس هر مومنی که تب کند، به آتش وارد شده است.

و در روایت آمده است که تب از چرک وخون جهنمیان است.

و روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مریضی عیادت کرد و فرمود: به تو بشارت می­دهم که خداوند فرمود: تب آتش من است که آن را در دنیا بر بنده مومن خود نازل می­کنم تا نصیب او از آتش باشد.

کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا یعنی موجود تحقق یافته که وجودش حتمی است و مقدّر شده است که باشد ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا از ابن عباس روایت شده است یعنی از شرک، و صداقت پیشه کردند وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ یعنی مشرکان و کافران را به حال خود رها می­کنیم فِیها جِثِیًّا یعنی در حالی که بر زانوهای خود نشسته­اند و گفته شده است به صورت گروه­هایی هستند و گفته شده است منظور از ظالمان هر ظالم و عصیانگری است.

و تفسیر بیضاوی در آیه وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها این است که هر کسی به آن می­رسد و در مقابل آن حاضر می­شود، سپس مومنان از آن می­گذرند در حالی­که خاموش است و بقیه را می­سوزاند.

و از جابر روایت شده است که در این مورد از حضرت سوال شد و فرمود: هنگامی که بهشتیان به بهشت وارد شوند برخی به دیگری می­گویند: آیا پروردگارمان به ما وعده نداده بود که به آتش می­رویم؟ به آن­ها پاسخ می­دهند که شما به آن وارد شدید و آتش خاموش بود.

و أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ یعنی از عذاب آن و گفته شده است ورود به آتش همان گذشتن از صراط است که بسیار مشکل است.

ص: 250

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مَعْنَی الْآیَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَجْعَلُ النَّارَ کَالسَّمْنِ الْجَامِدِ وَ یَجْتَمِعُ عَلَیْهَا الْخَلْقُ ثُمَّ یُنَادِی الْمُنَادِی أَنْ خُذِی أَصْحَابَکِ وَ ذَرِی أَصْحَابِی فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَهِیَ أَعْرَفُ بِأَصْحَابِهَا مِنَ الْوَالِدَةِ بِوَلَدِهَا.

-و روی عن الحسن أنه رأی رجلا یضحک فقال هل علمت أنک وارد النار فقال نعم قال و هل علمت أنک خارج منها قال لا قال ففیم هذا الضحک و کان الحسن لم یر ضاحکا قط حتی مات و قیل إن الفائدة فی ذلک ما روی فی بعض الأخبار أن الله تعالی لا یدخل أحدا الجنة حتی یطلعه علی النار و ما فیها من العذاب لیعلم تمام فضل الله علیه و کمال لطفه و إحسانه إلیه فیزداد لذلک فرحا و سرورا بالجنة و نعیمها و لا یدخل أحدا النار حتی یطلعه علی الجنة و ما فیها من أنواع النعیم و الثواب لیکون ذلک زیادة عقوبة له و حسرة علی ما فاته من الجنة و نعیمها و قال مجاهد الحمی حظ کل مؤمن من النار ثم قرأ وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها فعلی هذا من حم من المؤمنین فقد وردها.

و قد ورد فی الخبر أن الحمّی من قیح جهنم

وَ رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَادَ مَرِیضاً فَقَالَ أَبْشِرْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ الْحُمَّی هِیَ نَارِی أُسَلِّطُهَا عَلَی عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا لِیَکُونَ حَظَّهُ مِنَ النَّارِ.

کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا أی کائنا واقعا لا محالة قد قضی بأنه یکون ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا الشرک و صدقوا عن ابن عباس وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ أی و نقر المشرکین و الکفار علی حالهم فِیها جِثِیًّا أی بارکین علی رکبهم و قیل جماعات و قیل إن المراد بالظالمین کل ظالم و عاص.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها إلا واصلها و حاضر دونها یمر بها المؤمنون و هی خامدة و تنهار بغیرهم

وَ عَنْ جَابِرٍ أَنَّهُ علیه السلام سُئِلَ عَنْهُ فَقَالَ إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَ لَیْسَ قَدْ وَعَدَنَا رَبُّنَا أَنْ نَرِدَ النَّارَ فَیُقَالُ لَهُمْ قَدْ وَرَدْتُمُوهَا وَ هِیَ خَامِدَةٌ.

و أما قوله تعالی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ فالمراد من عذابها و قیل ورودها الجواز علی الصراط فإنه محدود علیها.

ص: 250

وتفسیر طبرسی رحمه الله در آیه إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً به روایت از ضحاک از ابن عباس این است که مجرم همان کافر است و در روایت عطاء یعنی کسی که مرتکب جرمی شد و اعمالی مانند فرعون داشت فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها تا از عذاب راحت شود وَ لا یَحْیی زندگی همراه با آرامشی ندارد، بلکه با انواع مختلف عذاب شکنجه می­شود.

و إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی بت­ها حَصَبُ جَهَنَّمَ از ابن عباس یعنی سوخت آن و گفته شده به معنای هیزم آن است و اصل حصب به معنای پرت کردن است و منظور آن است که مجرمان مانند انداختن شن و سنگریزه در آتش انداخته می­شوند و ممکن است پرسیده شود که عیسی علیه­السلام مدتی پرستش می­شد و بعضی از فرشتگان مدتی معبود دیگران بودند، [آیا آن­ها نیز هیزم جهنم هستند] و پاسخ این است که این آیه شامل حال آنان نمی­شود، زیرا «ما»ی موصول برای غیر عاقل است و خطاب این آیه به مکّیان بت پرست بوده است.

پس اگر پرسیده شد فایده وارد کردن بت­ها به آتش چیست؟ گفته می­شود مشرکانی که آن را پرستیده­اند با آن عذاب می­شوند و به این وسیله حسرت و اندوهشان بیشتر می­شود و یا شاید برای توبیخ و نکوهشِ کفار در آتش انداخته می­شوند چون این اشیاء بیجان را که هیچ سود و زیانی نداشته­اند پرستیده­اند و گفته شده است منظور از آیه وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شیاطینی هستند که آن­ها را به پرستش غیر خداوند دعوت کردند و آن­ها نیز اطاعت کردند و گویا آن­ها را پرستیده­اند همانطور که فرموده است: یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ این خطابی به کافران است یعنی شما به جهنم وارد شده­اید و گفته شده است معنای لها، إلیها است لَوْ کانَ هؤُلاءِ بت­ها و شیطان آلِهَةً آنطور که تصور می­کنید ما وَرَدُوها یعنی به آتش وارد نشده­اند وَ کُلٌ هم عابد و هم معبود فِیها خالِدُونَ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ یعنی صدایی مانند صدای الاغ که تنفس سخت آن­ها را در آتش و در حال سوختن نشان می­دهد وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ یعنی چیزی که آن­ها را خشنود کند و به حال آنان سودی داشته باشد نمی­شنوند و تنها صدای کسانی که عذاب می­شوند و چیزهای ناپسند را می­شنوند و از ابن مسعود روایت شده است که در تابوت­هایی از آتش گذاشته می­شوند و هیچ چیزی نمی­شنوند و هر کس از آنان در آتش هیچ کس را جز خود در حال عذاب شدن نمی­بیند.

گفتند هنگامی که این آیه نازل شد، عبدالله بن زبعری به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای محمد، آیا گمان نمی­کنی که عزیر و عیسی مردان صالحی هستند و مریم زن صالحی است؟ فرمود: بله. گفت: این­ها کسانی بودند که پرستیده می­شدند. آیا به آتش وارد می­شوند؟ پس خداوند متعال این آیه را نازل کرد: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی یعنی وعده بهشت به آنان داده شده است.

ص: 251

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً قال ابن عباس فی روایة الضحاک المجرم الکافر و فی روایة عطاء یعنی الذی أجرم و فعل مثل ما فعل فرعون فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها فیستریح من العذاب وَ لا یَحْیی حیاة فیها راحة بل هو معاقب بأنواع العقاب.

و فی قوله تعالی إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی الأوثان حَصَبُ جَهَنَّمَ أی وقودها عن ابن عباس و قیل حطبها و أصل الحصب الرمی فالمراد أنهم یرمون فیها کما یرمی بالحصی و یسأل علی هذا فیقال إن عیسی علیه السلام عبد و الملائکة قد عبدوا و الجواب أنهم لا یدخلون فی الآیة لأن ما لما لا یعقل و لأن الخطاب لأهل مکة و إنما کانوا یعبدون الأصنام.

فإن قیل و أی فائدة فی إدخال الأصنام النار قیل یعذب بها المشرکون الذین عبدوها فتکون زیادة فی حسرتهم و غمهم و یجوز أن یرمی بها فی النار توبیخا للکفار حیث عبدوها و هی جماد لا تضر و لا تنفع و قیل إن المراد بقوله وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ الشیاطین الذین دعوهم إلی عبادة غیر الله فأطاعوهم فکأنهم عبدوهم کما قال یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ خطاب للکفار أی أنتم فی جهنم داخلون و قیل إن معنی لها إلیها لَوْ کانَ هؤُلاءِ الأصنام و الشیطان آلِهَةً کما تزعمون ما وَرَدُوها أی ما دخلوا النار وَ کُلٌّ من العابد و المعبود فِیها خالِدُونَ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ أی صوت کصوت الحمار و هو شدة تنفسهم فی النار عند إحراقها لهم وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ أی لا یسمعون ما یسرهم و لا ما ینتفعون به و إنما یسمعون صوت المعذبین و صوت الملائکة الذین یعذبونهم و یسمعون ما یسوؤهم و قیل یجعلون فی توابیت من نار فلا یسمعون شیئا و لا یری أحد منهم أن فی النار أحدا یعذب غیره عن ابن مسعود

قَالُوا وَ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أَتَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزِّبَعْرَی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ لَسْتَ تَزْعُمُ أَنَّ عُزَیْراً رَجُلٌ صَالِحٌ وَ أَنَّ عِیسَی رَجُلٌ صَالِحٌ وَ أَنَّ مَرْیَمَ امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ قَالَ بَلَی قَالَ فَإِنَّ هَؤُلَاءِ یُعْبَدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَهُمْ فِی النَّارِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أَیِ الْمَوْعِدَةُ

ص: 251

و گفته شده حسنی به معنای سعادت است أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها یعنی در جایی هستند که صدای محسوس آن را نمی­شنوند وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ از نعمت­های بهشتی و امنیت آن خالِدُونَ یعنی همیشگی و می­گویند: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی عیسی و عزیر و مریم و فرشتگانی که پرستیده می­شدند و این را ناپسند می­دانستند. خداوند آن­ها را از حکم ما یعبدون من دون الله استثنا کرده است و گفته شده است آیه معنای کلی دارد و همه کسانی را که پیش از این، وعده سعادت به آنان داده شد شامل می­شود.

و ابن عباس در تفسیر آیه فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ(1) گفته است: هنگامی که آن­ها به سوی جهنم بروند، قطعه­های آتش که به شکل لباس­های کوتاهی است بر تنشان پوشانده می­شود و از سعید بن جبیر روایت شده است که لباس­های آنان مسی و آتشین است و در نهایت حرارت قرار دارد و گفته شده است همانطور که لباس بدن را احاطه می­کند، آتش آن­ها را احاطه می­کند یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ یعنی آب جوشان که چربی شکم آنان را ذوب می­کند و پوست آنان می­افتد و در روایت مرفوع آمده است که آب بسیار داغ بر سر آنان ریخته می­شود و به شکم آن­ها می­رسد و هر چیز را که در آن است می­برد و قطع می­کند(2)

یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ یعنی با آن آب جوشان امعا و احشای و پوست بدن قطع شده و

ذوب می­شود و صهر به معنای ذوب کردن است. وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ به گفته لیث، مقمعه چیزی شبیه به گرز است(3) از جنس آهن، که با آن به سر ضربه می­زنند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در تفسیر آیه وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ لَوْ فرمود: اگر یک گرز آهنی بر روی زمین گذاشته شود و جن و انس حول آن جمع شوند، نمی­توانند آن را از زمین بلند کنند.

و حسن گفته است آتش شعله خود را به سمت آنان پرت می­کند تا در بالای آن قرار گیرند، سپس با گرز به آنان ضربه می­زنند

ص: 252


1- . سید رضی رضوان اللّه علیه گفت: منظور از آیه این است که آتش – که از شر آن به خداوند پناه می­بریم- بدن آن­ها را همچون لباسی احاطه کرده است و همه اعضای آنان را در بر گرفته است و یا منظور از لباس­های قطرانی که خداوند در این آیه ذکر کرد: «سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ» این است که– والله اعلم- وقتی آن لباس را به تن کردند و آتش شعله کشید، به دلیل احاطه آتش بر آن­ها مانند لباس­های آتشین شد.
2- . یعنی هر چه را که در آن است قطع می­کند.
3- . الجرز: میله بلند.

بِالْجَنَّةِ.

و قیل الحسنی السعادة أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها أی یکونون بحیث لا یسمعون صوتها الذی یحس وَ هُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ من نعیم الجنة و ملاذها خالِدُونَ أی دائمون و یقال إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی عیسی و عزیر و مریم و الملائکة الذین عبدوا من دون الله و هم کارهون استثناهم الله من جملة ما یعبدون من دون الله و قیل إن الآیة عامة فی کل من سبقت له الموعدة بالسعادة.

و فی قوله تعالی فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ (1)قال ابن عباس حین صاروا إلی جهنم ألبسوا مقطعات النیران و هی الثیاب القصار و قیل یجعل لهم ثیاب نحاس من نار و هی أشد ما یکون حرا عن سعید بن جبیر و قیل إن النار تحیط بهم کإحاطة الثیاب التی یلبسونها یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ أی الماء المغلی فیذیب ما فی بطونهم من الشحوم و یتساقط الجلود و فی خبر مرفوع أنه یصب علی رءوسهم الحمیم فینفذ إلی أجوافهم فیسلت ما فیها (2)یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ أی یذاب و ینضج بذلک الحمیم ما فیها من الأمعاء و تذاب به الجلود و الصهر الإذابة وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ قال اللیث المقمعة شبه الجرز (3)من الحدید یضرب بها الرأس.

وَ رَوَی أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِهِ وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ لَوْ وُضِعَ مِقْمَعٌ مِنْ حَدِیدٍ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ الثَّقَلَانِ مَا أَقَلُّوهُ مِنَ الْأَرْضِ.

. و قال الحسن إن النار ترمیهم بلهبها حتی إذا کانوا فی أعلاها ضربوا بمقامع

ص: 252


1- قال السیّد الرضیّ رضوان اللّه علیه: المراد بها أن النار- نعوذ باللّه منها- تشتمل علیهم اشتمال الملابس علی الأبدان حتّی لا یسلم منها عضو من أعضائهم و لا یغیب عنها شی ء من أجسادهم، و قد یجوز أیضا أن یکون المراد بذلک- و اللّه أعلم- أن سرابیل القطران التی ذکرها اللّه سبحانه فقال: «سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ» إذ البسوها و اشتعلت النار فیها صارت کأنّها ثیاب من نار لاحاطتها بهم و اشتمالها علیهم.
2- أی فیقطع ما فیها.
3- الجرز: العمود.

و به مدت هفتاد سال سقوط می­کنند و وقتی به پایین آتش رسیدند، آتش صدای زوزه خود را به گوش آنان می­رساند و حتی لحظه­ای نمی­توانند آن را تحمل کنند، که ذکر آن در این آیه آمده است: کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها یعنی هر بار که تلاش کنند به سبب غم و اندوه بسیار خود از آتش خارج شوند، دوباره با گرزها به آتش بازگردانده می­شوند و هیچ راه فراری از آن وجود ندارد وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ یعنی به آن­ها گفته می­شود: عذاب آتش را بچشید که شما را می­سوزاند و حریق اسمی است که از احتراق گرفته شده است.

و بِإِلْحادٍ یعنی انحراف از مقصود اصلی مُعاجِزِینَ یعنی غالب و آن­ها یقین داشتند که از ما پیشی می­گیرند و یا گمان می­کردند که خدا را عاجز می­کنند و هرگز نمی­توانند چنین کاری را انجام دهند تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ یعنی شعله آتش به صورت­های آنان می­رسد و لفح و نفح هر دو به معنای شعله آتش است، با این تفاوت که لفح تاثیر بیشتری دارد و از نفح بزرگ­تر است وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ به روایت از ابن عباس یعنی ترشرو و از حسن روایت شده است که لب­های آنان جمع می­شود و دندان­هایشان مانند سرهای بریان آشکار می­شود أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ یعنی به آن­ها گفته می­شود: آیا آیات قرآن برای شما تلاوت نشد و گفته شده است یعنی آیا حجت­ها و آیات و دلایل من در دنیا بر شما ارائه نگردید؟ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا یعنی شقاوت ما که در عاقبت کار به زیان ماست و معنا این است که اعمال بدی که موجب شقاوت است بر ما چیره شده است وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ یعنی از حق منحرف شدیم رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها از آتش فَإِنْ عُدْنا از اعمال زشتی مثل کفر و تکذیب پیامبران و گناهان فَإِنَّا ظالِمُونَ به خود ظلم کرده­ایم. به گفته حسن، این آخرین سخن اهل آتش است. و پس از آن مانند الاغ نعره می­زنند قالَ اخْسَؤُا فِیها یعنی مانند سگ دور شوید و در آتش بمانید. و این لفظ برای دور کردن سگ به کار می­رود و وقتی به انسان گفته شود، به دلیل اهانتی است که موجب عذاب است وَ لا تُکَلِّمُونِ این مبالغه در توهین و خوار کردن و خشم گرفتن بر آن­هاست و یا به معنای این است که در رفع عذاب با من سخن نگویید که آن را از شما برنمی­دارم. إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی آن­ها پیامبران و مومنان هستند یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ یعنی در دنیا در طلب ثوابی که نزد من است این دعاها را می­گویند فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ شما ای گروه کافران سِخْرِیًّا یعنی آن­ها را مورد تمسخر قرار می­دادید و یا این­که آن­ها را استثمار می­کردید بدون این­که اجر و پاداشی دریافت کنند حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی تا این­که به دلیل اشتغال به تمسخر آنان، از ذکر من غافل شدید.

ص: 253

فهووا فیها سبعین خریفا فإذا انتهوا إلی أسفلها ضربهم زفیر لهبها فلا یستقرون ساعة فذلک قوله کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها أی کلما حاولوا الخروج من النار لما یلحقهم من الغم و الکرب الذی یأخذ بأنفاسهم حین لیس لها مخرج ردوا إلیها بالمقامع وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ أی و یقال لهم ذوقوا عذاب النار التی تحرقکم و الحریق الاسم من الاحتراق.

و فی قوله بِإِلْحادٍ الإلحاد العدول عن القصد و فی قوله مُعاجِزِینَ أی مغالبین و قیل مقدرین أنهم یسبقوننا و قیل ظانین أن یعجزوا الله أی یفوتوه و لن یعجزوه و فی قوله تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ أی تصیب وجوههم لفح النار و لهبها و اللفح و النفح بمعنی إلا أن اللفح أشد تأثیرا و أعظم من النفح وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ أی عابسون عن ابن عباس و قیل هو أن تتقلص شفاههم و تبدو أسنانهم کالرءوس المشویة عن الحسن أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ أی و یقال لهم أ لم یکن القرآن یقرأ علیکم و قیل أ لم تکن حججی و بیناتی و أدلتی تقرأ علیکم فی دار الدنیا فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا أی شقاوتنا و هی المضرة اللاحقة فی العاقبة و المعنی استعلت علینا سیئاتنا التی أوجبت لنا الشقاوة وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ أی ذاهبین عن الحق رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها من النار فَإِنْ عُدْنا لما تکره من الکفر و التکذیب و المعاصی فَإِنَّا ظالِمُونَ لأنفسنا قال الحسن هذا آخر کلام یتکلم به أهل النار ثم بعد ذلک یکون لهم شهیق کشهیق الحمار قالَ اخْسَؤُا فِیها أی ابعدوا بعد الکلب فی النار و هذه اللفظة زجر للکلاب و إذا قیل ذلک للإنسان یکون للإهانة المستحقة للعقوبة وَ لا تُکَلِّمُونِ و هذه مبالغة للإذلال و الإهانة و إظهار الغضب علیهم و قیل معناه و لا تکلمونی فی رفع العذاب فإنی لا أرفعه عنکم إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی و هم الأنبیاء و المؤمنون یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ أی یدعون هذه الدعوات فی الدنیا طلبا لما عندی من الثواب فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ أنتم یا معشر الکفار سِخْرِیًّا أی کنتم تهزءون بهم و قیل معناه تستعبدونهم و تصرفونهم فی أعمالکم و حوائجکم کرها بغیر أجر حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی أی نسیتم ذکری لاشتغالکم بالسخریة منهم

ص: 253

به فراموشی کشاندن را به بندگان مومن نسبت داده است، زیرا حتی اگر این کار را انجام ندهند، اما دلیل آن بوده­اند. وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا یعنی به دلیل صبوری آنان بر آزار و تمسخر شما أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ یعنی به چیزی که می­خواستند دست یافتند و در آخرت نجات یافتند قالَ یعنی خداوند متعال در روز قیامت به شیوه استفهام توبیخی، به کفار که منکر قیامت بودند گفت: کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ یعنی در قبرها عَدَدَ سِنِینَ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ زیرا آن­ها طول اقامتشان را به دلیل این­که مرده بودند احساس نکردند و از حسن روایت شده است که این سوال از طول مدت زندگی آن­ها در دنیا بوده است که پاسخ دادند: یک روز یا قسمتی از یک روز. آن­ها به دلیل طول اقامتشان در آتش، طول زندگی دنیا را کم می­دانند و این دروغ نبوده است زیرا این نظر واقعی آنان است. و یا منظور از آن یک روز یا قسمتی از یک روزِ آخرت بوده است و به گفته ابن عباس، خداوند باعث شده آن­ها طول مدت زندگی خود را فراموش کنند و به دلیل عظمت عذابی که در آن قرار دارند اینطور تصور کنند که فقط یک روز یا قسمتی از یک روز را مانده­اند فَسْئَلِ الْعادِّینَ یعنی فرشتگان. زیرا آن­ها اعمال بندگان را می­شمرند و گفته شده به معنای حساب است، زیرا آن­ها ماه­ها و سال­ها را می­شمرند قالَ خداوند متعال إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا زیرا اقامت شما در دنیا یا در قبرها هر چند طولانی باشد، نسبت به مدت اقامت شما در عذاب جهنم زیاد نیست. لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ صحیح بودن چیزهایی که گفتیم و گفته شده معنا این است که اگر از عمر کم خود در دنیا و طول مدت اقامت خود در عذاب آخرت مطلع بودید، به کفر و گناهان مشغول نمی­شدید.

و وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً یعنی آتشی که زبانه می­کشد سپس آن آتش سوزان را اینگونه توصیف کرده است: إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ به روایت از سدی و کلبی یعنی یک مسیر صد ساله.

و امام صادق علیه­السلام فرمود: از مسیر یک ساله.

در واقع این گناهکاران هستند که آتش را می­بینند، اما دیدن به آتش نسبت داده شده زیرا با این شیوه معنا بهتر بیان می­شود گویا آتش مانند یک شخص عصبانی که از خشم فریاد می­زند آن­ها را می­بیند و ذکر آن در این آیه آمده است: سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً تغیّظ به معنای شراره­های آتش در هنگام شدت آن است و زفیر صدای آتش است وقتی بسیار شعله می­کشد مانند خشمگین شدن مرد عصبانی و تغیّظ شنیده نمی­شود و تنها از احوال چیزی فهمیده می­شود و گفته شده معنا این است که صدای تغیّظ و جوشش آتش را شنیدند. به گفته عبید بن عمیر جهنم زوزه­ای می­کشد که از شدت آن همه پیامبران و فرشتگان به سجده می­افتند و گفته شده است تغیّظ مربوط به آتش و زفیر مربوط به جهنمیان است، گویا معنا بدین صورت بوده است که آن­ها تغیّظ آتش را دیدند و صدای زفیر اهل آن را شنیدند وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً.

ص: 254

فنسب الإنساء إلی عباده المؤمنین و إن لم یفعلوا لما کانوا السبب فی ذلک وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أی بصبرهم علی أذاکم و سخریتکم أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ أی الظافرون بما أرادوا و الناجون فی الآخرة قالَ أی قال الله تعالی للکفار یوم البعث و هو سؤال توبیخ و تبکیت لمنکری البعث کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ أی فی القبور عَدَدَ سِنِینَ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ لأنهم لم یشعروا بطول لبثهم و مکثهم لکونهم أمواتا و قیل إنه سؤال لهم عن مدة حیاتهم فی الدنیا فقالوا لبثنا یوما أو بعض یوم استقلوا حیاتهم فی الدنیا لطول لبثهم و مکثهم فی النار عن الحسن قال و لم یکن ذلک کذبا منهم لأنهم أخبروا بما عندهم و قیل إن المراد به یوما أو بعض یوم من أیام الآخرة و قال ابن عباس أنساهم الله قدر لبثهم فیرون أنهم لم یلبثوا إلا یوما أو بعض یوم لعظم ما هم بصدده من العذاب فَسْئَلِ الْعادِّینَ یعنی الملائکة لأنهم یحصون أعمال العباد و قیل یعنی الحساب لأنهم یعدون الشهور و السنین قالَ الله تعالی إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا لأن مکثکم فی الدنیا أو فی القبور و إن طال فإن منتهاه قلیل بالإضافة إلی طول مکثکم فی عذاب جهنم لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ صحة ما أخبرناکم به و قیل معناه لو کنتم تعلمون قصر أعمارکم فی الدنیا و طول مکثکم فی الآخرة فی العذاب لما اشتغلتم بالکفر و المعاصی.

و فی قوله سبحانه وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیراً أی نارا تتلظی ثم وصف ذلک السعیر فقال إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ أی من مسیرة مائة عام عن السدی و الکلبی

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنْ مَسِیرَةِ سَنَةٍ.

و نسب الرؤیة إلی النار و إنما یرونها هم لأن ذلک أبلغ کأنها تراهم رؤیة الغضبان الذی یزفر غیظا و ذلک قوله سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً و تغیظها تقطعها عند شدة اضطرابها و زفیرها صوتها عند شدة التهابها کالتهاب الرجل المغتاظ و التغیظ لا یسمع و إنما یعلم بدلالة الحال علیه و قیل معناه سمعوا لها صوت تغیظ و غلیان قال عبید بن عمیر إن جهنم لتزفر زفرة لا یبقی نبی و لا ملک إلا خر لوجهه و قیل التغیظ للنار و الزفیر لأهلها کأنه یقول رأوا للنار تغیظا و سمعوا لأهلها زفیرا وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً

ص: 254

بنا بر نظر اغلب مفسران یعنی وقتی در جای کوچکی از جهنم افتادند، جهنم بر آنان تنگ می­آید همانطور که نیزه در غلاف آن جای تنگی دارد.

و در حدیث از او در مورد این آیه آمده است: سوگند به کسی که جانم در دستان اوست، آن­ها را با فشار در آتش جای می­دهند همانطور که میخ در دیوار فرو می­رود.

مُقَرَّنِینَ یعنی بسته شده­اند که دست­هایشان با غل و زنجیر به گردن­های آنان آویخته شده است و از جبایی روایت شده است در غل و زنجیر با شیاطین همنشین شده­اند دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً یعنی خواستار ویل و هلاک برای خودشان هستند همانطور که کسی می­گوید: وا ثبوراه یعنی وا هلاکاه و یا به این معناست که وای بر ما که از طاعت خداوند روی گرداندیم و فرشتگان به آن­ها پاسخ می­دهند: لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً یعنی یک بار ویل را نخواهید بلکه بسیار بخواهید که هر چقدر هم زیاد باشد سودی به حال شما ندارد. به گفته زجاج معنا این است که هلاک شما بزرگ­تر از آن است که آن را یک بار بخواهید.

و الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلی وُجُوهِهِمْ إِلی جَهَنَّمَ یعنی به صورت به سوی آتش کشیده می­شوند. آن­ها کفّار مکه هستند و دلیل عذاب آن­ها این است که محمد و یارانش را بدترین خلق خداوند دانستند و خداوند این آیه را نازل کرد: أُوْلئِکَ شَرٌّ مَکاناً یعنی منزل و سرنوشت وَ أَضَلُّ سَبِیلًا یعنی در دین و راه زندگی از مومنان گمراه­ترند.

و از انس روایت شده است: مردی گفت: یا رسول الله، در روز قیامت چگونه کافر بر روی صورتش کشیده می­شود؟ فرمود: همان کسی که توانست او را بر روی دو پایش راه ببرد، قادر است در روز قیامت او را بر روی صورتش راه ببرد.

و إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً یعنی لازم و مصرّ و دائمی که هیچ وقت از او جدا نمی­شود یَلْقَ أَثاماً یعنی عقوبت و جزای اعمال او و از ابن عمر و قتاده و مجاهد و عکرمه روایت است که أثام نام وادی در جهنم است و یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ یعنی اگر در دنیا عذاب به آن­ها نرسد، جهنم آن­ها را احاطه کرده است و آن­ها را در خود جمع می­کند و آن­ها بی­شک در آن عذاب می­شوند یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ یعنی عذاب آن­ها را احاطه کرده است و بدین شکل نیست که به جایی برسد و به جای دیگر نرسد، بلکه همه جای جسم را فرا می­گیرد و همه اعضای آنان در آتش عذاب می­شود مانند این آیه: لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ وَ یَقُولُ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ یعنی جزای اعمالتان.

ص: 255

معناه و إذا ألقوا من النار فی مکان ضیق یضیق علیهم کما یضیق الزج فی الرمح عن أکثر المفسرین.

وَ فِی الْحَدِیثِ عَنْهُ علیه السلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّهُمْ یُسْتَکْرَهُونَ فِی النَّارِ کَمَا یُسْتَکْرَهُ الْوَتَدُ فِی الْحَائِطِ.

مُقَرَّنِینَ أی مصفدین قرنت أیدیهم إلی أعناقهم فی الأغلال و قیل قرنوا مع الشیطان فی السلاسل و الأغلال عن الجبائی دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً أی دعوا بالویل و الهلاک علی أنفسهم کما یقول القائل وا ثبوراه أی وا هلاکاه و قیل وا انصرافاه عن طاعة الله فتجیبهم الملائکة لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً أی لا تدعوا ویلا واحدا و ادعوا ویلا کثیرا أی لا ینفعکم هذا و إن کثر منکم قال الزجاج معناه هلاککم أکبر من أن تدعوا مرة واحدة.

و فی قوله تعالی الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلی وُجُوهِهِمْ إِلی جَهَنَّمَ أی یسحبون علی وجوههم إلی النار و هم کفار مکة و ذلک لأنهم قالوا لمحمد و أصحابه هم شر خلق الله فأنزل الله سبحانه أُوْلئِکَ شَرٌّ مَکاناً أی منزلا و مصیرا وَ أَضَلُّ سَبِیلًا أی دینا و طریقا من المؤمنین

وَ رَوَی أَنَسٌ قَالَ: إِنَّ رَجُلًا قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ کَیْفَ یُحْشَرُ الْکَافِرُ عَلَی وَجْهِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ إِنَّ الَّذِی أَمْشَاهُ عَلَی رِجْلَیْهِ قَادِرٌ أَنْ یُمْشِیَهُ عَلَی وَجْهِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

و فی قوله تعالی إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً أی لازما ملحا دائما غیر مفارق و فی قوله یَلْقَ أَثاماً أی عقوبة و جزاء لما فعل و قیل إن أثاما اسم واد فی جهنم عن ابن عمر و قتادة و مجاهد و عکرمة و فی قوله تعالی یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ یعنی أن العذاب و إن لم یأتهم فی الدنیا فإن جهنم محیطة بهم أی جامعة لهم و هم معذبون فیها لا محالة یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ یعنی أن العذاب یحیط بهم لا أنه یصل إلی موضع منهم دون موضع فلا یبقی جزء منهم إلا و هو معذب فی النار عن الحسن و هو کقوله لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ وَ یَقُولُ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ أی جزاء أعمالکم.

ص: 255

و إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ یعنی به سوی عذابی که بر آن­ها سخت و دشوار است و وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی یعنی خبر و تهدید لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ یعنی جهنم را از هر دو گروه جن و انس به دلیل کفرشان به خداوند سبحان و انکار وحدانیت او پر می­کنیم. سپس به آن­ها می­گویند: فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا یعنی به دلیل اعمال شما و این­که جزای این روز را فراموش کردید و دستورات خداوند را انجام ندادید و از اوامر او سرپیچی کردید. و نسیان به معنای ترک است إِنَّا نَسِیناکُمْ یعنی عمل کسی را نسبت به شما انجام دادیم که شما را از ثواب خود فراموش کرد، یعنی در جزای این­که شما طاعت ما را ترک کردید، ما نیز شما را از نعمت خود ترک کردیم.

و مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ عذاب اکبر عذاب جهنم است و عذاب ادنی عذاب دنیا است و گفته شده همان عذاب قبر است.

و از امام صادق علیه­السلام روایت است و در روایات امام باقر و امام صادق علیهما­السلام بسیار ذکر شده است که منظور از عذاب ادنی، دابّه و دجّال است.

و یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ تقلیب به معنای گرداندن چیزی در جهات مختلف است و معنای آن گشتن روی کسانی که در مورد قیامت سوال می­کنند و کفّار شبیه به آنان است که سیاه و زرد و تیره می­شود و یا معنا این است که صورت آن­ها در آتش از جهتی به جهت دیگر گردانده می­شود تا عذاب بیشتری به آن برسد یَقُولُونَ در حالی­که متاسف هستند و آرزو می­کنند یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ در اوامر و نواهی او برای ما وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا در آن­چه که ما را به سوی آن خواند رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ یعنی به دلیل گمراهی خودشان و گمراه کردن ما، آن­ها را دو برابر دیگران عذاب کن وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً یک بار پس از دیگری و دوباره بر آن­ها خشم بگیر.

و لا یُقْضی عَلَیْهِمْ با مرگ فَیَمُوتُوا تا آسوده شوند وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها یعنی تحمل عذاب آتش برای آن­ها آسان نیست کَذلِکَ یعنی مانند این عذاب نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ و منکر کافر که پیامبران را تکذیب می­کرد وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها یعنی فریاد می­زنند و فریادرسی می­خواهند و می­گویند: رَبَّنا أَخْرِجْنا از عذاب آتش نَعْمَلْ صالِحاً یعنی تا به جای کفر ایمان بیاوریم و به جای گناه اطاعت کنیم و معنا این است که ما

را به دنیا بازگردان تا طاعاتی را که به ما دستور دادی انجام دهیم غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ خداوند متعال در توبیخ و نکوهش آنان می­فرماید: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ

ص: 256

و فی قوله إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ أی إلی عذاب یغلظ علیهم و یصعب و فی قوله سبحانه وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی أی الخبر و الوعید لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ أی من کلا الصنفین بکفرهم بالله سبحانه و جحدهم وحدانیته ثم یقال لهم فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا أی بما فعلتم فعل من نسی لقاء جزاء هذا الیوم فترکتم ما أمرکم الله به و عصیتموه و النسیان الترک إِنَّا نَسِیناکُمْ أی فعلنا معکم فعل من نسیکم من ثوابه أی ترککم من نعیمه جزاء علی ترککم طاعتنا.

و فی قوله تعالی مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ العذاب الأکبر عذاب جهنم و أما العذاب الأدنی ففی الدنیا و قیل هو عذاب القبر

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الْأَکْثَرُ فِی الرِّوَایَةِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ الْعَذَابَ الْأَدْنَی الدَّابَّةُ وَ الدَّجَّالُ.

و فی قوله تعالی یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ التقلیب تصریف الشی ء فی الجهات و معناه تقلب وجوه هؤلاء السائلین عن الساعة و أشباههم من الکفار فتسود و تصفر و تصیر کالحة بعد أن لم تکن و قیل معناه تنقل وجوههم من جهة إلی جهة فی النار فیکون أبلغ فیما یصل إلیها من العذاب یَقُولُونَ متمنین متأسفین یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ فیما أمرنا به و نهانا عنه وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا فیما دعانا إلیه رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ بضلالهم فی نفوسهم و إضلالهم إیانا أی عذبهم مثلی ما تعذب به غیرهم وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً مرة بعد أخری و زدهم غضبا إلی غضبک.

و فی قوله لا یُقْضی عَلَیْهِمْ بالموت فَیَمُوتُوا فیستریحوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها أی و لا یسهل علیهم عذاب النار کَذلِکَ أی و مثل هذا العذاب و نظیره نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ و جاحد کثیر الکفران مکذب لأنبیاء الله وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها أی یتصایحون بالاستغاثة یقولون رَبَّنا أَخْرِجْنا من عذاب النار نَعْمَلْ صالِحاً أی نؤمن بدل الکفر و نطیع بدل المعصیة و المعنی ردنا إلی الدنیا لنعمل بالطاعات التی تأمرنا بها غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ فوبخهم الله تعالی فقال أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما

ص: 256

مایَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ یعنی به شما به مقداری عمر نمی­دهیم که هر کس که می­خواهد تفکر کند و عبرت بگیرد، بتواند تفکر کند و عبرت بگیرد و در امور دین و عواقب حال خود نظارت کند.

در این مقدار اختلاف نظر وجود دارد و گفته شده شصت سال است و از امیر مومنان علیه­السلام روایت است که فرمود: میزان عمری که خداوند در آن به انسان مهلت عذر آوردن می­دهد شصت سال است.

و این یکی از دو روایت ابن عباس است و از ابن عباس و مسروق روایت شده مدت آن چهل سال است و از وهب و قتاده آمده است که آن برای توبیخ پسران هجده ساله است و این از امام صادق علیه­السلام روایت شده است وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ یعنی ترساننده از عذاب خداوند که همان محمد صلی اله علیه و آله و سلم است و گفته شده قرآن و یا شیب است.

و أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ زقوم میوه درخت بسیار بدی است و از تزقم هذا الطعام گرفته شده است، یعنی غذا را با اکراه و سختی بسیار خورد و گفته شده زقوم درختی در آتش است که اهل آتش از آن تغذیه می­کنند و میوه­ای تلخ و زبر و بدبو دارد و گفته شده است در دنیا هم وجود دارد و اعراب آن را می­شناسند و گفته شده اعراب آن را نمی­شناسند و روایت است وقتی قریش این آیه را شنیدند، گفتند: ما این درخت را نمی­شناسیم. ابن زبعری گفت: زقوم در زبان اهل بربر به معنای خرما و کره است و در روایت فصحای یمن آمده است که ابو جهل به کنیز خود گفت: ای کنیز، به ما زقوم بده. پس کنیز برایش خرما و کره آورد و به یارانش گفت: از چیزی که محمد شما را با آن ترساند به عنوان زقوم استفاده کنید و گمان کرد که از آتش درخت می­روید و آتش درخت را می­سوزاند. پس خداوند متعال این آیه را نازل کرد: إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ یعنی مایه آزمایش که با آن آزموده شدند و آن را تکذیب کردند و تبدیل به وسیله آزمایش آنان شد و گفته شده است منظور از فتنه عذاب است با استدلال به این آیه: یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ (1) یعنی عذاب می­شوند إِنَّها یعنی زقوم شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ از حسن روایت شده یعنی در قعر جهنم است و شاخه­های آن تا درکاتش بالا می­رود و بعید نیست که خداوند سبحان با قدرت کامل خود در آتش از جنس آتش یا از سنگی که آتش آن را نمی­سوزاند درختی آفریده باشد،(2) همانطور که غل و زنجیر و مارها و عقرب­ها را نمی­سوزاند. و همچنین ضریع و مانند آن طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ

ص: 257


1- . ذاریات: 13.
2- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: «و بعید نیست که خداوند سبحان با قدرت کامل خود درختی در آتش بیافریند» و صحیح است.

یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ أی أ لم نعطکم من العمر مقدار ما یمکن أن یتفکر و یعتبر و ینظر فی أمور دینه و عواقب حاله من یرید أن یتفکر و یتذکر.

وَ اخْتَلَفَ فِی هَذَا الْمِقْدَارِ فَقِیلَ هُوَ سِتُّونَ سَنَةً وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: الْعُمُرُ الَّذِی أَعْذَرَ اللَّهُ فِیهِ إِلَی ابْنِ آدَمَ سِتُّونَ سَنَةً.

و هو إحدی الروایتین عن ابن عباس و قیل هو أربعون سنة عن ابن عباس و مسروق وَ قِیلَ هُوَ تَوْبِیخٌ لِابْنِ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً عَنْ وَهَبٍ وَ قَتَادَةَ وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ أی المخوف من عذاب الله و هو محمد صلی الله علیه و آله و قیل القرآن و قیل الشیب.

و فی قوله تعالی أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ الزقوم ثمر شجرة منکرة جدا من قولهم تزقم هذا الطعام إذا تناوله علی تکره و مشقة شدیدة و قیل الزقوم شجرة فی النار یقتاتها أهل النار لها ثمرة مرة خشنة اللمس منتنة الریح و قیل إنها معروفة من شجر الدنیا تعرفها العرب و قیل إنها لا تعرفها فقد روی أن قریشا لما سمعت هذه الآیة قالت ما نعرف هذه الشجرة قال ابن الزبعری الزقوم بکلام البربر التمر و الزبد و فی روایة بلغة الیمن فقال أبو جهل لجاریته یا جاریة زقمینا فأتته الجاریة بتمر و زبد فقال لأصحابه تزقموا بهذا الذی یخوفکم به محمد فیزعم أن النار تنبت الشجر و النار تحرق الشجر فأنزل الله سبحانه إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ أی خبرة لهم افتتنوا بها و کذبوا بکونها فصارت فتنة لهم و قیل المراد بالفتنة العذاب من قوله یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ (1)أی یعذبون إِنَّها أی الزقوم شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ أی فی قعر جهنم و أغصانها ترفع إلی درکاتها عن الحسن و لا یبعد أن یخلق الله سبحانه بکمال قدرته (2)فی النار من جنس النار أو من جوهر لا تأکله النار و لا تحرقه کما أنها لا تحرق السلاسل و الأغلال و کما لا تحرق حیاتها و عقاربها و کذلک الضریع و ما أشبه ذلک طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ

ص: 257


1- الذاریات: 13.
2- فی التفسیر المطبوع: «و لا یبعد أن یخلق اللّه سبحانه بکمال قدرته شجرة فی النار» و هو الصحیح.

الشَّیاطِینِ از این مساله سوال شد و پرسیدند چگونه ممکن است که میوه این درخت مانند سر شیطان باشد در حالی­که کسی آن را ندیده است و تشبیه غالبا به چیز شناخته شده صورت می­گیرد؟ در پاسخ به این سوال سه جواب داده شده است. اول: سر شیطان میوه­ای است که به آن استن (1) می­گویند و به گفته اصمعی به آن صورم می­گویند و دوم: شیطان نوعی مار است و خداوند میوه آن درخت را به سر آن مار تشبیه کرده است و سوم: زشتی چهره شیاطین در اذهان متصوّر است و به این دلیل چیزی را که بسیار زشت باشد به شیطان تشبیه می­کنند. پس خداوند متعال میوه این درخت را به چیزی تشبیه کرد که زشتی آن در ذهن مردم نقش بسته است و این قول ابن عباس و محمد بن کعب است و به گفته جبایی خداوند متعال شیاطین آتش را بسیار زشت می­آفریند تا جایی که وقتی بندگان آن­ها را می­بینند، دچار وحشت می­شوند و به همین دلیل آن را به سر شیطان تشبیه کرده است.

فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها یعنی اهل آتش از میوه آن درخت می­خورند فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ یعنی از شدت گرسنگی شکم خود را از آن پر می­کنند و روایت شده است که خداوند متعال آن­ها را گرسنه نگه می­دارد تا از شدت گرسنگی عذاب آتش را فراموش کنند. آن­ها فریادزنان مالک را صدا می­زنند و او آن­ها را به سوی آن درخت می­برد و ابو جهل نیز در میان آنان است. آن­ها از میوه آن درخت می­خورند و شکم­هایشان مانند آب داغ می­جوشد. آن­ها آب طلب می­کنند و به آنان از آب بسیار داغ نوشانده می­شود که وقتی به صورت آن­ها نزدیک می­شود، چهره­هایشان کباب می­شود که ذکر آن در این آیه آمده است: یَشْوِی الْوُجُوهَ وقتی به شکم آن­ها رسید، هر چه را که در شکم آن­هاست ذوب می­کند، همانطور که خداوند فرمود: یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ این غذا و نوشیدنی آنان است ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها علاوه بر درخت زقوم لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ یعنی مخلوطی از آب داغ که آن غذا با این نوشیدنی آمیخته شده است و گفته شده است آن­ها از این عاقبت خود ناراضی هستند ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ پس از خوردن زقوم و آب جوشان لَإِلَی الْجَحِیمِ یعنی آن­ها به نزدیک آب­های جوشان که خارج از جهنم است می­روند تا از آن بنوشند، همانطور که شتر برای خوردن آب به آبشخور می­رود. سپس به جهنم وارد می­شوند و این آیه دلیل بر این نظر است: یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ و جحیم آتش شعله­ور و روشن است و معنا این است که زقوم و آب جوشان، غذا و نوشیدنی آن­هاست و جحیم سوزان جایگاه رفت و آمدشان است.

ص: 258


1- . به گفته فیروزآبادی: استن و استان به معنای ریشه­های کهنه درخت است و مفرد آن أستنة است؛ یا استن به معنای درخت انبوه و متراکمی است که وقتی به آن نگاه کنند، مشابه چشم انسان است.

الشَّیاطِینِ یسأل عن هذا فیقال کیف شبه طلع هذه الشجرة برءوس الشیاطین و هی لا تعرف و إنما یشبه الشی ء بما یعرف و أجیب عنه بثلاثة أجوبة أحدها أن رءوس الشیاطین ثمرة یقال لها أستن (1)قال الأصمعی یقال له الصورم و ثانیها أن الشیطان جنس من الحیات فشبه سبحانه طلع تلک الشجرة برءوس تلک الحیات و ثالثها أن قبح صور الشیاطین متصور فی النفوس و لذلک یقولون لما یستقبحون جدا کأنه شیطان فشبه سبحانه طلع هذه الشجرة بما استقرت شناعته فی قلوب الناس و هذا قول ابن عباس و محمد بن کعب و قال الجبائی إن الله تعالی یشوه خلق الشیاطین فی النار حتی أنه لو رآه راء من العباد لاستوحش منهم فلذلک شبه برءوسهم.

فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها یعنی أن أهل النار لیأکلون من ثمرة تلک الشجرة فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ أی یملئون بطونهم منها لشدة ما یلحقهم من ألم الجوع و قد روی أن الله تعالی یجوعهم حتی ینسوا عذاب النار من شدة الجوع فیصرخون إلی مالک فیحملهم إلی تلک الشجرة و فیهم أبو جهل فیأکلون منها فتغلی بطونهم کغلی الحمیم فیستسقون فیسقون شربة من الماء الحار الذی بلغ نهایته فی الحرارة فإذا قربوها من وجوههم شوت وجوههم فذلک قوله یَشْوِی الْوُجُوهَ فإذا وصل إلی بطونهم صهر ما فی بطونهم کما قال سبحانه یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ فذلک شرابهم و طعامهم ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها زیادة علی شجرة الزقوم لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ أی خلطا و مزاجا من ماء حار یمزج ذلک الطعام بهذا الشراب و قیل إنهم یکرهون علی ذلک عقوبة لهم ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ بعد أکل الزقوم و شراب الحمیم لَإِلَی الْجَحِیمِ و ذلک أنهم یوردون الحمیم لشربه و هو خارج من الجحیم کما تورد الإبل إلی الماء ثم یوردون إلی الجحیم و یدل علی ذلک قوله یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ و الجحیم النار الموقودة و المعنی أن الزقوم و الحمیم طعامهم و شرابهم و الجحیم المسعرة منقلبهم و مآبهم.

ص: 258


1- قال الفیروزآبادی: الاستن و الاستان: اصول الشجر البالیة، واحدها أستنة؛ أو الاستن: شجر یفشو فی منابته، فإذا نظر الناظر إلیه شبهه بشخوص الناس.

و هذا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ یعنی این حمیم و غسّاق است پس آن را بچشید و گفته شده معنا این است که این جزای سرکشان است پس آن را بچشید و لفظ ذوق یا چشیدن بر آن اطلاق شده است زیرا ذائق پس از طلب چیزی طعم آن را حس می­کند و کاملا آن را درک می­کند. و از ابن مسعود و ابن عباس روایت است که حمیم آب داغ است و غسّاق سرمای بسیار است و معنا این است که آن­ها با آب بسیار داغ عذاب می­شوند و با سرمای شدیدی که مثل آتش سوزان است و گفته شده غسّاق چشمه­ای در جهنم است که سم همه گزنده­ها مثل مار و عقرب به آن می­ریزد و گفته شده است آن چشمه از اشک­های آنان پر می­شود و به صورت آب جوشان و بسیار داغ به آن­ها نوشانده می­شود و گفته شده چرک و خونی است که از آن­ها روان است و جمع می­شود و آن­ها آن را می­نوشند و گفته شده عذابی است که فقط خداوند آن را می­داند وَ آخَرُ یعنی و انواعی دیگر مِنْ شَکْلِهِ یعنی از جنس این عذاب أَزْواجٌ یعنی انواع مشابه در شدت، نه یک نوع هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ یعنی به آن­ها گفته می­

شود: این گروه که وقتی گمراهان به آتش وارد می­شوند رهبران آن­ها هستند سپس پیروان آن­ها وارد می­شوند و خزانه­داران به رهبران می­گویند: هذا فَوْجٌ یعنی گروهی از مردم که همان پیروان هستند مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ از ابن عباس روایت است یعنی در آتش وارد شدند همانطور که شما وارد شدید و گفته شده است منظور از فوج اول فرزندان شیطان و فوج دوم انسان است. یعنی به امر خداوند به فرزندان شیطان می­گویند: این جمعی از انسان­هاست که با شما به هلاکت می­رسند و به آتش و عذاب آن وارد می­شوند و از حسن روایت شده است که شما با آن­ها هستید لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ یعنی جای آن­ها فراخ و گسترده نباشد زیرا آن­ها همراه همیشگی آتش هستند و بنا بر قول اول معنا این است که رهبران و رؤسا به پیروان می­گویند: جایگاه افرادی که مانند ما به آتش وارد شدند گسترده نباد پس در مشارکت آنان با ما هیچ فرجی نیست و پیروان به آن­ها می­گویند: بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ یعنی به هیچ گشایش و راحتی نرسید أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا یعنی شما ما را به کفری واداشتید که این عذاب را برای ما به همراه داشت و ما را به آن دعوت کردید و بنا بر قول دوم فرزندان شیطان می­گویند: هیچ گشایش و راحتی برای شما نباشد و جایگاه آنان تنگ است زیرا آتش آن را پر کرده است و از آنان برای ما چیزی جز تنگی و شدت نیست.

و این مانند روایتی از نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمود: آتش بر آنان تنگ می­آید مانند تنگی غلاف (1) نیزه بر آن.

قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ یعنی انسان­ها می­گویند: هیچ کرامتی برای شما نباشد شما آن را برای ما خوب جلوه دادید و پیش چشم ما زینت دادید. فَبِئْسَ الْقَرارُ که در آن جای گرفتیم قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا

ص: 259


1- . الزج به ضم: قطعه­ای آهن در پایین نیزه.

و فی قوله سبحانه هذا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ أی هذا حمیم و غساق فلیذوقوه و قیل معناه هذا الجزاء للطاغین فلیذوقوه و أطلق علیه لفظ الذوق لأن الذائق یدرک الطعم بعد طلبه فهو أشد إحساسا به و الحمیم الماء الحار و الغساق البارد الزمهریر عن ابن مسعود و ابن عباس فالمعنی أنهم یعذبون بحار الشراب الذی انتهت حرارته و ببارده الذی انتهت برودته فببرده یحرق کما یحرق النار و قیل إن الغساق عین فی جهنم یسیل إلیها سم کل ذات حمة من حیة و عقرب و قیل هو ما یسیل من دموعهم یسقونه مع الحمیم و قیل هو القیح الذی یسیل منهم یجمع و یسقونه و قیل هو عذاب لا یعلمه إلا الله وَ آخَرُ أی و ضروب أخر مِنْ شَکْلِهِ أی من جنس هذا العذاب أَزْواجٌ أی ألوان و أنواع متشابهة فی الشدة لا نوع واحد هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ أی یقال لهم هذا فوج و هم قادة أهل الضلالة إذا دخلوا النار ثم یدخل الأتباع فتقول الخزنة للقادة هذا فَوْجٌ أی قطع من الناس و هم الأتباع مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ فی النار دخلوها کما دخلتم عن ابن عباس و قیل یعنی بالأول أولاد إبلیس و بالفوج الثانی بنی آدم أی یقال لبنی إبلیس بأمر الله هذا جمع من بنی آدم مقتحم معکم یدخلون النار و عذابها و أنتم معهم عن الحسن لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا النَّارِ أی لا اتسعت لهم أماکنهم لأنهم لازموا النار فیکون المعنی علی القول الأول أن القادة و الرؤساء یقولون للأتباع لا مرحبا بهؤلاء إنهم یدخلون النار مثلنا فلا فرج لنا فی مشارکتهم إیانا فتقول الأتباع لهم بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أی لا نلتم رحبا و سعة أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا أی حملتمونا علی الکفر الذی أوجب لنا هذا العذاب و دعوتمونا إلیه و أما علی القول الثانی فإن أولاد إبلیس یقولون لا مرحبا بهؤلاء قد ضاقت أماکنهم إذ کانت النار مملوءة منا فلیس لنا منهم إلا الضیق و الشدة

وَ هَذَا کَمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ النَّارَ تَضِیقُ عَلَیْهِمْ کَضِیقِ الزُّجِّ (1)بِالرُّمْحِ.

قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِکُمْ أی تقول بنو آدم لا کرامة لکم أنتم شرعتموه لنا و زینتموه فی نفوسنا فَبِئْسَ الْقَرارُ الذی استقررنا علیه قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا

ص: 259


1- الزج بالضم: الحدید التی فی أسفل الرمح.

هذا یعنی وقتی در آتش جهنم جای گرفتند، این را می­گویند. یعنی چه کسی مسبّب این عذاب ما شد و ما را به چیزی دعوت کرد که دلیل این عذاب شد؟ فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً یعنی مانند همین عذاب را برای کسی­که مستحق آتش جهنم است نازل کن، یک عذاب برای کفرشان به خداوند و عذاب دیگر برای دعوت کردن ما به سوی کفر وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ

مِنَ الْأَشْرارِ و از کلبی روایت شده است یعنی هنگامی که به آتش نگاه می­کنند و کسانی را که با عقاید آنان مخالف بودند نمی­بینند، این را می­گویند. آن مخالفان همان مومنان هستند و از مجاهد روایت شده است که این آیه در شان ابو جهل و ولید بن مغیره نازل شده است که هر دوی آن­ها می­گویند: چرا عمار و خباب و صهیب و بلال را نمی­بینیم که در دنیا آن­ها را از جمله کسانی که اعمال زشت و بد انجام می­دهند و عمل خیری ندارند محسوب می­کردیم.

امام صادق علیه­السلام فرمود: اهل آتش می­گویند: ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ منظور آن­ها شما هستید. به خدا سوگند که آن­ها یک نفر از شما را در آتش نمی­بینند.

أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ معنا این است که آن­ها به کسانی که آن­ها را در آتش نمی­بینند، می­گویند: ما آن­ها را در دنیا مورد تمسخر قرار می­دادیم و آیا اشتباه کردیم یا این­که آن­ها در آتش با ما هستند و چشم ما از آن­ها رد شد و آن­ها را ندیدیم إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌ یعنی چیزی که پیش از این ذکر شد، هست و وجود حتمی دارد سپس چیزی را که گفت توضیح داد: تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ یعنی بنا بر روایات وارد شده پیروان با رهبران دشمنی می­کنند، یا منظور از آن مجادله اهل آتش با یکدیگر است.

و قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ در حقیقت آن­ها زیانکارانند الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ آن­ها کاری به نفع خود انجام نداده­اند و خانواده­ای را که در دنیا داشتند در آتش نمی­یابند. نه برای آن­ها و نه برای خانواده آن­ها منفعتی وجود ندارد و گفته شده است زیان آنان این است که خود را در بین طبقات جهنم گرفتار کرده­اند و زیانی که به خانواده خود رسانده­اند این است که آن­ها را از نعمت­هایی که در بهشت برای آنان آماده شده بود محروم کردند.

به گفته ابن عباس خداوند متعال برای هر انسانی منزل و خانواده­ای در بهشت قرار داده است. هر کس که طاعات را انجام دهد به او داده می­شود و هر کس که از اوامر خداوند سرپیچی کند، به جهنم می­رود و منزل و خانواده او به کسی داده می­شود که از اوامر خداوند اطاعت کرده است أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ

الْمُبِینُ یعنی ظاهری که پنهان نیست لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ یعنی سراپرده­ها و طبقات آتش و دود آن که از شر آن به خداوند پناه می­بریم وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ

ص: 260

هذا أی یدعون علیهم بهذا إذا حصلوا فی نار جهنم أی من سبب لنا هذا العذاب و دعانا إلی ما استوجبنا به ذلک فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً أی مثلا مضاعفا إلی ما یستحقه من النار أحد الضعفین لکفرهم بالله و الضعف الآخر لدعائهم إیانا إلی الکفر وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أی یقولون ذلک حین ینظرون فی النار فلا یرون من کان یخالفهم فیها معهم و هم المؤمنون عن الکلبی و قیل نزلت فی أبی جهل و الولید بن المغیرة و ذویهما یقولون ما لنا لا نری عمارا و خبابا و صهیبا و بلالا الذین کنا نعدهم فی الدنیا من جملة الذین یفعلون الشر و القبیح و لا یفعلون الخیر عن مجاهد

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَهْلُ النَّارِ یَقُولُونَ ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ یَعْنُونَکُمْ لَا یَرَوْنَکُمْ فِی النَّارِ لَا یَرَوْنَ وَ اللَّهِ أَحَداً مِنْکُمْ فِی النَّارِ.

أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ معناه أنهم یقولون لما لم یروهم فی النار اتخذناهم هزوا فی الدنیا فأخطأنا أم عدلت عنهم أبصارنا فلا نراهم و هم معنا فی النار إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ أی ما ذکر قبل هذا لحق أی کائن لا محالة ثم بین ما هو فقال تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ یعنی تخاصم الأتباع و القادة أو مجادلة أهل النار بعضهم لبعض علی ما أخبر عنهم.

و فی قوله تعالی قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ فی الحقیقة هم الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فلا ینتفعون بأنفسهم و لا یجدون فی النار أهلا کما کان لهم فی الدنیا أهل فقد فاتتهم المنفعة بأنفسهم و أهلیهم و قیل خسروا أنفسهم بأن قذفوها بین أطباق الجحیم و خسروا أهلیهم الذین أعدوا لهم فی جنة النعیم عن الحسن.

قال ابن عباس إن الله تعالی جعل لکل إنسان فی الجنة منزلا و أهلا فمن عمل بطاعته کان له ذلک و من عصاه فصار إلی النار و دفع منزله و أهله إلی من أطاع فذلک قوله أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ أی الظاهر الذی لا یخفی لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ أی سرادقات و أطباق من النار و دخانها نعوذ بالله منها وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ

ص: 260

یعنی بسترها و گهواره­هایی از همان جنس و گفته شده است به این دلیل که بر آن­چه زیر آن­هاست سایه می­اندازد، ظلل نامیده شده زیرا آتش انبوه است و آن­ها بین طبقات آن هستند و گفته شده است اسم ظلل بر تکه­های آتش بر سبیل مجاز و توسع نهاده شده است زیرا در مقابل سایه اهل بهشت است و منظور این است که آتش از همه طرف آن­ها را احاطه کرده است.

و أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ در تقدیر این آیه اختلاف نظر وجود دارد. گفته شده معنای آن این است آیا کسی که تهدید خداوند به عذاب او واجب گشت، آیا تو می­توانی او را از آتش نجات بدهی؟ و برای اشاره به اهل آتش به ذکر ضمیر عائد به مبتدا اکتفا شده و گفته شده است تقدیر آن به این صورت است: «أ فأنت تنقذ من فی النار منهم» و استفهام دو بار تکرار شده است تا معنا تاکید شود و ابن انباری وقف بر کَلِمَةُ الْعَذابِ را توصیه کرده است و تقدیر به این صورت است: «کمن وجبت له الجنة» سپس جمله أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ آغاز می­شود و منظور از کلمه عذاب این جمله است: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ (1) و در آیه أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ، تقدیر به این صورت است: «أ فحال من یدفع عذاب الله بوجهه یوم القیامة کحال من یأتی آمنا لا یمسه النار» و فرموده است: بِوَجْهِهِ زیرا صورت، عزیزترین اعضای انسان است و گفته شده معنای آن این است که وقتی کسی به روی زمین می­افتد، اولین عضو او که با زمین تماس پیدا می­کند صورت اوست. و معنای یتقی حفاظت کردن است. وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ یعنی خزانه­داران جهنم به اهل آتش می­گویند.

و إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ یعنی فرشتگان در روز قیامت آن­ها را ندا می­دهند لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ المقت به معنای دشمنی شدید و کینه است و معنا این است که وقتی آن­ها اعمال خود را ببینند و به نامه عملشان نگاه کنند، و به آتش وارد شوند به دلیل

اعمال بدشان نسبت به خود کینه به دل می­گیرند و به آن­ها ندا می­دهند: لعنت خداوند در دنیا بر شما باد، چرا که به سوی ایمان خوانده می­شدید اما کفر می­ورزیدید و لعنت خداوند بزرگ­تر است از مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ امروز و گفته شده است وقتی آن­ها ایمان را ترک کنند و کافر شوند با خود دشمنی بزرگی کرده­اند سپس خداوند سبحان از قول کفار-که توصیف آنان پیش از این آمد- پس از آن­که در آتش گرفتار شدند می­فرماید: رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ در معنای این آیه اختلاف نظر وجود دارد و چند معنا برای آن محتمل است. اول: مرگ اول در

ص: 261


1- . ص: 85.

أی فرش و مهد منها و قیل إنما سمی ما تحتهم ظللا لأنها ظلل لمن تحتهم إذ النار أدراک و هم بین أطباقها و قیل إنما أجری اسم الظلل علی قطع النار علی سبیل التوسع و المجاز لأنها فی مقابلة ما لأهل الجنة من الظلل و المراد أن النار تحیط بجوانبهم.

و فی قوله أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ اختلف فی تقدیره فقیل معناه أ فمن وجب علیه وعید الله بالعقاب أ فأنت تخلصه من النار فاکتفی بذکر من فی النار عن الضمیر العائد إلی المبتدأ و قیل تقدیره أ فأنت تنقذ من فی النار منهم و أتی بالاستفهام مرتین توکیدا للتنبیه علی المعنی و قال ابن الأنباری الوقف علی قوله کَلِمَةُ الْعَذابِ و التقدیر کمن وجبت له الجنة ثم یبتدئ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ و أراد بکلمة العذاب قوله لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ (1)و فی قوله تعالی أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ تقدیره أ فحال من یدفع عذاب الله بوجهه یوم القیامة کحال من یأتی آمنا لا یمسه النار و إنما قال بِوَجْهِهِ لأن الوجه أعز أعضاء الإنسان و قیل معناه أم من یلقی منکوسا فأول عضو منه مسته النار وجهه و معنی یتقی یتوقی وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ یقوله خزنة النار.

و فی قوله إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ أی تنادیهم الملائکة یوم القیامة لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ المقت أشد العداوة و البغض و المعنی أنهم لما رأوا أعمالهم و نظروا فی کتابهم و أدخلوا النار مقتوا أنفسهم لسوء صنیعهم فنودوا لمقت الله إیاکم فی الدنیا إذ تدعون إلی الإیمان فتکفرون أکبر مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ الیوم و قیل إنهم لما ترکوا الإیمان و صاروا إلی الکفر فقد مقتوا أنفسهم أعظم المقت ثم حکی سبحانه عن الکفار الذین تقدم وصفهم بعد حصولهم فی النار بأنهم قالوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ اختلف فی معناه علی وجوه أحدها أن الإماتة الأولی

ص: 261


1- ص: 85.

دنیا پس از زندگی است و مرگ دوم در قبر پیش از برانگیخته شدن است و زنده شدن اول در قبر برای سوال و جواب است و زنده شدن دوم در محشر است.

دوم: مرگ اول یعنی وقتی که آن­ها به شکل نطفه هستند و خداوند در دنیا به آن­ها زندگی می­بخشد، سپس مرگ دوم آن­ها را می­رساند سپس آن­ها را برای بعث زنده می­کند و منظور از دو مرگ و دو زندگی این است.

سوم: زندگی اول در دنیا است و زندگی دوم در قبر است و در روز قیامت حیاتی بازگردانده نمی­شود و مرگ اول در دنیا و مرگ دوم در قبر است فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا که در دنیا آن را مرتکب شدیم فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ این استرحامی از آنان در قالب دعاست، یعنی آیا پس از این اعتراف راهی به سوی خروج وجود دارد و گفته شده است آن­ها طلب بازگشت به دنیا را دارند، یعنی آیا راهی برای خروج از آتش به دنیا وجود دارد تا به طاعت تو عمل کنیم؟ ذلِکُمْ یعنی آن عذابی که بر شما نازل شد بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ یعنی وقتی لا إله إلا الله ذکر می­شد شما می­گفتید: أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً و این را انکار کردید وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا یعنی اگر معبود دیگری از بت­ها با او شریک می­شد، ایمان می­آوردید.

وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ یعنی بگو ای محمد به قوم خود در هنگامی که اهل آتش در جهنم حجت می­آورند و رؤسای آن­ها و پیروانشان با هم دشمنی می­کنند فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ و آن­ها پیروان هستند لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا و آن­ها رهبران هستند إِنَّا کُنَّا لَکُمْ ای گروه رؤسا تَبَعاً و ما از شما پیروی می­کردیم و دعوت شما را لبّیک می­گفتیم فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ زیرا این رییس است که باید عذاب پیروان مطیع

خود را دفع کند قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها یعنی ما و شما در آتش هستیم إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ این حکم خداوند است که هیچ کس بار دیگری را به دوش نکشد و او بی­شک مشرکی را که برایش شریک قرار داده عذاب خواهد کرد وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ از پیروان و رهبران لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ و آن­ها کسانی هستند که مسولیت عذاب اهل آتش را از جانب فرشتگان موکل بر آن­ها دریافت کرده­اند ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ این را می­گویند زیرا تحمل شدت عذاب را ندارند و یا به دلیل جزع و فزعی که دارند و نه به این دلیل که آن­ها به تخفیف عذاب خود چشم ندارند زیرا می­دانند که عذاب آن­ها حتمی است و سبک­تر نمی­شود قالُوا یعنی خزانه­داران أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ یعنی با حجت­ها و دلالت­ها بر صحت توحید و نبوّت

ص: 262

فی الدنیا بعد الحیاة و الثانیة فی القبر قبل البعث و الإحیاء الأولی فی القبر للمساءلة و الثانیة فی الحشر.

و ثانیها أن الإماتة الأولی حالکونهم نطفا فأحیاهم الله فی الدنیا ثم أماتهم الموتة الثانیة ثم أحیاهم للبعث فهاتان حیاتان و مماتان.

و ثالثها أن الحیاة الأولی فی الدنیا و الثانیة فی القبر و لم یرد الحیاة یوم القیامة و الموتة الأولی فی الدنیا و الثانیة فی القبر فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا التی اقترفناها فی الدنیا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ هذا تلطف منهم فی الاستدعاء أی هل بعد الاعتراف سبیل إلی الخروج و قیل إنهم سألوا الرجوع إلی الدنیا أی هل من خروج من النار إلی الدنیا لنعمل بطاعتک ذلِکُمْ أی ذلک العذاب الذی حل بکم بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ أی إذا قیل لا إله إلا الله قلتم أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً و جحدتم ذلک وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا أی و إن یشرک به معبود آخر من الأصنام و الأوثان تصدقوا.

و فی قوله تعالی وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ أی و اذکر یا محمد لقومک الوقت الذی یتحاج فیه أهل النار فی النار و یتخاصم الرؤساء و الأتباع فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ و هم الأتباع لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا و هم الرؤساء إِنَّا کُنَّا لَکُمْ معاشر الرؤساء تَبَعاً و کنا نمتثل أمرکم و نجیبکم إلی ما تدعوننا إلیه فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِنَ النَّارِ لأنه یلزم الرئیس الدفع عن أتباعه المنقادین لأمره قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها أی نحن و أنتم فی النار إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ بذلک بأن لا یتحمل أحد عن أحد و أنه یعاقب من أشرک به و عبد معه غیره لا محالة وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ من الأتباع و المتبوعین لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ و هم الذین یتولون عذاب أهل النار من الملائکة الموکلین بهم ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ یقولون ذلک لأنهم لا طاقة لهم علی شدة العذاب و لشدة جزعهم لا أنهم یطمعون فی التخفیف لأن معارفهم ضروریة یعلمون أن عقابهم لا ینقطع و لا یخفف عنهم قالُوا أی الخزنة أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ أی بالحجج و الدلالات علی صحة التوحید

ص: 262

به سوی شما آمدند. یعنی شما کافر شدید و عناد ورزیدید و مستحق این عذاب گشتید قالُوا بَلی پیامبران و نشانه­ها به سوی ما آمدند و ما آن­ها را تکذیب کردیم و نبوّتشان را انکار کردیم قالُوا فَادْعُوا یعنی خزانه­داران جهنم به آن­ها می­گویند: شما دعا کنید که ما فقط به اذن خداوند دعا می­کنیم و او اذن این کار را به ما نداده است و گفته شده است این را برای تحقیر کردن آنان می­گویند و گفته شده است معنای آن این است که ویل و ثبور را بخواهید وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ یعنی ضایع می­شود چرا که سودی ندارد.

و یُسْحَبُونَ فِی الْحَمِیمِ در آبی بسیار داغ کشیده می­شوند ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ یعنی سپس در آتش انداخته می­شوند و گفته شده است یعنی سپس هیزم آتش می­گردند ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ یعنی وقتی کفار به آتش وارد شدند در توبیخ آنان می­گویند: أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ از بت­هایتان قالُوا ضَلُّوا عَنَّا یعنی ضایع گشتند و هلاک شدند و ما آن­ها را نمی­بینیم و به آن­ها دست نمی­یابیم سپس آگاه می­شوند و می­گویند: بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً یعنی چیزی که شایسته پرستیدن باشد و نه چیزی که از پرستش آن به ما نفعی می­رسد و گفته شده است ما چیزی را که سود و زیانی داشته باشد و ببیند و بشنود نمی­خواندیم و این مانند هر چیز بی­فایده­ایست که می­گویند چیزی نیست و گفته شده است معنای آن این است که عبادت ما برای آنان ضایع گشت وقتی آن­ها را می­پرستیدیم، کاری انجام نمی­دادیم همانطور که شخصی

که حسرت می­خورد می­گوید کاری نکردم کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ یعنی همانطور که اعمال این­ها را ضایع کرد و آرزوهایشان را باطل کرد، همه کافران را تباه می­کند و هیچ یک از اعمال آن­ها برایشان سودی ندارد و گفته شده است «یضل الله أعمالهم» یعنی آن را باطل می­کند و گفته شده است یعنی همانطور که آن­ها را از معبودشان منحرف کرد، از راه بهشت و ثواب منحرف می­کند و طمع این را که منفعتی از جانب آن­ها به ایشان برسد دفع کرد ذلِکُمْ عذابی که بر شما نازل شد بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ یعنی شادی و سرخوشی می­کنید.

و أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ یعنی به دلیل بدترین گناهانشان که کفر و شرک است بدترین جزا را به آن­ها می­دهیم و أسوأ برای مبالغه در طرد گناهکاران ذکر شده است و گفته شده است یعنی جزای آنان را بدترین اعمالشان قرار می­دهیم که فقط شامل گناهان می­شود و اعمالی را که مستحق عذاب نیست دربرنمی­گیرد وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ از علی علیه­السلام روایت شده است منظور آن­ها شیطان شیاطین و قابیل بن آدم اولین کسی که کفر ورزید و گمراه شد و مرتکب گناه شد است و گفته شده است منظور هر جن و انسی است که به سوی کفر و گمراهی بخواند، و منظور از الذین جنس است.

ص: 263

و النبوة أی فکفرتم و عاندتم حتی استحققتم هذا العذاب قالُوا بَلی جاءتنا الرسل و البینات فکذبناهم و جحدنا نبوتهم قالُوا فَادْعُوا أی قالت الخزنة فادعوا أنتم فإنا لا ندعو إلا بإذن الله و لم یؤذن لنا فیه و قیل إنما قالوا ذلک استخفافا بهم و قیل معناه فادعوا بالویل و الثبور وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ أی فی ضیاع لأنه لا ینفع.

و فی قوله یُسْحَبُونَ فِی الْحَمِیمِ أی یجرون فی الماء الحار الذی قد انتهت حرارته ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ أی ثم یقذفون فی النار و قیل أی ثم یصیرون وقود النار ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أی لهؤلاء الکفار إذا دخلوا النار علی وجه التوبیخ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ من أصنامکم قالُوا ضَلُّوا عَنَّا أی ضاعوا و هلکوا فلا نراهم و لا نقدر علیهم ثم یستدرکون فیقولون بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً أی شیئا یستحق العبادة و لا ما ننتفع بعبادته و قیل لم نکن ندعو شیئا ینفع و یضر و یسمع و یبصر و هذا کما یقال لکل ما لا یغنی شیئا هذا لیس بشی ء و قیل معناه ضاعت عبادتنا لهم فلم نکن نصنع شیئا إذ عبدناها کما یقول المتحسر ما فعلت شیئا کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرِینَ أی کما أضل أعمال هؤلاء و أبطل ما کانوا یأملونه کذلک یفعل بجمیع من یتدین بالکفر فلا ینتفعون بشی ء من أعمالهم و قیل یضل الله أعمالهم أی یبطلها و قیل یضلهم عن طریق الجنة و الثواب کما أضلهم عما اتخذوه إلها بأن صرفهم عن الطمع فی نیل منفعة من جهتها ذلِکُمْ العذاب الذی نزل بکم بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ أی تأشرون و تبطرون.

و فی قوله تعالی أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ أی نجازیهم بأقبح الجزاء علی أقبح معاصیهم و هو الکفر و الشرک و خص الأسوأ بالذکر للمبالغة فی الزجر و قیل معناه لنجزینهم بأسوإ أعمالهم و هی المعاصی دون غیرها مما لا یستحق به العذاب وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ یعنون إبلیس الأبالسة و قابیل بن آدم أول من أبدع الکفر و الضلال و المعصیة روی ذلک عن علی علیه السلام و قیل کل من دعا إلی الضلال و الکفر من الجن و الإنس و المراد باللذین جنس

ص: 263

جن و انس نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ از شدت دشمنی با کسانی که آن­ها را گمراه کردند، آرزو می­کنند که آن­ها را زیر پای خود له کنند فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ و گفته شده است یعنی آن­ها را لگدمال کنیم و زیر پا بگذاریم تا ذلیل شوند و از خوارترین افراد باشند، و به گفته ابن عباس بریا این است که عذاب آنان شدیدتر از عذاب ما باشد.

و لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ عذاب، یعنی کمتر و سبک­تر نشود وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ از هر خیری نومید هستند وَ نادَوْا یا مالِکُ یعنی خزانه­دار جهنم را صدا می­زنند و می­گویند: یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ یعنی پروردگار تو ما را بکشد تا خلاصی یابیم و از این عذاب نجات پیدا کنیم قالَ مالک در جواب آن­ها می­گوید: إِنَّکُمْ ماکِثُونَ یعنی تا ابد در عذاب هستید و طبق روایت ابن عباس و سدی مالک پس از هزار سال این پاسخ را به آن­ها می­دهد و به گفته ابن عمر پاسخ آن­ها پس از چهل سال می­آید لَقَدْ

جِئْناکُمْ یعنی خداوند متعال می­فرماید: ما پیامبران را به سوی شما فرستادیم بِالْحَقِ یعنی پیامبران ما به حق به سوی شما آمدند و رسل را به الله اضافه کرده است تا از امر او صادر شده باشد و گفته شده این سخنِ مالک است و گفته است قد جئناکم یعنی ما به سوی شما آمدیم، زیرا او جزو فرشتگان است و آن­ها از جنس پیامبران هستند وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ ای مردم لِلْحَقِّ کارِهُونَ زیرا شما به باطل انس و الفت پیدا کرده­اید و نمی­توانید از آن جدا شوید.

و طَعامُ الْأَثِیمِ یعنی گناهکار که ابوجهل است و روایت شده است که برای ابوجهل خرما و کره آوردند او هر دو را با هم خورد و گفت: این همان زقومی است که محمد ما را از آن ترساند؛ ما به آن تزقم می­کنیم یعنی شکم خود را از آن پر می­کنیم پس خداوند سبحان فرمود: کَالْمُهْلِ که به معنای مس یا سرب یا طلا و یا نقره مذاب است و گفته شده به معنای ته­نشین روغن است یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ یعنی وقتی به شکم اهل آتش رفت، مانند آب داغ می­جوشد. ابو علی فارسی گفت: معنای آن نمی­تواند جوشیدن مهل در شکم باشد و تنها برای شکل گرفتن تصویر شیء مذاب در ذهن ذکر شده است و در واقع مهل در شکم نمی­جوشد و چیزهای شبیه به آن جوشان هستند خُذُوهُ یعنی به دربانان جهنم گفته می­شود او را به دلیل گناهانش بگیرید فَاعْتِلُوهُ (1) یعنی آن را از جای خود تکان دهید و او را با شدت و خشونت بکِشید و گفته شده است یعنی او را با صورت بر روی زمین بکشید إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ یعنی به وسط آتش ثُمَ

ص: 264


1- . من العتل، یعنی گرفتن اطراف چیزی وکشیدن آن با شدت، مانند افسار شتر.

الجن و الإنس نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ تمنوا لشدة عداوتهم لهم بما أضلوهم أن یجعلوهم تحت أقدامهم فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ و قیل أی ندوسهما و نطؤهما بأقدامنا إذلالا لهما لیکونا من الأذلین قال ابن عباس لیکونا أشد عذابا منا.

و فی قوله تعالی لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ العذاب أی لا یخفف عنهم وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ آیسون من کل خیر وَ نادَوْا یا مالِکُ أی یدعون خازن جهنم فیقولون یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ أی لیمتنا ربک حتی نتخلص و نستریح من هذا العذاب قالَ أی فیقول مالک مجیبا لهم إِنَّکُمْ ماکِثُونَ أی لابثون دائمون فی العذاب قال ابن عباس و السدی إنما یجیبهم مالک بذلک بعد ألف سنة و قال ابن عمر بعد أربعین عاما لَقَدْ جِئْناکُمْ أی یقول الله تعالی لقد أرسلنا إلیکم الرسل بِالْحَقِّ أی جاءکم رسلنا بالحق و إضافة إلی نفسه لأنه کان بأمره و قیل هو قول مالک و إنما قال قد جئناکم لأنه من الملائکة و هم من جنس الرسل وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ معاشر الخلق لِلْحَقِّ کارِهُونَ لأنکم ألفتم الباطل فکرهتم مفارقته.

و فی قوله طَعامُ الْأَثِیمِ أی الآثم و هو أبو جهل و روی أن أبا جهل أتی بتمر و زبد فجمع بینهما و أکل و قال هذا هو الزقوم الذی یخوفنا محمد به نحن نتزقمه أی نملأ أفواهنا به فقال سبحانه کَالْمُهْلِ و هو المذاب من النحاس أو الرصاص أو الذهب أو الفضة و قیل هو دردی الزیت یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ أی إذا حصلت فی أجواف أهل النار تغلی کغلی الماء الحار الشدید الحرارة قال أبو علی الفارسی لا یجوز أن یکون المعنی یغلی المهل فی البطون لأن المهل إنما ذکر للتشبیه به فی الذوب أ لا تری أن المهل لا یغلی فی البطون و إنما یغلی ما یشبه به خُذُوهُ أی یقال للزبانیة خذوه بالإثم فَاعْتِلُوهُ (1)أی زعزعوه و ادفعوه بعنف و قیل معناه جروا علی وجهه إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ أی إلی وسط النار ثُمَ

ص: 264


1- من العتل، و هو الاخذ بمجامع الشی ء و جره بقهر کعتل البعیر.

صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ به گفته مقاتل خزانه­دار جهنم آن را از روی سرش می­گذراند تا مغز سرش عریان می­شود سپس بر روی سرش ریخته می­شود مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ یعنی آب بسیار داغ و به او می­گوید: ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ و این به آن معناست که او پیش از این می­گفت: من عزیزترین و گرامی­ترین اهل این دیار هستم. پس فرشته به او می­گوید: ای کسی که به گمان خود و در سخنان خود عزیز و گرامی هستی، عذاب را بچش و گفته شده معنای سخن نقیض آن است یعنی تو خوار و پست هستی و برای تحقیر به این شکل گفته شده

است و گفته شده معنا این است: إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ در میان قوم خودت الْکَرِیمُ نسبت به آنان اما این مساله سودی به حال تو ندارد إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ یعنی سپس به آن­ها گفته می­شود: این عذابی است که شما در دنیا به آن شک داشتید.

و مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ یعنی از پس فخرفروشی آنان به اموال و دنیا جهنم است وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً یعنی آن­چه که به دست آورده­اند و جمع کرده­اند از اموال و فرزندان، ذره­ای از عذاب خداوند را از آنان دفع نمی­کند وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ از معبودانی که آن­ها را پرستیدند تا شفیع آنان در نزد خداوند باشند هذا هُدیً یعنی این قرآن که آن را تلاوت کردیم و حدیثی که آن را ذکر کردیم دلالت روشنی بر تفاوت بین حق و باطل دارد و الرجز به معنای عذاب است.

و وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ یعنی روز قیامت که به آتش وارد می­شوند همانطور که می­گویند فلانی در معرض شلاق قرار گرفت و گفته شده است یعنی پیش از آن­که آن­ها را به آتش وارد کند، آن را بر آنان عرضه کرد تا شدت آن را ببینند أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا یعنی به آن­ها گفته می­شود شما لذت­های دنیایی را بر لذّات بهشتی ترجیح دادید وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها یعنی از آن بهره جستید و در آن غرق شدید و گفته شده است طیّبات رزق و روزی است. یعنی آن را در راه خواهش­های نفسانی خود و اهداف دنیوی صرف کردید و در راه رضای خداوند صرف نکردید فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ یعنی عذابی که خواری و ذلّت شما در آن است بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ یعنی به دلیل گردنکشی از اطاعت حق در دنیا وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ یعنی به دلیل خروج شما از طاعت خداوند و انجام گناهان.

و وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِ یعنی بر آنان حجت آورده می­شود و به آن­ها می­گویند: آیا جزایی که به شما داده شده حق نیست؟(1)

هیچ ظلمی در آن نیست قالُوا یعنی آن­ها می­گویند بَلی وَ رَبِّنا پس از آن­که منکر آن بودند اکنون به آن اعتراف می­کنند و به آن سوگند یاد می­کنند.

قالَ

ص: 265


1- . در مجمع نیز به همین صورت آمده است. و در ظاهر حق است.

صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ قال مقاتل إن خازن النار یمر به علی رأسه فیذهب رأسه عن دماغه ثم یصب فیه مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ و هو الماء الذی قد انتهی حره و یقول له ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ و ذلک أنه کان یقول أنا أعز أهل الوادی و أکرمهم فیقول له الملک ذق العذاب أیها المتعزز المتکرم فی زعمک و فیما کنت تقوله و قیل إنه علی معنی النقیض فکأنه قیل إنک أنت الذلیل المهین إلا أنه قیل علی هذا الوجه للاستخفاف به و قیل معناه إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ فی قومک الْکَرِیمُ علیهم فما أغنی عنک ذلک إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ أی ثم یقال لهم إن هذا العذاب ما کنتم تشکون فیه فی الدنیا.

و فی قوله تعالی مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ أی من وراء ما هم فیه من التعزز بالمال و الدنیا جهنم وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً أی لا یغنی عنهم ما حصلوه و جمعوه من المال و الولد شیئا من عذاب الله وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ من الآلهة التی عبدوها لتکون شفعاءهم عند الله هذا هُدیً أی هذا القرآن الذی تلوناه و الحدیث الذی ذکرناه دلالة موصلة إلی الفرق بین الحق و الباطل و الرجز العذاب.

و فی قوله وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ یعنی یوم القیامة أی یدخلون النار کما یقال عرض فلان علی السوط و قیل معناه عرض علیهم النار قبل أن یدخلوها لیروا أهوالها أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا أی فیقال لهم آثرتم طیباتکم و لذاتکم فی الدنیا علی طیبات الجنة وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها أی انتفعتم بها منهمکین فیها و قیل هی الطیبات من الرزق یقول أنفقتموها فی شهواتکم و فی ملاذ الدنیا و لم تنفقوها فی مرضاة الله فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ أی العذاب الذی فیه الذل و الخزی و الهوان بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ أی باستکبارکم عن الانقیاد للحق فی الدنیا وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ أی و بخروجکم عن طاعة الله إلی معاصیه.

و فی قوله وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ أی یقال لهم علی وجه الاحتجاج علیهم أ لیس هذا الذی جوزیتم به حق (1)لا ظلم فیه قالُوا أی فیقولون بَلی وَ رَبِّنا اعترفوا بذلک و حلفوا علیه بعد ما کانوا منکرین

ص: 265


1- کذا فی المجمع. و الظاهر: حقا.

فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ یعنی به دلیل کفر و انکار شما در دنیا.

وَ قالَ قَرِینُهُ از حسن و از امام باقر و امام صادق علیهما­السلام روایت شده است یعنی فرشته گواه بر او و گفته شده است همنشین یا قرین او شیطان است و گفته شده قرین او انسان است هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ اگر منظور از قرین فرشته باشد، معنا این است که حساب او در این کتاب در نزد من حاضر است یعنی به پروردگارش می­گوید: تو مرا بر آن موکل ساختی و اعمال او را که نوشتم در اینجا حاضر است و اگر منظور از قرین شیطان یا انسان باشد، معنا این است که به دلیلی که گفته می­شود این عذاب در نزد من حاضر است أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ این جمله خطاب به خزانه­دار جهنم است و عرب برای امر مفرد و جمع، صیغه مثنی به کار می­برد مانند شعر که کلماتی مثل قیلا یا صاحبی و یا خلیلی بسیار در آن دیده می­شود و گفته شده است دلیل تثنیه دلالت بر تکثیر بوده است گویا گفته باشد: ألق ألق، یعنی فعل ألق را دو بار به کار برده باشد و ضمیر را مثنی کرده تا بر تکرار فعل دلالت کند و گفته شده است خطاب به دو فرشته موکل بر بنده بوده یعنی سائق و شهید است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت خداوند متعال به من و به علی می­فرماید: دشمنان خود را در آتش بیندازید و دوستان خود را به بهشت وارد کنید که ذکر آن در این آیه آمده است: أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ. یعنی انسان سرکشی که از راه حق و سبیل هدایت منحرف شده است مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ یعنی مصارفی را کع خداوند برای اموال تعیین کرد مُعْتَدٍ ظالمی که از حدود خداوند تجاوز می­کند مُرِیبٍ یعنی کسی که به خدا و به آن­چه که از نزد خدا آمده شک دارد و گفته شده به معنای متهمی است که اعمال زشتی انجام می­دهد که سبب مشکوک شدن او می­گردد و گفته شده این آیه در شان ولید بن مغیره نازل شده وقتی که پسر برادرش از او در مورد دین اسلام مشورت خواست و او آن­ها را از این دین منع کرد. و منظور از خیر اسلام است الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ از بت­ها فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ این جمله در تاکید جمله اول آمده، گویا گفته است: امری را که به شما داده شده است اجرا کنید که شایسته انجام دادن است قالَ قَرِینُهُ از ابن عباس و غیر او روایت است یعنی شیطانِ او که او را فریفته است و قرین نامیده شده زیرا در عذاب با او همنشین است و گفته شده قرین او انسان است که همان عالمان بدکار و بدعتگزاران هستند رَبَّنا ما

أَطْغَیْتُهُ یعنی من او را گمراه نکردم و به اجبار به سرکشی نکشاندم وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ از ایمان بَعِیدٍ یعنی او با اختیار خود سرکشی را برگزید.

ص: 266

قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ أی بکفرکم فی الدنیا و إنکارکم.

و فی قوله سبحانه وَ قالَ قَرِینُهُ یعنی الملک الشهید علیه عن الحسن و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام و قیل قرینه الذی قیض له من الشیطان و قیل قرینه من الإنس هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ إن کان المراد به الملک فمعناه هذا حسابه حاضر لدی فی هذا الکتاب أی یقول لربه کنت وکلتنی به فما کتبت من عمله حاضر عندی و إن کان المراد به الشیطان أو القرین من الإنس فالمعنی هذا العذاب حاضر عندی معد لی بسبب سیئاتی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ هذا خطاب لخازن النار و العرب تأمر الواحد و القوم بما تأمر به الاثنین أ لا تری فی الشعر أکثر شی ء قیلا یا صاحبی و یا خلیلی و قیل إنما ثنی لیدل علی التکثیر کأنه قال ألق ألق فثنی الضمیر لیدل علی تکریر الفعل و قیل خطاب للملکین الموکلین به و هما السائق و الشهید.

وَ رَوَی أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْأَعْمَشِ أَنَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْمُتَوَکِّلِ النَّاجِی عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لِی وَ لِعَلِیٍّ أَلْقِیَا فِی النَّارِ مَنْ أَبْغَضَکُمَا وَ أَدْخِلَا الْجَنَّةَ مَنْ أَحَبَّکُمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ

و العنید الذاهب عن الحق و سبیل الرشد مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ الذی أمر الله به من بذل المال فی وجوهه مُعْتَدٍ ظالم متجاوز یتعدی حدود الله مُرِیبٍ أی شاک فی الله و فیما جاء من عند الله و قیل متهم یفعل ما یرتاب بفعله و یظن به غیر الجمیل و قیل إنها نزلت فی ولید بن المغیرة حین استشاره بنو أخیه فی الإسلام فمنعهم فیکون المراد بالخیر الإسلام الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ من الأصنام و الأوثان فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ هذا تأکید للأول فکأنه قال افعلا ما أمرتکما به فإنه مستحق لذلک قالَ قَرِینُهُ أی شیطانه الذی أغواه عن ابن عباس و غیره و إنما سمی قرینه لأنه یقرن به فی العذاب و قیل قرینه من الإنس و هم علماء السوء و المبتدعون رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ أی ما أضللته و ما أوقعته فی الطغیان باستکراه وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ من الإیمان بَعِیدٍ أی و لکنه طغی باختیاره السوء

ص: 266

قالَ یعنی خداوند به آن­ها می­گوید: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَ یعنی در نزد من با یکدیگر دشمنی و مجادله نکیند وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ در دنیا که دار تکلیف است، پس حال که با من مخالفت کردید، شکایتی نداشته باشید ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَ یعنی حکمی که در دنیا به شما اعلام کردم که منکران و مخالفان خود و مکذّبان پیامبرم را عذاب می­کنم تغییرپذیر نیست و حتما اجرا می­شود وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ یعنی من در عقاب کسی که استحقاق آن را دارد، به هیچ کس ظلم نمی­کنم بلکه انسان است که به خود ظلم می­کند با انجام گناهانی که به واسطه آن مستحق این عذاب می­گردد یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ متعلق است به جمله ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ یا فعل أذکر در تقدیر گرفته می­شود وَ تَقُولُ جهنم هَلْ مِنْ مَزِیدٍ به گفته انس معنا طلب زیادت است و به گفته مجاهد معنا این است که دیگر کافی است. یعنی چیز بیشتری برای پر کردن آن وجود ندارد و این آیه بر آن دلالت دارد: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و در وجه اول گفته شده است جهنم این سخن را قبل از ورود جهنمیان می­گوید و یا این­که طلب زیادت به معنای طلب گستردگی فضای جهنم بوده است.

و از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت است که در روز فتح مکه به او گفته شد آیا به خانه خود نمی­روی؟ حضرت فرمود: آیا عقیل خانه­ای برای ما به جا گذاشته است؟

زیرا وقتی بنی هاشم به مدینه رفتند او املاک آن­ها را فروخته بود، پس بر این اساس معنا این است که آیا چیز دیگری باقی مانده است؟

اما سخن گفتن جهنم چند وجه دارد. اول: این سخن بر سبیل ضرب­المثل است یعنی جهنم از گستردگی و بزرگی خود به منزله سخنگویی است که وقتی به آن می­گویند: آیا پر شدی؟ می­گوید: من هنوز پر نشدم و فضای بسیاری در من به جا مانده است.

دوم: خداوند سبحان برای جهنم زبان خلق می­کند، پس جهنم سخن می­گوید و این انجام شدنی نیست. زیرا کسی که قادر است دست­ها، اعضای دیگر و پوست را به سخن بیاورد، می­تواند جهنم را نیز به سخن گفتن وادارد.

سوم: این خطابی به خزانه­داران جهنم برای توبیخ آنان است که آیا جهنم پر شده است؟ می­گویند: بله. جایی برای کس دیگری وجود ندارد، تا همه بدانند که وعده او راستین است و از حسن روایت است که معنای «ما من مزید» این است که بیشتر نیست.

و یَوْمَ یُدَعُّونَ یعنی رانده می­شوند إِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا یعنی راندن با شدت و خشونت. مقاتل می­گوید به این معناست که دست­های آنان به گردن­هایشان بسته شده و موی جلوی پیشانی آن­ها به پاهایشان بسته شده است، سپس به صورت به سوی جهنم رانده می­شوند و وقتی به آن نزدیک شدند خزانه­داران جهنم به آن­ها می­گویند: هذِهِ النَّارُ الَّتِی

ص: 267

قالَ أی فیقول الله لهم لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ أی لا یخاصم بعضکم بعضا عندی وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ فی دار التکلیف فلم تنزجروا و خالفتم أمری ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ المعنی أن الذی قدمته لکم فی دار الدنیا من أنی أعاقب من جحدنی و کذب رسلی و خالف أمری لا یبدل بغیره و لا یکون خلافه وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ أی لست بظالم أحدا فی عقابی لمن استحقه بل هو الظالم لنفسه بارتکابه المعاصی التی استحق بها ذلک یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ متعلق بقوله ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ أو بتقدیر اذکر وَ تَقُولُ جهنم هَلْ مِنْ مَزِیدٍ قال أنس طلبت الزیادة و قال مجاهد المعنی معنی الکفایة أی لم یبق مزید لامتلائها و یدل علی هذا القول قوله لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و قیل فی وجه الأول إن هذا القول منها کان قبل دخول جمیع أهل النار فیها و یجوز أن تکون تطلب الزیادة علی أن یزاد فی سعتها

کَمَا جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قِیلَ لَهُ یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ أَ لَا تَنْزِلُ دَارَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ تَرَکَ لَنَا عَقِیلٌ مِنْ دَارٍ.

لأنه باع دور بنی هاشم لما خرجوا إلی المدینة فعلی هذا یکون المعنی و هل بقی زیادة.

فأما الوجه فی کلام جهنم فقیل فیه وجوه أحدها أنه خرج مخرج المثل أی إن جهنم من سعتها و عظمها بمنزلة الناطقة التی إذا قیل لها هل امتلأت تقول لم أمتل و بقی فیَّ سعة کثیرة.

و ثانیها أن الله سبحانه یخلق لجهنم آلة الکلام فتتکلم و هذا غیر منکر لأن من أنطق الأیدی و الجوارح و الجلود قادر علی أن ینطق جهنم.

و ثالثها أنه خطاب لخزنة جهنم علی وجه التقریر لهم هل امتلأت جهنم فیقولون بلی لم یبق موضع لمزید لیعلم الخلق صدق وعده عن الحسن قال معناه ما من مزید أی لا مزید.

و فی قوله تعالی یَوْمَ یُدَعُّونَ أی یدفعون إِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا أی دفعا بعنف و جفوة قال مقاتل هو أن تغل أیدیهم إلی أعناقهم و تجمع نواصیهم إلی أقدامهم ثم یدفعون إلی جهنم دفعا علی وجوههم حتی إذا دنوا قال لهم خزنتها هذِهِ النَّارُ الَّتِی

ص: 267

کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ در دنیا، سپس وقتی چیزی را که تکذیب می­کردند دیدند، آن­ها را با این سخن توبیخ کرد: أَ فَسِحْرٌ هذا چیزی که آن را می­بینید أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ آن­ها به محمد صلی الله علیه و آله و سلم لقب جادوگری و چشم­بندی داده بودند، اما وقتی عذابی را که به آن­ها وعده داده شده بود دیدند، توبیخ شدند و سپس به آن­ها گفته شد: اصْلَوْها یعنی سختی آن را به جان بخرید فَاصْبِرُوا بر عذاب أَوْ لا تَصْبِرُوا بر آن سَواءٌ عَلَیْکُمْ صبر و جزع إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ گناهانی که در دنیا انجام می­دادید، مانند کفر و تکذیب پیامبر.

و إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ یعنی در انحراف از راه نجات و راه بهشت و در آتش سوزان هستند و گفته شده است یعنی در هلاک و انحراف از حق هستند وَ سُعُرٍ یعنی سختی و عذاب یَوْمَ یُسْحَبُونَ یعنی کشیده می­شوند فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ یعنی این عذاب برای آن­هاست در روزی که فرشتگان آن­ها را به روی صورت در آتش می­کشند و به آن­ها گفته می­شود: ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ یعنی رسیدن عذاب و حرارت آتش به آنان. مانند این که کسی بگوید: حرارت آتش و سقر جهنم را حس کردم و گفته شده است سقر به معنای دری در جهنم است.

و فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ از حسن روایت است که دربانان جهنم آن­ها را می­گیرند و موی جلوی پیشانی را با غل و زنجیر به پاهای آنان می­دوزند، سپس آن­ها را در آتش می­کشند و به جهنم پرت می­کنند و گفته شده است یعنی دربانان جهنم آن­ها را از موی جلوی پیشانی و پاها می­گیرند و به سوی آتش می­برند. هذِهِ جَهَنَّمُ یعنی به آن­ها می­گویند این جهنم است الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ یعنی کافران در دنیا و اکنون خداوند آن را آشکار کرد تا شک­ها از بین برود و آن­ها را به آتش وارد کرد و ممکن است وقتی خداوند متعال خبر داد که آن­ها را از موی پیشانی و پاها می­گیرند به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ یعنی مشرکان قوم تو که به آن وارد می­شوند و تو نباید به حال آنان اندوهگین شوی یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ یعنی گاهی بین جهنم و گاهی بین آب داغ و جهنم می­گردند و جحیم به معنای آتش و حمیم شراب است و از ابن عباس روایت شده معنا این است که آن­ها یک بار در آتش عذاب می­شوند و حمیم را که بر روی آن­ها ریخته می­شود می­نوشند و هیچگاه از عذاب خلاصی نمی یابند و آنی یا به معنای چیزی است که بسیار داغ و پر حرارت است و یا به معنای حاضر است و در آیه فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ یعنی در باد داغی که به شکاف­های بدن آن­ها وارد می­شود و در آب جوشانی که بسیار پر حرارت است وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ به روایت از ابن عباس و غیر او یعنی دود بسیار سیاه

ص: 268

کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ فی الدنیا ثم وبخهم لما عاینوا ما کانوا یکذبون به و هو قوله أَ فَسِحْرٌ هذا الذی ترون أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ و ذلک أنهم کانوا ینسبون محمدا صلی الله علیه و آله إلی السحر و إلی أنه یغطی علی الأبصار بالسحر فلما شاهدوا ما وعدوا به من العذاب وبخوا بهذا ثم یقال لهم اصْلَوْها قاسوا شدتها فَاصْبِرُوا علی العذاب أَوْ لا تَصْبِرُوا علیه سَواءٌ عَلَیْکُمْ الصبر و الجزع إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدنیا من المعاصی بکفرکم و تکذیبکم الرسول.

و فی قوله تعالی إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ أی فی ذهاب عن وجه النجاة و طریق الجنة و فی نار مسعرة و قیل أی فی هلاک و ذهاب عن الحق وَ سُعُرٍ أی عناء و عذاب یَوْمَ یُسْحَبُونَ أی یجرون فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ یعنی أن هذا العذاب یکون لهم فی یوم یجرهم الملائکة فیه علی وجوههم فی النار و یقال لهم ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ أی إصابتها إیاهم بعذابها و حرها و هو کقولهم وجدت مس الحمی و سقر جهنم و قیل هو باب من أبوابها.

و فی قوله تعالی فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ فتأخذهم الزبانیة فتجمع بین نواصیهم و أقدامهم بالغل ثم یسبحون فی النار و یقذفون فیها عن الحسن و قیل تأخذهم الزبانیة بنواصیهم و بأقدامهم فیسوقونهم إلی النار هذِهِ جَهَنَّمُ أی و یقال لهم هذه جهنم الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ الکافرون فی الدنیا قد أظهرها الله تعالی حتی زالت الشکوک فأدخلوها و یمکن أنه لما أخبر الله تعالی أنهم یؤخذون بالنواصی و الأقدام ثم قال للنبی صلی الله علیه و آله هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ أی المشرکون من قومک و سیردونها فلیهن علیک أمرهم یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ أی یطوفون مرة بین الجحیم و مرة بین الحمیم و الجحیم النار و الحمیم الشراب و قیل معناه أنهم یعذبون بالنار مرة و یجرعون من الحمیم یصب علیهم لیس لهم من العذاب أبدا فرج عن ابن عباس و الآنی الذی انتهت حرارته و قیل الآنی الحاضر. و فی قوله تعالی فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ أی فی ریح حارة تدخل مسامهم و خروقهم و فی ماء مغلی حار انتهت حرارته وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ أی دخان أسود شدید السواد

ص: 268

و گفته شده است یحموم نام کوهی در جهنم است که اهل آتش به سایه آن پناه می­برند سپس در توصیف آن سایه می­گوید: لابارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ یعنی نه سرد است و نه زیبا و گفته شده است سرد نیست تا در سایه آن استراحت کنند زیرا از دود جهنم است و کریم نیست تا مانند آن طلب شود و گفته شده و لا کریم یعنی هیچ منفعتی در آن نیست و عرب وقتی بخواهد صفت حمد را از کسی نفی کند، می­گوید کریم نیست و فراء گفته است عرب کریم را نعت هر چیزی که صفت مذمومی در آن نباشد قرار می­دهد. مثلا می­گویند: «ما هو بسمین و لا کریم» و «ما هذه الدار بواسعة و لا کریمة». یعنی او نه فربه و نه کریم است و یا این خانه گسترده و کریم نیست.

سپس خداوند سبحان اعمال آنان را که این عذاب را برایشان به همراه داشته است ذکر می­کند و می­فرماید: إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ از ابن عباس روایت شده است یعنی در دنیا صاحب نعمت بوده­اند وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ یعنی گناه بزرگ و اصرار بر آن و گفته شده حنث عظیم شرک است و گفته شده آن­ها سوگند می­خوردند که خداوند اموات را برنمی­انگیزد و بت­ها شریک خداوند هستند.

فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ یعنی مانند نوشیدن هیم که شترانی هستند که دچار هیام یا تشنگی شدید شده­اند، آب می­نوشند تا بمیرند و گفته شده هیم به معنای شوره­زاریست که با آب سیراب نمی­شود هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ نزل امری است که صاحبش بر آن وارد می­شود و معنا این است که در جهنم و در روز جزا این غذا و نوشیدنی آن­هاست.

و قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً یعنی با صبر بر اطاعت خداوند و پرهیز از گناهان او و دنبال کردن شهوت، خود و خانواده خود را از آتش حفظ کنید و به جای آن آن­ها را به اطاعت از خداوند دعوت کنید و فرائض را به ایشان تعلیم دهید و آن­ها را از کارهای زشت نهی و به اعمال خیر تشویق کنید. عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ نوزده خزانه­دار جهنم و یاران آن­ها سنگدل و قوی هستند و به اهل آتش رحم نمی­کنند لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ در این آیه دلالتی وجود دارد بر آن­که فرشتگان موکل بر آتش از گناه معصوم هستند و از اوامر و نواهی خداوند تخلف نمی­کنند. سپس خداوند سبحان سخنی را که در روز قیامت به کفار گفته می­شود، می­گوید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ و آن این است که آن­ها وقتی عذاب می­شوند، شروع به عذرخواهی می­کنند، اما کسی به آنان توجه نمی­کند و به آن­ها می­گویند: عذر نخواهید که این جزای اعمالتان است.

و وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ یعنی برای شیاطین عَذابَ السَّعِیرِ عذاب آتشِ سوزان و شعله­ور

ص: 269

عن ابن عباس و غیره و قیل الیحموم جبل فی جهنم یستغیث أهل النار إلی ظله ثم نعت ذلک الظل فقال لا بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ أی لا بارد المنزل و لا کریم المنظر و قیل لا بارد یستراح إلیه لأنه دخان جهنم و لا کریم فیشتهی مثله و قیل و لا کریم أی لا منفعة فیه بوجه من الوجوه و العرب إذا أرادت نفی صفة الحمد عن الشی ء نفت عنه الکرم و قال الفراء العرب تجعل الکریم تابعا لکل شی ء نفت عنه وصفا تنوی به الذم تقول ما هو بسمین و لا کریم و ما هذه الدار بواسعة و لا کریمة.

ثم ذکر سبحانه أعمالهم التی أوجبت لهم هذا فقال إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ أی کانوا فی الدنیا متنعمین عن ابن عباس وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ أی الذنب العظیم و الإصرار أن یقیم علیه فلا یقلع عنه و قیل الحنث العظیم الشرک و قیل کانوا یحلفون لا یبعث الله من یموت و أن الأصنام أنداد الله.

قوله فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ أی کشرب الهیم و هی الإبل التی أصابها الهیام و هو شدة العطش فلا تزال تشرب الماء حتی تموت و قیل هی الأرض الرملة التی لا تروی بالماء هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ النزل الأمر الذی ینزل علیه صاحبه و المعنی هذا طعامهم و شرابهم یوم الجزاء فی جهنم.

و فی قوله تعالی قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً أی قوا أنفسکم النار بالصبر علی طاعة الله و عن معصیته و عن اتباع الشهوات و أهلیکم بدعائهم إلی طاعة الله و تعلیمهم الفرائض و نهیهم عن القبائح و حثهم علی أفعال الخیر عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ أی غلاظ القلوب لا یرحمون أهل النار أقویاء یعنی الزبانیة التسعة عشر و أعوانها لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ فی هذا دلالة علی أن الملائکة الموکلین بالنار معصومون عن القبائح لا یخالفون الله فی أوامره و نواهیه ثم حکی سبحانه ما یقال للکفار یوم القیامة فقال یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ و ذلک أنهم إذا عذبوا یأخذون فی الاعتذار فلا یلتفت إلی معاذیرهم و یقال لهم لا تعتذروا فهذا جزاء فعلکم.

و فی قوله وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ أی للشیاطین عَذابَ السَّعِیرِ عذاب النار المسعرة

ص: 269

إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً یعنی وقتی کفار در آتش انداخته شوند صدایی وحشتناک و هولناک مثل صدای دیگ در هنگام جوشیدن از آتش می­شنوند و وقتی ترس آن به دلشان می­افتد با شنیدن این صدا عذاب آن­ها زیاد می­شود وَ هِیَ تَفُورُ

یعنی مانند دیگ می­جوشد (1)

تَکادُ تَمَیَّزُ یعنی قطعه قطعه و پاره پاره شود مِنَ الْغَیْظِ یعنی شدت خشم. خداوند سبحان از شدت شعله­وری آتش به غیظ بر کفار تعبیر کرده است، زیرا کسی که مورد خشم قرار می­گیرد، به سبب درد وارد بر او، گویا قطعه قطعه می­شود و قصد صدمه زدن به دیگران را دارد، پس حال جهنم مانند حال یک انسان خشمگین است کُلَّما أُلْقِیَ فِیها یعنی هربار که در آتش انداخته شود فَوْجٌ از کفار سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ یعنی فرشتگان موکل بر آتش، برای توبیخ در صیغه استفهام به آن­ها می­گویند: آیا کسی از جانب خداوند نیامد که شما را از عذاب این آتش بترساند؟ قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ یعنی کسی که بترساند فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ یعنی از او نپذیرفتیم بلکه گفتیم: خداوند چیزی از آن­چه که ما را به سوی آن می­خوانید و از آن می­ترسانید، نازل نکرده است و فرشتگان به آن­ها می­گویند: إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ یعنی شما در این روز در عذابی بزرگ هستید و گفته شده معنا این است که ما به پیامبران گفتیم: شما وقتی گفتید خداوند برای ما کتابی نازل کرد، در گمراهی هستید یعنی از راه حق منحرف شده­اید وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ یعنی کاش در تهدیدهایی که برای ما آوردند و ما را به سوی آن دعوت کردند تعقل کرده و به آن عمل می­کردیم ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ زجاج گفت: یعنی اگر ما آگاهانه می­شنیدیم و تفکر می­کردیم و از عقل خود استفاده می­کردیم امروز در آتش نبودیم فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ در وقتی که دیگر اقرار و اعتراف سودی به حال آنان ندارد فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ این لعنتی برای آن­هاست، یعنی خداوند آنان را نابود کند و از نجات دور کند.

وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ یعنی منحرف شدگان از راه حق و دین فَکانُوا در علم و حکم خداوند لِجَهَنَّمَ حَطَباً در آن انداخته می­شوند و آتش مانند هیزم آن­ها را می­سوزاند یا معنا این است که آن­ها هیزم جهنم هستند که آتش با آن­ها روشن می­شود.

و یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً یعنی او را به عذاب شدید و بسیار بزرگی وارد می­کند و از فعل یسلکه استفاده شده است زیرا ذکر طریقت پیش از این آمد و گفته شده معنای آن عذاب بسیار سخت است و إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا یعنی در آخرت در نزد ما زنجیرهای بزرگی

ص: 270


1- . المرجل: دیگ.

المشعلة إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً أی إذا طرح الکفار فی النار سمعوا للنار صوتا فظیعا مثل صوت القدر عند غلیانها و فورانها فیعظم بسماع ذلک عذابهم لما یرد علی قلوبهم من هوله وَ هِیَ تَفُورُ أی تغلی بهم کغلی المرجل (1)تَکادُ تَمَیَّزُ أی تتقطع و تتمزق مِنَ الْغَیْظِ أی شدة الغضب سمی سبحانه شدة التهاب النار غیظا علی الکفار لأن المغتاظ هو المتقطع مما یجد من الألم الباعث علی الإیقاع بغیره فحال جهنم کحال المتغیظ کُلَّما أُلْقِیَ فِیها أی کلما طرح فی النار فَوْجٌ من الکفار سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ أی یقول لهم الملائکة الموکلون بالنار علی وجه التبکیت لهم فی صیغة الاستفهام أ لم یجئکم مخوف من جهة الله سبحانه یخوفکم عذاب هذه النار قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ أی مخوف فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ أی لم نقبل منه بل قلنا ما نزل الله شیئا مما تدعونا إلیه و تحذرونا منه فتقول لهم الملائکة إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ أی لستم الیوم إلا فی عذاب عظیم و قیل معناه قلنا للرسل ما أنتم إلا فی ضلال أی ذهاب عن الصواب کبیر فی قولکم أنزل الله علینا کتابا وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ من النذر ما جاءونا به و دعونا إلیه و عملنا بذلک ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ قال الزجاج لو کنا نسمع سمع من یعی و یفکر و نعقل عقل من یمیز و ینظر ما کنا من أهل النار فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فی ذلک الوقت الذی لا ینفعهم فیه الإقرار و الاعتراف فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ هذا دعاء علیهم أی أسحقهم الله و أبعدهم من النجاة سحقا.

و فی قوله وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ العادلون عن طریق الحق و الدین فَکانُوا فی علم الله و حکمه لِجَهَنَّمَ حَطَباً یلقون فیها فتحرقهم کما تحرق النار الحطب أو یکون معناه فسیکونون لجهنم حطبا توقد بهم کما توقد النار بالحطب.

و فی قوله یَسْلُکْهُ عَذاباً صَعَداً أی یدخله عذابا شاقا شدیدا متصعدا فی العظم و إنما قال یسلکه لأنه تقدم ذکر الطریقة و قیل معناه عذابا ذا صعد أی ذا مشقة و فی قوله تعالی إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا أی عندنا فی الآخرة قیودا عظاما

ص: 270


1- المرجل: القدر.

وجود دارد که هیچگاه گسسته نمی­شود و گفته شده منظور از آن غل است وَ جَحِیماً جحیم یکی از نام­های جهنم است و گفته شده به معنای آتش بزرگی است و آتش کوچک جحیم نامیده می­شود وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ از ابن عباس روایت است یعنی غذای خاردار که در گلو می­ماند و بلعیده نمی­شود و خارج نیز نمی­شود و گفته شده به معنای غذایی است که به دلیل زبری و سختی در گلو می­ماند و گفته شده به معنای زقوم و ضریع(خار خشک تلخ و بدبو) است.

و از عبد الله بن عمر روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را شنید و از هوش رفت.

وَ عَذاباً أَلِیماً یعنی عذاب بسیار دردناک.

و سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً یعنی او را دچار سختی عذابی می­کنیم که هیچ آسایشی در آن نیست و در روایت مرفوع آمده است که صعود نام کوهی از آتش در جهنم است که می­خواهند از آن بالا بروند و وقتی دست خود را بر آن می­نهند، دست ذوب می­شود و وقتی برداشته شود، دوباره به حالت اول خود بازمی­گردد و همینطور پا. و گفته شده است صعود کوهی از سنگ نرم در آتش است که گناهکاران موظف می­شوند از آن بالا بروند و وقتی به قله رسیدند، دوباره به پایین سقوط می­کنند سپس دوباره وادار می­شوند که بالا بروند و پیوسته این کار را انجام می­دهند و از روبرو با زنجیرهای آهنی کشیده می­شوند و از پشت با گرزهای آهنی به آنان ضربه می­زنند و از کلبی روایت است که به مدت چهل سال از آن بالا می­روند.

و سَأُصْلِیهِ سَقَرَ یعنی او را به جهنم وارد خواهم کرد و او را در آن جاودانه می­کنم و گفته شده است سقر یکی از درکات جهنم است و یا یکی از درهای آن است وَ ما أَدْراکَ ای شنونده ما سَقَرُ در شدت و سختی و ترس و تنگی آن لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ یعنی همه گوشت آنان را می­خورد و در آفرینش دوباره، ذره­ای گوشت بر بدن آن­ها باقی نمی­گذارد و گفته شده است لا تُبْقِی هیچ چیز را باقی نمی­گذارد مگر آن­که می­سوزاند وَ لا تَذَرُ یعنی از بین می­روند و انواع عذاب برای آنان به حد نهایت می­رسد لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ یعین پوست آن­ها را دگرگون می­کند و گفته شده یعنی پوست آن­ها

را می­سوزاند تا این­که از شب سیاه­تر می­شود عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ از فرشتگان که خزانه­داران جهنم هستند یعنی مالک و هجده فرشته دیگر که چشمان آن­ها مانند برق رباینده است و دندان­های آنان مانند دژهای مستحکم و شعله­های آتش از دهانشان بیرون می­آید و بین دو کتف یکی از آن­ها مسیری به اندازه نه سال است و دست یکی از آنان به اندازه ربیعه و مضر است، رحمت از آنان برگرفته شده است، هفتاد هزار نفر یکی از آنان را بلند می­کنند و به هر جایی از جهنم که می­خواهند پرت می­کنند و گفته شده معنای آن این است که نوزده فرشته بر سقر هستند که خزانه­داران آنند و آتش و دیگر درکات آن خزانه­داران دیگری دارند و گفته شده دلیل ذکر این عدد این است که این خبر با سخنان انبیا و کتب مقدس تناقض پیدا نکند و این به مصلحت مکلّفان است و یا به گفته برخی دلیل این است که عدد نوزده، بزرگترین

ص: 271

لا تفک أبدا و قیل أغلالا وَ جَحِیماً و هو اسم من أسماء جهنم و قیل یعنی و نارا عظیمة و لا تسمی القلیلة به وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ أی ذا شوک یأخذ الحلق فلا یدخل و لا یخرج عن ابن عباس و قیل طعاما یأخذ بالحلقوم لخشونته و شدة تکرهه و قیل یعنی الزقوم و الضریع

وَ رُوِیَ عَنْ حُمْرَانَ بْنَ أَعْیَنَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَمِعَ قَارِئاً یَقْرَأُ هَذَا فَصَعِقَ.

وَ عَذاباً أَلِیماً أی عقابا موجعا مؤلما.

و فی قوله سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً أی سأکلفه مشقة من العذاب لا راحة فیه و قیل صعود جبل فی جهنم من نار یؤخذ بارتقائه فإذا وضع یده علیه ذابت فإذا رفعها عادت و کذلک رجله فی خبر مرفوع و قیل هو جبل من صخرة ملساء فی النار یکلف أن یصعدها حتی إذا بلغ أعلاها أحدر إلی أسفلها ثم یکلف أیضا أن یصعدها فذلک دأبه أبدا یجذب من أمامه بسلاسل الحدید و یضرب من خلفه بمقامع الحدید فیصعدها فی أربعین سنة عن الکلبی.

و فی قوله سَأُصْلِیهِ سَقَرَ أی سأدخله جهنم و ألزمه إیاها و قیل سقر درکة من درکات جهنم و قیل باب من أبوابها وَ ما أَدْراکَ أیها السامع ما سَقَرُ فی شدتها و هولها و ضیقها لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ أی لا تبقی لهم لحما إلا أکلته و لا تذرهم إذا أعیدوا خلقا جدیدا و قیل لا تُبْقِی شیئا إلا أحرقته وَ لا تَذَرُ أی لا إبقاء علیهم بل یبلغ مجهودهم فی أنواع العذاب لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ أی مغیرة للجلود و قیل لافحة للجلود حتی تدعها أشد سوادا من اللیل عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ من الملائکة هم خزنتها مالک و معه ثمانیة عشر أعینهم کالبرق الخاطف و أنیابهم کالصیاصی یخرج لهب النار من أفواههم ما بین منکبی أحدهم مسیرة سنة تسع کف أحدهم مثل ربیعة و مضر نزعت منهم الرحمة یرفع أحدهم سبعین ألفا فیرمیهم حیث أراد من جهنم و قیل معناه علی سقر تسعة عشر ملکا فهم خزان سقر و للنار و درکاتها الآخر خزان آخرون و قیل إنما خصوا بهذا العدد لیوافق الخبر لما جاء به الأنبیاء قبله و ما کان فی الکتب المتقدمة و یکون فی ذلک مصلحة للمکلفین و قال بعضهم فی تخصیص هذا العدد إن تسعة عشر یجمع أکثر القلیل

ص: 271

و کوچکترین اعداد را در خود دارد. زیرا عدد به صورت یکان و دهگان و صدگان و هزارگان است و کوچکترین عدد دو رقمی ده، و بزرگترین عدد یک رقمی نه است و وقتی این آیه نازل شد، ابوجهل به قریش گفت: مادرتان به عزایتان بنشیند، آیا شنیده­اید که ابن ابو کبشه به شما خبر داد که خزانه­داران جهنم نوزده نفر هستند؟ و شما تعداد بسیار دارید(1) و شجاع هستید. آیا هر ده نفر از شما نمی­تواند یکی از خزانه­داران جهنم را به خاک بیندازد؟ ابو اسد جمحی گفت: من هفده نفر را شکست می­دهم، ده نفر را بر پشت و هفت نفر را بر شکم خود می­گذارم. شما نیز دو نفر دیگر را شکست دهید. پس این آیه نازل شد: وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً از ابن عباس و قتاده و ضحاک روایت است که معنای آن این است که ما موکلان بر آتش و مسولان امور آن را فقط فرشتگان قرار داده­ایم و تمایل آنان را در عذاب اهل آتش قرار دادیم و آن­ها انسان نیستند که آن­ها را بشناسید یا بتوانید آن­ها را تحمل کنید وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا یعنی تعداد آن­ها برای این است که دچار رنج بیشتری شوند و تکلیف کسانی که به نعمت­های خداوند کفر ورزیدند و وحدانیت او را انکار کردند بیشتر شود تا تفکر کنند و بدانند که خداوند سبحان حکیم است و فقط

چیزی را که با حکمت او موافق است انجام می­دهد و بدانند که او قادر است نیروی آنان را افزایش دهد تا قادر به عذاب مخلوقات باشند و اگر کفار به عقل خود رجوع کنند، می­دانند که کسی که یک فرشته را بر جمیع مخلوقات موکل ساخته است، تا روح آنان را بگیرد و آن­ها نمی­توانند بر او غلبه کنند، می­تواند برخی از آنان را به سمت آتش براند و نوزده فرشته را در آتش بر آنان موکل کند لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ از یهودیان و مسیحیان که آن حق است و محمد صادق است زیرا بدون این­که کتاب­های آسمانی آنان را بخواند و یاد بگیرد، از محتوای کتاب آنان خبر داده است وَ یَزْدادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیماناً یعنی یقین به این عدد و به صحت نبوت محمد صلی الله علیه و آله و سلم وقتی اهل کتاب به آن­ها اطلاع دادند که سخنان محمد مانند مطالب کتاب آن­هاست وَ لا یَرْتابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ یعنی تا این افراد در تعداد خزانه­داران جهنم شک نکنند و معنا این است برای آن­که هم کسی که به محمد صلی الله علیه و آله و سلم ایمان نیاورده، و هم کسی که با تدبر و تفکر به صحت نبوت او ایمان آورد، همه یقین بیاورند وَ لِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْکافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا لام، لام عاقبت است یعنی عاقبت امر این افراد این است که این را می­گویند، یعنی منافقان و کافران. و گفته شده معنا این است که برای آن­که بگویند مقصود خداوند از این توصیف و از بیان این تعداد چه بوده است و تا در این امر تدبر کنند و این تدبر به ایمان آوردن آن­ها بیانجامد کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ یعنی همانطور که خزانه­داران جهنم را فرشتگانی

ص: 272


1- . الدهم: تعداد بسیار.

من العدد و أقل الکثیر منه لأن العدد آحاد و عشرات و مئون و ألوف فأقل العشرات عشرة و أکثر الآحاد تسعة قالوا و لما نزلت هذه الآیة قال أبو جهل لقریش ثکلتکم أمهاتکم أ تسمعون ابن أبی کبشة یخبرکم أن خزنة النار تسعة عشر و أنتم الدهم (1)و الشجعان أ فیعجز کل عشرة منکم أن یبطشوا برجل من خزنة جهنم قال أبو الأسد الجمحی أنا أکفیکم سبعة عشر عشرة علی ظهری و سبعة علی بطنی فاکفونی أنتم اثنین فنزل وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً الآیة عن ابن عباس و قتادة و الضحاک و معناه و ما جعلنا الموکلین بالنار المتولین تدبیرها إلا ملائکة جعلنا شهوتهم فی تعذیب أهل النار و لم نجعلهم من بنی آدم کما تعهدون أنتم فتطیقونهم وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا أی لم نجعلهم علی هذا العدد إلا محنة و تشدیدا فی التکلیف للذین کفروا نعم الله و جحدوا وحدانیته حتی یتفکروا فیعلموا أن الله سبحانه حکیم لا یفعل إلا ما هو حکمه و یعلموا أنه قادر علی أن یزید فی قواهم ما یقدرون به علی تعذیب الخلائق و لو راجع الکفار عقولهم لعلموا أن من سلط ملکا واحدا علی کافة بنی آدم لقبض أرواحهم فلا یغلبونه قادر علی سوق بعضهم إلی النار و جعلهم فیها بتسعة عشر من الملائکة لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ من الیهود و النصاری أنه حق و أن محمدا صادق من حیث أخبر بما هو فی کتبهم من غیر قراءة لها و لا تعلم منهم وَ یَزْدادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیماناً أی یقینا بهذا العدد و بصحة نبوة محمد صلی الله علیه و آله إذا أخبرهم أهل الکتاب أنه مثل ما فی کتابهم وَ لا یَرْتابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ أی و لئلا یشک هؤلاء فی عدد الخزنة و المعنی لیستیقن من لم یؤمن بمحمد صلی الله علیه و آله و من آمن بصحة نبوته إذا تدبروا و تفکروا وَ لِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْکافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا اللام لام العاقبة أی عاقبة أمر هؤلاء أن یقولوا هذا یعنی المنافقین و الکافرین و قیل معناه و لأن یقولوا ما ذا أراد الله بهذا الوصف و العدد و یتدبروه فیؤدی بهم التدبر فی ذلک إلی الإیمان کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ أی مثل ما جعلنا خزنة النار ملائکة

ص: 272


1- الدهم: العدد الکثیر.

با تعداد معلوم قرار دادیم تا مایه رنج و آزمایش بندگان باشند، به همین صورت، خلق را مکلف می­کنیم تا هدایت و گمراهی آشکار شود. و آن را به خود اضافه کرده است زیرا مسبب این تکلیف خود اوست و این تکلیف از جانب او صادر شده است و گفته شده او هر کس را بخواهد از راه بهشت و ثواب گمراه می­کند و هر کس را بخواهد هدایت می­کند وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ یعنی سپاه خداوند را به دلیل تعداد بسیار زیاد، کسی جز او نمی­شناسد و دلیل این­که خزانه­داران جهنم نوزده نفر هستند، کمی تعداد سپاهیان او نیست، بلکه این مقتضای حکمت اوست و گفته شده این سخن پاسخ ابوجهل است وقتی گفت که تعداد یاران محمد تنها نوزده نفر است و گفته شده معنا این است که

تعداد فرشتگانی را که خداوند برای عذاب اهل آتش خلق کرده است، فقط خداوند می­داند و معنا این است که نوزده نفر، خزانه­داران جهنم هستند و یاران و سپاهیانی دارند که فقط خداوند از آن مطلع است. سپس دوباره به ذکر سقر می­پردازد: وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ یعنی پند و یادآوری برای جهانیان تا متذکّر شوند و از چیزی که سبب این عذاب می­شود اجتناب کنند و گفته شده معنا این است که این آتش دنیا تنها برای یادآوری آتش آخرت است تا به آن فکر کنند و از آتش آخرت بترسند و گفته شده این سوره برای تذکر دادن به مردم نازل شده است و گفته شده این نوزده فرشته برای عبرت گرفتن خلق هستند و با این بر قدرت کامل خداوند متعال استدلال می­کنند و از گناهان دوری می­جویند کَلَّا یعنی حق است و گفته شده یعنی تصور آن­ها صحیح نیست که می­توانند بر خزانه­داران جهنم غلبه کنند و آن­ها را شکست دهند وَ الْقَمَرِ به ماه سوگند یاد کرده است زیرا نشانه­های عجیبی در طلوع و غروب و مسیر و زیادت و نقصان آن وجود دارد وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ یعنی پشت کرد وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ یعنی روشن شد و نورانی گشت و گفته شده معنا این است که وقتی تاریکی رفت و چهره همه معلوم شد إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ این جمله جواب قسم است، یعنی سقری که همان آتش است، یکی از آیات بزرگ و عظیم است و الکبر جمع کبری است و گفته شده معنا این است که آیات قرآن کریم یکی از نشانه­های بزرگ تهدید هستند نَذِیراً لِلْبَشَرِ این صفت آتش است و گفته شده یکی از صفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است گویا به پیامبر گفته است: به عنوان یک نذیر برخیز و گفته شده از صفات خداوند متعال است و حال از فعل قسمِ محذوف است لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ یعنی یا در اطاعت از خداوند پیشدستی کند و یا با گناه در آن تاخیر کند.

امام علی علیه­السلام فرمود: هر کس در ولایت ما پیشدستی کند، در ورود او به سقر تاخیر صورت می­گیرد و هر کس در ولایت ما کوتاهی کند، به سقر می­رود.

کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ یعنی در گرو عمل خود است و در بند طاعات و معصیاتی که از او سر زده است

ص: 273

ذوی عدد محنة و اختبارا نکلف الخلق لیظهر الضلال و الهدی و أضافهما إلی نفسه لأن سبب ذلک التکلیف و هو من جهته و قیل یضل عن طریق الجنة و الثواب من یشاء و یهدی من یشاء إلیه وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ أی لا یعلم جنوده من کثرتها أحد إلا هو و لم یجعل خزنة النار تسعة عشر لقلة جنوده و لکن الحکمة اقتضت ذلک و قیل هذا جواب أبی جهل حین قال ما لمحمد أعوان إلا تسعة عشر و قیل معناه و ما یعلم عدة الملائکة الذین خلقهم الله لتعذیب أهل النار إلا الله و المعنی أن التسعة عشر هم خزنة النار و لهم من الأعوان و الجنود ما لا یعلمه إلا الله ثم رجع إلی ذکر سقر فقال وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ أی تذکرة و موعظة للعالم لیذکروا فیتجنبوا ما یستوجبون به ذلک و قیل معناه و ما هذه النار فی الدنیا إلا تذکرة للبشر من نار الآخرة حتی یتفکروا فیها فیحذروا نار الآخرة و قیل ما هذه السورة إلا تذکرة للناس و قیل و ما هذه الملائکة التسعة عشر إلا عبرة للخلق یستدلون بذلک علی کمال قدرة الله تعالی و ینزجرون عن المعاصی کَلَّا أی حقا و قیل أی لیس الأمر علی ما یتوهمونه من أنهم یمکنهم دفع خزنة النار و غلبتهم وَ الْقَمَرِ أقسم بالقمر لما فیه من الآیات العجیبة فی طلوعه و غروبه و مسیره و زیادته و نقصانه وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ أی ولی وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ أی أضاء و أنار و قیل معناه إذا کشف الظلام و أضاء الأشخاص إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ هذا جواب القسم یعنی أن سقر التی هی النار لإحدی العظائم و الکبر جمع الکبری و قیل معناه أن آیات القرآن إحدی الکبر فی الوعید نَذِیراً لِلْبَشَرِ صفة للنار و قیل من صفة النبی صلی الله علیه و آله فکأنه قال قم نذیرا و قیل من صفة الله تعالی فیکون حالا من فعل القسم المحذوف لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ أی یتقدم فی طاعة الله أو یتأخر عنها بالمعصیة.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ مَنْ تَقَدَّمَ إِلَی وَلَایَتِنَا تَأَخَّرَ عَنْ سَقَرَ وَ کُلُّ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْ وَلَایَتِنَا تَقَدَّمَ إِلَی سَقَرَ.

کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ أی مرهونة بعملها محبوسة به مطالبه بما

ص: 273

إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ و آن­ها کسانی هستند که نامه اعمالشان را به دست راست آن­ها می­دهند و گفته شده آن­ها کسانی هستند که از سمت راست حرکت داده می­شوند فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ یعنی از یکدیگر سوال می­

پرسند و یا از آن­ها سوال می­شود عَنِ الْمُجْرِمِینَ یعنی از حال و از گناهان آن­ها که به واسطه آن مستحق آتش شدند ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ این یک استفهام توبیخی است یعنی بهشتیان بر اهل آتش مشرف می­شوند و به آن­ها می­گویند: چه چیزی سبب ورود شما به آتش شد؟ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ یعنی نمازهایی را که شرع به آن دستور داده است نمی­خواندیم و در آن دلالتی وجود دارد بر آن­که مخاطب کفار هستند وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ یعنی زکات واجب و کفاره خود را به فقرا نمی­پرداختیم وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ یعنی با گمراه شدن هر فردی ما نیز با او گمراه می­شدیم وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ یعنی روز جزا را انکار می­کردیم حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ یعنی مرگ در این حالت و گفته شده یعنی تا وقتی که با دیدنش به آن یقین پیدا کردیم فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ یعنی شفاعت فرشتگان و پیامبران همانطور که به حال یکتاپرستان سود داشت.

و انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ یعنی خزانه­داران جهنم به آن­ها می­گویند: بروید و در آتش بیفتید که در دنیا آن را انکار می­کردید انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ یعنی آتش سه شعبه که به دلیل رنگ سیاه آتش جهنم، سایه نام گرفت و گفته شده به معنای دود جهنم است که سه شعبه دارد و کافر را احاطه می­کند. یک شعبه آن در بالای سر او و یک شعبه در سمت راست و یک شعبه در سمت چپ او قرار دارد. و دود، سایه نامیده شده است همانطور که فرمود: أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها(1) یعنی از دودی نفسگیر و گفته شده زبانه­ای از آتش خارج می­شود که مانند سراپرده­ای کافر را احاطه می­کند و به سه شعبه تقسیم می­شود تا این­که محاسبه او به پایان برسد. سپس خداوند سبحان در توصیف این سایه می­گوید: لا ظَلِیلٍ یعنی مانع آزار نمی­شود و پوششی ندارد، سایه این دود حرارت و دما را دفع نمی­کند وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ و شعله چیزی است که در هنگام شدت آتش بر بالای آن قرار می­گیرد و به رنگ سرخ و زرد و یا سبز است، یعنی آن­ها وقتی به سایه آن پناه می­برند آن سایه حرارت شعله را از آنان دفع نمی­کند. سپس خداوند در توصیف آتش می­گوید: إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ یعنی شراره­های آتش کَالْقَصْرِ

ص: 274


1- . کهف: 29.

کسبته من طاعة أو معصیة إِلَّا أَصْحابَ الْیَمِینِ و هم الذین یعطون کتبهم بأیمانهم و قیل هم الذین یسلک بهم ذات الیمین فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ أی یسأل بعضهم بعضا و قیل یسألون عَنِ الْمُجْرِمِینَ أی عن حالهم و عن ذنوبهم التی استحقوا بها النار ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ هذا سؤال توبیخ أی یطلع أهل الجنة علی أهل النار فیقولون لهم ما أوقعکم فی النار قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ أی کنا لا نصلی الصلوات المکتوبة علی ما قررها الشرع و فیه دلالة علی أن الکفار مخاطبون بالعبادات وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ أی لم نکن نخرج الزکوات التی کانت واجبة علینا و الکفارات التی وجب دفعها إلی المساکین و هم الفقراء وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِینَ أی کلما غوی غاو بالدخول فی الباطل غوینا معه وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ أی نجحد یوم الجزاء حَتَّی أَتانَا الْیَقِینُ أی الموت علی هذه الحالة و قیل حتی جاءنا العلم الیقین من ذلک بأن عایناه فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ أی شفاعة الملائکة و النبیین کما نفعت الموحدین.

و فی قوله سبحانه انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ أی تقول لهم الخزنة اذهبوا و سیروا إلی النار التی کنتم تجحدونها فی الدنیا انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ أی نار لها ثلاث شعب سماها ظلا لسواد نار جهنم و قیل هو دخان جهنم له ثلاث شعب تحیط بالکافر شعبة تکون فوقه و شعبة عن یمینه و شعبة عن شماله فسمی الدخان ظلا کما قال أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها (1)أی من الدخان الآخذ بالأنفاس و قیل یخرج من النار لسان فیحیط بالکافر کالسرادق فتنشعب ثلاث شعب یکون فیها حتی یفرغ من الحساب ثم وصف سبحانه ذلک الظل فقال لا ظَلِیلٍ أی غیر مانع من الأذی بستره عنه فظل هذا الدخان لا یغنی شیئا من حر النار و هو قوله وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ و اللهب ما یعلو علی النار إذا اضطرمت من أحمر و أصفر و أخضر یعنی أنهم إذا استظلوا بذلک الظل لم یدفع عنهم حر اللهب ثم وصف النار فقال إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ و هو ما تطایر من النار فی الجهات کَالْقَصْرِ

ص: 274


1- الکهف: 29.

یعنی در بزرگی و هولناکی مانند قصر هستند و از هر جهت به طرف کافران پرتاب می­شوند که از شر آن به خداوند پناه می­بریم و قصر، مفرد قصور است و عرب شتر را نیز به قصر تشبیه می­کند و گفته شده است کَالْقَصْرِ یعنی مانند ریشه درخت تنومند سپس رنگ آن را به شتران زردرنگ تشبیه کرده و فرموده است: کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ یعنی به دلیل آمیخته شدن رنگ سیاه با رنگ زرد، گویا سیاه و لاغر اندام است. فراء گفته است: شترهای سیاه همیشه به رنگ زرد آمیخته هستند و به همین دلیل عرب شتر سیاه را زرد نام می­نهد و گفته شده از صفرۀ به معنای زردی آمده زیرا آتش زرد رنگ است.

و إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً در انتظار آن­ها هستند یعنی برای آنان آماده شده است و خزانه­داران آن انتظار کفّار را می­کشند و گفته شده منظور از مرصاد زندانی است که مردم در آن حبس می­شوند و گفته شده مرصاد راهی است که محل ورود و خروج گناهکاران است و این اشاره به این موضوع است که جهنم جایگاه گناهکاران است و در انتظار آنان است و ورود آن­ها به آن حتمی است لِلطَّاغِینَ مَآباً یعنی برای کسانی که از حدود خداوند تجاوز کردند و با عصیان و سرکشی به معصیت پرداختند جهنم محل بازگشت آنان است، به سوی آن بازمی­گردند و مجرم به دلیل گناهان خود در جهنم است و دوباره به آن بازمی­گردد لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً یعنی مدت زمان زیادی در آن می­مانند و در این مورد قول­هایی ذکر شده است. اول: معنا این است در احقابی که قطع نمی­شود و پیوسته است و هر حقبی که بگذرد، پس از آن حقبی دیگر می­آید و مدت هر حقب هشتاد سال از سال­های آخرت است.

دوم: از مجاهد روایت است که تعداد احقاب چهل و سه عدد است و هر حقب هفتاد پاییز طول می­کشد و هر پاییز هفتصد سال است و هر سال سیصد و شصت روز و هر روز هزار سال است.

سوم: خداوند متعال چیزی را ذکر نکرده است مگر آن­که مدت آن را ذکر کرده است. اما برای جهنمیان مهلتی قرار نداده و فرموده است: لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً به خدا سوگند که وقتی یک دوره گذشت دوره دیگر آغاز می­شود و همینطور تا ابد ادامه می­یابد و این دوره­ها تعداد معینی ندارند و آتش جاودانه است. اما گفته­اند که

یک دوره (حقب) هفتاد هزار سال است و هر روز از این سال­ها یک سال از سال­های دنیایی است.

و چهارم: معنا این است که لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً لا یَذُوقُونَ در آن دوره­ها إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً در آن می­مانند و فقط از آب داغ و جوشان از انواع عذاب می­خورند. این تعیین وقت برای انواع عذاب است، نه به دلیل ماندن آنان در آتش، و این بهترین قول­هاست.

ص: 275

أی مثله فی عظمه و تخویفه یتطایر علی الکافرین من کل جهة نعوذ بالله منه و هو واحد القصور من البنیان و العرب تشبه الإبل بالقصور و قیل کَالْقَصْرِ أی کأصول الشجر العظام ثم شبهه فی لونه بالجمالات الصفر فقال کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ أی کأنه أنیق سود لما یعتری سوادها من الصفر قال الفراء لا تری أسود من الإبل إلا و هو مشرب صفرة و لذلک سمت العرب سود الإبل صفرا و قیل هو من الصفرة لأن النار تکون صفراء.

و فی قوله تعالی إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً یرصدون به أی هی معدة لهم یرصد بها خزنتها الکفار و قیل مرصادا محبسا یحبس فیه الناس و قیل طریقا منصوبا علی العاصین فهو موردهم و منهلهم و هذا إشارة إلی أن جهنم للعصاة علی الرصد لا یفوتونها لِلطَّاغِینَ مَآباً أی للذین جازوا حدود الله و طغوا فی معصیة الله مرجعا یرجعون إلیه و مصیرا فکان المجرم قد کان بإجرامه فیها ثم رجع إلیها لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً أی ماکثین فیها أزمانا کثیرة و ذکر فیه أقوال أحدها أن المعنی أحقابا لا انقطاع لها کلما مضی حقب جاء بعده حقب آخر و الحقب ثمانون سنة من سنی الآخرة.

و ثانیها أن الأحقاب ثلاثة و أربعون حقبا کل حقب سبعون خریفا کل خریف سبعمائة سنة کل سنة ثلاث مائة و ستون یوما کل یوم ألف سنة عن مجاهد.

و ثالثها أن الله تعالی لم یذکر شیئا إلا و جعل له مدة ینقطع إلیها و لم یجعل لأهل النار مدة بل قال لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً فو الله ما هو إلا أنه إذا مضی حقب دخل حقب آخر ثم آخر کذلک إلی أبد الآبدین فلیس للأحقاب عدة إلا الخلود فی النار و لکن قد ذکروا أن الحقب الواحد سبعون ألف سنة کل یوم من تلک السنین ألف سنة مما نعده.

و رابعها أن المعنی لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً لا یَذُوقُونَ فی تلک الأحقاب إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً ثم یلبثون یذوقون فیها غیر الحمیم و الغساق من أنواع العذاب فهذا توقیت لأنواع العذاب لا لمکثهم فی النار و هذا أحسن الأقوال.

ص: 275

پنجم: یعنی یکتاپرستان از خال بن معدان.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس به آتش وارد شد از آن خارج نمی­شود تا احقابی در آن بماند و مدت حقب، شصت و اندی سال است و هر سال صد و شصت روز است و هر روز سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ پس هیچ کس امید خروج از آتش را نداشته باشد.

و از حمران روایت شده است: از امام صادق علیه­السلام پیرامون این آیه پرسیدم، حضرت فرمود: این آیه در مورد کسانی است که از آتش خارج می­شوند و از احول مانند این روایت وارد شده است.

و لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً از ابن عباس روایت است که منظور، خواب و آب است و به گفته ابو عبیده، بَرد در اینجا به معنای خواب است و گفته شده لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً که حرارت را از آنان دفع کند وَ لا شَراباً که عطش آنان را برطرف کند إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً که چرک و خون اهل آتش است جَزاءً وِفاقاً از مقاتل روایت است یعنی عذاب آتش شایسته شرک است، زیرا هر دو عظیم و بزرگ هستند و هیچ گناهی بزرگ­تر از شرک نیست و هیچ عذابی بزرگ­تر از آتش نیست و از ابن عباس روایت شده یعنی جزایی مطابق اعمالشان به آن­ها داده شد إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً یعنی دلیل عذاب این بود که آن­ها از محاسبه باکی نداشتند و به برانگیخته شدن ایمان نداشتند وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا یعنی به آن­چه که پیامبران آوردند و گفته شده به قرآن وگفته شده به حجت­های خداوند ایمان نیاورند و آن را باور نداشتند کِذَّاباً یعنی تکذیب وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً یعنی همه اعمال را در لوح محفوظ آورده­ایم و گفته شده یعنی ما حافظ همه اعمال آن­ها هستیم و جزای آن را می­دهیم فَذُوقُوا یعنی به

این کفار گفته می­شود: عذابی را که در آن هستید بچشید فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً زیرا هر عذابی که به عذاب اول اضافه شود زاید بر آن است.

و إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ یعنی کسانی که آن­ها را به کفر و فجور وصف کرد، در روز قیامت از رحمت پروردگار خود و احسان و کرامت او به دور هستند و گفته شده است یعنی از رحمت او منع می­شوند و از ثوابش طرد می­گردند، اعمال آنان پذیرفته نیست و مورد رضایت پروردگار نیستند و از علی علیه­السلام روایت شده یعنی از ثواب و کرامت او محروم هستند.

و إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یعنی آن­ها را می­سوزانند و با آتش عذاب می­کنند.

وَ یَتَجَنَّبُهَا یعنی به پند و موعظه اهمیتی نمی­دهد الْأَشْقَی

ص: 276

و خامسها أنه یعنی به أهل التوحید عن خالد بن معدان.

وَ رَوَی نَافِعٌ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَخْرُجُ مِنَ النَّارِ مَنْ دَخَلَهَا حَتَّی یَمْکُثَ فِیهَا أَحْقَاباً وَ الْحُقْبُ بِضْعٌ وَ سِتُّونَ سَنَةً وَ السَّنَةُ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً کُلُّ یَوْمٍ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ فَلَا یَتَّکِلَنَّ أَحَدٌ عَلَی أَنْ یَخْرُجَ مِنَ النَّارِ.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ هَذِهِ فِی الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ- وَ رُوِیَ عَنِ الْأَحْوَلِ مِثْلُهُ.

و قوله لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً یرید النوم و الماء عن ابن عباس قال أبو عبیدة البرد النوم هنا و قیل لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً ینفعهم من حرها وَ لا شَراباً ینقعهم من عطشها إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً و هو صدید أهل النار جَزاءً وِفاقاً أی وافق عذاب النار الشرک لأنهما عظیمان و لا ذنب أعظم من الشرک و لا عذاب أعظم من النار عن مقاتل و قیل جوزوا جزاء وفق أعمالهم عن ابن عباس إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً أی فعلنا ذلک بهم لأنهم کانوا لا یخافون أن یحاسبوا و لا یؤمنون بالبعث وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أی بما جاءت به الأنبیاء و قیل بالقرآن و قیل بحجج الله و لم یصدقوا بها کِذَّاباً أی تکذیبا وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً أی کل شی ء من الأعمال بیناه فی اللوح المحفوظ و قیل أی کل شی ء من أعمالهم حفظناه نجازیهم به فَذُوقُوا أی فقیل لهؤلاء الکفار ذوقوا ما أنتم فیه من العذاب فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً لأن کل عذاب یأتی بعد الوقت الأول فهو زائد علیه.

و فی قوله إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ یعنی أن هؤلاء الذین وصفهم بالکفر و الفجور محجوبون یوم القیامة عن رحمة ربهم و إحسانه و کرامته و قیل ممنوعون عن رحمته مدفوعون عن ثوابه غیر مقبولین و لا مرضیین و قیل محرومون عن ثوابه و کرامته عن علی علیه السلام.

و فی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ أی أحرقوهم و عذبوهم بالنار.

و فی قوله وَ یَتَجَنَّبُهَا أی و یتجنب الذکر و الموعظة الْأَشْقَی أی أشقی

ص: 276

یعنی بدبخت ­ترین گناهکاران که همان کافر به خداوند و توحید اوست و غیر خدا را پرستیده است الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری یعنی ملازم بزرگ­ترین آتش­ها می­گردد که آتش جهنم است و آتش کوچک، آتش دنیاست و گفته شده آتش بزرگ آتشی است که در طبقه پایین جهنم است لا یَمُوتُ فِیها تا آسوده شود وَ لا یَحْیی زندگی که از آن سودی ببرد نه این­که زندگی او به دلیل انواع مختلف عذابی که در خود دارد به قدری سخت باشد که آرزوی پایان آن را داشته باشد.

و فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی یعنی شعله بکشد و فروزان باشد لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ به آیات خداوند و پیامبران او وَ تَوَلَّی یعنی از ایمان رویگردان شد وَ سَیُجَنَّبُهَا یعنی از آتش دوری می­کند و از آن فاصله دارد الْأَتْقَی کسی که تقوای بسیار دارد الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یعنی آن را در راه خداوند انفاق می­کند یَتَزَکَّی یعنی می­خواهد که در نزد خداوند زکیّ باشد و این را از روی ریا و برای یپیچیدن آوازه نمی­خواهد. قاضی می­گوید: لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی بر این دلالت ندارد که بنا بر عقیده خوارج و برخی از مرجئه خداوند متعال فقط کافران را به آتش وارد می­کند. به این دلیل که آتش به صورت نکره آورده شده است و منظور از آن آتشی از آتش­هاست که فقط کسی­که احوالش این است به آن وارد می­شود و آتش­ها همان درکات جهنم است، چرا که خداوند در سوره نساء شرح حال منافقان را بیان می­کند. پس

چگونه دانسته شود که قوم دیگری به آتشی غیر از این آتش وارد می­شوند و معنای آیه در ظاهر این است که فقط اهل تکذب و رویگردانی به آتش وارد می­شوند و بین این دو امر را جمع کرده است. پس قوم باید به خلاف آن معتقد باشند زیرا آن­ها آتش را بر کسانی واجب می­دانند که بسیاری از واجبات خود را انجام ندهند، هرچند تکذیبگر نباشند.

و لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ یعنی اگر ابوجهل از تکذیب و آزار محمد صلی الله علیه و آله و سلم دست برندارد لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ نون، نون توکید خفیفه است، یعنی آن­ها را با موی جلوی پیشانی به سوی آتش می­کشیم و مانند این سخن است: فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ (1) و معنا این است که او را خوار و ذلیل می­کنیم و در جایگاه افراد پست قرار می­دهیم. چرا که گرفتن از موی پیشانی نشانه توهین و خوار کردن است و گفته شده معنا این است که صورتش را تغییر می­دهیم و در روز قیامت آن را با آتش سیاه می­کنیم. زیرا سفع به معنای اثر سوختگی با آتش است ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ برای ناصیه صفت کذب و خطا آورده است به این معنا که صاحب آن در سخنان خود کاذب و در اعمالش خطاکار است. و به دلیل آن­که کشیدن با آن ذکر شد، فعل به آن اضافه شد.

ص: 277


1- . الرحمن: 41.

العصاة و هو الذی کفر بالله و بتوحیده و عبد غیره الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری أی یلزم أکبر النیران و هی نار جهنم و النار الصغری نار الدنیا و قیل النار الکبری هی التی فی الطبقة السفلی من جهنم لا یَمُوتُ فِیها فیستریح وَ لا یَحْیی حیاة ینتفع بها بل صار حیاته وبالا علیه یتمنی زوالها لما هو فیه معها من فنون العقاب و ألوان العذاب.

و فی قوله فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی أی تتلهب و تتوقد لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ بآیات الله و رسله وَ تَوَلَّی أی أعرض عن الإیمان وَ سَیُجَنَّبُهَا أی سیجنب النار و یجعل منها علی جانب الْأَتْقَی المبالغ فی التقوی الَّذِی یُؤْتِی مالَهُ أی ینفقه فی سبیل الله یَتَزَکَّی یطلب أن یکون عند الله زکیا لا یطلب بذلک رئاء و لا سمعة قال القاضی قوله لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی لا یدل علی أنه تعالی لا یدخل النار إلا الکافر علی ما یقوله الخوارج و بعض المرجئة و ذلک لأنه نکر النار المذکورة و لم یعرفها فالمراد بذلک أن نارا من جملة النیران لا یصلها إلا من هذه حاله و النیران درکات علی ما بینه سبحانه فی سورة النساء فی شأن المنافقین فمن أین عرف أن غیر هذه النار لا یصلها قوم آخرون و بعد فإن الظاهر من الآیة یوجب أن لا یدخل النار إلا من کذب و تولی و جمع بین الأمرین فلا بد للقوم من القول بخلافه لأنهم یوجبون النار لمن یتولی عن کثیر من الواجبات و إن لم یکذب.

و فی قوله تعالی لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ أی إن لم یمتنع أبو جهل عن تکذیب محمد صلی الله علیه و آله و إیذائه لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ النون نون التأکید الخفیفة أی لنجرن بناصیته إلی النار و هذا کقوله فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ (1)و معناه لنذلنه و نقیمنه مقام الأذلة ففی الأخذ بالناصیة إهانة و استخفاف و قیل معناه لنغیرن وجهه و نسودنه بالنار یوم القیامة لأن السفع أثر الإحراق بالنار ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ وصفها بالکذب و الخطاء بمعنی أن صاحبها کاذب فی أقواله خاطئ فی أفعاله لما ذکر الجر بها أضاف

ص: 277


1- الرحمن: 41.

ابن عباس می­گوید: هنگامی که ابوجهل به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد، پیامبر او را با فریاد راند و ابوجهل گفت: ای محمد آیا مرا می­رانی؟(1) پس به خدا سوگند که تعداد افراد عشیره کسی در مکه بیشتر از من نیست. پس خداوند سبحان این آیه را نازل کرد: فَلْیَدْعُ نادِیَهُ و این یک تهدید است، یعنی اهل محفل و عشیره خود را ندا دهد و وقتی عذاب خداوند بر او نازل شد از آنان یاری بجوید سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ یعنی فرشتگان موکل بر آتش که فرشتگانی بدخلق و سنگدل هستند.

و کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ یعنی اگر نسبت به این امر یقین داشته باشید، این یقین شما را از فخرفروشی و افتخار به عزت و تعداد بازمی­دارد، سپس خداوند سبحان تهدید دیگری را آغاز می­کند و می­فرماید: لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ به نیت قسم، یعنی هنگامی که در قیامت و قبل از ورود آن­ها جحیم آشکار می­شود ثُمَّ لَتَرَوُنَّها یعنی پس

از ورود به آن عَیْنَ الْیَقِینِ عین الیقین به معنای حق الیقین و محض الیقین است و معنای آن این است که پس از آن­که به آن وارد شدید و در آن عذاب شدید، آن را با چشم می­بینید.

و لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ یعنی کسانی را که توصیف کردیم در حطمۀ می­اندازند و حطمۀ یکی از نام­های جهنم است که به گفته مقاتل یعنی استخوان­ها را در هم می­شکند و گوشت را می­خورد تا به قلب می­رسد. سپس فرمود: وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةُ این برای تفخیم و تعظیم است. سپس با این سخن آن را تفسیر می­کند: نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ یعنی شعله­ور و خداوند آن را به خود اضافه کرده است تا بداند که آن مانند سایر آتش­ها نیست، سپس آن را به شعله­وری و سوزش همیشگی وصف کرده است الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ یعنی بر دل­ها مشرف می­شود و درد و سوزش آن به دل­ها می­رسد و گفته شده معنا این است که این آتش بر خلاف آتش دنیا از باطن به سوی ظاهر خارج می­شود إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ یعنی درهای آن بر اهل خود بسته شده است. و این در تاکید نومیدی از خروج از آتش است فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ که جمع عمود است و به گفته ابو عبیده هر دو کلمه جمع عماد است. او گفت: به معنای میخ این طبقات است که بر اهل آتش بسته می­شود و به گفته مقاتل، این درها بر اهل آتش بسته می­شود سپس با میخ­های آهنی آتشین محکم می­شود تا اندوه و حرارت آن به آنها بازگردد و هیچ دری به روی آنان گشوده نمی­شود و جان آن­ها برنمی­گردد و به گفته حسن یعنی ستون­های سراپرده­ها در آیه: أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها(2) وقتی این ستون­ها کشیده شد، درهای آن بر اهل آتش بسته شد.

ص: 278


1- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: أتنتهرنی یا محمد.
2- . کهف: 29.

الفعل إلیها قال ابن عباس لما أتی أبو جهل رسول الله صلی الله علیه و آله انتهره رسول الله صلی الله علیه و آله فقال أبو جهل أ تنهرنی یا محمد (1)فو الله لقد علمت ما بها أی بمکة أحد أکثر نادیا منی فأنزل الله سبحانه فَلْیَدْعُ نادِیَهُ و هذا وعید أی فلیدع أهل نادیه و مجلسه یعنی عشیرته فلینتصر بهم إذا حل عقاب الله به سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ یعنی الملائکة الموکلین بالنار و هم الملائکة الغلاظ الشداد.

و فی قوله تعالی کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ أی لو تعلمون الأمر علما یقینا لشغلکم ما تعلمون عن التفاخر و التباهی بالعز و الکثرة ثم استأنف سبحانه وعیدا آخر فقال لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ علی نیة القسم یعنی حین تبرز الجحیم فی القیامة قبل دخولهم إلیها ثُمَّ لَتَرَوُنَّها یعنی بعد الدخول إلیها عَیْنَ الْیَقِینِ کما یقال حق الیقین و محض الیقین معناه ثم لترونها بالمشاهدة إذا دخلتموها و عذبتم بها.

و فی قوله تعالی لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ أی لیطرحن من وصفناه فی الحطمة و هی اسم من أسماء جهنم قال مقاتل و هی تحطم العظام و تأکل اللحوم حتی تهجم علی القلوب ثم قال وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةُ تفخیما لأمرها ثم فسرها بقوله نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ أی المؤججة أضافها سبحانه إلی نفسه لیعلم أنها لیست کسائر النیران ثم وصفها بالإیقاد علی الدوام الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ أی تشرف علی القلوب فتبلغها ألمها و حریقها و قیل معناه أن هذه النار تخرج من الباطن إلی الظاهر خلاف نیران الدنیا إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ یعنی أنها علی أهلها مطبقة تطبق أبوابها علیهم تأکیدا للإیاس عن الخروج فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ و هی جمع عمود و قال أبو عبیدة کلاهما جمع عماد قال و هی أوتاد الأطباق التی تطبق علی أهل النار و قال مقاتل أطبقت الأبواب علیهم ثم شدت بأوتاد من حدید من نار حتی یرجع علیهم غمها و حرها فلا یفتح علیهم باب و لا یدخل علیهم روح و قال الحسن یعنی عمد السرادق فی قوله أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها (2)فإذا مدت تلک العمد أطبقت جهنم علی أهلها

ص: 278


1- فی التفسیر المطبوع: أتنتهرنی یا محمد.
2- الکهف: 29.

از شر آن به خداوند پناه می­بریم و به گفته کلبی در ستون­هایی مثل دیوار که بر آنان کشیده شده است و به گفته ابن عباس، هم فی عمد یعنی غل و زنجیر در گردن آن­هاست و با آن عذاب می­شوند.

امام باقر علیه­السلام فرمود: کفار و مشرکان یکتاپرستان را در آتش نکوهش می­کنند و می­گویند: چرا توحید شما عذابتان را دفع نکرد؟ و اکنون ما با شما مساوی هستیم. اما خداوند متعال عار و ننگ را برای مومنان نمی­خواهد و به فرشتگان می­

گوید: شفاعت کنید. پس آن­ها برای هر کس که خداوند بخواهد شفاعت می­کنند. سپس به پیامبران می­گوید: شفاعت کنید. پس آن­ها برای هر کس که خدا بخواهد شفاعت می­کنند. سپس به مومنان می­گوید: شفاعت کنید. پس آن­ها برای هر کس که خدا بخواهد شفاعت می­کنند و خداوند می­فرماید: من ارحم الراحمین هستم و با رحمت من از آتش خارج شوید. پس آن­ها مانند پروانه(1) از آن خارج می­شوند. سپس امام باقر علیه­السلام فرمود: پس از آن، ستون­ها کشیده می­شود و بر آن­ها بسته می­شود و به خدا سوگند که در آن جاودانند.

و سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ یعنی به آتش بسیار پر قدرت و سوزانی وارد خواهند شد که شعله می­کشد و آن آتش جهنم است وَ امْرَأَتُهُ که همان ام جمیل بنت حرب و خواهر ابو سفیان است حَمَّالَةَ الْحَطَبِ که با خود خار و خاشاک(2) حمل می­کرد و وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای نماز به مسجد می­رفت، آن را بر سر راه حضرت می­انداخت و گفته شده معنای آن حمل کننده گناهان است فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ یعنی در گردن او طنابی از لیف خرما هست و این صفت را برای آن آورده است تا خسّت و حقارت او را نشان دهد و گفته شده زبری لیف و حرارت آتش و سنگینی آهن در آن طناب هست و برای زیاد کردن عذاب او در گردنش انداخته می­شود و گفته شده در گردن او زنجیر آهنینی است که طول آن سَبْعُونَ ذِراعاً هفتاد ذراع است که به روایت از ابن عباس و عروۀ بن زبیر به دهان او وارد می­شود و از مقعد او خارج می­شود و در آتش دور گردن او پیچیده می­شود و علت نامگذاری زنجیر به مسد این است که ممسود یعنی مفتول و پیچیده شده است و از سعید بن مسیّب روایت است که او در دنیا گردنبند جواهری نفیسی داشت که قصد داشت آن را در راه دشمنی محمد صلی الله علیه و آله و سلم انفاق کند و آن گردنبند در روز قیامت تبدیل به عذابی در گردن او شد.

و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ فلق به معنای صبح است. زیرا نور، سایه ستونی را که

ص: 279


1- . الفراش جمع فراشة، به معنای حشره کوچکی است که جذب نور چراغ شده و می­سوزد. و در فارسی «پروانه» نام دارد.
2- . الغضا: شجر من الاثل که چوب بسیار محکم و آتش طولانی دارد و مفرد آن «غضاة» است.

نعوذ بالله منها و قال الکلبی فی عمد مثل السواری ممدودة مطولة تمدد علیهم و قال ابن عباس هم فی عمد أی فی أغلال فی أعناقهم یعذبون بها.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْکُفَّارَ وَ الْمُشْرِکِینَ یُعَیِّرُونَ أَهْلَ التَّوْحِیدِ فِی النَّارِ وَ یَقُولُونَ مَا نَرَی تَوْحِیدَکُمْ أَغْنَی عَنْکُمْ شَیْئاً وَ مَا نَحْنُ وَ أَنْتُمْ إِلَّا سَوَاءٌ قَالَ فَیَأْنَفُ لَهُمُ الرَّبُّ تَعَالَی فَیَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ اشْفَعُوا فَیَشْفَعُونَ لِمَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُولُ لِلنَّبِیِّینَ اشْفَعُوا فَیَشْفَعُونَ لِمَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ اشْفَعُوا فَیَشْفَعُونَ لِمَنْ شَاءَ اللَّهُ وَ یَقُولُ اللَّهُ أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ اخْرُجُوا بِرَحْمَتِی فَیَخْرُجُونَ کَمَا یَخْرُجُ الْفَرَاشُ (1)قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ مُدَّتِ الْعُمُدُ وَ أُوصِدَتْ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ وَ اللَّهِ الْخُلُودُ.

و فی قوله سبحانه سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَبٍ أی سیدخل نارا ذات قوة و اشتعال تلتهب علیه و هی نار جهنم وَ امْرَأَتُهُ و هی أم جمیل بنت حرب أخت أبی سفیان حَمَّالَةَ الْحَطَبِ کانت تحمل الشوک و الغضا (2)فتطرحه فی طریق رسول الله صلی الله علیه و آله إذا خرج إلی الصلاة و قیل معناه حمالة الخطایا فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ أی فی عنقها حبل من لیف و إنما وصفها بهذه الصفة تخسیسا لها و تحقیرا و قیل حبل تکون له خشونة اللیف و حرارة النار و ثقل الحدید یجعل فی عنقها زیادة فی عذابها و قیل فی عنقها سلسلة من حدید طولها سَبْعُونَ ذِراعاً تدخل من فیها و تخرج من دبرها و تدار علی عنقها فی النار عن ابن عباس و عروة بن الزبیر و سمیت السلسلة مسدا لأنها ممسودة أی مفتولة و قیل إنها کانت لها قلادة فاخرة من جوهر فقالت لأنفقنها فی عداوة محمد صلی الله علیه و آله فتکون عذابا فی عنقها یوم القیامة عن سعید بن المسیب.

و فی قوله سبحانه قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ الفلق الصبح لانفلاق عموده بالضیاء

ص: 279


1- الفراش جمع الفراشة، و هی طائر صغیر یتهافت علی السراج فیحترق، تسمی بالفارسیة «پروانه».
2- الغضا: شجر من الاثل خشبه من اصلب الخشب و جمره یبقی زمنا طویلا لا ینطفئ، الواحدة منه «غضاة».

برای تعیین وقت در زمین است، می­شکافد و گفته شده فلق به معنای نوزاد است، زیرا نوزاد با خروج از صلب پدر و رحم مادر از آن­ها جدا می­شود. و به روایت از سدی و ابو حمزه ثمالی و علی بن ابراهیم به معنای کوهی در جهنم است که از شدت حرارت آن به جای دیگر پناه می­برند.

روایات

روایت 1.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم از پدرش، از محمد بن ابی عمیر، از ابی بصیر روایت نموده که او گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله! مرا از عذاب خداوند بترسان که سنگدل شده ام. حضرت فرمود: ای ابا محمد! برای یک زندگی طولانی آماده شو. زیرا که جبرئیل علیه السلام در حالی که ناراحت بود نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. در صورتی که پیش از این، وقتی که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­آمد، خنده بر لب داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! چرا امروز ناراحت نزد من آمده ای؟ گفت: ای محمد! شعله ور شدن آتش آغاز گردید. فرمود: چگونه، ای جبرئیل؟ گفت: ای محمّد! خدای عزّ و جلّ به آتش فرمان داد، پس هزار سال بر آتش دمیده شد تا سفید شد. سپس هزار سال بر آن دمیده شد تا سرخ شد. آن گاه هزار سال بر آتش دمیده شد تا سیاه گشت، سیاه تاریک و ظلمانی. اگر قطره ای از ضریع (خوارک اهل دوزخ) در شراب اهل دنیا بریزد، همه از بوی تعفّن آن می میرند و اگر تنها یک حلقه از زنجیری که طولش هفتاد ذراع است در دنیا گذاشته شود، از حرارتش دنیا ذوب می شود و اگر جامه ای از جامه های دوزخیان بین آسمان و زمین آویزان گردد، از بو و حرارت آن همه اهل دنیا می میرند. امام باقر علیه السّلام فرمود: آن گاه پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله گریست و جبرئیل نیز گریست.

سپس خداوند فرشته ای را به سوی آن دو فرستاد که به آن دو بگوید: پروردگارتان به شما سلام می رساند و می گوید: همانا هر دوی شما در امان هستید از این که گناهی مرتکب شوید که من به سبب آن شما را عقاب کنم.

امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بعد از این دیگر جبرئیل را متبسّم و خندان ندید. سپس فرمود: اهل آتش، آتش را بزرگ می شمارند و اهل بهشت، بهشت و نعمت الهی را.

وقتی اهل جهنم به جهنم وارد شوند، مسیر هفتاد ساله را در آن سقوط می کنند و هرگاه خود را به بالای جهنم برسانند، با گرزها و پتک­های آهنین بر سرشان کوبیده می شود و به پایین جهنم باز گردانده می شوند و این حال آنان است و همان گفته خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعیدُوا فیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریقِ»(1) {هر بار بخواهند از [شدت] غم، از آن بیرون روند در آن باز گردانیده می شوند [که هان] بچشید عذاب آتش سوزان را.} آن گاه پوست بدنشان به غیر از پوستی که بر آنان بود تبدیل می شود. امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا محمد! همین قدر برایت کافی است؟ عرض کردم: برایم کافی است، برایم کافی است(2).

روایت 2.

ثواب الاعمال: رسول خدا

ص: 280


1- . حج / 22
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 55.

عن الظلال و قیل الفلق الموالید لأنهم ینفلقون بالخروج من أصلاب الآباء و أرحام الأمهات و قیل جب فی جهنم یتعوذ أهل جهنم من شدة حره عن السدی و رواه أبو حمزة الثمالی و علی بن إبراهیم فی تفسیریهما.

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ خَوِّفْنِی فَإِنَّ قَلْبِی قَدْ قَسَا فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اسْتَعِدَّ لِلْحَیَاةِ الطَّوِیلَةِ فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ قَاطِبٌ (1)وَ قَدْ کَانَ قَبْلَ ذَلِکَ یَجِی ءُ وَ هُوَ مُتَبَسِّمٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ جِئْتَنِی الْیَوْمَ قَاطِباً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ قَدْ وُضِعَتْ مَنَافِخُ النَّارِ فَقَالَ وَ مَا مَنَافِخُ النَّارِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِالنَّارِ فَنُفِخَ عَلَیْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّی ابْیَضَّتْ ثُمَّ نُفِخَ عَلَیْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّی احْمَرَّتْ ثُمَّ نُفِخَ عَلَیْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّی اسْوَدَّتْ فَهِیَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ لَوْ أَنَّ قَطْرَةً مِنَ الضَّرِیعِ قَطَرَتْ فِی شَرَابِ أَهْلِ الدُّنْیَا لَمَاتَ أَهْلُهَا مِنْ نَتْنِهَا وَ لَوْ أَنَّ حَلْقَةً وَاحِدَةً مِنَ السِّلْسِلَةِ الَّتِی طُولُهَا سَبْعُونَ ذِراعاً وُضِعَتْ عَلَی الدُّنْیَا لَذَابَتِ الدُّنْیَا مِنْ حَرِّهَا وَ لَوْ أَنَّ سِرْبَالًا مِنْ سَرَابِیلِ أَهْلِ النَّارِ عُلِّقَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَمَاتَ أَهْلُ الدُّنْیَا مِنْ رِیحِهِ قَالَ فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَکَی جَبْرَئِیلُ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمَا مَلَکاً فَقَالَ لَهُمَا إِنَّ رَبَّکُمَا یُقْرِئُکُمَا السَّلَامَ وَ یَقُولُ قَدْ أَمَّنْتُکُمَا أَنْ تُذْنِبَا ذَنْباً أُعَذِّبُکُمَا عَلَیْهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلَ مُتَبَسِّماً بَعْدَ ذَلِکَ (2)ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَهْلَ النَّارِ یُعَظِّمُونَ النَّارَ وَ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ یُعَظِّمُونَ الْجَنَّةَ وَ النَّعِیمَ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ إِذَا دَخَلُوهَا هَوَوْا فِیهَا مَسِیرَةَ سَبْعِینَ عَاماً فَإِذَا بَلَغُوا أَعْلَاهَا قُمِعُوا بِمَقَامِعِ الْحَدِیدِ وَ أُعِیدُوا فِی دَرَکِهَا فَهَذِهِ حَالُهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ ثُمَّ تُبَدَّلُ جُلُودُهُمْ غَیْرَ الْجُلُودِ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَسْبُکَ قُلْتُ حَسْبِی حَسْبِی.

«2»

ثو، ثواب الأعمال لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 280


1- أی قابضا ما بین عینیه کما یفعل العبوس.
2- فی هامش الأصل بخطّه: إلّا متبسّما ظ.

صلی الله علیه و آله فرمود: از آزار چهار کس اهل دوزخ آزار برند، آنها که از حمیم نوشند و در جهیم فریاد وای وای کشند و اهل دوزخ به یکدیگر گویند این چهار کس را چه باشد که با همه آزاری که خود داریم ما را آزار دهند یکی در تابوت آتش گداخته و آویخته و یکی رودهایش را کشند و یکی از دهانش چرک و خون روانست و یکی گوشت خود را می خورد آنکه در تابوتست گوید چرا آن ابعد ما را آزارد با همه آزاری که داریم ابعد گوید ابعد مرده است و مال مردم در ذمه اش بوده و آن را ادا نکرده و نپرداخته سپس به آن که روده هایش کشیده شود گویند این دورتر از رحمت را چیست که با همه آزاری که داریم ما را آزار می دهد گوید جرمش این است که از بول احتراز نکرده است، گناه آنکه از دهانش چرک و خون روانست این است که تقلید چی بوده و سخنان زشت را تقلید می کرده و گناه آنکه گوشت خود را می خورده این است که گوشت مردم را به غیبت و سخن چینی میخورده است.

توضیح

جزری گوید: اینکه گوید: «مردی آمد و گفت: همانا ابعد زنا کرده» مقصود از ابعد کسی است که از خیر و عصمت بدور است. باعد یعنی هلاک شد. و ابعد به خائن نیز گویند.

روایت 3.

امالی صدوق: عمر بن ثابت از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: دوزخیان چون سگ مویه کنند از سختی عذاب؛ چه گمان بری ای عمرو (راوی حدیث است) به مردمی که «لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها»(1) {حکم به مرگ بر ایشان [جاری] نمی شود تا بمیرند، و نه عذابِ آن از ایشان کاسته شود.} و تشنه و گرسنه و معیوب چشم، کر و کور و سیه روی و رانده در دوزخ و پشیمان و مغضوب از عذاب بر آنها ترحم نشود و تخفیف ندارند و می سوزند و از حمیم می نوشند و از زقوم می خورند و با قلاب آتشین فرو کشیده شوند و با گرز کوبیده شوند و فرشتگان غلاظ و شداد بر آنها رحم نکنند و در دوزخ بروی خود آنها را بکشند

ص: 281


1- . فاطر / 36

صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةٌ یُؤْذُونَ أَهْلَ النَّارِ عَلَی مَا بِهِمْ مِنَ الْأَذَی یُسْقَوْنَ مِنَ الْحَمِیمِ فِی الْجَحِیمِ یُنَادُونَ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ یَقُولُ أَهْلُ النَّارِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا بَالُ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةِ قَدْ آذَوْنَا عَلَی مَا بِنَا مِنَ الْأَذَی فَرَجُلٌ مُعَلَّقٌ فِی تَابُوتٍ مِنْ جَمْرٍ وَ رَجُلٌ یَجُرُّ أَمْعَاءَهُ وَ رَجُلٌ یَسِیلُ فُوهُ قَیْحاً وَ دَماً وَ رَجُلٌ یَأْکُلُ لَحْمَهُ فَقِیلَ لِصَاحِبِ التَّابُوتِ مَا بَالُ الْأَبْعَدِ قَدْ آذَانَا عَلَی مَا بِنَا مِنَ الْأَذَی فَیَقُولُ إِنَّ الْأَبْعَدَ قَدْ مَاتَ وَ فِی عُنُقِهِ أَمْوَالُ النَّاسِ لَمْ یَجِدْ لَهَا فِی نَفْسِهِ أَدَاءً وَ لَا وَفَاءً (1)ثُمَّ یُقَالُ لِلَّذِی یَجُرُّ أَمْعَاءَهُ مَا بَالُ الْأَبْعَدِ قَدْ آذَانَا عَلَی مَا بِنَا مِنَ الْأَذَی فَیَقُولُ إِنَّ الْأَبْعَدَ کَانَ لَا یُبَالِی أَیْنَ أَصَابَ الْبَوْلُ مِنْ جَسَدِهِ ثُمَّ یُقَالُ لِلَّذِی یَسِیلُ فُوهُ قَیْحاً وَ دَماً مَا بَالُ الْأَبْعَدِ قَدْ آذَانَا عَلَی مَا بِنَا مِنَ الْأَذَی فَیَقُولُ إِنَّ الْأَبْعَدَ کَانَ یُحَاکِی فَیَنْظُرُ إِلَی کُلِّ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ فَیُسْنِدُهَا وَ یُحَاکِی بِهَا ثُمَّ یُقَالُ لِلَّذِی کَانَ یَأْکُلُ لَحْمَهُ مَا بَالُ الْأَبْعَدِ قَدْ آذَانَا عَلَی مَا بِنَا مِنَ الْأَذَی فَیَقُولُ إِنَّ الْأَبْعَدَ کَانَ یَأْکُلُ لُحُومَ النَّاسِ بِالْغِیبَةِ وَ یَمْشِی بِالنَّمِیمَةِ.

توضیح

قال الجزری فیه إن رجلا جاء فقال إن الأبعد قد زنی معناه المتباعد عن الخیر و العصمة یقال بعد بالکسر فهو باعد أی هلک و الأبعد الخائن أیضا.

«3»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ دِینَارٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ أَهْلَ النَّارِ یَتَعَاوَوْنَ فِیهَا کَمَا یَتَعَاوَی الْکِلَابُ وَ الذِّئَابُ مِمَّا یَلْقَوْنَ مِنْ أَلِیمِ الْعَذَابِ فَمَا ظَنُّکَ یَا عَمْرُو بِقَوْمٍ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها عِطَاشٍ فِیهَا جِیَاعٍ کَلِیلَةٍ أَبْصَارُهُمْ صُمٍّ بُکْمٍ عُمْیٍ مُسْوَدَّةٍ وُجُوهُهُمْ خَاسِئِینَ فِیهَا نَادِمِینَ مَغْضُوبٍ عَلَیْهِمْ فَلَا یُرْحَمُونَ مِنَ الْعَذَابِ وَ لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ وَ مِنَ الْحَمِیمِ یَشْرَبُونَ وَ مِنَ الزَّقُّومِ یَأْکُلُونَ وَ بِکَلَالِیبِ (2)النَّارِ یُحْطَمُونَ وَ بِالْمَقَامِعِ یُضْرَبُونَ وَ الْمَلَائِکَةُ الْغِلَاظُ الشِّدَادُ لَا یَرْحَمُونَ فَهُمْ فِی النَّارِ یُسْحَبُونَ عَلَی وُجُوهِهِمْ

ص: 281


1- لعله کان قبل ذلک قد فرط فی ادائها و ما طل بحق غرمائه، و کان ذا مال و مقدرة.
2- الکلالیب جمع الکلاب و الکلوب: حدیدة معطوفة الرأس یجر بها الجمر.

و با شیاطین قرینند و در سختیها و بندهای گردانند اگر فریاد کشند اجابت نشوند و اگر درخواستی کنند برآورده نشود این است حال آنها که بدوزخ در آیند.

توضیح

فیروزآبادی گوید: یحطمون یعنی می شکنند و قطع می کنند. و در بعضی نسخ با خاء آمده و گفته می شود خطمه یعنی بر بینی اش زد و خطام بر آن قرار داد یا بینی اش را کشید تا بر آن خطام نهد.

روایت 4.

امالی صدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: بنده ای هفتاد خریف که هر خریفی هفتاد سال است در دوزخ می ماند و سپس از خدا به حق محمد و آلش درخواست نجات می کند خدا جل جلاله به جبرئیل وحی می کند که فرود شو در دوزخ و بنده ام را بر آور. عرض کند خدایا من چگونه به دوزخ درآیم خدا فرماید: من به آن دستور دادم که بر تو سرد و سلامت باشد، عرض کرد: خدایا من جای او را ندانم، فرماید: او در چاهی است از سجین، فرود شود و او را بر چهره بسته دریابد و بیرونش بیاور، خدای عز و جل فرماید: ای بنده من چند در دوزخ بودی و مرا قسم میدادی؟ عرض کند پروردگارا شماره آن را ندانم خداوند می فرماید: به عزت خودم سوگند اگر نبود که مرا به حق محمد و آلش درخواست کردی تو را در دوزخ مدتی دراز خوار می داشتم ولی بر خود حتم کردم که هیچ بنده ای از من بحق محمد و آلش خواهش نکند جز اینکه او را بیامرزم نسبت بدان چه میان من و او است و امروز تو را آمرزیدم.

در معانی الأخبار مانند آن آمده.

توضیح

جزری گوید: اینکه فرمود: « فقرای امت من چهل خریف ( پاییز ) زود تر از توانگران وارد بهشت می شوند » مقصود از خریف همان زمان معروف از فصول سال است که بین تابستان و زمستان قرار دارد و مقصود ، چهل سال است چرا که پاییز در هر سال فقط یکبار وجود دارد. و در حدیث که فرمود: اهل آتش مالک را چهل خریف می خوانند نیز به همین تفسیر است. پایان. می گویم: از آنجائیکه در آخرت روز و شب و زمستان و پاییز وجود ندارد، از مقدار زمان با روز و سال تعبیر می شود. گاهی روز بر مقدار پنجاه هزار سال اطلاق می شود همچنین در اینجا از هفتاد سال به یک پاییز تعبیر می شود به این دلیل که هفتاد سال پایان عمر اکثر مردم است یا به این جهت که هفتاد سال به نسبت عمر

ص: 282

مَعَ الشَّیَاطِینِ یُقَرَّنُونَ وَ فِی الْأَنْکَالِ وَ الْأَغْلَالِ یُصَفَّدُونَ إِنْ دَعَوْا لَمْ یُسْتَجَبْ لَهُمْ وَ إِنْ سَأَلُوا حَاجَةً لَمْ تُقْضَ لَهُمْ هَذِهِ حَالُ مَنْ دَخَلَ النَّارَ.

بیان

یحطمون أی یکسرون و یقطعون و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة یقال خطمه أی ضرب أنفه و بالخطام جعله علی أنفه کخطمه به أو جر أنفه لیضع علیه الخطام ذکره الفیروزآبادی.

«4»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ عَبْداً مَکَثَ فِی النَّارِ سَبْعِینَ خَرِیفاً وَ الْخَرِیفُ سَبْعُونَ سَنَةً قَالَ ثُمَّ إِنَّهُ سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ لَمَّا رَحِمْتَنِی قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنِ اهْبِطْ إِلَی عَبْدِی فَأَخْرِجْهُ قَالَ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ لِی بِالْهُبُوطِ فِی النَّارِ قَالَ إِنِّی قَدْ أَمَرْتُهَا أَنْ تَکُونَ عَلَیْکَ بَرْداً وَ سَلَاماً قَالَ یَا رَبِّ فَمَا عِلْمِی بِمَوْضِعِهِ قَالَ إِنَّهُ فِی جُبٍّ مِنْ سِجِّینٍ قَالَ فَهَبَطَ فِی النَّارِ فَوَجَدَهُ وَ هُوَ مَعْقُولٌ عَلَی وَجْهِهِ فَأَخْرَجَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَا عَبْدِی کَمْ لَبِثْتَ تُنَاشِدُنِی فِی النَّارِ قَالَ مَا أُحْصِیهِ یَا رَبِّ قَالَ أَمَا وَ عِزَّتِی لَوْ لَا مَا سَأَلْتَنِی بِهِ لَأَطَلْتُ هَوَانَکَ فِی النَّارِ وَ لَکِنَّهُ حَتْمٌ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا یَسْأَلَنِی عَبْدٌ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِلَّا غَفَرْتُ لَهُ مَا کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ وَ قَدْ غَفَرْتُ لَکَ الْیَوْمَ.

-مع، معانی الأخبار أبی عن سعد عن الحسن بن علی الکوفی مثله

بیان

قال الجزری فیه فقراء أمتی یدخلون الجنة قبل أغنیائهم بأربعین خریفا الخریف الزمان المعروف من فصول السنة ما بین الصیف و الشتاء و یرید به أربعین سنة لأن الخریف لا یکون فی السنة إلا مرة واحدة و منه الحدیث أن أهل النار یدعون مالکا أربعین خریفا انتهی.

أقول: لما لم یکن فی الآخرة یوم و لیل و شتاء و خریف یعبر عن مقدار من الزمان بالیوم و بالسنة فقد یطلق الیوم علی مقدار خمسین ألف سنة فکذلک عبر عن سبعین سنة هنا بالخریف لکون السبعین منتهی أعمار أکثر الناس أو لکونه بالنسبة

ص: 282

معمرین به منزله پاییزی است که بر درختان عارض می شود و طراوت و رشد آنها را می گیرد و یا اینکه از جهتی دیگر باشد. هو معقول، یعنی دستها و پاهایش بسته باشد و به رو افتاده باشد.

روایت 5.

امالی طوسی: امیر المومنین علیه السلام در میان خطبه ای طولانی فرمودند: تا این که گورها از هم شکافته شود و تو برای روز قیامت برانگیخته شوی. اگر پایان کارت با خوشبختی باشد، به سرور و شادی می رسی و پادشاهی خواهی بود که دستوراتش مورد اطاعت است و از هرگونه خوف و هراسی ایمن هستی. نوجوانانی که همچون دانه های نقره درخشان هستند، با جام­هایی از شراب گوارا که نوشیدن آن لذت بخش است، از شما پذیرایی می کنند. بهشتیان در بهشت از ناز و نعمت برخوردارند و دوزخیان در دوزخ عذاب می گردند. اینان در پرنیانِ نازک و دیبای

ستبر می خرامند و آنان در دوزخ و آتش زیر و رو می شوند. بر سر بهشتیان مشک و عبیر می پاشند، ولی بر سر دوزخیان با گرز آتشین می کوبند. بهشتیان با حوریان در حجله، هم آغوش هستند ولی دوزخیان، طوق­های آتشین در گردن دارند. در دل او ترسی است که پزشکان را درمانده کرده است و دردی دارد که درمان پذیر نیست.

روایت 6.

علل الشرایع : رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: هنگامی که گرما شدّت پیدا می کند نماز (منظور نماز ظهر و عصر است) را تأخیر بیاندازید تا هوا خنک تر شود چه آن که این گرما ناشی از زبانه کشیدن آتش جهنّم می باشد، آتش دوزخ از کثرت و غلیان بر مکان خود مستولی شد و در تنگنا قرار گرفت پس حقّ تعالی به آن اذن داد که دو نفس بکشد، یک نفس در زمستان و یک نفس در تابستان، پس شدّت گرما در تابستان از زبانه کشیدن و شعله ور شدن آن بوده و شدت سرما در زمستان از زمهریر جهنّم می باشد.

روایت 7.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام در تفسیر قول خداوند «لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً»(1) {در آن سالهای پی در پی درنگ نمائید} فرمود: هشت دوره پی در پی طولانی است و «حقبه» هشتاد سال است، و سال سیصد و شصت روز، و هر روزی «کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ»(2)

{مانند هزار سال است از آنچه که شما بشمار می آورید.}

توضیح: جوهری گوید: حُقب یعنی هشتاد سال و گفته می شود بیش از آن. و جمع آن حقاب است مانند قف و قفاف و حِقبه مفرد حقب به معنای سالها است. همچنین حقب و احقاب به روزگاران نیز گفته می شود که در این آیه به همین معناست: أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً- یا روزگاری سیر کنم-.

روایت 8.

توحید همدانی: عبد السلام بن صالح هروی گوید

ص: 283


1- . نبأ / 23
2- . حج / 47

إلی أعمار المعمرین بمنزلة الخریف الذی یأتی علی الأشجار فیذهب بطراوتها و نمائها أو لغیر ذلک قوله و هو معقول أی مشدود یداه و رجلاه مکبوب علی وجهه.

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْغَضَائِرِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُرَیْحٍ الْقَاضِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ لَهُ طَوِیلَةٍ حَتَّی تُشَقَّ عَنِ الْقُبُورِ وَ تُبْعَثَ إِلَی النُّشُورِ فَإِنْ خُتِمَ لَکَ بِالسَّعَادَةِ صِرْتَ إِلَی الْحُبُورِ وَ أَنْتَ مَلِکٌ مُطَاعٌ وَ آمِنٌ لَا تُرَاعُ یَطُوفُ عَلَیْکُمْ وِلْدَانٌ کَأَنَّهُمُ الْجُمَانُ (1)بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ بَیْضَاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِیهَا یَتَنَعَّمُونَ وَ أَهْلُ النَّارِ فِیهَا یُعَذَّبُونَ هَؤُلَاءِ فِی السُّنْدُسِ وَ الْحَرِیرِ یَتَبَخْتَرُونَ وَ هَؤُلَاءِ فِی الْجَحِیمِ وَ السَّعِیرِ یَتَقَلَّبُونَ هَؤُلَاءِ تُحْشَی جَمَاجِمُهُمْ بِمِسْکِ الْجِنَانِ وَ هَؤُلَاءِ یُضْرَبُونَ بِمَقَامِعِ النِّیرَانِ هَؤُلَاءِ یُعَانِقُونَ الْحُورَ فِی الْحِجَالِ وَ هَؤُلَاءِ یُطَوَّقُونَ أَطْوَاقاً فِی النَّارِ بِالْأَغْلَالِ فَلَهُ فَزَعٌ قَدْ أَعْیَا الْأَطِبَّاءَ وَ بِهِ دَاءٌ لَا یَقْبَلُ الدَّوَاءَ.

«6»

ع، علل الشرائع أَبُو الْهَیْثَمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّائِغِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ فَأَبْرِدُوا بِالصَّلَاةِ فَإِنَّ الْحَرَّ مِنْ فَیْحِ جَهَنَّمَ وَ اشْتَکَتِ النَّارُ إِلَی رَبِّهَا فَأَذِنَ لَهَا فِی نَفَسَیْنِ نَفَسٍ فِی الشِّتَاءِ وَ نَفَسٍ فِی الصَّیْفِ فَشِدَّةُ مَا یَجِدُونَ مِنَ الْحَرِّ مِنْ فَیْحِهَا وَ مَا یَجِدُونَ مِنَ الْبَرْدِ مِنْ زَمْهَرِیرِهَا.

«7»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً قَالَ الْأَحْقَابُ ثَمَانِیَةُ أَحْقَابٍ وَ الْحُقْبَةُ ثَمَانُونَ سَنَةً وَ السَّنَّةُ ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً وَ الْیَوْمُ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ

إیضاح قال الجوهری الحقب بالضم ثمانون سنة و یقال أکثر من ذلک و الجمع حقاب مثل قف و قفاف و الحقبة بالکسر واحدة الحقب و هی السنون و الحقب و الأحقاب الدهور و منه قوله تعالی أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً

«8»

ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام لی، الأمالی للصدوق الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ

ص: 283


1- الجمان: اللؤلؤ.

به امام رضا علیه السلام عرض کردم یا ابن رسول اللَّه به من خبر ده از بهشت و دوزخ که امروزه خلق شده اند؟ فرمود آری رسول خدا صلی الله علیه و آله در بهشت وارد شد و دوزخ را هم دید هنگام معراج خود، باو عرض کردم جمعی معتقدند که امروز مقدرند و مخلوق نیستند فرمود آنها از ما نیستند و ما هم از آنها نیستیم هر که منکر وجود فعلی بهشت و دوزخ است پیغمبر و ما را تکذیب کرده و از اهل ولایت ما نیست و در آتش دوزخ مخلد است خدا فرموده: «هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ»(1) {اینست دوزخی که مجرمان آن را دروغ میشمردند میان آن و حمیم داغ میگردند} تا پایان حدیث.

احتجاج بصورت مرسل همانند آن را روایت کرده است.

روایت 9.

امالی صدوق: رسول خدا چون به معراج رفت به خلقی نگذشت جز آنکه همه بدلخواه خرم و شاد و مسرور بودند تا به خلقی از خلق خدا رسید که او را شاد ندید به جبرئیل فرمود: من به خلقی نگذشتم جز آنکه شاد و خرم و مسرور بود جز این، این کیست؟ گفت این مالک خازن دوزخ است و خدا او را چنین آفریده فرمود: من دوست دارم از او بخواهی دوزخ را به من نشان دهد جبرئیل به او گفت این محمد رسول خداست و از من خواسته که از تو بخواهم دوزخ را به او بنمائی گوید یک گردنی از آن را برآورد و آن را دید و تا خدا جانش را گرفت دیگر نخندید.

در کتاب حسین بن سعید و النوادر از ابن بکیر مانند آن آمده و چنین گفته: از من خواسته که از تو بخواهم که آن را به او نشان دهی. آنگاه طبَقی از طبقهای آن را به او نشان داد و از آن پس رسول خدا صلی الله علیه وآله هیچگاه نخندید تا از دنیا رفت.

توضیح

افترّ فلان ضاحکا یعنی دندانهایش را آشکار کرد.

روایت 10.

خصال: امام محمد باقر علیه السلام فرمود: قسم به خدا، از روزی که خدا بهشت را آفریده مورد استفاده مؤمنان بوده و از آن روزی که دوزخ را آفریده در کار عذاب کافرین و گنهکاران بوده تا آخر حدیث.

ص: 284


1- . الرحمان / 43 و 44

لِلرِّضَا علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أَ هُمَا الْیَوْمَ مَخْلُوقَتَانِ فَقَالَ نَعَمْ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ رَأَی النَّارَ لَمَّا عُرِجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَإِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ إِنَّهُمَا الْیَوْمَ مُقَدَّرَتَانِ غَیْرُ مَخْلُوقَتَیْنِ فَقَالَ علیه السلام مَا أُولَئِکَ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ مَنْ أَنْکَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَدْ کَذَّبَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ کَذَّبَنَا وَ لَیْسَ مِنْ وَلَایَتِنَا عَلَی شَیْ ءٍ وَ خُلِّدَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ الْخَبَرَ.

-ج، الإحتجاج مرسلا مثله.

«9»

لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ أُسْرِیَ بِهِ (1)لَمْ یَمُرَّ بِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا رَأَی مِنْهُ مَا یُحِبُّ مِنَ الْبِشْرِ وَ اللُّطْفِ وَ السُّرُورِ بِهِ حَتَّی مَرَّ بِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ وَ لَمْ یَقُلْ لَهُ شَیْئاً فَوَجَدَهُ قَاطِباً عَابِساً فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا مَرَرْتُ بِخَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا رَأَیْتُ الْبِشْرَ وَ اللُّطْفَ وَ السُّرُورَ مِنْهُ إِلَّا هَذَا فَمَنْ هَذَا قَالَ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ هَکَذَا خَلَقَهُ رَبُّهُ قَالَ فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَطْلُبَ إِلَیْهِ أَنْ یُرِیَنِی النَّارَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ سَأَلَنِی أَنْ أَطْلُبَ إِلَیْکَ أَنْ تُرِیَهُ النَّارَ قَالَ فَأَخْرَجَ لَهُ عُنُقاً مِنْهَا فَرَآهَا فَلَمَّا أَبْصَرَهَا لَمْ یَکُنْ ضَاحِکاً حَتَّی قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ مِثْلَهُ وَ فِیهِ وَ قَدْ سَأَلَنِی أَنْ أَسْأَلَکَ أَنْ تُرِیَهَا إِیَّاهُ قَالَ فَکَشَفَ لَهُ طَبَقاً مِنْ أَطْبَاقِهَا قَالَ فَمَا افْتَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَاحِکاً حَتَّی مَاتَ.

بیان

افتر فلان ضاحکا بتشدید الراء أبدی أسنانه.

«10»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا خَلَتِ الْجَنَّةُ مِنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ مُنْذُ خَلَقَهَا وَ لَا خَلَتِ النَّارُ مِنْ أَرْوَاحِ الْکُفَّارِ وَ الْعُصَاةِ مُنْذُ خَلَقَهَا عَزَّ وَ جَلَّ الْخَبَرَ.

ص: 284


1- فی نسخة: حیث علا السماء.

روایت 11.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: برای دوزخ هفت در است، از یک در فرعون و هامان و قارون ورود می کنند. از یک در مشرکین و کفار و کسانی که یک چشم بهمزدن به خدا ایمان نداشته اند ورود می کنند. از یک در بنی امیه ورود می کنند این در مخصوص آنها است کسی در آن مزاحمت ندارد آن در شعله و در افروخته و در فرو برنده است، هفتاد خریف (خریف هشتاد سال است) آنها را به عمق دوزخ فرو می کشاند و هر بار که در این عمق فرو می روند دوزخ جوشی می زند که هفتاد خریف آنها را به بالا پرتاب می کند و دوباره هفتاد خریف فرو می روند و همیشه به همین حال در دوزخ بسر میبرند و از یک در دشمنان ما و رزمجویان با ما و کناره گیران از یاری ما وارد می شوند این در از همه درها بزرگتر و سوزنده تر و پرجنجال تر است.

توضیح

این خبر دارای چند وجه است: اول: امام علیه السلام همه ابواب را برنشمرده بلکه چهار مورد از مهمترین ها را آورده است.و لظی و سقر و هاویه همگی نامهای درِ بنی امیه است. دوم: اینکه فرمود: «و آن درِ لظی است»، ضمیر به جنس در باز می گردد. یعنی از جمله درها درِ لظی است لذا غیر از در بنی امیه است و در این حالت هفت در کامل می شود. سوم: آنکه آن درها برای بنی امیه هم باشد. چهارم: درِ بنی امیه به آن درها تقسیم شود و درِ هفتم را که برای سایر مردم است به خاطر روشن بودنش ذکر نکرده باشد. پنجم: بنابر قاعده لف و نشر، اسماء سه گانه برای درهای سه گانه باشد.

روایت 12.

خصال: رسول خدا صلی لله علیه و آله فرمود: دوزخ در روز قیامت با سه کس سخن گوید، پادشاه، عالم و ثروتمند. به پادشاه می گوید ای کسی که خدا به او پادشاهی بخشید و عدل و داد نکرد سپس او را ببلعد چنانچه پرنده دانه کنجد را می بلعد، و به عالم می گوید ای کسی که پیش مردم خودنمائی می کرد و به نافرمانی با خدا در نبرد بود سپس او را می بلعد. پس به ثروتمند می گوید ای کسی که خدا به او دنیای با وسعت و پرفیضی داده بود و اندکی به رسم قرض از او خواسته بود پس بخل ورزید سپس او را می بلعد.

ص: 285

«11»

ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلنَّارِ سَبْعَةَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ وَ قَارُونُ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الْمُشْرِکُونَ وَ الْکُفَّارُ مِمَّنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ بَابٌ تَدْخُلُ مِنْهُ بَنُو أُمَیَّةَ وَ هُوَ لَهُمْ خَاصَّةً لَا یُزَاحِمُهُمْ فِیهِ أَحَدٌ وَ هُوَ بَابُ لَظَی وَ هُوَ بَابُ سَقَرَ وَ هُوَ بَابُ الْهَاوِیَةِ تَهْوِی بِهِمْ سَبْعِینَ خَرِیفاً فَکُلَّمَا هَوَی بِهِمْ سَبْعِینَ خَرِیفاً فَارَ بِهِمْ فَوْرَةً قَذَفَ (1)بِهِمْ فِی أَعْلَاهَا سَبْعِینَ خَرِیفاً ثُمَّ هَوَی بِهِمْ (2)کَذَلِکَ سَبْعِینَ خَرِیفاً فَلَا یَزَالُونَ هَکَذَا أَبَداً خَالِدِینَ مُخَلَّدِینَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ فِیهِ مُبْغِضُونَا وَ مُحَارِبُونَا وَ خَاذِلُونَا وَ إِنَّهُ لَأَعْظَمُ الْأَبْوَابِ وَ أَشَدُّهَا حَرّاً.

بیان

الخبر یحتمل وجوها الأول أنه علیه السلام لم یعد جمیع الأبواب بل عد أربعة هی معظمها و اللظی و سقر و الهاویة کلها أسماء باب بنی أمیة و الثانی أن یکون قوله و هو باب لظی الضمیر فیه راجعا إلی جنس الباب و المعنی من الأبواب باب لظی فیکون غیر باب بنی أمیة فیتم السبعة الثالث أن تکون تلک الأبواب أیضا لبنی أمیة الرابع أن ینقسم باب بنی أمیة إلی تلک الأبواب و لم یذکر الباب السابع لسائر الناس لظهوره الخامس أن تکون الثلاثة أسماء للأبواب الثلاثة المتقدمة علی اللف و النشر.

«12»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ ابْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تُکَلِّمُ النَّارُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلَاثَةً أَمِیراً وَ قَارِئاً وَ ذَا ثَرْوَةٍ مِنَ الْمَالِ فَتَقُولُ لِلْأَمِیرِ یَا مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ سُلْطَاناً فَلَمْ یَعْدِلْ فَتَزْدَرِدُهُ کَمَا یَزْدَرِدُ الطَّیْرُ حَبَّ السِّمْسِمِ وَ تَقُولُ لِلْقَارِئِ یَا مَنْ تَزَیَّنَ لِلنَّاسِ وَ بَارَزَ اللَّهَ بِالْمَعَاصِی فَتَزْدَرِدُهُ وَ تَقُولُ لِلْغَنِیِّ یَا مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ دُنْیَا کَثِیرَةً وَاسِعَةً فَیْضاً وَ سَأَلَهُ الْحَقِیرَ (3)الْیَسِیرَ قَرْضاً فَأَبَی إِلَّا بُخْلًا فَتَزْدَرِدُهُ.

ص: 285


1- فی نسخة: تقذف بهم.
2- فی نسخة: تهوی بهم.
3- فی المصدر: و سأله الفقیر الحقیر. م.

توضیح

الازدراد بلعیدن و فروبردن است. و الفیض مبالغه در صفت برای کثرت است. یا اینکه اراده دوام و استمرار کرده باشد.

روایت 13.

خصال: ابن عباس گوید دو یهودی از بزرگان یهود به مدینه آمدند و از امیر المومنین پرسیدند بهشت کجاست و دوزخ کجاست؟ حضرت فرمود: بهشت در آسمانست و دوزخ در زمین تا آخر حدیث.

روایت 14.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: مردی از اهل شام از امیر المؤمنین سؤال کرد از بدترین وادی روی زمین فرمود: وادی است در یمن که آن را برهوت گویند و آن از وادیهای جهنم است و پرسید که اهل بهشت به چه زبان با یک دیگر گفتگو می کنند حضرت فرمود: به زبان عربی و پرسید که اهل جهنم به چه زبان گفتگو می کنند فرمود به زبان مجوسی و گبران.

توضیح

اینکه فرمود «آن از وادیهای جهنم است» یعنی مشابه آن است یا مقابل و موازی آن است یا از آن خواهد بود. و آن همانطور که گفته شد، جهنم ارواح کفار در برزخ است.

روایت 15.

عیون أخبار الرضا علیه السلام: از امام صادق علیه السّلام در باره طاعون سؤال شد، آن حضرت فرمودند: برای عدّه ای عذاب و برای عدّه ای دیگر رحمت است، گفتند: چگونه ممکن است رحمت عذاب باشد؟! فرمود: آیا نمی دانید آتش جهنّم برای کافرین عذاب است ولی برای فرشته هائی که موکل جهنم اند و با کافرین در آنجا هستند، مایه رحمت است؟

روایت 16.

امالی شیخ طوسی: امیرالمؤمنین علیه السلام محمد بن ابوبکر را به ولایت مصر منصوب نمود و به او چنین نوشت و دستور داد که آن را برای اهل مصر هم بخواند. در این حدیث چنین آمده است:

عمق آن بسیار زیاد است و حرارت آن هم طافت فرسا. نوشیدنی آن خونابه است و عذاب آن از نوعی جدید و گرزهای آن آهنین است. عذابش کاهش نمی یابد و ساکنان آن هم نمی میرند. خانه ای است که در آن رحمت نیست و دعا و خواسته ای هم از آنان قبول نمی شود تا پایان حدیث.(1)

ص: 286


1- - امالی طوسی ج 2 ، ص 24.
بیان

الازدراد الابتلاع و الفیض مبالغة فی الوصف بالکثرة أو أرید به الدوام و الاستمرار.

«13»

ل، الخصال ابْنُ مُوسَی عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْجَبَلِیِّ الصَّیْدَنَانِیِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ نَصْرٍ الْخَزَّازِ عَنْ عَمْرِو بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ سِمَاکِ بْنِ حَرْبٍ (1)عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیَّانِ فَسَأَلَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالا أَیْنَ تَکُونُ الْجَنَّةُ وَ أَیْنَ تَکُونُ النَّارُ قَالَ أَمَّا الْجَنَّةُ فَفِی السَّمَاءِ وَ أَمَّا النَّارُ فَفِی الْأَرْضِ الْخَبَرَ.

«14»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرِ الشَّامِیِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ شَرِّ وَادٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَقَالَ وَادٍ بِالْیَمَنِ یُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ وَ هُوَ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ وَ سَأَلَهُ عَنْ کَلَامِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ کَلَامُ أَهْلِ الْجَنَّةِ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ سَأَلَهُ عَنْ کَلَامِ أَهْلِ النَّارِ فَقَالَ بِالْمَجُوسِیَّةِ.

بیان

قوله علیه السلام و هو من أودیة جهنم أی تشبهها أو تحاذیها أو ستصیر منها أو هی جهنم لأرواح الکفار فی البرزخ کما مر.

«15»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لِلصَّادِقِ علیه السلام أَخْبِرْنَا عَنِ الطَّاعُونِ فَقَالَ عَذَابُ اللَّهِ لِقَوْمٍ وَ رَحْمَةٌ لِآخَرِینِ قَالُوا وَ کَیْفَ تَکُونُ الرَّحْمَةُ عَذَاباً قَالَ أَ مَا تَعْرِفُونَ أَنَّ نِیرَانَ جَهَنَّمَ عَذَابٌ عَلَی الْکُفَّارِ وَ خَزَنَةُ جَهَنَّمَ مَعَهُمْ فِیهَا فَهِیَ رَحْمَةٌ عَلَیْهِمْ.

«16»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی فِی کِتَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی أَهْلِ مِصْرَ فِی وَصْفِ النَّارِ (2)قَعْرُهَا بَعِیدٌ وَ حَرُّهَا شَدِیدٌ وَ شَرَابُهَا صَدِیدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِیدٌ وَ مَقَامِعُهَا حَدِیدٌ لَا یَفْتُرُ عَذَابُهَا وَ لَا یَمُوتُ سَاکِنُهَا دَارٌ لَیْسَ فِیهَا رَحْمَةٌ وَ لَا تَسْمَعُ لِأَهْلِهَا دَعْوَةٌ الْخَبَرَ.

ص: 286


1- سماک بکسر السین و تخفیف المیم هو سماک بن حرب بن أوس بن خالد الذهلی البکری الکوفیّ أبو المغیرة، توفّی سنة 123.
2- کتبه أمیر المؤمنین علیه السلام إلی محمّد بن أبی بکر لما ولاه مصر، و أمران یقرأه علی أهل مصر و لیعمل بما وصاه به فیه، و الکتاب طویل جدا و أوله: سلام علیکم فانی احمد الیکم اللّه الذی لا إله إلّا هو. م.

روایت 17.

معانی الاخبار: معاویة بن وهب گوید: در خدمت امام صادق علیه السّلام بودیم مردی خواند «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» {بگو پناه می برم به پروردگار سپیده دم} و آن مرد پرسید: «فلق» چیست؟ فرمود: درّه ایست در جهنّم که در آن هفتاد هزار

خانه است، در هر خانه ای هفتاد هزار مار سیاه وجود دارد، در درون هر ماری هفتاد هزار کیسه بزرگ زهر به بزرگی خمره، و اهل جهنّم ناگزیرند که از آن درّه بگذرند.

روایت 18.

تفسیر قمی: در روایت ابی جارود از امام محمد باقر علیه السلام در مورد آیه «أصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَأَحْسَنُ مَقِیلا»(1) {آن روز، جایگاه اهل بهشت بهتر و استراحتگاهشان نیکوتر است.} روایت شده است که ایشان فرمودند: به ما این چنین خبر رسیده - و خدا داناتر است - که آن گاه که جهنمیان قبل از این که وارد آتش شوند، بر روی آتش قرار می گیرند تا به سمت آن برده شوند، به آنان گفته می شود: داخل در آن سایه شوید که سه گوشه از دود آتش دارد؛ پس آنها گمان می برند که آن بهشت است، سپس گروه گروه وارد آتش شوند، و آن در وسط روز است. و بهشتیان نیز رو به سوی تحفه هایی که آرزویش را داشتند، می آورند، تا این که در وسط روز جایگاه های بهشتی شان به آنها داده می شود، و این مراد از قول خداوند عز و جل است که می فرماید: «أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا».

روایت 19.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند برای هر یک از مخلوقات خود خانه ای در بهشت و خانه ای را در جهنم بنا کرده است .پس هنگامی که بهشتیان به بهشت و جهنمیان به جهنم در می­آیند، منادی ندا می­دهد: ای اهالی بهشت! پیش بیایید و بنگرید. آنها می آیند و به دوزخ می نگرند. سپس جایگاه­هایشان به آنان نشان داده می شود. و بعد از آن به ایشان گفته می شود: اینها منازلی است که اگر نافرمانی خدا را می کردید، به آن منازل می رفتید؛ یعنی به جهنم می رفتید. حضرت فرمود: اگر قرار باشد کسی از خوشحالی بمیرد، اهل بهشت در آن روز به خاطر عذابی که از آنها برطرف شده، از خوشحالی می میرند . سپس منادی ندا می­دهد: ای اهل آتش! سرهای خود را بالا بگیرید. آنها سر خود را بالا می گیرند و به جایگاه خود در بهشت و نعمت­های آن می­نگرند. سپس به آنها می­گویند: این منازلی است که اگر خدا را اطاعت می­کردید، به آن وارد می شدید. حضرت فرمود: اگر قرار باشد که کسی به واسطه اندوه بمیرد، جهنمیان باید از حزن بمیرند. پس این گونه می شود که هر کدام از دو گروه بهشتیان و جهنمیان در منزلگاه خود جای می گیرند و این است معنای سخن خداوند که فرمود: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فیها خالِدُون»(2) {آنانند که خود وارثانند، همانان که بهشت را به ارث می برند و در آنجا جاودان می مانند.}.

ص: 287


1- . فرقان / 24
2- . مومنون / 10 و 11
«17»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَرَأَ رَجُلٌ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَا الْفَلَقُ قَالَ صَدْعٌ (1)فِی النَّارِ فِیهِ سَبْعُونَ أَلْفَ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ أَلْفَ أَسْوَدَ فِی جَوْفِ کُلِّ أَسْوَدَ سَبْعُونَ أَلْفَ جَرَّةِ سَمٍّ لَا بُدَّ لِأَهْلِ النَّارِ أَنْ یَمُرُّوا عَلَیْهَا.

«18»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا فَبَلَغَنَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّهُ إِذَا اسْتَوَی أَهْلُ النَّارِ إِلَی النَّارِ (2)لِیُنْطَلَقَ بِهِمْ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلُوا النَّارَ فَیُقَالُ لَهُمُ ادْخُلُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ مِنْ دُخَانِ النَّارِ فَیَحْسَبُونَ أَنَّهَا الْجَنَّةُ ثُمَّ یَدْخُلُونَ النَّارَ أَفْوَاجاً وَ ذَلِکَ نِصْفُ النَّهَارِ وَ أَقْبَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِیمَا اشْتَهَوْا مِنَ التُّحَفِ حَتَّی یُعْطَوْا مَنَازِلَهُمْ فِی الْجَنَّةِ نِصْفَ النَّهَارِ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا

«19»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا جَعَلَ لَهُ فِی الْجَنَّةِ مَنْزِلًا وَ فِی النَّارِ مَنْزِلًا فَإِذَا سَکَنَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ نَادَی مُنَادٍ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ أَشْرِفُوا فَیُشْرِفُونَ عَلَی النَّارِ وَ تُرْفَعُ لَهُمْ مَنَازِلُهُمْ فِیهَا ثُمَّ یُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلُکُمُ الَّتِی لَوْ عَصَیْتُمُ اللَّهَ دَخَلْتُمُوهَا (3)قَالَ فَلَوْ أَنَّ أَحَداً مَاتَ فَرَحاً لَمَاتَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فَرَحاً لِمَا صُرِفَ عَنْهُمْ مِنَ الْعَذَابِ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ یَا أَهْلَ النَّارِ ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَیَنْظُرُونَ إِلَی مَنَازِلِهِمْ فِی الْجَنَّةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ فَیُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلُکُمُ الَّتِی لَوْ أَطَعْتُمْ رَبَّکُمْ دَخَلْتُمُوهَا قَالَ فَلَوْ أَنَّ أَحَداً مَاتَ حُزْناً لَمَاتَ أَهْلُ النَّارِ حُزْناً فَیُورَثُ هَؤُلَاءِ مَنَازِلَ هَؤُلَاءِ وَ یُورَثُ هَؤُلَاءِ مَنَازِلَ هَؤُلَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ

ص: 287


1- الصدع: الشق فی شی ء صلب.
2- استوی إلی الشی: قصده.
3- فی المصدر: لدخلتموها، یعنی النار، قال اه. م.

روایت 20.

تفسیر قمی: در مورد این آیه چه می گویی؟ «کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیْرَهَا لِیَذُوقُواْ الْعذَابَ»(1)

عرض کردم این پوست ها هم یکی هستند، هم یکی نیستند. این معنی را به من بفهمان.

فرمود: ندیدی آن گاه که مردی قصد خشت خامی بکند، آن را بشکند، پس دوباره روی آن آب بریزد و ورز دهد و بعد آن را به شکل اولیه درآورد. این همان خشت هست، ولی در عین حال همان خشت اول نیست. گفت: آری، خداوند همه را از وجود تو، بهره مند کند.(2)

روایت 21.

تفسیرقمی: امام صادق علیه السلام فرمود: آتش دنیوی جزء کوچکی معادل یک هفتادم آتش جهنم است. آن آتش، هفتاد بار با آب خاموش گشته است، اما باز روشن می شود و شعله می کشد. اگر چنین نبود، آدمی می توانست آن را خاموش کند. آتش دنیا را در روز قیامت می آورند تا بر آتش جهنم قرار دهند. اما آتش حقیر دنیا، چنان ناله ای سر می دهد که از وحشت ناله این آتش، فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل، همگی زانو بر خاک می نهند.(3)

کتاب حسین بن سعید: از زید بن علی از پدرانش از علی از پیامبر مانند آن آمده است.

توضیح

اینکه فرموده: «آن را می آورند»، یعنی آتش دنیا را می آورند تا بر آتش آخرت نهند و بر آن اضافه کنند یا بالعکس. و بر هر دو تقدیر صارخه (فریاد

کشنده)، آتش آخرت است همانطور که اخبار پیش گفته بر آن دلالت دارند اگرچه احتمال آتش دنیا نیز می رود.

روایت 22.

تفسیر قمی: در توضیح آیه: «إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأَبْصَارُ»(4) گفته است: چشمان ستمگران از وحشت رؤیت جهنم باز مانده و نمی توانند پلک خود را به هم زنند.(5)

روایت 23.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در مورد آیة «وَتَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُّقَرَّنِینَ فِی الأَصْفَادِ» فرموده است: به یکدیگر زنجیر می شوند «سَرَابِیلُهُم مِّن قَطِرَانٍ» فرمود: مقصود از سرابیل، پیراهن هاست.(6) و در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام نقل شده است که در توضیح آیه: «سَرَابِیلُهُم مِّن قَطِرَانٍ» فرموده است: مقصود فلز برنج داغ و مذاب است که به اوج گرمای خود رسیده است. خداوند متعال فرموده است «وَتَغْشَی وُجُوهَهُمْ النَّارُ» می فرماید: آن پیراهن برنجی را به تن آنان می پوشانند، به طوری که آتش همه وجود آنان حتی چهره شان را نیز فرا می گیرد.(7)

روایت 24.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم گفته است که منظور از «إِذَا رَأَتْهُم مِّن مَّکَانٍ بَعِیدٍ» فاصله ای است که به اندازه طی مسیر یک سال باشد.(8)علی بن ابراهیم در مورد آیه «سَمِعُوا لَهَا تَغَیُّظًا وَزَفِیرًا * وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا» گفته است که مراد از «منها»، «فیها» است یعنی در دوزخ، و در عبارت «مَکَانًا ضَیِّقًا مُقَرَّنِینَ» منظور از «مُقَرَّنِینَ» همان «مُقَیَّدیّن» است یعنی عده ای که به یکدیگر بسته و در بند شده اند و «ادَعَوا ثُبُورًا کَثِیرًا»(9) .

روایت 25.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم: در تفسیر آیه: «مِّن وَرَآئِهِ جَهَنَّمُ وَیُسْقَی مِن مَّاء صَدِیدٍ» گفت: مقصود آبی است که از فرج (شرمگاه) زنان زناکار بیرون می آید.(10)

آیه: «یَتَجَرَّعُهُ وَلاَ یَکَادُ یُسِیغُهُ وَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ

ص: 288


1- . نساء / 56
2- . امالی شیخ طوسی، ص 2، ح 193.
3- . تفسیر قمی، ج 1، ص 367.
4- . ابراهیم / 42
5- . تفسیر قمی، ج 1، ص 373.
6- - تفسیر قمی، ج 1، ص 374.
7- - تفسیر قمی، ج 1، ص 374.
8- - تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 88.
9- - تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 88
10- - تفسیر قمی، ج 1، ص 370.
«20»

فس، تفسیر القمی کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً فَقِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَیْفَ تُبَدَّلُ جُلُودُهُمْ غَیْرَهَا فَقَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَخَذْتَ لَبِنَةً فَکَسَرْتَهَا وَ صَیَّرْتَهَا تُرَاباً ثُمَّ ضَرَبْتَهَا فِی الْقَالَبِ أَ هِیَ الَّتِی کَانَتْ إِنَّمَا هِیَ ذَلِکَ وَ حَدَثَ تَغَیُّرٌ آخَرُ وَ الْأَصْلُ وَاحِدٌ.

«21»

فس، تفسیر القمی قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ نَارَکُمْ هَذِهِ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ وَ قَدْ أُطْفِئَتْ سَبْعِینَ مَرَّةً بِالْمَاءِ ثُمَّ الْتَهَبَتْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا اسْتَطَاعَ آدَمِیٌّ أَنْ یُطِیقَهَا وَ إِنَّهُ لَیُؤْتَی بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی تُوضَعَ عَلَی النَّارِ فَتَصْرَخَ صَرْخَةً لَا یَبْقَی مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ إِلَّا جَثَا عَلَی رُکْبَتَیْهِ فَزَعاً مِنْ صَرْخَتِهَا.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن علوان عن عمرو بن خالد عن زید بن علی عن آبائه عن علی علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله مثله .

بیان

قوله علیه السلام و إنه لیؤتی بها أی بنار الدنیا حتی توضع علی نار الآخرة و تضاف إلیها أو بالعکس و علی التقدیرین الصارخة نار الآخرة کما دلت علیه الأخبار السالفة و یحتمل نار الدنیا.

«22»

فس، تفسیر القمی إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ قَالَ تَبْقَی أَعْیُنُهُمْ مَفْتُوحَةً مِنْ هَوْلِ جَهَنَّمَ لَا یَقْدِرُونَ أَنْ یَطْرِفُوهَا.

«23»

فس، تفسیر القمی مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ مُقَیَّدِینَ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ قَالَ السَّرَابِیلُ الْقُمُصُ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ هُوَ الصُّفْرُ الْحَارُّ الذَّائِبُ یَقُولُ انْتَهَی حَرُّهُ یَقُولُ اللَّهُ وَ تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ سَرْبَلُوا ذَلِکَ الصُّفْرَ فَتَغْشَی وُجُوهَهُمُ النَّارُ.

«24»

فس، تفسیر القمی إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ قَالَ مَسِیرَةَ سَنَةٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها أَیْ فِیهَا مَکاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ قَالَ مُقَیَّدِینَ بَعْضُهُمْ مَعَ بَعْضٍ دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً

«25»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ قَالَ مَا یَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ الزَّوَانِی قَوْلُهُ یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ

ص: 288

مِن کُلِّ مَکَانٍ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٍ» گوید: کافر را به این آب نزدیک می کنند، او آن را ناخوش دارد. وقتی به آن نزدیک می شود، رویش را بریان کند و تمامی موی سرش بریزد و وقتی از آن آب بنوشد، تمامی دل و روده اش تکه تکه گردد و کف پایش پاره شود و از این مردم، همچون رودخانه ای چرک و خون ریزد. سپس گفت: آنان آن چنان می گریند که اشک هایشان به چهره هاشان چون جویباری سرازیر گردد. سپس ریزش اشک قطع شود و خون جاری گردد، به گونه ای که اگر کشتی بر آن خون روان گردد، حرکت کرده و به راه افتد و خداوند فرموده است: «وَسُقُوا مَاء حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ»(1){آبی جوشان به خوردشان داده می شود [تا] روده هایشان را از هم فروپاشد}

روایت 26.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در روایت ابی جارود از امام جعفر علیه السلام روایت کرده است که در مورد آیه «ِانَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَامًا» می فرماید که: «آن ملازم فرد است و از او جدا نمی شود» علی بن ابراهیم در مورد آیه «وَالَّذِینَ لَا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا یَزْنُونَ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ یَلْقَ أَثَامًا» گفته است که أَثَامًا یکی از دره های جهنم است که از مس مذاب پر شده است و در جلوی آن حفره عمیقی است که به جهنم منتهی می شود و کسانی که غیر از خدا را عبادت می کردند و به ناحق مرتکب قتل می شدند و نیز زناکاران در آن نگه داشته می شوند،

روایت 27.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ» یعنی از هر در، اهل یک مذهب وارد می شوند و بهشت هشت در دارد.(2)

ودر روایت ابو جارود از امام جعفرصادق علیه السلام آمده است: «وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ» ایستادنشان بر صراط است و اما «لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ» شنیده ام- و خدا عالِم است- خداوند جهنم را در هفت درجه و مرتبه مختلف آفریده است که بدترین و سوزاننده ترین آن جحیم است که اهل آن بر روی آتش سوزان و خالص ایستاده اند و مغزشان در سرشان می جوشد، همان گونه که آب یا غذا در دیگ می جوشد. دومین درجه لَظَی است و می فرماید: «کَلَّا إِنَّهَا لَظَی * نَزَّاعَةً لِّلشَّوَی * تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّی* وَجَمَعَ فَأَوْعَی»(3) {نه چنین است (آتش) زبانه می کشد * پوست سر و اندام را برکننده است * هر که را پشت کرده و روی برتافته * و گرد آورده و انباشته (و حسابش را نگاه داشته) فرا می خواند}

سومین درجه: سَقَر است؛ می فرماید: «لَا تُبْقِی وَلَا تَذَرُ * لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ * عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ»(4)

[نه باقی می گذارد و نه رها می کند * پوستها را سیاه می گرداند * (و) بر آن (دوزخ) نوزده (نگهبان) است].

چهارم حُطَمه است «إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ * کَأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ»(5)

{(دوزخ) چون کاخی (بلند) شراره می افکند* گویی شترانی زرد رنگند}

هر کس در آن بیفتد همانند سرمه پودر می شود، اما روحش نمی میرد، و هر بار که پودر شود و بسوزد، دوباره به حالت اول برمی گردد.

پنجم: هاویه است که نگهبان دارد، جهنمیان از او کمک خواسته می گویند: ای مالک! آبی به ما بده! مالک برای آنها ظرفی از آتش می برد که در آن صدید ریخته شده؛ صدیدآبی است که از پوست سوخته جهنمیان جاری می شود و شبیه فلز مذاب یا قیر است.(6)

هرگاه بخواهند از آن بنوشند

ص: 289


1- . محمد/ 15.
2- - تفسیر قمی، ج 1، ص 378.
3- . معارج/ 18-16.
4- . مدثر/ 30 - 28.
5- . مرسلات/ 33-32.
6- - المهل: برنج یا آهن گداخته، نوعی قطران، قیر «السان العرب ماده مهل»

مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ قَالَ یُقَرَّبُ إِلَیْهِ فَیَکْرَهُهُ وَ إِذَا أُدْنِیَ مِنْهُ شُوِیَ وَجْهُهُ وَ وَقَعَتْ فَرْوَةُ رَأْسِهِ فَإِذَا شَرِبَ قُطِّعَتْ أَمْعَاؤُهُ وَ مُزِّقَتْ تَحْتَ قَدَمَیْهِ وَ إِنَّهُ لَیَخْرُجُ مِنْ أَحَدِهِمْ مِثْلُ الْوَادِی صَدِیداً وَ قَیْحاً ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّهُمْ لَیَبْکُونَ حَتَّی تَسِیلَ دُمُوعُهُمْ عَلَی وُجُوهِهِمْ (1)جَدَاوِلَ ثُمَّ یَنْقَطِعُ الدُّمُوعُ فَیَسِیلُ الدِّمَاءُ حَتَّی لَوْ أَنَّ السُّفُنَ أُجْرِیَتْ فِیهَا لَجَرَتْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ

«26»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً یَقُولُ مُلَازِماً لَا یُفَارِقُ قَوْلُهُ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً قَالَ أَثَامٌ وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ مِنْ صُفْرٍ مُذَابٍ قُدَّامَهَا حَرَّةٌ (2)فِی جَهَنَّمَ یَکُونُ فِیهِ مَنْ عَبَدَ غَیْرَ اللَّهِ وَ مَنْ قَتَلَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَکُونُ فِیهِ الزُّنَاةُ.

«27»

فس، تفسیر القمی وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ قَالَ یَدْخُلُ فِی کُلِّ بَابٍ أَهْلُ مِلَّةٍ وَ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةُ أَبْوَابٍ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ فَوُقُوفُهُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ أَمَّا لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ فَبَلَغَنِی وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَبْعَ دَرَکَاتٍ أَعْلَاهَا الْجَحِیمُ یَقُومُ أَهْلُهَا عَلَی الصَّفَا مِنْهَا تَغْلِی أَدْمِغَتُهُمْ فِیهَا کَغَلْیِ الْقُدُورِ بِمَا فِیهَا وَ الثَّانِیَةُ لَظی نَزَّاعَةً لِلشَّوی تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی وَ جَمَعَ فَأَوْعی وَ الثَّالِثَةُ سَقَرُ لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ وَ الرَّابِعَةُ الْحُطَمَةُ وَ مِنْهَا یَثُورُ شَرَرٌ (3)کَالْقَصْرِ کَأَنَّهَا جِمَالاتٌ صُفْرٌ تُدَقُّ کُلُّ مَنْ صَارَ إِلَیْهَا مِثْلَ الْکُحْلِ فَلَا یَمُوتُ الرُّوحُ کُلَّمَا صَارُوا مِثْلَ الْکُحْلِ عَادُوا وَ الْخَامِسَةُ الْهَاوِیَةُ فِیهَا مَلَأٌ یَدْعُونَ یَا مَالِکُ أَغِثْنَا فَإِذَا أَغَاثَهُمْ جَعَلَ لَهُمْ آنِیَةً مِنْ صُفْرٍ مِنْ نَارٍ فِیهِ صَدِیدُ مَاءٍ یَسِیلُ مِنْ جُلُودِهِمْ کَأَنَّهُ مُهْلٌ فَإِذَا رَفَعُوهُ لِیَشْرَبُوا مِنْهُ

ص: 289


1- فی المصدر: فی وجوههم. م.
2- فی التفسیر المطبوع: قدامها حدة.
3- فی نسخة: ترمی بشرر.

از شدت حرارت آن، گوشت صورت هایش فرو می ریزد، همان گونه که می فرماید: «وَإِن یَسْتَغِیثُوا یُغَاثُوا بِمَاء کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءتْ مُرْتَفَقًا»(1)

{و اگر فریادرسی جویند، به آبی چون مس گداخته که چهره ها را بریان می کند، یاری می شوند. وه چه بد شرابی و چه زشت جایگاهی است}

هر کس در آن جا بیفتد، هفتاد سال در آتش سقوط می کند و هر قدر پوستش بسوزد، پوست جدیدی برایش می روید.

ششم: سَعیر است که در آن سیصد سراپرده از آتش است و در هر یک سیصد قصر و در هر قصر سیصد اتاق آتش، در هر اتاق سیصد نوع عذاب. در آن جا مارها و مجموعه هایی از آتش عقرب ها و غل و زنجیرهایی از آتش وجود دارد؛ همانطور که خداوند می فرماید: «إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلَاسِلَا وَأَغْلَالًا وَسَعِیرًا»(2) [ما برای کافران زنجیرها و غلها و شعله های سوزان آتش آماده کرده ایم]

هفتم: جهنم است و چاه فلق در آنجاست. وقتی دهان باز کند، آتشی به شدت شعله ور از آن زبانه می کشد که سوزنده ترین آتش است و کوه صعود از مس گداخته و آتش در وسط جهنم قرار دارد و وادی أثام از مس مذاب در اطراف آن کوه است که به راستی که آن سخت ترین عذاب و بدترین آتش است.(3)

توضیح

الصفا جمع صفاة است و آن سنگ سخت بزرگ است که بر آن چیزی نمی روید. و جوامع جمع جامعة، به معنای غل و زنجیر است.

روایت 28.

تفسیر قمی: دلیل بر این که آتش در زمین قرار دارد، سخن خدای تبارک و تعالی: «وَیَقُولُ الْإِنسَانُ أَئِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَیّاً * أَوَلَا یَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئاً * فَوَرَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّیَاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیّاً»(4) {و انسان می گوید آیا وقتی بمیرم، به راستی زنده (از قبر) بیرون آورده می شوم * آیا انسان به یاد نمی آورد که ما او را قبلاً آفریده ایم و حال آنکه چیزی نبوده است * پس به پروردگارت سوگند که آنها را با شیاطین محشور خواهیم ساخت و در حالی که به زانو درآمده اند، آنان را گرداگرد دوزخ حاضر خواهیم کرد} در سوره مریم است و معنای «حَوْلَ جَهَنَّمَ» دریای پیرامون دنیا است که به آتش مبدل می شود، و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است: «وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ»(5)

{دریاها آنگه که جوشان گردند} سپس خدا آنان را پیرامون جهنم احضار می کند و صراط از زمین تا بهشت کشیده می شود. و این سخن خداوند متعال: «جِثِیّاً» یعنی بر زانوهایشان. سپس فرمود: «وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیّاً»(6) یعنی در زمین، هنگامی به آتش مبدل شود و سخن خداوند متعال: «مِهادٌ» یعنی جایگاهی. و بر بالای آنها غواشی است، یعنی آتشی که آنها را در بر می گیرد.(7)

توضیح

شاید مراد این باشد که وقتی دریاها به آتش تبدیل شدند، به آتش جهنم افزوده می شوند. و همینطور زمین پس از آنکه مؤمنین از آن خارج شدند.نه اینکه آتشی غیر آن دو نباشد بلکه بنا بر آنچه ذکر شد،آتش زیر زمین است که دریاها و زمین را به آتش تبدیل می کند.

ص: 290


1- . کهف/ 29.
2- - انسان/ 4.
3- - تفسیر قمی، ج 1،ص 387.
4- - مریم/66-68.
5- . تکویر/6.
6- . مریم/72.
7- - تفسیر قمی، ج 1، ص 234.

تَسَاقَطَ لَحْمُ وُجُوهِهِمْ فِیهَا مِنْ شِدَّةِ حَرِّهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً وَ مَنْ هَوَی فِیهَا هَوَی سَبْعِینَ عَاماً فِی النَّارِ کُلَّمَا احْتَرَقَ جِلْدُهُ بُدِّلَ جِلْداً غَیْرَهُ وَ السَّادِسَةُ هِیَ السَّعِیرُ فِیهَا ثَلَاثُ مِائَةِ سُرَادِقٍ مِنْ نَارٍ فِی کُلِّ سُرَادِقٍ ثَلَاثُ مِائَةِ قَصْرٍ مِنْ نَارٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ ثَلَاثُ مِائَةِ بَیْتٍ مِنْ نَارٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ ثَلَاثُ مِائَةِ لَوْنٍ مِنْ عَذَابِ النَّارِ فِیهَا حَیَّاتٌ مِنْ نَارٍ وَ عَقَارِبُ مِنْ نَارٍ وَ جَوَامِعُ مِنْ نَارٍ وَ سَلَاسِلُ مِنْ نَارٍ وَ أَغْلَالٌ مِنْ نَارٍ وَ هُوَ الَّذِی یَقُولُ اللَّهُ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَ سَعِیراً وَ السَّابِعَةُ جَهَنَّمُ وَ فِیهَا الْفَلَقُ وَ هُوَ جُبٌّ فِی جَهَنَّمَ إِذَا فُتِحَ أَسْعَرَ النَّارَ سِعْراً وَ هُوَ أَشَدُّ النَّارِ عَذَاباً وَ أَمَّا صَعُوداً فَجَبْلٌ مِنْ صُفْرٍ مِنْ نَارٍ وَسَطَ جَهَنَّمَ وَ أَمَّا أَثاماً فَهُوَ وَادٍ مِنْ صُفْرٍ مُذَابٍ یَجْرِی حَوْلَ الْجَبَلِ فَهُوَ أَشَدُّ النَّارِ عَذَاباً.

بیان

الصفا جمع الصفاة و هی الحجر الصلب الضخم الذی لا ینبت و الجوامع جمع الجامعة و هی الغل.

«28»

فس، تفسیر القمی الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ النِّیرَانَ (1)فِی الْأَرْضِ قَوْلُهُ فِی مَرْیَمَ وَ یَقُولُ الْإِنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَیًّا أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا وَ مَعْنَی حَوْلَ جَهَنَّمَ الْبَحْرُ الْمُحِیطُ بِالدُّنْیَا یَتَحَوَّلُ نِیرَاناً وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ ثُمَّ یُحْضِرُهُمُ اللَّهُ حَوْلَ جَهَنَّمَ وَ یُوضَعُ الصِّرَاطُ مِنَ الْأَرْضِ إِلَی الْجِنَانِ قَوْلُهُ جِثِیًّا أَیْ عَلَی رُکَبِهِمْ ثُمَّ قَالَ وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا یَعْنِی فِی الْأَرْضِ إِذَا تَحَوَّلَتْ نِیرَاناً قَوْلُهُ مِهادٌ (2)أَیْ مَوْضِعٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ أَیْ نَارٌ تَغْشَاهُمْ.

بیان

لعل مراده أن البحار إذا تحولت نیرانا تضاف إلی جهنم و کذا الأرض بعد خروج المؤمنین منها لا أنه لیست نار غیرهما بل النار تحت الأرض تشتعل بها البحار و الأرض نیرانا علی ما ذکره.

ص: 290


1- فی المصدر: و الدلیل أیضا علی ان النیران اه. م.
2- فی المصدر: قوله: لهم من جهنم مهاد اه. م.

روایت 29.

تفسیر قمی : امام سجاد علیه السلام فرمود: در جهنم درّه ای وجود دارد به نام سعیر، هرگاه جهنم خاموش شود، سعیر گشوده می شود؛ و این معنی کلام خداوند است که فرموده است: «کُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیرًا» یعنی هرگاه خاموش شود.

تفسیر عیاشی همانند آن را روایت کرده است.

روایت 30.

تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام، حدیث به معراج بردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نقل کرد فرمود: آن گاه آوازی هول انگیز شنیدم که مرا به وحشت انداخت جبرئیل گفت ای محمد می شنوی؟ گفتم آری، گفت این سنگی است که من هفتاد سال قبل از لب جهنم به داخل آن پرتاب کرده ام الآن در قعر جهنم جای گرفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله تا زنده بود نخندید تا این که به آسمان دنیا وارد شدم به طوری که هر فرشته ای که مرا می دید لبخندزنان و بشارت دهنده بود، تا این که فرشته ای با من دیدار کرد که در میان همه آفریدگان خداوند، عظیم تر و بزرگ تر از او ندیده بودم؛ بدترکیب و خشم آلود بود، و همین دعایی که سایر فرشتگان در حق من کردند، را بازگو کرد، اما لبخندی نزد و مانند سایر فرشتگان بشارت دهنده نبود. گفتم: ای جبرئیل! این کیست که باعث ترس و وحشت من شد؟ عرض کرد: رَواست که از او وحشت کنی، همه ما از وی وحشت داریم. این مالک، خزانه دار دوزخ است، هیچ گاه لبخندی بر لب جاری نساخته است، و از آن روز که خداوند، وی را عهده دار دوزخ کرده است، روز به روز، بر میزان خشم و غضب وی نسبت به دشمنان خداوند و گناهکاران افزوده می شود، و خداوند، وی را مسئول انتقام گرفتن از آنها قرار داده است، و اگر بر کسی قبل از تو لبخندی زده بود و یا می­خواست بر کسی بعد از تو لبخندی بزند، بی گمان برای تو نیز لبخند می زد، اما این فرشته به هیچ وجه لبخندی بر لب جاری نمی سازد. پس من به وی سلام کردم و او جواب سلام مرا داد و مرا به بهشت بشارت داد. به جبرئیل در حالی که در جایی بود که خداوند این گونه آن جا را توصیف می کند: «مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»، گفتم: به وی دستور نمی دهی که دوزخ را به من بنمایاند؛ پس جبرئیل به وی گفت: ای مالک! دوزخ را به محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنمای. پس پرده و پوشش آن را برداشت، و دری از آن را گشود... تا پایان حدیث.(1)

روایت 31.

تفسیر قمی: «وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا کَانَ عَلَی رَبِّکَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیًّا»(2) { و هیچ کس از شما نیست مگر [اینکه] در آن وارد می گردد. این [امر] همواره بر پروردگارت حکمی قطعی است. آنگاه کسانی را که پرهیزگار بوده اند می رهانیم، و ستمگران را به زانو درافتاده در [دوزخ] رها می کنیم.} منظور از آن دریاهایی است که در روز قیامت تبدیل به آتش می شوند. در حدیث دیگری آمده که آیه مذکور با این آیه منسوخ شده است «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَی أُوْلَئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ»(3) }بی گمان کسانی که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن (آتش) دور داشته خواهند شد{(4).

ص: 291


1- . تفسیر قمی، ج 2، ص 397.
2- . مریم / 71و 72
3- - انبیاء، آیه 101.
4- - تفسیر قمی، ج 2، ص 26.
«29»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ یَرْفَعُهُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: إِنَّ فِی جَهَنَّمَ لَوَادِیاً یُقَالُ لَهُ سَعِیرٌ إِذَا خَبَتْ جَهَنَّمُ فُتِحَ سَعِیرُهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً أَیْ کُلَّمَا انْطَفَأَتْ.

-شی، تفسیر العیاشی عن بکر بن بکر رفع الحدیث إلی علی بن الحسین علیهما السلام و ذکر مثله.

«30»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَمِعْتُ صَوْتاً أَفْزَعَنِی فَقَالَ لِی جَبْرَئِیلُ أَ تَسْمَعُ یَا مُحَمَّدُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ هَذِهِ صَخْرَةٌ قَذَفْتُهَا عَنْ شَفِیرِ جَهَنَّمَ مُنْذُ سَبْعِینَ عَاماً فَهَذَا حِینَ اسْتَقَرَّتْ قَالُوا فَمَا ضَحِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قُبِضَ قَالَ فَصَعِدَ جَبْرَئِیلُ وَ صَعِدْتُ حَتَّی دَخَلْتُ سَمَاءَ الدُّنْیَا فَمَا لَقِیَنِی مَلَکٌ إِلَّا وَ هُوَ ضَاحِکٌ مُسْتَبْشِرٌ حَتَّی لَقِیَنِی مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ أَرَ أَعْظَمَ خَلْقاً مِنْهُ کَرِیهُ الْمَنْظَرِ ظَاهِرُ الْغَضَبِ فَقَالَ لِی مِثْلَ مَا قَالُوا مِنَ الدُّعَاءِ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَضْحَکْ وَ لَمْ أَرَ فِیهِ مِنَ الِاسْتِبْشَارِ مَا رَأَیْتُ مِمَّنْ ضَحِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَإِنِّی قَدْ فَزِعْتُ مِنْهُ فَقَالَ یَجُوزُ أَنْ تَفْزَعَ مِنْهُ فَکُلُّنَا یَفْزَعُ مِنْهُ إِنَّ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ لَمْ یَضْحَکْ قَطُّ وَ لَمْ یَزَلْ مُنْذُ وَلَّاهُ اللَّهُ جَهَنَّمَ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ غَضَباً وَ غَیْظاً عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ أَهْلِ مَعْصِیَتِهِ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ بِهِ مِنْهُمْ وَ لَوْ ضَحِکَ إِلَی أَحَدٍ کَانَ قَبْلَکَ أَوْ کَانَ ضَاحِکاً إِلَی أَحَدٍ بَعْدَکَ لَضَحِکَ إِلَیْکَ وَ لَکِنَّهُ لَا یَضْحَکُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ عَلَیَّ وَ بَشَّرَنِی بِالْجَنَّةِ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ وَ جَبْرَئِیلُ بِالْمَکَانِ الَّذِی وَصَفَهُ اللَّهُ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ أَ لَا تَأْمُرُهُ أَنْ یُرِیَنِی النَّارَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مَالِکُ أَرِ مُحَمَّداً النَّارَ فَکَشَفَ عَنْهَا غِطَاءَهَا وَ فَتَحَ بَاباً مِنْهَا فَخَرَجَ مِنْهَا لَهَبٌ سَاطِعٌ فِی السَّمَاءِ وَ فَارَتْ وَ ارْتَفَعَتْ حَتَّی ظَنَنْتُ لَیَتَنَاوَلُنِی مِمَّا رَأَیْتُ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ قُلْ لَهُ فَلْیَرُدَّ عَلَیْهَا غِطَاءَهَا فَأَمَرَهَا فَقَالَ لَهَا ارْجِعِی فَرَجَعَتْ إِلَی مَکَانِهَا الَّذِی خَرَجَتْ مِنْهُ الْخَبَرَ.

«31»

فس، تفسیر القمی وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا یَعْنِی مَنْ فِی الْبِحَارِ إِذَا تَحَوَّلَتْ نِیرَاناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ هِیَ مَنْسُوخَةٌ بِقَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 291

تفسیر قمی : از حسین بن ابی العلاء، از امام جعفر صادق علیه السلام در مورد آیه «وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا» پرسیدم. ایشان فرمودند: آیا نمی شنوی که گفته می شود:

«وَرَدْنا ماء بنی فلان، فهو الورود، و لم یدخُله»(1) یعنی به آب فلان کس وارد شدیم و داخل آن نشدیم، پس آن ورود است نه دخول.

روایت 32.

تفسیر قمی: امام علیه السلام در معنای این آیه فرمود: «فَالَّذِینَ کَفَرُوا» یعنی بنی امیه « قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیَابٌ مِنْ نَارٍ .... حَدیدٍ » یعنی آتش آنان را فرا می گیرد تا این که لب پایینی آنها آویزان می شود و تا ناف آنان می رسد و لب بالایی آنها هم کشیده می شود تا این که به وسط سر آنان می رسد. «وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَدِیدٍ» یعنی عمودهای آهنین که به آنان زده می شوند فرمود: «کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعیدُوا فیها» یعنی با آن عمودهای آهنین می زنند.

روایت 33.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم پیرامون تفسیر آیه «وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أَرَادُوا أَن یَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍ أُعِیدُوا فِیهَا» روایت می کند که حضرت فرمود: هنگامی که فاسقان وارد جهنم می شوند، به درون آن می افتند که پیمودنش هفتاد سال طول می کشد، و هنگامی که به قعر آن می رسند، جهنم با دَم خود آنان را از آن جا به بالا پرتاب می کند و چون به بالای آن می رسند، با عمودهای آهنین بر آنان کوفته می شود و دوباره به درون جهنم می افتند. پس حال آنان، این گونه است.(2)

روایت 34.

تفسیر قمی: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: خداوند گناهکاران را به صورت جاودانه در دوزخ نگه خواهد داشت و پاهایشان را به هم خواهد بست و دست هایشان را به گردنشان آویزان خواهد کرد و به آنها لباس هایی از قطران می پوشاند که از آنها لباسهایی از پاره های آتش برایشان دوخته خواهد شد. آنها در عذابی به سر خواهند برد که گرمای آن بسیار شدید است و آتش آن همه اهل جهنم را در بر می گیرد و درهای دوزخ بر روی آنها بسته شده و هرگز بر روی ساکنانش گشوده نخواهد شد و هیچ گاه باد بر آنها نمی وزد و غم و اندوه آنها برطرف نمی شود. عذاب آنها هر روز شدت می یابد و مجازاتشان هر روز از سر گرفته می شود. نه جهنم فناپذیر است تا نابود شوند و نه اجل دوزخیان هرگز فرا خواهد رسید.(3)سپس خداوند ندای دوزخیان را نقل می کند و می فرماید: «ونَادَوا یا مَالکُ لیقْضِ عَلینَا رَبُّکَ» یعنی از پروردگارت بخواه تا اجل ما را فرا برساند تا ما بمیریم. در این هنگام مالک می گوید: «إِنَّکُم مَّاکِثُونَ»

روایت 35.

تفسیر قمی: «یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ» جمله استفهام و پرسش است زیرا خداوند به دوزخ وعده داده که آن را پرکند. لذا دوزخ پر می شود از گنه گاران و خدا از او می پرسد: «هَلِ امْتَلَأْتِ

ص: 292


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 26.
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 147.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 262.

الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها قَالَ أَ مَا تَسْمَعُ الرَّجُلَ یَقُولُ وَرَدْنَا مَاءَ بَنِی فُلَانٍ فَهُوَ الْوُرُودُ وَ لَمْ یَدْخُلْهُ.

«32»

فس، تفسیر القمی فَالَّذِینَ کَفَرُوا یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ إِلَی قَوْلِهِ حَدِیدٍ قَالَ یَغْشَاهُمُ النَّارُ کَالثَّوْبِ لِلْإِنْسَانِ فَتَسْتَرْخِی شَفَتُهُ السُّفْلَی (1)حَتَّی تَبْلُغَ سُرَّتَهُ وَ تَقَلَّصُ شَفَتُهُ الْعُلْیَاءُ حَتَّی تَبْلُغَ رَأْسَهُ وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ قَالَ الْأَعْمِدَةُ الَّتِی یَضْرِبُونَ بِهَا وَ قَوْلُهُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها أَیْ ضَرْباً بِتِلْکَ الْأَعْمِدَةِ (2).

«33»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها قَالَ إِنَّ جَهَنَّمَ إِذَا دَخَلُوهَا هَوَوْا فِیهَا مَسِیرَةَ سَبْعِینَ عَاماً فَإِذَا بَلَغُوا أَسْفَلَهَا زَفَرَتْ بِهِمْ جَهَنَّمُ فَإِذَا بَلَغُوا أَعْلَاهَا قُمِعُوا بِمَقَامِعِ الْحَدِیدِ فَهَذِهِ حَالُهُمْ.

«34»

فس، تفسیر القمی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَمَّا أَهْلُ الْمَعْصِیَةِ فَخَذَلَهُمْ (فخلّدهم خ ل) فِی النَّارِ وَ أَوْثَقَ مِنْهُمُ الْأَقْدَامَ وَ غَلَّ مِنْهُمُ الْأَیْدِیَ إِلَی الْأَعْنَاقِ وَ أَلْبَسَ أَجْسَادَهُمْ سَرَابِیلَ الْقَطِرَانِ وَ قُطِّعَتْ لَهُمْ مِنْهَا مُقَطَّعَاتٌ مِنَ النَّارِ وَ هُمْ فِی عَذَابٍ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ وَ نَارٍ قَدْ أُطْبِقَ عَلَی أَهْلِهَا فَلَا یُفْتَحُ عَنْهُمْ أَبَداً وَ لَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ ریحا (رِیحٌ خ ل) أَبَداً وَ لَا یَنْقَضِی مِنْهُمْ عُمُرٌ (غمٌّ خ ل) أَبَداً الْعَذَابُ أَبَداً شَدِیدٌ وَ الْعِقَابُ أَبَداً جَدِیدٌ لَا الدَّارُ زَائِلَةٌ فَتَفْنَی وَ لَا آجَالُ الْقَوْمِ تُقْضَی ثُمَّ حَکَی نِدَاءَ أَهْلِ النَّارِ فَقَالَ وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قَالَ أَیْ نَمُوتُ فَیَقُولُ مَالِکٌ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ

«35»

فس، تفسیر القمی یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ قَالَ هُوَ اسْتِفْهَامٌ لِأَنَّهُ وَعَدَ اللَّهُ النَّارَ (3)أَنْ یَمْلَأَهَا فَتَمْتَلِئُ النَّارُ ثُمَّ یَقُولُ لَهَا هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ

ص: 292


1- فی المصدر: قال تشویه النار فتسترخی شفته السفلی اه. م.
2- قوله: «ضربا بتلک الاعمدة» لیس فی التفسیر المطبوع، نعم فی طبعة منه موجود بعد قوله یضربون بها.
3- فی المصدر: ان اللّه وعد النار. م.

وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ» پر شدی؟ می گوید: آیا باز هم هست؟ یعنی می گوید: ظرفیت من کامل نیست؟ و گفته است: بهشت می گوید: خدایا به جهنم وعده دادی آن را پر می کنی و به من وعده دادی مرا پر و انباشته می سازی. دوزخ را پر کردی، مرا با چه چیزی پر خواهی کرد؟ سپس خداوند آن روز خلقی را می آفریند و بهشت را با آنها پر می کند. امام صادق علیه السلام فرمود: خوشال به حال آنها که هم و غم دنیا را نمی بینند.

روایت 36.

تفسیر قمی: حضرت امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: وقتی آیه «وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» نازل شد، درباره آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند. ایشان فرمود: جبرئیل روح الامین مرا خبر داد: خداوند که هیچ خدایی جز او نیست، چون پیشینیان و پسینیان را گرد آورد، دوزخ را به پیش می­آورد، حال آن که دوزخ با هزار افسار آورده می­شود و هر افساری از آن را یکصد هزار فرشته سهمگین و خشمگین گرفته است و صدایی مهیب و خشم آلود و نعره­ای خوفناک دارد و چنان بانگی بر می­آورد که اگر خداوند عزّ و جلّ آن را برای حساب به گاهی دگر وانگذاشته بود، دوزخ همه را هلاک می کرد. سپس دوزخ گردن می­کشد و آفریدگان را سراسر، از نکوکار گرفته تا بدکار، در میان می­گیرد. در آن هنگام هر آن بنده­ای که خدا آفریده باشد، از فرشته تا پیامبر، همگی ندا می­دهند: پروردگارا! مرا دریاب، مرا دریاب. حال آن که تو ندا می­دهی: پرودگارا! امّت مرا دریاب، امّت مرا دریاب. آن گاه صراطی بر دوزخ می­گذارند که برّان تر از شمشیر است و سه پل بر آن قرار دارد: بر یکی امانت داری و رحِم، و بر دومی نماز، و بر دیگری پروردگار جهانیان است که هیچ خدایی جز او نیست. در آن دم آفریدگان وادار به گذر از صراط می­شوند و رحِم و امانت داری جلویشان را می­گیرند. اگر از آن­ها نجات یابند، نماز جلویشان را می­گیرد و اگر از آن نیز نجات یابند، پایان راه به پروردگار جهانیان عزّ و جلّ می­رسد و این کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ». این چنین مردم بر روی صراط با گام­هایی گاه لغزان و گاه استوار در می­آویزند و فرشتگان بر گرد صراط ندا سر می­دهند: ای بردبار! بیامرز و درگذر و به نیکی خود در گذران و سلامت دار. حال آن که مردم بر آن همچون پروانه، فوج فوج در آتش می­افتند و چون تنی از آنان به مهر و رحمت خداوند تبارک و تعالی نجات یابد، سوی صراط می­نگرد و می­گوید: ستایش از برای خداوندی که پس از نومیدی من، به نیکی و منّت خویش، مرا از تو نجات بخشید. به راستی که پروردگارمان بسیار آمرزنده و شکور است «إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ».

ص: 293

هَلْ مِنْ مَزِیدٍ عَلَی حَدِّ الِاسْتِفْهَامِ أَیْ لَیْسَ فِیَّ مَزِیدٌ قَالَ فَتَقُولُ الْجَنَّةُ یَا رَبِّ وَعَدْتَ النَّارَ أَنْ تَمْلَأَهَا وَ وَعَدْتَنِی أَنْ تَمْلَأَنِی فَلِمَ لَا تَمْلَؤُنِی وَ قَدْ مَلَأْتَ النَّارَ قَالَ فَیَخْلُقُ اللَّهُ یَوْمَئِذٍ خَلْقاً یَمْلَأُ بِهِمُ الْجَنَّةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام طُوبَی لَهُمْ إِنَّهُمْ لَمْ یَرَوْا غُمُومَ الدُّنْیَا وَ هُمُومَهَا.

«36»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ جِی ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِذَلِکَ أَخْبَرَنِی الرُّوحُ الْأَمِینُ أَنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ إِذَا بَرَّزَ (1)الْخَلَائِقَ وَ جَمَعَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ أُتِیَ بِجَهَنَّمَ یُقَادُ بِأَلْفِ زِمَامٍ یَقُودُهَا مِائَةُ أَلْفِ (2)مَلَکٍ مِنَ الْغِلَاظِ الشِّدَادِ لَهَا هَدَّةٌ وَ غَضَبٌ وَ زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ وَ إِنَّهَا لَتَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ أَخَّرَهُمْ لِلْحِسَابِ لَأَهْلَکَتِ الْجَمِیعَ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنْهَا عُنُقٌ فَیُحِیطُ بِالْخَلَائِقِ الْبَرِّ مِنْهُمْ وَ الْفَاجِرِ فَمَا خَلَقَ اللَّهُ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ مَلَکاً وَ لَا نَبِیّاً إِلَّا یُنَادِی رَبِّ نَفْسِی نَفْسِی وَ أَنْتَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ تُنَادِی أُمَّتِی أُمَّتِی ثُمَّ یُوضَعُ عَلَیْهَا الصِّرَاطُ أَدَقُّ مِنْ حَدِّ السَّیْفِ عَلَیْهَا ثَلَاثُ قَنَاطِرَ فَأَمَّا وَاحِدَةٌ فَعَلَیْهَا الْأَمَانَةُ وَ الرَّحِمُ وَ ثَانِیهَا فَعَلَیْهَا الصَّلَاةُ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَعَلَیْهَا رَبُّ الْعَالَمِینَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ فَیُکَلَّفُونَ الْمَمَرَّ عَلَیْهَا فَیَحْبِسُهُمُ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا حَبَسَتْهُمُ الصَّلَاةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا کَانَ الْمُنْتَهَی إِلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ وَ النَّاسُ عَلَی الصِّرَاطِ فَمُتَعَلِّقٌ بِیَدٍ وَ تَزُولُ قَدَمٌ وَ یَسْتَمْسِکُ بِقَدَمٍ وَ الْمَلَائِکَةُ حَوْلَهَا یُنَادُونَ یَا حَلِیمُ اعْفُ وَ اصْفَحْ وَ عُدْ بِفَضْلِکَ وَ سَلِّمْ سَلِّمْ وَ النَّاسُ یَتَهَافَتُونَ فِی النَّارِ کَالْفَرَاشِ فِیهَا فَإِذَا نَجَا نَاجٍ بِرَحْمَةِ اللَّهِ مَرَّ بِهَا فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ وَ تَزْکُو الْحَسَنَاتُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانِی مِنْکِ بَعْدَ إِیَاسٍ بِمَنِّهِ وَ فَضْلِهِ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ.

ص: 293


1- فی المصدر: إذا برز للخلائق. و معنی بروزه و ظهوره للخلائق بروزه بجلاله لهم. م.
2- فی المصدر: بالف زمام لکل زمام الف ملک اه. م.

روایت 37.

تفسیر قمی: حضرت پیرامون تفسیر آیه «وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ» فرمود: یعنی هنگامی که در آتش جهنم ولیّ خدا را می بینند، پشیمانی خود را پنهان می دارند. برخی از حضرت پرسیدند: ای فرزند رسول خدا! پنهان ساختن پشیمانی در حالی که آنان در عذاب هستند، چه سودی برایشان دارد؟ حضرت پاسخ داد: آنان از شماتت دشمنان بیزارند.(1)

روایت 38.

تفسیر قمی: حضرت امام جعفر صادق علیه فرمود: در جهنم درّه­ای از برای سرکشان است که سَقَر نام دارد. سَقَر از شدّت حرارت خود به خداوند شکایت کرد و از او خواست تا نفسی بکشد. خداوند این اجازه به او داد و او نفس کشید و دوزخ را به آتش کشید. (2)

کتاب حسین بن سعید و النوادر و ثواب الأعمال از ابن أبی عمیر همانند آن را روایت کرده و کافی از پدرش همانند آن را روایت کرده.

روایت 39.

تفسیر قمی: «سَقَرُ» که نام پرتگاهی در جهنم است «لَا تُبْقِی وَلَا تَذَرُ» یعنی این که چیزی باقی نمی گذارد و همه آن را از بین می برد «لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ» بر او نمایان می شود و او را می سوزاند «عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ» فرشتگانی هستند که آنها را عذاب می دهند و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ است: «وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِکَةً» و آنها، فرشتگانی در جهنم هستند که مأمور عذاب دادن مردمند «وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِّلَّذِینَ کَفَرُوا»، می گوید: برای هر شخصی نوزده فرشته وجود دارد که مأمور عذاب دادن وی است.(3)

روایت 40.

تفسیر قمی: منظور از:: «انطَلِقُوا إِلَی ظِلٍّ ذِی ثَلَاثِ شُعَبٍ»(4) {بروید به سوی (آن) دود سه شاخه} فرمود: یعنی این که دارای سه شاخه از آتش است، و منظور از: «إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ»(5) [(دوزخ) چون کاخی (بلند) شراره می افکند] شراره های آتش مانند قصرها و کوه ها است، و در این آیه: «کَأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ»(6) {گویی شترانی زرد رنگند}، یعنی این که سیاه هستند.

روایت 41.

تفسیر قمی: در خصوص این آیه روایت کرده است که: «وَإِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ»، یعنی این که برای کافران برافروخته شد، و جحیم: آتش فوقانی در جهنم است و جحیم در زبان عربی، آتش عظیم را گویند، همان گونه که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «ابْنُوا لَهُ بُنْیَانًا فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ»(7)

{برایش (کوره)خانه ای بسازید و در آتشش بیندازید} که منظور، آتش عظیم است،(8)

ص: 294


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 178.
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 221.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 385.
4- - مرسلات/ 30.
5- - مرسلات/ 32.
6- - مرسلات/ 33.
7- . صافات/ 97.
8- - تفسیر قمی، ج 2، ص 401.
«37»

فس، تفسیر القمی وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ قَالَ یُسِرُّونَ النَّدَامَةَ فِی النَّارِ إِذَا رَأَوْا وَلِیَّ اللَّهِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (1)وَ مَا یُغْنِیهِمْ إِسْرَارُ النَّدَامَةِ وَ هُمْ فِی الْعَذَابِ قَالَ یَکْرَهُونَ شَمَاتَةَ الْأَعْدَاءِ.

«38»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی جَهَنَّمَ لَوَادِیاً لِلْمُتَکَبِّرِینَ یُقَالُ لَهُ سَقَرُ شَکَا إِلَی اللَّهِ شِدَّةَ حَرِّهِ وَ سَأَلَهُ أَنْ یَتَنَفَّسَ فَأَذِنَ لَهُ فَتَنَفَّسَ فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ.

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابن أبی عمیر مثله- ثو، ثواب الأعمال ابن الولید عن الصفار عن ابن یزید عن ابن أبی عمیر مثله- کا، الکافی علی عن أبیه مثله.

«39»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ سَقَرُ وَادٍ فِی النَّارِ لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ أَیْ لَا تُبْقِیهِ وَ لَا تَذَرُهُ لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ قَالَ تَلُوحُ عَلَیْهِ فَتُحْرِقُهُ عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ قَالَ مَلَائِکَةٌ یُعَذِّبُونَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً وَ هُمْ مَلَائِکَةٌ فِی النَّارِ یُعَذِّبُونَ النَّاسَ وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا قَالَ لِکُلِّ رَجُلٍ تِسْعَةَ عَشَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یُعَذِّبُونَهُمْ.

«40»

فس، تفسیر القمی انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ قَالَ فِیهِ ثَلَاثُ شُعَبٍ مِنَ النَّارِ إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ قَالَ شَرَرُ النَّارِ مِثْلُ الْقُصُورِ وَ الْجِبَالِ کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ أَیْ سُودٌ.

«41»

فس، تفسیر القمی سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْغَنِیِّ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ یُرِیدُ أُوقِدَتْ لِلْکَافِرِینَ وَ الْجَحِیمُ النَّارُ الْأَعْلَی مِنْ جَهَنَّمَ وَ الْجَحِیمُ فِی کَلَامِ الْعَرَبِ مَا عَظُمَ مِنَ النَّارِ کَقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ابْنُوا لَهُ بُنْیاناً فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ یُرِیدُ النَّارَ الْعَظِیمَةَ.

ص: 294


1- فی المصدر: فقیل یا بن رسول اللّه. م.

روایت 42.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود، اما در مورد «وَیل» به ما گفته اند - البته خداوند داناتر است - که نام چاهی در دوزخ است.(1)

روایت 43.

تفسیر قمی: در کلام خداوند متعال «تَصْلَی» چهره­هایشان «نَارًا حَامِیَةً * تُسْقَی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ»، از شدت حرارت آن به فغان می­افتد «لَّیْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا مِن ضَرِیعٍ»، عرق دوزخیان و آن چه از شرمگاه زنا دهندگان بیرون می­آید «لَا یُسْمِنُ وَلَا یُغْنِی مِن جُوعٍ».

توضیح

اینکه فرمود: «از شدت حرارت آن به فغان می­افتد»، نه آنکه از انین مشتق شده باشد، بلکه وصفی است برای شدت حرارت آن، که از آن یا از اهل آن فغان شدیدی از شدت حرارت شنیده می شود. وممکن است مشتق از انین باشد که نون دوم به یاء تبدیل شده باشد مانند املیت و امللت.

روایت 44.

تفسیر قمی: امام صادق علیه السلام فرمود: در دوزخ آتشی است که دوزخیان از آن فرار می کنند لِکُلِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ لِکُلِ شَیْطانٍ مَرِیدٍ وَ لِ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ که برای انسان های مغرور متکبر، سرکش و دارای عناد و شیطان های نافرمان و بدسرشت، متکبرانی که به روز قیامت ایمان نمی آورند و همه دشمنان اهل بیت پیامبر که سلام و درود خدا بر آنان باد، آفریده شده است. همچنین فرمود: در روز قیامت، عذاب کسی که در عمق کمی از آتش قرار دارد و دو کفش از آتش بر اوست که بند کفش ها نیز از آتش است، به طوری که در اثر گرمای شدید آنها، مغزش همانند کوره به جوش می آید، از همه مردم آسان تر است. او گمان می کند که در میان دوزخیان، عذاب او از همه مردم دشوارتر است حال آن که عذاب و شکنجه او از همه آنها آسان تر است.(2)

توضیح

المِرجل، دیگ از جنس مس است.

روایت 45.

تفسیر قمی: «لَابِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا»، گفت: احقاب یعنی سالها و حقب یعنی هشتاد سال و هر سال سیصد و شصت روز است که هر روز آن معادل هزار سال از آن سالهایی است که شما می­شمارید (سالهای این دنیا).(3)و علی بن ابراهیم روایت کرده است که: حمران بن اعین نقل می کند: درباره این آیات: «لَابِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا * لَّا

ص: 295


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 404.
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 229.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 392.
«42»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ أَمَّا الْوَیْلُ فَبَلَغَنَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّهَا بِئْرٌ فِی جَهَنَّمَ.

«43»

فس، تفسیر القمی تَصْلی وُجُوهُهُمْ ناراً حامِیَةً تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ قَالَ لَهَا أَنِینٌ مِنْ شِدَّةِ حَرِّهَا لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ قَالَ عَرَقُ أَهْلِ النَّارِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ الزَّوَانِی لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ

بیان

قوله لها أنین من شدة حرها لیس المعنی أنها مشتقة من الأنین بل وصف لشدة حرها بأنها یسمع لها أو لأهلها أنین شدید من شدة الحر و یحتمل أن یکون مشتقا من الأنین قلبت النون الثانیة یاء کأملیت و أمللت.

«44»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی النَّارِ لَنَاراً تَتَعَوَّذُ مِنْهَا أَهْلُ النَّارِ مَا خُلِقَتْ إِلَّا لِکُلِّ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَ لِکُلِّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ وَ لِ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ وَ کُلِّ نَاصِبٍ لآِلِ مُحَمَّدٍ وَ قَالَ إِنَّ أَهْوَنَ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَرَجُلٌ فِی ضَحْضَاحٍ مِنْ نَارٍ عَلَیْهِ نَعْلَانِ مِنْ نَارٍ وَ شِرَاکَانِ مِنْ نَارٍ یَغْلِی مِنْهَا دِمَاغُهُ کَمَا یَغْلِی الْمِرْجَلُ مَا یَرَی أَنَّ فِی النَّارِ أَحَداً أَشَدَّ عَذَاباً مِنْهُ وَ مَا فِی النَّارِ أَحَدٌ أَهْوَنُ عَذَاباً مِنْهُ.

بیان

المرجل بالکسر القدر من النحاس.

«45»

فس، تفسیر القمی لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً قَالَ الْأَحْقَابُ السنین (السِّنُونَ) وَ الْحُقُبُ ثَمَانُونَ سَنَةً وَ السَّنَةُ عَدَدُهَا ثَلَاثُ مِائَةٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً وَ الْیَوْمُ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً إِلَّا حَمِیماً قَالَ هَذِهِ فِی الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً أَیْ نَوْماً قَالَ الْبَرْدُ النَّوْمُ.

ص: 295

یَذُوقُونَ فِیهَا بَرْدًا وَلَا شَرَابًا»، از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم و ایشان فرمود: این در مورد کسانی است که از آتش دوزخ خارج نمی شوند.(1)

علی بن ابراهیم: در این آیه: «لَّا یَذُوقُونَ فِیهَا بَرْدًا وَلَا شَرَابًا» می­گوید: بَرد به معنای خواب است.

روایت 46.

تفسیر قمی: در معنای این سوره درباره کلام خداوند متعال: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» گفت: فلق، چاهی است در دوزخ که دوزخیان از شدت حرارت به آن پناه می­برند و از خداوند می­خواهند که به آنان اجازه دهد تا نفس بکشند. خداوند به آنان اجازه می­دهد و در آن دم دوزخ را شعله­ور می­کند. در آن چاه، صندوقی از آتش است که اهالی آن چاه از شدت حرارتش به آن صندوق پناه می­برند. آن صندوق، تابوت است و در آن تابوت شش تن از پیشینیان و شش تن از پسینیان می­باشند. و امّا شش تن از پیشینیان: پسر حضرت آدم علیه السلام که برادرش را به قتل رساند و نمرود که حضرت ابراهیم علیه السلام را در آتش انداخت و فرعون زمان حضرت موسی علیه السلام و سامری که آن گوساله را ساخت و کسی که یهودیان را یهودی کرد و کسی که نصرانی­ها را نصرانی کرد. و امّا شش تن از پسینیان، نخستین کس و دومین کس و سومین کس و چهارمین کس و رهبر خوارج و ابن ملجم. کلام خداوند متعال: «وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ» یعنی کسی که در آن چاه افکنده می­شود و در آن وارد می­شود(2).

توضیح

منظور از کسی که یهود را یهودی کرد کسی است که دینشان را فاسد نمود و در آن بدعت گذاشت. همانطور که اولی و دومی در دین محمد صلی الله علیه و آله کردند. و مقصود از کسی که مسیحیان را مسیحی کرد کسی است که در آن شرک را بدعت گذارد و عیسی را فرزند خدا معرفی کرد و بدعتهای دیگر گذاشت. و چهارمی، معاویه است و بزرگ خوارج ، ذوالثدیه است.

روایت 47.

احتجاج: فرد زندیق از امام صادق علیه السّلام پرسید: بفرمایید مگر در جهنّم شاهد عادلی نیست که خلق را عذاب کند تا دیگر نیازی به مار و عقرب نباشد؟ فرمود: مار و عقرب را تنها وسیله عذاب کسانی قرار می دهد که فکر می کردند آنها از خلق خدا نیستند بلکه شریک دیگری آنها را خلق کرده، پس خداوند نیز عقرب و مار را در آتش بر آنان مسلّط نماید تا وبال دروغی که بافته و انکاری که در خلقت آن دو قائل شدند را بچشند تا آخر حدیث.

توضیح

شاید امام علیه السّلام این حکم را به اندازه فهم سائل بیان کرده و حصر در اینجا اضافی است والا از اکثر روایات این گونه بر می آید که غیر آنها نیز به وسیله عقرب و مار عذاب می شوند.

ص: 296


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 394.
2- - تفسیر قمی، ج2، ص453.
«46»

فس، تفسیر القمی قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ قَالَ الْفَلَقُ جُبٌّ فِی جَهَنَّمَ یَتَعَوَّذُ أَهْلُ النَّارِ مِنْ شِدَّةِ حَرِّهِ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یَأْذَنَ لَهُ أَنْ یَتَنَفَّسَ فَأَذِنَ لَهُ فَتَنَفَّسَ فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ قَالَ وَ فِی ذَلِکَ الْجُبِّ صُنْدُوقٌ مِنْ نَارٍ یَتَعَوَّذُ أَهْلُ تِلْکَ الْجُبِّ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الصُّنْدُوقِ وَ هُوَ التَّابُوتُ وَ فِی ذَلِکَ التَّابُوتِ سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ الْأَوَّلِینَ فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ نُمْرُودُ إِبْرَاهِیمَ الَّذِی أَلْقَی إِبْرَاهِیمَ فِی النَّارِ وَ فِرْعَوْنُ مُوسَی وَ السَّامِرِیُّ الَّذِی اتَّخَذَ الْعِجْلَ وَ الَّذِی هَوَّدَ الْیَهُودَ وَ الَّذِی نَصَّرَ النَّصَارَی (1)وَ أَمَّا السِّتَّةُ مِنَ الْآخِرِینَ فَهُوَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ الثَّالِثُ وَ الرَّابِعُ وَ صَاحِبُ الْخَوَارِجِ وَ ابْنُ مُلْجَمٍ وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ قَالَ الَّذِی یُلْقَی فِی الْجُبِّ یَقِبُ فِیهِ (2).

بیان

الذی هود الیهود هو الذی أفسد دینهم و حرفه و أبدع فیه کما فعل الأول و الثانی فی دین محمد صلی الله علیه و آله و کذا الذی نصر النصاری هو الذی أبدع الشرک و کون عیسی ابن الله و غیر ذلک فی دینهم و الرابع معاویة و صاحب الخوارج هو ذو الثدیة.

«47»

ج، الإحتجاج عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: قَالَ الزِّنْدِیقُ لِلصَّادِقِ علیه السلام أَخْبِرْنِی أَ وَ لَیْسَ فِی النَّارِ مَقْنَعٌ أَنْ یُعَذِّبَ خَلْقَهُ بِهَا دُونَ الْحَیَّاتِ وَ الْعَقَارِبِ قَالَ إِنَّمَا یُعَذِّبُ بِهَا قَوْماً زَعَمُوا أَنَّهَا لَیْسَتْ مِنْ خَلْقِهِ (3)إِنَّمَا شَرِیکُهُ الَّذِی یَخْلُقُهُ فَیُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْعَقَارِبَ وَ الْحَیَّاتِ فِی النَّارِ لِیُذِیقَهُمْ بِهَا وَبَالَ مَا کَانُوا عَلَیْهِ فَجَحَدُوا أَنْ یَکُونَ صَنَعَهُ (4)الْخَبَرَ.

بیان

لعله علیه السلام بین بعض الحکم فی خلقها علی قدر فهم السائل و یکون الحصر إضافیا و إلا فیظهر من أکثر الأخبار أن غیرهم أیضا یعذبون بها.

«48»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ

ص: 296


1- سیأتی فی خبر 63 أن اسمه: بولس؛ و اسم الذی هود الیهود: یهود.
2- فی المصدر: یغیب فیه. م.
3- کالثنویة القائلین بوجود مبدءین اصلیین متضادین: مبدأ النور و الخیر، و مبدأ الظلمة و الشر.
4- فی نسخة: فجحدوا أن یکون صنعته.

روایت 48.

ثواب الاعمال: امام موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: در میان بنی اسرائیل مرد مؤمنی بود و در همسایگی اش کافری منزل داشت که با آن مؤمن مهربانی و خوشرفتاری می کرد و در کار خیر دنیائی با وی همراه بود، پس چون آن کافر درگذشت خداوند خانه ای از گل در دوزخ برای او بنا کرد تا آنکه از حرارت آتش او را نگهدارد و روزی اش از خارج بدو می رسید، و به او گفته شد این جزای آن رفتاریست که با فلان همسایه مؤمنت می کردی از مهربانی و همراهی.

توضیح

این خبرِ حسن که کمتر از صحیح نیست، دلالت بر آن دارد که عذاب برخی از اهل آتش از کفار به خاطر برخی از اعمال نیکوی آنها برداشته می شود. از این رو بعید نیست که آیاتِ دال بر معذَب بودن آنها و اینکه در عذابشان تخفیفی داده نمی شود،تخصیص بخورد. چرا که بوسیله اخبار دیگری نیز که خواهد آمد تایید می شود. و ممکن است گفته شود در آتش بودن آنها عذاب آنان تیز هست اگرچه آنها را نمی آزارد و این برایشان تخفیف داده نمی شود. و ممکن است برای آنها نوعی از عذاب غیر از سوختن در آتش باشد مانند ترساندن به آن کما اینکه در خبر وصافی خواهد آمد که به آتش گفته می شود: او را بترسان و آزار مده. و خدا آگاه است.

روایت 49.

ثواب الاعمال: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: همانا در جهنم کوهی قرار دارد که به آن صعدی می گویند؛ و در آن کوه، درّه ای است که سقر نام دارد؛ و در سقر چاهی هست که هبهب خوانده می شود، هر زمانی که روپوش آن چاه برداشته شود، اهل دوزخ از شدّت گرمای آن به ناله و فریاد در می آیند، و این جایگاه ستمکاران است.

روایت 50.

الخرائج و الجرائح: از معجزات نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این بود که وقتی غزوه تبوک را آغاز کرد، تعداد مسلمانانی که با او بودند، به جز خدمتکاران آن­ها بیست و پنج هزار نفر بود. حضرت در مسیر خود به سوی تبوک از کوهی گذشت که چشمه­ای از قله­اش به سمت دامنه می­جوشید، اما جریان نداشت. آن­ها گفتند: جوشیدن چشمه این کوه عجیب است. حضرت فرمود: این کوه می­گرید، آن­ها گفتند: آیا ممکن

ص: 297

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ کَانَ لَهُ جَارٌ کَافِرٌ فَکَانَ یَرْفُقُ بِالْمُؤْمِنِ وَ یُوَلِّیهِ الْمَعْرُوفَ فِی الدُّنْیَا فَلَمَّا أَنْ مَاتَ الْکَافِرُ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی النَّارِ مِنْ طِینٍ فَکَانَ یَقِیهِ حَرَّهَا وَ یَأْتِیهِ الرِّزْقُ مِنْ غَیْرِهَا وَ قِیلَ لَهُ هَذَا بِمَا کُنْتَ تَدْخُلُ عَلَی جَارِکَ الْمُؤْمِنِ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ مِنَ الرِّفْقِ وَ تُوَلِّیهِ مِنَ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا.

بیان

هذا الخبر الحسن الذی لا یقصر عن الصحیح (1)یدل علی أن بعض أهل النار من الکفار یرفع عنهم العذاب لبعض أعمالهم الحسنة فلا یبعد أن یخصص الآیات الدالة علی کونهم معذبین فیها لا یخفف عنهم العذاب لتأیده بأخبار أخر سیأتی بعضها و یمکن أن یقال کونهم فی النار أیضا عذاب لهم و إن لم یؤذهم و هذا لا یخفف عنهم و یحتمل أن یکون لهم فیها نوع من العذاب غیر الاحتراق بالنار کالتخویف به مثلا کما سیأتی فی خبر الوصافی (2)یا نار هیدیه (3)و لا تؤذیه و الله یعلم.

«49»

ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی جَهَنَّمَ لَجَبَلًا یُقَالُ لَهُ الْصَّعْدَی وَ إِنَّ فِی الْصَّعْدَی لَوَادِیاً یُقَالُ لَهُ سَقَرُ وَ إِنَّ فِی سَقَرَ لَجُبّاً یُقَالُ لَهُ هَبْهَبُ (4)کُلَّمَا کُشِفَ غِطَاءُ ذَلِکَ الْجُبِّ ضَجَّ أَهْلُ النَّارِ مِنْ حَرِّهِ وَ ذَلِکَ مَنَازِلُ الْجَبَّارِینَ.

«50»

یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمَّا غَزَا بِتَبُوکَ کَانَ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً سِوَی خَدَمِهِمْ فَمَرَّ صلوات الله علیه و آله فِی مَسِیرِهِ بِجَبَلٍ یَرْشَحُ الْمَاءُ مِنْ أَعْلَاهُ إِلَی أَسْفَلِهِ مِنْ غَیْرِ سَیَلَانٍ فَقَالُوا مَا أَعْجَبَ رَشْحَ هَذَا الْجَبَلِ فَقَالَ إِنَّهُ یَبْکِی قَالُوا وَ الْجَبَلُ

ص: 297


1- لوجود إبراهیم بن هاشم فی الاسناد، قال المصنّف فی الوجیزة: إبراهیم بن هاشم القمّیّ حسن کالصحیح انتهی، قلت: و الحق أنّه ثقة و الحدیث من قبله صحیح، نص علیه جمع من المتأخرین نعم الحدیث حسن بالهیثم بن أبی مسروق النهدی فتأمل.
2- تحت رقم 78.
3- هاده یهیده هیدا و هادا: أقرعه و کربه و حرکه و أزعجه و أصلحه، و لعلّ الأخیر أظهر هنا.
4- لعله مأخوذ من هیهب بمعنی صاح و هاج و ذلک لشدة فوران ناره، أو من هبهبه بمعنی زجره.

است کوه گریه کند؟ فرمود: آیا دوست دارید که بدانید علت چیست؟ گفتند: بله. فرمود: ای کوه، گریه تو از چیست؟ کوه با صدایی رسا، در حالی­که یاران صدای او را می­شنیدند به او پاسخ داد: ای رسول خدا، عیسی بن مریم از کنار من گذشت در حالی­که آیه ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ را تلاوت می­کرد، از آن روز من از ترس این­که جزو آن سنگ­ها باشم می­گریم. حضرت فرمود: ای کوه آرام بگیر که تو از آن جمله نیستی. آن سنگ فقط گوگرد است. پس جوشش آب کوه در همان لحظه قطع شد و دیگر چیزی دیده نشد.

روایت 51.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه­السلام در تفسیر آیه فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ فرمود: یعنی صبر بر چیزی که نمی­دانند آن­ها را به سمت آتش می­کشاند.

روایت 52.

تفسیر امام علیه­السلام: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ، تمسخر خداوندنسبت به آن­ها در روز قیامت این است که خداوند عز و جل وقتی منافقان و دشمنان علی علیه­السلام را در جهنم و دوزخ جای داد و آن­ها را با انواع عذاب­های عجیب شکنجه کرد و مومنانی را که در دنیا مورد تمسخر منافقان بوند در بهشت جای داد، در کنار محمد بنده برگزیده خداوند متعال، آن مومنان را به این تمسخر کنندگان آن­ها در دنیا نشان می­دهد تا عذاب­های عجیب آن را ببینند و شادی و سرور آنان از شماتت و نکوهش جهنمیان است، همانطور که شادی و لذت (1) مومنان از نعمت­های بهشتی است. آن­ها کافران را با نام­ها و صفاتشان می­شناسند و در چند گروه هستند: گروهی بین دندان­های نیش افعی قرار دارند و افعی آن­ها را می­گزد و گروهی بین چنگال­های حیوانات وحشی هستند و حیوان آن­ها را می­درد. و یا کسانی که زیر شلاق­های آتشین و ستون­های آتش هستند و گرزهایی که از دست آنان می­افتد عذاب آنان را تشدید می­کند و بر ذلت آن­ها می­افزاید و گروهی در دریای آب جوش هستند و غرق می­شوند و گروهی در چرک و خون غوطه­ور شده­اند و شعله آتش آن­ها را می­سوزاند. و گروهی در انواع دیگر عذاب هستند و کافران و منافقان این مومنان را می­بینند که در دنیا به دلیل عشق به محمد و علی و خاندان ایشان صلوات الله علیهم، آن­ها را به تمسخر می­گرفتند. بعضی بر روی بستر خود پهلو به پهلو می­شوند و بعضی دیگر در حال میوه خوردن هستند و بعضی دیگر در خانه­ها و باغ­ها و تفرج­گاه­ها با حوریان بهشتی و غلامان و کودکان و کنیزان که

ص: 298


1- . در نسخه چاپی تفسیر: کما کان لذتهم.

یَبْکِی قَالَ أَ تُحِبُّونَ أَنْ تَعْلَمُوا ذَلِکَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَیُّهَا الْجَبَلُ مِمَّ بُکَاؤُکَ فَأَجَابَهُ الْجَبَلُ وَ قَدْ سَمِعَهُ الْجَمَاعَةُ بِلِسَانٍ فَصِیحٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَرَّ بِی عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ هُوَ یَتْلُو ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ فَأَنَا أَبْکِی مُنْذُ ذَلِکَ الْیَوْمِ خَوْفاً مِنْ أَنْ أَکُونَ مِنْ تِلْکَ الْحِجَارَةِ فَقَالَ اسْکُنْ مَکَانَکَ فَلَسْتَ مِنْهَا إِنَّمَا تِلْکَ الْحِجَارَةُ الْکِبْرِیتُ فَجَفَّ ذَلِکَ الرَّشْحُ مِنَ الْجَبَلِ فِی الْوَقْتِ حَتَّی لَمْ یُرَ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ الرَّشْحِ وَ مِنْ تِلْکَ الرُّطُوبَةِ الَّتِی کَانَتْ.

«51»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ قَالَ مَا أَصْبَرَهُمْ عَلَی فِعْلِ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّهُ یُصَیِّرُهُمْ إِلَی النَّارِ.

«52»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ أَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِی الْآخِرَةِ فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَقَرَّ الْمُنَافِقِینَ الْمُعَانِدِینَ لِعَلِیٍّ علیه السلام فِی دَارِ اللَّعْنَةِ وَ الْهَوَانِ وَ عَذَّبَهُمْ بِتِلْکَ الْأَلْوَانِ الْعَجِیبَةِ مِنَ الْعَذَابِ وَ أَقَرَّ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ کَانَتِ الْمُنَافِقُونَ یَسْتَهْزِءُونَ بِهِمْ فِی الدُّنْیَا فِی الْجِنَانِ بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ صَفِیِّ الْمَلِکِ الدَّیَّانِ أَطْلَعَهُمْ عَلَی هَؤُلَاءِ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ فِی الدُّنْیَا حَتَّی یَرَوْا مَا هُمْ فِیهِ مِنْ عَجَائِبِ اللَّعَائِنِ وَ بَدَائِعِ النَّقِمَاتِ فَیَکُونُ لَذَّتُهُمْ وَ سُرُورُهُمْ بِشَمَاتَتِهِمْ بِهِمْ کَمَا (کَانَ) لَذَّتُهُمْ (1)وَ سُرُورُهُمْ بِنَعِیمِهِمْ فِی جِنَانِ رَبِّهِمْ فَالْمُؤْمِنُونَ یَعْرِفُونَ أُولَئِکَ الْکَافِرِینَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ وَ هُمْ عَلَی أَصْنَافٍ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ بَیْنَ أَنْیَابِ أَفَاعِیهَا تَمْضَغُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ بَیْنَ مَخَالِیبِ سِبَاعِهَا تَعْبَثُ بِهِ وَ تَفْتَرِسُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ تَحْتَ سِیَاطِ زَبَانِیَتِهَا وَ أَعْمِدَتِهَا وَ مِرْزَبَاتِهَا یَقَعُ مِنْ أَیْدِیهِمْ عَلَیْهِ تُشَدِّدُ فِی عَذَابِهِ وَ تُعَظِّمُ خِزْیَهُ وَ نَکَالَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا یَغْرَقُ وَ یُسْحَبُ فِیهَا وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی غِسْلِینِهَا وَ غَسَّاقِهَا تَزْجُرُهُ زَبَانِیَتُهَا وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی سَائِرِ أَصْنَافِ عَذَابِهَا وَ الْکَافِرُونَ وَ الْمُنَافِقُونَ یَنْظُرُونَ فَیَرَوْنَ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ کَانُوا بِهِمْ فِی الدُّنْیَا یَسْخَرُونَ لِمَا کَانُوا مِنْ مُوَالاةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَعْتَقِدُونَ فَیَرَوْنَهُمْ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی فُرُشِهَا یَتَقَلَّبُ وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی فَوَاکِهِهَا یَرْتَعُ وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ عَلَی غُرُفَاتِهَا أَوْ فِی بَسَاتِینِهَا وَ تَنَزُّهَاتِهَا یَتَبَحْبَحُ وَ الْحُورُ الْعِینُ وَ الْوُصَفَاءُ وَ الْوِلْدَانُ وَ

ص: 298


1- فی التفسیر المطبوع: کما کان لذتهم.

درخدمت آن­ها هستند و به دور آن­ها می­گردند، شادی می­کنند. و فرشتگان از نزد خداوند عز و جل برای آنان حباء(1) و کرامات و هدایای عجیب می­آورند. آن­ها می­گویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ این مومنان که کافران منافق را می­بینند می­گویند: ابو فلانی، و فلانی، تا آن­ها را با نام­هایشان صدا می­زنند و می­گویند: در این جایگاه که خوار شده­اید، چه می­کنید؟ به نزد ما بیایید تا درهای بهشت را به سوی شما باز کنیم و از عذاب خود نجات یابید و به ما در نعمت­های بهشتی ملحق شوید. آن­ها می­گویند: وای بر ما، این از کجا برای ماست؟ مومنان می­گویند: به این درها بنگرید. آن­ها به درهای بهشت که باز شده است نگاه می­کنند و تصور می­کنند که درهای جهنم که در آن عذاب می­شدند باز است و می­توانند به سوی آن نجات یابند و شروع به شنا کردن در دریای جوشان آن می­کنند و بین شعله­ها می­دوند، و آن­ها به ایشان می­رسند و با گرزها و پتک­ها و شلاق­های خود آنان را می­زنند و هم­چنان به این کار ادامه می­دهند و این عذاب را تحمل می­کنند تا این­که گمان می­کنند به آن درها رسیده­اند، اما به ناگاه می­بینند که درها به رویشان بسته است و دربانان جهنم با گرزهای خود به آن­ها ضربه می­زنند و آن­ها را به دل جهنم بازمی­گردانند و مومنان بر بسترهای خود آرمیده­اند و آن­ها را به تمسخر می­گیرند. این سخن خداوند عز و جل است که می­فرماید: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ و می­فرماید: فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ.

توضیح

«المرزبۀ» به سکون باء و گاهی با تشدید آن به معنای پتک آهنگری است و «بحبحبه» معنای قرار گرفتن در منزل است و ابو فلان ابو بکر است و فلان عمر است و «دهده الحجر» یعنی سنگ را غلتاند.

روایت 53.

تفسیر امام علیه­السلام: فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ سنگ گوگرد که داغ­ترین چیزهاست أُعِدَّتْ آن آتش لِلْکافِرِینَ به محمد و کسانی که در نبوت او شک داشتند و کسانی که حق برادر او، علی را پایمال کردند و امامت او را انکار کردند.

روایت 54.

و در روایتی دیگر وَقُودُهَا یعنی هیزم آن النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ شعله­ور می­شوند تا عذابی برای اهل آن باشد که برای کافران آماده شده است، یعنی کسانی که سخنان او و پیامبر او را تکذیب کردند و با وصی و جانشین او به دشمنی پرداختند.

ص: 299


1- . الحباء: عطیه.

الْجَوَارِی وَ الْغِلْمَانُ قَائِمُونَ بِحَضْرَتِهِمْ وَ طَائِفُونَ بِالْخِدْمَةِ حَوَالَیْهِمْ وَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْتُونَهُمْ مِنْ عِنْدَ رَبِّهِمْ بِالْحِبَاءِ (1)وَ الْکَرَامَاتِ وَ عَجَائِبِ التُّحَفِ وَ الْهَدَایَا وَ الْمَبَرَّاتِ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ فَیَقُولُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الْمُشْرِفُونَ عَلَی هَؤُلَاءِ الْکَافِرِینَ الْمُنَافِقِینَ یَا أَبَا فُلَانٍ وَ یَا فُلَانُ حَتَّی یُنَادُونَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ مَا بَالُکُمْ فِی مَوَاقِفِ خِزْیِکُمْ مَاکِثُونَ هَلُمُّوا إِلَیْنَا نَفْتَحْ لَکُمْ أَبْوَابَ الْجِنَانِ لِتَتَخَلَّصُوا مِنْ عَذَابِکُمْ وَ تَلْحَقُوا بِنَا فِی نَعِیمِهَا فَیَقُولُونَ یَا وَیْلَنَا أَنَّی لَنَا هَذَا یَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ انْظُرُوا إِلَی هَذِهِ الْأَبْوَابِ فَیَنْظُرُونَ إِلَی أَبْوَابِ الْجِنَانِ مُفَتَّحَةً یُخَیَّلُ إِلَیْهِمْ أَنَّهَا إِلَی جَهَنَّمَ الَّتِی فِیهَا یُعَذَّبُونَ وَ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُمْ مُمَکَّنُونَ أَنْ یَتَخَلَّصُوا إِلَیْهَا فَیَأْخُذُونَ فِی السِّبَاحَةِ فِی بِحَارِ حَمِیمِهَا وَ عَدْواً بَیْنَ أَیْدِی زَبَانِیَتِهَا وَ هُمْ یَلْحَقُونَهُمْ وَ یَضْرِبُونَهُمْ بِأَعْمِدَتِهِمْ وَ مِرْزَبَاتِهِمْ وَ سِیَاطِهِمْ فَلَا یَزَالُونَ هَکَذَا یَسِیرُونَ هُنَاکَ وَ هَذِهِ الْأَصْنَافُ مِنَ الْعَذَابِ تَمَسُّهُمْ حَتَّی إِذَا قَدَّرُوا أَنَّهُمْ قَدْ بَلَغُوا تِلْکَ الْأَبْوَابَ وَجَدُوهَا مَرْدُومَةً عَنْهُمْ وَ تُدَهْدِهُهُمُ الزَّبَانِیَةُ بِأَعْمِدَتِهَا فَتَنْکُسُهُمْ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ وَ یَسْتَلْقِی أُولَئِکَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی فُرُشِهِمْ فِی مَجَالِسِهِمْ یَضْحَکُونَ مِنْهُمْ مُسْتَهْزِءِینَ بِهِمْ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ

بیان

المرزبة بتخفیف الباء و قد یشدد المطرقة الکبیرة التی تکون للحداد و یقال بحبح إذا تمکن و توسط المنزل و المقام و أبو فلان هو أبو بکر و فلان عمر و یقال دهده الحجر أی دحرجه.

«53»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ حِجَارَةُ الْکِبْرِیتِ أَشَدُّ الْأَشْیَاءِ حَرّاً أُعِدَّتْ تِلْکَ النَّارُ لِلْکافِرِینَ بِمُحَمَّدٍ وَ الشَّاکِّینَ فِی نُبُوَّتِهِ وَ الدَّافِعِینَ لِحَقِّ أَخِیهِ عَلِیٍّ وَ الْجَاحِدِینَ لِإِمَامَتِهِ علیه السلام.

«54»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَقُودُهَا أَیْ حَطَبُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ تُوقَدُ تَکُونُ عَذَاباً عَلَی أَهْلِهَا أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ الْمُکَذِّبِینَ بِکَلَامِهِ وَ نَبِیِّهِ النَّاصِبِینَ الْعَدَاوَةَ لِوَلِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ.

ص: 299


1- الحباء: العطیة.

روایت 55.

تفسیر امام علیه­السلام: خداوند متعال فرمود: وَ قالُوا یعنی یهودیانی که در ابراز ایمان پافشاری می­کردند و نفاق خود را پنهان می­کردند و به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و یاران او پشت می­کردند زیرا گمان می­کردند هلاکت آن­ها در آن است لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً چرا که آنان برادران رضاعی از بین مسلمانان داشتند که به دلیل خویشاوندی و قرابت کفر خود را نسبت به محمد و یاران او پنهان می­کردند، هر چند نسبت به او معرفت داشتند. هنگامی که به آنان فرمود: این نفاق شما که می­دانید خداوند به موجب آن بر شما خشم می­گیرد و عذاب می­شوید برای چیست ؟ به آنان پاسخ داد: ای یهودیان، مدت این عذابی که آن را به خاطر این گناهان تحمل می­کنیم، روزهای کمی است که پایان می­پذیرد و پس از آن ما به نعمت­های بهشتی می­رویم و برای امور ناپسند دنیایی عجله­ای نداریم،(1) برای عذابی که به اندازه روزهای گناه ماست که پایان می­پذیرد و ما لذت آزادی از خدمت و لذت نعمت­های دنیوی را به دست آورده­ایم. و به آن­چه در آینده به آن دچار می­شویم اهمیتی نمی­دهیم، که اگر دائمی نباشد، گویا پایان پذیرفته است. خداوند متعال می­فرماید: قُلْ ای محمد أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً که عذاب شما به علت کفر شما به محمد و علی و نپذیرفتن آیات او در مورد خودش و در مورد علی علیه­السلام و سایر جانشیان او و دوستان او دائمی نیست بلکه آن عذاب عذاب دائم است و پایان پذیرفتنی نیست پس جرات گناه کردن رابه خود ندهید و به خداوند و رسول و جانشین او که مانند یک پدر مهربان که نسبت به فرزند خود کریم است به فرمانروایی بر امتش منصوب شده است و رعایت حال همه شما را می­کند کفر نورزید فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ و شما که ادعا می­کنید عذاب گناهانتان پایان می­پذیرد، این مطلب در حرزی آمده است: أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ آیا پیمانی گرفته­اید یا این سخن را از روی جهل می­گویید؟ شما در هر صورت دروغگو هستید سپس خداوند متعال در پاسخ به آنان می­فرماید: بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ. امام علیه­السلام فرمود: بدی که او را احاطه کرده، این است که او را از دین خداوند خارج کرده است و ولایت خداوند را که او را از خشم خداوند در امان میداشت از دل او بیرون رانده. این همان شرک به خداوند و کفر به او و به نبوت محمد رسول خدا و به

ص: 300


1- . در نسخه چاپی تفسیر: سپس در نعمت­های بهشتی جای می­گیریم و برای رسیدن به امور ناپسند دنیایی عجله­ای نداریم. و محدث کاشانی آن را در تفسیر صافی اینگونه نقل کرده است: یهودیان به آن­ها پاسخ می­دهند: زمان عذابی که به خاطر این گناهان به آن دچار شدیم، ناچیز است و دلیل آن پرستش گوساله است این عذاب پس از مدتی از بین می­رود سپس ما در نعمت­های بهشتی جای خواهیم گرفت و برای رسیدن به امور ناپسند دنیایی عجله­ای نداریم.
«55»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا یُعْنَی الْیَهُودُ الْمُصِرُّونَ الْمُظْهِرُونَ لِلْإِیمَانِ الْمُسِرُّونَ لِلنِّفَاقِ الْمُدْبِرُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَوِیهِ بِمَا یَظُنُّونَ أَنَّ فِیهِ عَطَبُهُمْ لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهُمْ أَصْهَارٌ وَ إِخْوَةُ رَضَاعٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُسِرُّونَ کُفْرَهُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ صَحْبِهِ وَ إِنْ کَانُوا بِهِ عَارِفِینَ صِیَانَةً لَهُمْ لِأَرْحَامِهِمْ وَ أَصْهَارِهِمْ لَمَّا قَالَ لَهُمْ هَؤُلَاءِ لِمَ تَفْعَلُونَ هَذَا النِّفَاقَ الَّذِی تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ بِهِ عِنْدَ اللَّهِ مَسْخُوطٌ عَلَیْکُمْ مُعَذَّبُونَ أَجَابَهُمْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ بِأَنَّ مُدَّةَ ذَلِکَ الْعَذَابِ الَّذِی نُعَذَّبَ بِهِ لِهَذِهِ الذُّنُوبِ أَیَّامٌ مَعْدُودَةٌ تَنْقَضِی ثُمَّ نَصِیرُ بَعْدَهُ فِی النِّعْمَةِ فِی الْجِنَانِ وَ لَا نَسْتَعْجِلُ الْمَکْرُوهَ فِی الدُّنْیَا (1)لِلْعَذَابِ الَّذِی هُوَ بِقَدْرِ أَیَّامِ ذُنُوبِنَا فَإِنَّهَا تَفْنَی وَ تَنْقَضِی وَ یَکُونُ قَدْ حَصَّلْنَا لَذَّاتِ الْحُرِّیَّةِ مِنَ الْخِدْمَةِ وَ لَذَّاتِ نِعْمَةِ الدُّنْیَا ثُمَّ لَا نُبَالِی بِمَا یُصِیبُنَا بَعْدُ فَإِنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ دَائِماً فَکَأَنَّهُ قَدْ فَنِیَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ یَا مُحَمَّدُ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً أَنَّ عَذَابَکُمْ عَلَی کُفْرِکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ دَفْعِکُمْ لِآیَاتِهِ فِی نَفْسِهِ وَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَائِرِ خُلَفَائِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ مُنْقَطِعٌ غَیْرُ دَائِمٍ بَلْ مَا هُوَ إِلَّا عَذَابٌ دَائِمٌ لَا نَفَادَ لَهُ فَلَا تَجْتَرُّوا عَلَی الْآثَامِ وَ الْقَبَائِحِ مِنَ الْکُفْرِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِوَلِیِّهِ الْمَنْصُوبِ بَعْدَهُ عَلَی أُمَّتِهِ لِیَسُوسُهُمْ وَ یَرْعَاهُمْ سِیَاسَةَ الْوَالِدِ الشَّفِیقِ الرَّحِیمِ الْکَرِیمِ لِوَلَدِهِ وَ رِعَایَةَ الْحَدِبِ الْمُشْفِقِ عَلَی خَاصَّتِهِ فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ فَکَذَلِکَ أَنْتُمْ بِمَا تَدَّعُونَ مِنْ فَنَاءِ عَذَابِ ذُنُوبِکُمْ هَذِهِ فِی حِرْزٍ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ أَتَّخَذْتُمْ عَهْداً أَمْ تَقُولُونَ جَهْلًا بَلْ أَنْتُمْ فِی أَیِّهِمَا ادَّعَیْتُمْ کَاذِبُونَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی رَدّاً عَلَیْهِمْ بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام السَّیِّئَةُ الْمُحِیطَةُ بِهِ أَنْ تُخْرِجَهُ عَنْ جُمْلَةِ دِینِ اللَّهِ وَ تَنْزِعَهُ عَنْ وَلَایَةِ اللَّهِ الَّتِی یُؤْمِنُهُ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ هِیَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ الْکُفْرُ بِهِ وَ الْکُفْرُ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ الْکُفْرُ

ص: 300


1- فی التفسیر المطبوع: ثم نصیر بعد فی النعمة فی الجنان فلا نتعجل المکروه فی الدنیا. و نقله المحدث الکاشانی فی التفسیر الصافی هکذا: أجابهم هؤلاء الیهود بأن مدة العذاب الذی نعذب به لهذه الذنوب أیّام معدودة و هی التی عبدنا فیها العجل و هی تنقضی ثمّ نصیر بعده فی النعمة فی الجنان و لا نستعجل المکروه فی الدنیا.

ولایت علی بن ابی طالب علیه­السلام و جانشینان اوست. هر کدام از این موارد، سیئه­ایست که او را احاطه کرده یعنی اعمال او را احاطه کرده و آن را باطل می­کند و از بین می­برد. فَأُولئِکَ مسبب این سیئه هستند که آنان را در بر گرفته است أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می­فرماید: ولایت علی حسنه­ایست که با وجود آن هیچ یک از سیئات زیانی نمی­رساند هرچند که بزرگ باشد و گناهان اهل آن تنها با رنج­ها و سختی­های دنیا پاک می­شود و در آخرت عذاب کمی می­بینند و سپس با شفاعت دوستان طیّب و طاهر خود از آن نجات می­یابند. و دوستی با دشمنان علی و مخالفت با علی سیئه­ایست که هیچ چیز با وجود آن سودی نمی­رساند و طاعات آنان تنها سلامتی و خوشی دنیا را به همراه دارد و در آخرت پذیرفته نمی­شود و در عذاب دائمی هستند.

روایت 56.

المناقب ابن شهرآشوب: إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ نسبت به علی بن ابی طالب و یاران او. خداوند متعال فرمود: اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ یعنی جزای تمسخر آنان را نسبت به امیر مومنان در آخرت می­دهد. به گفته ابن عباس در روز قیامت خداوند به خلق دستور می­دهد که از صراط بگذرند و مومنان به سمت بهشت می­روند و منافقان در جهنم می­افتند. خداوند می­فرماید: ای مالک، منافقان را در جهنم به تمسخر بگیر. مالک دری را در جهنم به سوی بهشت باز می­کند و ندا می­دهد: ای منافقان، اینجا اینجا. از جهنم به سوی بهشت بالا بیایید. منافقان هفتاد سال در آتش جهنم دست و پا می­زنند تا به آن در می­رسند و می­خواهند که از آن خارج شوند، اما آن در بسته می­شود و دری به سوی بهشت به روی آنان در جایی دیگر گشوده می­شود. از آن در ندا می­آید: به سمت بهشت خارج شوید. آن­ها مانند دفعه اول دست و پا می­زنند و وقتی به آن در رسیدند، در بسته می­شود و درجایی دیگر گشوده می­شود و همین منوال تا ابد ادامه دارد.

روایت 57.

تفسیر عیاشی: ابو بصیر: آنها به جهنمی وارد می­شوند که هفت در دارد. در اول برای ظالم یا زریق است، در دوم برای حبتر است و در سوم برای [خلیفه] سوم و در چهارم برای معاویه و پنجم برای عبد الملک و ششم برای عسکر بن هوسر و هفتم برای ابو سلامه است. این درها برای پیروان آنهاست.

توضیح

زریق کنایه از ابو بکر است زیرا چشم آبی برای اعراب بد یمن بوده است و منظور از حبتر عمر است که به معنای روباه است و شاید به دلیل حیله­گری و مکر او از او کنایه شده است و در روایات دیگر

ص: 301

بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ خُلَفَائِهِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ هَذِهِ سَیِّئَةٌ تُحِیطُ بِهِ أَیْ تُحِیطُ بِأَعْمَالِهِ فَتُبْطِلُهَا وَ تَمْحَقُهَا فَأُولئِکَ عَامِلُو هَذِهِ السَّیِّئَةِ الْمُحِیطَةِ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ وَلَایَةَ عَلِیٍّ حَسَنَةٌ لَا یَضُرُّ مَعَهَا شَیْ ءٌ مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ إِنْ جَلَّتْ إِلَّا مَا یُصِیبُ أَهْلَهَا مِنَ التَّطْهِیرِ مِنْهَا بِمِحَنِ الدُّنْیَا وَ بِبَعْضِ الْعَذَابِ فِی الْآخِرَةِ إِلَی أَنْ یَنْجُوا مِنْهَا بِشَفَاعَةِ مَوَالِیهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ إِنَّ وَلَایَةَ أَضْدَادِ عَلِیٍّ وَ مُخَالَفَةَ عَلِیٍّ علیه السلام سَیِّئَةٌ لَا یَنْفَعُ مَعَهَا شَیْ ءٌ إِلَّا مَا یَنْفَعُهُمُ بِطَاعَاتِهِمْ فِی الدُّنْیَا بِالنِّعَمِ وَ الصِّحَّةِ وَ السَّعَةِ فَیَرُدُّوا الْآخِرَةَ وَ لَا یَکُونَ لَهُمْ إِلَّا دَائِمُ الْعَذَابِ.

«56»

قب، المناقب لابن شهرآشوب تَفْسِیرُ الْهُذَیْلِ وَ مُقَاتِلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ وَ الْحَدِیثُ مُخْتَصَرٌ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ یَعْنِی یُجَازِیهِمْ فِی الْآخِرَةِ جَزَاءَ اسْتِهْزَائِهِمْ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَمَرَ اللَّهُ الْخَلْقَ بِالْجَوَازِ عَلَی الصِّرَاطِ فَیَجُوزُ الْمُؤْمِنُونَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یَسْقُطُ الْمُنَافِقُونَ فِی جَهَنَّمَ فَیَقُولُ اللَّهُ یَا مَالِکُ اسْتَهْزِئْ بِالْمُنَافِقِینَ فِی جَهَنَّمَ فَیَفْتَحُ مَالِکٌ بَاباً فِی جَهَنَّمَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ یُنَادِیهِمْ مَعْشَرَ الْمُنَافِقِینَ هَاهُنَا هَاهُنَا فَاصْعَدُوا مِنْ جَهَنَّمَ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَسِیحُ الْمُنَافِقُونَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ سَبْعِینَ خَرِیفاً حَتَّی إِذَا بَلَغُوا إِلَی ذَلِکَ الْبَابِ وَ هَمُّوا بِالْخُرُوجِ أَغْلَقَهُ دُونَهُمْ وَ فَتَحَ لَهُمْ بَاباً إِلَی الْجَنَّةِ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فَیُنَادِیهِمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ فَاخْرُجُوا إِلَی الْجَنَّةِ فَیَسِیحُونَ مِثْلَ الْأَوَّلِ فَإِذَا وَصَلُوا إِلَیْهِ أَغْلَقَ دُونَهُمْ وَ یَفْتَحُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ وَ هَکَذَا أَبَدَ الْآبِدِینَ.

«57»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: یُؤْتَی بِجَهَنَّمَ لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ بَابُهَا الْأَوَّلُ لِلظَّالِمِ وَ هُوَ زُرَیْقٌ وَ بَابُهَا الثَّانِی لِحَبْتَرٍ وَ الْبَابُ الثَّالِثُ لِلثَّالِثِ وَ الرَّابِعُ لِمُعَاوِیَةَ وَ الْبَابُ الْخَامِسُ لِعَبْدِ الْمَلِکِ وَ الْبَابُ السَّادِسُ لِعَسْکَرِ بْنِ هُوسِرٍ وَ الْبَابُ السَّابِعُ لِأَبِی سَلَامَةَ فَهُمْ أَبْوَابٌ لِمَنِ اتَّبَعَهُمْ.

بیان

الزریق کنایة عن أبی بکر لأن العرب یتشأم بزرقة العین و الحبتر هو عمر و الحبتر هو الثعلب و لعله إنما کنی عنه لحیلته و مکره و فی غیره من الأخبار

ص: 301

عکس آن آمده است، اما ظاهر این است که اگر حبتر به معنای اول گرفته شود بهتر است و شاید در اینجا مراد از آن همان باشد. و دوم مقدم شده زیرا ستمگرتر و خشن­تر بوده است. عسکر بن هوسر کنایه از یکی از خلفای بنی امیه یا بنی العباس است و ابو سلامه هم همینطور. و بعید نیست که ابو سلامه کنایه از ابو جعفر دوانیقی باشد و احتمال دارد که عسکر کنایه از عائشه و سایر جنگویان حاضر در جنگ جمل باشد زیرا نام شتر عایشه عسکر بوده است و روایت شده که او شیطان است.

روایت 58.

تفسیر عیاشی: علی علیه­السلام فرمود: وقتی که زقوم و ضریع در دل جهنمیان می­جوشد و آن­ها طلب آب می­کنند، به آن­ها چرک و خون جوشان می­دهند یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ و آب جوشانی که از زمان خلقت جهنم در حال جوشش است کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً.

روایت 59.

تفسیر عیاشی: امام صادق علیه­السلام فرمود: انسان با شکم خالی آفریده شد و به خوردنی و آشامیدنی نیاز داشت. پس فرمود: وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ.

روایت 60.

از او علیه­السلام در مورد آیه یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ روایت است: به نان سفید تمیزی تبدیل می­شود که مردم از آن می­خورند، تا زمانی که محاسبه به پایان برسد. کسی گفت: آن­ها در آن روز به خوردن و آشامیدن فکر نمی­کنند. به او گفتند: انسان با شکم خالی خلق شده است و به خوردنی و آشامیدنی نیاز دارد، آیا آن­ها مشغولترند یا جهنمیان که فریادخواهی می­کنند؟ خداوند فرمود: إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ.

روایت 61.

الدروع الواقیه: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: سوگند به کسی که جان محمد در دستان اوست، اگر قطره­ای از زقوم بر کوه­ها بچکد، به ژرفای هفت طبقه زمین نفوذ می­کند و زمین طاقت آن را ندارد، پس حال کسی که زقوم شراب اوست چگونه است؟ و سوگند به کسی که جانم در دستان اوست، اگر یک مقماع از آن­چه که خداوند در کتاب خود ذکر کرده است، بر کوه­ها گذاشته شود، به ژرفای هفت طبقه زمین نفوذ می­کند، پس چگونه آن را طاقت می­آورد کسی که در روز قیامت در آتش است و بر روی او می­افتد.

ص: 302

وقع بالعکس و هو أظهر إذ الحبتر بالأول أنسب و یمکن أن یکون هنا أیضا المراد ذلک و إنما قدم الثانی لأنه أشقی و أفظ و أغلظ و عسکر بن هوسر کنایة عن بعض خلفاء بنی أمیة أو بنی العباس و کذا أبی سلامة و لا یبعد أن یکون أبو سلامة کنایة عن أبی جعفر الدوانیقی و یحتمل أن یکون عسکر کنایة عن عائشة و سائر أهل الجمل إذ کان اسم جمل عائشة عسکرا و روی أنه کان شیطانا.

«58»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَمَّا غَلَی الزَّقُّومُ وَ الضَّرِیعُ فِی بُطُونِهِمْ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ سَأَلُوا الشَّرَابَ فَأُتُوا بِشَرَابِ غَسَّاقٍ وَ صَدِیدٍ یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ وَ حَمِیمٌ یَغْلِی فِی جَهَنَّمَ مُنْذُ خُلِقَتْ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً

«59»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: ابْنُ آدَمَ خُلِقَ أَجْوَفَ لَا بُدَّ لَهُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ فَقَالَ وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ

«60»

وَ عَنْهُ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ قَالَ تُبَدَّلُ خُبْزَةً بَیْضَاءَ نَقِیَّةً یَأْکُلُ النَّاسُ مِنْهَا حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ الْحِسَابِ قَالَ لَهُ قَائِلٌ إِنَّهُمْ یَوْمَئِذٍ لَفِی شُغُلٍ عَنِ الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ آدَمَ خُلِقَ أَجْوَفَ لَا بُدَّ لَهُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ أَ هُمْ أَشَدُّ شُغُلًا أَمْ مَنْ فِی النَّارِ قَدْ اسْتَغَاثُوا قَالَ اللَّهُ وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ

«61»

قیه، الدروع الواقیة مِنْ کِتَابِ زُهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ أَحْمَدَ الْقُمِّیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ قَطْرَةً مِنَ الزَّقُّومِ قَطَرَتْ عَلَی جِبَالِ الْأَرْضِ لَسَاخَتْ إِلَی أَسْفَلِ سَبْعِ أَرَضِینَ وَ لَمَا أَطَاقَتْهُ فَکَیْفَ بِمَنْ هُوَ شَرَابُهُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ مِقْمَاعاً (1)وَاحِداً مِمَّا ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وُضِعَ عَلَی جِبَالِ الْأَرْضِ لَسَاخَتْ إِلَی أَسْفَلِ سَبْعِ أَرَضِینَ وَ لَمَا أَطَاقَتْهُ فَکَیْفَ بِمَنْ یَقَعُ عَلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی النَّارِ.

ص: 302


1- فی نسخة: مقمعة. قلت: المقمعة کمکنسة: العمود من حدید، أو خشبة یضرب بها الإنسان علی رأسه.

روایت 62.

و در همان کتاب آمده است: وقتی این آیه بر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد: وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ، حضرت به سختی گریست و یارانش از گریه او گریستند و نمی­دانستند که جبرییل چه آیه­ای بر او نازل کرده است. و هیچ یک از یاران حضرت نتوانست با او سخن بگوید و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه فاطمه رامی­دید خشنود می­گشت، پس یکی از یاران نبی اکرم به در خانه فاطمه رفت و دید که حضرت در حال آسیاب کردن جو است و می­گوید: وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی پس به او سلام گفت و خبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و گریه­اش را به او رساند. فاطمه برخاست و پوشش خود را به تن کرد که دوازده جای آن با لیف خرما وصله شده بود. وقتی از خانه بیرون رفت، سلمان فارسی به لباس او نگاه کرد و گریست و گفت: قیصر و کسری سندس و حریر به تن می­کردند و دختر محمد لباس پشمی کهنه­ای که دوازده جای آن پینه­دوزی شده به تن می­کند. هنگامی که فاطمه بر نبی اکرم وارد شد، گفت: ای رسول خدا، سلمان از لباس من تعجب کرد، سوگند به کسی که تو را به حق مبعوث کرد، من و علی از پنج سال پیش فقط مشک کبش در اختیار داریم که چهارپایان ما در روز از آن تغذیه می­کنند و در شب بستر ماست. و بالش ما از ادیم دباغی شده­ای است که از لیف خرما پر شده است.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای سلمان، دختر من در گروه پیشی­گرفتگان است. سپس فاطمه فرمود: پدر فدایت شوم چه چیزی سبب گریه تو شده است؟ پیامبر دو آیه پیش را که جبرییل نازل کرده بود ذکر کرد. در این هنگام فاطمه به صورت بر روی زمین افتاد و می­گفت: وای، ای وای بر کسی که به جهنم برود. سلمان شنید و گفت: ای کاش من گوسفندی بودم که گوشت مرا می­خوردند و پوستم را می­دریدند و ذکر آتش را نمی­شنیدم. و ابوذر گفت: ای کاش مادر من عقیم بود و مرا متولد نمی­کرد و من ذکر آتش را نمی­شنیدم و عمار گفت: ای کاش پرنده­ای در صحرا بودم و محاسبه نمی­شدم و مورد عذاب قرار نمی­گرفتم و ذکر آتش را نمی­شنیدم. و علی علیه­السلام فرمود: ای کاش وحوش بیابان مرا پاره پاره می­کردند و کاش مادرم مرا متولد نمی­کرد و ذکر آتش را نمی­شنیدم. سپس علی دست خود را بر سرش نهاد و شروع به گریه کرد ومی­گفت: طول این سفر چقدر دراز است و توشه ما در سفر قیامت چه کم است. آن­ها به آتش می­روند

ص: 303


1- . الادم جمع الادیم: پوست دباغی شده. اللیف: پوست درخت خرما و امثال آن.
«62»

وَ فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ، أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ بَکَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بُکَاءً شَدِیداً وَ بَکَتْ صَحَابَتُهُ لِبُکَائِهِ وَ لَمْ یَدْرُوا مَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَحَدٌ مِنْ صَحَابَتِهِ أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا رَأَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَرِحَ بِهَا فَانْطَلَقَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِلَی بَابِ بَیْتِهَا فَوَجَدَ بَیْنَ یَدَیْهَا شَعِیراً وَ هِیَ تَطْحَنُهُ وَ تَقُولُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی فَسَلَّمَ عَلَیْهَا وَ أَخْبَرَهَا بِخَبَرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بُکَائِهِ فَنَهَضَتْ وَ الْتَفَّتْ بِشَمْلَةٍ لَهَا خَلَقَةٍ قَدْ خِیطَتْ اثْنَا عَشَرَ مَکَاناً بِسَعَفِ النَّخْلِ فَلَمَّا خَرَجَتْ نَظَرَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ إِلَی الشَّمْلَةِ وَ بَکَی وَ قَالَ وَا حُزْنَاهُ إِنَّ قَیْصَرَ وَ کِسْرَی لَفِی السُّنْدُسِ وَ الْحَرِیرِ وَ ابْنَةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَیْهَا شَمْلَةُ صُوفٍ خَلَقَةٌ قَدْ خِیطَتْ فِی اثْنَیْ عَشَرَ مَکَاناً فَلَمَّا دَخَلَتْ فَاطِمَةُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ سَلْمَانَ تَعَجَّبَ مِنْ لِبَاسِی فَوَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ مَا لِی وَ لِعَلِیٍّ مُنْذُ خَمْسِ سِنِینَ إِلَّا مِسْکُ (1)کَبْشٍ تَعْلِفُ عَلَیْهَا بِالنَّهَارِ بَعِیرُنَا فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ افْتَرَشْنَاهُ وَ إِنَّ مِرْفَقَتَنَا لَمِنْ أَدَمٍ حَشْوُهَا لِیفٌ (2)فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا سَلْمَانُ إِنَّ ابْنَتِی لَفِی الْخَیْلِ السَّوَابِقِ ثُمَّ قَالَتْ یَا أَبَتِ فَدَیْتُکَ مَا الَّذِی أَبْکَاکَ فَذَکَرَ لَهَا مَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْآیَتَیْنِ الْمُتَقَدِّمَتَیْنِ قَالَ فَسَقَطَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی وَجْهِهَا وَ هِیَ تَقُولُ الْوَیْلُ ثُمَّ الْوَیْلُ لِمَنْ دَخَلَ النَّارَ فَسَمِعَ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ کَبْشاً لِأَهْلِی فَأَکَلُوا لَحْمِی وَ مَزَّقُوا جِلْدِی وَ لَمْ أَسْمَعْ بِذِکْرِ النَّارِ وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ یَا لَیْتَ أُمِّی کَانَتْ عَاقِراً وَ لَمْ تَلِدْنِی وَ لَمْ أَسْمَعْ بِذِکْرِ النَّارِ وَ قَالَ عَمَّارٌ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ طَائِراً فِی الْقِفَارِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیَّ حِسَابٌ وَ لَا عِقَابٌ وَ لَمْ أَسْمَعْ بِذِکْرِ النَّارِ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا لَیْتَ السِّبَاعُ مَزَّقَتْ لَحْمِی وَ لَیْتَ أُمِّی لَمْ تَلِدْنِی وَ لَمْ أَسْمَعْ بِذِکْرِ النَّارِ ثُمَّ وَضَعَ عَلِیٌّ علیه السلام یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ جَعَلَ یَبْکِی وَ یَقُولُ وَا بُعْدَ سَفَرَاهْ وَا قِلَّةَ زَادَاهْ فِی سَفَرِ الْقِیَامَةِ یَذْهَبُونَ وَ فِی النَّارِ یَتَرَدَّدُونَ

ص: 303


1- المسک: بفتح المیم: الجلد.
2- الادم جمع الادیم: الجلد المدبوغ. اللیف: قشر النخل و ما شاکله.

و کلالیب آتش آن­ها را می­رباید.(1) آن­ها دچار بیماری می­شوند و هیچکس به عیادت آنان نمی­رود، مجروحند و زخم آنان مداوا نمی­شود، در بند هستند و از اسارت آتش خلاص نمی­شوند. از آن می­خورند و می­نوشند و بین طبقات آتش می­چرخند و پس از پنبه و کتان اکنون قطعه­های آتش را به تن می­کنند و پس از هم­آغوشی با همسران خود با شیاطین همنشینند.

روایت 63.

سید رضی رضی الله عنه گفت: وقتی جهنمیان به جهنم درمی­آیند و عذاب و ترس آن را می­بینند و از این امر آگاه می­شوند، همانطور که زین العابدین علیه­السلام فرمود تصور تو از آتشی که هیچ تضرع و زاری در آن اثری ندارد و نمی­تواند بر کسی که از او التماس می­کند کمتر شود و دردناک­ترین عذاب را برای اهل خود می­برد چیست؟ در حالی­که جهنمیان می­دانند بهشتیان در چه ثواب و نعمت جاویدانی هستند و آرزو می­کنند که اهل بهشت به آن­ها چیزی بخورانند یا بنوشانند تا لختی عذاب دردناک آنان کمتر شود، همانطور که خداوند عز و جل در قرآن کریم می­فرماید: وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ فرمود تا چهل سال پاسخی به آنان داده نمی­شود سپس با لحنی تحقیرآمیز و توهین­آمیز به آن­ها می­گویند: إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ فرمود آن­ها خزانه­داران جهنم را و مصیبت­ها و بلایایی را که بر آنان نازل گشته است، در نزد خود می­بینند پس آرزو می­کنند که شادی در نزد خود بیابند همانطور که خداوند عز وجل فرمود: وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ فرمود پاسخ سوال آنان تا چهل سال داده نمی­شود سپس پس از آن­که نومید شدند به آن­ها می­گویند: قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ فرمود: هنگامی که از خزانه­داران جهنم نومید شدند، به مالک که طلایه­دار خزانه­داران است رجوع می­کنند و امید دارند که او آن­ها را از این خواری برهاند همانطور که خداوند عز و جل فرمود: وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ فرمود: پاسخ سوال آنان تا چهل سال داده نمی­شود و در عذاب هستند سپس همانطور که خداوند در قرآن کریم می­فرماید به ایشان پاسخ می­دهد: قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ فرمود هنگامی که از مولای خود پروردگار جهانیان که در دنیا بی­ارزش­ترین چیز در نزد آنان بود و آن­ها هوا و هوس خود را بر او ترجیح می­دادند نومید شدند، در حالی­که وجود او عقلا و نقلا به وسیله هدایتگران به سوی راه نجات برایشان اثبات شده بود،

ص: 304


1- . الکلالیب جمع کلاب و کلوب: آهنی که سر کج دارد و برای افروختن آتش از آن استفاده می­شود. تخطف الشی ء: آن را ربود.

وَ بِکَلَالِیبِ النَّارِ یَتَخَطَّفُونَ (1)مَرْضَی لَا یُعَادُ سَقِیمُهُمْ وَ جَرْحَی لَا یُدَاوَی جَرِیحُهُمْ وَ أَسْرَی لَا یُفَکُّ أَسِیرُهُمْ مِنَ النَّارِ یَأْکُلُونَ وَ مِنْهَا یَشْرَبُونَ وَ بَیْنَ أَطْبَاقِهَا یَتَقَلَّبُونَ وَ بَعْدَ لُبْسِ الْقُطْنِ وَ الْکَتَّانِ مُقَطَّعَاتِ النَّارِ یَلْبَسُونَ وَ بَعْدَ مُعَانَقَةِ الْأَزْوَاجِ مَعَ الشَّیَاطِینِ مُقَرَّنُونَ.

«63»

قَالَ السَّیِّدُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَقُولُ وَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ أَهْلَ النَّارِ إِذَا دَخَلُوهَا وَ رَأَوْا نَکَالَهَا وَ أَهْوَالَهَا وَ عَلِمُوا عَذَابَهَا وَ عِقَابَهَا وَ رَأَوْهَا کَمَا قَالَ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام مَا ظَنُّکَ بِنَارٍ لَا تُبْقِی عَلَی مَنْ تَضَرَّعَ إِلَیْهَا وَ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْخَفِیفِ عَمَّنْ خَشَعَ لَهَا وَ اسْتَسْلَمَ إِلَیْهَا تَلْقَی سُکَّانَهَا بِأَحَرِّ مَا لَدَیْهَا مِنْ أَلِیمِ النَّکَالِ وَ شَدِیدِ الْوَبَالِ یَعْرِفُونَ أَنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ فِی ثَوَابٍ عَظِیمٍ وَ نَعِیمٍ مُقِیمٍ فَیَأْمُلُونَ أَنْ یُطْعِمُوهُمْ أَوْ یُسْقُوهُمْ لِیَخِفَّ عَنْهُمْ بَعْضُ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَلَالُهُ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قَالَ فَیُحْبَسُ عَنْهُمُ الْجَوَابُ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ یُجِیبُونَهُمْ بِلِسَانِ الِاحْتِقَارِ وَ التَّهْوِینِ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ قَالَ فَیَرَوْنَ الْخَزَنَةَ عِنْدَهُمْ وَ هُمْ یُشَاهِدُونَ مَا نَزَلَ بِهِمْ مِنَ الْمُصَابِ فَیَأْمُلُونَ أَنْ یَجِدُوا عِنْدَهُمْ فَرَحاً بِسَبَبٍ مِنَ الْأَسْبَابِ کَمَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ قَالَ فَیُحْبَسُ عَنْهُمُ الْجَوَابُ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ یُجِیبُونَهُمْ بَعْدَ خَیْبَةِ الْآمَالِ قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ قَالَ فَإِذَا یَئِسُوا مِنْ خَزَنَةِ جَهَنَّمَ رَجَعُوا إِلَی مَالِکٍ مُقَدَّمِ الْخُزَّانِ وَ أَمَّلُوا أَنْ یُخَلِّصَهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْهَوَانِ کَمَا قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قَالَ فَیُحْبَسُ عَنْهُمُ الْجَوَابُ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ هُمْ فِی الْعَذَابِ ثُمَّ یُجِیبُهُمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ الْمَکْنُونِ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ قَالَ فَإِذَا یَئِسُوا مِنْ مَوْلَاهُمْ رَبِّ الْعَالَمِینَ الَّذِی کَانَ أَهْوَنُ شَیْ ءٍ عِنْدَهُمْ فِی دُنْیَاهُمْ وَ کَانَ قَدْ آثَرَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَیْهِ هَوَاهُ مُدَّةَ الْحَیَاةِ وَ کَانَ قَدْ قُدِّرَ عِنْدَهُمْ بِالْعَقْلِ وَ النَّقْلِ أَنَّهُ أَوْضَحَ لَهُمْ عَلَی یَدِ الْهُدَاةِ سُبُلَ النَّجَاةِ وَ عَرَّفَهُمْ

ص: 304


1- الکلالیب جمع الکلاب و الکلوب: حدیدة معطوفة الرأس یجر بها الجمر. تخطف الشی ء: اجتذبه و انتزعه.

و به زبان حال به آن­ها فهمانده بود که با اعمال خود خود را به عذاب می­کشانند، و در قبول با مرگ تا ابد بر روی کفار بسته است و به آن­ها گفته بود وقتی که در دنیا بودند، شما مرا باور نکردید آیا گمان نمی­کنید که من از صدیقین باشم؟ پس چگونه از من رویگردان می­شوید و مرا تکذیب می­کنید و پیامبرانی که مرا باور دارند تکذیب می­کنید؟ شما را از این زیان هائل بر حذر می­دارم. آیا از زیادی تعداد پیامبران و تکرار رسالت آنان چیزی نشنیدید؟ سپس خداوند متعال ورود آنان را به آتش تکرار کرد و فرمود: أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ پس کفار گفتند: رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ آن­ها چهل سال در خواری و ذلت می­مانند و در عذاب آتش پاسخی به ایشان داده نمی­شود وکسی با آنان سخن نمی­گوید. سپس خداوند عز و جل به آن­ها پاسخ می­دهد: در آتش بمانید وسخن نگویید. گفت که در این هنگام آن­ها از هر گشایش و آسایشی نومید می­گردند و درهای جهنم به روی آن­ها بسته می­شود و ماتم هلاک و آه و ناله و شیون آنان ابدی می­شود.

روایت 64.

و در همین کتاب آمده است که جبرییل در وقت زوال در ساعتی که هیچگاه به نزد او نمی­آمد به نزد پیامبر صلی الله علیه و آل و سلم آمد و رنگ او پریده بود و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همیشه صدای او را می­شنید اما در آن روز چیزی نشنید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او گفت: ای جبریل، چرا در وقتی به نزد من آمدی که هیچگاه نیامدی؟ چرا رنگ پریده هستی و صدای تو را نشنیدم؟ گفت من به نزد تو آمدم هنگامی که خداوند دستور داد که با منافخ (1) در آتش دمیده شود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از آتش به من خبر بده ای جبرییل، وقتی که خداوند متعال آن را آفرید. جبرییل گفت: خداوند سبحان هزار سال

ص: 305


1- . المنفاخ و المنفخ: ابزار دمیدن در کوره.

بِلِسَانِ الْحَالِ أَنَّهُمُ الْمُلْقُونَ بِأَنْفُسِهِمْ إِلَی دَارِ النَّکَالِ وَ الْأَهْوَالِ وَ أَنَّ بَابَ الْقَبُولِ یُغْلَقُ عَنِ الْکُفَّارِ بِالْمَمَاتِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ کَانَ یَقُولُ لَهُمْ فِی أَوْقَاتٍ کَانُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الْمُکَلَّفِینَ بِلِسَانِ الْحَالِ الْوَاضِحِ الْمُبِینِ هَبْ أَنَّکُمْ مَا صَدَّقْتُمُونِی فِی هَذَا الْمَقَالِ أَ مَا تُجَوِّزُونَ أَنْ أَکُونَ مِنَ الصَّادِقِینَ فَکَیْفَ أَعْرَضْتُمْ عَنِّی وَ شَهِدْتُمْ بِتَکْذِیبِی وَ تَکْذِیبِ مَنْ صَدَّقَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ وَ هَلَّا تَحَرَّزْتُمْ مِنْ هَذِهِ الضَّرَرِ الْمُحَذَّرِ الْهَائِلِ أَ مَا سَمِعْتُمْ بِکَثْرَةِ الْمُرْسَلِینَ وَ تَکْرَارِ الرَّسَائِلِ ثُمَّ کَرَّرَ جَلَّ جَلَالُهُ مُرَافَقَتَهُمْ فِی النَّارِ بِلِسَانِ الْمَقَالِ فَقَالَ أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ فَقَالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ فَیَقِفُونَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ذُلَّ الْهَوَانِ لَا یُجَابُونَ وَ فِی عَذَابِ النَّارِ لَا یُکَلَّمُونَ ثُمَّ یُجِیبُهُمُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَیْأَسُونَ مِنْ کُلِّ فَرَجٍ وَ رَاحَةٍ وَ یُغْلَقُ أَبْوَابُ جَهَنَّمَ عَلَیْهِمْ وَ یَدُومُ لَدَیْهِمْ مَآتِمُ الْهَلَاکِ وَ الشَّهِیقُ وَ الزَّفِیرُ وَ الصُّرَاخُ وَ النِّیَاحَةُ.

«64»

وَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عِنْدَ الزَّوَالِ فِی سَاعَةٍ لَمْ یَأْتِهِ فِیهَا وَ هُوَ مُتَغَیِّرُ اللَّوْنِ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَسْمَعُ حِسَّهُ وَ جِرْسَهُ فَلَمْ یَسْمَعْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ مَا لَکَ جِئْتَنِی فِی سَاعَةٍ لَمْ تَکُنْ تَجِیئُنِی فِیهَا وَ أَرَی لَوْنَکَ مُتَغَیِّراً وَ کُنْتُ أَسْمَعُ حِسَّکَ وَ جِرْسَکَ فَلَمْ أَسْمَعْهُ فَقَالَ إِنِّی جِئْتُ حِینَ أَمَرَ اللَّهُ بِمَنَافِخِ (1)النَّارِ فَوُضِعَتْ عَلَی النَّارِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِی عَنِ النَّارِ یَا جَبْرَئِیلُ حِینَ خَلَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ إِنَّهُ سُبْحَانَهُ أَوْقَدَ عَلَیْهَا أَلْفَ عَامٍ فَاحْمَرَّتْ ثُمَّ أَوْقَدَ عَلَیْهَا أَلْفَ عَامٍ فَابْیَضَّتْ ثُمَّ أَوْقَدَ عَلَیْهَا أَلْفَ عَامٍ اسْوَدَّتْ فَهِیَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ لَا یُضِی ءُ جَمْرُهَا وَ لَا یَنْطَفِئُ لَهَبُهَا وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَوْ أَنَّ مِثْلَ خَرْقِ إِبْرَةٍ خَرَجَ مِنْهَا عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ لَاحْتَرَقُوا عَنْ آخِرِهِمْ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ جَهَنَّمَ ثُمَّ أُخْرِجَ مِنْهَا لَهَلَکَ أَهْلُ الْأَرْضِ جَمِیعاً حِینَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ لِمَا یَرَوْنَ بِهِ وَ لَوْ أَنَّ ذِرَاعاً مِنَ السِّلْسِلَةِ الَّتِی ذَکَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وُضِعَ عَلَی جَمِیعِ جِبَالِ الدُّنْیَا لَذَابَتْ عَنْ آخِرِهَا وَ لَوْ أَنَّ بَعْضَ خُزَّانِ جَهَنَّمَ التِّسْعَةَ

ص: 305


1- المنفاخ و المنفخ: آلة ینفخ بها.

شعله آن را افروخته نگاه داشت تا سرخ شد سپس هزار سال دیگر گذشت تا سفید شد و هزار سال دیگر تا سیاه شد و بسیار تیره گشت که هیچ نوری نداشت و شعله­اش خاموش نمی­شد و سوگند به کسی که تو را به حق پیامبر مبعوث کرد، اگر سر سوزنی از آن آتش بر زمین بیفتد، همه اهل زمین را می­سوزاند و اگر یک نفر به جهنم وارد شود و از آن خارج شود همه اهل زمین وقتی به او نگاه کنند نابود می­شوند و اگر یک ذراع از زنجیری که خداوند متعال در قرآن کریم ذکر کرده است برروی همه کوه­های دنیا گذاشته شود، همه ذوب می­شوند و اگر اهل زمین به یکی از نوزده خزانه­دار جهنم نگاه کنند، همه می­میرند و اگر یک لباس از لباس­های جهنمیان به زمین انداخته شود، همه از بوی تعفن آن می­میرند. پیامبر بر روی زمین افتاد و گریست و جبرییل نیز گریست و گریه کردند تا فرشته­ای از آسمان نداد داد ای جبرییل و ای محمد، خداوند شما را از گناه وعذاب در امنیت قرار داد.

روایت 65.

کافی: موفق(1) گفت: وقتی مولای من امیر مومنان علیه­السلام دستور به خرید سبزیجات می­داد، امر می­کرد که مقدار زیادی از آن خریداری شود. و جرجیر که برای او خریداری می­کردیم(2)

و می­فرمود: برخی از مردم چقدر احمق هستند آن­ها می­گویند این گیاه در وادی(3)

از جهنم می­روید، اما خداوند عز و جل می­فرماید: وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ پس چگونه در آن گیاه می­روید.

روایت66.

تفسیر نعمانی: علی علیه­السلام فرمود: آیه وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها این آیه را نسخ کرد: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ.

توضیح

ناسخ، آیه دوم است و منظور از نسخ در اینجا معنای مصطلح نیست، بلکه به منزله استثنا یا مفسّر آن است.

روایت 67.

نهج البلاغه: بترسید از آتشی که حرارت آن شدید است و عمق آن بسیار است و حلیۀ(4) یعنی زینت آن آهن است و شراب آن چرک و خون است.

روایت 68.

نهج البلاغه: علی علیه­السلام فرمود: بدانید که این پوست نازک شما تحمل آتش را ندارد پس به خود رحم کنید که شما تجربه مصیبت­های دنیا را دارید و می­دانید که وقتی خاری در دست یکی از شما فرو رود چگونه جزع و فزع می­کنید و خون روان می­شود و گرما شما را می­سوزاند، پس چگونه وقتی بین دو طبقه

ص: 306


1- . به عقیده فاضل ممقانی او موفق بن هارون، مترجم در رجال شیخ است و از جمله یاران امام رضا علیه­السلام است.
2- . در منبع: برای او خریداری می­شد.
3- . در منبع: در وادی در جهنم.
4- . در نسخه: و حلیها آمده است.

عَشَرَ نَظَرَ إِلَیْهِ أَهْلُ الْأَرْضِ لَمَاتُوا حِینَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ لَوْ أَنَّ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِ أَهْلِ جَهَنَّمَ أُخْرِجَ إِلَی الْأَرْضِ لَمَاتَ أَهْلُ الْأَرْضِ مِنْ نَتْنِ رِیحِهِ فَأَکَبَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَطْرَقَ یَبْکِی وَ کَذَلِکَ جَبْرَئِیلُ فَلَمْ یَزَالا یَبْکِیَانِ حَتَّی نَادَاهُمَا مَلَکٌ مِنَ السَّمَاءِ یَا جَبْرَئِیلُ وَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ آمَنَکُمَا مِنْ أَنْ تَعْصِیَاهُ فَیُعَذِّبَکُمَا.

«65»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَصِیرٍ (1)مَوْلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مُوَفَّقٍ (2)مَوْلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ مَوْلَایَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِذَا أَمَرَ بِشِرَاءِ الْبَقْلِ یَأْمُرُ بِالْإِکْثَارِ مِنْهُ وَ مِنَ الْجِرْجِیرِ فَنَشْرِی لَهُ (3)وَ کَانَ یَقُولُ علیه السلام مَا أَحْمَقَ بَعْضَ النَّاسِ یَقُولُونَ إِنَّهُ یَنْبُتُ فِی وَادِی (4)جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ فَکَیْفَ یَنْبُتُ الْبَقْلُ.

«66»

تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، بِالْإِسْنَادِ الْآتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: نَسَخَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ

بیان

الناسخ الآیة الثانیة و لیس المراد بالنسخ هنا المعنی المصطلح بل هی بمنزلة الاستثناء أو المفسرة لها.

«67»

نهج، نهج البلاغة وَ اتَّقُوا نَاراً حَرُّهَا شَدِیدٌ وَ قَعْرُهَا بَعِیدٌ وَ حِلْیَتُهَا حَدِیدٌ (5)وَ شَرَابُهَا صَدِیدٌ.

«68»

نهج، نهج البلاغة نبه، تنبیه الخاطر قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ لِهَذَا الْجِلْدِ الرَّقِیقِ صَبْرٌ عَلَی النَّارِ فَارْحَمُوا نُفُوسَکُمْ فَإِنَّکُمْ قَدْ جَرَّبْتُمُوهَا فِی مَصَائِبِ الدُّنْیَا فَرَأَیْتُمْ جَزَعَ أَحَدِکُمْ مِنَ الشَّوْکَةِ تُصِیبُهُ وَ الْعَثْرَةِ تُدْمِیهِ وَ الرَّمْضَاءِ تُحْرِقُهُ فَکَیْفَ إِذَا کَانَ بَیْنَ طَابَقَیْنِ

ص: 306


1- هکذا فی نسخة المصنّف. و فی الکافی: «نصیر» بالنون، و عنون فی تنقیح المقال تارة «نصیر» أبا حمزة الخادم، و اخری «نصر» بلا یاء راجعه.
2- احتمل الفاضل المامقانی أنّه موفق بن هارون المترجم فی رجال الشیخ فی أصحاب أبی الحسن الرضا علیه السلام راجعه.
3- فی المصدر: فیشری له م.
4- فی المصدر: فی واد فی جهنم م.
5- فی نسخة: و حلیها حدید.

آتش گرفتار شدید و همبستر سنگ­ها و همنشین شیطان شدید تحمل می­کنید؟ آیا می­دانید که وقتی خداوند بر آتش خشم بگیرد، به سبب خشم او آتش خود را در هم می­شکند و وقتی بر آتش فریاد بکشد، از ترس فریاد خداوند به سمت درهای جهنم می­پرد. ای پیرمرد، که سن تو بالا رفته است، وقتی طوق آتشین استخوان گردن تو را له کند و زنجیرهای آتشین گوشت دست تو را بخورد چه می­کنی؟ شما را به خدا سوگند ای بندگان، که در سلامتی هستید پیش از بیماری و در گشایش هستید قبل از تنگنا، پس در خلاصی خود بکوشید پیش از آن­که درهای رهایی بسته شود.

توضیح: رمضاء به معنای زمین بسیار داغ است و طابق بر وزن هاجر و صاحب اجر بسیار است، و حطم به معنای در هم شکستن و یفن با حرکت حروف به معنای پیرمرد مسن است و لهزه یعنی با او در آمیخت و قتیر بر وزن امیر به معنای شیب یا اوایل آن است. إذا التحمت یعنی آن را احاطه کرد و آن را در برگرفت و به آن چسبید و نشب الشی ء بالشی ء یعنی آویخته شد و الجوامع جمع جامعۀ است و به معنای زنجیر است زیرا دست­ها را به گردن جمع می­کند.

روایت 69.

خصال: امام صادق علیه­السلام فرمود: آتش در روز سه­شنبه آفریده شد که خداوند می­فرماید: انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ پرسیدم پس چهارشنبه؟(1)

فرمود: چهار رکن برای آتش ساخته شد.

روایت 70.

خصال: بشار(2) گفت: به امام صادق علیه­السلام گفتم:

ص: 307


1- . در منبع: پس چهارشنبه چه؟
2- . در نسخه چاپی خصال: بشار بن بشار، و شاید اسم پدرش تحریف شده و صحیح یسار است، و او بشار بن یسار ضبیعی کوفی است، برادر سعید مولی بنی ضبیعة بن عجل، به روایت از امام صادق و امام علی علیهما السلام.

مِنْ نَارٍ ضَجِیعَ حَجَرٍ وَ قَرِینَ شَیْطَانٍ أَ عَلِمْتُمْ أَنَّ مَالِکاً إِذَا غَضِبَ عَلَی النَّارِ حَطَمَ بَعْضُهَا بَعْضاً لِغَضَبِهِ وَ إِذَا زَجَرَهَا تَوَثَّبَتْ بَیْنَ أَبْوَابِهَا جَزَعاً مِنْ زَجْرَتِهِ أَیُّهَا الْیَفَنُ الْکَبِیرُ الَّذِی قَدْ لَهَزَهُ الْقَتِیرُ کَیْفَ أَنْتَ إِذَا الْتَحَمَتْ أَطْوَاقُ النَّارِ بِعِظَامِ الْأَعْنَاقِ وَ نَشِبَتِ الْجَوَامِعُ حَتَّی أَکَلَتْ لُحُومَ السَّوَاعِدِ فَاللَّهَ اللَّهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ وَ أَنْتُمْ سَالِمُونَ فِی الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ وَ فِی الْفُسْحَةِ قَبْلَ الضِّیقِ فَاسْعَوْا فِی فَکَاکِ رِقَابِکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا.

إیضاح الرمضاء الأرض الشدیدة الحرارة و الطابق کهاجر و صاحب الأجر الکبیر و الحطم الکسر و الیفن بالتحریک الشیخ الکبیر و یقال لهزه أی خالطه و القتیر کأمیر الشیب أو أوله قوله علیه السلام إذا التحمت أی التفت علیها و انضمت و التصقت بها و نشب الشی ء بالشی ء أی علق و الجوامع جمع جامعة و هی الغل لأنها تجمع الیدین إلی العنق.

«69»

ل، الخصال أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سُفْیَانَ الْجُرْجَانِیِّ رَفَعَ الْحَدِیثَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خُلِقَتِ النَّارُ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ قَالَ قُلْتُ فَالْأَرْبِعَاءُ (1)قَالَ بُنِیَتْ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ لِلنَّارِ.

«70»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ (2)عَنْ بَشَّارٍ (3)قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ شَیْ ءٍ

ص: 307


1- فی المصدر: فما الاربعاء؟ اه. م.
2- هو محمّد بن علیّ بن النعمان بن أبی طریفة البجلیّ مولی الاحول کوفیّ صیرفی یلقب بمؤمن الطاق و صاحب الطاق و شاه الطاق، و یلقبه المخالفون بشیطان الطاق، کان من أصحاب الأئمّة علی بن الحسین و محمّد الباقر و جعفر الصادق و موسی الکاظم علیهم السلام، کان ثقة متکلما حاذقا حاضر الجواب، و منزلته فی العلم و حسن الخاطر مشهور، و له تصانیف کثیرة، و له مع أبی حنیفة و غیره حکایات متعدّدة، أورد بعضها الفاضل المامقانی فی التنقیح فی ترجمته، ترجمه الشیخ و النجاشیّ و ابن الندیم فی فهارسهم و غیرهم فی کتب تراجمهم.
3- فی الخصال المطبوع: بشار بن بشار، و لعلّ اسم أبیه مصحف و الصحیح یسار، و هو بشار بن یسار الضبیعی الکوفیّ الثقة أخو سعید مولی بنی ضبیعة بن عجل، یروی عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام.

به چه دلیل در روز چهارشنبه روزه می­گیرند؟ فرمود: به این دلیل که آتش در روز چهارشنبه آفریده شد.

روایت 71.

المحاسن: ابن سنان مانند این روایت را ذکر کرده است.

می­گویم مانند این روایت با اسانید بسیار در باب روزه سال و باب حجامت و باب ایام آمده است و این روایات بسیار است و صحیح و مطمئن است که عمر بن سفیان آن را بالا برده است، هر چند وجه جمع نیز در آن وجود دارد.

روایت 72.

کافی: امام محمد باقر میفرمایند: خداوند عزّوجلّ، بهشت را قبل از آتش آفرید تا آخر حدیث.

روایت 73.

کافی: ابی عمرو زبیری گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: به من خبر ده از اینکه کفر در قرآن خدا عز و جل چند وجه دارد؟ فرمود: کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است: یک از آنها کفر جحود، اما کفر جحود همان انکار ربوبیّت است و آن قول کسانی است که گویند: نه پروردگاری و نه بهشتی و نه دوزخی و آن قول دو دسته از زنادقه است که به آنها دهری مذهب گویند تا آخر حدیث.

روایت 74.

معانی اخبار: امام صادق علیه السلام فرمود: پروردگار هستی آفرین روانها را دو هزار سال قبل از کالبدها خلق کرد، و عالی ترین و شریف ترین آنها را، روح محمّد، و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان بعد از ایشان- صلوات اللَّه علیهم- قرار داد و حدیث را ادامه داد تا قصه آدم و حواء تا این جا که عرض کردند: خداوندا چنان که درجه آن بزرگواران را در بهشت دیدیم، جایگاه ستمکاران به آنان را در جهنم نیز به ما نشان ده، پس ایزد متعال به آتش دوزخ دستور داد تا انواع سختی و شکنجه را که در آن است در معرض دید ایشان قرار دهد، سپس فرمود: جایگاه ستمکاران به آنان که به دروغ منزلت ایشان را به خود نسبت می دهند، در پائین ترین طبقات این جهنم است، «کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها»(1) {هر چه بکوشند تا از آن آتش بیرون آیند (ملائکه عذاب) ایشان را به همان جا بازگردانند} تا آخر حدیث.

ص: 308


1- . سجده / 33

یُصَامُ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ لِأَنَّ النَّارَ خُلِقَتْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ.

«71»

سن، المحاسن أَبِی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ مِثْلَهُ.

أقول: سیأتی مثله بأسانید کثیرة فی باب صوم السنة و باب الحجامة و أبواب الأیام و هذه الأخبار أکثر و أصح و أوثق من مرفوعة عمر بن سفیان و إن کان فیها وجه الجمع أیضا.

«72»

کا، الکافی فِی الرَّوْضَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْجَنَّةَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ النَّارَ الْحَدِیثَ.

«73»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَیْدٍ (1)عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْکُفْرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی خَمْسَةِ أَوْجُهٍ مِنْهَا کُفْرُ الْجُحُودِ وَ هُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ یَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَیْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ یُقَالُ لَهُمُ الدَّهْرِیَّةُ الْخَبَرَ.

«74»

مع، معانی الأخبار بِالْإِسْنَادِ إِلَی الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی قِصَّةِ آدَمَ وَ حَوَّاءَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالا رَبَّنَا فَأَرِنَا ظَالِمِیهِمْ (2)فِی نَارِکَ حَتَّی نَرَاهَا کَمَا رَأَیْنَا مَنْزِلَتَهُمْ فِی جَنَّتِکَ فَأَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی النَّارَ فَأَبْرَزَتْ جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ أَلْوَانِ النَّکَالِ وَ الْعَذَابِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَکَانُ الظَّالِمِینَ لَهُمُ الْمُدَّعِینَ لِمَنْزِلَتِهِمْ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْهَا کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها الْحَدِیثَ.

ص: 308


1- هو قاسم بن برید بن معاویة العجلیّ الثقة، یروی عن الصادق علیه السلام، و یروی عنه فضالة بن أیوب و محمّد بن سنان و بکر بن صالح. راجع جامع الروات.
2- فی المصدر: منازل ظالمیهم اه. م.

روایت 75.

عیون اخبار الرضا علیه السلام: از پدران خود نقل کرد که امیر المومنین علیه السلام فرمود: من و فاطمه بر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله وارد شدیم، پس ایشان را در حالی که سخت می گریست یافتیم، من عرض کردم پدر و مادرم فدایت یا رسول اللَّه! چه باعث شده که شما این چنین گریه میکنید؟ در پاسخم فرمود: ای علیّ! شبی که مرا به آسمان بردند (یعنی معراج) زنانی از امّتم را در عذابی شدید نگریستم، و آن وضع برای من سخت گران آمد، و گریه ام از جهت عذاب سخت آنان است که به چشم خویش وضعشان را دیدم (شرح واقعه بدین قرار است): زنی را به مویش در دوزخ، معلّق، آویخته بودند که مغز سر او می جوشید، و زن دیگری را دیدم که به زبانش در جهنّم آویزان بود و آتش در حلقوم او میریختند، و زن دیگری را مشاهده کردم که او را به پستانهایش آویخته بودند، و دیگری را دیدم که گوشت بدن خویش را میخورد، و آتش در زیر او شعله میکشید، و زنی دیگر را دیدم که پاهایش را به دستهایش زنجیر کرده بودند و مارها و عقربها بر او مسلّط بودند، و زنی را دیدم کر و کور و لال که در تابوتی از آتش است و مخ او از بینیش خارج می شود و همه بدنش قطعه قطعه از جذام و برص (خوره و پیسی) است و زن دیگر را مشاهد کردم که در تنّوری از آتش به پاهایش آویزان است، و زنی را دیدم که گوشت بدنش را از پس و پیش با قیچی آتشین می برند، و دیگری را دیدم صورت و دستهایش آتش گرفته و مشغول خوردن روده های خویش است، و زنی را دیدم که سرش سر خوک و بدنش بدن حمار است و هزار هزار نوع او را عذاب می کنند و زنی را به صورت سگ دیدم که از عقب بشکم او آتش می ریزند و از دهانش بیرون میریزد و فرشتگان با گرزهائی آتشین بر سر و پیکر او می زنند.

پس فاطمه علیها السّلام به پدرش عرض کرد: ای حبیب من، و ای نور دیدگانم به من بگو که اینان چه کرده بودند و رفتارشان چه بود که به این عقوبت گرفتار شدند.

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای دختر عزیزم امّا آن زنی که به موی سرش معلّق در آتش بود، آن فردی بود که موی سر خویش از نامحرمان نمی پوشانید، و امّا آن زنی که به زبانش آویخته بود او کسی بود که با زبان، شوهر خویش را آزار می داد، و آنکه به پستانهایش آویزان بود شوهرداری بود که از آمیزش با شویش پرهیز نداشت و امّا آنکه به پاهایش معلق در دوزخ بود کسی بود که بدون اذن همسر خود از خانه بیرون می رفت، و امّا آن زنی که گوشت بدن خویش را می خورد آن بود که خود را برای نامحرمان زینت می کرد، و امّا آنکه دست و پایش را به هم زنجیر کرده بودند و مارها و عقربها بر او مسلّط بودند زنی بود که درست وضو نمی ساخت و لباسش را از آلودگی به نجس، تطهیر نمی کرد، و غسل جنابت و حیض بجای نمی آورد و خود را نظیف نمی ساخت، و به نماز اهمیّت نمی داد، و امّا آن کر و کور و لال زنی بود که از غیر شوهر خویش دارای فرزند می شد و به شوهر خود نسبت میداد، و آنکه گوشت بدنش را با مقراضها می برید پس وی زنی بود که خود را در اختیار مردان اجنبی مینهاد و خود را بدانها عرضه مینمود، و امّا آن زنی که سر و رویش آتش گرفته بود و مشغول خوردن روده های خود بود آن کسی بود که دلّالی جنسی به حرام میکرد،

ص: 309

«75»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْوَرَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ فَاطِمَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَدْتُهُ یَبْکِی بُکَاءً شَدِیداً فَقُلْتُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الَّذِی أَبْکَاکَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ نِسَاءً مِنْ أُمَّتِی فِی عَذَابٍ شَدِیدٍ فَأَنْکَرْتُ شَأْنَهُنَّ فَبَکَیْتُ لِمَا رَأَیْتُ مِنْ شِدَّةِ عَذَابِهِنَّ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِشَعْرِهَا یَغْلِی دِمَاغُ رَأْسِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِلِسَانِهَا وَ الْحَمِیمُ یُصَبُّ فِی حَلْقِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِثَدْیِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً تَأْکُلُ لَحْمَ جَسَدِهَا وَ النَّارُ تُوقَدُ مِنْ تَحْتِهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً قَدْ شُدَّ رِجْلَاهَا إِلَی یَدَیْهَا وَ قَدْ سُلِّطَ عَلَیْهَا الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً صَمَّاءَ عَمْیَاءَ خَرْسَاءَ فِی تَابُوتٍ مِنْ نَارٍ یَخْرُجُ دِمَاغُ رَأْسِهَا مِنْ مَنْخِرِهَا وَ بَدَنُهَا مُتَقَطِّعٌ مِنَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً مُعَلَّقَةً بِرِجْلَیْهَا فِی تَنُّورٍ مِنْ نَارٍ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً تُقَطَّعُ لَحْمُ جَسَدِهَا مِنْ مُقَدَّمِهَا وَ مُؤَخَّرِهَا بِمَقَارِیضَ مِنْ نَارٍ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً یُحْرَقُ وَجْهُهَا وَ یَدَاهَا وَ هِیَ تَأْکُلُ أَمْعَاءَهَا وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً رَأْسُهَا رَأْسُ خِنْزِیرٍ وَ بَدَنُهَا بَدَنُ الْحِمَارِ وَ عَلَیْهَا أَلْفُ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الْعَذَابِ وَ رَأَیْتُ امْرَأَةً عَلَی صُورَةِ الْکَلْبِ وَ النَّارُ تَدْخُلُ فِی دُبُرِهَا وَ تَخْرُجُ مِنْ فِیهَا وَ الْمَلَائِکَةُ یَضْرِبُونَ رَأْسَهَا وَ بَدَنَهَا بِمَقَامِعَ مِنْ نَارٍ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام حَبِیبِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی أَخْبِرْنِی مَا کَانَ عَمَلُهُنَّ وَ سِیرَتُهُنَّ حَتَّی وَضَعَ اللَّهُ عَلَیْهِنَّ هَذَا الْعَذَابَ فَقَالَ یَا بِنْتِی أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِشَعْرِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ لَا تُغَطِّی شَعْرَهَا مِنَ الرِّجَالِ وَ أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِلِسَانِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تُؤْذِی زَوْجَهَا وَ أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِثَدْیِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تَمْتَنِعُ مِنْ فِرَاشِ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِرِجْلَیْهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تَخْرُجُ مِنْ بَیْتِهَا بِغَیْرِ إِذْنِ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الَّتِی کَانَتْ تَأْکُلُ لَحْمَ جَسَدِهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ تُزَیِّنُ بَدَنَهَا لِلنَّاسِ وَ أَمَّا الَّتِی شُدَّتْ یَدَاهَا إِلَی رِجْلَیْهَا وَ سُلِّطَ عَلَیْهَا الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ فَإِنَّهَا کَانَتْ قَذِرَةَ الْوَضُوءِ قَذِرَةَ الثِّیَابِ وَ کَانَتْ لَا تَغْتَسِلُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ الْحَیْضِ وَ لَا تَتَنَظَّفُ وَ کَانَتْ تَسْتَهِینُ بِالصَّلَاةِ وَ أَمَّا الْعَمْیَاءُ الصَّمَّاءُ الْخَرْسَاءُ فَإِنَّهَا کَانَتْ تَلِدُ مِنَ الزِّنَاءِ فَتُعَلِّقُهُ فِی عُنُقِ زَوْجِهَا وَ أَمَّا الَّتِی تُقْرَضُ لَحْمُهَا بِالْمَقَارِیضِ فَإِنَّهَا تَعْرِضُ نَفْسَهَا عَلَی الرِّجَالِ وَ أَمَّا الَّتِی کَانَتْ تُحْرَقُ وَجْهُهَا وَ بَدَنُهَا وَ هِیَ تَأْکُلُ أَمْعَاءَهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ قَوَّادَةً

ص: 309

و امّا آنکه سرش سر خوک و بدنش بدن حمار بود آن زنی بود که سخن چینی به دروغ مینمود، و امّا آنکه رخسارش رخسار سگ بود و آتش در دبر او میریختند و از دهانش بیرون می آمد آن زنی آوازه خوان و نوحه گر و حسود بود، آنگاه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: وای بر زنی که شوی خویش را به غضب آرد، و خوشا به حال بانوئی که شوهرش از او راضی باشد.

توضیح

کانت قینة یعنی آوازه خوان بود.

روایت 76.

خصال : امام صادق علیه السلام فرمود: پاره ای از علماء میخواهند علم خود را گنج کنند و مردم از آن استفاده نکنند اینها «فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ» در طبقه اول دوزخند، پاره ای از علماء چون پند داده شوند به دماغشان بر می خورد و چون پند دهند سختی می کنند اینها در طبقه دوم دوزخند، پاره ای از علماء اشراف منشند و ثروتمندان و اشراف برای یاد دادن علم اهل میدانند ولی مساکین را اهل نمی دانند اینها در طبقه سوم دوزخند، پاره ای از علما، پادشاه منش و جبارند اگر به گفته آنها اعتراضی شود یا در خدمت آنها کوتاهی شود غضب می کنند اینها در طبقه چهارم دوزخند، پاره ای از علماء احادیث یهود و نصاری را بدست می آورند تا علم خود را تقویت کنند و حدیث خود را بسیار نمایند اینها در طبقه پنجم از

دوزخند، پاره ای از علماء خود را مرجع قرار می دهند و می گویند احکام خود را از ما بپرسید با اینکه شاید یک کلمه درست دریافت نکردند خدا بخود بندی را دوست ندارد اینها در طبقه ششم دوزخند، پاره ای از علماء علم خود را وسیله نمایش مردانگی و خردمندی قرار داده اند اینها در طبقه هفتم از دوزخند.

توضیح

در «من إذا وعظ» وعظ بر بنای مجهول است. انف یعنی امتناع و سرپیچی کرد به خاطر آنکه خود را بالاتر از آن می دانند که دیگری به ایشان موعظه کند. در «و اذا وعظ» فعل، معلوم است. عنف به ضم نون و فتح آن به معنای درشتی و شدت ضد رفق و مدارا است. یا بر بنای تفعیل به معنای سرزنش وملامت است.

ص: 310

وَ أَمَّا الَّتِی کَانَ رَأْسُهَا رَأْسَ خِنْزِیرٍ وَ بَدَنُهَا بَدَنَ الْحِمَارِ فَإِنَّهَا کَانَتْ نَمَّامَةً کَذَّابَةً وَ أَمَّا الَّتِی کَانَتْ عَلَی صُورَةِ الْکَلْبِ وَ النَّارُ تَدْخُلُ فِی دُبُرِهَا وَ تَخْرُجُ مِنْ فِیهَا فَإِنَّهَا کَانَتْ قَیْنَةً نَوَّاحَةً حَاسِدَةً ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَیْلٌ لِامْرَأَةٍ أَغْضَبَتْ زَوْجَهَا وَ طُوبَی لِامْرَأَةٍ رَضِیَ عَنْهَا زَوْجُهَا.

بیان

کانت قینة أی مغنیة.

«76»

ل، الخصال مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ وَ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ فِیمَا یُعْلَمُ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِمَا قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَخْزُنَ عِلْمَهُ وَ لَا یُؤْخَذَ عَنْهُ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ إِذَا وُعِظَ أَنِفَ وَ إِذَا وَعَظَ عَنَّفَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الثَّانِی مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَرَی أَنْ یَضَعَ الْعِلْمَ عِنْدَ ذَوِی الثَّرْوَةِ (1)وَ لَا یَرَی لَهُ فِی الْمَسَاکِینِ (2)فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الثَّالِثِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَذْهَبُ فِی عِلْمِهِ مَذْهَبَ الْجَبَابِرَةِ وَ السَّلَاطِینِ فَإِنْ رُدَّ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ قَوْلِهِ أَوْ قُصِّرَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ غَضِبَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الرَّابِعِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَطْلُبُ أَحَادِیثَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی لِیَغْزُرَ بِهِ عِلْمُهُ وَ یَکْثُرَ بِهِ حَدِیثُهُ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ الْخَامِسِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَضَعُ نَفْسَهُ لِلْفُتْیَا وَ یَقُولُ سَلُونِی وَ لَعَلَّهُ لَا یُصِیبُ حَرْفاً وَاحِداً وَ اللَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُتَکَلِّفِینَ فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ السَّادِسِ مِنَ النَّارِ وَ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَنْ یَتَّخِذُ عِلْمَهُ مُرُوءَةً وَ عَقْلًا فَذَاکَ فِی الدَّرْکِ السَّابِعِ مِنَ النَّارِ.

بیان

من إذا وعظ علی بناء المجهول أنف أی استنکف لترفعه عن أن یعظه غیره و إذا وعظ علی بناء المعلوم عنف بضم النون و فتحها من العنف ضد الرفق أو علی بناء التفعیل بمعنی التعییر و اللوم.

«77»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی حَدِیثٍ

ص: 310


1- فی المصدر: ذوی الثروة و الشرف. م.
2- فی المصدر: عند المساکین وضعا. م.

روایت 77.

خصال: اسحاق بن عمار از امام کاظم علیه السلام نقل می کند که در یک حدیث طولانی فرمود: ای اسحاق در جهنم یک وادی است که به آن «سقر» گفته می شوند و از وقتی که آفریده شده نفس نکشیده است، اگر خداوند به او اجازه نفس کشیدن به اندازه یک نخ بدهد، آنچه روی زمین است، همه می سوزند و اهل جهنم از حرارت و بوی گند و پلیدی این وادی و آنچه خداوند در آنجا برای اهلش آماده کرده، (به خدا) پناهنده می شوند، و در آن وادی کوهی است که تمام اهل این وادی از حرارت و بوی گند و پلیدی آن و آنچه خداوند در آنجا برای اهلش آماده کرده (به خدا) پناهنده می شوند، و در آن کوه درّه ای است که همه اهل آن کوه از حرارت و بوی گند و پلیدی آن و آنچه خداوند برای اهل آنجا آماده کرده (به خدا) پناهنده می شوند، و در آن دره چاهی است که اهل این درّه از حرارت و بوی گند و پلیدی آن و آنچه خداوند در آنجا برای اهلش آماده کرده (به خدا) پناهنده می شوند، و در آن چاه ماری است که تمام اهل چاه از خباثت و بوی گند و پلیدی آن مار و سمّی که خداوند در نیش آن برای اهلش آماده کرده (به خدا) پناهنده می شوند، در شکم این مار هفت صندوق است که پنج صندوق از امّت های پیشین و دو صندوق از این امّت است، می گوید: گفتم: فدایت شوم آن پنج تا و آن دو تا کدامند؟ فرمود: آن پنج نفر قابیل است که هابیل را کشت و نمرود «الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ» که با ابراهیم در باره پروردگارش مناظره کرد و گفت: «قالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ» من هم زنده می کنم و می میرانم، و فرعون است که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی» من پروردگار بزرگ شما هستم و یهود است که یهودی ها را یهودی کرد و یونس است که نصرانی ها را نصرانی کرد و از این امت دو نفر اعرابی هستند.

توضیح

مقصود از دو اعرابی، أبو بکر و عمر است. و به این دلیل آن دو را اینگونه نامید که آنان هیچگاه ایمان نیاوردند.

روایت 78.

خصال: امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از علی علیه السلام نقل می کند که فرمود: همانا در جهنم آسیابی است که پنج کس را آرد می کند، آیا نمی پرسید که چه چیزی را آرد می کند؟ گفتند: چه چیزی را آرد می کند یا امیر المؤمنین؟ فرمود: عالمان بدکار، و قاریان فاسق، و جباران ستمگر، و وزیران خائن، و کارگزاران دروغگو. و همانا در دوزخ شهری است که به آن «حصینه» گویند، آیا نمی پرسید که چه چیزی در آن است؟ گفته شد: چه چیزی در آن است یا امیر المؤمنین؟ فرمود: دست های پیمان شکنان.

روایت 79.

تفسیر امام عسکری علیه السلام: بدانید آنان که از قتل حسین خشنودند در قتل او شریکند. بدانید که کشندگان او و یاران و پیروان و رهروان آنها، از دین خدا به دورند. بدانید خداوند به فرشتگان درگاه خود فرمان

ص: 311

طَوِیلٍ یَقُولُ فِیهِ یَا إِسْحَاقُ إِنَّ فِی النَّارِ لَوَادِیاً یُقَالُ لَهُ سَقَرُ لَمْ یَتَنَفَّسْ مُنْذُ خَلَقَهُ اللَّهُ لَوْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِی التَّنَفُّسِ بِقَدْرِ مِخْیَطٍ لَاحْتَرَقَ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَیَتَعَوَّذُونَ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْوَادِی وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْوَادِی لَجَبَلًا یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْوَادِی مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْجَبَلِ لَشِعْباً یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْجَبَلِ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الشِّعْبِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الشِّعْبِ لَقَلِیباً (1)یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْجَبَلِ مِنْ حَرِّ ذَلِکَ الْقَلِیبِ وَ نَتْنِهِ وَ قَذَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهِ لِأَهْلِهِ وَ إِنَّ فِی ذَلِکَ الْقَلِیبِ لَحَیَّةً یَتَعَوَّذُ جَمِیعُ أَهْلِ ذَلِکَ الْقَلِیبِ مِنْ خُبْثِ تِلْکَ الْحَیَّةِ وَ نَتْنِهَا وَ قَذَرِهَا وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِی أَنْیَابِهَا مِنَ السَّمِّ لِأَهْلِهَا وَ إِنَّ فِی جَوْفِ تِلْکَ الْحَیَّةِ لَصَنَادِیقَ (2)فِیهَا خَمْسَةٌ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ وَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَنِ الْخَمْسَةُ وَ مَنِ الِاثْنَانُ قَالَ فَأَمَّا الْخَمْسَةُ فَقَابِیلُ الَّذِی قَتَلَ هَابِیلَ وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ فَ قالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ یَهُودُ الَّذِی هَوَّدَ الْیَهُودَ وَ بُولَسُ الَّذِی نَصَّرَ النَّصَارَی وَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَعْرَابِیَّانِ.

بیان

الأعرابیان أبو بکر و عمر و إنما سماهما بذلک لأنهما لم یؤمنا قط.

«78»

ل، الخصال أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی جَهَنَّمَ رَحًی تَطْحَنُ خَمْساً أَ فَلَا تَسْأَلُونِّی مَا طِحْنُهَا فَقِیلَ لَهُ وَ مَا طِحْنُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الْعُلَمَاءُ الْفَجَرَةُ وَ الْقُرَّاءُ الْفَسَقَةُ وَ الْجَبَابِرَةُ الظَّلَمَةُ وَ الْوُزَرَاءُ الْخَوَنَةُ وَ الْعُرَفَاءُ الْکَذَبَةُ وَ إِنَّ فِی النَّارِ لَمَدِینَةً یُقَالُ لَهَا الْحَصِینَةُ فَلَا تَسْأَلُونِی مَا فِیهَا فَقِیلَ وَ مَا فِیهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ فِیهَا أَیْدِی النَّاکِثِینَ.

«79»

م، تفسیر الإمام علیه السلام أَلَا وَ إِنَّ الرَّاضِینَ بِقَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام شُرَکَاءُ قَتْلِهِ أَلَا وَ إِنَّ قَتَلَتَهُ وَ أَعْوَانَهُمْ وَ أَشْیَاعَهُمْ وَ الْمُقْتَدِینَ بِهِمْ بُرَآءُ مِنْ دِینِ اللَّهِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَیَأْمُرُ مَلَائِکَتَهُ الْمُقَرَّبِینَ أَنْ یَتَلَقَّوْا (3)

ص: 311


1- القلیب: البئر.
2- فی المصدر: لسبعة صنادیق. م.
3- فی نسخة: أن یلقوا.

داده تا اشک های ریزان بر قتل حسین را برگیرند و به گنجینه بهشت آورند و با آب زندگانی درآمیزند تا این گونه هزاران بار گواراتر و پاک تر شود و فرشتگان اشک های افراد خوشحال و خندان بر قتل حسین را بر می گیرند و به هاویه جهنم می آورند و با آب جوشان و چرکین و کدر و کثیف آن در می آمیزند تا هزاران بار به شدت حرارت و سختی عذاب آن افزوده شود تا عذاب دشمنان خاندان محمّد را که به آنجا منتقل می شوند دشوار گرداند.(1)

روایت 80.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله در داستان حضرت یحیی فرمود که حضرت زکریا فرمود که می گفت دوستم جبرئیل از طرف خدای تبارک و تعالی به من باز گفته است که در دوزخ کوهی است به نام سکران و در بین آن کوه دره ای است به نام غضبان از غضب خدای رحمان تبارک و تعالی در این دره چاهی است که صد سال عمق دارد و در آن چاه تابوتهاست از آتش در آن تابوتها

صندوقهاست از آتش و جامه ها از آتش و زنجیرها از آتش و غلهای آتشین تا آخر حدیث.

روایت 81.

علل الشرائع: امام صادق علیه­السلام فرمود: به حضرت گفتم آیا می­توانم با شنل سیاه نماز بخوانم؟ فرمود: با آن لباس نماز نخوان زیرا لباس جهنمیان است.

می­گویم بسیاری از روایات این باب در باب نماز و باب لباس خواهد آمد.

روایت 82.

تفسیر فرات بن ابراهیم: علی علیه­السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم روزی به علی علیه­السلام فرمود: جبرییل به من خبر داد که امت من پس از من به تو نیرنگ می­زنند، پس ویل بر آن­ها و ویل بر آن­ها(2)

سه مرتبه. گفتم: ای رسول الله، ویل چیست؟ فرمود: وادی در جهنم است که بیشتر اهل آن مخالفان تو هستند و کسانی که نسل تو را به قتل رساندند و با تو بیعت­شکنی کردند و سه مرتبه طوبی به کسی که تو را دوست بدارد(3) و ولایت تو را در دل دارد. گفتم ای رسول الله، طوبی چیست؟ فرمود: درختی است در بهشت که در خانه تو قرار دارد و شاخه­ای از آن در خانه هر یک از شیعیان تو در بهشت قرار دارد که بر سر آن­ها آویزان است و هر میوه­ای که دوست بدارند می­دهد.

ص: 312


1- - تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)، ص 367، ح 257- 258.
2- . درمنبع: فویل ثمّ الویل لهم.
3- . در منبع: فطوبی ثمّ طوبی برای دوستداران تو.

دُمُوعَهُمُ الْمَصْبُوبَةَ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ إِلَی الْخُزَّانِ فِی الْجِنَانِ فَیَمْزُجُونَهَا بِمَاءِ الْحَیَوَانِ فَتَزِیدُ عُذُوبَتَهَا وَ یُلْقُونَهَا فِی الْهَاوِیَةِ وَ یَمْزُجُونَهَا بِحَمِیمِهَا وَ صَدِیدِهَا وَ غَسَّاقِهَا وَ غِسْلِینِهَا فَتَزِیدُ فِی شِدَّةِ حَرَارَتِهَا وَ عَظِیمِ عَذَابِهَا أَلْفَ ضِعْفِهَا تُشَدِّدُ عَلَی الْمَنْقُولِینَ إِلَیْهَا مِنْ أَعْدَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ عَذَابَهُمْ.

«80»

لی، الأمالی للصدوق بِالْإِسْنَادِ الْمَسْطُورِ فِی کِتَابِ النُّبُوَّةِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی سِیَاقِ قِصَّةِ یَحْیَی علیه السلام قَالَ قَالَ زَکَرِیَّا حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ فِی جَهَنَّمَ جَبَلًا یُقَالُ لَهُ السَّکْرَانُ فِی أَصْلِ ذَلِکَ الْجَبَلِ وَادٍ یُقَالُ لَهُ الْغَضْبَانُ لِغَضَبِ الرَّحْمَنِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی ذَلِکَ الْوَادِی جُبٌّ قَامَتُهُ مِائَةُ عَامٍ فِی ذَلِکَ الْجُبِّ تَوَابِیتُ مِنْ نَارٍ فِی تِلْکَ التَّوَابِیتِ صَنَادِیقُ مِنْ نَارٍ وَ ثِیَابٌ مِنْ نَارٍ وَ سَلَاسِلُ مِنْ نَارٍ وَ أَغْلَالٌ مِنْ نَارٍ الْحَدِیثَ.

«81»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أُصَلِّی فِی قَلَنْسُوَةٍ سَوْدَاءَ قَالَ لَا تُصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ أَهْلِ النَّارِ.

أقول: سیأتی کثیر من الأخبار فی ذلک فی أبواب الصلاة و أبواب اللباس.

«82»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ مُعَنْعَناً عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ یَا عَلِیُّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَخْبَرَنِی أَنَّ أُمَّتِی یَغْدِرُ بِکَ مِنْ بَعْدِی فَوَیْلٌ ثُمَّ وَیْلٌ ثُمَّ وَیْلٌ لَهُمْ (1)ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا وَیْلٌ قَالَ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ أَکْثَرُ أَهْلِهِ مُعَادُوکَ وَ الْقَاتِلُونَ لِذُرِّیَّتِکَ وَ النَّاکِثُونَ لِبَیْعَتِکَ فَطُوبَی ثُمَّ طُوبَی ثُمَّ طُوبَی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لِمَنْ أَحَبَّکَ (2)وَ وَالاکَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا طُوبَی قَالَ شَجَرَةٌ فِی دَارِکَ فِی الْجَنَّةِ لَیْسَ دَارٌ مِنْ دُورِ شِیعَتِکَ فِی الْجَنَّةِ إِلَّا وَ فِیهَا غُصْنٌ مِنْ تِلْکَ الشَّجَرَةِ تَهْدِلُ عَلَیْهِمْ بِکُلِّ مَا یَشْتَهُونَ.

ص: 312


1- فی المصدر: فویل ثمّ الویل لهم، قلت: اه. م.
2- فی المصدر: فطوبی ثمّ طوبی لمن احبک اه. م.

توضیح

به گفته جوهری هدلت الشی ء أهدله هدلا یعنی آویزان شد و به پایین آویخته شد و می­گویند تهدلت أغصان الشجرة یعنی آویزان شد.

روایت 83.

ثواب الاعمال: از مردی از یاران ابو عبد الله علیه السلام نقل می کند و می گوید: مردی از یاران امام صادق علیه السلام برای من حدیث کرد و گفت: از آن حضرت شنیدم که می فرمود: روز قیامت عذاب هفت نفر از همه سخت تر خواهد بود. اولین آنها پسر آدم علیه السلام است که برادرش را کشت، و دیگر نمرود است «الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ» که با ابراهیم علیه السلام در باره پروردگارش مجادله کرد، و بعد دو تن اسرائیلی که قوم خود را یهودی و نصرانی کردند، و دیگر فرعون که گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی» {من بلند مرتبه ترین پروردگار شمایم} و سپس دو تن از این

امّت اند که شرّ یکی از آنها از دیگری بیشتر بود و هر دو در تابوتی بلورین از آتش، زیر شکافی که در دریاهایی از آتش است خواهند بود.

توضیح

دومی بدترِ آن دو نفر است.

روایت 84.

تفسیر قمی: علی بن ابراهیم قمی می گوید: آیه «إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الأَثِیمِ» در باره ابو جهل بن هشام نازل شده است. «کَالمُهْل» به معنای مس مذاب است. «یَغْلی فِی البُطُونِ * کَغَلیِ الحَمِیمِ» یعنی کاملا به جوش درمی آید هُوَ الَّذِی قَدْ حَمِیَ وَ بَلَغَ الْمُنْتَهَی. «خُذُوهُ فَاعْتِلوهُ» یعنی او را از هر طرف تحت فشار قرار دهید. سپس او را از بالا به پایین پرتاب کنید. «إِلی سَواء الجَحِیمِ» سپس آن مس مذاب بر سر او ریخته و به او گفته خواهد شد: «ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الکَرِیمُ» که لفظ آن خبری است اما به این معناست که این گونه گفته خواهد شد. زیرا ابو جهل می گفت: «انا العَزِیزُ الکَرِیمُ» به همین دلیل خداوند در آخرت او را مورد انتقاد قرار خواهد داد.(1)

روایت 85.

تفسیر قمی: که خداوند: «إِنَّ المُجْرِمِینَ فِی ضَلال وسُعُرٍ» یعنی در عذاب هستند، و سُعُر: بیابان بزرگی است در جهنم.(2)

روایت 86.

تفسیر قمی: در روایت ابو جارود، از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است که: منظور از: «وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ»، بهشتیان با دوشیزگان نرم خو و زیبارو ازدواج می کنند. این در حالی است که هر کدام از دوزخیان، شیطانی همراه وی خواهد بود. جان های کافران و منافقان با شیاطین پیوند می خورد و این شیاطین، همنشین آنها هستند.(3)

روایت 87.

تفسیر قمی: امام جعفر صادق علیه السلام درباره کلام خداوند متعال: «فَأَنذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّی،

ص: 313


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 266.
2- - تفسیر قمی، ج 2، ص 319.
3- - تفسیر قمی، ج 2، ص 400.
بیان

قال الجوهری هدلت الشی ء أهدله هدلا إذا أرخیته و أرسلته إلی أسفل و یقال تهدلت أغصان الشجرة إذا تدلت.

«83»

ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سَدِیرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ نَفَرٍ أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ هَوَّدَا قَوْمَهُمْ وَ نَصَّرَاهُمْ وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدُهُمَا شَرُّهُمَا فِی تَابُوتٍ مِنْ قَوَارِیرَ تَحْتَ الْفَلَقِ فِی بِحَارٍ مِنْ نَارٍ.

بیان

الثانی شرهما.

«84»

فس، تفسیر القمی إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ قَالَ نَزَلَتْ فِی أَبِی جَهْلٍ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی کَالْمُهْلِ قَالَ الصُّفْرُ الْمُذَابُ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ وَ هُوَ الَّذِی قَدْ حَمِیَ وَ بَلَغَ الْمُنْتَهَی ثُمَّ قَالَ خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ أَیْ اضْغَطُوهُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ ثُمَّ انْزِلُوا بِهِ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ ثُمَّ یُصَبُّ عَلَیْهِ ذَلِکَ الْحَمِیمُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ فَلَفْظُهُ خَبَرٌ وَ مَعْنَاهُ حِکَایَةٌ عَمَّنْ یَقُولُ لَهُ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَبَا جَهْلٍ کَانَ یَقُولُ أَنَا الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ فَیُعَیَّرُ بِذَلِکَ فِی النَّارِ.

«85»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ قَالَ أَیْ فِی عَذَابٍ وَ سُعُرٌ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ عَظِیمٌ (1).

«86»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ قَالَ أَمَّا أَهْلُ الْجَنَّةِ فَزَوَّجُوا الْخَیْرَاتِ الْحِسَانَ وَ أَمَّا أَهْلُ النَّارِ فَمَعَ کُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ شَیْطَانٌ یَعْنِی قُرِنَتْ نُفُوسُ الْکَافِرِینَ وَ الْمُنَافِقِینَ بِالشَّیَاطِینِ فَهُمْ قُرَنَاؤُهُمْ.

«87»

فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی لا

ص: 313


1- لیس فی المصدر کلمة «عظیم». م.

لَا یَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَی، الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّی» فرمود: در دوزخ درّه­ای از آتش هست که جز آن نگون­بخت­تر، کس دیگری بدان در نمی­افتد، یعنی فلان کس که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را درباره حضرت علی علیه السلام دروغ­گو خواند و از ولایت امیر مؤمنان علیه السلام روی گرداند. آتش دوزخ، قسمت­های مختلفی دارد؛ پس آتشی که در این درّه است، تنها برای ناصبی­هاست.(1)

توضیح

مقصود از فلان، دومی است.

روایت 88.

تفسیر قمی: و منظور از: «وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ»، این است که تمامی دریاهایی که در اطراف دنیا هستند، تبدیل به آتش می شوند.

روایت 89.

کتاب حسین بن سعید: امام باقر علیه­السلام فرمود: در جهنم وادی هست که غسّاق نام دارد و در آن سیصد و سی قصر هست که در هر یک از آن سیصد و سی خانه هست و در هر خانه سیصد و سی عقرب هست که در حُمه(2) هر عقرب سیصد و سی قُلّه(3) زهر وجود دارد اگر یک عقرب سم خود را بر جهنمیان بریزد، همه را آلوده می­کند.

روایت 90.

تفسیر قمی: «فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ» گفت غسّاق وادی در جهنم است و مانند این روایت را ذکر کرد و به آن افزود: در هر خانه­ای چهل گوشه وجود دارد که در هر گوشه شُجاع (4) هست و در هر شجاع سیصد وسی عقرب وجود دارد.

روایت 91.

کافی: امام باقر علیه­السلام فرمود: مومنی که در سرزمینی باشد که حاکم ستمگر دارد و از آنجا با دیار کفر و شرک بگریزد

ص: 314


1- - تفسیر قمی، ج 2، ص 425.
2- . الحمة: نیش عقرب.
3- . القلة به ضم: کوزه بزرگ.
4- . الشجاع به ضم شین و کسرآن: نوعی مار.

یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی قَالَ فِی جَهَنَّمَ وَادٍ فِیهِ نَارٌ لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی فُلَانٌ الَّذِی کَذَّبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ تَوَلَّی عَنْ وَلَایَتِهِ ثُمَّ قَالَ النِّیرَانُ بَعْضُهَا دُونَ بَعْضٍ فَمَا کَانَ مِنْ نَارِ هَذَا الْوَادِی فَلِلنُّصَّابِ.

بیان

فلان هو الثانی.

«88»

فس، تفسیر القمی وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ قَالَ تَتَحَوَّلُ الْبِحَارُ الَّتِی هِیَ حَوْلَ الدُّنْیَا کُلُّهَا نِیرَاناً.

«89»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی جَهَنَّمَ لَوَادٍ یُقَالُ لَهُ غَسَّاقٌ فِیهِ ثَلَاثُونَ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ ثَلَاثُونَ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ ثَلَاثُونَ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ عَقْرَبٍ فِی حُمَةِ (1)کُلِّ عَقْرَبٍ ثَلَاثُونَ وَ ثَلَاثُ مِائَةِ قُلَّةِ (2)سَمٍّ لَوْ أَنَّ عَقْرَباً مِنْهَا نَضَحَتْ سَمَّهَا عَلَی أَهْلِ جَهَنَّمَ لَوَسِعَتْهُمْ سَمّاً.

«90»

فس، تفسیر القمی فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسَّاقٌ قَالَ الْغَسَّاقُ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ وَ زَادَ فِیهِ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ زَاوِیَةً فِی کُلِّ زَاوِیَةٍ شُجَاعٌ (3)فِی کُلِّ شُجَاعٍ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثُونَ عَقْرَباً.

«91»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ ذَکَرَ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ قَالَ یُسْمَعُ لَهَا أَنِینٌ مِنْ شِدَّةِ حَرِّهَا.

«92»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ مُؤْمِناً کَانَ فِی مَمْلَکَةِ جَبَّارٍ فَوَلَعَ بِهِ فَهَرَبَ مِنْهُ إِلَی دَارِ الشِّرْکِ فَنَزَلَ بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الشِّرْکِ

ص: 314


1- الحمة کثبة: الابرة التی تضرب بها العقرب و نحوها.
2- القلة بالضم: الجرة العظیمة. الکوز الصغیر.
3- الشجاع بضم الشین و کسره: ضرب من الحیات.

و مشرکی در آنجا از او حمایت کرده و نسبت به او مهربانی کند، هنگامی که زمان مرگش فرا برسد، خداوند عز و جل به او وحی می­کند: سوگند به عزت و جلالم، اگر در بهشت من خانه داشتی، تو را در آن جای می­دادم اما بهشت من بر کسی که بر شرک به من بمیرد حرام شده است. اما ای آتش، او را نسوزان و روزی او در دو وقت از روز به او داده شود. پرسیدم از بهشت؟ گفت از هر جا که خدا بخواهد.

توضیح: فیروزآبادی گفت ولع بر وزن وجل است أولعته و أولع به به ضم به معنای دروغ گفتن و پایمال کردن حق است و أولعه به یعنی آن را فریفت و به گفته جزری هدت الشی ء أهیده هیدا یعنی آن را تکان داد و آزرد و از آن حدیثی هست که: یا نار لا تهیدیه، یعنی او را آزار نده.

می­گویم: بعید نیست که در این روایت نیز لا تهیدیه بوده که تحریف شده است و حسن بن سلیمان آن را در کتاب محتضر به نقل از کتاب شفاء و جلاء روایت کرده است.

روایت 92.

کافی: امام محمدباقر (علیه السلام) فرمود: مؤمنی که در کشور جبّاری بود، آن جبّار بدو آزمند شد و او هم از وی به کشور مشرکان گریخت و به مرد مشرکی وارد شد، او را زیر سایه جا داد و با او نرمی کرد و او را مهمان نمود و چون مرگ آن مشرک فرا رسید، خدا به او وحی کرد: به عزت و جلالم سوگند، اگر برایت در بهشت جای بود، تو را در آن نشیمن می دادم ولی بهشتم حرام است بر هر که مشرک به من بمیرد، ولی ای آتش، او را بهراسان ولی میازار و هر بام و شام روزی برای او آید، گفتم: از بهشت؟ فرمود: از آنجا که خدا خواهد.

توضیح

فیروزآبادی گوید: ولع ولعا و اولعته و اُولع یعنی سرمست کرد و دروغ گفت و حقش را برد و اولعه یعنی او را بدان شیفته کرد. و جزری گوید: «هدت الشیء» یعنی حرکت دادی و قلع کردی. و حدیث «یا نار لا تهیدیه» بر همین معناست یعنی او را نابود مکن. پایان. گویم: بعید نیست در این خبر نیز تهیدیه باشد و تصحیفی در آن رخ داده باشد. و خبر را حسن بن سلیمان در کتاب المختصر به نقل از کتاب الشفاء و الجلاء آورده است.

روایت 93.

کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آل و سلم از رفتن به چشمه­های آب گرم در کوه­ها که رائحه گوگرد از آن به مشام می­رسد نهی کرد زیرا از فوح جهنم است.(1)

توضیح

الاختصاص: ابن عباس گفت: ابن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مسائلی پرسید. یکی از آن مسائل این بود که به من از هفده خبر بده. فرمود: هفده به معنای هفده اسم خداوند متعال است که بین جهنم و بهشت نوشته شده است و اگر این اسم­ها نبود، جهنم نعره­ای می­زد و هر آن­چه را که در آسمان­ها و زمین است می­سوزاند.

روایت 94.

اختصاص:ابن سلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله سوالهایی پرسد و در بین سوالهای او این بود که:هفده چیست؟ حضرت فرمودند: اما هفده: عبارت از هفده اسم از اسماء خدای تعالی که نوشته شده بین بهشت و جهنم که اگر آن اسماء نباشد چنان جهنم شعله می کشد که هر که در آسمانها و زمین است آتش می گیرد و می سوزد.

روایت 95.

الاختصاص: علی علیه­السلام فرمود: روزی به ظهر کوفه به نزد قنبر رفتم و دیدم که شیطان

ص: 315


1- . در منبع: از قیح جهنم.

فَأَظَلَّهُ (1)وَ أَرْفَقَهُ وَ أَضَافَهُ فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْ کَانَ لَکَ فِی جَنَّتِی مَسْکَنٌ لَأَسْکَنْتُکَ فِیهَا وَ لَکِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَی مَنْ مَاتَ بِی مُشْرِکاً وَ لَکِنْ یَا نَارُ هِیدِیهِ وَ لَا تُؤْذِیهِ وَ یُؤْتَی بِرِزْقِهِ طَرَفَیِ النَّهَارِ قُلْتُ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ مِنْ حَیْثُ شَاءَ اللَّهُ.

بیان

قال الفیروزآبادی ولع کوجل ولعا محرکة و أولعته و أولع به بالضم فهو مولع به استخف و کذب و بحقه ذهب و أولعه به أغراه به و قال الجزری هدت الشی ء أهیده هیدا إذا حرکته و أزعجته و منه الحدیث یا نار لا تهیدیه أی لا تزعجیه انتهی.

أقول: لا یبعد أن یکون فی هذا الخبر أیضا لا تهیدیه فصحف و روی الخبر الحسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر نقلا من کتاب الشفاء و الجلاء.

«93»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الِاسْتِشْفَاءِ بِالْحَمَّیَاتِ وَ هِیَ الْعُیُونُ الْحَارَّةُ الَّتِی تَکُونُ فِی الْجِبَالِ الَّتِی تُوجَدُ فِیهَا رَوَائِحُ الْکِبْرِیتِ فَإِنَّهَا مِنْ فَوْحِ جَهَنَّمَ (2).

بیان

قال الجزری الحمة عین ماء حار یستشفی به المریض و قال فیه شدة الحر من فوح جهنم أی شدة غلیانها و حرها و یروی فیح بالیاء.

«94»

ختص، الإختصاص عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَأَلَ ابْنُ سَلَامٍ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی مَا السَّبْعَةَ عَشَرَ قَالَ سَبْعَةَ عَشَرَ اسْماً مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی مَکْتُوباً بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَزَفَرَتْ جَهَنَّمُ زَفْراً فَتُحْرِقُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ.

«95»

ختص، الإختصاص الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَارِسِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: خَرَجْتُ ذَاتَ یَوْمٍ إِلَی ظَهْرِ الْکُوفَةِ وَ بَیْنَ یَدَیَّ قَنْبَرٌ فَإِذَا إِبْلِیسُ قَدْ

ص: 315


1- أی أدخله فی ظله أی کنفه.
2- فی المصدر: من قیح جهنم فوح خ ل م.

به سمت من آمد. گفتم: چه پیرمرد زشتی هستی. گفت: ای امیر مومنان چرا این را می­گویی ؟ به خدا سوگند سخنی از خداوند عز و جل برایت نقل می­کنم که وقتی به دلیل گناه خود به آسمان چهارم سقوط کردم خود آن را از او شنیدم، گفتم: خداوندا، ای مولای من، گمان می­کنم که تو بنده­ای بدبخت­تر از من نداری. خداوند متعال به من وحی کرد که من از تو بدبخت­تر خلق کرده­ام، به سوی مالک برو که او به تو نشان می­دهد. من به نزد او رفتم و سلام گفتم. او گفت: سلام بر تو باد گفتم به من نشان بده بدبخت­تر از من کیست؟ مالک مرا به سوی آتش برد و طبقه اول آن را برداشت. سپس آتش سیاهی بیرون آمد که گمان کردم مرا می­بلعد و مالک را بلعید. مالک به آتش گفت:. اهْدِئِی (1) یعنی آرام باش. آتش آرام گرفت، سپس مالک مرا با خود به طبقه دوم برد و آتشی بیرون آمد که سیاه­تر و داغ­تر از آتش قبل بود. به آتش گفت: خاموش شو. آتش خاموش شد تا این­که مرا با خود به طبقه هفتم برد و آتش هر طبقه شدیدتر از طبقه قبل بود. آتشی بیرون آمد که گمان کردم مرا می­بلعد و مالک و جمیع خلق الله را بلعید. من دستم را بر چشمانم گذاشتم و گفتم مالک به آتش دستور بده خاموش شود که من تاب آن را ندارم. مالک گفت: تو تا زمان اجلت فرا نرسد نمی­میری. پس به آتش دستور داد و آتش خاموش شد. من دو مرد را دیدم که زنجیرهای آتشین بر گردن­هایشان آویخته شده بود و با آن آویزان شده بودند و بر بالای سر آن­ها گروهی قرار داشتند که گرزهای آتشین با آن­ها بود وآن را می­کوبیدند. گفتم: ای مالک، این دو مرد کیستند؟ گفت که آیا بر ساق عرش نخواندی؟ و من دو هزار سال پیش از آن­که خداوند دنیا را خلق کند آن را خوانده بودم که نوشته شده بود: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. من آن را تصدیق کردم و یاور علی بودم. پس گفت: این دو دشمنان آنان و کسانی هستند که به آن­ها ظلم کردند.

توضیح

شاید خداوند متعال برای تعیین جایگاه آنان و به تصویر کشیدن بدبختی آنان برای دیگران وکسانی که خبر آن­ها را می­شنوند، تصویر آن دو را در جهنم خلق کرده باشد.

روایت 96.

نوادر راوندی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خوارترین جهنمیان پسر جذعان است. گفتند: یا رسول الله، پسر جذعان مرتکب چه گناهی شده است؟ فرمود: او به دیگران غذا می­داد.

روایت 97.

با همین اسانید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در آتش صاحب عبا را دیدم که می­سوخت و صاحب محجن(2) را دیدم که با عصای خود از حجّاج سرقت می­کرد و صاحب

ص: 316


1- .یعنی آرام باش.
2- . المحجن: عصایی که سر خم شده دارد.

أَقْبَلَ فَقُلْتُ بِئْسَ الشَّیْخُ أَنْتَ فَقَالَ لِمَ تَقُولُ هَذَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَوَ اللَّهِ لَأُحَدِّثَنَّکَ بِحَدِیثٍ عَنِّی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا بَیْنَنَا ثَالِثٌ إنَّهُ لَمَّا هَبَطْتُ بِخَطِیئَتِی إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ نَادَیْتُ إِلَهِی وَ سَیِّدِی مَا أَحْسَبُکَ خَلَقْتَ خَلْقاً هُوَ أَشْقَی مِنِّی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیَّ بَلَی قَدْ خَلَقْتُ مَنْ هُوَ أَشْقَی مِنْکَ فَانْطَلِقْ إِلَی مَالِکٍ یُرِیکَهُ فَانْطَلَقْتُ إِلَی مَالِکٍ فَقُلْتُ السَّلاَمُ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلاَمَ وَ یَقُولُ أَرِنِی مَنْ هُوَ أَشْقَی مِنِّی فَانْطَلَقَ بِی مَالِکٌ إِلَی اَلنَّارِ فَرَفَعَ الطَّبَقَ الْأَعْلَی فَخَرَجَتْ نَارٌ سَوْدَاءُ ظَنَنْتُ أَنَّهَا قَدْ أَکَلَتْنِی وَ أَکَلَتْ مَالِکاً فَقَالَ لَهَا اهْدِئِی (1)فَهَدَأَتْ ثُمَّ انْطَلَقَ بِی إِلَی الطَّبَقِ الثَّانِی فَخَرَجَتْ نَارٌ هِیَ أَشَدُّ مِنْ تِلْکَ سَوَاداً وَ أَشَدُّ حَمًی فَقَالَ لَهَا اخْمُدِی فَخَمَدَتْ إِلَی أَنِ انْطَلَقَ بِی إِلَی السَّابِعِ وَ کُلُّ نَارٍ تَخْرُجُ مِنْ طَبَقٍ هِیَ أَشَدُّ مِنَ الْأُولَی فَخَرَجَتْ نَارٌ ظَنَنْتُ أَنَّهَا قَدْ أَکَلَتْنِی وَ أَکَلَتْ مَالِکاً وَ جَمِیعَ مَا خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَضَعْتُ یَدِی عَلَی عَیْنِی وَ قُلْتُ مُرْهَا یَا مَالِکُ تَخْمُدْ وَ إِلاَّ خَمَدْتُ فَقَالَ إِنَّکَ لَنْ تَخْمُدَ إِلَی الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَأَمَرَهَا فَخَمَدَتْ فَرَأَیْتُ رَجُلَیْنِ فِی أَعْنَاقِهِمَا سَلاَسِلُ اَلنِّیرَانِ مُعَلَّقَیْنِ بِهَا إِلَی فَوْقُ وَ عَلَی رُءُوسِهِمَا قَوْمٌ مَعَهُمْ مَقَامِعُ اَلنِّیرَانِ یَقْمَعُونَهُمَا بِهَا فَقُلْتُ یَا مَالِکُ مَنْ هَذَانِ فَقَالَ أَ وَ مَا قَرَأْتَ عَلَی سَاقِ الْعَرْشِ وَ کُنْتُ قَبْلُ قَرَأْتُهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ الدُّنْیَا بِأَلْفَیْ عَامٍ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِیٍّ فَقَالَ هَذَانِ عَدُوَّا أُولَئِکَ وَ ظَالِمَاهُمْ.

بیان

لعله تعالی خلق صورتیهما فی جهنم لتعیین مکانهما و تصویر شقاوتهما للملإ الأعلی و لمن سمع الخبر من غیرهم.

«96»

نَوَادِرُ اَلرَّاوَنْدِیِّ ،بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : إِنَّ أَهْوَنَ أَهْلِ اَلنَّارِ عَذَاباً اِبْنُ جُذْعَانَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا بَالُ اِبْنِ جُذْعَانَ أَهْوَنَ أَهْلِ اَلنَّارِ عَذَاباً قَالَ إِنَّهُ کَانَ یُطْعِمُ الطَّعَامَ .

«97»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : رَأَیْتُ فِی اَلنَّارِ صَاحِبَ الْعَبَاءِ الَّتِی قَدْ غَلَّهَا وَ رَأَیْتُ فِی اَلنَّارِ صَاحِبَ الْمِحْجَنِ (2)الَّذِی کَانَ یَسْرِقُ الْحَاجَّ بِمِحْجَنِهِ وَ رَأَیْتُ فِی

ص:316


1- 1) أی اسکنی.
2- 2) المحجن:العصا المنعطفة الرأس.

گربه را دیدم که از پشت و جلو او را چنگ می­کشید چرا که در دنیا به او غذا نمی­داد و اجازه نمی­داد به دنبال غذا برود. و به بهشت وارد شدم و صاحب سگی را دیدم که به او آب می­داد.

روایت 98.

با همین اسانید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در روز قیامت زناکار را می­آورند و بالای سر جهنمیان قرار می­گیرد و قطره­ای از شرمگاه او می­ریزد و همه جهنمیان را از بوی تعفنش آزرده می­کند. جهنمیان به خزانه­داران می­گویند: این بوی بد از چیست که ما را آزرده کرده است؟ به آن­ها می­گویند: این بوی زناکار است و زن زناکار را می­آورند و قطره­ای از شرمگاه او می­ریزد و همه جهنمیان را از بوی تعفنش آزرده می­کند.

روایت 99.

الاختصاص: امام باقر علیه­السلام فرمود: هنگامی که خداوند بخواهد جان کافر را بگیرد، می­فرماید: ای ملک الموت، با یارانت به سوی دشمن من برو که من او را به سوی دار السلام دعوت کردم اما روی برگرداند و مرا نکوهش کرد(1)

و به من و نعمت­هایم کافر شد و مرا بر عرشم شماتت کرد. جان او را بگیر و او را در آتش بینداز. گفت: پس ملک­الموت با چهره­ای زشت و سیاه به سوی او می­رود. چشمانش برق وحشتناکی دارد و صدایش مانند رعد کوبنده است، رنگش مثل شب تاریک سیاه است و بدنش مثل شعله­های آتش است. سر او در آسمان دنیا و یک پایش در مشرق و پای دیگرش در مغرب است و دو پایش در آسمان است. آهنی با او هست.(2) گروه بسیاری با او هستند و پانصد فرشته او را یاری می­کنند و به همراه خود شلاق­هایی از دل جهنم دارند که شعله می­کشد و با خود شعله سیاه و شعله­ای از شعله­های جهنم دارند. سپس فرشته­ای از خزانه­داران جهنم بر او وارد می­شود که سحقطاییل نام دارد و جرعه­ای آتش به او می­نوشاند که همچنان تشنه آن است تا این­که به آتش وارد می­شود. پس هنگامی که به ملک­الموت نگاه می­کند، چشمش تیز می­شود و عقلش زایل می­گردد. گفت: ای ملک­الموت، مرا باز گردانید. ملک­الموت می­گوید: کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها می­گوید: ای ملک­الموت، پس مال و فرزندان و خانواده و عشیره و متعلقات خود را در دنیا به سوی چه کسی بخوانم؟ می­گوید: آن­ها را برای کسی جز خودت بگذار و به جهنم برو. گفت: با عصای آهنی ضربه­ای به او می­زند که در همه رگ و پی بدنش نفوذ می­کند سپس او را می­کشاند به طوری­که جان او از کف پایش بالا می­آید و وقتی به زانوهایش می­رسد، به یارانش دستور می­دهد و او را با شلاق می­اندازند و دوباره بلند می­کنند و قبل از خروج جانش سکرات موت را به او می­نوشانند. گویا با هزار شمشیر به اوضربه زده­اند و اگر قدرت

ص: 317


1- . در نسخه: مرا ناپسند می­دارد. و در نسخه دیگر: از من خسته شده است.
2- . السفود: آهنی برای کباب کردن گوشت.

النَّارِ صَاحِبَةَ الْهِرَّةِ تَنْهَشُهَا مُقْبِلَةً وَ مُدْبِرَةً کَانَتْ أَوْثَقَتْهَا لَمْ تَکُنْ تُطْعِمُهَا وَ لَمْ تُرْسِلْهَا تَأْکُلُ مِنْ حِشَاشِ الْأَرْضِ وَ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ صَاحِبَ الْکَلْبِ الَّذِی أَرْوَاهُ مِنَ الْمَاءِ.

«98»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُؤْتَی بِالزَّانِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یَکُونَ فَوْقَ أَهْلِ النَّارِ فَتَقْطُرُ قَطْرَةٌ مِنْ فَرْجِهِ فَیَتَأَذَّی بِهَا أَهْلُ جَهَنَّمَ مِنْ نَتْنِهَا فَیَقُولُ أَهْلُ جَهَنَّمَ لِلْخُزَّانِ مَا هَذِهِ الرَّائِحَةُ الْمُنْتِنَةُ الَّتِی قَدْ آذَتْنَا فَیُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ رَائِحَةُ زَانٍ وَ یُؤْتَی بِامْرَأَةٍ زَانِیَةٍ فَتَقْطُرُ قَطْرَةٌ مِنْ فَرْجِهَا فَیَتَأَذَّی بِهَا أَهْلُ النَّارِ مِنْ نَتْنِهَا.

«99»

ختص، الإختصاص أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ عَوْفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْکَافِرِ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ انْطَلِقْ أَنْتَ وَ أَعْوَانُکَ إِلَی عَدُوِّی فَإِنِّی قَدْ أَبْلَیْتُهُ فَأَحْسَنْتُ الْبَلَاءَ وَ دَعَوْتُهُ إِلَی دَارِ السَّلَامِ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَشْتِمَنِی (1)وَ کَفَرَ بِی وَ بِنِعْمَتِی وَ شَتَمَنِی عَلَی عَرْشِی فَاقْبِضْ رُوحَهُ حَتَّی تَکُبَّهُ فِی النَّارِ قَالَ فَیَجِیئُهُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِوَجْهٍ کَرِیهٍ کَالِحٍ عَیْنَاهُ کَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ صَوْتُهُ کَالرَّعْدِ الْقَاصِفِ لَوْنُهُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ نَفْسُهُ کَلَهَبِ النَّارِ رَأْسُهُ فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ رِجْلٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ رِجْلٌ فِی الْمَغْرِبِ وَ قَدَمَاهُ فِی الْهَوَاءِ مَعَهُ سَفُّودٌ (2)کَثِیرُ الشُّعَبِ مَعَهُ خَمْسُمِائَةِ مَلَکٍ أَعْوَاناً مَعَهُمْ سِیَاطٌ مِنْ قَلْبِ جَهَنَّمَ تَلْتَهِبُ تِلْکَ السِّیَاطُ وَ هِیَ مِنْ لَهَبِ جَهَنَّمَ وَ مَعَهُمْ مِسْحٌ أَسْوَدُ وَ جَمْرَةٌ مِنْ جَمْرِ جَهَنَّمَ ثُمَّ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مَلَکٌ مِنْ خُزَّانِ جَهَنَّمَ یُقَالُ لَهُ سَحْقَطَائِیلُ فَیَسْقِیهِ شَرْبَةً مِنَ النَّارِ لَا یَزَالُ مِنْهَا عَطْشَاناً حَتَّی یَدْخُلَ النَّارَ فَإِذَا نَظَرَ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ شَخَصَ بَصَرُهُ وَ طَارَ عَقْلُهُ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْجِعُونِی قَالَ فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها قَالَ فَیَقُولُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَإِلَی مَنْ أَدَعُ مَالِی وَ أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ عَشِیرَتِی وَ مَا کُنْتُ فِیهِ مِنَ الدُّنْیَا فَیَقُولُ دَعْهُمْ لِغَیْرِکَ وَ اخْرُجْ إِلَی النَّارِ قَالَ فَیَضْرِبُهُ بِالسَّفُّودِ ضَرْبَةً فَلَا یَبْقَی مِنْهُ شُعْبَةٌ إِلَّا أَنْشَبَهَا فِی کُلِّ عِرْقٍ وَ مَفْصِلٍ ثُمَّ یَجْذِبُهُ جَذْبَةً فَیَسُلُّ رُوحَهُ مِنْ قَدَمَیْهِ بَسْطاً فَإِذَا بَلَغَتِ الرُّکْبَتَیْنِ أَمَرَ أَعْوَانَهُ فَأَکَبُّوا عَلَیْهِ بِالسِّیَاطِ ضَرْباً ثُمَّ یَرْفَعُهُ عَنْهُ فَیُذِیقُهُ سَکَرَاتِهِ وَ غَمَرَاتِهِ قَبْلَ خُرُوجِهَا کَأَنَّمَا ضُرِبَ بِأَلْفِ سَیْفٍ فَلَوْ کَانَ لَهُ قُوَّةُ الْجِنِّ وَ

ص: 317


1- فی نسخة: یسئمنی. و فی أخری: سئمنی.
2- السفود: حدیدة یشوی علیها اللحم.

جن و انس را داشته باشد، همه رگ­های بدنش در مقابل او لب به شکایت می­گشایند، از شدت درد عصای آهنی چند شعبه­ای که بر پشم تر خوابانده می­شود و به هر چیز که بخورد آن را از جا می­کند و بیرون آمدن جان کافر از رگ­ها و اعضا و مفاصل و موها بدین صورت است؛ پس وقتی که جان به حلقوم رسید، فرشتگان به صورت و پشتش ضربه­ای می­زنند و به او می­گویند: أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ و این آیه: یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً.

آن­ها می­گویند: بهشت بر شما حرام باد و می­گویند روح او از بدن جدا می­شود و ملک­الموت او را بین پتک و سندانی می­گذارد و از ناخن­هایش خون فواره می­زند و آخرین چیزی که از او بیرون کشیده می­شود چشمان اوست و بوی تعفن شدیدی از او به مشام می­رسد که همه اهل آسمان از آن احساس اشمئزازمی­کنند و می­گویند: لعنت خداوند بر او باد، بر روح کافر بدبویی که از دنیا خارج شد و خداوند او را لعنت کند و لعنت­کنندگان، او را لعن کنند و هنگامی که روح او به آسمان دنیا برود، درهای آسمان بسته می­شود که در این آیه آمده است: لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ. خداوند می­فرماید: آتش را دوباره به او برگردانید که من انسان را از آن آفریده­ام و به آن باز می­گردانم و بار دیگر از آن خارج می­کنم. وقتی در تابوت قرار گیرد، شیاطین جسد او را حمل می­کنند و وقتی او را به قبر رساندند، هر قسمتی از قبر می­گوید: خداوندا او را در من قرار مده تا این­که در حفره­ای قرار داده می­شود که خداوند مقدّر فرموده است. وقتی او را در لحد گذاشتند، زمین به او می­گوید: چه بد وارد شدی ای دشمن خدا. به خدا سوگند وقتی بر متن(1)

من راه می­رفتی، کینه تو را در دل داشتم و امروز که در دل من هستی کینه بیشتری نسبت به تو دارم. به عزت پروردگارم سوگند که از همجواری با تو خشنود نیستم و به تنگ آمده­ام و از تو وحشت دارم و خواسته تو را بر آورده نمی­سازم.(2) من باغی از باغ­های بهشت یا حفره­ای از حفره­های آتش هستم. سپس نکیر و منکر به سراغ او می­آیند که دو فرشته سیاه و آبی هستند و با دندان­های خود قبر را می­کنند و چشمان آن­ها مانند دو دیگ مسی در میان موی آن­هاست و صدای آنان مانند رعد کوبنده است و چشمانشان برق می­زندآن­ها بر سر او فریاد می­زنند (3) و جان از تنش بیرون می­رود تا این­که به حنجره او می­رسد و به او می­گویند: پروردگار تو کیست و دین تو چیست و پیامبر و امام تو کیست؟ او می­گوید: نمی­دانم. آن­ها می­گویند: در دنیا یقین نداشتی و امروز نیز صاحب یقین نیستی، نه چیزی می­دانی و نه هدایت

ص: 318


1- . متن الأرض: ارتفاعات و پستی­های زمین.
2- . در نسخه مصنف نیز به همین صورت است.
3- . یعنی بر سر او فریاد می­زنند.

الْإِنْسِ لَاشْتَکَی کُلُّ عِرْقٍ مِنْهُ عَلَی حِیَالِهِ بِمَنْزِلَةِ سَفُّودٍ کَثِیرِ الشُّعَبِ أُلْقِیَ عَلَی صُوفٍ مُبْتَلٍّ ثُمَّ یَطُوفُهُ فَلَمْ یَأْتِ عَلَی شَیْ ءٍ إِلَّا انْتَزَعَهُ کَذَلِکَ خُرُوجُ نَفْسِ الْکَافِرِ مِنْ عِرْقٍ وَ عُضْوٍ وَ مَفْصِلٍ وَ شَعْرَةٍ فَإِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ ضَرَبَتِ الْمَلَائِکَةُ وَجْهَهُ وَ دُبُرَهُ وَ قِیلَ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً فَیَقُولُونَ حَرَاماً عَلَیْکُمُ الْجَنَّةُ مُحَرَّماً وَ قَالَ یَخْرُجُ رُوحُهُ فَیَضَعُهُ مَلَکُ الْمَوْتِ بَیْنَ مِطْرَقَةٍ وَ سَنْدَانٍ فَیَفْضَحُ أَطْرَافَ أَنَامِلِهِ وَ آخِرُ مَا یُشْدَخُ مِنْهُ الْعَیْنَانِ فَیَسْطَعُ لَهَا رِیحٌ مُنْتِنٌ یَتَأَذَّی مِنْهُ أَهْلُ السَّمَاءِ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ فَیَقُولُونَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا مِنْ رُوحٍ کَافِرَةٍ مُنْتِنَةٍ خَرَجَتْ مِنَ الدُّنْیَا فَیَلْعَنُهُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُ اللَّاعِنُونَ فَإِذَا أُتِیَ بِرُوحِهِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا أُغْلِقَتْ عَنْهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ یَقُولُ اللَّهُ رُدُّوهَا عَلَیْهِ فَمِنْهَا خَلَقْتُهُمْ وَ فِیهَا أُعِیدُهُمْ وَ مِنْهَا أُخْرِجُهُمْ تَارَةً أُخْرَی فَإِذَا حُمِلَ عَلَی سَرِیرِهِ حَمَلَتْ نَعْشَهُ الشَّیَاطِینُ فَإِذَا انْتَهَوْا بِهِ إِلَی قَبْرِهِ قَالَتْ کُلُّ بُقْعَةٍ مِنْهَا اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ فِی بَطْنِی حَتَّی یُوضَعَ فِی الْحُفْرَةِ الَّتِی قَضَاهَا اللَّهُ فَإِذَا وُضِعَ فِی لَحْدِهِ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ لَا مَرْحَباً بِکَ یَا عَدُوَّ اللَّهِ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أُبْغِضُکَ وَ أَنْتَ عَلَی مَتْنِی (1)وَ أَنَا لَکَ الْیَوْمَ أَشَدُّ بُغْضاً وَ أَنْتَ فِی بَطْنِی أَمَا وَ عَزَّةِ رَبِّی لَأُسِیئَنَّ جِوَارَکَ وَ لَأُضِیقَنَّ مَدْخَلَکَ وَ لَأُوحِشَنَّ مَضْجَعَکَ وَ لَأُبَدِّلَنَّ مَطْمَعَکَ (2)إِنَّمَا أَنَا رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ ثُمَّ یَنْزِلُ عَلَیْهِ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ وَ هُمَا مَلَکَانِ أَسْوَدَانِ أَزْرَقَانِ یَبْحَثَانِ الْقَبْرَ بِأَنْیَابِهِمَا وَ یَطَئَانِ فِی شُعُورِهِمَا حَدَقَتَاهُمَا مِثْلُ قِدْرِ النُّحَاسِ وَ کَلَامُهُمَا مِثْلُ الرَّعْدِ الْقَاصِفِ وَ أَبْصَارُهُمَا مِثْلُ الْبَرْقِ اللَّامِعِ فَیَنْتَهِرَانِهِ (3)وَ یَصِیحَانِ بِهِ فَیَتَقَلَّصُ نَفْسُهُ حَتَّی یَبْلُغَ حَنْجَرَتَهُ فَیَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ وَ مَنْ إِمَامُکَ فَیَقُولُ لَا أَدْرِی قَالَ فَیَقُولَانِ شَاکٌّ فِی الدُّنْیَا وَ شَاکٌّ الْیَوْمَ لَا دَرَیْتَ وَ لَا هُدِیتَ قَالَ

ص: 318


1- متن الأرض: ما ارتفع منها و استوی.
2- کذا فی نسخة المصنّف.
3- أی فیزجرانه.

شدی. گفت: ضربه­ای به او می­زنند که از مشرق تا مغرب همه به جز جن و انس صدای ناله او را می­شنوند و از شدت این ناله و فریاد، ماهی­ها در گِل فرو می­روند و وحوش صحرا به بیشه­ها (1) می­گریزند اما شما این را نمی­دانید. سپس خداوند دو مار سیاه آبی را به سراغ او می­فرستد که پنج ساعت در روز و شش ساعت در شب او را عذاب می­کنند، زیرا او گناهان خود را از مردم مخفی می­کرد اما از خداوند پنهان نمی­کرد. فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ سپس خداوند دو فرشته کر و کور را بر او مسلط می­کند که دو پتک آهنین از آتش با خود دارند که با آن ضرباتی می­زنند و او فریاد می­کشد و آن­ها تا روز قیامت صدای فریاد او را نمی­شنوند و وقتی صیحه قیامت برپا شد، آتش از قبر او شعله می­کشد و می­گوید: وای بر من که قبرم شعله­ور شده است و خواری و ذلت به من نزدیک گشته است.(2)

از آتش قبر برخیز و به سوی آتشی برو که خاموش نمی­شود. او با روی سیا از قبر برمی­خیزد و با چشمان آبی و بینی دراز و دست و سر شکسته بیرون می­رود و نگاه خود را می­دزدد و اعمال زشت او در پیش چشمش حاضر می­شود و می­گوید: به خدا سوگند که همیشه تو را در حال رویگردانی از امر خداوند و شتابان به سوی گناهان دیدم. تو در دنیا سوار بر من می­شدی و اکنون من می­خواهم بر تو سوار شوم و تو را به سوی آتش ببرم سپس او زانو می­زند و کافر بر پشت او سوار می­شود و به جهنم می­رود. وقتی به فرشتگان نگاه می­کند، غل و زنجیر آتشین برایش می­آورند و از خشم لب خود را گاز می­گیرند. فَیَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ و خداوند ندا می­دهد: او را به سوی آتش بیاورید و زمین زیر پای او و خورشید بالای سر او به آتش تبدیل می­شود و آتش می­آید و به گردنش آویخته می­شود. او بسیار می­گرید و می­گوید: وای از دنباله آتش. آتش با او سخن می­گوید: و خداوند دور نگاه دارد بدن تو را از عذاب تخیرهایی که در طاعت خداوند داشتی.(3) سپس نامه اعمال او از پشت سرش می­جهد و در دست چپ او می­افتد. سپس فرشته­ای می­آید و سینه او را به پشتش می­دوزد

ص: 319


1- . الخیاس: بیشه. بیشه شیر.
2- . در نسخه­ای آمده است: ویل به من نزدیک گشته است.
3- . در حاشیه نسخه مصنّف با خط او آمده است: عقبا ممّا أعقبت.

فَیَضْرِبَانِهِ ضَرْبَةً فَلَا یَبْقَی فِی الْمَشْرِقِ وَ لَا فِی الْمَغْرِبِ شَیْ ءٌ إِلَّا سَمِعَ صَیْحَتَهُ إِلَّا الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ قَالَ فَمِنْ شِدَّةِ صَیْحَتِهِ یَلُوذُ الْحِیتَانُ بِالطِّینِ وَ یَنْفِرُ الْوَحْشُ فِی الْخِیَاسِ (1)وَ لَکِنَّکُمْ لَا تَعْلَمُونَ قَالَ ثُمَّ یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ حَیَّتَیْنِ سَوْدَاوَیْنِ زَرْقَاوَیْنِ یُعَذِّبَانِهِ بِالنَّهَارِ خَمْسَ سَاعَاتٍ وَ بِاللَّیْلِ سِتَّ سَاعَاتٍ لِأَنَّهُ کَانَ یَسْتَخْفِی مِنَ النَّاسِ وَ لَا یَسْتَخْفِی مِنَ اللَّهِ فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ قَالَ ثُمَّ یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْهِ مَلَکَیْنِ أَصَمَّیْنِ أَعْمَیْنِ (أَعْمَیَیْنِ خ ل) مَعَهُمَا مِطْرَقَتَانِ مِنْ حَدِیدٍ مِنْ نَارٍ یَضْرِبَانِهِ فَلَا یَخْطَئَانِهِ (یَخْبِطَانِهِ خ ل) وَ یَصِیحُ فَلَا یَسْمَعَانِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا کَانَتْ صَیْحَةُ الْقِیَامَةِ اشْتَعَلَ قَبْرُهُ نَاراً فَیَقُولُ لِیَ الْوَیْلُ إِذَا اشْتَعَلَ قَبْرِی نَاراً فَیُنَادِی مُنَادٍ أَلَا الْوَیْلُ قَدْ دَنَا مِنْکَ وَ الْهَوَانُ (2)قُمْ مِنْ نِیرَانِ الْقَبْرِ إِلَی نِیرَانٍ لَا یَطْفَأُ فَیَخْرُجُ مِنْ قَبْرِهِ مُسْوَدّاً وَجْهُهُ مُزْرَقَّةً عَیْنَاهُ قَدْ طَالَ خُرْطُومُهُ وَ کَسَفَ بَالُهُ مُنَکِّساً رَأْسَهُ یُسَارِقُ النَّظَرَ فَیَأْتِیهِ عَمَلُهُ الْخَبِیثُ فَیَقُولُ وَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُکَ إِلَّا کُنْتَ عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ مُبْطِئاً وَ إِلَی مَعْصِیَتِهِ مُسْرِعاً قَدْ کُنْتَ تَرْکَبُنِی فِی الدُّنْیَا فَأَنَا أُرِیدُ أَنْ أَرْکَبَکَ الْیَوْمَ کَمَا کُنْتَ تَرْکَبُنِی وَ أَقُودُکَ إِلَی النَّارِ قَالَ ثُمَّ یَسْتَوِی عَلَی مَنْکِبَیْهِ فَیَرْحَلُ (فَیَرْکُلُ ظ) قَفَاهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی عُجْزَةِ جَهَنَّمَ فَإِذَا نَظَرَ إِلَی الْمَلَائِکَةِ قَدِ اسْتَعَدُّوا لَهُ بِالسَّلَاسِلِ وَ الْأَغْلَالِ قَدْ عَضُّوا عَلَی شِفَاهِهِمْ مِنَ الْغَیْظِ وَ الْغَضَبِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ وَ یُنَادِی الْجَلِیلُ جِیئُوا بِهِ إِلَی النَّارِ فَصَارَتِ الْأَرْضُ تَحْتَهُ نَاراً وَ الشَّمْسُ فَوْقَهُ نَاراً وَ جَاءَتْ نَارٌ فَأَحْدَقَتْ بِعُنُقِهِ فَنَادَی وَ بَکَی طَوِیلًا یَقُولُ وَا عَقِبَاهُ قَالَ فَتُکَلِّمُهُ النَّارُ فَتَقُولُ أَبْعَدَ اللَّهُ عَقِبَیْکَ مِمَّا أَعْقَبَتَا فِی طَاعَةِ اللَّهِ (3)قَالَ ثُمَّ تَجِی ءُ صَحِیفَتُهُ تَطِیرُ مِنْ خَلْفِ ظَهْرِهِ فَتَقَعُ فِی شِمَالِهِ ثُمَّ یَأْتِیهِ مَلَکٌ فَیَثْقُبُ (فَیُقَلِّبُ خ ل) صَدْرَهُ إِلَی ظَهْرِهِ ثُمَّ یَفْتِلُ شِمَالَهُ إِلَی خَلْفِ ظَهْرِهِ

ص: 319


1- الخیاس: الشجر الملتف. غابة الأسد.
2- فی نسخة: الویل قد دنا منک و الهوان.
3- فی هامش نسخة المصنّف بخطه: عقبا ممّا أعقبت.

و به او می­گویند: نامه اعمالت را بخوان. اوپاسخ می­دهد: چگونه نامه عملم را بخوانم در حالی­که جهنم روبروی من است؟ خداوند می­فرماید: گردنش را بشکن و پشتش را بشکن و پیشانی­اش را به پاهایش بدوز. سپس می­فرماید: خُذُوهُ فَغُلُّوهُ پس برای بزرگداشت سخن خداوند، هفتاد هزار فرشته عبوس ترشروی او را برمی­دارند.(1)

یکی محاسن او را می­کند و یکی استخوان­هایش را له می­کند و او می­گوید: آیا به من رحم نمی­کنید؟ آن­ها می­گویند: ای بیچاره، چگونه بر تو رحم کنیم که خداوند ارحم الراحمین رحمی به تو نمی­کند. آیا این تو را آزرده خاطر می­کند؟ می­گوید: بله بسیار زیاد. می­گویند: ای بیچاره، اگر تو را در آتش بیندازیم چه بر سرت خواهد آمد؟ فرشته سینه او را هل می­دهد و او به مدت هفتاد هزارسال سقوط کی­کند. آن­ها می­گویند: یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا. سنگی در سمت راست و شیطان در سمت چپ او قرار می­گیرد و گوگرد شعله­وری در صورت او روشن می­شود و خداوند هفتاد شلاق که ضخامت آن به اندازه چهل ذراع است برای او می­آفریند و آن را به دست فرشته­ای که مسوول عذاب کردن اوست می­دهد و طول فاصله هر شلاق تا شلاق دیگر چهل ذراع است و بین هر دو شلاق مارها و عقرب­هایی از آتش و کرم­های آتشین وجود دارد که سر آن­ها همچون یک کوه بزرگ است و ران آن­ها مثل کوه ورقان است که کوهی است درمدینه و مشفر (2) آن از خرطوم فیل بلندتر است که او را می­کشند (3) و گوش­های او فرو رفته است و بین دو گوش او دالان­هایی از آتش شعله­ور وجود دارد. آتش از مقعد او به قلبش می­رسد. اما اوبه درهای جهنم نمی­رسد،(4) تا این­که هفتاد زنجیر تبدیل به یک زنجیر می­شود که طول آن هفتاد ذراع است و بین هر ذراع حلقه­هایی وجود دارد که تعداد آن به اندازه قطره­های باران است و اگر یک حلقه آن بر روی کوه­های زمین گذاشته شود، همه ذوب می­شوند. و هفتاد شلوار از قطران آتشین به تن دارد و می­پوشاند وُجُوهَهُمُ النَّارُ و بر روی دوش خود شنلی آتشین دارد و بر روی بدن او ذره­ای جای خالی وجود ندارد مگر آن­که زیوری از آتش در آن است.(5)

و در پایش بندی از آتش است و بر روی سرش تاجی به طول شصت ذراع از آتش است و سرش سیصد و شصت سوراخ دارد که از هر طرف آن دود خارج می­شود و مغزش می­جوشد و بر روی شانه­هایش می­ریزد و سیصد و شصت رود خونابه از آن جاری می­شود. این منزل برای او تنگ است

ص: 320


1- . ابتدر القوم أمرا: به کاری اقدام کردند؛ إلیه: کدام یک از آنان به انجام آن عمل مبادرت می­ورزد.
2- . المشفر: لب. که بیشتر برای لب شتر استعمال می­شود.
3- . سحبه: او را بر روی زمین کشید.
4- . در کتاب و در حاشیه نسخه مصنّف با خط او به این صورت آمده است: دره­ای از دره­های جهنم.
5- . در نسخه: در بدن او جایی به اندازه یک فتر وجود ندارد که مار آتشینی بر آن انداخته شده است. الفتر به کسر و یا سکون: فاصله بین انگشت اشاره و سبّابه وقتی که از هم باز شود.

ثُمَّ یُقَالُ لَهُ اقْرَأْ کِتَابَکَ قَالَ فَیَقُولُ أَیُّهَا الْمَلَکُ کَیْفَ أَقْرَأُ وَ جَهَنَّمُ أَمَامِی قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ دُقَّ عُنُقَهُ وَ اکْسِرْ صُلْبَهُ وَ شُدَّ نَاصِیَتَهُ إِلَی قَدَمَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ قَالَ فَیَبْتَدِرُهُ (1)لِتَعْظِیمِ قَوْلِ اللَّهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ غِلَاظٍ شِدَادٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتِفُ لِحْیَتَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَحْطِمُ عِظَامَهُ قَالَ فَیَقُولُ أَ مَا تَرْحَمُونِی قَالَ فَیَقُولُونَ یَا شَقِیُّ کَیْفَ نَرْحَمُکَ وَ لَا یَرْحَمُکَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَ فَیُؤْذِیکَ هَذَا قَالَ فَیَقُولُ نَعَمْ أَشَدَّ الْأَذَی قَالَ فَیَقُولُونَ یَا شَقِیُّ وَ کَیْفَ لَوْ قَدْ طَرَحْنَاکَ فِی النَّارِ قَالَ فَیَدْفَعُهُ الْمَلَکُ فِی صَدْرِهِ دَفْعَةً فَیَهْوِی سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ قَالَ فَیَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا قَالَ فَیَقْرِنُ مَعَهُ حَجَرٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ شَیْطَانٌ عَنْ یَسَارِهِ حَجَرُ کِبْرِیتٍ مِنْ نَارٍ یَشْتَعِلُ فِی وَجْهِهِ وَ یَخْلُقُ اللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ جِلْداً غِلَظُهُ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ الْمَلَکِ الَّذِی یُعَذِّبُهُ بَیْنَ الْجِلْدِ إِلَی الْجِلْدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً بَیْنَ الْجِلْدِ إِلَی الْجِلْدِ حَیَّاتٌ وَ عَقَارِبُ مِنْ نَارٍ وَ دِیدَانٌ مِنْ نَارٍ رَأْسُهُ مِثْلُ الْجَبَلِ الْعَظِیمِ وَ فَخِذَاهُ مِثْلُ جَبَلِ وَرِقَانَ وَ هُوَ جَبَلٌ بِالْمَدِینَةِ مِشْفَرُهُ (2)أَطْوَلُ مِنْ مِشْفَرِ الْفِیلِ فَیَسْحَبُهُ (3)سَحْباً وَ أُذُنَاهُ عَضُوضَانِ بَیْنَهُمَا سُرَادِقٌ مِنْ نَارٍ تَشْتَعِلُ قَدْ أَطْلَعَتِ النَّارُ مِنْ دُبُرِهِ عَلَی فُؤَادِهِ فَلَا یَبْلُغُ دُوَیْنَ سَائِهِمَا (4)(دَرْکاً) مِنْ دَرَکَاتِهِ حَتَّی یُبَدَّلَ لَهُ سَبْعُونَ سِلْسِلَةً لِلسِّلْسِلَةِ سَبْعُونَ ذِرَاعاً مَا بَیْنَ الذِّرَاعِ حَلَقٌ عَدَدَ الْقَطْرِ وَ الْمَطَرِ لَوْ وُضِعَتْ حَلْقَةٌ مِنْهَا عَلَی جِبَالِ الْأَرْضِ لَأَذَابَتْهَا قَالَ وَ عَلَیْهِ سَبْعُونَ سِرْبَالًا مِنْ قَطِرَانٍ مِنْ نَارٍ وَ یَغْشَی وُجُوهَهُمُ النَّارُ عَلَیْهِ قَلَنْسُوَةٌ مِنْ نَارٍ وَ لَیْسَ فِی جَسَدِهِ مَوْضِعُ فِتْرٍ إِلَّا وَ فِیهِ حِلْیَةٌ مِنْ نَارٍ (5)وَ فِی رِجْلَیْهِ قُیُودٌ مِنْ نَارٍ عَلَی رَأْسِهِ تَاجٌ سِتُّونَ ذِرَاعاً مِنْ نَارٍ قَدْ نُقِبَ رَأْسُهُ ثَلَاثَ مِائَةٍ وَ سِتِّینَ نَقْباً یَخْرُجُ مِنْ ذَلِکَ النَّقْبِ الدُّخَانُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ قَدْ غَلَی مِنْهَا دِمَاغُهُ حَتَّی یَجْرِیَ عَلَی کَتِفَیْهِ یَسِیلُ مِنْهَا ثَلَاثُ مِائَةِ نَهَرٍ وَ سِتُّونَ نَهَراً مِنْ صَدِیدٍ یَضِیقُ عَلَیْهِ مَنْزِلُهُ کَمَا

ص: 320


1- ابتدر القوم أمرا: بادر بعضهم بعضا؛ إلیه: أیهم یسبق إلیه.
2- المشفر: الشفة. و أخص استعماله للبعیر.
3- سحبه: جره علی وجه الأرض.
4- هکذا فی الکتاب، وفی الهامش نسخة المصنف بخطه : درکا من درکتها ،ظ.
5- فی نسخة: و لیس فی جسده موضع فتر الا و فیه حیة من نار. قلت: الفتر بالکسر ثمّ السکون: ما بین طرف الایهام و طرف السبابة إذا فتحها.

همانطور که نیزه در غلاف جای می­گیرد. آن­ها از این تنگی و از بوی بد و از شدت سیاهی و صداهای هولناک و خشم و تعفن آن، سیاه­روی می­گردند و کرم­ها بزرگ می­شوند و چنگال­هایی مثل گربه و عقاب پیدا می­کنند و گوشت او را می­خورند و استخوان­هایش را می­جوند و خونش را می­نوشند. آن­ها هیچ خوردنی و آشامیدنی جز آن ندارند، سپس او را هل می­دهند و سقوط او هفتاد هزار سال طول می­کشد تا این­که به پتک­ها برخورد می­کند. وقتی به آن برخورد کرد، بر او و شیطانش کوبیده می­شود و شیطان او را ب زنجیر می­کشد(1)

پس هر بار که سر خود را بلند کند و به زشتی روی شیطان خود بنگرد، سیاه­روی می­شود و می­گوید: یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ وای بر تو که مرا گمراه کردی، قدری از عذاب خداوند را از من برگیر او می­گوید: ای بیچاره، چگونه عذاب را از تو برطرف کنم که من و تو در این روز فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ سپس ضربه­ای به سرش وارد می­کند که با آن ضربه به مدت هفتاد هزار سال سقوط می­کند تا به چشمه­ای می­رسد که آنیۀ نام دارد و خداوند متعال می­فرماید: تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ وآن چشمه­ایست که حرارت آن در نهایت شدت قرار دارد و از زمانی که خداوند جهنم را آفرید روشن است و همه وادیان آتش می­خوابند و آن چشمه از شدت حرارت نمی­خوابد. و فرشتگان می­گویند: ای بیچارگان، نزدیک بیایید و از آن بنوشید و وقتی از آن رویگردان شدند، فرشتگان با پتک به آن ضربه می­زنند و به آن­ها گفته می­شود: ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ سپس جام­هایی از آهن برایشان می­آورند که از چشمه آنیۀ پر شده است. وقتی به نزدیک آنان آورده می­شود، لب­هایشان به هم دوخته می­شود و گوشت صورتشان از هم می­پاشد و وقتی از آن بنوشند و در شکم­های خود بریزند، یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ سپس ضربه­ای به سر او وارد می­شود که به واسطه آن ضربه هفتاد هزار سال سقوط می­کند تا در سعیر می­افتد و وقتی به آنجا رسید، آتش به صورت­های آنان کشیده می­شود و در این لحظه چشم آن از شدت حرارت چیزی نمی­بیند. سپس ضربه­ای به سر او وارد می­شود که به واسطه آن ضربه هفتاد هزار سال سقوط می­کند تا به درخت زقوم می­رسد درختی که تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ هفتاد هزار شاخه از آتش دارد و در هر شاخه هفتاد هزار میوه آتشین دارد و هر میوه(2)

از زشتی مانند سر شیطان است و بوی تعفن دارد. او بر روی صخره­ای می­لغزد که مانند آینه است و فاصله هر دو صخره با هم هفتاد هزار سال است شاخه­های آن از آتش تغذیه می­کند و میوه آن آتش است و همه چیز آن آتش است. به او می­گویند: ای بیچاره بالا بیا. اما او هر بار که تلاش می­کند بالا بیاید می­لغزد این کار او هفتاد هزار سال طول می­کشد

ص: 321


1- . در نسخه: شیطان زنجیر را با او می­کشد.
2- . میوه در دو جا ذکر شده و پس از آن نیز ذکر می­شود.

یَضِیقُ الرُّمْحُ فِی الزُّجِّ فَمِنْ ضِیقِ مَنَازِلِهِمْ عَلَیْهِمْ وَ مِنْ رِیحِهَا وَ مِنْ شِدَّةِ سَوَادِهَا وَ زَفِیرِهَا وَ شَهِیقِهَا وَ تَغَیُّظِهَا وَ نَتْنِهَا اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ وَ عَظُمَتْ دِیدَانُهُمْ فَیَنْبُتُ لَهَا أَظْفَارُ السِّنَّوْرِ وَ الْعِقْبَانِ تَأْکُلُ لَحْمَهُ وَ تَقْرِضُ عِظَامَهُ وَ تَشْرَبُ دَمَهُ لَیْسَ لَهُنَّ مَأْکَلٌ وَ لَا مَشْرَبٌ غَیْرَهُ ثُمَّ یُدْفَعُ فِی صَدْرِهِ دَفْعَةً فَیَهْوِی عَلَی رَأْسِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یُوَاقِعَ الْحُطَمَةَ فَإِذَا وَاقَعَهَا دَقَّتْ عَلَیْهِ وَ عَلَی شَیْطَانِهِ وَ جَاذَبَهُ الشَّیْطَانُ بِالسِّلْسِلَةِ (1)فَکُلَّمَا رَفَعَ رَأْسَهُ وَ نَظَرَ إِلَی قُبْحِ وَجْهِهِ کَلَحَ فِی وَجْهِهِ قَالَ فَیَقُولُ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ وَیْحَکَ بِمَا أَغْوَیْتَنِی احْمِلْ عَنِّی مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ فَیَقُولُ یَا شَقِیُّ کَیْفَ أَحْمِلُ عَنْکَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنَا وَ أَنْتَ الْیَوْمَ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ ثُمَّ یُضْرَبُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَیَهْوِی سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی عَیْنٍ یُقَالُ لَهَا آنِیَةٌ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ وَ هُوَ عَیْنٌ یَنْتَهِی حَرُّهَا وَ طَبْخُهَا وَ أُوقِدَ عَلَیْهَا مُذْ خَلَقَ اللَّهُ جَهَنَّمَ کُلُّ أَوْدِیَةِ النَّارِ تَنَامُ وَ تِلْکَ الْعَیْنُ لَا تَنَامُ مِنْ حَرِّهَا وَ یَقُولُ الْمَلَائِکَةُ یَا مَعْشَرَ الْأَشْقِیَاءِ ادْنُوا فَاشْرَبُوا مِنْهَا فَإِذَا أَعْرَضُوا عَنْهَا ضَرَبَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ بِالْمَقَامِعِ وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ قَالَ ثُمَّ یُؤْتَوْنَ بِکَأْسٍ مِنْ حَدِیدٍ فِیهِ شَرْبَةٌ مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ فَإِذَا أُدْنِیَ مِنْهُمْ تَقَلَّصَتْ شِفَاهُهُمْ وَ انْتَثَرَ لُحُومُ وُجُوهِهِمْ فَإِذَا شَرِبُوا مِنْهَا وَ صَارَ فِی أَجْوَافِهِمْ یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ ثُمَّ یُضْرَبُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَیَهْوِی سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یُوَاقِعَ السَّعِیرَ فَإِذَا وَاقَعَهَا سُعِّرَتْ فِی وُجُوهِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ غَشِیَتْ أَبْصَارُهُمْ مِنْ نَفْحِهَا ثُمَّ یُضْرَبُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَیَهْوِی سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی شَجَرَةِ الزَّقُّومِ شَجَرَةٍ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ عَلَیْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ غُصْنٍ مِنْ نَارٍ فِی کُلِّ غُصْنٍ سَبْعُونَ أَلْفَ ثَمَرَةٍ مِنْ نَارٍ کُلُّ ثَمَرَةٍ (2)کَأَنَّهَا رَأْسُ الشَّیْطَانِ قُبْحاً وَ نَتْناً تَنْشَبُ عَلَی صَخْرَةٍ مُمَلَّسَةٍ سَوْخَاءَ کَأَنَّهَا مِرْآةٌ ذَلِقَةٌ مَا بَیْنَ أَصْلِ الصَّخْرَةِ إِلَی الصَّخْرَةِ سَبْعُونَ أَلْفَ عَامٍ أَغْصَانُهَا یَشْرَبُ مِنْ نَارٍ وَ ثِمَارُهَا نَارٌ وَ فَرْعُهَا نَارٌ فَیُقَالُ لَهُ یَا شَقِیُّ اصْعَدْ فَکُلَّمَا صَعِدَ زَلِقَ وَ کُلَّمَا زَلِقَ صَعِدَ فَلَا یَزَالُ کَذَلِکَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی الْعَذَابِ وَ إِذَا

ص: 321


1- فی نسخة: جاز به الشیطان السلسلة.
2- تمرة خ ل فی الموضعین و کذا فیما یأتی بعد.

و هر بار میوه­ای از آن درخت بخورد، از صبر تلخ­تر و از مردار بدبوتر و از آهن سخت­تر است و وقتی میوه به شکم او می­رسد، مانند آب جوش می­جوشد. آن­ها آن­چه را که در دنیا از غذاهای خوشمزه می­خوردند به یاد می­آورند و در حالی­که در این تصورات هستند، فرشتگان آن­ها را می­کشانند و به مدت زمان طولانی در تاریکی­های انبوه می­افتند و وقتی در آتش جای گرفتند، صدایی مانند صدای سرخ شدن ماهی در مقلی(1)

یا مانند صدای شکستن نی از آنان به گوش می­رسد. سپس خود را از روی درخت در دره­های مذاب پرت می­کند که از آتش داغ­تر و جوشان است این دره­ها آن­ها را در سواحل می­اندازد و ساحل آن مانند ساحل شماست ف که آن­ها را به فاصله یک باع و یک ذراع و یک فتر(2) از خود دور می­کند آتش مارها و عقرب­ها را به سوی آنان می­آورد که مانند قاطر هستند. هر عقرب شصت نیش دارد که در هر نیش سم فراوان وجود دارد. مارها مانند بخاتی سیاه و آبی هستند برای هر نفر هفتاد هزار مار و هفتاد هزار عقرب است سپس به مدت هفتاد هزار سال در آتش انداخته می­شود و سوخته نمی­شود. سپس هفتاد هزار نفر به شاخه­های زقوم آویخته می­شوند و پایین نمی­آیند آتش از معقد آنان به قلب­هایشان می­رود لب­های خود را می­گزند و عقلشان زایل می­گردد پوست­ها کباب می­شود و گوشت­ها از بین می­رود. پروردگار حیّ قیّوم به خشم می­آید و می­گوید: ای مالک، به آن­ها بگو بچشید که چیزیجز عذاب را بر شما نمی­افزاییم. ای مالک، آتش را شعله­ورتر کن آتش را شعله­ورتر کن که بر کسانی که مرا بر روی عرش خود نکوهش می­کردند و حقم را پایمال کردند خشم گرفته­ام و من ملِک جبّار هستم. مالک ندا می­دهد که ای گمراهان و ای مستکران و صاحبان نعمت در دنیا، آتش جهنم را چگونه یافتید؟ آن­ها می­گویند: دل­های ما را نابود کرد و گوشتمان را خورد و استخوان­های ما را در هم شکست و ما هیچ یاور و فریادرسی نداریم. مالک می­گوید: به عزت پروردگارم سوگند که عذاب شما را زیاد خواهم کرد. آن­ها می­گویند: اگر خداوند ما را مورد عذاب قرا دهد هیچ ظلمی به مانکرده است. مالک می­گوید: فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ یعنی بر اصحاب سعیر دوری باد. خداوند جبّار به خشم می­آید و می­گوید: ای مالک، آتش را شعله­ور کن، آتش را شعله­ور کن. مالک خشمگین می­شود و ابر سیاهی را بر سر آنان می­فرستد که بر همه جهنمیان سایه می­افکند و ندا می­دهد و اول و آخر و برتر و پست­تر صدای او را می­شنوند. می­گوید: دوست دارید چه چیزی بر سر شما ببارد؟ می­گویند: آب سرد

ص: 322


1- . ظرفی برای سرخ کردن غذا.
2- . الباع: اندازه فاصله دو دست. و معنای فتر پیش از این آمد.

أَکَلَ مِنْهَا ثَمَرَةً یَجِدُهَا أَمَرَّ مِنَ الصَّبِرِ وَ أَنْتَنَ مِنَ الْجِیَفِ وَ أَشَدَّ مِنَ الْحَدِیدِ فَإِذَا وَاقَعَتْ بَطْنَهُ غَلَتْ فِی بَطْنِهِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ فَیَذْکُرُونَ مَا کَانُوا یَأْکُلُونَ فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنْ طِیبِ الطَّعَامِ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ تَجْذِبُهُمُ الْمَلَائِکَةُ فَیَهْوُوُنَ دَهْراً فِی ظُلَمٍ مُتَرَاکِبَةٍ فَإِذَا اسْتَقَرُّوا فِی النَّارِ سُمِعَ لَهُمْ صَوْتٌ کَصَیْحِ السَّمَکِ عَلَی الْمَقْلَی (1)أَوْ کَقَضِیبِ الْقَصَبِ ثُمَّ یَرْمِی بِنَفْسِهِ مِنَ الشَّجَرَةِ فِی أَوْدِیَةٍ مُذَابَةٍ مِنْ صُفْرٍ مِنْ نَارٍ وَ أَشَدَّ حَرّاً مِنَ النَّارِ تَغْلِی بِهِمُ الْأَوْدِیَةُ تَرْمِی بِهِمْ فِی سَوَاحِلِهَا وَ لَهَا سَوَاحِلُ کَسَوَاحِلِ بَحْرِکُمْ هَذَا فَأَبْعَدُهُمْ مِنْهَا بَاعٌ وَ الثَّانِی ذِرَاعٌ وَ الثَّالِثُ فِتْرٌ (2)فَیَحْمِلُ عَلَیْهِمْ هَوَامُّ النَّارِ الْحَیَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ کَأَمْثَالِ الْبِغَالِ الدُّلْمِ لِکُلِّ عَقْرَبٍ سِتُّونَ فَقَاراً فِی کُلِّ فَقَارٍ قُلَّةٌ مِنْ سَمٍّ وَ حَیَّاتٌ سُودٌ زُرْقٌ أَمْثَالُ الْبَخَاتِیِّ فَیَتَعَلَّقُ بِالرَّجُلِ سَبْعُونَ أَلْفَ حَیَّةٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ عَقْرَبٍ ثُمَّ کُبَّ فِی النَّارِ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ لَا تُحْرِقُهُ قَدِ اکْتَفَی بِسَهْمَتِهِ ثُمَّ تَعَلَّقَ عَلَی کُلِّ غُصْنٍ مِنَ الزَّقُّومِ سَبْعُونَ أَلْفَ رَجُلٍ مَا یَنْحَنِی وَ لَا یَنْکَسِرُ فَیَدْخُلُ النَّارُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ فَتَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ تُقَلِّصُ الشِّفَاهَ وَ تُطَیِّرُ الْجَنَانَ وَ تُنْضِجُ الْجُلُودَ وَ تَذُوبُ الشُّحُومُ وَ یَغْضَبُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ فَیَقُولُ یَا مَالِکُ قُلْ لَهُمْ ذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً یَا مَالِکُ سَعِّرْ سَعِّرْ فَقَدِ اشْتَدَّ غَضَبِی عَلَی مَنْ شَتَمَنِی عَلَی عَرْشِی وَ اسْتَخَفَّ بِحَقِّی وَ أَنَا الْمَلِکُ الْجَبَّارُ فَیُنَادِی مَالِکٌ یَا أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الِاسْتِکْبَارِ وَ النِّعْمَةِ فِی دَارِ الدُّنْیَا کَیْفَ تَجِدُونَ مَسَّ سَقَرَ قَالَ فَیَقُولُونَ قَدْ أَنْضَجَتْ قُلُوبَنَا وَ أَکَلَتْ لُحُومَنَا وَ حَطَمَتْ عِظَامَنَا فَلَیْسَ لَنَا مُسْتَغِیثٌ وَ لَا لَنَا مُعِینٌ قَالَ فَیَقُولُ مَالِکٌ وَ عِزَّةِ رَبِّی لَا أَزِیدُکُمْ إِلَّا عَذَاباً فَیَقُولُونَ إِنْ عَذَّبَنَا رَبُّنَا لَمْ یَظْلِمْنَا شَیْئاً قَالَ فَیَقُولُ مَالِکٌ فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ یَعْنِی بُعْداً لِأَصْحَابِ السَّعِیرِ ثُمَّ یَغْضَبُ الْجَبَّارُ فَیَقُولُ یَا مَالِکُ سَعِّرْ سَعِّرْ فَیَغْضَبُ مَالِکٌ فَیَبْعَثُ عَلَیْهِمْ سَحَابَةً سَوْدَاءَ یَظَلُّ أَهْلَ النَّارِ کُلَّهُمْ ثُمَّ یُنَادِیهِمْ فَیَسْمَعُهَا أَوَّلُهُمْ وَ آخِرُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ أَدْنَاهُمْ فَیَقُولُ مَا ذَا تُرِیدُونَ أَنْ أُمْطِرَکُمْ فَیَقُولُونَ الْمَاءَ الْبَارِدَ

ص: 322


1- وعاء یقلی فیه الطعام.
2- الباع: قدر مد الیدین. و الفتر تقدم معناه.

که تشنه­ایم. خواری آن چه بسیار است و سنگ و پتک و آهن و خونابه(1)

و کرم­های آتشین بر شما می­بارد. چهره و پیشانی آنان می­سوزد و چشم­هایشان تاریک می­شود (2)

و استخوان­هایشان در هم شکسته می­شود. در این هنگام می­گویند: وای بر ما. و وقتی استخوان­های آنان دیگر گوشتی نداشت، خشم خداوند بیشتر می­شود و می­گوید: ای مالک، آتش را مانند هیزم بر آن­ها بکش. سپس امواج آتش به مدت هفتاد سال به آن­ها زده می­شود و پس از آن درها به روی آنان بسته می­شود و فاصله هر در تا در دیگر به اندازه یک مسیر پانصد ساله است و قطر هر در به اندازه یک مسیر پانصد ساله است. سپس هر یک از آنان در سه تابوت آهنین از آتش قرار داده می­شود که بر بالای یکدیگر قرار دارند و هیچ صدایی به جز ناله و شیون و صدای الاغ و قاطر و صدای سگ از آنان به گوش نمی­رسد.(3)

آن­ها کر و لال و کور هستند و هیچ سخنی مگر ناله و شیون نمی­گویند. پس درهای جهنم به روی آنان بسته می­شود و ستون­هایش پایین می­آید و روحی به آنان وارد نمی­شود و هیچ غصه­ای از آنان برطرف نمی­گردد. آتش بر آنان مطبّق است یعنی هیچ راه فراری از آن ندارند و هیچ فرشته­ای برای آن­ها شفاعت نمی­کند و هیچ دوست صمیمی از بین بهشتیان ندارند و پروردگار آن­ها را فراموش کرده است و یاد آنان را از دل بندگان زدوده است و هیچکس آنان را یاد نمی­کند.

توضیح

الفضخ و الشدخ به معنای شکستن است و الخیاس یا جمع الخیس است به کسر، که به معنای درخت انبوه است و یا در اصل «جبال» بوده که تحریف شده است. فلا یخطئانه، یعنی ضربه آن­ها بر دیگری قرار نمی­گیرد و در بعضی نسخه­ها آمده است فلا یخبطانه، از این سخن که می­گویند: خبطت الرجل یعنی احسان به کسی بدون این­که بین آن­ها آشنایی وجود داشته باشد. و در قاموس آمده است: کسف حاله یعنی بد حال شد و فلان نکس طرفه (4) و رجل کاسف البال یعنی بدحال. فیرحل قفاه یقال رحلت البعیر إذا شددت علی ظهره الرحل و الظاهر فیرکل و الرکل به معنای لگد زدن است و عجزة الشی ء آخر آن است. مما أعقبتا یعنی مجازاتی که به سبب کوتاهی در اطاعت خداوند برای شما به جا ماند. یا از این سخن آنان است: عقبت الرجل وقتی نسبت به کسی نیّت بد داشته باشی. و العضوض یعنی چاه عمیق و السوخاء به معنای زمینی است که پا در آن فرو می­رود و شاید منظور از آن در اینجا کنایه از لغزش پا به سمت پایین باشد. و الفتر به کسر فاصله بین انگشت اشاره و سبّابه است و الدلم به ضم جمع أدلم است

ص: 323


1- . الکلالیب جمع الکلاب: آهن کجی که بر آن گوشت کباب می­کنند، در زبان فارسی به آن قلاب می­گویند. الخطاطیف جمع الخطاف: آهنی که با آن چیزی را سریع برمی­دارند.
2- . أی یظلم ابصارهم. و فی نسخة: یعمی أبصارهم.
3- . در هر سه جمله به همین ترتیب است.
4- . در کتاب این چنین آمده است و شاید صحیح بدین صورت باشد: فلان نکس رأسه یعنی از شدت شرم سرش را پایین انداخت.

وَا عَطَشَاهْ وَا طُولَ هَوَانَاهُ فَیُمْطِرُهُمْ حِجَارَةً وَ کَلَالِیباً وَ خَطَاطِیفاً (1)وَ غِسْلِیناً وَ دِیدَاناً مِنْ نَارٍ فَیَنْضَجُ وُجُوهُهُمْ وَ جِبَاهُهُمْ وَ یُغْضَی (2)أَبْصَارُهُمْ وَ یُحْطَمُ عِظَامُهُمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادُونَ وَا ثُبُورَاهْ فَإِذَا بَقِیَتِ الْعِظَامُ عَوَارِی مِنَ اللُّحُومِ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ فَیَقُولُ یَا مَالِکُ اسْجُرْهَا عَلَیْهِمْ کَالْحَطَبِ فِی النَّارِ ثُمَّ یَضْرِبُ أَمْوَاجُهَا أَرْوَاحَهُمْ سَبْعِینَ خَرِیفاً فِی النَّارِ ثُمَّ یُطْبَقُ عَلَیْهِمْ أَبْوَابُهَا مِنَ الْبَابِ إِلَی الْبَابِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ غِلَظُ الْبَابِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ یُجْعَلُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ فِی ثَلَاثِ تَوَابِیتَ مِنْ حَدِیدٍ مِنْ نَارٍ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ فَلَا یُسْمَعُ لَهُمْ کَلَامٌ أَبَداً إِلَّا أَنَّ لَهُمْ فِیهَا شَهِیقٌ کَشَهِیقِ الْبِغَالِ وَ زَفِیرٌ مِثْلُ نَهِیقِ الْحَمِیرِ وَ عُوَاءٌ (3)کَعُوَاءِ الْکِلَابِ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَلَیْسَ لَهُمْ فِیهَا کَلَامٌ إِلَّا أَنِینٌ فَیُطْبَقُ عَلَیْهِمْ أَبْوَابُهَا وَ یُسَدُّ عَلَیْهِمْ عُمُدُهَا فَلَا یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ رَوْحٌ أَبَداً وَ لَا یَخْرُجُ مِنْهُمُ الْغَمُّ أَبَداً فَهِیَ عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ یَعْنِی مُطْبَقَةً لَیْسَ لَهُمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ شَافِعُونَ وَ لَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ صَدِیقٌ حَمِیمٌ وَ یَنْسَاهُمُ الرَّبُّ وَ یَمْحُو ذِکْرُهُمْ مِنْ قُلُوبِ الْعِبَادِ فَلَا یُذْکَرُونَ أَبَداً.

بیان

الفضخ و الشدخ الکسر و الخیاس لعله جمع الخیس بالکسر و هو الشجر الملتف أو هو تصحیف الجبال قوله علیه السلام فلا یخطئانه أی لا تقع ضربتهما علی غیره و فی بعض النسخ فلا یخبطانه من قولهم خبطت الرجل إذا أنعمت علیه من غیر معرفة بینکما و قال فی القاموس کسف حاله ساءت و فلان نکس طرفه (4)و رجل کاسف البال سیئ الحال قوله علیه السلام فیرحل قفاه یقال رحلت البعیر إذا شددت علی ظهره الرحل و الظاهر فیرکل و الرکل الضرب بالرجل و عجزة الشی ء مؤخره قوله علیه السلام مما أعقبتا أی أورثتا من العقوبة بسبب التقصیر فی طاعة الله أو من قولهم عقبت الرجل إذا بغیته بشر و العضوض البئر البعیدة القعر و السوخاء الأرض التی تسیخ فیها الرجل أی ترسب و لعله إن صحت النسخة هنا کنایة عن زلق الأقدام إلی أسفل و الفتر بالکسر ما بین طرف الإبهام و المشیرة و الدلم بالضم جمع الأدلم

ص: 323


1- الکلالیب جمع الکلاب: حدیدة معطوفة یعلق بها اللحم، یقال لها بالفارسیة: قلاب. الخطاطیف جمع الخطاف: حدیدة یختطف بها.
2- أی یظلم ابصارهم. و فی نسخة: یعمی أبصارهم.
3- کذا فی الجمل الثلاثة.
4- هکذا فی الکتاب، و لعلّ الصحیح: فلان نکس رأسه أی طأطأه من ذل.

و به معنای سیاهی شدید است. و الخطاف به معنای عصای آهنی است و جمع آن خطاطیف است و در نسخه اصلی تحریف­هایی وجود داشت که در اینجا ذکر نشد.

روایت 100

. می­گویم در صحیفه سجادیه آمده است که امام زین العابدین علیه­السلام پس از نماز شب این دعا را می­خواند: خداوندا به تو پناه می­برم از آتشی که آن را بر کسانی که از فرمان تو سرپیچی کردند سخت گرفتی و با آن کسانی را که از رضای توروی گرداندند (1) تهدید کردی و از آتشی که نور آن ظلمت است و اندک آن دردناک است و دور آن نزدیک است و از آتشی که خود را می­خورد و می­بلعد(2) و ازآتشی که استخوان­ها را به پودر تبدیل می­کند و به اهل خود شرابی داغ می­نوشاند و ازآتشی که به تضرع و زاری هیچکس رحم نمی­کند و نمی­تواند کمتر شود و بر ساکنان خود بسیار داغ و پر حرارت است و عذاب شدید دارد و به تو پناه می­برم از عقرب­های آن که دهان خود را باز کرده­اند(3) و مارهایی که نیش خود را به هم می­سایند(4) و شراب آن که امعاء و احشاء ساکنان خود را نابود می­کند و دل آنان را از جا می­کند و

از تو طلب هدایت می­کنم و طلب دوری از آن آتش و چیزی که آن را به تاخیر بیندازد دارم.

روایت 101

. نهج البلاغه: در نامه­ای به محمد بن ابی بکر: بترسید از آتشی که بسیار عمیق است و حرارت شدیدی دارد و عذاب آن تازه است، سرایی که در آن رحمتی نیست و دعایی شنیده نمی­شود و هیچ گشایشی وجود ندارد.

روایت 102

. العقائد: عقیده ما در مورد جهنم این است که سرای خواری و پستی و انتقام از کفّار است و کافران و مشرکان و کسانی که از امر الهی سرپیچی می­کنند در آن جاویدانند. اما گناهکاران که یکتاپرست هستند، با رحمتی که آن­ها را در برمی­گیرد و شفاعتی که به آن­ها می­رسد از آن خارج می­شوند.

و روایت شده است که وقتی یکتاپرستان به آتش وارد شوند، هیچ عذابی به آنان نمی­رسد و همه عذاب­های دردناک در هنگام خروج آنان از آتش نازل می­شود. این عذاب­ها جزای اعمال آنان است و خداوند بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ نیست و جهنمیان بیچارگان واقعی هستند لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً اگر غذا بخواهند

ص: 324


1- . صدف عنه: روی گرداند.
2- . صال علیه: پرید.
3- . فغرفاه: دهانش را باز کرد.
4- . صلق نابه: دندان­هایش را به هم سایید.

و هو الشدید السواد و الخطاف کل حدیدة حجناء و جمعه خطاطیف و کان فی النسخة تصحیفات ترکناها کما وجدناها.

«100»

أَقُولُ قَالَ سَیِّدُ السَّاجِدِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی الصَّحِیفَةِ الْکَامِلَةِ فِیمَا کَانَ یَدْعُو علیه السلام بَعْدَ صَلَاةِ اللَّیْلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَارٍ تَغَلَّظْتَ بِهَا عَلَی مَنْ عَصَاکَ وَ تَوَعَّدْتَ بِهَا مَنْ صَدَفَ عَنْ رِضَاکَ (1)وَ مِنْ نَارٍ نُورُهَا ظُلْمَةٌ وَ هَیِّنُهَا أَلِیمٌ وَ بَعِیدُهَا قَرِیبٌ وَ مِنْ نَارٍ یَأْکُلُ بَعْضَهَا بَعْضٌ وَ یَصُولُ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ (2)وَ مِنْ نَارٍ تَذَرُ الْعِظَامَ رَمِیماً وَ تَسْقِی أَهْلَهَا حَمِیماً وَ مِنْ نَارٍ لَا تُبْقِی عَلَی مَنْ تَضَرَّعَ إِلَیْهَا وَ لَا تَرْحَمُ مَنِ اسْتَعْطَفَهَا وَ لَا تَقْدِرُ عَلَی التَّخْفِیفِ عَمَّنْ خَشَعَ لَهَا وَ اسْتَسْلَمَ إِلَیْهَا تَلْقَی سُکَّانَهَا بِأَحَرِّ مَا لَدَیْهَا مِنْ أَلِیمِ النَّکَالِ وَ شَدِیدِ الْوَبَالِ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْ عَقَارِبِهَا الْفَاغِرَةِ أَفْوَاهُهَا (3)وَ حَیَّاتِهَا الصَّالِقَةِ بِأَنْیَابِهَا (4)وَ شَرَابِهَا الَّذِی یُقَطِّعُ أَمْعَاءَ وَ أَفْئِدَةَ سُکَّانِهَا وَ یَنْزِعُ قُلُوبَهُمْ وَ أَسْتَهْدِیکَ لِمَا بَاعَدَ مِنْهَا وَ أَخَّرَ عَنْهَا الدُّعَاءَ.

«101»

نهج، نهج البلاغة مِنْ عَهْدٍ لَهُ علیه السلام إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ وَ احْذَرُوا نَاراً قَعْرُهَا بَعِیدٌ وَ حَرُّهَا شَدِیدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِیدٌ دَارٌ لَیْسَ فِیهَا رَحْمَةٌ وَ لَا تُسْمَعُ فِیهَا دَعْوَةٌ وَ لَا تُفَرَّجُ فِیهَا کُرْبَةٌ.

«102»

عد، العقائد اعتقادنا فی النار أنها دار الهوان و دار الانتقام من أهل الکفر و العصیان و لا یخلد فیها إلا أهل الکفر و الشرک فأما المذنبون من أهل التوحید فإنهم یخرجون منها بالرحمة التی تدرکهم و الشفاعة التی تنالهم

وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَا یُصِیبُ أَحَداً مِنْ أَهْلِ التَّوْحِیدِ أَلَمٌ فِی النَّارِ إِذَا دَخَلُوهَا وَ إِنَّمَا یُصِیبُهُمُ الْآلَامُ عِنْدَ الْخُرُوجِ مِنْهَا فَتَکُونُ تِلْکَ الْآلَامُ جَزَاءً بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ أَهْلُ النَّارِ هُمُ الْمَسَاکِینُ حَقّاً لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها لا یَذُوقُونَ فِیها بَرْداً وَ لا شَراباً إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً وَ إِنِ اسْتَطْعَمُوا أُطْعِمُوا

ص: 324


1- صدف عنه: أعرض و صد.
2- صال علیه: وثب.
3- فغرفاه: فتحه.
4- صلق نابه: حکه بالآخر فحدث بینهما صوت.

از زقوم به آنان می­دهند و اگر فریاد خواهی کنند، یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ پس مدتی جواب آنان را نمی­دهند و سپس به ایشان می­گویند: اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ.

و روایت شده است خداوند عز و جل دستور می­دهد افرادی را به سوی آتش بیاورند، سپس به مالک می­گوید: به آتش بگو پای آنان را نسوزاند زیرا آن­ها با این پا به سمت مساجد می­رفتند و دست آنان را نسوزان زیرا آنان این دستان را به دعا بلند می­کردند و زبان آنان را نسوزان زیرا قرآن را بسیار تلاوت می­کردند و صورت آن­ها را نسوزان زیرا وضو می­گرفتند. مالک می­گوید: ای بیچارگان، حال شما چگونه است؟ می­گویند: ما برای غیر خدا کار می­کردیم و به ما گفته شد: ثواب خود را از کسی بگیرید که برایش کار کردید.

توضیح

می­گویم به گفته شیخ مفید آتش خانه کسی است که نسبت به خداوند معرفت نداشت و برخی از اصحاب معرفت نیز به واسطه گناهان خود به آن وارد می­شوند، اما در آن جاودان نیستند. بلکه از آن به نعمت­های جاودان کوچ می­کنند و تنها کافران در آتش جاویدانند و خداوند متعال می­فرماید: فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (1)

منظور از صلی در اینجا جاودانگی در آن است و خداوند متعال فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً(2) و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ (3)

که در هر دو آیه جاودانگی در آتش مطرح شده است که فقط مربوط به کفار است و کسانی را که با دلایل عقلی و کتاب خداوند و روایات ظاهر مشهور و اجماع سابق برای اهل بدعت از اصحاب وعید(4)

نسبت به خداوند معرفت دارند در بر نمی­گیرد. سپس می­گوید: جایز نیست که کافر نسبت به خداوند معرفت داشته باشد و کسی که به او ایمان دارد به او معرفت پیدا می­کند و هر کس که به اصول دین ما کفر بورزد نسبت به خداوند جاهل است و هریک از نمازگزارانی که به سوی قبله اسلام نماز می­گزارد، با اصول ایمان مخالفت کند، از نظر ما نسبت به خداوند جاهل است حتی اگر توحید خود را آشکار کند همانطور که کافر به نبی اکرم صلوات الله علیه و آله جاهل به خداوند است،

ص: 325


1- . لیل: 14- 16.
2- . نساء: 56.
3- . مائده: 36.
4- . در شرح چاپی العقائد: به جای وعید اجماع آمده است، و رای سابق برای بدعتگزاران اصحاب وعید است.

مِنَ الزَّقُّومِ وَ إِنِ اسْتَغَاثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ فَیُمْسَکُ الْجَوَابُ عَنْهُمْ أَحْیَاناً ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ

وَ رُوِیَ أَنَّهُ یَأْمُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرِجَالٍ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ لِمَالِکٍ قُلْ لِلنَّارِ لَا تُحْرِقِی لَهُمْ أَقْدَاماً فَقَدْ کَانُوا یَمْشُونَ إِلَی الْمَسَاجِدِ وَ لَا تُحْرِقِی لَهُمْ أَیْدِیاً فَقَدْ کَانُوا یَرْفَعُونَهَا إِلَیَّ بِالدُّعَاءِ وَ لَا تُحْرِقِی لَهُمْ أَلْسِنَةً فَقَدْ کَانُوا یُکْثِرُونَ تِلَاوَةَ الْقُرْآَنِ وَ لَا تُحْرِقِی لَهُمْ وُجُوهاً فَقَد کَانُوا یُسْبِغُونَ الْوُضُوءَ فَیَقُولُ مَالِکٌ یَا أَشْقِیَاءُ فَمَا کَانَ حَالُکُمْ فَیَقُولُونَ کُنَّا نَعْمَلُ لِغَیْرِ اللَّهِ فَقِیلَ لَنَا خُذُوا ثَوَابَکُمْ مِمَّنْ عَمِلْتُمْ لَهُ.

بیان

أقول قال الشیخ المفید رفع الله درجته و أما النار فهی دار من جهل الله سبحانه و قد یدخلها بعض من عرفها بمعصیة الله تعالی غیر أنه لا یخلد فیها بل یخرج منها إلی النعیم المقیم و لیس یخلد فیها إلا الکافرون و قال تعالی فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی لا یَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَی الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (1)یرید بالصلی هنا الخلود فیها و قال تعالی إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً (2)و قال إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ (3)الآیتان و کل آیة تتضمن ذکر الخلود فی النار فإنما هی فی الکفار دون أهل المعرفة بالله تعالی بدلائل العقول و الکتاب المسطور و الخبر الظاهر المشهور و الإجماع السابق لأهل البدع من أصحاب الوعید (4)ثم قال رحمه الله و لیس یجوز أن یعرف الله تعالی من هو کافر به و لا یجهله من هو به مؤمن و کل کافر علی أصولنا فهو جاهل بالله و من خالف أصول الإیمان من المصلین إلی قبلة الإسلام فهو عندنا جاهل بالله و إن أظهر القول بتوحیده کما أن الکافر برسول الله صلی الله علیه و آله جاهل بالله

ص: 325


1- اللیل: 14- 16.
2- النساء: 56.
3- المائدة: 36.
4- فی شرح العقائد المطبوع: و الإجماع، و الرأی السابق لاهل البدع من أصحاب الوعید.

هر چند در میان آنان کسی وجود داشته باشد که به توحید خداوند اعتراف دارد و با رفتار خود طوری وانمود می­کند که مستضعفان را به این توهم می­اندازد که نسبت به خداوند متعال معرفت دارد و خداوند فرموده است: فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً(1)

با این آیه مومن را از احکام کافران خارج کرده است و خداوند متعال فرمود: فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ

بَیْنَهُمْ (2)

این آیه از کافران به پیامبر ایمان را نفی کرده است و برای آنان با شک در آن معرفت نسبت به خداوند متعال را اثبات نکرده است و خداوند فرمود: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ تا آنجا که می­گوید: وَ هُمْ صاغِرُونَ (3)

که ایمان یهودیان و مسیحیان را نفی کرده است و بر آن­ها به کفر و گمراهی حکم کرده است.

می­گویم برخی روایات متعلق به بهشت و جهنم در احتجاج الرضا علیه­السلام علی سلیمان مروزی که قسمتی از آن در باب صفات محشر و باب بهشت و جهنم دنیا آمده است، در ادامه خواهد آمد.

می­گویم پس از روشن شدن حق در نزد تو که در آیات بسیار و در روایات متواتر از صفات بهشت و جهنم و ویژگی­های آن آمده است، به برخی از آن اشاره می­کنیم که فرقه­های مخالف با دین از حکیمان و فلاسفه برای نشان دادن دشمنی خود با حق آشکار و مخالفت خود با شریعت پیامبران گفته­اند.

شارح المقاصد در تایید مذهب حکیمان در جهنم و بهشت و ثواب و عقاب کسانی که معتقد به عالم مثل هستند، و به سایر چیزهایی که مفصلا در شرع آمده است اعتقاد دارند مطالبی ارائه می­کند. اما بنابر آن­چه که مسلمانان می­گویند در عالم مثل چیزی از جنس محسوسات وجود ندارد و اکثریت آن را از قبیل لذت و الم عقلی محسوب می­کنند، چرا که نفس انسان چه این­که آنطور که افلاطون گفت ازلی محسوب شود و چه آن­که بنا بر نظریه ارسطو ابدی باشد، با نابودی جسم از بین نمی­رود بلکه باقی می­ماند و از کمالات خود لذت می­برد و از ادراکات خود شاد است و این سعادت و ثواب و بهشت اوست که در مراتب با هم اختلاف دارد و احوال متفاوت دارد، یا دردناک است که با از دست دادن کمالات و فساد اعتقادات همراه است و این شقاوت و عذاب و جهنم اوست که در جزییات متفاوت است که انسان به

ص: 326


1- . جن: 13.
2- . نساء: 65.
3- . توبه: 29.

و إن کان فیهم من یعترف بتوحید الله تعالی و یتظاهر بما یوهم المستضعفین أنه معرفة بالله تعالی و قد قال تعالی فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً (1)فأخرج بذلک المؤمن عن أحکام الکافرین و قال تعالی فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ (2)الآیة فنفی عمن کفر بنبی الله الإیمان و لم یثبت له مع الشک فیه المعرفة بالله علی حال و قال تعالی قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ إلی قوله وَ هُمْ صاغِرُونَ (3)فنفی الإیمان عن الیهود و النصاری و حکم علیهم بالکفر و الضلال.

أقول: سیأتی بعض ما یتعلق بالجنة و النار فی احتجاج الرضا علیه السلام علی سلیمان المروزی و قد مضی بعضها فی باب صفة المحشر و باب جنة الدنیا و نارها.

تتمیم أقول بعد اتضاح الحق لدیک فیما ورد فی الآیات المتظافرة و الأخبار المتواترة من أحوال الجنة و النار و خصوصیاتهما فلنشر إلی بعض ما قاله فی ذلک الفرقة المخالفة للدین من الحکماء و المتفلسفین لتعرف معاندتهم للحق المبین و معارضتهم لشرائع المرسلین.

قال شارح المقاصد فی تقریر مذهب الحکماء فی الجنة و النار و الثواب و العقاب أما القائلون بعالم المثل فیقولون بالجنة و النار و سائر ما ورد به الشرع من التفاصیل و لکن فی عالم المثل لا من جنس المحسوسات المحضة علی ما تقول به الإسلامیون و أما الأکثرون فیجعلون ذلک من قبیل اللذات و الآلام العقلیة و ذلک أن النفوس البشریة سواء جعلت أزلیة کما هو رأی أفلاطون أو لا کما هو رأی أرسطو فهی أبدیة عندهم لا تفنی بخراب البدن بل تبقی ملتذة بکمالاتها مبتهجة بإدراکاتها و ذلک سعادتها و ثوابها و جنانها علی اختلاف المراتب و بتفاوت الأحوال أو متألمة بفقد الکمالات و فساد الاعتقادات و ذلک شقاوتها و عقابها و نیرانها علی ما لها من اختلاف التفاصیل و إنما لم یتنبه لذلک فی هذا العالم لاستغراقها فی تدبیر

ص: 326


1- الجن: 13.
2- النساء: 65.
3- التوبة: 29.

دلیل مشغول بودن به امور جسمانی در این عالم و غرق شدن در تاریکی عالم طبیعت و علایق و دلبستگی­های آن، متوجه این موضوع نشده است و تفاصیل ثواب و عقاب و مسائل مربوط به آن شنیده شده است. البته این­ها به صورت مجاز آمده است و احوال سعادت و شقاوت و لذت و الم و رسیدن از شقاوت به سعادت، مفصلا آمده است. شقاوت ابدی همان جهل مرکب و شر متضاد است نه جهل ساده و خلق و خوی خالی از فضیلت که شقاوت آن منقطع است و چه بسا اصلا به شقاوت نیانجامد.

وتوضیح آن این است که از دست رفتن کمالات نفس یا به ی کدلیل عدمی است مثل نقص غریزه عقل، یا وجودی است مثل وجود امور متناقض با کمالات که یا راسخ است یا غیر راسخ. و هر یک از این سه قسم، یا بر حسب قوه نظری است یا عملی که به شش دسته تقسیم می­شود. آن که بر حسب نقص غریزه است پس ازمرگ در هر دو قوه مخلوق نیست و عذابی به سبب آن نازل نمی­شود و آن که به سبب تناقض راسخ در قوه نظریه است، مانند جهل مرکب که صورتی برای نفس می­شود و از آن جدا نمی­شود و مخلوق نیست. اما عذاب آن ابدی است و اما سه مورد دیگر یعنی نظری غیر راسخ مانند اعتقادات عوام و اعتقادات تقلیدی و عملی راسخ و غیر راسخ مانند اخلاق و صفات ثابت زشت مستحکم و غیر مستحکم که پس از مرگ به دلیل عدم نفوذ آن زایل می­شود یا به دلیل این­که هیئت­هایی است که از افعال و مزاج­ها برداشت می­شود و با زوال آن از بین می­رود، اما در شدت و ضعف و زشتی و سرعت و کندی زوال اختلاف دارد و عذاب آن در کم و کیف بر حسب دو اختلاف متفاوت است و وقتی نفس دانست که کمال فانی دارد، یا به دلیل اکتساب امور متضاد با کمال به دلیل تساهل او در کسب کمال و عدم اشتغال او به علوم یا به دلیل اشتغال به چیزی که او را از اکتساب کمال بازمی­دارد. و اما نفس­های سالم خالی از کمال و از آن­چه که متضاد آن است، و از شوق به کمال در گشایش رحمت خداوند هستند و از جسم خارج است و به سوی سعادتی که شایسته آن است می­رود و از دردهای بیچارگان درد نمی­کشد، اما به عقیده برخی از فلاسفه جایز نیست که این نفس­ها به ادراک نرسد و به ناچار باید متعلق به جسم­های دیگر باشد زیرا تنها با ابزار جسمانی درک می­شود. در این هنگام یا به اصول صورت مثالی آن تبدیل

ص: 327

البدن و انغماسها فی کدورات عالم الطبیعة و بالجملة لما بها من العلائق و العوائق الزائلة بمفارقة البدن فما ورد فی لسان الشرع من تفاصیل الثواب و العقاب و ما یتعلق بذلک من السمعیات فهی مجازات و عبارات عن تفاصیل أحوالها فی السعادة و الشقاوة و اختلاف أحوالها فی اللذات و الآلام و التدرج مما لها من درکات الشقاوة إلی درجات السعادة فإن الشقاوة السرمدیة إنما هی بالجهل المرکب الراسخ و الشرارة المضادة للملکة الفاضلة لا الجهل البسیط و الأخلاق الخیالیة عن غایتی الفضل و الشرارة فإن شقاوتها منقطعة بل ربما لا یقتضی الشقاوة أصلا.

و تفصیل ذلک أن فوات کمالات النفس یکون إما لأمر عدمی کنقصان غریزة العقل أو وجودی کوجود الأمور المضادة للکمالات و هی إما راسخة أو غیر راسخة و کل واحد من الأقسام الثلاثة إما أن یکون بحسب القوة النظریة أو العملیة یصیر ستة فالذی بحسب نقصان الغریزة فی القوتین معا فهو غیر مجبول بعد الموت و لا عذاب بسببه أصلا و الذی بسبب مضاد راسخ فی القوة النظریة کالجهل المرکب الذی صار صورة للنفس غیر مفارقة عنه فهو غیر مجبول أیضا لکن عذابه دائم و أما الثلاثة الباقیة أعنی النظریة الغیر الراسخة کاعتقادات العوام و المقلدة و العملیة الراسخة و غیر الراسخة کالأخلاق و الملکات الردیئة المستحکمة و غیر المستحکمة فیزول بعد الموت لعدم رسوخها أو لکونها هیئات مستفادة من الأفعال و الأمزجة فتزول بزوالها لکنها تختلف فی شدة الرداءة و ضعفها و فی سرعة الزوال و بطئه فیختلف العذاب بها فی الکم و الکیف بحسب الاختلافین و هذا إذا عرفت النفس أن لها کمالا فانیا إما لاکتسابها ما یضاد الکمال أو لاشتغالها بما یصرفها عن اکتساب الکمال أو لتکاسلها فی اقتناء الکمال و عدم اشتغالها بشی ء من العلوم و أما النفوس السلیمة الخالیة عن الکمال و عما یضاده و عن الشوق إلی الکمال ففی سعة من رحمة الله خارجة من البدن إلی سعادة تلیق بها غیر متألمة بما یتأذی به الأشقیاء إلا أنه ذهب بعض الفلاسفة إلی أنها لا تجوز أن تکون معطلة عن الإدراک فلا بد أن تتعلق بأجسام أخر لما أنها لا تدرک إلا بآلات جسمانیة و حینئذ إما أن تصیر مبادئ صور لها و

ص: 327

می­شود و نفس آن می­باشد و این اعتقاد به تناسخ است، و یا این­که تبدیل نمی­شود و این همان چیزی است که ابن سینا و فارابی به آن اعتقاد دارند که به اجرام آسمانی متعلق است نه بنا بر این اصل که نفس مدبّری دارد برای امور خود دارد، بلکه بنا بر این اصل که برای امکان تخیل از آن استفاده می­کند سپس صورت­هایی را که به آن اعتقاد داشت و در تصور نفس وجود داشت در مخیله جای می­دهد. پس خیرات اخروی را بر حسب تصورات خود مشاهده می­کند و جایز است که این جرم از هوا و دود متولد شده باشد بدون آن­که با مزاجی که فیضان نفس انسانی را اقتضا کند تقارن پیدا کند.

حکیمان حتی اگر معاد جسمانی و ثواب و عقاب محسوس را اثبات نکرده باشند، آن را انکار نکردند بلکه آن را جزو امور ممکن محسوب کردند، البته نه بر وجه اعاده معدوم و حمل آیات وارده را بر ظواهر آن جایز دانستند و تصریح کردند به این­که با اصول حکمی

قواعد فلسفی مخالف نیست و وقوع آن در حکمت الهی بعید نیست. زیرا تبشیر و انذار در امر نظام معاش و صلاح معاد نفع ظاهری دارد و در ثواب مطیع و عذاب گناهکار کاربرد دارد. و سبب ازدیاد منافع است و در مقایسه با اکثریت خیر است، هر چند در حق عذاب کننده ضرر باشد پس از جمله خیرات کثیری است که شر قلیل لازمه آن است، به منزله قطع عضو برای سلامتی بدن.

مانند این را شیخ ابن سینا در رساله مبدا و معاد ذکر کرده است و این جواز را ذکر نکرده و از ترس دینداران زمانه خود تنها جواز آن را در شفاء ذکر کرده است و این بر کسانی که به کلام او رجوع می­کنند و از اصول او پیروی می­کنند پوشیده نیست که کلّ آن با آن­چه که در شریعت پیامبران وارد شده مطابق نیست و آن­ها برخی از اصول شریعت را پوشیده نگاه می­دارند و در هر دوره­ای ضروریات دین را با زبان خود از ترس قتل و تکفیر از مومنان زمانه خود مخفی می­کنند. آن­ها با زبان خود مومن هستند اما دل­هایشان رویگردان است و اکثر آن­ها کافر هستند و به جان خودم قسم که کسی که معتقد است از واحد تنها واحد صادر می­شود و هر حادثی مسبوق به ماده است و هر چیز که ثابت شود قدیم است، عدم آن ممتنع است و عقول و افلاک و عناصر هیولا و انواع متوالده قدیم هستند و اعاده معدوم جایز نیست و افلاک متطابق هستند و عنصریات فوق افلاک نیستند و امثال آن. چگونه به شریعت­ها و آیات الهی و روایات متواتر که امور واجب در آن آمده است ایمان دارد و خداوند یَفْعَلُ ما یَشاءُ و یَحْکُمُ ما

ص: 328

یکون نفوسا لها و هذا هو القول بالتناسخ و إما أن لا تصیر و هذا هو الذی مال إلیه ابن سینا و الفارابی من أنها تتعلق بأجرام سماویة لا علی أن یکون نفوسا لها مدبرة لأمورها بل علی أن یستعملها لإمکان التخیل ثم تتخیل الصور التی کانت معتقدة عندها و فی وهمها فیشاهد الخیرات الأخرویة علی حسب ما یخیلها قالوا و یجوز أن یکون هذا الجرم متولدا من الهواء و الأدخنة من غیر أن یقارن مزاجا یقتضی فیضان نفس إنسانیة.

ثم إن الحکماء و إن لم یثبتوا المعاد الجسمانی و الثواب و العقاب المحسوسین فلم ینکروها غایة الإنکار بل جعلوها من الممکنات لا علی وجه إعادة المعدوم و جوزوا حمل الآیات الواردة فیها علی ظواهرها و صرحوا بأن لیس مخالفا للأصول الحکمیة و القواعد الفلسفیة و لا مستبعد الوقوع فی الحکمة الإلهیة لأن للتبشیر و الإنذار نفعا ظاهرا فی أمر نظام المعاش و صلاح المعاد ثم الإیفاء بذلک التبشیر و الإنذار بثواب المطیع و عقاب العاصی تأکید لذلک و موجب لازدیاد النفع فیکون خیرا بالقیاس إلی الأکثرین و إن کان ضرا فی حق المعذب فیکون من جملة الخیر الکثیر الذی یلزمه شر قلیل بمنزلة قطع العضو لصلاح البدن انتهی.

و نحوا من ذلک ذکر الشیخ ابن سینا فی رسالة المبدإ و المعاد و لم یذکر هذا التجویز و إنما جوزه فی الشفاء خوفا من الدیانین فی زمانه و لا یخفی علی من راجع کلامهم و تتبع أصولهم أن جلها لا یطابق ما ورد فی شرائع الأنبیاء و إنما یمضغون ببعض أصول الشرائع و ضروریات الملل علی ألسنتهم فی کل زمان حذرا من القتل و التکفیر من مؤمنی أهل زمانهم فهم یؤمنون بأفواههم و تأبی قلوبهم و أکثرهم کافرون و لعمری من قال بأن الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد و کل حادث مسبوق بمادة و ما ثبت قدمه امتنع عدمه و بأن العقول و الأفلاک و هیولی العناصر قدیمة و أن الأنواع المتوالدة کلها قدیمة و أنه لا یجوز إعادة المعدوم و أن الأفلاک متطابقة و لا تکون العنصریات فوق الأفلاک و أمثال ذلک کیف یؤمن بما أتت به الشرائع و نطقت به الآیات و تواترت به الروایات من اختیار الواجب و أنه یَفْعَلُ ما یَشاءُ و یَحْکُمُ ما

ص: 328

یُرِیدُ و حدوث عالم و حدوث آدم و معاد جسمانی و وجود بهشت در آسمان که حور و قصر و ساختمان و منزل و درخت و رود دارد و آسمان­ها که پاره و درهم پیچیده می­شود و سیاره­ها که پراکنده می­شود و می­افتد و نابود می­شود و فرشتگان که جسم هستند و آسمان از آن­ها پر شده است که پایین می­آیند و بالا می­روند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که به آسمان معراج کرده است و همچنین عیسی و ادریس علیه­السلام و بسیاری از معجزات پیامبران و جانشینان آن­ها از جمله شق القمر و احیای مردگان و رد الشمس و طلوع آن از مغرب و کسوف خورشید در غیر وقت آن و خسوف ماه در غیر وقت آن و امثال آن و کسی که انصاف داشته و به سخن ایشان رجوع کرده می­داند که آن­ها با شریعتمداران رفتار تمسخرآمیز دارند و یا این­که پیامبران را حیله­گر می­خوانند و کسانی که مردم را گمراه می­کنند و چیز قابل فهمی نمی­آورند بلکه در مدت برانگیخته شدن خود آن­ها را فریب می­دهند. خداوند ما و سایر مومنان را از شبهه­های آنان در امان بدارد و ان شاء الله در این باره کتاب جداگانه­ای خواهیم نوشت و خداوند توفیق دهد.

باب بیست و پنجم : اعراف و اهل آن و آنچه بین اهل بهشت و اهل جهنم جریان دارد

آیات

- «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ * وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ * الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ * وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ نادی

ص: 329

یُرِیدُ و حدوث العالم و حدوث آدم و الحشر الجسمانی و کون الجنة فی السماء مشتملة علی الحور و القصور و الأبنیة و المساکن و الأشجار و الأنهار و أن السماوات تنشق و تطوی و الکواکب تنتثر و تتساقط بل تفنی و أن الملائکة أجسام ملئت منهم السماوات ینزلون و یعرجون و أن النبی صلی الله علیه و آله قد عرج إلی السماء و کذا عیسی و إدریس علیه السلام و کذا کثیر من معجزات الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام من شق القمر و إحیاء الأموات و رد الشمس و طلوعها من مغربها و کسوف الشمس فی غیر زمانه و خسوف القمر فی غیر أوانه و أمثال ذلک و من أنصف و رجع إلی کلامهم علم أنهم لا یعاملون أصحاب الشرائع إلا کمعاملة المستهزئ بهم أو من جعل الأنبیاء علیهم السلام کأرباب الحیل و المعمیات الذین لا یأتون بشی ء یفهمه الناس بل یلبسون علیهم فی مدة بعثتهم أعاذنا الله و سائر المؤمنین عن تسویلاتهم و شبههم و سنکتب إن شاء الله فی ذلک کتابا مفردا و الله الموفق.

باب 25 الأعراف و أهلها و ما یجری بین أهل الجنة و أهل النار

الآیات

الأعراف: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ *وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ* الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ* وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ *وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَ نادی

ص: 329

أَصْحابُ الْأَعْراف رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ * أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ * وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ * الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ»(1)

{و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند هیچ کسی را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم. آنان همدم بهشتند [که] در آن جاودانند. و هر گونه کینه ای را از سینه هایشان می زداییم. از زیر [قصرهای]شان نهرها جاری است، و می گویند: «ستایش خدایی را که ما را بدین [راه] هدایت نمود، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما خود هدایت نمی یافتیم. در حقیقت، فرستادگانِ پروردگارِ ما حق را آوردند.» و به آنان ندا داده می شود که این همان بهشتی است که آن را به [پاداش] آنچه انجام می دادید میراث یافته اید. همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می خواهند و آنها آخرت را منکرند. و میان آن دو [گروه]، حایلی است، و بر اعراف، مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته] را از سیمایشان می شناسند، و بهشتیان را -که هنوز وارد آن نشده و[لی] [بدان] امید دارند- آواز می دهند که: سلام بر شما. و چون چشمانشان به سوی دوزخیان گردانیده شود، می گویند: پروردگارا، ما را در زمره گروه ستمکاران قرار مده. و اهل اَعراف، مردانی را که آنان را از سیمایشان می شناسند، ندا می دهند [و] می گویند: جمعیّت شما و آن [همه] گردنکشی که می کردید، به حال شما سودی نداشت. آیا اینان همان کسان نبودند که سوگند یاد می کردید که خدا آنان را به رحمتی نخواهد رسانید؟ [اینک] به بهشت درآیید. نه بیمی بر شماست و نه اندوهگین می شوید. و دوزخیان، بهشتیان را آواز می دهند که: از آن آب یا از آنچه خدا روزیِ شما کرده، بر ما فرو ریزید. می گویند: خدا آنها را بر کافران حرام کرده است. همانان که دین خود را سرگرمی و بازی پنداشتند، و زندگی دنیا مغرورشان کرد. پس همان گونه که آنان دیدار امروز خود را از یاد بردند، و آیات ما را انکار می کردند، ما [هم] امروز آنان را از یاد می بریم.{

تفسیر

طبرسی رحمه الله در آیه وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍ این است که یعنی کینه و حسد و دشمنی را در بهشت از دل­های آنان خارج کردیم تا نسبت به یکدیگر حسادت نورزند، حتی اگر برخی درجات بالاتری نسبت به دیگری داشتند. وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا یعنی ما را به سوی اعمالی هدایت کرد که به واسطه آن این ثواب را به دست آوردیم. او این راه را به ما نشان داد و از او خواستیم که ما را به این امور مکلّف کند و یا معنا این است که ما را هدایت کرد تا ایمان در دل­های ما ثبوت پیدا کند و یا برای بیرون راندن کینه از دل­های ما و یا ما را برای گذر از صراط و ورود به بهشت هدایت کرد وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ وقتی که ما را به سوی این نعمت­های جاودان و ثواب بزرگ فرا خواند لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ این اعترافی از جانب بهشتیان به نعمت خداوند متعال و منّتی که بر آنان در ورود به بهشت نهاد است که بر سبیل شکر و تلذّذ به آن گفته شده زیرا در آنجا تکلیفی وجود ندارد. وَ نُودُوا یعنی منادی از جانب خداوند متعال ندا می­دهد و یا این­که خداوند مستقیما آن­ها را مخاطب قرار می­دهد. أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها یعنی به صورت یک ارثیه به شما داده شد، همانطور که ماترک میّت به ورّاث می­رسد. یا این­که خداوند متعال چیزی را که برای کفار آماده کرده بود که در صورت ایمان آوردن به آنان بدهد، به شما داد. بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ یعنی یکتاپرستی شما و انجام واجبات و دستورات او وَ نادی یعنی ندا خواهند داد أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا ثوابی که در کتاب او و بر زبان پیامبرانش آمده است حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ از عذاب حَقًّا این یک استفهام توبیخی است که سبب زیادت شادی اهل بهشت و حسرت جهنمیان می­گردد قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ یعنی منادی ندا می­دهد بَیْنَهُمْ هر دو گروه می­شنوند أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ یعنی خشم خداوند و عذاب دردناک او برای کافران است الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ یعنی راهی که به گفته خداوند به بهشت می­انجامد وَ یَبْغُونَها عِوَجاً به گفته ابن عباس معنای این آیه این است که آنان برای کسی غیر از خدا نماز می­خوانند و چیزی را که خداوند کوچک شمرده بزرگ می­دارند و یا این­که آن را برای اثبات شبهه­های باطل خود می­خواهند.

ص: 330


1- . اعراف / 42- 51

أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ* أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ* وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ* الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ»(42-51)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ أی و أخرجنا ما فی قلوبهم من حقد و حسد و عداوة فی الجنة حتی لا یحسد بعضهم بعضا و إن رآه أرفع درجة منه وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا أی هدانا للعمل الذی استوجبنا به هذا الثواب بأن دلنا علیه و عرضنا له بتکلیفه إیانا و قیل هدانا لثبوت الإیمان فی قلوبنا و قیل لنزع الغل من صدورنا و قیل هدانا لمجاوزة الصراط و دخول الجنة وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لما یصیرنا إلی هذا النعیم المقیم و الثواب العظیم لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ هذا اعتراف من أهل الجنة بنعمة الله سبحانه إلیهم و منه علیهم فی دخول الجنة علی سبیل الشکر و التلذذ بذلک لأنه لا تکلیف هناک وَ نُودُوا أی و ینادیهم مناد من جهة الله تعالی و یجوز أن یکون ذلک خطابا منه سبحانه لهم أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها أی أعطیتموها إرثا و صارت إلیکم کما یصیر المیراث لأهله أو جعلها الله سبحانه بدلا لکم عما کان أعده للکفار لو آمنوا بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ أی توحدون الله و تقومون بفرائضه وَ نادی أی و سینادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا من الثواب فی کتبه و علی ألسنة رسله حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ من العقاب حَقًّا فهذا سؤال توبیخ و شماتة یزید به سرور أهل الجنة و حسرة أهل النار قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أی نادی مناد بَیْنَهُمْ أسمع الفریقین أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ أی غضب الله و ألیم عقابه علی الکافرین الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أی الطریق الذی دل الله سبحانه علی أنه یؤدی إلی الجنة وَ یَبْغُونَها عِوَجاً قال ابن عباس معناه یصلون لغیر الله و یعظمون ما لم یعظمه الله و قیل یطلبون لها العوج بالشبه التی یلبسون بها.

ص: 330

امام علی علیه­السلام فرمود: آن موذن من هستم.

و با همین اسناد آمده است که امام علی علیه­السلام در قرآن کریم نام­هایی دارد که مردم آن را نمی­دانند. فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ او، آن موذّن است که می­گوید: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ یعنی کسانی که ولایتم را تکذیب کرده و حقم را پایمال کردند.

وَ بَیْنَهُما حِجابٌ یعنی بین جهنمیان و اهل بهشت پوششی است که همان اعراف است و از ابن عباس و مجاهد و سدی روایت شده که اعراف دیواری بین جهنم و بهشت است و در قرآن کریم آمده است: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ و گفته شده است اعراف شرف آن دیوار است و یا اعراف پل صراط است وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ در معنای رجال در این آیه اختلاف نظر وجود دارد. به گفته ابن عباس و ابن مسعود به معنای قومی هستند که حسنات و سیئات آنان به یک اندازه است. حسنات، حائل بین آن­ها و آتش است و سیئات نیز حائل بین آن­ها و بهشت است. آن­ها در این وضعیت می­مانند تا این­که خداوند متعال به اراده خود امری را برای آنان مقدّر می­فرماید و آن­ها را به بهشت وارد می­کند. و گفته شده که بکر بن عبد الله مزنی به حسن گفت: به من خبر رسیده قومی هستند که حسنات و سیئاتشان به یک اندازه است. حسن دست خود را به رانش زد و گفت: این­ها قومی هستند که خداوند آن­ها را به اهل جهنم و بهشت شناسانده است و به خدا سوگند که نمی­دانم به چه دلیل برخی از آنان با ما در این خانه هستند و از ثعلبی با اسانیدی که در تفسیر او آمده است روایت شده که اعراف جایگاه رفیعی بر روی صراط است که حمزه و عباس و علی و جعفر بر روی آن قرار دارند و دوستداران خود را با چهره­های سفیدشان می­شناسند و دشمنان خود را با روی­های سیاه.

و از ابو محلز(1) روایت شده است که آنان فرشتگانی به صورت انسان هستند که بهشتیان و جهنمیان را می­شناسند و خزانه­دار بهشت و جهنم هستند یا در آخرت حافظ اعمال و شاهد آن هستند و از حسن و مجاهد روایت شده است که آن­ها مومنان افضل هستند و گفته شده است آن­ها شهدا هستند و از جبایی روایت شده است که آنان ترازوهای آخرت هستند.

امام باقر علیه­السلام فرموده است: آن­ها خاندان محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستند و تنها، کسانی به بهشت وارد می­شوند که نسبت به آنان معرفت داشته باشند و تنها، کسانی به جهنم وارد می­شوند که آن­ها را انکار کرده­اند.

امام صادق علیه­السلام فرمود: اعراف تپه­ای بین جهنم و بهشت است

ص: 331


1- . در کتاب به این صورت آمده و صحیح آن، أبو مجلز با جیم است، و منظور از الرجل، لاحق بن حمید تابعی بصری است.

وَ رَوَی أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَنَا ذَلِکَ الْمُؤَذِّنُ.

و بإسناده عن أبی صالح عن ابن عباس أن لعلی فی کتاب الله أسماء لا تعرفها الناس قوله فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ فهو المؤذن بینهم یقول أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الذین کذبوا بولایتی و استخفوا بحقی.

وَ بَیْنَهُما حِجابٌ أی بین الفریقین أهل الجنة و أهل النار ستر و هو الأعراف و الأعراف سور بین الجنة و النار عن ابن عباس و مجاهد و السدی و فی التنزیل فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ الآیة و قیل الأعراف شرف ذلک السور و قیل الأعراف الصراط وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ اختلف فی المراد بالرجال هنا علی أقوال فقیل إنهم قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم فحالت حسناتهم بینهم و بین النار و حالت سیئاتهم بینهم و بین الجنة فجعلوا هنالک حتی یقضی الله فیهم ما شاء ثم یدخلهم الجنة عن ابن عباس و ابن مسعود و ذکر أن بکر بن عبد الله المزنی قال للحسن بلغنی أنهم قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم فضرب الحسن یده علی فخذه ثم قال هؤلاء قوم جعلهم الله علی تعریف أهل الجنة و النار یمیزون بعضهم من بعض و الله لا أدری لعل بعضهم معنا فی هذا البیت و قیل إن الأعراف موضع عال علی الصراط علیه حمزة و العباس و علی و جعفر یعرفون محبیهم ببیاض الوجوه و مبغضیهم بسواد الوجوه عن الضحاک عن ابن عباس رواه الثعلبی بالإسناد فی تفسیره.

و قیل إنهم الملائکة فی صورة الرجال یعرفون أهل الجنة و النار و یکونون خزنة الجنة و النار جمیعا أو یکونون حفظة الأعمال الشاهدین بها فی الآخرة عن أبی محلز (1)و قیل إنهم فضلاء المؤمنین عن الحسن و مجاهد و قیل إنهم الشهداء و هم عدول الآخرة عن الجبائی.

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ.

-وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام الْأَعْرَافُ کُثْبَانٌ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَیُوقَفُ

ص: 331


1- هکذا فی الکتاب، و الصحیح: أبو مجلز بالجیم، و الرجل هو لاحق بن حمید التابعی البصری.

که پیامبران و جانشیان آنان به همراه گناهکاران امت خود بر روی آن می­ایستند، همانطور که امیر سپاه با سربازان ضعیف خود می­ایستد. و نیکوکاران به سوی بهشت شتافته­اند پس آن خلیفه به گناهکارانی که با او ایستاده­اند می­گوید: به برادران نیکوکار خود بنگرید که به سوی بهشت شتافته­اند. گناهکاران به آن­ها سلام می­گویند و ذکر آن در این آیه آمده است: وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ.

سپس خداوند متعال فرموده است: لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ یعنی این گناهکاران به بهشت وارد نشدند اما آرزو دارند که خداوند با شفاعت پیامبر و امام آن­ها را به بهشت وارد کند و این گناهکاران به جهنمیان می­نگرند و می­گویند: رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ سپس اصحاب اعراف که همان پیامبران و خلفا هستند جهنمیان را با لحنی توبیخ­آمیز خطاب می­کنند که: ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ به آن أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ یعنی آیا اینان همان مستضعفانی هستند که آن­ها را تحقیر می­کردید و به خاطر نعمت­های دنیایی خود بر آنان فخر فروشی می­کردید؟ سپس به امر خداوند به این مستضعفان می­گویند: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.

و روایت اصبغ بن نباته روایت پیشین را تایید می­کند: در نزد علی علیه­السلام نشسته بودم که ابن کوّاء به حضور او آمد و از او پیرامون این آیه سوال کرد. حضرت فرمود: وای بر تو ای ابن کوّاء. در روز قیامت ما بین جهنم و بهشت می­ایستیم و یاوران و دشمنان خود را از چهره آنان می­شناسیم و دوستان را به بهشت و دشمنان را به جهنم وارد می­کنیم.

و یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ یعنی افرادی که بر روی اعراف قرار دارند همه مردم را از چهره آنان می­شناسند. بهشتیان چهره افراد مطیع و اهل جهنم چهره گناهکاران را دارند وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ یعنی کسانی که بر اعراف هستند بهشتیان را مخاطب قرار می­دهند أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ و این سلامی از روی تهنیت و شادی به سبب نعمت­های خداوند است لَمْ یَدْخُلُوها یعنی هنوز به بهشت وارد نشده­اند وَ هُمْ یَطْمَعُونَ که به بهشت وارد شوند و گفته شده است طمع در اینجا طمع یقین است مانند سخن حضرت ابراهیم که فرمود: وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ (1)

وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ یعنی چشم­های اهل اعراف تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ یعنی به سوی

ص: 332


1- . شعراء: 82.

عَلَیْهَا کُلُّ نَبِیٍّ وَ کُلُّ خَلِیفَةِ نَبِیٍّ مَعَ الْمُذْنِبِینَ مِنْ أَهْلِ زَمَانِهِ کَمَا یَقِفُ صَاحِبُ الْجَیْشِ مَعَ الضُّعَفَاءِ مِنْ جُنْدِهِ وَ قَدْ سَبَقَ الْمُحْسِنُونَ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَقُولُ ذَلِکَ الْخَلِیفَةُ لِلْمُذْنِبِینَ الْوَاقِفِینَ مَعَهُ انْظُرُوا إِلَی إِخْوَانِکُمُ الْمُحْسِنِینَ قَدْ سَبَقُوا إِلَی الْجَنَّةِ فَیُسَلِّمُ الْمُذْنِبُونَ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ

ثم أخبر سبحانه أنهم لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ یعنی هؤلاء المذنبین لم یدخلوا الجنة و هم یطمعون أن یدخلهم الله إیاها بشفاعة النبی و الإمام و ینظر هؤلاء المذنبون إلی أهل النار و یقولون رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ ثم ینادی أصحاب الأعراف و هم الأنبیاء و الخلفاء أهل النار مقرعین لهم ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ به أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ یعنی أ هؤلاء المستضعفین الذین کنتم تحقرونهم و تستطیلون بدنیاکم علیهم ثم یقولون لهؤلاء المستضعفین عن أمر من الله لهم بذلک ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ

وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ أَبُو الْقَاسِمِ الْحَسْکَانِیُّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَتَاهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ فَسَأَلَهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ وَیْحَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ نَحْنُ نُوقَفُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَمَنْ نَصَرَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ النَّارَ.

و قوله یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ یعنی هؤلاء الرجال الذین هم علی الأعراف یعرفون جمیع الخلق بسیماهم یعرفون أهل الجنة بسیماء المطیعین و أهل النار بسیماء العصاة وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ یعنی هؤلاء الذین علی الأعراف ینادون أصحاب الجنة أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ و هذا تسلیم تهنئة و سرور بما وهب الله لهم لَمْ یَدْخُلُوها أی لم یدخلوا الجنة بعد وَ هُمْ یَطْمَعُونَ أن یدخلوها قیل إن الطمع هاهنا طمع یقین مثل قول إبراهیم وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ (1)وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ أی أبصار أهل الأعراف تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ أی إلی

ص: 332


1- الشعراء: 82.

آن­هاست و به آن­ها نگاه می­کنند و این را گفته است زیرا نگاه آنان از روی دشمنی است و تنها زمانی به آن­ها نگاه می­کنند که روی خود را به سمت آنان برگردانند قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ یعنی ما را به همراه آنان در جهنم قرار مده.

و از امام صادق علیه­السلام روایت شده است که ابن مسعود و سالم این آیه را به این شکل قرائت کرده­اند: وَ إِذَا قُلِبَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا عَائِذاً بِکَ أَنْ تَجْعَلَنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.

وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا از بین اهل جهنم یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ به گفته ابن عباس یعنی به صفات آنان، و آن­ها را به نام­ها و کنیه­هایشان می­خوانند و نام رؤسای مشرکان را ذکر می­کنند و گفته شده است آن­ها را از نشانه­هایی مانند سیاه­رویی و چهره زشت و چشم آبی که خداوند برای آنان قرار داده است و یا از چهره­هایی که در دنیا داشتند می­شناسند قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ اموال و تعداد یاران در دنیا وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ یعنی کبرورزی شما از عبادت خداوند متعال و از پذیرفتن حق و ما خیرخواه شما بودیم، اما شما به جمع­آوری اموال مشغول شدید و کبر ورزیدید و سخن ما را نپذیرفتید. پس اکنون آن مال و آن تکبّر کجاست؟ و گفته شده معنا این است که جمع کردن شما که به آن تکیه می­کردید و به واسطه آن از پیروی پیامبران در دنیا سر باز زدید سودی به حالتان نداشت أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ یعنی سوگند یاد کردید که خداوند خیر و رحمتی به آنان نمی­رساند و آن­ها به بهشت وارد نمی­شوند. شما دروغ گفتید. سپس به این­ها می­گویند: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ یعنی نه می­ترسید و نه اندوهی دارید و در کمال شادی و سرور هستید. و منظور از آن، نکوهش کسانی است که بر ستم به مومنان مستضعف تبانی کردند،(1)

تا جایی که قسم خوردند که خداوند خیری به آنان نمی­رساند.

مفسران در تعیین گوینده اصلی این سخن اختلاف نظر دارند. طبق نظر اغلب آنان این سخن اصحاب اعراف است و گفته شده سخن خداوند متعال و یا فرشتگان است و صحیح سخن آن است که امام صادق علیه­السلام است.

وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ و آن­ها در آن جاویدانند أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ یعنی بر ما آبی بریزید که با آن عطش خود را دفع کنیم و از حرارت آتش نجات یابیم أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ یعنی غذایی که خداوند به شما داده است قالُوا یعنی اهل بهشت در پاسخ به آنان إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ.

ص: 333


1- . أزری علیه عمله: او را سرزنش کرد.

جهتهم فنظروا إلیهم و إنما قال کذلک لأن نظرهم نظر عداوة فلا ینظرون إلیهم إلا إذا صرفت وجوههم إلیهم قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ أی لا تجمعنا و إیاهم فی النار:

وَ رُوِیَ أَنَّ فِی قِرَاءَةِ ابْنِ مَسْعُودٍ وَ سَالِمٍ وَ إِذَا قُلِبَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا عَائِذاً بِکَ أَنْ تَجْعَلَنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ رُوِیَ ذَلِکَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام.

وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا من أصحاب النار یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ أی بصفاتهم یدعونهم بأسامیهم و کناهم و یسمون رؤساء المشرکین عن ابن عباس و قیل بعلاماتهم التی جعلها الله تعالی لهم من سواد الوجوه و تشویة الخلق و زرقة العین و قیل بصورهم التی کانوا یعرفونهم بها فی الدنیا قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ الأموال و العدد فی الدنیا وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ أی و استکبارکم من عبادة الله تعالی و عن قبول الحق و قد کنا نصحناکم فاشتغلتم بجمع الأموال و تکبرتم فلم تقبلوا منا فأین ذلک المال و أین ذلک التکبر و قیل معناه ما نفعکم جماعتکم التی استندتم إلیها و تجبرکم عن الانقیاد لأنبیاء الله فی الدنیا أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ أی حلفتم أنهم لا یصیبهم الله برحمة و خیر و لا یدخلون الجنة کذبتم ثم یقولون لهؤلاء ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ أی لا خائفین و لا محزونین علی أکمل سرور و أتم کرامة و المراد بهذا تقریع الذین أزروا علی ضعفاء المؤمنین (1)حتی حلفوا أنهم لا خیر لهم عند الله.

و قد اضطربت أقوال المفسرین فی القائل لهذا القول فقال الأکثرون إنه کلام أصحاب الأعراف و قیل هو کلام الله تعالی و قیل کلام الملائکة و الصحیح ما ذکرناه لأنه المروی عن الصادق علیه السلام.

وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ و هم المخلدون فیها أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أی صبوا علینا من الماء نسکن به العطش أو ندفع به حر النار أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ أی أعطاکم الله من الطعام قالُوا یعنی أهل الجنة جوابا لهم إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ

ص: 333


1- أزری علیه عمله: عاتبه أو عابه علیه.

و چه بسا کسی بپرسد چگونه ممکن است اهل بهشت و جهنم با هم سخن بگویند در حالی­که طبق روایات بهشتیان در آسمان و جهنمیان در زمین هستند و بین آن­ها فاصله بسیار است و پاسخ این است که شاید خداوند متعال طوری مقدّر کند که آن­ها قادر به شنیدن باشند و یا صدای آنان را تقویت کند به طوری که شنیده شود.

الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً یعنی دین خود را که خداوند متعال عمل به آن را به آنان دستور داده است، لهو و لعب محسوب کرده­اند و به آن تقیّدی ندارند و یا این­که دینی را که باید به آن پایبند باشند و از حرام آن دوری کنند، لهو و لعب دانسته و حلال و حرام آن را بنا بر هوا هوس خود تعیین می­کنند.

وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا یعنی به دنیا و ماندن در آن فریفته شدند گویا دنیا آن­ها را فریب داده است فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا یعنی همانطور که آن­ها آمادگی برای این روز را رها کردند آن­ها را در عذاب رها می­کنیم و گفته شده بدین معناست که آن­ها را جزو فراموش شدگان در آتش قرار می­دهیم و به ندای آنان گوش نمی­دهیم همانطور که آنان برای اعمال خود دلیلی نداشتند و علم را فراموش کردند و دچار فراموشی شدند. ما نیز به اشکشان رحم نمی­کنیم وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ ما در هر دو آیه به معنای مصدر است و تقدیر آن کنسیانهم لقاء یومهم هذا و کونهم جاحدین لآیاتنا است و در مورد این آیه اختلاف نظر وجود دارد، به عقیده برخی کل آیه سخن خداوند متعال است و بر سبیل حکایت از اهل بهشت نیست و سخن بهشتیان در این آیه به پایان می­رسد: حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ و گفته شده تا اینجا سخن بهشتیان است: الْحَیاةُ الدُّنْیا سپس خداوند سخن خود را در این آیه از سر می­گیرد: فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ و سخن خداوند در اینجا تمام می­شود.

می­گویم چیزی که من از ظاهر اخبار و روایات استنباط می­کنم این است که خداوند متعال پس از شکافتن آسمان­ها و در هم پیچیدن آن، بهشت و عرش را تا نزدیکی زمین پایین می­آورد و عرش سقف بهشت است و بعید نیست که این منظور این آیه باشد: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ و دریاها به آتش تبدیل می­شود و صراط از زمین تا بهشت کشیده می­شود و اعراف چند درجه است و منازلی بین جهنم و بهشت است و بدین ترتیب بسیاری از اوهام و تصورات پیرامون بهشت و جهنم و صراط و گذشتن از آن و ورود آنان به بهشت و حشر مردم در روز قیامت از بین می­رود و هم­چنین بعید دانستنی که در کلام پرسش کننده وارد شد از بین می­رود، هر چند نیاز به یکی از دو وجهی که آن را ذکر کرد داشته باشد تا این بعید شمردن برطرف شود و الله اعلم.

ص: 334

و یسأل فیقال کیف یتنادی أهل الجنة و أهل النار و أهل الجنة فی السماء علی ما جاءت به الروایة و أهل النار فی الأرض و بینهما أبعد الغایات من البعد و أجیب عن ذلک بأنه یجوز أن یزیل الله تعالی عنهم ما یمنع من السماع و یجوز أن یقوی الله أصواتهم فیسمع بعضهم کلام بعض.

الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً أی أعدوا دینهم الذی أمرهم الله تعالی به اللهو و اللعب دون التدین به و قیل اتخذوا دینهم الذی کان یلزمهم التدین به و التجنب من محظوراته لعبا و لهوا فحرموا ما شاءوا و استحلوا ما شاءوا بشهواتهم.

وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا أی اغتروا بها و بطول البقاء فیها فکأن الدنیا غرتهم فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا أی نترکهم فی العذاب کما ترکوا التأهب و العمل للقاء هذا الیوم و قیل أی نعاملهم معاملة المنسی فی النار فلا نجیب لهم دعوة و لا نرحم لهم عبرة کما ترکوا الاستدلال حتی نسوا العلم و تعرضوا للنسیان وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ ما فی الموضعین بمعنی المصدر و تقدیره کنسیانهم لقاء یومهم هذا و کونهم جاحدین لآیاتنا و اختلف فی هذه الآیة فقیل إن الجمیع کلام الله تعالی علی غیر وجه الحکایة عن أهل الجنة و تم کلام أهل الجنة عند قوله حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ و قیل إنه من کلام أهل الجنة إلی قوله الْحَیاةُ الدُّنْیا ثم استأنف سبحانه الکلام بقوله فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ انتهی کلامه رحمه الله.

أقول: الذی یظهر لی من الآیات و الأخبار هو أن الله تعالی بعد خرق السماوات و طیها ینزل الجنة و العرش قریبا من الأرض فیکون سقف الجنة العرش و لا یبعد أن یکون هذا هو المراد بقوله تعالی وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ و تتحول البحار نیرانا فیوضع الصراط من الأرض إلی الجنة و الأعراف درجات و منازل بین الجنة و النار و بهذا یندفع کثیر من الأوهام و الاستبعادات التی تخطر فی أذهان أقوام فی کثیر مما ورد فی أحوال الجنة و النار و الصراط و مرور الخلق علیه و دخولهم الجنة بعده و إحضار العرش یوم القیامة أمثالها و به یقل أیضا الاستبعاد الذی مر فی کلام السائل و إن کان یحتاج إلی أحد الوجهین اللذین ذکرهما أو مثلهما لیرفع الاستبعاد رأسا و الله یعلم.

ص: 334

روایات

روایت 1.

تفسیر قمی: از عالم آل محمد علیهم السلام پرسیدند که: آیا مؤمنان از طائفه جن در بهشت میروند؟ فرمود: نه، ولیکن خداوند حَظیره هائی(دخمه ها ئی) در بین بهشت و دوزخ وجود دارد که در آن مکانهای معین شده مؤمنان از جن و فاسقان از شیعه سکونت دارند.

روایت 2.

تفسیر قمی: امام صادق علیه فرمودند: اعراف تپه هایی میان بهشت و آتش است و رجال، ائمه علیهم السلام هستند که با شیعیانشان بر روی اعراف می ایستند و مؤمنان بدون حساب به بهشت هدایت می شوند. ائمه به شیعه خود که مرتکب گناه شده­اند، می گویند: به برادرانتان در بهشت نگاه کنید که چگونه بی حساب به بهشت هدایت می شوند و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است: «سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ»(1)

سپس به آنان گفته می شود: به دشمنانتان در آتش نگاه کنید و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است: «وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاء أَصْحَابِ النَّارِ قَالُواْ رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَنَادَی أَصْحَابُ الأَعْرَافِ رِجَالاً یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیمَاهُمْ»(2) در آتش «قَالُواْ مَا أَغْنَی عَنکُمْ جَمْعُکُمْ»(3)

در دنیا «وَمَا کُنتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ»(4) سپس به آن عده ای از دشمنانشان که در آتش هستند، می گویند: آیا اینان شیعه و برادران منند که شما در دنیا «لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ» قسم می خوردید که آنان مورد رحمت خدا قرار نخواهند گرفت؟ سپس ائمه که سلام و درود خدا بر آنان باد، به شیعه خود می گویند: «ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلاَ أَنتُمْ تَحْزَنُونَ»(5) سپس «وَنَادَی أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُواْ عَلَیْنَا مِنَ الْمَاء أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ».(6)

روایت 3.

بصائرالدرجات: از بُرید بن معاویة عجلی نقل شده است که گفت: از امام باقر علیه السلام در مورد این فرموده خدای عز و جل سئوال کردم: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ»(7) و ایشان فرمودند: در باره این امت نازل شده است و مراد از رجال: ائمه علیهم السلام از آل محمد که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، هستند. عرض کردم: منظور از اعراف چیست؟ فرمودند: صراطی است میان بهشت و آتش. هر کسی که یکی از ائمه ما برای او که یکی از مؤمنان گنهکاراست، شفاعت کند، رهایی می­یابد و هر کسی که برای وی شفاعت نکنند، در آتش سقوط خواهد کرد.(8)

روایت 4.

بصائرالدرجات: از ابو بصیر نقل شده است که گفت: از امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خدای عز و جل: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ

ص: 335


1- . اعراف / 46
2- . اعراف 47 و 78
3- . اعراف / 48
4- . اعراف / 48
5- . اعراف / 49
6- - مختصر بصائر الدرجات، ص 231.
7- . اعراف / 46
8- - مختصر بصائر الدرجات، ص 52.

الأخبار

«1»

فس، تفسیر القمی سُئِلَ الْعَالِمُ علیه السلام عَنْ مُؤْمِنِی الْجِنِّ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ لِلَّهِ حَظَائِرُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَکُونُ فِیهَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ وَ فُسَّاقُ الشِّیعَةِ.

«2»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْأَعْرَافُ کُثْبَانٌ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الرِّجَالُ الْأَئِمَّةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یَقِفُونَ عَلَی الْأَعْرَافِ مَعَ شِیعَتِهِمْ وَ قَدْ سَبَقَ الْمُؤْمِنُونَ (1)إِلَی الْجَنَّةِ بِلَا حِسَابٍ فَیَقُولُ الْأَئِمَّةُ لِشِیعَتِهِمْ مِنْ أَصْحَابِ الذُّنُوبِ انْظُرُوا إِلَی إِخْوَانِکُمْ فِی الْجَنَّةِ قَدْ سَبَقُوا إِلَیْهَا بِلَا حِسَابٍ (2)وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ ثُمَّ یُقَالُ لَهُمْ انْظُرُوا إِلَی أَعْدَائِکُمْ فِی النَّارِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ فِی النَّارِ قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ ثُمَّ یَقُولُ لِمَنْ فِی النَّارِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ هَؤُلَاءِ شِیعَتِی وَ إِخْوَانِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ أَنْتُمْ تَحْلِفُونَ فِی الدُّنْیَا أَنْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ثُمَّ یَقُولُ الْأَئِمَّةُ لِشِیعَتِهِمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ ثُمَّ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ

«3»

یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ قَالَ أُنْزِلَتْ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الرِّجَالُ هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ قُلْتُ فَمَا الْأَعْرَافُ قَالَ صِرَاطٌ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَمَنْ شُفِّعَ لَهُ الْأَئِمَّةُ مِنَّا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُذْنِبِینَ نَجَا وَ مَنْ لَمْ یُشَفَّعُوا لَهُ هَوَی.

«4»

یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ

ص: 335


1- فی التفسیر المطبوع: و قد سیق المؤمنون.
2- فی التفسیر المطبوع: قد سیقوا إلیها بلا حساب.

یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ» سئوال کردم. فرمودند: آنان ائمه اهل بیت که سلام و درود خدا بر آنان باد، هستند وآنان دری از یاقوت سرخ بر حصار بهشت هستند و هر امامی از ما، آن چه را پس از اوست، می شناسد. پس مردی گفت: معنای: آن چه پس از اوست، چیست؟ فرمودند: از قرنی که در آن به سر می برد تا قرنی که گذشته است.(1)

روایت 5.

بصائرالدرجات: از سعد بن طریف نقل شده است که گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: این فرموده خدای عز و جل: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ» به چه معناست؟ فرمودند: ای سعد! آنان اعرافند و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر آن کسی که آنان را شناخته است و آنان نیز او را شناخته اند و کسی وارد آتش نمی شود، مگر آن کسی که آنان را انکار کرده است و آنان نیز او را انکار کرده اند و آنان اعراف اند؛ یعنی خدا شناخته نمی شود، مگر از راه معرفت و شناخت آنان. کسی که پناه آورندگان به او پناه بردند و کسی که از راه و روش مردم تبعیت می کند، یکسان نیستند. مردم به چشمه ای گل آلود روی آوردند که در همدیگر سرازیر و خالی می شوند. اما کسی که به آل محمد که سلام و درود خدا بر آنان باد، روی آورده است، به چشمه ای صاف و زلال که با علم خدا جاری است و پایان پذیر نیست و هیچ گاه خشک نمی شود، روی آورده است. اگر خدا بخواهد، راه خویش را به آنان نشان می دهد تا این که از دری که معین کرده است، به خدا مراجعه کنند. خداوند، محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آل محمد که سلام و درود خدا بر آنان باد، را به عنوان در ورود به خویش قرار داده است و این همان فرموده خداست: «وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوْاْ الْبُیُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَ-کِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَی وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا» {نیکی آن نیست که از پشت خانه­ها درآیید است، بلکه نیکی آن است که کسی تقوا پیشه کند، و به خانه­ها از در (ورودی) آن­ها درآید}.(2)-(3)

توضیح

ضمیر در «إلا من عرفهم» به اهل اعراف باز می گردد. در «فلا سواء ما اعتصمت به المعتصمة»، مقصود کسی است که به او دست می یازند و پناه می برند یا مقصود، دینی است که انتخاب کرده اند. که در این حالت لازم است مضافی در تقدیر گرفته شود. و اینکه فرمود: «خود را به آنها نشان می دهد»، یعنی آثار خود مانند آیات و معجزات و کلام و وحی را بدون واسطه انبیا و ائمه صلوات الله علیهم به آنها نشان می دهد تا از درش به نزد او آیند یعنی بدون واسطه. و ممکن است رؤیت به معنی علم باشد نه دیدن چشم.

روایت 6.

تفسیرعیاشی: ابوالحسن الرضا علیه السلام فرمودند: درباره «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ»(4) مؤذن: امیر مؤمنان علیه السلام است.

روایت 7.

تفسیرعیاشی: امام علی علیهم السلام فرمودند: من راهبر مؤمنان هستم و من نخستین پیشروان و خلیفه رسول پروردگار جهانیان و تقسیم کننده بهشت و آتش و من صاحب اعراف هستم.(5)

روایت 8.

تفسیرعیاشی: از هلقام، از امام باقر علیه السلام نقل شده است که گفت: از ایشان در باره این فرموده خدای عز و جل: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ» پرسیدم که منظور از «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ» چیست؟ فرمودند:

ص: 336


1- - مختصر بصائر الدرجات، ص 55.
2- - بقره/189.
3- - مختصر بصائر الدرجات، ص 54.
4- . اعراف / 44
5- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 21، ح 42.

یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ قَالَ الْأَئِمَّةُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی بَابٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ عَلَی سُورِ الْجَنَّةِ یَعْرِفُ کُلُّ إِمَامٍ مِنَّا مَا یَلِیهِ قَالَ مِنَ الْقَرْنِ الَّذِی هُوَ فِیهِ إِلَی الْقَرْنِ الَّذِی کَانَ.

«5»

یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ فَقَالَ یَا سَعْدُ إِنَّهَا أَعْرَافٌ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ أَعْرَافٌ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ وَ أَعْرَافٌ لَا یُعْرَفُ اللَّهُ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِهِمْ فَلَا سَوَاءَ مَا اعْتَصَمَتْ بِهِ الْمُعْتَصِمَةُ وَ مَنْ ذَهَبَ مَذْهَبَ النَّاسِ ذَهَبَ النَّاسُ إِلَی عَیْنٍ کَدِرَةٍ یَفْرَغُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ وَ مَنْ أَتَی آلَ مُحَمَّدٍ أَتَی عَیْناً صَافِیَةً تَجْرِی بِعِلْمِ اللَّهِ لَیْسَ لَهَا نَفَادٌ وَ لَا انْقِطَاعٌ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَوْ شَاءَ لَأَرَاهُمْ شَخْصَهُ حَتَّی یَأْتُوهُ مِنْ بَابِهِ لَکِنْ جَعَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْأَبْوَابَ الَّتِی یُؤْتَی مِنْهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها.

بیان

الضمیر فی قوله إلا من عرفهم راجع إلی أهل الأعراف قوله علیه السلام فلا سواء ما اعتصمت به المعتصمة أی من اعتصم به أو المراد به الدین الذی اختاروه فیقدر مضاف فی قوله من ذهب.

قوله علیه السلام لأراهم شخصه أی آثاره من الآیات و المعجزات و الکلام و الوحی بدون توسط الأنبیاء و الأئمة صلوات الله علیهم حتی یأتوه من بابه أی بغیر توسط و یحتمل أن یکون الرؤیة بمعنی العلم لا الأبصار.

«6»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیهما السلام فِی قَوْلِهِ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ قَالَ الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: أَنَا یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا أَوَّلُ السَّابِقِینَ وَ خَلِیفَةُ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَنَا صَاحِبُ الْأَعْرَافِ.

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِلْقَامٍ (1)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ مَا یَعْنِی بِقَوْلِهِ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ قَالَ

ص: 336


1- الهلقام بکسر الهاء و سکون اللام ذکره الشیخ فی رجاله فی أصحاب الإمام الباقر علیه السلام.

مگر شما اشخاصی خبره و دانا از قبایلتان تعیین نمی کنید تا اشخاص شایسته را از ناشایسته تشخیص دهند؟ عرض کردم: بلی. فرمودند: همانا ما هستیم آن مردانی که «یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» هر دو گروه را با نشانه های خاص خودشان می شناسند.(1)

روایت 9.

تفسیرعیاشی: از سلمان نقل شده است که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیش از ده بار شنیدم که به علی علیه السلام می فرمودند: ای علی، تو و اوصیای پس از تو اعراف میان بهشت و آتش هستید و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر آن کسی که شما را شناخته است و شما نیز او را شناخته اید و کسی وارد آتش نمی شود، مگر آن کسی که شما را انکار کرده است و شما نیز او را انکار کرده اید.(2)

روایت 10.

تفسیرعیاشی: از سعد بن طریف از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در مورد این آیه: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ» فرمودند: ای سعد!

آنان آل محمد که سلام و درود خدا بر آنان باد هستند و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر کسی که آنان را شناخته است و آنان نیز او را شناخته اند و کسی وارد آتش نمی شود، مگر کسی که آنان را شناخته است و آنان نیز او را انکار کرده اند.(3)

روایت 11.

تفسیرعیاشی: از طیار از امام صادق علیه السلام نقل شده است که گفت: به او عرض کردم: اصحاب اعراف چه کسانی هستند؟ فرمودند: کسانی هستند که حسنات و سیئاتشان مساوی شده است، پس اگر خدا آنان را وارد بهشت کرد، با رحمت خویش این کار را کرده است و اگر آنان را شکنجه داد، به آنان ظلم نکرده است.(4)

توضیح

آنچه علی بن إبراهیم از برید روایت کرد و طبرسی آورد، جامع بین آن اخبار است. لذا ائمه علیهم السلام سران اهل اعرافند و همانطور که دانستی گنهکاران از مؤمنین نیز از اهالی اعرافند.

روایت 12.

تفسیرعیاشی: امام صادق علیه السلام فرمودند: هر گاه روز قیامت فرا رسد، هفت گنبد از نور و روشنایی که از یاقوت سبز و سفید تشعشع می کند، برافراشته می شود. در هر گنبد، امام زمان آن قرار دارد، در حالی که اهل زمانش، چه نیکان و چه بدکاران باشند، دور او گرد هم می آیند تا این که پشت دروازه بهشت قرار گیرند. سپس صاحب اولین گنبد نظری می کند و به وسیله این نظر، اهل ولایتش را از دشمنانش جدا می کند، سپس به سوی دشمنانش می آید و می گوید: «الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ»(5) آیا شما هستید که قسم خوردید رحمت خدا شامل حال آنان نمی شود؟! آن گاه به اصحاب خویش می­گوید: بی هیچ ترس و بیمی وارد بهشت شوید. در این هنگام چهره ظالم سیاه می گردد و این در حالی که یاران امام از آنجا عبور می کنند و به سوی بهشت روانه می شوند و می گویند: «رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(6).

هر گاه اهل گنبد دوم به تعداد کم کسانی که وارد بهشت می شوند و تعداد زیاد کسانی که به آتش وارد می شوند، نگاه می­کنند، می ترسند و واهمه دارند که مبادا وارد بهشت نشوند و این همان فرموده خدای تبارک و تعالی «لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ»(7) است.(8)

روایت 13.

تفسیر امام علیه­السلام: امام صادق علیه­السلام فرمود: در روز قیامت ما و اهل بیتمان جزای شیعیان خود را می­دهیم تا بر روی اعراف بین جهنم و بهشت باشند – محمد و علی و فاطمه و حسن

ص: 337


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 21، ح 43.
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 22، ح 44، ینابیع المودة، ص 102.
3- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 22، ح 45.
4- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 22، ح 46.
5- . اعراف / 49
6- . اعراف / 47
7- . اعراف / 46
8- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 22، ح 47.

أَ لَسْتُمْ تُعَرِّفُونَ عَلَیْکُمْ عُرَفَاءَ وَ عَلَی قَبَائِلِکُمْ لِیَعْرِفَ مَنْ فِیهَا مِنْ صَالِحٍ أَوْ طَالِحٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَنَحْنُ أُولَئِکَ الرِّجَالُ الَّذِینَ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ.

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زَاذَانَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِعَلِیٍّ أَکْثَرَ مِنْ عَشْرِ مَرَّاتٍ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ وَ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِکَ أَعْرَافٌ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَکُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَکُمْ وَ أَنْکَرْتُمُوهُ.

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ قَالَ یَا سَعْدُ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ.

«11»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الطَّیَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَیُّ شَیْ ءٍ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ قَالَ اسْتَوَتِ الْحَسَنَاتُ وَ السَّیِّئَاتُ فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِهِ وَ إِنْ عَذَّبَهُمْ لَمْ یَظْلِمْهُمْ.

بیان

ما رواه علی بن إبراهیم عن برید و رواه الطبرسی جامع بین تلک الأخبار فإن الأئمة هم رؤساء أهل الأعراف و المذنبون من المؤمنین أیضا هم من أهلها کما عرفت.

«12»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ کَرَّامٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْبَلَ سَبْعُ قِبَابٍ مِنْ نُورٍ یَوَاقِیتَ خُضْرٍ وَ بِیضٍ فِی کُلِّ قُبَّةٍ إِمَامُ دَهْرِهِ قَدْ حَفَّ بِهِ أَهْلُ دَهْرِهِ بَرُّهَا وَ فَاجِرُهَا حَتَّی یَقِفُونَ بِبَابِ الْجَنَّةِ فَیَطَّلِعُ أَوَّلُهَا صَاحِبَ قُبَّةٍ اطِّلَاعَةً فَیَتَمَیَّزُ أَهْلُ وَلَایَتِهِ وَ عَدُوُّهُ ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَی عَدُوِّهِ فَیَقُولُ أَنْتُمُ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ الْیَوْمَ یَقُولُهُ لِأَصْحَابِهِ فَیَسْوَدُّ وُجُوهُ الظَّالِمِ فَیُمَیِّزُ أَصْحَابَهُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ هُمْ یَقُولُونَ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ فَإِذَا نَظَرَ أَهْلُ الْقُبَّةِ الثَّانِیَةِ إِلَی قِلَّةِ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ کَثْرَةِ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ خَافُوا أَنْ لَا یَدْخُلُوهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ

«13»

م، تفسیر الإمام علیه السلام عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: فَأَمَّا فِی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِنَّا وَ أَهْلَنَا نَجْزِی عَنْ شِیعَتِنَا کُلَّ جَزَاءٍ لِیَکُونَنَّ عَلَی الْأَعْرَافِ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ- مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ

ص: 337

و حسین علیهم­السلام و افراد نیک سرشت از بین خاندان آنان. ما برخی از شیعیان خود را در آن صحن و سرا می­بینیم که در برخی اعمال خود کوتاهی کرده­اند و سپس شیعیان برگزیده خود مانند سلمان و مقداد و ابوذر و عمّار و نظایر آنان را در دوره­های بعدی و در هر دوره­ای(1) به نزد آنان می­فرستیم تا در روز قیامت مثل باز و عقاب به ایشان حمله برند و آن­ها را به بهشت بکشانند.

روایت 14.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام علی علیه­السلام فرمود: «عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» فرمود ما اعراف هستیم که یاران خود را از نام آنان می­شناسیم و ما همان اعراف هستیم که خداوند تنها از راه معرفت ما شناخته می­شود و ما اعراف هستیم که در روز قیامت بین جهنم و بهشت می­ایستیم و تنها کسانی به بهشت وارد می­شوند که ما را شناختند و ما آن­ها را بشناسیم و کسانی که ما را انکار کردند و ما آن­ها را نشناختیم به جهنم می­روند.

روایت 15.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام علی علیه­السلام فرمود: تا آنجا که فرمود ما اعراف هستیم و هر کس ما را شناخت به بهشت وارد می­شود و هر کس ما را انکار کرد به جهنم می­رود.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام علی علیه­السلام فرمود: مانند آن روایات بسیاری وارد شده است در مورد این­که آن­ها اعراف هستند در ابواب فضایل ایشان علیهم­السلام.

روایت 16.

تفسیرعیاشی: امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خدای عز و جل: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ» فرمودند: ما اعراف هستیم و نمی توان خدا را شناخت مگر به وسیله شناخت ما و ما اعراف هستیم و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر کسی که ما را شناخته است و ما نیز او را شناخته ایم. کسی وارد آتش نمی گردد، مگر آن کسی که ما را انکار کرده است و ما نیز او را انکار کرده ایم. اگر خدا می­خواست خویش را به مردم معرفی کند، این کار را می کرد، اما او ما را سبب و راه و در ورود به خود قرار داده است.(2)

روایت 17.

تفسیرعیاشی: از یکی از آن دو امام علیهما السلام روایت کرده است که فرمودند: همانا اهل

ص: 338


1- . درنسخه­ای آمده است: سپس در هر عصری.
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 23، ح 48.

وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ الطَّیِّبُونَ مِنْ آلِهِمْ فَنَرَی بَعْضَ شِیعَتِنَا فِی تِلْکَ الْعَرَصَاتِ مِمَّنْ کَانَ مِنْهُمْ مُقَصِّراً فِی بَعْضِ شَدَائِدِهَا فَنَبْعَثُ عَلَیْهِمْ خِیَارَ شِیعَتِنَا کَسَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ عَمَّارٍ وَ نُظَرَائِهِمْ فِی الْعَصْرِ الَّذِی یَلِیهِمْ وَ فِی کُلِّ عَصْرٍ (1)إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیَنْقَضُّونَ عَلَیْهِمْ کَالْبُزَاةِ وَ الصُّقُورَةِ وَ یَتَنَاوَلُونَهُمْ کَمَا تَتَنَاوَلُ الْبُزَاةُ وَ الصُّقُورَةُ صَیْدَهَا فَیَزُفُّونَهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زَفّاً الْخَبَرَ.

«14»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عُبَیْدُ بْنُ کَثِیرٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَصْبَغِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ فَقَالَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ نَعْرِفُ أَنْصَارَنَا بِأَسْمَائِهِمْ وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِینَ لَا یُعْرَفُ اللَّهُ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ نُوقَفُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَلَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَنَا وَ أَنْکَرْنَاهُ الْحَدِیثَ.

«15»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ عُبَیْدِ بْنِ کَثِیرٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ (2)عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَنْ قَالَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ مَنْ عَرَفَنَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ أَنْکَرَنَا دَخَلَ النَّارَ.

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِینَ لَا یُعْرَفُ اللَّهُ إِلَّا بِسَبَبِ مَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِینَ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَنَا وَ أَنْکَرْنَاهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ لَوْ شَاءَ أَنْ یُعَرِّفَ النَّاسَ نَفْسَهُ لَعَرَّفَهُمْ وَ لَکِنَّهُ جَعَلَنَا سَبَبَهُ وَ سَبِیلَهُ وَ بَابَهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ.

«17»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: إِنَّ أَهْلَ النَّارِ

ص: 338


1- فی نسخة: ثم فی کل عصر.
2- بالحاء المفتوحة و الباء المشددة المفتوحة هو حبة بن جوین أبو قدامة العرنیّ، و فی القاموس جویر بالراء، ذکر ابن الأثیر فی أسد الغابة «ج 1 ص 367» ان ابن عقدة ذکره فی الصحابة و أورده الشیخ فی رجاله فی أصحاب أمیر المؤمنین و الحسن علیهما السلام، و قال ابن حجر فی التقریب «ص 92» صدوق، له أغلاط، و کان غالیا فی التشیع، من الثانیة، و أخطأ من زعم أن له صحبة، مات سنة ست، و قیل: تسع و سبعین.

آتش، تشنه می میرند و تشنه وارد قبرهایشان می شوند و تشنه محشور می شوند و تشنه وارد جهنم می شوند. پس خویشاوندانشان را در بهشت به آنان نشان می دهند و به آنان می گویند: «أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ»(1) {مقداری از آب یا روزی را که خدا به شما داده است، به ما دهید.}(2)

روایت 18.

تفسیرعیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: «یَومَ التَّنَادِ» روزی است که دوزخیان، اهل بهشت را مخاطب قرار می دهند «أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماء»ِ {که بر ما آب بریزید.}(3)

روایت 19.

کافی : احمد بن عمر حلال گوید: از ابو الحسن (علیه السلام )پرسیدم از تفسیر قول خدا تعالی «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ» {پس جار کشد جارچی میان آنها که لعنت خدا بر ستمکاران} فرمود: این جارچی امیر المؤمنین (علیه السلام) است.

روایت 20.

معانی الاخبار: حضرت أمیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام به سخنرانی پرداخت و خطبه ای ایراد کرد. و تا آنجا ادامه داد که: و ما هستیم «اصحاب اعراف» من و عمویم حمزهو برادرم جعفر طیّار و پسر عمویم حضرت محمد صلی الله عیله و آله به خدای شکافنده دانه و هسته گیاه، سوگند که آتش جهنّم دوست ما را فرانمی گیرد، و دشمن کینه توز ما به بهشت وارد نمیگردد چنان که خدا فرموده است: «وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» {و بر اعراف مقام بلندی است میان بهشت و جهنم مردانی هستند که همگی را به سیمایشان میشناسند} تا آخر خطبه.

روایت 21.

تفسیر قمی: امام صادق علیه فرمودند: امام زمان هر امتی، از آن امت، حسابرسی خواهد کرد و امامان، پیروان و دشمنان خویش را از چهره هایشان می شناسند و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ است: «وَعَلَی الأَعْرَافِ رِجَالٌ» همان ائمه علیهم السلام «یعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمَاهُمْ»(4)

{و بر اعراف مردانی هستند هر یک (از آن دو دسته) را از سیمایشان می شناسند} بنابراین نامه اعمال پیروان خویش را به دست راست شان تحویل می دهند و بدون حسابرسی به بهشت می روند و نامه اعمال دشمنان خویش را به دست چپ آنها تحویل می دهند و بدون حسابرسی به جهنم می روند، و آن گاه که پیروانشان به نامه اعمال خویش نگاه می کنند به برادران خویش می گویند: «هَاؤُمُ اقْرَؤُوا کِتَابِیهْ * إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَاقٍ حِسَابِیهْ * فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ»(5) یعنی این که پسندیده است. بنابراین اسم فاعل به جای اسم مفعول به کار رفته است.(6)

روایت 22.

کافی: مقرن گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: ابن کوّاء حضور امیر المؤمنین علیه السلام آمد و عرض کرد: یا امیر المؤمنین «وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ» {بر اعراف مردانی باشند که هر کس را از رخساره بشناسند} فرمود: ما هستیم اعراف و یاوران خود را از رخساره آنها بشناسیم، ما هستیم اعراف همان که خدا عز و جل شناخته نشود جز از راه شناختن ما. ما هستیم اعراف، روز قیامت بر صراط خدای عز و جل ما را

ص: 339


1- . اعراف / 50
2- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 23، ح 49.
3- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 23، ح 50.
4- . اعراف/ 46.
5- . الحاقة / 19- 21
6- - تفسیر قمی، ج 2، ص 372.

یَمُوتُونَ عِطَاشاً وَ یَدْخُلُونَ قُبُورَهُمْ عِطَاشاً وَ یَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ عِطَاشاً فَیُرْفَعُ لَهُمْ قَرَابَاتُهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُونَ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ

«18»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یَوْمَ التَّنادِ یَوْمَ یُنَادِی أَهْلُ النَّارِ أَهْلَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ

«19»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ قَالَ الْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

«20»

مع، معانی الأخبار الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْجَلُودِیِّ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجَاءِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ سَاقَ الْخُطْبَةَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ أَنَا وَ عَمِّی وَ أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی وَ اللَّهِ فَالِقِ الْحَبِّ وَ النَّوَی لَا یَلِجُ النَّارَ لَنَا مُحِبٌّ وَ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ لَنَا مُبْغِضٌ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ الْخُطْبَةَ.

«21»

فس، تفسیر القمی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام کُلُّ أُمَّةٍ یُحَاسِبُهَا إِمَامُ زَمَانِهَا وَ یَعْرِفُ الْأَئِمَّةُ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ أَعْدَاءَهُمْ بِسِیمَاهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ فَیُعْطُونَ أَوْلِیَاءَهُمْ کِتَابَهُمْ بِیَمِینِهِمْ فَیَمُرُّونَ إِلَی الْجَنَّةِ بِلَا حِسَابٍ وَ یُؤْتُونَ أَعْدَاءَهُمْ کِتَابَهُمْ بِشِمَالِهِمْ فَیَمُرُّونَ إِلَی النَّارِ بِلَا حِسَابٍ فَإِذَا نَظَرَ أَوْلِیَاؤُهُمْ فِی کِتَابِهِمْ یَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمْ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ أَیْ مَرْضِیَّةٍ فَوُضِعَ الْفَاعِلُ مَکَانَ الْمَفْعُولِ.

«22»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ مُقَرِّنٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ جَاءَ ابْنُ الْکَوَّاءِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ فَقَالَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ نَعْرِفُ أَنْصَارَنَا بِسِیمَاهُمْ وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِینَ لَا یُعْرَفُ اللَّهُ إِلَّا بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ یُعَرِّفُنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 339

معرف مقرر سازد، به بهشت نرود مگر کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم و به دوزخ نرود مگر کسی که ما او را نشناسیم و او هم ما را نشناسد.

تفسیر فرات از امام صادق علیه السلام همانند آن را روایت کرده و می گویم: بزودی احادیث بسیاری خواهم آورد که بیان گر این است که مراد از اعراف ائمه هستند در ابواب فضائل ایشان علیهم السلام.

روایت 23

العقائد. اعتقاد ما در مورد اعراف این است که دیواری بین جهنم و بهشت است و بر روی آن مردانی وجود دارند که همه را از چهره آنان می­شناسند و رجال پیامبر و جانشینان او هستند که فقط هر کس آن­ها را بشناسد و آن­ها او را بشناسند به بهشت وارد می­شود و هر کس آن­ها را انکار کند و آن­ها او را انکار کنند به جهنم می­رود. و امیدواران در نزد اعراف هستند لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ و شیخ مفید رحمه الله در شرح این سخن گفته است که اعراف نام کوهی بین بهشت و جهنم است و یا دیواری بین جهنم و بهشت است و خلاصه امر این است که نه در بهشت است و نه در جهنم و روایاتی در مضمون آن­چه ذکر کردیم آمده است که در روز قیامت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و امیر مومنان و ائمه علیهم­السلام در اعراف حاضر هستند و آنان مراد این آیه هستند: وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ خداوند متعال اصحاب جهنم و بهشت را از چهره آنان می­شناسد که نشانه­هایی دارند و این را در این آیه ذکر کرده است: یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ (1)

یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ (2) و خداوند متعال فرموده است: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ (3) خداوند فرموده است در میان مخلوقات او گروهی وجود دارد که نشانه­هایی را در دیگران کشف می­کنند و آن­ها را از چهره­هایشان می­شناسند.

از امیر مومنان علیه­السلام روایت شده است که فرمود: صاحب عصا و میسم من هستم.

یعنی علم او نسبت به کسی از نشانه­هایش شناخته می­شود.

از امام باقر علیه­السلام روایت شده است که در مورد آیه إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ فرمود: این آیه در مورد ما اهل بیت نازل شده است.

و در حدیثی وارد شده است که خداوند متعال گروهی از خلق را در اعراف جای می­دهد که با اعمال نیک خود استحقاق ثواب بدون عذاب را نداشته­اند و استحقاق آتش ابدی را نیز نداشته­اند. آن­ها به خداوند امید دارند

ص: 340


1- . اعراف: 44.
2- . الرحمن: 41.
3- . حجر: 75- 76.

یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الصِّرَاطِ وَ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَنَا وَ أَنْکَرْنَاهُ.

-فر، تفسیر فرات بن إبراهیم بإسناده عن الأصبغ عنه علیه السلام مثله

أقول سیأتی الأخبار الکثیرة فی أنهم أهل الأعراف فی أبواب فضائلهم علیهم السلام

«23»

عد، العقائد اعتقادنا فی الأعراف أنه سور بین الجنة و النار علیه رجال یعرفون کلا بسیماهم و الرجال هم النبی و أوصیاؤه علیهم السلام لا یدخل الجنة إلا من عرفهم و عرفوه و لا یدخل النار إلا من أنکرهم و أنکروه و عند الأعراف المرجون لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ أقول و قال الشیخ المفید رحمه الله فی شرح هذا الکلام قد قیل إن الأعراف جبل بین الجنة و النار و قیل أیضا إنه سور بین الجنة و النار و جملة الأمر فی ذلک أنه مکان لیس من الجنة و لا من النار و قد جاء الخبر بما ذکرناه و أنه إذا کان یوم القیامة کان به رسول الله صلی الله علیه و آله و أمیر المؤمنین و الأئمة من ذریته صلوات الله علیهم و هم الذین عنی الله بقوله وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ الآیة و ذلک أن الله تعالی یعلمهم أصحاب الجنة و أصحاب النار بسیماء یجعلها علیهم و هی العلامات و قد بین ذلک فی قوله تعالی یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ (1)یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ (2)و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ (3)فأخبر أن فی خلقه طائفة یتوسمون الخلق فیعرفونهم بسیماهم.

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی بَعْضِ کَلَامِهِ أَنَا صَاحِبُ الْعَصَا وَ الْمِیسَمِ.

یعنی علمه بمن یعلم حاله بالتوسم.

-وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ قَالَ فِینَا نَزَلَتْ أَهْلَ الْبَیْتِ یَعْنِی فِی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام.

-وَ قَدْ جَاءَ اْلَحِدیثُ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُسْکِنُ الْأَعْرَافَ طَائِفَةً مِنَ الْخَلْقِ لَمْ یَسْتَحِقُّوا بِأَعْمَالِهِمُ الْحَسَنَةِ الثَّوَابَ مِنْ غَیْرِ عِقَابٍ وَ لَا اسْتَحَقُّوا الْخُلُودَ فِی النَّارِ وَ هُمُ الْمُرْجَوْنَ

ص: 340


1- الأعراف: 44.
2- الرحمن: 41.
3- الحجر: 75- 76.

و مورد شفاعت قرار می­گیرند و هم­چنان بر اعراف هستند تا این­که با شفاعت پیامبر و امیر مومنان و ائمه دیگر اجازه ورود به بهشت به آنان داده می­شود.

و گفته شده است اعراف منزل گروه­هایی است که در زمین مکلّف نبودند تا به واسطه اعمال خود مستحق ورود به جهنم یا بهشت باشند. پس خداوند متعال آن­ها را در این مکان جای می­دهد و به جای رنج­هایی که در دنیا متحمل شدند، نعمت­هایی به آنان می­دهد که با آن به منازل اهل ثواب نمی­رسند و هر آن­چه را که ذکر کردیم عقلا جایز است و در روایاتی ذکر شده است و الله اعلم. اما نظر قطع در این مورد آن است که اعراف مکانی بین جهنم و بهشت است که حجت­های خداوند بر بندگانش در آن می­ایستند و در روز قیامت قومی که به خداوند امید دارند در آن هستند و نسبت به پس از آن خداوند داناتر است.

باب بیست و ششم : ذبح شدن مرگ در جهنم و بهشت و جاودانگی در آن و علت آن.

آیات

- «وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»(1)

} و ما آن را جز تا زمان معیّنی به تأخیر نمی افکنیم. روزی [است] که چون فرا رسد هیچ کس جز به اذن وی سخن نگوید. آنگاه بعضی از آنان تیره بختند و [برخی] نیکبخت. و اما کسانی که تیره بخت شده اند، در آتش، فریاد و ناله ای دارند. تا آسمانها و زمین برجاست، در آن ماندگار خواهند بود، مگر آنچه پروردگارت بخواهد، زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد. و اما کسانی که نیکبخت شده اند، تا آسمانها و زمین برجاست، در بهشت جاودانند، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. [که این] بخششی است که بریدنی نیست.

- «وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(2)}

و آنان را از روز حسرت بیم ده، آنگاه که داوری انجام گیرد، و حال آنکه آنها [اکنون] در غفلتند و سرِ ایمان آوردن ندارند.}

تفسیر

طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه می­گوید: خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ. علما در تاویل این دو آیه اختلاف نظر دارند و این از مشکلات قرآن کریم است و اشکال آن از دو جهت است: اول تعیین مدت جاودانگی که به اندازه بقای آسمان­ها و زمین است و استثنا در این آیه آمده است: إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ. اول آن است که منظور زمانی است که آسمان و زمین آخرت که فنا ناپذیرند، پس از نابودی به حال اول خود بازگشتند. و دوم: منظور این است که پس از آن­که زمین و آسمان­های بهشت و جهنم به حال اول خود بازگشت. و هر آن­چه بالای سر توست و بر تو سایه می­اندازد آسمان است و هر آن­چه گام­های تو بر آن استوار

ص: 341


1- . هود / 104- 108
2- . مریم / 39

لِأَمْرِ اللَّهِ وَ لَهُمُ الشَّفَاعَةُ وَ لَا یَزَالُونَ عَلَی الْأَعْرَافِ حَتَّی یُؤْذَنَ لَهُمْ فِی دُخُولِ الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِیِّ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ صلی الله علیه و آله.

و قیل أیضا إنه مسکن طوائف لم یکونوا فی الأرض مکلفین فیستحقون بأعمالهم جنة و نارا فیسکنهم الله تعالی ذلک المکان یعوضهم علی آلامهم فی الدنیا بنعیم لا یبلغون منازل أهل الثواب المستحقین له بالأعمال و کل ما ذکرناه جائز فی العقول و قد وردت به أخبار و الله أعلم بالحقیقة من ذلک إلا أن المقطوع به فی جملته أن الأعراف مکان بین الجنة و النار یقف فیه من سمیناه من حجج الله تعالی علی خلقه و یکون به یوم القیامة قوم من المرجون لأمر الله و ما بعد ذلک فالله أعلم بالحال فیه.

باب 26 ذبح الموت بین الجنة و النار و الخلود فیهما و علته

الآیات

هود: «وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ* یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ* فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ *خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ* وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»(104-108)

مریم: «وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ»(39)

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ اختلف العلماء فی تأویل هذا فی الآیتین و هما من المواضع المشکلة فی القرآن و الإشکال فیه من وجهین أحدهما تحدید الخلود بمدة دوام السماوات و الأرض و الآخر الاستثناء بقوله إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ فالأول فیه أقوال أحدها أن المراد ما دامت السماوات و الأرض مبدلتین أی ما دامت سماء الآخرة و أرضها و هما لا یفنیان إذا أعیدا بعد الإفناء و ثانیها أن المراد ما دامت سماوات الجنة و النار و أرضهما و کل ما علاک و أظلک فهو سماء کل ما استقر علیه قدمک فهو

ص: 341

گردید زمین است. و این معنا به معنای اول نزدیک است. و سوم آن است که منظور تا زمانی است که آخرت پابرجاست و آخرت ابدی است، همانطور که بقای آسمان و زمین دنیا به اندازه مدت بقای آن است و چهارم: منظور از آن خود آسمان و زمین نیست بلکه منظور بعید شمردن است. در زبان عربی الفاظی برای بعید شمردن در معنای ابدی کردن وجود دارد. مثلا می­گویند: تا زمانی که شب و روز برود و بیاید این کار را انجام نمی­دهم. و یا تا زمانی که آسمان­ها و زمین پابرجاست. و تا زمانی که خورشید بتابد و امثال آن بسیار است. آن­ها گمان می­کنند که اشیا تغییر ناپذیرند و قصد آن­ها ابدی کردن است، نه تعیین زمان آن. خداوند متعال آن­ها را با الفاظ آشنای خودشان به اندازه عقل آنان و آن­چه که می­دانند مخاطب قرار می­دهد.

و اما علما در مورد استثنا اختلاف نظر دارند. بنا بر یک نظر استثنا از زیادت در عذاب گناهکاران و نعمت بهشتیان صورت گرفته و تقدیر، إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ بوده است از زیادت بر این مقدار. همانطور که کسی به دیگری می­گوید: لی علیک ألف دینار إلا الألفین اللذین أقرضتکهما وقت کذا، یعنی من باید هزار دینار به تو بدهم، غیر از آن دو هزار دیناری که در فلان وقت از تو قرض گرفتم. بی­شک دو هزار دینار اضافه بر آن هزار دینار است زیرا استثنای کثیر از قلیل ممکن نیست. بر این اساس، إلا به معنای سوی است و دوم این است که استثنا بر مقام آنان در محشر و حساب واقع شده است، زیرا آن­ها هنگامی که نه در بهشت باشند و نه در جهنم، یعنی در مدت زمانی که در برزخ و در فاصله بین مرگ و زندگی قرار دارند، زیرا اگر خداوند متعال فرموده بود: تا ابد در آن جاودان هستند و استثنایی صورت نگرفته بود، چه بسا کسی تصور می­کرد آن­ها قبل از نزول آیه یا پس از رفع تکلیف در جهنم یا بهشت هستند، پس استثنا فایده­ای در بر داشت.

و سوم این است که استثنای اول مربوط به این آیه است: لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ و تقدیر آن إلا ما شاء ربک من أنواع العذاب علی هذین الضربین (1)

است و استثنا به جاودانگی متعلق نیست و در اهل بهشت، به آن­چه که سخن بر آن دلالت می­کند مربوط است. گویا به آنان فرموده است: فیها نعیم إلا ما شاء ربک من أنواع النعیم و این قسمت از آیه بر آن دلالت دارد: عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ و چهارم از فراء است که إلا به معنای واو باشد یعنی عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ که نحویان آن را بعید شمرده­اند.

و پنجم آن است که منظور از آن یکتاپرستانی هستند که

ص: 342


1- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: الا ما شاء ربک من أجناس العذاب الخارجة عن هذین الضربین.

أرض و هذا مثل الأول أو قریب منه و ثالثها أن المراد ما دامت الآخرة و هی دائمة أبدا کما أن دوام السماء و الأرض فی الدنیا قدر مدة بقائها و رابعها أنه لا یراد به السماء و الأرض بعینهما بل المراد التبعید فإن للعرب ألفاظا للتبعید فی معنی التأبید یقولون لا أفعل ذلک ما اختلف اللیل و النهار و ما دامت السماوات و الأرض و ما ذر شارق و أشباه ذلک کثیرة ظنا منهم أن هذه الأشیاء لا تتغیر و یریدون بذلک التأبید لا التوقیت فخاطبهم الله سبحانه بالمتعارف من کلامهم علی قدر عقولهم و ما یعرفون.

و أما الکلام فی الاستثناء فقد اختلف فیه أقوال العلماء علی وجوه أحدها أنه استثنی فی الزیادة من العذاب لأهل العذاب و الزیادة من النعیم لأهل الجنة و التقدیر إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ من الزیادة علی هذا المقدار کما یقول الرجل لغیره لی علیک ألف دینار إلا الألفین اللذین أقرضتکهما وقت کذا فالألفان زیادة علی الألف بغیر شک لأن الکثیر لا یستثنی من القلیل فیکون علی هذا إلا بمعنی سوی و ثانیها أن الاستثناء واقع علی مقامهم فی المحشر و الحساب لأنهم حینئذ لیسوا فی جنة و لا نار و مدة کونهم فی البرزخ الذی هو ما بین الموت و الحیاة لأنه تعالی لو قال خالدین فیها أبدا و لم یستثن لظن ظان أنهم یکونون فی النار أو الجنة من لدن نزول الآیة أو من بعد انقطاع التکلیف فحصل للاستثناء فائدة.

و ثالثها أن الاستثناء الأول یتصل بقوله لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ و تقدیره إلا ما شاء ربک من أنواع العذاب علی هذین الضربین (1)و لا یتعلق الاستثناء بالخلود و فی أهل الجنة یتصل بما دل علیه الکلام فکأنه قال لهم فیها نعیم إلا ما شاء ربک من أنواع النعیم و إنما دل علیه قوله عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ و رابعها أن یکون إلا بمعنی الواو أی و ما شاء ربک عن الفراء و قد ضعفه محققو النحویین.

و خامسها أن المراد بالذین شقوا من أدخل النار من أهل التوحید الذین

ص: 342


1- فی التفسیر المطبوع: الا ما شاء ربک من أجناس العذاب الخارجة عن هذین الضربین.

دچار شقاوت شده­اند، زیرا در کنار ایمان و طاعات خود مرتکب گناهانی نیز شده­اند. پس خداوند سبحان فرموده است: آنان در آتش مجازات می­شوند مگر آن­که خداوند متعال بخواهد آن­ها را از جهنم خارج کند و ثواب طاعاتشان را در بهشت به آن­ها برساند.

و جایز است که منظور از کسانی که دچار شقاوت شده­اند، همه کسانی باشد که به جهنم وارد شده­اند. سپس این را استثنا کرده است: إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ از آنان اهل طاعات را که مستحق ثواب هستند و باید به ثواب برسند و تقدیر آن إلا ما شاء ربک أن یخرجه بتوحیده من النار و یدخله الجنة است و ممکن است ما به معنای من باشد و أما فی أهل الجنۀ نیز استثنا از جاودانگی آنان است، زیرا کسی که از بهشت به جهنم برود و تا ابد در آن بماند، وقتی بخواهد از ابدی بودن جاودانگی او خبر دهد باید استثنا صورت بگیرد. گویا سخن بدین صورت بوده است: خالدین فیها إلا ما شاء ربک من الوقت الذی أدخلهم فیه النار قبل أن ینقلهم إلی الجنة. پس آن­چه در این آیه آمده است، ما شاءَ رَبُّکَ بر همان طریق است و استثنا از زمان صورت گرفته و استثنا در اول، از اعیان است و بر این اساس کسانی که دچار شقاوت شده­اند، همان

کسانی هستند که با اعیان خود سعادتمند شدند. و بر آنان هر لفظی در حالتی که شایسته اوست جاری شده است پس وقتی به جهنم وارد شدند و در آن عذاب شدند، از اهل شقاوت هستند و وقتی از جهنم به بهشت رفتند، از اهل سعادت هستند و این سخن از ابن عباس و جابر بن عبد الله و ابو سعید خدری و قتاده و سدی و ضحاک و گروهی از مفسران نقل شده است و ابو روق (1)

به روایت از ابن عباس می­گوید در الَّذِینَ شَقُوا کافری وجود ندارد. آن­ها گروهی از یکتاپرستان هستند که به خاطر گناهان خود به جهنم وارد شده­اند. سپس خداوند بر آنان منّتی می­نهد و آن­ها را از جهنم به بهشت می­برد. آن­ها اشقیایی در حالت سعادتمند هستند و قتاده گفته است خداوند نسبت به ثنیا (2) داناتر است. و آتش سیاهی به دلیل گناهان عده­ای به آنان می­رسد، سپس خداوند با رحمت خود آن­ها را به بهشت وارد می­کند. آنان از جهنمیانی که تهدید خداوند در مورد آنان عملی شده است بالاتر می­روند سپس خداوند با شفاعت آنان را از این عذاب می­رهاند.

و ششم تعلق آن به مشیّت بر سبیل تاکید بر جاودانگی و بعید شمردن خروج است.

ص: 343


1- . به فتح راء و سکون واو، او عطیة بن حارث همدانی کوفی مفسر است. ابن حجر در التقریب ص 363 صدوق از پنجم، و در تعقیب التقریب گفته است: او ابن عبد البر که ثقه کوفیون و احمد و ابو حاتم او را تایید کرده­اند است. و علامه در قسمت اول خلاصه ص 6 گفته است: او عطیة بن حارث ابو روق همدانی کوفی تابعی است؛ ابن عقده می­گوید: او ولایت اهل بیت علیهم السلام را قبول داشت.
2- . الثنیة: استثناء.

ضموا إلی إیمانهم و طاعاتهم ارتکاب المعاصی فقال سبحانه إنهم معاقبون فی النار إلا ما شاء ربک من إخراجهم إلی الجنة و إیصال ثواب طاعاتهم إلیهم.

و یجوز أن یرید بالذین شقوا جمیع الداخلین إلی جهنم ثم استثنی بقوله إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ أهل الطاعات منهم ممن قد استحق الثواب و لا بد أن یوصل إلیه و تقدیره إلا ما شاء ربک أن یخرجه بتوحیده من النار و یدخله الجنة و قد یکون ما بمعنی من و أما فی أهل الجنة فهو استثناء من خلودهم أیضا لما ذکرناه لأن من ینقل إلی الجنة من النار و خلد فیها لا بد فی الإخبار عنه بتأبید خلوده أیضا من استثناء ما تقدم فکأنه قال خالدین فیها إلا ما شاء ربک من الوقت الذی أدخلهم فیه النار قبل أن ینقلهم إلی الجنة فما فی قوله ما شاءَ رَبُّکَ هاهنا علی بابه و الاستثناء من الزمان و الاستثناء فی الأول عن الأعیان و الذین شقوا علی هذا القول هم الذین سعدوا بأعیانهم و إنما أجری علیهم کل لفظ فی الحال التی تلیق به فإذا أدخلوا النار و عوقبوا فیها فهم من أهل الشقاوة و إذا نقلوا منها إلی الجنة فهم من أهل السعادة و هذا القول عن ابن عباس و جابر بن عبد الله و أبی سعید الخدری و قتادة و السدی و الضحاک و جماعة من المفسرین و روی أبو روق (1)عن الضحاک عن ابن عباس قال الَّذِینَ شَقُوا لیس فیهم کافر و إنما هم قوم من أهل التوحید یدخلون النار بذنوبهم ثم یتفضل الله علیهم فیخرجهم من النار إلی الجنة فیکونون أشقیاء فی حال سعداء فی حال أخری و قال قتادة الله أعلم بثنیاه (2)ذکر لنا أن ناسا یصیبهم سفع من النار بذنوبهم ثم یدخلهم الله الجنة برحمته یسمون الجهنمیین و هم الذین أنفذ فیهم الوعید ثم أخرجهم الله بالشفاعة.

و سادسها أن تعلیق ذلک بالمشیة علی سبیل التأکید للخلود و التبعید للخروج

ص: 343


1- بفتح الراء و سکون الواو، هو عطیة بن الحارث الهمدانیّ الکوفیّ صاحب التفسیر قال ابن حجر فی التقریب «ص 363» صدوق من الخامسة، و فی تعقیب التقریب: قال ابن عبد البر وثقه ثقة الکوفیون بلا جرح و صدقه أحمد و أبو حاتم انتهی. و قال العلامة فی القسم الأوّل من الخلاصة «ص 6» عطیة بن الحارث أبو روق الهمدانیّ الکوفیّ تابعی؛ قال ابن عقدة: إنّه کان یقول بولایة أهل البیت علیهم السلام.
2- الثنیة: الاستثناء.

زیرا خداوند متعال بنا بر حکم خود تنها جاودانه کردن آنان را می­خواهد گویا تعلق عدم به عدم است زیرا خداوند متعال نمی­خواهد که آنان را از آن خارج کند.

و هفتم روایت حسن است که خداوند متعال استثنا کرد سپس فرمود: إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ تا اراده خود را بر جاودانه کردن آنان نشان دهد و سخنان زجاج و غیر او به آن نزدیک است که آن استثنایی است که عرب آن را صورت داده. مثل آن­که بگویی: و الله لأضربن زیدا إلا أن أری غیر ذلک و تو قصد زدن او را داشته باشی و معنا در این استثنا این است که اگر بخواهم او را بزنم، می­زنم.

و هشتم روایت یحیی بن سلام بصری است إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ در این آیه منظور کسانی است که بهشتیان بر آنان پیشی نمی­گیرند و یا جهنمیانی که قبل از آن به بهشت وارد شده­اند و به این آیه استدلال کرده است: وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً(1)

گفته است گروه گروه وارد می­شوند پس باید بین آن­ها تفاوتی در ورود وجود داشته باشد و بر این اساس هر دو استثنا، استثنای از زمان است.

و نهم: معنا این است که آن­ها در جهنم جاویدانند و در آن می­مانند در مدت زمانی که در قبر هستند تا زمانی که آسمان­ها در زمین و دنیا پابرجاست و وقتی نابود شد، عذاب آنان تا زمانی که خداوند آنان را برای حساب مبعوث کند قطع می­شود. و این آیه إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ استثنا است که بر آن­چه در آخرت وجود دارد واقع شده است. شیخ ابو جعفر قدس الله روحه آن را وارد کرده و گفته شده آن را گروهی از اصحاب ما در تفسیر ذکر کرده­اند.

و دهم: از ابو محلز(2)

روایت شده است که إلا ما شاء ربک أن یتجاوز عنهم فلا یدخلهم النار بوده است، استثنا برای یکتاپرستان است به گفته او این جزای آنان است و اگر خداوند سبحان بخواهد از آنان در می­گذرد و بنابراین استثنا از اعیان است. عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ یعنی غیر مقطوع.

وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ این سخن خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. یعنی ترس کفار قریش در روزی که گناهکار حسرت می­خورد که چرا اعمال نیک انجام ندادم و نیکوکار حسرت می­خورد که چرا اعمال نیک بیشتری ندارم. و آن روز، روز قیامت است و گفته شده است کسی که مستحق عذاب است حسرت می­خورد و مومنان حسرتی ندارند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتی اهل بهشت به بهشت و اهل جهنم به جهنم وارد شوند،

ص: 344


1- . زمر: 71 و 73.
2- . گفته شد که صحیح آن با جیم است.

لأن الله تعالی لا یشاء إلا تخلیدهم علی ما حکم به فکأنه تعلیق لما لا یکون بما لا یکون لأنه لا یشاء أن یخرجهم منها.

و سابعها ما قاله الحسن: إن الله تعالی استثنی ثم عزم بقوله إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ أنه أراد أن یخلدهم و قریب منه ما قاله الزجاج و غیره أنه استثناء تستثنیه العرب و تفعله کما تقول و الله لأضربن زیدا إلا أن أری غیر ذلک و أنت عازم علی ضربه و المعنی فی الاستثناء علی هذا أنی لو شئت أن أضربه لفعلت.

و ثامنها ما قاله یحیی بن سلام البصری إنه یعنی بقوله إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ ما سبقهم به الذین دخلوا قبلهم من الفریقین و احتج بقوله تعالی وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً (1)قال إن الزمرة تدخل بعد الزمرة فلا بد أن یقع بینهما تفاوت فی الدخول و الاستثناءان علی هذا من الزمان.

و تاسعها أن المعنی أنهم خالدون فی النار دائمون فیها مدة کونهم فی القبور ما دامت السماوات فی الأرض و الدنیا و إذا فنیتا و عدمتا انقطع عقابهم إلی أن یبعثهم الله للحساب و قوله إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ استثناء وقع علی ما یکون فی الآخرة أورده الشیخ أبو جعفر قدس الله روحه و قال ذکره قوم من أصحابنا فی التفسیر.

و عاشرها أن المراد إلا ما شاء ربک أن یتجاوز عنهم فلا یدخلهم النار فالاستثناء لأهل التوحید عن أبی محلز (2)قال هی جزاؤهم و إن شاء سبحانه تجاوز عنهم و الاستثناء علی هذا یکون من الأعیان عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ أی غیر مقطوع.

و فی قوله وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله أی خوف کفار قریش یوم یتحسر المسی ء هلا أحسن العمل و المحسن هلا ازداد من العمل و هو یوم القیامة و قیل إنما یتحسر من یستحق العقاب فأما المؤمن فلا یتحسر.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحِ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ قِیلَ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ

ص: 344


1- الزمر: 71 و 73.
2- قد عرفت أنّه بالجیم.

آن­ها را صدا می­زنند. بهشتیان و جهنمیان می­آیند و نگاه می­کنند. مرگ مانند یک قوچ سیاه حاضر می­شود. به آن­ها می­گویند: آیا مرگ را

می­شناسید؟ پاسخ می­دهند: بله این مرگ است و همه او را می­شناسند. مرگ پیش می­آید و ذبح می­شود. سپس می­گویند: ای بهشتیان، جاودانگی برای شماست و شما مرگ ندارید و ای جهنمیان، شما نیز جاودانه­اید و مرگی ندارید. که در این آیه آمده است: وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ.

و مانند این روایت از امام باقر و امام صادق علیهما­السلام ذکر شده و در آخر آن اضافه شده است: بهشتیان شاد می­شوند و اگر مرگ امکان داشت آن­ها در آن روز از شادی می­مردند و جهنمیان نعره­ای می­زنند که اگر مرگی وجود داشت از شدت آن جان می­سپردند.

إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ یعنی از انجام کاری فارغ شد وآرزوها بر باد رفت و گروهی به جهنم و گروهی به بهشت وارد شدند و یا معنا این است که امر دنیا به پایان رسید و برای رسیدن به چیزی به آن برنمی­گردند و یا معنا داوری عادلانه بین مخلوقات است و یا جاودانگی بر بهشتیان و جهنمیان حکم شده است وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ از آن در دنیا وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ یعنی آن را باور ندارند.

روایات

روایت 1.

معانی الخبار: امام صادق علیه­السلام فرمود: روز حسرت روزی است که مرگ را می­آورند و آن را ذبح می­کنند.

روایت 2.

کتاب حسین بن سعید: ابو بصیر می­گوید: من این روایت را فقط از امام باقر علیه­السلام دیده­ام که فرمود: وقتی خداوند اهل بهشت را به بهشت و اهل جهنم را به جهنم وارد کند، مرگ به صورت قوچی حاضر می­شود و بین بهشت و جهنم می­ایستد. سپس منادی که اهل جهنم و بهشت همه صدای او را می­شنوند ندا می­دهد: ای بهشتیان و ای جهنمیان! وقتی آن­ها این صدا را شنیدند، جلو می­آیند و به آنان گفته می­شود آیا می­دانید این چیست؟ این همان مرگی است که در دنیا از آن می­ترسیدید. بهشتیان می­گویند: خداوندا، مرگ را بر ما وارد نکن. و جهنمیان می­گویند: خداوندا مرگ ما را برسان. سپس مانند یک گوسفند ذبح می­شود و منادی ندا می­دهد: تا ابد هیچ مرگی وجود ندارد، به جاودانگی ایمان داشته باشید. بهشتیان خشنود می­گردند و اگر مرگی وجود داشت آن­ها از شادی می­مردند. سپس این آیه را تلاوت

کرد: أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ و جهنمیان صیحه­ای می­کشند که اگر مرگ ممکن بود از شدت آن جان می­سپردند و خداوند این را در این آیه بیان فرموده است: وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ.

ص: 345

فَیُشْرِفُونَ وَ یَنْظُرُونَ وَ قِیلَ یَا أَهْلَ النَّارِ فَیُشْرِفُونَ وَ یَنْظُرُونَ فَیُجَاءُ بِالْمَوْتِ کَأَنَّهُ کَبْشٌ أَمْلَحُ فَیُقَالُ لَهُمْ تَعْرِفُونَ الْمَوْتَ فَیَقُولُونَ هُوَ هَذَا وَ کُلٌّ قَدْ عَرَفَهُ قَالَ فَیُقَدَّمُ وَ یُذْبَحُ ثُمَّ یُقَالُ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ خُلُودٌ فَلَا مَوْتَ وَ یَا أَهْلَ النَّارِ خُلُودٌ فَلَا مَوْتَ قَالَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ الْآیَةَ.

-وَ رَوَاهُ أَصْحَابُنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ جَاءَ فِی آخِرِهِ فَیَفْرَحُ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَرَحاً لَوْ کَانَ أَحَدٌ یَوْمَئِذٍ مَیِّتاً لَمَاتُوا فَرَحاً وَ یَشْهَقُ أَهْلُ النَّارِ شَهْقَةً لَوْ کَانَ أَحَدٌ مَیِّتاً لَمَاتُوا.

إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ أی فرغ من الأمر و انقضت الآمال و أدخل قوم النار و قوم الجنة و قیل معناه انقضی أمر الدنیا فلا یرجع إلیها لاستدراک الغایة و قیل معناه حکم بین الخلائق بالعدل و قیل قضی علی أهل الجنة الخلود و قضی علی أهل النار الخلود وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ فی الدنیا عن ذلک وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ أی لا یصدقون به.

الأخبار

«1»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ: وَ یَوْمُ الْحَسْرَةِ یَوْمٌ یُؤْتَی بِالْمَوْتِ فَیُذْبَحُ.

«2»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ بْنُ سُوَیْدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: لَا أَعْلَمُهُ ذَکَرَهُ إِلَّا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِذَا أَدْخَلَ اللَّهُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ جِی ءَ بِالْمَوْتِ فِی صُورَةِ کَبْشٍ حَتَّی یُوقَفَ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَالَ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ یَسْمَعُ أَهْلُ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ یَا أَهْلَ النَّارِ فَإِذَا سَمِعُوا الصَّوْتَ أَقْبَلُوا قَالَ فَیُقَالُ لَهُمْ أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا هَذَا هُوَ الْمَوْتُ الَّذِی کُنْتُمْ تَخَافُونَ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا قَالَ فَیَقُولُ أَهْلُ الْجَنَّةِ اللَّهُمَّ لَا تُدْخِلِ الْمَوْتَ عَلَیْنَا قَالَ وَ یَقُولُ أَهْلُ النَّارِ اللَّهُمَّ أَدْخِلِ الْمَوْتَ عَلَیْنَا قَالَ ثُمَّ یُذْبَحُ کَمَا تُذْبَحُ الشَّاةُ قَالَ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ لَا مَوْتَ أَبَداً أَیْقِنُوا بِالْخُلُودِ قَالَ فَیَفْرَحُ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَرَحاً لَوْ کَانَ أَحَدٌ یَوْمَئِذٍ یَمُوتُ مِنْ فَرَحٍ لَمَاتُوا قَالَ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ قَالَ وَ یَشْهَقُ أَهْلُ النَّارِ شَهْقَةً لَوْ کَانَ أَحَدٌ یَمُوتُ مِنْ شَهِیقٍ لَمَاتُوا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ

ص: 345

روایت 3.

حمران می­گوید: به امام صادق علیه­السلام گفتم: به ما خبر رسیده است که وقتی درهای جهنم به هم می­خورد، چیزی بر جهنم است، فرمود: نه به خدا سوگند که آن جاودانگی است. گفتم: خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ این را در مورد کسانی گفت که از آتش خارج می­شوند.

توضیح

حین یصطفق أبوابها(1)

می­گویند اصطفقت الأشجار یعنی باد آن را تکان داد و کنایه از فراغ آن برای مردم است.

روایت 4.

تفسیر قمی: از ابو ولَّاد حنَّاط روایت می­کند که از امام جعفر صادق علیه السلام در مورد آیه: «وَأَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ»(2) سئوال شد، و ایشان پاسخ دادند: بعد از این که بهشتیان وارد بهشت می­شوند، و جهنمیان به جهنم می­روند، منادی ای از جانب خداوند ندا می­دهد: ای اهالی بهشت و جهنم، آیا مرگ را در صورت خاصی می شناسید؟ آنها می گویند: نه، سپس مرگ را در صورت قوچی سیاه که آمیخته با سفیدی است، می آورند و بین جهنم و بهشت قرار می دهند و سپس به همگی اعلام می کنند: بیایید و به مرگ نگاه کنید. آنها بالا می آیند و سپس خداوند دستور ذبح آن را می دهد و مرگ را ذبح می کنند. بعد از آن اعلام می شود: ای بهشتیان، بعد از این جاودانگی است و مرگی در کار نیست. ای جهنمیان، بعد از این جاودانگی است و دیگر مرگی در کار نیست. منظور از آیه: «وَأَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِی غَفْلَةٍ»(3) نیز همین است، یعنی میان بهشتیان حکم می­شود که آنان تا ابد در بهشت خواهند بود و میان جهنمیان نیز حکم شود که تا ابد در جهنم خواهند بود(4).

ص: 346


1- . و ممکن است در اصل یصفق بوده که تحریف شده است، از صفق الباب: یعنی آن را بست، متضاد فتح و یا در معنای آن است.
2- . مریم / 39
3- . مریم / 39
4- - تفسیر قمی، ج 2، ح 24.
«3»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النَّضْرُ بْنُ سُوَیْدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّهُ یَأْتِی عَلَی جَهَنَّمَ حِینٌ یَصْطَفِقُ أَبْوَابُهَا فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ الْخُلُودُ قُلْتُ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ فَقَالَ هَذِهِ فِی الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ.

بیان

قوله حین یصطفق أبوابها (1)یقال اصطفقت الأشجار اهتزت بالریح و هی کنایة عن خلوها عن الناس.

«4»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ الْآیَةَ قَالَ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا صَارَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ وَ یَا أَهْلَ النَّارِ هَلْ تَعْرِفُونَ الْمَوْتَ فِی صُورَةٍ مِنَ الصُّوَرِ فَیَقُولُونَ لَا فَیُؤْتَی بِالْمَوْتِ فِی صُورَةِ کَبْشٍ أَمْلَحَ فَیُوقَفُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ ثُمَّ یُنَادَوْنَ جَمِیعاً أَشْرِفُوا وَ انْظُرُوا إِلَی الْمَوْتِ فَیُشْرِفُونَ ثُمَّ یَأْمُرُ اللَّهُ بِهِ فَیُذْبَحُ ثُمَّ یُقَالُ یَا أَهْلَ الْجَنَّةِ خُلُودٌ فَلَا مَوْتَ أَبَداً وَ یَا أَهْلَ النَّارِ خُلُودٌ فَلَا مَوْتَ أَبَداً وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ أَیْ قُضِیَ عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ بِالْخُلُودِ (2)فِیهَا وَ قُضِیَ عَلَی أَهْلِ النَّارِ بِالْخُلُودِ فِیهَا (3).

ص: 346


1- و یحتمل أن یکون مصحف یصفق، من صفق الباب: أغلقه و فتحه ضد، أو یکون بمعناه.
2- فی المصدر: فی کلیهما: «الخلود» بدون الباء. م.
3- قال الرازیّ فی تفسیره: قالوا: الحیاة هی الصفة التی یکون الموصوف بها بحیث یصحّ أن یعلم و یقدر، و اختلفوا فی الموت فقال قوم: انه عبارة عن عدم هذه الصفة، و قال أصحابنا إنّه صفة وجودیة مضادة للحیاة، احتجوا بقوله تعالی: «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ» و العدم لا یکون مخلوقا و هذا هو التحقیق؛ و روی الکلبی بإسناده عن ابن عبّاس أنّه تعالی خلق الموت فی صورة کبش أملح لا یمر بشی ء و لا یجد رائحته شی ء الا مات، و خلق الحیاة فی صورة فرس بلقاء فوق الحمار و دون البغل لا یمر بشی ء و لا یجد رائحته شی ء الا حیی. و اعلم ان هذا لا بد و أن یکون مقولا علی سبیل التمثیل و التصویر و الا فالتحقیق هو الذی ذکرناه؛ انتهی. منه.

روایت 5.

علل الشرایع: ابی هاشم می گوید: از حضرت ابی عبد اللَّه علیه السّلام راجع به خلود اهل بهشت در بهشت و جاودانی بودن اهل دوزخ در دوزخ پرسیدم؟ حضرت فرمودند: اهل دوزخ به خاطر این در دوزخ مخلّد هستند که نیّتشان این بود که اگر برای همیشه در دنیا باشند عصیان و نافرمانی حق تعالی را بنمایند. و اهل بهشت به این جهت در بهشت جاودانی هستند که نیّتشان در دنیا این بود که اگر در آن باقی بمانند پیوسته اطاعت خداوند را نمایند پس نیّت این دو گروه باعث مخلّد بودنشان در بهشت و دوزخ گردیده، سپس آن جناب فرموده حق تعالی را تلاوت فرمود: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ»(1) {ای پیامبر تو به خلق بگو که هر کس بر حسب ذات و طبیعت خود عملی انجام خواهد داد} بعد حضرت دنبال آیه فرمودند: یعنی بر حسب نیّت و قصد خود.

محاسن از احمد بن یونس همانند آن را روایت کرده است.

روایت 6.

تفسیرقمی: حضرت امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: وقتی بهشتیان به بهشت و دوزخیان به دوزخ درآیند، مرگ را نزدشان می­آورند و میان بهشت و دوزخ همچون قوچی سر می­برند. سپس به آنها می­گویند: جاودان باشید که هرگز مرگی در کار نیست.

روایت 7.

تفسیر عیاشی: از مسعد بن صدقه روایت شده است که امام صادق علیه السلام داستان بهشتیان و دوزخیانی را که خداوند از ایشان پیمان گرفته، بیان فرمود و در اوصاف بهشتیان فرمود: برخی از آنان با خداوند دیدار کرده و در محضر او حضور می یابند در حالی که گواهان صدق پیامبران خدایند. سپس امام علیه السلام اوصاف آنان را ذکر کرد تا به این جمله رسید که: سپس در بیان پروردگار راجع به

ص: 347


1- . اسراء / 84
«5»

ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الشَّاذَکُونِیِّ (1)عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْخُلُودِ فِی الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا لَوْ خُلِّدُوا فِیهَا أَنْ یَعْصُوا اللَّهَ أَبَداً وَ إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا لَوْ بَقُوا أَنْ یُطِیعُوا اللَّهَ أَبَداً مَا بَقُوا فَالنِّیَّاتُ تُخَلِّدُ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ قَالَ عَلَی نِیَّتِهِ.

-سن، المحاسن القاسانی عن الأصبهانی عن المنقری عن أحمد بن یونس مثله(2).

«6»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ جِی ءَ بِالْمَوْتِ فَیُذْبَحُ (3)ثُمَّ یُقَالُ خُلُودٌ فَلَا مَوْتَ أَبَداً.

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: قَصَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قِصَصَ أَهْلِ الْمِیثَاقِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ فَقَالَ فِی صِفَاتِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنْهُمْ مَنْ لَقِیَ اللَّهَ شُهَدَاءَ لِرُسُلِهِ ثُمَّ مَنْ فِی صِفَتِهِمْ حَتَّی بَلَغَ مِنْ قَوْلِهِ ثُمَّ جَاءَ الِاسْتِثْنَاءُ مِنَ اللَّهِ فِی الْفَرِیقَیْنِ

ص: 347


1- منسوب الی الشاذکونة و هی ثیاب غلیظة مضربة تعمل بالیمن کما فی القاموس، یستفاد من الصدوق فی المشیخة أنّه لقب أبیه، و سلیمان هذا یلقب بابن الشاذکونیّ خلافا للنجاشیّ فی الفهرست فانه نسب سلیمان إلی ذلک، و قال ابن الأثیر فی اللباب «ج 2 ص 3» و إنّما نسب إلی ذلک لان أبا المنتسب کان یتجر إلی الیمن و کان یبیع هذه المضربات الکبار و تسمی شاذکونة و نسب إلیها، و المشهور بهذه النسبة أبو أیوب سلیمان بن داود بن بشر بن زیاد المنقریّ البصری الشاذکونیّ، کان حافظا مکثرا، روی عن عبد الواحد بن زیاد و حماد بن زید و غیرهما، و کان مع علمه ضعیفا فی الحدیث و مات فی جمادی الأولی سنة أربع و ثلاثین و مائتین انتهی. و علی أی فالرجل معروف مترجم فی کتب الفریقین، ترجمه ابن حجر فی لسان المیزان «ج 3 ص 84» و ذکر کلام أکابرهم مفصلا فی حقه، و ترجمه النجاشیّ فی الفهرست «ص 131» و قال: لیس بالمتحقّق بنا، غیر أنّه روی عن جماعة أصحابنا من أصحاب جعفر بن محمّد علیه السلام، و کان ثقة، و له کتاب إه. و ترجمه أیضا الطوسیّ فی الفهرست ص 77.
2- مع اختلاف یسیر. م.
3- فی المصدر: فیذبح کالکبش، ثمّ اه. م.

بهشتیان و دوزخیان حرف استثناء آمده است و آن که از علم تفسیر اطلاعی ندارد و نسبت به آن جاهل است، اظهار داشته است که: این ادات استثنا، در بیان پروردگار متعال، در باره کسی است که وارد بهشت و دوزخ گشته است، چرا که هر دو گروه بهشتی و دوزخی از آن جا خارج می شوند. و بهشت و دوزخ، باقی می ماند در حالی که هیچ کس در این دو مکان نیست. اما برداشت چنین اشخاصی و تفسیر آنها غلط و

کذب است و منظور خداوند متعال از این استثنا، آن است که همه فرزندان آدم و فرزندان جانّ، در این دنیا بر روی زمین هستند و آسمان ها بر آنان سایه می افکند، پس اوست که مؤمنان را منتقل می کند تا آن که به ولایت شیاطین یعنی آتش درمی آورد و این همان مفهومی است که خداوند راجع به دوزخیان و بهشتیان به آن اشاره فرموده است: «مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ»(1) یعنی در این دنیا نه در روز قیامت. ذات باری تعالی هرگز بهشتیان را از بهشت بیرون نمی کند، هم چنان که هرگز همه دوزخیان را از دوزخ، خارج نمی کند؛ بنابراین چنین امری اصلاً ممکن نیست، چرا که خداوند در قرآن فرموده است: «خالِدِینَ فِیها أَبَداً»(2) {در حالی که جاودانه در آن (بهشت) ماندگار خواهند بود} در این آیه کریمه کسی را استثنا نکرده است. همچنین امام باقر علیه السلام فرمود: هر که در ولایت آل محمد علیهم السلام وارد گردد، داخل بهشت خواهد شد، و هر آن کس که در ولایت دشمنان آنها وارد گردد، دوزخی خواهد شد؛ و این همان مفهومی است که خداوند متعال از استثنا در خروج از بهشت و آتش و ورود به بهشت، قصد کرده است.(3)

توضیح

ظاهراً امام علیه السلام بهشت و جهنم را مجازاً به چیزی مانند ایمان و کفر که منجر به آن دو می شود تفسیر کرده است. یا به بهشت و جهنم روحانی تفسیر کرده چون مؤمن در دنیا به خاطر قربش به خدا وکرامت و محبت و مناجات با او و هدایتهای او و معارفش، در بهشت است. و کافر به خاطر جهالت و گمراهی و دوری و محرومیتش در عذاب دردناک است. بنابراین مقصود از شقاوتمندان و سعادتمندان کسانی اند که ظاهر حالشان اینگونه است. لذا شقی تا ابد در کفر و جهل و کوری و گمراهی است، مگر آنکه خدا اراده هدایتش را بکند و او را از آتش کفر به بهشت ایمان خارج کند. و همینطور سعادتمند تا ابد در ایمان و هدایت و علم است مگر آنکه خدا به خاطر بدی اعمالش خواری او را اراده کند و او را از بهشت ایمان به

آتش کفر خارج کند. و به این دلیل فقط در مورد خروج از بهشت سخن گفته که در حقیقت محل اشکال است. اگرچه ممکن است بخش دیگر از نسخ افتاده باشد.

روایت 8.

تفسیر عیاشی: زراره نقل کرده: از امام باقر علیه السلام در باره این سخن خدا «وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُواْ فَفِی الْجَنَّةِ» تا آخر این دو آیه، پرسیدم. امام فرمود: این دو آیه راجع به جهنمیان و بهشتیان است که در دوزخند، ولی جاودانه در دوزخ نیستند و امید است خداوند بزرگ آنها را از جهنم خارج کند. ای زراره! نپنداری که من چنین می پندارم و ادعا می کنم.(4)

روایت 9.

تفسیر عیاشی: حُمران نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم! آیه «خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّکَ»(5) در باره دوزخیان است و

ص: 348


1- . هود / 108
2- - نساء / 57
3- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 169، ح 66.
4- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 170، ح 98.
5- . هود / 108

جَمِیعاً فَقَالَ الْجَاهِلُ بِعِلْمِ التَّفْسِیرِ إِنَّ هَذَا الِاسْتِثْنَاءَ مِنَ اللَّهِ إِنَّمَا هُوَ لِمَنْ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْفَرِیقَیْنِ جَمِیعاً یَخْرُجَانِ مِنْهُمَا فَیَبْقَیَانِ فَلَیْسَ فِیهِمَا أَحَدٌ وَ کَذَبُوا بَلْ إِنَّمَا عَنَی بِالاسْتِثْنَاءِ أَنَّ وُلْدَ آدَمَ کُلَّهُمْ وَ وُلْدَ الْجَانِّ مَعَهُمْ عَلَی الْأَرْضِ وَ السَّمَاوَاتُ یُظِلُّهُمْ فَهُوَ یَنْقُلُ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی یُخْرِجَهُمْ إِلَی وَلَایَةِ الشَّیَاطِینِ وَ هِیَ النَّارُ فَذَلِکَ الَّذِی عَنَی اللَّهُ فِی أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ یَقُولُ فِی الدُّنْیَا وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیْسَ بِمُخْرِجٍ أَهْلَ الْجَنَّةِ مِنْهَا أَبَداً وَ لَا کُلَّ أَهْلِ النَّارِ مِنْهَا أَبَداً وَ کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَیْسَ فِیهَا اسْتِثْنَاءٌ وَ کَذَلِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ دَخَلَ فِی وَلَایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ دَخَلَ فِی وَلَایَةِ عَدُوِّهِمْ دَخَلَ النَّارَ وَ هَذَا الَّذِی عَنَی اللَّهُ مِنَ الِاسْتِثْنَاءِ فِی الْخُرُوجِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الدُّخُولِ.

بیان

الظاهر أنه علیه السلام فسر الجنة و النار بما یوجبهما من الإیمان و الکفر مجازا أو بالجنة و النار الروحانیتین فإن المؤمن فی الدنیا لقربه تعالی و کرامته و حبه و مناجاته و هدایاته و معارفه فی جنة و نعیم و الکافر لجهالته و ضلالته و بعده و حرمانه فی عذاب ألیم فعلی هذا یکون المراد بالأشقیاء و السعداء من یکون ظاهر حاله ذلک فالشقی أبدا فی الکفر و الجهل و العمی إلا أن یشاء الله هدایته فیهدیه و یخرجه من نار الکفر إلی جنة الإیمان و کذا السعید أبدا فی الإیمان و الهدایة و العلم إلا أن یشاء الله خذلانه بسوء أعماله فیخرج من جنة الإیمان إلی نار الکفر و إنما خص الخروج من الجنة بالبیان لأنه موضع الإشکال حقیقة و إن أمکن أن یکون سقط الآخر من النسخ.

«8»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ إِلَی آخِرِ الْآیَتَیْنِ قَالَ هَاتَانِ الْآیَتَانِ فِی غَیْرِ أَهْلِ الْخُلُودِ مِنْ أَهْلِ الشَّقَاوَةِ وَ السَّعَادَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ یَجْعَلُهُمْ خَارِجِینَ وَ لَا تَزْعُمْ یَا زُرَارَةُ أَنِّی أَزْعُمُ ذَلِکَ.

«9»

شی، تفسیر العیاشی حُمْرَانُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ قَوْلُ اللَّهِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ لِأَهْلِ النَّارِ أَ فَرَأَیْتَ قَوْلَهُ لِأَهْلِ

ص: 348

همین آیه «خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّکَ» در باره بهشتیان نیز هست، نظر شما چیست؟ امام فرمود: بله، اگر بخواهد برای آنان، دنیایی قرار می دهد و آنان را باز می گرداند ولی نخواسته است. سپس در مورد آیه «خالدین فیها مادامت السماوات و الارض الا ماشاء ربک» از امام پرسیدم. امام علیه السلام فرمود: این آیه در مورد کسانی است که از دوزخ خارج می شوند.(1)

توضیح

ظاهراً آنچه که امام علیه السلام در استثنا کردن اهل بهشت آورده به آنچه زجاج در وجه هفتم از وجوهی که طبرسی گفته باز می گردد. که حاصل آن این است که خدای تعالی اگر بخواهد، عالم دیگری برای آنان خلق می کند و آنان را به آنجا بر می گرداند اما چنین اراده ای نکرده است.

روایت 10.

تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام درتوضیح آیه «فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ»(2) فرمود: استثنای این آیه در باره دوزخیان است و در ذکر اهل بهشت، استثنا وجود ندارد. «وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُواْ فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّکَ عَطَاء غَیْرَ مَجْذُوذٍ»(3) } و اما کسانی که نیکبخت شده اند، تا آسمانها و زمین برجاست، در بهشت جاودانند، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. [که این] بخششی است که بریدنی نیست.} و در روایت دیگری از حماد از حریز از امام صادق علیه السلام روایت شده است که عبارت «عَطَاء غَیْرَ مَجْذُوذٍ» را «عَطَاء غَیْرَ مَجْدُودٍ» با حرف دال تلاوت فرمود.(4)

توضیح

ظاهر خبر ابوبصیر این است که در مصحف اهل بیت علیهم السّلام استثنایی در حال بهشتیان نیست بلکه آنان تا آسمان ها و زمین برپاست به خاطر عطای قطع ناشدنی و بی پایان الهی در بهشت، خالد هستند. و زیادت در خبر از جانب نساخ است. همچنین از آن بر می آید که در مححف ایشان به جای غیر مجذوذ، غیر مجدود آمده که در شواذ هم نیامده اما در معنا تفاوتی نمی کند چون مجدود نیز به معنای قطع ناشدنی است.

روایت 11.

ثواب الاعمال: علیّ بن یقطین گوید: امام موسی بن جعفر علیه السّلام به من فرمود: در بنی اسرائیل مرد مؤمنی زندگی می کرد که در همسایگی او مرد کافری بود، و با او به مهربانی و نیکی رفتار می کرد؛ هنگامی که آن مرد کافر درگذشت خداوند خانه ای گلین برای او در جهنم بنا کرد تا او را از گرمای آتش نگاه دارد، و روزی وی از جای دیگری غیر از جهنم به او می رسید و به او گفته می شد: این به خاطر رفتار مهربانانه و ملاطفت آمیزی است که در دنیا نسبت به همسایه مؤمن خود- فلانی- روا می داشتی.

روایت 12.

کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: پیامبر صلی الله علی و آله فرمود:..و حدیث را در مراتب خلق اشیا ادامه داد که برخی بر برخی غالب می شوند و ستم و فخر می کنند. تا آنجا که فرمود: انسان سرکشی می کند و می گوید:

ص: 349


1- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 170، ح 98.
2- . هود / 105
3- . هود / 108
4- - تفسیر عیاشی، ج 2، ص 170، ح 70.

الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ قَالَ نَعَمْ إِنْ شَاءَ جَعَلَ لَهُمْ دُنْیَا فَرَدَّهُمْ وَ مَا شَاءَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ فَقَالَ هَذِهِ فِی الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ.

بیان

الظاهر أن ما ذکره علیه السلام فی استثناء أهل الجنة یرجع إلی ما ذکره الزجاج فی الوجه السابع من الوجوه التی ذکرها الطبرسی رحمه الله و الحاصل أن الله تعالی إن شاء خلق لهم عالما آخر فردهم إلیه لکنه لم یشأ.

«10»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ قَالَ فِی ذِکْرِ أَهْلِ النَّارِ اسْتَثْنَی وَ لَیْسَ فِی ذِکْرِ أَهْلِ الْجَنَّةِ اسْتِثْنَاءٌ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْدُودٍ- وَ فِی رِوَایَةِ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ بِالذَّالِ.

بیان

ظاهر خبر أبی بصیر أن فی مصحف أهل البیت علیهم السلام لم یکن الاستثناء فی حال أهل الجنة بل کان فیه خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ عَطَاءً غَیْرَ مَجْدُودٍ و إنما زید فی الخبر من النساخ و یظهر منه أنه کان فی مصحفهم علیهم السلام غَیْرَ مَجْدُودٍ بالدالین المهملتین و لم ینقل فی الشواذ لکن لا یختلف المعنی لأن الجد أیضا بمعنی القطع.

«11»

ثو، ثواب الأعمال عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ کَانَ لَهُ جَارٌ کَافِرٌ فَکَانَ الْکَافِرُ یَرْفُقُ بِالْمُؤْمِنِ وَ یُوَلِّیهِ الْمَعْرُوفَ فِی الدُّنْیَا فَلَمَّا أَنْ مَاتَ الْکَافِرُ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی النَّارِ مِنْ طِینٍ یَقِیهِ مِنْ حَرِّهَا وَ یَأْتِیهِ رِزْقُهُ مِنْ غَیْرِهَا وَ قِیلَ لَهُ هَذَا لِمَا کُنْتَ تَدْخُلُ عَلَی الْمُؤْمِنِ مِنْ جَارِکَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ مِنَ الرِّفْقِ وَ تُوَلِّیهِ مِنَ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا.

«12»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی مَرَاتِبِ خَلْقِ الْأَشْیَاءِ یَغْلِبُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا الْآخَرَ حَیْثُ بَغَی وَ فَخَرَ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ إِنَّ الْإِنْسَانَ طَغَی وَ قَالَ مَنْ

ص: 349

چه کسی نیرومندتر از من است؟ لذا خدا مرگ را برای او می آفریند و او را مقهور می کند و انسان خوار می شود. سپس مرگ در خودش فخر می کند و خدای عز و جل می فرماید: افتخار نکن چرا که من تو را بین دو گروه اهل بهشت و اهل جهنم ذبح خواهم کرد. سپس هیچگاه تو را زنده نخواهم کرد تا جائیکه گروهی به تو امید برند یا از تو ترسند.تا پایان حدیث.

دنباله و توضیح: بدان که خلود و ابدیت بهشتیان در بهشت همچنین خلود کفار در آتش و دوام عذابشان از مسائلی است که مسلمانان بر آن اجماع دارند. شارح مقاصد می گوید: مسلمانان اجماع دارند بر خلود یهشتیان در بهشت و کافران در آتش. اگر گفته شود قوای جسمانی محدود است و ابدیتِ زندگی نامعقول است و همچنین رطوبت که ماده حیات است با حرارت به خصوص حرارت جهنم از بین می رود و ضرورتا منجر به فنا و نابودی می شود و همچنین دوام سوزاندن با بقای حیات مخالف حکم عقل است، می گوییم: اینها قواعد فلسفی است که در نزد متشرعین غیر مسلّم است و در نزد کسانی که معتقد به اِسناد حوادث به قادر مختار با تقدیر محدودیت قوا و زوال حیات هستند، صحیح نمی باشد. چرا که جایز است خداوند متعال جایگزین خلق کند. لذا ثواب و عقاب دوام می یابد. خدای متعال می فرماید: « کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ (1)» {هر چه پوستشان بریان گردد ، پوستهایِ دیگری بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند}این حکم کافر معاند و همچنین کسی است که در جستجو و دقت کوشیده و نهایت تلاشش را کرده اما به مقصود نرسیده است. این برخلاف سخن جاحظ و قسری است که می پندارند این بنده در نزد خدا معذور است چرا که شایسته حکمت حکیم نیست که با وجود جد و جهد آن بنده بدون آنکه جرمی داشته باشد او را عذاب کند. چطور چنین چیزی واقع می شود حال آنکه خدای متعال می فرماید: « ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ(2)» {در دین بر شما سختی قرار نداده} و می فرماید: « لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ (3)» {بر نابینا و لنگ و بیمار ایرادی نیست} و شکی نیست که ناتوانی شخص متحیر از اینها شدیدتر است و تفاوت گذاشتن بین آنها مخالف اجماع و واگذاردن نصوص وارده در این باب است. این در مورد کفاری است که از روی عناد یا اعتقاد کفر می ورزند. اما در مورد کافران حکمی مانند کودکان مشرکین نیز حکم در نزد اکثریت، همینگونه است. چون آنان نیز داخل در عمومات آن می شوند. همچنین به دلیل این روایت که خدیجه سلام الله علیها از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد کودکانی که در زمان جاهلیت مرده اند سوال کرد که فرمودند: آنان در آتشند. و معتزله و تابعان آنها می گویند آنان عذاب نمی شوند بلکه بنابر آنچه در حدیث آمده، آنان خادمان اهل بهشت هستند چرا که عذاب کردن کسی که جرمی ندارد، ظلم است. به خاطر

ص: 350


1- . نساء/ 56
2- ( 2) الحجّ: 78.
3- ( 3) النور: 61.

أَشَدُّ مِنِّی قُوَّةً فَخَلَقَ اللَّهُ لَهُ الْمَوْتَ وَ قَهَرَهُ (1)وَ ذَلَّ الْإِنْسَانُ ثُمَّ إِنَّ الْمَوْتَ فَخَرَ فِی نَفْسِهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا تَفْخَرْ فَإِنِّی ذَابِحُکَ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ ثُمَّ لَا أُحْیِیکَ أَبَداً فَتُرْجَی أَوْ تُخَافُ الْحَدِیثَ.

تذنیب: اعلم أن خلود أهل الجنة فی الجنة مما أجمعت علیه المسلمون و کذا خلود الکفار فی النار و دوام تعذیبهم. قال شارح المقاصد: أجمع المسلمون علی خلود أهل الجنة فی الجنة و خلود الکفار فی النار فإن قیل القوی الجسمانیة متناهیة فلا یعقل خلود الحیاة و أیضا الرطوبة التی هی مادة الحیاة تفنی بالحرارة سیما حرارة نار جهنم فیفضی إلی الفناء ضرورة و أیضا دوام الإحراق مع بقاء الحیاة خروج عن قضیة العقل قلنا هذه قواعد فلسفیة غیر مسلمة عند الملیین و لا صحیحة عند القائلین بإسناد الحوادث إلی القادر المختار علی تقدیر تناهی القوی و زوال الحیاة لجواز أن یخلق الله البدل فیدوم الثواب و العقاب قال الله تعالی کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ هذا حکم الکافر المعاند و کذا من بالغ فی الطلب و النظر و استفرغ المجهود و لم ینل المقصود خلافا للجاحظ و القسری حیث زعما أنه معذور إذ لا یلیق بحکمة الحکیم أن یعذبه مع بذله الجهد و الطاقة من غیر جرم و تقصیر کیف و قد قال الله تعالی ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ (2)لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ (3)و لا شک أن عجز المتحیر أشد و هذا الفرق خرق للإجماع و ترک للنصوص الواردة فی هذا الباب هذا فی حق الکفار عنادا أو اعتقادا و أما الکفار حکما کأطفال المشرکین فکذلک عند الأکثرین لدخولهم فی العمومات

-وَ لِمَا رُوِیَ أَنَّ خَدِیجَةَ سَأَلَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَطْفَالِهَا الَّذِینَ مَاتُوا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ هُمْ فِی النَّارِ.

و قالت المعتزلة و من تبعهم لا یعذبون بل هم خدم أهل الجنة علی ما ورد فی الحدیث لأن تعذیب من لا جرم له ظلم و لقوله

ص: 350


1- فی المصدر: فقهره فذل الإنسان. م.
2- الحجّ: 78.
3- النور: 61.

این فرموده خدای متعال: « وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری(1)» { و هیچ باربرداری بار [ گناه ] دیگری را برنمی دارد} و همچنین این فرموده: « وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ(2)» { جز در برابر آنچه کرده اید پاداشی نخواهید یافت} و آیات دیگر. و گفته شده هر که را که خداوند علم به آن دارد که بر فرض بلوغ ایمان می آورد، در بهشت است و هر که را که علم به کفرش دارد در جهنم است.

می گویم: پیش از این احوال فرزندان کفار را در قیامت دانستی و به زودی حال کسی را که حجت بر او تمام نشده است را در کتاب ایمان و کفر خواهی شناخت.

باب بیست و هفتم : کسانی که در جهنم جاودان خواهند بود و کسانی که از آن خارج می شوند

روایات

روایت 1.

توحید همدانی: محمد بن ابی عمیر گفت شنیدم از حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام که می فرمود: خدا کسی را در آتش دوزخ مخلد و جاوید ندارد مگر اهل کفر و جحود و اهل ضلالت و شرک را و هر که از گناهان کبیره دوری کند از مؤمنان از گناهان صغیره سؤال نشود خدای تبارک و تعالی فرموده که «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً» (3){اگر اجتناب و دوری کنید از گناهان بزرک از آنچه نهی کرده میشوید از آن یعنی ما و خلیفه ما شما را از آن نهی کرده ایم در گذرانیم و عفو کنیم از شما گناهان شما را یعنی گناهان کوچک شما را و در آوردیم شما را در موضع خوب گرانمایه که بهشت است.} راوی میگوید که بآن حضرت عرض کردم که یا ابن رسول اللَّه پس شفاعت از برای کی واجب است از گناهکاران فرمود که حدیث کرد مرا پدرم از پدرانش از علی علیهم السلام که فرمود شنیدم از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم که میفرمود جز این نیست که شفاعت من از برای صاحبان گناهان کبیره از امت منست و اما نیکوکاران از ایشان پس بر ایشان هیچ راه و تسلطی نیست ابن ابی عمیر میگوید که به آن حضرت عرض کردم که یا ابن رسول اللَّه چگونه شفاعت از برای صاحبان گناهان کبیره باشد و خدای تعالی ذکره میفرماید که «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ»(4) {و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند.} و هر که گناهان کبیره را مرتکب شود پسندیده نباشد. حضرت فرمود که ای ابو احمد هیچ مؤمنی نیست که گناهی را مرتکب شود مگر آنکه این امر او را بد آید و بر آن پشیمان شود و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که کافیست که پشیمانی توبه باشد و آن حضرت علیه السلام فرمود که هر که خوبی او را شاد کند و بدی او را بد آید مؤمن است و هر که پشیمان نشود بر گناهی که آن را مرتکب می شود مؤمن نیست و شفاعت از برایش واجب نباشد و ستمکار خواهد بود و خدای تعالی ذکره میفرماید که «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ

ص: 351


1- ( 1) الأنعام: 164، و الاسراء: 15، و فاطر: 18، و الزمر: 7.
2- ( 2) یس: 54.
3- . نساء / 31
4- . انبیاء / 28

تعالی وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (1)وَ لا تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (2)و نحو ذلک و قیل من علم الله منه الإیمان و الطاعة علی تقدیر البلوغ ففی الجنة و من علم منه الکفر و العصیان ففی النار انتهی.

أقول: قد عرفت أحوال أولاد الکفار سابقا و ستعرف حال من لم یتم علیه الحجة فی کتاب الإیمان و الکفر.

باب 27 آخر فی ذکر من یخلد فی النار و من یخرج منها

الأخبار

«1»

ید، التوحید الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ سَمِعْتُ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام یَقُولُ لَا یُخَلِّدُ اللَّهُ فِی النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الشِّرْکِ وَ مَنِ اجْتَنَبَ الْکَبَائِرَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یُسْأَلْ عَنِ الصَّغَائِرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَالشَّفَاعَةُ لِمَنْ تَجِبُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (3)فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّمَا شَفَاعَتِی لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی فَأَمَّا الْمُحْسِنُونَ مِنْهُمْ فَمَا عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَکَیْفَ تَکُونُ الشَّفَاعَةُ لِأَهْلِ الْکَبَائِرِ وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ وَ مَنْ یَرْکَبُ الْکَبَائِرَ (4)لَا یَکُونُ مُرْتَضًی فَقَالَ یَا أَبَا أَحْمَدَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَرْتَکِبُ ذَنْباً إِلَّا سَاءَهُ ذَلِکَ وَ نَدِمَ عَلَیْهِ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَفَی بِالنَّدَمِ تَوْبَةً وَ قَالَ مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةٌ وَ سَاءَتْهُ سَیِّئَةٌ (5)فَهُوَ مُؤْمِنٌ فَمَنْ لَمْ یَنْدَمْ عَلَی ذَنْبٍ یَرْتَکِبُهُ فَلَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَمْ تَجِبْ لَهُ الشَّفَاعَةُ وَ کَانَ ظَالِماً وَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ

ص: 351


1- الأنعام: 164، و الاسراء: 15، و فاطر: 18، و الزمر: 7.
2- یس: 54.
3- فی التوحید المطبوع: لمن تجب من المذنبین؟.
4- فی التوحید المطبوع: و من یرتکب الکبائر.
5- فی التوحید المطبوع: من سرته حسنته و ساءته سیئته.

وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ»(1) {نیست گناهکاران را هیچ خویشی و نه درخواست کننده که فرمان برداری شود} من به آن حضرت عرض کردم که یا ابن رسول اللَّه چگونه کسی که پشیمان نمیشود بر گناهی که آن را مرتکب می شود مؤمن نمیباشد فرمود که ای ابو احمد هیچ کس نیست که کبیره از گناهان را مرتکب شود و او بداند که بزودی بر آن بازخواست شود مگر آنکه پشیمان شود بر آنچه مرتکب شده و در هر زمان که پشیمان شود تائب باشد که شفاعت را استحقاق و سزاواری دارد و در هر زمان که بر آن پشیمان نشود و صاحب اصرار باشد و آنکه اصرار دارد و از برایش آمرزیده نمیشود زیرا که او ایمان ندارد بعقوبت آنچه مرتکب شده و اگر بعقوبت آن ایمان میداشت پشیمان میشد و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که با طلب آمرزش کبیره نیست و باصرار صغیره نیست چه در اول گناه بر طرف می شود و در دویم کبیره میگردد و اما قول خدای عز و جل «وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی» {بدرستی که ایشان شفاعت نمیکند مگر کسی را که خدا دینش را پسندیده باشد} و دین همان اقرار و اعتراف است بجزای بر خوبیها و بدیها و کسی که خدا دینش را پسندیده باشد پشیمان شود بر آنچه آن را مرتکب می شود از گناهان بجهت معرفتش بعاقبت و انجام خویش در روز قیامت.

روایت 2.

تفسیر امام علیه­السلام: در تفسیر آیه وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت است: ولایت علی

حسنه­ای است که با وجود آن هیچ سیئه­ای زیان نمی­رساند هرچند بزرگ باشد، بلکه اهل آن­ها با رنج­های دنیا و عذاب کمی در آخرت تطهیر می­شوند و با شفاعت دوستانِ طیّب و طاهر خود از آن نجات می­یابند. و ولایت دشمنان علی علیه­السلام و مخالفت با او سیئه­ایست که با وجود آن هیچ چیزی سود ندارد و طاعات آن­ها در دنیا، تنها سلامتی و گشایش رزق و نعمت را به همراه دارد و در حالی به آخرت وارد می­شوند که چیزی جز عذاب دائم در انتظار آنان نیست. سپس فرمود: هر کس ولایت علی علیه­السلام را انکار کند، هرگز بهشت را به چشم خود نمی­بیند(2) و فقط به او می­گویند: اگر ولایتمدار بود، این جایگاه به او داده می­شد، در نتیجه حسرت و پشیمانی او بیشتر می­شود و اگر علی را دوست می­داشت و از دشمنان او بیزاری می­جست و تسلیم اولیای او می­گردید، آتش را به چشم خود نمی­دید، بلکه فقط آن را به او نشان می­دادند و به او می­گفتند: اگر جز این را انجام می­دادی، جایگاه تو این آتش بود. اما اگر کافر نباشد و با گناهانش تنها بر خود ظلم کرده باشد، در جهنم تطهیر می­شود همانطور که بدن کثیف در حمام تنظیف می­شود. سپس با شفاعت اولیائش از آن خارج می­شود. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای شیعیان از خدا بترسید که بهشت از دست شما نرود و اگر اعمال زشت شما سبب شد که در رسیدنتان به بهشت تاخیر ایجاد شود، در درجات آن با یکدیگر رقابت کنید. گفته شد: آیا کسی از دوستداران تو و علی به جهنم وارد می­شود؟ فرمود: هر کس که نفس خود را با مخالفت محمد و علی و انجام محرّمات و ظلم به مومنان آلوده کند و با شریعت مخالفت کند، در روز قیامت آلوده است.

ص: 352


1- . غافر / 18
2- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: لا یری النار بعینه أبدا.

وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ مُؤْمِناً مَنْ لَمْ یَنْدَمْ عَلَی ذَنْبٍ یَرْتَکِبُهُ فَقَالَ یَا أَبَا أَحْمَدَ مَا مِنْ أَحَدٍ یَرْتَکِبُ کَبِیرَةً مِنَ الْمَعَاصِی وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ سَیُعَاقَبُ عَلَیْهَا إِلَّا نَدِمَ عَلَی مَا ارْتَکَبَ وَ مَتَی نَدِمَ کَانَ تَائِباً مُسْتَحِقّاً لِلشَّفَاعَةِ وَ مَتَی لَمْ یَنْدَمْ عَلَیْهَا کَانَ مُصِرّاً وَ الْمُصِرُّ لَا یُغْفَرُ لَهُ لِأَنَّهُ غَیْرُ مُؤْمِنٍ بِعُقُوبَةِ مَا ارْتَکَبَ وَ لَوْ کَانَ مُؤْمِناً بِالْعُقُوبَةِ لَنَدِمَ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا کَبِیرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ وَ لَا صَغِیرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی فَإِنَّهُمْ لَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنْ ارْتَضَی اللَّهُ دِینَهُ وَ الدِّینُ الْإِقْرَارُ بِالْجَزَاءِ عَلَی الْحَسَنَاتِ وَ السَّیِّئَاتِ وَ مَنِ ارْتَضَی اللَّهُ دِینَهُ نَدِمَ عَلَی مَا یَرْتَکِبُهُ مِنَ الذُّنُوبِ لِمَعْرِفَتِهِ بِعَاقِبَتِهِ فِی الْقِیَامَةِ.

«2»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ وَلَایَةَ عَلِیٍّ حَسَنَةٌ لَا تَضُرُّ مَعَهَا شَیْ ءٌ مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ إِنْ جَلَّتْ إِلَّا مَا یُصِیبُ أَهْلَهَا مِنَ التَّطْهِیرِ مِنْهَا بِمِحَنِ الدُّنْیَا وَ بِبَعْضِ الْعَذَابِ فِی الْآخِرَةِ إِلَی أَنْ یَنْجُوا مِنْهَا بِشَفَاعَةِ مَوَالِیهِمُ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ إِنَّ وَلَایَةَ أَضْدَادِ عَلِیٍّ وَ مُخَالَفَةَ عَلِیٍّ علیه السلام سَیِّئَةٌ لَا تَنْفَعُ مَعَهَا شَیْ ءٌ إِلَّا مَا یَنْفَعُهُمْ بِطَاعَاتِهِمْ فِی الدُّنْیَا بِالنِّعَمِ وَ الصِّحَّةِ وَ السَّعَةِ فَیَرِدُوا الْآخِرَةَ وَ لَا یَکُونُ لَهُمْ إِلَّا دَائِمُ الْعَذَابِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مَنْ جَحَدَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام لَا یَرَی بِعَیْنِهِ (1)الْجَنَّةَ أَبَداً إِلَّا مَا یَرَاهُ مِمَّا یَعْرِفُ بِهِ أَنَّهُ لَوْ کَانَ یُوَالِیهِ لَکَانَ ذَلِکَ مَحَلَّهُ وَ مَأْوَاهُ فَیَزْدَادُ حَسَرَاتٍ وَ نَدَمَاتٍ وَ إِنَّ مَنْ تَوَلَّی عَلِیّاً وَ تَبَرَّأَ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ سَلَّمَ لِأَوْلِیَائِهِ لَا یَرَی النَّارَ بِعَیْنِهِ إِلَّا مَا یَرَاهُ فَیُقَالُ لَهُ لَوْ کُنْتَ عَلَی غَیْرِ هَذَا لَکَانَ ذَلِکَ مَأْوَاکَ وَ إِلَّا مَا یُبَاشِرُهُ فِیهَا إِنْ کَانَ مُسْرِفاً عَلَی نَفْسِهِ بِمَا دُونَ الْکُفْرِ إِلَی أَنْ یُنَظَّفَ بِجَهَنَّمَ کَمَا یُنَظَّفُ الْقَذِرُ بَدَنُهُ بِالْحَمَّامِ ثُمَّ یُنْقَلُ عَنْهَا بِشَفَاعَةِ مَوَالِیهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا اللَّهَ مَعَاشِرَ الشِّیعَةِ فَإِنَّ الْجَنَّةَ لَنْ تَفُوتَکُمْ وَ إِنْ أَبْطَأَتْ بِهَا عَنْکُمْ قَبَائِحُ أَعْمَالِکُمْ فَتَنَافَسُوا فِی دَرَجَاتِهَا قِیلَ فَهَلْ یَدْخُلُ جَهَنَّمَ أَحَدٌ مِنْ مُحِبِّیکَ وَ مُحِبِّی عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ مَنْ قَذِرَ نَفْسُهُ بِمُخَالَفَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ وَاقَعَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ ظَلَمَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ خَالَفَ مَا رُسِمَ لَهُ مِنَ الشَّرِیعَاتِ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَذِراً طَفِساً

ص: 352


1- فی التفسیر المطبوع: لا یری النار بعینه أبدا.

محمد و علی علیه­السلام به او می­گویند: فلانی، تو آلوده هستی و شایستگی همنشینی با افراد نیک و هم­آغوشی با حوریان بهشتی را نداری و تا زمانی که در آنجا گناهان تو پاک نشود ملائکه مقرّب به آنجا نمی­رسند.(1) او به طبقه بالای جهنم وارد می­شود و به سبب برخی از گناهان خود عذاب می­شود و برخی از آنان هستند که در محشر به خاطر برخی گناهان شدایدی به آن­ها می­رسد، سپس شیعیان برگزیده­ای که خداوند آن­ها را به سوی او می­فرستد،(2) او را از آنجا برمی­دارند همانطور که پرنده از زمین دانه برمی­دارد و در بین آن­ها افرادی هست که گناهان کمتر دارند و با سختی­هایی که از جانب سلاطین و غیره به او می­رسد و با بیماری­ها در دنیا تطهیر می­شود تا در قبر گذاشته شود(3) و او چون پرنده­ای است و در بین آن­ها کسی وجود دارد که مرگش نزدیک است و عمل بدی دارد که به واسطه آن جان کندنش سخت است و این کفاره گناهان او می­شود. پس اگر چیزی باقی ماند و بر او دشوار آمد و در روز مرگش اضطراب و هذیانی داشت (4) کسانی که در نزد او حضور دارند او را حقیر می­شمرند و درنتیجه خوار می­شود و این کفاره گناهان اوست. پس اگر باز هم چیزی باقی ماند، او را می­آورند و وقتی در لحد قرار داده می­شود، از کنار او پراکنده می­شوند و او تطهیر می­شود(5) و اگرگناهانش بزرگ­تر و بیشتر باشد، با سختی­های روز قیامت تطهیر می­شود و اگر بیشتر و بزرگ­تر باشد، در طبقه بالای جهنم تطهیر می­گردد. و این­ها دوستداران ما هستند که شدیدترین عذاب و بزرگ­ترین گناهان را دارند این­ها شیعه ما نامیده نمی­شوند(6)

بلکه دوستداران و اولیای دوستداران ما هستند و دشمنانِ دشمنان ما هستند. شیعه ما کسی است که ما را دوست بدارد و از ما پیروی کند و از اعمال ما الگو بگیرد.

توضیح

طفس با تحرک حروف بر وزن کتف به معنای آلودگی انسان است وقتی نسبت به خود پایبند نباشد و قذر به معنای نجس و بطر با تحرک حروف به معنای بهت و حیرت است.

روایت 3.

میسره از امام رضا علیه­السلام شنید که می­گوید: به خدا سوگند که دو نفر از شما هرگز در آتش دیده نمی­شوند. و بلکه یک نفر از شما. به او گفتم: خداوند دین تو را اصلاح کند،

ص: 353


1- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است:: و لا تصل إلی ما هناک.
2- . در تفسیر آمده است: ثم یلتقطه من هناک و من هنا من یبعثهم.
3- . یعنی به سوی قبرش فرستاده می­شود.
4- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: و یکون له بطن أو اضطراب.
5- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: و لما یلحد و یوضع فیه فیتفرقون عنه فیطهر.
6- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: لیس هؤلاء لیسمون بشیعتنا و لکنهم.

یَقُولُ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ علیهما و آلهما السلام یَا فُلَانُ أَنْتَ قَذِرٌ طَفِسٌ لَا تَصْلُحُ لِمُرَافَقَةِ الْأَخْیَارِ وَ لَا لِمُعَانَقَةِ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ لَا الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ لَا تَصِلُ إِلَی هُنَاکَ (1)إِلَّا بِأَنْ یُطَهَّرَ عَنْکَ مَا هَاهُنَا یَعْنِی مَا عَلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ فَیَدْخُلُ إِلَی الطَّبَقِ الْأَعْلَی مِنْ جَهَنَّمَ فَیُعَذَّبُ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُصِیبُهُ الشَّدَائِدُ فِی الْمَحْشَرِ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِ ثُمَّ یَلْتَقِطُهُ (یَلْقُطُهُ خ ل) مِنْ هُنَا مَنْ یَبْعَثُهُمْ (2)إِلَیْهِ مَوَالِیهِ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِهِمْ کَمَا یَلْقُطُ الطَّیْرُ الْحَبَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَکُونُ ذُنُوبُهُ أَقَلَّ وَ أَخَفَّ فَیُطَهَّرُ مِنْهَا بِالشَّدَائِدِ وَ النَّوَائِبِ مِنَ السَّلَاطِینِ وَ غَیْرِهِمْ وَ مِنَ الْآفَاتِ فِی الْأَبْدَانِ فِی الدُّنْیَا لِیُدْلَی فِی قَبْرِهِ (3)وَ هُوَ طَاهِرٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقْرُبُ مَوْتُهُ وَ قَدْ بَقِیَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ فَیَشْتَدُّ نَزْعُهُ فَیُکَفَّرُ بِهِ عَنْهُ فَإِنْ بَقِیَ شَیْ ءٌ وَ قَوِیَتْ عَلَیْهِ وَ یَکُونُ عَلَیْهِ بَطَرٌ أَوِ اضْطِرَابٌ (4)فِی یَوْمِ مَوْتِهِ فَیَقِلُّ مَنْ بِحَضْرَتِهِ فَیَلْحَقُهُ بِهِ الذُّلُّ فَیُکَفَّرُ عَنْهُ فَإِنْ بَقِیَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ أُتِیَ بِهِ وَ لَمَّا یُلْحَدْ فَیَتَفَرَّقُونَ عَنْهُ فَتُطَهَّرُ (5)فَإِنْ کَانَتْ ذُنُوبُهُ أَعْظَمَ وَ أَکْثَرَ طَهُرَ مِنْهَا بِشَدَائِدِ عَرَصَاتِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِنْ کَانَتْ أَکْثَرَ وَ أَعْظَمَ طَهُرَ مِنْهَا فِی الطَّبَقِ الْأَعْلَی مِنْ جَهَنَّمَ وَ هَؤُلَاءِ أَشَدُّ مُحِبِّینَا عَذَاباً وَ أَعْظَمُهُمْ ذُنُوباً إِنَّ هَؤُلَاءِ لَا یُسَمَّوْنَ بِشِیعَتِنَا (6)وَ لَکِنْ یُسَمَّوْنَ بِمُحِبِّینَا وَ الْمُوَالِینَ لِأَوْلِیَائِنَا وَ الْمُعَادِینَ لِأَعْدَائِنَا إِنَّمَا شِیعَتُنَا مَنْ شَیَّعَنَا وَ اتَّبَعَ آثَارَنَا وَ اقْتَدَی بِأَعْمَالِنَا.

توضیح

الطفس محرکة قذر الإنسان إذا لم یتعهد نفسه و هو طفس ککتف قذر نجس و البطر بالتحریک الدهش و الحیرة.

«3»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ مُعَنْعَناً عَنْ مَیْسَرَةَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ وَ اللَّهِ لَا یُرَی فِی النَّارِ مِنْکُمْ اثْنَانِ أَبَداً وَ اللَّهِ وَ لَا وَاحِدٌ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَیْنَ

ص: 353


1- فی التفسیر المطبوع المصدر: و لا تصل إلی ما هناک.
2- فی التفسیر: ثم یلتقطه من هناک و من هنا من یبعثهم اه.
3- أی یرسل فی قبره.
4- فی التفسیر المطبوع: و یکون له بطن أو اضطراب.
5- فی التفسیر المطبوع: و لما یلحد و یوضع فیه فیتفرقون عنه فیطهر.
6- فی التفسیر المطبوع: لیس هؤلاء لیسمون بشیعتنا و لکنهم اه.

این آیه در کدام سوره قرآن کریم آمده است؟ فرمود: در سوره الرحمن که می­فرماید: لَا یُسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ مِنْکُمْ إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ یعنی از گناهان هیچ جن و انسی از بین شما پرسیده نمی­شود. گفتم: از بین شما کسی در آن نیست؟ فرمود: هست. و به خدا سوگند که در آن اثبات شده است و اولین کسی که این را تغییر داد، ابن اروی بود و این خاصّ شماست و اگر کسی از بین شما در آن نبود، عذاب خداوند از مخلوقات ساقط می­شد.

توضیح

منظور از ابن اروی عثمان است.

روایت 4.

کافی: از میسّر روایت کرده است که وی گفت: خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام رسیدم، ایشان فرمود: یارانت در چه حالند؟ عرض کردم: فدایت شوم! ما در نگاه مردم بدتر از یهودیان و نصرانی­ها و مجوسیان و مشرکان هستیم. حضرت که نشسته بود و تکیه زده بود، راست شد و نشست و فرمود: چه گفتی؟ عرض کردم: به خدا سوگند! ما در نگاه مردم بدتر از یهودیان و نصرانی­ها و مجوسیان و مشرکان هستیم. ایشان فرمود: به خدا سوگند! شمار کسانی که از شما به دوزخ می­روند، دو کس نمی­باشد. نه، به خدا سوگند! هیچ یک از شما به دوزخ نمی­رود. به خدا سوگند! شما همان کسانی هستید که خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ، أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ، إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ»(1)،{و می گویند: «ما را چه شده است که مردانی را که ما آنان را از [زمره] اشرار می شمردیم نمی بینیم؟ آیا آنان را [در دنیا] به ریشخند می گرفتیم یا چشمها[ی ما] بر آنها نمی افتد؟ این مجادله اهل آتش قطعاً راست است.} به خدا سوگند! آنها شما را در دوزخ جستجو می­کنند امّا سوگند به خدا! هیچ یک از شما را در آن جا نمی­یابند. (2)

روایت 5.

کافی: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: چون دوزخیان در آتش دوزخ جای گیرند، در پی شما بر می­آیند، امّا هیچ یک از شما را نمی­یابند، پس به یکدیگر می­گویند: «مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ، أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ»؟ و این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: «إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ» آنان درباره شما و آن چه در دنیا می­گفته­اند، با یکدیگر به جدل می­پردازند. (3)

روایت 6.

کافی: از محمّد بن سلیمان، از پدرش روایت شده است که او گفت: نزد حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بودم که ابو بصیر خدمت ایشان رسید. ایشان در حدیثی که بیان می­کرد، به آن جا رسید که فرمود: ای ابا محمّد! خداوند متعال از شما یاد کرد و سخن دشمنانتان را در دوزخ حکایت کرد و فرمود: «وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ، أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ» به خدا سوگند! خداوند در این آیه کسی جز شما را منظور نداشته است. شما در نظر مردمان این دنیا بدکار آمدید.(4)

ص: 354


1- . ص / 62 _ 64
2- - کافی، ج 8، ص 78، ح 32.
3- - کافی، ج 8، ص 141، ح 104.
4- - کافی، ج 8، ص 36، ح 6.

هَذَا فِی کِتَابِ اللَّهِ قَالَ فِی سُورَةِ الرَّحْمَنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَیَوْمَئِذٍ لَا یُسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ مِنْکُمْ إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ قَالَ قُلْتُ لَیْسَ فِیهَا مِنْکُمْ قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَمُثْبَتٌ فِیهَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ غَیَّرَ ذَلِکَ لَابْنُ أَرْوَی وَ ذَلِکَ لَکُمْ خَاصَّةً وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِیهَا مِنْکُمْ لَسَقَطَ عِقَابُ اللَّهِ عَنِ الْخَلْقِ.

بیان

ابن أروی هو عثمان.

«4»

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مُیَسِّرٍ (1)قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ کَیْفَ أَصْحَابُکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَنَحْنُ عِنْدَهُمْ أَشَرُّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا قَالَ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً ثُمَّ قَالَ کَیْفَ قُلْتَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَنَحْنُ عِنْدَهُمْ أَشَرُّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَا یَدْخُلُ النَّارَ مِنْکُمْ اثْنَانِ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا وَاحِدٌ وَ اللَّهِ إِنَّکُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ ثُمَّ قَالَ طَلَبُوکُمْ وَ اللَّهِ فِی النَّارِ وَ اللَّهِ فَمَا وَجَدُوا مِنْکُمْ أَحَداً.

«5»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ عَنْبَسَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا اسْتَقَرَّ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ یَفْقِدُونَکُمْ فَلَا یَرَوْنَ مِنْکُمْ أَحَداً فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ قَالَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ یَتَخَاصَمُونَ فِیکُمْ فِیمَا کَانُوا یَقُولُونَ فِی الدُّنْیَا.

«6»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی بَصِیرٍ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللَّهُ إِذْ حَکَی عَنْ عَدُوِّکُمْ فِی النَّارِ بِقَوْلِهِ وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالًا کُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ وَ اللَّهِ مَا عَنَی اللَّهُ وَ لَا أَرَادَ بِهَذَا غَیْرَکُمْ صِرْتُمْ عِنْدَ أَهْلِ هَذَا الْعَالَمِ شِرَارَ النَّاسِ

ص: 354


1- الظاهر أنّه میسر بن عبد العزیز النخعیّ المدائنی بیاع الزطی، بقرینة روایة عثمان بن عیسی عنه. راجع جامع الرواة.

حال آن که به خدا سوگند! شما در بهشت در شادی به سر می­برید و آنها در دوزخ شما را جستجو می­کنند تا پایان حدیث.(1)

روایت 7.

معانی الاخبار: امام صادق علیه السّلام فرمود: داخل بهشت نخواهد شد شخصی که در دلش به اندازه وزن دانه ای از خردل خود بزرگ بینی باشد، و وارد جهنّم نمی گردد کسی که در دلش به اندازه وزن دانه خردلی از ایمان باشد، راوی گوید: شروع نمودم به گفتن «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» {براستی ما ملک خداییم و قطعا بسوی او بازخواهیم گشت (این جمله در عربی مرادف است با (وای بحال من) که در فارسی گفته می شود) فرمود: چرا کلمه استرجاع را گفتی؟ عرض کردم: جهت فرمایشی که از حضرتت شنیدم. فرمود: آنچنان که تو گمان بردی نیست مقصودم منکر گشتن فهمیدن چیزی است و آن جز انکار نخواهد بود (یعنی غرض از تکبّر، انکار خدا و گردنکشی در برابر قادر متعال است).

روایت 8.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه­السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه­السلام فرمود: سپس تو دامان مرا می­گیری که من به خداوند حق متمسّک هستم و نسل تو دامان تو را می­گیرند و شیعیان تو به دامان نسل تو تمسک می­جویند. پس شما به سوی بهشت می­روید و وقتی به بهشت وارد شدید و با همسران خود در آن جای گرفتید و ساکن منازل خود شدید، خداوند به مالک وحی می­کند که درِ جهنم[درهای جهنم] را باز کن تا دوستان من از آنجا فضیلت خود را بر دشمنانشان ببینند. پس درهای جهنم باز می­شود و بهشتیان بر جهنمیان مشرف می­شوند.(2)

پس وقتی اهل جهنم رایحه بهشت را حس کردند، می­گویند: ای مالک، آیا عذاب ما تخفیف داده می­شود؟ ما رایحه جهنم را حس می­کنیم. مالک به آن­ها می­گوید: خداوند به من وحی کرده است که درهای جهنم را باز کنم تا اهل بهشت به شما نگاه کنند. آن­ها سر خود را بالا می­برند و او می­گوید: فلانی، آیا گرسنه نبودی پس تو را سیر کردم؟ و دیگری می­گوید: فلانی، آیا عریان نبودی که بر تن تو لباس پوشانیدم؟ و دیگری می­گوید: فلانی، آیا ترسان نبودی که به تو پناه دادم؟ و دیگری می­گوید: فلانی، آیا رازی را برای تو نپوشاندم؟ می­گویند: بله. پس می­گویند: از پروردگار خود چیزی به ما بدهید. آن­ها برایشان دعا می­کنند و از جهنم به بهشت می­روند. پس در آن پشیمان هستند(3)

و «جهنمی»

ص: 355


1- - کافی، ج 8، ص 36، ح 6.
2- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: و یطلعون علیهم.
3- . در نسخه چاپی تفسیر آمده است: فیکونون فیها ملاما. و مصنّف آن را در باب­های قبل بدین صورت ذکر کرده است: فیکونون فیها بلا مأوی.

وَ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّةِ تُحْبَرُونَ (1)وَ فِی النَّاسِ تُطْلَبُونَ (2)الْخَبَرَ.

«7»

مع، معانی الأخبار ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ ابْنِ فَرْقَدٍ عَمَّنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ کِبْرٍ وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ إِیمَانٍ فَاسْتَرْجَعْتُ فَقَالَ مَا لَکَ تَسْتَرْجِعُ فَقُلْتُ لِمَا أَسْمَعُ مِنْکَ فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّمَا أَعْنِی الْجُحُودَ إِنَّمَا هُوَ الْجُحُودُ.

«8»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ تَأْخُذُ بِحُجْزَتِی وَ آخُذُ بِحُجْزَةِ اللَّهِ وَ هِیَ الْحَقُّ وَ تَأْخُذُ ذُرِّیَّتُکَ بِحُجْزَتِکَ وَ تَأْخُذُ شِیعَتُکَ بِحُجْزَةِ ذُرِّیَّتِکَ فَأَیْنَ یُذْهَبُ بِکُمْ إِلَّا إِلَی الْجَنَّةِ فَإِذَا دَخَلْتُمُ الْجَنَّةَ فَتَبَوَّأْتُمْ مَعَ أَزْوَاجِکُمْ وَ نَزَلْتُمْ مَنَازِلَکُمْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مَالِکٍ أَنِ افْتَحْ بَابَ الْجَنَّةِ (أَبْوَابَ جَهَنَّمَ ظ) لِیَنْظُرُوا أَوْلِیَائِی إِلَی مَا فَضَّلْتُهُمْ عَلَی عَدُوِّهِمْ فَیُفْتَحُ أَبْوَابُ جَهَنَّمَ فتطلون (وَ یَطَّلِعُونَ) عَلَیْهِمْ (4)فَإِذَا وَجَدَ أَهْلُ جَهَنَّمَ رَوْحَ رَائِحَةِ الْجَنَّةِ قَالُوا یَا مَالِکُ أَ تَطْمَعُ لَنَا فِی تَخْفِیفِ الْعَذَابِ عَنَّا إِنَّا لَنَجِدُ رَوْحاً فَیَقُولُ لَهُمْ مَالِکٌ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ أَنْ أَفْتَحَ أَبْوَابَ جَهَنَّمَ لِیَنْظُرَ أَهْلُ الْجَنَّةِ إِلَیْکُمْ فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَیَقُولُ هَذَا یَا فُلَانُ أَ لَمْ تَکُ تَجُوعُ فَأَشْبَعُکَ وَ یَقُولُ هَذَا یَا فُلَانُ أَ لَمْ تَکُ تَعْرَی فَأَکْسُوکَ وَ یَقُولُ هَذَا یَا فُلَانُ أَ لَمْ تَکُ تَخَافُ فَآوَیْتُکَ وَ یَقُولُ هَذَا یَا فُلَانُ أَ لَمْ تَکُ تُحَدِّثُ فَأَکْتُمُ عَلَیْکَ فَیَقُولُونَ بَلَی فَیَقُولُونَ اسْتَوْهِبُونَا مِنْ رَبِّکُمْ فَیَدْعُونَ لَهُمْ فَیَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ إِلَی الْجَنَّةِ فَیَکُونُونَ فِیهَا مَلُومِینَ (5)وَ یُسَمَّوْنَ

ص: 355


1- أی تسرون و تبهجون.
2- فی المصدر: و فی النار ثطلبو. م.
3- الاسناد فی التفسیر المطبوع هکذا: حدّثنا محمّد بن القاسم بن عبید قال: حدّثنا أبو العباس محمّد بن ذران القطان قال: حدّثنا عبد اللّه بن محمّد القیسی قال: حدّثنا أبو جعفر القمّیّ محمّد بن عبد اللّه قال: حدّثنا سلیمان الدیلمیّ إه قلت: و الحدیث طویل یأتی فی فضائل علیّ علیه السلام.
4- فی التفسیر المطبوع: و یطلعون علیهم.
5- فی التفسیر المطبوع: فیکونون فیها ملاما. و أخرجه المصنّف فی الأبواب السابقة هکذا: فیکونون فیها بلا مأوی.

نام دارند و می­گویند: شما از پروردگارتان خواستید که ما را از عذاب خود نجات دهد، پس اکنون او را بخوانید تا این نام را از ما بردارد و در بهشت جایگاهی برای ما قرار دهد. پس آنان خداوند را می­خوانند و خداوند به باد وحی می­کند و آن باد بر دهان اهل بهشت می­وزد و نام جهنمی را از یاد آنان می­برد و در بهشت جایگاهی برای آنان قرار می­دهد.

روایت 9.

تفسیر قمی: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ» آن­ها کسانی هستند که با دین خداوند مخالفت کردند و نماز خواندند و روزه گرفتند و به دشمنی امیر مومنان علیه­السلام برخاستند که ذکر آن در این آیه آمده است: «عامِلَةٌ ناصِبَةٌ» عمل کردند و به دشمنی برخاستند، پس هیچ یک از اعمال آنان پذیرفته نیست «تَصْلی» چهره­های آنان «ناراً حامِیَةً».

امام باقر علیه­السلام در روایت دیگری در مورد آیه «إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ» فرمود: منظور کسانی هستند که پند را نپذیرفتند و تو را باور نکردند و خدایی مرا تکذیب کردند و به نعمتم کافر شدند فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ منظور عذاب بسیار سخت و ابدی است.

روایت 10.

امام صادق علیه­السلام فرمود: هر کس با شما مخالفت کند حتی اگر عابد و مجتهد باشد مصداق این آیه است: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً.

روایت 11.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام صادق علیه­السلام فرمود: هر دشمنی حتی اگر عابد باشد، مصداق این آیه است: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ.

روایت 12.

کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: دشمن مورد اهمیت واقع نمی­شود، نماز بخواند یا زنا کند، واین آیه در مورد آنان نازل شده است: عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً.

روایت 13.

کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: هر دشمنی حتی اگر عابد و مجتهد باشد، مصداق این آیه است: عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً. هر دشمن مجتهدی عملش بر باد رفته است. روایت.

روایت 14.

ثواب الاعمال: امام صادق علیه­السلام فرمود:

ص: 356

الْجَهَنَّمِیِّینَ فَیَقُولُونَ سَأَلْتُمْ رَبَّکُمْ فَأَنْقَذَنَا مِنْ عَذَابِهِ فَادْعُوهُ یُذْهِبْ عَنَّا هَذَا الِاسْمَ وَ یَجْعَلْ لَنَا فِی الْجَنَّةِ مَأْوًی فَیَدْعُونَ فَیُوحِی اللَّهُ إِلَی رِیحٍ فَتَهُبُّ عَلَی أَفْوَاهِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَیُنْسِیهِمْ ذَلِکَ الِاسْمَ وَ یَجْعَلُ لَهُمْ فِی الْجَنَّةِ مَأْوًی.

«9»

فس، تفسیر القمی وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ هُمُ الَّذِینَ خَالَفُوا دِینَ اللَّهِ وَ صَلَّوْا وَ صَامُوا وَ نَصَبُوا لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی عامِلَةٌ ناصِبَةٌ عَمِلُوا وَ نَصَبُوا فَلَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ مِنْ أَفْعَالِهِمْ تَصْلی وُجُوهُهُمْ ناراً حامِیَةً

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ یُرِیدُ مَنْ لَمْ یَتَّعِظْ وَ لَمْ یُصَدِّقْکَ وَ جَحَدَ رُبُوبِیَّتِی وَ کَفَرَ نِعْمَتِی فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ یُرِیدُ الْغَلِیظَ الشَّدِیدَ الدَّائِمَ.

«10»

وَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحِیمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَنْ خَالَفَکُمْ وَ إِنْ عَبَدَ وَ اجْتَهَدَ مَنْسُوبٌ إِلَی هَذِهِ الْآیَةِ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً

«11»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُلُّ نَاصِبٍ وَ إِنْ تَعَبَّدَ مَنْسُوبٌ إِلَی هَذِهِ الْآیَةِ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ الْآیَةَ.

«12»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ حَنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یُبَالِی النَّاصِبُ صَلَّی أَمْ زَنَی وَ هَذِهِ الْآیَةُ نَزَلَتْ فِیهِمْ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً

«13»

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ قَالَ أَبِی کُلُّ نَاصِبٍ وَ إِنْ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ مَنْسُوبٌ إِلَی هَذِهِ الْآیَةِ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً کُلُّ نَاصِبٍ مُجْتَهِدٍ فَعَمَلُهُ هَبَاءٌ الْخَبَرَ.

«14»

ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ

ص: 356

هر دشمنی حتی اگر مجتهد باشد مصداق این آیه است: عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً.

روایت 15.

امالی صدوق: امام صادق علیه­السلام فرمود: چهار کس هستند که به بهشت وارد نمی­شوند: کاهن، منافق، کسی که دائما شراب می­نوشد و بسیار سخن­چین.

توضیح

شاید معنا این است که کاهن و میگسار و سخن­چین به بهشت وارد نمی­شوند زیرا این کارها را حلال شمردند یا انجام آن را رواج دادند. و چنین روایاتی برای صاحب گناهان کبیره نیز آمده است.

روایت 16.

خصال: ابو هرون مکفوف گوید امام ششم به من فرمود ای ابا هرون خدای تبارک و تعالی بخود سوگند خورده که با خیانت کار همسایه نباشد گفتم خیانتکار کیست؟ فرمود کسی که یکدرهم از مؤمن پس انداز کند یا چیزی از اموردنیویه را از او دریغ دارد، گفتم بخدا پناه میبرم از خشم خدا، فرمود خدا بخود سوگند خورده سه دسته را در بهشت خود جای ندهد، کسی که حکم خدا را رد کند یا حکم پیشوا و امام بر حق را رد کند یا حق مرد مؤمنی را حبس کند، گفتم از فضل مال خود باو بدهد؟ فرمود از جان و روح خود نسبت باو دریغ نکند اگر از جان خود در باره او دریغ کند همدین او نیست همانا تخم شیطانست.

روایت 17.

خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: سه کس به بهشت نمی روند. خونریز و شرابخوار و کسی که برای سخن چینی به هر طرف می رود.

روایت 18.

عیون اخبار الرضا علیه السلام از پدران خود نقل کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: که چون که من به آسمان سیر داده شدم جناب رب الارباب جل جلاله وحی فرستاد و فرمود و حدیث را در مورد محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین ادامه داد تا آنجا که فرمود: ای محمّد! اگر بنده ای مرا عبادت کند تا اینکه قطعه قطعه شود و از شدّت و کثرت عبادت همچون مشک کهنه شود، سپس در حال إنکار ولایت ایشان بمیرد، او را در بهشت خود جای ندهم و در سایه عرش خود مکان ندهم تا آخر حدیث.

ص: 356

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کُلُّ نَاصِبٍ وَ إِنْ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ یَصِیرُ إِلَی هَذِهِ الْغَایَةِ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً

«15»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَرْبَعَةٌ لَا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ الْکَاهِنُ وَ الْمُنَافِقُ وَ مُدْمِنُ الْخَمْرِ وَ الْقَتَّاتُ وَ هُوَ النَّمَّامُ.

بیان

لعل المعنی أن الکاهن و المدمن و القتات لا یدخلونها إذا کانوا مستحلین أو ابتداء و کذا الکلام فی بعض ما سیأتی من الأخبار فی أصحاب الکبائر.

«16»

ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْمَکْفُوفِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبَا هَارُونَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی آلَی عَلَی نَفْسِهِ أَنْ لَا یُجَاوِرَهُ خَائِنٌ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْخَائِنُ قَالَ مَنِ ادَّخَرَ عَنْ مُؤْمِنٍ دِرْهَماً أَوْ حَبَسَ عَنْهُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا قَالَ قُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی آلَی عَلَی نَفْسِهِ أَنْ لَا یُسْکِنَ جَنَّتَهُ أَصْنَافاً ثَلَاثَةً رَادٌّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ رَادٌّ عَلَی إِمَامٍ هُدًی أَوْ مَنْ حَبَسَ حَقَّ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ قَالَ قُلْتُ یُعْطِیهِ مِنْ فَضْلِ مَا یَمْلِکُ قَالَ یُعْطِیهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ رُوحِهِ فَإِنْ بَخِلَ عَلَیْهِ بِنَفْسِهِ فَلَیْسَ مِنْهُ إِنَّمَا هُوَ شِرْکُ شَیْطَانٍ.

«17»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ السَّفَّاکُ لِلدَّمِ وَ شَارِبُ الْخَمْرِ وَ مَشَّاءٌ بِنَمِیمَةٍ.

«18»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ أَوْحَی إِلَیَّ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام إِلَی أَنْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَوْ أَنَّ عَبْداً عَبَدَنِی حَتَّی یَنْقَطِعَ وَ یَصِیرَ کَالشَّنِّ الْبَالِی ثُمَّ أَتَانِی جَاحِداً لِوَلَایَتِهِمْ مَا أَسْکَنْتُهُ جَنَّتِی وَ لَا أَظْلَلْتُهُ تَحْتَ عَرْشِی الْخَبَرَ.

ص: 357

روایت 19.

تفسیر امام علیه­السلام: در مورد آیه: بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ فرمود: سیئه­ای که آن­ها را احاطه کرده، آن­ها را از دین خداوند خارج می­کند و از ولایت او دور می­کند و از خشم خداوند در امان نگه نمی­دارد. آن سیئه شرک و کفر به خداوند و کفر به نبوت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و کفر به ولایت علی علیه­السلام و جانشینان اوست. هر یک از این­ها سیئه­ایست که او را احاطه می­کند یعنی اعمال او را احاطه می­کند و آن را باطل می­کند فَأُولئِکَ یعنی عمل کنندگان به این سیئه احاطه­گر أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.

روایت 20.

کافی: یکی از ائمه معصوم در تفسیر آیه بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فرمود: یعنی هر کس امامت امیر مومنان را ترک کند. فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.

روایت 21.

عیون اخبار الرضا: از پدران امام رضا علیه­السلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را تلاوت فرمود: لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ پس حضرت فرمود: کسی که از من اطاعت کند و تسلیم امر علی علیه­السلام شود، پس از من و به ولایت او معترف شود و اصحاب آتش کسانی هستند که ولایت مرا نپذیرند و عهدم را بشکنند و پس ازمن او را به قتل برسانند.

روایت 22.

تفسیر فرات بن ابراهیم: امام باقر علیه­السلام فرمود: علی علیه­السلام فرمود: در روز قیامت منادی از آسمان ندا می­دهد که علی بن ابی طالب کجاست؟ پس من برمی­خیزم و به من می­گویند تو علی هستی. پس من می­گویم: من پسر عموی پیامبر و جانشین و وارث او هستم. پس به من می­گویند: راست گفت پس به بهشت وارد شو که خداوند تو و شیعه تو را آمرزیده است و به تو و همراهیانت از فزع اکبر امان داده است که با امنیت به بهشت وارد شوید. لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ (1) وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.

روایت 23.

امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود قسم به آن که مرا براستی مبعوث کرده تا مژده ده باشم خدا

ص: 358


1- . در نسخه­ای آمده است: لا خوف علیکم الیوم.
«19»

م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ قَالَ السَّیِّئَةُ الْمُحِیطَةُ بِهِ أَنْ تُخْرِجَهُ عَنْ جُمْلَةِ دِینِ اللَّهِ وَ تَنْزِعَهُ عَنْ وَلَایَةِ اللَّهِ وَ تُؤْمِنَهُ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ هِیَ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ الْکُفْرُ بِهِ وَ الْکُفْرُ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ الْکُفْرُ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ خُلَفَائِهِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ هَذِهِ سَیِّئَةٌ تُحِیطُ بِهِ أَیْ تُحِیطُ بِأَعْمَالِهِ فَتُبْطِلُهَا وَ تَمْحَقُهَا فَأُولئِکَ عَامِلُو هَذِهِ السَّیِّئَةِ الْمُحِیطَةِ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

«20»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یُونُسَ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ قَالَ إِذَا جَحَدَ إِمَامَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

«21»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ لا یَسْتَوِی أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَصْحَابُ الْجَنَّةِ مَنْ أَطَاعَنِی وَ سَلَّمَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بَعْدِی وَ أَقَرَّ بِوَلَایَتِهِ وَ أَصْحَابُ النَّارِ مَنْ سَخِطَ الْوَلَایَةَ وَ نَقَضَ الْعَهْدَ وَ قَاتَلَهُ بَعْدِی.

«22»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ وَضَّاحٍ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادَی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَیْنَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَأَقُومُ أَنَا فَیُقَالُ لِی أَنْتَ عَلِیٌّ فَأَقُولُ أَنَا ابْنُ عَمِّ النَّبِیِّ وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ فَیُقَالُ لِی صَدَقْتَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ فَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ وَ لِشِیعَتِکَ فَقَدْ آمَنَکَ اللَّهُ وَ آمَنَهُمْ مَعَکَ مِنَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ آمِنِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ (1)وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ

«23»

لی، الأمالی للصدوق حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَحْیَی بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً

ص: 358


1- فی نسخة: لا خوف علیکم الیوم.

هرگز یگانه پرستی را به دوزخ عذاب نکند و اهل توحید شفاعت کنند و شفاعتشان پذیرفته گردد سپس فرمود: چون روز قیامت شود خدای تبارک و تعالی دستور دوزخ صادر کند برای کسانی که در دنیا بد کردار بودند عرض کنند خدایا چگونه ما را بدوزخ بری و ما در دار دنیا تو را یگانه شناختیم و چطور زبان ما را بسوزانی و گویای بتوحید تو بوده در دار دنیا و چطور دل ما را بسوزانی با اینکه علاقمند باین بوده که نیست معبود بر حقی جز تو و چطور چهره ما را بسوزانی با اینکه برای تو بخاک نهادیم و چطور دستهای ما را بسوزانی و بدرگاه تو بلندشان نمودیم برای دعا خدای جل جلاله میفرماید بندگانم در دار دنیا بد کردار بودند و کیفر شما دوزخ است عرضکنند پروردگارا عفوت بزرگتر است یا خطای ما؟ خدای عز و جل فرماید عفو من، گویند رحمتت پهناورتر است یا گناهان ما؟خدای عز و جل فرماید رحمت من گویند اقرار ما بتوحید تو بزرگتر است یا گناهان ما خدای عز و جل فرماید اقرار شما بتوحید من بزرگتر است عرض کنند پروردگارا باید عفو و رحمت واسعه تو ما را فراگیرد، خدای جل جلاله فرماید ملائکه من بعزت و جلالم سوگند خلقی را نیافریدم که محبوبتر باشد نزد من از مقرین بتوحید من و اینکه معبود حقی جز من نیست و بر من حقست که بآتش نسوزانم اهل توحیدم را بندگانم را ببهشت برید.

روایت 24

صفات الشیعه: امام صادق علیه­السلام فرمود: هر کس لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ را خالصانه بگوید، به بهشت وارد می­شود و اخلاص او در این است که لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، او را از حرام خداوند باز دارد.(1)

روایت25.

امام صادق علیه­السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مکه را فتح کرد، بر صفا ایستاد و فرمود: ای بنی هاشم، ای فرزندان عبد المطلب، من رسول خداوند به سوی شما هستم و دلسوز شما هستم نگویید که محمد از ماست، پس به خدا سوگند که دوستان من از شما نیستند و از غیر شما نیز نیستند، بلکه از پارسایان هستند. من شما را نمی­شناسم، شما در روز قیامت در حالی­که دنیا را بر گردن­های خود حمل می­کنید به سوی من می­آیید و مردم در حالی­که آخرت را حمل می­کنند می­آیند و من آن­چه را که بین من و شما و بین خداوند و بین شماست می­بخشم و عمل من برای من و عمل شما برای شماست.

ص: 359


1- . یعنی او را بازمی­دارد.

لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ بِالنَّارِ مُوَحِّداً أَبَداً وَ إِنَّ أَهْلَ التَّوْحِیدِ یَشْفَعُونَ فَیُشَفَّعُونَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِقَوْمٍ سَاءَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا إِلَی النَّارِ فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ کَیْفَ تُدْخِلُنَا النَّارَ وَ قَدْ کُنَّا نُوَحِّدُکَ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ کَیْفَ تُحْرِقُ قُلُوبَنَا (1)وَ قَدْ عَقَدَتْ عَلَی أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَمْ کَیْفَ تُحْرِقُ وُجُوهَنَا وَ قَدْ عَفَرْنَاهَا لَکَ فِی التُّرَابِ أَمْ کَیْفَ تُحْرِقُ أَیْدِیَنَا وَ قَدْ رَفَعْنَاهَا بِالدُّعَاءِ إِلَیْکَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عِبَادِی سَاءَتْ أَعْمَالُکُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَجَزَاؤُکُمْ نَارُ جَهَنَّمَ فَیَقُولُونَ یَا رَبَّنَا عَفْوُکَ أَعْظَمُ أَمْ خَطِیئَتُنَا فَیَقُولُ بَلْ عَفْوِی فَیَقُولُونَ رَحْمَتُکَ أَوْسَعُ أَمْ ذُنُوبُنَا فَیَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ رَحْمَتِی فَیَقُولُونَ إِقْرَارُنَا بِتَوْحِیدِکَ أَعْظَمُ أَمْ ذُنُوبُنَا فَیَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ إِقْرَارُکُمْ بِتَوْحِیدِی أَعْظَمُ فَیَقُولُونَ یَا رَبَّنَا فَلْیَسَعْنَا عَفْوُکَ وَ رَحْمَتُکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَلَائِکَتِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ الْمُقِرِّینَ لِی بِتَوْحِیدِی وَ أَنْ لَا إِلَهَ غَیْرِی وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ لَا أَصْلِیَ بِالنَّارِ أَهْلَ تَوْحِیدِی أَدْخِلُوا عِبَادِیَ الْجَنَّةَ.

«24»

مِنْ کِتَابِ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ إِخْلَاصُهُ أَنْ یَحْجُزَهُ (2)لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ.

«25»

وَ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَکَّةَ قَامَ عَلَی الصَّفَا فَقَالَ یَا بَنِی هَاشِمٍ یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ وَ إِنِّی شَفِیقٌ عَلَیْکُمْ لَا تَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّداً مِنَّا فَوَ اللَّهِ مَا أَوْلِیَائِی مِنْکُمْ وَ لَا مِنْ غَیْرِکُمْ إِلَّا الْمُتَّقُونَ أَلَا فَلَا أَعْرِفُکُمْ تَأْتُونِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَحْمِلُونَ الدُّنْیَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ یَأْتِی النَّاسُ یَحْمِلُونَ الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنِّی قَدْ أَعْذَرْتُ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ فِیمَا بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَکُمْ وَ إِنَّ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلَکُمْ.

ص: 359


1- فی المصدر: و کیف تحرق بالنار السنتنا و قد نطقت بتوحیدک فی دار الدنیا، و کیف تحرق قلوبنا اه. م.
2- أی یمنعه و یکفه.

روایت 26.

فضائل الشیعه صدوق: امام صادق علیه­السلام به شیعیان خود فرمود: خانه شما در بهشت است و قبر شما بهشتی برای شماست. شما برای بهشت آفریده شده­اید و به سوی بهشت می­روید.

روایت 27.

امام صادق علیه­السلام فرمود: کسی که شما را دوست دارد و نمی­داند چه می­گویید، خداوند او را به بهشت وارد می­کند و کسی که با شما دشمن است و نمی­داند شما چه می­گویید، خداوند او را به جهنم وارد می­کند.

روایت 28.

امام رضا علیه­السلام فرمود: دو نفر از شما و به خدا سوگند که بلکه یک نفر از شما در آتش دیده نمی­شود. گفتم: در کدام آیه از قرآن کریم آمده است؟ او لحظه­ای سکوت کرد و فرمود: روزی با او مشغول طواف بودم که به من گفت: ای میسّر، امروز به من اذن دادند که جواب تو را بگویم. دوباره پرسیدم این مساله در کدام آیه از قرآن کریم آمده است؟ فرمود: در سوره الرحمن که خداوند می­فرماید: فَیَوْمَئِذٍ لَا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ مِنْکُمْ إِنْسٌ وَ لَا جَانّ.ٌ آیه بدین صورت نازل شده و عثمان آن را تغییر داده است.

روایت 29.

کتاب حسین بن سعید: محمد بن مسلم گفت: از امام صادق علیه السلام از جهنمیان پرسیدم و حضرت فرمود: از آن خارج می­شوند و به چشمه­ای نزدیک به در بهشت می­رسند که چشمه حیات نام دارد و آب آن برایشان می­جوشد و گوشت و پوست و موی آنان مانند گیاه می­روید.

روایت 30.

کتاب حسین بن سعید: حمران می­گوید: به امام صادق علیه­السلام گفتم آن­ها می­گویند که از قومی که گمان می­کنند خداوند قومی را از آتش خارج می­کند و آن­ها را با اولیای خود از بهشتیان قرار می­دهد تعجب نکنید. و فرمود: آیا این آیه را نخوانده­اید؟ وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ طبقات بهشت بر بالای یکدیگر و طبقات جهنم در پایین هم قرار دارد و فقط اولیاء الله در آن جای می­گیرند و فرمود بین این دو و خداوند

فاصله­ایست، اما من نمی­توانم از آن بگویم. جایگاه آنان از یک حلقه تنگ­تر است و اگر حضرت قائم ظهور کند، [مجازات آن­ها را] آغاز می­کند.

توضیح

إن أمرهم، یعنی مخالفان، تنگ­تر از یک حلقه است. یعنی امر در آخرت بر آنان تنگ می­آید و آمرزیده نمی­شوند، همانطور که گناهکاران شیعه آمرزیده می­شوند و اگر قائم ظهور کند،

ص: 360

«26»

وَ مِنْ کِتَابِ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِشِیعَتِهِ دِیَارُکُمْ لَکُمْ جَنَّةٌ وَ قُبُورُکُمْ لَکُمْ جَنَّةٌ لِلْجَنَّةِ خُلِقْتُمْ وَ إِلَی الْجَنَّةِ تَصِیرُونَ.

«27»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَیُحِبُّکُمْ وَ مَا یَدْرِی مَا تَقُولُونَ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُبْغِضُکُمْ وَ مَا یَدْرِی مَا تَقُولُونَ فَیُدْخِلُهُ اللَّهُ النَّارَ.

«28»

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُیَسِّرٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ لَا یُرَی مِنْکُمْ فِی النَّارِ اثْنَانِ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا وَاحِدٌ قَالَ قُلْتُ فَأَیْنَ ذَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَأَمْسَکَ عَنِّی هُنَیْئَةً قَالَ فَإِنِّی مَعَهُ ذَاتَ یَوْمٍ فِی الطَّوَافِ إِذْ قَالَ یَا مُیَسِّرُ الْیَوْمَ أُذِنَ لِی فِی جَوَابِکَ عَنْ مَسْأَلَتِکَ کَذَا قَالَ قُلْتُ فَأَیْنَ هُوَ مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ فِی سُورَةِ الرَّحْمَنِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَوْمَئِذٍ لَا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ مِنْکُمْ إِنْسٌ وَ لَا جَانٌّ هَکَذَا نَزَلَتْ وَ غَیَّرَهَا ابْنُ أَرْوَی.

«29»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْجَهَنَّمِیِّینَ فَقَالَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ یَخْرُجُونَ مِنْهَا فَیُنْتَهَی بِهِمْ إِلَی عَیْنٍ عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ تُسَمَّی عَیْنَ الْحَیَوَانِ فَیُنْضَحُ عَلَیْهِمْ مِنْ مَائِهَا فَیَنْبُتُونَ کَمَا تَنْبُتُ الزَّرْعُ تَنْبُتُ لُحُومُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ وَ شُعُورُهُمْ.

«30»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ آدَمَ أَخِی أَیُّوبَ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُمْ یَقُولُونَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ قَوْمٍ یَزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ یُخْرِجُ قَوْماً مِنَ النَّارِ فَیَجْعَلُهُمْ مِنْ أَصْحَابِ الْجَنَّةِ مَعَ أَوْلِیَائِهِ فَقَالَ أَ مَا یَقْرَءُونَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ إِنَّهَا جَنَّةٌ دُونَ جَنَّةٍ وَ نَارٌ دُونَ نَارٍ إِنَّهُمْ لَا یُسَاکِنُونَ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ وَ قَالَ بَیْنَهُمَا وَ اللَّهِ مَنْزِلَةٌ وَ لَکِنْ لَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أَتَکَلَّمَ إِنَّ أَمْرَهُمْ لَأَضْیَقُ مِنَ الْحَلْقَةِ إِنَّ الْقَائِمَ لَوْ قَامَ لَبَدَأَ بِهَؤُلَاءِ.

بیان

قوله علیه السلام إن أمرهم أی المخالفین لأضیق من الحلقة أی الأمر فی الآخرة مضیق علیهم لا یعفی عنهم کما یعفی عن مذنبی الشیعة و لو قام القائم بدأ

ص: 360

قبل از کفار به قتل این افراد اقدام می­کند و این که فرمود: نمی­توانم از آن صحبت کنم، یعنی از روی تقیه نمی­توان از مجازات آن­ها صحبت کرد. و نتیجه این است که مخالفان اهل بهشت نیستند و اهل جایگاه بین جهنم و بهشت(اعراف) نیز نیستند، بلکه در آتش جاویدانند و شاید معنا این است که نمی­توانم در ردّ سخنان آنان سخن بگویم زیرا آن­ها اوضاع را بر ما مانند یک حلقه، و بلکه تنگ­تر سخت کردند. پس باید نسبت به آن­ها تقیه داشته باشیم.

روایت 31.

کتاب حسین بن سعید نوادر: عمر بن ابان گفت: از امام صادق علیه­السلام راجع به کسانی که به آتش وارد شدند، سپس از آن خارج می­شوند و به سوی بهشت می­روند سوال کردم. حضرت فرمود: آیا می­خواهی که راجع به آن­چه پدرم در مورد آن می­گوید، با تو سخن بگویم؟ او می­گوید: گروهی پس از آن­که از شدت سیاهی مانند ذغال شدند از آتش خارج می­شوند، سپس آن­ها را به کنار رودی در بهشت می­برند که چشمه حیات نام دارد و از آب آن بر آنان می­ریزد، پس گوشت و خون و موی آنان دوباره به وجود می­آید.

روایت 32.

کتاب حسین بن سعید نوادر: بنده صالحی گفت: جهنمیان به دلیل گناهان خود به آتش وارد می­شوند و با عفو خداوند از آن خارج می­گردند.

روایت 33.

کتاب حسین بن سعید نوادر: امام باقر علیه­السلام فرمود: گروهی پس از آن­که از شدت سیاهی مانند ذغال شدند، در آتش می­سوزند. سپس آن­ها را به کنار رودی در بهشت که از ترشحات اهل بهشت است می­برند و در آن شستشو می­کنند و گوشت و خون آنان دوباره به وجود می­آید و سختی آتش از آنان برطرف می­گردد و به بهشت وارد می­شوند، اما «جهنمی» نام دارند و همه با هم ندا می­دهند که خداوندا، این اسم را از ما بردار و این اسم از بین می­رود. و سپس فرمود: ای ابو بصیر، دشمنان علی در آتش جاودانه هستند و شفاعتی به آن­ها نمی­رسد.

توضیح

به گفته فیروزآبادی حمم بر وزن صرد به معنای ذغال است و قشف با تحرک حروف به معنای آلودگی پوست و کثیفی ظاهر و بدحالی است.

روایت 34.

کتاب حسین بن سعید نوادر: امام باقر علیه­السلام فرمود: آخرین کسی که از آتش خارج می­شود، مردی به نام همّام است که عمری در جهنم فریاد زده است: یا حنّان و یا منّان.

روایت 35.

ص: 361

بقتل هؤلاء قبل الکفار فقوله علیه السلام لا أستطیع أن أتکلم أی فی تکفیرهم تقیة و الحاصل أن المخالفین لیسوا من أهل الجنان و لا من أهل المنزلة بین الجنة و النار و هی الأعراف بل هم مخلدون فی النار و یحتمل أن یکون المعنی لا أستطیع أن أتکلم فی رد أقوالهم لأنهم ضیقوا علینا الأمر کالحلقة و أضیق فلزمنا التقیة منهم.

«31»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّنْ دَخَلَ النَّارَ ثُمَّ أُخْرِجَ مِنْهَا ثُمَّ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَالَ إِنْ شِئْتُ حَدَّثْتُکَ بِمَا کَانَ یَقُولُ فِیهِ أَبِی قَالَ إِنَّ نَاساً یَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ بَعْدَ مَا کَانُوا حُمَماً فَیَنْطَلِقُ بِهِمْ إِلَی نَهَرٍ عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ یُقَالُ لَهُ الْحَیَوَانُ فَیُنْضَحُ عَلَیْهِمْ مِنْ مَائِهِ فَتَنْبُتُ لُحُومُهُمْ وَ دِمَاؤُهُمْ وَ شُعُورُهُمْ.

«32»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ (1)قَالَ سَمِعْتُ عَبْداً صَالِحاً یَقُولُ فِی الْجَهَنَّمِیِّینَ إِنَّهُمْ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِذُنُوبِهِمْ وَ یَخْرُجُونَ بِعَفْوِ اللَّهِ.

«33»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ قَوْماً یُحْرَقُونَ فِی النَّارِ حَتَّی إِذَا صَارُوا حُمَماً أَدْرَکَتْهُمُ الشَّفَاعَةُ قَالَ فَیُنْطَلَقُ بِهِمْ إِلَی نَهَرٍ یَخْرُجُ مِنْ رَشْحِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَیَغْتَسِلُونَ فِیهِ فَتَنْبُتُ لُحُومُهُمْ وَ دِمَاؤُهُمْ وَ تَذْهَبُ عَنْهُمْ قَشَفُ النَّارِ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ فَیُسَمَّوْنَ الْجَهَنَّمِیُّونَ فَیُنَادُونَ بِأَجْمَعِهِمْ اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنَّا هَذَا الِاسْمَ قَالَ فَیُذْهِبُ عَنْهُمْ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا بَصِیرٍ إِنَّ أَعْدَاءَ عَلِیٍّ هُمُ الْخَالِدُونَ فِی النَّارِ لَا تُدْرِکُهُمُ الشَّفَاعَةُ.

بیان

قال الفیروزآبادی الحمم کصرد الفحم و قال القشف محرکة قذر الجلد و رثاثة الهیئة و سوء الحال.

«34»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر فَضَالَةُ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ آخِرَ مَنْ یَخْرُجُ مِنَ النَّارِ لَرَجُلٌ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ یُنَادِی فِیهَا عُمُراً یَا حَنَّانُ یَا مَنَّانُ.

«35»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ

ص: 361


1- هو عمر بن أبان الکلبی أبو حفص الکوفیّ الثقة المتقدم فی الحدیث 30 و 31.

کتاب حسین بن سعید نوادر: امام باقر علیه­السلام فرمود: کفار و مشرکان، یکتاپرستان را در آتش نکوهش می­کنند و می­گویند: چرا توحید شما عذابتان را دفع نکرد؟ و اکنون ما با شما مساوی هستیم. اما خداوند متعال عار و ننگ را برای مومنان نمی­خواهد و به فرشتگان می­گوید: شفاعت کنید. پس آن­ها برای هر کس که خداوند بخواهد شفاعت می­کنند. سپس به مومنان می­گوید: شفاعت کنید. پس آن­ها

برای هر کس که خدا بخواهد شفاعت می­کنند تا این­که همه مورد شفاعت قرار می­گیرند و خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: من ارحم الراحمین هستم و با رحمت من از آتش خارج شوید. پس آن­ها مانند پروانه(1) از آن خارج می­شوند. سپس امام باقر علیه­السلام فرمود: پس از آن، ستون­ها کشیده می­شود و بر آن­ها بسته می­شود و به خدا سوگند که در آن جاودانند.

روایت 36.

عیون اخبار الرضا علیه­السلام: در نامه­ای که امام رضا علیه­السلام در مورد اسلام به مامون نوشت، فرمود: خداوند مومنی را که به او وعده بهشت داده است، به جهنم وارد نمی­کند و هیچ کافری را که به او وعده آتش و جاودانگی در آن داده است از جهنم خارج نمی­کند و یکتاپرستان گناهکار به آتش وارد می­شوند و از آن خارج می­شوند.(2)

و شفاعت برای آنان جایز است.

در خصال از امام صادق علیه­السلام چنین حدیثی روایت شده است.(3)

روایت 37.

تفسیر عیاشی: منصور بن حازم گفت: به امام صادق علیه­السلام گفتم کسانی که از آتش خارج نمی­شوند چه کسانی هستند؟ فرمود: آن­ها دشمنان علی علیه­السلام هستندکه تا ابد در آتش جاودانند.

روایت 38.

کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: هر کس در راه رضای خدا برای برآورده کردن حاجت برادر مسلمان خود بکوشد، خداوند عز و جل برای او هزار حسنه می­نویسد و نزدیکان و همسایگان و آشنایان و هر کس را که در دنیا به او خوبی کرده، مورد عفو قرار می­دهد و در روز قیامت، به او می­گویند: به آتش برو و به اذن خداوند هر کس را که در دنیا به تو خوبی کرده است از آتش خارج کن، مگر آن­که به دشمنی برخاسته باشد.

روایت 39.

کافی: حارث بن مغیره گفت: به امام صادق علیه­السلام گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس بمیرد و امام خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهلی مرده است. گفت بله. گفتم جاهل به معنای واقعی کلمه، یا کسی که امام خود را نشناسد؟ فرمود: جاهلیت به معنای کفر و نفاق و گمراهی.

ص: 362


1- . الفراش جمع فراشة، به معنای حشره کوچکی است که جذب نور چراغ شده و می­سوزد. و در فارسی «پروانه» نام دارد.
2- ( 2) فی المصدر: و مذنبو أهل التوحید لا یخلدون فی النار و یخرجون اه. م.
3- ( 3) باختلاف یسیر. م.

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْکُفَّارَ وَ الْمُشْرِکِینَ یَرَوْنَ أَهْلَ التَّوْحِیدِ فِی النَّارِ فَیَقُولُونَ مَا نَرَی تَوْحِیدَکُمْ أَغْنَی عَنْکُمْ شَیْئاً وَ مَا أَنْتُمْ وَ نَحْنُ إِلَّا سَوَاءٌ قَالَ فَیَأْنَفُ لَهُمُ الرَّبُّ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ اشْفَعُوا فَیَشْفَعُونَ لِمَنْ شَاءَ اللَّهُ وَ یَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ مِثْلَ ذَلِکَ حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ تَبْلُغُهُ الشَّفَاعَةُ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَا أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ اخْرُجُوا بِرَحْمَتِی فَیَخْرُجُونَ کَمَا یَخْرُجُ الْفَرَاشُ (1)قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ثُمَّ مُدَّتِ الْعُمُدُ وَ أُعْمِدَتْ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ وَ اللَّهِ الْخُلُودُ.

«36»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ مِنْ مَحْضِ الْإِسْلَامِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُدْخِلُ النَّارَ مُؤْمِناً وَ قَدْ وَعَدَهُ الْجَنَّةَ وَ لَا یُخْرِجُ مِنَ النَّارِ کَافِراً وَ قَدْ أَوْعَدَهُ النَّارَ وَ الْخُلُودَ فِیهَا وَ مُذْنِبُو أَهْلِ التَّوْحِیدِ یَدْخُلُونَ النَّارَ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا (2)وَ الشَّفَاعَةُ جَائِزَةٌ لَهُمْ.

-ل، الخصال فی خبر الأعمش عن الصادق علیه السلام مثله (3).

«37»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ قَالَ أَعْدَاءُ عَلِیٍّ علیه السلام هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِینَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ.

«38»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ سَعَی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ طَلَبَ وَجْهَ اللَّهِ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَلْفَ حَسَنَةٍ یَغْفِرُ فِیهَا لِأَقَارِبِهِ وَ جِیرَانِهِ وَ مَعَارِفِهِ وَ مَنْ صَنَعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفاً فِی الدُّنْیَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ قِیلَ لَهُ ادْخُلِ النَّارَ فَمَنْ وَجَدْتَهُ فِیهَا صَنَعَ إِلَیْکَ مَعْرُوفاً فِی الدُّنْیَا فَأَخْرِجْهُ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنْ یَکُونَ نَاصِباً.

«39»

کا، (4)الکافی فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ جَاهِلِیَّةً جَهْلَاءَ أَوْ جَاهِلِیَّةً لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ قَالَ جَاهِلِیَّةَ کُفْرٍ وَ نِفَاقٍ وَ ضَلَالٍ.

ص: 362


1- جمع الفراشة: طائر صغیر یتهافت علی السراج فیحترق، یقال له بالفارسیة: پروانه.
2- فی المصدر: و مذنبو أهل التوحید لا یخلدون فی النار و یخرجون اه. م.
3- باختلاف یسیر. م.
4- سقط من هنا إلی التذییل الآتی فی المطبوع و غیره من النسخ سوی نسخة المصنّف قدس سره الشریف.

روایت 40.

کافی: امام صادق علیه­السلام فرمود: سه کس هستند که لا یَنْظُرُ خداوند إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ هر کس ادعای امامت دروغین کند و هر کس امامی را که از جانب خداوند آمده است انکار کند و هر کس گمان کند که از اسلام بهره­ای دارد.(1)

روایت 41.

تفسیر عیاشی: جابر گفت: از امام صادق علیه­السلام راجع به این آیه سوال پرسیدم: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ فرمود آن­ها دوستان فلانی و فلانی و فلانی هستند که امامانی جز امامی که خداوند برای مردم منصوب کرد برگزیده­اند، به همین دلیل خداوند تبارک و تعالی فرمود: وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا تا آنجا که می­فرماید: وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ گفت سپس امام باقر علیه­السلام فرمود: ای جابر به خدا سوگند که آن­ها پیشوایان ظلم و پیروان آن­ها هستند.

توضیح

نتیجه همه این آیات و روایات این است که کافرِ منکر ضرورتی برای دین اسلام است و در آتش جاودانه است و عذاب او تخفیف داده نمی­شود مگر آن­که عقل او ناقص باشد و یا حجت بر او تمام نگشته باشد و در تحقیق و جستجو کوتاهی نکرده باشد. بنا بر مطالبی که در کتاب ایمان و کفر آمده است، چنین کسی می­تواند به خداوند امید داشته باشد و اما مخالفان غیر شیعه امامیه و سایر فرقه­های شیعه که رکن ضروری از دین اسلام را انکار نکرده­اند، دو فرقه هستند که یکی از آن دو متعصب و معاند است و حجت بر او تمام گشته و در آتش جاودانه است و گروه دیگر مانند زنان ناتوان و ابله و امثال آن مستضعف و ضعیف­العقل هستند. و هر کس که حجت بر او تمام نگشته است و در همان دوره از دنیا برود یا در جایی باشد که خبر حجت به او نرسیده باشد، می­تواند به خداوند امید داشته باشد. لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ آن­ها می­توانند به نجات از آتش امید داشته باشند. اما در مکتب امامیه، صاحبان گناهان کبیره از بین شیعه امامیه همه معتقد هستند که در آتش جاودانه نیستند و در مورد این­که آیا به آتش وارد می­شوند یا نه، اخبار مختلفی وارد شده که در آن اختلاف بسیار وجود دارد و نتیجه مجموع آن این است که ورود آنان به آتش محتمل است. و روایاتی که می­گوید شیعه و مومن به آتش وارد نمی­شوند در احادیث دیگری آمده است، زیرا در روایات دیگر آمده شیعه کسی است که اعمال علی را انجام دهد، و ایمان مرّکب از قول و عمل است. اما روایات بسیاری وجود دارد که بر آن دلالت می­کند شفاعت پیش از ورود به آتش به

ص: 363


1- . در منبع آمده است: نصیبا، که مناسب­تر است.
«40»

کا، الکافی بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنِ ادَّعَی إِمَامَةً مِنَ اللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ (1).

«41»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ هُمْ أَوْلِیَاءُ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ اتَّخَذُوهُمْ أَئِمَّةً دُونَ الْإِمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا إِلَی قَوْلِهِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمْ وَ اللَّهِ یَا جَابِرُ أَئِمَّةُ الظُّلْمِ وَ أَتْبَاعُهُمْ.

تذییل

اعلم أن الذی یقتضیه الجمع بین الآیات و الأخبار أن الکافر المنکر لضروری من ضروریات دین الإسلام. مخلد فی النار لا یخفف عنه العذاب إلا المستضعف الناقص فی عقله أو الذی لم یتم علیه الحجة و لم یقصر فی الفحص و النظر فإنه یحتمل أن یکون من المرجون لأمر الله کما سیأتی تحقیقه فی کتاب الإیمان و الکفر و أما غیر الشیعة الإمامیة من المخالفین و سائر فرق الشیعة ممن لم ینکر شیئا من ضروریات دین الإسلام فهم فرقتان إحداهما المتعصبون المعاندون منهم ممن قد تمت علیهم الحجة فهم فی النار خالدون و الأخری المستضعفون منهم و هم الضعفاء العقول مثل النساء العاجزات و البله و أمثالهم و من لم یتم علیه الحجة ممن یموت فی زمان الفترة أو کان فی موضع لم یأت إلیه خبر الحجة فهم المرجون لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ فیرجی لهم النجاة من النار و أما أصحاب الکبائر من الإمامیة فلا خلاف بین الإمامیة فی أنهم لا یخلدون فی النار و أما أنهم هل یدخلون النار أم لا فالأخبار مختلفة فیهم اختلافا کثیرا و مقتضی الجمع بینها أنه یحتمل دخولهم النار و أنهم غیر داخلین فی الأخبار التی وردت أن الشیعة و المؤمن لا یدخل النار لأنه قد ورد فی أخبار أخر أن الشیعة من شایع علیا فی أعماله و أن الإیمان مرکب من القول و العمل لکن الأخبار الکثیرة دلت علی أن الشفاعة تلحقهم

ص: 363


1- فی المصدر: نصیبا، و هو الارفق. م.

آن­ها می­رسد و این حکم مبهم بر صاحبان بصیرت پوشیده نیست و اخبار کامل در این باب خواهد آمد و اخباری که بر این انواع و احکام آن دالّ است، در کتاب ایمان و کفر آمده است.

علامه رحمه الله در شرح تجرید گفته است که همه مسلمانان معتقدند عذاب کافر ابدی است و قطع نمی­شود اما در مورد مسلمانان صاحبان گناهان کبیره اختلاف نظر دارند. فرقه وعیدیه(1) به این مساله اعتقاد دارند و امامیه و تعداد زیادی از معتزله و اشاعره معتقدند که این عذاب قطع می­شود و به دو دلیل حق این است که عذاب آنان قطع می­شود. اول: او به دلیل ایمان خود مستحق ثواب است، زیرا خداوند فرموده است: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ.(2)

و ایمان برترین کار خیر است و وقتی کسی با معصیت خود مستحق عذاب شد، یا ثواب او عقاب را دفع می­کند که اجماع باطل است زیرا ثواب مستحق به ایمان دائم است بر آن­چه گذشت یا بالعکس و مراد همان است و جمع محال است.

دوم: او باید در تمام مدت عمر خود با انواع وسیله­های قرب به خداوند، بنده او باشد و اگر در آخر عمر مرتکب معصیتی شد اما ایمانش باقی مانده باشد، حال اگر چنین کسی مانند کسی که در تمام طول عمر مشرک باشد در آتش جاودانه باشد، این به دلیل زشتی آن در نزد عقلا محال است. سپس فرمود: مخالف با علی کافر است زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی، جنگ با تو، به منزله جنگ با من است.

و در کفر مخالفان با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شکی نیست و اما علمای ما در مورد مخالفان با او در

ص: 364


1- . وعیدیه: فرقه­ای از خوارج که صاحبان گناهان کبیره را کافر می­دانند و گناه کبیره از نظر آنان کفری است که سبب ارتداد می­گردد. اما نظر مرجئه با آنان مخالف است و می­گویند: معصیت با وجود ایمان زیانی ندارد، همانطورکه طاعت با کفر سودی ندارد. در مکتب آنان عمل جزو ارکان ایمان نیست و بنا بر اعتقادات آنان معنای ارجاء، تاخیر عمل از نیت و عقد است. و گفته شده: ارجاء به تاخیر انداختن حکم صاحب گناه کبیره تا قیامت است و این­که در دنیا به بهشتی یا جهنمی بودن او حکم داده نشود. و فرقه واصلیه، یعنی یاران ابو حذیفه واصل بن عطاء بصری غزال متکلم متوفی در سال 131، که به منزلت بین دو جایگاه اعتقاد دارند، با آن­ها مخالف هستند. و واصل اولین کسی است که معتقد به منزلت بین دو جایگاه است و منظور از آن این است که صاحب گناهان کبیره نه کافر است و نه مطلق. بلکه در مرتبه­ای بین کفر و ایمان قرار دارد چرا که ایمان عبارت از خصوصیات نیکی است که وقتی جمع شود، انسان مومن نامیده می­شود و فاسق کسی است که این خصوصیات خیر در او جمع نیست. پس چنین فردی نه مومن است و نه کافر، زیرا شهادت و اعمال خیر در او موجود است.
2- . زلزال: 7.

قبل دخول النار و فی هذا التبهیم حکم لا یخفی بعضها علی أولی الأبصار و سیأتی تمام القول فی ذلک و الأخبار الدالة علی تلک الأقسام و أحکامهم و أحوالهم و صفاتهم فی کتاب الإیمان و الکفر.

قال العلامة رحمه الله فی شرحه علی التجرید أجمع المسلمون کافة علی أن عذاب الکافر مؤبد لا ینقطع و اختلفوا فی أصحاب الکبائر من المسلمین فالوعیدیة (1)علی أنه کذلک و ذهبت الإمامیة و طائفة کثیرة من المعتزلة و الأشاعرة إلی أن عذابه منقطع و الحق أن عقابهم منقطع لوجهین الأول أنه یستحق الثواب بإیمانه لقوله تعالی فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (2)و الإیمان أعظم أفعال الخیر فإذا استحق العقاب بالمعصیة فإما أن یقدم الثواب علی العقاب و هو باطل بالإجماع لأن الثواب المستحق بالإیمان دائم علی ما تقدم أو بالعکس و هو المراد و الجمع محال.

الثانی یلزم أن یکون من عبد الله تعالی مدة عمره بأنواع القربات إلیه ثم عصی فی آخر عمره معصیة واحدة مع بقاء إیمانه مخلدا فی النار کمن أشرک بالله مدة عمره و ذلک محال لقبحه عند العقلاء ثم قال المحارب لعلی علیه السلام کافر

لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَرْبُکَ یَا عَلِیُّ حَرْبِی.

و لا شک فی کفر من حارب النبی صلی الله علیه و آله و أما مخالفوه فی الإمامة

ص: 364


1- الوعیدیة: فرقة من الخوارج یکفرون أصحاب الکبائر، و الکبیرة عندهم کفر یخرج به عن الملّة، و یقابلهم المرجئة و هم یقولون: إنّه لا یضر مع الایمان معصیة کما لا ینفع مع الکفر طاعة. و لیس العمل علی مذهبهم رکنا من الایمان، فعلیه معنی الارجاء تأخیر العمل عن النیة و العقد. و قیل: الارجاء تأخیر صاحب الکبیرة إلی القیامة فلا یقضی بحکم ما فی الدنیا من کونه من أهل الجنة أو من أهل النار، و یقابلهما القائلون بالمنزلة بین المنزلتین و هم الواصلیة أصحاب أبی حذیفة واصل بن عطاء البصری الغزال المتکلم المتوفی فی 131، و واصل أول من قال بالمنزلة بین المنزلتین، و أراد بذلک أن صاحب الکبیرة لا مؤمن مطلق و لا کافر مطلق، بل هو فی منزلة بین الکفر و الایمان، و ذلک أن الایمان عبارة عن خصال خیر إذا اجتمعت سمی المرء مؤمنا، و الفاسق لم یستجمع خصال الخیر فلا یسمی مؤمنا، و لیس بکافر مطلق أیضا لان الشهادة و سائر أعمال الخیر موجودة فیه.
2- الزلزال: 7.

امامت اختلاف نظر دارند. برخی حکم به کفر آنان داده­اند، زیرا آن­ها نص واضح و آشکار و متواتر بر امامت او را که اثباتش ضروری است نفی کرده­اند. و به عقیده برخی دیگر، آن­ها فاسق هستند که این نظر اقوی است. سپس این افراد در سه قول اختلاف نظر دارند. اول: آن­ها به دلیل عدم استحقاق بهشت در آتش جاودانه هستند. دوم: آن­ها از جهنم به بهشت می­روند. سوم: نظر ابن نوبخت و گروهی از علماست که آن­ها به دلیل عدم کفر در آتش جاودانه نیستند و از آن خارج می­شوند و به دلیل عدم ایمانی که آن­ها را مستحق ثواب کند، به بهشت وارد نمی­شود.

و او رحمه الله در شرح یاقوت گفته است: به عقیده اغلب یاران ما موافقان با این حکم کافرند و برخی از یاران بیش از هر چیزی به فسق آن­ها حکم می­دهند. و یاران ما در حکم اخروی آنان اختلاف نظر دارند. اغلب آنان عقیده به خلود آنان در آتش دارند و برخی به عدم خلود معتقدند یعنی به بهشت می­روند و این یک قول شاذّ است که آن را اینگونه تاویل کرده­اند و مصنّف آن را قبول دارد.

می­گویم اعتقاد به عدم خلود آنان در آتش از عدم تتبع روایات و احادیث متواتر دالّ بر خلود ناشی می­شود .بله. دو احتمال آخر درمورد مستضعفان است، همانطور که بیان خواهد شد. (1)

و اعتقاد به خروج غیر مستضعفان از آتش، سخنی است که گوینده آن مشخص نیست و در بین متاخرانی که شناختی نسبت به روایات و سخنان قدما ندارند نشات گرفته است و صدوق رحمه الله گفت: اعتقاد ما در مورد ظالمان این است که آن­ها ملعونند و برائت از آنان واجب است و با آیات و روایات بر آن استدلال می­کنند. سپس گفت: ظلم، به معنای نهادن چیزی در غیر جای خود است. پس هر کس مدعی امامت باشد و امام نباشد، ظالمِ ملعون است و هر کس امامت را در غیر اهل آن قرار دهد، ظالم و ملعون است.

و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس امامت علی را انکار کند پس از من نبوت مرا انکار کرده است و هر کس نبوت مرا انکار کند، ربوبیّت پروردگار را انکار کرده است.

سپس فرمود: و اعتقاد ما در مورد کسی که امامت امیر مومنان و ائمه

ص: 365


1- . این مطالب ارزشمند که به جمله «فیما سیأتی» ختم می­شود، به گفته شارح المقاصد فقط در نسخه مصنّف موجود است؛ و پیداست که او آن را پس از تالیف کتاب اضافه کرده است، و آن را در حاشیه نسخه خود با خط خود نوشته شده است.

فقد اختلف قول علمائنا فیهم فمنهم من حکم بکفرهم لأنهم دفعوا ما علم ثبوته من ضرورة و هو النص الجلی الدال علی إمامته مع تواتره و ذهب آخرون إلی أنهم فسقة و هو الأقوی ثم اختلف هؤلاء علی أقوال ثلاثة أحدها أنهم مخلدون فی النار لعدم استحقاقهم الجنة الثانی قال بعضهم إنهم یخرجون من النار إلی الجنة الثالث ما ارتضاه ابن نوبخت و جماعة من علمائنا أنهم یخرجون من النار لعدم الکفر الموجب للخلود و لا یدخلون الجنة لعدم الإیمان المقتضی لاستحقاق الثواب انتهی.

و قال رحمه الله فی شرح الیاقوت أما دافعو النص فقد ذهب أکثر أصحابنا إلی تکفیرهم و من أصحابنا من یحکم بفسقهم خاصة ثم اختلف أصحابنا فی أحکامهم فی الآخرة فالأکثر قالوا بتخلیدهم و فیهم من قال بعدم الخلود و ذلک إما بأن ینقلوا إلی الجنة و هو قول شاذ عنده أولا إلیهما و استحسنه المصنف انتهی.

أقول: القول بعدم خلودهم فی النار نشأ من عدم تتبعهم للأخبار و الأحادیث الدالة علی خلودهم متواترة أو قریبة منها نعم الاحتمالان الأخیران آتیان فی المستضعفین منهم کما ستعرف. (1)و القول بخروج غیر المستضعفین من النار قول مجهول القائل نشأ بین المتأخرین الذین لا معرفة لهم بالأخبار و لا بأقوال القدماء الأخیار قال الصدوق رحمه الله اعتقادنا فی الظالمین أنهم ملعونون و البراءة منهم واجبة و استدل علی ذلک بالآیات و الأخبار ثم قال و الظلم هو وضع الشی ء فی غیر موضعه فمن ادعی الإمامة و لیس بإمام فهو الظالم الملعون و من وضع الإمامة فی غیر أهلها فهو ظالم ملعون

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ جَحَدَ عَلِیّاً إِمَامَتَهُ مِنْ بَعْدِی فَإِنَّمَا جَحَدَ نُبُوَّتِی وَ مَنْ جَحَدَ نُبُوَّتِی فَقَدْ جَحَدَ اللَّهَ رُبُوبِیَّتَهُ.

ثم قال: و اعتقادنا فیمن جحد إمامة أمیر المؤمنین و الأئمة من بعده علیهم السلام أنه

ص: 365


1- هذه المطالب النفیسة التی تنتهی إلی قوله فیما سیأتی: و قال شارح المقاصد غیر موجودة فی غیر نسخة المصنّف؛ و یظهر أنّه قد أضافها فی مراجعاته بعد تألیف الکتاب، حیث کتبها فی هامش نسخته بخطه الشریف.

پس از او را انکار کرده است، این است که کار او به منزله انکار پیامبران است و اعتقاد ما در مورد کسی که به امیر مومنان معتقد است و یکی از امامان پس از او را انکار کند، مانند کسی است که به همه پیامبران ایمان داشته باشد و نبوت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را انکار کند.

و امام صادق علیه­السلام فرمود: منکر امام آخر ما، با منکر امام اول ما تفاوتی ندارد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: امامان پس از من دوازده نفر هستند که اولین آن­ها امیر مومنان علی بن ابی طالب و آخرین آن­ها قائم است که پیروی از آنان پیروی از من است و سرپیچی از آنان سرپیچی از من است و هر کس یک نفر از آن­ها را انکار کند، مرا انکار کرده است.

امام صادق علیه­السلام فرمود: هر کس در کفر دشمنان ما و ظالمین به ما شک کند، کافر است.

و اعتقاد ما در کسانی که با علی جنگیدند، مانند سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمود: هر کس با علی بجنگد، با من جنگیده است.

و این سخن او که فرمود: هر کس با علی بجنگد، با من جنگیده است و هر کس با من بجنگد، با خداوند عز و جل جنگیده است.

و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم­السلام که فرمود: من دشمن دشمنان آن­ها و دوست دوستانشان هستم.

و اعتقاد ما در برائت، این است که باید از چهار بت و چهار زن و از جمیع پیروان آن­ها که بدترین مخلوقات خداوند عز و جل هستند برائت جست، و اعتقاد به خداوند و رسول او و ائمه علیهم­السلام تنها با برائت از دشمنان آن­ها ممکن است.

و شیخ مفید قدس الله روحه در کتاب المسائل می­گوید: امامیه بر این اتفاق نظر دارند که هر کس امامت یکی از امامان و طاعات واجب را انکار کند، کافر و گمراه و مستحق خلود در آتش است. و در جای دیگر گفته است: امامیه بر این اتفاق نظر دارند که بدعتگزاران همه کافر هستند و امام باید پس از دعوت آن­ها و اقامه بیّنات برای آنان، در صورت استطاعت، از آن­ها درخواست توبه کند. پس اگر از بدعت خود توبه کردند و به راه راست گراییدند، که هیچ. وگرنه باید آن­ها را به دلیل این تمرد به قتل برساند و اگر کسی از آن­ها بر این کفر خود از دنیا رفت، از اهل آتش است.

و معتزله بر خلاف آن اتفاق نظر دارند و تصور می­کنند اغلب بدعتگزاران فاسق هستند و کافر نیستند و در بین آن­ها افرادی وجود دارند که با بدعت خود فاسق نیستند و با آن از اسلام خارج نمی­شوند و افرادی مانند مرجئه از یاران ابن شبیب و فرقه تبریه از زیدیه در اصول با آن­ها توافق نظر دارند، هر چند در صفات امام با آن­ها مخالفند.

و محقق طوسی رحمه الله عقاید اصول

ص: 366

بمنزلة من جحد نبوة الأنبیاء علیهم السلام و اعتقادنا فیمن أقر بأمیر المؤمنین و أنکر واحدا ممن بعده من الأئمة علیهم السلام أنه بمنزلة من آمن بجمیع الأنبیاء و أنکر نبوة محمد صلی الله علیه و آله

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الْمُنْکِرُ لآِخِرِنَا کَالْمُنْکِرِ لِأَوَّلِنَا.

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ طَاعَتُهُمْ طَاعَتِی وَ مَعْصِیَتُهُمْ مَعْصِیَتِی مَنْ أَنْکَرَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ أَنْکَرَنِی.

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَنْ شَکَّ فِی کُفْرِ أَعْدَائِنَا وَ الظَّالِمِینَ لَنَا فَهُوَ کَافِرٌ.

و اعتقادنا فیمن قاتل علیا صلوات الله علیه

کَقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ قَاتَلَ عَلِیّاً فَقَدْ قَاتَلَنِی.

وَ قَوْلِهِ مَنْ حَارَبَ عَلِیّاً فَقَدْ حَارَبَنِی وَ مَنْ حَارَبَنِی فَقَدْ حَارَبَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ.

و اعتقادنا فی البراءة أنها من الأوثان الأربعة و الإناث الأربع و من جمیع أشیاعهم و أتباعهم و أنهم شر خلق الله عز و جل و لا یتم الإقرار بالله و برسوله و بالأئمة علیهم السلام إلا بالبراءة من أعدائهم.

و قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی کتاب المسائل اتفقت الإمامیة علی أن من أنکر إمامة أحد من الأئمة و جحد ما أوجبه الله تعالی له من فرض الطاعة فهو کافر ضال مستحق للخلود فی النار و قال فی موضع آخر اتفقت الإمامیة علی أن أصحاب البدع کلهم کفار و أن علی الإمام أن یستتیبهم عند التمکن بعد الدعوة لهم و إقامة البینات علیهم فإن تابوا من بدعهم و صاروا إلی الصواب و إلا قتلهم لردتهم عن الإیمان و أن من مات منهم علی ذلک فهو من أهل النار.

و أجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک و زعموا أن کثیرا من أهل البدع فساق لیسوا بکفار و أن فیهم من لا یفسق ببدعته و لا یخرج بها عن الإسلام کالمرجئة من أصحاب ابن شبیب و التبریة من الزیدیة الموافقة لهم فی الأصول و إن خالفوهم فی صفات الإمام.

و قال المحقق الطوسی روح الله روحه القدوسی فی قواعد العقائد أصول

ص: 366

ایمان شیعه را سه چیز دانسته است: باور وحدانیت ذات خداوند و عدل در افعال او و باور نبوت انبیاء و باور امامت امامان معصومی که جانشین انبیاء بودند.

و به اعتقاد اهل تسنن، ایمان باور خداوند متعال و صدق دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم است و باور احکامی که به یقینمی­دانیم او به آن حکم کرد و در آن شبهه و اختلافی وجود ندارد و کفر در مقابل ایمان است و گناه در مقابل عمل صالح است و به گناهان کبیره و صغیره تقسیم می­شود و بنا بر اجماع، مومن استحقاق جاودانگی در بهشت و کافر مستحق جاودانگی در جهنم و عذاب را دارد.

و به گفته شهید ثانی رفع الله درجته در رساله حقایق الایمان در تحقیق معنای اسلام و ایمان، بحث دوم در جواب الزام در پاسخ به افرادی از فرقه امامیه است که معتقد به عمومیت اسلام هستند و این­که کفر عدم ایمان است. اما از نظر آن­ها هر کسی که شهادتین را بگوید هر چند امامت را تصدیق نکرده باشد، مسلمان است، مگر آن­که به دلیل دیگری مانند دشمنی کافر شود. و از نظر خوارج این حکم با این حکم که کفر عدم ایمان است منافات دارد. و از آن­چه گذشت دانستی که تصدیق به امامت ائمه علیهم­السلام، از نظر گروهی از امامیه جزو اصول ایمان است و در مذهب آنان یک ضرورت است و محقق طوسی رحمه الله آن را صراحتا از ایشان نقل کرده است و شکی نیست که عدم شیء با عدم اصل آن که جزوی از آن است اثبات می­شود؛ پس حکم کفر کسی که این تصدیق را نداشته باشد، لازم است هر چند شهادتین را گفته باشد و این حکم همچنین منافات دارد با حکم به اسلام کسی که امامت دوازده امام را قبول ندارد و این حکم آخر را نمی­توان اعتقاد به عموم اسلام نام نهاد، بلکه شامل حال کسانی می­شود که معتقد به اسلام هستند و این تصدیق را ندارند با قطع نظر از این­که آن­ها معتقد به عموم اسلام یا مساوی بودن آن با ایمان هستند.

و اما پاسخ به منع از منافات بین این دو حکم این است که ما بر کسی که این تصدیق را ندارد به کفر حکم می­کنیم و حکم به اسلام او ظاهری است. و موضوعِ دو حکم مختلف است و منافاتی بین آن دو وجود ندارد. سپس گفت که منظور از حکم به اسلام ظاهری او، صحت ترتّب بسیاری از احکام شرعی بر آن است و نتیجه آن است که شارع اقرار به شهادتین

ص: 367

الإیمان عند الشیعة ثلاثة التصدیق بوحدانیة الله تعالی فی ذاته و العدل فی أفعاله و التصدیق بنبوة الأنبیاء علیهم السلام و التصدیق بإمامة الأئمة المعصومین من بعد الأنبیاء.

و قال أهل السنة الإیمان هو التصدیق بالله تعالی و بکون النبی صلی الله علیه و آله صادقا و التصدیق بالأحکام التی نعلم یقینا أنه علیه السلام حکم بها دون ما فیه اختلاف أو اشتباه و الکفر یقابل الإیمان و الذنب یقابل العمل الصالح و ینقسم إلی کبائر و صغائر و یستحق المؤمن بالإجماع الخلود فی الجنة و یستحق الکافر الخلود فی العقاب.

و قال الشهید الثانی رفع الله درجته فی رسالة حقائق الإیمان عند تحقیق معنی الإیمان و الإسلام البحث الثانی فی جواب إلزام یرد علی القائلین من الإمامیة بعموم الإسلام مع القول بأن الکفر عدم الإیمان عما من شأنه أن یکون مؤمنا أما الإلزام فإنهم حکموا بإسلام من أقر بالشهادتین فقط غیر عابث دون إیمانه سواء علم منه عدم التصدیق بإمامة الأئمة علیهم السلام أم لا إلا من خرج بدلیل خارج کالنواصب و الخوارج فالظاهر أن هذا الحکم مناف للحکم بأن الکفر عدم الإیمان عما من شأنه أن یکون مؤمنا و أیضا قد عرفت مما تقدم أن التصدیق بإمامة الأئمة علیهم السلام من أصول الإیمان عند الطائفة من الإمامیة کما هو معلوم من مذهبهم ضرورة و صرح بنقله المحقق الطوسی رحمه الله عنهم فیما تقدم و لا ریب أن الشی ء یعدم بعدم أصله الذی هو جزؤه کما نحن فیه فیلزم الحکم بکفر من لم یتحقق له التصدیق المذکور و إن أقر بالشهادتین و أنه مناف أیضا للحکم بإسلام من لم یصدق بإمامة الأئمة الاثنی عشر علیهم السلام و هذا الأخیر لا خصوصیة لوروده علی القول بعموم الإسلام بل هو وارد علی القائلین بإسلام من لم یتحقق له التصدیق المذکور مع قطع النظر عن کونهم قائلین بعموم الإسلام أو مساواته للإیمان.

و أما الجواب فبالمنع من المنافاة بین الحکمین و ذلک لأنا نحکم بأن من لم یتحقق له التصدیق المذکور کافر فی نفس الأمر و الحکم بإسلامه إنما هو فی الظاهر فموضوع الحکمین مختلف فلا منافاة ثم قال المراد بالحکم بإسلامه ظاهرا صحة ترتب کثیر من الأحکام الشرعیة علی ذلک و الحاصل أن الشارع جعل الإقرار بالشهادتین علامة

ص: 367

را نشانه صحت اجرای بیشتر احکام شرعی - مانند حلال بودن ازدواج با او و حکم به طهارت او و مصونیت خون و مال اتو و احکام دیگری که در کتب فروع آمده است و حکمت آن تخفیف حکم مومنان بوده- بر شخص اقرارکننده قرار داده است. زیرا نیاز مبرمی به آمیزش با آنان در اکثر زمان­ها و مکان­ها وجود دارد و جذب کافر به سوی دین اسلام هنگامی است که در اجرای احکام مسلمانان کفایت داشته باشد تا به مجرد اقرار ظاهری رغبت او به اسلام بیشتر شود، سپس از این مرتبه بالاتر رود و اسلام باطنی نیز برایش محقق گردد.

و بدان که گروهی از علمای فرقه امامیه به کفر اهل خلاف حکم دادند، اما اکثریت آنان به اسلام آن­ها معتقدند. اگر منظور آن­ها این باشد که آن­ها باطنا و نه در ظاهر کافرند، ظاهر امر این است که این یک درگیری لفظی است، چرا که آن­ها حکم به صحت جریان اکثر احکام مسلمانان بر آن­ها در ظاهر داده­اند، نه این­که آن­ها مسلمان باطنی هستند. بنابراین اجماع را مبنی بر ورود آنان بر آتش نقل کردند و اگر منظور آن­ها کفر ظاهری و باطنی بود، این ممنوع است و دلیلی بر آن وجود ندارد. بلکه بر اسلام آنان دلیل وجود دارد زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به من دستور داده شده که با مردم بجنگم تا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهِ را بگویند.

و شیخ طوسی نوّر الله ضریحه در تلخیص شافی می­گوید: اعتقاد ما این است که محارب با امیر مومنان کافر است و دلیل بر آن اجماع فرقه بر حق امامیه است و اجماع آنان حجت است و این­که ما می­دانیم کسی که با امیر مومنان دشمنی کند، منکر امامت اوست و رد کننده آن است و رد کردن امامت کفر است، همانطور که رد کردن نبوت کفر است. زیرا جهل نسبت به نبوت و امامت مانند یکدیگر است. سپس رحمه الله به روایات بسیاری در این مورد استدلال کرد.

پس حال که آن­چه را که علمای متقدم و متاخر از فرقه امامیه ذکر کرده­اند دیدی، ضعف قول به خروج آنان را از آتش خواهی دانست و روایات وارده در این باب بیش از آن است که بتوان آن را در یک باب یا یک کتاب جمع کرد و وقتی آن­ها در دنیا و آخرت در حکم مسلمان هستند، پس چه تفاوتی میان آنان و شیعیان فاسق وجود دارد و چه سودی در مطالب مورد اجماع فرقه امامیه است که در پاسخ به مخالفان معتقد به این­که امامت از فروع دین است، می­گویند امامت از اصول دین است. و عام و خاص روایت متواتر دارند که هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است و روایات بسیاری پیرامون

ص: 368

علی صحة إجراء أکثر الأحکام الشرعیة علی المقر کحل مناکحته و الحکم بطهارته و حقن دمه و ماله و غیر ذلک من الأحکام المذکورة فی کتب الفروع و کان الحکمة فی ذلک هو التخفیف عن المؤمنین لمسیس الحاجة إلی مخالطتهم فی أکثر الأزمنة و الأمکنة و استمالة الکافر إلی الإسلام فإنه إذا اکتفی فی إجراء أحکام المسلمین علیه ظاهرا بمجرد إقراره الظاهری ازداد ثباته و رغبته فی الإسلام ثم یترقی فی ذلک إلی أن یتحقق له الإسلام باطنا أیضا.

و اعلم أن جمعا من علماء الإمامیة حکموا بکفر أهل الخلاف و الأکثر علی الحکم بإسلامهم فإن أرادوا بذلک کونهم کافرین فی نفس الأمر لا فی الظاهر فالظاهر أن النزاع لفظی إذ القائلون بإسلامهم یریدون ما ذکرناه من الحکم بصحة جریان أکثر أحکام المسلمین علیهم فی الظاهر لا أنهم مسلمون فی نفس الأمر و لذا نقلوا الإجماع علی دخولهم النار و إن أرادوا بذلک کونهم کافرین ظاهرا و باطنا فهو ممنوع و لا دلیل علیه بل الدلیل قائم علی إسلامهم ظاهرا

لِقَوْلِهِ صلی الله علیه و آله أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّی یَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهِ.

انتهی کلامه رفع مقامه.

و قال الشیخ الطوسی نور الله ضریحه فی تلخیص الشافی عندنا أن من حارب أمیر المؤمنین کافر و الدلیل علی ذلک إجماع الفرقة المحقة الإمامیة علی ذلک و إجماعهم حجة و أیضا فنحن نعلم أن من حاربه کان منکرا لإمامته و دافعا لها و دفع الإمامة کفر کما أن دفع النبوة کفر لأن الجهل بهما علی حد واحد ثم استدل رحمه الله بأخبار کثیرة علی ذلک.

فإذا عرفت ما ذکره القدماء و المتأخرون من أساطین العلماء و الإمامیة و محققیهم عرفت ضعف القول بخروجهم من النار و الأخبار الواردة فی ذلک أکثر من أن یمکن جمعه فی باب أو کتاب و إذا کانوا فی الدنیا و الآخرة فی حکم المسلمین فأی فرق بینهم و بین فساق الشیعة و أی فائدة فیما أجمع علیه الفرقة المحقة من کون الإمامة من أصول الدین ردا علی المخالفین القائلین بأنه من فروعه و قد روت العامة و الخاصة متواترا من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیة و قد أوردت أخبارا کثیرة

ص: 368

آیاتی که در شان آنان نازل شده وارد شده است. آن­ها شرک و کفر را در آیات به ترک ولایت تاویل کرده­اند و روایات متواتری وجود دارد که هیچ عملی بدون ولایت پذیرفته نیست.

و به گفته صدوق رحمه الله، اسلام اقراربه شهادتین است که با آن جان و مال مصون می­ماند و ثواب بر ایمان به دست می­آید.

صحیح: امام باقر علیه­السلام فرمود: هر فردی از افراد این امت که امام ظاهر و عادلی از جانب خداوند عز و جل نداشته باشد، گمراه و گمگشته است و اگر بر این حال بمیرد، برکفر و نفاق مرده است.

و بدان که امامان ستمگر و پیروان آن­ها از دین خداوند منحرف هستند و گمراه شدند و گمراه کردند و اعمال آن­ها مانند کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ.

و از امام صادق علیه­السلام در آیه وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ روایت است: منظور این است که آن­ها بر نور اسلام بودند اما هنگامی که ولایت هر امام ستمگری را که از جانب خداوند منصوب نشده بود پذیرفتند، با ولایت او از نور اسلام خارج شدند و به ظلمات کفر رفتند. پس خداوند آتش را با کفار بر آنان واجب کرد. فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.(1)

از ائمه علیهم­السلام روایت شده است: اگر هر فرشته­ای که خداوند عز و جل او را آفریده باشد و هر پیامبری که خداوند او را مبعوث کرده باشد و هر دوست و هر شهیدی در حق دشمن ما اهل بیت شفاعت کنند که خداوند عز و جل او را از آتش بیرون بیاورد، خداوند هرگز او را خارج نمی­کند و در کتاب خود می­فرماید: ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً.

امام صادق علیه­السلام فرمود: دشمن کسی نیست که با ما اهل بیت دشمنی کند، زیرا تو کسی نمی­گوید من دشمن محمد و آل او هستم، بلکه دشمن کسی است که با شما دشمنی کند در حالی­که می­داند شما دوستان ما هستید و از دشمنان ما بیزاری می­جویید و شیعه ما هستید.

و از برخی روایات و بلکه از بسیای از آن پیداست که آن­ها در دنیا نیز در حکم کفار هستند، اما از آنجایی که خداوند می­داند امامان ستمگر و پیروان آن­ها بر شیعیان غلبه می­کنند و بلای شیعیان می­گردند و نمی­توانند از آنان رهایی یابند بلکه به ناچار باید با آنان مراوده و ازدواج داشته باشند، حکم اسلام را بر آنان جاری کرد. و در هنگام ظهور قائم، حکم سایر کفار را بر آنان جای می­کند و در آخرت آن­ها را به آتش وارد می­کند و تا ابد با کفار در آن هستند. و این چنین روایات با هم جمع

ص: 369


1- .[1] مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار (ط - بیروت) - بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق.

فی أبواب الآیات النازلة فیهم علیهم السلام أنهم فسروا الشرک و الکفر فی الآیات بترک الولایة و قد وردت أخبار متواترة أنه لا یقبل عمل من الأعمال إلا بالولایة.

و قال الصدوق رحمه الله: الإسلام هو الإقرار بالشهادتین و هو الذی به تحقن الدماء و الأموال و الثواب علی الإیمان

-وَ قَدْ وَرَدَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ظَاهِرٌ عَادِلٌ أَصْبَحَ ضَالًّا تَائِهاً وَ إِنَّ مَنْ مَاتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ مَاتَ مِیتَةَ کُفْرٍ وَ نِفَاقٍ.

و اعلم أن أئمة الجور و أتباعهم لمعزولون عن دین الله قد ضلوا و أضلوا فأعمالهم التی یعملونها کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ و

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ ،الْآیَةَ، قَالَ علیه السلام إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا عَلَی نُورِ الْإِسْلَامِ فَلَمَّا أَنْ تَوَلَّوْا کُلَّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَیْسَ مِنَ اللَّهِ خَرَجُوا بِوَلَایَتِهِمْ إِیَّاهُ مِنْ نُورِ الْإِسْلَامِ إِلَی ظُلُمَاتِ الْکُفْرِ فَأَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمُ النَّارَ مَعَ الْکُفَّارِ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

-و قد ورد فی الناصب ما ورد فی خلوده فی النار

-وَ قَدْ رُوِیَ بِأَسَانِیدَ کَثِیرَةٍ عَنْهُمْ علیهم السلام لَوْ أَنَّ کُلَّ مَلَکٍ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کُلَّ نَبِیٍّ بَعَثَهُ اللَّهُ وَ کُلَّ صِدِّیقٍ وَ کُلَّ شَهِیدٍ شَفَعُوا فِی نَاصِبٍ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ أَنْ یُخْرِجَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ النَّارِ مَا أَخْرَجَهُ اللَّهُ أَبَداً وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً

-وَ قَدْ رُوِیَ بِأَسَانِیدَ مُعْتَبَرَةٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَیْسَ النَّاصِبُ مَنْ نَصَبَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ لِأَنَّکَ لَا تَجِدُ رَجُلًا یَقُولُ أَنَا أُبْغِضُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ لَکِنَّ النَّاصِبَ مَنْ نَصَبَ لَکُمْ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّکُمْ تَتَوَلَّوْنَا وَ تَتَبَرَّءُونَ مِنْ عَدُوِّنَا وَ أَنَّکُمْ مِنْ شِیعَتِنَا.

و یظهر من بعض الأخبار بل من کثیر منها أنهم فی الدنیا أیضا فی حکم الکفار لکن لما علم الله أن أئمة الجور و أتباعهم یستولون علی الشیعة و هم یبتلون بمعاشرتهم و لا یمکنهم الاجتناب عنهم و ترک معاشرتهم و مخالطتهم و مناکحتهم أجری الله علیهم حکم الإسلام توسعة فإذا ظهر القائم علیه السلام یجری علیهم حکم سائر الکفار فی جمیع الأمور و فی الآخرة یدخلون النار ماکثین فیها أبدا مع الکفار و به یجمع بین الأخبار کما أشار

ص: 369

می­شود و شیخ مفید و شهید ثانی به آن اشاره کرده­اند.

و می­توان گفت به دلیل شبهاتی که در آن زمان وجود داشته است، حکم اسلام در دنیا بر آنان جاری می­شده اما وقتی در زمان او علیه­السلام حق صریح با بینات و دلایل روشن و معجزات آشکار گشت و شبهه­ای باقی نماند و آن­ها انکار کردند، به سایر کفار ملحق می­شوند و روایات در این باب در باب­های این کتاب پراکنده است و از خداوند می­خواهم که به من در تالیف کتاب جداگانه­ای در این باب توفیق عطا کند، ان شاء الله. و برخی روایات که خلاف چیزهایی است که گفتیم، همانطور که گفته شد مربوط به مستضعفان است.

و به گفته شارح المقاصد، مسلمانان در مومنِ صاحب گناهان کبیره که قبل از توبه از دنیا برود اختلاف نظر دارند. به عقیده ما نه عفو حتمی است و نه عذاب و حکم آن به مشیت خداوند بستگی دارد. اما اگر عذاب شود می­توان به قطع گفت که در آتش ابدی نیست بلکه از آن خارج می­شود. نه این­که این امر بر خداوند واجب باشد، بلکه به مقتضای وعده­های سابق و دلایلی مانند خلود اهل بهشت. و از نظر معتزله عذاب دائم او حتمی است و عفو صورت نمی­گیرد و از آتش خارج نمی­شود و این­که برخی از معتزله می­گویند صاحب گناهان کبیره نه در بهشت است و نه در جهنم اشتباه است. و از اعتققاد منزلت بین دو جایگاه (1)

آنان نشات می­گیرد. یعنی حالتی غیر از ایمان و کفر و اما نظر مقاتل بن سلیمان و برخی از مرجئه (2)

که می­گویند مومنان دارای معصیت به هیچ وجه عذاب نمی­شوند و آتش فقط برای کفار است با استدلال به آیاتی که می­گوید عذاب مختص کفار است مثل قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی (3)

ص: 370


1- . پیش از این به معنای آن اشاره شد.
2- . پیش از این در مورد مذهب مرجئه مطالبی ذکر شد. و اما مقاتل بن سلیمان، مقاتل بن سلیمان بن بشیر ازدی خراسانی ابو الحسن بلخی، ملقب به ابن دوال دوز است، اصالت او به بلخ برمی­گردد و پس از مدتی به بصره رفت و به بغداد وارد شد و در آن علم حدیث را آموخت و در تفسیر قرآن کریم ید طولایی داشت. ابن حجر در التقریب راجع به او می­گوید: ص 505: او را تکذیب و متهم به اعتقاد به تجسیم کردند ، مرگ او در سال 150 اتفاق افتاد. به عقیده ابن ندیم او از محدّثان است و فراء متعلق به فرقه زیدیه است و کتبی در فنون قرآن و غیر آن به او نسبت داده شده که از جمله آن­ها می­توان به تفسیر کبیر اشاره کرد. شیخ طوسی در رجال خود یک بار در ضمن یاران امام باقر علیه­السلام و بار دیگر در ضمن یاران امام صادق علیه­السلام، از او نام برده است. و یاران ما در کتب رجالی خود زندگینامه او را ارائه داده­اند و بر این اتفاق نظر دارند که او یک شخص عامی است که ابن محجوب در باب وصیت، پس از حدیث قباب در روضۀ الکافی از قول یک فقیه از او روایت می­کند.
3- . طه: 48.

إلیه المفید و الشهید الثانی قدس الله روحهما.

و أیضا یمکن أن یقال لما کان فی تلک الأزمنة علیهم شبهة فی الجملة یجری علیهم فی الدنیا حکم الإسلام فإذا ظهر فی زمانه علیه السلام الحق الصریح بالبینات و المعجزات و لم تبق لهم شبهة و أنکروه التحقوا بسائر الکفار و أخبار هذا المطلب متفرقة فی أبواب هذا الکتاب و أرجو من الله أن یوفقنی لتألیف کتاب مفرد فی ذلک إن شاء الله تعالی و بعض الأخبار المشعرة بخلاف ما ذکرنا محمول علی المستضعفین کما عرفت.

و قال شارح المقاصد اختلف أهل الإسلام فیمن ارتکب الکبیرة من المؤمنین و مات قبل التوبة فالمذهب عندنا عدم القطع بالعفو و لا بالعقاب بل کلاهما فی مشیة الله تعالی لکن علی تقدیر التعذیب نقطع بأنه لا یخلد فی النار بل یخرج البتة لا بطریق الوجوب علی الله تعالی بل بمقتضی ما سبق من الوعد و ثبت بالدلیل کتخلید أهل الجنة و عند المعتزلة القطع بالعذاب الدائم من غیر عفو و لا إخراج من النار و ما وقع فی کلام البعض من أن صاحب الکبیرة عند المعتزلة لیس فی الجنة و لا فی النار فغلط نشأ من قولهم إن له المنزلة بین المنزلتین (1)أی حالة غیر الإیمان و الکفر و أما ما ذهب إلیه مقاتل بن سلیمان و بعض المرجئة (2) من أن عصاة المؤمنین لا یعذبون أصلا وإنما النار للکفار تمسکا بالآیات الدالة علی اختصاص العذاب بالکفار مثل « إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَی مَنْ کَذَّبَ وَتَوَلَّی» (3)إن الخزی

ص: 370


1- تقدم الایعاز إلی معنی ذلک.
2- تقدم الاشارة إلی مذهب المرجئة ، واما مقاتل بن سلیمان فهو مقاتل بن سلیمان بن بشیر الازدی الخراسانی ابوالحسن البلخی یقال له : ابن دوال دوز ، أصله من بلخ وانتقل إلی البصرة ودخل بغداد وحدث بها وکان مشهورا بتفسیر کتاب الله العزیز ، ترجمه ابن حجر فی التقریب : ص ٥٠٥ وقال : کذبوه وحجروه ورمی بالتجسیم من السابعة ، مات سنة ١٥٠. وعده ابن الندیم من المحدثین والفراء من الزیدیة ونسب إلیه کتبا فی فنون القرآن وغیره منها تفسیره الکبیر ، وأورده الطوسی فی رجاله تارة فی أصحاب الامام الباقر علیه السلام وقال : تبری ، واخری فی أصحاب الامام الصادق علیه السلام ، وترجمه أصحابنا فی کتبهم الرجالیة ونصوا علی أنه عامی یروی عنه ابن محبوب فی باب الوصیة من لدن آدم من الفقیه ، وبعد حدیث القباب فی روضة الکافی.
3- طه : 4٨.

إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ (1) صورت گرفته و پاسخ این است که منظور از عذابی که در این آیات آمده است، عذاب خالد است.

و اما تمسک آنان به احادیثی مثل هر کس لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ را گفت به بهشت وارد می­شود حتی اگر زناکار یا سارق باشد،

ضعیف است. زیرا تنها خلود را نفی می­کند و نه ورود به آتش را. چرا که بنا بر عمده آیات و احادیث، مومنان به طور قطع به بهشت وارد می­شوند اما نه قبل از ورود به آتش، بلکه پس از آن. اما دو مساله باقی می­ماند. اول: قطع شدن عذاب پس از یک مدت و دوم: مساله عفو تام. سپس خداوند متعال می­فرماید: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (2) مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ.(3)

و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ را بگوید به بهشت وارد می­شود و هر کس بدون شرک بمیرد به بهشت وارد می­شود حتی اگر زناکار یا سارق باشد.

دوم نصوصی است که محتوای آن دالّ بر خروج از آتش است مانند: النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (4) فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ.(5)

و مانند سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: گروهی پس از آن­که سوختند و از شدت سوختگی به ذغال تبدیل شدند از آتش خارج گشته و مانند رویش دانه در مسیر سیلاب دوباره می­رویند.

اما با این­که یک روایت در اصول حجت نیست، با در نظر گرفتن نصوص مفید تایید و تاکید است.(6)

سوم که بر عقاید معتزله است این است که هر کس صد سال بر ایمان و عمل صالح مواظبت داشته باشد، و در این اثنا یا پس از آن مرتکب گناهی مانند نوشیدن جرعه­ای شراب شد، شایسته خداوند حکیم نیست که او را عذاب ابدی کند و اگر این کار او ظلم نبود، پس نباید ظلمی در حق او صورت بگیرد و اگر با کار خود مستحق ذم نبود، نباید نکوهش شود.

ص: 371


1- . نحل: 27.
2- . زلزال: 7.
3- . و من عمل صالحا من ذکر أو انثی. مؤمن: 44.
4- . انعام: 128.
5- . آل عمران: 185.
6- . در حاشیه نسخه مصنف آمده است: جزری در این باره می­گوید: گروهی از آتش خارج می­شوند که سوخته­اند؛ و محش به معنای سوختن پوست و استخوان است. و به صورت( امتحشوا) نیز روایت شده است زیرا فاعل مشخصی ندارد؛ و قد محشته النار تمحشه محشا. و به گفته حمیل، السیل به معنای گل و لای و چیزهای دیگری است که سیل با خود می­آورد. و فعیل در اینجا به معنای مفعول است؛ اگر دانه­ای بر سر راه مسیل قرارگیرد، ظرف یک شبانه روز می­روید و او سرعت بازگشت جسم آنان را پس از سوختگی، به رویش این گیاه تشبیه کرده است.

الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرِینَ (1)فجوابه تخصیص ذلک العذاب بما یکون علی سبیل الخلود

وَ أَمَّا تَمَسُّکُهُمْ بِمِثْلِ قَوْلِهِ علیه السلام مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ إِنْ زَنَی وَ إِنْ سَرَقَ.

فضعیف لأنه إنما ینفی الخلود لا الدخول لنا وجوه الأول و هو العمدة الآیات و الأحادیث الدالة علی أن المؤمنین یدخلون الجنة البتة و لیس ذلک قبل دخول النار وفاقا فتعین أن یکون بعده و هو مسألة انقطاع العذاب أو بدونه و هو مسألة العفو التام قال الله تعالی فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (2)مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ (3)

-وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ قَالَ مَنْ مَاتَ لَا یُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ إِنْ زَنَی وَ إِنْ سَرَقَ.

-الثانی النصوص المشعرة بالخروج من النار کقوله تعالی النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ (4)فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ (5)

وَ کَقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ مِنَ النَّارِ قَوْمٌ بَعْدَ مَا امْتَحَشُوا وَ صَارُوا فَحْماً وَ حُمَماً فَیَنْبُتُونَ کَمَا یَنْبُتُ الْحَبَّةُ فِی حَمِیلِ السَّیْلِ.

و خبر الواحد و إن لم یکن حجة فی الأصول لکن یفید التأیید و التأکید بتعاضد النصوص. (6)الثالث و هو علی قاعدة الاعتزال أن من واظب علی الإیمان و العمل الصالح مائة سنة و صدر عنه فی أثناء ذلک أو بعده جریمة واحدة کشرب جرعة من الخمر فلا یحسن من الحکیم أن یعذبه علی ذلک أبد الآباد و لو لم یکن هذا ظلما فلا ظلم أو لم یستحق بهذا ذما فلا ذم.

ص: 371


1- النحل: 27.
2- الزلزال: 7.
3- و من عمل صالحا من ذکر أو انثی. المؤمن: 44.
4- الأنعام: 128.
5- آل عمران: 185.
6- فی هامش نسخة المصنّف: قال الجزریّ: فیه: یخرج قوم من النار قد امتحشوا أی احترقوا؛ و المحش: احتراق الجلد و ظهور العظم. و یروی: امتحشوا لما لم یسم فاعله؛ و قد محشته النار تمحشه محشا. و قال حمیل السیل هو ما یجی ء به السیل من طین أو غثاء و غیره، فعیل بمعنی مفعول؛ فاذا اتفقت فیه حبة و استقرت علی شط مجری السیل فانها تنبت فی یوم و لیلة، فشبه بها سرعة عود أبدانهم و اجسامهم إلیهم بعد مزق النار لها. منه عفی عنه.

چهارم این است که معصیت متناهیِ زمانی است و اگر معصیتی شدیدتر از آن وجود داشت و جزای آن این بود که برای تحقق قاعده عدل متناهی باشد، متناهیِ قدری نیز هست، بر خلاف کفر که حتی اگر زمانش پایان یابد، اندازه آن تناهی ندارد.

و معتزله از آیات دالّ بر خلود کفار و غیر او به عنوان حجتی برای وجوه اول استفاده می­کنند. مانند این آیه: وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً(1) و آیه: وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها(2)

و آیه: وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها(3) و هر آیه­ای که حکم خلود و نفی خروج در آن آمده است و آیه: وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِینَ (4)

و عدم غیبت از آتش به معنای خلود در آن است و آیه: وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها(5) و منظور، تجاوز از همه حدود با گناهان کبیره نیست. زیرا چنین چیزی محال است. و در بین ادیان مختلف مثل یهود و مسیحی و زرتشتی در موردآن اختلاف نظر وجود دارد و آیه جزو آیات مربوط به احکام ارث محسوب می­شود. و آیه: بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6)

و پاسخ کسی که می­گوید صیغه­ها مفید عموم است، این است که در آیه اول به دلیل صدور حکم قطعی به خروج تائب و صاحبان گناه صغیره، عموم مراد نیست. زیرا پس از آن طاعاتی ذکر می­شود که ثوابش این عقوبات را جبران می­کند. پس مومنِ صاحب گناهان کبیره نیز از این آیات و ادله خارج است و به طور خلاصه باید گفت: عامی که بعض از آن خارج شود، مفید قطع نیست و ما ابدی بودن استحقاق را قبول نداریم، بلکه با هدف دیدن وعید منتفی است زیرا پس از آن می­فرماید: حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ (7)

و اگر صحیح باشد، هدف آن دلالت بر ابدی بودن استحقاق

ص: 372


1- . جن: 23.
2- . نساء: 93.
3- . سجده: 20.
4- . انفطار: 14- 16.
5- . نساء: 14.
6- . بقره: 81.
7- . مریم: 75.

الرابع أن المعصیة متناهیة زمانا و هو ظاهر و قدرا لما یوجد من معصیة أشد منها فجزاؤها یجب أن یکون متناهیا تحقیقا لقاعدة العدل بخلاف الکفر فإنه لا یتناهی قدرا و إن تناهی زمانه.

و احتجت المعتزلة بوجوه الأول الآیات الدالة علی الخلود المتناولة للکافر و غیره کقوله تعالی وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً (1)و قوله تعالی وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها (2)و قوله وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها (3)و مثل هذا مسوق للتأبید و نفی الخروج و قوله وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبِینَ (4)و عدم الغیبة عن النار خلود فیها و قوله وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها (5)و لیس المراد تعدی جمیع الحدود بارتکاب الکبائر کلها ترکا و إتیانا فإنه محال لما بین البعض من التضاد کالیهودیة و النصرانیة و المجوسیة فیحمل علی مورد الآیة من حدود المواریث و قوله بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (6)و الجواب بعد تسلیم کون الصیغ للعموم أن العموم غیر مراد فی الآیة الأولی للقطع بخروج التائب و أصحاب الصغائر و صاحب الکبیرة الغیر المنصوصة إذا أتی بعدها بطاعات تربی ثوابها علی عقوباته فلیکن مرتکب الکبیرة من المؤمنین أیضا خارجا مما سبق من الآیات و الأدلة و بالجملة فالعام المخرج منه البعض لا یفید القطع وفاقا و لو سلم فلا نسلم تأبید الاستحقاق بل هو مغیا بغایة رؤیة الوعید لقوله بعده حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ (7)و لو سلم فغایته الدلالة علی استحقاق العذاب المؤبد

ص: 372


1- الجن: 23.
2- النساء: 93.
3- السجدة: 20.
4- الانفطار: 14- 16.
5- النساء: 14.
6- البقرة: 81.
7- مریم: 75.

خلود عذاب است نه بر وقوع آن. زیرا به دلیل وجود جواز خروج با عفو در آن اختلاف نظر وجود دارد.

و آیه دوم راجع به کسی است که دچار ارتکاب گناه تعمدانه و از روی حلال شمردن آن شده باشد. و به گفته ابن عباس، تعمد در حقیقت یا از کسی سر می­زند که عملی را حلال بداند و یا به این دلیل که تعلیق به وصف مشعر به حیثیت است. پس به کسی اختصاص دارد که مومنی را به خاطر ایمان او به قتل برساند یا به این­که خلود اگرچه در دوام ظاهر است، با جمع بین ادله می­توان به این نتیجه رسید که منظور از آن در اینجا اقامت طولانی مدت است.

و در مورد آیه سوم باید گفت که این آیات در حق کافران منکر حشر نازل شده است. با قرینه: ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (1)

زیرا بر آن دلالت دارد که خلود نتیجه یک مناقشه ظاهری است. به دلیل جواز خروج در هنگام عدم اراده کردن خروج از سوی آنان به دلیل یاس یا حیرانی یا امثال آن.

و مورد چهارم پس از تسلیم به افاده نفی آن از هر فردی و دلالت آن بر دوام عدم غیبت، با جمع بین ادله به همه کفار اختصاص دارد و همینطور است ششم و هفتم با درنظر گرفتن آن حدود، به عنوان حدود اسلام و به دلیل احاطه خطایا بر غلبه آن، چرا که با آن ایمانی باقی نمی­ماند این به اضافه احتمالی است که در خلود وجود دارد.

سپس در پژوهشی دیگر گفت: اختلافی در این وجود ندارد که هر کس پس از کفر و گناهان ایمان بیاورد، اهل بهشت است. مانند کسی که هیچ گناهی ندارد و هر کس نعوذ بالله پس از ایمان و عمل صالح خود کافر شود، جهنمی است مانند کسی که هیچ کار نیکی ندارد. و سخن در مورد کسی است که ایمان آورده و عمل صالح انجام می­دهد. وَ آخَرَ سَیِّئاً و همچنان به انجام طاعات و گناهان کبیره مبادرت ورزد. همانطور که برخی از مردم، امید به بهشت دارند، حتی اگر پس از آتش باشد. و استحقاق او برای ثواب و عقاب، بنا بر مقتضای وعد و وعید است و مساله ثابت

است و حبطی در آن صورت نمی­گیرد و بنا بر عقیده معتزله، او اگر پیش از توبه از دنیا برود در آتش ابدی است. اما ایمان و طاعات و استحقاقات اثبات شده فرد برای آن­ها ایجاد اشکال کرده است که چه می­شود و چرا از بین می­رود. آن­ها به حبوط طاعات اعتقاد دارند و این­که سیئات، حسنات را از بین می­برد و به عقیده اکثریت آنان یک گناه کبیره ثواب همه عبادات را از بین می­برد. اما فساد این عقیده ظاهر است از نظر سمعی با توجه بهنصوص دالّ بر این­که خداوند متعال ضایع نمی­کند أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا و عمل صالح انجام دهد و از نظر عقلی به دلیل قطع بر این­که شایسته خداوند حکیم کریم نیست که ثواب ایمان بنده و

ص: 373


1- . سجده: 20.

لا علی الوقوع کما هو المتنازع لجواز الخروج بالعفو.

و عن الثالثة بأن معنی متعمدا مستحلا فعله علی ما ذکره ابن عباس إذ التعمد علی الحقیقة إنما یکون من المستحل أو بأن التعلیق بالوصف یشعر بالحیثیة فیختص بمن قتل المؤمن لإیمانه أو بأن الخلود و إن کان ظاهرا فی الدوام فالمراد هاهنا المکث الطویل جمعا بین الأدلة.

و عن الثالثة بأنها فی حق الکافرین المنکرین للحشر بقرینة قوله ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (1)مع ما فی دلالتها علی الخلود من المناقشة الظاهرة لجواز أن یخرجوا عند عدم إرادتهم الخروج بالیأس أو الذهول أو نحو ذلک.

و عن الرابعة بعد تسلیم إفادتها النفی عن کل فرد و دلالتها علی دوام عدم الغیبة أنها تختص بالکفار جمعا بین الأدلة و کذا الخامسة و السادسة حملا للحدود علی حدود الإسلام و لإحاطة الخطیئة علی غلبتها بحیث لا یبقی معها الإیمان هذا مع ما فی الخلود من الاحتمال.

ثم قال فی بحث آخر لا خلاف فی أن من آمن بعد الکفر و المعاصی فهو من أهل الجنة بمنزلة من لا معصیة له و من کفر نعوذ بالله بعد الإیمان و العمل الصالح فهو من أهل النار بمنزلة من لا حسنة له و إنما الکلام فیمن آمن و عمل صالحا وَ آخَرَ سَیِّئاً و استمر علی الطاعات و الکبائر کما یشاهد من الناس فعندنا مآله إلی الجنة و لو بعد النار و استحقاقه للثواب و العقاب بمقتضی الوعد و الوعید ثابت من غیر حبوط و المشهور من مذهب المعتزلة أنه من أهل الخلود فی النار إذا مات قبل التوبة فأشکل علیهم الأمر فی إیمانه و طاعاته و ما یثبت من استحقاقاته أین طارت و کیف زالت فقالوا بحبوط الطاعات و مالوا إلی أن السیئات یذهبن الحسنات حتی ذهب الجمهور منهم إلی أن الکبیرة الواحدة تحبط ثواب جمیع العبادات و فساده ظاهر أما سمعا فللنصوص الدالة علی أن الله تعالی لا یضیع أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا و عمل صالحا و أما عقلا فللقطع بأنه لا یحسن من الحکیم الکریم إبطال ثواب إیمان العبد

ص: 373


1- السجدة: 20.

مواظبت او را بر طاعات در تمام طول عمر با خوردن یک لقمه ربا، یا نوشیدن جرعه­ای شراب باطل کند.

مؤلف

می­گویم:

پیش از این پیرامون این مساله در باب حبط و تکفیر صحبت شد و گمان نمی­کنم که بر تو پوشیده باشد آن­چه که مقدمه آن را پس از احاطه بر آیات و روایات آوردیم. و عمده روایات متعلق به این مباحث در کتاب کفر و ایمان خواهد آمد.

باب بیست و هشتم : بعد از ورود اهل بهشت به بهشت و اهل جهنم به جهنم چه خواهد شد؟

روایات

روایت 1.

خصال: محمد بن مسلم گوید از امام پنجم شنیدم میفرمود خدای عز و جل از آن هنگامی که زمین را آفریده هفت دسته از دانایان و خردمندان را که فرزند آدم ابو البشر نبودند در آن جا داده، همه آنان را هم از روی زمین آفرید و هر دسته ای را پس از دیگری در عصر خود در آن جا داد. سپس خدای عز و جل آدمی که پدر این بشر موجود است آفرید و نژادش را از وی پدید آورد بخدا از روزی که خدا بهشت را آفریده مورد استفاده مؤمنان بوده و از آن روزی که دوزخ را آفریده در کار عذاب کافرین گنهکار بوده شاید عقیده شماها این باشد که چون روز قیامت شد و خدا بدن های اهل بهشت را با روحشان ببهشت برد و بدنهای دوزخیان را با روحشان در آتش برد دیگر کسی نیست که در زمین او را بپرستد و به یگانگی و بزرگی بستاید. آری به خدا خلقی دیگر بدون وسیله ماده و نر بیافریند که او را بپرستند و به یگانگی ستایش کنند و برای آنان زمینی بیافریند که آنها را بردارد و آسمانی که بر آنها سایبان باشد، نیست که خدا می فرماید: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ»(1) {روزی که زمین زمین دیگری گردد و آسمانها آسمانهای دیگر؟} و بر سبیل انکار میفرماید: «أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»(2) {آیا ما از آفرینش نخست در ماندیم؟ بلکه آنها در پوشش تازه ای از آفرینش بسر میبرند}.

تفسیر عیاشی همانند آن را روایت کرده است.

روایت 2.

خصال: جابر بن یزید گوید: از امام باقر علیه السلام در باره آیه «أَ فَعَیِینا بِالْخَلْق

ص: 374


1- . ابراهیم / 48
2- . ق / 15

و مواظبته علی الطاعات طول العمر بتناول لقمة من الرباء أو جرعة من الخمر إلی آخر ما قال.

أقول

قد سبق القول فی ذلک فی باب الحبط و التکفیر و لا أظنک یخفی علیک ما مهدناه أولا بعد الإحاطة بما أوردناه من الآیات و الأخبار و سیأتی عمدة الأخبار المتعلقة بتلک المباحث فی کتاب الإیمان و الکفر.

باب 28 ما یکون بعد دخول أهل الجنة الجنة و أهل النار النار

الأخبار

«1»

ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَرْضِ مُنْذُ خَلَقَهَا سَبْعَةَ عَالَمِینَ لَیْسَ هُمْ مِنْ وُلْدِ آدَمَ خَلَقَهُمْ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَأَسْکَنَهُمْ فِیهَا وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ مَعَ عَالَمِهِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَا هَذَا الْبَشَرِ وَ خَلَقَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْهُ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا خَلَتِ الْجَنَّةُ مِنْ أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِینَ مُنْذُ خَلَقَهَا وَ لَا خَلَتِ النَّارُ مِنْ أَرْوَاحِ الْکُفَّارِ وَ الْعُصَاةِ مُنْذُ خَلَقَهَا عَزَّ وَ جَلَّ لَعَلَّکُمْ تَرَوْنَ أَنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ صَیَّرَ اللَّهُ أَبْدَانَ أَهْلِ الْجَنَّةِ مَعَ أَرْوَاحِهِمْ فِی الْجَنَّةِ وَ صَیَّرَ أَبْدَانَ أَهْلِ النَّارِ مَعَ أَرْوَاحِهِمْ فِی النَّارِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (لَا یُعْبَدُ خ ل) فِی بِلَادِهِ وَ لَا یَخْلُقُ خَلْقاً یَعْبُدُونَهُ وَ یُوَحِّدُونَهُ (1)وَ یُعَظِّمُونَهُ وَ یَخْلُقُ لَهُمْ أَرْضاً تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً تُظِلُّهُمْ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ

: شی، تفسیر العیاشی عن محمد مثله.

«2»

ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ

ص: 374


1- فی المصدر بعد ذلک: بلی و اللّه لیخلقن اللّه خلقا من غیر فحولة و لا اناث یعبدونه و یوحدونه اه. م.

الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»(1) {آیا ما از آفرینش نخست ناتوان شدیم؟ بلکه آنان در آفرینش نوی هستند.} پرسیدم، حضرت فرمود: ای جابر! تأویل آیه این است که خداوند متعال آنگاه که این آفریدگان و این جهان را نابود ساخته و بهشتیان را در بهشت و دوزخیان را در دوزخ جای دهد، جهان دیگری غیر از این جهان را از نو پدید می آورد، بدون نر و ماده، تا او را پرستیده و یگانه دانند و به آنان زمینی غیر از این زمین می آفریند که در آن استقرار یافته و آسمان دیگری که بر آنان سایه افکند. شاید تو بر این باوری که خداوند تنها این جهان را آفریده و به جز شما بشری را نیافریده است؟ آری به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفریده که تو در پایان این جهان ها و آن آدمیان هستی.

توضیح

ممکن است بتوان جمع کرد بین این روایت و روایات گذشته بنابر این که بگوییم مراد از هفت لوح ها هستند و اینجا مراد اشخاص هستند.

روایت 3.

کتاب حسین بن سعید نوادر: ابو خالد قمّاط گفت: به امام صادق علیه­السلام گفتم و گفته شده به امام باقر علیه­السلام گفت که وقتی بهشتیان به بهشت، و جهنمیان به جهنم وارد شوند، چه اتفاقی می­افتد؟ فرمود: اگر خداوند بخواهد خلقی را بیافریند، و برای آن­ها دنیایی خلق کند که به آن بازگردند این کار را انجام می­دهد و به تو نمی­گویم که این کار را انجام می­دهد.

روایت 4.

کتاب حسین بن سعید نوادر: ابو بصیر گفت: از امام صادق علیه­السلام پرسیدم وقتی بهشتیان به بهشت و جهنمیان به جهنم وارد شوند، چه اتفاقی می­افتد؟ حضرت فرمود: گمان نمی­کنم که خداوند مجددا خلقی را بیافریند تا او را پرستش کنند.

ص: 375


1- . ق / 15

الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ فَقَالَ یَا جَابِرُ تَأْوِیلُ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَفْنَی هَذَا الْخَلْقَ وَ هَذَا الْعَالَمَ وَ أَسْکَنَ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ جَدَّدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَالَماً غَیْرَ هَذَا الْعَالَمِ وَ جَدَّدَ خلق (عَالَماً) مِنْ غَیْرِ فُحُولَةٍ وَ لَا إِنَاثٍ یَعْبُدُونَهُ وَ یُوَحِّدُونَهُ وَ خَلَقَ لَهُمْ أَرْضاً غَیْرَ هَذِهِ الْأَرْضِ تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً غَیْرَ هَذِهِ السَّمَاءِ تُظِلُّهُمْ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ بَشَراً غَیْرَکُمْ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِکَ الْآدَمِیِّینَ.

بیان

یمکن الجمع بینه و بین ما سبق بحمل السبعة علی الألواح و هذا علی الأشخاص (1)

«3»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ یُقَالُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا أُدْخِلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أُدْخِلَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ فَمَهْ قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنْ أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ خَلْقاً وَ یَخْلُقَ لَهُمْ دُنْیَا یَرُدُّهُمْ إِلَیْهَا فَعَلَ وَ لَا أَقُولُ لَکَ إِنَّهُ یَفْعَلُ.

«4»

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ فَمَهْ فَقَالَ مَا أَزْعُمُ لَکَ أَنَّهُ تَعَالَی یَخْلُقُ خَلْقاً یَعْبُدُونَهُ.

ص: 375


1- لعل المراد من الحدیث الأول علی ظاهره أن اللّه تبارک و تعالی خلق فی أرضنا هذه قبل خلق آدم و ولده سبعة امم من نوع الانسانی أوجد کل امة بعد انقراض امة اخری و فنائها فیکون ساکنو الأرض من ابتدائها إلی الآن ثمانیة طبقات و امم، و من الحدیث الثانی أن اللّه تعالی خلق غیر هذه الأرض ألف ألف عالم و کرات یسکنها ألف ألف امم، فعلیه لا معارضة و لا تضارب بین الحدیثین، و بالحدیث الأول تنحل عویصة بدایة العالم و ما یورد علی الدینیین من أن علم الجیولوجیا أی علم الطبقات الارضیة یخالف معتقدکم من بدء العالم و تاریخ أول إنسان وجد علی الأرض و هو آدم فأنتم تحسبون أنّه قبل نحو ستة آلاف سنة و نحن وجدنا جماجم الإنسان و غیرها من عظام الإنسان و الحیوانات تحاکی عن وجودها قبل تلک السنة بکثیر، و الحدیث یدفع الاشکال بأن آدم لم یکن أول خلیقة بل کان قبله طبقات متعدّدة من الأمم؛ و من الحدیث الثانی یستفاد أن اللّه تبارک و تعالی خلق غیر ارضنا عوالم متعدّدة متکثرة، و أن ما کانوا یظنون قبلا من أن سائر الکرات غیر معمورة و غیر مسکونة للإنسان و الحیوان غیر صحیحة بل سائر الکرات معمورة و مسکونة و أن للّه تعالی ألف ألف عالم و ألف ألف آدم و ستجی ء روایات کثیرة تدلّ علی ذلک فی محله.

توضیح

از سیاق این دو روایت چنین برمی­آید که خداوند متعال خلق دیگری می­آفریند اما امام علیه­السلام از روی تقیه و ترس از تکذیب، آن را بیان نکرد. و هیچ یک از متکلمان در نفی و اثبات دلالت این آیات سخنی نگفته­اند و ادلّه عقلی آن را نفی نکرده و بلکه تایید می­کند. اما روایات وارده در این باب، تا حدی نرسیده است که موجب قطع گردد و الله اعلم.

این آخرین مطالبی است که آن را در این جلد از کتاب بیان کردیم و به دست مولفش ختم شد که خداوند عاقبت او را ختم به خیر گرداند و والدینش را ببخشاید. به تاریخ یازدهم ماه محرم سال هشتم هجری، و الحمد لله أولا و آخرا صلی الله علی محمد و أهل بیته الطاهرین المعصومین و لعنة الله علی ظالمیهم و قاتلیهم و غاصبی حقوقهم و مبغضیهم و مخالفیهم أبد الآبدین.

ص: 376

بیان

یفهم من سیاق هذین الخبرین أن الله تعالی یخلق خلقا آخر لکن الإمام علیه السلام لم یصرح به تقیة و خوفا من التشنیع و ما یدل علیه تلک الأخبار لم أر أحدا من المتکلمین تعرض له بنفی و لا إثبات و أدلة العقل لا تنفیه بل تعضده لکن الأخبار الواردة فی ذلک لم تصل إلی حد یوجب القطع به و الله تعالی یعلم.

هذا آخر ما أردنا إیراده فی هذا المجلد من کتاب بحار الأنوار و ختم علی یدی مؤلفه ختم الله له و لوالدیه بالحسنی فی حادی عشر شهر محرم الحرام من شهور سنة ثمانین بعد الألف من الهجرة و الحمد لله أولا و آخرا و صلی الله علی محمد و أهل بیته الطاهرین المعصومین و لعنة الله علی ظالمیهم و قاتلیهم و غاصبی حقوقهم و مبغضیهم و مخالفیهم أبد الآبدین.

ص: 376

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

فهرست ما فی هذا الجزء

ص: 378

تصویر

إلی هنا ینتهی الجزء الثامن من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة المزدانة بتعالیق نفیسة قیّمة و فوائد جمّة ثمینة؛ و به یختم المجلد الثالث من الأصل حسب تجزءة المصنّف. و یحوی هذا الجزء 556 حدیثاً فی 11 باباً.

جمادی الثانیة 1377

ص: 377

ثناء و رجاء (من المصحّح)

ص: 379

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

بقیّة أبواب المعاد و ما یتبعه و یتعلق به

باب 18 اللّواء؛ و فیه 12 حدیثاً. 1- 7 باب 19 أنّه یدعی فیه کلّ اناس بإمامهم؛ و فیه 20 حدیثاً. 7- 16 باب 20 صفة الحوض و ساقیه صلوات اللّه علیه؛ و فیه 33 حدیثاً. 16- 29 باب 21 الشفاعة؛ و فیه 86 حدیثاً. 29- 63 باب 22 الصراط؛ و فیه 19 حدیثاً. 64- 71 باب 23 الجنّة و نعیمها؛ و فیه 204 حدیثاً. 71- 222 باب 24 النار؛ و فیه 102 حدیثاً. 222- 329 باب 25 الأعراف و أهلها؛ و فیه 23 حدیثاً. 329- 341 باب 26 ذبح الموت بین الجنّة و النار و الخلود فیهما و علته؛ و فیه 12 حدیثاً. 341- 351 باب 27 فی ذکر من یخلد فی النار و من یخرج منها؛ و فیه 41 حدیثاً. 351- 374 باب 28 ما یکون بعد دخول أهل الجنّة الجنّة و أهل النار النار؛ و فیه أربعة أحادیث. 374- 376

ص: 378

(رموز الکتاب)

ص: 380

ثناء و رجاء (من المصحّح)

و قد بالغنا فی تصحیح الکتاب و قابلناه بنسخة المصنّف- قدسّ سرّه الشریف- الّتی کتبها بخطّه و صحّحها بعد؛ و یجد القاری ء انموذجاً منها فی أوّل الجزء و آخره؛ و هذه النسخة الثمینة النفیسة لخزانة کتب فضیلة الفقید ثقة الإسلام و المحدّثین الحاج السیّد (صدر الدین الصدر العاملیّ) الخطیب الشهیر الإصفهانیّ- رضوان اللّه علیه- و أتحفنا إیّاه ولده المعظّم العالم العامل الحاج السیّد (مهدیّ الصدر العاملیّ) نزیل طهران، فمن واجبنا أن نقدّم إلیه ثناءنا العاطر و شکرنا الجزیل؛ و لا ننسی الثناء علی الأستاذ السیّد جلال الدین المحدّث الاموریّ و سائر من تفضل علینا بإهداء النسخ الخطّیّة النفیسة؛ وفّقهم اللّه تعالی و إیّانا لجمیع مرضاته إنّه ولیّ التوفیق. و نرجو من حملة العلم و الفضل مساعدتنا فی ذلک المشروع الفخم بإهدائهم إیّانا بما عندهم من تلکم النسخ و إعلامنا بوجودها فی المکتبات لنطلب منها و نتّم هذه الخدمة الدینیّة فی غایة الإتقان. و اللّه الموفّق للرشاد.

یحیی عابدی

ص: 379

(رموز الکتاب)

ب: لقرب الإسناد.

بشا: لبشارة المصطفی.

تم: لفلاح السائل.

ثو: لثواب الأعمال.

ج: للإحتجاج.

جا: لمجالس المفید.

جش: لفهرست النجاشیّ.

جع: لجامع الأخبار.

جم: لجمال الأسبوع.

جُنة: للجُنة.

حة: لفرحة الغریّ.

ختص: لکتاب الإختصاص.

خص: لمنتخب البصائر.

د: للعَدَد.

سر: للسرائر.

سن: للمحاسن.

شا: للإرشاد.

شف: لکشف الیقین.

شی: لتفسیر العیاشیّ

ص: لقصص الأنبیاء.

صا: للإستبصار.

صبا: لمصباح الزائر.

صح: لصحیفة الرضا (ع).

ضا: لفقه الرضا (ع).

ضوء: لضوء الشهاب.

ضه: لروضة الواعظین.

ط: للصراط المستقیم.

طا: لأمان الأخطار.

طب: لطبّ الأئمة.

ع: لعلل الشرائع.

عا: لدعائم الإسلام.

عد: للعقائد.

عدة: للعُدة.

عم: لإعلام الوری.

عین: للعیون و المحاسن.

غر: للغرر و الدرر.

غط: لغیبة الشیخ.

غو: لغوالی اللئالی.

ف: لتحف العقول.

فتح: لفتح الأبواب.

فر: لتفسیر فرات بن إبراهیم.

فس: لتفسیر علیّ بن إبراهیم.

فض: لکتاب الروضة.

ق: للکتاب العتیق الغرویّ

قب: لمناقب ابن شهر آشوب.

قبس: لقبس المصباح.

قضا: لقضاء الحقوق.

قل: لإقبال الأعمال.

قیة: للدُروع.

ک: لإکمال الدین.

کا: للکافی.

کش: لرجال الکشیّ.

کشف: لکشف الغمّة.

کف: لمصباح الکفعمیّ.

کنز: لکنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا.

ل: للخصال.

لد: للبلد الأمین.

لی: لأمالی الصدوق.

م: لتفسیر الإمام العسکریّ (ع).

ما: لأمالی الطوسیّ.

محص: للتمحیص.

مد: للعُمدة.

مص: لمصباح الشریعة.

مصبا: للمصباحین.

مع: لمعانی الأخبار.

مکا: لمکارم الأخلاق.

مل: لکامل الزیارة.

منها: للمنهاج.

مهج: لمهج الدعوات.

ن: لعیون أخبار الرضا (ع).

نبه: لتنبیه الخاطر.

نجم: لکتاب النجوم.

نص: للکفایة.

نهج: لنهج البلاغة.

نی: لغیبة النعمانیّ.

هد: للهدایة.

یب: للتهذیب.

یج: للخرائج.

ید: للتوحید.

یر: لبصائر الدرجات.

یف: للطرائف.

یل: للفضائل.

ین: لکتابی الحسین بن سعید او لکتابه و النوادر.

یه: لمن لا یحضره الفقیه.

ص: 380

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109