بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 80 : کتاب نماز - 1

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

[تتمة أبواب أهمیتها و أعدادها و أحکامها]

باب 6 الحث علی المحافظة علی الصلوات و أدائها فی أوقاتها و ذم إضاعتها و الاستهانة بها

الآیات

البقرة: حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی (1)

الأنعام: وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ (2)

مریم: فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا(3)

الأنبیاء: إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ (4)

المؤمنون: وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ (5)

و قال تعالی: أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ (6)


1- 1. البقرة: 238.
2- 2. الأنعام: 92.
3- 3. مریم: 59.
4- 4. الأنبیاء: 90.
5- 5. المؤمنون: 8.
6- 6. المؤمنون: 61.

النور: فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ- رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ- لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ (1)

المعارج: إِلَّا الْمُصَلِّینَ- الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ إلی قوله تعالی وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ (2)

الماعون: فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ- الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ (3).

lt;meta info="- حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی. - . بقره / 238 -

{بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید}

- وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ. - . انعام / 92 -

{و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی و کسانی که به آخرت ایمان می آورند به آن [قرآن نیز] ایمان می آورند و آنان بر نمازهای خود مراقبت می کنند}

- فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا. - . مریم / 59 -

{آنگاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوسها پیروی کردند و به زودی [سزای] گمراهی [خود] را خواهند دید}

- إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ. - . انبیا / 90 -

{ آنان در کارهای نیک شتاب می نمودند}

- وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ. - . مؤمنون / 8 -

{و آنان که امانتها و پیمان خود را رعایت می کنند} - فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ * رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ * لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ. - . نور / 36 - 38 -

{در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند؛ مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات به خود مشغول نمی دارد و از روزی که دلها و دیده ها در آن زیرورو می شود می هراسند؛ تا خدا بهتر از آنچه انجام می دادند به ایشان جزا دهد و از فضل خود بر آنان بیفزاید و خدا[ست که] هر که را بخواهد بی حساب روزی می دهد}

- إِلَّا الْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ... وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ. - . معارج / 23 - 34 -

{غیر از نمازگزاران؛ همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند... و کسانی که دامن خود را حفظ می کنند}

- ف-َوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ. - . ماعون / 4 -

{پس وای بر نمازگزارانی؛ که از نمازشان غافلند}

**[ترجمه]

تفسیر

یُؤْمِنُونَ بِهِ أی بالقرآن أو النبی صلی الله علیه و آله وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ قال الطبرسی (4)

أی علی أوقاتها یُحافِظُونَ أی یراعونها لیؤدوها فیها و یقیموها بإتمام رکوعها و سجودها و جمیع أرکانها ففی هذا دلالة علی عظم قدر الصلاة و منزلتها لأنه سبحانه خصها بالذکر من بین سائر الفرائض و نبه علی أن من کان مصدقا بالقیامة و بالنبی صلی الله علیه و آله لا یخل بها و لا یتهاون بها و لا یترکها.

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ (5) أی فعقبهم و جاء من بعدهم عقب سوء یقال خلف صدق بالفتح و خلف سوء بالسکون أَضاعُوا الصَّلاةَ قیل أی ترکوها و قیل أضاعوها بتأخیرها عن مواقیتها قال الطبرسی رحمه الله (6)

و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و فی الکافی عن الصادق علیه السلام فی حدیث (7)

و لیس إن عجلت قلیلا أو أخرت قلیلا بالذی یضرک ما لم تضیع تلک الإضاعة فإن الله عز و جل یقول لقوم أَضاعُوا الصَّلاةَ الآیة وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ أی فیما

ص: 2


1- 1. النور: 36- 38.
2- 2. المعارج: 23- 34.
3- 3. الماعون: 4.
4- 4. مجمع البیان ج 4 ص 334 فی آیة الانعام: 92.
5- 5. مریم: 59.
6- 6. مجمع البیان ج 6 ص 519.
7- 7. الکافی ج 3 ص 270.

حرم علیهم و فی الجامع عن أمیر المؤمنین علیه السلام من بنی الشدید و رکب المنظور و لبس المشهور و فی المجمع قال وهب فخلف من بعدهم خلف شرابون للقهوات (1) لعابون بالکعبات رکابون للشهوات متبعون للذات تارکون للجمعات مضیعون للصلوات فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا أی جزاء الغی و عن ابن عباس أی شرا و خیبة و قیل الغی واد فی جهنم.

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ قال علی بن إبراهیم (2) أی علی أوقاتها و حدودها

و فی الکافی عن الباقر علیه السلام أنه سئل عن هذه الآیة فقال هی الفریضة.

قیل الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قال النافلة أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ أی یبادرون إلی الطاعات و یسابقون إلیها رغبة منهم فیها وَ هُمْ لَها سابِقُونَ أی و هم لأجل تلک الخیرات سابقون إلی الجنة أو هم إلیها سابقون قیل أی سبقوا الأمم أو أمثالهم إلی الخیرات و الآیة تدل علی استحباب أداء الفرائض و النوافل فی أوائل أوقاتها.

فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ (3) أی المشکاة المقدم ذکرها فی بیوت هذه صفتها و هی المساجد فی قول ابن عباس و جماعة و قیل هی بیوت الأنبیاء قال الطبرسی (4)

رُوِیَ ذَلِکَ مَرْفُوعاً أَنَّهُ: سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَرَأَ الْآیَةَ أَیُّ بُیُوتٍ هَذِهِ فَقَالَ بُیُوتُ الْأَنْبِیَاءِ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الْبَیْتُ مِنْهَا یَعْنِی بَیْتَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام قَالَ نَعَمْ مِنْ أَفَاضِلِهَا وَ یَعْضُدُهُ آیَةُ التَّطْهِیرِ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ (5).

ص: 3


1- 1. المراد بالقهوة: الخمر، یقال: سمیت الخمر قهوة لأنّها تقهی: ای تذهب بشهوة الطعام.
2- 2. تفسیر القمّیّ ص 444 فی آیة المؤمنون: 8.
3- 3. النور: 36.
4- 4. مجمع البیان ج 7 ص 144.
5- 5. هود: 73.

فالمراد بالرفع التعظیم و رفع القدر من الأرجاس و التطهیر من المعاصی و الأدناس و قیل المراد برفعها رفع الحوائج فیها إلی الله تعالی و قد مر فی کتاب الحجة الأخبار الکثیرة فی تأویل البیوت و أهلها فلا نعیدها.

وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ قیل أی یتلی فیها کتابه و قیل أی یذکر فیها أسماؤه الحسنی یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ قال الطبرسی رحمه الله أی یصلی له فیها بالبکر و العشایا عن ابن عباس و قال کل تسبیح فی القرآن صلاة(1)

و قیل المراد به معناه المشهور رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ أی لا تشغلهم و لا تصرفهم تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ أی إقامتها فحذف الهاء لأنها عوض عن الواو فی إقوام فلما أضافه صار المضاف إلیه عوضا عن الهاء

و روی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام أنهم قوم إذا حضرت الصلاة ترکوا التجارة و انطلقوا إلی الصلاة و هم أعظم أجرا ممن لم یتجر. انتهی.

وَ فِی الْفَقِیهِ (2) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: وَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ کَانُوا أَصْحَابَ تِجَارَةٍ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَکُوا التِّجَارَةَ وَ انْطَلَقُوا إِلَی الصَّلَاةِ وَ هُمْ أَعْظَمُ أَجْراً مِمَّنْ لَا یَتَّجِرُ. وَ فِی الْکَافِی (3)

رَفَعَهُ قَالَ: هُمُ التُّجَّارُ الَّذِینَ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ إِذَا دَخَلَ مَوَاقِیتُ الصَّلَوَاتِ أَدَّوْا إِلَی اللَّهِ حَقَّهُ فِیهَا.

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام(4): أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ تَاجِرٍ مَا فَعَلَ فَقِیلَ صَالِحٌ وَ لَکِنَّهُ قَدْ تَرَکَ التِّجَارَةَ فَقَالَ علیه السلام

ص: 4


1- 1. و معنی هذا أن کل تسبیح ذکر فی القرآن موقتا بوقت من الأوقات، جعله النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی صلاة ذلک الوقت اما فی رکوعها أو سجودها أو زاد فی رکعاتها حتّی یتمکن من امتثال ذاک التسبیح، و قصاری ما تدلّ علیه هذه الآیة جواز ایقاع الصلوات بالغدوة و الاصیل فی هذه البیوت التی أذن اللّه أن یذکر فیها اسمه. فتکون بیوتهم علیهم السلام بمنزلة المساجد التی یذکر فیها اسم اللّه کثیرا.
2- 2. الفقیه ج 3 ص 119.
3- 3. الکافی ج 5 ص 154.
4- 4. الکافی ج 5 ص 75.

عَمَلُ الشَّیْطَانِ ثَلَاثاً أَ مَا عَلِمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَرَی عِیراً أَتَتْ مِنَ الشَّامِ فَاسْتَفْضَلَ مِنْهَا مَا قَضَی دَیْنَهُ وَ قَسَمَ فِی قَرَابَتِهِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ الْآیَةَ یَقُولُ الْقَصَّاصُ (1) إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَکُونُوا یَتَّجِرُونَ کَذَبُوا وَ لَکِنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا یَدَعُونَ الصَّلَاةَ فِی مِیقَاتِهَا وَ هُوَ أَفْضَلُ مِمَّنْ حَضَرَ الصَّلَاةَ وَ لَمْ یَتَّجِرْ.

یَخافُونَ یَوْماً مع ما هم فیه من الذکر و الطاعة تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ تضطرب و تتغیر فیه من الهول وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ أشیاء لم یعدهم علی أعمالهم و لم تخطر ببالهم وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ تقریر للزیادة و تنبیه علی کمال القدرة و نفاذ المشیة و سعة الإحسان و یحتمل أن یکون الغرض التنبیه علی أنه ینبغی ألا یجعل طلب الرزق مانعا من إقامة الصلاة و ذکر الله و سائر العبادات.

الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (2) أی مستمرون علی أدائها لا یخلون بها و لا یترکونها وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ ره (3)

رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ هَذَا فِی النَّوَافِلِ وَ قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ فِی الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.

و قیل هم الذین لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ (4)

قَالَ الطَّبْرِسِیُّ ره رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْخَمْسِینَ صَلَاةً مِنْ شِیعَتِنَا.

وَ رَوَی زُرَارَةُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هَذِهِ الْفَرِیضَةُ مَنْ صَلَّاهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا- لَا یُؤْثِرُ عَلَیْهَا غَیْرَهَا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا بَرَاءَةً لَا یُعَذِّبُهُ وَ مَنْ صَلَّاهَا لِغَیْرِ وَقْتِهَا مُؤْثِراً عَلَیْهَا غَیْرَهَا فَإِنَّ ذَلِکَ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ

ص: 5


1- 1. یرید به رواة القصص و الاکاذیب، و عبر علیه السلام به عن مفسری العامّة و علمائهم لابتناء تفاسیرهم و تأویلاتهم علی الاکاذیب و القصص الاسرائیلیات، أو عبر علیه السلام به عن امثال سفیان الثوری و اشباهه من المتصوفة حیث ترکوا التجارة.
2- 2. المعارج: 23.
3- 3. مجمع البیان ج 10 ص 356.
4- 4. المعارج: 34.

غَفَرَ لَهُ وَ إِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ.

الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ قال علی بن إبراهیم (1) قال عنی به تارکون لأن کل إنسان یسهو فی الصلاة قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَأْخِیرُ الصَّلَاةِ عَنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا لِغَیْرِ عُذْرٍ.

و فی المجمع هم الذین یؤخرون الصلاة عن أوقاتها عن ابن عباس و روی ذلک مرفوعا و قیل یرید المنافقین الذین لا یرجون لها ثوابا إن صلوا و لا یخافون علیها عقابا إن ترکوا فهم عنها غافلون حتی یذهب وقتها فإذا کانوا مع المؤمنین صلوها رئاء و إذا لم یکونوا معهم لم یصلوا و هو قوله الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ عن علی علیه السلام و ابن عباس و قیل ساهون عنها لا یبالون صلوا أم لم یصلوا و قیل هم الذین یترکون الصلاة و قیل هم الذین لا یصلونها لمواقیتها و لا یتمون رکوعها و لا سجودها.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ أَ هِیَ وَسْوَسَةُ الشَّیْطَانِ قَالَ لَا کُلُّ أَحَدٍ یُصِیبُهُ هَذَا وَ لَکِنْ أَنْ یَغْفُلَهَا وَ یَدَعَ أَنْ یُصَلِّیَ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا.

وَ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ قَالَ هُوَ التَّرْکُ لَهَا وَ التَّوَانِی عَنْهَا.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: هُوَ التَّضْیِیعُ لَهَا(2).

**[ترجمه]«یُؤْمِنُونَ بِهِ» یعنی به قرآن یا پیامبر صلی الله علیه و آله.

«وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ» طبرسی گفته است - . مجمع البیان 4 : 334 - : یعنی بر اوقات نماز. «یحافظون» یعنی مواظب هستند تا آن را در اوقاتش ادا کنند، و آن را با رکوع و سجود کامل و تمامی ارکانش اقامه کنند پس در این سخن دلالتی است بر عظمت شأن نماز و جایگاه آن، زیرا خداوند از میان تمام واجبات تنها نماز را ذکر فرموده و تأکید کرده که هر کس به قیامت و پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان دارد، نمازش را به طور کامل و بدون سستی اَدا نموده و آن را رها نمی کند.

«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ» - . مریم / 59 - {جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته} یعنی به دنبال آنان آمدند و پس از آنان جانشینان بد آمدند. گفته می­شود: خلف صدق با فتحه و خلف سوء با سکون. «أضاعوا الصلاة» گفته شده یعنی آن را ترک کردند و گفته شده: آن را به سبب به تأخیر انداختن از اوقاتش تباه کردند. مرحوم طبرسی گفته است: این معنا در روایتی از امام صادق علیه السلام بیان شده است. - . مجمع البیان 6 : 519 -

و در کافی در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که : «این گونه نیست که اگر اندکی نماز را از وقت فضیلت زودتر بخوانی یا اندکی از وقت فضیلت به تأخیر اندازی آن گونه که وقت فضیلت آن از بین رفته و تمام شده باشد تو را آسیب رساند زیرا خداوند می فرماید: برای قومی که «أضاعوا الصلاة» - . الکافی 3 : 270 - تا آخر آیه. «وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ» یعنی نسبت به آنچه که بر آنها حرام کرده بود.

در کتاب «الجامع» از امیرمؤمنان علیه السلام روایت می کند: «[پیروان شهوت کسانی هستند که] خانه های محکم می سازند، مرکب­هایی سوار می شوند که چشم­ها را به خود جلب می کند، و لباس شهرت می پوشند».

و در مجمع البیان آمده که وهب گفت: «یعنی پس از آنان کسانی آمدند که بسیار قهوه - . مقصود از قهوه، شراب است؛ و مشروب را قهوه گویند زیرا میل و رغبت به غذا را از بین می برد. - می نوشیدند، قمار می کردند، دنبال شهوات و لذتها بودند، در نمازجمعه شرکت نمی کردند و نماز را تباه می ساختند» .

«فسوف یلقون غیّاً» یعنی جزاء غیّ را و از ابن عباس روایت شده است که غیّا به معنای شرّ و خسران است . و گفته شده: غیّ وادیی درجهنم است.

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر «والذین هم علی صلاتهم یحافظون» گفته است: «یعنی بر اوقات و احکام نماز مراقبت می کردند». - . تفسیر القمی : 444 ذیل آیه 8 سوره مؤمنون -

و در کافی از امام باقر علیه السلام روایت شده که در مورد آیه فوق از ایشان سؤال شد؛ فرمود: مقصود، فریضه است. گفته شد: مقصود از «الذین هم علی صلاتهم دائمون» چیست؟ فرمود: نافله. و «اولئک یسارعون فی الخیرات» یعنی به فرمانبری و اطاعت از خداوند شتاب می کردند، و به خاطر تمایلی که به آن داشتند با یکدیگر در انجام آن مسابقه می دادند. «وهم لها سابقون» یعنی آنها به خاطر آن اعمال خیر، پیشی­گیرنده به سوی بهشت هستند یا به سوی بهشت، پیشی­گیرنده هستند. گفته شده: یعنی از امّتهای دیگر یا امثال آنان نسبت به اعمال خیر جلو افتادند. و این آیه دلالت دارد که ادای نمازهای واجب و مستحب در اول وقتشان مستحب است.

«فی بیوت أذن الله أن ترفع» - . نور / 36 - {در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد} یعنی چراغدانی که در آیه قبل ذکر شده بود، در خانه هایی است که این ویژگی را دارند، که به قول ابن عباس و گروهی از مفسران مقصود همان مساجد است. کسانی هم گفته اند مقصود خانه های پیامبران است.

طبرسی گفته است: این روایت به صورت مرفوعه نقل شده است که «از پیامبر صلی الله علیه وآله زمانی که این آیه را خواند سؤال شد: مقصود کدام خانه ها است؟ فرمود: خانه های پیامبران! ابوبکر برخاست و گفت: ای رسول خدا این خانه - که مقصودش خانه علی و فاطمه علیهما السلام بود - نیز جزء آن خانه ها محسوب می شود؟ پیامبر فرمود: آری، این خانه از بهترین­های آن خانه هاست» و آیه تطهیر و آیه «رحمة الله وبرکاته علیکم أهل البیت» - . هود / 73 - نیز این روایت را تأیید می کند .

بنابراین مقصود از رفعت یافتن، بزرگداشت و تنزیه آن از پلیدی ها و تطهیر از گناهان و چرک­ها است. و گفته شده: مقصود از رفعت یافتن خانه­ها، بالارفتن حوائج در آن خانه ها به سوی خداوند است.

در کتاب «الحجة» روایات زیادی در تأویل «بیوت» و اهل آن ذکر شد که دیگر تکرار نمی کنیم.

در معنای «ویذکر فیها اسمه» گفته شده: یعنی کتاب او در آن خانه ها تلاوت می­شود. و گفته شده: یعنی اسماء حسنای خداوند در آن یاد می شود.

در تفسیر «یسبح له فیها بالغدو والآصال» مرحوم طبرسی گفته است: یعنی در صبح­ها و شب­ها در آن خانه ها برای خدا نماز خوانده می شود.

از ابن عباس نقل شده که گفت: در قرآن هرجا «تسبیح» گفته شده مقصود «نماز» است. و گفته شده: مقصود همان معنای مشهور تسبیح است.

«رجال لا تلهیهم» یعنی آنها را مشغول نمی سازد و بر­نمی­گرداند «تجارة ولا بیع عن ذکر الله وإقام الصلوة» یعنی اقامت­ها پس هاء حذف شده چون عوض از واو در اقوام بوده و وقتی آن را اضافه کرده است مضاف الیه عوض از هاء شده است.

از حضرت امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که آنها گروهی بودند که در وقت نماز، تجارت و کسب و کار را رها می کردند و به سوی نماز حرکت می نمودند، و اجرشان از کسانی که کسب و کار نداشتند بیشتر بود. پایان - . مجمع البیان 7 : 144 -

و در الفقیه - . الفقیه 3 : 119 - از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه نقل می کند که فرمود: «مقصود تاجرانی بودند که هنگام نماز تجارت و کسب و کار را رها می کردند و برای نماز می رفتند؛ که ثوابشان بیش از کسانی بود که کسب و کاری نداشتند.» پایان .

و در کافی آمده است که حضرت فرمود - . الکافی 5 : 154 - : مقصود تاجرانی هستند که کسب و کار آنها را از یاد خدا غافل نمی کند و هنگام نمازها حق خدا را در نمازها ادا می­کنند. و امام صادق علیه السلام - . همان 5 : 75 - در مورد تاجری پرسید که چه کار می کند؟ گفته شد: مرد صالحی است اما کسب و کار را رها کرده. امام سه مرتبه فرمود: کارِ شیطان است! آیا نمی داند که رسول خدا صلی الله علیه وآله کالاهای کاروانی را که از شام آمده بود، خرید، بخشی از آن را برای پرداخت بدهی خود و تقسیم در میان خویشانش صرف کرد؟! خداوند می فرماید: «رجال لاتلهیهم...»؛ ق-صّاص - . منظور از قَصّاص، داستان پردازان و دروغگویان هستند و مقصود حضرت از آن، مفسران و علمای اهل سنت هستند زیرا در تفاسیر و بیان تأویل آیات به دروغها و داستانهای اسرائیلیات استناد می کنند. و امکان دارد مقصود امام، صوفیانی امثال سفیان ثوری باشد که کسب و کار را کنار گذاردند. - می گویند: همانا قوم به تجارت نمی پرداخته­اند؛ دروغ گفتند، بلکه نماز در وقتش را رها نمی کردند، و او بهتر از کسی است که کسب و کاری نداشته و در نماز شرکت کرده است.

«یَخافُونَ یَوْماً» با اینکه به یاد خداوند و مطیع او هستند. «تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ» یعنی از ترس در آن روز به اضطراب می­افتد و متغیّر می­شود «وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» چیزهایی که به خاطر اعمالشان به آنها وعده نداده و به ذهنشان هم خطور نکرده است «وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ» این جمله تأکیدی برای کثرت فضل و نعمت و آگاهی بر کمال قدرت، واجرای اراده و وسعت نیکی احسان اوست، و احتمال می رود که مقصود، آگاهی دادن به این مطلب باشد که کسب رزق و روزی نباید مانع برگزاری نماز و یاد خدا و دیگر عبادتها گردد.

«الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» - . معارج / 23 - یعنی بر نمازخواندن مداومت دارند و هیچ گاه خلل به آن وارد نکرده و آن را رها نکرده و ترک نمی کنند .

علامه طبرسی رحمه الله - . مجمع البیان 10 : 356 - گفته است: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: این آیه در مورد نوافل، و آیه «وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ» در مورد نمازهای واجب است. همچنین گفته شده که مقصود آن کسانی هستند که دائم رویشان به سمت قبله است «وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ» - . معارج / 34 - .

مرحوم طبرسی می گوید: مُحَمَّد بْن فُضَیلِ از حضرت امام ابوالحسن علیه السلام روایت کرده است که فرمود: مقصود در این آیه آن دسته از شیعیان ما هستند که اهل پنجاه [رکعت] نماز [در شبانه روز] می باشند.

و زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «هر کس نماز واجب را بخواند و قدر و ارزش آن را بداند و هیچ چیز دیگری را بر آن ترجیح ندهد، خداوند براءت را برایش می نویسد و عذابش نمی­کند، و کسی که نماز واجب را بعد از اول وقت بخواند و کارهای دیگر را بر نماز مقدم دارد، بستگی به خواست خداوند دارد؛ اگر خواست او را می بخشاید و اگر خواست عذابش می کند.

در مورد «الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» علی بن إبراهیم - . تفسیر القمّیّ : 740، ضمن سوره ماعون - گوید: «مقصود کسانی هستند که بطور کلی نماز را ترک می کنند، وگرنه هر انسانی در نماز دچار سهو [و فراموشی] می شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: «مقصود در این عبارت، تأخیر انداختن نماز از اول وقت و بدون عذر است».

در تفسیر مجمع البیان آمده است: مقصود در این آیه کسانی هستند که نماز را در اول وقت نمی خوانند به نقل از ابن عباس.

و گفته شده: مقصود منافقانی هستند که برای نمازخواندنشان امید ثوابی ندارند و در صورت ترک نماز از عذاب آن نمی هراسند و به طور کلی از نماز غفلت می کنند تا وقت آن بگذرد؛ حال اگر با مؤمنان بودند از روی ریا نماز می خوانند و اگر با مؤمنان نبودند آن را ترک می کنند؛ و این همان قول خداوند است که فرمود «الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ» به نقل از علی علیه السلام و ابن عباس.

و گفته شده: «سهو کنندگان از نماز» که برایشان مهم نیست نماز بخوانند یا نخوانند. همچنین گفته اند: یعنی کسانی که نماز را ترک می کنند. و گفته شده: یعنی کسانی که نماز را سر وقت نمی خوانند و رکوع وسجودش را کامل بجا نمی آورند.

عَیّاشِی با ذکر سلسله سند از یونس بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرده است: از امام سؤال کردم که آیا سهو در آیه «الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» همان وسوسه شیطان است؟ فرمود: نه، همه دچار وسوسه شیطان می شوند، و مقصود در این آیه این است که از آن غفلت کند و بجا نیاورد آن را در اول وقت.

از ابواُسَامَه زید شحّام نقل شده که گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد «الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» سؤال کردم؛ فرمود: یعنی ترک نماز و سستی نسبت به آن.

و از محمد بن فضیل از حضرت ابو الحسن علیه السلام نقل شده که فرمود: سهو در این آیه یعنی ضایع و تباه کردن نماز. - . مجمع البیان 10 : 547 و 548 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: اعْلَمْ أَنَّ أَوَّلَ الْوَقْتِ أَبَداً أَفْضَلُ فَتَعَجَّلِ الْخَیْرَ أَبَداً مَا اسْتَطَعْتَ وَ أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مَا دَامَ عَلَیْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَ (3).

**[ترجمه]السرائر: به نقل از کتاب حَریز از زراره روایت می کند که امام باقر علیه السلام فرمود: بدان که همیشه اول وقت با فضیلت تر است، پس همیشه تا آنجا که می توانی برای رسیدن به خیر عجله کن؛ محبوب ترین اعمال نزد خداوند آن است که بنده بر آن مداومت کند هرچند کم باشد. - . السرائر : 472، التهذیب 1 : 145 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أفضلیة أول الوقت مطلقا و استثنی منه مواضع الأول تأخیر الظهر و العصر للمتنفل بمقدار ما یصلی النافلة و أما غیر

ص: 6


1- 1. تفسیر القمّیّ: 740، فی سورة الماعون.
2- 2. مجمع البیان ج 10 ص 547 و 548.
3- 3. السرائر ص 472، و تراه فی التهذیب ج 1 ص 145.

المتنفل فأول الوقت له أفضل هذا هو المشهور بین الأصحاب و ذهب المتأخرون إلی استحباب تأخیر الظهر مقدار ما یمضی من أول الزوال ذراع من الظل و فی العصر ذراعان مطلقا و قیل إلی أن یصیر ظل کل شی ء مثله و الأول أظهر کما ستعرف فما ورد من الأخبار بأن النبی صلی الله علیه و آله کان یصلی الظهر علی ذراع و العصر علی ذراعین محمول علی أنه کان یطیل النوافل بحیث یفرغ فی ذلک الوقت أو کان ینتظر الجماعة و اجتماع الناس و ما ورد أن وقت الظهر علی ذراع و ما یقرب منه فمحمول علی الوقت المختص الذی لا یشترک النافلة معها فیه و کذا المثل.

الثانی یستحب تأخیر المغرب إلی ذهاب الحمرة المشرقیة علی القول بدخول وقتها بغیبوبة القرص.

الثالث یستحب تأخیر المغرب و العشاء للمفیض من عرفة فإنه یستحب تأخیرهما إلی المزدلفة و إن مضی ربع اللیل و نقل علیه الإجماع.

الرابع تأخیر العشاء إلی ذهاب الحمرة المغربیة کما ستعرف.

الخامس المستحاضة تؤخر الظهر و المغرب إلی آخر وقت فضیلتهما للجمع بینهما و بین العصر و العشاء بغسل واحد.

السادس من فی ذمته قضاء الفریضة یستحب له تأخیر الحاضرة إلی آخر الوقت و قیل بوجوبه و سیأتی تحقیقه.

السابع تأخیر صلاة الفجر حتی یکمل له نافلة اللیل إذا أدرک منها أربعا.

الثامن تأخیر المغرب للصائم إذا نازعته نفسه إلی الإفطار أو کان من یتوقع إفطاره.

التاسع الظان دخول الوقت و لا طریق له إلی العلم یستحب له التأخیر إلی حصول العلم کما مر.

العاشر المدافع للأخبثین یستحب له التأخیر إلی أن یدفعهما.

ص: 7

الحادی عشر تأخیر صلاة اللیل إلی آخره.

الثانی عشر تأخیر رکعتی الفجر إلی طلوع الفجر الأول.

الثالث عشر تأخیر مرید الإحرام الفریضة الحاضرة حتی یصلی نافلة الإحرام.

الرابع عشر تأخیر الصلاة للمتیمم إلی آخر الوقت کما مر.

الخامس عشر تأخیر السلس و المبطون الظهر و المغرب للجمع.

السادس عشر تأخیر ذوات الأعذار الصلاة إلی آخر الوقت عند رجاء زوال العذر و أوجبه المرتضی ره و ابن الجنید و سلار.

السابع عشر تأخیر الوتیرة لیکون الختم بها إلا فی نافلة شهر رمضان علی قول بیان الثامن عشر تأخیر المربیة ذات الثوب الواحد الظهرین إلی آخر الوقت لیصلی أربع صلوات بعد غسله.

التاسع عشر تأخیر الصبح عن نافلته إذا لم یصل قبله.

العشرون تأخیر المسافر إلی الدخول لیتم و قد دل علیه صحیحة محمد بن مسلم (1).

الحادی و العشرون توقع المسافر النزول إذا کان ذلک أرفق به کما قیل.

الثانی و العشرون انتظار الإمام و المأموم الجماعة کما یظهر من بعض الأخبار.

الثالث و العشرون إذا کان التأخیر مشتملا علی صفة کمال کالوصول إلی مکان شریف أو التمکن من استیفاء أفعالها علی الوجه الأکمل کحضور القلب و غیره.

الرابع و العشرون التأخیر لقضاء حاجة المؤمن و لا شک أنه أعظم من

ص: 8


1- 1. راجع التهذیب ج 1 ص 301 ط حجر، و سیأتی فی بابه إنشاء اللّه تعالی.

النافلة فلا یبعد استحباب تأخیر الفریضة أیضا کما قیل.

الخامس و العشرون الإبراد بالظهر علی قول کما سیأتی.

**[ترجمه]این روایت بر افضل بودن اول وقت بطور مطلق دلالت دارد، اما این اطلاق استثناهایی هم دارد: اول: به تأخیر انداختن ظهر و عصر شخص نافله گزار به مقدار نافله ای که می­خواند، اما برای کسی که نافله نمی خواند وقت فضیلت همان اول وقت است. این قول مشهور بین علمای شیعه است. اما نظر فقهای متأخّر بر استحباب تأخیرانداختن نماز ظهر از ابتدای زوال به مقداری است که طول سایه شاخص به یک ذراع، و برای نماز عصر به دو ذراع برسد به طور مطلق. و گفته شده تا وقتی که طول سایه شاخص به اندازه طول چیزی مثل خودش بشود. که البته قول اول «اظهر» است، چنانچه خواهی دانست. پس آنچه در روایات آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله نماز ظهر را بر یک ذراع و نماز عصر را بر دو ذراع می خواند، این گونه توجیه می شود که ایشان نوافل را به مقداری طول می داد که آن مقدار زمان طی شود، یا اینکه منتظر جماعت و گردآمدن مردم در مسجد می شد. و روایات وارد شده در اینکه وقت نماز ظهر بر یک ذراع یا حدود یک ذراع است، حَمل بر وقت مختصی می شود که نافله در آن وقت با نماز واجب اشتراک ندارد. مانند آن نیز چنین است.

دوم: بنابر این نظر که آغاز وقت نماز مغرب با پنهان شدن قرص خورشید است، مستحب است تأخیر نماز مغرب تا از بین رفتن حُمره مشرقیّه.

سوم: برای کسی که از عرفات بازمی­گردد مستحب است تأخیر انداختن نماز مغرب و عشا و مستحب است این تأخیر تا «مزدلفه» ادامه پیدا کند حتی اگر یک چهارم از شب گذشته باشد و نَقل شده که فقها بر این فتوا، اجماع دارند.

چهارم: به تأخیر انداختن نماز عشا تا از بین رفتن حُمره مغربیّه چنانچه خواهی دانست.

پنجم: مستحاضه نماز ظهر و مغرب را تا آخر وقت فضیلت هر کدام به تأخیر می اندازد برای جمع کردن بین آن دو و عصر و عشا با یک غسل.

ششم: کسی که نماز قضای واجب بر عهده دارد، مستحب است که نماز «حاضره» را تا آخر وقت به تأخیر بیندازد؛ و گفته شده که واجب است که تحقیق آن خواهد آمد.

هفتم: کسی که چهار رکعت از نماز شب را خوانده است، می تواند نماز صبح را به تأخیر اندازد و نافله شب را کامل کند .

هشتم: روزه داری که میل شدید به افطار دارد، و یا افرادی برای افطار در انتظار او هستند، می تواند نماز مغرب را به تأخیر اندازد و اول افطار کند.

نهم: مستحب است کسی که گمان به دخول وقت دارد و راهی برای کسب یقین ندارد، تا وقتی که یقین به دخول وقت پیدا کند، نماز را به تأخیر بیندازد؛ چنانچه پیشتر گفته شد.

دهم: کسی که نیاز به ادرار یا مدفوع کردن دارد، مستحب است تا پس از قضای حاجت نماز را تأخیر بیندازد.

یازدهم: به تأخیر انداختن نماز شب تا آخر شب.

دوازدهم: تأخیر نماز صبح تا طلوع فجر اول.

سیزدهم: کسی که قصد محرم شدن دارد، نماز واجب «حاضره» را به تأخیر می اندازد و ابتدا نافله احرام را بجا می آورد.

چهاردهم: تأخیر نماز برای کسی که تیمم کرده تا آخر وقت چنانچه پیشتر گفته شد.

پانزدهم: کسی که تکرّر ادرار دارد، و کسی که نمی تواند مدفوع یا باد روده خود را کنترل کند، نماز ظهر و مغرب را از اول وقت به تأخیر می اندازد برای جمع کردن.

شانزدهم: به تأخیر انداختن نماز تا آخر وقت برای زنانی که برای نماز خواندن عذر دارند، اگر امید به برطرف شدن عذر دارند. از میان فقها، سید مرتضی، ابن جُنَید و سلار این تأخیر را واجب شمرده اند.

هفدهم: به تأخیر انداختن نماز وتیره تا آن که ختم به آن باشد، مگر در نافله ماه رمضان بنا به قولی.

هجدهم: زن بچه داری که تنها یک لباس دارد و آن لباس نجس شده است، نماز ظهر و عصر را تا آخر وقت به تأخیر می اندازد تا پس از شستن لباس، ظهر عصر و مغرب و عشا را بخواند.

نوزدهم: تأخیر نماز صبح بعد از نافله صبح در صورتی که قبل از آن نمازی نخوانده باشد .

بیستم: تأخیر انداختن مسافر تا ورود به شهر برای تمام خواندن و صحیحه محمد بن مسلم - . ر.ک: التهذیب 1 : 301 چاپ سنگی، و در باب خود خواهد آمد ان شاء اللّه تعالی. - بر آن دلالت دارد.

بیست و یکم: مسافری که منتظر اُتراق است، اگر نمازخواندن در آن برایش راحت تر باشد، چنان که گفته شده.

بیست و دوم: منتظر ماندن امام و مأموم برای جماعت؛ چنانچه از ظاهر بعضی روایات فهمیده می شود.

بیست و سوم: اگر تأخیر انداختن نماز دارای یک صفتِ کمالی باشد، مثل اینکه به مکان شریفی برسد یا اینکه بتواند افعال نماز را کاملتر بجا آورد، مانند حضور قلب و غیر آن.

بیست و چهارم: تأخیر نماز اول وقت برای برآورده کردن حاجت مؤمن؛ که بی تردید از نافله هم ثوابش بیشتر است؛ پس بعید نیست که تأخیر نماز واجب هم به این سبب مستحب باشد چنانچه گفته شده.

بیست و پنجم: تأخیر انداختن نماز ظهر برای خنک شدن هوا؛ بنا بر قولی چنانچه خواهد آمد.

**[ترجمه]

«2»

کِتَابُ حُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَلَّی الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا وَ حَافَظَ عَلَیْهَا ارْتَفَعَتْ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً تَقُولُ حَفِظْتَنِی حَفِظَکَ اللَّهُ وَ إِذَا لَمْ یُصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَمْ یُحَافِظْ عَلَیْهَا رَجَعَتْ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً تَقُولُ ضَیَّعْتَنِی ضَیَّعَکَ اللَّهُ.

**[ترجمه]کتاب حسین بن عثمان: مردی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که بنده نمازش را در اول وقت بخواند و مراقب آن باشد، نماز سفید و پاک بالا می رود و می گوید: مرا محافظت کردی، خداوند تو را حفظ فرماید! و اگر آن را در اول وقت نخواند و مراقب آن نباشد نماز، سیاه و تاریک باز می گردد و می گوید: مرا تباه ساختی؛ خدا تباهت کند!

**[ترجمه]

«3»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ وَ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا تَحْتَقِرَنَّ بِالْبَوْلِ وَ لَا تَتَهَاوَنْ بِهِ وَ لَا بِصَلَاتِکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ لَیْسَ مِنِّی مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاتِهِ- لَا یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ لَیْسَ مِنِّی مَنْ شَرِبَ مُسْکِراً لَا یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: زُراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: ادرار را کوچک نشمار و در آن سستی مکن، در ادای نمازت سستی نورز؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام وفات خود فرمود: کسی که نمازش را کوچک و حقیر شمارد از من نیست بر سر حوض نزد من نخواهد آمد؛ نه به خدا سوگند، کسی که نوشیدنی مست کننده بنوشد از من نیست و بر سر حوض نزد من نخواهد آمد، به خدا قسم نخواهد آمد. - . علل الشرائع 2 : 45 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ مِنِّی مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاةِ لَا یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که نماز را کوچک و حقیر شمارد از من نیست، و کنار حوض نزد من نخواهد آمد، به خدا قسم نخواهد آمد. - . همان -

**[ترجمه]

«5»

مَجَالِسُ الْمُفِیدِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی بَدْرٍ عَنْ عَمْرٍو عَنْ یَزِیدَ بْنِ مُرَّةَ عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ عَبْدٍ اهْتَمَّ بِمَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ وَ مَوَاضِعِ

الشَّمْسِ إِلَّا ضَمِنْتُ لَهُ الرَّوْحَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ انْقِطَاعَ الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ وَ النَّجَاةَ مِنَ النَّارِ کُنَّا مَرَّةً رُعَاةَ الْإِبِلِ فَصِرْنَا الْیَوْمَ رُعَاةَ الشَّمْسِ (3).

**[ترجمه]مجالس مفید: سُوَید بن غَفَله از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ بنده ای نیست که به اوقات نماز و مواضع خورشید اهمیت دهد مگر این که برایش ضمانت می کنم که هنگام مرگ راحت باشد و غم­ها و اندوه­هایش پایان پذیرد و از آتش نجات یابد؛ روزی ما مراقبان شتران بودیم، اما امروز دیگر مراقبان خورشید هستیم. - . أمالی مفید : 88 -

**[ترجمه]

«6»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ،: فِیمَا کَلَّمَ مُوسَی علیه السلام رَبَّهُ إِلَهِی مَا جَزَاءُ مَنْ

ص: 9


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 45.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 45.
3- 3. أمالی المفید ص 88.

صَلَّی الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا قَالَ أُعْطِیهِ سُؤْلَهُ وَ أُبِیحُهُ جَنَّتِی (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: از جمله گفتگوهای موسی علیه السلام با پروردگارش این بود که: ای خدای من؛ پاداش کسی که نمازش را در اول وقت بجای آورد چیست؟ فرمود: خواسته اش را به او عطا می­کنم و بهشتم را برای او مباح می کنم. - . أمالی صدوق : 125، و به طور کامل در 69 : 383- 384 باب جوامع المکارم آمده است. -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ صَلَّی الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا فَأَقَامَ حُدُودَهَا رَفَعَهَا الْمَلَکُ إِلَی السَّمَاءِ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً وَ هِیَ تَهْتِفُ بِهِ حَفِظَکَ اللَّهُ کَمَا حَفِظْتَنِی أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ کَمَا اسْتَوْدَعْتَنِی مَلَکاً کَرِیماً وَ مَنْ صَلَّاهَا بَعْدَ وَقْتِهَا مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَلَمْ یُقِمْ حُدُودَهَا رَفَعَهَا الْمَلَکُ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً وَ هِیَ تَهْتِفُ بِهِ ضَیَّعْتَنِی ضَیَّعَکَ اللَّهُ کَمَا ضَیَّعْتَنِی وَ لَا رَعَاکَ اللَّهُ کَمَا لَمْ تَرْعَنِی ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِنَّ أَوَّلَ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عَنِ الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ وَ عَنِ الزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ عَنِ الصِّیَامِ الْمَفْرُوضِ وَ عَنِ الْحَجِّ الْمَفْرُوضِ وَ عَنْ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنْ أَقَرَّ بِوَلَایَتِنَا ثُمَّ مَاتَ عَلَیْهَا قُبِلَتْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ صَوْمُهُ وَ زَکَاتُهُ وَ حَجُّهُ وَ إِنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِنَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ شَیْئاً مِنْ أَعْمَالِهِ (2).

**[ترجمه]مجالس صدوق: عمّار ساباطی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: هر کس نمازهای واجب را در اول وقت بجای آورد و حدود و احکام آن را رعایت کند، فرشته ای نمازش را پاک و سفید به آسمان می برد در حالی که نماز به صاحب خود ندا می دهد: خداوند تو را حفظ کند همانطور که تو مرا حفظ کردی، تو را به خداوند می سپارم همانطور که تو مرا به فرشته ای کریم سپردی؛ و هر کس نمازش را بی سبب به تأخیر اندازد و حدود و احکام آن را رعایت نکند، فرشته ای نمازش را تاریک و سیاه بالا می برد در حالی که نماز به صاحبش ندا می دهد: مرا تباه ساختی، خداوند تباهت سازد همان طور که مرا تباه کردی و حفظت نکند چنان که مرا محافظت نکردی! آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که بنده در مقابل پروردگار می ایستد، اولین چیزی که از او سؤال می شود نمازهای واجب، زکات واجب، روزه واجب، حج واجب و ولایت ما اهل بیت است؛ پس اگر به ولایت ما اقرار کرد و بر آن جان داد، نماز و روزه و زکات و حجّش مقبول خواهد بود، و اگر در پیشگاه خداوند به ولایت ما اقرار نکرد، خداوند هیچ یک از اعمالش را قبول نخواهد کرد. - . أمالی صدوق : 154 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا صَلَّیْتَ صَلَاةً فَرِیضَةً فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا صَلَاةَ مُوَدِّعٍ یَخَافُ أَنْ لَا یَعُودَ إِلَیْهَا أَبَداً ثُمَّ اصْرِفْ بِبَصَرِکَ إِلَی مَوْضِعِ سُجُودِکَ فَلَوْ تَعْلَمُ مَنْ عَنْ یَمِینِکَ وَ شِمَالِکَ لَأَحْسَنْتَ صَلَاتَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ بَیْنَ یَدَیْ مَنْ یَرَاکَ وَ لَا تَرَاهُ (3).

**[ترجمه]مجالس صدوق: ابن ابی یعفور از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی نماز واجب می­گزاری آن را در وقتش و طوری که گویی داری با آن نماز وداع می کنی و بیم داری که دیگر هیچ وقت آن را نبینی، بخوان آنگاه چشمت را به محل سجده ات انداز؛ که اگر می دانستی چه کسی در سمت راست و چپ تو ایستاده است نمازت را به خوبی ادا می کردی، و بدان در پیشگاه کسی ایستاده ای که تو را می بیند و تو او را نمی بینی. - . همان : 155 -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ: مِثْلَهُ (4).

ص: 10


1- 1. أمالی الصدوق ص 125، و تمامه فی ج 69 ص 383- 384 باب جوامع المکارم.
2- 2. أمالی الصدوق ص 154.
3- 3. أمالی الصدوق ص 155.
4- 4. أمالی الصدوق ص 299.

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن بن الولید عن محمد بن الحسن الصفار عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب عن ابن محبوب: مثله (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: همین روایت به سند دیگری از ابن محبوب نقل شده است. - . همان : 299 -

ثواب الأعمال: از ابن محبوب مانند آن را نقل کرده است. - . ثواب الأعمال : 33 -

**[ترجمه]

«10»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ آدَمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلٌ صَدُوقٌ فِی حَدِیثِهِ مُحَافِظٌ عَلَی صَلَوَاتِهِ وَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ مَعَ أَدَائِهِ الْأَمَانَةَ(2). الإختصاص، عن ابن أبی العلاء: مثله (3).

**[ترجمه]مجالس صدوق: حسین بن ابوالعلاء از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: محبوب ترین بندگان نزد خداوند عز و جل کسی است که در گفتارش صادق باشد، نمازها و آنچه را خداوند برایش واجب فرموده مراقبت کند، و امانتدار باشد. - . أمالی صدوق : 177 -

الإختصاص: مانند آن از ابن ابوالعلاء آمده است. - . الاختصاص : 242 -

**[ترجمه]

«11»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَنَالُ شَفَاعَتِی غَداً مَنْ أَخَّرَ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ بَعْدَ وَقْتِهَا(4).

مجالس ابن الشیخ، عن أبیه عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن الصدوق: مثله (5).

**[ترجمه]مجالس صدوق: ابوالربیع از امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فردا شفاعت من به کسی که نماز واجب را از وقتش تأخیر اندازد، نمی رسد. - . أمالی صدوق : 240 -

مجالس ابن الشیخ: از صدوق مانند آن نقل شده است. - . أمالی طوسی 2 : 55 -

**[ترجمه]

«12»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ الشَّیْطَانُ هَائِباً لِابْنِ آدَمَ ذَعِراً مِنْهُ مَا صَلَّی الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ لِوَقْتِهِنَّ فَإِذَا ضَیَّعَهُنَّ اجْتَرَأَ عَلَیْهِ فَأَدْخَلَهُ فِی الْعَظَائِمِ (6).

ص: 11


1- 1. ثواب الأعمال ص 33.
2- 2. أمالی الصدوق ص 177 فی حدیث.
3- 3. الاختصاص: 242.
4- 4. أمالی الصدوق ص 240.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 55.
6- 6. أمالی الصدوق: 290، ثواب الأعمال ص 207.

المحاسن، عن محمد بن علی عن ابن فضال: مثله (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق، ثواب الاعمال: سَکونی از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرانش نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شیطان همواره از فرزند آدم ترس و بیم دارد مادامی که نمازهای پنجگانه را در اول وقتشان می خواند، پس چون آنها را ضایع ساخت شیطان بر او جرأت می یابد و او را وارد گناهان بزرگ می سازد. - . أمالی صدوق : 290، ثواب الأعمال : 207 -

المحاسن: از ابن فضال مثل این روایت نقل شده است. - . المحاسن : 82 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری ذعرته أذعره ذعرا أفزعته و الاسم الذعر بالضم و قد ذعر فهو مذعور و فی النهایة فیه لا یزال الشیطان، ذاعرا من المؤمن أی ذا ذعر و خوف أو هو فاعل بمعنی مفعول أی مذعور.

**[ترجمه]جوهری گفت: ذعرته أذعره ذعرا یعنی او را ترساندم. اسم آن ذُعر با ضمه است و قد ذُعِر یعنی ترسانده شده. در النهایه چنین آمده است: «لایزال الشیطان ذاعراً من المؤمن» یعنی صاحب ترس و خوف یا فاعل به معنای مفعول است یعنی ترسانده شده.

**[ترجمه]

«13»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَفَضْلُ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ عَلَی الْأَخِیرِ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنْ وُلْدِهِ وَ مَالِهِ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: بَکر بن محمد ازدی گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: برای مؤمن، فضیلتِ اول وقت نسبت به آخر وقت، از تمام فرزندان و مالش بهتر است. - . قرب الاسناد : 21 چاپ سنگی، 30 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«14»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ الْأَزْدِیِّ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: از اَزدی مانند آن را روایت کرده است. - . ثواب الأعمال : 33 -

**[ترجمه]

«15»

ثُمَّ قَالَ وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فَضْلُ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ عَلَی الْأَخِیرِ کَفَضْلِ الْآخِرَةِ عَلَی الدُّنْیَا.

**[ترجمه]آنگاه گفته است: و در حدیث دیگری چنین می باشد: امام صادق علیه السلام فرمود: «برتریِ نماز اول وقت نسبت به آخر وقت، مانند برتریِ آخرت بر دنیا است».

**[ترجمه]

«16»

الْخِصَالُ، عَنِ الْعَطَّارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ وَ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ مَعاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَصْلَتَانِ مَنْ کَانَتَا فِیهِ وَ إِلَّا فَاعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ قِیلَ وَ مَا هُمَا قَالَ الصَّلَاةُ فِی مَوَاقِیتِهَا وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَیْهَا وَ الْمُوَاسَاةُ(4).

**[ترجمه]الخصال: یونس بن ظَبیان و مفضّل بن عُمر هر دو روایت کرده اند که امام صادق علیه السلام فرمود: دو خوی است که در هر کس بود [با او باش] و گرنه دور شو؛ دور شو، دور شو! گفتند: آن دو خوی چیست؟ فرمود: مداومت بر نماز اول وقت و محافظت بر آن، و مواسات. - . الخصال 1 : 25 -

**[ترجمه]

«17»

کِتَابُ الْإِخْوَانِ، لِلصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ: مِثْلَهُ (5).

**[ترجمه]کتاب الإخوان صدوق: با ذکر سلسله راویان که به مفضّل بن عمر منتهی می شود مانند آن را روایت کرده است. - . کتاب الاخوان : 8 -

**[ترجمه]

بیان

و إلا فاعزب أی مستحق لأن یقال له اعزب أی ابعد کما یقال سحقا و بعدا أو أقیم الأمر مقام الخبر أی هو عازب و بعید عن الخیر و یمکن

ص: 12


1- 1. المحاسن ص 82.
2- 2. قرب الإسناد ص 21 ط حجر ص 30 ط نجف.
3- 3. ثواب الأعمال ص 33.
4- 4. الخصال ج 1 ص 25.
5- 5. کتاب الاخوان: 8.

أن یقرأ علی صیغة أفعل التفضیل أی هو أبعد الناس من الخیر و الأول أفصح و أظهر قال الجوهری عزب عنی فلان یعزب و یعزب أی بعد و غاب و إبل عزیب لا تروح علی الحی و هو جمع عازب و فی الحدیث من قرأ القرآن فی أربعین لیلة فقد عزب.

أی بعد عهده بما ابتدأه منه (1).

**[ترجمه]عبارت «و إلا فأعزب» یعنی اینکه چنین شخصی مستحق است که به او گفته شود دور شو! چنان که گفته می­شود نابود باد! دور باد! یا فعل امر جانشین خبر شده است، یعنی آن شخص از خیر دور است. و ممکن است به صیغه تفضیل خوانده شود یعنی او دورترین مردم نسبت به خیر است؛ امّا معنای اول روشن تر و ظاهرتر است. جوهری گفت: عزب عنی فلان یعزب یعنی دور و غائب شد و ابل عزیب آن است که به محله بازنمی­گردد و جمع عازب است. در حدیث است که هر کس قرآن را در چهل شب بخواند، دور کرده است یعنی عهد خود را از وقتی که قرائت را آغاز کرده دور کرده است. - . الصحاح : 181 چاپ شربتلی -

**[ترجمه]

«18»

الْخِصَالُ، عَنِ الْخَلِیلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ الْبَغَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ الْعِیزَارِ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الشَّیْبَانِیِّ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا(2).

**[ترجمه]الخصال: ابن مسعود گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کردم: کدام عمل نزد خداوند محبوبتر است؟ فرمود: نماز اول وقت. - . الخصال 1 : 78 -

**[ترجمه]

«19»

وَ مِنْهُ، فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ بِالسَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الصَّلَاةُ تُسْتَحَبُّ فِی أَوَّلِ الْأَوْقَاتِ (3).

**[ترجمه]الخصال: به روایتِ اعمش از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: نماز در اول وقت مستحب است. - . همان 2 : 151 -

**[ترجمه]

«20»

الْعُیُونُ،: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ الصَّلَاةُ فِی أَوَّلِ الْوَقْتِ أَفْضَلُ (4).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام: از جمله نوشته های امام رضا علیه السلام به مأمون این بود که: نماز در اول وقت بافضیلت تر است. - . عیون اخبار الرضا 2 : 123 -

**[ترجمه]

«21»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَیْسَ عَمَلٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الصَّلَاةِ فَلَا یَشْغَلَنَّکُمْ عَنْ أَوْقَاتِهَا شَیْ ءٌ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَمَّ أَقْوَاماً فَقَالَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ یَعْنِی أَنَّهُمْ غَافِلُونَ اسْتَهَانُوا بِأَوْقَاتِهَا(5).

**[ترجمه]الخصال: ابوبصیر و محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هیچ کاری نزد خداوند محبوب تر از نماز نیست، پس مبادا چیزی از امور دنیایی شما را از اوقات نماز غافل سازد؛ زیرا خداوند اقوامی را مذمّت فرموده پس فرموده: «الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» - . ماعون / 5 - {که از نمازشان غافلند} یعنی کسانی که از نماز غافلند و نسبت به اوقات آن بی اعتنایی و سستی می کنند. - . الخصال 2 : 161 -

**[ترجمه]

«22»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّیْسَابُورِیِ

ص: 13


1- 1. الصحاح ص 181 ط شربتلی.
2- 2. الخصال ج 1 ص 78 فی حدیث.
3- 3. الخصال ج 2 ص 151.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 123.
5- 5. الخصال ج 2 ص 161.

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخُوزِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِیِّ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ جَمِیعاً عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَزَالُ الشَّیْطَانُ ذَعِراً مِنَ الْمُؤْمِنِ مَا حَافَظَ عَلَی الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا ضَیَّعَهُنَّ تَجَرَّأَ عَلَیْهِ وَ أَوْقَعَهُ فِی الْعَظَائِمِ (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام: امام رضا علیه السلام از پدرانش و آنها از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کردند که فرمود: شیطان همواره از مؤمن ترس و بیم دارد مادامی که بر نمازهای پنجگانه مراقبت می کند؛ و چون آن نمازها را ضایع سازد شیطان بر او جرأت یابد و او را در گناهان بزرگ اندازد. - . عیون اخبار الرضا 2 : 28 -

**[ترجمه]

«23»

وَ مِنْهُ، بِهَذِهِ الْأَسَانِیدِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تُضَیِّعُوا صَلَاتَکُمْ فَإِنَّ مَنْ ضَیَّعَ صَلَاتَهُ حُشِرَ مَعَ قَارُونَ وَ هَامَانَ وَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ النَّارَ مَعَ الْمُنَافِقِینَ فَالْوَیْلُ لِمَنْ لَمْ یُحَافِظْ عَلَی صَلَاتِهِ وَ أَدَاءِ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله (2).

صحیفة الرضا، بإسناده عنه عن آبائه علیهم السلام: مثل الخبرین (3).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نمازتان را تباه نسازید؛ زیرا هر کس نمازش را ضایع کرد با قارون و هامان محشور گردد، و برای خداست که او را همراه با منافقان وارد آتش نماید؛ پس وای بر کسی که بر نمازش و ادای سنت پیامبرش صلی الله علیه و آله مراقبت نکند! - . همان 2 : 31 -

صحیفة الرضا: با ذکر اسناد از آن حضرت از پدرانش مانند این دو خبر نقل شده است. - . صحیفة الرضا : 3 و 29 -

**[ترجمه]

«24»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، بِإِسْنَادِهِ: فِیمَا أَوْصَی بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ أُوصِیکَ یَا بُنَیَّ بِالصَّلَاةِ عِنْدَ وَقْتِهَا وَ الزَّکَاةِ فِی أَهْلِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا(4).

**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: از جمله سفارشهای امیرمؤمنان علیه السلام هنگام وفاتش این بود که: ای فرزندم تو را به نماز در وقت آن و زکات در اهل آن و در محل آن سفارش می کنم. - . أمالی طوسی 1 : 6 ضمن حدیثی طولانی -

**[ترجمه]

«25»

وَ مِنْهُ، فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ ارْتَقِبْ وَقْتَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَا تَعْجَلْ بِهَا قَبْلَهُ لِفَرَاغٍ وَ لَا تُؤَخِّرْهَا عَنْهُ لِشُغُلٍ فَإِنَّ رَجُلًا سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَوْقَاتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَقْتَ الصَّلَاةِ حِینَ زَالَتِ الشَّمْسُ فَکَانَتْ عَلَی حَاجِبِهِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ أَتَانِی وَقْتَ الْعَصْرِ فَکَانَ ظِلُّ کُلِّ شَیْ ءٍ مِثْلَهُ ثُمَّ صَلَّی الْمَغْرِبَ حِینَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ حِینَ غَابَ الشَّفَقُ ثُمَّ صَلَّی الصُّبْحَ فَأَغْلَسَ بِهَا وَ النُّجُومُ مُشْتَبِکَةٌ فَصَلِّ لِهَذِهِ الْأَوْقَاتِ وَ الْزَمِ السُّنَّةَ الْمَعْرُوفَةَ وَ الطَّرِیقَ الْوَاضِحَ ثُمَّ انْظُرْ رُکُوعَکَ وَ سُجُودَکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ أَتَمَّ النَّاسِ صَلَاةً وَ أَخَفَّهُمْ عَمَلًا فِیهَا

ص: 14


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 28.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 31.
3- 3. صحیفة الرضا: 3 و 29.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 6 فی حدیث طویل.

وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلَاتِکَ فَمَنْ ضَیَّعَ الصَّلَاةَ فَإِنَّهُ لِغَیْرِهَا أَضْیَعُ (1).

**[ترجمه]مجالس ابن شیخ: از جمله نامه های امیرمؤمنان علیه السلام خطاب به محمد بن ابوبکر این بود که: مراقبت کن بر وقت نماز و آن را در وقتش بخوان و به سبب بیکاری آن را زودتر از وقت بجای نیاور و همچنین به خاطر مشغله ای آن را از وقت خود تأخیر مینداز؛ مردی در مورد اوقات نماز از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کرد، پیامبر فرمود: جبرئیل در وقت نماز، هنگام زوال خورشید نزد من آمد، خورشید روی ابروی راستش بود، و هنگام عصر که آمد، طول سایه هر چیزی به اندازه خودش شده بود، سپس وقتی خورشید غروب کرد جبرئیل نماز مغرب خواند و با پنهان شدنِ شفق نماز عشا را بجای آورد؛ آنگاه نماز صبح را هنگامی خواند که سیاهی شب با سپیدی صبح در آمیخته و ستارگان در هم فرورفته بودند؛ پس نمازهایت را در این اوقات بخوان؛ و همیشه سنّت رایج را انجام بده و راه روشن را برو، و در رکوع و سجودت دقت کن؛ نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله از نماز همه مردم کامل تر بود و از لحاظ عمل در آن از همه سبک تر بود و بدان که همه اعمالت به دنبال نمازت هستند، پس هر کس نماز را ضایع و تباه ساخت، مطمئناً دیگر اعمال را بیشتر ضایع می کند. - . همان 2 : 29 ضمن حدیثی -

**[ترجمه]

«26»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثٌ کَفَّارَاتٌ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْیُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَی الصَّلَوَاتِ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: سعد اسکاف از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: سه چیز کفاره گناهان است: در هوای سرد، وضوی کامل گرفتن، شب و روز به سوی جماعات پیاده رفتن، و نمازها را محافظت و مراقبت کردن. - . معانی الاخبار : 314، و مثل آن در الخصال 1 : 42 و المحاسن : 4 آمده است. -

**[ترجمه]

«27»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِی الْهَیْثَمِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّائِغِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ فَأَبْرِدُوا بِالصَّلَاةِ فَإِنَّ الْحَرَّ مِنْ فَیْحِ جَهَنَّمَ وَ اشْتَکَتِ النَّارُ إِلَی رَبِّهَا فَأَذِنَ لَهَا فِی نَفَسَیْنِ نَفَسٍ فِی الشِّتَاءِ وَ نَفَسٍ فِی الصَّیْفِ فَشِدَّةُ مَا یَجِدُونَ مِنَ الْحَرِّ مِنْ فَیْحِهَا وَ مَا یَجِدُونَ مِنَ الْبَرْدِ مِنْ زَمْهَرِیرِهَا.

قال الصدوق رحمه الله معنی قوله فأبردوا بالصلاة أی اعجلوا بها و هو مأخوذ من البرید و تصدیق ذلک ما روی أنه ما من صلاة یحضر وقتها إلا نادی ملک قوموا إلی نیرانکم التی أوقدتموها علی ظهورکم فأطفئوها بصلاتکم (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: سعید بن مسیّب از ابوهریره نقل می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه هوا زیاد گرم می شود، به نماز بشتابید؛ زیرا منشأ گرما، زبانه آتش جهنم است؛ چون آتش به پروردگارش شکایت برد، خداوند به آن اذن داد تا دو مرتبه نفس بکشد، یک بار در زمستان و یک بار در تابستان، پس شدت گرمایی که حس می کنند از زبانه آتش، و شدت سرما از زمهریر جهنم است.

شیخ صدوق رحمه الله می فرماید: معنای جمله «فابردوا بالصّلاة» یعنی برای خواندن نماز شتاب کنید؛ این کلمه مشتقّ از «برید» می باشد. برای تأکید این معنا روایت دیگری نقل می کنیم بدین شرح: در وقت هر نمازی، فرشته ای ندا می کند: برخیزید به سوی [خاموش کردن] آتشهایی که بر پشتتان روشن کرده اید و آن را با نماز خاموش کنید. - . علل الشرائع 1 : 235 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهر الخبر استحباب تأخیر صلاة الظهر عن وقت الفضیلة فی شدة الحر و هذا الخبر ضعیف لکن رَوَی الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ (4)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْمُؤَذِّنُ یَأْتِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی الْحَرِّ فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبْرِدْ أَبْرِدْ. و لا استبعاد فی کون التأخیر فی الحر أفضل توسیعا للأمر و دفعا للحرج لکن لما کان مخالفا لسائر

ص: 15


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 29 فی حدیث.
2- 2. معانی الأخبار ص 314 فی حدیث و مثله فی الخصال ج 1 ص 42، المحاسن: 4.
3- 3. علل الشرائع ج 1 ص 235.
4- 4. فقیه من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 144.

الأخبار و موافقا لطریقة المخالفین حمله بعضهم علی التقیة و بعضهم أوله کالصدوق و قال فی المنتهی لا نعلم خلافا بین أهل العلم فی استحباب تعجیل الظهر فی غیر الحر قالت عائشة ما رأیت أحدا أشد تعجیلا للظهر من رسول الله صلی الله علیه و آله أما فی الحر فیستحب الإبراد بها إن کانت البلاد حارة و صلیت فی المسجد جماعة و به قال الشافعی ثم نقل الروایتین من طریق الخاصة و العامة ثم قال و لأنه موضع ضرورة فاستحب التأخیر لزوالها أما لو لم یکن الحر شدیدا أو کانت البلاد باردة أو صلی فی بیته فالمستحب فیه التعجیل و هو مذهب الشافعی خلافا لأصحاب الرأی و أحمد انتهی.

و أما تأویل الصدوق رحمه الله ففی أکثر النسخ و هو مأخوذ من البرید و فی بعضها من التبرید و البرید الرسول المسرع و الأخذ منه بعید و أما التبرید و الإبراد فقال فی القاموس أبرد دخل فی آخر النهار و أبرده جاء به باردا و الأبردان الغداة و العشی و قال فی النهایة فی الحدیث أبردوا بالظهر فالإبراد انکسار الوهج و الحر و هو من الإبراد الدخول فی البرد و قیل معناه صلوها فی أول وقتها من برد النهار و هو أوله و فی المغرب الباء للتعدیة و المعنی أدخلوا صلاة الظهر فی البرد أی صلوها إذا سکنت شدة الحر انتهی.

و قد یقال فی توجیه کلام الصدوق إنه صلی الله علیه و آله أمر بتعجیل الأذان و الإسراع فیه کفعل البرید فی مشیه إما لیتخلص الناس من شدة الحر سریعا و یتفرقوا من صلاتهم حثیثا و إما لیعجل راحة القلب و قرة العین کما کان النبی صلی الله علیه و آله یقول أرحنا یا بلال و کان یقول قرة عینی الصلاة.

و قیل یعنی أبرد نار الشوق و اجعلنی ثلج الفؤاد بذکر ربی و قیل الباء للسببیة و الإبراد الدخول فی البرد و المعنی ادخلوا فی البرد و سکنوا عنکم الحر بالاشتغال بمقدمات الصلاة من المضمضة و الاستنشاق و غسل الأعضاء فإنها تسکن الحر.

ص: 16

و قال فی النهایة فیه شدة الحر من فیح جهنم الفیح سطوع الحر و فورانه و یقال بالواو و فاحت القدر تفوح و تفیح إذا غلت و قد أخرجه مخرج التشبیه و التمثیل أی کأنه نار جهنم فی حرها انتهی.

و قال بعضهم اشتکاء النار مجاز من کثرتها و غلیانها و ازدحام أجزائها بحیث یضیق عنها مکانها فیسعی کل جزء فی إفناء الجزء الآخر و الاستیلاء علی مکانها و نفسها لهبها و خروج ما ینزل منها مأخوذ من نفس الحیوان فی الهواء الدخانی الذی تخرجه القوة الحیوانیة و ینقی منه حوالی القلب.

و قوله أشد ما یجدون من الحر خبر مبتدإ محذوف أی ذلک أشد و تحقیقه أن أحوال هذا العالم عکس أمور ذلک العالم و آثارها فکما جعل المستطابات و ما یستلذ بها الإنسان فی الدنیا أشباه نعیم الجنان و من جنس ما أعد لهم فیها لیکونوا أمیل إلیها و أرغب فیها و یشهد لذلک قوله تعالی کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ (1) کذلک جعل الشدائد المولمة

و الأشیاء المؤذیة أنموذجا لأحوال الجحیم و ما یعذب الکفرة و العصاة لیزید خوفهم و انزجارهم عما یوصلهم إلیه فما یوجد من السموم المهلکة فمن حرها و ما یوجد من الصراصر المجمدة فمن زمهریرها و هو طبقة من طبقات الجحیم.

**[ترجمه]از ظاهر این روایت چنین فهمیده می شود که در نماز ظهر تأخیر از وقت فضیلت هنگام شدت گرما مستحب است، و این روایت ضعیف می باشد؛ امّا شیخ صدوق در کتاب «الفقیه» - . من لا یحضره الفقیه 1 : 144 - به سند صحیح از معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «مؤذن هنگام شدت گرما و نماز ظهر نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می آمد، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او می فرمود: أَبْرِدْ أَبْرِدْ؛ یعنی صبر کن هوا خنک تر شود.» و هیچ بعید نیست که تأخیر در حرارت بهتر باشد تا توسّع در امر داده شود و عسر و حرج برطرف گردد، اما وقتی با دیگر روایات مخالف و با روش غیرشیعه هم موافق است برخی فقها آن را حمل بر تقیّه کرده و برخی - مانند صدوق - آن را به تأویل برده­اند.

در المنتهی می فرماید: اختلافی میان اهل علم در مورد استحباب تعجیل برای نماز ظهر در غیر گرما سراغ نداریم. عایشه گوید: هیچ کس را ندیدم که برای خواندن نماز ظهر نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر تعجیل کند؛ اما در گرما در مناطق گرمسیر مستحب است صبر کنند تا حرارت کمتر شود و به جماعت در مسجد آن را بخوانند؛ شافعی نیز همین نظر را دارد. آنگاه دو روایت از خاصه و عامه می آورد و می گوید: و از آنجا که این امر در موضع ضرورت است لذا مستحب است تأخیر نماز برای زائل شدن این ضرورت، اما اگر گرما شدید نباشد یا اینکه در مناطق سردسیر بود یا اینکه شخص می خواست در منزل خود نماز بخواند مستحب است تعجیل کند؛ این نظر شافعی است، برخلاف اصحاب «رأی» و احمد. پایان کلام شیخ.

و امّا در بیشتر نسخه ها، تأویل شیخ صدوق رحمه الله این است که «ابردوا» برگرفته از «برید» است و در بعضی نسخه ها «تبرید» آمده است؛ که اولی به معنای «فرستاده شتاب­زده» است که بعید به نظر می رسد و با معنا تناسب ندارد، اما در قاموس در معنای تبرید و اِبراد آمده است: اَبرَدَ یعنی داخل در آخر روز شد، و اَبرَدَهُ یعنی او را در حالی که خنک بود، آورد و اَبرَدان یعنی صبحگاه و شامگاه. و در النهایة در حدیث «أبرِدوا بالظهر» آمده: اِبراد یعنی شکسته شدن گرما و حرارت که مشتق از «اِبراد» و به معنای دخول در خنکی است. و گفته شده که معنای جمله این گونه می شود: آن را در اولین وقت از خنک شدن روز بجای آورید که اول آن است. در المغرب، باء را برای تعدیه گرفته است. یعنی نماز ظهر را داخل در خنکا کنید یعنی آن را هنگام کمتر شدن حرارت بجای آورید. پایان.

در توجیه کلام صدوق می توان گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله امر به تعجیل در اذان و تندخواندنِ آن فرموده است مانند نامه رسان که در راه رفتن عجله می کند، و این امر یا به خاطر خلاص شدن هرچه زودترِ مردم از شدت گرما بوده تا نماز را تمام کنند و زود متفرق شوند، و یا برای تعجیل در راحت دل و نور دیده بوده است، چنانچه می فرمود: ای بلال راحتمان کن؛ و می فرمود: نور دیده من نماز است.

همچنین در معنای این عبارت گفته شده که یعنی «آتش شوق را سرد کن و دل مرا به یاد پروردگارم خنک گردان». و گفته اند که حرف «باء» در اینجا «سببیّه» است و اِبراد به معنای دخول در سرما است، که بنابراین معنا چنین می شود: داخل در خنکا شوید و با اشتغال به مقدمات نماز مانند مضمضه و استنشاق و شستن اعضا، حرارت را از خودتان دور کنید پس این حرارت را متوقف می­کند .

در النهایة در توضیح روایت فوق آمده است: فیح در جمله «شدة الحر من فیح جهنم» یعنی فوران و فیضان گرما. با واو هم گفته شده است، مثلاً می گویند: «فاحتِ القدر تفوح و تفیح» یعنی دیگ به جوش آمد؛ و آن را به عنوان تشبیه و تمثیل گرفته است یعنی در شدت حرارت مانند آتش جهنم است.

و بعضی گفته اند: شکایت از آتش، مجاز از زیادی آن و جوشش آن و ازدحام اجزاء آن به گونه ای است که مکانش تنگ آید و هر تکه آتش در از بین بردن تکه دیگر و قرارگرفتن بر جای آن تلاش می کند، و نفس آن یعنی زبانه کشیدن آن و خارج شدن آنچه از آن پایین می­آید که برگرفته از نفس حیوان در هوای دودی است که قوّه حیوانیه آن را خارج می سازد و اطراف قلب را از آن پاکیزه می سازد.

و عبارت «أشد ما یجدون من الحر» خبر برای مبتدای محذوف است یعنی در اصل «ذلک أشد» بوده، یعنی احوال در این عالَم به عکس امور آن عالَم و آثار آن است، همان طور که چیزهای پسندیده و لذت بخش برای انسان در دنیا، شبیه نعمتهای بهشت و از جنس آنچه که در آن برای آنان آماده شده است می­باشد تا مردم میل بیشتری به آن داشته و رغبت بیشتری نشان دهند، که شاهد این مطلب آیه «کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ» - . بقره / 25 - {هرگاه میوه ای از آن روزی ایشان شود می گویند این همان است که پیش از این [نیز] روزی ما بوده} است همچنین مصائب دردناک و چیزهای آزاردهنده نمونه­ای از احوال جهنم و عذاب کافران و گناهکاران معرفی شده است تا ترس و انزجار مردم از کارهایی که موجب گرفتار آمدن در آن می گردد بیشتر شود، پس تمامیِ سموم کشنده از حرارت جهنم و تمامی سرماهای شدید منجمد کننده از زمهریر آن است که یکی از طبقات جهنم می باشد.

**[ترجمه]

«28»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا أَبَانُ هَذِهِ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ الْمَفْرُوضَاتُ مَنْ أَقَامَهُنَّ وَ حَافَظَ عَلَی مَوَاقِیتِهِنَّ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ عِنْدَهُ عَهْدٌ یُدْخِلُهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ مَنْ لَمْ یُصَلِّهِنَّ لِمَوَاقِیتِهِنَّ فَذَلِکَ إِلَیْهِ إِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ وَ إِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ (2).

ص: 17


1- 1. البقرة: 25.
2- 2. ثواب الأعمال ص 27.

**[ترجمه]ثواب الاعمال: ابان بن تَغلب از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: ای ابان، هر کس این نمازهای واجبِ پنجگانه را بخواند و بر اوقات آنها مراقبت نماید روز قیامت در حالی خداوند را ملاقات می کند که عهدنامه ای در نزدش است که به وسیله آن او را وارد بهشت می کنند، و هر کس این نمازها را به وقت خود نخواند دیگر دستِ خداوند است، اگر خواست او را می بخشاید و اگر خواست عذابش می کند. - . ثواب الأعمال : 27 -

**[ترجمه]

«29»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْبَصْرِیِّ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَسْجِدَ وَ فِیهِ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ قَالَ تَدْرُونَ مَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ هَذِهِ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ الْمَفْرُوضَاتُ فَمَنْ صَلَّاهُنَّ لِوَقْتِهِنَّ وَ حَافَظَ عَلَیْهِنَّ لَقِیَنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ عِنْدِی عَهْدٌ أُدْخِلُهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ مَنْ لَمْ یُصَلِّهِنَّ لِوَقْتِهِنَّ وَ لَمْ یُحَافِظْ عَلَیْهِنَّ فَذَلِکَ إِلَیَّ إِنْ شِئْتُ عَذَّبْتُهُ وَ إِنْ شِئْتُ غَفَرْتُ لَهُ (1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: فُضَیل از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد و گروهی از اصحاب در مسجد بودند؛ فرمود: می دانید پروردگارتان چه گفته است؟ گفتند: خداوند و رسولش داناترند! فرمود: پروردگارتان می فرماید: هرکس این نمازهای واجب پنجگانه را در وقتشان بخواند و بر آنها مراقبت داشته باشد روز قیامت در حالی مرا ملاقات خواهد کرد که برای او نزد من عهدی است که به سبب آن او را وارد بهشت می­سازم، و هر کس این نمازها را به وقتش نخواند و بر آن­ها مراقبت نداشته باشد دیگر به خودم مربوط است، اگر خواستم عذابش می کنم و اگر خواستم او را می بخشایم. - . همان -

**[ترجمه]

توضیح

لوقتهن قال الشیخ البهائی قدس سره اللام إما بمعنی فی کما قالوه فی قوله تعالی وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ(2) أو بمعنی بعد کما قالوه فی قوله علیه السلام صوموا لرؤیته و أفطروا لرؤیته أو بمعنی عند کما قالوه فی قولهم کتبت الکتاب لخمس خلون من شهر کذا و الجار و المجرور فی قوله تعالی فذلک إلی خبر مبتدإ محذوف و التقدیر فذلک أمره إلی و یحتمل أن یکون هو الخبر عن اسم الإشارة أی فذلک الشخص صائر إلی و راجع إلی انتهی و الواو فی قوله و لم یحافظ إن لم یکن العطف للتفسیر فهو بمعنی أو کما یدل علیه ما تقدمه.

**[ترجمه]شیخ بهایی قدس سره در توضیح «لوقتهنّ» می فرماید: حرف لام در اینجا یا به معنای «فی» است مانند آیه «وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ» - . انبیاء / 47 - {و ترازوهای داد را در روز رستاخیز می نهیم} یا به معنای «بعد» است، چنان که در توضیح حدیث «صوموا لرؤیته و أفطروا لرؤیته» برای بیان معنای لام گفته اند؛ و یا به معنای «عند» است، چنان که می­گویند: «کتبتُ الکتابَ لِخَمسٍ خَلَونَ مِن شَهرِ کذا» یعنی پنج روز گذشته از فلان ماه. و جار و مجرور در سخن خداوند: «فذلک إلیّ» خبرِ مبتدای محذوف می باشد، که در اصل چنین بوده است: «فذلک أمره إلیّ» و احتمال می رود که خودش خبر برای اسم اشاره باشد یعنی «فذلک الشخص صائرٌ إلیّ و راجعٌ إلیّ = عاقبت و سرانجامِ آن شخص به سوی خودم است» پایان. «واو» در عبارت «و لم یحافظ» اگر عطف به معنای تفسیر نباشد، با توجه به عبارت پیش از آن به معنای «أو» خواهد بود.

**[ترجمه]

«30»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِی خَلَفٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: الصَّلَوَاتُ الْمَفْرُوضَاتُ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا إِذَا أُقِیمَ حُدُودُهَا أَطْیَبُ رِیحاً مِنْ قَضِیبِ الْآسِ حِینَ یُؤْخَذُ مِنْ شَجَرِهِ فِی طِیبِهِ وَ رِیحِهِ وَ طَرَاوَتِهِ فَعَلَیْکُمْ بِالْوَقْتِ الْأَوَّلِ (3).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: سعد بن اَبی خَلَف از امام ابوالحسن موسی کاظم علیه السلام روایت می کند که فرمود: «نمازهای واجب هر گاه در اول وقت و با رعایت تمامی حدود و احکام آن ادا شود رایحه اش از بوی عطر چوبی که تر و تازه از درختِ آس جدا شود، با آن طراوت و عطری که دارد، خوش تر است؛ پس بر شما باد به نماز اول وقت». - . ثواب الأعمال : 33 و 34 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری شی ء طری أی غض بیّن الطراوة و قال قطرب طَرُوَ اللحم و طَرِیَ طراوة و طراءة.

ص: 18


1- 1. ثواب الأعمال ص 27.
2- 2. الأنبیاء: 47.
3- 3. ثواب الأعمال ص 33 و 34.

**[ترجمه]جوهری گوید: «شی ء طری» یعنی تازه­ای که طراوت آن آشکار است؛ و قطرب گفته است: «طَرُوَ اللحم و طری طراوة و طراءة».

**[ترجمه]

«31»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ،(1) وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أُمِّ حَمِیدَةَ أُعَزِّیهَا بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَبَکَتْ وَ بَکَیْتُ لِبُکَائِهَا ثُمَّ قَالَتْ یَا بَا مُحَمَّدٍ لَوْ رَأَیْتَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِنْدَ الْمَوْتِ لَرَأَیْتَ عَجَباً فَتَحَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ اجْمَعُوا لِی کُلَّ مَنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَرَابَةٌ قَالَتْ فَلَمْ نَتْرُکْ أَحَداً إِلَّا جَمَعْنَاهُ قَالَتْ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ(2).

المحاسن، عن محمد بن علی و غیره عن ابن فضال عن المثنی عن أبی بصیر: مثله (3).

**[ترجمه]مجالس صدوق، - . أمالی صدوق : 290 - ثواب الاعمال: ابوبصیر گوید: برای عرض تسلیت به مناسبت شهادت امام صادق علیه السلام نزد امّ حمیده رفتم؛ پس گریست و من هم از گریه او بر گریه افتادم، آنگاه گفت: ای ابومحمد، اگر حضرت امام صادق علیه السلام را هنگام وفات دیده بودی، تعجب می کردی: آن حضرت چشمانش را گشود و فرمود: تمامی کسانی را که میان من و آنها قرابت و خویشاوندی است جمع کنید! ما همه را نزد آن حضرت جمع کردیم و هیچ کس را فروگذار ننمودیم؛ پس به آنها نگاه کرد و فرمود: «شفاعت ما به کسی که نماز را سبک شمارد نخواهد رسید». - . ثواب الأعمال : 205 -

المحاسن: از ابوبصیر همین روایت را نقل کرده است. - . المحاسن : 80 -

**[ترجمه]

«32»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الْأَرْمَنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ هِشَامٍ الْجَوَالِیقِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی الصَّلَاةَ لِغَیْرِ وَقْتِهَا رُفِعَتْ لَهُ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً تَقُولُ ضَیَّعَکَ اللَّهُ کَمَا ضَیَّعْتَنِی وَ أَوَّلُ مَا یُسْأَلُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ فَإِنْ زَکَتْ صَلَاتُهُ زَکَی سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِنْ لَمْ تَزْکُ صَلَاتُهُ لَمْ یَزْکُ عَمَلُهُ (4).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: هشام جوالیقی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که نماز را در وقت خودش نخواند، نمازش تاریک و به رنگ سیاه بالا برده می شود در حالی که به صاحب خود می گوید: خداوند تو را ضایع کند همانطور که مرا ضایع کردی، و هنگامی که بنده در مقابل پروردگار می ایستد اولین چیزی که از او سؤال می شود نماز است؛ پس اگر نمازش پذیرفته شد، بقیه اعمالش نیز قبول می شود، اما اگر نمازش مورد تأیید قرار نگرفت عملش از او پذیرفته نگردد. - . ثواب الأعمال : 206 -

**[ترجمه]

«33»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِی عِمْرَانَ الدُّهْنِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ هِشَامٍ الْجَوَالِیقِیِّ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ لَمْ تَزْکُ سَائِرُ أَعْمَالِهِ (5).

**[ترجمه]المحاسن: از هِشام جوالیقی مانند آن را روایت کرده است، فقط به جای عملش، سایر اعمالش آمده است. - . المحاسن : 81 -

**[ترجمه]

بیان

أکثر تلک الأخبار ظاهرها أن المراد بها وقت الفضیلة.

ص: 19


1- 1. أمالی الصدوق: 290.
2- 2. ثواب الأعمال ص 205.
3- 3. المحاسن ص 80.
4- 4. ثواب الأعمال ص 206.
5- 5. المحاسن ص 81.

**[ترجمه]از ظاهرِ بیشترِ این روایات فهمیده می شود که مقصود از وقت، وقت فضیلت است.

**[ترجمه]

«34»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ حَافَظَ عَلَی صَلَاةِ الْفَرِیضَةِ فَصَلَّاهَا لِوَقْتِهَا فَلَیْسَ هُوَ مِنَ الْغَافِلِینَ فَإِنْ قَرَأَ فِیهَا بِمِائَةِ آیَةٍ فَهُوَ مِنَ الذَّاکِرِینَ (1).

**[ترجمه]المحاسن: جمیل از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: هر مؤمنی بر نماز واجب مراقبت داشته و آن را در وقتش بخواند از غافلان نیست، و اگر در نماز یکصد آیه قرآن بخواند از ذاکران خواهد بود. - . همان : 51 -

**[ترجمه]

«35»

وَ مِنْهُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ رَفَعَ الْحَدِیثَ إِلَی [أَبِی جَعْفَرٍ ع] أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ وَ أُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ لَا یَنَالُ شَفَاعَتِی مَنْ أَخَّرَ الصَّلَاةَ بَعْدَ وَقْتِهَا(2).

**[ترجمه]المحاسن: ابن محبوب از امام باقر یا امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن بیماری که منجر به وفاتش گردید، بی هوش شد و دوباره به هوش آمد و فرمود: شفاعت من به کسی که نماز را از وقتش به تأخیر اندازد نمی­رسد. - . همان : 79 -

**[ترجمه]

«36»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ الْکُوفِیِّ عَنْ مُیَسِّرِ بْنِ سَعِیدٍ الْقَصِیرِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُعْرَفُ مَنْ یَصِفُ الْحَقَّ بِثَلَاثِ خِصَالٍ یُنْظَرُ إِلَی أَصْحَابِهِ مَنْ هُمْ وَ إِلَی صَلَاتِهِ کَیْفَ هِیَ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ یُصَلِّیهَا فَإِنْ کَانَ ذَا مَالٍ نُظِرَ أَیْنَ یَضَعُ مَالَهُ (3).

**[ترجمه]المحاسن: میسر بن سعید قصیر جوهری از مردی و او از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمودند: کسی که دم از حَق می زند به سه چیز شناخته می شود [که معلوم شود راست می گوید یا دروغ]: باید دید دوستانش چه کسانی هستند، نمازش چگونه است و در چه وقتی آن را ادا می کند، و اگر مال و ثروتی دارد آن را در چه راهی خرج می کند. - . همان : 254 -

**[ترجمه]

«37»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: حَافِظُوا عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَا یَأْمَنُ الْحَوَادِثَ وَ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ وَقْتُ فَرِیضَةٍ فَقَصَّرَ عَنْهَا عَمْداً مُتَعَمِّداً فَهُوَ خَاطِئٌ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ- الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ (4) یَقُولُ عَنْ وَقْتِهِمْ یَتَغَافَلُونَ (5) وَ اعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ الْفَرَائِضِ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ وَ أَوَّلَ الصَّلَوَاتِ الظُّهْرُ وَ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ الْعَبْدُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ فَإِنْ صَحَّتْ لَهُ الصَّلَاةُ صَحَّتْ لَهُ مَا سِوَاهَا وَ إِنْ رُدَّتْ رُدَّتْ مَا سِوَاهَا(6) وَ إِیَّاکَ أَنْ تَکْسَلَ عَنْهَا أَوْ تَتَوَانَی فِیهَا أَوْ تَتَهَاوَنَ بِحَقِّهَا أَوْ تُضَیِّعَ حَدَّهَا وَ حُدُودَهَا أَوْ تَنْقُرَهَا نَقْرَ الدِّیکِ أَوْ تَسْتَخِفَّ بِهَا أَوْ تَشْتَغِلَ عَنْهَا بِشَیْ ءٍ

ص: 20


1- 1. المحاسن ص 51.
2- 2. المحاسن ص 79.
3- 3. المحاسن: 254.
4- 4. الماعون: 3.
5- 5. فقه الرضا ص 6.
6- 6. فقه الرضا ص 6.

مِنْ عَرَضِ الدُّنْیَا أَوْ تُصَلِّیَ بِغَیْرِ وَقْتِهَا(1).

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ مِنِّی مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاتِهِ- لَا یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ (2).

وَ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام: إِنَّ الرَّجُلَ یُصَلِّی فِی وَقْتٍ وَ مَا فَاتَهُ مِنَ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ خَیْرٌ مِنْ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا علیه السلام؛ امام علیه السلام فرمود: بر اوقات نمازها مراقبت کنید؛ زیرا بنده از حوادث ایمن نیست، و کسی که وقت نماز واجب بر او وارد شود و عمداً کوتاهی نماید خطاکار است و کلام خداوند که فرمود «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» - . ماعون / 4 و 5 - {پس وای بر نمازگزارانی، که از نمازشان غافلند} شاملش می شود، و مقصود کسانی است که از وقت نماز غفلت می کنند - . فقه الرضا : 6 - ، و بدان که پس از معرفت خداوند بهترین واجبات، نمازهای پنجگانه است، و اولین نمازها نماز ظهر است، و اولین چیزی که بنده به خاطر آن مورد حساب واقع می گردد نماز است؛ پس اگر نماز او صحیح بود غیر آن هم صحیح است و اگر رد شد غیر آن هم رد می شود - . همان - ، و مبادا نسبت به نماز تنبلی یا سستی کنی یا حقّ آن را کم بشماری یا حدود و احکام آن را ضایع سازی یا مثل خروس نوک به زمین بزنی یا آن را سبک بشماری و یا خود را از نماز به چیزی دنیایی مشغول کنی یا نماز را در غیر وقتش بجا آوری. - . همان -

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که نمازش را سبک بشمارد از من نیست - به خدا سوگند کنار حوض نزد من نخواهد آمد. - . همان : 7 -

و امام رضا علیه السلام فرمود: انسان حتی اگر در داخل وقت نماز بخواند، آن فضیلتی که از اول وقت از دستش رفته است بهتر از مال و فرزندش می باشد. - . همان : 2 -

**[ترجمه]

«38»

الْخَرَائِجُ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی الْقَزَّازِ قَالَ: خَرَجَ الرِّضَا علیه السلام یَسْتَقْبِلُ بَعْضَ الطَّالِبِیِّینَ وَ جَاءَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَمَالَ إِلَی قَصْرٍ هُنَاکَ فَنَزَلَ تَحْتَ صَخْرَةٍ فَقَالَ أَذِّنْ فَقُلْتُ نَنْتَظِرُ یَلْحَقُ بِنَا أَصْحَابُنَا فَقَالَ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ- لَا تُؤَخِّرَنَّ صَلَاةً عَنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا إِلَی آخِرِ وَقْتِهَا مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ عَلَیْکَ أَبَداً بِأَوَّلِ الْوَقْتِ فَأَذَّنْتُ وَ صَلَّیْنَا تَمَامَ الْخَبَرِ(4).

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: ابراهیم بن موسی قزّاز گوید: امام رضا علیه السلام برای استقبال از برخی طالبیان بیرون شدند، در این هنگام وقت نماز فرا رسید و حضرت، به سوی قصری که در آنجا بود، روانه شد و در زیر صخره­ای فرود آمد. امام فرمود: اذان بگو. گفتم: صبر می کنیم تا همراهانمان نیز بیایند! فرمود: خدا تو را بیامرزد؛ هیچ گاه نماز اوّل وقت را بدون عذر به آخرت وقتش تأخیر نینداز، بر تو باد همیشه نماز در اوّل وقت. اذان گفتم و نماز خواندیم. - . الخرائج و الجرائح : 230 - پایان روایت .

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أنه لا ینبغی التأخیر عن أول الوقت لانتظار الرفقة للجماعة أیضا.

**[ترجمه]بنا بر این روایت، سزاوار نیست نماز را به خاطر انتظار رفقا و برگزاری جماعت از اول وقت به تأخیر انداخت.

**[ترجمه]

«39»

فَلَاحُ السَّائِلِ، أَرْوِی بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ عَنْ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ فَاطِمَةَ ابْنَةِ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَبِیهَا وَ عَلَی بَعْلِهَا وَ عَلَی أَبْنَائِهَا الْأَوْصِیَاءِ: أَنَّهَا سَأَلَتْ أَبَاهَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ یَا أَبَتَاهْ مَا لِمَنْ تَهَاوَنَ بِصَلَاتِهِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ قَالَ یَا فَاطِمَةُ مَنْ تَهَاوَنَ بِصَلَاتِهِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ بِخَمْسَ عَشْرَةَ خَصْلَةً سِتٌّ مِنْهَا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ ثَلَاثٌ عِنْدَ مَوْتِهِ وَ ثَلَاثٌ فِی قَبْرِهِ وَ ثَلَاثٌ فِی الْقِیَامَةِ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ فَأَمَّا اللَّوَاتِی تُصِیبُهُ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَالْأُولَی یَرْفَعُ اللَّهُ الْبَرَکَةَ مِنْ عُمُرِهِ وَ یَرْفَعُ اللَّهُ الْبَرَکَةَ مِنْ رِزْقِهِ وَ یَمْحُو اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سِیمَاءَ الصَّالِحِینَ مِنْ وَجْهِهِ

ص: 21


1- 1. فقه الرضا ص 6.
2- 2. فقه الرضا ص 7.
3- 3. فقه الرضا: 2.
4- 4. الخرائج و الجرائح ص 230.

وَ کُلُّ عَمَلٍ یَعْمَلُهُ لَا یُؤْجَرُ عَلَیْهِ وَ لَا یَرْتَفِعُ دُعَاؤُهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ السَّادِسَةُ لَیْسَ لَهُ حَظٌّ فِی دُعَاءِ الصَّالِحِینَ وَ أَمَّا اللَّوَاتِی تُصِیبُهُ عِنْدَ مَوْتِهِ فَأُولَاهُنَّ أَنَّهُ یَمُوتُ ذَلِیلًا وَ الثَّانِیَةُ یَمُوتُ جَائِعاً وَ الثَّالِثَةُ یَمُوتُ عَطْشَاناً فَلَوْ سُقِیَ مِنْ أَنْهَارِ الدُّنْیَا لَمْ یَرْوَ عَطَشُهُ وَ أَمَّا اللَّوَاتِی تُصِیبُهُ فِی قَبْرِهِ فَأُولَاهُنَّ یُوَکِّلُ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یُزْعِجُهُ فِی قَبْرِهِ وَ الثَّانِیَةُ یُضَیَّقُ عَلَیْهِ قَبْرُهُ وَ الثَّالِثَةُ تَکُونُ الظُّلْمَةُ فِی قَبْرِهِ وَ أَمَّا اللَّوَاتِی تُصِیبُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ فَأُولَاهُنَّ أَنْ یُوَکِّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یَسْحَبُهُ عَلَی وَجْهِهِ وَ الْخَلَائِقُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ الثَّانِیَةُ یُحَاسَبُ حِسَاباً شَدِیداً وَ الثَّالِثَةُ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ لَا یُزَکِّیهِ وَ لَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ (1).

وَ رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِ مَدِینَةِ الْعِلْمِ فِیمَا رَوَاهُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَنَالُ شَفَاعَتِی غَداً مَنْ أَخَّرَ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ بَعْدَ وَقْتِهَا(2).

**[ترجمه]فلاح السائل: از سرور بانوان، حضرت فاطمه دختر سرور پیامبران صلوات خداوند بر او و پدرش و همسرش و فرزندانش باد روایت شده است که از پدرش محمد صلی الله علیه و آله پرسید: پدرجان، جزای مردان و زنانی که نماز را سبک بشمارند، چیست؟ فرمود: ای فاطمه، هر مرد یا زنی که نمازش را سبک بشمارد، خداوند او را به پانزده خصلت گرفتار نماید: شش چیز آن در دنیا، و سه چیز هنگام مرگ، و سه چیز در قبرش، و سه چیز در قیامت هنگام بیرون آمدن از قبر به او خواهد رسید. امّا آنهایی که در دنیا به آن مبتلا می گردد عبارتند از: اول: خداوند، خیر و برکت را از عمر او برمی دارد؛ خداوند، خیر و برکت را از روزی اش برمی دارد؛ خداوند عزیز و جلیل نشانه افراد صالح را از چهره او محو می کند؛ در برابر اعمالی که انجام داده پاداشی نمی گیرد؛ دعایش به سوی آسمان بالا نمی رود؛ و ششم این که هیچ بهره ای از دعای بندگان صالح ندارد.

و آنهایی که هنگام مرگ به او می رسد: اول این که با ذلّت و خواری جان می دهد؛ دوم این که گرسنه می میرد؛ و سوم اینکه تشنه جان می سپارد، که حتی اگر آب تمام رودخانه های دنیا را به او بدهند، سیراب نخواهد شد.

و امّا آنهایی که در قبر گریبان گیرش گردد: اول اینکه خداوند فرشته ای را بر او می گمارد تا در قبر آزارش دهد؛ دوم این که خداوند قبر را برایش تنگ می گرداند؛ و سوم این که قبرش تاریک می شود.

و آنهایی که در روز قیامت هنگام بیرون آمدن از قبر به آن مبتلا می شود، عبارتند از: اول این که خداوند فرشته ای را بر او می گمارد تا به صورت بکشاندش در حالی که مردم به او می نگرند؛ دوم اینکه سخت از او حساب می کشند؛ و سوم این که خداوند نظر رحمت به او ننموده و پاکیزه اش نمی گرداند، و عذاب دردناکی خواهد داشت. - . فلاح السائل : 22 -

ابن بابویه در کتاب «مدینة العلم» در قسمت روایات امام صادق علیه السلام آورده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فردای قیامت شفاعت من به کسی که نماز واجبش را به بعد از وقت آن تأخیر اندازد نرسد. - . همان : 127 -

**[ترجمه]

«40»

الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ اللَّیْثِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: امْتَحِنُوا شِیعَتَنَا عِنْدَ ثَلَاثٍ عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ کَیْفَ مُحَافَظَتُهُمْ عَلَیْهَا وَ عِنْدَ أَسْرَارِهِمْ کَیْفَ حِفْظُهُمْ لَهَا عَنْ عَدُوِّنَا وَ إِلَی أَمْوَالِهِمْ کَیْفَ مُوَاسَاتُهُمْ لِإِخْوَانِهِمْ فِیهَا(3).

**[ترجمه]الخصال: لیثی از امام جعفر بن محمد علیه السلام روایت کرده است که فرمود: شیعیان ما را به سه چیز امتحان کنید: این که آیا بر اوقات نماز مراقبت دارند؟ و آیا رازهایشان را از دسترس دشمنان ما حفظ می کنند؟ و آیا در اموالشان با برادرانشان مساوات دارند؟ - . الخصال 1 : 51 -

**[ترجمه]

«41»

وَ مِنْهُ، وَ مِنَ الْعُیُونِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمَّوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: فِی الدِّیکِ الْأَبْیَضِ خَمْسُ خِصَالٍ مِنْ خِصَالِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام مَعْرِفَتُهُ بِأَوْقَاتِ الصَّلَوَاتِ وَ الْغَیْرَةُ وَ السَّخَاءُ وَ الشَّجَاعَةُ وَ کَثْرَةُ الطُّرُوقَةِ(4).

**[ترجمه]الخصال، عیون اخبار الرضا علیه السلام: محمد بن عیسی بن عُبید از امام رضا علیه السلام روایت می کند که فرمود: خروس سفید پنج خصلت از خصلتهای پیامبران علیهم السلام را دارد: شناختِ اوقات نماز، غیرت، سخاوت، شجاعت و مقاربتِ بسیار. - . همان 1 : 143، عیون الاخبار 1 : 277 -

**[ترجمه]

بیان

فیه إشعار بجواز الاعتماد علی صوت الدیک فی معرفة الأوقات و سیأتی

ص: 22


1- 1. فلاح السائل ص 22.
2- 2. فلاح السائل ص 127.
3- 3. الخصال ج 1 ص 51.
4- 4. الخصال ج 1 ص 143، عیون الأخبار ج 1 ص 277.

الکلام فیه و الطروقة بالضم أن یعلو الفحل أنثاه و بالفتح أنثاه قال فی النهایة فی حدیث الزکاة فیها حقه طروقة الفحل أی یعلو الفحل مثلها فی سنها و هی فعولة بمعنی مفعولة أی مرکوبة للفحل انتهی و الخبر یحتملهما و إن کان الضم أظهر.

**[ترجمه]این روایت اشعار دارد به اینکه می­توان برای شناخت اوقات به صدای خروس اعتماد کرد، و به زودی در مورد آن صحبت خواهیم کرد.

و «طُروقه» با ضمه یعنی مقاربت گاو نر با گاو ماده و «طَروقه» با فتحه ماده آن است. در «النهایة» می گوید: در حدیث زکات، حقّة طروقة الفحل یعنی گاو نر بر هم سن خود بالا رود، طروقه، فعوله است یعنی مفعول قرار گرفته یعنی فحل بر آن سوار می شود. پایان. در این روایت احتمال اینکه هر کدام از این دو معنا مراد باشد صحیح است، گرچه طُروقه با ضمه اظهر است.

**[ترجمه]

«42»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: امْتَحِنُوا شِیعَتَنَا عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ کَیْفَ مُحَافَظَتُهُمْ عَلَیْهَا(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: مسعدة بن صدقة گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: شیعیان ما را در اوقات نماز بسنجید که مراقبت آنان بر آن چگونه است؟ - . قرب الاسناد : 38 چاپ سنگی، 52 چاپ نجف، و به طور کامل در الخصال آمده است. -

**[ترجمه]

«43»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ لِلدَّیْلَمِیِّ، قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَوْماً فِی حَرْبِ صِفِّینَ مُشْتَغِلًا بِالْحَرْبِ وَ الْقِتَالِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ یُرَاقِبُ الشَّمْسَ فَقَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الْفِعْلُ قَالَ أَنْظُرُ إِلَی الزَّوَالِ حَتَّی نُصَلِّیَ فَقَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ هَلْ هَذَا وَقْتُ صَلَاةٍ إِنَّ عِنْدَنَا لَشُغُلًا بِالْقِتَالِ عَنِ الصَّلَاةِ فَقَالَ علیه السلام عَلَی مَا نُقَاتِلُهُمْ إِنَّمَا نُقَاتِلُهُمْ عَلَی الصَّلَاةِ قَالَ وَ لَمْ یَتْرُکْ صَلَاةَ اللَّیْلِ قَطُّ حَتَّی لَیْلَةَ الْهَرِیرِ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب: دیلمی گوید: روزی علی علیه السلام در جنگ صفین مشغول نبرد بود و همواره مراقب خورشید بود. ابن عباس گفت: ای امیر مؤمنان، این چه کاری است؟ فرمود: نگاه می­کنم کی وقت زوال خورشید می شود تا نماز بخوانیم. ابن عباس گفت: اکنون وقت نماز است؟! ما سرگرم جنگیم! علی علیه السلام فرمود: ما برای چه با آنها می جنگیم؟ تنها به خاطر نماز با آنها می­جنگیم! و آن حضرت هیچ گاه نماز شبش را ترک نکرد حتی در «لیلة الهریر».

**[ترجمه]

«44»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ صَالِحٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبَایَةَ قَالَ: کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ انْظُرْ صَلَاةَ الظُّهْرِ فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا- لَا تَعْجَلْ بِهَا عَنِ الْوَقْتِ لِفَرَاغٍ وَ لَا تُؤَخِّرْهَا عَنِ الْوَقْتِ لِشُغُلٍ فَإِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ عَنْ وَقْتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَرَانِی وَقْتَ الصَّلَاةِ فَصَلَّی الظُّهْرَ حِینَ زَالَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلَّی الْعَصْرَ وَ هِیَ بَیْضَاءُ نَقِیَّةٌ ثُمَّ صَلَّی الْمَغْرِبَ حِینَ غَابَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلَّی الْعِشَاءَ حِینَ غَابَتِ الشَّفَقُ ثُمَّ صَلَّی الصُّبْحَ فَأَغْلَسَ بِهِ وَ النُّجُومُ مُشْتَبِکَةٌ.

کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَذَا یُصَلِّی قَبْلَکَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَنْ تَلْتَزِمَ السُّنَّةَ الْمَعْرُوفَةَ وَ تَسْلُکَ الطَّرِیقَ الْوَاضِحَ الَّذِی أَخَذُوا فَافْعَلْ لَعَلَّکَ تَقْدَمُ عَلَیْهِمْ غَداً ثُمَّ قَالَ

ص: 23


1- 1. قرب الإسناد ص 38 ط حجر ص 52 ط نجف و تمامه کما مرّ من الخصال.

وَ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ تَبَعٌ لِصَلَاتِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَنْ ضَیَّعَ الصَّلَاةَ فَهُوَ لِغَیْرِهَا أَضْیَعُ.

**[ترجمه]کتاب الغارات: عبایه گوید: امیر مؤمنان علیه السلام در نامه ای به محمد بن ابوبکر نوشت: مراقب نماز ظهر باش و آن را در وقت خود بجا بیاور؛ نه آن را به خاطر فراغت از وقتش زودتر بخوان و نه به خاطر اشتغال آن را از وقتش به تأخیر انداز! زیرا مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از ایشان در مورد وقت نماز پرسید؛ رسول خدا پاسخ داد: جبرئیل نزد من آمد و وقت نماز را به من نشان داد و نماز ظهر را هنگام زوال خورشید بجا آورد، آنگاه نماز عصر را خواند در حالی که خورشید سفید و صاف بود، و هنگامی که قرص خورشید پنهان شد نماز مغرب را خواند، سپس نماز عشا را هنگام پنهان شدن شفق بجا آورد و نماز صبح را در تاریک و روشن هوا خواند که ستارگان در هم فرورفته بودند.

پیامبر صلی الله علیه و آله هم پیش از تو این گونه نماز می خواند، اگر می توانی - و هیچ قدرت و نیرویی نیست مگر از جانب خدا - که پایبند سنّت معروف باشی و راه واضحی را که گذشتگان پیمودند بپیمایی، چنین کن؛ باشد که فردای قیامت به پیشگاه آنان وارد شوی. آنگاه فرمود: ای محمد، بدان که همه چیز در گرو نمازت است، و بدان که هر کس نماز را ضایع کرد، مطمئناً دیگر اعمال را بیشتر ضایع می کند.

**[ترجمه]

«45»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی خُطْبَتِهِ: الصَّلَاةُ لَهَا وَقْتٌ فَرَضَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِهِ فَوَقْتُ صَلَاةِ الْفَجْرِ حِینَ یُزَایِلُ الْمَرْءُ لَیْلَهُ وَ یَحْرُمُ عَلَی الصَّائِمِ طَعَامُهُ وَ شَرَابُهُ وَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ إِذَا کَانَ الْقَیْظُ یَکُونُ ظِلُّکَ مِثْلَکَ وَ إِذَا کَانَ الشِّتَاءُ حِینَ تَزُولُ الشَّمْسُ مِنَ الْفَلَکِ وَ ذَلِکَ حِینَ تَکُونُ عَلَی حَاجِبِکَ الْأَیْمَنِ مَعَ شُرُوطِ اللَّهِ فِی الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ وَقْتُ الْعَصْرِ تُصَلِّی وَ الشَّمْسُ بَیْضَاءُ نَقِیَّةٌ قَدْرَ مَا یَسْلُکُ الرَّجُلُ عَلَی الْجَمَلِ الثَّقِیلِ فَرْسَخَیْنِ قَبْلَ غُرُوبِهَا وَ وَقْتُ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ

وَ أَفْطَرَ الصَّائِمُ وَ وَقْتُ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ حِینَ یَسِقُ اللَّیْلُ وَ تَذْهَبُ حُمْرَةُ الْأُفُقِ إِلَی ثُلُثِ اللَّیْلِ فَمَنْ نَامَ عِنْدَ ذَلِکَ فَلَا أَنَامَ اللَّهُ عَیْنَهُ فَهَذِهِ مَوَاقِیتُ الصَّلَاةِ- إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً(1).

**[ترجمه]کتاب الغارات: ابن نباته روایت می کند که علی علیه السلام در خطبه ای چنین فرمود: نماز وقتی دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله واجب کرده و نماز جز در آن وقت واجب جایز نیست، هنگام نماز صبح آن است که انسان شب را سپری کند و خوردن و آشامیدن بر روزه دار حرام باشد. وقت نماز ظهر هنگامی است که آفتاب به شدت گرم شود و سایه ات به اندازه خودت باشد، و در هنگام زمستان وقتی است که آفتاب از فلک (وسط آسمان) بگذرد یعنی وقتی که آفتاب روی ابروی راست تو قرار گرفته باشد، با شروط خداوند در رکوع و سجود. هنگام نماز عصر آن است که خورشید سفید و صاف است، و فاصله آن به اندازه ای است که مردی بر شتر سنگینی دو فرسخ راه طی کند قبل از غروب خورشید، و هنگام مغرب آن است که آفتاب غروب کند و روزه دار افطار نماید. و وقت نماز عشاء آن است که سیاهی شب همه جا را فرا گیرد و سرخی از افق برود و تا یک سوم از شب مهلت آن است، پس هر کس در این هنگام به خواب رود خداوند دیدگان او را نخواباند؛ این است اوقات نماز، «إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً» - . نساء / 103 -

{نماز بر مؤمنان در اوقات معین مقرر شده است}

**[ترجمه]

بیان

یدل علی استحباب تأخیر الظهر عند شدة الحر کما مر و یمکن حمله علی التقیة أیضا حین تکون علی حاجبک الأیمن أی عند استقبال نقطة الجنوب أو القبلة فإن قبلتهم قریبة منها قدر ما یسلک الرجل أی بقی ربع الیوم تقریبا فإنهم جعلوا ثمانیة فراسخ لمسیر الجمل بیاض الیوم و هذا قریب من زیادة الفی ء قامة أی سبعة أقدام إذ فی أواسط المعمورة فی أول الحمل و المیزان عند استواء اللیل و النهار یزید الفی ء سبعة أقدام فی ثلاث ساعات و دقائق و یزید و ینقص فی سائر الفصول و لا یبعد حمل هذا أیضا علی التقیة لجریان عادة الخلفاء قبله علی التأخیر أکثر من ذلک فلم یمکنه علیه السلام تغییر عادتهم أکثر من هذا.

حین یسق اللیل مأخوذ من قوله تعالی وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ (2) أی و ما جمع و ما ضم مما کان منتشرا بالنهار فی تصرفه و ذلک أن اللیل إذا أقبل أوی کل شی ء مأواه و قیل أی و ما طرد من الکواکب فإنها تظهر

ص: 24


1- 1. النساء: 103، و کتاب الغارات مخطوط.
2- 2. الانشقاق: 18.

باللیل و تخفی بالنهار و أضاف ذلک إلی اللیل لأن ظهورها فیه مطرد.

**[ترجمه]این روایت دلالت بر استحباب تأخیر نماز ظهر هنگام شدت گرما دارد - چنانکه پیشتر گذشت - و می توان آن را حمل بر تقیه نیز کرد. «حین تکون علی حاجبک الأیمن» یعنی هنگام ایستادن رو به نقطه جنوب یا قبله، زیرا قبله آنها به این نقطه نزدیک است؛ وجمله «قدر ما یسلک الرجل» یعنی تقریباً یک چهارم از روز مانده، زیرا هشت فرسخ را برای مسیر شتر در روشنایی روز قرار داده اند، و این نزدیک به زمانی است که سایه به اندازه یک قامت یعنی هفت قدم می شود، زیرا در اواسط معموره - کره خاکی - در اول برجهای حَمَل و میزان در میانه شب و روز سایه طی سه ساعت و چند دقیقه تا هفت قدم، زیاد می شود و در سایر فصول زیاد و کم می­گردد، و بعید نیست که حمل بر تقیه نیز گردد، زیرا عادت خلفای پیش از آن حضرت به تأخیر انداختن نماز تا بیش از آن هم بوده است و ایشان نمی توانسته بیش از این عادتشان را تغییر دهد.

«حین یسق اللیل» برگرفته از آیه شریفه «وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ» - . انشقاق / 18 - {سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند} است، یعنی و هرچه را شب جمع کرد و در برگرفت، از آن چه که در روز پراکنده بود در تصرفش، زیرا وقتی شب فرا می رسد هر چیزی در مأوای خود قرار می گیرد. و گفته شده: یعنی و هرچه از ستاره ها که طرد و دور شده، زیرا ستارگان در شب پیدا می شوند و در روز پنهان می گردند. و دلیلِ اضافه کردن ستارگان به شب، این است که ستارگان بیشتر در شب پیدا هستند .

**[ترجمه]

«46»

أَسْرَارُ الصَّلَاةِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاةُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا وَ إِنَّ الصَّلَاةَ إِذَا ارْتَفَعَتْ فِی وَقْتِهَا رَجَعَتْ إِلَی صَاحِبِهَا وَ هِیَ بَیْضَاءُ مُشْرِقَةٌ تَقُولُ حَفِظْتَنِی حَفِظَکَ اللَّهُ وَ إِذَا ارْتَفَعَتْ فِی غَیْرِ وَقْتِهَا بِغَیْرِ حُدُودِهَا رَجَعَتْ إِلَی صَاحِبِهَا وَ هِیَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ تَقُولُ ضَیَّعْتَنِی ضَیَعَّکَ اللَّهُ (1).

**[ترجمه]اسرار الصلاة: از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: اولین چیزی که بنده از آن مورد حساب واقع می گردد نماز است، پس اگر نماز قبول شد دیگر اعمال هم قبول می شود، و نماز هنگامی که در وقت خود بالا رود، سفید و نورانی به سوی صاحبش باز می گردد و می گوید: مرا حفظ کردی خداوند حفظت کند؛ و اگر در غیر وقت خود بالا رود و حدود آن رعایت نشده باشد، سیاه و تاریک به سوی صاحب خود باز می گردد و می گوید: مرا ضایع کردی، خداوند تباهت گرداند. - . در التهذیب 1 : 203، الکافی 3 : 268 این روایت را می بینی. -

**[ترجمه]

بیان

رجعت إلی صاحبها الرجوع إما فی الآخرة و هو أظهر أو فی الدنیا بعد الثبت فی دیوان عمله إما برجوع حاملها من الملائکة أو الکتاب الذی أثبت فیه و لا یبعد أن یکون الرجوع و القول استعارة تمثیلیة شبه الصلاة الکاملة و ما یعود بها علی صاحبها من النفع و البرکة بالذی یذهب و یرجع و یقول هذا القول و کذا الصلاة الناقصة و الله یعلم.

**[ترجمه]مقصود از رجوع در عبارت «رجعت إلی صاحبها» یا در آخرت است، که این معنا اظهر است، و یا اینکه رجوع در دنیا پس از ثبت در دفتر اعمال انسان می باشد یا فرشته حاملِ آن باز می گردد یا دفتری که در آن ثبت شده است، و بعید نیست که رجوع و قول، استعاره تمثیلیه باشد که نماز کامل و نفع و برکتی را که برای صاحب خودش دارد به کسی که می­رود و برمی­گردد و این قول را می­گوید تشبیه کرده است و نیز نماز ناقص. و خداوند عالم است.

**[ترجمه]

«47»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ مَوْقُوتاً قَالَ مَفْرُوضاً(2).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: لِکُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَانِ أَوَّلٌ وَ آخِرٌ فَأَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهُ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَتَّخِذَ آخِرَ الْوَقْتَیْنِ وَقْتاً إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ وَ إِنَّمَا جُعِلَ آخِرُ الْوَقْتِ لِلْمَرِیضِ وَ الْمُعْتَلِّ وَ لِمَنْ لَهُ عُذْرٌ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ آخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ (3)

وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُصَلِّی فِی الْوَقْتِ وَ إِنَّ مَا فَاتَهُ مِنَ الْوَقْتِ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ (4).

ص: 25


1- 1. تراه فی التهذیب ج 1 ص 203، الکافی ج 3 ص 268.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 131.
3- 3. زاد فی المصدر: و العفو لا یکون الا من تقصیر.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 137.

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام درباره سخن خدا «مَوْقُوتاً» فرمود یعنی واجب شده. - . دعائم الإسلام 1 : 131 -

و از آن حضرت روایت است که فرمود: هر نمازی دو وقت دارد: وقت اول و وقت آخر؛ اوّلِ وقت، افضل آن است و کسی نباید آخر دو وقت را جزء وقت به حساب آورد مگر اینکه سبب و عذری داشته باشد؛ و آخر وقت برای بیماران و افراد دارای عذر قرار داده شده است؛ اوّل وقت «رِضوان» (یعنی سبب رضایت) خداوند است و آخر وقت بخشایش خداوند - . در منبع آمده است: و تا تقصیری نباشد بخشایش هم نیست. - ، و مرد به هنگام، نماز می­خواند و آنچه که از اول وقت از دست او می­رود از خانواده و دارایی­اش برای او بهتر است. - . دعائم الإسلام 1 : 137 -

**[ترجمه]

باب 7 وقت فریضة الظهرین و نافلتهما

روایات

«1»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ اسْتُجِیبَ الدُّعَاءُ فَطُوبَی لِمَنْ رُفِعَ لَهُ عِنْدَ ذَلِکَ عَمَلٌ صَالِحٌ (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: زُراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگام زوال خورشید درهای آسمان و درهای بهشت باز می شوند، دعا مستجاب می گردد، پس خوشا به حال کسی که عمل صالحش در آن وقت بالا رود. - . أمالی صدوق : 343 -

**[ترجمه]

«2»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَاعَاتُ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ سَاعَاتُ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ أَفْضَلُ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ أَوْقَاتُ الصَّلَوَاتِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّهُ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ هَبَّتِ الرِّیَاحُ وَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی خَلْقِهِ وَ إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ یَصْعَدَ لِی عِنْدَ ذَلِکَ إِلَی السَّمَاءِ عَمَلٌ صَالِحٌ ثُمَّ قَالَ عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّهُ مُسْتَجَابٌ (2).

**[ترجمه]الخصال: ابان از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: شب دوازده ساعت است و روز دوازده ساعت؛ و بهترین اوقات شب و روز هنگام نماز است. آنگاه فرمود: هنگام زوال خورشید [ظهر] درهای آسمان گشوده می گردد و بادها می وزند و خداوند به خلقش نظر می کند، و من دوست دارم در این وقت عمل صالحی از من به آسمان بالا رود. و باز فرمود: بعد از هر نماز دعا کنید، زیرا مستجاب است. - . الخصال 2 : 85 -

**[ترجمه]

«3»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ لَهُ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ سَاعَةٍ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ سَاعَةٍ تَزُولُ الشَّمْسُ حِینَ تَهُبُّ الرِّیَاحُ وَ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ وَ یَصُوتُ الطَّیْرُ وَ

ص: 26


1- 1. أمالی الصدوق ص 343.
2- 2. الخصال ج 2 ص 85.

سَاعَةٍ فِی آخِرِ اللَّیْلِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَإِنَّ مَلَکَیْنِ یُنَادِیَانِ هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ سَائِلٍ یُعْطَی هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ طَالِبِ حَاجَةٍ فَتُقْضَی لَهُ فَأَجِیبُوا دَاعِیَ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]الخصال: محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرانش از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: هرکس حاجتی از خداوند دارد در سه وقت آن را طلب کند: در روز جمعه، در هنگام زوال خورشید وقتی که بادها می وزند و درهای آسمان گشوده می گردد و رحمت نازل می شود و پرندگان می خوانند؛ و نیز در آخر شب هنگام طلوع فجر که دو فرشته ندا می دهند: آیا کسی هست توبه کند تا از او پذیرفته گردد؟ آیا کسی درخواستی دارد تا به او داده شود؟ آیا کسی طلب بخشایش دارد تا بخشوده گردد؟ آیا کسی حاجتی دارد تا برآورده گردد؟ منادی خداوند را پاسخ گویید! - . همان 2 : 158 -

**[ترجمه]

«4»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ وَقْتِ الظُّهْرِ قَالَ نَعَمْ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُهَا فَصَلِّ إِذَا شِئْتَ بَعْدَ أَنْ تَفْرُغَ مِنْ تَسْبِیحَتِکَ (2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنْ وَقْتِ الْعَصْرِ مَتَی هُوَ قَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَدَمَیْنِ وَ صَلَّیْتَ الظُّهْرَ وَ السُّبْحَةَ بَعْدَ الظُّهْرِ فَصَلِّ الْعَصْرَ إِذَا شِئْتَ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم علیه السلام نقل کرد و گفت: از آن حضرت در مورد وقت نماز ظهر سؤال کردم، فرمود: آری، هنگامی که خورشید به زوال رسد [از وسط آسمان بگذرد] وقت نماز ظهر شده است، پس اگر خواستی آن را بعد از تسبیحت بجای آور - . قرب الاسناد : 86 چاپ سنگی، 112 چاپ نجف - ؛ و از آن حضرت در مورد وقت نماز عصر سؤال کردم، فرمود: بعد از زوال خورشید هرگاه طول سایه شاخص به دو قدم رسید و نماز ظهر را خوانده بودی و پس از آن تسبیح را هم خوانده بودی، اگر خواستی نماز عصر را بخوان. - . همان -

**[ترجمه]

«5»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام قُلْتُ الْمَرْأَةُ تَرَی الطُّهْرَ قَبْلَ غُرُوبِ الشَّمْسِ کَیْفَ تَصْنَعُ بِالصَّلَاةِ قَالَ فَقَالَ إِذَا رَأَتِ الطُّهْرَ بَعْدَ مَا یَمْضِی مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ أَرْبَعَةُ أَقْدَامٍ فَلَا تُصَلِّی إِلَّا الْعَصْرَ لِأَنَّ وَقْتَ الظُّهْرِ دَخَلَ عَلَیْهَا وَ هِیَ فِی الدَّمِ وَ خَرَجَ عَنْهَا الْوَقْتُ وَ هِیَ فِی الدَّمِ فَلَمْ یَجِبْ عَلَیْهَا أَنْ تُصَلِّیَ الظُّهْرَ وَ مَا طَرَحَ اللَّهُ عَنْهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ هِیَ فِی الدَّمِ أَکْثَرُ(4).

**[ترجمه]قرب الاسناد: فضل بن یونس گوید: از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام سؤال کردم: زنی که پیش از غروب خورشید [از حیض] پاک می شود نمازش چگونه است؟ فرمود: اگر طاهر شدنش وقتی باشد که سایه شاخص بعد از زوال به چهار قدم رسیده است، فقط نماز عصر را باید بخواند، زیرا وقتی داخل در وقت ظهر شده حائض بوده است، و همچنان حائض بوده تا اینکه وقت تمام شده، پس نماز ظهر بر او واجب نیست، و نمازهایی که خداوند در ایام حیض از دوش او برداشته بیشتر است [از اینکه در مورد یک نماز حساسیت نشان داده شود]. - . همان : 130 چاپ سنگی، 176 چاپ نجف، التهذیب 1 : 111، الکافی 1 : 102 -

**[ترجمه]

بیان

استدل به علی ما ذهب إلیه الشیخ من أن الأوقات المقدرة بالأقدام و الأذرع أوقات للمختار لا أوقات فضیلة و فیه نظر ظاهر و أما ما تضمنه من سقوط الظهر عن الحائض إذا طهرت بعد الأربعة أقدام فهو مختار الشیخ فی الإستبصار و خالفه عامة المتأخرین و قالوا إن طهرت قدر ما تغتسل و تأتی بخمس رکعات قبل الغروب تجب علیها الصلاتان و أجاب عنه العلامة بوجوه الأول القدح فی

ص: 27


1- 1. الخصال ج 2 ص 158.
2- 2. قرب الإسناد: 86 ط حجر: 112 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد: 86 ط حجر: 112 ط نجف.
4- 4. قرب الإسناد ص 130 ط حجر ص 176 ط نجف، و رواه الشیخ فی التهذیب ج 1 ص 111، و تراه فی الکافی ج 1 ص 102.

السند بأن الفضل واقفی و أجیب بأن النجاشی وثقه و لم یذکر کونه واقفیا و إنما ذکر ذلک الشیخ و النجاشی أثبت منه مع أنه روی الکشی ما یدل علی مدحه.

الثانی أنها منفیة بالإجماع إذ لا خلاف بیننا فی أن آخر وقت الظهر للمعذور یمتد إلی قبل الغروب بمقدار العصر و فیه نظر إذ قد عرفت أن الشیخ قال به فی الإستبصار فالإجماع مع مخالفة الشیخ ممنوع.

الثالث أنه علق الحکم علی الطهارة بعد أربعة أقدام فیحمل علی أنه أراد بذلک ما إذا خلص الوقت للعصر و لا یخفی بعد هذا التأویل و رکاکته لکن یعارضه

مُوَثَّقُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا طَهُرَتِ الْمَرْأَةُ قَبْلَ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَلْتُصَلِّ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ إِنْ طَهُرَتْ فِی آخِرِ اللَّیْلِ فَلْتُصَلِّ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ(1).

و یمکن الجمع بحمل خبر ابن سنان علی الاستحباب و ربما یحمل خبر الفضل علی التقیة و فیه نظر إذ لم یظهر موافقة العامة لمدلوله بل المشتهر بینهم خلافه و الأحوط العمل بالمشهور.

**[ترجمه]بنا بر نظر شیخ طوسی، این گونه استدلال شده که اوقات مشخص شده با معیار طول سایه شاخص به قدم­ها و ذراع­ها، برای شخصِ مختار است [نه مضطر و صاحب عذر] و برای تعیین وقتِ فضیلت نیست که اِشکال آن واضح می باشد.

شیخ در کتاب استبصار، مضمون این روایت را که بیانگر سقوط نماز ظهر از حائض پس از چهار قدم شدن طول سایه است پذیرفته، امّا عموم متأخّران در این رأی با او مخالفت کرده و گفته اند: اگر پاک شد به اندازه ای که بتواند غسل کند و پنج رکعت قبل از غروب بخواند، هر دو نماز بر او واجب است؛ و علامه حلی در پاسخ به استدلال به این روایت دلایلی را ذکر فرموده است:

اول ایراد در سند آن است؛ زیرا فضل - یکی از راویان موجود در سند - واقفی مذهب است. امّا پاسخ این اشکال علامه آن است که نجاشی فضل را توثیق کرده و اشاره ای به واقفی بودنِ او ننموده است؛ فقط شیخ این را ذکر کرده است و نجاشی اثبت از او است، البته کشی نیز چیزهایی در مورد او می گوید که دلالت بر مدح وی دارد.

دوم اینکه این روایت بوسیله اجماع علما نفی می شود؛ زیرا میان ما [شیعه] هیچ اختلافی نیست در اینکه آخر وقت نماز ظهر برای شخص معذور تا به مقدار یک نماز عصر قبل از غروب است؛ و در آن اشکال است، زیرا دانستی که شیخ هم در استبصار قائل به آن است، پس با وجودِ مخالفتِ شیخ، اجماع منعقد نشده است.

دلیل سوم آن است که در این روایت حکم بر طهارت معلّق به بعد از چهارقدم شده که حمل می شود بر اینکه مقصود وقتی است که تنها وقت نماز عصر باقی مانده، که بُعد و ضعف این تأویل مخفی نیست، بلکه با روایت موثّق عبدالله بن سنان در تعارض است که از امام صادق علیه السلام روایت می کند: اگر زن حائض پیش از غروب خورشید پاک شد، باید نماز ظهر و عصر را بخواند، و اگر در آخر شب پاک شد، باید نماز مغرب و عشا را بجا آورد. - . التهذیب 1 : 111 -

و می توان با حمل خبر ابن سنان بر استحباب، بین این دو روایت جمع کرد، و شاید بتوان روایت فضل را نیز بر تقیه حمل نمود، که البته خالی از ایراد نیست، زیرا موافقت عامّه (اهل سنت) بر مدلول آن معلوم نیست، بلکه عکس آن در میان آنها مشهور است، و احوط عمل به قول مشهور می باشد.

**[ترجمه]

«6»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ مَنْ ضَیَّعَ صَلَاةَ الْعَصْرِ قُلْتُ مَا الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ قَالَ لَا یَکُونُ لَهُ فِی الْجَنَّةِ أَهْلٌ وَ لَا مَالٌ قِیلَ وَ مَا تَضْیِیعُهَا قَالَ یُضَیِّعُهَا فَیَدَعُهَا مُتَعَمِّداً حَتَّی تَصْفَرَّ الشَّمْسُ وَ تَغِیبَ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: عبیدالله حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تنهای بی خویش و بی مال کسی است که نماز عصر را ضایع کند! گفتم: تنهای بی خویش و بی مال یعنی چه؟ فرمود: یعنی در بهشت نه خویشاوندی دارد و نه مالی! گفته شد: ضایع کردن نماز عصر چگونه است؟ فرمود: آن را ضایع می کند و به عمد رهایش می کند تا خورشید زرد شود و قرص آن پنهان گردد. - . علل الشرائع 2 : 45 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن الواو بمعنی أو کما فی الفقیه (3) و روی نحوه محیی السنة من محدثی العامة و نقل عن الخطابی أن معنی وتر نقص و سلب فبقی وترا فردا بلا أهل و لا مال یرید فلیکن حذره من فوتها کحذره من ذهابهما

ص: 28


1- 1. التهذیب ج 1 ص 111.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 45.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 141، و فیه« حتی تصفر الشمس أو تغیب».

و قیل الوتر أصله الجنایة فشبه ما یلحق هذا الذی یفوته العصر بما یلحق الموتور من قتل حمیمه أو أخذ ماله.

**[ترجمه]چنانچه در الفقیه هم آمده - . الفقیه 1 : 141، و در آن آمده است: «حتی تصفر الشمس أو تغیب». - ، ظاهر آن است که «واو» به معنای «أو» است، و مانند همین روایت در کتاب «محیی السنة» از محدّثان عامّه (اهل سنت) آمده است، و از خطّابی نقل شده که «وتر» به معنای نقص و سَلب است، بقی وترا یعنی آن شخص، تنها و بدون خویش و مال ماند، پس باید نسبت به از دست دادن وقت نماز، مانند کسی باشد که نسبت به از دست دادن خانواده و مالش بیم دارد. و گفته شده که اصل «وتر» از جنایت است، پس عقوبت­هایی را که به ضایع کننده نماز عصر می رسد به جزای کسی که عزیزش کشته شده یا مال او برده شده است، تشبیه کرده است.

**[ترجمه]

«7»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ جِدَارُ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ أَنْ یُظَلَّلَ قَدْرَ قَامَةٍ فَکَانَ إِذَا کَانَ الْفَیْ ءُ ذِرَاعاً وَ هُوَ قَدْرُ مَرْبِضِ عَنْزٍ صَلَّی الظُّهْرَ فَإِذَا کَانَ الْفَیْ ءُ ذِرَاعَیْنِ وَ هُوَ ضِعْفُ ذَلِکَ صَلَّی الْعَصْرَ(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: پیش از آنکه برای مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله سقف بگذارند، دیوار آن به اندازه یک قامت بود، پس هر گاه سایه دیوار به یک ذراع یعنی به اندازه آغل بز می رسید پیامبر نماز ظهر را می خواند، و هرگاه سایه به دو ذراع یعنی دو برابر می شد، پیامبر نماز عصر را می خواند. - . معانی الاخبار : 159 -

**[ترجمه]

«8»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، وَ مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: مَا خَدَعُوکَ عَنْ شَیْ ءٍ فَلَا یَخْدَعُوکَ فِی الْعَصْرِ صَلِّهَا وَ الشَّمْسُ بَیْضَاءُ نَقِیَّةٌ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ مَنْ ضَیَّعَ صَلَاةَ الْعَصْرِ قُلْتُ وَ مَا الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ قَالَ لَا یَکُونُ لَهُ أَهْلٌ وَ لَا مَالٌ فِی الْجَنَّةِ قُلْتُ وَ مَا تَضْیِیعُهَا قَالَ یَدَعُهَا وَ اللَّهِ حَتَّی تَصْفَارَّ الشَّمْسُ أَوْ تَغِیبَ (2).

المحاسن، عن أبی سمینة: مثله (3).

**[ترجمه]ثواب الاعمال، معانی الاخبار: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: در مورد هر چیزی تو را فریفتند، مراقب باش در مورد نماز عصر فریبت ندهند؛ آن را وقتی آفتاب روشن و صاف است بخوان؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تنهای بی خویش و مال کسی است که وقت نماز عصر را از دست بدهد. راوی می گوید: به امام گفتم: منظور از تنهای بی خویش و مال چیست؟ فرمود: چنین کسی در بهشت، بی کَس و بی مال خواهد بود؛ پرسیدم: ضایع کردن نماز عصر چگونه است؟ فرمود: نماز عصر خود را آن قدر از روی عمد به تأخیر بیندازد که خورشید زرد شود و یا آنکه قرص خورشید، پنهان شود. - . همان : 171 -

المحاسن: مانند این روایت از ابوسمینه نقل شده است. - . المحاسن : 83 -

**[ترجمه]

«9»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُقَدَّمِ عَنْ أَبِی سُمَیْنَةَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ الْعَبْدِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ یُؤَخِّرُ الْعَصْرَ مُتَعَمِّداً قَالَ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَوْتُوراً أَهْلَهُ وَ مَالَهُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالَ وَ إِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ قُلْتُ فَمَا مَنْزِلَتُهُ فِی الْجَنَّةِ مَوْتُوراً بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ قَالَ یَتَضَیَّفُ أَهْلَهَا لَیْسَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ (4).

ص: 29


1- 1. معانی الأخبار ص 159 فی حدیث.
2- 2. معانی الأخبار ص 171.
3- 3. المحاسن ص 83.
4- 4. ثواب الأعمال ص 208.

المحاسن، عن أبی سمینة: مثله (1)

**[ترجمه]ثواب الاعمال: ابوسلّام عبدی گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رفتم و گفتم: نظر شما در مورد کسی که نماز عصرش را عمداً به تأخیر اندازد چیست؟ فرمود: روز قیامت در حالی می آید که تنهای بی­خویش و بی مال است. گفتم: فدایت گردم، حتی اگر از اهل بهشت باشد؟ فرمود: حتی اگر از اهل بهشت باشد. گفتم: در بهشت وقتی تنهای بی­خویش و بی مال است، پس جایگاهش کجاست؟ فرمود: منزلی ندارد و در خانه های اهل بهشت میهمان است. - . ثواب الأعمال : 208 -

المحاسن: از ابوسمینه مانند آن نقل شده است. - . المحاسن : 83 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس ضفته أضیفه ضیفا و ضیافة بالکسر نزلت علیه ضیفا کضیّفته.

**[ترجمه]در قاموس آمده است: ضفته أضیفه ضیفاً و ضیافةً بالکسر یعنی میهمان او شدم مانند ضیّفتُه یعنی او را میهمان کردم.

**[ترجمه]

«10»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ تَرَکَ صَلَاةَ الْعَصْرِ غَیْرَ نَاسٍ لَهَا حَتَّی تَفُوتَهُ وَتَرَهُ اللَّهُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).

**[ترجمه]المحاسن: محمد بن هارون گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: هر کس نماز عصر را از بدون فراموشی ترک کند تا وقت آن بگذرد، خداوند در قیامت او را تنها و بی­خویش و مالش می­کند. - . همان -

**[ترجمه]

«11»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ حُسَیْنٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ لِی أَ تَدْرِی لِمَ جُعِلَ الذِّرَاعُ وَ الذِّرَاعَانِ قُلْتُ لِمَ قَالَ لِمَکَانِ الْفَرِیضَةِ لِأَنَّ لَکَ أَنْ تَنَفَّلَ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ فَیْئُکَ ذِرَاعاً فَإِذَا بَلَغَ ذِرَاعاً بَدَأْتَ بِالْفَرِیضَةِ وَ تَرَکْتَ النَّافِلَةَ وَ إِذَا بَلَغَ فَیْئُکَ ذِرَاعَیْنِ بَدَأْتَ بِالْفَرِیضَةِ وَ تَرَکْتَ النَّافِلَةَ(3).

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره گوید: به من گفت: آیا می دانی چرا یک ذراع و دو ذراع قرار داده شده؟ گفتم: برای چیست؟ فرمود: به خاطر نماز واجب؛ زیرا تو می توانی از وقت زوال آفتاب تا هنگامی که سایه ات به قدر یک ذراع شود نافله بخوانی و وقتی سایه به قدر یک ذراع رسید نماز واجب را شروع کن و نافله را ترک نما، و هنگامی که سایه ات به قدر دو ذراع رسید فریضه عصر را شروع و نافله را ترک کن. - . علل الشرائع 2 : 38 -

**[ترجمه]

«12»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: أَوَّلُ صَلَاةٍ فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی الْعِبَادِ صَلَاةُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ الظُّهْرِ فَهُوَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً(4) تَشْهَدُهُ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ وَ قَالَ أَوَّلُ وَقْتِ الظُّهْرِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ آخِرُهُ أَنْ یَبْلُغَ الظِّلُّ ذِرَاعاً أَوْ قَدَمَیْنِ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ فِی کُلِّ زَمَانٍ وَ وَقْتُ الْعَصْرِ بَعْدَ الْقَدَمَیْنِ الْأَوَّلَیْنِ إِلَی قَدَمَیْنِ آخَرَیْنِ وَ ذِرَاعَیْنِ لِمَنْ کَانَ مَرِیضاً أَوْ مُعْتَلًّا أَوْ مُقَصِّراً فَصَارَ قَدَمَانِ لِلظُّهْرِ وَ قَدَمَانِ لِلْعَصْرِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ مُعْتَلًّا مِنْ مَرَضٍ أَوْ مِنْ غَیْرِهِ وَ لَا تَقْصِیرَ وَ لَا یُرِیدُ أَنْ یُطِیلَ التَّنَفُّلَ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَیْنِ وَ لَیْسَ یَمْنَعُهُ مِنْهَا إِلَّا السُّبْحَةُ بَیْنَهُمَا

ص: 30


1- 1. المحاسن ص 83.
2- 2. المحاسن ص 83.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 38.
4- 4. أسری: 78.

وَ الثَّمَانُ رَکَعَاتٍ قَبْلَ الْفَرِیضَةِ وَ الثَّمَانُ بَعْدَهَا فَإِنْ شَاءَ طَوَّلَ إِلَی الْقَدَمَیْنِ وَ إِنْ شَاءَ قَصَّرَ وَ الْحَدُّ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُطَوِّلَ فِی الثَّمَانِی وَ الثَّمَانِی أَنْ یَقْرَأَ مِائَةَ آیَةٍ فَمَا دُونَ وَ إِنْ أَحَبَّ أَنْ یَزْدَادَ فَذَاکَ إِلَیْهِ وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ شُغُلٌ أَوْ حَاجَةٌ أَوْ عِلَّةٌ یَمْنَعُهُ مِنَ الثَّمَانِی وَ الثَّمَانِی إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ صَلَّی الْفَرِیضَتَیْنِ وَ قَضَی النَّوَافِلَ مَتَی مَا فَرَغَ مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ فِی أَیِّ وَقْتٍ أَحَبَّ غَیْرَ مَمْنُوعٍ مِنَ الْقَضَاءِ وَ وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ إِنْ کَانَ مَعْلُولًا حَتَّی یَبْلُغَ ظِلُّ الْقَامَةِ قَدَمَیْنِ أَوْ أَرْبَعَةَ أَقْدَامٍ صَلَّی الْفَرِیضَةَ وَ قَضَی النَّوَافِلَ مَتَی مَا تَیَسَّرَ لَهُ الْقَضَاءُ وَ

تَفْسِیرُ الْقَدَمَیْنِ وَ الْأَرْبَعَةِ أَقْدَامٍ أَنَّهُمَا بَعْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فِی أَیِّ زَمَانٍ کَانَ شِتَاءً أَوْ صَیْفاً طَالَ الظِّلُّ أَمْ قَصُرَ فَالْوَقْتُ وَاحِدٌ أَبَداً وَ الزَّوَالُ یَکُونُ فِی نِصْفِ النَّهَارِ سَوَاءٌ قَصُرَ النَّهَارُ أَمْ طَالَ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ لَهُ مُهْلَةٌ فِی التَّنَفُّلِ وَ الْقَضَاءِ وَ النَّوْمِ وَ الشُّغُلِ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ ظِلُّ قَامَتِهِ قَدَمَیْنِ بَعْدَ الزَّوَالِ فَإِذَا بَلَغَ ظِلُّ قَامَتِهِ قَدَمَیْنِ بَعْدَ الزَّوَالِ فَقَدْ وَجَبَ عَلَیْهِ أَنْ یُصَلِّیَ الظُّهْرَ فِی اسْتِقْبَالِ الْقَدَمِ الثَّالِثِ وَ کَذَلِکَ یُصَلِّی الْعَصْرَ إِذَا صَلَّی فِی آخِرِ الْوَقْتِ فِی اسْتِقْبَالِ الْقَدَمِ الْخَامِسِ فَإِذَا صَلَّی بَعْدَ ذَلِکَ فَقَدْ ضَیَّعَ الصَّلَاةَ وَ هُوَ قَاضٍ لِلصَّلَاةِ بَعْدَ الْوَقْتِ وَ أَوَّلُ وَقْتِ الْمَغْرِبِ سُقُوطُ الْقُرْصَةِ وَ عَلَامَةُ سُقُوطِهِ أَنْ یَسْوَدَّ أُفُقُ الْمَشْرِقِ وَ آخِرُ وَقْتِهَا غُرُوبُ الشَّفَقِ وَ هُوَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعَتَمَةِ وَ سُقُوطُ الشَّفَقِ ذَهَابُ الْحُمْرَةِ وَ آخِرُ وَقْتِ الْعَتَمَةِ نِصْفُ اللَّیْلِ وَ هُوَ زَوَالُ اللَّیْلِ وَ أَوَّلُ وَقْتِ الْفَجْرِ اعْتِرَاضُ الْفَجْرِ فِی أُفُقِ الْمَشْرِقِ وَ هُوَ بَیَاضٌ کَبَیَاضِ النَّهَارِ وَ آخِرُ وَقْتِ الْفَجْرِ أَنْ تَبْدُوَ الْحُمْرَةُ فِی أُفُقِ الْمَغْرِبِ وَ إِنَّمَا یَمْتَدُّ وَقْتُ الْفَرِیضَةِ بِالنَّوَافِلِ فَلَوْ لَا النَّوَافِلُ وَ عِلَّةُ الْمَعْلُولِ لَمْ یَکُنْ أَوْقَاتُ الصَّلَاةِ مَمْدُودَةً عَلَی قَدْرِ أَوْقَاتِهَا فَلِذَلِکَ تُؤَخِّرُ الظُّهْرَ إِنْ أَحْبَبْتَ وَ تُعَجِّلُ الْعَصْرَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هُنَاکَ نَوَافِلُ وَ لَا عِلَّةٌ تَمْنَعُکَ أَنْ تُصَلِّیَهُمَا فِی أَوَّلِ وَقْتِهِمَا وَ تَجْمَعُ بَیْنَهُمَا فِی السَّفَرِ إِذْ لَا نَافِلَةَ تَمْنَعُکَ مِنَ الْجَمْعِ وَ قَدْ جَاءَتْ أَحَادِیثُ مُخْتَلِفَةٌ فِی الْأَوْقَاتِ وَ لِکُلِّ حَدِیثٍ مَعْنًی وَ تَفْسِیرٌ-(1)

ص: 31


1- 1. فقه الرضا ص 3.

إِنَّ أَوَّلَ وَقْتِ الظُّهْرِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ آخِرَ وَقْتِهَا قَامَةُ رَجُلٍ قَدَمٌ وَ قَدَمَانِ وَ جَاءَ عَلَی النِّصْفِ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ وَ جَاءَ آخِرُ وَقْتِهَا إِذَا تَمَّ قَامَتَیْنِ وَ جَاءَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعَصْرِ إِذَا تَمَّ الظِّلُّ قَدَمَیْنِ وَ آخِرُ وَقْتِهَا إِذَا تَمَّ أَرْبَعَةَ أَقْدَامٍ وَ جَاءَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعَصْرِ إِذَا تَمَّ الظِّلُّ ذِرَاعاً وَ آخِرُ وَقْتِهَا إِذَا تَمَّ ذِرَاعَیْنِ وَ جَاءَ لَهُمَا جَمِیعاً وَقْتٌ وَاحِدٌ مُرْسَلٌ قَوْلُهُ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَیْنِ وَ جَاءَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ ثُمَّ بِالْعِشَاءِ وَ الْعَتَمَةِ مِنْ غَیْرِ سَفَرٍ وَ لَا مَرَضٍ وَ جَاءَ أَنَّ لِکُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَیْنِ أَوَّلٌ وَ آخِرٌ کَمَا ذَکَرْنَاهُ فِی أَوَّلِ الْبَابِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهَا وَ إِنَّمَا جُعِلَ آخِرُ الْوَقْتِ لِلْمَعْلُولِ فَصَارَ آخِرُ الْوَقْتِ رُخْصَةً لِلضَّعِیفِ لِحَالِ عِلَّتِهِ وَ نَفْسِهِ وَ مَالِهِ وَ هِیَ رَحْمَةٌ لِلْقَوِیِّ الْفَارِغِ لِعِلَّةِ الضَّعِیفِ وَ الْمَعْلُولِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَضْعَفِ الْقَوْمِ قُوَّةً لِیَسْتَوِیَ فِیهَا الضَّعِیفُ وَ الْقَوِیُّ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ (1) وَ قَالَ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ (2) فَاسْتَوَی الضَّعِیفُ الَّذِی لَا یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ شَاةٍ وَ الْقَوِیُّ الَّذِی یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ شَاةٍ إِلَی أَکْثَرِ الْقُدْرَةِ فِی الْفَرَائِضِ وَ ذَلِکَ لِأَنْ لَا تَخْتَلِفَ الْفَرَائِضُ وَ لَا تُقَامَ عَلَی حَدٍّ وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الضَّعِیفِ مَا فَرَضَ عَلَی الْقَوِیِّ وَ لَا یُفْرَقُ عِنْدَ ذَلِکَ بَیْنَ الْقَوِیِّ وَ الضَّعِیفِ فَلَمَّا أَنْ لَمْ یَجُزْ أَنْ یُفْرَضَ عَلَی الضَّعِیفِ الْمَعْلُولِ فَرْضُ الْقَوِیِّ الَّذِی هُوَ غَیْرُ مَعْلُولٍ وَ لَمْ یَجُزْ أَنْ یُفْرَضَ عَلَی الْقَوِیِّ غَیْرُ فَرْضِ الضَّعِیفِ فَیَکُونُ الْفَرْضُ مَحْمُولًا ثَبَتَ الْفَرْضُ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی أَضْعَفِ الْقَوْمِ لِیَسْتَوِیَ فِیهَا الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لِلضَّعِیفِ لِعِلَّتِهِ فِی نَفْسِهِ وَ رَحْمَةً مِنْهُ لِلْقَوِیِّ لِعِلَّةِ الضَّعِیفِ وَ یُسْتَتَمُّ الْفَرْضُ الْمَعْرُوفُ الْمُسْتَقِیمُ عِنْدَ الْقَوِیِّ وَ الضَّعِیفِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ ظِلُّ الْقَامَةِ قَامَةً لِأَنَّ حَائِطَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَامَةُ إِنْسَانٍ فَسُمِّیَ ظِلُّ الْحَائِطِ ظِلَّ قَامَةٍ وَ ظِلَّ قَامَتَیْنِ وَ ظِلَّ قَدَمٍ وَ ظِلَّ قَدَمَیْنِ وَ ظِلَّ أَرْبَعَةِ أَقْدَامٍ

ص: 32


1- 1. البقرة: 196.
2- 2. التغابن: 16.

وَ ذِرَاعٍ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا مُسِحَ بِالْقَدَمَیْنِ کَانَ قَدَمَیْنِ وَ إِذَا مُسِحَ بِالذِّرَاعِ کَانَ ذِرَاعاً وَ إِذَا مُسِحَ بِالذِّرَاعَیْنِ کَانَ ذِرَاعَیْنِ وَ إِذَا مُسِحَ بِالْقَامَةِ کَانَ قَامَةً أَیْ هُوَ ظِلُّ الْقَامَةِ وَ لَیْسَ هُوَ بِطُولِ الْقَامَةِ سَوَاءً مِثْلَهُ لِأَنَّ ظِلَّ الْقَامَةِ رُبَّمَا کَانَ قَدَماً وَ رُبَّمَا کَانَ قَدَمَیْنِ ظِلٌّ مُخْتَلِفٌ عَلَی قَدْرِ الْأَزْمِنَةِ وَ اخْتِلَافِهَا بِاخْتِلَافِهِمَا لِأَنَّ الظِّلَّ قَدْ یَطُولُ وَ یَنْقُصُ لِاخْتِلَافِ الْأَزْمِنَةِ وَ الْحَائِطُ الْمَنْسُوبُ إِلَی قَامَةِ إِنْسَانٍ قَائِمٌ مَعَهُ غَیْرُ مُخْتَلِفٍ وَ لَا زَائِدٍ وَ لَا نَاقِصٍ فَلِثُبُوتِ الْحَائِطِ الْمُقِیمِ الْمَنْسُوبِ إِلَی الْقَامَةِ کَانَ الظِّلُّ مَنْسُوباً إِلَیْهِ مَمْسُوحاً بِهِ طَالَ الظِّلُّ أَمْ قَصُرَ فَإِنْ قَالَ لِمَ صَارَ وَقْتُ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ أَرْبَعَةَ أَقْدَامٍ وَ لَمْ یَکُنِ الْوَقْتُ أَکْثَرَ مِنَ الْأَرْبَعَةِ وَ لَا أَقَلَّ مِنَ الْقَدَمَیْنِ وَ هَلْ کَانَ یَجُوزُ أَنْ یَصِیرَ أَوْقَاتُهَا أَوْسَعَ مِنْ هَذَیْنِ الْوَقْتَیْنِ أَوْ أَضْیَقَ قِیلَ لَهُ یَجُوزُ الْوَقْتُ أَکْثَرَ مِمَّا قُدِّرَ لِأَنَّهُ إِنَّمَا صُیِّرَ الْوَقْتُ عَلَی مَقَادِیرِ قُوَّةِ أَهْلِ الضَّعْفِ وَ احْتِمَالِهِمْ لِمَکَانِ أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ لَوْ کَانَتْ قُوَّتُهُمْ أَکْثَرَ مِمَّا قُدِّرَ لَهُمْ مِنَ الْوَقْتِ لَقُدِّرَ لَهُمْ وَقْتٌ أَضْیَقُ وَ لَوْ کَانَتْ قُوَّتُهُمْ أَضْعَفَ مِنْ هَذَا لَخُفِّفَ عَنْهُمْ مِنَ الْوَقْتِ وَ صُیِّرَ أَکْثَرَهُمَا وَ لَکِنْ لَمَّا قُدِّرَتْ قَوِیُّ الْخَلْقِ عَلَی مَا قُدِّرَ لَهُمُ الْوَقْتُ الْمَمْدُودُ بِهَا بِقَدْرِ الْفَرِیقَیْنِ قُدِّرَ لِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ النَّافِلَةِ وَقْتٌ لِیَکُونَ الضَّعِیفُ مَعْذُوراً فِی تَأْخِیرِهِ الصَّلَاةَ إِلَی آخِرِ الْوَقْتِ لِعِلَّةِ ضَعْفِهِ وَ کَذَلِکَ الْقَوِیُّ مَعْذُوراً بِتَأْخِیرِهِ الصَّلَاةَ إِلَی آخِرِ الْوَقْتِ لِأَهْلِ الضَّعْفِ لِعِلَّةِ الْمَعْلُولِ مُؤَدِّیاً لِلْفَرْضِ وَ إِنْ کَانَ مُضَیِّعاً لِلْفَرْضِ بِتَرْکِهِ لِلصَّلَاةِ فِی أَوَّلِ الْوَقْتِ وَ قَدْ قِیلَ أَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ آخِرُ الْوَقْتِ عَفْوُ اللَّهِ وَ قِیلَ فُرِضَ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ الَّتِی هِیَ مَفْرُوضَةٌ عَلَی أَضْعَفِ الْخَلْقِ قُوَّةً لِیَسْتَوِیَ بَیْنَ الضَّعِیفِ وَ الْقَوِیِّ کَمَا اسْتَوَی فِی الْهَدْیِ شَاةٌ وَ کَذَلِکَ جَمِیعُ الْفَرَائِضِ الْمَفْرُوضَةِ عَلَی جَمِیعِ الْخَلْقِ وَ إِنَّمَا فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی أَضْعَفِ الْخَلْقِ قُوَّةً مَعَ مَا خَصَّ أَهْلَ الْقُوَّةِ عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ فِی أَفْضَلِ الْأَوْقَاتِ وَ أَکْمَلِ الْفَرْضِ کَمَا قَالَ اللَّهُ- وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ (1)

ص: 33


1- 1. الحجّ: 32.

وَ جَاءَ أَنَّ آخِرَ وَقْتِ الْمَغْرِبِ إِلَی رُبُعِ اللَّیْلِ لِلْمُقِیمِ الْمَعْلُولِ وَ الْمُسَافِرِ کَمَا جَازَ أَنْ یُصَلِّیَ الْعَتَمَةَ فِی وَقْتِ الْمَغْرِبِ الْمَمْدُودِ کَذَلِکَ جَازَ أَنْ یُصَلِّیَ الْعَصْرَ فِی أَوَّلِ وَقْتِ الْمَمْدُودِ لِلظُّهْرِ(1) وَ قَالَ علیه السلام فِی مَوْضِعٍ آخَرَ أَوَّلُ وَقْتِ الظُّهْرِ زَوَالُ الشَّمْسِ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ الظِّلُّ قَدَمَیْنِ وَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعَصْرِ الْفَرَاغُ مِنَ الظُّهْرِ ثُمَّ إِلَی أَنْ یَبْلُغَ الظِّلُّ أَرْبَعَةَ أَقْدَامٍ وَ قَدْ رُخِّصَ لِلْعَلِیلِ وَ الْمُسَافِرِ مِنْهُمَا إِلَی أَنْ یَبْلُغَ سِتَّةَ أَقْدَامٍ وَ لِلْمُضْطَرِّ إِلَی مَغِیبِ الشَّمْسِ (2).

**[ترجمه]فقه الرضا: اولین نماز که خداوند بر بندگان واجب کرد، نماز ظهر روز جمعه بود، و در آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» - . اسراء / 78 - {نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است} به همین اشاره فرموده است؛ فرشتگان شب و فرشتگان روز شاهد آن هستند. و فرمود: ابتدای وقت نماز ظهر، زوال خورشید است و همیشه آخر آن زمانی است که سایه به یک ذراع یا دو قدم پس از زوال خورشید برسد. و وقت عصر بعد از رسیدن سایه به دو قدم اول تا دو قدم بعدی است و دو ذراع است برای کسی که مریض است یا مشکلی دارد یا مقصّر است، پس دو قدم برای ظهر است و دو قدم برای عصر، و اگر بیماری یا مشکل دیگری نداشت و نمی خواست تقصیر کند و نمی خواهد نافله را طول بدهد، هنگام زوال خورشید می تواند هر دو نماز را با هم بخواند، و هیچ مانعی جز تسبیح میان دو نماز برایش نیست. و هشت رکعت پیش از فریضه و هشت رکعت پس از آن است، حال اگر خواست می تواند آنها را تا حدّ دو قدم طول بدهد و اگر خواست کوتاه می خواند. و حدّ وقت برای کسی که می خواهد در دو هشت رکعتِ نافله طول بدهد این است که در قرائت صد آیه و کمتر از صد آیه بخواند، و اگر دوست داشت می تواند زیادتر هم بخواند، و اگر کاری یا نیازی یا بیماری برایش پیش آمد که نمی توانست بعد از زوال دو هشت رکعتی را بخواند، فریضه های ظهر و عصر را می خواند و نوافل را پس از فراغت، در شب یا روز هر وقت دوست داشت بدون ممنوعیت از قضا و وقت می خواند، و اگر مشکلی داشت که تا رسیدن سایه یک قامت به دو قدم یا چهار قدم رسد، نماز واجب را می خواند و هر گاه توانست قضای نافله­ها را به جا می آورد، و تفسیر دو قدم و چهار قدم این است که پس از زوال خورشید در هر زمانی چه زمستان و چه تابستان، چه سایه کوتاه باشد و چه بلند، وقت نماز همیشه یکی است، و زوال در میانه روز است چه روز کوتاه باشد و چه بلند؛ پس هرگاه خورشید به زوال رفت وقت نماز داخل شده و انسان مهلت برای نافله یا نماز قضا یا خوابیدن یا اشتغال دارد تا اینکه سایه قامتش به اندازه دو قدم پس از زوال برسد، پس وقتی به این حد برسد واجب است نماز ظهر را در ابتدای شروع سایه در قدم سوم بخواند، و همچنین واجب است نماز عصر را با شروع ورود سایه به قدم پنجم بخواند زمانی که در آخر وقت نماز می­خواند، و اگر بعد از این مدت بخواند، نماز را ضایع کرده است و باید قضای آن را بخواند. و اوّل وقت مغرب، سقوط قرص خورشید می باشد و نشانه آن سیاه شدن افق در مشرق است، و آخر وقت نماز مغرب، غروب شفق است که ابتدای وقت نماز عشا می باشد. سقوط شفق همزمان است با پنهان شدن سرخی، و آخر وقت نماز عشا، نیمه شب که آن زوال شب است. و ابتدای وقت نماز صبح، پیدا شدن فجر در افق مشرق است که همان سفیدی است مانند سفیدیِ روز، و آخر وقت نماز صبح پیدا شدن سرخی در افق مغرب می باشد. وقت نمازهای واجب با خواندن نوافل طولانی می شود و اگر نوافل و بیماری ها و دیگر مشکلات نبود، اوقات نماز تا این حد طولانی نمی شد، پس به همین دلیل می توانی اگر دوست داشتی نماز ظهر را به تأخیر اندازی و اگر نافله یا مشکلی هم نبود که مانع خواندن نمازها در اول وقتش بشود باز می توانی نماز عصر را زودتر بخوانی، و در سفر می توانی بین دو نماز جمع کنی [یعنی بلافاصله پس از نماز ظهر، نماز عصر را بخوانی] زیرا در سفر نافله ساقط است و مانع جمع بین دو نماز نمی شود؛ و حتماً احادیث مختلفی در مورد اوقات وارد شده که هر کدام معنا و تفسیری دارد. - . فقه الرضا : 3 -

ابتدای وقت نماز ظهر، زوال خورشید و آخر وقت آن زمانی است که سایه قامتِ یک انسان به یک قدم و دو قدم برسد، و در میانه آن هم آمده است که من آن را بیشتر دوست دارم، و در مورد آخر وقتش نیز حدیث آمده که پایانِ رسیدنِ سایه به دو قامت می باشد، و در مورد ابتدای وقت عصر آمده است که هنگام کامل شدن دو قدم از سایه، و پایان آن هنگامی است که سایه کاملاً به اندازه چهار قدم بشود. همچنین در مورد ابتدای وقت عصر آمده است که با کامل شدن سایه به اندازه یک ذراع شروع می شود و با رسیدن آن به دو ذراع پایان می یابد، و در مورد نماز ظهر و عصر بطور کلی آمده است که هر دو وقتی مشترک و بدون تفصیل دارند یعنی همان حدیث رسول خدا که فرمود «هرگاه خورشید به زوال رفت وقت هر دو نماز شروع شده است»، و نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز ظهر و عصر و نیز نماز مغرب و عشا را با هم خواند بدون این که در سفر باشد یا مریض باشد، و روایت شده که هر نمازی دو وقت دارد، یکی اول وقت و یکی آخر وقت، چنانچه در اول باب ذکر کردیم، و اول وقت فضیلت بیشتری دارد، و آخر وقت برای افراد دارای مشکل قرار داده شده است، پس آخر وقت رخصتی است برای افراد ضعیف به خاطر مریضی و مشکلی در جان و مالشان، و رحمتی است برای شخص قوی که مشکلات شخص ضعیف را ندارد، زیرا خداوند فرائض را بر اساس توانِ ضعیف ترینِ مردم وضع فرموده تا ضعیف و قوی در آن مساوی باشند، چنانچه خداوند می فرماید: «فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ» - . بقره / 196 - {[باید] آنچه از قربانی میسر است [قربانی کند]} و فرموده است «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» - . تغابن / 16 - {پس تا می توانید از خدا پروا بدارید} که ضعیفی که نمی تواند بیش از یک گوسفند ذبح کند و قوی ای که می تواند بیش از یک گوسفند ذبح کند مساوی باشند در بیشترین قدرت در انجام فرائض، و هدف این بوده است که فرائض مختلف نباشند و بر یک حد اقامه نشوند. خداوند تبارک و تعالی بر شخص ضعیف همان مقداری را واجب فرموده است که بر شخص قوی واجب کرده و از این جهت تفاوتی میان قوی و ضعیف نیست، پس هنگامی که جایز نیست ضعیف و معلول را طبق توان قوی و غیر معلول تکلیف کنند و جایز نیست که قوی را به تکلیفی غیر از تکلیف ضعیف مکلف نمایند دیگر فریضه از سوی همه قابل تحمّل خواهد بود؛ و فریضه مطابق با تواناییِ ضعیف ترینِ مردم است تا قوی و ضعیف در آن مساوی باشند که این رحمتی از جانب خداوند بر ضعیف است به خاطر مشکلی است که در نفسش دارد، و رحمتی برای توانا است به خاطر مشکلِ شخص ضعیف، و برای این بوده است که فریضه معروف مستقیم توسط قوی و ضعیف کامل شود. و دلیل نامگذاری سایه یک قامت، به قامت آن است که طول دیوار مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله به اندازه قامت انسان بود، لذا سایه دیوار را سایه قامت و سایه دو قامت، و سایه قدم و سایه دو قدم و سایه چهار قدم و یک ذراع نامیده اند تا اینکه اگر با دو قدم بسنجد دو قدم باشد و اگر با یک ذراع بسنجد یک ذراع باشد و اگر با دو ذراع بسنجد دو ذراع باشد و اگر با قامت بسنجد یک قامت باشد یعنی منظور از قامت، سایه قامت است و طول قامت نیست هر چند برابر باشند زیرا سایه قامت ممکن است یک قدم یا دو قدم باشد و سایه به حسب اختلاف زمان­ها مختلف است و اختلاف زمانها موجب اختلاف سایه است. زیرا سایه گاهی بلند است و گاهی کوتاه به خاطر اختلاف زمان­ها، اما دیواری که منسوب به قامتِ انسانی است که کنار آن ایستاده، مختلف نمی­باشد و زیاد و کم نمی­شود، پس برای ثبوت دیوار منسوب به قامتِ انسان، سایه ها به آن نسبت داده شده و بر اساس آن اندازه گیری شده است، خواه سایه کوتاه باشد و خواه بلند؛ و اگر می گوید: چرا وقت ظهر و عصر چهار قدم شده است در حالی که وقت بیش از چهار قدم و کمتر از دو قدم نیست، و آیا جایز بوده که اوقات نماز گسترده تر از این دو وقت یا کمتر از این دو وقت باشد؟ به او گفته شده که وقت بیش از مقدار مذکور هم جایز است زیرا مقدار ذکر شده به حسَب توانایی ضعیفان و تحملشان برای انجام فرائض است، و اگر توان آنها بیشتر بود وقتِ محدودتری برایشان مشخص می شد، و اگر قدرتشان کمتر از این بود باز هم تخفیف بیشتری به آنها داده و وقت بیشتر از این دو می شد، امّا از آنجا که وقتی طولانی برای هر دو گروه قوی و ضعیف مشخص شده، برای اداء نافله نیز همراه با فریضه وقت تعیین کرده اند تا کسی که ضعیف است به خاطر ضعفش برای تأخیر نماز تا آخر وقت معذور باشد و شخص قوی نیز برای تأخیر نماز به خاطر اشخاص ضعیف و بیماری بیمار عذر داشته باشد در حالی که واجب را انجام می­دهد و هرچند با ترک نماز در اول وقت آن را ضایع کرده است. و گفته اند که نماز در اول وقت «رضوان» خداست و در آخر وقت «بخشایش» خدا؛ و نیز گفته اند: نمازهای واجب پنجگانه به حسَب توانِ ضعیف ترین خلق واجب شده است تا میان ضعیف و قوی تساوی باشد، چنانچه در ذبح گوسفند برای حج همه مساوی هستند. همچنین تمامی واجبات بر مردم را خدا با توجه به ضعیف­ترین مردم واجب کرده است با این که افراد توانا را موظّف به اداء فرائض در بهترین اوقات [وقت فضیلت] و کامل ترین وجه نموده است، چنانچه می فرماید: «وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ» - . حج / 32 - {این است [فرایض خدا] و هر کس شعایر خدا را بزرگ دارد در حقیقت آن [حاکی] از پاکی دلهاست}

و [در روایات] آمده است که آخر وقت مغرب تا یک چهارم از شب برای شخص غیر مسافرِ دارای مشکل و نیز برای شخص مسافر است، چنانچه جایز است نماز عشا در وقت غیر مختص مغرب خوانده شود، و نیز می توان نماز عصر را در اول وقت غیر مختصّ ظهر - . فقه الرضا : 3 - خواند.

امام علیه السلام در جای دیگری فرموده است: «اول وقت نماز ظهر از زوال خورشید تا زمانی است که سایه به دو قدم برسد، و اول وقت عصر، از زمانی است که نماز ظهر خوانده شود، و تا زمانی که سایه به چهار قدم برسد ادامه دارد؛ و در تعیین این وقت برای افراد دارای مشکل و مسافر رخصت داده شده تا وقتی که سایه به شش قدم برسد، و برای شخص مضطر تا غروب آفتاب هم مهلت است. - . همان : 7 سطر 19 -

**[ترجمه]

توضیح و تبیین و تحقیق متین

قوله علیه السلام و آخره أن یبلغ الظل ذراعا أی و آخر الوقت الذی یمکن تأخیر الفریضة فیه للنافلة و لعلة أخری کما سیأتی تفسیره و کذا الأربعة الأقدام وقت یجوز تأخیر العصر عنه للنافلة و غیر ذلک و لم یذکر آخر وقت الفرضین هنا.

و هذا الخبر مع ما فیه من الاضطراب فی الجملة قریب مما رُوِیَ فِی الْکَافِی وَ التَّهْذِیبِ (3)

عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا جَاءَ فِی الْحَدِیثِ أَنْ صَلِّ الظُّهْرَ إِذَا کَانَتِ الشَّمْسُ قَامَةً وَ قَامَتَیْنِ وَ ذِرَاعاً وَ ذِرَاعَیْنِ وَ قَدَماً وَ قَدَمَیْنِ مِنْ هَذَا وَ مِنْ هَذَا فَمَتَی هَذَا وَ کَیْفَ هَذَا وَ قَدْ یَکُونُ الظِّلُّ فِی بَعْضِ الْأَوْقَاتِ نِصْفَ قَدَمٍ قَالَ إِنَّمَا قَالَ ظِلَّ الْقَامَةِ وَ لَمْ یَقُلْ قَامَةَ الظِّلِّ وَ ذَلِکَ أَنَّ ظِلَّ الْقَامَةِ یَخْتَلِفُ مَرَّةً یَکْثُرُ وَ مَرَّةً یَقِلُّ وَ الْقَامَةُ قَامَةٌ أَبَداً لَا تَخْتَلِفُ ثُمَّ قَالَ ذِرَاعٌ وَ ذِرَاعَانِ وَ قَدَمٌ وَ قَدَمَانِ فَصَارَ ذِرَاعٌ وَ ذِرَاعَانِ تَفْسِیرَ الْقَامَةِ وَ الْقَامَتَیْنِ فِی الزَّمَانِ الَّذِی یَکُونُ فِیهِ ظِلُّ الْقَامَةِ ذِرَاعاً وَ ظِلُّ الْقَامَتَیْنِ ذِرَاعَیْنِ وَ یَکُونُ ظِلُّ الْقَامَةِ وَ الْقَامَتَیْنِ وَ الذِّرَاعِ وَ الذِّرَاعَیْنِ مُتَّفِقَیْنِ فِی کُلِّ زَمَانٍ مَعْرُوفَیْنِ

ص: 34


1- 1. فقه الرضا ص 3.
2- 2. فقه الرضا ص 7 س 19.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 140، الکافی ج 3 ص 277.

مُفَسَّراً إِحْدَاهُمَا بِالْآخَرِ مُسَدَّداً أَبَداً فَإِذَا کَانَ الزَّمَانُ یَکُونُ فِیهِ ظِلُّ الْقَامَةِ ذِرَاعاً کَانَ الْوَقْتُ ذِرَاعاً مِنْ ظِلِّ الْقَامَةِ وَ کَانَتِ الْقَامَةُ ذِرَاعاً مِنَ الظِّلِّ وَ إِذَا کَانَ ظِلُّ الْقَامَةِ أَقَلَّ أَوْ أَکْثَرَ کَانَ الْوَقْتُ مَحْصُوراً بِالذِّرَاعِ وَ الذِّرَاعَیْنِ فَهَذَا تَفْسِیرُ الْقَامَةِ وَ الْقَامَتَیْنِ وَ الذِّرَاعِ وَ الذِّرَاعَیْنِ.

و لنمهد لشرح هذا الحدیث مقدمة تکشف الغطاء عن وجوه سائر الأخبار الواردة فی هذا المطلب مع اختلافها و تعارضها.

اعلم أن الشمس إذا طلعت کان ظلها طویلا ثم لا یزال ینقص حتی تزول فإذا زالت زاد ثم قد تقرر أن قامة کل إنسان سبعة أقدام بأقدامه تقریبا کما عرفت و ثلاث أذرع و نصف بذراعه و الذراع قدمان تقریبا فلذا یعبر عن السبع بالقدم و عن طول الشاخص الذی یقاس به الوقت بالقامة و إن کان غیر الإنسان و قد جرت العادة بأن تکون قامة الشاخص الذی یجعل مقیاسا لمعرفة الزوال ذراعا و کان رحل رسول الله صلی الله علیه و آله الذی کان یقیس به الوقت أیضا ذراعا فلأجل ذلک کثیرا ما یعبر عن القامة بالذراع و عن الذراع بالقامة و ربما یعبر عن الظل الباقی عند الزوال من الشاخص بالقامة و کأنه کان اصطلاحا معهودا.

ثم إنه لما کان المشهور بین المخالفین تأخیر الظهرین عن أول الوقت بالمثل و المثلین فقد اختلف الأخبار فی ذلک ففی بعضها إذا صار ظلک مثلک فصل الظهر و إذا صار ظلک مثلیک فصل العصر و فی بعضها أن آخر وقت الظهر المثل و آخر وقت العصر المثلان کما ذهب إلیه أکثر المتأخرین من علمائنا و فی بعضها أن وقت نافلة الزوال قدمان و وقت فریضة الظهر و نافلة العصر بعدهما قدمان و وقت فضیلة العصر أربعة أقدام فی بعض الأخبار و فی بعضها قدمان و فی بعضها قدمان و نصف و فی کثیر منها

أنه لا یمنعک من الفریضة إلا سبحتک إن شئت طولت و إن شئت قصرت و الذی ظهر لی من جمیعها أن المثل و المثلین إنما وردا تقیة لاشتهارهما بین المخالفین و قد أولوهما فی بعض الأخبار بالذراع و الذراعین تحرجا عن الکذب أو المثل و المثلان وقت للفضیلة بعد الذراع و الذراعین و الأربع أی إذا أخروا الظهر عن أربعة أقدام فینبغی أن لا یؤخروها عن السبعة و هی المثل و إذا

ص: 35

أخروا العصر عن الثمانیة فینبغی أن لا یؤخروها عن الأربعة عشر أعنی المثلین.

فالأصل من الأوقات الأقدام لکن لا بمعنی أن الظهر لا یقدم عن القدمین بل بمعنی أن النافلة لا توقع بعد القدمین و کذا نافلة العصر لا یؤتی بها بعد الأربعة أقدام فأما العصر فیجوز تقدیمها قبل مضی الأربعة إذا فرغ من النافلة قبلها بل التقدیم فیهما أفضل و أما آخر وقت فضیلة العصر فله مراتب الأولی ستة أقدام و الثانیة ستة أقدام و نصف الثالثة ثمانیة أقدام و الرابعة المثلان علی احتمال فإذا رجعت إلی الأخبار الواردة فی هذا الباب لا یبقی لک ریب فی تعین هذا الوجه فی الجمع بینها و مما یؤید ذلک هذا الخبر و لنرجع إلی حله.

قوله علیه السلام إن صلی الظهر لعل ذکر الظهر علی المثال و یکون القامتان و الذراعان و القدمان للعصر کما هو ظاهر سائر الأخبار و یمکن أن یکون وصل إلیه الخبر لجمیع تلک المقادیر فی الظهر.

قوله من هذا بفتح المیم فی الموضعین أی من صاحب الحکم الأول و من صاحب الحکم الثانی أو استعمل بمعنی ما و هو کثیر أو بکسرها فی الموضعین أی سألت من هذا التحدید و من هذا التحدید و فیه بعد ما.

قوله و قد یکون الظل لعل السائل ظن أن الظل المعتبر فی المثل و الذراع هو مجموع المتخلف و الزائد فقال قد یکون الظل المتخلف نصف قدم فیلزم أن یؤخر الظهر إلی أن یزید الفی ء ستة أقدام و نصفا و هذا کثیر أو أنه ظن أن المماثلة إنما تکون بین الفی ء الزائد و الظل المتخلف فاستبعد الاختلاف الذی یحصل من ذلک بحسب الفصول فإن الظل المتخلف قد یکون فی بعض البلاد و الفصول نصف قدم و قد یکون خمسة أقدام.

و حاصل جوابه علیه السلام أن المعتبر فی ذلک هو الذراع و الذراعان من الفی ء الزائد و هو لا یختلف فی الأزمان و الأحوال.

ثم بین علیه السلام سبب صدور أخبار القامة و القامتین و منشأ توهم المخالفین و خطائهم فی ذلک فبین أن النبی صلی الله علیه و آله کان جدار مسجده قامة و فی وقت کان

ص: 36

ظل ذلک الجدار المتخلف عند الزوال ذراعا قال إذا کان الفی ء مثل ظل القامة فصلوا الظهر و إذا کان مثلیه فصلوا العصر أو قال مثل القامة و کان غرضه ظل القامة لقیام القرینة بذلک فلم یفهم المخالفون ذلک و عملوا بالقامة و القامتین و إذا قلنا القامة و القامتین تقیة فمرادنا أیضا ذلک فقوله علیه السلام متفقین فی کل زمان یعنی به أنا لما فسرنا ظل القامة بالظل الحاصل فی الزمان المخصوص الذی صدر فیه الحکم عن النبی صلی الله علیه و آله و کان فی ذلک الوقت ذراعا فلا یختلف الحکم باختلاف البلاد و الفصول و کان اللفظان مفادهما واحدا مفسرا أحدهما أی ظل القامة بالآخر أی بالذراع.

و أما التحدید بالقدم فأکثر ما جاء فی الحدیث فإنما جاء بالقدمین و الأربعة أقدام و هو مساو للتحدید بالذراع و الذراعین و ما جاء نادرا بالقدم و القدمین فإنما أرید بذلک تخفیف النافلة و تعجیل الفریضة طلبا لفضل أول الوقت فالأول و لعل الإمام علیه السلام إنما لم یتعرض للقدم عند تفصیل الجواب و تبیینه لما استشعر من السائل عدم اهتمامه بذلک و أنه إنما کان أکثر اهتمامه بتفسیر القامة و طلب العلة فی تأخیر أول الوقت إلی ذلک المقدار.

و ربما یفسر هذا الخبر بوجه آخر و هو أن السائل ظن أن غرض الإمام من قوله علیه السلام صل الظهر إذا کانت الشمس قامة أن أول وقت الظهر وقت ینتهی الظل فی النقصان إلی قامة أو قامتین أو قدم أو قدمین أو ذراع أو ذراعین فقال کیف تطرد هذه القاعدة و الحال أن فی بعض البلاد ینتهی النقص إلی نصف قدم فإذا عمل بتلک القواعد یلزم وقوع الفریضة فی هذا الفصل قبل الزوال.

فأجاب علیه السلام بأن المراد بالشمس ظلها الحادث بعد الزوال بدلیل أن قوله علیه السلام صل الظهر إذا کانت الشمس قامة یدل علی أن هذا الظل یزید و ینقص فی کل یوم و إذا کان المراد الظل المتخلف فهو فی کل یوم قدر معین لا یزید و لا ینقص ثم حمل کلامه علیه السلام علی أن الأصل صیرورة ظل کل شی ء مثله

ص: 37

لکن لما کان الشاخص قد یکون بقدر ذراع و قد یکن بقدر ذراعین أو بقدر قدم أو قدمین فلذا قیل إذا کان الظل ذراعا أی فی الشاخص الذی یکون ذراعا و هکذا و قوله فإذا کان الزمان یکون فیه ظل القامة ذراعا حمله علی أن المعنی أنه إذا کان الشاخص ذراعا و کان الظل المتخلف ذراعا فبعد تلک الذراع یحسب الذراع المقصود و إن کان المتخلف أقل من الذراع فبعده یحسب الذراع و الذراع الذی هو الظل الزائد ذراع أبدا لا یختلف و إنما یختلف ما یضم إلیه من الظل المتخلف و لا یخفی بعد هذا الوجه و ظهور ما ذکرنا علی العارف بأسالیب الکلام المتتبع لأخبار أئمة الأنام علیهم السلام.

و فی التهذیب فسر القامة فی هذا الخبر بما یبقی عند الزوال من زوال الظل سواء کان ذراعا أو أقل أو أکثر و جعل التحدید بصیرورة الفی ء الزائد مثل الظل الباقی کائنا ما کان و اعترض علیه بأنه یقتضی اختلافا فاحشا فی الوقت بل یقتضی التکلیف بعبادة یقصر عنها الوقت کما إذا کان الباقی شیئا یسیرا جدا بل یستلزم الخلو عن التوقیت فی الیوم الذی تسامت فیه الشمس رأس الشخص لانعدام الظل الأول حینئذ و یعنی بالعبادة النافلة لأن هذا التأخیر عن الزوال إنما هو للإتیان بها.

**[ترجمه]فرمایش امام علیه السلام که فرمود: «آخر وقت زمانی است که سایه به یک ذراع برسد» یعنی آخرین وقتی که می توان فریضه را به خاطر نافله یا علّت دیگری به تأخیر انداخت آن زمان است؛ چنانچه در تفیسر آن خواهد آمد. همچنین چهار قدم، یعنی وقتی که جایز است نماز عصر را به خاطر نافله و غیر آن به تأخیر اندازد، و مقصود حضرت در اینجا، بیان آخر وقت دو نماز واجب نبوده است.

این روایت با همه ایرادهایی که بطور اجمال دارد، با خبر زیر از جهت مضمون نزدیک است:

در کافی و تهذیب - . التهذیب 1 : 140، الکافی 3 : 277 - روایت شده که راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد این حدیث که «نماز را هنگامی بخوان که خورشید یک قامت و دو قامت و یک ذراع و دو ذراع و یک قدم و دو قدم باشد» سؤال کردم که هر کدام از اینها برای چه کسی است و چه وقت و چگونه است؟ زیرا گاهی اوقات سایه نصفِ یک قدم است! امام فرمود: سایه قامت و نه قامت سایه، زیرا سایه قامت تغییر می کند، گاهی زیاد است و گاهی کم است، امّا خود قامت همیشه ثابت است و تغییر نمی کند. بعد فرموده است: یک ذراع و دو ذراع و یک قدم و دو قدم، که یک ذراع و دو ذراع تفسیر یک قامت و دو قامت در زمانی است که سایه قامت یک ذراع و سایه دو قامت دو ذراع است، و سایه یک قامت و دو قامت و یک ذراع و دو ذراع در همه زمان­ها معروف و مشخص است، که همیشه یکی از آنها بوسیله دیگری تفسیر و تعیین می شود. پس اگر در زمانی بود که سایه قامت یک ذراع است، وقت نماز یک ذراع از سایه قامت است، و قامت یک ذراع از سایه است، و اگر سایه قامت کمتر یا بیشتر بود، وقت بوسیله یک ذراع و دو ذراع تعیین می گردد. این است تفسیر یک قامت و دو قامت، و یک ذراع و دو ذراع.

اکنون لازم است برای شرح این حدیث مقدمه ای بیان شود تا پرده از معنای دیگر اخبار وارد شده در این موضوع - با همه اختلافها و تعارض هایی که دارند - برداشته شود:

بدان که خورشید هرگاه طلوع کند سایه اش بلند است، بعد رفته رفته سایه کم می شود تا اینکه زائل می شود و از بین می رود، آنگاه پس از زوال دوباره زیاد می شود. گفته اند که قامت هر انسانی تقریبا برابر با هفت قدمِ خودش - چنانچه دانستی - و نیز برابر با سه و نیم ذراع خودش است و هر ذراع تقریباً دو قدم می باشد. بنابراین از یک هفتم واحد به قدم و از طول شاخصی که وقت با آن اندازه گیری می شود، به قامت تعبیر می کنند حتی اگر آن شاخص، انسان نباشد؛ و روال عادی بر این است که طول شاخصی که مقیاس برای شناخت زوال است، یک ذراع است و رحل رسول خدا صلی الله علیه و آله که با آن وقت را مشخص می فرمود یک ذراع بود؛ به همین خاطر خیلی اوقات از قامت، به ذراع تعبیر می شود و برعکس، به جای قامت می گویند ذراع؛ و گاهی نیز از سایه باقی مانده شاخص هنگام زوال نیز به قامت تعبیر می شود، بطوری که انگار اصطلاحی عادی شده است.

در اهل سنت مشهور است که نماز ظهر و عصر را از اول وقت تا رسیدن سایه به «یک برابر» شاخص و تا «دو برابر» به تأخیر اندازند. روایات در این مورد مختلف است؛ مثلاً در بعضی روایات آمده است که هرگاه سایه ات به اندازه خودت شد نماز ظهر را بخوان و هرگاه دو برابر قامت خودت شد نماز عصر را بخوان؛ و در بعضی روایات دیگر آمده است که آخر وقت ظهر زمانی است که طول سایه به اندازه طول شاخص شود و آخر وقت نماز عصر زمانی است که طول سایه به دو برابر شاخص برسد؛ چنانچه اکثر علمای متأخر شیعه نیز طبق همین دسته از روایات فتوا داده اند. در دسته ای دیگر از روایات آمده است که وقت نافله زوال دو قدم است و وقت فریضه ظهر و نافله عصر، دو قدم پس از آن دو می باشد و در بعضی اخبار وقت فضیلت عصر چهار قدم است. در بعضی اخبار دو قدم و در بعضی اخبار دو قدم و نیم، و در بسیاری روایات آمده است که جز نافله نباید چیزی تو را از فریضه باز دارد، اگر خواستی نافله را طول می دهی و اگر خواستی کوتاه می خوانی. امّا آنچه از همه این روایات برای من ظاهر گردید این است که «یک برابر» و «دو برابر» از روی تقیه وارد شده اند، به خاطر شهرت این دو بین اهل سنت؛ امّا در بعضی اخبار «یک برابر و دو برابر» را به یک ذراع و دو ذراع تأویل برده اند تا کذب نباشد، یا «یک برابر» و «دو برابر» وقت فضیلت پس از یک ذراع و دو ذراع و چهار ذراع است، یعنی اگر نماز ظهر را از چهار قدم بیشتر تأخیر انداختند، دیگر نباید نماز را از هفت قدم بیشتر تأخیر اندازند، که همان «یک برابر» است؛ و اگر نماز عصر را از هشت قدم به تأخیر انداختند دیگر نباید آن را از دوازده ذراع یعنی دوبرابر شاخص تأخیر اندازند.

بنابراین اصل در محاسبه سایه ها و اوقات، تعداد قدم­ها است، امّا نه به این معنا که نباید نماز ظهر زودتر از رسیدن سایه به دو قدم خوانده شود، بلکه به این معنا که نافله بعد از دو قدم خوانده نشود، و همچنین نافله عصر دیگر بعد از چهار قدم خوانده نمی شود. اما جایز است نماز عصر را پیش از تمام شدن چهار قدم و پس از خواندن نافله عصر بخواند، و حتی مقدم کردن ظهر و عصر از این اوقات با فضیلت تر هم هست. اما آخر وقت فضیلت عصر مراتبی دارد: اول شش قدم، دوم شش قدم و نیم، سوم هشت قدم، و چهارم دو برابر شدن سایه نسبت به شاخص بنا بر یک احتمال؛ پس وقتی به روایاتِ وارد شده در این باب مراجعه کنی دیگر تردیدی در تعیّن این وجه در جمع بین روایات باقی نمی ماند، و از جمله مؤیدهای این جمع همین روایت می باشد که باید به حلّ و تفصیل آن بازگردیم. در این روایت در جمله «أن صلّ الظهر» ممکن است ذکر ظهر بعنوان مثال، و دو قامت و دو ذراع و دو قدم برای عصر باشد، چنانچه ظاهر دیگر روایات هم همین است. و ممکن است روایت به او رسیده باشد، برای بیان تمامی این مقدارها برای نماز ظهر.

عبارت «من هذا» به فتح میم که در روایت دوبار تکرار شده است یعنی صاحب حکم اول و صاحب حکم دوم کیست؟ یا اینکه به معنای «ما» است که زیاد به کار می­رود و یا به کسر میم است یعنی از این مقدار و از آن مقدار سؤال کردم، که البته بعید به نظر می رسد.

عبارت «و قد یکون الظل» یعنی احتمالاً سؤال کنننده گمان کرده است که ظل معتبر در «یک برابر» و یک ذراع، مجموع مقدار باقی مانده و زائد از سایه است، لذا گفت: گاهی سایه باقی مانده [یعنی آخرین حد سایه در وقت زوال]، نیم قدم است پس باید ظهر را به تأخیر اندازد تا سایه به شش قدم و نیم برسد، و این مقدار زیاد است. یا اینکه گمان کرده است که یک برابر بودن، نسبتِ میان سایه اضافه و سایه باقی مانده است، پس اختلافِ به وجود آمده از آن بر حسبِ فصل­های سال را بعید دانسته است؛ چرا که سایه باقی مانده در بعضی مناطق و فصول یک قدم است و گاهی پنج قدم.

و خلاصه، جواب آن حضرت علیه السلام این است که مقدار معتبر در این مسئله، یک ذراع و دو ذراع از سایه زائد است که در زمانها و احوال مختلف تغییر نمی کند.

سپس امام علیه السلام سبب صدور روایات یک قامت و دو قامت و منشأ توهّم و اشتباه اهل سنت در این مورد را بیان کرده و می فرماید: دیوار مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله یک قامت بود، و در زمانی که سایه آن دیوار باقی مانده هنگام زوال یک ذراع بوده پیامبر فرموده است «هرگاه طول سایه به اندازه یک قامت بود نماز ظهر را بخوانید و اگر دوبرابر شد نماز عصر را بخوانید»، یا اینکه فرموده است: به اندازه یک قامت، و مقصودش سایه یک قامت بوده است؛ زیرا قرینه بر آن وجود دارد، که اهل سنت آن را متوجه نشده اند و به یک قامت و دو قامت عمل کرده اند، و وقتی می گوییم «یک قامت و دو قامت از باب تقیه است» مقصودمان همین می باشد. و جمله «متّفقین فی کل زمان» در سخن امام یعنی وقتی ما سایه یک قامت را به سایه پیدا شده در زمان خاصی تفسیر می کنیم که حکم پیامبر در آن صادر شده است که در آن وقت یک ذراع بوده، پس دیگر این حکم نسبت به مناطق و فصول مختلف تغییر نمی کند، و معنای این دو لفظ یکی است «مفسراً أحدهما» یعنی سایه قامت به دیگری یعنی ذراع تفسیر شده است.

اما در مورد تعیین وقت با یک قدم، بیشترین حدی که در روایت آمده است دو قدم و چهار قدم است که مساوی است با تعیین به یک ذراع و دو ذراع. و مورد نادری که در آن یک قدم و دو قدم آمده، مقصود از آن تخفیف نافله و تعجیل در فریضه برای کسب هرچه بیشترِ فضیلت اول وقت است؛ و شاید امام علیه السلام که در جواب مفصّل خود متعرض یک قدم نشده اند، به این دلیل بوده است که برای سائل اهمیت نداشته، و مطلب مورد نظر شخص سؤال کننده، بیشتر همان تفسیر قامت و طلب علت در تأخیر اول وقت تا آن مقدار بوده است .

این روایت را می توان به صورت دیگری نیز تفسیر کرد و آن اینکه: سؤال کننده گمان بُرده مقصود امام از جمله «نماز ظهر را هنگامی بخوان که خورشید یک قامت باشد» این است که اول وقت ظهر، هنگام رسیدن سایه به آخرین حدّ نقصان خود تا زمانی است که به یک قامت یا دو قامت یا یک قدم یا دو قدم یا یک ذراع یا دو ذراع برسد، لذا سؤال کرده که چگونه این قاعده جاری می شود در حالی که در برخی کشورها آخرین حدّ کوتاهی سایه، نیم قدم است. پس در بعضی فصول لازمه عمل به این قواعد این است که فریضه پیش از زوال خوانده شود.

پس امام علیه السلام پاسخ داده اند که مقصود از خورشید، سایه آن است که بعد از زوال پیدا می شود؛ زیرا عبارت «نماز ظهر را هنگامی بخوان که خورشید یک قامت باشد» دلالت بر آن دارد که این سایه در هر روز قابل کم و زیاد شدن است، و اگر مقصود، سایه باقی مانده باشد، می دانیم که آن سایه مقدار معینی دارد و هر روز کم و زیاد نمی شود. بالاخره کلام امام علیه السلام بر این حمل می شود که اصل، رسیدنِ سایه هر چیز به اندازه طول خود آن چیز است، امّا از آنجا که گاهی طول شاخص به اندازه یک ذراع است و گاهی به اندازه دو ذراع یا یک قدم یا دو قدم است، لذا گفته شده که اگر سایه یک ذراع بود یعنی در شاخصی که به اندازه یک ذراع و این­گونه است. و جمله «اگر زمانی بود که در آن سایه قامت یک ذراع بود» بر این حمل شده است که اگر شاخص یک ذراع بود و سایه باقی مانده هم یک ذراع بود، پس ذراع مورد نظر، بعد از آن ذراع محاسبه می گردد، و اگر سایه باقی مانده کمتر از یک ذراع باشد، پس بعد از آن، یک ذراع دیگر محاسبه می گردد، و ذراعی که سایه زائد است همیشه یک ذراع است و تغییر نمی کند، بلکه سایه ضمیمه شده به آن که باقی مانده است تغییر می یابد؛ و بعید بودن این وجه و وضوح آنچه که ما ذکر کردیم بر هر شخصی که با اسلوبهای کلام آشنا است و در روایات ائمه علیهم السلام مطالعه داشته، مخفی نیست.

در کتاب تهذیب، قامت را در این روایت به مقدار باقی مانده از زوال سایه به وقت زوال تفسیر کرده است، خواه یک ذراع باشد یا کمتر یا بیشتر؛ و مقدار مشخص شده را، رسیدن سایه زائد به اندازه سایه بقیه - هرچه که باشد - قرار داده است؛ اما به او این گونه اعتراض شده است که در اثر این نظر، اختلاف فاحشی در وقت پیدا می شود؛ بلکه منجر به تکلیف به عبادتی خواهد بود که در وقت نمی گنجد، چنانچه اگر باقی سایه خیلی کم بود نتیجه همین می شود؛ بلکه مستلزم آن است که در روزی که خورشید دقیقاً بالای سر شخص قرار می گیرد هیچ وقتی باقی نماند؛ به دلیل اینکه سایه اول در این هنگام از بین می­رود و مقصودش از عبادت، نافله است؛ زیرا این تأخیر از زوال برای خواندن نافله است.

**[ترجمه]

أقول

و یرد علیه أیضا أنه یأبی عنه قوله فإذا کان ظل القامة أقل أو أکثر کان الوقت محصورا بالذراع و الذراعین لأنه علی تفسیره یکون محصورا بمقدار ظل القامة کائنا ما کان و أیضا ینافی سائر الأخبار الواردة فی هذا الباب و علی ما حملنا علیه یکون جامعا بین الأخبار المختلفة الواردة فی هذا الباب و یؤیده

مَا رَوَاهُ (1)

الشَّیْخُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ کَمِ الْقَامَةُ فَقَالَ ذِرَاعٌ إِنَّ قَامَةَ رَحْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَتْ ذِرَاعاً. وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: الْقَامَةُ هِیَ الذِّرَاعُ (2). وَ عَنْهُ علیه السلام(3) قَالَ: الْقَامَةَ وَ الْقَامَتَیْنِ الذِّرَاعَ وَ الذِّرَاعَیْنِ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام. و نصبهما علی الحکایة.

ص: 38


1- 1. التهذیب ج 1 ص 140.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 140.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 140.

و لنوضح هذا المطلب بإیراد مباحث مهمة تعین علی فهم الأخبار الواردة فی هذا الکتاب و فی سائر الکتب فی هذا الباب.

الأول المشهور بین الأصحاب أن لکل صلاة وقتین سواء فی ذلک المغرب و غیرهما کما ورد فی الأخبار الکثیرة لکل صلاة وقتان و أول الوقتین أفضلهما و حکی ابن البراج عن بعض الأصحاب قولا بأن للمغرب وقتا واحدا عند غروب الشمس و سیأتی بعض القول فیه.

و اختلف الأصحاب فی الوقتین فذهب الأکثر منهم المرتضی و ابن الجنید و ابن إدریس و الفاضلان و جمهور المتأخرین إلی أن الوقت الأول للفضیلة و الثانی للإجزاء و قال الشیخان الأول للمختار و الثانی للمعذور و المضطر و قال الشیخ فی المبسوط العذر أربعة السفر و المطر و المرض و شغل یضر ترکه بدینه أو دنیاه و الضرورة خمسة الکافر یسلم و الصبی یبلغ و الحائض تطهر و المجنون و المغمی علیه یفیقان.

الثانی أول وقت الظهر زوال الشمس عند وسط السماء و هو خروج مرکزها عن دائرة نصف النهار بإجماع العلماء نقله فی المعتبر و المنتهی و تدل علیه الآیة و الأخبار المستفیضة و ما دل من الأخبار علی أن وقت الظهر بعد الزوال بقدم أو ذراع أو نحو ذلک فإنه محمول علی وقت الأفضلیة أو الوقت المختص بالفریضة.

الثالث اختلف علماؤنا فی آخر وقت الظهر فقال السید یمتد وقت الفضیلة إلی أن یصیر ظل کل شی ء مثله و وقت الإجزاء إلی أن یبقی للغروب مقدار أداء العصر و هو مختار ابن الجنید و سلار و ابن زهرة و ابن إدریس و جمهور المتأخرین و ذهب الشیخ فی المبسوط و الخلاف و الجمل إلی امتداد وقت الاختیار إلی أن یصیر ظل کل شی ء مثله و وقت الاضطرار إلی أن یبقی للغروب مقدار أداء العصر و قال فی النهایة آخر وقت الظهر لمن لا عذر له إذا صارت الشمس علی أربعة أقدام و قال المفید وقت الظهر بعد زوال الشمس إلی

ص: 39

أن یرجع الفی ء سبعی الشخص.

و نقل فی المختلف عن ابن أبی عقیل أن أول وقت الظهر زوال الشمس إلی أن ینتهی الظل ذراعا واحدا أو قدمین من ظل قامة بعد الزوال و أنه وقت لغیر ذوی الأعذار و عن أبی الصلاح أن آخر وقت المختار الأفضل أن یبلغ الظل سبعی القائم و آخر وقت الإجزاء أن یبلغ الظل أربعة أسباعه و آخر وقت المضطر أن یصیر الظل مثله و قد عرفت ما اخترناه فی هذا الباب.

الرابع أول وقت العصر بعد الفراغ من الظهر و نقل علیه الإجماع فی المعتبر و المنتهی و یستحب التأخیر بمقدار أداء النافلة کما عرفت و هل یستحب التأخیر إلی أن یصیر الظل أربعة أقدام أو یصیر ظل کل شی ء مثله فظاهر أکثر الأخبار عدمه کما عرفت و ذهب إلیه جماعة من المحققین و ذهب المفید و ابن الجنید و جماعة إلی استحباب التأخیر إلی أن یخرج فضیلة الظهر و هو المثل أو الأقدام و جزم الشهید فی الذکری باستحباب التفریق بین الصلاتین و قد عرفت أن التفریق یتحقق بتوسط النافلة بینهما.

الخامس اختلف الأصحاب فی آخر وقت العصر فقال المرتضی ره یمتد وقت الفضیلة إلی أن یصیر الفی ء قامتین و وقت الإجزاء إلی الغروب و إلیه ذهب ابن الجنید و ابن إدریس و ابن زهرة و جمهور المتأخرین و قال المفید یمتد وقتها للمختار إلی أن یتغیر لون الشمس باصفرارها للغروب و للمضطر و الناسی إلی الغروب.

و قال الشیخ فی الخلاف آخره إذا صار ظل کل شی ء مثلیه و قال فی المبسوط آخره إذا صار ظل کل شی ء مثلیه للمختار و للمضطر إلی غروب الشمس و هو المنقول عن ابن البراج و أبی الصلاح و ابن حمزة و ظاهر سلار و عن ابن أبی عقیل أن وقته إلی أن ینتهی الظل ذراعین بعد زوال الشمس فإذا جاوز ذلک دخل فی الوقت الآخر مع أنه زعم أن الوقت الآخر للمضطر.

و عن المرتضی فی بعض کتبه یمتد حتی یصیر الظل بعد الزیادة

ص: 40

مثل ستة أسباعه للمختار و قد عرفت أن الظاهر أن وقت الإجزاء ممتد إلی الغروب و وقت الفضیلة إلی المراتب المختلفة المقررة للفضل و الأفضلیة و قال المحقق فی المعتبر و نعم ما قال هذا الاختلاف فی الأخبار دلالة الترخیص و أمارة الاستحباب ثم الظاهر من کلام القائلین بالاختیار و الاضطرار أن المختار و إن أثم بالتأخیر عن الوقت الأول لکنها لا تصیر قضاء بل الظاهر من کلام بعضهم أنه إثم معفو عنه بل یظهر من بعض کلمات الشیخ أن المناقشة لفظیة حیث قال فی موضع من التهذیب و لیس لأحد أن یقول إن هذه الأخبار إنما تدل علی أن أول الأوقات أفضل و لا تدل علی أنه تجب فی أول الوقت لأنه إذا ثبت أنه فی أول الوقت أفضل و لم یکن هناک منع و لا عذر فإنه یجب أن یفعل و من لم یفعل و الحال هذه استحق اللوم و العتب و لم نرد بالوجوب هاهنا ما یستحق بترکه العقاب لأن الوجوب علی ضروب عندنا منها یستحق بترکه العقاب و منها ما یکون الأولی فعله و لا یستحق بالإخلال به العقاب و إن کان یستحق به ضربا من اللوم و العتب هذا کالصریح فی أن المراد بالوجوب الفضیلة.

و هذا کله فی الحضر فأما السفر فلا إشکال بل قیل لا خلاف بین المسلمین فی جواز الجمع للأخبار الکثیرة الصریحة فی ذلک.

**[ترجمه]ایراد دیگری که بر آن قول وارد است، این که با عبارت «هرگاه سایه قامت کمتر یا بیشتر بود، وقت با یک ذراع و دو ذراع محاسبه می گردد» منافات دارد؛ زیرا بنا بر تفسیر او، وقت به مقدار سایه قامت محاسبه می گردد، هرچه که باشد، و همچنین با دیگر روایات وارد شده در این باب نیز منافات دارد؛ لذا حملی که ما کردیم می تواند بین روایات مختلفی که در این باب وارد شده است جمع نماید.

مؤیّد این سخن روایت زیر است که شیخ طوسی - . التهذیب 1 : 140 - از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که ابوبصیر به ایشان گفت: اندازه قامت چقدر است؟ فرمود: یک ذراع؛ طول قامت رحل رسول خدا صلی الله علیه و آله یک ذراع بود.

و از آن حضرت علیه السلام روایت شده است که فرمود: قامت، یک ذراع است. - . همان -

و نیز از آن حضرت روایت کرده اند که فرمود - . همان - : یک قامت و دو قامت در کتاب علی علیه السلام، یعنی یک ذراع و دو ذراع؛ و منصوب شدن این کلمات بنا بر حکایت است.

این مطلب را با آوردن مباحث مهمی که کمک می کند در فهم روایات وارد شده در این کتاب و دیگر کتابها در این باب، توضیح می دهیم: اول: مشهور میان اصحاب [علمای شیعه] آن است که هر نمازی دو وقت دارد، چه مغرب باشد و چه غیر آن، چنانچه در روایات بسیاری آمده است که هر نمازی دو وقت دارد و اولینِ آن دو وقت دارای فضیلتِ بیشتری است، و ابن بَرّاج از بعضی فقهای شیعه حکایت کرده است که مغرب فقط یک وقت دارد و آن هم هنگام غروب خورشید است، و به زودی سخنانی در مورد آن خواهد آمد.

اصحاب [فقهای شیعه] در اینجا اختلاف نظر دارند؛ از جمله سید مرتضی، ابن جنید، ابن ادریس، فاضلان [علامه و محقق] و تمامی متأخران گفته اند که وقت اول، وقت فضیلت است و وقت دوم برای ادای تکلیف است. شیخان گفته اند: وقت اول برای شخص مختار و وقت دوم برای شخص معذور و مضطر است. شیخ طوسی در مبسوط گوید: چهار چیز عذر محسوب می شود: سفر، باران، بیماری و شغلی که ترک آن به دین یا دنیای شخص ضرر می رساند. و ضرورت پنج چیز است: کافری که مسلمان شده، کودکی که بالغ شده، حائضی که طاهر شده و مجنون و بی هوشی که تازه بهبودی یافته اند.

دوم: اینکه به اجماع علماء، اول وقت نماز ظهر، زوال خورشید در وسط آسمان است، یعنی اینکه مرکزِ خورشید از مرکز دایره نصف النهار خارج گردد. این اجماع در کتاب معتبر و منتهی نقل شده است و آیه و روایات مستفیض بر آن دلالت دارند. همچنین از دیگر ادله آن روایاتی است که دلالت دارند بر اینکه وقت ظهر یک قدم یا یک ذراع و امثال آن بعد از زوال است، که بر وقت فضیلت یا وقت مختص به فریضه حمل می شود.

سوم: علمای ما در آخر وقت نماز ظهر اختلاف دارند. سید می فرماید: وقت فضیلت نماز ظهر ادامه دارد تا وقتی که سایه هر چیز به اندازه خودش بشود، و وقتِ اِجزاء (ادای تکلیف) ظهر تا زمانی است که از غروب به اندازه ادای یک نماز عصر باقی مانده باشد. ابن جنید، سَلّار، ابن زهره، ابن ادریس و همه متأخران، بر این قولند. امّا شیخ طوسی در مبسوط، خلاف و جُمَل معتقد است که وقت اختیاری نماز ظهر تا زمانی است که سایه هر چیز به اندازه خودش شود، و وقت اضطرار تا وقتی است که از غروب به اندازه ادای نماز عصر وقت باقی باشد. و در «النهایة» می فرماید: آخر وقت نماز ظهر برای کسی که عذری ندارد، هنگامی است که سایه به چهار قدم برسد. شیخ مفید می گوید: وقت نماز ظهر بعد از زوال خورشید تا زمانی است که طول سایه به اندازه دوهفتم طول شخص بشود.

و در مختلَف به نقل از ابن ابی عقیل گوید: اول وقت نماز ظهر زوال خورشید است و تا زمانی که سایه به یک ذراع یا دو قدم از قامت بعد از زوال برسد ادامه دارد؛ این وقت برای کسانی است که عذری ندارند. و از ابوالصلاح نقل می کند که آخر وقت فضیلت نماز ظهر برای شخص مختار زمانی است که سایه به دو هفتم طول شاخص برسد، و آخر وقتِ اِجزاء زمانی است که سایه به اندازه چهار هفتم طول شاخص برسد، و آخر وقت برای مضطر تا زمانی است که سایه به اندازه طول شاخص شود؛ و پیشتر نظر ما را در این باب دانستی.

چهارم: اول وقت نماز عصر پس از پایان دادن به نماز ظهر است؛ و در معتبر و منتهی بر آن، نقلِ اجماع شده است. و - چنانچه دانستی - مستحب است نماز عصر را به مقدار ادای نافله به تأخیر اندازند؛ امّا اینکه آیا تأخیر تا زمانی که سایه به چهار قدم برسد یا زمانی که طول سایه هر چیز به اندازه خود آن چیز بشود مستحب است؟ چنانچه دانستی، از ظاهر اکثر روایات بر می آید که استحباب ندارد، و گروهی از اهل تحقیق بر همین عقیده اند. امّا شیخ مفید، ابن جنید و جماعتی نظرشان بر این است که تأخیر تا زمانِ پایان یافتن فضیلتِ ظهر، مستحب است؛ یعنی تا وقتی که سایه به یک برابر شاخص یا قدمهای ذکر شده برسد. مرحوم شهید در ذکری به قطع گفته است که فاصله انداختن میان ظهر و عصر مستحب است، و دانستی این فاصله با خوانده شدن نافله میان دو نماز محقق می گردد.

پنجم: اصحاب (فقهای شیعه) در تعیین آخر وقت عصر اختلاف نظر دارند. مرحوم سید مرتضی رحمه الله می فرماید: وقت فضیلت تا زمانی است که طول سایه به دو قامت برسد، و وقتِ اِجزاء (ادای تکلیف) تا غروب ادامه دارد. ابن جنید، ابن ادریس، ابن زهره و جمهور متأخران بر همین عقیده اند. امّا شیخ مفید می گوید: وقت نماز عصر برای شخص مختار تا زمانی است که رنگ خورشید به زردیِ غروب بگراید، و برای مضطر و ناسی تا غروب است .

شیخ طوسی در کتاب خلاف می فرماید: آخر وقت عصر زمانی است که سایه هر چیز به اندازه دو برابر خودش بشود. و در مبسوط آمده است: آخر وقت عصر برای شخص مختار زمانی است که سایه هر چیز دو برابر خودش بشود، و برای شخص مضطر تا غروب خورشید است. این نظر نیز از ابن برّاج، ابوالصلاح و ابن حمزه نقل گردیده است؛ و ظاهر کلام سلّار و نظر ابن عقیل آن است که وقت عصر تا زمانی است که سایه بعد از زوال خورشید به دو ذراع برسد، پس اگر از این حد گذشت وارد وقت دیگری شده است. این در حالی است که او گمان برده که وقتِ دیگر، برای مضطر می باشد. اما از سید مرتضی نقل شده است که در یکی از کتابهایش گفته است: وقت عصر برای شخص مختار تا زمانی که سایه به اندازه شش هفتم شاخص برسد ادامه دارد؛ و دانستی که ظاهر آن است که وقت اِجزاء تا غروب ادامه دارد، و وقت فضیلت تا مراتب مختلفی که برای فضیلت و افضلیت مقرّر شده است ادامه دارد. محقّق در معتبر بسیار خوب فرموده است که: این اختلاف در روایات دلیل ترخیص و اماره ای بر استحباب است. ظاهر سخنان قائلان به اختیار و اضطرار این است که شخص مختار گرچه در تأخیر انداختن نماز از وقت اول گناهکار است اما نمازش قضا نمی شود، بلکه ظاهر کلام بعضی این است که تأخیر از او مورد بخشایش قرار می گیرد، و حتی از بعضی سخنان شیخ طوسی برمی آید که بحث در این مسئله، مناقشه لفظی است. شیخ در جایی از کتاب تهذیب می فرماید: «هیچ کس نمی تواند بگوید که این اخبار دلالت دارند بر اینکه نماز تنها در اول وقت افضل است و آن اخبار دلالتی ندارند بر اینکه در اول وقت واجب است؛ زیرا وقتی ثابت شد که اول وقت بافضیلت تر است و هیچ منع و عذری هم وجود ندارد، واجب است که آن را ادا نماید، و کسی که با این حال باز هم در اول وقت نمازش را نخواند مستحق سرزنش و عتاب می باشد. در اینجا مقصودمان از وجوب آن نوع وجوبی نیست که ترکش موجب عقاب است؛ زیرا وجوب از نظر ما انواعی دارد؛ بعضی واجبات است که ترک آنها موجب عقاب می شود و در برخی، وجوب به این معنا است که انجام دادن اولویت دارد و اخلال در آن موجب عقاب نمی گردد، گرچه مستحق نوعی از سرزنش و عتاب خواهد بود» .

این سخن شیخ تقریباً صراحت دارد که مقصود از وجوب در این باب، فضیلت است. همه این مطالب در مورد غیر مسافر بود، امّا در سفر اشکالی وجود ندارد؛ بلکه گفته شده به دلیل وجود روایات بسیار و صریح هیچ اختلافی میان مسلمانان در جواز جمع دو نماز وجود ندارد.

**[ترجمه]

«13»

إِخْتِیَارُ الرِّجَالِ، لِلْکَشِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْوَرَّاقِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ کَیْفَ تَرَکْتَ زُرَارَةَ فَقُلْتُ تَرَکْتُهُ لَا یُصَلِّی الْعَصْرَ حَتَّی تَغِیبَ الشَّمْسُ قَالَ فَأَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ فَلْیُصَلِّ فِی مَوَاقِیتِ أَصْحَابِهِ فَإِنِّی قَدْ حُرِقْتُ قَالَ فَأَبْلَغْتُهُ ذَلِکَ فَقَالَ أَنَا وَ اللَّهِ أَعْلَمُ أَنَّکَ لَمْ تَکْذِبْ عَلَیْهِ وَ لَکِنْ أَمَرَنِی بِشَیْ ءٍ فَأَکْرَهُ أَنْ أَدَعَهُ (1).

**[ترجمه]اختیار الرجال: محمد بن ابی عُمیر گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتم؛ ایشان فرمود: چگونه از زراره جدا شدی؟ گفتم: او را وداع گفتم در حالی که همیشه نماز عصرش را هنگام پنهان شدن قرص خورشید می خواند. امام فرمود: تو از طرف من نزد او برو و بگو که مطابق با اوقاتِ اصحابش نماز بخواند و من خیلی ناراحت شدم. راوی گوید: پیام امام را به زراره رساندم، او پاسخ داد: به خدا قسم من می دانم که تو به امام دروغ نمی بندی، امّا ایشان به من دستوری داده است که از ترک آن کراهت دارم. - . رجال کشّی : 129 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام فإنی قد حرقت أقول النسخ هنا مختلفة ففی

ص: 41


1- 1. رجال الکشّیّ ص 129.

بعضها بالحاء المهملة و الفاء علی بناء المجهول من التفعیل أی غیرت عن هذا الرأی فإنی أمرته بالتأخیر لمصلحة و الآن قد تغیرت المصلحة و یؤیده أن فی بعض السنخ صرفت بالصاد المهملة بهذا المعنی و فی بعضها بالحاء و القاف کنایة عن شدة التأثر و الحزن أی حزنت لفعله ذلک و فی خبر آخر من أخبار زرارة فحرجت من الحرج و هو الضیق و علی التقادیر الظاهر أن قول الراوی حتی تغیب الشمس مبنی علی المبالغة و المجاز أی شارفت الغروب.

**[ترجمه]عبارت «فإنی قد حرقت» در سخن امام، در نسخه ها بصورت مختلف نوشته شده است؛ در بعضی با حاء و فاء و صیغه مجهول از باب تفعیل آمده که معنای آن «از این نظر برگردانده شدم، زیرا پیشتر خودم برای مصلحتی به او امر کردم که با تأخیر نماز عصر را بخواند امّا اکنون مصلحت تغییر کرده» است. مؤیّد این کتابت، آن است که در بعضی نسخه ها صرفت با صاد و به همین معنا آمده است. در بعضی نسخه­ها با حاء و قاف آمده که کنایه از شدت دردمندی و اندوه است یعنی به خاطر این که او آن کار را انجام داد اندوهگین شدم. در روایت دیگری از روایات زراره «فحرجت» از ریشه حرج به معنای تنگی آمده است. به هر تقدیر، ظاهر آن است که عبارت «حتّی تغیب الشمس» مبنی بر مبالغه و مَجاز است، یعنی در آستانه غروب.

**[ترجمه]

«14»

الْإِخْتِیَارُ، عَنْ حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: دَخَلَ زُرَارَةُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّکُمْ قُلْتُمْ لَنَا فِی الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ عَلَی ذِرَاعٍ وَ ذِرَاعَیْنِ ثُمَّ قُلْتُمْ أَبْرِدُوا بِهَا فِی الصَّیْفِ فَکَیْفَ الْإِبْرَادُ بِهَا وَ فَتَحَ أَلْوَاحَهُ لِیَکْتُبَ مَا یَقُولُ فَلَمْ یُجِبْهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِشَیْ ءٍ فَأَطْبَقَ أَلْوَاحَهُ فَقَالَ إِنَّمَا عَلَیْنَا أَنْ نَسْأَلَکُمْ وَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِمَا عَلَیْکُمْ وَ خَرَجَ وَ دَخَلَ أَبُو بَصِیرٍ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ زُرَارَةَ سَأَلَنِی عَنْ شَیْ ءٍ فَلَمْ أُجِبْهُ وَ قَدْ ضِقْتُ مِنْ ذَلِکَ فَاذْهَبْ أَنْتَ رَسُولِی إِلَیْهِ فَقُلْ صَلِّ الظُّهْرَ فِی الصَّیْفِ إِذَا کَانَ ظِلُّکَ مِثْلَکَ وَ الْعَصْرَ إِذَا کَانَ مِثْلَیْکَ وَ کَانَ زُرَارَةُ هَکَذَا یُصَلِّی فِی الصَّیْفِ وَ لَمْ أَسْمَعْ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِنَا یَفْعَلُ ذَلِکَ غَیْرَهُ وَ غَیْرَ ابْنِ بُکَیْرٍ(1).

**[ترجمه]اختیار الرجال: ابن بُکَیر گوید: زراره نزد امام صادق علیه السلام رفت و گفت: شما در مورد ظهر و عصر به ما فرمودید هنگام رسیدن سایه به یک ذراع و دو ذراع آنها را بخوانیم. آنگاه گفتید در تابستان آن را به خنکی برسانید؛ حال این رساندن به خنکی چگونه است؟ و لوح هایش را باز کرد تا پاسخ امام را یادداشت کند. امام صادق علیه السلام به او پاسخ ندادند. پس زراره لوح­هایش را بست. زراره گفت: تکلیف ما این است که از شما سؤال کنیم و شما نسبت به تکلیف خود داناترید! و از محضر امام بیرون رفت. پس از رفتنِ زراره، ابوبصیر نزد امام صادق علیه السلام آمد. امام فرمود: زراره مطلبی را از من سؤال کرد و من جوابش را نگفتم؛ و به خاطر آن ناراحت هستم؛ از طرف من نزد او برو و بگو: نماز ظهر را در تابستان هنگامی بخوان که طول سایه ات به اندازه خودت باشد، و عصر را زمانی بخوان که سایه ات دوبرابر خودت باشد. زراره در تابستان این گونه نماز می خواند و من جز او و ابن بُکَیر از هیچ یک از یارانمان نشنیدم که این گونه نماز بخوانند. - . همان : 130 -

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر مؤید لما مر من استحباب تأخیر الظهر فی شدة الحر و یدل علی استحباب تأخیر العصر أیضا و الأصحاب خصوا الحکم بالظهر و لا یخلو من قوة فإن الخروج عن الأخبار الکثیرة الدالة علی فضیلة أول الوقت بمجرد ذلک مشکل مع احتمال التقیة أیضا بل الحکم فی الظهر أیضا مشکل کما عرفت و لعل مضایقته علیه السلام عن بیان الحکم مما یؤیده.

و یؤیده أیضا اشتهار الروایة و الحکم بین المخالفین قال محیی السنة فی شرح السنة بعد أن رَوَی عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ بِأَسَانِیدَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ فَأَبْرِدُوا بِالصَّلَاةِ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحَرِّ مِنْ فَیْحِ جَهَنَّمَ وَ قَالَ اشْتَکَتِ النَّارُ إِلَی رَبِّهَا

ص: 42


1- 1. رجال الکشّیّ ص 130.

فَقَالَتْ رَبِّ أَکَلَ بَعْضِی بَعْضاً فَأَذِنَ لَهَا بِنَفَسَیْنِ نَفَسٍ فِی الشِّتَاءِ وَ نَفَسٍ فِی الصَّیْفِ فَأَشَدُّ مَا تَجِدُونَ مِنَ الْحَرِّ فَمِنْ حَرِّهَا وَ أَشَدُّ مَا تَجِدُونَ مِنَ الْبَرْدِ فَمِنْ زَمْهَرِیرِهَا.

معنی الإبراد انکسار حر الظهیرة و هو أن یفی ء الأفیاء و ینکسر وهج الحر فهو برد بالإضافة إلی حر الظهیرة و قوله من فیح جهنم قال الخطابی معناه سطوح حرها و انتشاره و أصله فی کلامهم السعة و الانتشار یقال مکان أفیح أی واسع.

ثم قال و اختلف أهل العلم فی تأخیر صلاة الظهر فی شدة الحر فذهب ابن المبارک و أحمد و إسحاق إلی تأخیرها و الإبراد بها فی الصیف و هو الأشبه بالاتباع و قال الشافعی تعجیلها أولی إلا أن یکون إمام مسجد ینتابه الناس من بعد فإنه یبرد بها فی الصیف فأما من صلی وحده أو جماعة فی مسجد بفناء بیته لا یحضره إلا من بحضرته فإنه یعجلها لأنه لا مشقة علیهم فی تعجیلها.

ثم رَوَی عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِأَسَانِیدَ قَالَ: کُنَّا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی سَفَرٍ فَأَرَادَ الْمُؤَذِّنُ أَنْ یُؤَذِّنَ لِلظُّهْرِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَبْرِدْ ثُمَّ أَرَادَ أَنْ یُؤَذِّنَ فَقَالَ لَهُ أَبْرِدْ حَتَّی رَأَیْنَا فَیْ ءَ التُّلُولِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ شِدَّةَ الْحَرِّ مِنْ فَیْحِ جَهَنَّمَ فَإِذَا اشْتَدَّ الْحَرُّ فَأَبْرِدُوا بِالصَّلَاةِ.

ثم قال و فیه دلیل علی أن الإبراد أولی و إن لم یأت من بعد فإن النبی صلی الله علیه و آله أمره مع کونهم مجتمعین فی السفر انتهی.

و حمل بعض الأفاضل الخبر علی بلد یکون ظل الزوال فیه حال الصیف خمسة أقدام مثلا فإذا صار مع الزیادة الحاصلة بعد الزوال مساویا للشخص یکون قد زاد قدمین فیوافق الأخبار الأخر و هو محمل بعید مع أنه لا یستقیم فی العصر و فی تنزیل الجمعة منزلة الظهر علی القول به فیها وجهان الأقرب الاقتصار علی مورد النص للأخبار الدالة علی ضیق وقت الجمعة و خالف فی ذلک فی التذکرة فحکم بشموله لها.

**[ترجمه]این روایت مؤید همان استحباب تأخیر نماز ظهر در شدت گرماست که پیشتر گذشت، و بر استحباب تأخیر عصر نیز دلالت دارد. فقهای شیعه این حکم را به ظهر اختصاص داده اند که این نظرشان خالی از قوت نیست، زیرا نادیده گرفتن روایات بسیاری که بر فضیلت اول وقت دلالت دارند - آن هم به مجرّد چنین امری - مشکل است، علاوه بر اینکه احتمال تقیه نیز وجود دارد، بلکه این حکم چنانچه دانستی، در مورد نماز ظهر هم اشکال دارد، و چه بسا درنگ و خودداری امام علیه السلام از بیان حکم، نیز مسئله تقیه بودن را تأیید کند.

مؤید دیگر آن، شهرت این روایت و حکم بین اهل سنت است. «محیی السنّة» در شرح کتاب السنة پس از نقل روایتی از ابوهریره از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: هرگاه هوا زیاد گرم می شود، نمازتان را هنگام خنکی بخوانید[یعنی تا خنک شدن هوا نماز را از اول وقت تأخیر اندازید]؛ زیرا شدّت گرما، از زبانه های آتش جهنم است. پیامبر فرمود: جهنم به پروردگارش شکایت برد و گفت: قسمتهایی از من، قسمتهای دیگر را خورده است! خداوند به آن اذن داد تا دو مرتبه نفس بکشد، یک بار در زمستان و یک بار در تابستان، پس شدت گرمایی که حس می کنید از گرمای جهنم، و شدت سرما از زمهریر جهنم است .

«اِبراد» یعنی شکسته شدن حرارت ظهر که سایه اشیاء شروع به بلند شدن می کند و سوزش گرما کاهش می یابد و در مقایسه با حرارت شدید ظهر، خنک محسوب می شود. در مورد عبارت «من فیح جهنم» خطّابی گفته است: معنای آن شدت سوزش و گرما و انتشار آن است، اصل «فیح» در کلام عرب از گستردگی و پخش شدن است، مثلاً می گویند: «مکان أفیح» یعنی مکانی گسترده.

سپس می گوید: اهل علم در تأخیر نماز ظهر در شدت گرمای ظهر اختلاف دارند. ابن مبارک و احمد و اسحاق قائل به این هستند که نماز ظهر در فصل تابستان تا خنک تر شدن هوا به تأخیر انداخته شود. و بهتر می توان در عمل به این رأی پایبند بود. شافعی گفته است: تعجیل در آن بهتر است، مگر اینکه امام جماعت مسجدی باشد که مردم در شدت گرما در آن حاضر نمی شوند، پس در فصل تابستان صبر می کند تا هوا خنک تر شود، امّا کسی که خودش به تنهایی یا به جماعت در مسجدی نماز می خواند که نزدیک خانه اش است و غیر از همسایگان مسجد، کس دیگری در آن مسجد حضور نمی­یابد، باید زود نماز را بخواند زیرا تعجیل در نماز برای اهل آنجا مشقت ندارد.

آنگاه از ابوذر رحمه الله با سندهایی نقل کرده است که گفت: در سفری با پیامبر صلی الله علیه و آله همراه بودیم، مؤذن خواست برای نماز ظهر اذان بگوید، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مهلت بده تا هوا خنک شود. مقداری بعد دوباره خواست اذان بگوید، پیامبر فرمود: صبر کن تا هوا خنک تر شود. تا اینکه سایه تپه ها را دیدیم، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شدت گرما از زبانه های آتش جهنم است، پس هر گاه گرما شدید بود، برای نماز صبر کنید تا هوا خنک شود.

سپس گوید: این روایت دلیل بر آن است که صبر کردن تا خنکای هوا بهتر است حتی اگر از راه دور نیامده باشد، زیرا پیامبر در حالی به آنها امر کرد که آنها در سفر و در کنار هم بودند. پایان.

برخی فضلا این خبر را حمل بر شهری کرده اند که در تابستان هنگام زوال، سایه در آن مثلاً پنج قدم باشد، پس وقتی سایه همراه با زیادیِ حاصل شده بعد از زوال، مساوی با طول خود شخص شد، یعنی دو قدم اضافه شده که با دیگر روایات موافق می شود. امّا این حمل بعیدی است، علاوه بر اینکه برای نماز عصر جور در نمی آید. امّا در مورد اینکه نماز جمعه را هم - بنا به قولی که در مورد آن وارد شده - مانند نماز ظهر در نظر بگیرند دو وجه در آن است، که به دلیل وجود روایاتی که بر تنگیِ وقت جمعه دارند، اقرب، اکتفا به همان مورد خاص در روایت [ که نماز ظهر می باشد] است؛ امّا علامه در تذکره با این قول مخالفت کرده و حکم تأخیر را شامل نماز جمعه هم دانسته است.

**[ترجمه]

«15»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ

ص: 43

عَبَّادٍ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ سُوَیْدِ بْنِ غَفَلَةَ عَنْ عَلِیٍّ وَ عُمَرَ وَ أَبِی بَکْرٍ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالُوا کُلُّهُمْ: صَلِّ الْعَصْرَ وَ الْفِجَاجُ مُسْفِرَةٌ فَإِنَّهَا کَانَتْ صَلَاةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: سُوَید بن غَفَله از حضرت علی، عمر، ابوبکر و ابن عباس روایت کرده که آنها همگی گفتند: نماز عصر را زمانی بخوان که راه­ها آشکار باشند، پس این نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. - . أمالی طوسیّ 1 : 357 -

**[ترجمه]

«16»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْفَرَّاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا إِنَّهُ رُبَّمَا اشْتَبَهَ عَلَیْنَا الْوَقْتُ فِی یَوْمِ غَیْمٍ فَقَالَ تَعْرِفُ هَذِهِ الطُّیُورَ الَّتِی عِنْدَکُمْ بِالْعِرَاقِ یُقَالُ لَهَا الدُّیُوکُ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ إِذَا ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهَا وَ تَجَاوَبَتْ فَعِنْدَ ذَلِکَ فَصَلِ (2).

**[ترجمه]السرائر: ابوعبدالله فرّاء از امام صادق علیه السلام روایت می کند که مردی از یاران ما به ایشان گفت: گاهی ممکن است در روزهای ابری وقت نماز برای ما مشتبه گردد! امام فرمود: این پرنده هایی را که در عراق دارید و به آن خروس می گویند، می شناسی؟ گفت: آری. فرمود: هرگاه صدای خروس ها بلند شد و بانگ یکدیگر را جواب دادند، نماز بخوان. - . السرائر : 496 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی جواز التعویل فی دخول الوقت علی ارتفاع أصوات الدیوک و تجاوبها و أورده الصدوق فی الفقیه (3)

و ظاهره الاعتماد علیها و مال إلیه فی الذکری و نفاه العلامة فی التذکرة و هو أحوط و لا بد من حملها علی ما إذا صاتت فی الوقت المحتمل إذ کثیرا ما تصیح عند الضحی.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که برای اطلاع از دخول وقت نماز می توان به صدای خروسها و هم صدا شدن آنها با یکدیگر تکیه کرد. این روایت را صدوق در کتاب الفقیه - . الفقیه 1 : 143 و 144 - هم آورده که ظاهراً پیداست خودش هم آن را قبول دارد. صاحب کتاب الذکری نیز به همین روایت میل کرده، امّا علامه در تذکره آن را نفی نموده است، که به نظر ما احوط همین است، و باید حتما آن را بر زمانی حمل کنیم که خروس­ها در زمان محتمل بانگ می­زنند، چون زیاد پیش می آید که خروسها هنگام چاشت نیز بانگ می زنند .

**[ترجمه]

«17»

مُنْتَهَی الْمَطْلَبِ، رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِ مَدِینَةِ الْعِلْمِ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ الْمُؤَذِّنُ یَأْتِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی الْحَرِّ فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ فَیَقُولُ صلی الله علیه و آله أَبْرِدْ أَبْرِدْ.

**[ترجمه]منتهی المطلب: معاویة بن وهب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: بارها می شد که مؤذن در شدت گرما نزد پیامبر می آمد تا برای نماز ظهر اذان بگوید، پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: صبر کن خنک تر شود، صبر کن خنک تر شود.

**[ترجمه]

«18»

أَرْبَعِینُ الشَّهِیدِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ وَالِدِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُعَاوِیَةَ: مِثْلَهُ.

**[ترجمه]اربعین شهید: از معاویه همین روایت را نقل کرده است.

**[ترجمه]

«19»

مُنْتَهَی الْمَطْلَبِ، رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِ مَدِینَةِ الْعِلْمِ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَبِی رُبَّمَا صَلَّی الظُّهْرَ عَلَی خَمْسَةِ أَقْدَامٍ.

**[ترجمه]منتهی المطلب: حسن بن علی وشّاء گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: گاهی پدرم نماز ظهر را زمانی می خواند که سایه به پنج قدم رسیده بود.

**[ترجمه]

«20»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ إِدْرِیسَ الْقُمِّیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ فَقَالَ هِیَ الصَّلَاةُ فَحَافِظُوا عَلَیْهَا وَ قَالَ لَا تُصَلِّی الظُّهْرَ أَبَداً حَتَّی

ص: 44


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 357.
2- 2. السرائر ص 496.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 143 و 144.

تَزُولَ الشَّمْسُ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از ادریس قمی روایت می کند که گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد باقیات صالحات سؤال کردم؛ فرمود: نماز است، پس بر آن مراقبت کنید! و فرمود: هیچ گاه نماز ظهر را پیش از زوال خورشید نخوان. - . تفسیر عیّاشیّ 2 : 327، و آیه در سوره کهف: 46 است. -

**[ترجمه]

«21»

وَ مِنْهُ، عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ مُغْضَبٌ وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ هُوَ یَقُولُ تُصَلُّونَ قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ قَالَ وَ هُمْ سُکُوتٌ قَالَ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا نُصَلِّی حَتَّی یُؤَذِّنَ مُؤَذِّنُ مَکَّةَ قَالَ فَلَا بَأْسَ أَمَا إِنَّهُ إِذَا أَذَّنَ فَقَدْ زَالَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ فَقَدْ دَخَلَتْ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ فِیمَا بَیْنَ هَذَیْنِ الْوَقْتَیْنِ وَ أَفْرَدَ صَلَاةَ الْفَجْرِ فَقَالَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً فَمَنْ صَلَّی قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ فَلَا صَلَاةَ لَهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از سعید اعرج روایت می کند که گفت: خدمت امام صادق علیه السلام رفتم، ایشان غضبناک بود و چند نفر از دوستان ما نزد امام حضور داشتند. امام به آنها می گفت: پیش از زوال خورشید نماز می خوانید؟ و آنها همه ساکت بودند. راوی گوید: گفتم: خداوند شما را به سلامت بدارد؛ ما تا مؤذن مکّه اذان نگوید نماز نمی خوانیم! فرمود: اگر اینطور است اشکالی ندارد، چون هرگاه مؤذن اذان می گوید خورشید به زوال رسیده است. آنگاه فرمود: خداوند می گوید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» - . اسراء / 78 - {نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار}، پس چهار نماز در میان این دو وقت گنجانده شده است، و نماز صبح را به تنهایی ذکر نمود و گفت: «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» - . همان - {و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است}، پس کسی که پیش از زوال خورشید نماز بخواند، مثل این است که اصلاً نماز نخوانده است. - . تفسیر عیّاشیّ 2 : 308 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره جواز التعویل علی الأذان و إن أمکن أن یکون علیه السلام علم أن هذا المؤذن لا یؤذن قبل الظهر.

**[ترجمه]ظاهر این روایت، بیانگر جواز تکیه به اذان است هرچند ممکن است امام علیه السلام علم داشته اند که این مؤذن پیش از ظهر اذان نمی گوید.

**[ترجمه]

«22»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَیْنِ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ وَ لَیْسَ یَمْنَعُ مِنْ صَلَاةِ الْعَصْرِ بَعْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ إِلَّا قَضَاءُ السُّبْحَةِ الَّتِی بَعْدَ الظُّهْرِ وَ قَبْلَ الْعَصْرِ فَإِنْ شَاءَ طَوَّلَ إِلَی أَنْ یَمْضِیَ قَدَمَانِ وَ إِنْ شَاءَ قَصَّرَ(3).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ خَرَجَ وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی مَشْرَبَةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ فَصَعِدَ الْمَشْرَبَةَ ثُمَّ نَزَلَ فَقَالَ لِلرَّجُلِ زَالَتِ الشَّمْسُ قَالَ أَنْتَ أَعْلَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَنَظَرَ فَقَالَ قَدْ زَالَتْ وَ أَذَّنَ وَ قَامَ إِلَی نَخْلَةٍ فَصَلَّی صَلَاةَ الزَّوَالِ وَ هِیَ صَلَاةُ السُّنَّةِ قَبْلَ الظُّهْرِ ثُمَّ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ تَحَوَّلَ إِلَی نَخْلَةٍ أُخْرَی وَ أَقَامَ الرَّجُلُ عَنْ یَمِینِهِ فَصَلَّی الظُّهْرَ أَرْبَعاً ثُمَّ تَحَوَّلَ إِلَی نَخْلَةٍ أُخْرَی فَصَلَّی صَلَاةَ السُّنَّةِ بَعْدَ الظُّهْرِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ أَذَّنَ وَ صَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ صَلَّی الْعَصْرَ أَرْبَعاً وَ لَمْ تَکُنْ بَیْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ إِلَّا السُّبْحَةُ(4).

ص: 45


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 327، و الآیة فی سورة الکهف: 46.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 308.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 137.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 137.

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: هنگام زوال خورشید وقت نماز ظهر و عصر شروع می شود و تنها مانع برای خواندنِ نماز عصر پس از نماز ظهر، نافله بعد از نماز ظهر و پیش از نماز عصر است، که اگر خواست می تواند آن را طولانی کند تا طول سایه به دو قدم برسد و اگر خواست می تواند کوتاه کند. - . دعائم الإسلام 1 : 137 -

و از امام باقر علیه السلام روایت است که ایشان به قصد مَشربه امّ ابراهیم بیرون رفتند و یکی از اصحابشان همراهشان بود. امام از مشربه بالا رفت و سپس پایین آمد و به آن مرد گفت: آیا خورشید به زوال رسیده است؟ پاسخ داد: فدایتان شوم شما بهتر می دانید. امام نگاهی کرد و فرمود: زوال کرده، و اذان گفت و به سمت نخلی رفت و نماز زوال را که نمازی مستحبی پیش از نماز ظهر است بجای آورد. آنگاه نماز ظهر را خواند و به سوی نخل دیگری حرکت کرد. آن مرد نیز در سمت راست امام نماز خواند. بعد امام نماز ظهر را چهار رکعت خواند و به سوی نخل دیگری رفته نماز مستحبی بعد از ظهر را در چهار رکعت خواند؛ بعد اذان گفت و چهار رکعت نماز خواند و سپس چهار رکعت نماز عصر را بجا آورد و تنها فاصله ای که امام میان ظهر و عصر انداخت، همان نافله بود. - . همان -

**[ترجمه]

إیضاح

یدل علی استحباب إیقاع نافلة الزوال بین الأذان و الإقامة و علی جواز إیقاع الإمام الأذان و الإقامة معا بل رجحانه و علی رجحان قیام المقتدی إذا کان واحدا عن یمین الإمام و علی أن الأربع الأولی من الثمان رکعات بین الظهرین للظهر و الأربع الأخیرة للعصر و علی استحباب إیقاع الأربع الأخیرة بین الأذان و الإقامة و علی أنه یتحقق التفریق المستحب و الموجب لإعادة الأذان بتوسط النافلة بین الفرضین و علی استحباب تفریق الفرائض و النوافل علی الأمکنة و قد وردت العلة بأنها تشهد للمصلی یوم القیامة.

**[ترجمه]این روایت بر استحباب قرار دادن نافله زوال بین اذان و اقامه، و نیز بر جواز بلکه بر رجحان خواندن اذان و اقامه باهم توسط امام، و نیز بر استحباب ایستادن مأموم در سمت راست امام در صورتی که یک نفر باشد، و بر اینکه از هشت رکعت نافله که میان ظهر و عصر خوانده می شود، چهار رکعت اول مربوط به ظهر است و چهار رکعت دیگر برای عصر دلالت دارد. و نیز بر استحباب قراردادن چهار رکعت دوم بین اذان و اقامه، و بر اینکه فاصله مستحب که موجب اعاده اذان می گردد با خواندن نافله بین دو نماز حاصل می شود، و نیز بر استحباب فاصله انداختن میان نمازهای واجب و نافله با تغییر مکان دلالت دارد، که علت آن نیز آمد که مکانها در روز قیامت برای شخص نمازخوان شهادت می دهند.

**[ترجمه]

«23»

الدَّعَائِمُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: آخِرُ وَقْتِ الْعَصْرِ أَنْ تَصْفَرَّ الشَّمْسُ (1).

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: صَلُّوا الْعَصْرَ وَ الشَّمْسُ بَیْضَاءُ نَقِیَّةٌ(2).

وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَأْمُرُ بِالْإِبْرَادِ بِصَلَاةِ الظُّهْرِ فِی شِدَّةِ الْحَرِّ وَ ذَلِکَ أَنْ تُؤَخَّرَ بَعْدَ الزَّوَالِ شَیْئاً(3).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: آخر وقت نماز عصر هنگامی است که خورشید زرد شود. - . همان 1 : 138 -

و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: نماز عصر را در حالی بخوانید که آفتاب سفید و واضح است. - . همان -

و از آن حضرت علیه السلام روایت است که در زمان شدت گرما دستور می داد نماز ظهر را بعد از زوال تا خنک شدن هوا به تأخیر بیندازند. - . همان 1 : 140 -

**[ترجمه]

«24»

الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاتَیْنِ إِلَّا أَنَّ بَیْنَ یَدَیْهَا سُبْحَةً فَإِنْ شِئْتَ طَوَّلْتَ وَ إِنْ شِئْتَ قَصَّرْتَ (4).

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَوَّلُ الْوَقْتِ زَوَالُ الشَّمْسِ وَ هُوَ وَقْتُ اللَّهِ الْأَوَّلُ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمَا(5).

وَ قَالَ علیه السلام: إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فَلَا أُحِبُّ أَنْ یَسْبِقَنِی أَحَدٌ بِالْعَمَلِ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَکُونَ صَحِیفَتِی أَوَّلَ صَحِیفَةٍ یُکْتَبُ فِیهَا الْعَمَلُ الصَّالِحُ (6).

وَ قَالَ علیه السلام: مَا یَأْمَنُ أَحَدُکُمُ الْحَدَثَ فِی تَرْکِ الصَّلَاةِ وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُهَا وَ هُوَ فَارِغٌ فَأَوَّلُ وَقْتِ الظُّهْرِ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی أَنْ تَمْضِیَ قَدَمَانِ وَ وَقْتُ الْعَصْرِ

ص: 46


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 138.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 138.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 140.
4- 4. الهدایة: 28.
5- 5. الهدایة: 28.
6- 6. الهدایة: 28.

مِنْ حِینِ یَمْضِی قَدَمَانِ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ (1)

وَ قَالَ لَفَضْلُ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ عَلَی الْآخِرِ کَفَضْلِ الْآخِرَةِ عَلَی الدُّنْیَا(2).

**[ترجمه]الهدایه: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه خورشید زوال کرد وقت نماز ظهر و عصر شروع شده، مگر اینکه قبل از آنها نافله ای خوانده شود، پس اگر خواستی نافله را طولانی کن و اگر خواستی کوتاه و مختصر بخوان. - . الهدایة : 28 -

و امام صادق علیه السلام فرمود: اول وقت، زوال خورشید است، و آن اولین وقتِ الهی و بهترین آندو می باشد. - . همان -

و فرمود: هرگاه خورشید به زوال رَوَد درهای آسمان باز می شوند، پس دوست ندارم کسی در آن وقت در عمل از من پیشی گیرد، من دوست دارم که نامه اعمالم اولین نامه ای باشد که در آن عمل صالح نوشته شده است. - . همان -

و نیز فرمود: هیچ کدام از شما در حالی که وقت نماز داخل شده و بیکار است، از پیش آمدن اتفاقی به خاطر ترک نماز ایمن نیست. اول وقت نماز ظهر زوال خورشید است تا زمانی که طول سایه به دو قدم رسد، و وقت عصر از زمانی است که طول سایه به دو قدم برسد، تا وقتی که قرص خورشید پنهان گردد - . همان - ؛ و فرمود: فضیلت اول وقت بر آخر وقت مانند فضیلت آخرت بر دنیا است. - . همان -

**[ترجمه]

«25»

تَفْسِیرُ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، بِرِوَایَةِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْهُمْ علیهم السلام قَالَ: مَنْ کَانَ مُقِیماً عَلَی الْإِقْرَارِ بِالْأَئِمَّةِ علیهم السلام کُلِّهِمْ وَ بِإِمَامِ زَمَانِهِ وَ وَلَایَتِهِ وَ أَنَّهُ قَائِمُ الْعَیْنِ وَ مَسْتُورٌ مِنْ عَقِبِ الْمَاضِی قَبْلَهُ وَ قَدْ خَفِیَ عَلَیْهِ اسْمُ الْحُجَّةِ وَ مَوْضِعُهُ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَمَعْذُورٌ فِی إِدْرَاکِ الِاسْمِ وَ الْمَوْضِعِ حَتَّی یَأْتِیَهُ الْخَبَرُ الَّذِی بِمِثْلِهِ تَصِحُّ الْأَخْبَارُ وَ یَثْبُتُ الِاسْمُ وَ الْمَکَانُ وَ مِثْلُ ذَلِکَ إِذَا حَجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الْعِبَادِ عَیْنَ الشَّمْسِ الَّتِی جَعَلَهَا دَلِیلَ الصَّلَاةِ فَمُوَسَّعٌ عَلَیْهِمْ تَأْخِیرُهَا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَوْ یَصِحَّ لَهُمْ دُخُولُ الْوَقْتِ وَ هُمْ عَلَی یَقِینِ أَنَّ عَیْنَهَا لَمْ تَبْطُلْ وَ قَدْ خَفِیَ عَلَیْهِمْ مَوْضِعُهَا(3).

**[ترجمه]تفسیر سعد بن عبدالله: از حضرات معصومین علیهم السلام نقل می کند که فرمودند: هر کس به امامت همه ائمه علیهم السلام اقرار دارد و امام زمان خود و ولایت او را پذیرفته است و می داند که او قائم و حاضر امّا در پرده غیبت است و از فرزندان امامان پیش از خود است، و نام «حجت» و مکان او در این وقت مخفی مانده، پس در درک اسم و محل او معذور می باشد، تا زمانی که آن خبر برایش بیاید که با چنان خبری، اخبار صحت می­گیرد و نام و مکان ثابت می­گردد. درست مانند این که وقتی خداوند عزوجل خورشید را - که شاخص و دلیل اوقات نماز است - از دید بندگان مخفی کند، وقت نماز برایشان وسیع است تا وقتی که برایشان روشن و آشکار گردد یا رسیدن وقت نماز برایشان صحیح و یقینی شود، این در حالی است که آنها می دانند خورشید از بین نرفته، بلکه جایگاه آن بر ایشان مخفی مانده است.

**[ترجمه]

«26»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ: یُؤَخِّرُونَ الصَّلَاةَ إِلَی شَرَقِ الْمَوْتَی.

قال السید أی یؤخرونها إلی أن لا یبقی من النار إلا بقدر ما بقی من نفس المیت قد شرق بریقه و غرغر ببقیة نفسه (4).

**[ترجمه]المجازات النبویه: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که در حدیثی طولانی فرمود: ... نماز را تا «شَرَق المَوْتی» به تأخیر می اندازند.

سید می فرماید: یعنی نماز را تا حدّی به تأخیر می اندازند که از روز مقداری بماند که از جان میت باقی مانده است؛ که آب دهانش بالا آمده و هنگام مرگ خرخر می­کند.

**[ترجمه]

«27»

کِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام

ص: 47


1- 1. الهدایة: 28.
2- 2. الهدایة: 28.
3- 3. کتاب التفسیر هو الذی روی بروایة اخری عن النعمانیّ، و قد أدرجه المؤلّف العلامة فی کتاب القرآن ج 93 و موضع النصّ منه صلی الله علیه و آله 15 و قد مر سابقا أیضا ملخصا.
4- 4. المجازات النبویّة ص 193 و اللفظ فیه هکذا: و قد قیل فی ذلک أقوال کلها بعیدة عن المحجة، و مع ذلک یخرج الکلام من حیز الاستعارة غیر قول واحد، و هو أن یکون المراد أنهم یؤخرون الصلاة الی أن لا یبقی من النهار الا بقدر ما بقی من نفس المیت الذی قد شرق بریقه و غرغر ببقیة نفسه، فشبه علیه السلام تلک البقیة بشفافة الذماء التی قد قرب انقضاؤها و حان فناؤها.

یَقُولُ: إِنَّ الْمَوْتُورَ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ مَنْ ضَیَّعَ صَلَاةَ الْعَصْرِ قَالَ قُلْتُ أَیُّ أَهْلٍ لَهُ قَالَ لَا یَکُونُ لَهُ أَهْلٌ فِی الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]کتاب عاصم بن حمید: ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: تنهای بی­خویش و مال کسی است که نماز عصر را ضایع گرداند. راوی گوید: گفتم: آیا اهل و خویشی دارد؟ فرمود: در بهشت هیچ اهل و خویشی نخواهد داشت.

**[ترجمه]

«28»

کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ: أَنَّهُ کَانَ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی أُصَلِّی الْأُولَی إِذَا کَانَ الظِّلُّ قَدَمَیْنِ ثُمَّ أُصَلِّی الْعَصْرَ إِذَا کَانَ الظِّلُّ أَرْبَعَةَ أَقْدَامٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْوَقْتَ فِی النِّصْفِ مِمَّا ذَکَرْتَ إِنِّی قَدَرْتُ لِلْمَوَالِی جَرِیدَةً فَلَیْسَ یَخْفَی عَلَیْهِمُ الْوَقْتُ.

**[ترجمه]کتاب محمد بن مثنّی: از ذریح محاربی نقل است که نزد امام صادق علیه السلام نشسته بود که زرارة بن اعین نزد ایشان آمد و گفت: ای ابوعبدالله؛ من نماز اول (ظهر) را وقتی می خوانم که طول سایه دو قدم شده است، و نماز عصر را زمانی می خوانم که سایه چهار قدم باشد. امام صادق علیه السلام فرمود: وقت نماز، نصف آن مقداری است که گفتی؛ من روی برگ نخلی برای موالی علامتگذاری کرده ام و وقت نماز برای آنها مخفی نیست.

**[ترجمه]

أقول

قد مضی خبر وصیة محمد بن أبی بکر و خبر داود بن سلیمان و غیرهما فی الأبواب السابقة.

ص: 48

**[ترجمه]روایت وصیت محمد بن ابوبکر و نیز روایت داود بن سلیمان و غیر آن در بابهای گذشته ذکر شد .

**[ترجمه]

باب 8 وقت العشاءین

روایات

«1»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ الْقُرَشِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ کَرِهَ لَکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ خَصْلَةً وَ نَهَاکُمْ عَنْهَا إِلَی أَنْ قَالَ وَ کَرِهَ النَّوْمَ قَبْلَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ کَرِهَ الْحَدِیثَ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ(1).

**[ترجمه]مجالس صدوق، الخصال: عبدالله بن حسین بن زید از پدرش از امام صادق و ایشان از پدرانش علیهم السلام و آنها از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که فرمود: ای امّت، خداوند بیست و چهار چیز را برای شما ناپسند داشته و از آن نهیتان کرده است - تا اینجا که فرمود - و خوابیدن پیش از نماز عشا را ناپسند می دارد و از سخن گفتن پس از نماز عشا بدش می آید. - . أمالی صدوق : 181، الخصال 2 : 102 -

**[ترجمه]

«2»

أَمَالِی ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَالِمٍ الْفَرَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَرَأَیْتُ فِیهَا قَصْراً مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ یُرَی بَاطِنُهُ مِنْ ظَاهِرِهِ لِضِیَائِهِ وَ نُورِهِ وَ فِیهِ قُبَّتَانِ مِنْ دُرٍّ وَ زَبَرْجَدٍ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ لِمَنْ هَذَا الْقَصْرُ قَالَ هُوَ لِمَنْ أَطَابَ الْکَلَامَ وَ أَدَامَ الصِّیَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ تَهَجَّدَ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی أُمَّتِکَ مَنْ یُطِیقُ هَذَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَ تَدْرِی مَا إِطَابَةُ الْکَلَامِ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ أَ تَدْرِی مَا إِدَامَةُ الصِّیَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ صَامَ شَهْرَ الصَّبْرِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ لَمْ یُفْطِرْ مِنْهُ یَوْماً أَ تَدْرِی مَا إِطْعَامُ الطَّعَامِ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ طَلَبَ لِعِیَالِهِ مَا یَکُفُّ بِهِ وُجُوهَهُمْ

ص: 49


1- 1. أمالی الصدوق ص 181، الخصال ج 2 ص 102.

عَنِ النَّاسِ أَ تَدْرِی مَا التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ مَنْ لَمْ یَنَمْ حَتَّی یُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ النَّاسُ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ غَیْرِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ نِیَامٌ بَیْنَهُمَا(1).

**[ترجمه]امالی ابن الشیخ: از علی علیه السلام روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: [در شب معراج] چون مرا به آسمان بردند وارد بهشت شدم، در آنجا کاخی از یاقوت سرخ دیدم که به خاطر نوری که داشت داخل آن از بیرون دیده می شد و دو گنبد از درّ و زبرجد در آن بود. گفتم: ای جبرئیل این کاخ برای کیست؟ گفت: برای کسی است که سخن خوب بگوید و همیشه روزه دار باشد، دیگران را طعام دهد، و در وقتی که مردم در خوابند او شب زنده دار باشد.

علی علیه السلام گوید: به پیامبر گفتم: آیا در میان امت شما کسی هست که طاقت این اعمال را داشته باشد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا می دانی کلام خوب چیست؟ گفتم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند! حضرت فرمود: کلام خوب «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» است. آیا می دانی همیشه روزه دار بودن چگونه است؟ گفتم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند! فرمود: هر کس که ماه صبر یعنی ماه رمضان را روزه بگیرد و در هیچ کدام از روزهای آن روزه اش را نخورد. آیا می دانی اطعام کردن و غذا دادن به دیگران چگونه است؟ گفتم: خداوند و پیامبرش بهتر می دانند! فرمود: کسی که به دنبال روزی برای زن و بچه اش باشد تا آنها را تأمین کند و نیازی به مردم نداشته باشند. آیا می دانی شب زنده داری هنگام خفته بودن مردم چیست؟ گفتم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند! فرمود کسی که نخوابد تا نماز عشا را بخواند، در حالی که مردم یهود و نصرانی و مشرکان بین آن دو در خواب هستند. - . أمالی طوسیّ 2 : 73 -

**[ترجمه]

«3»

تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مِثْلَهُ وَ فِیهِ لِأَنَّهُمْ یَنَامُونَ بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ (2).

**[ترجمه]تفسیر نعمانی: از امیرمؤمنان علیه السلام مانند آن را نقل کرده، اما در آخر آن این گونه آورده است: زیرا آنها بین دو نماز می خوابند. - . ر.ک: بحارالانوار 93 : 83، تفسیر القمی : 19 -

**[ترجمه]

«4»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ الْقَرَوِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ بِمَنْزِلَةِ الزَّوَالِ مِنَ النَّهَارِ(3).

**[ترجمه]السرائر: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: «دُلوک الشمس» همان زوال است و «غَسَق اللیل» به منزله زوال از روز می باشد. - . السرائر : 475 -

**[ترجمه]

«5»

مُنْتَهَی الْمَطْلَبِ، قَالَ رَوَی ابْنُ بَابَوَیْهِ فِی کِتَابِ مَدِینَةِ الْعِلْمِ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: وَقْتُ الْمَغْرِبِ إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَغَابَ قُرْصُهَا.

**[ترجمه]منتهی المطلب: عبدالله بن مسکان گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: وقت مغرب هنگامی شروع می شود که خورشید غروب کند و قرص آن پنهان گردد.

**[ترجمه]

بیان

أول وقت المغرب غروب الشمس بلا خلاف قال فی المعتبر و هو إجماع العلماء و کذا فی المنتهی و اختلف الأصحاب فیما یتحقق به الغروب فذهب الأکثر إلی أنه إنما یتحقق و یعلم بذهاب الحمرة المشرقیة قال فی المعتبر و علیه عمل الأصحاب و قال الشیخ فی المبسوط علامة غیبوبة الشمس هو أنه إذا رأی الآفاق و السماء مصحیة و لا حائل بینه و بینها و رآه قد غابت عن العین علم غروبها و فی أصحابنا من قال یراعی زوال الحمرة من ناحیة المشرق و هو الأحوط فأما علی القول الأول إذا غابت الشمس عن النظر و رأی ضوأها علی جبل یقابلها أو مکان عال مثل منار الإسکندریة و شبهها فإنه یصلی و لا یلزمه حکم طلوعها بحیث طلعت و علی الروایة الأخری لا یجوز ذلک حتی تغیب فی کل موضع تراه و هو الأحوط انتهی.

ص: 50


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 73.
2- 2. راجع البحار ج 93 ص 83، و رواه القمّیّ فی تفسیره ص 19.
3- 3. السرائر ص 475.

و یظهر منه أن الاعتبار عنده بغیبوبة القرص و إلیه ذهب فی الإستبصار علی أحد الوجهین فی الجمع بین الأخبار و هو مختار السید المرتضی و ابن الجنید و ابن بابویه فی کتاب علل الشرائع (1) و ظاهر اختیاره فی الفقیه (2)

حیث نقل الأحادیث الدالة علیه و اختاره بعض المتأخرین.

و قال ابن أبی عقیل أول وقت المغرب سقوط القرص و علامة سقوط القرص أن یسود أفق السماء من المشرق و ذلک عند إقبال اللیل و تقویة الظلمة فی الجو و اشتباک النجوم و لعله أراد ما یقرب القول الأول و الأخبار المعتبرة الکثیرة تدل علی القول الثانی و هو استتار القرص و لعل الأکثر إنما عدلوا عنها لموافقتها لمذاهب العامة فحملوها علی التقیة و تأویلها بذهاب الحمرة فی غایة البعد لکن العمل بها و حمل ما یعارضها علی الاستحباب وجه قوی به یجمع بین

ص: 51


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 38 باب العلة التی من أجلها صار وقت المغرب إذا ذهبت الحمرة من المشرق، و کما تری عنوان الباب یوافق المشهور و ان کان فی طی الباب أحادیث تحکم بأن غروب الشمس باستتار القرص و الذی عندی أن الغروب هو استتار القرص لا عن وجه الأرض فقط، بل عنها و عن کل ما علاها من الجو الذی یتعلق بها و هو منتهی ما یمکن للإنسان أن یعیش فیه و یتنفس من الهواء المحیط بالارض، و ذلک لان سلطان الشمس و نفوذها انما هو فی الهواء، و لولاه لم یکن للشمس ضیاء و لا بهاء، فاللازم أن یعتبر الغروب بالنسبة الی الهواء الذی یعلو کل قطعة من الأرض. فلو قیل بأن الغروب هو استتار الشمس عن نظر الرائی الذی قام علی وجه الأرض لوجب علی ذاک الرائی صلاة المغرب، و لم یجب علی من ارتفع الی الطبقة الثانیة، و إذا غربت الشمس من الطبقة الثانیة و لم تغرب من الثالثة عاد الاشکال و المحذور و هکذا فی کل طبقة بالنسبة الی طبقة أخری تعلوها، الا إذا اعتبر غروب الشمس عن الطبقة العالیة التی لیس بعدها هواء و لا للشمس فیها شعاع و ضیاء. و لا یعرف غروبها عن تلک الطبقة الا بذهاب الحمرة المشرقیة عن قمة الرأس.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 141- 142.

الأخبار و یؤیده بعض الروایات و إن کان العمل بالمشهور أحوط.

ثم إنه قد عرفت ما دل علیه کلام المبسوط من حصول الاستتار و دخول الوقت و إن بقی شعاع الشمس علی رءوس الجبال و المنارة العالیة و قال فی التذکرة و هو أی الغروب ظاهر فی الصحاری و أما فی العمران و الجبال فیستدل علیه بأن لا یبقی شی ء من الشعاع علی رءوس الجدران و قلل الجبال و هو أحوط و إن دل بعض الأخبار علی ما اختاره الشیخ کما ستعرف.

و أما آخر وقت المغرب فالمشهور بین الأصحاب امتداد وقتها للمختار إلی انتصاف اللیل أو إلی أن یبقی لانتصاف اللیل مقدار العشاء علی القول بالاختصاص و هو اختیار المرتضی و ابن الجنید و ابن زهرة و ابن إدریس و جمهور المتأخرین و نقل ابن زهرة إجماع الفرقة علیه.

و قال المفید آخر وقتها غیبوبة الشفق و هو الحمرة فی المغرب و المسافر إذا جد به السیر عند المغرب فهو فی سعة من تأخیرها إلی ربع اللیل و نحوا منه قال الشیخ فی النهایة و قال فی المبسوط آخره غیبوبة الشفق و أطلق و کذا فی الجمل و هو المحکی عن ابن البراج و ابن أبی عقیل و نقل فی المختلف أنه للمختار و للمضطر إلی ربع اللیل و به قال ابن حمزة و أبو الصلاح و قال فی الخلاف آخره غیبوبة الشفق و عن السید أنه قال فی الناصریة آخر وقتها مغیب الشفق الذی هو الحمرة و روی ربع اللیل و حکم بعض أصحابنا أن وقتها یمتد إلی نصف اللیل و عن ابن أبی عقیل أن ما بعد الشفق وقت المضطر و عن ابن بابویه وقت المغرب لمن کان فی طلب المنزل فی سفر إلی ربع اللیل و کذا للمفیض من عرفات إلی جمع و عن سلار یمتد وقت العشاء الأول علی أن یبقی لغیاب الشفق الأحمر مقدار أداء ثلاث رکعات.

و نقل فی المنتهی عن الشیخ أن آخره للمختار ذهاب الشفق و للمضطر إلی ما قبل نصف اللیل بأربع و نقله عن السید فی المصباح و عن بعض العلماء یمتد وقت المضطر حتی یبقی للفجر وقت العشاء و اختاره المحقق فی المعتبر

ص: 52

و نقله الشیخ فی المبسوط عن بعض الأصحاب و حکی عن ابن البراج أنه حکی عن بعض الأصحاب قولا بأن للمغرب وقتا واحدا عند غروب الشمس و لعل الأقوی امتداد وقت الفضیلة إلی سقوط الشفق و وقت الإجزاء للمختار إلی نصف اللیل و للمضطر إلی ما قبل طلوع الفجر بقدر العشاء.

و أما وقت العشاء الآخرة فالمشهور أن أولها إذا مضی من غروب الشمس مقدار أداء ثلاث رکعات و قال الشیخان أول وقتها غیبوبة الشفق و نسبه فی الخلاف إلی ابن أبی عقیل و سلار و هو أحد قولی المرتضی و صرح الشیخ فی النهایة بجواز تقدیم العشاء قبل غیبوبة الشفق فی السفر و عند الأعذار و جوز فی التهذیب تقدیمه إذا علم أو ظن أنه إذا لم یصل فی هذا الوقت لم یتمکن منه بعده و الأول أقوی.

و آخر وقت العشاء علی المشهور انتصاف اللیل سواء فی ذلک المختار و المضطر و قال المفید آخره ثلث اللیل و هو مختار الشیخ فی جملة من کتبه و ابن البراج و قال فی المبسوط و النهایة آخره للمختار ثلث اللیل و للمضطر نصف اللیل و اختاره ابن حمزة و عن ابن أبی عقیل أول وقت العشاء الآخرة مغیب الشفق و هو الحمرة فإذا جاز ذلک حتی دخل ربع اللیل فقد دخل فی الوقت الأخیر و قد روی إلی نصف اللیل.

و نقل الشیخ فی المبسوط عن بعض علمائنا قولا بأن آخره للمضطر طلوع الفجر و اختاره المحقق فی المعتبر و بعض المتأخرین و نقل عن أبی الصلاح أن آخره للمختار ربع اللیل و للمضطر نصف اللیل و لعل الأقوی امتداد وقت الفضیلة إلی ثلث اللیل و وقت الإجزاء للمختار إلی نصف اللیل و وقت المضطر إلی طلوع الفجر فلو أخر المختار عن نصف اللیل أثم و لکنه یجب علیه الإتیان بالعشاءین قبل طلوع الفجر أداء و ما اخترناه فی الجمع أولی مما اختاره الشیخ من القول باستحباب القضاء إذا زال عذر المعذور بعد نصف اللیل حیث قال فی المبسوط و فی أصحابنا من قال إلی طلوع الفجر فأما من یجب علیه القضاء من

ص: 53

أصحاب الأعذار و الضرورات فإنا نقول هاهنا علیه القضاء إذا لحق قبل الفجر مقدار ما یصلی رکعة أو أربع رکعات صلی العشاء الآخرة و إذا لحق مقدار ما یصلی خمس رکعات صلی المغرب أیضا معها استحبابا و إنما یلزمه وجوبا إذا لحق قبل نصف اللیل بمقدار ما یصلی فیه أربع رکعات أو قبل أن یمضی ربعه مقدار ما یصلی ثلاث رکعات المغرب انتهی مع أنه قال بهذا الفرق فی سائر أوقات الاختیار و الاضطرار.

و قال فی موضع من الخلاف لا خلاف بین أهل العلم فی أن أصحاب الأعذار إذا أدرک أحدهم قبل طلوع الفجر الثانی مقدار رکعة أنه یلزمه العشاء الآخرة.

فإن قیل ظاهر الآیة انتهاء وقت العشاءین بانتصاف اللیل لقوله تعالی إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ و إذا اختلف الأخبار یجب العمل بما یوافق القرآن قلنا إذا أمکننا الجمع بین ظاهر القرآن و الأخبار المتنافیة ظاهرا فهو أولی من طرح بعض الأخبار و حمل الآیة علی المختار الذین هم جل المخاطبین و عمدتهم یوجب الجمع بینها و عدم طرح شی ء منها و أیضا لو قال تعالی إلی طلوع الفجر لکنا نفهم منه جواز التأخیر من نصف اللیل اختیارا فلذا قال إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ و أما حمل أخبار التوسعة علی التقیة کما فعله الشهید الثانی قدس الله روحه حیث قال و للأصحاب أن یحملوا الروایات الدالة علی الامتداد إلی الفجر علی التقیة لإطباق الفقهاء الأربعة علیه و إن اختلفوا فی کونه آخر وقت الاختیار أو الاضطرار فهو غیر بعید لکن أقوالهم لم تکن منحصرة فی أقوال الفقهاء الأربعة و عندهم فی ذلک أقوال منتشرة و الحمل علی التقیة إنما یکون فیما إذا لم یکن محمل آخر ظاهر به یجمع بین الأخبار و ما ذکرنا جامع بینها.

و بالجملة المسألة لا تخلو من إشکال و الأحوط عدم التأخیر عن تتمة اللیل بعد تجاوز النصف و عدم التعرض للأداء و القضاء و الله یعلم حقائق الأحکام و حججه الکرام علیهم السلام.

**[ترجمه]همه متّفقند که اول وقت نماز مغرب، غروب خورشید است. در کتاب معتبر و نیز کتاب مُنتهی گفته شده است: همه علما بر این مطلب اجماع دارند. اما علمای شیعه در این اختلاف دارند که غروب چگونه محقق می شود. بیشتر آنها گفته اند غروب با رفتنِ سرخیِ مشرق محقق می گردد. صاحب معتبر گوید: عملِ اصحاب بر همین نظر است. شیخ در مبسوط گفته است: علامت پنهان شدن قرص خورشید آن است که وقتی به افق­ها نگاه کند و آسمان صاف باشد و هیچ حائلی وجود نداشته باشد، دیگر نتواند خورشید را ببیند؛ اما در میان اصحاب ما کسانی گفته اند باید زوال سرخی از سمت مشرق لحاظ گردد، که به نظر ما هم احوط همین است. اما بنا بر قول اول اگر خورشید از دیده پنهان شد و پرتوی آن روی کوهی که مقابل آن است یا مکان بلندی مانند مناره اسکندریه و امثال آن دیده شد می توان نماز مغرب را خواند، و لازم نمی­آید او را حکم طلوع خورشید زمانی که طلوع کند. و بنا بر روایت دیگر، جایز نیست نماز مغرب خوانده شود تا زمانی که پرتو خورشید در تمامی نواحی غایب شود و از نظر ما هم احوط همین است. پایان کلام علامه در معتبر.

از این سخن علامه معلوم می شود که نظر ایشان بر پنهان شدن قرص خورشید بوده است. در استبصار در جمع بین روایات یکی از این دو نظر پذیرفته شده است و نظر سید مرتضی، ابن جنید و ابن بابویه در کتاب علل الشرائع - . علل الشرائع 2 : 38 - نیز همین است. و از ظاهر کلام در کتاب من لایحضره الفقیه - . الفقیه 1 : 141 و 142 - هم معلوم است که همین نظر را پذیرفته است، چون تعدادی از احادیث را که بر آن دلالت دارند آورده است و بعضی از متأخرین نیز همان را پذیرفته اند.

ابن ابی عقیل گوید: اول وقت مغرب سقوط قرص خورشید است و علامت سقوط قرص آن است که افق آسمان در سمت مشرق سیاه شود، و آن به هنگام آغاز شب و چیره شدن تاریکی در آسمان و درهم شدن ستارگان می باشد. و شاید مقصود ایشان چیزی نزدیک به قول اول باشد، در حالی که روایات معتبر بسیاری دلالت بر قول دوم دارند که عبارت بود از پنهان شدن قرص خورشید. و چه بسا عدول بیشتر فقها از آن بسبب موافقتش با رأی و نظر اهل سنت بوده است و روایات آن را حمل بر تقیه کرده اند، و تأویل غروب به از بین رفتن سرخی بسیار بعید به نظر می رسد، اما اینکه به آن عمل شده و روایات معارض با آن حمل بر استحباب شده است وجهی قوی دارد که بوسیله آن بین اخبار متعارض جمع می توان کرد که بعضی روایات نیز آن را تأیید می کند، گرچه احوط همان عمل به مشهور است.

امّا دانستی که کلام شیخ در مبسوط بر حصول پنهان شدن قرص و دخول وقت دلالت داشت حتی اگر شعاع و پرتو خورشید بر سر کوه ها و مناره های بلند دیده شود. و علامه در تذکره فرموده است: غروب در بیابان ها ظاهر است، اما در آبادی و کوهستان زمانی می توان به آن پی برد که چیزی از پرتوی آفتاب بر بالای دیوارها و قله کوه ها دیده نشود، و احوط هم همین است، هرچند بعضی روایات بر نظر شیخ دلالت دارد، چنانچه خواهی دانست.

امّا مشهور بین اصحاب در مورد آخر وقت مغرب این است که برای شخص مختار تا نیمه شب یا بنا بر قول به وقت مختص به اندازه خواندن یک نماز عشا تا نیمه شب وقت است؛ که سید مرتضی، ابن جنید، ابن زهره، ابن ادریس و جمهور متأخرین بر آن فتوا داده اند، و ابن زهره بر این فتوا نقل اجماع شیعه کرده است.

شیخ مفید می فرماید: آخر وقت نماز مغرب پنهان شدن شفق می باشد و آن سرخی عارض شده بر مغرب است. و شخص مسافر اگر هنگام مغرب مجبور به طی مسافت بود، این وقت تا یک چهارم شب برایش وسعت دارد و می تواند تا آن زمان نماز مغرب را به تأخیر بیندازد. شیخ در النهایة نیز همین نظر را دارد. شیخ در مبسوط گوید: آخر وقت نماز مغرب پنهان شدن شفق است و مطلق [بدون تفصیل بین مسافر و غیر مسافر] فتوا می دهد. همچنین است در کتاب جُمَل و مَحکی از ابن براج و ابن ابی عقیل. در مختلف نقل می کند که آخر وقت نماز مغرب برای شخص مختار و مضطر تا یک چهارم شب است. ابن حمزه و ابوالصلاح نیز بر همین نظرند. شیخ در الخلاف گوید: آخر وقت مغرب پنهان شدن شفق است. و از سید نقل شده که در کتاب ناصریه گفته است: آخر وقت نماز مغرب پنهان شدن شفق یعنی سرخی است، و روایت شده که تا یک چهارم شب ادامه دارد. بعضی از اصحاب ما حکم کرده اند که وقت نماز مغرب تا نیمه شب ادامه دارد. و از ابن ابی عقیل نقل است که بعد از شفق وقت افراد مضطر است. و از ابن بابویه نقل شده که گفت: وقت مغرب برای مسافری که به دنبال منزلگاه می گردد و نیز کسی که از عرفات روانه شده تا یک چهارم شب ادامه دارد. و از سلّار نقل شده که گفت: وقت مغرب تا وقتی ادامه دارد که تا پنهان شدن سرخیِ شفق، به اندازه سه رکعت مانده باشد. در منتهی از شیخ نقل شده است که آخر وقت مغرب برای شخص مختار، از بین رفتن شفق، و برای شخص مضطر تا چهار رکعت مانده به نیمه شب است. و نیز از سید در مصباح و بعضی علما نقل کرده که وقت مضطر تا چهار رکعت مانده به فجر است. محقق در معتبر همین نظر را برگزیده و شیخ در مبسوط آن را از بعضی اصحاب نقل کرده است. و از ابن براج نقل شده که ایشان از بعضی اصحاب حکایت کرده است که گفته اند مغرب یک وقت دارد و آن هنگام غروب خورشید است. و چه بسا اقوی این باشد که وقت فضیلت تا سقوط شفق ادامه دارد. و وقت اِجزاء برای شخص مختار تا نیمه شب و برای مضطر تا چهار رکعت مانده به طلوع فجر است.

اما در مورد وقت نماز عشاء، مشهور آن است که، با گذشت مدت زمانی به مقدار سه رکعت از غروب شمس، وقت عشاء شروع می شود. شیخین گفته اند: ابتدای وقت نماز عشا، پنهان شدن شفق است، و در خلاف آن را به ابن ابی­عقیل و سلّار نسبت داده است. سید مرتضی هم دو قول دارد که این، یکی از آن دو قول است، و شیخ در النهایة تصریح کرده که در سفر و هنگام عذر می توان نماز عشا را پیش از مخفی شدن شفق نیز بجا آورد. در تهذیب مقدم کردن نماز عشا بر شفق را در صورت علم یا ظن به اینکه اگر در این وقت نخواند دیگر نمی تواند بخواند، جایز دانسته است، و اقوی همان قول اول است.

آخر وقت نماز عشا بنا بر قول مشهور، برای شخص مختار و مضطر، نیمه شب می باشد. شیخ مفید گوید: آخر وقت عشا گذشتن یک سوم از شب است، و شیخ در بعضی از کتابهایش و ابن براج نیز همین قول را اختیار کرده اند. از ابن ابی عقیل نقل شده است که وقت نماز عشا، پنهان شدن شفق یعنی سرخی است، پس وقتی از این مقدار گذشت و وارد یک چهارم شب شد دیگر پایان وقت است، و روایت شده که وقت نماز عشا تا نیمه شب است.

شیخ در مبسوط از برخی علمای شیعه نقل کرده که گفته اند: آخر وقت عشا برای مضطر، طلوع فجر است، و محقق در معتبر و بعضی از متأخرین بر همین نظرند. از ابوالصلاح نقل شده که آخر وقت عشا برای شخص مختار، یک چهارم شب و برای مضطر نیمه شب است، و شاید اقوی امتداد وقت فضیلت تا یک سوم شب باشد، و وقت اِجزاء برای شخص مختار تا نیمه شب است، و وقت مضطر تا طلوع فجر می باشد. پس اگر مختار نمازش را تا نیمه شب به تأخیر انداخت گناه کرده است، اما بر او واجب است نماز مغرب و عشا را پیش از طلوع فجر به نیت ادا بخواند. اما نظری که ما در جمع بین همه نظرها اختیار کردیم بهتر از نظر شیخ است که می گوید: هرگاه عذر شخص معذور برطرف شد مستحب است بعد از نیمه شب آن را به نیت قضا بخواند، چنانچه در مبسوط نیز می گوید: از میان اصحاب ما بعضی هستند که می گویند: نماز عشا تا طلوع فجر وقت دارد. اما نظر ما در مورد کسانی که واجب است به نیت قضا نماز بخوانند - اشخاص دارای عذر و ضرورت - این است که قضا در اینجا بر آنها واجب است، اگر قبل از فجر به مقدار یک رکعت یا چهار رکعت مانده بود نماز عشا را می خواند، و اگر به مقدار پنج رکعت مانده بود، مستحب است نماز مغرب را نیز بخواند. و اگر تا نیمه شب به مقدار چهار رکعت مانده یا اینکه از ربع شب به مقدار سه رکعت مانده است دیگر مستحب نیست بلکه واجب است. پایان کلام شیخ. این درحالی است که شیخ در وقت دیگر نمازها، میان وقت اختیار و اضطرار قائل به تفکیک بود.

و در جایی از کتاب الخلاف گوید: میان اهل علم در این مسئله اختلافی وجود ندارد که اگر عذر شخص معذور تا یک رکعت مانده به فجر دوم برطرف شد، باید نماز عشا را ادا کند.

اگر گفته شود: ظاهر آیه «إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» آن است که پایان وقت مغرب و عشا نیمه شب می باشد، و در صورت اختلاف روایات باید به آن روایاتی عمل کرد که موافق قرآن هستند، می گوییم: اگر توانستیم بین ظاهر قرآن و روایاتی که در ظاهر با هم تعارض دارند جمع کنیم بهتر از آن است که کنارشان بگذاریم، و آیه حمل بر اشخاص مختار می شود که بیشتر مخاطبان را در بر می گیرد، و بیشتر علما جمع میان روایات و کنار نگذاشتن تعدادی از آن را واجب دانسته اند. همچنین اگر خداوند متعال می فرمود «إلی طلوع الفجر» می فهمیدیم که تأخیر از نیمه شب برای شخص مختار جایز است، فلذا فرمود: «إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ». امّا اینکه روایاتِ توسعه وقت را حمل بر تقیه کنیم چنانچه شهید ثانی (قده) حمل فرموده و گفته است: اصحاب می توانند روایات دلالت کننده بر امتداد وقت تا فجر را حمل بر تقیه کنند، زیرا فقهای چهار مذهب اهل سنت بر آن اتفاق دارند، هرچند در اینکه آیا این زمان آخر وقت اختیاری است یا اضطراری، میانشان اختلاف است. لذا این حمل بعید نیست. اما اقوال فقهای اهل سنت منحصر به اقوال چهار فقیه مؤسس چهار مذهب نیست، بلکه اقوال پراکنده ای دارند، و حمل بر تقیه در صورتی است که هیچ محمل دیگری برای جمع میان روایات وجود نداشته باشد، و آنچه ما گفتیم، میان همه روایات و اقوال جمع می کند.

به هر حال این مسئله خالی از اشکال نمی باشد، و احوط عدم تأخیر نماز از پایان شب پس از گذشتن نیمی از شب است، و در خواندن نماز نه باید نیت ادا کرد و نه نیت قضا، و خداوند و حجّتهای گرامی او علیهم السلام حقایق احکام را می دانند.

**[ترجمه]

«6»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ رَفَعَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا شِهَابُ إِنِّی أُحِبُّ إِذَا صَلَّیْتُ الْمَغْرِبَ أَنْ أَرَی فِی السَّمَاءِ

ص: 54

کَوْکَباً(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: شهاب بن عبد ربّه گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای شهاب، من دوست می دارم هنگامی که نماز مغرب را می خوانم، ستاره ای در آسمان ببینم. - . علل الشرائع 2 : 39 -

**[ترجمه]

بیان

قال الشیخ فی الإستبصار بعد إیراد هذا الخبر یوجه الاستحباب فی هذا الخبر بأن یتأنی الإنسان فی صلاته و یصلیها علی تؤدة فإنه إذا فعل ذلک یکون فراغه منها عند ظهور الکواکب و یحتمل أیضا أن یکون مخصوصا بمن یکون فی موضع لا یمکنه اعتبار سقوط الحمرة من المشرق بأن یکون بین الحیطان العالیة أو الجبال الشاهقة فإن من هذه صفته ینبغی أن یستظهر فی ذلک بمراعاة الکواکب انتهی.

و لا یخفی أنه لا حاجة إلی هذا التأویل البعید لا سیما علی ما اختاره عند إبداء الوجه الأخیر من دخول الوقت بذهاب الحمرة إذ لا ینفک ذهابها عن ظهور کوکب غالبا و لیس فی الخبر الکواکب و لا اشتباکها بل یمکن أن یقال لا ینافی القول باستتار القرص أیضا بل یؤیده بوجهین أحدهما أنه عند الغروب یظهر کوکب فی أکثر الأوقات لا سیما إذا کانت الزهرة مؤخرة عن الشمس و ثانیهما أن أحب یدل علی استحباب التأخیر لا وجوبه.

**[ترجمه]شیخ در استبصار پس از ذکر این خبر، وجه استحباب در آن را این گونه بیان می دارد که انسان نمازش را با تأن-ّی و آرامش بخواند، پس هنگامی که این گونه نماز خواند، پایان نماز مغربش مصادف با پیدا شدن ستارگان خواهد بود. و احتمال دارد این حکم مخصوص به کسی باشد که به سبب وجود دیوارها یا کوه های بلند نمی تواند از سقوط حمره مشرقیه اطمینان حاصل کند، لذا کسی که در چنین موقعیت بود باید برای اطمینان، صبر کند تا ستارگان را مشاهده نماید. پایان کلام شیخ در استبصار.

امّا مخفی نیست که نیازی به این تأویلِ بعید نمی باشد، بخصوص بنابر نظر خود ایشان که در بیان وجه آخر از دخول وقت، پنهان شدن سرخی را برگزید، زیرا از بین رفتن سرخی غالباً مصادف است با پیدایش ستاره­ای، و در این روایت هم کواکب [به صورت جمع] و درهم بودن آن­ها نیامده بود. بلکه می توان گفت: این قول منافاتی با استتار قرص خورشید نیز ندارد، بلکه از دو جهت آن را تأیید می کند: یکی اینکه هنگام غروب ستاره ای در اکثر اوقات پیدا می شود بخصوص اگر زهره بعد از خورشید باشد. و دوم اینکه کلمه «دوست می دارم» (أحبّ) دلالت بر استحباب تأخیر دارد نه وجوب.

**[ترجمه]

«7»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَلَکٌ مُوَکَّلٌ یَقُولُ مَنْ نَامَ عَنِ الْعِشَاءِ إِلَی نِصْفِ اللَّیْلِ فَلَا أَنَامَ اللَّهُ عَیْنَهُ (2).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید عن النضر بن سوید عن موسی بن بکر: مثله (3)

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ عَیْنَیْهِ (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: فرشته ای موکل هست که همیشه می گوید: هر کس پیش از خواندن نماز عشا تا نیمه شب بخوابد، خداوند چشمش را نخواباند. - . همان 2 : 45 -

ثواب الاعمال: از موسی بن بکر مانند آن نقل شده است. - . ثواب الأعمال : 208 -

المحاسن: از حسین بن سعید این روایت ذکر شده که بجای چشمش، دو چشمش آمده است. - . المحاسن : 84 -

**[ترجمه]

«8»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ

ص: 55


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 39.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 45.
3- 3. ثواب الأعمال: 208.
4- 4. المحاسن ص 84.

عَلِیِّ بْنِ یَعْقُوبَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا أَمَرْتُ أَبَا الْخَطَّابِ أَنْ یُصَلِّیَ الْمَغْرِبَ حِینَ تَغِیبُ الْحُمْرَةُ مِنْ مَطْلَعِ الشَّمْسِ عِنْدَ مَغْرِبِهَا فَجَعَلَهُ هُوَ الْحُمْرَةَ الَّتِی مِنْ قِبَلِ الْمَغْرِبِ وَ کَانَ یُصَلِّی حِینَ یَغِیبُ الشَّفَقُ (1).

**[ترجمه]السرائر: عمّار ساباطی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: به ابوالخطّاب امر کردم که نماز مغرب را هنگامی بخواند که حمره مشرقیه هنگام غروب پنهان شود، اما او سرخی قبل مغرب را برای نماز قرار داده است. و ابوالخطاب نماز مغرب را هنگام پنهان شدن شفق می خواند. - . السرائر : 475 -

**[ترجمه]

«9»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ زُرَیْقٍ الْخُلْقَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ یُصَلِّی الْمَغْرِبَ عِنْدَ سُقُوطِ الْقُرْصِ قَبْلَ أَنْ تَظْهَرَ النُّجُومُ (2).

**[ترجمه]مجالس الشیخ: زریق خُلقانی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان نماز مغرب را هنگام سقوط قرص خورشید و پیش از پیدا شدن ستارگان می خواند. - . أمالی طوسیّ 2 : 306 -

**[ترجمه]

«10»

الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ حَلَّ الْإِفْطَارُ وَ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ وَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ أَضْیَقُ الْأَوْقَاتِ وَ هُوَ إِلَی حِینِ غَیْبُوبَةِ الشَّفَقِ وَ وَقْتُ الْعِشَاءِ مِنْ غَیْبُوبَةِ الشَّفَقِ إِلَی ثُلُثِ اللَّیْلِ (3).

**[ترجمه]الهدایه: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خورشید پنهان شود وقت افطار است و نماز واجب می شود، و وقت مغرب تنگ ترین اوقات است و تا زمان پنهان شدن شفق ادامه دارد، و وقت عشا از پنهان شدن شفق تا یک سوم شب می باشد. - . الهدایة : 29 و 30 -

**[ترجمه]

«11»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فَقَالَ أَنِخْ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ قَالَ فَإِنَّهُ یَشْتَدُّ عَلَی الْقَوْمِ إِنَاخَتُهُ مَرَّتَیْنِ قَالَ إِنَّهُ أَصْوَنُ لِلظَّهْرِ(4).

**[ترجمه]المحاسن: شخصی از امام صادق علیه السلام در مورد نماز مغرب سؤال کرد، ایشان فرمود: وقتی خورشید غروب کرد شترها را بخوابان (اتراق کن). آن مرد گفت: بر مسافران سخت است که دو بار شتران را بخوابانند و اتراق کنند. فرمود: [اگر دوبار شترها را بخوابانید] برای سلامت پشت آنها بهتر است. - . المحاسن : 639 -

**[ترجمه]

«12»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ مَعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی یَزِیدَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ (5).

**[ترجمه]مجالس صدوق: داود بن ابی یزید از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: وقتی خورشید غروب کرد وقت نماز مغرب داخل شده است. - . أمالی صدوق : 49 -

**[ترجمه]

«13»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ

ص: 56


1- 1. السرائر: 475.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 306.
3- 3. الهدایة: 29 و 30.
4- 4. المحاسن ص 639.
5- 5. أمالی الصدوق ص 49.

الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبِی یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَتَی یَدْخُلُ وَقْتُ الْمَغْرِبِ فَقَالَ إِذَا غَابَ کُرْسِیُّهَا قَالَ وَ مَا کُرْسِیُّهَا قَالَ قُرْصُهَا قُلْتُ مَتَی یَغِیبُ قُرْصُهَا قَالَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَیْهِ فَلَمْ تَرَهُ (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: داوود بن فرقد گوید: شنیدم که پدرم از امام صادق علیه السلام پرسید: ابتدای وقت نماز مغرب چه زمانی است؟ فرمود: هنگامی که کرسیِ آن پنهان شود. پدرم گفت: کرسیِ آن چیست؟ فرمود: قرص خورشید. من گفتم: چه زمانی قرص خورشید پنهان می شود؟ فرمود: زمانی که به سمت آن نگاه کنی امّا دیگر آن را نبینی. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

لعل الضمیر فی کرسیها راجع إلی الشمس بمعنی الضوء فإنه یطلق علی الجرم و علی الضوء و علیهما معا فشبه قرص الشمس بکرسی الضوء لتمکنه فیه.

**[ترجمه]احتمالاً ضمیر در «کرسیها» به خورشید برمی گردد و به معنای پرتو آن است، اما هم بر خود خورشید و هم بر پرتو آن اطلاق می شود، پس قرص خورشید به کرسی نور تشبیه شده، زیرا نور در آن قرار دارد.

**[ترجمه]

«14»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ: صَعِدْتُ مَرَّةً جَبَلَ أَبِی قُبَیْسٍ وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ الْمَغْرِبَ فَرَأَیْتُ الشَّمْسَ لَمْ تَغِبْ وَ إِنَّمَا تَوَارَتْ خَلْفَ الْجَبَلِ عَنِ النَّاسِ فَلَقِیتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الصَّادِقَ فَأَخْبَرْتُهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لِی وَ لِمَ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِئْسَ مَا صَنَعْتَ إِنَّمَا تُصَلِّیهَا إِذَا لَمْ تَرَهَا خَلْفَ جَبَلٍ غَابَتْ أَوْ غَارَتْ مَا لَمْ یُجَلِّلْهَا سَحَابٌ أَوْ ظُلْمَةٌ تُظِلُّهَا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ مَشْرِقُکَ وَ مَغْرِبُکَ وَ لَیْسَ عَلَی النَّاسِ أَنْ یَبْحَثُوا(2).

**[ترجمه]مجالس صدوق: زید شحام یا شخص دیگری گفت: یکبار از کوه ابوقبیس بالا رفتم درحالی که مردم نماز مغرب می گزاردند. دیدم خورشید غروب نکرده بلکه پشت کوه رفته و از دیدگان مردم پنهان شده است. امام صادق علیه السلام را که ملاقات کردم این قضیه را برایشان گفتم. ایشان فرمود: چرا این کار را کردی؟ کار بدی کردی! نماز مغرب را هنگامی بخوان که خورشید را پشت کوهی که غروب کرده باشد یا پنهان شده باشد، نبینی. البته تا وقتی که مانع دیدنِ آن، ابر یا تاریکی که بر آن سایه افکنده، نباشد، پس تو باید طبق مشرق و مغرب خودت عمل کنی و تفحص در مورد این مسئله بر مردم واجب نیست. - . همان -

**[ترجمه]

«15»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی الْمَغْرِبِ إِنَّا رُبَّمَا صَلَّیْنَا وَ نَحْنُ نَخَافُ أَنْ تَکُونَ الشَّمْسُ خَلْفَ الْجَبَلِ أَوْ قَدْ سَتَرَهَا مِنَّا الْجَبَلُ فَقَالَ لَیْسَ عَلَیْکَ صُعُودُ الْجَبَلِ (3).

**[ترجمه]مجالس صدوق: سماعه گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: هنگام مغرب نماز را در حالی خواندیم در حالی که نگران بودیم که خورشید شاید پشت کوه رفته و به خاطر وجود کوه است که نمی توانیم آن را ببینیم! امام فرمود: واجب نیست برای تفحص از کوه بالا بروی. - . همان : 50 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهر هذا الخبر المتقدم الاکتفاء بغیبوبة الشمس خلف الجبل و إن لم تغرب عن الأفق و لعله لم یقل به أحد و إن کان ظاهر الصدوق القول به لکن لم ینسب إلیه هذا القول و یمکن حمله علی ما إذا غابت عن الأفق الحسی

ص: 57


1- 1. أمالی الصدوق ص 49.
2- 2. أمالی الصدوق ص 49.
3- 3. أمالی الصدوق ص 50.

لکن یبقی ضوؤها علی رءوس الجبال کما نقلنا عن الشیخ فی المبسوط و لعل الشیخ حملهما علی هذا الوجه و لیس ببعید جدا و الأولی الحمل علی التقیة.

و قال الوالد قدس سره فی الخبر الأول الظاهر أن ذمه علی صعود الجبل لأنه کان غرضه منه إثارة الفتنة بأن یقول إنهم یفطرون و یصلون و الشمس لم تغب بعد و کان مظنة أن یصل الضرر إلیه و إلی غیره فنهاه علیه السلام لذلک و یمکن أن یکون المراد بقوله علیه السلام فإنما علیک مشرقک و مغربک إنک لا تحتاج إلی صعود الجبل فإنه یمکن استعلام الطلوع و الغروب بظهور الحمرة أو ذهابها فی المشرق أو عنه للغروب و عکسه للطلوع و هذا الوجه جار فی الخبر الأخیر أیضا.

و قال الجوهری غارت الشمس تغور غیارا غربت و قال جلل الشی ء تجلیلا عم و المجلل السحاب الذی یجلل الأرض بالمطر أی یعم.

**[ترجمه]ظاهر این روایت و روایت قبل، اکتفا کردن به پنهان شدن خورشید در پشت کوه است حتی اگر در افق غروب نکرده باشد، و احتمالاً هیچ کس قائل به آن نیست، گرچه ظاهر کلام صدوق مطابق آن است، اما چنین قولی به او نسبت داده نشده است. و می توان این روایت را بر زمانی حمل کرد که خورشید از افق حسّی پنهان شده، امّا پرتو آن بر قله کوه ها مانده است. چنانچه از شیخ در مبسوط همین را نقل کردیم. و شاید شیخ این دو روایت را بر همین وجه حمل کرده که اصلاً بعید نیست، و بهتر این است که حمل بر تقیه شود.

مرحوم پدرم در مورد روایت اول گفته است: ظاهراً مذمّت راوی به خاطر بالا رفتن از کوه به خاطر این بوده که قصد ایجاد فتنه داشته است تا بگوید آنها در حالی افطار می کنند و نماز می خوانند که هنوز خورشید پنهان نشده است، و احتمال این بوده که خودش یا دیگران در معرض ضرر قرار گیرند، از این رو امام علیه السلام او را نهی فرمود. و ممکن است مقصود امام از اینکه فرمود «تو مطابق مشرق و مغرب خودت عمل کن» این باشد که نیازی به بالارفتن از کوه نیست و می توان طلوع و غروب را با پیدا شدن یا پنهان شدن سرخی در مشرق یا از آن برای غروب و به عکس آن برای طلوع تشخیص داد، و این وجه در مورد روایت آخر نیز صدق می کند.

جوهری گوید: «غارت الشمس، تغور، غیاراً» یعنی خورشید غروب کرد. و «جلل الشیء تجلیلاً» یعنی فراگرفت، و «المجلل» ابری را گویند که زمین را با باران می پوشاند .

**[ترجمه]

«16»

الْمَجَالِسُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی الْمَغْرِبَ وَ یُصَلِّی مَعَهُ حَیٌّ مِنَ الْأَنْصَارِ یُقَالُ لَهُمْ بَنُو سَلِمَةَ مَنَازِلُهُمْ عَلَی نِصْفِ مِیلٍ فَیُصَلُّونَ مَعَهُ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ إِلَی مَنَازِلِهِمْ وَ هُمْ یَرَوْنَ مَوَاضِعَ نَبْلِهِمْ (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: محمد بن یحیی خثعمی گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز مغرب می خواند و قبیله­ای از انصار که به «بنی سلمه» معروف بودند با ایشان نماز می گزاردند. منازل این افراد نیم میل فاصله داشت، برای نماز با پیامبر می آمدند و بعد از نماز به منزل­هایشان باز می گشتند، در حالی که مواضع «تیرهای» (نَبْل) خود را می دیدند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

مواضع نبلهم أی سهامهم و یدل علی استحباب التعجیل بالمغرب و ظاهره دخول الوقت بغیبوبة القرص و هذا الخبر

رَوَاهُ الْمُخَالِفُونَ أَیْضاً عَنْ جَابِرٍ وَ غَیْرِهِ قَالَ: کُنَّا نُصَلِّی الْمَغْرِبَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ نَخْرُجُ نَتَنَاضَلُ حَتَّی نَدْخُلَ بُیُوتَ بَنِی سَلِمَةَ نَنْظُرُ إِلَی مَوَاقِعِ النَّبْلِ مِنَ الْأَسْفَارِ.

**[ترجمه]مواضع نَبْل یعنی جایگاه تیرهایشان، که دلالت بر استحباب تعجیل به نماز مغرب دارد، و ظاهر آن دخول وقت با پنهان شدن قرص می باشد. این روایت را اهل سنت نیز از جابر و دیگران نقل کرده اند که راوی گوید: نماز مغرب را با پیامبر صلی الله علیه و آله می گزاردیم، آنگاه خارج می شدیم و مسابقه تیراندازی می دادیم، تا اینکه به خانه های بنی سلمه می رسیدیم و در روشنایی به جای اصابت تیرهایمان نگاه می کردیم.

**[ترجمه]

«17»

الْمَجَالِسُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَدِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُغِیرَةَ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: صَحِبَنِی رَجُلٌ کَانَ یُمَسِّی بِالْمَغْرِبِ وَ یُغَلِّسُ بِالْفَجْرِ فَکُنْتُ أَنَا أُصَلِّی الْمَغْرِبَ إِذَا وَجَبَتِ الشَّمْسُ وَ أُصَلِّی الْفَجْرَ إِذَا اسْتَبَانَ لِیَ الْفَجْرُ

ص: 58


1- 1. أمالی الصدوق ص 50.

فَقَالَ لِیَ الرَّجُلُ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَصْنَعَ مِثْلَ مَا أَصْنَعُ فَإِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ عَلَی قَوْمٍ قَبْلَنَا وَ تَغْرُبُ عَنَّا وَ هِیَ طَالِعَةٌ عَلَی آخَرِینَ بَعْدُ قَالَ فَقُلْتُ إِنَّمَا عَلَیْنَا أَنْ نُصَلِّیَ إِذَا وَجَبَتِ الشَّمْسُ عَنَّا وَ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عِنْدَنَا لَیْسَ عَلَیْنَا إِلَّا ذَلِکَ وَ عَلَی أُولَئِکَ أَنْ یُصَلُّوا إِذَا غَرَبَتْ عَنْهُمْ (1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: عبید بن زراره گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: مردی با من همراه شده بود که نماز مغربش را شب هنگام و نماز صبح را در آخر شب می خواند، و من نماز مغرب را زمانی می خواندم که خورشید غروب می کرد و نماز صبح را هنگامی می خواندم که فجر برایم آشکار می گردید. آن مرد به من گفت: چرا مثل من نماز نمی خوانی؟ خورشید پیش از ما بر قومی طلوع کرده و از ما غروب می کند، و سپس برای قوم دیگری طلوع می­کند. امام می فرماید: من گفتم بر ما واجب است هرگاه خورشید از دیدگانمان پنهان شد و هرگاه فجر نزد خودمان طلوع کرد نماز بخوانیم، تنها همین بر ما واجب است، و بر دیگران هم واجب است بنا بر غروب خودشان نماز بخوانند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

یمسی بالمغرب أی یوقعها فی المساء و بعد دخول اللیل و قال الجوهری الغلس ظلمة آخر اللیل و التغلیس السیر بغلس یقال غلسنا الماء أی وردناه بغلس و کذلک إذا فعلنا الصلاة بغلس.

**[ترجمه]«یمسی بالمغرب» یعنی آن را در عصر و بعد از داخل شدن شب انجام می­دهد. و جوهری گفته است «الغلس» یعنی تاریکی آخر شب و «التغلیس» یعنی حرکت در تاریکی آخر شب. گفته می­شود: «غلّسنا الماء» یعنی در تاریکی آخر شب وارد آب شدیم و همچنین است زمانی که نماز را در تاریکی آخر شب می­خوانیم.

**[ترجمه]

«18»

الْمَجَالِسُ، عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ کُلِّهِمْ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الْمَسْعُودِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُبَیْرٍ وَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ وَ الرَّبِیعِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ أَبَانِ بْنِ أَرْقَمَ وَ غَیْرِهِمْ قَالُوا: أَقْبَلْنَا مِنْ مَکَّةَ حَتَّی إِذَا کُنَّا بِوَادِی الْأَجْفَرِ إِذَا نَحْنُ بِرَجُلٍ یُصَلِّی وَ نَحْنُ نَنْظُرُ إِلَی شُعَاعِ الشَّمْسِ فَوَجَدْنَا فِی أَنْفُسِنَا فَجَعَلَ یُصَلِّی وَ نَحْنُ نَدْعُو عَلَیْهِ حَتَّی صَلَّی رَکْعَةً وَ نَحْنُ نَدْعُو عَلَیْهِ وَ نَقُولُ هَذَا مِنْ شَبَابِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا أَتَیْنَاهُ إِذَا هُوَ أَبُو عَبْدِ

اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَنَزَلْنَا فَصَلَّیْنَا مَعَهُ وَ قَدْ فَاتَتْنَا رَکْعَةٌ فَلَمَّا قَضَیْنَا الصَّلَاةَ قُمْنَا إِلَیْهِ فَقُلْنَا جُعِلْنَا فِدَاکَ هَذِهِ السَّاعَةَ تُصَلِّی فَقَالَ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ دَخَلَ الْوَقْتُ (2).

**[ترجمه]مجالس صدوق: ابان بن تغلب، ربیع بن سلیمان، ابان بن ارقم و غیر آنها گفتند: از مکّه بازمی گشتیم، تا اینکه به وادی اَجفر رسیدیم و با مردی برخوردیم که نماز می خواند. ما به پرتو خورشید نگاه می کردیم، در دلمان بر او غضب کردیم، و او شروع به نماز کرد؛ نفرینش نمودیم تا اینکه یک رکعت خواند، و ما باز هم نفرینش می کردیم و می گفتیم: این شخص از جوانان اهل مدینه است. وقتی نزد او رسیدیم دیدیم او حضرت ابوعبدالله امام جعفر صادق علیه السلام است. پیاده شدیم و با او نماز خواندیم در حالی که به رکعت اولِ نماز او نرسیدیم؛ وقتی نمازمان را تمام کردیم برخاستیم، نزد او رفتیم و گفتیم: فدایت شویم، شما در این ساعت نماز می خوانید؟ فرمود: هرگاه قرص خورشید پنهان شد وقت داخل شده است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الأجفر موضع بین الخزیمیة و فید و قال وجد علیه یجد و یجد وجدا و جدة و موجدة غضب و به وجدا فی الحب فقط و کذا فی الحزن و لکن یکسر ماضیه و المراد بشعاع الشمس الحمرة المشرقیة کما یدل آخر الخبر.

**[ترجمه]در قاموس آمده است: «الاَجفر» موضعی است بین خزیمیه و فَید و گفته است: «وجد علیه و یجِد و یجُد وجداً و جدةً و موجدةً» یعنی خشمگین شد و «وجد به وجداً» در معنای دوست داشتن است فقط و همچنین در حزن به کار می­رود ولی ماضی آن مکسور است. و مقصود از پرتو خورشید - با توجه به آخر روایت - حمره مشرقیه است.

**[ترجمه]

«19»

الْمَجَالِسُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ

ص: 59


1- 1. أمالی الصدوق ص 50.
2- 2. المصدر نفسه ص 50.

قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ أَخَّرَ الْمَغْرِبَ حَتَّی تَشْتَبِکَ النُّجُومُ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَأَنَا إِلَی اللَّهِ مِنْهُ بَرِی ءٌ(1).

**[ترجمه]مجالس صدوق: زید شحّام گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: کسی که بدون عذر نماز مغرب را آنقدر دیر بخواند که ستارگان در یکدیگر فرو روند [ستارگان زیادی در آسمان پیدا شوند]، من به درگاه پروردگار از او بیزاری می جویم. - . همان : 236 -

**[ترجمه]

بیان

اشتباک النجوم کثرتها قال فی النهایة فی حدیث مواقیت الصلاة إذا اشتبکت النجوم أی ظهرت جمیعا و اختلط بعضها ببعض لکثرة ما ظهر منها و لعله محمول علی ما إذ أخر معتقدا عدم جواز إیقاعها قبل ذلک کما کان مذهب أبی الخطاب أو طلبا لفضلها کما قید به فی سائر الأخبار أو إذاعة و ترکا للتقیة فإن العامة ینکرون التأخیر أشد الإنکار أو علی من داوم علی ذلک تهاونا بالسنة و عدولا عنها و یمکن حملها علی التقیة أیضا.

**[ترجمه]«اشتباک النجوم» یعنی کثرت آنها. در النهایه در حدیث اوقات نماز گفته است «إذا اشتبکت النجوم» یعنی همه آنها آشکار شوند و به خاطر فراوانی آنچه که از آنها ظاهر می­شود، بعضی با برخی دیگر در هم آمیزند. شاید بتوان این روایت را حمل بر زمانی کرد که نماز را درحالی به تأخیر بیندازد که اعتقاد دارد خواندن نماز پیش از آن جایز نیست، چنانچه روش ابوالخطاب بوده است، و یا چنانچه دیگر روایات مقیّد شده اند به اینکه برای رسیدن به فضیلت نماز به تأخیر اندازد، و یا به خاطر نشر خبر و برای ترک تقیه چنین عمل کند، زیرا اهل سنت تأخیر در نماز مغرب را به شدت انکار می کنند و یا حمل بر کسی شود که همیشه مداومت بر تأخیر دارد و این تأخیرش از روی سستی و بی تفاوتی نسبت به سنت و عدول از آن است، و نیز می توان این روایت را بر تقیه حمل کرد.

**[ترجمه]

«20»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنِ الْکُلَیْنِیِّ رَفَعَهُ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: طَلَبْتُ هَذَا الْأَمْرَ طَلَباً شَافِیاً حَتَّی ذَهَبَ لِی فِیهِ مَالٌ صَالِحٌ فَرَفَعْتُ إِلَی الْعَمْرِیِّ فَخَدَمْتُهُ وَ لَزِمْتُهُ فَسَأَلْتُهُ بَعْدَ ذَلِکَ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام فَقَالَ لَیْسَ إِلَی ذَلِکَ وُصُولٌ فَخَضَعْتُ لَهُ فَقَالَ بَکِّرْ بِالْغَدَاةِ فَوَافَیْتُ فَاسْتَقْبَلَنِی شَابٌّ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً وَ أَطْیَبِهِمْ رِیحاً وَ فِی کُمِّهِ شَیْ ءٌ کَهَیْئَةِ التُّجَّارِ فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ دَنَوْتُ مِنَ الْعَمْرِیِّ فَأَوْمَأَ إِلَیَّ فَعَدَلْتُ إِلَیْهِ وَ سَأَلْتُهُ فَأَجَابَنِی عَنْ کُلِّ شَیْ ءٍ أَرَدْتُ ثُمَّ مَرَّ لِیَدْخُلَ الدَّارَ وَ کَانَتْ مِنَ الدُّورِ الَّتِی لَا یُکْتَرَثُ بِهَا فَقَالَ الْعَمْرِیُّ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَسْأَلَ فَسَلْ فَإِنَّکَ لَا تَرَاهُ بَعْدَ ذَا فَذَهَبْتُ لِأَسْأَلَ فَلَمْ یَسْتَمِعْ وَ دَخَلَ الدَّارَ وَ مَا کَلَّمَنِی بِأَکْثَرَ مِنْ أَنْ قَالَ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْعِشَاءَ إِلَی أَنْ تَشْتَبِکَ النُّجُومُ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْغَدَاةَ إِلَی أَنْ تَنْقَضِیَ النُّجُومُ وَ دَخَلَ الدَّارَ(2).

**[ترجمه]الاحتجاج: زهری گوید: من در این امر خیلی جستجو کردم و مال شایسته ای به خاطر آن از دست دادم، تا آنکه نزد عمری رفتم و او را خدمت کردم، و او را همراهی نمودم. پس از آن در مورد حضرت صاحب الزمان علیه السلام از او سؤال کردم، عمری گفت: راهی برای وصال با ایشان نیست! برایش خضوع و از او خواهش بسیار کردم. گفت: صبح زود بیا! صبح زود رفتم و جوانی از خوش چهره ترین و خوشبوترین مردم به استقبالم آمد که در آستینش چیزی شبیه علامت بازرگانان بود. وقتی به او نگریستم نزدیک عمری رفتم. عمری مرا به او اشارت داد و من به سوی آن جوان رفتم و از هر چه می خواستم سؤال نمودم و ایشان پاسخ گفت. بعد حرکت کرد که وارد خانه شود، خانه ای بود ساده که کسی به آن اعتنا نمی کرد. عمری گفت: هر سؤالی داری بپرس که دیگر ایشان را نخواهی دید. این را که گفت رفتم که از ایشان باز هم سؤال کنم، اما گوش نداد و وارد خانه شد و تنها چیزی که گفت این بود: ملعون است ملعون است کسی که عشا را به تأخیر اندازد تا آنکه ستارگان زیادی در آسمان پیدا شوند، ملعون است ملعون است کسی که نماز صبح را آنقدر به تأخیر اندازد که ستارگان دیده نشوند. این را فرمود و وارد خانه شد. - . الاحتجاج : 267 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالعشاء هنا المغرب و یحتمل علی ما حمل علیه

ص: 60


1- 1. أمالی الصدوق ص 236، و وجه الحدیث أن الوقت المسنون لصلاة المغرب أول المغرب عند ذهاب الحمرة، فمن أخر صلاة المغرب عن هذا الوقت من غیر علة- کما صرّح بذلک فی الخبر- فقد تهاون بسنته( ص)، و رغب عنها، و من رغب عن سنته فلیس منه فی شی ء.
2- 2. الاحتجاج: 267.

الخبر السابق.

**[ترجمه]شاید در اینجا مقصود از عشا، نماز مغرب است، و احتمال دارد حمل بر همان موارد روایت سابق گردد .

**[ترجمه]

«21»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ وَقْتِ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فَقَالَ إِذَا غَابَ الْقُرْصُ ثُمَّ سَأَلْتُهُ عَنْ وَقْتِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ إِذَا غَابَ الشَّفَقُ قَالَ وَ آیَةُ الشَّفَقِ الْحُمْرَةُ قَالَ وَ قَالَ بِیَدِهِ هَکَذَا(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: بکر بن محمد ازدی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد وقت نماز مغرب سؤال کردم، فرمود: هرگاه قرص خورشید پنهان شد. بعد در مورد وقت نماز عشا سؤال کردم. فرمود: زمانی شفق پنهان شود و نشانه شفق، سرخی است. راوی گوید: امام با دست نشان دادند و گفتند: این گونه. - . قرب الاسناد : 18 چاپ سنگی، 26 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

قال بیده هکذا أی أشار بیده إلی ناحیة المغرب و استعمال القول فی الفعل شائع.

**[ترجمه]با دست نشان دادند یعنی به سمت مغرب اشاره کردند. و استعمال کلام در فعل شایع است.

**[ترجمه]

«22»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّ مَعِی شِبْهَ الْکَرِشِ الْمَنْثُورِ فَأُؤَخِّرُ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ حَتَّی عِنْدِ غَیْبُوبَةِ الشَّفَقِ ثُمَّ أُصَلِّیهِمَا جَمِیعاً یَکُونُ ذَلِکَ أَرْفَقَ بِی فَقَالَ إِذَا غَابَ الْقُرْصُ فَصَلِّ الْمَغْرِبَ فَإِنَّمَا أَنْتَ وَ مَالُکَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: صفوان جَمّال گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: من عیال و فرزندانم زیاد هستند، پس نماز مغرب را تا پنهان شدن شفق به تأخیر می اندازم و نماز مغرب و عشا را با هم می خوانم، چون این کار برایم راحت تر است. امام فرمود: هرگاه قرص خورشید پنهان شد نماز مغرب را بخوان، که تو و مالت ازآنِ خداوند عزوجل هستید. - . همان : 29 چاپ سنگی، 41 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«23»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ صَفْوَانَ: مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]قرب الاسناد: مثل همین روایت از صفوان نقل شده است. - . همان : 61 چاپ سنگی، 81 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس الکرش بالکسر و ککتف لکل مجتر بمنزلة المعدة للإنسان و عیال الرجل و صغار ولده و الجماعة و فی الصحاح و کرش الرجل أیضا عیاله من صغار ولده یقال هم کرش منثورة أی صبیان صغار و تزوج فلان فلانة فنثرت له کرشها و بطنها إذا کثر ولدها له و الکرش أیضا الجماعة من الناس انتهی و المراد هنا کثرة العیال أو کثرة الجمال کما یشهد به حاله و آخر الخبر أیضا و الغرض أنی لکثرة عیالی محتاج إلی العمل أو لکثرة جِمالی و خوف انتشارها و تفرقها لا أقدر علی تفریق الصلاتین فنهی علیه السلام عن تأخیر المغرب لذلک و فیه دلالة ما علی مرجوحیة الجمع أیضا.

**[ترجمه]در قاموس گفته: الکِرش بر وزن کتف برای هر نشخوار کننده­ای هست و به منزله معده برای انسان است. منظور از کرش، خانواده مرد و بچه­های کوچک اویند و نیز به معنای جماعت. در الصحاح آمده: کرش الرجل نیز به معنای خانواده او یعنی بچه­های کوچکش هستند. گفته می­شود: «هم کرش منثورة» یعنی بچه­های کوچک. وقتی زنی بچه­های زیادی بیاورد گفته می­شود: تزوج فلان فلانة فنثرت له کرشها و بطنها. به گروهی از مردم نیز کرش می­گویند. پایان. منظور در اینجا زیادی عیال یا شتران است، چنان که حال وی و آخر روایت نیز بر آن دلالت دارد. هدف این است که من به خاطر زیادی عیالم نیازمند کار کردن هستم یا به خاطر زیادی شترانم و ترس از انتشار و پراکندگی آنها نمی­توانم بین دو نماز فاصله بیندازم. پس امام علیه السلام از تأخیر در نماز مغرب به خاطر اشتغال و کار نهی فرمود که به نوعی، دلالت بر مرجوح بودن جمع بین دو نماز دارد .

**[ترجمه]

«24»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ

ص: 61


1- 1. قرب الإسناد ص 18 ط حجر ص 26 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 29 ط حجر، ص 41 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 61 ط حجر ص 81 ط نجف.

جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْقَوْمِ یَتَحَدَّثُونَ حَتَّی یَذْهَبَ الثُّلُثُ الْأَوَّلُ مِنَ اللَّیْلِ وَ أَکْثَرُ أَیُّمَا أَفْضَلُ یُصَلُّونَ الْعِشَاءَ جَمَاعَةً أَوْ فِی غَیْرِ جَمَاعَةٍ قَالَ یُصَلُّونَهَا جَمَاعَةً أَفْضَلُ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی علیه السلام روایت کرده می گوید: از ایشان درباره قومی سؤال کردم که مشغول گفتگو هستند تا اینکه یک سوم اول شب یا بیشتر از آن می گذرد، در آن موقع کدام برایشان بهتر است: این که نماز عشا را به جماعت بخوانند یا فُرادا بخوانند؟ فرمود: جماعت بافضیلت تر است. - . همان : 121 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی عدم خروج وقت العشاء بمضی ثلث اللیل.

**[ترجمه]این روایت بر عدم خروج وقت عشا با گذشت یک سوم از شب دلالت دارد.

**[ترجمه]

«25»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمِیثَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ [بْنِ] أَبِی الْعَرَنْدَسِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ أَتَاهُ غُلَامٌ لَهُ أَسْوَدُ بَیْنَ ثَوْبَیْنِ أَبْیَضَیْنِ وَ مَعَهُ قُلَّةٌ وَ قَدَحٌ فَحِینَ قَالَ الْمُؤَذِّنُ اللَّهُ أَکْبَرُ صَبَّ لَهُ فَنَاوَلَهُ وَ شَرِبَ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالعَرَندَس گوید: حضرت ابوالحسن موسی کاظم علیه السلام را در ماه رمضان در مسجد الحرام دیدم در حالی که غلام سیاهش در دو لباس سفید نزد ایشان آمد و کوزه و قدحی به همراه داشت، پس وقتی مؤذن «الله اکبر» گفت برای امام علیه السلام ریخت و ایشان آن را نوشید. - . همان : 173 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره دخول وقت المغرب بغیبوبة القرص إذ مؤذنهم یؤذن عند ذلک و نقل الراوی ذلک أیضا یدل علیه کما لا یخفی و یمکن حمله علی التقیة.

**[ترجمه]ظاهر این روایت، دخول وقت مغرب با پنهان شدن قرص خورشید است، زیرا مؤذن ایشان در آن وقت اذان می گوید. و اینکه راوی چنین واقعه ای را نقل کرده، نیز بر همین دلالت دارد همان طور که مخفی نیست، و البته می توان آن را بر تقیه حمل کرد.

**[ترجمه]

«26»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: صَلَّیْتُ الْمَغْرِبَ مَعَ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فِی الْمَسْجِدِ فَلَمَّا سَلَّمَ الْإِمَامُ قُمْتُ فَصَلَّیْتُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ صَلَّیْتُ الْعَتَمَةَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ مَضَیْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْدَ مَا أَعْتَمْتُ فَقَالَ لِی صَلَّیْتَ الْعَتَمَةَ فَقُلْتُ لَهُ نَعَمْ قَالَ مَتَی صَلَّیْتَ قُلْتُ صَلَّیْتُ الْمَغْرِبَ وَ أَمْسَیْتُ بِصَلَاتِی مَعَهُمْ فَلَمَّا سَلَّمَ الْإِمَامُ قُمْتُ فَصَلَّیْتُ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ صَلَّیْتُ الْعَتَمَةَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ أَتَیْتُکَ فَأَخَذَ فِی شَیْ ءٍ آخَرَ وَ لَمْ یُجِبْنِی فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی فَعَلْتُ هَذَا وَ هُوَ عِنْدِی جَائِزٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ جَائِزاً قُمْتُ السَّاعَةَ فَأَعَدْتُ فَأَخَذَ فِی شَیْ ءٍ آخَرَ وَ لَمْ یُجِبْنِی (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: محمد بن ابونصر بزنطی روایت می کند: نماز مغرب را در مسجد با اهل مدینه خواندم، هنگامی که امام سلام نماز را داد، من چهار رکعت نماز خواندم و پس از آن دو رکعت نافله عشا را بجا آوردم. سپس به سوی [منزل] حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روانه شدم و پس از اینکه نافله عشا را خواندم به محضر ایشان وارد شدم. امام فرمودند: عتمه (نافله عشا) را خوانده ای؟ گفتم: بله. فرمود: کی؟ گفتم: نماز مغرب را در وقت عصر با مردم خواندم، پس از اینکه امام سلام داد چهار رکعت نماز خواندم و پس از آن دو رکعت عتمه را بجا آوردم و خدمت شما رسیدم. بعد امام وارد بحث دیگری شد و پاسخی به من نداد. به ایشان گفتم: من این کار را که انجام دادم به نظرم جایز است، اگر جایز نیست همین الان می روم و نمازم را اعاده می کنم. آن حضرت بحث را عوض کرد و پاسخی نداد. - . همان : 229 چاپ نجف -

**[ترجمه]

توضیح

قال فی النهایة حتی یعتموا أی یدخلوا فی عتمة اللیل و هی ظلمته و یقال أعتم الشی ء و عتمه إذا أخره و عتمت الجاریة و أعتمت إذا تأخرت

ص: 62


1- 1. قرب الإسناد ص 121 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 173 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 229 ط نجف.

و فی القاموس عتم عنه یعتم کف بعد المضی فیه کعتم و أعتم أو احتبس عن فعل شی ء یریده و اللیل مر منه قطعة کأعتم فیهما و أعتم و عتم سار فی العتمة انتهی و الظاهر أن عدم الجواب للتقیة فی تصویب ذلک أو لعدم جرأة المخاطب بعد ذلک علی ترک التقیة.

**[ترجمه]صاحب النهایة گوید: «حتی یعتموا» یعنی وارد ظلمت شب شدند، و وقتی چیزی به تأخیر می افتد می گویند «أعتم الشیء» و «عتمت الجاریة و أعتمت» یعنی دیر کرد.

و در قاموس آمده است: «عتم عنه، یعتم» یعنی پس از شروع کاری از آن دست برداشت مانند عتّم و أعتم؛ یا اینکه از انجام کاری که می­خواست خودداری کرد. «عتم اللیل» یعنی بخشی از شب گذشت مانند اعتم در آن دو. اعتم و عتّم یعنی در تاریکی رفت. پایان کلام قاموس.

و ظاهراً پاسخ ندادن امام برای تقیه در تأیید آن کار بوده است یا این که مخاطب پس از آن جرأت ترک تقیه را نداشته است.

**[ترجمه]

«27»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَرَوِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَی أُمَّتِی لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَی نِصْفِ اللَّیْلِ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر بر امّتم مشقت نداشت، وقت نماز عشا را به نیمه شب می انداختم. - . علل الشرائع 2 : 29 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة أی لو لا أن أثقل علیهم من المشقة و هی الشدة انتهی و لو لا یدل علی انتفاء الشی ء لثبوت غیره و تحقیقه أنها مرکبة من لو و لا

ص: 63


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 29، و وجه الحدیث ظاهر ممّا تلوناه علیک من أن صلاة العشاء وقتها المفروض من أول اللیل إلی آخره مع رعایة الأول فالاول لقوله تعالی: « زُلَفاً» لکن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سن لها وقتا معینا و هو أول غیبوبة الشفق لعجلة الناس فی النوم و الخوف من فوات العشاء عنهم، و لذلک قال:« من نام قبل العشاء الآخرة فلا أنام اللّه عینه». و معنی قوله( ص)« لو لا أن أشق» أنه لو لا ان أشق علیهم فی السهر( بأن لا یناموا الی ثلث اللیل فیصلوا العشاء الآخرة ثمّ ینامون. أو ینامون ثمّ یستیقظون ثلث اللیل لاداء الصلاة) لفعلت ذلک و أخرت وقتها المسنون الی ثلث اللیل أو نصفه، لوجود المصلحة فی التفریق بین الصلوات المفروضة بساعات، و لکنی لم أفعل ذلک. فیکون مغزا هذا الکلام أن المسلم المتبع لسنته( ص) یجب علیه أن یصلی العشاء الآخرة عند وقتها المسنون و هو ذهاب الشفق اقتداء به و تبعا لقوله تعالی:« لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ» و ان أخرها عن وقتها المسنون، و فات عنه الاخذ بالسنة فان أمکنه فلیؤخرها الی ثلث اللیل لیدرک مراده( ص) من المصالح.

و لو یدل علی انتفاء الشی ء لانتفاء غیره فیدل هاهنا علی انتفاء التأخیر لانتفاء نفی المشقة و نفی النفی إثبات فیکون التأخیر منتفیا لثبوت المشقة و المشقة هاهنا لیست بثابتة فلا بد من مقدر أی لو لا خوف المشقة أو توقعها بسبب هذا الفعل لفعلت و الخبر یدل علی استحباب تأخیر العشاء عن أول وقت الفضیلة و هو مناف لما مر من الأخبار الدالة علی کون أول الوقت أفضل فیمکن تخصیصها به کما خصص بغیره مما مر.

و یمکن حمله علی التقیة لاشتهاره بین العامة کما رواه أَحْمَدُ وَ التِّرْمِذِیُّ وَ ابْنُ مَاجَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَی أُمَّتِی لَأَمَرْتُهُمْ أَنْ یُؤَخِّرُوا الْعِشَاءَ إِلَی ثُلُثِ اللَّیْلِ أَوْ نِصْفِهِ.

و قال محیی السنة من فقهائهم اختار أهل العلم من الصحابة و التابعین فمن بعدهم تأخیر العشاء و ذهب الشافعی فی أحد قولیه إلی تعجیلها لکن رووا التعجیل عن عمر کما ورد فی أخبارنا معارضته النبی صلی الله علیه و آله فی ذلک.

و قال فی الذکری بعد إیراد بعض الأخبار الدالة علی استحباب التأخیر و ظاهر الأصحاب عدم هذا الاستحباب لمعارضة أخبار أفضلیة أول الوقت صرح به فی المبسوط و قال المرتضی لما قال الناصر أفضل الأوقات أولها فی الصلوات کلها هذا صحیح و هو مذهب أصحابنا و الدلیل علی صحته بعد الإجماع مَا رَوَاهُ ابْنُ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: وَ سَأَلَهُ عَنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ فَقَالَ الصَّلَاةُ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا.

و مثله روایة أم فروة عن النبی صلی الله علیه و آله و لأن فی تقدیمها احتیاطا للفرض و فی التأخیر تغریرا به لجواز المانع و حینئذ نقول ما اختاره النبی صلی الله علیه و آله جاز أن یکون لعذر أو لبیان الجواز.

**[ترجمه]در النهایة گوید: یعنی اگر بار مشقت را بر ایشان سنگین نمی­کردم. منظور از مشقت، شدت و سختی است. پایان. «لولا» دلالت بر نفی چیزی برای ثبوت غیر آن دارد. این اصطلاح مرکب از حرف «لو» و «لا» است، و «لو» دلالت بر منتفی شدن چیزی به خاطر منتفی شدن غیر آن دارد، در اینجا دلالت بر منتفی شدن تأخیر وقت به خاطر منتفی شدن نفی مشقت آن دارد، و نفیِ نفی به معنای اثبات است، پس به خاطر ثبوت مشقت، تأخیر منتفی است و مشقت در اینجا ثابت نیست. پس حتماً باید چیزی در تقدیر گرفته شده باشد، یعنی اگر خوف مشقّت یا توقّع آن به سبب این کار نبود، من آن کار را می کردم. این روایت دلالت بر استحباب تأخیر نماز عشا از اول وقت فضیلت دارد که با دیگر روایاتی که بر فضیلت اول وقت دلالت داشتند، منافات دارد. پس می توان آن روایات را به این روایت تخصیص زد، چنانچه با دیگر روایات گذشته نیز می تواند تخصیص بخورد.

همچنین می توان این روایت را بر تقیه حمل کرد، زیرا محتوای آن بین اهل سنت مشهور است، چنانچه احمد، ترمذی و ابن ماجه روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر بر امّتم مشقت نداشت آنها را امر می کردم تا نماز عشا را به یک سوم یا نیمه شب به تأخیر اندازند.

محیی السنه از فقهای اهل سنت می­گوید: اهل علم از صحابه و تابعین و علمای پس از آنها، نظرشان بر تأخیر نماز عشا است. و شافعی دو قول دارد که در یکی از آنها قائل به تعجیل است، اما تعجیل را از عمر روایت کرده اند، چنانکه معارضه وی با پیامبر صلی الله علیه و آله درباره آن در روایات ما آمده است.

شهید در کتاب «الذکری» پس از ذکر بعضی روایات که بر استحباب تأخیر دلالت دارد می فرماید: ظاهر کلام اصحاب عدم این استحباب است، زیرا با روایات فضیلتِ اول وقت در تعارض است، و شیخ در مبسوط به آن تصریح دارد و سید مرتضی می­فرماید: - چون که ناصر گفته است: برای تمام نمازها، اول وقت با فضیلت ترین اوقات است - این سخن صحیح می باشد و اصحاب ما هم بر همین عقیده اند، و دلیل بر صحت این قول، پس از اجماع علما، روایتی است که در آن ابن مسعود از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد بهترین اعمال سؤال کرده است، و آن حضرت پاسخ داده اند: نماز در اول وقت.

و مانند آن، روایت امّ فروه از پیامبر است، و دلیل دیگر این است که مقدم داشتن نماز مقتضای احتیاط نسبت به واجب است و به تأخیر انداختن آن موجب به خطر انداختن و بی اهمیتی نسبت به عمل واجب خواهد بود، زیرا ممکن است مانعی پیش آید، و در این هنگام می­گوییم: مختار پیامبر صلی الله علیه و آله می تواند در صورت وجود عذر یا برای بیان جواز تأخیر باشد.

**[ترجمه]

«28»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: وَقْتُ الْمَغْرِبِ إِذَا ذَهَبَتِ الْحُمْرَةُ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ تَدْرِی کَیْفَ ذَلِکَ قُلْتُ لَا قَالَ لِأَنَّ الْمَشْرِقَ مُطِلٌّ عَلَی الْمَغْرِبِ هَکَذَا وَ رَفَعَ

ص: 64

یَمِینَهُ فَوْقَ یَسَارِهِ فَإِذَا غَابَتْ هَاهُنَا ذَهَبَ الْحُمْرَةُ مِنْ هَاهُنَا(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: یکی از اصحاب ما به سند مرفوع روایت کرده است: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: وقت نماز مغرب هنگامی است که سرخی از سمت مشرق پنهان شود؛ می­دانی آن چگونه است؟ گفتم: نه، فرمود: زیرا مشرق این گونه بر مغرب مستولی است، و دست راستش را بر دست چپ خود گذاشت، پس وقتی خورشید از این سمت پنهان می شود، سرخی هم از اینجا می رود. - . همان 2 : 38 -

**[ترجمه]

بیان

أطل علیه أشرف ذکره فی القاموس و المراد بالمشرق ما یقع علیه شعاع الشمس من کرة البخار فی جانب المشرق و بالمغرب محل غروب الشمس من تحت الأفق إذ بعد الانحطاط عن الأفق بزمان تذهب الحمرة عن المشرق و إشرافه علیه ظاهر بهذا الوجه إذ أحدهما تحت الأفق و الآخر فوقه.

**[ترجمه]«اطلّ علیه» یعنی بر آن مشرف شد. این را در قاموس ذکر کرده است. و مقصود از مشرق، قسمتی است که شعاع خورشید به سبب حرکت بخار در سمت مشرق بر آن واقع می گردد، و مقصود از مغرب محل غروب خوشید از زیر افق است، زیرا اندکی پس از پایین رفتن از سطح افق سرخی از جانب مشرق می رود، و اشراف و استیلای آن بر مغرب به این معنا واضح است، زیرا یکی از آنها زیر افق است و دیگری بالای افق.

**[ترجمه]

«29»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ الشَّحَّامِ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُؤَخِّرُ الْمَغْرِبَ حَتَّی تَسْتَبِینَ النُّجُومُ قَالَ فَقَالَ خَطَّابِیَّةٌ إِنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ بِهَا عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حِینَ سَقَطَ الْقُرْصُ (2).

إختیار الکشی، عن حمدویه و إبراهیم ابنی نصیر عن الحسین بن موسی عن ابن عبد الحمید: مثله (3)

**[ترجمه]علل الشرائع: ابو اسامه شحّام گوید: مردی به امام صادق علیه السلام گفت: من نماز مغرب را به تأخیر می اندازم تا اینکه ستارگان پیدا می شوند. فرمود: تو خطّابی (پیروان ابوالخطّاب) هستی؟ جبرئیل دستور نماز مغرب را هنگام سقوط قرص خورشید بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد. - . همان 2 : 39 -

اختیار کَشّی: مانند همین روایت از ابن عبدالحمید نقل شده است. - . رجال کشّیّ : 247 -

**[ترجمه]

بیان

خطابیة أی بدعة ابتدعها أبو الخطاب و هو رجل غال ملعون علی لسان الصادق علیه السلام اسمه محمد بن مقلاص و کان صاحب بدع و أهواء و سیأتی کیفیة ابتداعه.

**[ترجمه]«خطّابی» یعنی بدعتی که ابوالخطّاب بنا نهاد، و او مردی غالی است که امام صادق علیه السلام او را لعن فرستاده اند. نام او محمد بن مقلاص است که دارای بدعت­ها و خواهش­های نفسانی بود. و به زودی چگونگی بدعت گذاری او خواهد آمد.

**[ترجمه]

«30»

الْعِلَلُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ رَفَعَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ وَقْتِ الْمَغْرِبِ فَقَالَ إِذَا غَابَتْ کُرْسِیُّهَا قَالَ وَ مَا کُرْسِیُّهَا قَالَ قُرْصُهَا قَالَ وَ مَتَی یَغِیبُ قُرْصُهَا قَالَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَیْهِ فَلَمْ تَرَهُ (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: علی بن حکم به سند مرفوع از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت می کند که از ایشان در مورد وقت نماز مغرب سؤال شد، و ایشان در پاسخ فرمود: هنگامی است که کرسیِ آن (خورشید) پنهان شود. پرسید: کرسیِ آن چیست؟ فرمود: قرص آن. گفت: چه زمانی قرص خورشید پنهان شود؟ فرمود: هنگامی که به سمت آن می نگری ولی آن را نمی بینی. - . علل الشرائع 2 : 39 -

**[ترجمه]

«31»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ لَیْثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 65


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 38.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 39.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 247.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 39.

قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُؤْثِرُ عَلَی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ شَیْئاً إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ حَتَّی یُصَلِّیَهَا(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: لیث از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: خورشید که غروب می کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله تا نماز مغرب را نمی خواند، هیچ کاری را بر آن ترجیح نمی داد. - . همان -

**[ترجمه]

«32»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَالَ: مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْمَغْرِبَ طَلَباً لِفَضْلِهَا(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابوحمزه از افرادی که خودش ذکر کرده از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: ملعون است کسی که نماز مغرب را به تأخیر اندازد به این گمان که فضیلت در تأخیر آن است. - . همان -

**[ترجمه]

«33»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا نَوْمُ الصَّبِیِّ وَ عَیْلَةُ الضَّعِیفِ لَأَخَّرْتُ الْعَتَمَةَ إِلَی ثُلُثِ اللَّیْلِ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر ملاحظه خواب کودک و ناتوانی ضعیف نبود، نماز عشا را تا یک سوم شب به تأخیر می انداختم. - . همان 2 : 56 -

**[ترجمه]

«34»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: أَوَّلُ وَقْتِ الْمَغْرِبِ سُقُوطُ الْقُرْصِ وَ عَلَامَةُ سُقُوطِهِ أَنْ یَسْوَدَّ أُفُقُ الْمَشْرِقِ وَ آخِرُ وَقْتِهَا غُرُوبُ الشَّفَقِ وَ هُوَ أَوَّلُ وَقْتِ الْعَتَمَةِ وَ سُقُوطُ الشَّفَقِ ذَهَابُ الْحُمْرَةِ وَ آخِرُ وَقْتِ الْعَتَمَةِ نِصْفُ اللَّیْلِ وَ هُوَ زَوَالُ اللَّیْلِ (4)

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ سُقُوطُ الْقُرْصِ إِلَی مَغِیبِ الشَّفَقِ وَ وَقْتُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ الْفَرَاغُ مِنَ الْمَغْرِبِ ثُمَّ إِلَی رُبُعِ اللَّیْلِ وَ قَدْ رُخِّصَ لِلْعَلِیلِ وَ الْمُسَافِرِ فِیهِمَا إِلَی انْتِصَافِ اللَّیْلِ وَ لِلْمُضْطَرِّ إِلَی قَبْلِ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی غُرُوبِ الشَّمْسِ ذَهَابُ الْحُمْرَةِ مِنْ جَانِبِ الْمَشْرِقِ وَ فِی الْغَیْمِ سَوَادُ الْمَحَاجِرِ وَ قَدْ کَثُرَتِ الرِّوَایَاتُ فِی وَقْتِ الْمَغْرِبِ وَ سُقُوطِ الْقُرْصِ وَ الْعَمَلُ مِنْ ذَلِکَ عَلَی سَوَادِ الْمَشْرِقِ إِلَی حَدِّ الرَّأْسِ (5).

ص: 66


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 39.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 39.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 56.
4- 4. فقه الرضا: 2.
5- 5. فقه الرضا: 7.

**[ترجمه]فقه الرضا: آن حضرت علیه السلام فرمود: اول وقت مغرب، سقوط قرص خورشید است، و علامت سقوط آن سیاه شدن افق مشرق است، و آخر وقت آن غروب شفق می باشد، و آن ابتدای وقت نماز عشا است، و سقوط شفق یعنی از بین رفتن سرخی، و آخر وقت نماز عشا نیمه شب یعنی زوال شب است. - . فقه الرضا : 2 -

و در جای دیگری فرمود: وقت مغرب، از سقوط قرص است تا پنهان شدن شفق، و وقت نماز عشا، از زمانی است که نماز مغرب تمام می شود و تا یک چهارم از شب ادامه دارد، و برای بیمار و مسافر در آن دو تا نیمه شب نیز رخصت داده شده است، و برای شخص مضطر تا پیش از طلوع فجر وقت است. و نشانه غروب خورشید، رفتنِ سرخی از جانب مشرق می باشد، و در هوای ابری نشانه آن سیاه شدن «محاجر» (باغ­ها) است. و روایات زیادی در وقت مغرب و سقوط قرص خورشید و عمل در آن بر این اساس که سیاهی سمت مشرق به بالای سر برسد، وارد شده است. - . همان : 7 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس المحجر کمجلس و منبر الحدیقة و من العین ما دار بها و بدا من البرقع أو ما یظهر من نقابها و عمامته إذا اعتم و ما حول القریة.

**[ترجمه]در قاموس آمده است «المحجر» بر وزن مجلس یا منبر، باغ را گویند، و محجر چشم، به اطراف آن گویند که هنگام نصب نقاب چهره هم قابل رؤیت است یا آنچه که از نقاب چشم ظاهر می­باشد و اگر با عمامه چهره خود را پوشانده باشد، نیز آن قسمت از چشم پیدا است. اطراف شهر و روستا را نیز محجر گویند.

**[ترجمه]

«35»

السَّرَائِرُ، مِمَّا اسْتَطْرَفَهُ مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً(1) قَالَ دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ انْتِصَافُهَا وَ قُرْآنُ الْفَجْرِ رَکْعَتَا الْفَجْرِ(2).

**[ترجمه]السرائر: محمد حلبی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که در مورد آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» - . اسراء / 78 - {نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است} فرمود: دلوک خورشید به معنای زوال آن است و غسق اللیل، نیمه شب است، و قرآن فجر، دو رکعت نماز صبح می باشد. - . السرائر : 465 -

**[ترجمه]

«36»

وَ مِنْهُ، مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَلِیٍّ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَخَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ لَیْلَةً مِنَ اللَّیَالِی حَتَّی ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ مَا شَاءَ اللَّهُ فَجَاءَ عُمَرُ یَدُقُّ الْبَابَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَامَتِ النِّسَاءُ وَ نَامَتِ الصِّبْیَانُ وَ ذَهَبَ اللَّیْلُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ لَیْسَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُونِی وَ لَا تَأْمُرُونِی إِنَّمَا عَلَیْکُمْ أَنْ تَسْمَعُوا وَ تُطِیعُوا(3).

أربعین الشهید، بإسناده إلی الصدوق عن والده عن سعد بن عبد الله عن الحسین بن سعید عن النضر بن سوید عن عبد الله بن سنان عنه علیه السلام: مثله.

**[ترجمه]السرائر: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: یک شب، رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز عشا را تا پاسی از شب به تأخیر انداخت. عمر آمد و درب خانه را کوبید و گفت: ای رسول خدا، زنان و کودکان خوابیدند و شب رو به پایان است! رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمد و فرمود: شما حق ندارید مرا اذیت کنید و به من دستور دهید! شما باید گوش فرادهید و اطاعت کنید. - . همان، التهذیب 1 : 141 -

اربعین شهید: از عبدالله بن سنان مثل همین روایت را از آن حضرت نقل کرده است.

**[ترجمه]

«37»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ سَمَّاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ (4) قَالَ سُقُوطُ الشَّفَقِ (5).

**[ترجمه]السرائر: از کتاب «سیّاری» از محمد بن سنان از مردی که نامش را نیز ذکر کرده از امام صادق علیه السلام روایت می کند که در مورد آیه «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» - . بقره / 187 - {سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید} فرمود: یعنی سقوط شفق. - . السرائر : 468 -

**[ترجمه]

«38»

وَ مِنْهُ، مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ بِرِوَایَةِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ الْجَوْهَرِیِّ وَ رِوَایَةِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مَسَائِلِ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام رَجُلٌ یَکُونُ فِی الدَّارِ یَمْنَعُهُ حِیطَانُهَا مِنَ النَّظَرِ إِلَی حُمْرَةِ الْمَغْرِبِ

ص: 67


1- 1. أسری: 78.
2- 2. السرائر: 465.
3- 3. السرائر ص 465، و تراه فی التهذیب ج 1 ص 141.
4- 4. البقرة: 178.
5- 5. السرائر: 468.

وَ مَعْرِفَةِ مَغِیبِ الشَّفَقِ وَ وَقْتِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ مَتَی یُصَلِّیهَا وَ کَیْفَ یَصْنَعُ فَوَقَّعَ علیه السلام یُصَلِّیهَا إِذَا کَانَتْ عَلَی هَذِهِ الصِّفَةِ عِنْدَ اشْتِبَاکِ النُّجُومِ وَ الْمَغْرِبَ عِنْدَ قَصْرِ النُّجُومِ وَ بَیَاضِ مَغِیبِ الشَّفَقِ (1).

**[ترجمه]السرائر: علی بن ریّان گوید: برای حضرت ابوالحسن علیه السلام در نامه ای نوشتم: شخصی در خانه است و دیوارهای خانه مانع او از دیدن سرخی مغرب و محل پنهان شدن شفق و تشخیص وقت نماز عشا هستند؛ چه زمانی باید نماز را بخواند و چه کار کند؟ امام در پاسخ نوشتند: اگر چنین وضعیتی دارد، هنگامی نماز عشا را بخواند که ستارگان در آسمان زیاد شده اند، و مغرب را وقت «قصر ستارگان» و سفیدیِ محل پنهان شدن شفق بخواند. - . همان : 471 -

**[ترجمه]

بیان

فی التهذیب (2)

بعد نقل الروایة قال محمد بن الحسن معنی قصر النجوم بیانها و فی الکافی (3)

قصرة النجوم بیانها و فی بعض نسخه نضرة النجوم فی الموضعین و فی القاموس القصر اختلاط الظلام و قصر الطعام قصورا نما و غلا و نقص و رخص و فی مصباح اللغة قصرت الثوب بیضته فلعل ما ذکراه إما مأخوذ من المعنی الأخیر أو من النمو.

ثم اعلم أن نسخ الحدیث فی لفظ الخبر مختلفة ففی الکافی یصلیها إذا کان علی هذه الصفة عند قصرة النجوم و المغرب عند اشتباکها و بیاض مغیب الشفق و فی التهذیب یصلیها إذا کان علی هذه الصفة عند قصر النجوم و العشاء عند اشتباکها و بیاض مغیب الشمس و هو أصوب مما فی الکتابین و أوفق بسائر الأخبار کما لا یخفی.

**[ترجمه]در تهذیب - . التهذیب 1 : 210 - بعد از نقل این روایت، محمد بن حسن می گوید: «قصر ستارگان» به معنای پیدا شدن آنها است، و در کافی - . الکافی 3 : 281 - «قصرة النجوم» باز به معنای پیدا شدن آنها می باشد. اما در بعضی نسخه های آن در هر دو موضع «نضرة النجوم» آمده است. در قاموس «قصر» به معنای اختلاط تاریکی و «قصر الطعام قصوراً» به معنای بالا آمدن و جوشیدن و کم شدن و نجوشیدن است. و در مصباح اللغه، «قصرت الثوب» به معنای سفید کردن آن است، و شاید آنچه در قاموس و مصباح آمده یا از معنای اخیر و یا از رشد گرفته شده است.

اما بدان که در نسخه برداری و رونوشت­های این حدیث صورت­های مختلفی آمده است؛ مثلاً در کافی «یصلیها إذا کان علی هذه الصفة عند قصرة النجوم و المغرب عند اشتباکها و بیاض مغیب الشفق» است، و در تهذیب «یصلیها إذا کان علی هذه الصفة عند قصر النجوم و العشاء عند اشتباکها و بیاض مغیب الشمس» درج شده است. و آن [نسخه اولی] صحیح­تر است از آنچه در دو کتاب آمده است. و با دیگر روایات هم - چنانکه پیداست - هم خوانی بیشتری دارد .

**[ترجمه]

«39»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ (4) قَالَ إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ أَرْبَعَ صَلَوَاتٍ أَوَّلُ وَقْتِهَا مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی انْتِصَافِ اللَّیْلِ مِنْهَا صَلَاتَانِ أَوَّلُ وَقْتِهِمَا مِنْ عِنْدِ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَی غُرُوبِهَا إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ وَ مِنْهَا صَلَاتَانِ أَوَّلُ وَقْتِهِمَا مِنْ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی انْتِصَافِ اللَّیْلِ إِلَّا أَنَّ هَذِهِ قَبْلَ هَذِهِ (5).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عبید بن زراره از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درتوضیح آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» - . اسراء / 78 - {نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار} فرمود: خداوند چهار نماز را واجب فرموده که اول وقت آنها از زوال خورشید تا نیمه شب است، دو نماز از این چهار نماز اول وقتشان از زوال خورشید تا غروب خورشید است، اما ترتیب دارند، و دو نماز دیگر ابتدای وقتشان از غروب خورشید است تا نیمه شب، و میان آنها هم ترتیب وجود دارد. - . تفسیر عیّاشی 2 : 310 -

**[ترجمه]

«40»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْخَادِمِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام قَالَ: مَا

ص: 68


1- 1. السرائر: 471.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 210.
3- 3. الکافی ج 3 ص 281.
4- 4. أسری: 78.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 310.

بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الشَّفَقِ غَسَقٌ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: غَسَق عبارت است از فاصله زمانی میان غروب خورشید تا سقوط شفق. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

هذا معنی آخر للغسق و تأویل آخر للآیة فتکون الآیة متضمنة لأربع صلوات أو ثلاث صلوات أو صلاتین و یحتمل أن یکون المراد بالشفق أعم من الحمرة و البیاض فیکون إشارة إلی وقت الفضل للعشاءین و الظاهر أنه اشتباه من النساخ أو من الرواة.

**[ترجمه]این معنای دیگری برای غسق و تأویل دیگری برای آیه فوق است، بنابراین آیه متضمن چهار یا سه یا دو نماز است. و احتمال دارد که مقصود از شفق، چیزی اعم از سرخی و سفیدی باشد، که اشاره به وقت فضیلت مغرب و عشا دارد. و ظاهراً اشتباه از سوی ناسخان یا راویان رخ داده است.

**[ترجمه]

«41»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام: عَنْ قَوْلِهِ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ قَالَ جُمِعَتِ الصَّلَاةُ کُلُّهُنَّ وَ دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ انْتِصَافُهُ وَ قَالَ إِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ کُلَّ لَیْلَةٍ إِذَا انْتَصَفَ اللَّیْلُ مَنْ رَقَدَ عَنْ صَلَاةِ الْعِشَاءِ إِلَی هَذِهِ السَّاعَةِ فَلَا نَامَتْ عَیْنَاهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از زراره و حمران و محمد بن مسلم از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت می کند که در مورد آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» - . اسراء / 78 - {نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار} فرمود: در این آیه همه نمازها ذکر شده است، دلوک خورشید به معنای زوال آن است، و غَسَق شب، نیمه شب است. و نیز فرمود: منادیی هر شب وقتی شب به نیمه می رسد، از آسمان ندا می دهد: هرکس بخوابد و نماز عشا را تا این ساعت نخواند، خواب از چشمانش برود! - . تفسیر عیّاشی 2 : 309 -

**[ترجمه]

«42»

إِخْتِیَارُ الرِّجَالِ لِلْکَشِّیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ کَذَبَ عَلَیَّ وَ قَالَ إِنِّی أَمَرْتُهُ أَنْ لَا یُصَلِّیَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ الْمَغْرِبَ حَتَّی یَرَوْا کَوْکَبَ کَذَا یُقَالُ لَهُ الْقُنْدَانِیُّ وَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَکَوْکَبٌ مَا أَعْرِفُهُ (3).

**[ترجمه]اختیار الرجال کشّی: زراره گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ابوالخطّاب بر من دروغ بسته و گفته است: من به او امر کرده ام که او و یارانش تا فلان ستاره را که به آن «قُندانی» گویند، ندیده اند نماز مغرب را نخوانند؛ به خدا قسم آن ستاره ای است که من آن را نمی­شناسم. - . رجال کشّیّ : 198 -

**[ترجمه]

بیان

أی ما أعرفه بهذا الوصف أو بهذا الاسم و لعله کان کوکبا خفیا لا یظهر إلا بعد اشتباک النجوم کالسها(4).

**[ترجمه]یعنی با این وصف یا به این اسم نمی شناسم، و شاید آن ستاره ای پنهان باشد که وقتی ستاره ها در آسمان زیاد می شوند آن هم پیدا می شود، مانند ستاره سُهی. - . السها و السهی - با الف و یاء - ستاره ای کوچک از بنات نعش صغری است. -

**[ترجمه]

«43»

الْإِخْتِیَارُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام: إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ أَفْسَدَ أَهْلَ الْکُوفَةِ فَصَارُوا لَا یُصَلُّونَ الْمَغْرِبَ حَتَّی یَغِیبَ الشَّفَقُ وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ إِنَّمَا ذَلِکَ لِلْمُسَافِرِ

ص: 69


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 310.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2: 309 فی حدیث.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 198.
4- 4. السها و السهی- بالالف و الیاء- کوکب صغیر من بنات نعش الصغری.

وَ صَاحِبِ الْعِلَّةِ(1).

**[ترجمه]اختیار الرجال کشی: معمّر بن خلاد گوید: حضرت ابوالحسن علیه السلام فرمود: ابوالخطّاب اهل کوفه را فاسد کرده، و آنها نماز مغرب را نمی خوانند تا وقتی که شفق پنهان گردد، در حالی که چنین نیست، بلکه این وقت برای مسافر و بیمار است. - . رجال کشّیّ : 249 -

**[ترجمه]

أقول

قد سبق خبر محمد بن أبی بکر و غیره فی الأبواب الماضیة مما تضمن وقت الصلاتین.

**[ترجمه]روایت محمد بن ابوبکر و غیر او در ابواب گذشته که وقت دو نماز را دربرداشت، پیشتر ذکر گردید.

**[ترجمه]

«44»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ: أَنَّ أَوَّلَ وَقْتِ الْمَغْرِبِ غِیَابُ الشَّمْسِ وَ هُوَ أَنْ یَتَوَارَی الْقُرْصُ فِی أُفُقِ الْمَغْرِبِ لِغَیْرِ مَانِعٍ مِنْ حَاجِزٍ یَحْجُزُ دُونَ الْأُفُقِ مِثْلِ جَبَلٍ أَوْ حَائِطٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ فَإِذَا غَابَ الْقُرْصُ فَذَلِکَ أَوَّلُ وَقْتِ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ إِنْ حَالَ حَائِلٌ دُونَ الْأُفُقِ فَعَلَامَتُهُ أَنْ یَسْوَدَّ أُفُقُ الْمَشْرِقِ وَ کَذَلِکَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام(2).

وَ رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِذَا أَقْبَلَ اللَّیْلُ مِنْ هَاهُنَا وَ أَوْمَأَ إِلَی جِهَةِ الْمَشْرِقِ (3).

وَ سَمِعَ أَبُو الْخَطَّابِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ: إِذَا سَقَطَتِ الْحُمْرَةُ مِنْ هَاهُنَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْمَشْرِقِ فَذَلِکَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ فَقَالَ أَبُو الْخَطَّابِ لِأَصْحَابِهِ لَمَّا أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَهُ وَقْتُ صَلَاةِ الْمَغْرِبِ ذَهَابُ الْحُمْرَةِ مِنْ أُفُقِ الْمَغْرِبِ فَلَا تُصَلُّوهَا حَتَّی تَشْتَبِکَ النُّجُومُ وَ رَوَی ذَلِکَ لَهُمْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَبَلَغَهُ علیه السلام ذَلِکَ فَلَعَنَ أَبَا الْخَطَّابِ وَ قَالَ مَنْ تَرَکَ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ عَامِداً إِلَی اشْتِبَاکِ النُّجُومِ فَأَنَا مِنْهُ بَرِی ءٌ.

وَ رُوِّینَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ وَقْتِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ غِیَابُ الشَّفَقِ وَ الشَّفَقُ الْحُمْرَةُ الَّتِی تَکُونُ فِی أُفُقِ الْمَغْرِبِ بَعْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ آخِرُ وَقْتِهَا أَنْ یَنْتَصِفَ اللَّیْلُ (4).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از جعفر بن محمد از پدرانش علیهم السلام روایت است: اول وقت مغرب، پنهان شدن خورشید، و آن زمانی است که قرص آن در افق مغرب ناپدید شود بدون اینکه مانعی از دیدن افق مانند کوه یا دیوار یا غیر آن وجود داشته باشد. پس وقتی قرص خورشید مخفی شد اول وقت نماز مغرب است، و اگر مانعی از دیدنِ افق وجود داشت، نشانه دخول وقت، بالا آمدن سیاهی از افق مشرق است. و امام صادق علیه السلام این چنین فرموده است. - . دعائم الإسلام 1 : 138 -

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هرگاه شب از اینجا پیش آید - و با دست به سمت مشرق اشاره کرد - نماز بخواند. - . همان -

و ابوالخطّاب از امام صادق علیه السلام شنید که می فرمود: هرگاه سرخی از اینجا سقوط کند - و با دست به مشرق اشاره کرد - وقت نماز مغرب است. و ابوالخطاب از جمله بدعت هایی که ساخت و به اصحاب خود گفت این بود که وقت نماز مغرب هنگام از بین رفتنِ سرخی از افق مغرب است، پس نماز مغرب را تا زمانی که ستارگان در آسمان زیاد نشده اند، نخوانید. و این سخن را به روایت از امام صادق علیه السلام برای آنها گفت. چون خبر آن به امام علیه السلام رسید ابوالخطاب را لعنت کرد و فرمود: هرکس نماز مغرب را از عمد تا زمان زیاد شدن ستارگان به تأخیر اندازد، من از او برائت می جویم.

و از امام صادق علیه السلام به ما روایت رسیده است که : اول وقت نماز عشا، پنهان شدن شفق است، و شفق عبارت است از سرخی­ای که در افق مغرب پس از غروب خورشید پیدا شود، و آخر وقت آن نیمه شب است. - . همان 1 : 139 -

**[ترجمه]

بیان

ما ذکره من حمل أخبار ذهاب الحمرة علی صورة الاشتباه و عدم السبیل إلی تیقن استتار القرص وجه جمع بین الأخبار اختاره المؤلف و لعل

ص: 70


1- 1. رجال الکشّیّ: 249.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 138.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 138.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 139.

الحمل علی الاستحباب أحسن.

**[ترجمه]مطلبی که در مورد حمل روایاتِ مخفی شدن سرخی بر صورت اشتباه و عدم راه یابی به یقین استتار قرص ذکر فرمود، وجهی برای جمع بین روایات است که مؤلف آن را اختیار کرده و پذیرفته است، و شاید حمل بر استحباب بهتر باشد.

**[ترجمه]

«45»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ،: سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنْ جُهَیْنَةَ مَتَی تُصَلِّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ فَقَالَ إِذَا مَلَأَ اللَّیْلُ بَطْنَ کُلِّ وَادٍ.

قال السید رضوان الله علیه هذا مجاز لأن اللیل علی الحقیقة لا تمتلئ به بطون الأودیة کما تمتلئ بطون الأوعیة و إنما المراد إذا شمل ظل اللیل البلاد و طبق النجاد و الوهاد فصار کأنه سداد لکل شعب و صمام لکل نقب (1).

ص: 71


1- 1. المجازات النبویّة: 278 و النجاد- بکسر النون- جمع نجد و هو ما أشرف و ارتفع من الأرض خلاف الوهاد جمع وهد و هو ما انخفض من الأرض، و الشعب کالنقب الطریق فی الجبل و مسیل الماء بین الجبلین، و السداد و الصمام بمعنی کالذی یسد فم القارورة و یصمها.

**[ترجمه]المجازات النبویه؛ مردی از جُهَینه از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: نماز عشا را چه وقتی می خوانید؟ فرمود: هنگامی که شب، دلِ همه وادی­ها پر کند.

سیّد - رضوان الله علیه - گوید: این سخن مجاز است، زیرا شب در حقیقت، چنین نیست که وسط وادی­ها را پر کند آن گونه که داخل ظرفها پر می شود، بلکه مقصود هنگامی است که تاریکی شب همه مناطق را فرا گیرد، و بر تمام پستی ها و بلندی ها چیره گردد، و گویی دربِ تمام دره ها و سوراخ­ها را ببندد. - . المجازات النبویّة : 278. نِجاد - به کسر نون - جمع نجد و عبارت است از زمین بلند و مرتفع، بر خلاف «وهاد» جمع وهد که زمین پست و فرورفته را گویند. و شعب بر وزن نقب، راه کوهستانی و محل جریان سیلاب در میان دو کوه است. سداد و صمام هم به معنای چیزی است که دهانه بطری را بسته و غیر قابل نفوذ می کند. -

**[ترجمه]

باب 9 وقت صلاة الفجر و نافلتها

روایات

«1»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنْ أَفْضَلِ الْمَوَاقِیتِ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ قَالَ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً یَعْنِی صَلَاةَ الْفَجْرِ تَشْهَدُهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ فَإِذَا صَلَّی الْعَبْدُ صَلَاةَ الصُّبْحِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَیْنِ أَثْبَتَهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ(1).

ثواب الأعمال، عن محمد بن الحسن عن محمد بن الحسن الصفار عن الحسن بن موسی الخشاب عن عبد الله بن جبلة عن غیاث بن کلوب عن إسحاق: مثله (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: اسحاق بن عمّار گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: مرا از بهترین اوقات برای نماز صبح آگاه کنید! فرمود: هنگام طلوع فجر؛ خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» - . اسراء / 78 - {نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است} یعنی ملائک شب و ملائک روز شاهدِ نماز صبح هستند، پس هرگاه بنده نماز صبح را هنگام طلوع فجر می خواند، دو مرتبه برایش ثبت می گردد، یک بار ملائک شب ثبت می کنند و یک ملائک روز. - . علل الشرائع 2 : 25 -

ثواب الاعمال: با سندی دیگر عین همین روایت را از اسحاق نقل کرده است. - . ثواب الأعمال : 33 -

**[ترجمه]

«2»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: أَوَّلُ وَقْتِ الْفَجْرِ اعْتِرَاضُ الْفَجْرِ فِی أُفُقِ الْمَشْرِقِ وَ هُوَ بَیَاضٌ کَبَیَاضِ النَّهَارِ وَ آخِرُ وَقْتِ الْفَجْرِ أَنْ تَبْدُوَ الْحُمْرَةُ فِی أُفُقِ الْمَغْرِبِ وَ قَدْ رُخِّصَ لِلْعَلِیلِ وَ الْمُسَافِرِ وَ الْمُضْطَرِّ إِلَی قَبْلِ طُلُوعِ الشَّمْسِ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: اول وقت نماز صبح، پدیدار شدن فجر در افق مشرق است، و آن سفیدی­ای مانند سفیدیِ روز است، و آخر وقت نماز صبح پیدا شدن سرخی در افق مغرب می باشد، و برای بیمار، مسافر و مضطر تا قبل از طلوع خورشید رخصت داده شده است. - . فقه الرضا : 2 -

**[ترجمه]

«3»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْغَضَائِرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ زُرَیْقٍ الْخُلْقَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی الْغَدَاةَ بِغَلَسٍ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ الصَّادِقِ أَوَّلَ مَا یَبْدُو قَبْلَ أَنْ یَسْتَعْرِضَ وَ کَانَ یَقُولُ:

ص: 72


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 25.
2- 2. ثواب الأعمال ص 33. و قد عرفت وجه الحدیث خصوصا قوله علیه السلام: « مع طلوع الفجر» ص 321 من ج 82 باب أوقات الصلوات.
3- 3. فقه الرضا ص 2.

وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً إِنَّ مَلَائِکَةَ اللَّیْلِ تَصْعَدُ وَ مَلَائِکَةَ النَّهَارِ تَنْزِلُ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ تَشْهَدَ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ صَلَاتِی وَ کَانَ یُصَلِّی الْمَغْرِبَ عِنْدَ سُقُوطِ الْقُرْصِ قَبْلَ أَنْ تَظْهَرَ النُّجُومُ (1) وَ قَالَ علیه السلام إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فَلَا نَافِلَةَ(2).

**[ترجمه]مجالس الشیخ: زُرَیق خُلقانی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان نماز صبح را در اولین لحظات طلوع فجر صادق و پیش از بالاآمدن فجر یعنی در تاریکی اول صبح می خواند و می فرمود: «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» - . اسراء / 78 - {و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است} وقت طلوع فجر، فرشته های شب بالا می روند و فرشته های روز پایین می آیند، و من دوست می دارم که فرشتگان شب و فرشتگان روز شاهد بر نمازم باشند؛ همچنین نماز مغرب را هنگام سقوط قرص خورشید و پیش از پیدا شدن ستارگان بجا می آورد - . امالی طوسی 2 : 306 - و می فرمود: وقتی فجر طلوع کرد دیگر وقت نافله نیست. - . همان 2 : 307 -

**[ترجمه]

بیان

قبل أن یستعرض أی قبل أن یعترض و ینتشر کثیرا للتقیید بالصادق قبله ثم اعلم أنه لا خلاف فی أن أول وقت فریضة الفجر الصبح الصادق و هو البیاض المنتشر فی الأفق عرضا لا الکاذب الشبیه بذنب السرحان و نقل المحقق و العلامة علیه إجماع أهل العلم و المشهور بین الأصحاب أن آخره طلوع الشمس و قال ابن عقیل آخره للمختار طلوع الحمرة المشرقیة و للمضطر طلوع الشمس و اختاره الشیخ فی المبسوط و ابن حمزة و قال فی الخلاف وقت المختار إلی أن یسفر الصبح و هو قریب من مذهب ابن أبی عقیل و الأول أقوی و الأقوال المتقاربة الأخری أحوط.

و أما نافلة الفجر فالمشهور أن وقتها بعد طلوع الفجر الأول و لمن یصلی صلاة اللیل أن یأتی بها بعد الفراغ منها بل هو أفضل و قال الصدوق کلما قرب من الفجر کان أفضل و فی المعتبر أن تأخیرها حتی تطلع الفجر الأول أفضل و المشهور أن آخر وقتها طلوع الحمرة المشرقیة قال ابن الجنید علی ما نقل عنه وقت الصلاة اللیل و الوتر و الرکعتین من حین انتصاف اللیل إلی طلوع الفجر علی الترتیب و هو ظاهر اختیار الشیخ فی کتابی الأخبار و یدل علیه هذا الخبر و أخبار أخر و یمکن حمل أخبار الجواز علی التقیة أو أخبار التقدیم علی الأفضلیة و الأحوط التقدیم و إن کان الجواز أقوی فی الجملة.

**[ترجمه]«قبل أن یستعرض» یعنی پیش از این که پهن شود و زیاد منتشر شود، زیرا قبل از آن به صادق، مقید شده است. سپس بدان که میان علما بر سر این که فجر صادق، اول وقت نماز صبح است، اختلافی وجود ندارد، و آن سفیدی­ای است که به صورت عرضی و کشیده در افق پیدا می شود، نه فجر کاذبی که شبیه دم گرگ است. محقق و علامه بر این نظر اجماع اهل علم را نقل کرده اند، و مشهور بین اصحاب آن است که آخر وقت نماز صبح طلوع خورشید می باشد. ابن ابی عقیل گوید: آخر وقت نماز صبح برای شخص مختار، طلوع سرخی در مشرق و برای مضطر، طلوع خورشید است، و شیخ در مبسوط و ابن حمزه نیز همین نظر را برگزیده اند، و شیخ در خلاف می فرماید: وقت نماز صبح برای مختار، تا زمانی است که صبح آشکار گردد، که به نظر ابن ابی عقیل نزدیک است، و قول اول اقوی است و اقوال دیگر که نزدیک به آن هستند احوط می باشد.

امّا مشهور در وقت نافله صبح آن است که بعد از طلوع فجر اول می باشد، و کسی که نماز شب می خواند می تواند نافله صبح را پس از فراغت از نماز شب بخواند، بلکه بهتر است همین کار را بکند. شیخ صدوق می فرماید: نافله صبح هرچه به فجر نزدیک تر باشد فضیلت بیشتری دارد. در کتاب معتبر آمده است که تأخیر نافله صبح تا طلوع فجر اول بافضیلت تر می باشد، و مشهور آن است که آخر وقت آن طلوع سرخی طرف مشرق است. ابن جنید - بنا به نقلی از او - گوید: وقت نماز شب و وتر و دو رکعت، از نیمه شب تا طلوع فجر و با مراعات ترتیب است، و ظاهراً شیخ هم در دو کتاب اَخبار همین نظر را اختیار فرموده است که این روایت و روایات دیگری بر آن دلالت دارد. و می توان روایات جواز را حمل بر تقیه، یا اینکه روایات مقدم داشتن را حمل بر افضلیت کرد، و احوط تقدیم نافله بر فجر است هرچند فی الجمله جواز اقوی می باشد.

**[ترجمه]

أقول

قد سبق وصیة محمد بن أبی بکر فی باب أوقات الصلوات و خبر الزهری فی باب وقت العشاءین و غیرهما فی غیرهما مما یستنبط منه أحکام هذا الباب.

ص: 73


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 306.
2- 2. المصدر ج 2 ص 307 فی حدیث.

**[ترجمه]وصیت محمد بن ابی بکر در باب اوقات نماز، و روایت زهری در باب وقت مغرب و عشا و غیر آنها در دیگر ابواب گذشت که می توان احکام این باب را از آنها نیز استنباط کرد.

**[ترجمه]

«4»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: وَقْتُ صَلَاةِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ بَعْدَ الْفَجْرِ(1).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَیْضاً قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّیَهَا قَبْلَ الْفَجْرِ(2).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: أَوَّلُ وَقْتِ صَلَاةِ الْفَجْرِ اعْتِرَاضُ الْفَجْرِ فِی أُفُقِ الْمَشْرِقِ وَ آخِرُ وَقْتِهَا أَنْ یَحْمَرَّ أُفُقُ الْمَغْرِبِ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَبْدُوَ قَرْنُ الشَّمْسِ مِنْ أُفُقِ الْمَشْرِقِ بِشَیْ ءٍ وَ لَا یَنْبَغِی تَأْخِیرُهُ إِلَی هَذَا الْوَقْتِ لِغَیْرِ عُذْرٍ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُ (3).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: وقت نماز [نافله] دو رکعتیِ صبح، بعد از فجر است. - . دعائم الإسلام 1 : 139 -

و همچنین از آن حضرت علیه السلام نقل شده که فرمود: اشکال ندارد که آن را پیش از فجر بخوانی. - . همان -

و باز از آن حضرت علیه السلام روایت است که فرمود: اول وقت نماز صبح، پیدا شدن فجر در افق مشرق است، و آخر وقت آن، سرخ شدن افق مغرب می باشد، و آن اندکی پیش از پیدا شدن شاخ خورشید (اولین قسمت خورشید که هنگام طلوع پیدا می شود) از افق مشرق است، و سزاوار نیست نماز را بدون عذر تا آن وقت به تأخیر اندازد، و اول وقت بافضیلت تر است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

اعتبار احمرار المغرب غریب و قد جرب أنه إذا وصلت الحمرة إلی أفق المغرب یطلع قرن الشمس.

**[ترجمه]به حساب آوردن سرخی مغرب برای وقت بعید و غریب است، و تجربه ثابت کرده است که وقتی سرخی به افق مغرب می رسد، شاخ خورشید طلوع می کند.

**[ترجمه]

«5»

الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: حِینَ سُئِلَ عَنْ وَقْتِ الصُّبْحِ فَقَالَ حِینَ یَعْتَرِضُ الْفَجْرُ وَ یُضِی ءُ حُسْناً(4).

**[ترجمه]الهدایه: وقتی از امام صادق علیه السلام در مورد وقت نماز صبح سؤال شد، ایشان فرمود: هنگامی است که فجر پیدا شود و پرتو نیکویی بدمد. - . الهدایة : 30 -

**[ترجمه]

«6»

کِتَابُ الْعَرُوسِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: صَلِّ صَلَاةَ الْغَدَاةِ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ وَ أَضَاءَ حُسْناً وَ صَلِّ صَلَاةَ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا.

**[ترجمه]کتاب العروس: از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: نماز صبح را هنگامی بخوان که فجر طلوع کند و پرتو نیکویی بدمد، و نماز صبح روز جمعه را در اولین وقتِ طلوع فجر بخوان .

**[ترجمه]

باب 10 تحقیق منتصف اللیل و منتهاه و مفتتح النهار شرعا و عرفا و لغة و معناه

اشاره

اعلم أن بعض أصحابنا فی زماننا جددوا النزاع القدیم الذی کان فی بعض الأزمان السابقة و اضمحل لوضوح الحق فیه و اتفق الخاص و العام فیه علی أمر واحد و هو الخلاف فی معنی اللیل و النهار شرعا و عرفا بل لغة هل ابتداء النهار من طلوع الفجر أو طلوع الشمس و عندنا أنه لا یفهم فی عرف الشرع و لا فی العرف العام و لا بحسب اللغة من الیوم أو النهار إلا ما هو من ابتداء طلوع الفجر و لم یخالف فی ذلک إلا شرذمة قلیلة قد انقرضوا.

ص: 74


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 139.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 139.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 139.
4- 4. الهدایة: 30.

نعم بعض أهل الحرف و الصناعات لما کان ابتداء عملهم من طلوع الشمس قد یطلقون الیوم علیه و بعض أهل اللغة لما رأوا هذا الإصلاح ذکروه فی کتب اللغة و یحتمل أن یکون کلاهما بحسب اللغة حقیقة و کذا المنجمون قد یطلقون الیوم علی ما بین الطلوع إلی الغروب و علی ما بین الطلوع إلی الطلوع و علی ما بین الغروب إلی الغروب و علی ما بین الزوال إلی الزوال و کذا النهار علی المعنی الأول و اللیل علی ما بین غروب الشمس إلی طلوعها.

لکن لا ینبغی أن یستریب عارف بقواعد الشریعة و إطلاقاتها فی أنه لا یتبادر فیها مع عدم القرینة من النهار إلا ما هو مبتدأ من طلوع الفجر و کذا الیوم بأحد المعنیین و قد یطلق الیوم علی مجموع اللیل و النهار و لا یتبادر من اللیل إلا ما هو مختتم بالفجر و أما انتهاء النهار و الیوم و ابتداء اللیل فهو إما غیبوبة القرص أو ذهاب الحمرة المشرقیة کما عرفت.

و لنذکر بعض کلمات أهل اللغة و المفسرین و الفقهاء من الخاصة و العامة ثم لنشر إلی بعض الآیات و الأخبار الدالة علی هذا المطلب لإراءة الطالبین للحق سبیل التحقیق فإن استیفاء جمیع الدلائل و البراهین و التعرض لما استدل به بعض أفاضل المعاصرین لا یناسب هذا الکتاب و فی بالی إن ساعدنی التوفیق أن أفرد لذلک رسالة تتضمن أکثر ما یتعلق بهذا المرام و الله الموفق و المعین.

فأما کلمات القوم فقال الشیخ الطبرسی رحمه الله فی مجمع البیان فی تفسیر قوله تعالی وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً(1) اللیلة من غروب الشمس إلی طلوع الفجر الثانی و الیوم من طلوع الفجر الثانی إلی غروب الشمس و لم یذکر لهما معنی آخر(2).

و قال رحمه الله فی تفسیر قوله تع الی وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ(3)

ص: 75


1- 1. البقرة: 51.
2- 2. مجمع البیان ج 1 ص 108.
3- 3. النحل: 12.

التسخیر فی الحقیقة للشمس و القمر لأن النهار هو حرکات الشمس من وقت طلوع الفجر إلی غروب الشمس و اللیل حرکات الشمس تحت الأرض من وقت غروب الشمس إلی وقت طلوع الفجر إلا أنه سبحانه أجری التسخیر علی اللیل و النهار علی

سبیل التجوز و الاتساع (1) و قال فی قوله تعالی وَ النَّهارَ مُبْصِراً(2) أی و جعل لکم النهار و هو ما بین طلوع الفجر الثانی إلی غروب الشمس مضیئا تبصرون فیه لمواضع حاجاتکم (3).

و قال فی نقل الأقوال فی الصلاة الوسطی و ثانیها أنها صلاة العصر و نسبه إلی جماعة منهم علی علیه السلام و ابن عباس ثم قال قالوا لأنها بین صلاتی النهار و صلاتی اللیل و ذکر ذلک أکثر المفسرین و العلماء من الفریقین (4).

و قال ابن البراج فی جواهر الفقه صلاة الصبح من صلاة النهار لقوله تعالی أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ(5) و لا خلاف فی أن المراد بذلک صلاة الفجر و العصر و لما کانت صلاة الفجر تقام بعد طلوع الفجر إلی قبل طلوع الشمس کان ذلک دالا علی أن هذا الوقت طرف النهار لأن إجماع الطائفة علیه أیضا.

و قال الشیخ فی الخلاف الفجر الثانی هو أول النهار و آخر اللیل فینفصل به اللیل من النهار و تحل به الصلاة و یحرم به الطعام و الشراب علی الصائم و تکون صلاة الصبح من صلاة النهار و به قال عامة أهل العلم و ذهب طائفة إلی أن ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس لیس من النهار و لا من اللیل بل هو زمان منفصل عنهما و ذهبت طائفة إلی أن أول النهار هو طلوع الشمس و ما قبل ذلک من اللیل فتکون صلاة الصبح من صلاة اللیل و لا یحرم الطعام و

ص: 76


1- 1. مجمع البیان ج 6 ص 353.
2- 2. غافر: 61.
3- 3. مجمع البیان ج 8 ص 530.
4- 4. مجمع البیان ج 2 ص 343.
5- 5. هود: 114.

الشراب علی الصائم إلی طلوع الشمس ذهب إلیه الأعمش و غیره و روی ذلک عن حذیفة.

دلیلنا علی فساد قول الفرقة الأولی قوله تعالی یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ (1) و هذا ینفی أن یکون بینهما فاصل و یدل علی فساد قول الأعمش قوله تعالی أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ و لم یختلفوا أن المراد بذلک صلاة الصبح و العصر فلما کانت صلاة الصبح تقام بعد طلوع الفجر و قبل طلوع الشمس دل ذلک علی أن الوقت طرف النهار و عنده أنه من اللیل و أیضا أجمعت الفرقة المحقة علی تحریم الأکل و الشرب بعد طلوع الفجر الثانی و قد بینا أن ذلک حجة علی أن هذا الخلاف قد انقرض و أجمع المسلمون فلو کان صحیحا لما انقرض.

وَ قَالَ الْعَلَّامَةُ نَوَّرَ اللَّهُ مَرْقَدَهُ فِی الْمُنْتَهَی رَوَی الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْفَجْرِ أَوْ بَعْدَ الْفَجْرِ فَقَالَ قَبْلَ الْفَجْرِ إِنَّهُمَا مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَکْعَةً صَلَاةُ اللَّیْلِ أَ تُرِیدُ أَنْ تُقَایِسَ لَوْ کَانَ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَ کُنْتَ تَتَطَوَّعُ إِذَا دَخَلَ عَلَیْکَ وَقْتُ الْفَرِیضَةِ فَابْدَأْ بِالْفَرِیضَةِ(2).

ثم قال و فی هذا الحدیث فوائد أحدها الحکم بأنهما قبل الفجر و ثانیها أنهما و إن کانا قبل الفجر فإنهما یسمیان برکعتی الفجر و ذلک من باب التجوز تسمیة للشی ء باسم ما یقاربه و ثالثها الحکم بأنهما من صلاة اللیل و رابعها تعلیل أنهما قبل الفجر بأنهما من صلاة اللیل و ذلک یدل علی أن ما بعد الفجر لیس من اللیل خلافا للأعمش و غیره و لحذیفة علی ما روی عنه حیث ذهبوا إلی أن ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس من اللیل و أن صلاة الصبح من صلاة اللیل و أنه یباح للصائم الأکل و الشرب إلی طلوع الشمس و یزیده فسادا قوله تعالی أَقِمِ

ص: 77


1- 1. الحجّ: 61.
2- 2. رواه فی التهذیب ج 1 ص 173.

الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ و اتفق المفسرون علی أن المراد بذلک صلاة الصبح و العصر إلی آخر ما قال.

و قال ره فی کتاب الاعتکاف لا تدخل اللیالی فی الاعتکاف بل لیلتان من کل ثلاث ثم أجاب عن حجة المخالف بأن اسم الیوم حقیقة لما بین الفجر إلی الغروب و اللیلة ما عدا ذلک فلا یتناولها إلا مع القرینة و مع تجرد اللفظ عنها یحمل علی حقیقته.

ثم قال فی سیاق کلامه فمن نذر اعتکاف یوم فإنه یلزمه الدخول فیه قبل طلوع فجره و نحو هذا قال المحقق قدس سره فی المعتبر و غیره من الأصحاب.

و قال ابن إدریس قدس سره فی السرائر تراوح علی نزحها أربعة رجال من أول النهار إلی آخره و أول النهار حین یحرم علی الصیام الأکل و الشرب و آخره حین یحل له الإفطار و قد یوجد فی کتب بعض أصحابنا من الغدوة إلی العشیة و لیس فی ذلک ما ینافی ما ذکرناه لأن الغدوة و الغداة عبارة عن أول النهار بغیر خلاف بین أهل اللغة العربیة و قال فی وقوف المشعر وقته من طلوع الفجر من یوم النحر إلی طلوع الشمس من ذلک الیوم.

و قال المفید فی المقنعة من حصل بعرفات قبل طلوع الفجر من یوم النحر فقد أدرکها و قال ابن أبی عقیل علی ما نقل عنه حین عد النوافل و ثمانی عشرة رکعة باللیل منها أربع رکعات بعد المغرب و رکعتان بعد العشاء الآخرة من جلوس تعدان رکعة و ثلاث عشرة رکعة من انتصاف اللیل إلی طلوع الفجر الثانی منها ثلاث رکعات الوتر.

و قال المفید ره إذا کان یوم العید بعد طلوع الفجر اغتسلت إلی آخر ما قال.

و قال السید المرتضی ره فی احتجاج أن الصلاة الوسطی صلاة العصر لأنها وسط بین الصبح و الظهر و هما صلاة النهار و بین المغرب و العشاء و هما صلاة اللیل.

ص: 78

و قال ابن الجنید علی ما نقل عنه وقت صلاة اللیل و الوتر و الرکعتین من حین انتصاف اللیل إلی طلوع الفجر علی الترتیب و لا أستحب صلاة الرکعتین قبل سدس اللیل من آخره و قال فی الفطرة أول وقت وجوبها طلوع الفجر من یوم الفطر و قال السید فی الجمل وقت وجوب هذه الصدقة طلوع الفجر من یوم الفطر و قال أبو الصلاح وقت الوقوف بعرفة للمختار من زوال الشمس یوم التاسع إلی غروبها و للمضطر إلی طلوع الفجر یوم النحر و قال المفید من لم یتمکن من صلاة اللیل فی آخره فلیترک صلاة اللیلة ثم لیقضها فی أول اللیلة الثانیة و المسافر إذا خاف أن یغلبه النوم و لا یقوم فی آخر اللیل فلیقدم صلاة لیلته فی أولها و قال وقت وجوب الفطرة یوم العید بعد الفجر منه و قال إذا أصبح یوم النحر فلیصل الفجر و قال فی التکبیرات و آخرها الغداة من یوم الرابع.

و قال البغوی فی شرح السنة فی قول النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی الْبَرْدَیْنِ دَخَلَ الْجَنَّةَ.

إنه أراد بالبردین صلاة الفجر و العصر لکونهما فی طرفی النهار و البردان الغداة و العشی.

و قال الشهید روح الله روحه فی الذکری صلاة الصبح من صلاة النهار عند الکل إلا أبا محمد الأعمش إذ حکی عنه أنها من صلاة اللیل بناء علی أن أول النهار طلوع الشمس حتی للصوم فیجوز الأکل و الشرب إلی طلوع الشمس عنده.

قال فی الخلاف و روی ذلک عن حذیفة لقوله تعالی وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً(1) و آیة النهار الشمس و لقول النبی صلی الله علیه و آله صلاة النهار عجماء و جوابه منع أن الآیة الشمس بل نفس اللیل و النهار آیتان و هو من إضافة التبیین کإضافة العدد إلی المعدود سلمنا أنها الشمس و لکن علامة الشی ء قد تتأخر حتی تکون بعد دخوله سلمنا أن الشمس علامة النهار و أنها متقدمة لکن الضیاء الحاصل من أول الفجر عن الشمس طالعة و فی الحقیقة هی طالعة و إن تأخر رؤیة جرمها

ص: 79


1- 1. أسری: 12.

و لهذا اختلفت أوقات المطالع بحسب الأقالیم و أما الخبر فقد نسبه الدارقطنی إلی الفقهاء و یحمل علی معظم صلاة النهار و یعارض باستقرار الإجماع علی خلافه و بقوله تعالی أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ قال الشیخ و لم یختلفوا أن المراد بذلک صلاة الصبح و صلاة العصر.

و قال ره فی بعض بحث القراءة و ذکر بعض العامة ضابطا للجهر و الإخفاف و تبعهم علیه بعض الأصحاب کذلک و هو أن کل صلاة تختص بالنهار و لا نظیر لها باللیل فجهر کالصبح و العلامة ره فی التذکرة قال صلاة الصبح من صلوات النهار لأن أول النهار طلوع الفجر الثانی عند عامة أهل العلم لأن الإجماع علی أن الصوم إنما یجب بالنهار و النص دل علی تحریم الأکل و الشرب بعد طلوع الفجر ثم ذکر قول الأعمش و دلائله کما مر إلی قوله و قول أمیة بن الصلت.

و الشمس تطلع کل آخر لیلة***حمراء یبصر لونها یتوقد

ثم قال و أما الشعر فحکی الخلیل أن النهار هو الضیاء الذی بین طلوع الفجر و غروب الشمس و سمی طلوع الشمس فی آخر کل لیلة لمقارنتها لذلک و قال فی تعلیل کون الصلاة الوسطی هی الظهر بأنها وسط صلوات النهار و قال الشهید الثانی ره و غیره فی مسألة التراوح و الیوم من طلوع الفجر إلی الغروب.

و ذکر أکثر الأصحاب کالمحقق فی المعتبر و العلامة فی المنتهی و الشهید الثانی و سبطه قدس الله أرواحهم فی تعلیل أن غسل الجمعة وقته ما بین طلوع الفجر إلی زوال الشمس بأن الغسل وقع مضافا إلی الیوم و هو یتحقق بطلوع الفجر و کذا فی غسل العیدین و عرفة و غیرها مما علق بالیوم و هم کانوا أهل اللسان عارفین باللغة و الاصطلاح و العرف.

و فی الشرائع و غیره من کتب الفقه فی المبیت عند الزوجة و یختص الوجوب باللیل دون النهار و قیل یکون عندها فی لیلتها و یظل عندها فی صبیحتها و هو

ص: 80

المروی ثم قالوا و یستحب أن یکون صبیحة کل لیلة عند صاحبتها و معلوم أن ما بعد الصبح داخل فی الصبیحة و قال ابن الجنید العدل بین النساء هو إذا کن حرائر مسلمات لم یفضل إحداهن علی الأخری فی الواجب لهن من مبیت اللیلة و قیلولة صبیحة تلک اللیلة.

و قال النیشابوری فی تفسیره فی قوله تعالی مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ الیوم هو المدة من طلوع نصف جرم الشمس إلی غروب نصف جرمها أو من ابتداء طلوعها إلی غروب کلها أو من طلوع الفجر الثانی إلی غروبها و هذا فی الشرع.

و قال عند تفسیر قوله تعالی فی سورة البقرة إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ(1) الآیة أما النهار فإنه عبارة عن مدة کون الشمس فوق الأفق و فی الشرع بزیادة ما بین طلوع الفجر الصادق إلی طلوع جرم الشمس و أما اللیل فعبارة عن مدة خفاء الشمس تحت الأفق أو بنقصان الزیادة المذکورة.

و قال الکفعمی فی کتاب صفوة الصفات قال صاحب کتاب الحدود اللیل اسم یقع علی امتداد الظلام من أول ما یسقط قرص الشمس إلی أن یسفر الصبح و قال النهار اسم یقع علی امتداد الضیاء من أول ما یسفر الصبح إلی أن تغیب الشمس قال و قال أبو العباس أحمد بن القاضی الطبرسی فی کتابه تقویم القبلة الیوم مبدؤه من طلوع الفجر الثانی إلی غروب الشمس لقوله تعالی کُلُوا وَ اشْرَبُوا(2) الآیة مع قوله فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ (3) و قال أبو العباس قیل الیوم و النهار مترادفان.

و ذکر الراغب الأصفهانی فی مفرداته عند ترجمة النهار النهار الوقت الذی ینتشر فیه الضوء و هو فی الشرع ما بین طلوع الصبح إلی غروب الشمس.

و قال أحمد بن محمد بن علی المقری فی المصباح المنیر اللیلة من غروب الشمس إلی طلوع الفجر و قال النهار فی اللغة من طلوع الفجر إلی غروب

ص: 81


1- 1. البقرة: 164.
2- 2. البقرة: 187.
3- 3. البقرة: 196، المائدة: 89.

الشمس و هو مرادف للیوم و فی حدیث إنما هو بیاض النهار و سواد اللیل و لا واسطة بین اللیل و النهار و ربما توسعت العرب فأطلقت النهار من وقت الإسفار إلی الغروب و هو فی عرف الناس من طلوع الشمس إلی غروبها و إذا أطلق النهار فی الفروع انصرف إلی الیوم نحو صم نهارا و اعمل نهارا.

لکن قالوا إذا استأجره علی أن یعمل له نهار یوم الأحد مثلا فهل یحمل علی الحقیقة اللغویة حتی یکون أوله من طلوع الفجر أو یحمل علی العرف حتی یکون أوله من طلوع الشمس لإشعار الإضافة به لأن الشی ء لا یضاف إلی مرادفه و الأول هو الراجع دلیلا لأن الشی ء قد یضاف إلی نفسه عند اختلاف اللفظین نحو وَ لَدارُ الْآخِرَةِ(1) و حَقُّ الْیَقِینِ (2).

و قال الصبح الفجر و هو أول النهار و قال الفجر الثانی الصادق هو المستطیر و بطلوعه یدخل النهار و قال فی شمس العلوم آخر اللیل قبل الفجر.

و قال إمامهم الرازی فی تفسیره عند ذکر الأقوال فی الصلاة الوسطی فی احتجاج من قال إن الصلاة الوسطی صلاة الظهر الثالث أنها صلاة بین الصلاتین نهاریتین بین الفجر و العصر و فی احتجاج من قال إنها العصر و ثالثها أن العصر بین صلاتین بالنهار و صلاتین باللیل و قال فی قوله تعالی أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ المراد بطرفی النهار الصبح و العصر.

و قال فی القاموس النهار ضیاء ما بین طلوع الفجر إلی غروب الشمس أو من طلوع الشمس إلی غروبها و قال اللیل و اللیلاة من مغرب الشمس إلی طلوع الفجر الصادق أو الشمس و قال الزمخشری فی الأساس إنما سمی السحر استعارة لأنه وقت إدبار اللیل و إقبال النهار فهو متنفس الصبح.

و قال الرازی فی قوله تعالی فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ (3) الآیة و وقت

ص: 82


1- 1. یوسف: 109.
2- 2. الواقعة: 95، الحاقة: 51.
3- 3. البقرة: 198.

الوقوف یدخل بزوال الشمس من یوم عرفة و یمتد إلی طلوع الفجر من یوم النحر و ذلک نصف یوم و لیلة کاملة و قال فی قوله تعالی وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ(1) الإبکار مصدر أبکر یبکر إذا خرج للأمر فی أول النهار هذا هو أصل اللغة سمی ما بین طلوع الفجر إلی الضحی إبکارا.

و قال البیضاوی الإبکار من طلوع الفجر إلی الضحی و قال فی قوله تعالی وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِ (2) أی فی مجامع أوقاتهم أو فی طرفی النهار و قال الطبرسی رحمه الله أی یداومون علی الصلوات و الدعاء عند الصباح و المساء لا شغل لهم غیره و یستفتحون یومهم بالدعاء و یختمونه بالدعاء.

و قال الراغب فی مفرداته الصبح و الصباح أول النهار و قال السحر اختلاط ظلام آخر اللیل بضوء النهار و قال الخلیل بن أحمد النحوی ره فی کتاب العین و هو الأصل فی اللغة و علیه المعول و إلیه المرجع النهار ضیاء ما بین طلوع الفجر إلی غروب الشمس و لم یذکر له معنی آخر و قال اللیل خلاف النهار و قال السحر آخر اللیل.

و قال الطیبی فی شرح المشکاة یوصف العصر بالوسطی لکونها واقعة بین صلاتی النهار و صلاتی اللیل و قال النیشابوری فی قوله تعالی بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ (3) عن ابن عباس أی فی آخر اللیل بسحر.

و قال الرازی فی قوله تعالی فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ (4) إن الإنسان ما دام فی الدنیا لا یمکنه أن یصرف جمیع أوقاته فی التسبیح فأشار الله إلی أوقات إذا أتی العبد بتسبیح فیها یکون کأنه لم یفتر و هو الأول و الآخر و الوسط من الیوم و أول اللیل و وسطه و لم یأمر بالتسبیح فی آخره لأن النوم فیه غالب فإذا صلی فی أول النهار بتسبیحتین و هما رکعتان حسب له صرف ساعتین

ص: 83


1- 1. آل عمران: 41.
2- 2. الکهف: 28.
3- 3. هود: 81.
4- 4. الروم: 18.

إلی التسبیح و بالظهر أربع ساعات و بالعصر فی أواخر النهار أربع ساعات و بالمغرب و العشاء فی اللیل سبع ساعات فبقی سبع ساعات و هو الذی لو نام الإنسان فیه کان کثیرا ثم قال بعد تحقیق طویل النهار اثنتی عشرة ساعة و الصلاة المؤداة فیها عشر رکعات فیبقی علی المکلف رکعتان یؤدیهما فی أول اللیل و یؤدی رکعة من صلاة اللیل لیکون ابتداء اللیل بالتسبیح کما کان ابتداء النهار بالتسبیح و لما کان المؤدی من تسبیح النهار فی أوله رکعتین کان المؤدی من تسبیح اللیل فی أوله رکعة لأن تسبیح النهار طویل مثل ضعف تسبیح اللیل لأن المؤدی فی النهار عشرة و المؤدی فی اللیل من تسبیح اللیل خمس انتهی.

و قال الشهید فی الذکری وقت الوتر آخر اللیل و نحوه قال جماعة من الأصحاب و قال فی دعائم الإسلام وقت صلاة اللیل المرغب فیه أن یصلی بعد النوم و القیام منه فی آخر اللیل و سنذکر فی الاستدلال بالآیات تصریحات المفسرین بذلک.

و قال السید الداماد رزقه الله أقصی السعادة یوم التناد فی بیان ما ورد أن ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس و ما بین غروب الشمس و غروب الشفق غیر داخل فی شی ء من اللیل و النهار ثم إن ما فی أکثر روایاتنا عن أئمتنا المعصومین صلوات الله علیهم أجمعین و ما علیه العمل عند أصحابنا رضی الله تعالی عنهم إجماعا هو أن زمان ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس من النهار و معدود من ساعاته و کذلک زمان غروب الشمس إلی ذهاب الحمرة من جانب المشرق فإن ذلک أمارة غروبها فی أفق المغرب فالنهار الشرعی فی باب الصلاة و الصوم و فی سائر الأبواب من طلوع الفجر المستطیر إلی ذهاب الحمرة المشرقیة و هذا هو المعتبر و المعول علیه عند الأساطین الإلهیین و الریاضیین من حکماء یونان و قد مر تمام الکلام فی باب علل الصلاة(1).

ص: 84


1- 1. راجع ج 82 ص 259- 260.

و أما الآیات فالأولی قوله تعالی حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی (1) و وجه الاحتجاج بها أن الأصل فی کلام الحکیم أن یکون مفهوما مفیدا ینتفع به المخاطب و أجمعت الطائفة المحقة علی حصر الصلاة الوسطی فی صلاة الظهر و العصر فلو أرید بها العصر لم نستفد من الآیة شیئا إذ کونها وسطی بین الصلوات أو بین صلاتین مشترک بین جمیعها فلا یتمیز عندنا و إن قلنا إن وجه التسمیة لا یلزم اطراده و لو قلنا بأنها الظهر لکونها بین صلاتی النهار کما ورد فی الخبر یحصل لنا فائدة من الآیة و لا یکون ذلک إلا و یکون صلاة الفجر من صلاة النهار و بوجه آخر و هو أن المتبادر من الوسطی المتوسطة بین الشیئین من جنسها فلو لم یقید بقید یشترک فیها جمیع الصلوات فلا بد من التقیید إما بکونها وسطی بین صلوات اللیل أو صلوات النهار أو صلوات اللیل و صلوات النهار و الأولی باطلة بالإجماع المتقدم و الثانیة لا تستقیم إلا بکون صلاة الفجر من صلاة النهار و کذا الثالثة لأن ما سوی العصر من محتملاتها خارجة بالإجماع و العصر إنما یتخصص بهذا الوصف إذا قلنا إنها بین صلاتی لیل و صلاتی نهار و یمکن المناقشة فیه بوجوه أکثرها مندفعة بالتأمل الصادق.

الثانیة قوله سبحانه أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ (2) و التقریب أن المتبادر من الطرف أن یکون داخلا فی الشی ء فإنه لا یطلق طرف الثوب و طرف الخشب علی غیر جزئه الذی هو نهایته لا سیما مع مقابلته باللیل و لیس فی الطرف الأول صلاة سوی الفجر و یؤیده أن أکثر المفسرین فسروهما بصلاة الفجر و العصر و ما ورد فی بعض الأخبار من التفسیر بصلاة الفجر و المغرب فمع ارتکاب التجوز فی أحد الطرفین لدلیل لا یلزم ارتکابه فی الطرف الآخر

ص: 85


1- 1. البقرة: 238.
2- 2. هود: 114.

و یمکن أن تکون النکتة فی التجوز الحث علی المبادرة إلی صلاة المغرب فی أول اللیل و لو قلنا بأن ما بین غیبوبة القرص إلی ذهاب الحمرة داخل فی النهار و جوزنا الصلاة بغیبوبة القرص یکون التجوز فیه أقرب و أحسن.

و أیضا لو قلنا بأن طرفی النهار داخل فی اللیل یکون زلفا من اللیل مشتملا علی تکرار أو یرتکب فیه تخصیصات کثیرة و هما خلاف الأصل سواء فسر الزلف بالساعات القریبة من الیوم أو بالقرب و بالجملة لا ینبغی أن یریب عارف باللسان فی أن المتبادر من طَرَفَیِ النَّهارِ المقابل لزلف اللیل کونهما من النهار.

قال النیسابوری فی تفسیره الطرفان الغدوة و هی الفجر و العشیة و فیها الظهر و العصر و قیل إن طرفی النهار لا یشمل إلا الفجر و العصر ثم قال الطرف الأول للنهار فی الشرع هو طلوع الصبح الصادق.

و قال ابن إدریس رحمه الله فی السرائر فی الاستدلال بهذه الآیة طرف الشی ء ما یقرب من نهایته و لا یلیق ذلک إلا بقول من قال وقت العصر ممتد إلی قرب غروب الشمس لأن مصیر ظل کل شی ء مثله أو مثلیه یقرب من الوسط و لا یقرب من الغایة و النهایة و لا معنی لقول من حمل الآیة علی الفجر و المغرب لأن المغرب لیس هی طرف النهار و إنما هی فی طرف اللیل.

قال الرازی فی تفسیر هذه الآیة کثرت المذاهب فی تفسیر طرفی النهار و الأقرب أن الصلاة التی تقام فی طرفی النهار هما الفجر و العصر و ذلک لأن أحد طرفی النهار طلوع الشمس و الطرف الثانی منه غروبها فالطرف الأول هو صلاة الفجر و الطرف الثانی لا یجوز أن یکون صلاة المغرب لأنها داخلة تحت قوله تعالی وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ فوجب حمل الطرف الثانی علی صلاة العصر.

إذا عرفت هذا کانت الآیة دلیلا علی قول أبی حنیفة فی أن التنویر بالفجر أفضل و أن تأخیر العصر أفضل و ذلک لأن ظاهر هذه الآیة یدل علی وجوب

ص: 86

إقامة الصلاة فی طرفی النهار و بینا أن طرفی النهار هو الزمان الأول لطلوع الشمس و الزمان الأول لغروبها و أجمعت الأمة علی أن إقامة الصلاة فی ذلک الوقت من غیر ضرورة غیر مشروعة فقد تعذر العمل بظاهر هذه الآیة فوجب حمله علی المجاز و هو أن یکون المراد أقم الصلاة فی الوقت الذی یقرب من طرفی النهار لأن ما یقرب من الشی ء یجوز أن یطلق علیه اسمه و إذا کان

کذلک فکل وقت کان أقرب إلی طلوع الشمس و إلی غروبها کان أقرب إلی ظاهر اللفظ و إقامة صلاة الفجر عند التنویر أقرب إلی وقت الطلوع من إقامتها عند التغلیس و کذلک إقامة صلاة العصر عند ما یصیر ظل کل شی ء مثلیه أقرب إلی وقت الغروب من إقامتها عند ما یصیر ظل کل شی ء مثله و المجاز ما کان أقرب إلی الحقیقة کان حمل اللفظ علیه أولی فظهر أن ظاهر هذه الآیة یقوی قول أبی حنیفة فی هاتین المسألتین انتهی کلامه.

و قد ظهر بما قررنا ما فیه من الوهن و القصور و کل هذه التکلفات التی ارتکبه مؤید لما اخترناه فإن بناء جمیع ذلک علی أنه جعل ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس خارجا من النهار و لو جعله داخلا کما هو ظاهر الآیة لم یحتج إلی شی ء من ذلک.

و أما ما توهمه من کون الطرف الجزء الغیر المنقسم أو الصغیر الذی هو نهایة الشی ء قیاسا علی ما أنس به من السطح و الخط و النقطة فلیس کذلک إذ یقال للغداة و العشی طرفا الیوم و للنصف الأول و النصف الأخیر الطرف الأول و الطرف الآخر و یقال خذ طرف الثوب و طرف الخشب و لا یراد به الجزء الأخیر فالظاهر أن المراد بالطرف الأول ما بین الطلوعین و بالطرف الآخر إما العصر أو الظهر إلی آخر الیوم أو المغرب تجوزا للنکتة التی ذکرناها کما قال البیضاوی و الزمخشری طرفی النهار غدوه و عشیته و إن قال البیضاوی بعد ذلک صلاة الغداة صلاة الصبح لأنها أقرب الصلوات من أول النهار و تبع فی ذلک إمامه الرازی.

و قال الطبرسی رحمه الله أراد بطرفی النهار صلاة الفجر و المغرب عن ابن عباس

ص: 87

و ابن زید و قیل الغداة و الظهر و العصر و به قال مجاهد و الضحاک و محمد بن کعب و الحسن قالوا لأن طرفی الشی ء من الشی ء و صلاة المغرب لیست من النهار و قیل أراد بطرفی النهار صلاة الفجر و صلاة العصر انتهی.

و هذا یدل علی أن کون وقت صلاة الفجر من النهار کان مسلما عندهم.

الثالثة قوله تعالی سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ فإنه ظاهر من سیاق هذه السورة من أولها إلی آخرها أنها نزلت لبیان فضیلة تلک اللیلة و أن الغرض من تلک الآیة شمول السلامة و العافیة أو السلام و التحیة لجمیع تلک اللیلة فلو کان ما بین الطلوعین داخلا فی اللیل لم یکن لإخراجه من هذه الفضیلة وجه لا سیما مع قوله هی الراجعة إلی اللیلة مع ما سیأتی من الأخبار الکثیرة الدالة علی أن الأعمال المتعلقة بلیلة القدر من الإحیاء و الغسل و غیرهما ینتهی إلی الفجر و لا تتعلق بما بعده.

و یؤیده أن الرازی مع تصریحه فی مواضع بدخوله فی اللیل جعله هنا خارجا لیستقیم الکلام و یکمل النظام حیث قال و سادسها من أولها إلی طلوع الفجر سالمة فی العبادة کل واحدة من أجزائها خیر من ألف شهر لیست کسائر اللیالی یستحب للفرض الثلث الأول و للعبادة النصف و الدعاء السحر بل هی متساویة الأوقات و الأجزاء.

و قال الطبرسی رحمه الله أی هذه اللیلة إلی آخرها سلامة من الشرور و البلایا و آفات الشیطان، ثم قال سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ أی السلامة و البرکة و الفضیلة تمتد إلی وقت طلوع الفجر و لا یکون فی ساعة منها فحسب بل یکون فی جمیعها.

الرابعة قوله تعالی وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ(1) فإن الظاهر أنه أقسم بوقت واحد هو إدبار اللیل و إسفار الصبح مع أن ظاهر المقابلة عدم کون الصبح من اللیل و قال الطبرسی رحمه الله أقسم باللیل إذا ولی و ذهب و

ص: 88


1- 1. المدّثّر: 34.

قیل دبر إذا جاء بعد غیره و أدبر إذا ولی مدبرا فعلی هذا یکون المعنی فی إذا دبر إذا جاء اللیل فی أثر النهار و فی إذ أدبر إذا ولی اللیل فجاء الصبح عقیبه.

الخامسة قوله تعالی وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ- وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ (1) بتقریب ما مر فی الآیة السابقة علی الوجهین قال الرازی ذکر أهل اللغة أن عسعس من الأضداد یقال عسعس اللیل إذا أقبل و عسعس إذا أدبر و أنشدوا فی ورودها بمعنی أدبر قول العجاج:

حتی إذا الصبح لها تنفسا***و انجاب عنها لیلها و عسعسا

ثم منهم من قال المراد هنا أقبل اللیل لأن علی هذا التقدیر یکون القسم واقعا بإقبال اللیل و هو قوله إِذا عَسْعَسَ و بإدباره و هو قوله وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ و منهم من قال قوله وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ إشارة إلی تکامل طلوع الصبح فلا یکون تکرارا انتهی فظهر أن العجاج و الرازی أیضا فهما الآیة کما فهمنا و جعلا إدبار اللیل و الصبح متلازمین بل مترادفین.

و قال الواحدی فی تفسیره الوسیط قوله وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ أی امتد ضوؤه حتی یصیر نهارا و نحوه قال الطبرسی رحمه الله.

السادسة قوله سبحانه قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (2) استدل بها الراغب الأصفهانی علی أن النهار فی الشرع اسم لما بین طلوع الصبح إلی غروب الشمس و قال بات فلان یفعل کذا موضوعة لما یفعل باللیل کظل لما یفعل بالنهار.

أقول:

لا یتم ذلک إلا بضم ما سیأتی فی ضمن الأخبار و أقوال العلماء من إطلاق التبییت علی الزمان الذی نهایته طلوع الفجر کما ذکروا فی تبییت الزوج عند ذات النوبة و البیتوتة بالمشعر و منی و مکة و سیأتی الأخبار الکثیرة فی ذلک و ذکروا تبییت نیة الصوم و لم یریدوا إلا النیة قبل الفجر قال فی النهایة فیه:

ص: 89


1- 1. التکویر: 18.
2- 2. یونس: 50.

لا صیام لمن لم یبیّت الصیام أی ینویه من اللیل.

و الحاصل أن الآیة تدل علی أن البیات مقابل النهار کما صرح به جمیع أهل اللغة و التفسیر و قد ورد فی موارد الشرع أن منتهی البیتوتة طلوع الفجر فهو نهایة اللیل أیضا کما روی فی الکافی بسند معتبر عن أبی عبد الله علیه السلام قال إذا جاء اللیل بعد النفر الأول فبت بمنی لیس لک أن تخرج منها حتی تصبح (1).

و ستأتی أخبار کثیرة فی ذلک یتم الاستدلال بها بمعونة تلک الآیة و أمثالها.

السابعة آیات الصیام من قوله تعالی لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ- أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ (2) و قوله فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ(3) و قوله أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ (4) ثم بیان اللیلة بقوله حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ إلی قوله

ص: 90


1- 1. الکافی ج 4 ص 521.
2- 2. البقرة: 183- 184، و لفظ الآیات هکذا:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» و الصیام المفروض فی هذه الآیة هو الصوم و الامساک من المغرب الی المغرب کما هو المفروض علی سائر الأمم، و منهم الیهود و قد کانوا بمرأی المؤمنین و مسمعهم: یصومون من الاکل و الشرب و الجماع من المغرب الی المغرب، و لذلک قال عزّ و جلّ:« کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ» و لا تجوز فی قوله تعالی« أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» و قوله تعالی:« فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» لان الیوم یطلق علی مجموع النهار و اللیل و علی ذلک فلا تعلق للآیات بما کان المؤلّف العلامة بصدده من البحث فی تحقیق معنی النهار.
3- 3. البقرة: 183- 184، و لفظ الآیات هکذا:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» و الصیام المفروض فی هذه الآیة هو الصوم و الامساک من المغرب الی المغرب کما هو المفروض علی سائر الأمم، و منهم الیهود و قد کانوا بمرأی المؤمنین و مسمعهم: یصومون من الاکل و الشرب و الجماع من المغرب الی المغرب، و لذلک قال عزّ و جلّ:« کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ» و لا تجوز فی قوله تعالی« أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» و قوله تعالی:« فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» لان الیوم یطلق علی مجموع النهار و اللیل و علی ذلک فلا تعلق للآیات بما کان المؤلّف العلامة بصدده من البحث فی تحقیق معنی النهار.
4- 4. البقرة: 187، و لا بأس بأن نتم بحث الآیة هاهنا لیکون القارئ علی بصیرة من ذلک فنقول: لما قال عزّ و جلّ« کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ» صار الصوم مکتوبا علیهم کالدین علی ما عرفت بیانه فی کتابة الصلاة:« إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً» فوجب علیهم الصوم فی ظرف معین، و ان فاتهم ذلک وجب علیهم قضاؤه، و ان فاتهم مدی عمرهم وجب علی ولیهم أن یصوم عنهم أو یستأجر من یصوم عنهم فلا یسقط الصوم عنهم أبدا، الا بالاداء. و لما قال عزّ و جلّ« أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» و أطلقه علمنا أنّه لا بدّ و أن یکون تلک الایام متعینا من حیث التکلیف، و لا تعین فی أفراد الجموع غیر المتناهیة الا فی أقله، و هو الثلاثة مع أنّه القدر المتیقن من کل جمع، و قد کانت هذه الثلاثة أیّام متعینا فی کل شهر، و لذلک قال عزّ و جلّ:« فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» و لعلها هی أیّام العشر: بضم العین و فتح الشین- أعنی الیوم العاشر و الحادی عشر و الثانی عشر ثلاثة أیّام کما ورد به الروایة و هی أیّام التشریق. فالظاهر أن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و المؤمنین کانوا یصومون تلک الأیّام فریضة حتی نزلت« شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» فصاموا تمام شهر رمضان: یصومون من الغروب الی الغروب، و انما یفطرون مرة واحدة بین المغربین قبل العشاء و نومه، لیتحقّق مفهوم« صوم الیوم» و لیستعد المکلف للصوم فی الیوم الآتی. و کانوا علی ذلک ما شاء اللّه حتّی جاء عام الخندق فعلم اللّه أنهم کانوا یختانون أنفسهم فتاب علیهم رحمة لهم و عفا عنهم و أنزل« أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» فقوله عزّ و جلّ« وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ» یعنی التطهیر من الجنابة بالماء و ان أعوزه فبالتراب، و لذلک کانت الطهارة فرضا من أرکان الصوم لو أخل به الصائم عمدا أو جهلا أو نسیانا و سهوا کان صیامه باطلا و وجب علیه القضاء. و یستفاد من قوله تعالی« أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ» أن جواز الاکل و الشرب و الجماع ظرفه عامة اللیل، و أن اللیل تختتم بطلوع الفجر المعترض، و ما بعده مفتتح النهار، و لذلک قال:« ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» فلو کان بعد الفجر الی طلوع قرص الشمس من اللیل أیضا لقال« ثم اتموا الصیام الی اللیل القابل» و هو واضح لمن تأمل صدر الآیة و ذیلها، و کفی بهذا دلیلا علی من قال أن ما بین الطلوعین معدود من اللیل. و معنی قوله عزّ و جلّ« حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ» الخ أن اللیل الذی جعله اللّه سباتا و سکنا بجعله مظلما، یختتم بطلوع الفجر إذا تبین لکم من نوره و شعاعه الخیط الابیض من الخیط الأسود، فحینئذ یقع کمال الابصار و یفتتح النهار کما أشار إلیه بقوله عزّ و جلّ« جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً لتبتغوا فیه من فضله». و أمّا ما قیل من أنّه شبه بیاض الفجر بالخیط، لان القدر الذی یحرم الإفطار من البیاض یشبه الخیط فیزول به مثله من السواد، و لا اعتبار بالانتشار أو قیل: شبه أول ما یبدو من الفجر المعترض فی الافق و ما یمتد معه من غبش اللیل بخیطین أبیض و أسود، و اکتفی ببیان الخیط الابیض بقوله« مِنَ الْفَجْرِ» عن بیاض الخیط الأسود، لدلالته علی کونه من اللیل، و بذلک خرجا عن الاستعارة الی التمثیل. ففیه أن الفجر الثانی علی ما أجمع علیه أهل الإسلام و اعتبروه میقاتا لحرمة الاکل و الشرب فی شهر رمضان، له من العظمة و البهاء و النباهة ما یرفعه أن یتشابه بالخیط الابیض التافه علی ما فیه من الدقة و البیاض الذی لا یؤبه به، فلا تشابه و لا تجانس بینها من حیث الحسن و البهاء و عظمة النور حتّی یشبه أحدهما بالآخر، و لو جاز التشبیه بینهما کان الفجر هو المشبه به لکون وجه الشبه فیه أقوی و أجلی و هو به أعرف و أشهر، لا أن یشبه الفجر فی حسنه و بهائه و نوره و سطوعه و انتشار ضیائه بالخیط الابیض، و هذا واضح لمن له أدنی دربة بأسالیب الکلام. هذا کله فی الخیط الابیض، و أمّا الخیط الأسود، فالامر فیه أوهن و أفظع حیث لا یری فی الافق شی ء یشبه بالخیط الأسود، لان أطباق السماء و أعنانها مملوء حینئذ ظلمة مطبقة، و الغبش الذی یتوهم فوق الفجر المعترض، فمع أنّه لا یشبه الخیط من حیث الدقة و العرض لیس تشبیهه بالخیط الأسود أولی من تشبیهه بالخیط الابیض لکونه ضیاء مختلطا بالظلام و نسبته الی البیاض و السواد سیان.

ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ فتدل علی معنی الیوم و کذا سائر ما ورد فی الصوم بلفظ الیوم

ص: 91

کقوله سبحانه فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِ (1) و أمثاله و الأصل عدم النقل و التجوز و التخصیص و لیلة الصیام معلوم أن التقیید فیه لیس لتخصیص معنی

ص: 92


1- 1. البقرة: 196، المائدة: 89، و فی سورة مریم: 36:« إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا».

اللیلة من سائر معانیها بل لمعنی اللیلة التی یصبح منها صائما.

و أما ثم فی قوله تعالی ثُمَّ أَتِمُّوا فمعلوم أنه لیس للتراخی الزمانی بل للتراخی الرتبی إشارة إلی بعد ما بین حکم اللیل من الإباحة و حکم النهار من وجوب الإمساک و هذا الإطلاق شائع فی القرآن ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ معناه افعلوه تاما کقوله تعالی وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ (1) و یمکن أن یقال لما أمر الله تعالی سابقا بالصیام و أشار إلیه بقوله لَیْلَةَ الصِّیامِ لم یکن یحتاج إلی الأمر بالصوم ثانیا

فلذا أمرهم بالإتمام و عدم النقص لا أصل الصیام أو یقال لما جوز لهم الجماع باللیل بعد التحریم و کان مظنة أن یتوهم أن بهذا الفعل یحصل نقص فی الصوم قال ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إیماء إلی أن هذا الصوم تام لکم کما ورد فی قوله تعالی تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ(2).

و هذان وجهان وجیهان لم أر من تعرض لهما و لا یخفی أن ارتکاب هذین التجوزین الشائعین اللذین وردت أمثالهما فی الکتاب العزیز کثیرا مع اشتمالهما علی نکات بدیعة توجب حسن الکلام و بلاغته خیر من حمل الیوم و اللیلة علی المجاز و ارتکاب النقل.

و لقد أبدع من استدل بها علی أن ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس غیر داخل فی النهار حیث قال حقیقة استعمال لفظة ثم التراخی و ظاهر الإتمام أن یکون بعد حصول بعض الشی ء و لا بد أن یجعل للنهایة المذکورة فی الآیة مبدأ تدل القرینة علیه و الأقرب أن یکون المبدأ المنوی فی الکلام أول النهار حتی یکون الکلام فی قوة أن یقال ثم أتموا الصیام فی زمان مبتدإ من أول

ص: 93


1- 1. البقرة: 196، و الذی ظهر لی أن الفرق بین الاتمام و الاکمال أن الاتمام یعتبر من حیث الامتداد بأن یداوم علی الفعل حتّی یتم، بحیث إذا أخل بالمداومة و الاستمرار لاخل بالمقصود و لحقه النقصان، بخلاف الاکمال فانه یعتبر من حیث النتیجة، و لو بدفعات متناوبة، و لذلک قال عزّ و جلّ:« ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» و قال فی مورد القضاء« وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ».
2- 2. البقرة: 196، و الذی ظهر لی أن الفرق بین الاتمام و الاکمال أن الاتمام یعتبر من حیث الامتداد بأن یداوم علی الفعل حتّی یتم، بحیث إذا أخل بالمداومة و الاستمرار لاخل بالمقصود و لحقه النقصان، بخلاف الاکمال فانه یعتبر من حیث النتیجة، و لو بدفعات متناوبة، و لذلک قال عزّ و جلّ:« ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» و قال فی مورد القضاء« وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ».

النهار منته إلی اللیل و یکون مکافیا لقوله تعالی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ فإن المراد هنا ترخیص الأکل من أول اللیل إلی وقت التبیین و إذا قیل سرت إلی آخر الکوفة کان المتبادر منه سرت من أوله إلی آخره و لا یستقیم أن یجعل المبدأ زمان التبیین لمنافاته التراخی المستفاد من ثم و ظاهر معنی الإتمام و لا جزءا من النهار من غیر تعیین و لا جزءا معینا من النهار مثل النصف أو الثلث و أمثالهما.

و حینئذ نقول لو کان طلوع الشمس مبدأ النهار و منتهی اللیل استقام اعتبار هذه المعانی فی الآیة لأن الله تعالی لما خص الترخیص بأول اللیل إلی وقت الفجر ظهر منه وجوب الإمساک فی بقیة اللیل ثم أمر بإتمام الإمساک المذکور من أول النهار إلی اللیل فصح معنی ثم و الإتمام و ظهر حسن التعبیر بهذا النحو بخلاف ما لو کان مبدأ النهار الفجر إذ لا یصح حینئذ معنی ثم و لا الإتمام إلا بالعدول عن الظاهر و ارتکاب تکلف و لا یظهر حسن التعبیر بهذا الوجه انتهی.

أقول:

بما قررنا انهدم أساس هذا الکلام و ظهر بهذا الوجه حسن التقریر و النظام و لیت شعری کیف یکون ارتکاب مثل هذه التکلفات التی تخرج الکلام إلی التعمیة و الإلغاز أحسن من حمل الکلام علی المجاز الشائع فی کلام البلغاء علی أنا نقول علی ما قررنا لا حاجة لنا إلی ارتکاب المجاز أصلا و إنما ارتکبنا لبلاغة الکلام و طراوته إذ نقول لما کان الأمر السابق کافیا فی الشروع فی الصیام و قد نبههم علیه بقوله لَیْلَةَ الصِّیامِ (1) و تحدید الجماع و الأکل و الشرب بقوله حتی یتبین أیضا کان یدل علیه کما ذکره القائل الفاضل فکأنه قال بعد شروعکم فی الصیام بأمرنا یجب علیکم أن تتموه إلی اللیل فأی حاجة لنا إلی ارتکاب المجاز

ص: 94


1- 1. قد عرفت أن الصیام قبل نزول هذه الآیة کان مستوعبا للیل و النهار عامة و لذلک قال« أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ» و ظهور قوله تعالی« لَیْلَةَ الصِّیامِ» فی أن اللیل بتمامه ظرف لا حلال الرفث و الاکل و الشرب، أقوی دلالة من التشبث بأن ثمّ للتراخی الزمانی، و قد عرفت أیضا أنّه لو کان أول الصوم واقعا فی آخر اللیل الماضی، لقال« ثم أتموا الصیام الی اللیل القابل».

فی ثم أو الإتمام و أی توقف لهذا الوجه علی کون أول النهار طلوع الشمس و حمل الأیام فی المواضع علی المجاز.

و لعله قدس سره توهم أنه لا بد من تعیین مبدإ للإتمام و هو فاسد لأنا إذا قلنا إذا شرعت فی عمل فأتمه لا یلزم أن یکون للشروع حد معین و أما ادعاؤه أن المتبادر من قول القائل سرت إلی آخر الکوفة کون مبدإ السیر أوله غیر مسلم بل یفهم مبدأ السیر بالقرائن.

و قال الطبرسی رحمه الله فی المجمع المراد بلیلة الصیام اللیلة التی یکون فی غدها الصوم (1) و قال فی قوله سبحانه حَتَّی یَتَبَیَّنَ أی یظهر و یتمیز لَکُمْ علی التحقیق الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ أی النهار من اللیل فأول النهار طلوع الفجر الثانی و قیل بیاض الفجر من سواد اللیل و قیل بیاض أول النهار من سواد آخر اللیل انتهی (2).

و قال الرازی فی قوله تعالی أُحِلَّ لَکُمْ الآیة هذا یقتضی حصول هذا الحل فی جمیع اللیل لأن لیلة نصب علی الظرف و إنما یکون اللیل ظرفا للرفث لو کان اللیل کله مشغولا به و إلا لکان ظرف ذلک الرفث بعض اللیل لا کله فعلی هذا النسخ حصل بهذا اللفظ و أما الذی بعده من قوله کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ فذاک یکون کالتأکید لهذا الناسخ و أما الذی یقول إن قوله أُحِلَّ لَکُمْ إلخ یفید حل الرفث فی اللیل فهذا القدر لا یقتضی حصول النسخ به فیکون الناسخ قوله وَ کُلُوا انتهی فهذان الفاضلان من الفریقین فسرا اللیل و النهار فی تلک الآیات بما تری.

الثامنة قوله تعالی وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ(3) فإن مقابلة أطراف النهار بآناء اللیل توجب حمله علی الأطراف الداخلة

ص: 95


1- 1. قد عرفت أن التعبیر بلیلة الصیام علی حقیقته، و لا وجه لهذا التأویل.
2- 2. مجمع البیان ج 2 ص 280 و 281 و ما بین العلامتین إضافة من المصدر.
3- 3. طه: 13.

و علی ما هو المشهور من حمل التسبیح علی الصلاة لیس فی الطرف الأول من الیوم إلا صلاة الفجر فیکون وقته داخلا فی النهار و لعل الجمع باعتبار وقت الظهر و العصر أو إجزاء وقتی صلاة الفجر و العصر و لعل الأول أظهر و قد مر الکلام فیها.

التاسعة قوله تعالی قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا إلی قوله إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا- إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا(1) فإنه لا ینبغی أن یرتاب فی أن اللیل المذکور فی الآیة و ما ذکره المفسرون أنه کان قیامه واجبا ثم نسخ هو الذی منتهاه طلوع الفجر و أن النصف و الثلثین و الثلث إنما هی بالنسبة إلی اللیل بهذا المعنی و من راجع الأخبار و الأقوال الواردة فی ذلک لا یبقی له ریب فیما ذکرنا و کذا قوله تعالی إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ فإنه قد ظهر من الأخبار و أقوال المفسرین أنه نزل فی صلاة اللیل و وقتها إلی طلوع الفجر.

و قال الطبرسی رحمه الله (2)

و المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام أنهما قالا هی القیام فی آخر اللیل إلی صلاة اللیل.

و سیأتی بعض الأخبار فی ذلک فی باب صلاة اللیل.

العاشرة قوله سبحانه فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ إلی قوله إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ (3) قال الرازی القطع من اللیل بعضه و هو مثل القطعة یرید أخرجوا لیلا لتسبقوا نزول العذاب الذی موعده الصبح قال نافع بن الأزرق لعبد الله بن عباس أخبرنی عن قول الله بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ قال هو آخر اللیل سحر و روی أنهم لما قالوا للوط إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ قال أرید أعجل من ذلک بل الساعة فقالوا أ لیس الصبح بقریب قال المفسرون إن لوطا علیه السلام لما سمع

ص: 96


1- 1. المزّمّل: 1- 7.
2- 2. مجمع البیان ج 10 ص 378.
3- 3. هود: 81.

هذا الکلام خرج بأهله فی اللیل انتهی و قال فی موضع آخر القطع فی آخر اللیل قال افتحی الباب و انظری فی النجوم کم علینا من قطع اللیل و ظاهر هذه الآیة و قوله تعالی نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ(1) و قوله وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ(2) و أقوال المفسرین فیها أن نجاة آل لوط کان فی اللیل و عذاب قومه کان فی النهار بعد الفجر و قد مر بعض کلام المفسرین فیها.

الحادیة عشرة قوله تعالی وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ- وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (3) فإنه سبحانه قابل اللیل بالإصباح فما بعد الصبح لیس من اللیل و قال الطبرسی رحمه الله أی تمرون فی ذهابکم و مجیئکم إلی الشام علی منازلهم و قراهم بالنهار و باللیل و قال البیضاوی مصبحین داخلین فی الصباح و باللیل أی و مساء أو نهارا و لیلا و قال الرازی ذلک لأن القوم کانوا یسافرون إلی الشام و المسافر فی أکثر الأمر إنما یمشی باللیل و فی أول الیوم فلهذا السبب عین تعالی هذین الوقتین انتهی و قال الواحدی فی تفسیره الوسیط مُصْبِحِینَ أی نهارا فظهر أن المفسرین أیضا فهموا کما فهمنا.

الثانیة عشرة قوله تعالی وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (4) فإنه فسر فی کثیر من الروایات الإیمان وجه النهار بالصلاة فی أول النهار و لیست إلا صلاة الفجرکَمَا رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (5)

عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ هُوَ یُصَلِّی إِلَی نَحْوِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَعْجَبَ ذَلِکَ الْیَهُودَ فَلَمَّا صَرَفَهُ اللَّهُ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَجَدَتِ الْیَهُودُ مِنْ ذَلِکَ

ص: 97


1- 1. القمر: 34.
2- 2. القمر: 38.
3- 3. الصافّات: 137.
4- 4. آل عمران: 72.
5- 5. تفسیر القمّیّ: 95.

وَ کَانَ صَرْفُ الْقِبْلَةِ صَلَاةَ الظُّهْرِ فَقَالُوا صَلَّی مُحَمَّدٌ الْغَدَاةَ وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَآمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ یَعْنُونَ الْقِبْلَةَ حِینَ اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ- لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ إِلَی قِبْلَتِنَا.

و قال الرازی وَجْهَ النَّهارِ هو أوله و الوجه فی اللغة مستقبل کل شی ء لأنه أول ما یواجه منه کما یقال لأول الثوب وجه الثوب و قال قال ابن عباس وَجْهَ النَّهارِ أوله و هو صلاة الصبح وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ یعنی صلاة الظهر و تقریره أنه صلی الله علیه و آله کان یصلی إلی بیت المقدس بعد أن قدم المدینة ففرح الیهود بذلک و طمعوا أن یکون منهم فلما حوّله الله إلی الکعبة کان ذلک عند صلاة الظهر و قال کعب بن الأشرف و غیره آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ یعنی آمنوا بالقبلة التی صلی إلیها صلاة الصبح فهی الحق و اکفروا بالقبلة التی صلی إلیها صلاة الظهر و هی آخر النهار فهی الکفر.

ثم روی روایة أخری و هی أنه لما حولت القبلة إلی الکعبة شق ذلک علیهم فقال بعضهم لبعض صلوا إلی الکعبة فی أول النهار ثم اکفروا بهذه القبلة فی آخر النهار و صلوا إلی الصخرة لعلهم یقولون إن أهل الکتاب أصحاب العلم فلو لا أنهم عرفوا بطلان هذه القبلة لما ترکوها فحینئذ یرجعون عن هذه القبلة.

و قال الطبرسی رحمه الله وَجْهَ النَّهارِ أوله ثم ذکر تلک الروایات مجملا و نحوه ذکر البیضاوی و غیره من المفسرین.

الثالثة عشرة قوله سبحانه فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً(1) فإن ظاهر التقابل بین الإصباح و اللیل عدم کون الصبح منه قال الرازی قال اللیث الصبح و الصباح هما أول النهار و هو الإصباح أیضا قال تعالی فالِقُ الْإِصْباحِ أی الصبح و قیل الإصباح مصدر سمی به الصبح و قال الطبرسی رحمه الله نبه الله سبحانه علی عظیم نعمته بأن جعل اللیل للسکون و النهار للتصرف و دل بتعاقبهما

ص: 98


1- 1. الأنعام: 96.

علی کمال قدرته و حکمته.

الرابعة عشرة قوله سبحانه وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً(1) فإنه قد وردت الأخبار المستفیضة بل المتواترة أن المراد بالمشهود أنه یشهده ملائکة اللیل و ملائکة النهار فظهر أن النهار عند الملائکة و فی السماء أیضا من طلوع الفجر و قد مضت الروایات فیه أیضا و مقابلته بتهجد اللیل مما یقوی ذلک و ظاهر أن التهجد لا یصدق علی القیام إلی صلاة الفجر.

و قال الرازی قال الجمهور معناه أن ملائکة اللیل و ملائکة النهار یجتمعون فی صلاة الصبح خلف الإمام تنزل ملائکة النهار علیهم و هم فی صلاة الغداة قبل أن تعرج ملائکة اللیل فإذا فرغ الإمام من صلاته عرجت ملائکة اللیل و مکثت ملائکة النهار و قال الطبرسی رحمه الله کلهم قالوا معناه أن صلاة الفجر تشهدها ملائکة اللیل و ملائکة النهار و کذا ذکر غیرهما من المفسرین

وَ رَوَی الشَّیْخُ وَ الْکُلَیْنِیُّ وَ الصَّدُوقُ (2) وَ غَیْرُهُمْ بِأَسَانِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ یَعْنِی صَلَاةَ الْفَجْرِ تَشْهَدُهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ فَإِذَا صَلَّی الْعَبْدُ صَلَاةَ الصُّبْحِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَیْنِ أَثْبَتَهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ.

وَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْهُ علیه السلام(3)

قَالَ: إِنَّ مَلَائِکَةَ اللَّیْلِ تَصْعَدُ وَ مَلَائِکَةَ النَّهَارِ تَنْزِلُ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَنَا أُحِبُّ أَنْ تَشْهَدَ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ صَلَاتِی.

الخامسة عشرة قوله تعالی وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ(4) فأطلق علی وقت عذابهم الصبح و البکرة و قد صرح اللغویون بأن البکرة أول

ص: 99


1- 1. اسری: 78.
2- 2. راجع التهذیب ج 1 ص 144، الکافی ج 3 ص 283، علل الشرائع ج 2 ص 25، تفسیر القمّیّ: 386.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 306.
4- 4. القمر: 38.

النهار و قد قال تعالی إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ قال الراغب الأصفهانی فی مفرداته أصل الکلمة هی البکرة التی هی أول النهار فاشتق من لفظه لفظ الفعل فقیل بکر فلان بکورا إذا خرج بکرة و قال فی الکشاف وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً أول النهار أو باکره کقوله مُشْرِقِینَ

و مُصْبِحِینَ و قال البیضاوی و قرئ بکرة غیر مصروفة علی أن المراد بها أول نهار معین و قال فی قوله تعالی فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا(1) روی عن أبی العالیة أن بکرة صلاة الفجر و عشیا صلاة العصر و أیضا ظاهر قوله تعالی قبل ذلک نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ أن ما بعد الصبح لیس بداخل فی السحر کما صرح به اللغویون و قد صرح جماعة بأن السحر آخر اللیل و قال الرازی نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ أی أمرناهم بالخروج آخر اللیل و السحر قبیل الصبح و قیل هو السدس الآخر من اللیل و فی الکشاف نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ بقطع من اللیل و هو السدس الآخر منه و قال البیضاوی أی فی سحر و هو آخر اللیل و قد مر ما فی الأساس.

السادسة عشرة قوله سبحانه یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ (2) فإن أکثر المفسرین فسروا الغدو بصلاة الفجر و قد صرح اللغویون بأن الغداة من النهار فصلاة الفجر من صلاة النهار قال فی النهایة الغدوة المرة من الغدو و هو سیر أول النهار نقیض الروح و الغدوة بالضم ما بین صلاة الغداة و طلوع الشمس و فی القاموس الغدوة بالضم البکرة أو ما بین صلاة الفجر و طلوع الشمس کالغداة و الغدیة و تغدی أکل أول النهار و قال الخلیل فی کتاب العین الغداء ما یؤکل فی أول النهار و قال فی مصباح اللغة غدا غدوا من باب قعد ذهب غدوة و هو ما بین صلاة الصبح و طلوع الشمس.

السابعة عشرة قوله تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً

ص: 100


1- 1. مریم: 11.
2- 2. النور: 36.

وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا(1) و قد مر أن أکثر المفسرین فسروا تسبیح البکرة بصلاة الغداة و صرح اللغویون بأن البکرة أول النهار کما مر و قال فی مصباح اللغة البکرة من الغداة جمعها بکر مثل غرفة و غرف إلی أن قال أبو زید فی کتاب المصادر بکر بکورا و غدا غدوا هذان من أول النهار.

الثامنة عشرة قوله وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ(2) و قد مر تقریبه و وجه الاستدلال به و قال الطبرسی رحمه الله و قیل معناه صل بأمر ربک بالعشی من زوال الشمس إلی اللیل و الإبکار من طلوع الفجر الثانی إلی طلوع الشمس عن مجاهد

و رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ آدَمَ اذْکُرْنِی بَعْدَ الْغَدَاةِ سَاعَةً وَ بَعْدَ الْعَصْرِ سَاعَةً أَکْفِکَ مَا أَهَمَّکَ.

و قال الرازی الإبکار مصدر أبکر یبکر إذا خرج للأمر فی أول النهار هذا هو فی أصل اللغة ثم سمی ما بین طلوع الفجر إلی الضحی إبکارا و قال فی موضع آخر العشی و الإبکار قیل صلاة العصر و صلاة الفجر و قیل الإبکار عبارة عن أول النهار إلی نصف النهار و العشی من نصف النهار إلی آخر النهار و قیل المراد طرفی النهار و قال البیضاوی الإبکار من طلوع الفجر إلی أضحی.

التاسعة عشرة قوله سبحانه وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ(3) فإن ظاهر المقابلة کون قبل طلوع الشمس من النهار لا من اللیل و فسره الأکثر بصلاة الفجر کما مر و قال الرازی قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ إشارة إلی طَرَفَیِ النَّهارِ و مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ إشارة إلی زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ العشرون قوله عز و جل وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا- وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا(4) إذ المقابلة بین البکرة و الأصیل و بین اللیل

ص: 101


1- 1. الأحزاب: 42.
2- 2. المؤمن: 55.
3- 3. ق: 39.
4- 4. الدهر: 26.

تقتضی المغایرة و فسر ذکر البکرة بصلاة الغداة قال فی الکشاف وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا و دم علی صلاة الفجر و العصر وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ و بعض اللیل فصل له أو یعنی صلاة المغرب و العشاء وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا و تهجد له هزیعا طویلا من اللیل ثلثیه أو نصفه أو ثلثه و نحو ذلک قال الرازی و البیضاوی إلا أنهما أدخلا صلاة الظهر فی ذکر الأصیل و قال الطبرسی رحمه الله أی أقبل علی شأنک من ذکر الله و الدعاء إلیه صباحا و مساء أو البکرة أول النهار و الأصیل العشی و هو أصل اللیل و قال الواحدی فی الوسیط أی اذکره بالتوحید فی الصلاة بکرة و عشیا یعنی الفجر و العصر وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ یعنی المغرب و العشاء وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا یعنی التطوع بعد المکتوبة.

الحادیة و العشرون قوله سبحانه وَ الْفَجْرِ وَ لَیالٍ عَشْرٍ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ بتقریب ما مر من التقابل کما قابل بین اللیل و النهار فی آیات کثیرة کقوله اللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی وَ الضُّحی وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی و قال الرازی ذکروا فی القسم بالفجر وجوها أحدها ما روی عن ابن عباس أن الفجر هو الصبح المعروف فهو انفجار الصبح الصادق و الکاذب أقسم الله تعالی بما یحصل فیه من انقضاء اللیل و ظهور الضوء و انتشار الناس و سائر الحیوانات من الطیر و الوحش فی طلب الأرزاق إلی أن قال و منهم من قال المراد به جمیع النهار إلا أنه دل بالابتداء علی الجمیع و نظیره وَ الضُّحی و قوله وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی و ثانیها أن المراد نفس صلاة الفجر فأقسم بصلاة الفجر لأنها صلاة فی مفتتح النهار و تجتمع لها ملائکة اللیل و ملائکة النهار.

هذا ما حضر فی الحال و خطر بالبال من الآیات التی یمکن أن یستدل بها علی هذا المطلوب فأشرنا إلی کیفیة الاستدلال بها و بأضرابها علی الإجمال.

و استدل بعض الأفاضل علی خلاف هذا المدعی بقوله تعالی یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ(1) حیث قال فقد قیل فی تفسیره أن الله یقلب بالمعاقبة بینهما أو بنقص

ص: 102


1- 1. النور: 44.

أحدهما و زیادة الآخر أو بتغییر أحوالهما بالحر و البرد و الظلمة و النور أو ما یعم ذلک و عندی کل هذه الوجوه خلاف الظاهر و فرق بین تقلیب الشی ء و تبدیل الشی ء و معاقبتهما و الظاهر من التقلیب جعل الشی ء عجزا و بالعکس (1).

و ذلک إنما یتحقق فی کل واحد من اللیل و النهار بالمعنی الذی ذکرناه حسب بناء علی أن فی أول اللیل الحمرة فی جهة المغرب ثم یزداد اللیل ظلمة و تزول الحمرة و تبقی الصفرة و البیاض المعترض ثم البیاض المرتفع إلی السماء ثم السواد المحیط بالآفاق و یزداد اللیل ظلمة و إن لم یظهر أثر الازدیاد حتی ینتصف اللیل و یصیر رأس ظل المخروط(2) علی دائرة نصف النهار فوق الأرض و یکون المخروط حینئذ إما قائما أو مائلا إلی جهة الجنوب أو الشمال مع تساوی بعده عن جهة المشرق و المغرب ثم إذا زال اللیل مال رأس المخروط عن دائرة نصف النهار إلی جهة المغرب و أخذ الظلمة فی الانتقاص و إن لم یظهر ذلک حسا و انقلبت الحالات الواقعة فی النصف الأول فیمیل النور إلی جهة المشرق حتی یظهر أثر النور المستطیل فی الأفق الشرقی ثم الفجر المعترض ثم الصفرة

ص: 103


1- 1. و فیه أن التقلیب أظهر معناه التحویل عن وجهه بجعل أعلاه أسفله، کما یقال: قلب الامر ظهرا لبطن، و یقال تقلب الشی ء ظهرا لبطن کالحیة تتقلب علی الرمضاء و انما جی ء به من باب التفعیل لاجل أن ذلک بالتدریج و لکن وقت الاعتبار عند نصف النهار و نصف اللیل بمعنی أن الذی یکون محیطا بکرة الأرض أو یصورها فی مد نظره إذا نظر فی النهار الی کرة الأرض رأی أعلی الأرض- مثلا- منورا بالضیاء و أسفلها مظلما باللیل و السواد، ثمّ إذا توجه الی الأرض بعد اثنا عشر ساعة مثلا یری اللیل و النهار المحیطین بکرة الأرض مقلبا ظهرا لبطن، الا أن ذلک وقع تدریجا، و لذلک عبر بقوله عزّ و جلّ« یقلب» بالتضعیف.
2- 2. لکنه غفل عن أن رأس ظل المخروط بل معظمه خارج عن کرة الهواء، فلا سلطان لهذا الظل بالنسبة الی کرة الأرض، فلا یزید فیه سوادا و لا ینقص بعد مغرب الشفق أبدا، الا عند طلوع الفجر و اسفار الهواء المرئی فی مشرق الشمس.

و الحمرة الشرقیتان إلی أن تطلع الشمس من المشرق.

و فی هذه الحالات تقلیب للحالة الأولی و انعکاس لأمرها و کذلک إذا طلع الشمس من المشرق کثر النور فی الجهات الشرقیة و الظل ممتد من جهة الغرب و کلما ارتفع نقص الظل و ازداد النور و الشعاع و ارتفاع الشمس و جمیع ما یترتب علی ذلک حتی إذا زالت الشمس انعکس الأمر و انقلبت الحال فصارت الجهات الغربیة فی حکم الشرقیة و بالعکس انتهی.

أقول:

یرد علیه أنه مخالف لما ورد فی سائر الآیات من إیلاج اللیل فی النهار و تکویر اللیل علی النهار(1)

و غیر ذلک و الظاهر أن یکون علی سیاق تلک الآیات مع أن ذلک لیس تقلیب اللیل و النهار بل لنصف اللیل و نصف النهار و علی ما اخترناه یمکن

توجیهه بوجه آخر أظهر و أوفق بسائر الآیات و هو أن یقال اللیل مقلوب النهار و النهار مقلوب اللیل من جمیع الوجوه إذ ابتداء الیوم ظهور البیاض ثم الصفرة ثم الحمرة ثم یطلع الشمس و کلما ارتفعت ازدادت نورا و هکذا إلی الزوال ثم ینقص النور إلی أن تغیب ثم

ص: 104


1- 1. لیس المراد من ایلاج اللیل فی النهار و بالعکس، و هکذا تکویر اللیل علی النهار ما یزید فی مدة النهار و اللیل بحسب الفصول، بل المراد ایلاج اللیل و سواده فی بطن النهار و ضیائه من جهة المغرب علی الاستدامة و ایلاج النهار فی بطن اللیل فی المشرق هکذا الا أن ذلک یتراءی لمن خرج ببصره أو بفکره و خیاله عن الأرض و عرج بروحه الی السماء و تصور کرة الأرض فی مقابلته، فحینئذ یشاهد کیف یلج سواد اللیل فی بطن الضیاء من جهة المغرب، و کیف یلج ضیاء النهار فی دبر اللیل من جهة المشرق، و هکذا کیف یکور و یلف أطراف اللیل علی النهار کأنّه یستر الضیاء بذیله من جهة المغرب و کیف یلف أطراف النهار بضیائه اللیل کأنّه یستر السواد بلفاف بیاضه، کل هذا علی التشبیه البلیغ البدیع یجعل کیفیة الامساء و الاصباح و انسلاخ اللیل من النهار مشاهدا لحس المتفکرین و ینبه علی عظمة الابداع و حسنه کأنّ تلک الآیات یعرج بروح المؤمن الی فوق الافق خارج الکرة الارضیة و یشاهده تلک البدائع و محاسن الصنع لیعرف عظمة ربّه.

یظهر اللیل بعکس النهار ترتیبا و صفة لغروب الشمس أولا ثم ظهور الحمرة ثم الصفرة ثم البیاض ثم تزداد الظلمة إلی الغسق ثم تنتقص إلی طلوع الفجر فاللیل مقلوب النهار و النهار مقلوب اللیل.

و یمکن أن یقال النکتة فی جعل الشفق فی أحد الطرفین من النهار و فی الآخر من اللیل أن الإنسان بعد نوم اللیل و الاستراحة یغتنم أدنی ضوء للحرکة و الانتشار لطلب المعاد و المعاش بخلاف انتهاء الیوم فإنه لکثرة مشاغله فی الیوم و تضجره منها یغتنم أدنی ظلمة لترک الأعمال و الاستراحة فلذا عد من اللیل.

و أما الاستدلال بأن الغسق نهایة الظلمة و هو منتصف ما بین الطلوع و الغروب فهو إنما یتم إذا کان المراد بالغسق جزء غیر منقسم کالزوال و هو فی محل المنع بل الظاهر من إطلاقات اللغویین أنه قدر من الزمان فی وسط اللیل تشتد فیه الظلمة فیمکن أن یکون ابتداؤه موافقا لمنتصف ما بین الغروب إلی الفجر.

و أما الأخبار الواردة فی ذلک فهی أکثر من أن تجتمع فی موضع و لنذکر هنا ما یکفی فی الدلالة علی المقصود و الجرعة تدل علی الغدیر و الحفنة علی البیدر الکبیر و أرجو الإعانة من العلیم القدیر.

**[ترجمه]بدان که بعضی از اصحاب معاصر ما نزاع کهنه ای را که در بعضی دوره های گذشته رواج داشت و به خاطر وضوح آن دیگر پرونده آن بسته شده است، دوباره آغاز کرده اند، درحالی که همه از خواص و عوام در مورد آن بحث و اختلافی ندارند و به نقطه مشترک رسیده اند. این اختلاف در مورد معنای شب و روز - از نظر شرعی، عرفی و بلکه لغوی است - که آیا ابتدای روز از طلوع فجر است یا طلوع خورشید؟ به عقیده ما تنها چیزی که در عرف شرع و عرف عام و نیز بر اساس لغت از روز فهمیده می شود، مدت زمانی است که از طلوع فجر آغاز می شود، و جز گروهی اندک که منقرض شده اند، هیچ کس در آن اختلافی ندارد.

بله، بعضی از اهل مشاغل و صنایع چون آغاز کارشان از طلوع خورشید است، روز را از آن زمان به حساب می آورند، و برخی از اهل لغت وقتی این اصطلاح را دیده اند، در کتب لغت نیز ذکر نموده اند. و احتمال می رود که هر دو معنا به حسب لغت، حقیقی باشد. همچنین منجّمان گاهی از ابتدای طلوع تا غروب را روز به حساب می آورند، و گاهی از طلوع تا طلوع را روز می دانند، و گاهی از غروب تا غروب، و گاهی از زوال تا زوال بعدی. همچنین روز را بر معنای اول و شب را بر مدت زمان میان غروب خورشید تا طلوع آن اطلاق می نمایند.

اما بر شخص آگاه از قواعد شرعی و اطلاقات آن روا نیست که تردید نماید در اینکه از اطلاقات شرعی، بدون وجود قرینه، از لفظ «النهار» و همچنین «الیوم» با توجه به یکی از دو معنای آن، چیزی به ذهن متبادر نمی گردد مگر زمانی که آغاز آن از طلوع فجر است. معنای دیگر «یوم» مجموع یک شبانه روز است. و تنها چیزی که از «لیل» متبادر به ذهن می شود، مقدار زمانی است که با فجر پایان می یابد. امّا پایان «نهار» و «یوم» و آغاز «لیل» - چنانچه دانستی - یا پنهان شدن قرص خورشید است و یا از بین رفتن سرخی مشرق.

در اینجا بخشی از سخنان اهل لغت، مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت را ذکر می کنیم، آنگاه به بعضی آیات و روایات اشاره می نماییم که بر این مطلب دلالت دارند، تا مطلب بطور تحقیقی برای طالبان حق آشکار گردد، زیرا بیان تمامی ادلّه و برهان ها و سخنانی که بعضی از فضلای معاصر آورده اند، متناسب با حال این کتاب نیست، و من قصد دارم اگر توفیق یارم شود، رساله ای جداگانه به این باب تخصیص دهم که بیشترِ مسائل مربوط به مسئله مذکور در آن آورده شود، و خداوند توفیق دهنده و یاری کننده است.

امّا سخنان فقها:

شیخ طبرسی رحمه الله در مجمع البیان در تفسیر آیه «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً» - . بقره / 51 - {و آنگاه که با موسی چهل شب قرار گذاشتیم} گوید: «شب از غروب خورشید تا طلوع فجر دوم را گویند، و روز از طلوع فجر دوم آغاز می شود و تا غروب خورشید ادامه دارد» و معنای دیگری برای آن ذکر نکرده است. - . مجمع البیان 1 : 108 -

همو در تفسیر آیه «وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ» - . نحل / 12 - {و شب و روز... را برای شما رام گردانید} می فرماید: «تسخیر» در حقیقت در مورد خورشید و ماه است، زیرا روز عبارت است از حرکات خورشید از وقت طلوع فجر تا غروب خورشید، و شب عبارت است از حرکات خورشید در پشت زمین که از وقت غروب خورشید تا وقت طلوع فجر را شامل می شود، امّا خداوند سبحان، تسخیر را بطور مجازی و از باب گسترش دامنه معنایی، به شب و روز نسبت داده است. - . مجمع البیان 6 : 353 -

و در تفسیر آیه «وَ النَّهارَ مُبْصِراً» - . غافر / 61 - {روز را روشنی بخش [قرار داد]} می گوید: یعنی روز را - که عبارت است از طلوع فجر دوم تا غروب خورشید - بعنوان منبع نور برای شما قرار داد تا به رفع حوائج و نیازهایتان بپردازید. - . مجمع البیان 8 : 530 -

ایشان در نقل اقوال در مورد «الصلاة الوسطی» می گوید: مقصود نماز عصر است، و این سخن را به جماعتی نسبت می دهد از جمله علی علیه السلام و ابن عباس. آنگاه ادامه می دهد: گفته اند دلیلش این است که نماز عصر در وسط دو نماز روزانه (صبح و ظهر) و دو نماز شبانه (مغرب و عشا) واقع شده است، و اکثر مفسران و علما شیعه و سنی آن را ذکر کرده اند. - . همان 2 : 343 -

و ابن براج در جواهر الفقه گوید: «نماز صبح از نمازهای روزانه است، زیرا خداوند متعال می فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ» - . هود / 114 - {در دو طرف روز [=اول و آخر آن] و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار}، و اختلافی در این نیست که مقصود از آن، نماز صبح و عصر است، و از آنجا که نماز صبح بعد از طلوع فجر خوانده می شود و تا پیش از طلوع خورشید وقت دارد، همین دلالت می کند که این وقت یک طرف از روز است، زیرا اجماع طایفه شیعه نیز بر آن است.

و شیخ در الخلاف می گوید: فجر دوم ابتدای روز و پایان شب و حد فاصل شب و روز است، و وقت نماز با آن شروع می شود و خوردن و آشامیدن بر روزه دار حرام می گردد، و نماز صبح از نمازهای روزانه است، و همه اهل علم این مطلب را قبول دارند. گروهی معتقدند که از طلوع فجر تا طلوع خورشید نه جزء روز محسوب می گردد و نه جزء شب، بلکه زمانی مستقل از روز و شب است. گروه دیگری بر این عقیده اند که اول روز از طلوع خورشید است و پیش از آن جزء شب محسوب می شود، بنابراین نماز صبح از نمازهای شامگاهی به حساب می آید، و تا خورشید طلوع نکند خوردن و آشامیدن بر روزه دار حرام نمی باشد. اعمش و دیگران این نظر را از حذیفه نقل کرده و خود بر همین عقیده اند.

دلیل ما بر فساد رأی گروه اول آیه «یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ» - . حج / 61 - {خدا شب را در روز درمی آورد و روز را [نیز] در شب درمی آورد} است که وجود فاصله میان شب و روز را نفی می کند، و دلیل بر خطای قول اعمش نیز آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ» - . هود / 114 - {و در دو طرف روز [=اول و آخر آن]... نماز را برپا دار} می باشد که همه قبول دارند مقصود از آن نماز صبح و عصر است، بنابراین از آنجا که نماز صبح پس از طلوع فجر و پیش از طلوع خورشید خوانده می شود، نشانگر آن است که وقت آن در ابتدای روز است، در حالی که اعمش می گوید نماز صبح جزء نمازهای شبانه محسوب می گردد. همچنین فرقه برحق (شیعه) بر حرمت خوردن و آشامیدن پس از طلوع فجر دوم اجماع دارند، و ما هم گفتیم که این اجماع، حجت بر این است که اختلاف مذکور برطرف گردیده و منقرض شده است، و مسلمانان اجماع دارند. پس اگر رأی صحیحی بود منقرض نمی گردید.

علامه حلی رحمه الله در المنتهی می فرماید: شیخ به روایت صحیح از زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که گفت: از ایشان در مورد دو رکعت نماز فجر سؤال کردم که پیش از فجر خوانده می شود یا بعد از فجر؟ فرمود: پیش از فجر؛ این دو رکعت جزء سیزده رکعت نماز شب است، آیا می­خواهی قیاس کنی؟ اگر قضای روزه ماه رمضان بر عهده ات باشد، آیا روزه مستحبی می گیری؟ بنابراین هرگاه وقت نماز واجب داخل شد نماز واجب را شروع کن. - . التهذیب 1 : 173 -

آنگاه ادامه می دهد: از این حدیث نکاتی به دست می آید: اول حکم به اینکه آن دو رکعت باید پیش از فجر خوانده شوند، و دوم اینکه آن دو رکعت هرچند پیش از فجر خوانده می شوند، امّا به نافله فجر (صبح) معروفند، که از باب مجاز یعنی نامیدن چیزی به اسم مجاور و نزدیک به آن می باشد. نکته سوم: حکم به اینکه دو رکعت فجر جزء نماز شب هستند. چهارم: بیان این دلیل که چون جزء نماز شب است باید پیش از فجر خوانده شود، که خود دلیل بر آن است که آنچه پس از فجر خوانده می شود جزء شب نیست؛ بر خلاف اعمش و دیگران، و نیز بر خلاف حذیفه بنابر روایتی که از او نقل کرده اند؛ زیرا آنها گفته اند آنچه که بین طلوع فجر تا طلوع خورشید باشد از شب است، و نماز صبح نماز شامگاهی محسوب می گردد، و در نتیجه برای روزه دار جایز است که تا طلوع خورشید بخورد و بیاشامد. در تأکید فساد و خطای این نظر آیه دیگری نیز قابل ذکر است: «أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ» - . هود / 114 - {و در دو طرف روز [=اول و آخر آن]... نماز را برپا دار} که بنا به اتفاق نظر همه مفسران، مقصود از آن نماز صبح و نماز عصر است تا آخر کلام علامه.

مرحوم علامه رحمه الله در کتاب اعتکاف می فرماید: شبها جزء اعتکاف به حساب نمی آیند، بلکه دو شب از سه روز مدت اعتکاف است. آنگاه در پاسخ دلیل مخالف این نظر می گوید: اسم روز حقیقت برای مدت زمان بین فجر تا غروب است، و غیر آن را شب گویند، بنابراین لفظ روز شامل شب نمی شود، مگر اینکه قرینه ای داشته باشیم، و بدون قرینه باید لفظ را بر حقیقت خود حمل کرد.

آنگاه در راستای همین کلام می فرماید: پس هر کس نذر بر اعتکاف یک روز نماید، باید پیش از طلوع فجر اعتکافش را شروع نماید. محقق (قدس سره) درمعتبر و دیگر اصحاب نیز بر همین عقیده اند.

ابن ادریس (قدس سره) در السرائر می گوید: چهار مرد باید از اول تا آخر روز به طور متناوب آب آن [چاه] را بکشند، و ابتدای روز زمانی است که خوردن و آشامیدن بر روزه دار حرام می گردد، و آخر روز زمانی است که افطار برایش حلال شود. در تعداد اندکی از کتب برخی اصحاب ما آمده است که روز از «غدوة» تا «عشیة» را گویند که منافاتی با آنچه ما ذکر کردیم ندارد، و «غدوة یا غداة» عبارت است از اول روز بدون اختلاف میان اهل زبان عربی. و در باب وقوف در مشعر می گوید: وقت وقوف از طلوع فجر روز قربانی است تا طلوع خورشید در همان روز.

شیخ مفید در «المُقنعه» می فرماید: کسی که پیش از طلوع فجر روز قربانی به عرفات برسد، وقوف آن را درک کرده است. ابن ابی عقیل - بنا بر نقلی که از او کرده اند - در بحث شمارش نوافل گفته است: و هجده رکعت در شب خوانده می شود که چهار رکعت آن پس از نماز مغرب و دو رکعت پس از نماز عشا و به صورت نشسته خوانده می شود که یک رکعت به حساب می آید، و سیزده رکعت از نیمه شب تا طلوع فجر دوم مهلت دارد و سه رکعت وتر نیز از آن جمله می باشد.

شیخ مفید رحمه الله گوید: هرگاه در روز عید پس از طلوع فجر غسل می کنی... تا آخر کلام ایشان.

سید مرتضی رحمه الله در احتجاج بر اینکه نماز وسطی همان نماز عصر است گفته است: چون آن نماز بین صبح و ظهر که نمازهای روزانه، و مغرب و عشا که نمازهای شامگاهی هستند، خوانده می شود.

ابن جنید نیز - بنا بر نقلی که از او آورده اند - می گوید: وقت نماز شب و وتر و دو رکعت، به ترتیب از نیمه شب است تا طلوع فجر، و من نماز دو رکعتی را پیش از یک ششم آخر شب مستحب نمی دانم. او در مورد فطریه می گوید: ابتدای وقت وجوب آن طلوع فجر روز عید فطر است. سیّد در الجُمَل گوید: وقت وجوب این صدقه (فطریه) طلوع فجر روز عید فطر است. و ابوالصلاح می گوید: وقت وقوف در عرفات برای شخص مختار از زوال خورشید در روز نهم تا غروب همان روز است، و برای مضطر تا طلوع فجر روز قربانی. شیخ مفید می گوید: کسی که نمی تواند نماز شب را در آخر شب بجا آورد باید نماز شب را ترک کند و سپس آن را در اول شب دوم قضا نماید، و شخص مسافر اگر از غلبه خواب بیم داشت و می ترسید در آخر شب بیدار نشود، نماز شبش را در اول شب بخواند. شیخ همچنین می گوید: وقت وجوب فطریه در روز عید فطر بعد از فجر آن روز است. و نیز می گوید: حاجی باید در صبح روز قربانی نماز صبحش را بخواند. و در باب تکبیرات می گوید: آخرین آنها در «غداة» (صبح) روز چهارم است .

بغوی در «شرح السنّه» در توضیح حدیث نبوی «مَنْ صَلَّی الْبَرْدَیْنِ دَخَلَ الْجَنَّةَ» (کسی که دو نماز «بَرد» را بخواند وارد بهشت می شود) گفته است: مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله از دو نماز بَرد، نماز صبح و نماز عصر است، زیرا در دو طرف روز واقع شده اند، و مراد از «البَردان» صبح و شام است.

شهید رحمه الله در «الذکری» گوید: همه معتقدند که نماز صبح از نمازهای روزانه است، مگر ابومحمد اَعمَش که نقل کرده اند او نماز صبح را از نمازهای شامگاهی به شمار می آورده، به این دلیل که اول روز، طلوع خورشید است، و حتی برای روزه دار خوردن و آشامیدن را تا طلوع خورشید جایز می دانسته است.

شیخ طوسی در الخلاف گوید: مبنای این فتوا، روایتی است از حذیفه، به خاطر آیه «وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً» - . اسراء / 12 - {نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم} که نشانه روز در آن روایت خورشید معرفی شده است. دلیل دیگر نظر اعمش، حدیثی است از پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود «صلاة النهار عجماء» (یعنی نمازهای روزانه را باید آهسته خواند).

اما پاسخی که به او می دهیم این است که خورشید نمی تواند نشانه روز باشد، بلکه خود شب و روز بطور مستقل نشانه هستند، که اضافه «آیة النهار» اضافه بیانیه است، مانند اضافه عدد به معدود خود. حال حتی اگر بپذیریم که خورشید علامت روز باشد، اما باز هم علامت یک چیز می تواند نسبت به آن چیز تأخیر داشته باشد، یعنی علامت آن چیز بعد از دخول آن چیز پیدا شود. باز اگر بپذیریم خورشید علامت روز است و تا خورشید نباشد روز هم نیست، اما پرتو حاصل از اول فجر از خورشید است که درحال طلوع می باشد، یعنی در حقیقت خورشید طلوع کرده است، اما جِرم آن بعداً دیده می شود، و از این رو است که اوقات محل­های طلوع نسبت به مناطق مختلف، متفاوت است. اما این روایت را «دارقُطنی» به فقها نسبت داده است و بر اکثر نمازهای روزانه حمل می گردد، اما خود این هم معارض دارد: یکی استقرار اجماع بر خلاف آن، و دیگری آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ» - . هود / 114 - {و در دو طرف روز [=اول و آخر آن]... نماز را برپا دار}. شیخ طوسی می گوید: هیچ اختلافی میان علما در اینکه مقصود از این آیه نماز صبح و نماز عصر است، وجود ندارد.

مرحوم شیخ رحمه الله در یکی از مباحث «قرائت در نماز» می گوید: برخی از اهل سنت قانونی برای جَهر و اِخفات در نماز ذکر کرده اند که برخی از اصحاب (علمای شیعه) نیز آن را پذیرفته اند. قانون مذکور این است که «هر نمازی که مختص روز است و نظیری در شب ندارد، باید در آن قرائت را بطور جَهری خواند، مانند نماز صبح». علامه رحمه الله در تذکره گوید: نماز صبح از نمازهای روزانه است، زیرا همه اهل علم بر آنند که اول روز، طلوع فجر دوم است، زیرا اجماع کرده اند که روزه با آمدنِ روز واجب می گردد، و نَصّ قرآن نیز بر حرمت خوردن و آشامیدن پس از طلوع فجر دلالت دارد. آنگاه قول اَعمش و دلایل او را - به همان صورت که گذشت - ذکر نموده تا اینجا که گفته سخن امیّة بن الصلت در شعر:

و الشمس تطلع کل آخر لیلة حمراء یبصر لونها یتوقد

- خورشید آخرِ هر شب طلوع می کند، در حالی که سرخ است و رنگ آن دیده می­شود که شعله می کشد- را آورده و می گوید: خلیل حکایت کرده که روز همان نور و پرتو یا آفتابی است که از طلوع فجر تا غروب خورشید وجود دارد، و اینکه شاعر نام «طلوع» را در آخر شب استفاده کرده، به خاطر مقارنت و اتصال طلوع با شب است. و در تعلیل اینکه نماز «وُسطی» همان نماز ظهر است گوید: زیرا نماز ظهر از جهت ترتیب، در وسط نمازهای روزانه قرار دارد. شهید ثانی رحمه الله و دیگران در بحث مسئله «تراوح» می گویند: روز از طلوع فجر است تا غروب خورشید.

بیشترِ فقهای شیعه مانند محقق در کتاب معتبر، علامه در منتهی، شهید ثانی و نوه اش قدس الله ارواحهم در تعلیل اینکه وقت غسل جمعه از طلوع فجر است تا زوال خورشید گفته اند: غُسل به روز اضافه شده (غسل یوم الجمعة) و روز از طلوع فجر آغاز می گردد؛ همچنین غسل عیدین (عید قربان و عید فطر) و غسل عرفه و دیگر غسلهایی که متعلق به روز است. این در حالی است که افراد نامبرده اهل زبان عربی بوده و نسبت به زبان و اصطلاح و عُرف آگاهی داشته اند.

در شرایع و دیگر کتب فقهی در بحث «مبیت» (گذراندنِ شب) با زوجه آورده اند: وجوبِ مبیت مخصوص شب است و همراه زوجه بودن، در روز واجب نیست. گفته شده: مرد باید شب نزد زن باشد و صبح آن شب هم نزدش بماند، و همین در روایت است.

سپس گفته اند: مستحب است که مرد، در صبحگاه هر شب نیز نزد همسرش باشد، و معلوم است که بعد از صبح نیز داخل در صبحگاه (پگاه) است. ابن جنید گوید: عدالت میان همسران به این است که اگر همه آزاد و مسلمانند هیچ کدام را بر دیگری در حق واجبشان برتری ندهد، که از جمله، گذراندن شب در کنار او و قیلولة صبحِ آن شب است.

نیشابوری در تفسیر آیه «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» می گوید: روز مدت زمانی است که از میان طلوع نصف جرم خورشید شروع می شود و تا غروب نصف آن ادامه دارد، و یا از ابتدای طلوع خورشید تا غروب کلّ جرم آن یا از طلوع فجر دوم تا غروب آن، نظر شرع نیز همین است.

همو در تفسیر آیه «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ...» - . بقره / 164 - {در آفرینش آسمانها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز} می گوید: روز عبارت است از مدت زمانی که خورشید بالای افق قرار دارد، و در شرع، از طلوع فجر صادق تا طلوع جرم خورشید نیز داخل در روز به شمار می آید؛ و شب عبارت است از مدت پنهان شدن خورشید در زیر افق، و یا همین مدت بجز زمان بین الطلوعین.

کفعمی در کتاب «صفوة الصفات» گوید: صاحب کتاب الحدود گفته است: «شب» اسمی است برای زمان تاریکی که از ابتدای سقوط قرص خورشید آغاز می شود و تا پگاه ادامه دارد، و «روز» اسمی است برای زمان روشنایی که از اول پگاه آغاز می شود و تا وقتی که قرص خورشید پنهان گردد ادامه دارد. و ابوالعباس احمد بن قاضی طبرسی در کتاب «تقویم القبله» می گوید: آغاز روز از طلوع فجر دوم است تا غروب خورشید، زیرا خداوند می فرماید «کُلُوا وَ اشْرَبُوا...» - . همان / 187 - {و بخورید و بیاشامید} و نیز می فرماید «فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ» - . همان / 196، مائده / 89 - {[باید] در هنگام حج سه روز روزه [بدارد]}. ابوالعباس گوید: گفته اند که «الیوم» و «النهار» هر دو مترادف و به معنای روز هستند.

راغب اصفهانی در مفردات قرآن ذیل ماده «نهار» می گوید: «نهار» وقتی است که در آن، هوا روشن است، و از دیدگاه شرع، آغاز آن طلوع صبح، و پایان آن غروب خورشید می باشد.

احمد بن محمد بن علی المقری در مصباح المنیر می گوید: «اللیلة» از غروب خورشید را گویند تا طلوع فجر، و «النهار» در لغت، از طلوع فجر است تا غروب خورشید، که با «الیوم» مترادف می باشد.

در حدیثی آمده است که آن تنها سفیدیِ روز و سیاهیِ شب است و حدّ وسطی میان شب و روز نیست؛ و چه بسا عرب، گستره معنایی را توسعه داده و از پگاه تا غروب را «روز» نامیده اند که در عرف مردم از طلوع خورشید تا غروب خورشید است، و هرگاه «النهار» بطور مطلق و بدون قید در فروع دین بیاید، اطلاق آن منصرف به «الیوم» است، مثل «صم نهاراً» و «اعمل نهاراً».

اما گفته اند: اگر شخصی، او را اجیر کرد تا کاری را در «نهار» روز یکشنبه - مثلاً - انجام دهد، آیا لفظ «نهار» حمل بر حقیقت لغوی می گردد تا شخص اجیر از طلوع فجر کار را شروع کند یا اینکه حمل بر عُرف می شود تا ابتدای زمان از طلوع خورشید باشد؟ چون «نهار» به «یوم» اضافه شده است و چون یک چیز به مترادف خود اضافه نمی شود. وجهِ ارجح، وجه اول است، زیرا هرگاه اختلاف لفظی وجود داشته باشد، یک چیز می تواند به خودش اضافه گردد، مانند «وَ لَدارُ الْآخِرَةِ» - . یوسف / 109 - و «حَقُّ الْیَقِینِ» - . واقعة / 95، حاقة / 51 - .

و در ادامه می گوید: صبح، همان فجر است که ابتدای روز می باشد، و فجر دوم، فجر صادق است که همه جا را فرا می گیرد و با آغاز آن روز شروع می شود. و در «شمس العلوم» گفته است: پایان شب، قبل از فجر است.

رازی، امام اهل سنت در تفسیر خود هنگام ذکر نظرهای بیان شده در مورد «صلاة وسطی» و بیان ادله کسانی که گفته اند «صلاة وسطی، نماز ظهر می باشد» می گوید: سوم اینکه نماز ظهر بین دو نماز روزانه یعنی صبح و عصر واقع شده است. و در بیان ادلّه کسانی که گفته اند «صلاة وسطی نماز عصر است» می گوید: و سوم آنکه نماز عصر بین دو نماز روزانه و دو نماز شبانه قرار دارد. و در تفسیر آیه «أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهار» - . هود / 114 - {در دو طرف روز [=اول و آخر آن] و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار} گفته است: مقصود از دو طرف روز، صبح و عصر می باشد.

در قاموس آمده است: «النهار» به روشنایی از طلوع فجر تا غروب خورشید، و یا از طلوع خورشید تا غروب آن را گویند. و «اللیل» و «اللیلاة» از غروب خورشید تا طلوع فجر صادق را شامل می شود. زمخشری در اَساس البلاغه گوید: سَحَر از باب استعاره سحر نامیده شده است، زیرا وقتِ رفتنِ شب و آمدنِ روز و هنگام روشنایی صبح می باشد.

و رازی در تفسیر «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ...» - . بقره / 198 - می گوید: وقت وقوف در عرفات از زوال خورشید در روز عرفه است و تا طلوع فجر روز قربانی ادامه دارد، که نصف روز و یک شب کامل می شود. و در تفسیر آیه «وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ» - . آل عمران / 41 - {و شبانگاه و بامدادان [او را] تسبیح گوی} گفته است: اِبکار مصدر از أبکر یُبکِر و به معنای اقدام به کاری در اول روز می باشد. اصل معنای لغوی ابکار همین است، اما به مدت زمان میان طلوع فجر تا برآمدن خورشید نیز اِبکار گویند.

بیضاوی می گوید: اِبکار از طلوع فجر است تا زمان چاشت. و در تفسیر «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِ» - . کهف / 28 - {و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند... شکیبایی پیشه کن} می گوید: یعنی در همه اوقاتشان، یا در دو طرف روز. و طبرسی رحمه الله می گوید: یعنی هنگام صبح و شب دائم در حال نماز و دعا هستند و به کاری غیر از آن نمی پردازند و روزشان را با دعا آغاز می کنند و با دعا ختم می نمایند.

راغب در مفردات می گوید: «صبح و صباح» اول روز است. و در ماده «سَحَر» می گوید: سحر یعنی اختلاط تاریکی آخر شب با نور روز. و خلیل بن احمد نحوی در کتاب العین گفته است: اصل معنای لغوی و قابلِ تکیه و استناد برای سحر، همان است. «النهار» روشنایی میان طلوع فجر تا غروب خورشید است و معنای دیگری برای آن ذکر نشده است. و «لیل» بر خلاف روز است، و سحَر آخر شب را گویند.

طیّبی در شرح مشکات گوید: نماز عصر را وُسطی گفته اند، زیرا بین دو نماز روزانه و دو نماز شبانه واقع شده است. و نیشابوری در تفسیر آیه «بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ» - . هود / 81 - {پاسی از شب گذشته} از ابن عباس روایت کرده که معنای آن آخر شب یعنی وقتی سَحر است.

و رازی در ذیل آیه «فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ» - . روم / 17 - {پس خدا را تسبیح گویید آنگاه که به عصر درمی آیید و آنگاه که به بامداد درمی شوید} گفته است: انسان تا وقتی در دنیا است نمی تواند همه اوقات خود را به تسبیح صرف کند، لذا خداوند به اوقاتی اشاره کرده است که اگر بنده در آن اوقات تسبیح گو باشد، گویی سستی در تسبیح نکرده است، و آن اوقات، اول و آخر و وسط روز و اول شب و وسط شب می باشد. و امر به تسبیح در آخر شب نفرموده است، زیرا در آن وقت خواب غالب می گردد. پس اگر در ابتدای روز دو تسبیح یعنی دو رکعت نماز بخواند برایش مانند دو ساعت تسبیح محاسبه می گردد، و در ظهر چهار ساعت، و برای عصر که اواخر روز است چهار ساعت، و با مغرب و عشا در شب هفت ساعت تسبیح منظور می گردد. در این میان هفت ساعت باقی می ماند که اگر انسان بخواهد همه آن را صرف خواب کند زیاد است. و پس از بحث مفصلی ادامه می دهد: روز دوازده ساعت است، و نمازی که در این دوازده ساعت خوانده می شود ده رکعت است، بنابراین مکلف باید دو ساعت دیگر را با دو رکعت که در ابتدای شب می خواند پر کند، و یک رکعت از نماز شب را در آغاز شب بخواند تا شبش با تسبیح شروع شده باشد همانطور که روز با تسبیح آغاز گردید. و از آنجا که تسبیح های روزانه با دو رکعت شروع شده، شب را نیز با خواندن یک رکعت از نماز شبانه آغاز نماید، زیرا تسبیح روزانه طولانی و تقریبا دو برابر تسبیح شبانه است، زیرا در روز ده رکعت خوانده می شود و در شب پنج رکعت. پایان نقل قول.

مرحوم شهید در «ذکری» می فرماید: وقت نماز وتر آخر شب است، و جماعتی از فقهای شیعه همین نظر را دارند. در دعائم الاسلام آمده است: وقت نماز شب که بسیار به آن سفارش شده، آن است که بعد از خواب باشد، یعنی در آخر شب که از خواب بیدار می شود، که در بحث سخنان مفسران در مورد آن، استدلال بر آن بوسیله آیات را ذکر خواهیم کرد.

سیّد داماد - که خداوند ایشان را از سعادتمندان آخرت قرار دهد - در توضیح روایات وارد شده در باب اینکه مدت زمان میان طلوع فجر و طلوع خورشید، و میان غروب خورشید و غروب شفق نه جزء شب محسوب می شود و نه روز، می فرماید: امّا آنچه در اکثر روایات شیعه از ائمه معصومین صلوات الله علیهم أجمعین آمده و علمای ما - رضی الله عنهم - بصورت اجماعی به آن عمل می کنند آن است که زمان بین طلوع فجر تا طلوع خورشید، و نیز زمان بین غروب خورشید تا رفتنِ سرخی از جانب مشرق که اَماره و نشانه غروب خورشید در افق مغرب است، بخشی از روز می باشد و از ساعات روز محسوب می گردد، بنابراین روز شرعی در باب نماز و روزه و دیگر ابواب، از طلوع فجری که افق را فرا می گیرد آغاز می شود و تا رفتنِ سرخی مشرق ادامه دارد. آنچه معتبر است و بزرگان علوم الهیات و ریاضیات و حکمای یونان پذیرفته اند، همین است؛ و البته بحث مفصّل آن در باب «علل الصلاة» گفته شد. - . ر.ک : 82 : 259 و 260 -

اکنون به آیاتی می پردازیم که به این باب مربوط است:

آیه اول: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی» - . بقره / 238 - {بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید} اصل در ساختار کلامی قرآن آن است که مفهومی مفید (دارای معنا) داشته باشد که برای مخاطب قابل استفاده باشد، و طایفه شیعه اتفاق و اجماع دارند بر اینکه «صلاة وسطی» نماز ظهر و عصر است، پس اگر بگوییم مقصود، فقط نماز عصر بوده، از آیه استفاده ای نبرده ایم، زیرا وسطِ تمام نمازها بودن، یا در میان دو نماز از کلّ نمازها بودن، برای هر نمازی صدق می کند، بنابراین هیچ وجه تمایزی نخواهد داشت، حتی اگر بگوییم وجه تسمیه تلازمی با اطّراد و رواج آن ندارد. و اگر بگوییم مقصود، نماز ظهر است چون بین دو نماز روزانه قرار گرفته - همانطور که در روایت آمده است - فایده ای از آیه حاصل می گردد و آن این است که نماز صبح از نمازهای روزانه محسوب می گردد.

و از سوی دیگر این فایده به دست می آید که متبادر از «وسطی» چیزی است که در وسط دو چیزِ هم جنس خودش باشد، پس اگر آن را به قیدی که میان تمام نمازها وجود دارد مقیّد نکنیم، چاره دیگری نیست جز اینکه آن را به وساطت میان نمازهای شبانه، یا نمازهای روز، یا میان نمازهای شب و روز تقیید بنماییم؛ حالت اول به دلیل اجماع یاد شده صحیح نیست؛ حالت دوم نیز در چارچوب صحت نمی گنجد، مگر اینکه نماز صبح از نمازهای روزانه به شمار رود، و همچنین حالت سوم، زیرا همه نمازها بجز نماز عصر - از میان احتمال­های قابل ذکر در آیه - به وسیله اجماع خارج می گردد. امّا نماز عصر در صورتی می تواند به این صفت (وساطت) اختصاص یابد که بگوییم میان دو نماز شبانه و دو نماز روزانه قرار دارد. البته این وجه مورد مناقشه هایی قرار گرفته که بیشتر آنها با تأمل و تفکر درست، برطرف می گردد.

آیه دوم: «أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» - . هود / 114 - {و در دو طرف روز [=اول و آخر آن] و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار} تقریب معنایی آیه به این صورت است که از «طَرَف» این گونه به ذهن متبادر می شود که خودش هم جزء شیء صاحب طَرَف می باشد، زیرا «طرف پارچه» یا «طرف چوب» بر غیر آن جزئی که نهایت آن است، اطلاق نمی­شود، بخصوص که در آیه فوق در مقابل شب هم ذکر شده است، پس در طرَفِ اوّل (یعنی ابتدای روز) چیزی جز نماز صبح به ذهن نمی آید، که در تأیید این سخن، تفاسیری است که اکثر مفسران در مورد «طرفی النهار و زلفاً من اللیل» آورده و گفته اند مقصود نماز صبح و نماز عصر است. پس تفسیری که در بعضی روایات آمده و آن را نماز صبح و نماز مغرب معرفی کرده اند، همراه با مجازگویی در یکی از طرفین بوده که این مجازگویی موجب مجازگویی در طرف دیگر نشده است [یعنی اگر در طرف نهایی روز جای تردید بوده و مجازگویی امکان داشته است، در طرف اول یعنی در مورد نماز صبح آنقدر مطلب قطعی است که جای مجاز هم ندارد].

احتمال دارد که دلیل این مجازگویی، تشویق و تأکید بر مبادرت به نماز مغرب در اول شب بوده است، و اگر بگوییم مدت زمان میانِ پنهان شدنِ قرص خورشید تا رفتنِ سرخی، داخل در روز است و خواندنِ نماز مغرب را با پنهان شدنِ قرص خورشید جایز بدانیم، وجه مجاز در آن بیشتر قابل درک و نیکوتر است.

همچنین اگر بگوییم که دو طرف روز داخل در شب است، «زُلفاً من اللیل» مشتمل بر تکرار خواهد بود و یا به تخصیص­های زیادی نیاز خواهد داشت، که هر دو بر خلاف اصل است، خواه «زُلَف» به ساعات نزدیک به روز تفسیر شود و چه به نزدیکی. خلاصه اینکه شایسته نیست شخصِ زبان دان در اینکه متبادر از «دو طرفِ روز» - که در مقابل «زُلَف اللیل» قرار گرفته - زمانی است که جزء روز می باشد، تردید نماید.

نیشابوری در تفسیر خود می گوید: این دو طرَف «غُدوه» (یعنی اوّل فجر) و «عشیه» (که ظهر و عصر هم جزء آن می باشد) است. و گفته شده که «دو طرف روز» فقط شامل نماز صبح و نماز عصر می گردد. بعد ادامه می دهد: طرف اولِ روز از نظر شرعی طلوع صبح صادق است.

مرحوم ابن ادریس در السرائر ضمن استدلال به این آیه می گوید: طَرَف یک چیز، قسمتِ نزدیک به پایانِ آن چیز را گویند، و این سخن تنها با نظر کسانی مطابق است که گفته اند وقت نماز عصر تا نزدیک غروب خورشید ادامه دارد، زیرا رسیدنِ سایه شاخص به اندازه خودش یا به دو برابر طول خودش، نزدیک به وسط است، و نزدیک به پایان و انتها نیست، و کسانی که آیه را حمل بر نماز صبح و مغرب کرده اند سخنشان بی معناست، زیرا مغرب، انتهای روز به شمار نمی آید، بلکه ابتدای شب است.

رازی در تفسیر این آیه گوید: آراء و نظرها در تفسیر دو طرف روز بسیار است، و بهترینشان این است که نمازهای ابتدا و انتهای روز، صبح و عصر هستند، زیرا یک طرف روز طلوع خورشید، و طرف دیگر، غروب آن می باشد. بنابراین طرف اول، نماز صبح است و طرف دوم نمی تواند نماز مغرب باشد، زیرا مغرب جزء قسمت دوم عبارت یعنی «زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ» است، پس طرف دوم روز تنها نماز عصر می تواند باشد.

بنابراین، آیه فوق بر نظر ابوحنیفه دلالت دارد که گفته: بهتر است نماز صبح را وقتی بخوانند که هوا روشن شده باشد و بهتر است نماز عصر را به تأخیر اندازند، زیرا ظاهر آیه دلالت بر وجوب اقامه نماز در دو طرف روز دارد، و وقتی که دو طرف روز، اولین زمانِ طلوع خورشید و اولین زمان غروب خورشید است و همه امّت اجماع دارند که نماز خواندن بدون عذر در آن وقت غیرمشروع می باشد، پس عمل به ظاهر آیه امکان پذیر نخواهد بود و واجب است آن را حمل بر مجاز کنیم، یعنی بگوییم مقصود این است که نماز در وقتِ نزدیک به دو طرف روز بخوان، زیرا آنچه به شیئی نزدیک است می تواند نام آن شیء را بگیرد، و در این صورت هر وقتی نزدیکتر به طلوع خورشید و غروب آن باشد به ظاهر لفظ نزدیکتر است، و اقامه نماز صبح هنگام روشن شدن هوا به وقت طلوع نزدیکتر است از اینکه هنگام تاریکی نماز اقامه شود. و همچنین است اقامه نماز عصر؛ یعنی وقتی طول سایه شاخص به دو برابر خودش می رسد به وقت غروب نزدیکتر از زمانی است که طول سایه برابر با طول شاخص باشد. و مجاز هرچه به حقیقت نزدیکتر باشد، حمل لفظ بر آن بهتر است. پس معلوم شد که ظاهر این آیه، نظر ابوحنیفه را در این دو مسئله تقویت می کند. پایان کلام رازی.

با توجه به توضیحاتی که ما آوردیم، سستی و قصور سخن فوق ظاهر و آشکار است، و تمامی این تکلّف­هایی که ایشان در بحث وارد کرده است، نظر ما را تأیید می کند، زیرا بنای تمام آن صحبت­ها بر این است که ایشان فاصله زمانی میان طلوع فجر و طلوع خورشید را خارج از روز می داند، و اگر آن را داخل در روز می دانست - چنانچه ظاهر آیه هم همین است - نیازی به این سخنان نبود.

امّا توهّم ایشان که گمان کرده «طرَف» به جزء غیر قابل تقسیم یا کوچکی گویند که پایان هر چیز است و منشأ این پندار، قیاس زمان با سطح و خط و نقطه بوده است، کاملاً نادرست می باشد، زیرا «غداة» و «عَشی» را دو طرف روز گویند، و این بازه زمانی را اگر به دو نیم کنیم، نیمه اول، یک طرف و نیمه دوم، طرف دیگر است؛ لذا مثلاً ممکن است بگویند «طَرَفِ پارچه را بگیر» یا «طَرَفِ چوب را بگیر» و مقصود از طرَف، تَهِ آن نباشد، بنابراین ظاهراً مقصود از طرفِ اول، زمانِ بین الطلوعین، و مقصود از طرف دیگر، یا عصر یا ظهر است تا آخر روز یا مغرب، که اگر تا مغرب باشد بصورت مجاز خواهد بود، به خاطر همان نکته ای که پیشتر ذکر کردیم؛ چنانچه بیضاوی و زمخشری گفته اند: دو طرف روز، پگاه و شامگاه آن را گویند، هرچند بیضاوی در ادامه می گوید: نماز «غداة» نماز صبح است، زیرا از همه نمازها به اول روز نزدیکتر است؛ و در این قول از امامِ خود - رازی - تبعیت نموده است.

مرحوم طبرسی گوید: از ابن عباس و ابن زید نقل شده که گفته اند مقصود از دو طرفِ روز، نماز صبح و نماز مغرب است، و بنا به نظر مجاهد، ضحاک، محمد بن کعب و حسن نماز صبح و ظهر و عصر است، زیرا دو طرف یک چیز جزء آن چیز هستند، امّا نماز مغرب جزء روز نیست. و بنا به قولی، مقصود از دوطرف روز، نماز صبح و نماز عصر می باشد. پایان کلام مرحوم طبرسی.

این سخن دلالت بر آن دارد که نزد این افراد هیچ تردیدی در روزانه بودن نماز صبح وجود نداشته و برایشان مسلّم بوده است.

آیه سوم: «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» - . قدر / 5 - {[آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است} می باشد که از سیاق تمام سوره از اول تا آخر پیداست که در بیان فضیلت شب قدر نازل شده و غرض از آیه مذکور فراگیریِ سلامت و عافیت یا سلام و تحیت بر تمامِ آن شب است؛ پس اگر زمان بین الطلوعین داخل در شب باشد، دلیلی برای خارج کردن آن از این فضیلت وجود ندارد، بخصوص پس از استعمال ضمیر «هی» که به شب برمی گردد؛ علاوه بر روایات بسیاری که خواهد آمد و همگی دلالت دارند بر اینکه وقت اعمال مربوط به شب قدر، مانند احیا و غسل و غیره تا فجر به پایان می رسد، و به بعد از فجر تعلق ندارد.

تأییدِ این سخن آن است که رازی علاوه بر اینکه در چند جا به دخول زمانِ بین الطلوعین در شب تصریح نموده است، در اینجا آن را خارج از شب قرار داده تا سخن، تناسب پیدا کند و نظام کلام کامل گردد. او گفته است: «... و ششم: از اول شب تا طلوع فجر در عبادت سالم است، و هر جزء از آن شب، بهتر از هزار ماه می باشد، و این شب مثل شب­های دیگر نیست که مستحب است ثلث اول شب را به واجبات، و نیمی را به عبادت و سحر را به دعا تخصیص دهد، بلکه تمامی اوقات و اجزای شب قدر، با هم مساوی هستند .

مرحوم طبرسی گفته است: این آیه یعنی در شب قدر تا آخرش سلامتی از شرها و بلاها و آفات شیطان است. آنگا ادامه می دهد: خداوند فرموده است «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» یعنی سلامت و برکت و فضیلت تا وقت طلوع فجر ادامه دارد، و این خصوصیت تنها در یک ساعتِ آن نیست، بلکه در تمام این شب سلامت و برکت است.

آیه چهارم: «وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ * وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ» - . مدّثر / 33 و 34 - . {و سوگند به شامگاه چون پشت کند، و سوگند به بامداد چون آشکار شود} ظاهر آیه این است که خداوند به یک وقت قسم می خورد که همان «پشت کردن شب و دمیدن صبح» است، با اینکه آمدن این دو جمله در کنار هم نشانگر آن است که صبح جزء شب نیست. و مرحوم طبرسی گوید: به شب قسم خورده زمانی که رفته است، و گفته شده که «دَب-َر» برای کسی به کار می رود که بعد از دیگری آمده باشد، و «اَدبَرَ» زمانی به کار می رود که شخصی پشت کرده و دارد می رود، بنابراین معنای «اذا دبر» این است که اگر شب در پی روز آمد و در «إذ أدبر» وقتی است که شب رفته و صبح پشت آن آمده باشد.

آیه پنجم: «وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ * وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ» - . تکویر / 17 و 18 - {سوگند به شب چون پشت گرداند، سوگند به صبح چون دمیدن گیرد} با تقریب دو وجهی که در توضیح آیه پیشین ذکر شد. رازی گوید: اهل لغت گفته اند: «عسعس» از واژه هایی است که معانیِ متضاد دارد، مثلاً وقتی می گویند «عَسعَسَ اللیلُ» هم به معنای آمدنِ شب است و هم به معنای رفتنِ شب. و در استعمال آن به معنای رفتن، این بیت را از قول عجاج گفته اند:

حتّی اذا الصبح لها تنفّسا و انجاب عنها لیلها و عسعسا

- تا اینکه صبح برایش دمید و شب آن را زایید و رفت .

اما برخی گفته اند: یعنی شب آمد، زیرا بنابراین تقدیر، قسَم بر آمدن شب در «إِذا عَسْعَسَ» و به رفتن آن در «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ» واقع می گردد. و بعضی گفته اند: «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ» اشاره به تکامل طلوع صبح دارد، پس تکرار صورت نگرفته است. پایان.

پس معلوم شد که عجاج و رازی هم آیه را مثل ما فهمیده و «اِدبار» شب و صبح را متلازم و بلکه مترادف هم دانسته اند.

واحدی در تفسیر خود الوسیط می گوید: «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ» یعنی نور صبح امتداد یافت تا روز شد. طبرسی رحمه الله هم همین را گفته است.

آیه ششم: «قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ» - . یونس / 50 - . {بگو به من خبر دهید اگر عذاب او شب یا روز به شما دررسد بزهکاران چه چیزی از آن به شتاب می خواهند} راغب اصفهانی با این آیه استدلال کرده است که «النهار» در شرع اسم است برای بین طلوع خورشید تا غروب آن، و می گوید: «باتَ فلانٌ یفعل کذا» برای کاری وضع شده که در شب انجام می شود، مانند «ظل» که برای کار انجام شده در روز استعمال می گردد.

می­گویم: این سخن قابل قبول نیست تا زمانی که آنچه در ضمن روایات و اقوال علما خواهیم آورد به آن ضمیمه گردد. در ضمن روایات و اقوال علما «تبییت» بر زمانی اطلاق شده که پایان آن طلوع فجر است، چنانچه در «تبییت شوهر نزد همسری که نوبت شب خوابی اوست» و «بیتوته در مشعر و منی و مکّه» ذکر کرده اند، و روایات بسیاری در باب آن خواهد آمد. همچنین در مورد «تبییت نیت روزه» مقصودشان چیزی نیست جز نیّت پیش از فجر. در «النهایة» می فرماید: کسی که برای روزه «تبییت» نکند روزه ندارد، یعنی باید از شب قبل نیت داشته باشد.

خلاصه آنکه آیه مذکور بر این دلالت دارد که «بیات» مقابل «نهار» است، چنانچه همه اهل لغت و تفسیر نیز تصریح نموده اند. و در بعضی موارد شرعی آمده است که پایانِ بیتوته، طلوع فجر است که پایان شب نیز می باشد. همانطور که در کافی به سند معتبر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: پس از کوچ اول، اگر شب شد در منی بمان و نباید تا صبح از آنجا بیرون بروی. - . الکافی 4 : 521 -

به زودی روایات بسیاری در این مورد خواهد آمد که استدلال به آنها با کمک آیه مذکور و امثال آن، بی اشکال و قطعی خواهد بود.

هفتم: آیات روزه، یعنی: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» و آیه: «فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» - . بقره / 183 و 184. متن آیات به این صورت است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» {ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد که پرهیزگاری کنید، [روزه در] روزهای معدودی [بر شما مقرر شده است] [ولی] هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد [به همان شماره] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]} روزه واجب که در این آیه بیان شده است، از مغرب تا مغرب روز بعد می باشد، چنانچه بر دیگر امّتها از جمله یهود واجب بوده است. مؤمنان می دیدند و می شنیدند که آنها از مغرب امروز تا مغرب فردا از خوردن و آشامیدن و جماع خودداری می کردند، از این رو خداوند فرمود: «کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ»؛ و در آیات «أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» و «فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ» مجاز نیامده است، زیرا «الیوم» بر مجموعه یک شبانه روز اطلاق می شود؛ بنابراین آیات مذکور ربطی به بحث و تحقیقی که مؤلف برای تحقیق معنای «النهار» در صدد آن هستند ندارد. - و «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ» - . همان / 187 - {در شبهای روزه همخوابگی با زنانتان بر شما حلال گردیده است}و توضیح شب در آیه «حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ... ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ» {تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود سپس روزه را... به اتمام رسانید} که بر معنای «یوم» و هر آیه و روایتی که در باب صوم و با لفظ «یوم» آمده باشد دلالت دارد، مانند آیه «فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِ» - . همان / 196، مائده / 89، و در سوره مریم / 36 «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا» - و امثال آن، و اصل عدم نقل و مجاز و تخصیص است. در مورد «لیلة الصیام» نیز معلوم است که تقیید در آن برای تخصیص معنای «لیله» نسبت به دیگر معانی آن نمی باشد بلکه به معنای شبی است که صبح پس از آن را با روزه شروع می کند.

و کاملاً معلوم و واضح است که «ثمّ» در عبارت «ثُمَّ أَتِمُّوا» برای تَراخی زمانی نیست، بلکه برای تراخی در رُتبه و اشاره به تفاوت حکم شب - یعنی اباحه - و حکم روز - یعنی وجوب إمساک - است، و چنین اطلاقهایی در قرآن شیوع دارد. معنای «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ» این است که آن را بطور کامل و بدون نقص انجام دهید، مانند «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ» - . بقره / 196 - {و برای خدا حج و عمره را به پایان رسانید}.

ممکن است گفته شود: از آنجا که خداوند متعال پیشتر به روزه امر فرموده و با عبارت «لَیْلَةَ الصِّیامِ» به آن اشاره کرده، دیگر احتیاجی نبود دوباره نسبت به روزه امر نماید، لذا در این مرتبه امر به اتمام و عدم نقص کرده است نه اصل روزه. و نیز ممکن است گفته شود: چون قبلاً جماع در شب را پس از تحریم برایشان مجاز فرموده بود و احتمال این توهّم می رفت که با ارتکاب جماع نقصی در روزه ایجاد گردد فرمود «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ» که اشاره به کامل بودن چنین روزه ای دارد، مانند آیه «تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ» - . همان - {این ده [روز] تمام است}

این دو توجیه مناسب است و من کسی را ندیده ام که ایرادی به آن وارد کرده باشد، و مخفی نیست که این دو مجازگویی شایع که امثال آن در قرآن کریم بسیار است و متضمّن نکات بدیعی است که موجب حُسن و بلاغت کلام می گردد، بهتر از آن است که روز و شب را حمل بر مجاز و نقل معنایی کنیم.

کسی که به این آیه استدلال نموده که بین الطلوعین داخل در روز نیست، بدعت گذارده است، زیرا گفته است: لفظ «ثمّ» در حقیقت برای «تَراخی» (فاصله زمانی) استعمال می شود، و ظاهرِ لفظ «اِتمام» در «أتِمّوا» آن است که بعد از حاصل شدن بعضی از یک چیز باشد، و حتما باید برای نهایت مذکور در آیه، آغازی قرار داده شود که قرینه بر آن دلالت کند، و اَقرَب آن است که مبدأ قصد شده در کلام، اول روز باشد تا کلام در قوّت آن باشد که گفته شود: «آنگاه روزه را در زمانی کامل کنید که ابتدای آن از اول روز بوده و به شب منتهی می گردد، و بتواند در کنار آیه «یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ» قرار گیرد. بنابراین در اینجا مقصود رخصت به خوردن از اول شب تا وقت «تبیین» بوده است. و هرگاه گفته شود: «سرت إلی آخر الکوفة» این گونه به ذهن متبادر می شود که از ابتدای آن تا آخرش رفته ام، و نمی توان مبدأ را زمان تبیین قرار داد، زیرا با معنای تراخیِ مستفاد از «ثُمّ» و ظاهرِ معنای «اِتمام» منافات دارد. همچنین، مبدأ نمی تواند بخشی از روز - بدون تعیین - و یا قسمت معینی از روز مثل نصف یا یک سوم و امثال آن باشد.

بنابراین می گوییم: اگر طلوع خورشید، آغاز روز و پایانِ شب باشد، اعتبار این معانی در آیه تقویت می شود، زیرا وقتی خداوند متعال رخصتِ خوردن را به اول شب تا وقت فجر اختصاص داده، این گونه فهمیده می شود که اِمساک در بقیه شب واجب است؛ آنگاه امر به اتمام امساک مذکور از ابتدای روز تا شب کرده، که معنای «ثمّ» و «اتمام» درست می شود و حُسن تعبیر و بیان به این صورت آشکار می گردد، برخلاف زمانی که اگر ابتدای روز فجر باشد، زیرا در این هنگام نه معنای «ثم» صحیح است و نه «اتمام»، مگر با عدول از ظاهر و زحمت و سختی. و حسن تعبیر به این وجه آشکار نمی­شود. پایان.

می­گویم: با توضیحاتی که ما دادیم، ریشه این سخن زده شد، و به این صورت، حُسن تقریر و نظم مطلب آشکار گردید، و ای کاش می دانستم چگونه این قبیل تکلّفات که کلام را به پنهان­کردن و معمّاپردازی می رساند، بهتر از حمل آن بر مجاز شایع در کلام بُلغاست؟! با این حال ما می گوییم بنابر توضیحاتی که آوردیم اصلاً نیازی به حمل بر مجاز هم نیست؛ و به بلاغت و طراوت کلام دست یافته ایم، چون می­گوییم: امر سابق، برای بیان شروع روزه کفایت می کرد که با «لَیْلَةَ الصِّیامِ» به آنها آگاهی داده، و تعیین جماع و خوردن و آشامیدن با «حتّی یتبیّن» نیز بر آن دلالت داشت - چنانچه قائلِ فاضلِ کلام بالا نیز فرموده - که انگار خداوند گفته است: بعد از آنکه روزه را به امر ما شروع کردید واجب است آن را تا شب ادامه دهید و کاملش کنید! پس دیگر چه نیازی به حمل بر مجاز در «ثُمّ» یا «اِتمام» داریم؟! و چه جای درنگی بر این وجه است که اول روز، طلوع خورشید باشد و «ایام» در این مواضع، حمل بر مجاز گردد؟

و چه بسا آن مرحوم گمان برده که حتماً باید برای اِتمام، نقطه شروعی تعیین کرد، که این توهّمی فاسد است؛ زیرا وقتی می گوییم: «هرگاه کاری را شروع کردی آن را به پایان برسان!» نیازی نیست که شروعِ آن، حدّ و مرزِ معینی داشته باشد. و ادّعایی که ایشان کرده و گفته وقتی کسی می گوید «تا آخر کوفه رفتم» از سخن او متبادر می گردد که از اوّل کوفه راه افتاده بوده، قابل قبول نیست، بلکه در چنین جمله ای مبدأ حرکت فقط با قرینه­ها معلوم می شود.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان می گوید: مقصود از «لیلة الصیام» شبی است که فردای آن روزه می گیرند. و در توضیح «حَتَّی یَتَبَیَّنَ» گفته است: یعنی تا زمانی که برایتان معلوم و روشن شود و کاملاً «نخ سفید» یعنی روز را از «نخ سیاه» یعنی شب تشخیص دهید؛ بنابراین ابتدای روز، طلوع فجر دوم است. و گفته اند: سفیدیِ فجر از سیاهیِ شب است؛ و نیز گفته اند: سفیدیِ اول روز، از سیاهیِ آخر شب است. پایان کلام طبرسی. - . مجمع البیان 2 : 280 و 281 -

رازی در توضیح «اُحِلَّ لَکُمْ...» گفته است: اقتضای این کلام آن است که «حلال بودن» در تمام شب حاصل باشد، زیرا «لیلة» به خاطر ظرفِ زمان بودن، منصوب شده است، که چنانچه شخص، تمام شب را به جماع می گذراند، «لیلة» فقط به عنوان ظرف برای آن می بود، وگرنه ظرفِ زمان برای جماع فقط بخشی از شب است نه تمام شب؛ بنابراین نَسخِ حکم با این لفظ صورت گرفته است، و عبارت بعد از آن یعنی از «کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ» نقشِ تأکید برای این ناسخ را دارد. امّا کسی که می گوید از جمله «أُحِلَّ لَکُمْ...» فهمیده می شود که جماع در شب جایز است و این مقدار، اقتضای حصول نسخ به وسیله آن را ندارد، بنابراین ناسخ، جمله «وَ کُلُوا...» می باشد. پایان سخن وی. این دو فاضل از دو گروه - شیعه و سنی - شب و روز را در آن آیات چنان که مشاهده می­کنی، تفسیر کرده اند.

هشتم: آیه «وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ» - . طه / 130 - {و برخی از ساعات شب و حوالی روز را به نیایش پرداز} که قرار گرفتنِ «أطراف النهار» در مقابل «آناء اللیل» موجب می شود که آن را بر اطرافی حمل کنیم که جزء روز محسوب می شوند.

و بنابر مشهور، که تسبیح را بر نماز حمل کرده اند، در طرف ابتدای روز فقط نماز صبح می باشد، پس وقت آن داخل در روز است. و چه بسا جمع شود، و این جمع به اعتبار وقت ظهر و عصر یا اِجزاء دو وقت نماز صبح و عصر باشد، و شاید قول اول، اظهر باشد، که پیشتر در مورد آن صحبت شد.

نهم: آیه «قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً... إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً * إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً» - . مزّمّل / 1- 7 - { به پا خیز شب را مگر اندکی، نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه... قطعا برخاستن شب رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است، [و] تو را در روز آمد و شدی دراز است}. تردید در این روا نیست که «لیل» در این آیه و کلام مفسّران، که قیام و عبادت در آن واجب بوده و بعد نسخ شده، مدت زمانی است که پایان آن طلوع فجر بوده، و نصف و دوسوم و یک سوم، نسبت به شب به همین معنا است. و هر کس به روایات و اقوال بیان شده در این مورد مراجعه کند، برایش شکی در آنچه ما گفتیم باقی نخواهد ماند. همچنین در مورد جمله «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ» از روایات و کلام مفسّران معلوم می شود که شأن نزولش در نماز شب است، و وقت آن تا طلوع فجر می باشد.

طبرسی رحمه الله - . مجمع البیان 10 : 378 - گفته است: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: «ناشئة اللیل» یعنی بیداری در آخر شب تا نماز شب است .

در این مورد روایاتی در باب نماز شب خواهد آمد.

دهم: آیه «فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ... إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ» - . هود / 81 - { پس پاسی از شب گذشته خانواده ات را حرکت ده... بی گمان وعده گاه آنان صبح است مگر صبح نزدیک نیست}. رازی در تفسیر خود گوید: قطعه ای از شب، یعنی بخشی از شب، و این مانند بخشی از شب است که مقصود این است که شبانه از شهر بیرون روید تا هنگام نزول عذاب که موعدش صبح است، در شهر نباشید. نافع بن ازرق به عبدالله بن عباس گفته است: آیه «بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ» را برایم توضیح بده. ابن عباس گفت: آن آخر شب یعنی سحر است. و روایت شده که وقتی فرشتگان به لوط گفتند «إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ»، لوط گفت: می خواهم عذاب زودتر از این بیاید، بلکه همین لحظه، و آنها گفتند «آیا صبح نزدیک نیست؟!». مفسران گفته اند: وقتی لوط علیه السلام این سخن را شنید، خانواده خود را شبانه از شهر بیرون برد. پایان. او در جای دیگری می گوید: «قِطَع» در آخر شب است، گفت: در را باز کن و ستارگان را ببین که چقدر از شب مانده است! ظاهر این آیه و آیه «نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ» - . قمر / 34 - {در سحرگاهشان رهانیدیم} و نیز « وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ» - . همان / 38 - {و به راستی که سپیده دم عذابی پیگیر به سر وقت آنان آمد} و کلام مفسران این است که نجات خانواده لوط علیه السلام در شب، و عذاب قومش در روز بعد از فجر بوده است، که برخی از سخنان مفسران در مورد آن قبلاً ذکر شد.

یازدهم: «وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ * وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» - . صافّات / 137 و 138 - { و در حقیقت شما بر آنان صبحگاهان، و شامگاهان می گذرید آیا به فکر فرو نمی روید}. خداوند سبحان در این آیه شب را در مقابل صبح قرار داده است، یعنی ما بعدِ صبح جزء شب نیست. طبرسی رحمه الله گفته است: یعنی در رفتن و آمدنتان به شام، از منزلهای آنها و روستایشان در روز و شب عبور می کنید. بیضاوی گفته است: «مصبحین» یعنی در حالی که وارد صبح شده اید، و «باللیل» یعنی عصر یا شبانه روز. رازی گوید: زیرا آن قوم به شام سفر می کردند، و مسافر بیشتر شبانه و در اول روز سیر می نماید؛ به همین سبب خداوند تعالی این دو وقت را معین فرموده است. پایان نقل قول.

واحدی در تفسیر خود «الوسیط» گفته است: «مُصبحین» یعنی روزانه. پس معلوم شد که مفسّران هم، طبق برداشت ما از آیه فهمیده اند.

دوازدهم: آیه «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» - . آل عمران / 72 - {و جماعتی از اهل کتاب گفتند در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد ایمان بیاورید و در پایان [روز] انکار کنید شاید آنان [از اسلام] برگردند} که در بسیاری از روایات، «ایمان» در ابتدای روز به نماز در اول روز تفسیر شده که بی تردید، نماز صبح است.

چنانچه علی بن ابراهیم - . تفسیر قمّیّ : 95 - از ابوالجارود از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه آمد و به سمت بیت المقدس نماز می خواند؛ یهودیان از این امر تعجب کردند، پس وقتی خداوند پیامبر را از جهت بیت المقدس به سمت مسجد الحرام گرداند، یهودیان نگران شدند. تغییر قبله در نماز ظهر صورت گرفت؛ پس آنها گفتند: محمد نماز صبح را به سمت قبله ما خواند، پس به آنچه در اول روز بر محمد نازل شده بود ایمان بیاورید و به آخر آن کافر شوید - و مقصودشان قبله بود هنگامی که رسول خدا به سمت مسجد الحرام نماز می خواند - تا شاید به قبله ما بازگردند.

رازی گفته است: «وجه النهار» اول روز است، و وجه در لغت روبروی هر چیزی را گویند، زیرا اولین قسمت آن چیز است که با آن روبرو می شوند، چنانچه به ابتدای لباس «وجه لباس» می گویند. و ادامه می دهد: ابن عباس گوید: وَجهِ روز، اول روز و مقصود در آیه، نماز صبح است. «وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ» یعنی نماز ظهر، و ماجرا از این قرار است که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از ورود به مدینه، به سمت بیت المقدس نماز می خواند که موجب خوشایند یهودیان بود و طمع کردند که ایشان هم از آنان است؛ پس وقتی خداوند روی پیامبر را به سمت کعبه گرداند، وقت نماز ظهر بود؛ لذا کعب بن اَشرَف و دیگران گفتند: «آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ» {در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد ایمان بیاورید} یعنی به قبله نماز صبحش ایمان بیاورید که همان حق است، و به قبله نماز ظهرش کافر شوید که در آخر روز بود، و آن کفر است.

آنگاه روایت دیگری آورده که از این قرار است: «هنگامی که قبله به سمت کعبه تغییر کرد، بر آنها گران آمد؛ بعضی از آنها به دیگران گفتند: در اول روز به سمت کعبه نماز بخوانید، و در آخر روز به قبله صبحگاهی کافر شوید و به سمت صخره نماز بخوانید، تا شاید بگویند: اهل کتاب دانشمند هستند، پس اگر بطلان این قبله برایشان واضح نبود، رهایش نمی کردند، سپس از این قبله برمی گردند».

مرحوم طبرسی گوید: وَجهِ روز، اول روز است و بعد همان روایات را بطور مجمل ذکر می کند. بیضاوی و دیگر مفسران هم به همین ترتیب به موضوع پرداخته اند.

سیزدهم: «فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً» - . انعام / 96 - { [هموست که] شکافنده صبح است و شب را برای آرامش قرار داده} که از ذکر «اصباح» و «لیل» در کنار هم، معلوم می شود صبح جزء شب نیست. رازی گوید: لیث گفته است: صُبح و صَباح، آغاز روز هستند، که «اِصباح» هم گفته می شود. خداوند می فرماید: «فالِقُ الْإِصْباحِ» یعنی شکافنده صبح. و گفته شده که اِصباح، مصدر است و صبح به آن نامیده شده است. مرحوم طبرسی گفته است: خداوند سبحان از نعمت عظیم خود خبر می دهد که شب را برای سکون و آرامش و روز را برای عمل و تکاپو قرار داده است، و با پشت سر هم بودنِ آنها، بر کمال قدرت و حکمت خود دلیل آورده است .

چهاردهم: آیه «وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً» - . اسراء / 78 - {و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است}، که روایات مستفیض بلکه متواتری نقل شده که مقصود از «مشهود»، نظارت فرشتگان شب و فرشتگان روز بر آن است؛ پس معلوم شد که «نهار» نزد فرشتگان و در آسمان نیز از طلوع فجر آغاز می گردد. روایات نیز در این باب پیشتر ذکر شد؛ همچنین ذکر صبح در کنار «تهجّد در شب» قرینه دیگری برای تأکید و تقویت مطلب می باشد، و روشن است که تهجّد به قیام تا نماز صبح گفته نمی شود.

رازی گوید: همه گفته اند معنای آیه این است که فرشتگان شب و فرشتگان روز هنگام نماز صبح پشت سر امام جمع می شوند؛ فرشتگان روز پیش از عروج فرشتگان شب در حالی که نماز صبح برگزار شده است فرود می آیند؛ و هنگامی که امام از نمازش فارغ شد، فرشتگان شب عروج می کنند و فرشتگان روز می مانند. طبرسی رحمه الله گوید: همه مفسران گفته اند معنای آیه این است که فرشتگان شب و فرشتگان روز شاهد بر نماز صبح هستند. دیگر مفسران غیر از رازی و طبرسی نیز همین را گفته اند.

شیخ، کلینی و صدوق - . ر.ک: التهذیب 1 : 144، الکافی 3 : 283، علل الشرائع 2 : 25، تفسیر قمّی : 386 - و دیگران از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که در تفسیر این آیه فرمود: یعنی فرشتگان شب و فرشتگان روز شاهد بر نماز صبح هستند، پس وقتی بنده نماز صبح را هنگام طلوع فجر بگزارد، دوبار برایش ثبت می شود: هم فرشتگان شب ثبت می کنند و هم فرشتگان روز.

و به سند دیگری از آن حضرت روایت است - . أمالی طوسی 2 : 306 - که فرمود: وقت طلوع فجر، فرشتگان شب بالا می روند و فرشتگان روز پایین می آیند، و من دوست دارم که هم فرشتگان شب و هم فرشتگان روز بر نمازم شاهد باشند .

پانزدهم: آیه «وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ» - . قمر / 38 - {و به راستی که سپیده دم عذابی پیگیر به سر وقت آنان آمد}؛ که وقت عذاب، «صبح» و «بُکرة» تعیین شده است. اهل لغت تصریح کرده اند که «بُکرة» آغاز روز است، و خداوند می فرماید «إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ». راغب اصفهانی در مفردات آورده است: اصل این کلمه «بُکرة» و اول روز می باشد، و فعل نیز از آن مشتق شده است، مثلاً وقتی شخصی صبح زود خارج می شود می گویند: «بکر فلان بکوراً» زمانی که ابتدای صبح خارج شود. در تفسیر کشّاف آمده است: «وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً» یعنی اول روز یا وقت پگاه، مانند «مُشْرِقِینَ و مُصْبِحِینَ». بیضاوی می گوید: «بکرة» بطور غیر منصرف نیز خوانده شده که مقصود از آن، اوّل یک روز معیّن است. و همو در تفسیر آیه «فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا» - . مریم / 11 - {ایشان را آگاه کرد که روز و شب به نیایش بپردازید} می گوید: از ابوالعالیه روایت شده که «بکره» نماز صبح و «عشیاً» نماز عصر است. همچنین ظاهر کلام خداوند که پیشتر فرمود «نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ» آن است که از صبح به بعد دیگر داخل در وقتِ سحر نیست، چنانچه اهل لغت هم تصریح کرده اند، و جماعتی گفته اند: سحر، آخر شب را گویند. و رازی گوید: «نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ» یعنی به آنها امر کردیم که در آخر شب از شهر خارج شوند، و سحَر، اندکی پیش از صبح را گویند. و گفته شده: سحَر عبارت است از یک ششمِ آخرِ شب. در کشّاف آمده است: «نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ» یعنی در پاره ای از شب که یک ششمِ آخر آن است. و بیضاوی گوید: یعنی در سحر آنها را نجات دادیم، که سحر عبارت است از آخر شب، و آنچه در «الاساس» آمده بود، پیشتر ذکر گردید.

شانزدهم: «یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ» - . نور /36 - {در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند}؛ بیشتر مفسّران «الغدو» را به نماز صبح تفسیر کرده اند. اهل لغت تصریح کرده اند که «غداة» جزء روز بوده، پس نماز صبح جزء نمازهای روزانه است. در «النهایة» آمده است: غدوه، مصدرِ مرّه از غُدُو است، یعنی حرکت در ابتدای روز، و متضادِ آن «روح» است. «غُدوه» - به ضم غین - فاصله میان نماز صبح و طلوع خورشید را گویند. و در قاموس گوید: غُدوه - به ضم غین - به معنای پگاه و یا مدت زمان بین نماز صبح و طلوع خورشید است، مانند «غداة» و «غدیَة»، و «تغدَّی» خوردن اول روز است. خلیل در کتاب العین آورده: «غداء» خوراکی است که در اول روز خورده می شود. و در مصباح اللغه آمده است: غدا غدوّاً از باب قعَدَ، یعنی به وقت پگاه رفت، یعنی مابین نماز صبح و طلوع خورشید.

هفدهم: آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً * وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً» - . احزاب / 41 و 42 - {ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را یاد کنید یادی بسیار، و صبح و شام او را به پاکی بستایید} پیشتر گفته شد که بیشتر مفسّران، تسبیح پگاه را به نماز صبح تفسیر کرده اند. اهل لغت نیز تصریح کرده اند که «بکرة» اول روز است - چنانچه گذشت - و در مصباح اللغه آمده است: «بکره» از «غداة» است و جمع آن «بُکَر» می باشد، مانند غُرفه که جمع آن غُرَف است. تا اینکه گوید: ابوزید در کتاب المصادر گفته است: بکر بُکوراً و غَدا غدُوّاً هردو از ابتدای روز هستند.

هجدهم: «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ» - . غافر / 55 - {و به سپاس پروردگارت شامگاهان و بامدادان ستایشگر باش} قبلاً توضیح و وجه استدلال به آن گفته شد. مرحوم طبرسی رحمه الله می گوید: گفته شده که معنایش این است که «به امر پروردگارت شبانگاه، از زوال خورشید تا شب، و از طلوع فجر دوم تا طلوع خورشید نماز بخوان. به نقل از مجاهد.

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: «ای فرزند آدم، ساعتی پس از پگاه و ساعتی پس از عصر مرا یاد کن؛ و با این کار، خودم برای رفع همه حوائج مهمّت کافی خواهم بود» .

رازی گفته است: «اِبکار» مصدر اَبکَرَ یُبکِرُ زمانی که خارج می­شود برای کاری در ابتدای روز. این معنای اصلیِ لغویِ آن است، که سپس زمان ما بین طلوع فجر تا بالا آمدن خورشید را اِبکار نامیده اند. همو در جای دیگری می گوید: گفته شده که «عَشی» و «اِبکار» نماز عصر و نماز صبح هستند، و گفته شده که اِبکار عبارت است از اوّل تا نیمه روز، و عَشِی از نیمه تا آخرِ روز است. و نیز گفته شده که مقصود در این آیه، ابتدا و انتهای روز است. بیضاوی گوید: اِبکار از طلوع فجر تا بالا آمدن خورشید است.

نوزدهم: آیه «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ * وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ» - . ق / 39 و 40 - {و پیش از برآمدن آفتاب و پیش از غروب به ستایش پروردگارت تسبیح گوی، و پاره ای از شب و به دنبال سجود [به صورت تعقیب و نافله] او را تسبیح گوی} که از ذکر این اوقات در کنار هم معلوم می شود «قبل طلوع الشمس» جزء روز است نه جزء شب، و بیشتر مفسران آن را به نماز صبح تفسیر کرده اند. چنانچه گذشت. و رازی گفته است: «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ» اشاره به ابتدا و انتهای روز دارد. و «و مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ» اشاره به نخستین ساعات شب می باشد.

بیستم: آیه «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً * وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً» - . انسان / 25 و 26 - {و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن، و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب[های] دراز او را به پاکی بستای} زیرا در کنار هم قرار گرفتن بُکره، اصیل و لیل، نشانگر تفاوت آنها با یکدیگر است. ذکرِ «بکره» به نماز صبح تفسیر شده است. در کشاف چنین آمده: «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً» و بر نماز صبح و عصر مداومت کن، «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ» و قسمتی از شب برای خدا نماز بخوان و یا اینکه به معنای نماز مغرب و عشا است. «وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلاً» یعنی برای خدا قسمت زیادی از شب مثل دوسوم، یا نصف یا یک سوم آن را زنده بدار و عبادت کن. رازی و بیضاوی نیز همین را گفته اند با این تفاوت که آنها نماز ظهر را نیز جزء «الاَصیل» دانسته اند. طبرسی رحمه الله گوید: یعنی تا آنجا که می توانی صبح و شب، و یا ابتدای روز و هنگام شب به ذکر خدا و دعا بپرداز یا بُکره، آغاز روز، و اَصیل به معنای شب است، و به این دلیل آن را «اَصیل» گویند که اَصل و ابتدای شب است. واحدی در «الوسیط» گوید: یعنی خداوند را در نماز روز و شب به یگانگی یاد کن، و مقصود نماز صبح و نماز عصر است. «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ» یعنی نماز مغرب و عشا، و «وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا» یعنی نماز مستحبی که بعد از واجب خوانده می شود.

بیست و یکم: «وَ الْفَجْرِ * وَ لَیالٍ عَشْرٍ * وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ * وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ» - . فجر / 1 - 4 - {سوگند به سپیده دم، و به شبهای ده گانه، و به جفت و تاق، و به شب وقتی سپری شود}. با همان توضیحاتی که در مورد تقابل گذشت، همانطور که «لیل و نهار» را در بسیاری از آیات در مقابل هم ذکر کرد، مانند «و اللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی» «وَ الضُّحی وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی». رازی گوید: در مورد قَسَم به فَجر، وجوه متعددی گفته شده: یکی روایتی است از ابن عباس که فَجر همان صبحِ معروف و انفجارِ صبحِ صادق و صبح کاذب است. خداوند تعالی به فجر قسم خورده که با آمدنِ آن، شب پایان می یابد و نور پیدا می شود و مردم و سایر حیوانات از جمله پرندگان و وحوش در پی رزق و روزی خود پراکنده می گردند - تا اینجا که می گوید: - و بعضی از مفسّران گفته اند: مقصود از فجر، تمام طول روز است که خداوند با ذکر ابتدای روز، همه روز را اراده فرموده است. نظیر آن نیز در «وَ الضُّحی» و «وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّی» می باشد.

وجه دوم اینکه: مقصود، خودِ نماز صبح است، که خداوند به آن قسم خورده، زیرا در آغاز روز خوانده می شود و فرشتگان شب و فرشتگان روز برای بر آن جمع می شوند .

آنچه گفته شد تا حدّی از آیات بود که هم اکنون در دسترس بود و به ذهن رسید و می توان بوسیله آنها بر مطلوب استدلال کرد، که به چگونگی استدلال به آنها و امثال آن بطور اجمال اشاره کردیم.

بعضی از فُضلا با استعانت از آیه «یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ» - . نور / 44 - {خداست که شب و روز را با هم جابجا می کند} بر خلاف این مدّعا استدلال کرده و گفته­اند: در تفسیر آن گفته شده که خداوند با پیاپی آوردن شب و روز و یا کم و زیاد کردن آنها و یا تغییر احوال آنها به وسیله گرما و سرما و تاریکی و نور و هرچیز دیگری که شامل اینها بشود، «تقلیب» می فرماید. و به عقیده ما، تمامیِ این وجوه خلاف ظاهر است، زیرا میان «تقلیب» یک چیز با تبدیل آن و پیاپی آمدن آنها تفاوت است، و آنچه از «تقلیب» فهمیده می شود، قراردادنِ آخرِ یک چیز، در ابتدا و به عکس است. - . اشکالی که به آن است این که: روشن­ترین معنای تقلیب، برگشتن از حالت و صورت خود به سر و ته شدن آن است، چنانچه می گویند: «قلّب الامر ظهراً لبطن» یعنی آن چیز را پشت و رو کرد. و می گویند: «تقلب الشیء ظهراً لبطن» یعنی آن چیز پشت و رو شد، مانند مار که روی شن داغ تقلّب می کند. و اینکه در باب تفعیل استعمال شده بخاطر تدریجی بودن آن است، امّا وقت اعتبار و محاسبه هنگام نیمه روز و نیمه شب است، یعنی کسی که محیط به کره زمین باشد و آن را در امتداد دیدِ خود تصور نماید، وقتی در روز به کره زمین نگاه می کند، بلندترین قسمت زمین را - مثلا - نورانی به نور روز و قسمتهای پایین را تاریک به تاریکی شب می بیند، و وقتی پس از - مثلا - دوازده ساعت به زمین متوجه می شود، شب و روز را محیط بر کره زمین می بیند در حالی که پشت و رو شده است، با این تفاوت که این اتفاق بصورت تدریجی افتاده است، و از اینجاست که با لفظ «یقلّب» یعنی باب تفعیل و همراه با تشدید استعمال شده است. -

و این مسئله فقط با توجه به معنایی که ذکر کردیم، هم در شب اتفاق می افتد و هم در روز، بنابراین که در اول شب، سرخی در جهت مغرب است و آنگاه رفته رفته تاریکیِ شب زیاد می­شود و سرخی زائل می گردد، و زردی و سفیدی عارض می گردد، آنگاه سفیدی بالا می آید و آسمان را فرامی گیرد، سپس سیاهی افق را فرامی گیرد و تاریکی شب رفته رفته زیاد می شود. و اگر اثر زیاد شدنِ تاریکی تا نیمه شب ظاهر نگردد و رأس سایه مخروط - . امّا ایشان نسبت به اینکه سر سایه مخروط بلکه اکثر آن از کره هوا بیرون است، غافل مانده، پس هیچ سلطه و احاطه ای برای این سایه نسبت به کره زمین نیست، بنابراین نه سیاهی آن زیادتر می شود و نه شفق آن پس از مغرب کم می شود، مگر هنگام طلوع فجر و روشن شدن هوا در محل طلوع خورشید. - به دایره نصف النهارِ روی زمین برسد و مخروط قائم یا مایل به سمت جنوب یا شمال باشد و بُعد آن از جهت مشرق و مغرب مساوی باشد، و سپس با زائل شدن شب، رأس مخروط هم از دایره نصف النهار به جهت مغرب مایل گردد و تاریکی شروع به کم شدن کند، حتی اگر از نظر حسّی قابل درک نباشد، و اوضاع واقع در نصف اول به عکس شود، نور به سمت مشرق متمایل می شود تا اینکه اثر نورِ فراگیر در افق شرق پدیدار گردد، و بعد از آن فجر عارض می گردد و سپس زردی و سرخیِ مشرق پیدا می شوند تا اینکه خورشید از سمت مشرق طلوع کند.

این حالتها، همراه با برگرداندن حالت اول و وارونه شدن امر آن است. و همچنین هنگامی که خورشید از مشرق طلوع می کند، نور در جهات شرقی زیاد می گردد و سایه از جهت غرب کشیده می شود، و هرچه بالاتر می رود، سایه کوتاه تر و نور و شعاع و ارتفاع خورشید و هرچه مترتب بر آن است زیاد می گردد تا وقتی که خورشید به زوال می رسد و همه چیز به عکس می شود، یعنی جهات غربی، حکم جهات شرقی و برعکس را می گیرند. پایان.

می­گویم: در پاسخ به ایشان می گوییم: این سخن با دیگر آیات مخالف است و با آنها تناسب ندارد. در آن آیات بحث از داخل کردن شب در روز و پیچیدن شب بر روز - . مقصود از داخل کردن شب در روز و بالعکس، و نیز پیچیدن شب بر روز، بیش از مدت یک شبانه روز - بر حسب تغییر فصول - نیست، بلکه مقصود داخل کردن شب و سیاهی آن در دل روز و نور آن از سمت مغرب و بطور ممتد است. و داخل کردن روز در دل شب در مشرق نیز چنین است، البته این حالت برای کسی که دیده و فکر و خیال خود را بیرون از زمین می برد و روح خود را به آسمان عروج داده و کره زمین را مقابل خود تصور می کند، حاصل می شود، و در این حالت می بیند که چگونه سیاهی شب از سمت مغرب در دل نور نفوذ می کند، و چگونه نور روز در جانب مشرق در پشت شب وارد می شود.................. - و غیر آن مطرح شده بود، و معلوم است که تفسیرِ یک آیه باید با سیاق دیگر آیات تناسب داشته باشد، علاوه بر اینکه بحث از «تقلیب» شب و روز نیست، بلکه نیمی از شب و نیمی از روز است؛ و بنابر قولِ برگزیده ما، می توان آن را به وجه دیگری توجیه کرد که اظهر است و با دیگر آیات تناسب و توافق بیشتری دارد، یعنی گفته شود: شب، برعکس روز است و روز هم از همه جهت برعکس شب است، زیرا ابتدای روز، با پیدایش سفیدی، سپس زردی، بعد سرخی و آنگاه طلوع خورشید است، و هرچه خورشید در آسمان بالاتر می رود نورش بیشتر می شود و به همین ترتیب است تا وقت زوال؛ و پس از زوال همواره نور به کاستی می گراید تا وقتی که ناپدید شود و در پی آن شب به ترتیب و صفاتِ بر عکس روز شروع می شود، یعنی ابتدا خورشید غروب می کند، بعد به ترتیب سرخی، زردی و سفیدی پیدا می شود تا اینکه تاریکی زیاد می شود تا نیمه شب، و پس از نیمه شب تاریکی کاهش می یابد تا طلوع فجر. بنابراین شب و روز، مقلوب و برعکس همدیگر هستند.

و می توان گفت: نکته در اینکه شفق در یکی از دو طرفِ روز و در آخر شب قرار گرفته این است که انسان پس از خواب و استراحت، کمترین نوری را برای حرکت و فعالیت جهت دنیا و آخرت خود غنیمت می شمارد، اما در پایان روز، به خاطر کثرت اشتغال در روز و بیزاری از نور، کمترین تاریکی را برای استراحت و ترک کار غنیمت می شمارد، از این رو شفق جزو شب به حساب آمده است.

اما استدلال به اینکه غَسَق پایان تاریکی و حد وسط طلوع و غروب است، زمانی درست خواهد بود که مقصود از غسَق، جزء غیر قابل تقسیمِ شب باشد، مانند زوال، در صورتی که چنین نیست، بلکه ظاهرِ اطلاق کلام اهل لغت، نشانگر آن است که غسَق، مدت زمانی در وسط شب است که بیشترین حدّ تاریکی را دارد، بنابراین ممکن است ابتدای آن مطابق با حد وسط غروب تا فجر باشد.

امّا روایاتی که در این مورد وارد شده، بیش از حدی است که بتوان در یکجا جمع کرد، ولی ما دراینجا به حد کفایت و برای دلالت بر مقصود، و از باب «جرعه ای از برکه» و «مُشتی از خرمن بزرگ»، چند روایت را ذکر می کنیم و از خداوندِ دانایِ توانا، یاری می طلبیم.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو حَنِیفَةَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَمْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قَالَ مَسِیرَةُ یَوْمٍ بَلْ أَقَلُّ مِنْ ذَلِکَ قَالَ فَاسْتَعْظَمَهُ فَقَالَ یَا عَاجِزُ لِمَ تُنْکِرُ هَذَا إِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ تَغْرُبُ فِی الْمَغْرِبِ فِی أَقَلَّ مِنْ یَوْمٍ تَمَامَ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]الاحتجاج: سماعه روایت می کند: ابوحنیفه به امام صادق علیه السلام گفت: فاصله میان مشرق و مغرب چقدر است؟ فرمود: مسیر یک روز بلکه کمتر از آن! ابوحنیفه این پاسخ را انکار کرد. امام فرمود: ای عاجز، چرا انکار می کنی؟ خورشید در کمتر از یک روز از مشرق طلوع و در مغرب غروب می کند! پایان روایت. - . الاحتجاج : 197 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره أن الأقل باعتبار انضمام ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس و إن أمکن أن یکون باعتبار الأفق الحسی و الأفق الحقیقی لکنه بعید و الاستدلال بالظواهر.

**[ترجمه]ظاهر روایت آن است که مقصود از «کمتر از یک روز» با احتساب انضمام مدت زمان میان طلوع فجر تا طلوع خورشید می باشد، گرچه ممکن است به اعتبار افقِ حسّی و افقِ حقیقی باشد، اما بعید به نظر می رسد، و باید به ظواهر استدلال کرد.

**[ترجمه]

«2»

الْعِلَلُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ

ص: 105


1- 1. الاحتجاج: 197.

الْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام لِمَ جُعِلَتْ صَلَاةُ الْفَرِیضَةِ وَ السُّنَّةِ خَمْسِینَ رَکْعَةً- لَا یُزَادُ فِیهَا وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهَا قَالَ إِنَّ سَاعَاتِ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ فِیمَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ سَاعَةٌ وَ سَاعَاتُ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً فَجَعَلَ لِکُلِّ سَاعَةٍ رَکْعَتَیْنِ وَ مَا بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الشَّفَقِ غَسَقٌ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع، الخصال: ابوهاشم خادم روایت می کند: به حضرت ابوالحسن علیه السلام گفتم: چرا نمازهای واجب و مستحب دقیقاً پنجاه رکعت است و کم و زیاد ندارد؟ فرمود: شب دوازده ساعت است و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب یک ساعت فاصله است؛ روز هم دوازده ساعت است که برای هر ساعتی دو رکعت قرار داده شده، و از غروب آفتاب تا پنهان شدن شفق، غَسَق نامیده می شود. - . علل الشرائع 2 : 17، الخصال 2 : 85 -

**[ترجمه]

بیان

هذا اصطلاح آخر للیل و النهار و للساعات المعوجة سوی المشهور و کان مشهورا بین أهل الکتاب و لا یدل علی شی ء من طرفی النزاع و قال أبو ریحان البیرونی فی القانون المسعودی نقلا عن براهمة الهند أن ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس و کذلک ما بین غروب الشمس و غروب الشفق خارجان عن اللیل و النهار بل هما بمنزلة الفصل المشترک.

**[ترجمه]این اصطلاح دیگری برای شب و روز و ساعات معوّج - غیر منظّم - است که غیرمشهور است، و این اصطلاح بین اهل کتاب مشهور بود، و دلالت بر چیزی از دو طرف دعوا ندارد. ابوریحان بیرونی در «القانون» مسعودی به نقل از براهمه هند گفته است: ما بین طلوع فجر و طلوع خورشید و همچنین ما بین غروب خورشید و غروب شفق، نه جزء شب است و نه جزء روز، بلکه این دو زمان، به منزله فاصله مشترک میان شب و روز هستند .

**[ترجمه]

«3»

الْخِصَالُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ: أَمْلَی عَلَیْنَا تَغْلِبُ سَاعَاتِ اللَّیْلِ الْغَسَقَ وَ الْفَحْمَةَ وَ الْعَشْوَةَ وَ الْهَدْأَةَ وَ السُّبَاعَ وَ الْجُنْحَ وَ الْهَزِیعَ وَ الفغد وَ الزُّلْفَةَ وَ السُّحْرَةَ وَ الْبُهْرَةَ وَ سَاعَاتِ النَّهَارِ الرَّأْدَّ وَ الشُّرُوقَ وَ الْمُتُوعَ وَ التَّرَجُّلَ وَ الدُّلُوکَ وَ الْجُنُوحَ وَ الْهَجِیرَةَ وَ الظَّهِیرَةَ وَ الْأَصِیلَ وَ الطَّفَلَ (2).

**[ترجمه]الخصال: ابواسحاق روایت کرده که «تَغلب» ساعات شب را این گونه برای ما املاء کرد: غَسَق، فَحمه، عَشوه، هَدْأَه، سُبَاع، جُنْح، هَزِیع، فغد، زُلْفَه، سُحْرَه، بُهْرَه. و ساعات روز را این چنین گفت: رَأْد، شُروق، مُتُوع، تَرَجُّل، دُلوک، جُنوح، هَجیرَه، ظَهیرَه، اَصیل و طَفَل. - . الخصال 2 : 85، و در 59 : 4 همین چاپ آن را همراه با شرح مفصلی آورده است. -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی الغسق محرکة ظلمة أول اللیل و قال فحمة اللیل أوله أو أشد سواده أو ما بین غروب الشمس إلی نوم الناس خاص بالصیف و قال العشوة بالفتح الظلمة أو ما بین أول اللیل إلی ربعه و قال أتانا بعد هدء من اللیل و هدء و هدأة أی حین هدأه اللیل و الرجل و الهدو أول اللیل إلی ثلثه و لم یذکر للسباع معنی مناسبا و قال ککتاب الجماع و یحتمل أن یکون سمی بذلک لأنه وقته أو یکون تصحیفا و قال الجنح من اللیل بالکسر الطائفة و یضم و قال هزیع من اللیل کأمیر طائفة أو نحو من ثلثه أو ربعه.

و قال الزلفة الطائفة من اللیل و قال السحر قبیل الصبح و السحرة بالضم

ص: 106


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 17، الخصال ج 2 ص 85.
2- 2. الخصال ج 2 ص 85، و أخرجه فی ج 59 ص 4 من هذه الطبعة مع شرح واف.

السحر الأعلی و قال البهر الإضاءة و ابهارَّ اللیل أی انتصف أو تراکمت ظلمته أو ذهبت عامته أو بقی نحو من ثلثه و البهرة من اللیل وسطه و کأنها الفجر الأول أو الفجران و قال رئد الضحی و رأده ارتفاعه و قال شرقت الشمس شروقا طلعت و قال متع النهار متوعا ارتفع و الضحی بلغ آخر غایته و قال رجل النهار و ترجل ارتفع و قال دلکت الشمس زالت عن نصف النهار.

و قال جنح مال و جنوح اللیل إقباله و الجنح بالکسر الجانب و الکنف و قال الهجیرة نصف النهار عند زوال الشمس مع الظهر أو من عند زوالها إلی العصر و قال الظهیرة حد انتصاف النهار و قال الأصیل العشی و قال طفل العشی محرکا آخره عند الغروب.

**[ترجمه]فیروزآبادی گفته است: «غَسَق» تاریکی آغاز شب را گویند؛ «فحمة اللیل» ابتدای شب، یا تیره ترین وقت شب، یا فاصله بین غروب خورشید تا خواب مردم را گویند که مخصوص فصل تابستان است؛ و «عَشوة» تاریکی یا فاصله بین اول شب تا یک چهارم آن را گویند. و وقتی می گویند «أتانا بعد هدء من اللیل و هدأ و هدأة» یعنی در اول شب تا یک سوم آن و هنگام آرام گرفتن مرد نزد ما آمد. «الهدو» یعنی اول شب تا یک سوم آن. فیروزآبادی برای «سباع» معنای مناسبی نیاورده و فقط گفته است: سباع بر وزن کتاب و به معنای جماع و زناشویی است. و احتمال دارد که نامیدن آن به این سبب باشد که آن موقع معمولاً وقت جماع است، و یا اینکه تصحیفی صورت گرفته باشد. و در ادامه می گوید: «الجِنح من اللیل» - به کسره یا ضمه جیم - به معنای بخشی از شب است. و نسبت «هزیع» به شب، مانند نسبتِ امیر به طایفه است، و امثال آن مثل یک سوم یا یک چهارم. و «الزلفة» بخشی از شب است، و «سحر» ساعتی پیش از صبح می باشد، و «سُحرة» - به ضمه سین - اوج وقت سحر است. «بهر» پرتو و نور را گویند و «ابهارّ اللیل» یعنی شب به نیمه رسید و تاریکی های آن متراکم گردید، یا بیشترِ شب سپری شد، یا حدود یک سوم آن مانده است. و «بُهره» از شب، نیمه شب را گویند، گویی فجر اول یا هر دو فجر است. و «رئد الضحی و رأده» یعنی بلند شدن روز. و «شرقت الشمس شروقا» یعنی خورشید طلوع کرد. و «متع النهار متوعاً» یعنی روز ارتفاع گرفت و به آخرین ساعت خود رسید. و «رجل النهار و ترجّل النهار» یعنی ارتفاع گرفت و گفته است «دلکت الشمس» یعنی خورشید از نصف النهار عبور کرد .

و «جنح» یعنی مایل شد، و «جنوح اللیل» یعنی آمدنِ شب، و «جِنح» به کسر جیم یعنی جانب و طَرَف، و «هَجیره» نصف النهار را گویند به هنگام ظهر یا از زوال تا عصر. و «ظهیره» وسط روز است، و «اَصیل» شامگاه می باشد، و «طَفَلَ العَشِی» هنگام غروب است.

**[ترجمه]

أقول

لم أجد للفغد معنی و لعله تصحیف و لیس فیه دلالة صریحة علی أحد الجانبین و إنما ذکرناه للمناسبة.

**[ترجمه]برای «فغد» معنایی نیافتم، و شاید تصحیف در آن صورت گرفته باشد، و البته دلالت صریحی هم بر هیچ کدام از دو نظریه ندارد، و فقط به مناسبت بحث آن را ذکر کردیم.

**[ترجمه]

«4»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ: سَأَلَ نَصْرَانِیُّ الشَّامِ الْبَاقِرَ علیه السلام عَنْ سَاعَةٍ مَا هِیَ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَا هِیَ مِنَ النَّهَارِ أَیُّ سَاعَةٍ هِیَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ قَالَ النَّصْرَانِیُّ إِذَا لَمْ یَکُنْ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ لَا مِنْ سَاعَاتِ النَّهَارِ فَمِنْ أَیِّ سَاعَاتٍ هِیَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مِنْ سَاعَاتِ الْجَنَّةِ وَ فِیهَا تُفِیقُ مَرْضَانَا فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ أَصَبْتَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: نصرانیِ شامی از امام باقر علیه السلام در مورد ساعتی پرسید که نه از شب است و نه از روز که این کدام ساعت است؟ امام فرمود: مدت زمان بین طلوع فجر تا طلوع خورشید. نصرانی گفت: اگر نه جزء شب است نه جزء روز، پس چه وقتی است؟ فرمود: از ساعات بهشتی است، و در آن ساعت، بیماران ما شفا می یابند. نصرانی گفت: درست گفتی! - . تفسیر قمّی : 89، الکافی 8 : 123 -

**[ترجمه]

بیان

أقول قد مر أن هذا اصطلاح آخر کان معروفا عند أهل الکتاب فلذا أجابه علیه السلام علی وفق معتقده و قوله علیه السلام من ساعات الجنة أی شبیهة بها و لا یبعد أن یکون المراد أنها لا تحسب فی انتصاف اللیل و لا فی انتصاف النهار.

**[ترجمه]مؤلف گوید: پیشتر هم گذشت که این یک اصطلاح دیگری است که نزد اهل کتاب معروف بوده، از این رو امام علیه السلام مطابق اعتقاد خودشان به او پاسخ دادند که بین الطلوعین از ساعات بهشتی است، یعنی شبیه به آن است، و بعید نیست که مقصود این باشد که نه جزء وسط شب است و نه وسط روز.

**[ترجمه]

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ مُوسَی عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ أَجَابَ فِی مَسَائِلِ یَحْیَی بْنِ أَکْثَمَ الْقَاضِی أَمَّا صَلَاةُ الْفَجْرِ وَ مَا یُجْهَرُ فِیهَا بِالْقِرَاءَةِ وَ هِیَ مِنْ صَلَاةِ النَّهَارِ وَ إِنَّمَا یُجْهَرُ فِی

ص: 107


1- 1. تفسیر القمّیّ: 89 فی حدیث طویل و تراه فی الکافی ج 8 ص 123.

صَلَاةِ اللَّیْلِ قَالَ جَهِّرْ فِیهَا بِالْقِرَاءَةِ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُغَلِّسُ فِیهَا لِقُرْبِهَا بِاللَّیْلِ (1).

تحف العقول، مرسلا: مثله (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام هادی علیه السلام در پاسخ به یحیی بن اَکثَم قاضی که گفت: چرا در نماز صبح قرائت بلند خوانده می شود در حالی که جزء نمازهای روزانه است، و فقط در نمازهای شامگاهی باید نماز بلند خوانده شود؟ فرمود: قرائت را در نماز صبح بلند بخوان، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله آن را در تاریکی می خواند که نزدیک به نماز شب بود. - . علل الشرائع 2 : 13 -

تحف العقول: این روایت را بصورت مُرسَل نقل کرده است. - . تحف العقول : 508 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

«6»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ وَ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الصَّلَاةُ الْوُسْطَی صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ هِیَ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ وَسَطُ صَلَاتَیْنِ بِالنَّهَارِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ صَلَاةِ الْعَصْرِ الْخَبَرَ(3).

العیاشی، عن زرارة: مثله (4) معانی الأخبار، عن محمد بن الحسن عن محمد بن الحسن الصفار عن أحمد بن محمد بن عیسی عن عبد الرحمن بن أبی نجران و الحسین بن سعید معا عن حماد عن حریز عن زرارة: مثله (5)

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: «صلاة الوسطی» نماز ظهر است، و اولین نمازی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله خواند، و وسط دو نماز روزانه یعنی نماز صبح و نماز عصر واقع شده است... - . علل الشرائع 2 : 43 -

تفسیر عیاشی: به نقل از زراره مانند آن را آورده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 127 -

معانی الاخبار: از زراره مانند آن را نقل کرده است. - . معانی الاخبار : 332 -

**[ترجمه]

توضیح

أقول هذه الروایة مع ورودها بأسانید صحیحة صریحة فی کون وقت الفجر من النهار و ما قیل من أن قوله علیه السلام بالنهار قید لصلاة الظهر لا لصلاتین و المعنی أن صلاة الظهر وسط صلاتین مع کونها بالنهار و هذا یوجب فضلها و الکلام مسوق لبیان کونها الصلاة الوسطی و لا ینافی تسمیتها بصلاة وسطی لما ذکر اشتراکها مع صلاة العصر فی الصفة المذکورة مع أنه یحتمل أن یکون المراد أنها أول صلاة صلاها

رسول الله صلی الله علیه و آله و الحال أنها علی الصفة المذکورة حتی لا یشارکها صلاة العصر و یحتمل أن یکون الظرف لغوا متعلقا بقوله صلی فلا یخفی ما فیه من التهافت و التکلف.

ص: 108


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 13.
2- 2. تحف العقول: 508 ط الإسلامیة.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 43.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 127.
5- 5. معانی الأخبار: 332.

أما الوجه الأول فبعده بحسب اللفظ ظاهر للفصل بالظرف بین البیان و المبین و أما معنی فلما أومأنا إلیه سابقا من أن الحکیم إذا ذکر الصلوات ثم أفرد واحدة منها من بینها بوصف لا بد أن یکون لهذا الوصف اختصاص ما بتلک الصلاة و کونها وسط صلاتین مطلقا مشترک بین جمیع الصلوات فیصیر بمنزلة أن یقول حافظوا علی جمیع الصلوات و علی الصلاة التی هو صلاة أو مشتملة علی الرکوع و السجود و إن أراد أن کونها بالنهار یستفاد من الآیة و سلم ذلک فذکر الوسطی لغو إذ لا یستفاد منه تخصیص بوجه و ما أفاده من استفادة الفضل من کونها بالنهار فمع أنه لا ینفع فی المقام غیر مسلم بل الظاهر خلافه لقوله تعالی إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا(1).

و الوجه الثانی لا أفهم منه معنی محصلا و لعله أراد أن یجعل الجمیع من قوله و هی أول صلاة إلی آخر الکلام وجها واحدا فلو أراد أنه علیه السلام بین علة أنه لم سماها الله وسطی من بین الصلوات فلا ینفع تکلفه و لا یدفع شیئا و یرد علیه ما أوردناه علی الوجه الأول.

و إن أراد أنه علیه السلام أراد أن یذکر نکتة و علة لتعیین صلاة الظهر لکونها وسطی مع قطع النظر عن دلالة لفظ الآیة علیه و عن أنه لم سمیت وسطی فلا ینفع فی هذا إلا الجزء الأول أعنی کونها أول صلاة صلاها صلی الله علیه و آله فأما کونها وسط صلاتین فلا مدخل له فی ذلک لأنه مشترک بین الصلوات و کونها بالنهار مشترک بینها و بین العصر فتدبر و الظرف اللغو الذی أبدی لعله بکونه لغوا أحری فإن توسیط متعلق جملة بین جملة أخری و متعلقها مما یصیر به الکلام مشوشا متهافتا بل مما لا یکاد یصح.

و لا محصل لمعناه أیضا إذ لو کان الغرض أنه لیس الظهر أول الصلوات مطلقا بل أول فعله صلی الله علیه و آله بالنهار فلا یخلو إما أن تکون صلاة الفجر من صلاة النهار أم لا فعلی الثانی لا محصل لهذا الکلام و لا طائل تحته إذ حینئذ لا یکون

ص: 109


1- 1. المزّمّل: 6.

أول صلاة النهار إلا الظهر فلا تترتب فائدة علی هذا الکلام و علی الأول یتم مطلوبنا و إن کان فیه قصور أیضا إذ الظاهر من الأخبار أن صلاة الیوم و اللیلة فرضت مرة واحدة فیکون أول ما صلی بالنهار الصبح لا الظهر و لو کان المراد أنه أول ما صلی مطلقا و مع ذلک قید بالنهار فکونه لغوا أبین و أظهر.

**[ترجمه]مؤلف گوید: این روایت با این سندها صحیح است و صراحت دارد بر اینکه وقت نماز صبح جزء نمازهای روزانه است.

و اینکه گفته اند: «بالنهار» قید «لصلاة الظهر» است نه قید «صلاتین» و به این معناست که نماز ظهر وسط دو نماز قرار دارد و در روز خوانده می شود و این موجب فضل آن است، و کلام برای اثبات این وضع شده که نماز ظهر، نماز وسطی است، و منافاتی با نامیدنِ آن به «صلاة وسطی» - به خاطر اشتراک آن با نماز عصر در ویژگی که ذکر گردید - ندارد، با اینکه احتمال می رود مقصود این باشد که نماز ظهر اولین نمازی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر همان صفت مذکور خوانده و نماز عصر از این جهت با آن شراکت ندارد. همچنین احتمال دارد که ظرف در اینجا لغو و متعلق به فعل «صلّی» باشد.

پس تناقض و تکلّف صورت گرفته در آن آشکار است.

امّا بعید بودن وجه اول به حسَب لفظ، ظاهر و آشکار است، به خاطر فاصله شدن ظرف میان بیان و مبیّن و امّا از جهت معنا، پس همانطور که پیشتر هم اشاره کردیم که خداوندِ حکیم وقتی همه نمازها را ذکر کرده و آنگاه یکی از آنها را به طور جداگانه آن هم با وصفی خاص ذکر می کند، حتما باید این وصف، به آن نماز اختصاص داشته باشد، و اینکه آن نماز در وسط دو نماز دیگر واقع شده باشد مطلقاً در همه نمازها مشترک است. با این حال مثل این است که فرموده باشد: بر همه نمازها مراقبت و محافظت کنید به خصوص بر آن نمازی که نماز است، یا بر آن نمازی که مشتمل بر رکوع و سجود است و اگر گوینده سخن بالا قصدش این بوده که از آیه استفاده کند که نماز صبح جزء نمازهای روزانه است و این پذیرفته شود، باز هم ذکر «وسطی» لغو است، زیرا هیچ­گونه اختصاصی از آن فهمیده نمی شود. و اینکه می خواسته از این طریق از روزانه بودن نماز، برای آن وجه فضیلتی پیدا کند، علاوه بر اینکه در اینجا فایده ندارد، قابل قبول نیست، بلکه ظاهر آیه «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا» - . مزّمّل / 6 - { قطعاً برخاستن شب رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین تر است} بر خلاف آن است.

و از وجه دوم سخن ایشان معنای محصّلی دستگیر ما نشد؛ شاید ایشان می خواسته همه کلام حضرت را یعنی از «و هی أول صلاة تا آخر» یک وجه واحد قرار دهد. پس اگر مقصودش این بوده که امام علیه السلام دلیل نامگذاری «وسطی» بر یک نماز توسط خداوند را اراده فرموده، باز هم این تکلّف فایده ای ندارد و چیزی را رد نمی کند، بلکه همان ایرادی که بر وجه اول وارد کردیم، بر این وجه دوم نیز وارد است.

و اگر مقصود این بوده که امام علیه السلام می خواسته نکته و علّت تعیین نماز ظهر بعنوان «وسطی» را با قطع نظر از دلالت لفظ آیه بر آن ذکر نماید و بدون در نظر گرفتن اینکه چرا «وسطی» نامیده شده، فقط در بخش اول فایده دارد، یعنی اینکه نماز ظهر اولین نمازی باشد که رسول خدا صلی الله علیه و آله خوانده است. امّا اینکه نماز ظهر در وسط دو نماز دیگر قرار دارد، هیچ ربطی ندارد، زیرا وسط بودن، در همه نمازها مشترک است، و روزانه بودن، بین نماز ظهر و عصر مشترک است، پس بیندیش. و ظرف لغوی که آورده، شاید همان لغو بودنش بهتر باشد، زیرا آوردنِ متعلَّق یک جمله در وسط جمله دیگر و متعلَّقِ آن جمله، کلام را مشوّش و متناقض و شاید نادرست می سازد .

در این صورت نیز معنای خاصی بدست نمی آید، زیرا اگر غرض آن باشد که نماز ظهر، مطلقاً اولین نمازها نیست بلکه اولین کاری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز انجام می داد، بنابراین از دو حال خارج نیست: یا نماز صبح جزء نمازهای روزانه هست و یا نیست، که اگر نباشد این کلام هیچ فایده ای ندارد و بی­حاصل است، زیرا در این صورت اولین نماز روزانه، ظهر خواهد بود، پس فایده ای بر این کلام مترتّب نیست. و اگر بگوییم نماز صبح جزء نمازهای روزانه است، هدف ما برآورده می شود، گرچه آن هم قصور دارد؛ زیرا ظاهرِ روایات آن است که نماز روز و شب یک بار واجب شده، پس اولین نماز روزانه که خوانده، صبح خواهد بود نه ظهر، هرچند مقصود آن باشد که ظهر اولین نمازی بوده که خوانده شده است، و با این حال قید «بالنهار» را آورده که لغو بودن آن کاملاً مشخص و ظاهر است.

**[ترجمه]

«7»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: اعْلَمْ أَنَّ ثَلَاثَ صَلَوَاتٍ إِذَا حَلَّ وَقْتُهُنَّ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَبْدَأَ بِهِنَّ وَ لَا تُصَلِّیَ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ نَافِلَةً صَلَاةُ اسْتِقْبَالِ النَّهَارِ وَ هِیَ الْفَجْرُ وَ صَلَاةُ اسْتِقْبَالِ اللَّیْلِ وَ هِیَ الْمَغْرِبُ وَ صَلَاةُ یَوْمِ الْجُمُعَةِ(1).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: بدان سه نماز است که تا وقتشان رسید سزاوار است آنها را آغاز کنی و پیش از آنها نافله بجای نیاوری: نماز استقبال روز که نماز صبح است، نماز استقبالِ شب که مغرب است، و نماز روز جمعه. - . فقه الرضا : بدون شماره صفحه -

**[ترجمه]

«8»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّلَاةُ الْوُسْطَی هِیَ الْوُسْطَی مِنْ صَلَاةِ النَّهَارِ وَ هِیَ الظُّهْرُ(2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام نقل می­کند که فرمود: «صلاة وُسطی» نماز ظهر است که در وسط نمازهای روزانه است. - . تفسیر عیّاشی 1 : 127 -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ طَرَفَاهُ الْمَغْرِبُ وَ الْغَدَاةُ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ وَ هِیَ صَلَاةُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ(3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حَریز از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: نماز را در دو طرف روز بجای آور، و دو طرف روز یکی مغرب است و یکی صبح، و «زلفاً من اللّیل» یعنی نماز عشا. - . همان 1 : 161 -

**[ترجمه]

«10»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَیَانِ فَضْلِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَیْهِمْ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِی خَمْسَةِ أَوْقَاتٍ اثْنَتَانِ بِاللَّیْلِ وَ ثَلَاثٌ بِالنَّهَارِ(4).

**[ترجمه]ارشاد القلوب: حضرت موسی بن جعفر از پدران خود علیهم السلام نقل می فرماید که امیر مؤمنان علیه السلام در بیان فضل این امّت فرمود: از جمله فضایل امت اسلام آن است که خداوند عزّوجل در شب و روز پنج نماز را در پنج وقت بر آنها واجب فرمود: دو نماز در شب و سه نماز در روز. - . إرشاد القلوب 2 : 22، و در 82 : 274 نیز ذکر شد. -

**[ترجمه]

«11»

الْعِلَلُ، فِی عِلَلِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی عِلَّةِ أَوْقَاتِ الصَّلَوَاتِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّ أَنْ یُبْدَأَ یَبْدَأَ النَّاسُ فِی کُلِّ عَمَلٍ أَوَّلًا بِطَاعَتِهِ وَ عِبَادَتِهِ فَأَمَرَهُمْ أَوَّلَ النَّهَارِ أَنْ یَبْدَءُوا بِعِبَادَتِهِ ثُمَّ یَنْتَشِرُوا فِیمَا أَحَبُّوا مِنْ مَئُونَةِ دُنْیَاهُمْ فَأَوْجَبَ صَلَاةَ الْفَجْرِ عَلَیْهِمْ (5).

lt;meta info="- علل الشرائع: در عللِ فضل بن شاذان از امام رضا علیه السلام نقل است که در مورد علت اوقات نمازها فرمود: خداوند عزّوجل دوست داشت تا هر کاری با اطاعت و عبادت او آغاز شود، پس امر فرمود تا اوّل روز او را عبادت کنند و آنگاه به کارهای مورد علاقه خود برای کسب معاش دنیا بپردازند، از این رو، نماز صبح را بر آنها واجب کرد. - . علل الشرائع 1 : 250 -

**[ترجمه]

«12»

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: لَا تَنْتَظِرْ بِأَذَانِکَ وَ إِقَامَتِکَ

ص: 110


1- 1. فقه الرضا:
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 127.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 161.
4- 4. إرشاد القلوب ج 2 ص 22، و قد مر فی ج 82 ص 274.
5- 5. علل الشرائع ج 1 ص 250.

إِلَّا دُخُولَ وَقْتِ الصَّلَاةِ وَ احْدُرْ إِقَامَتَکَ (1).

قَالَ: وَ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُؤَذِّنَانِ أَحَدُهُمَا بِلَالٌ وَ الْآخَرُ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ کَانَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ أَعْمَی وَ کَانَ یُؤَذِّنُ قَبْلَ الصُّبْحِ وَ کَانَ بِلَالٌ یُؤَذِّنُ بَعْدَ الصُّبْحِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ فَإِذَا سَمِعْتُمْ أَذَانَهُ فَکُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی تَسْمَعُوا أَذَانَ بِلَالٍ (2).

lt;meta info="- الفقیه: به اسناد خود از معاویة بن وهب روایت می کند که فرمود: برای گفتنِ اذان و اقامه فقط منتظر وقت نماز باش، و اقامه را سریعتر بگو. - . الفقیه 1 : 185 -

و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله دو مؤذن داشت: یکی بلال بود و دیگری ابن امّ مکتوم. ابن امّ مکتوم نابینا بود و قبل از صبح اذان می گفت، و بلال بعد از صبح اذان می گفت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پسر امّ مکتوم شب اذان می گوید، پس هرگاه [در سَحر ماه رمضان] صدای اذان او را شنیدید بخورید و بنوشید تا زمانی که اذان بلال را بشنوید. - . همان 1 : 194 -

**[ترجمه]

«13»

الْکَافِی، بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْخَیْطِ الْأَبْیَضِ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ فَقَالَ بَیَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّیْلِ (3) قَالَ وَ کَانَ بِلَالٌ یُؤَذِّنُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ کَانَ أَعْمَی یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ وَ یُؤَذِّنُ بِلَالٌ حِینَ یَطْلُعُ الْفَجْرُ الْحَدِیثَ.

و بسند آخر فیه قوة عن زرارة عنه علیه السلام: مثله (4).

**[ترجمه]الکافی: حلبی روایت می کند: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «الْخَیْطِ الْأَبْیَضِ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ» {رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب]} سؤال کردم، ایشان فرمود: یعنی سفیدی روز از سیاهی شب. - . الکافی 4 : 98 -

گوید: بلال و ابن امّ مکتوم که نابینا بود، هر دو مؤذن پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، پسر امّ مکتوم شب اذان می گفت و بلال هنگام طلوع فجر اذان می گفت...

و مثل همین روایت با سندی دیگر و محکم تر، از زراره از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - . همان -

**[ترجمه]

«14»

التَّهْذِیبُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ لَنَا مُؤَذِّناً یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ فَقَالَ أَمَا إِنَّ ذَلِکَ یَنْفَعُ الْجِیرَانَ لِقِیَامِهِمْ إِلَی الصَّلَاةِ وَ أَمَّا السُّنَّةُ فَإِنَّهُ یُتَأَدَّی مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ(5).

**[ترجمه]التهذیب: ابن سنان روایت می کند که به امام صادق علیه السلام گفتم: ما مؤذنی داریم که شب اذان می گوید. فرمود: برای همسایگان مفید است تا برای نماز بیدار شوند، امّا سنّت این است که با طلوع فجر اداء شود. - . التهذیب 1 : 148 -

**[ترجمه]

بیان

هذه الأخبار صریحة فی أن ما بعد الصبح لیس من اللیل و یدل علی أنه کان معلوما مسلما بینهم و علیه جری اصطلاحهم.

**[ترجمه]این روایات به صراحت بیانگر آن است که بعد از صبح جزء شب نیست، و دلالت می­کند بر این که این امر در میان آنها واضح و مسلّم بوده و اصطلاح ایشان نیز بر همین جاری شده است.

**[ترجمه]

«15»

الْکَافِی، فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ مِائَةَ مَرَّةٍ حِینَ یُصَلِّی الْفَجْرَ لَمْ یَرَ فِی یَوْمِهِ ذَلِکَ شَیْئاً یَکْرَهُهُ (6).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس هنگام نماز صبح صد مرتبه بگوید «ما شاء الله کان، لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم» در آن روز هیچ بدی به او نمی رسد. - . الکافی 2 : 530 -

**[ترجمه]

«16»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ سَبْعِینَ مَرَّةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ لَوْ عَمِلَ ذَلِکَ الْیَوْمَ أَکْثَرَ مِنْ سَبْعِینَ

ص: 111


1- 1. الفقیه ج 1 ص 185.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 194.
3- 3. الکافی ج 4 ص 98.
4- 4. الکافی ج 4 ص 98.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 148.
6- 6. الکافی ج 2 ص 530.

أَلْفَ ذَنْبٍ (1).

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام بِسَنَدٍ صَحِیحٍ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ صَلَّی الْفَجْرَ وَ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً لَمْ یَتْبَعْهُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ ذَنْبٌ (2).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که بعد از نماز صبح هفتاد مرتبه استغفار کند خداوند او را می بخشاید، حتی اگر در آن روز بیش از هفتاد هزار گناه کند. - . ثواب الأعمال : 116 -

و از امام صادق علیه السلام به سند صحیح روایت شده که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: کسی که نماز صبح بخواند و یازده مرتبه سوره «قل هو الله أحد» را بخواند در آن روز گناهی برایش پیش نمی آید. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

ظاهر الإشارة فی تلک الأخبار بذلک الیوم و یومه ذلک أنه بعد طلوع الفجر دخل فی الیوم و خرج من اللیل و مثله کثیر فی الأخبار و لإمکان المناقشة فیها اکتفینا بالقلیل منها.

**[ترجمه]ظاهر اشاره در این روایات به «آن روز» این است که بعد از طلوع فجر، شب نیست و جزء روز به حساب می آید. از این دست روایات بسیار است، و چون ممکن است مناقشه پیش آید، به همین مقدار کم اکتفا کردیم.

**[ترجمه]

«17»

الْفَقِیهُ، عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ إِبْلِیسَ إِنَّمَا یَبُثُّ جُنُودَ اللَّیْلِ مِنْ حِینِ تَغِیبُ الشَّمْسُ إِلَی أَنْ یَغِیبَ الشَّفَقُ وَ یَبُثُّ جُنُودَ النَّهَارِ مِنْ حِینِ یَطْلُعُ الْفَجْرُ إِلَی أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ (3).

**[ترجمه]الفقیه: جابر از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: ابلیس سپاهیان شبانه خود را از هنگام پنهان شدن قرص خورشید تا پنهان شدنِ شفق پراکنده می کند، و سپاهیان روزانه خود را از هنگام طلوع فجر تا طلوع خورشید پراکنده می کند. - . الفقیه 1 : بدون صفحه -

**[ترجمه]

«18»

الْخِصَالُ، بِسَنَدِهِ الْمُعْتَبَرِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ إِلَی قَوْلِهِ وَ سَاعَةٍ فِی آخِرِ اللَّیْلِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ(4).

**[ترجمه]الخصال: به سند معتبر از امیرمؤمنان علیه السلام روایت است که فرمود: هر کس حاجتی دارد آن را در سه وقت درخواست کند. تا آنجا که فرمود: و یک وقت هم در آخر شب، هنگام طلوع فجر است. - . الخصال 2 : 158 در حدیث اربعمائة -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن المراد الساعة التی نهایتها الطلوع لا بدایتها کما دلت علیه الأخبار الکثیرة الواردة فی ذلک.

**[ترجمه]ظاهراً مقصود وقتی است که پایان آن با طلوع است نه آغاز آن، چنانچه روایات بسیاری نیز بر آن دلالت دارند.

**[ترجمه]

«19»

عُدَّةُ الدَّاعِی، عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یُنَادِی کُلَّ لَیْلَةٍ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونِی لِدِینِهِ وَ دُنْیَاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(5).

**[ترجمه]عدّة الداعی: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند هر شب از اول شب تا آخر شب ندا می دهد: آیا مؤمنی نیست که قبل از طلوع فجر مرا برای دین و دنیایش بخواند؟!... - . عدّة الداعی : 50 -

**[ترجمه]

توضیح

نداء المنادی بعد طلوع الفجر بأن یدعو قبل الفجر غیر محتمل.

**[ترجمه]ندای منادی بعد از طلوع فجر به این که قبل از فجر دعا کند محتمل نیست.

**[ترجمه]

«20»

الْکَافِی، فِی الْمُعْتَبَرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَقُولُ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ الْحَمْدُ لِرَبِّ الصَّبَاحِ الْحَمْدُ لِخَالِقِ الْإِصْبَاحِ مَرَّتَیْنِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی ذَهَبَ

ص: 112


1- 1. ثواب الأعمال: 116.
2- 2. ثواب الأعمال: 116.
3- 3. الفقیه ج 1 ص.
4- 4. الخصال ج 2 ص 158 فی حدیث الاربعمائة.
5- 5. عدّة الداعی ص 50.

بِاللَّیْلِ بِقُدْرَتِهِ وَ جَاءَ بِالنَّهَارِ بِرَحْمَتِهِ الْخَبَرَ(1).

وَ بِسَنَدٍ حَسَنٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ إِلَی أَنْ قَالَ فَإِذَا قُلْتَ ذَلِکَ کُنْتَ قَدْ أَدَّیْتَ شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ(2).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که صبح و شام می کنی دو مرتبه بگو: ستایش مخصوص پروردگار صبح است، ستایش مخصوص آفریدگار صبح است، سپاس مخصوص خداوند است که به قدرت خود شب را برد و به رحمتش روز را آورد. - . الکافی 2 : 528 - ادامه روایت.

و به سند حسَن از آن حضرت روایت شده که فرمود: هنگامی که صبح و شام می کنی بگو:... تا آنجا که فرمود: پس چون آن را گفتی، شکرِ نعمتهای خداوند بر خود را در آن روز و آن شب بجا آورده ای. - . همان 2 : 99 -

**[ترجمه]

«21»

الْمِصْبَاحُ الْکَبِیرُ، لِلشَّیْخِ مِنْ أَدْعِیَةِ الصَّبَاحِ قَالَ: إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ الثَّانِی فَقُلْ یَا فَالِقَهُ مِنْ حَیْثُ لَا أَرَی إِلَی قَوْلِهِ وَ اجْعَلْ أَوَّلَ یَوْمِنَا هَذَا صَلَاحاً وَ أَوْسَطَهُ فَلَاحاً وَ آخِرَهُ نَجَاحاً قَالَ ثُمَّ تَقُولُ مَرْحَباً بِالْحَافِظَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ اللَّیْلَ بِقُدْرَتِهِ وَ جَاءَ بِالنَّهَارِ بِرَحْمَتِهِ خَلْقاً جَدِیداً ثُمَّ قَالَ دُعَاءً آخَرَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَصْبَحْتُ أَسْتَغْفِرُکَ فِی هَذَا الصَّبَاحِ وَ فِی هَذَا الْیَوْمِ لِأَهْلِ رَحْمَتِکَ ثُمَّ قَالَ دُعَاءً آخَرَ بِرِوَایَةِ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ تَقُولُ بَعْدَ الْفَجْرِ إِلَی قَوْلِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَثِیراً کَمَا هُوَ أَهْلُهُ إِلَی قَوْلِهِ عَلَی إِدْبَارِ اللَّیْلِ وَ إِقْبَالِ النَّهَارِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی ذَهَبَ بِاللَّیْلِ مُظْلِماً بِقُدْرَتِهِ وَ جَاءَ بِالنَّهَارِ مُبْصِراً بِرَحْمَتِهِ إِلَی قَوْلِهِ مَرْحَباً بِخَلْقِ اللَّهِ الْجَدِیدِ وَ الْیَوْمِ الْعَتِیدِ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ اجْعَلْ أَوَّلَ یَوْمِی هَذَا صَلَاحاً إِلَی قَوْلِهِ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَ یَوْمِی هَذَا ثُمَّ ذَکَرَ ره دُعَاءَ الْعَشَرَاتِ مَرْوِیّاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ سَاقَ الدُّعَاءَ إِلَی قَوْلِهِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی ذَهَبَ بِاللَّیْلِ بِقُدْرَتِهِ وَ جَاءَ بِالنَّهَارِ بِرَحْمَتِهِ إِلَی قَوْلِهِ اللَّهُمَّ کَمَا ذَهَبْتَ بِاللَّیْلِ وَ أَقْبَلْتَ بِالنَّهَارِ خَلْقاً جَدِیداً.

**[ترجمه]

المصباح الکبیر طوسی: از جمله دعاهای صبح این است که گفت: هرگاه فجر دوم طلوع کرد بگو: «یَا فَالِقَهُ مِنْ حَیْثُ لَا أَرَی» (ای خداوندی که فجر را از آنجا که من نمی بینم شکافته­ای)... تا آنجا که گوید: و آغاز این روزِ ما را صلاح و میان آن را رستگاری و آخر آن را موفقیت قرار ده. سپس می گویی: مرحبا به حافظان... ستایش خداوندی را سزاست که به قدرتش شب را برد و به رحمتش روز را آورد و خلقتی نو ایجاد کرد.

آنگاه دعای دیگری را ذکر کرد: خداوندا من صبح کردم و در این صبح و این روز برای خودم و اهل رحمتت مغفرت می طلبم.

بعد دعای دیگری را به روایت از معاویة بن عمّار گفت که: بعد از فجر می گویی تا این عبارت: «سپاس فراوان خداوندی را که پروردگار جهانیان است، سپاسی که در خور خداوند باشد - تا آنجا که فرمود - بر پشت کردن شب و پیش آمدن روز، سپاس خداوندی را سزاست که شب تاریک را به قدرت خود برد و روز روشن را به رحمتش آورد - تا آنجا که فرمود - مرحبا به خلقِ جدیدِ خداوند و روز حاضر - تا آنجا که فرمود - آغاز این روز مرا صلاح قرار ده - تا آنجا که فرمود - بهترین­های امروز را روزیم فرما - آنگاه دعای عشَرات را به روایت از امام صادق علیه السلام ذکر کرد و دعا را به اینجا رساند - سپاس خدایی را که به قدرتش شب را برد و به رحمتش روز را آورد - تا آنجا که فرمود - خداوندا! همانطور که شب را بردی و روز را به خلقتی جدید آوردی.

**[ترجمه]

«22»

الصَّحِیفَةُ السَّجَّادِیَّةُ: فِی دُعَاءِ الصَّبَاحِ وَ هَذَا یَوْمٌ حَادِثٌ جَدِیدٌ وَ هُوَ عَلَیْنَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام اللَّهُمَّ وَفِّقْنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ اجْعَلْهُ أَیْمَنَ یَوْمٍ عَهِدْنَاهُ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام فِی یَوْمِی هَذَا(3).

ص: 113


1- 1. الکافی ج 2 ص 528 فی حدیث.
2- 2. الکافی ج 2 ص 99.
3- 3. الدعاء السادس من أدعیة الصحیفة ص 47 ط الآخوندی.

**[ترجمه]صحیفه سجادیه: در دعای صباح؛ «و این روز نو و تازه ای است، و شاهد حاضری بر ماست – تا آنجا که فرمود - خداوندا در این روز ما رو توفیق ده – تا آنجا که فرمود - و آن را پرمیمنت ترین روزهایی که عهد کردیم قرار ده – تا آنجا که فرمود- در این روزم». - . دعای ششم از صحیفه سجادیه : 47 چاپ آخوندی -

**[ترجمه]

«23»

الْمِصْبَاحُ لِلشَّیْخِ،: ذُکِرَ فِی أَدْعِیَةِ سَاعَاتِ الْیَوْمِ السَّاعَةُ الْأُولَی وَ هِیَ مِنْ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام.

**[ترجمه]المصباح شیخ طوسی: در ذکر دعاهای ساعات روز، در دعای ساعت اول که از طلوع فجر تا طلوع خورشید است، گفته شده که این ساعت مخصوص امیرمؤمنان علیه السلام است .

**[ترجمه]

«24»

الْفَقِیهُ، وَ مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، وَ التَّوْحِیدُ، وَ الْعُیُونُ، وَ الْإِحْتِجَاجُ، بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْزِلُ مَلَکاً مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا کُلَّ لَیْلَةٍ فِی ثُلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَیَأْمُرُهُ فَیُنَادِی هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیَهُ إِلَی قَوْلِهِ یُنَادِی بِهَذَا حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ إِلَی مَحَلِّهِ مِنْ مَلَکُوتِ السَّمَاءِ(1).

**[ترجمه]الفقیه، مجالس صدوق، توحید، عیون اخبار الرضا، الاحتجاج: امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی هر شب در ثُلث آخر شب و شب­های جمعه در اول شب فرشته ای را از آسمان دنیا فرو می فرستد و به او امر می کند که ندا دهد: آیا کسی هست درخواستی داشته باشد تا به او بدهم؟ - تا آنجا که امام فرمود: - این ندا را تا طلوع فجر ادامه می دهد، پس چون فجر طلوع کرد به جایگاه خودش در ملکوت آسمان باز می گردد. - . الفقیه 1 : 271، أمالی صدوق : 246، التوحید : 176 چاپ مکتبة الصدوق، عیون الاخبار 2 : 126، الاحتجاج : 223 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن النداء فی جمیع الثلث الأخیر و نهایة الفجر.

**[ترجمه]ظاهراً این ندا در تمام ثُلث آخر و پایان فجر صورت می گیرد.

**[ترجمه]

«25»

الْفَقِیهُ، وَ الْمُقْنِعَةُ، وَ التَّهْذِیبُ، بِأَسَانِیدِهِمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیُنَادِی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونِی لِآخِرَتِهِ وَ دُنْیَاهُ فَأُجِیبَهُ أَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَتُوبُ إِلَیَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتُوبَ عَلَیْهِ إِلَی قَوْلِهِ فَمَا یَزَالُ یُنَادِی بِهَذَا إِلَی أَنْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ(2).

**[ترجمه]الفقیه، المُقنعه، التهذیب: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند تعالی هر شب جمعه از اول شب تا آخر شب از بالای عرش ندا می دهد: آیا بنده مؤمنی نیست که برای آخرت و دنیایش از من درخواست کند تا او را اجابت نمایم؟ آیا بنده مؤمنی نیست که پیش از طلوع فجر از گناهانش به سوی من باز گردد تا توبه اش را قبول نمایم؟ - تا آنجا که فرمود: - همواره این ندا را ادامه می دهد تا فجر طلوع کند. - . الفقیه 1 : 271، المقنعة : 25، التهذیب 1 : 246 -

**[ترجمه]

«26»

الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْأَذَانُ الثَّالِثُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بِدْعَةٌ(3).

**[ترجمه]الکافی، التهذیب: امام باقر علیه السلام فرمود: اذان سوم در روز جمعه بدعت است. - . الکافی 3 : 421، التهذیب 1 : 250 -

**[ترجمه]

أقول

التقریب أن أحسن محامله أن یکون المراد أذان العصر فإنه ثالث بالنسبة إلی أذانی الفجر و الجمعة.

**[ترجمه]بهترین حملی که برای این روایت می توان در نظر گرفت این است که مقصود اذان نماز عصر است، زیرا نسبت به نماز صبح و نماز جمعه، سوم است.

**[ترجمه]

«27»

الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، وَ الْمُقْنِعَةُ، بِأَسَانِیدِهِمُ الصَّحِیحَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُسْتَحَبُّ أَنْ یُقْرَأَ فِی دُبُرِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ الرَّحْمَنُ الْخَبَرَ(4).

ص: 114


1- 1. الفقیه ج 1 ص 271 فی حدیث: أمالی الصدوق ص 246، التوحید ص 176 ط مکتبة الصدوق، عیون الأخبار ج 2 ص 126، الاحتجاج: 223.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 271، المقنعة: 25، التهذیب ج 1 ص 246.
3- 3. الکافی ج 3 ص 421، التهذیب ج 1 ص 250.
4- 4. الکافی ج 3 ص 429، المقنعة: 26، التهذیب ج 1 ص 247.

**[ترجمه]الکافی، التهذیب، المُقنعه: امام صادق علیه السلام فرمود: مستحب است بعد از نماز صبح روز جمعه سوره الرحمن بخوانند. ادامه روایت. - . الکافی 3 : 429، المقنعة: 26، التهذیب 1 : 247 -

**[ترجمه]

«28»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ زِیَارَةِ الْقُبُورِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَزُرْهُمْ فَإِنَّهُ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی ضِیقٍ وُسِّعَ عَلَیْهِ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ یَعْلَمُونَ بِمَنْ أَتَاهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ کَانُوا سُدًی (1).

**[ترجمه]مجالس شیخ: راوی گوید از امام باقر علیه السلام در مورد زیارت قبور سؤال کردم؛ فرمود: در روز جمعه اهل قبور را زیارت کن، زیرا هر کدام از آنها که در سختی و تنگی باشد از طلوع فجر تا طلوع خورشید وسعت و راحتی می یابد و آنها از کسانی که هر روز نزدشان بروند اطلاع دارند، پس چون خورشید طلوع کند آنها نتیجه و فایده­ای کسب نمی­کنند. (در سختی قرار می­گیرند) - . أمالی طوسی 2 : 300 -

**[ترجمه]

«29»

الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ لَا یَوْمَ الْأَضْحَی أَذَانٌ وَ لَا إِقَامَةٌ أَذَانُهُمَا طُلُوعُ الشَّمْسِ إِذَا طَلَعَتْ خَرَجُوا الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]الکافی، التهذیب: امام باقر علیه السلام فرمود: نماز عید فطر و عید قربان اذان و اقامه ندارد، اذان این دو نماز طلوع خورشید است؛ خورشید که طلوع کرد [برای شرکت در نماز] خارج می شوند. ادامه روایت. - . الکافی 3 : 459، التهذیب 1 : 289 -

**[ترجمه]

«30»

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ الشُّخُوصَ فِی یَوْمِ عِیدٍ فَانْفَجَرَ الصُّبْحُ وَ أَنْتَ بِالْبَلَدِ فَلَا تَخْرُجْ حَتَّی تَشْهَدَ ذَلِکَ الْعِیدَ(3).

**[ترجمه]در روایت صحیح از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: هر گاه در روز عید خواستی سفر کنی و صبح شد و هنوز در شهر بودی، از شهر بیرون نرو تا در نماز عید حاضر شوی. - . التهذیب 1 : 334 -

**[ترجمه]

«31»

الْإِقْبَالُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یُحْیِی لَیْلَةَ عِیدِ الْفِطْرِ بِالصَّلَاةِ حَتَّی یُصْبِحَ وَ یَبِیتُ لَیْلَةَ الْفِطْرِ فِی الْمَسْجِدِ(4).

**[ترجمه]الاقبال: امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت علی بن الحسین علیه السلام شب عید فطر را در مسجد می ماند و احیا می گرفت و تا صبح نماز می خواند. - . الإقبال : 274 -

**[ترجمه]

«32»

الْمِصْبَاحُ لِلشَّیْخِ، وَ مَسَارُّ الشِّیعَةِ، لِلْمُفِیدِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَجْمَعُنَا جَمِیعاً لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ ثُمَّ یُجَزِّی بِاللَّیْلِ أَجْزَاءً ثَلَاثَةً فَیُصَلِّی بِنَا جُزْءاً ثُمَّ یَدْعُو فَنُؤَمِّنُ عَلَی دُعَائِهِ ثُمَّ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ نَسْتَغْفِرُهُ وَ نَسْأَلُهُ الْجَنَّةَ حَتَّی یَنْفَجِرَ الْفَجْرُ.

**[ترجمه]المصباح شیخ طوسی، مسارالشیعه: زید بن علی گوید: حضرت علی بن الحسین علیه السلام همگی ما را در شب نیمه شعبان جمع می فرمود، آنگاه شب را به سه قسمت تقسیم می کرد. در قسمت اول با ما نماز می خواند، بعد دعا می کرد و ما به دعای ایشان آمین می گفتیم، آنگاه از خداوند طلب مغفرت می نمود و ما هم استغفار و از خداوند طلبِ بهشت می کردیم تا طلوع فجر.

**[ترجمه]

«33»

الْکَافِی، فِی الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ یُوقَظُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنَ اللَّیْلِ فَإِنْ لَمْ یَقُمْ أَتَاهُ الشَّیْطَانُ فَبَالَ فِی أُذُنِهِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ (5) قَالَ کَانُوا أَقَلَّ اللَّیَالِی

ص: 115


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 300.
2- 2. الکافی ج 3 ص 459، التهذیب ج 1 ص 289.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 334.
4- 4. الإقبال: 274.
5- 5. الذاریات: 18.

تَفُوتُهُمْ لَا یَقُومُونَ فِیهَا(1).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: بنده را هر شب سه مرتبه بیدار می کنند، پس اگر از بستر برنخاست شیطان می آید و در گوشش بول می کند. محمد بن مسلم گوید: از امام در مورد آیه «کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ» - . ذاریات / 17 - { و از شب اندکی را می غنودند} سؤال کردم، فرمود: یعنی کمتر شبی می شد که تهجّد و شب زنده داری را از دست بدهند و برنخیزند. - . الکافی 3 : 446 -

**[ترجمه]

بیان

أقول ظاهر أن القائم بعد طلوع الفجر غیر داخل فی الممدوحین بتلک الآیة و أیضا ظاهر أن الإیقاظ من اللیل قبل الفجر فتدبر.

**[ترجمه]مؤلف گوید: روشن است که هر کس بعد از طلوع فجر برخیزد جزء مدح شدگان این آیه نیست، و همچنین روشن است که شب زنده داری، پیش از فجر است. پس تدبّر کن!

**[ترجمه]

«34»

التَّهْذِیبُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَدْرَکَ یَوْمَ عَرَفَةَ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ مِنْ یَوْمِ النَّحْرِ فَقَدْ أَدْرَکَ الْحَجَ (2).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که روز عرفه را تا طلوع فجر روز قربانی درک کند، حج را درک کرده است. - . التهذیب 1 ص ... -

**[ترجمه]

«35»

الْکَافِی، فِی الصَّحِیحِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: لَا تَرْمِ الْجَمْرَةَ یَوْمَ النَّحْرِ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ (3).

**[ترجمه]الکافی: امام رضا علیه السلام فرمود: در روز قربانی، تا خورشید طلوع نکرده است رمی جمرات نکن. - . الکافی 4 : 482 -

**[ترجمه]

«36»

التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ بَاتَ بِمَکَّةَ فِی لَیَالِی مِنًی حَتَّی أَصْبَحَ قَالَ إِنْ کَانَ أَتَاهَا نَهَاراً فَبَاتَ فِیهَا حَتَّی أَصْبَحَ فَعَلَیْهِ دَمٌ یُهَرِیقُهُ (4).

**[ترجمه]التهذیب: علی بن جعفر روایت می کند که از برادرش امام موسی بن جعفر علیه السلام در مورد مردی سؤال کرده که در شبهای منی تا صبح در مکّه بوده است. فرمود: اگر روز وارد مکّه شده بود و شب هم تا صبح آنجا ماند، باید خونی بریزد (قربانی کند). - . التهذیب 1 : 520 -

**[ترجمه]

«37»

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ زَارَ بِالنَّهَارِ أَوْ عِشَاءً فَلَا یَنْفَجِرِ الصُّبْحُ إِلَّا وَ هُوَ بِمِنًی وَ إِنْ زَارَ بَعْدَ أَنِ انْتَصَفَ اللَّیْلُ أَوِ السَّحَرُ فَلَا بَأْسَ عَلَیْهِ أَنْ یَنْفَجِرَ الصُّبْحُ وَ هُوَ بِمَکَّةَ(5).

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: اگر در روز یا شب به زیارت رفت، تا پیش از صبح باید در منی باشد، و اگر پس از نیمه شب یا در سحر برای زیارت رفت اشکال ندارد که هنگام طلوع صبح در مکه باشد. - . الکافی 4 : 514، التهذیب 1 : 520 -

**[ترجمه]

«38»

التَّهْذِیبُ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: فِیمَنْ بَاتَ لَیَالِیَ مِنًی بِمَکَّةَ إِذَا بَاتَ مُشْتَغِلًا بِالْعِبَادَةِ قَالَ مَا أُحِبُّ أَنْ یَنْشَقَّ الْفَجْرُ إِلَّا وَ هُوَ بِمِنًی (6).

وَ فِی صَحِیحَةِ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ: وَ إِنْ خَرَجْتَ بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ فَلَا یَضُرُّکَ بِأَنْ تُصْبِحَ فِی غَیْرِهَا(7).

**[ترجمه]التهذیب: حضرت ابوالحسن علیه السلام در مورد کسی که در شبهای منی در مکه بماند و شب را به عبادت بگذراند فرمود: دوست ندارم هنگام فجر در جایی غیر از منی باشد. - . التهذیب 1 : 520 -

و در روایت صحیحی از معاویة بن عمار فرمود: اگر بعد از نیمه شب خارج شدی ایرادی ندارد که هنگام صبح در غیر منی باشی. - . همان -

**[ترجمه]

«39»

وَ فِی الْکَافِی: مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ زَارَ عِشَاءً فَلَمْ یَزَلْ فِی طَوَافِهِ

ص: 116


1- 1. الکافی ج 3 ص 446.
2- 2. التهذیب ج 1 ص ....
3- 3. الکافی ج 4 ص 482.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 520.
5- 5. الکافی ج 4 ص 514، التهذیب ج 1 ص 520.
6- 6. التهذیب ج 1 ص 520.
7- 7. التهذیب ج 1 ص 520.

وَ دُعَائِهِ وَ فِی السَّعْیِ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ کَانَ فِی طَاعَةِ اللَّهِ (1).

و روی مثله فی الکتابین بأسانید جمة أکثرها صحیحة ترکنا إیرادها مخافة الإطناب.

**[ترجمه]در کافی مثل همین روایت را آورده و افزوده است: و از ایشان در مورد مردی سؤال کردم که هنگام عشا برای زیارت رفته و همواره در حال طواف و دعا و سعی بین صفا و مروه بوده است تا اینکه فجر طلوع کرده، فرمود: چیزی بر عهده او نیست، چون در حال طاعت خداوند بوده است. - . الکافی 4 : 514 -

در هر دو کتاب مثل این روایت با سندهای زیادی آمده که بیشتر آنها صحیح است، و ما به خاطر جلوگیری از طولانی شدن بحث، از ذکر آنها خودداری کردیم.

**[ترجمه]

«40»

التَّهْذِیبُ، عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ زَارَ الْبَیْتَ فَطَافَ بِالْبَیْتِ وَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ رَجَعَ فَغَلَبَتْهُ عَیْنُهُ فِی الطَّرِیقِ فَنَامَ حَتَّی أَصْبَحَ قَالَ عَلَیْهِ شَاةٌ(2).

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الدُّلْجَةِ إِلَی مَکَّةَ أَیَّامَ مِنًی وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَزُورَ الْبَیْتَ فَقَالَ لَا حَتَّی یَنْشَقَّ الْفَجْرُ کَرَاهِیَةَ أَنْ یَبِیتَ الرَّجُلُ بِغَیْرِ مِنًی (3).

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ زَارَ فَنَامَ فِی الطَّرِیقِ فَإِنْ بَاتَ بِمَکَّةَ فَعَلَیْهِ دَمٌ وَ إِنْ کَانَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ إِنْ أَصْبَحَ دُونَ مِنًی (4)

وَ رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ فِی الْحَسَنِ (5).

**[ترجمه]التهذیب: راوی گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد مردی سؤال کردم که به زیارت کعبه می رود، طواف و سعی بین صفا و مروه را انجام می دهد و بازمی گردد، امّا در راه خواب بر چشمش غالب می شود و خواب می ماند تا صبح؛ فرمود: باید یک گوسفند قربانی کند. - . التهذیب 1 : 520 -

و به امام صادق علیه السلام گفتم: در ایّام منی به قصد زیارت کعبه پس از نیمه شب از منی خارج شدم، فرمود: نه، تا طلوع فجر؛ زیرا خوش ندارم حاجی، شب را در غیر منی بگذراند. - . همان -

و در روایت صحیحی از آن حضرت نقل شده که فرمود: هر کس به زیارت کعبه رفت و در راه خوابید، پس اگر در مکّه مانده باید قربانی کند، امّا اگر از مکه خارج شده بود چیزی بر عهده اش نیست حتّی اگر هنگام صبح در منی نبوده باشد. - . همان - کلینی این روایت را با سندی حسَن ذکر کرده است. - . الکافی 4 : 514 -

**[ترجمه]

«41»

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ أَیْضاً بِسَنَدٍ حَسَنٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِذَا زَارَ الْحَاجُّ مِنْ مِنًی فَخَرَجَ فَجَاوَزَ بُیُوتَ مَکَّةَ فَنَامَ ثُمَّ أَصْبَحَ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَ مِنًی فَلَا شَیْ ءَ عَلَیْهِ (6).

**[ترجمه]کلینی به سند حسَن از آن حضرت علیه السلام روایت کرده است که فرمود: اگر حاجی از منی برای زیارت کعبه رفته باشد، و از مکه خارج شود و از خانه های مکّه بگذرد و پیش از رسیدن به منی تا صبح بخوابد، چیزی بر عهده اش نیست. - . همان 4 : 515 -

**[ترجمه]

«42»

الْفَقِیهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مِنًی قَبْلَ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَلَا تُصْبِحْ إِلَّا بِهَا(7).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ نَاجِیَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا خَرَجَ الرَّجُلُ مِنْ مِنًی أَوَّلَ اللَّیْلِ فَلَا یَنْتَصِفْ لَهُ اللَّیْلُ إِلَّا وَ هُوَ بِمِنًی وَ إِذَا خَرَجَ بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ فَلَا بَأْسَ أَنْ یُصْبِحَ بِغَیْرِهَا(8).

ص: 117


1- 1. الکافی ج 4 ص 514.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 520.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 520.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 520.
5- 5. الکافی ج 4 ص 514.
6- 6. الکافی ج 4 ص 515.
7- 7. الفقیه ج 2 ص 287.
8- 8. الفقیه ج 2 ص 287.

**[ترجمه]الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر پیش از غروب خورشید از منی خارج شدی، حتماً پیش از صبح در منی باش. - . الفقیه 2 : 287 -

و جعفر بن ناجیه از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: اگر شخص در اول شب از منی خارج شود، تا پیش از نیمه شب باید به منی برگردد، و اگر بعد از نیمه شب خارج شده بود اشکالی ندارد که هنگام صبح بیرونِ منی باشد. - . همان -

**[ترجمه]

«43»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ وَهْبٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: فِی الرَّجُلِ أَفَاضَ إِلَی الْبَیْتِ فَغَلَبَتْهُ عَیْنَاهُ حَتَّی أَصْبَحَ قَالَ لَا بَأْسَ عَلَیْهِ (1).

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ بَاتَ بِمَکَّةَ حَتَّی أَصْبَحَ فِی لَیَالِی مِنًی فَقَالَ إِنْ کَانَ أَتَاهَا نَهَاراً فَبَاتَ حَتَّی أَصْبَحَ فَعَلَیْهِ دَمُ شَاةٍ یُهَرِیقُهُ وَ إِنْ کَانَ خَرَجَ مِنْ مِنًی بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ فَأَصْبَحَ بِمَکَّةَ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امیرمؤمنان علی علیه السلام در مورد مردی که به زیارت کعبه رفته و خواب بر چشمانش غالب گردیده و تا صبح همانجا مانده، فرمود: ایرادی بر او نیست. - . قرب الاسناد : 65 چاپ سنگی، 86 چاپ نجف -

و علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت می کند: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در شب­های منی، او شب را تا صبح در مکّه مانده است. فرمود: اگر روز به آنجا رفته بود و شب تا صبح هم همانجا مانده باید گوسفندی ذبح کند، و اگر پس از نیمه شب از منی خارج شده بود ولی هنگام صبح در مکه بود، چیزی بر عهده اش نیست. - . همان : 106 چاپ سنگی، 141 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

هذه الأخبار الکثیرة و أمثالها تدل علی أن منتهی ما یعتبر فی البیتوتة طلوع الفجر و قد صرح اللغویون و غیرهم أن البیتوتة و البیات الکون باللیل و قد قال تعالی بَیاتاً أَوْ نَهاراً(3) کما مر.

**[ترجمه]همه این روایات و امثال آن که زیاد هم هستند، دلالت دارند که آخرین حدّ بیتوته، طلوع فجر است. اهل لغت و دیگران نیز تصریح کرده اند که بیتوته و بیات، به معنای گذراندن شب در جایی است، و خداوند متعال - چنانچه پیشتر ذکر شد - فرموده است: «بَیاتاً أَوْ نَهاراً» - . یونس / 50 - {شب یا روز}.

**[ترجمه]

«44»

الْکَافِی، بِسَنَدٍ مُعْتَبَرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ الْعُمْرَةَ انْتَظَرَ إِلَی صَبِیحَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ یَخْرُجُ مُهِلًّا فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ (4).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه شخصی قصد عمره داشت، تا صبح روز بیست و سوم ماه رمضان منتظر شود و در آن روز با ذکر «لا اله الا الله» راه بیفتد. - . الکافی 4 : 536 -

**[ترجمه]

أقول

لا یخفی أن الظاهر أن الأمر بالتوقف لإدراک لیلة القدر فیدل علی أن نهایتها الصبح و أیضا قوله ذلک الیوم لا یخلو من دلالة علی المطلوب.

**[ترجمه]مخفی نماند که ظاهراً امر به توقّف برای درک شب قدر بوده است و همین دلالت می کند که پایانِ شب قدر، صبح است. همچنین عبارت «آن روز» در کلام امام خالی از دلالت بر مطلوبِ ما نیست.

**[ترجمه]

«45»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُکْرَهُ لِلرَّجُلِ إِذَا قَدِمَ مِنْ سَفَرِهِ أَنْ یَطْرُقَ أَهْلَهُ لَیْلًا حَتَّی یُصْبِحَ (5).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مکروه است مرد هنگامی که از سفر بازمی گردد، شبانه تا صبح با همسرش نزدیکی کند. - . همان 5 : 499 -

**[ترجمه]

«46»

الْعِلَلُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی تَزْوِیجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله زَیْنَبَ قَالَ وَ لَبِثَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ بِلَیَالِیهِنَّ عِنْدَ زَیْنَبَ ثُمَّ تَحَوَّلَ إِلَی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ کَانَ لَیْلَتُهَا وَ صَبِیحَةُ یَوْمِهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (6).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابن عباس در داستان ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با زینب گوید: پیامبر هفت شبانه روز را نزد زینب ماند، آنگاه به خانه امّ سلمه رفت زیرا آن شب و صبحش نوبت حضور پیامبر در خانه او بود. - . علل الشرائع : بدون صفحه -

**[ترجمه]

بیان

المقابلة بین اللیلة و صبیحة الیوم تدل علی عدم کونها من اللیل.

ص: 118


1- 1. قرب الإسناد ص 65 ط حجر ص 86 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 106 ط حجر ص 141 ط نجف.
3- 3. یونس: 50.
4- 4. الکافی ج 4 ص 536.
5- 5. الکافی ج 5 ص 499.
6- 6. علل الشرائع ج ص ....

**[ترجمه]مقابله و درکنار هم بودنِ «شب» و «صبح روز» دلالت دارد که صبح جزء شب نیست.

**[ترجمه]

«47»

الْکَافِی، وَ الْفَقِیهُ، وَ التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِمْ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْکَرْخِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا عَلَیْهِ أَنْ یَبِیتَ عِنْدَهَا فِی لَیْلَتِهَا وَ یَظَلَّ عِنْدَهَا فِی صَبِیحَتِهَا الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]الکافی، الفقیه، التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: بر مرد واجب است که شب نزد همسرش بماند و صبح آن شب نیز پیش او باشد. ادامه روایت. - . الکافی 5 : 564، الفقیه 3 : 270، التهذیب 2 : 232 -

**[ترجمه]

«48»

التَّهْذِیبُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی رَجُلٍ صَلَّی الْغَدَاةَ بِلَیْلٍ غَرَّهُ مِنْ ذَلِکَ الْقَمَرُ وَ نَامَ حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَأُخْبِرَ أَنَّهُ صَلَّی بِلَیْلٍ قَالَ یُعِیدُ صَلَاتَهُ (2).

**[ترجمه]التهذیب: امام باقر علیه السلام درباره مردی که نماز صبحش را شب خوانده، ماه او را فریب داده [و نور ماه را فجر پنداشته است]، آنگاه خوابیده و پس از طلوع خورشید به او خبر داده اند که نمازش را شب خوانده بوده، فرمود: باید نمازش را اعاده کند. - . التهذیب 1 : 208، کلینی آن را در 3 : 285 آورده است. -

**[ترجمه]

«49»

الْفَقِیهُ، قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: وَقْتُ صَلَاةِ اللَّیْلِ مَا بَیْنَ نِصْفِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ (3).

**[ترجمه]الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: وقت نماز شب از نیمه شب تا آخر شب است. - . الفقیه 1 : 302 -

**[ترجمه]

«50»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: قَرَأْتُ فِی کِتَابِ رَجُلٍ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ قَبْلَ صَلَاةِ الْفَجْرِ مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ هِیَ أَمْ مِنْ صَلَاةِ النَّهَارِ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ أُصَلِّیهِمَا فَکَتَبَ بِخَطِّهِ احْشُهُمَا فِی صَلَاةِ اللَّیْلِ حَشْواً(4).

**[ترجمه]الکافی: علی بن مهزیار گفت: در مکاتبه مردی با امام باقر علیه السلام خواندم که نوشته بود: دو رکعتی که قبل از نماز صبح خوانده می شوند، جزء نماز شب هستند یا از نمازهای [نافله] روزانه هستند؟ و در چه وقتی آن را بخوانم؟ و امام به خط خود پاسخ داده بودند: آن دو رکعت را جزء نماز شب بخوان. - . الکافی 3 : 450 -

**[ترجمه]

«51»

التَّهْذِیبُ، عَنِ الْحُسَیْنِ عَنِ النظر [النَّضْرِ] عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَبْلَ الْفَجْرِ أَوْ بَعْدَ الْفَجْرِ فَقَالَ قَبْلَ الْفَجْرِ إِنَّهُمَا مِنْ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ رَکْعَةً صَلَاةُ اللَّیْلِ الْخَبَرَ(5).

**[ترجمه]التهذیب: زراره گوید: از امام باقر علیه السلام درباره دو رکعت [نافله] فجر سؤال کردم که آیا پیش از طلوع فجر خوانده می شود یا بعد از فجر؟ فرمود: پیش از طلوع فجر خوانده می شود؛ این دو رکعت جزء سیزده رکعت نماز شب است. تا آخر روایت. - . التهذیب 1 : 173 -

**[ترجمه]

بیان

قد مر استدلال العلامة قدس سره بهذا الخبر و ربما یناقش فیه بأنه یدل علی کونها من جملة صلاة اللیل المعروفة یعنی ثلاث عشرة رکعة و یؤیده أنه لم یقل من صلوات اللیل بل قال من صلاة اللیل.

**[ترجمه]پیشتر استدلال علامه (قدس سره) به این روایت ذکر گردید، و چه بسا مناقشه شود که در این روایت نماز نافله فجر جزء نماز شب قرار گرفته، یعنی نماز شب معروف، سیزده رکعت شده است، و تأیید مناقشه این است که امام نفرموده جزء نمازهای شب، بلکه گفته است: جزء نماز شب.

**[ترجمه]

أقول

هذا الوجه و إن کان محتملا لکن لا یخلو من ظهور فی المراد.

ص: 119


1- 1. الکافی ج 5 ص 564، الفقیه ج 3 ص 270، التهذیب ج 2 ص 232.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 208، و رواه الکلینی فی ج 3 ص 285.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 302.
4- 4. الکافی ج 3 ص 450.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 173.

**[ترجمه]هرچند احتمال این وجه وجود دارد، اما خالی از ظهور در مقصود ما نیست.

**[ترجمه]

«52»

التَّهْذِیبُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ (1) إِلَی آخِرِهِ إِلَّا أَنَّ أَفْضَلَ ذَلِکَ إِذَا انْتَصَفَ اللَّیْلُ.

و عن ابن محبوب عن محمد بن عیسی عن ابن أبی عمیر: مثله (2)

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب را می توان از ابتدای شب تا آخر شب خواند، امّا بهتر است که از نیمه شب به بعد خوانده شود. - . همان 1 : 320 -

و از ابن محبوب از محمد بن عیسی از ابن ابی عمیر مانند آن نقل شده است. - . همان 1 : 232 -

**[ترجمه]

توضیح

یدل علی أن آخر اللیل آخر وقت صلاته و معلوم أن الانتصاف الواقع بعد ذکر الأول و الآخر علی وجه مخصوص إنما یراعی بالنسبة إلیهما علی هذا الوجه.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که آخر شب، پایانِ وقت نماز شب می باشد، و معلوم است که نیمه شب که بعد از ذکر اول و آخر بر وجه مخصوصی آمده، این «نیمه» باید به همین وجه نسبت به اول و آخر محاسبه گردد.

**[ترجمه]

«53»

التَّهْذِیبُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَظُنُّهُ إِسْحَاقَ بْنَ غَالِبٍ قَالَ قَالَ إِذَا قَامَ الرَّجُلُ مِنَ اللَّیْلِ فَظَنَّ أَنَّ الصُّبْحَ قَدْ أَضَاءَ فَأَوْتَرَ ثُمَّ نَظَرَ فَرَأَی أَنَّ عَلَیْهِ لَیْلًا قَالَ یُضِیفُ إِلَی الْوَتْرِ رَکْعَةً ثُمَّ یَسْتَقْبِلُ صَلَاةَ اللَّیْلِ ثُمَّ یُوتِرُ بَعْدَهُ (3).

وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقُومُ وَ أَنَا أَتَخَوَّفُ الْفَجْرَ قَالَ فَأَوْتِرْ قُلْتُ فَأَنْظُرُ فَإِذَا عَلَیَّ لَیْلٌ قَالَ فَصَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ (4).

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِمِائَةِ آیَةٍ وَ لَا یَحْتَسِبُ بِهِمَا وَ رَکْعَتَیْنِ وَ هُوَ جَالِسٌ یَقْرَأُ فِیهِمَا بِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ فَإِنِ اسْتَیْقَظَ مِنَ اللَّیْلِ صَلَّی صَلَاةَ اللَّیْلِ وَ أَوْتَرَ وَ إِنْ لَمْ یَسْتَیْقِظْ حَتَّی یَطْلُعَ الْفَجْرُ صَلَّی رَکْعَةً فَصَارَتْ شَفْعاً وَ احْتَسَبَ

ص: 120


1- 1. التهذیب ج 1 ص 320.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 232.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 232.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 232.

بِالرَّکْعَتَیْنِ اللَّتَیْنِ صَلَّاهُمَا بَعْدَ الْعِشَاءِ وَتْراً(1).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه انسان شب هنگام برخیزد و گمان کند صبح پرتو افکنده، پس نماز وتر را بخواند و بعد بنگرد و ببیند شب است، یک رکعت دیگر به وتر اضافه می نماید، آنگاه شروع به نماز شب می کند و پس از آن وتر را می خواند. - . همان -

و علی بن عبدالعزیز روایت کرده می گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: شب که [برای نماز شب] برمی خیزم، هراس آن دارم که فجر طلوع کرده باشد. فرمود: نماز وتر را بخوان. گفتم: پس می نگرم و می بینم شب است. فرمود: بنابراین نماز شب را بخوان. - . همان -

و حَجّال از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان بعد از نماز عشا دو رکعت می خواند و در آنها صد آیه می خواند و نیت خاصی برای آن نمی کرد، و دو رکعت نشسته می خواند و در آنها سوره توحید و کافرون را می خواند، و چون شب برمی خاست، نماز شب را می خواند و پس از آن وتر را بجا می آورد، و اگر تا طلوع فجر برنمی خاست یک رکعت می خواند و آن را شفع محسوب می کرد و دو رکعتی را که بعد از نماز عشا خوانده بود، بعنوان وتر به حساب می آورد. - . همان 1 : 233 -

**[ترجمه]

بیان

هذه الأخبار تدل علی أنه إذا بقی شی ء من اللیل بقی وقت صلاة اللیل و لو حمل لیل و لیلا علی کثیر من اللیل أیضا یدل علی ذلک کما لا یخفی علی العارف بأسالیب الکلام.

**[ترجمه]این روایات دلالت دارند که اگر مقداری از شب مانده باشد وقت نماز شب هم باقی است هرچند «شب» و «شبی» دلالت بر قسمت زیادی از شب نیز داشته باشند، و این دلالت بر آشنایان به اسلوب کلام مخفی نیست .

**[ترجمه]

«54»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ إِذَا أَصْبَحَ قَالَ أَبْتَدِئُ یَوْمِی هَذَا الدُّعَاءَ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ الْعَبْدُ أَجْزَأَ مِمَّا نَسِیَ فِی یَوْمِهِ (2).

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ السَّرَّاجِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ إِذَا أَصْبَحَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَصْبَحْتُ إِلَخْ إِذَا قَالَ هَذَا الْکَلَامَ لَمْ یَضُرَّهُ یَوْمَهُ ذَلِکَ شَیْ ءٌ وَ إِذَا أَمْسَی فَقَالَ لَمْ یَضُرَّهُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ شَیْ ءٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (3).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت علی بن الحسین هر روز صبح می گفت: امروزم را به دعا آغاز می کنم، و هر بنده ای این گونه روزش را آغاز کند، از آنچه در آن روز فراموش نماید برایش کفایت می کند. - . الکافی 2 : 523 -

و امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که صبحگاه بگوید: «خداوندا من صبح کردم...» در آن روز هیچ ضرری متوجّهش نخواهد شد، و اگر شبانگاه هم آن را بخواند در آن شب هیچ ضرری نخواهد دید اگر خدا بخواهد. - . همان 2 : 528 -

**[ترجمه]

«55»

التَّهْذِیبُ، وَ الْکَافِی، مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: أَیُّمَا امْرَأَةٍ أَوْ رَجُلٍ خَائِفٍ أَفَاضَ مِنَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ لَیْلًا فَلَا بَأْسَ فَلْیَرْمِ الْجَمْرَةَ ثُمَّ لْیَمْضِ وَ لْیَأْمُرْ مَنْ یَذْبَحُ عَنْهُ الْخَبَرَ(4).

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ یُفِیضَ الرَّجُلُ بِلَیْلٍ إِذَا کَانَ خَائِفاً(5).

وَ عَنْهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ

ص: 121


1- 1. التهذیب ج 1 ص 233.
2- 2. الکافی ج 2 ص 523.
3- 3. الکافی ج 2 ص 528 و صدر السند هکذا: أبو علیّ الأشعریّ، عن محمّد بن عبد الجبار عن محمّد بن إسماعیل.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 502، الکافی ج 5 ص 474.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 502، الکافی ج 5 ص 474.

أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ أَنْ یُفِیضُوا بِاللَّیْلِ وَ أَنْ یَرْمُوا الْجِمَارَ بِلَیْلٍ وَ أَنْ یُصَلُّوا الْغَدَاةَ فِی مَنَازِلِهِمْ (1).

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَعَنَا نِسَاءٌ فَأُفِیضُ بِهِنَّ بِلَیْلٍ قَالَ نَعَمْ تُرِیدُ أَنْ تَصْنَعَ کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ أَفِضْ بِهِنَّ بِلَیْلٍ الْخَبَرَ(2).

تقریب

**[ترجمه]التهذیب، الکافی: امام صادق یا امام باقر علیهما السلام فرمود: هر زن یا مردی که ترس و دلهره داشت اگر شبانه از مشعر الحرام برود، هیچ ایرادی ندارد، باید جمره را رمی کند و آنگاه به راه خود ادامه دهد، و کسی را مأمور کند تا به نیابت از او ذبح نماید. ادامه روایت. - . التهذیب 1 : 502، الکافی 5 : 474 -

و از یکی از آن دو امام علیهما السلام نقل شده که فرمود: ایرادی ندارد که انسان اگر ترس و دلهره داشت، شبانه برود. - . همان -

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به زنان و کودکان اجازه داد تا شبانه بروند و شبانه رمی جمرات نمایند و نماز صبح را در منزلشان بخوانند. - . همان -

سعید اعرج گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت گردم، زنانی همراه ما هستند، آیا آنها را شبانه روانه کنم؟ فرمود: بله، می خواهی کاری را انجام دهی که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام داد؟! گفتم: آری. فرمود: آنها را شبانه روانه کن. ادامه خبر. - . التهذیب 1 : 169 -

**[ترجمه]

أقول

معلوم أن الإفاضة باللیل المذکورة فی تلک الأخبار المراد بها الإفاضة قبل الفجر و المناقش مکابر.

**[ترجمه]مؤلف گوید: معلوم است که مقصود از روانه شدنِ شبانه مذکور در این روایات، افاضه پیش از فجر است، و کسی که در آن مناقشه کند نیّت غلبه و عناد دارد.

**[ترجمه]

«56»

التَّهْذِیبُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الثَّمَانِیَةَ رَکَعَاتٍ یُصَلِّیهَا الْعَبْدُ آخِرَ اللَّیْلِ زِینَةُ الْآخِرَةِ(3).

وَ عَنْ مُرَازِمٍ عَنْهُ علیه السلام: قُلْتُ مَتَی أُصَلِّی صَلَاةَ اللَّیْلِ قَالَ صَلِّهَا آخِرَ اللَّیْلِ (4).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: هشت رکعتی که بنده در آخر شب می خواند، زینت آخرت است. - . همان 1 : 231 -

و مرازم از آن حضرت روایت کرده که گفتم: نماز شب را کی بخوانم؟ فرمود: در آخر شب بخوان. - . همان 1 : 320 -

**[ترجمه]

«57»

الْخِلَافُ، لِلشَّیْخِ رَوَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ بِلَالًا یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ فَکُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یُؤَذِّنَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ.

**[ترجمه]الخلاف شیخ طوسی: روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بلال شب اذان می گوید، پس [در ماه رمضان] بخورید و بیاشامید تا زمانی که اذان ابن امّ مکتوم را بشنوید.

**[ترجمه]

«58»

الْمُعْتَبَرُ، عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَمَانٌ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ ثُمَّ الْوَتْرُ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ وَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمَا بِتَسْلِیمٍ ثُمَّ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ.

**[ترجمه]المعتبر: امام صادق علیه السلام فرمود: هشت رکعت نماز در آخر شب خوانده می شود، سپس سه رکعت وتر که میان این سه رکعت با یک سلام فاصله می اندازد، و آنگاه دو رکعت نافله صبح.

**[ترجمه]

«59»

التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ بِاللَّیْلِ فِی السَّفَرِ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَقَالَ إِذَا خِفْتَ الْفَوْتَ فِی آخِرِهِ (5).

وَ فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فِیمَا بَیْنَ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ إِلَّا أَنَّ أَفْضَلَ ذَلِکَ بَعْدَ انْتِصَافِ اللَّیْلِ (6).

ص: 122


1- 1. التهذیب ج 1 ص 502، الکافی ج 5 ص 474.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 169.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 231.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 320.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 232 و 320.
6- 6. التهذیب ج 1 ص 232 و 320.

وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ فِی وَقْتِ صَلَاةِ اللَّیْلِ فَکَتَبَ عِنْدَ زَوَالِ اللَّیْلِ وَ هُوَ نِصْفُهُ أَفْضَلُ فَإِنْ فَاتَ فَأَوَّلَهُ وَ آخِرَهُ جَائِزٌ(1).

**[ترجمه]التهذیب: راوی گوید: از حضرت ابوالحسن علیه السلام در مورد نماز شب در سفر سؤال کردم که آیا می شود آن را در اول شب خواند؟ فرمود: اگر بیم داشتی که در آخر شب از تو فوت شود، در اول شب بخوان. - . همان 1 : 232 و 320 -

و امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب را از اول تا آخر شب می توان خواند، امّا بعد از نیمه شب فضیلت بیشتری دارد. - . همان -

و از حسین بن علی بن بلال نقل است که گفت: در مکاتبه ای برای آن حضرت در مورد وقت نماز شب نوشتم؛ ایشان در پاسخ مرقوم داشتند: هنگام زوال شب یعنی نیمه آن افضل است، امّا اگر فوت می شد، اول و آخر شب جایز است. - . همان -

**[ترجمه]

تفهیم

هذه الأخبار تدل علی أن وقت صلاة اللیل ممتد إلی آخر اللیل و آخر وقت صلاة اللیل الفجر الثانی بالاتفاق و الخبران الأخیران یدلان ظاهرا علی أن نصف اللیل هو نصف الزمان الممتد من الغروب إلی طلوع الفجر إذ ذکر الانتصاب بعد ذکر الأول و الآخر لا یفهم منه إلا کونه منتصف ما بینهما لا سیما الأخیر لإرجاع الضمائر إلی أمر واحد و یفهم منه أن زوال اللیل لا یراد به الزوال عن دائرة نصف النهار.

**[ترجمه]این روایات دلالت دارند که وقت نماز شب تا آخر شب ادامه دارد، و همه متّفقند که آخرین مهلت نماز شب، فجر دوم است. و دو روایت آخر به طور روشن دلالت دارند که نصف شب، نیمی از مدت زمانی است که از غروب تا طلوع فجر ادامه دارد، زیرا تنها چیزی که از ذکر انتصاف، پس از ذکر اوّل و آخر وقت فهمیده می شود، زمان میانه این دو است، بخصوص در روایت دوم؛ زیرا ارجاع ضمیر به یک چیز است، و از آن فهمیده می شود که تنها مقصود از زوال شب، زوال از دایره نصف النهار است.

**[ترجمه]

«60»

الْفَقِیهُ، وَ الْکَافِی، فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِیکَ مِنْ صُلَحَائِهِمْ شَکَا إِلَیَّ مَا یَلْقَی مِنَ النَّوْمِ وَ قَالَ إِنِّی أُرِیدُ الْقِیَامَ إِلَی الصَّلَاةِ بِاللَّیْلِ فَیَغْلِبُنِی النَّوْمُ إِلَی أَنْ أُصْبِحَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَمْ یُرَخِّصْ فِی النَّوَافِلِ أَوَّلَ اللَّیْلِ وَ قَالَ الْقَضَاءُ بِالنَّهَارِ أَفْضَلُ (2).

**[ترجمه]الفقیه، الکافی: معاویة بن وهب گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: یکی از دوستان صالحِ شما از آنچه که از خواب به او می­رسید، نزد من شکایت کرد و گفت: قصد می کنم که برای نماز شب بیدار شوم، اما خواب بر من غلبه می کند و تا صبح بیدار نمی شوم تا آنجا که می گوید: آن حضرت اجازه نداد که نوافل را در اول شب بخوانند و فرمود: قضای نماز شب در روز بافضیلت تر است. - . الفقیه 1 : 302، الکافی 3 : 447 -

**[ترجمه]

«61»

الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ أَوِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَقُومُ آخِرَ اللَّیْلِ وَ أَخَافُ الصُّبْحَ قَالَ اقْرَأِ الْحَمْدَ وَ اعْجَلْ اعْجَلْ (3).

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَقُومُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ وَ هُوَ یَخْشَی أَنْ یَفْجَأَهُ الصُّبْحُ أَ یَبْدَأُ بِالْوَتْرِ الْخَبَرَ(4).

**[ترجمه]الکافی، التهذیب: اسماعیل بن جابر یا ابن سنان گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: من آخر شب برمی خیزم و هراس آن دارم که صبح شود! فرمود: حمد را بخوان و عجله کن. - . التهذیب 1 : 125، الکافی 3 : 449 -

و محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که آخر شب برمی خیزد و هراس دارد که ناگهان صبح شود، آیا وتر را شروع کند؟ ادامه روایت. - . همان -

**[ترجمه]

«62»

التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی بَیْتِهِ وَ هُوَ یُصَلِّی وَ هُوَ یَرَی أَنَّ عَلَیْهِ لَیْلًا ثُمَّ یَدْخُلُ عَلَیْهِ الْآخَرُ مِنَ الْبَابِ فَقَالَ قَدْ أَصْبَحْتَ هَلْ یُعِیدُ الْوَتْرَ أَمْ لَا أَوْ یُعِیدُ شَیْئاً مِنْ صَلَاتِهِ قَالَ:

ص: 123


1- 1. التهذیب ج 1 ص 232 و 320.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 302، الکافی ج 3 ص 447.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 125، الکافی ج 3 ص 449.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 125، الکافی ج 3 ص 449.

یُعِیدُ إِنْ صَلَّاهَا مُصْبِحاً(1).

**[ترجمه]التهذیب: سعد بن سعد گوید: از امام رضا علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که در خانه اش مشغول نماز است و گمان می کند که شب است. آنگاه شخص دیگری از در وارد می شود و می گوید: صبح شده است! آیا وتر را اعاده کند یا نه؟ چیزی از نمازش را اعاده کند؟ فرمود: اگر در حالی که صبح شده بود نماز خوانده، آن را اعاده کند. - . التهذیب 1 : 232 -

**[ترجمه]

«63»

الْفَقِیهُ، قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: وَقْتُ صَلَاةِ اللَّیْلِ مَا بَیْنَ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ (2).

**[ترجمه]الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: وقت نماز شب از نیمه شب تا آخر شب است. - . الفقیه 1 : 302 -

**[ترجمه]

«64»

التَّهْذِیبُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ أَوَّلِ وَقْتِ رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَالَ سُدُسُ اللَّیْلِ الْبَاقِی (3).

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ حَمَّادٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رُبَّمَا صَلَّیْتُهُمَا وَ عَلَیَّ لَیْلٌ فَإِنْ قُمْتُ وَ لَمْ یَطْلُعِ الْفَجْرُ أَعَدْتُهُمَا(4).

**[ترجمه]التهذیب: محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره اول وقت دو رکعتِ [نافله] فجر سؤال کردم، فرمود: وقت آن یک ششمِ آخر شب است. - . التهذیب 1 : 173 -

و حمّاد گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: چه بسا آن دو رکعت را می خوانم درحالی که هنوز شب است، پس اگر برخاستم و فجر طلوع نکرده بود، دوباره آن را اعاده می کنم. - . همان -

**[ترجمه]

«65»

الْکَافِی، فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا کَانَ یُحْمَدُ الرَّجُلُ أَنْ یَقُومَ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ فَیُصَلِّیَ صَلَاتَهُ ضَرْبَةً وَاحِدَةً ثُمَّ یَنَامَ وَ یَذْهَبَ (5).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: این گونه نبوده است که شخص ستوده شود در حالی که آخر شب بیدار شده، تند و با عجله نمازش را بخواند و بخوابد و برود. - . الکافی 3 : 446 -

**[ترجمه]

«66»

التَّهْذِیبُ، عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ سَاعَاتِ الْوَتْرِ قَالَ أَحَبُّهَا إِلَیَّ الْفَجْرُ الْأَوَّلُ (6) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَفْضَلِ سَاعَاتِ صَلَاةِ اللَّیْلِ قَالَ الثُّلُثُ الْبَاقِی (7).

**[ترجمه]التهذیب: اسماعیل بن سعید گوید: از امام رضا علیه السلام در مورد اوقات نماز وتر سؤال کردم، فرمود: محبوب ترین وقت آن برای من فجر اوّل است. - . التهذیب 1 : 232 - و از ایشان درباره بهترین اوقات نماز شب سؤال کردم، فرمود: یک سومِ باقی­مانده شب. - . همان -

**[ترجمه]

«67»

الْفَقِیهُ، عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَفْضَلُ قَضَاءِ صَلَاةِ اللَّیْلِ فِی السَّاعَةِ الَّتِی فَاتَتْکَ آخِرُ اللَّیْلِ وَ لَیْسَ بَأْسٌ أَنْ تَقْضِیَهَا بِالنَّهَارِ وَ قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ (8).

**[ترجمه]الفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: بهترین وقت برای قضای نماز شب، همان ساعتی است که نماز شب از تو فوت شده در آخر شب، و اشکالی ندارد که آن را در روز، پیش از زوال خورشید قضا کنی. - . الفقیه 1 : 316 -

**[ترجمه]

«68»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَفْضَلُ قَضَاءِ النَّوَافِلِ قَضَاءُ صَلَاةِ اللَّیْلِ بِاللَّیْلِ وَ صَلَاةِ النَّهَارِ بِالنَّهَارِ قُلْتُ وَ یَکُونُ وَتْرَانِ فِی لَیْلَةٍ قَالَ لَا قُلْتُ وَ لِمَ تَأْمُرُنِی أَنْ أُوتِرَ وَتْرَیْنِ فِی لَیْلَةٍ قَالَ أَحَدُهُمَا قَضَاءٌ(9).

ص: 124


1- 1. التهذیب ج 1 ص 232.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 302.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 173.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 173.
5- 5. الکافی ج 3 ص 446.
6- 6. التهذیب ج 1 ص 232.
7- 7. التهذیب ج 1 ص 232.
8- 8. الفقیه ج 1 ص 316.
9- 9. الکافی ج 3 ص 452.

**[ترجمه]الکافی: امام باقر علیه السلام فرمود: بافضیلت ترین قضای نوافل، قضای نماز شب در شب، و قضای نماز [نافله] روز در روز است. گفتم: یعنی دو نماز وتر در یک شب؟ فرمود: نه. گفتم: پس چرا می­فرمایید دو نماز وتر در یک شب بخوانم؟ فرمود: یکی از آنها به نیّت قضا است. - . الکافی 3 : 452 -

**[ترجمه]

«69»

غِیَاثُ سُلْطَانِ الْوَرَی، لِلسَّیِّدِ بْنِ طَاوُسٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ عَلَیْهِ دَیْنٌ مِنْ صَلَاةٍ قَامَ یَقْضِیهِ فَخَافَ أَنْ یُدْرِکَهُ الصُّبْحُ وَ لَمْ یُصَلِّ صَلَاةَ لَیْلَتِهِ تِلْکَ قَالَ یُؤَخِّرُ الْقَضَاءَ وَ یُصَلِّی صَلَاةَ لَیْلَتِهِ تِلْکَ.

**[ترجمه]غیاث سلطان الوری (تألیف سید بن طاووس): زراره گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: مردی نماز قضا برعهده داشته و برخاسته تا آن را قضا کند و می ترسد که صبح شود و نماز آن شبش فوت شود. فرمود: نماز قضا را به تأخیر می اندازد و اول نماز شبش را می خواند.

**[ترجمه]

«70»

الْخِصَالُ، بِسَنَدِهِ الْمُعْتَبَرِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ فَیَطْلُبُهَا فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ إِلَی قَوْلِهِ وَ سَاعَةٍ فِی آخِرِ اللَّیْلِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَإِنَّ مَلَکَیْنِ یُنَادِیَانِ هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]الخصال: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هر کس حاجتی دارد آن را در سه وقت طلب کند: - تا آنجا که فرمود: - و یک وقت آخر شب هنگام طلوع فجر است، که دو فرشته ندا می دهند: آیا توبه کننده ای هست تا توبه اش پذیرفته شود؟... - . الخصال 2 : 158 -

**[ترجمه]

أقول

ظاهر أن المراد به قبل طلوع الفجر کما روی فی أخبار کثیرة أن هذا النداء فی اللیل و أن وقت الإجابة السحر و أن ساعة الإجابة فی اللیل کما لا یخفی علی المتتبع.

**[ترجمه]ظاهراً مقصود ندای پیش از طلوع فجر است، چنانچه در روایات زیادی آمده است که این ندا در شب است و وقت اجابت دعا، سحر است، و ساعتِ اجابت در شب است، و این امر بر اهل تحقیق مخفی نیست.

**[ترجمه]

«71»

الْکَافِی، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ (2) قَالَ هُوَ الدُّعَاءُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا وَ هِیَ سَاعَةُ إِجَابَةٍ(3).

**[ترجمه]الکافی: از امام صادق علیه السلام نقل شده که در تفسیر آیه «وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ» - . رعد / 15 - { با سایه هایشان بامدادان و شامگاهان} فرمود: یعنی دعای پیش از طلوع و غروب خورشید که ساعت اجابت دعاست. - . الکافی 2 : 522 -

**[ترجمه]

أقول

معلوم أن الغدو من الیوم و الغداء من طعام الیوم لکن من لا ینبهه صلاة الغداة لا ینبهه هذا و یلتزم أن الغداة من اللیل.

**[ترجمه]معلوم است که «غُدُوّ» جزء روز است و «غَداء» جزء غذای روزانه است، امّا کسی که «صلاة الغداة» متوجّهش نمی کند این هم باعث توجّهش نخواهد شد و می گوید «غداة» جزء شب است.

**[ترجمه]

«72»

مِصْبَاحُ الْکَفْعَمِیِّ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ بِهِ عِلَّةٌ فَلْیَقُلْ عَلَیْهَا فِی کُلِّ صَبَاحٍ أَرْبَعِینَ مَرَّةً أَرْبَعِینَ یَوْماً إِلَخْ.

**[ترجمه]مصباح کفعمی: از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: کسی که مرضی دارد تا چهل روز هر روز صبح چهل بار بگوید.. .

**[ترجمه]

أقول

لو کان الصباح من اللیل لقال أربعین لیلة.

**[ترجمه]اگر «صبح» جزء شب بود، باید می فرمود: «چهل شب».

**[ترجمه]

«73»

الْکَافِی، فِی الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ عَشْرَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ مَا أَصْبَحَتْ بِی مِنْ نِعْمَةٍ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَ ذَلِکَ کُنْتَ قَدْ أَدَّیْتَ شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ(4).

ص: 125


1- 1. الخصال ج 2 ص 158، و قد مر تحت الرقم ....
2- 2. الرعد: 15.
3- 3. الکافی ج 2 ص 522.
4- 4. الکافی ج 2 ص 99 و قد مر.

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: شَرَفُ الْمُؤْمِنِ قِیَامُهُ بِاللَّیْلِ (1).

وَ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ (2) قَالَ صَلَاةُ الْمُؤْمِنِ بِاللَّیْلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلَ مِنْ ذَنْبٍ بِالنَّهَارِ(3).

**[ترجمه]الکافی: امام صادق علیه السلام فرمود: صبح و شام ده مرتبه بگو: «خداوندا هر نعمتی که صبحگاه به من رسید - تا آنجا که فرمود: - پس چون این را گفتی، شکر تمام نعمت­های خداوند را در آن روز و شب بجای آورده ای. - . الکافی 2 : 99 -

و از آن حضرت نقل شده که فرمود: شرافت مؤمن، شب زنده داری اوست. - . همان 3 : 488 -

و از آن حضرت نقل شده که در تفسیر آیه «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ» - . هود / 114 - {خوبیها بدیها را از میان می برد} فرمود: نماز مؤمن در شب، گناهان روزانه او را محو می کند. - . الکافی 3 : 266 -

**[ترجمه]

«74»

التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: وَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا(4) قَالَ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یُصَلِّیَ کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَ لَیْلَةٌ مِنَ اللَّیَالِی لَا یُصَلِّی فِیهَا شَیْئاً(5).

**[ترجمه]التهذیب: از امام باقر علیه السلام درباره آیه «قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا» - . مزّمّل / 2 - { به پا خیز شب را مگر اندکی} سؤال شد، و ایشان فرمود: خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا هر شب نماز بخواند مگر اینکه شبی از شب­ها بیاید که در آن هیچ نمازی نخواند. - . التهذیب 1 : 231 -

**[ترجمه]

أقول

من البین أن صلاة الفجر غیر داخل فی هذه الصلاة بعد القیام و لکن علیه السلام یترک صلاة الفجر أبدا.

**[ترجمه]روشن است که پس از برخاستن، نماز صبح جزء این نماز نیست، امّا آن حضرت علیه السلام همیشه نماز صبح را ترک می کرد.

**[ترجمه]

«75»

التَّهْذِیبُ، وَ ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ- الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا إِنَّ الثَّمَانِیَ رَکَعَاتٍ یُصَلِّیهَا الْعَبْدُ آخِرَ اللَّیْلِ زِینَةُ الْآخِرَةِ(6).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: قِیَامُ اللَّیْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ الْخَبَرَ(7).

**[ترجمه]التهذیب، ثواب الاعمال: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزّوجل فرمود: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا» - . کهف / 46 - {مال و پسران زیور زندگی دنیایند}؛ هشت رکعتی که بنده در آخر شب می خواند، زینت آخرت است. - . التهذیب 1 : 231، ثواب الأعمال : 38 -

و از آن حضرت نقل است که علی علیه السلام فرمود: شب زنده داری موجب سلامتی بدن است. ادامه روایت. - . التهذیب 1 : 169، الخصال 2 : 156، المحاسن : 53، ثواب الأعمال : 38 -

**[ترجمه]

«76»

الْفَقِیهُ، فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام: یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا مِنْهَا التَّهَجُّدُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ کَفَّارَاتٌ مِنْهَا التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ (8).

ص: 126


1- 1. الکافی ج 3 ص 488.
2- 2. هود: 114.
3- 3. الکافی ج 3 ص 266.
4- 4. المزّمّل: 2.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 231.
6- 6. التهذیب ج 1 ص 231 و قد مر تحت الرقم 56، ثواب الأعمال: 38.
7- 7. التهذیب ج 1 ص 169، و تراه فی الخصال ج 2 ص 156، المحاسن: 53 ثواب الأعمال: 38.
8- 8. الفقیه ج 4 ص 260.

**[ترجمه]الفقیه: در وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام آمده است: ای علی، برای مؤمن سه شادمانی در دنیا وجود دارد: یکی از آنها تهجّد در آخر شب است. ای علی سه کفاره وجود دارد که یکی از آنها تهجّد در شب است در حالی که مردم همه در خوابند. - . الفقیه 4 : 260 -

**[ترجمه]

أقول

ظاهر أن الصلاة بعد الفجر غیر داخل فی التهجد المذکور هنا.

**[ترجمه]ظاهراً نماز بعد از فجر جزء تهجّد مذکور در اینجا به حساب نمی آید.

**[ترجمه]

«77»

التَّهْذِیبُ، وَ الْعِلَلُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَدَعْ قِیَامَ اللَّیْلِ فَإِنَّ الْمَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِیَامَ اللَّیْلِ (1).

**[ترجمه]التهذیب، علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: شب زنده داری را رها مکن، پس همانا مغبون کسی است که از شب زنده داری محروم باشد. - . التهذیب 1 : 169، علل الشرائع 2 : 51، معانی الاخبار : 342 -

**[ترجمه]

«78»

الْکَافِی، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ إِنِّی قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّیْلِ فَقَالَ علیه السلام قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ (2).

**[ترجمه]الکافی: از معصوم روایت است که فرمود: مردی نزد امیر مؤمنان علیه السلام آمد و گفت: من از نماز شب محروم هستم! فرمود: گناهانت تو را به بند کشیده اند. - . الکافی 3 : 450 -

**[ترجمه]

أقول

معلوم أن من قام إلی صلاة الفجر فقط یصدق علیه أنه حرم صلاة اللیل أو قیامه.

**[ترجمه]معلوم است که هر کس فقط برای نماز صبح برخیزد، مصداق محروم از نماز شب یا شب زنده داری خواهد بود.

**[ترجمه]

«79»

الْفَقِیهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی لَأَمْقُتُ الرَّجُلَ قَدْ قَرَأَ الْقُرْآنَ ثُمَّ یَسْتَیْقِظُ مِنَ اللَّیْلِ فَلَا یَقُومُ حَتَّی إِذَا کَانَ عِنْدَ الصُّبْحِ قَامَ یُبَادِرُ بِالصَّلَاةِ(3).

**[ترجمه]الفقیه: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: خشمگینم از کسی که قرآن را خوانده و در عین حال شب بیدار می شود، امّا برنمی خیزد تا وقتی که صبح شد نماز می خواند. - . الفقیه 1 : 303 -

**[ترجمه]

أقول

ظاهر من هذا السیاق أن القیام عند الصبح غیر داخل فی القیام باللیل و أن الصبح غایة الاستیقاظ باللیل.

**[ترجمه]از سیاق این کلام پیداست که برخاستن هنگام صبح، جزء برخاستن در شب محسوب نمی شود، و صبح پایانِ وقتِ شب زنده داری است .

**[ترجمه]

«80»

الْمُعْتَبَرُ، عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ قَالَ فِی الْوَتْرِ فِی آخِرِ اللَّیْلِ سَبْعِینَ مَرَّةً(4).

وَ رُوِیَ مِنْ طَرِیقِ الْمُخَالِفِینَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ وَ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْوَتْرُ رَکْعَةٌ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ.

**[ترجمه]المعتبر: معاویة بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که در توضیح آیه «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» - . ذاریات / 18 - {و در سحرگاهان استغفار می کردند} فرمود: یعنی در آخر شب در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار می گویند. - . المعتبر: ....... التهذیب 1 : 172 -

و از طریق اهل سنت از ابن عُمر و ابن عبّاس روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نماز وتر یک رکعت از آخر شب است.

**[ترجمه]

«81»

التَّهْذِیبُ، بِسَنَدٍ یَقْرُبُ مِنَ الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: إِذَا خَرَجْتَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ لَمْ تَنْوِ السَّفَرَ مِنَ اللَّیْلِ فَأَتِمَّ الصَّوْمَ وَ اعْتَدَّ بِهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ.

وَ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ السَّفَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَنَوَیْتَ

ص: 127


1- 1. التهذیب ج 1 ص 169، علل الشرائع ج 2 ص 51، و تری مثله فی معانی الأخبار ص 342.
2- 2. الکافی ج 3 ص 450.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 303.
4- 4. المعتبر: ... و تراه فی التهذیب ج 1 ص 172.

الْخُرُوجَ مِنَ اللَّیْلِ فَإِنْ خَرَجْتَ قَبْلَ الْفَجْرِ أَوْ بَعْدَهُ فَأَنْتَ مُفْطِرٌ وَ عَلَیْکَ قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ (1).

**[ترجمه]التهذیب: از ابوبصیر نقل شده که گفت: هرگاه [در ماه رمضان] پس از طلوع فجر [از حدّ ترخص] خارج شدی و از شب قبل نیّت سفر نداشتی، روزه ات را تمام کن و آن را جزء روزه ماه رمضان به حساب بیاور.

و به سند دیگری از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود: اگر در ماه رمضان قصد سفر کردی و از شب قبل نیت خروج داشتی، چه پیش از فجر خارج شوی و چه پس از فجر، باید افطار کنی و قضای آن روز را بجا بیاوری. - . التهذیب 1 : 417 -

**[ترجمه]

أقول

ظاهر من الخبرین أن نهایة اللیل الفجر مع أن الأصحاب عبروا من ذلک بتبییت النیة و البیات مقابل النهار کما مر.

**[ترجمه]ظاهر این دو روایت آن است که فجر، پایان شب است، با اینکه فقهای شیعه از آن به «تَبییت نیت» تعبیر کرده اند و «بیات» در مقابل «نهار» است، چنانچه گذشت.

**[ترجمه]

«82»

الْإِقْبَالُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْجُهَنِیَّ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِی إِبِلًا وَ غَنَماً وَ غِلْمَةً فَأُحِبُّ أَنْ تَأْمُرَنِی لَیْلَةً أَدْخُلُ فِیهَا فَأَشْهَدُ الصَّلَاةَ وَ ذَلِکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَارَّهُ فِی أُذُنِهِ قَالَ فَکَانَ الْجُهَنِیُّ إِذَا کَانَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ دَخَلَ بِإِبِلِهِ وَ غَنَمِهِ وَ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ غِلْمَتِهِ فَکَانَ تِلْکَ اللَّیْلَةُ لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ بِالْمَدِینَةِ فَإِذَا أَصْبَحَ خَرَجَ بِأَهْلِهِ وَ غَنَمِهِ وَ إِبِلِهِ إِلَی مَکَانِهِ (2).

**[ترجمه]اقبال الأعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: جُهَنی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا، من شترها، گوسفندها و غلامانی دارم، و دوست دارم دستور بفرمایید شبی در ماه مبارک رمضان داخل مدینه شوم و در نماز جماعت حضور یابم. این واقعه در ماه رمضان بود. حضرت او را نزدیک­تر فراخواند و در گوشی با او صحبتی کرد. راوی گوید: جُهَنی [هر سال] شب بیست و سوم [ماه رمضان] با شتران، گوسفندان، غلامان و زن و فرزندانش وارد مدینه می شد، و صبحگاه با اهل و گوسفندان و شترانش از مدینه به سوی محل خود بیرون می رفت. - . اقبال الاعمال : 207 -

**[ترجمه]

«83»

التَّهْذِیبُ، وَ مَجَالِسُ الشَّیْخِ، بِسَنَدٍ مُوَثَّقٍ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی صَلِّ فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ لَیْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِنْ قَوِیتَ عَلَی ذَلِکَ مِائَةَ رَکْعَةٍ سِوَی الثَّلَاثَ عَشْرَةَ وَ أَسْهِرْ فِیهِمَا حَتَّی تُصْبِحَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَکُونَ فِی صَلَاةٍ وَ دُعَاءٍ وَ تَضَرُّعٍ فَإِنَّهُ یُرْجَی أَنْ تَکُونَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ فِی أَحَدِهِمَا وَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ الْخَبَرَ(3).

**[ترجمه]التهذیب، مجالس الشیخ: سماعه روایت می کند: امام صادق علیه السلام به من فرمود: در شب بیست و یکم و شب بیست و سوم ماه رمضان نماز بخوان و در هر کدام از این دو شب اگر توانستی علاوه بر سیزده رکعت، صد رکعت نماز بخوان. در این دو شب تا صبح بیدار بمان و مستحب است وقتت را در آن دو شب به نماز و دعا و تضرّع و زاری بگذرانی، زیرا امید است که یکی از آنها شب قدر باشد، و شب قدر از هزار ماه بهتر است. ادامه روایت. - . التهذیب 1 : 262، أمالی طوسیّ 2 : 301 -

**[ترجمه]

بیان

الروایة بصدرها و عجزها تنادی بأن نهایة لیلة القدر طلوع الفجر.

**[ترجمه]از اول تا آخر روایت، کاملاً روشن است که پایانِ شب قدر، طلوع فجر است.

**[ترجمه]

«84»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنِ اغْتَسَلَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ أَحْیَاهَا إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: کسی که شب قدر غسل کند و آن را تا طلوع فجر احیا بدارد، از گناهانش خارج می گردد.

**[ترجمه]

«85»

التَّهْذِیبُ، فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ یُصَلِّی فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِذَا قَوِیَ عَلَی ذَلِکَ

ص: 128


1- 1. التهذیب ج 1 ص 417.
2- 2. الإقبال ص 207.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 262، أمالی الطوسیّ ج 2 ص 301.

مِائَةَ رَکْعَةٍ سِوَی هَذِهِ الثَّلَاثَ عَشْرَةَ رَکْعَةً وَ لْیَسْهَرْ فِیهِمَا حَتَّی یُصْبِحَ فَإِنَّهُ یُرْجَی أَنْ تَکُونَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ فِی أَحَدِهِمَا(1).

**[ترجمه]التهذیب: از امام صادق علیه السلام روایت است که در حدیثی طولانی درباره شب بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان فرمود: اگر توانست در هر دو شب علاوه بر سیزده رکعت، صد رکعت نماز بخواند، و تا صبح بیدار باشد، زیرا امید است یکی از آنها شب قدر باشد. - . التهذیب 1 : 264 -

**[ترجمه]

«86»

الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، وَ السَّرَائِرُ، عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَیْلِ قَالا: قُلْنَا لَهُ أَ یُجْزِی إِذَا اغْتَسَلْتُ بَعْدَ الْفَجْرِ لِلْجُمُعَةِ فَقَالَ نَعَمْ (2).

**[ترجمه]الکافی، التهذیب، السرائر: از زراره و فُضَیل نقل است که گفتند: به آن حضرت گفتیم: آیا اگر بعد از فجر غسل جمعه انجام دهم، کافی است؟ فرمود: آری. - . الکافی 3 : 418، التهذیب 1 : 321، السرائر : 473 -

**[ترجمه]

«87»

التَّهْذِیبُ، عَنْ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ فِی أَیِّ اللَّیَالِی أَغْتَسِلُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ الْغُسْلُ أَوَّلَ اللَّیْلِ قُلْتُ فَإِنْ نَامَ بَعْدَ الْغُسْلِ قَالَ هُوَ مِثْلُ غُسْلِ یَوْمِ الْجُمُعَةِ إِذَا اغْتَسَلْتَ بَعْدَ الْفَجْرِ أَجْزَأَکَ (3).

و بسند آخر عن ابن بکیر: مثله (4):

و قرب الإسناد، عن ابن بکیر: مثله (5)

**[ترجمه]التهذیب: بُکَیر گوید: از امام علیه السلام سؤال کردم: در ماه رمضان در چه شب­هایی غسل کنم؟ - تا آنجا که فرمود: - و غسلِ در اولِ شب. گفتم: اگر بعد از غسل خوابید؟ فرمود: این غسل مانند غسل جمعه است، همین که بعد از فجر غسل کنی، کافی است. - . التهذیب 1 : 106 -

این روایت به سند دیگری از ابن بُکَیر نقل شده است. - . همان -

قُرب الاسناد: از ابن بُکَیر مانند آن را نقل کرده است. - . قرب الاسناد : 102 چاپ نجف، 82 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

بیان

أقول هذه الأخبار تدل علی أن غسل الجمعة یجزی بعد الفجر مع أن الأخبار المستفیضة الواردة فی غسل الجمعة کلها وردت بلفظ الیوم بلا تقیید و لا تخصیص فیدل علی أن الیوم إذا ورد فی الشرع المتبادر منه ما بین طلوع الفجر إلی الغروب.

**[ترجمه]مؤلف گوید: این روایات دلالت دارد که غسل جمعه بعد از فجر کفایت می کند، در حالی که روایات مستفیضه ای در باب غسل جمعه وارد شده است که در همه آنها لفظ «یوم» بدون هیچ قید و تخصیصی آمده است، لذا دلالت دارد که متبادر از «یوم» در زبان شرع، عبارت است از طلوع فجر تا غروب.

**[ترجمه]

«88»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ هَلْ یُجْزِیهِ أَنْ یَغْتَسِلَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ هَلْ یُجْزِیهِ ذَلِکَ مِنْ غُسْلِ الْعِیدَیْنِ قَالَ إِنِ اغْتَسَلَ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی قَبْلَ الْفَجْرِ لَمْ یُجْزِهِ وَ إِنِ اغْتَسَلَ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أَجْزَأَهُ (6).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نقل می کند و می­گو ید: از آن حضرت سؤال کردم: آیا غسل بعد از طلوع فجر کفایت می کند؟ آیا چنین غسلی از غسل عیدین کفایت می کند؟ فرمود: اگر روز عید فطر و قربان پیش از فجر غسل کرد کافی نیست، و اگر بعد از طلوع فجر غسل کند کافی است. - . همان : 111 چاپ نجف، 87 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

أقول

وجه الاحتجاج ما مر من ورود أخبار غسل العیدین بلفظ الیوم مع أن مدلول هذا الخبر و الروایات الأخر أن أول وقته طلوع الفجر.

**[ترجمه]وجه استدلال همان است که در روایات گذشته هم بیان شد، یعنی غسل عیدین به لفظ «یوم» آمده است، در حالی که مدلول این روایت و دیگر روایات آن است که اوّل وقت غسل، طلوع فجر است.

**[ترجمه]

«89»

التَّهْذِیبُ، عَنِ الرِّضَا علیه السلام: سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ أَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ فِی آخِرِ اللَّیْلِ

ص: 129


1- 1. التهذیب ج 1 ص 264 بإسناده عن سماعة.
2- 2. الکافی ج 3 ص 418، التهذیب ج 1 ص 321، السرائر: 473.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 106.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 106.
5- 5. قرب الإسناد ص 102 ط نجف و ص 82 ط حجر.
6- 6. قرب الإسناد ص 111 ط نجف 87 ط حجر.

فَقَامَ لِیَغْتَسِلَ فَلَمْ یُصِبْ مَاءً فَذَهَبَ لِیَطْلُبَهُ أَوْ بَعَثَ مَنْ یَأْتِیهِ بِالْمَاءِ فَعَسُرَ عَلَیْهِ حَتَّی أَصْبَحَ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یَغْتَسِلُ إِذَا جَاءَهُ ثُمَّ یُصَلِّی (1).

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ بَعْضِ مَوَالِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ احْتِلَامِ الصَّائِمِ قَالَ قَالَ إِذَا احْتَلَمَ نَهَاراً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا یَنَمْ حَتَّی یَغْتَسِلَ وَ إِنْ أَجْنَبَ لَیْلًا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا یَنَامُ إِلَّا سَاعَةً حَتَّی یَغْتَسِلَ فَمَنْ أَجْنَبَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَنَامَ حَتَّی یُصْبِحَ فَعَلَیْهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]التهذیب: از امام رضا علیه السلام درباره شخصی سؤال کردند که در آخر شب جُنب شده و برای غسل برخاسته، امّا آب برای غسل نیافته است، پس خودش به دنبال آب رفته یا کسی را برای آوردن آب فرستاده است امّا دچار عُسر و حرج می گردد، تا اینکه صبح می شود؛ تکلیفش چیست؟ فرمود: هرگاه آب برایش رسید غسل می کند و نمازش را می خواند. - . التهذیب 1 : 412 -

و یکی از موالی امام علیه السلام نقل کرده است: از ایشان درباره احتلام روزه دار سؤال کردم. فرمود: هرگاه روزه دار در ماه رمضان در روز محتلم شد تا غسل نکرده نباید بخوابد، و اگر شب جنب شد فقط مقداری از آن می تواند بخوابد، تا اینکه غسل کند، پس هر کس در ماه رمضان جنب شد و تا صبح خوابید باید یک بنده آزاد نماید. ادامه روایت. - . همان 1 : 443 و 412 -

**[ترجمه]

أقول

الأخبار فی الجنابة فی اللیل فی شهر رمضان و الإصباح جنبا و النوم الأول و الثانی و الثالث و غیرها کثیرة تدل علی ما ذکرنا لم نطول الکلام بإیرادها.

**[ترجمه]روایات در مورد جنابت در شب­های ماه رمضان و باقی ماندن بر جنابت تا صبح و خواب اول و دوم و سوم و غیر آن بسیار است که همگی بر آنچه ما گفتیم دلالت می کنند، پس با ذکر آنها سخن را طولانی نمی کنیم.

**[ترجمه]

«90»

الْفَقِیهُ، وَ التَّهْذِیبُ، فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ یَقْضِی شَهْرَ رَمَضَانَ فَیُجْنِبُ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ لَا یَغْتَسِلُ حَتَّی یَجِی ءَ آخِرُ اللَّیْلِ وَ هُوَ یَرَی أَنَّ الْفَجْرَ قَدْ طَلَعَ قَالَ لَا یَصُومُ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ یَصُومُ غَیْرَهُ (3).

**[ترجمه]الفقیه، التهذیب: از عبدالله بن سنان نقل شده که از امام صادق علیه السلام درباره شخصی سؤال کرد که قضای روزه ماه رمضان را بجا می­آورد، اما از اول شب جنب شده و تا آخر شب به گمان اینکه فجر طلوع کرده است، غسل ننموده. فرمود: آن روز را روزه نمی گیرد و روز دیگری روزه بجا می­آورد. - . الفقیه 2 : 75، التهذیب 1 : 430 -

**[ترجمه]

«91»

التَّهْذِیبُ، فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا طَهُرَتْ بِلَیْلٍ مِنْ حَیْضَتِهَا ثُمَّ تَوَانَتْ فِی أَنْ تَغْتَسِلَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ حَتَّی أَصْبَحَتْ عَلَیْهَا قَضَاءُ ذَلِکَ الْیَوْمِ (4).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه زن در ماه رمضان شب هنگام از حیض پاک شد امّا برای غسل کردن سستی نمود و تا صبح بدون غسل ماند، باید قضای آن روز را بگیرد. - . التهذیب 1 : 112 -

**[ترجمه]

«92»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَسْتَاکُ وَ هُوَ صَائِمٌ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ وَ آخِرِهِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ (5).

وَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَا بَأْسَ بِأَنْ یَسْتَاکَ الصَّائِمُ

ص: 130


1- 1. التهذیب ج 1 ص 412.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 443 و 412.
3- 3. الفقیه ج 2 ص 75، التهذیب ج 1 ص 430.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 112.
5- 5. قرب الإسناد ص 43 ط حجر.

بِالسِّوَاکِ الرَّطْبِ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش فرمود: حضرت علی علیه السلام در ماه رمضان در حالی که روزه بود در اول روز و آخر روز مسواک می زد. - . قرب الاسناد : 43 چاپ سنگی -

و از آن حضرت از پدرش علیه السلام نقل شده که حضرت علی علیه السلام فرمود: مسواک زدن با مسواک مرطوب در اول روز برای روزه دار ایراد ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

أقول

کون المراد بالنهار فی الخبرین من أول طلوع الفجر أبین من الفجر.

**[ترجمه]اینکه مقصود از روز در هر دو روایت از اول طلوع فجر است، از خود فجر هم واضح و روشن تر است.

**[ترجمه]

«93»

الْکَافِی، فِی الْمُوَثَّقِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَحْتَلِمُ بِالنَّهَارِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ یُتِمُّ صَوْمَهُ کَمَا هُوَ فَقَالَ لَا بَأْسَ (2).

**[ترجمه]الکافی: از ابن بکیر نقل شده گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که در روز ماه رمضان محتلم شده است، آیا روزه اش را ادامه دهد؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . الکافی 4 : 105 -

**[ترجمه]

«94»

الْفَقِیهُ، عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ مَتَی یَحْرُمُ الطَّعَامُ وَ الشَّرَابُ عَلَی الصَّائِمِ وَ تَحِلُّ الصَّلَاةُ صَلَاةُ الْفَجْرِ فَقَالَ إِذَا اعْتَرَضَ الْفَجْرُ وَ کَانَ کَالْقُبْطِیَّةِ الْبَیْضَاءِ فَثَمَّ یَحْرُمُ الطَّعَامُ وَ یَحِلُّ الصِّیَامُ وَ تَحِلُّ الصَّلَاةُ صَلَاةُ الْفَجْرِ(3).

قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ ابْنَ أُمِّ مَکْتُومٍ یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ فَإِذَا سَمِعْتُمْ أَذَانَهُ فَکُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی تَسْمَعُوا أَذَانَ بِلَالٍ (4).

**[ترجمه]الفقیه: ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم و گفتم: چه زمانی خوردنی و نوشیدنی بر روزه دار حرام می شود و وقت نماز فجر می شود؟ فرمود: هرگاه فجر مانند لباسِ کتانِ نازکِ سفیدی در افق کشیده شد خوردن حرام است و روزه و وقت نماز صبح آغاز می گردد. - . الفقیه 2 : 81 -

و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: پسر امّ مکتوم شب اذان می گوید، پس هرگاه اذان او را شنیدید بخورید و بیاشامید تا زمانی که اذان بلال را بشنوید. - . همان 1 : 194 -

**[ترجمه]

«95»

الْکَافِی، فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ (5) الْآیَةَ قَالَ نَزَلَتْ فِی خَوَّاتِ بْنِ جُبَیْرٍ إِلَی قَوْلِهِ فَبَاتَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ فَأَصْبَحَ الْخَبَرَ(6).

**[ترجمه]الکافی: از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت شده که در تفسیر آیه «اُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ...» - . بقره / 187 - {آمیزش جنسی با همسرانتان، در شبِ روزهایی که روزه می گیرید، حلال است...} فرمود: در شأن خَوّات بن جُبَیر نازل شده - تا آنجا که فرمود: - پس به همان حال شب را به صبح رساند. ادامه روایت. - . الکافی 4 : 99 -

**[ترجمه]

«96»

الْفَقِیهُ،: سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنِ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ فَقَالَ بَیَاضُ النَّهَارِ مِنْ سَوَادِ اللَّیْلِ (7).

**[ترجمه]الفقیه: از امام صادق علیه السلام درباره «الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ» {رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] از فجر} سؤال کردند، ایشان فرمود: یعنی سفیدی روز و سیاهیِ شب. - . الفقیه 2 : 82 -

**[ترجمه]

«97»

التَّهْذِیبُ، عَنْ إِسْحَاقَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام آکُلُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ

ص: 131


1- 1. قرب الإسناد ص 43 ط حجر.
2- 2. الکافی ج 4 ص 105.
3- 3. الفقیه ج 2 ص 81.
4- 4. الفقیه ج 1 ص 194، و قد مر.
5- 5. البقرة: 187.
6- 6. الکافی ج 4 ص 99.
7- 7. الفقیه ج 2 ص 82.

بِاللَّیْلِ حَتَّی أَشُکَّ قَالَ کُلْ حَتَّی لَا تَشُکَ (1).

**[ترجمه]التهذیب: از اسحاق نقل شده که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: من در شب ماه رمضان تا زمانی که شک دارم می خورم! فرمود: بخور تا زمانی که شکی برایت باقی نماند. - . التهذیب 1 : 442 -

**[ترجمه]

«98»

الْکَافِی، بِسَنَدٍ مُعْتَبَرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَذَّنَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ لِصَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ مَرَّ رَجُلٌ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَسَحَّرُ فَدَعَاهُ أَنْ یَأْکُلَ مَعَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ لِلْفَجْرِ فَقَالَ إِنَّ هَذَا ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ هُوَ یُؤَذِّنُ بِلَیْلٍ فَإِذَا أَذَّنَ بِلَالٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ فَأَمْسِکْ (2).

**[ترجمه]الکافی: زراره از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: پسر امّ مکتوم برای نماز صبح اذان گفت. مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله که مشغول خوردنِ سحری بود او را دعوت کرد که با هم بخورند. مرد گفت: ای رسول خدا مؤذن اذان فجر گفت. فرمود: این اذانِ پسر امّ مکتوم است، او شب اذان می گوید، پس هرگاه بلال اذان گفت دست از خوردن بکش. - . الکافی 1 : 98 -

**[ترجمه]

«99»

الْفَقِیهُ، وَ الْکَافِی، وَ التَّهْذِیبُ، بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ: وَ کَذَلِکَ الْمُسَافِرُ إِذَا أَکَلَ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ ثُمَّ قَدِمَ أَهْلَهُ أُمِرَ بِالْإِمْسَاکِ بَقِیَّةَ یَوْمِهِ وَ لَیْسَ بِفَرْضٍ وَ کَذَلِکَ الْحَائِضُ إِذَا طَهُرَتْ (3).

**[ترجمه]الفقیه، الکافی، التهذیب: زُهری از امام زین العابدین علیه السلام روایت می کند که فرمود: و همچنین است مسافر، هرگاه از اول روز خورد سپس به خانواده (شهر) خود رسید، باید بقیه روز از خوردن خودداری کند، امّا این خودداری واجب نیست؛ حائض نیز اگر پاک شد همین کار را بکند. - . الفقیه 2 : 48، الکافی 4 : 86، التهذیب 1 : 424 -

**[ترجمه]

«100»

الْکَافِی، فِی الصَّحِیحِ عَنْ عِیصٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْمٍ أَسْلَمُوا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ مَضَی مِنْهُ أَیَّامٌ هَلْ عَلَیْهِمْ أَنْ یَقْضُوا مَا مَضَی مِنْهُ أَوْ یَوْمَهُمُ الَّذِی أَسْلَمُوا فِیهِ فَقَالَ لَیْسَ عَلَیْهِمْ قَضَاءٌ وَ لَا یَوْمُهُمُ الَّذِی أَسْلَمُوا فِیهِ إِلَّا أَنْ یَکُونُوا أَسْلَمُوا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ(4).

وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لِأَبِی بَصِیرٍ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ فَاطْلُبْهَا أَیْ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ ثَلَاثٍ وَ صَلِّ فِی کُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مِائَةَ رَکْعَةٍ وَ أَحْیِهِمَا إِنِ اسْتَطَعْتَ إِلَی النُّورِ وَ اغْتَسِلْ فِیهِمَا(5).

**[ترجمه]الکافی: عیص گوید: از امام صادق علیه السلام درباره قومی سؤال کردم که در ماه رمضان مسلمان شدند و چند روز از ماه رمضان گذشته بود؛ آیا باید روزه روزهای قبل یا همان روزی را که در آن مسلمان شدند قضا کنند؟ فرمود: قضای روزهای قبل و روزی که در آن مسلمان شدند بر عهده آنها نیست، مگر اینکه پیش از طلوع فجر مسلمان شده باشند. - . الکافی 4 : 125 -

و ابوحمزه ثُمالی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان در حدیثی طولانی به ابوبصیر فرمود: شب قدر را در یکی از شبهای بیست و یکم و بیست و سوم طلب کن و در هر کدام از این شب­ها صد رکعت نماز بخوان و اگر توانستی هر دو شب را تا پیدا شدنِ نور احیا بدار و در هر دو شب غسل کن. - . الکافی 1 : 156، التهذیب 1 : 263 -

**[ترجمه]

«101»

مِصْبَاحُ الشَّیْخِ، وَ الْمُقْنِعَةُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ قَرَأَ رَجُلٌ لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ- إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ أَلْفَ مَرَّةٍ لَأَصْبَحَ وَ هُوَ شَدِیدُ الْیَقِینِ فِی الِاعْتِرَافِ بِمَا یَخْتَصُّ فِینَا(6).

ص: 132


1- 1. التهذیب ج 1 ص 442.
2- 2. الکافی ج 1 ص 98.
3- 3. الفقیه ج 2 ص 48 الکافی ج 4 ص 86، التهذیب ج 1 ص 424.
4- 4. الکافی ج 4 ص 125.
5- 5. الکافی ج 1 ص 156، و رواه الشیخ فی التهذیب ج 1 ص 263.
6- 6. المصباح ص 434، المقنعة ص 50 و رواه أیضا فی التهذیب ج 1 ص 278.

**[ترجمه]مصباح الزائر، المُقنعه: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس در شب بیست و سوم ماه رمضان هزار مرتبه سوره قدر را بخواند، همانا صبح می کند در حالی که در اعتراف به آنچه که مختص ماست یقین محکمی دارد. - . مصباح الزائر : 434، المقنعة : 50، التهذیب 1 : 278 -

**[ترجمه]

«102»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، وَ صِفَاتُ الشِّیعَةِ، وَ الْمَجَالِسُ لِلصَّدُوقِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی صِیَامِهِ (1).

**[ترجمه]معانی الاَخبار، صفات الشیعه، مجالس صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: زمستان، بهارِ مؤمن است؛ شبهای طولانی دارد که برای قیام در شب از آن استعانت می­جوید و روزهایش کوتاه است که برای روزه آن از آن یاری می­جوید. - . معانی الاخبار : 228، صفات الشیعة : 179، أمالی صدوق : 143 -

**[ترجمه]

«103»

التَّهْذِیبُ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا طَهُرَتِ الْمَرْأَةُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ فَلْتُصَلِّ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ(2).

**[ترجمه]التهذیب: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر زن حائض آخرِ شب پاک شود باید نماز مغرب و عشا را بخواند. - . التهذیب 1 : 111 -

**[ترجمه]

«104»

الذِّکْرَی، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ (3) هُوَ الْوَتْرُ آخِرَ اللَّیْلِ (4).

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی صَلَاةِ اللَّیْلِ وَ الْوَتْرِ فِی السَّفَرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ إِذَا لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُصَلِّیَ فِی آخِرِهِ قَالَ نَعَمْ (5).

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی إِبْرَاهِیمَ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ: کَتَبَ بَعْضُ أَهْلِ بَیْتِی إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی صَلَاةِ الْمُسَافِرِ أَوَّلَ اللَّیْلِ صَلَاةَ اللَّیْلِ فَکَتَبَ فَضْلُ صَلَاةِ الْمُسَافِرِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ کَفَضْلِ صَلَاةِ الْمُقِیمِ فِی الْحَضَرِ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ (6).

**[ترجمه]الذکری: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ» - . طور / 49 - {و [نیز] پاره ای از شب و در فروشدن ستارگان تسبیح گوی او باش} فرمود: یعنی نماز وتر در آخر شب. - . الذکری : 124 -

و از امام صادق روایت شده که خواندن نماز شب و وتر در سفر در اوّل شب را در صورت عدمِ توانایی از خواندن آن در آخر شب، تأیید فرمود. - . همان -

ابراهیم بن سیّابه گوید: یکی از خانواده من در نامه ای خطاب به حضرت ابومحمد علیه السلام در مورد نماز شب مسافر در اول شب پرسید. ایشان در پاسخ چنین نگاشتند: فضیلتِ نماز شب مسافر در اول شب مانند فضیلت نماز شب غیر مسافر در آخر شب است. - . همان -

**[ترجمه]

«105»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: صَلِّ صَلَاةَ اللَّیْلِ مَتَی شِئْتَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ أَوْ مِنْ آخِرِهِ بَعْدَ أَنْ تُصَلِّیَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ تُوتِرُ بَعْدَ صَلَاةِ اللَّیْلِ (7).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَبْعَثُ مَلَائِکَةً إِذَا انْفَجَرَ الْفَجْرُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ یَکْتُبُونَ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِلَی اللَّیْلِ (8).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: التَّکْبِیرُ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ مِنْ صَلَاةِ الْفَجْرِ یَوْمَ عَرَفَةَ إِلَی

ص: 133


1- 1. معانی الأخبار ص 228، صفات الشیعة 179، أمالی الصدوق ص 143.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 111.
3- 3. الطور: 48.
4- 4. الذکری ص 124.
5- 5. الذکری ص 124.
6- 6. الذکری ص 124.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 139.
8- 8. دعائم الإسلام ج 1 ص 179 و 180.

صَلَاةِ الْعَصْرِ مِنْ آخِرِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ (1).

وَ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِدْبارَ النُّجُومِ قَالَ هُوَ الْوَتْرُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ (2).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَرَادَ شَیْئاً مِنْ قِیَامِ اللَّیْلِ فَغَلَبَتْهُ عَیْنَاهُ حَتَّی یُصْبِحَ کَانَ نَوْمُهُ صَدَقَةً مِنَ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ یُتَمِّمُ اللَّهُ قِیَامَ لَیْلَتِهِ (3).

وَ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَخَّرَ النَّفْرَ إِلَی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَلَهُ أَنْ یَنْفِرَ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ إِلَی آخِرِهِ مَتَی شَاءَ بَعْدَ أَنْ یُصَلِّیَ الْفَجْرَ وَ یَرْمِیَ الْجِمَارَ(4).

وَ سُئِلَ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ عِنْدَهُ النِّسَاءُ یَغْشَی بَعْضَهُنَّ دُونَ بَعْضٍ قَالَ: إِنَّمَا عَلَیْهِ أَنْ یَبِیتَ عِنْدَ کُلِّ وَاحِدَةٍ فِی لَیْلَتِهَا وَ یَقِیلَ عِنْدَهَا فِی صَبِیحَتِهَا الْخَبَرَ(5).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب را بعد از نماز عشا، از اول شب تا آخر شب هر وقت خواستی بخوان، و بعد از نماز شب، نماز وتر را بخوان. - . دعائم الإسلام 1 : 139 -

و از آن حضرت علیه السلام نقل شده که فرمود: خداوند تبارک و تعالی در روز جمعه هنگام طلوع فجر، فرشتگانی را می فرستد تا صلوات هایی را که بر محمد و آل محمد فرستاده می شوند تا آخر شب بنویسند. - . همان 1 : 179 و 180 -

و از آن حضرت روایت است که فرمود: تکبیر در ایّام تشریق، از نماز صبح روز عرفه تا نماز عصر از آخرین روزهای تشریق است. - . همان 1 : 187 -

و از آن حضرت روایت است که در توضیح آیه «وَ إِدْبارَ النُّجُومِ» فرمود: یعنی وتر در آخر شب. - . همان 1 : 204 -

و از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمود: هر کس قصد داشته باشد بخشی از شب را برخیزد و عبادت کند اما تا صبح خواب بر چشمش غلبه نماید، خوابش صدقه ای از سوی خدا است و خداوند عبادت آن شبش را کامل می فرماید. - . همان 1 : 213 -

و از آن حضرت روایت شده که فرمود: هر کس [در حج] نَفْر را تا روز سوم به تأخیر اندازد، می تواند از اول تا آخرِ روز، پس از نماز صبح هر زمان خواست نَفْر کند و رمی جمره را انجام دهد. - . همان 1 : 332 -

و از آن حضرت درباره مردی سؤال شد که چند زن دارد، امّا با بعضی از آنها هم­بستر می شود و با بعضی هم بستر نمی شود! فرمود: هر شب باید نزد یکی از آنها به سر ببرد و در صبح آن نزد او استراحت کند. - . همان 2 : 251 -

**[ترجمه]

«106»

الْفَقِیهُ، وَ التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ وَطِئَ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ مُعْتَکِفٌ لَیْلًا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ عَلَیْهِ الْکَفَّارَةُ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ وَطِئَهَا نَهَاراً قَالَ عَلَیْهِ کَفَّارَتَانِ (6).

**[ترجمه]الفقیه، التهذیب: عبدالاعلی بن اَعیَن گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که در شب ماه رمضان در حال اعتکاف با همسرش همبستر شده است. فرمود: باید کفّاره بدهد. گفتم: اگر در روز همبستری کرده بود چطور؟ فرمود: در این صورت باید دو کفّاره بدهد. - . الفقیه 2 : 122، التهذیب 1 : 434 -

**[ترجمه]

أقول

معلوم أن النهار هنا مبدؤه الفجر و لنذکر بعض الأخبار الموهمة لخلاف ما ذکرنا.

فمنها

مَا رَوَاهُ السَّیِّدُ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ: وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَسَافَةِ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قَالَ مَسِیرَةُ یَوْمٍ لِلشَّمْسِ (7).

و لعله محمول علی التقریب بقرینة ما مر

ص: 134


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 187.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 204.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 213.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 332.
5- 5. دعائم الإسلام ج 2 ص 251.
6- 6. الفقیه ج 2 ص 122، التهذیب ج 1 ص 434.
7- 7. نهج البلاغة تحت الرقم 294 من قسم الحکم.

بروایة الإحتجاج أو یقال لما کان السائلون عن تلک المسائل غالبا من أهل الکتاب فیمکن أن یکون علیه السلام أجابهم علی معتقدهم و مصطلحهم حیث إنهم لا یعدون ما بین الطلوعین من اللیل و لا من النهار کما مر و منها ما رواه

الصَّدُوقُ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ یَخْرُجُ مِنْ بَیْتِهِ وَ هُوَ یُرِیدُ السَّفَرَ وَ هُوَ صَائِمٌ فَقَالَ إِنْ خَرَجَ قَبْلَ أَنْ یَنْتَصِفَ النَّهَارُ فَلْیُفْطِرْ وَ لْیَقْضِ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ إِنْ خَرَجَ بَعْدَ الزَّوَالِ فَلْیُتِمَّ صَوْمَهُ (1).

و جوابه أن الانتصاف هنا مبنی علی التقریب و التخمین و لعله علیه السلام لذلک غیر العبارة ثانیا فعبر عنه بالزوال إزاحة لهذا الوهم و بأمثال هذا الخبر لا یمکن رد ما مر من الآیات و الأخبار الصریحة و قد ورد بهذا المضمون أخبار و التوجیه مشترک و قد أومأنا سابقا إلی نکتة فی عدم عد ما بین الطلوعین من اللیل و النهار تؤید ذلک و کذا ما ورد فی کلام اللغویین و غیرهم من التعبیر عن الزوال بنصف النهار مبنی علی المسامحة إذ أکثرهم مع تصریحهم بکون الیوم من طلوع الفجر عبروا عن الزوال بذلک فظهر أن بناء کلامهم لیس علی التحقیق و المناصفة الحقیقیة و هذا أمر شائع فی العرف و قد یسامحون فی أمثال ذلک کثیرا.

و منها ما ورد أن النبی صلی الله علیه و آله کان یغلس بصلاة الفجر أو قال صلها بغبش (2) و ذکر بعض اللغویین أن الغلس و الغبش ظلمة آخر اللیل و جوابه أنه معلوم أن ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشمس لا یسمی کله غلسا و لا غبشا و إلا لم یکن للخبر فائدة فقولهم ظلمة آخر اللیل ینافی ما ذهبتم إلیه أکثر من منافاته لما ذهبنا إلیه فالظاهر أن الخبر و کلام اللغویین مبنی علی المجاز و التوسع فلا یستقیم الاستدلال بمثله.

و منها

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ بِسَنَدٍ یُمْکِنُ أَنْ یُعَدَّ مِنَ الْحِسَانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا یُصَلِّی مِنَ النَّهَارِ حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ وَ لَا مِنَ اللَّیْلِ

ص: 135


1- 1. الفقیه ج 2 ص 92.
2- 2. راجع ص 72 باب وقت صلاة الفجر و نافلتها.

بَعْدَ مَا یُصَلِّی الْعِشَاءَ حَتَّی یَنْتَصِفَ اللَّیْلُ (1).

وَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا یُصَلِّی مِنَ اللَّیْلِ شَیْئاً إِذَا صَلَّی الْعَتَمَةَ حَتَّی یَنْتَصِفَ اللَّیْلُ وَ لَا یُصَلِّی مِنَ النَّهَارِ حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ (2).

وَ رَوَی الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یُصَلِّی بِالنَّهَارِ شَیْئاً حَتَّی تَزُولَ الشَّمْسُ فَإِذَا زَالَتْ صَلَّی ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ هِیَ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ تُفَتَّحُ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ یُسْتَجَابُ الدُّعَاءُ وَ تَهُبُّ الرِّیَاحُ وَ یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَی خَلْقِهِ فَإِذَا فَاءَ الْفَیْ ءُ ذِرَاعاً صَلَّی الظُّهْرَ أَرْبَعاً وَ صَلَّی بَعْدَ الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ أُخْرَاوَیْنِ ثُمَّ صَلَّی الْعَصْرَ أَرْبَعاً إِذَا فَاءَ الْفَیْ ءُ ذِرَاعاً ثُمَّ لَا یُصَلِّی بَعْدَ الْعَصْرِ شَیْئاً حَتَّی تَئُوبَ الشَّمْسُ فَإِذَا آبَتْ وَ هُوَ أَنْ تَغِیبَ صَلَّی الْمَغْرِبَ ثَلَاثاً وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ أَرْبَعاً ثُمَّ لَا یُصَلِّی شَیْئاً حَتَّی یَسْقُطَ الشَّفَقُ فَإِذَا سَقَطَ الشَّفَقُ صَلَّی الْعِشَاءَ ثُمَّ أَوَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی فِرَاشِهِ وَ لَمْ یُصَلِّ شَیْئاً حَتَّی یَزُولَ نِصْفُ اللَّیْلِ فَإِذَا زَالَ نِصْفُ اللَّیْلِ صَلَّی ثَمَانَ رَکَعَاتٍ وَ أَوْتَرَ فِی الرُّبُعِ الْأَخِیرِ مِنَ اللَّیْلِ بِثَلَاثِ رَکَعَاتٍ فَقَرَأَ فِیهِنَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ یَفْصِلُ بَیْنَ الثَّلَاثِ بِتَسْلِیمَةٍ وَ یَتَکَلَّمُ وَ یَأْمُرُ بِالْحَاجَةِ وَ لَا یَخْرُجُ مِنْ مُصَلَّاهُ حَتَّی یُصَلِّیَ الثَّالِثَةَ الَّتِی یُوتِرُ فِیهَا وَ یَقْنُتُ فِیهَا قَبْلَ الرُّکُوعِ ثُمَّ یُسَلِّمُ وَ یُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قُبَیْلَ الْفَجْرِ وَ عِنْدَهُ وَ بُعَیْدَهُ ثُمَّ یُصَلِّی رَکْعَتَیِ الصُّبْحِ وَ هِیَ الْفَجْرُ إِذَا اعْتَرَضَ الْفَجْرُ وَ أَضَاءَ حُسْناً فَهَذِهِ صَلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّتِی قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا(3).

و نحوه روی الشیخ عن زرارة عنه علیه السلام:(4).

فبعد ما علمت من الأخبار المستفیضة المؤیدة بالآیات الکثیرة لا بد من تأویل فی تلک الأخبار إما بحملها علی أنه لم یکن یصلی من نوافل النهار

ص: 136


1- 1. التهذیب ج 2 ص 266 ط نجف، ج 1 ص 212 ط حجر.
2- 2. التهذیب ج 2 ص 266 ط نجف، ج 1 ص 212 ط حجر.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 146- 147.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 210.

شیئا إلی الزوال لأنه صلی الله علیه و آله کان یصلی رکعتی نافلة الفجر قبل الفجر مع صلاة اللیل و یؤیده أن الظاهر أن الغرض نفی صلاة الضحی التی ابتدعتها العامة.

أو علی أن المراد أنه لم یکن یصلی بعد صلاة الفجر شیئا إلی الزوال و لما کان صلاة الظهر أول الصلوات و أفضلها أراد أن یبتدئ فی ذکر الصلوات بها فلذا أخر ذکر صلاة الفجر.

أو یقال استعمل لفظ النهار فی جزئه مجازا لقیام القرینة مع أن فی الخبر الأخیر ما یدل علی ما ذهبنا إلیه لأنه قال و أوتر فی الربع الأخیر من اللیل و معلوم أن آخر وقت صلاة الوتر طلوع الفجر الثانی فالظاهر أن النصف أیضا أراد به نصف اللیل الذی نهایته الفجر إذ حمل اللیل فی الأخیر علی معنی و فی الأول علی معنی آخر فی غایة البعد فظهر أن هذا الخبر علی مطلوبنا أدل و أصرح و یحتمل أن یکون هذه الأخبار مبینة علی اصطلاح آخر أومأنا إلیه سابقا و هو عدم عد ما بین الطلوعین من اللیل و

لا من النهار لکنه بعید و الأوجه أحد الوجوه المتقدمة و بالجملة الخبر الأخیر قرینة جلیة علی تأویل الخبرین الأولین و ضعف الاحتجاج بهما.

و منها

مَا رَوَاهُ فِی الْفَقِیهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ زَوَالُ الشَّمْسِ نَعْرِفُهُ بِالنَّهَارِ فَکَیْفَ لَنَا بِاللَّیْلِ فَقَالَ لِلَّیْلِ زَوَالٌ کَزَوَالِ الشَّمْسِ قَالَ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ نَعْرِفُهُ قَالَ بِالنُّجُومِ إِذَا انْحَدَرَتْ (1).

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ فِی آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَرَوِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: دُلُوکُ الشَّمْسِ زَوَالُهَا وَ غَسَقُ اللَّیْلِ بِمَنْزِلَةِ الزَّوَالِ مِنَ النَّهَارِ(2).

**[ترجمه]معلوم است که مبدأ «روز» در اینجا فجر است. اما در اینجا باید بعضی روایات را که احتمال برداشتِ خلافِ گفته ما از آنها می رود، ذکر نماییم. از جمله آن روایات:

سیّد در نهج البلاغه از امیرمؤمنان روایت کرده که از ایشان درباره مسافت بین مشرق و مغرب سؤال شد، و امام فرمود: به اندازه مسیر یک روز خورشید است. - . نهج البلاغة : حکمت 294 -

چه بسا به قرینه روایتِ الاحتجاج حمل بر «تقریب» بشود. یا اینکه گفته شود: چون سؤال کنندگان از این مسائل غالباً از اهل کتاب بودند، ممکن است امام علیه السلام بنا به اعتقاد خودشان به آنها پاسخ داده است، زیرا - همانطور که پیشتر گفته شد - آنها بین الطلوعین را نه جزء شب می دانند و نه جزء روز.

روایت بعدی را صدوق از حلبی نقل کرده است که می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال شد که در حال روزه به قصد سفر از منزلش خارج می شود. امام فرمود: اگر پیش از نیمه روز خارج شد باید افطار کند و باید آن روز را قضا کند، و اگر بعد از زوال (ظهر) بود باید روزه اش را ادامه دهد. - . الفقیه 2 : 92 -

در پاسخ باید گفت که مقصود از «نیمه روز» در اینجا، تقریبی و تخمینی است، و چه بسا به همین دلیل امام عبارت دوم را تغییر داده و نام «زوال» را می آورد، زیرا می خواسته این توهم را از بین ببرد. امّا با امثال این روایت نمی توان آیات و روایات صریح گذشته را رد کرد، در حالی که روایاتی به این مضمون وارد شده و توجیه آنها مشترک است. ما نیز پیشتر به این نکته – که مؤید آن است - اشاره کردیم که بین الطلوعین را نه جزء شب به حساب آورده اند و نه جزء روز؛ همچنین سخن علمای لغت و دیگران که گفته اند «زوال» عبارت است از نیمه روز، از روی مسامحه می باشد، زیرا اکثر آنها این نظر را در حالی بیان کرده اند که خودشان تصریح دارند به اینکه روز از طلوع فجر آغاز می شود؛ پس معلوم می شود که منشأ و مبنای سخن آنها تحقیق و انصاف واقعی نیست. این امر در عُرف زیاد اتفاق می افتد و معمولاً در امثال چنین قضاوت­هایی مسامحه می کنند.

دیگر روایتی است که می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله نماز صبح را در حالی می خواند که هوا تاریک بود، و یا فرمود: نماز صبح را در تاریکی بخوان. - . ر.ک : ص 72 باب وقت نماز صبح و نافله آن - برخی از علمای لغت گفته اند: «غلس» و «غبش» تاریکیِ آخر شب را گویند، و پاسخ این است که معلوم است از طلوع فجر تا طلوع خورشید بطور کامل «غلس» یا «غبش» خوانده نمی شود، وگرنه این روایت دیگر فایده ای نداشت، پس کلام لغویان که آن دو کلمه را «تاریکی آخر شب» معنا کرده اند با عقیده شما بیشتر منافات دارد تا عقیده ما. پس ظاهراً روایت و کلام اهل لغت مبتنی بر مجاز و توسّع در معناست و نمی توان به چنین کلامی استدلال کرد.

دیگر روایتی از امام باقر علیه السلام است که فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام در روز تا زوال خورشید هیچ نمازی نمی خواند و شب هم بعد از نماز عشا تا نیمه شب نماز نمی خواند. - . التهذیب 2 : 266 چاپ نجف، 1 : 212 چاپ سنگی -

زراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: علی علیه السلام بعد از نماز عشا تا نیمه شب دیگر نماز نمی خواند و روز هم تا زوال خورشید نماز نمی خواند. - . همان -

شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز تا زوال خورشید هیچ نماز نمی خواند، پس چون خورشید به زوال می رسید هشت رکعت می خواند و آن نماز «اوّابین» است؛ در آن ساعت درهای آسمان باز می شود و دعا مستجاب می گردد، بادها می وزند و خداوند به خلق خود می نگرد. و آنگاه که سایه شاخص به یک ذراع می رسید پیامبر چهار رکعت نماز ظهر می خواند و بعد از ظهر دو رکعت می خواند سپس دو رکعت دیگر می­خواند و آنگاه که سایه یک ذراع بلندتر می شد چهار رکعت نماز عصر را بجا می آورد. آن حضرت پس از نماز عصر تا «اِیاب» خورشید که همان غروب است نماز نمی خواند و هنگام غروب سه رکعت نماز مغرب و پس از آن چهار رکعت [نافله] می خواند و دیگر تا سقوط شفق نماز نمی خواند و هنگام سقوط شفق نماز عشا را بجا می آورد. آنگاه به بستر می رفت و تا نیمه شب نماز نمی خواند و چون شب به نیمه می رسید هشت رکعت نماز می خواند و در رُبع آخر شب سه رکعت می خواند و در آنها فاتحة الکتاب و قل هو الله احد را قرائت می فرمود، و میان این سه رکعت با یک سلام فاصله می انداخت و در این فاصله صحبت می کرد و دستور به چیزی می داد، و تا این رکعت سومی را که وتر بود و پیش از رکوع در آن قنوت می خواند، از جایگاه نمازش خارج نمی شد، سپس سلام وتر را می داد و نزدیک طلوع فجر دو رکعت [نافله] صبح را بجا می آورد و هنگام طلوع فجر و اندکی پس از آن که فجر عارض می گردید و نور آن به خوبی پیدا بود دو رکعت نماز صبح می خواند. نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله تا آخر عمر شریفش همین گونه بود. - . الفقیه 1 : 146 و 147 -

شیخ طوسی نیز همین روایت را از زراره به نقل از آن حضرت روایت کرده است. - . التهذیب 1 : 210 -

پس از آنچه که از روایات مستفیضه همراه با تأیید آیات بسیار بدست آمد، ناچاریم آن روایات را به تأویل ببریم و برای تأویل، یا روایات را بر این حمل کنیم که آن حضرت تا هنگام زوال هیچ کدام از نوافل روزانه را نمی خواند، زیرا دو رکعت نافله صبح را پیش از فجر و همراه با نماز شب می خواند، و در تأیید این حمل باید گفت: روشن است که غرض از صدور این روایت، نفی نماز چاشتگاه است که اهل سنت آن را بدعت نهاده اند.

و یا روایات را بر این حمل کنیم که مقصود از آنها این بوده که پیامبر بعد از نماز صبح هیچ نمازی تا ظهر نمی خوانده و چون نماز ظهر اولین و بافضیلت ترین نمازهاست ایشان خواسته تا صحبت درباره نمازها را از آن آغاز کند و از این رو نماز صبح را در آخر ذکر فرمود.

و یا اینکه گفته شود: لفظ «نهار» با توجه به وجود قرینه مجازاً برای بخشی از روز استعمال شده، با اینکه در روایتِ آخر دلایلی بر نظر ما وجود دارد، زیرا فرمود: «و در رُبع آخر شب نماز وتر خواند» و معلوم است که آخر وقت نماز وتر طلوع فجر دوم است، بنابراین روشن است که مقصود از «نصف» نیز نصف شبی است که پایان آن فجر باشد، زیرا «شب» در روایت آخر حمل بر یک معنا شده و در روایت اول بر معنای دیگری که بسیار بعید می نماید حمل شده است. پس معلوم شد که این روایت بر مقصود ما دلالت و صراحت بیشتری دارد، و احتمال دارد که این روایات مبتنی بر اصطلاح دیگری باشند که پیشتر به آن اشاره کردیم؛ یعنی همان که بین الطلوعین نه جزء شب به حساب می آید و نه جزء روز، امّا این احتمال بعید می باشد، و بهترین وجه، یکی از وجوه گفته شده است. خلاصه اینکه روایت آخر قرینه ای روشن برای تأویل دو خبر اول و ضعف استدلال به آنها می باشد.

و دیگر روایتی است که در الفقیه از عمر بن حنظله آورده است که او از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: ما زمان زوال خورشید را در روز می دانیم؛ حال آن را در شب­ها چگونه تشخیص دهیم؟ فرمود: شب نیز مانند زوال خورشید در روز، زوال دارد! عمر گفت: آن را چگونه تشخیص دهیم؟ فرمود: از پایین رفتن ستاره ها! - . الفقیه 1 : 146 -

و ابن ادریس در آخر کتاب السرائر از ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: «دلوک شمس» یعنی زوال خورشید و «غسق لیل» به منزله زوال از روز است. - . السرائر : 475 -

**[ترجمه]

أما الخبر الأول فلا بد فیه من تخصیص ببعض الکواکب فنخصها

ص: 137


1- 1. الفقیه ج 1 ص 146.
2- 2. السرائر: 475.

بکواکب مخصوصة تنحدر فی منتصف ما بین الغروب و طلوع الفجر مع أنه ظاهر أنه أمر تقریبی إذ تعیین کواکب مخصوصة کل لیلة لا یتیسر لأکثر الخلق مع أن الانحدار لا یتبین لهم إلا بعد مضی زمان من التجاوز عن دائرة نصف النهار و فی مثل ذلک لا یؤثر التقدم و التأخر بقدر نصف ساعة أو ثلثیها أو أکثر من ذلک بقلیل.

و یمکن أن یکون هذا التحدید لاستعلام أول صلاة اللیل بل هو الظاهر و روعی فی ذلک الاحتیاط لحصول الجزم أو الظن القوی بانتصاف اللیل و لا یحصل شی ء منهما قبل الانحدار إلا لمن کانت له آلة یستعلم الوقت بها کالأسطرلاب و أمثاله و تحصیل أمثالها متعسر علی غالب الناس.

و یمکن أن یقال الخبر یدل علی مطلوبنا بهذا الوجه بل یمکن أن یدعی ذلک بوجه آخر و هو أن أکثر الکواکب لا تظهر للأبصار إلا بعد مضی زمان من غروب الشمس فإذا حملت علی الکواکب التی کانت عند ظهورها علی الأفق فهی تصل إلی دائرة نصف النهار بعد مضی کثیر من انتصاف اللیل و لو حملت علی أن یقدر أنها کانت عند الغروب علی الأفق فهذا مما لا یهتدی إلیه أکثر العوام بل الخواص أیضا فلا بد من حملها علی ما کانت تری فی البلدان فی بدو ظهورها فوق الأبنیة و الجدران و الظاهر فی أمثالها أنها تصل إلی دائرة نصف النهار قبل انتصاف اللیل المعهود عندهم فعلی هذا یمکن حمله علی أن الغرض بیان آخر وقت العشاءین أیضا.

و أما التشبیه الوارد فی الخبرین فلا یلزم أن یکون تشبیها فی جمیع الأمور و علی التحقیق و التدقیق حتی یلزم أن یکون المعتبر فیه الوسط بین الغروب و الطلوع بل یمکن أن یکون التشبیه للانتصاف العرفی أو لوصول أمثال تلک الکواکب التی ذکرنا إلی دائرة نصف النهار أو لکونه مبدأ لوقت صلاة معینة و غیر ذلک من جهات التشبیه.

فظهر أنه لیس فی هاتین الروایتین أیضا دلالة إلی مطلوبهم لا سیما مع

ص: 138

معارضة الآیات و الأخبار السالفة و مع تسلیم دلالتهما علی أن المعتبر فی انتصاف اللیل ذلک لا یلزم أن یحمل کل ما ورد من الأحکام معلقة بلفظ النهار أو الیوم أو اللیل علی هذا الوجه مع ما مر من النصوص الصحیحة و الأقوال الصریحة.

و قال الشهید ره فی الذکری

رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَوَی إِلَی فِرَاشِهِ ثُمَّ لَا یُصَلِّی شَیْئاً إِلَّا بَعْدَ انْتِصَافِ اللَّیْلِ (1).

و مثله عن أبی جعفر علیه السلام و قال حتی یزول اللیل فإذا زال اللیل صلی ثمانی رکعات [ثم ثلاث رکعات] و أوتر فی الرکعة الأخیرة ثم یصلی رکعتی الفجر قبل الفجر و عنده و بعیده (2)

قلت عبر بزوال اللیل عن انتصافه کزوال النهار ثم نقل روایة عمر بن حنظلة المتقدمة ثم قال و الظاهر أنه عنی انحدار النجوم الطوالع عند غروب الشمس و الجعفی اعتمد علی منازل القمر الثمانیة و العشرین المشهورة فإنه قال إنها مقسومة علی ثلاث مائة و أربعة و ستین یوما لکل منزل ثلاثة عشر یوما فیکون الفجر مثلا بسعد الأخبیة ثلاثة عشر یوما ثم ینتقل إلی ما بعده و هکذا فإذا جعل القطب الشمالی بین الکتفین نظر ما علی الرأس و بین العینین من المنازل فیعد منها إلی منزلة الفجر ثم یؤخذ لکل منزلة نصف سبع قال و القمر یغرب فی لیلة الهلال علی نصف سبع من اللیل ثم یتزاید کذلک إلی لیلة أربع عشرة ثم یتأخر لیلة خمس عشرة نصف سبع و علی هذا إلی آخره قال و هذا تقریب انتهی کلام الذکری.

و ظاهر کلامه قدس سره و ما نقله الجعفی و إن کان موهما لکون المعتبر عندهما منتصف ما بین غروب الشمس و طلوعها لکن لتصریحهما مع سائر القوم فی مواضع و نقلهم الإجماع علی معنی اللیل و النهار لا بد من حمل کلامهما علی ما یرجع إلی ما ذکرنا فی الخبرین و قد ذکرا أنه علی التقریب لا التحقیق

ص: 139


1- 1. رواه فی التهذیب ج 1 ص 168.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 210.

و قد ذکر الشهید بعد ذلک أخبارا صریحة فیما ذکرنا علی أنهما لو صرحا بذلک أیضا لم یکن فی کلامهما حجة.

ثم اعلم أن ما ذکره الشیخ الشهید و تبعه شیخنا البهائی نور الله ضریحهما من تخصیص النجوم المذکورة فی الخبر بالنجوم التی طلعت عند غروب الشمس إنما یستقیم إذا کان کل أفق من الآفاق منصفا لمدارات جمیع الکواکب و لیس کذلک بل هذا مخصوص بأفق خط الإستواء إذ فی الآفاق المائلة باعتبار قلة میل معدل النهار عن سمت الرأس و کثرته و قرب مدارات الکواکب بالنسبة إلی المعدل و بعدها عنه یختلف اختلافا فاحشا ففی أواسط المعمورة إذا اتفق طلوع کوکب عند غروب الشمس فربما وصل قبل انتصاف اللیل إلی نصف النهار قریبا من ساعة کفرد الشجاع و ربما وصل قبل قریبا من ساعتین کالشعراء الیمانیة و ربما تأخر وصوله إلی نصف النهار عن الانتصاف بساعة و نصف تقریبا کالسماک الرامح و رأس الجوزاء و فم الفرس أو بساعتین تقریبا کالنسر الطائر و العیوق و نیر الفکة أو بثلاث ساعات تقریبا کالنسر الواقع أو أربع ساعات کالردف و ربما اتفق وصول بعض الکواکب القریبة من القطب الشمالی إلی نصف النهار بعد طلوع الشمس فلا بد علی طریقتهم من تخصیص آخر و هو أن یکون الکوکب قوس نهاره موافقة لقوس میل درجة الشمس من منطقة البروج أو قریبا منه کالسماک الأعزل بالنسبة إلی بعض درجات أواخر الحمل و حمل کلام الإمام علیه السلام فی بیان القاعدة التی تحتاج إلیها عامة الخلق علی معنی لا یعرفه إلا أوحدی الناس فی هذا الفن فی غایة البعد و هذا یؤید ما ذکرنا أنه مبنی علی التقریب و التخمین لاستعلام أول صلاة اللیل فیسقط الاستدلال به علی ما توهموه کما عرفت.

و ربما یحمل علی الکواکب التی کانت معروفة عند العرب و کانوا یعرفون بالتجارب طلوعها و غروبها و وصولها إلی نصف النهار و یکون الغرض تنبیههم علی أنه یمکن استعلام الأوقات بأمثال ذلک بعد تحصیل التجربة و فیه

ص: 140

أیضا ما فیه.

و ذکر بعض أفاضل الأذکیاء لذلک علامات فقال علامة زوال اللیل فی أوائل الحمل طلوع الردف و فی أواسطه انحدار السماک الأعزل و فی أواخره طلوع النسر الطائر و غروب الشعراء الشامیة و العیوق و فی أوائل الثور انحدار السماک الرامح و فی أواسطه غروب فرد الشجاع و فی أواخره طلوع فم الفرس و انحدار نیر الفکة و عنق الحیة و غروب قلب الأسد و فی أوائل الجوزاء انحدار رأس الجوزاء و فی أواسطه انحدار قلب العقرب و فی أواخره إشراف النسر الواقع علی الانحدار.

و فی أوائل السرطان انحدار النسر الواقع و فی أواسطه غروب السماک الأعزل و فی أواخره انحدار النسر الطائر و فی أوائل الأسد طلوع العیوق و انحدار الردف و فی أوسطه طلوع الثریا و غروب الرامح و فی أواخر طلوع عین الثور و انحدار فم الفرس و غروب عنق الحیة و فی أوائل السنبلة إشراف نیر الفکة علی الغروب و فی أواسطه غروب نیر الفکة و فی أواخره طلوع ید الجوزاء الیمنی و رجلها الیسری.

و فی أوائل المیزان غروب رأس الجوزاء و فی أواسطه الشعراء الیمانیة و فی أواخره إشراف النسر الطائر علی الغروب و فی أوائل العقرب غروب النسر الطائر و فی أواسطه طلوع قلب الأسد و غروب النسر الواقع و فی أواخره طلوع فرد الشجاع و فی أوائل القوس انحدار عین الثور و غروب فم الفرس و فی أواسطه انحدار العیوق و رجل الجوزاء الیسری و غروب الردف و فی أواخره انحدار ید الجوزاء الیمنی.

و فی أوائل الجدی انحدار الیمانیة و فی أواسطه انحدار الشامیة و طلوع الرامح و فی أواخره طلوع الأعزل و نیر الفکة و فی أوائل الدلو إشراف قلب الأسد علی الانحدار و فی أواسطه انحدار قلب الأسد و الفرد و طلوع العنق و فی أواخره إشراف رجل الجوزاء الیسری علی الغروب و فی أوائل الحوت طلوع

ص: 141

الواقع و غروب رجل الجوزاء الیسری و فی أواسطه غروب عین الثور و فی آخره غروب الیمانیة و ید الجوزاء الیمنی.

و هذا کله مبنی علی أخذ اللیل من غروب الشمس إلی طلوعها لکن قد عرفت أنه علی هذا التقریب لا یظهر التفاوت بین المعنیین کثیرا و الجعفی ره جعل بناء استعلام زوال اللیل تارة علی منازل القمر المعروفة بین العرب و لعله حمل الخبر علیه و تارة علی غروب القمر و طلوعه أما الأول فلأن العرب قسموا مدار القمر ثمانیة و عشرین قسما(1) و ضبطوا حدود تلک الأقسام بکواکب و سموها منازل القمر و هی التی اشتملت علیها هذه الأبیات بالفارسیة:

أسماء منازل قمر نزد عرب***شرطین و بطین است ثریا دبران

هقعه هنعه ذراع نثره پس طرف***جبهه زبره صرفه و عوا پس از آن

پس سماک غفر زبانا إکلیل***قلب و شوله نعائم و بلده بدان

سعد ذابح سعد بلع سعد سعود***باشد پس سعد أخبیه چارمشان

از فرغ مقدم بمؤخر چه رسید***آنگه به رشا رسد که باشد پایان

و مدة قطع الشمس تلک المنازل ثلاث مائة و خمسة و ستون یوما و شی ء فإذا قسمت علی المنازل یقع بإزاء کل منزل ثلاثة عشر یوما و شی ء فإذا حصل الاطلاع علی منزل الشمس من تلک المنازل یمکن استخراج ما مضی من اللیل و ما بقی منه بملاحظة الطالع و المنحدر و الغارب من تلک المنازل تقریبا بأدنی

ص: 142


1- 1. راجع شرح ذلک ج 58 ص 135 من أجزاء کتاب السماء و العالم و فی هامش طبعة الکمبانیّ:« الزبانیان کوکبان نیران و هما قرنا العقرب، و هما من المنازل، و عبر عنهما بالزبانا علی التخفیف. منه طاب ثراه، و هکذا فی هامش المطبوعة،« السماک ککتاب کوکبان: الاعزل و الرامح، و الأول من منازل القمر دون الثانی، العوّا: بفتح العین و تشدید الواو، و یمد و یقصر. منه طاب رمسه». و أیضا فی هامش المطبوعة شرح بعض هذه المنازل نقلا من صحاح الجوهریّ، ترکنا ایرادها اتکالا علی ما فی کتاب السماء و العالم ج 58 ص 135 و 136.

تأمل إذ عند غروب الشمس یکون المنزل السابع من المنزل الذی فیه الشمس علی نصف النهار و الرابع عشر علی المشرق و فی کل نصف سبع من اللیل یتفاوت بقدر منزل فیکون التفاوت فی ربع اللیل بقدر ثلاثة منازل و نصف و فی نصف اللیل بقدر سبعة منازل و علی هذا القیاس.

و هذا أیضا تقریبی لاختلاف مدار الشمس و القمر و جهات أخر فلو حملنا الخبر علیه حملنا النجوم علی نجوم المنزل الذی یکون مقابلا للمنزل الذی فیه الشمس.

و أما الثانی و هو بناء الأمر علی غروب القمر فی أوائل الشهر و طلوعه فی أواخره فضابطه أن یضرب عدد ما مضی من أول الشهر إلی الرابع عشر و من الخامس عشر إلی الثامن و العشرین فی الستة و قسمة الحاصل علی السبعة فالخارج فی الأول قدر الساعات المعوجة الماضیة من اللیل إلی غروب القمر و فی الثانی قدر الساعات المذکورة إلی طلوعه مثاله إذا ضربنا الأربعة فی الستة حصل أربعة و عشرون فإذا قسمناها علی السبعة خرج ثلاث و ثلاثة أسباع فیکون غروب القمر فی اللیلة الرابعة و طلوعه فی الثامنة عشر بعد ثلاث ساعات و ثلاثة أسباع ساعة و کذا إذا قسمنا الحاصل من ضروب الخمسة فی الستة و هو الثلاثون علی السبعة خرج أربعة و سبعان فغروب القمر فی اللیلة الخامسة و طلوعه فی التاسعة عشر بعد أربع ساعات و سبعی ساعة و هکذا و هذا أیضا تقریبی للاختلاف بحسب کثرة الزمان بین خروج الشعاع و أول لیلة الغرة و قلته و غیرهما

ص: 143

فذلکة

لا أراک أیها المتفطن الیقظان بعد ما أحطت خبرا بقوة ما استبنی علیه بیاننا من أنواع البرهان و وهن ما بنوا علیه کلامهم من البنیان و قد أتینا بنیانهم من القواعد و جعلنا مطاوی کلامنا مشحونة بصنوف الفوائد تستریب فی أن اللیل و النهار و الیوم فی اصطلاح الشرع و العرف العام بل فی أصل اللغة أیضا لا یتبادر منه إلا ما ینتهی إلی طلوع الفجر أو یبتدئ منه مع أنا لم نستقص فی استخراج الدلائل و نقل کلام الأوائل و لا فی نقل الأخبار و ذکر الآثار لأنا اکتفینا بذکر البعض لتنبیه أولی الألباب عما یؤدی إلی الإسهاب و الإطناب.

و أیضا لم نکن عقدنا لذلک بابا عند طرح الکتاب و رسم الأبواب و إنما سنح لنا ذلک بعد ما رأینا الاختلاف فی الأمر الذی لم نکن نجوز الخلاف فی مثله لا سیما من سدنة العلم و أهله و هل یقول أحد من أهل العرف و الشرع إذا أتاه قبیل طلوع الشمس طرقتک لیلا أو أتیتک البارحة و شاع بین الناس یقولون هل قمت اللیلة فیجیب غلبنی النوم فلم أنتبه إلا بعد الفجر و من تتبع ذلک فی محاورات الناس لا یحتاج إلی الرجوع إلی کتاب أو التمسک بخطاب.

و ما یقال من أن قاطبة الناس یقولون استوی اللیل و النهار و صار النهار کذا ساعة و مضی من النهار ساعة أو ساعتان و لا یتبادر إلی الأذهان إلا الیوم من طلوع الشمس فمعلوم أن هذا إنما هو لإلفهم باصطلاح المنجمین و بناء الآلات المعدة لاستعلام الساعات علیه و لذا نری من لا یألف تلک الاصطلاحات إذا سألته کم مضی من الیوم لا یفهم إلا ما مضی من طلوع الفجر کما سمعنا و عهدنا فی عراق العرب و البلاد البعیدة عن تلک الاصطلاحات الجدیدة و کذا استواء اللیل و النهار أیضا مأخوذ من المنجمین و

مبنی علی اصطلاحهم و أما الفقهاء و أهل اللسان فهم لا یفهمون و لا یفهم من کلامهم إلا ما ذکرنا و لذا تری الفقهاء یقولون وقت صلاة اللیل من النصف إلی آخر اللیل و الوتر کلما قرب من آخر

ص: 144

اللیل أفضل و لا یفهمون من لیلة الجمعة و لیلة العید و لیلة القدر و أمثالها إلا ما قبل الفجر و کذا یوم الجمعة و یوم العید و یوم الغدیر و أمثالها یظهر لک ذلک بالرجوع إلی کتب الفقه و الدعاء و غیرها و إذا قال فقیه أو غیره افعل ذلک فی اللیلة الفلانیة هل یفهم أحد إلا إیقاعه قبل الفجر و إذا قال افعل الیوم الفلانی هل یفهم أحد إلا أن ابتداءه الفجر.

و لعمری لا یحتاج هذا إلی الإفصاح و الإیضاح و هو أبین من الفجر و الصباح فظهر مما قررنا أن نصف اللیل و ثلثه و ربعه و سدسه و أمثالها إنما هی بالمقایسة إلی اللیل المنتهی إلی الفجر و إذا علق عمل باللیل أو نصف اللیل أو ثلثه أو ربعه أو آخره و أمثال ذلک کمبیت المشعر و منی و عند الزوجة أو صلاة اللیل و الوتر و إحیاء اللیالی الشریفة و أشباه ذلک أو آخر اللیل فإنما ینتهی وقته إلی الفجر الثانی إلا مع قیام قرینة علی المجاز و کذا إذا علق عمل بالیوم أو النهار کالأغسال و الآمال المتعلقة بالأیام الشریفة فابتداء وقته الفجر و إذا نذر رجل أن یعمل عملا فی النهار لا یحنث بإیقاعه قبل طلوع الشمس و إذا نذر أن یعمله فی اللیل یحنث بإیقاعه بعد الفجر و کذا کل ما یبتنی علی هذا الخلاف مما یتعلق باللیالی و الأیام.

و هذا ما حضر لی و خطر ببالی فی تحقیق الحق فی هذا المقام و الله تعالی یعلم حقائق الأحکام و حججه الکرام علیهم الصلاة و السلام و نسأل الله العفو عن الزلل و الخطل فی القول و العمل و الصفح عن الخطاء و التقصیر فإنه ولی ذلک و هو علی کل شی ء قدیر.

ص: 145

**[ترجمه]روایت اوّل حتماً باید به بعضی از ستاره ها تخصیص داده شود، پس آن را به ستارگانی اختصاص می دهیم که در نیمه زمان بین غروب و طلوع فجر پایین می روند، با اینکه این امر تقریبی است، زیرا تعیین ستارگان مخصوص در هر شب برای بیشتر مردم میسّر نیست و پایین رفتن ستارگان هم برای مردم عادی زمانی مشخص می شود که مدت زمانی از عبور آنها از نصف النهار بگذرد، و چنین وقتی در جلو و عقب رفتن وقت به اندازه نیم ساعت یا بیست دقیقه یا اندکی بیشتر تأثیر ندارد.

ممکن است این تعیین، برای استعلامِ اول وقت نماز شب باشد، بلکه ظاهر هم همین است، و احتیاط هم برای حصول اطمینان یا ظنّ قوی به نیمه شب در آن رعایت شده است که هیچ کدام از آنها [اطمینان و ظن] پیش از پایین رفتن ستارگان حاصل نمی شود مگر برای کسانی که ابزار استعلام وقت - مانند اسطرلاب و امثال آن - را داشته باشند، که تحصیل آن ابزار هم برای بیشتر مردم دشوار است.

می توان گفت این روایت به این وجه بر مطلوب ما دلالت دارد بلکه می توان آن را به وجه دیگری ادّعا نمود یعنی اینکه بیشتر ستارگان زمانی قابل رؤیت هستند که مقداری از غروب خورشید گذشته باشد، پس وقتی روایت بر ستارگانی حمل شود که هنگام طلوعشان در افق باشند، یعنی پس از مدت زیادی از نیمه شب به دایره نصف النهار می رسند. و اگر روایت بر این حمل شود که تقدیر آن است که ستارگان هنگام غروب در افق بوده اند، چیزی است که نه تنها عوام بلکه خواص هم راحت به آن راه نخواهند یافت، پس ناچار باید بر آنچه در شهرها اتفاق می افتد حمل شود که ستاره ها در ابتدای ظهورشان بالای ساختمان­ها و دیوارها دیده می شوند. و در امثال آن نیز پیدا است که ستارگان پیش از نیمه شب مورد نظر آنها به نصف النهار می رسند؛ بنابراین می توان روایت را بر این حمل کرد که مقصود، بیان آخر وقت نماز مغرب و عشا نیز بوده است.

امّا تشبیهی که در دو روایت آمده است لزومی ندارد که از تمام جهات تشبیه داشته و از جهت تحقیق و دقت کاملاً تناسب داشته باشد تا لازمه اش این باشد که زمان معتبر در نیمه شب، بین غروب و طلوع باشد، بلکه تشبیه می تواند برای نیمه ای که به حسب عُرف نیمه محسوب می شود باشد و یا برای رسیدن امثال ستارگان مذکور به دایره نصف النهار، و یا برای تعیین آن بعنوان مبدأ وقت نمازی معیّن و دیگر جهات تشبیه باشد.

پس معلوم شد که در این دو روایت دلالتی بر مطلوب مخالفانِ نظر ما نیست، به خصوص با تعارضی که با آیات و روایات گذشته دارد؛ و حتّی اگر این گونه بپذیریم که این دو روایت دلالت دارند که معتبر در نیمه شب، آن موقع است، باز هم لازم نمی آید که تمام احکام حمل بر تعلّق به لفظ «النهار» یا «الیوم» یا «اللیل» به این وجه باشد، آن هم با نصوص صحیح و اقوال صریحی که ذکر کردیم.

مرحوم شهید در الذکری آورده است که محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی نماز عشا را می خواند به بستر می رفت و تا بعد از نیمه شب دیگر نماز نمی خواند. - . التهذیب 1 : 168 -

و مانند آن از امام باقر علیه السلام روایت شده که در آن امام فرمود: تا وقتِ زوال شب، پس هنگام زوالِ شب هشت رکعت می خواند، [بعد از آن سه رکعت بجا می آورد] که رکعت آخر آن وتر بود، آنگاه دو رکعت نافله صبح را پیش از فجر یا هنگام فجر یا اندکی بعد از فجر می خواند - . همان 1 : 210 - .

شهید می فرماید: به جای نصف شب به زوال شب تعبیر کرده است مانند زوال روز.

آنگاه روایتی از عمر بن حنظله - که ذکر شد - آورده و می گوید: این گونه پیداست که مقصود آن حضرت از پایین رفتن ستارگان، ستارگانی است که هنگام غروب خورشید طلوع می کنند. و جُعفی بر منازل بیست و هشت گانه مشهور ماه تکیه کرده و گفته است: این منازل به سیصد و شصت و چهار روز تقسیم می شوند که هر منزل سیزده روز را شامل می شود، پس برای مثال، فجر در سعد الأخبیه سیزده روز است، آنگاه وارد منزل بعدی می گردد و به همین صورت ادامه دارد، پس وقتی قطب شمال بین دو شانه (کتف) باشد، به بالای سرش و منازل مقابل رویش می نگرد و از آنجا تا منزلگاه فجر را می شمارد، آنگاه برای هر منزل نیمی از یک هفتم در نظر گرفته می شود، و ماه در شب هلال بر نیمه یک هفتم از شب غروب می کند، سپس همواره زیاد می شود تا شب چهاردهم، بعد در شب پانزدهم به اندازه نیمی از یک هفتم عقب می رود تا آخر. شهید می گوید: و این تقریبی است. پایان کلام ذکری.

ظاهر کلام مرحوم شهید و آنچه جُعفی نقل کرده، هرچند دقیق نبوده و وَهم برانگیز است، زیرا آنچه نزد این دو نفر معتبر است نیمه ما بین غروب و طلوع خورشید می باشد، امّا به خاطر تصریحی که این دو و دیگر علما در جاهای مختلف دارند و بر معنای شب و روز نقل اجماع کرده اند، باید کلام آن دو را به همان چیزی که خودمان در مورد دو روایت گفتیم حمل کرد، در حالی که خودشان هم گفته اند که این محاسبات بر اساس تقریب است نه تحقیق.

مرحوم شهید پس از آن روایات صریحی درباره آنچه ما ذکر کردیم آورده است، در حالی که اگر به آن تصریح هم کرده بودند، باز هم کلام آنها برای ما حجت نبود.

اکنون باید دانست که گفتار مرحوم شیخ شهید و در پی او شیخ بهایی در مورد ستارگان مذکور در روایت و تخصیص آن به ستارگانی که هنگام غروب خورشید طلوع می کنند، در صورتی صحیح است که هر کدام از افق­ها نصف کننده مدارهای تمامی ستارگان باشند، که البته اینچنین نیست، بلکه این امر مخصوص به افق خط استوا است، زیرا در افقهای مایل، به اعتبار کم یا زیادی تمایل نسبت به معدّل روز از سمت رأس و نزدیکی یا دوری مدار ستارگان نسبت به معدّل، اختلاف بسیاری وجود دارد. پس در أواسط معمورة - کره خاکی - هنگامی که طلوع ستاره ای همزمان با غروب خورشید شود، ممکن است پیش از نیمه شب تا نزدیک یک ساعت به نیمه شب به نصف النهار برسد، مانند «فرد الشجاع»، و ممکن است ستاره ای مانند «شعراء یمانی» تا حدود دو ساعت مانده به نیمه شب به نصف النهار برسد، و ممکن است تا یک ساعت و نیم برسد مانند «سمّاک رامح، رأس جوزا و فم فرس». و ممکن است تا حدود دو ساعت پیش از نیمه شب به نصف النهار برسد مانند «نسر طائر، عَیّوق و نیر فکه» یا حدود سه ساعت مانند «نسر واقع» و یا ممکن است تا چهار ساعت برسد مانند «ردف». و ممکن است رسیدن بعضی ستارگان نزدیک به قطب شمال به نصف النهار تا بعد از طلوع خورشید طول بکشد؛ بنابراین طبق روش آنها باید به نوع دیگری تخصیص زده شود، به این صورت که قوس روزانه ستاره مطابق با قوس میل درجات خورشید نسبت به منطقه برج­ها و یا نزدیک به آن باشد، مانند «سمّاک اعزَل» نسبت به بعضی درجات اواخر بُرج حَمَل.

حمل کلام امام علیه السلام در بیان این قاعده که عموم مردم به آن نیازمند هستند بر معنایی که فقط افراد خاص و اندکی آن را می فهمند بسیار بعید است.

این مؤید همان چیزی است که ما گفتیم که مسأله مبتنی بر تقریب و تخمین برای استعلام اول وقت نماز شب می باشد، بنابراین استدلال به آن - چنانچه دانستی - بنا به آنچه که آنها توهم می­کردند، بی فایده است.

و شاید بر ستارگانی حمل شود که نزد عرب شناخته شده بودند و از روی تجربه، طلوع و غروب آن را و رسیدن به نصف النهار را می دانستند. و غرض آگاهی دادن به آنها بوده تا بدانند که اوقات را می توان از این طریق از روی تجربه شناخت. البته این حمل نیز ایرادهایی دارد.

یکی از فضلای ریزبین و باهوش نشانه هایی ذکر کرده و گفته است:

علامت زوال شب در اوایل بُرج حَمَل، طلوع ردف، و در اواسط حمَل، پایین رفتن سمّاک اعزَل، و در اواخر حمَل، طلوع نسر طایر و غروب شعراء شامی و عَیّوق است. و در اوایل برج ثور، علامت زوال شب، پایین رفتن سمّاک رامح، و در اواسط آن، غروب فرد الشجاع، و در اواخر ثور، طلوع فم الفرس و پایین رفتن نیر فکّه و عنق الحیّه و غروب قلب الاسد است. در اوایل جوزا، علامت زوال، پایین رفتن رأس جوزاء و در اواسط آن، پایین رفتن قلب العقرب و در اواخر جوزاء، علامت زوال، شروع نسر الواقع به پایین رفتن است.

در اوایل برج سرطان علامت زوال شب پایین رفتنِ نسر الواقع است، در اواسط آن، غروب سمّاک اعزَل و در اواخر آن، پایین رفتن نسر طایر است.

در اوایل برج اسد علامت زوال شب طلوع عَیّوق و پایین رفتنِ ردف است، در اواسط آن طلوع ثریا و غروب رامح، و در اواخر آن، طلوع عین الثور و پایین رفتن فم الفرس و غروب عنق الحیّه است.

دراوایل برج سنبله علامت زوال شب آغازِ غروبِ نیر الفکه، و در اواسط آن غروب نیر الفکه، و در اواخر آن طلوع دست راست جوزاء و پای چپ آن است.

در اوایل برج میزان، علامت زوال شب غروب رأس جوزاء و در اواسط آن، طلوع شعراء یمانیه و در اواخر آن، آغاز غروبِ نسر طایر است.

در اوایل برج عقرب، غروب نسر طایر و در اواسط آن طلوع قلب الاسد و غروب نسر الواقع، و در اواخر آن طلوع فرد الشجاع، علامت زوال شب است.

در اوایل برج قوس، پایین رفتن عین الثور و غروب فم الفرس، و در اواسط آن، پایین رفتن عیّوق و پای چپ جوزاء و غروب ردف، و در اواخر آن، پایین رفتن دست راست جوزاء است.

در اوایل برج جُدَی، علامت زوال شب پایین رفتن یمانیه، و در اواسط آن پایین رفتن شامیه و طلوع رامح، و در اواخر آن طلوع اعزل و نیر الفکه است.

در اوایل بُرج دَلو، آغاز پایین رفتن قلب الاسد، در اواسط آن پایین رفتن قلب الاسد و فرد و طلوع عنق، و در اواخر دلو آغاز غروب پای چپ جوزاء علامت زوال شب است .

در اوایل برج حوت، نشانه زوال شب طلوع واقع و غروب پای چپ جوزاء، در اواسط آن، غروب عین الثور و در آخر آن غروب یمانیه و دست راست جوزا است.

تمامی این محاسبات بر اساس این بوده است که آغاز شب، از غروب خورشید تا طلوع آن باشد. امّا دانستی که بنابراین تقریب و توضیح، تفاوت زیادی بین دو معنای یاد شده به نظر نیامد. جعفی رحمه الله در جایی گفته است که بنای استعلام زوال شب، بر منازل معروف ماه در میان عرب است - و احتمالاً روایت را هم به همین صورت حمل کرده است - و در جای دیگر بنای آن را بر غروب و طلوع ماه دانسته است. حمل اوّل به این دلیل است که عرب، مدار ماه را به 28 قسمت تقسیم کرده اند - . ر.ک : 58 ص 135 کتاب السماء و العالم - و حدود آن اقسام را با ستارگان مشخص کرده و «منازل القمر» نامیده اند. در این اشعار فارسی این منازل آمده است:

أسماء منازل قمر نزد عرب

شرطین و بطین است ثریا دبران

هقعه هنعه ذراع نثره پس طرف

جبهه زبره صرفه و عوا پس از آن

پس سماک غفر زبانا إکلیل

قلب و شوله نعائم و بلده بدان

سعد ذابح سعد بلع سعد سعود

باشد پس سعد أخبیه چارمشان

از فرغ مقدم بمؤخر چه رسید

آنگه به رشا رسد که باشد پایان.

و مدت پیمودن آن منازل توسط خورشید، سیصد و شصت و پنج و اندی روز است؛ پس وقتی این مدت را بر منازل تقسیم کنیم، به ازاء هر منزل، سیزده روز و اندی خواهیم داشت. پس با اطلاع از اینکه خورشید در کدام یک از آن منازل است می توان مقدار گذشته و مانده از شب را با استفاده از صورت­های فلکی طلوع کننده و پایین رونده و غروب کننده از آن منازل را تقریباً با اندک تأملی بدست آورد؛ زیرا هنگام غروب خورشید، هفتمین منزل خورشید، بر نصف النهار است، و چهاردهمین منزل روی مشرق است، و در هر نصف از یک هفتم شب، به مقدار منزل خورشید متفاوت می گردد، یعنی تفاوت منزل از رُبع شب به اندازه سه منزل و نیم، و در نصف شب به اندازه هفت منزل است و به همین ترتیب.

این محاسبه نیز تقریبی است، زیرا مدار خورشید و ماه و جهات دیگر آنها با هم تفاوت دارد. پس اگر روایت را بر اساس این مدارها حمل کنیم، نجوم را نیز بر ستارگان منزلی حمل می نماییم که مقابل منزل خورشید است.

امّا وجه دوم یعنی بنا نهادن بر غروب قمر در اوایل ماه و طلوع آن در اواخر ماه به این صورت است که تعداد روزهای گذشته از اول ماه تا روز چهاردهم و از روز پانزدهم تا بیست و هشتم در عدد شش ضرب شود و حاصل ضرب، تقسیم بر هفت گردد؛ پس آنچه خارج شده در بخش اول، مقدار ساعات معوّجه از شب تا غروب ماه است، و خارج قسمت در بخش دوم، مقدار ساعات مذکور تا طلوع ماه می باشد. برای مثال: اگر چهار را ضرب در شش کنیم حاصل ضرب بیست و چهار خواهد بود، حال با تقسیم بیست و چهار بر هفت، سه و سه هفتم خارج قسمت می شود. پس غروب ماه در شب چهارم و طلوع آن در شب هجدهم پس از سه ساعت و سه هفتم ساعت خواهد بود. همچنین اگر حاصل ضرب پنج در شش (یعنی عدد سی) را تقسیم بر هفت کنیم، خارج قسمت چهار و دو هفتم خواهد بود؛ بنابراین غروب ماه در شب پنجم و طلوع آن در شب نوزدهم، پس از چهار ساعت و دو هفتم ساعت خواهد بود و...

این محاسبه نیز تقریبی است، زیرا بر حسب کم و زیادی زمان میان خروج شعاع نور و اول شب غُرّه اختلاف وجود دارد .

جمع بندی

پس از کسب اطلاع در مورد روایات و آنچه از براهین و ادلّه ذکر کردیم و پایه و اساس کلام مخالفان را سست و متزلزل ساختیم و حتی آن را منهدم کردیم و کلام خودمان را با فواید و مطالب مهم فراوان همراه نمودیم، گمان ندارم که برای هر خواننده زیرک و هوشیار تردیدی باقی مانده باشد که شب و روز در اصطلاح شرع و عُرف عام و حتّی در اصل لغت، معنایی غیر از این داشته باشد که یا با طلوع فجر آغاز می شود و یا به آن ختم می گردد؛ والبته ما در استخراج و ارائه ادلّه تلاش زیادی نکردیم و کلام گذشتگان را بطور کامل نیاوردیم و تمامی روایات و گفته ها را ذکر ننمودیم؛ زیرا برای آگاهی صاحبان خِرد از اِطناب و زیاده گویی پرهیز نموده و به ذکر بخشی از ادلّه اکتفا کردیم.

همچنین برای این بحث باب خاصی را اختصاص ندادیم و ابواب آن را ترسیم ننمودیم، و دلیلش این بود که دیدیم اختلاف در این مطلب جایز و ممکن نیست، بخصوص در میان بزرگان و اهل علم، و آیا اگر یکی از اهل عُرف یا شرع اندکی پیش از طلوع خورشید نزد دیگری برود می گوید: شب نزد تو آمدم یا دیشب نزد تو آمدم؟!

و بین مردم شایع است که می گویند: آیا شب بیدار شدی؟ و در پاسخ گفته می شود: نه، خواب بر من غالب گردید و بعد از طلوع فجر بیدار شدم. و هرکس این امر را در محاورات و گفتگوهای مردم جستجو کند نیاز به مراجعه به کتب و دست آویزی به خطبه ها و سخنرانی ها ندارد.

و اینکه گفته می شود وقتی همه مردم می گویند: شب و روز برابر شده؛ روز فلان مقدار ساعت شده؛ یک ساعت یا دو ساعت از روز گذشته؛ تنها چیزی که به ذهن متبادر می شود روزی است که از طلوع خورشید آغاز شده است. و می دانیم که این امر به خاطر اُنس و اُلفتی است که با اصطلاحات منجّمان و ابزارهای استعلام ساعت دارند. از این رو می بینیم وقتی از کسی که اُنس و آشنایی با آن اصطلاحات ندارد می پرسیم: چقدر از روز گذشته است؟ او روزی را محاسبه می کند و در ذهنش می آید که از طلوع فجر آغاز می گردد، همانطور که در عراق عرب و مناطق دور از این اصطلاحات، این مطلب را شنیده و دیده ایم. همچنین مسئله تساوی شب و روز از جمله اصطلاحات منجّمان و مبنی بر اصطلاح آنهاست، امّا فقها و اهل زبان، تنها چیزی که برداشت می کنند و از کلامشان دریافت می شود همان است که ذکر کردیم، لذا می بینی که فقها می گویند: وقت نماز شب از نیمه شب تا آخر شب است، و نماز وتر هرچه به آخر شب نزدیک تر باشد بافضیلت تر است. و دریافتی که از شب جمعه، شب عید، شب قدر و امثال آن دارند، تا پیش از طلوع فجر است. همچنین آنها روز جمعه، روز عید، روز غدیر و امثال آن را به همین صورت مشخص می کنند. این امر با مراجعه به کتاب­های فقهی، مجموعه های ادعیه و غیر آن مشهود است. بنابراین وقتی فقیه یا دیگری می گوید فلان کار را در فلان شب انجام بده، آیا برداشتی غیر از این می شود که منظورش تا قبل از فجر است؟ و اگر بگوید: فلان کار را در فلان روز انجام بده، آیا کسی غیر از این برداشت می کند که مقصودش از ابتدای فجر است؟!

به جان خودم قسم این مطالب نیاز به تفسیر و توضیح ندارد، بلکه از خود فجر و صبح روشن تر است. بنابراین، از توضیحاتی که دادیم معلوم شد که نیمه شب، ثلث شب، رُبع شب، یک ششم شب، و امثال آن بر حسب شبی است که به طلوع فجر منتهی می گردد، و اگر عملی معلّق به شب یا نیمه شب یا ثلث شب یا رُبع شب یا اواخر شب و امثال آن بود - مانند بیتوته در مشعر و منی و بیتوته نزد همسر یا نماز شب و وتر و احیای شب­های شریف و امثال آن - یا آخر شب، بی تردید وقت آن در فجر دوم پایان می یابد، مگر اینکه قرینه ای بر مجاز وجود داشته باشد. همچنین هرگاه عملی به شب یا روز معلّق می شود، مانند غسل­ها و اعمال متعلّق به ایّام شریف، ابتدای وقت آن فجر است، و اگر کسی نذر کرد که فلان عمل را در روز انجام دهد، چنانچه آن را پیش از طلوع خورشید انجام داد به نذرش وفا نموده است، و اگر نذر کرد کاری را در شب انجام دهد، چنانچه پس از فجر آن را انجام داد، به نذر خود عمل ننموده است. و به همین صورت است هر چیزی که مبتنی بر این اختلاف است از آنچه که متعلق به شب­ها و روزها است. توضیحات یاد شده تا حدی بود که برای بیان حق در این مسئله در خاطر داشتم و به ذهنم رسید، و خداوند تعالی و حجّت­های گرانقدرش علیهم السلام به حقایق احکام آگاهند. از خداوند طلب بخشایش از لغزش­ها و اشتباه ها در قول و عمل داریم و از او می خواهیم تا از خطاها و تقصیراتمان درگذرد؛ او بر این امر ولایت دارد و بر هر چیز تواناست .

**[ترجمه]

باب 11 الأوقات المکروهة

روایات

«1»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیِّ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَرَدَ عَلَیَّ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی جَوَابِ مَسَائِلِی إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنَ الصَّلَاةِ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ عِنْدَ غُرُوبِهَا فَلَئِنْ کَانَ کَمَا یَقُولُ النَّاسُ إِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ بَیْنَ قَرْنَیْ شَیْطَانٍ وَ تَغْرُبُ بَیْنَ قَرْنَیْ شَیْطَانٍ فَمَا أَرْغَمَ أَنْفَ الشَّیْطَانِ شَیْ ءٌ مِثْلَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا وَ أَرْغِمْ أَنْفَ الشَّیْطَانِ (1).

إِکْمَالُ الدِّینِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِیِّ وَ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الدَّقَّاقِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُؤَدِّبِ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ قَالُوا حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیُّ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَرَدَ عَلَی الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ فِی جَوَابِ مَسَائِلِی إِلَی صَاحِبِ الدَّارِ علیه السلام وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِعَیْنِهِ (2).

**[ترجمه]الاحتجاج: محمد بن جعفر اسدی گوید: از جمله مطالبی که از محمد بن عثمان عمری (قدس الله روحه) در پاسخ به سؤال هایم از امام زمان علیه السلام رسید این بود: امّا سؤالی که در مورد نماز هنگام طلوع و غروب خورشید داشتی، پس اگر آن طور باشد که مردم می گویند خورشید بین دو شاخ شیطان طلوع و غروب می کند، چه چیز مثل نماز می تواند بینی شیطان را به خاک بمالد؟! پس در آن هنگام نماز بخوان و بینی شیطان را به خاک بزن. - . الاحتجاج : 267 -

اِکمال الدین: محمد بن جعفر اسدی گوید: از جمله مطالبی که به شیخ ابوجعفر محمد بن عثمان عمری در پاسخ مسائلم از صاحب خانه علیه السلام رسید این بود که... و عین همین حدیث را نقل کرده است. - . اکمال الدین 2 : 198 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه الشمس تطلع بین قرنی الشیطان، أی ناحیتی رأسه و جانبیه و قیل القرن القوة أی حین تطلع یتحرک الشیطان، و یتسلط فیکون کالمغلق بها و قیل بین قرنیه أی أمتیه الأولین و الآخرین و کل هذا تمثیل لمن یسجد للشمس عند طلوعها فکان الشیطان، سول له ذلک فإذا سجد لها فکان الشیطان، مقترن بها و قال فی القاموس قرن الشیطان، و قرناه أمته و المتبعون لرأیه أو قوته و انتشاره أو تسلطه و قال الطیبی فی شرح المشکاة و فیه وجوه أحدها أنه ینتصب قائما فی وجه الشمس عند طلوعها لیکون طلوعها کالمعین لها بین قرنیه أی فودیه فیکون مستقبلا لمن یسجد للشمس فتصیر عبادتهم له فنهوا عن الصلاة فی

ص: 146


1- 1. الاحتجاج: 267.
2- 2. اکمال الدین ج 2 ص 198.

ذلک الوقت مخالفة لعبدة الشیطان، و ثانیها أن یراد بقرنیه حزباه اللذان یبعثها لإغواء الناس و ثالثها أنه من باب التمثیل شبه الشیطان، فیما یسول لعبدة الشمس و یدعوهم إلی معاندة الحق بذوات القرون التی تعالج الأشیاء و تدافعها بقرونها و رابعها أن یراد بالقرن القوة من قولهم أنا مقرن له أی مطیق و معنی التثنیة تضعیف القوة کما یقال ما لی بهذا الأمر ید و لا یدان أی لا قدرة و لا طاقة.

**[ترجمه]در کتابه النهایة درباره این روایت آمده است: طلوع خورشید بین دو شاخ شیطان یعنی دو طرف سر و کناره­های آن. و گفته اند: مقصود از شاخ، قدرت است، یعنی هنگام طلوع خورشید شیطان حرکت می کند و تسلّط می یابد، و مثل این است که در اسارت خورشید بوده است. همچنین گفته اند: بین دو شاخ آن، یعنی امّت­های نخستین و امّت­های پسین، و تمامی اینها از باب تمثیل برای کسانی است که هنگام طلوع خورشید به آن سجده می کردند و این کار شیطان بود که آن را برایشان زینت داد، یعنی هر وقت برای خورشید سجده می کردند گویا شیطان همراه آن بوده است. در قاموس آمده است: «قرن الشیطان و قرناه» امّت او و پیروان او هستند، و یا قدرت و سلطه اوست. طیّبی در شرح مشکات گفته است: این اصطلاح چند وجه دارد: یکی اینکه شیطان هنگام طلوع خورشید در مقابل آن می ایستد تا طلوع خورشید مانند کمک کننده به آن در بین دو شاخ شیطان باشد یعنی دو طرف آن، پس مقابل کسانی قرار می گیرد که به خورشید سجده می کنند و عبادتشان برای شیطان محسوب می گردد، لذا از نماز در آن وقت نهی شده اند تا با بندگان شیطان مخالفت کرده باشند. وجه دوم این است که مقصود از دو شاخ شیطان، دو حزب او هستند که آنها را برای گمراهی مردم می فرستد. وجه سوم این که: از باب تمثیل شیطان تشبیه شده است در اینکه خورشید پرستان را به گمراهی می کشاند و آنها را به دشمنی با حق دعوت می­کند، به شاخدارانی که کارها و دفاعشان را با شاخشان انجام می دهند. و وجه چهارم این است که: مقصود از شاخ، قدرت است، که گفته اند: «أنا مقرن له» یعنی من طاقت آن را دارم، و معنای تثنیه [قرنان] برای دوبرابر شدن قدرت است، چنانچه می گویند: «ما لی بهذا الامر ید و لا یدان» یعنی مرا به این کار نه قدرت است و نه طاقت.

**[ترجمه]

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام صَلَّی الْغَدَاةَ فَلَمَّا سَلَّمَ الْإِمَامُ قَامَ فَدَخَلَ الطَّوَافَ فَطَافَ أُسْبُوعَیْنِ بَعْدَ الْفَجْرِ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ ثُمَّ خَرَجَ مِنْ بَابِ بَنِی شَیْبَةَ وَ مَضَی وَ لَمْ یُصَلِ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: حماد بن عیسی گوید: امام کاظم علیه السلام را دیدم که نماز صبح می خواند. وقتی سلام نماز را گفت برخاست و داخل طواف گردید، پس تا دو هفته بعد از فجر و پیش از طلوع خورشید طواف می کرد، آنگاه از باب بنی شیبه خارج می شد و می رفت و نماز نمی خواند. - . قرب الاسناد : 170 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

لعل ترک صلاة الطواف فی هذا الوقت للتقیة کما أن قران الطوافین أیضا محمول علیها کما ستعرف.

**[ترجمه]شاید ترک نماز طواف در آن وقت برای تقیه بوده، چنانچه قِران بین دو طواف نیز - همان طور که خواهی دانست - به همین صورت حمل می گردد.

**[ترجمه]

«3»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ،: فِی مَنَاهِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ نَهَی عَنِ الصَّلَاةِ فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ عِنْدَ غُرُوبِهَا وَ عِنْدَ اسْتِوَائِهَا(2).

**[ترجمه]مجالس صدوق: در فصل نهی های پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که ایشان از نماز خواندن در سه وقت نهی فرمود: هنگام طلوع خورشید، هنگام غروب خورشید و هنگام ظهر. - . أمالی صدوق : 255 -

**[ترجمه]

«4»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ یُصَلِّیهَا الرَّجُلُ فِی کُلِّ سَاعَةٍ صَلَاةٌ فَاتَتْکَ فَمَتَی ذَکَرْتَهَا أَدَّیْتَهَا وَ صَلَاةُ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ وَ صَلَاةُ الْکُسُوفِ وَ الصَّلَاةُ عَلَی الْمَیِّتِ هَؤُلَاءِ یُصَلِّیهِنَّ الرَّجُلُ فِی السَّاعَاتِ کُلِّهَا(3).

**[ترجمه]الخصال: زراره روایت کرد: امام باقر علیه السلام فرمود: چهار نماز است که انسان می تواند آنها را در هر وقتی که خواست بخواند: نمازی را که قضا شده هرگاه یادت آمد ادا کن، نماز طواف واجب، نماز کسوف و نماز میّت. این نمازها را در هر وقتی می توان خواند. - . الخصال 1 : 118 -

**[ترجمه]

«5»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْفَقِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَوْنٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: صَلَاتَیْنِ لَمْ یَتْرُکْهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِرّاً وَ

ص: 147


1- 1. قرب الإسناد: 170 ط نجف.
2- 2. أمالی الصدوق ص 255.
3- 3. الخصال ج 1 ص 118.

عَلَانِیَةً رَکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعَصْرِ وَ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ الْفَجْرِ(1).

**[ترجمه]الخصال: عایشه گفت: دو نماز را رسول خدا صلی الله علیه و آله ترک نفرمود، نه در پنهانی و نه در آشکار، دو رکعت بعد از نماز عصر و دو رکعت پیش از فجر. - . همان 1 : 36 -

**[ترجمه]

«6»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَوْضِیِّ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ مَسْرُوقٍ عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهَا قَالَتْ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدِی یُصَلِّی بَعْدَ الْعَصْرِ رَکْعَتَیْنِ (2).

**[ترجمه]الخصال: عایشه گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من بود و بعد از نماز عصر دو رکعت نماز خواند. - . همان -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ طَرْخَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّبَّاحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَلَّی الْبَرْدَیْنِ دَخَلَ الْجَنَّةَ یَعْنِی بَعْدَ الْغَدَاةِ وَ بَعْدَ الْعَصْرِ(3).

**[ترجمه]الخصال: ابوبکر بن عبدالله بن قیس از پدرش روایت می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که نمازهای «بَردَین» یعنی بعد از نماز صبح و بعد از نماز عصر را بخواند وارد بهشت گردد. - . همان -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ أَیْمَنَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَائِشَةَ: أَنَّهُ دَخَلَ عَلَیْهَا یَسْأَلُهَا عَنِ الرَّکْعَتَیْنِ بَعْدَ الْعَصْرِ قَالَتْ وَ الَّذِی ذَهَبَ بِنَفْسِهِ تَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَرَکَهُمَا حَتَّی لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَتَّی ثَقُلَ عَنِ الصَّلَاةِ وَ کَانَ یُصَلِّی کَثِیراً مِنْ صَلَاتِهِ وَ هُوَ قَاعِدٌ فَقُلْتُ إِنَّهُ لَمَّا وَلِیَ عُمَرُ کَانَ یَنْهَی عَنْهُمَا قَالَتْ صَدَقْتَ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یُصَلِّیهِمَا فِی الْمَسْجِدِ مَخَافَةَ أَنْ یَثْقُلَ عَلَی أُمَّتِهِ وَ کَانَ یُحِبُّ مَا خَفَّفَ عَلَیْهِمْ (4).

قال الصدوق ره کان مرادی بإیراد هذه الأخبار الرد علی المخالفین لأنهم لا یرون بعد الغداة و بعد العصر صلاة فأحببت أن أبین أنهم قد خالفوا النبی صلی الله علیه و آله فی قوله و فعله.

**[ترجمه]الخصال: عبدالواحد بن اَیمن از پدرش و او از عایشه روایت می کند که نزد عایشه رفت و در مورد دو رکعتی که بعد از نماز عصر می خوانند سؤال کرد. عایشه گفت: قسم به آن عزیز که از میان ما رفت - مقصودش رسول خدا صلی الله علیه و آله بود - پیامبر تا وقتی که به ملاقات خداوند رفت و تا وقتی که تاب و توان نماز خواندن را داشت، این دو رکعت را ترک نفرمود و بیشتر نمازهایش را نشسته می خواند. من به عایشه گفتم: هنگامی که عمر به حکومت رسید از این دو رکعت نهی کرد! گفت: راست می گویی، اما رسول خدا صلی الله علیه و آله این دو رکعت را در مسجد نمی خواند تا مبادا بر امّتش گران آید، و همیشه آنچه را بر آنها آسان بود، دوست داشت. - . همان -

مرحوم صدوق رحمه الله گوید: منظورم از آوردن این روایات، پاسخ به مخالفین (اهل سنت) بود، زیرا آنها معتقدند که بعد از نماز صبح و بعد از نماز عصر نمازی در شرع نیامده است، و من خواستم روشن کنم که با کلام و عمل رسول خدا صلی الله علیه و آله مخالفت کرده اند.

**[ترجمه]

بیان

اختلف المخالفون فی توجیه هذه الصلاة فمنهم من قال إن النبی صلی الله علیه و آله إنما صلی هاتین الرکعتین بعد العصر لأنه أتاه مال فشغله عن الرکعتین بعد الظهر فصلاهما بعد العصر و لم یعد إلیهما رووا ذلک عن ابن عباس و رووا عن عائشة أنها قالت کان یصلیهما قبل العصر ثم إنه شغل عنهما أو نسیهما فصلاهما بعد العصر ثم أثبتهما فکان إذا صلی صلاة أثبتها و هذا بینهم

ص: 148


1- 1. الخصال ج 1 ص 36.
2- 2. الخصال ج 1 ص 36.
3- 3. الخصال ج 1 ص 36.
4- 4. الخصال ج 1 ص 36.

أشهر و قالوا إن ذلک کان من خصائصه صلی الله علیه و آله و لا یستحب لغیره ذلک و دعوی الاختصاص اقتراح بلا دلیل.

**[ترجمه]مخالفان در توجیه این نماز اختلاف دارند؛ بعضی از آنها گفته اند: پیامبر صلی الله علیه و آله این دو رکعت را بعد از نماز عصر خواند، زیرا اموالی برایش آوردند که ایشان را از دو رکعت بعد از نماز ظهر بازداشت، لذا آن را پس از نماز عصر خواند و فقط همان یک مرتبه این اتفاق افتاد. این روایت را از ابن عباس نقل می کنند. همچنین از قول عایشه روایت کرده اند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله این دو رکعت را پیش از نماز عصر می خواند، آنگاه [به خاطر کاری] از آنها باز ماند و یا فراموش کرد، و از آن پس همیشه بعد از نماز عصر آن را بجا می آورد، سپس آن دو را ثابت می­کرد پس هر وقت نمازی می­خواند آن را ثابت می­کرد. این قول بین اهل سنت مشهورتر است. و گفته اند: این دو رکعت مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله بوده و بر دیگران مستحب نیست؛ که البته این ادّعای اختصاص به پیامبر، اظهار نظر بدون دلیل است.

**[ترجمه]

«9»

الْخِصَالُ،: فِیمَا أَجَابَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَنْ مَسَائِلِ الْیَهُودِ أَنْ قَالَ إِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ مِنْ قَرْنَیِ الشَّیْطَانِ (1).

**[ترجمه]الخصال: از جمله پاسخ­های امیرمؤمنان به مسائل یهودیان این بود که فرمود: خورشید از دو شاخ شیطان طلوع می کند. - . همان 2 : 146 و 147، این حدیث به طور کامل در 10 : 1 - 5 آمده است. -

**[ترجمه]

أقول

قد مضی مسندا فی أبواب الاحتجاجات و قد سبق أیضا خبر نفر من الیهود فی باب علل الصلاة.

**[ترجمه]این روایت پیشتر در ابواب «الاحتجاجات» با ذکر سند آمد. همچنین روایت جمعی از یهودیان در «باب علل الصلاة» ذکر گردید.

**[ترجمه]

«10»

مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ التَّلَّعُکْبَرِیِّ: فِی وَصْفِ صَلَاةِ الِاسْتِخَارَةِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام وَ سَیَأْتِی قَالَ علیه السلام فَیُوقَفُ إِلَی أَنْ تَحْضُرَ صَلَاةٌ مَفْرُوضَةٌ ثُمَّ قُمْ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ کَمَا وَصَفْتُ لَکَ ثُمَّ صَلِّ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ أَوْ صَلِّهِمَا بَعْدَ الْفَرْضِ مَا لَمْ تَکُنِ الْفَجْرَ وَ الْعَصْرَ فَأَمَّا الْفَجْرُ فَعَلَیْکَ بَعْدَهَا بِالدُّعَاءِ إِلَی أَنْ تَبْسُطَ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلِّهِمَا وَ أَمَّا الْعَصْرُ فَصَلِّهِمَا قَبْلَهَا.

**[ترجمه]مجموع الدعوات: محمد بن هارون تلعکبری در توضیح نماز استخاره از امام صادق علیه السلام - که بعداً خواهد آمد - آورده است که امام علیه السلام فرمود: برای نماز استخاره صبر می کنند تا وقت نماز واجب برسد، آنگاه برخیز و همانطور که برایت توصیف کردم دو رکعت نماز بخوان، سپس نماز واجب را بخوان، و یا اینکه آن دو رکعت را بعد از نماز واجب بخوان، البته در صورتی که نماز واجب، نماز صبح یا عصر نباشد، امّا اگر نماز واجب، صبح بود باید پس از آن به ذکر و دعا بپردازی تا نور خورشید کاملاً پخش شود و پس از آن دو رکعت را بخوان. و اگر نماز عصر بود، دو رکعت را پیش از آن بخوان.

**[ترجمه]

«11»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یُصَلِّیَ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ لِأَنَّهَا تَطْلُعُ بِقَرْنَیْ شَیْطَانٍ فَإِذَا ارْتَفَعَتْ وَ صَفَتْ فَارَقَهَا فَیُسْتَحَبُّ الصَّلَاةُ ذَلِکَ الْوَقْتَ وَ الْقَضَاءُ وَ غَیْرُ ذَلِکَ فَإِذَا انْتَصَفَ النَّهَارُ قَارَنَهَا فَلَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یُصَلِّیَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ لِأَنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ قَدْ غُلِّقَتْ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَ هَبَّتِ الرِّیحُ فَارَقَهَا(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: سلیمان بن جعفر جعفری گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: سزاوار نیست کسی هنگام طلوع خورشید نماز بخواند، زیرا خورشید به دو شاخ شیطان طلوع می کند، و چون بالا می آید و کاملاً واضح می گردد از شاخهای شیطان جدا می گردد، و خواندن نماز، یا قضای نماز و غیر آن در آن وقت مستحب است. پس در نیمه روز هم شاخ شیطان همراه با خورشید می شود و سزاوار نیست کسی در آن وقت نماز بخواند، زیرا درهای آسمان بسته شده اند، پس چون خورشید به زوال می رسد و باد می وزد، دوباره خورشید از شاخ شیطان جدا می شود. - . علل الشرائع 2 : 32 -

**[ترجمه]

بیان

و صفت أی عن کدورة الأبخرة التی تحول بیننا و بینها عند قربها من الأفق فلذا یتغیر لونها و یحتمل أن یکون مقارنة الشیطان، لها عند قرب الزوال لأنها عند ذلک فی نهایة الارتفاع و الضیاء فیکون تسویل الشیطان، لعبدتها بهذا الوضع أکثر و أشد فلما زالت حصل فیها الأفول و الانحطاط الذی

ص: 149


1- 1. الخصال ج 2 ص 146 و 147 فی حدیث أخرج تمامه فی ج 10 ص 1- 5.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 32.

هو علامة کونها مخلوقة مدبرة فینتقض استیلاء الشیطان، و تنحل شبهه فکأنه یفارقها.

**[ترجمه]«وصفت» یعنی از کدورت بخارهایی که بین ما و خورشید هنگام نزدیکی خورشید به افق حائل است خارج می شود، لذا رنگش تغییر می کند. و احتمال دارد که همراهی شیطان با خورشید نزدیک به وقت زوال باشد، زیرا خورشید در آن موقع در بالاترین حد ارتفاع و نورافشانی است و گمراه کردن شیطان نسبت به بندگان خودش به همین صورت است، بلکه بیشتر و شدیدتر. پس وقتی خورشید به زوال می رسد، افول و انحطاط می یابد که علامت مخلوق بودن و اداره شدن آن توسط کس دیگری است؛ پس تسلّط شیطان نیز نقض می گردد و چون شباهتش از بین می رود گویی از خورشید جدا می شود.

**[ترجمه]

«12»

السَّرَائِرُ، مِنْ جَامِعِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ یُونُسَ کَانَ یُفْتِی النَّاسَ عَنْ آبَائِکَ علیهم السلام أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ الْعَصْرِ إِلَی أَنْ تَغِیبَ الشَّمْسُ فَقَالَ کَذَبَ لَعَنَهُ اللَّهُ عَلَی أَبِی أَوْ قَالَ عَلَی آبَائِی (1).

**[ترجمه]السرائر: محمد بن فضیل بصری گوید: به حضرت ابوالحسن علیه السلام گفتم: یونس از قول پدران شما برای مردم فتوا می داد که نماز خواندن پس از طلوع فجر تا طلوع خورشید و پس از نماز عصر تا پنهان شدن قرص خورشید اشکال ندارد. امام فرمود: خدا لعنتش کند، به پدرم - و یا فرمود: به پدرانم - دروغ بسته است. - . السرائر : 470 -

**[ترجمه]

«13»

کِتَابُ الرَّاوَنْدِیِ (2)، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَزْیَدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ کُلَّ یَوْمٍ بَیْنَ قَرْنَیْ شَیْطَانٍ إِلَّا صَبِیحَةَ لَیْلَةِ الْقَدْرِ.

**[ترجمه]کتاب راوندی - . کتاب زید النرسی، خ ل - : علی بن مزید گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: هر روز خورشید میان دو شاخ شیطان طلوع می کند مگر صبح روز قدر.

**[ترجمه]

«14»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فَإِذَا طَلَعَ حَاجِبُ الشَّمْسِ فَلَا تُصَلُّوا حَتَّی تَبْرُزَ وَ إِذَا غَابَ حَاجِبُ الشَّمْسِ فَلَا تُصَلُّوا حَتَّی تَغِیبَ.

قال السید المراد بحاجب الشمس أول ما یبدو من قرصها فکأنه علیه السلام شبه الشمس عند صعودها من حدبة الأرش بالطالع من وراء سترة تستره أو غیب یطمره فأول ما یبدو منه وجهه و أول ما یبدو من مخاطیط وجهه حاجبه ثم بقیة وجهه ثم سائر جسده شیئا

شیئا و جزءا جزءا و کأنه علیه السلام نهی عن الصلاة عند ظهور بعض الشمس للعیون حتی یظهر جمیعا و عند مغیب بعضها حتی یغیب جمیعها.

و قد یجوز أن یکون لحاجب الشمس هاهنا معنی آخر و هو أن یراد به ما یبدو من شعاعها قبل أن یظهر جرمها و کذلک ما یغیب من شعاعها قبل أن یغیب قرصها فأقام ذلک بها مقام الحاجب لأنه یدل علیها و یظهر بین یدیها فکأنه صلی الله علیه و آله نهی عن الصلاة قبل أن یظهر قرص الشمس بعد الشعاع الذی یظهر قبل طلوعها و کذا فی الغروب و الصلاة المراد هاهنا صلاة التطوع دون

ص: 150


1- 1. السرائر: 470.
2- 2. کتاب زید النرسی، خ ل.

صلاة الفرض أ لا تری أن أول ما یظهر قرص الشمس لیس بوقت لشی ء من الصلوات المفروضات (1).

وَ مِنْهُ عَنْهُ صلی الله علیه و آله: وَ قَدْ ذُکِرَ صَلَاةُ الْعَصْرِ وَ لَا صَلَاةَ بَعْدَهَا حَتَّی یُرَی الشَّاهِدُ.

قال السید المراد بالشاهد هنا النجم و العرب یسمون الکواکب شاهد اللیل کأنه یشهد بإدبار النهار و إقبال الظلام و کل شی ء یدل علی شی ء فهو یجری مجری الشاهد به و المخبر عنه إذ لیس کل دال بإنسان و لا کل دلیل من جهة اللسان (2).

**[ترجمه]مَجازات نبویّه: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: پس هرگاه ابروی خورشید طلوع کرد نماز نخوانید تا قرص آن بطور کامل بالا بیاید، و وقتی ابروی خورشید پنهان شد نماز نخوانید تا وقتی که کاملاً قرص آن پنهان گردد.

سید می فرماید: مقصود از ابروی خورشید، اولین قسمت از قرص آن است که آشکار می­شود، گویی آن حضرت، خورشید را هنگام بالا آمدن از تپه به انسانی تشبیه کرده است که از پشت پرده ای یا پوششی بالا می آید و اولین قسمتی که از بدنش پیدا می شود صورت و اولین قسمتی که از خطوط صورتش دیده می شود، ابرو و آنگاه بقیه صورتش و سپس بقیه بدنش یکی پس از دیگری پیدا می شود. و ظاهراً رسول خدا صلی الله علیه و آله از نماز خواندن در هنگامی که قسمتی از خورشید دیده می شود نهی فرموده تا زمانی که تمام قرص آن بالا بیاید، و همچنین از هنگامی که قسمتی از خورشید پنهان می شود فرمود نماز نخوانند تا زمانی که تمام قرص پنهان گردد. احتمال می رود که «ابروی خورشید» در اینجا معنای دیگری هم داشته باشد، یعنی مقصود مقداری از شعاع و نور آن بوده که پیش از پیدا شدن جرم آن ظاهر می گردد. و نیز مقداری از شعاع آن که پیش از پنهان شدن قرص پنهان می گردد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله آن شعاع را نسبت به خورشید، مانند ابرو دانسته است، زیرا شعاع خورشید بر خورشید دلالت دارد و در مقابل خورشید ظاهر می گردد. پس گویی نهی پیامبر صلی الله علیه و آله از نماز در وقتی بوده که قرص خورشید هنوز پیدا نشده امّا شعاع آن دیده می شود، یعنی همان شعاعی که پیش از طلوع و نیز پس از غروب خورشید قابل رؤیت است، و در اینجا مقصود از نماز، نماز مستحبی است نه نماز واجب؛ زیرا اگر توجه کرده باشید، ابتدای ظاهر شدن قرص خورشید وقت هیچ نماز واجبی نیست. - . مجازات النبویّة : 241 -

مجازات النبویه: از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است که از نماز عصر یاد کرد و فرمود: و پس از نماز عصر هیچ نمازی نیست مگر اینکه شاهد دیده شود.

سید می فرماید: مقصود از شاهد در اینجا ستاره است، و عرب ستارگان را شاهد شب می نامند، گویی ستاره شهادت به گذشتن روز و پیش آمدنِ شب می دهد، و هر چیزی که بر چیز دیگر دلالت کند، نسبت به آن در جایگاه شاهد و خبردهنده می باشد، زیرا هر دلالت کننده ای الزاماً انسان نیست و هر دلیلی از جهت زبان نیست. - . همان : 277 -

**[ترجمه]

«15»

الْمَنَاقِبُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ بَیْنَ قَرْنَیِ الشَّیْطَانِ قَالَ نَعَمْ إِنَّ إِبْلِیسَ اتَّخَذَ عَرْشاً بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ سَجَدَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ أُنَاسٌ قَالَ إِبْلِیسُ إِنَّ بَنِی آدَمَ یُصَلُّونَ لِی (3).

ص: 151


1- 1. المجازات النبویّة: 241، و زاد فی المصدر بعده: و فی أول هذا الخبر ما یحقق القول الذی قلناه، و هو قوله علیه السلام:« لا تنحروا بصلاتکم طلوع الشمس و لا غروبها فانها تطلع بین قرنی شیطان» و قد اختلف الفقهاء فی ذلک، فقال أبو حنیفة: لا یجوز أن یتطوع بعد صلاة الصبح حتّی تطلع الشمس و لا بعد صلاة العصر حتّی تغرب الشمس و قال الشافعی: یجوز أن یصلی فی هذین الوقتین النفل الذی له سبب مثل تحیة المسجد و لا یصلی النفل المبتدأ الذی لا سبب له.
2- 2. المجازات النبویّة ص 277، و ما بین العلامتین زیادة اتممناها من المصدر.
3- 3. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 257.

تحقیق و توفیق

ذهب أکثر الأصحاب إلی کراهة فعل النوافل المبتدئات التی لا سبب لها عند طلوع الشمس إلی أن ترفع و یذهب شعاعها و عند میلها إلی الغروب و اصفرارها إلی أن یکمل الغروب بذهاب الحمرة المشرقیة و عند قیامها فی وسط السماء إلی أن یزول إلا یوم الجمعة فإنه لا یکره فیها الصلاة فی هذا الوقت و بعد صلاة الصبح حتی تطلع الشمس و بعد صلاة العصر حتی تغرب الشمس و هذا مختار الشیخ فی المبسوط.

و قال فی الخلاف الأوقات التی تکره فیها الصلاة خمسة وقتان تکره الصلاة لأجل الفعل و ثلاثة لأجل الوقت فما کره لأجل الفعل بعد صلاة الفجر إلی طلوع الشمس و بعد العصر إلی غروبها و ما کره لأجل الوقت ثلاثة عند طلوع الشمس و عند قیامها و

عند غروبها و الأول إنما یکره ابتداء الصلاة فیه نافلة فأما کل صلاة لها سبب من قضاء فریضة أو نافلة أو تحیة مسجد أو صلاة زیارة أو صلاة إحرام أو صلاة طواف أو نذر أو صلاة کسوف أو جنازة فإنه لا بأس به و لا یکره و أما ما نهی فیه لأجل الوقت فالأیام و البلاد و الصلوات فیها سواء إلا یوم الجمعة فإن له أن یصلی عند قیامها النوافل.

ثم قال و من أصحابنا من قال التی لها سبب مثل ذلک و قال فی النهایة من فاته شی ء من صلاة النوافل فلیقضها أی وقت شاء من اللیل أو نهار ما لم یکن وقت فریضة أو عند طلوع الشمس و غروبها فإنه تکره صلاة النوافل فی هذین الوقتین و قد وردت روایة بجواز النوافل فی الوقتین اللذین ذکرناهما فمن عمل بها لم یکن مخطئا لکن الأحوط ما ذکرناه و صرح بکراهة النوافل أداء و قضاء فی الوقتین من غیر استثناء.

و کذا المفید جزم بکراهة النوافل المبتدأة و ذات السبب عند الطلوع و الغروب و قال إن من زار أحد المشاهد عند طلوع الشمس أو غروبها أخر الصلاة حتی تذهب حمرة الشمس عند طلوعها و صفرتها عند غروبها و قال ابن الجنید

ص: 152

ورد النهی عن رسول الله صلی الله علیه و آله عن الابتداء بالصلاة عند طلوع الشمس و غروبها و قیامها نصف النهار إلا یوم الجمعة فی قیامها و عن الجعفی کراهة الصلاة فی الأوقات الثلاثة إلا القضاء و عن المرتضی و مما انفردت الإمامیة به کراهیة صلاة الضحی فإن التنفل بالصلاة بعد طلوع الشمس إلی الزوال محرمة إلا یوم الجمعة خاصة قال فی الذکری و کأنه عنی به یعنی بالتنفل صلاة الضحی لذکرها من قبل و جوز فی الناصریة أن یصلی فی الأوقات المنهی عن الصلاة فیها کل صلاة لها سبب متقدم.

و ظاهر الصدوق التوقف فی أصل هذه المسألة(1)

فإنه قال و قد روی نهی عن الصلاة عند طلوع الشمس و عند غروبها لأن الشمس تطلع بین قرنی شیطان و تغرب بین قرنی شیطان إلا أنه روی لی جماعة من مشایخنا عن أبی الحسین محمد بن جعفر الأسدی رضی الله عنه ثم أورد الروایة التی أثبتناها فی أول الباب.

و قال الشیخ فی التهذیب (2)

بعد أن أورد الأخبار المتضمنة للکراهة و قد روی رخصة فی الصلاة عند طلوع الشمس و عند غروبها و نقل الروایة بعینها و الظاهر صحة الروایة لأن قول الصدوق ره روی لی جماعة من مشایخنا یدل علی استفاضتها عنده و المشایخ الأربعة الذین ذکرهم فی إکمال الدین و إن لم یوثقوا فی کتب الرجال لکنهم من مشایخ الصدوق و یروی عنهم کثیرا و یقول غالبا بعد ذکر کل منهم رضی الله عنه و اتفاق هذا العدد من المشایخ علی النقل لا یقصر عن نقل واحد قال فیه بعض أصحاب الرجال ثقة فلا یبعد حمل أخبار النهی مطلقا علی التقیة أو الاتقاء لاشتهار الحکم بین المخالفین و اتفاقهم علی إضرار من صلی فی هذه الأوقات.

ص: 153


1- 1. الفقیه ج 1 ص 315.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 185.

و قد أکثر الشیخ الأجل السعید المفید قدس الله روحه فی کتابه المسمی بإفعل لا تفعل من التشنیع علی العامة فی روایتهم ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله و قال إنهم کثیرا ما یخبرون عن النبی صلی الله علیه و آله بتحریم شی ء و بعلة تحریمه و تلک العلة خطاء لا یجوز أن یتکلم بها النبی صلی الله علیه و آله و لا یحرم الله من قبلها شیئا فمن ذلک ما أجمعوا علیه من النهی عن الصلاة فی وقتین عند طلوع الشمس حتی یلتام طلوعها و عند غروبها فلو لا أن علة النهی أنها تطلع بین قرنی الشیطان، و تغرب بین قرنی شیطان لکان ذلک جائزا فإذا کان آخر الحدیث موصولا بأوله و آخره فاسد أفسد الجمیع و هذا جهل من قائله و الأنبیاء لا تجهل فلما بطلت هذه الروایة بفساد آخر الحدیث ثبت أن التطوع جائز فیهما.

ص: 154

**[ترجمه]مناقب آل ابی طالب: مردی به امام صادق علیه السلام گفت: خورشید میان دو شاخ شیطان طلوع می کند؟! فرمود: آری، ابلیس برای خود تختی میان آسمان و زمین زده است که هرگاه خورشید طلوع می کند و در آن وقت مردمانی برای آن به سجده می افتند، ابلیس می گوید: فرزندان آدم برای من نماز می خوانند! - . مناقب آل أبی طالب 4 : 257 -

تحقیق و جمع بین اقوال:

اکثر فقهای شیعه بر این عقیده اند که خواندن نوافل «مبتدئه» - آن است که در شرع سفارشی به آنها نشده است - هنگام طلوع خورشید کراهت دارد تا وقتی که خورشید بالا بیاید و شعاع آن برود، و نیز در وقتی که خورشید به غروب و زردی می گراید خواندن آن نمازها مکروه است تا زمانی که غروب با رفتن سرخی سمت مشرق کامل شود. همچنین است هنگام رسیدن خورشید به وسط آسمان تا وقتی که به زوال برسد، مگر در روز جمعه، که این حکم را ندارد. باز همین حکم کراهت برای بعد از نماز صبح تا طلوع خورشید و بعد از نماز عصر تا غروب خورشید وجود دارد و این نظر شیخ طوسی در کتاب مبسوط است.

و وی در کتاب الخلاف می گوید: «در پنج وقت نماز کراهت دارد: در دو وقت کراهت نماز به خاطر فعل است و در سه وقت دیگر به خاطر وقت است. پس دو وقتی که کراهتشان به خاطر فعل است: اوّل بعد از نماز صبح تا طلوع خورشید است، و دیگر بعد از نماز عصر تا غروب خورشید. و سه وقتی که کراهتشان به خاطر وقت است از این قرارند: اول هنگام طلوع خورشید، دوم هنگام بالا آمدن خورشید، و سوم هنگام غروب خورشید. در قسمت اول خواندن نافله «ابتدایی» کراهت دارد، امّا هر نمازی که دارای وجه و دلیل شرعی باشد - مانند قضای نماز واجب یا نافله یا نماز تحیت مسجد یا نماز زیارت یا نماز احرام یا نماز طواف یا نذر یا نماز آیات یا نماز میّت - ایراد و کراهتی ندارد. امّا اوقاتی که به خاطر خود وقت نماز در آنها مکروه است، روزها، شهرها و انواع نماز در آن یکسان هستند مگر روز جمعه که باید هنگام بالا آمدن خورشید نوافل روز جمعه خوانده شود.

و ادامه می دهد: یکی از فقهای ما گفته است: نمازی هم که سبب و وجه شرعی دارد همینطور است [یعنی خواندنشان در آن اوقات کراهت دارد]. و شیخ در النهایة گفته است: کسی که نماز نافله اش قضا شده است در هر وقت که بخواهد چه شب و چه روز می تواند قضای آن را بخواند، البته غیر از وقت نماز واجب یا هنگام طلوع و غروب خورشید، زیرا در این دو وقت نماز نافله مکروه است. روایتی هم وارد شده که نوافل را در دو وقت مذکور جایز شمرده است که اگر کسی به آن عمل کند به خطا نرفته، امّا احوط همان است که ما گفتیم. و آنگاه به کراهت نوافل - چه ادا و چه قضا - در دو وقت مذکور و بدون استثناء تصریح کرده است.

همچنین شیخ مفید به کراهت نوافل مبتدئه و دارای سبب و دلیل شرعی هنگام طلوع و غروب بطور قطع فتوا داده و گفته است: کسی که هنگام طلوع یا غروب خورشید به یکی از زیارتگاه ها مشرف می شود، باید نماز زیارت را به تأخیر اندازد تا سرخی خورشید به هنگام طلوع و زردی آن به هنگام غروب محو شود .

ابن جنید گفته است: از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که از خواندن نماز مبتدئه هنگام طلوع و غروب خورشید و نیز هنگام رسیدنِ آن به وسط آسمان - بجز روز جمعه - نهی فرمود. و از جعفی نقل است که هر نمازی را جز نماز قضا در سه وقت مذکور مکروه دانسته است. و از سید مرتضی نقل شده که گفته است: از جمله ویژگی­های منحصر به فرد شیعه، مکروه دانستنِ نماز در هنگام چاشت است، پس همانا خواندن نماز نافله پس از طلوع خورشید تا زوال حرام است مگر در روز جمعه. مرحوم شهید در کتاب ذکری می گوید: گویی مقصود از نماز نافله نماز چاشتگاه است، زیرا قبلاً آن را ذکر کرده است. و در ناصریه خواندنِ هر نمازی را که دارای سبب و وجه شرعی باشد در اوقاتِ نهی شده از نماز، جایز دانسته است.

و ظاهر کلام صدوق این است که در اصل این مسئله توقف نموده - . الفقیه 1 : 315 -

و گفته است: روایت شده که از نماز هنگام طلوع و غروب خورشید نهی کرده اند، زیرا خورشید بین دو شاخ شیطان طلوع و غروب می کند، امّا تعدادی از اساتید و بزرگان ما برایم از ابوالحسین محمد بن جعفر اسدی (رضی الله عنه) روایت کردند که... و آنگاه روایتی را که ما در اول باب آوردیم ذکر کرده است.

شیخ طوسی در تهذیب - . التهذیب 1 : 185 -

پس از ذکر روایات متضمّن کراهت، گفته است: روایتی هم مبنی بر جواز نماز هنگام طلوع و غروب خورشید وارد شده است؛ و آن روایت را بطور کامل ذکر می کند. و ظاهر صحیح بودنِ این روایت است، زیرا کلام صدوق رحمه الله که گفته «تعدادی از مشایخ و بزرگان ما...» دلالت بر مستفیضه بودن روایت نزد او دارد، و مشایخ چهارگانه ای که در کتاب اِکمال الدین ذکرشان کرده است هرچند در کتاب­های رجال توثیق نشده اند، امّا از مشایخ صدوق بوده اند و صدوق از آنها روایات زیادی نقل نموده و غالباً پس از ذکر هر کدام از آنها «رضی الله عنه» می گوید، و اتفاق نظر این تعداد از مشایخ بر نقل یک روایت، کمتر از نقل واحدی نیست که بعضی از علمای رجال او را ثقه دانسته اند. بنابراین بعید نیست که روایات نهی را مطلقاً بر تقیه یا مراقبت حمل کنیم، زیرا حکم آن در میان اهل سنت شهرت دارد و بر ضرر زدن به کسی که در این اوقات نماز می خواند اتفاق نظر دارند.

شیخ مفید (قدّس الله روحه) در کتاب «اِفعل، لاتَفعل» بدگویی های زیادی نسبت به اهل سنت کرده که این مطلب را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند، و می گوید: بسیاری اوقات اهل سنت روایاتی از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد حرمت چیزی یا دلیل حرام بودن چیزی نقل می کنند در حالی که آن دلیل اشتباه است و جایز نیست پیامبر صلی الله علیه و آله آن سخن را گفته باشد و خداوند به خاطر آن هیچ چیز را حرام نمی­کند، از جمله اینکه اجماع کرده اند که از نماز در دو وقت نهی شده یعنی هنگام طلوع خورشید تا وقتی که طلوع آن کامل شود، و هنگام غروب؛ که اگر علّت این نهی چیزی غیر از این بود که خورشید میان دو شاخ شیطان طلوع و غروب می کند، جایز بود، پس وقتی آخر حدیث به اوّل آن متصل است و آخرش هم فاسد است، معلوم می شود که تمام این حدیث فاسد و نشانه جهل و نادانیِ گوینده آن است، و جهل در پیامبران راه ندارد. بنابراین با باطل شدن این روایت به خاطر فساد آخر آن، ثابت می شود که خواندن نماز مستحبی در این دو وقت جایز است .

**[ترجمه]

باب 12 صلاة الضحی

روایات

«1»

ختص، [الإختصاص] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْخَزَّازِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: دَخَلَ عِیسَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیُّ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لِخَادِمِهِ ادْعُهُ فَانْصَرَفَ إِلَیْهِ فَأَوْصَاهُ بِأَشْیَاءَ ثُمَّ قَالَ یَا عِیسَی بْنَ عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ(1) وَ إِنَّکَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِذَا کَانَتِ الشَّمْسُ مِنْ هَاهُنَا مِقْدَارَهَا مِنْ هَاهُنَا مِنَ الْعَصْرِ فَصَلِّ سِتَّ رَکَعَاتٍ قَالَ ثُمَّ وَدَّعَهُ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْ عِیسَی وَ انْصَرَفَ قَالَ یُونُسُ بْنُ یَعْقُوبَ فَمَا تَرَکَتُ السِّتَّ رَکَعَاتٍ مُنْذُ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ ذَلِکَ لِعِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]الاختصاص: یونس بن یعقوب گوید: عیسی بن عبدالله قمی خدمت امام صادق علیه السلام وارد شد. وقتی بیرون رفت امام خادمش را دنبال او فرستاد و گفت او را صدا کند. وقتی عیسی نزد امام بازگشت سفارش­هایی به او فرمود و آنگاه گفت: ای عیسی بن عبدالله، خداوند می فرماید: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ» - . طه / 132 - {و کسان خود را به نماز فرمان ده} و تو از ما اهل بیت هستی، پس هرگاه مقدار خورشید به اینجا رسید و در عصر به اینجا، شش رکعت نماز بخوان. راوی گوید: سپس او را وداع گفت و میان دو چشم عیسی را بوسید و رفت. یونس بن یعقوب گوید: من از زمانی که شنیدم امام صادق علیه السلام این سخن را به عیسی بن عبدالله گفت، هیچ گاه این شش رکعت را ترک نکرده ام. - . الاختصاص : 195 و 196 -

**[ترجمه]

«2»

رِجَالُ الْکَشِّیِّ، عَنْ حَمْدَوَیْهِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]رجال کشّی: با ذکر سلسله سند از محمد بن عیسی بن عبدالله و او از یونس بن یعقوب عین این روایت را آورده است. - . رجال کشّی : 282 -

**[ترجمه]

«3»

الْعُیُونُ، عَنْ تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِیمٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ رَجَاءِ بْنِ أَبِی الضَّحَّاکِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَا رَأَیْتُهُ صَلَّی الضُّحَی فِی سَفَرٍ وَ لَا حَضَرٍ(4).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: رجاء بن ابی الضحّاک از امام رضا علیه السلام روایت می کند که گفت: ندیدم که آن حضرت نماز چاشت را چه در سفر و چه در حضر بخواند. - . عیون اخبار الرضا 2 : 182 -

**[ترجمه]

«4»

التَّوْحِیدُ، لِلصَّدُوقِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْفَضْلِ

ص: 155


1- 1. طه: 132.
2- 2. الاختصاص: 195- 196.
3- 3. رجال الکشّیّ: 282.
4- 4. عیون الأخبار ج 2 ص 182 فی حدیث.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شُجَاعٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْجَلِیلِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ فِی حَدِیثٍ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی صِفِّینَ نَزَلَ فَصَلَّی أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ قَبْلَ الزَّوَالِ الْحَدِیثَ (1).

**[ترجمه]توحید صدوق: ابوالبَختری از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرش در ضمن حدیثی نقل فرمود که: امیرمؤمنان علیه السلام در صفّین پیاده شد و چهار رکعت قبل از زوال خورشید بجای آورد. ادامه حدیث. - . توحید صدوق : 89 س 11 چاپ مکتبة الصدوق -

**[ترجمه]

«5»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام فَتَوَسَّطَ الْمَسْجِدَ فَإِذَا نَاسٌ یَتَنَفَّلُونَ حِینَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ نَحَرُوا صَلَاةَ الْأَوَّابِینَ نَحَرَهُمُ اللَّهُ قَالَ قُلْتُ فَمَا نَحَرُوهَا قَالَ عَجَّلُوهَا قَالَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ قَالَ رَکْعَتَانِ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: اصبغ بن نُباته گوید: با علی علیه السلام خارج شدیم. ایشان در وسط مسجد ایستاد، در حالی که گروهی از مردم هنگام طلوع خورشید مشغول خواندن نافله بودند. پس شنیدم که امام فرمود: نماز «اوّابین» را ذبح کردند، خدا آنها را بکُشد! راوی گوید: گفتم: نماز را ذبح کردند یعنی چه؟ فرمود: آن را زودتر از وقتش می خوانند. گوید: گفتم: ای امیرمؤمنان، نماز «اوّابین» چیست؟ فرمود: دو رکعت است. - . تفسیر عیّاشی 2 : 285 -

**[ترجمه]

توضیح و تنقیح

النحر الطعن فی منحر الإبل أی ضیعوا صلاة الأوابین و هی نافلة الزوال بتقدیمها علی وقتها فإنهم ترکوا بعض الثمان رکعات من نافلة الزوال و أبدعوا مکانها صلاة الضحی فکأنهم نحروها و قتلوها أو قدموها نحرهم الله أی قتلهم الله قال فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام إنه خرج و قد بکروا بصلاة الضحی فقال نحروها نحرهم الله أی صلوها فی أول وقتها من نحر الشهر و هو أوله و قوله نحرهم الله یحتمل أن یکون دعاء لهم أی بکرهم الله بالخیر کما بکروا بالصلاة أول وقتها و یحتمل أن یکون دعاء علیهم بالنحر و الذبح لأنهم غیروا وقتها انتهی.

قوله رکعتان أی التی قدموها رکعتان فإنهما أقل صلاة الضحی أو صلاة الأوابین هی نافلة وقت الزوال و هی رکعتان و ست رکعات أخر نافلة الظهر کما یظهر من بعض الأخبار أو المعنی أن صلاة الأوابین هی التی یکتفی المخالفون منها برکعتین فإن نافلة الزوال عند بعضهم رکعتان أو قال ذلک تقیة.

ص: 156


1- 1. التوحید ص 89 س 11 ط مکتبة الصدوق.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 285.

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْقُمِّیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ رَفَعَهُ قَالَ: مَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِرَجُلٍ یُصَلِّی الضُّحَی فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَغَمَزَ جَنْبَهُ بِالدِّرَّةِ وَ قَالَ نَحَرْتَ صَلَاةَ الْأَوَّابِینَ نَحَرَکَ اللَّهُ قَالَ فَأَتْرُکُهَا قَالَ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی- عَبْداً(1) إِذا صَلَّی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ کَفَی بِإِنْکَارِ عَلِیٍّ علیه السلام نَهْیاً(2).

قوله علیه السلام أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی الظاهر أنه قال علیه السلام ذلک تقیة فإنه قد ورد فی الأخبار أنهم کانوا یعارضونه علیه السلام عند نهیه عنها بهذه الآیة أو المعنی أنی إذا قلت لا تفعل لا تقبل منی و تعارضنی بالآیة و علی التقدیرین أزال الصادق علیه السلام ما یتوهم منه من التجویز بأن إنکار أمیر المؤمنین علیه السلام أولا کان کافیا فی انزجاره و علمه بحرمة الفعل إذا الضرب و الزجر و الإهانة لا تکون إلا علی الحرام لکن السائل لما کان غبیا أو مخاصما شقیا و أعاد السؤال لم یر علیه السلام المصلحة فی التصریح و إعادة النهی.

و أما جواب معارضتهم فهو أنه لا ینافی ما دلت الآیة علیه من استحباب الصلاة فی کل وقت أن یکون تعین عدد مخصوص فی وقت معین بغیر نص و حجة بدعة محرمة کما إذا هلل رجل عند الضحی عشر مرات مثلا من غیر قصد تعیین یکون مثابا مأجورا

و إذا فعلها معتقدا أنها بهذا العدد المعین فی هذا الوقت المخصوص مستحبة مطلوبة یکون مبتدعا ضالا سبیله إلی النار کما مر تحقیقه مفصلا فی باب البدعة.

و أما حدیث عیسی بن عبد الله فالظاهر أنه علیه السلام أمره بذلک تقیة أو اتقاء و إبقاء علیه لئلا یتضرر بترک التقیة و کذا فعل أمیر المؤمنین علیه السلام یوم صفین إما للتقیة أو لغرض آخر یتعلق بخصوص هذا الیوم من صلاة حاجة أو مثلها إذ کون صلاة الضحی بدعة من المتواترات عند الإمامیة لا خلاف بینهم فیه.

ص: 157


1- 1. العلق: 10.
2- 2. الکافی ج 3 ص 452.

قال الشیخ فی الخلاف صلاة الضحی بدعة لا یجوز فعلها و خالف جمیع الفقهاء فی ذلک و قالوا إنها سنة و قال الشافعی أقل ما یکون فیها رکعتان و أفضله اثنتا عشرة رکعة و المختار ثمان رکعات ثم قال دلیلنا إجماع الفرقة و أیضا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: صَلَاةُ الضُّحَی بِدْعَةٌ.

و قال العلامة فی المنتهی صلاة الضحی بدعة عند علمائنا خلافا للجمهور فإنهم أطبقوا علی استحبابها لنا

ما رواه الجمهور عن عائشة قالت ما رأیت النبی صلی الله علیه و آله یصلی الضحی قط و سألها عبد الله بن شقیق أ کان رسول الله صلی الله علیه و آله یصلی الضحی قالت لا إلا أن یجی ء من مغیبة.

و عن عبد الرحمن بن أبی لیلی قال ما حدثنی أحد قط أنه رأی النبی صلی الله علیه و آله یصلی الضحی إلا أم هانئ فإنها حدثت أن النبی صلی الله علیه و آله دخل بیتها یوم فتح مکة فصلی ثمان رکعات ما رأیته قط صلی صلاة أخف منها.

و روی أحمد فی مسنده قال رأی أبو بکر ناسا یصلون الضحی فقال إنهم لیصلون صلاة ما صلاها رسول الله صلی الله علیه و آله و لا عامة أصحابه.

ثم قال لا یقال الصلاة مستحبة فی نفسها فکیف حکمتم هاهنا بکونها غیر مستحبة لأنا نقول إذا أتی بالصلاة من حیث إنها نافلة مشروعة فی هذا الوقت کان بدعة أما إذا أوقعها علی أنها نافلة مبتدأة فلا یمنع و هی عندهم رکعتان و أکثرها ثمان و فعلها وقت اشتداد الحر انتهی.

و العامة رووا عن أم هانئ ثمانی رکعات و عن عائشة أربع رکعات فما زاد و عن أنس اثنتی عشرة رکعة و قال الآبی فی شرح صحیح مسلم الأحادیث کلها متفقة و حاصلها أن الضحی سنة و أقلها رکعتان و أکملها ثمان رکعات و بینهما أربع و ست.

وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أَهْلِ قُبَاءَ وَ هُمْ یُصَلُّونَ الضُّحَی فَقَالَ صَلَاةُ الْأَوَّابِینَ إِذَا رَمِضَتِ الْفِصَالُ.

قال فی النهایة هو أن تحم الرمضاء و هی الرمل فتبرک الفصال من شدة

ص: 158

حرها و إحراقها أخفافها انتهی و الفصال ککتاب جمع الفصیل و هو ولد الناقة إذا فصل عن أمه.

**[ترجمه]«نحر» به معنای خنجر زدن به زیر گلوی شتر است، و در اینجا یعنی نماز اوّابین را تباه ساختند. این نماز همان نافله وقت زوال است که زودتر از وقت زوال می خواندند و بخشی از هشت رکعت نافله زوال را ترک کرده و به جای آن «نماز چاشت» را بدعت نهادند؛ به این صورت آن را ذبح کردند و کشتند یا از وقتش جلوتر انداختند، خداوند ذبحشان کند، یعنی خدا آنها را بکُشد. در کتاب النهایة در حدیث علی علیه السلام آمده است که آن حضرت بیرون رفت در حالی که مردم شروع به نماز چاشت کرده بودند؛ فرمود: خداوند نَحرِشان کند که این نماز را نحر کردند، یعنی آن را در اوّل وقت خواندند. ریشه «نحر» در اینجا از «نحر الشهر» یعنی اول ماه است، و سخن آن حضرت (خداوند نحرشان کند) احتمال دارد که برای دعا به آنها باشد، یعنی خداوند در رساندن خیر به آنها شتاب کرد همچنانکه آنها در خواندن نماز در اول وقتش شتاب کردند، و نیز احتمال می رود که نفرین آنها به نحر و ذبح باشد، زیرا وقت آن نماز را تغییر دادند. پایان کلام النهایة.

اینکه در آخر روایت فرمود «دو رکعت است» یعنی آن بخشی را که مقدّم کردند دو رکعت است که کمترین مقدار نماز چاشت یا نماز «اَوّابین» که همان نافله وقت زوال است که دو رکعت می باشد، و شش رکعت بقیه، نافله ظهر است، چنانچه از بعضی روایات معلوم می گردد. و یا بدین معناست که نماز اوّابین همان است که اهل سنت به دو رکعت از آن اکتفا می کنند، زیرا نافله زوال به نظر برخی از آنها دو رکعت است؛ و یا ممکن است این لفظ از روی تقیه آمده باشد.

کلینی روایت می کند که سیف بن عمیره بدون ذکر سلسله راویان سند، گفت: امیرمؤمنان علیه السلام به مردی رسید که در مسجد کوفه نماز چاشت می خواند، پس با شلاق به پهلوی او اشاره­ای کرد و فرمود: نماز اوّابین را نَحر کردی، خداوند نَحرت کند! گفت: آن را رها کنم؟ راوی گوید: پس فرمود: «أَرَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی * عَبْداً إِذا صَلَّی» - . علق / 9 و 10 - {به من خبر ده آیا کسی که نهی می کند، بنده ای را به هنگامی که نماز می خواند(آیا مستحق عذاب الهی نیست)؟!}. امام صادق علیه السلام فرمود: انکار امیرمؤمنان نسبت به آن نماز، برای نهی کافی است. - . الکافی 3 : 452 -

ظاهراً خواندنِ آیه «أَرَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی» توسط آن حضرت برای تقیه بوده است، زیرا در روایات آمده است که مخالفان با آن حضرت هنگام نهی ایشان از آن نماز با این آیه، معارضه می­کردند. و یا معنا این است که وقتی من می گویم این کار را نکن، تو قبول نمی کنی و به این آیه با من معارضه می کنی. به هر حال امام صادق علیه السلام هرگونه توهّمی را نسبت به جواز نماز مذکور این گونه از بین بردند که انکار امیرمؤمنان علیه السلام نسبت به آن نماز برای بیان انزجار و علم به حرمت فعل آن کافی است، زیرا کتک و شکنجه و اهانت فقط برای کارهای حرام است، اما سؤال کننده آنقدر نافهم بوده یا خصومت و شقاوت داشته است که سؤال را دوباره مطرح کرده و در تصریح و بیان نهی، مصلحت را مراعات ننموده است.

امّا در پاسخ به معارضه آنها باید گفت که استحباب نماز در هر وقتی که آیه بر آن دلالت دارد، منافاتی ندارد با این که تعیین عدد مخصوص در وقت مشخص بدون نص و حجت شرعی، بدعتِ حرام باشد؛ چنانچه اگر شخصی هنگام چاشت ده مرتبه «لا اله الا الله» بگوید و قصد تعیین و تشریع نداشته باشد، به خاطر آن ذکر مستحقّ ثواب و اَجر است، اما اگر همین لفظ را با این اعتقاد گفت که گفتن این تعداد «لا اله الا الله» در این وقتِ مخصوص، مستحب مطلوب است، بدعت گذار گمراهی است که راه او به سوی آتش منتهی می­گردد؛ همانطور که به طور مفصل در باب بدعت تحقیق و توضیح آن آمد.

امّا ظاهر حدیث عیسی بن عبدالله این است که امام علیه السلام او را از روی تقیه یا برای مراقبت و حفظ جانش به این نماز امر کرده اند؛ زیرا با ترک تقیه متحمل ضرر می گردید. همچنین فعل امیرمؤمنان علیه السلام در روز صفّین یا از روی تقیه بوده یا غرض دیگری داشته است که به همان روز اختصاص داشته، مثلاً نماز حاجت یا امثال آن بوده است، زیرا بدعت بودن نماز چاشت (ضحی) نزد شیعه متواتر است و هیچ اختلافی در آن ندارند.

شیخ طوسی در خلاف گوید: نماز چاشت بدعت است و خواندن آن جایز نیست، اما تمامی فقها [ی اهل سنت] مخالفند و آن را مستحب می دانند. شافعی گفته است: کمترین حدّ این نماز دو رکعت و بافضیلت ترین آن دوازده رکعت است، اما بهتر آن است که هشت رکعت خوانده شود. آنگاه گفته است: دلیل ما اجماع فرقه است. و همچنین از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: نماز چاشت بدعت است.

علامه حلی در کتاب المنتهی می گوید: نماز چاشت از نظر علمای ما بدعت است، بر خلاف جمهور (اهل سنت) که آنها همگی نسبت به استحباب این نماز اتفاق نظر دارند.

دلیل ما روایتی است که جمهور از عایشه نقل کرده اند که گفت: هیچ گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله را ندیدم که نماز چاشت بخواند! و عبدالله بن شقیق از او پرسید: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز چاشت می خواند؟ عایشه پاسخ داد: نه! مگر اینکه از سفر آمده باشد.

و از عبد الرحمن بن ابی لیلی روایت است که گفت: هیچ گاه کسی برای من حدیث نکرد که پیامبر صلی الله علیه و آله را در حال خواندن نماز چاشت دیده باشد مگر امّ هانی، که نقل کرد: پیامبر صلی الله علیه و آله در روز فتح مکه وارد خانه او شد و هشت رکعت نماز خواند، و هیچ گاه ندیده بودم که نمازی سبک تر از آن بخواند.

احمد در مُسند خود روایت کرده که ابوبکر گروهی از مردم را دید که نماز چاشت می خوانند، گفت: اینها نمازی می خوانند که هیچ­گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحابش آن را نخواندند.

آنگاه گفته است: گفته نمی شود که نماز به خودیِ خود استحباب دارد، پس چگونه در اینجا حکم می کنید که این نماز مستحب نیست؟ زیرا ما می گوییم: وقتی این نماز از این حیث و با این عقیده خوانده شود که نافله ای شرعی در وقت معیّن می باشد، این بدعت است، امّا اگر آن را به قصد نافله «مبتدئه» بخوانند هیچ مانعی ندارد. و این نماز از نظر آنها حداقل دو رکعت و حداکثر هشت رکعت است، و وقت آن در زمان شدت گرماست. پایان نقل قول.

اهل سنت از امّ هانی روایت کرده اند که این نماز هشت رکعت است، از عایشه روایت کرده اند که چهار رکعت یا بیشتر است، از انس روایت کرده اند که دوازده رکعت است. «آبی» در شرح صحیح مسلم می گوید: همه احادیث با هم موافق است و نتیجه همه آنها این است که نماز چاشت سنت بوده، کمترین حدّ آن دو رکعت و حدّ کامل آن هشت رکعت است، امّا بین این دو عدد یعنی چهار رکعت و شش رکعت هم می توان خواند.

مسلم در صحیح خود از زید بن ارقم روایت می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر اهل منطقه قبا خارج شد و آنها را دید که نماز چاشت می خوانند، به آنها گفت: نماز اوّابین زمانی است که گرمای زمین سم­های بچه شترها را بسوزاند.

در النهایة آمده است: «رمضت الفصال» یعنی اینکه آنقدر شنزارها داغ شوند که بچه شترها از شدت گرما و سوزشِ سُم­هایشان به زانو درآیند. و «فِصال» بر وزن کتاب، جمعِ فَصیل است و آن بچه شتر است که از مادرش جدا شده باشد .

**[ترجمه]

أقول

حمل المخالفون صلاة الأوابین علی صلاة الضحی و استدلوا بهذا الخبر علی استحباب إیقاعها عند شدة الحر و الظاهر أنه شبیه هذا الخبر و کان غرضه صلی الله علیه و آله منعهم عن صلاة الضحی و أن نافلة الزوال هی صلاة الأوابین و وقتها عند زوال الشمس عند غایة اشتداد الحر فلم قدمتموها و أبطلتموها.

**[ترجمه]اهل سنت نماز اوّابین را بر نماز چاشت حمل کرده و به این روایت بر استحباب خواندنِ آن در شدت گرما استدلال کرده اند، و ظاهر آن است که این دو روایت با هم شبیه هستند، و غرض پیامبر صلی الله علیه و آله این بوده که آنها را از نماز چاشت باز دارد و بگوید که نافله زوال همان نماز اوّابین است و وقت آن هنگام زوال خورشید و در نهایت شدت گرماست، پس چرا وقت آن را جلو انداخته و باطلش کرده اید؟

**[ترجمه]

«6»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ سَأَلَهُ عَنْ صَلَاةِ الضُّحَی فَقَالَ إِنَّ أَوَّلَ مَنِ ابْتَدَعَهَا قَوْمُکَ الْأَنْصَارُ سَمِعُوا قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِی تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فَکَانُوا یَأْتُونَ مِنْ ضِیَاعِهِمْ ضُحًی فَیَدْخُلُونَ الْمَسْجِدَ فَیُصَلُّونَ فَبَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَهَاهُمْ عَنْهُ (1).

ص: 159


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 214.

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام باقر علیه السلام روایت است که در پاسخ به یکی از انصار که در مورد نماز چاشت پرسید، فرمود: اولین بدعتی که قوم تو - انصار - آوردند این بود که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدند که فرمود یک نماز در مسجد من برابر است با هزار نماز، پس آنها هنگام چاشت از محل­های خود به مسجد می آمدند و نماز می خواندند، و وقتی خبر آن به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، آنها را از این کار نهی فرمود. - . دعائم الإسلام 1 : 214 -

**[ترجمه]

باب 13 فرائض الصلاة

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ سِتَّةٍ مِنْ مَشَایِخِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: فَرَائِضُ الصَّلَاةِ سَبْعٌ الْوَقْتُ وَ الطَّهُورُ وَ التَّوَجُّهُ وَ الْقِبْلَةُ وَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ الدُّعَاءُ(1).

**[ترجمه]الخصال: اَعمش از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: واجبات نماز هفت چیز است: وقت، طهارت، توجّه، قبله، رکوع، سجود و دُعا. - . الخصال 2 : 152 -

**[ترجمه]

بیان

رَوَی الشَّیْخُ بِسَنَدِهِ الصَّحِیحِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْفَرْضِ فِی الصَّلَاةِ فَقَالَ الْوَقْتُ وَ الطَّهُورُ وَ الْقِبْلَةُ وَ التَّوَجُّهُ وَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ الدُّعَاءُ قُلْتُ مَا سِوَی ذَلِکَ فَقَالَ سُنَّةٌ فِی فَرِیضَةٍ(2).

و المراد بالفرض (3)

ما ظهر وجوبه بالقرآن أو شرعیته أعم

ص: 160


1- 1. الخصال ج 2 ص 152 فی حدیث خصال من شرایع الدین.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 204.
3- 3. المراد بالفرض ما ذکر فی القرآن العزیز صریحا بما هو هو، فکما أشرنا إلیه قبل ذلک یکون کل فرض من فرائض الصلوات رکنا تبطل الصلاة بالاخلال به سهوا و جهلا و نسیانا- علی ما سیأتی شرح ذلک مستوفی- فمن ذلک الوقت و قد مر الآیات التی تصرح بأوقات الصلوات بما هی صلاة یجمعها قوله تعالی:« إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً»: أی یؤدی کل صلاة فی وقتها الموسع أو المضیق. و أمّا الطهور فقد مر قوله تعالی: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ» الآیة فأوجب الطهارة للصلاة بما هی صلاة. و أمّا القبلة فسیأتی الآیات المتعرضة لها فی بابها، و أمّا التوجه فالمراد به افتتاح الصلاة بالتکبیر، فهو لیس بفرض لانه لم یذکر فی القرآن العزیز ما یدلّ علیه الا قوله تعالی: « وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ» و کما تری لم یتعرض لوجوب التکبیر الا بما هو تکبیر، لا بما هو من أجزاء الصلاة- مع کون الامر به متوجها الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقط- فلو کان فرضا لکان فرضا علیه کما فی قوله تعالی« وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ» و قوله تعالی« قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا» الآیة و انما عد فی الفرائض، لکونه رکنا کالفرض تبطل الصلاة بالاخلال به عمدا و سهوا و نسیانا، و انما جعل رکنا لانه تحریم الصلاة بالحکم الوضعی، فلو ترک لم یکن المصلی داخل الصلاة وضعا، و ان رکع و سجد، و مثله التسلیم من بعض الجهات کما سیأتی. و أمّا الرکوع و السجود فسیأتی فی بابهما، و أمّا الدعاء فهو مفهوم الصلاة المفروضة بقوله تعالی« إِلَّا الْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» و غیر ذلک ممّا ذکر بلفظ الصلاة و حقیقته التوجه إلی اللّه مخلصا و صورته بالتکبیر و القراءة و التسبیح و التهلیل و الابتهال و قد مر فی ج 82 ص 277 أن حفظ عدد الرکعات أیضا فرض و سیأتی الکلام علیه فی محله. و أمّا ما ذکر فی القرآن العزیز صریحا لا بما هو صلاة، بل بما هو غیره، لکن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله جعله فی الصلاة، فهو سنة لا تبطل الصلاة بالاخلال به الا عمدا، و من أخل به جاهلا أو ناسیا أو سهوا فلا شی ء علیه، و ذلک مثل طهارة الثوب و البدن و مثل قراءة الحمد و السورة و قول« سبحان ربی العظیم و بحمده و التشهد و غیر ذلک ممّا سنبحث عنها فی محالها بحول اللّه و قوته.

من الوجوب و الاستحباب و الطهور أعم من الطهارة من الحدث و الخبث لآیتی الوضوء و الغسل و لقوله تعالی وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ(1) و التوجه المراد به إما تکبیرة الافتتاح لقوله تعالی وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ(2) و النیة لقوله تعالی وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ (3) و أمثاله أو استقبال القبلة بأن یکون المراد بالقبلة معرفتها لا التوجه إلیها و هو بعید و الدعاء القنوت لقوله سبحانه

ص: 161


1- 1. المدّثّر: 4.
2- 2. المدّثّر: 3.
3- 3. البینة: 5.

وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ (1) فیدل علی التفسیر الأول للفرض علی وجوبه أو القراءة لاشتماله علی الدعاء و یقال للفاتحة سورة الدعاء لقوله تعالی فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ (2) أو الأعم منهما.

قوله علیه السلام سنة فی فریضة أی ظهر وجوبه أو رجحانه من السنة بأن یوقع فی فعل ظهر وجوبه بالقرآن و هو الصلاة.

**[ترجمه]شیخ طوسی با سند صحیح از زراره روایت کرده است که گفت: از امام باقر علیه السلام درباره فرائض نماز سؤال کردم، فرمود: وقت، طهارت، قبله، توجّه، رکوع، سجود و دعا. گفتم: غیر آن چه حکمی دارد؟ فرمود: آن مستحبی در ضمن واجب است - . التهذیب 1 : 204 - ، و مقصود از «فرض» آن است که وجوب یا شرعیت آن - اعم از وجوب و استحباب - به وسیله قرآن روشن باشد؛ طهارت شامل طهارت از حدَث و طهارت از خَبَث می شود، به دلیل دو آیه وضو و غُسل، و نیز به دلیل آیه «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ» - . مدّثر / 4 - {و لباس خویشتن را پاک کن}، و مقصود از توجّه یا تکبیرة الاحرام است؛ به دلیل آیه «وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ» - . همان / 3 -

{و پروردگار خود را بزرگ دار}و یا نیت است به دلیل آیه «وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» - . بینه / 5 - {و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند} و امثال آن، و یا رو به قبله بودن، به این صورت که مقصود از «قبله» شناختن قبله باشد نه رو به قبله بودن، که البته بعید است. و مقصود از دعا، قنوت می باشد، به دلیل آیه «وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ» - . بقره / 238، بحث در مورد آن در 82 : 278 گذشت، به آنجا مراجعه کنید. -

{خاضعانه برای خدا به پا خیزید} که بر تفسیر اولِ «فرض» - بنا بر وجوب آن - دلالت دارد، و یا مقصود از آن قرائت است، زیرا قرائت مشتمل بر دعا است، و به سوره فاتحه سوره دعا نیز می گویند، زیرا خداوند فرمود «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» - . مزّمّل / 20 -

{هر چه از قرآن میسر می شود بخوانید} و یا اینکه مقصود چیزی اعم از قرائت و دعا بوده است.

اینکه امام علیه السلام فرمود: «مستحبی است در ضمن واجب» یعنی وجوب یا رجحان آن از سنّت ظاهر شده است، به این صورت که در ضمن فعلی واقع شده که وجوب آن توسط قرآن ظاهر شده است، که همان نماز باشد.

**[ترجمه]

«2»

فِقْهُ الرِّضَا،: اعْلَمْ أَنَّ الصَّلَاةَ ثُلُثُهُ وُضُوءٌ وَ ثُلُثُهُ رُکُوعٌ وَ ثُلُثُهُ سُجُودٌ وَ أَنَّ لَهَا أَرْبَعَةَ آلَافِ حَدٍّ وَ أَنَّ فُرُوضَهَا عَشَرَةٌ ثَلَاثٌ مِنْهَا کِبَارٌ وَ هِیَ تَکْبِیرَةُ الِافْتِتَاحِ وَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ سَبْعَةٌ صِغَارٌ وَ هِیَ الْقِرَاءَةُ وَ تَکْبِیرُ الرُّکُوعِ وَ تَکْبِیرُ السُّجُودِ وَ تَسْبِیحُ الرُّکُوعِ وَ تَسْبِیحُ السُّجُودِ وَ الْقُنُوتُ وَ التَّشَهُّدُ وَ بَعْضُ هَذِهِ أَفْضَلُ مِنْ بَعْضٍ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا: بدان که یک سومِ نماز وضو است، یک سوم رکوع و یک سوم سجود است، و چهارهزار حد دارد، و واجبات آن ده مورد است، سه مورد از آنها «کِبار» (رُکن) هستند که عبارتند از تکبیرة الاحرام، رکوع و سجود، و هفت مورد «صِغار» (غیر رکن) هستند و عبارتند از قرائت، تکبیر رکوع، تکبیر سجود، تسبیح رکوع، تسبیح سجود، قنوت و تشهّد، و بعضی از این افعال نسبت به بعضی دیگر فضیلت بیشتری دارند. - . فقه الرضا : 8 -

**[ترجمه]

توضیح

رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الْحَسَنِ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الصَّلَاةُ ثَلَاثَةُ أَثْلَاثٍ ثُلُثٌ طَهُورٌ وَ ثُلُثٌ رُکُوعٌ وَ ثُلُثٌ سُجُودٌ(4).

و الحصر للمبالغة و بیان شدة الاهتمام بتلک الأفعال و عد الوضوء من الأجزاء أیضا للمبالغة و بیان شدة مدخلیته فی الصحة.

و قال والدی قدس سره التثلیث إما باعتبار المسائل و الأحکام أو باعتبار الواجبات و المندوبات أو باعتبار الثواب و الغرض منه الترغیب فی الاهتمام بشأن هذه الثلاثة سیما الطهور لأنه رفع المانع و لذا قدمه و هو أعم من إزالة النجاسات و الطهارات الثلاث و یمکن إرادة الأخیر فقط و الاهتمام بشأن الرکوع و السجود باعتبار کثرة الذکر و التوجه و الطمأنینة انتهی.

و الخبر یدل علی وجوب تکبیری الرکوع و السجود و القنوت و یمکن

ص: 162


1- 1. البقرة: 238 و قد مر البحث فیها ج 82 ص 278 راجعه.
2- 2. المزّمّل: 20، و الآیة ناظرة الی قراء القرآن سورة سورة کما سیأتی فی محله.
3- 3. فقه الرضا ص 8 السطران الآخران.
4- 4. الکافی ج 3 ص 273.

حمله علی شدة الاستحباب و تأکده.

**[ترجمه]کلینی از حَلبی روایت کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: نماز سه ثُلث است: یک ثُلث آن طهارت، یک ثلث رکوع و یک ثلث سجود است. - . الکافی 3 : 273 - این شمارش و عدد گذاری برای مبالغه و بیان شدّت اهتمام به آن افعال می باشد، همچنین به شمار آوردن وضو در میان اجزاء نماز برای مبالغه و شدّت دخالت آن در صحّت نماز است.

مرحوم پدرم (قدس سره) گفته است: این ثُلث­بندیِ نماز یا به اعتبار مسائل و احکام است و یا به اعتبار واجبات و مستحبات، و یا به اعتبار ثواب. و غرض از آن تشویق و ترغیب به اهتمام نسبت به این سه تا می باشد بخصوص طهارت، زیرا طهارت عبارت است از برداشتنِ مانع و به همین دلیل هم مقدّم شده است و آن اعم از ازاله نجاسات و طهارت­های سه گانه است؛ و ممکن است مقصود فقط طهارات سه­گانه بوده باشد، و اهتمام نسبت به رکوع و سجود به خاطر کثرت ذکر و توجّه و طمأنینه در آنهاست. پایان نقل قول.

این روایت بر وجوب تکبیر رکوع و سجود و قنوت دارد، و ممکن است بتوان آن را بر شدّت استحباب و تأکید حمل کرد.

**[ترجمه]

«3»

کِتَابُ الْعِلَلِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ کِبَارِ حُدُودِ الصَّلَاةِ فَقَالَ سَبْعَةٌ الْوُضُوءُ وَ الْوَقْتُ وَ الْقِبْلَةُ وَ تَکْبِیرَةُ الِافْتِتَاحِ وَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ الدُّعَاءُ فَهَذِهِ فَرْضٌ عَلَی کُلِّ مَخْلُوقٍ وَ فَرْضٌ عَلَی الْأَقْوِیَاءِ وَ الْعُلَمَاءِ الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ وَ الْقِرَاءَةُ وَ التَّسْبِیحُ وَ التَّشَهُّدُ وَ لَیْسَتْ فَرْضاً فِی نَفْسِهَا وَ لَکِنَّهَا سُنَّةٌ وَ إِقَامَتُهَا فَرْضٌ عَلَی الْعُلَمَاءِ وَ الْأَقْوِیَاءِ وَ وُضِعَ عَنِ النِّسَاءِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ الْبُلْهِ الْأَذَانُ وَ الْإِقَامَةُ وَ لَا بُدَّ مِنَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ مَا أَحْسَنُوا مِنَ الْقِرَاءَةِ وَ التَّسْبِیحِ وَ الدُّعَاءِ وَ فِی الصَّلَاةِ فَرْضٌ وَ تَطَوُّعٌ فَأَمَّا الْفَرْضُ فَمِنْهُ الرُّکُوعُ وَ أَمَّا السُّنَّةُ فَثَلَاثُ تَسْبِیحَاتٍ فِی الرُّکُوعِ وَ أَمَّا التَّطَوُّعُ فَمَا زَادَ فِی التَّسْبِیحِ وَ الْقِرَاءَةِ وَ الْقُنُوتُ وَاجِبٌ وَ الْإِجْهَارُ بِالْقِرَاءَةِ وَاجِبٌ فِی صَلَاةِ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ الْفَجْرِ وَ الْعِلَّةُ فِی ذَلِکَ مِنْ أَجْلِ الْقُنُوتِ حَتَّی إِذَا قَطَعَ الْإِمَامُ الْقِرَاءَةَ عَلِمَ مَنْ خَلْفَهُ أَنَّهُ قَدْ قَنَتَ فَیَقْنُتُونَ وَ قَدْ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام إِنَّ لِلصَّلَاةِ أَرْبَعَةَ آلَافِ حَدٍّ.

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره گوید: از امام باقر علیه السلام درباره حدود بزرگ نماز سؤال کردم، فرمود: هفت مورد است: وضو، وقت، قبله، تکبیرة الاحرام، رکوع، سجود و دعا.

اینها بر هر مخلوقی واجب است، اما بر افراد توانا و عالم، اذان، اقامه، قرائت، تسبیح و تشهد نیز واجب است، اینها بطور ذاتی واجب نیستند؛ اما مستحب اند و انجام دادن آنها برای علما و افراد توانا واجب است و اذان و اقامه از عهده زنان، افراد ضعیف و افراد کم عقل برداشته شده است، امّا رکوع و سجود را حتماً باید انجام دهند و از قرائت و تسبیح و دعا هم تا هرچه توانستند باید عمل نمایند.

نماز هم اجزاء واجب دارد و هم مستحب؛ از جمله واجبات رکوع است، امّا سنّت سه تسبیح در رکوع است. امّا مستحب، زیادیِ تسبیح و قرائت می باشد، قنوت واجب است، جهر در قرائت در نماز مغرب و عشا و صبح واجب است، و علّت این جهر، قنوت است تا وقتی امام قرائت را تمام کرد، مأموم بداند که قنوت گرفته است و او نیز قنوت بگیرد. و امامِ عالِم علیه السلام فرمود: نماز چهارهزار حد دارد.

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن من قوله فهذه فرض کلام المؤلف فلذا لم نتعرض لشرحه و تأویله.

**[ترجمه]ظاهراً عبارت «اینها بر هر مخلوقی واجب است...» سخنِ خود مؤلف می باشد، از این رو آن را شرح و تأویل نمی کنیم.

**[ترجمه]

«4»

الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: حِینَ سُئِلَ عَمَّا فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ الْوَقْتُ وَ الطَّهُورُ وَ التَّوَجُّهُ وَ الْقِبْلَةُ وَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ وَ الدُّعَاءُ وَ مَنْ تَرَکَ الْقِرَاءَةَ فِی صَلَاتِهِ مُتَعَمِّداً فَلَا صَلَاةَ لَهُ وَ مَنْ تَرَکَ الْقُنُوتَ مُتَعَمِّداً فَلَا صَلَاةَ لَهُ (1).

ص: 163


1- 1. الهدایة: 29.

**[ترجمه]الهدایه: وقتی از امام صادق علیه السلام در مورد اجزائی از نماز سؤال شد که خداوند تبارک و تعالی در نماز واجب کرده است، فرمود: وقت، طهارت، توجّه، قبله، رکوع، سجود و دعا، و هر کس قرائت را از عمد در نماز ترک کند نمازش باطل است، و هر کس قنوت را از عمد ترک کند نماز نخوانده است. - . الهدایة : 29 -

**[ترجمه]

أبواب لباس المصلی

باب 1 ستر العورة و عورة الرجال و النساء فی الصلاة و ما یلزمهما من الثیاب فیها و صفاتها و آدابها

الآیات

الأعراف: یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ- یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إلی قوله تعالی یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ إلی قوله سبحانه قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (1)

ص: 164


1- 1. الأعراف: 26- 32، أما الآیتان الاولیان، فکما مرّ الکلام فیهما فی ج 79 ص 295- 297، عرفت أن المراد باللباس الذی یواری سوآت الناس هو الازار، لکن لبس هذا الازار بمعنی عدم کشف السوآت لیس مختصا بحال الصلاة، لان کشفهما من الفاحشة المحرمة، و لذلک وجه الخطاب الی کل البشر بقوله« یا بَنِی آدَمَ». و أمّا قوله تعالی:« یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» فالمراد الازار و الرداء کما مرّ توضیحه فی ج 79 ص 298 و انما عبر عنهما بالزینة لکونهما موجبا لتزیین البدن و حشمته، و لما قال« عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»، و المسجد موضع الصلاة، کان المراد أخذ الزینة بلبس الازار و الرداء عند الصلاة، و لذلک کره الصلاة من دون رداء بحیث یعری أعالی البدن. و هذه الآیة من المتشابهات علی اصطلاح القرآن المجید حیث انها تشبه الآیات التی هی أم الکتاب: توهم کونها مستقلة برأسها و لیس کذلک. بیان هذا انجازا لما وعدنا فی ج 82 ص 322 أنّه قال اللّه عزّ و جلّ:« هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ: مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ، وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ. فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ- وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ» آل عمران: 7. و المعنی أن آیات القرآن علی قسمین: قسم هی محکمات و هن مع ذلک أم الکتاب و أصله و مرجعه، و قسم آخر هی محکمات تشابه أم الکتاب. فکل الآیات محکمة لقوله تعالی« کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ» هود: 1، مثلا قوله تعالی« أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» الآیة من القسم الأوّل فان الصلاة فرض مستقل فی حدّ نفسها، و الآیة أم الکتاب و أصل یرجع إلیه فروع: کقوله تعالی« وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» و معناه فی السنة:« لا صلاة لجار المسجد الا فی المسجد» و قوله تعالی:« فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» و معناه فی السنة« لا صلاة الا بفاتحة الکتاب»، و امثال ذلک ممّا سنشرحه فی محله. فظاهر تلک الاوامر کلها یشبه أم الکتاب و کونها مستقلة یجب الإتیان بها فی نفسها، لکن بعضها أم الکتاب مستقل فی حدّ نفسها کالصلاة و الصوم و الحجّ، و بعضها متشابه به غیر مستقل أدخلها النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی الفرائض المستقلة، الحاق الفرع بالاصل و الولد بأمه. فأما الذین فی قلوبهم زیغ و اعوجاج عن الفطرة و میل الی الاستبداد و هوی. الی الرئاسة، یتبعون بأهوائهم ما تشابه أم الکتاب، مع أن المتشابهات لا یصلح اتباعها الا بعد تأویلها و هو ارجاعها الی أمها، و لا یعلم تأویل ذلک الا اللّه عزّ و جلّ و هم بمعزل عن الاتصال بالوحی، و مع جهلهم یدعون علم ذلک و معرفتهم بالام و المتشابه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاویله کما زعموا أن قوله تعالی« فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ» و قوله« وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا» مستقلة من أمّهات الکتاب، و یفتون بوجوب الاستعاذة و الانصات و الاستماع عند قراءة القرآن مطلقا، و لیس کذلک کما أجمع علیه أهل الفقه بأن شیئا من ذلک لیس بواجب الا فی الصلاة. و أمّا الراسخون فی العلم و الایمان فهم یعترفون بأن الامهات و المتشابهات کلها نزلت من عند اللّه، فلا بدّ و أن یوحی علمه الی رسوله لیخرج الناس من الظلمات الی النور: یقولون آمنا به کل من عند ربّنا و لسنا نتبع الکتاب الا بإشارة الرسول و عترته، و ما یذکر سر ذلک الا اولو الالباب الذین أخذوا بالکتاب و العترة و هجروا مقالة الزائغین الذین قالوا حسبنا کتاب اللّه.

النحل: وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ إلی قوله

ص: 165

سبحانه وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها(1)

و قال تعالی: وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ- وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ (2)

فاطر: وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها(3)

ص: 166


1- 1. النحل: 5- 14.
2- 2. النحل: 80- 81.
3- 3. فاطر: 12.

الرحمن: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (1)

lt;meta info="- یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ * یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما ... * یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ... * قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. - . اعراف / 26- 32 -

{ ای فرزندان آدم در حقیقت ما برای شما لباسی فرو فرستادیم که عورتهای شما را پوشیده می دارد و [برای شما] زینتی است و[لی] بهترین جامه [لباس] تقوا است این از نشانه های [قدرت] خداست باشد که متذکر شوند، ای فرزندان آدم زنهار تا شیطان شما را به فتنه نیندازد چنانکه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند و لباسشان را از ایشان برکند تا عورتهایشان را بر آنان نمایان کند... ای فرزندان آدم جامه خود را در هر نمازی برگیرید... [ای پیامبر] بگو زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز ] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده بگو این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاص آنان می باشد این گونه آیات [خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کنیم}

- وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ... وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها. - . نحل / 5 و 14 -

{و چارپایان را برای شما آفرید در آنها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است و از آنها می خورید... و اوست کسی که دریا را مسخر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید و پیرایه ای که آن را می پوشید}

- وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حِینٍ * وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ. - . همان / 80 و 81 -

{و خدا برای شما خانه هایتان را مایه آرامش قرار داد و از پوست دامها برای شما خانه هایی نهاد که آن[ها] را در روز جابجا شدنتان و هنگام ماندنتان سبک می یابید و از پشمها و کرکها و موهای آنها وسایل زندگی که تا چندی مورد استفاده است [قرار داد]، و خدا از آنچه آفریده به سود شما سایه هایی فراهم آورده و از کوهها برای شما پناهگاه هایی قرار داده و برای شما تن پوشهایی مقرر کرده که شما را از گرما [و سرما] حفظ می کند و تن پوشها [=زره ها]یی که شما را در جنگتان حمایت می نماید این گونه وی نعمتش را بر شما تمام می گرداند امید که شما [به فرمانش] گردن نهید} - وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها. - . فاطر / 12 -

{و دو دریا یکسان نیستند این یک شیرین تشنگی زدا [و] نوشیدنش گواراست و آن یک شور تلخ مزه است و از هر یک گوشتی تازه می خورید و زیوری که آن را بر خود می پوشید بیرون می آورید}

- یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ. - . الرحمن / 22 -

{ از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید}

**[ترجمه]

تفسیر

قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً أی خلقناه لکم بتدبیرات سماویة و أسباب نازلة منها أو لکون العلة أشرف من المعلول فحصول الشی ء من العلة کأنه نزول من الأعلی إلی الأسفل أو إشارة إلی علو رتبته تعالی فالنزول منه إلینا نزول من العلیا إلی السفلی و هو قریب من الثانی و قیل إشارة إلی إنزال شی ء من اللباس مع آدم و حواء علیهما السلام.

یُوارِی سَوْآتِکُمْ أی یستر عوراتکم و کل ما یسوء کشفه منکم وَ رِیشاً و هو لباس الزینة(2)

استعیر من ریش الطیر لأنه لباسه و زینته و فسر ابن عباس الریش بالمال و الأول یومی إلی وجوب ستر العورة فی جمیع الأوقات لا سیما فی وقت العبادات فإن یُوارِی سَوْآتِکُمْ یومی إلی قبح الکشف و أن الستر مراد الله تعالی و ظاهر الثانی استحباب التجمل باللباس.

وَ لِباسُ التَّقْوی قیل خشیة الله و قیل العمل الصالح و قیل ما یقصد به التواضع لله تعالی و عبادته کالصوف و الشعر و الخشن من الثیاب و عن زید بن علی (3) أنه ما یلبس من الدروع و الجواشن و المغافر و غیرها مما یتقی به فی الحروب و قیل مطلق اللباس الذی یتقی به من الضرر کالحر و البرد و الجرح و قال علی بن

ص: 167


1- 1. الرحمن: 22.
2- 2. الریش- بالکسر- کسوة جناح الطائر، استعیر فی الآیة الکریمة للرداء بعد تشبیهه بریش الطیر، فکما أن ریش الطیر یلتف علی جناحیه و ابطیه یسترهما، کذلک الرداء یلتف علی العضدین و الابطین یسترهما، فلو عری جناحا الطیر من الریش أشبه الإنسان حیث لبس الازار من دون رداء أشدّ الشباهة و لا یخفی لطف التشبیه علی من تأمل و تصور ذلک خیالا و لا یذهب علیک أن مرادنا بالازار و الرداء ما یعرفهما المسلمون الیوم بلباسی الاحرام کما عرفت شرح ذلک فی ج 81 ص 269.
3- 3. ذکره الطبرسیّ فی المجمع ج 4 ص 408.

إبراهیم (1)

لباس التقوی ثیاب البیاض وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فَأَمَّا اللِّبَاسُ فَالثِّیَابُ الَّتِی تَلْبَسُونَ وَ أَمَّا الرِّیَاشُ فَالْمَالُ وَ الْمَتَاعُ وَ أَمَّا لِبَاسُ التَّقْوَی فَالْعَفَافُ إِنَّ الْعَفِیفَ لَا تَبْدُو لَهُ عَوْرَةٌ وَ إِنْ کَانَ عَارِیاً مِنَ الثِّیَابِ وَ الْفَاجِرَ بَادِی الْعَوْرَةِ وَ إِنْ کَانَ کَاسِیاً مِنَ الثِّیَابِ.

ذلِکَ خَیْرٌ أی لباس التقوی ذلک خیر و قیل إشارة إلی مواراة السوأة فإنه من التقوی تفضیلا له علی نفس اللباس مطلقا أو إشارة إلی اللباس المواری للسوأة ذلِکَ یعنی إنزال اللباس مطلقا أو جمیع ما تقدم مِنْ آیاتِ اللَّهِ الدالة علی وجوده و لطفه و فضله و رحمته علی عباده لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ فیعرفون عظیم النعمة فیه أو یتعظون فیتورعوا عن القبائح.

لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ أی لا یوقعنکم فی فتنة و فضیحة بأن یدعوکم أن لا تتذکروا بآیات الله و لا تتورعوا عن القبائح فیخرجکم من محال فضل الله و مواضع رحمته فیسلبکم نعمة الله و ستره علیکم و یحرمکم الجنة یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما إسناد النزع إلیه للتسبیب فیه.

خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَیْ خُذُوا ثِیَابَکُمُ الَّتِی تَتَزَیَّنُونَ بِهَا لِلصَّلَاةِ فِی الْجُمُعَاتِ وَ الْأَعْیَادِ(2).

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: هِیَ الثِّیَابُ (3) وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام هِیَ الْأَرْدِیَةُ یَعْنِی فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ(4).

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ یَغْتَسِلُ وَ یَلْبَسُ ثِیَاباً بِیضاً.

وَ رُوِیَ أَیْضاً: الْمَشْطُ عِنْدَ کُلِّ صَلَاةٍ(5).

وَ فِی الْکَافِی عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: یَعْنِی فِی الْعِیدَیْنِ وَ الْجُمُعَةِ(6).

وَ فِی الْعَیَّاشِیِّ وَ الْجَوَامِعِ،: کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا قَامَ

ص: 168


1- 1. تفسیر القمّیّ: 213، راجع ج 79 ص 297.
2- 2. مجمع البیان ج 4 ص 412.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 12، الرقم 21.
4- 4. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 13 الرقم: 27.
5- 5. تفسیر القمّیّ ص 214.
6- 6. الکافی ج 3 ص 424.

إِلَی الصَّلَاةِ لَبِسَ أَجْوَدَ ثِیَابِهِ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَالَ فَأَتَجَمَّلُ لِرَبِّی وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ(1).

وَ فِی الْفَقِیهِ (2)

عَنْ الرِّضَا علیه السلام: مِنْ ذَلِکَ التَّمَشُّطُ عِنْدَ کُلِّ صَلَاةٍ.

و العیاشی عن الصادق علیه السلام: مثله (3)

وَ فِی التَّهْذِیبِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ الْغُسْلُ عِنْدَ لِقَاءِ کُلِّ إِمَامٍ (4).

وَ الْعَیَّاشِیُّ عَنْهُ علیه السلام: یَعْنِی الْأَئِمَّةَ(5).

و قیل هو أمر بلبس الثیاب فی الصلاة و الطواف و کانوا یطوفون عراة و یقولون لا نعبد فی ثیاب أذنبنا فیها و نحوه ذکر علی بن إبراهیم (6).

وَ فِی الْخِصَالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ تَمَشَّطُوا فَإِنَّ التَّمَشُّطَ یَجْلِبُ الرِّزْقَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(7).

وَ فِی الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هُوَ الْمَشْطُ عِنْدَ کُلِّ صَلَاةٍ فَرِیضَةٍ وَ نَافِلَةٍ(8).

و قال بعض الأفاضل و قد فسر بالمشط و السواک و الخاتم و السجادة و السبحة.

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ من الثیاب کالقطن و الکتان و الحریر و الصوف و ما یعمل منه الدروع و الخواتیم و الحلی و غیرها وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ المستلذات من المآکل و المشارب أو المباحات و الاستفهام للإنکار قُلْ هِیَ أی الزینة و الطیبات لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا الظرف متعلق بآمنوا خالِصَةً

ص: 169


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 14 الرقم 29.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 75 ط نجف.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 13، الرقم 25.
4- 4. التهذیب ج 6 ص 107 ط نجف.
5- 5. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 12، الرقم 18.
6- 6. تفسیر القمّیّ ص 214 راجع شرح ذلک ج 79 ص 297.
7- 7. الخصال ج 1 ص 129.
8- 8. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 13، الرقم 25، و قد مر الإشارة إلیه.

یَوْمَ الْقِیامَةِ حال من المستتر فی متعلق للذین و یوم القیامة ظرف لخالصة أی لا یشارکهم غیرهم فیها کما یشارکهم فی الدنیا أو الظرف متعلق بمتعلق لِلَّذِینَ أی هی حاصلة للذین آمنوا فی الحیاة الدنیا غیر خالصة لهم خالصة لهم یوم القیامة(1)

قیل و لم یقل و لغیرهم لینبه علی أنها خلقت لهم بالأصالة و أن غیرهم تبع لهم کقوله وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا(2) الآیة.

وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ (3) أی لمصالحکم فِیها دِفْ ءٌ اسم لما یدفأ به فیقی البرد و هو البأس المعمول من صوف أو وبر أو شعر و الظاهر شموله للفراء أیضا و منافع هی نسلها و درورها و ظهورها و غیر ذلک حِلْیَةً تَلْبَسُونَها کاللؤلؤ و المرجان و قیل الیواقیت أیضا.

سَکَناً(4) موضعا تسکنون فیه وقت إقامتکم بُیُوتاً یعنی الخیم و المضارب المتخذة من الأدم و الوبر و الصوف و الشعر تَسْتَخِفُّونَها أی تجدونها خفیفة یخف علیکم حملها و نقلها و وضعها و ضربها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ ترحالکم و سفرکم وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ نزولکم و حضرکم و الأثاث أنواع متاع البیت من الفرش و الأکسیة و قیل المال و المتاع ما یتجر به من سلعة أو ینتفع به مطلقا إِلی حِینٍ أی إلی أن تقضوا منه أوطارکم أو إلی حین مماتکم أو إلی مدة من الزمان فإنها لصلابتها تبقی مدة مدیدة أو إلی یوم القیامة و قیل إلی وقت البلی و الفناء إشارة إلی أنها فانیة فلا ینبغی للعاقل أن یختارها.

وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ من الشجر و الجبل و الأبنیة و غیرها ظِلالًا تتقون به حر الشمس وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً مواضع تستکنون بها

ص: 170


1- 1. و قیل: معناه: قل هی فی الحیاة الدنیا للذین آمنوا غیر خالصة من الهموم و الاحزان و المشقة، و هی لهم خالصة فی الآخرة، منه رحمه اللّه، علی ما فی هامش طبعة الکمبانیّ.
2- 2. البقرة: 126.
3- 3. النحل: 5.
4- 4. النحل: 14.

من الغیران و البیوت المنحوتة فیها وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ ثیابا من القطن و الکتان و الصوف و غیرها تَقِیکُمُ الْحَرَّ اکتفی بذکر أحد الضدین لدلالته علی الآخر و لأن وقایة الحر کانت عندهم أهم وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ یعنی الدروع و الجواشن و السربال یعم

کل ما یلبس کَذلِکَ کإتمام هذه النعم التی تقدمت یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ أی تنظرون فی نعمه الفاشیة فتؤمنون به و تنقادون لحکمه.

هذا عَذْبٌ (1) أی طیب فُراتٌ أی اشتدت عذوبته و قیل هو الخالص الذی لا یشوبه شی ء سائغ شرابه أی مری ء سریع الانحدار لعذوبته و ذکر الأکثر أن اللؤلؤ کبار الدر و المرجان صغاره و قیل المرجان الخرز الأحمر ففی الآیات دلالة علی لزوم ستر العورة لا سیما فی الصلاة و علی استحباب أنواع الزینة من التنظیف و التطهیر و التطییب و الملابس الفاخرة عند الصلاة و الطواف و علی جواز اتخاذ الملابس و الفرش و غیرها و أنواع انتفاع یمکن من أصواف الأنعام و أوبارها و أشعارها و جلودها و جواز الصلاة فیها و علیها إلا ما أخرجه الدلیل من عدم جواز السجود و نحوه و طهارتها و لو من المیتة لإطلاق اللفظ(2)

و علی جواز بناء الأبنیة و الاستظلال بها و بالکهوف و الغیران و الصلاة فیها.

و جواز استعمال ثیاب القطن و الکتان و الصوف و غیرها و الدروع و الجواشن و أمثالهما فی الصلاة و غیرها إلا ما أخرجه الدلیل و علی جواز التحلی باللؤلؤ و المرجان للرجال و النساء و صلاتهما فیهما للإطلاق لا سیما فی مقام الامتنان.

ص: 171


1- 1. فاطر: 12.
2- 2. لا یتم هذا الإطلاق، فان المولی لیس بصدد بیان حلیة أو طهارة جلود الانعام بل المقام مقام الامتنان علیهم باستفادتهم من جلود الانعام، و یکفی فی صدق ذلک المذکی منها.

و قد یستشکل فی الصلاة فی اللؤلؤ(1) لکونه جزءا من الصدف و الصدف حیوان لا یؤکل لحمه أما کونه حیوانا فلما ذکره الأطباء و غیرهم من التجار و الغواصین

وَ لِمَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُ (2)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ اللَّحْمِ الَّذِی یَکُونُ فِی أَصْدَافِ الْبَحْرِ وَ الْفُرَاتِ أَ یُؤْکَلُ قَالَ ذَلِکَ لَحْمُ الضَّفَادِعِ لَا یَحِلُّ أَکْلُهُ.

و أما کونه غیر مأکول اللحم فلهذا الخبر و للإجماع المنقول علی أن من حیوان البحر لا یؤکل لحمه إلا السمک و أما عدم جواز الصلاة فی أجزاء ما لا یؤکل لحمه فلما سیأتی من عدم جواز الصلاة فی شی ء منه إلا ما استثنی.

و یمکن أن یجاب بوجوه الأول لا نسلم کونه جزءا من ذلک الحیوان فإن الانعقاد فی جوفه لا یستلزم الجزئیة بل الظاهر أنه ظرف لتولد ذلک نعم یکون اللؤلؤ فی بعض الأصداف مرکوزا فی جرمه و هذا نادر و یمکن أن یناقش فیه أیضا.

الثانی أنا لا نسلم عدم جواز الصلاة فی أجزاء ما لا یؤکل لحمه مما لیس له نفس سائلة و ظاهر الأصحاب اختصاص الحکم بما له نفس سائلة و إن أمکن المناقشة فیه.

الثالث أنه علی تقدیر عدم اختصاص الحکم بما له نفس سائلة فهو أیضا من المستثنیات لظواهر الآیات السالفة و لشیوع التحلی بها و الصلاة معها فی أعصار الأئمة علیهم السلام مع أنه لم یرو منع بخصوص ذلک و الظاهر لو کان ممنوعا

ص: 172


1- 1. و عندی أن اللؤلؤ کالذهب و الحریر من لباس أهل الجنة و مواعیدهم کما فی قوله تعالی« یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ» الحجّ: 23، فاطر: 33 و لقبح تمتع الموعود قبلا ممّا هیئ له ثمّ حضوره فی المیعاد، قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی مورد الحریر و الذهب: ان هذین حرام علی ذکور أمتی، فکذلک اللؤلؤ، بحکم الآیة الکریمة.
2- 2. الکافی ج 6 ص 221.

لورد المنع منه فی أخبار متعددة فلم أر خبرا یتضمنه إلا العمومات و الإطلاقات التی یمکن أن یدعی أنها محمولة علی الأفراد الشائعة و لیس هذا منه.

و بالجملة الحکم بالمنع مع عموم الآیات و الأخبار الدالة علی الجواز و عدم ظهور التخصیص و تطرق الإجمال فیه من وجوه لا یخلو من إشکال و یؤید الجواز

مَا رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ فِی فِیهِ الْخَرَزَةُ [وَ] اللُّؤْلُؤُ قَالَ إِنْ کَانَ یَمْنَعُهُ مِنْ قِرَاءَتِهِ فَلَا وَ إِنْ کَانَ لَا یَمْنَعُهُ فَلَا بَأْسَ (1).

تذنیب:

قال الشهید ره فی الذکری أجمع العلماء علی وجوب ستر العورة فی الصلاة و عندنا و عند الأکثر أنه شرط فی الصحة لقوله تعالی یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قیل اتفق المفسرون علی أن الزینة هنا ما تواری به العورة للصلاة و الطواف لأنهما المعبر عنهما بالمسجد و الأمر للوجوب و یؤیده قوله تعالی یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ أمر تعالی باللباس المواری للسوأة و هی ما یسوء الإنسان انکشافه و یقبح فی الشاهد إظهاره و ترک القبیح واجب قیل و أول سوء أصاب الإنسان من الشیطان، انکشاف العورة و لهذا ذکره تعالی فی سیاق قصة آدم علیه السلام انتهی.

و هل الستر شرط مع الذکر أو مطلقا ظاهر(2)

العلامة فی المختلف و النهایة

ص: 173


1- 1. الفقیه ج 1 ص 165.
2- 2. قد عرفت فی صدر الباب أن أخذ اللباس الذی یواری السوءة و هو الازار حکم تکلیفی مستقل یشمل کل بشر مسلم أو غیر مسلم، مصل أو غیره، فقوله تعالی« قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ» من الآیات أم الکتاب، فلا یتعلق وجوب ستر العورة بحال دون حال و ظرف دون ظرف، و لذلک لم یقید بما قید به الآیة التالیة لها من قوله تعالی« عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» الا أن کون الستر شرطا للصلاة لم یرد به آیة حتّی یکون فرضا و رکنا تبطل الصلاة بالاخلال به سهوا و جهلا و نسیانا، نعم بعد ما کان الستر فرضا فی حدّ نفسه و کشف العورة. فاحشة ممقوتا تمنع الصلاة منها لقوله عزّ و جلّ:« إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» کان کشف العورة مانعا للصلاة منافیا له فی حال العلم و الاختیار، و أمّا حال الجهل بالانکشاف مطلقا من أول الصلاة أو أثنائه، فلا. و أمّا انکشاف تمام العورة فلا معنی للسهو عنه، فان الانکشاف التام لا یکون الا بوضع الازار و السربال، و هذا ممّا لا یسهو عنه الا من غفل عن صلاته بالمرة. و هو فاقد لرکن الدعاء، أعنی التوجه إلی اللّه و أنّه فی حال الصلاة، فصلاته باطلة من رأس.

صحة الصلاة إذا لم یعلم بالانکشاف سواء دخل فی الصلاة عاریا ساهیا أو انکشف فی الأثناء و سواء کان الانکشاف فی جمیع الصلاة أو کان فی بعضها و قال فی المعتبر لو انکشفت عورته فی أثناء الصلاة و لم یعلم صحت صلاته لأنه مع عدم العلم غیر مکلف و یؤیده مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ فَرْجُهُ خَارِجٌ لَا یَعْلَمُ بِهِ هَلْ عَلَیْهِ الْإِعَادَةُ قَالَ لَا إِعَادَةَ عَلَیْهِ وَ قَدْ تَمَّتْ صَلَاتُهُ (1).

و یظهر من التعلیل عدم الفرق بین عدم الستر ابتداء و التکشف فی الأثناء.

و فرق الشهید ره فی کتبه فقال فی الذکری و لو قیل بأن المصلی عاریا مع التمکن من الساتر یعید مطلقا و المصلی مستورا و یعرض له التکشف فی الأثناء بغیر قصد لا یعید مطلقا کان قویا و قربه فی الدروس و قریب منه کلامه فی البیان و کلامه یحتمل أمرین أحدهما الفرق بین الانکشاف فی الکل و البعض و ثانیها الفرق بین النسیان ابتداء و التکشف فی الأثناء و کلامه فی الذکری یشعر بالأول حیث قال و لیس بین الصحة مع عدم الستر بالکلیة و بینها مع عدمه ببعض الاعتبارات تلازم بل جاز أن یکون المقتضی للبطلان انکشاف جمیع العورة فی جمیع الصلاة فلا یحصل البطلان بدونه و جاز أن یکون المقتضی للصحة ستر جمیعها فی جمیعها فیبطل بدونه.

و قال ابن الجنید لو صلی و عورتاه مکشوفتان غیر عامد أعاد فی الوقت فقط و قال الشیخ فی المبسوط فإن انکشفت عورتاه فی الصلاة وجب سترهما علیه و لا

ص: 174


1- 1. التهذیب ج 1 ص 197، و تراه فی السرائر ص 476.

تبطل صلاته سواء ما انکشفت عنه قلیلا أو کثیرا بعضه أو کله و کلام الشیخ مطلق یشمل صورة العلم و العمد و علیه حمله العلامة فی التذکرة و إن کان المنساق إلی الذهن منه الانکشاف بدون العلم و العمد و علیه فی المختلف و الأقرب أن الانکشاف ساهیا غیر ضائر و الله یعلم.

**[ترجمه]اَنزلنا (فرو فرستادیم) در آیه «قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً» یعنی آن لباس را با تدابیر آسمانی و اسبابی که از آسمان نازل می شود، خلق کردیم. یا به این دلیل که علّت نسبت به معلول شرافت بیشتری دارد، پس حصول یک چیز از علّت آن مانند این است که از بالا به پایین نازل شده باشد؛ و یا اشاره به بلندیِ مرتبه خدای تعالی دارد، پس نزول از جانب او به سوی ما، همان فرود آمدن از بالا به پایین است که به معنای دوم هم نزدیک می باشد. و گفته اند که اشاره به مقدار لباسی دارد که با آدم و حوّا علیهما السلام نازل گردید.

«یُوارِی سَوْآتِکُمْ» یعنی عورات شما و هرچه را که باز بودنش برای شما بد است بپوشاند، «وَ رِیشاً» که مقصود لباس زینت است که از پَر پرنده استعاره گرفته شده؛ زیرا پَر برای پرنده هم لباس است و هم زینت.

ابن عباس «ریش» را به مال تفسیر کرده است. لباس اوّل اشاره به وجوب ستر عورت در همه اوقات دارد بخصوص در وقت عبادات، زیرا «یُوارِی سَوْآتِکُمْ» به قبیح بودن کشف عورت اشاره دارد، و خداوند خواسته است که عورت پوشیده باشد. و از لباس دوم یعنی پَر این­گونه فهمیده می شود که مقصود استحبابِ زیبا شدن به لباس است.

در مورد «وَ لِباسُ التَّقْوی» گفته اند: مقصود ترس در برابر خداوند است، و نیز گفته شده: مقصود عمل صالح است، و گفته اند: منظور لباسی است که برای تواضع در برابر خداوند تعالی و عبادت می پوشند مانند پشم و مو و لباس خشن. از زید بن علی - . مجمع البیان 4 : 408 - نقل شده است که: مقصود از آن لباس­های جنگ از جمله زره، بالاپوشِ زره، کلاه خود و غیر اینها است که به وسیله اینها در جنگ­ها حفظ می­شود. همچنین گفته اند: منظور از آن هر لباسی است که انسان را از ضررها مانند گرما، سرما و جراحت حفظ کند. علی بن ابراهیم - . تفسیر قمّی : 213، ر.ک : 79 : 297 - گفته است: لباس تقوی، لباس سفید است. در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام آمده است که گفت: لباس در این آیه، همان لباس­های معمولی است که می پوشید، و «ریاش» اموال و کالاها است، و لباس تقوی یعنی عفاف، و شخص عفیف کسی است که هیچ­گاه عورتش پیدا نمی شود حتی اگر لباس نداشته باشد، و فاجر کسی است که عورتش پیداست حتی اگر لباس پوشیده باشد.

«ذلِکَ خَیْرٌ» یعنی لباس تقوی بهتر است. و گفته شده که اشاره به پوشیدن بَدی دارد که ناشی از تقوی است و تقوی نسبت به هر لباس دیگری فضیلت بیشتر و برتری دارد. و یا اشاره به لباسی دارد که بدی را می پوشد. «ذلک» یعنی فروفرستادن لباس - بطور مطلق - یا همه آنچه که از آیات خداوند ذکر شد و دلالت بر وجود و لطف و فضل و رحمتش بر بندگان دارد، «لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ» تا شاید متذکّر گردند و بزرگیِ نعمت آن را دریابند، و یا پند گیرند و از زشتی­ها ورع ورزند.

«لایَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ» یعنی ابلیس با فراخواندن به عدم تذکّر و پندگیری از آیات خدا و ورع نداشتن در زشتی­ها شما را در فتنه نیندازد و به افتضاح نکشد! و شما را از محل­های فضل خدا و مواضع رحمت او بیرون نیاورد و در نتیجه نعمت خدا و گناه پوشی او را از شما سَلب نماید و بهشت را بر شما حرام گرداند. نسبتِ کندنِ لباس از آدم و حوّا به شیطان در آیه «یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما» از این روست که او سبب عریان شدن آنها گردید.

در توضیح آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» در تفسیر مجمع البیان از امام باقر علیه السلام آمده است که فرمود: یعنی در روزهای جمعه و اعیاد، برای شرکت در نماز، لباس­های زینت خود را بپوشید. - . مجمع البیان 4 : 412 - و عیاشی از امام رضا علیه السلام روایت کرده است که فرمود: مقصود از زینت در این آیه، لباس است. - . تفسیر عیّاشی 2 : 12، شماره 21 - و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مقصود رداء (بالاپوش بلند) است که برای نماز عیدین و جمعه بپوشند. - . همان 2 : 13، شماره 27 - علی بن ابراهیم گفته است: یعنی در عید فطر و قربان و در روز جمعه غسل کند و لباس سفید بپوشد.

همچنین روایت شده که: مقصود شانه زدن به موها پیش از هر نماز است. - . تفسیر قمّی : 214 -

و در کافی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که: یعنی در عید فطر و عید قربان و جمعه. - . الکافی 3 : 424 -

و در تفسیر عیاشی و جوامع الجامع آمده است که حسن بن علی علیه السلام هرگاه به نماز می ایستاد بهترین لباس­هایش را می پوشید. با ایشان در این مورد صحبت کردند، پاسخ داد: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، پس من برای پروردگارم خود را زیبا می سازم، و آنگاه آیه بالا را خواند. - . تفسیر عیّاشی 2 : 14، شماره 29 -

در من لایحضره الفقیه از امام رضا علیه السلام نقل شده که از جمله زینت­ها، شانه زدن پیش از هر نماز است. - . الفقیه 1 : 75 چاپ نجف -

و عیاشی عین همین را از امام صادق علیه السلام نقل می کند. - . تفسیر عیّاشی 2 : 13، شماره 25 -

در تهذیب از امام صادق علیه السلام در توضیح این آیه آمده است که فرمود: یعنی غُسل کردن هنگام ملاقات با هر کدام از ائمّه. - . التهذیب 6 : 107 چاپ نجف -

و عیّاشی از آن حضرت نقل کرده است که فرمود: [زینت در این آیه] یعنی ائمّه علیهم السلام. - . تفسیر عیّاشی 2 : 12، شماره 18 -

و گفته شده که این آیه دستور به پوشیدنِ لباس در نماز و طواف دارد، زیرا پیش از اسلام بصورت برهنه طواف می کردند و می گفتند: با لباسی که در آن گناه کرده ایم عبادت نمی کنیم. مانند همین را علی بن ابراهیم نیز آورده است. - . تفسیر قمّی : 214، ر.ک : برای شرح آن به 79 : 297 -

در کتاب الخصال از امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه نقل می کند که فرمود: شانه کنید، زیرا شانه کردن رزق را زیاد می نماید. تا آخر روایت. - . الخصال 1 : 129 -

در تفسیر عیاشی از ابوبصیر به روایت از امام صادق علیه السلام آمده است: مقصود شانه کردن پیش از هر نماز واجب و مستحب است. - . تفسیر عیّاشی 2 : 13، شماره 25 -

یکی از فضلا گفته است: زینت در این آیه، به شانه و مسواک و انگشتر و سجاده و تسبیح تفسیر شده است.

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ» یعنی زینت هایی که از لباس­های پنبه ای، کتانی، حریر و پشم هستند، و زره ها، انگشترها، زیورآلات و غیر آن. و «وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» یعنی لذت­هایی که در خوردنی ها، نوشیدنی ها و دیگر چیزهای مباح است، و استفهام در جمله، استفهام انکاری است. «قُلْ هِیَ» هی به زینت و طیّبات بر می گردد. ظرف در «لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» متعلق به فعل «آمنوا» می باشد، «خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ» حال از ضمیر مستتر در متعلَّق «للذین» است. و «یوم القیامة» ظرف برای «خالصة»، یعنی غیر آنها در روز قیامت با آنها شریک نیستند آن­گونه که در دنیا با آنها شریکند. و یا اینکه ظرف متعلِّق به متعلَّق «لِلَّذِینَ» می باشد یعنی این نعمت­ها که برای مؤمنان در دنیا غیر خالص بود، در قیامت برایشان خالص است. - . و گفته شده: معنای آن چنین است: بگو آن در زندگی دنیا برای کسانی که ایمان آوردند خالی از غم­ها و اندوه­ها و سختی نیست، ولی در آخرت خالص و خالی از اینهاست. حاشیه مؤلف - گفته شده که خداوند نفرمود «و لغیرهم» تا توجّه دهد که این نعمت­ها در اصل به خاطر آنها خلق گردیده و دیگران طفیلی ایشان هستند، مانند آیه «وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً...» - . بقره / 126 -

{و[لی] هر کس کفر بورزد اندکی برخوردارش می کنم}

«وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ» - . نحل / 5 - یعنی چهارپایان را برای مصالح شما خلق فرمود، «فِیها دِفْ ءٌ» اسم برای وسیله گرم کردن است، پس بدن را از سرما حفظ می­کند، یعنی لباسی که از پشم گوسفند و کرک شتر یا مو درست می شود، و ظاهراً شامل گورخران هم می شود. «و منافع» نسل و شیر آن حیوانات و سواری گرفتن از آنها و غیره است. «حِلْیَةً تَلْبَسُونَها» زیورهایی مانند لؤلؤ و مرجان است - و یاقوت­ها هم گفته اند - که پوشیده می شوند.

«سَکَناً» - . همان / 14 -

یعنی مکانی که هنگام اقامت در آن سکونت می کنید، «بُیُوتاً» یعنی خیمه­ها و اتراق گاههایی که از چرم­ها، کرک شتر، پشم و مو درست شده اند. «تَسْتَخِفُّونَها» یعنی آنها را سبک می یابید که حمل و نقل و نصب و برداشتن آنها آسان است. «یَوْمَ ظَعْنِکُمْ» یعنی روز کوچ کردن و سفرتان «وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ» یعنی وقتی اتراق یا اقامت می کنید. «اثاث» انواع وسایل خانه مثل فرش­ها و لباس­ها است، و گفته اند مال و متاع، کالایی است که با آن بازرگانی می­شود یا هر چیزی که مطلقا سودآور باشد. «إِلی حِینٍ» یعنی تا وقتی که نیازهای خود را با آنها برآورده سازید، یا تا وقتی که بمیرید، یا تا مدتی از زمان، زیرا این اجناس به خاطر سختی که دارند مدت زیادی می مانند، و یا تا روز قیامت. و گفته شده تا وقتی که بپوسد و از بین برود، اشاره به اینکه بالاخره فانی و از بین رفتنی است و سزاوار نیست انسان عاقل آن را برگزیند.

«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ» یعنی از درخت، کوه، ساختمان­ها و غیر آن که سایه برای شما خلق فرمود و بوسیله آن از گرمای خورشید خود را حفظ می کنید. «وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً» یعنی در کوه ها برای شما مواضعی را قرار داد که در آنها سکونت کنید، مانند غارها و خانه هایی که در دل کوه­ها ساخته می شوند. «وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ» یعنی لباس­هایی از پنبه و کتان و پشم و غیر آن برایتان قرار داد که «تَقِیکُمُ الْحَرَّ» شما را از گرما حفظ می کنند. دلیل اکتفا به ذکر یکی از دو ضد این بود که یکی از آنها بر دیگری هم دلالت دارد، و نیز به این دلیل که محافظت از گرما برای آنها مهم تر بوده است. «وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ» یعنی زره ها و بالاپوش زره، و «سربال» شامل همه نوع لباسی می شود. «کَذلِکَ» یعنی مانند تمام و کمال دادنِ همه این نعمت­هایی که گذشت. «یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ» یعنی به نعمت­های فراوان و ظاهر او بنگرید و به او ایمان آورید و به حکمش سر اطاعت نهید.

«هذا عَذْبٌ» - . فاطر / 12 - یعنی پاک و گوارا، «فُراتٌ» یعنی بسیار پاک و زلال و گوارا، و گفته اند یعنی آنقدر خالص که هیچ چیز با آن مخلوط نباشد، «سائغ شرابُه» یعنی از فرط گوارایی و زلالی بسیار خوش خوراک است و زود پایین می رود. اکثر اهل لغت گفته اند که دُرهای بزرگ «لؤلؤ» نام دارند، و دُرهای کوچک را «مرجان» گویند. و گفته شده که مرجان مُهره سرخ است.

در این آیات دلالت بر لزوم ستر عورت بخصوص در نماز و استحباب انواع زینت از جمله تنظیف و تطهیر و استعمال عطر و پوشیدن لباس­های فاخر هنگام نماز و طواف وجود دارد. همچنین بر جواز استفاده از انواع لباس­ها و فرش­ها و غیر آنها و انواع منافعی که از پشم­ها و کُرک­ها و موها و پوست­ها چارپایان و جواز نماز در آنها و روی آنها دلالت دارد، مگر مواردی که توسط دلیل دیگری استثنا شده باشد مانند عدم جواز سجده بر آنها و امثال آن، و طهارت آنها حتی اگر از حیوان مرده باشد؛ به دلیل اطلاق لفظ، و نیز بر جواز ساختن بناها و سایه گرفتن از آنها و غارها و نماز در آنها دلالت دارد.

همچنین بر جواز استفاده از لباس­های پنبه ای، کتانی، پشمی و غیره، و نیز زره و جوشن و امثال آن در نماز و غیر نماز دلالت دارد مگر مواردی که با دلیل دیگری خارج شده باشد. بعلاوه بر جواز زینت کردن به لؤلؤ و مرجان برای مرد و زن و نماز خواندن با آن دلالت دارد، زیرا لفظ اطلاق دارد بخصوص اینکه در مقام امتنان نیز هست.

ممکن است در نماز با لؤلؤ اشکال شود، زیرا لؤلؤ جزئی از صدف است و صدف حیوان حرام گوشت می باشد؛ حیوان بودن آن را اطبّاء و دیگران از جمله بازرگانان و غواص­ها گفته اند.

و به خاطر روایت کلینی به سند صحیح - . الکافی 6 : 221 - از علی بن جعفر که گفت: از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام درباره گوشتی سؤال کردم که در صدف­های دریایی و فرات است، آیا می توان گوشت آنها را خورد؟ فرمود: آن گوشت، گوشت قورباغه است و خوردن آن حلال نمی باشد.

دلیل حرام گوشت بودن صدف یکی همین روایت است، و دیگر اجماع منقول بر اینکه ماهی، تنها حیوان دریایی حلال گوشت است. و امّا دلیل عدم جواز نماز در اجزای بدن حیوان حرام گوشت خواهد آمد که نماز در هیچ چیز از آن جایز نیست مگر مواردی که استثنا شده اند.

این اشکال را می توان به چند وجه پاسخ گفت: اول اینکه ما قبول نداریم که صدف جزئی از بدن آن حیوان باشد، زیرا انعقاد دُر در میان آن مستلزم جزئیت نیست، بلکه ظاهراً صدف محیطی برای تشکیل و تولّد دُر است، آری لؤلؤ در بعضی صدف­ها در جرمشان نفوذ یافته که بسیار نادر است و همان هم قابل مناقشه می باشد .

پاسخ دوم: ما عدم جواز نماز را در اجزای حیوان حرام گوشتی که خون جهنده ندارد قبول نداریم، و ظاهر کلام اصحاب هم اختصاص حکم عدم جواز به حیواناتی است که خون جهنده دارند، گرچه در این هم جای مناقشه وجود دارد.

پاسخ سوم: به فرض عدم اختصاص حکم عدم جواز به حیوانات دارای خون جهنده، آن (لؤلؤ) هم از استثناها است، به دلیل ظاهر آیات گذشته و شیوع زیور و زینت به آن و نماز خواندن با آن در دوران ائمه علیهم السلام با اینکه هیچ روایتی مبنی بر منع از خصوص این کار نقل نشده است. و ظواهر قرآن اگر ممنوع باشند باید منع از آنها در روایات متعدد آمده باشد، در حالی که ما حتی یک روایت هم ندیدیم که متضمن این مطلب باشد، مگر عمومات و اطلاقاتی که می توان ادّعا کرد حمل بر اَفراد شایع می گردند که مورد ما هم جزء آن نیست.

نتیجه اینکه حکم به ممنوعیت نماز با لؤلؤ در کنار عموم آیات و روایاتی که بر جواز دلالت دارند، و نیز عدم ظهور تخصیص و عدم وجود اجمال در آن، خالی از اشکال نیست. و در تأیید جواز روایتی است که صدوق به سند صحیح از علی بن جعفر نقل کرده که گفت: از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که آیا می تواند نماز بخواند در حالی که مُهره ای از لؤلؤ در دهانش است؟ فرمود: اگر مانع قرائت می شود صحیح نیست، اما اگر برای قرائت مانع نیست، اشکال ندارد. - . الفقیه 1 : 165 -

تکمله:

مرحوم شهید رحمه الله در کتاب ذکری می گوید: علما بر وجوب ستر عورت در نماز اجماع دارند، و نظر ما و اکثریت این است که ستر عورت شرط صحّت نماز می باشد؛ زیرا خداوند می فرماید: «یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ». گفته شده که همه مفسّران اتفاق دارند که زینت در اینجا چیزی است که عورت را در نماز و طواف به آن می پوشانند، زیرا نماز و طواف است که از آنها به مسجد تعبیر می شود، و امر برای وجوب می باشد. مؤید آن آیه «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ» { ای فرزندان آدم در حقیقت ما برای شما لباسی فرو فرستادیم که عورتهای شما را پوشیده می دارد و [برای شما] زینتی است} است که خدای تعالی امر به پوشش لباسی فرموده که بدی را بپوشاند، و بدی آن چیزی است که دیده شدن آن برای انسان ناخوشایند و اظهارش برای کسی که آن را می بیند قبیح است، و ترک قبیح واجب است. گفته شده که اولین بدی که از طرف شیطان به انسان رسید، کشف شدن عورت بود، و به همین دلیل خداوند آن را در داستان آدم علیه السلام ذکر کرده است. پایان نقل قول.

حال آیا شرط بودن ستر عورت تنها در صورتی است که نمازگزار حواسش باشد یا شرطیت آن مطلق است؟ ظاهر کلام علامه در مختلف و النهایة این است که اگر نمی دانست عورتش مکشوف شده، نمازش صحیح است، خواه از روی سهو از همان اول نماز را بدون ستر عورت شروع کرده و یا در وسط نماز عورتش باز شده باشد، و خواه مکشوف شدن عورت در تمام نماز بوده و یا در بخشی از آن. صاحب معتبر می گوید: اگر عورت در وسط نماز باز شده و نمازگزار نمی دانست، نماز صحیح است، زیرا در صورت عدم علم، تکلیف هم نیست. مؤیّد این نظر روایتی است که شیخ طوسی به سند صحیح از علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت می کند که ایشان درباره مردی که نماز می خواند و در حالی که متوجه نیست فَرجش بیرون آمده، آیا باید نمازش را اعاده کند؟ فرمود: اعاده نمی خواهد و نمازش صحیح است. - . التهذیب 1 : 197، این روایت در السرائر : 476 نیز آمده است. -

از نوع تعلیل در روایت ظاهر می شود که میان عدم ستر از ابتدا و باز شدن در اثنای نماز فرقی نیست.

شهید رحمه الله در کتاب­های خود قائل به فرق شده است؛ در ذکری می گوید: و این قول قوی است که گفته شود: نمازگزار با عورت برهنه در حالی که توانایی ستر عورت دارد مطلقاً باید نمازش را اعاده نماید، و نمازگزاری که با ستر عورت نمازش را آغاز می کند و در اثنای نماز بدون عمد عورتش کشف می گردد مطلقاً نیاز به اعاده ندارد. شهید رحمه الله همین قول را در دروس قریب دانست و در کتاب بیان نیز نظرش به همین نزدیک است. امّا از کلامش دو احتمال برداشت می شود: اول اینکه فرق است میان باز شدن عورت در کل نماز و قسمتی از نماز. و دوم اینکه: فرق است میان نسیان ابتدایی و آشکار شدن در اثناء. کلام ایشان در کتاب ذکری اشعار به احتمال اول دارد، زیرا گفته است: میان صحّت با عدم ستر بطور کلی و میان صحت با عدم صحت از جهت برخی اعتبارات تلازم وجود دارد، بلکه ممکن است مقتضی بطلان انکشاف تمام عورت در تمام نماز باشد و بطلان بدون این حالت حاصل نشود، و ممکن است مقتضی صحّت ستر تمام عورت در تمام نماز باشد که بدون وجود این حالت نماز باطل خواهد بود.

ابن جنید گوید: اگر در حالی نماز خواند که دو عورتش بدون عمد مکشوف است، تنها در وقت باید اعاده کند. شیخ در مبسوط گفته است: اگر عورتین در نماز منکشف شوند واجب است آنها را بپوشاند و نمازش باطل نیست، خواه مقدار کمی از آن منکشف شده و یا مقدار زیادی، بخشی از آن یا تمام آن. کلام شیخ مطلق است و شامل حالت علم و عمد هم می شود، از این رو علامه در تذکره کلام شیخ را به همین صورت برداشت کرده است، هرچند آنچه از این سخن متبادر به ذهن است، انکشاف بدون علم و عمد است. در مختلف هم همین نظر را دارد و اقرب آن است که انکشاف با سهو ضرری به صحت نماز نمی زند، و خداوند عالم است.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُسَیْنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: رَأَیْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُبَّةَ صُوفٍ بَیْنَ قَمِیصَیْنِ غَلِیظَیْنِ فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ رَأَیْتُ أَبِی یَلْبَسُهَا وَ إِنَّا [إِذَا] أَرَدْنَا أَنْ نُصَلِّیَ لَبِسْنَا أَخْشَنَ ثِیَابِنَا(1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: محمد بن حسین بن کثیر گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که جُبّه ای از پشم میان دو پیراهن ضخیم پوشیده است، در مورد آن سؤال کردم، فرمود: پدرم را دیدم که این لباس­ها را می پوشید، و ما هرگاه بخواهیم نماز بخوانیم، خشن ترین لباس­هایمان را می پوشیم. - . مکارم الاخلاق : 133 -

**[ترجمه]

بیان

رواه الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ کَثِیرٍ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ غَلِیظٌ خَشِنٌ تَحْتَ ثِیَابِهِ وَ فَوْقَهُ جُبَّةُ صُوفٍ وَ فَوْقَهَا قَمِیصٌ غَلِیظٌ فَمَسِسْتُهَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ النَّاسَ یَکْرَهُونَ لِبَاسَ الصُّوفِ فَقَالَ کَلَّا کَانَ أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام یَلْبَسُهَا وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَلْبَسُهَا وَ کَانُوا علیهم السلام یَلْبَسُونَ أَغْلَظَ ثِیَابِهِمْ إِذَا قَامُوا إِلَی الصَّلَاةِ وَ نَحْنُ نَفْعَلُ ذَلِکَ (2).

**[ترجمه]کلینی این روایت را از محمد بن حسین بن کثیر خزّاز و او از پدرش نقل کرده که گفت: امام صادق علیه السلام را دیدم که پیراهن ضخیم و خشنی زیر لباسش پوشیده و روی آن جُبّه ای از پشم به تن دارد و روی آن نیز پیراهن ضخیمی پوشیده است. آن را لمس کردم و گفتم: فدایتان گردم، مردم از لباس پشمی کراهت دارند! فرمود: هرگز! پدرم محمد بن علی علیه السلام آن را می پوشید، علی بن الحسین علیه السلام آن را می پوشید و ائمه علیهم السلام وقتی برای نماز برمی خاستند ضخیم ترین لباسشان را می پوشیدند، و ما هم این کار را می کنیم. - . الکافی 6 : 450 -

**[ترجمه]

«2»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ خَیْثَمَةَ بْنِ أَبِی خَیْثَمَةَ قَالَ: کَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام إِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاةِ لَبِسَ أَجْوَدَ ثِیَابِهِ فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لِمَ تَلْبَسُ أَجْوَدَ ثِیَابِکَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَالَ فَأَتَجَمَّلُ لِرَبِّی وَ هُوَ یَقُولُ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ فَأُحِبُّ أَنْ أَلْبَسَ أَجْوَدَ ثِیَابِی (3).

غوالی اللآلی، مرسلا: مثله

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابوخیثمه گوید: امام حسن بن علی علیه السلام هرگاه به نماز برمی خاست بهترین لباس­هایش را می پوشید. به او در این مورد گفتند که ای فرزند رسول خدا چرا بهترین لباس­هایت را می پوشی؟ فرمود: خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، خودم را برای پروردگارم زیبا می سازم، چون خداوند می فرماید: «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» {جامه خود را در هر نمازی برگیرید} به این جهت دوست دارم که بهترین لباس­هایم را بپوشم. - . تفسیر عیّاشی 2 : 14 -

غوالی اللآلی: با سند مرسل مثل آن را نقل کرده است.

**[ترجمه]

بیان

الأخبار فی فضل التزین للصلاة کثیرة و الجمع بینها و بین ما سبق بحمل أخبار لبس الخشن علی ما إذا صلی لحاجة مهمة و لدفع بلیة و فی

ص: 175


1- 1. مکارم الأخلاق: 133.
2- 2. الکافی ج 6 ص 450.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 14، الرقم 29 من سورة الأعراف الآیة: 31.

مقام تناسبه غایة الخشوع لِمَا رَوَاهُ فِی الْکَافِی (1) عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اتَّخِذْ مَسْجِداً فِی بَیْتِکَ فَإِذَا خِفْتَ شَیْئاً فَالْبَسْ ثَوْبَیْنِ غَلِیظَیْنِ مِنْ أَغْلَظِ ثِیَابِکَ فَصَلِّ فِیهِمَا الْخَبَرَ. وَ لِمَا رَوَاهُ فِی الْمَکَارِمِ (2) عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِأَبِی ثَوْبَانِ خَشِنَانِ فِیهِمَا صَلَاتُهُ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَسْأَلَ الْحَاجَةَ لَبِسَهُمَا وَ سَأَلَ اللَّهَ حَاجَتَهُ.

أو یحمل الخشن علی ما إذا صلی فی الخلوة و الزینة علی ما إذا خرج إلی الناس کما یظهر من فحوی بعض الأخبار وَ لِمَا سَیَأْتِی فِی خَبَرِ مِسْمَعٍ (3)

قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَنِّی أُحِبُّ لَکَ أَنْ تَتَّخِذَ فِی دَارِکَ مَسْجِداً فِی بَعْضِ بُیُوتِکَ ثُمَّ تَلْبَسَ ثَوْبَیْنِ طِمْرَیْنِ غَلِیظَیْنِ ثُمَّ تَسْأَلَ اللَّهَ أَنْ یُعْتِقَکَ مِنَ النَّارِ وَ أَنْ یُدْخِلَکَ الْجَنَّةَ الْخَبَرَ.

وَ لِمَا رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ أَیْ خُذُوا ثِیَابَکُمُ الَّتِی تَتَزَیَّنُونَ بِهَا لِلصَّلَاةِ فِی الْجُمُعَاتِ وَ الْأَعْیَادِ(4).

و یمکن حمل لبس الخشن علی التقیة لأنه کان الشائع بین أهل البدع فی تلک الأزمنة و کانوا ینکرون علی أئمتنا علیهم السلام لبس الثیاب الفاخرة.

و بالجملة الظاهر أن لبس الفاخر أفضل فی جمیع الصلوات إلا فیما ورد فیه نص باستحباب غیره لظاهر الآیة و الأخبار العامة قال فی الذکری بعد إیراد الروایة الأولی قلت إما للمبالغة فی الستر و عدم الشف و الوصف و إما للتواضع لله تعالی مع أنه روی استحباب التجمل فی الصلاة و ذکره ابن الجنید و ابن البراج و أبو الصلاح و ابن إدریس

وَ رَوَی غِیَاثُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (5)

عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ

ص: 176


1- 1. الکافی ج 3 ص 480.
2- 2. مکارم الأخلاق: 131.
3- 3. المحاسن: 412.
4- 4. قد مر عن المجمع ج 4 ص 412.
5- 5. راجع التهذیب ج 1 ص 242.

أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: لَا تُصَلِّی الْمَرْأَةُ عُطُلًا. و هو بضم العین و الطاء و التنوین و هی التی خلا جیدها من القلائد.

**[ترجمه]روایات در فضیلت زینت کردن برای نماز بسیار است و جمع بین آنها و روایات اخیر این است که روایات لباس خشن را بر نمازی حمل کنیم که برای حاجت مهمّی یا دفع بلا و در مقام مناسب با نهایت خشوع باشد. چون در کافی - . الکافی 3 : 480 - از حَریز نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: در خانه خود مسجدی قرار بده، و هرگاه از چیزی ترسیدی دوتا از خشن ترین و ضخیم ترین لباس­هایت را بپوش و در آن مسجد نماز بخوان...

و چون در مکارم الاخلاق - . مکارم الاخلاق : 131 - از ابن سنان نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم دو لباس خشن داشت و با آنها نماز می خواند، و هرگاه می خواست طلب حاجتی کند آن دو لباس را می پوشید و از خداوند حاجتش را درخواست می کرد .

و یا اینکه «خشن» حمل بر زمانی شود که در خلوت و تنهایی نماز می خواند و لباس زینت برای وقتی که در میان مردم نماز می خواند، چنانچه از فحوای برخی روایات هم ظاهر می گردد.

دلیل دیگر روایتی است که در روایت مِسمَع - . المحاسن : 412 - خواهد آمد که گفت: امام صادق علیه السلام در نامه ای به من نوشتند: من دوست دارم که تو در خانه ات در یکی از اتاق­ها مسجدی داشته باشی و دو لباس کهنه و خشن بپوشی، آنگاه از خداوند درخواست کنی تا از آتش آزادت سازد و در بهشت داخلت فرماید...

و دیگر روایتی است که در تفسیر آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» {جامه خود را در هر نمازی برگیرید} از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: یعنی برای شرکت در نمازهای جمعه و اعیاد، لباس­های زینت خود را بپوشید. - . پیشتر به نقل از مجمع البیان ذکر شد 4 : 412 -

و می توان پوشیدن لباس خشن را حمل بر تقیّه کرد، زیرا در آن دوران میان اهل بدعت این کار شایع بوده و به دلیل پوشیدن لباس­های فاخر توسط ائمه علیهم السلام به ایشان ایراد می گرفتند.

خلاصه و نتیجه بحث: ظاهر آن است که پوشیدن لباس فاخر در تمام نمازها فضیلت بیشتری دارد مگر در جایی که نص به استحباب غیر آن وارد شده باشد، به دلیل ظاهر آیه و روایات عامّه. در ذکری پس از ذکر روایت اول گفته است: می گویم: این روایت یا برای مبالغه در ستر و نپوشیدن لباس بدن نما و وصف، و یا برای تواضع مقابل خدای تعالی است، علاوه بر اینکه روایت شده که پوشیدن لباس زیبا در نماز مستحب است. ابن جنید، ابن بَرّاج، ابوالصلاح و ابن ادریس هم همین را گفته اند.

غیاث بن ابراهیم - . ر.ک : التهذیب 1 : 242 - از امام صادق و ایشان از پدرش و ایشان از پدرانش روایت کرده اند که علی علیه السلام فرمود: زن نباید بدون گردن بند و زینت نماز بخواند. و «عُطُلا» - به ضم طاء و عین و همراه با تنوین – یعنی زنی که گردن­بند ندارد.

**[ترجمه]

«3»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ أَبِی إِسْمَاعِیلَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْعَمْرَکِیِّ الْبُوفَکِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ صَلَّی وَ فَرْجُهُ خَارِجٌ لَا یَعْلَمُ بِهِ هَلْ عَلَیْهِ إِعَادَةٌ أَوْ مَا حَالُهُ قَالَ لَا إِعَادَةَ عَلَیْهِ وَ قَدْ تَمَّتْ صَلَاتُهُ (1).

**[ترجمه]السرائر: علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر علیه السلام روایت می کند و می گوید: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که نماز می خواند امّا نمی­داند فَرجش بیرون آمده، آیا باید نمازش را اعاده کند؟ و اگر نمی خواهد، حکمش چیست؟ فرمود: اعاده نمی خواهد و نمازش صحیح است. - . السرائر : 476 -

**[ترجمه]

بیان

لا خلاف فی أن من أخل بستر العورة عمدا یعید فی الوقت و خارجه و لو أخل ناسیا أو جاهلا فذهب الأکثر منهم الشیخ و المحقق و العلامة إلی عدم الإعادة مطلقا کما یدل علیه هذا الخبر الصحیح و قال ابن الجنید یعید فی الوقت خاصة و فرق الشهید ره بین ما إذا صلی جمیع الصلاة مکشوف العورة أو بعضها فحکم فی الأول بالإعادة دون الثانی و لا یعلم وجهه و ما ذهب إلیه الأکثر أظهر کما دل علیه الخبر.

**[ترجمه]در این اختلافی نیست که هر کس عمداً ستر عورت را رعایت نکند باید نمازش را اعاده نماید، چه در وقت و چه در خارج وقت، و اگر از روی فراموشی یا جهل عورت خود را نپوشیده بود، اکثر فقها از جمله شیخ، محقق و علامه نظرشان مطلقاً بر عدم اعاده است، چنانچه این روایت صحیح هم بر آن دلالت دارد. ابن جنید گفته است: در صورت جهل یا فراموشی فقط در وقت باید اعاده کند. شهید رحمه الله بین زمانی که عورت در تمام نماز یا در بخشی از نماز مکشوف باشد فرق گذاشته و فقط در حالت اوّل حکم به اعاده داده است نه در حالت دوم، امّا دلیل این فرق معلوم نیست، و نظر اکثر، اظهر است، چنانچه روایت هم بر آن دلالت دارد.

**[ترجمه]

«4»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ لَیْسَ لَهَا إِلَّا مِلْحَفَةٌ وَاحِدَةٌ کَیْفَ تُصَلِّی قَالَ تَلْتَفُّ فِیهَا وَ تُغَطِّی رَأْسَهَا وَ تُصَلِّی فَإِنْ خَرَجَتْ رِجْلُهَا وَ لَیْسَ تَقْدِرُ عَلَی غَیْرِ ذَلِکَ فَلَا بَأْسَ (2).

تفصیل و تبیین اعلم أنه لا خلاف فی وجوب ستر العورة فی الصلاة و المشهور بین الأصحاب أن عورة الرجل التی یجب سترها فی الصلاة و غیرها قبله و دبره أعنی الذکر و الأنثیین و حلقة الدبر دون الألیتین و الفخذین (3)

ص: 177


1- 1. السرائر: 476.
2- 2. راجع البحار ج 10 ص 279.
3- 3. قد عرفت فی ذیل الآیة أن المراد بالسوآت فی قوله تعالی:« فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما» و هکذا قوله:« لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما» هو فلق الآیتین من الرجل و المرأة دبرا و فلق الحرّ من المرأة قبلا کالذکر و الانثیین من الرجل، بما علیها و علی حوالیها من الشعر النابت، کما هو الظاهر من لفظ السوآت، و لذلک قال عزّ و علا« وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ» و ظاهر أن ورق الجنة لم یکن منسعا کالسربال و الازار حتّی یستر الالیتین و الفخذین، الا أن ذلک حکم عام للبشر و لذلک صدر الآیة بقوله« یا بَنِی آدَمَ» من دون تقیید. فامتثال هذا الحکم بما أنّه اجتناب الفاحشة، انما یکون بلبس خرقة یستر السوآت من القبل و الدبر کالذی یسمونه الیوم،« شرت» بضم الشین و سکون الراء، سواء فی ذلک المسلم و غیره. و أمّا المسلمون فقد أوجب اللّه تعالی علیهم الستر من السرة الی الرکبتین بقوله« قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ... وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ» النور: 30 و 31، و المراد بالفرج: فرج الازار بعد لبسه، فانهم کانوا یلبسون شملة یلفونها علی أسفلهم من السرة الی الرکبة بحیث یدرج أحد طرفیه علی الآخر، الا أنّه قد ینفرج الطرفان عن الفخذین خصوصا حین الجلوس أو المشی بسرعة فینکشف، فأوجب اللّه علی المؤمنین و المؤمنات أن یحفظوا فروج أزرهم حتّی لا ینکشف عن أفخاذهم و مع ذلک أوجب علیهم- اذا انکشف و انفرج ازار أحدهم- أن یغضوا أبصارهم لئلا یبصروا منه ما وجب ستره. و أمّا قول المفسرین بأن المراد بالفرج العورة من القبل و الدبر. فلا یناسب مفهوم الفرج و الانفراج خصوصا فی الآیة الأولی بالنسبة الی الرجال، فان حلقة الدبر مستورة بالالیتین، و الذکر و الانثیین لا وجه لإطلاق الفرج علیه و هو ظاهر. و أمّا قولهم بأن حفظ الفرج کنایة عن عدم ارتکاب الزنا، فهو صحیح فی بعض الموارد کقوله تعالی:« وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» و قوله تعالی:« وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها» حیث أطلق حفظ الفرج و احصان الازار و کنی به عن عدم ارتکاب الفاحشة لان ارتکابها یوجب وضع الازار و انفراجه عن القبل أو الدبر، و حفظ فرج الازار یوجب الحفظ عن الزنا و ارتکاب الفاحشة. و أمّا فی قوله تعالی:« یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ» فالظاهر منه الحفظ من النظر بقرینة غض البصر، و بعبارة أخری هو من صنعة الاحتباک کقوله تعالی:« اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً» غافر: 61 حیث یکمل کل جزء الجزء الآخر و یفید أنه: جعل لکم اللیل مظلما لتسکنوا فیه و النهار مبصرا لتبتغوا فیه من فضله. فالمعنی فی آیة النور هکذا: قل للمؤمنین یغضوا أبصارهم من فروج المؤمنین و المؤمنات، و یحفظوا فروجهم من أبصار المؤمنین و المؤمنات، و قد ورد بذلک قول الصادق علیه السلام« کل شی ء فی القرآن من حفظ الفرج فهو من الزنا الا هذه الآیة فانها من النظر» راجع الکافی ج 2 ص 36، تفسیر القمّیّ ص 455، الفقیه ج 1 ص 63. فعلی هذا یجب حفظ الفرج بعد لبس الازار حتّی لا ینکشف عن موضعه- و هو من السرة الی الرکبة- و لا یمکن حفظه حین الرکوع و الانحناء الا إذا کان الازار متدلیا الی نصف الساق کما کان یلبسه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کذلک لئلا ینکشف الفخذان حین الرکوع. و هذا الحکم عام بالنسبة الی الرجال و النساء بنص الآیة و صریحها، و یختص النساء مع ذلک بقوله تعالی:« وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ» و الزینة التی اریدت هنا و قد أعطاها اللّه عز و جل کل النساء، شعر رأسها« إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها» بعد سترها بقطعة من اللباس قهرا و أحیانا،« وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبِهِنَّ» و الخمار کان شملة اخری کالرداء یعقدنه النساء علی جیوبهن، فیستر من عنقها الی سرتها، و کان الخمار هذا مذیلا بحیث یتدلی علی الازار الی الالیتین، لئلا ینکشف ما فوق الازار حین الانحناء، أو عند رفع الیدین لبعض الحاجات کالقنوت فی الصلاة. و هذا حکم ستر المرأة فی کل حال حتّی فی الصلاة، الا أنّه استثنی من ستر شعورهن بقوله عزّ من قائل« وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ» الی آخر الآیة فرخص ابداء شعورهن للمحارم، ثمّ وصاهن بعدم الاحتیال فقال: و لا یضربن بأرجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن» أی لا یضربن بأرجلهن حین المشی بحیث یظهر شعورهن شیئا فشیئا من تحت المقنعة، ثمّ یعتذرن بأنها ظهرت قهرا و طبعا،.

و نقل ابن إدریس علیه الإجماع و نقل عن ابن البراج أنه قال هی من السرة إلی الرکبة و عن أبی الصلاح أنه جعلها من السرة إلی نصف الساق مع أن

ص: 178

المحقق فی المعتبر قال لیست الرکبة من العورة بإجماع علمائنا و الأول أقوی و عورة المرأة جسدها کله عدا الوجه و الکفین و القدمین هذا هو المشهور بین الأصحاب و قیل ظاهر القدمین دون باطنهما فیجب ستره فی الصلاة و لا تکشف غیر الوجه فقط.

ص: 179

و قال أبو الصلاح المرأة کلها عورة(1) و أقل ما یجزی الحرة البالغة درع سابغ إلی القدمین و خمار و هذا قریب من الاقتصار و قال ابن زهرة و العورة الواجب سترها من النساء جمیع أبدانهن إلا رءوس الممالیک منهن و قال ابن الجنید الذی یجب ستره من البدن العورتان و هما القبل و الدبر من الرجل و المرأة و هذا یدل علی المساواة بینهما عنده و قال أیضا لا بأس أن تصلی المرأة الحرة و غیرها و هی مکشوفة الرأس حیث لا یراها غیر محرم لها و کذلک الروایة عن أبی عبد الله علیه السلام(2)

انتهی و الأول أقوی لهذه الروایة و غیرها.

ثم إنه لیس فی کلام الأکثر تعرض لوجوب ستر الشعر و استقرب الشهید فی الذکری الوجوب و هو أحوط و یجوز للأمة و الصبیة غیر البالغة کشف الرأس فی الصلاة و نقل علیه الفاضلان و الشهید إجماع العلماء علیه إلا الحسن البصری فإنه أوجب علی الأمة الخمار إذا تزوجت أو اتخذها الرجل لنفسه و لو انعتق بعضها فکالحرة.

قوله علیه السلام فإن خرجت رجلها أی بعض ساقها فیکون التقیید بعدم القدرة علی الوجوب أو أصل القدمین فالتقیید علی الاستحباب علی المشهور و ربما یؤید قول من لم یستثن بطن القدمین.

ص: 180


1- 1. یعنی من حیث اصطلاح الفقه، و الا فهی ریحانة یحق شمها و استطابتها.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 197، و أخری ص 198، و لفظه لا بأس بالمرأة المسلمة الحرة أن تصلی و هی مکشوفة الرأس، أقول: و یحمل علی ما إذا صلت فی بیتها عند المحارم.

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت می کند: از آن حضرت درباره زنی سؤال کردم که فقط یک ملحفه دارد، چگونه باید نماز بخواند؟ فرمود: خود را در آن می پیچد و سرش را می­پوشاند و نماز می خواند، پس اگر پایش از آن بیرون آمد و راه دیگری نداشت، اشکال ندارد. - . ر.ک : بحارالانوار 10 : 279 -

تفصیل و توضیح: بدان که هیچ اختلافی در وجوب ستر عورت در نماز نیست، و مشهور بین اصحاب آن است که عورت مرد که ستر آن در نماز واجب است، قُبُل و دُبُر اوست یعنی آلت، بیضه ها و سوراخ مخرج، امّا باسن و رانها جزء عورت مرد محسوب نمی شوند .

ابن ادریس بر این حکم نقل اجماع نموده، و از ابن براج نقل کرده که گفت: عورت از ناف تا زانو است، و از ابوالصلاح نقل کرده که عورت را از ناف تا نیمی از ساق پا می داند، با اینکه محقق در معتبر گفته است: بنا بر اجماع علمای ما زانو جزء عورت نمی باشد، و قول اول اقوی است، و عورت زن تمام بدن او بجز صورت و کفّین و قدمین می باشد. این قول مشهور میان اصحاب است. و گفته شده ظاهر قدمین نه باطن آن دو، پس باید پوشیده شود و تنها بازگذاشتن صورت جایز است.

ابوالصلاح می گوید: زن بطور کامل عورت است - . مقصود از این سخن، از جهت فقهی و احکام است، وگرنه زن گُل و ریحانی است که سزاوار است او را بویید و نیکو داشت. - و کمترین حدی از لباس که برای زن آزاده بالغ کفایت می کند، لباسی است که قدمین را بپوشاند و مقنعه، و این به اکتفا کردن نزدیک است. ابن زهره گوید: عورتی که ستر آن بر زنان واجب است تمام بدن آنها می باشد، به جز کنیزان که پوشیدن سر بر آنها واجب نیست. ابن جُنید می گوید: آنچه از بدن که سترش واجب است عورتین هستند یعنی قُبُل و دُبُر، چه در مرد و چه در زن، و این سخن دلالت دارد که حد پوشش زن و مرد از نظر او مساوی است. همچنین گفته است: ایرادی ندارد که زن آزاد و کنیز در جایی که نامحرم او را نمی بیند با سرِ باز نماز بخواند. روایتی از امام صادق علیه السلام نیز گویای همین است. - . التهذیب 1 : 197، و دیگری در : 198 - پایان نقل قول. و قول اوّل اقوی است به دلیل همین روایت و روایات دیگر.

امّا در کلام اکثر فقها بحثی از وجوب پوشیدنِ مو نشده است. شهید در ذکری وجوب ستر مو را قریب دانسته، و احوط هم همین است. برای کنیز و دختر غیر بالغ کشف سر در نماز جایز است و فاضلان (علامه و محقق) و شهید اجماع علما را بر این حکم نقل کرده اند، مگر حسن بصری که بر کنیزی که ازدواج کرده یا مردی او را برای خودش گرفته نیز مقنعه را واجب نموده است، امّا اگر بعضی از کنیز آزاد شده باشد، حکم حُرّه را دارد .

کلام امام علیه السلام در روایت که فرمود «اگر پای زن بیرون آمد...» یعنی مقداری از ساق پایش، پس تقیید به عدم قدرت بنا بر وجوب است، یا اگر مقصود اصل قدمین باشد، تقیید بر استحباب بنا به قول مشهور می باشد. و چه بسا این روایت، با این برداشت، قول کسانی را که کف پا را استثنا نکرده اند، تأیید نماید.

**[ترجمه]

«5»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ الْحُرَّةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تُصَلِّیَ فِی دِرْعٍ وَ مِقْنَعَةٍ قَالَ لَا یَصْلُحُ لَهَا إِلَّا فِی مِلْحَفَةٍ إِلَّا أَنْ لَا تَجِدَ بُدّاً(1)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَمَةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تُصَلِّیَ فِی قَمِیصٍ وَاحِدٍ قَالَ لَا بَأْسَ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: گفت: از آن حضرت درباره زنِ حُرّه سؤال کردم که آیا می توان در قَبا (پیراهن) و مقنعه نماز بخواند؟ فرمود: نه مگر اینکه ملحفه ای دورش باشد، مگر اینکه چاره دیگری نداشته باشد. - . قرب الاسناد : 101 چاپ سنگی، 133 چاپ نجف - گوید: از ایشان درباره کنیز سؤال کردم که آیا می تواند در یک پیراهن نماز بخواند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

«6»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْخَادِمِ تُقَنِّعُ رَأْسَهَا فِی الصَّلَاةِ قَالَ اضْرِبُوهَا حَتَّی تُعْرَفَ الْحُرَّةُ عَنِ الْمَمْلُوکَةِ(3).

**[ترجمه]علل الشرائع: حمّاد لَحّام از امام صادق علیه السلام روایت می کند که از ایشان درباره کنیزی سؤال کردم که در نماز سر خود را می پوشاند، فرمود: او را بزنید تا زن حُرّه از کنیز تشخیص داده شود. - . علل الشرائع 2 : 34 -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حَمَّادٍ اللَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَمْلُوکَةِ تُقَنِّعُ رَأْسَهَا إِذَا صَلَّتْ قَالَ لَا قَدْ کَانَ أَبِی إِذَا رَأَی الْخَادِمَ تُصَلِّی وَ هِیَ مُقَنِّعَةٌ ضَرَبَهَا لِتُعْرَفَ الْحُرَّةُ عَنِ الْمَمْلُوکَةِ(4).

المحاسن، عن أبیه عن یونس عن حماد: مثله (5)

الذِّکْرَی، مِنْ کِتَابِ الْبَزَنْطِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی حَمَّادٍ اللَّحَّامِ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ تُصَلِّی بِمِقْنَعَةٍ(6).

**[ترجمه]علل الشرائع: حمّاد لحّام گفت: از امام صادق علیه السلام درباره کنیزی پرسیدم که هنگام نماز سرِ خود را می پوشاند، فرمود: نه! پدرم وقتی می دید کنیزی با مقنعه نماز می خواند او را می زد تا زن حُرّه از کنیز تمایز داشته باشد. - . همان -

المحاسن: از پدرش از یونس از حمّاد مثل این را روایت کرده است. - . المحاسن : 318 -

الذکری: با اِسناد به حمّاد لحّام مثل این روایت را آورده با این تفاوت که در آن آمده است که با مقنعه نماز می­خواند. - . الذکری : 140 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْأَمَةِ أَ تُقَنِّعُ رَأْسَهَا فَقَالَ إِنْ شَاءَتْ فَعَلَتْ وَ إِنْ شَاءَتْ لَمْ تَفْعَلْ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ کُنَّ یُضْرَبْنَ فَیُقَالُ لَهُنَّ لَا تَشَبَّهْنَ بِالْحَرَائِرِ(7).

**[ترجمه]الذکری: ابوخالد قمّاط گفت: از امام صادق علیه السلام درباره کنیز سؤال کردم که آیا سرش را بپوشاند؟ فرمود: اگر خواست بپوشد، و اگر خواست نپوشد؛ از پدرم شنیدم که می فرمود: کنیزان به خاطر این کار کتک می خوردند، و به آنها گفته می شد که خودتان را به زنان حُرّه شبیه نکنید. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قال فی الذکری هل یستحب للأمة القناع أثبته فی المعتبر و نقله عن عطاء و عن عمر أنه نهی عن ذلک و روی ضرب أمة لآل أنس رآها بمقنعة

ص: 181


1- 1. قرب الإسناد ص 101 ط حجر، ص 133 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 101 ط حجر، ص 133 ط نجف.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 34.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 34.
5- 5. المحاسن ص 318.
6- 6. الذکری: 140.
7- 7. الذکری: 140.

قال لنا إنه أنسب بالخفر و الحیاء و هما مرادان من الأمة کالحرة و فعل عمر جاز أن یکون رأیا ثم ذکر الروایتین و مال إلی عدم الاستحباب.

**[ترجمه]در ذکری گفته است: در اینکه آیا مقنعه برای کنیز استحباب دارد، صاحب معتبر استحباب آن را اثبات کرده و این استحباب را از عطاء نقل نموده است. و از عُمر نقل شده که از این کار نهی کرد. و روایت شده که یکی از کنیزان آل انس را چون دید مقنعه به سر کرده کتک زد.

به ما گفت: این کار (پوشیدن مقنعه) با شرم و حیا مناسب­تر است، که این دو امر را کنیز مثل حُره باید رعایت کند، و فعل عمر که آن کنیز را زد می تواند بنا به رأی خودش باشد. آنگاه آن دو روایت را ذکر کرد و نظرش متمایل به عدم استحباب شد.

**[ترجمه]

أقول

ظاهر هذه الأخبار عدم استحباب الستر لهن بل کراهته بل التحریم أیضا للأمر بالضرب و هو الظاهر من الصدوق ره فی العلل حیث قال باب العلة التی من أجلها لا یجوز للأمة أن تقنع رأسها فی الصلاة ثم ذکر الأخبار المتقدمة لکن لما کانت روایات اللحام مجهولة لجهالته و خبر القماط و إن کان حسنا کالصحیح لکن قوله علیه السلام کن یضربن یحتمل أن یکون إشارة إلی ما رواه العامة عن عمر و یکون ذکره للتقیة بقرینة الروایة عن أبیه علیه السلام فلا تثبت الحرمة.

و أما الکراهة فلما لم یکن لها معارض فلا یبعد القول بها و أما استحباب الستر فیبعد القول به مع ورود تلک الأخبار و عدم المعارض الصریح و تجب علی الأمة ستر ما عدا الرأس مما یجب ستره علی الحرة و نقل العلامة الإجماع علیه و الظاهر تبعیة العنق للرأس إذ هو الظاهر من تجویز ترک التقنع لأنه یعسر ستره بدون الرأس.

**[ترجمه]ظاهر این روایات عدم استحباب پوشش سر برای کنیزان است، بلکه از این روایات کراهت و حتی حرمت استفاده می گردد، چون امر به زدن به خاطر آن صادر شده است. ظاهر کلام صدوق رحمه الله در علل الشرائع هم همین است، آنجا که می گوید: «باب علت اینکه کنیزان نباید سر خود را در نماز با مقنعه بپوشانند» و آنگاه روایات پیشین را ذکر کرده، ولی وقتی روایات لحّام به خاطر مجهول بودن لحّام مجهولند، و روایت قمّاط هم هرچند حسنه و در حدّ صحیحه است، امّا کلام امام علیه السلام که فرمود «کنیزان به خاطر پوشیدن سر خود کتک می خوردند» می تواند اشاره به روایتی باشد که عامّه از عمر نقل کرده اند، و ذکر آن برای تقیه بوده است، به این قرینه که امام از پدرش علیه السلام روایت کرده، پس حرمت آن ثابت نمی گردد.

امّا قول به کراهت چون معارض و مخالفی ندارد بعید نیست که آن را بپذیریم، و امّا پذیرفتنِ استحباب ستر با وجود این روایات و عدم مخالفت صریح با آن بعید است. بر کنیز واجب است که به جز سر بقیه بدن خود را مانند حُرّه بپوشاند. علامه بر این قول نقل اجماع کرده، و ظاهر این است گردن در این حکم به سر ملحق می­ شود، زیرا ظاهر از تجویز ترک پوشیدن مقنعه همین است، چون پوشیدن گردن بدون پوشیدن سر سخت است.

**[ترجمه]

«9»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَیْسَ عَلَی الْأَمَةِ قِنَاعٌ فِی الصَّلَاةِ وَ لَا عَلَی الْمُدَبَّرَةِ قِنَاعٌ فِی الصَّلَاةِ وَ لَا عَلَی الْمُکَاتَبَةِ إِذَا اشْتُرِطَ عَلَیْهَا قِنَاعٌ فِی الصَّلَاةِ وَ هِیَ مَمْلُوکَةٌ حَتَّی تُؤَدِّیَ جَمِیعَ مُکَاتَبَتِهَا وَ یَجْرِی عَلَیْهَا مَا یَجْرِی عَلَی الْمَمْلُوکَةِ فِی الْحُدُودِ کُلِّهَا(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: محمد بن مسلم گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: پوشیدن مقنعه در نماز بر کنیز و کنیز مُدَبَّره واجب نیست، همچنین اگر بر کنیز مکاتبه در حالی که مملوک بوده، شرط شده باشد که در نماز مقنعه بپوشد تا وقتی که تمام مُکاتبه خود را نپردازد، پوشیدن مقنعه بر او واجب نیست و تا آن زمان تمام احکام و حدود مملوکه را دارد. - . علل الشرائع 2 : 35 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهر الخبر أن من انعتق بعضها کالحرة کما ذکره الأصحاب و المکاتبة المطلقة إذا لم تؤد شیئا فی حکم الأمة کما یظهر من سیاق الخبر.

**[ترجمه]چنانچه اصحاب هم گفته اند، ظاهر روایت آن است که کنیزی که بخشی از او آزاد شده، مانند حُرّه است، و آنطور که از سیاق روایت ظاهر می گردد مُکاتبه مطلق اگر هیچ چیزی از حق مکاتبه خود را ادا نکرده باشد، هنوز در حکم کنیز است.

**[ترجمه]

«10»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام

ص: 182


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 35.

عَنِ الْجَارِیَةِ الَّتِی لَمْ تُدْرِکْ مَتَی یَنْبَغِی لَهَا أَنْ تُغَطِّیَ رَأْسَهَا مِمَّنْ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا مَحْرَمٌ وَ مَتَی یَجِبُ عَلَیْهَا أَنْ تُقَنِّعَ رَأْسَهَا لِلصَّلَاةِ قَالَ لَا تُغَطِّی رَأْسَهَا حَتَّی تَحْرُمَ عَلَیْهَا الصَّلَاةُ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالرحمن بن حجّاج گفت: از امام صادق علیه السلام درباره دختر که به سنّ بلوغ نرسیده است پرسیدم: چه زمانی باید سر خود را از نامحرم بپوشاند؟ و چه زمانی بر او واجب است هنگام نماز مقنعه بپوشد؟ فرمود: سر خود را نپوشد تا زمانی که نماز بر او حرام گردد. - . همان 2 : 252 -

**[ترجمه]

بیان

المراد بحرمة الصلاة علیها حیضها و هو کنایة عن بلوغها فیدل علی عدم لزوم القناع للصبیة کما مر.

**[ترجمه]مقصود از حرام شدن نماز بر او، حائض شدن اوست که کنایه از بلوغ او می باشد، پس این روایت دلالت دارد که مقنعه بر دختر غیر بالغ لازم نیست، همانطور که گذشت.

**[ترجمه]

«11»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ثَمَانِیَةٌ لَا تُقْبَلُ لَهُمْ صَلَاةٌ الْعَبْدُ الْآبِقُ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَوْلَاهُ وَ النَّاشِزُ عَنْ زَوْجِهَا وَ هُوَ عَلَیْهَا سَاخِطٌ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ تَارِکُ الْوُضُوءِ وَ الْجَارِیَةُ الْمُدْرِکَةُ تُصَلِّی بِغَیْرِ خِمَارٍ وَ إِمَامُ قَوْمٍ یُصَلِّی بِهِمْ وَ هُمْ لَهُ کَارِهُونَ وَ الزِّبِّینُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الزِّبِّینُ قَالَ الرَّجُلُ یُدَافِعُ الْغَائِطَ وَ الْبَوْلَ وَ السَّکْرَانُ فَهَؤُلَاءِ ثَمَانِیَةٌ لَا تُقْبَلُ لَهُمْ صَلَاةٌ(2).

المحاسن، عن بعض أصحابه عنه علیه السلام: مثله (3)

**[ترجمه]معانی الاخبار: از امام صادق علیه السلام نقل شده که از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرد که ایشان فرمود: نماز از هشت کَس قبول نیست: بنده فراری تا زمانی که نزد مولایش بازگردد، زن ناشزه که برای شوهر خود تمکین نمی کند و مردش نسبت به او خشمناک است، کسی که زکات نمی دهد، کسی که وضو را ترک می کند، دختر بالغی که بدون مقنعه نماز می خواند، امام جماعت قومی که مأمومین از او بدشان می آید و زبّین. گفتند: ای رسول خدا، زبّین کیست؟ فرمود: کسی که ادرار و مدفوع را به خود بگیرد، و دیگری انسانِ مست است؛ هیچ نمازی از این هشت نفر قبول نمی شود. - . معانی الاخبار : 404، الخصال 2 : 38 -

المحاسن: از برخی اصحابش از آن حضرت علیه السلام مثل آن را آورده است. - . المحاسن : 12 -

**[ترجمه]

توضیح

قد مر فی کتاب الطهارة(4) بعض الکلام فی هذا الخبر و الفرق بین القبول و الإجزاء و أنه لیس فی غیر تارک الوضوء و تارکة الخمار و السکران بمعنی الإجزاء علی المشهور و ربما یحمل فی الآبق و الناشز و المانع أیضا علی الإجزاء بحمله علی ما إذا صلوا فی سعة الوقت بناء علی أن الأمر بالشی ء یستلزم النهی عن ضده و النهی فی العبادة یوجب الفساد و هو فی محل المنع.

قال الشهید روح الله روحه فی الذکری عند عد المبطلات و منها ما خرجه

ص: 183


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 252.
2- 2. معانی الأخبار: 404 و رواه فی الخصال ج 2 ص 38.
3- 3. المحاسن ص 12.
4- 4. راجع ج 80 ص 232.

بعض متأخری الأصحاب من تحریم الصلاة مع سعة الوقت لمن تعلق به حق آدمی مضیق مناف لها و لا نص فیه إلا ما سیجی ء إن شاء الله من عدم قبول الصلاة ممن لا یخرج الزکاة و لیس بقاطع فی البطلان و أما احتجاجهم بأن الأمر بالشی ء یستلزم النهی عن ضده و أن حق الآدمی مضیق فیقدم علی حق الله تعالی و أن النهی فی العبادة یفسدها ففیه کلام حققناه فی الأصول.

**[ترجمه]در کتاب طهارت مقداری در مورد این روایت بحث کردیم - . ر.ک 80 : 232 - و تفاوت میان قَبول و اِجزاء گفته شد، و گفتیم که بنا بر مشهور، تنها در تارکِ وضو و تارکِ مقنعه و شخص مست به معنای اِجزاء است، و چه بسا در بنده فراری و زن ناشز و مانع زکات هم بر اِجزاء حمل گردد، به این صورت که بگوییم در وسعتِ وقت باید اعاده کنند، بنا بر این که امر به یک چیز مقتضیِ نهی از ضدّ آن چیز است، و نهی در عبادت موجب فساد و بطلان است. و آن ممنوع است.

مرحوم شهید در ذکری هنگام شمارش مبطلات نماز می گوید: از جمله مبطلات آن است که برخی از متأخران اصحاب گفته اند که در وسعت وقت، نماز بر کسی که حقّ انسانی برعهده اش است و آن انسان در تنگنا افتاده و نماز خواندن با ادای حق او منافات دارد حرام است؛ در این مورد نصّی نیست مگر آنچه که در مورد عدم قبول نماز از مانع زکات خواهد آمد، که آن هم قطعیت و حتم در بطلان ندارد. امّا استدلال آنها به اینکه امر به یک چیز مستلزم نهی از ضد آن است و حق یک انسان که در تنگناست بر حق خدای تعالی مقدّم می باشد و نهی در عبادت مستلزم فساد و بطلان است، دارای اشکال می باشد و ما در بحث اصول به آن پرداخته و تحقیق نموده ایم.

**[ترجمه]

«12»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی سَرَاوِیلَ وَاحِدٍ وَ هُوَ یُصِیبُ ثَوْباً قَالَ لَا یَصْلُحُ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَقُومُ فِی الصَّلَاةِ فَیَطْرَحُ عَلَی ظَهْرِهِ ثَوْباً یَقَعُ طَرَفُهُ خَلْفَهُ وَ أَمَامُهُ الْأَرْضَ وَ لَا یَضُمُّهُ عَلَیْهِ أَ یُجْزِیهِ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرده که از ایشان در مورد مردی سؤال کردم که آیا شایسته است فقط با یک شلوار نماز بخواند در حالیکه پراهنش را درآورده است؟ فرمود: نه، شایسته نیست. - . قرب الاسناد : 89 چاپ سنگی، 116 چاپ نجف -

و از ایشان درباره مردی پرسیدم که وقتی به نماز برمی خیزد لباسی روی دوشش می اندازد که یک طرف آن پشتش می افتد و در مقابلش زمین است و آن لباس را به خود جمع نمی کند، آیا کافی است؟ فرمود: بله. - . همان -

**[ترجمه]

«13»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَلَیْکُمْ بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ فَإِنَّ مَنْ رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُهُ (3).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا یَقُومَنَّ أَحَدُکُمْ بَیْنَ یَدَیِ الرَّبِّ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عَلَیْهِ ثَوْبٌ یَشِفُ (4).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ فِی قَمِیصٍ مُتَوَشِّحاً بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ أَفْعَالِ قَوْمِ لُوطٍ(5).

وَ قَالَ علیه السلام: تُجْزِی الصَّلَاةُ لِلرَّجُلِ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ یَعْقِدُ طَرَفَیْهِ عَلَی عُنُقِهِ وَ فِی الْقَمِیصِ الضَّیِّقِ یَزُرُّهُ عَلَیْهِ (6).

ص: 184


1- 1. قرب الإسناد ص 89 ط حجر، ص 116 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 89 ط حجر، ص 116 ط نجف.
3- 3. الخصال ج 2 ص 162.
4- 4. الخصال ج 2 ص 162.
5- 5. الخصال ج 2 ص 164.
6- 6. الخصال ج 2 ص 162.

**[ترجمه]الخصال: ابوبصیر و محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت کرده­اند که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: بر شما باد به لباس­های ریزبافت و ضخیم، پس هر کس لباسش نازک و بدن نما شد، دینش ضعیف گردد. - . الخصال 2 : 162 -

و فرمود: هیچ کدامتان نباید در حالی مقابل خداوند جلّ جلاله بایستید در حالی که لباس نازک و بدن نما به تن دارید. - . همان -

و فرمود: مَرد نباید در نماز پیراهنی بپوشد که آن را به زیر بغل خود درآورد و بر رانِ خود آویزد، زیرا این نوع پوشش، از کارهای قوم لوط بود. - . همان 2 : 164 -

و فرمود: در نماز برای مرد یک لباس به طوری که دو طرفش را به گردنش گره بزند کافی است، و همچنین مرد می تواند با یک پیراهن تنگ با دگمه های بسته نماز بخواند. - . همان 2 : 162 -

**[ترجمه]

بیان

قال الشهید قدس الله روحه فی الذکری تکره الصلاة فی الرقیق الذی لا یحکی تباعدا من حکایة الحجم و تحصیلا لکمال الستر نعم لو کان تحته ثوب آخر لم تکره إذا کان الأسفل ساترا للعورة أما الثوب الواحد الصفیق فظاهر الأصحاب عدم الکراهیة للرجل لما رواه

مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ (1)

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: أَنَّهُ رَآهُ یُصَلِّی فِی إِزَارٍ وَاحِدٍ قَدْ عَقَدَهُ عَلَی عُنُقِهِ.

وَ رُوِیَ أَیْضاً(2)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یُصَلِّی فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ قَالَ إِذَا کَانَ صَفِیقاً فَلَا بَأْسَ.

و قال الشیخ فی المبسوط تجوز إذا کان صفیقا و تکره إذا کان رقیقا و فی الخلاف تجوز فی قمیص و إن لم یزر و لا یشد وسطه سواء کان واسع الجیب أو ضیقه

وَ رَوَی زِیَادُ بْنُ (3)

سُوقَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ یُصَلِّیَ فِی الثَّوْبِ الْوَاحِدِ وَ أَزْرَارُهُ مَحْلُولَةٌ إِنَّ دِینَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَنِیفٌ.

و لا یعارضه رِوَایَةُ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (4) عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ مَحْلُولَ الْأَزْرَارِ إِذَا لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ إِزَارٌ. للحمل علی الکراهیة.

**[ترجمه]مرحوم شهید در ذکری می گوید: نماز در لباس نازکی که بدن نما نباشد مکروه است و این به جهت دوری از نمایش حجم بدن و تحصیل کمال پوشش است. بله، اگر زیر آن لباس دیگری پوشیده بود که عورتش را بپوشاند کراهت ندارد، امّا تک لباس ضخیم چنانچه ظاهر کلام اصحاب است، برای مرد کراهت ندارد، به دلیل روایت محمد بن مسلم - . التهذیب 1 : 197 -

از امام باقر علیه السلام که ایشان را دید در یک اِزار نماز می خواند و آن را به گردن خود گره زده بود.

همچنین از امام صادق علیه السلام - . الکافی 3 : 393 - روایت شده که در مورد مردی که با یک لباس نماز می خواند فرمود: اگر لباسش ریز بافت و ضخیم باشد اشکال ندارد.

شیخ در مبسوط می گوید: در لباس ضخیم جایز است و در لباس نازک کراهت دارد. و در خلاف می گوید: در یک پیراهن جایز است هرچند دگمه نداشته باشد و وسط آن را نبسته باشد، خواه گریبانش بزرگ داشته باشد یا تنگ. و زیاد بن سوقه - . همان 3 : 395 - از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: اشکال ندارد که در یک لباس با دگمه ای باز نماز بخواند؛ دین محمّد صلی الله علیه و آله حَنیف است. و روایت غیاث بن ابراهیم - . التهذیب 1 : 238 - با آن تعارض ندارد که از امام صادق و ایشان از پدرش علیهما السلام نقل می کند که فرمود: اگر نمازگزار اِزار ندارد، نباید با دگمه های باز نماز بخواند. زیرا حمل بر کراهت می شود.

**[ترجمه]

أقول

یمکن حمله علی ما إذا انکشفت العورة فی بعض الأحوال ثم قال قدس سره

وَ قَالَ بَعْضُ الْعَامَّةِ الْفَضْلُ فِی ثَوْبَیْنِ لِمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ لِأَحَدِکُمْ ثَوْبَانِ فَلْیُصَلِّ فِیهِمَا وَ لَا بَأْسَ بِهِ.

و الأخبار الأولة لا تنافیه لدلالتها علی الجواز و یؤیده عموم قوله تعالی خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(5) و دلالة الأخبار أن الله أحق أن یتزین له و أورد هذا فی التذکرة عن النبی صلی الله علیه و آله و أفتی به فیکون مع القمیص إزار أو سراویل مع

ص: 185


1- 1. التهذیب ج 1 ص 197.
2- 2. الکافی ج 3 ص 393.
3- 3. الکافی ج 3 ص 395.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 238.
5- 5. الأعراف: 31.

الاتفاق علی أن الإمام یکره له ترک الرداء وَ قَدْ رَوَاهُ سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ(1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا یَنْبَغِی إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِ رِدَاءٌ أَوْ عِمَامَةٌ یَرْتَدِی بِهَا. و الظاهر أن القائل بثوب واحد من الأصحاب إنما یرید به الجواز المطلق و یرید به أیضا علی البدن و إلا فالعمامة مستحبة مطلقا و کذا السراویل و قد روی تعدد الصلاة الواحدة بالتعمم و التسرول.

أما المرأة فلا بد من ثوبین درع و خمار إلا أن یکون الثوب یشمل الرأس و الجسد و علیه حمل الشیخ روایة عبد الله بن بکیر عن أبی عبد الله علیه السلام فی جواز صلاة المسلمة بغیر قناع (2) و یستحب ثلاث للمرأة لروایة جمیل بن دراج (3) عن أبی عبد الله علیه السلام درع و خمار و ملحفة وَ رِوَایَةِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ(4)

عَنْهُ علیه السلام: إِزَارٌ وَ دِرْعٌ وَ خِمَارٌ قَالَ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ فَثَوْبَیْنِ تَأْتَزِرُ بِأَحَدِهِمَا وَ تَقَنَّعُ بِالْآخَرِ قُلْتُ فَإِنْ کَانَ دِرْعاً وَ مِلْحَفَةً وَ لَیْسَ عَلَیْهَا مِقْنَعَةٌ قَالَ لَا بَأْسَ إِذَا تَقَنَّعَتْ بِالْمِلْحَفَةِ.

انتهی.

فظهر أن قوله علیه السلام فی خبر علی بن جعفر لا یصلح أرید به الکراهة کما هو الظاهر و الأمر بالصفیق أعم من الوجوب و الاستحباب و جملة القول فیه أن المعتبر فی الساتر کونه صفیقا ساترا للون البشرة و هل یعتبر کونه ساترا للحجم قال الفاضلان لا و لعله أظهر

وَ قِیلَ یُعْتَبَرُ لِمَرْفُوعَةِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ(5) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تُصَلِّ فِیمَا شَفَّ أَوْ صَفَّ.

یعنی الثوب الصقیل کذا فیما وجدناه من نسخ التهذیب و ذکر الشهید ره (6) أنه وجده کذلک بخط الشیخ أبی جعفر ره و أن المعروف و وصف بواوین قال و معنی شف لاحت منه البشرة و وصف حکی الحجم و قریب منه مرفوعة محمد بن یحیی (7) لکنهما ضعیفتا

ص: 186


1- 1. الکافی ج 3 ص 394.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 198.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 198.
4- 4. الکافی ج 3 ص 395.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 196.
6- 6. ذکره فی الذکری ص 146.
7- 7. الکافی ج 3 ص 402، التهذیب ج 1 ص 112.

السند غیر واضحتی الدلالة علی التحریم فیبقی الأصل و العمومات سالمة عن المعارض.

و إذا کان الستر بالطین فقد صرح الشهید باعتبار اللون و الحجم معا فإن تعذر فاللون خاصة قال و فی الإیماء نظر و تبعه الشهید الثانی ره و قول الصادق علیه السلام النورة سترة یدل علی خلافه و الأحوط عدم الاکتفاء بستر اللون فقط مطلقا.

ثم إن بعض المحققین قالوا الستر یراعی من الجوانب الأربع و من فوق و لا یراعی من تحت فلو کان علی طرف سطح تری عورته من تحته أمکن الاکتفاء بذلک لأن الستر إنما یلزم من الجانب التی جرت العادة بالنظر إلیها و عدمه لأن الستر من تحت إنما لا یراعی إذا کان علی وجه الأرض انتهی.

و أما التوشح فالظاهر أنه محمول علی ما إذا انکشفت العورة معه فیکون حراما أو بعض ما یستحب ستره فیکون مکروها و الظاهر من الأخبار عدم کراهة الصلاة فی الثوب الواحد الستیر الذی یشمل المنکبین و أکثر البدن و کراهتها فی الرقیق غیر الحاکی للون العورة و فی الثوب الواحد الذی لا یستر أعلی البدن کالإزار و السراویل فقط و أما حمل الجواز فی کلام القائلین بالجواز فی الثوب الواحد علی الجواز المطلق کما فعله الشهید ره فلا یخلو من بعد.

و أما العمامة و السراویل فاستحبابهما لا یدل علی کراهة ترکهما إذ لیس ترک کل مستحب مکروها.

**[ترجمه]می توان آن را بر بعضی مواقع حمل کرد که عورت پیدا شود.

آنگاه ادامه می دهد: برخی از عامّه گفته اند: فضیلت آن است که در دو لباس نماز بخواند، زیرا از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هر کدام از شما که دو لباس دارد باید در آن دو لباس نماز بخواند و ایرادی ندارد.

روایات اول با این روایت منافات ندارد، زیرا بر جواز دلالت می کنند، و مؤیّد آن عموم آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» - . اعراف / 31 - و دلالت روایات بر این است که خداوند سزاوارتر است که برایش خود را تزیین کنند. علامه در تذکره این را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده و به آن فتوا داده است، پس باید با پیراهن، اِزار یا شلوار هم باشد، با اتفاق نظر بر اینکه ترک رداء برای امام جماعت مکروه است .

سلیمان بن خالد - . الکافی 3 : 394 - این روایت را از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: سزاوار نیست [امام] بدون رداء یا عمامه باشد.

ظاهر آن است که در میان اصحاب کسانی که قائل به جواز تک لباس هستند، مقصودشان جواز مطلق است و نیز مرادشان تک لباسی است که بر بدن باشد، وگرنه عمامه مطلقاً و همچنین شلوار استحباب دارد، و روایت شده که یک نماز همراه با عمامه و شلوار، ثواب چند نماز را دارد.

اما زن، باید حتماً دو لباس داشته باشد، یکی لباس بلند و یکی مقنعه، مگر اینکه لباسش سر و بدن را با هم بپوشاند، و شیخ طوسی روایت عبدالله بن بکیر از امام صادق علیه السلام را در جواز نماز زن مسلمان بدون مقنعه بر همین معنا حمل کرده - . التهذیب 1 : 198 - و مستحب است زن در سه لباس نماز بخواند: لباس بلند، مقنعه و ملحفه، به دلیل روایت جمیل بن درّاج - . همان - از امام صادق علیه السلام.

و روایت ابن ابی یعفور - . الکافی 3 : 395 - از آن حضرت که فرمود: اِزار، لباس بلند و مقنعه. فرمود: پس اگر این سه را نیافت، در دو لباس بخواند و یکی از آنها را اِزار و دیگری را مقنعه کند. گفتم: اگر یک لباس بلند و یک ملحفه داشته باشد امّا مقنعه نداشته باشد؟ فرمود: اگر با همان ملحفه سرش را هم بپوشاند ایراد ندارد. پایان نقل قول.

پس روشن شد که مقصود از کلام امام علیه السلام در روایت علی بن جعفر که فرمود «لایصلح» کراهت می باشد همانطور که ظاهر است. و امر به پوشیدن لباس ضخیم اعم از وجوب و استحباب می باشد. و خلاصه کلام این است که ساترِ معتبر و قابل قبول آن است که ضخیم بوده و رنگ پوست را بپوشاند. امّا در اینکه آیا باید حجمِ بدن را نیز بپوشاند یا نه، فاضلان (علامه و محقق) قبول نکرده اند که احتمالاً اظهر هم همین است .

و گفته شده که معتبر است به دلیل مرفوعه احمد بن حمّاد - . التهذیب 1 : 196 - از امام صادق علیه السلام که فرمود: در لباسی که پوست یا حجم بدن را نشان می دهد نماز نخوان.

یعنی لباس نازک. این روایت در نسخه های تهذیب هم به همین شکل بود. شهید رحمه الله - . الذکری : 146 - گفته است که آن را به خط شیخ ابوجعفر رحمه الله یافته است که بجای «أو صفّ»، «و وصف» با دو واو بوده است. ایشان می گوید: معنای «شفّ» آن است که رنگ پوست از زیرش قابل تشخیص است، و «وصف» یعنی حکم بدن را توصیف می کند. نزدیک به این روایت، مرفوعه محمد بن یحیی - . الکافی 3 : 402، التهذیب 1 : 112 - است، امّا سند هر دو ضعیف بوده و به طور واضح بر حرمت دلالت ندارند، پس اصل و عمومات بدون معارض باقی می ماند.

و اگر ستر با گِل باشد، شهید تصریح کرده که پوشیده شدن رنگ پوست و حجم بدن هر دو لازم است، و اگر ممکن نبود، پوشیده شدن رنگ پوست به تنهایی کافی است و گفته است در اشاره اشکال هست. شهید ثانی رحمه الله نیز همین نظر را داده است. و سخن امام صادق علیه السلام که فرمود «نوره (داروی نظافت) پوشش است» دلالت بر خلاف آن دارد، و احوط عدم اکتفاء به ستر رنگ پوست بدن به تنهایی است مطلقاً.

و امّا بعضی از محقّقان گفته اند: سَتر باید از چهار جهت و نیز از بالا رعایت گردد، امّا مراعات آن از پایین لازم نیست، پس اگر روی گوشه ای از پشت بام بود که از زیر عورتش دیده می شد ممکن است اکتفاء به آن کافی باشد، زیرا ستر از جانبی لازم است که معمولاً امکان دیدن باشد، و ممکن است کافی نباشد، زیرا در صورتی که روی زمین ایستاده، ستر از پایین مراعات نمی گردد.

امّا ظاهر آن است که تَوَشُّح (یعنی پیراهن را به زیر بغل خود درآورد و بر رانِ خود بیاویزد) حمل بر وقتی می گردد که با این کار عورت پیدا شود که در این صورت حرام است، یا قسمتی از آنچه سترش مستحب است پیدا شود که در این صورت مکروه خواهد بود، و ظاهر از روایات عدم کراهت نماز در تک لباسی است که ساترِ شانه ها و اکثر بدن باشد، و کراهتش در صورتی است که لباس نازک باشد امّا رنگ عورت از زیرش پیدا نیست، و نیز در تَک لباسی که قسمت بالاتنه را نمی پوشاند مانند یک اِزار یا یک شلوار. امّا اینکه جواز را در کلام قائلین به جواز نماز در تَک لباس بر جواز مطلق حمل کنید - چنانچه مرحوم شهید همین کار را کرده - خالی از بُعد نیست.

امّا استحباب پوشیدن عمامه و شلوار دلالت بر کراهت ترک آنها ندارد، زیرا ترک هر مستحبی مکروه نیست.

**[ترجمه]

«14»

أَعْلَامُ الدِّینِ، لِلدَّیْلَمِیِّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: صَلَاةُ رَکْعَتَیْنِ بِفَصِّ عَقِیقٍ تَعْدِلُ أَلْفَ رَکْعَةٍ بِغَیْرِهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَا رُفِعَتْ إِلَی اللَّهِ کَفٌّ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنْ کَفٍّ فِیهَا عَقِیقٌ.

**[ترجمه]اعلام الدین: امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: دو رکعت نماز با انگشتر عقیق برابر است با هزار رکعت بدون آن.

و فرمود: هیچ دستی به سوی خدا محبوب­تر – نزد خدا - از دستی که در آن عقیق است، بالا برده نشده است.

**[ترجمه]

بیان

یدل علی استحباب لبس خاتم العقیق فی الصلاة و روی الخبر الأول فی عدة الداعی عن الصادق علیه السلام.

**[ترجمه]این روایت بر استحباب پوشیدن انگشتر عقیق در نماز دلالت دارد. در عدّة الداعی روایت اول را از امام صادق علیه السلام آورده است.

**[ترجمه]

«15»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ

ص: 187

عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ عَلَیْکَ تُصَلِّی فِیهِ یُسَبِّحُ مَعَکَ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالله بن میمون از امام صادق و ایشان از پدرش علیهما السلام روایت می کند که فرمود: هر چیز که در نماز با تو باشد، همراه تو تسبیح می گوید. - . علل الشرائع 2 : 25 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی استحباب کثرة الملابس فی الصلاة حتی الخواتیم.

**[ترجمه]این روایت بر استحباب کثرت لباس­ها در نماز حتی انگشتری دلالت دارد.

**[ترجمه]

«16»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یُوسُفَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: خَرَجَ عَلَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی یَدِهِ خَاتَمٌ فَصُّهُ جَزْعٌ یَمَانِیٌّ فَصَلَّی بِنَا فِیهِ فَلَمَّا قَضَی صَلَاتَهُ دَفَعَهُ إِلَیَّ

وَ قَالَ یَا عَلِیُّ تَخَتَّمْ بِهِ فِی یَمِینِکَ وَ صَلِّ فِیهِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الصَّلَاةَ فِی الْجَزْعِ سَبْعُونَ صَلَاةً وَ أَنَّهُ یُسَبِّحُ وَ یَسْتَغْفِرُ وَ أَجْرُهُ لِصَاحِبِهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: امام رضا از پدرانش از امام علی علیهم السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه نزد ما آمد در حالی که در دستش انگشتری که نگین آن مهره یَمانی داشت، پس با آن، نماز جماعت را بر ما خواند. وقتی نمازش تمام شد آن را به من داد و فرمود: ای علی، آن را در دست راستت بپوش و با آن نماز بخوان، آیا نمی دانی که نماز با جَزْع برابر با هفتاد نماز است و جَزْع تسبیح و استغفار می گوید و پاداش آن برای صاحبش نوشته می شود. - . عیون اخبار الرضا 2 : 132 -

**[ترجمه]

«17»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی الْمَرْأَةِ تُصَلِّی فِی الدِّرْعِ وَ الْخِمَارِ إِذَا کَانَا کَثِیفَیْنِ وَ إِنْ کَانَ مَعَهُمَا إِزَارٌ أَوْ مِلْحَفَةٌ فَهُوَ أَفْضَلُ وَ لَا تُجْزِی الْحُرَّةَ أَنْ تُصَلِّیَ بِغَیْرِ خِمَارٍ أَوْ قِنَاعٍ (3).

وَ رُوِّینَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَا یَقْبَلُ اللَّهُ صَلَاةَ جَارِیَةٍ قَدْ حَاضَتْ حَتَّی تَخْتَمِرَ فَهَذَا فِی الْحُرَّةِ فَأَمَّا الْمَمْلُوکَةُ فَلَیْسَ عَلَیْهَا أَنْ تَخْتَمِرَ(4).

وَ رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ هَلْ عَلَی الْأَمَةِ أَنْ تُقَنِّعَ رَأْسَهَا إِذَا صَلَّتْ قَالَ لَا کَانَ أَبِی علیه السلام إِذَا رَأَی أَمَةً تُصَلِّی وَ عَلَیْهَا مِقْنَعَةٌ ضَرَبَهَا لِیُعْلَمَ الْحُرَّةُ مِنَ الْأَمَةِ(5).

وَ رُوِّینَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَرِهَ لِلْمَرْأَةِ أَنْ تُصَلِّیَ بِلَا حُلِیٍّ وَ قَالَ لَا تُصَلِّی الْمَرْأَةُ إِلَّا وَ عَلَیْهَا مِنَ الْحُلِیِّ أَدْنَاهُ خُرْصٌ فَمَا فَوْقَهُ وَ لَا تُصَلِّی إِلَّا وَ هِیَ مُخْتَضِبَةٌ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ مُخْتَضِبَةً فَلْتَمَسَّ مَوَاضِعَ الْحِنَّاءِ بِخَلُوقٍ (6).

وَ قَدْ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مُرْ نِسَاءَکَ لَا یُصَلِّینَ مُعَطَّلَاتٍ فَإِنْ لَمْ یَجِدْنَ فَلْیَعْقِدْنَ فِی أَعْنَاقِهِنَّ وَ لَوِ السَّیْرَ وَ مُرْهُنَّ فَلْیُغَیِّرْنَ أَکُفَّهُنَ

ص: 188


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 25.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 132.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.

بِالْحِنَّاءِ وَ لَا یَدَعْنَهَا لِکَیْلَا یَشْتَبِهْنَ بِالرِّجَالِ (1).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: زن در یک لباس بلند و مقنعه ضخیم نماز بخواند و اگر همراه با آن دو اِزار یا ملحفه ای به خود بگیرد بهتر است، و برای زن حُرّه نماز بدون روسری یا مقنعه صحیح نیست. - . دعائم الإسلام 1 : 177 -

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: خداوند نماز دختری را که حیض می بیند قبول نمی کند تا زمانی که مقنعه بپوشد، این در مورد حُرّه است، امّا بر کنیز لازم نیست که مقنعه بپوشد. - . همان -

از امام صادق علیه السلام روایت است که از ایشان سؤال شد: آیا کنیز باید هنگام نماز مقنعه بپوشد؟ فرمود: نه، پدرم هر گاه می دید کنیزی با مقنعه نماز می خواند او را می زد تا زنان حُرّه از کنیزان متمایز باشند. - . همان -

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که کراهت دارد زن بدون زینت و زیور نماز بخواند. و فرمود: زن نماز نخواند مگر اینکه زیوری داشته باشد که کمترین مقدار آن پوشیدنِ حلقه کوچک گوشواره است یا بیشتر از آن؛ و زن نماز نخواند مگر اینکه خضاب کرده باشد، و اگر خضاب نکرده بود، مواضع حنا را خَلوق (نوعی عطر) بمالد. - . همان -

از علی علیه السلام روایت شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زنانت را امر کن تا بدون زینت و زیور نماز نخوانند، پس اگر زیوری نداشتند چیزی در گردن خود گره بزنند حتی اگر پاره ای پوست یا چَرم باشد، و آنها را امر کن تا دستان خود را حنا بندند و این کار را رها نکنند تا شبیه به مردان نباشند. - . همان 1 : 178 -

**[ترجمه]

توضیح

قال فی النهایة الخرص بالضم و الکسر الحلقة الصغیرة من الحلی و هو من حلی الأذن.

**[ترجمه]در النهایة آمده است: خُرص به ضمه و نیز به کسره یعنی حلقه کوچکی از زیور که در گوش می آویزند .

**[ترجمه]

باب 2 الرداء و سدله و التوشح فوق القمیص و اشتمال الصماء و إدخال الیدین تحت الثوب

اشارة

باب 2 الرداء و سدله و التوشح فوق القمیص و اشتمال الصماء و إدخال الیدین تحت الثوب

**[ترجمه]«سَدلِ» - . معنای سدل در ضمن مطالب به انواع مختلف تعریف شده است، و نمی توان یک معادل قطعی برای آن آورد. (مترجم) - رداء، حمایل بستن روی پیراهن،

پوشیدن لباسی که دُم آن روی زمین است، و داخل کردن دستها در لباس

**[ترجمه]

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: السَّیْفُ بِمَنْزِلَةِ الرِّدَاءِ تُصَلِّی فِیهِ مَا لَمْ تَرَ فِیهِ دَماً وَ الْقَوْسُ بِمَنْزِلَةِ الرِّدَاءِ(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالبختری از امام صادق و ایشان از پدرش از علی علیهم السلام روایت کرد که فرمود: شمشیر به منزله رداء است و تا وقتی در آن خونی ندیدی در آن نماز بخوان، و کمان هم به منزله رداء است. - . قرب الاسناد : 62 -

**[ترجمه]

بیان

یظهر من بعض الأصحاب استحباب الرداء للمصلین مطلقا(3) کالشهیدین ره

ص: 189


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 178.
2- 2. قرب الإسناد ص 62.
3- 3. قد عرفت أن الرداء کانت شملة تلف علی الظهر و المنکبین و یقال له بالفارسیة: بالاپوش. أی ما یستر أعلی البدن، و من کان یعوزه ثوب یلبسه رداء یکتفی بالازار، و هو شملة یؤتزر بها علی السرة متدلیا یستر أسافل البدن من السرة الی الرکبة، و قد دل قوله تعالی« أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً» و هکذا قوله تعالی:« خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» علی أن الازار و الرداء سنة مندوبة بحکم الآیتین، فمن قدر علی الشملتین فلیأتزر باحداهما و یرتدی بالاخری لانه هو السنة، و من لم یقدر فلا بدّ من شملة واحدة یأتزر به لکن لا یلیق به أن یؤم غیره، خصوصا إذا کان المأمومون مرتدین، و من قدر علی شملة واسعة و یسمی ریطة فلیتوشح به و یصلی فیه. و أمّا الیوم فقد خرج المسلمون عن هذا الزی فخرجوا بذلک عن مورد الآیة و موضوع السنة، فلیلبس کل أحد ما شاء فانه مباح، لا ندب فیه و لا کراهة و لا حرمة، الا أنه لا بدّ و أن یستر أعلاه و أسفله بحکم الآیة.

و من بعضهم کراهة الإمامة بغیر رداء کأکثر الأصحاب و الذی یظهر لنا من الأخبار أن الرداء إنما یستحب للإمام و غیره إذا کان فی ثوب واحد لا یستر منکبیه أو لا یکون صفیقا و إن ستر منکبیه لکنه فی الإمام آکد و إذا لم یجد ثوبا یرتدی به مع کونه فی إزار و سراویل فقط یجوز أن یکتفی بالتکة و السیف و القوس و نحوها.

و یمکن القول باستحباب الرداء مع الأثواب المتعددة أیضا(1) لکن الذی ورد التأکید الشدید فیه یکون مختصا بما ذکرنا و أما ما هو الشائع من جعل مندیل أو خیط علی الرقبة فی حال الاختیار مع لبس الأثواب المتعددة ففیه شائبة بدعة.

و یحتمل أن یکون العباء و شبهه أیضا قائما مقام الرداء بل الرداء شامل له قال الفاضلان الرداء هو ثوب یجعل علی المنکبین و فی القاموس أنه ملحفة و قال الشهید الثانی رفع الله درجته اعلم أنه لیس فی الأخبار و أکثر عبارات الأصحاب بیان کیفیة لبس الرداء بل هی مشترکة فی أنه یوضع علی المنکبین و فی التذکرة هو الثوب الذی یوضع علی المنکبین و مثله فی النهایة فیصدق أصل السنة بوضعه کیف اتفق لکن لما روی کراهة سدله (2) و هو أن لا یرفع أحد طرفیه علی المنکب فإنه فعل الیهود وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ جَعْفَرٍ(3)

عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَجْمَعَ طَرَفَیْ رِدَائِهِ عَلَی یَسَارِهِ قَالَ لَا یَصْلُحُ جَمْعُهُمَا عَلَی الْیَسَارِ وَ لَکِنِ اجْمَعْهُمَا عَلَی یَمِینِکَ أَوْ دَعْهُمَا.

تعین أن الکیفیة الخالیة عن الکراهة هی وضعه علی المنکبین ثم یرد ما علی الأیسر علی الأیمن و بهذه الهیئة فسره

ص: 190


1- 1. الرداء موضعه الظهر و المنکبان من أعالی البدن إذا کان عاریا أو مستورا بالشعار من الثیاب کالدرع، و أمّا إذا کان أعالی البدن مستورا بالدثار و ثوب الصون، فلا معنی للارتداء، أبدا.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 168.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 242.

بعض الأصحاب.

لکن لو فعله علی غیر هذه الهیئة خصوصا ما نص علی کراهیته هل یثاب علیه لا یبعد ذلک لصدق مسمی الرداء و هو فی نفسه عبادة لا یخرجها کراهتها عن أصل الرجحان و یؤیده إطلاق بعض الأخبار و کونها أصح من الأخبار المقیدة و ما ذکره حسن إلا أن فی معنی السدل اختلافا سیأتی تفصیله.

و أما الأخبار الشاهدة لما ذکرنا فمنها مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ وَ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (1) عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَمَّ قَوْماً فِی قَمِیصٍ لَیْسَ عَلَیْهِ رِدَاءٌ فَقَالَ لَا یَنْبَغِی إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِ رِدَاءٌ أَوْ عِمَامَةٌ یَرْتَدِی بِهَا.

فإنها إنما تدل علی کراهة الإمامة بدون الرداء إذا کان فی القمیص وحده لا مطلقا و یدل علی التخصیص بغیر الصفیق قَوْلُ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام:(2) لَمَّا أَمَّ أَصْحَابَهُ فِی قَمِیصٍ بِغَیْرِ رِدَاءٍ إِنَّ قَمِیصِی کَثِیفٌ فَهُوَ یُجْزِی أَنْ لَا یَکُونَ عَلَیَّ إِزَارٌ وَ لَا رِدَاءٌ. و أما استحبابه مطلقا لمن لم یستر أعالی بدنه و لو بشی ء یسیر مع الضرورة فلما رواه الصَّدُوقُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ(3)

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَدْنَی مَا یُجْزِیکَ أَنْ تُصَلِّیَ فِیهِ بِقَدْرِ مَا یَکُونُ عَلَی مَنْکِبَیْکَ مِثْلُ جَنَاحَیِ الْخُطَّافِ.

وَ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (4)

عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ رَجُلٍ لَیْسَ مَعَهُ إِلَّا سَرَاوِیلُ قَالَ یَحِلُّ التِّکَّةُ مِنْهُ فَیَطْرَحُهَا عَلَی عَاتِقِهِ وَ یُصَلِّی قَالَ وَ إِنْ کَانَ مَعَهُ سَیْفٌ وَ لَیْسَ مَعَهُ ثَوْبٌ فَلْیَتَقَلَّدِ السَّیْفَ وَ یُصَلِّی قَائِماً.

وَ فِی الصَّحِیحِ (5)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا لَبِسَ

ص: 191


1- 1. الکافی ج 2 ص 394، التهذیب ج 1 ص 241.
2- 2. الکافی ج 3 ص 216.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 166.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 240.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 197 ذیل حدیث.

السَّرَاوِیلَ فَلْیَجْعَلْ عَلَی عَاتِقِهِ شَیْئاً وَ لَوْ حَبْلًا(1).

وَ عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: سَأَلَ مُرَازِمٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا مَعَهُ حَاضِرٌ عَنِ الرَّجُلِ الْحَاضِرِ یُصَلِّی فِی إِزَارٍ مُؤْتَزِراً بِهِ قَالَ یَجْعَلُ عَلَی رَقَبَتِهِ مِنْدِیلًا أَوْ عِمَامَةً یَرْتَدِی بِهَا.

فإذا تأملت فی تلک الروایات اتضح لک ما ذکرنا غایة الوضوح و سیأتی ما یزید إیضاحه.

**[ترجمه]از سخنان بعضی اصحاب - از جمله شهیدین رحمه الله - ظاهر است که رداء مطلقاً برای نمازگزار مستحب می باشد، و از گفتار بعضی چنین برمی آید که امامت جماعت بدون رداء کراهت دارد مانند اکثر اصحاب. آنچه از روایات برای ما ظاهر گردید این است که رداء تنها در صورتی برای امام جماعت و غیر او مستحب است که در تَک لباسی نماز بخواند که شانه هایش را نمی پوشاند، یا اینکه اگر شانه ها را هم پوشانده بود ضخیم نباشد، امّا برای امام جماعت تأکید استحباب بیشتر است. و اگر لباسی نیافت که آن را ردای خود کند با اینکه فقط اِزار و شلوار داشت، جایز است که به بند شلوار، شمشیر، کمان و امثال آن اکتفا کند .

و می توان گفت که پوشیدن رداء با لباس­های متعدّد هم مستحب است، - . موضع استفاده رداء، پشت و شانه های بالای بدن است، چه برهنه باشد و چه پوشیده با لباس زیر مثل زره. اما اگر بالاتنه با پیچیدنِ پارچه ای به دور خود یا پوشیدن لباس پوشیده باشد دیگر استفاده از رداء معنایی ندارد. - امّا آنچه که تأکید زیادی بر آن وارد شده مخصوص به مواردی است که ذکر کردیم. امّا آنچه شایع است که دستمال یا نخی را در حال اختیار همراه با لباس­های متعدد روی گردن می اندازند، احتمال بدعت در آن وجود دارد.

و احتمال دارد که عبا و شبه آن هم جایگزین رداء باشد، بلکه رداء شامل آن هم می شود. فاضلان (علامه و محقق) گفته اند: رداء لباسی است که روی شانه ها انداخته می شود. و در قاموس چنین آمده: رداء همان ملحفه است. شهید ثانی (رفع الله درجته) می گوید: بدان که در روایات و اکثر گفته های اصحاب بحثی از چگونگی پوشیدن رداء نیامده است، بلکه همه اشتراک دارند در اینکه رداء روی شانه­ها قرار داده می شود. در تذکره چنین آمده است: رداء پارچه ای است که روی شانه­ها می اندازند. در النهایة هم مثل همین را گفته است. بنابراین به هر صورت که پوشیده شود اصل سنّت و استحباب حاصل می گردد، امّا از آنجا که روایت شده «سَدلِ» رداء کراهت دارد - و سَدل رداء یعنی اینکه یک طرف آن را روی شانه بیندازند - زیرا یهود این کار را می کنند - . الفقیه 1 : 168 - ، و نیز به خاطر روایت علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام که گفت: از ایشان پرسیدم آیا صحیح است مَرد دو طرف ردایش را بر شانه چپش جمع کند؟ فرمود: جمع کردن آن در سمت چپ درست نیست، آن را بر سمت راست خود جمع نما و یا رهایش کن - . التهذیب 1 : 242 - ، نتیجه این می شود که تنها حالتی که کراهت ندارد، قرار دادن رداء روی شانه­ها و آنگاه بازگرداندن سمتِ چپ آن روی شانه راست. بعضی از اصحاب نیز به همین صورت آن را تفسیر کرده اند.

امّا اگر به غیر این صورت پوشید بخصوص آن حالتی که نص بر کراهت آن وارد شده است، آیا مستحق ثواب هست یا نه؟ بعید نیست که مستحق باشد، زیرا مسمّای رداء صدق می کند و آن هم فی نفسه عبادت است و کراهت، اصل رجحان عبادت را منتفی نمی سازد، اطلاق بعضی روایات و صحیح تر بودن آنها از روایات مقید نیز مؤیّد این نظر است.

آنچه ایشان فرمود خوب است امّا در معنای «سَدل» اختلاف وجود دارد که تفصیل آن خواهد آمد.

امّا روایات شاهد بر آنچه گفته شد:

کلینی و شیخ به سند صحیح از سلیمان بن خالد روایت کرده اند که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی پرسیدم که با یک پیراهنی و بدون رداء امام جماعتِ قومی شده است. فرمود: سزاوار نیست، مگر اینکه ردائی بر خود بیندازد یا عمامه ای را ردای خود سازد. - . الکافی 2 : 394، التهذیب 1 : 241 -

این روایت دلالت دارد که امامت جماعت در صورتی بدون رداء مکروه است که فقط با یک پیراهن باشد و مطلق نیست.

روایت دیگری که دلالت بر تخصیص کراهت به لباس غیر ضخیم دارد، کلام امام باقر علیه السلام است که وقتی با یک پیراهنی و بدون رداء امام جماعتِ اصحابش شد فرمود: پیراهن من ضخیم است و وقتی اِزار و رداء نداشته باشم همین کفایت می کند. - . الکافی 3 : 216 -

امّا دلیل استحباب رداء مطلقا برای کسی که بالاتنه خود را حتی با چیز اندکی - در صورت ضرورت - نپوشانده روایت صحیحی است که صدوق از زراره از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: کمترین حدّی که از لباس برای نماز کفایت می کند آن است که مانند دو بال پرستو روی شانه هایت باشد. - . الفقیه 1 : 166 -

و شیخ به سند صحیح - . التهذیب 1 : 240 - از ابن سنان روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال شد که فقط شلوار دارد. فرمود: بند شلوارش را از آن باز کند و روی دوشش بیندازد و نماز بخواند. فرمود: و اگر شمشیر همراه خود دارد و لباس دیگری ندارد، شمشیر را به گردنش بیندازد و ایستاده نماز بخواند.

و به سند صحیح - . التهذیب 1 : 197 - از محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت کرده که فرمود: اگر نمازگزار شلوار بپوشد باید روی دوشش چیزی بیندازد حتی یک بند. - . همان 1 : 240 -

و از جمیل نقل شده که گفت: مُرازِم از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کرد که با اِزار نماز می خواند در حالی که من نیز حاضر بودم. فرمود: دستمالی روی دوشش بیندازد یا عمامه ای را ردای خود سازد.

با دقت در این روایات، آنچه که ما ذکر کردیم به طور کامل واضح می شود، باز هم توضیحات بیشتری خواهد آمد.

**[ترجمه]

«2»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی قَمِیصٍ وَاحِدٍ أَوْ قَبَاءٍ وَحْدَهُ قَالَ لِیَطْرَحْ عَلَی ظَهْرِهِ شَیْئاً(2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَؤُمَّ فِی سَرَاوِیلَ وَ رِدَاءٍ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (3) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تُصَلِّیَ فِی مِلْحَفَةٍ وَ مِقْنَعَةٍ وَ لَهَا دِرْعٌ قَالَ لَا یَصْلُحُ لَهَا إِلَّا أَنْ تَلْبَسَ دِرْعَهَا(4)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تُصَلِّیَ فِی إِزَارٍ وَ مِلْحَفَةٍ وَ مِقْنَعَةٍ وَ لَهَا دِرْعٌ قَالَ إِذَا وَجَدَتْ فَلَا یَصْلُحُ لَهَا الصَّلَاةُ إِلَّا وَ عَلَیْهَا دِرْعٌ (5)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ هَلْ یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تُصَلِّیَ فِی إِزَارٍ وَ مِلْحَفَةٍ تَقَنَّعُ بِهَا وَ لَهَا دِرْعٌ قَالَ لَا یَصْلُحُ لَهَا أَنْ تُصَلِّیَ حَتَّی تَلْبَسَ دِرْعَهَا(6) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ السَّرَاوِیلِ هَلْ یُجْزِی مَکَانَ الْإِزَارِ قَالَ نَعَمْ (7)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی إِزَارٍ وَ قَلَنْسُوَةٍ وَ هُوَ یَجِدُ رِدَاءً قَالَ لَا یَصْلُحُ (8)

ص: 192


1- 1. التهذیب ج 1 ص 240.
2- 2. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 255.
3- 3. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 253.
4- 4. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 253.
5- 5. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 253.
6- 6. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 253.
7- 7. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 254.
8- 8. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 254.

وَ سَأَلْتُهُ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یَؤُمَّ فِی سَرَاوِیلَ وَ قَلَنْسُوَةٍ قَالَ لَا یَصْلُحُ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَعْقِدَ إِزَارَهُ عَلَی عُنُقِهِ فِی صَلَاتِهِ قَالَ لَا یَصْلُحُ أَنْ یَعْقِدَ وَ لَکِنْ یَثْنِیهِ عَلَی عُنُقِهِ وَ لَا یَعْقِدُهُ (2) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یَؤُمَّ فِی مِمْطَرٍ

وَحْدَهُ أَوْ جُبَّةٍ وَحْدَهَا قَالَ إِذَا کَانَ تَحْتَهَا قَمِیصٌ فَلَا بَأْسَ (3)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَؤُمُّ فِی قَبَاءٍ وَ قَمِیصٍ قَالَ إِذَا کَانَ ثَوْبَیْنِ فَلَا بَأْسَ (4).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت می کند: از ایشان سؤال کردم که آیا شایسته است مَرد با یک پیراهن یا یک لباس بلند نماز بخواند؟ فرمود: باید چیزی را روی پشتش بیندازد. - . کتاب المسائل چاپ شده در ضمن بحارالانوار 10 : 255 -

از ایشان سؤال کردم: آیا شایسته است که مرد با شلوار و رداء امام جماعت شود؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان 10 : 253 -

از ایشان سؤال کردم: آیا شایسته است که زن در حالی که لباس بلند دارد با ملحفه و مقنعه ای نماز بخواند؟ فرمود: نه، مگر اینکه لباس بلندش را بپوشد. - . همان -

از ایشان سؤال کردم: آیا سزاوار است که زن در ازار و ملحفه و مقنعه ای نماز بخواند در حالی که پیراهن هم دارد؟ فرمود: اگر پیراهن داشت شایسته نیست نماز بخواند مگر اینکه پیراهن را بپوشد. - . همان -

از ایشان پرسیدم: آیا شایسته است که زن با ازاری نماز بخواند و ملحفه ای را مقنعه سازد در حالی که پیراهن هم دارد؟ فرمود: شایسته نیست نماز بخواند مگر اینکه پیراهن را بپوشد. - . همان -

از ایشان پرسیدم: آیا پوشیدنِ شلوار [در نماز] بجای اِزار کافی است؟ فرمود: بله. - . همان 10 : 254 -

از ایشان پرسیدم: آیا شایسته است که مرد با اِزار و کلاه نماز بخواند در حالی که رِداء دارد؟ فرمود: شایسته نیست. - . همان -

از ایشان پرسیدم: آیا شایسته است که مَرد با شلوار و کلاه امام جماعت شود؟ فرمود: شایسته نیست. - . همان -

از ایشان پرسیدم: آیا شایسته است که شخص مُحرم اِزار خود را هنگام نماز در گردنش گره بزند؟ فرمود: شایسته نیست که گره بزند، امّا می تواند آن را روی گردنش برگرداند و گره نزند. - . همان -

از ایشان پرسیدم: آیا شایسته است که شخص در یک لباس بارانی یا جُبّه تنها، امام جماعت شود؟ فرمود: اگر زیر آن پیراهن باشد اشکال ندارد. - . همان10 : 256 -

از ایشان درباره مردی سؤال کردم که با یک قَبا و پیراهن امام جماعت شود؟ فرمود: اگر دو لباس باشد اشکال ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

یظهر من تلک الأجوبة أنه یستحب للرجل أن یکون أعالی بدنه مستورة و أن یکون للمصلی رجلا کان أو امرأة ثوبان أحدهما فوق الآخر سواء کان رداء أو قباء أو عباء أو غیرها کما مر.

**[ترجمه]از این پاسخ­ها ظاهر می گردد که مستحب است مرد بالاتنه خود را بپوشاند، و نمازگزار - چه مَرد و چه زن - باید دو لباس داشته باشد که یکی روی دیگری باشد، خواه ردا باشد یا قَبا یا عبا و غیر آن، چنان که گذشت .

**[ترجمه]

«3»

الْمَکَارِمُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: رَکْعَتَانِ بِعِمَامَةٍ أَفْضَلُ مِنْ أَرْبَعٍ بِغَیْرِ عِمَامَةٍ(5).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: دو رکعت با عمامه از چهار رکعت بدون عمامه بهتر است. - . مکارم الاخلاق : 137 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن هذه الروایة عامیة و بها استند الشهید و غیره ممن ذکر استحبابها فی الصلاة و لم أر فی أخبارنا ما یدل علی ذلک نعم ورد استحباب العمامة مطلقا فی أخبار کثیرة و حال الصلاة من جملة تلک الأحول و کذا ورد استحباب کثرة الثیاب فی الصلاة و هی منها و هی من الزینة فتدخل تحت الآیة و لعل هذه الروایة مع تأیدها بما ذکرنا تکفی فی إثبات الحکم الاستحبابی و یمکن أن یقال ترکه أنسب بالتواضع و التذلل و لذا ورد فی بعض المقامات الأمر به و لعل الأحوط عدم قصد استحبابها فی خصوص الصلاة بل یلبسها بقصد أنها حال من الأحوال.

ثم إن الأصحاب ذکروا کراهة العمامة بغیر حنک و أسنده فی المعتبر

ص: 193


1- 1. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 254.
2- 2. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 254.
3- 3. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 256.
4- 4. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 256.
5- 5. مکارم الأخلاق ص 137.

إلی علمائنا و قال فی المنتهی ذهب إلیه علماؤنا أجمع و هذا أیضا مثل أصل العمامة إذ الأخبار الواردة بذلک لا اختصاص لها بحال الصلاة قال فی المنتهی المستفاد من الأخبار کراهة ترک الحنک فی حال الصلاة و غیرها بعد أن أورد الروایات فی ذلک و هی مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ وَ الشَّیْخُ (1)

بِطُرُقٍ کَثِیرَةٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: مَنْ تَعَمَّمَ وَ لَمْ یَتَحَنَّکْ فَأَصَابَهُ دَاءٌ لَا دَوَاءَ لَهُ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ.

وَ فِی الْفَقِیهِ (2)

عَنْهُ علیه السلام: إِنِّی لَأَعْجَبُ مِمَّنْ یَأْخُذُ فِی حَاجَتِهِ وَ هُوَ مُعْتَمٌّ تَحْتَ حَنَکِهِ کَیْفَ لَا تُقْضَی حَاجَتُهُ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْفَرْقُ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ التَّلَحِّی بِالْعَمَائِمِ وَ ذَلِکَ فِی أَوَّلِ الْإِسْلَامِ وَ ابْتِدَائِهِ.

ثم قال و قد نقل عنه علیه السلام أهل الخلاف أیضا أنه أمر بالتلحی و نهی عن الاقتعاط(3) انتهی کلام الفقیه.

و نقل العلامة ره فی المختلف و من تأخر عنه عن الصدوق القول بالتحریم و کلامه فی الفقیه هکذا و سمعت مشایخنا رضی الله عنهم یقولون لا تجوز الصلاة فی الطابقیة(4) و لا یجوز للمعتم أن یصلی إلا و هو متحنک (5).

و قال الشیخ البهائی قدس سره لم نظفر فی شی ء من الأحادیث بما یدل علی استحبابها لأجل الصلاة و من ثم قال فی الذکری استحباب التحنک عام و لعل حکمهم فی کتب الفروع بذلک مأخوذ من کلام علی بن بابویه فإن الأصحاب کانوا یتمسکون بما یجدون فی کلامه عند إعواز النصوص فالأولی المواظبة علی التحنک فی جمیع الأوقات و من لم یکن متحنکا و أراد أن یصلی به فالأولی أن یقصد أنه مستحب فی نفسه لا أنه مستحب لأجل الصلاة انتهی.

ص: 194


1- 1. الکافی ج 6 ص 460 و 461، التهذیب ج 1 ص 197.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 173.
3- 3. اقتعط الرجل: تعمم و لم یدر تحت الحنک و عبارة الاساس: اقتعط العمامة: اذا لم یجعلها تحت حنکه، و قد نهی عن الاقتعاط و أمر بالتلحی.
4- 4. الطابقیة: هی العمة التی لا حنک لها.
5- 5. الفقیه ج 1 ص 172.

**[ترجمه]ظاهر آن است که این روایت از اهل سنّت باشد و شهید و دیگرانی که استحباب عمامه در نماز را ذکر کرده اند به آن استناد نموده اند. من در روایات خودمان دلیلی بر آن نیافتم. بله استحباب عمامه به طور مطلق در روایات زیادی آمده است که پوشیدن آن در نماز هم جزء آنهاست. همچنین استحباب پوشیدنِ لباسِ زیاد در نماز وارد شده که عمامه هم جزء آن است، به علاوه عمامه زینت هم هست پس مشمول آیه نیز می گردد. و چه بسا این روایت با تأیید شدنش با آنچه که ذکر کردیم در اثبات حکم استحباب کافی باشد، و می توان گفت ترک آن برای رعایت تواضع و تذلّل بهتر است، به همین دلیل در بعضی از مقامات امر به آن شده است و شاید احوط عدم قصد استحباب آن در خصوص نماز است، بلکه آن را به عنوان حالی از احوال بپوشد.

امّا اصحاب گفته اند که عمامه بدون حَنَک کراهت دارد، و در معتبر آن را به علمای ما نسبت داده است. در منتهی گفته است: همه علمای ما به اجماع همین را گفته اند، و این هم مثل اصل عمامه است، زیرا روایات وارد شده درباره آن اختصاص به حال نماز ندارد. در منتهی پس از ذکر روایاتی می گوید: از این روایات استفاده می شود که ترک حنک در حال نماز و غیر آن کراهت دارد. آن روایات از این قرارند:

روایت کلینی و شیخ - . الکافی 6 : 460 و 461، التهذیب 1 : 197 - به طرق فراوان از امام صادق علیه السلام که فرمود: هر کس عمامه گذاشت و حنک نبست و آنگاه درد بی درمان گرفت فقط خودش را سرزنش کند.

و در من لایحضره الفقیه - . الفقیه 1 : 173 -

از آن حضرت روایت می کند: تعجب می کنم از کسی که درخواست حاجت می کند در حالی که عمامه و تحت الحنک بسته است، چرا حاجتش برآورده نمی شود! و پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: فرق بین مسلمانان و مشرکان عمامه بستن زیر چانه است. و این حکم در ابتدای اسلام بوده است. سپس می گوید: اهل خلاف نیز از آن حضرت نقل کرده اند که امر کرد دنباله عمامه را زیر چانه قرار دهند و از «اقتعاط» (نینداختن حنک عمامه در زیر حَنَک) نهی فرمود. - . اقتعط الرجل: یعنی عمامه بست و تحت الحنک نبست. و در «الاساس» عبارت «اقتعط العمامة» به این معنا دانسته که عمامه را زیر حنک نینداخته است، و از اقتعاط نهی، و به تلحّی امر کرده است. - پایان کلام من لایحضره الفقیه.

علامه رحمه الله در مختلف و متأخّران از او، از شیخ صدوق رحمه الله قول به تحریم را نقل کرده اند، و در فقیه این گونه آمده است: از مشایخمان (رض) شنیدم که می گفتند: نماز در «طابقیه» - . الطابقیة: عمامه ای که حنک ندارد. - جایز نیست. و جایز نیست که شخصِ با عمامه بدون اینکه تحت الحنک ببندد نماز بخواند. - . الفقیه 1 : 172 -

شیخ بهایی (قدس سره) می گوید: در احادیث چیزی نیافتیم که بر استحباب آن برای نماز دلالت داشته باشد، و از اینجاست که مرحوم شهید در ذکری گفته است: استحباب تحنّک عامّ است، و شاید حکم فقها به آن در کتاب­های فروع برگرفته از کلام علی بن بابویه باشد، زیرا اصحاب هرگاه از نص جواب نمی گرفتند به آنچه در کلام او آمده بود تمسّک می کردند، پس بهتر این است که در همه وقت بر تحنّک مواظبت شود، و هر کس تحنّک نکرده و می خواهد نماز بخواند اولی آن است که تحنّک را مستحبّ فی نفسه قصد کند نه اینکه برای نماز مستحب است. پایان نقل قول.

**[ترجمه]

أقول

یمکن أن یستدل لذلک بما رواه

الْکُلَیْنِیُّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: طَلَبَةُ الْعِلْمِ ثَلَاثَةٌ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ صَاحِبُ الْفِقْهِ وَ الْعَقْلِ ذُو کَآبَةٍ وَ حَزَنٍ وَ سَهَرٍ قَدْ تَحَنَّکَ فِی بُرْنُسِهِ وَ قَامَ اللَّیْلَ فِی حِنْدِسِهِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

و فیه أیضا ما تری.

و لنرجع إلی معنی التحنک فالظاهر من کلام بعض المتأخرین هو أن یدیر جزء من العمامة تحت حنکه و یغرزه فی الطرف الآخر کما یفعله أهل البحرین فی زماننا و یوهمه کلام بعض اللغویین أیضا و الذی نفهمه من الأخبار هو إرسال طرف العمامة من تحت الحنک و إسداله کما مر فی تحنیک المیت و کما هو المضبوط عند سادات بنی الحسین علیه السلام أخذوه عن أجدادهم خلفا عن سلف و لم یذکر فی تعمم الرسول و الأئمة علیهم السلام إلا هذا.

و لنذکر بعض عبارات اللغویین و بعض الأخبار لیتضح لک الأمر فی ذلک قال الجوهری التحنک التلحی و هو أن تدیر العمامة من تحت الحنک و قال الاقتعاط شد العمامة علی الرأس من غیر إدارة تحت الحنک و فی الحدیث أنه نهی عن الاقتعاط و أمر بالتلحی و قال التلحی تطویق العمامة تحت الحنک ثم ذکر الخبر و قال الفیروزآبادی اقتعط تعمم و لم یدر تحت الحنک و قال العمة الطابقیة هی الاقتعاط و قال تحنک أدار العمامة تحت حنکه و قال الجزری فیه أنه نهی عن الاقتعاط هو أن یعتم بالعمامة و لا یجعل منها شیئا تحت ذقنه و قال فیه أنه نهی عن الاقتعاط و أمر بالتلحی هو جعل بعض العمامة تحت الحنک و الاقتعاط أن لا یجعل تحت حنکه منها شیئا و قال الزمخشری فی الأساس اقتعط العمامة إذا لم یجعلها تحت حنکه ثم ذکر الحدیث و قال الخلیل فی العین یقال اقتعط بالعمامة إذا اعتم بها و لم یدرها تحت الحنک.

و أما الأخبار

فَقَدْ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ مُسَوِّمِینَ (2) قَالَ الْعَمَائِمُ اعْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ

ص: 195


1- 1. الکافی ج 1 ص 49.
2- 2. آل عمران: 125، و لفظ الآیة:« وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ- الی قوله تعالی- أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُنْزَلِینَ * بَلی إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ * وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری لَکُمْ» الخ. و الذی عندی أن العمامة کان یلبسها الناس تارة عند أسفارهم حفظا من الغبار و الصعید المرتفع من الجادة ألا یغبر رءوسهم و أشعارهم و یتلثمون بها دفعا للغبار و التراب أن یدخل فمهم و خیاشیمهم، و ربما فعلوا ذلک لئلا یعرفهم الاعداء، و هذا ظاهر من شیمتهم. و قد یکونون یتعصبون بعصابة کالعمة لاجل الوجع و غیر ذلک کما فعلوا ذلک بعد خروجهم من الحمام. و أمّا عند الحرب، فقد کان علامة یعلم بها الشجعان و الابطال کما قال الشاعر: أنا ابن جلا و طلاع الثنایا***متی أضع العمامة تعرفونی و ربما یعلمون بریش النعام کما هو سیرة أبطال الاعاجم فی الحرب و قد فعل ذلک حمزة سید الشهداء فی حرب أحد و أمّا الزبیر و کان من الابطال تعمم بعمامة بیضاء، و أبو دجانة الأنصاریّ تعمم بعصابة حمراء، لم یعلم غیرهم الا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، عممه الاصحاب حین خروجه من المدینة الی أحد علی ما صرّح به الواقدی. و أشار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی علیّ علیه السلام أن یتعمم بعمامة الابطال، فتعذر باعوازه، فأمره أن یعلم رأسه بصوف، ففتل علیه السلام صوفا و عصب به رأسه کالعمامة امتثالا لامره( ص)، و الظاهر أنّها کانت کالعمة الطابقیة. و عندی أنه- نفسی لروحه الفداء- کان یتهضم أن یعد نفسه فی الابطال خصوصا مع صغر سنه، ما قرب العشرین من عمره و عدم خوضه غمرات الحروب بعد، حتی أنه صلوات اللّه الرحمن علیه لم یعلم رأسه بالعمامة و لا غیرها فی غزوة الخندق، مع أنّه قد شوهد منه یوم بدر ما لم یشاهد من سائر الابطال، و تثبته و ربط جأشه فی حرب أحد و مواساته للنبی صلّی اللّه علیه و آله حتّی قیل لا سیف الا ذو الفقار و لا فتی الا علی. لکنه لما- قام صلّی اللّه علیه- الی مبارزة عمرو بن عبد ود، أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عمامته السحاب من رأسه الشریف- و کان معلما به- فعمم به علیّا علیه السلام و أرسل طرفا منها الی صدره و طرفا منها الی خلفه و قال: هکذا تیجان الملائکة، یرید بذلک ما یجعل علی الرأس علامة یعرف بها لا اکلیل الملک، و لذلک قیل: العمائم تیجان العرب، و الا فالعرب متی کانوا ملوکا حتّی یکون تیجانهم العمائم، مع أنهم کانوا یلبسونها فی الاسفار و الغزوات و الغارات و الحمامات. و أمّا فی بدر، فلم یکن معشر المسلمین متخذین أهبة القتال، بل کانوا خارجین طلبا للعیر یودون أن غیر ذات الشوکة تکون لهم، فلم یتعلم بالعمامة یومئذ الا زبیر بن العوام، و لما نزلت الملائکة نصرة لهم فی زی الابطال مع العمائم البیض، کان یفتخر بذلک. و انما نزلت الملائکة کذلک ترعیبا لقریش، کما نزلت یوم حنین مع العمائم الحمر: لما صف المسلمون مع قلة عددهم و اعواز الاسلحة و الفرس بینهم، توهمت قریش أن یکون للمسلمین کمین فبعثوا عمیر بن وهب الجمحی فاستجال بفرسه حول العسکر ثمّ صوب الوادی و صعد الاتلال و رجع الیهم فقال: هم ثلاث مائة یزیدون قلیلا أو ینقصون، لیس یری لهم کمین و مدد، فتعجبت قریش من جسارة المسلمین مع هذه العدة و العدة کیف صفوا فی مقابلهم و هم زهاء عشرة آلاف و أکثرهم الابطال، و لما اطمأنوا أن لا مدد للمسلمین تجرأ أبو جهل فقال: احملوا علیهم، ما هم الا أکلة رأس، و لو بعثنا الیهم عبیدنا لاخذوهم أخذا بالید. فلما التقی الجمعان، و حمی الوطیس، نزلت خمسة آلاف من الملائکة مسومین، فتراءت فی أعین المشرکین أن جما غفیرا من الابطال معلمین بعلامة الشجعان انحدرت من أعلی الوادی کالسیل، یهجمون علیهم فلم تر قریش الا و أن هذا الجم الغفیر من الشجعان کان کمینا للمسلمین و مددا لهم علی قریش فصفروا استهم و انتفخ سحرهم و انهزموا مدبرین لا یلوون علی شی ء و هکذا تنزلت الملائکة یوم حنین معلمین بالعمائم الحمر و أرعبوا المشرکین. هذا شأن نزول الملائکة مسومین بتیجان العمائم علامة الابطال، الا أن الملائکة کانوا قد أرسلوا طرف العمامة ارسالا، و شأن العرب و منهم قریش أنهم کانوا یعلمون بالعمائم یغتبطون اغتباطا، فنهی رسول اللّه عن کل عمّة- اذا کانت العمة للغزو- الا بزی الملائکة؛ و نهی عن العمة الطابقیة لذلک، و أمّا إذا لم یکن العمة للحرب، بل کان فی السفر للحفظ عن الغبار و التراب الصاعد، فالسیرة المعروفة عندهم التلحی بالعمائم تحت الحنک و فوق اللحی شبه اللثام حائدا عن الغبار و مضاره، و لم یرد من نزول الملائکة و لا غیره ما ینافی هذه السیرة، الا ما أیدته الاخبار الکثیرة بأن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أمر بالتلحی و ادارة العمامة تحت الحنک. فاذا تحرر محل النزاع و محط الأحادیث و موارد الاخبار فعلیک بمراجعة أخبار الباب.

ص: 196

ص: 197

وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ اعْتَمَّ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ (1).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْعَمَائِمُ الْبِیضُ الْمُرْسَلَةُ یَوْمَ بَدْرٍ(2).

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَمَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام بِیَدِهِ فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ قَصَّرَهَا مِنْ خَلْفِهِ قَدْرَ أَرْبَعِ أَصَابِعَ ثُمَّ قَالَ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا تِیجَانُ الْمَلَائِکَةِ(3).

وَ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ الْعِیدُ بَعَثَ الْمَأْمُونُ إِلَی الرِّضَا علیه السلام یَسْأَلُهُ أَنْ یَرْکَبَ وَ یَحْضُرَ الْعِیدَ وَ یُصَلِّیَ وَ یَخْطُبَ فَبَعَثَ إِلَیْهِ الرِّضَا علیه السلام یَسْتَعْفِیهِ فَأَلَحَّ عَلَیْهِ فَقَالَ إِنْ لَمْ تَعْفُنِی خَرَجْتُ کَمَا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ اخْرُجْ کَیْفَ شِئْتَ فَسَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَامَ علیه السلام فَاغْتَسَلَ فَتَعَمَّمَ بِعِمَامَةٍ بَیْضَاءَ مِنْ قُطْنٍ أَلْقَی طَرَفاً مِنْهَا عَلَی صَدْرِهِ وَ طَرَفاً بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ تَشَمَّرَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

اختصرنا الحدیث (4).

و رواه المفید فی الإرشاد بسند صحیح (5).

وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ ره فِی الْمَکَارِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ عَلِیَ

ص: 198


1- 1. الکافی ج 6 ص 460.
2- 2. الکافی ج 6 ص 461.
3- 3. الکافی ج 6 ص 461.
4- 4. الکافی ج 2 ص 489 فی حدیث طویل.
5- 5. الإرشاد ص 293.

بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ عَلَیْهِ عِمَامَةٌ سَوْدَاءُ قَدْ أَرْسَلَ طَرَفَیْهَا بَیْنَ کَتِفَیْهِ (1).

و قال السید بن طاوس قدس سره

رُوِّینَا عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ أَحْمَدَ بْنِ عُقْدَةَ فِی کِتَابِهِ الَّذِی سَمَّاهُ کِتَابَ الْوَلَایَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بِشْرٍ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَعَمَّمَهُ وَ أَسْدَلَ الْعِمَامَةَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ قَالَ هَکَذَا أَیَّدَنِی رَبِّی یَوْمَ حُنَیْنٍ بِالْمَلَائِکَةِ مُعَمَّمِینَ قَدْ أَسْدَلُوا الْعَمَائِمَ وَ ذَلِکَ حَجْزٌ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(2).

وَ قَالَ فِی الْحَدِیثِ الْآخَرِ: عَمَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ عِمَامَةً سَدَلَهَا بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ قَالَ هَکَذَا أَیَّدَنِی رَبِّی بِالْمَلَائِکَةِ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَالَی اللَّهُ مَنْ وَالاهُ وَ عَادَی اللَّهُ مَنْ عَادَاهُ.

ثم قال السید أقول هذا لفظ ما رویناه أردنا أن نذکره لتعلم وصف العمامة فی السفر الذی تخشاه انتهی کلامه ره (3).

و أقول لم یتعرض فی شی ء من تلک الروایات لإدارة العمامة تحت الحنک علی الوجه الذی فهمه أهل عصرنا مع التعرض لتفصیل أحوال العمائم و کیفیتها و قوله صلی الله علیه و آله و ذلک حجز بین المسلمین و المشرکین مشیرا إلی السدل فی هذا الخبر وقع مکان قوله صلی الله علیه و آله الفرق بین المسلمین و المشرکین التلحی بالعمائم و أکثر کلمات اللغویین أیضا لا تأبی عما ذکرنا إذ إدارة رأس العمامة من خلف إلی الصدر إدارة أیضا بل کلام الجزری و الزمخشری حیث قالا إن لا یجعل شیئا منها تحت حنکه فیما ذکرنا أظهر و الظاهر من کلام السید أیضا أن فهمه موافق لفهمنا لأنه قال أولا الفصل الثانی فیما نذکره من التحنک للعمامة عند تحقق عزمک علی السفر لتسلم من الخطر ثم قال بعد إیراد الروایتین ما قدمنا ذکره فظهر أنه فسر التحنک بما ورد شرحه فی الروایتین من إسدال العمامة.

ص: 199


1- 1. مکارم الأخلاق ص 138.
2- 2. أمان الاخطار ص 91.
3- 3. أمان الاخطار ص 91.

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ وَ الشَّیْخُ (1) عَنْ عُثْمَانَ النَّوَّاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی أَغْسِلُ الْمَوْتَی قَالَ أَ وَ تُحْسِنُ قُلْتُ إِنِّی أَغْسِلُ فَقَالَ إِذَا غَسَلْتَ فَارْفُقْ بِهِ وَ لَا تَغْمِزْهُ وَ لَا تَمَسَّ مَسَامِعَهُ بِکَافُورٍ وَ إِذَا عَمَّمْتَهُ فَلَا تُعَمِّمْهُ عِمَّةَ الْأَعْرَابِیِّ قُلْتُ کَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ خُذِ الْعِمَامَةَ مِنْ وَسَطِهَا وَ انْشُرْهَا عَلَی رَأْسِهِ ثُمَّ رُدَّهَا إِلَی خَلْفِهِ وَ اطْرَحْ طَرَفَیْهَا عَلَی صَدْرِهِ.

و کذا سائر أخبار تعمیم المیت لیس فی شی ء منها غیر إسدال طرفی العمامة علی صدره کما عرفت فی باب التکفین فلو فعل ذلک فی جمیع الأوقات أو عند الصلوات لا بقصد الخصوص کان أولی و لو جمع بینهما کان أحوط.

**[ترجمه]می توان برای این حکم به مرفوعه کلینی استدلال نمود که از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «طالبان علم سه دسته اند... و حدیث را ادامه داده تا اینجا که می گوید: و صاحب فقه و عقل که گرفتار حزن شدید و اندوه و بی خوابی است و در شب تحت الحنک انداخته و در تاریکی شب به عبادت ایستاده است... تا آخر روایت. - . الکافی 1 : 49 - که در آن هم اشکالی که می بینی وجود دارد.

اکنون باید به معنای «تحنّک» رجوع کنیم؛ ظاهر کلام بعضی متأخّران آن است که تحنّک به معنای گرداندنِ قسمتی از عمامه در زیر چانه (حنَک) و داخل کردن آن در طرف دیگر است، مانند مردم بحرین در زمان کنونی. کلام بعضی از اهل لغت نیز تا حدودی همین معنا را می رساند. معنایی که ما از روایات برداشت می کنیم این است که تحنّک یعنی انداختن یک طرف عمامه زیر چانه و رها کردنِ آن؛ همان طور که در تحنیک میّت گذشت و سادات حسینی هم نسل به نسل این گونه تحت الحنک بستن را از اجدادشان فراگرفته و می بندند، و در عمامه بستن رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام هم فقط همین روش ذکر شده است.

اکنون برخی از عبارات لغویان و بعضی روایات را ذکر می کنیم تا برای خوانندگان مطلب روشن گردد. جوهری گفته است: تحنّک یعنی تَلَحّی، به این صورت که عمامه را از زیر چانه بگردانی. نیز می گوید: اِقتعاط یعنی بستن عمامه روی سر بدون گرداندن زیر چانه. و در حدیث آمده است که: از اقتعاط نهی فرمود و امر به تلَحّی کرد. و می گوید: تلحّی یعنی انداختن عمامه به زیر چانه به صورت طوق. آنگاه روایت را ذکر کرده است. فیروزآبادی می گوید: اقتَعَطَ یعنی عمامه بست اما تحت الحنک را زیر چانه نینداخت. و گفته است: «العَمّة الطابقیة» همان اقتعاط است. و می گوید: تحنَّکَ یعنی عمامه را زیر چانه اش گرداند. و جزری گفته است: پیامبر از اقتعاط نهی کرد، یعنی از بستن عمامه به طوری که چیزی از آن را زیر چانه نیندازند، و گفته است پیامبر از اقتعاط نهی کرد و امر به تلحّی کرد، یعنی اینکه مقداری از عمامه را زیر چانه ببرند و اقتعاط یعنی اینکه چیزی از عمامه را زیر چانه نبرد. زمخشری در اساس البلاغه گفته است: «اقتَعَط العمامه» یعنی عمامه را زیر چانه نبرد، و آنگاه روایت را ذکر می کند. خلیل در کتاب العین می گوید: گفته می شود که «اقتعطَ بالعمامه» یعنی عمامه ببندد و آن را زیر چانه اش نگرداند .

و امّا روایات:

کلینی به سند صحیح از امام رضا علیه السلام روایت می کند که در تفسیر «مُسَوِّمِینَ» - . آل عمران / 125 - فرمود: مقصود عمامه هاست؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله عمامه بست و آن را از جلو و پشت خودش رها کرد، جبرئیل نیز عمامه گذاشت و آن را از جلو و پشت رها کرد. - . الکافی 6 : 460 -

و از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در روز بدر فرشته ها عمامه سفید بسته و آن را باز گذاشته بودند. - . همان 6 : 461 -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله با دست خود برای علی علیه السلام عمامه گذاشت و آن را از جلو آویزان کرد و از پشت به اندازه چهار انگشت کوتاه کرد. سپس به او فرمود: برگرد! برگشت، بعد فرمود: رو کن! رو کرد؛ آنگاه فرمود: تاج­های فرشتگان هم همینطور است. - . همان -

و از یاسر خادم نقل کرده اند که گفت: وقتی روز عید شد، مأمون دنبال امام رضا علیه السلام فرستاد و از ایشان خواست تا سوار شود و برای نماز عید حاضر گردد و نماز و خطبه را بخواند. امام رضا علیه السلام پیکی به سوی او فرستاد و خواست تا ایشان را از این کار معاف بدارد. امّا مأمون اصرار ورزید. امام فرمود: اگر مرا معاف نمی داری من همانطور خارج می شوم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام خارج شدند. مأمون گفت: هرطور خواستی خارج شو... و روایت را ادامه می دهد تا اینجا که می گوید: وقتی خورشید طلوع کرد امام علیه السلام برخاست، غسل کرد، عمامه پنبه ای سفیدی پوشید، یک طرف آن را روی سینه و یک طرف را از پشت بین دو کتفش انداخت و آماده شد... تا آخر روایت.

ما روایت را به اختصار آوردیم. - . همان 2 : 489 -

مفید این روایت را به سند صحیح در ارشاد ذکر کرده است. - . الإرشاد : 293 -

طبرسی رحمه الله در مکارم الاخلاق روایت می کند که امام علی بن الحسین علیه السلام وارد مسجد شد در حالی که عمامه ای سیاه پوشیده بود و دو سر آن را بین دو کِتفش رها کرده بود. - . مکارم الاخلاق : 138 -

سید بن طاوس (قدس سره) گوید: ابوالعباس احمد بن عُقده در کتاب خود بنام «کتاب الولایة» با ذکر سند از عبدالله بن بشر - صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله - روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم نزد علی علیه السلام فرستاد، بر سر او عمامه گذاشت و عمامه را بین دو کتف او رها گذاشت و فرمود: این گونه پروردگارم مرا در روز حُنین به وسیله فرشتگانی تأیید فرمود که عمامه داشتند و آنها را رها گذاشته بودند، و آن میزان تشخیص مسلمانان از مشرکان است... تا آخر روایت. - . أمان الاخطار : 91 -

و در حدیث دیگر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم برای علی عمامه ای بست و آن را بین دو کتفش رها گذاشت و فرمود: این گونه پروردگارم مرا به وسیله فرشتگان تأیید فرمود. سپس دست علی را گرفت و گفت: ای مردم هر کس من مولای اویم این علی نیز مولای اوست، خداوند دوست دارد هر کسی که او را دوست دارد و دشمن دارد هر کسی با او دشمنی ورزد.

پس از این سید بن طاوس می گوید: می گویم: این عین روایتی است که به ما رسیده و آن را ذکر کردیم تا بدانی در سفری که از آن ترس داری، عمامه چگونه است. پایان کلام سید. - . همان -

مؤلف گوید: در هیچ کدام از این روایت­ها با اینکه وضعیت و چگونگی عمامه ها مطرح شده، بحثی از گرداندن عمامه در زیر چانه به طوری که امروزی ها فهمیده اند، نبود .

و کلام پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود «آن میزان تشخیص مسلمانان از مشرکان است» اشاره به رها کردن عمامه است که به جای این جمله آمده است «فرق میان مسلمانان و مشرکان عمامه بستن زیر چانه است». و اکثر گفته های اهل لغت نیز مخالف آنچه ما ذکر کردیم نیست، زیرا گرداندن سر عمامه از پشت به سمت سینه نیز گرداندن محسوب می شود، بلکه کلام جزری و زمخشری که گفتند «یعنی قسمتی از آن را زیر چانه اش قرار ندهد»، در چیزی که ما گفتیم اظهر است. از کلام سید بن طاوس نیز این گونه ظاهر است که ایشان هم همانی را فهمیده که ما فهمیدیم، زیرا اولاً گفته است: فصل دوم در آنچه که از تحنّک برای عمامه هنگام عزم سفر به منظور سلامت از خطرها ذکر می کنیم. آنگاه پس از ذکر دو روایتی که ما پیشتر آوردیم می گوید: پس با شرحی که در دو روایت آمد روشن شد که «تحنّک» یعنی رها ساختن عمامه.

کلینی و شیخ - . الکافی 3 : 144، التهذیب 1 : 88 - از عثمان نَوّاء روایت کرده اند که گفت: کار من مرده شویی است. فرمود: این کار را خوب بلدی؟ گفتم: شغلم این است. فرمود: وقتی غُسل می دهی با مرده مدارا کن، او را فشار نده، در گوش­هایش کافور نکش، اگر برایش عمامه گذاشتی، عمامه را مانند بادیه نشین­ها مپیچ. گفتم: چگونه ببندم؟ فرمود: وسط عمامه را روی سرش پهن کن و بعد آن را به پشت سرش برگردان و دو طرف آن را روی سینه بینداز.

به همین ترتیب در دیگر روایاتِ عمامه بستن برای مرده هم - چنانچه در باب تکفین دانستی - جز انداختنِ دو طرف عمامه بر روی سینه چیزی نیامده است، پس وقتی در تمام اوقات به همین صورت ببندد یا در نمازها بدون قصد خصوصیت ببندد بهتر است، و احوط آن است که بین این دو حالت جمع نماید .

**[ترجمه]

«4»

الْمَنَاقِبُ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ عِلَّةِ مَا یُصَلَّی فِیهِ مِنَ الثِّیَابِ فَقَالَ إِنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا کَانَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّ جَسَدَهُ وَ ثِیَابَهُ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ حَوْلَهُ یُسَبِّحُ (2).

**[ترجمه]مناقب آل ابی طالب: از امیر مؤمنان علیه السلام درباره علت لباس­هایی که با آن نماز می­خوانند پرسیدند؛ ایشان فرمود: انسان وقتی در نماز است، بدن، لباس­ها و هر چیزی که اطراف اوست تسبیح می گویند. - . مناقب آل أبی طالب 2 : 377 -

**[ترجمه]

«5»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَّامٍ بِأَسَانِیدَ مُتَّصِلَةٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ لِبْسَتَیْنِ اشْتِمَالِ الصَّمَّاءِ وَ أَنْ یَلْتَحِفَ (3)

الرَّجُلُ بِثَوْبٍ لَیْسَ بَیْنَ فَرْجِهِ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ شَیْ ءٌ.

قال الأصمعی اشتمال الصماء عند العرب أن یشتمل الرجل بثوبه فیجلل به جسده کله و لا یرفع منه جانبا فیخرج منه یده و أما الفقهاء فإنهم یقولون هو أن یشتمل الرجل بثوب واحد لیس علیه غیره ثم یرفعه من أحد جانبیه فیضعه علی منکبه یبدو منه فرجه، وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام:(4) الْتِحَافُ الصَّمَّاءِ هُوَ أَنْ یُدْخِلَ الرَّجُلُ رِدَاءَهُ تَحْتَ إِبْطِهِ ثُمَّ یَجْعَلَ طَرَفَیْهِ عَلَی مَنْکِبٍ وَاحِدٍ.

و هذا هو التأویل الصحیح

ص: 200


1- 1. الکافی ج 3 ص 144، التهذیب ج 1 ص 88.
2- 2. مناقب آل أبی طالب ج 2 ص 377.
3- 3. فی المصدر: أن یحتبی.
4- 4. کانه- رحمه اللّه- ناظر الی الحدیث الآتی.

دون ما خالفه (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: قاسم بن سلّام با سندهای متّصل به پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده است که ایشان از از دو نوع پوشش نهی نمود: یکی «اشتمال الصّمّاء» و دیگر آنکه مرد لباسی به دور خود بپیچد که بین عورتش و آسمان حائلی نباشد. اصمعی گوید: «اشتمال الصّمّاء» در عُرف عرب آن است که مرد لباس خود را طوری به تن کند که تمام بدنش به آن پوشانده شود، و هیچ طرف از آن را نمی­تواند بالا ببرد که دستش را از آن بیرون آورد. و اما فقهاء گویند «اشتمال الصّمّاء» آن است که مرد فقط یک لباس بپوشد و غیر آن چیزی دیگر به تن نداشته باشد، بعد آن را از یک گوشه اش بلند کند و بر دوش خود بیندازد و از آن جهت عورتش پیدا شود. و امام صادق علیه السلام فرمود: جامه به خود پیچیدن (صمّاء) آن است که مرد ردایش را زیر بغل خود داخل نماید، بعد دو طرف آن را جمع کند و بر روی یک دوش خود بیندازد، و این تأویل درست می باشد و غیر آن صحیح نیست. - . معانی الاخبار : 281 -

**[ترجمه]

«6»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِیَّاکَ وَ الْتِحَافَ الصَّمَّاءِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الصَّمَّاءُ قَالَ أَنْ تُدْخِلَ الثَّوْبَ مِنْ تَحْتِ جَنَاحِکَ فَتَجْعَلَهُ عَلَی مَنْکِبٍ وَاحِدٍ(2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: زراره روایت می کند که امام باقر علیه السلام فرمود: بر حذر باش از پوشیدن لباس به طور «صمّاء». گوید: گفتم: «صمّاء» چیست؟ فرمود: یعنی یک سوی لباس را از زیر بغلت داخل کنی و آن سوی دیگر را بر روی یکی از شانه هایت قرار دهی. - . همان : 390، الکافی 3 : 394 -

**[ترجمه]

«7»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَؤُمُّ بِقَوْمٍ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یَتَوَشَّحَ قَالَ لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ بِقَوْمٍ وَ هُوَ مُتَوَشِّحٌ فَوْقَ ثِیَابِهِ وَ إِنْ کَانَتْ عَلَیْهِ ثِیَابٌ کَثِیرَةٌ لِأَنَّ الْإِمَامَ لَا یَجُوزُ لَهُ الصَّلَاةُ وَ هُوَ مُتَوَشِّحٌ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: عمّار گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که امام جماعت قومی شده است، آیا می تواند لباس را زیر بغل خود درآورد و بر ران خود بیاویزد؟ فرمود: کسی که امام جماعت می شود نباید روی لباس­هایش جامه ای را به صورت حمایل به تن کند اگر چه لباس­هایش زیاد باشند، زیرا کسی حق ندارد امام جماعت شود در حالی که لباس را زیر بغل خود درآورده و بر ران خود آویخته است؟. - . علل الشرائع 2 : 18 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی مَسْرُوقٍ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا کُرِهَ التَّوَشُّحُ فَوْقَ الْقَمِیصِ لِأَنَّهُ مِنْ فِعْلِ الْجَبَابِرَةِ(4).

**[ترجمه]علل الشرائع: هیثم بن واقد روایت می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: پوشیدن «وشاح» (پارچه ای که بصورت حمایل می پوشند) روی پیراهن کراهت دارد، زیرا از جمله کارهای ظالمان است. - . همان 2 : 19 -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ مَا الْعِلَّةُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ وَ هُوَ مُتَوَشِّحٌ فَوْقَ الْقَمِیصِ قَالَ لِعِلَّةِ التَّکَبُّرِ فِی مَوْضِعِ الِاسْتِکَانَةِ وَ الذُّلِ (5).

**[ترجمه]علل الشرائع: از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده که از ایشان درباره علّت منع مَرد از نماز با وِشاح روی پیراهن سؤال شد، فرمود: به علت تکبّر در جایی که موضع فروتنی و مذلّت است. - . همان -

**[ترجمه]

«10»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ فِی قَمِیصٍ مُتَوَشِّحاً

ص: 201


1- 1. معانی الأخبار ص 281 فی حدیث طویل.
2- 2. معانی الأخبار: 390 باب نوادر الکتاب تحت الرقم 32، و تراه فی الکافی ج 3 ص 394.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 18 فی حدیث.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 19.
5- 5. علل الشرائع ج 2 ص 19.

بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ أَفْعَالِ قَوْمِ لُوطٍ(1).

**[ترجمه]الخصال: ابوبصیر و محمد بن مسلم از امام صادق و ایشان از پدرانش از امیرمؤمنان علیهم السلام روایت می کنند که فرمود: مرد نباید پیراهنش را به صورت وِشاح (حمایل) بپوشد و نماز بخواند، زیرا این کار از عادات قوم لوط بود. - . الخصال 2 : 164 -

**[ترجمه]

«11»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ الْمَلِکِ الْقُمِّیُّ فَقَالَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَشْرَبُ وَ أَنَا قَائِمٌ فَقَالَ إِنْ شِئْتَ قَالَ فَأَشْرَبُ بِنَفَسٍ وَاحِدٍ حَتَّی أَرْوَی قَالَ إِنْ شِئْتَ قَالَ فَأَسْجُدُ وَ یَدِی فِی ثَوْبِی قَالَ إِنْ شِئْتَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّی وَ اللَّهِ مَا مِنْ هَذَا وَ شِبْهِهِ أَخَافُ عَلَیْکُمْ (2).

**[ترجمه]المحاسن: عبدالله بن حجّاج گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که عبدالملک قمی خدمت ایشان آمد و گفت: خداوند شما را به سلامت بدارد، من ایستاده آب می نوشم! فرمود: اگر خواستی بنوش. گفت: به یک نفس می نوشم تا سیراب شوم، فرمود: اشکال ندارد. گفت: سجده می کنم در حالی که دستم داخل لباسم است؛ فرمود: اشکال ندارد. آنگاه امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم نگرانی من برای شما به خاطر این چیزها و امثال آن نیست. - . المحاسن : 581 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أنه یجوز للرجل أن یصلی و یده تحت ثوبه قال فی المنتهی یجوز للرجل أن یصلی و یداه تحت ثوبه و إن أخرجهما کان أولی

لِمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (3)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ لَا یُخْرِجُ یَدَیْهِ مِنْ ثَوْبِهِ فَقَالَ إِنْ أَخْرَجَ یَدَیْهِ فَحَسَنٌ وَ إِنْ لَمْ یُخْرِجْ فَلَا بَأْسَ.

و لا یعارض هذا ما رواه

الشَّیْخُ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِ (4)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ یُدْخِلُ یَدَیْهِ فِی ثَوْبِهِ قَالَ إِنْ کَانَ ثَوْبٌ آخَرُ إِزَارٌ أَوْ سَرَاوِیلُ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فَلَا یَجُوزُ ذَلِکَ وَ إِنْ أَدْخَلَ یَداً وَاحِدَةً وَ لَمْ یُدْخِلِ الْأُخْرَی فَلَا بَأْسَ.

أما أولا فلأن رواتها ضعیفة و أما ثانیا فلأنها معارضة للأصل المقتضی للجواز و أما ثالثا فلأن قوله لا یجوز یحمل علی الکراهیة لاحتماله ذلک انتهی.

و قال فی الدروس یستحب جعل الیدین بارزتین أو فی الکمین لا تحت الثیاب.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که جایز است مرد در نماز دستش را داخل لباس کند. در منتهی گفته است: برای مرد جایز است که در نماز دستانش داخل لباسش باشد، و اولی آن است که آنها را بیرون بیاورد .

به دلیل روایت صحیحی - . التهذیب 1 : 238 - که شیخ از محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام آورده است که گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که نماز می خواند و دستانش را از لباسش بیرون نمی گذارد؛ فرمود: اگر دستانش را بیرون بیاورد خوب است و اگر هم بیرون نیاورد اشکال ندارد.

این روایت تعارضی با روایت شیخ از عمّار ساباطی - . همان - ندارد که از امام صادق علیه السلام روایت می کند: از ایشان درباره مردی پرسیدم که در نماز دستانش را داخل لباسش می کند، فرمود: اگر دستش زیر لباس دیگری مانند اِزار یا سراویل بود اشکال ندارد، امّا اگر این گونه نباشد جایز نیست، و اگر یک دستش را داخل کند و دیگری بیرون باشد اشکال ندارد.

زیرا اوّلاً: راویان روایت دوم ضعیفند. و ثانیاً: اگر هم تعارضی باشد، تعارض آن با اصلی است که مقتضیِ جواز است. و ثالثاً: عبارت «جایز نیست» حمل بر کراهت می شود، زیرا احتمال آن وجود دارد. پایان نقل قول.

و در دروس گفته است: مستحب است دو دست را بیرون یا داخل آستین کنند نه در زیر لباس.

**[ترجمه]

«12»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، وَ قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَتَوَشَّحُ بِالثَّوْبِ فَیَقَعُ عَلَی الْأَرْضِ أَوْ یُجَاوِزُهُ

ص: 202


1- 1. الخصال ج 2 ص 164.
2- 2. المحاسن ص 581.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 238.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 238.

عَاتِقَهُ أَ یَصْلُحُ قَالَ لَا بَأْسَ (1).

**[ترجمه]کتاب المسائل، قرب الاسناد: علی بن جعفر به روایت از برادرش امام موسی علیه السلام گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که لباسش را به صورت «وِشاح» (حمایل) می پوشد، و به زمین می خورد یا زیر بغل می اندازد، آیا این کار درست است؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد : 116 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«13»

الْمُقْنِعُ،: إِیَّاکَ وَ سَدْلَ الثَّوْبِ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَرَجَ عَلَی قَوْمٍ یُصَلُّونَ قَدْ أَسْدَلُوا أَرْدِیَتَهُمْ فَقَالَ مَا لَکُمْ قَدْ أَسْدَلْتُمْ ثِیَابَکُمْ کَأَنَّکُمْ یَهُودُ قَدْ خَرَجُوا مِنْ فُهْرِهِمْ یَعْنِی مِنْ بِیَعِهِمْ (2).

**[ترجمه]المُقنِع: مبادا در نماز، لباست را رها کنی؛ که امیر مؤمنان علیه السلام به قومی برخورد که رداهایشان را رها کرده بودند، پس به آنها فرمود: چرا لباستان را رها کرده اید! مانند یهودانی شده اید که تازه از معابدشان بیرون آمده اند. - . المقنع : 23 و 24 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

«14»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا کُرِهَ السَّدْلُ عَلَی الْأُزُرِ بِغَیْرِ قَمِیصٍ فَأَمَّا عَلَی الْقَمِیصِ وَ الْجِبَابِ فَلَا بَأْسَ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: حسین بن علوان از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرش نقل می کند که فرمود: رها کردن لباس بر روی اِزار و بدون پیراهن مکروه است، امّا بر روی پیراهن و جُبّه اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 54 چاپ سنگی، 73 چاپ نجف -

**[ترجمه]

تبیین: و تفصیل

اعلم أن هذه الأخبار تشتمل علی أحکام الأول المنع من اشتمال الصماء و هو أن تجلل جسدک بثوبک نحو شملة الأعراب بأکسیتهم و هو أن یرد الکساء من قبل یمینه علی یده الیسری و عاتقه الأیسر ثم یرده ثانیة من خلفه علی یده الیمنی و عاتقه الأیمن فیغطیهما جمیعا.

و ذکر أبو عبید أن الفقهاء یقولون هو أن یشتمل بثوب واحد لیس علیه غیره ثم یرفعه من أحد جانبیه فیضعه علی منکبه فیبدو منه فرجه فإذا قلت اشتمل فلان الصماء کأنک قلت اشتمل الشملة التی تعرف بهذا الاسم لأن الصماء ضرب من الاشتمال افتعال من الشملة و هو کساء یتغطی به و یتلفف فیه و المنهی عنه هو التجلل بالثوب و إسباله من غیر أن یرفع طرفه و منه الحدیث نهی عن اشتمال الصماء و هو أن یتجلل الرجل بثوبه و لا یرفع منه جانبا و إنما قیل له صماء لأنه یشد علی یدیه و رجلیه المنافذ کلها کالصخرة الصماء التی لیس فیها خرق و لا صدع و الفقهاء یقولون هو أن یتغطی بثوب واحد لیس علیه غیره ثم یرفعه من أحد جانبیه فیضعه علی منکبه فتکشف عورته.

ص: 203


1- 1. قرب الإسناد ص 116 ط نجف.
2- 2. المقنع ص 23 و 24 ط الإسلامیة.
3- 3. قرب الإسناد ص 54 ط حجر 73 ط نجف.

و قال النووی فی شرح صحیح مسلم یکره علی الأول لئلا تعرض له حاجة من دفع بعض الهوام أو غیره فیتعذر علیه أو یعسر و یحرم علی الثانی إن انکشف بعض عورته و إلا یکره و هو بمهملة و مد.

و قال فی الغریبین من فسره بما قاله أبو عبید فکراهته للتکشف و إبداء العورة و من فسره تفسیر أهل اللغة فإنه کره أن یتزمل به شاملا جسده مخافة أن یدفع منها إلی حالة سادة لنفسه فیهلک.

و قال ابن فارس هو أن یلتحف بالثوب ثم یلقی الجانب الأیسر علی الأیمن و قال فی المغرب لبسة الصماء هی عند العرب أن یشتمل بثوبه فیجلل جسده کله به و لا یرفع جانبا یخرج منه یده و قیل أن یشتمل بثوب واحد و لیس علیه إزار.

و قال الهروی هو أن یتجلل الرجل بثوبه لا یرفع منه جانبا و عن الأصمعی هو أن یشتمل بالثوب حتی یتجلل به جسده لا یرفع منه جانبا فیکون فیه فرجة یخرج منها یده.

وَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ مَسْعُودٍ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ لِأَحَدِکُمْ ثَوْبَانِ فَلْیُصَلِّ فِیهِمَا فَإِنْ لَمْ یَکُنْ إِلَّا ثَوْبٌ فَلْیَتَّزِرْ وَ لَا یَشْتَمِلِ اشْتِمَالَ الْیَهُودِ.

هو أن یجلل بدنه الثوب و یسدله من غیر أن یشیل طرفه فأما اشتمال الصماء الذی جاء فی الحدیث هو أن یجلل بدنه الثوب ثم یرفع طرفیه علی عاتقیه من أحد جانبیه فیبدو منه فرجه و قد جاء هذا التفسیر فی الحدیث و إلیه ذهب الفقهاء و فسر الأصمعی بالأول فقال هو عند العرب أن یشتمل بثوبه فیجلل به جسده کله و لا یرفع جانبا یخرج منه یده و ربما اضطجع علی هذه الحالة کأنه یذهب إلی أنه لا یدری لعله یصیبه شی ء یحتاج أن یقیه بیدیه و لا یقدر لکونهما فی ثیابه.

قلت و قد رُوِیَ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ الصَّمَّاءِ اشْتِمَالِ الْیَهُودِ فَجَعَلَهُمَا شَیْئاً وَاحِداً. انتهی.

وَ رَوَی الْعَامَّةُ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ اشْتِمَالِ الصَّمَّاءِ.

ص: 204

و هو أن یجعل وسط الرداء تحت منکبه الأیمن و یرد طرفه علی الأیسر

و عن ابن مسعود قال نهی النبی أن یلبس الرجل ثوبا واحدا یأخذ بجوانبه عن منکبیه یدعی تلک الصماء.

و عن بعض الشافعیة هو أن یلتحف بالثوب ثم یخرج یدیه من قبل صدره فتبدو عورته.

أقول:

هذا کلام اللغویین و فقهاء المخالفین فی تفسیر الصماء و أما فقهاؤنا فقال الشیخ فی المبسوط و النهایة هو أن یلتحف بالأزر و یدخل طرفیه تحت یده و یجمعهما علی منکب واحد کفعل الیهود و هو المشهور بین الأصحاب و المراد بالالتحاف ستر المنکبین و قال ابن إدریس فی السرائر و یکره السدل فی الصلاة کما یفعل الیهود و هو أن یتلفف بالإزار و لا یرفعه علی کتفیه و هذا تفسیر أهل اللغة فی اشتمال الصماء و هو اختیار السید المرتضی.

فأما تفسیر الفقهاء لاشتمال الصماء الذی هو السدل قالوا هو أن یلتحف بالإزار و یدخل طرفیه من تحت یده و یجعلهما جمیعا علی منکب واحد و مقتضی کلامه اتحاد السدل و اشتمال الصماء خلافا للمشهور و المعتمد قول الشیخ و الأکثر موافقا للخبر.

الثانی التوشح فوق القمیص و قد ذکر أکثر الأصحاب کراهة الایتزار فوق القمیص و قد ورد الأخبار بجوازه و إنما ورد فی الأخبار النهی عن التوشح فوق القمیص کما مر و هو خلاف الاتزار قال الجوهری و الفیروزآبادی یقال توشح الرجل بثوبه و سیفه إذا تقلد بهما و نقل الجوهری عن بعض أهل اللغة أن التوشح بالثوب هو إدخاله تحت الید الیمنی و إلقاؤه علی المنکب الأیسر کما یفعل المحرم و قال فی النهایة فیه أنه کان یتوشح به أی یتغشی به فالأصل فیه من الوشاح.

و قال النووی فی شرح صحیح مسلم التوشح أن یأخذ طرف ثوب ألقاه علی منکبه الأیمن من تحت یده الیسری و یأخذ طرفه الذی ألقاه علی الأیسر تحت یده الیمنی ثم یعقدهما علی صدره مع المخالفة بین طرفیه و الاشتمال بالثوب

ص: 205

بمعنی التوشح.

و قال المحقق فی المعتبر الوجه أن التوشح فوق القمیص مکروه و أما شد المئزر فوقه فلیس بمکروه أما

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الْحَسَنِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ: کَتَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ إِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ علیه السلام هَلْ یُصَلِّی الرَّجُلُ الصَّلَاةَ وَ عَلَیْهِ إِزَارٌ مُتَوَشِّحٌ بِهِ فَوْقَ الْقَمِیصِ فَکَتَبَ نَعَمْ (1).

فمحمول علی الجواز المطلق و هو لا ینافی الکراهة.

و قال الشیخ بعد نقل الأخبار المتعارضة المراد بالأخبار المتقدمة هو أن لا یلتحف الإنسان و یشتمل به کما یلتحف الیهود و ما قدمناه أخیرا هو أن یتوشح بالإزار لیغطی ما قد کشف منه و یستر ما تعری من بدنه و احتج لهذا بما رواه

فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ سَمَاعَةَ(2)

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یشمل [یَشْتَمِلُ] فِی صَلَاتِهِ بِثَوْبٍ وَاحِدٍ قَالَ لَا یَشْتَمِلُ بِثَوْبٍ وَاحِدٍ فَأَمَّا أَنْ یَتَوَشَّحَ فَیُغَطِّیَ مَنْکِبَیْهِ فَلَا بَأْسَ.

و قال الصدوق فی الفقیه (3)

بعد أن روی الکراهة و قد رویت رخصة فی التوشح بالإزار فوق القمیص عن العبد الصالح و عن أبی الحسن و عن أبی جعفر الثانی علیه السلام و به آخذ و أفتی.

و أما جعل المئزر تحت القمیص فقد نقل العلامة الإجماع علی عدم کراهته.

وَ رَوَی الشَّیْخُ فِی الضَّعِیفِ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ(4) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الرَّجُلِ یَخْرُجُ مِنَ الْحَمَّامِ أَوْ یَغْتَسِلُ فَیَتَوَشَّحُ وَ یَلْبَسُ قَمِیصَهُ فَوْقَ الْإِزَارِ فَیُصَلِّی وَ هُوَ کَذَلِکَ قَالَ هَذَا عَمَلُ قَوْمِ لُوطٍ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ یَتَوَشَّحُ فَوْقَ الْقَمِیصِ فَقَالَ هَذَا مِنَ التَّجَبُّرِ.

و فی هذا الخبر إشعار بأن المراد بالتوشح الاتزار فیؤید ما قاله القوم

ص: 206


1- 1. التهذیب ج 1 ص 197.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 197.
3- 3. الفقیه ج 1 ص 169.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 242.

لکن لا یعارض هذا ما مر فالأظهر کراهة التوشح فوق القمیص إلا لضرورة و عدم کراهة الاتزار مطلقا و قال ابن الجنید لا بأس أن یتزر فوق القمیص إذا کان یصف ما تحته لیستر عورته.

أقول:

و یؤید ما ذکرناه من عدم کراهة الاتزار فوق القمیص و شد الوسط فوق الثوب مَا رَوَاهُ الْکَرَاجُکِیُّ فِی کَنْزِ الْفَوَائِدِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عِشْرُونَ خَصْلَةً فِی الْمُؤْمِنِ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فِیهِ لَمْ یَکْمُلْ إِیمَانُهُ إِنَّ مِنْ أَخْلَاقِ الْمُؤْمِنِ یَا عَلِیُّ الْحَاضِرُونَ لِلصَّلَاةِ وَ الْمُسَارِعُونَ إِلَی الزَّکَاةِ وَ الْمُطْعِمُونَ الْمَسَاکِینَ الْمَاسِحُونَ رَأْسَ الْیَتِیمِ وَ الْمُطَهِّرُونَ أَظْفَارَهُمْ وَ الْمُتَّزِرُونَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ (1) إِلَی قَوْلِهِ رُهْبَانٌ بِاللَّیْلِ أُسُدٌ بِالنَّهَارِ صَائِمُونَ النَّهَارَ قَائِمُونَ اللَّیْلَ الَّذِینَ مَشْیُهُمْ عَلَی الْأَرْضِ هونا [هَوْنٌ] وَ خُطَاهُمْ إِلَی الْمَسَاجِدِ وَ عَلَی أَثَرِ الْمَقَابِرِ الْخَبَرَ.

وَ عَنْ أَبِی الرَّجَاءِ مُحَمَّدِ بْنِ طَالِبٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَزْدِیِّ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِنَوْفٍ الْبِکَالِیِّ هَلْ تَدْرِی مَنْ شِیعَتِی قَالَ لَا وَ اللَّهِ قَالَ شِیعَتِیَ الذُّبُلُ الشِّفَاهِ الْخُمْصُ الْبُطُونِ الَّذِینَ تُعْرَفُ الرَّهْبَانِیَّةُ وَ الرَّبَّانِیَّةُ فِی وُجُوهِهِمْ رُهْبَانٌ بِاللَّیْلِ أُسُدٌ

بِالنَّهَارِ الَّذِینَ إِذَا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ اتَّزَرُوا عَلَی أَوْسَاطِهِمْ وَ ارْتَدَوْا عَلَی أَطْرَافِهِمْ وَ صَفُّوا عَلَی أَقْدَامِهِمْ وَ افْتَرَشُوا جِبَاهَهُمْ تَجْرِی دُمُوعُهُمْ عَلَی خُدُودِهِمْ یَجْأَرُونَ إِلَی اللَّهِ فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ الْخَبَرَ.

ثم اعلم أن أکثر الأصحاب حکموا بکراهة القباء المشدود فی غیر الحرب و اعترفوا بأن مستنده غیر معلوم و حرمه صاحب الوسیلة و قال المفید فی المقنعة

ص: 207


1- 1. المراد بالازار و الرداء فی هذا الخبر: الازار و الرداء المعروفان عندنا بثوبی الاحرام کما مرّ مرارا منا، فلا یکون فی الخبرین شاهد علی جواز الاتشاح فوق القمیص لانهم لم یکونوا یلبسون تحتهما ثوبا الا شعارا.

و لا یجوز لأحد أن یصلی و علیه قباء مشدود إلا أن یکون فی الحرب فلا یتمکن أن یحله فیجوز ذلک للاضطرار و قال الشیخ فی التهذیب بعد نقل هذه العبارة ذکر ذلک علی بن الحسین بن بابویه و سمعناه من الشیوخ مذاکرة و لم أعرف به خبرا مسندا.

و قال الشهید قدس الله روحه فی الذکری بعد نقل هذا الکلام من الشیخ قلت قَدْ رَوَی الْعَامَّةُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یُصَلِّی أَحَدُکُمْ وَ هُوَ مُحَزَّمٌ. و هو کنایة عن شد الوسط و کرهه فی المبسوط انتهی. و قال الشهید الثانی ره الظاهر أنه جعله دلیلا علی کراهة القباء المشدود من جهة النص و هو بعید لکونه علی تقدیر تسلیمه غیر المدعی و نقل فی البیان عن الشیخ کراهة شد الوسط و منهم من حمل القباء المشدود علی القباء الذی شدت إزاره و ظاهر الأخبار کراهة حل الأزرار فی الصلاة و أنه من عمل قوم لوط و لا وجه لهذا الحکم من أصله و لا مستند له و ما رواه الشهید خبر عامی لا یصلح مستندا لشی ء و الله تعالی یعلم.

الثالث سدل الثوب و حکم الأکثر بکراهته و قال العلامة فی التذکرة یکره السدل و هو أن یلقی طرف الرداء من الجانبین و لا یرد أحد طرفیه علی الکتف الأخری و لا یضم طرفیه بیده و قال الشهید فی النفلیة هو أن یلتف بالإزار فلا یرفعه علی کتفیه و قال فی الذکری بعد نقل کلام التذکرة و قال ابن إدریس باتحاده مع اشتمال الصماء و أنه قول المرتضی کما ذکرنا و جزم ابن الجنید أیضا بکراهة السدل و نسبه إلی الیهود و للعامة فیه خلاف قال ابن المنذر و لا أعلم فیه حدیثا.

و قال فی النهایة فیه أنه نهی عن السدل فی الصلاة هو أن یلتحف بثوبه و یدخل یدیه من داخل فیرکع و یسجد و هو کذلک و کانت الیهود تفعله فنهوا عنه و هذا مطرد فی القمیص و غیره من الثیاب و قیل هو أن یضع وسط الإزار علی رأسه و یرسل طرفیه عن یمینه و شماله من غیر أن یجعلهما علی کتفیه و منه حَدِیثُ عَلِیٍّ علیه السلام:

ص: 208

أَنَّهُ رَأَی قَوْماً یُصَلُّونَ قَدْ سَدَلُوا ثِیَابَهُمْ فَقَالَ کَأَنَّهُمُ الْیَهُودُ خَرَجُوا مِنْ فُهْرِهِمْ.

و قال من فهرهم أی موضع مدارسهم و هی کلمة نبطیة أو عبرانیة عربت و أصلها بهر بالباء و قال الجوهری فهر الیهود بالضم مدارسهم (1) و أصلها بهر و هی عبرانیة فعربت وَ رَوَی فِی الْمِشْکَاةِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ وَ التِّرْمِذِیِّ بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ السَّدْلِ فِی الصَّلَاةِ وَ أَنْ یُغَطِّیَ الرَّجُلُ فَاهُ.

و قال الطیبی فی شرحه السدل منهی عنه مطلقا لأنه من الخیلاء و فی الصلاة أشنع و أقبح قیل خص النهی بالمصلی لأن عادة العرب شد الإزار علی أوساطهم حال التردد فإذا انتهوا إلی المجالس و المساجد أرخوا العقد و أسبلوا الإزار حتی یصیب الأرض فإن ذلک أروح لهم و أسمح لقیامهم و قعودهم فنهوا عنه فی الصلاة لأن المصلی یشتغل بضبطه و لا یأمن أن ینفصل عنه فیکون مصلیا فی الثوب الواحد و هو منهی عنه و ربما یضم إلیه جوانب ثوبه فیصدر عنه الحرکات المتدارکة انتهی.

و قال شارح السنة السدل هو إرسال الثوب حتی تصیب الأرض و اختلف العلماء فیه فذهب بعضهم إلی کراهیة السدل فی الصلاة و قال هکذا تصنع الیهود و رخص بعض العلماء فی الصلاة قال الخطابی و یشبه أن یکونوا إنما فرقوا بین السدل فی الصلاة و خارج الصلاة لأن المصلی فی مکان واحد ثابت و غیر المصلی یمشی فیه فالسدل فی حق الماشی من الخیلاء المنهی عنه و قال أحمد إنما یکره السدل فی الصلاة إذا لم یکن علیه إلا ثوب واحد فأما إذا سدل علی القمیص فلا بأس و من لم یجوز علی الإطلاق احتج بما روی عن ابن مسعود من أسبل إزاره فی صلاته خیلاء فلیس من الله فی حل و لا حرام انتهی.

أقول:

لا یبعد أن یکون الذی نهی عنه أمیر المؤمنین علیه السلام هو أن یضع وسط الرداء علی رأسه و یرسل طرفیه فإنه أشبه بفعل الیهود و لما رواه

الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ یُرْسِلُ جَانِبَیْ ثَوْبِهِ قَالَ

ص: 209


1- 1. فی الصحاح: مدراسهم، و هو الصحیح و مدارسهم تحریف.

لَا بَأْسَ (1).

و یمکن أن یکون إرسال طرفی الرداء مطلقا مکروها کما أن جمعهما علی الیسار أیضا مکروه و إنما المستحب جمع طرفیه علی الیمین و لا ینافی لا بأس الکراهة و الأحوط ذلک تبعا للمشهور و قد مرت الأخبار و الکلام فیه.

**[ترجمه]بدان که این روایات چند حکم را دربردارند:

اوّل: منع از «اشتمال صَمّاء»، یعنی تمام بدنت را با لباست بپوشانی مانند لباس پوشیدن اَعراب، به این صورت که عَبا را از سمت راست روی دست و کتف چپ می اندازند، آنگاه آن را از پشت، روی دست و شانه راست می آورند و همه آن دو را می پوشانند.

ابوعُبید گفته است: فقهاء می گویند: اشتمال صمّاء یعنی اینکه تنها یک لباس بپوشد و لباس دیگری نداشته باشد، آنگاه آن را از یک طرف بالا بیاورد و روی شانه خود بیندازد و آلتش از آن پیدا شود. پس وقتی می گویی فلانی اشتمالِ صَمّاء کرده، مثل این است که بگویی: عبایی که به این اسم شناخته می­شود به دور خود بپیچد، زیرا صَمّاء نوعی از اشتمال (لباس به دور خود گرفتن) است، و شَمله عبایی است که خود را به آن می پوشانند و دور خود می پیچند، و آنچه که نهی شده این است که بدن را با لباس به صورت کامل بپوشاند و آن را رها کند و طرفی از آن را بالا نیاورد. و از همین باب است حدیثی که وارد شده در نهی از اشتمال صمّاء، یعنی اینکه مرد لباس بپوشد و یک طرف آن را بالا نبرد. و به آن صمّاء گویند؛ زیرا تمام راه­های بیرونی را بر دست و پای او می­بندد مانند «صخره صمّاء» که هیچ رخنه و شکافی ندارد. و فقها می گویند: اشتمال صمّاء یعنی اینکه تنها خود را با یک لباس بپوشاند و لباس دیگری نداشته باشد، پس یک طرف آن را بالا ببرد و روی شانه اش بیندازد و عورتش نمایان گردد.

نووی در شرح صحیح مسلم گوید: بنا بر تعریف اوّل مکروه است، برای اینکه حاجتی مانند دفع حشرات یا غیر آن بر او عارض نگردد و نتواند انجام دهد و یا برایش سخت باشد، و بنا بر تعریف دوم در صورتی که بعض عورتش نمایان شود حرام است وگرنه مکروه می باشد. و صمّاء با صاد و الف مدّی است.

در غریبین گفته است: هر کس اشتمال صمّاء را به معنایی که ابوعبید گفته تفسیر کند، پس کراهت آن به خاطر کشف عورت است، و هر کس آن را طبق اهل لغت تفسیر کند کراهت اشتمال صماّء به این جهت خواهد بود که چون تمام بدن را می پوشاند اگر ناگهان اتفاقی بیفتد نمی تواند خود را نجات دهد و در هلاکت می افتد.

و ابن فارس گوید: اشتمال صمّاء این گونه است که لباسی دور خود بپیچد، آنگاه طرف چپ آن را سمت راست بیندازد. در المغرب می گوید: پوشیدن صمّاء در عرب به این صورت است که لباسی را دور خود بپیچد و تمام بدنش را بپوشاند و قسمتی از آن را بالا نبرد که دستش از آن بیرون بیاید، و گفته شده که یعنی پیچیدنِ خود در یک پارچه بدون اینکه اِزاری به تن داشته باشد.

هروی گوید: اشتمال صمّاء یعنی اینکه مَرد لباسی دور خود بگیرد و قسمتی از آن را بالا ندهد. و از اصمعی نقل شده که گفت: یعنی لباسی به خود بپیچد تا تمام بدنش را بپوشاند و قسمتی از آن را بالا نزند تا رخنه ای برای بیرون آمدن دستش باشد.

حسین بن مسعود در شرح السنه از ابن عُمر روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه یکی از شما دو لباس دارد، در هر دوی آنها نماز بخواند، و اگر تنها یک لباس داشت آن را اِزار کند و مانند یهود خود را در آن نپیچد، و اشتمال این گونه است که بدنش را در لباسی بپیچد و پایین آن را بیندازد بدون اینکه یک طرف آن را بالا بیاورد. امّا اشتمال صمّاءی که در حدیث آمده آن است که بدنش را در لباسی بپیچد آنگاه دو طرف آن را روی شانه­هایش بیندازد و در نتیجه عورتش پیدا شود. این تفسیر در حدیث آمده و فقها هم همین نظر را دارند. اصمعی آن را به معنای اول تفسیر نموده و گفته است: اشتمال صمّاء در عرب یعنی اینکه خود را کاملاً در لباسش بپیچد و هیچ طرف آن را بالا ندهد که دستش بیرون بیاید، و چه بسا به همین حالت هم بخوابد، گویی وقتی راه می رود نمی داند که شاید چیزی به او برخورد کند که نیاز داشته باشد دست خود را سپر قرار دهد و چون دست­ها زیر پارچه بسته شده است، نتواند خود را حفظ کند.

می گویم

و روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله از صمّائی که اشتمال یهود است، نهی فرمود و آن دو را یکی دانست. پایان نقل قول.

و عامّه از ابوسعید خدری روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله از اشتمال صمّاء نهی فرمود؛ و آن عبارت است از اینکه وسط رداء را زیر کتف راستش کند و یک طرف آن را به سمت چپ ببرد.

و از ابن مسعود نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله نهی فرمود از اینکه مرد یک لباس بپوشد و اطراف آن را روی شانه اش بیندازد، و این کار را صمّاء گویند.

و از بعضی شافعیان نقل شده که اشتمال صمّاء یعنی خود را در لباسی بپیچد، آنگاه دو دستش را از طرف سینه بیرون آورد و عورتش مکشوف گردد.

مؤلف گوید: این سخن اهل لغت و فقهاء اهل سنت در مورد صمّاء بود. امّا فقهای ما از جمله شیخ در مبسوط و النهایة می گوید: اشتمال صمّاء یعنی اینکه خود را در ازاری بپیچد و دو طرف آن را زیر دستش داخل کرده و روی یکی از شانه هایش جمع کند، مانند یهود، و مشهور بین اصحاب همین است. مقصود از اینکه خود را می پیچد، پوشیدنِ شانه هاست. ابن ادریس در السرائر می گوید: سَدل در نماز چنانچه یهود انجام می دهند کراهت دارد، به این صورت که خود را در اِزاری بپیچد و آن را روی دو کتفش بالا نیاورد. و این تفسیر اهل لغت درباره اشتمال صمّاء است و سید مرتضی هم همین نظر را دارد.

امّا تفسیر فقها از اشتمال صمّاء به معنای سَدل این است که خود را در اِزاری بپیچد ودو طرف آن را از زیر دستش داخل کرده و هر دو را روی یکی از شانه هایش جمع نماید. این سخن اقتضا می کند که سَدل و اشتمال صمّاء یکی است، بر خلاف مشهور، و آنچه قابل اعتماد و پذیرش است، کلام شیخ و اکثر می باشد که با روایت هم تطابق دارد .

دوم: توشّح روی پیراهن. اصحاب ذکر کرده اند که ازار پوشیدن روی پیراهن کراهت دارد، و روایاتی هم در جواز آن وارد شده است. در روایات، چنانچه گذشت، نهی از توشّح روی پیراهن وارد شده که بر خلاف ازار پوشیدن است. جوهری و فیروزآبادی می گویند: وقتی مَرد لباس یا شمشیرش را حمایل کرد گفته می شود توشّح کرده. و جوهری از بعضی اهل لغت نقل کرده است که توشّح یعنی اینکه لباسش را در زیر دست راستش داخل کند و آن را روی شانه چپش بیندازد همانطور که در اِحرام انجام می دهند. و در النهایة گفته است: توشّح یعنی اینکه لباس را روی خود بیندازد، و اصل در آن وشاح است.

نَوَوی در شرح صحیح مسلم گوید: توشّح این است که یک طرف لباس را از زیر دست چپ روی شانه راست بیندازد و آن قسمتی را که روی طرف چپ انداخته زیر دست راست کند، آنگاه هر دو را روی سینه در جهت مخالف گره می زند، و اشتمال لباس همان توشّح است.

محقق در معتبر گوید: توشّح روی پیراهن کراهت دارد، امّا بستن اِزار روی پیراهن مکروه نیست. امّا روایت شیخ از حماد بن عیسی که گفت: حسن بن علی بن یقطین به امام کاظم علیه السلام در نامه ای نوشت: آیا مرد در نماز، ازار را به حالت توشّح روی پیراهن بپوشد؟ فرمود: بله - . التهذیب 1 : 197 - ،

بر جواز مطلق حمل می گردد و منافاتی با کراهت ندارد.

شیخ پس از نقل روایات متعارض می گوید: مقصود از روایات پیشین آن است که انسان [هنگام نماز] مانند یهود خود را در ملحفه نپیچد، و آنچه اخیراً گفتیم همان توشّح به اِزار است تا آنچه که از او آشکار شده و قسمت­های باز بدن را بپوشاند. دلیل این کلام روایت موثّقی است که از سماعه - . همان -

نقل شده که گفت: از آن حضرت درباره مردی سؤال کردم که در نماز فقط یک لباس دارد؛ فرمود: با یک لباس نباید اشتمال کند، امّا اگر توشّح نماید و دو شانه اش را بپوشد اشکال ندارد .

و صدوق در من لایحضر الفقیه - . الفقیه 1 : 169 - پس از اینکه کراهت را روایت کرده می گوید: و از امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام روایت شده که توشّح به اِزار روی پیراهن جایز است، من هم همین را قبول دارم و به آن فتوا می دهم.

و امّا علامه بر عدم کراهت قرار دادنِ ازار در زیر پیراهن نقل اجماع کرده است.

و شیخ روایت ضعیفی را از زیاد بن منذر - . التهذیب 1 : 242 - از امام باقر علیه السلام آورده که گفت: من نزد ایشان حاضر بودم که شخصی پرسید: مردی از حمّام بیرون می آید یا غسل می کند پس توشّح نموده و پیراهنش را روی اِزار می پوشد و به همین صورت نماز می خواند! فرمود: این کارِ قوم لوط است. راوی گوید: من گفتم: روی پیراهن توشّح می کند! فرمود: این نشانه تکبر است.

در این خبر اشاره شده که مقصود از توشّح، پوشیدنِ ازار است، که گفته های قوم را تأیید می کند.

امّا این روایت با آنچه که گذشت تعارض ندارد و اظهر آن است که توشّح روی پیراهن بدون ضرورت کراهت دارد و پوشیدنِ ازار مطلقاً مکروه نیست. ابن جنید گوید: اگر از زیر پیراهن عورت شخص پیدا باشد ایراد ندارد که برای سترِ آن روی پیراهن اِزار بندد.

مؤلف گوید: مؤیّد عدم کراهت ازار روی پیراهن و بستن آن بر کمر از روی لباس که ذکر نمودیم، روایتی است در کنز الفوائد از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بیست خوی وخصلت در مؤمن است که هر کس نداشته باشد ایمانش کامل نباشد: ای علی، از اخلاق مؤمنان آن است که در نماز جماعت حضور می یابند، برای پرداخت زکات می شتابند، مساکین را اِطعام می کنند، بر سر یتیم دست می کشند، ناخنهایشان را پاک می نمایند، به کمرشان اِزار می بندند - . مقصود از ازار و رداء در این روایت، همان ازار و رداء معروف است که برای احرام استفاده می کنیم، چنانچه بارها تذکر داده ایم. پس در این دو روایت شاهدی بر جواز «اتشاح روی پیراهن» نیست، زیرا آنها زیر ازار و رداء لباسی جز لباس زیر نمی پوشیدند. - ... تا اینجا که فرمود: راهبانِ شب و شیران روزند، روزها روزه اند و شب­ها به عبادت مشغول، روی زمین با خشوع راه می روند، و به سوی مساجد و گورستان­ها گام برمی دارند...

و حنّان بن سَدیر از پدرش و او از حضرت محمّد بن علی و ایشان از پدرش و او از جدّش علیهم السلام روایت کرد که علی علیه السلام به نوف بِکالی فرمود: آیا می دانی شیعه من کیست؟ گفت: نه به خدا سوگند. فرمود: شیعیان من خشکیده لبان و تهی شکمانند، آنان که گوشه گیری و اثر ربّانیت خدایی در چهره شان نمودار است، راهبان شب و شیران روزند، آنهایی که چون شب تار پنهانشان سازد اِزاری به کمر و ردایی بر دوش افکنند و روی پا بایستند، پیشانی بر خاک می نهند و اشک بر گونه هایشان روان شود، در پیشگاه خدا برای آزادی از دوزخ می نالند...

امّا بدان که اکثر اصحاب حکم کرده اند که بستن قبا در غیر جنگ مکروه است و اعتراف دارند که سند این حکم معلوم نیست. صاحب «الوسیله» آن را حرام دانست و مفید در المُقنعه گفته است: جایز نیست کسی با قبای بسته نماز بخواند مگر در غیر جنگ که نمی تواند آن را باز بگذارد، و این کار در حال اضطرار جایز است. و شیخ در تهذیب پس از نقل این عبارت می گوید: علی بن حسین بن بابویه آن را نقل کرده و ما نیز در مذاکرات و گفتگوها از شیوخ شنیده ایم، و من روایت مستندی درباره آن سراغ ندارم.

مرحوم شهید در ذکری پس از نقل این کلام از شیخ گفت است: می گویم: عامّه روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ کدامتان با کمرِ بسته نماز نخوانید! که کنایه از بستنِ شال به کمر دارد، و در مبسوط آن را مکروه دانسته است. پایان نقل قول .

شهید ثانی رحمه الله گوید: ظاهر آن است که ایشان از جهت اعتمادی که به نص دارد این روایت را دلیل بر کراهت بستن قبا دانسته که قولی بعید است؛ چون حتی اگر آن را بپذیریم با مدّعای ما تفاوت دارد. در کتاب البیان از شیخ کراهتِ بستنِ کمر را نقل کرده است، و برخی از فقها قبای بسته را حمل بر قبایی کرده اند که دکمه­های آن بسته شده باشد، و ظاهر روایات، کراهت بازگذاردن دکمه ها در نماز بوده و آن را عادت قوم لوط دانسته است. امّا این حکم کاملاً بی اصل و پایه است و دلیلی ندارد، و روایتی که شهید نقل کرده از اهل سنت است که برای استناد فایده ای ندارد، و خداوند عالم است.

سوم: سدل لباس، که اکثر حکم به کراهت آن داده اند. علامه در تذکره می گوید: سَدل کراهت دارد و آن عبارت است از اینکه پایین رداء را از دو طرف پایین بیندازد و هیچ کدام از دو طرفش را زیر کتف مخالف نبرد و با دستش دو طرف آن را نگیرد. شهید در نفلیه می گوید: سَدل این است که خود را داخل اِزار بپیچد و آن را روی دو کتفش نیندازد. و در ذکری پس از نقل کلام علامه در تذکره گفته است: ابن ادریس معتقد است که سَدل و اشتمال صمّاء یکی هستند و با هم تفاوت ندارند، و نظر سید مرتضی هم - چنانکه ذکر کردیم - همین است. ابن جُنید نسبت به کراهت سَدل جَزم و یقین یافته و آن را به یهود نسبت می دهد. اهل سنّت در مورد آن اختلاف نظر دارند، ابن منذر گوید: درباره سَدل حدیثی سراغ ندارم.

در النهایة می گوید: در نماز از سَدل نهی شده است، و سَدل یعنی اینکه خود را داخل لباسی بپیچد و دستش را داخل آن بگذارد و به همین صورت که دستش داخل است رکوع وسجود کند؛ یهود این کار را می کردند و از آن نهی شدند. این حالت در پیراهن و دیگر لباس­ها هم شایع است. و گفته شده: سَدل یعنی اینکه وسط اِزار را روی سر بیندازد و دو طرف آن را از چپ و راست رها کند بدون اینکه روی دو کتفش بیندازد. روایت زیر ناظر به همین معناست:

علی علیه السلام قومی را دید که نماز می خواندند و لباس­هایشان را سَدل کرده بودند، پس فرمود: مانند یهود شده اید که از مدارس و معابدشان بیرون آمده باشند .

در این روایت معبد و مدرسه یهود را «فهر» نامیده که کلمه ای نبطی یا عبری است که عربی شده است و اصل آن «بهر» می باشد. جوهری گوید: فُهر یهود مدارس آنهاست - . در الصحاح «مدراسهم» آمده که همان صحیح است و «مدارسهم» تحریف می باشد. - و اصل آن «بهر» و کلمه ای عبری می باشد که معرّب گردیده است.

در مشکاة از ابوداود و ترمذی که با ذکر سند از ابوهریره نقل کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله از سَدل در نماز و اینکه مَرد دهان خود را بپوشاند نهی فرمود.

طیّبی در شرح خود گفته است: مطلقاً از سَدل نهی شده زیرا نشانه تکبّر می باشد و تکبّر در نماز زشت تر و قبیح تر است. گفته شده که نهی از آن مخصوص نماز است، زیرا عادت عرب بر این است که در حال تردّد کمرشان را ازار می بندند و وقتی به مجالس و مساجد می رسند آن را باز نموده و پایینِ اِزار را شُل می کنند و می اندازند تا به زمین برخورد می کند، زیرا این موجب راحتی و برای نشست و برخاست آسان تر است، لذا در نماز از این کار نهی شده اند زیرا نمازگزار در نماز مشغول جمع و جور کردن آن می شود و خیالش درگیر این است که مبادا از بدنش بیفتد و فقط یک لباس در نماز برایش بماند که از خواندن نماز با یک لباس هم نهی شده است. و چه بسا در حین نماز برای نگه داشتن اطراف لباس حرکاتی از او سر بزند. پایان نقل قول.

شارح السنّه گوید: سَدل یعنی رها کردن لباس تا اینکه با زمین برخورد کند. علما در مورد حکم سَدل اختلاف دارند. برخی معتقد به کراهت آن در نماز هستند و گفته اند: شیوه یهود است، و برخی علما آن را در نماز جایز دانسته اند. خطابی گوید: قائل شدن به تفاوت میان سَدل در نماز و خارج نماز احتمالاً به این دلیل است که نمازگزار در یک مکان ثابت می ایستد، امّا غیر نمازگزار در حرکت است، پس سَدل برای غیر نمازگزار نشانه تکبّر خواهد بود و از آن نهی شده است. احمد گفته است: اگر نمازگزار فقط یک لباس دارد سَدل کراهت دارد، امّا اگر روی پیراهن سَدل کرد ایراد ندارد، و فقهایی که مطلقاً آن را جایز ندانسته اند، دلیلشان روایت ابن مسعود است که هر کس از روی تکبّر در نماز لباسش را باز بگذارد، از حلال و حرام خدا بهره ای نبرده است. پایان نقل قول.

مؤلف گوید: بعید نیست حالتی که امیرمؤمنان از آن نهی فرموده قراردادن وسط رداء روی سر و رها کردن دوطرف آن باشد که شبیه­تر به شیوه یهود است. و به دلیل روایت صدوق از ابن بُکَیر که از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کرد که در نماز دوطرف لباسش را رها و باز می گذارد؛ فرمود: اشکال ندارد. - . الفقیه 1 : 169 -

و ممکن است بازگذاشتن دو طرف رداء به طور مطلق مکروه باشد، چنانچه جمع دو طرف آن به طرف چپ نیز مکروه است، و تنها جمع کردن دو طرف آن در طرف راست استحباب دارد، و عبارت «لا بأس» منافاتی با کراهت ندارد و احوط هم همان است به تبعیت از مشهور و روایات. و نظرات در مورد آن گذشت.

**[ترجمه]

«15»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: حَدَّثَنِی مَنْ رَأَی الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ یُصَلِّی فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ حَدَّثَهُ أَنَّهُ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ(2)

قَالَ وَ صَلَّی بِنَا جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی بَیْتِهِ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ إِنَّ إِلَی جَانِبِهِ مِشْجَباً(3)

عَلَیْهِ ثِیَابٌ لَوْ شَاءَ أَنْ یَتَنَاوَلَ مِنْهَا مَا یَلْبَسُهُ لَفَعَلَ وَ أَخْبَرَ أَنَّهُ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ(4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: صَلَّی بِنَا أَبِی رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ قَدْ تَوَشَّحَ بِهِ (5).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ کَانَ یُصَلِّی فِی الثَّوْبِ الْوَاحِدِ الْوَاسِعِ (6)

وَ قِیلَ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْمُغِیرَةَ یَقُولُ- لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ إِلَّا وَ عَلَیْهِ مَعَهُ إِزَارٌ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ شَدَّ فِی وَسَطِهِ عِقَالًا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هَذَا فِعْلُ الْیَهُودِ(7).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِی الْقَمِیصِ الْوَاحِدِ الْکَثِیفِ إِذَا أَزَّرَهُ عَلَیْهِ (8).

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام أَنَّهُمَا قَالا: لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِی الْإِزَارِ(9)

ص: 210


1- 1. الفقیه ج 1 ص 169.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 175.
3- 3. المشجب و الشجاب: خشبات موثقة منصوبة توضع علیها الثیاب و تنشر.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 175.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
8- 8. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
9- 9. ما بین العلامتین زیادة من المصدر، و قد سقط عن الکمبانیّ، بعد التوجه إلیه.

أَوْ فِی السَّرَاوِیلِ إِذَا رَمَی الْمُصَلِّی عَلَی کَتِفَیْهِ شَیْئاً وَ لَوْ مِثْلَ جَنَاحَیِ الْخُطَّافِ (1).

وَ قَدْ رُوِّینَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَبْقَی عَلَی ثَوْبِهِ أَنْ یَلْبَسَهُ فِی صَلَاتِهِ فَلَیْسَ لِلَّهِ اکْتِسَاؤُهُ (2).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُصَلِّی فِی الْبُرْنُسِ (3).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْبُرْنُسُ کَالرِّدَاءِ(4).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ خَرَجَ عَلَی قَوْمٍ فِی الْمَسْجِدِ قَدْ أَسْدَلُوا أَرْدِیَتَهُمْ وَ هُمْ قِیَامٌ یُصَلُّونَ فَقَالَ مَا لَکُمْ أَسْدَلْتُمْ أَرْدِیَتَکُمْ کَأَنَّکُمْ یَهُودُ فِی بِیعَتِهِمْ إِیَّاکُمْ وَ السَّدْلَ (5).

قال المؤلف السدل أن یجعل الرجل حاشیة الرداء من وسطه علی رأسه أو علی عاتقه و یضم طرفیه علی صدره و یرسله إرسالا إلی الأرض (6).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی السَّیْفِ فَقَالَ السَّیْفُ فِی الصَّلَاةِ کَالرِّدَاءِ(7)(8).

ص: 211


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
2- 2. المصدر نفسه و زاد بعده: و عن علیّ علیه السلام أنّه نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عن اشتمال الصماء، و الصماء: الاشتمال بالثوب الواحد یجمع بین طرفیه علی شق واحد، کاشتمال البربر الیوم، قال: فالصلاة لا تجوز بذلک الاشتمال، و لکن من صلی فی ثوب واحد یتوشح به فلیجعل وسط حاشیتیه علی منکبیه و یرخی طرفیه مع یدیه ثمّ یخالف بینهما فیلقی ما علی یده الیمنی من الطرفین علی عاتقه الایسر و ما علی یده الیسری علی عاتقة الایمن و یخرج یدیه و یصلی.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 176.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.
8- 8. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: شخصی دیده بود که حسین بن علی علیه السلام در حالی که فقط یک لباس به تن دارد نماز می خواند، و آن حضرت برای وی روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیده که تنها با یک لباس نماز می خواند. - . دعائم الإسلام 1 : 175 - و گوید: در خانه جابر بن عبدالله نماز را به او اقتدا کردیم و او فقط یک لباس به تن داشت در حالی که کنارش چوب لباسی قرار داشت که به آن لباس آویزان بود و اگر می خواست می توانست یکی از آنها را بردارد و بپوشد. و روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دید که ایشان تنها با یک لباس نماز می خواند. - . همان -

و از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: به پدرم - رضوان خدا بر او باد - در نماز اقتدا کردیم در حالی که ایشان تنها یک لباس به تن داشت و توشّح نموده بود. - . همان 1 : 176 -

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که ایشان تنها با یک لباس گشاد نماز خواند. - . همان - به امام باقر علیه السلام گفتند: مُغَیره می گوید: مرد نباید در یک لباس تنها نماز بخواند مگر اینکه اِزاری هم داشته باشد، و اگر آن را هم نداشت باید عِقالی به کمر بندد. امام باقر علیه السلام فرمود: این شیوه یهود است. - . همان -

و از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: نماز در یک پیراهنی ضخیم، به شرطی که دکمه­های آن را ببندد اشکال ندارد. - . همان -

و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: نماز خواندن با اِزار و یا با شلوار در صورتی که نمازگزار چیزی مانند دو بال پرستو روی دو دوشش بیندازد اشکال ندارد. - . همان -

از علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس لباسش را نگه دارد که آن را در نماز بپوشد، پوشیدن آن برای خدا نیست. - . همان، و در ادامه آن آورده است: از علی علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله از اشتمال صمّاء نهی فرمود. و صماء یعنی پوشیدنِ خود با یک لباس به طوری که دو طرف آن به یک سمت جمع شود، مانند اشتمال امروزیِ بربرها. گوید: پس نماز با آن حالت جایز نیست، امّا کسی که با حالت «توشّح» در یک پارچه نماز می خواند باید وسط دو حاشیه آن را روی شانه هایش بیندازد و دو طرف آن را با دستانش رها سازد، آنگاه هرکدام را به طرف عکس ببرد یعنی قسمتی که دست راست است روی شانه چپ و قسمتی که در دست چپش است روی شانه راست بیندازد و دستهایش را بیرون بگذارد و نماز بخواند. -

و از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در «بُرنُس» - بارانی یا کلاه دنباله دار که ناسکان و عابدان پوشند - نماز می خواند. - . دعائم الإسلام 1 : 176 -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: بُرنُس مانند رداء است. - . همان -

و از علی علیه السلام روایت شده که در مسجد قومی را دید که رداهایشان را سَدل کرده و به نماز ایستاده اند؛ فرمود: چرا رداهایتان را سَدل کرده اید؟ مانند یهودان در معابدشان شده اید! سَدل نکنید! - . همان -

مؤلف گوید: سَدل این است که مَرد حاشیه ردایش را از وسط آن روی سر یا شانه اش بیندازد و دو طرف آن را روی سینه جمع و آن را به سمت زمین رها کند. - . همان 1 : 177 -

و روایت شده که از امام صادق علیه السلام در باره نماز با شمشیر پرسیدند، فرمود: شمشیر در نماز مانند رداء است. - . همان -

**[ترجمه]

باب 3 صلاة العراة

روایات

«1»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فِی الْعُرْیَانِ إِنْ رَآهُ النَّاسُ صَلَّی قَاعِداً وَ إِنْ لَمْ یَرَهُ النَّاسُ صَلَّی قَائِماً(1).

**[ترجمه]نوادر راوندی: با ذکر سند از حضرت موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت می کند که علی علیه السلام درباره برهنه فرمود: اگر مردم او را می بینند نشسته نماز بخواند، و اگر او را نمی بینند ایستاده بخواند. - . نوادر الراوندی : 51 -

**[ترجمه]

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ غَرِقَتْ ثِیَابُهُ فَلَا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ حَتَّی یَخَافَ ذَهَابَ الْوَقْتِ یَبْتَغِی ثِیَاباً فَإِنْ لَمْ یَجِدْ صَلَّی عُرْیَاناً جَالِساً یُومِی إِیمَاءً وَ یَجْعَلُ سُجُودَهُ أَخْفَضَ مِنْ رُکُوعِهِ فَإِنْ کَانُوا جَمَاعَةً تَبَاعَدُوا فِی الْمَجَالِسِ ثُمَّ صَلَّوْا کَذَلِکَ فُرَادَی (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالبَختری از امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت می کند که فرمود: هر کس لباسش را آب بُرده سزاوار نیست نماز بخواند تا وقتی که از فوت وقت بترسد و باید دنبال لباس بگردد، پس اگر لباس نیافت نشسته و با اشاره نماز بخواند و اشاره به سجودش را پایین تر از رکوع قرار دهد، و اگر گروهی برهنه بودند دور از هم می نشینند و همان گونه هر کدام فُرادا نمازشان را می خوانند. - . قرب الاسناد : 66 چاپ سنگی، 87 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«3»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی رَجُلٍ عُرْیَانٍ لَیْسَ مَعَهُ ثَوْبٌ قَالَ إِذَا کَانَ حَیْثُ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ فَلْیُصَلِّ قَائِماً(3).

**[ترجمه]المحاسن: عبدالله بن مسکان از امام باقر علیه السلام روایت می کند که ایشان درباره مردی که برهنه است و لباسی با خود ندارد فرمود: اگر به گونه ای است که کسی او را نمی بیند ایستاده نماز بخواند. - . المحاسن : 372 -

**[ترجمه]

«4»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قُطِعَ عَلَیْهِ أَوْ غَرِقَ مَتَاعُهُ فَبَقِیَ عُرْیَاناً وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ کَیْفَ یُصَلِّی قَالَ إِنْ أَصَابَ حَشِیشاً یَسْتُرُ بِهِ عَوْرَتَهُ أَتَمَّ صَلَاتَهُ بِرُکُوعٍ وَ سُجُودٍ وَ إِنْ لَمْ یُصِبْ شَیْئاً یَسْتُرُ بِهِ عَوْرَتَهُ أَوْمَأَ وَ هُوَ قَائِمٌ (4).

فوائد لا بد من التنبیه علیها لفهم الأخبار

الأولی یدل الأخیر علی جواز ستر العورة بالحشیش و التقیید بالضرورة و عدم الثیاب إنما وقع فی کلام السائل و اختلف الأصحاب فی ذلک فذهب الأکثر

ص: 212


1- 1. نوادر الراوندیّ ص 51.
2- 2. قرب الإسناد ص 66 ط حجر ص 87 ط نجف.
3- 3. المحاسن ص 372.
4- 4. البحار ج 10 ص 278.

منهم الشیخ و ابن إدریس و الفاضلان و الشهید فی البیان أنه مخیر بین الثوب و الورق و الحشیش و الطین و لیس شی ء منها مقیدا بحال الضرورة(1) و ذهب الشهید فی الذکری إلی التخییر بین الثلاثة الأول فإن تعذر فبالطین و فی الدروس إلی أنه یجب الستر بالثوب فإن تعذر فبالحشیش أو الورق فإن تعذر فبالطین.

و المسألة قویة الإشکال إذ المتبادر من الستر ما کان بالثیاب و الغرض من الستر و هو عدم کشف العورة حاصل فی غیرها و قد یقال بالتخییر فی الستر بین الثیاب و غیرها فی غیر حال الصلاة لعدم انتهاض الأدلة علی أکثر من ذلک و أما فی حال الصلاة فیجب تقدیم ما عدا الطین علیه تمسکان بما دل علی الانتقال إلی الإیماء من غیر اعتبار الطین و لا یخلو من قوة و إن أمکن أن یقال قوله علیه السلام و إن لم یصب شیئا یستر به عورته یشمل الطین فیمکن أن یکون ذکر الحشیش أولا علی المثال و الاحتیاط رعایة الترتیب فی الجمیع.

الثانیة الظاهر من هذا الخبر وجوب الإیماء قائما مطلقا کما ذهب إلیه ابن إدریس ره و خبر أبی البختری دل علی الصلاة جالسا مومیا مطلقا کما ذهب إلیه المرتضی رضی الله عنه و خبر النوادر و المحاسن یدلان علی ما ذهب إلیه الأکثر من أنه مع أمن المطلع یصلی قائما و مع عدمه جالسا و به یجمع بین الأخبار المختلفة أیضا و لذا مال إلیه الأکثر و روایة المحاسن صحیحة.

لکن رواها

الشَّیْخُ (2)

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی الرَّجُلِ یَخْرُجُ عُرْیَاناً فَتُدْرِکُهُ الصَّلَاةُ قَالَ یُصَلِّی عُرْیَاناً قَائِماً إِنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ فَإِنْ رَآهُ أَحَدٌ

ص: 213


1- 1. بل یظهر من قوله تعالی« وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ» فی سیاق قصة آدم و حواء علیهما السلام أن التستر بالورق و الحشیش ستر اضطراری و لذلک من علیهم بانزال الثوب و قال:« یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ» فبین أن التستر بالحشیش و الاوراق غیر کاف حال الاختیار.
2- 2. راجع التهذیب ج 1 ص 240 ط حجر ج 2 ص 365 ط نجف.

صَلَّی جَالِساً.

و هذا مرسل لکن الإرسال بعد ابن مسکان و هو ممن أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصح عنه و یمکن أن یکونا خبرین لکن روایة ابن مسکان عن الباقر علیه السلام أیضا(1) غریب و لعل فیه أیضا إرسالا.

و بالجملة أخبار التفصیل معتبرة فحمل أخبار التفصیل المطلقة علیها حسن و یمکن الجمع بین الأخبار بالحمل علی التخییر أیضا کما مال إلیه المحقق فی المعتبر استضعافا للروایة المفصلة فیمکن حمل أخبار التفصیل علی الفضیلة و الاستحباب و علی أی حال العمل بالمشهور أولی فإنه لا ینافی التخییر.

ثم الظاهر من الروایتین أنه یصلی قائما إذا لم یکن رآه فی حال الدخول فی الصلاة و إن أمکن ورود أحد بعد الدخول فیها لکن القوم فهموا کما ذکرنا.

الثالثة صرح الشیخ فی النهایة بجواز صلاة العاری مع سعة الوقت و قال المرتضی و سلار یجب أن یؤخر رجاء لحصول السترة و مال فی المعتبر إلی وجوب التأخیر مع ظن تحصیل الستر و عدمه بدونه و قربه فی الذکری و السید فی المدارک و خبر أبی البختری یدل علی الثانی لکنه قاصر عن إفادة الوجوب سندا و متنا.

الرابعة المستفاد من کلام الأصحاب و الأخبار لا سیما الخبر الأخیر أن الإیماء فی حالتی القیام و الجلوس علی وجه واحد فیجعلها من قیام مع القیام و من جلوس مع الجلوس و حکی الشهید فی الذکری عن شیخه السید عمید الدین أنه کان یقوی جلوس القائم لیومی للسجود جالسا استنادا إلی کونه حینئذ أقرب إلی هیئة الساجد فیدخل تحت فأتوا به ما استطعتم و هو ضعیف لأن الوجوب

ص: 214


1- 1. لانه من أصحاب أبی عبد اللّه و أبی الحسن موسی علیهما السلام مات فی أیامه قبل الحادثة، روی عن الکاظم و لم یرو عن أبی عبد اللّه علیه السلام الا حدیث من أدرک المشعر فقد أدرک الحجّ، کیف و عن أبی جعفر الباقر علیه السلام، زعم العیّاشیّ أنّه کان لا یدخل علی أبی عبد اللّه علیه السلام شفقة أن لا یوفیه حقّ اجلاله، فکان یسمع من أصحابه.

حینئذ انتقل إلی الإیماء فلا معنی للتکلیف بالإتیان بالممکن من السجود.

الخامسة الإیماء بالرأس للتصریح به فی روایة زرارة(1) و هو الظاهر من روایة أبی البختری کما لا یخفی فإن تعذر فبالعینین و أوجب الشهید فی الذکری الانحناء فیهما بحسب الممکن بحیث لا تبدو معه العورة و أن یجعل السجود أخفض محافظة علی

الفرق بینه و بین الرکوع و احتمل وجوب وضع الیدین و الرکبتین و إبهامی الرجلین فی السجود علی الکیفیة المعتبرة فیه و قال فی المدارک و کل ذلک تقیید للنص من غیر دلیل نعم لا یبعد وجوب رفع شی ء یسجد علیه لقوله علیه السلام فی صحیحة عبد الرحمن (2) الواردة فی صلاة المریض و یضع وجهه فی الفریضة علی ما أمکنه من شی ء انتهی و خبر أبی البختری یدل علی الأخفضیة و الأحوط العمل به.

السادسة ما ورد فی خبر أبی البختری من النهی عن الجماعة لعله محمول علی التقیة بقرینة الراوی قال فی الذکری یستحب للعراة الصلاة جماعة رجالا کانوا أو نساء إجماعا لعموم شرعیة الجماعة و أفضلیتها و منع بعض العامة من الجماعة إلا فی الظلمة حذر کشف العورة و سترها ساقط لأنا نتکلم علی تقدیر عدمه.

ثم الذی دل علیه خَبَرُ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ(3) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْمٍ قُطِعَ عَلَیْهِمُ الطَّرِیقُ وَ أُخِذَتْ ثِیَابُهُمْ فَبَقُوا عُرَاةً وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ کَیْفَ یَصْنَعُونَ فَقَالَ یَتَقَدَّمُهُمْ إِمَامُهُمْ فَیَجْلِسُ وَ یَجْلِسُونَ خَلْفَهُ فَیُومِئُ الْإِمَامُ بِالرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ یَرْکَعُونَ وَ یَسْجُدُونَ خَلْفَهُ عَلَی وُجُوهِهِمْ.

و بها عمل الشیخ فی النهایة و قال المرتضی و المفید یومی الجمیع کالصلاة فرادی و هو اختیار ابن إدریس مدعیا

ص: 215


1- 1. التهذیب ج 1 ص 305، ج 2 ص 364 ط نجف.
2- 2. التهذیب ج 3 ص 308 ط نجف.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 240 ط حجر.

للإجماع و فی المعتبر رجح مضمون الروایة لجودة سندها و یشکل بأن فیه تفرقة بین المنفرد و الجامع و قد نهی المنفرد عن الرکوع و السجود کما تقدم لئلا تبدو العورة

وَ قَدْ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ (1)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَتَقَدَّمُهُمُ الْإِمَامُ بِرُکْبَتَیْهِ وَ یُصَلِّی بِهِمْ جُلُوساً وَ هُوَ جَالِسٌ. و أطلق.

و بالجملة یلزم من العمل بروایة إسحاق أحد أمرین إما اختصاص المأمومین بهذا الحکم و إما وجوب الرکوع و السجود علی کل عار إذا أمن المطلع و الأمر الثانی لا سبیل إلیه و الأمر الأول بعید انتهی. و یمکن تأویل خبر إسحاق بما یوافق سائر الأخبار لکنه فی غایة البعد.

السابعة قال فی المعتبر لو وجد وحلا أو ماء راکدا بحیث لو نزله ستر عورته لم یجب نزوله لأن فیه ضررا و مشقة و هو کذلک مع مخالفته لظواهر الأخبار و لو أمکن العاری ولوج حفیرة و الصلاة فیها قائما بالرکوع و السجود قیل یجب لمرسلة

أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ (2)

عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْعَارِی الَّذِی لَیْسَ لَهُ ثَوْبٌ إِذَا وَجَدَ حَفِیرَةً دَخَلَهَا فَسَجَدَ فِیهَا وَ رَکَعَ وَ قِیلَ لَا.

استضعافا للروایة و التفاتا إلی عدم انصراف لفظ الساتر إلیها و المسألة لا تخلو من إشکال لکنها قلیلة الجدوی لقلة الحاجة إلیها.

ص: 216


1- 1. التهذیب ج 1 ص 305 ط حجر ج 3 ص 178 ط نجف.
2- 2. التهذیب ج 3 ص 79 ط نجف و هکذا ج 2 ص 365، و فی ط حجر ص 305 و 204.

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرده و می گوید: از آن حضرت درباره مردی سؤال کردم که گرفتار راهزنان شده یا اموالش را آب برده، پس برهنه مانده و وقت نماز هم رسیده است، چگونه نماز بخواند؟ فرمود: اگر گیاه به دست آورد عورتش را با آن بپوشاند و رکوع و سجودش را به طور کامل انجام دهد، و اگر چیزی برای سَتر عورت نیافت ایستاده و با اشاره نماز بخواند. - . بحارالانوار 10 : 278 -

نکاتی که برای فهم روایات لازم است:

اول: روایت آخر دلالت بر ستر عورت با گیاه و تقیید به حال ضرورت دارد، و فقدان لباس جزء کلام سائل بود. اصحاب در آن اختلاف نظر دارند، اکثر آنها از جمله شیخ، ابن ادریس، فاضلان (علامه و محقق) و شهید در بیان بر این عقیده اند که شخص برهنه مخیّر است بین لباس و برگ و گیاه و گِل و هیچ کدام از اینها را مقیّد به حال ضرورت نمی دانند، امّا شهید در ذکری قائل به تخییر بین سه مورد اوّل شده و گفته اگر هیچ کدام از آنها فراهم نشد، می تواند با گِل خود را بپوشاند، و در دروس نظرش این گونه است که واجب است با لباس ستر کند و اگر نتوانست با گیاه خشک یا برگ و اگر اینها هم برایش فراهم نگردید با گِل خود را بپوشاند.

اشکال این مسئله محکم و قوی است، زیرا آنچه از ستر متبادر می گردد آن است که با لباس باشد و غرض از ستر - یعنی عدم کشف عورت - هم با غیر لباس حاصل می گردد. گاهی به علت عدم قیام ادلّه به بیش از این حد، برای ستر در غیر نماز قائل به تخییر بین لباس و غیر آن شده اند، امّا در حال نماز واجب است که دیگر ساتِرها را بر گِل مقدّم بدارد، و این به خاطر تمسّک به روایتی است که دلالت بر انتقال به ایماء دارد بدون اینکه از گِل نام ببرد، و خالی از قوّت هم نیست، اگرچه ممکن است گفته شود: سخن امام علیه السلام که فرمود «اگر چیزی نیافت که عورتش را به آن بپوشاند» شامل گِل هم می شود، پس ممکن است ذکر گیاه در اول، بر سبیل مثال باشد، و البته احتیاط در این است که ترتیب در همه موارد مراعات گردد.

دوم: ظاهر از این روایت، وجوب اشاره در حال قیام به طور مطلق است، ابن ادریس رحمه الله نیز همین نظر را دارد. روایت ابوالبختری دلالت داشت که برهنه مطلقاً باید نشسته و با اشاره نماز بخواند، که سید مرتضی رحمه الله به همین فتوا داده است. روایت نوادر و المحاسن بر قول اکثر دلالت دارند، یعنی در صورتی که دیگری او را نبیند، ایستاده نماز بخواند و در غیر این صورت نشسته بخواند، و با این نظر بین روایات مختلف جمع می توان کرد. لذا اکثر فقها به این نظر رفته اند. و روایت المحاسن صحیحه است.

اما شیخ - . ر.ک: التهذیب 1 : 240 چاپ سنگی، 2 : 365 چاپ نجف - آن را به صورت مُرسَل از عبدالله بن مسکان از بعض اصحابش از امام صادق علیه السلام آورده است که ایشان درباره مردی که برهنه بیرون می رود و وقت نماز فرا می رسد فرمود: اگر کسی او را نمی بیند برهنه و ایستاده نماز بخواند و اگر او را می بینند نشسته نماز بخواند.

امّا اِرسال آن پس از ابن مسکان است و او از کسانی می باشد که قوم بر تصحیح روایات او اجماع دارند[یعنی از اصحاب اجماع است]. و ممکن است دو روایت باشد، امّا روایت کردنِ ابن مسکان از امام باقر علیه السلام نیز عجیب است - . زیرا وی از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلام بوده و در زمان امام کاظم علیه السلام پیش از حادثه فوت کرده است. از امام کاظم روایت کرده اما از امام صادق فقط یک روایت نقل کرده که فرمود: «من أدرک المشعر فقد أدرک الحجّ»، حال چه رسد به اینکه از امام باقر علیه السلام روایت کرده باشد. عیاشی احتمال داده که او چون نگران بوده که نتواند حق اکرام و بزرگداشت امام صادق علیه السلام را رعایت کند خدمت ایشان نمی رفته و از اصحاب ایشان احادیث را می شنیده است. -

و چه بسا در آن هم اِرسال باشد.

نتیجه بحث اینکه روایات تفصیل معتبره هستند، پس حمل روایات تفصیل مطلق بر آنها خوب است. و می توان بین روایات به این صورت جمع کرد که آنها را بر تخییر نیز حمل کنیم؛ همان طور که محقق در معتبر نیز به دلیل ضعیف دانستن روایت تفصیل حمل نموده است. پس می توان روایات تفصیل را حمل بر فضیلت و استحباب نمود. به هر حال عمل به مشهور اولی است و منافاتی با تخییر ندارد .

در همین راستا ظاهر از دو روایت این است که اگر در حال شروع نماز کسی او را نمی بیند ایستاده نماز بخواند حتی اگر امکان دارد پس از شروع نماز کسی او را ببیند، امّا همان طور که ما ذکر کرده ایم فهمیده اند.

سوم: شیخ در النهایة تصریح کرده که در سعه وقت نماز خواندنِ برهنه جایز است. سید مرتضی و سلاّر گفته اند: واجب است به امید یافتن ساتر، نماز را به تأخیر اندازد، و در معتبر به وجوب تأخیر با ظنّ تحصیل ساتر و عدم وجوب بدون ظن مایل گردیده، و در ذکری و سیّد در مدارک این نظر را قریب دانسته اند. روایت ابوالبختری بر نظر دوم دلالت دارد امّا هم از جهت سند و هم از جهت متن از افاده وجوب قاصر است.

چهارم: از کلام اصحاب و روایات بخصوص روایت آخر استفاده می شود که اشاره در حال ایستاده و نشسته به یک صورت است، و چه در حال ایستاده و چه در حال نشسته همان اشاره را انجام می دهد. شهید در ذکری از شیخ خود سیّد عمیدالدین حکایت کرده که ایشان نشستنِ قائم برای اشاره به سجود را قَوی دانسته و دلیلش این بوده که بالاخره به هیئت و حال سجده نزدیک تر است، پس داخل در «فأتوا به ما استطعتم» (در صورتِ داشتنِ مشکل، تا هر مقدار که می توانید انجام دهید) است؛ که قول ضعیفی است، زیرا وجوب در این صورت به اشاره منتقل شده و دیگر تکلیف به آوردنِ حدّ امکان از سجود بی معنا خواهد بود.

پنجم: اشاره به سَر است، به خاطر تصریحی که در روایت زراره - . التهذیب 1 : 305، 2 : 364 چاپ نجف - نسبت به آن آمده، و ظاهر روایت ابوالبختری هم همین است چنانچه مخفی نیست. پس اگر اشاره به سر برایش ممکن نبود با چشم­ها اشاره می کند، و شهید در ذکری برای اشاره به رکوع و سجود، خَم شدن تاحدّ امکان را واجب دانسته به طوری که موجب کشف عورت نباشد و می گوید انحنا برای سجود باید نسبت به رکوع بیشتر باشد، زیرا باید تفاوت میان رکوع و سجود را مراعات کرد، و به طور احتمالی قراردادن دو دست، زانوها و شست های پا را [بصورت اشاره] در سجود به همان گونه ای که در سجودِ عادی انجام می دهند واجب دانسته است. و در مدارک گوید: همه اینها تقییدِ بدون دلیلِ نص است، بله بعید نیست که برداشتن چیزی که روی آن سجده کند واجب باشد، به دلیل قول امام علیه السلام در صحیحه عبدالرحمن - . همان 3 : 308 چاپ نجف -

که در مورد نماز مریض فرمود: و در نماز واجب صورتش را بر هر چیزی که امکان داشت بگذارد. پایان. روایت ابوالبختری دلالت بر این دارد که اشاره به سجده باید پایین تر از حد رکوع باشد، و احوط هم عمل به آن است.

ششم: چه بسا نهیِ از جماعت که در روایت ابوالبختری وارد شده، به قرینه راوی، حمل بر تقیه گردد. در ذکری می گوید: برای برهنگان نماز جماعت مستحب است، چه مرد باشند و چه زن، به دلیل اجماع بر عمومِ شرعیتِ جماعت و افضل بودن آن؛ و برخی از اهل سنت برای جلوگیری از کشف عورت جماعت را جز در تاریکی ممنوع دانسته اند. و ستر عورت ساقط است، زیرا بحث ما بنابر فرضی است که ستر وجود ندارد.

همچنین مدلولِ روایت اسحاق بن عمار - . همان 1 : 240 چاپ سنگی - از امام صادق علیه السلام که گروهی گرفتار راهزنان گردیده و لباس­هایشان ربوده شده و برهنه مانده اند، حال وقت نماز رسیده است، چگونه نماز بخوانند؟ فرمود: امامشان در جلو قرار می گیرد و می نشیند، آنها هم پشت سرش می نشینند، پس امام برای رکوع و سجود اشاره می کند و آنها نیز به همین صورت رکوع و سجود را با اشاره صورت انجام می دهند.

و شیخ در النهایة به آن عمل کرده و سید مرتضی و شیخ مفید گفته اند: همگی آنها فرادی و با اشاره نماز می خوانند؛ ابن ادریس نیز همین قول را برگزیده و مدّعی است که فقها بر آن اجماع دارند. در معتبر مضمون روایت را به دلیلِ قوّت سندِ آن ترجیح داده و اشکال می کند که بین نماز فرادی و جماعت فرق است، و شخصی را که می خواهد نماز فرادی بخواند - چنانچه گذشت - از رکوع و سجود منع کرده تا عورتش مکشوف نگردد .

و عبدالله بن سنان - . همان 1 : 305 چاپ سنگی، 3 : 178 چاپ نجف - از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: امام با زانو جلو می رود و همگی به جماعت نماز می خوانند.

و حکم را مطلق فرموده است.

و خلاصه اینکه از عمل به روایت اسحاق یکی از دو حالت زیر لازم می آید: یا اختصاص مأموم­ها به این حکم، و یا وجوب رکوع و سجود بر هر برهنه ای که از دیده نشدن عورتش اطمینان دارد؛ حالت دوم که امکان ندارد و حالت اوّل هم بعید است. پایان

می توان روایت اسحاق بن عمّار را در راستای دیگر روایات و موافق با آنها تأویل کرد، امّا بسیار بعید خواهد بود.

هفتم: در معتبر گوید: اگر شخص برهنه گِل نرم یا آب راکدی یافت به طوری که با داخل شدن در آن عورتش پوشیده می شود واجب نیست داخل آن گردد، زیرا این کار موجب ضرر و مشقّت خواهد بود، به علاوه این کار با ظواهر روایات هم تعارض دارد. امّا اگر چاله ای را یافت که می توانست در آن نمازش را ایستاده همراه با رکوع و سجود کامل بخواند، گفته شده که واجب است این کار را بکند؛ به دلیل مُرسله ایّوب بن نوح - . همان 3 : 79 چاپ نجف، 2 : 365، چاپ سنگی : 305 و 204 - از امام صادق علیه السلام که فرمود: برهنه ای که لباس ندارد اگر چاله ای یافت وارد آن شود و در آن رکوع و سجده کند.

و گفته شده که واجب نیست، زیرا روایت ضعیف است و لفظ «ساتر» هم به چنین معنایی انصراف ندارد، و مسئله خالی از اشکال نیست، اما بحث درباره آن فایده چندانی ندارد، زیرا مورد آن کم پیش می آید .

**[ترجمه]

باب 4 ما تجوز الصلاة فیه من الأوبار و الأشعار و الجلود و ما لا تجوز

روایات

«1»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ أَبِی یَزِیدَ الْقَسْمِیِّ وَ قَسْمٌ حَیٌّ مِنَ الْیَمَنِ بِالْبَصْرَةِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ جُلُودِ الدَّارِشِ الَّذِی یُتَّخَذُ مِنْهَا الْخِفَافُ قَالَ فَقَالَ لَا تُصَلَّی فِیهَا فَإِنَّهَا تُدْبَغُ بِخُرْءِ الْکِلَابِ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابویزید قَسْمی (قَسْم یکی از قبیله های یمنی ساکن بصره است) در روایتی از امام رضا علیه السلام درباره پوست «دارِش» که از آن کفش­هایی می سازند سؤال کرد، امام فرمود: نباید با آن نماز خواند چون آن را با مدفوع سگ دبّاغی می کنند. - . علل الشرائع 2 : 33 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس الدارش جلد معروف أسود کأنه فارسی قوله علیه السلام فإنها تدبغ لعلهم لم یکونوا یغسلونها بعد الدباغ أو بعد الغسل أیضا کان تبقی فیها أجزاء صغار أو الحکم محمول علی الاستحباب احتیاطا لاحتمال أن یبقی فیها شی ء منه و لعل عدم أمره علیه السلام بالغسل أیضا لذلک أو لأجل اللون بناء علی أن الملون بالنجس أو بالمتنجس لا یطهر بالغسل.

قال فی المنتهی یجوز استعمال الطاهر فی الدباغ کالشث و القرظ و العفص و قشر الرمان و غیرها و القائلون بتوقف الطهارة علی الدباغ من أصحابنا و الجمهور اتفقوا علی حصول الطهارة بهذه الأشیاء أما الأشیاء النجسة فلا یجوز استعمالها فی الدباغ و هل تطهر أم لا أما عندنا فإن الطهارة حصلت بالتذکیة و إن کان ملاقاة النجس موجبة لتنجیس المحل و یطهر بالغسل و أما القائلون بتوقف الطهارة علی الدباغ فقد ذهب بعضهم إلی عدم الطهارة ذکره ابن الجنید و بعض الجمهور لأنها طهارة من نجاسة فلا تحصل بالنجس کالاستجمار و الغسل و ینبغی أن یکون ما یدبغ به منشفا للرطوبة مزیلا للخبث و قد روی عن الرضا علیه السلام عدم جواز الصلاة فی الجلود المدبوغة بخرء الکلاب و الروایة ضعیفة و مع تسلیمها

ص: 217


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 33.

تحمل علی المنع من الصلاة قبل الغسل.

و قال فی الذکری الأصح وقوع الذکاة علی الطاهرة فی حال الحیاة کالسباع لعموم إِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ (1) و قول الصادق علیه السلام لا تصل فیما لا یؤکل لحمه ذکاه الذبح أو لم یذکه فیطهر بالذکاة و المشهور تحریم استعماله حتی یدبغ و الفاضلان جعلاه مستحبا لطهارته و إلا لکان میتة فلا یطهره.

و لیکن الدبغ بالطاهر کالقرظ و هو ورق السلم و الشث بالشین و الثاء المثلثتین و هو نبت طیب الریح مر الطعم یدبغ به قاله الجوهری و قیل بالباء الموحدة و هو شبه الزاج و الأصل فیهما ما روی من قول النبی صلی الله علیه و آله أ لیس فی الشث و القرظ ما یطهره و لا یجوز بالنجس فلا یطهر عند ابن الجنید و الأجود أنه یکفی فیما یحتاج إلی الدبغ و لکن لا یستعمل إلا بعد طهارته لقول الرضا علیه السلام فی جلود الدارش بالراء المهملة و الشین المعجمة لا تصل فیها فإنها تدبغ بخرء الکلاب.

**[ترجمه]در قاموس آمده است: «دارِش» پوستی سیاه و معروف و گویا فارسی است. قول امام علیه السلام که فرمود «... دباغی می شود» چه بسا از این روست که آنها پوست را بعد از دباغی نمی شستند و یا بعد از شستن هنوز اجزای کوچکی از مدفوع سگ روی آن مانده بوده؛ و یا اینکه حکم احتیاطاً حمل بر استحباب می شود، زیرا احتمال دارد که چیزی از آن مدفوع در آن بقی مانده باشد؛ و چه بسا امر نکردنِ امام علیه السلام به شستن آن نیز به همین دلیل باشد، و یا شاید به خاطر رنگ آن بوده، زیرا چیزی که با نجس یا متنجّس رنگ گرفته باشد با شستن طاهر نمی گردد.

در المنتهی گوید: استفاده از مواد طاهر مانند «شث»، «قرظ»، «عفص»، «پوست اَنار» و غیر آن برای دباغی جایز است، و از فقهای شیعه و سنّی کسانی که گفته اند طهارتِ پوست منوط به دباغی آن است همگی بر حصول طهارت با مواد ذکر شده اتفاق دارند، امّا استفاده از چیزهای نجس در دباغی جایز نیست، و آیا پوست پس از دباغی با اشیاء نجس طاهر می شود یا نه؟ ما می گوییم طهارت از همان اوّل با ذبح شرعی حاصل شده است گرچه ملاقات با نجاست موجب نجس شدن محل گردیده که با شستن پاک می شود. امّا کسانی که می گویند طهارت مشروط به دباغی است، بعضی بر این عقیده اند که با وضع مذکور طاهر نیست، که ابن جنید و برخی از اهل سنت بر این رأیند، زیرا طهارت از نجاست است، پس طهارت با نجس حاصل نمی شود مثل دود دادن یا شستن. و سزاوار است چیزی که با آن دباغی می کنند رطوبت گیر و ازاله کننده «خَبَث» باشد. از امام رضا علیه السلام روایت شده که در پوست­های دباغی شده با مدفوع سگ نباید نماز خواند. این روایت ضعیف است و به فرض قبول آن، حمل بر این می شود که پیش از شستن، نماز ممنوع است.

در ذکری می گوید: اصح آن است که حیوان طاهر [حرام گوشت] با ذبح شرعی در حال حیات پاک می شود، مانند درندگان، به خاطر عموم آیه «إِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ» - . مائده / 3 - {مگر آنچه را [که زنده دریافته و خود] سر ببرید} و فرمایش امام صادق علیه السلام: در پوست حیوان حرام گوشت نماز نخوان، خواه ذبح شده باشد یا نشده باشد. پس پوست حیوان حرام گوشتِ غیر نجس با ذبح پاک می شود، و مشهور حرمت استفاده از آن تا پیش از دباغی است. فاضلان (علامه و محقق) دباغی را برای آن به دلیل طهارتش مستحب می دانند، و اگر ذبح نشده باشد میته است و هیچگاه طاهر نمی گردد.

دباغی باید با مواد طاهر مانند «قرظ» باشد که بَرگ درخت «سَلَم» است، و «شث» که گیاهی خوشبو و تلخ است و با آن دباغی می کنند (به نقل از جوهری)؛ و «شب» نیز گفته اند که چیزی شبیه زاج است. ریشه این دو ماده از سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله است که فرمود: «آیا شث و قرظ آن را طاهر نمی کنند؟!». دباغی با نجس جایز نیست و از نظر ابن جنید طاهر نمی شود، و بهتر آن است که گفته شود در آنچه نیاز به دباغی دارد کفایت می کند، اما پس از طهارت آن دیگر استعمال نمی شود، زیرا امام رضا علیه السلام فرمود: در پوست «دارش» نماز نخوان؛ که با مدفوع سگ دباغی می شود.

**[ترجمه]

«2»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنْ جُلُودِ الْخَزِّ فَقَالَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهَا عِلَاجِی وَ إِنَّمَا هِیَ کِلَابٌ تَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ فَقَالَ إِذَا خَرَجَتْ تَعِیشُ خَارِجاً مِنَ الْمَاءِ قُلْتُ لَا قَالَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالرحمن بن حجاج گوید: من نزد امام صادق علیه السلام بودم که مردی از ایشان درباره پوست خَز سؤال کرد؛ امام فرمود: ایرادی به آن نیست. من گفتم: آن را دباغی می کنند و خَز، سگی است که از آب بیرون می آید؛ فرمود: وقتی از آب بیرون می آید یعنی می تواند خارج از آب زندگی کند؟! گفتم: نه؛ فرمود: پس اشکال ندارد. - . علل الشرائع 2 : 45 -

**[ترجمه]

«3»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّلَاةُ فِی الْخَزِّ الْخَالِصِ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ أَمَّا الَّذِی یُخْلَطُ فِیهِ الْأَرَانِبُ أَوْ غَیْرُهَا مِمَّا یُشْبِهُ هَذَا فَلَا تُصَلِّ فِیهِ (3).

ص: 218


1- 1. المائدة: 3.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 45.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 46.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: نماز در خَزّ خالص اشکال ندارد، امّا اگر از خرگوش یا دیگر حیوان مشابه، چیزی با آن مخلوط شده بود، در آن نماز نخوان. - . همان 2 : 46 -

**[ترجمه]

تبیین

جواز الصلاة فی وبر الخالص متفق علیه بین الأصحاب و نقل إجماعهم علیه جماعة و المشهور بین المتأخرین أن حکم الجلد حکم الوبر و منعه ابن إدریس و نفی عنه الخلاف و تبعه العلامة فی المنتهی و المسألة لا تخلو من إشکال و إن کان الجواز أقوی.

ثم إن للأصحاب اختلافا فی حقیقة الخز فقیل إنه دابة بحریة ذات أربع تصاد من الماء و تموت بفقده

وَ قَدْ رَوَاهُ الشَّیْخُ وَ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ قَرِیبٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنَ الْخَزَّازِینَ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی الصَّلَاةِ فِی الْخَزِّ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُ مَیِّتٌ وَ هُوَ عِلَاجِی وَ أَنَا أَعْرِفُهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَا أَعْرَفُ بِهِ مِنْکَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنَّهُ عِلَاجِی وَ لَیْسَ أَحَدٌ أَعْرَفَ بِهِ مِنِّی فَتَبَسَّمَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ أَ تَقُولُ إِنَّهُ دَابَّةٌ تَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ أَوْ تُصَادُ مِنَ الْمَاءِ فَتَخْرُجُ فَإِذَا فُقِدَ الْمَاءُ مَاتَ فَقَالَ الرَّجُلُ صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَکَذَا هُوَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِنَّکَ تَقُولُ

إِنَّهُ دَابَّةٌ تَمْشِی عَلَی أَرْبَعٍ وَ لَیْسَ هُوَ فِی حَدِّ الْحِیتَانِ فَتَکُونَ ذَکَاتُهُ خُرُوجَهُ مِنَ الْمَاءِ فَقَالَ الرَّجُلُ إِی وَ اللَّهِ هَکَذَا أَقُولُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَلَّهُ وَ جَعَلَ ذَکَاتَهُ مَوْتَهُ کَمَا أَحَلَّ الْحِیتَانَ وَ جَعَلَ ذَکَاتَهَا مَوْتَهَا(1).

و قال فی المعتبر عندی فی هذه الروایة توقف لضعف محمد بن سلیمان و مخالفتها لما اتفقوا علیه من أنه لا یؤکل من حیوان البحر إلا السمک و لا من السمک إلا ما له فلس و حدثنی جماعة من التجار أنها القندس و لم أتحققه.

و قال الشهید فی الذکری مضمونها مشهور بین الأصحاب فلا یضر ضعف الطریق و الحکم بحله جاز أن یسند إلی حل استعماله فی الصلاة و إن لم یذک

ص: 219


1- 1. الکافی ج 3 ص 399، التهذیب ج 1 ص 196 و ما بین العلامتین ساقط من الکمبانیّ زیادة من التهذیب و الکافی.

کما أحل الحیتان بخروجها من الماء حیة فهو تشبیه للحل بالحل لا فی جنس الحلال ثم قال الشهید ره و لعله ما یسمی فی زماننا بمصر وبر السمک و هو مشهور هناک و من الناس من یزعم أنه کلب الماء و علی هذا یشکل ذکاته بدون الذبح لأن الظاهر أنه ذو نفس سائلة انتهی هذا.

و اعلم أن فی جواز الصلاة فی الجلد المشهور فی هذا الزمان بالخز و شعره و وبره إشکالا للشک فی أنه هل هو الخز المحکوم علیه بالجواز فی عصر الأئمة أم لا بل الظاهر أنه غیره لأنه یظهر من الأخبار أنه مثل السمک یموت بخروجه من الماء و ذکاته إخراجه منه و المعروف بین التجار أن الخز المعروف الآن دابة تعیش فی البر و لا تموت بالخروج من الماء إلا أن یقال إنهما صنفان بری و بحری و کلاهما یجوز الصلاة فیه و هو بعید و یشکل التمسک بعدم النقل و اتصال العرف من زماننا إلی زمانهم علیهم السلام إذ اتصال العرف غیر معلوم إذ وقع الخلاف فی حقیقته فی أعصار علمائنا السالفین أیضا رضوان الله علیهم و کون أصل عدم النقل فی مثل ذلک حجة فی محل المنع فالاحتیاط فی عدم الصلاة فیه.

ثم إن الاتفاق علی الجواز إنما هو فی الخز الخالص عن الامتزاج بوبر الأرانب و الثعالب و أما الممتزج بشی ء منهما فالمشهور بین الأصحاب عدم جواز الصلاة فیه قال فی المنتهی و علیه فتوی علمائنا و قال فیه أیضا و کثیر من أصحابنا ادعوا الإجماع هاهنا

وَ رُوِیَ عَنْ دَاوُدَ الصَّرْمِیِ (1)

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْخَزِّ یُغَشُّ بِوَبَرِ الْأَرَانِبِ فَکَتَبَ یَجُوزُ ذَلِکَ.

و قال الصدوق ره فی الفقیه (2)

بعد إیراد هذه الروایة و هذه رخصة الآخذ بها مأجور و رادها مأثوم و الأصل ما ذکره أبی ره فی رسالته إلی و صل فی الخز ما لم یکن مغشوشا بوبر الأرانب انتهی و الأظهر حمله علی التقیة و سیأتی بعض القول فیه.

ص: 220


1- 1. التهذیب ج 1 ص 196.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 170 و 171.

**[ترجمه]جواز نماز در کُرک خز خالص مورد اتّفاقِ اصحاب است و جماعتی اجماعِ اصحاب را بر آن ذکر نموده اند. مشهور بین متأخرین آن است که حکم پوست هم مثل کُرک است. ابن ادریس این را قبول ندارد و مقبول نبودن آن را مورد اتفاق می داند. علامه در منتهی نیز مثل او فتوی داده است. این مسئله خالی از اشکال نیست هرچند اقوی جواز می باشد.

امّا در اینکه خَز واقعاً چیست، اصحاب اختلاف نظر دارند: گفته شده که خَز جانوری دریایی و چهارپاست که از آب صید می شود و با نبودنِ آب می میرد.

شیخ و کلینی از ابن ابی یعفور روایت کرده اند که گفت: نزد امام صادق علیه السلام بودم که مردی خَزّاز وارد شد و به ایشان گفت: فدایت گردم، نظر شما درباره نماز در خَز چیست؟ فرمود: نماز در آن اشکال ندارد. مَرد گفت: فدایت گردم، خَزّ میته است و باید دبّاغی شود و من از وضع آن آگاهم. امام صادق علیه السلام فرمود: من آن را بهتر از تو می شناسم. مرد گفت: باید دبّاغی شود! و هیچ کس بهتر از من آن را نمی شناسد. امام علیه السلام تبسّمی کرد و فرمود: آیا می گویی خَز جانوری است که از آب بیرون می آید یا آن را از آب صید می کنند و وقتی از آب بیرون آمد می میرد؟! مرد گفت: آری درست گفتی فدایت گردم، همین طور است. امام صادق علیه السلام به او فرمود: پس می گویی خَز حیوانی است چهارپا و در حدّ ماهی نیست؛ بنابراین پاک شدنش به خروج از آب است! مرد گفت: آری به خدا قسم نظر من هم همین است. حضرت ابوعبدالله علیه السلام به او فرمود: خداوند تبارک و تعالی آن را حلال کرده و پاک شدنش را مرگِ آن قرار داده است، همان طور که حلال شدن ماهی را در مرگش قرار داده است. - . الکافی 3 : 399، التهذیب 1 : 196 -

در معتبر می گوید: من نسبت به این روایت توقّف دارم، زیرا محمد بن سلیمان در سند این روایت ضعیف است و خود روایت هم با آنچه که همه بر آن توافق دارند و می گویند تنها حیوان دریایی حلال گوشت، ماهی پولک دار است، مخالف می باشد. جماعتی از تجار برای من نقل کردند که خَز همان سگ آبی است، و من در مورد این سخن تحقیق نکرده ام.

شهید در ذکری می گوید: مضمون روایت بین اصحاب مشهور است پس ضعف سند آن ضرری نمی رساند، و می توان حکم به حلّیت خَز را مستند به حلیت استعمال آن در نماز کرد حتی اگر ذبح نگردد، همان طور که ماهی به صِرف خروج به طور زنده از آب، حلال می شود، پس در اینجا یک حُکم حلال به حُکم حلال دیگر تشبیه شده نه در جنس حلال. و امّا مرحوم شهید می فرماید: چه بسا خَز همان است که امروزه در مصر به آن «کُرک ماهی» می گویند و در آنجا شهرت دارد. برخی از مردم گمان می کنند که خَز همان سگ آبی است، که در این صورت پاک شدن آن بدون ذبح محل اشکال است، زیرا ظاهر آن است که خون جهنده دارد. پایان.

و بدان که در جواز نماز با پوست حیوانی که امروزه آن را خَز می نامند و با مو و کُرک آن اشکال است، زیرا شک داریم در اینکه آیا این همان خَزی است که حکم به جواز آن در عصر ائمه وارد شده یا نه، بلکه ظاهر آن است که متفاوت با آن می باشد، زیرا از روایات ظاهر می شود که خَز مثل ماهی است و با خروج از آب می میرد و پاک شدنش با خروج از آب است، و بین بازرگانان مشهور است که خَز معروفِ امروزی جانوری است که در خشکی زندگی می کند و با خروج از آب نمی میرد. مگر اینکه گفته شود: خَز دو گونه خشکی و آبزی دارد، و نماز در هر دوی آنها صحیح است، که قولی بعید می باشد. و تمسّک به عدم نقل و اتصال عُرفِ زمان ما به زمان ائمه علیهم السلام مشکل است زیرا اتّصال این عُرف معلوم نیست، زیرا در حقیقتِ خَز در دوران علمای سَلف - رضوان الله علیهم - نیز اختلاف بوده است، و اَصلِ عدمِ نقل در چنین موردی خودش حجّت و در محلّ منع و نهی است، بنابراین احتیاط در نماز نخواندن در خَز می باشد.

و امّا اتّفاق بر جواز فقط در مورد خَز خالصی که با کُرک خرگوش و روباه مخلوط نشده باشد، است امّا اگر مخلوط شده بود مشهور بین اصحاب عدم جواز نماز در آن است. در منتهی گوید: علمای ما بر آن (عدم جواز) فتوا داده اند. و باز می گوید: بسیاری از فقهای ما در اینجا ادّعای اجماع کرده اند.

داوود صَرمی - . التهذیب 1 : 196 - روایت می کند: از آن حضرت درباره نماز در خَزی سؤال کردم که با کُرک خرگوش مخلوط شده است؛ ایشان در جواب نوشته بود: جایز است.

و صدوق در فقیه - . الفقیه 1 : 170 و 171 - پس از نقل این روایت می گوید: این رخصتی است که هر کس به آن عمل کند مأجور و هر کس آن را رد نماید گناهکار است، و اصل همانی است که پدرم رحمه الله در نامه ای به من نوشت: اگر خَز مخلوط با کُرک خرگوش نبود با آن نماز بخوان. پایان کلام صدوق. اظهر حمل روایت بر تقیه است، که مقداری در مورد آن بحث خواهیم کرد.

**[ترجمه]

«4»

الْعِلَلُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْبَرْمَکِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِی شَعْرِ وَ وَبَرِ مَا لَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ لِأَنَّ أَکْثَرَهَا مُسُوخٌ.

قال الصدوق ره یعنی أکثر الأشیاء التی لا یؤکل لحمها مسوخ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: نماز در مو و کُرکِ حیوان حرام گوشت جایز نیست، زیرا بیشتر آنها مسخ شده هستند .

صدوق رحمه الله می فرماید: یعنی بیشتر چیزهای (حیوانات) حرام گوشت مسخ شده هستند. - . علل الشرائع 2 : 31 -

**[ترجمه]

«5»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَکْرَهُ الصَّلَاةَ فِی وَبَرِ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ (2).

**[ترجمه]حسن بن علی وشّاء بدون ذکر راویان روایت می کند که امام صادق علیه السلام از نمازخواندن در کُرکِ هر حیوانِ حرام گوشت کراهت داشت. - . همان -

**[ترجمه]

إیضاح

عدم جواز الصلاة فی جلد ما لا یؤکل لحمه و شعره و وبره و صوفه فی غیر المواضع المستثناة إجماعی و نقل الإجماع علیه جماعة و اختلف فی أمور الأول الصلاة فی قلنسوة أو تکة متخذتین من جلد غیر المأکول أو وبره فالمشهور بین الأصحاب المنع و المستفاد من کلام الشیخ فی التهذیب الجواز فی المتخذتین من الجلد و کذا ذهب الشیخ فی النهایة و المحقق فی المعتبر إلی الکراهة فی المتخذتین من وبر الأرانب لأخبار حملها علی التقیة أظهر من حمل معارضها علی الکراهة.

الثانی قال فی التذکرة لو مزج صوف ما لا یؤکل لحمه و ما یؤکل لحمه و نسج منهما ثوب لم تصح الصلاة فیه تغلیبا للحرمة علی إشکال ینشأ من إباحة المنسوج من الکتان و الحریر و من کونه غیر متخذ من مأکول اللحم و کذا لو أخذ قطعا و خیطت و لم یبلغ کل واحد منها ما یستر العورة و المنع أظهر کما لا یخفی علی المتدبر.

الثالث قطع الشهیدان و جماعة باختصاص المنع بالملابس فلو کانت غیرها کالشعرات الملقاة علی الثوب لم یمنع الصلاة فیه و ذهب الأکثر إلی عموم المنع و هو أحوط بل أظهر إلا فی أجزاء الإنسان.

الرابع اختلفوا فیما لو شک فی کون الصوف و الوبر من مأکول اللحم

ص: 221


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 31.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 31.

فقال فی المنتهی بالمنع و لعل الجواز أقوی لا سیما إذا أخذ من مسلم أخبر بکونه مأخوذا من مأکول اللحم.

**[ترجمه]عدم جواز نماز در پوست و مو و کُرک و پشم حیوان حرام گوشت در غیر مواضع استثنا شده موردِ اجماع است، و گروهی از علما بر آن نقل اجماع کرده اند. اماّ در چند مورد اختلاف وجود دارد:

اوّل: نماز در کلاه یا بند شلواری که از پوست یا کُرک حیوان حرام گوشت باشد. مشهور بین فقهای شیعه منع از آن است. از کلام شیخ در تهذیب استفاده می شود که اگر از پوست آن حیوانات باشد جایز است. همچنین شیخ در النهایة و محقق در معتبر قائل به کراهت نماز در کلاه یا بند شلوارِ ساخته شده از کُرک خرگوش هستند، به دلیل روایاتی که حمل آنها بر تقیه اظهر است از حمل معارض آنها بر کراهت.

دوم: در تذکره گفته است: اگر پشم حیوان حرام گوشت با پشم حیوان حلال گوشت مخلوط گردیده و از آن لباسی بافته شده است نماز در آن صحیح نمی باشد به دلیل غلبه داشتن حُرمت. البته در اینجا اشکالی وجود دارد و منشأ آن یکی اباحه لباسی است که از کتان و حریر بافته شده و دیگری اینکه از حیوان حلال گوشت نیستند. همچنین اگر تکه هایی جمع و به هم دوخته شد و هر کدام از آنها به حدی نبود که به تنهایی عورت را بپوشاند، منع اظهر می باشد چنانچه بر اهل تدبّر مخفی نیست.

سوم: شهید اول و دوم و جماعتی به اختصاص منع به لباس­ها به طور قطعی فتوا داده اند، پس اگر غیر لباس باشد مانند موهایی که روی لباس افتاده، نماز در آن اشکال ندارد. اکثر فقها قائل به عموم منع هستند که احوط بلکه اظهر هم همان است مگر در اجزای بدن انسان.

چهارم: اگر شک باشد در اینکه پشم و کُرک از حیوان حلال گوشت است یا نه، فقها اختلاف نظر دارند، در منتهی آن را ممنوع دانست، و چه بسا جواز اقوی باشد به خصوص وقتی که از مسلمانی دریافت شده باشد که بگوید پشم از حیوان حلال گوشت است.

**[ترجمه]

«6»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(1) قَالَ هِیَ الثِّیَابُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن فضیل از امام رضا علیه السلام روایت کرده که در توضیح آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» - . اعراف / 31 - {زینت خود را در هر نمازی برگیرید} فرمود: مقصود از زینت در این آیه، لباس است. - . تفسیر عیّاشی 2 : 12 -

**[ترجمه]

«7»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ أَخِی دِعْبِلٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ خَلَعَ عَلَی دِعْبِلٍ قَمِیصاً مِنْ خَزٍّ وَ قَالَ لَهُ احْتَفِظْ بِهَذَا الْقَمِیصِ فَقَدْ صَلَّیْتُ فِیهِ أَلْفَ لَیْلَةٍ کُلَّ لَیْلَةٍ أَلْفَ رَکْعَةٍ وَ خَتَمْتُ فِیهِ الْقُرْآنَ أَلْفَ خَتْمَةٍ الْخَبَرَ(3).

**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: اسماعیل بن علی برادرِ دعبل از امام رضا علیه السلام روایت کرد که ایشان یک پیراهنی خَز را به دعبل خلعت داد و به او فرمود: این پیراهن را نگه دار که من هزار شب و هر شبی هزار رکعت در آن نماز خوانده ام و هزار ختم قرآن با آن نموده ام... - . أمالی طوسی 1 : 370 -

**[ترجمه]

«8»

عَوَالِی اللَّآلِی، رُوِیَ: أَنَّ الصَّادِقَ علیه السلام لَبِسَ ثِیَابَ الْخَزِّ وَ صَلَّی فِیهَا.

وَ رُوِیَ: أَنَّهُ علیه السلام کَانَ عَلَیْهِ جُبَّةُ خَزٍّ بِسَبْعِ مِائَةِ دِرْهَمٍ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ الرِّضَا علیه السلام لَبِسَ الْخَزَّ فَوْقَ الصُّوفِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ جَهَلَةِ الصُّوفِیَّةِ لَمَّا رَأَی عَلَیْهِ ثِیَابَ الْخَزِّ کَیْفَ تَزْعُمُ أَنَّکَ مِنْ أَهْلِ الزُّهْدِ وَ أَنْتَ عَلَی مَا نَرَاهُ مِنَ التَّنَعُّمِ بِلِبَاسِ الْخَزِّ فَکَشَفَ علیه السلام عَمَّا تَحْتَهُ فَرَأَوْا تَحْتَهُ ثِیَابَ الصُّوفِ فَقَالَ هَذَا لِلَّهِ وَ هَذَا لِلنَّاسِ وَ سُئِلَ الْبَاقِرُ علیه السلام عَنْ جِلْدِ الْمَیْتَةِ أَ یُلْبَسُ فِی الصَّلَاةِ فَقَالَ لَا وَ لَوْ دُبِغَ سَبْعِینَ دَبْغَةً(4).

**[ترجمه]غوالی اللآلی: روایت شده که امام صادق علیه السلام لباس خَز به تن کرد و در آن نماز خواند.

و روایت شده که آن حضرت علیه السلام جبّه ای خز بر تن داشت که هفتصد درهم قیمتِ آن بود.

و روایت شده که امام رضا علیه السلام لباس خزی روی پشم پوشید. عده ای از صوفیان جاهل وقتی دیدند آن حضرت لباس خَز پوشیده به ایشان گفتند: چگونه گمان می کنی از اهل زهد هستی در حالی که تو را به وضعی می بینیم که به لباس خَز تنعّم می جویی؟! پس امام علیه السلام زیر آن را به آنها نشان داد و دیدند که زیر خَز پشم پوشیده است، بعد فرمود: این برای خداست و این برای مردم. از امام باقر علیه السلام درباره پوست حیوان مُرده سؤال شد که آیا برای نماز می توان آن را پوشید؟ فرمود: نه حتّی اگر هفتاد مرتبه دبّاغی شود. - . التهذیب 1 : 193 -

**[ترجمه]

«9»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَسَّ ظَهْرَ سِنَّوْرٍ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ قَبْلَ أَنْ یَغْسِلَ یَدَهُ قَالَ لَا بَأْسَ (5).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر روایت می کند که از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام درباره مردی سؤال کرد که به پُشت گربه ای دست کشیده است، آیا می تواند پیش از شُستن دستش نماز بخواند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . بحارالانوار 10 : 285 -

**[ترجمه]

بیان

لا یمکن الاستدلال به علی جواز الصلاة فی الشعرات مما لا یؤکل لحمه

ص: 222


1- 1. الأعراف: 29.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 12.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 370.
4- 4. و رواه فی التهذیب ج 1 ص 193.
5- 5. البحار ج 10 ص 285.

إذ لعل التجویز لعدم العلم بلصوق شی ء منها بالید بل هو أظهر.

**[ترجمه]نمی توان به این روایت برای جواز نماز در موی حیوان حرام گوشت استدلال کرد، زیرا چه بسا و بلکه اظهر آن است که تجویز نماز در روایت به خاطر عدم علم به چسبیدنِ موی گربه به دست باشد.

**[ترجمه]

«10»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ مَعَهُ دَبَّةٌ مِنْ جِلْدِ الْحِمَارِ وَ عَلَیْهِ نَعْلٌ مِنْ جِلْدِ الْحِمَارِ وَ هُوَ یُصَلِّی هَلْ تُجْزِیهِ صَلَاتُهُ أَوْ عَلَیْهِ إِعَادَةٌ قَالَ لَا یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ هِیَ مَعَهُ إِلَّا أَنْ یَتَخَوَّفَ عَلَیْهَا ذَهَابَهَا فَلَا بَأْسَ أَنْ یُصَلِّیَ وَ هِیَ مَعَهُ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده و می گوید: از آن حضرت درباره مردی سؤال کردم که در حال نماز ظرفی از پوست الاغ و کفشی از پوست الاغ با خود داشت، آیا نمازش صحیح است یا باید اعاده کند؟ فرمود: شایسته نیست با آن نماز بخواند مگر اینکه ترسِ از دست دادنِ آنها را داشته باشد که در این صورت نماز خواندن با آنها اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 87 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی کراهة الصلاة فیما یظن اتخاذه من المیتة و التجویز مع خوف الذهاب و التعبیر عن المنع بلا یصلح یدلان علی الکراهیة مع أنه ورد فی الروایة ما علمت أنه میتة فلا تصل فیه.

**[ترجمه]این روایت دلالت بر کراهت نماز در چیزی دارد که گمان می­شود از مردار گرفته شده باشد، و تجویز آن در صورت وجودِ ترس از دست رفتن و تعبیر از منع به «شایسته نیست»، دلالت بر کراهت دارد، با اینکه در روایت آمده است: در آنچه یقین داشتی از مردار است نماز نخوان.

**[ترجمه]

«11»

الْإِحْتِجَاجُ،: فِیمَا کَتَبَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ وَ رُوِیَ عَنْ صَاحِبِ الْعَسْکَرِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْخَزِّ الَّذِی یُغَشُّ بِوَبَرِ الْأَرَانِبِ فَوَقَّعَ یَجُوزُ وَ رُوِیَ عَنْهُ أَیْضاً أَنَّهُ لَا یَجُوزُ فَأَیُّ الْأَمْرَیْنِ نَعْمَلُ بِهِ فَأَجَابَ علیه السلام إِنَّمَا حُرِّمَ

فِی هَذِهِ الْأَوْبَارِ وَ الْجُلُودِ فَأَمَّا الْأَوْبَارُ وَحْدَهَا فَحَلَالٌ (2)

وَ قَدْ سُئِلَ بَعْضُ الْعُلَمَاءِ عَنْ مَعْنَی قَوْلِ الصَّادِقِ علیه السلام لَا یُصَلَّی فِی الثَّعْلَبِ وَ لَا الثَّوْبِ الَّذِی یَلِیهِ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَی الْجُلُودَ دُونَ غَیْرِهِ (3).

**[ترجمه]الاحتجاج: از جمله نامه هایی که محمد بن عبدالله بن جعفر حِمیَری برای حضرت صاحب الزمان علیه السلام نگاشت این بود که: از امام عسکری علیه السلام روایت شده که از ایشان درباره نماز با خَزِّ مخلوط با کُرک خرگوش سؤال کردند و امام توقیع فرمودند که جایز است، و باز از ایشان نقل شده که فرمود: جایز نیست! حال ما به کدام عمل کنیم؟ امام علیه السلام پاسخ فرمود: حُرمت در مخلوطِ کُرک و پوست است، امّا کُرک به تنهایی حلال می باشد. - . الاحتجاج : 275 -

از برخی از علماء درباره معنای کلام امام صادق علیه السلام «در روباه و لباسی که از آن آمده نماز نباید خواند» پرسیدند، فرمودند: مقصود پوست آن است نه چیز دیگر. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

ما ذکر فی الخبر من الفرق بین الجلد و الوبر خلاف ما یعهد فی کلام الأصحاب و ذکروا اتفاق الأصحاب علی عدم جواز الصلاة فی جلد ما لا یؤکل لحمه و شعره و وبره عدا ما استثنی مما سیذکر و أما وبر الأرانب و الثعالب و جلودهما فالروایات فیها مختلفة و المشهور عدم جواز الصلاة فیها قال فی المعتبر اعلم أن المشهور فی فتوی الأصحاب المنع مما عدا السنجاب و وبر الخز و العمل به احتیاط فی الدین ثم روی صحیحتی الحلبی و علی بن یقطین (4)

الدالتین علی الجواز

ص: 223


1- 1. قرب الإسناد ص 87 ط حجر.
2- 2. الاحتجاج ص 275.
3- 3. الاحتجاج ص 275.
4- 4. راجع التهذیب ج 1 ص 195.

و قال طریق هذین الخبرین أقوی من تلک الطرق و لو عمل بهما عامل جاز و علی الأولی عمل الظاهرین من الأصحاب منضما إلی الاحتیاط للعبادة و کلامه ره فی غایة المتانة و الاحتیاط لا یترک فی مثله مع ظهور احتمال التقیة فی أخبار الجواز.

قوله علیه السلام و لا الثوب الذی یلیه قال الشیخ فی النهایة لا یجوز الصلاة فی الثوب الذی تحت وبر الثعالب و الأرانب و لا الذی فوقه و نحوه قال فی المبسوط و قال الصدوق و إیاک أن تصلی فی الثعلب لا فی الثوب الذی یلیه من تحته و فوقه و ذهب ابن إدریس و جمهور المتأخرین إلی الجواز و لعله أقوی و إن کان الأحوط الترک لورود صحیحة علی بن مهزیار بالمنع (1).

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنْ جُلُودِ الْخَزِّ فَقَالَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهَا عِلَاجِی وَ إِنَّمَا هِیَ کِلَابٌ تَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ فَقَالَ إِذَا خَرَجَتْ تَعِیشُ خَارِجاً مِنَ الْمَاءِ قُلْتُ لَا قَالَ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ مَعاً عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّلَاةُ فِی الْخَزِّ الْخَالِصِ لَا بَأْسَ بِهِ وَ أَمَّا الَّذِی یُخْلَطُ فِیهِ الْأَرَانِبُ أَوْ غَیْرُهَا مِمَّا یُشْبِهُ هَذَا فَلَا تُصَلِّ فِیهِ (3).

**[ترجمه]تفاوتی که میان پوست و کُرک در روایت آمده، بر خلاف چیزی است که در کلام فقهای شیعه مرسوم است، و آورده اند که ایشان بر عدم جواز نماز در پوست و مو و کُرک حیوان حرام گوشت اتّفاق دارند مگر موارد استثنا شده که ذکر آنها خواهد آمد. امّا روایات در مورد کُرک و پوست خرگوش و روباه مختلف است و مشهور عدم جواز نماز در آنها می باشد. در المعتبر می فرماید: بدان که مشهور در فتوای اصحاب منع از غیر سنجاب و کُرک خَز است و عمل به آن احتیاط در دین خواهد بود. آنگاه دو روایتِ صحیح حلبی و علی بن یقطین - . ر.ک: التهذیب 1 : 195 - را که بر جواز دلالت دارند آورده و می گوید: طریق این دو روایت از آن طرق، قوی تر است و اگر عمل کننده­ای به آنها عمل کند جایز است و بنا بر روایت اول عمل اصحابی که به ظاهر عمل کرده­اند به احتیاط در عبادت ملحق می­گردد. کلام ایشان در المعتبر بسیار متین است و در چنین مواردی احتیاط نباید ترک شود، البته در روایاتِ جواز احتمال تقیه نیز ظهور دارد.

درمورد عبارت «و نه لباسی که بعد از آن می آید» در کلام امام علیه السلام، شیخ در النهایة می فرماید: نماز در لباسی که زیر یا روی آن کُرک روباه و خرگوش است جایز نمی باشد. در مبسوط نیز مانند آن را گفته است. شیخ صدوق می گوید: مبادا در روباه و لباسی که در زیر یا روی آن مشتقاتی از روباه است نماز بخوانی .

ابن ادریس و جمهور متأخران قائل به جواز هستند و چه بسا اقوی هم همین باشد، اگرچه به دلیل منع موجود در صحیحه علی بن مهزیار احوط ترک آن است. - . همان 1 : 194 -

علل الشرائع: عبدالرحمن بن حجّاج گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم که مردی از ایشان درباره پوستِ خَزّ پرسید. امام فرمود: اشکالی ندارد. من گفتم: فدایت گردم، از پوست­هایی است که باید دبّاغی شود و خَز همان سگی است که از آب بیرون می آید! فرمود: اگر از آب بیرون بیاید زنده می ماند؟ گفتم: نه! فرمود: پس اشکالی ندارد.

و در علل الشرائع از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: نماز در خَزّ خالص اشکال ندارد، امّا اگر با خرگوش و دیگر چیزهای شبیه به آن مخلوط شده باشد در آن نماز نخوان.

**[ترجمه]

«12»

تُحَفُ الْعُقُولِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: وَ مَا یَجُوزُ مِنَ اللِّبَاسِ فَکُلُّ مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِهِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ یَحِلُّ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ جِلْدِهِ الذَّکِیِّ مِنْهُ وَ شَعْرِهِ وَ وَبَرِهِ وَ إِنْ کَانَ الصُّوفُ وَ الشَّعْرُ وَ الرِّیشُ وَ الْوَبَرُ مِنَ

ص: 224


1- 1. التهذیب ج 1 ص 194.
2- 2. قد مر هذان الحدیثان تحت الرقم 2 و 3 مع شرح مستوفی و تکرر هنا سهوا.
3- 3. قد مر هذان الحدیثان تحت الرقم 2 و 3 مع شرح مستوفی و تکرر هنا سهوا.

الْمَیْتَةِ وَ غَیْرِ الْمَیْتَةِ ذَکِیّاً فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ ذَلِکَ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ (1).

**[ترجمه]تحف العقول: امام صادق علیه السلام فرمود: لباس­های جایز [از این قرارند]: هرآنچه که از روییدنی های زمین (گیاه) است پوشیدن و نماز خواندن در آن اشکال ندارد، و پوشیدنِ پوست و پشم و مو و کُرک هر حیوان حلال گوشت که ذبح شرعی شده باشد اشکال ندارد، و اگر پشم، مو، پَر و کُرک از مُردار و غیرمردارِ تذکیه شده باشد، پوشیدنِ آن و نماز خواندن با آن اشکال ندارد. - . تحف العقول : 355 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

«13»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِی شَعْرٍ وَ وَبَرٍ مِنْ کُلِّ مَا أُکِلَ لَحْمُهُ وَ الصُّوفِ مِنْهُ وَ لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِی سِنْجَابٍ وَ سَمُّورٍ وَ فَنَکٍ فَإِذَا أَرَدْتَ الصَّلَاةَ فَانْزِعْ عَنْکَ وَ قَدْ أَرْوِی فِیهِ رُخْصَةً وَ إِیَّاکَ أَنْ تُصَلِّیَ فِی الثَّعَالِبِ وَ لَا فِی ثَوْبٍ تَحْتَهُ جِلْدُ ثَعَالِبَ وَ صَلِّ فِی الْخَزِّ إِذَا لَمْ یَکُنْ مَغْشُوشاً بِوَبَرِ الْأَرَانِبِ وَ لَا تُصَلِّ فِی جِلْدِ الْمَیْتَةِ عَلَی کُلِّ حَالٍ (2).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: نماز در مو، کُرک و پشم هر حیوان حلال گوشت اشکال ندارد، و نماز در [مشتقات] سنجاب، سمور و فَنَک (حیوانی شبیه روباه) جایز نیست و اگر خواستی نماز بخوانی آنها را از بدنت خارج کن، و من گاهی در مورد آن جواز را نقل می کنم و بپرهیز از اینکه در [مشتقات] روباه یا لباسی که زیر آن پوست روباه است نماز بخوانی. در خَز اگر مخلوط با کُرک خرگوش نباشد نماز بخوان، و در هر حالی در پوست مُردار نماز نخوان. - . فقه الرضا : 16 -

**[ترجمه]

بیان

اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی الصلاة فی جلد السنجاب و وبره فذهب الشیخ فی المبسوط و أکثر المتأخرین إلی الجواز حتی قال فی المبسوط فأما السنجاب و الحواصل فلا خلاف فی أنه تجوز الصلاة فیهما و نسبه فی المنتهی إلی الأکثر و ذهب الشیخ فی الخلاف و موضع من النهایة إلی المنع و اختاره ابن البراج و ابن إدریس و هو ظاهر ابن الجنید و المرتضی و أبو الصلاح و ظاهر ابن زهرة نقل الإجماع علیه و اختاره فی المختلف و نسبه الشهید الثانی إلی الأکثر و ذهب ابن حمزة إلی الکراهة و ذکر الصدوق فی الفقیه عبارة الفقه عن رسالة أبیه إلیه إلی و قد روی فیه رخص.

و الأخبار فیه مختلفة و الجمع بینها إما بحمل أخبار المنع علی الکراهة أو بحمل أخبار الجواز علی التقیة و لعل الأول أرجح إذ مذهب العامة جواز الصلاة فی جلود ما لا یؤکل لحمه مطلقا و أخبار الجواز مشتملة علی المنع من غیره و إن کان الاحتیاط فی الاجتناب.

ثم علی القول بالجواز إنما یجوز الصلاة فیه مع تذکیته لأنه ذو نفس قال فی الذکری و قد اشتهر بین التجار و المسافرین أنه غیر مذکی و لا عبرة بذلک حملا لتصرف المسلمین علی ما هو الأغلب نعم لو علم ذلک حرم استعماله و هو جید.

ص: 225


1- 1. تحف العقول ص 355 ط الإسلامیة.
2- 2. فقه الرضا ص 16.

و أما السمور و الفنک فالمشهور فیهما المنع و ذهب الصدوق فی المقنع إلی الجواز و قال المحقق فی المعتبر بعد نقل خبرین یدلان علی الجواز لو عمل بهما عامل جاز و الأظهر حمل أخبار الجواز علی التقیة و قال فی القاموس الفنک بالتحریک دابة فروتها أطیب أنواع الفراء و أشرحها و أعدلها صالح لجمیع الأمزجة المعتدلة و قال فی حیاة الحیوان الفنک کعسل دویبة یؤخذ منها الفرو و قال ابن البیطار و إنه أطیب من جمیع الفراء یجلب کثیرا من بلاد الصقالبة و قال فی المصباح المنیر قیل نوع من جراء الثعلب الرومی و لهذا قال الأزهری و غیره هو معرب و حکی لی بعض المسافرین أنه یطلق علی فرخ بن آوی فی بلاد الترک انتهی و بالجملة لا نعرفه فی تلک البلاد علی التعیین.

**[ترجمه]بدان که اصحاب درمورد نماز در پوست و کُرک سنجاب اختلاف نظر دارند؛ شیخ در مبسوط و اکثر متأخّران قائل به جواز هستند. در مبسوط می فرماید: امّا نماز در سنجاب و حواصل جایز است. و در المنتهی آن را به اکثر فقها نسبت می دهد. شیخ در الخلاف و جایی از النهایة قائل به منع است، و ابن براج و ابن ادریس و ظاهر کلام ابن جنید، سید مرتضی و ابوالصلاح این است که منع را برگزیده اند. ظاهر کلام ابن زهره نقل اجماع بر آن است، المختلف آن را برگزیده و شهید ثانی آن را به اکثر علما نسبت داده است. ابن حمزه قائل به کراهت شده و صدوق در کتاب الفقیه عبارت فقه الرضا را به نقل از رساله پدرش خطاب به وی تا این جمله «جواز را در آن روایت نموده است» ذکر کرده است.

روایات درباره آن مختلفند و جمع بین آنها به این صورت است که روایاتِ منع را حمل بر کراهت، و یا روایات جواز را حمل بر تقیه کنیم که احتمالاً حمل اول رجحان دارد، زیرا عامّه معتقد به جواز نماز در پوست حیوان حرام گوشت به طور مطلق هستند، و روایات جواز مشتمل بر منع از غیر آن می باشد، اگرچه احتیاط در اجتناب است.

و امّا بنا بر قول به جواز، تنها در صورتی نماز با آن جایز است که ذبح شرعی شود، زیرا خون جهنده دارد. در ذکری گوید: بین بازرگانان و مسافران مشهور است که آن ذبح شرعی نشده و این شهرت معتبر نیست، زیرا تصرّف مسلمانان بر آنچه غالب­تر است حمل می گردد. بله، اگر یقین داشت که ذبح شرعی نشده، استفاده از آن حرام می باشد، و خیلی هم خوب است.

امّا مشهور در مورد سمور و فَنک، مَنع است. صدوق در المقنع قائل به جواز شده و محقق در معتبر پس از نقل دو روایت که بر جواز دلالت دارند می گوید: عمل به این دو روایت جایز است، و اظهر حملِ روایات جواز بر تقیه می باشد. در قاموس آمده است: فَنَک حیوانی است که پوستش بهترین، انعطاف پذیر ترین و خوش حالت ترین انواع پوست می باشد و با تمامی مزاج­های معتدل سازگار است. و در حیاة الحیوان می گوید: فَنک بر وزن عَسل حیوان کوچکی است که از پوست آن استفاده می شود. ابن بیطار گفته است: پوستِ آن از تمام پوست­ها بهتر است و بسیار از بلاد صقالبة آن را می آورند. در مصباح المنیر گوید: گفته شده که فَنک گونه ای از توله­های روباه رومی است، و از این رو ازهری و دیگران آن را معرّب دانسته اند. بعضی از مسافران برای من نقل کردند که فَنَک در بلات تُرک به بچه شغال اطلاق می گردد. پایان. خلاصه اینکه ما دقیقاً نمی دانیم فنَک در آن بلاد به چه حیوانی اطلاق می شود.

**[ترجمه]

«14»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رُکُوبِ جُلُودِ السِّبَاعِ قَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یُسْجَدْ عَلَیْهَا(1).

وَ مِنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ جُلُودِ السِّبَاعِ فَقَالَ ارْکَبُوا وَ لَا تَلْبَسُوا شَیْئاً مِنْهَا تُصَلُّونَ فِیهِ (2).

**[ترجمه]المحاسن: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام روایت می کند: از ایشان درباره سوار شدن بر پوست درندگان پرسیدم، فرمود: تا زمانی که بر آن سجده نکنی اشکال ندارد. - . المحاسن : 629 -

در المحاسن از سماعه نقل شده: از امام صادق علیه السلام درباره پوست درندگان سؤال شد، ایشان فرمود: بر آن سوار شوید اما برای نماز آنها را نپوشید. - . همان -

**[ترجمه]

«15»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: کُلُّ شَیْ ءٍ حَلَّ أَکْلُ لَحْمِهِ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِ جِلْدِهِ الذَّکِیِّ وَ صُوفِهِ وَ شَعْرِهِ وَ وَبَرِهِ وَ رِیشِهِ وَ عِظَامِهِ وَ إِنْ کَانَ الصُّوفُ وَ الشَّعْرُ وَ الْوَبَرُ وَ الرِّیشُ مِنَ الْمَیْتَةِ وَ غَیْرِ الْمَیْتَةِ بَعْدَ أَنْ یَکُونَ مِمَّا حَلَّلَ اللَّهُ تَعَالَی أَکْلَهُ فَلَا بَأْسَ بِهِ وَ کَذَلِکَ الْجِلْدُ فَإِنَّ دِبَاغَتَهُ طَهَارَتُهُ وَ قَدْ یَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیمَا لَمْ تُنْبِتْهُ الْأَرْضُ وَ لَمْ یَحِلَّ أَکْلُهُ مِثْلَ السِّنْجَابِ وَ الْفَنَکِ وَ السَّمُّورِ وَ الْحَوَاصِلِ إِذَا کَانَ مِمَّا لَا یَجُوزُ فِی مِثْلِهِ وَحْدَهُ الصَّلَاةُ مِثْلَ الْقَلَنْسُوَةِ مِنَ الْحَرِیرِ وَ التِّکَّةِ مِنَ الْإِبْرِیشَمِ وَ الجَوْرَبِ وَ الْخَفْتَانِ وَ أَلْوَانِ رَجَاجِیلِکَ یَجُوزُ لَکَ الصَّلَاةُ فِیهِ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: هر حیوان حلال گوشتی که ذبح شرعی شود، پوشیدنِ پوست، پشم، مو، کُرک، پَر و استخوان­های آن جایز است، و اگر پشم، مو، کُرک و پَر از مُردار بود یا غیرمُرداری بود که خداوند خوردن آن را حلال کرده، اشکال ندارد. پوست نیز اینچنین است و با دبّاغی طاهر می شود. گاهی نماز در آنچه از زمین نروییده و حلال گوشت هم نیست جایز می باشد، مانند سنجاب، فنَک، سمور و حَواصل، [یعنی] اگر لباسی بود که به تنهایی نمی شد آن را در نماز پوشید، مانند کلاه حریر، بند شلوار ابریشمی، جوراب، کفش و انواع چیزهایی که به پا می کنند نماز خواندن با آن جایز است. - . فقه الرضا : 41 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و کذلک الجلد یدل علی جواز استعمال جلد المیتة

ص: 226


1- 1. المحاسن ص 629.
2- 2. المحاسن ص 629.
3- 3. فقه الرضا ص 41، و قوله« فان دباغته طهارته» یؤید ما قلناه من أن هذا الکتاب کتاب التکلیف للشلمغانی، و قد نسب إلیه القول بذلک کما مرّ فی ج 80 ص 78.

بعد الدباغ و یمکن حمله علی غیر المیتة و یکون الدباغ محمولا علی الاستحباب علی المشهور و علی الوجوب علی مذهب الشیخ و المرتضی و یدل علی جواز الصلاة فیما لا تتم الصلاة فیه من جلد غیر المأکول و صوفه و شعره و وبره و قد مر الکلام فیه و یمکن تخصیص الحکم بخصوص هذه الجلود و یکون وجه جمع بین الأخبار و لعل المراد بالرجاجیل أنواع ما یلبس فی الرجل و لعله من المولدات.

**[ترجمه]اینکه فرمود «پوست نیز اینچنین است» دلالت بر جواز استفاده از پوست مُردار پس از دباغی دارد، و می توان آن را حمل بر غیر مُردار کرد، و دبّاغی بنا به نظر مشهور حمل بر استحباب می گردد، امّا به نظر شیخ و سید مرتضی بر وجوب حمل می شود. این روایت دلالت بر جواز نماز در چیزی دارد که نماز در آن صحیح نیست یعنی پوست، پشم، مو و کُرک حیوان حرام گوشت، که در مورد آن صحبت شد. و می توان حکم را به خصوص این گونه پوست­ها تخصیص زد که وجه جمعی بین روایات هم باشد. و احتمالاً مقصود از «رَجاجیل» چیزهایی است که به پا می کنند، و شاید از کلمات مولَّد باشد.

**[ترجمه]

«16»

الْخَرَائِجُ، رُوِیَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی رَوْحٍ قَالَ: خَرَجْتُ إِلَی بَغْدَادَ فِی مَالٍ لِأَبِی الْحَسَنِ الْخَضِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ لِأُوصِلَهُ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَدْفَعَهُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ وَ أَمَرَنِی أَنْ لَا أَدْفَعَهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَسْأَلَ الدُّعَاءَ لِلْعِلَّةِ الَّتِی هُوَ فِیهَا وَ أَسْأَلَهُ عَنِ الْوَبَرِ یَحِلُّ لُبْسُهُ فَدَخَلْتُ بَغْدَادَ وَ صِرْتُ إِلَی الْعَمْرِیِّ فَأَبَی أَنْ یَأْخُذَ الْمَالَ وَ قَالَ صِرْ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ فَإِنَّهُ أَمَرَهُ بِأَنْ یَأْخُذَهُ وَ قَدْ خَرَجَ الَّذِی طَلَبْتَ فَجِئْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ فَأَوْصَلْتُهُ إِلَیْهِ فَأَخْرَجَ إِلَیَّ رُقْعَةً فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَأَلْتَ الدُّعَاءَ عَنِ الْعِلَّةِ الَّتِی تَجِدُهَا وَهَبَ اللَّهُ لَکَ الْعَافِیَةَ وَ دَفَعَ عَنْکَ الْآفَاتِ وَ صَرَفَ عَنْکَ بَعْضَ مَا تَجِدُهُ مِنَ الْحَرَارَةِ وَ عَافَاکَ وَ صَحَّ جِسْمُکَ وَ سَأَلْتَ مَا یَحِلُّ أَنْ یُصَلَّی فِیهِ مِنَ الْوَبْرِ وَ السَّمُّورِ وَ السِّنْجَابِ وَ الْفَنَکِ وَ الدَّلَقِ وَ الْحَوَاصِلِ فَأَمَّا السَّمُّورُ وَ الثَّعَالِبُ فَحَرَامٌ عَلَیْکَ وَ عَلَی غَیْرِکَ الصَّلَاةُ فِیهِ وَ یَحِلُّ لَکَ جُلُودُ الْمَأْکُولِ مِنَ اللَّحْمِ إِذَا لَمْ یَکُنْ فِیهِ غَیْرُهُ وَ إِنْ یَکُنْ لَکَ مَا تُصَلِّی فِیهِ

فَالْحَوَاصِلُ جَائِزٌ لَکَ أَنْ تُصَلِّیَ فِیهِ وَ الْفِرَاءُ مَتَاعُ الْغَنَمِ مَا لَمْ یُذْبَحْ بِإِرْمِنِیَةَ یَذْبَحُهُ النَّصَارَی عَلَی الصَّلِیبِ فَجَائِزٌ لَکَ أَنْ تَلْبَسَهُ إِذَا ذَبَحَهُ أَخٌ لَکَ أَوْ مُخَالِفٌ تَثِقُ بِهِ (1).

**[ترجمه]الخرائج: احمد بن ابی روح گوید: ابوالحسن خضر بن محمد مالی به من داد تا به بغداد برسانم و مرا امر کرد که آن را به ابوجعفر محمد بن عثمان عَمری بدهم، و امر کرد به غیر او ندهم، و از او طلب دعا برای شفای بیماریش کنم و بپرسم که آیا پوشیدنِ کُرک حلال است؟ پس من وارد بغداد شدم و نزد عَمری رفتم. او مال را نگرفت و گفت: سراغ ابوجعفر محمد بن احمد برو و مال را به او بده که او مأمور به دریافت آن است و آنچه که درخواست کردی روا گردید. پس نزد ابوجعفر آمدم و مال را به او دادم، او نوشته ای بیرون آورد که در آن چنین آمده بود: بسم الله الرحمن الرحیم خواسته بودی برای بیماریت دعا کنیم، خداوند عافیت را به تو عطا فرمود و بیماری را از تو دفع کرد و حرارتی را که درخود احساس می کردی از تو برطرف نمود، و تو را عافیت بخشید و بدنت سالم شد. امّا سؤالت در مورد اینکه از کُرک، سمور، سنجاب، فنَک، دلَق و حواصل با کدام از اینها می توان نماز خواند؟ پاسخ این است که بر تو و غیر تو نماز خواندن با سمور و روباه حرام است، و پوست حیوانات حلال گوشت حلال است در صورتی که با غیر آن مخلوط نشده باشد. و اگر چیزی داشتی که در آن نماز بخوانی، پس جایز است که در حواصل نماز بخوانی. و امّا پوست، متاعِ گوسفند است و اگر در ارمنستان و توسط نصرانیان برای صلیب ذبح نشده باشد، چنانچه یکی از برادران تو یا یکی از اهل سنت که به او اطمینان داری آن را ذبح کرده باشد، جایز است. - . الخرائج : 241 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی جواز الصلاة فی الحواصل فی حال الضرورة و یمکن حمل القید علی الاستحباب و قد عرفت أن ظاهر الشیخ دعوی الإجماع علی جواز الصلاة فیها و المشهور عدم الجواز قال فی الذکری قال الشیخ فی المبسوط لا خلاف فی جواز الصلاة فی السنجاب و الحواصل و قیدها ابن حمزة و بعضهم بالخوارزمیة

ص: 227


1- 1. الخرائج ص 241.

تبعا لما ذکره فی التهذیب (1) عن بشیر بن بشار قال سألته عن الصلاة فی الفنک و السنجاب إلی قوله صل فی السنجاب و الحواصل الخوارزمیة و منع منه فی النهایة و هو ظاهر الأکثر انتهی و قال فی الدروس و فی الحواصل الخوارزمیة روایة بالجواز متروکة.

و قال فی حیاة الحیوان الحوصل جمعه حواصل و هو طیر کبیر له حوصلة عظیمة یتخذ منها الفروة و قال ابن البیطار و هذا الطائر یکون بمصر کثیرا و یعرف بالبجع و هو جمل الماء و هو صنفان أبیض و أسود و الأسود منه کریه الرائحة لا یکاد یستعمل و الأجود أبیضه و حرارته قلیلة و رطوبته کثیرة و هو قلیل البقاء.

**[ترجمه]این روایت بر جواز نماز در حواصل - پلیکان - در حال ضرورت دلالت دارد، و می توان قید موجود در آن را بر استحباب حمل کرد، و دانستی که ظاهر کلام شیخ ادّعای اجماع بر جواز نماز در آن است، و مشهور عدم جواز بود .

در ذکری گوید: شیخ در مبسوط گفته است: اختلافی در جواز نماز در سنجاب و حواصل نیست، و ابن حمزه و جماعتی آن را به «خوارزمی» مقیّد کرده اند به پیروی از روایتی در تهذیب - . التهذیب 1 : 195 - که از بشیر بن بشار روایت می کند که گفت: «از آن حضرت در مورد نماز در فنَک و سنجاب پرسیدم - تا آنجا که فرمود: - در سنجاب و حواصل خوارزمی نماز بخوان». در النهایة از آن منع کرده و ظاهر کلام اکثر فقها هم همان است. پایان. و در دروس گوید: در مورد جواز نماز در حواصل خوارزمی روایتی وارد شده که کسی به آن عمل نکرده است.

در حیاة الحیوان چنین آمده: حَوصل، جمع آن حواصل است پرنده بزرگی است که چینه دان بزرگی دارد، و از پوست آن استفاده می کنند. ابن بیطار گوید: این پرنده در مصر زیاد و به بجع معروف است که همان شتر آب است. دو گونه دارد: سفید و سیاه، سیاه آن بدبو است و زیاد استفاده نمی شود، و سفیدش بهتر است، حرارتش پایین، رطوبتش بالا و طول زندگیش کم است.

**[ترجمه]

«17»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ بِرِوَایَةِ الْحِمْیَرِیِّ وَ ابْنِ عَیَّاشٍ عَنْ دَاوُدَ الصَّرْمِیِّ عَنْ بَشِیرِ بْنِ بَشَّارٍ النَّیْسَابُورِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْفَنَکِ وَ الْفِرَاءِ وَ السَّمُّورِ وَ السِّنْجَابِ وَ الْحَوَاصِلِ الَّتِی تُصْطَادُ بِبِلَادِ الشِّرْکِ أَوْ بِلَادِ الْإِسْلَامِ یُصَلَّی فِیهَا بِغَیْرِ تَقِیَّةٍ قَالَ یُصَلَّی فِی السِّنْجَابِ وَ الْحَوَاصِلِ الْخُوارَزْمِیَّةِ وَ لَا تُصَلِّ فِی الثَّعَالِبِ وَ السَّمُّورِ(2).

**[ترجمه]السرائر: بشیر بن بشّار نیشابوری گوید: از حضرت ابوالحسن علیه السلام درباره نماز در فنَک، پوست، سمور، سنجاب و حواصل پرسیدم که در بلاد مشرکان یا بلاد مسلمانان صید می شود، آیا بدون تقیّه می توان در آنها نماز خواند؟ فرمود: در سنجاب و حواصل خوارزمی می توان نماز خواند، و در روباه و سمور نماز نخواند. - . السرائر : 471 -

**[ترجمه]

«18»

وَ مِنْهُ، مِنْ کِتَابِ الْمَسَائِلِ بِرِوَایَةِ ابْنِ عَیَّاشٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مِنْ مَسَائِلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُوسَی بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی الشَّیْخِ أَعَزَّهُ اللَّهُ وَ أَیَّدَهُ أَسْأَلُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْوَبْرِ أَیُّ أَصْنَافِهِ أَصْلَحُ فَأَجَابَ لَا أُحِبُّ الصَّلَاةَ فِی شَیْ ءٍ مِنْهُ قَالَ فَرَدَدْتُ الْجَوَابَ إِنَّا مَعَ قَوْمٍ فِی تَقِیَّةٍ وَ بِلَادُنَا بِلَادٌ لَا یُمْکِنُ أَحَدٌ أَنْ یُسَافِرَ مِنْهَا بِلَا وَبَرٍ وَ لَا یَأْمَنُ عَلَی نَفْسِهِ إِنْ هُوَ نَزَعَ وَبَرَهُ وَ لَیْسَ یُمْکِنُ النَّاسَ کُلَّهُمْ مَا یُمْکِنُ الْأَئِمَّةَ فَمَا الَّذِی تَرَی أَنْ نَعْمَلَ بِهِ فِی هَذَا الْبَابِ قَالَ فَرَجَعَ الْجَوَابُ إِلَیَّ تَلْبَسُ الْفَنَکَ وَ السَّمُّورَ(3).

ص: 228


1- 1. التهذیب ج 1 ص 195.
2- 2. السرائر ص 471.
3- 3. السرائر ص 471.

**[ترجمه]السرائر: محمد بن علی بن عیسی گوید: برای شیخ - که خدایش عزیز بدارد و تأیید فرماید - نامه ای نوشتم و از اینکه در کدام نوع کُرک می توان نماز خواند سؤال نمودم. ایشان پاسخ داد: من دوست ندارم در چیزی از آن نماز بخوانم. در جواب ایشان نوشتم: ما با قومی زندگی می کنیم که باید تقیه را رعایت نماییم و بلاد ما به گونه ای است که برای کسی امکان ندارد بدون کُرک مسافرت کند و اگر کُرک را از تن خود بیرون آورد بر جانش ایمن نیست، و آنچه برای ائمه امکان دارد برای همه مردم ممکن نیست، پس نظر شما در این مورد چیست و ما چه بکنیم؟ گوید: پاسخی که به من دادند این گونه بود: فنَک و سمور را بپوش. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الشیخ هو الهادی علیه السلام و یدل علی أن الفنک و السمور أولی من غیرهما عند الضرورة و التقیة و هذا أیضا وجه جمع بین الأخبار.

**[ترجمه]مقصود از شیخ حضرت امام هادی علیه السلام هستند، و این روایت دلالت دارد که فنَک و سمور هنگام ضرورت و تقیه نسبت به دیگر چیزها اولویت دارد. این نظر، وجه جمع بین روایات هم می تواند باشد.

**[ترجمه]

«19»

مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ هُوَ مُعْتَلٌّ هُوَ فِی قُبَّةٍ وَ قَبَاءٍ عَلَیْهِ غِشَاءٌ مَذَارِیٌّ وَ قُدَّامَهُ مِخْضَبَةٌ هُیِّئَ فِیهَا رَیْحَانٌ مَخْرُوطٌ وَ عَلَیْهِ جُبَّةُ خَزٍّ لَیْسَ بِالثَّخِینَةِ وَ لَا بِالرَّقِیقَةِ وَ عَلَیْهِ لِحَافُ ثَعَالِبَ مُظَهَّرٌ یَمْنَةً فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی الثَّعَالِبِ قَالَ هُوَ ذَا عَلَیَ (1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: یونس بن یعقوب گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتم در حالی که ایشان بیمار بود و عرقچین و قبایی که رویه مَذاری بر آن بود به تن داشت و ظرف خضابی در مقابلش قرار داشت که در آن برگ­های کنده شده ریحان بود و جبّه ای از خَز پوشیده بود که ضخامت نداشت و نازک هم نبود، لحافی از روباه روی ایشان بود که پشت­ و رو شده و طرف راست ایشان بود. به ایشان گفتم: فدایت گردم، نظرتان درباره روباه چیست؟ فرمود: همین که روی من است از روباه می باشد. - . مکارم الاخلاق : 136 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس المذار بلد بین واسط و البصرة انتهی و یدل علی جواز استعمال جلود الثعالب فی غیر الصلاة.

**[ترجمه]در قاموس گوید: مذار شهری است بین واسط و بصره. پایان. این روایت بر جواز استفاده از پوست روباه در غیر نماز دلالت دارد.

**[ترجمه]

«20»

الْمَکَارِمُ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ لُحُومِ السِّبَاعِ وَ جُلُودِهَا قَالَ أَمَّا لُحُومُ السِّبَاعِ وَ السِّبَاعِ مِنَ الطَّیْرِ فَإِنَّا نَکْرَهُهُ وَ أَمَّا الْجُلُودُ فَارْکَبُوا فِیهَا وَ لَا تَلْبَسُوا مِنْهَا شَیْئاً تُصَلُّونَ فِیهِ (2).

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: أُهْدِیَتْ لِأَبِی جُبَّةُ فَرْوٍ مِنَ الْعِرَاقِ فَکَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُصَلِّیَ نَزَعَهَا فَطَرَحَهَا(3).

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: مَا جَاءَکَ مِنْ دِبَاغِ الْیَمَنِ فَصَلِّ فِیهِ وَ لَا تَسْأَلْ عَنْهُ (4).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام یا امام کاظم علیه السلام روایت می کند که از ایشان درباره گوشت و پوست درندگان سؤال شد، ایشان فرمود: امّا گوشت درندگان و پرندگان وحشی پس ما از آن اکراه داریم، امّا بر پوست آنها سوار شوید ولی در آن نماز نخوانید. - . همان -

عبدالله بن سنان روایت می کند: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: جُبّه ای از پوست (پوستینی) از عراق برای پدرم هدیه آوردند، که ایشان هر وقت می خواست نماز بخواند آن را بیرون می آورد و کنار می گذاشت. - . همان -

عبدالله بن سنان از آن حضرت علیه السلام روایت می کند که فرمود: هرچه از پوست­های دباغی شده یمن برایت آمد در آن نماز بخوان و درمورد آن سؤال نکن. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الخبر الأول یدل علی أن السباع قابلة للتذکیة و لا یجوز الصلاة فی جلودها و الثانی علی نزع ما جلب من الجلود من العراق عند الصلاة و لعله محمول علی الاستحباب لأنهم کانوا یستحلون المیتة بالدباغ أو کانوا یدبغون بخرء الکلاب.

قال فی الذکری و لو وجد فی ید مستحل بالدبغ ففیه صور ثلاث الأول أن یخبر بأنه میتة فلیجتنب لاعتضاده بالأصل من عدم الذکاة الثانی أن یخبر بأنه مذکی فالأقرب القبول و یمکن المنع و الثالث أن یسکت ففیه وجهان.

ص: 229


1- 1. مکارم الأخلاق ص 136.
2- 2. مکارم الأخلاق ص 136.
3- 3. مکارم الأخلاق ص 136.
4- 4. مکارم الأخلاق ص 136.

وَ قَدْ رَوَی الشَّیْخُ فِی التَّهْذِیبِ (1) عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام رَجُلًا صَرِداً فَلَا یُدْفِئُهُ فِرَاءُ الْحِجَازِ لِأَنَّ دِبَاغَهَا بِالْقَرَظِ فَکَانَ یَبْعَثُ إِلَی الْعِرَاقِ فَیُؤْتَی مِمَّا قِبَلَکُمْ بِالْفَرْوِ فَیَلْبَسُهُ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ أَلْقَاهُ وَ أَلْقَی الْقَمِیصَ الَّذِی یَلِیهِ وَ کَانَ یُسْأَلُ عَنْ ذَلِکَ فَیَقُولُ إِنَّ أَهْلَ الْعِرَاقِ یَسْتَحِلُّونَ لِبَاسَ الْجُلُودِ الْمَیْتَةِ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّ دِبَاغَهُ ذَکَاتُهُ.

قلت الصرد بفتح الصاد و کسر الراء من یجد البرد سریعا یقال صرد الرجل یصرد صردا فهو صرد و مصراد و فی هذا دلالة علی جواز لبسه فی غیر الصلاة و یمکن حمله علی ما لم یعلم کونه میتة و یکون فعل الإمام احتیاطا للدین انتهی.

و قد سبق الکلام فی حکم ما یؤخذ من سوق المسلمین فی کتاب الطهارة و تخصیص دباغ الیمن فی الخبر الثالث لعله یؤید الوجه الثانی و إن أمکن حمله علی الأول أیضا بأن یکونوا لم یستحلوا المیتة بالدباغ.

**[ترجمه]روایت اول دلالت بر این دارد که درندگان قابل ذبح شرعی هستند و نماز در پوست آنها جایز نمی باشد. مدلولِ روایت دوم این است که هنگام نماز باید پوست­هایی را که از عراق آمده اند از تن درآورد، و احتمالاً حمل بر استحباب می شود، زیرا چه بسا اهل عراق پوستِ دباغی شده مردار را حلال می دانسته و یا آن را با مدفوع سگ دباغی می کرده اند.

در ذکری گوید: اگر پوستی در دست کسی بود که پوست مردار را به واسطه دباغی حلال می شمارد سه صورت دارد: یک صورت این است که خود آن شخص بگوید که پوست از مردار است، که در این حالت باید از آن اجتناب کرد، زیرا اصل عدمِ ذکاة (حلّیت) آن را تقویت می نماید. صورت دوم آن است که خود شخص بگوید پوست از حیوانِ ذبح شده است، پس در این صورت اَقرب قبول قول اوست، ولی قابل منع نیز هست. حالت سوم این است که دارنده پوست چیزی نگوید که در این صورت از دو وجه خالی نیست.

شیخ در التهذیب - . التهذیب 1 : 193 - از ابوبصیر و او از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: حضرت علی بن الحسین علیه السلام سرمایی بود و پوست­های حجاز ایشان را گرم نمی کرد، زیرا آن را با «قَرَظ» - برگ سلم - دباغی می کردند، پس کسی را می­فرستاد تا از عراق از آنچه پیش از شما بوده برایش پوستین بیاورند و آن را می پوشید، اما وقت نماز که می رسید آن پوستین و پیراهنی را که زیرش می پوشید از تن خود بیرون می آورد. وقتی از ایشان دلیل کارش را سؤال می کردند می فرمود: اهل عراق لباسی را که با پوست مُردار درست شده حلال می دانند و گمان می کنند که دباغی آن را پاک می گرداند .

می گویم: «الصَرِد» به معنای کسی است که زود سرما را احساس می کند، در استعمال می گویند: «صرد الرجل یصرد صردا فهو صرد و مصراد». این روایت بر جواز پوشیدن پوستین در غیر نماز دلالت دارد، و می توان آن را حمل بر زمانی کرد که یقین به مُردار بودن آن نداشته است و فعل امام از روی احتیاط دینی بوده است. پایان.

پیشتر در مورد حکم آنچه از بازار مسلمانان گرفته می شود در کتاب طهارت بحث کردیم. و احتمالاً تخصیص دباغی های یمن در روایت سوم، وجه دوم را تأیید می نماید، اگرچه حمل آن بر وجه اول نیز ممکن است، به این که بگوییم آنها مُردار را به واسطه دباغی حلال نمی دانسته اند.

**[ترجمه]

«21»

الْمَکَارِمُ،: سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام عَنْ جُلُودِ الثَّعَالِبِ وَ السِّنْجَابِ وَ السَّمُّورِ فَقَالَ قَدْ رَأَیْتُ السِّنْجَابَ عَلَی أَبِی وَ نَهَانِی عَنِ الثَّعَالِبِ وَ السَّمُّورِ(2).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: از امام رضا علیه السلام درباره پوست روباه، سنجاب و سمور سؤال کردند، فرمود: پوست سنجاب را به تن پدرم دیدم و او مرا از پوست روباه و سمور نهی کرد. - . مکارم الاخلاق : 136 -

**[ترجمه]

«22»

الْعُیُونُ،: فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ قَالَ وَ لَا یُصَلَّی فِی جُلُودِ الْمَیْتَةِ وَ لَا جُلُودِ السِّبَاعِ (3).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: از جمله مطالبی که امام رضا علیه السلام به مأمون نوشت این بود: در پوست مُردار و پوست درندگان نباید نماز خواند. - . عیون اخبار الرضا 2 : 123 -

**[ترجمه]

«23»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، نَقْلًا عَنِ الْعَیَّاشِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ یُوسُفَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَلَیَّ قَبَاءُ خَزٍّ وَ بِطَانَتُهُ خَزٌّ وَ طَیْلَسَانُ خَزٍّ مُرْتَفِعٌ فَقُلْتُ إِنَّ عَلَیَّ ثَوْباً أَکْرَهُ لُبْسَهُ فَقَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ طَیْلَسَانِی هَذَا قَالَ وَ مَا بَالُ الطَّیْلَسَانِ قُلْتُ هُوَ خَزٌّ قَالَ وَ مَا بَالُ الْخَزِّ قُلْتُ سَدَاهُ إِبْرِیسَمٌ قَالَ وَ مَا بَالُ الْإِبْرِیسَمِ قَالَ لَا یُکْرَهُ أَنْ یَکُونَ سَدَا الثَّوْبِ إِبْرِیسَمٌ الْحَدِیثَ (4).

ص: 230


1- 1. التهذیب ج 1 ص 193.
2- 2. مکارم الأخلاق ص 136.
3- 3. عیون الأخبار ج 2 ص 123.
4- 4. مجمع البیان ج 4 ص 413، بغیر هذا اللفظ و اللفظ للکافی بهذا السند ج 6 ص 451، و مثله فی تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 15.

**[ترجمه]مجمع البیان: یوسف بن ابراهیم گوید: قبایی از خَزّ که آسترِ آن نیز خَز بود و نیز طیلسان [لباس بافتنی که دوخت در آن به کار نرفته و تمام بدن را می­پوشاند] بلندی از خز به تن داشتم و خدمت امام صادق علیه السلام رفتم و گفتم: من لباسی به تن کرده ام که از پوشیدنِ آن کراهت دارم. فرمود: چه پوشیده ای؟ گفتم: این طیلسان! فرمود: طیلسان چه ایرادی دارد؟ گفتم: از خز است. فرمود: خز چه ایرادی دارد؟ گفتم: تارهای آن از ابریشم است. فرمود: ابریشم چه اشکالی دارد؟ و فرمود: اشکالی ندارد که تارهای لباس از ابریشم باشد... - . مجمع البیان 4 : 413 با تفاوت در لفظ. الکافی با همین سند 6 : 451، و مثل آن در تفسیر عیّاشی 2 : 15 -

**[ترجمه]

«24»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ یَلْبَسُ الْجُبَّةَ الْخَزَّ بِخَمْسِمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ الْمِطْرَفَ الْخَزَّ بِخَمْسِینَ دِینَاراً فَیَشْتُو فِیهِ فَإِذَا خَرَجَ الشِّتَاءُ بَاعَهُ وَ تَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: احمد بن محمد بن ابی نصر از امام رضا علیه السلام روایت می کند که فرمود: حضرت علی بن الحسین علیه السلام جُبّه ای از خَز می پوشید که پانصد درهم ارزش داشت، و ردایی از خز به ارزش پنجاه دینار می پوشید و زمستان را با آن گذراند، وقتی زمستان تمام شد آن را فروخت و پولش را صدقه داد. - . قرب الاسناد : 157 چاپ سنگی، 210 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«25»

تَفْسِیرُ الْعَیَّاشِیِّ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَلْبَسُ الثَّوْبَ بِخَمْسِمِائَةٍ الْحَدِیثَ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: احمد بن محمد از حضرت ابوالحسن علیه السلام روایت کرد که فرمود: حضرت علی بن الحسین لباسی می پوشید به ارزش پانصد... - . تفسیر عیّاشی 2 : 16 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی استحباب الصدقة بثوب عبد الله فیه قال فی الذکری یستحب الصدقة بثمن الثوب الذی یصلی فیه لو باعه تأسیا بزین العابدین علیه السلام

فِیمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (3)

عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَلْبَسُ الْکِسَاءَ الْخَزَّ فِی الشِّتَاءِ فَإِذَا جَاءَ الصَّیْفُ بَاعَهُ وَ تَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ وَ یَقُولُ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ رَبِّی أَنْ آکُلَ ثَمَنَ ثَوْبٍ عَبَدْتُ اللَّهَ فِیهِ.

وَ مِنْهُ (4)، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَفْصِ بْنِ مُحَمَّدٍ مُؤَذِّنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی الرَّوْضَةِ وَ عَلَیْهِ جُبَّةُ خَزٍّ سَفَرْجَلِیَّةٌ(5).

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که مستحب است لباسی را که در آن عبادتِ خدا شده صدقه دهند. در ذکری گوید: مستحب است اگر لباسی را فروخت که در آن نماز می خواند، به تأسّی از امام زین العابدین علیه السلام ثمَنش را صدقه دهد.

از جمله روایات شیخ - . التهذیب 1 : 241 - از حلبی این است که روایت کرده امام علی بن الحسین علیه السلام در زمستان عبای خَزّ می پوشید و چون تابستان می شد آن را می فروخت و ثمَنش را صدقه می داد و می فرمود: از پروردگارم حیا می کنم که ثمَن لباسی را که در آن او را عبادت کرده ام بخورم.

قرب الاسناد: - . یعنی قرب الاسناد نه تفسیر عیّاشی - حفص بن محمّد که مؤذّن علی بن یقطین بود گوید: امام صادق علیه السلام را در روضه پیامبر دیدم که جُبّه ای از خز به رنگ بِه بر تن داشت. - . قرب الاسناد : 8 چاپ سنگی، 11 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«26»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ، قَالَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام: أَنَّهُ کَانَ یَشْتَرِی کِسَاءَ الْخَزِّ بِخَمْسِینَ دِینَاراً فَإِذَا أَصَافَ تَصَدَّقَ بِهِ وَ لَا یَرَی بِذَلِکَ بَأْساً وَ یَقُولُ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الْآیَةَ(6).

**[ترجمه]مجمع البیان: عمر بن علی از پدرش علی بن الحسین علیه السلام روایت می کند که ایشان عبای خز به قیمت پنجاه دینار می خرید و وقتی تابستان می آمد آن را می فروخت و در این کار اشکالی نمی دید و آیه «مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ»تا آخر آیه را می خواند. - . مجمع البیان 4 : 413 -

**[ترجمه]

أقول

و قد أخرجنا تلک الأخبارَ من تفسیر العیاشی فی أبواب اللباس من

ص: 231


1- 1. قرب الإسناد ص 157 ط حجر 210 ط نجف.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 16.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 241.
4- 4. یعنی قرب الإسناد، لا تفسیر العیّاشیّ.
5- 5. قرب الإسناد ص 8 ط حجر ص 11 ط نجف.
6- 6. مجمع البیان ج 4 ص 413، و قوله علیه السلام: أصاف: أی دخل فی الصیف.

کتاب المناهی و السنن (1).

**[ترجمه]ما آن روایات را از تفسیر عیاشی در باب لباس از کتاب المناهی و السنن ذکر کردیم. - . ر.ک: 79 : 304- 306 از همین چاپ جدید -

**[ترجمه]

«27»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَلْبَسُ فِرَاءَ الثَّعَالِبِ وَ السَّنَانِیرِ قَالَ لَا بَأْسَ وَ لَا یُصَلِّی فِیهِ (2).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت می کند و می گوید: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که پوست روباه و گربه می پوشد. فرمود: اشکالی ندارد اما در آن نماز نخواند. - . بحار الأنوار 10 : 269 از همین چاپ -

**[ترجمه]

«28»

مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْفَصِمُ سِنُّهُ أَ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَشُدَّهَا بِالذَّهَبِ وَ إِنْ سَقَطَتْ أَ یَصْلُحُ أَنْ یَجْعَلَ مَکَانَهَا سِنَّ شَاةٍ قَالَ نَعَمْ إِنْ شَاءَ لَیَشُدُّهَا بَعْدَ أَنْ تَکُونَ ذَکِیَّةً(3).

و عن الحلبی عن أبی عبد الله علیه السلام. مثله (4)

وَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ أَبِی وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الرَّجُلِ یَسْقُطُ سِنُّهُ فَأَخَذَ سِنَّ إِنْسَانٍ مَیِّتٍ فَیَجْعَلُهُ مَکَانَهُ قَالَ لَا بَأْسَ (5).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می کند و می گوید: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که دندانش شکسته شده است، آیا می تواند آن را با طلا محکم کند؟ و اگر دندان افتاد آیا می تواند به جای آن دندان گوسفند بگذارد؟ فرمود: بله، اگر خواست می تواند، ولی در صورتی که ذبح شرعی شده باشد. - . مکارم الاخلاق : 109 -

و از حلبی به روایت از امام صادق علیه السلام مثل آن وارد شده است. - . همان -

زراره از امام صادق علیه السلام روایت می کند و می گوید: پدرم در حضور من از آن حضرت درباره مردی سؤال کرد که دندانش افتاده و دندان انسان مرده ای را جای آن قرار می دهد؛ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

یدل الخبر الأول علی جواز شد الأسنان بالذهب و هو موافق للأصل و تحریم مطلق التزین بالذهب غیر ثابت و قال العلامة فی المنتهی لا بأس باتخاذ الفضة الیسیرة کالحلیة للسیف و القصعة و السلسلة التی شعب بها الإناء و أنف الذهب و ما یربط به أسنانه لما رواه الجمهور فی قدح رسول الله صلی الله علیه و آله و الخاصة فی مرآة موسی علیه السلام و روی الجمهور أن عرفجة بن سعید أصیب أنفه

یوم الکلاب فاتخذ أنفا من ورق فأنتن علیه فأمره النبی صلی الله علیه و آله أن یتخذ أنفا من ذهب و للحاجة إلی ذلک و اتخاذ ذلک جائز مع الحاجة و بدونها خلافا لبعض.

و قال فی التذکرة لو اتخذ أنفا من ذهب أو فضة أو سنا أو أنملة لم یحرم لحدیث عرفجة و لو اتخذ إصبعا أو یدا فللشافعیة قولان الجواز قیاسا علی الأنف و السن و التحریم لأنه زینة محضة إذ لا منفعة به انتهی.

و أما السن فظاهر الأصحاب اتفاقهم علی کونه مما لم تحل فیه الحیاة و

ص: 232


1- 1. راجع ج 79 ص 304- 306 من هذه الطبعة الحدیثة.
2- 2. بحار الأنوار ج 10 ص 269 من هذه الطبعة.
3- 3. مکارم الأخلاق ص 109.
4- 4. مکارم الأخلاق ص 109.
5- 5. مکارم الأخلاق ص 109.

یجوز استعماله من المیتة و ظاهر الخبر توقف جواز الاستعمال علی التذکیة و یمکن حمله علی الاستحباب أو علی أن المراد بها الطهارة أو عدم کونه مخلوطا بلحم و إن کان الأحوط اعتبارها إذ الأخبار الدالة علی کونه مما لا تحله الحیاة و کونه مستثنی من المیتة لا یخلو من ضعف و من الأطباء من یعده عصبا لا عظما لطریان الوجع علیه مع معارضته هذه الأخبار و صحة بعضها و عدم تحقق الإجماع علی خلافها.

و أما سن الإنسان فهو إما محمول علی ما إذا سقط فی حال حیاته و قلنا بعدم وجوب دفنه معه و حملنا الخبر به علی الاستحباب أو علی ما إذا سقط بعد تفرق الأعضاء و لم نقل بوجوب دفن الأعضاء حینئذ أو علی سن طاهر ممن لم یجب دفنه کالمخالفین علی القول بطهارتهم و عدم وجوب دفنهم أو علی سن الکافر علی مذهب السید حیث یقول بطهارة ما لا تحله الحیاة من نجس العین و علی التقادیر یدل علی أن المنع من الصلاة فی أجزاء ما لا یؤکل لحمه مخصوص بغیر الإنسان بل هو من النصوص أظهر قال العلامة فی التذکرة لو جبر عظمه بعظم طاهر العین جاز لأن الموت لا ینجس عظمه و لا شعره و لو جبره بعظم آدمی فإشکال ینشأ من وجوب دفنه و طهارته

وَ رِوَایَةِ زُرَارَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: عَنِ الرَّجُلِ یَسْقُطُ سِنُّهُ فَیَأْخُذُ سَنَّ مَیِّتٍ مَکَانَهُ قَالَ لَا بَأْسَ.

و قال فی الذکری لیس له إثبات سن نجسة مکان سنه و یجوز الطاهرة و لو کان سن آدمی أو جبر بعظم آدمی أمکن الجواز لطهارته و لتجویز الصادق علیه السلام أخذ سن المیت لمن سقطت سنه و رد سنه الساقطة أولی بالجواز لطهارتها عندنا و یمکن المنع فی العظم لوجوب دفنه و إن أوجبنا دفن السن توجه المنع أیضا و قال الفیروزآبادی فصمه یفصمه کسره فانفصم و تفصم.

**[ترجمه]روایت اول بر جواز محکم کردن دندان با طلا دلالت دارد که موافق با اصل هم هست و تحریم مطلقِ زینت کردن با طلا ثابت نمی باشد. علامه در المنتهی گفته است: استفاده از مقدار اندکی نقره برای زینت شمشیر و کاسه و زنجیری که با آن، ظرف و اطراف طلا را مزین کنند و آنچه که با آن دندانه­هایش را ببندند، اشکال ندارد، به دلیل روایتی که جمهور درباره پیاله رسول خدا صلی الله علیه و آله و خاصه - شیعه - درباره آینه حضرت موسی علیه السلام روایت کرده اند. جمهور - اهل سنت - روایت می کنند که بینی عرفجة بن سعد در جنگ «یوم الکلاب» زخمی شد، او یک بینی از برگ برای خود گذاشت، ولی فاسد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او امر کرد یک بینی از طلا برای خود بگذارد، زیرا به آن نیاز بود. چه نیاز باشد یا نباشدچنین کاری جایز است؛ البته برخی مخالفت کرده­اند.

در تذکره می فرماید: اگر از طلا و نقره برای خود، بینی یا دندان یا بند انگشت بگذارد به دلیل حدیث عرفجه، حرام نیست. اگر یک انگشت کامل یا یک دست برای خود بگذارد، علمای شافعی دو قول دارند: اول جواز به دلیل قیاس آن با بینی و دندان، و دوم حرمت زیرا زینت محض است و منفعتی ندارد. پایان.

امّا در مورد دندان، ظاهر کلام اصحاب آن است که همگی اتفاق دارند باید از چیز بی روح و بی جان ساخته شود، و جایز است که از مُردار باشد. و ظاهر روایت آن است که جواز استعمال متوقّف بر تذکیه است، و می توان آن را حمل بر استحباب و یا بر این حمل کرد که مقصود از تذکیه، طهارت یا مخلوط نبودن با گوشت می باشد، اگرچه احوط معتبر بودنِ تذکیه است، زیرا روایاتی که دلالت دارند دندان از عضو بی جان و از مردار بودن مستثنی باشد خالی از ضعف نیست، و بعضی از پزشکان، دندان را جزء عصب می دانند نه جزء استخوان، زیرا در آن درد احساس می شود، به علاوه اینکه با این روایات هم تعارض دارد، در حالی که برخی از این روایات صحیحه هستند و اجماعی بر خلاف آنها محقّق نگردیده است.

و امّا دندان انسان، یا حمل بر وقتی می شود که صاحب آن زنده است و دندانش افتاده و گفتیم که واجب نیست آن را با خودش دفن کنند، و روایت را هم حمل بر استحباب یا بر وقتی حمل کردیم که اعضای بدنش متفرق شده باشد، و در آن صورت هم قائل به وجوب دفن اعضا نشدیم، و یا حمل بر دندان طاهر از کسی می گردد که دفنش واجب نیست، مانند اهل سنت - بنا بر اینکه آنها را طاهر بدانیم امّا دفنشان را واجب ندانیم - و یا بر دندان کافر حمل شود، بنا به نظر سید که می گوید اعضای بی روح از نجس العین طاهرند. به هر حال و هر تقدیر این روایت دلالت دارد بر اینکه منع از نماز در اجزای موجود حرام گوشت مخصوص به غیر انسان است، بلکه این مطلب از نصوص، ظاهرتر است. علامه در تذکره می فرماید: اگر استخوان خود را با استخوان طاهر العین شکسته بندی کرد جایز است، زیرا مرگ باعث نجس شدن استخوان و موی آن نمی گردد. امّا اگر با استخوان انسان شکسته بندی نمود مشکل است و منشأ اشکال وجوب دفن و طهارت آن می باشد.

و روایت زراره از امام صادق علیه السلام که ایشان درباره مردی که دندانش افتاده و دندان انسان مرده ای را جای آن می گذارد، فرمود: اشکال ندارد.

و در ذکری گوید: نمی تواند یک دندان نجس را به جای دندان خودش بگذارد امّا دندان طاهر جایز است. و اگر دندان یا استخوانِ شکسته بندی از انسان بود امکان دارد که جایز باشد، به دلیل طهارت آن و نیز به دلیل تجویزِ گذاشتنِ دندانِ میّت برای کسی که دندانش افتاده توسط امام صادق علیه السلام. از نظر ما برگرداندنِ خودِ دندانِ افتاده اولی به جواز است، به دلیل طهارت آن، و امکان منع در استخوان به دلیل وجوب دفن آن هست، و اگر دفن دندان را نیز واجب بدانیم منع در آن نیز موجّه خواهد بود. فیروزآبادی گفته است: فصمه یفصمه یعنی آن را شکست، پس انفصم و تفصّم یعنی شکسته شد.

**[ترجمه]

«29»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّنِیَّةِ تَنْفَصِمُ وَ تَسْقُطُ أَ یَصْلُحُ أَنْ یَجْعَلَ مَکَانَهَا سِنَّ شَاةٍ فَقَالَ إِنْ شَاءَ فَلْیَضَعْ مَکَانَهَا سِنّاً بَعْدَ أَنْ تَکُونَ ذَکِیَّةً(1).

**[ترجمه]المحاسن: حلبی گوید: از آن حضرت در مورد دندان جلویی سؤال کردم که شکسته و افتاده است، آیا صحیح است که به جای آن دندان گوسفند بگذارد؟ فرمود: اگر خواست بگذارد امّا دندان گوسفندی باشد که تذکیه شده است. - . المحاسن : 644 -

**[ترجمه]

بیان

یحتمل هذا الخبر زائدا علی ما مر أن یکون المراد بالسن مطلق السن

ص: 233


1- 1. المحاسن ص 644.

و بالذکی الطاهر أو ما یقبل التذکیة.

**[ترجمه]علاوه بر آنچه که گذشت احتمال دارد در این روایت مقصود از دندان، مطلق دندان و مقصود از تذکیه شده، طاهر یا قابل تذکیه باشد.

**[ترجمه]

«30»

الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَیْثَمِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ السِّنَانِیِّ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُکَتِّبِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّائِغِ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: لَا یُصَلَّی فِی جُلُودِ الْمَیْتَةِ وَ إِنْ دُبِغَتْ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ لَا فِی جُلُودِ السِّبَاعِ (1).

**[ترجمه]الخصال: اَعمش از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: در پوست مُردار نماز صحیح نیست هرچند اگر هفتاد مرتبه دباغی شود، و همچنین در پوست درندگان. - . الخصال 2 : 151 -

**[ترجمه]

بیان

عدم جواز الصلاة فی جلد المیتة مما لا خلاف فیه حتی إن القائل بطهارته بالدباغ کابن الجنید منع من الصلاة فیه و قال الشیخ البهائی قدس سره لا یخفی أن المنع من الصلاة فی جلد المیتة یشمل بإطلاقه میتة ذی النفس و غیره سواء کان مأکول اللحم أو لا و فی کلام بعض علمائنا جواز الصلاة فی میتة غیر ذی النفس من مأکول اللحم کالسمک الطافی مثلا و المنع من الصلاة فی ذلک متجه لصدق المیتة علیه و کونه طاهرا لا یستلزم الصلاة فیه و کان والدی قدس سره یمیل إلی هذا القول و لا بأس به انتهی و لا یخفی أن النهی عن الصلاة فی جلود السباع یشمل أکثر ما اختلف فی الصلاة فی جلده و وبره.

**[ترجمه]در عدم جواز نماز در پوست مُردار اختلافی نیست، حتی کسانی هم که مانند ابن جُنید قائل به طهارت آن پس از دباغی هستند از نمازخواندن در آن منع کرده اند. شیخ بهایی رحمه الله گفته است: مخفی نیست که منع از نماز در پوست مُردار، با اطلاقی که دارد شامل مُردار دارای خون جهنده و غیر آن می گردد، خواه حلال گوشت باشد یا نباشد. در کلام بعضی از علماء ما جواز نماز در مُردار بدون خون جهنده از حلال گوشت آمده است و از جمله آن حیوانات ماهی است که روی آب آمده است. و منع از نماز در آن موجه است، به این دلیل که مردار بر آن صدق می کند و طاهر بودنش مستلزم جواز نماز در آن نیست. نظر پدرم (قدس سره) مایل به این قول بود و اشکالی هم در آن نیست. پایان. و مخفی نیست که نهی از نماز در پوست درندگان، بیشترِ حیواناتی را که در مورد پوست و کُرکشان اختلاف است، شامل می گردد.

**[ترجمه]

«31»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنِ الصَّلَاةِ بِجُلُودِ الْمَیْتَةِ وَ إِنْ دُبِغَتْ (2).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا یُصَلَّی بِجِلْدِ الْمَیْتَةِ وَ لَوْ دُبِغَ سَبْعِینَ مَرَّةً إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ لَا نُصَلِّی بِجُلُودِ الْمَیْتَةِ وَ إِنْ دُبِغَتْ (3).

وَ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ جُلُودِ الْغَنَمِ یَخْتَلِطُ الذَّکِیُّ مِنْهَا بِالْمَیْتَةِ وَ یُعْمَلُ مِنْهَا الْفِرَاءُ قَالَ إِنْ لَبِسْتَهَا فَلَا تُصَلِّ فِیهَا وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهَا مَیْتَةٌ فَلَا تَشْتَرِهَا وَ لَا تَبِعْهَا وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ اشْتَرِ وَ بِعْ (4).

وَ قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لَهُ جُبَّةٌ مِنْ فِرَاءِ الْعِرَاقِ یَلْبَسُهَا فَإِذَا حَضَرَتِ

ص: 234


1- 1. الخصال ج 2 ص 151.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 126.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 126.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 126.

الصَّلَاةُ نَزَعَهَا(1).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ فَرْوِ الثَّعْلَبِ وَ السِّنَّوْرِ وَ السَّمُّورِ وَ السِّنْجَابِ وَ الْفَنَکِ وَ الْقَاقُمِ قَالَ یُلْبَسُ وَ لَا یُصَلَّی فِیهِ وَ لَا یُصَلَّی بِشَیْ ءٍ مِنْ جُلُودِ السِّبَاعِ وَ لَا یُسْجَدُ عَلَیْهِ وَ کَذَلِکَ کُلُّ شَیْ ءٍ لَا یَحِلُّ أَکْلُ لَحْمِهِ (2).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ کَرِهَ شَعْرَ الْإِنْسَانِ فَقَالَ کُلُّ شَیْ ءٍ سَقَطَ مِنْ حَیٍّ فَهُوَ مَیْتَةٌ وَ کَذَا کُلُّ شَیْ ءٍ سَقَطَ مِنْ أَعْضَاءِ الْحَیَوَانِ وَ هِیَ أَحْیَاءٌ فَهُوَ مَیْتَةٌ لَا یُؤْکَلُ وَ رَخَّصَ فِیمَا جُزَّ عَنْهَا مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها إِذَا غُسِلَ أَنْ یُمَسَّ وَ یُصَلَّی فِیهِ وَ عَلَیْهِ إِذَا کَانَ طَاهِراً خِلَافَ شُعُورِ النَّاسِ (3).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: امام صادق از پدرانش از علی علیه السلام روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله از نماز در پوست مُردار نهی فرمود حتی اگر دباغی شود. - . دعائم الإسلام 1 : 126 -

و از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: در پوست مُردار نباید نماز خواند حتی اگر هفتاد مرتبه دباغی شده باشد؛ ما اهل بیت در پوست مُردار نماز نمی خوانیم اگرچه دباغی شده باشد. - . همان -

و نقل شده که از آن حضرت درباره پوست گوسفند ذبح شده ای که با پوست گوسفند مُرده مخلوط و با آن پوستین درست کرده اند، سؤال شد. ایشان فرمود: اگر آن را پوشیدی در آن نماز نخوان و اگر می دانستی که از مردار است آن را خرید و فروش نکن و اگر نمی دانستی خرید و فروش کن. - . همان -

و گفت: امام علی بن الحسین علیه السلام جُبّه ای از پوستین عراقی داشت که آن را می­پوشید و هرگاه وقت نماز می رسید آن را بیرون می آورد. - . همان -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که از ایشان درباره پوست روباه، گربه، سمور، سنجاب، فنَک و قاقُم سؤال شد؛ در پاسخ فرمود: می توان آن را پوشید امّا نباید در آن نماز خواند، و در پوست هیچ کدام از درندگان نباید نماز خواند و نه بر آن سجده کرد، همچنین هر حیوانی که حرام گوشت است. - . همان -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که ایشان از موی انسان کراهت داشت و فرمود: هر چیزی که از موجود زنده جُدا شود حکم مُردار دارد، و همچنین هرکدام از اعضای حیوان در حال حیات از آن جدا شود حکم مُردار دارد و قابل خوردن نیست. و هرچیزی از پشم و کُرک و موی حیوانات جدا شود و شُسته شود و طاهر باشد، لمس کردن و نماز در آن و روی آن را جایز شمرد، بر خلاف موی انسان. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الحکم بجواز لبس المختلط مخالف للمشهور و الحکم به بمجرد هذه الروایة مشکل إلا أن یحمل علی ما إذا أخذ من مسلم و ظن عدم تذکیة بعضها کما هو الشائع فالحکم بترک الصلاة للاستحباب کالروایة التی بعدها و قال فی المصباح المنیر القاقم حیوان ببلاد الترک علی شکل الفأرة إلا أنه أطول و یأکل الفأرة هکذا أخبرنی بعض الترک و قال فی حیاة الحیوان دویبة تشبه السنجاب إلا أنه أبرد منه مزاجا و أرطب و لهذا هو أبیض یقق و یشبه جلده جلد الفنک و هو أعز قیمة من السنجاب انتهی و الحکم بکون شعر الإنسان خلاف أشعار الحیوانات کأنه لعدم جواز الصلاة فیها کما ذکره بعض الأصحاب فی شعر الغیر و ظاهر الأخبار الجواز.

**[ترجمه]حکم به جواز پوشیدن مختلط مخالف مشهور است، و حکم به آن به صِرف همین روایت مشکل است مگر اینکه حمل بر زمانی شود که از مسلمان گرفته شده و گمان می رود بخشی از آن مخلوط تذکیه شده نباشد، چنانچه شایع هم هست. پس حکم به ترک نماز برای استحباب است، مانند روایت بعد از آن. در مصباح المنیر آمده است: «قاقُم» حیوانی است در بلاد تُرک به شکل موش امّا بلندتر است و موش را می خورد، بعضی تُرکها این گونه برایم گفتند. و در حیاة الحیوان گوید: قاقم جانور کوچکی شبیه سنجاب است امّا از سنجاب مزاجش سردتر و مرطوب تر است، و از این رو سفید پررنگ و پوست آن شبیه پوست فنَک و از سنجاب قیمتی تر است. پایان. و حکم به اینکه موی انسان متفاوت با موی دیگر حیوانات است گویا به علت عدم جواز نماز در آن است، چنانچه بعضی اصحاب درباره موی دیگران ذکر کرده اند، و ظاهر روایات هم جواز است.

**[ترجمه]

«32»

کِتَابُ الْعِلَلِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یُصَلَّی فِی ثَوْبِ مَا لَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ وَ لَا یُشْرَبُ لَبَنُهُ.

فهذه جملة کافیة من قول رسول الله صلی الله علیه و آله و لا یصلی فی الخز و العلة فی أن لا یصلی فی الخز أن الخز من کلاب الماء و هی مسوخ إلا أن یصفی و ینقی و علة أن لا یصلی فی السنجاب و السمور و الفنک قول رسول الله صلی الله علیه و آله المتقدم.

**[ترجمه]علل الشرائع: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در لباسی که از حیوان حرام گوشت و حیوانی که شیرش خورده نمی شود نباید نماز خواند.

پس این جمله از کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله کافی است که فرمود: نباید در خَز نماز خواند، و علّت نماز نخواندن در خَز این است که خَز از س­گهای آبی و مسخ شده است مگر اینکه پاک و تمیز شود، و علت اینکه در پوست سنجاب و سمور و فنک نباید نماز خواند، سخنِ پیشین رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

**[ترجمه]

بیان

لعل مراده عدم جواز الصلاة فی جلد الخز بقرینة الاستثناء و قد تقدم

ص: 235


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 126.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 126.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 126.

القول فی الجمیع و یمکن حمل الأکثر علی الکراهة.

**[ترجمه]چه بسا مقصود از عدم جواز نماز در پوست خَز، به قرینه استثنا باشد، و در مورد همه اینها پیشتر بحث شد و می توان بیشترِ این روایات را حمل بر کراهت کرد.

**[ترجمه]

«33»

الْهِدَایَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: صَلِّ فِی شَعْرِ وَ وَبَرِ کُلِّ مَا أَکَلْتَ لَحْمَهُ وَ مَا لَمْ تَأْکُلْ لَحْمَهُ فَلَا تُصَلِّ فِی شَعْرِهِ وَ وَبَرِهِ (1).

**[ترجمه]الهدایه: امام صادق علیه السلام فرمود: در مو و کُرک هر حیوان حلال گوشت نماز بخوان، و در مو و کرک حیوانات حرام گوشت نماز نخوان. - . الهدایة : 33 -

**[ترجمه]

«34»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِإِسْنَادِهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ لُبْسِ السَّمُّورِ وَ السِّنْجَابِ وَ الْفَنَکِ قَالَ لَا یُلْبَسُ وَ لَا یُصَلَّی فِیهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ ذَکِیّاً(2).

**[ترجمه]قُرب الاِسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره پوشیدن [پوست] سمور، سنجاب و فنَک سؤال کردم، فرمود: نباید پوشید و نباید در آن نماز خواند مگر اینکه ذبح شرعی شده باشد. - . قرب الاسناد : 118 چاپ سنگی، 158 چاپ نجف، بحارالانوار 10 : 269 -

**[ترجمه]

«35»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی علیه السلام فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ (3) لِأَنَّهَا کَانَتْ مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ مَیِّتٍ (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: یعقوب بن شُعَیب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: خداوند عزّوجل به موسی علیه السلام گفت: «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ» - . طه / 12 - {پای پوش خویش بیرون آور} زیرا کفش­هایش از پوست الاغ مُرده بود. - . علل الشرائع 1 : 63 -

**[ترجمه]

«36»

کَمَالُ الدِّینِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ طَاهِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَحْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ [أَحْمَدَ] بْنِ مَسْرُورٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام وَ عَلَی فَخِذِهِ الْأَیْمَنِ غُلَامٌ یُنَاسِبُ الْمُشْتَرِیَ فِی الْخِلْقَةِ وَ الْمَنْظَرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَقَالَ سَلْ قُرَّةَ عَیْنِی عَنْهَا وَ أَوْمَأَ إِلَی الْغُلَامِ فَقَالَ لَهُ الْغُلَامُ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلْتُهُ أَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَمْرِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ مُوسَی علیه السلام فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ فَإِنَّ فُقَهَاءَ الْفَرِیقَیْنِ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا کَانَتْ مِنْ إِهَابِ الْمَیْتَةِ.

فَقَالَ الْقَائِمُ علیه السلام مَنْ قَالَ ذَلِکَ فَقَدِ افْتَرَی عَلَی مُوسَی وَ اسْتَجْهَلَهُ فِی نُبُوَّتِهِ لِأَنَّهُ مَا خَلَا الْأَمْرُ مِنْ خَطْبَیْنِ إِمَّا أَنْ تَکُونَ صَلَاةُ مُوسَی فِیهَا جَائِزَةً أَوْ غَیْرَ جَائِزَةٍ فَإِنْ کَانَتْ

ص: 236


1- 1. الهدایة ص 33.
2- 2. قرب الإسناد ص 118 ط حجر، ص 158 ط نجف. البحار ج 10 ص 269.
3- 3. طه: 12.
4- 4. علل الشرائع ج 1 ص 63.

صَلَاتُهُ جَائِزَةً جَازَ لَهُ لُبْسُهُمَا فِی تِلْکَ الْبُقْعَةِ وَ إِنْ کَانَتْ مُقَدَّسَةً مُطَهَّرَةً فَلَیْسَتْ بِأَقْدَسَ وَ أَطْهَرَ مِنَ الصَّلَاةِ وَ إِنْ کَانَتْ صَلَاتُهُ غَیْرَ جَائِزَةٍ فِیهَا فَقَدْ أَوْجَبَ عَلَی مُوسَی علیه السلام أَنَّهُ لَمْ یَعْرِفِ الْحَلَالَ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَمْ یَعْلَمْ مَا جَازَتِ الصَّلَاةُ فِیهِ مِمَّا لَمْ تَجُزْ وَ هَذَا کُفْرٌ قُلْتُ فَأَخْبِرْنِی یَا مَوْلَایَ عَنِ التَّأْوِیلِ فِیهِمَا قَالَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام نَاجَی رَبَّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی أَخْلَصْتُ لَکَ الْمَحَبَّةَ مِنِّی وَ غَسَلْتُ قَلْبِی عَمَّنْ سِوَاکَ وَ کَانَ شَدِیدَ الْحُبِّ لِأَهْلِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ أَیِ انْزِعْ حُبَّ أَهْلِکَ مِنْ قَلْبِکَ إِنْ کَانَتْ مَحَبَّتُکَ لِی خَالِصَةً وَ قَلْبُکَ مِنَ الْمَیْلِ إِلَی مَنْ سِوَایَ مَغْسُولَةً(1)

وَ الْخَبَرُ طَوِیلٌ مَذْکُورٌ فِی مَحَلِّهِ (2).

**[ترجمه]کمال الدین: سعد بن عبدالله قمی گوید: با احمد بن اسحاق خدمت امام عسکری علیه السلام رفتیم، روی پای راست ایشان کودکی نشسته بود که از زیبایی چهره و اندام چون [ستاره] مشتری بود، خواستم از امام سؤال­هایی بپرسم، فرمود: سؤال هایت را از نور دیده ام بپرس و به آن پسر اشاره فرمود. کودک به او گفت: هرچه می خواهی بپرس! پس از جمله سؤال­هایی که مطرح کردم این بود که ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از امر خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش موسی علیه السلام آگاه کن که فرمود «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ» {پای پوش خویش بیرون آور که تو در وادی مقدس هستی} که فقهای شیعه و سنّی گمان می کنند کفش­های او از پوست مُردار بود. قائم علیه السلام فرمود: کسی که این گونه می گوید بر موسی افترا بسته و او را در نبوّتش جاهل شمرده است، زیرا خالی از دو حالت نیست: یا نماز خواندنِ موسی در آن جایز بوده یا جایز نبوده، پس اگر نماز با آن جایز بوده، پوشیدنِ آن در آن بقعه هم جایز بوده و هرچند هم که مقدّس و مطهّر بوده، از نماز مقدس تر و پاک تر نبوده است، و اگر نمازش در آن جایز نبوده یعنی اینکه موسی علیه السلام حلال و حرام را تشخیص نمی داده و نمی دانسته در چه چیزهایی نماز جایز است و در چه چیزهایی جایز نیست، و این کفر است. گفتم: پس ای مولای من، مرا از تأویل آن دو آگاه فرما! فرمود: موسی علیه السلام در وادی مقدّس با پروردگارت مناجات کرد و گفت: پروردگارا، من محبّت خودم را برای تو از غیر تو خالص کردم و قلبم را از غیر تو پاک کردم، در حالی که خانواده اش را خیلی دوست می داشت، پس خداوند تبارک و تعالی فرمود: کفش هایت را از پا بکَن، یعنی اگر محبّتت برای من خالص و دلت از تمایل به غیر من شُسته شده - . اکمال الدین 2 : 134 - ، دوستی خانواده ات را از دلَت بکَن... این روایت طولانی است و در جای خود ذکر شده است. - . ر.ک: 52 : 83 -

**[ترجمه]

بیان

یظهر منه أن الخبر الأول محمول علی التقیة و مع قطع النظر عنه محمول علی عدم علمه علیه السلام بذلک أو أنه علیه السلام لم یکن یصلی فیها إن جوزنا الاستعمال فی غیرها أو لم یکن فی شرعه تحریم الصلاة فی جلد المیتة و قد مر بعض القول فیه مع تأویل الآیة و تفسیرها فی المجلد الخامس (3)

و قد مضی بعض الأخبار المناسبة للباب فی باب ما یؤخذ من سوق المسلمین (4)

و أبواب آداب اللباس.

ص: 237


1- 1. اکمال الدین ج 2 ص 134 فی حدیث طویل.
2- 2. راجع ج 52 ص 83 من هذه الطبعة الحدیثة.
3- 3. راجع ج 13 ص 64- 66 من هذه الطبعة الباب الثالث من أبواب قصص موسی علیه السلام.
4- 4. راجع ج 80 ص 83- 82 من هذه الطبعة.

**[ترجمه]از این روایت ظاهر می شود که روایت اوّل حمل بر تقیه می­شود، و با قطع نظر از آن حمل بر این می شود که حضرت موسی علیه السلام به آن مطلب (که کفشش از مُردار است) علم نداشته، یا اینکه با آن نماز نمی خوانده - اگر استفاده از آن در غیر نماز را جایز بدانیم - و یا اینکه در دین او نماز با پوست مُردار حرام نبوده. در جلد پنجم - . ر.ک: 13 : 64- 66 از همین چاپ، باب سوم از أبواب قصص موسی علیه السلام - مقداری در این مورد و تأویل و تفسیر آیه بحث کردیم، و در باب «چیزهایی که از بازار مسلمانان گرفته می شود» - . ر.ک: 80 : 82 و 83 از همین چاپ - و ابواب آداب لباس، تعدادی روایت مناسب با این مطلب ذکر گردید .

**[ترجمه]

باب 5 النهی عن الصلاة فی الحریر و الذهب و الحدید و ما فیه تماثیل و غیر ذلک مما نهی عن الصلاة فیه

الآیات

المائدة: حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ(1)

lt;meta info="- حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ. - . مائده / 3 -

{بر شما حرام شده است مردار}

**[ترجمه]

تفسیر

استدل به علی تحریم لبس جلد المیتة فی الصلاة و غیرها و فیه نظر لاحتمال انصراف التحریم إلی الانتفاع الشائع و سیأتی القول فیه.

**[ترجمه]به این آیه بر تحریم پوشیدنِ پوست مُردار در نماز و غیر نماز استدلال کرده اند، امّا این استدلال قابل اشکال است، زیرا احتمال دارد تحریم در آیه منصرف به انتفاع شایع باشد، که درباره آن بحث خواهیم کرد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

الْإِحْتِجَاجُ،: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ إِنَّا نَجِدُ بِأَصْفَهَانَ ثِیَاباً عَتَّابِیَّةً عَلَی عَمَلِ الْوَشْیِ مِنْ قَزٍّ أَوْ إِبْرِیسَمٍ هَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهَا أَمْ لَا فَأَجَابَ علیه السلام لَا یَجُوزُ الصَّلَاةُ إِلَّا فِی ثَوْبٍ سَدَاهُ أَوْ لَحْمَتُهُ قُطْنٌ أَوْ کَتَّانٌ (2).

ص: 238


1- 1. المائدة: 3، و لما کان تحریم المیتة علی اطلاقه و لم یقید بأکله أو بیعه و شرائه و أمثال ذلک، و الإطلاق فی کلام الحکیم محکم، صار المنع شاملا لجمیع جهات المنافع کالحمی، و لذلک قال علیه السلام« ان اللّه إذا حرم شیئا حرم أکله و شربه و لبسه و ملکه و امساکه و بیعه و ثمنه و جمیع التقلب فیه». فعلی هذا لبس جلود المیتة حرام، سواء کان فی حال الصلاة أو غیرها، و لما کان ارتکاب المحرم منکرا و الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر، کان لبس جلود المیتة مانعا من الصلاة.
2- 2. الاحتجاج: 275، و وجه الحدیث ما مر سابقا من أن ملاک عدم الجواز فی لبس الحریر و الذهب قوله تعالی« یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ» و لا ریب أن الذی وعد المتقون من أساور الذهب و لباس الحریر هو الخالص غیر المغشوش، فإذا کان اللباس من الحریر المغشوش أو الذهب قلیل العیار لم یکن فی التمتع بها فی حیاتنا الدنیا مانعا، و هذا بخلاف جلود المیتة إذا کف بها جیب اللباس و کمه و ذیله، فان مانعیة المیتة کانت علی الإطلاق و بحسب الفرض و لبس الحریر مانعیته بحکم السنة من أدب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و سیمر علیک أحادیث تشیر الی ذلک.

**[ترجمه]الاحتجاج: حِمیری به ناحیه مقدس امام زمان نوشت: ما در اصفهان لباس های عتّابی با نقش و نگار دوزی از قزّ [آنچه که از آن ابریشم سازند] یا ابریشم می یابیم، آیا نماز در آنها جایز است یا نه؟ آن حضرت پاسخ داد: نماز جایز نیست، مگر در لباسی که تارها یا وصله های آن از پنبه یا کتان باشد. - . الاحتجاج : 275 -

**[ترجمه]

بیان

لا خلاف بین علماء الإسلام فی عدم جواز لبس الحریر المحض للرجال فی الصلاة و غیرها و دلت أخبار کثیرة و ذهب علماؤنا إلی بطلان الصلاة فیه و نقلوا علیه الإجماع و لا فرق بین أن یکون ساترا أو غیره و نسب المحقق و العلامة عدم الفرق إلی المرتضی و الشیخین و أتباعهم و التحریم و البطلان مخصوصا بحال الاختیار أما فی حال الضرورة کدفع الحر و البرد فلا بلا خلاف و کذا فی حال الحرب و إن لم تکن ضرورة.

ثم المعتبر فی التحریم کون الحریر محضا و لو خیط الحریر بغیره لم یخرج عن التحریم و أظهر فی المنع لو کانت البطانة حریرا وحدها أو الظهارة و أما الحشو بالإبریسم فذهب الأکثر إلی التحریم و مال الشهید فی الذکری إلی الجواز لروایة ورد فیها تجویز الحشو بالقز و حمله الصدوق علی قز الماعز و هو بعید و الجواز متجه لعدم تحقق الإجماع علی التحریم و إن کان کلام الفاضلین موهما له و قد أجمع الأصحاب و دلت الأخبار علی أن المحرم إنما هو الحریر المحض أما الممتزج بغیره فالصلاة فیه جائزة سواء کان الخلیط أقل أو أکثر و لو کان عشرا کما نص علیه فی المعتبر ما لم یکن مستهلکا بحیث یصدق علی الثوب أنه إبریسم محض فإنه ورد فی الأخبار الکثیرة حصر المحرم فی الحریر المحض أو المبهم فما ورد هذا الخبر من ذکر السدی أو اللحمة لعله علی المثال أو علی الاستحباب و کذا تخصیص الخلیط بالقطن و الکتان فلو کان صوفا أو فضة أو غیرهما یصدق علیه أنه لیس بحریر محض.

و فی القاموس الوشی نقش الثوب و یکون من کل لون و وشی الثوب کوعی وشیا و شیة حسنة نمنمه و نقشه و حسنه کوشاه و فی المصباح المنیر وشیت الثوب وشیا من باب وعد رقمته و نقشته فهو موشی و الأصل علی مفعول و الوشی نوع من الثیاب

الموشیة تسمیة بالمصدر و قال القز معرب قال اللیث هو ما یعمل منه الإبریسم و لهذا قال بعضهم القز و الإبریسم مثل الحنطة و الدقیق.

**[ترجمه]بین علماء اسلام اختلافی در عدم جواز پوشیدن ابریشم خالص برای مردان در نماز و غیر نماز نیست، و روایات زیادی دلالت دارند و علمای ما فتوا داده اند که نماز در آن باطل است و بر آن نقل اجماع کرده اند. و فرقی هم نمی کند که ساتر باشد یا غیر ساتر، و محقق و علامه عدم فرق را به سید مرتضی و شیخین و اتباع آنها نسبت داده و تحریم و بطلان را مخصوص به حال اختیار دانسته اند، امّا در حال ضرورت مانند دفع گرما یا سرما حرمت و بطلان ندارد و در این هم اختلاف نیست، همچنین در حال جنگ حرمت و بطلان ندارد اگرچه ضرورت هم نباشد.

و امّا قابل اعتنا در تحریم آن است که لباس از ابریشم محض باشد و اگر ابریشم با غیر آن دوخته شده باشد از حرمت بیرون نمی رود، و اگر تنها آستر آن یا رُویه آن حریر باشد ظهور بیشتری در منع دارد، امّا اگر لایه آن با ابریشم باشد، اکثر قائل به تحریم شده اند و شهید در ذکری به جواز میل کرده و آن هم به دلیل روایتی است که در آن پُرکردن لایه لباس با ابریشم را تجویز نموده است و صدوق آن را بر ابریشم بز حمل کرده که بعید است. حکم به جواز موجّه است به دلیل عدم تحقّق اجماع بر تحریم، اگرچه کلام فاضلان (علامه و محقق) موهم تحقق اجماع است، در حالی که اصحاب اجماع دارند و روایات دلالت دارند بر اینکه تنها ابریشم محض حرام است، اما وقتی با چیز دیگری مخلوط شده نماز در آن جایز است، خواه مخلوط آن کمتر از مقدار ابریشم باشد یا بیشتر، حتّی اگر یک دهم آن غیر ابریشم باشد، چنانچه در معتبر بر آن تصریح نموده است، البته میزان مخلوط باید تا حدی باشد که مستهلک و نادیده شمرده نشود که بتوان گفت لباس ابریشم محض است، زیرا در روایات بسیاری، حرمت در ابریشم محض یا مبهم محصور شده است، پس ذکر تار یا وصله در این روایت شاید از باب مثال یا بنا بر استحباب است و همچنین تخصیص مخلوط به پنبه و کتان. پس اگر مخلوط آن با پشم یا نقره یا غیر آن بود می توان گفت که دیگر ابریشم خالص نیست.

در قاموس آمده است: الوشی همان نقش و نگارهای لباس است که از هر رنگی می باشد، و «وشی الثوب» بر وزن وَعَی که مصدر آن وَشی و شیة یعنی لباس را نقش و نگار انداخت و نیکو کرد مانند «وشّاه». و در مصباح المنیر گوید: «وَشَیتُ الثوب وَشیاً» از باب «وَعَد» یعنی آن را نگارین و نقاشی کردم، اسم مفعول آن مَوشی و اصل آن بر مفعول است، و وَشی نوعی از لباس نقاشی شده است، یعنی به جای اسم مفعول برای آن مصدر به کار برده اند. و می گوید: «قَز» معرَّب است، لیث گفت: قز چیزی است که ابریشم را از آن ساخته می شود، و از این رو بعضی گفته اند: نسبت میان قَز و ابریشم مانند نسبت میان گندم و آرد است.

**[ترجمه]

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ

ص: 239

علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ لُبْسُ الطَّیْلَسَانِ فِیهِ الدِّیبَاجُ وَ الْبَرَّکَانِ عَلَیْهِ حَرِیرٌ قَالَ لَا(1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدِّیبَاجِ هَلْ یَصْلُحُ لُبْسُهُ لِلنِّسَاءِ قَالَ لَا بَأْسَ (2).

**[ترجمه]قُرب الاِسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام روایت کرده و می گوید: از آن حضرت سؤال کردم که آیا شایسته است مردی طیلسانی بپوشد که در آن دیباج (ابریشم) و «بُرّکانی» (عبای سیاه) که روی آن ابریشم است؟ فرمود: نه. - . قرب الاسناد : 118 چاپ سنگی، 159 چاپ نجف، کتاب المسائل چاپ شده در بحارالانوار 10 : 263 - از ایشان درباره ابریشم سؤال کردم که آیا برای زنان شایسته است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 101 چاپ سنگی، 134 چاپ نجف، بحارالانوار 10 : 263 -

**[ترجمه]

توضیح

الدیباج معرب دیباه و فی المصباح المنیر الدیباج ثوب سداه و لحمته إبریسم و یقال هو معرب ثم کثر حتی اشتقت العرب منه فقالوا دبج الغیث الأرض دبجا من باب ضرب إذا سقاها فأنبتت أزهارا مختلفة لأنه عندهم اسم للمنقش و اختلف فی الیاء فقیل زائدة و وزنه فیعال و لهذا یجمع بالیاء فیقال دبابیج و قیل هو أصل و الأصل دباج بالتضعیف فأبدل من أحد المضعفین حرف العلة و لهذا یرد فی الجمع إلی أصله و قال الفیروزآبادی یقال للکساء الأسود البرکان و البرکانی مشددتین انتهی و ظاهره أنه إذا کان بعض أجزاء الثوب حریرا(3)

لا تجوز الصلاة فیه. و الظاهر فی الزر إذا کان حریرا الجواز لما رواه الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (4)

عَنْ یُوسُفَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالثَّوْبِ أَنْ یَکُونَ سَدَاهُ وَ زِرُّهُ وَ عَلَمُهُ حَرِیراً وَ إِنَّمَا کُرِهَ الْحَرِیرُ الْمُبْهَمُ لِلرِّجَالِ.

و أما الکف (5)

به بأن یجعل فی رءوس الأکمام و الذیل و حول الزیق (6)

ص: 240


1- 1. قرب الإسناد ص 118 ط حجر، 159 ط نجف کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 263.
2- 2. قرب الإسناد ص 101 ط حجر، 134 ط نجف، البحار ج 10 ص 263.
3- 3. بل الثوب البرّکانی کله ابریسم، فانه معرب پرنیان و هو الحریر المنقش فی غایة اللطافة یجلب من الصین، و قد عربوها بصور مختلفة: برنکان کزعفران، برنکانی کزعفرانی و برکانی و برکان بابدال النون راء و ادغامه فی الراء الأولی مشددتین.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 195.
5- 5. هو الخیاطة الثانیة بعد الشل کخیاطة الحاشیة.
6- 6. الزیق من القمیص: ما أحاط منه بالعنق، و ما کف جانب الجیب.

و الجیب فالمعروف بین الأصحاب جوازه و استدل علیه الفاضلان بما رواه العامة عن عمر أن النبی صلی الله علیه و آله نهی عن الحریر إلا فی موضع إصبعین أو ثلاث أو أربع و من طریق الأصحاب مَا رَوَاهُ جَرَّاحٌ الْمَدَائِنِیُ (1)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَکْرَهُ أَنْ یَلْبَسَ الْقَمِیصَ الْمَکْفُوفَ بِالدِّیبَاجِ.

و الروایة مجهولة غیر دالة علی الجواز لأن الکراهة فی عرف الحدیث تطلق علی معنی شامل للحرمة کما لا یخفی علی المتتبع و کونها حقیقة فی المعنی المصطلح غیر واضح بل بعض المحدثین یستدلون بها إذا ورد فی الحدیث علی التحریم و هو إفراط و الحق أنه لا یفهم منها التحریم و الکراهة المصطلحة إلا بالقرینة علی أن الروایة معارضة بما دل علی تحریم لبس الحریر مطلقا.

و ربما یستدل علیه بفحوی روایة یوسف المتقدمة قیل و ربما ظهر من عبارة ابن البراج المنع من ذلک و الاحتیاط یقتضیه و قال الشهید الثانی ره التحدید بأربع أصابع ورد فی أحادیث العامة و لم نقف علی تحدیده فی أخبارنا و للتوقف فیه مجال و هو حسن ثم علی تقدیر اعتباره فالمعتبر أربع أصابع مضمومة.

ثم اختلفوا فیما لا یتم الصلاة فیه منفردا إذا کان من حریر فالمشهور الجواز و ذهب المفید و الصدوق و ابن الجنید إلی المنع و قواه فی المختلف و بالغ الصدوق فی الفقیه و قال لا تجوز الصلاة فی تکة رأسها من إبریسم و الثانی أحوط و لعله أقوی أیضا إذ الأخبار مختلفة و أخبار المنع أکثر و أقوی سندا.

و أما ما ورد فی الخبر من جواز لبس الحریر للنساء فقد أجمع المسلمون علیه کما نقله جماعة و اختلف فی جواز اللبس لهن فی حال الصلاة فذهب الأکثر إلی الجواز و الصدوق إلی المنع لبعض الأخبار الواردة فی ذلک و سیأتی بعضها و لعل الجواز أقوی و بحمل أخبار المنع علی الکراهة و إن کان الترک أحوط و فی الخنثی إشکال و الأحوط المنع و إن کان الجواز أقوی.

**[ترجمه]دیباج معرّب دیباه است. و در مصباح المنیر چنین آمده: دیباج لباسی است که تار و وصله های آن ابریشم باشد، و گفته می شود که معرّب است و استعمال آن زیاد شده تا اینکه عرب از آن اشتقاق کرده و گفته اند: «دبج الغیثُ الارضَ دبجاً» از باب «ضَرَبَ» و آن را وقتی می گویند که باران زمین را سیراب کند و در نتیجه از زمین گل­های گوناگون بروید، زیرا دیباج نزد عرب اسمِ لباسی است که نقش و نگار دارد. در یاء این کلمه اختلاف نظر است، بعضی گفته اند زائده می باشد و وزن آن «فیعال» است و از این رو با یاء جمع بسته می شود و می گویند «دبابیج»، و گفته شده یاء در آن حرف اصلی است و اصل آن «دبّاج» با تشدید بوده که یکی از حروف مضاعف آن به حرف علّه تبدیل شده و به همین دلیل در جمع به اصل خود باز می گردد. فیروزآبادی گفته است: به عبای سیاه «بُرّکان» و «بُرَّکانی» - با تشدید راء - گویند. پایان. و ظاهر روایت این است که هرگاه قسمتی از لباس ابریشم باشد - . بلکه لباس برکانی به طور کامل از ابریشم است، معرّب از پرنیان و عبارت است از حریری نقش­دار که بسیار لطیف است و از چین می آورند. آن را به شکلهای مختلفی معرّب کرده اند: برنکان بر وزن زعفران، برنکانی بر وزن زعفرانی، و برکانی و برکان با تبدیل نون به راء و ادغام آن در راء اول با تشدید. - نماز در آن جایز نیست.

ظاهر آن است که اگر دگمه از حریر باشد نماز جایز است، به دلیل روایت صحیحی که شیخ - . التهذیب 1 : 195 - از یوسف بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمود: اشکال ندارد که تارها، دگمه ها و نقش و نگار لباس ابریشم باشد، و ابریشم مُبهم برای مردان کراهت دارد.

امّا حاشیه دوزی با ابریشم به طوری که سر آستین­ها، دامن و اطراف یقه و کناره جیب­ها با ابریشم باشد، معروف بین اصحاب آن است که جایز می باشد. فاضلان (علامه و محقق) برای این حکم، به روایتی از اهل سنت استناد کرده اند که از عُمر نقل می کنند که پیامبر صلی الله علیه و آله از ابریشم منع فرمود مگر در حد دو انگشت یا سه انگشت یا چهار انگشت. و از طریق شیعه روایتی است که جرّاح مدائنی - . الکافی 6 : 454 - از امام صادق علیه السلام نقل کرده که ایشان از پوشیدنِ لباسی که با ابریشم حاشیه دوزی شده بود، کراهت داشت.

سند این روایت مجهول است و دلالت بر جواز ندارد، زیرا کراهت داشتن در عُرف حدیث چنانچه بر اهل تحقیق مخفی نیست، بر معنایی که شامل حرمت شود هم می تواند اطلاق گردد، و اینکه کراهت در اینجا در معنای اصطلاحی به کار رفته باشد واضح نیست، بلکه بعضی از محدّثان لفظ کراهت را در حدیث حمل بر تحریم می کنند که البته این افراط است. امّا حق آن است که از آن تحریم یا کراهت مصطلح فهمیده نمی شود مگر با قرینه، به علاوه اینکه این روایت با روایاتی که دلالت بر تحریم پوشیدنِ حریر به طور مطلق دارند، در تعارض است .

و چه بسا بتوان با فحوای روایت پیشینِ یوسف بر آن استدلال کرد. گفته شده: و چه بسا از عبارت ابن براج منع از آن ظاهر گردد و احتیاط هم منع را اقتضا می کند. شهید ثانی رحمه الله گفته است: در احادیث اهل سنت تعیین مقدار با چهار انگشت آمده، ولی در روایات خودمان هیچ تعیین مقداری از آن وارد نشده است، جای توقّف دارد و خوب هم هست، امّا بنا بر فرض معتبر دانستنِ مقدار مذکور، منظور چهار انگشت بسته است.

علما در حکم لباس ابریشمی که به تنهایی نماز در آن صحیح نیست اختلاف دارند، مشهور قائل به جواز شده اند، و مفید، صدوق و ابن جنید آن را ممنوع می دانند. در مختلف منع را تقویت کرده و صدوق هم در فقیه مبالغه ورزیده و گفته است: نماز در بند شلواری که سرِ آن از ابریشم است جایز نیست، و دومی احوط و چه بسا اقوی نیز هست، زیرا روایات در مورد آن مختلفند که در این میان روایات منع بیشتر و سندشان هم قوی تر است.

امّا در مورد جواز پوشیدن ابریشم برای زنان که در روایت آمده بود همه مسلمانان اجماع دارند، و گروهی هم اجماع را نقل نموده اند، امّا در مورد جواز پوشیدنِ ابریشم برای زنان در نماز اختلاف است، اکثر قائل به جواز هستند و صدوق به دلیل بعضی روایات در این مورد که تعدادی از آنها را ذکر خواهیم کرد، فتوا به منع داده است، و چه بسا با حمل روایاتِ منع بر کراهت، جواز اقوی باشد اگرچه احوط در ترک است. در مورد خنثی اشکال وجود دارد و احوط منع آن می باشد اگرچه جواز اقوی است.

**[ترجمه]

«3»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ

ص: 241


1- 1. الکافی ج 6 ص 454.

الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنِّی أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی وَ أَکْرَهُ لَکَ مَا أَکْرَهُ لِنَفْسِی فَلَا تَتَخَتَّمْ بِخَاتَمِ ذَهَبٍ فَإِنَّهُ زِینَتُنَا فِی الْآخِرَةِ وَ لَا تَلْبَسِ الْقِرْمِزَ فَإِنَّهُ مِنْ أَرْدِیَةِ إِبْلِیسَ وَ لَا تَرْکَبْ بِمِیثَرَةٍ حَمْرَاءَ فَإِنَّهَا مِنْ مَرَاکِبِ إِبْلِیسَ وَ لَا تَلْبَسِ الْحَرِیرَ فَیُحْرِقُ اللَّهُ جِلْدَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابوالجارود از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: من هرچه را برای خودم دوست دارم برای تو هم دوست دارم، و هرآنچه برای خودم بد می دانم برای تو هم بد می دانم، پس انگشتری طلا نپوش، زیرا طلا زینتِ ما در آخرت است، رنگ قرمز نپوش، زیرا از لباس­های شیطان است، بر میثره سرخ سوار مشو، زیرا از مرکب­های شیطان است، و حریر به تن مکن که خداوند پوستت را در روز قیامت می سوزاند. - . علل الشرائع 2 : 37 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس القرمز بالکسر صبغ أرمنی یکون من عصارة دود تکون فی آجامهم انتهی و یدل علی المنع من الصلاة فی الثوب المصبوغ به و حمل علی الکراهة و لا یضر کونه حیوانا غیر مأکول اللحم إذ لا نفس له مع أن المتبادر منه أن یکون له لحم و ذهب أبو الصلاح و ابن إدریس و ابن الجنید إلی کراهة الصلاة فی مطلق الثوب الشدید اللون و إلیه ینظر کلام المبسوط و مال إلیه الشهید فی الذکری و قال إن کثیرا من الأصحاب اقتصروا علی السواد و المعصفر و المزعفر و المشبع بالحمرة و أما الألوان الضعیفة فالمستفاد من کلام الأصحاب عدم کراهتها مطلقا.

و قال بعض المحققین و لا یبعد استثناء السواد منها فیحکم بکراهته و إن کان ضعیفا لإطلاق الأخبار الواردة فیه و هو حسن إذا صدق علیه السواد و قد استثنوا من السواد الخف و العمامة و الکساء لورود الأخبار به.

و قال ابن الأثیر فی النهایة فیه أنه نهی عن میثرة الأرجوان المیثرة بالکسر مفعلة من الوثارة یقال وثر وثارة فهو وثیر أی وطی ء لین و أصلها موثرة فقلبت الواو یاء لکسرة المیم و هی من مراکب العجم تعمل من حریر أو دیباج و الأرجوان صبغ أحمر و یتخذ کالفراش الصغیر و یحشی بقطن أو صوف یجعلها الراکب تحته علی الرحال فوق الجمال و یدخل فیه میاثر السرج لأن النهی یشمل کل میثرة حمراء سواء کان علی رحل أو سرج انتهی.

و العامة حملوا النهی علی التحریم حملا له إلی الحریر و ذهب أصحابنا

ص: 242


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 37.

إلی الکراهة للونها سواء کانت من حریر أم لا إذ لا یحرم الرکوب علی الحریر علی المشهور و الأحوط ترک الملون بهذا اللون سواء کان متصلا بالسرج أو غشاء فوقه أو فراشا محشوا یجعل فیه و یدل الخبر علی حرمة لبس الحریر للرجال مطلقا.

**[ترجمه]در قاموس آمده است: قِرمز، رنگی ارمنی و از عصاره کِرم­هایی است که در بیشه­های آنان موجود می باشد. این روایت دلالت بر منع از نماز در لباس رنگ شده به آن دارد، که حمل بر کراهت می شود، و حرام گوشت بودن آن ضرری ندارد زیرا فاقد خون جهنده است، با اینکه متبادر از آن این است که گوشت داشته باشد. ابوالصلاح و ابن ادریس و ابن جنید قائل به کراهت نماز در هر لباس با رنگ تُند به طور مطلق هستند، کلام مبسوط هم ناظر بر همین است، و شهید در ذکری به آن تمایل دارد و می گوید: بسیاری از اصحاب به لباس سیاه و زرد رنگ و زعفرانی و قرمز سیر اکتفا کرده اند، امّا از کلام اصحاب استفاده می شود که رنگ­های ضعیف مطلقاً کراهت ندارند.

بعضی از محقّقان گفته اند: مستثنی کردن سیاهی از آنها بعید نیست، پس حکم به کراهت آن می شود، هرچند این حکم، به دلیل مطلق آمدن روایات وارده در این باب، ضعیف است و اگر سیاهی بر آن صدق کند نیکو خواهد بود. کفش، عمامه و عبا را از کراهت سیاه، به دلیل ورود روایاتی در مورد آن، استثنا کرده­اند.

ابن اثیر در النهایة در این باره گفته است: از «میثره» به رنگ ارغوانی نهی شده است، و میثره به کسر میم بر وزن مِفعَلة و از ریشه وثاره است؛ می گویند: وثر وثارةً فهو وثیر، یعنی خوش نشین و نرم، اصل آن «موثرة» بوده که به دلیل مکسور بودنِ میم، واو قلب به یاء شده، و میثره عبارت است از زین های عجمی که از حریر یا دیباج می سازند، و ارغوان، رنگ سرخ است. میثره مانند فرش کوچکی است که داخلش را با پنبه یا پشم پُر می کنند و کسی که بر شتر سوار می شود آن را زیر خود روی رحل [آنچه را بسان زین بر پشت شتر قرار دهند] می گذارد. میثره ای که روی زین اسب می گذارند نیز همین حکم را دارد، زیرا نهی در روایت، شامل هر میثره سُرخ رنگ می شود، چه روی راحله باشد و چه روی زین. پایان .

اهل سنّت به دلیل حمل میثره بر ابریشم، نهی در روایت را حمل بر حرمت کرده اند، امّا فقهای شیعه آن را مکروه و دلیل کراهت را رنگ آن دانسته اند، خواه از جنس ابریشم باشد یا نباشد، زیرا سوار شدن بر ابریشم بنا بر مشهور حرمت ندارد، و احوط ترک هر چیزی است که به این رنگ، آغشته شود ، خواه متصل به زین باشد یا رویه ای که بر زین قرار داده شود و یا فرش پُر شده­ای که در آن نهاده می­شود. این روایت بر حرمت پوشیدن ابریشم به طور مطلق برای مردان دلالت دارد.

**[ترجمه]

«4»

الْعُیُونُ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الثَّوْبِ الْمُعْلَمِ فَکَرِهَ مَا فِیهِ تَمَاثِیلُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا: محمد بن اسماعیل بن بَزیع گفت: از امام رضا علیه السلام درباره نماز در لباس دارای علامت سؤال کردم، پس ایشان لباسی را که در آن تصویر باشد مکروه دانست. - . عیون اخبارالرضا 2 : 18 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی عدم کراهة الصلاة فی المعلم و الکراهة فیما فیه تماثیل و لا خلاف ظاهرا بین الأصحاب فی رجحان الاجتناب عن التماثیل و الصورة فی الخاتم و الثوب و ألحق به السیف و الخلاف فی مقامین.

الأول المشهور بین الأصحاب کراهة الصلاة فیما ذکر و قال الشیخ فی المبسوط الثوب إذا کان فیه تماثیل و صور لا تجوز الصلاة فیه و قال فیه لا یصلی فی ثوب فیه تماثیل و لا فی خاتم کذلک و کذا فی النهایة و حرم ابن البراج الصلاة فی الخاتم الذی فیه صورة و لم یذکر الثوب و الأشهر أقرب و إن کان الأحوط الترک.

الثانی ظاهر الأکثر عدم الفرق بین صور الحیوان و غیره و قال ابن إدریس إنما تکره الصلاة فی الثوب الذی علیه الصور و التماثیل من الحیوان و أما صور غیر الحیوان فلا بأس و ما ذکره الأکثر و إن کان أوفق بکلام اللغویین فإن أکثرهم فسروا الصورة و المثال و التمثال بما یعم و یشتمل غیر الحیوان أیضا لکن ظاهر إطلاق أکثر الأخبار التخصیص ففی بعض الروایات الواردة فی خصوص هذا المقام مثال طیر أو غیر ذلک و فی بعضها صورة إنسان و فی بعضها تمثال جسد

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (2) هُمُ الْمُصَوِّرُونَ یُکَلَّفُونَ یَوْمَ

ص: 243


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 18 فی حدیث طویل.
2- 2. الأحزاب: 57.

الْقِیَامَةِ أَنْ یَنْفُخُوا فِیهَا الرُّوحَ (1).

وَ فِی خَبَرِ الْمَنَاهِی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَوَّرَ صُورَةً کَلَّفَهُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنْ یَنْفُخَ فِیهَا وَ لَیْسَ بِنَافِخٍ (2).

وَ فِی الْخِصَالِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ صَوَّرَ صُورَةً کُلِّفَ أَنْ یَنْفُخَ فِیهَا وَ لَیْسَ بِفَاعِلٍ الْخَبَرَ(3).

فهذه الأخبار و أمثالها تدل علی إطلاق المثال و الصورة علی ذی الروح و قد وردت أخبار کثیرة تتضمن جواز عمل صورة غیر ذی الروح و لا یخلو من تأیید لذلک.

و کذا ما ورد فی جواز کونها فی البیت فقد

رَوَی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی فَقَالَ إِنَّا مَعْشَرَ الْمَلَائِکَةِ لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ وَ لَا تِمْثَالُ جَسَدٍ وَ لَا إِنَاءٌ یُبَالُ فِیهِ (4).

وَ فِی الْمُوَثَّقِ عَنْهُ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ (5) فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هِیَ تَمَاثِیلَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَکِنَّهَا الشَّجَرُ وَ شِبْهُهُ (6).

وَ فِی الْحَسَنِ کَالصَّحِیحِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِأَنْ یَکُونَ التَّمَاثِیلُ فِی الْبُیُوتِ إِذَا غُیِّرَتْ رُءُوسُهَا مِنْهَا وَ تُرِکَ مَا سِوَی ذَلِکَ (7).

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّارِ وَ الْحُجْرَةِ فِیهَا التَّمَاثِیلُ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ لَا یُصَلَّی فِیهَا وَ شَیْ ءٌ یَسْتَقْبِلُکَ إِلَّا أَنْ لَا تَجِدَ بُدّاً فَتَقْطَعَ رُءُوسَهُمْ وَ إِلَّا فَلَا تُصَلِّ فِیهَا(8).

ص: 244


1- 1. راجع المحاسن ص 616.
2- 2. أمالی الصدوق ص 254.
3- 3. الخصال ج 1 ص 54.
4- 4. الکافی ج 3 ص 393.
5- 5. السبأ: 12.
6- 6. الکافی ج 6 ص 527.
7- 7. الکافی ج 6 ص 527.
8- 8. الکافی ج 6 ص 527.

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ صُورَةُ إِنْسَانٍ (1) الْخَبَرَ.

وَ رُوِیَ فِی الْمَکَارِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ تَکُونَ التَّمَاثِیلُ فِی الْبُیُوتِ إِذَا غُیِّرَتِ الصُّورَةُ(2).

و وجه الدلالة فی الجملة فی تلک الأخبار غیر نقی و سیأتی بعضها فی أبواب المکان و قد صرح بعض اللغویین أیضا بما ذکرنا قال المطرزی فی المغرب التمثال ما تصنعه و تصوره مشبها بخلق الله من ذوات الروح و الصورة عام و یشهد لهذا ما ذکر فی الأصل أنه صلی و علیه ثوب فیه تماثیل کره له ذلک قال و إذا قطعت رءوسها فلیس بتماثیل و قوله علیه السلام لا تدخل الملائکة بیتا فیه تماثیل أو تصاویر کأنه شک من الراوی و أما قولهم و یکره التصاویر و التماثیل فالعطف للبیان و أما تماثیل شجر فمجاز إن صح و قال فی المصباح المنیر المثال الصورة المصورة و فی ثوبه تماثیل أی صور حیوانات مصورة.

و قال فی الذکری و خص ابن إدریس الکراهیة بتماثیل الحیوان لا غیرها کالأشجار و لعله نظر إلی تفسیر قوله تعالی یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ فعن أهل البیت علیهم السلام أنها کصور الأشجار وَ قَدْ رَوَی الْعَامَّةُ فِی الصِّحَاحِ: أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِابْنِ عَبَّاسٍ إِنِّی أُصَوِّرُ هَذِهِ الصُّوَرَ فَأَفْتِنِی فِیهَا قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُلُّ مُصَوِّرٍ فِی النَّارِ یُجْعَلُ لَهُ بِکُلِّ صُورَةٍ صَوَّرَهَا نَفْساً فَتُعَذِّبُهُ فِی جَهَنَّمَ وَ قَالَ إِنْ کُنْتَ لَا بُدَّ فَاعِلًا فَاصْنَعِ الشَّجَرَ وَ مَا لَا نَفْسَ لَهُ.

وَ فِی مُرْسَلِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ(3) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: فِی التَّمَاثِیلِ فِی الْبِسَاطِ لَهَا عَیْنَانِ وَ أَنْتَ تُصَلِّی فَقَالَ إِنْ کَانَ لَهَا عَیْنٌ وَاحِدَةٌ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ لَهَا عَیْنَانِ فَلَا. وَ عَنْ مُحَمَّدِ

ص: 245


1- 1. الکافی ج 6 ص 528.
2- 2. مکارم الأخلاق ص 153.
3- 3. الکافی ج 3 ص 392.

بْنِ مُسْلِمٍ (1)

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ تَکُونَ التَّمَاثِیلُ فِی الثَّوْبِ إِذَا غُیِّرَتِ الصُّورَةُ مِنْهُ. و أکثر هذه یشعر بما قاله ابن إدریس و إن أطلقه کثیر من الأصحاب انتهی.

**[ترجمه]این روایت بر عدم کراهت نماز در لباس علامت دار دلالت دارد، و کراهت مخصوص لباسی است که تصویر داشته باشد، و ظاهراً در رجحان اجتناب از نقش و تصویر در انگشتر و لباس بین فقهای شیعه اختلافی نیست، و شمشیر هم به لباس ملحق می گردد. تنها اختلاف در دو مورد است:

اول: مشهور بین اصحاب کراهت نماز در چیزهایی است که ذکر شد. شیخ در مبسوط گوید: اگر روی لباس نقش و تصویر باشد نماز در آن جایز نیست. و در همان کتاب گفته است: در لباس و انگشتری که نقش و تصویر دارد نباید نماز خواند؛ در النهایة هم همین طور فتوا داده است. ابن براج نماز را با انگشتری که تصویر دارد حرام دانسته امّا از لباس چیزی نگفته است، و همان قول اشهر اقرب می باشد اگرچه احوط ترک آن است.

دوم: ظاهر کلام اکثر فقها عدم تفاوت بین تصویر حیوان و غیر حیوان است. ابن ادریس گوید: نماز در لباسی که نقش و تصویر از حیوان دارد مکروه است، امّا تصویر غیر حیوان اشکالی ندارد، و آنچه که اکثر فقها ذکر کرده اند هرچند با کلام اهل لغت تناسب بیشتری دارد اما بیشتر آنها تصویر و نقش را به طور عام تفسیر کرده اند که شامل غیر حیوان هم می شود، امّا ظاهر اطلاق اکثر روایات، تخصیص است، زیرا در بعضی روایات وارد شده در خصوصِ این مقام مثال پرنده و غیر آن آمده و در بعضی تصویر انسان و در بعضی مجسمه انسان ذکر شده است.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: در آیه «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» - . احزاب / 57 - { کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند} مقصود، تصویرگران هستند که در روز قیامت مجبورشان می کنند تا در تصاویری که کشیده اند روح بدمند. - . ر.ک: المحاسن : 616 -

و در روایت مناهی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: کسی که تصویری بکشد، خداوند در روز قیامت مکلّفش می کند تا در آن روح بدمد و حال آنکه توانایی چنین کاری ندارد. - . أمالی صدوق : 254 -

و در الخصال از ابن عباس روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که تصویری بکشد مکلّفش می کنند تا در آن روح بدمد در حالی که توانایی آن را ندارد... - . الخصال 1 : 54 -

پس این روایات و امثال آن دلالت بر اطلاق نقش و تصویر بر موجود جاندار دارند، و روایات بسیاری وارد شده که متضمّن جواز کشیدنِ تصویر غیر جاندار است، که خالی از تأیید آن هم نیست.

همچنین روایاتی که در جواز نگه داشتن تصویر در خانه وارد شده است. کلینی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ما ملائکه به خانه ای که در آن سگ، تصویر پیکر انسان و ظرفی باشد که در آن ادرار می کنند، وارد نمی شویم. - . الکافی 3 : 393 -

و در روایت موثّقی از آن حضرت در تفسیر آیه «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ» - . سبأ / 13 - { [آن متخصصان] برای او هر چه می خواست از نمازخانه ها و مجسمه ها و... می ساختند} آمده است که فرمود: به خدا قسم، مقصود تصویر مردان و زنان نیست بلکه تصویر درخت و امثال آن می باشد. - . الکافی 6 : 527 -

و در روایتی حَسن که در حدّ صحیح است از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: اگر سَر تصویر را تغییر دهند و بقیه آن را باقی بگذارند، نگهداریش در خانه اشکال ندارد. - . همان -

و در روایتی صحیح از علی بن جعفر از امام کاظم علیه السلام آمده است که گفت: از ایشان درباره خانه و اتاقی سؤال کردم که در آن تصویر هست، آیا می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: نباید در آن نماز خواند در حالی که چیزی مقابلت هست، مگر اینکه چاره ای نداشته باشی که در این صورت سرهای آنها را جدا می کنی، وگرنه در آن نماز نخوان. - . همان -

و از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: جبرئیل علیه السلام گفت: ای رسول خدا، ما به خانه ای که در آن تصویر انسان باشد وارد نمی شویم... - . همان 6 : 528 -

طبرسی در مکارم الاخلاق از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: اگر صورت تغییر داده شود ایرادی ندارد که تمثال در خانه نگهداری شود. - . مکارم الاخلاق : 153 -

به طور خلاصه وجه دلالت در این روایات مشخص و واضح نیست، بعضی از آنها در ابواب مکان خواهد آمد. بعضی از اهل لغت نیز به همان چیزی که ما گفتیم تصریح کرده اند. مطرزی در «المغرب» گفته است: تمثال، آن چیزی است که مشابه مخلوقات جاندار خدا می کشی و می سازی، و تصویر عام است. و شاهد این مطلب همان است که در اصل ذکر شد که شخصی با لباسی نماز خوانده که روی آن تمثال بوده و امام آن را برای او مکروه دانسته و فرمود: اگر سرهای آنها جدا شود، دیگر تمثال نیست. و اینکه فرمود «ملائکه وارد خانه ای نمی شوند که تمثال یا تصویر دارد» گویی تردید از طرف راوی است. اما اینکه گفته اند «تصاویر و تماثیل مکروه هستند» میان تصاویر و تماثیل عطف بیان است. امّا تماثیل درختان که اگر صحیح باشد، مجاز است. و در مصباح المنیر گوید: مثال همان تصویر است، و وقتی می گویند «فی ثوبه تماثیل» یعنی روی لباسش تصویر حیوانات نقش شده است. و در ذکری گفته است: ابن ادریس کراهت را مخصوص به تصویر حیوانات دانسته و دیگر تصاویر مانند تصویر درختان را از این حکم خارج کرده است. و احتمالاً مدّ نظر ایشان تفسیر آیه «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ» - . سبأ / 13 - { [آن متخصصان] برای او هر چه می خواست از نمازخانه ها و مجسمه ها و... می ساختند} بوده که از اهل بیت علیه السلام روایت شده که از جمله آن تمثال­ها، تصویر درختان را یاد کرده اند.

اهل سنت در صحاح روایت کرده اند که مردی به ابن عباس گفت: من از این تصاویر می کِشم، نظرت در مورد آن چیست؟ گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هر تصویرگری در آتش است، و برای او به ازای هر تصویری که کشیده کسی گمارده شده تا در جهنّم عذابش کند. و گفت: اگر چاره ای جز تصویرگری نداری، تصویر درختان و اشیاء بی جان را بکش.

در روایت مُرسله ای ابن ابی عُمَیر - . الکافی 3 : 392 - از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درباره تصویری که روی فرش است و دو چشم دارد و تو هم روی آن نماز می خوانی، فرمود: اگر تصویر یک چشم داشت اشکال ندارد امّا اگر دو چشم داشت، نه! (یعنی روی آن نماز نخوان) و از محمد بن مسلم - . التهذیب 1 : 240 - نقل شده که امام باقر علیه السلام فرمود: تصاویری که روی لباس است، اگر چهره شان تغییر داده شده، اشکالی ندارد.

اکثر این روایات اشعار به گفتار ابن ادریس دارد، اگرچه بسیاری از فقهای شیعه آن را مطلق دانسته اند. پایان.

**[ترجمه]

أقول

مع قطع النظر عن دلالة تلک الأخبار علی تخصیص مدلول التماثیل و الصورة نقول إذا جاز الصلاة و زالت الکراهة بمحض النقص فی عضو من الحیوان مع أن سائر أجزائه مماثلة لما وجد منها فی الخارج فالشجر و أمثاله أولی بالجواز و بالجملة الجزم بالتعمیم مع ذلک مشکل مع تأید التخصیص لأصل البراءة و مناسبته للشریعة السمحة و لقوله تعالی خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(2) و إن کان الأحوط ترک لبس المصور مطلقا.

و أما الأخبار الدالة علی الجواز فکثیرة منها مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ فِی ثَوْبِهِ دَرَاهِمُ فِیهَا تَمَاثِیلُ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ (3).

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: أَنَّهُ أَرَاهُ خَاتَمَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ فِیهِ وَرْدَةٌ وَ هِلَالٌ فِی أَعْلَاهُ (4).

و الأخبار الواردة بلفظ الکراهة و لا أشتهی و لا أحب کثیرة

وَ رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِتَمَاثِیلِ الشَّجَرِ(5).

وَ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ تَمَاثِیلِ الشَّجَرِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مِنَ الْحَیَوَانِ (6).

و قال فی المنتهی لو غیر الصورة من الثوب زالت الکراهیة و ذکر صحیحة محمد

ص: 246


1- 1. التهذیب ج 1 ص 240.
2- 2. الأعراف: 29.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 240.
4- 4. الکافی ج 6 ص 437.
5- 5. راجع المحاسن ص 619.
6- 6. راجع المحاسن ص 619.

بن مسلم التی رواها فی الذکری.

**[ترجمه]با قطع نظر از دلالت آن روایات بر تخصیصِ مدلول تمثال و تصویر، می گوییم: هر گاه به صِرف نقص در عضوی از حیوان در حالی که دیگر اجزای آن مثل حیوانِ در خارج است، نماز جایز باشد و کراهت از بین برود، پس به طریق اولی درخت و امثال آن جایز است. و خلاصه اینکه با این حال قطع به تعمیم حکم مشکل است آن هم وقتی که تخصیص با اصل برائت تقویت می شود و با شریعتِ سمحه (دینِ آسان) هم سازگاری دارد. به علاوه دلالت آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» - . اعراف / 29 - ، اگرچه احوط ترک پوشیدن لباس نَقش دار به طور مطلق است.

امّا روایاتِ دلالت کننده بر جواز هم بسیارند، از جمله:

روایت صحیحِ شیخ از محمد بن مسلم که گفت: از امام باقر علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که نماز می خواند در حالی که روی لباسش سکه های درهمی است که تصویر دارد. فرمود: اشکالی ندارد. - . التهذیب 1 : 240 -

کلینی روایتی صحیح از بزنطی از امام رضا علیه السلام نقل کرده که ایشان انگشتر امام کاظم علیه السلام را به او نشان داد که روی آن تصویر گُل سرخ و هلال ماه هم بالای آن بود. - . الکافی 6 : 437 -

و روایات وارد شده به لفظ «کراهت»، «میل ندارم» و «دوست ندارم» زیاد وارد شده است.

به سند صحیح از زراره از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: تصاویر درختان اشکالی ندارد. - . ر.ک: المحاسن : 619 -

و به سند صحیح از محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت شده که گفت: از ایشان درباره تصویر درختان و خورشید و ماه سؤال کردم، فرمود: تا وقتی تصویر حیوان نباشد اشکالی ندارد. - . همان -

و در منتهی گوید: اگر تصویر روی لباس تغییر داده شود کراهت از بین می رود. و صحیحه محمد بن مسلم را که در ذکری روایت کرده، ذکر نموده است.

**[ترجمه]

«5»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَعْقِدُ الرَّجُلُ الدَّرَاهِمَ الَّتِی فِیهَا صُورَةٌ فِی ثَوْبِهِ وَ هُوَ یُصَلِّی وَ یَجُوزُ أَنْ تَکُونَ الدَّرَاهِمُ فِی هِمْیَانٍ أَوْ فِی ثَوْبٍ إِذَا خَافَ وَ یَجْعَلَهَا إِلَی ظَهْرِهِ (1).

**[ترجمه]الخصال: ابوبصیر و محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: مرد نباید هنگام نماز سکه های درهمی که تصویر دارد به لباس خودش وصل کند، و اگر نگران آنها بود جایز است که درهم ها داخل کیسه یا لباسی باشند و آنها را در پُشتش قرار دهد. - . الخصال 2 : 165 -

**[ترجمه]

توضیح

ما دل علیه من کراهة استصحاب الدراهم التی فیها صورة فی الصلاة هو المشهور بین الأصحاب و تزول أو تخفّ الکراهة بشدها فی ثوب أو همیان و شدها فی وسطه بحیث تکون الدراهم خلفه لا بمعنی أن یضعها خلفه کما فهم و لعل النکتة فی ذلک أنها إذا کانت خلفه و لم تکن بینه و بین القبلة کان أبعد من توهم العبادة لها و مشابهة عبادة الأصنام.

و یؤیده

مَا رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ (2)

بِسَنَدِهِ الْحَسَنِ أَنَّهُ: سَأَلَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الدَّرَاهِمِ السُّودِ تَکُونُ مَعَ الرَّجُلِ وَ هُوَ یُصَلِّی مَرْبُوطَةً أَوْ غَیْرَ مَرْبُوطَةٍ قَالَ مَا أَشْتَهِی أَنْ یُصَلِّیَ وَ مَعَهُ هَذِهِ الدَّرَاهِمُ الَّتِی فِیهَا التَّمَاثِیلُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَا لِلنَّاسِ بُدٌّ مِنْ حِفْظِ بَضَائِعِهِمْ فَإِنْ صَلَّی وَ هِیَ مَعَهُ فَلْیَکُنْ مِنْ خَلْفِهِ وَ لَا یَجْعَلْ شَیْئاً مِنْهَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْقِبْلَةِ.

و قال العلامة فی المنتهی لو کانت معه دراهم فیها تماثیل استحب له أن یواریها عن نظره لما رواه

الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الدَّرَاهِمِ السُّودِ فِیهَا التَّمَاثِیلُ أَ یُصَلِّی الرَّجُلُ وَ هِیَ مَعَهُ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِذَا کَانَتْ مُوَارَاةً(3).

وَ عَنْ لَیْثٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ إِذَا کَانَتْ مَعَکَ دَرَاهِمُ سُودٌ فِیهَا تَمَاثِیلُ فَلَا تَجْعَلْهَا بَیْنَ یَدَیْکَ وَ اجْعَلْهَا مِنْ

ص: 247


1- 1. الخصال ج 2 ص 165.
2- 2. فقیه من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 166 ط نجف.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 240.

خَلْفِکَ (1). انتهی.

و الخبر الأخیر یحتمل أن یکون المراد به وضعها خلفه لما ذکر أو لعدم شغل القلب به و لعله محمول علی ما إذا لم یخف التلف فإن معه یکون شغل القلب أکثر.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که همراه داشتنِ درهمی که دارای تصویر است در نماز کراهت دارد و مشهور بین فقهای شیعه هم همین است، و این کراهت با گذاشتن درهم ها در لباس یا کیسه ای و بستنِ آن به کمر به طوری که درهم ها سمت کَمرش قرار بگیرد از بین می رود یا کم می­شود، نه به این معنا که پشت سرش بگذارد، چنانچه بعضی این گونه فهمیده اند. و شاید نکته آن این باشد که اگر آن را پشت سرش گذاشت و در مقابلش نبود، توهّم پرستیدن آن و شباهت با بت پرستی دورتر می شود.

تأیید این روایت، روایتی از صدوق در الفقیه است - . الفقیه 1 : 166 چاپ نجف - که به سند صحیح نقل می کند: عبدالرحمن بن حجّاج از امام صادق علیه السلام درباره درهم های سیاه پرسید که به خودش بسته یا نبسته، در نماز همراه با مرد است؛ فرمود: خوش ندارم که وقتی نماز می خواند این درهم ها که تصویر دارد با او باشد. آنگاه فرمود: مردم ناچارند که اموالشان را مراقبت کنند، پس اگر نماز می خواند و درهم ها با او بود، باید آنها را پشت سرش قرار دهد، و چیزی از آنها را بین خودش و قبله قرار ندهد .

علامه در المنتهی می فرماید: اگر نمازگزار درهم هایی به همراه داشت که روی آنها تصویر بود، مستحب است از چشم خود مخفیشان نماید. به دلیل روایت صحیحی که شیخ از حماد بن عثمان نقل کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره درهم های سیاهی پرسیدم که تصویر بر آنهاست، آیا مرد می تواند نماز بخواند درحالی که آنها را همراه خود دارد؟ فرمود: اگر پوشیده باشند اشکالی ندارد. - . التهذیب 1 : 240 -

و از لیث مرادی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: اگر درهم های سیاهی داری که تصویر روی آنهاست، آن را مقابل خود قرار مده و پشت سرت بگذار. - . همان - پایان.

احتمال دارد که مقصود از گذاشتن درهم پشت سر در روایت آخر همان باشد که ذکر شد، و یا به خاطر مشغول نشدن دل به آنها باشد، البته این هم بر زمانی حمل می گردد که ترسِ تلف شدن آن را ندارد، زیرا در این صورت اشتغال دل به آن بیشتر است.

**[ترجمه]

«6»

الْعِلَلُ، وَ الْخِصَالُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا تَلْبَسُوا السَّوَادَ فَإِنَّهُ لِبَاسُ فِرْعَوْنَ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع، الخصال: از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود: سیاه نپوشید که سیاه لباس فرعون بود. - . علل الشرائع 2 : 35، الخصال 2 : 158 -

**[ترجمه]

«7»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَکُونُ مَعِیَ الدَّرَاهِمُ فِیهَا تَمَاثِیلُ وَ أَنَا مُحْرِمٌ فَأَجْعَلُهَا فِی هِمْیَانِی وَ أَشُدُّ فِی وَسَطِی قَالَ لَا بَأْسَ أَ وَ لَیْسَ هِیَ نَفَقَتَکَ تُعِینُکَ بَعْدَ اللَّهِ (3).

**[ترجمه]المحاسن: یعقوب بن سالم گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: در حال اِحرام درهم هایی با خود دارم که روی آنها تصویر است، آنها را در همیانم قرار می دهم و به کمرم می بندم! فرمود: اشکال ندارد، آیا آن نفقه ات نیست که پس از خداوند تو را کمک می کند؟! - . المحاسن : 358 -

**[ترجمه]

«8»

الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ السُّکَّرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْبَصْرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَجُوزُ لِلْمَرْأَةِ لُبْسُ الدِّیبَاجِ وَ الْحَرِیرِ فِی غَیْرِ صَلَاةٍ وَ إِحْرَامٍ وَ حُرِّمَ ذَلِکَ عَلَی الرِّجَالِ إِلَّا فِی الْجِهَادِ وَ یَجُوزُ أَنْ تَتَخَتَّمَ بِالذَّهَبِ وَ تُصَلِّیَ فِیهِ وَ حُرِّمَ ذَلِکَ عَلَی الرِّجَالِ (4).

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: یَا عَلِیُّ لَا تَتَخَتَّمْ بِالذَّهَبِ فَإِنَّهُ زِینَتُکَ فِی الْجَنَّةِ وَ لَا تَلْبَسِ الْحَرِیرَ فَإِنَّهُ لِبَاسُکَ فِی الْجَنَّةِ(5).

**[ترجمه]الخصال: جابر جُعفی از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: پوشیدن دیباج و ابریشم برای زن در غیر نماز و احرام جایز و بر مردان حرام است مگر در جهاد، و جایز است که زن انگشتری طلا بپوشد و با آن نماز بخواند، امّا بر مردان حرام است. - . الخصال 2 : 142 -

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی، انگشتریِ طلا به دست نکن، زیرا طلا زینتِ تو در بهشت است، و ابریشم نپوش زیرا آن لباس تو در بهشت خواهد بود. - . همان -

**[ترجمه]

«9»

غَوَالِی اللَّآلِی،: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُشِیراً إِلَی الذَّهَبِ وَ الْحَرِیرِ وَ هَذَانِ مُحَرَّمَانِ عَلَی ذُکُورِ أُمَّتِی دُونَ إِنَاثِهِمْ.

ص: 248


1- 1. التهذیب ج 1 ص 240.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 35، الخصال ج 2 ص 158.
3- 3. المحاسن ص 358.
4- 4. الخصال ج 2 ص 142 فی حدیث طویل.
5- 5. الخصال ج 2 ص 142 فی حدیث طویل.

**[ترجمه]غوالی اللآلی؛ پیامبر صلی الله علیه و آله با اشاره به طلا و ابریشم فرمود: این دو بر مردان امّتم حرام است و بر زنان حلال.

**[ترجمه]

«10»

کِتَابُ الْعِلَلِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: لَا یُصَلَّی فِی الدِّیبَاجِ وَ لَا یُصَلَّی فِی ثَوْبٍ أَسْوَدَ وَ لَا عَلَی ثَوْبٍ عَلَیْهِ اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَا عَلَی ثَوْبٍ فِیهِ تَصَاوِیرُ ثُمَّ قَالَ وَ الْعِلَّةُ فِی أَنْ لَا یُصَلَّی فِی الْإِبْرِیسَمِ لِأَنَّهُ مِنْ لُعَابِ الدُّودِ وَ الدُّودُ مَیْتَةٌ.

**[ترجمه]علل الشرائع: در دیباج و لباس سیاه نباید نماز خواند، و روی لباسی که بر آن نام خدا زیاد نوشته شده و در لباسی که تصویر و نقش دارد نباید نماز خواند. آنگاه فرمود: دلیل نماز نخواندن در ابریشم آن است که ابریشم از آب دهان کِرم است و کرم مُردار می باشد.

**[ترجمه]

«11»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، وَ قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْخَلَاخِلِ هَلْ یَصْلُحُ لُبْسُهَا لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ إِنْ کُنَّ صَمَّاءَ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ لَهَا صَوْتٌ فَلَا(1).

**[ترجمه]کتاب المسائل، قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره خلخال سؤال کردم که آیا پوشیدنِ آن برای زنان و کودکان در صورتی که کاملاً پوشیده باشند صحیح است؟ فرمود: اشکال ندارد، امّا اگر صدا دارد صحیح نیست. - . قرب الاسناد : 101 چاپ سنگی، 134 چاپ نجف، بحارالانوار 10 : 263 -

**[ترجمه]

بیان

المشهور بین الأصحاب کراهة الخلخال المصوت للمرأة و هذا الخبر فی الکتب مروی بسند صحیح (2)

و لا اختصاص له بحال الصلاة بل المستفاد منه الکراهة مطلقا و قال ابن البراج علی ما حکی عنه لا تصح الصلاة فی خلاخل النساء إذا کان لها صوت و الأظهر الکراهة لقصور الروایة عن إفادة التحریم.

**[ترجمه]مشهور بین فقهای شیعه کراهت خلخال صدادار برای زن است، و این روایت در کتاب­ها به سند صحیح نقل شده - . الکافی 3 : 404، الفقیه 1 : 165 - و اختصاص به حال نماز ندارد، بلکه از آن کراهت مطلق استفاده می شود. ابن براج - بنا بر آنچه از او حکایت کرده اند - گفته است: نماز با خلخال برای زنان اگر صدا داشته باشد صحیح نیست. و اظهر کراهت است، زیرا روایت در حدّی نیست که حُرمت را برساند .

**[ترجمه]

«12»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أُصَلِّی فِی قَلَنْسُوَةٍ سَوْدَاءَ قَالَ لَا تُصَلِّ فِیهَا فَإِنَّهَا لِبَاسُ أَهْلِ النَّارِ(3).

**[ترجمه]علل الشرائع: مردی از امام صادق علیه السلام روایت کرد و گفت: به آن حضرت گفتم: با کلاه سیاه نماز بخوانم؟ فرمود: با آن نماز نخوان، زیرا آن لباس اهل آتش است. - . علل الشرائع 2 : 25 -

**[ترجمه]

«13»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِی ثَلَاثَةٍ الْعِمَامَةِ وَ الْخُفِّ وَ الْکِسَاءِ(4).

ص: 249


1- 1. قرب الإسناد: 101 ط حجر، 134 ط نجف، البحار ج 10 ص 263.
2- 2. الکافی ج 3 ص 404، الفقیه ج 1 ص 165.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 25.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 36.

**[ترجمه]علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از رنگ سیاه کراهت داشت مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا. - . همان 2 : 36 -

**[ترجمه]

«14»

رِجَالُ الْکَشِّیِّ، الْخَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَأَنِّی بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ الْعَامِرِیِّ عَلَیْهِ عِمَامَةٌ سَوْدَاءُ ذُؤَابَتَاهَا بَیْنَ کَتِفَیْهِ مُصْعِداً فِی لِحْفِ الْجَبَلِ بَیْنَ یَدَیْ قَائِمِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی أَرْبَعَةِ آلَافٍ یُکَبِّرُونَ وَ یَکُرُّونَ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: علی بن مغیره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: گویی عبدالله بن شریک عامری را می بینم که عمامه ای سیاه بر سر دارد که دنباله های آن بین دو شانه اش افتاده در حالی که مقابل قائم ما اهل بیت با چهارهزار نفر از پایه کوه بالا می روند و تکبیرگویان [به دشمن] یورش می برند. - . رجال کشّیّ : 190، شماره 97 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی اللحف بالکسر الجبل.

**[ترجمه]فیروزآبادی گفته است «اللحف» با کسره، یعنی پایه کوه.

**[ترجمه]

«15»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی الرَّجُلِ یُصَلِّی وَ عَلَیْهِ خَاتَمُ حَدِیدٍ قَالَ لَا وَ لَا یَتَخَتَّمُ بِهِ الرَّجُلُ لِأَنَّهُ مِنْ لِبَاسِ أَهْلِ النَّارِ-(2) وَ قَالَ لَا یَلْبَسُ الرَّجُلُ الذَّهَبَ وَ لَا یُصَلِّی فِیهِ لِأَنَّهُ مِنْ لِبَاسِ أَهْلِ الْجَنَّةِ(3).

ص: 250


1- 1. رجال الکشّیّ ص 190 تحت الرقم: 97.
2- 2. قال اللّه عزّ و جلّ:« فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ .... وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ» الحجّ: 20- 22، و المراد بالثیاب من النار الحدید و القطر و النحاس المحترقة بالنار بقرینة قوله« قطعت» و مثله قوله تعالی:« وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ * سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ» إبراهیم: 50 و قوله تعالی:« خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ» الحاقة: 30- 32، و غیر ذلک من الآیات التی تشیر الی ان الحدید و ما شابهه لباس أهل النار، فکما نهی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ان یبتدروا الی لباس أهل الجنة فی الدنیا، بقیة لهم فی نعیم الآخرة، کذلک نهی أن یلبسوا لباس أهل النار فیعجلوا الی عذابه کانهم غیر مبالین بهذا العذاب. هذا إذا کان الحدید صیقلیا أو مموها بالاستیل و نحوه، و أمّا إذا کان ذا خبث ظاهر فهو خبیث غیر طاهر لا یلیق لبسه فی الصلاة کما قال( ص)« ما طهرت کف فیها خاتم حدید».
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 37.

**[ترجمه]علل الشرائع: عمّار ساباطی از امام صادق علیه السلام روایت می کند: امام درباره مردی که انگشتری آهنی به دست دارد و نماز می خواند فرمود: نه، و نباید مرد انگشتری آهنین به دست کند، زیرا آهن از لباس اهل آتش است. و فرمود: مرد نباید طلا بپوشد و نباید با طلا نماز بخواند، زیرا طلا لباس اهل بهشت است. - . علل الشرائع 2 : 37 -

**[ترجمه]

بیان

اشتمل الخبر علی حکمین أحدهما المنع من لبس خاتم الحدید فی الصلاة و المشهور بین الأصحاب کراهة استصحاب الحدید ظاهرا فیها و قال الشیخ فی النهایة و لا تجوز الصلاة إذا کان مع الإنسان شی ء من حدید مشهر مثل السکین و السیف و إن کان فی غمد أو قراب فلا بأس بذلک و عن ابن البراج أنه عد ثوب الإنسان إذا کان فیه سلاح مشهر مثل سکین أو سیف مما

لا یصح الصلاة فیه علی حال قال و کذلک إذا کان فی کمه مفتاح حدید إلا أن یلفه بشی ء و إذا کان معه دراهم سود إلا أن یلفه فی شی ء و لعل الکراهة أقوی لضعف الأخبار و عدم صراحتها فی التحریم و قال المحقق و تسقط الکراهة مع ستره وقوفا بالکراهة علی موضع الوفاق ممن کرهه و هو قریب لدلالة بعض الأخبار علیه.

و ثانیهما المنع عن لبس الخاتم من الذهب و الصلاة فیه فأما تحریم لبس الذهب للرجال فلا خلاف فیه و إنما الخلاف فی بطلان الصلاة فیما لا تتم فیه کالخاتم منه مثلا و ذهب العلامة و الأکثر إلی البطلان و قوی المحقق عدمه قال فی الذکری الصلاة فی الذهب حرام علی الرجال فلو موه به ثوبا و صلی فیه بطل بل لو لبس خاتما منه و صلی فیه بطلت صلاته قاله الفاضل للروایة و لأن فعل المنهی عنه مفسد للعبادة و قوی فی المعتبر عدم الإبطال بلبس خاتم من ذهب لإجرائه مجری لبس خاتم مغصوب و النهی لیس عن فعل من أفعال الصلاة و لا عن شرط من شروطها.

ثم قال الشهید ره لو موه الخاتم بذهب فالظاهر تحریمه لصدق اسم الذهب علیه نعم لو تقادم عهده حتی اندرس و زال مسماه جاز و مثله الأعلام علی الثیاب من الذهب أو المموه به فی المنع من لبسه و الصلاة فیه قال أبو الصلاح یکره الصلاة فی الثوب المصبوغ و آکده کراهیة الأسود ثم الأحمر المشبع و المذهب و الموشح و الملحم بالحریر و الذهب قال و الأفضل الثیاب البیاض و التحریم أحوط و أقوی.

**[ترجمه]این روایت مشتمل بر دو حکم است: یکی منع از پوشیدن انگشتری آهنین در نماز، و مشهور بین اصحاب آن است که همراه داشتن آهن در نماز به طوری که پیدا باشد کراهت دارد. و شیخ در النهایة گوید: اگر با انسان چیزی آهنین مانند چاقو و شمشیر، برهنه باشد نماز خواندن جایز نیست، امّا اگر در غلاف یا محفظه بود اشکال ندارد. و از ابن براج نقل شده که گفته است اگر در لباس انسان سلاحی برهنه مانند چاقو یا شمشیر باشد، نماز خواندن در آن لباس به هر صورت جایز نیست. و گفته است: همچنین اگر در آستینش کلیدی آهنین باشد، مگر اینکه آن را با چیزی بپوشاند، و نیز اگر درهم های سیاه با خود داشت مگر اینکه آنها را در چیزی بپیچد. و چه بسا کراهت اقوی باشد، به دلیل ضعف روایات و عدم صراحت آنها در تحریم. و محقق پس از وقوف به اینکه کراهت موضع توافق همه است، فرموده است: با پوشاندن ساقط می گردد. این نظر نزدیک به حق است، زیرا بعضی روایات هم بر آن دلالت دارند.

و دوم: منع از پوشیدن انگشتر طلا و نماز خواندن با آن. در حرمت پوشیدن طلا برای مردان که اختلافی نیست، امّا علما در مورد بطلان نماز با آنچه که به تنهایی نماز در آن صحیح نیست اختلاف دارند، مانند انگشتری طلا. علامه و اکثر فقها گفته اند: نماز باطل است، و محقّق عدم بطلان را تقویت نموده است. در الذکری می فرماید: نمازخواندن با طلا برای مردان حرام است، و اگر آن را در لباسی پنهان کرد و با آن لباس نماز خواند، نمازش باطل است، بلکه اگر انگشتری طلا بپوشد و نماز بخواند نمازش باطل است. این را مرحوم فاضل با استناد به روایت گفته است، و دلیل دیگرِ او آن است که فعلِ مَنهی عنه موجب فساد عبادت می شود. در معتبر عدم ابطال به پوشیدن انگشتری طلا را قوی دانسته، زیرا جاری مجرای پوشیدنِ انگشتر غصبی است، و نهی به یکی از افعال یا شروط نماز نخورده است.

مرحوم شهید می فرماید: اگر انگشتر با طلا پوشانده شده باشد - روکش طلا داشته باشد - ظاهر حرمت آن است، زیرا اسم طلا بر آن صدق می کند. بله، اگر خیلی قدیمی و پوسیده شده و مسمّای طلا از بین رفته، جایز است. نقش و تزیینات از جنس طلا روی لباس یا پیچیده شده در لباس نیز از نظر پوشیدن و نماز خواندن به همین صورت می باشد. ابوالصلاح می گوید: نماز خواندن در لباس رنگرزی شده کراهت دارد و بیشترین کراهت نسبت به رنگ سیاه است و پس از آن رنگ سرخ تیره و مُذهّب [آنچه که روکش طلا داشته باشد] و مُوشّح [آنچه که روی آن جواهر نصب شده] و آنچه در تاروپودش حریر یا طلا به کار رفته باشد. گوید: و بهترین لباس، لباس سفید است، و تحریم احوط و اقوی می باشد .

**[ترجمه]

«16»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ

ص: 251

هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ فِی خَاتَمِ حَدِیدٍ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: سَکونی از امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مرد نباید با انگشتر آهنین نماز بخواند. - . همان -

**[ترجمه]

«17»

الْإِحْتِجَاجُ: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرَّجُلِ فِی کُمِّهِ أَوْ سَرَاوِیلِهِ سِکِّینٌ أَوْ مِفْتَاحٌ مِنْ حَدِیدٍ هَلْ یَجُوزُ ذَلِکَ فَکَتَبَ علیه السلام جَائِزٌ(2).

**[ترجمه]الاحتجاج: حِمیَری در نامه ای خطاب به امام قائم علیه السلام از مردی پرسید که در آستین یا شلوارش چاقو یا کلید آهنین قرار داده است، آیا این کار جایز است؟ پس امام مرقوم فرمود: جایز است. - . الاحتجاج : 270 -

**[ترجمه]

«18»

غَیْبَةُ الشَّیْخِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّوْبَخْتِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ: مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]غیبة الشیخ: از محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری مثل آن را روایت کرده است. - . غیبة الشیخ : 249 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن النهی فی سائر الأخبار علی الکراهة و یحتمل أن یکون التجویز فیه لعدم کونه بارزا.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که مقصود از نهی در دیگر روایات، کراهت است، و احتمال دارد که تجویز در آن به دلیل پوشیده بودن و عدم بروز آهن باشد.

**[ترجمه]

«19»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّوْبِ فِیهِ التَّمَاثِیلُ أَوْ عَلَمَةٌ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ لَا(4).

أَقُولُ رَوَاهُ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الثَّوْبِ یَکُونُ فِیهِ تَمَاثِیلُ أَوْ فِی عَلَمِهِ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ لَا یُصَلَّی فِیهِ (5).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره لباسی پرسیدم که در آن نقوش و نشانه هایی است، آیا با آن نماز بخواند؟ فرمود: نه! - . قرب الاسناد : 86 چاپ سنگی -

می گویم: در المحاسن این روایت را موسی بن القاسم از پدرش روایت کرده که گفت: از او درباره لباسی پرسیدم که در آن لباس یا نشانه های آن، نقش و تصویر است، آیا در آن می توان نماز خواند؟ گفت: در آن نباید نماز خواند. - . المحاسن : 617 -

**[ترجمه]

«20»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْخَاتَمِ یَکُونُ فِیهِ نَقْشُ تَمَاثِیلِ سَبُعٍ أَوْ طَیْرٍ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ لَا بَأْسَ (6).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره انگشتری سؤال کردم که در آن نقوش و تصویر حیوان درنده یا پرنده است، آیا با آن نماز بخواند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 97 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن أخبار النهی محمولة علی الکراهة و رواه فی کتاب المسائل (7) و فیه قال لا فیؤید سائر الأخبار و الاعتماد علی نسخ قرب الإسناد

ص: 252


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 37.
2- 2. الاحتجاج ص 270.
3- 3. غیبة الشیخ ص 249.
4- 4. قرب الإسناد ص 86 ط حجر.
5- 5. المحاسن: 617.
6- 6. قرب الإسناد ص 97 ط حجر.
7- 7. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 259.

أکثر مع أنه رواه ابن إدریس (1) فی السرائر من قرب الإسناد موافقا لما فی النسخ.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که روایات نهی، حمل بر کراهت می شوند. در کتاب المسائل - . کتاب المسائل چاپ شده در بحارالانوار 10 : 259 - هم آن را آورده و بجای «اشکال ندارد» گفته است: «نه!» که دیگر روایات را تأیید می کند، امّا اعتماد بیشتری به نسخه های قرب الاسناد هست. این در حالی است که ابن ادریس - . السرائر : 480 - این روایت را در السرائر به نقل از قرب الاسناد و موافق با نسخه های قرب الاسناد آورده است.

**[ترجمه]

«21»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: لَا تُصَلِّی فِی دِیبَاجٍ وَ لَا فِی حَرِیرٍ وَ لَا وَشْیٍ وَ لَا فِی ثَوْبِ إِبْرِیسَمٍ مَحْضٍ وَ لَا فِی تِکَّةِ إِبْرِیسَمٍ وَ إِذَا کَانَ الثَّوْبُ سَدَاهُ إِبْرِیسَمٌ وَ لَحْمَتُهُ قُطْنٌ أَوْ کَتَّانٌ أَوْ صُوفٌ فَلَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهَا وَ لَا تُصَلِّ فِی جِلْدِ الْمَیْتَةِ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا فِی خَاتَمِ ذَهَبٍ وَ لَا تَشْرَبْ فِی آنِیَةِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ لَا تُصَلِّ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ إِلَّا مَا یَصْلُحُ لُبْسُهُ (2) وَ قَالَ علیه السلام اعْلَمْ یَرْحَمُکَ اللَّهُ أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ أَنْبَتَتْهُ الْأَرْضُ فَلَا بَأْسَ بِلُبْسِهِ وَ الصَّلَاةِ فِیهِ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: در دیباج، حریر و جامه های نگارین و لباس ابریشمی خالص و نیز با بند شلوار ابریشم نباید نماز خواند، و اگر تارهای لباس ابریشم و وصله های آن از پنبه یا کتان یا پشم باشد نماز خواندن در آن اشکال ندارد. و در هر صورت با پوست مُردار، و انگشتر طلا نماز نخوان، و در ظرف طلایی و نقره ای چیزی ننوش، و روی هیچ کدام از این چیزها نماز نخوان مگر آن چیزی که پوشیدنش شایسته است. - . فقه الرضا : 16 - و فرمود: خدا تو را رحمت کند؛ بدان که هر چیزی که زمین برویاند می توان پوشید و در آن نماز خواند. - . همان : 41 -

**[ترجمه]

بیان

النهی عن الوشی إما علی الکراهة أو لکونه غالبا من الحریر و قوله و لا تصل ظاهره تحریم افتراش الحریر و الذهب و سائر ما لا یجوز الصلاة فیه حال الصلاة و المشهور جواز الرکوب علی الحریر و الافتراش له و حکی فی المختلف عن بعض المتأخرین القول بالمنع و تردد فیه فی المعتبر و لعل الجواز أقرب و فی حکم الافتراش التوسد و أما الالتحاف ففیه إشکال و الأشهر الجواز و أما التدثر فقال الشهید الثانی ره إنه کالافتراش و حکم بعض المتأخرین عنه بتحریمه لصدق اللبس علیه و الأحوط ترک الالتحاف و التدثر لا سیما الأخیر.

**[ترجمه]نهی وارد شده نسبت به جامه نگارین، یا به معنای کراهت است یا به این دلیل است که غالباً چنین لباسی از ابریشم است. و ظاهر عبارت «لاتصلّ» حرمت نماز خواندن بر روی ابریشم و طلا و سایر چیزهایی که نماز در آن جایز نیست، می­باشد. مشهور جواز سوار شدن بر ابریشم و استفاده از آن به عنوان فرش است. در مختلف از بعضی متأخّران نقل کرده که قائل به منع شده اند، و در معتبر در آن تردید کرده و گفته است: شاید جواز اقرب باشد. و متکّا کردنِ ابریشم هم در حکم فَرش کردنِ آن است، امّا در استفاده از آن به عنوان لحاف اشکال است، که اشهر جواز می باشد. شهید ثانی رحمه الله درباره پیچیدنِ آن به دور خود گفته است: آن هم مثل فرش کردن است، و بعضی از متأخرانِ از او به دلیل صدق لباس بر آن، حکم به تحریم کرده اند، و احوط ترک لحاف کردن و پیچیدن آن به دور خود است، به خصوص مورد آخر.

**[ترجمه]

«22»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَبْعٍ: عَنِ التَّخَتُّمِ بِالذَّهَبِ وَ الشُّرْبِ فِی آنِیَةِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ عَنِ الْمَیَاثِرِ الْحُمْرِ وَ عَنْ لِبَاسِ الْإِسْتَبْرَقِ وَ الْحَرِیرِ وَ الْقَزِّ وَ الْأُرْجُوَانِ (4).

ص: 253


1- 1. السرائر ص 480.
2- 2. فقه الرضا ص 16.
3- 3. فقه الرضا ص 41.
4- 4. قرب الإسناد ص 34 ط حجر ص 48 ط نجف.

**[ترجمه]قرب الاسناد: مَسعدة بن صَدَقه از امام صادق علیه السلام روایت کرد که ایشان از پدرش علیه السلام نقل کرد: رسول خدا صلی الله علیه و آله از هفت چیز نهی فرمود: پوشیدنِ انگشتر طلا، نوشیدن در ظرف طلا و نقره، سوار شدن بر کجاوه های سُرخ، و پوشیدن لباس استبرق (لباسی که از ابریشم ضخیم­تر است)، حریر، قَز و ارغوان. - . قرب الاسناد : 34 چاپ سنگی، 48 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«23»

أَرْبَعِینُ الشَّهِیدِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الشَّیْخِ عَنِ ابْنِ أَبِی جِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ: مِثْلَهُ.

**[ترجمه]اربعین شهید: با ذکر اسناد از شیخ مثل آن را از حِمیری روایت کرده است.

**[ترجمه]

«24»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَخَتَّمَ بِالذَّهَبِ قَالَ لَا(1).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان سؤال کردم که آیا مرد می تواند انگشتر طلا بپوشد؟ فرمود: نه! - . کتاب المسائل چاپ شده در ضمن بحارالانوار 10 : 274 -

**[ترجمه]

«25»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: نَهَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا أَقُولُ نَهَاکُمْ عَنِ التَّخَتُّمِ بِالذَّهَبِ وَ عَنْ ثِیَابِ الْقَسِّیِّ وَ عَنْ مَیَاثِرِ الْأُرْجُوَانِ وَ عَنِ الْمَلَاحِفِ الْمُفْدَمَةِ وَ عَنِ الْقِرَاءَةِ وَ أَنَا رَاکِعٌ.

قال حمزة بن محمد القسی ثیاب یؤتی بها من مصر فیها حریر(2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: عبید الله بن علی حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا - و نمی گویم شما را - نهی کرد از پوشیدن انگشتر طلا و لباس «قَسّی» و کجاوه ارغوانی و ملحفه های با رنگ سُرخِ تند، و قرائت قرآن در حال رکوع.

حمزة بن محمد گوید: قَسّی پارچه ای است که از مصر می آورند و در آن حَریر به کار رفته است. - . معانی الاخبار : 301 -

**[ترجمه]

«26»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: مِثْلَهُ (3).

**[ترجمه]الخصال: مثل آن را از محمد بن ابی عُمَیر نقل کرده است. - . الخصال 1 : 139 -

**[ترجمه]

«27»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَبْعٍ نَهَانَا أَنْ نَتَخَتَّمَ بِالذَّهَبِ وَ عَنِ الشُّرْبِ فِی آنِیَةِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ قَالَ مَنْ شَرِبَ فِیهَا فِی الدُّنْیَا لَمْ یَشْرَبْ فِیهَا فِی الْآخِرَةِ(4) وَ عَنْ رُکُوبِ الْمَیَاثِرِ وَ عَنْ لُبْسِ الْقَسِّیِ

ص: 254


1- 1. کتاب المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 274.
2- 2. معانی الأخبار ص 301. و زاد بعده: و أصحاب الحدیث یقولون: القسی- بکسر القاف- و أهل مصر یقولون: القسی تنسب الی بلاد یقال لها القس، هکذا ذکره القاسم بن سلام، و قال: قد رأیتها و لم یعرفها الأصمعی.
3- 3. الخصال ج 1 ص 139.
4- 4. و هذا النهی أیضا من أدبه صلّی اللّه علیه و آله علی ما مر شرحه، بیانه قوله عزّ و جلّ« ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ * یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ» الزخرف: 71، و قوله تعالی:« وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً * مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ ... وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِیراً» الإنسان: 12- 16، فالشرب من أوانی الذهب و الفضة و لباس الحریر کالاتکاء علی الارائک، من نعیم أهل الجنة اعدت لهم نزلا، و أدب الموعود یقتضی أن یزهد عنها فی هذه الدنیا حتّی ینزل علیها فی الدار الآخرة و یتنعم بها، و أمّا الذی تنعم بها قبل المیعاد زاهدا فیها طیلة حیاته الدنیا فکانه رغب عن نعیم الآخرة و رضی بالحیاة الدنیا من الآخرة.

وَ عَنْ لُبْسِ الْحَرِیرِ وَ الدِّیبَاجِ وَ الْإِسْتَبْرَقِ (1).

**[ترجمه]الخصال: براء بن عازب گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را از هفت چیز نهی فرمود: پوشیدن انگشتر طلا، نوشیدن در ظرف طلا و نقره، و فرمود: هر کس در دنیا در این ظروف بنوشد در آخرت در آن نمی نوشد، و از سوار شدن بر کجاوه های حریری، و پوشیدن قَسّی و پوشیدنِ لباس حریر، دیباج و استبرق نهی فرمود. - . همان 2 : 1 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه أنه نهی عن لبس القسی هی ثیاب من کتان مخلوط حریر یؤتی بها من مصر نسبت إلی قریة علی ساحل البحر قریبا من تنیس یقال لها القس بفتح القاف و بعض أهل الحدیث یکسرها و قیل أصل القسی القزی بالزای منسوب إلی القز و هو ضرب من الإبریسم فأبدل من الزاء سینا و قیل هو منسوب إلی القس و هو الصقیع لبیاضه انتهی.

و قال بعض شراح البخاری هو بمهملة و تحتیة مشددتین و فسر بثیاب مضلعة فیها حریر مثل الأترنج أو کتان مخلوط بحریر و قال فی الذکری بفتح القاف و تشدید السین المهملة المنسوب إلی القس موضع و هی من ثیاب مصر فیها حریر انتهی و لما کان ظاهر کلام الأکثر عدم کونه حریرا محضا فالنهی محمول علی الکراهة للونه أو لکونه مخلوطا علی ما قیل من کراهة المخلوط مطلقا و إن لم یثبت و المفدم یظهر من الجوهری و الفیروزآبادی و غیرهما أنه المشبع بالحمرة و من بعض أنه المشبع بأی لون کان و بالنظر إلی المعنی الثانی کره الشیخ و جماعة الصلاة فی الثیاب المفدمة بأی لون کان کما مر قال فی الذکری و فی المبسوط و لبس الثیاب المفدمة بلون من الألوان و التختم بالحدید مکروه فی الصلاة فظاهره کراهیة المشبع مطلقا و اختاره أبو الصلاح و ابن الجنید و ابن إدریس و الأولی حمل روایة حماد علیه و التخصیص بالحمرة أخذه المحقق من ظاهر کلام الجوهری انتهی.

ص: 255


1- 1. الخصال ج 2 ص 1.

و قال الفیروزآبادی الإستبرق الدیباج الغلیظ معرب استروه أو دیباج یعمل بالذهب أو ثیاب حریر صفاق نحو الدیباج أو قدة حمراء کأنها قطع الأوتار.

**[ترجمه]در النهایة گفته است: قسّی لباسی از کتان مخلوط به حریر است که از مصر می آورند، و وجه تسمیه آن روستایی بنام قَسّ در ساحل دریا و نزدیک به تنیس است. بعضی از اهل حدیث آن را قِسّ (به کسره) خوانده اند. و گفته شده: اصلِ قَسّی، قَزّی و منسوب به قَزّ است که نوعی از ابریشم می باشد، پس «ز» تبدیل به «س» شده است. و گفته شده: قسّی منسوب به قَس و آن یخ یا تگرگ می باشد، و وجه شباهت آن در رنگ سفیدش است.

برخی از شارحان صحیح بخاری گفته اند: قَسّی با سین و یاء خوانده می شود و به لباس راه راهی تفسیر شده که در آن حریر به کار رفته باشد مانند ترنج یا کتان مخلوط با حریر. و در ذکری گوید: قَسّی منسوب به قَسّ و آن نام مکانی است، و قسّی لباسی است که حریر در آن به کار رفته و از مصر می آورند. پایان. و از آنجا که ظاهر کلام اکثر فقها آن است که قسّی حریر خالص نیست، پس نهی از آن به دلیل رنگ و یا مخلوط بودن با حریر است که حمل بر کراهت می شود، بنابر آنچه که گفته شده که هرچه مخلوط با حریر باشد مطلقاً مکروه است اگر چه این امر ثابت نگردیده است. و ظاهر کلام جوهری، فیروزآبادی و دیگران آن است که «مفدم» یعنی کاملاً سُرخ. و از کلام بعضی این گونه برمی آید که کامل و تُند از هر رنگی را «مفدم» گویند. و با توجه به معنای دوم، شیخ و جماعتی نماز در پارچه «مفدم» با هر رنگی را مکروه دانسته اند، چنانچه گذشت. در ذکری و مبسوط آمده است: و پوشیدن لباس «مفدم» با هر رنگی، و پوشیدن انگشتر آهنین در نماز مکروه است. پس ظاهر آن مکروه بودن هر رنگ تُندی است. ابوالصلاح و ابن جنید و ابن ادریس همین نظر را دارند. و اولی آن است که روایت حمّاد هم به همین صورت حمل گردد. و تخصیص به رنگ سرخ را محقّق از ظاهر کلام جوهری گرفته است. پایان .

فیروزآبادی گفته است: استبرق، دیباج ضخیم را گویند و معرَّب از «استبروة» یا دیباجی است که طلاکاری شده یا لباس حریر ضخیم که مانند دیباجست یا برشی سرخ که گویی تکه­های وتر - زه - می­باشد.

**[ترجمه]

«28»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ وَ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِیَّاکَ أَنْ تَتَخَتَّمَ بِالذَّهَبِ فَإِنَّهُ حِلْیَتُکَ فِی الْجَنَّةِ وَ إِیَّاکَ وَ أَنْ تَلْبَسَ الْقَسِّیَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: حنّان بن سَدیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: مبادا انگشتر طلا بپوشی، زیرا طلا زیور تو در بهشت است، و مبادا لباس قَسّی بپوشی. - . قرب الاسناد: 66 چاپ نجف، 47 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

«29»

الْإِحْتِجَاجُ، وَ غَیْبَةُ الشَّیْخِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ: أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الْفَصِّ الْخُمَاهَنِ هَلْ تَجُوزُ فِیهِ الصَّلَاةُ إِذَا کَانَ فِی إِصْبَعِهِ فَکَتَبَ الْجَوَابَ فِیهِ کَرَاهِیَةُ أَنْ یُصَلَّی فِیهِ وَ فِیهِ إِطْلَاقٌ وَ الْعَمَلُ عَلَی الْکَرَاهِیَةِ(2).

**[ترجمه]الاحتجاج، غیبة الشیخ: محمد بن عبدالله بن جعفر حِمیَری نامه ای به حضرت صاحب الزمان علیه السلام نوشت و از ایشان درباره نگین خُماهَن پرسید که اگر در انگشت باشد آیا نماز در آن صحیح است؟ امام در پاسخ نوشت: نماز خواندن با آن کراهت دارد، در آن اطلاق وجود دارد و عمل بر مبنای کراهت است. - . الاحتجاج : 270، غیبة الشیخ : 248 -

**[ترجمه]

بیان

الْخُمَاهَن بالضم کلمة فارسیة قالوا حجر أسود یمیل إلی الحمرة فالظاهر أنه الحدید الصینی (3)

و قیل فیه سواد و بیاض و فی بعض نسخ الإحتجاج الجوهر بدل الخماهن و لعله تصحیف و علی تقدیره فهو محمول علی غیر الجواهر التی یستحب التختم بها.

**[ترجمه]خُماهَن کلمه ای فارسی است؛ گفته اند سنگی سیاه مایل به سرخی است، پس ظاهراً همان آهن چینی باشد، و گفته شده که دارای سیاهی و سفیدی است. در بعضی نسخه های الاحتجاج «جوهر» به جای «خُماهَن» آمده که احتمالاً ناشی از تصحیف است، و بنا بر اینکه جوهر باشد حمل بر غیر جواهری است که به دست کردن آنها استحباب دارد.

**[ترجمه]

أقول

قد مر الأخبار فی أبواب آداب اللباس و سیأتی بعضها فی باب حکم النساء فی الصلاة.

ص: 256


1- 1. قرب الإسناد ص 66 ط نجف ص 47 ط حجر.
2- 2. الاحتجاج ص 270، غیبة الشیخ الطوسیّ ص 248.
3- 3. و قال فی البرهان بعد تعریفه بأنّه حجر صلب أسود یضرب الی الحمرة یسحق للاورام الصفراویة: انه نوع من الحدید یقال له بالعربیة حجر حدیدی و صندل حدیدی.

**[ترجمه]این روایات در ابواب آداب لباس ذکر شد، و بعضی از آنها هم در باب احکام نماز زنان خواهد آمد .

**[ترجمه]

باب 6 الصلاة فی الثوب النجس أو ثوب أصابه بصاق أو عرق أو ذرق و حکم ثیاب الکفار و ما لا یتم فیه الصلاة

الآیات

المدثر: وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ(1)

lt;meta info="- وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ. - . مدّثر / 4 -

{و لباس خویشتن را پاک کن}

**[ترجمه]

تفسیر

المتبادر تطهیر الثیاب من النجاسات فیجب فی جمیع الأحوال إلا ما أخرجه الدلیل و منها حال الصلاة و فسر فی الروایات بالتشمیر فیستفاد منه التطهیر أیضا إذ التعبیر عن التشمیر بالتطهیر یومی إلی أن الغرض منه عدم تنجس الثوب و قیل المراد طهر نفسک عن الرذائل أو لا تلبسها علی معصیة و لا غدر و هما مدفوعان بأن المجاز لا یصار إلیه إلا لقرینة أو نص نعم یمکن أن یقال لعل المراد به التنظیف بناء علی عدم ثبوت الحقائق الشرعیة فتأمل.

**[ترجمه]متبادر از آیه، تطهیر لباس از نجاسات است، پس پاک کردن لباس در همه حال واجب است مگر مواردی که با دلیل خارج شده باشد. از جمله احوال وجوب تطهیر، حال نماز است. در روایات به «تشمیر» تفسیر شده که از آن هم تطهیر فهمیده می شود، زیرا تعبیر از «تشمیر» به «تطهیر» اشاره ای است به اینکه غرض از آن عدم تنجّس لباس می باشد. و گفته شده: مقصود این است: خودت را از رذائل پاک گردان یا در حال معصیت و خیانت مپوش، که هر دو رد می شود، زیرا تنها زمانی مجازگویی می کنند که قرینه یا نصّی بر حقیقتِ آن وجود داشته باشد. بله، ممکن است گفته شود: بنا بر عدم ثبوت حقایق شرعیه، چه بسا مقصود از آن تنظیف باشد، پس تأمّل کن .

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام سُئِلَ عَنِ الْبُزَاقِ یُصِیبُ الثَّوْبَ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ (2).

وَ قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ لَا یَرَی بِالصَّلَاةِ بَأْساً فِی الثَّوْبِ الَّذِی یُشْتَرَی مِنَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِیِّ وَ الْیَهُودِیِّ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ یَعْنِی الثِّیَابَ الَّتِی تَکُونُ فِی أَیْدِیهِمْ فَیَحْبِسُونَهَا وَ لَیْسَتْ بِثِیَابِهِمُ الَّتِی یَلْبَسُونَهَا(3).

ص: 257


1- 1. المدّثّر: 4، و الآیة من المتشابهات بأم الکتاب: ظاهره الاستقلال و أنّه واجب الاتباع علی الإطلاق، و لیس کذلک، بل هو سنة فی فریضة بتأویل النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و أهل بیته و لذلک لا تبطل الصلاة بالاخلال به الا عمدا کسائر السنن التی جعلت فی الصلاة.
2- 2. قرب الإسناد ص 42 ط حجر، 57 ط نجف و قد مر فی ج 80 ص 46 و قابلنا الأخیر علی نسخة مخطوطة مصحّحة و فیه« فیجتنبونها» بمعنی یأخذونها جنبا و لا یلبسونها.
3- 3. قرب الإسناد ص 42 ط حجر، 57 ط نجف و قد مر فی ج 80 ص 46 و قابلنا الأخیر علی نسخة مخطوطة مصحّحة و فیه« فیجتنبونها» بمعنی یأخذونها جنبا و لا یلبسونها.

**[ترجمه]قرب الاسناد: حسین بن عُلوان از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت کرد که فرمود: از علی علیه السلام درباره آب دهان سؤال شد که به لباس می خورد، فرمود: اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد : 42 چاپ سنگی، 57 چاپ نجف -

و فرمود: علی علیه السلام در خواندنِ نماز با لباسی که از نصرانی ها، مجوسی و یهودی خریداری می شد پیش از شسته شدن ایرادی نمی دید، یعنی لباسی که در دست آنها بوده و نگهش داشته اند، نه لباسی که خودشان به تَن می کردند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن قوله یعنی کلام بعض الرواة أو صاحب الکتاب و یحتمل أن یکون کلام الصادق علیه السلام و الظاهر شمول البزاق لبزاق الغیر و شمول السؤال لحال الصلاة فیدل علی جواز الصلاة فی فضلات الإنسان من عرقه و نخامته و بصاقه و شعره و ظفره کما هو الظاهر من أکثر الأخبار و یظهر من کلام بعض الأصحاب أیضا و یشهد لذلک مصافحتهم فی البلاد الحارة و معانقتهم مع أزواجهم مع عدم الأمر بالغسل للصلاة و عدم انفکاکهم عن العرق غالبا قال فی المنتهی لا بأس أن یصلی الإنسان و علی ثوبه شی ء من شعره أو أظفاره و إن لم ینفضه لأنهما طاهران لا مانع من استصحابهما فی الصلاة.

و یؤیده

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (1)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام هَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِی ثَوْبٍ یَکُونُ فِیهِ شَعْرٌ مِنْ شَعْرِ الْإِنْسَانِ وَ أَظْفَارُهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَنْفُضَهُ وَ یُلْقِیَهُ عَنْهُ فَوَقَّعَ یَجُوزُ.

فإنه و إن فرض المسألة فی شعر الإنسان نفسه لکن استشهاده بالخبر یعطی العموم و قد صرح بذلک بعض المتأخرین و نسب الشهید الثانی الفرق بین شعرات الإنسان و غیره إلی بعض الأصحاب.

**[ترجمه]ظاهراً کلمه «یعنی» جزء روایت نبوده و از کلام راویان یا صاحب کتاب است. و احتمال دارد که کلام امام صادق علیه السلام باشد. و ظاهر شمول آب دهان بر آب دهان دیگران هم هست و سؤال شامل حال نماز هم می گردد، پس بر جواز نماز همراه با فضله های انسان مانند عرق، آب بینی، آب دهان، مو و ناخن نیز دلالت دارد، چنانچه از اکثر روایات و کلام بعضی فقهای شیعه هم همین ظاهر است. شاهد آن مصافحه های مردم در بلاد گرم و در آغوش گرفتن همسرانشان است که امر به غسل برای نماز هم نیامده، در حالی که غالباً با عَرق هستند. در منتهی گوید: اشکال ندارد که انسان نماز بخواند در حالی که روی لباسش مو یا ناخن باشد حتی اگر آن را نیندازد، زیرا مو و ناخن طاهرند و مانعی از همراه داشتن آنها در نماز وجود ندارد.

مؤیّد این نظر روایتی صحیح از شیخ - . التهذیب 1 : 241 -

است که از علی بن ریّان نقل می کند که گفت: در نامه ای برای حضرت ابوالحسن علیه السلام نوشتم: آیا جایز است در لباسی که مو یا ناخن انسان بر آن افتاده، پیش از تکاندن لباس یا انداختن مو و ناخن نماز خواند؟ ایشان مرقوم فرمود: جایز است .

پس هرچند فرض مسئله موی خود انسان است امّا استشهاد ایشان به این روایت افاده عموم می کند که بعضی متأخّران هم تصریح کرده اند. شهید ثانی به بعضی از اصحاب نسبت داده که بین موهای انسان با موی غیر او تفاوت قائل شده اند.

**[ترجمه]

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَرَی فِی ثَوْبِهِ خُرْءَ الْحَمَامِ أَوْ غَیْرِهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَحُکَّهُ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ قَالَ لَا بَأْسَ (2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَشْتَرِی ثَوْباً مِنَ السُّوقِ لَبِیساً- لَا یَدْرِی لِمَنْ کَانَ یَصْلُحُ لَهُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَالَ إِنْ کَانَ اشْتَرَاهُ مِنْ مُسْلِمٍ فَلْیُصَلِّ فِیهِ وَ إِنْ کَانَ اشْتَرَاهُ مِنْ نَصْرَانِیٍّ فَلَا یُصَلِّ فِیهِ حَتَّی یَغْسِلَهُ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که روی لباسِ خود فضله کبوتر یا غیر آن را می بیند، آیا در حال نماز می تواند آن را بخراشد و پاک کند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 117 چاپ نجف، 89 چاپ سنگی - و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که از بازار لباس کهنه ای خریده امّا نمی داند که متعلق به کیست، آیا شایسته است در آن نماز بخواند؟ فرمود: اگر از مسلمان خریده در آن نماز بخواند، و اگر از نصرانی خریده پیش از شستن با آن نماز نخواند. - . همان : 126 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«3»

السَّرَائِرُ، مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی آخِرِهِ لَا یَلْبَسْهُ وَ لَا یُصَلِّ فِیهِ (4).

ص: 258


1- 1. التهذیب ج 1 ص 241.
2- 2. قرب الإسناد ص 117 ط نجف 89 ط حجر.
3- 3. قرب الإسناد ص 126 ط نجف.
4- 4. السرائر ص 465.

**[ترجمه]السرائر: از جامع بزنطی این روایت را از امام رضا علیه السلام نقل کرده با این تفاوت که در آخر آن چنین آمده است: آن را نپوشد و در آن نماز نخواند. - . السرائر : 465 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهر الجواب الأول جواز الصلاة فی خرء الطیور و عدم کون الحک فعلا کثیرا و الثانی یدل علی جواز الصلاة فی ثوب أصابه عرق الغیر و علی نجاسة أهل الکتاب و لعله إما محمول علی العلم بالملاقاة أو النهی علی التنزیه و قد مر القول فیه مع سائر الأخبار فی کتاب الطهارة(1).

**[ترجمه]ظاهر جواب اول جواز نماز با فضله پرندگان و فعلِ کثیر نبودنِ خراش است. روایت دوم بر جواز نماز در لباسی که به عرق دیگری آغشته شده، و نیز بر نجاست اهل کتاب دلالت دارد، و چه بسا حمل بر علم به ملاقات با بدن او گردد یا نهی حمل بر تنزیه می­شود که بحث آن با دیگر روایات در کتاب طهارت گذشت. - . ر.ک: 80 : 46 -

**[ترجمه]

«4»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِسَنَدِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَکْسِیَةِ الْمِرْعِزَّی وَ الْخِفَافِ یُنْقَعُ فِی الْبَوْلِ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ إِذَا غُسِلَتْ بِالْمَاءِ فَلَا بَأْسَ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره عباهای «مِرعِزّی» و کفش­هایی سؤال کردم که در ادرار می خیساند، آیا می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: اگر با آب شسته شود اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 116 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

المرعزی بکسر المیم و العین و تشدید الزاء المفتوحة الزغب الذی تحت شعر العنز و الغسل فی الخفاف لعله علی الاستحباب لکونها مما لا تتم الصلاة فیه منفردا و قد مر تفصیل تلک الأحکام.

**[ترجمه]مِرعِزّی - به فتحه زاء - کُرک­های زیر موی بُز است، و شستن کفش­ها شاید مستحب باشد، زیرا کفش از لباس­هایی است که به تنهایی نماز با آن صحیح نیست، که این احکام پیشتر به طور مفصل مطرح شده است.

**[ترجمه]

«5»

الْإِحْتِجَاجُ، وَ غَیْبَةُ الشَّیْخِ، بِسَنَدَیْهِمَا: أَنَّهُ کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام أَنَّ عِنْدَنَا حَاکَةَ مَجُوسٍ یَأْکُلُونَ الْمَیْتَةَ وَ لَا یَغْتَسِلُونَ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ یَنْسِجُونَ لَنَا ثِیَابَنَا فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِیهَا قَبْلَ أَنْ تُغْسَلَ فَخَرَجَ الْجَوَابُ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهَا(3).

**[ترجمه]الاحتجاج، غیبة الشیخ: حِمیَری در نامه ای برای امام قائم علیه السلام نوشت: نزد ما بافنده های مجوسی هستند که مُردار می خورند و غسل جنابت نمی کنند و لباس های ما را می بافند؛ آیا نماز در این لباس­ها پیش از شُستن جایز است؟ جواب آمد: نماز خواندن در آن اشکالی ندارد. - . الاحتجاج : 270، غیبة الشیخ : 248 -

**[ترجمه]

بیان

حمل علی ما إذا لم یعلم ملاقاتهم لها بالرطوبة و إن غلب الظن بها.

**[ترجمه]این روایت حمل بر زمانی می شود که یقین به ملاقات مستقیم آن افراد با لباس با رطوبت نداریم حتی اگر ظنّ قوی به آن داشته باشیم.

**[ترجمه]

«6»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِنْ أَصَابَ قَلَنْسُوَتَکَ أَوْ عِمَامَتَکَ أَوِ التِّکَّةَ أَوِ الْجَوْرَبَ أَوِ الْخُفَّ مَنِیٌّ أَوْ بَوْلٌ أَوْ دَمٌ أَوْ غَائِطٌ فَلَا بَأْسَ فِی الصَّلَاةِ فِیهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الصَّلَاةَ لَا یَتِمُّ فِی شَیْ ءٍ مِنْ هَذِهِ وَحْدَهُ (4)

وَ قَالَ علیه السلام رُوِیَ فِی دَمِ الدَّمَامِیلِ یُصِیبُ الثَّوْبَ وَ الْبَدَنَ أَنَّهُ قَالَ یَجُوزُ فِیهِ

ص: 259


1- 1. راجع ج 80 ص 46.
2- 2. قرب الإسناد ص 116 ط نجف.
3- 3. الاحتجاج ص 270، غیبة الطوسیّ ص 248.
4- 4. فقه الرضا ص 6.

الصَّلَاةُ وَ أَرْوِی أَنَّهُ لَا بَأْسَ بِدَمِ الْبَعُوضِ وَ الْبَرَاغِیثِ (1)

وَ أَرْوِی لَیْسَ دَمُکَ مِثْلَ دَمِ غَیْرِکَ وَ نَرْوِی قَلِیلُ الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ وَ الْجَنَابَةِ وَ کَثِیرُهَا سَوَاءٌ- لَا بُدَّ مِنْ غَسْلِهِ إِذَا عَلِمَ بِهِ فَإِذَا لَمْ یَعْلَمْ بِهِ أَصَابَهُ أَمْ لَمْ یُصِبْهُ رَشَّ عَلَی مَوْضِعِ الشَّکِّ الْمَاءَ فَإِنْ تَیَقَّنَ أَنَّ فِی ثَوْبِهِ نَجَاسَةً وَ لَمْ یَعْلَمْ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ عَلَی الثَّوْبِ غَسَلَ کُلَّهُ (2)

وَ نَرْوِی أَنَّ بَوْلَ مَا لَا یَجُوزُ أَکْلُهُ فِی النَّجَاسَةِ ذَلِکَ حُکْمُهُ وَ بَوْلُ مَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِهِ (3).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: اگر به کلاه یا عمامه یا بندشلوار یا جوراب یا کفش، منی یا ادرار یا خون یا مدفوع برخورد کند نماز خواندن با آن اشکال ندارد، زیرا نماز در هیچ کدام از اینها به تنهایی صحیح نیست. - . فقه الرضا : 6 -

و فرمود: روایت شده که درباره خون دمل (زخم چرک کرده) که به لباس یا بدن برخورد کند فرمود: نماز در آن جایز است. و روایت می­کنم که خون پشه و کَک اشکالی ندارد. - . همان : 41 -

و روایت می­کنم که خون تو مانند دیگری نیست. و ما روایت می کنیم که مقدار کم از ادرار، مدفوع و جنابت با زیاد آن برابر است و در صورت یقین به وجود آنها باید شسته شود، امّا اگر شک دارد که به لباسش برخورد کرده یا نه، بر جایی که شک دارد آب بپاشد، و اگر یقین کرد که روی لباسش نجاست است و ندانست که در کجای لباس بوده، باید تمام لباس را بشوید. - . همان -

ما روایت می کنیم که بول حیوان حرام گوشت، در نجاست، مانند گوشت آن غیر جایز است. و ادرار حیوان حلال گوشت اشکالی ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قد مر من الکلام فی تلک الأحکام فی کتاب الطهارة.

**[ترجمه]بحث از این احکام در کتاب طهارت گذشت.

**[ترجمه]

«7»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَصَابَ ثَوْبَهُ خِنْزِیرٌ فَذَکَرَ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ قَالَ فَلْیَمْضِ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ دَخَلَ فِی صَلَاتِهِ فَلْیَنْضِحْ مَا أَصَابَ مِنْ ثَوْبِهِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِیهِ أَثَرٌ فَیَغْسِلُهُ (4).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که خوک به لباس او برخورد کرده و در نماز یادش آمده است. فرمود: نمازش را ادامه دهد و اشکال ندارد، امّا اگر مشغول نماز نشده باید قسمتی از لباسش که به خوک برخورد کرده مرطوب کند، و اگر اثری از خوک روی لباس مانده باید آن را بشوید. - . کتاب المسائل چاپ شده در بحارالانوار 10 : 256 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ ثِیَابِ النَّصْرَانِیِّ وَ الْیَهُودِیِّ أَ یَصْلُحُ أَنْ یُصَلِّیَ فِیهِ الْمُسْلِمُ قَالَ لَا(5).

**[ترجمه]کتاب المسائل: گفت: از ایشان درباره لباس نصرانی و یهودی سؤال کردم که آیا شایسته است مسلمان در آن نماز بخواند؟ فرمود: نه! - . همان 10 : 262 -

**[ترجمه]

بیان

الجواب الأول یدل علی عدم وجوب غسل ما لاقاه الخنزیر یابسا علی الظاهر و الثانی محمول علی العلم بالملاقاة رطبا أو علی الاستحباب کما عرفت.

**[ترجمه]جواب اول ظاهراً دلالت بر این دارد که اگر خوک خشک بود و به لباس خورد واجب نیست آن قسمت را شُست، و جواب دوم بر این حمل می شود که نسبت به مرطوب بودن آن هنگام برخورد یقین دارد، و یا - چنانچه دانستی - حمل بر استحباب می گردد.

**[ترجمه]

«9»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الثَّوْبِ الَّذِی فِیهِ أَبْوَالُ الْخَنَافِسِ وَ دِمَاءُ الْبَرَاغِیثِ فَقَالَ لَا بَأْسَ (6).

**[ترجمه]نوادر راوندی: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت کرد: از علی بن ابی طالب علیه السلام درباره نماز خواندن با لباسی که در آن ادرار سوسک و خون کَک باشد، سؤال کردند، فرمود: اشکال ندارد. - . نوادر راوندی : آن را نیافتیم، و در 80 : 110 نیز ذکر شده که در آنجا «الخفافیش» است. -

**[ترجمه]

«10»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی

ص: 260


1- 1. فقه الرضا ص 41.
2- 2. فقه الرضا ص 41.
3- 3. فقه الرضا ص 41.
4- 4. المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 256.
5- 5. المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 262.
6- 6. نوادر الراوندیّ: لم نجده و قد مر فی ج 80 ص 110 و فیه الخفافیش.

وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ قَالَ یَعْنِی فَشَمِّرْ ثُمَّ قَالَ لَا یَجُوزُ ثَوْبُکَ کَعْبَکَ فَإِنَّ الْإِسْبَالَ مِنْ عَمَلِ بَنِی أُمَیَّةَ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: از امام محمد بن علی علیه السلام روایت است که از ایشان درباره آیه «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ» {و لباس خویشتن را پاک کن} پرسیدند، فرمود: یعنی لباست را بالا بزن، آنگاه فرمود: طول لباست نباید از قوزک پا بیشتر باشد زیرا بلند گرفتن لباس [به طوری که روی زمین کشیده شود] کار بنی امیه بود .

**[ترجمه]

«11»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِسَنَدِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ عُرْیَانٍ وَ قَدْ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَصَابَ ثَوْبَهُ بَعْضَهُ دَمٌ أَوْ کُلَّهُ أَ یُصَلِّی فِیهِ أَوْ یُصَلِّی عُرْیَاناً قَالَ إِنْ وَجَدَ مَاءً غَسَلَهُ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ مَاءً صَلَّی فِیهِ وَ لَمْ یُصَلِّ عُرْیَاناً(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره مرد برهنه ای سؤال کردم که قسمتی یا تمام لباسش به خون آغشته شده و وقت نماز هم رسیده است، آیا با آن لباس نماز بخواند یا برهنه نماز بخواند؟ فرمود: اگر آب پیدا کرد آن را بشوید و اگر آب پیدا نکرد با همان نماز بخواند و برهنه نماز نخواند. - . قرب الاسناد : 116 چاپ نجف، 89 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

بیان

اختلف الأصحاب فی هذه المسألة فذهب الشیخ و أکثر الأصحاب إلی أن من لیس معه إلا ثوب نجس و تعذر تطهیره نزعه و صلی عریانا مومیا و قال ابن الجنید لو کان مع الرجل ثوب فیه نجاسة لا یقدر علی غسلها کان صلاته فیه أحب إلی من صلاته عریانا و قال العلامة فی المنتهی و المحقق فی المعتبر بالتخییر من غیر ترجیح و الأخبار فی ذلک مختلفة و جمع ابن الجنید بینها بحمل أخبار الصلاة عاریا علی الجواز و هذا و مثله علی الاستحباب و هذا وجه قریب و یؤیده أن فی الصلاة عاریا یفوت أصل الشرط أعنی الستر مع الرکوع و السجود و القیام بخلاف ما إذا صلی فی الثواب النجس فإنه یفوت وصف من أوصاف الشرط و یأتی بالأرکان صحیحة و أیضا أخبار الصلاة(2) فی الثوب أصح سندا.

و أجاب الشیخ عن هذه الأخبار بحمل الصلاة علی صلاة الجنازة و بأن المراد الصلاة فیه إذا لم یتمکن من نزعه و حمل خصوص هذا الخبر علی أن المراد بالدم ما تجوز الصلاة فیه کدم السمک و لا یخفی ما فی الجمیع من التکلف و الأولی الصلاة فی الثوب و إن کان الأحوط الصلاة عاریا أیضا.

**[ترجمه]فقهای شیعه در این مسئله اختلاف نظر دارند، شیخ و اکثر اصحاب معتقدند که هر کس فقط یک لباس نجس دارد و پاک کردن آن برایش ممکن نیست، لباس را بیرون آورده و برهنه و با اشاره نماز بخواند. و ابن جنید گوید: اگر مرد یک لباس نجس دارد و شستن آن برایش ممکن نیست، نماز خواندن در همان لباس نجس بهتر از برهنه نماز خواندن است. علامه در منتهی و محقق در معتبر قائل به تخییر شده و هیچ طرفی را ترجیح نداده اند، روایات هم در این باب مختلف است. ابن جُنید بین روایات به این صورت جمع کرده که روایات برهنه نماز خواندن را حمل بر جواز و این روایت و امثال آن را حمل بر استحباب کرده است. این راه حل خوبی است و مؤید آن هم این است که در برهنه نماز خواندن، یک شرط اساسی یعنی ستر و نیز رکوع و سجود و قیام فوت می شود، اما اگر در لباس نجس نماز بخواند تنها یکی از اوصافِ شرط نماز فوت شده است و نمازگزار ارکان نماز را هم به طور صحیح می تواند انجام دهد. به علاوه اینکه روایات نمازخواندن با لباس [نجس] - . ر.ک: التهذیب 1 : 199، الکافی 3 : 396 - نسبت به روایات برهنه نماز خواندن از جهت سند، صحیح تر هستند.

شیخ در پاسخ به این روایات، نماز در آنها را حمل بر نماز میّت کرده و به این که مراد نماز در آن است اگر نتوانست آن را بکَند و جدا کند و خصوص این روایت را بر این حمل کرده که خون در آن، خونی است که نماز با آن جایز باشد مانند خون ماهی؛ که البته تکلّف در تمام این حمل­ها کاملاً واضح است، پس اولی نماز خواندن با لباس می باشد اگرچه احوط نماز خواندن به صورت برهنه نیز هست .

**[ترجمه]

«12»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: السَّیْفُ بِمَنْزِلَةِ الرِّدَاءِ تُصَلِّی فِیهِ

ص: 261


1- 1. قرب الإسناد ص 116 ط نجف ص 89 ط حجر.
2- 2. راجع التهذیب ج 1 ص 199، الکافی ج 3 ص 396.

مَا لَمْ تَرَ فِیهِ دَماً(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالبختری از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام از علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: شمشیر به منزله رداء است و تا زمانی که خون در آن نبینی، می توان با آن نماز خواند. - . قرب الاسناد : 62 چاپ سنگی، 82 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

التقیید بعدم رؤیة الدم إما علی الاستحباب أو هو مبنی علی اختصاص الحکم بالملابس و الأثواب و قد مر القول فیه.

**[ترجمه]تقیید در این روایت به ندیدنِ خون یا حمل بر استحباب می شود یا اینکه مبنی بر اختصاص حکم به لباس­ها و پارچه است، که در مورد آن بحث کردیم.

**[ترجمه]

«13»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنِ الصَّلَاةِ فِی ثِیَابِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ یَعْنِی الَّتِی لَبِسُوهَا(2).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که از نماز خواندن در لباس یهودی، نصرانی و مجوس نهی فرمود، یعنی لباسی که آنها پوشیده باشند. - . دعائم الإسلام 1 : 177 -

**[ترجمه]

«14»

الْهِدَایَةُ،: کُلُّ مَا لَا تَتِمُّ الصَّلَاةُ فِیهِ وَحْدَهُ فَلَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهِ إِذَا أَصَابَهُ قَذَرٌ مِثْلَ الْعِمَامَةِ وَ الْقَلَنْسُوَةِ وَ التِّکَّةِ وَ الجَوْرَبِ وَ الْخُفِ (3).

**[ترجمه]الهدایه: هر لباسی که با پوشیدنِ آن به تنهایی، نماز صحیح نیست، چنانچه نجاستی با آن برخورد کرد نماز در آن صحیح است، مانند عمامه، کلاه، بندشلوار، جوراب و کفش. - . الهدایة : 15 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

بیان

إطلاق کلامه یقتضی عدم الفرق فی ما لا تتم الصلاة فیه کونه من الملابس و غیرها و لا فی الملابس بین کونها فی محالها أم لا و إلی هذا التعمیم أشار فی المعتبر و نقل عن القطب الراوندی أنه حصر ذلک فی خمسة أشیاء القلنسوة و التکة و الخف و النعل و الجورب و عن ابن إدریس أنه خص الحکم بالملابس و اختاره العلامة فی جملة من کتبه و اعتبر کونها فی محالها و التعمیم أظهر.

ثم اعلم أن إدخال العمامة فی ذلک مما تفرد ره به و کان أخذه من الفقه (4) و یشکل بأن أکثر العمائم مما تتم الصلاة فیها وحدها و لعل مراده عدم تمام الصلاة فیها مع بقائها علی تلک الهیئة و فیه ما لا یخفی و ربما یحمل کلامه علی العمامة الصغیرة التی لا یمکن ستر العورة بها کالعصابة کما ذکره القطب الراوندی و بالجملة العمل بظاهره مشکل و إن احتمله بعض المحققین من المتأخرین.

ص: 262


1- 1. قرب الإسناد ص 62 ط حجر ص 82 ط نجف.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.
3- 3. الهدایة ص 15 ط الإسلامیة.
4- 4. فقه الرضا ص 6، و قد مر تحت الرقم 6.

**[ترجمه]مقتضای اطلاق کلام ایشان این است که در مورد چیزهای غیر کافی برای نماز، فرقی نیست میان اینکه آن چیز لباس باشد یا غیر لباس، و اینکه لباس­ها در محلّ خود استفاده شوند یا نه. در معتبر به این تعمیم اشاره و از قطب راوندی نقل کرده که او حکم را در پنج چیز محصور دانسته است: کلاه، بندشلوار، کفش، کفش و جوراب. و از ابن ادریس نقل کرده که حکم را به لباس اختصاص داده، و علاّمه هم در بعضی از کتاب­هایش همین نظر را برگزیده و استفاده از هر لباس در جای خود را معتبر دانسته است. البته تعمیم اظهر می باشد.

و امّا بدان که تنها ایشان بوده که عمامه را داخل در این حکم کرده، و آن را از کتاب فقه الرضا - . فقه الرضا : 6، و در شماره 6 نیز ذکر شد. -

گرفته، و اشکال می کند که بیشتر عمامه ها به گونه ای است که نمی توان به تنهایی در آنها نماز خواند، و احتمالاً مقصودش در صورتی است که عمامه به همان حالت خود (پیچیده) استفاده شود، که اشکالِ خود این کلام مخفی نیست. و چه بسا کلام ایشان حمل بر عمامه های کوچک بشود که پوشیدن عورت با آنها ممکن نیست، مانند «عصابه» (دستمال سر)، چنانچه قطب راوندی هم ذکر می کند. به هر حال عمل به ظاهر این کلام مشکل است، اگرچه بعضی محقّقان از متأخّرین آن را احتمال داده اند .

**[ترجمه]

باب 7 حکم المختضب فی الصلاة

روایات

«1»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا الْعِلَّةُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا لَا یَحِلُّ لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ وَ عَلَی شَارِبِهِ الْحِنَّاءُ قَالَ لِأَنَّهُ لَا یَتَمَکَّنُ مِنَ الْقِرَاءَةِ وَ الدُّعَاءِ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: از امام صادق علیه السلام سؤال کردند که چرا برای مرد در حالی که حنا روی سبیل دارد نماز خواندن حلال نیست؟ فرمود: زیرا نمی تواند قرائت و دعا را بخواند. - . علل الشرائع 2 : 32 -

**[ترجمه]

«2»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یُصَلِّی الْمُخْتَضِبُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ لِمَ قَالَ إِنَّهُ مُحْصِرٌ(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: مِسمَع بن عبدالملک گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: کسی که خضاب کرده نباید نماز بخواند. گفتم: فدایت گردم؛ چرا؟ فرمود: او مُحصِر است. - . همان 2 : 42 -

**[ترجمه]

بیان

محصر أی ممنوع عن القراءة و الذکر و بعض أفعال الصلاة قال فی النهایة الإحصار المنع و الحبس یقال أحصره المرض أو السلطان إذا منعه عن مقصده فهو محصر و حصره إذا حبسه فهو محصور.

**[ترجمه]مُحصِر یعنی کسی که نمی تواند قرائت و ذکر را بخواند و بعضی از افعال نماز را انجام دهد. در النهایة گفته است: اِحصار یعنی منع و حبس، می گویند «أحصره المرضُ أو السلطان» یعنی بیماری یا سلطان او را از هدفش بازداشته کرده است، و اسم فاعلش مُحصِر می باشد. «حصَره» یعنی او را حبس کرد، و اسم مفعولش مَحصور است.

**[ترجمه]

«3»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ أَ یَصْلُحُ لَهُمَا أَنْ یُصَلِّیَا وَ هُمَا مُخْتَضِبَانِ بِالْحِنَّاءِ وَ الْوَسِمَةِ قَالَ إِذَا بَرَزَ الْفَمُ وَ الْمَنْخِرُ فَلَا بَأْسَ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان سؤال کردم که آیا برای مرد و زن جایز است که در حال خضاب با حنا یا «وَسمه» (گیاهی مخصوص خضاب) نماز بخوانند؟ فرمود: اگر دهان و بینی بیرون باشد اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 91 چاپ سنگی، و مثل آن در کتاب المسائل چاپ شده در بحارالانوار 10 : 269 -

**[ترجمه]

«4»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یَخْتَضِبُ الْجُنُبُ وَ لَا یُجَامِعُ الْمُخْتَضِبُ وَ لَا یُصَلِّی الْمُخْتَضِبُ

ص: 263


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 32.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 42.
3- 3. قرب الإسناد ص 91 ط حجر، و مثله فی المسائل: البحار ج 10 ص 269.

قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِمَ لَا یُجَامِعُ الْمُخْتَضِبُ وَ لَا یُصَلِّی قَالَ لِأَنَّهُ مُخْتَضِبٌ (1).

**[ترجمه]المحاسن: مِسمع بن عبدالملک گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: جُنُب نباید خضاب کند، و کسی که خضاب کرده نباید جماع نماید، و نباید نماز بخواند. گفتم: فدایت گردم، کسی که خضاب کرده چرا نباید جماع کند و نماز بخواند؟ فرمود: زیرا خضاب کرده است. - . المحاسن : 339 -

**[ترجمه]

بیان

أی الخضاب واقعا له تأثیر فی المنع و لیس علیکم أن تعلموا سببه و لا یبعد أن یکون لأنه محصر فصحف لأن الراوی واحد و یمکن الجمع بین الأخبار بحمل أخبار المنع علی ما إذا منع القراءة أو بعض الأفعال و أخبار الجواز علی عدمه فیکون المنع محمولا علی الحرمة أو المنع علی ما إذا لم یأت بالأفعال علی وجه الکمال فیکون النهی للتنزیه فلا ینافی الجواز.

قال فی المنتهی لا بأس للرجل و المرأة أن یصلیا و هما مختضبان أو علیهما خرقة الخضاب إذا کانت طاهرة ثم استشهد بصحیحة رفاعة(2)

و خبر سهل بن الیسع (3) ثم قال هذا و إن کان جائزا إلا أن الأولی نزع الخرقة و أن یصلی و یده بارزة و استدل بخبر الحضرمی المشتمل علی المنع (4) ثم قال و لا فرق بین الرجل و المرأة فی ذلک لروایة عمار(5) و صحیحة علی بن جعفر(6).

ص: 264


1- 1. المحاسن: ص 339.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 238.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 238.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 237، الکافی ج 3 ص 408.
5- 5. التهذیب ج 1 ص 238.
6- 6. التهذیب ج 1 ص 238.

**[ترجمه]یعنی خودِ خضاب واقعا در منع تأثیر دارد و شما لازم نیست دلیل منع آن را بدانید. و بعید نیست که در روایت به جای «لأنه مخضب» (زیرا خضاب کرده)، «لأنه محصر» (زیرا محصر شده است) باشد و تصحیف پیش آمده، چون راوی واحد است. برای جمع بین این روایات می توان روایات منع را بر صورتی حمل کرد که شخص نتواند قرائت یا بعضی افعال نماز را انجام دهد، و روایات جواز را بر صورتی که به عکس آن باشد، پس منع بر حرمت یا بر منع در صورتی که نتواند افعال نماز را به طور کامل انجام دهد، حمل می گردد، پس نهی برای تنزیه بوده و منافاتی با جواز ندارد.

در المنتهی گفته است: اشکال ندارد که مرد و زن نماز بخوانند در حالی که خضاب بسته اند یا پیش بند خضاب بر تن دارند، البته اگه پیش بند طاهر باشد، آنگاه به صحیحه رفاعه - . التهذیب 1 : 238 - و روایت سهل بن الیسع - . همان - استشهاد کرده و می گوید: این کار هرچند جایز است امّا اولی آن است که پیش بند را باز کند و هنگام نماز دستش بیرون باشد، و به روایت حضرمی که مشتمل بر منع است استدلال کرده - . همان 1 : 237، الکافی 3 : 408 - و می گوید: و در این حکم فرقی بین مرد و زن نیست، به دلیل روایت عمار و صحیحه علی بن جعفر. - . التهذیب 1 : 238 -

**[ترجمه]

باب 8 حکم ناسی النجاسة فی الثوب و الجسد و جاهلها و حکم الثوب المشتبه

روایات

«1»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِذَا دَخَلْتَ الْغَائِطَ فَقَضَیْتَ الْحَاجَةَ وَ لَمْ تُهَرِقِ الْمَاءَ ثُمَّ تَوَضَّأْتَ وَ نَسِیتَ أَنْ تَسْتَنْجِیَ فَذَکَرْتَ بَعْدَ مَا صَلَّیْتَ فَعَلَیْکَ الْإِعَادَةُ وَ إِنْ کُنْتَ أَهْرَقْتَ الْمَاءَ وَ نَسِیتَ أَنْ تَغْسِلَ ذَکَرَکَ حَتَّی صَلَّیْتَ فَعَلَیْکَ إِعَادَةُ الْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ وَ غَسْلُ ذَکَرِکَ لِأَنَّ الْبَوْلَ مِثْلُ الْبِرَازِ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: سماعه گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر به توالت رفتی و قضای حاجت کردی و آب نریختی و بعد وضو گرفتی و فراموش کردی استنجاء نمایی و پس از نماز یادت آمد، باید نماز را اعاده کنی. و اگر آب ریختی و فراموش کردی آلتت را بشویی و نماز خواندی باید دوباره وضو بگیری و نماز بخوانی و آلتت را بشویی، زیرا ادرار مثل مدفوع است. - . علل الشرائع 2 : 267 -

**[ترجمه]

بیان

قد سبق الکلام فیه فی کتاب الطهارة(2)

و أن الأشهر فی ناسی استنجاء البول ذلک و فی نسیان استنجاء الغائط عدم الإعادة مطلقا و الأحوط العمل بالمشهور.

**[ترجمه]بحث در این باره در کتاب طهارت گذشت - . ر.ک: 80 : 208 - و گفتیم که اشهر در مورد حُکم کسی که استنجاء از ادرار را فراموش کرده همین است، و کسی که استنجاء از غائط را فراموش کرده مطلقاً نیاز به اعاده ندارد، و احوط عمل به قول مشهور است.

**[ترجمه]

«2»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: مَنْ کَانَ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ فَأَصَابَ أَحَدَهُمَا بَوْلٌ أَوْ قَذَرٌ أَوْ جَنَابَةٌ وَ لَمْ یَدْرِ أَیَّ الثَّوْبَیْنِ أَصَابَ الْقَذَرُ فَإِنَّهُ یُصَلِّی فِی هَذَا وَ فِی هَذَا فَإِذَا وَجَدَ الْمَاءَ غَسَلَهُمَا جَمِیعاً(3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: کسی که دو لباس دارد و یکی از آنها آغشته به ادرار یا مدفوع یا جنابت شد و نمی دانست کدام از آن دو لباس با نجاست برخورد کرده، باید در هر دو نماز بخواند و اگر آب یافت باید هر دو را بشوید. - . تفسیر قمّی : 70 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی وجوب الصلاة فی کل من الثوبین المشتبهین کما هو المشهور بین الأصحاب و الظاهر أخذه من الروایة لأنه من أرباب النصوص و یدل علیه حسنة صفوان (4) و نقل الشیخ فی الخلاف عن بعض علمائنا أنه یطرحهما و یصلی

ص: 265


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 267.
2- 2. راجع ج 80 ص 208.
3- 3. تفسیر القمّیّ ص 70.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 199.

عریانا و جعله فی المبسوط روایة و اختاره ابن إدریس و الأول أقوی للروایة المتقدمة و لورود الروایات بالصلاة فی الثوب المتیقن النجاسة و المشهور فی الثیاب الکثیرة المشتبهة أیضا ذلک إلا أن یضیق الوقت فیصلی عریانا علی الأشهر و الأظهر تعین الصلاة فی الممکن و إن کان واحدا إذ الأظهر جواز الصلاة فی الثوب المتیقن النجاسة بل تعینها کما مر.

**[ترجمه]این روایت دلالت بر وجوب نماز خواندن در هر دو لباس مشتبه دارد، چنانچه مشهور بین اصحاب هم همین است و ظاهراً علی بن ابراهیم هم از روایت اخذ کرده است، زیرا وی از بزرگان حدیث است. حسنه صفوان - . التهذیب 1 : 199 - هم بر این مطلب دلالت دارد. شیخ در الخلاف از بعضی علما نقل کرده که صاحبِ دو لباس مشتبه باید هر دو لباس را کنار بگذارد و برهنه نماز بخواند، و در مبسوط همین نظر را روایت دانسته، و ابن ادریس هم آن را پسندیده است. امّا اقوی همان قول اول می باشد، به دلیل روایت پیشین و روایات وارد شده در مورد نماز با لباسی که یقین به نجاست آن داریم، و نظر مشهور در مورد لباس­های زیاد هم که مورد شبهه واقع شده اند همین است، مگر اینکه وقت تنگ باشد، که در این صورت - بنا به قول اشهر - باید برهنه نماز بخواند، و اظهر، تعین نماز در آنچه که ممکن است می­باشد، حتی اگر فقط یک لباس باشد، زیرا اظهر جواز نماز بلکه تعیّن نماز در لباسی است که یقین به نجاست آن داریم، چنانچه گذشت.

**[ترجمه]

«3»

فِقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام: إِنْ کُنْتَ أَهْرَقْتَ الْمَاءَ فَتَوَضَّأْتَ وَ نَسِیتَ أَنْ تَسْتَنْجِیَ حَتَّی فَرَغْتَ مِنْ صَلَاتِکَ ثُمَّ ذَکَرْتَ فَعَلَیْکَ أَنْ تَسْتَنْجِیَ ثُمَّ تُعِیدَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ(1) وَ قَالَ علیه السلام قَدْ رُوِیَ فِی الْمَنِیِّ إِذَا لَمْ تَعْلَمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُصَلِّیَ فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ (2).

**[ترجمه]فقه الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: اگر آب ریختی و وضو گرفتی و استنجاء را فراموش کردی و بعد از نماز یادت آمد، باید استنجاء کنی و دوباره وضو بگیری و نماز بخوانی. - . فقه الرضا : 3 - و فرمود: روایت شده است که در منیّ، اگر قبل از نماز نسبت به آن علم نداشتی نیاز نیست نماز را اعاده کنی. - . همان : 6 -

**[ترجمه]

«4»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ الْمَشِیخَةِ لِابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ رَأَیْتَ فِی ثَوْبِکَ دَماً وَ أَنْتَ تُصَلِّی وَ لَمْ تَکُنْ رَأَیْتَهُ قَبْلَ ذَلِکَ فَأَتِمَّ صَلَاتَکَ فَإِذَا انْصَرَفْتَ فَاغْسِلْهُ قَالَ وَ إِنْ کُنْتَ رَأَیْتَهُ قَبْلَ أَنْ تُصَلِّیَ فَلَمْ تَغْسِلْهُ ثُمَّ رَأَیْتَهُ بَعْدُ وَ أَنْتَ فِی صَلَاتِکَ فَانْصَرِفْ وَ اغْسِلْهُ وَ أَعِدْ صَلَاتَکَ (3).

**[ترجمه]السرائر: عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: اگر در حال نماز روی لباست خونی دیدی که پیش از نماز آن را ندیده بودی، نمازت را تمام کن و بعد از نماز آن را بشوی. فرمود: و اگر آن را پیش از نماز دیده و نشسته بودی و بعد آن را در حال نماز دیدی نمازت را رها کن و آن را بشوی و نمازت را اعاده کن. - . السرائر : 473 -

**[ترجمه]

بیان

یدل ظاهرا علی أن الجاهل إذا رأی فی أثناء الصلاة لا یستأنف و لا یطرح بل یتم الصلاة فیه و یحمل علی ما إذا لم یکن علیه غیره أو لم یکن له ثوب غیره أصلا و علی أن الناسی إذا رأی فی الأثناء یستأنف و سیأتی تفصیل القول فیه.

**[ترجمه]این روایت ظاهراً بر این دلالت دارد که اگر جاهل در حال نماز خون را دید، نماز را از سر نمی گیرد و لباسش را درنمی­آورد، بلکه نماز را در آن تمام می نماید، که حمل بر زمانی می شود که غیر از خون چیز دیگری نباشد و یا اینکه شخص غیر از این لباس، لباس دیگری ندارد، و ناسی اگر خون را در حال نماز دید باید نماز را از سر بگیرد. در این مورد مفصل بحث خواهیم کرد.

**[ترجمه]

«5»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ أَعَارَ رَجُلًا ثَوْباً فَصَلَّی فِیهِ وَ هُوَ لَا یُصَلِّی فِیهِ قَالَ لَا یُعْلِمُهُ

ص: 266


1- 1. فقه الرضا ص 3.
2- 2. فقه الرضا ص 6.
3- 3. السرائر ص 473.

قُلْتُ فَإِنْ أَعْلَمَهُ قَالَ یُعِیدُ(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: عبدالله بن بکیر گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که لباسی را به مردی عاریه داده و آن مرد با آن لباس نماز خوانده است، در حالی که صاحب لباس خودش با آن لباس نماز نمی خواند. فرمود: این را به او اعلام نکند. گفتم: اگر اعلام کرد؟ فرمود: آن مرد نمازش را باید اعاده کند. - . قرب الاسناد : 79 چاپ سنگی، 103 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره أن قول المالک بالنجاسة و غیرها معتبر مقبول و یدل علی أنه لا یلزم إعلام الجاهل بشی ء لا یجوز له مع علمه و یدل علیه أیضا

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَرَی فِی ثَوْبِ أَخِیهِ دَماً وَ هُوَ یُصَلِّی قَالَ لَا یُؤْذِیهِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ لَا یُؤْذِنْهُ حَتَّی یَنْصَرِفَ (2).

و أما الأمر بالإعادة مع الإعلام فلعله محمول علی الاستحباب أو علی ما إذا صلی بعد الإخبار و إن کان بعیدا لما ستعرف من عدم إعادة الجاهل و لما رواه

الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْعِیصِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ صَلَّی فِی ثَوْبِ رَجُلٍ أَیَّاماً ثُمَّ إِنَّ صَاحِبَ الثَّوْبِ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ لَا یُصَلَّی فِیهِ قَالَ لَا یُعِیدُ شَیْئاً مِنْ صَلَاتِهِ (3).

و قال فی التذکرة لو استعار ثوبا و صلی فیه ثم أخبره المالک بنجاسته لم تجب علیه الإعادة خصوصا إذا خرج الوقت عملا بالأصل و لأن قول الغیر لا یقبل فی حقه و لصحیحة العیص.

**[ترجمه]ظاهر روایت این است که اعلامِ صاحب لباس به نجاست و غیر آن معتبر و قابل قبول است، و دلالت دارد که لازم نیست به کسی که جاهل به چیزی است که در نماز برایش جایز نیست، - با اینکه حکم آن را می­داند - آن چیز را اعلام کنند. روایت زیر هم بر همین امر دلالت دارد:

شیخ به سند صحیح از محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت می کند که گفت: از ایشان سؤال کردم که مردی روی لباس برادرش که در حال نماز است خون می بیند؛ فرمود: اذیتش نکند! و در بعضی نسخه ها آمده است: به او نگوید تا نمازش تمام شود. - . التهذیب 1 : 239 -

امّا امر به اعاده در صورت اِعلام، چه بسا حمل بر استحباب یا حمل بر زمانی شود که پس از اینکه به او خبر دادند نماز بخواند، اگرچه بعید است، چنانچه خواهی دانست که جاهل نیاز به اعاده کردن ندارد. و نیز به دلیل روایتی که شیخ به سند صحیح از عیص نقل کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که چندین روز با لباس شخص دیگری نماز خوانده است، آنگاه صاحب لباس به او خبر می دهد که خودش در آن نماز نمی خواند، فرمود: هیچ کدام از نمازهایش را اعاده نکند. - . همان -

ودر تذکره گوید: اگر لباسی را عاریه گرفت و با آن نماز خواند و بعد صاحب لباس به او خبر داد که لباس نجس بوده، واجب نیست اعاده کند به خصوص اگر وقت هم گذشته باشد. به دلیل عمل به اصل و اینکه قول غیر در حق وی قابل قبول نیست، و نیز به دلیل صحیحه عیص.

**[ترجمه]

«6»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَنْ صَلَّی فِی ثَوْبٍ نَجِسٍ فَلَمْ یَذْکُرْهُ إِلَّا بَعْدَ فَرَاغِهِ فَلْیُعِدْ صَلَاتَهُ (4).

**[ترجمه]نوادر راوندی: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که علی علیه السلام فرمود: هر کس در لباس نجسی نماز بخواند و پس از نماز یادش بیاید که نجس بوده، باید نمازش را اعاده کند. - . نوادر راوندی : آن را نیافتیم. -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی إعادة الناسی و یحمل علی الوقت أو علی الاستحباب کما سیأتی.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که شخصِ ناسی باید نمازش را اعاده کند، و البته بر بقای وقت یا بر استحباب حمل می شود، چنانچه خواهد آمد.

**[ترجمه]

«7»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّهُ أَصَابَ ثَوْبِی دَمٌ مِنَ الرُّعَافِ أَوْ غَیْرِهِ أَوْ شَیْ ءٌ مِنْ مَنِیٍّ فَعَلَّمْتُ أَثَرَهُ إِلَی أَنْ أُصِیبَ لَهُ مَاءً فَأَصَبْتُ الْمَاءَ وَ قَدْ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ

ص: 267


1- 1. قرب الإسناد ص 79 ط حجر ص 103 ط نجف.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 239.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 239.
4- 4. نوادر الراوندیّ: لم نجده.

وَ نَسِیتُ أَنَّ بِثَوْبِی شَیْئاً فَصَلَّیْتُ ثُمَّ إِنِّی ذَکَرْتُ بَعْدُ قَالَ تُعِیدُ الصَّلَاةَ وَ تَغْسِلُهُ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ أَکُنْ رَأَیْتُ مَوْضِعَهُ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَهُ فَطَلَبْتُهُ فَلَمْ أَقْدِرْ عَلَیْهِ فَلَمَّا صَلَّیْتُ وَجَدْتُهُ قَالَ تَغْسِلُهُ وَ تُعِیدُ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ ظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَهُ وَ لَمْ أَتَیَقَّنْ ذَلِکَ فَنَظَرْتُ فَلَمْ أَرَ شَیْئاً ثُمَّ طَلَبْتُ فَرَأَیْتُهُ فِیهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ قَالَ تَغْسِلُهُ وَ لَا تُعِیدُ الصَّلَاةَ قَالَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّکَ کُنْتَ عَلَی یَقِینٍ مِنْ نَظَافَتِهِ ثُمَّ شَکَکْتَ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَنْقُضَ الْیَقِینَ بِالشَّکِّ أَبَداً قُلْتُ فَإِنِّی قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ أَصَابَهُ وَ لَمْ أَدْرِ أَیْنَ هُوَ فَأَغْسِلَهُ قَالَ تَغْسِلُ مِنْ ثَوْبِکَ النَّاحِیَةَ الَّتِی تَرَی أَنَّهُ أَصَابَهَا حَتَّی تَکُونَ عَلَی یَقِینٍ مِنْ طَهَارَتِهِ قَالَ قُلْتُ فَهَلْ عَلَیَّ إِنْ شَکَکْتُ فِی أَنَّهُ أَصَابَهُ شَیْ ءٌ أَنْ أَنْظُرَ فِیهِ فَأَقْلِبَهُ قَالَ لَا وَ لَکِنَّکَ إِنَّمَا تُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ تُذْهِبَ الشَّکَّ الَّذِی وَقَعَ فِی نَفْسِکَ قَالَ قُلْتُ فَإِنِّی رَأَیْتُهُ فِی ثَوْبِی وَ أَنَا فِی الصَّلَاةِ قَالَ تَنْقُضُ الصَّلَاةَ وَ تُعِیدُ إِذَا شَکَکْتَ فِی مَوْضِعٍ مِنْهُ ثُمَّ رَأَیْتَهُ فِیهِ وَ إِنْ لَمْ تَشُکَّ ثُمَّ رَأَیْتَهُ رَطْباً قَطَعْتَ وَ غَسَلْتَهُ ثُمَّ بَنَیْتَ عَلَی الصَّلَاةِ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی لَعَلَّهُ شَیْ ءٌ وَقَعَ عَلَیْکَ فَلَیْسَ لَکَ أَنْ تَنْقُضَ بِالشَّکِّ الْیَقِینَ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: لباسم به مقداری خون در اثر خون دماغ یا غیر آن و یا مقداری منی آغشته شد، پس جای آن را علامت گذاشتم تا به آب برسم، و به آب هم رسیدم، امّا وقت نماز شد و فراموش کردم که لباسم نجس است و بعداً یادم آمد؛ فرمود: نماز را اعاده کن و لباست را هم بشوی. زراره گوید: گفتم: حال اگر جای آن را ندیدم امّا می دانستم که برخورد داشته و نتوانستم جای آن را پیدا کنم و بعد از نماز آن را یافتم چطور؟ فرمود: لباس را می شویی و نماز را اعاده می کنی.

زراره گوید: گفتم: اگر ظن به برخورد آن داشتم و به آن یقین پیدا ننمودم و نگاه کردم و چیزی ندیدم، و بعد از نماز که گشتم جای آن را یافتم چطور؟ فرمود: لباس را می شویی و نماز را اعاده نمی کنی. گوید: گفتم: چرا؟ فرمود: زیرا به نظافت لباست یقین داشتی و بعد شک کردی، و هیچ گاه درست نیست که با شک، یقینت را نقض کنی. گفتم: من یقین پیدا کردم که برخورد داشته و جایش را نمی دانستم تا آن را بشویم! فرمود: همان قسمت از لباس را که می بینی برخورد داشته بشوی تا نسبت به طهارت آن به یقین برسی. گوید: گفتم: پس آیا هرگاه شک کردم که چیزی به لباسم خورده باید در آن نگاه کنم و آن را زیر و رو نمایم؟ فرمود: نه، امّا با این کار شکّی را که در دلت افتاده برطرف می کنی! گوید: گفتم: من آن نجاست را در حال نماز روی لباسم دیدم! فرمود: اگر در مورد جایی از لباس شک داشتی و بعد آن را در لباس دیدی، نماز را رها و اعاده می کنی، و اگر شک نکرده بودی و بعد آن را دیدی در حالی که هنوز رطوبت داشت نماز را قطع می کنی، لباس را می شویی آنگاه به نماز مشغول می شوی، چون واقعاً نمی دانی شاید چیزی روی تو افتاده باشد، پس نباید با شک، یقین را نقض کنی. - . علل الشرائع 2 : 49، التهذیب 1 : 199، الاستبصار 1 : 91 -

**[ترجمه]

توضیح

قوله علیه السلام لأنک کنت علی یقین إلخ أقول یحتمل هذا الکلام وجهین الأول أن یکون المعنی أنک لما کنت أولا علی یقین من طهارة الثوب أی قبل أن تظن أنه أصابته نجاسة و المراد بقوله ثم شککت الظن الذی حصل له ثم انقلب الظن بالشک بعد النظر و لا عبرة بهذا الشک بعد علم الطهارة فقد صلیت فی ثوب محکوم بطهارته شرعا فلا یلزمک الإعادة بطریان العلم بعد الصلاة بکون الثوب نجسا حالة الصلاة فیومئ إلی إجزاء صلاة تکون ظاهرا موافقة للأمر

ص: 268


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 49، و رواه الشیخ فی التهذیب ج 1 ص 199. الاستبصار ج 1 ص 91.

و إن ظهر خلافه.

الثانی أن یکون المراد بحالة الیقین مجموع حالتی الیقین و الظن السابقتین و بحالة الشک حالة الرؤیة أی کنت سابقا علی یقین من الطهارة و بعد الظن و التفحص لم یزل ذلک الیقین و صلیت علی تلک الحالة ثم شککت بعد الرؤیة فی أنه هل کان حالة الصلاة الثوب نجسا أو طرأت النجاسة بعد حین الرؤیة فلا یحکم بمجرد الشک ببطلان الصلاة و علی هذا لا یدل علی عدم إعادة الجاهل بل إیماء إلی الإعادة و لا یخفی أن الأول أظهر.

و قال الشیخ البهائی قدس سره ما تضمنه من قوله علیه السلام تعید الصلاة و تغسله یدل بإطلاقه علی ما ذهب إلیه الثلاثة قدس الله أرواحهم من أن من علم بالنجاسة ثم نسیها و صلی ثم ذکر فعلیه الإعادة فی الوقت و خارجه و به قال ابن حمزة و العلامة و شیخنا الشهید

و نقل ابن إدریس علی ذلک الإجماع و قال لو لا الإجماع لما صرت إلیه و یؤید ذلک إطلاقه علیه السلام الإعادة فی بعض الأخبار و الشیخ فی الإستبصار جمع بین هذه الأخبار بحمل ما تضمن الإعادة علی أن المراد به مع بقاء الوقت و ما تضمن عدمها علی ما إذا خرج الوقت و هو غیر بعید و قول زرارة فإن ظننت أنه قد أصابه إلی آخره و قوله علیه السلام لأنک کنت علی یقین من طهارتک ثم شککت ربما استفید منه أن ظن النجاسة لا یقوم مقام العلم و أن الظن قد یطلق علیه اسم الشک و لیس بشی ء فإن قول زرارة فنظرت فلم أر شیئا یعطی تغیر ذلک الظن و قوله علیه السلام ثم شککت ینبئ عن انقلاب ذلک الظن بسبب عدم الرؤیة شکا.

و قد دل هذا الحدیث علی أن من شک فی أن النجاسة هل أصابت ثوبه فلیس علیه أن ینظر إلی الثوب و یستعلم الحال لیصیر علی یقین من أمره بل یستصحب طهارة الثوب إلی أن یتحقق ما یزیلها و المراد أن هذا التفحص لیس أمرا واجبا علیه بحیث یعاقب علی ترکه و الظاهر أنه لو تفحص لاستعلام الحال تحصیلا للیقین و احتیاطا لأمر الدین و اهتماما بشأن العبادة لکان مثابا و متمثلا لقوله

ص: 269

دع ما یریبک إلی ما لا یریبک.

و اعلم أن بعض الأصحاب جعل ما تضمنه هذا الحدیث من قول زرارة فإنی رأیته فی ثوبی و أنا فی الصلاة و قوله علیه السلام فی جوابه تنقض الصلاة دالا علی أن من علم النجاسة فی ثوبه ثم نسیها و رآها فی أثناء الصلاة فإنه یقطع الصلاة و هو مبنی علی أن هذا القول من زرارة مندرج تحت قوله فی أول الحدیث أصاب ثوبی دم من الرعاف أو غیره إلی قوله و نسیت أن بثوبی شیئا و أن قوله علیه السلام تنقض الصلاة منقطع عن قوله و تعید إذا شککت إلی آخره.

و هو کما تری فإن الظاهر أن هذا القول من زرارة غیر مندرج تحت کلامه ذلک و لا منخرط فی سلکه و أن قوله علیه السلام تنقض الصلاة غیر منقطع عن قوله و تعید إذا شککت بل هو مرتبط به و ظنی أن هذا القول من زرارة إن جعل مرتبطا بما قبل فلیجعل مرتبطا بقوله فهل علی إن شککت فکأنه قال إذا شککت قبل الصلاة فی إصابته ثوبی ثم رأیته فیه و أنا فی الصلاة فما الحکم فأجابه علیه السلام بأنه إذا سبق شکک فی موضع من الثوب أنه أصابه نجاسة ثم رأیتها و أنت فی الصلاة فانقض الصلاة و أعدها و إن لم یکن سبق منک شک فی إصابة النجاسة و کنت خالی الذهن من ذلک ثم رأیته علی وجه یحتمل تجدده فی ذلک الوقت قطعت الصلاة و غسلته ثم بنیت و لعل بعض الشقوق الأخر المحتملة کان زرارة عالما بها فلذلک سکت علیه السلام عن التعرض لها انتهی.

و قال الشهید طاب ثراه فی الذکری و لو قیل لا إعادة علی من اجتهد قبل الصلاة و یعید غیره أمکن لما رواه مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ (1)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرَ الْمَنِیَّ فَشَدَّدَهُ وَ جَعَلَهُ أَشَدَّ مِنَ الْبَوْلِ ثُمَّ قَالَ إِنْ رَأَیْتَ الْمَنِیَّ قَبْلَ أَوْ بَعْدَ مَا تَدْخُلُ فِی الصَّلَاةِ فَعَلَیْکَ إِعَادَةُ الصَّلَاةِ فَإِنْ أَنْتَ نَظَرْتَ فِی ثَوْبِکَ فَلَمْ تُصِبْهُ ثُمَّ صَلَّیْتَ

ص: 270


1- 1. التهذیب ج 1 ص 72 و 99.

فِیهِ ثُمَّ رَأَیْتَهُ بَعْدُ فَلَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ وَ کَذَا الْبَوْلُ إِنْ لَمْ یَکُنْ إِحْدَاثَ قَوْلٍ ثَالِثٍ.

**[ترجمه]من می گویم کلام امام «زیرا به نظافت لباست یقین داشتی... تا آخر» احتمال دو وجه را دارد:

وجه اول این است که معنا چنین باشد: هرگاه در ابتدا یقین به طهارت لباس داری یعنی پیش از اینکه ظن به برخورد نجاست پیدا کنی... و مقصود از «سپس شک کردی» ظنّی است که برای او حاصل شده و پس از بررسی و نگاه کردن در لباس به شک تبدیل گردیده است که چنین شکّی پس از وجود علم به طهارت اعتبار ندارد، زیرا در لباسی نماز خوانده ای که شرعاً محکوم به طهارت است پس لازم نیست وقتی بعد از نماز به علم رسیدی، نماز را به خاطر اینکه لباست در حال نماز نجس بوده اعاده کنی، پس اشاره به کفایت (اِجزاء) نمازی دارد که ظاهرا موافق با امر است، اگرچه خلاف آن ظاهر شد.

وجه دوم: مقصود از حال یقین، مجموع یقین و ظنّ سابق است، و مقصود از حال شک، دیدن است، یعنی قبلاً یقین به طهارت داشتی و پس از ظنّ و بررسی لباس همواره آن یقین بر جای خود باقی بود و با آن حال نماز خواندی، آنگاه با دیدن، در این شک کردی که آیا در حال نماز، لباس نجس بوده است یا اینکه نجاست بعد از دیدن عارض گردیده؟! پس به صِرف شک، حکم نماز به بطلان نمی شود. بنابراین این روایت دلالت بر عدم اعاده جاهل ندارد، بلکه به اعاده اشاره دارد، و مخفی نیست که اظهر همان اوّلی است .

مرحوم شیخ بهایی گفته است: مضمون سخن امام علیه السلام «نماز را اعاده می کنی و لباس را می شویی» با اطلاقی که دارد، بر همان نظر سه بزرگوار (قدس الله ارواحهم) دلالت دارد که فرمودند هر کس علم به نجاست پیدا کند سپس فراموش نماید و نماز بخواند، آنگاه یادش بیاید چه در وقت و چه در خارج وقت باید نماز را اعاده کند. ابن حمزه، علاّمه و شیخ شهید نیز همین نظر را دارند. مرحوم ابن ادریس بر این مطلب، نقلِ اجماع کرده و گفته است: اگر اجماع بر این حکم نبود، من مطابق آن فتوا نمی دادم. مؤید آن حکم آن حضرت علیه السلام در بعضی روایات به اعاده به طور مطلق است. شیخ در استبصار بین روایات به این صورت جمع کرده که روایاتِ متضمّن اعاده را حمل بر اراده بقای وقت نموده و روایاتِ متضمّن عدم اعاده را بر خروج وقت حمل کرده، که البته بعید نیست. شاید از کلام زراره «پس اگر ظن به برخورد آن داشتم... تا آخر» و کلام امام علیه السلام «زیرا ابتدا به طهارت خود یقین داشتی و بعداً شک کردی» این گونه استفاده شود که ظنّ به نجاست جانشین علم نیست، و گاهی اسم شک بر ظن هم اطلاق می گردد که تأثیر و فایده ای ندارد. پس کلام زراره «نگاه کردم و چیزی ندیدم» بیانگر این است که آن ظن تغییر یافته، و کلام امام علیه السلام «سپس شک کردی» از تبدیل آن ظن به شک، به سبب عدم دیدن خبر می دهد.

روایت فوق دلالت دارد که هر کس شک کرد که آیا نجاست به لباسش برخورد کرد یا نه، لازم نیست به لباس نگاه کند و آن را بررسی نماید تا به یقین برسد، بلکه طهارت لباس را استصحاب می کند تا زمانی که چیزی آن طهارت را زایل گرداند. مقصود این است که این بررسی و تفحص امر واجبی بر او نیست که اگر آن را ترک کرد مورد عقاب واقع شود. و ظاهر آن است که اگر برای تحصیل یقین و دانستنِ وضعیت لباس و احتیاط در امر دین و اهتمام به عبادت، لباس را بررسی کرد مشمول ثواب خواهد بود و به روایت «شک را رها کن و به دنبال یقین باش» عمل کرده است.

و بدان که بعضی از فقهای شیعه، کلام زراره در این روایت را که گفت «من آن را درحال نماز روی لباسم دیدم» و کلام امام علیه السلام در پاسخ آن که فرمود «نماز را رها می کنی» دال براین دانسته­اند که هر کس می دانست لباسش نجس شده، آنگاه فراموش کرد و در حال نماز آن را دید باید نماز را قطع کند. این سخن بر این مبنا است که کلام زراره مندرج در قول خودش در اول روایت است که گفت «به لباس من خونی از دماغ یا غیر آن برخورد کرده... و فراموش کردم که لباسم نجس است»، و کلام امام علیه السلام «نماز را رها می کنی» ارتباطی با «و اگر شک کردی نماز را اعاده می کنی...» ندارد.

همان طور که می بینید اشکال این سخن واضح است، زیرا ظاهر آن است که این کلام زراره مندرج در آنکه ایشان گفته و حتی در سیاق آن هم نیست، و سخن امام «نماز را رها می کنی» بی ربط با «و اگر شک کردی نماز را اعاده می کنی» نمی باشد، بلکه کاملاً در ارتباط است. من گمان می کنم اگر این قول زراره مرتبط به ما قبل قرار داده شود، پس باید با «پس آیا اگر شک کردم باید...» نیز مرتبط باشد، یعنی مثل اینکه گفته است: اگر در برخورد نجاست با لباسم شک کردم و بعد نجاست را در حال نماز روی لباس دیدم چه حکمی دارد؟ پس امام علیه السلام پاسخ داده اند که اگر قبلاً شک کردی که نجاستی به لباست رسیده یا نه و بعداً در حال نماز نجاست را دیدی نماز را رها و اعاده کن، و اگر قبلاً شکّی نداشتی و در این مورد چیزی در ذهنت نبود و بعداً نجاست را به صورتی دیدی که احتمال می رفت در همان وقت (یعنی در حال نماز) به لباست رسیده باشد، نماز را رها می کنی، لباست را می شویی و برمی گردی و ادامه نماز را می خوانی. و چه بسا مسئله شقوق احتمالیِ دیگری هم دارد که زراره حکم آنها را می دانسته و به همین دلیل امام علیه السلام دیگر به آنها نپرداخته اند. پایان.

مرحوم شهید در الذکری می فرماید: اگر گفته شود کسی که قبل از نماز تلاش کرده، نیاز به اعاده ندارد، امّا غیر از او (یعنی کسی که قبل از نماز بررسی و تفحص نکرده است) باید اعاده کند، ممکن است این سخن به استناد روایت زیر باشد: محمد بن مسلم - . التهذیب 1 : 72 و 99 - از امام صادق علیه السلام روایت می کند که امام در مورد مَنی بحث فرمود و بر [نجاست] آن تأکید کرد و آن را از ادرار هم نجس تر دانست، آنگاه فرمود: اگر قبل یا بعد از آنکه نماز را شروع کردی، منی دیدی، باید نماز را اعاده کنی، و اگر به لباست نگاه کردی و منی در آن نیافتی و نماز خواندی و بعد آن را دیدی نیاز نیست اعاده کنی. ادرار هم - اگر این سخن مشمول ایجاد قول سوم نباشد - نیز چنین است.

**[ترجمه]

أقول

قد مر بعض القول منا فیه فی کتاب الطهارة(1).

**[ترجمه]ما در این زمینه مقداری در کتاب طهارت بحث کردیم. - . ر.ک: 80 : 124 و 125 -

**[ترجمه]

«8»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، وَ کِتَابُ الْمَسَائِلِ، بِسَنَدَیْهِمَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ احْتَجَمَ فَأَصَابَ ثَوْبَهُ دَمٌ فَلَمْ یَعْلَمْ بِهِ حَتَّی إِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ إِنْ کَانَ رَآهُ فَلَمْ یَغْسِلْهُ فَلْیَقْضِ جَمِیعَ مَا فَاتَهُ عَلَی قَدْرِ مَا کَانَ یُصَلِّی وَ لَا یَنْقُصُ مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ إِنْ کَانَ رَآهُ وَ قَدْ صَلَّی فَلْیَعْتَدَّ بِتِلْکَ الصَّلَاةِ ثُمَّ لْیَغْسِلْهُ (2).

**[ترجمه]قُرب الاِسناد، کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره مردی پرسیدم که حجامت کرده و مقداری خون به لباسش رسیده اما تا روز بعد متوجه آن نشده است، چه باید بکند؟ فرمود: اگر آن را دیده بود و نشُسته بود باید همه نمازهایی که از او فوت شده، به مقداری که می­خوانده قضا نماید و چیزی کم نگذارد. و اگر آن را بعد از نماز دیده، آن نمازش صحیح است و بعداً لباسش را می شوید. - . قرب الاسناد : 95 چاپ سنگی، 125 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

یستفاد منه بظاهره إعادة العامد و الناسی فی الوقت و خارجه و عدم إعادة الجاهل مطلقا و جملة القول فیه أنه لا خلاف فی العامد العالم بعدم جواز الصلاة فی الثوب النجس أنه یعید فی الوقت و خارجه إن لم تکن النجاسة من المستثنیات و أما العامد الجاهل للحکم فالمشهور فیه أیضا ذلک و فیه إشکال و إن کان العمل بالمشهور أحوط بل أقوی.

و أما الناسی فذهب الشیخ فی أکثر کتبه و المفید و المرتضی و ابن إدریس إلی الإعادة فی الوقت و خارجه و حکی عن الشیخ فی بعض أقواله عدم وجوب الإعادة مطلقا و مال إلیه فی المعتبر و ذهب فی الإستبصار إلی أنه یعید فی الوقت دون خارجه جمعا بین الأخبار کما عرفت و الأحوط الأول و الثانی لعله أقوی

ص: 271


1- 1. راجع ج 80 ص 124- 125.
2- 2. قرب الإسناد ص 95 ط حجر، 125 ط نجف: و وجه الحدیث- مع ما سبق فی ذیل قوله تعالی« وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ» أن طهارة الثوب و البدن من سنن الصلاة فلا تبطل الصلاة بالاخلال به الا عمدا- أن الذی علم بنجاسة الثوب و البدن ثمّ نسی و صلی بالنجاسة، کالعامد حیث أهمل طهارته حین علم بالنجاسة حتّی نسیه. و فی الموثق عن سماعة قال: سألت أبا عبد اللّه( ع) عن الرجل یری فی ثوبه الدم فینسی أن یغسله حتّی یصلی، قال: یعبد صلاته، کی یهتم بالشی ء إذا کان فی ثوبه، عقوبة لنسیانه، قلت: فکیف یصنع من لم یعلم؟ أ یعید حین یرفعه؟ قال: لا، و لکن یستأنف.

إذ یمکن حمل أخبار الإعادة علی الاستحباب.

و أما الجاهل للنجاسة إذا لم یعلم إلا بعد الصلاة فالمشهور عدم الإعادة مطلقا و قال الشیخ فی المبسوط یعید فی الوقت خاصة و ظاهرهم الاتفاق علی عدم وجوب القضاء إذا علم بها بعد الوقت و نقل فی المهذب علیه الإجماع و ربما ظهر من عبارة المنتهی تحقق الخلاف فیه أیضا و الأظهر عدم الإعادة مطلقا.

و لو وجد فی ثوبه أو جسده نجاسة و هو فی الصلاة فإما أن یعلم سبقها علی الصلاة أم لا أما الأول فقد صرح الشیخ فی المبسوط و النهایة و الفاضلان و من تبعهم بأنه یجب علیه إزالة النجاسة أو إلقاء الستر النجس و ستر العورة بغیره مع الإمکان و إتمام الصلاة و إن لم یمکن إلا بفعل المبطل کالفعل الکثیر و الاستدبار بطلت صلاته و استقبلها بعد إزالة النجاسة.

قال فی المعتبر و علی قول الشیخ الثانی یستأنف و أشار بالقول الثانی إلی ما نقله عن المبسوط من إعادة الجاهل الذی لم یعلم بالنجاسة حتی فرغ من صلاته فی الوقت.

و قال السید فی المدارک و یشکل بمنع الملازمة إذ من الجائز أن تکون الإعادة لوقوع الصلاة بأسرها مع النجاسة فلا یلزم مثله فی البعض و بأن الشیخ قطع فی المبسوط بوجوب المضی فی الصلاة مع التمکن من إلقاء الثوب و ستر العورة بغیره مع حکمه فیه بإعادة الجاهل فی الوقت.

و قد اختلف الروایات فی ذلک فمقتضی روایتی زرارة و محمد بن مسلم المتقدمتین تعین القطع مطلقا سواء تمکن من إلقاء الثوب و ستر العورة بغیره أم لا

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ (1)

فِی الْحَسَنِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ الدَّمُ یَکُونُ فِی الثَّوْبِ عَلَیَّ وَ أَنَا فِی الصَّلَاةِ قَالَ وَ إِنْ رَأَیْتَهُ وَ عَلَیْکَ ثَوْبٌ غَیْرُهُ فَاطْرَحْهُ وَ صَلِّ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عَلَیْکَ

ص: 272


1- 1. التهذیب ج 1 ص 72.

غَیْرُهُ فَامْضِ فِی صَلَاتِکَ وَ لَا إِعَادَةَ عَلَیْکَ.

و یدل علی عدم إعادة الجاهل إن علم فی الأثناء و کذا صحیحة ابن سنان (1) السابقة و یدل هذا علی جواز إتمام الصلاة فی الثوب إن لم یکن علیه غیره و یمکن حمله علی ما إذا لم یکن له غیره.

و قال بعض المحققین الجمع بین الروایات یتحقق بحمل ما تضمن الأمر بالاستئناف علی الاستحباب و إن جاز المضی فی الصلاة مع طرح الثوب النجس إذا کان علیه غیره و إلا مضی مطلقا و لا بأس بالمصیر إلی ذلک و إن کان الاستئناف مطلقا أولی و أحوط.

و أما الثانی هو أن لا یعلم السبق فالأظهر وجوب طرح النجاسة أو غسلها و إتمام الصلاة ما لم یکثر الفعل و إلا استأنف و جعل فی المعتبر وجوب الاستئناف هنا مبنیا علی القول بإعادة الجاهل فی الوقت و الإشکال فی هذا البناء أکثر من السابق.

و لو صلی ثم رأی النجاسة و شک هل کانت علیه فی الصلاة أم لا فالصلاة ماضیة قال فی المنتهی لا نعرف فیه خلافا بین أهل العلم و لو علم بالنجاسة السابقة فی أثناء الصلاة عند تضیق الوقت عن الإزالة و الاستئناف فقد قطع الشهید فی البیان بوجوب الاستمرار و مال إلیه فی الذکری و المسألة مشکلة و لعل الأحوط الصلاة مع النجاسة و القضاء بعد الإزالة.

ثم اعلم أن الظاهر من الأدلة أن الجاهل و الناسی فی سائر الشروط حکمهما عدم الإعادة فی الوقت و خارجه کالمصلی فی المیتة أو الحریر أو جلد ما لا یؤکل لحمه أو الساجد علی النجس أو ما لا یصح السجود علیه أو المصلی مکشوف العورة و غیر ذلک إلا فی استقبال القبلة فإن فیه کلاما سیأتی.

ص: 273


1- 1. نقلا من السرائر تحت الرقم: 4.

**[ترجمه]از ظاهر این روایت استفاده می شود که هم عامد و هم ناسی در وقت و خارج وقت باید اعاده کنند، امّا جاهل مطلقاً نیاز به اعاده ندارد. خلاصه کلام این که در مورد وجوب اعاده نماز - چه در وقت و چه در خارج وقت - بر شخص عامِدِ عالم به اینکه نماز در لباس نجس جایز نیست، فقها اختلاف ندارند، البته اگر نجاست جزء موارد استثنا شده نباشد. امّا در مورد عامِدی که علم به حُکم ندارد مشهور همین است ولی اشکال دارد، اگرچه عمل به مشهور احوط بلکه اقوی است.

امّا در مورد ناسی؛ شیخ در بیشتر کتاب­های خود، مفید، سید مرتضی و ابن ادریس قائل به اعاده هستند چه در وقت و چه در خارج وقت. و از شیخ حکایت شده که در بعضی اقوالش قائل به مطلقِ عدم وجوب اعاده بوده است. در معتبر نیز به همین نظر تمایل دارد، و در استبصار می گوید: باید در وقت اعاده کند اما در خارج وقت نیاز به اعاده نیست، به دلیل جمع بین روایات، چنانچه دانستی؛ و احوط قول اوّل است، و چه بسا قول دوم اقوی باشد، زیرا می توان روایات اعاده را حمل بر استحباب کرد.

امّا جاهل به نجاست اگر به نجاست علم پیدا نکرد تا نمازش تمام شد، مشهور عدم اعاده است مطلقاً. شیخ در مبسوط می فرماید: تنها در وقت اعاده کند، و ظاهر سخنان فقها متّفقاً این است که اگر بعد از وقت به علم رسید، قضا واجب نیست. در مهذّب بر آن نقل اجماع کرده، و از عبارت منتهی این گونه بر می آید که در آن اختلاف نظر هم هست و اظهر عدم اعاده می باشد مطلقاً.

اگر نمازگزار در حال نماز نجاستی در لباس یا بدن خود یافت، دو صورت دارد: یا می داند که قبل از نماز نجاست بوده، یا نمی داند. شیخ در مبسوط و النهایة، و فاضلان (علامه و محقق) و تابعان آنها تصریح کرده اند که ازاله نجاست یا انداختن ساترِ نجس و ستر عورت با غیر آن، در صورت امکان، و تمام کردنِ نماز واجب است، و اگر این کار بدون ارتکابِ مبطل مانند فعل کثیر و پشت به قبله شدن ممکن نبود، نمازش باطل است و بعد از ازاله نجاست نمازش را رو به قبله می خواند.

در معتبر می فرماید: بنا بر قول دوم شیخ، باید نماز را از سر بگیرد. و مقصودش از قول دوم همان است که از مبسوط نقل کرده، یعنی اعاده جاهلی که از نجاست خبر ندارد و بعد از نماز و داخل وقت به آن علم پیدا می کند.

سید در مدارک گوید: اشکال در اینجاست که ملازمه وجود ندارد، زیرا ممکن است که حکم به اعاده به خاطر وقوع تمام نماز همراه با نجاست باشد، پس چنین حکمی در وقوع بعضی از نماز همراه با نجاست لازم نمی آید. همچنین شیخ در مبسوط قطع پیدا کرده که در صورت امکان باید نماز را ادامه دهد و لباس را بیرون آورد و عورت را با ساتر دیگری بپوشاند، در حالی که در همانجا حکم کرده که جاهل اگر در داخل وقت به علم رسید باید اعاده نماید .

روایات در این باب متفاوت است، پس مقتضای دو روایت زراره و محمد بن مسلم که گذشت، مطلقاً تعیّن قطع نماز می باشد، خواه بتواند لباس را بیرون آورد و عورت را با ساتر دیگری بپوشاند و خواه نتواند.

محمد بن مسلم - . التهذیب 1 : 72 - در روایتی با سنَد حَسَن می گوید: به آن حضرت گفتم: در حالی که نماز می خوانم، [می بینم که] خون روی لباسم است! فرمود: اگر وقتی آن را دیدی، لباس دیگری به تن داشتی، لباس نجس را بینداز و نماز را ادامه بده، و اگر لباس دیگری نداشتی، نماز را ادامه بده و اعاده هم لازم نیست.

این روایت دلالت دارد که اگر جاهل در حال نماز علم پیدا کرد نیاز نیست اعاده کند. همچنین صحیحه ابن سنان - . به نقل از السرائر، شماره 4 - که گذشت و دلالت دارد بر اینکه اگر لباس دیگری نداشت جایز است با همان لباس نماز را تمام کند، و می توان این روایت را حمل بر زمانی کرد که لباس دیگری ندارد.

بعضی از محقّقان گفته اند: با حمل روایاتِ شامل امر به استیناف (از سرگیری نماز) بر استحباب، جمع بین روایات محقّق می گردد، هرچند ادامه دادنِ نماز با کنار انداختن لباس نجس - در صورتی که لباس دیگری دارد - جایز است، وگرنه مطلقاً نماز را ادامه می دهد و اشکالی هم ندارد، اگرچه استیناف مطلقاً اولی و احوط است.

امّا صورت دوم، یعنی اینکه به وجود نجاست پیش از نماز علم ندارد، اظهر وجوب انداختن یا شستن نجاست و اتمام نماز است، البته در صورتی که موجب فعل کثیر نشود، وگرنه باید نماز را از سر بگیرد. در معتبر، وجوب استیناف در این صورت را مبنی بر قول به اعاده جاهل در وقت دانسته است، که اشکال در این بناگذاری، از مورد قبلی هم بیشتر است.

و اگر بعد از نماز نجاست را دید و شک کرد که آیا در نماز هم آن نجاست بوده یا نه، نمازش صحیح است. در منتهی می گوید: در این صورت در صحت نماز میان اهل علم اختلاف نظری سراغ نداریم. اگر در حال نماز دانست که نجاستی از قبل روی لباسش بوده، و وقت هم برای پاک کردن آن و استیناف تنگ بود، مرحوم شهید در کتاب البیان به طور قطع فتوا به وجوب ادامه نماز داده، و در ذکری هم به همین حکم متمایل گردیده است. این مسئله مشکل است، و چه بسا احوط این باشد که نماز را با همان نجاست ادامه دهد و پس از ازاله نجاست قضا نماید.

امّا بدان: ظاهر از ادلّه آن است که حکم جاهل و ناسی در دیگر شروط نماز این است که چه در وقت و چه در خارج وقت اعاده نکنند، مانند کسی که در پوست مُردار یا ابریشم یا پوست حیوان حرام گوشت نماز می خواند یا کسی که روی مکان نجس یا آنچه که سجده بر آن صحیح نیست، سجده می کند یا با عورت باز نماز می خواند و غیر آن، مگر در رو به قبله بودن که در آن بحثی است که خواهد آمد .

**[ترجمه]

باب 9 الصلاة فی النعال و الخفاف و ما یستر ظهر القدم بلا ساق

روایات

«1»

غَیْبَةُ الشَّیْخِ، وَ الْإِحْتِجَاجُ،: فِیمَا کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی النَّاحِیَةِ الْمُقَدَّسَةِ هَلْ یَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ یُصَلِّیَ وَ فِی رِجْلَیْهِ بَطِیطٌ لَا یُغَطِّی الْکَعْبَیْنِ أَمْ لَا یَجُوزُ فَخَرَجَ الْجَوَابُ جَائِزٌ(1).

**[ترجمه]غیبة الشیخ، الاحتجاج: از جمله مکاتبات حِمیَری به امام عصر این بود که: آیا جایز است مرد در نماز «بَطیط»ی به پا کند که دو قوزک پایش را نمی پوشاند یا جایز نیست؟ جواب آمد: جایز است. - . غیبة الشیخ : 241، الاحتجاج : 270 -

**[ترجمه]

إیضاح

قال فی القاموس البطیط رأس الخف بلا ساق انتهی.

**[ترجمه]در قاموس در معنای «بطیط» آمده است: سَر کفش بدون ساق. پایان.

**[ترجمه]

أقول

اختلف الأصحاب فی الصلاة فیما یستر ظهر القدم و لا ساق له بحیث یغطی المفصل الذی بین الساق و القدم و شیئا من الساق و إن قل فذهب المفید فی المقنعة و الشیخ فی النهایة و ابن البراج و سلار و الفاضلان إلی التحریم إلا أن سلارا استثنی الصلاة علی الموتی و الأشهر الکراهة و استدل الأولون بعدم صلاة النبی صلی الله علیه و آله و الصحابة و التابعین فی هذا النوع و هو ممنوع و علی تقدیر التسلیم لا یدل علی التحریم و هذا الخبر یدل علی الجواز و هو أقوی و استند من حکم بالکراهة إلی الخروج عن الخلاف و ذکر الأکثر أن الحکم مختص بما یستر ظهر القدم کله و لا یبعد شموله لما یستر أکثر ظهر القدم أیضا لتمثیلهم بالشمشک و النعال السندیة فإن أکثرها لا تستر جمیع ظهر القدم و علی ما اخترنا لا جدوی فی تحقیق ذلک.

و أما ما لا یستر أکثر ظهر القدم کالنعال العربیة أو ما له ساق کالجرموق و الخف فلا خلاف فی جواز الصلاة فیها و عدم کراهتها.

**[ترجمه]فقهای شیعه در نماز با پاپوشی که پشت پا را می گیرد و ساق ندارد به طوری که مفصل بین ساق و پشت پا و مقداری - هرچند کم - از ساق را می پوشاند، اختلاف نظر دارند. مفید در مقنعه، شیخ در النهایة، ابن براج، سلار و فاضلان (علامه و محقق) قائل به تحریم هستند، امّا سلاّر نماز میّت را استثنا کرده است؛ و قول اشهر کراهت می باشد. دلیل قائلان به حرمت این است که پیامبر صلی الله علیه وآله، صحابه و تابعین هیچ کدام با چنین کفشی نماز نخوانده اند، که البته این استدلال پذیرفته نیست، و به فرض پذیرفته بودن دلالت بر حرمت ندارد. روایت بالا بر جواز دلالت می کند که اقوی هم همین است. دلیلِ قائلان به کراهت، خروج از محلّ خلاف است، و اکثر گفته اند: حکم مختص به چیزی است که تمام پشت پا را بپوشاند که شمول آن بر آنچه اکثر پشت پا را بپوشاند نیز بعید نیست، زیرا «شمشک» و «نعلین سندی» را به عنوان مثال ذکر نموده اند که بیشتر آنها تمام پشت پا را نمی پوشاند، و بنابر نظری که ما برگزیدیم، تحقیق و بحث در مورد آن فایده ای ندارد.

اما کفشی که بیشترِ پشت پا را نمی پوشاند، مانند کفش­های عربی یا کفش­هایی که ساق ندارد مانند «جرموق» (آنچه که بر روی کفش پوشیده می­شود) و کفش، اختلافی در جواز نماز با آن و عدم کراهت آن نیست.

**[ترجمه]

«2»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ عَلَیْکَ تُصَلِّی

ص: 274


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ: 241، الاحتجاج: 270.

فِیهِ یُسَبِّحُ مَعَکَ قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ لَبِسَ نَعْلَیْهِ وَ صَلَّی فِیهِمَا(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالله بن میمون قدّاح از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت می کند که فرمود: هر چیزی که در نماز با خود داری، همراه با تو تسبیح می گوید! گفت: و هرگاه نماز برپا می شد رسول خدا صلی الله علیه و آله نعلینش را می پوشید و با آن نماز می خواند. - . علل الشرائع 2 : 25 -

**[ترجمه]

«3»

الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عِنْدَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله صَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ فِی نَعْلَیْهِ (2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: حسن بن علی بن فضّال گوید: ابوالحسن علیه السلام را دیدم که بالای سر پیامبر صلی الله علیه و آله شش یا هشت رکعت نماز با نعلین خواند. - . عیون اخبار الرضا 2 : 17 -

**[ترجمه]

بیان

ذکره الأصحاب فی استحباب الصلاة فی النعل العربیة و مقتضی الروایات استحبابها فی النعل مطلقا و قیل الوجه فی حملها علی العربیة أنها هی المتعارفة فی ذلک الزمان و لعل الإطلاق أولی.

**[ترجمه]اصحاب این روایت را به عنوان دلیل بر استحباب نماز با نعلین عربی ذکر کرده اند، و مقتضای روایات، استحباب نماز با هرگونه نَعلینی است. گفته شده که دلیل حمل آن بر نعلین عربی این است که در آن زمان نعلین عربی متعارف بوده، و چه بسا اطلاق اولی باشد.

**[ترجمه]

«4»

الْغَوَالِی، رُوِیَ فِی الْخَبَرِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ فِی النَّعْلَیْنِ یُصِیبُهُمَا الْأَذَی فَلْیَمْسَحْهُمَا وَ لْیُصَلِّ فِیهِمَا.

**[ترجمه]غوالی اللآلی: در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که درباره نعلینی که به آنها آسیب می­رسد، فرمود: پس باید آنها را پاک کند و در آنها نماز بخواند.

**[ترجمه]

«5»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: صَلِّ فِی خُفَّیْکَ وَ فِی نَعْلَیْکَ إِنْ شِئْتَ (3).

ص: 275


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 25.
2- 2. عیون الأخبار ج 2 ص 17 فی حدیث.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 177.

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر خواستی با کفش و نعلینت نماز بخوان. - . دعائم الإسلام 1 : 177 -

**[ترجمه]

أبواب مکان المصلی و ما یتبعه

باب 1 أنه جعل للنبی صلی الله علیه و آله و لأمته الأرض مسجدا

روایات

«1»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، وَ الْعِلَلُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ أَحْمَدَ بْنَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أُعْطِیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ أُحِلَّ لِیَ الْمَغْنَمُ وَ أُعْطِیتُ جَوَامِعَ الْکَلِمِ وَ أُعْطِیتُ الشَّفَاعَةَ(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار، علل الشرائع، الخصال: سعید بن جُبَیر از ابن عباس روایت کرد و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مرا پنج چیز عطا کرده اند که پیش از من به هیچ کس داده نشده: زمین برای من مسجد و وسیله طهارت قرار داده شد، به وسیله تَرس یاری شدم، غنیمت بر من حلال گردید، جوامع الکلم - سخنان جامع - و شفاعت به من داده شد. - . معانی الاخبار : 51، علل الشرائع 1 : 122، الخصال 1 : 140 -

**[ترجمه]

بیان

جعلت لی الأرض مسجدا أی محل صلاة کما فهمه الأکثر و دلت علیه الأخبار الآتیة فأطلق السجود علی الصلاة تسمیة للکل باسم الجزء و یظهر وجه التخصیص مما سیأتی أو محل سجود فیدل علی جواز السجود علی جمیع أجزاء الأرض (2) إلا ما أخرجه الدلیل أو الأعم منهما و طهورا أی للتیمم فیدل علی جواز التیمم علی جمیع أجزاء الأرض إلا ما خرج بالدلیل و یحتمل شموله لحجر الاستنجاء و تعفیر الإناء و تطهیر النعل و الرجل و غیرها مما مر

ص: 276


1- 1. معانی الأخبار 51، علل الشرائع ج 1 ص 122، الخصال ج 1 ص 140 و اللفظ و السند للخصال علی السیرة المعهودة.
2- 2. راجع فی ذلک ج 81 ص 165- 166.

تفصیله و نصرته بالرعب مسیرة شهر أو شهرین من خصائصه المشهورة صلی الله علیه و آله قال فی النهایة فیه نصرت بالرعب مسیرة شهر الرعب الخوف و الفزع کان أعداء النبی صلی الله علیه و آله قد أوقع الله فی قلوبهم الخوف منه فإذا کان بینه و بینهم مسیرة شهر هابوه و فزعوا منه و حل المغنم لأن سائر الأمم کانوا یحرقون غنائم الکفار و قال فی النهایة فیه أوتیت جوامع الکلم یعنی القرآن جمع الله بلطفه فی الألفاظ الیسیرة منه معانی کثیرة واحدها جامعة أی کلمة جامعة و منه الحدیث فی صفته صلی الله علیه و آله أنه کان یتکلم بجوامع الکلم أی أنه کان کثیر المعانی قلیل الألفاظ.

**[ترجمه]زمین برای من مسجد شد سه معنا می تواند داشته باشد:

آن گونه که اکثر علما فهمیده اند یعنی محل نماز من گردید. روایات بعدی هم بر همین معنا دلالت دارد. اطلاقِ سجود بر نماز در این حدیث بر مبنای نامیدنِ کل (نماز) به اسم جزء (سجده) است. دلیل این تخصیص از مباحث آینده معلوم خواهد شد.

معنای دوم این است که زمین محلّ «سجده» من قرار داده شده، که بر جواز سجده بر تمامی اجزای زمین جز مواردی که با دلیل خارج شده، دلالت دارد. - . ر.ک: 81 : 165 و 166 -

معنای سوم این است که شامل هر دو معنای بالا می شود.

و «زمین برای من وسیله طهارت شد» یعنی برای تیمّم، که بر جواز تیمّم بر تمامی اجزای زمین - جز موارد خارج شده با دلیل - دلالت دارد. و احتمال دارد که شامل سنگ استنجا و خاک برای «تعفیر» ظرف و تطهیر کفش و پا و غیر آنها هم بشود، چنانچه تفصیلِ آن گذشت.

یاری شدن پیامبر به وسیله ترس تا مسیر یک ماه یا دو ماه از ویژگی­های مشهور آن حضرت است. در کتاب النهایة در این باره می گوید: تا مسیر یک ماه به وسیله ترس یاری شدم، «رعب» یعنی ترس و فزع، یعنی خداوند در دل دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله چنان ترسی از او انداخته بود که با وجود فاصله یک ماه مسافت، از آن حضرت بیم و دلهره داشتند.

حلال شدن غنیمت به این سبب است که دیگر امّت­ها، غنائم کفّار را می سوزاندند.

در النهایة گوید: جوامع الکلم (سخنان جامع) به من داده شد، یعنی قرآن، که خداوند به لطف خود آن را در الفاظی آسان با معانی فراوان جمع فرمود. جوامع، جمعِ جامعه است، یعنی سخنِ جامع. از همین رو در روایات، از جمله صفات آن حضرت صلی الله علیه و آله گفته اند که با جوامع کَلِم سخن می گفت، یعنی سخنانش دارای معانی بسیار و الفاظ اندک بود.

**[ترجمه]

«2»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شَاهٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ السُّخْتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَسْوَدِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی جَعَلْتُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ الْأَرْضَ کُلَّهَا مَسْجِداً وَ تُرَابَهَا طَهُوراً الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]الخصال: جابر بن عبدالله از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود: خداوند تعالی گفته است: همه زمین را برای تو و امّت تو مسجد و خاک آن را وسیله طهارت قرار دادم... - . الخصال 2 : 48، و مثل آن در 1 : 94 آمده است. -

**[ترجمه]

«3»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْهُ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُلَیِّ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ لِیَ الْأَرْضَ مَسْجِداً وَ طَهُوراً أَیْنَمَا کُنْتُ مِنْهَا أَتَیَمَّمُ مِنْ تُرْبَتِهَا وَ أُصَلِّی عَلَیْهَا(2).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مُوسَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ أَبُو الْمُفَضَّلِ وَ حَدَّثَنِی نَصْرُ بْنُ الْجَهْمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ وَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَطَاءِ بْنِ سَائِبٍ عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً الْخَبَرَ(3).

ص: 277


1- 1. الخصال ج 2 ص 48، و مثله فی ج 1 ص 94.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 1 ص 56.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 98.

**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت کرد و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای تعالی زمین را برای من مسجد و وسیله طهارت قرار داده، در هرجا که باشم از خاک آن تیمّم می گیرم و بر آن نماز می خوانم. - . أمالی طوسی 1 : 56 -

همان منبع: عطاء بن سائب از امام باقر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: زمین برای من مسجد قرار داده شده است... - . همان 2 : 98 -

**[ترجمه]

«4»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی جَوَابِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَهُ عَنْ فَضْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی لَیْلَةِ الْمِعْرَاجِ إِنِّی جَعَلْتُ عَلَی الْأُمَمِ أَنْ لَا أَقْبَلَ مِنْهُمْ فِعْلًا إِلَّا فِی بِقَاعِ الْأَرْضِ الَّتِی اخْتَرْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ بَعُدَتْ وَ قَدْ جَعَلْتُ الْأَرْضَ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ طَهُوراً وَ مَسْجِداً فَهَذِهِ مِنَ الْآصَارِ وَ قَدْ رَفَعْتُهَا عَنْ أُمَّتِکَ (1).

**[ترجمه]ارشاد القلوب: از حضرت موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت شده که امیرمؤمنان علیه السلام در پاسخ به یهودی که درباره فضل پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده بود فرمود: خدای تعالی در شب معراج فرمود: بر امّت­ها این گونه قرار دادم که هیچ کاری را جز در مکان­هایی که در زمین برایشان برگزیده ام، نپذیرم اگرچه دور باشد، امّا تمام زمین را برای تو و امّت تو وسیله طهارت و مسجد قرار دادم، پس این از تکلیف­های سنگینی بود که از دوش امّت تو برداشتم. - . إرشاد القلوب 2 : 222 -

**[ترجمه]

«5»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ جَمِیعاً عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعْطَی مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله شَرَائِعَ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی إِلَی أَنْ قَالَ وَ جَعَلَ لَهُ الْأَرْضَ مَسْجِداً وَ طَهُوراً(2).

**[ترجمه]المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: خداوند تبارک و تعالی به محمد صلی الله علیه و آله شریعتِ نوح، ابراهیم، موسی و عیسی را عطا کرد، تا آنجا که فرمود: و تمام زمین را برای او مسجد و وسیله طهارت قرار داد. - . المحاسن : 287 -

**[ترجمه]

«6»

الْمُعْتَبَرُ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ تُرَابُهَا طَهُوراً أَیْنَمَا أَدْرَکَتْنِی الصَّلَاةُ صَلَّیْتُ (3).

**[ترجمه]المعتبر: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زمین برای من مسجد و خاک آن برای من وسیله طهارت قرار داده شد، هرکجا بودم که وقت نماز شد، نماز می خوانم. - . المعتبر : 158 -

**[ترجمه]

أقول

سیأتی بعض الأخبار فی الأبواب الآتیة و قد مر بعضها فی المجلدات السابقة.

**[ترجمه]بعضی روایات در ابواب بعدی نیز خواهد آمد، و بعضی دیگر هم در جلدهای پیشین ذکر گردید.

**[ترجمه]

تفریع

قد عرفت أنه یستفاد من تلک الأخبار المتواترة معنی جواز الصلاة فی جمیع بقاع الأرض إلا ما أخرجه الدلیل فمنها المکان المغصوب للإجماع علی عدم جواز التصرف فی ملک الغیر إلا بإذنه صریحا أو فحوی أو بشاهد الحال و ربما یجوّز بعض المحدثین الصلاة فی المغصوب لعموم تلک الأخبار و هو ضعیف للآیات و الأخبار الکثیرة الدالة علی تحریم الظلم و الغصب و التصرف فی مال الغیر بغیر إذنه.

ص: 278


1- 1. إرشاد القلوب ج 2 ص 222.
2- 2. المحاسن: 287.
3- 3. المعتبر: 158.

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ فِی الْحَسَنِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ أَمَانَةٌ فَلْیُؤَدِّهَا إِلَی مَنِ ائْتَمَنَهُ عَلَیْهَا فَإِنَّهُ لَا یَحِلُّ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ لَا مَالُهُ إِلَّا بِطِیبَةِ نَفْسِهِ.

و سیأتی بعض الأخبار فی آخر الباب و فی باب الغصب.

و أما بطلان الصلاة مع العلم بالغصب فقال فی المنتهی ذهب علماؤنا إلی بطلان الصلاة فیه و ظاهره دعوی الإجماع و قال فی المعتبر و هو مذهب الثلاثة و أتباعهم و ظاهره عدم تحقق الإجماع علیه حیث إن الفضل بن شاذان من قدماء أصحابنا ذکر فی جواب من قاس من العامة صحة الطلاق فی الحیض بصحة العدة مع خروج المعتدة من بیت زوجها ما هذا لفظه و إنما قیاس الخروج و الإخراج کرجل دخل دار قوم بغیر إذنهم فصلی فیها فهو عاص فی دخوله الدار و صلاته جائزة لأن ذلک لیس من شرائط الصلاة لأنه منهی عن ذلک صلی أم لم یصل و کذلک لو أن رجلا غصب رجلا ثوبا أو أخذه فلبسه بغیر إذنه فصلی فیه لکانت صلاته جائزة و کان عاصیا فی لبسه ذلک الثوب لأن ذلک لیس من شرائط الصلاة لأنه منهی عن ذلک صلی أو لم یصل و کذلک لو أنه لبس ثوبا غیر طاهر أو لم یطهر نفسه أو لم یتوجه نحو القبلة لکانت صلاته فاسدة غیر جائزة لأن ذلک من شرائط الصلاة و حدودها لا یجب إلا للصلاة.

و کذلک لو کذب فی شهر رمضان و هو صائم بعد أن لا یخرجه کذبه من الإیمان لکان عاصیا فی کذبه ذلک و کان صومه جائزا لأنه منهی عن الکذب صام أم أفطر و لو ترک العزم علی الصوم أو جامع لکان صومه فاسدا باطلا لأن ذلک من شرائط الصوم و حدوده لا یجب إلا مع الصوم.

و کذلک لو حج و هو عاق لوالدیه أو لم یخرج لغرمائه من حقوقهم لکان عاصیا فی ذلک و کانت حجته جائزة لأنه منهی عن ذلک حج أم لم یحج و لو

ص: 279


1- 1. الکافی ج 7 ص 273.

ترک الإحرام أو جامع فی إحرامه قبل الوقوف لکانت حجته فاسدة غیر جائزة لأن ذلک من شرائط الحج و حدوده لا یجب إلا مع الحج و من أجل الحج و کل ما کان واجبا قبل الفرض و بعده فلیس ذلک من شرائط الفرض لأن ذلک أتی علی حده و الفرض جائز معه و کل ما لم یجب إلا مع الفرض و من أجل الفرض فإن ذلک من شرائطه لا یجوز الفرض إلا بذلک علی ما بینا و لکن القوم لا یعرفون و لا یمیزون و یریدون أن یلبسوا الحق بالباطل إلی آخر ما ذکره ره.

فظهر أن القول بالصحة کان بین الشیعة بل کان أشهر عندهم فی تلک الأعصار و کلام الفضل یرجع إلی ما ذکره محققو أصحابنا من أن التکلیف الإیجابی لیس متعلقا بهذا الفرد الشخصی بل متعلق بطبیعة کلیة شاملة لهذا الفرد و غیره و کذا التکلیف السلبی متعلق بطبیعة الغصب لا بخصوص هذا الفرد و النسبة بین الطبیعتین عموم من وجه فطلب الفعل و الترک غیر متعلق بأمر واحد فی الحقیقة حتی یلزم التکلیف بما لا یطاق و إنما جمع المکلف بینهما فی فرد واحد باختیاره فهو ممتثل للتکلیف الإیجابی باعتبار أن هذا فرد الطبیعة المطلوبة و امتثال الطبیعة إنما یحصل بالإتیان بفرد من أفرادها و هو مستحق للعقاب أیضا باعتبار کون هذا الفرد فردا للطبیعة المنهیة.

و قیل هذا القول غیر صحیح علی أصول أصحابنا لأن تعلق التکلیف بالطبیعة مسلم لکن لا نزاع عندنا فی أن الطبیعة المطلوبة یجب أن تکون حسنة و مصلحة راجحة متأکدة یصح للحکیم إرادتها و قد ثبت ذلک فی محله و غیر خاف أن الطبیعة لا تتصف بهذه الصفات إلا من حیث التحصل الخارجی باعتبار أنحاء وجوداته الشخصیة و حینئذ نقول الفرد المحرم لا یخلو إما أن یکون حسنا و مصلحة متأکدة مرادة للشارع أم لا و علی الأول لا یصح النهی عنه و علی الثانی لم یکن القدر المشترک بینه و بین باقی الأفراد مطلوبا للشارع بل المطلوب الطبیعة المقیدة بقید یختص به ما عدا ذلک الفرد فلا یحصل الامتثال بذلک الفرد لخروجه من أفراد المأمور به.

ص: 280

**[ترجمه]دانستی که با استفاده از روایات متواتر مذکور استفاده می شود که نماز در تمامی مکان­های زمین - جز آنجایی که با دلیل استثنا شده - جایز می باشد؛ از جمله آن موارد یکی مکان غصبی است، زیرا بنا بر اجماع علما تصرّف در ملک دیگری بدون اجازه صریح او یا فحوی و یا قرینه و شاهد حال، صحیح نیست. و چه بسا بعضی از اهل حدیث به دلیل عموم آن روایات، نماز در مکان غصبی را جایز بشمارند، امّا این حکم ضعیف است، به دلیل آیات و روایات بسیاری که دلالت بر حرمت ظلم و غصب و تصرّف در مال دیگران بدون اجازه دارد.

کلینی به سند حَسَن - . الکافی 7 : 273 -

از امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کس امانتی از دیگری نزد خود دارد باید به صاحب آن که وی را امین دانسته است، بازگرداند، زیرا ریختن خون هیچ مسلمانی حلال نیست، و مال هیچ مسلمانی بدون رضایت وی حلال نیست.

چند روایت دیگر نیز در آخر این باب و نیز در باب غصب خواهد آمد.

و امّا درباره بطلان نماز در صورت علم به غصبی بودن مکان، در المنتهی می گوید: علمای ما معتقدند که نماز در مکان غصبی باطل است. ظاهر این سخن، ادّعای اجماع می باشد. در المعتبر گوید: این مذهب آن سه نفر و پیروان ایشان است؛ که ظاهر آن عدم تحقّق اجماع بر آن است، زیرا فضل بن شاذان که از قدمای فقهای شیعه است در جواب فقهای سنّی - که صحّت طلاق در حیض را با صحّت عدّه در صورت خروج زن از خانه مرد قیاس کرده اند - این گونه گفته است: قیاس خروج و اخراج مانند این است که مردی بدون اجازه قومی وارد خانه شان شود و نماز بخواند، پس او با ورود به خانه گناه کرده امّا نمازش صحیح است، زیرا غصبی نبودن مکان از شرایط نماز نمی باشد، زیرا به طور کلّی از غصب ملک دیگران نهی شده است، چه در آن نماز بخواند و چه نخواند. همچنین اگر لباسی را غصب کرد یا آن را بدون اذن صاحبش پوشید و در آن نماز خواند، نمازش جایز است؛ ولی به خاطر پوشیدن آن لباس گناهکار است؛ زیرا غصبی نبودن لباس، از شرایط نماز نیست؛ چون به طور کلی از غصب آن نهی شده است؛ چه نماز بخواند و چه نخواند. همچنین اگر لباس غیرطاهری پوشید یا خود را طاهر نکرد و یا اینکه رو به قبله نایستاد، نمازش باطل و غیر جایز است، زیرا اینها از شرایط و حدود نماز می باشد و فقط برای نماز واجب است .

همچنین اگر در ماه رمضان در حال روزه دروغ گفت، با اینکه دروغ باعث خروج او از دایره ایمان نیست، امّا با ارتکاب آن، گناهکار محسوب می شود ولی روزه اش صحیح است، زیرا چه روزه باشد چه نباشد از دروغ نهی شده است. امّا اگر قصد کرد که روزه نباشد یا اینکه جماع کرد روزه اش فاسد و باطل خواهد بود زیرا اینها از شرایط و حدود روزه است و فقط برای روزه واجب می باشد.

به همین صورت اگر به حج برود در حالی که عاق والدین بود یا اینکه دیونش را به طلبکاران ادا نکرد و به حج رفت گناهکار است، امّا حجّش جایز می باشد، زیرا چه حج برود و چه نرود آن کار مورد نهی قرار گرفته، امّا اگر احرام را کنار گذاشت یا پیش از وقوف در حال احرام جماع کرد حجّش باطل است؛ زیرا اینها از شرایط و حدود حج است و فقط در حج و به خاطر حج واجب می گردد. و به طور کلّی هر چیزی که پیش از عملِ واجب و بعد از آن، واجب باشد از شرایط آن واجب نیست، چون آن به طور جداگانه آمده است و صورت پذیرفتنِ آن کار همراه با عمل واجب موجب بطلان عمل نمی گردد. امّا هر چیزی که فقط با عملِ واجب و به خاطر آن واجب گردیده از شرایط آن عمل به حساب می آید و بنابر توضیحاتی که دادیم عمل بدون آن صحیح و جایز نیست، امّا قوم (اهل سنت) نمی دانند و تشخیص نمی دهند و می خواهند حق و باطل را با هم بیامیزند... تا آخر کلام ایشان.

پس روشن شد که قول به صحّت مخصوص شیعه است، بلکه در آن دوره ها قول اشهر نزد ایشان همین بوده است و کلام فَضل به همان چیزی که محقّقانِ اصحاب ما ذکر نموده اند برمی گردد که تکلیف «ایجابی» متعلّق به این فردِ شخصی نیست بلکه متعلّق به طبیعتی کلّی است که این فرد و غیر آن را شامل می شود، و تکلیفِ «سَلبی» متعلّق به طبیعتِ غصب است نه به خصوصِ این فرد، و نسبت میان این دو طبیعت، عموم و خصوص من وجه است، پس طلبِ فعل و ترک آن در حقیقت متعلّق به یک امرِ واحد نیست تا «تکلیفِ به ما لایُطاق» لازم بیاید، بلکه مکلّف با اختیار خودش بین این دو طبیعت در یک فردِ واحد (که در اینجا نماز است) جمع نموده، یعنی یک تکلیف ایجابی را به این اعتبار که مصداقِ طبیعتِ مطلوب است امتثال کرده و امتثالِ طبیعت با آوردنِ یکی از مصادیق آن حاصل می گردد، امّا در عین حال مستحقّ عقاب نیز هست زیرا این فرد، همزمان، مصداقِ طبیعتِ غیر مطلوب و مورد نهی نیز می باشد.

گفته شده که این قول بنا بر اصول اصحابِ ما (فقهای شیعه) صحیح نیست، زیرا تعلّق تکلیف به طبیعت، مسلّم است امّا میان ما نزاعی در اینکه طبیعتِ مطلوب باید حسنه و حتماً دارای مصلحت و رجحان مؤکدی باشد تا بتوان گفت مولای حکیم آن را اراده کرده است و از ما می خواهد، که این هم در جای خود به اثبات رسیده و مخفی نیست که طبیعت، این صفات را ندارد، مگر از جهت تحصّل خارجی به اعتبار انواع مصادیقِ وجودی شخصی آن. در این صورت می گوییم: فردِ حرام از دو حال خارج نیست: یا حسنه است و مصلحتِ مؤکد دارد که مطلوبِ شارع می باشد و یا این گونه نیست. بنا بر حالت اول نهی از آن صحیح نمی باشد، و بنا بر حالت دوم، قدرِ مشترک بین آن فرد (عمل) و دیگر افراد، مطلوبِ شارع نیست، بلکه مطلوبِ شارع، طبیعتی است مقیّد به قیدی که مخصوص خودِ آن باشد، نه دیگر افراد، پس امتثال، با آوردنِ آن فرد (نماز در مکان غصبی) حاصل نمی شود، زیرا از دایره افراد (مصادیق) مأمور به خارج گردیده است.

**[ترجمه]

أقول

و یمکن المناقشة فیه بوجوه لو تعرضنا لها خرجنا عما هو مقصودنا فی هذا الکتاب و بالجملة الحکم بالبطلان أحوط و أولی و إن کان إثباته فی غایة الإشکال.

**[ترجمه]با صورت­های مختلف می توان در این گفتار مناقشه کرد، امّا اگر بخواهیم به آن بپردازیم از هدفی که در این کتاب داریم منحرف می شویم، ولی خلاصه مطلب این است که حکم به بطلان احوط و اولی می باشد، اگرچه اثبات آن به شدّت اشکال دارد.

**[ترجمه]

فائدة

اعلم أنهم ذکروا أنه لا بد فی مکان المصلی من کونه مملوکا عینا أو منفعة کالمستأجر و الموصی للمصلی بمنفعته و المعمر و المستعار أو مأذونا فیه صریحا بأن یقال صل فی هذا المکان أو فحوی کإدخال الضیف منزله کذا أطلق الأصحاب و لو فرض وجود الأمارات علی کراهة المالک للصلاة فیه بسبب من الأسباب کمخالفته له فی الاعتقاد مثلا لم یبعد عدم الجواز أو بشاهد

الحال و فسر بما إذا کان هناک أمارة تشهد بأن المالک لا یکره و ظاهر ذلک أنه یکفی الظن برضا المالک و ظاهر کثیر من عبارات الأصحاب اعتبار العلم برضاه و الأول أنسب و أوفق بعمومات الأخبار السالفة و اعتبار العلم ینفی فائدة هذا الحکم إذ قلما یتحقق ذلک فی مادة.

بل الظاهر جواز الصلاة فی کل موضع لم یتضرر المالک بالکون فیه و کان المتعارف بین الناس عدم المضایقة فی أمثاله و إن فرضنا عدم العلم برضا المالک هناک علی الخصوص بسبب من الأسباب نعم لو ظهرت کراهة المالک لأمارة لم تجز الصلاة فیه مطلقا.

و بالجملة الظاهر أنه لا خلاف بین الأصحاب فی جواز الصلاة فی الصحاری و البساتین إذا لم یتضرر المالک بها و لم تکن أمارة تشهد بعدم الرضا و إن لم یأذن المالک صریحا أو فحوی و فی حکم الصحاری الأماکن المأذون فی غشیانها علی وجه مخصوص إذا اتصف به المصلی کالحمامات و الخانات و الأرحیة و غیرها و لا یقدح فی الجواز کون الصحراء لمولّی علیه بشهادة الحال و لو من الولی.

قال فی الذکری و لو علم أنها لمولی علیه فالظاهر الجواز لإطلاق الأصحاب و عدم تخیل ضرر لاحق به فهو کالاستظلال بحائطه و لو فرض ضرر

ص: 281

امتنع منه و من غیره و وجه المنع أن الاستناد إلی أن المالک أذن بشاهد الحال و المالک هنا لیس أهلا للإذن إلا أن یقال إن الولی أذن هنا و الطفل لا بد له من ولی انتهی و العمدة عندی الاستدلال بعموم الأخبار السالفة إذ لم یخرج تلک الأفراد منها بدلیل.

**[ترجمه]بدان که علما در مکان نمازگزار ذکر کرده اند که عینِ مکان نمازگزار یا منفعتِ آن باید در تملّکِ نمازگزار باشد. مثالِ مالکیّت منفعت، مکان اجاره ای یا مکانی است که وصیّت شده تا منفعتِ آن به نمازگزار برسد، یا از طریق «عُمرا» و یا عاریه حقّ انتفاع دارد، یا اینکه از سوی مالک، اِذن صریح برای نماز در آن مکان صادر شده باشد، به این صورت که گفته شود: در این مکان نماز بخوان! یا اِذن به فَحوی باشد، مانند اینکه مهمان را وارد خانه خود کند. کلام اصحاب به همین صورت، مطلق است. و اگر فرض شود که اَماره هایی بر کراهتِ مالک نسبت به نماز خواندن در آن مکان وجود داشته باشد، حال هر دلیلی که برای کراهتش داشت، مثل اینکه از جهت اعتقادی با نمازگزار مخالف بود، عدم جواز بعید نیست. و یا اینکه شاهد و قرینه حالیه ای بر رضایت مالک باشد، به این صورت که تفسیر شده به این که در آنجا اَماره­ای باشد که شهادت دهد که مالک ناراضی نیست. از اینجا ظاهر می شود که ظن به رضایت مالک کافی است، در حالی که ظاهر بسیاری از عبارات اصحاب، اعتبارِ علم به رضایت مالک می باشد، امّا قول اوّل مناسب تر و با عمومات روایات پیشین موافق تر است، و اعتبار علم به رضایت، فایده این حکم را از بین می­برد، زیرا کم پیش می آید که این مطلب در یک مورد محقّق گردد.

بلکه ظاهر، جواز نماز در هر موضعی است که بودن در آن موجب ضررِ مالک نمی شود، و بین مردم هم متعارف است که با امثال آن (یعنی نمازخواندنِ دیگران در ملکشان) رنجیده نمی شوند، هرچند هم فرض کنیم که علم به رضایت مالک به خصوص در آنجا - به هر دلیلی که باشد - حاصل نگردد. بله، اگر اَماره ای بر نارضایتی مالک آشکار شد، مطلقاً نماز خواندن در آن مکان جایز نیست.

به هر حال، ظاهر آن است که اصحاب نسبت به جواز نماز در بیابان ها و باغ­ها اختلافی ندارند، البته در صورت متضرّر نشدن مالکِ باغ با اقامه نماز در آن و نبودنِ اَماره ای که شهادت به عدم رضایتِ وی بدهد و اگر مالک به طور صریح یا فحوی عدم رضایت خود را اعلام نکند.

بعضی اماکن که به صورت خاصی اذن به استفاده از آنها داده شده، چنانچه نمازگزار متّصف به آن صورت باشد، حکم صحرا و بیابان را دارد، مانند حمّام­ها، کاروان سراها، آسیاب­ها و غیر آن. و اگر به شهادت و قرینه حالیه حتّی از سوی وَلی، معلوم شود که صحرا از آنِ مولّی علیه است، ضرری به جواز ندارد.

در ذکری می فرماید: اگر علم پیدا کرد که صحرا ازآنِ مولّی علیه می باشد، ظاهر جواز است، به دلیلِ اطلاق اصحاب و عدم احتمالِ ضرری که بر وی مترتّب شود، زیرا مانند استفاده از سایه دیوار آن است. و اگر فرض شود که ضرری به او می رسد از آن و غیر آن، امتناع می­کند و وجه منع، استناد به این است که مالک به شهادت و قرینه حالیه اذن داده، در حالی که در اینجا مالک اصلا اهلیّت اذن دادن را ندارد، مگر اینکه گفته شود: ولیّ در اینجا اذن داده است، و طفل حتماً باید ولیّ داشته باشد. پایان. قابل پذیرش برای من، استدلال به عموم روایاتِ پیشین است، زیرا هیچ کدام از آن افراد (مصادیق) با دلیل از این عموم خارج نشد.

**[ترجمه]

تتمة

اعلم أن المشهور بین الأصحاب أنه لا فرق فی عدم جواز الصلاة فی الملک المغصوب بین الغاصب و غیره ممن علم الغصب و جوز المرتضی و الشیخ أبو الفتح الکراجکی الصلاة فی الصحاری المغصوبة استصحابا لما کانت علیه قبل الغصب و هو غیر بعید و لو صلی المالک فی المکان المغصوب صحت صلاته و نقل الإجماع علیه إلا من الزیدیة و لو أذن المالک للغاصب أو لغیره فی الصلاة صحت لارتفاع المانع و قال الشیخ فی المبسوط لو صلی فی مکان مغصوب مع الاختیار لم تجز الصلاة فیه و لا فرق بین أن یکون هو الغاصب أو غیره ممن أذن له فی الصلاة لأنه إذا کان الأصل مغصوبا لم تجز الصلاة فیه انتهی و الظاهر أن مراده بالآذن الغاصب و إن کان الوهم لا یذهب إلی تأثیر إذنه فی الصحة إذ یمکن أن یکون الاشتراط مبنیا علی العرف و أن الغالب أنه لا یتمکن الغیر من الصلاة فیه إلا بإذن الغاصب الغالب.

و حمله علی إرادة المالک کما هو ظاهر المعتبر بعید جدا إذ لا جهة للبطلان حینئذ و وجهه فی الذکری بأن المالک لما لم یکن متمکنا من التصرف فیه لم یفد إذنه الإباحة کما لو باعه فإنه باطل و لا یجوز للمشتری التصرف فیه و فیه نظر لمنع الأصل و بطلان القیاس فلا یتم الحکم فی الفرع و فی الذکری أیضا و یجوز أن یقرأ أذن بصیغة المجهول و یراد به الإذن المطلق المستند إلی شاهد الحال فإن طریان الغصب یمنع استصحابه کما صرح به ابن إدریس و یکون فیه التنبیه علی مخالفة المرتضی ره و تعلیل الشیخ مشعر بهذا انتهی و فیه ما تری و لیت شعری ما المانع عن الحمل علی ما ذکرنا مع أنه أظهر فی عبارته لفظا و معنی و

ص: 282

ما الداعی علی الحمل علی ما یوجب تلک التکلفات.

و سمعنا أن بعض أفاضل المتأخرین ممن ولی عصرنا زاد فی الطنبور نغمة و حکم بأن لا یجوز للمالک أیضا أن یصلی فیه لأنه یصدق علیه أنه مغصوب و هذا فرع ورود تلک العبارة فی شی ء من النصوص و لا نص فیه علی الخصوص بل إنما یستدلون بعموم ما دل علی عدم جواز التصرف فی ملک الغیر ثم یحتجون للبطلان بأن النهی فی العبادة موجب للفساد و لا یجری ذلک فی المالک و من أذن له فکم بین من یحکم بجواز الصلاة و صحتها للغاصب و غیره و إن منع المالک صریحا و بین من یقول بهذا القول.

ثم اعلم أنه علی القول بالبطلان لا فرق بین الفریضة و النافلة و هل تبطل الصلاة تحت السقف و الخیمة إذا کانا مغصوبین مع إباحة الأرض فیه إشکال و لعل الأظهر عدم البطلان و استند القائل به إلی أن هذا تصرف فی السقف و الخیمة بناء علی أن التصرف فی کل شی ء بحسب ما یلیق به و الانتفاع به بحسب ما أعد له.

و اختلفوا فی بطلان الطهارة فی المکان المغصوب فذهب المحقق إلی العدم بناء علی أن الکون لیس جزءا منها و لا شرطا فیها و إلیه ذهب العلامة فی المنتهی و الفرق بین الطهارة و الصلاة فی ذلک مشکل إذ الکون کما أنه مأخوذ فی مفهوم السکون مأخوذ فی مفهوم الحرکة و لیس الوضوء و الغسل إلا حرکات مخصوصة و لیس المکان منحصرا فیما یعتمد علیه الجسم فقط فإن الملک و الأحکام الشرعیة لا تتعلق به خاصة بل تعم الفراغ الموهوم أو الموجود فکل منهما عبارة حقیقة عن الکون أو مشتمل علیه.

و إنما أطنبنا الکلام فی هذا المقام لکثرة حاجة الناس إلی تلک المسائل و دورانها علی ألسن الخاص و العام و الله یعلم حقائق الأحکام.

**[ترجمه]بدان که مشهور بین اصحاب این است که در عدم جواز نماز در ملک مغصوب، بین خودِ غاصب و دیگری که علم به غصبی بودن دارد، فرقی نیست. سید مرتضی و شیخ ابوالفتح کراجکی نماز در بیابان­های غصبی را از روی استصحابِ وضعیتِ قبل از غصب، جایز دانسته اند، که بعید هم نیست. اگر مالکِ مکان، در مکان غصب شده نماز بخواند، نمازش صحیح است، و نقل شده که غیر از فرقه زیدیه بقیه مذاهب بر این مطلب اجماع دارند. و اگر مالک به غاصب یا دیگران برای نماز اِذن بدهد، نماز آنها صحیح می باشد، زیرا مانع رفع شده است. شیخ در مبسوط می گوید: اگر با اختیار در مکان غصبی نماز خواند، نمازش جایز نیست، و فرقی هم ندارد که خودش غاصب باشد یا دیگری که به او اجازه نمازخواندن داده شده است، زیرا اگر اصل، غصبی باشد نماز در آن جایز نیست. پایان. و ظاهر آن است که مقصود شیخ از شخصِ اذن دهنده، غاصب است که به دیگران اجازه نماز خواندن داده، اگرچه حتّی وَهم هم قائل به تأثیر اذن او در صحّت نیست، زیرا ممکن است که شرط بودن رضایت مالک مبنی بر عُرف باشد، و غالباً هم این طور است که دیگران بدون اجازه غاصِبِ چیره، نمی توانند در آن مکان نماز بخوانند.

و حمل «شخصِ اِذن دهنده» در کلام شیخ، بر مالک - چنانچه ظاهر معتبر است - بسیار بعید می باشد، زیرا در این صورت دیگر بطلان دلیلی نخواهد داشت. در ذکری این گونه توجیه کرده که مالک وقتی قدرت بر تصرّف در مکان را ندارد اجازه دادنش فایده ای برای اباحه نخواهد داشت چنانچه اگر آن را بفروشد، معامله اش باطل است، و مشتری مجاز به تصرّف در آن نیست. امّا این سخن اشکال دارد، زیرا اصل ممنوع و قیاس مذکور باطل است، و این حکم در فرع مذکور تمام نیست. همچنین در ذکری گفته است: امکان دارد که «اُذِنَ» (اجازه دهد) به صیغه مجهول بوده و مقصود از آن، مطلقِ اِذنِ مستند به شاهد و قرینه حالیه باشد، زیرا عارض شدنِ غصب مانع استصحاب وضعِ مِلک می گردد، چنانچه ابن ادریس هم به آن تصریح دارد، و در آن اشاره به مخالفت سید مرتضی رحمه الله هست، و تعلیلِ شیخ هم به این مطلب اِشعار دارد. پایان. همانطور که می بینید همه اینها اشکال دارد، و کاش می دانستم که چه مانعی وجود دارد تا سخن شیخ را بر آنچه ما ذکر کردیم حمل کنند؟! با اینکه حَملِ ما هم لفظ و هم معنای عبارت شیخ را روشن تر می سازد.

و چه انگیزه ای برای حمل بر صورت­هایی است که موجب این همه تکلّف می گردد؟!

و شنیده ایم که بعضی از فضلای متأخرین نزدیک به زمان ما، صدای طنبور را بالا بردند[کنایه از خراب­تر کردن کار] و فتوا دادند که حتّی مالکِ مکانِ غصبی هم جایز نیست در آن نماز بخواند، زیرا مکان غصبی در این صورت هم صدق می کند. این سخن، ناشی از ورود آن عبارت در پاره ای از نصوص است در حالی که نصّی به طور خاص در مورد آن وجود ندارد، بلکه دلیلشان عموم روایاتی است که بر عدم جواز تصرّف در ملک غیر دلالت دارد، آنگاه برای بطلان این گونه دلیل می آورند که نهی در عبادت موجب فساد آن می باشد. در حالی که این نهی، مالک و کسی را که از مالک اِذن دارد، شامل نمی شود! حال ببینید میان کسی که چنین نظری دارد با کسی که فتوا به جواز نماز و صحت آن برای غاصب و دیگران - حتّی در صورت اعلام صریح مالک به نارضایتی - می دهد، تفاوت ره از کجاست تا به کجا!!

و باز بدان که بنا بر قول به بطلان، فرقی میان نماز واجب و نماز مستحبی نیست. امّا در صحّت و بطلانِ نمازی که زیر سقف یا خیمه غصبی خوانده می شود ولی زمین آن مباح است، اشکال وجود دارد. شاید اظهر عدمِ بطلان باشد، و قائل به بطلان این گونه استدلال می کند که این کار، تصرّف در سقف و خیمه است، بنا بر اینکه تصرّف در هر چیزی به حسبِ آنچه که شایسته آن است و بهره برداری از ن آن آن به حسب موردی است که برای آن آماده شده، می باشد .

فقها در بطلان طهارت در مکان غصبی اختلاف نظر دارند؛ محقّق با پذیرفتنِ این مبنا که «کجا بودن» از اجزاء و شرایط طهارت نیست، آن را باطل نمی داند. علامه در منتهی نیز همین نظر را دارد. تفاوت میان طهارت و نماز در این جهت مشکل است، زیرا «بودن» همان طور که در مفهوم سکون مورد توجّه است، در مفهوم حرکت هم به همین صورت می باشد، و وضو و غسل چیزی جز حرکت­هایی مخصوص نیستند و مکان منحصر به جایی که بدن روی آن قرار بگیرد نیست، پس ملکیت و احکام شرعی به طور خصوص به آن تعلق ندارد، بلکه شامل فراغ موهوم یا موجود نیز می­شود، پس هرکدام از آنها در حقیقت عبارت است از بودن یا اعمّ از بودن.

ما به دلیل نیاز زیاد مردم به این مسائل و رواج آن بر سر زبان خاصّ و عام، بحث در این مقام را طولانی و مفصل آوردیم. و خداوند به حقیقت احکام آگاه است.

**[ترجمه]

«7»

تُحَفُ الْعُقُولِ، لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ شُعْبَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَةِ الْوَدَاعِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ وَ لَا یَحِلُّ لِمُؤْمِنٍ مَالُ أَخِیهِ

ص: 283

إِلَّا عَنْ طِیبِ نَفْسٍ مِنْهُ (1).

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی وَصِیَّتِهِ لِکُمَیْلٍ قَالَ یَا کُمَیْلُ انْظُرْ فِیمَا تُصَلِّی وَ عَلَی مَا تُصَلِّی إِنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ وَجْهِهِ وَ حِلِّهِ فَلَا قَبُولَ (2).

**[ترجمه]تحف العقول: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که در خطبة الوداع فرمود: ای مردم، مؤمنان برادر یکدیگرند، و مالِ هر مؤمنی بدون رضایتِ او بر برادرش حلال نیست. - . تحف العقول : 33 -

در تحف العقول از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده که در وصیّت خود به کمیل فرمود: ای کمیل، مراقب باش و ببین در چه لباسی و در چه مکانی نماز می خوانی، زیرا اگر لباس و مکان نماز بر وجه شرعی و حلال نباشد، نماز قبول نخواهد بود. - . همان : 169 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

«8»

بِشَارَةُ الْمُصْطَفَی، لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ الطَّبَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ الدُّبَیْلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ رَاشِدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقُرَشِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَفْصٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ زَیْدِ بْنِ أَرْطَاةَ عَنْ کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ: مِثْلَهُ (3).

ص: 284


1- 1. تحف العقول: 33.
2- 2. تحف العقول: 169 ط الإسلامیة.
3- 3. بشارة المصطفی ص 34 فی حدیث طویل، و عندی فی هذا المقام أن التصرف مصوب منکر شرعا یضاده طبیعة الصلاة، لقوله تعالی:« إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ».

**[ترجمه]بشارة المصطفی: با ذکر سلسله سند مثل آن را از کمیل بن زیاد نقل کرده است. - . بشارة المصطفی : 34 -

**[ترجمه]

باب 2 طهارة موضع الصلاة و ما یتبعها من أحکام المصلی

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الشَّاذَکُونَةِ یُصِیبُهَا الِاحْتِلَامُ أَ یُصَلَّی عَلَیْهَا قَالَ لَا(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابن بُکَیر گفت: از امام صادق علیه السلام درباره «شاذکونة» سؤال کردم که به مَنی آغشته می شود، آیا می توان روی آن نماز خواند؟ فرمود: نه! - . قرب الاسناد : 104 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

الشاذکونة فی أکثر النسخ بالذال المعجمة و فی کتب اللغة بالمهملة و قد یقال إنه معرب شادیانة قال الفیروزآبادی الشادکونة بفتح الدال ثیاب غلاظ مضربة تعمل بالیمن انتهی و ظاهره وجوب طهارة جمیع مکان المصلی کما نقل عن السید و عن أبی الصلاح طهارة المواضع السبعة و المشهورة بین الأصحاب عدم اشتراط طهارة غیر موضع الجبهة کما یدل علیه أکثر الأخبار بل یظهر من بعضها عدم اشتراط طهارة موضع الجبهة أیضا لکن نقل کثیر من الأصحاب کالمحقق و العلامة و الشهید و ابن زهرة علیه الإجماع لکن المحقق نقل عن الراوندی و صاحب الوسیلة أنهما ذهبا إلی أن الأرض و البواری و الحصر إذا أصابها البول و جفتها الشمس لا یطهر بذلک لکن یجوز السجود علیها و استجوده المحقق فلعل دعواهم الإجماع فیما سوی هذا الموضع و بالجملة لو ثبت الإجماع لکان هو الحجة و إلا فیمکن المناقشة فیه أیضا فالخبر إما محمول علی الاستحباب أو علی ما إذا کان رطبا یسری إلی المصلی أو ثیابه و حمله علی موضع الجبهة بعید لبعد کون الشاذکونة مما یصح السجود علیه.

**[ترجمه]شاذکونه در اکثر نسخه ها با ذال آمده امّا در فرهنگ­های لغت با دال ثبت شده، و گفته می شود که معرّبِ «شادیانه» است. فیروزآبادی گوید: «شادَکونه» - به فتح دال - پارچه بافتنی ضخیمی است که در یمن تولید می شود. پایان. ظاهر روایت، وجوب طهارت تمام مکان نمازگزار است، چنانچه از سیّد و ابوالصلاح نقل شده که طهارت هفت موضع سجده را کافی دانسته اند، امّا قول مشهور بین اصحاب این است که جز محلّ پیشانی، طهارت دیگر مکان­ها شرط نیست، همان طور که بیشترِ روایات هم بر آن دلالت دارند، بلکه ظاهر بعضی روایات این است که طاهر بودنِ محلّ پیشانی هم شرط نیست، امّا بسیاری از اصحاب از جمله محقّق، علامه، شهید و ابن زهره، نسبت به آن نقل اجماع کرده اند، ولی محقّق از راوندی و صاحب وسیله نقل نموده که ایشان معتقدند اگر ادرار به زمین یا بوریا یا حصیر برسد و خورشید آن را خشک کند، طاهر نمی شود، امّا سجده بر آن جایز است، و خودِ محقّق این نظر را می پسندد. و چه بسا کسانی که ادعای اجماع کرده اند مقصودشان در غیر این مورد است. به هر حال اگر اجماع ثابت شد، همان حجّت است، وگرنه باز هم می توان در آن مناقشه کرد. پس این روایت یا حمل بر استحباب می شود یا بر زمانی که نجاست مرطوب باشد و به نمازگزار یا لباس او سرایت کند، و حملِ آن بر محلّ پیشانی بعید است، زیرا بعید است که شاذَکونه از چیزهایی باشد که سجده بر آن صحیح است.

**[ترجمه]

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام

ص: 285


1- 1. قرب الإسناد ص 104 ط نجف.

عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَیْتِ وَ الدَّارِ لَا تُصِیبُهَا الشَّمْسُ وَ یُصِیبُهَا الْبَوْلُ أَوْ یُغْتَسَلُ فِیهِ مِنَ الْجَنَابَةِ أَ یُصَلَّی فِیهِ إِذَا جَفَّ قَالَ نَعَمْ (1) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَرَّ بِمَکَانٍ قَدْ رُشَّ فِیهِ خَمْرٌ قَدْ شَرِبَتْهُ الْأَرْضُ وَ بَقِیَ نَدَاهُ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ إِنْ أَصَابَ مَکَاناً غَیْرَهُ فَلْیُصَلِّ فِیهِ وَ إِنْ لَمْ یُصِبْ فَلْیُصَلِّ وَ لَا بَأْسَ (2)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُجَامِعُ عَلَی الْحَصِیرِ أَوِ الْمُصَلَّی هَلْ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ قَالَ إِذَا لَمْ یُصِبْهُ شَیْ ءٌ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ أَصَابَهُ شَیْ ءٌ فَاغْسِلْهُ وَ صَلِ (3)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ عَلَی الْمُصَلَّی وَ الْحَصِیرِ فَیَسْجُدُ فَیَضَعُ یَدَهُ عَلَی الْمُصَلَّی وَ أَطْرَافَ أَصَابِعِهِ عَلَی الْأَرْضِ أَوْ بَعْضَ کَفِّهِ خَارِجاً عَنِ الْمُصَلَّی عَلَی الْأَرْضِ قَالَ لَا بَأْسَ (4) قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ یَقْعُدُ فِی الْمَسْجِدِ وَ رِجْلُهُ خَارِجَةٌ مِنْهُ أَوْ أَسْفَلَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ أَ یَصْلُحُ لَهُ قَالَ لَا بَأْسَ (5)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَوَارِیِّ یُبَلُّ قَصَبُهَا بِمَاءٍ قَذِرٍ أَ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ عَلَیْهَا إِذَا یَبِسَتْ قَالَ لَا بَأْسَ (6).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت:

از ایشان درباره خانه و اتاقی سؤال کردم که آفتاب­گیر نیست و ادرار به آن اصابت می­کند یا در آن غسل جنابت می کنند؛ آیا پس از خشک شدن می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: بله. - . همان : 118 چاپ نجف -

گفت: و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که به مکانی رسیده که مقداری مشروب در آنجا پاشیده شده و در زمین فرو رفته، امّا رطوبت آن باقی است، آیا می توان در آنجا نماز خواند؟ فرمود: اگر می­تواند در جای دیگری نماز بخواند مکانش را تغییر دهد، و اگر نتوانست، نماز بخواند و اشکالی ندارد. - . همان : 119 چاپ نجف، 91 چاپ سنگی -

گفت: و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که روی حصیر یا محلّ نماز مقاربت می کند، آیا می تواند در آن مکان نماز بخواند؟ فرمود: اگر چیزی روی آن نریخته اشکال ندارد، امّا اگر چیزی ریخته، آن را بشوی بعد نماز بخوان. - . همان -

گفت: و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که روی سجّاده یا حصیر نماز می خواند، پس سجده می کند و دستش را روی سجاده می گذارد امّا سر انگشتانش یا مقداری از کف دستش خارج از سجاده و روی زمین قرار می گیرد؛ فرمود: اشکال ندارد. - . همان : 122 چاپ نجف -

گفت: و از ایشان درباره مردی سؤال کردم نماز می خواند و در سجاده می نشیند و پایش بیرون یا پایین سجاده قرار می گیرد، آیا صحیح است؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . همان : 124 چاپ نجف -

گفت: و از ایشان درباره بوریا سؤال کردم که نی های آن با آب نجس مرطوب شده است، آیا اگر خشک شود نماز روی آن صحیح است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان : 127 چاپ نجف -

**[ترجمه]

توضیح

الجواب الأول و الآخر یدلان علی عدم اشتراط طهارة موضع الصلاة مطلقا و حمل فی المشهور علی ما سوی موضع الجبهة و یمکن حمل الأخیر علی ما إذا جفت بالشمس أو علی إذا أرید بالقذر غیر النجس و الثانی إما علی عدم اشتراط المذکور أو علی عدم نجاسة الخمر و الحمل کما مر مع حمل

ص: 286


1- 1. قرب الإسناد ص 118 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 119 ط نجف ص 91 ط حجر.
3- 3. قرب الإسناد ص 119 ط نجف ص 91 ط حجر.
4- 4. قرب الإسناد ص 122 ط نجف.
5- 5. قرب الإسناد ص 124 ط نجف.
6- 6. قرب الإسناد ص 127 ط نجف.

الندی علی غیر المسری أو علی ما إذا طرح علیه ثوبا أو غیره و یکون النهی مع إمکان الغیر لکونه مقاربا للخمر ککراهة الصلاة فی بیت فیه خمر و الثالث یدل علی اشتراط الطهارة و الحمل علی ما مر فی الخبر السابق أو علی موضع الجبهة علی المشهور و الرابع یومی إلی استحباب طرح مصلی مخصوص للصلاة و یدل علی أن کون أکثر الجسد علیه یکفی لتحقق الاستحباب و کذا الخامس إن أرید بالمسجد المصلی کما هو الظاهر و حمله علی المسجد المعهود بعید.

ص: 287

**[ترجمه]جواب اوّل و جواب آخر امام دلالت بر این دارد که طهارت مطلقاً در مکان نمازگزار شرط نیست، و این حکم از نظر مشهور در غیر محل پیشانی می باشد. می توان پاسخ آخر را بر صورتی حمل کرد که با آفتاب خشک شده یا اینکه مقصود از «قذر» غیر نجس باشد. و حمل دوم یا بنا بر عدم شرط مذکور است یا بنا بر عدم نجاست خمر.

و این حمل - همان طور که گذشت - همراه با حملِ رطوبت بر غیر مُسری است، یا همراه با حمل بر زمانی که پارچه یا چیز دیگری روی آن انداخته باشد، و نهی از نماز خواندن روی آن در صورت وجود مکان دیگر به خاطر نزدیکیِ آن با خمر است، مانند کراهت نماز در خانه ای که خمر در آن است. سومی بر این دلالت دارد که طهارت شرط است، و حمل آن یا مانند روایت قبل می باشد، و یا بنا به قول مشهور بر محل پیشانی حمل می شود. چهارم به استحباب پهن کردنِ سجاده مخصوصی برای نماز اشاره می کند، و دلالت دارد که قرارداشتنِ بیشترِ بدن روی آن، برای تحقّق استحباب کافی است؛ همچنین در روایت پنجم اگر مقصود از «مسجد» سجاده باشد، چنانچه ظاهر هم همین است. و حمل آن بر مسجدِ معروف بعید می باشد .

**[ترجمه]

باب 3 الصلاة علی الحریر أو علی التماثیل أو فی بیت فیه تماثیل أو کلب أو خمر أو بول

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فِرَاشِ حَرِیرٍ وَ مُصَلَّی حَرِیرٍ وَ مِثْلِهِ مِنَ الدِّیبَاجِ هَلْ یَصْلُحُ لِلرَّجُلِ النَّوْمُ عَلَیْهِ وَ التُّکَأَةُ عَلَیْهِ وَ الصَّلَاةُ عَلَیْهِ قَالَ یَفْرُشُهُ وَ یَقُومُ عَلَیْهِ وَ لَا یَسْجُدُ عَلَیْهِ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی بَیْتٍ عَلَی بَابِهِ سِتْرٌ خَارِجَهُ فِیهِ التَّمَاثِیلُ وَ دُونَهُ مِمَّا یَلِی الْبَیْتَ سِتْرٌ آخَرُ لَیْسَ فِیهِ تَمَاثِیلُ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُرْخِیَ السِّتْرَ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ التَّمَاثِیلُ حَتَّی یَحُولَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السِّتْرِ الَّذِی فِیهِ تَمَاثِیلُ أَوْ یُجِیفُ الْبَابَ دُونَهُ وَ یُصَلِّی

قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ (2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَیْتِ قَدْ صُوِّرَ فِیهِ طَیْرٌ أَوْ سَمَکَةٌ أَوْ شِبْهُهُ یَعْبَثُ بِهِ أَهْلُ الْبَیْتِ هَلْ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَالَ لَا حَتَّی یَقْطَعَ رَأْسَهُ أَوْ یُفْسِدَهُ وَ إِنْ کَانَ قَدْ صَلَّی فَلَیْسَ عَلَیْهِ إِعَادَةٌ(3) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّارِ وَ الْحُجْرَةِ فِیهَا التَّمَاثِیلُ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ لَا یُصَلَّی فِیهَا وَ شَیْ ءٌ مِنْهَا مُسْتَقْبَلُکَ إِلَّا أَنْ لَا تَجِدَ بُدّاً فَتَقْطَعَ رُءُوسَهَا وَ إِلَّا فَلَا تُصَلِّ فِیهَا(4).

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی بَیْتٍ عَلَی بَابِهِ سِتْرٌ إِلَی آخِرِ الْأَسْئِلَةِ

ص: 288


1- 1. قرب الإسناد ص 86 ط حجر ص 122 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد: 86 ط حجر ص 113 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد: 86 ط حجر ص 113 ط نجف.
4- 4. قرب الإسناد: 86 ط حجر ص 113 ط نجف.

وَ الْأَجْوِبَةِ(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره زیرانداز و سجاده ابریشم و مثل آنها از جنس دیباج سؤال کردم که آیا مرد می تواند روی آنها بخوابد و به آن تکیه دهد و بر آن نماز بخواند؟ فرمود: آن را پهن کند و روی آن بایستد، امّا روی آن سجده نکند. - . همان : 86 چاپ سنگی، 122 چاپ نجف -

و از ایشان سؤال کردم: آیا شایسته است مرد در خانه ای نماز بخواند که پرده ای از بیرون دارد که نقش و تصویر روی آن است، و پرده ای از داخل دارد که تصویری روی آن نیست، آیا شایسته است پرده ای را که تصویر ندارد بیندازد تا بین او و پرده دارای تصویر حائل شود یا اینکه درب را ببندد تا پرده بیرونی را نبیند و آنگاه نماز بخواند؟ فرمود: بله، اشکالی ندارد. - . همان : 86 چاپ سنگی، 113 چاپ نجف -

و از ایشان درباره خانه ای سؤال کردم که در آن تصویر پرنده یا ماهی و مانند آن را کشیده اند و اهل خانه با آن مشغولند و بازی می کنند، آیا نماز در آن خانه صحیح است؟ فرمود: نه، تا زمانی که سرِ آن تصویر را جدا کند یا آن را از بین ببرد، و اگر نماز خوانده نیاز به اعاده ندارد. - . همان -

و از ایشان در مورد خانه و اتاقی سؤال کردم که نقش و تصویر در آن است، آیا می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: نباید هنگام نماز خواندن چیزی از آن تصاویر روبرویت باشد مگر اینکه راه دیگری نداشته باشی، پس سر آن را جدا می کنی، وگرنه در آن نماز نخوان. - . همان -

المحاسن: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان سؤال کردم که آیا صحیح است مرد در خانه ای نماز بخواند که بر درب آن پرده ای است... تا آخر سؤال و جواب­ها... - . المحاسن : 617 -

**[ترجمه]

بیان

یدل الجواب الأول علی جواز افتراش الحریر فی حال الصلاة و غیرها کما هو المشهور و قد مر القول فیه و أما الأجوبة الباقیة فیظهر منها و مما سیأتی إذا کان فی البیت الذی یصلی فیه صورة حیوان علی ما اخترنا أو مطلقا مما له مشابه فی الخارج علی ما قیل یکره الصلاة فیه و تخف الکراهة بکون الصورة علی غیر جهة القبلة أو تحت القدمین أو بکونها مستورة بثوب أو غیره أو بنقص فیها لا سیما ذهاب عینیها أو إحداهما و لو ذهب رأسها فهو أفضل و یحتمل ذهاب الکراهة بأحد هذه الأمور و إن کان الأحوط الاحتراز منها مطلقا و النمط محرکة ضرب من البسط.

**[ترجمه]پاسخ اول دلالت بر جواز استفاده از حریر به عنوان زیرانداز هنگام نماز و غیر آن دلالت دارد، چنانچه مشهور هم همین است و در مورد آن بحث کردیم. امّا از باقی پاسخ­ها و روایاتی که خواهد آمد این گونه برمی آید که اگر در خانه ای که نماز می­خواند تصویر حیوان - به همان صورت که ما اختیار کردیم و یا به طور مطلق - است و - بنا بر قولی - مشابه آن حیوان در خارج وجود دارد، نماز خواندن در آن خانه مکروه است، و اگر تصویر در جهت قبله یا زیر پا نباشد و یا با پارچه یا چیز دیگری پوشانده شده و یا نقصی در آن باشد، به خصوص نداشتنِ دو چشم یا یک چشم، کراهت کمتر خواهد بود، و اگر تصویر حیوان اصلاً سر نداشته باشد بهتر است. و احتمال می رود که با یکی از این امور به طور کلّی کراهت برطرف گردد، اگرچه احوط دوری کردن از آن به طور مطلق است. نَمَط نوعی فرش است.

**[ترجمه]

«2»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: رُبَّمَا قُمْتُ أُصَلِّی وَ بَیْنَ یَدَیَّ وِسَادَةٌ فِیهَا تَمَاثِیلُ طَائِرٍ فَجَعَلْتُ عَلَیْهِ ثَوْباً وَ قَالَ قَدْ أُهْدِیَتْ إِلَیَّ طِنْفِسَةٌ مِنَ الشَّامِ فِیهَا تَمَاثِیلُ طَائِرٍ فَأَمَرْتُ بِهِ فَغُیِّرَ رَأْسُهُ فَجُعِلَ کَهَیْئَةِ الشَّجَرِ وَ قَالَ إِنَّ الشَّیْطَانَ أَشَدُّ مَا یَهُمُّ بِالْإِنْسَانِ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ (2).

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ تَکُونَ التَّمَاثِیلُ فِی الْبُیُوتِ إِذَا غُیِّرَتِ الصُّورَةُ(3).

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ تَمَاثِیلِ الشَّجَرِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ قَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یَکُنْ فِیهِ شَیْ ءٌ مِنَ الْحَیَوَانِ (4).

وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا یُبْسَطُ عِنْدَنَا الْوَسَائِدُ فِیهَا التَّمَاثِیلُ وَ نَفْرُشُهَا قَالَ لَا بَأْسَ لِمَا یُبْسَطُ مِنْهَا وَ یُفْتَرَشُ وَ یُوطَأُ إِنَّمَا یُکْرَهُ مِنْهَا مَا نُصِبَ عَلَی الْحَائِطِ وَ السَّرِیرِ(5).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: گاهی برای نماز برمی خیزم و در مقابلم بالشی است با تصاویر پرنده، پس پارچه ای روی آن می اندازم. و فرمود: از شام فَرشی برایم هدیه آورده اند که در آن تصاویر پرنده ای است، پس سفارش کردم سرش را تغییر دادند و شبیه درخت شد. و فرمود: وقتی انسان تنها است، شیطان بیشترین اهتمام را به او دارد. - . مکارم الاخلاق : 152 -

و از محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر صورت تصاویر را تغییر دهند، نگهداری آنها در خانه اشکال ندارد. - . همان : 153 -

و از محمد بن مسلم نقل شده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره تصویر درخت و خورشید و ماه سؤال کردم؛ فرمود: تا وقتی تصویر حیوان در آن نباشد اشکال ندارد. - . همان -

و از ابوبصیر نقل شده که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: نزد ما بالش­هایی می اندازند که دارای تصویر است. ما آن را پهن کنیم؟ فرمود: تصاویری که روی زیرانداز و فرش و زیرپایی است اشکال ندارد، تصویرِ مکروه آن است که به دیوار یا تخت نصب می شود. - . همان -

**[ترجمه]

«3»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ

ص: 289


1- 1. المحاسن ص 617.
2- 2. مکارم الأخلاق ص 152.
3- 3. مکارم الأخلاق ص 153.
4- 4. مکارم الأخلاق ص 153.
5- 5. مکارم الأخلاق ص 153.

أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی بَیْتٍ فِیهِ أَنْمَاطٌ فِیهَا تَمَاثِیلُ قَدْ غَطَّاهَا قَالَ لَا بَأْسَ (1)

وَ عَنِ الْبَیْتِ فِیهِ الدَّرَاهِمُ السُّودُ فِی کِیسٍ أَوْ تَحْتَ فِرَاشٍ أَوْ مَوْضُوعَةٌ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ فِیهِ تَمَاثِیلُ هَلْ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهِ قَالَ لَا بَأْسَ (2) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ کَانَ فِی بَیْتِهِ تَمَاثِیلُ أَوْ فِی سِتْرٍ وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهَا وَ هُوَ یُصَلِّی فِی ذَلِکَ الْبَیْتِ ثُمَّ عَلِمَ مَا عَلَیْهِ قَالَ لَیْسَ عَلَیْهِ فِیمَا لَا یَعْلَمُ شَیْ ءٌ فَإِذَا عَلِمَ فَلْیَنْزِعِ السِّتْرَ وَ لْیَکْسِرْ رُءُوسَ التَّمَاثِیلِ (3) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْجِدِ یَکُونُ فِیهِ الْمُصَلَّی تَحْتَهُ الْفُلُوسُ أَوِ الدَّرَاهِمُ الْبِیضُ أَوِ السُّودُ هَلْ یَصْلُحُ الْقِیَامُ عَلَیْهَا وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ (4) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ مَسْجِدٍ یَکُونُ فِیهِ تَصَاوِیرُ وَ تَمَاثِیلُ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ یُکْسَرُ رُءُوسُ التَّمَاثِیلِ وَ یُلَطَّخُ رُءُوسُ التَّصَاوِیرِ وَ یُصَلَّی فِیهِ وَ لَا بَأْسَ (5).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان سؤال کردم که آیا صحیح است مرد در خانه ای نماز بخواند که فرش­هایی با تصویر دارد، و تصویرها را می پوشاند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 86 چاپ سنگی، 113 چاپ نجف -

و از خانه ای سؤال کردم که در آن درهم های سیاه را که نقش دارد، داخل کیسه یا زیر فرش یا در گوشه ای از خانه گذاشته اند، آیا نماز در آن خانه صحیح است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در خانه اش یا روی پرده ای تصاویری است و خودش هم نمی داند و در آن خانه نماز می خواند و پس از نماز می فهمد. فرمود: در چیزی که نسبت به آن آگاهی نداشته ایرادی بر او نیست، پس وقتی دانست باید پرده را بکند و سرهای تصاویر را بشکند. - . همان -

و از ایشان درباره مسجدی سؤال کردم که در آن سجاده­ای است که زیر آن پول یا درهم سفید یا سیاه گذاشته اند؛ آیا ایستادن روی آن برای نماز صحیح است؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . همان -

و از ایشان درباره مسجدی سؤال کردم که در آن تصاویر و نقوش است، آیا می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: سرهای مجسمه ها را می شکنند و سرهای تصاویر را هم با رنگ مخدوش می کنند و در آن نماز می خوانند، و در این صورت نماز خواندن اشکالی ندارد. - . همان : 97 چاپ سنگی، 123 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس النمط محرکة ظهارة فراش ما أو ضرب من البسط و ثوب صوف یطرح علی الهودج و الجمع أنماط و نماط.

**[ترجمه]در قاموس آمده است که «نَمَط» (نَمَد) نوعی روفرشی یا نوعی فرش و پارچه ای پشمی است که روی هودج می اندازند. جمع آن انماط و نماط می باشد.

**[ترجمه]

«4»

الْخِصَالُ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی فَقَالَ إِنَّا مَعْشَرَ الْمَلَائِکَةِ لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ وَ لَا تِمْثَالُ جَسَدٍ وَ لَا إِنَاءٌ یُبَالُ فِیهِ (6).

المحاسن، عن علی بن محمد عن أیوب: مثله (7)

**[ترجمه]الخصال: محمد بن مروان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ما فرشتگان به خانه ای که در آن سگ، تمثال جسد (مجسمه بدن) یا ظرفی باشد که در آن ادرار می کنند، وارد نمی شویم. - . الخصال 1 : 68 -

المحاسن: از علی بن محمد از أیوب مثل آن را نقل کرده است. - . المحاسن : 615 -

**[ترجمه]

بیان

لعل هذا الخبر و الأخبار التی مثلها المراد بالملائکة فیها

ص: 290


1- 1. قرب الإسناد ص 86 ط حجر ص 113 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 86 ط حجر ص 113 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 86 ط حجر ص 113 ط نجف.
4- 4. قرب الإسناد ص 86 ط حجر ص 113 ط نجف.
5- 5. قرب الإسناد: 97 ط حجر ص 123 ط نجف.
6- 6. الخصال ج 1 ص 68.
7- 7. المحاسن ص 615.

غیر الکاتبین للأعمال و إن أمکن أن لا یتوقف کتابتهم علی دخولهم لکن قول أمیر المؤمنین علیه السلام للملکین أمیطا عنی (1)

یدل علی دخولهم.

**[ترجمه]شاید در این روایت و روایات مشابه آن، مقصود از فرشتگان، غیر از فرشتگانی است که اعمال را ثبت می کنند، اگرچه ممکن است که ثبت و کتابت آنها منوط به ورود در خانه نباشد، امّا کلام امیرمؤمنان علیه السلام به دو فرشته که فرمود: «از من فاصله بگیرید» - . یعنی همان که شیخ در التهذیب 1 : 100 آورده است. - دلالت دارد که فرشتگانِ ثبت اعمال در آن مکان وارد می شوند.

**[ترجمه]

«5»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یَسْجُدُ الرَّجُلُ عَلَی صُورَةٍ وَ لَا عَلَی بِسَاطٍ فِیهِ صُورَةٌ وَ یَجُوزُ أَنْ تَکُونَ الصُّورَةُ تَحْتَ قَدَمِهِ أَوْ یَطْرَحَ عَلَیْهِ مَا یُوَارِیهَا(2).

**[ترجمه]الخصال: محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: مرد نباید روی تصویر یا روی فرشی که در آن تصویر است سجده کند، امّا اگر تصویر زیر پایش باشد و یا اینکه با چیز دیگری آن را بپوشاند، جایز است. - . الخصال 2 : 165 -

**[ترجمه]

«6»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ قَالَ إِنَّا لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ وَ لَا صُورَةُ إِنْسَانٍ وَ لَا بَیْتاً فِیهِ تِمْثَالٌ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَخْلَدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّا لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ صُورَةُ إِنْسَانٍ وَ لَا بَیْتاً یُبَالُ فِیهِ وَ لَا بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ (4).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرد که فرمود: جبرئیل گفت: ما فرشتگان به خانه ای که در آن سگ، تصویر انسان یا تمثال (مجسمه) باشد وارد نمی شویم. - . المحاسن : 614 -

المحاسن: عمر بن خَلّاد از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: جبرئیل علیه السلام گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ما به خانه ای که در آن تصویر انسان باشد، و خانه ای که در آن ادرار می کنند و خانه ای که در آن سگ باشد، وارد نمی شویم. - . همان : 615 -

**[ترجمه]

بیان

ذکر أکثر الفقهاء کراهة الصلاة فی بیوت الغائط و عللوا بکونها مظنة النجاسة و بهذا الخبر و فی خبر محمد بن مروان (5)

و لا إناء یبال فیه و لو

ص: 291


1- 1. یعنی الذی رواه الشیخ فی التهذیب ج 1 ص 100 عن محمّد بن علیّ بن محبوب عن الیقطینی، عن الحسن بن علیّ، عن إبراهیم بن عبد الحمید قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول: ان أمیر المؤمنین( ع) کان إذا أراد قضاء الحاجة، وقف علی باب المذهب ثمّ التفت یمینا و شمالا الی ملکیه فیقول: أمیطا عنی! فلکما اللّه علی أن لا أحدث حدثا حتی أخرج الیکما.
2- 2. الخصال ج 2 ص 165.
3- 3. المحاسن ص 614.
4- 4. المحاسن ص 615.
5- 5. الکافی ج 6 ص 526، و هکذا فی المحاسن 615، الخصال ج 1 ص 68 کما مر.

ذکروا کما فی الخبر کان أصوب و إن کان بیت الغائط غالبا یبال فیه و الأحوط عدم کون الإناء الذی یبال فیه فی البیت أیضا.

و قال المفید فی المقنعة لا تجوز الصلاة فی بیوت الغائط و لعل مراده الکراهة وَ رُبَّمَا یُسْتَدَلُّ لَهُ بِرِوَایَةِ الْفُضَیْلِ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَقُومُ فِی الصَّلَاةِ فَأَرَی قُدَّامِی فِی الْقِبْلَةِ الْعَذِرَةَ فَقَالَ تَنَحَّ عَنْهَا مَا اسْتَطَعْتَ وَ لَا تُصَلِّ عَلَی الْجَوَادِّ. وَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ(2) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: الْأَرْضُ کُلُّهَا مَسْجِدٌ إِلَّا بِئْرَ غَائِطٍ أَوْ مَقْبَرَةً. فالأولی الجمع بینهما کما فعله الشهید ره فی النفلیة حیث قال و بیت الغائط و بیت یبال فیه و لو قال و إلی عذرة کان أجمع.

**[ترجمه]اکثر فقها کراهت نماز در «بیت الغائط» (توالت) را ذکر کرده و استدلالشان این بوده است که شخص در آنجا در معرض نجاست است، و دیگر دلایلشان همین روایت و روایت محمد بن مروان - . الکافی 6 : 526، المحاسن : 615، الخصال 1 : 68 -

که در آن «و نه ظرفی که در آن ادرار می کنند» آمده بود، می باشد؛

و اگر مثل خود روایت ذکر می کردند بهتر و صحیح تر بود، اگرچه غالباً در «بیت الغائط» ادرار هم می کنند. و احوط آن است که اگر ظرف ادرار در خانه هم نباشد همین حالت را دارد.

شیخ مفید در مقنعه می فرماید: نماز در توالت­ها جایز نیست، که احتمالاً مقصودش کراهت بوده است.

و چه بسا با روایت فُضَیل - . التهذیب 1 : 200 و 243، المحاسن : 365 - بر آن استدلال شود که از امام صادق علیه السلام روایت کرد و گفت: گفتم: در راهی برای نماز می ایستم پس در مقابلم رو به قبله، مدفوع می بینم! فرمود: هرچه می توانی از آن دور شو، و در جاده ها نماز نخوان .

و از عُبید بن زراره - . التهذیب 1 : 327 -

روایت شده که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: همه جای زمین مسجد است مگر چاه توالت و محلّ قَبر.

بنابراین اولی جمع بین هر دو (مدفوع و ادرار) است، چنانچه مرحوم شهید هم در کتاب نفلیه جمع کرده و می گوید: «و محل مدفوع و محل ادرار» که اگر گفته بود « الی عذَره» جامعیت بیشتری داشت.

**[ترجمه]

«7»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام عَنِ الْبَیْتِ یَکُونُ عَلَی بَابِهِ سِتْرٌ فِیهِ تَمَاثِیلُ أَ یُصَلَّی فِی ذَلِکَ الْبَیْتِ قَالَ لَا(3)

وَ سَأَلْتُ عَنِ الْبُیُوتِ یَکُونُ فِیهَا التَّمَاثِیلُ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ لَا(4).

**[ترجمه]المحاسن: علی بن جعفر گفت: از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام درباره خانه ای سؤال کردم که به درب آن پرده ای دارای تصویر است، آیا در آن خانه می توان نماز خواند؟ فرمود: نه! - . المحاسن : 617 -

و درمورد خانه ای سؤال کردم که در آن تصویر است، آیا می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: نه! - . همان -

**[ترجمه]

بیان

هذه الأخبار تدل علی کراهة الصلاة فی بیت فیه تماثیل مطلقا و یمکن تقییدها بالأخبار الأخر أو القول بالکراهة الخفیفة فی غیر الصور المخصوصة و یمکن أن یقال فی النقص أن البقیة لیست صورة الإنسان و لا الحیوان المخصوص و فیه نظر.

**[ترجمه]این روایات بر کراهت نماز خواندن در خانه ای که تصویر - به طور مطلق - در آن است دلالت دارد، و می توان آن را با دیگر روایات مقیّد ساخت، یا اینکه گفت: در غیر تصاویر خاصّی کراهت اندک است. و ممکن است گفته شود: با ایجاد نقص در تصویر، دیگر بقیه آن، تصویر انسان یا حیوان مخصوص نخواهد بود، که قابل اشکال است.

**[ترجمه]

«8»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أُصَلِّی وَ التَّمَاثِیلُ قُدَّامِی وَ أَنَا أَنْظُرُ إِلَیْهَا قَالَ لَا اطْرَحْ عَلَیْهَا ثَوْباً وَ لَا بَأْسَ بِهَا إِذَا کَانَتْ عَلَی یَمِینِکَ أَوْ شِمَالِکَ أَوْ خَلْفَکَ أَوْ تَحْتَ رِجْلِکَ أَوْ فَوْقَ رَأْسِکَ وَ إِنْ کَانَتْ فِی الْقِبْلَةِ فَأَلْقِ عَلَیْهَا ثَوْباً وَ صَلِ (5).

ص: 292


1- 1. التهذیب ج 1 ص 200 و 243، و تراه فی المحاسن ص 365.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 327.
3- 3. المحاسن 617.
4- 4. المحاسن 617.
5- 5. المحاسن 617.

**[ترجمه]المحاسن: محمد بن مسلم گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا نماز بخوانم در حالی که تصاویری روبرویم است و من به آنها نگاه می کنم؟ فرمود: نه، پارچه ای روی آن بینداز، و اگر تصویر سمت راست یا چپ یا پُشت سر یا زیر پا و یا بالای سرت باشد اشکالی ندارد، و اگر رو به قبله بود پارچه ای روی آن بینداز و نماز بخوان. - . همان -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالتَّمَاثِیلِ أَنْ یَکُونَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ أَوْ عَنْ خَلْفِکَ أَوْ تَحْتَ رِجْلَیْکَ فَإِنْ کَانَتْ فِی الْقِبْلَةِ فَأَلْقِ عَلَیْهَا ثَوْباً إِذَا صَلَّیْتَ (1).

**[ترجمه]المحاسن: علاء از محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: اگر تصویر سمت راست، چپ، پشت سر یا زیر پایت باشد اشکال ندارد، پس اگر رو به قبله بود پارچه ای روی آن می اندازی و نماز می خوانی. - . همان : 620 -

**[ترجمه]

«10»

فِقْهُ الرِّضَا،: لَا یُصَلَّی فِی بَیْتٍ فِیهِ خَمْرٌ مَحْصُورٌ فِی آنِیَةٍ(2).

**[ترجمه]فقه الرضا: در خانه ای که در آن مشروب در ظرفی نگهداری می شود نباید نماز خواند. - . فقه الرضا : 38 -

**[ترجمه]

«11»

الْمُقْنِعُ،: قَالَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُصَلَّی فِی بَیْتٍ فِیهِ خَمْرٌ مَحْصُورٌ فِی آنِیَةٍ قَالَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ یَجُوزُ(3).

**[ترجمه]المُقنِع: فرمود: نماز خواندن در خانه ای که در آن مشروب در ظرفی وجود دارد جایز نیست. گوید: و به روایتی جایز است. - . المقنع : 25 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

بیان

نسب إلی الصدوق ره تحریم الصلاة فی بیت فیه خمر لظاهر الفقیه مع أنه حکم بطهارة الخمر و استبعد المتأخرون ذلک منه و لا استبعاد فیه بعد ورود النص لکن الخبر الوارد فیه موثقة عمار قال و لا تصل فی بیت فیه خمر أو مسکر(4) و الحکم بالتحریم بمثل خبره مشکل لا سیما مع ورود روایة الجواز کما أشار إلیه.

**[ترجمه]به صدوق رحمه الله نسبت داده اند که نماز در خانه محتوی مشروب را به استناد روایتِ الفقیه، حرام کرده، در حالی که فتوای ایشان طهارتِ خَمر است. متأخّران چنین مطلبی را از ایشان بعید شمرده اند، در حالی که پس از ورود نص، هیچ بُعدی ندارد، البته روایت وارد شده در آن، موثقه عمّار است که گوید: امام علیه السلام فرمود: در خانه ای که خَمر یا هرگونه مُسکری وجود دارد نماز نخوان - . التهذیب 1 : 243 - ، که حکم کردن به حرمت به امثال روایات وی مشکل است، به خصوص در کنار ورود روایتِ جواز، چنانچه ایشان هم اشاره کرده است.

**[ترجمه]

«12»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ رَفَعَهُ قَالَ: لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ وَ التَّصَاوِیرُ تَنْظُرُ إِلَیْهِ إِذَا کَانَتْ بِعَیْنٍ وَاحِدَةٍ(5).

**[ترجمه]المحاسن: ابن ابی عُمَیر به صورت مرفوعه روایت کرد: نماز خواندن در حالی که تصاویری وجود دارد و تو با یک چشم به آنها نگاه می کنی اشکال ندارد. - . المحاسن : 620 -

**[ترجمه]

أقول

أوردنا بعض الأخبار فی باب السترة و فی باب تزویق البیوت و تصویرها من کتاب الآداب و السنن (6).

ص: 293


1- 1. المحاسن ص 620.
2- 2. فقه الرضا ص 38.
3- 3. المقنع ص 25 ط الإسلامیة.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 243.
5- 5. المحاسن ص 620.
6- 6. راجع ج 76 ص 159- 161 من طبعتنا هذه.

**[ترجمه]بعضی روایات را در باب «ستره» (پرده، پوشش) و نیز در باب نقش و نگار بستن و تصویر گذاشتن درخانه، در کتاب «آداب و سنت­ها» آوردیم. - . ر.ک: 76 : 159- 161 از همین چاپ -

**[ترجمه]

باب 4 ما یکون بین یدی المصلی أو یمر بین یدیه و استحباب السترة

روایات

«1»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیِّ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَرَدَ عَلَیَّ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ عَنِ الْقَائِمِ علیه السلام أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ عَنِ الْمُصَلِّی وَ النَّارُ وَ الصُّورَةُ وَ السِّرَاجُ بَیْنَ یَدَیْهِ هَلْ تَجُوزُ صَلَاتُهُ فَإِنَّ النَّاسَ اخْتَلَفُوا فِی ذَلِکَ قَبْلَکَ فَإِنَّهُ جَائِزٌ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ النِّیرَانِ (1).

إِکْمَالُ الدِّینِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الشَّیْبَانِیِّ وَ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الدَّقَّاقِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْمُؤَدِّبِ وَ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیِّ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَرَدَ عَلَیَّ مِنَ الشَّیْخِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِیِّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی جَوَابِ مَسَائِلِی إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ إِلَی قَوْلِهِ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَةِ الْأَصْنَامِ وَ النِّیرَانِ (2).

**[ترجمه]الاحتجاج: محمد بن جعفر اسدی گفت: از جمله روایاتی که از محمد بن عثمان عَمری از طرف حضرت قائم علیه السلام به من رسید این بود: امّا سؤال تو در مورد جواز نماز برای نمازگزاری که آتش، تصویر و چراغ مقابل اوست، پس مردم پیش از تو در مورد آن اختلاف داشتند، و این امر برای کسی که از فرزندان بت پرستان و آتش پرستان نباشد جایز است. - . الاحتجاج : 268 -

اکمال الدین: محمد بن جعفر اسدی گفت: از جمله روایاتی که از شیخ ابوجعفر محمد بن عثمان عَمری (قدّس الله روحه) در پاسخ مسائل من از حضرت صاحب الزمان علیه السلام رسید این بود: امّا سؤال تو در مورد... - و مانند روایت قبل را ذکر کرده تا آنجا که فرمود: - از فرزندان بت پرستان و آتش پرستان نباشد جایز است. - . اکمال الدین 2 : 199 -

**[ترجمه]

توضیح

قد مر الکلام فی الصلاة إلی الصورة و المشهور فیها و فی السراج و النار الکراهة و ذهب أبو الصلاح إلی الحرمة فیهما کما نسب إلیه و التفصیل الوارد فی هذا الخبر لم أر قائلا به و یمکن حمله علی أنهما بالنسبة إلی أولاد عبدة النیران و الأوثان أشد کراهة لأن احتمال شغل القلب و مظنة کونها معبودة لهم فیهم أکثر و لا یبعد حمل المطلق علی المقید لکون الخبر فی قوة الصحیح و الأظهر الکراهة لما سیأتی و غیره من أخبار الجواز.

ثم إن بعض الأصحاب قیدوا الکراهیة فی النار بالمضرمة و الروایات غیر مقیدة بها و الاجتناب مطلقا أحوط و أولی.

ص: 294


1- 1. الاحتجاج ص 268.
2- 2. اکمال الدین ج 2 ص 199.

**[ترجمه]پیشتر درباره نماز رو به تصویر بحث شد، و مشهور در مورد تصویر، چراغ و آتش، کراهت است. ابوالصلاح - آن گونه که به وی نسبت داده اند - در مورد چراغ و آتش قائل به حرمت است، و من کسی را ندیدم که قائل به تفصیلِ موجود در این روایت باشد، و می توان آن دو را این گونه حمل کرد که نسبت به فرزندانِ آتش پرستان و بت پرستان کراهت بیشتری دارد، زیرا احتمال اشتغال دل و مظنّه اینکه معبودشان گردد در مورد آنها بیشتر است، و بعید نیست که مطلق را هم حمل بر مقیّد کنیم، زیرا روایت در نهایت صحّت است، و اظهر کراهت می باشد، به دلایلی که خواهد آمد، و نیز به دلیل روایات جواز.

و امّا بعضی از اصحاب کراهت در مورد آتش را به آتشِ برافروخته و شعله ور مقیّد ساخته اند در حالی که در روایات چنین قیدی وجود ندارد، و اجتناب مطلقاً أحوط و أولی است.

**[ترجمه]

«2»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ أَمَامَهُ شَیْ ءٌ عَلَیْهِ ثِیَابُهُ قَالَ لَا بَأْسَ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ أَمَامَهُ ثُومٌ أَوْ بَصَلٌ نَابِتٌ قَالَ لَا بَأْسَ (2) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ السِّرَاجُ مَوْضُوعٌ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی الْقِبْلَةِ قَالَ لَا یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَسْتَقْبِلَ النَّارَ(3)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ

هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ أَمَامَهُ حِمَارٌ وَاقِفٌ قَالَ یَضَعُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ عُوداً أَوْ قَصَبَةً أَوْ شَیْئاً یُقِیمُهُ بَیْنَهُمَا وَ یُصَلِّی لَا بَأْسَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ وَ صَلَّی أَ یُعِیدُ صَلَاتَهُ أَوْ مَا عَلَیْهِ قَالَ لَا یُعِیدُ صَلَاتَهُ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ(4)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ أَمَامَهُ النَّخْلَةُ وَ فِیهَا حَمْلُهَا قَالَ لَا بَأْسَ (5)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی الْکَرْمِ وَ فِیهِ حَمْلُهُ قَالَ لَا بَأْسَ (6) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی صَلَاتِهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَکُونَ امْرَأَةٌ مُقْبِلَةً بِوَجْهِهَا عَلَیْهِ فِی الْقِبْلَةِ قَاعِدَةً أَوْ قَائِمَةً قَالَ یَدْرَؤُهَا عَنْهُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ لَمْ یَقْطَعْ ذَلِکَ صَلَاتَهُ (7)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ وَ أَمَامَهُ شَیْ ءٌ مِنَ الطَّیْرِ قَالَ لَا بَأْسَ (8).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان سؤال کردم که آیا صحیح است مَرد نماز بخواند در حالی که روبرویش چیزی است که لباسش روی آن است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 114 چاپ نجف -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است مَرد نماز بخواند در حالی که سیر یا پیاز مقابلش روییده است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است مَرد نماز بخواند در حالی که مقابلش چراغی رو به قبله است؟ فرمود: صحیح نیست وقتی نماز می خواند آتش مقابلش باشد. - . همان -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است که انسان نماز بخواند در حالی که الاغی مقابلش ایستاده است؟ فرمود: بین خود و آن الاغ چوب یا نی یا چیزی قرار می دهد و نماز می خواند، و دیگر اشکال ندارد. گفتم اگر این کار را نکرد و نماز خواند، آیا باید نمازش را اعاده کند؟ یا چیزی بر عهده او هست؟ فرمود: چیزی بر عهده او نیست و لازم نیست نمازش را اعاده کند. - . همان -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است انسان نماز بخواند در حالی که روبرویش درخت نخلی که بار داده است، باشد؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است مَرد در تاکستانی نماز بخواند که میوه آن رسیده است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است نماز بخواند در حالی که زنی رو به او در جهت قبله نشسته یا ایستاده است؟ فرمود: او را از مقابل خود کنار می زند، و اگر این کار را نکرد موجب بطلان نمازش نیست. - . همان : 123 چاپ نجف -

و از ایشان سؤال کردم: آیا صحیح است مرد نماز بخواند در حالی که پرنده ای روبرویش است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان : 127 چاپ نجف، 97 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی المنع من کون النار أمامه فی الصلاة و لا یصلح لا یدل علی أزید من الکراهة و علی کراهة کون الحمار أمامه بدون سترة و لم أره فی کلام

ص: 295


1- 1. قرب الإسناد ص 114 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 114 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 114 ط نجف.
4- 4. قرب الإسناد ص 114 ط نجف.
5- 5. قرب الإسناد ص 114 ط نجف.
6- 6. قرب الإسناد ص 114 ط نجف.
7- 7. قرب الإسناد ص 123 ط نجف.
8- 8. قرب الإسناد ص 127 ط نجف ص 97 ط حجر.

الأصحاب بل عد بعضهم الحیوان غیر الإنسان المواجه من السترة إلا أن الصدوق أورد الروایة فی الفقیه (1)

و یدل علی کراهة المرأة المواجهة و ذکر الأصحاب الإنسان المواجه مطلقا و اعترف أکثر المتأخرین بعدم النص فیه و قال أبو الصلاح یکره التوجه إلی الطریق و الحدید و السلاح المتواری و المرأة النائمة بین یدیه أشد کراهیة.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که نماز خواندن رو به آتش ممنوع است و «لایصلح» بر چیزی بیش از کراهت دلالت ندارد. و نیز دلالت دارد که اگر بین نمازگزار و الاغی که مقابلش است مانعی نباشد، نماز کراهت دارد. من این مطلب را در کلام اصحاب ندیدم،

بلکه بعضی از آنها حیوان را از نظر قرار دادن مانع بین آن و نمازگزار، غیر از انسان به شمار آورده اند، امّا صدوق که روایتی را در من لایحضره الفقیه آورده است - . الفقیه 1 : 162 -

که بر کراهت نماز با وجودِ زنی که روبروی نمازگزار است، دلالت دارد، و اصحاب، هر انسانی را که روبروی نمازگزار باشد به طور مطلق ذکر کرده اند. اکثر متأخران اعتراف دارند که در این مورد نصّی نیست، و ابوالصلاح گوید: نماز خواندن مقابلِ راه، آهن، اسلحه روکش دار و زنِ خوابیده کراهت بیشتری دارد .

**[ترجمه]

«3»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْهَمْدَانِیِّ رَفَعَ الْحَدِیثَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا بَأْسَ أَنْ یُصَلِّیَ الرَّجُلُ وَ النَّارُ وَ السِّرَاجُ وَ الصُّورَةُ بَیْنَ یَدَیْهِ لِأَنَّ الَّذِی یُصَلِّی لَهُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ (2).

المقنع، مرسلا: مثله (3)

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: اشکال ندارد که مرد نماز بخواند در حالی که آتش، چراغ یا تصویر مقابلش باشد، زیرا آن خدایی که نمازگزار برایش نماز می خواند، از آن چیزی که در مقابلش است به نمازگزار نزدیک تر است. - . علل الشرائع 2 : 31 -

المُقنع: به طور مُرسل مثل آن را ذکر کرده است. - . المقنع : 25 چاپ اسلامیه -

**[ترجمه]

بیان

قال الصدوق ره فی الفقیه بعد إیراد روایة علی بن جعفر السابقة هذا هو الأصل الذی یجب أن یعمل به فأما الحدیث الذی روی عن أبی عبد الله علیه السلام و ذکر هذه الروایة فهو حدیث یروی عن ثلاثة من المجهولین بإسناد منقطع یرویه الحسن بن علی الکوفی و هو معروف عن الحسین بن عمرو عن أبیه عن عمرو بن إبراهیم الهمدانی و هم مجهولون رفع الحدیث قال قال أبو عبد الله علیه السلام ذلک و لکنها رخصة اقترنت بها علة صدرت عن ثقات ثم اتصلت بالمجهولین و الانقطاع فمن أخذ بها لم یکن مخطئا بعد أن یعلم أن الأصل هو النهی و أن الإطلاق رخصة الرخصة رحمة انتهی.

و مراده إما حمل النهی علی الکراهة أو حمل الرخصة علی حال الضرورة و الأول أظهر لتعاضد أخبار الجواز و کونها معللة موافقة لأصل الإباحة و نفی

ص: 296


1- 1. الفقیه ج 1 ص 162.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 31.
3- 3. المقنع ص 25 ط الإسلامیة.

الحرج و کونها أنسب بالشریعة السمحة السهلة و إن کان الأحوط الاجتناب عما نهی عنه لغیر الضرورة.

**[ترجمه]مرحوم صدوق در الفقیه پس از ذکر روایت پیشینِ علی بن جعفر می گوید: این اصلی است که عمل به آن واجب می باشد. امّا روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده - و صدوق این روایت را ذکر کرده است - سه نفر راویِ مجهول در سند آن وجود دارد، به علاوه اینکه وسط سند قطع شده و راویِ آن حسن بن علی کوفی است که معروف می باشد، و او از حسین بن عمرو از پدرش از عمرو بن ابراهیم همدانی نقل کرده که این سه نفر مجهولند. بعد به طور مرفوعه روایت کرده است که امام صادق علیه السلام آن مطلب را فرمود. اما آن رخصتی است که مشکلی دارد و از افرادی موثّق صادر شده و آنگاه به افراد مجهول رسیده و سپس قطع شده است؛ پس اگر کسی بعد از علم پیدا کردن به اینکه اصل در مسئله نهی است، و اطلاق رخصت، و رخصت، رحمت است، در صورت عمل به این روایت، خطا نکرده است. پایان.

مقصود ایشان یا حملِ نهی بر کراهت است یا حمل رخصت بر حال ضرورت، که اوّلی اظهر است، زیرا روایات جواز به آن کمک می کند و در آن بیان علّت هم شده و با اصل اباحه هم توافق دارد.

به علاوه اینکه نفی حرج هم می کند و با شریعتِ سهل و آسان تناسب بیشتری دارد، اگرچه احوط، اجتناب از چیزی است که در غیر ضرورت از آن نهی شده است.

**[ترجمه]

«4»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ مَوْلَی أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ بَعْضُ مَوَالِیهِ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الصَّلَاةِ یَقْطَعُهَا شَیْ ءٌ فَقَالَ لَا لَیْسَتِ الصَّلَاةُ تَذْهَبُ هَکَذَا بِحِیَالِ صَاحِبِهَا إِنَّمَا تَذْهَبُ مُسَاوِیَةً لِوَجْهِ صَاحِبِهَا(1).

توجیه وجیه مساویة لوجه صاحبها أی إلی السماء من جهة رأسها و یحتمل أن یکون المراد أنها تذهب إلی الجهة التی توجه قلبه إلیها فإن کان قلبه متوجها إلی الله تعالی و عمله خالصا له سبحانه فإنه یعود إلیه و یقبل عنده سواء کان فی مقابله شی ء أو لم یکن و إن کان وجه قلبه متوجها إلی غیره تعالی و عمله مشوبا بالأغراض الفاسدة و الأعراض الکاسدة فعمله ینصرف إلی ذلک الغیر سواء کان ذلک الغیر فی مقابل وجهه أو لم یکن و لذا یقال له یوم القیامة خذ ثواب عملک ممن عملت له و هو المراد من الخبر الآتی فی قوله علیه السلام الذی أصلی له أقرب إلی من هؤلاء أی هو فی قلبی و أنا متوجه إلیه و لا یشغلنی هذه الأمور عنه فعلی هذا یمکن أن یکون هذا وجه جمع بین الأخبار بأن یکون النهی لمن تکون مقابلة هذه الأمور سببا لشغل قلبه و التجویز لمن لم یکن کذلک.

و یحتمل الخبر الآتی وجها آخر و هو أن یکون المعنی أن الرب تعالی لما کان بحسب العلیة و التربیة و العلم أقرب إلی العبد من کل شی ء فلا یتوهم توسط ما یکون بین یدی المصلی بینه و بین معبوده و الأول أوجه.

و الحاصل أن الغرض من عدم کون الصورة و السراج و أمثالهما بین یدیه عدم انتقاش صورة الغیر فی القلب و النفس و الخیال و توجه العبد بشراشره إلی رب الأرباب فمن لم یتوجه إلی غیره فلا ضیر و الله الموفق لکل خیر.

**[ترجمه]علل الشرائع: ابوسلیمان غلام امام حسن عسکری علیه السلام گفت: من حاضر بودم که یکی از موالی امام از ایشان سؤال کرد: آیا چیزی نماز را قطع می کند؟ فرمود: نه، نماز این گونه مقابل صاحبش نمی رود، بلکه مساوی با چهره صاحبش می رود. - . علل الشرائع 2 : 38 -

توجیهی مناسب برای روایت: «مساوی با وجه صاحبش می رود» یعنی نماز از طرف سر رو به آسمان می رود. و احتمالاً مقصود این است که به سمتی می رود که دلش رو به آن است، پس اگر دلش رو به خدا و عملش برای خداوند سبحان خالص باشد به سمت خدا می رود و نزد او مقبول می افتد، خواه چیزی مقابل نمازگزار باشد یا نباشد. و اگر روی دلش به دیگری و عملش با اهداف فاسد و عوارض مخرّب همراه باشد به آن دیگری برمی گردد، خواه آن دیگری مقابل رویش باشد یا نباشد، و از این رو در روز قیامت به او می گویند: ثواب عملت را از همان کسی بگیر که برایش انجام دادی. و مقصود از روایتِ بعدی هم همین است که امام علیه السلام می فرماید «کسی که برایش نماز می خوانم از اینها به من نزدیک تر است» یعنی خدا در دل من است و من به او توجّه دارم و این امور مرا از او مشغول نمی سازند. بنابراین ممکن است که وجه جمع میان روایات همین باشد، به این صورت که نهی برای کسی است که این امور باعث مشغول شدنِ دلش می شوند، و جواز برای کسی است که این گونه نباشد.

روایتِ بعدی، ممکن است وجه دیگری نیز داشته باشد، به این معنا که خداوند تعالی وقتی به حسَب علّیت، تربیت و علم از هر چیزی به بنده نزدیک تر است پس این توهّم نمی آید که چیزی که مقابل نمازگزار قرار دارد، بین خدا و بنده اش مانع گردد؛ و وجه اول مناسب تر است.

به هر حال، غرض از اینکه نباید تصویر، چراغ و امثال آن روبروی نمازگزار باشد، این است که نباید صورتِ دیگری در دل و نفس و خیال انسان نقش بسته باشد، و بنده باید با ذره ذره وجودش به ربّ الارباب توجّه نماید، پس کسی که به غیر خدا توجّه ندارد، زیانی به او نمی­رسد، و خداوند به هر خیری توفیق می دهد .

**[ترجمه]

«5»

التَّوْحِیدُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ

ص: 297


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 38.

أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ: قَالَ رَأَی سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ هُوَ غُلَامٌ یُصَلِّی وَ النَّاسُ یَمُرُّونَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ یَمُرُّونَ بِکَ وَ هُمْ فِی الطَّوَافِ فَقَالَ علیه السلام الَّذِی أُصَلِّی لَهُ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ هَؤُلَاءِ(1).

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الرُّمَیْحِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ هَارُونَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا الْمَکِّیِّ عَنْ مُنِیفٍ مَوْلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِی سَیِّدِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام یُصَلِّی فَمَرَّ بَیْنَ یَدَیْهِ رَجُلٌ فَنَهَاهُ بَعْضُ جُلَسَائِهِ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ قَالَ لَهُ لِمَ نَهَیْتَ الرَّجُلَ قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطَرَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الْمِحْرَابِ فَقَالَ وَیْحَکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَقْرَبُ إِلَیَّ مِنْ أَنْ یَخْطِرَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ أَحَدٌ(2).

**[ترجمه]التوحید: ابن ابی عُمَیر گفت: سفیان ثوری حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را که نوجوان بود دید در حالی که ایشان نماز می خواند و مردم از مقابلش عبور می کردند. به ایشان گفت: مردم در حال طوافند و از مقابلت عبور می کنند! فرمود: آن کس که برایش نماز می خوانم، از اینها به من نزدیک تر است. - . التوحید : 179 چاپ مکتبة الصدوق -

التوحید: مُنیف، غلام امام صادق گفت: مولایم امام صادق از پدرش و او از جدّش (علیهم السلام) روایت کرد و فرمود: حسین بن علی بن ابی طالب علیهما السلام نماز می خواند، مردی از مقابل او عبور کرد، یکی از هم نشینان آن حضرت آن مرد را از این کار نهی کرد، پس وقتی نماز امام تمام شد به او گفت: چرا آن مرد را نهی کردی؟ گفت: ای پسر رسول خدا، از حد فاصل شما و محراب عبور کرد! فرمود: وای بر تو! خداوند عزوجل به من نزدیک تر از آن است که کسی میان من و او عبور کند. - . همان : 184 -

**[ترجمه]

«6»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی وَ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقُومُ أُصَلِّی وَ الْمَرْأَةُ جَالِسَةٌ بَیْنَ یَدَیَّ أَوْ مَارَّةٌ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ بَکَّةَ لِأَنَّهُ تُبَکُّ فِیهَا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ(3).

**[ترجمه]المحاسن: معاویة بن عمار گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: [در مکّه] هر جا برای نماز خواندن می ایستم یا زنی مقابلم نشسته یا عبور می کند؛ فرمود: اشکال ندارد، مکّه را بَکّه گفته اند که زن و مرد با ازدحام در آن حرکت می کنند. - . المحاسن : 337 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی ما سیأتی نقلا من التذکرة أنه لا بأس أن یصلی فی مکة إلی غیر سترة و قال فی الذکری بعد نقل کلام التذکرة قلت قد روی فی الصحاح أن النبی صلی الله علیه و آله صلی بالأبطح فرکزت له عنزة رواه أنس و أبو جحیفة و لو قیل السترة مستحبة مطلقا و لکن لا یمنع المار فی مثل هذه الأماکن لما ذکر کان وجها انتهی.

**[ترجمه]این روایت بر مطلبی دلالت دارد که به نقل از تذکره خواهد آمد که در مکّه اشکال ندارد بدون پرده نماز بخوانند. در ذکری پس از نقل کلام تذکره آورده است: می گویم: در صحاح روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله در «ابطح» نماز می خواند، پس عصایی را برای ایشان در زمین فرو کردند. انَس و ابوحنیفه این حدیث را روایت کرده اند. و اگر گفته شود که انداختن پرده مطلقاً مستحب است امّا در چنین اماکنی - به خاطر آنچه گفته شد - پرده زدن مانعِ عبور و مرورها نیست، حرفِ قابلِ قبولی است .

**[ترجمه]

أقول

یمکن حمل خبر الجواز علی المسجد الحرام لکون التعلیل فیه أظهر.

**[ترجمه]می توان روایت جواز را بر مسجد الحرام حمل کرد، زیرا تعلیل در آن اظهر است.

**[ترجمه]

«7»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ

ص: 298


1- 1. التوحید ص 179 ط مکتبة الصدوق.
2- 2. التوحید ص 184.
3- 3. المحاسن ص 337.

عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام سَأَلَ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی فَیَمُرُّ بَیْنَ یَدَیْهِ الرَّجُلُ وَ الْمَرْأَةُ وَ الْکَلْبُ وَ الْحِمَارُ فَقَالَ إِنَّ الصَّلَاةَ لَا یَقْطَعُهَا شَیْ ءٌ وَ لَکِنِ ادْرَءُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ هِیَ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: حُسین بن عُلوان از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان از پدرش و او از علی علیه السلام روایت کرد که درباره مردی از ایشان سؤال شد که: مردی نماز می خواند و زن و مرد و سگ و الاغ از مقابلش عبور می کنند!

فرمود: هیچ چیز نماز را قطع نمی کند، امّا تا آنجا که می توانید، عبور کنندگان را طرد کنید، نماز از همه اینها بزرگ تر است. - . قرب الاسناد : 72 چاپ نجف، 54 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

تبیین

و لکن ادرءوا أی ادفعوا المار إما بإشارة أو برمی شی ء کما فهمه الأصحاب أو ضرر مروره بالسترة لما رواه

الْکُلَیْنِیُ (2)

فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَقْطَعُ الصَّلَاةَ شَیْ ءٌ لَا کَلْبٌ وَ لَا حِمَارٌ وَ لَا امْرَأَةٌ وَ لَکِنِ اسْتَتِرُوا بِشَیْ ءٍ فَإِنْ کَانَ بَیْنَ یَدَیْکَ قَدْرُ ذِرَاعٍ رَافِعاً مِنَ الْأَرْضِ فَقَدِ اسْتَتَرْتَ.

قال الکلینی و الفضل فی هذا أن یستتر بشی ء و یضع بین یدیه ما یتقی به من المار فإن لم یفعل فلیس به بأس لأن الذی یصلی له المصلی أقرب إلیه ممن یمر بین یدیه و لکن ذلک أدب الصلاة و توقیرها.

ثم رُوِیَ مَرْفُوعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (3) قَالَ: دَخَلَ أَبُو حَنِیفَةَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَأَیْتُ ابْنَکَ مُوسَی یُصَلِّی وَ النَّاسُ یَمُرُّونَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَا یَنْهَاهُمْ وَ فِیهِ مَا فِیهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ادْعُوا لِی مُوسَی فَدُعِیَ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ أَبَا حَنِیفَةَ یَذْکُرُ أَنَّکَ کُنْتَ تُصَلِّی وَ النَّاسُ یَمُرُّونَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَلَمْ تَنْهَهُمْ فَقَالَ نَعَمْ یَا أَبَتِ إِنَّ الَّذِی کُنْتُ أُصَلِّی لَهُ کَانَ أَقْرَبَ إِلَیَّ مِنْهُمْ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ(4) قَالَ فَضَمَّهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَی نَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا مُودَعَ الْأَسْرَارِ. و هذا تأدیب منه علیه السلام لا أنه ترک الفضل انتهی.

**[ترجمه]«و لکن ادرؤا» یعنی طرد کنید عبورکنندگان را یا به اشاره یا پرتاب کردن چیزی، آنگونه که اصحاب فهمیده اند، یا با جلوگیری از عبور و مرور او با پرده زدن. به دلیل روایتی که کلینی - . الکافی 3 : 297 -

از ابوبصیر نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ چیز نماز را قطع نمی کند، نه سگ، نه الاغ و نه زن، امّا با چیزی استتار کنید، پس اگر مقابلت به اندازه یک ذراع زمین بلند شده باشد به عنوان استتار کافی است.

کلینی گوید: فضیلتش این است که با چیزی استتار کند و چیزی را مقابل خود قرار دهد تا محافظ او از عبور و مرورها باشد، پس اگر این کار را هم نکرد اشکال ندارد، زیرا آن کسی که برایش نماز خوانده می شود به نمازگزار نزدیک تر است از کسی که در مقابلش عبور می کند، امّا این کار موجب رعایت ادب و احترام نماز است.

و امّا روایت مرفوعه ای از محمد بن مسلم - . همان -

نقل شده که گفت: ابوحنیفه نزد امام صادق علیه السلام رفت و به ایشان گفت: فرزند شما - موسی - را دیدم که نماز می خواند و مردم از مقابلش عبور می کردند و او آنها را نهی نمی کرد، و این کار اشکال دارد! امام صادق علیه السلام فرمود: موسی را صدا کنید نزد من بیاید. ایشان را صدا کردند، پس فرمود: پسرم؛ ابوحنیفه می گوید تو نماز می خواندی در حالی که مردم از مقابلت رد می شدند و تو آنها را نهی نمی کردی! گفت: بله ای پدرجان؛ آن کسی که برایش نماز می خواندم، از مردم به من نزدیک تر بود، خداوند عزوجل می فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» - . ق / 16 -

{و ما از شاهرگ [او] به او نزدیکتریم}. راوی گوید: پس امام صادق علیه السلام او را در آغوش گرفت و فرمود: پدر و مادرم به فدایت ای محلِّ اَمنِ اسرار! این کار از سوی آن حضرت، به هدف تأدیب بوده نه اینکه او فضیلت را ترک کرده است. پایان.

**[ترجمه]

أقول

قوله و فیه ما فیه أی و فی هذا الفعل ما فیه من الکراهة أو فیه علیه السلام ما فیه من توقع إمامته و قوله و هذا تأدیب کلام الکلینی و یحتمل وجوها الأول أن یکون المعنی أن هذا منه علیه السلام کان تأدیبا لأبی حنیفة و لذا

ص: 299


1- 1. قرب الإسناد ص 72 ط نجف ص 54 ط حجر.
2- 2. الکافی ج 3 ص 297.
3- 3. الکافی ج 3 ص 297.
4- 4. ق: 16.

طلبه لیعلم الملعون أنه علیه السلام لم یترک الفضل إما لعدم الحاجة إلی السترة لمن لا یشغله عن الله شی ء کما مر أو لأنه علیه السلام کان لم یترک السترة حیث لم یذکر فی الخبر ترکها.

الثانی أن یکون المراد تأدیب موسی علیه السلام فالمراد بالفضل السنة الأکیدة و التأدیب فی أصل الطلب و لا ینافی ذلک مدحه علیه السلام علی ما ذکره من العلة فی عدم تأکید السنة و فی بعض النسخ لأنه ترک فالثانی أظهر و یحتمل الأول علی تکلف.

الثالث أن یکون ضمیر منه راجعا إلی موسی علیه السلام أی صلاته علیه السلام کذلک کان تأدیبا لأبی حنیفة لا أنه ترک الفضل إذ ترک السنة لهذه العلة لیس ترکا للفضل بل هو عین الفضل.

**[ترجمه]سخن ابوحنیفه که گفت «فیه ما فیه» (و این کار اشکال دارد!) یعنی این کار مکروه است، یا به این معناست که در موسی علیه السلام توقّع امامت است. و عبارت «این کار از سوی آن حضرت به هدف تأدیب بود» کلام کلینی است و چند وجه می تواند داشته باشد:

اول اینکه به این معنا باشد که این کار برای تأدیب ابوحنیفه بوده است،

از این رو امام صادق علیه السلام فرزندش را خواست تا آن ملعون بفهمد که امام فضیلت را ترک نکرده است، حال یا به این جهت که نیازی به پرده نیست برای کسی که هیچ چیزی او را از خداوند مشغول و غافل نمی کند - همان طور که گذشت - و یا اینکه پرده زدن را ترک نکرده بوده، زیرا در روایت نیامده که پرده زدن را ترک کرده بود.

دوم اینکه مقصود تأدیب امام موسی علیه السلام بوده، پس منظور از فضیلت، سنّت مؤکّد، و تأدیب ایشان در خودِ صدا کردنش بوده است، و این منافاتی با مدح ایشان توسط پدرش ندارد، زیرا علّت عدم تأکید سنّت را ذکر نمود. در بعضی نسخه ها «لأنه ترک» آمده است، پس دومی اظهر است، و اوّلی نیز محتمل است اما با تکلّف .

سوم اینکه ضمیر در «منه» به امام موسی علیه السلام برمی گردد، یعنی این گونه نماز خواندنِ ایشان برای تأدیب ابوحنیفه بوده است نه اینکه می خواسته فضیلت را ترک نماید، زیرا ترک سنت به این دلیل، ترکِ فضیلت به حساب نمی آید و بلکه عینِ فضیلت است.

**[ترجمه]

فائدة

قال الشهید ره فی الذکری تستحب السترة بضم السین فی قبلة المصلی إجماعا فإن کان فی مسجد أو بیت فحائطه أو ساریة و إن کان فی فضاء أو طریق جعل شاخصا بین یدیه و یجوز الاستتار بکل ما یعد ساترا و لو عنزة فقد کان النبی صلی الله علیه و آله ترکز له الحربة فیصلی إلیها و یعرض البعیر فیصلی إلیه و رکزت له العنزة یصلی الظهر یمر بین یدیه الحمار و الکلب لا یمنع و العنزة العصا فی أسفلها حدید و الأولی بلوغها ذراعا قاله الجعفی و الفاضل زاد فما زاد.

وَ قَدْ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ(1)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ طُولُ رَحْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذِرَاعاً وَ کَانَ إِذَا صَلَّی وَضَعَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ یَسْتَتِرُ بِهِ مِمَّنْ یَمُرُّ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ یَجُوزُ الِاسْتِتَارُ بِالسَّهْمِ وَ الْخَشَبَةِ وَ کُلُّ مَا کَانَ أَعْرَضَ فَهُوَ أَفْضَلُ.

وَ رَوَی مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ (2) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْعَلُ الْعَنَزَةَ بَیْنَ یَدَیْهِ إِذَا صَلَّی.

ص: 300


1- 1. الکافی ج 3 ص 296.
2- 2. الکافی ج 3 ص 296.

وَ رَوَی السَّکُونِیُ (1) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِذَا صَلَّی أَحَدُکُمْ بِأَرْضِ فَلَاةٍ فَلْیَجْعَلْ بَیْنَ یَدَیْهِ مِثْلَ مُؤْخِرَةِ الرَّحْلِ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَحَجَراً فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَسَهْماً فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَیَخُطُّ فِی الْأَرْضِ بَیْنَ یَدَیْهِ.

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِرِوَایَةِ غِیَاثٍ (2): أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَضَعَ قَلَنْسُوَةً وَ صَلَّی إِلَیْهَا.

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ (3)

عَنِ الرِّضَا علیه السلام: یَکُونُ بَیْنَ یَدَیْهِ کُومَةٌ مِنْ تُرَابٍ أَوْ یَخُطُّهُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِخَطٍّ.

و روی العامة الخط عن النبی صلی الله علیه و آله و أنکره بعض العامة(4) ثم هو عرضا و بعض العامة طولا أو مدورا أو کالهلال و قال ره إذا نصب بین یدیه عنزة أو عودا لم یستحب الانحراف عنه یمینا و لا یسارا قاله فی التذکرة و قال ابن الجنید یجعله علی جانبه الأیمن و لا یتوسطها فیجعلها مقصده تمثیلا بالکعبة و بعض العامة لتکن علی الأیمن أو علی الأیسر. أقول ظاهر الأخبار المحاذاة و ما ذکره ابن الجنید لا وجه له ظاهرا. ثم قال قدس سره یستحب الدنو من السترة لما

رُوِیَ (5)

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِذَا صَلَّی أَحَدُکُمْ إِلَی سُتْرَةٍ فَلْیَدْنُ مِنْهَا- لَا یَقْطَعِ الشَّیْطَانُ صَلَاتَهُ.

و قدره ابن الجنید بمربض الشاة لما صح من خبر سهل الساعدی قال کان بین مصلی النبی صلی الله علیه و آله

ص: 301


1- 1. التهذیب ج 1 ص 244.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 228.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 244.
4- 4. رواه أبو داود و ابن ماجة عن أبی هریرة علی ما فی المشکاة ص 74، قیل: قال به الشافعی فی القدیم، و نفاه فی الجدید لاضطراب الحدیث و ضعفه، و قال ابن الهمام: و أما الخط فقد اختلفوا فیه حسب اختلافهم فی الوضع إذا لم یکن معه ما یغرزه أو یضعه، فالمانع یقول: لا یحصل به المقصود، اذ لا یظهر من بعید، و المجیز یقول: ورد الأثر به.
5- 5. رواه أبو داود عن سهل بن أبی حثمة علی ما فی المشکاة ص 74.

و بین الجدار ممر الشاة و بعض العامة بثلاث أذرع و یجوز الاستتار بالحیوان لما مر(1) و یجزی إلقاء العصا عرضا إذا لم یمکن نصبها لأنه أولی من الخط.

**[ترجمه]مرحوم شهید در ذکری گوید: سُتره (پرده) در قبله نمازگزار اجماعاً مستحب است، پس اگر در مسجد یا خانه بود، دیوار یا ستون، سُتره است، و اگر در فضای آزاد یا راه بود، شاخصی (تکه چوبی) را مقابل خود قرار می دهد. و استتار با هر چیزی که ساتر به شمار آید جایز است، حتی اگر عصا یا چوبدستی باشد، و برای پیامبر صلی الله علیه و آله دشنه ای را در زمین فرو می کردند و به سمت آن نماز می خواند و شتر از مقابلش عبور می کرد و به سوی او نماز می­خواند. و تکه چوبی برای ایشان در زمین فرو می­ کردند و نماز ظهر می خواند، در حالی که الاغ و سگ از مقابلش عبور می کردند و مانع آنها نمی شدند. «عَنزه» عصایی است که تَهِ آن آهنین است، و اولی آن است که طولش یک ذراع باشد؛ جُعفی این گونه گفته، و فاضل گفته است یک ذراع یا بلندتر.

ابوبصیر - . الکافی 3 : 296 - از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: طولِ پالان شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله یک ذراع بود و هرگاه می خواست نماز بخواند آن را مقابل خود قرار می داد تا حریمی باشد و او را از عابران مستور نماید. استتار با تیر و چوب هم جایز است، و هرچه عریض تر باشد بهتر است.

معاویة بن وهب - . همان - از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه نماز می خواند، عصا را مقابل خود قرار می داد .

سَکونی - . التهذیب 1 : 244 - از امام صادق علیه السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کدام از شما می خواهد در زمینی وسیع [بیابان] نماز بخواند، چیزی مانند انتهای پالان شتر مقابل خود قرار دهد، و اگر آن را نیافت، سنگی بگذارد، و اگر سنگی نیافت، تیری بگذارد و اگر آن را هم نیافت روی زمین مقابل خود خطی بکشد.

و از امام صادق علیه السلام به روایت غیاث - . همان 1 : 228 -

نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله کلاهی را مقابل خود گذاشت و به سمت آن نماز خواند.

و از محمد بن اسماعیل - . همان 1 : 244 -

از امام رضا علیه السلام روایت شده که ایشان هنگام نماز یا تپه خاکی مقابلش بود یا اینکه مقابل خود خطی می کشید.

و عامّه، خط کشیدن را از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند امّا بعضی از خودشان آن را انکار نموده اند. - . بنابر آنچه که در المشکاة : 74 است ابو داود و ابن ماجه آن را از ابوهریره روایت کرده­اند. -

از سوی دیگر بعضی گفته اند باید خط عرضی باشد و بعضی گفته اند باید طولی یا دایره ای یا هلالی باشد. مرحوم علامه در تذکره گفته است: اگر در مقابلِ خود عصا یا چوبی نصب کرد، انحراف از آن به سمت راست یا چپ مستحب نیست. ابن جنید گوید: باید حریم را در سمت راستش قرار دهد نه در وسط، تا آن را مقصد به شمار آورد به جهت تمثیل به کعبه. بعضی از عامّه گفته اند باید سمت راست یا سمت چپ باشد.

**[ترجمه]

أقول

ذکر بعض الأصحاب حد الدنو من مربض عنز إلی مربط فرس لما رواه الصَّدُوقُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ (2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَقَلُّ مَا یَکُونُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الْقِبْلَةِ مَرْبِضُ عَنْزٍ وَ أَکْثَرُ مَا یَکُونُ مَرْبِطُ فَرَسٍ.

و قال قدس سره سترة الإمام سترة لمن خلفه و قال یستحب دفع المار بین یدیه لقوله علیه السلام لا یقطع الصلاة شی ء فادرءوا ما استطعتم ثم ذکر الأخبار المتقدمة.

ثم قال یکره المرور بین یدی المصلی سواء کان له سترة أم لا و لو احتاج المصلی فی الدفع إلی القتال لم یجز و روایة أبی سعید الخدری و غیره عن النبی صلی الله علیه و آله فإن أبی فلیقاتله فإنما هو شیطان للتغلیظ أیضا أو یحمل علی دفاع مغلظ لا یؤدی إلی جرح و لا ضرر و هل کراهة المرور و جواز الدفع مختص بمن استتر أو مطلقا نظر و لو کان فی الصف الأول فرجة جاز التخطی بین الصف الثانی لتقصیرهم لإهمالها و لو لم یجد المار سبیلا سوی ذلک لم یدفع و غلا بعض العامة فی ذلک و جوز الدفع مطلقا و لا یجب نصب السترة إجماعا و لیست شرطا فی صحة الصلاة أیضا بالإجماع و إنما هی من کمال الصلاة انتهی ملخص کلامه زاد الله فی إکرامه.

**[ترجمه]ظاهر روایات آن است که باید در محاذات (امتداد) قرار داده شود و آنچه ابن جنید ذکر کرده ظاهراً توجیهی ندارد.

سپس می فرماید: نزدیک بودن به حریم (سُتره) مستحب است، به دلیل روایتی - . بنابر آنچه در المشکاة : 74 است ابوداود از سهل بن أبی حثمة آن را روایت کرده است. -

از پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: هرگاه یکی از شما به سمتِ حریم نماز می خواند باید به آن نزدیک شود تا شیطان نمازش را قطع نکند .

ابن جنید مقدار فاصله با سُتره را به اندازه - ارتفاع - آغل گوسفند دانسته است، به دلیل روایت صحیحی از سهل ساعدی که گفت: فاصله میان محلّ نماز پیامبر صلی الله علیه و آله و دیوار، به اندازه محل عبور یک گوسفند بود. و بعضی از اهل سنت آن را سه ذراع گفته اند. و جایز است حیوان را حریم قرار دهند - چنانچه گذشت - و قرار دادنِ یک چوب دستی یا عصا - اگر نصب آن به طور عمودی ممکن نبود - به صورت عرضی هم کفایت می کند، زیرا بالاخره از خط بهتر است.

می گویم: بعضی از اصحاب میزان فاصله را به اندازه - ارتفاع - آغل بز تا محل بستن اسب ذکر کرده اند، به دلیل روایت صحیحی از صدوق - . الفقیه 1 : 253 -

از امام صادق علیه السلام که فرمود: کمترین حد فاصل بین تو و قبله به اندازه آغل بز و بیشترین حد آن، اندازه محل بستن اسب است.

و آن مرحوم گفته است: سُتره امام برای مأموم او هم هست. و نیز می گوید: مستحب است کسانی را که از مقابلش عبور می کنند دفع کند و براند، به دلیل قول آن حضرت که فرمود: «هیچ چیز نماز قطع نمی­کند، پس تا آنجا که می توانید دفع کنید» و سپس روایات پیشین را ذکر کرده است. آنگاه می گوید: عبور کردن از مقابل نمازگزار کراهت دارد، خواه حریم داشته باشد یا نداشته باشد، و اگر نمازگزار برای راندنِ عبور کنندگان نیاز به درگیری داشت جایز نیست، و روایت ابوسعید خدری و دیگران که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند «اگر قبول نکرد با او قتال کن!» مقصود حضرت، شیطان و برای تأکید بوده، یا اینکه بر دفاع شدیدی که به زخم و جراحت و ضرر منتهی نشود. و اینکه آیا کراهت عبور و جواز دفع مخصوص زمانی است که نمازگزار حریم گذاشته یا به طور مطلق کراهت دارد، بحث و اشکال است. و اگر در صف اول جماعت جای خالی بود، عبور کردن از میان صف دوم جایز است، زیرا افرادِ صف دوم از پُر کردنِ صف اوّل سهل انگاری کرده اند. و اگر عبورکننده راه دیگری نداشته باشد نباید او را دفع کرد؛ بعضی از اهل تسنن غلو کرده و دفع عابران را به طور مطلق جایز دانسته اند. نصب حریم (سُتره) اجماعاً واجب نیست و اجماعاً شرط صحّت نماز هم نیست، بلکه موجب کمال نماز می باشد. پایانِ خلاصه کلام آن مرحوم، خداوند بر کرامتش بیفزاید.

**[ترجمه]

«8»

الْعِلَلُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یُصَلِّی أَحَدُکُمْ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سَیْفٌ فَإِنَّ الْقِبْلَةَ أَمْنٌ (3).

ص: 302


1- 1. و لما روی عن ابن عمر أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان یعرض راحلته فیصلی إلیها، متفق علیه.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 253.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 42، الخصال ج 2 ص 158 و اللفظ له.

**[ترجمه]علل الشرائع، الخصال: ابو بصیر و محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هیچ کس از شما نباید در نماز، شمشیر مقابلش باشد، زیرا قبله امن است. - . علل الشرائع 2 : 42، الخصال 2 : 158 -

**[ترجمه]

بیان

فإن القبلة أمن أی ذو أمن لا ینبغی أن یکون فیه ما یوجب الخوف أو ما یوجب تذکر القتال و شغل القلب به أو إن الله تعالی یحفظ المصلی فلا یحتاج إلی السیف ثم اعلم أن المشهور بین الأصحاب أنه یکره الصلاة إلی سیف مشهور أو غیره من السلاح.

و قال أبو الصلاح لا یحل للمصلی الوقوف فی معاطن الإبل و مرابط الخیل و البغال و الحمیر و البقر و مرابض الغنم و بیوت النار و المزابل و مذابح الأنعام و الحمامات و علی البسط المصورة و فی البیت المصور و لنا فی فسادها فی هذه المحال نظر ثم قال لا یجوز التوجه إلی النار و السلاح المشهور و النجاسة الظاهرة و المصحف المنشور و القبور و لنا فی فساد الصلاة مع التوجه إلی شی ء من ذلک نظر و یکره التوجه إلی الطریق و الحدید و السلاح المتواری و المرأة النائمة بین یدیه أشد کراهیة انتهی و الأشهر أظهر.

و قال ابن الجنید أن التماثیل و النیران مشعلة فی قنادیل أو سرج أو شمع أو جمر معلقة أو غیر معلقة سنة للمجوس و أهل الکتاب قال و یکره أن یکون فی القبلة مصحف منشور و إن لم یقرأ فیه أو سیف مسلول أو مرآة تری المصلی نفسه أو ما وراءه انتهی.

**[ترجمه]«قبله امن است» یعنی دارای امنیت است و سزاوار نیست چیزی که موجب ترس یا یادآوری جنگ و اشتغال دل می شود در آن باشد، یا اینکه خدای تعالی نمازگزار را حفظ می کند پس نیازی به شمشیر نیست. و امّا بدان که مشهور بین اصحاب، کراهتِ نماز به طرف شمشیر یا هر سلاح دیگری است که برهنه باشد.

ابوالصلاح گفته است: نماز خواندن در خوابگاه شتر و استبل اسب، قاطر، الاغ و گاو، آغل گوسفند، آتشکده، زباله دان، محلّ قصابی (ذبح) حیوانات، حمام­ها، فرش­های دارای تصویر و اتاقی که تصویر در آن است، حلال نمی باشد. و ما در فساد نماز در این اماکن اشکال داریم. آنگاه گوید: نماز خواندن رو به آتش، سلاح برهنه، نجاستِ آشکار، قرآنِ باز و گورها جایز نیست. و ما در فساد نماز رو به هر کدام از موارد نامبرده اشکال داریم. و نماز خواندن به سمتِ راه، آهن و سلاح پوشیده کراهت دارد و اگر روبروی نمازگزار زنی خوابیده باشد کراهت شدیدتر است. پایان. و اظهر، قول اشهر است.

ابن جنید می گوید: تمثال و آتش روشن در چراغدان یا زین یا شمع یا آتش روشنی که آویزان یا غیرآویزان باشد، سنّت مجوسیان و اهل کتاب است. گوید: و کراهت دارد که قرآنِ باز هنگام نماز در قبله باشد اگرچه از روی آن نخواند، همچنین شمشیر برهنه یا آینه ای که نمازگزار خود یا پشت سر خود را در آن می بیند. پایان.

**[ترجمه]

أقول

لم أر المرآة فی روایة و حمله علی الصورة قیاس و ربما یبنی ذلک علی الخلاف فی الانطباع و خروج الشعاع فعلی الأول داخل فی الصورة و علی الثانی رأی نفسه و الظاهر أن الأحکام الشرعیة لا تبتنی علی تلک الدقائق الحکمیة بل علی الدلالات العرفیة و اللغویة و لا یطلق فی العرف و اللغة علیها المثال و الصورة و إن کان الأولی و الأحوط الترک.

**[ترجمه]من در هیچ روایتی ذکر آینه را ندیدم و حمل کردن آن بر تصویر قیاس است، و چه بسا براساس اختلاف در انعکاس و خروج شعاع باشد، که بنابر اول داخل در تصویر می شود و بنا بر دومی خودش را دیده است، و از احکام شرعی این گونه برمی آید که مبتنی بر این دقایق و ظرافت­ها نیست، بلکه مبتنی بر دلالت­های عرفی و لغوی می باشد، و در عرف و لغت هم به آینه، تصویر نمی گویند، اگرچه اولی و احوط، ترک آن است.

**[ترجمه]

«9»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ الصَّلَاةُ إِلَی غَیْرِ سُتْرَةٍ مِنَ الْجَفَاءِ وَ مَنْ صَلَّی فِی فَلَاةٍ فَلْیَجْعَلْ بَیْنَ یَدَیْهِ مِثْلَ مُؤْخِرَةِ الرَّحْلِ (1).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ کَانَ یَکْرَهُ الصَّلَاةَ إِلَی الْبَعِیرِ وَ یَقُولُ مَا مِنْ بَعِیرٍ إِلَّا

ص: 303


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.

وَ عَلَی ذِرْوَتِهِ شَیْطَانٌ (1).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ کَرِهَ أَنْ یُصَلِّیَ الرَّجُلُ وَ رَجُلٌ بَیْنَ یَدَیْهِ قَائِمٌ وَ لَا یُصَلِّی الرَّجُلُ وَ بِحِذَائِهِ امْرَأَةٌ إِلَّا أَنْ یَتَقَدَّمَهَا بِصَدْرِهِ (2).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ فِی الصَّلَاةِ إِلَی سُتْرَةٍ فَلْیَدْنُ مِنْهَا فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَمُرُّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا وَ حَدَّ فِی ذَلِکَ کَمَرْبِضِ الثَّوْرِ(3).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ کَرِهَ التَّصَاوِیرَ فِی الْقِبْلَةِ(4).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْمُرُورِ بَیْنَ یَدَیِ الْمُصَلِّی فَقَالَ لَا یَقْطَعُ الصَّلَاة شَیْ ءٌ وَ لَا تَدَعْ مَنْ یَمُرُّ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ إِنْ قَاتَلْتَهُ (5)

وَ قَالَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الصَّلَاةِ فَمَرَّ بَیْنَ یَدَیْهِ کَلْبٌ ثُمَّ مَرَّ حِمَارٌ ثُمَّ مَرَّتِ امْرَأَةٌ وَ هُوَ یُصَلِّی فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ رَأَیْتُ الَّذِی رَأَیْتُمْ وَ لَیْسَ یَقْطَعُ صَلَاةَ الْمُؤْمِنِ شَیْ ءٌ وَ لَکِنِ ادْرَءُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ (6).

ص: 304


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 191.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 191.

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: نماز خواندنِ به سوی غیرِ سُتره جفا است، و هر کسی در بیابان نماز می خواند باید در مقابل خود چیزی در حدّ انتهای پالان قرار دهد. - . دعائم الإسلام 1 : 150 -

و از علی علیه السلام روایت شده که از خواندنِ نماز به سمتِ شتر کراهت داشت و می فرمود: بر بالای هر شتری، شیطانی هست. - . همان -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که نمازخواندنِ مرد را در حالی که مردی مقابلش ایستاده مکروه می شمرد، و می فرمود: مرد نباید در حالی که زنی مقابلش باشد نماز بخواند، مگر اینکه مرد به اندازه سینه­اش از او جلوتر باشد. - . همان -

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: هرگاه یکی از شما نماز می خواند و سُتره ای قرار داده است، باید نزدیک آن بایستد، زیرا در غیر این صورت شیطان بین او و سُتره عبور می کند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله میزان فاصله را به اندازه آغل گاو تعیین کرد. - . همان -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که ایشان از تصاویر در قبله کراهت داشت. - . همان -

و روایت شده که از علی علیه السلام درباره عبورکردن از مقابل نمازگزار سؤال کردند، فرمود: هیچ چیز نماز را قطع نمی کند، و اجازه نده کسی در نماز از مقابلت عبور کند حتی اگر با او بجنگی. - . همان 1 : 191 -

و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز می خواند که سگی از مقابلش عبور کرد، آنگاه الاغی و سپس زنی رد شد و آن حضرت نماز می خواند. وقتی نمازش تمام شد فرمود: چیزی که شما دیدید من هم دیدم، و هیچ چیز نماز مؤمن را قطع نمی کند، امّا تا آنجا که می توانید دفع کنید. - . همان -

**[ترجمه]

باب 5 المواضع التی نهی عن الصلاة فیها

روایات

«1»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَشَرَةُ مَوَاضِعَ لَا یُصَلَّی فِیهَا الطِّینُ وَ الْمَاءُ وَ الْحَمَّامُ وَ الْقُبُورُ وَ مَسَانُّ الطَّرِیقِ وَ قُرَی النَّمْلِ وَ مَعَاطِنُ الْإِبِلِ وَ مَجْرَی الْمَاءِ وَ السَّبَخَةُ وَ الثَّلْجُ (1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مَشِیخَتِهِ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (2) الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ ابْنِ الْفَضْلِ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ أَسْقَطَ لَفْظَ الْقُبُورِ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ وَادِی ضَجْنَانَ.

ثم قال رضوان الله عنه هذه المواضع لا یصلی فیها الإنسان فی حال الاختیار فإذا حصل فی الماء و الطین و اضطر إلی الصلاة فیه فإنه یصلی إیماء و یکون رکوعه أخفض من سجوده و أما الطریق فإنه لا بأس بأن یصلی علی الظواهر التی بین الجواد فأما علی الجواد فلا یصلی و أما الحمام فإنه لا یصلی فیه علی کل حال فأما مسلخ الحمام فلا بأس بالصلاة فیه لأنه لیس بحمام و أما قری النمل فلا یصلی فیها لأنه لا یتمکن من الصلاة لکثرة ما یدب علیه من النمل فیؤذیه فیشغله عن الصلاة.

و أما معاطن الإبل فلا یصلی فیها إلا إذا خاف علی متاعه الضیعة فلا بأس حینئذ بالصلاة فیها و أما مرابض الغنم فلا بأس بالصلاة فیها و أما مجری الماء فلا یصلی فیه علی کل حال لأنه لا یؤمن أن یجری الماء إلیه و هو فی صلاته و أما السبخة فإنه لا یصلی فیها نبی و لا وصی نبی و أما غیرهما فإنه

ص: 305


1- 1. المحاسن ص 13.
2- 2. المحاسن ص 366.

متی دق مکان سجوده حتی تتمکن الجبهة فیه مستویة فی سجوده فلا بأس و أما الثلج فمتی اضطر الإنسان إلی الصلاة علیه فإنه یدق موضع جبهته حتی یستوی علیه فی سجوده و أما وادی ضجنان و جمیع الأودیة فلا تجوز الصلاة فیها لأنها مأوی الحیات و الشیاطین (1).

**[ترجمه]المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: ده موضع است که نباید در آنها نماز خواند: گِل، آب، حمّام، گورستان، راه عمومی (یا وسط راه)، لانه مورچه، خوابگاه شترها، مجرای آب، شوره زار و برف. - . المحاسن : 13 -

المحاسن: مثل این روایت را با سند دیگری آورده است. - . همان : 366 -

الخصال: مانند همین روایت را آورده با این تفاوت که لفظ «گورستان» را از آن انداخته و در آخرش وادی ضَجَنان را افزوده است.

سپس ایشان (رضوان خدا بر او) می گوید: انسان نباید در حال اختیار در این مواضع نماز بخواند، و اگر در آب و گل قرار گیرد و مجبور به نماز خواندن در آنها باشد، با اشاره نماز بخواند و رکوعش از سجودش پایین تر باشد، و امّا راه، اشکال ندارد که در کناره های آن نماز خوانده شود، ولی در خود جاده ها نماز نخواند، و در هیچ حالتی در حمام نماز نخواند، امّا در رخت کن عیبی ندارد چون از حمام نیست. و در لانه مورچگان نماز نخواند، چون به خاطر کثرت آمد و شد مورچه ها به آن قدرت نماز خواندن ندارد، پس او را آزار می دهند و از نماز باز می دارند. و در خوابگاه شتران نماز نخواند مگر اینکه از بین رفتن کالای خود بترسد که در این صورت نماز خواندن در آنجا عیبی ندارد، و در آغل گوسفندان نماز خواندن اشکالی ندارد. و در هیچ حالتی در آبراه ها نماز نخواند زیرا مطمئن نیست که در حال نماز در آنجا آب به سوی او جاری نخواهد شد. و اما در نمکزار هیچ پیامبر و وصیّ پیامبری نماز نخوانده است، امّا غیر پیامبر و وصیّ پیامبر، هرگاه که محل سجده نرم باشد و بتواند پیشانی خود را در حال سجده روی آن بگذارد در حالی که هموار کرده، اشکال ندارد، و اگر انسان مجبور شود که روی برف نماز بخواند، محل گذاشتن پیشانی را هموار می کند تا برای سجده آماده باشد. و اما در وادی ضجنان و همه وادی ها، نماز خواندن روا نمی باشد، چون جایگاه مارها و شیاطین است. - . الخصال 2 : 52 و 53 -

**[ترجمه]

بیان

اشتمل الخبر مع قوته لتکرره فی الأصول و روایة الکلینی و الشیخ و غیرهما له (2) علی أحکام الأول المنع عن الصلاة فی الطین و الماء و الظاهر أنه علی التحریم إن منعا شیئا من واجبات الصلاة کالسجود و الاستقرار و إلا کره لما رواه الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ حَدِّ الطِّینِ الَّذِی لَا یُسْجَدُ عَلَیْهِ مَا هُوَ قَالَ إِذَا غَرِقَ الْجَبْهَةُ وَ لَمْ تَثْبُتْ عَلَی الْأَرْضِ (3).

الثانی المنع عن الصلاة فی الحمام و المشهور الکراهة و قد مر قول أبی الصلاح أنه منع من الصلاة فی الحمام و تردد فی الفساد و الأظهر الکراهة للروایات الدالة علی الجواز و إن حملها الصدوق و الشیخ علی المسلخ و ظاهر الشیخ نفی ثبوت الکراهة فی المسلخ کما صرح به الشهیدان و الصدوق فی العلل (4)

و إن کان فی دلیله نظر و احتمل فی التذکرة ثبوت الکراهة فیه أیضا و أما سطح الحمام فلا تکره الصلاة فیه قطعا و یحتمل أن یکون النهی عن الصلاة فی الحمام محمولا علی ما إذا نجسا لأنهم کانوا یصلون فی فرشه و قلما تخلو عن النجاسة لما رواه الصَّدُوقُ (5)

فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام: أَنَّهُ سَأَلَهُ

ص: 306


1- 1. الخصال ج 2 ص 52- 53.
2- 2. تراه فی الکافی ج 3 ص 390: فقیه من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 156. التهذیب ج 1 ص 198.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 224.
4- 4. بل ذکره فی الخصال علی ما مر.
5- 5. الفقیه ج 1 ص 156.

عَنِ الصَّلَاةِ فِی بَیْتِ الْحَمَّامِ فَقَالَ إِذَا کَانَ الْمَوْضِعُ نَظِیفاً فَلَا بَأْسَ. و روی الشیخ (1)

مثله فی الموثق عن أبی عبد الله علیه السلام.

الثالث المنع عن الصلاة فی القبور و قال فی المنتهی یکره الصلاة فی المقابر ذهب إلیه علماؤنا قال و نقل الشیخ عن بعض علمائنا القول بالبطلان و قال تکره الصلاة إلی القبور و أن یتخذ القبر مسجدا یسجد علیه و قال ابن بابویه لا یجوز فیهما و هو قول بعض الجمهور ثم قال لو کان بینه و بین القبر حائل أو بعد عشرة أذرع لم تکن بالصلاة إلیه بأس و قد مر أن أبا الصلاح حرمها و تردد فی البطلان و قال المفید لا تجوز الصلاة إلی شی ء من القبور حتی تکون بینه و بینه حائل أو قدر لبنة أو عنزة منصوبة أو ثوب موضوع. و علی القول بالکراهة أو الحرمة الحکم برفعهما بالحوائل التی ذکرها مشکل و لم نر مستنده

فَأَمَّا عَشْرَةُ أَذْرُعٍ فَرَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ (2) عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی بَیْنَ الْقُبُورِ قَالَ لَا یَجُوزُ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْقُبُورِ إِذَا صَلَّی عَشَرَةَ أَذْرُعٍ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ عَشَرَةَ أَذْرُعٍ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَشَرَةَ أَذْرُعٍ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَشَرَةَ أَذْرُعٍ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ یُصَلِّی إِنْ شَاءَ.

و استندوا فی التحریم إلی هذه الروایة و هی عندنا لیست فی درجة من القوة و قد عارضها روایات صحیحة مثل مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ (3) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْمَاضِیَ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ بَیْنَ الْقُبُورِ هَلْ یَصْلُحُ قَالَ لَا بَأْسَ. و فی الصحیح (4) عن علی بن جعفر عن أخیه: مثله فغایة ما یمکن إثباته مع تلک المعارضات القویة الکراهة بل یمکن المناقشة فیها أیضا نعم الأحوط عدم التوجه إلی قبر غیر الأئمة علیهم السلام لحسنة زرارة الآتیة و أما قبور الأئمة علیهم السلام

ص: 307


1- 1. التهذیب ج 1 ص 243.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 200.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 243.
4- 4. الفقیه ج 1 ص 158.

فسیأتی القول فیها و ألحق جماعة من الأصحاب بالقبور القبر و القبرین و مستنده غیر واضح.

الرابع المنع من الصلاة فی الطرق و قال فی المغرب سنن الطریق معظمه و وسطه و فی القاموس سن الطریقة سار فیها کاستسنها و سنن الطریق مثلثة و بضمتین نهجه و جهته و المسان من الإبل الکبار انتهی و لعل المراد هنا الطرق المسلوکة أو العظیمة و المشهور کراهة الصلاة فی الطریق المسلوکة و قال فی المنتهی إنه مذهب علمائنا أجمع و ظاهر الصدوق و المفید الحرمة و الکراهة أظهر و الترک أحوط و لا فرق بین أن تکون الطریق مشغولة بالمارة وقت الصلاة أو لا للعموم نعم لو تعطلت المارة اتجه التحریم و احتمل الفساد.

و منهم من خص الکراهة بجواد الطرق و هی العظمی منها و الأجود التعمیم لموثقة

ابْنِ الْجَهْمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام(1)

قَالَ: کُلُّ طَرِیقٍ یُوطَأُ فَلَا تُصَلِّ عَلَیْهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ (2): کُلُّ طَرِیقٍ یُوطَأُ وَ یُتَطَرَّقُ وَ کَانَتْ فِیهِ جَادَّةٌ أَوْ لَمْ تَکُنْ فَلَا یَنْبَغِی الصَّلَاةُ فِیهِ.

الخامس المنع من الصلاة فی قری النمل و المشهور الکراهة لهذا الخبر و لما سیأتی و لعدم انفکاک المصلی من أذاها و قتل بعضها.

السادس المنع من الصلاة فی معاطن الإبل قال الجوهری العطن و المعطن واحد الأعطان و المعاطن و هی مبارک الإبل عند الماء لتشرب عللا بعد نهل فإذا استوفت ردت إلی المراعی و الأظماء قال ابن السکیت و کذلک تقول هذا عطن الغنم و معطنها لمرابضها حول الماء و قال العلل الشرب الثانی و النهل الشرب الأول و قال الفیروزآبادی العطن محرکة وطن الإبل و منزلها حول الحوض و قریب منه کلام ابن الأثیر و غیره و قال فی مصباح اللغة العطن للإبل المناخ و المبرک و لا یکون إلا حول الماء و الجمع أعطان نحو سبب و أسباب و المعطن وزان مجلس مثله و عطن الغنم و معطنها أیضا مربضها حول الماء قاله ابن السکیت و ابن قتیبة.

ص: 308


1- 1. التهذیب ج 1 ص 198، ط حجر ج 2 ص 220 و 221 ط نجف.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 198، ط حجر ج 2 ص 220 و 221 ط نجف.

و قال ابن فارس قال بعض أهل اللغة لا یکون أعطان الإبل إلا حول الماء فأما مبارکها فی البریة أو عند الحی فهی المأوی و قال الأزهری أیضا عطن الإبل موضعها الذی تتنحی إلیه أی تشرب الشربة الثانیة و هو العلل و لا تعطن الإبل علی الماء إلا فی حمارة القیظ فإذا برد الزمان فلا عطن للإبل و المراد بالمعاطن فی کلام الفقهاء المبارک انتهی.

و ظاهر الفقهاء أن الکراهة تشتمل کل موضع یکون فیه الإبل و الأولی ترک الصلاة فی الموضع الذی تأوی إلیه الإبل و إن لم تکن فیه وقت الصلاة کما یومی إلیه بعض الأخبار و صرح به العلامة فی المنتهی معللا بأنها بانتقالها عنها لا تخرج عن اسم المعطن إذا کانت تأوی إلیه.

ثم إن الذی ورد فی أخبارنا إنما هو بلفظ العطن و قد عرفت مدلوله لغة و أکثر أصحابنا حکموا بالتعمیم کالمحقق و العلامة و قال ابن إدریس فی السرائر بعد تفسیر المعطن بما نقلناه هذا حقیقة المعطن عند أهل اللغة إلا أن أهل الشرع لم یخصص ذلک بمبرک دون مبرک انتهی.

وَ اسْتَنَدُوا فِی التَّعْمِیمِ بِمَا رَوَاهُ الْجُمْهُورُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِذَا أَدْرَکْتُمُ الصَّلَاةَ وَ أَنْتُمْ فِی مُرَاحِ الْغَنَمِ فَصَلُّوا فِیهَا فَإِنَّهَا سَکِینَةٌ وَ بَرَکَةٌ وَ إِنْ أَدْرَکْتُمُ الصَّلَاةَ وَ أَنْتُمْ فِی أَعْطَانِ الْإِبِلِ فَاخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنَّهَا جِنٌّ مِنْ جِنٍّ خُلِقَتْ أَ لَا تَرَی أَنَّهَا إِذَا نَفَرَتْ کَیْفَ تَشْمَخُ بِأَنْفِهَا.

وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ: أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ نُصَلِّی فِی مَرَابِضِ الْغَنَمِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَ نُصَلِّی فِی مَبَارِکِ الْإِبِلِ قَالَ لَا.

وَ عَنِ الْبَرَاءِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تُصَلُّوا فِی مَبَارِکِ الْإِبِلِ فَإِنَّهَا مِنَ الشَّیَاطِینِ.

و لا یخفی أن بعض تلک الروایات علی تقدیر صحتها تومی إلی کراهة الصلاة فی کل موضع حضر فیه إبل مع أنهم ذکروا فی السترة أنها تتحقق بالبعیر و رووا أن النبی صلی الله علیه و آله صلی إلی بعیر و رووا عنه صلی الله علیه و آله أنه کان یعرض راحلته و یصلی إلیها

ص: 309

قال قلت فإذا ذهبت الرکاب قال کان یعرض الرحل و یصلی إلی آخرته و قال العلامة فی المنتهی لا بأس أن یستر ببعیر أو حیوان ثم ذکر الروایتین الأخیرتین.

و قال ره فی المعاطن بعد الروایات الأولة و الفقهاء جعلوه أعم من ذلک و هی مبارک الإبل مطلقا التی تأوی إلیها و یدل علیه ما فهم من التعلیل بکونها من الشیاطین ثم قال و المواضع التی تبیت فیها الإبل فی سیرها أو تناخ فیها لعلفها أو وردها الوجه أنها لا بأس بالصلاة فیها لأنها لا تسمی معاطن و لو صلی فی هذه المواضع لم یکن به بأس و لیس مکروها خلافا لبعض الجمهور انتهی.

و قد عرفت أنه لو صح التعلیل لدل علی کراهة مطلق المواضع التی تحضر الإبل فیها و إلا فینبغی أن یقتصر علی مدلول المعاطن لغة مع أن الروایات عامیة لا عبرة بمدلولاتها.

ثم إن المشهور بین الأصحاب الکراهة و قد مر عن أبی الصلاح القول بالتحریم و التردد فی بطلان الصلاة و ظاهر المفید فی المقنعة أیضا التحریم و هو أحوط و إن کانت الکراهة أقوی فی الجملة.

السابع المنع من الصلاة فی مجری الماء و هو المکان المعد لجریانه فیه و إن لم یکن فیه ماء و المشهور فیه الکراهة لهذا الخبر و قیل یکره الصلاة فی بطون الأودیة التی یخاف فیها هجوم السیل و ظاهر الصدوق ره فیما مر التحریم و إن لم ینسب إلیه و قال فی المنتهی تکره الصلاة فی مجری الماء ذهب إلیه علماؤنا.

ثم قال ره تکره الصلاة فی السفینة لأنه یکون قد صلی فی مجری الماء و کذا لو صلی علی ساباط تحته نهر یجری أو ساقیة و هل یشترط فی الکراهة جریان الماء عندی فیه توقف أقربه عدم الاشتراط و لا فرق بین الماء الطاهر و النجس فی ذلک و هل تکره الصلاة علی الماء الواقف فیه تردد أقربه الکراهیة انتهی و قال فی النهایة فإن أمن السیل احتمل بقاء الکراهة اتباعا

ص: 310

لظاهر النهی و عدمها لزوال موجبها.

و أقول ظاهر الأخبار کراهة الصلاة فی المکان الذی یتوقع فیه جریان الماء و فی المکان الذی یجری فیه الماء بالفعل علی تفصیل قد تقدم و قد سبق القول فی الصلاة فی السفینة و أما الساباط فالظاهر عدم الکراهة و الله أعلم.

الثامن المنع من الصلاة فی السبخة بفتح الباء و إذا کانت نعتا للأرض کقولک الأرض السبخة فبکسر الباء ذکره الخلیل فی کتاب العین و الذی یظهر من الأخبار أن المنع لعدم استقرار الجبهة و عدم استواء الأرض و لو دق و سوی لم یکن به بأس کما ذکره الصدوق ره و ظاهر الصدوق فی العلل (1)

التحریم حیث قال باب العلة التی من أجلها لا تجوز الصلاة فی السبخة و ظاهره فی الخصال (2) تخصیص التحریم بالنبی صلی الله علیه و آله و الإمام و ظاهر الأکثر الکراهة مطلقا و الأظهر أنه إن لم تستقر الجبهة أصلا أو کان

الارتفاع و الانخفاض أزید من المعفو فتحرم الصلاة اختیارا و إلا فتکره و مع الدق و الاستواء تزول الکراهة أو تخف و الأول أظهر

لِمَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (3)

فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی السِّبَاخِ فَقَالَ لَا بَأْسَ.

و حملها الشیخ علی موضع تقع فیه الجبهة مستویة.

التاسع المنع من الصلاة علی الثلج و الظاهر أنه أیضا مثل السبخة و مع عدم الاستقرار أصلا یحرم و معه فی الجملة یکره و مع الدق و الاستواء التام تزول الکراهة أو تخف و الثانی أظهر لما سیأتی.

العاشر المنع من الصلاة فی وادی ضجنان و قال المنتهی تکره الصلاة فی ثلاثة مواطن بطریق مکة البیداء و ذات الصلاصل و ضجنان و قال البیداء فی اللغة المفازة و لیس ذلک علی عمومه هاهنا بل المراد موضع معین و قد ورد أنها أرض خسف روی أن جیش السفیانی یأتی إلیها قاصدا مدینة الرسول صلی الله علیه و آله فیخسف

ص: 311


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 16.
2- 2. قد مر کلامه صلی الله علیه و آله 305 س 21.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 198، الاستبصار ج 1 ص 199.

الله تعالی بتلک الأرض و بینها و بین میقات أهل المدینة الذی هو ذو الحلیفة میل واحد و ضجنان جبل بمکة ذکره صاحب الصحاح و الصلاصل جمع صلصال و هی الأرض التی لها صوت و دوی انتهی.

و قیل إنه الطین الحر المخلوط بالرمل فصار یتصلصل إذا جف أی یصوت و به فسره الشهید ره و نقله الجوهری عن أبی عبیدة و نحو منه کلام الفیروزآبادی و یوهم عبارات بعض الأصحاب أن کل أرض کانت کذلک کرهت الصلاة فیها و هو خطأ لأنه قد ظهر من الأخبار و کلام قدماء الأصحاب أنها أسماء مواضع مخصوصة بین الحرمین.

و ورد فی بعض الأخبار النهی عن الصلاة فی ذات الجیش و یظهر من بعضها أنها البیداء کما اختاره الأصحاب و عللوا التسمیة بخسف جیش السفیانی فیها و من بعضها أنها مبدأ البیداء للجائی من مکة و من بعضها المغایرة فیحتمل التکرار علی التأکید أو الحمل علی أنها متصلة بالبیداء فحکم بالاتحاد مجازا.

**[ترجمه]این روایت علاوه بر اینکه به دلیل تکرار شدن در اصول، و نقل آن توسط کلینی، شیخ و دیگران - . الکافی 3 : 390، الفقیه 1 : 156، التهذیب 1 : 198 -

مشتمل بر احکامی است:

اول: منع از نماز در آب و گِل، و ظاهر آن است که اگر مانع یکی از واجبات نماز مثل سجده و استقرار باشد ممنوعیت در حدّ حرمت وگرنه حمل بر کراهت می شود، به دلیل روایت موثّقی که شیخ از امام صادق علیه السلام ذکر کرده که راوی گفت: از ایشان سؤال کردم که مقدار گِلی که نباید بر آن سجده کرد چقدر است؟ فرمود: اگر پیشانی زیر آب رود و با ثبات روی زمین قرار نگیرد. - . التهذیب 1 : 224 -

دوم: منع از نماز در حمام، و مشهور کراهت آن است، و قول ابوالصلاح گذشت که از نماز در حمّام منع کرده و در فساد آن تردید داشت. و اظهر کراهت آن است؛ به دلیل روایاتی که بر جواز دلالت دارند، اگرچه صدوق و شیخ روایات جواز را بر رخت­کن حمل کرده اند. و ظاهر کلام شیخ نفی ثبوتِ کراهت در رخت­کن است، چنانچه شهید اول و ثانی و صدوق در علل الشرائع - . آن را در الخصال ذکر کرده است بنابر آنچه که گذشت. -

تصریح کرده اند، اگرچه در دلیل آن اشکال است. در تذکره ثبوت کراهت را نیز در مورد آن احتمال داده است. امّا نماز در پشت بام حمّام قطعاً کراهت ندارد، و احتمالاً نهی از نماز در حمّام بر صورتی حمل می شود که نجس باشد، زیرا آنها روی فرش آن نماز می خواندند که کمتر اتفاق می افتاد نجس نباشد، به دلیل روایت صحیحی که صدوق - . الفقیه 1 : 156 -

از علی بن جعفر علیه السلام از برادرش امام موسی علیه السلام ذکر کرده که از ایشان درباره نماز در حمّام سؤال کرد، و ایشان فرمود: اگر محلّ نماز پاک باشد اشکال ندارد.

و شیخ - . التهذیب 1 : 243 -

مثل آن را با سند موثّق از امام صادق علیه السلام ذکر کرده است.

سوم: منع از نماز در گورستان. در منتهی گفته است: نماز در گورستان کراهت دارد و علمای ما همین نظر را دارند. گوید: و شیخ از بعضی علمای ما نقل کرده که قائل به بطلان نماز در گورستان هستند و گفته است: نماز به سوی گورستان و نیز سجده کردن بر قبر کراهت دارد. ابن بابویه گفته است: نماز رو به قبر و روی قبر جایز نیست، و بعضی از جمهور (اهل سنت) نیز همین نظر را دارند. آنگاه می گوید: اگر بین نمازگزار و قبر، حائلی باشد یا فاصله او با قبر ده ذراع باشد نماز خواندن به طرف آن اشکال ندارد. و پیشتر گفته شد که ابوالصلاح آن را حرام دانسته امّا در بطلان نماز تردید کرده است. شیخ مفید گوید: نماز به سمتِ قبور جایز نیست مگر اینکه بین نمازگزار و قبر حائلی باشد یا فاصله میان او و قبر به اندازه یک آجُر یا عصایی که عمودی نصب شود یا اینکه پارچه ای گذاشته شود. و بنا بر قول به کراهت یا حرمت، حکم به برطرف شدن کراهت یا حرمت با حائل هایی که گفته شد مشکل است و ما دلیلی برای آن نیافتیم.

امّا در مورد ده ذراع، شیخ به سند موثّق - . همان 1 : 200 -

از عمّار از امام صادق علیه السلام روایت می کند که گفت: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که بین گورها نماز می خواند؛ فرمود: این کار جایز نیست مگر اینکه هنگام نماز، فاصله اش با قبرها از جلو ده ذراع، از پشت ده ذراع، از راست ده ذراع و از چپ ده ذراع باشد، آنگاه اگر خواست نماز می خواند .

برای حکم به تحریم به این روایت استناد کرده اند که از نظر ما سند آن قوی نیست، و روایات صحیحه با آن تعارض دارند، مانند: روایت صحیح شیخ از علی بن یقطین - . همان 1 : 243 -

که گفت: از امام موسی علیه السلام سؤال کردم که آیا نماز میان قبور صحیح است؟ فرمود: اشکالی ندارد.

و به سند صحیح - . الفقیه 1 : 158 - از علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام مثل همین روایت شده است. پس با وجود این تعارض­های قوی، چیزی که در نهایت می توان اثبات کرد، کراهت است، بلکه در آن هم می توان مناقشه کرد. بله، احوط آن است که به سمتِ قبر غیر ائمه علیهم السلام نماز نخواند، به دلیل روایت زراره که خواهد آمد، و بحث در مورد قبور ائمه علیهم السلام هم خواهد آمد.

و جماعتی از اصحاب، یک قبر و دو قبر را نیز به قبور ملحق کرده و در یک حکم دانسته اند، که این الحاق دلیل واضحی ندارد.

چهارم: منع از نماز در راه. در المغرب گفته است: سنن الطریق یعنی عُمده و وسط راه. و در قاموس گفته است: سَنّ الطریق یعنی راه را پیمود مانند إستسنّها. و سنن الطریق – با فتحه [سَنَن] و کسره [سِنَن] و ضمه سین [سُنَن] و با ضمه سین و نون [سُنُن] - یعنی راه و جهت آن. و «المسانّ من الابل» یعنی شترهای بزرگ و مُسن پایان. و شاید در اینجا مقصود راه­های عبور و مرور یا شاهراه باشد. و مشهور، کراهت نماز در راه عبور و مرور است. در المنتهی گوید: علمای ما اجماعاً قائل به کراهت هستند. و ظاهر کلام صدوق و مفید، حرمت است، و کراهت اظهر و تَرک آن احوط می باشد. و فرقی نیست بین اینکه در وقت نماز عابری در حال عبور در راه باشد یا نباشد، به خاطر عموم. بله، اگر راه عبور و مرور بسته شود حکم به حرمت موجّه، و احتمال بطلان نماز نیز هست .

بعضی از فقها کراهت را به قسمتِ بزرگ راه تخصیص داده اند امّا تعمیم بهتر است، به دلیل موثّقه ابن جهم - . التهذیب 1 : 198 چاپ سنگی، 2 : 220 و 221 چاپ نجف - از امام رضا علیه السلام که فرمود: هر راهی که محل عبور است در آن نماز نخوان. و در روایت دیگری از او - . همان -

آمده است: هر راهی که محلّ عبور و مرور است، چه جاده داشته باشد یا نداشته باشد، نماز خواندن در آن روا نیست.

پنجم: منع از نماز در لانه مورچه. و مشهور کراهت آن است، به دلیل همین روایت و روایتی که خواهد آمد، و این که نماز خواندنِ نمازگزار حتماً موجب اذیت و کشته شدن بعضی مورچه ها می شود.

ششم: منع از نماز در محلّ خوابیدن شتر. جوهری گفت: عطن و معطن مفرد اعطان و معاطن است و آن محل نشستن شتران در کنار آب برای نوشیدن دوم بعد از نوشیدن اول است، پس چون کارش تمام شود، به چراگاه­ها و صحرا بازگردانده می­شود. ابن سکیت گفته: به محل نشستن گوسفندان در نزدیکی آب عطن الغنم و معطن گفته می­شود. گفت: علل، شرب دوم است و نهل، شرب اول. فیروزآبادی گفته: عَطَن، وطن شتران و منزل آنان پیرامون برکه است. کلام ابن اثیر و غیره به او نزدیک است. در مصباح اللغة گفته: عطن شتران محل نشستن آنان است و حتما نزدیک آب است. جمع آن اعطان است مثل سبب و اسباب. معطن بر وزن مجلس است. عطن الغنم و معطنها، آغل آنها در کنار آب است. ابن سکیت و ابن قتیبه آن را گفتند. ابن فارس گفت: یکی از اهل لغت گفت: اعطان ابل فقط نزدیک آب است اما محل نشستن آنها در صحرا یا در محل است زیرا پناهگاه آنهاست. ازهری گفته: عطن الإبل مکانی است که شرب دوم را انجام می­دهد که همان علل است و عطن شتران بر آب فقط در اوج گرماست، پس در هوای سرد شتر عطن ندارد. مراد از معاطن در سخن فقهاء، محل استراحت است. پایان .

ظاهر کلام فقها این است که کراهت شامل هر موضعی که شتر در آن باشد، است، و اولی ترک نماز در مکانی است که شتر [پس از چرا] به آن باز می گردد حتّی اگر موقع نمازخواندن شتر در آن نباشد، چنانچه در بعضی روایات به آن اشاره شده، و علاّمه در المنتهی به آن تصریح کرده و دلیل آورده که با خروج شتر از آن، این گونه نیست که خوابگاه شتر بر آن صدق نکند، چرا که به آن بازمی­گردد.

امّا آنچه در روایات ما وارد شده به لفظ «عطن» است که معنای لغوی آن را دانستی، و اکثر فقهای ما حکم به تعمیم داده اند، مانند محقق و علامه. ابن ادریس در السرائر، پس از تفسیر «معطن» طبق آنچه که نقل کردیم، گفته است این حقیقت معطن در نزد اهل لغت است، امّا اهل شرع آن را شامل هر جا که شتر بخوابد دانسته اند و آن را به محل نشستن خاصی تخصیص نداده­اند. پایان.

و در تعمیم به روایت جمهور (اهل سنت) از قول پیامبر صلی الله علیه و آله استناد کرده اند که ایشان فرمود: هرگاه وقت نماز شد و شما در محل استراحت [طویله] گوسفندان بودید در آنجا نماز بخوانید، زیرا مایه آرامش و برکت است، و اگر وقت نماز شد و در خوابگاه شتران بودید از آنجا بیرون روید زیرا جنّی هستند که از جنّ دیگر خلق شده­اند؛ آیا نمی بینی وقتی شتر می­رمد چگونه بینی اش را بالا می گیرد؟.

و از جابر بن سَمُره نقل شده که روایت کرد: مردی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: آیا در آغل گوسفندان نماز بخوانیم؟ فرمود: بله! گفت: آیا در خوابگاه شترها نماز بخوانیم؟ فرمود: نه!

و از بَراء نقل شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در خوابگاه شترها نماز نخوانید زیرا شیطانی است.

و مخفی نیست که بعضی از آن روایات - به فرض صحیح بودن - اشاره به کراهت نماز در هر جایی دارد که شتر آنجا باشد، علاوه بر اینکه در سُتره ذکر کرده اند که حائل با شتر هم حاصل می شود، و روایت کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله به سمت شتری نماز خواند، و نیز روایت کرده اند که آن حضرت صلی الله علیه و آله شترش را به عرض قرار می­داد و به سمتِ آن نماز می خواند .

گفت: گفتم: پس اگر شتُر حرکت کرد؟ گفت: بار [یا زین] شتر را به صورت عرضی می گذاشت و به سمتِ آخرِ آن نماز می خواند. و علاّمه در المنتهی گفته است: اشکال ندارد که شتر یا حیوانی را حائل قرار دهد، و این دو روایت آخری را ذکر کرده است.

ایشان رحمه الله پس از روایاتِ اول در مورد «معاطن» گفته است: فقها آن را اعمّ از محلّ آب خوردنِ شتر دانسته و به طور مطلق، محلّ خوابیدنِ شتر و آغل آن که به سوی آن می­رود را گفته اند، و دلیل آن تعلیلی است که به یکی از شیاطین بودنِ آن شده است. آنگاه می فرماید: و مواضعی که شتر در مسیر خود در آنجا بیتوته می کند یا برای چریدن و خوردن علَف و گُل می خوابد، نماز در آن اشکال ندارد، زیرا مسمّای «معاطن» بر آن صدق نمی کند. و اگر در این مواضع نماز خواند اشکال ندارد و مکروه نیست، بر خلاف بعضی از جمهور. پایان

و دانستی که در صورت صحّت تعلیل، ادلّه بر کراهت مطلق مواضعی که شتر در آنها حضور دارد دلالت می کند، وگرنه شایسته بود تا فقط بر مدلول لغویِ «معاطن» دلالت کند، علاوه بر اینکه روایات از اهل سنت است و مدلول آنها اعتبار ندارد.

و امّا مشهور بین اصحاب کراهت است، و از قول ابوالصلاح نقل شد که قائل به تحریم و تردید در بطلان نماز است. و ظاهر کلام مفید در المقنعه نیز تحریم می باشد و احوط هم همان است اگرچه کراهت فی الجمله اقوی است.

هفتم: منع از نماز در آبراه، که برای گذر آب تهیه شده است، اگرچه آب در آن نباشد. و مشهور در مورد آن کراهت است، به دلیل همین روایت، و گفته شده که نماز در وسط وادی­هایی که خوف جریان سیل در آن می رود، نیز کراهت دارد. ظاهر کلام صدوق که ذکر شد، تحریم است، اگر چه تحریم را به او نسبت نداده اند. و در المنتهی گفته است: نماز در آبراه ها کراهت دارد و علمای ما هم همین را گفته اند.

آنگاه می فرماید: نماز در کشتی کراهت دارد زیرا آبراه در آن صدق می کند و مجرای آب است، همچنین اگر روی گذر سرپوشیده­ای نماز بخواند که زیر آن رود یا رود کوچکی رد می شود. و در اینکه آیا برای حکم به کراهت، جریان آب هم شرط است یا نه؟! من که در مورد آن توقّف دارم و نظر نمی دهم، امّا اقرب آن است که شرط نیست. و از این جهت تفاوتی هم بین آب طاهر و آب نجس نیست، و اینکه آیا نماز روی آب راکد هم کراهت دارد یا نه؟ مورد تردید می باشد و اقرب کراهت است پایان. و در النهایة گوید: اگر مطمئن باشد که سیل نخواهد آمد باز هم کراهت بر جای خود باقی است؛ به دلیل پیروی از ظاهر نهی و اینکه با زوال سبب، کراهت هم از بین می­رود.

می گویم: ظاهر روایات، کراهت نماز در مکانی است که احتمال جریان آب وجود دارد، همچنین مکانی که آب در حال جریان است، با تفصیلی که ذکر شد، و بحث در مورد نماز در کشتی قبلاً آمد، امّا ظاهر عدم کراهت نماز روی گذر سرپوشیده است و خداوند بهتر می داند.

هشتم: منع از نماز در زمین شوره زار، و اگر صفت برای زمین باشد مانند سخن تو «الارض السبخة» پس به کسر باء است. این را خلیل در کتاب العین ذکر کرده است. از روایات این گونه بر می آید که منع از نماز، به دلیل عدم استقرار پیشانی و صاف نبودنِ زمین است، امّا اگر کوبیده و تسطیح شده باشد اشکال ندارد، چنانچه مرحوم صدوق ذکر کرده است. و ظاهر کلام صدوق در علل الشرائع - . علل الشرائع 2 : 16 -

تحریم است، آنجا که می فرماید: «باب دلیلِ عدم جواز نماز در شوره زار»، و ظاهر کلام او در الخصال - . کلام او در صفحه ؟؟؟، س ؟؟؟ گذشت. -

تخصیص حرمت به پیامبر صلی الله علیه و آله و امام است و ظاهر کلام اکثر فقها، کراهتِ مطلق می باشد، و اظهر آن است که اگر پیشانی اصلاً استقرار نیافت یا اینکه ارتفاع و پستی بیش از حدّ مجاز بود نماز خواندن در آنجا در حال اختیار حرام است، وگرنه مکروه می باشد. و در صورت کوبیده و صاف شدن آن کراهت برطرف یا کاسته می شود، و اظهر همان اوّلی است؛ به دلیل روایت موثّقی که شیخ - . التهذیب 1 : 198، الاستبصار 1 : 199 - از سماعه نقل کرده که گفت: از آن حضرت درباره نماز در زمین شوره زار سؤال کردم، فرمود: اشکال ندارد! و شیخ آن را حمل بر جایی کرده که صاف باشد و پیشانی روی آن مستقر گردد.

نهم: منع از نماز روی برف، و ظاهراً آن هم مثل شوره زار است که در صورت عدم استقرار به طور کلّی، نماز خواندن در آن حرام می باشد، امّا اگر فی الجمله استقرار حاصل شود کراهت دارد، و در صورت کوبیده و صاف شدن کامل، کراهت از بین می رود یا از آن کاسته می شود، و اظهر دومی است به دلیلی که خواهد آمد.

دهم: منع از نماز در وادی ضجنان. در المنتهی گفته است: در راه مکّه نماز در سه جا مکروه است: بَیداء، ذات الصلاصل و ضَجنان. و گفته است: بیداء در لغت به معنای بیابان است امّا این حکم برای همه بیابان­ها نیست بلکه مقصود، موضع خاصی می باشد. و روایت شده که آن، زمین «خَسف» می­باشد و روایت شده که سپاه سفیانی به آنجا می­آید. سپاه سفیانی به قصد حمله به شهر مدینه حرکت می کند و وقتی به بیداء می رسد خداوند آن زمین را با آنچه بر روی آن است فرو می­برد. فاصله میان بیداء و میقات اهل مدینه - یعنی ذو الحلیفه - یک میل مسافت است. و ضجنان کوهی در مکّه است و صاحب صحاح آن را ذکر نموده. صَلاصِل نیز جمع صَلصال و زمینی است که صدا و پچ پچ از آن شنیده می شود. پایان

و گفته شده که صلصال، گِلی داغ مخلوط با ماسه است که وقتی خشک می شود صدا می دهد. مرحوم شهید هم معنای آن را به همین صورت حمل کرده است. جوهری این مطلب را از ابوعبیده نقل نموده، و کلام فیروزآبادی هم شبیه همان است. عباراتِ بعضی از اصحاب این وهم را ایجاد می کند که هر زمینی این گونه باشد نماز در آن کراهت دارد، و این خطاست، زیرا از روایات و کلام قدمای اصحاب این گونه بر می آید که سه نام ذکر شده، اسم مکان­های مخصوصی در فاصله مکه و مدینه است.

در بعضی روایات از نمازخواندن در زمین ذات الجیش نیز نهی شده است، و از بعضی روایات این گونه بر می آید که مقصود همان بیداء است، چنانچه اصحاب هم همین نظر را برگزیده و دلیل نامگذاری آن را خسفِ سپاه سفیانی در آن دانسته اند. از بعضی روایات نیز ظاهر می شود که ذات الجیش برای کسی که از مکه می­آید، ابتدای بیداء است. و از بعضی روایات فهمیده می شود که ذات الجیش با بیداء متفاوت است، و تکرار حمل بر تأکید می گردد، یا حمل بر اینکه ذات الجیش به بیداء متصل است و مجازاً حکم به یکی بودنِ آنها شده است.

**[ترجمه]

«2»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: لَا تُصَلِّ فِی وَادِی الشَّقِرَةِ فَإِنَّ فِیهِ مَنَازِلَ الْجِنِ (1).

**[ترجمه]المحاسن: عمّار ساباطی گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: در وادی «شَقِره» نماز نخوان زیرا از منازل جنّیان است. - . المحاسن : 366 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری الشَّقِر بکسر القاف شقائق النعمان الواحدة شَقِرَة و قال ابن إدریس تکره الصلاة فی وادی الشقرة بفتح الشین و کسر القاف و هی واحد الشقر موضع بعینه مخصوص سواء کان فیه شقائق النعمان أو لم یکن و لیس کل واد یکون فیه شقائق

النعمان تکره فیه الصلاة بل بالموضع المخصوص فحسب و هو بطریق مکة لأن أصحابنا قالوا تکره الصلاة فی طریق مکة بأربعة مواضع من جملتها وادی الشقرة و الذی ینبه علی ما اخترناه ما ذکره ابن الکلبی فی کتاب الأوائل و أسماء المدن قال زرود و الشقرة ابنتا یثر بن قابیة بن مهلهل بن وام بن عقیل بن عوض بن إرم بن سام بن نوح هذا آخر کلام ابن الکلبی النسابة فقد جعل زرود و الشقرة موضعین سمیا باسم امرأتین و هو أبصر بهذا الشأن انتهی.

ص: 312


1- 1. المحاسن ص 366.

و قال فی المنتهی الشقرة بفتح الشین و کسر القاف واحدة الشقر و هو شقائق النعمان و کل موضع فیه ذلک تکره الصلاة فیه و قیل وادی الشقرة موضع مخصوص بطریق مکة ذکره ابن إدریس و الأقرب الأول لما فیه من اشتغال القلب بالنظر إلیه و قیل هذه مواضع خسف فتکره الصلاة فیها لذلک انتهی.

و الأظهر ما اختاره ابن إدریس و التعلیل الوارد فی الخبر مخالف لما ذکره إلا بتکلف تام.

**[ترجمه]جوهری گوید: «شَقِر» همان «شقائق النعمان» و مفردِ آن «شَقِرة» است. ابن ادریس گوید: نماز در وادی شقره که مفرد شقر است، کراهت دارد و آن موضعی مخصوص است، خواه در آن شقائق النعمان روییده باشد یا نه، و این گونه نیست که نماز در هر وادی دارای شقائق النعمان مکروه باشد، بلکه فقط در موضع مخصوصی در راه مکّه است، زیرا اصحاب ما گفته اند: در راه مکّه در چهار موضع نماز کراهت دارد که یکی از آنها وادی شقرة است. در تأیید نظرِ برگزیده ما، سخنی از ابن کلبی در «الاوائل و اسماء المدن» است که می گوید: زرود و شقرة دختران «یثر بن قابیة بن مهلهل بن وام بن عقیل بن عوض بن إرم بن سام بن نوح» بودند (پایان کلام ابن کلبی نسّابه)، پس زرود و شقره را دو مکان می داند که به اسم دو زن نامگذاری شده اند و ابن کلبی به این امر بصیرت بیشتری نسبت به دیگران دارد. پایان

در المنتهی گوید: شَقِرة به فتح شین و کسر قاف، مفرد الشقرة است که همان شقائق النعمان است، و در هر موضعی که شقائق النعمان داشته باشد نمازخواندن کراهت دارد. و گفته شده که وادی الشقرة موضع مخصوصی در راه مکّه است و ابن ادریس آن را ذکر نموده، امّا اقرب همان اولی است زیرا در چنین مکانی با نگاه به آن دل مشغول می شود. و گفته شده که این، از مواضع خسف است و به این دلیل نماز خواندن در آن کراهت دارد. پایان

اظهر همان نظر ابن ادریس است، و تعلیلِ وارد شده در روایت با آنچه که در المنتهی ذکر کرده منافات دارد، مگر اینکه با تکلّف و زحمت نسبتی بین آن ایجاد کنیم .

**[ترجمه]

«3»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ فِی کِتَابِ الْمَنَاهِی: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله نَهَی أَنْ تُجَصَّصَ الْمَقَابِرُ وَ یُصَلَّی فِیهَا(1)

وَ نَهَی أَنْ یُصَلِّیَ الرَّجُلُ فِی الْمَقَابِرِ وَ الطُّرُقِ وَ الْأَرْحِیَةِ وَ الْأَوْدِیَةِ وَ مَرَابِطِ الْإِبِلِ وَ عَلَی ظَهْرِ الْکَعْبَةِ(2).

**[ترجمه]مجالس صدوق: پیامبر صلی الله علیه و آله از اینکه قبرها را گچ کاری کنند و در آن نماز بخوانند نهی فرمود - . أمالی صدوق : 253 - و از اینکه مَرد در گورستان، راه ها، آسیاب ها، وادی­ها، محل­های بستن شتر و روی پشت بام کعبه نماز بخواند، نهی فرمود. - . همان : 254 -

**[ترجمه]

بیان

کراهة الصلاة فی الأرحیة لم یذکرها الأکثر و إن دل علیها هذا الخبر و المرابط أعم من المعاطن مطلقا أو من وجه.

**[ترجمه]اکثر فقها کراهت نماز در آسیاب ها را ذکر نکرده اند هرچند این روایت بر آن دلالت دارد، و نسبت «مرابط» به «معاطن» عموم و خصوص مطلق یا من وجه است.

**[ترجمه]

«4»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الصَّلَاةُ بَیْنَ الْقُبُورِ قَالَ صَلِّ بَیْنَ خِلَالِهَا وَ لَا تَتَّخِذْ شَیْئاً مِنْهَا قِبْلَةً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ ذَلِکَ وَ قَالَ لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِی قِبْلَةً وَ لَا مَسْجِداً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَنَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِیَائِهِمْ مَسَاجِدَ(3).

**[ترجمه]علل الشرائع: زراره از امام باقر علیه السّلام روایت کرد و گفت: به ایشان گفتم: نماز بین قبور چه حکمی دارد؟ فرمود: میان آنها نماز بخوان ولی هیچ قبری را در قبله خود قرار نده، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله از این کار نهی کرد و فرمود: قبر مرا قبله و محلّ سجده قرار ندهید زیرا خداوند عزوجل کسانی که قبرهای پیامبرانشان را محل سجده قرار دادند، لعنت کرده است. - . علل الشرائع 2 : 47 -

**[ترجمه]

إیضاح

ظاهره عدم جواز الصلاة إلی قبر النبی صلی الله علیه و آله و السجود علیه

وَ رُوِیَ فِی الْمُنْتَهَی مِنْ طُرُقِ الْعَامَّةِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عَائِشَةَ قَالا: لَمَّا حَضَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ کَشَفَ وَجْهَهُ وَ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ الْیَهُودَ اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِیَائِهِمْ مَسَاجِدَ.

وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَمَا إِنَّ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ کَانُوا یَتَّخِذُونَ قُبُورَ أَنْبِیَائِهِمْ وَ صُلَحَائِهِمْ مَسَاجِدَ أَلَا فَلَا تَتَّخِذُوا الْقُبُورَ مَسَاجِدَ إِنِّی أَنْهَاکُمْ عَنْ ذَلِکَ.

ص: 313


1- 1. أمالی الصدوق ص 253.
2- 2. المصدر ص 254.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 47.

ثم قال ره و ذلک محمول علی الکراهة إذ القصد بذلک النهی عن التشبه بمن تقدمنا فی تعظیم القبور بحیث تتخذ مساجد و من صلی لا لذلک لم یکن قد فعل محرما إذ لا یلزم من المساواة التحریم کالسجود لله تعالی المساوی للسجود للصنم فی الصورة ثم قال قال الشیخ قد رویت روایة بجواز النوافل إلی قبور الأئمة علیهم السلام و الأصل الکراهیة انتهی.

**[ترجمه]ظاهر این روایت، عدم جواز نماز به سمت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سجده روی آن است.

و در المنتهی از طرق اهل سنت از ابن عباس و عایشه روایت کرده که گفتند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به حال احتضار و وفات رسیده بود صورت خود را باز کرد و فرمود: خداوند یهود را لعنت کند که روی قبرهای پیامبرانشان سجده کردند.

و از آن حضرت صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: پیشینیان شما بر قبور پیامبران و نیکانشان سجده می کردند، شما هرگز این کار را نکنید؛ من شما را از این کار نهی می کنم.

آنگاه مرحوم علامه می فرماید: این روایت حمل بر کراهت می شود زیرا مقصود از آن، نهی از تشبّه به کسانی است که ذکر کردیم، یعنی آنها که آنقدر قبور را تعظیم و تکریم می نمودند که روی آن سجده می کردند، و کسی که با این حالت نماز نخواند مرتکب حرام نشده است، زیرا از مساوات، حرمت لازم نمی آید، مانند سجده برای خداوند که در هیئت و ظاهر مساوی با سجده برای بُت است. سپس می فرماید: شیخ گوید: روایتی در مورد جواز نماز نافله به سمتِ قبور ائمه علیهم السلام وارد شده در حالی که اصل، کراهت آن است. پایان

**[ترجمه]

أقول

الجواز و عدم الکراهة فی قبور الأئمة علیهم السلام لا یخلو من قوة لا سیما مشهد الحسین علیه السلام لما سیأتی من الأخبار و لا یبعد القول بذلک فی قبر الرسول صلی الله علیه و آله أیضا بحمل أخبار المنع علی التقیة لشهرة تلک الروایات عند المخالفین و قول بعضهم بالحرمة و یمکن القول بالنسخ فیها أیضا أو الحمل علی أن یجعل قبلة کالکعبة بأن یتوجه إلیه من کل جانب لکن هذا الحمل بعید فی بعضها أو الحمل علی ما إذا کان المقصود سجدة القبر أو صاحبه.

و یمکن القول بالفرق بین قبر النبی صلی الله علیه و آله و قبور الأئمة علیهم السلام بالقول بالکراهة فی الأول دون الثانی لأن احتمال توهم المعبودیة و المسجودیة أو مشابهة من مضی من الأمم فیه أکثر أو لدفن الملعونین عنده صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]جواز و عدم کراهت در مورد قبور ائمه علیهم السلام خالی از قوّت نیست، بخصوص در مشهد امام حسین علیه السلام، به دلیل روایاتی که خواهد آمد. و بعید نیست در مورد قبر پیامبر صلی الله علیه و آله هم همین را بگوییم و به علت شهرت آن روایات نزد اهل سنت و صدور فتوای حرمت توسط بعضی از آنها، روایاتِ منع را بر تقیه حمل کنیم. همچنین می توان در مورد این روایات قائل به نَسخ شد یا بر این حمل کرد که قبر را مانند کعبه، قبله قرار دهند، یعنی از هر طرفی که بایستند - مثل کعبه - رو به قبر بایستند، امّا این حمل در مورد بعضی روایات بعید است. یا بر این حمل شود که مقصود، سجده برای قبر یا صاحب آن باشد.

و ممکن است گفته شود که بین قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و قبور ائمه علیهم السلام تفاوت است، یعنی در مورد اوّل کراهت دارد امّا در مورد دوم کراهت ندارد، زیرا احتمال توهّم معبود شدن، مسجود شدن یا شباهت یافتن با دیگر امّتها در مورد قبر پیامبر بیشتر است، و یا اینکه به دلیل دفن ملعون ها نزد آن حضرت می باشد.

**[ترجمه]

«5»

الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ یُرِیدُ أَنْ یُوَدِّعَ لِلْخُرُوجِ إِلَی الْعُمْرَةِ فَأَتَی الْقَبْرَ مِنْ مَوْضِعِ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ الْمَغْرِبِ فَسَلَّمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَزِقَ بِالْقَبْرِ ثُمَّ انْصَرَفَ حَتَّی أَتَی الْقَبْرَ فَقَامَ إِلَی جَانِبِهِ یُصَلِّی فَأَلْزَقَ مَنْکِبَهُ الْأَیْسَرَ بِالْقَبْرِ قَرِیباً مِنَ الْأُسْطُوَانَةِ الْمُخَلَّقَةِ الَّتِی عِنْدَ رَأْسِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی سِتَّ رَکَعَاتٍ أَوْ ثَمَانَ رَکَعَاتٍ (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السّلام: حسن بن علی بن فضال گفت: امام رضا علیه السلام را دیدم که درحال وداع برای حرکت به سوی عمره بود، بعد از نماز مغرب، از جانب بالای سر پیامبر صلی الله علیه و آله نزد قبر آن حضرت آمد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله سلام کرد و به قبر چسبید، آنگاه برگشت، تا اینکه نزد قبر آمد و کنار آن ایستاد و نماز خواند، پس در نزدیکی ستون «مخلّقه» که نزد سر پیامبر صلی الله علیه و آله است شانه چپ خود را به قبر چسباند و شش یا هشت رکعت نماز خواند. - . عیون اخبارالرضا 2 : 17 -

**[ترجمه]

«6»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا أَتَی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنِّی أَتَّجِرُ إِلَی هَذِهِ الْجِبَالِ فَنَأْتِی أَمْکِنَةً لَا نَسْتَطِیعُ أَنْ نُصَلِّیَ إِلَّا عَلَی الثَّلْجِ قَالَ أَلَا تَکُونُ مِثْلَ فُلَانٍ یَعْنِی رَجُلًا عِنْدَهُ یَرْضَی بِالدُّونِ

ص: 314


1- 1. عیون الأخبار ج 2 ص 17 فی حدیث.

وَ لَا یَطْلُبُ التِّجَارَةَ إِلَی أَرْضٍ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُصَلِّیَ إِلَّا عَلَی الثَّلْجِ (1).

**[ترجمه]مشکاة الانوار: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: مردی نزد امام باقر علیه السلام آمد و گفت: خداوند خیرت دهد، من برای تجارت به طرف این کوه ها می روم، در راه به جاهایی می رسیم که جز روی برف نمی توانیم نماز بخوانیم؛ فرمود: آیا مثل فلانی نیستی؟! و مقصودشان مردی بود که نزد او بود که به کم قانع است و برای تجارت به جاهایی نمی رود که مجبور باشد روی برف نماز بخواند. - . مشکاة الأنوار : 131 -

**[ترجمه]

«7»

الْإِحْتِجَاجُ، قَالَ: کَتَبَ الْحِمْیَرِیُّ إِلَی الْقَائِمِ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَزُورُ قُبُورَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام هَلْ یَجُوزُ أَنْ یَسْجُدَ عَلَی الْقَبْرِ أَمْ لَا وَ هَلْ یَجُوزُ لِمَنْ صَلَّی عِنْدَ بَعْضِ قُبُورِهِمْ علیهم السلام أَنْ یَقُومَ وَرَاءَ الْقَبْرِ وَ یَجْعَلَ الْقَبْرَ قِبْلَةً أَوْ یَقُومُ عِنْدَ رَأْسِهِ أَوْ رِجْلَیْهِ وَ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یَتَقَدَّمَ الْقَبْرَ وَ یُصَلِّیَ وَ یَجْعَلَ الْقَبْرَ خَلْفَهُ أَمْ لَا فَأَجَابَ علیه السلام أَمَّا السُّجُودُ عَلَی الْقَبْرِ فَلَا یَجُوزُ فِی نَافِلَةٍ وَ لَا فَرِیضَةٍ وَ لَا زِیَارَةٍ وَ الَّذِی عَلَیْهِ الْعَمَلُ أَنْ یَضَعَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ عَلَی الْقَبْرِ وَ أَمَّا الصَّلَاةُ فَإِنَّهَا خَلْفَهُ وَ یَجْعَلُ الْقَبْرَ أَمَامَهُ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یُصَلِّیَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَا عَنْ یَمِینِهِ وَ لَا عَنْ یَسَارِهِ لِأَنَّ الْإِمَامَ علیه السلام لَا یُتَقَدَّمُ وَ لَا یُسَاوَی (2).

**[ترجمه]الاحتجاج: راوی گوید: حِمیَری در نامه ای خطاب به حضرت قائم علیه السلام درمورد مردی سؤال کرد که به زیارت قبور ائمه علیهم السلام می رود، آیا جایز است روی قبر سجده کند یا نه؟ و کسی که نزد قبور ائمه علیهم السلام نماز می خواند، آیا جایز است پشت قبر بایستد و قبر را در قبله قرار دهد یا اینکه نزد سر یا پاهای ایشان بایستد؟ و آیا جایز است جلوتر از قبر بایستد و نماز بخواند و قبر را پشت سر خود قرار دهد؟ امام علیه السلام پاسخ داد: سجده روی قبر نه در نماز نافله، نه واجب و نه در نماز زیارت جایز نیست و کاری که باید کرد این است که گونه راست خود را روی قبر بگذارد. و در موقع نماز باید پشت قبر بایستد و قبر را مقابل خود قرار دهد و جایز نیست جلوتر از قبر یا سمت راست یا سمت چپ آن نماز بخواند، زیرا کسی از امام علیه السلام جلو نمی افتد و در مرتبه مساوی با او قرار نمی گیرد. - . الاحتجاج : 474 -

**[ترجمه]

بیان

روی الشیخ فی التهذیب (3)

هذه الروایة عن محمد بن أحمد بن داود عن أبیه عن محمد بن عبد الله الحمیری و قال شیخنا البهائی قدس الله روحه الواسطة بین الشیخ و بین محمد الشیخ المفید طاب ثراه فالحدیث صحیح لأن الثلاثة ثقات من وجوه أصحابنا و قال المحقق فی المعتبر إنه ضعیف و لعل السبب فی ذلک کونه مکاتبة انتهی.

و ما ذکره قریب لأن محمد بن أحمد و إن لم ینص علی توثیقه لکن مدحه النجاشی مدحا یربی علی التوثیق حیث قال فیه (4)

شیخ هذه الطائفة و عالمها و شیخ القمیین فی وقته و فقیههم حکی أبو عبد الله الحسین بن عبید الله أنه لم یر أحدا أحفظ منه و لا أفقه و لا أعرف بالحدیث و صنف کتبا انتهی لکن فی التهذیب هکذا و أما الصلاة فإنها خلفه یجعله الإمام و لا یجوز أن یصلی بین یدیه لأن الإمام لا یتقدم و یصلی عن یمینه و شماله و ظاهره تجویز المساواة إلا أن یقال بعطف یصلی علی یصلی أو علی یتقدم و لا یخفی بعدهما و إن أمکن ارتکابه جمعا

ص: 315


1- 1. مشکاة الأنوار ص 131.
2- 2. الاحتجاج ص 474.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 200.
4- 4. رجال النجاشیّ ص 298.

بین الروایتین.

ثم قال الشیخ البهائی قدس سره هذا الخبر یدل علی عدم جواز وضع الجبهة علی قبر الإمام علیه السلام لا فی الصلاة و لا فی الزیارة بل یضع خده الأیمن علیه و علی عدم جواز التقدم علی الضریح المقدس حال الصلاة لأن قوله علیه السلام یجعله الإمام صریح فی جعل القبر بمنزلة الإمام فی الصلاة فکما أنه لا یجوز للمأموم أن یتقدم علی الإمام بأن یکون موقفه أقرب إلی القبلة من موقف الإمام بل یحب أن یتأخر عنه أو یساویه فی الموقف یمینا أو شمالا فکذا هنا و هذا هو المراد بقوله علیه السلام و لا یجوز أن یصلی بین یدیه إلی آخره.

و الحاصل أن المستفاد من هذا الحدیث أن کل ما ثبت للمأموم من وجوب التأخر عن الإمام أو المساواة له و تحریم التقدم علیه ثابت للمصلی بالنسبة إلی الضریح المقدس من غیر فرق فینبغی لمن یصلی عند رأس الإمام علیه السلام أو عند رجلیه أن یلاحظ ذلک و قد نبهت علی هذا جماعة من إخوانی المؤمنین فی المشهد المقدس الرضوی علی مشرفه السلام فإنهم کانوا یصلون فی الصفة التی عند رأسه علیه السلام صفین فبینت لهم أن الصف الأول أقرب إلی القبلة من الضریح المقدس علی صاحبه السلام و هذا مما ینبغی ملاحظته لمن یصلی فی مسجد النبی صلی الله علیه و آله و کذا فی سائر المشاهد المقدسة علی ساکنیها أفضل التسلیمات.

و ربما یستفاد من هذا الحدیث المنع من استدبار ضرائحهم صلوات الله علیهم فی غیر الصلاة أیضا نظرا إلی أن قوله علیه السلام لأن الإمام لا یتقدم عام فی الصلاة و غیرها و هذا هو الذی فهمه العلامة فی المنتهی و حمل المنع منه علی الکراهة و قد دل أیضا علی جواز الصلاة إلی قبر الإمام علیه السلام إذا کان فی القبلة و بهذا تتخصص أخبار المنع و ظاهر المفید ره بقاؤها علی عمومها فإنه قال فی المقنعة لا تجوز الصلاة إلی شی ء من القبور حتی یکون بینه و بینه حائل إلی آخر ما مر ثم قال و قد روی أنه لا بأس بالصلاة إلی قبلة فیها قبر إمام علیه السلام و الأصل ما قدمناه

ص: 316

انتهی و قد تقدم الکلام فیه.

**[ترجمه]شیخ در تهذیب - . التهذیب 1 : 200 -

این روایت را از محمد بن احمد بن داود از پدرش از محمد بن عبدالله حمیری روایت کرده است. و شیخ بهایی (قدس سره) گفته است: واسطه در سند بین شیخ و محمد، شیخ مفید است، بنابراین روایت صحیح می باشد زیرا هرسه ثقه و از بزرگان اصحاب ما هستند. و محقق در معتبر گوید: این روایت ضعیف است و چه بسا علت ضعف آن، مکاتبه بودن است. پایان

سخن ایشان خوب است زیرا محمد بن احمد اگرچه نصّی بر توثیق او نیست، امّا نجاشی چنان او را مدح کرده که در حدّ توثیق است و می گوید - . رجال نجاشی : 298 - : شیخ و عالم طایفه شیعه و شیخ اهل قم در زمان خود و فقیه آنها بود، ابوعبدالله حسین بن عبیدالله حکایت کرد که هیچ کس را خوش حافظه تر، فقیه تر و حدیث شناس تر از او ندیده، و کتابهایی تصنیف کرده است. پایان. امّا در تهذیب این گونه می گوید: نماز را باید پشت قَبر بخواند و قَبر را اِمام خود قرار دهد، و جایز نیست جلوی قبر نماز بخواند زیرا کسی بر امام مقدّم نمی شود، و می تواند سمت راست یا چپ قبر نماز بخواند؛ که ظاهر آن تجویز مساوات است، مگر اینکه گفته شود: فعل «یصلّی» (نماز بخواند) عطف به «یصلّی» درجمله قبل یا به «یتقدم» (جلوتر بایستد) است، که بُعد این دو احتمال مخفی نیست، اگرچه برای جمع بین دو روایت، ارتکاب آن امکان دارد.

آنگاه شیخ بهایی (قدس سره) می فرماید: این روایت دلالت می کند که گذاشتن پیشانی روی قبر امام علیه السلام جایز نیست، نه در نماز و نه هنگام زیارت، بلکه باید گونه راست را روی قبر گذاشت. همچنین دلالت دارد که نمازخواندن جلوتر از ضریح مقدس جایز نیست، زیرا جمله «قبر را اِمام خود قرار می دهد» در اینکه قبر را به منزله امام در نماز قرار دهد، صراحت دارد. پس همانطور که جایز نیست مأموم جلوتر از امام و بطوری بایستد که محلّ ایستادنش از محلّ امام نسبت به قبله نزدیک تر بوده بلکه واجب است پشت سر یا مساوی با او از راست یا چپ بایستد، اینجا نیز به همین صورت می باشد و مقصود از «جایز نیست جلوتر از قبر بایستد...» در کلام امام، همین است.

خلاصه آنکه از این روایت استفاده می شود: تمام احکام مأموم از جمله وجوب عقب تر بودن یا مساوی بودن نسبت به امام و حرمت مقدّم شدن بر امام، در مورد نماز کنار ضریح مقدّس نیز جاری است و هیچ فرقی ندارد، بنابراین سزاوار است کسی که کنار سر امام علیه السلام یا پاهای ایشان نماز می خواند این امور را در نظر داشته باشد. و من به گروهی از برادران مؤمنم در مشهد مقدّس رضوی علیه السلام به این امر تذکّر دادم، چون آنها در صفّه ای که نزد سر آقا بود در دو صف نماز می خواندند و برایشان توضیح دادم که صف اوّل نسبت به ضریح مقدّس، به قبله نزدیک تر است. و سزاوار است این امر برای کسی که در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله نماز می خواند نیز مورد ملاحظه قرار گیرد، همچنین در دیگر مشاهد مقدّس ائمه که برترین سلامها بر ساکنان آن باد!

و شاید از این روایت استفاده شود که پشت کردن به ضریح ائمه صلوات الله علیهم در غیر نماز نیز ممنوع است، زیرا عبارت «چون کسی بر امام مقدّم نمی شود» در کلام امام علیه السلام هم شامل نماز و هم غیر نماز می شود. این چیزی است که علامه در المنتهی فهمیده و منع را بر کراهت حمل نموده است. همچنین این روایت بر جواز نماز به سمت قبر امام علیه السلام - در صورتی که در قبله باشد - دلالت دارد و روایات منع به این مورد تخصیص می خورد. ظاهر کلام شیخ مفید رحمه الله بقای آن بر عموم و عدم تخصیص است، زیرا در مقنعه می گوید: نماز به سمت قبور جایز نیست مگر اینکه حائلی بین خود و قبر بگذارد تا آخر آنچه که گذشت. آنگاه گفته است: و روایت شده که نماز خواندن به سمت قبله ای که قبر امام علیه السلام در راستای آن باشد اشکال ندارد، و اصل همان است که پیشتر گفتیم پایان. و قبلادر مورد آن بحث کردیم.

**[ترجمه]

«8»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی بَیْتِ الْحَمَّامِ مِنْ غَیْرِ ضَرُورَةٍ قَالَ لَا بَأْسَ إِذَا کَانَ الْمَکَانُ الَّذِی صُلِّیَ فِیهِ نَظِیفاً وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ بَیْنَ الْقُبُورِ قَالَ لَا بَأْسَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره نماز در حمّام در غیر ضرورت سؤال کردم؛ فرمود: اگر جایی که در آن نماز می خواند پاک باشد اشکال ندارد. و از ایشان درباره نماز بین قبور سؤال کردم؛ فرمود: اشکال ندارد. - . قرب الاسناد : 91 چاپ سنگی، 119 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«9»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ بِالْحِفْظِ رَجُلٌ نَزَلَ فِی بَیْتٍ خَرِبٍ وَ رَجُلٌ صَلَّی عَلَی قَارِعَةِ الطَّرِیقِ وَ رَجُلٌ أَرْسَلَ رَاحِلَتَهُ وَ لَمْ یَسْتَوْثِقْ مِنْهَا(2).

**[ترجمه]الخصال: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: خداوند عزوجل حفظ [جان] سه کس را نمی پذیرد: مردی که در خانه خرابه منزل کند، مردی که در قسمت بالای جاده به نماز بایستد، و مردی که مرکبِ سواریِ خود را رها کند و در حفظ آن نکوشد. - . الخصال 1 : 69 -

**[ترجمه]

«10»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَزْوِینِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْقَلَانِسِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أُمِّ الْمِقْدَامِ الثَّقَفِیَّةِ قَالَتْ قَالَ لِی جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ: قَطَعْنَا مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام جِسْرَ الصَّرَاةِ فِی وَقْتِ الْعَصْرِ فَقَالَ إِنَّ هَذِهِ أَرْضٌ مُعَذَّبَةٌ- لَا یَنْبَغِی لِنَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ أَنْ یُصَلِّیَ فِیهَا فَمَنْ أَرَادَ مِنْکُمْ أَنْ یُصَلِّیَ فَلْیُصَلِّ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً یُصَلُّونَ فَقُلْتُ أَنَا وَ اللَّهِ لَأُقَلِّدَنَّ هَذَا الرَّجُلَ صَلَاتِیَ الْیَوْمَ وَ لَا أُصَلِّی حَتَّی یُصَلِّیَ فَسِرْنَا وَ جَعَلَتِ الشَّمْسُ تَسْفُلُ وَ جَعَلَ یَدْخُلُنِی مِنْ ذَلِکِ أَمْرٌ عَظِیمٌ حَتَّی وَجَبَتِ الشَّمْسُ وَ قَطَعْنَا الْأَرْضَ فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَذِّنْ فَقُلْتُ یَقُولُ أَذِّنْ وَ قَدْ غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ أَذِّنْ فَأَذَّنْتُ ثُمَّ قَالَ لِی أَقِمْ فَأَقَمْتُ فَلَمَّا قُلْتُ قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ رَأَیْتُ شَفَتَیْهِ تَتَحَرَّکَانِ وَ سَمِعْتُ کَلَاماً کَأَنَّهُ کَلَامُ الْعِبْرَانِیَّةِ فَارْتَفَعَتِ الشَّمْسُ حَتَّی صَارَتْ فِی مِثْلِ وَقْتِهَا فِی الْعَصْرِ فَصَلَّی فَلَمَّا انْصَرَفْنَا هَوَتْ إِلَی مَکَانِهَا وَ اشْتَبَکَتِ النُّجُومُ فَقُلْتُ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکَ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 317


1- 1. قرب الإسناد ص 91 ط حجر ص 119 ط نجف.
2- 2. الخصال ج 1 ص 69.

صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ (1) فَقُلْتُ بَلَی وَ قَالَ فَإِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ بِاسْمِهِ الْعَظِیمِ فَرَدَّهَا عَلَیَ (2).

بصائر الدرجات، عن أحمد بن محمد: مثله (3)

**[ترجمه]علل الشرائع: اُمّ مِقدام ثقفی گفت: جُوَیریة بن مُسهر به من گفت: با امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام هنگام نماز عصر از روی پُل «صَراة» عبور کردیم، ایشان فرمود: اینجا سرزمینی است که عذاب نازل شده، برای پیامبر و وصیّ پیامبر سزاوار نیست که در آن نماز بخواند، حال هر کدام از شما که می خواهد، در اینجا نماز بخواند! مردم به سمت راست و چپ پراکنده و به نماز مشغول شدند؛ من با خود گفتم: به خدا قسم امروز در خواندن نمازم از این آقا تقلید نموده و نماز نمی خوانم تا ایشان نماز بگذارند، پس با حضرت حرکت کردیم، کم کم خورشید داشت پایین می رفت و من نگران بودم که هنوز نماز نخوانده ام و وقت نماز تنگ شده است. بالاخره خورشید غروب کرد و ما راه را طی کردیم. حضرت فرمود: ای جویریّه؛ اذان بگو! گفتم: اذان بگویم؟! خورشید غروب کرده! فرمود: اذان بگو، پس اذان گفتم، آنگاه به من فرمود: اقامه بگو، اقامه گفتم، همین که جمله «قد قامت الصّلاة» را گفتم دیدم دو لب مبارک حضرت حرکت می کند و کلامی که گویا به زبان عبرانی بود شنیدم، خورشید بالا آمد تا به جایی رسید که در وقت نماز عصر در آن جا قرار می گیرد، حضرت نماز عصر را خواند و وقتی از نماز فارغ شدیم دوباره خورشید به مکان افولش فرو رفت و ستارگان در آسمان ظاهر شدند. گفتم: شهادت می دهم که شما وصی رسول خدا هستید! فرمود: ای جویریّه: مگر نشنیده ای که خداوند عزّ و جل می فرماید: «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ» - . واقعه / 74 و 96 -

{پس به نام پروردگار بزرگ خود تسبیح گوی} گفتم: آری شنیده ام. فرمود: من از خدا به نام بزرگش درخواست کردم تا خورشید را برگرداند، پس خدا آن را برای من بازگرداند. - . علل الشرائع 2 : 41 -

بصائر الدرجات: از احمد بن محمد مثل آن را ذکر کرده است. - . بصائر الدرجات : 217 -

**[ترجمه]

بیان

قوله جسر الصَّرَاةِ قال فی القاموس الصراة نهر بالعراق انتهی و فی بعض النسخ بالفرات و فی الفقیه (4) و البصائر نهر سوری و فی القاموس سوری کطوبی موضع بالعراق من بلد السریانیین و موضع من أعمال بغداد و قد یمد و الظاهر أنه کان مکان جسر الحلة و مسجد الشمس هناک مشهور و یدل علی کراهة الصلاة فی کل أرض عذب أهلها و قال ابن إدریس ره فی السرائر تکره الصلاة فی کل أرض خسف و لهذا کره أمیر المؤمنین علیه السلام الصلاة فی أرض بابل فلما عبر الفرات إلی الجانب الغربی و فاته لأجل ذلک أول الوقت ردت له الشمس إلی موضعها فی أول الوقت و صلی بأصحابه صلاة العصر و لا یحل أن یعتقد أن الشمس غابت و دخل اللیل و خرج وقت العصر وقت بالکلیة و ما صلی الفریضة علیه السلام لأن هذا من معتقده جهل بعصمته علیه السلام لأنه یکون مخلا بالواجب المضیق علیه و هذا لا یقوله من عرف إمامته و اعتقد عصمته انتهی.

**[ترجمه]در مورد «پل صَراة» در قاموس گفته: صراة رودی در عراق است پایان. و در بعضی نسخه ها «بالفرات» آمده است. در فقیه - . الفقیه 1 : 130 و 131 -

و بصائر، آن را رود سوری گفته اند. در قاموس گوید: سوری مانند طوبی، محلّی در عراق و از شهر سریانیان و بخشی از حومه بغداد است که گاهی سورآء - با مَد - خوانده می شود. ظاهر آن است که آن پل جای کنونی پلِ حلّه بوده و مسجد الشمس در آنجا معروف می باشد. این روایت دلالت دارد که نمازخواندن در هر زمینی که اهل آن عذاب شده­اند، کراهت دارد و ابن ادریس در السرائر گفته است نمازخواندن در هر سرزمینی که مردمش فروبرده شده­اند، کراهت دارد، و از این رو امیرمؤمنان علیه السلام نماز در سرزمین بابل را مکروه دانسته، و وقتی از فرات به سمت غرب رفت و نماز اول وقتش به خاطر آن فوت شد، خورشید برای ایشان به مکان اوّل وقت بازگردانده شد و ایشان نماز عصر را [به حماعت] با اصحابش خواند. و جایز نیست کسی بگوید که قرص خورشید پنهان شده و شب آغاز گردیده و وقت نماز عصر به طور کامل گذشته و آن حضرت نماز عصرش را نخوانده بود، زیرا کسی که چنین گمانی کند، جهل خود نسبت به عصمت آن حضرت علیه السلام را ثابت کرده است، زیرا لازمه آن کاهلی نسبت به واجب مضیّق است، و هر کس امامت ایشان را قبول دارد و به عصمتش معتقد است، این را نمی­گوید. پایان

**[ترجمه]

أقول

قد مر الکلام فیه فی کتاب فضائله علیه السلام و أنه لا استبعاد فی أن یکون من خصائصهم علیهم السلام عدم جواز الصلاة فی تلک الأراضی مطلقا و جواز تأخیرهم الصلاة عن الوقت لذلک مطلقا أو إذا علموا أنهم یدعون و یرجع لهم الشمس و الحاصل أن النبی صلی الله علیه و آله أخبره بأمره تعالی بأنه یرد علیه الشمس و أمره بتأخیر الصلاة لتظهر منه تلک المعجزة لکن سیأتی ما یؤید تأویله ره.

**[ترجمه]در این مورد در کتاب فضائل آن حضرت علیه السلام بحث شد، و هیچ بعید نیست که عدم جواز نماز در آنگونه زمین­ها به طور مطلق، و نیز جواز تأخیر نماز از اوّل وقت به آن دلیل به طور مطلق یا تنها در صورتی که می دانند اگر دعا کنند و خورشید برایشان باز می گردد، از خصائص ائمه علیهم السلام باشد. خلاصه اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام خبر داده بود که خدای تعالی خورشید را برایش برمی گرداند و او را به تأخیر انداختن نماز امر فرموده بود تا آن معجزه ظاهر شود، امّا تأییدِ تأویل آن مرحوم هم خواهد آمد.

**[ترجمه]

«11»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ

ص: 318


1- 1. الواقعة: 74 و 96.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 41.
3- 3. بصائر الدرجات ص 217.
4- 4. الفقیه ج 1 ص 130 و 131.

یَزِیدَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی السَّبَخَةِ فَکَرِهَهُ لِأَنَّ الْجَبْهَةَ لَا تَقَعُ مُسْتَوِیَةً عَلَیْهَا فَقُلْنَا إِنْ کَانَتْ أَرْضاً مُسْتَوِیَةً قَالَ لَا بَأْسَ (1).

المعتبر، نقلا من کتاب أحمد بن محمد بن أبی نصر عن عبد الکریم عن الحلبی: مثله (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت می کند: از ایشان درباره نماز در شوره زار پرسیدم، امام آن را مکروه دانست، با این استدلال که پیشانی درست روی آن قرار نمی گیرد. ما گفتیم: اگر زمینش صاف باشد چطور؟ فرمود: اشکال ندارد. - . علل الشرائع 2 : 17 -

المعتبر: به روایت از عبدالکریم از حلبی مثل این روایت را آورده است. - . المعتبر : 157 -

**[ترجمه]

«12»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ بْنِ السَّرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ حَرَّمَ اللَّهُ الصَّلَاةَ فِی السَّبَخَةِ قَالَ لِأَنَّ الْجَبْهَةَ لَا تَتَمَکَّنُ عَلَیْهَا(3).

**[ترجمه]علل الشرائع: داود بن حُصین بن سَری گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: چرا خداوند نماز در شوره زار را حرام کرده؟ فرمود: زیرا پیشانی روی آن درست قرار نمی گیرد. - . علل الشرائع 2 : 16 -

**[ترجمه]

«13»

کَامِلُ الزِّیَارَةِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَصَمِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ لِرَجُلٍ مِنْ مَوَالِیهِ وَ سَأَلَهُ عَنِ الزِّیَارَةِ فَقَالَ مَنْ صَلَّی خَلْفَهُ صَلَاةً وَاحِدَةً یُرِیدُ بِهَا اللَّهَ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ عَلَیْهِ مِنَ النُّورِ مَا یَغْشَی لَهُ کُلَّ شَیْ ءٍ یَرَاهُ الْخَبَرَ(4).

وَ مِنْهُ، بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْأَصَمِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ یُزَارُ وَالِدُکَ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ وَ یُصَلَّی خَلْفَهُ وَ لَا یُتَقَدَّمُ عَلَیْهِ (5).

**[ترجمه]کامل الزیارات: محمد بصری از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: شنیدم که پدرم به یکی از موالی خود که از ایشان درباره زیارت سؤال کرد، می فرمود: کسی که یک نماز پشتِ وی - امام علیه السلام - برای خدا بخواند، روز قیامت خداوند را در حالی ملاقات می کند که نوری دارد که هر چیزی را که می بیند فرامی گیرد... - . کامل الزیارات : 122 -

کامل الزیارات: هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت کرد: مردی نزد آن حضرت آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله، آیا می توان پدر شما را زیارت کرد؟ فرمود: آری، و باید پشتِ قبر ایشان نماز خواند و نباید از آن جلوتر ایستاد. - . همان : 123 -

**[ترجمه]

أقول

تمام الخبرین فی أبواب المزار.

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ جَمَاعَةٍ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ

ص: 319


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 17.
2- 2. المعتبر: 157.
3- 3. علل الشرائع ج 2 ص 16.
4- 4. کامل الزیارات ص 122.
5- 5. کامل الزیارات ص 123.

وَ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی الْیَسَعِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أَسْمَعُ قَالَ إِذَا أَتَیْتُ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَجْعَلُهُ قِبْلَةً إِذَا صَلَّیْتُ قَالَ تَنَحَّ هَکَذَا نَاحِیَةً(1).

وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا فَرَغْتَ مِنَ التَّسْلِیمِ عَلَی الشُّهَدَاءِ أَتَیْتَ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ تَجْعَلُهُ بَیْنَ یَدَیْکَ ثُمَّ صَلِّ مَا بَدَا لَکَ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّا نَزُورُ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَیْفَ نُصَلِّی عَلَیْهِ قَالَ تَقُومُ خَلْفَهُ عِنْدَ کَتِفَیْهِ ثُمَّ تُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تُصَلِّی عَلَی الْحُسَیْنِ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی الْیَسَعِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا أَسْمَعُ عَنِ الْغُسْلِ إِذَا آتِی قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَجْعَلُهُ قِبْلَةً إِذَا صَلَّیْتُ قَالَ تَنَحَّ هَکَذَا نَاحِیَةً قَالَ آخُذُ مِنْ طِینِ قَبْرِهِ وَ یَکُونُ عِنْدِی أَطْلُبُ بَرَکَتَهُ قَالَ نَعَمْ أَوْ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ (4).

**[ترجمه]این دو روایت به طور کامل در «ابواب مزار» آمده است .

کامل الزیارات: ابوالیسع گفت: شنیدم که مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: وقتی به زیارت قبر امام حسین علیه السلام می روم، آیا قبر آن حضرت را هنگام نماز در قبله و مقابل خودم قرار دهم؟ فرمود: از قبر فاصله بگیر و به کناری برو. - . همان : 245 -

کامل الزیارات: حسین بن عطیه از امام صادق علیه السلام روایت کرد که ایشان فرمود: هرگاه از سلام بر شهدا فارغ شدی نزد قبر امام حسین علیه السلام برو، آن را مقابل خود قرار ده و هرچه می خواهی نماز بخوان. - . همان -

کامل الزیارات: عبیدالله حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرد: گفتم: ما به زیارت قبر امام حسین علیه السلام می رویم، چگونه بر ایشان درود بفرستیم؟ فرمود: پشت قبر و کنار شانه آن حضرت بایست، آنگاه بر پیامبر درود بفرست و بر حسین علیه السلام درود بفرست. - . همان -

کامل الزیارات: ابوالیَسَع گفت: شنیدم که مردی از امام صادق علیه السلام درباره غسلِ زیارت قبر امام حسین علیه السلام سؤال کرد. گوید: آن مرد گفت: آیا وقت نماز قبر را قبله خود قرار دهم؟ فرمود: از قبر فاصله بگیر و به کناری برو. گفت: از خاک قبر آن حضرت بردارم و برای تبرّک نزد خود نگه دارم؟ فرمود: آری، یا فرمود: اشکال ندارد! - . همان : 246 -

**[ترجمه]

بیان

الخبر الأول یدل علی استحباب مطلق الصلاة خلف قبر الحسین علیه السلام فریضة کانت أم نافلة و کذا الرابع لکنه یحتمل التخصیص بصلاة الزیارة و الثانی یدل علی استحبابها مطلقا خلف القبر و عدم خصوصیة الإمام علیه السلام هنا ظاهر و أما الثالث و السادس فلعلهما محمولان علی الاتقاء لئلا تتضرر الشیعة بذلک من المخالفین المانعین مطلقا و فی الخامس النسخ مختلفة ففی بعضها کیف نصلی علیه و فی بعض کیف نصلی عنده فعلی الأول لا یناسب الباب إذ الظاهر الصلاة و الدعاء

ص: 320


1- 1. کامل الزیارات ص 245.
2- 2. کامل الزیارات ص 245.
3- 3. کامل الزیارات ص 245.
4- 4. کامل الزیارات ص 246.

لهما صلی الله علیهما و علی الثانی یحتمل ذلک و الصلاة المصطلح فلا تغفل.

**[ترجمه]روایت اول بر استحباب مطلقِ نماز پشت قبر امام حسین علیه السلام دلالت دارد، چه نماز واجب و چه نافله. روایت چهارم نیز به همین صورت است امّا احتمال تخصیص به نماز زیارت هم در آن هست. روایت دوم بر استحباب مطلقِ نماز پشتِ قبر دلالت دارد و عدم خصوصیت امام علیه السلام در اینجا ظاهر است. امّا روایت سوم و ششم شاید حمل بر تقیه شوند تا شیعیان از سوی مخالفان که مطلقاً مانع این کار هستند، مورد اذیت و ضرر واقع نشوند. روایت پنجم در نسخه ها مختلف است، در بعضی از آنها «کیف نصلّی علیه» (چگونه بر او صلوات و درود بفرستیم) آمده و در بعضی «کیف نصلّی عنده» (چگونه نزد او نماز بخوانیم)، که بنا بر اوّلی، با این باب تناسبی ندارد زیرا ظاهر از آن صلوات و دعا برای پیامبر و امام حسین است، و بنا بر دومی هم احتمال صلوات و دعا دارد و هم نمازِ اصطلاحی، پس دقت کن.

**[ترجمه]

«14»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ قَالَ: رَکِبْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ وَ سَارَ وَ سِرْتُ حَتَّی إِذَا بَلَغْنَا مَوْضِعاً قُلْتُ الصَّلَاةَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ هَذَا أَرْضُ وَادِی النَّمْلِ لَا یُصَلَّی فِیهَا حَتَّی إِذَا بَلَغْنَا مَوْضِعاً آخَرَ قُلْتُ لَهُ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ هَذِهِ الْأَرْضُ مَالِحَةٌ لَا یُصَلَّی فِیهَا(1).

**[ترجمه]المحاسن: عبدالله بن عطاء گفت: با امام باقر علیه السلام بر مرکب سوار شدم، ایشان روانه شد و من هم با او رفتم تا به محلّی رسیدیم. گفتم: فدایت گردم، نماز! فرمود: اینجا وادی مورچگان است، نباید در آن نماز خواند! تا اینکه به جای دیگری رسیدیم، باز همان را گفتم، فرمود: اینجا شوره زار است، نباید در آن نماز خواند. - . المحاسن : 352 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی کراهة الصلاة فی وادی النمل سواء وقعت الصلاة عند قراها أم لا و المالحة هی السبخة و فی بعض النسخ نصلی فی الموضعین بالنون و فی بعضها بالیاء فعلی الأول ظاهره اختصاص الحکم بهم علیهم السلام و المراد التحریم أو شدة الکراهة فلا ینافی حصول الکراهة فی الجملة لغیرهم أیضا.

**[ترجمه]این روایت بر کراهت نماز در وادی مورچه ها دلالت دارد، خواه نماز کنار لانه آنها خوانده شود یا نه. و المالحة یعنی شوره­زار در بعضی نسخه ها «نُصلّی» و در بعضی دیگر «یُصلّی» آمده که بنا بر اوّلی ظاهر، اختصاص حکم به ائمه علیهم السلام است، و مقصود از آن حرمت یا شدّت کراهت است، بنابراین با داشتنِ کراهت - فی الجمله - برای غیر ائمه علیهم السلام هم منافات ندارد.

**[ترجمه]

أقول

قد مضی تمام الخبر فی باب آداب الرکوب (2).

**[ترجمه]این روایت به طور کامل در باب آداب رکوب (سوار شدن) ذکر گردید. - . ر.ک: 76 : 296 -

**[ترجمه]

«15»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ فَقَالَ لَا تُصَلِّ عَلَی الْجَادَّةِ وَ صَلِّ عَلَی جَانِبَیْهَا(3).

وَ مِنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَلَّی بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ عَلَی الطَّرِیقِ قَالَ لَا اجْتَنِبِ الطَّرِیقَ (4).

وَ مِنْهُ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقُومُ فِی الصَّلَاةِ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَأَرَی قُدَّامِی فِی الْقِبْلَةِ الْعَذِرَةَ قَالَ تَنَحَّ عَنْهَا مَا اسْتَطَعْتَ وَ لَا تُصَلِّ عَلَی الْجَوَادِّ(5).

**[ترجمه]المحاسن: محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت کرد: از ایشان درباره نماز در وسط راه سؤال کردم، فرمود: در جاده نماز نخوان، و در دو طرف آن نماز بخوان. - . المحاسن : 364 -

المحاسن: مُعَلّی بن خُنَیس گفت: از امام صادق علیه السلام درباره نماز در وسط راه سؤال کردم، فرمود: نه، از نماز خواندن در راه دوری کن. - . همان : 365 -

المحاسن: فُضَیل گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: در راهی برای نماز می ایستم پس در مقابلم رو به قبله، مدفوع می بینم! فرمود: هرچه می توانی از آن دور شو، و در جاده ها نماز نخوان. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

یمکن أن یکون النهی عن الصلاة علی الجواد بعد ذکر التنحی لأن

ص: 321


1- 1. المحاسن ص 352.
2- 2. راجع ج 76 ص 296.
3- 3. المحاسن ص 364.
4- 4. المحاسن ص 365.
5- 5. المحاسن ص 365.

العذرة تکون غالبا فی أطراف الطرق و التنحی إن کان من جهة الطریق یقع فی وسطه فاستدرک ذلک بأنه لا بد أن یکون التنحی علی وجه لا یقع المصلی به فی وسط الطریق و استدل به بعض الأصحاب علی کراهة الصلاة فی بیت الخلاء بطریق أولی و فیه ما لا یخفی.

**[ترجمه]شاید نهی از نماز خواندن در جاده­ها پس از ذکر «دور شدن»، به خاطر عَذَره (مدفوع) باشد زیرا معمولاً کناره راه ها هست، و «دور شدن» اگر در مسیر راه باشد باز هم نماز در وسط جاده واقع می شود، پس امام در آخر روایت امام علیه السّلام استدراک فرمود به این صورت که دور شدن در مسیر جاده، نباید موجب واقع شدن نمازگزار در وسط جاده شود. بعضی اصحاب با استفاده از این روایت استدلال به کراهت نماز در توالت به طریق اولی کرده اند، که اشکال این استدلال مخفی نیست.

**[ترجمه]

«16»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ النَّوْفَلِیِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْأَرْضُ کُلُّهَا مَسْجِدٌ إِلَّا الْحَمَّامَ وَ الْقَبْرَ(1).

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی عُثْمَانَ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی مَعَاطِنِ الْإِبِلِ فَکَرِهَهُ ثُمَّ قَالَ إِنْ خِفْتَ عَلَی مَتَاعِکَ شَیْئاً فَرُشَّ بِقَلِیلِ مَاءٍ وَ صَلِ (2).

وَ مِنْهُ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ السَّبَخَةِ أَ یُصَلِّی الرَّجُلُ فِیهَا فَقَالَ إِنَّمَا تُکْرَهُ الصَّلَاةُ فِیهَا مِنْ أَجْلِ أَنَّهَا فَتْکٌ وَ لَا یَتَمَکَّنُ الرَّجُلُ یَضَعُ وَجْهَهُ کَمَا یُرِیدُ قُلْتُ أَ رَأَیْتَ إِنْ هُوَ وَضَعَ وَجْهَهُ مُتَمَکِّناً فَقَالَ حَسَنٌ (3).

**[ترجمه]المحاسن: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همه جای زمین مسجد است و می توان روی آن سجده کرد مگر حمّام و قبر. - . همان -

المحاسن: مُعَلّی بن خُنَیس گفت: از امام صادق علیه السلام درباره نماز در خوابگاه شتر سؤال کردم، ایشان از این امر کراهت داشت، آنگاه فرمود: اگر به خاطر متاع خود نگران بودی، مقداری آب بپاش و نماز بخوان. - . همان -

المحاسن: با ذکر همین سند گفت: از امام درباره شوره زار سؤال کردم که آیا مرد می تواند در آن نماز بخواند؟ فرمود: نماز در آن کراهت دارد، زیرا آنجا «فتّک» است و مرد آن طور که می­خواهد نمی­تواند پیشانیش را روی آن قرار دهد. گفتم: اگر توانست پیشانی خود را مستقر کند چطور؟ فرمود: خوب است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

التفتیک کنایة عن کونها رخوة نشاشة لا تستقر الجبهة علیها قال فی القاموس تفتیک القطن تفتیته.

**[ترجمه]التفتیک کنایه از نرمی و بی حاصلی است که پیشانی روی آن استقرار نمی­یابد. در قاموس گفته است: تفتیکِ پنبه یعنی تکه تکه کردن آن .

**[ترجمه]

«17»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ وَ غَیْرِهِمَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تُصَلِّ فِی ذَاتِ الْجَیْشِ وَ لَا ذَاتِ الصَّلَاصِلِ وَ لَا الْبَیْدَاءِ وَ لَا ضَجْنَانَ (4).

وَ مِنْهُ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْبَیْدَاءِ فَقَالَ الْبَیْدَاءُ لَا یُصَلَّی فِیهَا قُلْتُ وَ أَیْنَ حَدُّ الْبَیْدَاءِ قَالَ أَ مَا رَأَیْتَ ذَلِکَ الرَّفْعَ وَ الْخَفْضَ قُلْتُ إِنَّهُ کَثِیرٌ فَأَخْبِرْنِی أَیْنَ حَدُّهُ فَقَالَ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا بَلَغَ ذَاتَ الْجَیْشِ جَدَّ فِی السَّیْرِ ثُمَّ لَمْ یُصَلِّ حَتَّی یَأْتِیَ مُعَرَّسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قُلْتُ وَ أَیْنَ ذَاتُ الْجَیْشِ قَالَ دُونَ الْحَفِیرَةِ بِثَلَاثَةِ أَمْیَالٍ (5).

ص: 322


1- 1. المحاسن ص 365.
2- 2. المحاسن ص 365.
3- 3. المحاسن ص 365.
4- 4. المحاسن ص 365.
5- 5. المحاسن ص 366.

**[ترجمه]المحاسن: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در سرزمینهای «ذات الجَیش، ذات الصلاصل، بَیداء و ضَجنان» نماز نخوان. - . همان -

المحاسن: از بزنطی نقل شده که گفت: از ابوالحسن علیه السلام درباره نماز در «بیداء» سؤال کردم، فرمود: در بیداء نباید نماز خواند! گفتم: حدّ و مرز بیداء کجاست؟ فرمود: آیا آن پستی و بلندی را دیده ای؟ گفتم: پستی و بلندی زیاد دارد، حدّ و مرزش را بفرمایید! فرمود: امام باقر علیه السلام هرگاه به «ذات الجیش» می رسید تند حرکت می کرد و تا به «مُعَرّس النبی صلی الله علیه وآله» نمی رسید نماز نمی خواند. گفتم: ذات الجیش کجاست؟ فرمود: سه میل پایین تر از «حفیره». - . همان : 366 -

**[ترجمه]

«18»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی مَعَاطِنِ الْإِبِلِ أَ تَصْلُحُ قَالَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا أَنْ تَخَافَ عَلَی مَتَاعِکَ ضَیْعَةً فَاکْنُسْ ثُمَّ انْضِحْ بِالْمَاءِ ثُمَّ صَلِ (1) وَ سَأَلْتُهُ عَنْ مَعَاطِنِ الْغَنَمِ أَ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِیهَا قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهِ (2).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام نقل کرد و گفت: از ایشان درباره نماز در خوابگاه شتر سؤال کردم که آیا شایسته است؟ فرمود: شایسته نیست مگر اینکه از تلف شدنِ متاعت نگران باشی، پس جارو بزن و آبی بپاش و آنگاه نماز بخوان. - . المسائل چاپ شده در بحار 10 : 277 -

و از ایشان درباره آغل گوسفندان سؤال کردم که آیا نماز در آن شایسته است؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

«19»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْأَرْضِ السَّبِخَةِ أَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِیهَا نَبْتٌ إِلَّا أَنْ یُخَافَ فَوْتُ الصَّلَاةِ فَیُصَلَّی (3).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره نماز در زمین شوره زار سؤال کردم، فرمود: نه، مگر اینکه گیاهی در آن روییده باشد، یا اینکه بیمِ فوت شدنِ وقت نماز باشد که در این صورت می توان نماز خواند. - . همان 10 : 279 -

**[ترجمه]

«20»

الْمُقْنِعَةُ، قَالَ قَالَ صلی الله علیه و آله: تُکْرَهُ الصَّلَاةُ فِی طَرِیقِ مَکَّةَ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ أَحَدُهَا الْبَیْدَاءُ وَ الثَّانِی ذَاتُ الصَّلَاصِلِ وَ الثَّالِثُ ضَجْنَانُ (4).

**[ترجمه]المُقنِعه: روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در سه موضع از راه مکّه نماز کراهت دارد: اول بَیداء، دوم ذات الصلاصل و سوم ضَجنان. - . المقنعة : 71 -

**[ترجمه]

«21»

بَصَائِرُ الدَّرَجَاتِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُغِیرَةَ قَالَ: نَزَلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِی ضَجْنَانَ وَ ذَکَرَ حَدِیثاً یَقُولُ فِی آخِرِهِ وَ إِنَّهُ لَیُقَالُ إِنَّهُ وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ (5).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن مُغَیره گفت: امام باقر علیه السلام در ضَجنان اتراق کرد - و حدیثی را نقل می کند که در آخر آن چنین است: - و گفته می شود که آن یکی از وادی های جهنّم است. - . بصائر الدرجات : 285 -

**[ترجمه]

«22»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْعَلَاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: لَمَّا خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی النَّهْرَوَانِ وَ طَعَنُوا فِی أَوَّلِ أَرْضِ بَابِلَ حِینَ دَخَلَ وَقْتُ الْعَصْرِ فَلَمْ یَقْطَعُوهَا حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ فَنَزَلَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا یُصَلُّونَ إِلَّا الْأَشْتَرَ وَحْدَهُ فَإِنَّهُ قَالَ لَا أُصَلِّی حَتَّی أَرَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَدْ نَزَلَ یُصَلِّی قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ قَالَ یَا مَالِکُ إِنَّ هَذِهِ أَرْضٌ سَبِخَةٌ وَ لَا یَحِلُّ الصَّلَاةُ فِیهَا فَمَنْ کَانَ صَلَّی فَلْیُعِدِ الصَّلَاةَ قَالَ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَتَکَلَّمَ بِثَلَاثِ کَلِمَاتٍ مَا هُنَّ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ لَا بِالْفَارِسِیَّةِ فَإِذَا هُوَ بِالشَّمْسِ بَیْضَاءَ نَقِیَّةً حَتَّی إِذَا صَلَّی

ص: 323


1- 1. المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 277.
2- 2. المسائل المطبوع فی البحار ج 10 ص 277.
3- 3. المسائل المطبوع، فی البحار ج 10 ص 279.
4- 4. المقنعة ص 71.
5- 5. بصائر الدرجات ص 285.

بِنَا سَمِعْنَا لَهَا حِینَ انْقَضَتْ خَرِیراً کَخَرِیرِ الْمِنْشَارِ(1).

**[ترجمه]مجالس الشیخ: یحیی بن علاء گفت: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: وقتی امیرمؤمنان علیه السلام به سوی نهروان رهسپار گردید و زمان دخول وقت نماز عصر، وارد سرزمین بابل شدند و تا از آن منطقه عبور کردند خورشید پایین رفت، پس مردم از چپ و راست پیاده شدند و نماز خواندند مگر مالک اشتر که گفت زمانی نماز می خوانم که ببینم امیرمؤمنان علیه السلام پیاده شود و نماز بخواند. گوید: وقتی حضرت پیاده شد فرمود: ای مالک اینجا سرزمین شوره زار است و نماز در آن حلال نیست و هر کس در آن نماز بخواند باید نمازش را اعاده کند. گوید: آنگاه رو به قبله ایستاد و سه کلمه که نه عربی بود و نه فارسی به زبان آورد، ناگهان خورشید سفید و صاف شد و ما با امام نماز خواندیم، و صدایی شنیدیم از خورشید هنگامی که بانگ برآورد، مثل صدای اَره. - . أمالی طوسیّ 2 : 284 -

**[ترجمه]

بیان

الخریر الصوت و الأمر بالإعادة لعله علی الاستحباب أو کانوا صلوا مع عدم الاستقرار و کان الوقت واسعا.

**[ترجمه]الخریر صوت است، و امر به اعاده نماز شاید به عنوان استحباب بوده یا اینکه آنها وقتی نماز خوانده اند استقرار پیشانی نداشته اند و وقت هم تنگ نبوده است.

**[ترجمه]

«23»

کِتَابُ صِفِّینَ، لِنَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ عَنْ عَمِّهِ ابْنِ مِخْنَفٍ قَالَ: إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی أَبِی مِخْنَفِ بْنِ سُلَیْمٍ وَ هُوَ یُسَایِرُ عَلِیّاً بِبَابِلَ وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ بِبَابِلَ أَرْضاً قَدْ خُسِفَ بِهَا فَحَرِّکْ دَابَّتَکَ فَعَلَّنَا أَنْ نُصَلِّیَ الْعَصْرَ خَارِجاً مِنْهَا قَالَ فَحَرَّکَ دَابَّتَهُ وَ حَرَّکَ النَّاسُ دَوَابَّهُمْ فِی أَثَرِهِ فَلَمَّا جَازَ جِسْرَ الصَّرَاةِ نَزَلَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ الْعَصْرَ.

وَ عَنْ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَعْلَی بْنِ مُرَّةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ خَیْرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ عَلِیٍّ أَسِیرُ فِی أَرْضِ بَابِلَ قَالَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ صَلَاةُ الْعَصْرِ قَالَ فَجَعَلْنَا لَا نَأْتِی مَکَاناً إِلَّا رَأَیْنَاهُ أَقْبَحَ مِنَ الْآخَرِ قَالَ حَتَّی أَتَیْنَا عَلَی مَکَانٍ أَحْسَنَ مَا رَأَیْنَا وَ قَدْ کَادَتِ الشَّمْسُ أَنْ تَغِیبَ فَنَزَلَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ نَزَلْتُ مَعَهُ قَالَ فَدَعَا اللَّهَ فَرَجَعَتِ الشَّمْسُ کَمِقْدَارِهَا مِنْ صَلَاةِ الْعَصْرِ قَالَ فَصَلَّیْنَا الْعَصْرَ ثُمَّ غَابَتِ الشَّمْسُ.

**[ترجمه]کتاب صفّین نصر بن مزاحم: ابن مِخنَف گفت: به پدرم مِخنَف بن سُلَیم نگاه می کردم در حالی که او در کنار علی در بابل حرکت می کرد، و آن حضرت می گفت: بابل زمینِ خسف شده است، مرکبت را حرکت بده تا نماز عصر را بیرون از این زمین بخوانیم. گوید: پس مرکبش را حرکت داد و مردم هم پشت سر ایشان مرکب­هایشان را حرکت دادند، و وقتی از پل صَراة گذشتند امام پیاده شد و با مردم نماز عصر را خواند .

و از عَبد خیر نقل شده که گفت: در کنار علی در سرزمین بابل حرکت می کردم، وقت نماز عصر رسید، و به هرجا می رسیدیم از جای قبلی بدتر و قبیح تر بود، تا اینکه به بهترین جایی که دیده بودیم رسیدیم امّا قرص خورشید داشت پنهان می شد، علی علیه السلام پیاده شد و من هم با او پیاده شدم، آنگاه به درگاه خداوند دعا کرد و خورشید تا حدّ نماز عصر بازگشت و نماز عصر را خواندیم، آنگاه خورشید پنهان شد.

**[ترجمه]

«24»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْمُفِیدِ الْجَرْجَرَائِیِّ عَنْ أَبِی الدُّنْیَا مُعَمَّرٍ الْمَغْرِبِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: لَا تَتَّخِذُوا قَبْرِی مَسْجِداً وَ لَا بُیُوتَکُمْ قُبُوراً وَ صَلُّوا عَلَیَّ حَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَإِنَّ صَلَاتَکُمْ وَ سَلَامَکُمْ یَبْلُغُنِی (2).

**[ترجمه]مجالس الشیخ: ابوالدنیا معمّر مغربی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرد و گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: قبر مرا محل سجده و خانه هایتان را محلّ قبر قرار ندهید و هرجا بودید بر من صلوات بفرستید، زیرا صلوات و سلام شما به من می رسد. - . در نسخه چاپی منبع نبود. -

**[ترجمه]

أقول

و رواه الکراجکی فی کنز الفوائد عن أسد بن إبراهیم السلمی و الحسین بن محمد الصیرفی معا عن أبی بکر المفید و زاد فیه و لا تتخذوا قبورکم مساجد.

**[ترجمه]کَراجَکی این روایت را در کنزالفوائد از ابوبکر مفید نقل کرده و این عبارت هم در آخر آن آمده است: «و قبرهایتان (گورستانهایتان) را مسجد (محل سجده) نکنید».

**[ترجمه]

«25»

عُدَّةُ الدَّاعِی، قَالَ جُوَیْرِیَةُ بْنُ مُسْهِرٍ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَحْوَ بَابِلَ لَا ثَالِثَ لَنَا فَمَضَی وَ أَنَا أُسَایِرُهُ فِی السَّبَخَةِ فَإِذَا نَحْنُ بِالْأَسَدِ جَاثِماً فِی

ص: 324


1- 1. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 284.
2- 2. لا یوجد فی المطبوع من المصدر.

الطَّرِیقِ وَ لَبُؤَتُهُ خَلْفَهُ وَ أَشْبَالُ لَبْوَتِهِ خَلْفَهَا فَکَبَحْتُ دَابَّتِی لِأَتَأَخَّرَ فَقَالَ أَقْدِمْ یَا جُوَیْرِیَةُ فَإِنَّمَا هُوَ کَلْبُ اللَّهِ وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا اللَّهُ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا لَا یَکْفِی شَرَّهَا إِلَّا هُوَ وَ إِذَا أَنَا بِالْأَسَدِ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَهُ یُبَصْبِصُ لَهُ بِذَنَبِهِ فَدَنَا مِنْهُ فَجَعَلَ یَمْسَحُ قَدَمَهُ بِوَجْهِهِ ثُمَّ أَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَطَقَ بِلِسَانٍ طَلْقٍ ذَلْقٍ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَصِیَّ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا حَیْدَرَةُ مَا تَسْبِیحُکَ قَالَ أَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّی سُبْحَانَ إِلَهِی سُبْحَانَ مَنْ أَوْقَعَ الْمَهَابَةَ وَ الْمَخَافَةَ فِی قُلُوبِ عِبَادِهِ مِنِّی سُبْحَانَهُ سُبْحَانَهُ.

فَمَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنَا مَعَهُ وَ اسْتَمَرَّتْ بِنَا السَّبَخَةُ وَ وَافَتِ الْعَصْرُ فَأَهْوَی فَوْتُهَا ثُمَّ قُلْتُ فِی نَفْسِی مُسْتَخْفِیاً وَیْلَکَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَ أَنْتَ أَظَنُّ أَمْ أَحْرَصُ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ رَأَیْتَ مِنْ أَمْرِ الْأَسَدِ مَا رَأَیْتَ فَمَضَی وَ أَنَا مَعَهُ حَتَّی قَطَعَ السَّبَخَةَ فَثَنَّی رِجْلَهُ وَ نَزَلَ عَنْ دَابَّتِهِ وَ تَوَجَّهَ فَأَذَّنَ مَثْنَی مَثْنَی وَ أَقَامَ مَثْنَی مَثْنَی ثُمَّ هَمَسَ بِشَفَتَیْهِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ فَإِذَا الشَّمْسُ قَدْ طَلَعَتْ فِی مَوْضِعِهَا مِنْ وَقْتِ الْعَصْرِ وَ إِذَا لَهَا صَرِیرٌ عِنْدَ سَیْرِهَا فِی السَّمَاءِ فَصَلَّی بِنَا الْعَصْرَ فَلَمَّا انْفَتَلَ رَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا الشَّمْسُ بِحَالِهَا فَمَا کَانَ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ فَإِذَا النُّجُومُ قَدْ طَلَعَتْ فَأَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ صَلَّی الْمَغْرِبَ ثُمَّ رَکِبَ وَ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ یَا جُوَیْرِیَةُ أَ قُلْتَ هَذَا سَاحِرٌ مُفْتَرٍ وَ قُلْتَ مَا رَأَیْتَ طُلُوعَ الشَّمْسِ وَ غُرُوبَهَا أَ فَسِحْرٌ هَذَا أَمْ زَاغَ بَصَرِی سَأَصْرِفُ مَا أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی قَلْبِکَ مَا رَأَیْتَ مِنْ أَمْرِ الْأَسَدِ وَ مَا سَمِعْتَ مِنْ مَنْطِقِهِ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها(1) یَا جُوَیْرِیَةُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُوحَی إِلَیْهِ وَ کَانَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِی فَغَرَبَتِ الشَّمْسُ وَ لَمْ أَکُنْ صَلَّیْتُ الْعَصْرَ فَقَالَ لِی صَلَّیْتَ الْعَصْرَ قُلْتُ لَا قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ عَلِیّاً فِی طَاعَتِکَ وَ حَاجَةِ نَبِیِّکَ وَ دَعَا بِالاسْمِ الْأَعْظَمِ فَرُدَّتْ إِلَیَّ الشَّمْسُ فَصَلَّیْتُ مُطْمَئِنّاً ثُمَّ غَرَبَتْ بَعْدَ مَا طَلَعَتْ فَعَلَّمَنِی بِأَبِی هُوَ وَ أُمِّی ذَلِکَ الِاسْمَ الَّذِی دَعَا بِهِ فَدَعَوْتُ الْآنَ بِهِ یَا جُوَیْرِیَةُ إِنَّ الْحَقَّ أَوْضَحُ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَذْفِ الشَّیْطَانِ فَإِنِّی قَدْ

ص: 325


1- 1. الأعراف: 180.

دَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِنَسْخِ ذَلِکَ مِنْ قَلْبِکَ فَمَا ذَا تَجِدُ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی قَدْ مُحِیَ ذَلِکَ مِنْ قَلْبِی.

**[ترجمه]عدّة الداعی: جُوَیریة بن مُسهِر گوید: با امیرمؤمنان علیه السلام به سوی بابل حرکت کردیم و جز من کسی با ایشان نبود. کنار ایشان در شوره زار حرکت می کردم که ناگهان شیری را در راه نشسته دیدیم و شیر ماده در پشت سرش و بچه شیرها پشت سر او بودند. لگام مرکب را کشیدم تا به عقب برگردم. حضرت فرمود: جویریه جلو برو، او سگ خداست، هیچ جنبنده ای نیست که موی پیشانی او در دست خدا نباشد و شرّ آن را جز خدا برنمی گرداند، ناگهان شیر را دیدم که به طرف آن حضرت آمد و دم تکان داد، نزدیک حضرت شد و صورتش را به پای ایشان مالید، سپس خدای تعالی او را به سخن آورد، با زبانی باز و گشاده گفت: سلام بر تو ای امیرمؤمنان، و ای جانشینِ خاتَمِ پیامبران! حضرت جواب داد: و سلام بر تو ای حیدره (شیر)! تسبیح تو چیست؟ شیر جواب داد «سبحان ربی، سبحان الهی، سبحان من أوقع المهابة و المخافة فی قلوب عباده منّی، سبحانه، سبحانه» (پروردگارم منزه است، خدایم منزّه است، منزه است کسی که بیم و ترس مرا در دل بندگانش انداخت، منزّه است، منزّه است).

پس امیرمؤمنان به راه افتاد و من هم با او بودم و همچنان زمین شوره زار بود، وقت نماز عصر رسید و نزدیک به فوت شدن بود. در دل با خود گفتم وای بر تو ای جویریه، گمان می کنی تو بهتر می دانی و یا اینکه حریص تر از امیرمؤمنان به نماز هستی؟ در حالی که داستان شیر را دیدی! پس راه افتاده و من هم با او بودم تا آنکه زمین شوره زار را پیمودیم، آن حضرت پاهایش را در یک طرف قرار داد، از مرکب پایین آمد، پس دو بند دو بند اذان گفت و دو بند دو بند اقامه گفت، آنگاه به آهستگی لبانش را جنباند و با دست اشاره کرد و خورشید از همان جایگاه وقت عصر طلوع کرد و ناگهان هنگام سیرش در آسمان از خورشید صدای بلندی درآمد، نماز عصر را با امامت آن حضرت بجا آوردیم، وقتی که نماز به پایان رسید سر را بالا گرفتم خورشید به حال خویش بود، چشم به هم زدنی نگذشت که ستارگان دمیدند، پس از آن اقامه گفت و مغرب را خواند. آنگاه سوار شد و رو به من کرد و فرمود: ای جویریه! آیا تو گفتی این ساحری دروغگو است؟ و وقتی طلوع و غروب خورشید را دیدی پنداشتی که سحر است یا چشمم خیره گردید! الان فکر شیطانی را در مورد شیر و گفتارش از سرت بیرون می کنم، آیا نمی دانی که خدای عز و جل فرمود: «وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها» - . اعراف / 180 -

{و نامهای نیکو به خدا اختصاص دارد پس او را با آنها بخوانید} ای جویریه! رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالت وحی بود و سرش در دامن من بود و من نماز عصر را نخوانده بودم پس خورشید غروب کرد و من نماز عصر را هنوز بجا نیاورده بودم، به من فرمود: آیا نماز عصر را خواندی؟ گفتم: خیر! فرمود: بار خدایا علی در طاعت تو و حاجت پیامبرت مشغول بود و به اسم اعظم خدای را خواند، و خورشید برای من بازگشت و من آرام و با خیال راحت نماز خواندم و سپس غروب کرد بعد از اینکه طلوع کرده بود، پس او - که پدر و مادرم فدایش باد - اسمی که خدا را با آن خواند، به من یاد داد و من اکنون خدا را با آن خواندم. ای جویریه حقیقت در قلوب مؤمنان روشنتر از القای شیطان است، من از خدا خواستم تا القای شیطان را از قلب تو بر دارد، در قلب خود چه می یابی؟ عرض کردم: سرورِ من؛ آن تردید از دلم رفت!

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری جثم الطائر أی تلبد بالأرض و کذلک الإنسان و قال اللبوءة أنثی الأسد و اللبوة ساکنة الباء غیر مهموز لغة فیها عن ابن سکیت و الشبل بالکسر ولد الأسد و قال کبحت الدابة إذا جذبتها إلیک باللجام لکی تقف و لا تجری و قال بصبص الکلب و تبصبص حرک ذنبه و التبصبص التملق فأهوی فوتها أی سقط لفوتها أو قرب فوتها أ أنت أظن أی أعلم و فی بعض النسخ بالضاد أی أبخل بدینک و ضنائن الله خواص خلقه و الهمس الصوت الخفی.

**[ترجمه]جوهری گوید: «جثم الطائر» یعنی پرنده سینه خود را بر زمین نهاد، در مورد انسان هم همینطور است. و گوید: «اللبوءة» ماده شیر، و از ابن سکّیت نقل شده که در یکی از لهجه های عرب «اللبوة» به سکون باء و بدون همزه تلفظ می شود. و «شِبل» توله شیر را گویند. و می گوید «کبحت الدابة» یعنی افسار حیوان را گرفت و به سوی خود کشاند تا بایستد و حرکت نکند. و می گوید: «بصبص الکلب و تبصبص» یعنی دم خود را تکان داد، و «تبصبص» به معنای تملّق است. «اهوی فوتها» یعنی نزدیک فوت شدن بود. «أأنت أظَن» یعنی آیا تو داناتری؟ و در بعضی نسخ «أضن» با ضاد آمده یعنی آیا تو نسبت به دینت بخیل تری؟ و «ضنائن الله» یعنی بنده های خاصّ خدا. و «هَمس» صوت آهسته را گویند.

**[ترجمه]

«26»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی خَدِیجَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أُمِّ أَیْمَنَ فَقَالَ مَا لِی لَا أَرَی فِی بَیْتِکِ الْبَرَکَةَ فَقَالَتْ أَ وَ لَیْسَ فِی بَیْتِی بَرَکَةٌ قَالَ لَسْتُ أَعْنِی ذَلِکِ لَکِ شَاةٌ تَتَّخِذِینَهَا تَسْتَغْنِی وُلْدُکِ مِنْ لَبَنِهَا وَ تَطْعَمِینَ مِنْ سَمْنِهَا وَ تُصَلِّینَ فِی مَرْبِضِهَا(1).

**[ترجمه]المحاسن: ابوخدیجه از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد امّ ایمن رفت و فرمود: چرا در خانه تو برکت نمی بینم؟ گفت: آیا در خانه من برکت نیست؟ فرمود: مقصودم این نبود؛ چرا گوسفندی نداری که فرزندانت از شیر آن بنوشند و از روغن آن بخوری و در آغل آن نماز بخوانی؟! - . المحاسن : 641 -

**[ترجمه]

«27»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: امْسَحُوا رُغَامَ الْغَنَمِ وَ صَلُّوا فِی مُرَاحِهَا فَإِنَّهَا دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ.

قال الرغام ما یخرج من أنوفها(2).

**[ترجمه]المحاسن: از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: آب بینی گوسفند را پاک کنید و در آغل آن نماز بخوانید، زیرا گوسفند از حیوانات بهشتی است. گفته است الرغام یعنی آنچه که از بینی او خارج می­شود. - . همان : 642 -

**[ترجمه]

بیان

الرغام فی بعض النسخ بالعین المهملة و فی بعضها بالغین المعجمة و روت العامة أیضا علی وجهین قال فی النهایة فیه صلوا فی مراح الغنم و امسحوا رعامها الرعام ما یسیل من أنوفها و شاة رعوم و قال فی المعجمة فی حدیث أبی هریرة صل فی مراح الغنم و امسح الرغام عنها کذا رواه بعضهم بالغین المعجمة و قال إنه ما یسیل من الأنف و المشهور فیه و المروی بالعین المهملة و یجوز أن یکون أراد مسح التراب عنها رعایة لها و إصلاحا لشأنها انتهی.

و قال العلامة فی المنتهی لا بأس بالصلاة فی مرابض الغنم و لیس مکروها

ص: 326


1- 1. المحاسن ص 641.
2- 2. المحاسن ص 642.

ذهب إلیه أکثر علمائنا و قال أبو الصلاح لا تجوز الصلاة فیها لما رواه

الشَّیْخُ فِی الْمُوَثَّقِ عَنْ سَمَاعَةَ(1)

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی أَعْطَانِ الْإِبِلِ وَ فِی مَرَابِضِ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ فَقَالَ إِنْ نَضَحْتَهُ بِالْمَاءِ وَ قَدْ کَانَ یَابِساً فَلَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِیهَا فَأَمَّا مَرَابِطُ الْخَیْلِ وَ الْبِغَالِ فَلَا.

قال و هذا یدل علی اشتراک مرابض الغنم و أعطان الإبل فی الحکم و قد بینا تحریم الصلاة فی الأعطان فکذا فی المرابض.

و أجاب العلامة قدس سره أولا بضعف السند و ثانیا بکونه موقوفا و ثالثا بمنع التحریم فی المعاطن و رابعا بمنع الاشتراک مع تسلیم التحریم ثم قال و تکره الصلاة فی مرابط الخیل و البغال و الحمیر سواء کانت وحشیة أو إنسیة و قال أبو الصلاح لا یجوز و الشیخ فی بعض کتبه یذهب إلی وجوب الاحتراز عن أبوالها و أرواثها فلیلزم المنع من الصلاة فیها انتهی و الظاهر الکراهة من حیث المکان و حکم النجاسة حکم آخر تقدم ذکره و أما مرابض البقر و الغنم فالظاهر عدم الکراهة مطلقا إلا أنه یستحب الرش بالماء.

**[ترجمه]«رغام» (ترجمه شد: آب بینی) در بعضی نسخه ها «رعام» (با عین) آمده، و اهل سنت نیز هر دو شکل را روایت کرده اند. در النهایة گفته است: در آغل گوسفند نماز بخوانید و رُعام گوسفند را پاک کنید، و رعام آبی است که از بینی گوسفند خارج می شود و «شاة رعوم» و در الرغام در حدیث ابوهریره گفته است در آغل گوسفند نماز بخوان و آب بینی­اش را پاک کن. بعضی همین گونه آن را با «غین» (رغام) روایت کرده و گفته­­اند: رغام آب بینی را گویند و مشهور در آن و آنچه که روایت شده با عین است. و ممکن است مقصود، پاک کردنِ خاک از بینی گوسفند به منظور رسیدگی و رعایت حال آن باشد. پایان

علامه در المنتهی گوید: نماز در آغل گوسفند اشکال ندارد و مکروه نیست، اکثر علماء ما همین نظر را دارند، و ابوالصلاح گفته است: نماز در آن جایز نیست، به دلیل روایت موثّقی که شیخ از سماعه - . التهذیب 1 : 198 - نقل کرده که گفت: از آن حضرت درباره نماز در خوابگاه شتر و آغل گاو و گوسفند سؤال کردم، فرمود: اگر آن را آب پاشی کنی و خشک شده باشد نماز خواندن در آن اشکال ندارد، امّا استبل اسب و قاطر نه!

گوید: و این دلالت بر اشتراک آغل گوسفند و شتر در حکم دارد، و ما حرمت نماز در خوابگاه شتر را تبیین کردیم، و همینطور است در مورد آغل.

مرحوم علامه این گونه پاسخ داده است: اوّلاً سند آن ضعف دارد، دوم اینکه موقوف است و سوم اینکه تحریم در خوابگاه شتر منع شده است، و چهارم اینکه در صورت پذیرفتن تحریم، اشتراکی در کار نیست. آنگاه می فرماید: و نماز در استبل اسب و قاطر و الاغ کراهت دارد، خواه حیوانات نامبرده وحشی باشند یا اهلی. ابوالصلاح قائل به عدم جواز است، و شیخ در بعضی کتابهای خود قائل به وجوبِ اجتناب از ادرار و مدفوع آنها شده است، پس لازمه آن، منع از نماز در آن می باشد (پایان). ظاهراً، کراهت از جهت مکانی می باشد و حکم نجاست حکم دیگری است که ذکر آن گذشت. امّا آغل گاو و گوسفند، این گونه که ظاهر است، مطلقاً کراهتی ندارد الا این که مستحبّ است پیش از نماز آب پاشی شود.

**[ترجمه]

«28»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ قَالَ: رَکِبْتُ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَسِرْنَا حَتَّی زَالَتِ الشَّمْسُ وَ بَلَغْنَا مَکَاناً قُلْتُ هَذَا الْمَکَانُ الْأَحْمَرُ فَقَالَ لَیْسَ یُصَلَّی هَاهُنَا هَذِهِ أَوْدِیَةُ النِّمَالِ وَ لَیْسَ یُصَلَّی فِیهَا قَالَ فَمَضَیْنَا إِلَی أَرْضٍ بَیْضَاءَ قَالَ هَذِهِ سَبِخَةٌ وَ لَیْسَ یُصَلَّی بِالسِّبَاخِ قَالَ فَمَضَیْنَا إِلَی أَرْضٍ خَصْبَاءَ قَالَ هَاهُنَا فَنَزَلَ وَ نَزَلْتُ الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عبدالله بن عطاء گفت: با امام باقر علیه السلام سوار شده حرکت کردیم تا اینکه خورشید به زوال رسید، به جایی رسیدیم، من گفتم: آیا مکان سُرخ است! فرمود: نباید اینجا نماز خواند، اینجا وادی مورچگان است و نمی شود نماز خواند. گوید: حرکت کردیم تا به زمینی سفید رسیدیم، فرمود: اینجا شوره زار است و نباید در شوره زار نماز خواند؛ گوید: پس حرکت کردیم تا به زمینی حاصلخیز رسیدیم، فرمود: همینجا، پس پیاده شد و من هم پیاده شدم... - . تفسیر عیّاشی 2 : 286 -

**[ترجمه]

«29»

کِتَابُ الْعِلَلِ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ قَالَ: لَا یُصَلَّی فِی ذَاتِ الْجَیْشِ وَ لَا ذَاتِ الصَّلَاصِلِ وَ لَا فِی وَادِی مَجَنَّةَ وَ لَا فِی بُطُونِ الْأَوْدِیَةِ وَ لَا فِی السَّبَخَةِ وَ لَا عَلَی الْقُبُورِ وَ لَا عَلَی جَوَادِّ الطَّرِیقِ وَ لَا فِی أَعْطَانِ الْإِبِلِ وَ لَا عَلَی بَیْتِ النَّمْلِ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ تَصَاوِیرُ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ نَارٌ أَوْ سِرَاجٌ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ خَمْرٌ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ لَحْمُ خِنْزِیرٍ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ الصُّلْبَانُ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ لَحْمُ مَیْتَةٍ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ دَمٌ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ مَا ذُبِحَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ

ص: 327


1- 1. التهذیب ج 1 ص 198.
2- 2. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 286 فی حدیث.

الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ لَا فِی بَیْتٍ فِیهِ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ وَ لَا عَلَی الثَّلْجِ وَ لَا عَلَی الْمَاءِ وَ لَا عَلَی الطِّینِ وَ لَا فِی الْحَمَّامِ.

ثم قال أما قوله لا یصلی فی ذات الجیش فإنها أرض خارجة من ذی الحلیفة علی میل و هی خمسة أمیال و العلة فیها أنه یکون فیها جیش السفیانی فیخسف بهم و ذات الصلاصل موضع بین مکة و المدینة نهی رسول الله صلی الله علیه و آله أن یصلی فیه و العلة فی وادی مجنة أنه وادی الجن و هو الوادی الذی صلی فیه رسول الله صلی الله علیه و آله لما رجع من الطائف فاستمعت الجن لقراءته و آمنوا به و هو قول الله عز و جل وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ (1).

و العلة فی السبخة أنها أرض مخسوف بها و العلة فی القبور أن فیها أرواح المؤمنین و عظامهم و علة أخری أنه لا یحل أن یوطأ المیت لقول رسول الله صلی الله علیه و آله: من وطئ قبرا فکأنما وطئ جمرا.

و العلة فی جواد الطریق لما یقع فیها من بول الدواب و القذر و العلة فی أعطان الإبل أنها قذرة یبال فی کل موضع منها و العلة فی حجرة النمل أن النمل ربما آذاه فلا یتمکن من الصلاة و العلة فی بطون الأودیة أنها مأوی الحیات و الجن و السباع و لا یأمن منها.

و العلة فی بیت فیها تصاویر أنها تصاویر صوّرت علی خلق الله جل و عز و لا یصلی فی بیت فیه ذلک تعظیما لله عز و جل و لا فی بیت فیه نار أو سراج بین یدیک لأن النار تعبد و لا یجوز أن یصلی و یسجد و نحوه إلیه و العلة فی بیت فیه صلبان أنها شرکاء یعبدون من دون الله فینزه الله تبارک و تعالی أن یعبد فی بیت فیه ما یعبد من دون الله و لا فی بیت فیه الخمر و لحم الخنزیر و المیتة وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ و هو الذی یذبح لغیر الله و لا فی بیت فیه الْمَوْقُوذَةُ و هی التی تضرب حتی تموت و لا فی بیت فیه ما أَکَلَ السَّبُعُ إلا ما ذکی و لا فی بیت فیه النَّطِیحَةُ و هی التی تناطح بها حتی

ص: 328


1- 1. الأحقاف: 29.

تموت و ما کانت العرب یذبحونها علی الأنصاب و هو القمار و لا فی بیت فیه بول أو غائط.

و العلة فی ذلک و هذه الأشیاء کلها و هذه البیوت أن لا یصلی فیها أن الملائکة لا یصلون و لا یحضرون هذه المواضع

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا قَامَ الْمُصَلِّی لِلصَّلَاةِ نَزَلَتْ عَلَیْهِ الرَّحْمَةُ مِنْ أَعْنَانِ السَّمَاءِ إِلَی أَعْنَانِ الْأَرْضِ وَ حَفَّتْ بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ نَادَتْهُ الْمَلَائِکَةُ.

و یروی و ناداه ملک لو علم المصلی ما فی الصلاة ما انفتل فإذا صلی الرجل فی هذه المواضع لم تحضره الملائکة و لم یکن له من الفضل ما قال الصادق علیه السلام و ترفع صلاته ناقصة.

و العلة فی الحمام لموضع القذر و الجن.

**[ترجمه]علل الشرائع: محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم گفت: در این مکان­ها نباید نماز خواند: منطقه ذات الجَیش، ذات الصلاصل، وادی مجَنَّة، در وسط وادی ها، شوره زارها، روی گورها، در وسط جاده، خوابگاه شتر، لانه مورچه، خانه ای که در آن تصویر است، خانه ای که در آن آتش یا چراغی مقابلت است، در خانه ای که مشروب باشد، خانه ای که در آن گوشت خوک باشد، خانه ای که در آن صلیب­ها است، خانه ای که در آن گوشت مردار است، خانه ای که در آن خون است، خانه ای که در آن حیوانی است که برای غیر خدا (به صورت غیر شرعی) ذبح شده، خانه ای که در آن حیوانی باشد که خفه شده، یا به زجر کشته شده، یا از بلندی پرت شده و مرده و یا به ضربِ شاخ حیوان دیگری مرده، یا حیوانی که برای بُتها ذبح شده است، و خانه ای که صیدِ حیوانات درنده در آن است مگر اینکه آن را ذبح شرعی کرده باشید، و روی برف و آب و گل و در حمّام هم نماز نخوانید.

این که گفته است: در ذات الجیش نماز نخوان؛ ذات الجیش زمینی پنج میلی در فاصله یک میل بیرون ذی الحلیفه است، و علت این حکم نسبت به آن، فرورفتن (خسف) سپاه سفیانی در آن می باشد. ذات الصلاصل موضعی بین مکه و مدینه است که رسول خدا صلی الله علیه و آله از نماز خواندن در آن نهی فرموده است. و وادی مجنّه، وادی جنّیان می باشد، همانجایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام بازگشت از طائف در آن نماز خواند پس جنّیان قرائت ایشان را شنیدند و ایمان آوردند، که ماجرای آن در آیه «وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ» - . احقاف / 29 -

{و چون تنی چند از جن را به سوی تو روانه کردیم که قرآن را بشنوند پس چون بر آن حاضر شدند [به یکدیگر] گفتند گوش فرا دهید و چون به انجام رسید هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند} آمده است. و علت این نهی نسبت به زمین شوره زار مخسوف بودن آن می باشد، و در گورستان به دلیل اینکه ارواح مؤمنان و استخوانهای ایشان در آن است و نیز به این دلیل که لگد کردن میّت جایز نیست، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که قبری را لگد کند گویی آتش روشنی را لگد کرده است. و علت نهی از نماز در جاده، وجود ادرار و مدفوع چهارپایان است. و علت این که گفته خوابگاه شتر آلوده است به دلیل وجود ادرار شتر در همه جای آن است، و در جایگاه مورچه ها به این دلیل است که شاید مورچه ها نمازگزار را آزار دهند و نتواند نماز بخواند، و علت نهی نسبت به میانه وادی ها آن است که آنجا مأوای مارها و جنّ و درندگان بوده و امنیت ندارد.

و در خانه ای که تصویر دارد نباید نماز خواند زیرا خلق خداوند عزوجل را به تصویر کشیده و برای تعظیم و بزرگداشت خداوند عزوجل نباید در چنان خانه ای نماز خواند. و نهی از نماز در خانه ای که آتش یا چراغ مقابلت است به دلیل پرستیده شدن آتش می باشد، بنابراین نماز خواندن و سجده کردن به سمتِ آن جایز نیست. و دلیل نهی نسبت به خانه­ای که در آن صلیب است، این است که آنها شریکانی هستند که به جای خداوند یکتا پرستیده می شوند و خداوند تبارک و تعالی منزّه است از اینکه در چنان خانه ای عبادت شود، و همچنین است خانه ای که مشروب و گوشت خوک و مُردار در آن باشد یا حیوان کشته شده بدون ذبح شرعی، یا کشته شده با زجر و کتک، یا اینکه درندگان آن را صید کرده­اند - بجز آنکه ذبح شرعی شده باشد - و یا حیوانی که شاخ خورده و مرده و آنچه که عرب برای تقدیم به بتها ذبح کرده باشند یعنی قمار، و خانه ای که در آن ادرار و مدفوع است.

و علت همه اینها و نماز نخواندن در آن خانه ها این است که فرشتگان در آن نماز نمی خوانند و حاضر نمی شوند.

و امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه کسی برای نماز برخیزد از بلندای آسمان تا ژرفای زمین رحمت بر او نازل گردد و فرشتگان گردش جمع شوند و او را ندا دهند. و روایت شده که فرشته ای ندا می دهد که اگر نمازگزار می دانست چه چیزی در نماز است روی از آن برنمی گرداند، پس وقتی انسان در چنان مواضعی نماز بخواند، فرشتگان حاضر نمی شوند و فضلی برای او نخواهد بود، و همان می شود که امام صادق علیه السلام فرمود، و نمازش به صورت ناقص بالا می رود.

و علت نهی از نماز در حمام آن است که محل کثافات و جنّیان است.

**[ترجمه]

بیان

اشتمل کلامه علی أشیاء لم یذکر فی أخبار أخر و لا فی کلام غیره و لما کان من أصحاب الأخبار و فی إثبات الکراهة توسعة عند الأصحاب الاحتراز عنها أحوط و أولی [أوردناه فی الباب] و یظهر منه أن السبخة کراهة الصلاة فیها مخصوصة بموضع مخصوص و لعلها فیه آکد کراهة.

**[ترجمه]کلام ایشان مشتمل بر مطالبی است که در دیگر روایات و سخنان دیگران ذکر نشده، و از آنجا که ایشان از اصحاب روایت است و در اثبات کراهت از دیدگاه فقهای شیعه سختگیری نمی شود، اجتناب از موارد ذکر شده احوط و اولی است [در باب ظ آن را آوردیم] و از آن چنین برمی آید که کراهت نماز در زمین شوره زار فقط در مورد موضع مخصوصی است [نه همه شوره زارها]، و شاید هم [همه شوره زارها را فراگیرد امّا] در مورد آن موضع خاص کراهت شدیدتری داشته باشد.

**[ترجمه]

«30»

الْهِدَایَةُ،: تُکْرَهُ الصَّلَاةُ فِی الْقُبُورِ وَ الْمَاءِ وَ الْحَمَّامِ وَ قُرَی النَّمْلِ وَ مَعَاطِنِ الْإِبِلِ وَ مَجْرَی الْمَاءِ وَ السَّبَخَةِ وَ ذَاتِ الصَّلَاصِلِ وَ وَادِی الشَّقِرَةِ وَ وَادِی ضَجْنَانَ وَ مَسَانِّ الطُّرُقِ وَ فِی بَیْتٍ فِیهِ تَمَاثِیلُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ بِعَیْنٍ وَاحِدَةٍ أَوْ قَدْ غُیِّرَ رُءُوسُهَا(1).

ص: 329


1- 1. الهدایة ص 32- 33.

**[ترجمه]الهدایه: نماز در گورستان، در آب، در حمّام، لانه­های مورچه ها، خوابگاه شتر، آبراه، شوره زار، زمین ذات الصلاصل، ودای شقرة، وادی ضَجنان و وسط راه ها و خانه ای که تصویر در آن است کراهت دارد، مگر اینکه تصویر یک چشمی بوده یا سر آن را تغییر داده باشند. - . الهدایة : 32 و 33 -

**[ترجمه]

باب 6 الصلاة فی الکعبة و معابد أهل الکتاب و بیوتهم

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِی الْبِیعَةِ وَ الْکَنِیسَةِ الْفَرِیضَةِ وَ التَّطَوُّعِ وَ الْمَسْجِدُ أَفْضَلُ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالبختری از امام صادق علیه السلام از پدرش از علی علیه السلام روایت کرد که فرمود: نماز خواندن در کلیسا (معبد نصرانیان) و کنیسه (معبد یهودیان) اشکال ندارد، چه نماز واجب و چه مستحب، و نمازخواندن در مسجد افضل است. - . قرب الاسناد : 70 چاپ سنگی، 92 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«2»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ حَمَّادٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْبِیَعِ وَ الْکَنَائِسِ فَقَالَ صَلِّ فِیهَا فَقَدْ رَأَیْتُهَا مَا أَنْظَفَهَا قَالَ قُلْتُ أُصَلِّی فِیهَا وَ إِنْ کَانُوا یُصَلُّونَ فِیهَا فَقَالَ أَ مَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا(2) صَلِّ إِلَی الْقِبْلَةِ وَ دَعْهُمْ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صالح بن حَکَم گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که وقتی از ایشان در مورد نماز در کلیسا و کنیسه سؤال کردند فرمود: در آنها نماز بخوان، من آنها را دیده ام، خیلی تمیز و پاک است. گوید: گفتم: در آن نماز بخوانم حتی اگر اهل آن در آن نماز می خواندند؟ فرمود: آیا در قرآن نخوانده ای که «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا» - . اسراء / 84 -

{بگو هر کس بر حسب ساختار [روانی و بدنی] خود عمل می کند و پروردگار شما به هر که راه یافته تر باشد داناتر است} رو به قبله نماز بخوان و کاری با آنها نداشته باش. - . تفسیر عیّاشی 2 : 316 -

**[ترجمه]

إیضاح

الظاهر أنه علیه السلام فسر الشاکلة بالطریقة و فسرت فی بعض الأخبار بالنیة و لا یناسب المقام کثیرا و قد حققناه فی موضعه و قال الطبرسی رحمه الله أی کل واحد من المؤمن و الکافر یعمل علی طبیعته و خلیقته التی تخلق بها عن ابن عباس و قیل علی طریقته و سنته التی اعتادها عن الفراء و الزجاج و قیل علی ما هو أشکل بالصواب و أولی بالحق عنده عن الجبائی قال و لهذا قال فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا أی إنه یعلم أی الفریقین علی الهدی و أیهما علی الضلال و قیل معناه أنه أعلم بمن هو أصوب دینا و أحسن طریقة انتهی (4).

و الظاهر أن الاستشهاد بالآیة لأنها یفهم منها أن بطلان المبطلین لا یضر حقیة المحقین ثم المشهور بین الأصحاب عدم کراهة الصلاة فی البیع و الکنائس و ذهب ابن البراج و سلار و ابن إدریس إلی الکراهة لعدم انفکاکها من النجاسة غالبا و قال

ص: 330


1- 1. قرب الإسناد ص 70 ط حجر ص 92 ط نجف.
2- 2. أسری: 84.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 316.
4- 4. مجمع البیان ج 6 ص 436.

الشیخان ره لو کانت مصورة کره قطعا من حیث الصور و ظاهر الخبر و ما قبله عدم الکراهة و هذا الخبر یومی إلی طهارة أهل الکتاب إلا أن یقال لیس المراد بالنظافة الطهارة بل المراد أنه لیس فیها قذارة و لا نجاسة مسریة و قال فی المنتهی الأقرب أنه یستحب رش الموضع الذی یصلی فیه من البیع و الکنائس لما رواه

الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (1)

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْبِیَعِ وَ الْکَنَائِسِ وَ بُیُوتِ الْمَجُوسِ فَقَالَ رُشَّ وَ صَلِّ.

و العطف یقتضی التشریک فی الحکم انتهی و هو حسن و إطلاق النص و کلام الأصحاب یقتضی عدم الفرق بین إذن أهل الذمة و عدمه و احتمل الشهید فی الذکری توقفها علی الإذن تبعا لغرض الواقف و عملا بالقرینة و الظاهر عدمه لإطلاق النصوص و یؤیده ورود الإذن فی نقضها بل لو علم اشتراطهم عند الوقف عدم صلاة المسلمین فیها کان شرطهم فاسدا باطلا و کذا الکلام فی مساجد المخالفین و صلاة الشیعة فیها.

**[ترجمه]ظاهراً امام علیه السلام شاکله را به طریقت تفسیر فرموده در حالی که در بعضی روایات به نیّت تفسیر شده است که با این مقام تناسب زیادی ندارد و ما آن را در جای خود بررسی کردیم. مرحوم طبرسی گوید: از ابن عباس نقل شده که گفت: یعنی هر کس چه مؤمن و چه کافر بر طبیعت و سرشتی که با آن خلق شده عمل می کند. از فرّاء و زجّاج نقل شده که گفتند: گفته شده که یعنی بر روش و سنّتی که به آن عادت کرده عمل می نماید. و از جبائی نقل شده که گفت: یعنی بر روش صحیح تر و نزدیک تر به حق از نظر خودش عمل می کند. گوید: و به این دلیل خداوند فرمود: «فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا» یعنی خداوند می داند کدام یک از این دو گروه بر طریق هدایت و کدام یک گمراه است. و گفته شده: به این معناست که خداوند داناتر است که چه کسی دین صحیح تر و روش بهتری دارد. (پایان) - . مجمع البیان 6 : 436 -

ظاهر آن است که استشهاد به آیه فوق به این منظور بوده که بفهماند بطلانِ اهل باطل ضرری به حقّانیت اهل حق نمی زند. امّا مشهور بین اصحاب، عدم کراهت نماز در کنیسه و کلیساهاست، ولی ابن برّاج، سلّار و ابن ادریس قائل به کراهت هستند زیرا غالبا آن منفک از نجاست نیست.

شیخان رحمهما الله گفته اند: اگر در این عبادتگاه ها تصویر باشد قطعاً نماز به خاطر وجود تصویر کراهت دارد. و ظاهر این روایت و روایت پیشین عدم کراهت است. این روایت به طهارت اهل کتاب نیز اشاره دارد مگر اینکه گفته شود مقصود از نظافت، طهارت نیست بلکه مقصود نبودنِ کثافت و نجاستِ مُسری بوده. در المنتهی می فرماید: اقرب استحباب آب پاشی در موضعی است که در کنیسه و کلیسا نماز می خوانند، به دلیل روایت صحیحی که شیخ - . التهذیب 1 : 199 -

از عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد و گفت: از ایشان درباره نماز در کلیسا و کنیسه و خانه­های مجوسیان پرسیدم، فرمود: آب بپاش و نماز بخوان. و عطف اقتضای شراکت در حکم را دارد پایان. این سخن خوبی است و اطلاق نص و کلام اصحاب اقتضا می کند که اجازه دادن یا اجازه ندادنِ اهل ذمّه در حکم تفاوتی ندارد. شهید در ذکری جواز را به تبعیت از غرض واقفِ مکان و با توجّه به قرینه، وابسته به اذن می داند. امّا ظاهراً چنین چیزی نیست زیرا نصوص اطلاق دارد و ورود اذن در نقض آن، تأییدش می­کند. بلکه اگر نمازگزار علم داشته باشد که واقفان هنگام وقفِ مکان شرط کرده باشند که مسلمانان در آن نماز نخوانند، شرطشان فاسد و باطل است. همین حکم و استدلال در مورد مساجد اهل سنت و نمازخواندن شیعه در آن جاری است.

**[ترجمه]

«3»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ بَوَارِیِّ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی الَّتِی یَقْعُدُونَ عَلَیْهَا فِی بُیُوتِهِمْ أَ یُصَلَّی عَلَیْهَا قَالَ لَا(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: عبدالله بن حسن از جدّ خود علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرده که گفت: از ایشان درباره بوریاهایی سؤال کردم که یهودیان و نصرانیان در خانه هایشان بر آن می نشینند، آیا می توان روی آن نماز خواند؟ فرمود: نه. - . قرب الاسناد : 112 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

حمل علی الکراهة أو علی العلم بالنجاسة و الأحوط الاجتناب لغلبة الظاهر فیه علی الأصل و قال الشیخ فی المبسوط تجوز الصلاة فی البیع و الکنائس و تکره فی بیوت المجوس و فی النهایة لا یصلی فی بیت فیه مجوسی و لا بأس بالصلاة و فیه یهودی أو نصرانی و لا بأس بالصلاة فی البیع و الکنائس.

و قال العلامة ره فی المنتهی تکره الصلاة فی بیوت المجوس لأنها لا تنفک عن النجاسات و یؤیده

مَا رَوَاهُ أَبُو جَمِیلَةَ(3)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تُصَلِ

ص: 331


1- 1. التهذیب ج 1 ص 199.
2- 2. قرب الإسناد ص 112 ط نجف.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 244، و رواه الکلینی فی الکافی ج 3 ص 389 عن أبی جمیلة عن أبی أسامة عن أبی عبد اللّه علیه السلام.

فِی بَیْتٍ فِیهِ مَجُوسِیٌّ وَ لَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّیَ فِی بَیْتٍ فِیهِ یَهُودِیٌّ أَوْ نَصْرَانِیٌّ ثُمَّ قَالَ وَ لَا بَأْسَ بِالصَّلَاةِ فِی الْبَیْتِ إِذَا کَانَ فِیهِ یَهُودِیٌّ أَوْ نَصْرَانِیٌّ لِأَنَّهُمْ أَهْلُ کِتَابٍ فَفَارَقُوا الْمَجُوسَ.

و یؤیده روایة أبی جمیلة و لو اضطر إلی الصلاة فی بیت المجوسی صلی فیه بعد أن یرش الموضع بالماء علی جهة الاستحباب لما رواه الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ(1) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی بُیُوتِ الْمَجُوسِ فَقَالَ رُشَّ وَ صَلِّ.

**[ترجمه]این روایت بر کراهت یا علم به نجاست حمل می شود و احوط اجتناب است، زیرا «ظاهر» در آن بر «اصل» غلبه دارد. شیخ در مبسوط گوید: نماز در کلیسا و کنیسه جایز است امّا در خانه­های مجوس کراهت دارد. و در النهایة گفته است: در خانه ای که فرد مجوسی هست نباید نماز خواند اما اگر یهودی یا نصرانی در خانه باشد اشکال ندارد، و نماز خواندن در کلیسا و کنیسه جایز است.

مرحوم علامه در المنتهی گفته است: نماز در خانه های مجوس کراهت دارد زیرا خالی از نجاست نیست. مؤیّد این سخن، روایتی است که ابوجمیله - . التهذیب 1 : 244، الکافی 3 : 389 -

از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:

در خانه ای که فرد مجوسی حضور دارد نماز نخوان، و اگر یهودی یا نصرانی در خانه ای باشد اشکال ندارد آنجا نماز بخوانی.

آنگاه فرمود: نماز خواندن در خانه ای که یهودی یا نصرانی حضور داشته باشد اشکال ندارد چون آنها اهل کتاب هستند و با مجوس تفاوت دارند. مؤید دیگرِ آن روایت ابوجمیله است که اگر مجبور بود در خانه مجوسی نماز بخواند مستحب است اول محلّ نماز را آب بپاشد، به دلیل روایت صحیحی که شیخ از ابوبصیر - . التهذیب 1 : 199 -

نقل کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره نماز در خانه مجوس سؤال کردم، فرمود: آب بپاش و نماز بخوان .

**[ترجمه]

أقول

ظاهر الأخبار کراهة الصلاة فی البیت الذی فیه المجوسی سواء کان بیته أم لا و عدم کراهة الصلاة فی بیته إن لم یکن فیه لکن یستحب الرش و الأحوط انتظار الجفاف کما هو ظاهر انتهی.

**[ترجمه]ظاهر روایات، کراهت نماز در خانه ای است که مجوسی حضور دارد، چه خانه خودِ مجوسی باشد یا نباشد، و نیز این گونه ظاهر است که اگر مجوسی در خانه خود حضور نداشته باشد نماز خواندن در آن کراهت ندارد امّا مستحب است پیش از نماز آب پاشی کند و احوط آن است که منتظر بماند تا مکان بعد از آب پاشی خشک شود و این ظاهر است. پایان

**[ترجمه]

«4»

کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ الصَّلَاةَ فِی بُیُوتِ الْمَجُوسِ فَقَالَ أَ لَیْسَتْ مَغَازِیَکُمْ قُلْتُ بَلَی قَالَ نَعَمْ.

**[ترجمه]کتاب محمد بن مثنّی: ذریح محاربی از امام صادق علیه السلام روایت کرد: درباره نماز در خانه های مجوسی ها سؤال کردم، فرمود: آن خانه ها «مَغازی» شما نیست؟ گفتم: آری، فرمود: بله.

**[ترجمه]

بیان

أ لیست مغازیکم أی تردونها فی الذهاب إلی غزو العدو فیدل علی أن التجویز مقید بالضرورة.

**[ترجمه]آیا آن خانه ها مغازی شما نیست، یعنی وقتی به جنگ دشمن می روید از آن خانه ها عبور می کنید، که دلالت بر جوازِ مقیّد به ضرورت دارد.

**[ترجمه]

«5»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّهُ رَأَی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یُصَلِّی فِی الْکَعْبَةِ رَکْعَتَیْنِ (2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: عبدالله بن میمون از امام صادق علیه السّلام از پدرش روایت کرد که ایشان پدرش علی بن الحسین علیه السلام را دید که در کعبه دو رکعت نماز خواند. - . قرب الاسناد : 13 چاپ سنگی، 18 چاپ نجف -

**[ترجمه]

«6»

الْمُقْنِعَةُ، قَالَ قَالَ علیه السلام: لَا تُصَلِّ الْمَکْتُوبَةَ فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ وَ لَا بَأْسَ أَنْ تُصَلِّیَ فِیهَا النَّافِلَةَ(3).

**[ترجمه]المُقنعه: امام علیه السلام فرمود: نماز واجب را داخل کعبه نخوان، امّا اشکال ندارد نافله را در آن بخوانی. - . المقنعة : 71 -

**[ترجمه]

«7»

الْمَنَاقِبُ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ علیه السلام لِمَ لَا تَجُوزُ الْمَکْتُوبَةُ فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَدْخُلْهَا

ص: 332


1- 1. التهذیب ج 1 ص 199.
2- 2. قرب الإسناد ص 13 ط حجر ص 18 ط نجف.
3- 3. المقنعة 71.

فِی حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ وَ لَکِنْ دَخَلَهَا فِی فَتْحِ مَکَّةَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ بَیْنَ الْعَمُودَیْنِ وَ مَعَهُ أُسَامَةُ(1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: معاویة بن عمّار گفت: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: چرا خواندنِ نماز واجب در داخل کعبه جایز نیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله نه در حج و نه در عمره وارد کعبه نشد، ولی در فتح مکّه داخل کعبه رفت و دو رکعت نماز بین دو ستون آن خواند و اُسامه هم با او بود. - . مناقب آل أبی طالب 4 : 257 -

**[ترجمه]

بیان

رواه فی التهذیب (2)

عن الطاطری عن محمد بن أبی حمزة عن معاویة و عن الحسین بن سعید(3)

عن فضالة عن معاویة و یحتمل أن یکون ذکر عدم الدخول فی الحج و العمرة استطرادا و لو ذکر للتعلیل فوجه الاستدلال به أنه لم یدخلها مکررا حتی یتوهم أنه صلی فیها فریضة بل دخلها مرة واحدة و لم یکن وقت فریضة أو أنه لم یدخلها فی الحج و العمرة حتی یتوهم أنهما کانتا صلاة الطواف الواجب.

ثم اعلم أنه لا خلاف فی جواز النافلة فی الکعبة و أما الفریضة فالمشهور بین الأصحاب فیها الکراهة و قال ابن البراج و الشیخ فی الخلاف بالتحریم بل ادعی الشیخ إجماع الفرقة علیه مع أنه خالف ذلک فی أکثر کتبه و قال بالکراهة و الکراهة أقوی و الترک أحوط.

ص: 333


1- 1. مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 257.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 245 ط حجر ج 2 ص 282 ط نجف.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 526 ط حجر ج 5 ص 279 ط نجف، باب دخول الکعبة.

**[ترجمه]در التهذیب - . التهذیب 1 : 245 چاپ سنگی، 2 : 282 چاپ نجف - آن را از طاطری از محمد بن ابی حمزه و نیز از حسین بن سعید - . همان 1 : 526 چاپ سنگی، 5 : 279 چاپ نجف، باب دخول الکعبة - از فضالة از معاویه روایت کرده است. و احتمال دارد که ذکر عدم دخول در حج و عمره به تناسبِ مقامِ کلام باشد، و اگر به عنوان بیان علت آن را ذکر فرموده باشد، پس وجه استدلال به آن این است که پیامبر به طور مکرر وارد کعبه نشد تا این توهم پیش آید که ایشان نماز واجب را در آن خوانده، بلکه یک مرتبه وارد شد و آن هم در وقت نماز واجب نبود؛ یا اینکه در حج و عمره پیامبر داخل کعبه نرفت تا توّهم شود که آن دو رکعت، دو رکعتِ طواف واجب بوده است.

اکنون بدان که هیچ اختلافی در جواز نافله در کعبه نیست، امّا در مورد نماز واجب، مشهور بین اصحاب کراهت است. ابن براج و شیخ در خلاف قائل به تحریم هستند بلکه شیخ ادّعای اجماع شیعه بر آن را هم نموده است، با اینکه در بیشتر کتابهایش خلاف این حکم را صادر کرده و قائل به کراهت شده است، و کراهت اقوی و ترک احوط می باشد .

**[ترجمه]

باب 7 صلاة الرجل و المرأة فی بیت واحد

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ یُصَلِّی الضُّحَی وَ أَمَامَهُ امْرَأَةٌ تُصَلِّی بَیْنَهُمَا عَشَرَةُ أَذْرُعٍ قَالَ لَا بَأْسَ لِیَمْضِ فِی صَلَاتِهِ (1)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی صَلَاتِهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ تَکُونَ امْرَأَةٌ مُقْبِلَةً بِوَجْهِهَا عَلَیْهِ فِی الْقِبْلَةِ قَاعِدَةً أَوْ قَائِمَةً قَالَ یَدْرَؤُهَا عَنْهُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ لَمْ یَقْطَعْ ذَلِکَ صَلَاتَهُ (2) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی مَسْجِدٍ قَصِیرِ الْحَائِطِ وَ امْرَأَةٌ قَائِمَةٌ تُصَلِّی بِحِیَالِهِ وَ هُوَ یَرَاهَا وَ تَرَاهُ قَالَ إِنْ کَانَ بَیْنَهُمَا حَائِطٌ قَصِیراً أَوْ طَوِیلًا فَلَا بَأْسَ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که مشغول خواندن نماز «ضُحی» است و جلوتر از او زنی با فاصله ده ذراع نماز می خواند. فرمود: اشکال ندارد، نمازش را ادامه می دهد. - . قرب الاسناد : 123 چاپ نجف -

و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که مشغول نماز است، آیا برای او شایسته است که زنی از روبرو در جهت قبله روبروی او نشسته یا ایستاده باشد؟ فرمود: آن زن را کنار می زند و اگر این کار را نکرد، باعث نمی­شود آن، نمازش را قطع کند. - . همان : 91 چاپ سنگی، 123 چاپ نجف -

و از ایشان سؤال کردم که آیا شایسته است مرد در مسجدی نماز بخواند که دیوارش کوتاه است و زنی مقابلش مشغول نماز است و آن زن را می بیند و زن هم او را می­بیند؟ فرمود اگر بینشان دیوار - چه کوتاه و چه بلند - باشد، اشکال ندارد. - . همان : 124 چاپ نجف -

**[ترجمه]

توضیح

قوله یصلی الضحی الضحی ظرف أی یصلی فی هذا الوقت صلاة مشروعة و لو کان المراد صلاة الضحی فالتقریر للتقیة.

**[ترجمه]«ضحی» در عبارت «یصلّی الضحی» ظرف زمان است یعنی در آن وقت نمازِ مشروع می خواند، و اگر مقصود نماز ضحی باشد، تقریر برای تقیه است.

**[ترجمه]

«2»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَتْ مَکَّةُ بَکَّةَ لِأَنَّهُ یُبَکُّ بِهَا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ الْمَرْأَةُ تُصَلِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ یَسَارِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ وَ مَعَکَ وَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ إِنَّمَا یُکْرَهُ فِی سَائِرِ الْبُلْدَانِ (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: فضیل از امام باقر علیه السلام روایت کرد: مکّه را به خاطر آن بکّه نامیده اند که مردان و زنان در آن ازدحام دارند و می لولند، و در آن جا اشکالی ندارد که زن جلو یا راست و یا چپ و یا شمال تو و با تو بایستد و نماز بخواند ولی در دیگر شهرها مکروه است. - . علل الشرائع 2 : 84 -

**[ترجمه]

«3»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی وَ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ قَالَ: قُلْتُ

ص: 334


1- 1. قرب الإسناد ص 123 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 91 ط حجر ص 123 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 124 ط نجف.
4- 4. علل الشرائع ج 2 ص 84.

لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقُومُ أُصَلِّی وَ الْمَرْأَةُ جَالِسَةٌ بَیْنَ یَدَیَّ أَوْ مَارَّةٌ فَقَالَ لَا بَأْسَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ بَکَّةَ لِأَنَّهُ یُبَکُّ فِیهَا الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ(1).

**[ترجمه]المحاسن: معاویه روایت کرد:

به امام صادق علیه السلام گفتم: [در مکّه] هر جا برای نماز خواندن می ایستم یا زنی مقابلم نشسته یا عبور می کند؛ فرمود: اشکال ندارد، مکّه را بَکّه گفته اند که زن و مرد با ازدحام در آن حرکت می کنند. - . المحاسن : 337 -

**[ترجمه]

«4»

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ النَّوَادِرِ لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی فِی زَاوِیَةِ الْحُجْرَةِ وَ امْرَأَتُهُ أَوِ ابْنَتُهُ تُصَلِّی بِحِذَائِهِ فِی الزَّاوِیَةِ الْأُخْرَی قَالَ لَا یَنْبَغِی ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ بَیْنَهُمَا سِتْرٌ فَإِنْ کَانَ بَیْنَهُمَا سِتْرٌ أَجْزَأَهُ (2).

وَ مِنْهُ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ حَرِیزٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام الْمَرْأَةُ وَ الرَّجُلُ یُصَلِّی کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا قُبَالَةَ صَاحِبِهِ قَالَ نَعَمْ إِذَا کَانَ بَیْنَهُمَا قَدْرُ مَوْضِعِ رَحْلٍ قَالَ وَ قَالَ زُرَارَةُ وَ قُلْتُ لَهُ الْمَرْأَةُ تُصَلِّی حِیَالَ زَوْجِهِا فَقَالَ تُصَلِّی بِإِزَاءِ الرَّجُلِ إِذَا کَانَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ قَدْرُ مَا لَا یُتَخَطَّی أَوْ قَدْرُ عَظْمِ الذِّرَاعِ فَصَاعِداً(3).

**[ترجمه]السرائر: محمد حلبی گفت: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که در گوشه اتاق نماز می خواند و همسر یا دخترش مقابل با او در گوشه دیگر نماز می خواند. فرمود: این کار سزاوار نیست مگر اینکه بین آنها پرده ای باشد، و اگر پرده ای باشد کافی است. - . السرائر : 465 -

السرائر: حریز گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: زن و مرد هر کدام روبروی دیگری نماز می خواند؟ فرمود: آری، اگر بین آنها به اندازه یک بار شتر فاصله باشد! گوید: و زراره گفت: به ایشان گفتم: زن مقابل شوهرش نماز می خواند؟ فرمود اگر بین زن و مرد حائلی به ارتفاعی باشد که نتوان از روی آن گام برداشت یا به اندازه استخوان ذراع یا بیشتر فاصله باشد، زن در روبروی مرد نماز می­خواند. - . همان : 472 -

**[ترجمه]

«5»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُصَلِّیَ فِی مَسْجِدٍ وَ حِیطَانُهُ کُوًی کُلُّهُ قِبْلَتُهُ وَ جَانِبَاهُ وَ امْرَأَةٌ تُصَلِّی حِیَالَهُ یَرَاهَا وَ لَا تَرَاهُ قَالَ لَا بَأْسَ (4).

تحقیق و تبیین

الکُوی بالضم جمع کوة بالفتح و الضم و التشدید و هی الخرق فی الحائط.

و اعلم أن الأصحاب اختلفوا فی أن المنع من محاذاة الرجل و المرأة فی الصلاة علی التحریم أو الکراهة فذهب المرتضی و ابن إدریس و أکثر المتأخرین إلی الثانی و ذهب الشیخان إلی أنه لا یجوز أن یصلی الرجل و إلی جنبه امرأة تصلی سواء صلت بصلاته أم لا فإن فعلا بطلت صلاتهما و کذا إن تقدمته عند الشیخ و لم یذکر ذلک المفید و تبعهما ابن حمزة و أبو الصلاح و قال الجعفی و من صلی و حیاله امرأة و لیس

ص: 335


1- 1. المحاسن ص 337.
2- 2. السرائر ص 465.
3- 3. السرائر ص 472.
4- 4. البحار ج 10 ص 264.

بینهما قدر عظم الذراع فسدت الصلاة.

ثم اختلفوا فیما یزول الکراهة أو التحریم فمنهم من قال یزول بالحائل بینهما أو بتباعد عشرة أذرع أو وقوع صلاتها خلفه بحیث لا یحاذی جزء منها جزءا منه فی جمیع الأحوال و قال فی المعتبر لو کانت متأخرة عنه و لو بشبر أو مسقط الجسد أو غیر متشاغلة بالصلاة لم یمنع و نحوه قال فی المنتهی و ظاهر الشیخ فی کتابی الحدیث أیضا الاکتفاء بالشبر و الظاهر أنه لا خلاف فی زوال المنع بتوسط الحائل أو بعد عشرة أذرع و قد حکی الفاضلان علیه الإجماع لکن فی بعض الروایات أکثر من عشرة أذرع و الظاهر أن زوال المنع بصلاتها خلفه أیضا فی الجملة إجماعی.

ثم إن الشهید الثانی ره اعتبر فی الحائل أن یکون مانعا من الرؤیة و کلام سائر الأصحاب مطلق و خبرا علی بن جعفر یدلان علی عدمه و قال العلامة فی النهایة لیس المقتضی للتحریم أو الکراهة النظر لجواز الصلاة و إن کانت قدامه عاریة و لمنع الأعمی و من غمض عینیه و قریب منه کلامه فی التذکرة و فی البیان و فی تنزیل الظلام أو فقد البصر منزلة الحائط نظر أقربه المنع و أولی بالمنع منع الصحیح نفسه من الاستبصار و استوجه فی التحریر الصحة فی الأعمی و استشکل فیمن غمض عینیه و الظاهر عدم زوال المنع بشی ء من ذلک کما هو الظاهر من الأخبار.

و اختلف فی الصغیرین و الصغیر و الکبیر و الظاهر اشتراک البلوغ فیهما و ذهب الأکثر إلی اشتراط تعلق الکراهة و التحریم بصلاة کل منهما صحة صلاة الآخر و احتمل الشهید الثانی عدم الاشتراط و إطلاق کلامهم یقتضی عدم الفرق بین اقتران الصلاتین أو سبق إحداهما فی بطلان الکل و ذهب جماعة من المتأخرین إلی اختصاص البطلان بالمقترنة و المتأخرة دون السابقة و فی التقدیر بعشرة أذرع الظاهر أن مبدأه الموقف و ربما یحتمل مع تقدمها اعتباره من موضع السجود.

و الذی یظهر من الأخبار أن الحکم علی الکراهة تزول بتأخرها بشبر و الذراع أفضل و بمسقط الجسد أحوط و بعشرة أذرع أو بحائل بینهما و إن کان بقدر ذراع أو بقدر عظم الذراع أیضا إذ الظاهر من روایة زرارة قدر ما لا یتخطی أو قدر

ص: 336

عظم الذراع أن یکون بینهما شی ء ارتفاعه أحد المقدارین و روایة الحلبی رواها الشیخ فی الصحیح (1)

عن العلاء عن محمد بن مسلم بتلک العبارة بعینها إلا أن فیه لا ینبغی ذلک فإن کان بینهما شبر أجزأه ذلک بالشین المعجمة و الباء الموحدة و قال الشیخ بعد ذلک یعنی إذا کان الرجل متقدما للمرأة بشبر.

و احتمل الشیخ البهائی قدس سره کون المفسر محمد بن مسلم بأن یکون فهم ذلک من الإمام علیه السلام لقرینة حالیة أو مقالیة و قال قد استبعد بعض الأصحاب هذا التفسیر و اختار جعل الشبر فی الحدیث بالسین المهملة و التاء المثناة من فوق و هو کما تری و ربما یقال فی وجه الاستبعاد إن بلوغ الحجرة فی الضیق إلی حد لا یبلغ البعد بین المصلین فی زاویتیها مقدار شبر خلاف الغالب المعتاد و لیس بشی ء لأنه إذا کان المراد کون الرجل أقرب إلی القبلة من المرأة بشبر لا یلزم حمل الحجرة علی خلاف مجری العادة.

و قال ره إلحاق التاء بالعشرة یعطی عدم ثبوت ما نقله بعض اللغویین من أن الذراع مؤنث سماعی انتهی.

ثم إنهم ذکروا أن جمیع ذلک فی حال الاختیار فأما مع الاضطرار فلا کراهة و أما استثناء مکة من هذا الحکم کما مر فی روایة الفضیل فلم أر التصریح به فی کلام الأصحاب و ظاهر الصدوق ره القول به نعم قال العلامة قدس سره فی المنتهی لا بأس بالصلاة هناک و المرأة قائمة أو جالسة بین یدیه لما رواه

الشَّیْخُ عَنْ مُعَاوِیَةَ(2)

قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقُومُ أُصَلِّی بِمَکَّةَ وَ مَرْأَةٌ بَیْنَ یَدَیَّ جَالِسَةٌ أَوْ مَارَّةٌ قَالَ لَا بَأْسَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ مَکَّةُ بَکَّةَ لِأَنَّهُ تُبَکُّ فِیهِ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ.

و قال فی التذکرة و لا بأس بأن یصلی فی مکة زادها الله شرفا إلی غیر سترة لأن النبی صلی الله علیه و آله صلی هناک و لیس بینه و بین الطواف سترة.

و لأن الناس یکثرون هناک لأجل قضاء نسکهم و سمیت بکة لأن الناس

ص: 337


1- 1. التهذیب ج 1 ص 201.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 576 باب الزیادات من الحجّ.

یتباکون فیها أی یزدحمون و یدفع بعضهم بعضا فلو منع المصلی من یجتاز بین یدیه ضاق علی الناس و حکم الحرم کله ذلک لأن ابن عباس قال أقبلت راکبا علی حمار و النبی صلی الله علیه و آله یصلی بالناس بمنی إلی غیر جدار و لأنه محل المشاعر و المناسک انتهی.

و لا یبعد القول به لأن رعایة هذا عند المقام یوجب الحرج غالبا لتضیّق الوقت و المکان و لا یمکن رعایة ذلک فی غالب الأوان و لتلک الروایة(1) التی لیس فیها ما یتأمل فیه إلا أبان (2) و هو و إن رمی بالناووسیة لکن روی فیه إجماع العصابة.

ص: 338


1- 1. یعنی ما مر تحت الرقم 2 من کتاب العلل.
2- 2. یعنی أبان بن عثمان الأحمر، و قوله« و ان رمی بالناووسیة» فتد اختلف فیه نسخ رجال الکشّیّ- و هو الأصل فی هذا-، ففی بعضها« و کان من القادسیة» راجع فی ذلک قاموس الرجال للتستریّ.

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان سؤال کردم که آیا شایسته است مرد در مسجدی نماز بخواند که دیوارهای قبله و دو طرفش دارای سوراخ و رخنه است و زنی روبرویش نماز می خواند و او را می بیند امّا آن زن او را نمی بیند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . بحار الانوار 10 : 264 -

تحقیق و توضیح: «الکُوی» به ضمّه جمع «کوة» به فتح و ضمه و تشدید، به معنای سوراخ و رخنه دیوار است .

و بدان که اصحاب در مورد منع از نماز خواندن مرد و زن در محاذاتِ هم در اینکه آیا حرام است یا مکروه، اختلاف دارند. سید مرتضی، ابن ادریس و بیشتر متأخران قائل به کراهت هستند، و شیخان معتقدند که جایز نیست مرد و زن کنار هم نماز بخوانند، خواه زن در نمازش به آن مرد اقتدا کند یا نکند، و اگر این گونه نماز خواندند نماز هر دو باطل است. از نظر شیخ همچنین است اگر زن جلوتر از مرد بایستد، امّا شیخ مفید این را ذکر نکرده، و ابن حمزه و ابوالصلاح هم از آنها تبعیت کرده اند. جعفی می گوید: کسی که زنی مقابلش باشد و نماز بخواند در حالی که بین آنها به مقدار استخوان ذراع فاصله نیست، نماز باطل است.

فقها در چیزی که موجب رفع کراهت یا حرمت می شود اختلاف دارند، بعضی گفته اند با نصب مانعی بین زن و مرد یا فاصله گرفتن به میزان ده ذراع یا قرار گرفتن زن پشتِ مرد به طوری که در هیچ حالی قسمتی از بدن زن با قسمتی از بدن مرد محاذی نباشد، کراهت یا حرمت برطرف می گردد. در المعتبر گفته است: اگر زن حتی یک وجب یا به اندازه مسقط الجسد از مرد عقب تر باشد یا اینکه مشغول نماز نباشد اشکال ندارد. در المنتهی هم همین را گفته است. ظاهر کلام شیخ در دو کتاب حدیث نیز اکتفا به یک وجب می باشد. و چنان که پیداست اختلافی در برطرف شدنِ منع با نصب حائل یا فاصله گرفتن به مقدار ده ذراع بین فقها نیست. از فاضلان (علامه و محقق) حکایت شده که بر این مطلب نقل اجماع کرده اند، امّا در بعضی روایات بیش از ده ذراع آمده است. و ظاهراً از بین رفتنِ منع در صورتی که زن پشت سر مرد نماز بخواند، فی الجمله اجماعی است.

امّا شهید ثانی رحمه الله در حائل شرط گذاشته که مانع از دید باشد، امّا کلام دیگر اصحاب مطلق است، و دو روایت علی بن جعفر بر عدم این شرط دلالت دارد. علامه در النهایة آورده است: مقتضیِ حرمت یا کراهت برای جواز نماز، دیدن نیست، زیرا حتی اگر زن جلوی او برهنه باشد جایز است، و همچنین به این دلیل که مرد نابینا و کسی که چشمانش را بسته نیز شامل منع می باشد. کلام ایشان در تذکره و البیان هم نزدیک به همین است. در اینکه تاریکی یا کوری را به منزله دیوار بدانیم نظرها مختلف است که اقرب، منع و عدم جریان این تشبیه می باشد، و به طریق اولی منع در مورد کسی است که بینایی دارد ولی از نگاه کردن خودداری می کند. در تحریر صحّت نماز در مورد نابینا را توجیه کرده امّا در مورد کسی که چشمانش را می بندد اشکال نموده است. و ظاهراً منع با هیچ کدام از این امور برطرف نمی شود چنانچه ظاهر روایات هم همین است.

در مورد پسر و دختر غیر بالغ و نیز در اینکه یکی نابالغ و دیگری بالغ باشد اختلاف است، و ظاهر اشتراط بلوغ در هردو می باشد. بیشتر فقها شرطِ تعلّق کراهت و حرمت به نماز هر کدام از آنها را صحّت نماز دیگری دانسته اند. شهید ثانی احتمال داده که این شرط معتبر نباشد، و اقتضای اطلاق کلام علما این است که میان شروع شدنِ هر دو نماز با هم و شروع شدن یکی زودتر از دیگری، از جهت بطلان نمازِ هر دو، تفاوتی نیست. گروهی از متأخران قائل به اینند که در صورت اقتران هر دو نماز باطل است و در غیر صورتِ اقتران، تنها نمازِ شخص دوم که دیرتر شروع کرده است باطل می باشد. و در مورد تعیین ده ذراع، ظاهر آن است که از محل ایستادن محاسبه می شود، و شاید در صورت جلوتر بودنِ زن، احتمال اعتبار مسافت از محلّ سجود نیز باشد.

آنچه از روایات برمی آید این است که حکم کراهت با عقب ایستادنِ زن به مقدار یک وجب هم برطرف می شود و یک ذراع افضل و به مقدار افتادن یک جسد - مسقط الجسد - و ده ذراع یا نصب حائل احوط است، اگرچه حائل به اندازه یک ذراع یا استخوان ذراع باشد، زیرا ظاهر از روایت زراره یعنی «به قدری باشد که نتوان از روی آن قدم برداشت»، یا «به قدر یک استخوان ذراع باشد» این است که بین زن و مرد چیزی با یکی از این دو ارتفاع حائل گردد. و روایت حلبی را شیخ با سند صحیح - . التهذیب 1 : 201 - از علاء بن محمد بن مسلم با عین همان عبارت آورده با این تفاوت که امام در آن فرموده است: «این کار سزاوار نیست، و اگر بین آنها یک وجب باشد کفایت می کند». و شیخ پس از آن می گوید: یعنی اینکه مرد یک وجب جلوتر از زن باشد .

مرحوم شیخ بهایی احتمال داده که مفسّر، محمد بن مسلم باشد و خودش به قرینه حال و مقال این گونه از کلام امام علیه السلام برداشت کرده است. ایشان می گوید: یکی از اصحاب این تفسیر را بعید دانسته و «شبر» (وجب) را در حدیث «ستر» (با سین و تاء به معنای حائل و پوشش) دانسته است که اشکال آن مخفی نیست. و ممکن است در وجه این استبعاد گفته شود: کوچک و تنگ بودن اتاق تا حدی که فاصله دو نفر که در دو گوشه آن نماز می خوانند به اندازه یک وجب بشود خلاف معمول و عادت بوده و چنین چیزی نیست، زیرا اگر مقصود این بود که مرد به اندازه یک وجب نسبت به زن به قبله نزدیک تر است دیگر لازم نمی آید که اتاق را بر وجه غیر معمولی حمل کنیم.

ایشان می گوید: از الحاق تاء به «عشرة» فهمیده می شود که آنچه بعضی از اهل لغت نسبت به مؤنث سماعی بودن ذراع ذکر کرده اند صحیح نیست. پایان

فقها ذکر کرده اند که همه موارد و احکام یاد شده در حال اختیار است، امّا در صورت اضطرار کراهتی ندارد. امّا من در مورد استثنا شدن مکّه از این حکم - چنانچه در روایت فضیل گذشت - تصریحی در کلام اصحاب ندیدم؛ ظاهر کلام صدوق رحمه الله قبولِ آن است. بله، علامه (قدس سره) در المنتهی می گوید: نماز خواندن در مکه در حالی که زن مقابل نمازگزار ایستاده یا نشسته اشکال ندارد، به دلیل روایت شیخ از معاویة بن عمّار - . همان 1 : 576 باب الزیادات من الحجّ - که گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: در مکّه هر جا برای نماز خواندن می ایستم یا زنی مقابلم نشسته یا عبور می کند؛ فرمود: اشکال ندارد، مکّه را بَکّه گفته اند که زن و مرد با ازدحام در آن حرکت می کنند.

و در تذکره گفته است: نماز خواندن در مکه - که خداوند شرافتش را نسبت به دیگر شهرها بیفزاید - بدون حائل (سُتره) اشکال ندارد، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله آنجا نماز خواند در حالی که بین ایشان و حلقه طواف حائلی نبود.

و نیز به این دلیل که مردم در آنجا برای انجام مناسک زیادند، و آنجا را بکّه گفته اند زیرا مردم در آن می لولند و شلوغند و یکدیگر را هُل می دهند، و اگر نمازگزار بخواهد کسانی را که مقابلش عبور می کنند دفع نماید مردم به تنگی و سختی می افتند، و حکم همه محدوده حرم همین است، زیرا ابن عباس گفت: سوار بر الاغی آمدم در حالی که پیامبر داشت با مردم در منی نماز می خواند و هیچ دیواری مقابلش نبود. و نیز به این دلیل که آنجا محلّ انجام مشاعر و مناسک است. پایان

پذیرفتن این قول بعید نیست زیرا رعایت آن حکم در چنین جایی غالباً موجب حرج و سختی است، چون هم وقت و هم مکان تنگ است و در بیشتر اوقات نمی توان آن را مراعات نمود، و نیز به دلیل آن روایت - . یعنی روایتی که با شماره 2 از کتاب علل الشرائع ذکر شد. - که چیز قابل تأملی ندارد مگر اینکه ابان راوی آن است - . مقصود ابان بن عثمان احمر است. - و او اگرچه متهم به «ناووسی بودن» است امّا روایت شده که بزرگان در وثاقت وی اجماع داشتند .

**[ترجمه]

باب 8 فضل المساجد و أحکامها و آدابها

الآیات

البقرة: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فِی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ (1)

الأعراف: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(2)

التوبة: ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ- إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (3)

و قال تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا(4)

و قال تعالی: وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ- لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ (5)

ص: 339


1- 1. البقرة: 114 و 115.
2- 2. الأعراف: 29.
3- 3. براءة: 17- 19.
4- 4. براءة: 28.
5- 5. براءة: 107- 108.

یونس: وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ(1)

الحج: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً(2)

الجن: وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً(3)

lt;meta info="- وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فِی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ. - . بقره / 114 -

{و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا نام وی برده شود و در ویرانی آنها بکوشد آنان حق ندارند جز ترسان لرزان در آن [مسجد]ها درآیند در این دنیا ایشان را خواری و در آخرت عذابی بزرگ است}

- وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ. - . اعراف / 29 -

{و [اینکه] در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله] کنید}

- ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ * إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ * أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ. - . توبه / 17- 19 -

{مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند در حالی که به کفر خویش شهادت می دهند آنانند که اعمالشان به هدر رفته و خود در آتش جاودانند، مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند، آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند [نه این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا بیدادگران را هدایت نخواهد کرد}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا. - . همان / 28 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید حقیقت این است که مشرکان ناپاکند پس نباید از سال آینده به مسجدالحرام نزدیک شوند}

- «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ * لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» - . همان / 107 و 108 -

{و آنهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مؤمنان است و [نیز] کمینگاهی است برای کسی که قبلا با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود و سخت سوگند یاد می کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم و[لی] خدا گواهی می دهد که آنان قطعا دروغگو هستند، هرگز در آن جا مایست چرا که مسجدی که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستی [و] در آن مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند و خدا کسانی را که خواهان پاکی اند دوست می دارد}

- وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ. - . یونس / 87 -

{و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید و نماز برپا دارید} - وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً. - . حج / 40 -

{و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود سخت ویران می شد}

- وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً. - . جن / 18 -

{و مساجد ویژه خداست پس هیچ کس را با خدا مخوانید}

**[ترجمه]

تفسیر

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ فِی (4) تَفْسِیرِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام(5): هِیَ مَسَاجِدُ خِیَارِ الْمُؤْمِنِینَ بِمَکَّةَ مَنَعُوهُمْ عَنِ التَّعَبُّدِ فِیهَا بِأَنْ أَلْجَئُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْخُرُوجِ عَنْ مَکَّةَ.

وَ فِی تَفْسِیرِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (6)

وَ غَیْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُمْ قُرَیْشٌ حِینَ مَنَعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دُخُولَ مَکَّةَ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ.

وَ رُوِیَ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: أَنَّهُ أَرَادَ جَمِیعَ الْأَرْضِ لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله جُعِلَتْ لِیَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً(7).

أقول:

اللفظ یقتضی العموم فی المسجد و المانع و الذکر.

وَ سَعی فِی خَرابِها أی فی خراب تلک المساجد لئلا تعمر بطاعة الله

أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ علیه السلام: أَنَّهُ وَعَدَ لِلْمُؤْمِنِینَ بِالنُّصْرَةِ وَ اسْتِخْلَاصِ الْمَسَاجِدِ مِنْهُمْ وَ قَدْ أَنْجَزَ وَعْدَهُ بِفَتْحِ مَکَّةَ لِمُؤْمِنِی ذَلِکَ الْعَصْرِ وَ سَیُنْجِزُهُ لِعَامَّةِ الْمُؤْمِنِینَ حِینَ ظُهُورِ الْقَائِمِ ع.

و قیل المعنی کان حقهم بحسب حالهم أن لا یدخلوها إلا خائفین من المؤمنین فکیف جاز لهم أن یمنعوا المؤمنین و قیل إلا خائفین من أن ینزل علیهم عذاب لاستحقاقهم ذلک و قیل ما کان لهم أن یدخلوها إلا بخشیة و خضوع فضلا عن أن یجترءوا علی تخریبها.

فیستفاد منها استحباب دخولها بالخضوع و الخشوع و الخشیة من الله تعالی کما

ص: 340


1- 1. یونس: 87.
2- 2. الحجّ: 40.
3- 3. الجن: 18.
4- 4. البقرة: 114.
5- 5. تفسیر الإمام العسکریّ: 256.
6- 6. تفسیر القمّیّ: 50.
7- 7. تفسیر مجمع البیان ج 1 ص 190.

هو حال العبد الواقف بین یدی سیده و قیل معناه النهی عن تمکینهم من الدخول فی المساجد و روی العیاشی عن محمد بن یحیی (1) یعنی لا یقبلون الإیمان إلا و السیف علی رءوسهم.

لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ قتل و سبی أو ذلة بضرب الجزیة و قیل أی بعد قیام القائم و الأولی التعمیم بکل ما یصیر سببا لمذلتهم فی الدنیا.

أقول:

تدل الآیة بعمومها علی عدم جواز منع ما یذکر الله به من الصلوات و الدعوات و تلاوة القرآن و نشر العلوم الدینیة و أمثالها فی المساجد و حرمة السعی فی خرابها الصوری بهدمها و إدخالها فی الملک و غیر ذلک بل تعطیلها و کل ما یوجب ذهاب رونقها و إحداث البدع فیها و کل ما ینافی وضعها و حصول الذکر فیها.

وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ(2) علی بعض المحتملات یدل علی رجحان إتیان المساجد و سیأتی فی باب القبلة.

ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ (3) أی ما کانوا أهل ذلک و لا جاز لهم أو ما صح و لا استقام لهم عمارة شی ء من المساجد فضلا عن المسجد الحرام و هو صدرها و مقدمها و قیل هو المراد کما هو الظاهر علی قراءة ابن کثیر و أبی عمرو و یعقوب مسجد الله لقوله تعالی فیما بعد وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ و إنما جمع لأنها قبلة المساجد کلها و إمامها فعامرها کعامر جمیعها أو لأن کل بقعة منه مسجد.

شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ بإظهار کفرهم و نصبهم الأصنام حول البیت و قیل هی اعترافهم بملة من ملل الکفر کالنصرانی بأنه نصرانی و روی فی الجوامع أن المسلمین عیروا أساری بدر و وبخ علی علیه السلام العباس بقتال رسول الله صلی الله علیه و آله و قطیعة الرحم فقال العباس تذکرون مساوینا و تکتمون محاسننا فقالوا أ و لکم محاسن قال نعم إنا نعمر المسجد الحرام و نحجب الکعبة و نسقی الحجیج

ص: 341


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 56.
2- 2. الأعراف: 29، و قد مر فی ص 165 ما یتعلق بها.
3- 3. براءة: 17.

و نفک العانی فنزلت.

أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ التی هی العمارة و السقایة و الحجابة و فک العناة التی یفتخرون بها أو مطلقا بما قارنها من الشرک وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ لأجله و فیها دلالة علی بطلان أعمال الکفار و عدم صحة شی ء منها و یمکن أن یفهم منها جواز منعهم من مثل العمارة.

إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ الحصر إما إضافی بالنسبة إلی أولئک المشرکین أو مطلق الکفرة فهذه الأوصاف لتفخیم شأن عمارة مساجد الله و تعظیم عاملها و أنه ینبغی أن یکون علی هذه الأوصاف و لبیان بعد أولئک عن عملها أو المراد عمارتها حق العمارة التی لا یوفق لها إلا هؤلاء الموصوفون باعتبار قوة إیمانهم و کمال إخلاصهم أو المراد أنه لا یستقیم و لا یصح عمارة مساجد الله من أحد علی طریق الولایة علیها إلا ممن کان کذلک فإن الظاهر أن أولئک المفتخرین أرادوا نحو ذلک و أنهم ولاة المسجد الحرام

فیختص بالنبی و الأئمة الطاهرین صلوات الله علیهم علی أن الظاهر من قوله وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ عدم سبق الفسق بل و لا ذنب فکیف الکفر و قیل إنهم کانوا یخشون الأصنام و یرجونها فأرید نفی تلک الخشیة.

فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ تبعید للمشرکین عن مواقف الاهتداء و حسم لأطماعهم فی الانتفاع بأعمالهم التی استعظموها و افتخروا بها و أملوا عاقبتها بأن الذین آمنوا و ضموا إلی إیمانهم العمل بالشرائع مع استشعار الخشیة و التقوی اهتداؤهم دائر بین عسی و لعل فما بال المشرکین یقطعون أنهم مهتدون و یأملون عند الله الحسنی.

و قیل فی هذا الکلام و نحوه لطف للمؤمنین فی ترجیح الخشیة و رفض الاغترار بالله و قیل عسی إشارة إلی حال المؤمنین و أنهم مع ذلک فی دعواهم للهدایة و عد نفوسهم من المهتدین علی هذا الحال فما بال الکفار یقطعون لأنفسهم بالاهتداء ثم ذلک للمؤمنین إما أن یکون لرجحان الخشیة و قوتها أو علی سبیل التأدب و التواضع أو نظرا منهم إلی مرتبة أعلی و درجة أسنی.

ص: 342

ثم فی الآیة حث عظیم علی تعمیر المساجد و تعظیم شأنه و قیل المراد بالتعمیر بناؤها و إصلاح ما یستهدم منها و تزیینها و فرشها و إزالة ما یکره النفس منه مثل کنسها و الإسراج فیها و قیل المراد شغلها بالعبادة مثل الصلاة و الذکر و تلاوة القرآن و درس العلوم الدینیة و تجنبها من أعمال الدنیا و اللهو و اللعب و عمل الصنائع و حدیث الدنیا و لعل التعمیم أولی.

أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ قد مضی تفسیرها و نزولها فی مفاخرة أمیر المؤمنین علیه السلام بسبق الإیمان و العباس بالسقایة و شیبة بالحجابة و فضل الإیمان علی تلک الأمور ظاهر لا سیما إذا لم تکن مع الإیمان فإنها باطلة محبطة کما مر.

فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ (1) استدل به علی عدم جواز إدخال النجاسة المسجد الحرام و هو غیر بعید للتفریع و إن أمکن المناقشة فیه و أما الاستدلال به علی عدم جواز دخولهم شیئا من المساجد فهو ضعیف (2).

وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً(3)

فِی الْمَجْمَعِ (4)

وَ الْجَوَامِعِ رُوِیَ: أَنَّ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ لَمَّا بَنَوْا مَسْجِدَ قُبَاءَ وَ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَسَدَتْهُمْ إِخْوَتُهُمْ بَنُو غَنْمِ بْنِ عَوْفٍ وَ قَالُوا نَبْنِی مَسْجِداً نُصَلِّی فِیهِ وَ لَا نَحْضُرُ جَمَاعَةَ مُحَمَّدٍ فَبَنَوْا مَسْجِداً إِلَی جَنْبِ مَسْجِدِ قُبَاءَ وَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَجَهَّزُ إِلَی تَبُوکَ إِنَّا نُحِبُّ أَنْ تَأْتِیَنَا فَتُصَلِّیَ لَنَا فِیهِ فَقَالَ إِنِّی عَلَی جَنَاحِ سَفَرٍ وَ لَمَّا انْصَرَفَ مِنْ تَبُوکَ نَزَلَتْ فَأَرْسَلَ مَنْ هَدَمَ الْمَسْجِدَ وَ أَحْرَقَهُ وَ أَمَرَ أَنْ یُتَّخَذَ مَکَانَهُ کُنَاسَةٌ تُلْقَی فِیهَا الْجِیَفُ وَ الْقُمَامَةُ.

ضِراراً مضارة للمؤمنین أصحاب مسجد قباء وَ کُفْراً و تقویة للکفر الذی کانوا یضمرون وَ إِرْصاداً أی و إعدادا أو ترقبا لمن حارب الله و رسوله من قبل یعنی أبا عامر الراهب قیل بنوه علی أن یؤمهم فیه أبو عامر إذا قدم من الشام فی الجوامع

ص: 343


1- 1. براءة: 28.
2- 2. راجع فی ذلک ج 80 ص 44.
3- 3. براءة: 107.
4- 4. مجمع البیان ج 5 ص 72.

أنه کان قد ترهب فی الجاهلیة و لبس المسوح فلما قدم النبی صلی الله علیه و آله المدینة حسده و حزب علیه الأحزاب ثم هرب بعد فتح مکة و خرج إلی الروم و تنصر و کان هؤلاء یتوقعون رجوعه إلیهم و أعدوا هذا المسجد له لیصلی فیه و یظهر علی رسول الله صلی الله علیه و آله لأنه کان یقاتل رسول الله صلی الله علیه و آله فی غزواته إلی أن هرب إلی الشام لیأتی من قیصر بجنود یحارب بهم رسول الله صلی الله علیه و آله و مات بقنسرین وحیدا.

وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی أی ما أردنا ببنائه إلا الخصلة الحسنی و هی الصلاة و الذکر و التوسعة علی المصلین وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ فی حلفهم لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً أی لا تصل فیه أبدا یقال فلان یقوم باللیل أی یصلی لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ من أیام وجوده و فی الکافی عن الصادق علیه السلام و فی العیاشی عن الباقر و الصادق علیه السلام یعنی مسجد قباء و کذا ذکره علی بن إبراهیم (1) أیضا و قیل أسسه رسول الله صلی الله علیه و آله و صلی فیه أیام مقامه بقبا و قیل هو مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و قال فی المجمع روی عن النبی صلی الله علیه و آله أنه قال هو مسجدی هذا(2) و قیل هو کل مسجد بنی للإسلام و أرید به وجه الله تعالی.

أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ أی أولی بأن تصلی فیه

فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام(3): أَنَّهُ الِاسْتِنْجَاءُ.

وَ فِی الْمَجْمَعِ عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیهما السلام: یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا بِالْمَاءِ عَنِ الْغَائِطِ وَ الْبَوْلِ.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ لِأَهْلِ قُبَاءَ مَا تَفْعَلُونَ فِی طُهْرِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَحْسَنَ إِلَیْکُمُ الثَّنَاءَ قَالُوا نَغْسِلُ أَثَرَ الْغَائِطِ فَقَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ.

أقول:

قد مضی تفسیر الآیات و تأویلها(4)

و القصص المتعلقة بها بأسانیدها

ص: 344


1- 1. راجع الکافی ج 3 ص 560 فی حدیثین، تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 111 تحت الرقم 135 و 136 من سورة براءة، تفسیر علیّ بن إبراهیم ص 280.
2- 2. مجمع البیان ج 5 ص 74.
3- 3. تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 112.
4- 4. راجع ج 21 ص 252- 263 من هذه الطبعة الحدیثة.

فی المجلد السادس و الغرض من إیرادها هنا الاستدلال بها علی اشتراط القربة فی صحة وقف المساجد و فضلها و جواز تخریب ما بنی منها لغرض فاسد بل وجوبه و عدم جواز الصلاة فیما بنی لذلک إن أوجب ترویج بدعتهم و تشیید غرضهم و لعل فیها

إیماء إلی رجحان الصلاة فی مسجد بانوها و مجاوروها و المصلون فیها من الأتقیاء و أهل الطهارة و النظافة و إلی رجحان الطهارة و النظافة لدخولها.

فإن قیل ما ذکر یستلزم عدم جواز الصلاة فی البیع و الکنائس و المساجد التی بناها المخالفون قلت لو استلزم الصلاة فیها ما اشترطناه فی عدم جوازها کان الأمر کذلک و ما ورد من الرخصة لعلها مختصة بغیر تلک الصورة.

فإن قیل إذا کان الوقف باطلا کانت ملکا لهم فلا یجوز الصلاة فیها بغیر إذنهم قلت إنهم یقصدون القربة فی بنائها و وقفها لکنهم أخطئوا فی أن مستحقه من وافق مذهبهم فوقفهم صحیح و ظنهم فاسد و لا یعلم أنهم شرطوا فی الوقف عدم عبادة غیر أهل ملتهم فیها و لو ثبت أنهم شرطوا ذلک أیضا فیمکن أن یقال بصحة وقفهم و بطلان شرطهم المبتنی علی ظنهم الفاسد بخلاف مسجد الضرار فإنه لم تکن فیها قربة أصلا و لو قیل ببطلان الوقف أیضا ففی البیع و الکنائس لا یضر ذلک لأن الملک للمسلمین و إنما قرروهم فیها لمصلحة بل یمکن قول مثل ذلک فی مساجد المخالفین أیضا کما یظهر من کثیر من الأخبار أن الأرض للإمام و بعد ظهور الحق یخرجهم مِنْها أَذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرُونَ و بالجملة تجویز الصلاة فی تلک المواضع للشیعة و تقریرهم علیها فی أعصار الأئمة علیهم السلام یکفینا للجواز و إن کان الأحوط عدم الصلاة فیها إذا علم اشتراطهم عدم صلاة الشیعة فیها عند الوقف و هذا نادر.

و قال الشهید فی الذکری یجوز اتخاذ المساجد فی البیع و الکنائس لروایة الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ (1)

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الْبِیَعِ وَ الْکَنَائِسِ هَلْ یَصْلُحُ نَقْضُهَا لِبِنَاءِ الْمَسَاجِدِ فَقَالَ نَعَمْ. ثم قال المراد بنقضها نقض ما لا بد منه فی تحقق المسجدیة کالمحراب

ص: 345


1- 1. التهذیب ج 1 ص 327، الکافی ج 3 ص 368.

و شبهه و یحرم نقض الزائد لابتنائها للعبادة و یحرم أیضا اتخاذها فی ملک أو طریق لما فیه من تغییر الوقف المأمور بإقراره و إنما یجوز اتخاذها مساجد إذا باد أهلها أو کانوا أهل حرب فلو کانوا أهل ذمة حرم التعرض لها انتهی أقول یمکن أن یقرأ نقضها بالضم أو الکسر بمعنی آلات بنائها و لا یخلو من بعد و تجویز النقض یؤید ما ذکرنا من عدم صحة الوقف.

وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً(1) قال الطبرسی رحمه الله (2) اختلف فی ذلک فقیل لما دخل موسی مصر بعد ما أهلک الله فرعون أمروا باتخاذ مساجد یذکر فیها اسم الله و أن یجعلوا مساجدهم نحو القبلة أی الکعبة عن الحسن و نظیره فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ الآیة(3)

و قیل إن فرعون أمر بتخریب مساجد بنی إسرائیل و منعهم من الصلاة فأمروا أن یتخذوا مساجد فی بیوتهم یصلون فیها خوفا من فرعون (4)

و ذلک قوله وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً أی صلوا فی بیوتکم لتأمنوا من الخوف

ص: 346


1- 1. یونس: 87.
2- 2. مجمع البیان ج 5 ص 128.
3- 3. النور: 36.
4- 4. و لعلّ هذا هو الظاهر من سیاق الآیات الکریمة، فان الآیات هکذا: فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ * وَ قالَ مُوسی: یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ * فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ * وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرِینَ * وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ * وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ * قالَ: قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقِیما وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ( 83- 89). فکما تری، یظهر من الآیات الشریفة أن اللّه عزّ و جلّ أوحی الی موسی و أخیه- حینما کانوا بمصر و قد آمن بشریعته جمع من بنی إسرائیل علی خوف من فرعون و ملائه أن یتبوآ لقومهما بیوتا أی یتخذا محلة لهم یقیمون بها لیکونوا منحازا عن سائر بنی إسرائیل و أمرناهم أن اجعلوا بیوتکم هذه قبلة- أی فی قبلة مصر لا یحول بیوت غیرکم من الکافرین بموسی و أخیه- سواء کان قبطیا أو عبریا- بینکم و بین قبلتکم ثمّ أقیموا الصلاة فی بیوتکم غیر متظاهرین بجماعة و غیرها لئلا یشعر بصلاتکم و ایمانکم فرعون و ملؤه من القوم الظالمین فیفتنوکم عن دینکم، و بشر المؤمنین یا موسی بأن اللّه سینجیهم برحمته من القوم الکافرین.

عن ابن عباس و مجاهد و السدی و غیرهم و قیل معناه اجعلوا بیوتکم یقابل بعضها بعضا عن ابن جبیر انتهی.

وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام (1) قَالَ: لَمَّا خَافَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ جَبَابِرَتَهَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی وَ هَارُونَ- أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً قَالَ أُمِرُوا أَنْ یُصَلُّوا فِی بُیُوتِهِمْ.

انتهی و یدل علی رجحان الصلاة فی البیوت فی الجملة و فی بعض الأحوال و اتخاذ المساجد فی البیوت فیمکن حمله علی حال التقیة أو علی النافلة لرجحانها فی البیت و قد ورد لا تجعلوا بیوتکم مقابر أی لا تصلی فیها أصلا کالقبور.

وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ (2) أی بتسلط المؤمنین منهم علی الکافرین لَهُدِّمَتْ أی لخربت باستیلاء المشرکین علی أهل الملل صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ قال فی المجمع (3)

أی صوامع فی أیام شریعة عیسی علیه السلام و بیع فی أیام شریعة موسی علیه السلام و مساجد فی أیام شریعة محمد صلی الله علیه و آله أی لهدم فی کل شریعة المکان الذی یصلی فیه و قیل البیع للنصاری فی القری و الصوامع فی الجبال و البوادی و یشترک فیها الفرق الثلاث و المساجد للمسلمین و الصلوات کنیسة الیهودی و قال ابن عباس و الضحاک و قتادة الصلوات کنائس الیهود یسمونها صلاة فعرب و قرأ جعفر بن محمد علیهما السلام بضم الصاد و اللام و قال الحسن أراد بذلک عین الصلاة و هدم الصلاة بقتل فاعلیها و منعهم من

ص: 347


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 290.
2- 2. الحجّ: 40.
3- 3. مجمع البیان ج 7 ص 87.

إقامتها و قیل المراد بالصلوات المصلیات کما قال لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری (1) و أراد المساجد.

یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً قال الهاء تعود إلی المساجد و قیل إلی جمیع المواضع التی تقدمت لأن الغالب فیها ذکر الله و یدل علی فضل المساجد و تعمیرها و ذم تخریبها و تعطیلها و فضل إیقاع الذکر بأنواعه فیها کثیرا.

وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ (2) قال فی المجمع أی لا تذکروا مع الله فی المواضع التی بنیت للعبادة و الصلاة أحدا علی وجه الاشتراک فی عبادته کما تفعل النصاری فی بیعهم و المشرکون فی الکعبة قال الحسن من السنة عند دخول المسجد أن یقال لا إله إلا الله لا أدعو مع الله أحدا و قیل المساجد مواضع السجود من الإنسان و هی الجبهة و الکفان و أصابع الرجلین و عینا الرکبتین و هی لله تعالی إذ خلقها و أنعم بها فلا ینبغی أن یسجد بها لأحد سوی الله و قیل المراد بالمساجد البقاع کلها و ذلک لأن الأرض کلها جعلت للنبی صلی الله علیه و آله مسجدا(3)

و یدل علی استحباب اتخاذ المساجد و وجوب الإخلاص فی العبادة فیها علی بعض الوجوه.

**[ترجمه]«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ» در تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام - . تفسیر امام حسن عسکری : 256 - آمده است: مقصود مساجد بهترین مؤمنان در مکّه است که آنها را از عبادت در آن منع کردند، به این صورت که رسول خدا صلی الله علیه و آله را به خروج از مکّه مجبور نمودند.

و در تفسیر علی بن ابراهیم - . تفسیر قمی : 50 - و غیر آن از امام صادق علیه السلام آمده است: ظالمان قریش بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله را از ورود به مکّه و مسجد الحرام ممنوع کردند.

و زید بن علی از پدارنش علیهم السلام از علی علیه السلام روایت کرد: مقصود در این آیه تمام زمین است زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: زمین برای من مسجد و طَهور (وسیله طهارت) قرار داده شده است. - . مجمع البیان 1 : 190 -

می گویم: الفاظ مسجد، مانع شدن و ذکر، اقتضای عموم دارند.

«وَ سَعی فِی خَرابِها» یعنی تلاش کردند آن مساجد را خراب کنند تا با بندگی و اطاعت خدا آباد نگردد .

«أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ» در تفسیر امام علیه السلام آمده است: خداوند با این جمله به مؤمنان وعده یاری و رهایی مساجد از چنگ ظالمان را داد و با فتح مکّه وعده خود را برای مؤمنان آن دوره عملی کرد، و هنگام ظهور حضرت قائم علیه السلام نیز برای همه مؤمنان این وعده را به انجام خواهد رساند.

در معنای این عبارت، گفته شده: ظالمان به حسَب حالشان، حقّشان این است که بدون ترس از مؤمنان وارد مساجد نشوند، پس چگونه جایز بود برایشان که مانع مؤمنان شوند؟ و گفته شده: حتماً با ترس از نزول عذاب وارد می شوند چون می دانند که استحقاق آن را دارند. و گفته شده: یعنی همیشه با ترس و خضوع وارد می شوند چه رسد که بخواهند جرأت بر تخریب آن پیدا کنند!

و از آن استفاده می شود که مستحب است با خضوع و خشوع و ترس از خداوند تعالی وارد مساجد شوند،

همان طور که بنده مقابل مولای خود می ایستد. و گفته شده: معنا این است که اجازه ندهید آنها وارد مساجد بشوند. عیاشی از محمد بن یحیی - . تفسیر عیّاشی 1 : 56 -

روایت کرده: یعنی تا شمشیر بالای سرشان نباشد ایمان را نمی پذیرند.

خِزی در جمله «لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ» قتل، اسارت و یا ذلت با گرفتنِ جزیه است. و گفته شده: یعنی بعد از قیام قائم آنها ذلیل می شوند. امّا بهتر آن است که معنا را به هر چیزی که سبب ذلیل شدن آنها در دنیاست تعمیم بدهیم.

می گویم: عموم آیه بر عدم جواز منع از انواع ذکر خدا در مساجد دلالت دارد از جمله صلوات، ادعیه، تلاوت قرآن، نشر علوم دینی و امثال آن، و نیز دلالت می­کند بر حرمت حرکت و تلاش برای تخریبِ ظاهری آن با فروریختن ساختمان آن و قراردادنِ آن در ملک شخصی و غیر آن و حتی تعطیل کردنِ آن و هر چیزی که موجب از رونق افتادنِ آن و ایجاد بدعت در آن بشود و هر چه که با وضع مسجد و یاد خدا در آن منافات دارد .

«وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» بنا بر بعضی احتمالها دلالت بر رجحان رفتن به مسجد دارد، که در باب قبله خواهد آمد.

«ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ» یعنی اصلاً اهلیت این کار را ندارند و جایز و صحیح نیست این کار را انجام دهند، و نباید هیچ کدام از مساجد را بسازند چه رسد به مسجد الحرام که در رأس و پیشاپیش همه مساجد است. و گفته شده که مقصود همان مسجد الحرام است چنانچه از قرائت ابن کثیر، ابوعمرو و یعقوب ظاهر است که «مَسْجِد الله» خوانده­اند، زیرا بعد از آن عبارت «وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» آمده است و چون مسجد الحرام قبله و امام همه مساجد محسوب می شود آن را با لفظ جمع ذکر فرموده است، بنابراین کسی که مسجد الحرام را آباد کند گویی همه مساجد را آباد کرده. و یا به این دلیل با لفظ جمع آورده که هر کدام از بقعه های آن یک مسجد است.

«شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ» یعنی با اظهار کفر و نصب بتها دور کعبه این کار را می کردند. و گفته شده: شهادت آنها همان اعتراف به یکی از ملّتهای کفر مانند نصرانی است، به اینکه بگویند نصرانی هستیم. در جوامع الجامع روایت کرده که مسلمانان اُسرای بدر را سرزنش کردند و علی علیه السلام [عموی خود] عباس را به خاطر جنگ با رسول خدا صلی الله علیه و آله و قطع رحم، توبیخ کرد. عباس گفت: بدی هایمان را ذکر می کنید و خوبی هایمان را پنهان می دارید؟ گفتند فرمود: مگر خوبی هم دارید؟ گفت: آری، ما مسجد الحرام را آباد می کنیم، پرده دار کعبه هستیم، به حُجّاج آب می رسانیم و اسیران را آزاد می کنیم! پس این آیه نازل شد:

«أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ» یعنی همان آباد کردن و آب رسانی و پرده داری و آزادسازی برده ها که به آن افتخار می کردند، و یا به تمام اعمالشان مربوط می شود چون همراه با شرک است. «وَ فِی النَّارِ هُمْ خالِدُونَ» به خاطر همان است. در این آیه دلالتی به بطلان اعمال کفار و عدم صحّت تمام اعمال آنها وجود دارد، و نیز می توان جواز منع آنها از کارهایی مانند آبادسازی را نیز از این آیه برداشت کرد.

«إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ» حصر در آیه یا اضافی و نسبت به همان مشرکان است و یا کفّار را به طور مطلق شامل می شود، و این اوصاف برای تأکید و بالابردن شأن مسجدسازی و آباد کردن آن و بزرگداشت کسانی است که به این کار می پردازند و انتظار می رود که چنین اوصافی داشته باشند، و نیز برای بیان دوری مشرکان و کافران از چنین عملی است. یا اینکه مقصود حق مسجد سازی است که فقط کسانی که این صفات را به اعتبار قوّت ایمان و کمال اخلاص داشته باشند، موفق به آن می­شوند. و یا مقصود این است که آبادکردن مساجد خدا بوسیله کسی به صورتی که موجب ولایت آن برای آن شخص بشود فقط در صورتی می­شود و صحیح است که چنین صفاتی در او وجود داشته باشد، و چنین برمی آید که افتخارکنندگان به آبادسازی مسجد، مقصودشان همین بوده و خود را متولّیان مسجدالحرام می دانستند، در صورتی که این امر مختص به پیامبر و ائمه اطهار صلوات الله علیهم است، زیرا از عبارت «وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ» این گونه فهمیده می شود که نباید شخص متولّی مرتکب فسق یا گناهی شده باشد چه رسد به کفر. و گفته شده که آنها نسبت به بُتها خوف و رجاء داشتند، و مقصود در این عبارت، نفی آن خوف و خشیت است.

«فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ» بیان دوری مشرکان از جایگاه های هدایت و بُریدن طمع آنها نسبت به بهره برداری از اعمالشان است، اعمالی که آن را بزرگ می شمردند و به آن افتخار می کردند و به عاقبت آنها امید داشتند، یعنی کسانی که ایمان آوردند و عمل به شرایع دین را همراه با خشیت و تقوی به ایمانشان ضمیمه کردند هدایتشان قطعی نبوده و با «شاید» و «اگر» همراه است، حال چطور است که مشرکان قطع و یقین به هدایت خود، و امید به نیکی در نزد خداوند دارند؟!

و گفته شده: در این کلام و امثال آن با ترجیح خشیت و ردّ مغرور شدن به خدا، لطفی به مؤمنان شده است. و گفته شده: «عسی» اشاره به حال مؤمنان می باشد که در طلب هدایت، با «امید است» خود را از اهل هدایت به حساب می آورند، حال چه شده که کفّار به طور قطعی خود را هدایت یافته می دانند؟! این امر نسبت به مؤمنان نیز یا برای رجحان و تقویت خشیت یا برای مؤدّب شدن و تواضع است یا با نگاه به آنها نسبت به مراتب و درجات ایمانیِ بالاتر .

در این آیه تشویق به سزایی نسبت به تعمیر مساجد و بزرگداشت این کار شده است، و گفته اند: مقصود از تعمیر، ساختنِ مسجد و اصلاح خرابی ها و تزیین و فرش کردن و ازاله چیزهای بد و کراهت آور از مسجد است، مانند جاروب کردن و ایجاد روشنایی در آن. و گفته شده که مقصود پُر کردن آن با عباداتی مانند نماز، ذکر، تلاوت قرآن و تحصیل علوم دینی در آن و دوری جستن از کارهای دنیایی، لهو و لعب، کارهای صنعتی و گفتگوهای دنیایی است. و شاید تعمیم معنا به همه اینها بهتر باشد.

«أَجَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِ» تفسیر و شأن نزول این آیه در بحث مفاخره امیرمؤمنان به سبقت ایمان و مفاخره عباس به آب رسانی حُجاج و مفاخره شیبه به پرده داری کعبه، گذشت، در حالی که فضیلت و برتری ایمان نسبت به آن کارها واضح و آشکار است، به خصوص که وقتی آن کارها بدون ایمان باشد که - چنانچه گفته شد - باطل و نابودگر است.

«فَلا یَقْرَب-ُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ» با این آیه بر عدم جواز داخل کردن نجاست به مسجدالحرام استدلال شده که تفریع در این حکم هم بعید نیست، اگرچه جای مناقشه دارد. امّا استدلال به آن برای عدم جواز ورود مشرکان به هر مسجدی، ضعیف است. - . ر.ک: 80 : 44 -

«وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً» در تفسیر مجمع البیان - . مجمع البیان 5 : 72 -

و جوامع الجامع روایت شده که وقتی طایفه «بنی عَمرو بن عَوف» مسجد قُبا را ساختند و رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن نماز خواند، برادران ایشان یعنی «بنی غَنْمِ بن عَوْف» به آنها حسادت کردند و گفتند خودمان مسجدی می سازیم و در آن نماز می خوانیم و در جماعت محمّد حاضر نمی شویم پس مسجدی در کنار مسجد قبا ساختند و به رسول خدا صلی الله علیه و آله - که مشغول آمادگی برای جنگ تبوک بود - گفتند: دوست داریم نزد ما بیایید و برای ما در این مسجد نماز بخوانید. پیامبر فرمود: من آماده سفر هستم. چون پیامبر از تبوک بازگشت از مرکب پیاده شد و دستور داد آن مسجد را خراب کردند و سوزاندند و دستور داد محلّ آن را زباله دان کنند و مُردار و زباله در آنجا بریزند.

کلمه «ضِراراً» یعنی موجب ضرر مؤمنان و اصحاب مسجد قبا بود، «وَ کُفْراً» یعنی برای تقویت کفری که در دل پنهان داشتند، «وَ إِرْصاداً» یعنی به منظور آمادگی یا کمین گاه برای کسانی که از قبل با خدا و رسول جنگیدند، یعنی ابوعامر راهب. گفته شده آنها این مسجد را ساختند تا وقتی ابوعامر از شام آمد، امام جماعتشان باشد.

در تفسیر جوامع الجامع آمده است که ابوعامر در دوران جاهلیت راهب بود و پلاس پاره می پوشید، و وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه آمد بر او حسد برد و احزاب را بر علیه او تحریک و متحد کرد، آنگاه پس از فتح مکه گریخت و به روم رفت و نصرانی شد. این افراد منتظر بودند تا ابوعامر نزدشان بازگردد و این مسجد را آماده کردند تا او امام جماعتش شود و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله غالب گردد، زیرا او کسی بود که در غزوه ها مقابل آن حضرت می جنگید تا به شام گریخت تا از قیصر روم سپاهیانی برای جنگ با رسول خدا صلی الله علیه و آله فراهم آورد، که البته تک و تنها در «قنسرین» مُرد.

«وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی» یعنی تنها هدفمان از ساختن این مسجد، خصلت نیکو یعنی نماز و یاد خدا و راحتی نمازگزاران بود. «وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ» یعنی قسم دروغ می خورند «لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً» یعنی هیچ گاه در آن نماز نخوان. می گویند: فلانی در شب قیام می کند یعنی نماز می خواند. «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ» یعنی از اولین روزهای تأسیس بر همین اساس بوده است. در کافی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام و در تفسیر عیاشی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که مقصود در این آیه، مسجد قُباست. علی بن ابراهیم - . ر.ک: الکافی 3 : 560 در دو حدیث، تفسیر عیّاشی 2 : 111، شماره 135 و 136 از سوره توبه، تفسیر علیّ بن إبراهیم : 280 - نیز همین را ذکر کرده است. و گفته شده: رسول خدا صلی الله علیه و آله آن مسجد را تأسیس کرد و در روزهایی که در محلّه قُبا اقامت داشت در آن نماز می خواند. و گفته شده که مقصود در آیه، مسجد النبی صلی الله علیه و آله است. در مجمع البیان گوید: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که مقصود در این آیه همین مسجدِ من است - . مجمع البیان 5 : 74 - . و گفته شده: مقصود هر مسجدی است که برای اسلام و برای رضای خدا ساخته شود.

«أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ» یعنی برای اینکه تو در آن نماز بخوانی اولویت دارد. «فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» عیّاشی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: مقصود از طهارت، استنجا است. - . تفسیر عیّاشی 2 : 112 -

در مجمع البیان از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کرده: یعنی دوست دارند که خود را با آب از ادرار و مدفوع پاک کنند. و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که به اهل محلّه قبا فرمود: برای طهارتتان چه می کنید؟ خداوند شما را نیکو ستوده است؟ گفتند: اثر غائط را می شوییم؛ فرمود: خداوند در شأن شما «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» را نازل کرده است.

می گویم: تفسیر و تأویل این آیات و داستانهای مربوط به آن با اسنادش در جلد ششم آمد. - . ر.ک: 21 : 252 و 263 از همین چاپ -

و غرض از ذکر آنها در اینجا استدلال به آن بر شرط «قصد قربة» در صحت وقف مساجد و فضیلت مساجد بود و اینکه اگر مسجدی با هدف فاسد بنا شده است تخریب آن جایز و بلکه واجب است و اگر نماز خواندن در چنین مسجدی موجب ترویج بدعتها و تحکیم هدف آنها باشد نماز خواندن در آن جایز نیست. و شاید بتوان گفت در این آیات به رجحان نماز در مسجدی که بانیان، مجاوران و نمازگزاران آن از متّقین و اهل طهارت و نظافت هستند، و نیز به رجحان طهارت و نظافت هنگام ورود به مسجد اشاره شده است.

اگر گفته شود: آنچه ذکر شد مستلزم این است که نماز در کلیساها، کنیسه ها و مساجد اهل سنت هم جایز نیست. می گویم: اگر نماز خواندن در این مکانها همان پیامدهایی را داشته باشد که در مورد عدم جواز ذکر شد، با مسجد ضرار هیچ فرقی ندارد، و جوازی که در مورد این مکانها وارد شده شاید مخصوص به غیر آن صورت باشد.

و اگر گفته شود: در صورت باطل بودن وقف، عبادتگاه ملک شخصی آنها محسوب می شود و نمازخواندن در آن بدون اجازه آنها جایز نیست، می گویم: آنها در ساخت و وقف عبادتگاه قصد قربت دارند امّا در اینکه مستحقّ آن موافقانِ مذهب خودشانند اشتباه می کنند، پس وقفشان صحیح امّا ظنّ و گمانشان فاسد است، و معلوم نیست که در وقف شرط کرده باشند که غیر اهل مذهب و دینشان در آن عبادت نکند، و اگر هم چنین چیزی هم ثابت شود و آن شرط را با وقف قرار داده باشند، می توان گفت وقفشان صحیح است امّا شرطشان به علت اینکه مبتنی بر گمان فاسد بوده باطل است؛ بر خلاف مسجد ضرار، چون اصلاً قصد قربت در آن نبود. و اگر کسی قائل به بطلان وقف هم باشد باز در کنیسه ها و کلیساها ضرری نمی رساند زیرا مِلک ازآنِ مسلمانان است و تنها به خاطر مصلحت، استفاده از آن مکان را برایشان تقریر نموده اند، بلکه می توان در مورد مساجد اهل سنت نیز قائل به همین نظر شد، چنانچه از بسیاری روایات بر می آید که زمین ازآنِ امام معصوم است و پس از ظهور حق آنها را با ذلت و خواری از آن بیرون می کند. و خلاصه اینکه تجویز نماز در آن مکانها برای شیعه و تقریرشان بر آن در عصر ائمه علیهم السلام جهت حکم به جواز برای ما کافی است، هرچند اگر بدانیم هنگام وقف شرط کرده بودند شیعه در آن نماز نخواند، احوط نماز نخواندن در آن است، که البته این صورت هم نادر و کمیاب است .

شهید در ذکری می گوید: تبدیل کنیسه و کلیسا به مسجد جایز است، به دلیل روایت عیص بن قاسم - . التهذیب 1 : 327، الکافی 3 : 368 - از امام صادق علیه السلام که که آیا شایسته است کنیسه و کلیسا را نقض و بجای آن مسجد بنا کنند؟ فرمود: بله. آنگاه شهید ادامه می دهد: مقصود از نقض، نقض چیزی است که حتماً در تحقّق مسجد لازم است مانند محراب و امثال آن،

امّا نقض بیش از آن حرام است زیرا از ابتدا برای عبادت بنا شده بوده. همچنین حرام است آن را جزء ملک شخصی یا جزء راه قرار داد، چون موجب تغییر وقف است و شارع دستور داده که نباید خلاف وقف عمل کرد، و تنها زمانی جایز است آن را به مسجد تبدیل کرد که اهل آن از بین رفته و یا در جنگ با مسلمانان باشند، امّا اگر اهل ذمّه بودند تعرّض به عبادتگاه آنها حرام است. پایان.

می گویم: ممکن است «نقضها» را هم با ضمه (نقضُها) خواند و هم با کسره (نقضِها) به معنای آلات و ابزار ساختمان، که خالی از بُعد نیست، و تجویزِ نقض، همان نظر ما یعنی عدم صحّت وقف را تأیید می کند.

«وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» مرحوم طبرسی - . مجمع البیان 5 : 128 - می گوید: در مورد این آیه اختلاف نظر است؛ گفته شده که وقتی خداوند فرعون را هلاک کرد و موسی علیه السلام وارد مصر گردید، مأمور شدند تا مساجدی برای ذکر نام خدا در آن، به سمت قبله یعنی کعبه بسازند. این گفته از حسن بصری نقل شده است. نظیر آن «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ...» - . نور /36 - است، که گفته شده: فرعون دستور داد تا مساجد بنی اسرائیل را خراب کنند و آنها را از نماز خواندن منع کرد، پس آنها مأمور شدند تا به خاطر وحشتی که از فرعون داشتند مساجدشان را در خانه خودشان قرار داده و همانجا نماز بخوانند، و این ماجرا شأن نزول آیه «وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» است، یعنی در خانه خودتان نماز بخوانید تا از خوف و وحشت ایمنی داشته باشید .

این تفسیر از قول ابن عباس، مجاهد، السدّی و دیگران نقل شده است. و گفته شده که معنای آن چنین است: خانه هایتان را طوری بسازید که روبروی هم باشند. و این از ابن جبیر نقل شده است. پایان

علی بن ابراهیم از امام کاظم علیه السلام روایت کرد - . تفسیر قمی : 290 -

که فرمود: چون بنی اسرائیل از ظالمان ترس و هراس داشتند خداوند به موسی و هارون وحی فرمود که «أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» گفت: مأمور شدند تا در خانه های خود نماز بخوانند پایان. به استناد این روایت می توان گفت نماز خواندن در خانه به طور کلّی و در بعضی اوقات و قراردادن مسجد در خانه رجحان دارد، پس می توان آن را حمل بر حال تقیّه یا نافله کرد، زیرا بهتر است نافله در خانه خوانده شود. و در روایت است که خانه هایتان را به گورستان تبدیل نکنید، یعنی این گونه نباشد که اصلاً در آن نماز خوانده نشود مانند قبور.

«وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» یعنی اگر با مسلّط شدن مؤمنان بر کافران این اتفاق نمی افتاد «لَهُدِّمَتْ» یعنی با مستولی شدن مشرکان بر اهل ادیان، ویران می شد «صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ». در مجمع البیان - . مجمع البیان 7 : 87 - گوید: یعنی صومعه ها در روزگاران دین عیسی علیه السلام و بیعه ها در زمان دین موسی علیه السلام و مساجد در دوره شریعت محمّدی صلی الله علیه وآله، یعنی مکان نماز هر دینی در دوره خودش ویران می گردید. و گفته شده: بیعه معبد نصرانیان در روستاها، و صومعه معبد مشترک هر سه فرقه در کوه ها و بادیه هاست، مساجد برای مسلمانان و صلوات هم همان کنیسه یهودیان می باشد. ابن عباس، ضحاک و قتاده گفتند: صلوات کنیسه های یهود می باشد، خودشان صلاة می گویند که معرّب آن صلوات شده است. حضرت جعفر بن محمد علیه السلام صلوات را به ضمّ صاد و و لام قرائت کرده، و حسن گفته است: مقصود از صلوات، نماز است و ویران کردن نماز یعنی کشتنِ نمازگزاران و منع آنها از اقامه نماز .

و گفته شده که مقصود از صلوات «مُصلّا ها» است، چنانچه خداوند می فرماید «لاتَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری» - . نساء / 43 -

{در حال مستی به نماز نزدیک نشوید} و مساجد را اراده کرده است.

«یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً» گوید: مرجعِ ضمیر «ها» مساجد است. و گفته شده که به همه مکانهای ذکر شده در آیه برمی گردد، زیرا غالباً در آنها یاد خدا می شود. این عبارت بر فضیلت مساجد و تعمیر آنها، مذمّت تخریب و تعطیل کردن آنها، و نیز بر فضیلت ذکر بسیار خدا به انواعش در آنها دلالت دارد.

«وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ» در مجمع البیان گوید: یعنی در مکانهایی که برای عبادت و نماز بنا شده است، غیر از خدا از هیچ کس دیگر به نحو اشتراک در عبادت و پرستش یاد نکنید، که نصرانیان در بیعه ها و مشرکان در کعبه این کار را می کنند. حسن می گوید: مستحب است هنگام ورود به مسجد بگویند: «لا إله إلا الله لا أدعو مع الله أحدا». و گفته شده: مساجد در این آیه یعنی اعضای سجود در بدن انسان یعنی پیشانی، دو کف دست، انگشتهای دوپا و سر زانوها، که اینها ازآنِ خداست، چون اون خلقشان کرده و آنها را به عنوان نعمت به انسان داده، پس سزاوار نیست انسان با آن اعضا برای کسی جز خدا سجده کند. و گفته شده که مقصود از مساجد همه جای زمین است، زیرا زمین به طور کامل به عنوان مسجد (محل سجود) برای پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده شده است. - . مجمع البیان 10 : 372 - این عبارت بنا بر وجوهی، بر استحباب مسجد سازی و وجوب اخلاص برای عبادت در آن نیز دلالت دارد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْغَضَائِرِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ زُرَیْقِ بْنِ الزُّبَیْرِ الْخُلْقَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: شَکَتِ الْمَسَاجِدُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ لَا یَشْهَدُونَهَا مِنْ جِیرَانِهَا فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا قَبِلْتُ لَهُمْ صَلَاةً وَاحِدَةً وَ لَا أَظْهَرْتُ لَهُمْ فِی النَّاسِ عَدَالَةً وَ لَا نَالَتْهُمْ رَحْمَتِی وَ لَا جَاوَرُونِی فِی جَنَّتِی (4).

ص: 348


1- 1. النساء: 43.
2- 2. الجن: 18.
3- 3. المجمع ج 10 ص 372.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 307.

**[ترجمه]مجالس الشیخ: زُرَیق بن زُبَیر خُلقانی گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: مساجد از کسانی که همسایه مسجد هستند و در مسجد حاضر نمی شوند، به خدای تعالی شکایت کردند؛ خداوند عزوجل به آنها وحی فرمود: به عزّت و جلالم قسم هیچ نمازی را از آنها قبول نمی کنم و عدالت ایشان را در میان مردم ظاهر نمی سازم و رحمتم به آنها نمی رسد و در بهشت در جوار من نخواهند بود. - . أمالی طوسی 2 : 307 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی فضل عظیم لإتیان المساجد بل علی وجوبه لکن لم نر قائلا به و أما أصل الرجحان و الفضل فی الجملة فهو إجماعی بل یمکن أن یعد من ضروریات الدین و ظاهر کثیر من الأخبار أن الشهود للجماعة و أن التهدید فی ترکه لترکها و علی المشهور یمکن حملها علی الجماعة الواجبة کالجمعة أو علی ما إذا ترکه مستخفا به غیر معتقد لفضله و الأحوط عدم الترک لغیر عذر لا سیما إذا انعقدت فیها جماعة لا عذر فی ترک حضورها.

و عدم إظهار العدالة لعله إشارة إلی ما ورد فی خبر ابن أبی یعفور(1) من أن الذی یوجب علی الناس تولیته و إظهار عدالته فی الناس التعاهد للصلوات الخمس إذا واظب علیهن و حافظ مواقیتهن بإحضار جماعة المسلمین و أن لا یتخلف عن جماعتهم فی مصلاهم إلا لعلة.

**[ترجمه]این روایت بر بزرگی فضیلت رفت و آمد به مساجد بلکه بر وجوب آن دلالت دارد، امّا کسی را ندیدیم که قائل به وجوب آن باشد. امّا اصل رجحان و فضیلت به طور کلّی مورد اجماع است، بلکه می توان آن را از ضروریات دین شمرد، و ظاهر بسیاری از روایات آن است که شهود برای جماعت است و تهدید در ترک آن به ترک نماز جماعت بازمی­گردد و بنا بر نظر مشهور می توان آن را بر جماعت واجب - مانند نماز جمعه - و یا بر صورتی که ترک جماعت از روی کوچک شمردن و بی اعتقادی به فضل آن باشد، حمل کرد. و احوط آن است که رفتن به مسجد بدون عذر ترک نشود به خصوص وقتی جماعتی در آن برپا شده که عذری برای ترک شرکت در آن نیست.

و شاید عدم اظهار عدالت، اشاره به مضمون روایتی از ابن ابی یعفور - . ر.ک: علل الشرائع 2 : 15 - باشد، یعنی چیزی که ایجاب می کند مردم آن را به عهده بگیرند و عدالتش را در میان مردم اظهار نمایند، پایبندی و تعهد نسبت به نمازهای پنجگانه یعنی برپایی نماز و خواندن آنها در اول وقت به وسیله احضار کردن جماعت مسلمانان است و این که کسی بدون دلیل از حضور در نماز جماعت باز نماند مگر این که دلیلی داشته باشد.

**[ترجمه]

«2»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمْ مَجَانِینَکُمْ وَ صِبْیَانَکُمْ وَ رَفْعَ أَصْوَاتِکُمْ إِلَّا بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ بَیْعَکُمْ وَ شِرَاءَکُمْ وَ سِلَاحَکُمْ وَ جَمِّرُوهَا فِی کُلِّ سَبْعَةِ أَیَّامٍ وَ ضَعُوا الْمَطَاهِرَ عَلَی أَبْوَابِهَا.

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیَمْنَعَنَّ أَحَدُکُمْ مَسَاجِدَکُمْ یَهُودَکُمْ وَ نَصَارَاکُمْ وَ صِبْیَانَکُمْ أَوْ لَیَمْسَخَنَّ اللَّهُ تَعَالَی قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ رُکَّعاً سُجَّداً.

**[ترجمه]نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دیوانگان و کودکانتان را از مساجد دور نمایید، و صدای خود را در مسجد جز به یاد خدا بالا نبرید، و از خرید و فروش و حمل سلاح در مسجد خودداری کنید، و چراغ مسجد را هفت روز هفته روشن نگاه دارید، و محلّ طهارت را بر درب مسجد قرار دهید .

و به همین سند روایت می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یکی از شما یهودیان و نصرانی هایتان و کودکانتان را از مساجدتان دور نماید وگرنه خدای تعالی چنان مسخ می کند که گویی میمون ها و خوک هایی در حال رکوع و سجودند.

**[ترجمه]

بیان

لا خلاف فی کراهة تمکین المجانین و الصبیان لدخول المساجد و ربما یقید الصبی بمن لا یوثق به أما من علم منه ما یقتضی الوثوق به لمحافظته علی التنزه من النجاسات و أداء الصلوات فإنه لا یکره تمکینه بل یستحب تمرینه و لا بأس به و المشهور بین الأصحاب کراهة رفع الصوت فی المسجد مطلقا و إن کان فی القرآن للأخبار المطلقة و استثنی فی هذا الخبر ذکر الله و کذا فعله ابن الجنید و لعله المراد فی سائر الأخبار لحسن رفع الصوت بالأذان و التکبیر و الخطب و المواعظ فیها و إن کان الأحوط عدم رفع الصوت فیما لم یتوقف الانتفاع به علیه و معه یقتصر علی ما یتأدی

ص: 349


1- 1. راجع علل الشرائع ج 2 ص 15.

به الضرورة.

و المشهور کراهة البیع و الشراء فإن زاحم المصلین أو تضمن تغییر هیئة المسجد فلا یبعد التحریم و به قطع جماعة و أما السلاح فالمراد به تشهیره أو عمله و الأحوط ترکهما

وَ رَوَی الشَّیْخُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَلِّ السَّیْفِ وَ عَنْ بَرْیِ النَّبْلِ فِی الْمَسْجِدِ وَ قَالَ إِنَّمَا بُنِیَ لِغَیْرِ ذَلِکَ (1).

و قال ابن الجنید و لا یشهر فیه السلاح و استحباب التجمیر لم أره فی غیر هذا الخبر و الدعائم (2)

و لا بأس بالعمل به.

و أما جعل المطاهر أی محل تطهیر الحدث و الخبث علی أبوابها فقد ذکر الأصحاب استحبابه و أید بأنها لو جعلت داخلها لتأذی المسلمون برائحتها و هو مطلوب الترک و منع ابن إدریس من جعل المیضاة فی وسط المسجد قال فی الذکری و هو حق إن لم یسبق المسجد و هو حسن و ذکر العلامة و المتأخرون عنه کراهة الوضوء من البول و الغائط فی المسجد لروایة

رِفَاعَةَ(3)

قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْوُضُوءِ فِی الْمَسْجِدِ فَکَرِهَهُ مِنَ الْغَائِطِ وَ الْبَوْلِ.

و حکم الشیخ فی النهایة بعدم جواز ذلک و تبعه ابن إدریس و منع فی المبسوط عن إزالة النجاسة فی المساجد و عن الاستنجاء من البول و الغائط قال فی الذکری و کأنه فسر الروایة بالاستنجاء و لعله مراده فی النهایة و هو حسن.

و أما منع الیهود و النصاری فهو علی الوجوب علی المشهور قال فی الذکری لا تجوز لأحد من المشرکین الدخول فی المساجد علی الإطلاق و لا عبرة بإذن المسلم له لأن المانع نجاسته للآیة فإن قلت لا تلویث هنا قلت معرض له غالبا و جاز اختصاص هذا التغلیظ بالکافر و قول النبی صلی الله علیه و آله من دخل المسجد فهو آمن منسوخ بالآیة و کذا ربط ثمامة فی المسجد إن صح انتهی.

و یحتمل أن تکون القوم الممسوخة من النصاب و المخالفین و قد مسخوا بترکهم

ص: 350


1- 1. التهذیب ج 1 ص 327، الکافی ج 3 ص 369.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 149 و سیأتی فی أواخر الباب.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 326، الکافی ج 3 ص 369.

الولایة فلم یبق فیهم شی ء من الإنسانیة و قد مسح الصادق علیه السلام یده علی عین بعض شیعته فرآهم فی الطواف بصورة القردة و الخنازیر.

**[ترجمه]در اینکه اجازه دادن به دیوانگان و کودکان برای ورود به مسجد کراهت دارد هیچ اختلافی نیست، و شاید کراهت ورود کودک، مقیّد به کودکی است که [از جهت حفظ طهارت] قابل اطمینان نباشد، امّا اگر نسبت به کودکی علم داریم که از جهت پرهیز از نجاسات و ادای نماز مراعات می کند و موجب اطمینان می گردد، اجازه دادن به او نه تنها کراهت ندارد بلکه مستحب است او را به این کار تمرین دهند، و هیچ ایرادی هم ندارد. بین اصحاب مشهور است که بلند کردن صدا در مسجد مطلقاً کراهت دارد اگرچه برای قرائت قرآن باشد، زیرا روایات اطلاق دارند، و در این روایت ذکر خدا استثنا شده است. ابن جنید نیز ذکر خدا را استثنا کرده است. و چه بسا در دیگر روایات نیز مقصود همین باشد، زیرا بلند کردن صدا برای اذان و تکبیر و خطبه و موعظه نیکوست، هرچند احوط آن است که اگر بهره بردن از مطلب منوط به بلندکردن صدا نباشد، صدا را بالا نبرند، و در صورت منوط بودن آن به صدای بلند، تا حدّی صدا را بالا ببرند که نیاز برطرف گردد.

مشهور، کراهت خرید و فروش در مسجد است، و اگر مزاحم نمازگزاران یا موجب تغییر وضع مسجد باشد، حرمت آن بعید نیست، و جماعتی به این حکم فتوای قطعی داده اند. امّا مقصود از حمل سلاح، برهنه کردن آن یا بکار بردن آن می باشد، و احوط ترک آنهاست.

شیخ از محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت کرد که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از برهنه کردن شمشیر و تیز کردن تیر در مسجد نهی کرد و گفت: مسجد برای کار دیگری بنا شده است. - . التهذیب 1 : 327، الکافی 3 : 369 -

ابن جنید گوید: نباید در مسجد سلاح را برهنه کرد، و در مورد استحباب روشن نگه داشتن مسجد غیر از این روایت و روایت دعائم، دلیل دیگری ندیدم و عمل به این خبر - . دعائم الإسلام 1 : 149 و در اواخر باب هم خواهد آمد. - اشکال

ندارد.

امّا قراردادن محلّ طهارت از حدث و خبث بر درب مسجد، اصحاب آن را مستحب دانسته اند و تأیید این نظر آن است که اگر در داخل مسجد قرار داده شود مسلمانان از بوی آن اذیت می شوند و ترک آن مطلوب است. ابن ادریس از قراردادن چراغ در وسط مسجد منع کرده است. در ذکری می گوید: آن حق است اگر جلوتر از مسجد نباشد، و آن خوب است. علّامه و متأخّرانِ پس از او کراهت وضو از بول و غائط در مسجد را ذکر کرده اند، به دلیل روایت رفاعه - . التهذیب 1 : 326، الکافی 3 : 369 - که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره وضو در مسجد سؤال کردم، ایشان وضو از غائط و بول در مسجد را مکروه دانست.

شیخ در النهایة حکم به عدم جواز آن داده، و ابن ادریس از او تبعیت کرده و در مبسوط از ازاله نجاست در مساجد و از استنجاء از بول و غائط منع نموده است. در ذکری گوید: گویی او روایت را به استنجاء تفسیر کرده، و شاید مقصودش در النهایة هم همین بوده، که آن خوب است. امّا منع یهود و نصرانیان بنا بر مشهور واجب است. در ذکری گوید: جایز نیست هیچ مشرکی مطلقاً وارد مسجد شود، و اجازه دادن مسلم به او برای ورود هیچ اعتباری ندارد، زیرا مانع ورود، نجاست اوست، به دلیل آیه. پس اگر بگویی: در اینجا نجس کردن صورت نمی گیرد، می گویم: غالباً در معرض نجس کردن خواهد بود، و ممکن است این برخورد شدید و محکم به کافر اختصاص داشته باشد. و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: هر کس وارد مسجد شود در امان است، با آیه قرآن نسخ شده است و نیز ماجرای بستن ثمامة بن أثال در مسجد، اگر صحیح باشد. پایان .

و احتمال دارد که قوم مسخ شده، از ناصبیان و مخالفان اهل بیت باشند که به خاطر ترک ولایت مسخ شده اند و چیزی از انسانیت در آنها باقی نمانده است. امام صادق علیه السلام نیز دست خود را بر چشم یکی از شیعیان کشید و او آنها را به شکل میمون و خوک دید.

**[ترجمه]

«3»

أَعْلَامُ الدِّینِ، لِلدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُونُوا فِی الدُّنْیَا أَضْیَافاً وَ اتَّخِذُوا الْمَسَاجِدَ بُیُوتاً وَ عَوِّدُوا قُلُوبَکُمُ الرِّقَّةَ وَ أَکْثِرُوا مِنَ التَّفَکُّرِ وَ الْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ اجْعَلُوا الْمَوْتَ نُصْبَ أَعْیُنِکُمْ وَ مَا بَعْدَهُ مِنْ أَهْوَالِ الْقِیَامَةِ تَبْنُونَ مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ تَجْمَعُونَ مَا لَا تَأْکُلُونَ فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ.

**[ترجمه]اعلام الدین: ابوسعید خدری گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در دنیا میهمان باشید و مساجد را خانه خود سازید، و دلهایتان را به رقیق بودن عادت دهید، و زیاد تفکّر نمایید و از خشیت خدا زیاد بگریید، و مرگ و هول و هراس پس از مرگ و قیامت را مدّ نظر داشته باشید؛ [در این دنیا] خانه هایی می سازید که در آن سکونت نمی کنید و چیزهایی جمع می کنید که خودتان از آن نمی خورید، پس از خدایی بترسید که به سوی او بازمی گردید.

**[ترجمه]

«4»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: مَنِ اخْتَلَفَ إِلَی الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَی الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًی أَوْ یَسْمَعَ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی هُدًی أَوْ یَتْرُکَ ذَنْباً خَشْیَةً أَوْ حَیَاءً(1).

مجالس الشیخ، عن المفید عن الحسین بن عبید الله عن الصدوق: مثله (2) ثواب الأعمال، و الخصال، عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن یعقوب بن یزید عن ابن أبی عمیر عن إبراهیم بن عبد الحمید عن سعد الإسکاف عن زیاد بن عیسی عن أبی الجارود عن ابن نباتة: مثله (3) نهایة الشیخ، عن ابن أبی عمیر: مثله (4) أعلام الدین، للدیلمی عنه علیه السلام: مثله

**[ترجمه]مجالس صدوق: اصبغ بن نباته از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرد که فرمود: کسی که به مسجد رفت و آمد کند به یکی از این هشت چیز خواهد رسید: برادر مؤمنی که در راه خدا به او فایده رساند؛ دانشی خوب و دلپسند و نوین؛ آیه ای محکم؛ رحمتی که انتظار آن را داشته؛ گفتاری که او را از گمراهی باز دارد؛ سخنی بشنود که راه هدایت را به او نشان دهد و یا گناهی را از ترس یا حیا ترک نماید. - . أمالی صدوق : 234 -

مجالس الشیخ: از شیخ مفید از حسین بن عبیدالله از شیخ صدوق مثل آن نقل شده است. - . أمالی طوسی 2 : 46 و 47 -

ثواب الاعمال، الخصال: با ذکر سند از ابوجارود از ابن نباته مانند آن نقل شده است. - . ثواب الأعمال : 25، الخصال 2 : 40 -

النهایة شیخ: از ابن ابی عمیر مثل آن را نقل کرده است. - . النهایة : 23، و در المحاسن : 48 این را روایت کرده است، قرب الاسناد : 33 چاپ سنگی -

اعلام الدین: مثل این روایت را از آن حضرت علیه السلام نقل می کند .

**[ترجمه]

بیان

أخا مستفادا فی الله أی یکون استفادة أخوته و تحصیلها لله لا للأغراض

ص: 351


1- 1. أمالی الصدوق ص 234.
2- 2. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 46 و 47.
3- 3. ثواب الأعمال ص 25، الخصال ج 2 ص 40.
4- 4. النهایة: 23، و رواه فی المحاسن ص 48، قرب الإسناد ص 33 ط حجر.

الباطلة فَإِنَّ الْأَخِلَّاءَ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ و قیل أی یمکن أن یستفاد منه العلم و العمل و الکمالات المقربة إلی الله أو أصاب أخا فی الله عز و جل یمکن أن یستفید منه ففی الکلام علی الوجهین الأخیرین حذف و إیصال و الأول أظهر.

مستطرفا أی علما یعد حسنا طریفا بدیعا أو علما لم یکن عنده فیکون عنده طریفا قال فی القاموس المستطرف الحدیث من المال و امرأة طرف الحدیث حسنته یستطرفه من یسمعه أو آیة محکمة أی واضحة الدلالة یمکن لأکثر الناس أو مثله فهمها و الانتفاع بها أو غیر منسوخة إذ لیس کثیر انتفاع بالآیات المنسوخة أو رحمة منتظرة بالفتح أی ینتظرها الناس أو بالکسر أی تنتظر القابل

کَمَا رُوِیَ: أَنَّ لِرَبِّکُمْ فِی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا.

و قیل یمکن أن یکون کنایة عن العبادات من الصلوات و غیرها لا سیما الجماعات و رؤیة العلماء و الصلحاء و زیارتهم و التبرک بمجالستهم.

ترده عن ردی أی ضلالة کان مقیما علیها فیترکها أو مریدا لها فلا یرتکبها علی هدی أی سبیل هدایة یسلکها أو یثیب علیها إن کان فیها قبله أو یترک ذنبا خشیة من الله أو من الناس أو الأعم فی المسجد أو مطلقا و کذا الحیاء یحتمل الجمیع قال فی الذکری کان الثامنة ترک الذنب حیاء یعنی من الله أو من الملائکة أو من الناس کما أن الخشیة کذلک و یجوز أن تکون الخشیة من الله و الحیاء من الناس.

**[ترجمه]«أخاً مستفاداً فی الله» یعنی استفاده از برادری و کسب این برادری به خاطر خداست نه به خاطر اهداف باطل، زیرا «الْأَخِلَّاءَ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ» - . زخرف / 67 -

{در آن روز یاران جز پرهیزگاران بعضی شان دشمن بعضی دیگرند} و گفته شده: می توان از آن برادر بهره علمی، عملی برد و کمالاتی از او کسب کرد که موجب قُرب به خداوند گردد و یا به این معناست که برادری در راه خدا پیدا می­کند که می تواند از او بهره مند شود، که بنا بر دو وجه اخیر، باید در کلام حذف و الحاق روی داده باشد، و وجه اوّل، اظهر است.

«مستطرفاً» یعنی علمی که خوب و دلپسند و نوین، یا علمی که خودش نداشته و اکنون برای او «طریف» (نو و دلپسند) است. در قاموس گوید: «المتسطرف» یعنی مالی که تازه و جدید است، و «امرة طرف الحدیث» یعنی زن خوش سخن که هر کس حرفهایش را می شنود می پسندد و برایش خوش آیند است. و «آیة محکمة» یعنی دلالت و معنایش واضح و روشن است به طوری که برای بیشتر مردم یا همانند او فهم آن و بهره برداری از آن ممکن باشد، یا اینکه منسوخ نشده، زیرا بهره زیادی از آیات نسخ شده به دست نمی­آید یا «رحمة منتظرة» (به صیغه اسم مفعول) یعنی مردم انتظار آن را می کشند، و اگر به صیغه اسم فاعل باشد یعنی آن رحمت منتظر کسی است تا دریافتش کند، چنانچه روایت شده: «پروردگارتان را در دوران زندگی تان نسیم هایی است، پس خود را در معرض آن نسیم ها قرار دهید».

و گفته شده که ممکن است کنایه از عبادات مانند نماز و غیر آن باشد، به خصوص نماز جماعت و دیدار علما و صالحان و زیارت ایشان و تبرّک جستن به همنشینی با آنها.

«تردّه عن ردی» یعنی او را از آن گمراهی که در پیش گرفته بود بازمی گرداند، پس آن را ترک می کند، یا قصد آن گمراهی را داشته پس دیگر مرتکب آن نمی شود. «علی هدی» یعنی راه هدایت که آن را می پیماید، یا اگر از قبل در آن بوده بر آن ثابت می­ماند و «یترک ذنباً خشیة» یعنی از ترسِ خدا یا مردم یا هر دو، در مسجد یا به طور مطلق. «حیاء» نیز همین احتمالات «خشیت» را دارد. در ذکری گفته است: گویا مورد هشتم، ترک گناه به خاطر حیا از خداوند یا فرشتگان و یا از مردم است، همانطور که خشیت به همین معنا می باشد. و ممکن است که خشیت و ترس نسبت به خدا باشد، و شرم و حیا نسبت به مردم.

**[ترجمه]

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یَکْسِرُ الْمَحَارِیبَ إِذَا رَآهَا وَ یَقُولُ کَأَنَّهَا مَذَابِحُ الْیَهُودِ(1).

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام رَأَی مَسْجِداً بِالْکُوفَةِ قَدْ شُرِّفَ فَقَالَ کَأَنَّهُ بِیعَةٌ وَ قَالَ إِنَّ الْمَسَاجِدَ لَا تُشَرَّفُ تُبْنَی جُمّاً(2).

ص: 352


1- 1. علل الشرائع ج 2 ص 9.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 10.

**[ترجمه]علل الشرائع: طلحة بن زید از امام صادق از پدرش علیه السلام روایت کرد که علی علیه السلام هرجا «محاریب» (محرابها) می دید می شکست و می فرمود: گویی اینها مذابح یهودیان است. - . علل الشرائع 2 : 9 -

و با همین سند از امام صادق از پدرش علیهما السلام از علی علیه السلام روایت کرده که در کوفه مسجدی دید که برای آن شرفه - بالکن - ساخته شده بود؛ پس فرمود: گویی معبد یهود و نصارا ساخته اند، و فرمود: ساختمان مسجد نباید مرتفع باشد، باید آن را کوتاه ساخت. - . همان 2 : 10 -

**[ترجمه]

إیضاح

حکم الأصحاب بکراهة المحاریب الداخلة و هی قسمان الأول الداخلة فی المسجد بأن یبنی جداران فی قبلة المسجد و یسقف لیدخله الإمام و کان خلفاء الجور یفعلون ذلک خوفا من أعادیهم و الثانی الداخلة فی البناء بأن یبنی فی أصل حائط المسجد موضع یدخله الإمام و الکسر الوارد فی الخبر بالأول أنسب و إن احتمل الثانی أیضا بهدم الجدار و الأکثر اقتصروا علی الأول مع أن الثانی أولی بالمنع و الشهید الثانی ره عمم الحکم بالنسبة إلیهما و قید الدخول فی الحائط بکونه کثیرا و بعض المتأخرین قصروا الحکم بالکراهة بالثانی و لعله أوجه و إن کان الأحوط ترکهما و قال فی النهایة المذبح واحد المذابح و هی المقاصیر و قیل المحاریب و فی القاموس المذابح المحاریب و المقاصیر و بیوت کتب النصاری الواحد کمقعد انتهی.

و المشهور کراهة الشرف للمساجد و هی ما یجعل فی أعلی الجداران فتخرج عن الاستواء و قال فی النهایة الجماء التی لا قرن لها و منه حدیث ابن عباس أمرنا أن نبنی المدائن شرفا و المساجد جما الشرف التی طولت أبنیتها بالشرف واحدها شرفة و الجم التی لا شرف لها و جم جمع أجم شبه الشرف بالقرون.

**[ترجمه]اصحاب فتوا به کراهت محراب داخلی داده اند، محراب داخلی دو نوع است: نوع اوّل این گونه است که در قبله مسجد دو دیوار بنا می کنند و سقفی برای آن قرار می دهند تا امام داخل آن شود، این کار را خلفای جور از ترس دشمنانشان انجام می دادند. نوع دوم این گونه است که داخل بنای مسجد قرار داده می شود، به این صورت که آن را داخلِ اصلِ دیوار مسجد قرار می دهند که امام وارد آن می شود. و شکستنِ محرابها توسط امام که در روایت آمده بود، با نوع اوّل تناسب بیشتری دارد، اگرچه احتمال نوع دوم نیز هست، یعنی دیوار را خراب می کردند. اکثر فقها در فتوا به نوع اول اکتفا کرده اند با اینکه نوع دوم برای ممنوعیت اولویّت دارد. مرحوم شهید ثانی حکم را به هر دو نوع محراب تعمیم داده و نوع دوم را به این قید مقیّد ساخته که نفوذ محراب درون دیوار، زیاد باشد. بعضی از متأخرّان فقط در مورد نوع دوم فتوا به کراهت داده اند، که چه بسا وجیه­تر باشد، هرچند احوط ترک هر دو نوع است. در النهایة گوید: «مَذبح» مفردِ «مَذابح» و به معنای مقصوره­ها - اتاقک - است و گفته شده: یعنی محراب­ها. در قاموس می گوید: «مَذابح» همان «محاریب» و «مقاصیر» و کتابخانه های نصرانیان است، مفردِ آن «مَذبَح» بر وزن «مَقعَد» می باشد. پایان.

و مشهور آن است که ساختنِ شُرفه­ها - بالکن - برای مساجد کراهت دارد، و شرفه چیزی است که بالای دیوارها قرار می دهند و آنها از حالت صاف و مستقیم خارج می شوند. در النهایة گفته است: «الجمّاء» یعنی بدون شاخ. آنچه در حدیث ابن عباس آمده نیز همین است که گفت: امر شده­ایم تا خانه های شهر را دارای شُرفه - بالکن - و مسجدها را بدون شرفه بسازیم؛ یعنی شرفه­ها که بناها با شرفه­ها طولانی می­گردد و مفرد آن شرفه است و جُمّ آن است که شرفه نداشته باشد. «جُمّ» جمعِ «أجمّ» است، و شُرفه را به شاخ تشبیه کرده است.

**[ترجمه]

«6»

غَیْبَةُ الشَّیْخِ، عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: إِذَا قَامَ الْقَائِمُ دَخَلَ الْکُوفَةَ وَ أَمَرَ بِهَدْمِ الْمَسَاجِدِ الْأَرْبَعَةِ حَتَّی یَبْلُغَ أَسَاسَهَا وَ یُصَیِّرُهَا عَرِیشاً کَعَرِیشِ مُوسَی وَ یَکُونُ الْمَسَاجِدُ کُلُّهَا جُمّاً لَا شُرَفَ لَهَا کَمَا کَانَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمَامَ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]غیبة الشیخ: ابوبصیر گفت: هرگاه قائم قیام کند وارد کوفه شود و دستور دهد مساجد چهارگانه را خراب کنند تا به اساس - دیوارهای - آن­ها برسد و آن را به عریش - چَفته یعنی چهار دیواری که روی آن سقفی سبک با برگ و خاشاک قرار می دهند - تبدیل می­کند مانند عریش موسی، و همه مساجد بدون شُرفه ساخته می شوند همان طور که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. پایان روایت. - . غیبة الشیخ : 297 -

**[ترجمه]

توضیح

قال الجوهری العرش و العریش ما یستظل به و عرش یعرش و یعرش عرشا أی بنی بناء من خشب و بئر معروشة و کروم معروشات و العریش عریش الکرم و العریش شبه الهودج و لیس به یتخذ ذلک للمرأة تقعد فیه علی بعیرها و العریش خیمة من خشب و ثمام و الجمع عرش مثال قلیب و قلب و منه قیل لبیوت مکة العرش لأنها عیدان تنصب و یظلل علیها.

ص: 353


1- 1. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 297.

**[ترجمه]جوهری گوید: عرش و عَریش سایه بان را گویند، و عَرَشَ یعرش ویعرش عرشاً یعنی بنایی از چوب ساخت. و بئر معروشة (چاهی است که روی آن با چوب و خاشاک پوشیده شده)، و کروم معروشات و العریش عریش الکرم (یعنی داربستی که زیر درخت انگور قرارداده می شود) و عریش چیزی شبیه به هودج است امّا با آن فرق دارد، و هودج کجاوه ای است که روی شتر قرار می گیرد و زنان داخل آن می نشینند، و عَریش خیمه ای از چوب و ثمام (گیاهی شبیه گندم) است. جمع آن عُرُش است، مانند قلیب و قلب، و از اینجاست که به خانه های مکّه العُرُش گفته اند، زیرا متشکّل از چوبهایی عمودی است که سایه بانی روی آن قرار داده می شود .

**[ترجمه]

«7»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: لَیْسَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ صَلَاةٌ إِذَا لَمْ یَشْهَدِ الْمَکْتُوبَةَ فِی الْمَسْجِدِ إِذَا کَانَ فَارِغاً صَحِیحاً(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالبَختَری از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت کرد که علی علیه السلام فرمود: کسی که همسایه مسجد است اگر در حالی که بیکار و سالم است نماز واجبش را در مسجد نخواند، نماز ندارد. - . قرب الاسناد : 68 چاپ سنگی، 89 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره وجوب إیقاع المکتوبة فی المسجد و حمل علی تأکید الاستحباب و فوت فضل الصلاة لما مر من الأخبار و التقیید بالمکتوبة یدل علی عدم الاهتمام فی إیقاع النافلة فیه و المشهور بین الأصحاب أن النافلة فی المنزل أفضل و نسبه فی المنتهی إلی علمائنا مؤذنا بالإجماع و قال فی المعتبر إنه فتوی علمائنا(2) و نقل عن الشهید الثانی ره أنه رجح فی بعض فوائده رجحان فعلها أیضا فی المسجد کالفریضة و لعله أقوی لعموم الأخبار و لما روی فی الصحیح أن النبی صلی الله علیه و آله کان یصلی صلاة النفل فی المسجد نعم یشعر بعض الأخبار باستحباب أن یأتی بشی ء من صلاته فی البیت.

و قال الشهید ره فی الذکری و قال ابن الجنید رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام(3) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ یُصَلِّ فِی الْمَسْجِدِ مَعَ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ وَ لَا غِیبَةَ لِمَنْ صَلَّی فِی بَیْتِهِ وَ رَغِبَ عَنْ جَمَاعَتِنَا.

و من رغب عن جماعة المسلمین سقطت عدالته و وجب هجرانه و إن رفع إلی إمام المسلمین أنذره و حذره و من لزم جماعة المسلمین حرمت علیهم غیبته و ثبتت عدالته و من قربت داره من المسجد لزمه من حضور الجماعة ما لا یلزم من بعد منه قال و یستحب أن یقرأ فی دخوله المسجد إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إلی

ص: 354


1- 1. قرب الإسناد ص 68 ط حجر، ص 89 ط نجف.
2- 2. قد عرفت فی ص 165 أن قوله تعالی« وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» یوجب اقامة الصلاة فی المسجد فأوله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله الی الصلاة المکتوبة، فلا صلاة لجار المسجد الا فی مسجده، اذا کان اعراضه عن المسجد اهمالا له و رغبة عنه، و هو معنی قوله علیه السلام« إذا کان فارغا صحیحا» و أمّا صلاة النافلة، فلم یرد إیقاعه فی المسجد الا عند الاعتکاف و لزوم المسجد.
3- 3. راجع الذکری: 267.

قوله لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ تمام خمس آیات و آیة الکرسی و المعوذتین و آیة السخرة و یحمد الله و یصلی علی محمد و آله و أنبیاء الله و ملائکته و رسله و یسأل الله الدخول فی رحمته و یسلم علی الحاضرین فیه و إن کانوا فی صلاة فإن کانوا ممن ینکر ذلک سلم خفیا علی الملائکة فیصلی رکعتین قبل جلوسه و لا بأس بقتل الحیة و العقرب فیه و لا یتخذ متجرا و لا مجلس حدیث و لا یحدث فیه بالهزل و لا بمآثر الجاهلیة و لا یرفع فیه الصوت إلا بذکر الله و لا یشهر فیه السلاح.

قال و یستحب أن یجعل الإنسان لنفسه حظارة من صلاته النوافل فی منزله و لا یجعله کالقبر له انتهی کلام ابن الجنید ره و إنما ذکرناه بطوله لکثرة فوائده و لأنه من القدماء و أکثر کلامه علی ما ظهر لنا من التتبع مأخوذ من النصوص المعتبرة مع أن کثیرا مما ذکره هنا مما لا مدخل للآراء فیها و بعضها ورد به روایة.

**[ترجمه]ظاهر این روایت وجوب ادای نماز واجب در مسجد می باشد، امّا بر تأکید استحباب و از دست دادنِ فضیلت نماز حمل شده است، به دلیل روایاتی که گذشت. و ذکر قید «نماز واجب» دلالت بر عدم اهتمام نسبت به ادای نافله در مسجد دارد. مشهور بین اصحاب آن است که ادای نافله در خانه فضیلت بیشتری دارد، و در المنتهی آن را به علمای ما نسبت داده و اعلام اجماع نموده است. در المعتبر می گوید: علمای ما به این حکم فتوا داده اند، و از شهید ثانی رحمه الله نقل کرده که در بعضی فوائد (نکته های) کلام خود رجحان فعل آن را در مسجد مانند نماز واجب ترجیح داده است، و چه بسا اقوی هم همین باشد، به دلیل عموم روایات و روایت صحیحی که می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله نماز نافله را در مسجد می خواند. بله، در بعضی روایات اشاره شده که مستحب است بعضی نمازها در خانه خوانده شود.

مرحوم شهید در ذکری گوید: ابن جنید گفته است: از امام صادق علیه السلام روایت شده - . ر.ک: الذکری : 267 -

که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که بی دلیل در مسجد و با مسلمانان نماز نخواند، نماز ندارد، و کسی که در خانه خود نماز بخواند و از جماعت ما روی بگرداند، غیبتش جایز است، و کسی که از جماعت مسلمانان روی گردان باشد عدالتش ساقط و قطع رابطه با او واجب است، و اگر گزارشِ این کارش به امام مسلمانان برسد به او هشدار می دهد و برحذر می دارد، و هر کس که همواره در جماعت مسلمانان حاضر باشد، غیبت کردن از او حرام و عدالتش ثابت است، و کسی که خانه اش به مسجد نزدیک است وظیفه ای که برای حضور در جماعت دارد، نسبت به کسی که فاصله اش زیاد است، تفاوت دارد. گوید: و مستحب است هنگام ورود به مسجد آیات: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ تا لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ» - . آل عمران / 190 - 194 - ، همه پنج آیه، و آیة الکرسی و معوّذتین و آیه سخره را بخواند و خدای را سپاس گوید و بر محمد و آل او و پیامبران خدا، ملائکه و فرستادگان صلوات بفرستد، و از خداوند بخواهد تا او را در رحمت خود داخل فرماید، و در مسجد به حاضران سلام کند اگرچه در حال نمازی باشند. اما اگر منکر سلام بر نمازگزار بود، آهسته بر ملائکه سلام کند و پیش از نشستن دو رکعت نماز بجای آورد. کشتن مار و عقرب در مسجد اشکال ندارد، و نباید مسجد را محلّ تجارت، یا محفل گفتگو قرار داد، و نباید در مسجد سخنان هزل و بیهوده بر زبان راند یا از ارزشهای جاهلی سخن گفت، و نباید صدا را جز به ذکر خدا در مسجد بالا بُرد و نباید سلاح را در آنجا برهنه کرد.

گوید: و مستحب است که انسان محوطه ای برای خواندن نمازهای نافله در خانه خود فراهم سازد و خانه را برای خود مانند گور قرار ندهد پایان کلام مرحوم ابن جنید. کلام ایشان را به طور کامل آوردیم زیرا مشتمل بر فوائد بسیار، و خودش نیز از قدماء است، و بیشترِ کلام ایشان - بنا بر آنچه با تتبع و تحقیق برای ما روشن شد - برگرفته از نصوص معتبر است، علاوه بر اینکه بسیاری از موارد ذکر شده در اینجا این گونه نیست که سلیقه ای باشد و صاحب نظران در مورد آن نظر بدهند، و در مورد بعضی از آنها نیز روایت داریم.

**[ترجمه]

«8»

کَامِلُ الزِّیَارَةِ، لِابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ نَکُونُ بِمَکَّةَ أَوْ بِالْمَدِینَةِ أَوْ بِالْحَیْرِ أَوِ الْمَوَاضِعِ الَّتِی یُرْجَی فِیهَا الْفَضْلُ فَرُبَّمَا یَخْرُجُ الرَّجُلُ یَتَوَضَّأُ فَیَجِی ءُ آخَرُ فَیَصِیرُ مَکَانَهُ قَالَ مَنْ سَبَقَ إِلَی مَوْضِعٍ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ یَوْمَهُ وَ لَیْلَهُ (1).

و منه عن أبیه عن سعد بن عبد الله عن أحمد بن محمد: مثله (2)

**[ترجمه]کامل الزیارات: راوی از امام صادق علیه السلام روایت کرد: در مکه، مدینه، حیر یا جایی هستیم که امید فضل در آن است، پس مردی بیرون می رود تا وضو بگیرد، آنگاه شخص دیگری جای او را می گیرد! فرمود: هر کس به مکانی سبقت گیرد، تا یک شبانه روز از دیگران نسبت به آن مکان بیشتر حق دارد. - . کامل الزیارات : 331 -

کامل الزیارات: از احمد بن محمد مثل این روایت ذکر شده است. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

ذکر أکثر الأصحاب أن من سبق إلی مکان من المسجد أو المشهد فهو أولی به ما دام باقیا فیه فلو فارقه و لو لحاجة کتجدید طهارة و إزالة نجاسة بطل حقه و إن کان ناویا للعود إلا أن یکون رحله أو شی ء من أمتعته و لو سبحة و ما یشد به وسطه و خفه باقیا فی الموضع و قید الشهید ره مع ذلک نیة العود فلو فارق لا بنیته سقط حقه و إن کان رحله باقیا و احتمل الشهید الثانی قدس سره بقاء الحق حینئذ لإطلاق النص و الفتوی ثم تردد علی تقدیر سقوط حقه فی جواز دفع الرحل أم لا و علی تقدیر الجواز فی الضمان و عدمه ثم قال و علی تقدیره بقاء الحق

ص: 355


1- 1. کامل الزیارات ص 331.
2- 2. کامل الزیارات ص 331.

لبقائه أو بقاء رحله فإن أزعج مزعج فلا شبهة فی إثمه و هل یصیر أولی بعد ذلک یحتمله لسقوط حق الأول بالمفارقة و عدمه للنهی فلا یترتب علیه حق و یتفرع علی ذلک صحة صلاة الثانی و عدمها.

و اشترط الشهید فی الذکری فی بقاء حقه مع بقاء الرحل أن لا یطول المکث و فی التذکرة استقرب بقاء الحق مع المفارقة لعذر کإجابة داع و تجدید وضوء و قضاء حاجة و إن لم یکن له رحل قالوا لو استبق اثنان دفعة إلی مکان واحد و لم یمکن الجمع بینهما أقرع و منهم من توقف فی ذلک.

و قال الشهید الثانی و لا فرق فی ذلک کله بین المعتاد لبقعة معینة و غیره و إن کان اعتیاده لدرس و إمامة و لا بین المفارقة فی أثناء الصلاة و غیره للعموم و استقرب فی الدروس بقاء أولویة المفارقة فی أثنائها اضطرارا إلا أن یجد مکانا مساویا للأول أو أولی منه محتجا بأنها صلاة واحدة فلا یمنع من إتمامها.

هذا ما ذکره الأصحاب و الذی یظهر من الروایة الأولویة مطلقا فی یوم و لیلة إن حملنا الواو علی معناها و إن حملناها علی معنی أو کما هو الشائع أیضا فإن کان یوما فبقیة الیوم و إن کان لیلة فبقیة اللیلة و یؤیده الأخیر ما رواه الْکُلَیْنِیُّ عَنْ طَلْحَةَ(1) بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: سُوقُ الْمُسْلِمِینَ کَمَسْجِدِهِمْ فَمَنْ سَبَقَ إِلَی مَکَانٍ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ إِلَی اللَّیْلِ.

وَ رَوَی بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِذَا قَامَ أَحَدُکُمْ مِنْ مَجْلِسِهِ فِی الْمَسْجِدِ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ إِلَی اللَّیْلِ.

و علی الأول یمکن الجمع بحمل خبر الصادق علیه السلام علی ما کان المعتاد فی ذلک المسجد بقاء الرحل تمام الیوم مع لیلته و عدم قضاء وطره بدون ذلک و حمل غیره علی غیر ذلک و لعل حمله علی معنی أو أظهر.

و علی أی الوجهین لیس فی تلک الأخبار تقیید ببقاء الرحل نعم یظهر من الخبر الأول إرادة العود من کلام السائل و الأحقیة الواردة فی الجواب أیضا تشعر بنیة العود إذ مع عدمها لا نزاع و قطع المحقق بعدم بطلان حقه إن کان قیامه لضرورة کتجدید طهارة

ص: 356


1- 1. الکافی ج 2 ص 662.

أو إزالة نجاسة أو ضرورة إلی التخلی و إن لم یکن رحله باقیا و هو قوی و یفرض الإشکال فی بعض الصور کما إذا کان رحله أو الموضع الذی عینه واقعا فی مکان الجماعة و لو لم یقف أحد مکانه تحصل الفرجة بین الصفوف و قد نهی عن ذلک لا سیما إذا علم أنه لا یحضر إلا بعد انقضاء الصلاة فلا یبعد حینئذ جواز دفع رحله و الصلاة فی موضعه ثم یکون بعد حضوره أولی أو کما إذا بسط ثوبا فی مکان من المشهد تحتاج الزوار إلیه للدعاء أو الزیارة أو الصلاة و غاب زمانا طویلا و عطل المکان و الزوار و أشباه ذلک و الأحوط له عدم فعل ذلک و لغیره رعایة حقه فی المدة المذکورة فی الخبر مهما أمکن و لو کان رحله فی مکان لا یحتاج إلیه المصلون و الزوار فالأحوط بل الأظهر عدم جواز التعرض له مطلقا إلا مع الیأس عن عوده لعدم جواز التصرف فی ملک الغیر بغیر إذنه من غیر ضرورة.

**[ترجمه]اکثر اصحاب ذکر کرده اند که هرکس زودتر از دیگری به مکانی در مسجد یا مشهد - مزار - برود تا وقتی در آن مکان است، نسبت به دیگران در استفاده از آن مکان اولویت دارد، و اگر آن مکان را ترک کرد هرچند برای کاری مانند تجدید وضو یا ازاله نجاست باشد دیگر حقّ اولویت او باطل است حتی اگر قصد بازگشت به آنجا را داشته باشد، مگر اینکه بار سفر یا چیزی از وسایلش حتی یک تسبیح یا شال کمر یا کفشش آنجا باشد. مرحوم شهید این صورت را به داشتنِ قصد بازگشت مقیّد کرده است، پس اگر شخص مکان را بدون قصد بازگشت ترک کرد حقّش ساقط است حتی اگر بار و وسایلش آنجا باشد. مرحوم شهید ثانی بقاء حق را در این صورت محتمل دانسته است، به دلیل اطلاق نص و فتوی، آنگاه بر تقدیر اینکه بگوییم حقّش باطل است در جواز کنار زدن وسایل او تردید نموده است، و به فرض اینکه کنار زدن وسایلش جایز باشد در اینکه موجب ضمان می شود یا نه نیز تردید نموده، آنگاه می گوید:

و بر این تقدیر که به خاطر باقی ماندنِ خود شخص یا وسایلش حقّ او باقی باشد، چنانچه کسی مزاحم وی شد تردید و شبهه ای در گناهکار بودن او نیست. و اینکه آیا شخص مزاحم اولویّت حق پیدا می کند یا نه؟ احتمال اولویّت دارد، زیرا حقّ اوّلی پس از جدا شدن از مکان ساقط گردیده؛ و احتمال عدم اولویّت نیز می رود، چون کارش مَنهی بوده و در نتیجه حقّی بر او مترتّب نمی شود. صحّت یا عدم صحّت نماز دومی نیز بستگی به نتیجه همین حکم دارد.

شهید در ذکری برای بقای حقّ شخص در صورت بقای وسایل او شرط کرده که نبودنِ او طولانی نشود. و در تذکره بقای حق را در صورت جدا شدن از مکان به خاطر عذری مانند پاسخ دادن به کسی که صدایش می کند، تجدید وضو یا قضای حاجت، قریب دانسته است، حتی اگر وسایلش آنجا نباشد. گفته اند: اگر دو نفر با هم به مکانی رسیدند و امکان قرارگرفتن هر دوی آنها نبود بینشان قرعه حکم می کند، و بعضی علما در این مسئله توقّف کرده و نظری نداده اند.

شهید ثانی گفته است: در همه این احکام بین کسی که همیشه از یک جای معیّن استفاده می کند و به آنجا عادت دارد و دیگران، تفاوتی نیست، حتی اگر عادت او برای درس یا امامت جماعت باشد، و تفاوتی هم ندارد که جدا شدن از مکان در حال نماز باشد یا نباشد، به دلیل عموم. در الدروس قریب دانسته که در صورت مفارقت مکان در وسط نماز به خاطر اضطرار حقّ اولویت باقی باشد، مگر اینکه مکان دیگری که مساوی یا بهتر از مکان اول باشد پیدا کند؛ و برای این حکم این گونه استدلال کرده است که یک نماز بوده پس نباید مانع تمام کردنِ نمازش شد.

اینها گفته های اصحاب بود، امّا ظاهر از روایت - چنانچه واو را حمل بر معنای اصلی خودش (یعنی عطف) کنیم - اولویّت مطلق در یک روز و یک شب است، و اگر واو را بر معنای «أو» (یا) حمل کردیم - که همین هم شایع است - چنانچه در روز بوده، بقیه روز هم حق اولویت دارد و اگر در شب بوده حق اولویّت تا آخر شب باقی است. مؤیّد این نظر اخیر روایت کلینی از طلحة بن زید - . الکافی 2 : 662 - از امام صادق علیه السلام است که روایت کرد: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: بازار مسلمانان مثل مسجد آنهاست، پس کسی که زودتر در مکانی قرار گرفت تا شب نسبت به آن مکان حقّ اولویت دارد. بعضی از اصحاب ما از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود: هرگاه یکی از شما در مسجد از جای خود برخاست، حقّ اولویت استفاده از آن مکان تا شب برای او باقی می ماند. و بنا بر قول اول، می توان با حمل روایت امام صادق علیه السلام بر صورتی که در آن مسجد رسم بوده وسایل را کلّ یک شبانه روز باقی می گذاشته اند و بدون این کار، نیاز شخص برطرف نمی شده، و حمل دیگر روایات بر غیر این صورت، می توانیم بین مضامین آنها جمع نماییم. شاید حمل آن بر معنای «أو» اظهر باشد.

و بنا بر هرکدام از این دو وجه، در آن روایات تقییدی به گذاشتن وسایل وجود نداشت. بله، از کلام سؤال کننده در روایت اوّل، قصد بازگشتن فهمیده می شود، و اولویّت حقّی که در جواب آمده نیز اشاره به نیّت بازگشت دارد، زیرا در صورت عدم این اولولیت دیگر نزاعی نیست. محقّق در صورت برخاستن از مکان به خاطر ضرورتی مانند تجدید وضو یا ازاله نجاست یا ضرورتی مانند تخلّی، به طور قطع و یقین معتقد به عدم بطلان حقّ اوست،

حتی اگر وسایلش را نگذاشته باشد. که نظری قوی است. و اشکال در بعضی صورتهای آن به نظر می رسد، مثل وقتی که وسایل شخص یا مکانِ وی در وسط صف جماعت باشد که اگر کسی جای او نایستد بین صفوف فاصله می افتد که خود مورد نهی است، به خصوص وقتی می دانند که تا پایان نماز به جای خود باز نخواهد گشت، پس در این صورت جوازِ کنار زدن وسایل او و نمازخواندن در آن مکان بعید نیست، امّا پس از اینکه شخص اوّل بازگشت، اولویتش باقی است. یا مثلاً وقتی که پارچه ای را در مکانی از حرم و زیارتگاه پهن کرده که زائران برای دعا، زیارت یا نماز به آن احتیاج دارند، و صاحب پارچه مدتی طولانی نیامده، و مکان و زائران را معطّل ساخته است. و امثال آن. احوط برای آن شخص این است که این کار را نکند، و برای دیگران احوط این است که حق او را در مدت مذکور در روایت تا آنجا که امکان دارد، رعایت کنند. و اگر وسایل او در جایی بود که نمازگزاران و زائران به آن نیاز ندارند احوط بلکه اظهر عدم جواز تعرّض به وسایل او به طور مطلق است، مگر اینکه از بازگشتنش ناامید شوند، زیرا تصرّف در ملک دیگران بدون اذن آنها و در غیر ضرورت جایز نیست.

**[ترجمه]

«9»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمَسَاکِینَ کَانُوا یَبِیتُونَ فِی الْمَسْجِدِ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

وَ مِنْهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النَّوْمِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ لَا بَأْسَ (2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ النَّوْمِ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَا یَصْلُحُ (3).

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ النَّوْمِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ هَلْ بُدٌّ لِلنَّاسِ مِنْ أَنْ یَنَامُوا فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ لَا بَأْسَ بِهِ قُلْتُ الرِّیحُ تَخْرُجُ مِنَ الْإِنْسَانِ قَالَ لَا بَأْسَ (4).

توفیق اعلم أن أکثر الأصحاب قطعوا بکراهة النوم فی المسجد مطلقا و استدلوا بما رواه الشَّیْخُ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 357


1- 1. قرب الإسناد ص 69 ط حجر ص 91 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 120 ط حجر ص 162 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 120 ط حجر ص 162 ط نجف.
4- 4. قرب الإسناد ص 79 ط نجف ص 60 ط حجر.

لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری (1) قَالَ سُکْرُ النَّوْمِ.

بناء علی أن المراد بالصلاة مواضعها و قد مر بعض القول فیه (2).

و ذهب المحققون من المتأخرین إلی قصر الکراهة علی النوم فی المسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله لما رواه

الشَّیْخُ فِی الْحَسَنِ عَنْ زُرَارَةَ(3)

قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا تَقُولُ فِی النَّوْمِ فِی الْمَسَاجِدِ فَقَالَ لَا بَأْسَ إِلَّا فِی الْمَسْجِدَیْنِ- مَسْجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ قَالَ وَ کَانَ یَأْخُذُ بِیَدِی فِی بَعْضِ اللَّیَالِی فَیَتَنَحَّی نَاحِیَةً ثُمَّ یَجْلِسُ فَیَتَحَدَّثُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَرُبَّمَا نَامَ فَقُلْتُ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّمَا یُکْرَهُ فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی کَانَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَّا الَّذِی فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَلَیْسَ بِهِ بَأْسٌ.

فالخبر الأول یمکن حمله علی الضرورة لأن المساکین مضطرون إلی ذلک أو کان ذلک قبل بناء الصفة و حمله علی غیر مسجده صلی الله علیه و آله بعید و الثانی یمکن حمله علی زوائد المسجد الحرام أو یقال النوم فی مسجد الرسول صلی الله علیه و آله أشد کراهة منه لأن فیه سوء أدب بالنسبة إلی ضریحه المقدس أیضا و الخبر الأخیر حمله علی الزوائد أظهر و یمکن حمله علی الضرورة أیضا و أما خروج الریح فالعامة یکرهون ذلک لما رووا أنه تتأذی به الملائکة و الخبر یدل علی عدم الکراهة.

**[ترجمه]قرب الاسناد: ابوالبختری از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت کرد که فرمود: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله افراد مسکین شب را در مسجد می گذراندند. - . قرب الاسناد : 69 چاپ سنگی، 91 چاپ نجف -

قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره خوابیدن در مسجد الحرام سؤال کردم، فرمود: اشکال ندارد. - . همان : 120 چاپ سنگی، 162 چاپ نجف -

و از ایشان درباره خوابیدن در مسجد النبی صلی الله علیه و آله سؤال کردم، فرمود: شایسته نیست. - . همان -

قرب الاسناد: اسماعیل بن عبدالخالق گفت: از امام صادق علیه السلام درباره خوابیدن در مسجدالحرام سؤال کردم، فرمود: آیا مردم چاره ای جز خوابیدن در مسجدالحرام دارند؟ اشکال ندارد! گفتم: از انسان باد خارج می شود! فرمود: اشکال ندارد. - . همان : 79 چاپ نجف، 60 چاپ سنگی -

جمع­بندی:

بدان که اکثر اصحاب با قطع و یقین خوابیدن در مسجد را به طور مطلق مکروه دانسته و به روایت شیخ از ابواُسامه استدلال کرده اند که گفت:

به امام صادق علیه السلام گفتم: خداوند عزّوجل می فرماید: «لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری»، فرمود: مقصود از آن، مستیِ خواب است. بنا بر اینکه مقصود از «صلاة» مکانهای نماز باشد، که مقداری در مورد آن بحث شد. - . ر.ک: 81 : 33 و 131 -

محقّقان متأخّر معتقدند که حکم کراهت، فقط برای خواب در مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله است، به دلیل روایت شیخ با سندِ «حَسَن» از زراره - . التهذیب 1 : 327 -

که گفت: به امام باقر علیه السلام گفتم: نظر شما در مورد خوابیدن در مساجد چیست؟ فرمود: اشکال ندارد، مگر در دو مسجد: مسجد النبی صلی الله علیه و آله و مسجد الحرام. گوید: و ایشان در بعضی شبها دست مرا می گرفت و به گوشه ای می رفت، آنگاه در مسجدالحرام می نشست و گفتگو می کرد. پس گاهی پیش می آمد که می خوابید. با ایشان در این مورد صحبت کردم، فرمود: خوابیدن در آن محدوده از مسجد کراهت دارد که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، امّا قسمتهایی که در این مکان است اشکالی ندارد.

روایت اول را می توان بر ضرورت حمل کرد، زیرا افراد مسکین مجبور به این کار بودند، و یا اینکه پیش از ساختنِ محلّ صُفّه بوده است. امّا حمل آن بر غیر مسجد النبی صلی الله علیه و آله بعید است. روایت دوم را می توان بر مکانهای اضافه شده به مسجدالحرام حمل کرد، یا اینکه گفته شود: کراهتِ خواب در مسجد النبی صلی الله علیه و آله بیشتر از مسجدالحرام است، زیرا موجب بی ادبی نسبت به ضریح مقدّس پیامبر نیز می شود. حملِ روایت آخر نیز بر مکانهای اضافه شده اظهر است، و می توان آن را بر ضرورت هم حمل کرد. امّا در مورد خروج باد، اهل سنّت قائل به کراهت هستند، چون روایتی دارند که ملائکه از آن اذیت می شوند، و این روایت بر عدم کراهت دلالت دارد.

**[ترجمه]

«10»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ بَیْتٍ کَانَ حَشّاً زَمَاناً هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُجْعَلَ مَسْجِداً قَالَ إِذَا نُظِّفَ وَ أُصْلِحَ فَلَا بَأْسَ (4).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره اتاقی سؤال کردم که مدّت­ها توالت بوده است، آیا شایسته است آنجا مسجد شود؟ فرمود: اگر تنظیف و اِصلاح شود اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد : 120 چاپ سنگی، 162 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالتنظیف و الإصلاح إخراج النجاسات و التراب النجس و حک الجدار إذا کان نجسا بحیث لا یبقی فیه نجاسة أصلا أو بإلقاء التراب علیه

ص: 358


1- 1. النساء: 43.
2- 2. راجع ج 81 ص 33 و 131.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 327.
4- 4. قرب الإسناد ص 120 ط حجر ص 162 ط نجف.

أیضا و یحتمل الاکتفاء بإلقاء التراب کما سیأتی و هو الظاهر من کلام المنتهی حیث قال لا بأس بوضع المسجد علی بئر غائط أو بالوعة إذا طم و انقطعت رائحته لأن الموذی یزول فتزول الکراهیة ثم ذکر مثل هذه الروایة بأسانید ثم قال لا یقال قَدْ رَوَی الشَّیْخُ (1)

عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْأَرْضُ کُلُّهَا مَسْجِدٌ إِلَّا بِئْرَ غَائِطٍ أَوْ مَقْبَرَةً.

لأنا نقول بموجبه إذ بئر الغائط إنما یتخذ مسجدا مع الطم و انقطاع الرائحة.

**[ترجمه]شاید مقصود از تنظیف و اصلاح، بیرون بردن نجاسات و خاک نجس و سابیدنِ دیوارها - در صورت نجس بودن - باشد، به طوری که هیچ نجاستی در آن باقی نماند. و یا این کار با ریختنِ خاک بر آن صورت گیرد.

و احتمال می رود که ریختن خاک کافی باشد، چنانچه خواهد آمد. از کلام علامه در المنتهی نیز همین ظاهر می شود؛ ایشان می فرماید: اگر چاه توالت یا فاضلاب را پُر کنند و بوی آن قطع شود، قراردادن مسجد روی آن اشکال ندارد، زیرا سببِ اذیت از بین می رود و در نتیجه کراهت هم زایل می گردد. آنگاه مثل همین روایت را با ذکر سند آورده، می گوید: نباید گفته شود که شیخ - . التهذیب 1 : 327 -

از عُبید بن زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «همه جای زمین به جز چاه مدفوع و گورستان، مسجد است»، زیرا ما به موجب آن می­گوییم زیرا چاه مدفوع پس از پُر شدن و قطع بو، مسجد قرار داده می شود.

**[ترجمه]

«11»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام کَمْ بَیْنَ مَنْزِلِکَ وَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ مَا بَقِیَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا عَبْدٌ صَالِحٌ إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِهِ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِهِ فَاسْتَأْذَنَ رَبَّهُ فَصَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ وَ الصَّلَاةُ الْفَرِیضَةُ فِیهِ أَلْفُ صَلَاةٍ وَ النَّافِلَةُ خَمْسُمِائَةِ صَلَاةٍ وَ الْجُلُوسُ فِیهِ مِنْ غَیْرِ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ عِبَادَةٌ فَأْتِهِ وَ لَوْ زَحْفاً(2).

**[ترجمه]کتاب الغارات: هارون بن خارجه گفت: امام صادق علیه السلام به من گفت: فاصله خانه تو و مسجد کوفه چقدر است؟ من فاصله را به ایشان گفتم. فرمود: هیچ فرشته مقرب و هیچ نبیّ مُرسل و هیچ بنده صالحی نبوده و نیست مگر اینکه در این مسجد نماز خوانده است، و رسول خدا صلی الله علیه و آله در شب معراج از آنجا عبور کرد، پس از پروردگارش اذن گرفت و دو رکعت در آن بجا آورد، نماز واجب در این مسجد برابر با هزار نماز، و نافله برابر با پانصد نماز است، و نشستن در آن بدون تلاوت قرآن [هم] عبادت است، پس به آنجا برو حتی اگر راه رفتنت به صورت «زَحف» باشد. - . نسخه خطی، و شیخ در التهذیب 2 : 11 و 1 : 324 و در أمالی 2 : 43 و برقی در المحاسن : 56 و کلینی در الکافی 3 : 490 و صدوق در أمالی : 232 آن را روایت کرده­اند. -

**[ترجمه]

بیان

الزحف مشی الصبی باسته و فی التهذیب فی روایة أخری و إن الجلوس فیه بغیر تلاوة و لا ذکر لعبادة و لو علم الناس ما فیه لأتوه و لو حبوا.

**[ترجمه]زحف یعنی راه رفتن کودک با نشیمن گاه. و در تهذیب در روایت دیگری آمده است: و نشستن در آن بدون تلاوت و ذکر، عبادت است، و اگر مردم می دانستند چه چیزی در آن است به آنجا می رفتند حتی اگر چهار دست و پا روند.

**[ترجمه]

«12»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ وَ مِیثَمٍ التَّمَّارِ قَالا: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ تَزَوَّدْتُ زَاداً وَ ابْتَعْتُ رَاحِلَةً وَ قَضَیْتُ شَأْنِی یَعْنِی حَوَائِجِی فَأَرْتَحِلُ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَقَالَ لَهُ کُلْ زَادَکَ وَ بِعْ رَاحِلَتَکَ وَ عَلَیْکَ بِهَذَا الْمَسْجِدِ یَعْنِی

مَسْجِدَ الْکُوفَةِ فَإِنَّهُ أَحَدُ الْمَسَاجِدِ الْأَرْبَعَةِ رَکْعَتَانِ فِیهِ تَعْدِلُ عَشْراً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ الْبَرَکَةُ مِنْهُ عَلَی اثْنَیْ عَشَرَ مِیلًا مِنْ حَیْثُ مَا أَتَیْتَهُ وَ قَدْ تُرِکَ مِنْ أُسِّهِ أَلْفُ ذِرَاعٍ وَ فِی زَاوِیَتِهِ فَارَ التَّنُّورُ وَ عِنْدَ الْأُسْطُوَانَةِ الْخَامِسَةِ صَلَّی

ص: 359


1- 1. التهذیب ج 1 ص 327.
2- 2. مخطوط، و رواه الشیخ فی التهذیب ج 2 ص 11 و ج 1 ص 324، و رواه فی الأمالی ج 2 ص 43، و رواه البرقی فی المحاسن ص 56، و رواه الکلینی فی الکافی ج 3 ص 490 و رواه الصدوق فی الأمالی ص 232.

إِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ علیه السلام وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ أَلْفُ وَصِیٍّ وَ فِیهِ عَصَا مُوسَی وَ شَجَرَةُ یَقْطِینٍ وَ فِیهِ هَلَکَ یَغُوثُ وَ یَعُوقُ وَ هُوَ الْفَارُوقُ وَ مِنْهُ یَسِیرُ جَبَلُ الْأَهْوَازِ وَ فِیهِ مُصَلَّی نُوحٍ علیه السلام وَ یُحْشَرُ مِنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ سَبْعُونَ أَلْفاً- لَا عَلَیْهِمْ حِسَابٌ وَ لَا عَذَابٌ وَ وَسَطُهُ عَلَی رَوْضَةٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ فِیهِ ثَلَاثُ أَعْیُنٍ یَزْهَرْنَ تُذْهِبُ الرِّجْسَ وَ تُطَهِّرُ الْمُؤْمِنِینَ عَیْنٌ مِنْ لَبَنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ دُهْنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ جَانِبُهُ الْأَیْمَنُ ذِکْرٌ وَ جَانِبُهُ الْأَیْسَرُ مَکْرٌ لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِیهِ لَأَتَوْهُ وَ لَوْ حَبْواً(1).

**[ترجمه]کتاب الغارات: حَبّه عُرَنی و میثم تمّار گفتند: مردی نزد علی علیه السلام آمد و گفت: ای امیرمؤمنان، من توشه ای فراهم آورده، مرکبی خریده ام و نیازهایم را برطرف کرده ام، پس به بیت المقدس کوچ کنم؟ امام به او فرمود: توشه ات را مصرف کن و بخور، مرکبت را نیز بفروش و این مسجد، یعنی مسجد کوفه را رها نکن، زیرا یکی از مساجد چهارگانه است که دو رکعت نماز در آن برابر با ده رکعت در مساجد دیگر است، و از هر طرف به سوی آن بیایی، برکت از آن تا دوازده میل می رسد، در شالوده آن هزار ذراع رها شده {از پی بنای آن هزار ذراع وا نهاده شده است} و در گوشه آن بود که تنور شعله کشید و کنار ستون پنجم آن بود که ابراهیم خلیل علیه السلام نماز خواند؛ در این مسجد هزار پیامبر و هزار وصی پیامبر نماز خوانده اند، عصای موسی در آن است، بوته کدو در آن است [اشاره به آیه 146 سوره صافات]، در این مسجد بود که «یَغُوث و یَعُوق» به هلاکت رسیدند، «فاروق» این مسجد است، از این مسجد است که کوه اهواز حرکت می کند، مصلّای نوح علیه السلام در آن بود، و روز قیامت هفتاد هزار نفر از خاک آن محشور می شوند که نه حسابی دارند و نه عذابی! و وسط آن باغی از باغ­های بهشت است، و در آن سه چشمه درخشان است که پلیدی را از بین می برد و مؤمنان را پاک می سازد، چشمه ای از شیر، چشمه ای از روغن و چشمه ای از آب. جانب راست آن ذکر است، جانب چپ آن مَکر، و اگر مردم می دانستند چه چیزی در این مسجد است به اینجا می آمدند حتی اگر چهار دست و پا راه روند. - . التهذیب 1 : 325، الکافی 3 : 491، کامل الزیارات : 32 -

**[ترجمه]

بیان

فیما سواه أی من المساجد المبارکة کمسجد الأقصی و مسجد السهلة فلا ینافی الألف أو الاختلاف باعتبار اختلاف الصلوات و المصلین و لعل التخصیص بالألف لکونهم من أعاظم الأنبیاء و الأوصیاء أو هم الذین صلوا فیه ظاهرا بحیث اطلع علیه الناس و شاهدوهم و أما سائرهم علیهم السلام فصلی فیه کما صلی فیه نبینا صلی الله علیه و آله و لعل المراد بکون عصا موسی علیه السلام فیه کونها مدفونة فیه فی الأزمان السالفة حتی وصل إلی أئمتنا علیهم السلام لئلا ینافی الأخبار التی مضت فی کتاب الإمامة أنها عندهم علیهم السلام مع سائر آثار الأنبیاء و یحتمل أن تکون مودعة هناک و هی تحت أیدیهم کلما أرادوا أخذوها و أما شجرة یقطین فیمکن أن یکون هناک منبتها إذ یظهر من بعض الأخبار أنه خرج من الفرات و یسیر جبل أهواز لم أره فی غیر هذا الخبر.

قوله و یحشر منه أی من جنبه یعنی الغری کما صرح به فی غیره و الظاهر أن الأعین یظهرن فی زمن القائم علیه السلام و کون جانبه الأیسر مکرا لأن فیه کانت منازل الخلفاء و الظلمة کما قال الصدوق ره فی الفقیه (2)

یعنی منازل الشیاطین و قال فی النهایة الحبو أن یمشی علی یدیه و رکبتیه أو استه.

**[ترجمه]«در مساجد دیگر» یعنی دیگر مساجد مبارک، مانند مسجد الاقصی و مسجد سهله، پس منافاتی با عدد هزار ندارد، یا اینکه اختلاف به حساب اختلاف نمازها و نمازگزاران است، و شاید تخصیص به عدد هزار از این رو باشد که آنها از پیامبران و اوصیای بزرگ بوده اند، و یا اینکه آنان کسانی بوده اند که در آن مسجد، علناً نماز خوانده اند به طوری که مردم از آن اطلاع یافته و ایشان را در حال نماز مشاهده کرده اند. امّا دیگر پیامبران و اوصیا علیهم السلام نیز مانند پیامبر ما صلی الله علیه و آله در آنجا نماز خوانده اند. و چه بسا مقصود از قرار داشتن عصای موسی علیه السلام در آن، این باشد که در زمان­های گذشته عصا در آنجا مدفون شده تا اینکه به ائمه ما علیهم السلام رسیده است؛ به این صورت منافاتی با روایات ذکر شده در کتاب امامت نخواهد داشت، چون در آن روایات آمده بود که عصا و دیگر آثار پیامبران نزد ائمه اطهار علیهم السلام است، و احتمال می رود که آن عصا در آنجا به ودیعه گذاشته شده امّا اختیارش در دست آن حضرات است که هرگاه اراده کنند آن را برمی دارند. و امّا بوته کدو، امکان دارد که محلّ روییدنش آنجا بوده، زیرا از بعضی روایات چنین برمی آید که از فرات بیرون آمده بود. و حرکتِ کوه اهواز را در هیچ جا غیر از این روایت ندیدم.

عبارت «و روز قیامت هفتاد هزار نفر از خاک آن محشور می شوند...» یعنی از کنار آن که همان «غَری» می باشد و در روایات دیگر هم تصریح به آن شده است. و ظاهراً چشمه های مذکور در زمان قائم علیه السلام پدیدار می شوند، و اینکه سمت چپ مسجد «مَکر» است، به جهت قرارداشتن خانه های خلفا و ظالمان در آنجا می باشد، همان طور که مرحوم صدوق در الفقیه - . الفقیه 1 : 150 چاپ نجف -

می گوید: یعنی منازل شیاطین آنجاست. و در النهایة آمده است: «حَبو» یعنی اینکه شخص روی دست و زانو و یا باسن راه برود.

**[ترجمه]

«13»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ عَطِیَّةَ قَالَ: قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّ بِالْکُوفَةِ مَسَاجِدَ مُبَارَکَةً وَ مَسَاجِدَ مَلْعُونَةً فَأَمَّا الْمُبَارَکَةُ فَإِنَّ مِنْهَا

ص: 360


1- 1. تری مثله فی التهذیب ج 1 ص 325، الکافی ج 3 ص 491. کامل الزیارات ص 32.
2- 2. الفقیه ج 1 ص 150 ط نجف.

مَسْجِدَ غَنِیٍّ وَ هُوَ مَسْجِدٌ مُبَارَکٌ وَ اللَّهِ إِنَّ قِبْلَتَهُ لَقَاسِطَةٌ وَ لَقَدْ أَسَّسَهُ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ إِنَّهُ لَفِی صُرَّةِ الْأَرْضِ وَ إِنَّ بُقْعَتَهُ لَطَیِّبَةٌ وَ لَا تَذْهَبُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ حَتَّی تَنْفَجِرَ فِیهِ عَیْنٌ وَ حَتَّی یَکُونَ عَلَی جَنْبَیْهِ جَنَّتَانِ وَ أَهْلُهُ مَلْعُونُونَ وَ هُوَ مَسْلُوبٌ عَنْهُمْ وَ مَسْجِدُ جُعْفِیٍّ

مَسْجِدٌ مُبَارَکٌ وَ رُبَّمَا اجْتَمَعَ فِیهِ أُنَاسٌ مِنَ الْغَیْبِ یُصَلُّونَ فِیهِ وَ مَسْجِدُ ابْنِ ظَفَرٍ مُبَارَکٌ وَ اللَّهِ إِنَّ طِبَاقَهُ لَصَخْرَةٌ خَضْرَاءُ مَا بَعَثَ اللَّهُ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا فِیهَا تِمْثَالُ وَجْهِهِ وَ هُوَ مَسْجِدُ سَهْلَةَ وَ مَسْجِدُ الْحَمْرَاءِ وَ هُوَ مَسْجِدُ یُونُسَ بْنِ مَتَّی علیهما السلام وَ لَتَنْفَجِرَنَّ فِیهِ عَیْنٌ تُطَهِّرُ السَّبَخَةَ وَ مَا حَوْلَهُ وَ أَمَّا الْمَسَاجِدُ الْمَلْعُونَةُ فَمَسْجِدُ الْأَشْعَثِ وَ مَسْجِدُ جَرِیرٍ وَ مَسْجِدُ ثَقِیفٍ وَ مَسْجِدُ سِمَاکٍ بُنِیَ عَلَی قَبْرِ فِرْعَوْنٍ مِنَ الْفَرَاعِنَةِ(1).

**[ترجمه]کتاب الغارات: ابن عطیه گفت: علی علیه السلام به آنها فرمود: در کوفه مسجدهایی پربرکت و مسجدهایی لعنت شده است؛ از جمله مساجد پربرکت مسجد غَنی است که مسجد مبارکی است و به خدا قسم قبله اش درست، و مردی با ایمان آن را ساخته است، و در ناف زمین است، زمین آن پاک است و شب­ها و روزها نرود مگر اینکه چشمه ای در آن مسجد بجوشد، و نیز در دو طرف مسجد دو باغ باشد، و اهل مسجد مورد لعن واقع شده و مسجد از آنها گرفته شود. دیگر، مسجد جُعفی است که برکت دارد و گاهی مردمانی از غیب جماعت تشکیل می دهند و در آن نماز می خوانند. مسجد ابن ظَفَر نیز مبارک است، و به خدا قسم روی آن صخره ای سبز است که هر پیامبری را خداوند مبعوث می کند، تصویر چهره اش در آن نقش می بندد، و این همان مسجد سهله است. دیگری مسجد «حمراء» است که مسجد یونس بن متّی علیه السلام بود، و در آن چشمه ای می جوشد که زمین شوره زار و اطراف آن را پاک می کند. امّا مساجد ملعون از این قرارند: مسجد اشعث، مسجد جَریر، مسجد ثَقیف و مسجد سِماک که روی قبر یکی از فرعون­ها بنا شده است. - . نسخه خطی، مثل آن در الخصال 1 : 144، و أمالی طوسی 1 : 171 هم آمده است. -

**[ترجمه]

بیان

روی مثله فی التهذیب (2)

عن محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام و فیه حتی تنفجر فیه عینان و تکون علیه جنتان و هو أظهر و لعله إشارة إلی ما فی سورة الرحمن و الظاهر أنه المسجد الکبیر المعروف الآن بمسجد الکوفة لاشتراک أکثر الفضائل کما سیأتی و یحتمل أن یکون غیره کما یظهر من بعض الأخبار و مسجد الحمراء لعله الموضع المعروف الآن بقبر یونس علیه السلام.

**[ترجمه]مثل این روایت در التهذیب - . التهذیب 1 : 324 -

از محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام ذکر شده و در آن آمده است: تا اینکه دو چشمه در آن می جوشد و روی آن دو باغ است. این ظاهرتر است. و شاید به آنچه در سوره الرحمن آمده است اشاره دارد. و این گونه که پیداست آن همان مسجد بزرگی است که امروزه به مسجد کوفه شهرت دارد، زیرا بیشتر فضایل مذکور با آن هماهنگ است، چنانچه خواهد آمد. و احتمال می رود که مسجد دیگری باشد، چنانچه از بعضی روایات هم پیداست. مسجد الحمراء احتمالاً همان موضعی است که اکنون به قبر یونس علیه السلام معروف است .

**[ترجمه]

«14»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ یُوَقِّرِ الْمَسْجِدَ تَدْرِی یَا یُونُسُ لِمَ عَظَّمَ اللَّهُ حَقَّ الْمَسَاجِدِ وَ أَنْزَلَ هَذِهِ الْآیَةَ وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً کَانَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی إِذَا دَخَلُوا کَنَائِسَهُمْ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ تَعَالَی فَأَمَرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ نَبِیَّهُ أَنْ یُوَحِّدَ اللَّهَ فِیهَا وَ یَعْبُدَهُ.

**[ترجمه]کنز الفواید: یونس بن یعقوب گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: ملعونست ملعون کسی که حرمت مسجد را نگاه ندارد، ای یونس میدانی چرا خداوند حق مساجد را بزرگ شمرده و این آیه یعنی «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً» {و مساجد ویژه خداست پس هیچ کس را با خدا مخوانید} را نازل کرد؟ زیرا یهودیان و نصرانیان چون به عبادتگاه خود وارد می شدند برای خدا شریک می آوردند، پس خدای سبحان به پیامبرش فرمود که در مسجد خداوند را یکتا بداند و تنها او را بپرستد.

**[ترجمه]

«15»

عُدَّةُ الدَّاعِی، رَوَی سَعْدَانُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا أَرَادَ ذَلِکَ قَدَّمَ

ص: 361


1- 1. مخطوط، و تری مثله فی الخصال ج 1 ص 144، أمالی الطوسیّ ج 1 ص 171.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 324.

شَیْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ وَ شَمَّ شَیْئاً مِنْ طِیبٍ وَ رَاحَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَدَعَا فِی حَاجَتِهِ بِمَا شَاءَ.

**[ترجمه]عدّة الداعی: معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السلام روایت کرد و گفت: آن حضرت هرگاه حاجتی داشت آن را هنگام زوال خورشید طلب می کرد، و پیش از دعا کردن چیزی صدقه می داد، مقداری عطر می بویید و به مسجد می رفت و برای هر حاجتی که داشت دعا می کرد.

**[ترجمه]

«16»

العدة، [عدة الداعی] وَ أَعْلَامُ الدِّینِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: الْجَلْسَةُ فِی الْجَامِعِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَا نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهَا رِضَا رَبِّی.

**[ترجمه]عدة الداعی، اعلام الدین: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: نشستن در مسجد جامع برای من از نشستن در باغ بهتر است، زیرا در باغ نفسم خشنود است و در مسجد جامع پروردگارم راضی است.

**[ترجمه]

«17»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمُ الشِّرَاءَ وَ الْبَیْعَ وَ الْمَجَانِینَ وَ الصِّبْیَانَ وَ الضَّالَّةَ وَ الْأَحْکَامَ وَ الْحُدُودَ وَ رَفْعَ الصَّوْتِ (1).

العلل، عن أبیه عن محمد بن یحیی العطار عن محمد بن أحمد بن یحیی عن الخشاب: مثله (2)

**[ترجمه]الخصال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: در مساجد از خرید و فروش، آوردن دیوانگان و کودکان، اشیاء گم شده، قضاوت، اجرای حدود و بالابردن صدا دوری کنید. - . الخصال 2 : 40 -

علل الشرائع: از محمد بن یحیی العطار از محمد بن احمد بن یحیی از خشّاب مثل آن را آورده است. - . علل الشرائع 2 : 9 -

**[ترجمه]

بیان

ذکر الأصحاب کراهة تعریف الضالة و طلبها فی المسجد و هذه الروایة یحتملهما بل یشملهما

وَ رُوِیَ فِی الْفَقِیهِ (3)

مُرْسَلًا: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَمِعَ رَجُلًا یُنْشِدُ ضَالَّةً فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ قُولُوا لَا رَدَّ اللَّهُ عَلَیْکَ فَإِنَّهَا لِغَیْرِ هَذَا بُنِیَتْ.

و التجویز الوارد فی روایة علی بن جعفر الآتیة لا ینافی الکراهة و أما الأحکام فالمشهور فیها الکراهة و حکم الشیخ فی الخلاف و ابن إدریس بعدم الکراهة و استقربه العلامة فی المختلف محتجا بأن الحکم طاعة فجاز إیقاعها فی المساجد الموضوعة فی الطاعات و بأن أمیر المؤمنین علیه السلام حکم فی مسجد الکوفة و قضی فیه بین الناس و دکة القضاء معروفة فیه إلی یومنا هذا و أجاب عن الروایة بالطعن فی السند لاحتمال أن یکون متعلق النهی إنفاذ الأحکام کالحبس علی الحقوق و الملازمة فیها علیها و قال الراوندی الحکم المنهی عنه ما کان فیه جدل و خصومة و ربما قیل دوام الحکم فیها مکروه و أما إذا اتفق فی بعض الأحیان فلا یمکن تخصیص الکراهة بما یکون الجلوس لأجل ذلک بخلاف ما إذا کان الجلوس للعبادة فاتفق صدور الدعوی و الوجهان الأخیران لا ینفعان

ص: 362


1- 1. الخصال ج 2 ص 40.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 9.
3- 3. فقیه من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 154.

فی الجمع بین الأخبار إذ الظاهر من دکة القضاء و المشهور فی ذلک وقوع الحکم فیها غالبا بل لم یذکر موضع آخر لجلوسه علیه السلام للحکم فیه.

**[ترجمه]اصحاب شناساندن اشیاء گم شده و طلب­کردن آن در مسجد را مکروه دانسته اند، این روایت هم احتمال آن دو را دارد و بلکه شامل آن نیز می شود.

در الفقیه - . الفقیه 1 : 154 -

به سند مُرسَل از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که ایشان شنید مردی در مسجد چیزی را که گم شده اعلام می کند، پس فرمود: بگویید: خدا آن چیز را به تو باز نگرداند! مسجد برای کارهای دیگری بنا شده است. جوازی که در روایت علی بن جعفر - که خواهد آمد - وارد شده منافاتی با کراهت ندارد. در مورد قضاوت نظر مشهور کراهت است، و شیخ در الخلاف و ابن ادریس فتوا به عدم کراهت داده اند. علامه در المختلف این نظر را قریب دانسته و استدلالش این است که قضاوت اطاعتِ امر خداست و وقوع آن در مساجد که برای اطاعت خدا قرار داده شده اند جایز است. دلیل دیگر ایشان این است که امیرمؤمنان علیه السلام در مسجد کوفه برای قضاوت می نشست، و در دکّة القضاء که تا امروز هم معروف است بین مردم قضاوت می کرد. علامه در جواب روایت، سند آن را تضعیف می کند، زیرا احتمال می رود که متعلَّق نهی، اجرای احکام است مانند حبس برای ادای حقوق و ملازمت در اجرای احکام. راوندی گوید: قضاوتی که مورد نهی واقع شده آن قضاوتی است که همراه با جدل و درگیری باشد. و ممکن است گفته شود: قضاوت مداوم در مسجد مکروه است، امّا اگر در بعضی اوقات به طور اتفاقی باشد چنین نیست. می توان کراهت را به نشستن در مسجد برای قضاوت تخصیص داد، بر خلاف صورتی که نشستن در مسجد برای عبادت باشد امّا به طور اتّفاقی انجام قضاوتی هم پیش بیاید. دو وجه اخیر برای جمع بین روایات فایده ای ندارد، زیرا ظاهر از دکة القضا و نظر مشهور در مورد آن، وقوع قضاوت به طور غالب در آن است، بلکه هیچ جای دیگری ذکر نشده که آن حضرت علیه السلام برای قضاوت کردن نشسته باشد.

**[ترجمه]

أقول

و یحتمل تخصیص المنع بأوقات الصلوات فإنها توجب شغل خواطر المصلین أو بغیر المعصوم فإنه یحتمل فیهم الخطأ و کذا المشهور فی إقامة الحدود الکراهة لاحتمال تلویث المسجد بخروج الحدث کما ذکر فی المنتهی و أیضا فیه شغل الخواطر و تفرق بال المصلین.

**[ترجمه]احتمال دارد که منع از قضاوت در مسجد مخصوص اوقات نماز باشد، زیرا حواس نمازگزاران را مشغول می کند، و یا اینکه مخصوص به قضاوت غیر معصوم است، زیرا احتمال خطا در غیر معصوم هست. همچنین، نظر مشهور در مورد اقامه حدود، کراهت است، به دلیل احتمال نجس شدن مسجد با خروج حدث، چنانچه در منتهی ذکر شده است، این کار نیز حواس­ها را مشغول و افکار نمازگزاران را پراکنده می سازد .

**[ترجمه]

«18»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ أَ یُنْشَدُ الشِّعْرُ فِی الْمَسْجِدِ قَالَ لَا بَأْسَ (1) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الضَّالَّةِ یُنْشَدُ فِی الْمَسْجِدِ قَالَ لَا بَأْسَ (2)

وَ سَأَلْتُهُ عَنِ السَّیْفِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یُعَلَّقَ فِی الْمَسْجِدِ قَالَ أَمَّا فِی الْقِبْلَةِ فَلَا وَ أَمَّا فِی جَانِبٍ فَلَا بَأْسَ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان سؤال کردم: آیا شعر را در مسجد بخوانند؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . قرب الاسناد : 120 چاپ سنگی، 162 چاپ نجف -

و از ایشان در مورد اعلام اشیاء گم شده در مسجد سؤال کردم، فرمود: اشکالی ندارد. - . همان -

و از ایشان سؤال کردم که آیا شایسته است شمشیر را در مسجد آویزان کنند؟ فرمود: در قبله نه، امّا در کنار و گوشه اشکال ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی أنشد الضالة عرفها و استرشد عنها ضد و الشعر قرأه و تناشدوا أنشد بعضهم بعضا و النشدة بالکسر الصوت و النشید رفع الصوت و قال الجزری نشدت الضالة فأنا ناشد إذا طلبتها و أنشدتها فأنا منشد إذا عرفتها و منه الحدیث قال لرجل ینشد ضالة فی المسجد أیها الناشد غیرک الواجد قال ذلک تأدیبا له حیث طلب ضالته فی المسجد و هو من النشید رفع الصوت انتهی.

و المشهور بین الأصحاب کراهة إنشاد الشعر فی المساجد لما رواه الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ (4)

عَلَی الظَّاهِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَمِعْتُمُوهُ یُنْشِدُ الشِّعْرَ فِی الْمَسَاجِدِ فَقُولُوا لَهُ فَضَّ اللَّهُ فَاکَ إِنَّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآنِ. و حملوا هذه الروایة علی الجواز و هو لا ینافی الکراهة.

و قال فی الذکری بعد إیراد الروایة و لیس ببعید حمل إباحة إنشاد الشعر علی ما یقل منه و تکثر منفعته کبیت حکمة أو شاهد علی لغة فی کتاب الله أو سنة نبیه صلی الله علیه و آله

ص: 363


1- 1. قرب الإسناد ص 120 ط حجر، ص 162 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 120 ط حجر، ص 162 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 120 ط حجر، ص 162 ط نجف.
4- 4. التهذیب ج 3 ص 259 ط نجف.

و شبهه لأنه من المعلوم أن النبی کان ینشد بین یدیه البیت و الأبیات من الشعر فی المسجد و لم ینکر ذلک و ألحق به الشیخ علی ره مدح النبی صلی الله علیه و آله و مراثی الحسین علیه السلام.

**[ترجمه]فیروزآبادی گوید: «أنشد الضالة» یعنی گمشده را یافت و آن را جستجو کرد، یک کلمه است که دو معنای متضاد دارد، و «أنشد الشعر» یعنی شعر خواند، در استعمال گفته می شود: تناشدوا یعنی برای یکدیگر خواندند، «النِشدة» صوت است، «النشید» یعنی بالا بردن صدا. جَزری گوید: «نشدت الضالة فأنا ناشد» یعنی گم شده را طلب کردم، و «أنشدتها فأنا منشد» یعنی آن را تعریف و اعلام کردم. و از همین ریشه در حدیث آمده است: به مردی که گم شده ای را در مسجد اعلام می کرد فرمود: «ای کسی که گم شده ای را اعلام می کنی، دیگری آن را پیدا می کند!» و این را برای تأدیب او فرمود، زیرا در مسجد گم شده خود را طلب می کرد. انشاد از ماده نَشید و به معنای بالابردن صدا است. پایان.

مشهور بین اصحاب، کراهت شعر خوانی در مساجد است، به دلیل روایتی - که ظاهراً صحیح است - از شیخ - . التهذیب 3 : 259 چاپ نجف - از امام زین العابدین علیه السلام که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از هر کسی شنیدید که در مساجد شعر می خواند به او بگویید: خدا دهانت را خُرد کند، مساجد برای قرآن خواندن قرار داده شده اند. این روایت را بر جواز حمل کرده اند که منافاتی با کراهت ندارد.

در الذکری پس از نقل این روایت می گوید: بعید نیست که مباح بودن شعرخوانی را بر شعری حمل کنیم که کم و دارای منفعت بسیار باشد، مانند بیتی از حکمت، یا شاهدی برای شرح لغات قرآن یا روایات پیامبر صلی الله علیه وآله و امثال آن، زیرا می دانیم که بیت یا ابیاتی را در مسجد مقابل پیامبر می خواندند و ایشان اعتراضی نمی کرد. مرحوم شیخ علی، مدح پیامبر صلی الله علیه و آله و مرثیه های امام حسین علیه السلام را ملحق به این دسته اشعار دانسته است.

**[ترجمه]

أقول

ما ذکره لا یخلو من قوة و یؤیده استشهاد أمیر المؤمنین علیه السلام بالأشعار فی الخطب و کانت غالبا فی المسجد و ما نقل من إنشاد المداحین کحسان و غیره أشعارهم عندهم علیهم السلام و لأن مدحهم علیهم السلام عبادة عظیمة و المسجد محلها فیخص المنع بالشعر الباطل لما

رُوِیَ فِی الصَّحِیحِ (1)

عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ: أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ إِنْشَادِ الشِّعْرِ فِی الطَّوَافِ فَقَالَ مَا کَانَ مِنَ الشِّعْرِ لَا بَأْسَ بِهِ.

و أما تعلیق السلاح فی المسجد فقد حکم الشهید بکراهته حیث قال فی البیان و یکره تعلیق السلاح فی المسجد إلا لسبب

وَ رُوِیَ فِی التَّهْذِیبِ (2)

بِسَنَدٍ صَحِیحٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام أَ یُعَلِّقُ الرَّجُلُ السِّلَاحَ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ نَعَمْ وَ أَمَّا [فِی] الْمَسْجِدِ الْأَکْبَرِ فَلَا فَإِنَّ جَدِّی نَهَی رَجُلًا یَبْرِی مِشْقَصاً فِی الْمَسْجِدِ.

و لعل التعلیل مبنی علی أن النهی عن بری المشقص إنما کان لکونه سلاحا لا لکونه صنعة و یحتمل أن یکون من علق القوس إذا جعل لها علاقة و حمل خبر علی بن جعفر علی هذا بعید و المسجد الأعظم المراد به المسجد الحرام أو کل جامع للبلد و لعل فیه أشد کراهة لا سیما إذا کان فی القبلة لما

رُوِیَ (3)

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لَا یُصَلِّیَنَّ أَحَدُکُمْ وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سَیْفٌ فَإِنَّ الْقِبْلَةَ أَمْنٌ.

**[ترجمه]گفته این بزرگواران خالی از قوّت نیست، و مؤیّد آن استشهاد امیرمؤمنان علیه السلام به اشعار در خطبه های خود است که غالباً در مسجد ایراد می شد. همچنین اشعاری که نقل شده مدّاحانی چون حَسّان و دیگر شعرا در حضور اهل بیت علیهم السلام می خواندند، زیرا مدح آنان عبادتی بزرگ و مسجد هم محلّ عبادت است، پس منع، مختص به اشعار باطل است، به دلیل روایتی صحیح - . همان 1 : 483 -

از علی بن یقطین که از امام کاظم علیه السلام در مورد شعر خوانی در طواف سؤال کرد، و امام فرمود: آنچه از شعر بود اشکال ندارد.

امّا در مورد آویزان کردن سلاح در مسجد، مرحوم شهید فتوا به کراهت داده و در کتاب البیان می فرماید: آویزان کردن سلاح در مسجد مکروه است مگر اینکه سببی داشته باشد. در التهذیب - . همان 1 : 325 - به سند صحیح از حلبی روایت کرده که گفت: از آن حضرت علیه السلام سؤال کردم: آیا مرد سلاح خود را در مسجد آویزان کند؟ فرمود: بله، امّا در مسجد بزرگتر، نه! زیرا جدّم مردی را که در مسجد تیر می تراشید، از آن کار نهی فرمود. شاید بیان علت در روایت، مبنی بر آن باشد که نهی از تراشیدنِ تیر به خاطر سلاح بودنِ آن است نه به عنوان یک حرفه و صنعت. و احتمال دارد که از باب «علّق القوس: به معنای برای آن گیره جهت آویزان کردن قرار داد» باشد. و حمل روایت علی بن جعفر بر این معنا بعید است. و مقصود از مسجد بزرگتر، مسجد الحرام یا مسجد جامع هر شهر است، و شاید کراهت در آنها بیشتر باشد به خصوص اگر در قبله قرار داده شود، به دلیل روایتی - . ر.ک: الخصال 2 : 158 - از امیرمؤمنان علیه السلام که فرمود: هیچ کدام از شما در حالی که شمشیر در مقابلش باشد نماز نخواند، زیرا قبله، اَمن است.

**[ترجمه]

«19»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، لِلسَّیِّدِ الرَّضِیِّ قَالَ صلی الله علیه و آله: ابْنُوا الْمَسَاجِدَ وَ اجْعَلُوهَا جُمّاً(4).

وَ مِنْهُ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمَسْجِدَ لَیَنْزَوِی مِنَ النُّخَامَةِ کَمَا تَنْزَوِی الْجِلْدَةُ مِنَ النَّارِ إِذَا انْقَبَضَتْ وَ اجْتَمَعَتْ. و قال السید ره قوله صلی الله علیه و آله جما استعارة

ص: 364


1- 1. التهذیب ج 1 ص 483.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 325.
3- 3. راجع الخصال ج 2 ص 158.
4- 4. المجازات النبویّة ص 62.

لأن المراد ابنوها و لا تتخذوا لها شرفا فشبهها صلی الله علیه و آله بالکباش الجم و هی التی قرونها صغار خافیة.

قوله صلی الله علیه و آله لینزوی هذا الکلام مجاز و فیه قولان أحدهما أن المسجد یتنزه عن النخامة و هی البصقة بمعنی أنه یجب أن یکرم عنها فإذا رؤیت علیه کانت شانئة له و زارئة علیه و کان معها بمنزلة الرجل ذی الهیئة یشمئز مما یهجنه أصل الانزواء الانحراف مع تقبض و تجمع و القول الآخر أن یکون المراد أهل المسجد فأقیم المسجد فی الذکر مقامهم لما کان مشتملا علیهم فالمعنی أن أهل المسجد ینقبضون من النخامة إذا رأوها فیه ذهابا به عن الأدناس و صیانة له عن الأدران (1).

**[ترجمه]المجازات النبویة: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مساجد را بنا کنید و آنها را بدون شُرفه بسازید. - . المجازات النبویّة : 62 -

المجازات النبویة: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مسجد از انداختن آب دهان (یا آب بینی)، در خود جمع و منقبض گردد، چنانچه پوست در اثر برخورد با آتش منقبض و در خود جمع می شود.

مرحوم سید فرموده است: «جمّا» در کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله استعاره و مقصود آن است که مساجد را بدون شرفه - بالکن - بنا کنید، پس مساجد را به گوسفندانِ «جم» تشبیه فرموده، یعنی گوسفندی که شاخ­هایش کوچک و ظریف است.

«لینزوی» در کلام آن حضرت صلی الله علیه و آله نیز مجاز است که دو احتمال در مورد آن گفته اند: یکی اینکه مسجد از آب دهان منزّه است، یعنی واجب است احترام آن از این کار نگاه داشته شود، پس اگر آب دهان (بینی) در مسجد دیده شود برای مسجد زشت و نکوهیده است، و مسجد با وجود آب دهان (بینی) مانند مردی دارای هیأت - با شخصیت - است که از چیزهای ناپسند و زشت مشمئز می شود. اصل «انزواء» انحراف همراه با گرفتگی، جمع و چروک شدن است. قول دوم این است که مقصود اهل مسجد هستند، پس مسجد را به جای اهل آن ذکر فرموده است، زیرا مکانی است که اهل خود را نیز شامل می شود، پس معنا چنین می شود که اهل مسجد از دیدن آب دهان (بینی) در مسجد گرفته و ناراحت می شوند، زیرا معتقدند پلیدی­ها را از بین می­برد و از چرک­ها نگاه می­دارد. - . همان : 133 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فی شرح تلک الروایة لینزوی أی ینضم و یتقبض و قیل أراد أهل المسجد و هم الملائکة انتهی و ذکر الأکثر کراهة التنخم و البصاق فی المسجد و استحباب سترهما بالتراب أو بالحصی و قد ورد بجواز البصاق روایات مثل

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ (2)

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ یَکُونُ فِی الْمَسْجِدِ فِی الصَّلَاةِ فَیُرِیدُ أَنْ یَبْصُقَ فَقَالَ عَنْ یَسَارِهِ وَ إِنْ کَانَ فِی غَیْرِ صَلَاةٍ فَلَا یَبْزُقْ حِذَاءَ الْقِبْلَةِ وَ یَبْزُقُ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ.

وَ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ(3) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: لَا یَبْزُقْ أَحَدُکُمْ فِی الصَّلَاةِ قِبَلَ وَجْهِهِ وَ لَا عَنْ یَمِینِهِ وَ لْیَبْزُقْ عَنْ یَسَارِهِ وَ تَحْتَ قَدَمِهِ الْیُسْرَی.

وَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ(4) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ فَیَبْصُقُ أَمَامَهُ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ خَلْفَهُ عَلَی الْحَصَی وَ لَا یُغَطِّیهِ.

فیمکن حمل ما عدا الأخیر علی کون بعضها أشد کراهة أو علی حال الضرورة و الأخیر علی أنه لبیان الجواز أو یکون مختصا بهم علیهم السلام لتشرف المسجد ببصاقهم.

ثم الظاهر من الأخبار أن البصاق أخف کراهة و یمکن المناقشة فی کراهته

ص: 365


1- 1. المجازات النبویّة ص 133.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 326.
3- 3. التهذیب ج 1 ص 326.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 326.

أیضا و سیأتی الأخبار فیهما و ذکر الأصحاب کراهة قتل القمل فی المساجد و استحباب ستره بالتراب لکن اعترف أکثر المتأخرین بعدم اطلاعهم علی نص فیهما.

**[ترجمه]در النهایة در شرح آن روایت آورده است: «لَینزوی» یعنی به خود جمع و گرفته می شود. و گفته شده: مقصود اهل مسجد یعنی فرشتگان هستند. پایان .

اکثر فقها کراهت انداختن آب بینی و آب دهان در مسجد و استحباب پوشیدن آن با خاک یا ریگ را ذکر کرده اند. در مورد جواز آب دهان روایاتی وارد شده است، مانند: روایتی که شیخ - . التهذیب 1 : 326 - از عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل کرده که گفت: به آن حضرت گفتم: مرد در مسجد در حال نماز است و می خواهد آب دهانش را بیندازد، فرمود: از سمت چپ بیندازد، و اگر در حال نماز نبود هنگام انداختنِ آب دهان، رو به قبله نباشد و در چپ یا راست بیندازد.

و از طلحة بن زید - . همان - از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت کرده که گفت: هیچ کدام از شما در نماز از روبرو یا سمت راست، آب دهان نیندازد، و در سمت چپ و زیر پای چپش بیندازد.

و از عُبید بن زراره - . همان -

روایت کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: امام باقر علیه السلام در مسجد نماز می خواند و از مقابل، سمت راست، سمت چپ و از پشت، روی ریگ­ها آب دهان می انداخت و آن را نمی پوشاند.

این روایات را - جز روایت آخر - می توان بر شدّت کراهت بعضی حالات یا بر حال اضطرار حمل کرد. و روایت آخر حمل بر بیان جواز یا اختصاص جواز به ائمه علیهم السلام می شود، زیرا مسجد به آب دهان ایشان مشرّف می گردد.

و امّا ظاهر از روایات آن است که آب دهان کراهت کمتری دارد، و حتی می توان در کراهت آن مناقشه کرد، و روایات در مورد آب دهان و آب بینی خواهد آمد. اصحاب کراهت کشتن شپش در مساجد و استحباب سَتر آن با خاک را ذکر کرده اند، امّا اکثر متأخّرین اعتراف دارند که نصّی در مورد آن کراهت و این استحباب ندیده اند .

**[ترجمه]

«20»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَیْتٌ لَیْسَ فِیهِ شَیْ ءٌ إِلَّا فِرَاشٌ وَ سَیْفٌ وَ مُصْحَفٌ وَ کَانَ یُصَلِّی فِیهِ أَوْ قَالَ کَانَ یَقِیلُ فِیهِ (1).

**[ترجمه]المحاسن: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که گفت: علی علیه السلام اتاقی داشت که در آن تنها یک فرش، یک شمشیر و یک قرآن بود و در آن نماز می خواند. یا گفت: در آن خواب قیلوله می کرد. - . المحاسن : 612 -

**[ترجمه]

بیان

علی الروایة الأولی المؤیدة بسائر الأخبار یدل علی استحباب اتخاذ بیت فی الدار للصلاة و علی الروایة الثانیة یدل ظاهرا علی جواز القیلولة فی البیت وحده.

**[ترجمه]بنا بر روایت اوّل که با دیگر روایات هم تأیید می شود، دلالت بر استحباب اختصاص اتاقی در خانه برای نماز دارد. و بنا بر روایت دوم، ظاهراً دلالت دارد که خواب قیلوله کردن به تنهایی در اتاق جایز است.

**[ترجمه]

«21»

الْمَحَاسِنُ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام قَدْ جَعَلَ بَیْتاً فِی دَارِهِ لَیْسَ بِالصَّغِیرِ وَ لَا بِالْکَبِیرِ لِصَلَاتِهِ وَ کَانَ إِذَا کَانَ اللَّیْلُ ذَهَبَ مَعَهُ بِصَبِیٍّ لَا یَبِیتُ مَعَهُ فَیُصَلِّی فِیهِ (2).

**[ترجمه]المحاسن: عبید بن زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: علی علیه السلام اتاقی را در خانه خود که نه کوچک بود و نه بزرگ، برای نماز قرار داده بود، و شب­ها همراه با پسربچه ای که بقیه شب را با ایشان نمی خوابید به آنجا می رفت و نماز می خواند. - . همان -

**[ترجمه]

«22»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (3)

**[ترجمه]قرب الاسناد: از محمد بن خالد طیالسی از ابن بُکَیر از آن حضرت علیه السلام مثل آن را آورده است. - . قرب الاسناد : 75 چاپ سنگی، 98 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی استحباب أن لا یکون فی البیت وحده فی اللیل و إن کان فی الصلاة کما دل علیه غیره بل یکون معه أحد و إن کان صبیا أو الطفل متعین إذا کان مصلیا لبعده عن الریاء و عدم منافاته لکمال الخشوع و الإقبال علی العبادة لعدم الاحتشام منه و یؤیده أن فی روایة الطیالسی أخذ صبیا لا یحتشم منه کما سیأتی (4)

قوله علیه السلام لا یبیت معه أی لم یکن فی سائر اللیل عنده لأنه علیه السلام کان مع أزواجه و سرایاه و لم یکن یناسب کونه نائما إلا معهم و یحتمل أن یکون لیبیت.

**[ترجمه]این روایت بر استحباب اینکه انسان شب تنها در خانه نباشد، اگرچه برای نماز، دلالت دارد. همچنین دیگر روایات هم بر این امر دلالت دارند، بلکه باید کس دیگری در خانه با او باشد حتی پسربچه، یا طفل متعین اگر نماز می­خواند، تا از ریا دور باشد و منافاتی با کمال خشوع و میل و تمرکز بر عبادت نداشته باشد، چون انسان نسبت به کودک یا طفل ملتزم به آداب و شرم نیست. مؤید مطلب این است که در روایت طیالسی کودکی را گرفت که از او شرم نکنند چنانکه خواهد آمد.

عبارت «لایبیت معه» یعنی بقیه شب را با او نمی ماند، زیرا آن حضرت علیه السلام با همسران و اهل خانه خود بود و مناسب نبود که بدون آنها بخوابد. و احتمال این که در نسخه «لیبیت» باشد نیز هست .

**[ترجمه]

«23»

مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِ

ص: 366


1- 1. المحاسن ص 612.
2- 2. المحاسن ص 612.
3- 3. قرب الإسناد ص 75 ط حجر ص 98 ط نجف.
4- 4. بل هو لفظ حدیث الطیالسی فی قرب الإسناد.

مَسْجِدٍ قَالَ تَعَاهَدُوا نِعَالَکُمْ عِنْدَ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ(1).

تنقیح ذکر الأصحاب استحباب تعاهد النعال عند دخول المساجد و فسروا باستعلام حاله استظهارا للطهارة و ألحق به ما کان مظنة النجاسة کالعصا و استدل علیه بما رواه

الشَّیْخُ (2)

عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: تَعَاهَدُوا نِعَالَکُمْ عِنْدَ أَبْوَابِ مَسَاجِدِکُمْ.

قال الجوهری التعهد التحفظ بالشی ء و تجدید العهد به و هو أفصح من قولک تعاهدت لأن التعاهد إنما یکون بین اثنین.

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: از پیامبر صلی الله علیه و آله در توضیح آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِ مَسْجِدٍ» {زینت خود را در هر مسجدی برگیرید} روایت شده که فرمود: یعنی کفش­های خود را بر درب مسجد عهد کنید. - . مکارم الاخلاق : 142 -

**[ترجمه]

أقول

ورود الروایة عن أفصح الفصحاء یدل علی خطاء الجوهری بل یطلق التفاعل فیما لم یکن بین اثنین للمبالغة إذ ما یکون بین اثنین یکون المبالغة و الاهتمام فیه أکثر و یحتمل أن یکون المراد بتعاهد النعل أن یحفظ عند أمین و نحوه لئلا یشتغل قلبه فی حال الصلاة به و لعل ما فهمه القوم أظهر.

**[ترجمه]اصحاب استحباب عهد کردن با کفش هنگام ورود به مسجد را ذکر کرده و آن را به بررسی کفش برای استظهار طهارت آن تفسیر نموده اند، و در این حکم، هر چیزی که احتمال نجاست داشته باشد - مانند عصا - ملحق به کفش است برای این حکم به روایتی از شیخ - . التهذیب 1 : 326 - استدلال کرده اند که از قَدّاح از امام صادق از پدرش از علی علیه السلام روایت کرد: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کفش­های خود را بر درب مساجدتان عهد کنید.

جوهری گوید: تعهّد به معنای مراقبت از چیزی و مرتّب به آن سرزدن است. و تعهّد از تعاهُد فصیح تر است، زیرا تعاهد بین دو نفر صورت می گیرد.

می گویم: صدور روایت از زبان فصیح ترین فصیحان، دلالت بر خطای جوهری دارد، بلکه صیغه تفاعل (یعنی دوفاعلی بودنِ فعل) وقتی که بین دو نفر نباشد برای مبالغه است، زیرا آنچه توسط دونفر صورت می گیرد برای مبالغه و اهتمام بیشتر است. و احتمال دارد که مقصود از «تعاهد کفش» حفظ و سپردن آن نزد شخصی امین و امثال آن است، تا دل نمازگزار در حال نماز به کفش مشغول نباشد، و چه بسا آنچه همه علما فهمیده اند اظهر باشد.

**[ترجمه]

«24»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ رُزَیْقٍ الْخُلْقَانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: صَلَاةُ الرَّجُلِ فِی مَنْزِلِهِ جَمَاعَةً تَعْدِلُ أَرْبَعاً وَ عِشْرِینَ صَلَاةً وَ صَلَاةُ الرَّجُلِ جَمَاعَةً فِی الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ ثَمَانِیاً وَ أَرْبَعِینَ صَلَاةً مُضَاعَفَةً فِی الْمَسْجِدِ وَ إِنَّ الرَّکْعَةَ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَلْفُ رَکْعَةٍ فِی سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ وَ إِنَّ الصَّلَاةَ فِی الْمَسْجِدِ فَرْداً بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِینَ صَلَاةً وَ الصَّلَاةَ فِی مَنْزِلِکَ فَرْداً هَبَاءً مَنْثُوراً لَا یَصْعَدُ مِنْهُ إِلَی اللَّهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ صَلَّی فِی بَیْتِهِ جَمَاعَةً رَغْبَةً عَنِ الْمَسَاجِدِ فَلَا صَلَاةَ لَهُ وَ لَا لِمَنْ صَلَّی مَعَهُ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ تَمْنَعُ مِنَ الْمَسْجِدِ(3).

**[ترجمه]مجالس الشیخ: رُزَیق خُلقانی گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: نماز خواندن مَرد به جماعت در خانه خود، برابر است با بیست و چهار نماز؛ و نماز خواندن مرد به جماعت در مسجد برابر است با چهل و هشت نماز در مسجد، یعنی دوبرابر؛ و یک رکعت در مسجدالحرام معادل هزار رکعت در دیگر مساجد است، و نماز فرادی در مسجد معادل بیست و چهار نماز است، و نمازخواندن در خانه خودت به فرادی چون غبار پراکنده در هواست، و چیزی از آن به سوی خداوند بالا نمی رود، و کسی که از روی بی رغبتی به مساجد در خانه خود نماز جماعت بخواند، نه خودش و نه کسانی که با او نماز می خوانند، نماز ندارند، مگر اینکه به علتی نتواند به مسجد برود. - . أمالی طوسی 2 : 307 -

**[ترجمه]

«25»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی الْحَسَنِ

ص: 367


1- 1. مکارم الأخلاق ص 142.
2- 2. التهذیب ج 1 ص 326.
3- 3. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 307.

الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ مَیْسَرَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَائِشَةَ السَّعْدِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَةٍ طَوِیلَةٍ: مَنْ مَشَی إِلَی مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ یُمْحَی عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ یُرْفَعُ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ (1) وَ مَنْ بَنَی مَسْجِداً فِی الدُّنْیَا أَعْطَاهُ بِکُلِّ شِبْرٍ مِنْهُ أَوْ قَالَ بِکُلِّ ذِرَاعٍ مِنْهُ مَسِیرَةَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ أَلْفِ عَامٍ مَدِینَةً مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ وَ دُرٍّ وَ یَاقُوتٍ وَ زُمُرُّدٍ وَ زَبَرْجَدٍ وَ لُؤْلُؤٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ دَارٍ فِی کُلِّ دَارٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ سَرِیرٍ عَلَی کُلِّ سَرِیرٍ زَوْجَةٌ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ وَصِیفَةٍ وَ فِی کُلِّ بَیْتٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ مَائِدَةٍ عَلَی کُلِّ مَائِدَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ قَصْعَةٍ فِی کُلِّ قَصْعَةٍ أَرْبَعُونَ أَلْفَ أَلْفِ لَوْنٍ مِنَ الطَّعَامِ یُعْطِی اللَّهُ وَلِیَّهُ مِنَ الْقُوَّةِ مَا یَأْتِی عَلَی تِلْکَ الْأَزْوَاجِ وَ عَلَی ذَلِکَ الطَّعَامِ وَ عَلَی ذَلِکَ الشَّرَابِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ(2).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: از ابوهریره و عبدالله بن عباس نقل شده که روایت کردند: پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه ای طولانی فرمود: کسی که به یکی از مساجد خداوند برود، به ازای هر گامی که برمی دارد تا زمانی که به منزل خود بازگردد ده حسنه دارد و ده گناهش پاک می گردد، و ده درجه مقامش بالاتر می رود. - . ثواب الأعمال : 259 -

و کسی که در دنیا مسجدی بسازد خداوند به اندازه هر وَجَب آن - یا گفت: به اندازه هر ذراع از آن - مسافت چهل هزار هزار (چهل میلیون) سال راه، شهری از طلا و نقره، دُرّ و یاقوت، زمرّد و زبرجد و لؤلؤ به او می دهد که در هر شهری چهل هزار هزار کاخ دارد و در هر کاخ چهل هزار هزار خانه است که در هر خانه ای چهل هزار هزار اتاق دارد، و در هر اتاقی چهل هزار هزار تخت، و بر روی هر تختی همسری از حورالعین است، و در هر اتاقی چهل هزار هزار غلام و چهل هزار هزار کنیز است، و در هر اتاق چهل هزار هزار سفره و بر هر سفره چهل هزار هزار طبق غذا، و در هر طبق چهل هزار هزار رنگ غذاست که خداوند به ولیّ خود چنان قدرتی می دهد که در یک روز از همه آن همسران و همه آن غذاها و همه نوشیدنی ها بهره مند می گردد. - . همان : 258 -

**[ترجمه]

«26»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بِشْرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الزِّبْرِقَانِ عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنِ الْأَبْطَحِ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَجِی ءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ثَلَاثَةٌ یَشْکُونَ الْمُصْحَفُ وَ الْمَسْجِدُ وَ الْعِتْرَةُ یَقُولُ الْمُصْحَفُ یَا رَبِّ حَرَّقُونِی وَ مَزَّقُونِی وَ یَقُولُ الْمَسْجِدُ یَا رَبِّ عَطَّلُونِی وَ ضَیَّعُونِی وَ تَقُولُ الْعِتْرَةُ یَا رَبِّ قَتَلُونَا وَ طَرَدُونَا وَ شَرَّدُونَا فَأَجْثُو لِلرُّکْبَتَیْنِ فِی الْخُصُومَةِ فَیَقُولُ اللَّهُ لِی أَنَا أَوْلَی بِذَلِکَ (3).

**[ترجمه]الخصال: جابر از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: روز قیامت سه دسته شکایت می کنند: قرآن، مسجد و عترت. قرآن می گوید: پروردگارا مرا سوزاندند و پاره پاره کردند! مسجد می گوید: پروردگارا مرا تعطیل و ضایع کردند! و عترت می گویند: پروردگارا، ما را کشتند و آواره ساختند و تکه تکه نمودند! در این هنگام من بر زانو می نشینم تا حقّ این سه را از دشمنانشان بگیرم، پس خداوند می فرماید: من خود برای دادستانی سزاوارترم. - . الخصال 1 : 83 -

**[ترجمه]

«27»

تَنْبِیهُ الْخَاطِرِ لِلْوَرَّامِ، وَ جَامِعُ الْأَخْبَارِ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَأْتِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَأْتُونَ الْمَسَاجِدَ فَیَقْعُدُونَ حَلَقاً ذِکْرُهُمُ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الدُّنْیَا- لَا تُجَالِسُوهُمْ فَلَیْسَ

ص: 368


1- 1. ثواب الأعمال ص 259.
2- 2. ثواب الأعمال ص 258.
3- 3. الخصال ج 1 ص 83.

لِلَّهِ فِیهِمْ حَاجَةٌ(1).

**[ترجمه]تنبیه الخاطر، جامع الاخبار: از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: در آخرالزمان قومی به مساجد می آیند و حلقه وار می نشینند که ذکرشان دنیا و حبّ دنیاست، با آنها همنشین نشوید که آنان نیازی به خدا ندارند. - . جامع الاخبار : 83 -

**[ترجمه]

«28»

إِرْشَادُ الْمُفِیدِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا قَامَ الْقَائِمُ لَمْ یَبْقَ مَسْجِدٌ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ لَهُ شُرَفٌ إِلَّا هَدَمَهَا وَ جَعَلَهَا جُمّاً(2).

**[ترجمه]الارشاد: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: هنگامی که قائم قیام کند هیچ مسجدِ شُرفه داری روی زمین نمی ماند مگر اینکه آن را ویران سازد و بدون شرفه - بالکن - نماید. - . الإرشاد : 344 -

**[ترجمه]

«29»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، لِلرَّضِیِّ ره قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَکَلَ هَاتَیْنِ الْبَقْلَتَیْنِ فَلَا یَقْرَبَنَّ مَسْجِدَنَا یَعْنِی الثُّومَ وَ الْکُرَّاثَ فَمَنْ أَرَادَ أَکْلَهُمَا فَلْیُمِتْهُمَا طَبْخاً وَ فِی رِوَایَةٍ فَلْیَمُثْهُمَا طَبْخاً(3).

**[ترجمه]المجازات النبویة: مرحوم سید رضی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که این دو سبزی یعنی سیر و تَره خورده باشد به مسجد ما نزدیک نشود، پس هر کس خواست از آنها بخورد با پُختن آنها را بکُشد! و در روایتی آمده است که فرمود: آن را با پُختن متلاشی و بی جان سازد. - . المجازات النبویّة : 49 -

**[ترجمه]

بیان

الإماتة أو الموث الذی هو الدوف فی الماء هنا مجاز کما لا یخفی.

**[ترجمه]کُشتن یا «موث» یعنی در آب بجوشاند، و همان طور که پیداست، مَجاز می باشد.

**[ترجمه]

«30»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، بِإِسْنَادِهِ الْمُتَقَدِّمِ فِی بَابِ فَضْلِ الصَّلَاةِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِیمَا أَوْصَی إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَا أَبَا ذَرٍّ صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِی هَذَا تَعْدِلُ مِائَةَ أَلْفِ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامِ صَلَاةٌ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ مِائَةَ أَلْفِ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ وَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا کُلِّهِ صَلَاةٌ یُصَلِّیهَا الرَّجُلُ فِی بَیْتِهِ حَیْثُ لَا یَرَاهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَی (4) یَا أَبَا ذَرٍّ طُوبَی لِأَصْحَابِ الْأَلْوِیَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَحْمِلُونَهَا فَیَسْبِقُونَ النَّاسَ إِلَی الْجَنَّةِ أَلَا هُمُ السَّابِقُونَ إِلَی الْمَسَاجِدِ بِالْأَسْحَارِ وَ غَیْرِهَا(5) یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تَجْعَلَنَّ بَیْتَکَ قَبْراً وَ اجْعَلْ فِیهِ مِنْ صَلَاتِکَ یُضِی ءُ لَکَ قَبْرَکَ (6) یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الصَّلَاةَ النَّافِلَةَ تَفْضُلُ بِالسِّرِّ عَلَی الْعَلَانِیَةِ کَفَضْلِ الْفَرِیضَةِ عَلَی النَّافِلَةِ(7) یَا أَبَا ذَرٍّ الْکَلِمَةُ الطَّیِّبَةُ صَدَقَةٌ وَ کُلُّ خُطْوَةٍ تَخْطُوهَا إِلَی الصَّلَاةِ صَدَقَةٌ(8)

ص: 369


1- 1. جامع الأخبار ص 83.
2- 2. إرشاد المفید ص 344 فی حدیث.
3- 3. المجازات النبویّة: 49.
4- 4. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 141.
5- 5. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 142.
6- 6. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 142.
7- 7. أمالی الطوسیّ ج 2 ص 143.
8- 8. لم نجده فی الأمالی المطبوع و الظاهر أن شطرا من تلک الوصیة ساقط من المطبوعة و تراه فی مکارم الأخلاق بروایته عن إملاء الطوسیّ- ره- ص 548.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَجَابَ دَاعِیَ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ عِمَارَةَ مَسَاجِدِ اللَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ مِنَ اللَّهِ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ بِأَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ یُعْمَرُ مَسَاجِدُ اللَّهِ قَالَ لَا تُرْفَعُ فِیهَا الْأَصْوَاتُ وَ لَا یُخَاضُ فِیهَا بِالْبَاطِلِ وَ لَا یُشْتَرَی فِیهَا وَ لَا یُبَاعُ وَ اتْرُکِ اللَّغْوَ مَا دُمْتَ فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَلُومَنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا نَفْسَکَ (1) یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُعْطِیکَ مَا دُمْتَ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ بِکُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسُ فِیهِ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ وَ تُصَلِّی عَلَیْکَ الْمَلَائِکَةُ وَ یُکْتَبُ لَکَ بِکُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِیهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ یُمْحَی عَنْکَ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ (2) یَا أَبَا ذَرٍّ أَ تَعْلَمُ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (3) قُلْتُ لَا فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی قَالَ فِی انْتِظَارِ الصَّلَاةِ خَلْفَ الصَّلَاةِ(4) یَا أَبَا ذَرٍّ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عَلَی الْمَکَارِهِ مِنَ الْکَفَّارَاتِ وَ کَثْرَةُ الِاخْتِلَافِ إِلَی الْمَسَاجِدِ فَذَلِکُمُ الرِّبَاطُ(5)

یَا أَبَا ذَرٍّ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ أَحَبَّ الْعِبَادِ إِلَیَّ الْمُتَحَابُّونَ بِجَلَالِی الْمُتَعَلِّقَةُ قُلُوبُهُمْ بِالْمَسَاجِدِ الْمُسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ أُولَئِکَ إِذَا أَرَدْتُ

بِأَهْلِ الْأَرْضِ عُقُوبَةً ذَکَرْتُهُمْ فَصَرَفْتُ الْعُقُوبَةَ عَنْهُمْ (6)

یَا أَبَا ذَرٍّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذَاکِرُ اللَّهِ تَعَالَی أَوْ سَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ (7).

**[ترجمه]مجالس الشیخ: با سند پیشین در باب فضل نماز از ابوذر روایت کرده که از جمله سفارش­های رسول خدا صلی الله علیه و آله به او این بود: ای ابوذر، یک نماز در این مسجدِ من معادل با یکصدهزار نماز در دیگر مساجد است به غیر از مسجدالحرام؛ یک نماز در مسجدالحرام معادل یکصدهزار نماز در دیگر مساجد است، و بهتر از همه اینها نمازی است که مَرد در خانه خود بدون اینکه کسی جز خداوند عزوجل او را نمی بینند، به خاطر خدا بخواند. - . أمالی طوسی 2 : 141 -

ای ابوذر، خوشا به حال صاحبان پرچم در روز قیامت، پرچم­هایشان را به دست گرفته و از مردم به سوی بهشت جلو می افتند، آگاه باش که آنان کسانی هستند که در سحرها و دیگر اوقات به سوی مساجد سبقت می جستند. - . همان 2 : 142 -

ای ابوذر، خانه خود را گور نساز و بعضی از نمازهایت را در آن بخوان تا گورت را نورانی سازد. - . همان -

ای ابوذر، برتریِ نماز نافله در پنهانی نسبت به آشکارا مانند برتریِ نماز واجب بر نافله است. - . همان 2 : 143 -

ای ابوذر، کلمه طیّبه، صدقه است، و هر گامی به سوی نماز برمی داری صدقه است. - . این روایت را در نسخه چاپی الامالی نیافتیم، و ظاهراً قسمتی از آن وصیت از نسخه چاپی جا افتاده است. این روایت را در مکارم الاخلاق به روایت ایشان از املاء شیخ طوسی (ره): 548 می توانید ببینید. -

ای ابوذر، کسی که منادیِ خدا (مؤذن) را پاسخ گوید و مساجد را به خوبی آباد سازد پاداشش از سوی خداوند، بهشت است. گفتم: پدر و مادرم فدایت ای رسول الله؛ چگونه مساجد را آباد کند؟ فرمود: صدا در آن بلند نشود، در باطل فرو نرود، و در آن خرید و فروش ننماید، و تا در مساجد هستی لغو را ترک کن، و اگر نکردی در قیامت فقط خود را سرزنش کن. - . این روایت را در نسخه چاپی الامالی نیافتیم. -

ای ابوذر، تا در مسجد نشسته ای خداوند به ازای هر نفَسی که می کِشی، درجه ای در بهشت به تو عنایت می دهد، و فرشتگان با تو به نماز می ایستند، و به هر نفَسی ده حسنه برایت نوشته می شود و ده گناه از تو محو می گردد. - . این روایت را در نسخه چاپی الامالی نیافتیم. -

ای ابوذر، آیا می دانی که این آیه در چه موردی نازل شده است: «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» - . آل عمران / 200 - { صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خدا پروا نمایید امید است که رستگار شوید} گفتم: نه، پدر و مادرم فدایت! فرمود: انتظار کشیدن برای نماز بعدی، با تمام شدن هر نماز. - . ر.ک: مکارم الاخلاق : 548 و 549 -

ای ابوذر، وضوی کامل و خوب گرفتن در سختی­ها از کفاره­های گناهان است، و نیز بسیار به مساجد رفتن، که همه اینها رباط و ارتباط است. - . ر.ک: همان -

ای ابوذر، خدای تعالی می فرماید: محبوب­ترین بندگان نزد من کسانی اند که به خاطر جلال با یکدیگر دوستی می­کنند، دلشان با مساجد گره خورده، و نیمه های شب به استغفار مشغولند، اینها کسانی اند که اگر بخواهم بر اهل زمین عذابی فرستم، به یاد آنها عقوبت را از اهل زمین برمی گردانم. - . ر.ک: همان -

ای ابوذر، هر نشستنی در مسجد بیهوده و لغو است مگر برای سه چیز: نماز خواندن، ذکر خدای تعالی یا پرسش­های علمی. - . ر.ک: همان -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام مائة ألف صلاة فی غیره الضمیر فی غیره إما راجع إلی مسجد النبی صلی الله علیه و آله فیدل علی مساواتهما فی الفضل و یؤیده بعض الأخبار لکن ینافیه أکثرها و یمکن حمل المساجد المفضل علیها فی المسجد الحرام علی المساجد العظیمة و فی مسجد الرسول صلی الله علیه و آله علی غیرها أو إلی المسجد الحرام فیصیر أزید من مسجد

ص: 370


1- 1. لم نجدهما فی الأمالی المطبوع.
2- 2. لم نجدهما فی الأمالی المطبوع.
3- 3. آل عمران: 20.
4- 4. راجع مکارم الأخلاق ص 548- 549.
5- 5. راجع مکارم الأخلاق ص 548- 549.
6- 6. راجع مکارم الأخلاق ص 548- 549.
7- 7. راجع مکارم الأخلاق ص 548- 549.

الرسول صلی الله علیه و آله بأکثر مما ورد فی سائر الأخبار و فی أصل الفضل أیضا یزید علی سائر ما ورد فیه و یمکن الحمل علی اختلاف المصلین أیضا و إن کان بعیدا أو علی بعض أجزاء المسجدین و به یمکن دفع التنافی بینه و بین ما ورد فی فضل مسجد الرسول صلی الله علیه و آله فی سائر الأخبار.

قوله صلی الله علیه و آله و أفضل من هذه کله لعل الغرض التحریص علی تحصیل الإخلاص و الحاصل أن الصلاة فی البیت مع الإخلاص الکامل أفضل من الصلاة فی الأماکن الشریفة بدونه فالسعی فی تحصیل الإخلاص فی الأعمال و خلوها عن شوائب الریاء و الأغراض الفاسدة أهم من السعی فی إیقاعها فی الأمکنة الشریفة فلو اجتمعا کان نورا علی نور و یحتمل تخصیصه بالنوافل و الأول أظهر.

قوله صلی الله علیه و آله و کثرة الاختلاف أی هی أیضا من الکفارات و هی أیضا من الرباط إذ هی ربط النفس علی الطاعة و ترقب للشیطان لئلا یستولی علی القلب فیسلب الإیمان قوله صلی الله علیه و آله قراءة مصل أی إذا صلی جالسا أو المراد بالجلوس مطلق اللبث.

**[ترجمه]مرجع ضمیر در عبارت «مائة ألف صلاة فی غیره» یا مسجد النبی صلی الله علیه و آله است که در این صورت دلالت بر تساوی این دو مسجد در فضیلت دارد، و مؤید آن بعضی روایات است، امّا اکثر روایات با آن منافات دارند. و می توان مساجدی را که مسجد الحرام از آنها افضل شمرده شده، بر مساجد بزرگ، و مساجدی که مسجد النبی صلی الله علیه و آله از آنها افضل شمرده شده بر دیگر مساجد حمل کرد.

و یا ضمیر به مسجد الحرام برمی گردد که در این صورت فضیلتش بیشتر از مسجدالنبی صلی الله علیه و آله به بیشتر از آنچه در دیگر روایات آمده است، خواهد بود، همچنین در اصل فضیلت بر دیگر مساجدی که در روایت آمده است. می توان بر تفاوت نمازگزاران نیز - اگرچه بعید است - حمل کرد، یا بر بعضی قسمت­های هرکدام از این دو مسجد، که در این صورت می توان منافات بین این روایت و دیگر روایاتِ وارد شده در فضل مسجد النبی صلی الله علیه و آله را برطرف ساخت.

عبارت «و أفضل من هذه کله» در کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله شاید به هدف ترغیب به کسب اخلاص باشد. و خلاصه اینکه نماز در خانه با اخلاص کامل بهتر است از نماز در مکان­های شریف و متبرّک بدون اخلاص، پس سعی در تحصیل اخلاص در اعمال و خالی کردن آنها از رخنه ریا و اغراض فاسد مهم تر است از سعی برای انجام آن اعمال در مکان­های شریف. پس چنانچه هر دو (اخلاص و مکان شریف) با هم جمع شوند نور علی نور است. احتمال تخصیص آن به نوافل هم می رود، ولی اوّلی اظهر است.

عبارت «بسیار به مساجد رفتن» در کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی آن هم کفّاره و از «رباط» است زیرا نَفس را به طاعت خدا و احتیاط نسبت به شیطان ربط می دهد تا بر دل چیره نگردد و ایمان را بدزدد. عبارت «قراءة مصل» در کلام آن حضرت صلی الله علیه و آله یعنی هنگامی که نشسته نماز بخواند، و یا اینکه مقصود از نشستن، مطلقِ درنگ کردن است.

**[ترجمه]

«31»

مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: صَلَاةُ الْمَرْأَةِ وَحْدَهَا فِی بَیْتِهَا کَفَضْلِ صَلَاتِهَا فِی الْجَمْعِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ دَرَجَةً(1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فضیلت نماز خواندن زن به تنهایی در خانه خود، مانند فضیلت نماز جماعت او به اندازه بیست و پنج درجه است. - . مکارم الاخلاق : 268 باب نوادر نکاح -

**[ترجمه]

«32»

نِهَایَةُ الشَّیْخِ، رَوَی یُونُسُ بْنُ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: خَیْرُ مَسَاجِدِ نِسَائِکُمُ الْبُیُوتُ (2).

**[ترجمه]النهایة: یونس بن ظَبیان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: بهترین مساجد برای زنانتان، خانه ها هستند. - . التهذیب 1 : 325 -

**[ترجمه]

بیان

المشهور بین الأصحاب و المقطوع به فی کلامهم أنه یستحب للنساء أن لا یحضرن المساجد بل المستحب لهن أن یصلین فی أستر موضع فی بیوتهن کما دلت علیه الأخبار.

**[ترجمه]بین اصحاب مشهور است و در سخنان آنها به طور یقینی ذکر شده که مستحب است زنان به مساجد نروند، بلکه مستحب است در پوشیده ترین مکان خانه خود نماز بخوانند، چنانچه روایات هم بر این مطلب دلالت دارند .

**[ترجمه]

«33»

ثَوَابُ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ

ص: 371


1- 1. مکارم الأخلاق ص 268 باب نوادر النکاح.
2- 2. و رواه فی التهذیب ج 1 ص 325.

الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ: الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَرْداً أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ صَلَاةً فِی غَیْرِهَا جَمَاعَةً(1).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: محمد بن سنان گفت: از امام رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: نماز فُرادی در مسجد کوفه بهتر از هفتاد نماز در دیگر مساجد به جماعت است. - . ثواب الأعمال : 28 -

**[ترجمه]

«34»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ فِی الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَهُوَ مُنَافِقٌ إِلَّا أَنْ یُرِیدَ الرُّجُوعَ إِلَیْهِ (2).

**[ترجمه]مجالس صدوق: سَکونی از امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که پیامبر فرمود: کسی که ندا را در مسجد بشنود پس بدون داشتن دلیل خارج شود منافق است، مگر اینکه قصد بازگشت داشته باشد. - . أمالی صدوق : 300 -

**[ترجمه]

«35»

إِخْتِیَارُ الرِّجَالِ، لِلْکَشِّیِّ عَنْ حَمْدَوَیْهِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا یُونُسُ قُلْ لَهُمْ یَا مُؤَلَّفَةُ قَدْ رَأَیْتُ مَا تَصْنَعُونَ إِذَا سَمِعْتُمُ الْأَذَانَ أَخَذْتُمْ نِعَالَکُمْ وَ خَرَجْتُمْ مِنَ الْمَسْجِدِ(3).

**[ترجمه]اختیار الرجال: یونس بن یعقوب گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای یونس، به آنها بگو: ای مؤلَّفه دیدم وقتی صدای اذان را شنیدید چه کردید، کفش­هایتان را برداشتید و از مسجد بیرون رفتید. - . رجال کشّی : 332، شماره 244 -

**[ترجمه]

بیان

أی أنتم من المؤلفة قلوبهم و لستم من المؤمنین حقیقة و الخبران یدلان علی منع شدید للخروج من المساجد بعد الأذان قبل الصلاة و لا ینافیه

مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الصَّحِیحِ عَنِ الْحَلَبِیِ (4) قَالَ: إِذَا صَلَّیْتَ صَلَاةً وَ أَنْتَ فِی الْمَسْجِدِ وَ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَإِنْ شِئْتَ فَاخْرُجْ وَ إِنْ شِئْتَ فَصَلِّ مَعَهُمْ وَ اجْعَلْهَا تَسْبِیحاً.

إذ الظاهر من الخبرین سماع الأذان قبل صلاته و من هذا الخبر سماع الإقامة بعد صلاته فی المسجد مع أن الجواز لا ینافی الکراهة إذ هما علی المشهور محمولان علیها.

**[ترجمه]یعنی شما از «المؤلفة قلوبهم» بوده و از مؤمنان واقعی نیستید. این دو روایت بر ممنوعیت خروج از مسجد پس از شنیدن اذان و پیش از نماز دلالت دارد. و روایت صحیح شیخ از حلبی - . التهذیب 1 : 332 - با آن منافات ندارد که گفت: اگر در مسجد بودی و نمازی خواندی و نماز جماعت برپا شد اگر خواستی بیرون برو و اگر خواستی با آنها نماز بخوان و نماز قبلی را به حساب نافله بگذار. زیرا آنچه از دو روایت ظاهر است، شنیدن اذان پیش از نماز است، اما ظاهر این خبر شنیدن اقامه بعد از نماز خودش در مسجد است، علاوه بر اینکه جواز با کراهت منافاتی ندارد زیرا هر دو بنا بر نظر مشهور بر کراهت حمل می شوند.

**[ترجمه]

«36»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خِصَالٌ سِتٌّ مَا مِنْ مُسْلِمٍ یَمُوتُ فِی وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ إِلَّا کَانَ ضَامِناً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ مِنْهَا رَجُلٌ تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی مَسْجِدِ الصَّلَاةِ فَإِنْ مَاتَ فِی وَجْهِهِ کَانَ ضَامِناً عَلَی اللَّهِ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شش خصلت است که هر کدام از آنها را مسلمان وقتی می میرد داشته باشد بر خداوند ضامن است تا او را به بهشت وارد کند: یکی از آنها مردی است که خیلی خوب و صحیح وضو می گیرد آنگاه به قصد مسجد بیرون می رود، پس اگر در همین حال بمیرد بر خداوند ضامن است .

**[ترجمه]

بیان

کان ضامنا أی الرسول صلی الله علیه و آله أو المسلم مجازا لأنه فعل ما یوجب ذلک

ص: 372


1- 1. ثواب الأعمال ص 28.
2- 2. أمالی الصدوق ص 300.
3- 3. رجال الکشّیّ ص 332، الرقم 244.
4- 4. التهذیب ج 1 ص 332.

فکأنه ضامن و هو بعید(1).

**[ترجمه]«کان ضامناً» یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله یا مجازاً مسلمان، زیرا مسلمان کاری کرده که موجب ضمانت شده و گویی خودش ضامن است، امّا بعید است.

**[ترجمه]

«37»

الْهِدَایَةُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ أَنَّ بُیُوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیْتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیْتِی أَلَا إِنَّ عَلَی الْمَزُورِ کَرَامَةَ الزَّائِرِ أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّاءِینَ فِی الظُّلُمَاتِ إِلَی الْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(2).

**[ترجمه]الهدایه: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در تورات نوشته شده که خانه های من در زمین مساجد هستند، پس خوشا به حال بنده ای که در خانه خود طهارت گیرد آنگاه مرا در خانه ام دیدار نماید، آگاه باشید بر عهده زیارت شونده است تا زیارت کننده خود را گرامی بدارد، کسانی را که در تاریکی ها به سوی مساجد حرکت می کنند بشارت بده به نوری درخشان در روز قیامت. - . الهدایة : 31 -

**[ترجمه]

«38»

الْمَجَازَاتُ النَّبَوِیَّةُ، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ لِلْمَسَاجِدِ أَوْتَاداً الْمَلَائِکَةُ جُلَسَاؤُهُمْ إِذَا غَابُوا افْتَقَدُوهُمْ وَ إِنْ مَرِضُوا عَادُوهُمْ وَ إِنْ کَانُوا فِی حَاجَةٍ أَعَانُوهُمْ.

قال السید ره و هذه استعارة کأنه صلی الله علیه و آله شبه المقیمین فی المساجد بالأوتاد المضروبة فیها و ذلک من التمثیلات العجیبة الواقعة موقعها یقال فلان وتد المسجد و حمامة المسجد إذا طالت ملازمته له و انقطاعه إلیه و تشبیهه بالوتد أبلغ لأن الحمامة تنتقل و تزول و الوتد یقیم و لا یریم (3).

**[ترجمه]المجازات النبویة: از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: مساجد میخ هایی دارد که فرشتگان همنشین ایشان هستند، هرگاه غایب شوند فرشتگان به دنبال آنها می گردند، و اگر بیمار شوند عیادتشان می کنند، واگر حاجتی داشته باشند یاری شان دهند.

مرحوم سیّد می گوید: این استعاره است، گویی آن حضرت صلی الله علیه و آله افراد مقیم در مساجد را به میخ هایی تشبیه کرده که در مسجد کوبیده شده اند، و این از تمثیل­های عجیب است که به جای خود نشسته است، وقتی کسی زیاد در مسجد باشد و به مسجد برود می گویند: فلانی میخ مسجد است، یا کبوتر مسجد است، و تشبیه به میخ بلیغ تر است زیرا کبوتر رفت و آمد می کند، امّا میخ همیشه ثابت است و تغییر مکان نمی دهد. - . المجازات النبویّة : 265 -

**[ترجمه]

«39»

کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّی، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ النَّوْمِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَعَمْ.

**[ترجمه]کتاب محمد بن المثنّی: ذَریح محاربی گفت: از امام صادق علیه السلام درباره خواب در مسجدالحرام و مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال کردم، فرمود: بله.

**[ترجمه]

«40»

مِصْبَاحُ الشَّرِیعَةِ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا بَلَغْتَ بَابَ الْمَسْجِدِ فَاعْلَمْ أَنَّکَ قَصَدْتَ بَابَ بَیْتِ مَلِکٍ عَظِیمٍ- لَا یَطَأُ بِسَاطَهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ وَ لَا یُؤْذَنُ بِمُجَالَسَةِ مَجْلِسِهِ إِلَّا الصِّدِّیقُونَ وَ هَبِ الْقُدُومَ إِلَی بِسَاطِ خِدْمَةِ الْمَلِکِ فَإِنَّکَ عَلَی خَطَرٍ عَظِیمٍ إِنْ غَفَلْتَ هَیْبَةَ الْمَلِکِ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی مَا یَشَاءُ مِنَ الْعَدْلِ وَ الْفَضْلِ مَعَکَ وَ بِکَ فَإِنْ عَطَفَ عَلَیْکَ بِرَحْمَتِهِ وَ فَضْلِهِ قَبِلَ مِنْکَ یَسِیرَ الطَّاعَةِ وَ آجَرَکَ عَلَیْهَا ثَوَاباً کَثِیراً وَ إِنْ

ص: 373


1- 1. قد أدرج فی طبعة الکمبانیّ( ص 133 و 134) بعد ذلک ثمانیة أسطر مصدرا بقول المؤلّف[ أقول:] ترکنا ایرادها هاهنا اکتفاء بما سیجی ء آخر الباب مثلها لفظا بلفظ تحت قوله[ تتمیم]، و قد قال فی هامش الطبعة ص 133:« لیس فی النسخة الموجودة المعتبر بها! قوله»« أقول ذکر الاصحاب» الی قوله:« الهدایة».
2- 2. الهدایة ص 31.
3- 3. المجازات النبویّة ص 265.

طَالَبَکَ بِاسْتِحْقَاقِهِ الصِّدْقَ وَ الْإِخْلَاصَ عَدْلًا بِکَ حَجَبَکَ وَ رَدَّ طَاعَتَکَ وَ إِنْ کَثُرَتْ وَ هُوَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ وَ اعْتَرِفْ بِعَجْزِکَ وَ تَقْصِیرِکَ وَ فَقْرِکَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَإِنَّکَ قَدْ تَوَجَّهْتَ لِلْعِبَادَةِ لَهُ وَ الْمُؤَانَسَةِ وَ اعْرِضْ أَسْرَارَکَ عَلَیْهِ وَ لْتَعْلَمْ أَنَّهُ لَا تَخْفَی عَلَیْهِ أَسْرَارُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ عَلَانِیَتُهُمْ وَ کُنْ کَأَفْقَرِ عِبَادِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَخْلِ قَلْبَکَ عَنْ کُلِّ شَاغِلٍ یَحْجُبُکَ عَنْ رَبِّکَ فَإِنَّهُ لَا یَقْبَلُ إِلَّا الْأَطْهَرَ وَ الْأَخْلَصَ وَ انْظُرْ مِنْ أَیِّ دِیوَانٍ یُخْرَجُ اسْمُکَ فَإِنْ ذُقْتَ مِنْ حَلَاوَةِ مُنَاجَاتِهِ وَ لَذِیذِ مُخَاطَبَاتِهِ وَ شَرِبْتَ بِکَأْسِ رَحْمَتِهِ وَ کَرَامَاتِهِ مِنْ حُسْنِ إِقْبَالِهِ عَلَیْکَ وَ إِجَابَتِهِ فَقَدْ صَلَحْتَ لِخِدْمَتِهِ فَادْخُلْ فَلَکَ الْأَمْنُ وَ الْأَمَانُ وَ إِلَّا فَقِفْ وُقُوفَ مُضْطَرٍّ قَدِ انْقَطَعَ عَنْهُ الْحِیَلُ وَ قَصَرَ عَنْهُ الْأَمَلُ وَ قَضَی عَلَیْهِ الْأَجَلُ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَلْبِکَ صِدْقَ الِالْتِجَاءِ إِلَیْهِ نَظَرَ إِلَیْکَ بِعَیْنِ الرَّحْمَةِ وَ الرَّأْفَةِ وَ الْعَطْفِ وَ وَفَّقَکَ لِمَا یُحِبُّ وَ یَرْضَی فَإِنَّهُ کَرِیمٌ یُحِبُّ الْکَرَامَةَ لِعِبَادِهِ الْمُضْطَرِّینَ إِلَیْهِ الْمُحْتَرِقِینَ عَلَی بَابِهِ لِطَلَبِ مَرْضَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ الْآیَةَ(1).

**[ترجمه]مصباح الشریعه: امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه به درب مسجد می رسی، بدان به درب خانه پادشاه بزرگی آمده ای که جز پاکان بر فرش آن پا ننهند، و تنها اهل صِدق و راستی اجازه نشستن در مجلس او را دارند، و هنگام ورود به آستان خدمت سلطان، مراقب خود باش و از او هیبت نگاه دار، زیرا از بزرگی و هیبت پادشان غفلت کنی در خطر بزرگی هستی، و بدان که خداوند تواناست تا هر طور که بخواهد به عدل و فضل خود با تو معامله کند، پس اگر به فضل و رحمتش با تو مهربانی ورزید یعنی طاعت کمِ تو را قبول کرده و در مقابل آن، پاداش بسیار به تو داده است.

و اگر بخواهد موافق عدل با تو رفتار نماید و از تو صدق و اخلاص خواهد در این صورت تو را محجوب می دارد و طاعاتت را رد می کند اگر چه زیاد باشد، و خداوند هرچه را اراده کند به خوبی و راحتی انجام دهد؛ پس به ناتوانی و تقصیر و فقر خود در مقابل او اعتراف کن زیرا به عبادت برای او و اُنس با او روی آورده ای؛ رازهای خود را با او در میان گذار و باید بدانی که پنهان و آشکار هیچ یک از آفریدگان بر او مخفی نیست؛ مانند فقیرترین بندگانش در مقابل او باش؛ و دلت را از هر چیزی که به خود مشغولت می دارد و از پروردگارت محجوب می سازد خالی دار زیرا خداوند تنها پاک­تر و خالص تر را می پذیرد، و ببین که نامت از کدام دفتر بیرون می آید؛ پس اگر از شیرینی مناجات و لذت گفتگو با او چشیدی و با پیمانه رحمت و کرمَش از خوش برخوردی و پاسخش نوشیدی یعنی اینکه شایسته خدمتگزاری به او هستی، پس وارد شو که در اَمن و اَمان هستی، وگرنه مانند بیچاره ای که هیچ راهی برایش نمانده است و هیچ امیدی ندارد و عمرش به پایان رسیده بایست، پس اگر خداوند عزوجل در تو این گونه ببیند که در پناه بردن به او صادق هستی، به دیده رحمت و مهربانی و عطوفت به تو بنگرد و برای آنچه دوست می دارد و راضی است موفّقت دارد، او کریمی است که دوست دارد بر بندگان بیچاره ای که جز او کسی را ندارند کرامت کند، بندگانی که در طلب رضایت او بر درگاهش در سوز و گدازند، خداوند عزوجل فرمود: «أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ...» - . نمل / 62 - { یا [کیست] آن کس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت می کند...} - . مصباح الشریعة : 10 -

**[ترجمه]

بیان

هب بالفتح أمر من هاب یهاب و الهیبة المخافة و التقیة.

**[ترجمه]«هَب» فعل امر از هاب یهاب است، و هیبت یعنی ترس و تقیّه.

**[ترجمه]

«41»

السَّرَائِرُ، مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ طَرِیقِی إِلَی الْمَسْجِدِ فِی زُقَاقٍ یُبَالُ فِیهِ فَرُبَّمَا مَرَرْتُ فِیهِ وَ لَیْسَ عَلَیَّ حِذَاءٌ فَیَلْصَقُ بِرِجْلِی مِنْ نَدَاوَتِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ تَمْشِی بَعْدَ ذَلِکَ فِی أَرْضٍ یَابِسَةٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَلَا بَأْسَ إِنَّ الْأَرْضَ یُطَهِّرُ بَعْضُهَا بَعْضاً قُلْتُ فَأَطَأُ عَلَی الرَّوْثِ الرَّطْبِ قَالَ لَا بَأْسَ أَمَا وَ اللَّهِ رُبَّمَا وَطِئْتُ عَلَیْهِ ثُمَّ أُصَلِّی وَ لَا أَغْسِلُهُ (2).

**[ترجمه]السرائر: محمد حلبی گفت: به امام صادق علیه السلام گفتم: مسیر من برای رسیدن به مسجد کوچه ای است که در آن ادرار می کنند، و گاهی پیش می آید که بدون کفش از آنجا عبور می کنم و رطوبت آن به پایم می چسبد؛ فرمود: آیا پس از آن روی زمین خشک راه نمی روی؟ گفتم: بله؛ فرمود: پس اشکال ندارد، زمین­ها یکدیگر را تطهیر می­کنند! گفتم: پس روی سرگین مرطوب راه بروم؟ فرمود: اشکال ندارد، به خدا قسم گاهی من هم روی آن پا گذاشته ام و بدون شُستن آن، نماز هم خوانده ام. - . السرائر : 465 -

**[ترجمه]

بیان

ظاهره عدم جواز إدخال النجاسة إلی المسجد و إن أمکن أن یکون السؤال للصلاة و لا خلاف ظاهرا فی عدم جواز إدخال المتعدیة إلی المسجد و أما غیر المتعدیة فالظاهر جواز إدخاله کما هو الأشهر بین المتأخرین و ذهب جماعة إلی

ص: 374


1- 1. مصباح الشریعة ص 10، و الآیة فی سورة النمل: 62.
2- 2. السرائر ص 465.

تحریم إدخال النجاسة مطلقا و ادعی ابن إدریس علیه الإجماع و هو ممنوع و لم یتم دلیل علی عموم المنع.

**[ترجمه]ظاهر روایت، عدم جواز داخل کردن نجاست در مسجد است اگرچه ممکن است سؤال برای نماز باشد، و ظاهراً اختلافی در عدم جواز نجاست سرایت کننده به مسجد نیست، امّا نجاستی که سرایت نکند ظاهر، جواز داخل کردنِ آن است، چنانچه اشهر بین متأخران همین می باشد.

گروهی قائل به حرمت داخل کردن نجاست در مسجد به طور مطلق هستند، و ابن ادریس بر آن ادّعای اجماع دارد، امّا این ادّعا قابل قبول نیست و دلیل بر عموم منع هم تمام نیست.

**[ترجمه]

«42»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْحَائِضُ وَ الْجُنُبُ یَدْخُلَانِ الْمَسْجِدَ أَمْ لَا فَقَالَ لَا یَدْخُلَانِ الْمَسْجِدَ إِلَّا مُجْتَازَیْنِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا وَ یَأْخُذَانِ مِنَ الْمَسْجِدِ الشَّیْ ءَ وَ لَا یَضَعَانِ فِیهِ شَیْئاً(1).

**[ترجمه]تفسیر عیّاشی: زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرد: به ایشان گفتم: حائض و جنُب وارد مسجد بشوند یا نه؟ فرمود: وارد مسجد نشوند مگر برای عبور؛ خداوند می فرماید: «وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا» - . نساء / 43 -

{ و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید] مگر اینکه راهگذر باشید تا غسل کنید}و می توانند برای برداشتن چیزی از مسجد وارد آن شوند ولی نمی توانند چیزی را در مسجد قرار دهند. - . تفسیر عیّاشی 1 : 243 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی عدم جواز لبث الحائض و الجنب فی المساجد و علی عدم جواز وضعهما شیئا فیها کما ذکره الأصحاب و قد مر الکلام فیها فی کتاب الطهارة.

**[ترجمه]این روایت دلالت می کند که جایز نیست حائض و جنب در مسجد بمانند و چیزی را در مسجد قرار دهند، چنانچه اصحاب هم ذکر کرده و بحث آن در کتاب طهارت مطرح شد.

**[ترجمه]

«43»

السَّرَائِرُ، نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ کَانَ لَهُ مَسْجِدٌ فِی بَعْضِ بُیُوتِهِ أَوْ دَارِهِ هَلْ یَصْلُحُ أَنْ یَجْعَلَهُ کَنِیفاً قَالَ لَا بَأْسَ (2).

قرب الإسناد، عن عبد الله بن الحسن عن جده عن علی بن جعفر: مثله (3)

**[ترجمه]السرائر: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در یکی از خانه­ها یا در مسکنش مسجدی دارد، آیا شایسته است آن را محل توالت قرار دهد؟ فرمود: اشکال ندارد. - . السرائر : 469 -

قرب الاسناد: از عبدالله بن حسن از جدّش از علی بن جعفر مثل آن را آورده است. - . قرب الاسناد : 120 چاپ سنگی، 162 چاپ نجف -

**[ترجمه]

توضیح

یدل علی أن مسجد البیت لیس کسائر المساجد و یجوز تغییره و إخراجه عن المسجدیة و حمله الأصحاب علی موضع لم یوقف لذلک بل عین فی البیت للصلاة فیه قال فی الذکری لو اتخذ فی داره مسجدا له و لعیاله و لم یتلفظ بالوقف و لا نواه جاز له تغییره و توسیعه و تضییقه لما رواه

أَبُو الْجَارُودِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام: فِی الْمَسْجِدِ یَکُونُ فِی الْبَیْتِ فَیُرِیدُ أَهْلُ الْبَیْتِ أَنْ یَتَوَسَّعُوا بِطَائِفَةٍ مِنْهُ أَوْ یُحَوِّلُونَهُ إِلَی غَیْرِ مَکَانِهِ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ (4).انتهی.

و قال الوالد قدس سره و یمکن تخصیص العمومات بتلک الأخبار الصحیحة لکن الأحوط عدم التغییر مع الصیغة.

ص: 375


1- 1. تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 243 فی سورة النساء الآیة 43.
2- 2. السرائر ص 469.
3- 3. قرب الإسناد ص 120 ط حجر ص 162 ط نجف.
4- 4. رواه فی الفقیه ج 1 ص 153.

و قال العلامة ره فی التذکرة من کان له فی داره مسجد قد جعله للصلاة جاز له تغییره و تبدیله و تضییقه و توسیعه حسب ما یکون أصلح له لأنه لم یجعله عاما و إنما قصد اختصاصه بنفسه و أهله و لروایة أبی الجارود و هل یلحقه أحکام المساجد من تحریم إدخال النجاسة إلیه و منع الجنب فی استیطانه و غیر ذلک الأقرب المنع لنقص المعنی فیه انتهی و کلامه یشعر بالتردد و مع الوقف کذلک أیضا کما احتمله الوالد ره.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد که مسجدِ خانه حکم دیگر مساجد را ندارد و تغییر دادن آن و بیرون بردن آن از حالت مسجد بودن جایز است. اصحاب این جواز را بر موضعی حمل کرده اند که برای این امر وقف نشده باشد بلکه برای نمازخواندن در خانه تعیین شده است. در الذکری می فرماید: اگر در خانه برای خود و خانواده اش مسجدی قرار داد و صیغه وقف را نخواند و نیّت وقف برای مسجد هم نکرد تغییر و توسعه و تنگ کردن آن جایز است، به دلیل روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام درباره مسجدی که در خانه است و اهل خانه می خواهند با گرفتنِ بخشی از آن، خانه را گسترش دهند یا آن را به مکان دیگری از خانه منتقل سازند! فرمود: اشکال ندارد. پایان. - . الفقیه 1 : 153 -

مرحوم پدرم می گوید: می توان عمومات را به آن اخبار صحیح تخصیص زد، امّا احوط عدم تغییر در صورت خواندن صیغه است .

مرحوم علامه در تذکره گوید: کسی که در خانه خود مسجدی دارد که برای نماز قرار داده، جایز است بر اساس مصلحت خود آن را تغییر، تبدیل، تنگ یا وسیع کند، زیرا آنجا را برای عموم قرار نداده، بلکه مخصوص خود و خانواده اش قرار داده است، و دلیل دیگر، روایت ابوالجارود می باشد. حال آیا احکام مساجد مانند حرمت داخل کردن نجاست و مکث نکردن جُنب در آن و دیگر احکام شامل چنین مسجدی هم می شود؟ اقرب عدم شمول است؛ زیرا چنین مسجدی، در معنای مسجد بودن نقص دارد. پایان. سخن ایشان اشاره به تردید دارد؛ و در صورت خوانده شدن صیغه وقف هم به همین صورت می باشد، چنانچه مرحوم پدرم این احتمال را داده است.

**[ترجمه]

«44»

کَشْفُ الْغُمَّةِ، نَقْلًا مِنْ دَلَائِلِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقَالَ: إِذَا خَرَجَ الْقَائِمُ أَمَرَ بِهَدْمِ الْمَنَارِ وَ الْمَقَاصِیرِ الَّتِی فِی الْمَسَاجِدِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لِأَیِّ مَعْنَی هَذَا فَأَقْبَلَ عَلَیَّ وَ قَالَ مَعْنَی هَذَا أَنَّهَا مُحْدَثَةٌ مُبْتَدَعَةٌ لَمْ یَبْنِهَا نَبِیٌّ وَ لَا حُجَّةٌ(1).

غیبة الشیخ، عن سعد بن عبد الله عن الجعفری: مثله (2)

**[ترجمه]کَشف الغُمّه: ابوهاشم جعفری گفت: خدمت امام حسن عسکری علیه السلام بودم که فرمود: آنگاه که قائم قیام کند دستور دهد تا مناره ها و «مقاصیر»ی را که در مساجد است ویران سازند. پیش خودم گفتم: این کار چه معنایی دارد؟! پس آن حضرت رو به من کرد و فرمود: معنای این کار آن است که مناره و «مقصوره» از ابتدا نبوده و بعداً بدعت شده است، و هیچ پیامبر و حجّتی آن را بنا نکرد. - . کشف الغمّة 3 : 296 -

غیبة الشیخ: از سعد بن عبدالله از جعفری مثل آن را آورده است. - . غیبة الشیخ : 133 -

**[ترجمه]

تبیین

المشهور بین الأصحاب کراهة تطویل المنارة أزید من سطح المسجد لئلا یشرف المؤذنون علی الجیران و المنارات الطویلة من بدع عمر و المراد بالمقاصیر المحاریب الداخلة کما مر.

**[ترجمه]مشهور بین اصحاب آن است که کراهت دارد مناره مسجد را بلندتر از پشت بام مسجد بسازند، تا مؤذن ها بر خانه های همسایگان دید نداشته باشند، و مناره های بلند از بدعت­های عمر بود؛ و مقصود از «مقاصیر» محراب­های داخلی است، چنانچه گذشت.

**[ترجمه]

«45»

جَامِعُ الْأَخْبَارِ، رُوِیَ بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ لَأَعَدُّوا لَهُ الزَّادَ وَ الرَّوَاحِلَ مِنْ مَکَانٍ بَعِیدٍ إِنَّ صَلَاةً فَرِیضَةً فِیهِ تَعْدِلُ حَجَّةً وَ صَلَاةً نَافِلَةً تَعْدِلُ عُمْرَةً(3).

وَ رُوِیَ بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: النَّافِلَةُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْفَرِیضَةُ تَعْدِلُ حَجَّةً مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ أَلْفُ وَصِیٍ (4).

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَا مِنْ عَبْدٍ صَالِحٍ وَ لَا نَبِیٍّ إِلَّا وَ قَدْ صَلَّی فِی مَسْجِدِ کُوفَانَ حَتَّی إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَ تَدْرِی أَیْنَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ

ص: 376


1- 1. کشف الغمّة ج 3 ص 296.
2- 2. غیبة الشیخ الطوسیّ ص 133.
3- 3. جامع الأخبار ص 81.
4- 4. جامع الأخبار ص 81.

السَّاعَةَ أَنْتَ مُقَابِلُ مَسْجِدِ کُوفَانَ قَالَ فَاسْتَأْذِنْ لِی رَبِّی حَتَّی آتِیَهُ فَأُصَلِّیَ رَکْعَتَیْنِ فَاسْتَأْذَنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَذِنَ لَهُ وَ إِنَّ مَیْمَنَتَهُ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ مُؤَخَّرَهُ لَرَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الصَّلَاةَ الْمَکْتُوبَةَ فِیهِ لَتَعْدِلُ بِأَلْفِ صَلَاةٍ وَ إِنَّ صَلَاةَ النَّافِلَةِ فِیهِ لَتَعْدِلُ بِخَمْسِ مِائَةِ صَلَاةٍ وَ إِنَّ الْجُلُوسَ فِیهِ بِغَیْرِ تِلَاوَةٍ وَ لَا ذِکْرٍ لَعِبَادَةٌ وَ لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ لَأَتَوْهُ وَ لَوْ حَبْواً(1).

وَ رُوِیَ بِإِسْنَادٍ صَحِیحٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْأُسْطُوَانَةِ السَّابِعَةِ فَقَالَ هَذَا مَقَامُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام(2).

وَ قَالَ: وَ کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام یُصَلِّی عِنْدَ الْخَامِسَةِ فَإِذَا غَابَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَلَّی فِیهَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ هِیَ مِنْ بَابِ کِنْدَةَ(3).

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْأُسْطُوَانَةُ السَّابِعَةُ مِمَّا یَلِی أَبْوَابَ کِنْدَةَ هِیَ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ الْخَامِسَةُ مَقَامُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام(4).

وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: نِعْمَ الْمَسْجِدُ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ وَ أَلْفُ وَصِیٍّ وَ مِنْهُ فَارَ التَّنُّورُ وَ فِیهِ نُجِرَتِ السَّفِینَةُ مَیْمَنَتُهُ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ وَسَطُهُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ وَ مَیْسَرَتُهُ مَکْرٌ فَقَالَ قُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا مَعْنَی مَا تَقُولُ مَکْرٌ قَالَ بَعْضُ مَنَازِلِ السُّلْطَانِ (5).

وَ قَالَ علیه السلام: صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِی غَیْرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ(6).

وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: لَحَدِیثُ الْبَغْیِ فِی الْمَسْجِدِ یَأْکُلُ الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ الْبَهِیمَةُ الْحَشِیشَ (7).

وَ قَالَ علیه السلام: لَا تَدْخُلِ الْمَسَاجِدَ إِلَّا بِالطَّهَارَةِ(8).

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ أَدْخَلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً سِرَاجاً فِی الْمَسْجِدِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ

ص: 377


1- 1. جامع الأخبار ص 82.
2- 2. جامع الأخبار ص 82.
3- 3. جامع الأخبار ص 82.
4- 4. جامع الأخبار ص 82.
5- 5. منازل الشیطان خ ل.
6- 6. جامع الأخبار ص 82.
7- 7. جامع الأخبار ص 83.
8- 8. جامع الأخبار ص 83.

ذُنُوبَ سَبْعِینَ سَنَةً وَ کَتَبَ لَهُ عِبَادَةَ سَنَةٍ وَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَدِینَةٌ وَ إِنْ زَادَ عَلَی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ فَلَهُ بِکُلِّ لَیْلَةٍ یَزِیدُ ثَوَابُ نَبِیٍّ فَإِذَا تَمَّ عَشْرُ لَیَالٍ- لَا یَصِفُ الْوَاصِفُونَ مَا لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الثَّوَابِ فَإِذَا تَمَّ الشَّهْرُ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ(1).

**[ترجمه]جامع الاخبار: به سند صحیح از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: اگر مردم می دانستند چه چیزی در مسجد کوفه است، از راه های دور برای رفتن به آنجا توشه و بار سفر فراهم می آوردند، یک نماز واجب در آن مسجد برابر است با یک حج، و یک نماز نافله در آن برابر با یک عمره است. - . جامع الاخبار : 81 -

و به سند صحیح از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود: نافله در مسجد کوفه معادل یک عمره همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله است، و نماز واجب برابر با یک حج همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ در آن هزار پیامبر و هزار وصی نماز خوانده اند. - . همان -

و امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بنده صالح و هیچ پیامبری نیست مگر اینکه در مسجد کوفه نماز خوانده است، حتی در شب معراج جبرئیل علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: ای رسول خدا، آیا می دانید اکنون کجایید؟!

شما مقابل مسجد کوفه هستید! فرمود: پس برای من از پروردگارم اجازه بگیر تا به آنجا بروم و دو رکعت نماز بخوانم، پس اجازه گرفت و خداوند عزوجل اجازه داد! جانب راست این مسجد باغی از باغ­های بهشت و آخر آن نیز باغی از باغ­های بهشت است، و یک نماز واجب در آن معادل هزار نماز و یک نماز نافله در آن برابر است با پانصد نماز، و نشستن در آن بدون آنکه قرآن تلاوت کنند یا ذکر بگویند، خود عبادت است، و اگر مردم می دانستند چه چیزی در آن مسجد است به سوی آن می آمدند حتی اگر با چهار دست و پا راه روند. - . همان : 82 -

ابوحمزه ثمالی گفت: از آن حضرت درباره ستون هفتم سؤال کردم، فرمود: این مقام امیرمؤمنان علیه السلام است. - . همان -

و فرمود: و حسین بن علی علیه السلام کنار ستون پنجم نماز می خواند، پس از رحلت امیرمؤمنان علیه السلام حسن بن علی علیه السلام آنجا نماز خواند، و آن از درب کِنده است. - . همان -

و امام صادق علیه السلام فرمود: ستون هفتم از سمتِ درب­های کِنده مقام ابراهیم، و ستون پنجم مقام جبرئیل علیه السلام است. - . همان -

و ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد: از ایشان شنیدم که فرمود: خوب مسجدی است مسجد کوفه! هزار پیامبر و هزار جانشین پیامبر در آن نماز خوانده اند، و از آنجا بود که «تنور فوران کرد» و کشتی نوح در آنجا لنگر انداخت[ به گل نشست]. جانب راست این مسجد رضوان خدا و وسط آن باغی از باغ­های بهشت، و جانب چپ آن مَکر و حیله است. راوی گوید: گفتم: پدر و مادرم به فدایت، یعنی چه که می گویید مَکر و حیله است؟ فرمود: به خاطر قرارداشتن بعضی از خانه های سلطان. - . منازل الشیطان خ ل -

و آن حضرت علیه السلام فرمود: یک نماز در مسجد کوفه برابر است با هزار نماز در دیگر مساجد. - . جامع الاخبار : 82 -

و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سخن بغی - ستم و فسق - در مسجد، حسنات انسان را می خورد آنچنان که چهارپا علوفه را می خورد. - . همان : 83 -

و فرمود: بدون طهارت وارد مساجد مشو. - . همان -

و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: کسی که یک شب چراغی وارد مسجد کند خداوند گناهان هفتاد سالش را بیامرزد و عبادت یک سال را برایش بنویسد و نزد خدا شهری دارد، واگر بیش از یک شب چراغ بیاورد به ازای هر شب که بر آن بیفزاید ثواب یک پیامبر را دارد، پس چون به ده شب رسد، هیچ کس نتواند مقدار ثوابی را که نزد خداوند دارد توصیف کند، و اگر یک ماه این کار را کرد خداوند بدنش را بر آتش حرام گرداند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

سیأتی فضل المساجد المخصوصة فی کتاب المزار و کتاب الحج و لنشر هنا إلی بعض الفوائد.

الأولی أنه هل یشمل الفضل الوارد للصلاة فی المسجد الحرام الصلاة فی الکعبة مع کراهة الفریضة فیها الظاهر العدم و ربما یقال الفضل الوارد فی الخبر هو المشترک بین جمیع الأجزاء حتی الکعبة فلا ینافی کون الصلاة خارجها من المسجد أفضل من الصلاة فیها و هو بعید إذ الظاهر من النهی عن الصلاة فی الکعبة رجحان الصلاة خارج المسجد أیضا بالنسبة إلیها.

و قیل یجوز أن یکون العدد الذی بإزاء الصلاة فی بعض أجزاء المسجد مختصا بفضیلة و ثواب زائد علی ما ثبت للعدد الذی بإزاء الصلاة فی البعض الآخر و یرد علی أن الظاهر أن المراد أن الصلاة الواحدة فی المسجد الحرام مثلا مثل مائة ألف صلاة فی غیرها إذا فرضت الصلاتان بوجه واحد من استجماع الشرائط و الکمالات و عدمها إلا باعتبار المکان فلا وجه لما ذکر و کذا استشکل فی الصلاة فی مسجد النبی صلی الله علیه و آله إذا وقعت فی محاذاة ضریحه المقدس مع کراهتها و الجواب زائدا علی ما تقدم منع کراهة الصلاة إلی قبره المقدس و قد مر الکلام فیه و لو ثبت یکون مخصصا بغیره.

الثانیة الظاهر أن الثواب المذکور لکل من المساجد الشریفة المقدر المشترک بین الجمیع فلا ینافی کون بعض الأجزاء أفضل من سائرهما کما ورد فی الأخبار کالحطیم و تحت المیزاب و غیرهما من المسجد الحرام و بعض الأساطین فی مسجد النبی صلی الله علیه و آله و مسجد الکوفة.

الثالثة الاختلاف الواقع فی عدد فضل الصلاة لکل من المساجد الشریفة لعله باعتبار اختلاف الصلوات و المصلین فی المفضل أو المفضل علیه أو فیهما فتأمل.

ص: 378


1- 1. جامع الأخبار ص 83.

الرابعة الظاهر أن تلک الفضیلة فی المسجدین مختصة بما کان فی عهد الرسول و أما ما زید فیهما فی زمن خلفاء الجور فکسائر المساجد بل یمکن المناقشة فی کونها مسجدا أیضا لما ورد فی کثیر من الأخبار أن القائم علیه السلام یردها إلی أربابها و ذهب بعض الأصحاب إلی التعمیم و هو بعید.

الخامسة ما ورد فی بعض الأخبار ألف صلاة أو مائة ألف فی غیره لفظ الغیر فیها تام شامل للفاضل و المفضول فیلزم مساواة الفاضل المفضول فلا بد من تخصیص فی الغیر و إن أمکن تصحیحه باختلاف الصلاة و المصلین لکنه بعید.

**[ترجمه]فضل مساجد مخصوص در کتاب «المزار» و کتاب حج خواهد آمد و در اینجا به فوائدی اشاره می کنیم:

اول اینکه فضیلت ذکر شده در روایت برای نماز در مسجدالحرام، آیا شامل نماز در داخل کعبه هم می شود با اینکه خواندن نماز واجب در آن کراهت دارد؟ ظاهر آن است که شامل نمی شود. و شاید گفته شود فضیلت ذکر شده در روایت بین همه قسمت­های مسجد حتی کعبه مشترک است، پس با اینکه نماز در بیرون کعبه نسبت به داخل آن بهتر است، منافاتی ندارد؛ امّا این سخن بعید است؛ زیرا ظاهر از نهی از نماز در داخل کعبه، رجحانِ نماز در بیرون مسجد نسبت به داخل کعبه نیز هست.

و گفته شده: ممکن است عددی که به ازای نماز در بعضی قسمت­های مسجد گفته شده، مختص به فضیلت و ثوابی باشد که اضافه بر مقدار ثابت شده برای عددی است که به ازای نماز در قسمت­های دیگر می­باشد!!!

در پاسخ به این سخن اشکال می شود: در عبارت «یک نماز در مسجد الحرام مثلاً مانند یکصد هزار نماز در دیگر مساجد است» مقصود آن است که هر دو نماز از جهت داشتن یا نداشتنِ شرایط و کمالات مانند هم فرض شوند و تنها تفاوت آنها مکان باشد، پس آنچه ذکر شد، وجهی ندارد. همچنین در نمازی که در مسجد النبی صلی الله علیه و آله در محاذات ضریح مقدس واقع شده علاوه بر کراهت آن، اشکال شده است. و جوابی که - علاوه بر پاسخ­های پیشین - داده می شود، مکروه نبودن نماز به سوی قبر مقدّس آن حضرت است، که بحث در مورد آن گذشت و اگر هم کراهت ثابت شود، با غیر آن، تخصیص می­خورد.

فایده دوم: ظاهراً ثواب ذکر شده برای هر کدام از مساجد شریف، مقدار مشخّص شده ای است که در همه آنها مشترک است، پس منافاتی با اینکه بعضی قسمت­ها بافضیلت تر از دیگر قسمت­هاست ندارد، مانند آنچه در روایات وارد شده مثل حطیم، زیر ناودان و دیگر قسمت­های مسجد الحرام، و بعضی ستون ها در مسجد النبی صلی الله علیه و آله و مسجد کوفه .

سوم: اختلافی که در تعداد فضیلت نماز در هر کدام از مساجد شریف رخ داده شاید بر اساس تفاوت نمازها و نمازگزاران در یکی از دو مکان [مکان با فضیلت و مکانی که بر آن فضیلت داده شده] و یا در هر دو باشد، پس تأمّل کن.

چهارم: ظاهر آن است که آن فضیلت در مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله مخصوص به محدوده ای از مسجد است که در زمان رسول خدا بوده، امّا قسمت­هایی که در زمان خلفای ظالم به آن دو اضافه شده مثل دیگر مساجد است بلکه می توان در مسجد بودن آنها نیز مناقشه کرد، به دلیل آنچه در بسیاری از روایات آمده است که قائم علیه السلام آن زمین ها را به صاحبانش بازمی گرداند. بعضی از اصحاب قائل به تعمیم هستند که بعید است.

پنجم: اینکه در بعضی روایات «هزار نماز یا یکصدهزار نماز در غیر آن» آمده، لفظ «غیر» در آنها تامّ است و شامل فاضل و مفضول می گردد، پس لازمه آن تساوی فاضل و مفضول می شود، بنابراین باید «غیر» را تخصیص زد، اگرچه می توان آن را با تفاوت نماز و نمازگزاران تصحیح کرد، امّا بعید است.

**[ترجمه]

«46»

کِتَابُ الْمَسَائِلِ، لِعَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الطِّینِ یُطْرَحُ فِیهِ السِّرْقِینُ یُطَیَّنُ بِهِ الْمَسْجِدُ أَوِ الْبَیْتُ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَالَ لَا بَأْسَ (1) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَقْعُدُ فِی الْمَسْجِدِ وَ رِجْلُهُ خَارِجٌ مِنْهُ أَوْ أَسْفَلَ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ أَ یَصْلُحُ لَهُ قَالَ لَا بَأْسَ (2)

قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّابَّةِ یَبُولُ فَیُصِیبُ بَوْلُهُ الْمَسْجِدَ أَوْ حَائِطَهُ أَ یُصَلَّی فِیهِ قَبْلَ أَنْ یُغْسَلَ قَالَ إِذَا جَفَّ فَلَا بَأْسَ (3).

**[ترجمه]کتاب المسائل: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره گل سؤال کردم که در آن سرگین می ریزند و مسجد یا خانه را گِل کاری می کنند، آیا می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . بحارالانوار 10 : 261 -

و از ایشان درباره مردی سؤال کردم که در مسجد می نشیند و پایش بیرون از آن یا پایین تر از مسجد است و نماز می خواند، آیا این حالت برای او شایسته است؟ فرمود: اشکالی ندارد. - . همان 10 : 270 -

گوید: و از ایشان در مورد چهارپایی سؤال کردم که ادرار می کند و ادرارش به مسجد یا دیوار آن می رسد، آیا پیش از شستن می توان در آن نماز خواند؟ فرمود: اگر خشک شود اشکال ندارد. - . همان 10 : 286 -

**[ترجمه]

بیان

حمل علی سرقین الدواب المأکولة اللحم و یدل علی طهارتها و الظاهر أن المراد بالمسجد فی قوله یقعد فی المسجد المصلی الذی یصلی علیه کما مر و لما کان محتملا للمسجد المعروف أوردناه هنا فالمراد أنه یکفی فی إدراک فضل المسجد فی الجملة کون بعض الجسد فیه و یدل ظاهرا علی طهارة أبوال الدواب مع کراهة الصلاة فی المسجد قبل جفافها.

**[ترجمه]سرگین در روایت بالا، بر سرگین حیوان حلال گوشت حمل می شود و بر طهارت آن نیز دلالت دارد. و ظاهر آن است که مسجد در عبارت «در مسجد می نشیند» به معنای مصلایی - جایی - است که شخص روی آن نماز می خواند، چنانکه قبلاً گفته شد، و چون احتمال مسجد مشهور هم داشت آن را در اینجا ذکر کردیم. پس مقصود این است که برای کسب فضیلت مسجد به طور کلی، بودنِ قسمتی از بدن در آن نیز کفایت می کند، و ظاهراً بر طهارت ادرار چهارپایان، به طوری که پیش از خشک شدن آن، نمازخواندن در مسجد مکروه است، دلالت دارد.

**[ترجمه]

«47»

دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّینَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَا صَلَاةَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِی الْمَسْجِدِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَهُ عُذْرٌ أَوْ بِهِ

ص: 379


1- 1. البحار ج 10 ص 261.
2- 2. البحار ج 10 ص 270.
3- 3. البحار ج 10 ص 286.

عِلَّةٌ فَقِیلَ وَ مَنْ جَارُ الْمَسْجِدِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ(1).

وَ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الصَّلَاةُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مِائَةُ أَلْفِ صَلَاةٍ وَ الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الْمَدِینَةِ عَشَرَةُ ألف [آلَافِ] صَلَاةٍ وَ الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَلْفُ صَلَاةٍ وَ الصَّلَاةُ فِی الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ مِائَةُ صَلَاةٍ وَ الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ الْقَبِیلَةِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ صَلَاةً وَ الصَّلَاةُ فِی مَسْجِدِ السُّوقِ اثْنَتَا عَشْرَةَ صَلَاةً وَ صَلَاةُ الرَّجُلِ وَحْدَهُ فِی بَیْتِهِ صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ(2).

وَ عَنْهُ علیه السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْجُلُوسُ فِی الْمَسْجِدِ انْتِظَاراً لِلصَّلَاةِ عِبَادَةٌ(3).

وَ قَالَ: مَنْ کَانَ الْقُرْآنُ حَدِیثَهُ وَ الْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ دَرَجَةً دُونَ الدَّرَجَةِ الْوُسْطَی (4).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: نماز همسایه مسجد جز در مسجد قبول نیست مگر اینکه عُذر، یا مرضی داشته باشد. گفتند: ای امیر مؤمنان، همسایه مسجد کیست؟ فرمود: کسی که ندا را بشنود. - . دعائم الإسلام 1 : 148 -

و از آن حضرت از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: نماز در مسجد الحرام یکصدهزار نماز است، و نماز در مسجد مدینه ده هزار نماز است، و نماز در مسجد بیت المقدس هزار نماز است، و نماز در مسجد اعظم یکصد نماز است، و نماز در مسجد قبیله بیست و پنج نماز است، و نماز در مسجد بازار دوازده نماز است، و نمازی که مَرد به تنهایی در خانه خود می خواند یک نماز است. - . همان -

و از آن حضرت روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نشستن در مسجد در انتظار نماز، عبادت است. - . همان -

و فرمود: کسی که قرآن کلامش و مسجد خانه اش باشد، خداوند در بهشت خانه ای برای او می سازد و درجه ای پایین­تر از درجه وُسطی. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

لعل الوسطی بمعنی الفضلی أی درجة عند أفضل الدرجات أو قریبة منها.

**[ترجمه]شاید «الوسطی» به معنای برترین باشد، یعنی درجه ای نزد بهترین درجات یا نزدیک به آن.

**[ترجمه]

«48»

الدَّعَائِمُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مِنَ السُّنَّةِ إِذَا جَلَسْتَ فِی الْمَسْجِدِ أَنْ تَسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةَ(5).

وَ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْمَسْجِدَ لَیَشْکُو الْخَرَابَ إِلَی رَبِّهِ وَ إِنَّهُ لَیَتَبَشْبَشُ مِنْ عُمَّارِهِ إِذَا غَابَ عَنْهُ ثُمَّ قَدِمَ کَمَا یَتَبَشْبَشُ أَحَدُکُمْ بِغَائِبَهِ إِذَا قَدِمَ عَلَیْهِ (6).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: مستحب است هرگاه در مسجد می نشینی رو به قبله باشی. - . همان -

و از آن حضرت روایت شده که فرمود: مسجد از خرابی به پروردگارش شکایت می کند، و وقتی آبادکننده آن غایب می شود و بعد باز می گردد شادمان می شود آن گونه که یکی از شما وقتی کسی که از او غایب شده است نزد او می آید، شادمان می گردد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه لا یوطن الرجل المسجد للصلاة إلا یتبشبش الله به کما یتبشبش أهل البیت بغائبهم البش فرح الصدیق بالصدیق و اللطف فی المسألة و الإقبال علیه و قد بششت به أبش و هذا مثل ضربه لتلقیه إیاه ببره و إکرامه انتهی و الظاهر هنا رجوع الضمیر إلی المسجد.

**[ترجمه]در النهایة در مورد این روایت می گوید: مرد برای نماز در مسجد ساکن نمی شود مگر اینکه خداوند به او شادمان می شود آنچنان که اهل خانه از آمدنِ سفرکرده شان شادمان می گردند. «البَشّ» یعنی خوشحالی و شادمانی دوست به خاطر دوستش، و لطف در جستجو و اِقبال به او، و «قد بششت به أبشّ». این مَثالی است که برای دیدار (مسجد) با او با خوبی و اِکرام زده است. پایان. و ظاهراً ضمیر در اینجا به مسجد باز می گردد.

**[ترجمه]

«49»

الدَّعَائِمُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: الْجُلُوسُ فِی الْمَسْجِدِ رَهْبَانِیَّةُ الْعَرَبِ وَ الْمُؤْمِنُ مَجْلِسُهُ مَسْجِدُهُ وَ صَوْمَعَتُهُ بَیْتُهُ (7).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رهبانیت عرب، نشستن در مسجد است، و محل نشستن مؤمن، مسجد او و صومعه اش خانه اوست. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

رَوَاهُ فِی التَّهْذِیبِ (8)

عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ

ص: 380


1- 1. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
6- 6. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
7- 7. دعائم الإسلام ج 1 ص 148.
8- 8. التهذیب ج 1 ص 324.

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الِاتِّکَاءُ فِی الْمَسْجِدِ رَهْبَانِیَّةُ الْعَرَبِ.

فالظاهر أنه ذم للاتکاء فإن الرهبانیة فی هذه الأمة مذمومة أی ینبغی أن یکن اتکاؤه فی بیته لأنه صومعته و محل استراحته و یحتمل أن یکون مدحا و یکون المراد الاتکاء لانتظار الصلاة بلا نوم فالمراد بالصومعة محل النوم و علی ما فی الدعائم الأخیر متعین.

و قد روی العامة مثله

فَفِی شَرْحِ السُّنَّةِ(1)

بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ مَسْعُودٍ: أَنَّ عُثْمَانَ بْنَ مَظْعُونٍ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ ائْذَنْ لَنَا فِی التَّرَهُّبِ فَقَالَ إِنَّ تَرَهُّبَ أُمَّتِی الْجُلُوسُ فِی الْمَسَاجِدِ انْتِظَاراً لِلصَّلَاةِ.

**[ترجمه]در تهذیب - . التهذیب 1 : 324 - این روایت را از اسماعیل پسر امام صادق علیه السلام از پدرش نقل کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تکیه زدن در مسجد، رهبانیت عرب است.

ظاهر آن است که این روایت بیانگر مذمّت تکیه زدن است، زیرا رهبانیت در امّت اسلام مذموم است، یعنی سزاوار است تکیه زدنش در خانه باشد زیرا خانه اش صومعه و محلّ استراحت اوست. و احتمال می رود که مدح باشد و مقصود، تکیه زدن در انتظار نماز بدون خواب رفتن باشد، و مقصود از صومعه محلّ خواب است، و بنا بر روایت دعائم الاسلام، همین احتمال اخیر صحیح است.

اهل سنت نیز مثل این روایت را دارند: در شرح السنّة - . ر.ک: مشکاة المصابیح : 69 - از سعد بن مسعود روایت کرده است که عثمان بن مَظعون نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: به ما اجازه رهبانیت بدهید! فرمود: رهبانیت امّت من، نشستن در مساجد در انتظار نماز است.

**[ترجمه]

«50»

الدَّعَائِمُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: جَنِّبُوا مَسَاجِدَکُمْ رَفْعَ أَصْوَاتِکُمْ وَ بَیْعَکُمْ وَ شِرَاءَکُمْ وَ سِلَاحَکُمْ وَ جَمِّرُوهَا فِی کُلِّ سَبْعَةِ أَیَّامٍ وَ ضَعُوا فِیهَا الْمَطَاهِرَ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ وَقَّرَ الْمَسْجِدَ مِنْ نُخَامَتِهِ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ضَاحِکاً قَدْ أُعْطِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ إِنَّ الْمَسْجِدَ لَیَلْتَوِی عِنْدَ النُّخَامَةِ کَتَلَوِّی أَحَدِکُمْ بِالْخَیْزُرَانِ إِذَا وَقَعَ بِهِ (3).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت است که فرمود: از بلندکردن صدا، خرید و فروش و حمل سلاح در مساجدتان خودداری کنید و در هفت روز هفته در مساجد چراغ روشن نمایید و در آن محلّ طهارت قرار دهید. - . دعائم الإسلام 1 : 149 -

و فرمود: کسی که احترام مسجد را نگاه دارد و آب بینی خود را در آن نیندازد روز قیامت در حالی خداوند را ملاقات کند که می خندد و نامه اش در دست راستش است، و مسجد به خاطر آب بینی در خود می پیچد آنچنان که وقتی یکی از شما با نی خیزران به او بزنند در خود می پیچد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قد مر فی خبر النوادر و ضعوا المطاهر علی أبوابها و هو أظهر و المراد هنا أصل تعیین المطاهر لا کونها فی وسطها و الخیزران بالضم شجر هندی معروف و تخصیصه لأن الضرب به أشد.

**[ترجمه]در روایت نوادر گذشت که «محلّ طهارت را بر درب مساجد قرار دهید» که اظهر هم همان است، و در اینجا مقصود اصلِ تعیین محلّ طهارت است نه اینکه محل طهارت را در وسط مسجد قرار دهید، و خیزُران درخت هندی معروفی است، و دلیل نام بردن از آن، این است که ضربه خوردن با آن درد بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«51»

الدَّعَائِمُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ تُقَامَ الْحُدُودُ فِی الْمَسَاجِدِ وَ أَنْ یُرْفَعَ فِیهَا الصَّوْتُ وَ أَنْ یُنْشَدَ فِیهَا الضَّالَّةُ أَوْ یُسَلَّ فِیهَا السَّیْفُ أَوْ یُرْمَی فِیهَا النَّبْلُ أَوْ یُبَاعَ فِیهَا أَوْ یُشْتَرَی أَوْ یُعَلَّقَ فِی الْقِبْلَةِ مِنْهَا سِلَاحٌ أَوْ یُبْرَی فِیهَا نَبْلٌ (4).

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَتَمْنَعُنَّ مَسَاجِدَکُمْ یَهُودَکُمْ وَ نَصَارَاکُمْ وَ صِبْیَانَکُمْ وَ مَجَانِینَکُمْ أَوْ لَیَمْسَخَنَّکُمُ اللَّهُ قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ رُکَّعاً سُجَّداً(5)

ص: 381


1- 1. راجع مشکاة المصابیح ص 69.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 149.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 149.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 149.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 149.

وَ قَالَ علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ (1) قَالَ هُوَ الْجُنُبُ یَمُرُّ فِی الْمَسْجِدِ مُرُوراً وَ لَا یَجْلِسُ فِیهِ (2).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ نَهَی عَنْ أَکْلِ الثُّومِ أَنْ یُؤْذِیَ بِرَائِحَتِهِ أَهْلَ الْمَسْجِدِ وَ قَالَ مَنْ أَکَلَ هَذِهِ الْبَقْلَةَ فَلَا یَقْرَبَنَّ مَسْجِدَنَا(3).

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنِ ابْتَنَی مَسْجِداً وَ لَوْ مِثْلَ مَفْحَصِ قَطَاةٍ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(4).

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام: أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْمَسْجِدِ یُتَّخَذُ فِی الدَّارِ إِنْ بَدَا لِأَهْلِهِ فِی تَحْوِیلِهِ عَنْ مَکَانِهِ أَوِ التَّوَسُّعِ بِطَائِفَةٍ مِنْهُ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ (5).

**[ترجمه]دعائم الاسلام: از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از اجرای حدود در مساجد، بلند کردن صدا، اعلام اشیاء گم شده، برهنه کردن شمشیر و تیراندازی در آنها و نیز از خرید و فروش در مساجد، آویزان کردن سلاح در قبله مساجد و تراشیدن تیر در مساجد نهی فرمود. - . همان -

و از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود: یهودیان و نصرانی هایتان، کودکان و دیوانگانتان را به مساجدتان راه ندهید، وگرنه خداوند شما را به شکل میمون ها و خوک هایی مسخ گرداند که رکوع و سجود می کنند. - . همان -

و در توضیح آیه «وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ» فرمود: یعنی جُنُبی که در مسجد عبور می کند و در آن نمی نشیند. - . همان -

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که از خوردن سیر نهی فرمود زیرا اهل مسجد با بوی آن اذیت می شوند. و فرمود: کسی که از این سبزی بخورد به مسجد ما نزدیک نشود. - . همان -

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود: کسی که مسجدی حتی به اندازه آشیانه مرغ سنگخوار بسازد، خداوند برای او خانه ای در بهشت بنا کند. - . همان 1 : 150 -

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که از ایشان درباره مسجدی که در خانه قرار می دهند سؤال شد که اهل خانه می خواهند جای آن را تغییر دهند یا خانه را با گرفتن بخشی از آن گسترش دهند؛ فرمود: اشکالی ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

«52»

کِتَابُ زَیْدٍ النَّرْسِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ شَدِیدَةِ الظُّلْمَةِ وَ هُوَ یَمْشِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ إِنِّی أَسْرَعْتُ فَدَفَعْتُ إِلَیْهِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ وَ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدَ بْنَ الْمُنْکَدِرِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَشِّرِ الْمَشَّاءِینَ إِلَی الْمَسَاجِدِ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ بِنُورٍ سَاطِعٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

وَ مِنْهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یُحَدِّثُ عَنْ أَبِیهِ: أَنَّ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ لَتَشْتَاقُ إِلَی مَنْ یَکْسَحُ الْمَسَاجِدَ وَ یَأْخُذُ مِنْهَا الْقَذَی.

**[ترجمه]کتاب زید النرسی: محمّد بن مُنکَدِر گفت: امام باقر علیه السلام را در شبی بسیار تاریک دیدم که به سوی مسجد می رفت، من تند حرکت کردم و به طرف او دویدم، سلام کردم، سلامم را جواب داد و فرمود: ای محمد بن مُنکدِر، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسانی را که همیشه در تاریکی شب به سوی مساجد می روند به نوری درخشان در روز قیامت بشارت ده .

و نیز از همان: گفت: شنیدم که امام ابوالحسن علیه السلام از قول پدرش حدیث می گفت که ایشان فرمود: بهشت و حور بس مشتاق کسانی هستند که مساجد را جاروب می کنند و آشغال­های آن را برمی دارند.

**[ترجمه]

«53»

مِشْکَاةُ الْأَنْوَارِ، نَقْلًا مِنَ الْمَحَاسِنِ قَالَ: قَالَ عُثْمَانُ بْنُ مَظْعُونٍ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِنِّی هَمَمْتُ بِالسِّیَاحَةِ فَقَالَ مَهْلًا یَا عُثْمَانُ فَإِنَّ السِّیَاحَةَ فِی أُمَّتِی لُزُومُ الْمَسَاجِدِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ(6) الْخَبَرَ.

**[ترجمه]مشکاة الانوار به نقل از المحاسن: عثمان بن مَظعون به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: من قصد سیاحت و گردشگری دارم! فرمود: ای عثمان، دست نگه دار، گردشگری در امّت من، ملازمت و پایبندی به مساجد و انتظار کشیدن نماز بعد از نماز است ادامه روایت. - . مشکاة الأنوار : 262 -

**[ترجمه]

«54»

أَصْلٌ مِنْ أُصُولِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: سُوقُ الْمُسْلِمِینَ کَمَسْجِدِهِمْ

ص: 382


1- 1. النساء: 43.
2- 2. دعائم الإسلام ج 1 ص 149.
3- 3. دعائم الإسلام ج 1 ص 149.
4- 4. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.
5- 5. دعائم الإسلام ج 1 ص 150.
6- 6. مشکاة الأنوار ص 262.

فَمَنْ سَبَقَ إِلَی مَکَانٍ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ إِلَی اللَّیْلِ.

وَ مِنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عُبَیْدٍ الْکِنْدِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: ضَعُوا الْمَطَاهِرَ عَلَی أَبْوَابِ الْمَسَاجِدِ.

**[ترجمه]اصلی از اصول اصحاب ما: سَکونی از امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

بازار مسلمانان مثل مسجد آنهاست، پس هرکه زودتر در جایی قرار گرفت، تا شب به آن مکان نسبت به دیگران اولویت دارد.

اصلی از اصول اصحاب ما: سَکونی از امام صادق از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: محلّ طهارت را بر درب مساجد قرار دهید.

**[ترجمه]

«55»

کِتَابُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ، قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: صَلُّوا فِی مَسَاجِدِهِمْ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]کتاب عبدالله بن یحیی الکاهلی: امام صادق علیه السلام فرمود: در مساجد ایشان نماز بخوانید ادامه روایت.

**[ترجمه]

«56»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ تَسْنِیمٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ سَلَّامِ بْنِ غَانِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ قَمَّ مَسْجِداً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ مَنْ أَخْرَجَ مِنْهُ مَا یَقْذِی عَیْناً کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ (1).

المحاسن، عن محمد بن تسنم: مثله (2)

**[ترجمه]مجالس صدوق: سَلّام بن غانم از امام جعفر صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که مسجدی را تمیز کند، خداوند برایش پاداش آزاد کردن یک بنده را می­نویسد و هر کس هرچیز که چشمی را می آزارد از آن بیرون ببرد، خداوند عزوجل برایش دو نصیب از رحمت خود می نویسد. - . أمالی صدوق : 108 -

المحاسن: از محمد بن تسنم همانند آن را روایت کرده است. - . المحاسن : 56 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس القذی ما یقع فی العین و فی الشراب قذیت عینه کرضی وقع فیها القذی و قال الکفل بالکسر الضعف و النصیب و الحظ و التقدیر بما یقذی عینا أو یذر فی العین فی الخبر کما فی الخبر الآخر مبالغة فی کنس المساجد و إن کانت نظیفة و إن لم یستوعب جمیعها أو کنس قلیلا منها یترتب علیه هذا الثواب.

**[ترجمه]در قاموس گوید: قَذی چیزی است که در چشم یا در نوشیدنی می افتد. قَذِیَت عینُه - بر وزن رَضِیَت - یعنی خاشاک در چشمش افتاد. و گوید: کِفل یعنی دوچندان، و نیز نصیب و بهره را گویند، و بیان مقدار به چیزی که در چشم می افتد یا چشم را می آزارد - که در روایت دیگری است - برای مبالغه در جاروب کردن مساجد است حتّی اگر تمیز باشند، و اگرچه همه جای مسجد را جاروب نکند یا مقدار کمی از آن را جاروب کند این ثواب به او می رسد.

**[ترجمه]

«57»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَارُونَ الْفَامِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا رَأَی أَهْلَ قَرْیَةٍ قَدْ أَسْرَفُوا فِی الْمَعَاصِی وَ فِیهَا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ نَادَاهُمْ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ یَا أَهْلَ مَعْصِیَتِی لَوْ لَا مَنْ فِیکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَحَابِّینَ بِجَلَالِی الْعَامِرِینَ بِصَلَاتِهِمْ أَرْضِی وَ مَسَاجِدِی وَ

ص: 383


1- 1. أمالی الصدوق ص 108.
2- 2. المحاسن ص 56.

الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ خَوْفاً مِنِّی لَأَنْزَلْتُ لَکُمْ عَذَابِی ثُمَّ لَا أُبَالِی (1).

**[ترجمه]مجالس الصدوق: مَسعدة بن صدقه از امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی هرگاه ببیند اهل محله ای در گناهان زیاده روی کرده اند و بین آنها سه نفر مؤمن هست، جل جلاله و تقدّست اسماؤه آنها را ندا می دهد: ای اهل معصیت من؛ اگر نبودند مؤمنانی که به خاطر جَلال و عظمتِ من یکدیگر را دوست دارند و با نماز خود زمین و مساجدم را آباد می سازند، و سحرگاهان از بیم من استغفار می کنند، بدون هیچ مبالات و اهمّیتی، عذابم را بر شما فرومی فرستادم. - . أمالی صدوق : 120 -

**[ترجمه]

«58»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ: مِثْلَهُ (2)

**[ترجمه]علل الشرائع: از هارون مثل آن را روایت کرده است. - . علل الشرائع 2 : 209 -

**[ترجمه]

بیان

قد أوردت مثله بأسانید جمة فی باب صلاة اللیل و أبواب المکارم و قوله بجلالی فی بعض النسخ بالجیم أی لعظمتی و طاعتی لا للأغراض الدنیویة و فی بعضها بالحاء المهملة أی بالمال الحلال.

**[ترجمه]مثل این روایت را با اسانید کامل و متعدد در باب نماز شب و ابواب مکارم آورده ام. عبارت «بجلالی» در بعضی نسخه ها با جیم به معنای «به خاطر عظمت و اطاعت از من نه به خاطر اهداف دنیایی» آمده و در بعضی نسخه ها با حاء (بحلالی) است یعنی بوسیله مالِ حلالِ من.

**[ترجمه]

«59»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُرَازِمٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: عَلَیْکُمْ بِإِتْیَانِ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِهِ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ وَ صَلُّوا مِنَ الْمَسَاجِدِ فِی بِقَاعٍ مُخْتَلِفَةٍ فَإِنَّ کُلَّ بُقْعَةٍ تَشْهَدُ لِلْمُصَلِّی عَلَیْهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ(3).

**[ترجمه]مجالس الصدوق: مُرازم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: بر شما باد به رفتن به مساجد که مساجد خانه های خدا در زمینند، و کسی که با طهارت به مساجد برود خداوند او را از گناهان پاک گرداند و او را جزء زائران خودش می نویسد، پس نماز و دعای خود در مساجد را زیاد کنید و در جاهای مختلف مساجد نماز بخوانید، زیرا هر مکانی در روز قیامت برای کسی که روی آن نماز خوانده است شهادت می دهد. - . أمالی صدوق : 216 -

**[ترجمه]

بیان

یدل علی استحباب الطهارة لإتیان المساجد و علی استحباب الصلاة فی المواضع المختلفة منها.

**[ترجمه]این روایت بر استحباب طهارت هنگام رفتن به مساجد و استحباب نمازخواندن در جاهای مختلف مسجد دلالت دارد.

**[ترجمه]

«60»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْجُلُوسُ فِی الْمَسْجِدِ لِانْتِظَارِ الصَّلَاةِ عِبَادَةٌ مَا لَمْ یُحْدِثْ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْحَدَثُ قَالَ الِاغْتِیَابُ (4).

**[ترجمه]مجالس صدوق: سَکونی از امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نشستن در مسجد در انتظار نماز تا زمانی که حدَث از شخص سر نزده، عبادت است. گفتند: ای رسول خدا، حدَث چیست؟ فرمود: غیبت! - . همان : 252 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالحدث الأمر المنکر القبیح کما ورد فی حدیث المدینة من أحدث فیها حدثا و فسر بذلک أو شبه صلی الله علیه و آله الاغتیاب بالحدث لأنه ناقض لفضل الکون فی المسجد کما أن الحدث ناقض للصلاة و روی المخالفون مثله عن أبی هریرة و رووا أنه سئل أبو هریرة عن معنی الحدث ففسره بِالْفَسْوَةِ وَ الضَّرْطَةِ مُنَاسِباً لِلِحْیَتِهِ الکاذبة الفاجرة.

ص: 384


1- 1. أمالی الصدوق ص 120.
2- 2. علل الشرائع ج 2 ص 209.
3- 3. أمالی الصدوق ص 216.
4- 4. أمالی الصدوق ص 252.

**[ترجمه]شاید مقصود از حدث، کار منکر و قبیح باشد، چنانچه در حدیث مدینه آمده است که هر کس در آن حدثی ایجاد کند و به آن تفسیر کرده یا اینکه آن حضرت صلی الله علیه و آله غیبت را به حدَث تشبیه کرده است زیرا فضیلتِ بودن در مسجد را نقض می کند، همان طور که حدَث نماز را نقض می کند. اهل سنت مثل این روایت را از ابوهریره نقل کرده و روایت کرده اند که از ابوهریره در مورد معنای حدث سؤال شد و او آن را به بادِ شکم تفسیر کرد، که باد شکم مناسب شخصیت تزویر مآب و ظالمانه خودش است.

**[ترجمه]

«61»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَنَسَ مَسْجِداً یَوْمَ الْخَمِیسِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَأَخْرَجَ مِنْهُ مِنَ التُّرَابِ مَا یُذَرُّ فِی الْعَیْنِ غُفِرَ لَهُ (1).

ثواب الأعمال، عن محمد بن موسی بن المتوکل عن محمد بن یحیی العطار: مثله (2)

**[ترجمه]مجالس صدوق: عبدالحمید بن ابوالدیلم از امام موسی بن جعفر از پدرش از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که در روز پنجشنبه و شب جمعه مسجدی را جارو کند و خاک­های ریزی را که در چشم می رود از آن خارج کند، آمرزیده می شود. - . همان : 300 -

ثواب الاعمال: از محمد بن موسی بن المتوکل از محمد بن یحیی العطار مثل آن را آورده است. - . ثواب الأعمال : 29 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الذر طرح الذرور فی العین.

**[ترجمه]در القاموس آمده است: الذر یعنی ریختن داروی خشک در چشم .

**[ترجمه]

«62»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَدِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَ الْقُرْآنُ حَدِیثَهُ وَ الْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ(3).

نهایة الشیخ، عن السکونی: مثله (4) ثواب الأعمال، عن حمزة العلوی عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن النوفلی عن السکونی: مثله (5).

**[ترجمه]مجالس صدوق: سَکونی از امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که قرآن گفتارش و مسجد خانه اش باشد، خداوند خانه ای در بهشت برایش بنا کند! - . أمالی صدوق : 300 -

النهایة: از سکونی مثل آن را آورده است. - . النهایة : 23 -

ثواب الاعمال: از حمزه علوی از علی بن ابراهیم از پدرش از نوفلی از سکونی مثل آن را روایت کرده است. - . ثواب الأعمال : 26 -

**[ترجمه]

«63»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ثَلَاثَةٌ یَشْکُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَسْجِدٌ خَرَابٌ لَا یُصَلِّی فِیهِ أَهْلُهُ وَ عَالِمٌ بَیْنَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِ غُبَارٌ لَا یُقْرَأُ فِیهِ (6).

ص: 385


1- 1. أمالی الصدوق ص 300.
2- 2. ثواب الأعمال ص 29.
3- 3. أمالی الصدوق ص 300.
4- 4. النهایة ص 23.
5- 5. ثواب الأعمال ص 26.
6- 6. الخصال ج 1 ص 69.

**[ترجمه]الخصال: از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: سه کَس نزد خداوند عزوجل شکایت کنند: مسجد ویرانی که اهلش در آن نماز نمی خوانند، عالِمی که بین جاهلان است، و قرآنی که بی استفاده مانده و غبار گرفته و از روی آن خوانده نمی شود. - . الخصال 1 : 69 -

**[ترجمه]

«64»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ: وَ سُئِلَ عَنِ الدَّارِ وَ الْبَیْتِ قَدْ یَکُونُ فِیهِ مَسْجِدٌ فَیَبْدُو لِأَصْحَابِهِ أَنْ یَتَّسِعُوا بِطَائِفَةٍ مِنْهُ وَ یَبْنُوا مَکَانَهُ وَ یَهْدِمُوا الْبِنْیَةَ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ (1)

قَالَ مَسْعَدَةُ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَ

یَصْلُحُ لِمَکَانِ حَشٍّ أَنْ یُتَّخَذَ مَسْجِداً فَقَالَ إِذَا أُلْقِیَ عَلَیْهِ مِنَ التُّرَابِ مَا یُوَارِی ذَلِکَ وَ یَقْطَعُ رِیحَهُ فَلَا بَأْسَ بِذَلِکَ لِأَنَّ التُّرَابَ یُطَهِّرُهُ وَ بِهِ مَضَتِ السُّنَّةُ(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: مَسعدة بن صَدَقة گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که از ایشان درباره خانه و اتاق سؤال شد که مسجدی در آن است، پس صاحبان آن می خواهند با گرفتن قسمتی از آن خانه را وسیع تر کنند و آن را خراب کنند و جای آن بنا بسازند؛ فرمود: ایرادی ندارد. - . قرب الاسناد : 31 چاپ سنگی، 44 چاپ نجف -

مَسعده گفت: و از آن حضرت شنیدم که فرمود: آیا شایسته است در مکانی که توالت بوده مسجد قرار داد؟ فرمود: اگر روی آن خاک بریزند که آن را بپوشاند و بوی آن قطع شود اشکال ندارد، زیرا خاک آن را طاهر می کند، و سنّت همین بوده است. - . همان -

**[ترجمه]

إیضاح

قال الوالد قدس الله روحه یدل علی أن إلقاء التراب مطهر کما دلت الأخبار الصحیحة علی أن الأرض یطهر بعضها بعضا و لا استبعاد فیه و یمکن حمل الأخبار علی ما إذا أزیلت النجاسة عنه أولا و یکون إلقاء التراب لزیادة التنظیف أو یکون تحته نجسا و بعد إلقاء التراب یجعل فوقه مسجدا و لا تجب حینئذ إزالة النجاسة عنه أو یکون هذا الحکم مختصا بمساجد البیوت کالتحویل و التغییر أو یحمل علی ما إذا لم یوقف و یکون إطلاق المسجد علیه لغویا انتهی.

و قال فی الذکری یجوز اتخاذ المساجد علی الحش ثم ذکر هذه الروایة و غیرها و فی القاموس الحش مثلثة المخرج لأنهم کانوا یقضون حوائجهم فی البساطین.

**[ترجمه]مرحوم پدرم گفت: این روایت بر اینکه ریختن خاک پاک، طاهرکننده است، دلالت دارد، چنانچه روایات صحیح دلالت دارند بر اینکه قسمت­ هایی از زمین، قسمت­های دیگر آن را پاک می کند، و اصلاً بعید نیست و می توان روایات را بر صورتی حمل کرد که در ابتدا عین نجاست از بین رفته و ریختن خاک برای تمیز شدنِ بیشتر است، یا اینکه زیر آن نجس است و پس از ریختن خاک روی آن را مسجد می کنند. و در این حالت ازاله نجاست از آن واجب نیست، و یا اینکه این حکم به مساجد درون خانه ها هنگام تبدیل و تغییر مکان آن اختصاص دارد، و یا اینکه حمل بر زمانی می شود که وقف نشده و مسجد نامیدنِ آن فقط لفظی باشد. پایان.

در ذکری گوید: جایز است مساجد را روی توالت بسازند، آنگاه این روایت و دیگر روایات را ذکر کرده است. در قاموس چنین گوید: الحشّ، به فتح و کسر و ضم حاء یعنی مستراح، زیرا آنها در باغ­ها قضای حاجت می کردند.

**[ترجمه]

«65»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام: مَنْ أَدْمَنَ الِاخْتِلَافَ إِلَی الْمَسَاجِدِ لَمْ یَعْدَمْ وَاحِدَةً مِنْ سَبْعٍ أَخاً یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً تَدُلُّ عَلَی هُدًی أَوْ إِنَّهُ أَظُنُّهُ قَالَ سُدَّةً أَوْ رِشْدَةً تَصُدُّهُ عَنْ رَدًی أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً حَیَاءً أَوْ تَقْوَی (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: مَسعدة بن صدقة از امام صادق علیه السلام از پدرش علیه السلام روایت کرد که حسن بن علی علیه السلام فرمود: هر کس بر رفت و آمد به مساجد مداومت داشته باشد، حداقل به یکی از هفت چیز می رسد: برادری که در راه خدا از او استفاده بَرد، یا دانشی جدید، یا رحمتی که در انتظار آن است، یا آیه ای محکم از قرآن که به راه هدایت رهنمونش دارد، یا به گمانم فرمود: سخن صحیح یا هدایتی که او را از هلاکت باز دارد، و یا اینکه از روی حیا یا تقوی گناهی را ترک می نماید. - . همان : 46 چاپ نجف -

**[ترجمه]

بیان

أو إنه أظنه قال سدة إنما نسب إلی الظن للتردد بین العبارتین و السدة فی بعض النسخ بالسین المهملة من السداد و هو الصواب من القول و الفعل یقال:

ص: 386


1- 1. قرب الإسناد ص 31 ط حجر ص 44 ط نجف.
2- 2. قرب الإسناد ص 31 ط حجر ص 44 ط نجف.
3- 3. قرب الإسناد ص 46 ط نجف.

سد یسد صار سدیدا و فی بعضها بالمعجمة أی شدة و قوة فی الدین و الرشد الاستقامة علی طریق الحق مع تصلب فیه و التقوی هنا مکان الخشیة فی سائر الأخبار بمعناها.

**[ترجمه]در عبارت «أو إنه أظنه قال سدة» (یا به گمانم فرمود: درستی...) مطلب را به ظنّ و گمان نسبت داده زیرا بین دو عبارت تردید داشته است. و سدّة در بعضی نسخه ها با سین از ریشه سَداد به معنای سخن و کار صحیح و درست است.

می گویند «سدّ یسدّ صار سدیداً» و در بعضی نسخه ها با شین به معنای شدّت و قوّت در دین آمده است. و رُشد به معنای استقامت بر راه حق همراه با استحکام است، و تقوی در اینجا که به جای «خشیت» در دیگر روایات آمده است، به همان معنای خشیت و ترس است .

**[ترجمه]

«66»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَمْشِی فِی الْعَذِرَةِ وَ هِیَ یَابِسَةٌ فَتُصِیبُ ثَوْبَهُ وَ رِجْلَیْهِ هَلْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیُصَلِّیَ وَ لَا یَغْسِلَ مَا أَصَابَهُ قَالَ إِذَا کَانَ یَابِساً فَلَا بَأْسَ (1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام موسی علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره مردی سؤال کردم که روی مدفوع خُشک پا می­گذارد، پس با لباس و پاهایش برخورد می کند، آیا شایسته است بدون شُستن آن وارد مسجد شود و نماز بخواند؟ فرمود: اگر خشک بوده اشکال ندارد. - . همان : 123 چاپ سنگی -

**[ترجمه]

بیان

إذا کان یابسا أی الثوب و الرجل أو العذرة أیضا تأکیدا للسؤال و تغلیبا أو بتأویل النجس.

**[ترجمه]«اگر خشک بوده» یعنی لباس و پایش یا مدفوع نیز خشک بوده، که برای تأکید سؤال و از باب تغلیب یا به تأویل نجس است.

**[ترجمه]

«67»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْجِصِّ یُطْبَخُ بِالْعَذِرَةِ أَ یَصْلُحُ أَنْ یُجَصَّصَ بِهِ الْمَسْجِدُ قَالَ لَا بَأْسَ (2) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْجِدِ یُکْتَبُ فِی الْقِبْلَةِ الْقُرْآنُ أَوْ شَیْ ءٌ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ قَالَ لَا بَأْسَ (3) وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْجِدِ یُنْقَشُ فِی قِبْلَتِهِ بِجِصٍّ أَوْ إِصْبَاغٍ قَالَ لَا بَأْسَ (4).

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت کرد: از ایشان درباره گچی سؤال کردم که با سوزاندن مدفوع پخته می شود، آیا شایسته است با آن مسجد را گچ کاری کنند؟ فرمود: اشکال ندارد. - . همان : 162 چاپ نجف، 120 چاپ سنگی -

و از ایشان درباره مسجد سؤال کردم که در قبله آن قرآن یا مقداری ذکر خدا نوشته است، فرمود: اشکال ندارد. - . همان -

و از ایشان درباره مسجد سؤال کردم که در قبله آن با گچ یا رنگ نقش زده اند، فرمود: اشکالی ندارد. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قد مر الکلام فی الجص المطبوخ بالعذرة فی کتاب الطهارة و الحاصل أنه محمول فی المشهور علی العذرة الطاهرة أو علی ما إذا لم یعلم سرایة النجاسة إلی الجص أو علی الاکتفاء فی الاستحالة بهذا القدر و یدل الخبر علی عدم کراهة الکتاب فی قبلة المسجد و لا ینافی کراهة النظر إلیها حال الصلاة لما مر عن علی بن جعفر أیضا أن النظر إلی کتاب فی القبلة نقص فی الصلاة.

و أما النقش فقد حکم جماعة بتحریم النقش بالذهب و أطلق العلامة فی أکثر کتبه و المحقق فی المعتبر و الشهید فی الذکری تحریم النقش من غیر تقیید بالذهب معللین بأن ذلک لم یکن فی عهد النبی صلی الله علیه و آله فیکون بدعة و هو استدلال ضعیف و کذا حکم الأکثر بتحریم نقش الصور.

ص: 387


1- 1. قرب الإسناد ص 123 ط حجر.
2- 2. قرب الإسناد ص 162 ط نجف، ص 120 ط حجر.
3- 3. قرب الإسناد ص 162 ط نجف، ص 120 ط حجر.
4- 4. قرب الإسناد ص 162 ط نجف، ص 120 ط حجر.

و احتج علیه الفاضلان بالتعلیل السابق و بما رواه الشَّیْخُ (1)

عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِی الْمَسَاجِدِ الْمُصَوَّرَةِ فَقَالَ أَکْرَهُ ذَلِکَ وَ لَکِنْ لَا یَضُرُّکُمُ الْیَوْمَ وَ لَوْ قَدْ قَامَ الْعَدْلُ لَرَأَیْتُمْ کَیْفَ یُصْنَعُ فِی ذَلِکَ.

و هی مجهولة غیر دالة علی التحریم و الشهید فی البیان حرم زخرفتها و نقشها و تصویرها بما فیه روح و کره غیره کالشجر و فی الدروس کره الجمیع و ظاهر الخبر جواز الجمیع و الأحوط الترک مطلقا.

ص: 388


1- 1. التهذیب ج 1 ص 327.

**[ترجمه]بحث درباره گچ پخته شده با مدفوع در کتاب طهارت گذشت، و خلاصه آن که در نظر مشهور، مدفوع حمل بر مدفوع طاهر یا حمل بر صورتی می شود که یقین به سرایت نجاست به گچ نباشد، یا اینکه به همین مقدار از استحاله اکتفا می شود. این روایت بر عدم کراهت وجود نوشتار در قبله مسجد دلالت دارد، امّا این کراهت منافاتی هم با کراهت نگاه کردن به آن در حال نماز ندارد، به دلیل روایتی که از قول علی بن جعفر گذشت که نگاه کردن به نوشته در قبله موجب ناقص شدن نماز است.

امّا در مورد نقش و نگار، جماعتی حکم به حرمت نقش با طلا داده و علامه در بیشتر کتاب­هایش، محقق در المعتبر و شهید در الذکری به طور مطلق نقش و نگار را حرام دانسته و هیچ تقییدی به طلایی بودن آن نزده اند، و دلیلشان این بوده است که در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله چنین چیزی وجود نداشته، پس بدعت است؛ امّا استدلال ضعیفی است. همچنین بیشتر فقها حکم به حرمت نقاشی تصاویر کرده اند.

فاضلان (علامه و محقق) علاوه بر دلیل پیشین، به روایتی از شیخ - . التهذیب 1 : 327 - نیز استناد کرده اند که از عمرو بن جُمَیع آورده است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره نماز در مساجدی سؤال کردم که در آنها تصویر کشیده اند، فرمود: از آن کراهت دارم، امّا امروزه ضرری برای شما ندارد، و اگر عدالت برپا شود خواهید دید که در مورد آن چه رفتاری خواهد شد. این روایت مجهول است و دلالت بر تحریم ندارد، و شهید در البیان، تزیین مسجد و نقش و نگار دادن آن و کشیدن تصاویر جانداران را حرام و غیر آن مانند درخت را مکروه دانسته است و در دروس همه را مکروه دانسته است. و ظاهر روایت، جواز همه اینهاست، و احوط ترک آن به طور مطلق می باشد.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

[کلمة المصحّح الأولی]

بسمه تعالی

ههنا أنهینا الجزء الرابع من المجلّد الثامن عشر من کتاب بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار صلوات اللّه و سلامه علیهم ما دام اللیل و النهار و هو الجزء الثمانون حسب تجزئتنا فی هذه الطبعة الحدیثة الرائقة.

و قد بذلنا جهدنا فی تصحیحه و مقابلته فخرج بحمد اللّه و مشیّته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاغ عنه البصر و کلّ عنه النظر لا یکاد یخفی علی القاری ء الکریم و من اللّه نسأل العصمة و هو ولیّ التوفیق.

السیّد إبراهیم المیانجی محمّد الباقر البهبودی

ص: 389

**[ترجمه]ص: 389

**[ترجمه]

کلمة المصحّح [الثانیة]

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی رسوله محمّد و عترته الطاهرین.

و بعد: فهذا هو الجزء الرابع من المجلّد الثامن عشر و قد انتهی رقمه حسب تجزئتنا إلی 80 حوی فی طیّه خمسا و عشرین بابا من أبواب کتاب الصلاة.

و قد قابلناه علی طبعة الکمبانیّ المشهورة بطبع أمین الضرب و هکذا علی نصّ المصادر التی أخرجت الأحادیث منها، فسددنا ما کان فی المطبوعة الأولی من خلل و تصحیف بجهدنا البالغ فی مقابلة النصوص و تصحیحها و تنمیقها و ضبط غرائبها و إیضاح مشکلاتها علی ما کان سیرتنا فی سائر الأجزاء و الحمد لله و لا قوّة إلّا بالله.

و قد کنت عزمت علی نفسی أن أکتب ذیل الآیات الشریفة فی أوائل الأبواب، نذرا یسیرا ممّا ألهمنی الله تعالی بلطفه و منّه من تطبیق الفقه الجعفری علی کتاب الله عزّ و جلّ و الإشارة إلی بعض ما هو مبنی الأحکام الشرعیّة و وجه استنباطها من نصوص الآیات الکریمة احتجاجا علی نصّاب أهل البیت و منکری فقههم بعد ما آمنوا بالکتاب و لم یتفقّهوا فیه و تحقیقا لما

قال الصادق جعفر بن محمّد علیهما السلام: «أمّا المحتجّ بکتاب الله علی الناصب من قرقز. فرجل یلهمه الله معرفة القرآن فلا یلقی أحدا من المخالفین إلّا حاجّه و یثبت أمرنا فی کتاب الله»(1).

و لکن وصل إلینا أنّهم نقموا علیّ ذلک المسیر و منهج التفسیر فکففت عن ذلک بعزیمة من الناشر المحترم و لعلّ الله أن یتیح لی فرصة أخری لإنجاز ما کتب الله علیّ من نشر علم القرآن و تفسیره علی أساس أهل البیت المتّخذ من فقههم ونصوصهم و علی الله قصد السبیل و منها جائر و لو شاء لهداکم أجمعین.

المحتجّ بکتاب الله علی الناصب ربیع الأول عام 1390 ه محمد الباقر البهبودیّ

ص: 390


1- 1.- راجع نصّ الخبر فی غایة المرام ص 724 فی أنباء آخر الزمان.

**[ترجمه]ص: 390

**[ترجمه]

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

عناوین الأبواب/ رقم الصفحة

«6»

باب الحثّ علی المحافظة علی الصلوات و أدائها فی أوقاتها و ذمّ إضاعتها و الاستهانة بها 25- 1

«7»

باب وقت فریضة الظهرین و نافلتهما 49- 26

«8»

باب وقت العشاءین 71- 49

«9»

باب وقت صلاة الفجر و نافلتها 74- 72

«10»

باب تحقیق منتصف اللیل و منتهاه و مفتتح النهار شرعا و عرفا و لغة و معناه 145- 74

«11»

باب الأوقات المکروهة 154- 146

«12»

باب صلاة الضحی 159- 155

«13»

باب فرائض الصلاة 163- 160

ص: 391

أبواب لباس المصلی

«14»

باب ستر العورة و عورة الرجال و النساء فی الصلاة و ما یلزمهما من الثیاب فیها و صفاتها و آدابها 189- 164

«15»

باب الرداء و سدله و التوشّح فوق القمیص و اشتمال الصماء و إدخال الیدین تحت الثوب 211- 189

«16»

باب صلاة العراة 216- 212

«17»

باب ما تجوز الصلاة فیه من الأوبار و الأشعار و الجلود و ما لا تجوز 237- 217

«18»

باب النهی عن الصلاة فی الحریر و الذهب و الحدید و ما فیه تماثیل و غیر ذلک مما نهی عن الصلاة فیه 256- 238

«19»

باب الصلاة فی الثوب النجس أو ثوب أصابه بصاق أو عرق أو ذرق و حکم ثیاب الکفار و ما لا یتمّ فیه الصلاة 262- 257

«20»

باب حکم المختضب فی الصلاة 264- 263

«21»

باب حکم ناسی النجاسة فی الثوب و الجسد و جاهلها و حکم الثوب المشتبه 273- 265

«22»

باب الصلاة فی النعال و الخفاف و ما یستر ظهر القدم بلا ساق 275- 274

ص: 392

أبواب مکان المصلی و ما یتبعه

«23»

باب أنّه جعل للنبیّ صّلی الّله علیه و آله و لأمّته الأرض مسجدا 284- 276

«24»

باب طهارة موضع الصلاة و ما یتبعها من أحکام المصلی 287- 285

«25»

باب الصلاة علی الحریر أو علی التماثیل أو فی بیت فیه تماثیل أو کلب أو خمر أو بول 293- 288

«26»

باب ما یکون بین یدیّ المصلّی أو یمرّ بین یدیه و استحباب السترة 304- 294

«27»

باب المواضع التی نهی عن الصلاة فیها 329- 305

«28»

باب الصلاة فی الکعبة و معابد أهل الکتاب و بیوتهم 333- 330

«29»

باب صلاة الرجل و المرأة فی بیت واحد 338- 334

«30»

باب فضل المساجد و أحکامها و آدابها 388- 339

ص: 393

ص: 394

**[ترجمه]ص: 391

ص: 392

ص: 393

ص: 394

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.