بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 74 : کتاب روضه (مواعظ و حکم) - 1

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

کتاب الروضة

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و الصلاة و السلام علی خیر خلقه و خلیفته فی خلیقته محمد و آله الطاهرین أما بعد فهذا هو المجلد السابع عشر من کتاب بحار الأنوار تألیف المولی الأستاد الاستناد مولانا محمد باقر بن محمد تقی المجلسی قدس الله روحهما و نور ضریحهما(1)

و هذا هو کتاب الروضة منه و هو یحتوی علی المواعظ و الحکم و الخطب و أمثالها المأثورة عن الله تعالی و الرسول صلی الله علیه و آله و السادة المعصومین صلوات الله علیهم أجمعین و عن أتباعهم علیهم السلام و ما شاکل ذلک.

**[ترجمه]بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ستایش مخصوص خدایی است که پروردگار عالمیان است. درود و سلام بر بهترین خلقش و خلیفه او در میان مخلوقاتش، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و خانواده پاکش.

اما بعد، این مجلد هفدهم از کتاب بحارالانوار، تألیف مولا و استاد سندشناس ملا محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی است که خداوند روح آن دو را پاک و ضریح آنان را منور گرداند.

این کتاب روضه بحارالانوار است که مشتمل است بر موعظه ها و حکمت ها و خطبه ها و امثال آنکه از خداوند متعال و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم السلام و از پیروانشان و مانند آنها به ما رسیده است.

نکته: در حاشیه بحارالانوار چاپی چنین آمده است: «مولای متبحر، دانشمند حاج میرزا حسین نوری که خدا ضریحش را منور گرداند، می گوید: این مجلد هفدهم بحار الانوار است که در زمان حیات مؤلف «علامه محمّد باقر مجلسی(رحمه الله)» پاکنویس نشده و بعد از فوتش، شاگرد او عالم جلیل القدر و دانشمند کامل میرزا عبدالله افندی (رحمه الله) آن را پاکنویس کرده است.»

**[ترجمه]

أبواب المواعظ و الحکم

باب 1 مواعظ الله عز و جل فی القرآن المجید

الآیات

النساء: وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ غَنِیًّا حَمِیداً131 وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا132 إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا


1- 1. قال المولی المتبحر النحریر الحاجّ المیرزا حسین النوریّ نور اللّه ضریحه: ان المجلد السابع عشر من کتاب بحار الأنوار من المجلدات التی لم تخرج فی حیاة مصنفها( العلّامة المجلسیّ) الی البیاض و انما أخرجه بعد وفاته تلمیذه العالم الأجل و النحریر الأکمل المیرزا عبد اللّه الافندی رحمه اللّه.

النَّاسُ وَ یَأْتِ بِآخَرِینَ وَ کانَ اللَّهُ عَلی ذلِکَ قَدِیراً133 مَنْ کانَ یُرِیدُ ثَوابَ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ کانَ اللَّهُ سَمِیعاً بَصِیراً134(1)

الأنعام: قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ 66(2)

و قال سبحانه: وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ- إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ- قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ 137(3)

الأعراف: وَ کَمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ 4 فَما کانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلَّا أَنْ قالُوا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ5 (4)

ص: 2


1- 1. قوله تعالی« إِنْ تَکْفُرُوا» أی تجحدوا وصیته. و قوله:« حَمِیداً» أی مستوجبا للحمد. قوله« یُذْهِبْکُمْ» أی یهلککم. أصله ان یشأ اذهابکم یذهبکم. قوله:« عَلی ذلِکَ قَدِیراً»، یعنی قادرا علی الافناء و الایجاد.
2- 2. قوله تعالی:« أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً» لبست علیه الامر إذا خلطت بعضه ببعض أی یخلطکم فرقا مختلفین. و قوله:« یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ» أی یقتل بعضکم بعضا حتّی یفنی الکل. قوله:« نُصَرِّفُ الْآیاتِ» أی نظهر الآیات و نکررها مرة بعد اخری حتّی یزول الشبه لکی یعلموا الحق.
3- 3. قوله:« وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ» أی لستم بمعجزین اللّه عن الإتیان بالبعث و العقاب. و قوله:« عَلی مَکانَتِکُمْ» أی علی قدر منزلتکم و تمکنکم من الدنیا و معناه اثبتوا علی الکفر. و قوله:« مَنْ تَکُونُ» مفعول« تعلمون» و قرأ حمزة و الکسائی« یکون» بالباء لان تأنیث العاقبة لیس بحقیقی.
4- 4. قوله تعالی« بَیاتاً» أی بائتین فی اللیل و هو مصدر وقع موقع الحال و قوله: « أَوْ هُمْ قائِلُونَ عطف علی« بَیاتاً» أی وقت القیلولة و هی نصف النهار. و حذفت واو الحال استثقالا لاجتماع الواوین. و قوله:« دَعْواهُمْ» أی دعاؤهم او استغاثتهم.

التوبة: وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ 106(1)

یونس: وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ14 ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ 15

و قال تعالی: وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ 26-إلی قوله تعالی- وَ إِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ48 وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ إلی قوله تعالی قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ52 أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ53 ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ 54 إلی قوله وَ ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ 62(2)

و قال تعالی: وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ هود ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْقُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْها قائِمٌ وَ حَصِیدٌ103 وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ104 وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُری وَ هِیَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ105 إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الْآخِرَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ106 وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ 107یَوْمَ

ص: 3


1- 1. قوله تعالی:« فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» أی فیخبرکم بما فعلتم و یجازیکم علیه.
2- 2. قوله تعالی:« إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ» أی تدخلون فیه و الإفاضة الدخول فی العمل علی جهة الانصباب إلیه. و العزوب الذهاب عن المعلوم و ضده حضور المعنی للنفس و المعنی ما تغیب عن علم ربک من مثقال ذرة أی وزن نملة صغیرة.

یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ- فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ109 خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ 110وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ 111 -إلی قوله تعالی- وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ114 فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ115(1)

الرعد: قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ18أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ

ص: 4


1- 1. قوله تعالی« مِنْها قائِمٌ» أی باق کالزرع المحصود عافی الاثر. و قوله« تَتْبِیبٍ» أی غیر تخسیر و قوله« وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ» أی و ما نؤخر الیوم الا لانتهاء مدة معدودة متناهیة علی حذف المضاف و إرادة مدة التأجیل کلها بالاجل لا منتهاها فانه غیر معدود. قوله:« زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ» الزفیر اخراج النفس و الشهیق رده و المراد شدة حالهم و کربهم و تشبیه صراخهم بصوت الحمیر. لان الزفیر و الشهیق أول نهاقه و آخره. قوله:« ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» لیس المراد السماء و الأرض بعینها بل المراد التبعید فان للعرب الفاظا للتبعید فی معنی التأیید یقولون لافعل ذلک ما اختلف اللیل و النهار و ما دامت السموات و الأرض و ما تنبت النبت ظنا منهم أن هذه الأشیاء لا یتغیر و یریدون بذلک التأیید، فخاطبهم سبحانه بالمتعارف من کلامهم علی قدر عقولهم. و قوله« عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ» أی غیر مقطوع و لا ممنوع.

الْحِسابِ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ19 أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ 20(1)

إبراهیم: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ6.

و قال تعالی: قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی12.

و قال تعالی: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ23 وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ24.

و قال تعالی: وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ44 مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ 45وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ46 نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ47 وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ48 فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ 49(2)

ص: 5


1- 1. قوله تعالی:« رابِیاً» أن طافیا عالیا فوق الماء. و قوله،« جُفاءً» أی یجفی به أی یرمی به السیل و الفلز المذاب.
2- 2. قوله تعالی:« تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ» أی تفتح و لا تغمض. و قوله:« مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ» أی مسرعین رافعی رءوسهم. و الاهطاع الاسراع، و الاقناع رفع الرأس. و قوله: « لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ» أی لا یرجع الیهم أعینهم و لا یطبقونها و لا یغمضونها. قوله« هَواءٌ» أی خالیة من العقل لفزعهم. قوله:« وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ» أی مکروا بالأنبیاء قبلک ما امکنهم من المکر کما مکروا بک فعصمهم اللّه من مکرهم کما عصمک.« وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ» أی جزاء مکرهم بحذف المضاف. و قوله:« مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ» أصله مخلف رسله وعده تقدم المفعول الثانی ایذانا بان اللّه لا یخلف الوعد أصلا، و إذا لم یخلف رسله وعده أحدا کیف یخلف رسله.

النحل: هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ کَذلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ36 فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ37. و قال تعالی تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ 66(1)

الأسری: قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا 87(2)

مریم: إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً95 لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا96 وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْداً97 إلی قوله تعالی وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً98(3)

الأنبیاء: وَ کَمْ قَصَمْنا مِنْ قَرْیَةٍ کانَتْ ظالِمَةً وَ أَنْشَأْنا بَعْدَها قَوْماً آخَرِینَ 12فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ13 لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ14 قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ15 فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصِیداً خامِدِینَ إلی قوله تعالی وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ43 قُلْ مَنْ یَکْلَؤُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ مِنَ الرَّحْمنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ44 أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ45 بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا یَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ

ص: 6


1- 1. قوله:« فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ» عبر بالیوم عن زمان الدنیا أو یوم القیامة علی أنه حکایة حال ماضیة کما قاله البیضاوی.
2- 2. الشاکلة الطبیعة و الخلقة أو الطریقة و المذهب أی کل واحد من المؤمن و الکافر یعمل علی طبیعته و خلقته التی تخلق بها. و قیل علی طریقته و سنته التی اعتادها.
3- 3. قوله تعالی:« هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ» أی هل تشعر باحد منهم و تراه. و قوله: « رِکْزاً» الرکز الصوت الخفی و أصل الترکیب هو الخفاء و منه رکز الرمح إذا غیب طرفه فی الأرض و الرکاز المال المدفون.

الْغالِبُونَ 46(1)

الحج: یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْ ءٌ عَظِیمٌ 2یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ3

و قال تعالی: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ20 هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ21 یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ22 کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ23 إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ

ص: 7


1- 1. قوله تعالی:« وَ کَمْ قَصَمْنا» أی کم أهلکنا. و القصم- بالفتح-: الکسر، یقال: هو قاصم الجبابرة. و قال البیضاوی هذه الآیة واردة عن غضب عظیم لان القصم کسر یبین تلائم الاجزاء بخلاف الفصم فانه کسر بلا ابانة و قوله تعالی:« یَرْکُضُونَ» أی یهربون سراعا و الرکض العدو بشدة الوطی. و قوله« لا تَرْکُضُوا» علی إرادة القول أی قیل لهم استهزاء لا ترکضوا و قوله:« ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ» الترفة النعمة و الترف النعم. و قوله:« حَصِیداً خامِدِینَ» أی مثل الحصید و هو البنت المحصود و لذلک لم یجمع. و« خامِدِینَ» ای میتین من خمدت النار. قوله:« وَ حاقَ بِهِمْ»* ای حال بهم وبال استهزائهم و سخریتهم و الفرق بین السخریة و الهزء أن فی السخریة معنی طلب الذلة لان التسخیر التذلیل، و اما الهزء فیقتضی طلب صغر القدر بما یظهر فی القول. قوله:« مَنْ یَکْلَؤُکُمْ» ای یحفظکم و الکلاءة الحفظ. و قوله:« مِنَ الرَّحْمنِ» ای من بأس الرحمن. و قوله:« مُعْرِضُونَ» ای لا یخطرون ببالهم فضلا ان یخافوا بأسه حتّی إذا کلئوا منه عرفوا الکالئ و صلحوا للسؤال. و قوله:« وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ» قال ابن قتیبة ای لا یجیرهم منا أحد لان المجیر صاحب الجار. تقول صحبک اللّه ای حفظک اللّه و اجارک.

أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ24 وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ 25.

و قال تعالی: وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ43 فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ 44- إلی قوله تعالی- وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَها وَ هِیَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ47(1)

المؤمنون: حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ102 لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ103 فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ104 فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ105 وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ

ص: 8


1- 1. قوله تعالی:« تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ» ای تنسأ و الذهول الذهاب عن الشی ء دهشا و حیرة. و قوله:« تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها» ای لو کان ثمّ مرضعة لذهلت او حامل لوضعت و ان لم یکن هناک حامل و لا مرضعة و المراد شدة هول القیامة. و قوله:« هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ» ای فوجان مختصمان و الخصم یستوی فیه المذکر و المؤنث و الواحد و الجمع و لذلک قال:« اخْتَصَمُوا» لانهما جمعان و لیسا برجلین. قوله:« قُطِّعَتْ» ای قدرت علی مقادیر جثتهم ثیاب. و قوله:« یُصْهَرُ بِهِ» الصهر الاذابة ای یذاب و ینضج بذلک الحمیم ما فی بطونهم من الاحشاء و یذاب به الجلود. قوله:« وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ» جمع مقمع ای سیاط یجلدون بها. و قوله« ذُوقُوا» أی قیل لهم ذوقوا بحذف القول. قوله« مِنْ أَساوِرَ» جمع اسورة و هی جمع سوار. و هو صفة مفعول محذوف. قوله« فَأَمْلَیْتُ» ای فأمهلت یقال: أملی اللّه لفلان فی العمر اذا أخر عنه أجله. قوله« فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ» أی انکاری علیهم بتغییر النعمة محنة و الحیاة هلاکا و العمارة خرابا. قوله« خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها» أی ساقطة حیطانها علی سقوفها بان تعطلت بنیانها فخرت سقوفها ثمّ تهدمت حیطانها فسقطت فوق السقف.« خاوِیَةٌ» بمعنی خالیة أی خالیة مع بقاء عروشها و سلامتها فیکون الجار متعلقة بخاویة.

فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ 106(1)

النور: أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ یَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ 64(2)

النمل: إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ93 وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ94 وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ 95.

القصص وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الْأُولی بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ 43- إلی قوله - وَ لکِنَّا أَنْشَأْنا قُرُوناً فَتَطاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ 44(3)

الروم: قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ 42 فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ 43 مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ 45 -إلی

ص: 9


1- 1. قوله تعالی« وَ مِنْ وَرائِهِمْ» الوراء هنا بمعنی الامام کقوله تعالی« وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ» و قوله« بَرْزَخٌ» البرزخ الحاجز بین الشیئین. قوله« فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ» ای لا یتواصلون بالأنساب و لا یتعاطفون بها مع معرفة بعضهم بعضا.
2- 2. قوله« ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ» أی من الخیرات و المعاصی و الایمان و النفاق. و« یوم» منصوب بالعطف علی محذوف هو ظرف زمان و التقدیر ما أنتم تثبتون علیه الآن و یوم یرجعون، خرج من الخطاب الی الغیبة.
3- 3. قوله تعالی« بَصائِرَ لِلنَّاسِ» البصائر الحجج و البراهین للناس و العبر یبصرون بها و هی بدل من التوراة. و البصائر جمع البصیرة و هی نور القلب. قوله« فَتَطاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ» العمر بضمتین: الحیاة کما فی القاموس ای فطال علیهم مدة انقطاع الوحی فاندرست الشرائع فأوحینا الیک خبر موسی و غیره. فالمستدرک الوحی إلیه فحذف و اقیم سببه مقامه.

قوله- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ 47(1)

التنزیل: أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ 26(2)

سبأ: أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ 10.

و قال تعالی: وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ 54(3)

فاطر: یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ16 إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ17 وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ18 - إلی قوله - أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ ءٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلِیماً قَدِیراً 43(4)

یس: یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ 29 أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ 30 وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ 31.

و قال تعالی: وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یُبْصِرُونَ 66

ص: 10


1- 1. قوله« فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا- الآیة» أی فانتقمنا من المذنبین و دفعنا العذاب عن المؤمنین و کان واجبا علینا نصرهم.
2- 2. قوله تعالی« یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ» یعنی یمرون أهل مکّة فی متاجرهم علی دیارهم و قوله« أَ فَلا یَسْمَعُونَ» أی سماع تدبر.
3- 3. قوله تعالی« کِسَفاً» الکسفة: القطعة من الشی ء. قوله« منیب» أی راجع الی ربه فانه یکون کثیر التأمل فی أمره و قوله« فِی شَکٍّ مُرِیبٍ» ای فی شک مشکک کما قالوا عجب عجیب.
4- 4. قوله« لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ ءٍ» أی لم یکن اللّه یفوته شی ء قوله« مِنْ شَیْ ءٍ» فاعل لیعجزه و« من» مزیدة.

وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلی مَکانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطاعُوا مُضِیًّا وَ لا یَرْجِعُونَ 67(1)

الزمر: قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ14 قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ15 قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی16 فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ17 لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ18 وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْری فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ 19 أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ20 لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ 21.

و قال تعالی: أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ 26 کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ 27 فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْیَ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ 28.

و قال تعالی: وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ 48 وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ 49(2)

المؤمن: أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ

ص: 11


1- 1. قوله« وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا» ان مخففة من الثقلیة و اللام هی الفارقة. و« ما» مزیدة للتأکید و« کل» أصله کلهم. و معناه ان الأمم کلهم یوم القیامة یحضرون فیقفون علی ما عملوه فی الدنیا. و قوله« لَطَمَسْنا» الطمس محو الشی ء حتّی یذهب أثره. قوله« فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ» انتصاب الصراط بنزع الخافض أی الی الطریق. قوله« مُضِیًّا وَ لا یَرْجِعُونَ» أی لم یقدروا علی ذهاب و لا مجی ء.
2- 2. قوله تعالی« إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ»« الذین» خبر« ان» و قوله« لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ» الظلل جمع الظلة و هی السترة العالیة و هذا شرح لخسرانهم. و الانقاذ: الانجاء.

اللَّهِ مِنْ واقٍ22 ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ 23.

و قال تعالی: یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ- تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ45 لا جَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ46 فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ47 فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ 48(1)

حم عسق: وَ تَرَی الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ- وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذابٍ مُقِیمٍ45 وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ46 اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ47(2)

الزخرف: وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ6 وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ 7 فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ - إلی قوله

ص: 12


1- 1. قوله تعالی« تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ» بدل أو بیان فیه تعلیل و الدعاء کالهدایة فی التعدیة بالی و اللام. و قوله« ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ» أی بربوبیته علم و المراد نفی المعلوم و الاشعار بأن الالوهیة لا بدّ لها من برهان.
2- 2. قوله تعالی« وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ» أی من یخلیه اللّه و ضلاله لیس له معین من بعد خذلان اللّه. و قوله« هَلْ إِلی مَرَدٍّ» أی رجوع و ردّ الی الدنیا. و قوله« وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها» أی علی النار و یدلّ علیها العذاب. و قوله« مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ» أی ضعیف النظر مسارقة و« من» ابتدائیة أو بمعنی الباء. و ذلک لما علیهم من الهوان یسارقون النظر الی النار خوفا منها.

تعالی - وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ23 قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ24 فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ25(1)

الدخان: کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ26 وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ 27 کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ 28 فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ 29(2)

الأحقاف: وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِذْ کانُوا یَجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ 26(3)

ق: وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ 35 إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ 36(4)

ص: 13


1- 1. قوله تعالی« أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ» البطش الاخذ الشدید و« مضی» أی و سلف فی القرآن قصصهم العجیبة. و قوله« مُتْرَفُوها» هم المتنعمون الذین آثروا الترفة علی طلب الحجة یرید الرؤساء، و تخسیس المترفین اشعار بان التنعم و حبّ البطالة صرفهم عن النظر الی التقلید.
2- 2. قوله تعالی« وَ نَعْمَةٍ» قال فی القاموس النعمة بالکسر الدعة و المال و الاسم النعمة بالفتح. و قوله« مُنْظَرِینَ» أی مهملین الی وقت آخر.
3- 3. قوله تعالی« وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ»« ان» نافیة بمعنی« ما» النافیة، و هو أی« ان» فی النفی مع« ما» الموصولة بمعنی الذی أحسن فی اللفظ من« ما» النافیة.
4- 4. قوله تعالی« بَطْشاً» أی قوة. و قوله« فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ» أی فتحوا المسالک فی البلاد لشدة بطشهم. و قوله« هَلْ مِنْ مَحِیصٍ» أی هل وجدوا مفرا من الموت. و فی القاموس محص منی أی هرب. و قوله:« لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ» أی عقل یتفکر و یتدبر. و قوله:« أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ» أی أصغی لاستماعه. و قوله« هُوَ شَهِیدٌ» أی شاهد بصدقه فیتعظ بظواهره و ینزجر بزواجره.

الواقعة: نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ 61(1)

التغابن: هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ- یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ- أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ- ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ6(2)

الطلاق: وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً- فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً- أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ 10(3)

الملک: فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ27 قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ یُجِیرُ الْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ28 قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ

ص: 14


1- 1. قوله تعالی:« وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ» أی لا یسبقنا أحد فیهرب من الموت أو لا یسبقنا أحد منکم علی ما قدرنا له من الموت حتّی یزید فی مقدار حیاته، أو لا یسبقنا خالق و لا مقدر فی الخلق و التقدیر و فعلنا ما فعلنا و لم یکن لما فعلناه مثال و انا لقادرون. و قوله:« عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ» أی لسنا بعاجزین علی خلقکم و بعثکم ثانیا، او علی ان نبدل منکم اشباهکم فنخلق بدلکم. و قوله:« نُنْشِئَکُمْ» أی نوجدکم بعد أن نفنیکم و قوله« فِی ما لا تَعْلَمُونَ» أی فی نشأة لا تعلمون کیفیتها.
2- 2. قوله تعالی« فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ» أی ضرر کفرهم فی الدنیا و أصل الوبال الثقل. و النکر هو عذاب الاستیصال. و قوله:« فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً» أی بالاستقصاء و المناقشة.
3- 3. قوله تعالی:« عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها» أی عتوا علی اللّه و رسله و جاوزوا الحد فی المخالفة.

مُبِینٍ29 قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ 30(1)

المعارج: أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ38 کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ39 فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ40 عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ41 فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ42 یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ 43خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ 44(2)

القیامة: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ22 إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ23 وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ25 کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ26 وَ قِیلَ مَنْ راقٍ27 وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ28 وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ29 إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ30 فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی31 وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی32 ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی33 أَوْلی لَکَ فَأَوْلی34 ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی 35 أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً36 أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی37 ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی38 فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی 39 أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی 40(3)

ص: 15


1- 1. قوله تعالی« سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا» أی بان علیها الکأبة و الحزن و ساءتها رؤیة العذاب. و قوله:« تَدَّعُونَ» أی تطلبون و تستعجلون به، تفتعلون من الدعاء. أو به تدعون، أو بسببه تدعون أن لا بعث فهو من الدعوی. قوله:« غَوْراً» بمعنی غائرا مصدر وصف به و قوله:« بِماءٍ مَعِینٍ» أی جار، أو ظاهر سهل التناول.
2- 2. قوله تعالی« فَلا أُقْسِمُ»« لا» مزیدة للتأکید و المراد بالمشارق: قیل للشمش ثلاثمائة و ستون مشرقا و ثلاثمائة و ستون مغربا، فی کل یوم له مشرق و مغرب. و قوله:« فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا» أی اترکهم فی باطلهم. قوله:« مِنَ الْأَجْداثِ» أی من القبور. قوله:« سِراعاً» أی مسرعین. قوله« کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ» أی الی منصوبات للعبادة او أعلام.« یوفضون» أی یسرعون. قوله:« تَرْهَقُهُمْ» أی تغشاهم.
3- 3. قوله تعالی:« ناضِرَةٌ» أی حسنة مضیئة مشرقة« إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ» أی ینتظر ثواب ربها. ورد فی الحدیث« ینتهی اولیاء اللّه بعد ما یفرغ من الحساب الی نهر یسمی الحیوان. فیغتسلون فیه و یشربون منه فتبیض وجوههم اشراقا فیذهب عنهم کل قذی و وعث ثمّ یؤمرون بدخول الجنة فمن هذا المقام ینظرون الی ربهم کیف یثیبهم قال فذلک قوله تعالی« إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ» و انما یعنی بالنظر إلیه النظر الی ثوابه تبارک و تعالی و قال: و الناظرة فی بعض اللغة هی المنتظرة أ لم تسمع الی قوله:« فَناظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ» أی منتظرة. و قوله:« وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ» أی کالحة شدیدة العبوس.« تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ» أی تتوقع أرباب تلک الوجوه أو توقن أن یفعل بها داهیة عظیمة تکسر قفار الظهر. و قوله: « إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ» أی إذا بلغت النفس الترقوة( گلوگاه). و قوله:« وَ قِیلَ مَنْ راقٍ» أی یقال له: من یرقیک ممّا بک؟ یعنی هل من طبیب؟ و قوله:« وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ» أی أیقن أن الذی نزل به فراق الدنیا و محابها و علم بمفارقة الاحبة. قوله:« وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ» أی التوت شدة فراق الدنیا بشدة خوف الآخرة، أو التوت احدی ساقیه بالاخری عند الموت. و المساق المصیر. و قوله:« یَتَمَطَّی» أی یتبختر افتخارا فی مشیته اعجابا بنفسه. قوله:« أَوْلی لَکَ» کلمة وعید و تهدید أی بعدا لک من خیر الدنیا و بعدا لک من خیر الآخرة. و قیل معناه: الذم أولی لک من ترکه. و قوله:« سُدیً» أی مهملا لا یحاسب و لا یسأل و لا یعاقب.

المرسلات: أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ16 ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ17 کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ19 وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (1)

النبأ: إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً41(2)

عبس: فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ33 یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ34 وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ 35وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ36 لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ37 وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ 38ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ39 وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ40 تَرْهَقُها قَتَرَةٌ41 أُولئِکَ هُمُ

ص: 16


1- 1. قوله تعالی:« وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» الویل فی الأصل مصدر منصوب باضمار فعله عدل به الی الرفع للدلالة علی ثبات الهلاک للمدعو علیه و« یومئذ» ظرفه أو صفته.
2- 2. قوله:« یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً» أی فی الدنیا فلم أخلق و لم أکلف، أو فی هذا الیوم فلم أبعث لم و انشر.

الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ42(1)

الإنفطار: إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ13 وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ14 یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ 15(2)

المطففین: أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ4 لِیَوْمٍ عَظِیمٍ5 یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ6

الغاشیة: هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ1 وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ2 عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلی ناراً حامِیَةً4 تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ5 لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ6 لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ7 وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ8 لِسَعْیِها راضِیَةٌ9 فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ10 لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً11 فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ12 فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ13 وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ 14وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ15 وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ26(3).

ص: 17


1- 1. قوله تعالی« فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ» أی النفحة وصفت بها مجازا لان الناس یصخون لها. و قوله:« شَأْنٌ یُغْنِیهِ» أی یشغله عن غیره. قوله:« وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ» أی مضیئة بما تری من النعم. و« وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ» أی علیها غبار و کدورة و« تَرْهَقُها قَتَرَةٌ» أی یغشیها سواد و ظلمة.
2- 2. قوله تعالی:« یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ» أی یدخلونها و یقاسون حرها و یلزمونها بکونهم فیها. و یوم الدین ای یوم الجزاء و الحساب.
3- 3. قوله تعالی:« الْغاشِیَةِ» یعنی القیامة لأنّها تغشی الخلائق باهوالها. قوله: « ناصِبَةٌ» ای عملت و نصبت فی اعمال لا یعنیها او نصب و تعب بالسلاسل و الاغلال. قوله: « آنِیَةٍ» ای شدیدة الحرارة بلغت إناها فی الحر، قوله« حامِیَةً» ای متناهیة فی الحر. « الضریع» هو نوع من الشوک لا ترعاه دابة لخبثه، أمرّ من الصبر و أنتن من الجیفة و أشد حرا من النار، سماه اللّه تعالی الضریع کما فی الروایة. قوله« ناعِمَةٌ» ای ذاب بهجة او متنعمة. و قوله:« لاغِیَةً» أی الهزل و الکذب. و قوله:« وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ» أی وسائد مرتبة بعضها بجنب بعض یستند إلیها. و« أَکْوابٌ» جمع کوب أی اقداح لا عری لها. قوله:« وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ» أی بسط فاخرة مبسوطة لها خمل.

lt;meta info="- وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأَْرْضِ وَ کانَ اللَّهُ غَنِیًّا حَمِیداً * وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأَْرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا * إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَ یَأْتِ بِآخَرِینَ وَ کانَ اللَّهُ عَلی ذلِکَ قَدِیراً * مَنْ کانَ یُرِیدُ ثَوابَ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ وَ کانَ اللَّهُ سَمِیعاً بَصِیراً. - . نساء/ 131 - 134 -

{و آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است، از آنِ خداست. و ما به کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده، و [نیز] به شما سفارش کردیم که از خدا پروا کنید. و اگر کفر ورزید [چه باک؟ که] آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آنِ خداست، و خدا بی نیاز ستوده [صفات] است. و آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آنِ خداست، و خدا بس کارساز است. ای مردم، اگر [خدا] بخواهد، شما را [از میان] می بَرَد و دیگران را [پدید] می آورد، و خدا بر این [کار] تواناست. هر کس پاداش دنیا بخواهد، پاداش دنیا و آخرت نزد خداست، و خدا شنوای بیناست.}

- قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الآْیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ. - . انعام / 65 -

{بگو: او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر] بچشاند.» بنگر، چگونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم باشد که آنان بفهمند.}

- وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ * إِنَّ ما تُوعَدُونَ لآَتٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ * قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ. - . انعام / 132 - 135 -

{و پروردگار تو بی نیاز و رحمتگر است. اگر بخواهد شما را می برد، و پس از شما، هر که را بخواهد جانشین [شما] می کند همچنان که شما را از نسل گروهی دیگر پدید آورده است. قطعاً آنچه به شما وعده داده می شود آمدنی است، و شما درمانده کنندگان [خدا] نیستید. بگو: ای قوم من، هرچه مقدور شما هست انجام دهید من [هم] انجام می دهم. به زودی خواهید دانست که فرجام [نیکوی] آن سرای از آنِ کیست. آری، ستمکاران رستگار نمی شوند.}

- وَ کَمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ * فَما کانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلاّ أَنْ قالُوا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ. - . اعراف / 4 - 5 -

{وچه بسیار شهرها که [مردمِ] آن را به هلاکت رسانیدیم، و در حالی که به خواب شبانگاهی رفته یا نیمروز غنوده بودند، عذاب ما به آنها رسید. و هنگامی که عذاب ما بر آنان آمد سخنشان جز این نبود که گفتند: «راستی که ما ستمکار بودیم.»}

- وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. - . توبه / 105 -

{و بگو: [هر کاری می خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست، و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده می شوید پس شما را به آنچه انجام می دادید آگاه خواهد کرد.}

- وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الُْمجْرِمِینَ * ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الأَْرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ. - . یونس / 13 - 14 -

{و قطعاً نسل های پیش از شما را هنگامی که ستم کردند به هلاکت رساندیم، و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند و [لی] بر آن نبودند که ایمان بیاورند. این گونه مردم بزهکار را جزا می دهیم. آن گاه شما را پس از آنان در زمین جانشین قرار دادیم تا بنگریم چگونه رفتار می کنید.}

- وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ * لِلّذینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلّةٌ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ * وَ الّذینَ کَسَبُوا السّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلّةٌ ما لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِمٍ کَأَنّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ اللّیْلِ مُظْلِمًا أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ * وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمیعًا ثُمّ نَقُولُ لِلّذینَ أَشْرَکُوا مَکانَکُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَکاؤُکُمْ فَزَیّلْنا بَیْنَهُمْ وَ قالَ شُرَکاؤُهُمْ ما کُنْتُمْ إِیّانا تَعْبُدُونَ * فَکَفی بِاللّهِ شَهیدًا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ إِنْ کُنّا عَنْ عِبادَتِکُمْ لَغافِلینَ * هُنالِکَ تَبْلُوا کُلّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدّوا إِلَی اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقّ یِ وَ ضَلّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ * قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السّماءِ وَ اْلأَرْضِ أَمّنْ یَمْلِکُ السّمْعَ وَ اْلأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیَ ِ وَ مَنْ یُدَبِّرُ اْلأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتّقُونَ. - . یونس / 25 -31 -

و خداوند فرمود: {و خدا [شما را] به سرای سلامت فرا می خواند، و هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند. برای کسانی که کار نیکو کرده اند، نیکویی [بهشت] و زیاده [بر آن] است. چهره هایشان را غباری و ذلّتی نمی پوشاند. اینان اهل بهشتند [و] در آن جاودانه خواهند بود. و کسانی که مرتکب بدی ها شده اند، [بدانند که] جزای [هر] بدی مانند آن است و خواری آنان را فرو می گیرد. در مقابل خدا، هیچ حمایتگری برای ایشان نیست. گویی چهره هایشان با پاره ای از شب تار پوشیده شده است. آنان همدم آتشند، که در آن جاودانه خواهند بود. و [یاد کن] روزی را که همه آنان را گرد می آوریم. آن گاه به کسانی که شرک ورزیده اند می گوییم: «شما و شریکانتان بر جای خود باشید» پس میان آنها جدایی می افکنیم. و شریکان آنان می گویند: «در حقیقت، شما ما را نمی پرستیدید.» «و گواهی خدا میان ما و میان شما بس است. به راستی ما از عبادت شما بی خبر بودیم.» آنجاست که هر کسی آنچه را از پیش فرستاده است می آزماید، و به سوی خدا مولای حقیقی خود بازگردانیده می شوند، و آنچه به دروغ برمی ساخته اند از دستشان به در می رود. بگو: «کیست که از آسمان و زمین به شما روزی می بخشد؟ یا کیست که حاکم بر گوش ها و دیدگان است؟ و کیست که زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده خارج می سازد؟ و کیست که کارها را تدبیر می کند؟» خواهند گفت: «خدا» پس بگو: آیا پروا نمی کنید؟}

- فَذلِکُمُ اللّهُ رَبّکُمُ الْحَقّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقّ ِ إِلاّ الضّلالُ فَأَنّی تُصْرَفُونَ * کَذلِکَ حَقّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الّذینَ فَسَقُوا أَنّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ * قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمّ یُعیدُهُ قُلِ اللّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمّ یُعیدُهُ فَأَنّی تُؤْفَکُونَ * قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقّ مِ قُلِ اللّهُ یَهْدی لِلْحَقُ ِ أَ فَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقَ ِ أَحَقّ أَنْ یُتّبَعَ أَمّنْ لا یَهِدّی إِلاّ أَنْ یُهْدی ل فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ * وَ ما یَتّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنّا إِنّ الظّنّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقُ ِ شَیْئًا إِنّ اللّهَ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ * وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری ا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لکِنْ تَصْدیقَ الّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فیهِ مِنْ رَبّ یِ الْعالَمینَ * أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * بَلْ کَذّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمّا یَأْتِهِمْ تَأْویلُهُ کَذلِکَ کَذّبَ الّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظّالِمینَ * - . یونس / 32 -39 -

{این است خدا، پروردگار حقیقی شما، و بعد از حقیقت جز گمراهی چیست؟ پس چگونه [از حق] بازگردانیده می شوید؟ این گونه سخن پروردگارت بر کسانی که نافرمانی کردند به حقیقت پیوست، [چرا] که آنان ایمان نمی آورند. بگو: «آیا از شریکان شما کسی هست که آفرینش را آغاز کند و سپس آن را برگرداند؟» بگو: «خداست که آفرینش را آغاز می کند و باز آن را برمی گرداند. پس چگونه [از حق] بازگردانیده می شوید؟» بگو: «آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حق رهبری کند؟» بگو: «خداست که به سوی حق رهبری می کند» پس، آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟ و بیشترشان جز از گمان پیروی نمی کنند [ولی] گمان به هیچ وجه [آدمی را] از حقیقت بی نیاز نمی گرداند. آری، خدا به آنچه می کنند داناست. و چنان نیست که این قرآن از جانب غیر خدا [و] به دروغ ساخته شده باشد. بلکه تصدیق [کننده] آنچه پیش از آن است می باشد، و توضیحی از آن کتاب است، که در آن تردیدی نیست، [و] از پروردگار جهانیان است. یا می گویند: «آن را به دروغ ساخته است؟» بگو: «اگر راست می گویید، سوره ای مانند آن بیاورید، و هر که را جز خدا می توانید، فرا خوانید.» بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است. کسانی [هم] که پیش از آنان بودند، همین گونه [پیامبرانشان را] تکذیب کردند. پس بنگر که فرجام ستمگران چگونه بوده است.}

- وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدینَ * وَ إِنْ کَذّبُوکَ فَقُلْ لی عَمَلی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَریئُونَ مِمّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَری ءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ * وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصّمّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ * وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ * إِنّ اللّهَ لا یَظْلِمُ النّاسَ شَیْئًا وَ لکِنّ النّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّ ساعَةً مِنَ النّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الّذینَ کَذّبُوا بِلِقاءِ اللّهِ وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ * وَ إِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ* وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ * وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * - . یونس / 40-48 -

{و از آنان کسی است که بدان ایمان می آورد، و از آنان کسی است که بدان ایمان نمی آورد، و پروردگار تو به [حال] فسادگران داناتر است. و اگر تو را تکذیب کردند، بگو: «عمل من به من اختصاص دارد، و عمل شما به شما اختصاص دارد. شما از آنچه من انجام می دهم غیر مسئولید، و من از آنچه شما انجام نمی دهید غیر مسئولم.» و برخی از آنان کسانی اند که به تو گوش فرا می دهند. آیا تو کران را. هر چند در نیابند. شنوا خواهی کرد؟ و از آنان کسی است که به سوی تو می نگرد. آیا تو نابینایان را. هر چند نبینند. هدایت توانی کرد؟ خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمی کند، لیکن مردم خود بر خویشتن ستم می کنند. و روزی که آنان را گرد می آورد، گویی جز به اندازه ساعتی از روز درنگ نکرده اند. با هم اظهار آشنایی می کنند. قطعاً کسانی که دیدار خدا را دروغ شمردند زیان کردند و [به حقیقت] راه نیافتند. و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم، یا تو را بمیرانیم [در هر دو صورت] بازگشتشان به سوی ماست. سپس خدا بر آنچه می کنند گواه است. و هر امّتی را پیامبری است. پس چون پیامبرشان بیاید، میانشان به عدالت داوری شود و بر آنان ستم نرود. و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده چه وقت است؟»}

- قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی ضَرّا وَ لا نَفْعًا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ لِکُلّ ِّ أُمّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الُْمجْرِمُونَ * أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلآْنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ * ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ * وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقّ هُوَ قُلْ إی وَ رَبّی إِنّهُ لَحَقّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ * وَ لَوْ أَنّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِی اْلأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَ أَسَرّوا النّدامَةَ لَمّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ * أَلا إِنّ لِلّهِ ما فِی السّماواتِ وَ اْلأَرْضِ أَلا إِنّ وَعْدَ اللّهِ حَقّ وَ لکِنّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ * هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ * - . یونس / 49 - 56 -

{بگو: «برای خود زیان و سودی در اختیار ندارم، مگر آنچه را که خدا بخواهد. هر امّتی را زمانی [محدود] است. آن گاه که زمانشان به سر رسد، پس نه ساعتی [از آن] تأخیر کنند و نه پیشی گیرند.» بگو: «به من خبر دهید، اگر عذاب او شب یا روز به شما دررسد، بزهکاران چه چیزی از آن به شتاب می خواهند؟» سپس، آیا هنگامی که [عذاب بر شما] واقع شد، اکنون به آن ایمان آوردید، در حالی که به [آمدن] آن شتاب می کردید؟ پس به کسانی که ستم ورزیدند گفته شود: «عذاب جاوید را بچشید. آیا جز به [کیفر] آنچه به دست می آوردید، جزا داده می شوید؟» و از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است، و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید.» و اگر، برای هر کسی که ستم کرده است، آنچه در زمین است می بود، قطعاً آن را برای [خلاصی و] بازخرید خود می داد. و چون عذاب را ببینند پشیمانی خود را پنهان دارند، و میان آنان به عدالت داوری شود و بر ایشان ستم نرود. بدانید، که در حقیقت آنچه در آسمان ها و زمین است از آنِ خداست. بدانید، که در حقیقت وعده خدا حق است ولی بیشتر آنان نمی دانند. او زنده می کند و می میراند و به سوی او بازگردانیده می شوید.}

- یا أَیّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصّدُورِ وَ هُدًی وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ * قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرامًا وَ حَلالاً قُلْ آللّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ * وَ ما ظَنّ الّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّاسِ وَ لکِنّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ * وَ ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّ کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الأَْرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ. - . یونس / 57 - 61 -

{ای مردم، به یقین، برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی، و درمانی برای آنچه در سینه هاست، و رهنمود و رحمتی برای گروندگان [به خدا] آمده است. بگو: «به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند.» و این از هرچه گرد می آورند بهتر است. بگو: «به من خبر دهید، آنچه از روزی که خدا برای شما فرود آورده [چرا] بخشی از آن را حرام و [بخشی را] حلال گردانیده اید» بگو: «آیا خدا به شما اجازه داده یا بر خدا دروغ می بندید؟» و کسانی که بر خدا دروغ می بندند، روز رستاخیز چه گمان دارند؟ در حقیقت، خدا بر مردم، دارای بخشش است ولی بیشترشان سپاسگزاری نمی کنند. و در هیچ کاری نباشی و از سوی او [خدا] هیچ [آیه ای] از قرآن نخوانی و هیچ کاری نکنید، مگر اینکه ما بر شما گواه باشیم آن گاه که بدان مبادرت می ورزید. و هم وزن ذره ای، نه در زمین و نه در آسمان از پروردگار تو پنهان نیست، و نه کوچک تر و نه بزرگ تر از آن چیزی نیست، مگر اینکه در کتابی روشن [درج شده] است.}

- وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الُْمجْرِمُونَ. - . یونس / 82 -

{و خدا با کلمات خود، حق را ثابت می گرداند، هر چند بزهکاران را خوش نیاید.}

- ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْقُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْها قائِمٌ وَ حَصِیدٌ * وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ لَمَّا جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ * وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُری وَ هِیَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ * إِنَّ فِی ذلِکَ لآَیَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الآْخِرَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ * وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاّ لأَِجَلٍ مَعْدُودٍ * یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ * فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ * - . هود / 100 -106 -

{این، از خبرهای آن شهرهاست که آن را بر تو حکایت می کنیم. بعضی از آنها [هنوز] بر سر پا هستند و [بعضی] بر باد رفته اند. و ما به آنان ستم نکردیم، ولی آنان به خودشان ستم کردند. پس چون فرمان پروردگارت آمد، خدایانی که به جای خدا [ی حقیقی] می خواندند هیچ به کارشان نیامد، و جز بر هلاکت آنان نیفزود. و این گونه بود [به قهر] گرفتن پروردگارت، وقتی شهرها را در حالی که ستمگر بودند [به قهر] می گرفت. آری [به قهر] گرفتن او دردناک و سخت است. قطعاً در این [یادآوری ها] برای کسی که از عذاب آخرت می ترسد عبرتی است. آن [روز] روزی است که مردم را برای آن گرد می آورند، و آن [روز] روزی است که [جملگی در آن] حاضر می شوند. و ما آن را جز تا زمان معیّنی به تأخیر نمی افکنیم. روزی [است] که چون فرا رسد هیچ کس جز به اذن وی سخن نگوید. آن گاه بعضی از آنان تیره بختند و [برخی] نیکبخت. و اما کسانی که تیره بخت شده اند، در آتش، فریاد و ناله ای دارند.}

- خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الأَْرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ * وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الأَْرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّکَ عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ * فَلا تَکُ فی مِرْیَةٍ مِمّا یَعْبُدُ هؤُلاءِ ما یَعْبُدُونَ إِلاّ کَما یَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِنّا لَمُوَفّوهُمْ نَصیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ * وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فیهِ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنّهُمْ لَفی شَکّ مِنْهُ مُریبٍ * وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. - . هود / 107- 112 -

{تا آسمان ها و زمین برجاست، در آن ماندگار خواهند بود، مگر آنچه پروردگارت بخواهد، زیرا پروردگار تو همان کند که خواهد. و اما کسانی که نیکبخت شده اند، تا آسمان ها و زمین برجاست، در بهشت جاودانند، مگر آنچه پروردگارت بخواهد. [که این] بخششی است که بریدنی نیست. پس درباره آنچه آنان [مشرکان] می پرستند در تردید مباش. آنان جز همان گونه که قبلا پدرانشان می پرستیدند، نمی پرستند. و ما بهره ایشان را تمام و ناکاسته خواهیم داد. و به حقیقت، ما به موسی کتاب [آسمانی] دادیم، پس در مورد آن اختلاف شد، و اگر از جانب پروردگارت وعده ای پیشی نگرفته بود، قطعاً میان آنها داوری شده بود، و بی گمان، آنان درباره آن در شکی بهتان آمیزند. و قطعاً پروردگارت [نتیجه] اعمال هر یک را به تمام [و کمال] به آنان خواهد داد، چرا که او به آنچه انجام می دهند آگاه است. پس، همان گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن، و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند]، و طغیان مکنید که او به آنچه انجام می دهید بیناست.}

- قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لأَِنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الأَْعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ * أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الأَْرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الأَْمْثالَ * لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ وَ مَأْواهُمْ جهنّم وَ بِئْسَ الْمِهادُ * أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الأَْلْبابِ. - . رعد / 16- 19 -

{بگو: پروردگار آسمان ها و زمین کیست؟» بگو: «خدا!» بگو: «پس آیا جز او سرپرستانی گرفته اید که اختیار سود و زیان خود را ندارند؟» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا تاریکی ها و روشنایی برابرند؟ یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه، [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است؟» بگو: «خدا آفریننده هر چیزی است، و اوست یگانه قهار.» [همو که] از آسمان، آبی فرو فرستاد. پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند، و سیل، کفی بلند روی خود برداشت، و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی، در آتش می گدازند هم نظیر آن کفی برمی آید. خداوند، حق و باطل را چنین مَثَل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند. خداوند مَثَل ها را چنین می زند. برای کسانی که پروردگارشان را اجابت کرده اند پاداش بس نیکوست. و کسانی که وی را اجابت نکرده اند، اگر سراسر آنچه در زمین است و مانند آن را با آن داشته باشند، قطعاً آن را برای بازخرید خود خواهند داد. آنان به سختی بازخواست شوند و جایشان در دوزخ است و چه بد جایگاهی است. پس، آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندانند که عبرت می گیرند.}

- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لآَیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ. - . ابراهیم / 5 -

{و در حقیقت، موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم] که قوم خود را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آور، و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن، که قطعاً در این [یادآوری]، برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرت هاست.}

- قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی. - . ابراهیم / 10 -

{پیامبرانشان گفتند: «مگر در باره خدا. پدید آورنده آسمان ها و زمین. تردیدی هست؟ او شما را دعوت می کند تا پاره ای از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معینی شما را مهلت دهد.» گفتند: «شما جز بشری مانند ما نیستید. می خواهید ما را از آنچه پدرانمان می پرستیدند باز دارید. پس برای ما حجتی آشکار بیاورید.»}

- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَْرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ * وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ. - . ابراهیم / 19 - 20 -

{آیا در نیافته ای که خدا آسمان ها و زمین را بحق آفریده؟ اگر بخواهد شما را می برد و خلق تازه ای می آورد، و این [کار] بر خدا دشوار نیست.}

- وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأَْبْصارُ * مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ * وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ * وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الأَْمْثالَ * وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ * فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ. - . ابراهیم / 42 - 47 -

{و خدا را از آنچه ستمکاران می کنند غافل مپندار. جز این نیست که [کیفر] آنان را برای روزی به تأخیر می اندازد که چشم ها در آن خیره می شود. شتابان سر برداشته و چشم بر هم نمی زنند و [از وحشت] دل هایشان تهی است. و مردم را از روزی که عذاب بر آنان می آید بترسان. پس آنان که ستم کرده اند می گویند: «پروردگارا، ما را تا چندی مهلت بخش تا دعوت تو را پاسخ گوییم و از فرستادگان [تو] پیروی کنیم.» [به آنان گفته می شود:] «مگر شما پیش از این سوگند نمی خوردید که شما را فنایی نیست؟ و در سراهای کسانی که بر خود ستم روا داشتند سکونت گزیدید، و برای شما آشکار گردید که با آنان چگونه معامله کردیم، و مثل ها برای شما زدیم.» و به یقین آنان نیرنگ خود را به کار بردند، و [جزای] مکرشان با خداست، هر چند از مکرشان کوه ها از جای کنده می شد. پس مپندار که خدا وعده خود را به پیامبرانش خلاف می کند، که خدا شکست ناپذیر انتقام گیرنده است.}

- هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّ أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ کَذلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ. - . نحل / 33 - 34 -

{آیا [کافران] جز این که فرشتگانِ [جان ستان] به سویشان آیند، یا فرمان پروردگارت [دایر بر عذابشان] دررسد، انتظاری می برند؟ کسانی که پیش از آنان بودند [نیز] این گونه رفتار کردند، و خدا به ایشان ستم نکرد، بلکه آنان به خود ستم می کردند. پس [کیفر] بدی هایی که کردند به آنان رسید، و آنچه مسخره اش می کردند آنان را فرا گرفت.}

- تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ. - . نحل / 63 -

{سوگند به خدا که به سوی امت های پیش از تو [رسولانی] فرستادیم [اما] شیطان اعمالشان را برایشان آراست و امروز [هم] سرپرستشان هموست و برایشان عذابی دردناک است.} - قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا. - . اسراء / 84 -

{بگو: «هر کس بر حسب ساختار [روانی و بدنی] خود عمل می کند، و پروردگار شما به هر که راه یافته تر باشد داناتر است.»}

- إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً * لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا * وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْداً * إِنّ الّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرّحْمنُ وُدّا * فَإِنّما یَسّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتّقینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدّا * وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً. - . مریم / 93 - 98 -

{هر که در آسمان ها و زمین است جز بنده وار به سوی [خدای] رحمان نمی آید. و یقیناً آنها را به حساب آورده و به دقت شماره کرده است. و روز قیامت همه آنها تنها، به سوی او خواهند آمد. کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دل ها] قرار می دهد. در حقیقت، ما این [قرآن] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید، و مردم ستیزه جو را بدان بیم دهی. و چه بسیار نسل ها که پیش از آنان هلاک کردیم. آیا کسی از آنان را می یابی یا صدایی از ایشان می شنوی؟}

- وَ کَمْ قَصَمْنا مِنْ قَرْیَةٍ کانَتْ ظالِمَةً وَ أَنْشَأْنا بَعْدَها قَوْماً آخَرِینَ * فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ * لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ * قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ * فَما زاَلَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصِیداً خامِدِینَ * وَ ما خَلَقْنَا السّماءَ وَ اْلأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ * لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتّخِذَ لَهْوًا لاَتّخَذْناهُ مِنْ لَدُنّا إِنْ کُنّا فاعِلینَ * بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقّ خِ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمّا تَصِفُونَ * وَ لَهُ مَنْ فِی السّماواتِ وَاْلأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لایَسْتَحْسِرُونَ * یُسَبِّحُونَ اللّیْلَ وَ النّهارَ لا یَفْتُرُونَ * أَمِ اتّخَذُوا آلِهَةً مِنَ اْلأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ * لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاّ اللّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللّهِ رَبّ رِ الْعَرْشِ عَمّا یَصِفُونَ * لا یُسْئَلُ عَمّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ * - . انبیاء / 11-23 -

{و چه بسیار شهرها را که [مردمش] ستمکار بودند درهم شکستیم، و پس از آنها قومی دیگر پدید آوردیم. پس چون عذاب ما را احساس کردند، بناگاه از آن می گریختند. [هان] مگریزید، و به سوی آنچه در آن متنعّم بودید و [به سوی] سراهایتان بازگردید، باشد که شما مورد پرسش قرار گیرید. گفتند: «ای وای بر ما، که ما واقعاً ستمگر بودیم.» سخنشان پیوسته همین بود، تا آنان را دروشده بی جان گردانیدیم. و آسمان و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازیچه نیافریدیم. اگر می خواستیم بازیچه ای بگیریم، قطعاً آن را از پیش خود اختیار می کردیم. بلکه حق را بر باطل فرو می افکنیم، پس آن را در هم می شکند، و بناگاه آن نابود می گردد. وای بر شما از آنچه وصف می کنید. و هر که در آسمان ها و زمین است برای اوست، و کسانی که نزد اویند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند. شبانه روز، بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند. آیا برای خود خدایانی از زمین اختیار کرده اند که آنها [مردگان را] زنده می کنند؟ اگر در آنها [زمین و آسمان] جز خدا، خدایانی [دیگر] وجود داشت، قطعاً [زمین و آسمان] تباه می شد. پس منزّه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف می کنند. در آنچه [خدا] انجام می دهد چون و چرا راه ندارد، و[لی] آنان [انسان ها] سؤال خواهند شد.}

- أَمِ اتّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ * وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ نُوحی اِلَیْهِ أَنّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدُونِ* وَ قالُوا اتّخَذَ الرّحْمنُ وَلَدًا سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ * یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ * وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزیهِ جهنّم کَذلِکَ نَجْزِی الظّالِمینَ * أَ وَ لَمْ یَرَ الّذینَ کَفَرُوا أَنّ السّماواتِ وَ اْلأَرْضَ کانَتا رَتْقًا فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلّ شَیْ ءٍ حَیّ أَ فَلا یُؤْمِنُونَ * وَ جَعَلْنا فِی اْلأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فیها فِجاجًا سُبُلاً لَعَلّهُمْ یَهْتَدُونَ * وَ جَعَلْنَا السّماءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا وَ هُمْ عَنْ آیاتِها مُعْرِضُونَ * وَ هُوَ الّذی خَلَقَ اللّیْلَ وَ النّهارَ وَ الشّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلّ فی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ * - . انبیاء / 24- 33 -

{آیا به جای او خدایانی برای خود گرفته اند؟ بگو: «برهانتان را بیاورید.» این است یادنامه هر که با من است و یادنامه هر که پیش از من بوده. [نه!] بلکه بیشترشان حق را نمی شناسند و در نتیجه از آن رویگردانند. و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که: «خدایی جز من نیست، پس مرا بپرستید.» و گفتند: «[خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده.» منزّه است او. بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند، که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند. آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند، و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند. و هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم»، او را به دوزخ کیفر می دهیم. [آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم. آیا کسانی که کفر ورزیدند ندانستند که آسمان ها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند، و ما آن دو را از هم جدا ساختیم، و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمی آورند؟ و در زمین کوه هایی استوار نهادیم تا مبادا [زمین] آنان [مردم] را بجنباند، و در آن راه هایی فراخ پدید آوردیم، باشد که راه یابند. و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم، و[لی] آنان از [مطالعه در] نشانه های آن اعراض می کنند. و اوست آن کسی که شب و روز و خورشید و ماه را پدید آورده است. هر کدام از این دو در مداری [معین] شناورند.}

- وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتّ فَهُمُ الْخالِدُونَ * کُلّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ * وَ إِذا رَآکَ الّذینَ کَفَرُوا إِنْ یَتّخِذُونَکَ إِلاّ هُزُوًا أَ هذَا الّذی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَ هُمْ بِذِکْرِ الرّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ * خُلِقَ اْلإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُریکُمْ آیاتی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ * وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * لَوْ یَعْلَمُ الّذینَ کَفَرُوا حینَ لا یَکُفّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النّارَ وَ لا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ * بَلْ تَأْتیهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ فَلا یَسْتَطیعُونَ رَدّها وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ * وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ * قُلْ مَنْ یَکْلَؤُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ مِنَ الرَّحْمنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ * أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ * بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا یَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الأَْرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ. - . انبیاء / 34 - 44 -

{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟ هر نفسی چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود، و به سوی ما بازگردانیده می شوید. و کسانی که کافر شدند، چون تو را ببینند فقط به مسخره ات می گیرند [و می گویند:] «آیا این همان کس است که خدایانتان را [به بدی] یاد می کند؟» در حالی که آنان خود، یاد [خدای] رحمان را منکرند. انسان از شتاب آفریده شده است. به زودی آیاتم را به شما نشان می دهم. پس [عذاب را] به شتاب از من مخواهید. و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده [قیامت] کی خواهد بود؟» کاش آنان که کافر شده اند می دانستند آن گاه که آتش را نه از چهره های خود و نه از پشتشان بازنمی توانند داشت، و خود مورد حمایت قرار نمی گیرند [چه حالی خواهند داشت]. بلکه [آتش] به طور ناگهانی به آنان می رسد و ایشان را بهت زده می کند [به گونه ای] که نه می توانند آن را برگردانند و نه به آنان مهلت داده می شود. و مسلماً پیامبران پیش از تو [نیز] مورد ریشخند قرار گرفتند، پس کسانی که آنان را مسخره می کردند، [سزای] آنچه که آن را به ریشخند می گرفتند گریبانگیرشان شد. بگو: «چه کسی شما را شب و روز از [عذاب] رحمان حفظ می کند؟» [نه] بلکه آنان از یاد پروردگارشان رویگردانند. آیا برای آنان خدایانی غیر از ماست که از ایشان حمایت کنند؟ [آن خدایان] نه می توانند خود را یاری کنند و نه از جانب ما یاری شوند.

[نه] بلکه اینها و پدرانشان را برخوردار کردیم تا عمرشان به درازا کشید. آیا نمی بینند که ما می آییم و زمین را از جوانب آن فرو می کاهیم؟ آیا باز هم آنان پیروزند؟} - یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْ ءٌ عَظِیمٌ * یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ. - . حج / 1 - 2 -

{ای مردم، از پروردگار خود پروا کنید، چرا که زلزله رستاخیز امری هولناک است. روزی که آن را ببینید، هر شیردهنده ای آن را که شیر می دهد [از ترس] فرو می گذارد، و هر آبستنی بار خود را فرو می نهد، و مردم را مست می بینی و حال آنکه مست نیستند، ولی عذاب خدا شدید است.}

- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الأَْرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ * هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ * یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ * وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ * کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ * إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَْنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ. - . حج / 18- 24 -

{آیا ندانستی که خداست که هر کس در آسمان ها و هر کس در زمین است، و خورشید و ماه و [تمام] ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم برای او سجده می کنند؟ و بسیاری اند که عذاب بر آنان واجب شده است. و هر که را خدا خوار کند او را گرامی دارنده ای نیست، چرا که خدا هرچه بخواهد انجام می دهد. این دو [گروه،] دشمنان یکدیگرند که در باره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند، و کسانی که کفر ورزیدند، جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است [و] از بالای سرشان آب جوشان ریخته می شود. آنچه در شکم آنهاست با پوست [بدن] شان بدان گداخته می گردد. و برای [وارد کردن ضربت بر سر] آنان گُرزهایی آهنین است. هر بار بخواهند از [شدت] غم، از آن بیرون روند در آن باز گردانیده می شوند [که هان] بچشید عذاب آتش سوزان را. خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغ هایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورد: در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباس شان در آنجا از پرنیان است. و به گفتار پاک هدایت می شوند و به سوی راه [خدای] ستوده هدایت می گردند.}

- وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ * وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ * وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ * فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ * أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی اْلأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنّها لا تَعْمَی اْلأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الّتی فِی الصّدُورِ * وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللّهُ وَعْدَهُ وَ إِنّ یَوْمًا عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمّا تَعُدّونَ * وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَها وَ هِیَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ. - . حج / 42 - 48 -

{و اگر تو را تکذیب کنند، قطعاً پیش از آنان قوم نوح و عاد و ثمود [نیز] به تکذیب پرداختند. و [نیز] قوم ابراهیم و قوم لوط. و [همچنین] اهل مَدْیَن. و موسی تکذیب شد، پس کافران را مهلت دادم، سپس [گریبان] آنها را گرفتم. [بنگر،] عذاب من چگونه بود؟ و چه بسیار شهرها را. که ستمکار بودند. هلاکشان کردیم و [اینک] آن [شهرها] سقف هایش فرو ریخته است، و [چه بسیار] چاه های متروک و کوشک های افراشته را. آیا در زمین گردش نکرده اند، تا دل هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشم ها کور نیست لیکن دل هایی که در سینه هاست کور است. و از تو با شتاب تقاضای عذاب می کنند، با آنکه هرگز خدا وعده اش را خلاف نمی کند، و در حقیقت، یک روز [از قیامت] نزد پروردگارت مانند هزار سال است از آنچه می شمرید. و چه بسا شهری که مهلتش دادم، در حالی که ستمکار بود سپس [گریبان] آن را گرفتم، و فرجام به سوی من است.}

- حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ * فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جهنّم

خالِدُونَ. - . مؤمنون / 99 - 103 -

{تا آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: «پروردگارا، مرا بازگردانید، شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم. نه چنین است، این سخنی است که او گوینده آن است و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد. پس آن گاه که در صور دمیده شود، [دیگر] آن روز میانشان نسبت خویشاوندی وجود ندارد، و از [حال] یکدیگر نمی پرسند. پس کسانی که کفه میزان [اعمال] آنان سنگین باشد، ایشان رستگارانند. و کسانی که کَفِّه میزان [اعمال] شان سبک باشد، آنان به خویشتن زیان زده [و] همیشه در جهنّم می مانند.}

- أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ یَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ. - . نور / 64 -

{هش دار که آنچه در آسمان ها و زمین است از آنِ خداست. به یقین آنچه را که بر آنید و روزی را که به سوی او بازگردانیده می شوند و آنان را [از حقیقتِ] آنچه انجام داده اند خبر می دهد، می داند، و خدا به هر چیزی داناست.}

- إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ * وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ * وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ. - . نمل / 91 - 93 -

{من مأمورم که تنها پروردگار این شهر را که آن را مقدّس شمرده و هر چیزی از آنِ اوست پرستش کنم، و مأمورم که از مسلمانان باشم، و اینکه قرآن را بخوانم. پس هر که راه یابد تنها به سود خود راه یافته است و هر که گمراه شود بگو: «من فقط از هشداردهندگانم.» و بگو: «ستایش از آنِ خداست. به زودی آیاتش را به شما نشان خواهد داد و آن را خواهید شناخت.» و پروردگار تو از آنچه می کنید غافل نیست.}

- وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الأُْولی بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدی وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ * وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنا اِلی مُوسَی اْلأَمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشّاهِدینَ * وَ لکِنَّا أَنْشَأْنا قُرُوناً فَتَطاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ. - . قصص / 43 - 45 -

{و به راستی، پس از آنکه نسل های نخستین را هلاک کردیم، به موسی کتاب دادیم که [دربردارنده] روشنگری ها و رهنمود و رحمتی برای مردم بود، امید که آنان پند گیرند. و چون امرِ [پیامبری] را به موسی واگذاشتیم، تو در جانب غربی [طور] نبودی و از گواهان [نیز] نبودی. لیکن ما نسل هایی پدید آوردیم و عمرشان طولانی شد. و تو در میان ساکنان [شهر] مَدْیَن مقیم نبودی تا آیات ما را بر ایشان بخوانی، لیکن ما بودیم که فرستنده [پیامبران] بودیم.}

- قُلْ سِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ * فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ * مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ *

لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ * وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِیُذیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلّکُمْ تَشْکُرُونَ * وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ. - . روم / 42 - 47 -

{بگو: «در زمین بگردید و بنگرید فرجام کسانی که پیشتر بوده [و] بیشترشان مشرک بودند چگونه بوده است.» پس به سوی این دین پایدار روی بیاور، پیش از آنکه روزی از جانب خدا فرارسد که برگشت ناپذیر باشد، و در آن روز [مردم] دسته دسته می شوند. هر که کفر ورزد، کفرش به زیان اوست، و کسانی که کار شایسته کنند، [فرجام نیک را] به سود خودشان آماده می کنند. تا [خدا] کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به فضل خویش پاداش دهد، که او کافران را دوست نمی دارد .

و از نشانه های او این است که بادهای بشارت آور را می فرستد، تا بخشی از رحمتش را به شما بچشاند و تا کشتی به فرمانش روان گردد، و تا از فضل او [روزی] بجویید، و امید که سپاسگزاری کنید. و در حقیقت، پیش از تو فرستادگانی به سوی قومشان گسیل داشتیم، پس دلایل آشکار برایشان آوردند، و از کسانی که مرتکب جرم شدند انتقام گرفتیم، و یاری کردن مؤمنان بر ما فرض است.}

- أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لآَیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ. - . تنزیل (سجده) / 26 -

{در حقیقت، پروردگار تو، خود روز قیامت در آنچه با یکدیگر درباره آن اختلاف می نمودند، میانشان داوری خواهد کرد. آیا برای آنان روشن نگردیده که چه بسیار نسل ها را پیش از آنها نابود گردانیدیم [که اینان] در سراهایشان راه می روند؟ قطعاً در این [امر] عبرت هاست، مگر نمی شنوند؟}

- أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأَْرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الأَْرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِی ذلِکَ لآَیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ. - . سبأ / 9 -

{آیا به آنچه. از آسمان و زمین. در دسترسشان و پشت سرشان است ننگریسته اند؟ اگر بخواهیم آنان را در زمین فرو می بریم، یا پاره سنگ هایی از آسمان بر سرشان می افکنیم. قطعاً در این [تهدید] برای هر بنده توبه کاری عبرت است.}

- وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ. - . سبأ / 54 -

{و میان آنان و میان آنچه [به آرزو] می خواستند حایلی قرار می گیرد همان گونه که از دیرباز با امثال ایشان چنین رفت، زیرا آنها [نیز] در دودلی سختی بودند.}

- یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ *إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ * وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ * وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی اِنّما تُنْذِرُ الّذینَ یَخْشَوْنَ رَبّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ أَقامُوا الصّلاةَ وَ مَنْ تَزَکّی فَإِنّما یَتَزَکّی لِنَفْسِهِ وَ إِلَی اللّهِ الْمَصیرُ * وَ ما یَسْتَوِی اْلأَعْمئ وَ الْبَصیرُ * وَ لاَ الظّلُماتُ وَ لاَ النّورُ * وَ لاَ الظِّلّ وَ لاَ الْحَرُورُ * وَ ما یَسْتَوِی اْلأَحْیاءُ وَ لاَ اْلأَمْواتُ إِنّ اللّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلاّ نَذیرٌ * إِنّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشیرًا وَ نَذیرًا وَ إِنْ مِنْ أُمّةٍ إِلاّ خَلا فیها نَذیرٌ * وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذّبَ الّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنیرِ * - . فاطر / 15 – 25 -

{ای مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی نیازِ ستوده است. و اگر بخواهد شما را می بَرد و خلقی نو [بر سر کار] می آورد. و این [امر] برای خدا دشوار نیست. و هیچ بار بَردارنده ای بار [گناه] دیگری را برنمی دارد، و اگر گرانباری [دیگری را به یاری] به سوی بارش فرا خواند چیزی از آن برداشته نمی شود، هر چند خویشاوند باشد. [تو] تنها کسانی را که از پروردگارشان در نهان می ترسند و نماز برپا می دارند، هشدار می دهی و هر کس پاکیزگی جوید تنها برای خود پاکیزگی می جوید، و فرجام [کارها] به سوی خداست. و نابینا و بینا یکسان نیستند، و نه تیرگی ها و روشنایی، و نه سایه و گرمای آفتاب. و زندگان و مردگان یکسان نیستند. خداست که هر که را بخواهد شنوا می گرداند و تو کسانی را که در گورهایند نمی توانی شنوا سازی. تو جز هشداردهنده ای [بیش] نیستی. ما تو را بحق، [به سِمَتِ] بشارتگر و هشدار دهنده گسیل داشتیم، و هیچ امّتی نبوده مگر اینکه در آن هشدار دهنده ای گذشته است. و اگر تو را تکذیب کنند، قطعاً کسانی که پیش از آنها بودند [نیز] به تکذیب پرداختند. پیامبرانشان دلایل آشکار و نوشته ها و کتاب روشن برای آنان آوردند.}

- ثُمّ أَخَذْتُ الّذینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکیرِ *اَ لَمْ تَرَ أَنّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابیبُ سُودٌ *وَ مِنَ النّاسِ وَ الدّوَابِّ وَ اْلأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَمؤُا إِنّ اللّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ *إِنّ الّذینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللّهِ وَ أَقامُوا الصّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ *لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ *وَ الّذی أَوْحَیْنا اِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقّ مُصَدِّقًا لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنّ اللّهَ بِعِبادِهِ لَخَبیرٌ بَصیرٌ*ثُمّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الّذینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبیرُ *جَنّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلّوْنَ فیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤًا وَ لِباسُهُمْ فیها حَریرٌ * - . فاطر / 26 - 33 -

{آن گاه کسانی را که کافر شده بودند فرو گرفتم پس چگونه بود کیفر من؟ آیا ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرود آورد و به [وسیله] آن میوه هایی که رنگ های آنها گوناگون است بیرون آوردیم؟ و از برخی کوه ها، راه ها [و رگه ها] ی سپید و گلگون به رنگ های مختلف و سیاه پر رنگ [آفریدیم]. و از مردمان و جانوران و دام ها که رنگ هایشان همان گونه مختلف است [پدید آوردیم]. از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند. آری، خدا ارجمندِ آمرزنده است. در حقیقت، کسانی که کتاب خدا را می خوانند و نماز برپا می دارند و از آنچه بدیشان روزی داده ایم، نهان و آشکارا انفاق می کنند، امید به تجارتی بسته اند که هرگز زوال نمی پذیرد. تا پاداششان را تمام بدیشان عطا کند و از فزون بخشی خود در حق آنان بیفزاید که او آمرزنده حق شناس است. و آنچه از کتاب به سوی تو وحی کرده ایم، خود حق [و] تصدیق کننده [کتاب های] پیش از آن است. قطعاً خدا نسبت به بندگانش آگاهِ بیناست. سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو، و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند و این خود توفیق بزرگ است. [در] بهشت های همیشگی [که] به آنها درخواهندآمد. در آنجا با دستبندهایی از زر و مروارید زیور یابند و در آنجا جامه شان پَرنیان خواهد بود.}

- وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الّذی أَذْهَبَ عَنّا الْحَزَنَ إِنّ رَبّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ *الّذی أَحَلّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسّنا فیها لُغُوبٌ *وَ الّذینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جهنّم لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزی کُلّ کَفُورٍ *وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فیها رَبّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحًا غَیْرَ الّذی کُنّا نَعْمَلُ أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکّرُ فیهِ مَنْ تَذَکّرَ وَ جاءَکُمُ النّذیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمینَ مِنْ نَصیرٍ *إِنّ اللّهَ عالِمُ غَیْبِ السّماواتِ وَ اْلأَرْضِ إِنّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصّدُورِ *هُوَ الّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی اْلأَرْضِ فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاّ مَقْتًا وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ إِلاّ خَسارًا * - . فاطر / 34 - 39 -

{و می گویند: «سپاس خدایی را که اندوه را از ما بزدود، به راستی پروردگار ما آمرزنده [و] حق شناس است. همان [خدایی] که ما را به فضل خویش در سرای ابدی جای داد. در اینجا رنجی به ما نمی رسد و در اینجا درماندگی به ما دست نمی دهد.» و[لی] کسانی که کافر شده اند، آتش جهنّم برای آنان خواهد بود. حکم به مرگ بر ایشان [جاری] نمی شود تا بمیرند، و نه عذابِ آن از ایشان کاسته شود. [آری،] هر ناسپاسی را چنین کیفر می دهیم. و آنان در آنجا فریاد برمی آورند: «پروردگارا، ما را بیرون بیاور، تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته کنیم.» مگر شما را [آن قدر] عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می گرفت و [آیا] برای شما هشداردهنده نیامد؟ پس بچشید که برای ستمگران یاوری نیست. خدا[ست که] دانای نهان آسمان ها و زمین است، و اوست که به راز دل ها داناست. اوست آن کس که شما را در این سرزمین جانشین گردانید. پس هر کس کفر ورزد کفرش به زیان اوست، و کافران را کفرشان جز دشمنی نزد پروردگارشان نمی افزاید، و کافران را کفرشان غیر از زیان نمی افزاید.}

- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَرُونی ما ذا خَلَقُوا مِنَ اْلأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السّماواتِ أَمْ آتَیْناهُمْ کِتابًا فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ یَعِدُ الظّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا إِلاّ غُرُورًا *إِنّ اللّهَ یُمْسِکُ السّماواتِ وَ اْلأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا اِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنّهُ کانَ حَلیًما غَفُورًا * وَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذیرٌ لَیَکُونُنّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی اْلأُمَمِ فَلَمّا جاءَهُمْ نَذیرٌ ما زادَهُمْ إِلاّ نُفُورًا * اسْتِکْبارًا فِی اْلأَرْضِ وَ مَکْرَ السّیِّی وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السّیِّی إِلاّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّ سُنّةَ اْلأَوّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنّةِ اللّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنّةِ اللّهِ تَحْویلاً * أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ ءٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الأَْرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلِیماً قَدِیراً*. - . فاطر / 40 - 44 -

{بگو: «به من خبر دهید از شریکان خودتان که به جای خدا می خوانید. به من نشان دهید که چه چیزی از زمین را آفریده اند؟ یا آنان در [کارِ] آسمان ها همکاری داشته اند؟ یا به ایشان کتابی داده ایم که دلیلی بر [حقانیت] خود از آن دارند؟» [نه،] بلکه ستمکاران جز فریب به یکدیگر وعده نمی دهند. همانا خدا آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد اوست بردبار آمرزنده. و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر هرآینه هشداردهنده ای برای آنان بیاید، قطعاً از هر یک از امّت ها[ی دیگر] راه یافته تر شوند، و[لی] چون هشداردهنده ای برای ایشان آمد، جز بر نفرتشان نیفزود. [انگیزه] این کارشان فقط گردنکشی در [روی] زمین و نیرنگ زشت بود و نیرنگ زشت جز [دامن] صاحبش را نگیرد. پس آیا جز سنّت [و سرنوشتِ شوم] پیشینیان را انتظار می برند؟ و هرگز برای سنّت خدا تبدیلی نمی یابی و هرگز برای سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت. آیا در زمین نگردیده اند تا فرجام [کار] کسانی را که پیش از ایشان [زیسته] و نیرومندتر از ایشان بودند بنگرند؟ و هیچ چیز، نه در آسمان ها و نه در زمین، خدا را درمانده نکرده است، چرا که او همواره دانای تواناست.}

- یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ * أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ * وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ*. - . یس / 30 - 32 -

{ دریغا بر این بندگان! هیچ فرستاده ای بر آنان نیامد مگر آنکه او را ریشخند می کردند. مگر ندیده اند که چه بسیار نسل ها را پیش از آنان هلاک گردانیدیم که دیگر آنها به سویشان بازنمی گردند؟ و قطعاً همه آنان در پیشگاه ما احضار خواهند شد.}

- وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یُبْصِرُونَ * وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلی مَکانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطاعُوا مُضِیًّا وَ لا یَرْجِعُونَ. - . یس / 66 - 67 -

{و اگر بخواهیم، هرآینه فروغ از دیدگانشان می گیریم تا در راه [کج] بر هم پیشی جویند ولی [راه راست را] از کجا می توانند ببینند؟ و اگر بخواهیم، هرآینه ایشان را در جای خود مسخ می کنیم [به گونه ای] که نه بتوانند بروند و نه برگردند.}

- قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعبدالله مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ * وَ أُمِرْتُ لأَِنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ * قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ * قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی * فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ * لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ* وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْری فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الأَْلْبابِ * أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ * لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَْنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ. - . زمر / 11 - 20 -

{بگو: «من مأمورم که خدا را. در حالی که آیینم را برای او خالص گردانیده ام. بپرستم. و مأمورم که نخستینِ مسلمانان باشم.» بگو: «من اگر به پروردگارم عصیان ورزم، از عذاب روزی هولناک می ترسم.» بگو: «خدا را می پرستم در حالی که دینم را برای او بی آلایش می گردانم. پس هرچه را غیر از او می خواهید، بپرستید « [ولی به آنان] بگو:» زیانکاران در حقیقت کسانی اند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رسانده اند آری، این همان خسران آشکار است.» آنها از بالای سرشان چترهایی از آتش خواهند داشت و از زیر پایشان [نیز] طَبَق هایی [آتشین است]، این [کیفری] است که خدا بندگانش را به آن بیم می دهد. ای بندگان من، از من بترسید. و[لی] آنان که خود را از طاغوت به دور می دارند تا مبادا او را بپرستند و به سوی خدا بازگشته اند آنان را مژده باد، پس بشارت ده به آن بندگان من که: به سخن گوش فرامی دهند و بهترین آن را پیروی می کنند اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان. پس آیا کسی که فرمان عذاب بر او واجب آمده [کجا روی رهایی دارد]؟ آیا تو کسی را که در آتش است می رهانی؟ لیکن کسانی که از پروردگارشان پروا داشتند، برای ایشان غرفه هایی است که بالای آنها غرفه هایی [دیگر] بنا شده است نهرها از زیر آن روان است. وعده خداست خدا خلاف وعده نمی کند.}

- أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ * کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ * فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْیَ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الآْخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ. - . زمر / 24 - 26 -

{پس آیا آن کس که [به جای دست ها] با چهره خود، گزند عذاب را روز قیامت دفع می کند [مانند کسی است که از عذاب ایمن است]؟ و به ستمگران گفته می شود: «آنچه را که دستاوردتان بوده است بچشید.» کسانی [هم] که پیش از آنان بودند به تکذیب پرداختند، و از آنجا که حدس نمی زدند عذاب برایشان آمد. پس خدا در زندگی دنیا رسوایی را به آنان چشانید، و اگر می دانستند، قطعاً عذاب آخرت بزرگتر است.}

- وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ* وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ. - . زمر / 47 - 48 -

{و اگر آنچه در زمین است، یکسره برای کسانی که ظلم کرده اند باشد و نظیرش [نیز] با آن باشد، قطعاً [همه] آن را برای رهایی خودشان از سختی عذابِ روز قیامت خواهند داد، و آنچه تصوّر [ش را] نمی کردند، از جانب خدا برایشان آشکار می گردد. و [نتیجه] گناهانی که مرتکب شده اند، برایشان ظاهر می شود، و آنچه را که بدان ریشخند می کردند، آنها را فرامی گیرد.}

- أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الأَْرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ * ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ. - . مؤمن (غافر) / 21 - 22 -

{آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها [زیسته] اند چگونه بوده است؟ آنها از ایشان نیرومندتر [بوده] و آثار [پایدارتری] در روی زمین [از خود باقی گذاشتند]، با این همه، خدا آنان را به کیفر گناهانشان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایتگری نداشتند. این [کیفر] از آن روی بود که پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان می آوردند ولی [آنها] انکار می کردند. پس خدا [گریبان] آنها را گرفت، زیرا او نیرومند سخت کیفر است.}

- یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ * تَدْعُونَنِی لأَِکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ * لا جَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الآْخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ * فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ * فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ. - . مؤمن (غافر) / 41 - 45 -

{و ای قوم من، چه شده است که من شما را به نجات فرامی خوانم و [شما] مرا به آتش فرامی خوانید؟ مرا فرامی خوانید تا به خدا کافر شوم و چیزی را که بدان علمی ندارم با او شریک گردانم و من شما را به سوی آن ارجمند آمرزنده دعوت می کنم. آنچه مرا به سوی آن دعوت می کنید، به ناچار نه در دنیا و نه در آخرت [درخورِ] خواندن نیست، و در حقیقت، برگشت ما به سوی خداست، و افراطگران همدمان آتشند. پس به زودی آنچه را به شما می گویم به یاد خواهید آورد. و کارم را به خدا می سپارم خداست که به [حال] بندگان [خود] بیناست.» پس خدا او را از عواقب سوء آنچه نیرنگ می کردند حمایت فرمود، و فرعونیان را عذاب سخت فروگرفت.}

- وَ تَرَی الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ * وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذابٍ مُقِیمٍ * وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ* اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ. - . حم عسق (شوری) / 44 – 47 -

{و هر که را خدا بی راه گذارد، پس از او یار [و یاور] ی نخواهد داشت، و ستمگران را می بینی که چون عذاب را بنگرند می گویند: «آیا راهی برای برگشتن [به دنیا] هست؟» آنان را می بینی [که چون] بر [آتش] عرضه می شوند، از [شدّتِ] زبونی، فروتن شده اند؛ زیرچشمی می نگرند. و کسانی که گرویده اند می گویند: «در حقیقت، زیانکاران کسانی اند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کرده اند.» آری، ستمکاران در عذابی پایدارند. و جز خدا برای آنان دوستانی [دیگر] نیست که آنها را یاری کنند، و هر که را خدا بی راه گذارد هیچ راهی برای او نخواهد بود. پیش از آنکه روزی فرارسد که آن را از جانب خدا برگشتی نباشد، پروردگارتان را اجابت کنید. آن روز نه برای شما پناهی و نه برایتان [مجال] انکاری هست.}

- وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الأَْوَّلِینَ * وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلاّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ * فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الأَْوَّلِینَ * وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السّماواتِ وَ اْلأَرْضَ لَیَقُولُنّ خَلَقَهُنّ الْعَزیزُ الْعَلیمُ * الّذی جَعَلَ لَکُمُ اْلأَرْضَ مَهْدًا وَ جَعَلَ لَکُمْ فیها سُبُلاً لَعَلّکُمْ تَهْتَدُونَ * وَ الّذی نَزّلَ مِنَ السّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتًا کَذلِکَ تُخْرَجُونَ * وَ الّذی خَلَقَ اْلأَزْواجَ کُلّها وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ اْلأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ * لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الّذی سَخّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنینَ * وَ إِنّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ * وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءًا إِنّ اْلإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبینٌ * أَمِ اتّخَذَ مِمّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنینَ * وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرّحْمنِ مَثَلاً ظَلّ وَجْهُهُ مُسْوَدّا وَ هُوَ کَظیمٌ * أَ وَ مَنْ یُنَشّؤُا فِی الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبینٍ * وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الّذینَ هُمْ عِبادُ الرّحْمنِ إِناثًا أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ * - . زخرف / 6 – 19 -

{و چه بسا پیامبرانی که در [میان] گذشتگان روانه کردیم. و هیچ پیامبری به سوی ایشان نیامد، مگر اینکه او را به ریشخند می گرفتند. و نیرومندتر از آنان را به هلاکت رسانیدیم و سنّت پیشینیان تکرار شد. و اگر از آنان بپرسی: «آسمان ها و زمین را چه کسی آفریده؟» قطعاً خواهند گفت: «آنها را همان قادر دانا آفریده است.» همان کسی که این زمین را برای شما گهواره ای گردانید و برای شما در آن راه ها نهاد، باشد که راه یابید. و آن کس که آبی به اندازه از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، سرزمینی مرده را زنده گردانیدیم همین گونه [از گورها] بیرون آورده می شوید. و همان کسی که جُفت ها را یکسره آفرید، و برای شما از کشتی ها و دام ها [وسیله ای که] سوار شوید قرار داد. تا بر پُشت آن [ها] قرار گیرید، پس چون بر آن [ها] برنشستید، نعمت پروردگار خود را یاد کنید و بگویید: «پاک است کسی که این را برای ما رام کرد و [گرنه] ما را یارای [رام ساختن] آنها نبود.» «و به راستی که ما به سوی پروردگارمان باز خواهیم گشت.» و برای او بعضی از بندگان [خدا] را جزئی [چون فرزند و شریک] قرار دادند. به راستی که انسان بس ناسپاس آشکار است. آیا از آنچه می آفریند، خود، دخترانی برگرفته و به شما پسران را اختصاص داده است؟ و چون یکی از آنان را به آنچه به [خدای] رحمان نسبت می دهد خبر دهند، چهره او سیاه می گردد، در حالی که خشم و تأسف خود را فرومی خورد. آیا کسی [را شریک خدا می کنند] که در زر و زیور پرورش یافته و در [هنگام] مجادله، بیانش غیر روشن است؟ و فرشتگانی را که خود، بندگان رحمانند، مادینه [و دختران او] پنداشتند. آیا در خلقت آنان حضور داشتند؟ گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [از آن] پرسیده خواهند شد.}

- وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّ یَخْرُصُونَ * أَمْ آتَیْناهُمْ کِتابًا مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ * بَلْ قالُوا إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمّةٍ وَ إِنّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ * وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ * قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ * فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ. - . زخرف / 20- 25 -

{و می گویند: «اگر [خدای] رحمان می خواست، آنها را نمی پرستیدیم.» آنان به این [دعوی] دانشی ندارند [و] جز حدس نمی زنند. آیا به آنان پیش از آن [قرآن] کتابی داده ایم که بدان تمسک می جویند؟ [نه،] بلکه گفتند: «ما پدران خود را بر آیینی یافتیم و ما [هم با] پیگیری از آنان، راه یافتگانیم.» و بدین گونه در هیچ شهری پیش از تو هشداردهنده ای نفرستادیم مگر آنکه خوشگذرانان آن گفتند: «ما پدران خود را بر آیینی [و راهی] یافته ایم و ما از پی ایشان راهسپریم.» گفت «هر چند هدایت کننده تر از آنچه پدران خود را بر آن یافته اید برای شما بیاورم؟» گفتند: «ما [نسبت] به آنچه بدان فرستاده شده اید کافریم.» پس، از آنان انتقام گرفتیم. پس بنگر فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.}

- کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ * وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ * کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ * فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الأَْرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ. - . دخان / 25 - 29 -

{[وه!] چه باغ ها و چشمه سارانی [که آنها بعد از خود] بر جای نهادند، و کشتزارها و جایگاه های نیکو، و نعمتی که از آن برخوردار بودند. [آری،] این چنین [بود] و آنها را به مردمی دیگر میراث دادیم. و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند.}

- وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِذْ کانُوا یَجْحَدُونَ بِ آیاتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ. - . احقاف / 26 -

{و به راستی در چیزهایی به آنان امکانات داده بودیم که به شما در آنها [چنان] امکاناتی نداده ایم، و برای آنان گوش و دیده ها و دل هایی [نیرومندتر از شما] قرار داده بودیم، و[لی] چون به نشانه های خدا انکار ورزیدند [نه] گوششان و نه دیدگانشان و نه دل هایشان، به هیچ وجه به دردشان نخورد، و آنچه ریشخندش می کردند به سرشان آمد.}

- وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ *إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ. - . ق / 36 - 37 -

{و چه بسا نسل ها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [بس] نیرومندتر از اینان بودند و شهرها را درنوردیدند [امّا سرانجام] مگر گریزگاهی بود؟ قطعاً در این [عقوبت ها] برای هر صاحبدل و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است.}

- نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ * عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ. - . واقعه / 60 - 61 -

{ماییم که میان شما مرگ را مقدّر کرده ایم و بر ما سبقت نتوانید جست[و می توانیم] امثال شما را به جای شما قرار دهیم و شما را [به صورت] آنچه نمی دانید پدیدار گردانیم.}

- هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَْرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ * یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الأَْرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ* أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ * ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ. - . تغابن / 2 - 6 -

{اوست آن کس که شما را آفرید برخی از شما کافرند و برخی مؤمن و خدا به آنچه می کنید بیناست. آسمان ها و زمین را بحق آفرید و شما را صورتگری کرد و صورت هایتان را نیکو آراست، و فرجام به سوی اوست. آنچه را که در آسمان ها و زمین است می داند، و آنچه را که پنهان می کنید و آنچه را که آشکار می دارید [نیز] می داند، و خدا به راز دل ها داناست. آیا خبر کسانی که پیش از این کفر ورزیدند، و فرجام بَدِ کارشان را چشیدند و عذاب پردردی خواهند داشت، به شما نرسیده است؟ این [بدفرجامی] از آن روی بود که پیامبرانشان دلایل آشکار بر ایشان می آوردند و[لی] آنان [می] گفتند: «آیا بشری ما را هدایت می کند؟» پس کافر شدند و روی گردانیدند و خدا بی نیازی نمود، و خدا بی نیاز ستوده است.}

- وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً * فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً * أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الأَْلْبابِ. - . طلاق / 8 - 10 -

{و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سرپیچیدند و از آنها حسابی سخت کشیدیم و آنان را به عذابی [بس] زشت عذاب کردیم. تا کیفر زشت عمل خود را چشیدند، و پایان کارشان زیان بود. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است. پس ای خردمندانی که ایمان آورده اید، از خدا بترسید. راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است.}

- فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ* قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ یُجِیرُ الْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ * قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ. - . ملک / 27 - 30 -

{و آن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!» بگو: «به من خبر دهید، اگر خدا مرا و هر که را با من است هلاک کند یا ما را مورد رحمت قرار دهد، چه کسی کافران را از عذابی پردرد پناه خواهد داد؟» بگو: «اوست خدای بخشایشگر، به او ایمان آوردیم، و بر او توکّل کردیم. و به زودی خواهید دانست چه کسی است که خود در گمراهی آشکاری است.» بگو: «به من خبر دهید، اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟»}

- أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ * کَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ * فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ * عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ * فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ * یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الأَْجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ * خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ. - . المعارج / 38 - 44 -

{آیا هر یک از آنان طمع می بندد که در بهشت پر نعمت درآورده شود؟ نه چنین است. ما آنان را از آنچه [خود] می دانند آفریدیم. [هرگز،] به پروردگار خاوران و باختران سوگند یاد می کنم که ما تواناییم، که به جای آنان بهتر از ایشان را بیاوریم و بر ما پیشی نتوانند جُست. پس بگذارشان یاوه گویند و بازی کنند تا روزی را که وعده داده شده اند ملاقات کنند. روزی که از گورها [ی خود] شتابان برآیند، گویی که آنان به سوی پرچم های افراشته می دوند. دیدگانشان فرو افتاده، [غبارِ] مذلّت آنان را فرو گرفته است. این است همان روزی که به ایشان وعده داده می شد.}

- وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ * إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ * وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ * تَظُنُّ أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ * کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ * وَ قِیلَ مَنْ راقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ * وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ * إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ * فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی * وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی * ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی * أَوْلی لَکَ فَأَوْلی * ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی * أَ یَحْسَبُ الإِْنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدی * أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی * ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الأُْنْثی * أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی. - . قیامة / 40 - 22 -

{در آن روز چهره هایی شاداب اند، و به سوی پروردگار خود می نگرند. و در آن روز چهره هایی دژم باشند. [چرا که] دانند موردِ عذابی کمرشکن قرار خواهند گرفت. نه چنین است [که او پندارد، زیرا] آن گاه که جان میان گلوگاهش رسد، و گفته شود: «چاره ساز کیست؟» و داند که همان [زمان] فراق است، و [محتضر را] ساق به ساق دیگر درپیچد، آن روز است که به سوی پروردگارت سوق دادن باشد. پس [گویند] تصدیق نکرد و نماز برپا نداشت، بلکه تکذیب کرد و روی گردانید، سپس خرامان به سوی اهل خویش رفت! وای بر تو! پس وای [بر تو!] بازهم وای بر تو! وای بر تو! آیا انسان پندارد که بیهوده رها می شود؟! مگر او [قبلًا] نطفه ای نبود که [در رحم] ریخته می شود؟! سپس عَلَقه [آویزک] شد و [خدایش] شکل داد و درست کرد؟! و از آن دو جنس نر و ماده را قرار داد! آیا چنین [خدایی] نتواند که مردگان را زنده گرداند؟!}

- أَ لَمْ نُهْلِکِ الأَْوَّلِینَ * ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآْخِرِینَ * کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالُْمجْرِمِینَ * وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ. - . مرسلات / 16 - 19 -

{مگر پیشینیان را هلاک نکردیم؟ سپس از پی آنان پسینیان را می بریم. با مجرمان چنین می کنیم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان.}

- إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً. - . نبأ / 40 -

{ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم: روزی که آدمی آنچه را با دست خویش پیش فرستاده است بنگرد و کافر گوید: «کاش من خاک بودم.»}

- فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ * یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ * وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ * وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ * لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ * ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ * وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ * تَرْهَقُها قَتَرَةٌ * أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ. - . عبس / 23 - 42 -

{ولی نه! هنوز آنچه را به او دستور داده، به جای نیاورده است. پس انسان باید به خوراک خود بنگرد، که ما آب را به صورت بارشی فرو ریختیم. آن گاه زمین را با شکافتنی [لازم] شکافتیم، پس در آن، دانه رویانیدیم. و انگور و سبزی، و زیتون و درخت خرما، و باغ های انبوه، و میوه و چراگاه، [تا وسیله] استفاده شما و دام هایتان باشد. پس چون فریاد گوش خراش دررسد، روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدرش. و از همسرش و پسرانش می گریزد، در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد. در آن روز، چهره هایی درخشانند، خندان [و] شادانند. و در آن روز، چهره هایی است که بر آنها غبار نشسته، [و] آنها را تاریکی پوشانده است. آنان همان کافران بدکارند.}

- إِنَّ الأَْبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ * وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ * یَصْلَوْنَها یَوْمَ الدِّینِ. - . انفطار / 13 - 15 -

{قطعاً نیکان به بهشت اندرند. و بی شکّ، بدکاران در دوزخند. روز جزا در آنجا درآیند.}

- أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظِیمٍ * یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ. - . مطففین / 4 - 6 -

{مگر آنان گمان نمی دارند که برانگیخته خواهند شد؟[در] روزی بزرگ: روزی که مردم در برابر پروردگار جهانیان به پای ایستند.}

- هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ * عامِلَةٌ ناصِبَةٌ * تَصْلی ناراً حامِیَةً * تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ * لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلاّ مِنْ ضَرِیعٍ * لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ * لِسَعْیِها راضِیَةٌ * فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ * لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً * فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ * فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ * وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ * وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ. - . غاشیة / 1 - 16 -

{آیا خبرِ «غاشیه» به تو رسیده است؟ در آن روز، چهره هایی زبونند، که تلاش کرده، رنج [بیهوده] برده اند. [ناچار] در آتشی سوزان درآیند. از چشمه ای داغ نوشانیده شوند. خوراکی جز خارِ خشک ندارند، [که] نه فربه کند، و نه گرسنگی را باز دارد. در آن روز، چهره هایی شادابند. از کوشش خود خشنودند. در بهشت برین اند. سخن بیهوده ای در آنجا نشنوند. در آن، چشمه ای روان باشد. تخت هایی بلند در آنجاست. و قدح هایی نهاده شده. و بالش هایی پهلوی هم [چیده]. و فرش هایی [زربفت] گسترده.}

**[ترجمه]

باب 2 مواعظ الله عز و جل فی سائر الکتب السماوی و فی الحدیث القدسی و فی مواعظ جبرئیل علیه السلام

روایات

«1»

ن (1)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام یَقُولُ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِذَا أَصْبَحْتَ فَأَوَّلُ شَیْ ءٍ یَسْتَقْبِلُکَ فَکُلْهُ وَ الثَّانِی فَاکْتُمْهُ وَ الثَّالِثُ فَاقْبَلْهُ وَ الرَّابِعُ فَلَا تُؤْیِسْهُ وَ الْخَامِسُ فَاهْرَبْ مِنْهُ قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَ مَضَی فَاسْتَقْبَلَهُ جَبَلٌ أَسْوَدُ عَظِیمٌ فَوَقَفَ وَ قَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ آکُلَ هَذَا وَ بَقِیَ مُتَحَیِّراً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ لَا یَأْمُرُنِی إِلَّا بِمَا أُطِیقُ فَمَشَی إِلَیْهِ لِیَأْکُلَهُ فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ صَغُرَ حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِ فَوَجَدَهُ لُقْمَةً فَأَکَلَهَا فَوَجَدَهَا أَطْیَبَ شَیْ ءٍ أَکَلَهُ ثُمَّ مَضَی فَوَجَدَ طَسْتاً مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَکْتُمَ هَذَا فَحَفَرَ لَهُ حُفْرَةً وَ جَعَلَهُ فِیهِ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ التُّرَابَ ثُمَّ مَضَی فَالْتَفَتَ فَإِذَا الطَّسْتُ قَدْ ظَهَرَ فَقَالَ قَدْ فَعَلْتُ مَا أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَمَضَی فَإِذَا هُوَ بِطَیْرٍ وَ خَلْفَهُ بَازِیٌّ فَطَافَ الطَّیْرُ حَوْلَهُ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَقْبَلَ هَذَا فَفَتَحَ کُمَّهُ فَدَخَلَ الطَّیْرُ فِیهِ فَقَالَ لَهُ الْبَازِی أَخَذْتَ صَیْدِی وَ أَنَا خَلْفَهُ مُنْذُ أَیَّامٍ فَقَالَ إِنَّ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَنِی أَنْ لَا أُویِسَ هَذَا فَقَطَعَ مِنْ فَخِذِهِ قِطْعَةً فَأَلْقَاهَا إِلَیْهِ ثُمَّ مَضَی فَلَمَّا مَضَی فَإِذَا هُوَ بِلَحْمِ مَیْتَةٍ مُنْتِنٍ مَدُودٍ فَقَالَ أَمَرَنِی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْرُبَ مِنْ هَذَا فَهَرَبَ مِنْهُ وَ رَجَعَ وَ رَأَی فِی الْمَنَامِ کَأَنَّهُ قَدْ قِیلَ لَهُ إِنَّکَ قَدْ فَعَلْتَ مَا أُمِرْتَ بِهِ فَهَلْ تَدْرِی مَا ذَا کَانَ قَالَ لَا قِیلَ لَهُ أَمَّا الْجَبَلُ فَهُوَ الْغَضَبُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ وَ جَهِلَ قَدْرَهُ مِنْ عِظَمِ الْغَضَبِ فَإِذَا حَفِظَ نَفْسَهُ وَ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ سَکَنَ غَضَبُهُ کَانَتْ عَاقِبَتُهُ کَاللُّقْمَةِ الطَّیِّبَةِ الَّتِی أَکَلَهَا.

ص: 18


1- 1. عیون أخبار الرضا« ع» ص 152.

وَ أَمَّا الطَّسْتُ فَهُوَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِذَا کَتَمَهُ الْعَبْدُ وَ أَخْفَاهُ أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا أَنْ یُظْهِرَهُ لِیُزَیِّنَهُ بِهِ مَعَ مَا یَدَّخِرُ لَهُ مِنْ ثَوَابِ الْآخِرَةِ.

وَ أَمَّا الطَّیْرُ فَهُوَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْتِیکَ بِنَصِیحَةٍ فَاقْبَلْهُ وَ اقْبَلْ نَصِیحَتَهُ.

وَ أَمَّا الْبَازِی فَهُوَ الرَّجُلُ الَّذِی یَأْتِیکَ فِی حَاجَةٍ فَلَا تُؤْیِسْهُ.

وَ أَمَّا اللَّحْمُ الْمُنْتِنُ فَهِیَ الْغِیبَةُ فَاهْرُبْ مِنْهَا.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا علیه السلام: علی بن موسی الرضا علیه السلام می فرمود: «خدا به یکی از پیغمبران خود وحی کرد که بامداد، اولین چیزی که پیشت آید بخور، دومی را بپوشان، سومی را بپذیر، چهارمی را نومید مکن و از پنجمی دربگذر.»

فرمود: «چون صبح فرا رسید و به راه افتاد، کوه سیاه بزرگی در مقابلش پیدا شد. ایستاد و با خود گفت: «پروردگارم فرمان داده که این را بخورم.» لختی در حیرت ماند. سپس به خودش آمد و گفت: «به راستی پروردگار متعال من چیزی را که تاب آن را ندارم فرمان نمی دهد.» پس برای خوردن کوه به سوی آن رفت. اما هر چه نزدیک تر می رفت، آن کوه کوچک تر می شد، تا عاقبت به آن که رسید و دید لقمه ای غذا است. آن را خورد و دریافت که خوشمزه ترین چیزی بود که خورده. سپس به راهش ادامه داد و رفت تا یک تشت طلا یافت. با خود گفت: «پروردگارم فرمان داده که این را پنهان کنم.» پس گودالی کَند و تشت را در آن نهاد و خاک روی آن ریخت. خواست برود که ملتفت شد تشت از زیر خاک پدیدار شده است. با خود گفت: «همان کاری را کردم که پروردگارم به من فرمان داده بود» و به راه افتاد. به ناگاه چشمش به پرنده ای افتاد که یک باز به دنبال او بود. پرنده نزدیک شد و گرد او چرخید. با خود گفت: «پروردگارم فرمان داده که این را بپذیرم.» آنگاه آستینش را گشود و پرنده درون آن رفت. باز گفت: «شکار مرا از من گرفتی، من چند روز است که دنبال آنم.» با خود گفت: «پروردگارم به من فرموده که این را نومید نکنم.» پس از ران خود تکه ای برید و پیش باز انداخت و گذشت. ناگاه گوشت مردار بدبو و کرم افتاده ای را دید. با خود گفت: «پروردگار به من فرموده از این بگریزم.» پس از آن گریخت و بازگشت.

آنگاه در خواب دید که گویا به او گفته شد آیا می دانی آنچه که به تو فرمان داده شد و انجام دادی چه بود؟ گفت نه. به او گفته شد: «آن کوه که دیدی خشم است، بنده چون خشم بگیرد، خود را در برابر بزرگی خشم گم کند و چون خود را نگه دارد، اندازه خود را بشناسد و خشمش را فرو نشاند، سرانجامش همان لقمه خوشمزه ای است که خوردی. اما آن تشت، کار نیک است که چون بنده پنهانش کند و بپوشدش، خدا حتما آن را آشکار می کند تا بنده خود را بدان آرایش کند، بعلاوه مزدی برای آخرت او پس انداز می کند. اما آن پرنده، مردی است که اندرزی به تو می دهد. او را و اندرزش را بپذیر. اما آن باز، مردی است که برای حاجتی پیش تو می آید، او را ناامید مکن. و اما گوشت گندیده، غیبت و بدگویی است؛ از آن بگریز.» - . عیون اخبارالرضا علیه السلام : 152 -

**[ترجمه]

«2»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ(1) عَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّ أَبَاهُ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا ابْنَ آدَمَ مَا تُنْصِفُنِی أَتَحَبَّبُ إِلَیْکَ بِالنِّعَمِ وَ تَتَمَقَّتُ إِلَیَّ بِالْمَعَاصِی خَیْرِی عَلَیْکَ مُنْزَلٌ وَ شَرُّکَ إِلَیَّ صَاعِدٌ وَ لَا یَزَالُ مَلَکٌ کَرِیمٌ یَأْتِینِی عَنْکَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ بِعَمَلٍ قَبِیحٍ یَا ابْنَ آدَمَ لَوْ سَمِعْتَ وَصْفَکَ مِنْ غَیْرِکَ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ مَنِ الْمَوْصُوفُ لَسَارَعْتَ إِلَی مَقْتِهِ.

ما(2)، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عُمَرَ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّیَّاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مِثْلَهُ وَ فِیهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ بِعَمَلٍ غَیْرِ صَالِحٍ.

**[ترجمه]عیون اخبارالرضا علیه السلام: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خدای متعال می فرماید: «ای فرزند آدم! تو با من به انصاف رفتار نکردی، من با ارزانی داشتن نعمت بر تو، با تو دوستی کردم؛ تو با نافرمانی و ارتکاب معصیت با من دشمنی می کنی، خوبی های من به سوی تو سرازیر شد و شر و بدی های تو همواره به سوی من بالا آمد؛ پی در پی در هر روز و شب فرشته ای گزارش عمل قبیحی را از تو به من اطلاع می دهد. ای فرزند آدم! چنان چه کارهای تو را از دیگری به تو خبر می دادند (که فلانی چه کرده و چه نکرده) و تو وی را نمی شناختی، در دشمنی او شتاب می کردی. - . همان : 197 -

در کتاب امالی، شیخ طوسی از امام رضا علیه السلام، از پدران بزرگوارش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مثل آن حدیث روایت شده و در آن حدیث این عبارت آمده است «در هر روز کار ناشایست انجام دهد». - . امالی طوسی 1 : 126 و 281 و ج 2: 183 -

**[ترجمه]

«3»

مع، [معانی الأخبار] ل، [الخصال] لی (3)،[الأمالی] للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْأَسَدِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیرٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ عُرْوَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَهْبِیِ (4) جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ زَافِرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ

ص: 19


1- 1. العیون ص 197 و راجع فی بیان المراد بالأسانید الثلاثة المجلد الأول ص 51 باب تلخیص المصادر.
2- 2. الأمالی ج 1 ص 126 و 281 و ج 2 ص 183.
3- 3. معانی الأخبار ص 178. الخصال ج 1 ص 7. الأمالی المجلس الحادی و الأربعون ص 141.
4- 4. فی بعض النسخ« الدهنی».

وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَجْزِیٌّ بِهِ (1) وَ اعْلَمْ أَنَّ شَرَفَ الْمُؤْمِنِ قِیَامُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزَّهُ اسْتِغْنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار، خصال و امالی شیخ صدوق: جبرئیل نزد پیغمبر آمد و عرض کرد: «ای محمّد! هرچقدر که بخواهی زنده باشد در آخر می میری، هر که را که بخواهی دوست بداری از او جدا می شوی، هرچه خواهی بکن که پاداش آن را بینی و بدان که شرافت مرد عبادت او است در شب و عزت او به بی نیازی او است از مردم. - . معانی الاخبار : 178 و خصال1 : 7 و امالی شیخ صدوق :141 -

**[ترجمه]

«4»

مع (2)،[معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ فِی حَدِیثٍ مَرْفُوعٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: جَاءَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرْسَلَنِی إِلَیْکَ بِهَدِیَّةٍ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً قَبْلَکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ وَ مَا هِیَ قَالَ الصَّبْرُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الرِّضَا وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الزُّهْدُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْإِخْلَاصُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْیَقِینُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّ مَدْرَجَةَ ذَلِکَ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ وَ مَا التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ الْعِلْمُ بِأَنَّ الْمَخْلُوقَ لَا یَضُرُّ وَ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُعْطِی وَ لَا یَمْنَعُ وَ اسْتِعْمَالُ الْیَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِذَا کَانَ الْعَبْدُ کَذَلِکَ لَمْ یَعْمَلْ لِأَحَدٍ سِوَی اللَّهِ وَ لَمْ یَرْجُ وَ لَمْ یَخَفْ سِوَی اللَّهِ وَ لَمْ یَطْمَعْ فِی أَحَدٍ سِوَی اللَّهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَکُّلُ قَالَ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا تَفْسِیرُ الصَّبْرِ قَالَ تَصْبِرُ فِی الضَّرَّاءِ کَمَا تَصْبِرُ فِی السَّرَّاءِ وَ فِی الْفَاقَةِ کَمَا تَصْبِرُ فِی الْغِنَی وَ فِی الْبَلَاءِ کَمَا تَصْبِرُ فِی الْعَافِیَةِ فَلَا یَشْکُو حَالَهُ عِنْدَ الْخَلْقِ بِمَا یُصِیبُ مِنَ الْبَلَاءِ قُلْتُ فَمَا تَفْسِیرُ الْقَنَاعَةِ قَالَ یَقْنَعُ بِمَا یُصِیبُ مِنَ الدُّنْیَا یَقْنَعُ بِالْقَلِیلِ وَ یَشْکُرُ الْیَسِیرَ قُلْتُ فَمَا تَفْسِیرُ الرِّضَا قَالَ الرَّاضِی لَا یَسْخَطُ عَلَی سَیِّدِهِ أَصَابَ الدُّنْیَا أَمْ لَا وَ لَا یَرْضَی لِنَفْسِهِ بِالْیَسِیرِ مِنَ الْعَمَلِ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا تَفْسِیرُ الزُّهْدِ قَالَ الزَّاهِدُ یُحِبُّ مَنْ یُحِبُّ خَالِقَهُ وَ یُبْغِضُ مَنْ یُبْغِضُ خَالِقَهُ وَ یَتَحَرَّجُ (3) مِنْ حَلَالِ الدُّنْیَا وَ لَا یَلْتَفِتُ إِلَی حَرَامِهَا فَإِنَّ حَلَالَهَا حِسَابٌ وَ حَرَامَهَا عِقَابٌ وَ یَرْحَمُ جَمِیعَ الْمُسْلِمِینَ کَمَا یَرْحَمُ نَفْسَهُ وَ یَتَحَرَّجُ مِنَ الْکَلَامِ

ص: 20


1- 1. إلی هنا رواه الشیخ فی أمالیه ج 2 ص 203 من حدیث جعفر بن محمّد عن آبائه عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
2- 2. معانی الأخبار ص 260.
3- 3. التحرج، التجنب.

کَمَا یَتَحَرَّجُ مِنَ الْمَیْتَةِ الَّتِی قَدِ اشْتَدَّ نَتْنُهَا وَ یَتَحَرَّجُ عَنْ حُطَامِ الدُّنْیَا(1) وَ زِینَتِهَا کَمَا یَتَجَنَّبُ النَّارَ أَنْ تَغْشَاهُ وَ یَقْصُرُ أَمَلَهُ وَ کَانَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَجَلُهُ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا تَفْسِیرُ الْإِخْلَاصِ قَالَ الْمُخْلِصُ الَّذِی لَا یَسْأَلُ النَّاسَ شَیْئاً حَتَّی یَجِدَ وَ إِذَا وَجَدَ رَضِیَ وَ إِذَا بَقِیَ عِنْدَهُ شَیْ ءٌ أَعْطَاهُ فِی اللَّهِ فَإِنَّ مَنْ لَمْ یَسْأَلِ الْمَخْلُوقَ فَقَدْ أَقَرَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْعُبُودِیَّةِ وَ إِذَا وَجَدَ فَرَضِیَ فَهُوَ عَنِ اللَّهِ رَاضٍ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَنْهُ رَاضٍ وَ إِذَا أَعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَهُوَ عَلَی حَدِّ الثِّقَةِ بِرَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْتُ فَمَا تَفْسِیرُ الْیَقِینِ قَالَ الْمُوقِنُ یَعْمَلُ لِلَّهِ کَأَنَّهُ یَرَاهُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ یَرَی اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ یَرَاهُ وَ أَنْ یَعْلَمَ یَقِیناً أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِیهِ وَ أَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ وَ هَذَا کُلُّهُ أَغْصَانُ التَّوَکُّلِ وَ مَدْرَجَةُ الزُّهْدِ.

**[ترجمه]معانی الاخبار شیخ صدوق: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «جبرئیل به سوی پیغمبر آمد و گفت: «ای رسول خدا! همانا خدای تبارک و تعالی مرا با ارمغانی که پیش از تو به هیچ کس نبخشیده، به سوی تو فرستاده.» رسول خدا فرمود: «پرسیدم آن ارمغان چیست؟» گفت صبر و بهتر از آن. گفتم: «چیست آن؟» گفت رضا و بهتر از آن. گفتم: «بهتر از آن چیست؟» گفت: پارسایی و بهتر از آن. گفتم: «چیست آن؟» گفت اخلاص و بهتر از آن. گفتم: «چیست آن؟» گفت یقین و بهتر از آن. گفتم: «چیست آن؟» گفت: «پایداری که آن توکل بر خداست.» گفتم: «توکل بر خدای عزوجل چیست؟» گفت: «دانستن اینکه مخلوقات نه می توانند ضرر برسانند و نه فایده ای؛ نه می توانند ببخشند و نه منع کنند، و نا امید شدن از مردم. هر گاه بنده چنین بود، برای کسی جز خدا عملی انجام نمی دهد، جز خدا امید به کسی ندارد، جز او از کسی نمی ترسد و جز به خدا به هیچ کس طمع ندارد، پس این همان توکل است.»

حضرت فرمود: «گفتم ای جبرئیل! معنای صبر چیست؟» گفت: «آن چنان که در راحتی ها صبر می کند، در سختی ها نیز صبر کند؛ همچنان که در مکنت صبر می کند، در تهی دستی نیز صبر کند؛ آن چنان که در تندرستی صبر می کند، در گرفتاری و بلا نیز صبر کند. پس به خاطر بلاهایی که بر سرش آمده، شکایت حالش را نزد آفریدگان نکند.» گفتم: «تفسیر قناعت چیست؟» گفت: «قناعت کردن به آنچه از دنیا به او می رسد، به کم قناعت کند و از اندک سپاسگزار باشد.» پرسیدم: «تفسیر رضا چیست؟» گفت: «کسی که راضی است، به آقایش خشم و غضب نمی کند؛ دنیا به او برسد یا نرسد ولی به کردار اندک راضی نمی شود.» گفتم: «ای جبرئیل! معنای زهد و پارسایی چیست؟» گفت: «پارسایی این است که دوست بدارد هر کس را که خالقش او را دوست دارد؛ دشمن بدارد هر کس را که خدایش دشمن دارد؛ از حلال دنیا دوری کند و توجه به حرام دنیا نکند، زیرا حلالش حساب دارد و حرامش عقاب و مجازات؛ و به تمام مسلمانان آن چنان که بر خود رحم می کند رحم کند؛ دوری کند از سخنان بیهوده و بی فایده، آن چنان که از مرداری به شدت بدبوی دوری می کند؛ از مال دنیا و آرایش آن دوری کند، آن چنان که از آتش دوری می کند که مبادا آتش او را فرا گیرد؛ و آرزویش را کوتاه کند، گویا مرگ برابر چشمانش است.»

گفتم: «ای جبرئیل! معنی اخلاص چیست؟» گفت: «مخلص آن کسی است که از مردم چیزی سؤال نمی کند تا خود به دست آورد و هرگاه که به دست آورد، خشنود می شود و هر گاه چیزی پیش او باقی ماند، در راه خدا ببخشد. پس همانا کسی که از مخلوق چیزی نخواهد، به بندگی خدای عزوجل اقرار کرده. پس هرگاه به دست آورد، خشنود می شود از خدا و خدای تبارک و تعالی نیز از او خشنود می شود. و هرگاه خدای عزوجل عطا کند، پس او در حد و اندازه اعتماد و اطمینان کامل به پروردگارش است. فرمود: «تفسیر یقین چیست؟» عرض کرد: «آن کس که یقین دارد برای خدا عمل می کند، گویا خدا را می بیند، پس اگر او خدا را نبیند، خدا او را می بیند. و همانا به یقین می داند آنچه که به او رسیده، به واسطه نافرمانی اش از خدا نبوده، و قطعاً آنچه نباید به او برسد نخواهد رسید. و تمام اینها شاخه های توکل است و پایه پارسایی.» - . معانی الاخبار: 260 -

**[ترجمه]

«5»

ل (2)،[الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْکُمَیْدَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَبْرَئِیلَ علیه السلام عِظْنِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُلَاقِیهِ شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلَاتُهُ بِاللَّیْلِ وَ عِزُّهُ کَفُّهُ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاسِ.

**[ترجمه]خصال: رسول خدا به جبرئیل فرمود: «مرا پند و اندرز ده.» گفت: «ای محمّد! هر گونه که می خواهی زندگی کن، پس همانا تو می میری؛ دوست بدار هرآنچه را که می خواهی، که قطعاً از آن جدا خواهی شد؛ انجام بده هرچه را که می خواهی، که همانا تو کردارت را ملاقات خواهی کرد. شرف مؤمن نماز شب اوست و عزتش دوری از مردم.» - . خصال 1 : 7 -

**[ترجمه]

«6»

عَنْ کِتَابِ إِرْشَادِ الْقُلُوبِ لِلدَّیْلَمِیِ (3)، رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبْحَانَهُ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ فَقَالَ یَا رَبِّ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ شَیْ ءٌ عِنْدِی أَفْضَلَ مِنَ التَّوَکُّلِ عَلَیَّ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمْتُ یَا مُحَمَّدُ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَحَابِّینَ فِیَّ وَ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَعَاطِفِینَ فِیَّ وَ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَوَاصِلِینَ فِیَّ وَ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیَّ وَ لَیْسَ لِمَحَبَّتِی عَلَمٌ (4) وَ لَا غَایَةٌ وَ لَا نِهَایَةٌ وَ کُلَّمَا رَفَعْتُ لَهُمْ عَلَماً وَضَعْتُ لَهُمْ عَلَماً أُولَئِکَ الَّذِینَ نَظَرُوا إِلَی

ص: 21


1- 1. الحطام الفتاة و ما یحطم من عیدان الزرع إذا یبس. و المال القلیل.
2- 2. الخصال ج 1 ص 7.
3- 3. الباب الرابع و الخمسون هکذا بدون ذکر السند.
4- 4. بفتحتین کنایة عن عدم المحدودیة.

الْمَخْلُوقِینَ بِنَظَرِی إِلَیْهِمْ وَ لَا یَرْفَعُوا الْحَوَائِجَ إِلَی الْخَلْقِ بُطُونُهُمْ خَفِیفَةٌ مِنْ أَکْلِ الْحَلَالِ نَعِیمُهُمْ فِی الدُّنْیَا ذِکْرِی وَ مَحَبَّتِی وَ رِضَایَ عَنْهُمْ- یَا أَحْمَدُ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَکُونَ أَوْرَعَ النَّاسِ فَازْهَدْ فِی الدُّنْیَا وَ ارْغَبْ فِی الْآخِرَةِ فَقَالَ یَا إِلَهِی کَیْفَ أَزْهَدُ فِی الدُّنْیَا وَ أَرْغَبُ فِی الْآخِرَةِ قَالَ خُذْ مِنَ الدُّنْیَا خِفّاً(1) مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اللِّبَاسِ وَ لَا تَدَّخِرْ لِغَدٍ وَ دُمْ عَلَی ذِکْرِی فَقَالَ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ أَدُومُ عَلَی ذِکْرِکَ فَقَالَ بِالْخَلْوَةِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِکَ الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغِ بَطْنِکَ وَ بَیْتِکَ مِنَ الدُّنْیَا- یَا أَحْمَدُ فَاحْذَرْ أَنْ تَکُونَ مِثْلَ الصَّبِیِّ إِذَا نَظَرَ إِلَی الْأَخْضَرِ وَ الْأَصْفَرِ أَحَبَّهُ وَ إِذَا أُعْطِیَ شَیْئاً مِنَ الْحُلْوِ وَ الْحَامِضِ اغْتَرَّ بِهِ فَقَالَ یَا رَبِّ دُلَّنِی عَلَی عَمَلٍ أَتَقَرَّبُ بِهِ إِلَیْکَ قَالَ اجْعَلْ لَیْلَکَ نَهَاراً وَ نَهَارَکَ لَیْلًا قَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ اجْعَلْ نَوْمَکَ صَلَاةً وَ طَعَامَکَ الْجُوعَ- یَا أَحْمَدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ ضَمِنَ لِی بِأَرْبَعِ خِصَالٍ إِلَّا أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ یَطْوِی لِسَانَهُ فَلَا یَفْتَحُهُ إِلَّا بِمَا یَعْنِیهِ وَ یَحْفَظُ قَلْبَهُ مِنَ الْوَسْوَاسِ وَ یَحْفَظُ عِلْمِی وَ نَظَرِی إِلَیْهِ وَ تَکُونُ قُرَّةُ عَیْنِهِ الْجُوعَ- یَا أَحْمَدُ لَوْ(2)

ذُقْتَ حَلَاوَةَ الْجُوعِ وَ الصَّمْتِ وَ الْخَلْوَةِ وَ مَا وَرِثُوا مِنْهَا قَالَ یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ الحِکْمَةُ وَ حِفْظُ الْقَلْبِ وَ التَّقَرُّبُ إِلَیَّ وَ الْحُزْنُ الدَّائِمُ وَ خِفَّةُ الْمَئُونَةِ بَیْنَ النَّاسِ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَا یُبَالِی عَاشَ بِیُسْرٍ أَوْ بِعُسْرٍ- یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی بِأَیِّ وَقْتٍ یَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَی اللَّهِ قَالَ لَا یَا رَبِّ قَالَ إِذَا کَانَ جَائِعاً أَوْ سَاجِداً- یَا أَحْمَدُ عَجِبْتُ مِنْ ثَلَاثَةِ عَبِیدٍ عَبْدٌ دَخَلَ فِی الصَّلَاةِ وَ هُوَ یَعْلَمُ إِلَی مَنْ یَرْفَعُ یَدَیْهِ وَ قُدَّامَ مَنْ هُوَ وَ هُوَ یَنْعُسُ (3)

وَ عَجِبْتُ مِنْ عَبْدٍ لَهُ قُوتُ یَوْمٍ مِنَ الْحَشِیشِ أَوْ غَیْرِهِ وَ هُوَ یَهْتَمُّ لِغَدٍ وَ عَجِبْتُ مِنْ عَبْدٍ لَا یَدْرِی أَنِّی رَاضٍ عَنْهُ أَمْ سَاخِطٌ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَضْحَکُ.

ص: 22


1- 1. بکسر الخاء من الخفیف.
2- 2. للتمنی.
3- 3. النعاس أول النوم و هو الحالة التی یحتاج الإنسان فیها الی النوم.

یَا أَحْمَدُ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤَةٍ فَوْقَ لُؤْلُؤَةٍ وَ دُرَّةٍ فَوْقَ دُرَّةٍ لَیْسَ فِیهَا قَصْمٌ وَ لَا وَصْلٌ فِیهَا الْخَوَاصُّ أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً وَ أُکَلِّمُهُمْ کُلَّمَا نَظَرْتُ إِلَیْهِمْ أَزِیدُ فِی مُلْکِهِمْ سَبْعِینَ ضِعْفاً وَ إِذَا تَلَذَّذَ أَهْلُ الْجَنَّةِ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ تَلَذَّذُوا بِکَلَامِی وَ ذِکْرِی وَ حَدِیثِی قَالَ یَا رَبِّ مَا عَلَامَاتُ أُولَئِکَ قَالَ هُمْ فِی الدُّنْیَا مَسْجُونُونَ قَدْ سَجَنُوا أَلْسِنَتَهُمْ مِنْ فُضُولِ الْکَلَامِ وَ بُطُونَهُمْ مِنْ فُضُولِ الطَّعَامِ- یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْمَحَبَّةَ لِلَّهِ هِیَ الْمَحَبَّةُ لِلْفُقَرَاءِ وَ التَّقَرُّبُ إِلَیْهِمْ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنِ الْفُقَرَاءُ قَالَ الَّذِینَ رَضُوا بِالْقَلِیلِ وَ صَبَرُوا عَلَی الْجُوعِ وَ شَکَرُوا عَلَی الرَّخَاءِ وَ لَمْ یَشْکُوا جُوعَهُمْ وَ لَا ظَمَأَهُمْ وَ لَمْ یَکْذِبُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَمْ یَغْضَبُوا عَلَی رَبِّهِمْ وَ لَمْ یَغْتَمُّوا عَلَی مَا فَاتَهُمْ وَ لَمْ یَفْرَحُوا بِمَا آتَاهُمْ- یَا أَحْمَدُ مَحَبَّتِی مَحَبَّةٌ لِلْفُقَرَاءِ فَادْنُ الْفُقَرَاءَ وَ قَرِّبْ مَجْلِسَهُمْ مِنْکَ وَ بَعِّدِ الْأَغْنِیَاءَ وَ بَعِّدْ مَجْلِسَهُمْ مِنْکَ فَإِنَّ الْفُقَرَاءَ أَحِبَّائِی- یَا أَحْمَدُ لَا تَتَزَیَّنُ بِلِینِ اللِّبَاسِ وَ طِیبِ الطَّعَامِ وَ لَینِ الْوَطَاءِ فَإِنَّ النَّفْسَ مَأْوَی کُلِّ شَرٍّ وَ هِیَ رَفِیقُ کُلِّ سُوءٍ تَجُرُّهَا إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ تَجُرُّکَ إِلَی مَعْصِیَتِهِ وَ تُخَالِفُکَ فِی طَاعَتِهِ وَ تُطِیعُکَ فِیمَا تَکْرَهُ وَ تَطْغَی إِذَا شَبِعَتْ وَ تَشْکُو إِذَا جَاعَتْ وَ تَغْضَبُ إِذَا افْتَقَرَتْ وَ تَتَکَبَّرُ إِذَا اسْتَغْنَتْ وَ تَنْسَی إِذَا کَبِرَتْ وَ تَغْفُلُ إِذَا أَمِنَتْ وَ هِیَ قَرِینَةُ الشَّیْطَانِ وَ مَثَلُ النَّفْسِ کَمَثَلِ النَّعَامَةِ

تَأْکُلُ الْکَثِیرَ وَ إِذَا حُمِلَ عَلَیْهَا لَا تَطِیرُ وَ مَثَلُ الدِّفْلَی (1)

لَوْنُهُ حَسَنٌ وَ طَعْمُهُ مُرٌّ- یَا أَحْمَدُ أَبْغِضِ الدُّنْیَا وَ أَهْلَهَا وَ أَحِبَّ الْآخِرَةَ وَ أَهْلَهَا قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ أَهْلُ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَهْلُ الْآخِرَةِ قَالَ أَهْلُ الدُّنْیَا مَنْ کَثُرَ أَکْلُهُ وَ ضِحْکُهُ وَ نَوْمُهُ وَ غَضَبُهُ قَلِیلُ الرِّضَا لَا یَعْتَذِرُ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهِ وَ لَا یَقْبَلُ مَعْذِرَةَ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ کَسْلَانُ عِنْدَ الطَّاعَةِ شُجَاعٌ عِنْدَ الْمَعْصِیَةِ أَمَلُهُ بَعِیدٌ وَ أَجَلُهُ قَرِیبٌ لَا یُحَاسِبُ نَفْسَهُ قَلِیلُ الْمَنْفَعَةِ کَثِیرُ الْکَلَامِ قَلِیلُ الْخَوْفِ کَثِیرُ الْفَرَحِ عِنْدَ الطَّعَامِ وَ إِنَّ أَهْلَ الدُّنْیَا

ص: 23


1- 1. بکسر الدال و سکون الفاء و الف مقصورة نبت زهره کالورد الأحمر. یقال له بالفارسیة( خرزهرة) ورقها کورق الخلاف مر الطعم محلل نافع من الحکة و الجرب.

لَا یَشْکُرُونَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ لَا یَصْبِرُونَ عِنْدَ الْبَلَاءِ کَثِیرُ النَّاسِ عِنْدَهُمْ قَلِیلٌ یَحْمَدُونَ أَنْفُسَهُمْ بِمَا لَا یَفْعَلُونَ وَ یَدْعُونَ بِمَا لَیْسَ لَهُمْ وَ یَتَکَلَّمُونَ بِمَا یَتَمَنَّوْنَ وَ یَذْکُرُونَ مَسَاوِیَ النَّاسِ وَ یُخْفُونَ حَسَنَاتِهِمْ قَالَ یَا رَبِّ هَلْ یَکُونُ سِوَی هَذَا الْعَیْبِ فِی أَهْلِ الدُّنْیَا قَالَ یَا أَحْمَدُ إِنَّ عَیْبَ أَهْلِ الدُّنْیَا کَثِیرٌ فِیهِمُ الْجَهْلُ وَ الْحُمْقُ- لَا یَتَوَاضَعُونَ لِمَنْ یَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ وَ هُمْ عِنْدَ أَنْفُسِهِمْ عُقَلَاءُ وَ عِنْدَ الْعَارِفِینَ حَمْقَاءُ: یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَهْلَ الْخَیْرِ وَ أَهْلَ الْآخِرَةِ رَقِیقَةٌ وُجُوهُهُمْ کَثِیرٌ حَیَاؤُهُمْ قَلِیلٌ حُمْقُهُمْ کَثِیرٌ نَفْعُهُمْ قَلِیلٌ مَکْرُهُمْ النَّاسُ مِنْهُمْ فِی رَاحَةٍ وَ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی تَعَبٍ کَلَامُهُمْ مَوْزُونٌ مُحَاسِبِینَ لِأَنْفُسِهِمْ مُتْعِبِینَ لَهَا تَنَامُ أَعْیُنُهُمْ وَ لَا تَنَامُ قُلُوبُهُمْ أَعْیُنُهُمْ بَاکِیَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ ذَاکِرَةٌ إِذَا کُتِبَ النَّاسُ مِنَ الْغَافِلِینَ کُتِبُوا مِنَ الذَّاکِرِینَ فِی أَوَّلِ النِّعْمَةِ یَحْمَدُونَ وَ فِی آخِرِهَا یَشْکُرُونَ دُعَاؤُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ مَرْفُوعٌ وَ کَلَامُهُمْ مَسْمُوعٌ تَفْرَحُ الْمَلَائِکَةُ بِهِمْ یَدُورُ دُعَاؤُهُمْ تَحْتَ الْحُجُبِ یُحِبُّ الرَّبُّ أَنْ یَسْمَعَ کَلَامَهُمْ کَمَا تُحِبُّ الْوَالِدَةُ وَلَدَهَا وَ لَا یَشْغَلُهُمْ عَنِ اللَّهِ شَیْ ءٌ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ لَا یُرِیدُونَ کَثْرَةَ الطَّعَامِ وَ لَا کَثْرَةَ الْکَلَامِ وَ لَا کَثْرَةَ اللِّبَاسِ النَّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتَی وَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ قَیُّومٌ کَرِیمٌ یَدْعُونَ الْمُدْبِرِینَ کَرَماً وَ یُرِیدُونَ الْمُقْبِلِینَ تَلَطُّفاً قَدْ صَارَتِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَهُمْ وَاحِدَةً یَمُوتُ النَّاسُ مَرَّةً وَ یَمُوتُ أَحَدُهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً مِنْ مُجَاهَدَةِ أَنْفُسِهِمْ وَ مُخَالَفَةِ هَوَاهُمْ وَ الشَّیْطَانُ الَّذِی یَجْرِی فِی عُرُوقِهِمْ وَ لَوْ تَحَرَّکَتْ رِیحٌ لَزَعْزَعَتْهُمْ وَ إِنْ قَامُوا بَیْنَ یَدَیَ کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ (1) لَا أَرَی فِی قَلْبِهِمْ شُغُلًا لِمَخْلُوقٍ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُحْیِیَنَّهُمْ حَیَاةً طَیِّبَةً إِذَا فَارَقَتْ أَرْوَاحُهُمْ مِنْ جَسَدِهِمْ- لَا أُسَلِّطُ عَلَیْهِمْ مَلَکَ الْمَوْتِ وَ لَا یَلِی قَبْضَ رُوحِهِمْ غَیْرِی وَ لَأَفْتَحَنَّ لِرُوحِهِمْ أَبْوَابَ السَّمَاءِ کُلَّهَا وَ لَأَرْفَعَنَّ الْحُجُبَ کُلَّهَا دُونِی وَ لَآمُرَنَّ الْجِنَانَ فَلْتُزَیَّنَنَّ وَ الْحُورَ الْعِینَ فَلْتُزَفَّنَ (2) وَ الْمَلَائِکَةَ فَلْتُصَلِّیَنَ

ص: 24


1- 1. أی مزلق بعضه الی بعض ثابت، من الرص و هو اتصال بعض البناء ببعض.
2- 2. زففت العروس الی زوجها أزف- بالضم- زفا و زفافا، و أزففتها أی أهدیتها الی زوجها.

وَ الْأَشْجَارَ فَلْتُثْمِرَنَّ وَ ثِمَارَ الْجَنَّةِ فَلْتُدْلِیَنَ (1) وَ لَآمُرَنَّ رِیحاً مِنَ الرِّیَاحِ الَّتِی تَحْتَ الْعَرْشِ فَلْتَحْمِلَنَّ جِبَالًا مِنَ الْکَافُورِ وَ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ فَلْتَصِیرَنَّ وَقُوداً مِنْ غَیْرِ النَّارِ فَلْتَدْخُلَنَّ بِهِ وَ لَا یَکُونُ بَیْنِی وَ بَیْنَ رُوحِهِ سِتْرٌ فَأَقُولُ لَهُ عِنْدَ قَبْضِ رُوحِهِ مَرْحَباً وَ أَهْلًا بِقُدُومِکَ عَلَیَّ اصْعَدْ بِالْکَرَامَةِ وَ الْبُشْرَی وَ الرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ خالِدِینَ فِیها أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ فَلَوْ رَأَیْتَ الْمَلَائِکَةَ کَیْفَ یَأْخُذُ بِهَا وَاحِدٌ وَ یُعْطِیهَا الْآخَرُ.

یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَهْلَ الْآخِرَةِ لَا یَهْنَؤُهُمُ الطَّعَامُ مُنْذُ عَرَفُوا رَبَّهُمْ وَ لَا یَشْغَلُهُمْ مُصِیبَةٌ مُنْذُ عَرَفُوا سَیِّئَاتِهِمْ یَبْکُونَ عَلَی خَطَایَاهُمْ یَتْعَبُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ لَا یُرِیحُونَهَا وَ إِنَّ رَاحَةَ أَهْلِ الْجَنَّةِ فِی الْمَوْتِ وَ الْآخِرَةُ مُسْتَرَاحُ الْعَابِدِینَ مُونِسُهُمْ دُمُوعُهُمُ الَّتِی تَفِیضُ عَلَی خُدُودِهِمْ وَ جُلُوسُهُمْ مَعَ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ عَنْ أَیْمَانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائِلِهِمْ وَ مُنَاجَاتُهُمْ مَعَ الْجَلِیلِ الَّذِی فَوْقَ عَرْشِهِ وَ إِنَّ أَهْلَ الْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ فِی أَجْوَافِهِمْ قَدْ قَرِحَتْ (2)

یَقُولُونَ مَتَی نَسْتَرِیحُ مِنْ دَارِ الْفَنَاءِ إِلَی دَارِ الْبَقَاء.

یَا أَحْمَدُ هَلْ تَعْرِفُ مَا لِلزَّاهِدِینَ عِنْدِی فِی الْآخِرَةِ قَالَ لَا یَا رَبِّ قَالَ یُبْعَثُ الْخَلْقُ وَ یُنَاقَشُونَ بِالْحِسَابِ وَ هُمْ مِنْ ذَلِکَ آمِنُونَ إِنَّ أَدْنَی مَا أُعْطِی لِلزَّاهِدِینَ فِی الْآخِرَةِ أَنْ أُعْطِیَهُمْ مَفَاتِیحَ الْجِنَانِ کُلَّهَا حَتَّی یَفْتَحُوا أَیَّ بَابٍ شَاءُوا وَ لَا أَحْجُبُ عَنْهُمْ وَجْهِی وَ لَأُنْعِمَنَّهُمْ بِأَلْوَانِ التَّلَذُّذِ مِنْ کَلَامِی وَ لَأُجْلِسَنَّهُمْ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ وَ أُذَکِّرَنَّهُمْ مَا صَنَعُوا وَ تَعِبُوا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ أَفْتَحُ لَهُمْ أَرْبَعَةَ أَبْوَابٍ بَابٌ تَدْخُلُ عَلَیْهِمُ الْهَدَایَا مِنْهُ بُکْرَةً وَ عَشِیّاً مِنْ عِنْدِی وَ بَابٌ یَنْظُرُونَ مِنْهُ إِلَیَّ کَیْفَ شَاءُوا بِلَا صُعُوبَةٍ وَ بَابٌ یَطَّلِعُونَ مِنْهُ إِلَی النَّارِ فَیَنْظُرُونَ مِنْهُ إِلَی الظَّالِمِینَ کَیْفَ یُعَذَّبُونَ وَ بَابٌ تَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهُ الْوَصَائِفُ (3) وَ الْحُورُ الْعِینُ قَالَ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ الزَّاهِدُونَ الَّذِینَ وَصَفْتَهُمْ قَالَ الزَّاهِدُ هُوَ الَّذِی لَیْسَ لَهُ بَیْتٌ یَخْرَبُ فَیَغْتَمَّ بِخَرَابِهِ وَ لَا لَهُ

ص: 25


1- 1. أی فلترسلن و تنزلن.
2- 2. أی جرحت من الحزن و الهم بالآخرة.
3- 3. الوصائف جمع الوصیفة و هی الخادمة.

وَلَدٌ یَمُوتُ فَیَحْزَنَ لِمَوْتِهِ وَ لَا لَهُ شَیْ ءٌ یَذْهَبُ فَیَحْزَنَ لِذَهَابِهِ وَ لَا یَعْرِفُهُ إِنْسَانٌ لِیَشْغَلَهُ عَنِ اللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ لَا لَهُ فَضْلُ طَعَامٍ لِیُسْأَلَ عَنْهُ وَ لَا لَهُ ثَوْبٌ لَیِّنٌ- یَا أَحْمَدُ وُجُوهُ الزَّاهِدِینَ مُصْفَرَّةٌ مِنْ تَعَبِ اللَّیْلِ وَ صَوْمِ النَّهَارِ وَ أَلْسِنَتُهُمْ کِلَالٌ إِلَّا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی قُلُوبُهُمْ فِی صُدُورِهُمْ مَطْعُونَةٌ مِنْ کَثْرَةِ مَا یُخَالِفُونَ أَهْوَاءَهُمْ قَدْ ضَمَّرُوا أَنْفُسَهُمْ مِنْ کَثْرَةِ صَمْتِهِمْ (1) قَدْ أُعْطُوا الْمَجْهُودَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ- لَا مِنْ خَوْفِ نَارٍ وَ لَا مِنْ شَوْقِ جَنَّةٍ وَ لَکِنْ یَنْظُرُونَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَیَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی أَهْلٌ لِلْعِبَادَةِ کَأَنَّمَا یَنْظُرُونَ إِلَی مَنْ فَوْقَهَا قَالَ یَا رَبِّ هَلْ تُعْطِی لِأَحَدٍ مِنْ أُمَّتِی هَذَا قَالَ یَا أَحْمَدُ هَذِهِ دَرَجَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ مِنْ أُمَّتِکَ وَ أُمَّةِ غَیْرِکَ وَ أَقْوَامٌ مِنَ الشُّهَدَاءِ قَالَ یَا رَبِّ أَیُّ الزُّهَّادِ أَکْثَرُ زُهَّادُ أُمَّتِی أَمْ زُهَّادُ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ إِنَّ زُهَّادَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی زُهَّادِ أُمَّتِکَ کَشَعْرَةٍ سَوْدَاءَ فِی بَقَرَةٍ بَیْضَاءَ فَقَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ وَ عَدَدُ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرُ مِنْ أُمَّتِی قَالَ لِأَنَّهُمْ شَکُّوا بَعْدَ الْیَقِینِ وَ جَحَدُوا بَعْدَ الْإِقْرَارِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَمِدْتُ اللَّهَ لِلزَّاهِدِینَ کَثِیراً وَ شَکَرْتُهُ وَ دَعَوْتُ لَهُمْ فَقُلْتُ اللَّهُمَّ احْفَظْهُمْ وَ ارْحَمْهُمْ وَ احْفَظْ عَلَیْهِمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَیْتَ لَهُمْ اللَّهُمَّ ارْزُقْهُمْ إِیمَانَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِی لَیْسَ بَعْدَهُ شَکٌّ وَ زَیْغٌ وَ وَرَعاً لَیْسَ بَعْدَهُ رَغْبَةٌ وَ خَوْفاً لَیْسَ بَعْدَهُ غَفْلَةٌ وَ عِلْماً لَیْسَ بَعْدَهُ جَهْلٌ وَ عَقْلًا لَیْسَ بَعْدَهُ حُمْقٌ وَ قُرْباً لَیْسَ بَعْدَهُ بُعْدٌ وَ خُشُوعاً لَیْسَ بَعْدَهُ قَسَاوَةٌ وَ ذِکْراً لَیْسَ بَعْدَهُ نِسْیَانٌ وَ کَرَماً لَیْسَ بَعْدَهُ هَوَانٌ وَ صَبْراً لَیْسَ بَعْدَهُ ضَجَرٌ وَ حِلْماً لَیْسَ بَعْدَهُ عَجَلَةٌ وَ امْلَأْ قُلُوبَهُمْ حَیَاءً مِنْکَ حَتَّی یَسْتَحْیُوا مِنْکَ کُلَّ وَقْتٍ وَ تُبَصِّرُهُمْ بِآفَاتِ الدُّنْیَا وَ آفَاتِ أَنْفُسِهِمْ وَ وَسَاوِسِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی وَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ.

یَا أَحْمَدُ عَلَیْکَ بِالْوَرَعِ فَإِنَّ الْوَرَعَ رَأْسُ الدِّینِ وَ وَسَطُ الدِّینِ وَ آخِرُ الدِّینِ إِنَّ الْوَرَعَ یُقَرِّبُ الْعَبْدَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی.

یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْوَرَعَ کَالشُّنُوفِ (2) بَیْنَ الْحُلِیِّ وَ الْخُبْزِ بَیْنَ الطَّعَامِ إِنَّ الْوَرَعَ

ص: 26


1- 1. ضمر: هزل و دق و قل لحمه.
2- 2. جمع الشنف: ما علق فی الاذن او اعلاها من الحلی.

رَأْسُ الْإِیمَانِ وَ عِمَادُ الدِّینِ إِنَّ الْوَرَعَ مَثَلُهُ کَمَثَلِ السَّفِینَةِ کَمَا أَنَّ فِی الْبَحْرِ لَا یَنْجُو إِلَّا مَنْ کَانَ فِیهَا کَذَلِکَ لَا یَنْجُو الزَّاهِدُونَ إِلَّا بِالْوَرَعِ- یَا أَحْمَدُ مَا عَرَفَنِی عَبْدٌ وَ خَشَعَ لِی إِلَّا وَ خَشَعْتُ لَهُ- یَا أَحْمَدُ الْوَرَعُ یَفْتَحُ عَلَی الْعَبْدِ أَبْوَابَ الْعِبَادَةِ فَتَکَرَّمَ بِهِ عِنْدَ الْخَلْقِ وَ یَصِلُ بِهِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- یَا أَحْمَدُ عَلَیْکَ بِالصَّمْتِ فَإِنَّ أَعْمَرَ الْقُلُوبِ قُلُوبُ الصَّالِحِینَ وَ الصَّامِتِینَ وَ إِنَّ أَخْرَبَ الْقُلُوبِ قُلُوبُ الْمُتَکَلِّمِینَ بِمَا لَا یَعْنِیهِمْ- یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْعِبَادَةَ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةٌ مِنْهَا طَلَبُ الْحَلَالِ فَإِذَا طَیَّبْتَ مَطْعَمَکَ وَ مَشْرَبَکَ فَأَنْتَ فِی حِفْظِی وَ کَنَفِی قَالَ یَا رَبِّ مَا أَوَّلُ الْعِبَادَةِ قَالَ أَوَّلُ الْعِبَادَةِ الصَّمْتُ وَ الصَّوْمُ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا مِیرَاثُ الصَّوْمِ قَالَ الصَّوْمُ یُورِثُ الحِکْمَةَ وَ الحِکْمَةُ تُورِثُ الْمَعْرِفَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ تُورِثُ الْیَقِینَ فَإِذَا اسْتَیْقَنَ الْعَبْدُ لَا یُبَالِی کَیْفَ أَصْبَحَ بِعُسْرٍ أَمْ بِیُسْرٍ وَ إِذَا کَانَ الْعَبْدُ فِی حَالَةِ الْمَوْتِ یَقُومُ عَلَی رَأْسِهِ مَلَائِکَةٌ بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ کَأْسٌ مِنْ مَاءِ الْکَوْثَرِ وَ کَأْسٌ مِنَ الْخَمْرِ یَسْقُونَ رُوحَهُ حَتَّی تَذْهَبَ سَکْرَتُهُ وَ مَرَارَتُهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ بِالْبِشَارَةِ الْعُظْمَی وَ یَقُولُونَ لَهُ طِبْتَ وَ طَابَ مَثْوَاکَ (1) إِنَّکَ تَقْدَمُ عَلَی الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ الْحَبِیبِ الْقَرِیبِ فَتَطِیرُ الرُّوحُ مِنْ أَیْدِی الْمَلَائِکَةِ فَتَصْعَدُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ عَیْنٍ وَ لَا یَبْقَی حِجَابٌ وَ لَا سِتْرٌ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا مُشْتَاقٌ وَ تَجْلِسُ عَلَی عَیْنٍ عِنْدَ الْعَرْشِ ثُمَّ یُقَالُ لَهَا کَیْفَ تَرَکْتِ الدُّنْیَا- فَتَقُولُ إِلَهِی وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَا عِلْمَ لِی بِالدُّنْیَا أَنَا مُنْذُ خَلَقْتَنِی خَائِفَةٌ مِنْکَ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی صَدَقْتَ عَبْدِی کُنْتَ بِجَسَدِکَ فِی الدُّنْیَا وَ رُوحُکَ مَعِی فَأَنْتَ بِعَیْنِی سِرُّکَ وَ عَلَانِیَتُکَ سَلْ أُعْطِکَ وَ تَمَنَّ عَلَیَّ فَأُکْرِمْکَ هَذِهِ جَنَّتِی فَتَجَنَّحْ فِیهَا وَ هَذَا جِوَارِی فَاسْکُنْهُ فَتَقُولُ الرُّوحُ إِلَهِی عَرَّفْتَنِی نَفْسَکَ فَاسْتَغْنَیْتُ بِهَا عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَوْ کَانَ رِضَاکَ فِی أَنْ أُقْطَعَ إِرْباً إِرْباً وَ أُقْتَلَ سَبْعِینَ قَتْلَةً بِأَشَدِّ مَا یُقْتَلُ بِهِ النَّاسُ لَکَانَ رِضَاکَ أَحَبَّ إِلَیَّ إِلَهِی کَیْفَ أُعْجَبُ بِنَفْسِی وَ أَنَا ذَلِیلٌ إِنْ لَمْ

ص: 27


1- 1. المثوی: المنزل و المکان.

تُکْرِمْنِی وَ أَنَا مَغْلُوبٌ إِنْ لَمْ تَنْصُرْنِی وَ أَنَا ضَعِیفٌ إِنْ لَمْ تُقَوِّنِی وَ أَنَا مَیِّتٌ إِنْ لَمْ تُحْیِنِی بِذِکْرِکَ وَ لَوْ لَا سَتْرُکَ لَافْتَضَحْتُ أَوَّلَ مَرَّةٍ عَصَیْتُکَ إِلَهِی کَیْفَ لَا أَطْلُبُ رِضَاکَ وَ قَدْ أَکْمَلْتَ عَقْلِی حَتَّی عَرَفْتُکَ وَ عَرَفْتُ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ وَ الْأَمْرَ مِنَ النَّهْیِ وَ الْعِلْمَ مِنَ الْجَهْلِ وَ النُّورَ مِنَ الظُّلْمَةِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَحْجُبُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ کَذَلِکَ أَفْعَلُ بِأَحِبَّائِی.

یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی أَیُّ عَیْشٍ أَهْنَأُ وَ أَیُّ حَیَاةٍ أَبْقَی قَالَ اللَّهُمَّ لَا قَالَ أَمَّا الْعَیْشُ الْهَنِی ءُ(1) فَهُوَ الَّذِی لَا یَفْتُرُ صَاحِبُهُ (2) عَنْ ذِکْرِی وَ لَا یَنْسَی نِعْمَتِی وَ لَا یَجْهَلُ حَقِّی یَطْلُبُ رِضَایَ فِی لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ أَمَّا الْحَیَاةُ الْبَاقِیَةُ فَهِیَ الَّتِی یَعْمَلُ لِنَفْسِهِ حَتَّی تَهُونَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ تَصْغُرَ فِی عَیْنِهِ وَ تَعْظُمَ الْآخِرَةُ عِنْدَهُ وَ یُؤْثِرَ هَوَایَ عَلَی هَوَاهُ وَ یَبْتَغِیَ مَرْضَاتِی وَ یُعَظِّمَ حَقَّ عَظَمَتِی وَ یَذْکُرَ عِلْمِی بِهِ وَ یُرَاقِبَنِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عِنْدَ کُلِّ سَیِّئَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ وَ یُنَقِّیَ قَلْبَهُ عَنْ کُلِّ مَا أَکْرَهُ وَ یُبْغِضَ الشَّیْطَانَ وَ وَسَاوِسَهُ وَ لَا یَجْعَلَ لِإِبْلِیسَ عَلَی قَلْبِهِ سُلْطَاناً وَ سَبِیلًا فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ أَسْکَنْتُ قَلْبَهُ حُبّاً حَتَّی أَجْعَلَ قَلْبَهُ لِی وَ فَرَاغَهُ وَ اشْتِغَالَهُ وَ هَمَّهُ وَ حَدِیثَهُ مِنَ النِّعْمَةِ الَّتِی أَنْعَمْتُ بِهَا عَلَی أَهْلِ مَحَبَّتِی مِنْ خَلْقِی وَ أَفْتَحُ عَیْنَ قَلْبِهِ وَ سَمْعِهِ حَتَّی یَسْمَعَ بِقَلْبِهِ وَ یَنْظُرَ بِقَلْبِهِ إِلَی جَلَالِی وَ عَظَمَتِی وَ أُضِیقُ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ أُبْغِضُ الدُّنْیَا وَ أُبْغِضُ إِلَیْهِ مَا فِیهَا مِنَ اللَّذَّاتِ وَ أُحَذِّرُهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا کَمَا یُحَذِّرُ الرَّاعِی غَنَمَهُ مِنْ مَرَاتِعِ الْهَلَکَةِ فَإِذَا کَانَ هَکَذَا یَفِرُّ مِنَ النَّاسِ فِرَاراً وَ یَنْقُلُ مِنْ دَارِ الْفَنَاءِ إِلَی دَارِ الْبَقَاءِ وَ مِنْ دَارِ الشَّیْطَانِ إِلَی دَارِ الرَّحْمَنِ.

یَا أَحْمَدُ وَ لَأُزَیِّنَنَّهُ بِالْهَیْبَةِ وَ الْعَظَمَةِ فَهَذَا هُوَ الْعَیْشُ الْهَنِی ءُ وَ الْحَیَاةُ الْبَاقِیَةُ وَ هَذَا مَقَامُ الرَّاضِینَ فَمَنْ عَمِلَ بِرِضَایَ أُلْزِمُهُ ثَلَاثَ خِصَالٍ أُعَرِّفُهُ شُکْراً لَا یُخَالِطُهُ الْجَهْلُ وَ ذِکْراً لَا یُخَالِطُهُ النِّسْیَانُ وَ مَحَبَّةً لَا یُؤْثِرُ عَلَی مَحَبَّتِی مَحَبَّةَ الْمَخْلُوقِینَ فَإِذَا أَحَبَّنِی أَحْبَبْتُهُ وَ أَفْتَحُ عَیْنَ قَلْبِهِ إِلَی جَلَالِی وَ لَا أُخْفِی عَلَیْهِ خَاصَّةَ خَلْقِی

ص: 28


1- 1. الهنی ء: السائغ و ما أتاک بلا مشقة.
2- 2. أی لا یمل و لا یکسل و لا یضعف.

وَ أُنَاجِیهِ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ نُورِ النَّهَارِ حَتَّی یَنْقَطِعَ حَدِیثُهُ مَعَ الْمَخْلُوقِینَ (1)

وَ مُجَالَسَتُهُ مَعَهُمْ وَ أُسْمِعُهُ کَلَامِی وَ کَلَامَ مَلَائِکَتِی وَ أُعَرِّفُهُ السِّرَّ الَّذِی سَتَرْتُهُ عَنْ خَلْقِی وَ أُلْبِسُهُ الْحَیَاءَ حَتَّی یَسْتَحْیِیَ مِنْهُ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ وَ یَمْشِی عَلَی الْأَرْضِ مَغْفُوراً لَهُ وَ أَجْعَلُ قَلْبَهُ وَاعِیاً وَ بَصِیراً وَ لَا أُخْفِی عَلَیْهِ شَیْئاً مِنْ جَنَّةٍ وَ لَا نَارٍ وَ أُعَرِّفُهُ مَا یَمُرُّ عَلَی النَّاسِ فِی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنَ الْهَوْلِ وَ الشِّدَّةِ وَ مَا أُحَاسِبُ الْأَغْنِیَاءَ وَ الْفُقَرَاءَ وَ الْجُهَّالَ وَ الْعُلَمَاءَ وَ أُنَوِّمُهُ فِی قَبْرِهِ وَ أُنْزِلُ عَلَیْهِ مُنْکَراً وَ نَکِیراً حَتَّی یَسْأَلَاهُ وَ لَا یَرَی غَمْرَةَ الْمَوْتِ وَ ظُلْمَةَ الْقَبْرِ وَ اللَّحْدِ وَ هَوْلَ الْمُطَّلَعِ (2) ثُمَّ أَنْصِبُ لَهُ مِیزَانَهُ وَ أَنْشُرُ دِیوَانَهُ ثُمَّ أَضَعُ کِتَابَهُ فِی یَمِینِهِ فَیَقْرَؤُهُ مَنْشُوراً ثُمَّ لَا أَجْعَلُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ تَرْجُمَاناً فَهَذِهِ صِفَاتُ الْمُحِبِّینَ.

یَا أَحْمَدُ اجْعَلْ هَمَّکَ هَمّاً وَاحِداً فَاجْعَلْ لِسَانَکَ لِسَاناً وَاحِداً وَ اجْعَلْ بَدَنَکَ حَیّاً لَا تَغْفُلُ عَنِّی مَنْ یَغْفُلُ عَنِّی لَا أُبَالِی بِأَیِّ وَادٍ هَلَکَ- یَا أَحْمَدُ اسْتَعْمِلْ عَقْلَکَ قَبْلَ أَنْ یَذْهَبَ فَمَنِ اسْتَعْمَلَ عَقْلَهُ لَا یُخْطِئُ وَ لَا یَطْغَی.

یَا أَحْمَدُ أَ لَمْ تَدْرِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ فَضَّلْتُکَ عَلَی سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ اللَّهُمَّ لَا قَالَ بِالْیَقِینِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ سَخَاوَةِ النَّفْسِ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ وَ کَذَلِکَ أَوْتَادُ الْأَرْضِ لَمْ یَکُونُوا أَوْتَاداً إِلَّا بِهَذَا.

یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَجَاعَ بَطْنَهُ وَ حَفِظَ لِسَانَهُ عَلَّمْتُهُ الحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانَ کَافِراً تَکُونُ حِکْمَتُهُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَ وَبَالًا وَ إِنْ کَانَ مُؤْمِناً تَکُونُ حِکْمَتُهُ لَهُ نُوراً وَ بُرْهَاناً وَ شِفَاءً وَ رَحْمَةً فَیَعْلَمُ مَا لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ وَ یُبْصِرُ مَا لَمْ یَکُنْ یُبْصِرُ فَأَوَّلُ مَا أُبَصِّرُهُ عُیُوبُ نَفْسِهِ حَتَّی یَشْتَغِلَ عَنْ عُیُوبِ غَیْرِهِ وَ أُبَصِّرُهُ دَقَائِقَ الْعِلْمِ حَتَّی لَا یَدْخُلَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ.

یَا أَحْمَدُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنَ الْعِبَادَةِ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ الصَّمْتِ وَ الصَّوْمِ فَمَنْ صَامَ وَ لَمْ یَحْفَظْ لِسَانَهُ کَانَ کَمَنْ قَامَ وَ لَمْ یَقْرَأْ فِی صَلَاتِهِ فَأُعْطِیهِ أَجْرَ الْقِیَامِ وَ لَمْ أُعْطِهِ أَجْرَ الْعَابِدِینَ.

ص: 29


1- 1. فی بعض النسخ« من المخلوقین».
2- 2. المطلع بشد الطاء المهملة و فتح اللام: المکان المشرف الذی یطلع منه.

یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی مَتَی تَکُونُ الْعَبْدُ عَابِداً قَالَ لَا یَا رَبِّ قَالَ إِذَا اجْتَمَعَ فِیهِ سَبْعُ خِصَالٍ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ صَمْتٌ یَکُفُّهُ عَمَّا لَا یَعْنِیهِ وَ خَوْفٌ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ مِنْ بُکَائِهِ وَ حَیَاءٌ یَسْتَحْیِی مِنِّی فِی الْخَلَاءِ وَ أَکْلُ مَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ یُبْغِضُ الدُّنْیَا لِبُغْضِی لَهَا وَ یُحِبُّ الْأَخْیَارَ لِحُبِّی إِیَّاهُمْ- یَا أَحْمَدُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ قَالَ أُحِبُّ اللَّهَ أَحَبَّنِی حَتَّی یَأْخُذَ قُوتاً وَ یَلْبَسَ دُوناً وَ یَنَامَ سُجُوداً وَ یُطِیلَ قِیَاماً وَ یَلْزَمَ صَمْتاً وَ یَتَوَکَّلَ عَلَیَّ وَ یَبْکِیَ کَثِیراً وَ یُقِلَّ ضِحْکاً وَ یُخَالِفَ هَوَاهُ وَ یَتَّخِذَ الْمَسْجِدَ بَیْتاً وَ الْعِلْمَ صَاحِباً وَ الزُّهْدَ جَلِیساً وَ الْعُلَمَاءَ أَحِبَّاءَ وَ الْفُقَرَاءَ رُفَقَاءَ وَ یَطْلُبَ رِضَایَ وَ یَفِرَّ مِنَ الْعَاصِینَ فِرَاراً وَ یَشْغَلَ بِذِکْرِی اشْتِغَالًا وَ یُکْثِرَ التَّسْبِیحَ دَائِماً وَ یَکُونَ بِالْوَعْدِ صَادِقاً وَ بِالْعَهْدِ وَافِیاً وَ یَکُونَ قَلْبُهُ طَاهِراً وَ فِی الصَّلَاةِ زَاکِیاً وَ فِی الْفَرَائِضِ مُجْتَهِداً وَ فِیمَا عِنْدِی فِی الثَّوَابِ رَاغِباً وَ مِنْ عَذَابِی رَاهِباً وَ لِأَحِبَّائِی قَرِیناً وَ جَلِیساً- یَا أَحْمَدُ لَوْ صَلَّی الْعَبْدُ صَلَاةَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ یَصُومُ صِیَامَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ یَطْوِی مِنَ الطَّعَامِ مِثْلَ الْمَلَائِکَةِ وَ لَبِسَ لِبَاسَ الْعَارِی ثُمَّ أَرَی فِی قَلْبِهِ مِنْ حُبِّ الدُّنْیَا ذَرَّةً أَوْ سَعَتِهَا أَوْ رِئَاسَتِهَا أَوْ حُلِیِّهَا أَوْ زِینَتِهَا- لَا یُجَاوِرُنِی فِی دَارِی وَ لَأَنْزِعَنَّ مِنْ قَلْبِهِ مَحَبَّتِی وَ عَلَیْکَ سَلَامِی وَ رَحْمَتِی وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.

**[ترجمه]ارشادالقلوب دیلمی: پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در شب معراج از خداوند پرسید: «پروردگارا! کدام عمل فضیلت بیشتری دارد؟» خداوند پاسخ داد: «چیزی نزد من از توکّل به خودم و خشنودی از تقسیم من بالاتر نیست. ای محمّد! دوستی خود را نسبت به دوستدارانم لازم کردم و محبت خود را به افراد مهربانی که در راه من مهربانی می کنند، واجب کردم و محبّت خود را نسبت به کسانی که به من پیوسته اند و افرادی که بر من توکّل کرده اند، لازم دیدم.

باید بدانی که دوستی من پایانی ندارد. و هر گاه که بر دوستی خود نسبت به آنان بیفزایم، نشانه ای در آن قرار می دهم. آنان کسانی هستند که چون من به مخلوقاتم می نگرند؛ نیازهای خود را نزد مردم ابراز نمی کنند؛ شکم ها را از حرام نگاه می دارند؛ در دنیا به واسطه ذکر و محبت من غرق در نعمتند و نهایت رضایت را از آنها دارم. ای احمد! اگر دوست می داری که با ورع ترین مردم باشی، نسبت به دنیا زهد پیشه کن و به آخرت تمایل داشته باش.»

پرسید: «خدایا چگونه زاهدترین باشم؟» فرمود: در دنیا اندکی از خوراکی ها و نوشیدنی ها و پوشیدنی ها برگیر و برای روز بعد ذخیره مکن و بر ذکر من مداومت کن.»

پرسید: «چگونه بر ذکر تو مداومت کنم؟» فرمود: «با دوری گزیدن از مردم، گرویدن به خلوت، عدم توجّه به تلخ و شیرین دنیا و خالی داشتن شکم و خانه ات از نعمت های دنیوی. ای احمد! بر حذر باش که مانند کودکان نباشی که هر رنگی را که می بینند و هر چیزی را که از ترش و شیرین به دست می آورند، مغرور می گردند.»

عرض کرد: «خدایا مرا به کاری دعوت کن که با انجام آن به تو نزدیک شوم؟» فرمود: «شب خود را روز قرار بده و روزت را شب.» پرسید: «چگونه؟» فرمود: خوابت را در شب تبدیل به نماز و غذایت را در روز به گرسنگی تبدیل کن.

ای احمد! سوگند به جلال و عزّتم، اگر بنده ای چهار خصلت را برایم ضمانت کند، او را در بهشت داخل می کنم: زبانش را جز در موارد لازم باز نکند؛ دلش را از وسواس حفظ کند؛ بداند که من نسبت به تمام حالاتش علم دارم و او را می بینم؛ و نور چشم او گرسنگی باشد. ای احمد! اگر شیرینی گرسنگی و خاموشی و خلوت و دوری از مردم و نتایجی را که در پی دارند، می چشیدی!» پرسید: «خداوندا! نتیجه گرسنگی چیست؟» فرمود: «کسب حکمت و دانش، حفظ قلب و تقرّب به من، حزن دائم، سبکی مخارج زندگی در میان مردم، گفتن سخنی که حق است و باک نداشتن از اینکه زندگی به آسانی می گذرد یا با سختی. ای احمد! آیا می دانی بنده در چه وقت به من تقرّب می یابد؟»

گفت: «نه ای پروردگار من.» فرمود: هنگامی که گرسنه باشد و یا در حال سجده. ای احمد! در شگفتم از سه کس: بنده ای که در حال نماز است و می داند به سوی چه کسی دست را بالا برده و مقابل چه کسی ایستاده و چرت می زند؛ در شگفتم از کسی که خوراک یک روز را دارد، با این وصف در فکر مخارج فرداست و برایش تلاش می کند؛ و در شگفتم از بنده ام که نمی داند من از او راضیم یا خشمگین، با این حال می خندد.

ای احمد! در بهشت قصری از لؤلؤ و درّ ساخته شده که بندگان خاص را به آنجا می برم و هر روز هفتاد بار به ایشان می نگرم و با آنان سخن می گویم و با هر نگاه، قصرشان را هفتاد برابر وسیع می گردانم و هنگامی که اهل بهشت از خوراک و نوشیدنی لذّت می برند، ایشان با یاد من و سخن گفتن با من لذّت می برند.»

پرسید: «خدایا نشانه اینان چیست؟» فرمود: «آنان کسانی هستند که زبان خود را از گفتار بیهوده و شکمشان را از زیادی طعام حفظ می کنند. ای احمد! محبّت و دوستی من، دوستی با فقرا و معاشرت و آمیزش با ایشان است.» پرسید: «فقرا چه کسانی هستند؟» فرمود: «کسانی هستند که به اندکی از مال دنیا خرسندند؛ بر گرسنگی صبر می کنند و در نعمت و آسایش سپاسگزارند؛ از گرسنگی و تشنگی خود به کسی شکوه نمی برند؛ دروغ نمی گویند و بر من خشم نمی گیرند و به آنچه که از دنیای ایشان فوت شده غمگین و محزون نمی گردند و به آنچه که به ایشان رسیده، خوشحال نمی شوند.

ای احمد! دوستی با من، دوستی با فقراست. پس به ایشان نزدیک شو و آنان را به خود نزدیک کن و در مجالسشان حاضر شو تا من به تو نزدیک شوم، و از توانگران و مجالسشان دوری کن، زیرا فقرا دوستان منند. ای احمد! لباس های فاخر و نرم را بر خود مپوش؛ خوراک های رنگارنگ را مخور و خوابگاه خود را نرم مکن، زیرا نفس جایگاه هر شرّ و دوست هر بدی است، تو او را به اطاعت خدا وامی داری و نفس تو را به گناه او فرا می خواند و در اطاعت خدا با تو مخالفت می کند و در آنچه خوش نداری، اطاعتت می کند؛ هنگامی که سیرش کنی، سر به طغیان برمی دارد و چون گرسنه بماند، شکایت می کند؛ چون محتاج شود، خشم می گیرد و چون توانگر گردد، تکبّر می ورزد؛ چون به مقامی برسد، مرا فراموش می کند و چون ایمن گردد، از من غافل می گردد. او به شیطان نزدیک است، و مثل آن، مثل شتر مرغ است که بسیار می خورد و بار نمی برد و بسان خرزهره است، که رنگی زیبا و طعمی تلخ دارد. ای احمد! دنیا و اهل آن را دوست مدار و آخرت و اهل آن را دوست خود گیر.»

پرسید: «خدایا اهل دنیا و آخرت چه کسانی هستند؟» فرمود: «اهل دنیا کسی است که بسیار بخورد؛ بسیار بخندد؛ بسیار خشم گیرد و هر اندازه مال داشته باشد، راضی نگردد؛ به کسی که به او بدی کرده، عذرخواهی نمی کند و کسی که از او عذر بخواهد، نمی پذیرد؛ هنگام طاعت و عبادت کسل و هنگام معصیت شجاع است؛ آرزویش دراز و مرگش نزدیک است؛ به حساب خود نمی رسد؛ سودش به دیگران کم و گفتارش بسیار است؛ ترسش از خدا اندک و هنگام خوردن غذا بسیار شاد است؛ هنگام برخورداری از نعمت، از خدا سپاسگزاری نمی کند و به هنگام بلا صبر ندارد؛ مردم را با دیده تحقیر می نگرد و خود را می ستاید که چنین و چنان کردم، در صورتی که کاری صورت نمی دهد؛ دیگران را به چیزی که از او نیست دعوت می کند؛ بر دیگران منّت می گذارد و همواره از بدی های مردم سخن می گوید.

ای احمد! دنیا پرستان زشتی های بسیاری دارند، از جمله نادان هستند و احمق؛ به استاد خود احترام نمی گذارند و خود را عاقل و خردمند می دانند، حال اینکه از نظر عارفان، گروهی احمق هستند.

ای احمد! اهل خیر و آخرت، صورت های نحیف و لاغری دارند؛ حیای ایشان بسیار و حماقتشان اندک است؛ سودشان به دیگران بی شمار و نیرنگشان کم است؛ مردم از دستشان در آسایش اند و نفسشان در رنج؛ گفتارشان وزین است؛ خود را محاسبه می کنند و نفس را به زحمت می اندازند؛ چشمانشان می خوابد، اما دل هایشان بیدار است؛ چشمانشان گریان و دل هایشان به یاد من است؛ هنگامی که مردم از جمله غافلان نوشته شوند، آنان از ذاکران محسوب می گردند؛ در آغاز نعمت حمد خدا را و در آخرش شکر او را به جا می آورند؛ دعایشان به نزد خدا بالا می رود و کلامشان شنیده می شود؛ فرشتگان را شاد می کند، دعایشان به زیر عرش می رسد و خداوند دوست می دارد آن را بشنود، چنان که مادر و فرزند را؛ لحظه ای از خدا غافل نمی گردند؛ کثرت طعام و غذا را نمی خواهند و لباس های بسیار برای خود تهیه نمی کنند؛ مردمان نزد ایشان چون مرده تلقی می گردد و خدا را حی و بزرگوار می دانند؛ پشت کنندگان را دعوت می کنند و به واردین مهربانی بسیار؛ و دنیا و آخرت در نظرشان یکسان است. ای احمد! آیا می دانی زاهدان نزد من چه مقامی دارند؟»

عرض کرد نه خدای من. فرمود: «در روز رستاخیز که مردم به پای حساب می روند و به اعمالشان سخت گیری می شود، آنها از حساب در امانند؛ کوچک ترین چیزی که در آخرت به زاهدان می بخشم، همه کلیدهای بهشت است تا هر دری را که می خواهند بگشایند؛ رویم را از آنان نمی پوشانم و آنان را به اقسام نعمت ها مثل تکلّم با آنان، خشنود می سازم؛ آنها را در جایگاه «صدق» می نشانم و اعمال نیک و رنجی را که در دنیا دیده اند به یادشان می آورم و چهار در را به رویشان می گشایم: دری که صبح و شام هدیه ها از سوی من به سویشان گسیل می گردد؛ دری که از آن بدون سختی و هر گونه که خواستند، به سوی من می نگرند؛ دری که از آن به اهل آتش نگاه می کنند و ستمکاران را می بینند که به چه عذاب هایی گرفتارند؛ و دری که از آن کنیزکان و حورالعین نزدشان می روند.»

پرسید: «خدایا این زاهدان چه کسانی هستند؟» فرمود: «زاهد کسی است که خانه ای ندارد تا خراب شود و برایش مغموم گردد؛ فرزندی ندارد که از مرگش محزون شود؛ مالی ندارد که از دستش برود و برایش اندوهگین شود؛ کسی او را نمی شناسد تا لحظه ای از ذکر خدا بازش بدارد؛ پس مانده غذا ندارد که درباره اش از او بازخواست شود؛ جامه نرمی هم ندارد.

ای احمد! چهره های زاهدان از خستگی شب و روزه روز، به زردی می گراید؛ زبانشان به ذکر خدا مشغول است؛ دل هایشان از کثرت سکوت، ملول است؛ سخت در تلاش عبادتند، نه از ترس آتش و یا شوق بهشت، بلکه به ملکوت آسمان ها و زمین می نگرند و می فهمند که او شایسته عبادت است.

ای احمد! این درجه پیامبران و صدیقان است که به امّت تو و امّت های پیامبران پیشین و به برخی از شهیدان داده ام.» عرض کرد: «خدایا زاهدان امّت من بیشترند یا زاهدان بنی اسرائیل؟» فرمود: «زاهدان بنی اسرائیل نسبت به زاهدان امّت تو، مانند یک موی سیاه در بدن گاوی سفید است.» پرسید: «چگونه چنین است و حال اینکه عدد آنان بیشتر بوده؟» فرمود: «عدد آنان بیشتر بود، اما پس از یقین، گرفتار شک و پس از اقرار، به انکار گرویدند.»

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم روایت کرد که در این موقع خدا را سپاس گفتم، برای زاهدان امت خود دعا کردم و رحمت و سایر خیرات را برایشان خواستار گردیدم تا همیشه ثابت قدم بمانند.

خدواند فرمود: «ای احمد! ورع و پرهیزکاری را شیوه و شعار خود بساز، زیرا ورع اول و وسط و آخر دین است و به وسیله آن می توان به خداوند تقرّب جست. ای احمد! ورع زینت مؤمن و ستون دین است و مانند کشتی در دریاست که هر کس بر آن سوار شود نجات یابد و زاهدان نجات نمی یابند، مگر به داشتن ورع.

ای احمد! هر بنده ای که مرا شناخت و برایم تواضع کرد، همه چیز را برایش فروتن می سازم. ای احمد! به وسیله ورع است که درهای عبادت به روی بنده باز می گردد و به وسیله آن، بنده من نزد مردم بزرگ می گردد و به خدای خود تقرّب می جوید و مقامی ارجمند به دست می آورد.

ای احمد! خاموشی را شیوه خود ساز، زیرا آبادترین مکان ها قلوب کسانی است که با خاموشی و خودداری از سخنان بیهوده قلب خود را آباد کردند، و خراب ترین مکان ها دل های کسانی است که با سخنان لغو و بیهوده دل های خود را ویران می سازند.ای احمد! عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن به دنبال روزی و کسب حلال رفتن است و اگر تلاش کردی که خوراکت پاک و حلال باشد، در پناه من خواهی بود.»

پرسید: «خدایا آغاز عبادت چیست؟» فرمود: «خاموشی و روزه گرفتن.» پرسید: «خداوندا نتیجه روزه داری چیست؟» فرمود: «نتیجه روزه، کسب حکمت و حکمت، سبب معرفت و معرفت، سبب یقین می گردد و هر گاه مرتبه یقین برای بنده ای حاصل شود، به زندگی خود اهمیّت نمی دهد که آیا به سختی می گذرد یا به راحتی. چون هنگام مرگ بنده فرا می رسد، در حالت مرگ فرشتگان بر بالین سرش حاضر و هر کدام کاسه ای پر از آب کوثر و کاسه ای از شراب بر دو دست دارند و به او می نوشانند تا تلخی و سختی مرگ از او دفع شود و او را به بشارتی بزرگ مژده می دهند و به او می گویند: «خوش آمدی! وه که چه جایگاه نیکویی برایت آماده گشته! تو بر خدای عزیز و کریم و دوست نزدیک خود واردشده ای.» سپس روحش از دست فرشتگان به پرواز در می آید، به سوی خدا بالا می رود و در کمترین زمانی حجاب بین او و خداوند برداشته می شود و خداوند مشتاق دیدار اوست، روح این بنده در کنار چشمه ای نزد عرش می نشیند. سپس از او سؤال می شود: «چگونه دنیا را ترک گفتی؟» می گوید: «خدایا به عزّت و جلالت سوگند خبری از دنیا ندارم، زیرا از آغاز زندگی از تو ترسان بوده ام.»

خداوند می فرماید: «آری، راست گفتی! پیکرت در دنیا و روحت با من بود. اکنون هرچه می خواهی طلب کن تا به تو عطا کنم. و این بهشت من است که بر تو مباح شده تا در همسایگی من ساکن شوی.» پس روح مؤمن می گوید: «خدایا! خود را به من شناساندی و من با شناخت تو، از دیگران بی نیاز گشتم. سوگند به عزّت و جلالت که اگر خشنودی تو در این بود که بدنم قطعه قطعه گردد و هر روز هفتاد بار به سخت ترین شیوه ها کشته شوم، من رضایت تو را از صمیم قلب می طلبیدم. پروردگارا! چگونه خودخواه و متکبّر می شدم، حال اینکه ذلیل دست تو بودم و اگر تو دستم را نمی گرفتی و توفیق عنایتم نمی کردی، من مغلوب بودم و اگر یاری ام نمی کردی، ضعیف و ناتوان بودم. پس تو مرا توانمند کردی و اگر تو با عقل و دین مرا زنده نمی کردی، من مرده بودم و اگر عیب هایم را نمی پوشاندی، در همان معصیت اول، رسوا می گشتم. خداوندا! چگونه خشنودی تو را نمی خواستم، حال آنکه تو به من عقل دادی و آن را کامل کردی تا تو را بشناسم و حق و باطل را از هم تمیز دهم و امر و نهی تو و علم و جهل و نور و ظلمت را از یکدیگر تشخیص دهم.» سپس خدای متعال فرماید: «به عزت و جلال خودم سوگند در هیچ کجا و در هیچ زمان حجابی میان خود و تو قرار نخواهم داد، چنان که با همه دوستانم همین کار را خواهم کرد.

ای احمد! آیا می دانی چه عیشی گواراتر و چه زندگی ای باقی تر است؟» عرض کرد: «خداوندا نمی دانم!» فرمود: «آن زندگی ای گواراتر است که صاحبش از ذکر من غافل نگردد، نعمت هایم را به باد فراموشی نسپارد، نسبت به حقم جاهل نماند و شب و روز به دنبال کسب خشنودی من باشد. اما زندگی و حیات باقی تر این است که صاحبش آن قدر برای خویش عمل کند که دنیا در نظرش کوچک و آخرت بزرگ گردد، خواست مرا بر خواست خود مقدّم بدارد، رضایت مرا بطلبد و مرا با عظمت و بزرگ بداند، آگاه باشد که در همه حال بر او اشراف دارم و از یاد نبرد که همواره بر کردار و گفتارش آگاهم. پس اگر اراده گناه کرد، مراقب من باشد و دل خود را از آنچه ناخوش دارم، فارغ بدارد و شیطان و وسوسه هایش را دشمن بدارد و نگذارد بر دلش راه یابد. پس اگر چنین بود، دلش را از محبّت خود مالامال می سازم تا در نتیجه قلب او را به طور کامل متوجّه خود گردانم و دلش را از دنیا فارغ و به فکر آخرت مشغولش دارم؛ او را چون دوستان دیگرم، از نعمت ها بهره مند سازم و چشم و گوش و قلبش را باز کنم، تا ببیند و جلالت و بزرگی مرا دریابد، و طوری شود که لذّت های دنیا را خوش ندارد و از دنیا بترسد، و چنان که چوپان گوسفندان خود را از چراگاه های خطرناک دور می کند، او را از گناهان دور سازم. چون بنده ای به این مقام برسد، از مردم می گریزد، گوشه گیری اختیار می کند،از دنیای فانی به آخرت باقی منتقل می گردد و از وسوسه های شیطانی به خداوند پناه می برد.

ای احمد! چنین بنده ای را با شکوه و وقار زینت دهم. پس این است عیش گوارا و زندگی دائمی و این است مقام کسانی که از من راضی اند. پس به کسی که ملتزم به کسب رضایت من گشت، سه خصلت می بخشم: شکرگزاری ای را به او می آموزم که خالی از جهل باشد؛ ذکری به او می دهم که با فراموشی همراه نگردد؛ و حالتی به او می دهم که محبت مرا بر محبت مخلوقین مقدم بدارد. و چون مرا دوست بدارد، او را دوست بدارم و چشم دلش را به عظمت خویش متوجه سازم و اینجاست که چیزی را از او مخفی نمی دارم؛ بندگان خاص را به او نشان دهم و در تاریکی شب و روشنایی روز با او سخن گویم تا سخن گفتنش با مردم قطع شود و با آنها مجالست نکند؛ کلام خود و فرشتگان را به گوشش برسانم؛ رازی را که از خلق نهفته ام به او بیاموزم؛ لباسی از حیا بر او بپوشانم تا همه مخلوقین از او شرم کنند و آمرزیده بر روی زمین راه رود؛ گوشش را شنوا و چشمش را بصیر گردانم تا چیزی از بهشت و دوزخ بر او پنهان نماند؛ او را به آنچه در قیامت بر مردم می گذرد و هول و وحشتی که گریبانشان را می گیرد و چگونگی بازخواست توانگران و فقرا و جاهلان و عالمان آگاه سازم؛ قبرش را روشن گردانم و نکیر و منکر را برای سؤال نزد او بفرستم، اما اندوه مرگ و تاریکی قبر و لحد و دیدنی های وحشت آور را بر او وارد نسازم تا در قیامت، به پای میزان اعمال آید، نامه عملش را به دست راستش دهم و بدون واسطه با او سخن گویم. اینهاست صفات دوستان من.

ای احمد! همّت را و زبانت را یکی گردان، پیکرت را زنده بدار و لحظه ای از من غافل مباش، چون کسی که از من غافل گردد باکی نخواهم داشت که در چه وادی هلاک می گردد. ای احمد! خردت را به کار ببند، پیش از اینکه از بین رود، و هر کس عقل خود را به کار گیرد، هیچ گاه در امری گرفتار لغزش و طغیان نمی گردد.

ای احمد! آیا می دانی چرا و به چه چیز تو را بر سایر پیامبران برتری دادم؟» عرض کرد نه خدایا. فرمود: «به واسطه یقین و حسن خلق و سخاوت و مهربانی ات با مردم. و اوتاد زمین این گونه اند و اوتاد نگشتند مگر با این صفات.

ای احمد! هنگامی که شکم بنده گرسنه بود و زبانش را حفظ کرد، حکمت را به وی می آموزم، اگر چه کافر باشد. اما اگر کافر باشد، حکمتش در قیامت بر او حجّت و وبال خواهد بود و اگر مؤمن باشد، حکمتش برای او نور، برهان، شفا و رحمت می گردد؛ چیزهایی را درمی یابد که پیش از این نمی دانست و چیزهایی را می بیند که قبلا نمی دید. نخستین چیزی را هم که می بیند، عیب های خود اوست، به طوری که به آن مشغول می گردد و عیوب دیگران را نمی بیند. و او را بر دقایق علم آگاه می سازم، به طوری که شیطان به سراغش نرود.

ای احمد! عبادتی نزد من بهتر از سکوت و روزه نیست. پس کسی که روزه گیرد اما زبانش را حفظ نکند، مانند کسی است که برای نماز بایستد، ولی چیزی نخواند. پس اجر ایستادن را به او می دهم، ولی اجر عابدان را به او نمی دهم. ای احمد! آیا می دانی بنده چه وقت عابد به حساب می آید؟» عرض کرد نه. فرمود: «وقتی که هفت خصلت در او جمع شود، که عبارت است از: ورعی که او را از حرام ها باز دارد؛ خاموشی گزیدنی که او را از سخنان بیهوده نگاه دارد؛ ترسی که هر روز بر گریه اش بیفزاید؛ حیا و شرمی که او را در نهان از من شرمنده سازد؛ به اندازه رفع گرسنگی غذا بخورد؛ چون من دنیا را دشمن می دارم، او نیز دنیا را دشمن بدارد؛ و چون من خوبان را دوست می دارم، او نیز آنها را دوست بدارد.

ای احمد! این گونه نیست که هر کس که بگوید خدا را دوست دارم، مرا دوست داشته باشد. مگر آنکه این اوصاف را در خود گرد آورد: از دنیا به اندازه قوت روزانه برگیرد؛ لباس ساده بپوشد؛ در حال سجده به خواب رود؛ طول دهد نماز و عبادت را؛ سکوت را شعار خود سازد؛ بر من توکّل کند؛ بسیار بگرید و اندک بخندد؛ با هوای نفس مخالفت کند؛ مسجد را خانه خود بگیرد؛ صاحب دانش گردد؛ با زهد همنشین شود؛ علی را دوست خود گیرد؛ با فقرا مأنوس گردد؛ رضایت مرا طلب کند و سخت از گناهکاران بگریزد؛ به یاد من مشغول باشد؛ همواره تسبیح را بر لب داشته باشد؛ در عهد و پیمان صادق باشد؛ به عهد وفا کند؛ دلش را پاک نگاه دارد؛ در نماز این پاکی را بیشتر مراعات کند؛ در انجام فرایض کوشا باشد؛ به پاداشی که نزد من است دل بدهد؛ از عذابم ترسان باشد و با دوستانم نزدیک گردد و همنشین آنان باشد.

ای احمد! اگر بنده ای به اندازه اهل آسمان و زمین نماز بخواند و به اندازه آنان روزه بگیرد، چون فرشتگان از غذا دوری کند، بسان برهنگان لباس بپوشد، به اندازه خردلی دوستی دنیا را در دل داشته باشد یا مشتاق شهرت یا ریاست یا زینت آن باشد، به بهشت نخواهد رفت، همسایه من در خانه ام نخواهد بود و محبّت خود را از دل او دور خواهم کرد. درود و رحمت من بر تو باد و ستایش مخصوص خدای عالمیان است.»

**[ترجمه]

أقول

و رأیت فی بعض الکتب لهذا الحدیث سندا هکذا قال الإمام أبو عبد الله محمد بن علی البلخی عن أحمد بن إسماعیل الجوهری عن أبی محمد علی بن مظفر بن إلیاس العبدی عن أبی نصر أحمد بن عبد الله الواعظ عن أبی الغنائم عن أبی الحسن عبد الله بن الواحد بن محمد بن عقیل عن أبی إسحاق إبراهیم بن حاتم الزاهد بالشام عن إبراهیم بن محمد عن عبد الله بن عبد الرحمن عن أبی عبد الله عبد الحمید بن أحمد بن سعید عن أبی بشر عن الحسن بن علی المقری عن أبی مسلم محمد بن الحسن المقری عن الإمام جعفر بن محمد الصادق عن أبیه عن جده عن علی بن أبی طالب علیهم السلام قال: هذا ما سئل رسول الله صلی الله علیه و آله ربه لیلة المعراج و ذکر نحوه إلی آخر الخبر

ص: 30

و وجدت فی نسخة قدیمة أخری (1) قال الشیخ أبو عمرو عثمان بن محمد البلخی أخبرنا أبو بکر أحمد بن إسماعیل الجوهری قال حدثنا أبو علی المطر بن إلیاس بن سعد بن سلیمان (2) قال أخبرنا أبو نصر أحمد بن عبد الله بن إسحاق الواعظ قال أخبرنا أبو الغنائم الحسن بن حماد المقری قراءة بأهواز فی آخر شهر رمضان سنة ثلاث و أربعین و أربعمائة قال أخبرنا أبو مسلم محمد بن الحسن المقری قراءة علیه من أصله قال حدثنا عبد الواحد بن محمد بن عقیل قال أخبرنا أبو إسحاق إبراهیم بن حاتم الزاهد

بالشام قال حدثنا إبراهیم بن محمد بن أحمد قال حدثنا إسحاق بن بشر عن جعفر بن محمد الصادق عن أبیه عن جده عن علی بن أبی طالب علیهما السلام: و ذکر نحوه.

**[ترجمه]که در بعضی کتاب ها برای این حدیث چنین سندی یافتم: «امام ابو عبدالله محمّد بن علی بلخی، از احمد بن اسماعیل جوهری، از ابو محمّد علی بن مظفر ابن الیاس عبدی، از ابونصر احمد بن عبدالله واعظ، از ابوالغنایم، از ابوالحسن عبدالله بن واحد بن محمّد بن عقیل، از ابواسحاق ابراهیم بن حاتم زاهد در شام، از ابراهیم بن محمّد، از عبدالله بن عبدالرحمن، از ابوعبدالله عبدالحمید بن احمد بن سعید، از ابوبشر، از حسن بن علی المقری، از ابومسلم محمّد بن حسن مقری، از امام جعفر بن محمّد صادق، از پدرش، از جدش، از حضرت علی علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «این چیزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از پروردگارش در شب معراج پرسید» و مثل این حدیث را تا آخر آورده است.

و در نسخه قدیمی دیگری (چنین سندی) یافتم: «شیخ ابو عمرو عثمان بن محمّد بلخی گوید که ابوبکر احمد بن اسماعیل جوهری برایم حدیث کرد و گفت که ابوعلی مطر بن الیاس بن سعد بن سلیمان برایم حدیث کرد و گفت که ابو نصر احمد بن عبدالله بن اسحاق واعظ برایم حدیث کرد و گفت که ابوالغنایم حسن بن حماد مقری در حالی که در اهواز، آخر ماه رمضان سال 443 حدیث را بر من قرائت می کرد، خبر داد و گفت که ابومسلم محمّد بن حسن مقری که از نسخه اصل بر او قرائت شده بود مرا خبر داد و گفت که عبدالواحد بن محمّد بن عقیل مرا خبر داد و گفت که ابواسحاق ابراهیم بن حاتم زاهد در شام مرا خبر داد و گفت که ابراهیم بن محمّد بن احمد مرا خبر داد و گفت که اسحاق بن بشر از جعفر بن محمّد صادق علیه السلام، از پدرش، از جدش علیهماالسلام، از حضرت علی علیه السلام روایت کرده» و مثل این حدیث را ذکر کرده است. - . ارشاد القلوب دیلمی : باب 54 -

**[ترجمه]

«7»

کا(3)،[الکافی] عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی علیه السلام نَاجَاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ لَهُ فِی مُنَاجَاتِهِ یَا مُوسَی- لَا یَطُولُ فِی الدُّنْیَا أَمَلُکَ فَیَقْسُوَ لِذَلِکَ قَلْبُکَ وَ قَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ- یَا مُوسَی کُنْ کَمَسَرَّتِی فِیکَ (4) فَإِنَّ مَسَرَّتِی أَنْ أُطَاعَ فَلَا أُعْصَی وَ أَمِتْ قَلْبَکَ بِالْخَشْیَةِ وَ کُنْ خَلَقَ الثِّیَابِ (5) جَدِیدَ الْقَلْبِ تُخْفَی عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ وَ تُعْرَفُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ حِلْسَ الْبُیُوتِ (6)

مِصْبَاحَ اللَّیْلِ وَ اقْنُتْ بَیْنَ یَدَیَّ قُنُوتَ الصَّابِرِینَ وَ صِحْ إِلَیَّ مِنْ کَثْرَةِ الذُّنُوبِ صِیَاحَ الْمُذْنِبِ الْهَارِبِ مِنْ عَدُوِّهِ وَ اسْتَعِنْ بِی عَلَی ذَلِکَ فَإِنِّی نِعْمَ الْعَوْنُ وَ نِعْمَ الْمُسْتَعَانُ.

ص: 31


1- 1. طبعت هذه الرسالة مع تحف العقول سنة 1297 ه. و السندان فیهما تصحیف و تحریف و لا یسعنی تصحیحهما.
2- 2. کذا.
3- 3. روضة الکافی ص 42.
4- 4. هذا تشبیه للمبالغة و حاصله کن علی حال اکون مسرورا بفعالک فکانک تکون مسرورا.
5- 5. الخلق- ککتف- البالی.
6- 6. الحلس: بساط یبسط فی البیت.

یَا مُوسَی إِنِّی أَنَا اللَّهُ فَوْقَ الْعِبَادِ وَ الْعِبَادُ دُونِی وَ کُلٌّ لِی دَاخِرُونَ (1)

فَاتَّهِمْ نَفْسَکَ عَلَی نَفْسِکَ وَ لَا تَأْتَمِنْ وَلَدَکَ عَلَی دِینِکَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ وَلَدُکَ مِثْلَکَ یُحِبُّ الصَّالِحِینَ.

یَا مُوسَی اغْسِلْ وَ اغْتَسِلْ وَ اقْتَرِبْ مِنْ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ- یَا مُوسَی کُنْ إِمَامَهُمْ فِی صَلَاتِهِمْ وَ إِمَامَهُمْ فِیمَا یَتَشَاجَرُونَ (2)

وَ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلْتُ عَلَیْکَ فَقَدْ أَنْزَلْتُهُ حُکْماً بَیِّناً وَ بُرْهَاناً نَیِّراً وَ نُوراً یَنْطِقُ بِمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِینَ وَ بِمَا هُوَ کَائِنٌ فِی الْآخِرِینَ- أُوصِیکَ یَا مُوسَی وَصِیَّةَ الشَّفِیقِ الْمُشْفِقِ بِابْنِ الْبَتُولِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ صَاحِبِ الْأَتَانِ وَ الْبُرْنُسِ وَ الزَّیْتِ وَ الزَّیْتُونِ وَ الْمِحْرَابِ (3)

وَ مِنْ بَعْدِهِ بِصَاحِبِ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ الطَّیِّبِ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ فَمَثَلُهُ فِی کِتَابِکَ أَنَّهُ مُؤْمِنٌ مُهَیْمِنٌ عَلَی الْکُتُبِ کُلِّهَا(4) وَ أَنَّهُ رَاکِعٌ سَاجِدٌ رَاغِبٌ رَاهِبٌ إِخْوَانُهُ الْمَسَاکِینُ وَ أَنْصَارُهُ قَوْمٌ آخَرُونَ (5)

وَ یَکُونُ فِی زَمَانِهِ أَزْلٌ وَ زِلْزَالٌ (6)

وَ قَتْلٌ وَ قِلَّةٌ مِنَ الْمَالِ اسْمُهُ أَحْمَدُ مُحَمَّدٌ الْأَمِینُ مِنَ الْبَاقِینَ مِنْ ثُلَّةِ الْأَوَّلِینَ الْمَاضِینَ (7)

یُؤْمِنُ بِالْکُتُبِ کُلِّهَا

ص: 32


1- 1. ساغرون عاجزون.
2- 2. التشاجر: التنازع و التخاصم.
3- 3. الاتان- بالفتح- الحمارة. و البرنس- بضم الباء و النون-: قلنسوة طویلة کان النساک یلبسونها فی صدر الإسلام. و المراد بالزیتون و الزیت: الثمرة المعروفة و دهنها لانه« ص» کان یأکلهما. او نزلتا له فی المائدة من السماء، أو المراد بالزیتون مسجد دمشق او جبال الشام کما ذکره الفیروزآبادی ای اعطاه اللّه بلاد الشام. و بالزیت الدهن الذی روی انه کان فی بنی إسرائیل و کان غلیانها من علامات النبوّة و المحراب لزومه و کثرة العبادة فیه( کما فی المرآة).
4- 4. المهیمن هنا المشاهد و المؤتمن.
5- 5. أی لیسوا من قومه و عشیرته.
6- 6. الثلة الجماعة من الناس ای انه من سلالة اشارف الأنبیاء.
7- 7. الازل- بشد اللام-: الضیق و الشدة.

وَ یُصَدِّقُ جَمِیعَ الْمُرْسَلِینَ وَ یَشْهَدُ بِالْإِخْلَاصِ لِجَمِیعِ النَّبِیِّینَ- أُمَّتُهُ مَرْحُومَةٌ مُبَارَکَةٌ مَا بَقُوا فِی الدِّینِ عَلَی حَقَائِقِهِ لَهُمْ سَاعَاتٌ مُوَقَّتَاتٌ یُؤَدُّونَ فِیهَا الصَّلَوَاتِ أَدَاءَ الْعَبْدِ إِلَی سَیِّدِهِ نَافِلَتَهُ فَبِهِ فَصَدِّقْ وَ مَنَاهِجَهُ فَاتَّبِعْ فَإِنَّهُ أَخُوکَ- یَا مُوسَی إِنَّهُ أُمِّیٌّ وَ هُوَ عَبْدٌ صِدْقٌ مُبَارَکٌ لَهُ فِیمَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ یُبَارَکُ عَلَیْهِ کَذَلِکَ کَانَ فِی عِلْمِی وَ کَذَلِکَ خَلَقْتُهُ بِهِ أَفْتَحُ (1) السَّاعَةَ وَ بِأُمَّتِهِ أَخْتِمُ مَفَاتِیحَ الدُّنْیَا فَمُرْ ظَلَمَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ لَا یَدْرُسُوا اسْمَهُ وَ لَا یَخْذُلُوهُ وَ إِنَّهُمْ لَفَاعِلُونَ وَ حُبُّهُ لِی حَسَنَةٌ فَأَنَا مَعَهُ وَ أَنَا مِنْ حِزْبِهِ (2)

وَ هُوَ مِنْ حِزْبِی وَ حِزْبُهُمُ الْغَالِبُونَ فَتَمَّتْ کَلِمَاتِی لَأُظْهِرَنَّ دِینَهُ عَلَی الْأَدْیَانِ کُلِّهَا وَ لَأُعْبَدَنَّ بِکُلِّ مَکَانٍ وَ لَأُنْزِلَنَّ عَلَیْهِ قُرْآناً فُرْقَاناً- شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ مِنْ نَفْثِ الشَّیْطَانِ فَصَلِّ عَلَیْهِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ فَإِنِّی أُصَلِّی عَلَیْهِ وَ مَلَائِکَتِی- یَا مُوسَی أَنْتَ عَبْدِی وَ أَنَا إِلَهُکَ- لَا تَسْتَذِلَّ الْحَقِیرَ الْفَقِیرَ وَ لَا تَغْبِطِ الْغَنِیَّ بِشَیْ ءٍ یَسِیرٍ وَ کُنْ عِنْدَ ذِکْرِی خَاشِعاً وَ عِنْدَ تِلَاوَتِهِ بِرَحْمَتِی طَامِعاً وَ أَسْمِعْنِی لَذَاذَةَ التَّوْرَاةِ بِصَوْتٍ خَاشِعٍ حَزِینٍ اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِکْرِی وَ ذَکِّرْ بِی مَنْ یَطْمَئِنُّ إِلَیَّ وَ اعْبُدْنِی وَ لَا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً وَ تَحَرَّ مَسَرَّتِی (3)

إِنِّی أَنَا السَّیِّدُ الْکَبِیرُ إِنِّی خَلَقْتُکَ مِنْ نُطْفَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ-(4) مِنْ طِینَةٍ أَخْرَجْتُهَا مِنْ أَرْضٍ ذَلِیلَةٍ مَمْشُوجَةٍ-(5) فَکَانَتْ بَشَراً فَأَنَا صَانِعُهَا خَلْقاً فَتَبَارَکَ وَجْهِی وَ تَقَدَّسَ صُنْعِی (6)

لَیْسَ کَمِثْلِی شَیْ ءٌ

ص: 33


1- 1. الباء للملابسة و الغرض اتصال امته و دولته و نبوّته بقیام الساعة.
2- 2. أی انصره و اعینه.
3- 3. التحرّی: الطلب ای اطلب ما یوجب رضای عنک.
4- 4. المهین: الحقیر و القلیل و الضعیف.
5- 5. أی مخطوطة من أنواع، و المراد انی خلقتک من نطفة و أصل تلک النطفة حصل من شخص خلقته من طینة الأرض و هو آدم علیه السلام و اخذت طینته من جمیع وجه الأرض المشتملة علی الوان و أنواع مختلفة( کذا فی المرآة).
6- 6. فی بعض النسخ من المصدر« صنیعی».

وَ أَنَا الْحَیُّ الدَّائِمُ الَّذِی لَا أَزُولُ.

یَا مُوسَی کُنْ إِذَا دَعَوْتَنِی خَائِفاً مُشْفِقاً وَجِلًا عَفِّرْ وَجْهَکَ لِی فِی التُّرَابِ وَ اسْجُدْ لِی بِمَکَارِمِ بَدَنِکَ وَ اقْنُتْ بَیْنَ یَدَیَّ فِی الْقِیَامِ وَ نَاجِنِی حِینَ تُنَاجِینِی بِخَشْیَةٍ مِنْ قَلْبٍ وَجِلٍ وَ أَحْیِ بِتَوْرَاتِی أَیَّامَ الْحَیَاةِ وَ عَلِّمِ الْجُهَّالَ مَحَامِدِی وَ ذَکِّرْهُمْ آلَائِی وَ نِعْمَتِی وَ قُلْ لَهُمْ لَا یَتَمَادَوْنَ فِی غَیِّ مَا هُمْ فِیهِ فَإِنَّ أَخْذِی أَلِیمٌ شَدِیدٌ.

یَا مُوسَی إِذَا انْقَطَعَ حَبْلُکَ مِنِّی لَمْ یَتَّصِلْ بِحَبْلِ غَیْرِی فَاعْبُدْنِی وَ قُمْ بَیْنَ یَدَیَّ مَقَامَ الْعَبْدِ الْحَقِیرِ الْفَقِیرِ ذُمَّ نَفْسَکَ فَهِیَ أَوْلَی بِالذَّمِّ وَ لَا تَتَطَاوَلْ بِکِتَابِی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَکَفَی بِهَذَا وَاعِظاً لِقَلْبِکَ وَ مُنِیراً وَ هُوَ کَلَامُ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ وَ تَعَالَی.

یَا مُوسَی مَتَی مَا دَعَوْتَنِی وَ رَجَوْتَنِی وَ إِنِّی سَأَغْفِرُ لَکَ عَلَی مَا کَانَ مِنْکَ السَّمَاءُ تُسَبِّحُ لِی وَجَلًا وَ الْمَلَائِکَةُ مِنْ مَخَافَتِی مُشْفِقُونَ وَ الْأَرْضُ تُسَبِّحُ لِی طَمَعاً وَ کُلُّ الْخَلْقِ یُسَبِّحُونَ لِی دَاخِرِینَ (1)

ثُمَّ عَلَیْکَ بِالصَّلَاةِ الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا مِنِّی بِمَکَانٍ وَ لَهَا عِنْدِی عَهْدٌ وَثِیقٌ وَ أَلْحِقْ بِهَا مَا هُوَ مِنْهَا زَکَاةَ الْقُرْبَانِ مِنْ طَیِّبِ الْمَالِ وَ الطَّعَامِ فَإِنِّی لَا أَقْبَلُ إِلَّا الطَّیِّبَ یُرَادُ بِهِ وَجْهِی وَ اقْرُنْ مَعَ ذَلِکَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ الرَّحِمُ أَنَا خَلَقْتُهَا فَضْلًا مِنْ رَحْمَتِی لِیَتَعَاطَفَ بِهَا الْعِبَادُ وَ لَهَا عِنْدِی سُلْطَانٌ فِی مَعَادِ الْآخِرَةِ وَ أَنَا قَاطِعُ مَنْ قَطَعَهَا وَ وَاصِلُ مَنْ وَصَلَهَا وَ کَذَلِکَ أَفْعَلُ بِمَنْ ضَیَّعَ أَمْرِی.

یَا مُوسَی أَکْرِمِ السَّائِلَ إِذَا أَتَاکَ بِرَدٍّ جَمِیلٍ أَوْ إِعْطَاءٍ یَسِیرٍ فَإِنَّهُ یَأْتِیکَ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ مَلَائِکَةُ الرَّحْمَنِ یَبْلُونَکَ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ فِیمَا أَوْلَیْتُکَ وَ کَیْفَ مُوَاسَاتُکَ فِیمَا خَوَّلْتُکَ (2) وَ اخْشَعْ لِی بِالتَّضَرُّعِ وَ اهْتِفْ لِی بِوَلْوَلَةِ الْکِتَابِ (3) وَ اعْلَمْ أَنِّی أَدْعُوکَ دُعَاءَ السَّیِّدِ مَمْلُوکَهُ لِیَبْلُغَ بِهِ شَرَفَ الْمَنَازِلِ وَ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِی عَلَیْکَ وَ عَلَی آبَائِکَ الْأَوَّلِینَ.

ص: 34


1- 1. فی بعض النسخ« داخرین» و هو حال عن الضمیر فی« یسبحون».
2- 2. التخویل: التملیک.
3- 3. الولولة: صوت متتابع بالویل و الاستغاثة.

یَا مُوسَی لَا تَنْسَنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ فَإِنَّ نِسْیَانِی یُقْسِی الْقُلُوبَ وَ مَعَ کَثْرَةِ الْمَالِ کَثْرَةُ الذُّنُوبِ الْأَرْضُ مُطِیعَةٌ وَ السَّمَاءُ مُطِیعَةٌ وَ الْبِحَارُ مُطِیعَةٌ وَ عِصْیَانِی شَقَاءُ الثَّقَلَیْنِ وَ أَنَا الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ رَحْمَانُ کُلِّ زَمَانٍ آتِی بِالشِّدَّةِ بَعْدَ الرَّخَاءِ وَ بِالرَّخَاءِ بَعْدَ الشِّدَّةِ وَ بِالْمُلُوکِ بَعْدَ الْمُلُوکِ وَ مُلْکِی قَائِمٌ دَائِمٌ لَا یَزُولُ وَ لَا یَخْفَی عَلَیَّ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیَّ مَا مِنِّی مُبْتَدَؤُهُ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ هَمُّکَ فِیمَا عِنْدِی وَ إِلَیَّ تَرْجِعُ لَا مَحَالَةَ.

یَا مُوسَی اجْعَلْنِی حِرْزَکَ وَ ضَعْ عِنْدِی کَنْزَکَ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ خَفْنِی وَ لَا تَخَفْ غَیْرِی إِلَیَّ الْمَصِیرُ- یَا مُوسَی ارْحَمْ مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنْکَ فِی الْخَلْقِ وَ لَا تَحْسُدْ مَنْ هُوَ فَوْقَکَ فَإِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ.

یَا مُوسَی إِنَّ ابْنَیْ آدَمَ تَوَاضَعَا فِی مَنْزِلَةٍ لِیَنَالا بِهَا مِنْ فَضْلِی وَ رَحْمَتِی فَقَرَّبَا قُرْبَاناً وَ لَا أَقْبَلُ إِلَّا مِنَ الْمُتَّقِینَ فَکَانَ مِنْ شَأْنِهِمَا مَا قَدْ عَلِمْتَ فَکَیْفَ تَثِقُ بِالصَّاحِبِ بَعْدَ الْأَخِ وَ الْوَزِیرِ.

َا مُوسَی ضَعِ الْکِبْرَ وَ دَعِ الْفَخْرَ وَ اذْکُرْ أَنَّکَ سَاکِنُ الْقَبْرِ فَلْیَمْنَعْکَ ذَلِکَ مِنَ الشَّهَوَاتِ.

یَا مُوسَی عَجِّلِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ وَ تَأَنَّ فِی الْمَکْثِ بَیْنَ یَدَیَّ فِی الصَّلَاةِ وَ لَا تَرْجُ غَیْرِی اتَّخِذْنِی جُنَّةً لِلشَّدَائِدِ وَ حِصْناً لِمُلِمَّاتِ الْأُمُورِ.

یَا مُوسَی کَیْفَ تَخْشَعُ لِی خَلِیقَةً لَا تَعْرِفُ فَضْلِی عَلَیْهَا وَ کَیْفَ تَعْرِفُ فَضْلِی عَلَیْهَا وَ هِیَ لَا تَنْظُرُ فِیهِ وَ کَیْفَ تَنْظُرُ فِیهِ وَ هِیَ لَا تُؤْمِنُ بِهِ وَ کَیْفَ تُؤْمِنُ بِهِ وَ هِیَ لَا تَرْجُو ثَوَاباً وَ کَیْفَ تَرْجُو ثَوَاباً وَ هِیَ قَدْ قَنِعَتْ بِالدُّنْیَا وَ اتَّخَذَتْهَا مَأْوًی وَ رَکَنَتْ إِلَیْهَا رُکُونَ الظَّالِمِینَ؟(1)

ص: 35


1- 1. حاصله الرکون الی الدنیا و المیل إلیها و اتخاذها وطنا و مأوی ینافی الخشوع للّه اذ الرکون ملزوم بعدم رجاء الآخرة لان من یرجو لقاء اللّه یحقر الدنیا فی عینه و من یؤمن باللّه یرجو لقاءه.

یَا مُوسَی نَافِسْ فِی الْخَیْرِ أَهْلَهُ (1) فَإِنَّ الْخَیْرَ کَاسْمِهِ وَ دَعِ الشَّرَّ لِکُلِّ مَفْتُونٍ.

یَا مُوسَی اجْعَلْ لِسَانَکَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِکَ تَسْلَمْ-(2) وَ أَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ تَغْنَمْ وَ لَا تَتَّبِعِ الْخَطَایَا فَتَنْدَمَ فَإِنَّ الْخَطَایَا مَوْعِدُهَا النَّارُ.

یَا مُوسَی أَطِبِ الْکَلَامَ لِأَهْلِ التَّرْکِ لِلذُّنُوبِ وَ کُنْ لَهُمْ جَلِیساً وَ اتَّخِذْهُمْ لِغَیْبِکَ إِخْوَاناً وَ جِدَّ مَعَهُمْ یَجِدُّونَ مَعَکَ (3)

یَا مُوسَی الْمَوْتُ لَاقِیکَ لَا مَحَالَةَ فَتَزَوَّدْ زَادَ مَنْ هُوَ عَلَی مَا یَتَزَوَّدُ وَارِدٌ.

یَا مُوسَی مَا أُرِیدَ بِهِ وَجْهِی فَکَثِیرٌ قَلِیلُهُ وَ مَا أُرِیدَ بِهِ غَیْرِی فَقَلِیلٌ کَثِیرُهُ وَ إِنَّ أَصْلَحَ أَیَّامِکَ الَّذِی هُوَ أَمَامَکَ فَانْظُرْ أَیُّ یَوْمٍ هُوَ فَأَعِدَّ لَهُ الْجَوَابَ فَإِنَّکَ مَوْقُوفٌ بِهِ وَ مَسْئُولٌ وَ خُذْ مَوْعِظَتَکَ مِنَ الدَّهْرِ وَ أَهْلِهِ فَإِنَّ الدَّهْرَ طَوِیلُهُ قَصِیرٌ وَ قَصِیرُهُ طَوِیلٌ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَانٍ فَاعْمَلْ کَأَنَّکَ تَرَی ثَوَابَ عَمَلِکَ لِکَیْ یَکُونَ أَطْمَعَ لَکَ فِی الْآخِرَةِ لَا مَحَالَةَ فَإِنَّ مَا بَقِیَ مِنَ الدُّنْیَا کَمَا وَلَّی مِنْهَا وَ کُلُّ عَامِلٍ یَعْمَلُ عَلَی بَصِیرَةٍ وَ مِثَالٍ فَکُنْ مُرْتَاداً لِنَفْسِکَ (4) یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَعَلَّکَ تَفُوزُ غَداً یَوْمَ السُّؤَالِ فَهُنَالِکَ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ.

یَا مُوسَی أَلْقِ کَفَّیْکَ ذُلًّا بَیْنَ یَدَیَّ کَفِعْلِ الْعَبْدِ الْمُسْتَصْرِخِ إِلَی سَیِّدِهِ فَإِنَّکَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ رُحِمْتَ وَ أَنَا أَکْرَمُ الْقَادِرِینَ.

یَا مُوسَی سَلْنِی مِنْ فَضْلِی وَ رَحْمَتِی فَإِنَّهُمَا بِیَدِی لَا یَمْلِکُهَا أَحَدٌ غَیْرِی وَ انْظُرْ حِینَ تَسْأَلُنِی کَیْفَ رَغْبَتُکَ فِیمَا عِنْدِی لِکُلِّ عَامِلٍ جَزَاءٌ وَ قَدْ یُجْزَی الْکَفُورُ بِمَا سَعَی.

یَا مُوسَی طِبْ نَفْساً عَنِ الدُّنْیَا وَ انْطَوِ(5) عَنْهَا فَإِنَّهَا لَیْسَتْ لَکَ وَ لَسْتَ لَهَا مَا لَکَ وَ لِدَارِ الظَّالِمِینَ إِلَّا الْعَامِلَ فِیهَا بِالْخَیْرِ فَإِنَّهَا لَهُ نِعْمَ الدَّارُ.

ص: 36


1- 1. أی بالغ فی الخیر و زد علیه.
2- 2. یعنی إذا أردت الکلام فابدأ باستعمال قلبک و عقلک.
3- 3. فی بعض النسخ« وجد معهم یجودون معک».
4- 4. الارتیاد: الطلب.
5- 5. یعنی اترکها و ارغب عنها.

یَا مُوسَی مَا آمُرُکَ بِهِ فَاسْمَعْ وَ مَهْمَا أَرَاهُ فَاصْنَعْ (1) خُذْ حَقَائِقَ التَّوْرَاةِ إِلَی صَدْرِکَ وَ تَیَقَّظْ بِهَا فِی سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ لَا تُمَکِّنْ أَبْنَاءَ الدُّنْیَا مِنْ صَدْرِکَ فَیَجْعَلُونَهُ وَکْراً کَوَکْرِ الطَّیْرِ(2)

یَا مُوسَی أَبْنَاءُ الدُّنْیَا وَ أَهْلُهَا فِتَنٌ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ فَکُلٌّ مُزَیَّنٌ لَهُ مَا هُوَ فِیهِ وَ الْمُؤْمِنُ مَنْ زُیِّنَتْ لَهُ الْآخِرَةُ فَهُوَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا مَا یَفْتُرُ قَدْ حَالَتْ شَهْوَتُهَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ لَذَّةِ الْعَیْشِ فَادَّلَجَتْهُ بِالْأَسْحَارِ(3) کَفِعْلِ الرَّاکِبِ السَّائِقِ إِلَی غَایَتِهِ یَظَلُّ کَئِیباً وَ یُمْسِی حَزِیناً(4)

وَ طُوبَی لَهُ لَوْ قَدْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ذَا یُعَایِنُ مِنَ السُّرُورِ.

یَا مُوسَی الدُّنْیَا نُطْفَةٌ(5) لَیْسَتْ بِثَوَابٍ لِلْمُؤْمِنِ وَ لَا نَقِمَةٍ مِنْ فَاجِرٍ فَالْوَیْلُ الطَّوِیلُ لِمَنْ بَاعَ ثَوَابَ مَعَادِهِ بِلَعْقَةٍ لَمْ تَبْقَ وَ بِلَعْسَةٍ لَمْ تَدُمْ (6)

وَ کَذَلِکَ فَکُنْ

ص: 37


1- 1. أی کل وقت أری و اعلم ما آمرک حسنا فافعل فیه أی افعل الاوامر فی أوقاتها التی أمرتک بادائها فیها.
2- 2. الوکر و الوکرة: عش الطائر.
3- 3. قال المصنّف فی المرآة: الادلاج: السیر باللیل و ظاهر العبارة أنّه استعمل هنا متعدیا بمعنی التسییر باللیل و لم یأت فیما عندنا من کتب اللغة قال الفیروزآبادی: الدلج- محرکة- و الدلجة- بالضم و الفتح-: السیر من اول اللیل و قد ادلجوا، فان ساروا من آخره فادلجوا بالتشدید. انتهی. و یمکن أن یکون علی الحذف و الایصال ای ادلجت الشهوة معه و سیرته بالاسحار کالراکب الذی سائق قرینه الی الغایة التی یتسابقان إلیها و الغایة هنا الجنة و الفوز بالکرامة و القرب و الحب و الوصال او الموت و هو اظهر.
4- 4. الکأبة: الغم و سوء الحال و الانکسار من الحزن و المعنی انه یکون فی نهاره مغموما و فی لیله محزونا لطلب الآخرة و لکن لو کشف الغطاء حتّی یری ما له فی الآخرة یحصل له السرور و ما لا یخفی.
5- 5. النطفة: ما یبقی فی الدلو أو القربة من الماء کنی بها عن قلتها.
6- 6. اللعقة القلیل ممّا یلعق. و اللعس- بالفتح-: العض و المراد هنا ما یقطعه باسنانه و فی بعض نسخ المصدر« بلعقة لم تبق و بلعبة لم تدم».

کَمَا أَمَرْتُکَ وَ کُلُّ أَمْرِی رَشَادٌ.

یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ إِلَی عُقُوبَتِهِ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ لَا تَکُنْ جَبَّاراً ظَلُوماً وَ لَا تَکُنْ لِلظَّالِمِینَ قَرِیناً.

یَا مُوسَی مَا عُمُرٌ وَ إِنْ طَالَ یُذَمُّ آخِرُهُ وَ مَا ضَرَّکَ مَا زُوِیَ عَنْکَ إِذَا حُمِدَتْ مَغَبَّتُهُ (1)

یَا مُوسَی صَرَخَ الْکِتَابُ إِلَیْکَ صُرَاخاً(2) بِمَا أَنْتَ إِلَیْهِ صَائِرٌ فَکَیْفَ تَرْقُدُ عَلَی هَذَا الْعُیُونُ أَمْ کَیْفَ یَجِدُ قَوْمٌ لَذَّةَ الْعَیْشِ لَوْ لَا التَّمَادِی فِی الْغَفْلَةِ وَ الِاتِّبَاعُ لِلشِّقْوَةِ وَ التَّتَابُعُ لِلشَّهْوَةِ وَ مِنْ دُونِ هَذَا یَجْزَعُ الصِّدِّیقُونَ.

یَا مُوسَی مُرْ عِبَادِی یَدْعُونِی عَلَی مَا کَانَ بَعْدَ أَنْ یُقِرُّوا لِی أَنِّی أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ مُجِیبُ الْمُضْطَرِّینَ وَ أُبَدِّلُ الزَّمَانَ وَ آتِی بِالرَّخَاءِ وَ أَشْکُرُ الْیَسِیرَ وَ أُثِیبُ الْکَثِیرَ وَ أُغْنِی الْفَقِیرَ وَ أَنَا الدَّائِمُ الْعَزِیزُ الْقَدِیرُ فَمَنْ لَجَأَ إِلَیْکَ وَ انْضَوَی (3) إِلَیْکَ مِنَ الْخَاطِئِینَ فَقُلْ أَهْلًا وَ سَهْلًا یَا رَحْبَ الْفِنَاءِ(4) بِفِنَاءِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ کُنْ لَهُمْ کَأَحَدِهِمْ وَ لَا تَسْتَطِلْ عَلَیْهِمْ بِمَا أَنَا أَعْطَیْتُکَ فَضْلَهُ وَ قُلْ لَهُمْ فَلْیَسْأَلُونِی مِنْ فَضْلِی وَ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَمْلِکُهَا أَحَدٌ غَیْرِی وَ أَنَا ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، طُوبَی لَکَ یَا

ص: 38


1- 1. زوی عنک أی بعد عنک. و المغبة: العاقبة.
2- 2. فی بعض نسخ المصدر« صرح الکتاب صراحا» و ما فی المتن أصوب.
3- 3. انضوی إلیه: انضم، و فی بعض النسخ« و انطوی».
4- 4. الرحب- بالضم-: السعة. و بالفتح-: الواسع. قیل: لعل المراد ان من لجأ الیک یا موسی من عبادی الخاطئین لتستغفر له و تدخل باستشفاعک فی زمرة الساکنین فی جوار قبولی فلا ترد مسألته فان رحمتی قد سبقت غضبی، فقل له: أهلا و سهلا و مرحبا، فانک رحب الفناء بسبب کونک فی فناء قبولی و رحمتی الواسعة، فآمنه من سخطی و اسکنه باستغفارک و شفاعتک المقبولة فی فناء فضلی و مغفرتی. کذا وجدته فی هامش بعض النسخ المخطوطة من الکافی و قد یقرأ فی بعض نسخ الحدیث« یا رحب الفناء نزلت بفناء» و الظاهر هو الأصحّ.

مُوسَی کَهْفُ الْخَاطِئِینَ وَ جَلِیسُ الْمُضْطَرِّینَ وَ مُسْتَغْفَرٌ لِلْمُذْنِبِینَ إِنَّکَ مِنِّی بِالْمَکَانِ الرَّضِیِّ فَادْعُنِی بِالْقَلْبِ النَّقِیِّ وَ اللِّسَانِ الصَّادِقِ وَ کُنْ کَمَا أَمَرْتُکَ أَطِعْ أَمْرِی وَ لَا تَسْتَطِلْ عَلَی عِبَادِی بِمَا لَیْسَ مِنْکَ مُبْتَدَؤُهُ وَ تَقَرَّبْ إِلَیَّ فَإِنِّی مِنْکَ قَرِیبٌ فَإِنِّی لَمْ أَسْأَلْکَ مَا یُؤْذِیکَ ثِقَلُهُ وَ لَا حَمْلُهُ إِنَّمَا سَأَلْتُکَ أَنْ تَدْعُوَنِی فَأُجِیبَکَ وَ أَنْ تَسْأَلَنِی فَأُعْطِیَکَ وَ أَنْ تَتَقَرَّبَ إِلَیَّ بِمَا مِنِّی أَخَذْتَ تَأْوِیلَهُ وَ عَلَیَّ تَمَامُ تَنْزِیلِهِ.

یَا مُوسَی انْظُرْ إِلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهَا عَنْ قَرِیبٍ قَبْرُکَ وَ ارْفَعْ عَیْنَیْکَ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّ فَوْقَکَ فِیهَا مَلِکاً عَظِیماً وَ ابْکِ عَلَی نَفْسِکَ مَا دُمْتَ فِی الدُّنْیَا وَ تَخَوَّفِ الْعَطَبَ (1) وَ الْمَهَالِکَ وَ لَا تَغُرَّنَّکَ زِینَةُ الدُّنْیَا وَ زَهْرَتُهَا وَ لَا تَرْضَ بِالظُّلْمِ وَ لَا تَکُنْ ظَالِماً فَإِنِّی لِلظَّالِمِ رَصِیدٌ حَتَّی أُدِیلَ مِنْهُ الْمَظْلُومَ.

یَا مُوسَی إِنَّ الْحَسَنَةَ عَشَرَةُ أَضْعَافٍ وَ مِنَ السَّیِّئَةِ الْوَاحِدَةِ الْهَلَاکُ وَ لَا تُشْرِکْ بِی لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تُشْرِکَ بِی قَارِبْ وَ سَدِّدْ(2) وَ ادْعُ دُعَاءَ الطَّامِعِ الرَّاغِبِ فِیمَا عِنْدِی النَّادِمِ عَلَی مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ فَإِنَّ سَوَادَ اللَّیْلِ یَمْحُوهُ النَّهَارُ وَ کَذَلِکَ السَّیِّئَةُ تَمْحُوهَا الْحَسَنَةُ وَ عَشْوَةُ اللَّیْلِ (3) تَأْتِی عَلَی ضَوْءِ النَّهَارِ وَ کَذَلِکَ السَّیِّئَةُ تَأْتِی عَلَی الْحَسَنَةِ الْجَلِیلَةِ فَتُسَوِّدُهَا.

**[ترجمه]کافی: حضرت موسی علیه السلام با خداوند متعال مناجات کرد و خداوند در مناجاتش به او فرمود: «ای موسی! در این دنیا آرزویت دراز نباشد تا دلت برای آن سخت گردد که سخت دل از من دور است.

ای موسی! چنان باش که من از تو شاد باشم، زیرا شادی من این است که فرمانم برند و نافرمانیم نکنند؛ دلت را با ترس بکش؛ ژنده پوش باش و خرّم دل؛ در زمین گمنام باش و در آسمان پر آوازه و خانه نشین و چراغ شب؛ در برابرم به پرستش خیز، مانند پرستش خیزی شکیبایان؛ به درگاهم از بسیاری گناهان شیون کن، چونان شیون گناهکاران گریزان از دشمن؛ و از من در این راه یاری بجوی که من چه نیکو یار و یاوری هستم.

ای موسی! من بر فراز بندگانم و بندگان، زیر دست منند و همه در برابر من زبون و درمانده. از خود بر خود نگران باش و فرزندانت را هم بر دینت امین مدان، مگر آنکه آنها هم چون تو خوبان را دوست داشته باشند. ای موسی! تن بشوی و غسل کن و به بنده های خوبم نزدیک شو. ای موسی! در نماز پیشوای ایشان باش و در کشمکش هاشان قاضی؛ و با آنچه من برای تو فرود آوردم درباره آنها حکم کن، که من آن را حکمی روشن و برهانی درخشان ساختم؛ نوری که گویاست بدان چه در پیشینیان بوده و آنچه در پسینیان خواهد بود.

ای موسی! من به تو سفارش می کنم چونان رفیقی مهربان درباره زاده بتول عیسی بن مریم، صاحب ماده الاغ و برنس [کلاه یا ردای بلند عابدان] و زیت و زیتون و صاحب محراب؛ و پس از او به صاحب شتر سرخ مو که طیّب و طاهر و مطهّر است و نمونه او در کتاب تو تورات این است که مؤمن است و بر همه کتب آسمانی تسلّط دارد؛ راکع است و ساجد و راغب و راهب؛ برادرانش گدایند و یاورانش مردم دیگر. در دوران بعثت او، تنگی و سختی و لرزش و کشتار و نداری بر مردم حکمفرما است. نامش احمد است؛ محمّد امین است. اوست یادگاری از گروه اوّلین گذشته؛ به همه کتب آسمانی ایمان دارد؛ همه رسولان را تصدیق می کند و از روی اخلاص گواه صادق همه پیامبران است. امّتش امت مورد رحمت خدا و مبارک است، مادامی که بر حقایق دین باقی بمانند. برای ایشان ساعات خاصی است که در آن به نماز می ایستند تا بنده وظیفه خود را نسبت به سرورش انجام دهد. به ویژه او را تصدیق کن و از روش برنامه او پیروی نما، زیرا او برادر توست.

ای موسی! همان او پیغمبر امّی است و بنده راستگو؛ بر هرچه دست نهد به آن برکت داده می شود و به خود او هم برکت داده می شود. در علم من چنین بوده است و چنین آفریدمش. هنگامه را بدو آغاز کنم و کلیدهای امور دنیا را با امّت او به پایان برم. به ستمگران بنی اسرائیل دستور ده نام او را از یاد نبرند و از یاریش دست نشویند. به درستی که آنها چنین کنند و دوست داشتن او نزد من حسنه است، من با اویم و از حزب او و او از حزب من است و حزب ایشان چیرگانند. البته که من دین او را به همه ادیان چیرگی بخشم و در همه جا پرستیده شوم، تا اینکه محققا قرآنی فرقان را بر او فرو فرستم که درمان جمله وسوسه های شیطان است. ای پسر عمران! بر او درود فرست، زیرا من با فرشته هایم بر او درود می فرستیم.

ای موسی! تو بنده منی و من خدای تو. آنکه حقیر است و فقیر، خوارش مشمار و بر توانگری که اندک توانی دارد رشک مبر؛ هنگام یاد کردن من متواضع باش؛ هنگام خواندن نام من به رحمت من طمع ورز؛ گوارایی تورات را با آوازی ترسان و غمناک به گوش من رسان؛ هنگام یاد من آسوده دل باش و هر که به نام من آرامش آورد، به یادم آور. چیزی را شریک من مگیر و مسرّت من را طلب کن، زیرا منم آقای بزرگ منش. همانا من تو را از نطفه ای که آب چرکین بود آفریدم و از مشتی خاک که از زمین پست درهم برآوردمش، بدینسان انسانی شد که من او را ساختم بسان آفریده ای. میمون باد سمت و سوی من و مقدّس باد دست ساخته ام. چیزی مانند من نیست و منم زنده همیشه ای که از میان نمی روم.

ای موسی! هر گاه مرا می خوانی ترسان و هراسان و دل لرزان باش؛ برای من چهره بر خاک بسای و با گرامی ترین اعضای تنت سجده کن؛ به پرستش من در برابرم بایست و با من مناجات کن و هنگام مناجات با من از دل، بترس؛ با توراتم روزگار زندگی را زنده بدار؛ صفات خوب مرا به نادانان بیاموز، نعمت های مرا به یاد ایشان بیاور و به آنها بگو کژراهه ای را که در آن غرقند ادامه ندهند، زیرا مؤاخذه من دردناک و سخت است.

ای موسی! اگر پیوند تو با من بگسلد، با جز من پیوند نیابی، پس مرا بپرست و در برابر من مانند بنده ای حقیر و تهیدست بایست. خود را نکوهش کن که سزاوار نکوهش است؛ و با کتابم برای بنی اسرائیل گردن فرازی مکن، که همین بس است برای پند دادن به دلت و روشن کردن آن. این سخن پروردگار جهانیان است جلّ و علا.

ای موسی! هر گاه مرا بخوانی و به من امید بری، به تحقیق هر آنچه را از تو سر زده بیامرزم. آسمان از ترس، مرا به پاکی یاد می کند و فرشته ها از بیم من هراسناکند .

زمین به طمع رحمتم مرا تسبیح می گوید و همه خلایق با زبونی تسبیح گویان منند. پس به نماز روی آور، به نماز، زیرا نماز نزد من جایگاهی دارد و منزلتی، آن را با من پیوندی است ناگسستنی؛ من با آن پیمانی استوار دارم؛ بدان پیوند می دهم آنچه را که از آن است، چونان زکات قربانی از مال حلال و طعام. من جز مال پاکیزه ای را که قصد از آن، رضای من باشد نمی پذیرم، وصله ارحام را با آنها همراه کن که منم خدای رحمان و رحیم. من آن را به فضل رحمتم آفریدم تا بندگان به وسیله آن به یکدیگر مهربانی ورزند و آن در سرای دیگر، نزد من جایگاهی دارد والا؛ و من می بُرم از هر آن کس که آن را ببرد و پیوند برقرار می کنم با هر آن کس که با آن پیوند برقرار سازد. من با هر که امر مرا تباه کند چنین کنم.

ای موسی! هر گاه فقیری نزد تو آمد، با نیکوکاری یا بخششی اندک او را گرامی دار، زیرا گاهی کسانی نزد تو می آیند که نه انسانند و نه جن، بلکه فرشتگان حضرت رحمانند تا تو را بیازمایند که چگونه آنچه را به تو بخشیدم به کار می بندی و با آنچه که در اختیارت گذاشتم، تا چه مقدار همراهی داری. به زاری به درگاهم خشوع کن و آوای کتاب را برایم برآور؛ و بدان که من تو را می خوانم، آن گونه که آقایی، بنده زرخریدش را، تا او را به مقامی شریف رساند. و این از فضل من است بر تو و بر نیاکانت.

ای موسی! در هیچ حال مرا از یاد مبر؛ از فراوانی مال شاد مشو که فراموشی من، دل ها را سخت می کند؛ و توانگری، فراوانی گناه را به دنبال دارد. زمین و آسمان و دریاها فرمانبر منند و نافرمانی از من، بدبختی خاص انسان و جنّ است. منم بخشاینده و مهربان، بخشاینده هر زمان و آورنده شدّت پس از آسودگی و آسودگی، پس از شدّت. منم که سلاطین را پیاپی می آورم و سلطنت من پیوسته و برقرار است که از میان نمی رود. و در زمین و آسمان چیزی بر من پوشیده نماند. چگونه چیزی بر من پوشیده ماند که خود آغازکننده آنم. و چگونه تو به آنچه نزد من است توجّهی نداری، در حالی که ناگزیر به سوی من باز خواهی گشت؟

ای موسی! مرا گنجینه خود قرار ده؛ گنجینه اعمال نیکت را به من بسپار و از من بترس و نه از جز من، که بازگشت به سوی من است. ای موسی! به خلایق زیر دستت رحم کن و به فرا دستت حسد مورز. چرا که حسادت، کارهای نیک را می خورد، چنان که آتش هیزم را.

ای موسی! دو پسر آدم در یک مقام تواضع کردند تا در پرتو آن، به فضل و رحمت من دست یازند. هر کدام از آنها نیز یک قربانی دادند، ولی من جز از پرهیزکاران چیزی نپذیرم. و کار آنها بدان جا رسید که می دانی. پس چگونه بعد از برادر و مشاور، به رفیقت اعتماد می کنی؟

ای موسی! تکبّر را فرو بگذار و بر خود نبال. و به خاطر آور که در قبر آرام خواهی گرفت تا همین تو را از شهوت باز دارد. ای موسی! در توبه بشتاب و گناه را به تأخیر انداز؛ در آرامش نماز درنگ کن؛ از جز من امید مبر؛ در سختی ها مرا سپر خود قرار ده و در ناملایمات مرا دژ استوار خود بدان.

ای موسی! چگونه بنده ای که فضل من را بر خود نمی شناسد، در برابر من خشوع می ورزد؟ و چگونه احسان مرا درباره خود بشناسد، حال آنکه نه می نگرد و نه می اندیشد؟ و چگونه در آن بنگرد و بیندیشد، در حالی که بدان ایمان ندارد؟ و چگونه بدان ایمان ورزد، حال آنکه امید پاداشی را نمی برد؟ و چگونه پاداشی را امید برد، در حالی که به دنیا بسنده کرده است، آن را پناهگاه خود گرفته و چونان ستمگران بدان گراییده است؟

ای موسی! در امور خیر به رقابت با اهل آن برخیز که خیر، همچون نام آن است و شرّ را برای فریفتگان را واگذار. ای موسی! زبانت را در آن سوی دلت قرار ده و در شب و روز یاد من فراوان کن تا سود بری. و از خطا پیروی مکن که پشیمان شوی، چرا که قرارگاه خطا، همان دوزخ است.

ای موسی! با آنان که از گناه چشم پوشیده اند سخن بگو و همنشین آنان باش؛ آنان را به هنگام نبودن خویش، برادران خود بگیر و با آنها بجوش تا با تو بجوشند. ای موسی! ناگزیر هنگام مرگت فرا رسد، پس توشه کسی را برگیر که میهمان توشه خویش می گردد.

ای موسی! آنچه برای خشنودی من باشد بسیار است، اگر چه اندک باشد، و آنچه با آن جز من خواسته شود، فراوانش اندک باشد. بهترین روزهایت همان است که در پیش رو داری و ببین که آن کدام روز است، پس برای آن پاسخی بیندوز، چرا که تو را در آنجا بگیرند و به پرسشت پردازند. پند خود را از روزگار و اهل آن بگیر که روزگار، فراوانش اندک است و اندکش فراوان؛ هر پدیده ای از میان می رود، پس کار کن، آن گونه که گویی پاداش کار خود را می بینی، تا بهتر به آخرت طمع ورزی. ناگزیر آنچه از دنیا باقی مانده، همچون از دست رفته های آن است. و هر کاری که کنی، باید بر پایه بینش و نقشه کار باشد. پس ای پسر عمران! خودت را هدایت کن، شاید که فردا در روز پرسش، جایی که مبطلان زیان می کنند، کامیاب شوی.

ای موسی! دو کف دستت را از روی خواری در برابر من بر زمین بزن، همچون بنده ای که به درگاه آقایش زاری و ناله می کند، زیرا اگر چنین کنی، به تو ترحّم می شود و من کریم ترین توانا هستم.

ای موسی! از فضل و رحمت من بخواه، زیرا این هر دو در اختیار من هستند و احدی جز من اختیار آنها را ندارد؛ هنگامی که از من درخواستی می کنی، ببین چه اشتیاقی بدان چه نزد من است داری! برای هر کارگری مزدی است و ناسپاس هم بر اساس کوشش خود است که پاداش دریافت می کند.

ای موسی! جان خود را از دنیا پاک دار و از آن به یک سو شو، زیرا که دنیا از آن تو نیست و تو از آن دنیا نیستی. تو را چه کار با خانه ستمگران؟ مگر عاملی که در آن کار خیر کند، که برای او چه نیکو خانه ای خواهد بود! ای موسی! آنچه را به تو فرمان می دهم گوش کن و هر گاه نظری دهم، به کارش بند. حقایق تورات را در سینه خود جای ده، در لحظات شبانه روز در پرتو آن بیدار باش و فرزندان دنیا را در سینه خود جای مده تا آن را چونان پرنده ها، آشیانه خود کنند.

ای موسی! دنیازادگان و دنیاداران یکدیگر را می فریبند و هر کدام آنچه را که دارند، برای دیگری می آرایند. برای مؤمن آخرت آراسته شده و همیشه نگاهی پر مایه بدان دارند. شیفتگی او به آخرت، مانعی است میان او و لذّت زندگی و او را در سحرگاهان به شب زنده داری می کشاند و چونان کردار شتر سواری که به سوی هدفی می راند، روز را با غم سر می کند و شب را با حزن. خوشا به حال او که اگر پرده را به کناری زنند، آنگاه چه شادی و سروری را به چشم خواهد دید! ای موسی! دنیا نطفه ای بیش نیست، نطفه ای که نه پاداش مؤمن را سزد و نه کیفر نابکار را؛ و چاه عمیقی است برای کسی که ثواب معاد خود را به یک لیسیدن انگشت که به جا نماند بفروشد، و به یک دندان زدن که البتّه نیاید، و چنین است که من به تو فرمان می دهم و هر فرمان من رهنمود است.

ای موسی! اگر دیدی توانگری به سوی تو روی می آورد، با خود بگو گناهی کرده ام که کیفر آن به سویم شتافته است؛ و اگر تهیدستی را دیدی که به سوی تو می آید، با خود بگوی مرحبا به شعار خوبان. زورگو و ستمکار مباش و پیرامون ستمکاران مگرد. ای موسی! عمری که پایانش نکوهش بار باشد عمر به شمار نیاید، اگر چه دراز باشد. اگر سرانجام خوبی بیابی، آنچه از دفتر عمرت برچیده شده به تو زیانی نخواهد رساند.

ای موسی! کتاب به صراحت برایت بیان کرده که به کجا می روی و چه سرانجامی داری. پس چگونه با این دیدگان به خواب می روی؟ و چگونه می شود اگر مردم غفلت نکنند، در پی بدبختی نباشند و از شهوت پیروی نکنند لذّت زندگی را بچشند؟ به همین جهت است که همیشه صدیقان و صالحان در دنیا محزون و غمناک هستند.

ای موسی! به بنده هایم دستور ده که هرچه هستند فقیر یا عزیز مرا بخوانند، البته پس از آنکه به درگاه من اعتراف کنند که من ارحم الرّاحمین و اجابت کننده دعای بیچارگانم؛ بدی را برکنار می زنم؛ زمان را بگردانم و آسایش آورم؛ از اندک قدردانی کنم و به فراوان پاداش دهم و تهیدست را توانگر سازم. منم با عزّت توانای همیشگی! هر که از خطاکاران به تو توسّل جست و به تو گرایید، به او بگو خوش آمدی، ای که در آستان پروردگار جهانیان جای وسیعی داری! و برای آنان مغفرت بطلب و مانند خود آنها به آنها خدمت کن و بر آنها گردن فرازی مکن بدان چه من از فضل خود به تو عطا کردم. و به آنها بگو از رحمت و فضل من بخواهند، زیرا جز من، کسی آن را ندارد و من همان صاحب فضل بزرگم.

خوشا به حال تو ای موسی که پناه دهنده خطاکاران، همنشین بیچارگان و آمرزش طلب گنهکارانی! همانا تو نزد من جایگاه پسندیده ای داری. مرا با دلی پاک و زبانی راستگو بخوان و چنان باش که من به تو فرمان داده ام. فرمان مرا ببر و با آنچه که از خود نداری به بنده هایم گردن فرازی مکن. و به من نزدیک شو که من به تو نزدیکم، زیرا من از تو بار سنگینی نطلبیده ام که تو را بیازارد. تنها از تو خواستم که مرا بخوانی و من پاسخت دهم، از من بطلبی و من به تو ببخشم و به من تقرّب جویی، با تأویلی که خود به تو دادم و بر من است کامل کردن تنزیل آن.

ای موسی! به زمین بنگر که به زودی قبر تو در آن باشد؛ و چشم به آسمان فرست که بر فراز تو در آنجا سلطانی است بزرگ. مادامی که در دنیا هستی بر خود گریه کن و از نابودی و هلاکت بهراس. مباد که آرایش دنیا تو را بفریبد؛ به ستم خشنود مشو و ستمکار مباش، زیرا من خود در کمین ستمکارم تا انتقام ستمدیده را از او بگیرم.

ای موسی! همانا نتیجه کار نیک ده برابر شود و از یک کار بد هلاک و نابودی است. به من شرک نیاور و بر تو روا نیست به من شرک آوری. در هر کار میانه و محکم باش،؛ آزمند و مشتاق بدان چه نزد من است و پشیمان از آنچه پیش فرستاده. دعا کن که سیاهی شب را روز براندازد و نیز حسنه، گناه و سیئه را براندازد؛ سیاهی شب بر تابش روز چیره گردد و آن را سیاه کند. و چنین است کردار بد که بر حسنه جلیله بتازد و آن را تیره و تار سازد. - . روضه کافی : 42 -

**[ترجمه]

«8»

قَالَ السَّیِّدُ(4) قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ(5): رَأَیْتُ فِی الزَّبُورِ فِی السُّورَةِ الثَّالِثَةِ وَ الثَّلَاثِینَ ثِیَابُ الْعَاصِی ثِقَالٌ عَلَی الْأَبْدَانِ وَ وَسَخٌ عَلَی الْوَجْهِ وَ وَسَخُ الْأَبْدَانِ یَنْقَطِعُ بِالْمَاءِ وَ وَسَخُ الذُّنُوبِ لَا یَنْقَطِعُ إِلَّا بِالْمَغْفِرَةِ طُوبَی لِلَّذِینَ کَانَ بَاطِنُهُمْ أَحْسَنَ مِنْ ظَاهِرِهِمْ وَ مَنْ کَانَتْ لَهُ وَدَائِعُ فَرِحَ بِهَا یَوْمَ الْآزِفَةِ وَ مَنْ عَمِلَ

ص: 39


1- 1. العطب- بالتحریک-: الهلاک.
2- 2. قال فی النهایة و فیه« قاربوا و سددوا» أی اقتصدوا فی الأمور کلها و اترکوا العلو فیها و التقصیر. یقال قارب فلان فی الأمور إذا اقتصد، و قال فی السین و الدال: قاربوا و سددوا أی اطلبوا باعمالکم السداد و الاستقامة و هو القصد فی الامر و العدل فیه.
3- 3. عشوة اللیل: ظلمته.
4- 4. یعنی ابن طاوس.
5- 5. المصدر ص 50.

بِالْمَعَاصِی وَ أَسَرَّهَا مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی إِسْرَارِهَا مِنِّی قَدْ أَوْفَیْتُکُمْ مَا وَعَدْتُکُمْ مِنْ طَیِّبَاتِ الرِّزْقِ وَ نَبَاتِ الْبَرِّ وَ طَیْرِ السَّمَاءِ وَ مِنْ جَمِیعِ الثَّمَرَاتِ وَ رَزَقْتُکُمْ مَا لَمْ تَحْتَسِبُوا وَ ذَلِکَ کُلُّهُ عَلَی الذُّنُوبِ مَعْشَرَ الصُّوَّامِ بَشِّرِ الصَّائِمِینَ بِمَرْتِبَةِ الْفَائِزِینَ وَ قَدْ أَنْزَلْتُ عَلَی أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِمَا أَنْزَلْتُ عَلَیْکُمْ دَاوُدُ سَوْفَ تُحَرَّفُ کُتُبِی وَ یُفْتَرَی عَلَیَّ کَذِباً فَمَنْ صَدَّقَ بِکُتُبِی وَ رُسُلِی فَقَدْ أَنْجَحَ وَ أَفْلَحَ وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ- وَ فِی السُّورَةِ السَّابِعَةِ وَ السِّتِّینَ ابْنَ آدَمَ جَعَلْتُ لَکُمُ الدُّنْیَا دَلَائِلَ عَلَی الْآخِرَةِ وَ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ یَسْتَأْجِرُ الرَّجُلَ فَیَطْلُبُ حِسَابَهُ فَتُرْعَدُ فَرَائِصُهُ مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ وَ لَیْسَ یَخَافُ عُقُوبَةَ النَّارِ وَ أَنْتُمْ مُکْثِرُونَ التَّمَرُّدَ وَ تَجْعَلُونَ الْمَعَاصِیَ فِی الظُّلَمِ الدُّجَی إِنَّ الظَّلَامَ لَا یَسْتُرُکُمْ عَلَیَّ بَلِ اسْتَخْفَیْتُمْ عَلَی الْآدَمِیِّینَ وَ تَهَاوَنْتُمْ بِی وَ لَوْ أَمَرْتُ فَطَرَاتِ الْأَرْضِ تَبْتَلِعُکُمْ فَتَجْعَلُکُمْ نَکَالًا(1)

وَ لَکِنْ جُدْتُ عَلَیْکُمْ بِالْإِحْسَانِ فَإِنِ اسْتَغْفَرْتُمُونِی تَجِدُونِی غَفَّاراً فَإِنْ تَعْصُونِی اتِّکَالًا عَلَی رَحْمَتِی فَقَدْ یَجِبُ أَنْ یُتَّقَی مَنْ یُتَوَکَّلُ عَلَیْهِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ وَ فِی الثَّامِنَةِ وَ السِّتِّینَ- ابْنَ آدَمَ لَمَّا رَزَقْتُکُمُ اللِّسَانَ وَ أَطْلَقْتُ لَکُمُ الْأَوْصَالَ (2) وَ رَزَقْتُکُمُ الْأَمْوَالَ جَعَلْتُمُ الْأَوْصَالَ کُلَّهَا عَوْناً عَلَی الْمَعَاصِی کَأَنَّکُمْ بِی تَغْتَرُّونَ وَ بِعُقُوبَتِی تَتَلَاعَبُونَ وَ مَنْ أَجْرَمَ الذُّنُوبَ وَ أَعْجَبَهُ حُسْنُهُ فَلْیَنْظُرِ الْأَرْضَ کَیْفَ لَعِبَتْ بِالْوُجُوهِ فِی الْقُبُورِ وَ تَجْعَلُهَا رَمِیماً إِنَّمَا الْجَمَالُ جَمَالُ مَنْ عُوفِیَ مِنَ النَّارِ وَ إِذَا فَرَغْتُمْ مِنَ الْمَعَاصِی رَجَعْتُمْ إِلَیَّ أَ حَسِبْتُمْ أَنِّی خَلَقْتُکُمْ عَبَثاً إِنِّی إِنَّمَا جَعَلْتُ الدُّنْیَا رَدِیفَ الْآخِرَةِ فَسَدِّدُوا وَ قَارِبُوا وَ اذْکُرُوا رَحْلَةَ الدُّنْیَا وَ ارْجُوا ثَوَابِی وَ خَافُوا عِقَابِی وَ اذْکُرُوا صَوْلَةَ الزَّبَانِیَةِ وَ ضِیقَ الْمَسْلَکِ فِی النَّارِ وَ غَمَّ أَبْوَابِ جَهَنَّمَ وَ بَرْدَ الزَّمْهَرِیرِ ازْجُرُوا أَنْفُسَکُمْ حَتَّی تَنْزَجِرَ وَ أَرْضُوهَا بِالْیَسِیرِ مِنَ الْعَمَلِ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ.

ص: 40


1- 1. الفطر: الشق. و النکال العذاب و اسم ما یجعل عبرة للغیر.
2- 2. الاوصال: الأعضاء.

وَ فِی الْحَادِیَةِ وَ السَّبْعِینَ طَلَبُ الثَّوَابِ بِالْمُخَادَعَةِ یُورِثُ الْحِرْمَانَ وَ حُسْنُ الْعَمَلِ یُقَرِّبُ مِنِّی أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَحْضَرَ سَیْفاً لَا نَصْلَ لَهُ أَوْ قَوْساً لَا سَهْمَ لَهُ أَ کَانَ یَرْدَعُ عَدُوَّهُ وَ کَذَلِکَ التَّوْحِیدُ لَا یَتِمُّ إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ إِطْعَامِ الطَّعَامِ لِرِضَایَ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ.

وَ فِی الرَّابِعَةِ وَ الثَّمَانِینَ مُولِجُ اللَّیْلِ فِی النَّهَارِ وَ مُغَیِّبُ النُّورِ فِی الظُّلْمَةِ وَ مُذِلُّ الْعَزِیزِ وَ مُعِزُّ الذَّلِیلِ وَ أَنَا الْمَلِکُ الْأَعْلَی مَعْشَرَ الصِّدِّیقِینَ کَیْفَ مُسَاعَدَتُکُمْ أَنْفُسَکُمْ عَلَی الضَّحِکِ وَ أَیَّامُکُمْ تَفْنَی وَ الْمَوْتُ بِکُمْ نَازِلٌ وَ تَمُوتُونَ وَ تَرْعَی الدُّودُ فِی أَجْسَادِکُمْ وَ تَنْسَاکُمُ الْأَهْلُونَ وَ الْأَقْرِبَاءُ سُبْحَانَ خَالِقِ النُّورِ.

وَ فِی الْمِائَةِ مَنْ فَزَّعَ نَفْسَهُ بِالْمَوْتِ هَانَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَکْثَرَ الْهَمَّ وَ الْأَبَاطِیلَ اقْتَحَمَ عَلَیْهِ الْمَوْتُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُ إِنَّ اللَّهَ لَا یَدَعُ شَابّاً لِشَبَابِهِ وَ لَا شَیْخاً لِکِبَرِهِ إِذَا قَرُبَتْ آجَالُکُمْ تَوَفَّتْکُمْ رُسُلِی وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ فَالْوَیْلُ لِمَنْ تَوَفَّتْهُ رُسُلِی وَ هُوَ عَلَی الْفَوَاحِشِ لَمْ یَدَعْهَا وَ الْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِمَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَاتِ الْمَخْلُوقِینَ وَ الْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِمَنْ کَانَ لِأَحَدٍ قِبَلَهُ تَبِعَةُ خَرْدَلَةٍ حَتَّی یُؤَدِّیَهَا مِنْ حَسَنَاتِهِ وَ اللَّیْلِ إِذَا أَظْلَمَ وَ الصُّبْحِ إِذَا اسْتَنَارَ(1) وَ السَّمَاءِ الرَّفِیعَةِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ لَیُخْرَجَنَّ الْمَظَالِمُ وَ لَتُؤَدَّی کَائِنَةً مَا کَانَتْ مِنْ حَسَنَاتِکُمْ أَوْ مِنْ سَیِّئَاتِ الْمَظْلُومِ تُجْعَلُ عَلَی سَیِّئَاتِکُمْ وَ السَّعِیدُ مَنْ أَخَذَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ انْصَرَفَ إِلَی أَهْلِهِ مُضِی ءَ الْوَجْهِ وَ الشَّقِیُّ مَنْ أَخَذَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ وَ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِهِ وَ انْصَرَفَ إِلَی أَهْلِهِ بَاسِرَ الْوَجْهِ بَسْراً قَدْ شَحَبَ لَوْنُهُ وَ وَرِمَتْ قَدَمَاهُ وَ خَرَجَ لِسَانُهُ دَالِعاً عَلَی صَدْرِهِ (2) وَ غَلُظَ شَعْرُهُ فَصَارَ فِی النَّارِ

ص: 41


1- 1. فی المصدر« و النهار إذا أبار» بدل« و الصبح إذا استنار».
2- 2. بسر یبسر بسرا و بسورا من باب قعد ای عبس وجهه فهو باسر و منه قوله تعالی« وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ» و قوله« ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ» و شحب لونه أی تغیر من جوع أو مرض و نحوهما و دلع لسانه أی خرج من فمه. و قوله« دالعا لسانه علی صدره» أی خارجا لسانه متدلیا علی صدره.

مَحْسُوراً مُبَعَّداً مَدْحُوراً(1) وَ صَارَتْ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ وَ سُوءُ الْحِسَابِ وَ أَنَا الْقَادِرُ الْقَاهِرُ الَّذِی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ وَ أَنَا السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.

**[ترجمه]سعدالسعود: سید بن طاوس که خداوند روحش را پاک گرداند، فرموده: «در کتاب زبور، سی و سومین سوره دیدم که لباس گناه، سنگینی بدن ها و چرکین کردن صورت ها است و چرک بدن ها به وسیله آب برطرف می شود، ولی چرک و کثافت گناهان برطرف نمی شود مگر با آمرزش. خوشا به حال آنان که باطن شان از ظاهر شان بهتر است. و هر کس را که برای او پس اندازی باشد روز قیامت، به آن شادمان است و هر کس نافرمانی کند و آن را از مردمان پوشیده دارد، نمی تواند آن را از من پنهان کند. همانا وفا کردم به وعده ای که از روزی های پاک به شما دادم، از گیاهان بیابان و مرغان آسمان، از تمام میوه ها. روزی دادم شما را آنچه را که گمان نداشتید و اینها به واسطه پیروی گروه روزه داران است. مژده دهید روزه داران را به درجه فائزین و فرو فرستادم به اهل تورات آنچه را که بر شما فرو فرستادم.

(ای) داود! به زودی کتاب های من تحریف شود و نسبت دروغ به من داده شود. پس هر کس فرستادگان و کتاب های مرا تصدیق کند رستگار شود و من خدای عزیز و حکیم و سبحان، آفریننده نورم.»

نیز در شصت و هفتمین سوره آمده است که: «ای پسر آدم! دنیا را برای شما، رهنمایی بر آخرت قرار دادم. همانا مردی از شما اجیر می کند مردی را، سپس که از او حساب می خواهد، بدنش به واسطه مطالبه می لرزد، ولی از آتش نمی ترسد. شما نافرمانی زیاد کرده اید و گناهان را در تاریکی شب انجام می دهید. همانا تاریکی کردار شما را بر من نمی پوشاند، بلکه از مردمان می پوشانید، ولی بر من سهل شمردید و اگر فرمان دهم به شکاف های زمین، شما را فرو می برند و شما را عبرت دیگران قرار می دهم، اما بر شما احسان و نیکی بخشیدم. اگر شما از من طلب آمرزش کنید، مرا بسیار آمرزنده می یابید و اگر به پشتیبانی رحمت من مرا معصیت کنید، پس واجب می شود که بپرهیزد کسی را که بر آن توکل و اعتماد دارد. منزه است آفریننده نور.»

همچنین در سوره شصت و هشت آمده است که: «ای پسر آدم! چون که به شما زبان ارزانی داشتم، اعضای شما را رها کردم و مال ها را به شما روزی دادم، شما تمام اعضا را کمک بر گناهان قرار دادید، گویا شما به رحمت من فریب خورده اید و با عذاب من بازی می کنید. و هر کس کسب گناه کند و خوبی گناه او را به شگفت آورد، پس باید به زمین نگاه کند که چطور بازی می کند با چهره ها در گورستان و آن ها را می پوساند. همانا زیبایی، زیبایی کسی است که از آتش معاف می شود. و هر گاه از گناهان فارغ شدید به سوی من بر می گردید، گمان می کنید شما را عبث آفریدم؟ من همانا دنیا را در ردیف آخرت قرار دادم. پس استقامت کنید و به من نزدیک شوید و به یاد آورید کوچ کردن دنیا را، و به ثواب من امدوار شوید ، از عذاب من بترسید و به یاد آورید قدرت و نیروی آتش و تنگی جا را در آتش و گرمی درهای جهنّم و سردی زمهریر را. نفس های خویش را منع کنید تا منع شوند و آنها را به اندکی از کردار راضی نگاه دارید. منزه است آفریننده نور.» نیز در سوره هفتاد و یک آمده است که: «با فریب دادن کسب ثواب کردن، نتیجه اش محرومیت است و کردار نیک وسیله نزدیکی به من است. آیا دیده اید که مردی با حاضر کردن شمشیری برهنه یا تیری که کمان ندارد، بتواند دشمنش را دور کند! توحید نیز چنین است؛ تمام نمی شود مگر به عمل و همچنین است برای خشنودی من غذا دادن. منزه است آفریننده نور.»

همچنین در سوره هشتاد و چهارم آمده است که: «منم داخل کننده شب در روز و پنهان کننده روشنی در تاریکی و خوارکننده عزیز و عزیز کننده خوار؛ منم پادشاه بلندپایه گروه راستگویان. چگونه نفس هایتان را در خندیدن همراهی می کنید، حال اینکه روزگار شما سپری می شود، مرگ بر شما فرود می آید، می میرید و کرم ها در بدن هایتان می چرخند و خاندان و خویشان، شما را از خاطر می برند و فراموش می کنند. منزه است آفریننده نور.»

در سوره صدم نیز آمده است که: «هر کس نفسش را از مرگ بترساند، دنیا بر او آسان شود و هر کس غم و یاوه هایش را فراوان کند، مرگ بر او حمله کند از جایی که نمی داند. همانا خداوند وا نمی گذارد جوانی را به واسطه جوانی اش و نه پیر را به واسطه پیری اش. هرگاه اجل های شما نزدیک شود، می میراند شما را. فرستادگان من او را بمیرانند، در حالی که او سرگرم گناه است و گناه را رها نکند. وای، وای بسیار بر کسی که دنبال کند زشتی های مردمان را! وای بر کسی که برای یک نفر، پیش از او حقی به اندازه خردلی بر گردنش باشد تا آن را از حسناتش ادا کند! و هرگاه شب جهان را تاریک سازد و صبح عالم را روشن کند، سوگند به آسمان بلند و ابرهای رام شده، بیرون آورند حقوق را و ادا شود هرچه باشد از حسنات و کردار نیک شما، یا از گناهان ستمدیده قرار داده شود بر گناهان شما. خوشبخت آن است که نامه عملش به دست راستش داده شود و با چهره گشاده برگردد به سوی کسانش. و بدبخت کسی است که نامه عملش را به دست چپ بگیرد و از پشت سر و با چهره در هم رفته و رنگی تغییر کرده به سوی کسانش برگردد و با گام هایی لرزان و زبانش از دهنش بر فراز سینه اش بیرون شده باشد و موی بدنش راست شود، در آتش گردد. درمانده و افسوس خورده، و بر او باشد نفرین و بدی حساب. و من خدای توانای غلبه کننده ای هستم که پوشیده های زمین و آسمان ها را می دانم و خیانت دیدگان و آنچه در سینه پوشیده و نهان است می دانم و منم بسیار شنوا و دانا. - . روضه کافی : 50 -

**[ترجمه]

«9»

مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ رَحِمَهُ اللَّهُ: قِیلَ فِی التَّوْرَاةِ قُلْ لِصَاحِبِ الْمَالِ الْکَثِیرِ لَا یَغْتَرَّ بِکَثْرَةِ مَالِهِ وَ غِنَاهُ فَإِنِ اغْتَرَّ فَلْیُطْعِمِ الْخَلْقَ غَدَاءً وَ عِشَاءً وَ قُلْ لِصَاحِبِ الْعِلْمِ لَا یَغْتَرَّ بِکَثْرَةِ عِلْمِهِ فَإِنِ اغْتَرَّ فَلْیَعْلَمْ أَنَّهُ مَتَی یَمُوتُ وَ قُلْ لِصَاحِبِ الْعَضُدِ الْقَوِیِّ لَا یَغْتَرَّ بِقُوَّتِهِ فَإِنِ اغْتَرَّ بِقُوَّتِهِ فَلْیَدْفَعِ الْمَوْتَ عَنْ نَفْسِهِ.

**[ترجمه]و از دستخط شهید رحمة اللَّه علیه یافته شده است که در تورات گفته شده: « بگو به صاحب مال بسیار که به زیادی مالش و دارایی اش فریب نخورد. پس اگر فریب خورد، باید بداند چه زمانی می میرد. و بگو به صاحب بازوی نیرومند که به زورش ننازد که اگر نازید، باید مرگ را از خودش دور کند.»

**[ترجمه]

«10»

عُدَّةُ الدَّاعِی (2)، رَوَی الْحَسَنُ بْنُ أَبِی الْحَسَنِ الدَّیْلَمِیُّ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی دَاوُدَ علیه السلام یَا دَاوُدُ مَنْ أَحَبَّ حَبِیباً صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِحَبِیبٍ رَضِیَ فِعْلَهُ وَ مَنْ وَثِقَ بِحَبِیبٍ اعْتَمَدَ عَلَیْهِ وَ مَنِ اشْتَاقَ إِلَی حَبِیبٍ جَدَّ فِی السَّیْرِ إِلَیْهِ یَا دَاوُدُ ذِکْرِی لِلذَّاکِرِینَ وَ جَنَّتِی لِلْمُطِیعِینَ وَ حُبِّی لِلْمُشْتَاقِینَ وَ أَنَا خَاصَّةً لِلْمُحِبِّینَ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ أَهْلُ طَاعَتِی فِی ضِیَافَتِی وَ أَهْلُ شُکْرِی فِی زِیَادَتِی وَ أَهْلُ ذِکْرِی فِی نِعْمَتِی وَ أَهْلُ مَعْصِیَتِی لَا أُویِسُهُمْ مِنْ رَحْمَتِی إِنْ تَابُوا فَأَنَا حَبِیبُهُمْ وَ إِنْ دَعَوْا فَأَنَا مُجِیبُهُمْ وَ إِنْ مَرِضُوا فَأَنَا طَبِیبُهُمْ أُدَاوِیهِمْ بِالْمِحَنِ وَ الْمَصَائِبِ لِأُطَهِّرَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعَایِبِ.

أعلام الدین، للدیلمی: مثله.

**[ترجمه]عده الداعی: وهب بن منبه گفت: «خدای تعالی به داوود وحی فرستاد که ای داوود! هر کس دوست دارد، گفتارش دوستی را را تصدیق می کند و هر کس به دوستی خشنود شود، به کردارش هم خشنود می شود، و هر کس که به دوستی اطمینان دارد، باید به او اعتماد داشته باشد و هر کس فریفته دوستی باشد، باید در رفتن به سوی او بکوشد.

ای داوود! یاد من برای یادآوران است، بهشتم برای اطاعت کنندگان، دوستی ام برای شفیتگان؛ من ویژه دوست دارندگانم. خدای سبحان فرموده است که اهل طاعت من در میهمانی منند و سپاسگذاران در فراوانی من، یاد کنندگانم در نعمت منند و اهل معصیت خود را از رحمت خویش ناامید نمی کنم، اگر برگشتند من دوست آنانم، اگر مرا بخوانند پاسخ دهنده ایشانم. پس من طبیب آنانم، آنان را با گرفتاری ها و مصیبت ها مداوا می کنم تا آنها را از گناهان و عیب ها پاک گردانم.» - . عده الداعی : 186 -

**[ترجمه]

«11»

وَ فِیهِ (3)،

قَالَ کَعْبُ الْأَحْبَارِ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ یَا مُوسَی مَنْ أَحَبَّنِی لَمْ یَنْسَنِی وَ مَنْ رَجَا مَعْرُوفِی أَلَحَّ فِی مَسْأَلَتِی یَا مُوسَی إِنِّی لَسْتُ بِغَافِلٍ عَنْ خَلْقِی وَ لَکِنْ أُحِبُّ أَنْ یَسْمَعَ مَلَائِکَتِی ضَجِیجَ الدُّعَاءِ مِنْ عِبَادِی وَ تَرَی حَفَظَتِی تَقَرُّبَ بَنِی آدَمَ إِلَیَّ بِمَا أَنَا مُقَوِّیهِمْ عَلَیْهِ وَ مُسَبِّبُهُ لَهُمْ یَا مُوسَی قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تُبْطِرَنَّکُمُ النِّعْمَةُ(4)

فَیُعَاجِلَکُمُ السَّلْبُ وَ لَا تَغْفُلُوا عَنِ الشُّکْرِ فَیُقَارِعَکُمُ الذُّلُّ وَ أَلِحُّوا

ص: 42


1- 1. المحسور الممنوع یعنی درمانده و افسوس خورده. و المدحور المطرود: رانده شده.
2- 2. المصدر ص 186.
3- 3. المصدر ص 143.
4- 4. البطر: الدهش عند هجوم النعمة.

فِی الدُّعَاءِ تَشْمَلْکُمُ الرَّحْمَةُ بِالْإِجَابَةِ وَ تَهْنِئْکُمُ الْعَافِیَةُ.

**[ترجمه]عده الداعی: کعب الاحبار گوید: در تورات نوشته شده است: «ای موسی! هر کس مرا دوست داشته باشد فراموش نمی کند و کسی که امیدوار به نیکی من است، پافشاری در خواستن از من می کند.

ای موسی! من از آفریدگانم غافل نیستم، ولی دوست دارم که فرشتگانم فریاد دعای بندگانم را بشنوند و نگهبانان من ببینند نزدیک شدن بنی آدم را به من، که به خاطر چیزهایی که قدرت و اسبابش در دست من است، به من تقرب می جویند .

ای موسی! به بنی اسرائیل بگو که نعمت ها، شما را به وحشت نیندازد که در گرفتن آنها شتاب می شود، و از سپاسگزاری غافل نکند شما را که ذلت شما را می کوبد. در دعا پافشاری کنید که رحمت شامل شما شود به واسطه اجابت، گوارا باشد شما را سلامتی!» - . همان : 143 -

**[ترجمه]

«12»

وَ رُوِیَ (1) فِی زَبُورِ دَاوُدَ: یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی ابْنَ آدَمَ تَسْأَلُنِی فَأَمْنَعُکَ لِعِلْمِی بِمَا یَنْفَعُکَ ثُمَّ تُلِحُّ عَلَیَّ بِالْمَسْأَلَةِ فَأُعْطِیکَ مَا سَأَلْتَ فَتَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی مَعْصِیَتِی فَأَهُمُّ بِهَتْکِ سِتْرِکَ فَتَدْعُونِی فَأَسْتُرُ عَلَیْکَ فَکَمْ مِنْ جَمِیلٍ أَصْنَعُ مَعَکَ وَ کَمْ قُبْحٍ تَصْنَعُ مَعِی یُوشِکُ أَنْ أَغْضَبَ عَلَیْکَ غَضْبَةً لَا أَرْضَی بَعْدَهَا أَبَداً- وَ مِنَ الْإِنْجِیلِ ألا [لَا] تَدِینُوا وَ أَنْتُمْ خطاء [خُطَاةٌ] فَیُدَانَ مِنْکُمْ بِالْعَذَابِ- لَا تَحْکُمُوا بِالْجَوْرِ فَیُحْکَمَ عَلَیْکُمْ بِالْعَذَابِ بِالْمِکْیَالِ الَّذِی تَکِیلُونَ یُکَالُ لَکُمْ وَ بِالْحُکْمِ الَّذِی تَحْکُمُونَ یُحْکَمُ عَلَیْکُمْ- وَ مِنَ الْإِنْجِیلِ

أَیْضاً احْذَرُوا الْکَذَّابَةَ الَّذِینَ یَأْتُونَکُمْ بِلِبَاسِ الْحُمْلَانِ فَهُمْ فِی الْحَقِیقَةِ ذِئَابٌ خَاطِفَةٌ مِنْ ثِمَارِهِمْ تَعْرِفُونَهُمْ (2) لَا یُمْکِنُ الشَّجَرَةَ الطَّیِّبَةَ أَنْ تُثْمِرَ ثِمَاراً رَدِیَّةً وَ لَا الشَّجَرَةَ الرَّدِیَّةَ أَنْ تُثْمِرَ ثِمَاراً صَالِحَةً.

**[ترجمه]خدای تعالی در زبور داود می فرماید: «ای پسر آدم! تو از من می خواهی، سپس من به واسطه علمی که دارم تو را منع می کنم به آنچه که نفع تو است. بعد پافشاری در خواستن می کنی و آنچه را که می خواهی به تو می دهم. سپس با استفاده از همان نعمت، از من نافرمانی می کنی. سپس همت می گماری به پاره کردن پرده ات، بعد مرا می خوانی و من رازت را می پوشانم. چقدر من به تو خوبی کردم و تو در ازای آن، چه اندازه زشتی کردی با من. نزدیک است که بر تو خشم گیرم، خشمی که پس از آن هرگز از تو راضی نشوم.»

و از کتاب انجیل است که: «آیا دین دار نمی شوید تا از شما عذاب دور شود، در صورتی که خطای شما فراوان است؟ قضاوت به ستم نکنید که درباره شما به عذاب قضاوت می شود و به همان حکمی که برای مردم دادید، برایتان حکم می دهند.»

نیز از کتاب انجیل نقل شده که: «بترسید از دروغگویانی که برایتان در لباس میش درمی آیند، در حالی که آنها در حقیقت گرگانند و نابود کنندة میوه هایشان هستند که شما آنان را می شناسید. ممکن نیست که درخت پاکیزه میوه پَست به بار آورد و درخت ناپاک، میوه پاک بدهد.» - . عده الداعی : 152 -

**[ترجمه]

«13»

ختص (3)،[الإختصاص] عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِی التَّوْرَاةِ أَرْبَعٌ مَکْتُوبَاتٌ وَ أَرْبَعٌ إِلَی جَانِبِهِنَّ مَنْ أَصْبَحَ عَلَی الدُّنْیَا حَزِیناً أَصْبَحَ عَلَی رَبِّهِ سَاخِطاً وَ مَنْ شَکَا مُصِیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا یَشْکُو رَبَّهُ وَ مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَضَعْضَعَ لَهُ لِشَیْ ءٍ یُصِیبُهُ مِنْهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ وَ مَنْ دَخَلَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ النَّارَ مِمَّنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ هُوَ مِمَّنْ یَتَّخِذُ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ الْأَرْبَعَةُ إِلَی جَانِبِهِنَّ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَمْ وَ الْفَقْرُ هُوَ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ.

**[ترجمه]اختصاص: حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: «در تورات چهار نوشته است و چهار چیز به چهار طرف آنهاست: هر کس صبح چشم بر دنیا بگشاید در حالی که افسرده خاطر باشد، در حالی شبش را صبح کرده که بر پروردگارش خشمگین است؛ هر کس شکایت کند مصیبتی را که بر او فرود آمده، پس همانا شکایت می کند پروردگارش را؛ هر کس در برابر ثروتمندی خود را خوار کند تا چیزی از آن ثروتمند به او برسد، دو سوم دینش رفته؛ و هر کس از این امت، از کسانی که قرآن را خوانده اند وارد آتش شود، او از آنان است که آیات خدا را به ریشخند گرفته است.

و آن چهار چیزی که در اطراف آن چهار می باشد این است که: با هر کس هر گونه که رفتار کنی، با تو چنان کنند؛ هر کس که مالک شود، مستبد می شود؛ هر کس که مشورت نکند، پیشمان می گردد؛ و تهیدستی مرگ بزرگی است.» - . الاختصاص : 226 -

**[ترجمه]

«14»

ین (4)،[کتاب حسین بن سعید] و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ:

ص: 43


1- 1. عدّة الداعی ص 152.
2- 2. کذا.
3- 3. الاختصاص ص 226. و سیأتی فی باب مواعظ الصادق علیه السلام عن أمالی الشیخ ج 1 ص 233 بإسناده عن رفاعة مثله.
4- 4. هذا رمز الی کتابی الحسین بن سعید الأهوازی أو کتابه و النوادر و کلها مخطوط و الخبر رواه الصدوق- رحمه اللّه- فی المجلس التاسع و الثمانین من امالیه و فی معافی الاخبار و علل الشرائع و من لا یحضره الفقیه. و رواه البرقی أیضا فی المحاسن.

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی آدَمَ أَنِّی جَامِعٌ لَکَ الْکَلَامَ کُلَّهُ فِی أَرْبَعِ کَلِمٍ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا هُنَّ فَقَالَ وَاحِدَةٌ لِی وَ وَاحِدَةٌ لَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ وَاحِدَةٌ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ قَالَ یَا رَبِّ بَیِّنْهُنَّ لِی حَتَّی أَعْمَلَ بِهِنَّ قَالَ أَمَّا الَّتِی لِی فَتَعْبُدُنِی لَا تُشْرِکُ بِی شَیْئاً وَ أَمَّا الَّتِی لَکَ فَأَجْزِیکَ بِعَمَلِکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ وَ أَمَّا الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَعَلَیْکَ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَةُ وَ أَمَّا الَّتِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَتَرْضَی لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ.

**[ترجمه]دو کتاب حسین بن سعید اهوازی یا کتاب وی و نوادر: حضرت امام صادق علیه السلام می فرمود: «خدای عزوجل به سوی آدم وحی فرستاد که همانا من تمام کلمات را برای تو در چهار کلمه گرد آوردم. عرض کرد خدایا آن چهار کلمه چیست؟ فرمود: «یکی برای من است یکی برای تو، یکی مابین من و تو است و یکی هم مابین تو و مردم است.» عرض کرد: «خدایا برای من بیان فرما تا به آنها عمل کنم.» فرمود: «اما آن کلمه که برای من است، آن است که تو عبادت کنی مرا و چیزی را شریک من قرار ندهی؛ آنچه برای تو است، آن است که تو را پاداش کردار و عمل دهم در هنگامی که نیازمند به سوی آن هستی؛ آنچه که در میان من و تو است، آن است که بر توست دعا کردن و بر من است اجابت فرمودن؛ و آنچه که میان تو و مردم است، آن است که برای مردم به چیزی راضی شوی که خود به آن خشنود می شوی.» - . امالی صدوق: مجلس 89 -

**[ترجمه]

«15»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِ (1)،

رُوِیَ: أَنَّ اللَّهَ یَقُولُ یَا ابْنَ آدَمَ فِی کُلِّ یَوْمٍ یُؤْتَی رِزْقُکَ وَ أَنْتَ تَحْزَنُ وَ یَنْقُصُ مِنْ عُمُرِکَ وَ أَنْتَ لَا تَحْزَنُ تَطْلُبُ مَا یُطْغِیکَ وَ عِنْدَکَ مَا یَکْفِیکَ.

**[ترجمه]کنز کراجکی: خداوند می فرماید: «ای پسر آدم! در تمام روزها روزی تو می رسد و تو افسرده خاطری، ولی از عمر تو کم می شود و حال اینکه غمگین نیستی؛ جستجو می کنی چیزی را که از تو سرکشی می کند و در پیش تو است آنچه که تو را کافی است.» - . المصدر : 140 -

**[ترجمه]

باب 3 ما أوصی رسول الله صلی الله علیه و آله إلی أمیر المؤمنین علیه السلام

روایات

«1»

ل (2)،[الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ(3)

عَنْ یُونُسَ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْصَی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَا عَلِیُّ أَنْهَاکَ عَنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ عِظَامٍ الْحَسَدِ وَ الْحِرْصِ وَ الْکَذِبِ.

یَا عَلِیُّ سَیِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثُ خِصَالٍ إِنْصَافُکَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُوَاسَاتُکَ الْأَخَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذِکْرُکَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی کُلِّ حَالٍ

ص: 44


1- 1. المصدر ص 140.
2- 2. الخصال ج 1 ص 62.
3- 3. یعنی إسماعیل بن مرار.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا لِقَاءُ الْإِخْوَانِ وَ الْإِفْطَارُ مِنَ الصِّیَامِ وَ التَّهَجُّدُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ لَمْ یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خُلُقٌ یُدَارِی بِهِ النَّاسَ وَ حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثُ خِصَالٍ مِنْ حَقَائِقِ الْإِیمَانِ الْإِنْفَاقُ فِی الْإِقْتَارِ(1) وَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ بَذْلُ الْعِلْمِ لِلْمُتَعَلِّمِ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثُ خِصَالٍ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ.

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: «از جمله وصیت هایی که پیامبر خدا به علی علیه السلام کرد، این بود که: «یا علی! تو را از سه خصلت بزرگ نهی می کنم: حسد و حرص و دروغ.

یا علی! سرآمد عمل ها سه تاست: از جانب خود به مردم انصاف بدهی، با برادران دینی همراهی کنی و در هر حالتی خدا را یاد کنی.

یا علی! مؤمن در دنیا سه شادی دارد: دیدار برادران، افطار کردن روزه و شب زنده داری در پایان شب.

یا علی! سه چیز است که اگر در کسی نباشد، عمل او استوار نمی گردد: ترس از خدا که او را از ارتکاب گناهان الهی باز دارد، اخلاقی که با آن با مردم مدارا کند و بردباری که با آن جهل جاهل را تحمل کند.

یا علی! سه چیز از حقایق ایمان است: انفاق در تنگدستی، انصاف دادن به مردم و بخشش علم به طالب آن.

یا علی! سه خصلت از اخلاق نیکوست: به کسی که تو را محروم کرده عطا کنی، با کسی که از تو بریده پیوند برقرار کنی و کسی را که به تو ستم کرده ببخشی.» - . خصال 1 : 62 -

**[ترجمه]

«2»

ل (2)،[الخصال] مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ خَالِدٍ الْخَالِدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الصَّالِحِ التَّمِیمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ أَبِی مَالِکٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ قَالَ فِی وَصِیَّتِهِ لَهُ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مَنْ لَقِیَ اللَّهَ بِهِنَّ فَهُوَ مِنْ أَفْضَلِ النَّاسِ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ وَ مَنْ وَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَوْرَعِ النَّاسِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ لَا تُطِیقُهَا هَذِهِ الْأُمَّةُ الْمُوَاسَاةُ لِلْأَخِ فِی مَالِهِ وَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَیْسَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَکِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَی مَا یَحْرُمُ عَلَیْهِ خَافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَکَهُ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ یُتَخَوَّفُ مِنْهُنَّ الْجُنُونُ التَّغَوُّطُ بَیْنَ الْقُبُورِ وَ الْمَشْیُ فِی خُفٍّ وَاحِدٍ وَ الرَّجُلُ یَنَامُ وَحْدَهُ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مُجَالَسَتُهُمْ تُمِیتُ الْقَلْبَ مُجَالَسَةُ الْأَنْذَالِ (3) وَ مُجَالَسَةُ الْأَغْنِیَاءِ

ص: 45


1- 1. الاقتار الضیق فی المعیشة.
2- 2. الخصال ج 2 ص 62.
3- 3. الانذال جمع نذل بسکون الذال المعجمة و هو الساقط فی الدین او الحسب و من کان خسیسا. و فی بعض النسخ« الارذال».

وَ الْحَدِیثُ مَعَ النِّسَاءِ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ وَ یُذْهِبْنَ السُّقْمَ اللُّبَانُ (1) وَ السِّوَاکُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْوَسْوَاسِ أَکْلُ الطِّینِ وَ تَقْلِیمُ الْأَظْفَارِ بِالْأَسْنَانِ وَ أَکْلُ اللِّحْیَةِ

یَا عَلِیُّ أَنْهَاکَ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ الْحَسَدِ وَ الْحِرْصِ وَ الْکِبْرِیَاءِ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ یُقْسِینَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصَّیْدِ وَ إِتْیَانُ بَابِ السُّلْطَانِ

یَا عَلِیُّ الْعَیْشُ فِی ثَلَاثَةٍ دَارٍ قَوْرَاءَ(2) وَ جَارِیَةٍ حَسْنَاءَ وَ فَرَسٍ قَبَّاءَ.

قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه (3)

الفرس القباء الضامر البطن یقال فرس أقب و قباء لأن الفرس یذکر و یؤنث و یقال للأنثی قباء لا غیر.

**[ترجمه]خصال: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در وصیت هایش به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «یا علی! سه خصلت است که هر کس خدا را با داشتن آنها ملاقات کند، از بهترین مردم است: هر کس آنچه را که خدا بر او واجب کرده بجای آورد، از عابدترین مردمان است؛ هر کس که خود را از محرّمات الهی باز دارد، از پرهیزگارترین مردمان است؛ و هر کس که به آنچه خدا به او روزی داده قانع شود، از بی نیازترین مردمان است.

یا علی! سه چیز است که این امت توانایی آن را ندارند: همراهی با برادر دینی در مالش؛ و انصاف به خرج دادن نسبت به مردم؛ و یاد خدا در هر حالتی. و یاد خدا همان گفتن «سبحان اللَّه و الحمد اللَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر» نیست، بلکه این است که هر گاه به چیزی که بر او حرام است رسید، در آنجا از خدا بترسد و آن را رها کند.

یا علی! سه چیز است که از آنها بیم جنون می رود: قضای حاجت کردن در میان قبرها؛ راه رفتن با یک لنگه کفش؛ به تنهایی خوابیدن.

یا علی! سه طایفه اند که همنشینی با آنان قلب را می میراند: همنشینی با دونان؛ همنشینی با ثروتمندان؛ سخن گفتن با زنان.

یا علی! سه چیز بر حافظه می افزاید و بیماری را از میان می برد: خوردن شیر؛ مسواک زدن؛ خواندن قرآن.

یا علی! سه چیز از وسواس است: خوردن گل؛ گرفتن ناخن با دندان؛ خوردن ریش.

یا علی! تو را از سه چیز نهی می کنم: حسد؛ حرص؛ تکبر

یا علی! سه چیز قساوت قلب می آورد: شنیدن لهو؛ طلب صید؛ رفتن به در خانه پادشاه.

یا علی! زندگی در سه چیز است: خانه وسیع ؛ جاریه زیبا؛ اسب شکم لاغر.»

مصنف این کتاب می گوید: منظور از «الفرس القبّاء» اسب شکم لاغر است. گفته می شود: «فرس اقبّ و قبّاء» و لفظ فرس هم مذکر و هم مؤنث است و در مؤنث فقط «قبّا» گفته می شود و نه غیر آن.» - . خصال 2 : 62 -

**[ترجمه]

«3»

مکا(4)،[مکارم الأخلاق] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ:

یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَلَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی.

یَا عَلِیُّ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی إِمْضَائِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَمْناً وَ إِیمَاناً یَجِدُ طَعْمَهُ

یَا عَلِیُّ مَنْ لَمْ یُحْسِنْ وَصِیَّتَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ کَانَ نَقْصاً فِی مُرُوَّتِهِ وَ لَمْ یَمْلِکِ الشَّفَاعَةَ.

یَا عَلِیُّ أَفْضَلُ الْجِهَادِ مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهُمُّ بِظُلْمِ أَحَدٍ

یَا عَلِیُّ مَنْ خَافَ النَّاسُ لِسَانَهُ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ

یَا عَلِیُّ شَرُّ النَّاسِ مَنْ أَکْرَمَهُ النَّاسُ اتِّقَاءَ شَرِّهِ

یَا عَلِیُّ شَرُّ النَّاسِ مَنْ بَاعَ آخِرَتَهُ بِدُنْیَاهُ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ مَنْ بَاعَ آخِرَتَهُ بِدُنْیَا غَیْرِهِ.

ص: 46


1- 1. هو ما یقال له بالفارسیة( کندر).
2- 2. بفتح القاف ممدودا کحمراء: الواسعة.
3- 3. یعنی الصدوق نفسه.
4- 4. مکارم الأخلاق: ص 500.

یَا عَلِیُّ مَنْ لَمْ یَقْبَلِ الْعُذْرَ مِنْ مُتَنَصِّلٍ (1)

صَادِقاً کَانَ أَوْ کَاذِباً لَمْ یَنَلْ شَفَاعَتِی

یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّ الْکَذِبَ فِی الصَّلَاحِ وَ أَبْغَضَ الصِّدْقَ فِی الْفَسَادِ

یَا عَلِیُّ مَنْ تَرَکَ الْخَیْرَ لِغَیْرِ اللَّهِ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ فَقَالَ عَلِیٌّ لِغَیْرِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ مَنْ تَرَکَهَا صِیَانَةً لِنَفْسِهِ یَشْکُرُهُ اللَّهُ عَلَی ذَلِکَ.

یَا عَلِیُّ شَارِبُ الْخَمْرِ کَعَابِدِ وَثَنٍ.

یَا عَلِیُّ شَارِبُ الْخَمْرِ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَاتَهُ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَإِنْ مَاتَ فِی الْأَرْبَعِینَ مَاتَ کَافِراً

یَا عَلِیُّ کُلُّ مُسْکِرٍ حَرَامٌ وَ مَا أَسْکَرَ کَثِیرُهُ فَالْجُرْعَةُ مِنْهُ حَرَامٌ

یَا عَلِیُّ جُعِلَتِ الذُّنُوبُ کُلُّهَا فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهَا شُرْبَ الْخَمْرِ.

یَا عَلِیُّ تَأْتِی عَلَی شَارِبِ الْخَمْرِ سَاعَةٌ لَا یَعْرِفُ فِیهَا رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ

یَا عَلِیُّ إِنَّ إِزَالَةَ الْجِبَالِ الرَّوَاسِی أَهْوَنُ مِنْ إِزَالَةِ مُلْکٍ مُؤَجَّلٍ لَمْ تنقص [تَنْقَضِ] أَیَّامُهُ.

یَا عَلِیُّ مَنْ لَمْ تَنْتَفِعْ بِدِینِهِ وَ دُنْیَاهُ فَلَا خَیْرَ لَکَ فِی مُجَالَسَتِهِ وَ مَنْ لَمْ یُوجِبْ لَکَ فَلَا تُوجِبْ لَهُ وَ لَا کَرَامَةَ(2)

یَا عَلِیُّ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ فِی الْمُؤْمِنِ ثَمَانُ خِصَالٍ وَقَارٌ عِنْدَ الْهَزَاهِزِ(3)

وَ صَبْرٌ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ شُکْرٌ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ قُنُوعٌ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یَظْلِمُ الْأَعْدَاءَ وَ لَا یَتَحَامَلُ عَلَی الْأَصْدِقَاءِ(4) بَدَنُهُ مِنْهُ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ وَالِدٌ لِوَلَدِهِ وَ الرَّجُلُ یَدْعُو لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ وَ الْمَظْلُومُ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَنْتَصِرَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ.

یَا عَلِیُّ ثَمَانِیَةٌ إِنْ أُهِینُوا فَلَا یَلُومُوا إِلَّا أَنْفُسَهُمْ الذَّاهِبُ إِلَی مَائِدَةٍ لَمْ

ص: 47


1- 1. تنصل الی فلان من الجنایة خرج و تبرأ عنده منها. و تنصل من کذا: خرج و تنصل الشی ء: أخرجه و تنصل فلان من ذنبه تبرأ منه.
2- 2. أوجب لفلان حقه: راعاه.
3- 3. الهزاهز: الفتن التی تهز الناس من الشدائد و الحروب.
4- 4. تحامل علی فلان: جار و لم یعدل و کلفه ما لا یطیق. و الاصدقاء جمع صدیق.

یُدْعَ إِلَیْهَا وَ الْمُتَأَمِّرُ(1) عَلَی رَبِّ الْبَیْتِ وَ طَالِبُ الْخَیْرِ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ طَالِبُ الْفَضْلِ مِنَ اللِّئَامِ وَ الدَّاخِلُ بَیْنَ اثْنَیْنِ فِی سِرٍّ لَمْ یُدْخِلَاهُ فِیهِ وَ الْمُسْتَخِفُّ بِالسُّلْطَانِ وَ الْجَالِسُ فِی مَجْلِسٍ لَیْسَ لَهُ بِأَهْلٍ وَ الْمُقْبِلُ بِالْحَدِیثِ عَلَی مَنْ لَا یَسْمَعُ مِنْهُ.

یَا عَلِیُّ حَرَّمَ اللَّهُ الْجَنَّةَ عَلَی کُلِّ فَاحِشٍ بَذِیٍ (2) لَا یُبَالِی مَا قَالَ وَ لَا مَا قِیلَ لَهُ.

یَا عَلِیُّ طُوبَی لِمَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ

یَا عَلِیُّ لَا تَمْزَحْ فَیَذْهَبَ بَهَاؤُکَ وَ لَا تَکْذِبْ فَیَذْهَبَ نُورُکَ وَ إِیَّاکَ وَ خَصْلَتَیْنِ الضَّجْرَةَ وَ الْکَسَلَ فَإِنَّکَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَی حَقٍّ وَ إِنْ کَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّاً

یَا عَلِیُّ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَوْبَةٌ إِلَّا سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ صَاحِبَهُ کُلَّمَا خَرَجَ مِنْ ذَنْبٍ دَخَلَ فِی ذَنْبٍ

یَا عَلِیُّ أَرْبَعَةٌ أَسْرَعُ شَیْ ءٍ عُقُوبَةً رَجُلٌ أَحْسَنْتَ إِلَیْهِ فَکَافَأَکَ بِالْإِحْسَانِ إِسَاءَةً وَ رَجُلٌ لَا تَبْغِی عَلَیْهِ وَ هُوَ یَبْغِی عَلَیْکَ وَ رَجُلٌ عَاهَدْتَهُ عَلَی أَمْرٍ فَوَفَیْتَ لَهُ وَ غَدَرَ بِکَ وَ رَجُلٌ وَصَلَ قَرَابَتَهُ فَقَطَعُوهُ

یَا عَلِیُّ مَنِ اسْتَوْلَی عَلَیْهِ الضَّجَرُ رَحَلَتْ عَنْهُ الرَّاحَةُ.

یَا عَلِیُّ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یَتَعَلَّمَهَا عَلَی الْمَائِدَةِ أَرْبَعٌ مِنْهَا فَرِیضَةٌ وَ أَرْبَعٌ مِنْهَا سُنَّةٌ وَ أَرْبَعٌ مِنْهَا أَدَبٌ فَأَمَّا الْفَرِیضَةُ فَالْمَعْرِفَةُ بِمَا یَأْکُلُ وَ التَّسْمِیَةُ وَ الشُّکْرُ وَ الرِّضَا وَ أَمَّا السُّنَّةُ فَالْجُلُوسُ عَلَی الرِّجْلِ الْیُسْرَی وَ الْأَکْلُ بِثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ أَنْ یَأْکُلَ مِمَّا یَلِیهِ وَ مَصُّ الْأَصَابِعِ وَ أَمَّا الْأَدَبُ فَتَصْغِیرُ اللُّقْمَةِ وَ الْمَضْغُ الشَّدِیدُ وَ قِلَّةُ النَّظَرِ فِی وُجُوهِ النَّاسِ وَ غَسْلُ الْیَدَیْنِ.

یَا عَلِیُّ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ مِنْ لَبِنَتَیْنِ لَبِنَةٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ جَعَلَ حِیطَانَهَا الْیَاقُوتَ وَ سَقْفَهَا الزَّبَرْجَدَ وَ حَصَاهَا اللُّؤْلُؤَ وَ تُرَابَهَا الزَّعْفَرَانَ وَ الْمِسْکَ الْأَذْفَرَ(3) ثُمَّ قَالَ لَهَا تَکَلَّمِی فَقَالَتْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ قَدْ

ص: 48


1- 1. تأمر علیه: تسلط و تحکم علیه.
2- 2. البذی علی فعیل: الکلام القبیح. و الذی تکلم بالفحش.
3- 3. ذفر المسک- من باب علم- ظهر رائحته و اشتدت فهو أذفر.

سَعِدَ مَنْ یَدْخُلُنِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَدْخُلُهَا مُدْمِنُ خَمْرٍ(1) وَ لَا نَمَّامٌ وَ لَا شُرْطِیُ (2) وَ لَا مُخَنَّثٌ وَ لَا نَبَّاشٌ وَ لَا عَشَّارٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا قَدَرِیٌّ.

یَا عَلِیُّ کَفَرَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَشَرَةٌ الْقَتَّاتُ (3)

وَ السَّاحِرُ وَ الدَّیُّوثُ وَ نَاکِحُ الْمَرْأَةِ حَرَاماً فِی دُبُرِهَا وَ نَاکِحُ الْبَهِیمَةِ وَ مَنْ نَکَحَ ذَاتَ مَحْرَمٍ وَ السَّاعِی فِی الْفِتْنَةِ وَ بَائِعُ السِّلَاحِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ مَنْ وَجَدَ سَعَةً فَمَاتَ وَ لَمْ یَحُجَّ

یَا عَلِیُّ لَا وَلِیمَةَ إِلَّا فِی خَمْسٍ فِی عُرْسٍ أَوْ خُرْسٍ أَوْ عِذَارٍ أَوْ وِکَارٍ أَوْ رِکَازٍ(4) فَالْعُرْسُ التَّزْوِیجُ وَ الْخُرْسُ النِّفَاسُ بِالْوَلَدِ وَ الْعِذَارُ الْخِتَانُ وَ الْوِکَارُ فِی شِرَی الدَّارِ وَ الرِّکَازُ الرَّجُلُ یَقْدَمُ مِنْ مَکَّةَ.

یَا عَلِیُّ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ ظَاعِناً(5) إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ أَنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَیْکَ.

یَا عَلِیُّ بَادِرْ بِأَرْبَعٍ قَبْلَ أَرْبَعٍ شَبَابِکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتِکَ قَبْلَ سُقْمِکَ

ص: 49


1- 1. أدمن الخمر أی أدام شربها. و مدمن الخمر المداوم شربها.
2- 2. الشرطی: منسوب الی الشرطة- کغرفة-: عون السلطان و الوالی. و قیل الطائفة من خیار أعوان الولاة و رؤساء الضابطة و رجالها، سموا بذلک لانهم اعلموا انفسهم بعلامات یعرفون بها. و انما لم یدخلوا الجنة لجورهم علی الناس و ظلمهم غالبا.
3- 3. القتات: النمام. و فی المصدر« القتال» و هو تصحیف.
4- 4. الخرس- بالضم- و الخراس- بالکسر- طعام الولادة. و الخرسة- بالضم طعام النفساء نفسها. و العذار- بالکسر- طعام الختان او البناء، و عذر الغلام عذرا- من باب ضرب- ختنه. و الوکار: الذی یدعی إلیه الناس عند بناء الدار أو شرائها، و الوکرة طعام یعمل عند الفراق من البناء. کذا فی کتب اللغة و الرکاز: الغنیمة.
5- 5. أی راحلا.

وَ غِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَ حَیَاتِکَ قَبْلَ مَوْتِکَ.

یَا عَلِیُّ کَرِهَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمَّتِی الْعَبَثَ فِی الصَّلَاةِ وَ الْمَنَّ فِی الصَّدَقَةِ وَ إِتْیَانَ الْمَسَاجِدِ جُنُباً وَ الضَّحِکَ بَیْنَ الْقُبُورِ وَ التَّطَلُّعَ فِی الدُّورِ وَ النَّظَرَ إِلَی فُرُوجِ النِّسَاءِ لِأَنَّهُ یُورِثُ الْعَمَی وَ کَرِهَ الْکَلَامَ عِنْدَ الْجِمَاعِ لِأَنَّهُ یُورِثُ الْخَرَسَ وَ کَرِهَ النَّوْمَ بَیْنَ الْعِشَاءَیْنِ لِأَنَّهُ یَحْرِمُ الرِّزْقَ وَ کَرِهَ الْغُسْلَ تَحْتَ السَّمَاءِ إِلَّا بِمِئْزَرٍ وَ کَرِهَ دُخُولَ الْأَنْهَارِ إِلَّا بِمِئْزَرٍ فَإِنَّ فِیهَا سُکَّاناً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ کَرِهَ دُخُولَ الْحَمَّامِ إِلَّا بِمِئْزَرٍ وَ کَرِهَ الْکَلَامَ بَیْنَ الْأَذَانِ وَ الْإِقَامَةِ فِی صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ کَرِهَ رُکُوبَ الْبَحْرِ فِی وَقْتِ هَیَجَانِهِ وَ کَرِهَ النَّوْمَ فَوْقَ سَطْحٍ لَیْسَ بِمُحَجَّرٍ وَ قَالَ مَنْ نَامَ عَلَی سَطْحٍ غَیْرِ مُحَجَّرٍ فَقَدْ بَرِئَتْ مِنْهُ الذِّمَّةُ وَ کَرِهَ أَنْ یَنَامَ الرَّجُلُ فِی بَیْتٍ وَحْدَهُ وَ کَرِهَ أَنْ یَغْشَی الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ وَ هِیَ حَائِضٌ فَإِنْ فَعَلَ وَ خَرَجَ الْوَلَدُ مَجْذُوماً أَوْ بِهِ بَرَصٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ وَ کَرِهَ أَنْ یُکَلِّمَ الرَّجُلُ مَجْذُوماً إِلَّا أَنْ یَکُونَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ قَدْرُ ذِرَاعٍ وَ قَالَ علیه السلام فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ فِرَارَکَ مِنَ الْأَسَدِ وَ کَرِهَ أَنْ یَأْتِیَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ وَ قَدِ احْتَلَمَ حَتَّی یَغْتَسِلَ مِنَ الِاحْتِلَامِ فَإِنْ فَعَلَ وَ خَرَجَ الْوَلَدُ مَجْنُوناً فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ وَ کَرِهَ الْبَوْلَ عَلَی شَطِّ نَهَرٍ جَارٍ(1)

وَ کَرِهَ أَنْ یُحْدِثَ الرَّجُلُ تَحْتَ الشَّجَرَةِ أَوْ نَخْلَةٍ قَدْ أَثْمَرَتْ وَ کَرِهَ أَنْ یَتَنَعَّلَ الرَّجُلُ وَ هُوَ قَائِمٌ وَ کَرِهَ أَنْ یَدْخُلَ الرَّجُلُ بَیْتاً مُظْلِماً إِلَّا مَعَ السِّرَاجِ.

یَا عَلِیُّ آفَةُ الْحَسَبِ الِافْتِخَارُ

یَا عَلِیُّ مَنْ خَافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَافَ مِنْهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ مَنْ لَمْ یَخَفِ اللَّهَ أَخَافَهُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ.

یَا عَلِیُّ ثَمَانِیَةٌ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمُ الصَّلَاةُ الْعَبْدُ الْآبِقُ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَوَالِیهِ وَ النَّاشِزُ وَ زَوْجُهَا عَلَیْهَا سَاخِطٌ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ تَارِکُ الْوُضُوءِ وَ الْجَارِیَةُ الْمُدْرِکَةُ تُصَلِّی بِغَیْرِ خِمَارٍ وَ إِمَامُ قَوْمٍ یُصَلِّی بِهِمْ وَ هُمْ لَهُ کَارِهُونَ وَ السَّکْرَانُ وَ الزِّبِّینُ (2)

ص: 50


1- 1. أی جانبه حال جریانه.
2- 2. الزبین- کسکین- مدافع الاخبثین أی البول و الغائط او ممسکهما علی کره.

وَ هُوَ الَّذِی یُدَافِعُ الْبَوْلَ وَ الْغَائِطَ.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ مَنْ آوَی الْیَتِیمَ وَ رَحِمَ الضَّعِیفَ وَ أَشْفَقَ عَلَی وَالِدَیْهِ وَ رَفَقَ بِمَمْلُوکِهِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مَنْ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِنَّ فَهُوَ أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ وَ مَنْ وَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَوْرَعِ النَّاسِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ فَهُوَ أَغْنَی النَّاسِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ لَا یُطِیقُهَا أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمُوَاسَاةُ لِلْأَخِ فِی مَالِهِ وَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَیْسَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَکِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَی مَا یَحْرُمُ عَلَیْهِ خَافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَکَهُ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ وَ إِنْ أَنْصَفْتَهُمْ ظَلَمُوکَ السَّفِلَةُ وَ أَهْلُکَ وَ خَادِمُکَ وَ ثَلَاثَةٌ لَا یَنْتَصِفُونَ مِنْ ثَلَاثَةٍ حُرٌّ مِنْ عَبْدِهِ وَ عَالِمٌ مِنْ جَاهِلٍ وَ قَوِیٌّ مِنْ ضَعِیفٍ.

یَا عَلِیُّ سَبْعَةٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ فَقَدِ اسْتَکْمَلَ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ وَ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ وَ کَفَّ غَضَبَهُ وَ سَجَنَ لِسَانَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَ أَدَّی النَّصِیحَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ.

یَا عَلِیُّ لَعَنَ اللَّهُ ثَلَاثَةً آکِلَ زَادِهِ وَحْدَهُ وَ رَاکِبَ الْفَلَاةِ وَحْدَهُ وَ النَّائِمَ فِی بَیْتٍ وَحْدَهُ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ یُتَخَوَّفُ مِنْهُنَّ الْجُنُونُ التَّغَوُّطُ بَیْنَ الْقُبُورِ وَ الْمَشْیُ فِی خُفٍّ وَاحِدٍ وَ الرَّجُلُ یَنَامُ وَحْدَهُ .

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ یَحْسُنُ فِیهِنَّ الْکَذِبُ (1) الْمَکِیدَةُ فِی الْحَرْبِ وَ عِدَتُکَ زَوْجَتَکَ

ص: 51


1- 1. لا یخفی أن الکذب حرام و فعله من المعاصی کسائر المحرمات و لا فرق بینه و بینها و لکن إذا دار الامر بینه و بین الأهمّ منه فلیقدم الأهمّ حینئذ مهما کان لان العقل مستقل بوجوب الأهمّ عند التزاحم کما إذا دار الامر بانقاذ غریق الی ارتکاب حرام مثلا و تزاحم الامر بینه و بین واجب آخر فلیقدم الأهمّ منهما و قد دلت علیه الأدلة الأربعة. و الموارد الثلاث من هذه الموارد.

وَ الْإِصْلَاحُ بَیْنَ النَّاسِ وَ ثَلَاثَةٌ مُجَالَسَتُهُمْ تُمِیتُ الْقَلْبَ مُجَالَسَةُ الْأَنْذَالِ وَ مُجَالَسَةُ الْأَغْنِیَاءِ وَ الْحَدِیثُ مَعَ النِّسَاءِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مِنْ حَقَائِقِ الْإِیمَانِ الْإِنْفَاقُ مِنَ الْإِقْتَارِ وَ إِنْصَافُکَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ بَذْلُ الْعِلْمِ لِلْمُتَعَلِّمِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَتِمَّ عَمَلُهُ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خُلُقٌ یُدَارِی بِهِ النَّاسَ وَ حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِی الدُّنْیَا لِقَاءُ الْإِخْوَانِ وَ تَفْطِیرُ الصَّائِمِ وَ التَّهَجُّدُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ.

یَا عَلِیُّ أَنْهَاکَ عَنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ الْحَسَدِ وَ الْحِرْصِ وَ الْکِبْرِ.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعُ خِصَالٍ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَیْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ بُعْدُ الْأَمَلِ وَ حُبُّ الْبَقَاءِ:

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ وَ ثَلَاثٌ کَفَّارَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُهْلِکَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ فَأَمَّا الدَّرَجَاتُ فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ (1)

وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ الْمَشْیُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ فَأَمَّا الْکَفَّارَاتُ فَإِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ التَّهَجُّدُ بِاللَّیْلِ وَ النَّاسُ نِیَامٌ فَأَمَّا الْمُهْلِکَاتُ فَشُحٌّ مُطَاعٌ وَ هَوًی مُتَّبَعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ وَ أَمَّا الْمُنْجِیَاتُ فَخَوْفُ اللَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ الْقَصْدُ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ کَلِمَةُ الْعَدْلِ فِی الرِّضَا وَ السَّخَطِ.

یَا عَلِیُّ لَا رَضَاعَ بَعْدَ فِطَامٍ وَ لَا یُتْمَ بَعْدَ احْتِلَامٍ.

یَا عَلِیُّ سِرْ سَنَتَیْنِ بَرَّ وَالِدَیْکَ سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَکَ سِرْ مِیلًا عُدْ مَرِیضاً سِرْ مِیلَیْنِ شَیِّعْ جَنَازَةً سِرْ ثَلَاثَةَ أَمْیَالٍ أَجِبْ دَعْوَةً سِرْ أَرْبَعَةَ أَمْیَالٍ زُرْ أَخاً فِی اللَّهِ سِرْ خَمْسَةَ أَمْیَالٍ أَغِثِ الْمَلْهُوفَ سِرْ سِتَّةَ أَمْیَالٍ انْصُرِ الْمَظْلُومَ وَ عَلَیْکَ بِالاسْتِغْفَارِ.

ص: 52


1- 1. السبرات جمع سبرة- بالفتح- شدة البرد. و قیل الغداة الباردة. و فی بعض نسخ المصدر« الشتوات».

یَا عَلِیُّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةُ وَ الزَّکَاةُ وَ الصِّیَامُ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَمَلَّقُ إِذَا حَضَرَ وَ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَةِ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَقْهَرُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ یُظَاهِرُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ عِنْدَ النَّاسِ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ.

یَا عَلِیُّ تِسْعَةُ أَشْیَاءَ تُورِثُ النِّسْیَانَ أَکْلُ التُّفَّاحِ الْحَامِضِ وَ أَکْلُ الْکُزْبُرَةِ(1)

وَ الْجُبُنِّ وَ سُؤْرِ الْفَأْرَةِ وَ قِرَاءَةُ کِتَابَةِ الْقُبُورِ وَ الْمَشْیُ بَیْنَ امْرَأَتَیْنِ وَ طَرْحُ الْقَمْلَةِ وَ الْحِجَامَةُ فِی النُّقْرَةِ(2) وَ الْبَوْلُ فِی الْمَاءِ الرَّاکِدِ.

یَا عَلِیُّ الْعَیْشُ فِی ثَلَاثَةٍ دَارٍ قَوْرَاءَ وَ جَارِیَةٍ حَسْنَاءَ وَ فَرَسٍ قَبَّاءَ.

یَا عَلِیُّ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْمُتَوَاضِعَ فِی قَعْرِ بِئْرٍ لَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ رِیحاً یَرْفَعُهُ فَوْقَ الْأَخْیَارِ فِی دَوْلَةِ الْأَشْرَارِ.

یَا عَلِیُّ مَنِ انْتَمَی إِلَی غَیْرِ مَوَالِیهِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ مَنْ مَنَعَ أَجِیراً أَجْرَهُ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْدَثَ حَدَثاً أَوْ آوَی مُحْدِثاً فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا ذَلِکَ الْحَدَثُ قَالَ الْقَتْلُ.

یَا عَلِیُّ الْمُؤْمِنُ مَنْ أَمِنَهُ الْمُسْلِمُونَ عَلَی أَمْوَالِهِمْ وَ دِمَائِهِمْ وَ الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ.

یَا عَلِیُّ أَوْثَقُ عُرَی الْإِیمَانِ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ.

یَا عَلِیُّ مَنْ أَطَاعَ امْرَأَتَهُ أَکَبَّهُ اللَّهُ عَلَی وَجْهِهِ فِی النَّارِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مَا تِلْکَ الطَّاعَةُ قَالَ یَأْذَنُ فِی الذَّهَابِ إِلَی الْحَمَّامَاتِ وَ الْعُرُسَاتِ وَ النَّائِحَاتِ وَ لُبْسِ ثِیَابِ الرِّقَاقِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ أَذْهَبَ بِالْإِسْلَامِ نَخْوَةَ الْجَاهِلِیَّةِ وَ تَفَاخُرَهُمْ

ص: 53


1- 1. یعنی گشنیز.
2- 2. النقرة: ثقب فی القفاء، و ثقب فی وسط الورک.

بِآبَائِهِمْ أَلَا وَ إِنَّ النَّاسَ مِنْ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرَابٍ وَ أَکْرَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاهُمْ.

یَا عَلِیُّ مِنَ السُّحْتِ ثَمَنُ الْمَیْتَةِ وَ ثَمَنُ الْکَلْبِ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ مَهْرُ الزَّانِیَةِ وَ الرِّشْوَةُ فِی الْحُکْمِ وَ أَجْرُ الْکَاهِنِ.

یَا عَلِیُّ مَنْ تَعَلَّمَ عِلْماً لِیُمَارِیَ بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ یُجَادِلَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ لِیَدْعُوَ النَّاسَ إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ.

یَا عَلِیُّ إِذَا مَاتَ الْعَبْدُ قَالَ النَّاسُ مَا خَلَّفَ وَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ مَا قَدَّمَ.

یَا عَلِیُّ الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ.

یَا عَلِیُّ مَوْتُ الْفَجْأَةِ رَاحَةُ الْمُؤْمِنِ وَ حَسْرَةُ الْکَافِرِ.

یَا عَلِیُّ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی الدُّنْیَا اخْدُمِی مَنْ خَدَمَنِی وَ أَتْعِبِی مَنْ خَدَمَکِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّ الدُّنْیَا لَوْ عَدَلَتْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ لَمَا سَقَی الْکَافِرَ مِنْهَا شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ.

یَا عَلِیُّ مَا أَحَدٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ إِلَّا وَ هُوَ یَتَمَنَّی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَنَّهُ لَمْ یُعْطَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا قُوتاً.

یَا عَلِیُّ شَرُّ النَّاسِ مَنِ اتَّهَمَ اللَّهَ فِی قَضَائِهِ.

یَا عَلِیُّ أَنِینُ الْمُؤْمِنِ الْمَرِیضِ تَسْبِیحٌ وَ صِیَاحُهُ تَهْلِیلٌ وَ نَوْمُهُ عَلَی الْفِرَاشِ عِبَادَةٌ وَ تَقَلُّبُهُ مِنْ جَنْبٍ إِلَی جَنْبٍ جِهَادٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنْ عُوفِیَ یَمْشِی فِی النَّاسِ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ ذَنْبٍ.

یَا عَلِیُّ لَوْ أُهْدِیَ إِلَیَّ کُرَاعٌ لَقَبِلْتُ وَ لَوْ دُعِیتُ إِلَی ذِرَاعٍ لَأَجَبْتُ.

یَا عَلِیُّ لَیْسَ عَلَی النِّسَاءِ جُمُعَةٌ وَ لَا جَمَاعَةٌ وَ لَا إِقَامَةٌ وَ لَا عِیَادَةُ مَرِیضٍ وَ لَا اتِّبَاعُ جَنَازَةٍ وَ لَا هَرْوَلَةٌ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ لَا اسْتِلَامُ الْحَجَرِ وَ لَا حَلْقٌ وَ لَا تَوَلِّی الْقَضَاءِ وَ لَا أَنْ تُسْتَشَارَ وَ لَا تَذْبَحَ إِلَّا عِنْدَ الضَّرُورَةِ وَ لَا تَجْهَرَ بِالتَّلْبِیَةِ وَ لَا تُقِیمَ عِنْدَ قَبْرٍ وَ لَا تَسْمَعَ الْخُطْبَةَ وَ لَا تَتَوَلَّی التَّزْوِیجَ وَ لَا تَخْرُجَ مِنْ بَیْتِ زَوْجِهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنْ خَرَجَتْ بِغَیْرِ إِذْنِهِ لَعَنَهَا اللَّهُ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ لَا تُعْطِیَ مِنْ بَیْتِ

ص: 54

زَوْجِهَا شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ لَا تَبِیتَ وَ زَوْجُهَا عَلَیْهَا سَاخِطٌ وَ إِنْ کَانَ ظَالِماً لَهَا.

یَا عَلِیُّ الْإِسْلَامُ عُرْیَانٌ وَ لِبَاسُهُ الْحَیَاءُ وَ زِینَتُهُ الْوَفَاءُ وَ مُرُوَّتُهُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ عِمَادُهُ الْوَرَعُ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ الْإِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

یَا عَلِیُّ سُوءُ الْخُلُقِ شُؤْمٌ وَ طَاعَةُ الْمَرْأَةِ نَدَامَةٌ.

یَا عَلِیُّ إِنْ کَانَ الشُّؤْمُ فِی شَیْ ءٍ فَفِی لِسَانِ الْمَرْأَةِ.

یَا عَلِیُّ نَجَا الْمُخِفُّونَ وَ هَلَکَ الْمُثْقِلُونَ.

یَا عَلِیُّ مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ وَ یُذْهِبْنَ الْبَلْغَمَ اللُّبَانُ وَ السِّوَاکُ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ

یَا عَلِیُّ السِّوَاکُ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ یَجْلُو الْبَصَرَ وَ یُرْضِی الرَّحْمَنَ وَ یُبَیِّضُ الْأَسْنَانَ وَ یَذْهَبُ بِالْبَخَرِ(1) وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ وَ یَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ یَزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ.

یَا عَلِیُّ النَّوْمُ أَرْبَعَةٌ نَوْمُ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام عَلَی أَقْفِیَتِهِمْ وَ نَوْمُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی أَیْمَانِهِمْ وَ نَوْمُ الْکُفَّارِ وَ الْمُنَافِقِینَ عَلَی أَیْسَارِهِمْ وَ نَوْمُ الشَّیَاطِینِ عَلَی وُجُوهِهِمْ.

یَا عَلِیُّ مَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً إِلَّا وَ جَعَلَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ وَ جَعَلَ ذُرِّیَّتِی مِنْ صُلْبِکَ وَ لَوْلَاکَ مَا کَانَتْ لِی ذُرِّیَّةٌ.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعَةٌ مِنْ قَوَاصِمِ الظَّهْرِ إِمَامٌ یَعْصِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُطَاعُ أَمْرُهُ وَ زَوْجَةٌ یَحْفَظُهَا زَوْجُهَا وَ هِیَ تَخُونُهُ وَ فَقْرٌ لَا یَجِدُ صَاحِبُهُ مُدَاوِیاً وَ جَارُ سَوْءٍ فِی دَارِ مُقَامٍ.

یَا عَلِیُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ سَنَّ فِی الْجَاهِلِیَّةِ خَمْسَ سُنَنٍ أَجْرَاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَی الْأَبْنَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ(2) وَ وَجَدَ کَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ

ص: 55


1- 1. البخر- بالتحریک-: الریح المنتن فی الغم.
2- 2. النساء: 26.

تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ الْآیَةَ(1) وَ لَمَّا حَفَرَ زَمْزَمَ سَمَّاهَا سِقَایَةَ الْحَاجِّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی- أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ الْآیَةَ(2)

وَ سَنَّ فِی الْقَتْلِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَأَجْرَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَکُنْ لِلطَّوَافِ عَدَدٌ عِنْدَ قُرَیْشٍ فَسَنَّ لَهُمْ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ فَأَجْرَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ فِی الْإِسْلَامِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ کَانَ لَا یَسْتَقْسِمُ بِالْأَزْلَامِ وَ لَا یَعْبُدُ الْأَصْنَامَ وَ لَا یَأْکُلُ مَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ یَقُولُ أَنَا عَلَی دِینِ أَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام.

یَا عَلِیُّ أَعْجَبُ النَّاسِ إِیمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ یَقِیناً قَوْمٌ یَکُونُونَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ لَمْ یَلْحَقُوا النَّبِیَّ وَ حُجِبَ عَنْهُمُ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَی بَیَاضٍ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ یُقْسِینَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصَّیْدِ وَ إِتْیَانُ بَابِ السُّلْطَانِ.

یَا عَلِیُّ لَا تُصَلِّ فِی جِلْدِ مَا لَا تَشْرَبُ لَبَنَهُ وَ لَا تَأْکُلُ لَحْمَهُ وَ لَا تُصَلِّ فِی ذَاتِ الْجَیْشِ وَ لَا فِی ذَاتِ الصَّلَاصِلِ وَ لَا فِی ضَجْنَانَ (3)

یَا عَلِیُّ کُلْ مِنَ الْبَیْضِ مَا اخْتَلَفَ طَرَفَاهُ وَ مِنَ السَّمَکِ مَا کَانَ لَهُ قُشُورٌ وَ مِنَ الطَّیْرِ مَا دَفَّ وَ اتْرُکْ مِنْهُ مَا صَفَ (4) وَ کُلْ مِنْ طَیْرِ الْمَاءِ مَا کَانَتْ لَهُ قَانِصَةٌ أَوْ صِیصِیَةٌ(5)

ص: 56


1- 1. الأنفال: 42.
2- 2. التوبة: 19.
3- 3. ذات الجیش: واد قرب المدینة قیل بینها و بین میقات أهل المدینة میل واحد. و ذات الصلاصل: اسم موضع فی طریق مکّة. و ضجنان- کسکران-: جبل قرب مکّة. و النهی تنزیهی یحمل علی الکراهة.
4- 4. دف الطائر: حرک جناحیه کالحمام. وصف الطائر جناحیه: بسطهما و لم یحرکهما.
5- 5. القانصة واحدة قوانص الطیر- کفاصلة و فواصل- و قد اختلفوا فیها فقیل هی للطیر بمنزلة المصارین لغیرها و هذا القول ضعیف جدا لان المصارین هی الامعاء، و قد ورد فی الخبر« کل من طیر البر ما کانت له حوصلة و من طیر الماء ما کانت له قانصة» کقانصة الحمام- لا معدة کمعدة الإنسان و المعی موجود فی الطیور کلها و قیل هی الحوصلة و قیل هی بمنزلة معدة للإنسان و هذان القولان معناهما واحد، لان الحوصلة للطیور بمنزلة المعدة للإنسان و هی التی یجتمع فیها کل ما تنقر من الحب و غیره ثمّ ینحدر الی معی، و قیل: هی اللحمة الغلیظة جدا التی یجتمع فیها کل ما تنقر من الحصی الصغار بعد ما انحدر من الحوصلة یقال لها بالفارسیة سنگدان و هذا القول هو الصواب کما یظهر من الحدیث( کذا فی المعیار) و الصیصیة هی الشوکة التی فی رجل الطیر فی موضع العقب و هی الاصبع الزائد فی باطن رجل الطائر بمنزلة الإبهام من بنی آدم لأنّها شوکته.

یَا عَلِیُّ کُلُّ ذِی نَابٍ مِنَ السِّبَاعِ وَ مِخْلَبٍ مِنَ الطَّیْرِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ

یَا عَلِیُّ لَا قَطْعَ فِی ثَمَرٍ وَ لَا کَثَرٍ(1)

یَا عَلِیُّ لَیْسَ عَلَی زَانٍ عُقْرٌ(2)

وَ لَا حَدَّ فِی التَّعْرِیضِ وَ لَا شَفَاعَةَ فِی حَدٍّ وَ لَا یَمِینَ فِی قَطِیعَةِ رَحِمٍ وَ لَا یَمِینَ لِوَلَدٍ مَعَ وَالِدِهِ وَ لَا لِامْرَأَةٍ مَعَ زَوْجِهَا وَ لَا لِلْعَبْدِ مَعَ مَوْلَاهُ وَ لَا صَمْتَ یَوْماً إِلَی اللَّیْلِ وَ لَا وِصَالَ فِی صِیَامٍ وَ لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ هِجْرَةٍ.

یَا عَلِیُّ لَا یُقْتَلُ وَالِدٌ بِوَلَدِه.

یَا عَلِیُّ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دُعَاءَ قَلْبٍ سَاهٍ.

یَا عَلِیُّ نَوْمُ الْعَالِمِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الْعَابِدِ الْجَاهِلِ.

یَا عَلِیُّ رَکْعَتَانِ یُصَلِّیهِمَا الْعَالِمُ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ رَکْعَةٍ یُصَلِّیهَا الْعَابِدُ.

یَا عَلِیُّ لَا تَصُومُ الْمَرْأَةُ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ زَوْجِهَا وَ لَا یَصُومُ الْعَبْدُ تَطَوُّعاً إِلَّا

ص: 57


1- 1. الثمر- بفتح المثلثة و المیم- الرطب ما دام فی رأس النخلة. و لا قطع أی فی سرقته، قال العلقمی: قال: شیخنا قال: الخطابی تأوله الشافعی علی ما کان معلقا فی النخل قبل أن یجد و یحرز و قوله« و لا کثر» بفتح الکاف و المثلثة جمار النخل قال: فی النهایة هو شحمه الذی فی وسط النخلة. قال المناوی و تمامه« إلا ما آواه الجرین» فبین الحالة التی فیها القطع و هو کون المال فی حرز( السراج المنیر فی شرح الجامع الصغیر).
2- 2. العقر- بالضم- صداق المرأة.

بِإِذْنِ مَوْلَاهُ وَ لَا یَصُومُ الضَّیْفُ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِ صَاحِبِهِ.

یَا عَلِیُّ صَوْمُ یَوْمِ الْفِطْرِ وَ صَوْمُ یَوْمِ الْأَضْحَی حَرَامٌ وَ صَوْمُ الْوِصَالِ حَرَامٌ وَ صَوْمُ الصَّمْتِ حَرَامٌ وَ صَوْمُ نَذْرِ الْمَعْصِیَةِ حَرَامٌ وَ صَوْمُ الدَّهْرِ حَرَامٌ.

یَا عَلِیُّ فِی الزِّنَاءِ سِتُّ خِصَالٍ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِی الدُّنْیَا وَ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِی الْآخِرَةِ أَمَّا الَّتِی فِی الدُّنْیَا فَیَذْهَبُ بِالْبَهَاءِ وَ یُعَجِّلُ الْفَنَاءَ وَ یَقْطَعُ الرِّزْقَ وَ أَمَّا الَّتِی فِی الْآخِرَةِ فَسُوءُ الْحِسَابِ وَ سَخَطُ الرَّحْمَنِ وَ الْخُلُودُ فِی النَّارِ.یَا عَلِیُّ الرِّبَا سَبْعُونَ جُزْءاً فَأَیْسَرُهُ مِثْلُ أَنْ یَنْکِحَ الرَّجُلُ أُمَّهُ فِی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ

یَا عَلِیُّ دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِینَ زَنْیَةً کُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ.

یَا عَلِیُّ مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ فَلَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ وَ لَا کَرَامَةَ

یَا عَلِیُّ تَارِکُ الصَّلَاةِ یَسْأَلُ الرَّجْعَةَ إِلَی الدُّنْیَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ الْآیَةَ(1)

یَا عَلِیُّ تَارِکُ الْحَجِّ وَ هُوَ یَسْتَطِیعُ کَافِرٌ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی : وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ (2)

یَا عَلِیُّ مَنْ سَوَّفَ الْحَجَّ حَتَّی یَمُوتَ بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً.

یَا عَلِیُّ الصَّدَقَةُ تَرُدُّ الْقَضَاءَ الَّذِی قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً.

یَا عَلِیُّ صِلَةُ الرَّحِمِ یَزِیدُ فِی الْعُمُرِ.

یَا عَلِیُّ افْتَتِحْ بِالْمِلْحِ وَ اخْتِمْ بِالْمِلْحِ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنِ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ دَاءً(3)

یَا عَلِیُّ لَوْ قَدِمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ فِی أَبِی وَ أُمِّی وَ عَمِّی وَ أَخٍ کَانَ لِی فِی الْجَاهِلِیَّةِ.

ص: 58

(4) یَا عَلِیُّ لَا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاجٌ.

یَا عَلِیُّ دِرْهَمٌ فِی الْخِضَابِ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ دِرْهَمٍ یُنْفَقُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ فِیهِ أَرْبَعَ عَشْرَةَ خَصْلَةً یَطْرُدُ الرِّیحَ مِنَ الْأُذُنَیْنِ وَ یَجْلُو الْبَصَرَ وَ یُلَیِّنُ الْخَیَاشِیمَ وَ یُطَیِّبُ النَّکْهَةَ وَ یَشُدُّ اللِّثَةَ وَ یَذْهَبُ بِالصُّنَانِ (5) وَ یُقِلُّ وَسْوَسَةَ الشَّیْطَانِ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ یَسْتَبْشِرُ بِهِ الْمُؤْمِنَ وَ یَغِیظُ بِهِ الْکَافِرَ وَ هُوَ زِینَةٌ وَ طِیبٌ وَ یَسْتَحْیِی مِنْهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ وَ هُوَ بَرَاءَةٌ لَهُ فِی قَبْرِهِ.

یَا عَلِیُّ لَا خَیْرَ فِی قَوْلٍ إِلَّا مَعَ الْفِعْلِ وَ لَا فِی مَنْظَرٍ إِلَّا مَعَ الْمَخْبَرِ(6)

وَ لَا فِی الْمَالِ إِلَّا مَعَ الْجُودِ وَ لَا فِی الصِّدْقِ إِلَّا مَعَ الْوَفَاءِ وَ لَا فِی الْعِفَّةِ إِلَّا مَعَ الْوَرَعِ وَ لَا فِی الصَّدَقَةِ إِلَّا مَعَ النِّیَّةِ وَ لَا فِی الْحَیَاةِ إِلَّا مَعَ الصِّحَّةِ وَ لَا فِی الْوَطَنِ إِلَّا مَعَ الْأَمْنِ وَ السُّرُورِ.

یَا عَلِیُّ حُرِّمَ مِنَ الشَّاةِ سَبْعَةُ أَشْیَاءَ الدَّمُ وَ الْمَذَاکِیرُ وَ الْمَثَانَةُ وَ النُّخَاعُ وَ الْغُدَدُ وَ الطِّحَالُ وَ الْمَرَارَةُ.

یَا عَلِیُّ لَا تُمَاکِسْ فِی أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ فِی شِرَاءِ الْأُضْحِیَّةِ وَ الْکَفَنِ وَ النَّسَمَةِ وَ الْکِرَی إِلَی مَکَّةَ یَا عَلِیُّ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَشْبَهِکُمْ بِی خُلُقاً قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً أَعْظَمُکُمْ حِلْماً وَ أَبَرُّکُمْ بِقَرَابَتِهِ وَ أَشَدُّکُمْ مِنْ نَفْسِهِ إِنْصَافاً.

یَا عَلِیُّ أَمَانٌ لِأُمَّتِی مِنَ الْغَرَقِ إِذَا هُمْ رَکِبُوا السُّفُنَ فَقَرَءُوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (7) بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (8)

یَا عَلِیُّ أَمَانٌ لِأُمَّتِی مِنَ السَّرَقِ قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی إِلَی آخِرِ السُّورَةِ(9)

یَا عَلِیُّ أَمَانٌ لِأُمَّتِی مِنَ الْهَدْمِ- إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً(10)

ص:58

یَا عَلِیُّ أَمَانٌ لِأُمَّتِی مِنَ الْهَمِّ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ- لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَنْجَی مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ.

یَا عَلِیُّ أَمَانٌ لِأُمَّتِی مِنَ الْحَرَقِ- إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ (11) وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (12)

یَا عَلِیُّ مَنْ خَافَ السِّبَاعَ فَلْیَقْرَأْ لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ(13)

یَا عَلِیُّ وَ مَنِ اسْتَصْعَبَ عَلَیْهِ دَابَّتُهُ فَلْیَقْرَأْ فِی أُذُنِهَا الْیُمْنَی- وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (14)

یَا عَلِیُّ مَنْ خَافَ سَاحِراً أَوْ شَیْطَاناً فَلْیَقْرَأْ إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ الْآیَةَ(15)

یَا عَلِیُّ مَنْ کَانَ فِی بَطْنِهِ مَاءٌ أَصْفَرُ(16) فَلْیَکْتُبْ عَلَی بَطْنِهِ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ یَشْرَبُهُ فَإِنَّهُ بَرَأَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

یَا عَلِیُّ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَی وَالِدِهِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ أَدَبَهُ وَ یَضَعَهُ مَوْضِعاً صَالِحاً وَ حَقُّ الْوَالِدِ عَلَی وَلَدِهِ أَنْ لَا یُسَمِّیَهُ بِاسْمِهِ وَ لَا یَمْشِیَ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَا یَجْلِسَ أَمَامَهُ وَ لَا یَدْخُلَ مَعَهُ الْحَمَّامَ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْوَسْوَاسِ أَکْلُ الطِّینِ وَ تَقْلِیمُ الْأَظْفَارِ بِالْأَسْنَانِ وَ أَکْلُ اللِّحْیَةِ.

یَا عَلِیُّ لَعَنَ اللَّهُ وَالِدَیْنِ حَمَلَا وَلَدَهُمَا عَلَی عُقُوقِهِمَا.

یَا عَلِیُّ یَلْزَمُ الْوَالِدَیْنِ مِنْ وَلَدِهِمَا مَا یَلْزَمُ لَهُمَا مِنْ عُقُوقِهِمَا.

یَا عَلِیُّ رَحِمَ اللَّهُ وَالِدَیْنِ حَمَلَا وَلَدَهُمَا عَلَی بِرِّهِمَا.

یَا عَلِیُّ مَنْ أَحْزَنَ وَالِدَیْهِ فَقَدْ عَقَّهُمَا.

یَا عَلِیُّ مَنِ اغْتِیبَ عِنْدَهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَاسْتَطَاعَ نَصْرَهُ فَلَمْ یَنْصُرْهُ خَذَلَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

یَا عَلِیُّ مَنْ کَفَی یَتِیماً فِی نَفَقَةٍ بِمَالِهِ حَتَّی یَسْتَغْنِیَ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ الْبَتَّةَ.

یَا عَلِیُّ مَنْ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ یَتِیمٍ تَرَحُّماً لَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکُلِّ شَعْرَةٍ نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

ص: 58


1- 1. المؤمنون: 101.
2- 2. آل عمران: 91- 92.
3- 3. الامر ارشادی و ذلک لانه کان منشأ أکثر الأمراض من الطعام و هضمه فی المعدة و الملح قبل الطعام و بعده یؤثر فی المعدة خشونة موجبة لهضم الطعام بسهولة فهذا تأثیر طبیعی موجب لحفظ البدن من الأمراض الکثیرة.
4- (*) سقطت هنا خمسة أسطر و تأتی بعد قوله یوم القیامة صدر ص 61.
5- 1. النکهة ریح الفم، و الصنان رائحة معاطن الجسد إذا تغیرت و هی من أصن اللحم إذا انتن، و الصنان ذفر الابط و النتن عموما.
6- 2. فی بعض النسخ« فی نظر إلّا مع الخبرة».
7- 3. الزمر: 67.
8- 4. هود: 43.
9- 5. الإسراء: 110 و 111.
10- 6. فاطر: 39.
11- 1. الأعراف: 196.
12- 2. الأنعام: 91.
13- 3. التوبة: 128.
14- 4. آل عمران: 78.
15- 5. یونس: 3.
16- 6. ماء اصفر: صفرائیست که بطریق ادرار دفع شود( بحر الجواهر).

یَا عَلِیُّ أَنَا ابْنُ الذَّبِیحَیْنِ (1) أَنَا دَعْوَةُ أَبِی إِبْرَاهِیمَ.

یَا عَلِیُّ الْعَقْلُ مَا اکْتُسِبَ بِهِ الْجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَا الرَّحْمَنِ

یَا عَلِیُّ إِنَّ أَوَّلَ خَلْقٍ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَقْلُ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ وَ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ بِکَ آخُذُ وَ بِکَ أُعْطِی وَ بِکَ أُثِیبُ وَ بِکَ أُعَاقِبُ (2)

یَا عَلِیُّ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ عَمَّا لَا یَلِیقُ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا عِبَادَةَ مِثْلُ التَّفَکُّرِ.

یَا عَلِیُّ آفَةُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَةُ وَ آفَةُ الْجَمَالِ الْخُیَلَاءُ وَ آفَةُ الْحِلْمِ الْحَسَدُ.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعَةٌ یَذْهَبْنَ ضَیَاعاً(3)

الْأَکْلُ عَلَی الشِّبَعِ وَ السِّرَاجُ فِی الْقَمَرِ وَ الزَّرْعُ فِی السَّبَخَةِ(4) وَ الصَّنِیعَةُ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهَا

یَا عَلِیُّ مَنْ نَسِیَ الصَّلَاةَ عَلَیَّ فَقَدْ أَخْطَأَ طَرِیقَ الْجَنَّةِ.

یَا عَلِیُّ إِیَّاکَ وَ نَقْرَةَ الْغُرَابِ وَ فَرِیسَةَ الْأَسَدِ(5)

یَا عَلِیُّ لَأَنْ أُدْخِلَ یَدِی فِی فَمِ التِّنِّینِ (6) إِلَی الْمِرْفَقِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَسْأَلَ مَنْ لَمْ یَکُنْ ثُمَّ کَانَ.

ص: 59


1- 1. یعنی بهما إسماعیل علیه السلام و عبد اللّه أباه صلّی اللّه علیه و آله و إشارة الی قول إبراهیم علیه السلام « وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ».
2- 2. یعنی أن العقل هو موجب الاختیار و هو ملاک التکلیف فافهم.
3- 3. أی مهملا ضائعا.
4- 4. السبخة: ارض ذات نز و ملح. یعنی شوره زار. و الصنیعة: الاحسان.
5- 5. فریسة الأسد هو ما یفترسه یعنی احذر منهما.
6- 6. التنین- کسکین-: الحیة العظیمة. و قیل انه أشر من الکوسج، فی فمه انیاب مثل اسنة الرماح، احمر العینین براق، طویل کالنخلة، واسع الفم و الجوف، یبلع کثیرا من الحیوان.

یَا عَلِیُّ إِنَّ أَعْتَی النَّاسِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْقَاتِلُ غَیْرَ قَاتِلِهِ وَ الضَّارِبُ غَیْرَ ضَارِبِهِ وَ مَنْ تَوَلَّی غَیْرَ مَوَالِیهِ فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

یَا عَلِیُّ تَخَتَّمْ بِالْیَمِینِ فَإِنَّهُ فَضِیلَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمُقَرَّبِینَ قَالَ بِمَ أَتَخَتَّمُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بِالْعَقِیقِ الْأَحْمَرِ فَإِنَّهُ أَوَّلُ جَبَلٍ أَقَرَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ لِی بِالنُّبُوَّةِ وَ لَکَ بِالْوَصِیَّةِ وَ لِوُلْدِکَ بِالْإِمَامَةِ وَ لِشِیعَتِکَ بِالْجَنَّةِ وَ لِأَعْدَائِکَ بِالنَّارِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَشْرَفَ عَلَی الدُّنْیَا فَاخْتَارَنِی مِنْهَا عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّانِیَةَ فَاخْتَارَکَ عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الثَّالِثَةَ فَاخْتَارَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ عَلَی رِجَالِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ اطَّلَعَ الرَّابِعَةَ فَاخْتَارَ فَاطِمَةَ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ

یَا عَلِیُّ إِنِّی رَأَیْتُ اسْمَکَ مَقْرُوناً بِاسْمِی فِی أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ فَآنَسْتُ بِالنَّظَرِ إِلَیْهِ إِنِّی لَمَّا بَلَغْتُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فِی مِعْرَاجِی إِلَی السَّمَاءِ وَجَدْتُ عَلَی صَخْرَتِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزِیرِهِ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ مَنْ وَزِیرِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلَی سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی وَجَدْتُ مَکْتُوباً عَلَیْهَا إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی مُحَمَّدٌ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزِیرِهِ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ علیه السلام مَنْ وَزِیرِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمَّا جَاوَزْتُ السِّدْرَةَ انْتَهَیْتُ إِلَی عَرْشِ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ جَلَالُهُ فَوَجَدْتُ مَکْتُوباً عَلَی قَوَائِمِهِ أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی مُحَمَّدٌ حَبِیبِی أَیَّدْتُهُ بِوَزِیرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزِیرِهِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَعْطَانِی فِیکَ سَبْعَ خِصَالٍ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَنْشَقُّ عَنْهُ الْقَبْرُ مَعِی وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَقِفُ عَلَی الصِّرَاطِ مَعِی وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یُکْسَی إِذَا کُسِیتُ وَ یَحْیَا إِذَا حُیِیتُ وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَسْکُنُ مَعِی عِلِّیِّینَ وَ أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَشْرَبُ مَعِی مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ الَّذِی خِتامُهُ مِسْکٌ

ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لِسَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا سَلْمَانُ إِنَّ لَکَ فِی عِلَّتِکَ إِذَا اعْتَلَلْتَ ثَلَاثَ خِصَالٍ أَنْتَ مِنَ اللَّهِ بِذِکْرٍ وَ دُعَاؤُکَ فِیهَا مُسْتَجَابٌ وَ لَا تَدَعُ الْعِلَّةُ عَلَیْکَ ذَنْباً إِلَّا حَطَّتْهُ مَتَّعَکَ اللَّهُ بِالْعَافِیَةِ إِلَی انْقِضَاءِ أَجَلِکَ.

ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله لِأَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ السُّؤَالَ فَإِنَّهُ ذُلٌّ حَاضِرٌ

ص: 60

وَ فَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَ فِیهِ حِسَابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ تَعِیشُ وَحْدَکَ وَ تَمُوتُ وَحْدَکَ وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَحْدَکَ وَ یَسْعَدُ بِکَ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ یَتَوَلَّوْنَ غُسْلَکَ وَ تَجْهِیزَکَ وَ دَفْنَکَ یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تَسْأَلْ بِکَفِّکَ فَإِنْ أَتَاکَ شَیْ ءٌ فَاقْبَلْهُ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِشِرَارِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّةِ الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْعَیْبَ.

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به امام علی علیه السلام فرمود: «تو را وصیّتی می کنم. آن را خوب رعایت کن، زیرا تا وقتی بر آن مواظبت کنی، در خیر و سعادت خواهی بود.

یا علی! هر کس خشمش را فرو خورد، در حالی که می تواند آن را به کار برد، خداوند به او ایمانی دهد که هم طعمش کام او را شیرین کند و هم او را از عذاب قیامت امان بخشد.

یا علی! هر که به وقت مرگ وصیّت خوب و کامل نکند، در مروّت او نقصانی وجود دارد و به شفاعت نایل نشود.

یا علی! بالاترین جهاد آن است که چون صبح سر از بالین برداری، به فکر ستم کردن مباشی.

یا علی! هر که مردم از زبانش بیمناک باشند، اهل دوزخ است.

یا علی! بدترین مردم کسی است که مردم از ترس و بیم ضرر او، به وی احترام کنند.

یا علی! بدترین مردم کسی است که آخرتش را به دنیا بفروشد و بدتر از او کسی است که آخرتش را به دنیای دیگری بفروشد.

یا علی! هر که عذر و عذر آورنده ای را نپذیرد (چه صاحب آن عذر راستگو باشد یا دروغگو)، به شفاعت من نایل نخواهد شد.

یا علی! خداوند عزّوجل دروغ گفتن برای اصلاح بین مسلمین را دوست دارد و راستگویی برای فساد را دشمن دارد.

هر کس شراب خوری و باده گساری را ترک کند، و لو در ترک این کار رضایت خداوند را هم در نظر نگیرد، پروردگار او را از شراب سر به مهر بهشتی سیراب خواهد کرد، علی علیه السّلام فرمود: ترک عمل برای غیر خدا هم چنین است؟ حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: آری به خداوند سوگند اگر برای حفظ جانش هم شراب نخورد، خداوند عمل او را تمجید می کند.

یا علی! شرابخوار مانند بت پرست است.

یا علی! خداوند نماز شرابخوار را تا چهل روز نپذیرد و اگر در این چهل روز بمیرد، کافر است .

یا علی! هر مسکری حرام است و هرچه زیاد آن مستی آرد، حتی یک جرعه آن حرام است.

یا علی! همه گناهان در خانه ای است که کلید آن شراب است.

یا علی! برای شراب خوار ساعتی می رسد که خدا را نمی شناسد.

یا علی! از بیخ برآوردن کوه های بلند آسان تر است از نابود کردن سلطنتی که اجلش سر نیامده است.

یا علی! هر که از معاشرت با او سود دینی یا دنیوی به تو نرسد، در معاشرت با او خیری نیست و هر که حق تو را ادا نکند، برای او احترام و حقی قائل مباش.

یا علی! مؤمن باید هشت خصلت داشته باشد: به هنگام حوادث وقور و استوار، در وقت بلا شکیبا، موقع راحتی شکرگزار و به روزی خدا قانع باشد؛ بر دشمنان ستم روا ندارد؛ بر دوستان تحمیل نکند و خود را برای راحت دیگران به رنج افکند.

یا علی! چهار نفرند که دعایشان هرگز رد نشود: امام عادل؛ پدر برای فرزند؛ مؤمن برای برادر مؤمن در پشت سر او؛ و مظلوم که خداوند می فرماید: به عزّت و جلالم قسم تو را یاری خواهم کرد، ولو پس از مدت های طولانی.

یا علی! هشت نفرند که اگر مورد توهین قرار گرفتند، جز خویشتن را نباید ملامت کنند: آن کس که بی دعوت به سر سفره ای نشیند؛ آنکه به صاحبخانه امر و نهی فراوان کند؛ آنکه از دشمنان چشم نیکی داشته باشد؛ آنکه از لئیمان انتظار نیکی و احسان ببرد؛ آنکه سلطان را استخفاف کند؛ آنکه در مجلسی و جایی نشیند که اهلیّت آن را ندارد؛ و آنکه با کسی حرف بزند که به وی گوش نمی دهد.

یا علی! خداوند بهشت را بر آدم بدزبان موذی که از آنچه درباره مردم می گوید و می شنود باک نداشته باشد، حرام کرده است.

یا علی! خوشا به حال آن کس که عمرش دراز و عملش نیکو باشد.

یا علی! مزاح نکن که وقارت از بین می رود و دروغ مگو که نورانیّت تو زایل می گردد و از دو چیز گریزان باش؛ تنبلی و بی تابی. که اگر تنبل باشی حق هیچ کس را ادا نکنی و اگر بی تابی کنی، بر هیچ حقی صبوری نتوانی.

یا علی! هر گناهی را امکان توبه است مگر بدخویی، چرا که بداخلاق از هر گناهی که برهد به گناه دیگر درافتد.

یا علی! چهار کس به زودی گرفتار عقوبت شوند: آن کس که به او نیکی کنی و نیکی تو را به بدی پاداش دهد؛ کسی که به او بدی نکنی و او به تو ستم روا دارد؛ کسی که با او معاهده ای برقرار کنی و تو به عهد خود بپایی و او به تو خیانت ورزد؛ و مردی که با او صله ی رحم کنند و او قطع رحم کند.

یا علی! هر که بی تابی بر او مستولی شود، راحتی از او رخت بربندد.

یا علی! دوازده خصلت است که مؤمن باید برای سر سفره فرا بگیرد. از این دوازده خصلت چهار تای آن واجب، چهار تا مستحب و چهار تا ادب است. اما آنها که واجب است این است: که بدانی چه می خوری (از نظر حرام و حلال و بودن نعمت حق)؛ بسم اللَّه گفتن؛ شکر گفتن؛ و خشنود و راضی بودن. اما آنها که مستحب است، بر پای چپ تکیه کردن (به طرف چپ نشستن)؛ با سه انگشت غذا خوردن؛ از جلوی خود غذا خوردن؛ و انگشتان را لیسیدن است. اما آنها که از ادب است، کوچک گرفتن لقمه؛ بسیار جویدن لقمه؛ به دهان مردم کم نظر کردن؛ و دست ها را شستن است.

یا علی! خداوند بهشت را از دو خشت آفریده؛ خشتی طلا و خشتی نقره. دیوارهایش از یاقوت و سقفش از زبرجد است و ریگ هایش لؤلؤ و خاکش مشک و زعفران. آنگاه به بهشت فرمود که با من سخن بگوی. گفت «لا إله إلّا اللَّه الحی القیّوم، هر که بر من وارد شود سعادتمند است.» خداوند جل جلاله فرمود: «قسم به عزّت و جلالم که هیچ شراب خوار، سخن چین، دیّوث (مرد بی غیرتی که از تماس همسر و ناموسش با نامحرمان و ظاهرشدن او در برابر آنان، باکی ندارد)، کارمند و یاور ظالمان، لواط دهنده، نبش کننده قبور، عشّار (ده یک گیرنده یا مأمور زور مالیات)، قطع رحم کننده و قَدَری (قائل به قدر)، وارد بهشت نشود.»

یا علی! به خداوند بزرگ که ده گروه از این امّتت کافرند: آدمکش؛ ساحر؛ دیّوث؛ آن که به حرام با زنی از عقب درآمیزد؛ آن که با حیوان درآمیزد؛ آن کس که با محرم خود زنا کند؛ سخن چین فتنه انگیز؛ کسی که به دشمنانی که در حال جنگ با اسلامند اسلحه فروشد؛ آن کس که زکات ندهد؛ و هر کس که حج بر او واجب شود ولی به حج نرود .

یا علی! جز برای پنج چیز ولیمه نباشد: عروسی، تولد فرزند، ختنه، خرید یا ساختن خانه و بازگشت از مکّه.

یا علی! شایسته نیست که عاقل جز در یکی از سه حال عمر را سپری سازد: تحصیل روزی و ضرورت زندگی؛ توشه گیری برای معاد؛ لذّت غیر حرام.

یا علی! سه چیز از سجایا و اخلاق عالی انسانی است در دنیا و آخرت: عفو کردن کسی که به تو ستم روا دارد؛ صله رحم با کسی که با تو قطع رحم کرده است؛ حلم و بردباری نسبت به کسی که با تو به نادانی رفتار می کند.

یا علی! قبل از چهار چیز، از چهار چیز بهره گیر: از جوانی قبل از پیری؛ از سلامت قبل از مرض؛ از غنای پیش از فقر؛ از زندگی قبل از مرگ.

یا علی! خدای متعال برای امّت من این اعمال را مکروه می دارد: در نماز با خود ور رفتن و بازی کردن؛ برای صدقه منّت گذاردن؛ در حال جنابت به مسجد رفتن؛ در قبرستان خندیدن؛ به خانه مردم سر کشیدن؛ به عورت زنان (به هنگام آمیزش) نگریستن که موجب کوری فرزند شود؛ در وقت جماع حرف زدن که جنین لال گردد؛ بین نماز مغرب و عشاء خوابیدن که درِ روزی را به روی آدمی می بندد؛ زیر آسمان بدون لنگ غسل کردن؛ بی لنگ به نهرها درآمدن؛ بی لنگ به حمّام رفتن؛ در نماز صبح بین اذان و اقامه حرف زدن؛ در وقت تلاطم دریا به کشتی نشستن؛ در پشت بام بی حفاظ (بدون نرده و دیوار) خوابیدن که خون چنین کسی گردن خود اوست؛ در اطاق تنها خوابیدن مرد؛ با زن در حال حیض آمیزش کردن که اگر در حیض آمیزش کند و فرزندش جذامی یا پیس متولّد شود، جز خود را ملامت نکند؛ سخن گفتن با جذامی جز از فاصله ای یک ذرعی.(و فرمود: «از جذامی بگریز، چنان که از شیر می گریزی.) پس از احتلام و قبل از غسل با زن نزدیکی کردن، که اگر چنین کند و فرزندی دیوانه متولد شود، جز خود را ملامت نکند؛ بر کنار نهر جاری بول کردن؛ زیر درخت میوه دار مدفوع گذاردن؛ ایستاده نعلین پوشیدن؛ و هم چنین بدون چراغ به خانه تاریک وارد شدن.

یا علی! آفت سجایای خوب، به خود بالیدن است.

یا علی! هر که از خدای عزّوجل بترسد، همه چیز از هیبت او ترسان باشند و هر که از خدا نترسد، خداوند او را از همه چیز به هراس اندازد.

یا علی! هشت نفرند که نماز و روزه ایشان مقبول نباشد: بنده فراری تا وقتی که به سوی مولایش باز نگردد؛ زنی که از شوهر نافرمانی کند و همسر بر او خشمگین باشد؛ آن که زکات ندهد؛ آن کس که وضو و شستشو را ترک کند؛ دختر بالغی که بی مقنعه نماز بگزارد؛ پیش نمازی که برای مردمی پیش نمازی کند که او را کراهت دارند؛ آدم مست؛ آن کس که بول و مدفوع را به زور نگهدارد و به وقت لازم آنها را دفع نکند.

یا علی! چهار خصلت است که هر کس واجد آنها باشد، خداوند خانه ای در بهشت برایش خواهد ساخت: کسی که یتیمی را پذیرایی و او را بزرگ کند؛ کسی که بر ناتوانی ترحّم کند؛ کسی که نسبت به پدر و مادر خود مهربان و دلسوز باشد؛ آن کس که نسبت به مملوک و زیردست، رعایت و مدارا داشته باشد.

یا علی! سه چیز است که هر که با داشتن آنها خدا را ملاقات کند، از بهترین مردمان است: آن کس که با انجام واجبات الهی به اوامر او وفا کند، از عابدترین مردم است؛ هر کس که از محرمات و گناهان بپرهیزد، از پارساترین مردم است؛ هر که به آنچه خداوند روزیش داده قانع گردد، از بی نیازترین مردم است.

یا علی! سه چیز است که هیچ کس از این امّت طاقت آن را ندارد: برادر مؤمن را در مال خود بر خویش ترجیح دهد؛ درباره مردم و خود انصاف را مراعات کند؛ خدا را در هر حال به یاد داشته باشد؛ یاد خدا این نیست که بگوید: «سبحان اللَّه...»، بلکه آن است که به هنگام پیش آمدن گناه و حرامی از خداوند عزّوجل بترسد و از آن گناه بپرهیزد.

یا علی! سه نفرند که اگر با آنان باانصاف رفتار کنی، به تو ستم کنند: پسر، زن و خدمتگزار آدمی. همچنین سه تن درباره سه تن رعایت انصاف نمی کنند: آزاده به برده؛ دانا به نادان؛ قوی به ضعیف.

یا علی! هفت چیز است که در هر کس وجود باشد، حقیقت ایمان در او به کمال رسیده و درهای بهشت به رویش گشاده است: کسی که وضویش را کامل بگیرد و نماز را خوب ادا کند، زکات مالش را بپردازد، خشم خود نگهدارد، زبانش را حفظ کند، بر گناهش استغفار کند و حق خیرخواهی و نصیحت را درباره اهل خانه اش ادا کند.

یا علی! خداوند سه کس را لعن کرده: کسی که توشه اش را تنها بخورد، در بیابان تنهاسفر کند و در خانه تنها بخوابد.

یا علی! سه چیز است که در دروغ در آنها پسندیده است: حیله در جنگ؛ وعده دادن به زوجه و همسر؛ و اصلاح بین مردم. و نیز سه کس است که مجالست و هم نشینی با آنها دل را بمیراند: هم نشینی با مردم پست و دون صفت؛ مجالست با ثروتمندان؛ و گفت و گو با زنان.

یا علی! سه چیز است که از حقیقت ایمان است: در تنگدستی انفاق کردن؛ درباره خود با مردم به انصاف حکم و رفتار کردن؛ به متعلّم و دانش پژوه بخشش کردن.

یا علی! سه چیز است که هر کس آنها را نداشته باشد، عملش کامل نیست: ترسی که او را از نافرمانیهای خداوند باز دارد، و اخلاقی که بوسیله آن با مردم مدارا کند، و حلمی که بوسیله آن نادانان را از خود دور سازد.

یا علی! سه چیز وسیله سرور مؤمن است در دنیا: دیدار برادران مؤمن؛ افطار دادن به روزه دار؛ عبادت و نماز آخر شب.

یا علی! تو را از سه چیز برحذر می دارم: حسد، حرص و کبر.

یا علی! چهار خصلت از شقاوت است: خشکی چشم، قساوت قلب، آرزوی دراز و علاقه مندی به ماندن در دنیا.

یا علی! سه چیز برای مؤمن درجات (بلند است)، سه چیز کفّاره های (گناه) است، سه چیز هلاک کننده است و سه چیز نجات دهنده. درجات عبارتند از: در هوای سرد و بامداد وضوی کامل گرفتن؛ بعد از هر نماز به انتظار نماز بعدی بودن؛ و صبح و شب نماز را به جماعت خواندن. کفّارات عبارتند از: سلام بلند و فصیح کردن؛ اطعام کردن؛ و شب هنگام که مردم در خوابند به عبادت برخاستن. و اما هلاک کننده ها: بخلی که عملی شود؛ هوس و تمایل نفسانی که دنبال گردد؛ و مغرور و از خود راضی بودن. نجات دهندگان نیز عبارتند از: از خداوند در آشکار و نهان ترسیدن؛ در حالت غنا و فقر میانه روی را رعایت کردن؛ و در خوشی و ناخوشی و در حال خشم حق را گفتن .

یا علی! کودک که از شیر گرفته شد دیگر شیر داده نمی شود و کودک پس از بلوغ، یتیم نمی باشد.

یا علی! برای نیکی به والدین، دو سال راه پیمایی و برای صله رحم، یک سال راه پیمایی شایسته است؛ برای عیادت بیمار یک میل، برای تشییع جنازه دو میل، برای اجابت دعوت مؤمن سه میل، برای زیارت مؤمن چهار میل، برای دستگیری گرفتار پنج میل، بفریاد درماندگان برسید اگر چه شش میل با او فاصله داشته باشید و همواره مظلوم را یاری کن و استغفار بنما.

یا علی! مؤمن سه علامت دارد: ادای نماز؛ گرفتن روزه؛ و پرداخت زکات. همچنین متکلّف (آن کس که با تصنّع زندگی می کند، نه طبیعی و ساده) را سه علامت است: در حضور تو تملّق گوید؛ در غیاب و نبود تو غیبت کند؛ و در مصیبت ها تو را شماتت کند. ظالم را سه علامت است: بر زیردست با زور پیروزی جوید؛ با زبردست عصیان و مخالفت کردن؛ و با ستمکاران یاری و همکاری کردن. ظاهرساز را سه علامت است: در پیش مردم اظهار فعالیت و کوشش کردن؛ در خلوت تنبل بودن؛ و تمایل به ستایش شنیدن در هر کاری. منافق را سه علامت است: در سخنانش دروغ آمیزد؛ به وعده هایش عمل نکند؛ و در امانت، خیانت روا دارد.

یا علی! نه چیز فراموشی آرد: سیب ترش، گشنیز، پنیر و پس مانده موش را خوردن؛ سنگ نبشته قبرها را خواندن؛ بین دو زن راه رفتن؛ شپش را رها ساختن؛ در گودی پس گردن حجامت کردن؛ و در آب راکد بول کردن.

یا علی! زندگی در سه چیز است: خانه وسیع؛ زن زیبا؛ مرکبی راهوار.

یا علی! اگر انسان فروتن ته چاهی باشد، خداوند بادی را میفرستد و او را از قعر چاه بیرون می آورد و در دولت بدکاران بالای نیکوکاران قرار خواهد داد.

یا علی! هر آن کس که خود را بدروغ به غیر حسب و نسب خود نسبت دهد، لعنت خدا بر او باد! هر که اجرت کارگر را ندهد، لعنت بر او باد! هر که فتنه ای پدید آورد یا فتنه انگیزی را پناه دهد، لعنت خدا بر او باد! پرسیدند: «یا رسول اللَّه! مراد از «حدث» چیست؟» فرمود قتل.

یا علی! مؤمن کسی است که مال و خون مسلمانان از گزند وی درامان باشد؛ مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبانش درامان باشند؛ و مهاجر کسی است که از گناهان هجرت کند.

یا علی! محکم ترین دستاویزهای دین، دوستی در راه خدا و دشمنی در راه خداست.

یا علی! هر که از زنش اطاعت کند، خداوند او را به رو در دوزخ افکند. علی علیه السلام پرسید: «مراد چگونه اطاعتی است؟» فرمود: «اینکه اجازه دهد همسرش به حمام های عمومی (که مورد تماس با بیگانگان باشد) و عروسی ها برود و لباس بدن نما بپوشد.»

یا علی! خداوند متعال به وسیله اسلام، نخوت جاهلیت و فخر فروشی به آبا و نیاکان را از میان برداشت. بدان که مردم همگی از آدمند و آدم از خاک و گرامی ترین آنان نزد خدا، پاک ترین آنهاست.

یا علی! از جمله چیزهای حرام عبارت است: وجه فروش مردار و سگ و شراب؛ اجرت زنای زن زناکار؛ رشوه ای که قاضی در حکم کردن بگیرد؛ اجرت ساحری.

یا علی! هر که علمی را برای آن یاد گیرد که با ابلهان جدال کند یا با دانشمندان به جدال برخیزد یا مردم را به خویش دعوت کند، از اهل آتش است.

یا علی! چون بنده ای بمیرد، مردم گویند چه مقدار ثروت باقی گذاشته است ولی فرشتگان می گویند: قبل از خود چه فرستاده؟!.

یا علی! دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است.

یا علی! مرگ ناگهانی برای مؤمن وسیله راحت و برای کافر حسرت است.

یا علی! خداوند متعال به دنیا وحی کرد که هر کس مرا خدمت کرد خدمتگزاریش کن و هر که تو را خدمت کرد، به گرفتاری و رنج اش بیافکن.

یا علی! اگر دنیا بال پشه ای می ارزید، خداوند به کافری شربتی از آب گوارا نمی داد.

یا علی! همه اولین و آخرین در قیامت آرزو می کنند که کاش بیش از مقدار قوت نمی داشتند .

یا علی! بدترین مردم کسی است که در قضاوت، خدا را متهم داند.

یا علی! ناله مؤمن بیمار چون تسبیح است، فریادش تهلیل، خوابش در بستر بیماری عبادت، پهلو به پهلو شدنش جهاد و اگر شفا یابد، بی گناه به میان مردم باز آید.

یا علی! برای زنان شرکت در نماز جمعه و جماعت واجب نیست، و اقامه (با صدای بلند بطوری که مردان بشنوند) روا نیست، عیادت مریضان، و تشییع جنازه مردگان، و هروله در بین صفا و مروه، و استلام حجر، و سرتراشی در منی از آنها برداشته شده است، زنان در امور قضائی نباید شرکت داشته باشند، و مورد مشورت قرار نمی گیرند، و جز در هنگام ضرورت حق ذبح گوسفند را ندارند.

با صدای بلند تلبیه نگوید، و در کنار قبری نباید بنشیند، و خطبه را نباید بشنود، و بدون ولایت پدرش نباید ازدواج کند، و بدون اجازه شوهرش از خانه بیرون نرود، و اگر از خانه بیرون رفت فرشتگان او را لعنت میکنند، و بدون اجازه شوهر از مال او چیزی بدیگران ندهد، و شوهرش را همواره از خود راضی نگهدارد.

یا علی! اسلام همانند مردی عریان است، حیاء به منزله لباس او، وقار زینت او، و عمل صالح مردانگی او و پرهیزگاری اساس زندگی اوست، هر چیز پایه ای دارد، و پایه اسلام محبت ما اهل بیت است.

یا علی! بد اخلاقی شوم است، و اطاعت از زن موجب پشیمانی است.

یا علی! اگر در چیزی شومی وجود داشته باشد، در زبان زنان است.

یا علی! سبک باران نجات یابند و سنگین باران هلاک گردند.

یا علی! هر که عمداً بر من دروغ ببندد، جایگاهش دوزخ است.

یا علی! سه چیز حافظه را می افزاید و بلغم را می برد: کندر، مسواک و قرائت قرآن.

یا علی! مسواک سنّت و پاکیزه کننده دهان است؛ چشم را روشنی می بخشد؛ خدا را خشنود می سازد؛ دندان ها را سفید می کند؛ بوی بد دهان را می برد؛ لثه را محکم می کند؛ اشتها را می آورد؛ بلغم را می برد؛ حسنات را دو چندان می کند و ملائکه را مسرور می سازد.

یا علی! خواب بر چهار گونه است: پیامبران بر پشت می خوابند، مؤمنان به دست راست، کافران به دست چپ و شیاطین به رو می خوابند.

یا علی! خداوند پیامبری نفرستاد مگر آنکه نسل او را از صلب خود او قرار داد، و نسل مرا از صلب تو قرار داد و اگر تو نبودی، برای من نسلی وجود نداشت.

یا علی! چهار چیز کمرشکن است: پیشوایی که عصیان حق کند و اطاعت شود؛ زنی که همسرش او را نگهبانی کند و او به وی خیانت کند؛ فقیر و بینوایی که صاحب آن راه علاج فقر خود را نداشته باشد؛ همسایه بد.

یا علی! عبدالمطلّب در جاهلیت پنج سنّت نهاد که خداوند آنها را در اسلام جاری و عملی ساخت: زنان پدران را بر فرزندان حرام کرد و خداوند آیه فرستاد که: « وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساء » - . نساء / 22 - ، { و با زنانی که پدرانتان به ازدواج خود درآورده اند، نکاح مکنید}؛ گنجی یافت و خمس آن را صدقه داد و خداوند فرمود: « وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیل» - . انفال / 41 - {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است} ؛ چون زمزم را حفر کرد، آن را آبشخور حاجیان قرار داد و خداوند فرمود: «أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ » - . توبه / 19 - ، {آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده } ؛ برای قتل نفس صد شتر کفّاره قرار داد و خداوند آن را در اسلام نیز جاری ساخت؛ و قریش برای طواف عددی قائل نبودند، اما عبدالمطلّب آن را به هفت دور محدود کرد و خداوند آن را در اسلام قبول کرد.

یا علی! عبدالمطلّب به بت ها و ازلام قرعه نمی زد، بت نمی پرستید، ذبیحه بر نصب (سنگ هایی که قریش در بتخانه برای قربانی نصب کرده بودند) نمی خورد و می فرمود: «من بر دین ابراهیم استوار هستم.» یا علی! عجیب ترین مردم از نظر ایمان و بالاترین آنها در یقین، آنانی هستند که در آخرالزمان می آیند، در حالی که پیامبری را نمی بینند، امام از دیدگانشان پنهان است و بر اساس نوشته های (قرآن و حدیث) ایمان می آورند.

یا علی! سه چیز موجب قساوت دل می شود: گوش دادن به لهو؛ به شکار رفتن؛ به دربار سلطان شتافتن.

یا علی! از مشک ساخته شده از پوست حیوانی که گوشت و شیرش حرام است، آب نتوان خورد...

یا علی! از تخم پرندگان آنچه دو طرفش یکسان نیست، از ماهی آنها که فلس دارند و از مرغان آنها که به وقت پریدن بال می زنند بخور و آنها را که بال را صاف نگه می دارند مخور. از مرغان دریا نیز آنها را که سنگدان و انگشت به عقب پا دارند حلال است، بخور.

یا علی! هر حیوانی که دارای نیش باشد و هر پرنده ای که دارای چنگال باشد گوشت آن حرام است و نباید خورد.

یا علی! در دزدی میوه آنچه به درخت آویزان است از خرما یا امثال آن قطع دست نیست.

یا علی! زن زناکار صداق ندارد، و در اجرای حدود شفاعت پذیرفته نمیشود، و در قطع رحم سوگند موردی ندارد، و بین فرزند و پدر و زن و مرد و برده و آقا سوگندی وجود ندارد، و سکوت یک روزه جایز نیست، و روزه وصل (یعنی: روزه دو روز یا بیشتر بدون افطار) باطل است. و بازگشت به جاهلیت حرام است.

یا علی! پدر به واسطه قتل فرزند کشته نمی شود.

یا علی! خداوند دعایی را که از روی غفلت و بی حضور قلب برخیزد، نپذیرد.

یا علی! خواب عالم بهتر است از عبادت عابد نادان.

یا علی! دو رکعت نماز عالم بهتر از هزار رکعت نماز عابد است.

یا علی! زن نباید روزه مستحبی بگیرد، مگر با اجازه شوهر؛ و نیز بنده بی اجازه مولی و مهمان بی اجازه میزبان نباید روزه بدارد.

یا علی! روزه عید فطر و قربان حرام است؛ صوم وصال (متّصل کردن روزهای روزه داری بی افطار شب) حرام است؛ روزه صمت (روزه صمت یعنی سکوت مطلق و حرف نزدن) و روزه ای که برای گناه نذر شده باشد و نیز روزه تمام سال، حرام است.

یا علی! زنا را شش خصلت است، سه در دنیا و سه در آخرت. امّا سه خصلت دنیا این است که طراوت چهره را می برد؛ مرگ زودرس می آورد؛ و روزی را قطع می کند. آن سه که در آخرت است نیز بدی حساب، خشم آفریدگار و اقامت ابدی در دوزخ است.

یا علی! گناه یک درهم ربا، از هفتاد زنا با محرم در بیت الحرام بالاتر است.

یا علی! هر که یک قیراط (نزدیک یک گرم) از زکات مالش را ندهد، مؤمن و مسلمان نیست و احترامی (در اسلام) ندارد.

یا علی! تارک نماز [به وقت مرگ]، آرزوی بازگشت به دنیا را می کند، به دلیل این قول خداوند که می فرماید: «حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُون» - . مومنون / 99 - ، {تا آنگاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: «پروردگارا، مرا بازگردانید» }

یا علی! هر که مستطیع باشد و حج نگزارد کافر است که خداوند متعال گوید: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ» - . آل عمران / 97 - ، {و برای خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] کسی که بتواند به سوی آن راه یابد. و هر که کفر ورزد، یقیناً خداوند از جهانیان بی نیاز است.}

یا علی! هر که حج را به تأخیر افکند، پس از مرگ در قیامت خداوند با یهود یا نصرانی محشورش کند.

یا علی! ربا هفتاد جزء است که کمترین آنها مثل زنا کردن با مادر است در مسجد الحرام.

یا علی! صدقه قضای حتمی را برمی گرداند.

یا علی! صله رحم بر عمر می افزاید.

یا علی! غذا را به نمک شروع و ختم کن که نگهدارنده آدمی از هفتاد و دو بیماری است.

یا علی! چون به مقام محمود برسم، پدر و مادر و عمویم و رفیقی را که در جاهلیت داشتم شفاعت خواهم کرد.

یا علی! با داشتن خویشاوند، صدقه دادن به غیر روا نیست.

یا علی! یک درهم برای خضاب خرج کردن، از هزار درهم انفاق برای خدای متعال برتر است. نیز در خضاب چهارده خصلت است: باد را از گوش ها می برد؛ چشم را روشنی و بینی را نرمی می بخشد؛ دهان را خوشبو و لثه را مستحکم می کند؛ بوی زننده تن را برطرف می سازد؛ وسوسه شیطان را تقلیل می دهد؛ فرشتگان را شاد می کند؛ مؤمن را بشارت می دهد؛ و کافر را خشمگین می سازد. به علاوه وسیله زینت انسانی است و موجب برائت خضاب کننده در قبر می باشد.

یا علی! در سخن گفتن سودی نباشد، مگر با عمل همراه باشد؛ در نگاه کردن خیری نباشد، مگر آن که عبرت و آگاهی آرد؛ در ثروت خیری نیست، مگر با احسان بخشش همراه باشد؛ در سخن راست خیری نیست، مگر باوفا کردن به آن؛ در عفت و خویشتن داری خیری نیست، مگر آن که از روی پارسایی باشد؛ صدقه را فایده وثوابی نیست، مگر به قصد قربت باشد؛ در حیا خیری نیست، مگر با صحّت باشد؛ و در وطنی خیر نباشد، مگر با امنیت و آسایش باشد.

یا علی! هفت چیز گوسفند حرام است: خون، آلت تناسلی، مثانه، نخاع، غدّه ها، طحال و زهره.

یا علی! در چهار چیز نباید سخت گیری و کم خرجی کرد: قربانی کردن؛ تهیه کفن؛ خرید برده ؛ و کرایه مرکب سفر مکّه.

یا علی! می خواهی شبیه ترین شما را به خودم معرفی کنم؟ عرضه داشت که آری یا رسول اللَّه! رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خوشخوترین، بردبارترین، با انصاف ترین و آن کس که بیشتر از همه به خویشانش نیکی می کند، شبیه ترین شماست به من.

یا علی! این بیان الهی موجب ایمنی امّت من است، آن را در وقت سوار شدن بر کشتی بخوانید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ» - . زمر / 67 - .{و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند، و حال آنکه روز قیامت زمین یکسره در قبضه [قدرت] اوست، و آسمانها درپیچیده به دست اوست؛ او منزّه است و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند.} «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» - . هود / 41 - { و [نوح] گفت: «در آن سوار شوید. به نام خداست روان شدنش و لنگرانداختنش، بی گمان پروردگار من آمرزنده مهربان است.»}

یا علی! این بیان الهی موجب ایمنی از دزد است برای امّتم: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی» - . اسراء / 110 - }بگو: «خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید، هر کدام را بخوانید، برای او نامهای نیکوتر است.»}

یا علی! این آیه موجب امان امّت من است از ویرانی: «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً » - . فاطر / 39 - ، {همانا خدا آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد؛ اوست بردبار آمرزنده.}

یا علی! این دعا موجب امان امّت است از اندوه: «لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه، پناه و نجاتی از خدا جز به سوی او نیست.»

یا علی! این ذکر وسیله ایمنی از آتش سوزی است: «إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحین» - . اعراف / 196 - ، {بی تردید، سرور من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاده، و همو دوستدار شایستگان است.} «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» - . انعام / 91 - ، {و خدا را آنچنان که باید به بزرگی نشناخته اند.} یا علی! در جایی که بیم درنده می رود بخوان: « لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ *فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیم» - . توبه / 128 و 129 - ، {قطعاً، برای شما پیامبری از خودتان آمد، که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.پس اگر روی برتافتند، بگو: «خدا مرا بس است. هیچ معبودی جز او نیست. بر او توکل کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.»}

یا علی! هر که مرکبش چموشی کند، در گوش راستش بخواند: «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُون» - . آل عمران / 83 - ، {آنکه هر که در آسمانها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند.}

یا علیّ: کسی که از جادوگری یا شیطانی بترسد، این آیه را بخواند: «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْض» - . یونس / 3 - تا آخر آیه { پروردگار شما آن خدایی است که آسمانها و زمین را در شش هنگام آفرید.}

یا علی! هر که شکمش آب زرد آورد، بر شکم خود «آیة الکرسی» را بنویسد، آن را بشوید و بیاشامد که به اذن حقّ، شفا یابد.

یا علی! حقّ فرزند بر پدرش این است که در انتخاب نام و ادب او بکوشد، و از خاندان صالح برایش همسر گیرد ، و حقّ پدر بر فرزندش این است که او را به نام صدا نکند، جلوتر از او راه نرود، جلوی او ننشیند، و با او به حمام نرود (در صورتی که نوعی اهانت و بی احترامی تلقّی شود).

یا علی! سه چیز از وسواس به شمار آید: گل خوردن، ناخن به دندان جویدن و ریش رابه دندان گرفتن.

یا علی! خداوند والدینی را که فرزند خود را وادارند که عاقّ آنان شود، لعن فرموده است.

یا علی! آنچه در فرزند موجب عاقّ والدین می شود، درباره والدین نیز همان مقرّر است.

یا علی! خدا رحمت کند والدینی را که موجباتی فراهم آرند که فرزندشان به ایشان نیکی کند.

یا علی! آفت سخن گفتن، دروغ؛ آفت علم، فراموشی؛ آفت عبادت، بی حالی و سستی؛ آفت جمال، غرور؛ و آفت حلم، حسد است. یا علی! هر که والدینش را اندوهگین سازد، عاقّ است.

یا علی! کسی که در حضور او از برادر مسلمانی غیبت کنند، و توانایی یاری او را داشته باشد، و به یاریش قیام نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار گرداند.

یا علی! هر که مخارج یتیمی را تا وقتی که بالغ و بی نیاز شود عهده دار گردد، حتماً بهشت بر او واجب است.

یا علی! هر که از روی محبت دست بر سر یتیمی کشد، خداوند در قیامت به اندازه موهای سر آن یتیم، نوری به وی عطا کند.

یا علی! من فرزند دو ذبیح هستم: اسماعیل و عبداللَّه

یا علی! بهترین عقل ها آن است که به وسیله آن، بهشت و خشنودی پروردگار به دست آید.

یا علی! اولین چیزی را که خداوند خلق فرمود عقل است. آنگاه به عقل فرمود نزدیک آی! عقل نزدیک آمد و فرمود دور شو! عقل دور شد و خداوند فرمود: «به عزّت و جلالم مخلوقی محبوب تر از تو نیافریده ام، به وسیله تو عقاب می کنم، بخشش می کنم و ثواب می دهم.»

یا علی! هیچ فقری بدتر از جهل؛ هیچ ثروتی بالاتر از عقل؛ هیچ تنهایی وحشتناک تر از عجب؛ هیچ عقلی چون تدبیر؛ هیچ پارسایی مثل خویشتن داری از گناه؛ هیچ خویی چون خوش اخلاقی؛ و هیچ عبادتی همچون تفکر نیست.

یا علی! آفت سخن گفتن، دروغ؛ آفت علم، فراموشی؛ آفت عبادت، بی حالی و سستی؛ آفت جمال، غرور؛ و آفت حلم، حسد است .

یا علی! چهار چیز هدر است: غذا خوردن از روی سیری؛ در روشنی خورشید چراغ افروختن؛ در شوره زار کشت کردن؛ و به نااهل و قدر ناشناس نیکی کردن.

یا علی! هر که نماز بر من را از خاطر برد، راه بهشت را به خطا رود.

یا علی! بپرهیز از این که مثل کلاغ از هر جا که رسید بخوری و مانند شیر درّنده خو باشی.

یا علی! اگر دستم را تا مرفق در کام اژدها فرو برم، برایم مطلوب تر است از اینکه از نوخواسته، چیزی بخواهم.

یا علی! ستمکارترین مردم نزد خدا کسی است که غیر قاتل را به قتل برساند و کسی را که بی گناه بزند. و کسی که خود را از انتساب به مولای خود بدیگری نسبت دهد، به آنچه خداوند عزّ و جلّ بر من نازل کرده کافر شده است.

یا علی! انگشتر به دست راست کن که این کار فضل الهی است بر مقرّبین، پرسید: «چه نگینی به دست کنم؟» فرمود: «عقیق سرخ که عقیق، اولین معدنی است که به وحدانیت خدا ایمان آورده، به نبوّت من و امامت تو و فرزندان تو گرویده و به بهشتی بودن شیعیان و دوزخی بودن دشمنانت معترف گشته است.»

یا علی خداوند به دنیا نظری افکند و از آن مرا بر مردان جهان برگزید. دیگر بار نظری افکند و تو را برگزید. سه باره نظر کرد و امامان از نسل تو را برگزید. آنگاه برای بار چهارم نظر افکند و فاطمه را بر زنان جهان برگزید.

یا علی! نام تو را در چهار جا کنار نام خود دیدم: شب معراج بر «صخره بیت المقدّس» خواندم: «لا إله إلّااللَّه، محمّدصلی الله علیه وآله رسول اللَّه است. محمّد را به وزیرش یاری دادم» از جبرئیل پرسیدم وزیر من کیست؟ گفت علی علیه السلام. نیز بر «سدرة المنتهی» دیدم نوشته: «من اللَّه هستم که جز من خدایی نیست و محمّد برگزیده من در خلق است و او را به وزیرش نصرت دادم.» از جبرئیل پرسیدم وزیرم کیست؟ گفت علی علیه السلام. چون از سدرة المنتهی گذشتم و به «عرش حقّ» رسیدم، بر پایه هایش این نوشته را یافتم که: «من خدای یکتایم که جز من خدایی نیست، محمّدصلی الله علیه وآله دوست من است و او را به وزیرش نصرت کردم.» یا علی! به واسطه تو خدا هفت چیز به من داد: تو اول کسی هستی که با من از قبر درآیی؛ اوّل کسی هستی که در صراط به من ملحق می شوی؛ و پس از آنکه من جامه بهشتی بپوشم تو نخستین کس باشی که جامه بر تن کنی؛ اول کسی هستی که با من زنده شوی و در علیّین، و تو نخستین کسی هستی که با من از شراب مهر بر نهاده ای می نوشد که مهر آن مشک است.

بعد پیغمبر صلی الله علیه و آله به سلمان فرمود: «یا سلمان در موقع بیماری، سه چیز خواهی داشت: مورد توجه حقّ خواهی بود، دعایت مستجاب خواهد شد، هیچ گناهی بر تو باقی نخواهد ماند و تا وقت مرگ خداوند تو را (در دین) سلامت بدارد.» آنگاه به ابوذر فرمود: «ای ابوذر! از گدایی بپرهیز که موجب خواری و فقر است که به سوی آن می شتابی و در قیامت حساب آن طولانی خواهد بود.

یا ابوذر! تو تنها زندگی خواهی کرد، تنها خواهی مرد و تنها به بهشت خواهی رفت و جمعی از مردم عراق، به غسل و کفن و دفن تو سعادت یابند.» سپس به اصحاب فرمود: «می خواهید بدترین شما را معرفی کنم؟» گفتندآری، یا رسول اللَّه! پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سخن چینانی که بین دوستان جدایی می افکنند و برای پاکان عیب می جویند.» - . مکارم الاخلاق : 500 -

**[ترجمه]

«4»

ف (1)،[تحف العقول]: وَصِیَّتُهُ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام

یَا عَلِیُّ إِنَّ مِنَ الْیَقِینِ أَنْ لَا تُرْضِیَ أَحَداً بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لَا تَحْمَدَ أَحَداً بِمَا آتَاکَ اللَّهُ وَ لَا تَذُمَّ أَحَداً عَلَی مَا لَمْ یُؤْتِکَ اللَّهُ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا یَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا تَصْرِفُهُ کَرَاهَةُ کَارِهٍ إِنَّ اللَّهَ بِحُکْمِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقِینِ وَ الرِّضَا وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ (2)

وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا مُظَاهَرَةَ(3)

أَحْسَنُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّرِ.

یَا عَلِیُّ آفَةُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ عَلَی اللَّهِ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَةُ(4)

وَ آفَةُ السَّمَاحَةِ الْمَنُ (5) وَ آفَةُ الشَّجَاعَةِ الْبَغْیُ وَ آفَةُ الْجَمَالِ الْخُیَلَاءُ وَ آفَةُ الْحَسَبِ الْفَخْرُ.

یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِالصِّدْقِ وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ فِیکَ کَذِبَةٌ أَبَداً وَ لَا تَجْتَرِیَنَّ عَلَی خِیَانَةٍ أَبَداً وَ الْخَوْفِ مِنَ اللَّهِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ ابْذُلْ مَالَکَ وَ نَفْسَکَ دُونَ دِینِکَ وَ عَلَیْکَ بِمَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ فَارْکَبْهَا وَ عَلَیْکَ بِمَسَاوِی الْأَخْلَاقِ فَاجْتَنِبْهَا.

ص: 61


1- 1. تحف العقول ص 6.
2- 2. الاعود: الانفع.
3- 3. المظاهرة: المعاونة.
4- 4. الفترة: الضعف و انکسار.
5- 5. السماحة: الجود.

یَا عَلِیُّ أَحَبُّ الْعَمَلِ إِلَی اللَّهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ وَ مَنْ وَرِعَ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَوْرَعِ النَّاسِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مِنْ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ تَکُفُّ لِسَانَکَ وَ تَبْکِی عَلَی خَطِیئَتِکَ وَ یَسَعُکَ بَیْتُکَ.

یَا عَلِیُّ سَیِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثُ خِصَالٍ إِنْصَافُکَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُسَاوَاةُ الْأَخِ فِی اللَّهِ وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مِنْ حُلَلِ اللَّهِ رَجُلٌ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فِی اللَّهِ فَهُوَ زَوْرُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ زَوْرَهُ (1) وَ یُعْطِیَهُ مَا سَأَلَ وَ رَجُلٌ صَلَّی ثُمَّ عَقَّبَ إِلَی الصَّلَاةِ الْأُخْرَی فَهُوَ ضَیْفُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ ضَیْفَهُ وَ الْحَاجُّ وَ الْمُعْتَمِرُ فَهُمَا وَفْدُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ وَفْدَهُ (2)

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ ثَوَابُهُنَّ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ الْحَجُّ یَنْفِی الْفَقْرَ وَ الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ الْبَلِیَّةَ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ عِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ السَّفِیهِ وَ عَقْلٌ یُدَارِی بِهِ النَّاسَ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَجُلٌ أَحَبَّ لِأَخِیهِ مَا أَحَبَّ لِنَفْسِهِ وَ رَجُلٌ بَلَغَهُ أَمْرٌ فَلَمْ یُقْدِمْ فِیهِ وَ لَمْ یَتَأَخَّرْ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ الْأَمْرَ لِلَّهِ رِضًا أَوْ سَخَطٌ وَ رَجُلٌ لَمْ یَعِبْ أَخَاهُ بِعَیْبٍ حَتَّی یُصْلِحَ ذَلِکَ الْعَیْبَ عَنْ نَفْسِهِ فَإِنَّهُ کُلَّمَا أَصْلَحَ مِنْ نَفْسِهِ عَیْباً بَدَا لَهُ مِنْهَا آخَرُ وَ کَفَی بِالْمَرْءِ فِی نَفْسِهِ شُغُلًا.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ سَخَاءُ النَّفْسِ وَ طِیبُ الْکَلَامِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذَی.

یَا عَلِیُّ فِی التَّوْرَاةِ أَرْبَعٌ إِلَی جَنْبِهِنَّ أَرْبَعٌ مَنْ أَصْبَحَ عَلَی الدُّنْیَا حَرِیصاً

ص: 62


1- 1. أی زائره و قاصده.
2- 2. الوفد: الضیف الوارد.

أَصْبَحَ وَ هُوَ عَلَی اللَّهِ سَاخِطٌ وَ مَنْ أَصْبَحَ یَشْکُو مُصِیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا یَشْکُو رَبَّهُ وَ مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَضَعْضَعَ (1)

لَهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَهُوَ مَنِ اتَّخَذَ آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ لَعِباً.

أَرْبَعٌ إِلَی جَنْبِهِنَّ أَرْبَعٌ مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَمْ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ فَقِیلَ لَهُ الْفَقْرُ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ فَقَالَ الْفَقْرُ مِنَ الدِّینِ.

یَا عَلِیُّ کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا ثَلَاثَةَ أَعْیُنٍ عَیْنٌ سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ (2)

وَ عَیْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ عَیْنٌ فَاضَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ (3)

یَا عَلِیُّ طُوبَی لِصُورَةٍ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهَا تَبْکِی عَلَی ذَنْبٍ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَی ذَلِکَ الذَّنْبِ أَحَدٌ غَیْرُ اللَّهِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ مُوبِقَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ فَأَمَّا الْمُوبِقَاتُ فَهَوًی مُتَّبَعٌ وَ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ وَ أَمَّا الْمُنْجِیَاتُ فَالْعَدْلُ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدُ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ خَوْفُ اللَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ یَحْسُنُ فِیهِنَّ الْکَذِبُ الْمَکِیدَةُ فِی الْحَرْبِ وَ عِدَتُکَ زَوْجَتَکَ وَ الْإِصْلَاحُ بَیْنَ النَّاسِ.

یَا عَلِیُّ ثَلَاثٌ یَقْبُحُ فِیهِنَّ الصِّدْقُ النَّمِیمَةُ وَ إِخْبَارُ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ بِمَا یَکْرَهُ وَ تَکْذِیبُکَ الرَّجُلَ عَنِ الْخَیْرِ(4)

یَا عَلِیُّ أَرْبَعٌ یَذْهَبْنَ ضَلَالًا الْأَکْلُ بَعْدَ الشِّبَعِ وَ السِّرَاجُ فِی الْقَمَرِ وَ الزَّرْعُ فِی الْأَرْضِ السَّبِخَةِ وَ الصَّنِیعَةُ عِنْدَ غَیْرِ أَهْلِهَا.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعٌ أَسْرَعُ شَیْ ءٍ عُقُوبَةً رَجُلٌ أَحْسَنْتَ إِلَیْهِ فَکَافَأَکَ بِالْإِحْسَانِ إِسَاءَةً

ص: 63


1- 1. تضعضع له أی ذل و خضع، و انما ذلک إذا کان خضوعه له لغناه.
2- 2. سهر- کفرح- أی بات و لم ینم لیلا أی ترکت النوم زائدا عن العادة.
3- 3. أی سال دمعها بکثرة.
4- 4. فی المصدر« و تکذیبک الرجل عن الخیر».

وَ رَجُلٌ لَا تَبْغِی عَلَیْهِ وَ هُوَ یَبْغِی عَلَیْکَ وَ رَجُلٌ عَاقَدْتَهُ عَلَی أَمْرٍ فَمِنْ أَمْرِکَ الْوَفَاءُ لَهُ وَ مِنْ أَمْرِهِ الْغَدْرُ بِکَ وَ رَجُلٌ تَصِلُ رَحِمَهُ وَ یَقْطَعُهَا.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعٌ مَنْ یَکُنْ فِیهِ کَمَلَ إِسْلَامُهُ الصِّدْقُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحَیَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ

یَا عَلِیُّ قِلَّةُ طَلَبِ الْحَوَائِجِ مِنَ النَّاسِ هُوَ الْغِنَی الْحَاضِرُ وَ کَثْرَةُ الْحَوَائِجِ إِلَی النَّاسِ مَذَلَّةٌ وَ هُوَ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ.

**[ترجمه]تحف العقول: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در وصیت هایش به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «یا علی! از آثار یقین این است که رضایت هیچ کس را با خشم خداوند به دست نیاوری، کسی را بر نعمتی که خدا به تو داده نستایی و احدی را بر چیزی که خدا از تو دریغ فرموده نکوهش نکنی، چه روزی را نه حرص حریصان جلب کند و نه بی میلی کسان واپس زند. خداوند به حکمت و فضل خود، آسایش و خوشی را در یقین و رضا (به قضا و قدر) قرار داده و غصه و اندوه را در شک و نارضایی.

یا علی! هیچ فقری از نادانی بدتر نیست؛ هیچ مالی از عقل سودمندتر نیست؛ هیچ تنهایی از خودپسندی وحشتناک تر نیست؛ هیچ مددکاری ای از مشورت بهتر نیست؛ هیچ عقلی (و یا هیچ عملی، به نقل دیگر) چون عاقبت اندیشی نیست؛ هیچ حسب و نسبی چون خوشخویی نیست؛ و هیچ عبادتی همانند فکر کردن نیست.

یا علی! آفت سخن، دروغ است؛ آفت علم، فراموشی است؛ آفت عبادت، سستی است؛ آفت سخاوت، منت است؛ آفت شجاعت، ستم است؛ آفت زیبایی، کبر و خودپسندی است؛ و آفت حسب و نسب، فخر فروشی است.

یا علی! همیشه راستگو باش؛ هیچ گاه دروغ از دهانت بیرون نیاید و هرگز به خیانت اقدام مکن؛ از خدا چنان بترس که گویا او را به چشم می بینی؛ مال و جان را در راه دین نثار کن؛ خود را به اخلاق نیک بیارای و از خوی های بد بپرهیز.

یا علی! سه خصلت نزد خدا از هر عملی محبوبتر است: انجام واجبات، کسی که واجبات الهی را انجام دهد از عابدترین مردم است؛ ترک گناهان، کسی که از گناه بپرهیزد از پرهیزگارترین مردم است؛ قناعت، هر که به آنچه خدا روزی کرده قناعت کند، از بی نیازترین خلق است.

یا علی! سه چیز از اخلاق ستوده است: با آنکه از تو بریده پیوند کنی؛ به آنکه تو را محروم کرده عطا کنی؛ و از آنکه بر تو ستم روا داشته بگذری.

یا علی! سه چیز نجات بخش است: زبان را نگه داری؛ بر خطاها بنگری؛ و خانه ات گنجایشت را داشته باشد (یعنی بتوانی در خانه بمانی و از شر معاشران ناجنس در امان باشی).

یا علی! بهترین کارها سه چیز است: خود درباره مردم انصاف دادن؛ با برادر دینی مساوات کردن؛ و خدا را در هر حال به یاد آوردن.

یا علی! سه کس از مهمانان خدایند: کسی که به خاطر خدا به دیدار برادر مؤمن رود، زائر خداست و بر خدا لازم است زوارش را گرامی دارد و حاجتش را روا کند؛ کسی که پس از نماز به تعقیب بنشیند، تا وقت نماز دیگر مهمان خداست و بر خدا حقّ است که مهمانش را گرامی دارد؛ و سوم آن کس که برای حج یا عمره به زیارت کعبه می رود، بر پروردگار وارد شده و بر خدا لازم است واردین را احترام کند.

یا علی! پاداش سه کار است که هم در دنیا داده می شود و هم در آخرت: حج فقر را برطرف می کند؛ صدقه بلا را می گرداند؛ و صله رحم عمر را می افزاید .

یا علی! سه خصلت است هر کس ندارد، هیچ عملی برای او نمی پاید: تقوایی که او را از گناه باز دارد؛ علمی (و مطابق نقل صحیح تر حلمی) که نادانی بی خردان را واپس زند؛ و عقلی که بتواند در پرتو آن با مردم بسازد (بدون این سه صفت اعمال خیر به ثمر نمی رسد و نتیجه مطلوب را نمی دهد).

یا علی! سه کس در قیامت زیر سایه عرش خدایند: مردی که برای برادرش آن بپسندد که برای خود پسندد؛ کسی که چون کاری پیش آید، قدم از قدم برندارد تا بفهمد خدا به این کار راضی است یا نه؛ کسی که تا عیبی را در خود اصلاح نکند، به برادرش خرده نگیرد، چرا که در این صورت هر عیبی را که در وجودش اصلاح کند، باز به عیب دیگر برخورد و فرصتی برای عیبجویی از دیگران نمی یابد.

یا علی! سه چیز از درهای خیر است (که هر کس داشته باشد درهای خیر به رویش گشوده است): طبع سخاوتمند، گفتار خوش و صبر بر آزار.

یا علی! در تورات است که چهار چیز با چهار چیز قرین است: هر که به دنیا حریص باشد به خدا خشمگین است؛ هر که از مصیبتی شکوه کند از خدا شکایت کرده؛ هر کس که در برابر توانگری برای ثروتش تواضع کند، دو سوم دینش از دست رفته است؛ و هر که از این امت وارد دوزخ شود، از آنهاست که آیات خدا را به مسخره و بازیچه گرفته است.

و نیز چهار چیز در کنار چهار چیز است: هر که ملک یابد، مستبد شود و هر که مشورت نکند، پشیمان شود. هر عملی مکافاتی دارد؛ فقر مرگ بزرگ تر است. پرسیدند: «فقر درهم و دینار؟» فرمود نه، فقر دین.

یا علی! هر چشمی در قیامت گریان است جز سه چشم: یکی آنکه در راه خدا شب بیدار باشد، دیگر آنکه به راه حرام باز نشود و سوم آنکه از ترس خدا بگرید.

یا علی! خوشا به حال آنکه در حضور خدا بر گناهانی که جز خداوند بر آن آگاه نیست می گرید.

یا علی! سه چیز موجب هلاک و سه چیز مایه نجات است: هوسی که دنبالش را بگیرند؛ بخلی که اطاعتش کنند؛ خودپسندی. اما آنچه که باعث نجات است: عدالت در حال آرامش و غضب؛ میانه روی در حال درویشی و توانگری؛ ترس از خدا در نهان و عیان چنان که گویی او را می بینی، چرا که اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند.

یا علی! دروغ در سه جا نیکوست: میدان جنگ، وعده دادن به زن و اصلاح میان مردم.

یا علی! راستگویی در سه جا زشت است: سخن چینی، نقل عمل ناپسند زن برای شوهر و تکذیب کسی که به دروغ از انجام عمل خیری خبر می دهد.

یا علی! چهار چیز به هدر می رود: خوراک پس از سیری، چراغ در مهتاب، بذر در شوره زار و احسان به نااهل.

یا علی! کیفر کردار چهار کس از همه زودتر می رسد: مردی که پاداش نیکی تو را به بدی دهد؛ کسی که آزاری از تو ندیده اما بر تو ستم کند؛ هم پیمانی که یک طرفه پیمان را بشکند؛ خویشاوندی که در مقابل خوشرفتاری تو بدرفتاری کند.

یا علی! چهار صفت در هر که باشد اسلامش کامل است: راستی، شکر، حیا و خوشخویی.

یا علی! کمتر از مردم خواهش کردن، بی نیازی نقد است و درخواست زیاد ذلت و فقر حاضر.» - . تحف العقول : 6 -

**[ترجمه]

«5»

ف (1)،[تحف العقول]: یَا عَلِیُّ إِنَّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الصِّیَامُ وَ الصَّلَاةُ وَ الزَّکَاةُ وَ إِنَّ لِلْمُتَکَلِّفِ مِنَ الرِّجَالِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَتَمَلَّقُ إِذَا شَهِدَ وَ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَةِ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَقْهَرُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ یُظَاهِرُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ عِنْدَ النَّاسِ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ الْأُمُورِ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ إِنْ حَدَّثَ کَذَبَ وَ إِنِ اؤْتُمِنَ خَانَ وَ إِنْ وَعَدَ أَخْلَفَ وَ لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَی حَتَّی یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّی یَأْثَمَ وَ لَیْسَ یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ.

یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا عَمَلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِّ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ إِنَّ الْکَذِبَ آفَةُ الْحَدِیثِ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ السَّمَاحَةِ الْمَنُّ.

یَا عَلِیُّ إِذَا رَأَیْتَ الْهِلَالَ (2)

فَکَبِّرْ ثَلَاثاً وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنِی وَ خَلَقَکَ وَ قَدَّرَکَ مَنَازِلَ وَ جَعَلَکَ آیَةً لِلْعَالَمِینَ.

ص: 64


1- 1. التحف ص 10.
2- 2. الهلال: غرة القمر او للیلتین أو إلی ثلاث أو الی سبع. قال: شیخنا البهائی( قده): یمتد وقت قراءة الدعاء بامتداد وقت التسمیة هلالا، و الأولی عدم تأخیره عن اللیلة الأولی عملا بالمتیقن المتفق علیه لغة و عرفا، فان لم یتیسر فعن اللیلة الثانیة لقول أکثر أهل اللغة بالامتداد إلیها، فان فاتک فعن الثالثة لقول کثیر منهم بانها آخر لیاله.

یَا عَلِیُّ إِذَا نَظَرْتَ فِی مِرْآةٍ فَکَبِّرْ ثَلَاثاً وَ قُلِ اللَّهُمَّ کَمَا حَسَّنْتَ خَلْقِی فَحَسِّنْ خُلُقِی.

یَا عَلِیُّ إِذَا هَالَکَ أَمْرٌ فَقُلِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا فَرَّجْتَ عَنِّی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ- فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ مَا هَذِهِ الْکَلِمَاتُ؟

قَالَ: یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَهْبَطَ آدَمَ بِالْهِنْدِ وَ أَهْبَطَ حَوَّاءَ بِجُدَّةَ وَ الْحَیَّةَ بِأَصْفَهَانَ وَ إِبْلِیسَ بِمِیسَانَ (1) وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْجَنَّةِ شَیْ ءٌ أَحْسَنَ مِنَ الْحَیَّةِ وَ الطَّاوُسِ وَ کَانَ لِلْحَیَّةِ قَوَائِمُ کَقَوَائِمِ الْبَعِیرِ فَدَخَلَ إِبْلِیسُ جَوْفَهَا فَغَرَّ آدَمَ وَ خَدَعَهُ فَغَضِبَ اللَّهُ عَلَی الْحَیَّةِ وَ أَلْقَی عَنْهَا قَوَائِمَهُمَا وَ قَالَ جَعَلْتُ رِزْقَکِ التُّرَابَ وَ جَعَلْتُ تَمْشِینَ عَلَی بَطْنِکِ- لَا رَحِمَ اللَّهُ مَنْ رَحِمَکِ وَ غَضِبَ عَلَی الطَّاوُسِ لِأَنَّهُ کَانَ دَلَّ إِبْلِیسَ عَلَی الشَّجَرَةِ فَمَسَخَ مِنْهُ صَوْتَهُ وَ رِجْلَیْهِ.

فَمَکَثَ آدَمُ بِالْهِنْدِ مِائَةَ سَنَةٍ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ یَبْکِی عَلَی خَطِیئَتِهِ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ یَا آدَمُ الرَّبُّ عَزَّ وَ جَلَّ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ یَا آدَمُ أَ لَمْ أَخْلُقْکَ بِیَدِی أَ لَمْ أَنْفُخْ فِیکَ مِنْ رُوحِی

أَ لَمْ أُسْجِدْ لَکَ مَلَائِکَتِی أَ لَمْ أُزَوِّجْکَ حَوَّاءَ أَمَتِی أَ لَمْ أُسْکِنْکَ جَنَّتِی فَمَا هَذَا الْبُکَاءُ یَا آدَمُ تَتَکَلَّمُ بِهَذِهِ الْکَلِمَاتِ فَإِنَّ اللَّهَ قَابِلٌ تَوْبَتَکَ قُلْ سُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَتُبْ عَلَیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.

یَا عَلِیُّ إِذَا رَأَیْتَ حَیَّةً فِی رَحْلِکَ فَلَا تَقْتُلْهَا حَتَّی تَخْرُجَ عَلَیْهَا ثَلَاثاً فَإِنْ رَأَیْتَهَا الرَّابِعَةَ فَاقْتُلْهَا فَإِنَّهَا کَافِرَةٌ.

یَا عَلِیُّ إِذَا رَأَیْتَ حَیَّةً فِی طَرِیقٍ فَاقْتُلْهَا فَإِنِّی قَدِ اشْتَرَطْتُ عَلَی الْجِنِّ أَلَّا یَظْهَرُوا فِی صُورَةِ الْحَیَّاتِ.

یَا عَلِیُّ أَرْبَعُ خِصَالٍ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَیْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ بُعْدُ الْأَمَلِ وَ حُبُّ الدُّنْیَا مِنَ الشَّقَاءِ.

یَا عَلِیُّ إِذَا أُثْنِیَ عَلَیْکَ فِی وَجْهِکَ فَقُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی خَیْراً مِمَّا یَظُنُّونَ

ص: 65


1- 1. میسان کورة معروفة بین البصرة و واسط و النسبة میسانی- کما فی القاموس و لعلّ ذکر هذه المواضع کنایة عن بعد المسافة بینها.

وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَعْلَمُونَ وَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ.

یَا عَلِیُّ إِذَا جَامَعْتَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ جَنِّبْنَا الشَّیْطَانَ وَ جَنِّبِ الشَّیْطَانَ مَا رَزَقْتَنِی فَإِنْ قَضَی أَنْ یَکُونَ بَیْنَکُمَا وَلَدٌ لَمْ یَضُرَّهُ الشَّیْطَانُ أَبَداً

یَا عَلِیُّ ابْدَأْ بِالْمِلْحِ وَ اخْتِمْ فَإِنَّ الْمِلْحَ شِفَاءٌ مِنْ سَبْعِینَ دَاءً أَوَّلُهَا الْجُنُونُ وَ الْجُذَامُ وَ الْبَرَصُ.

یَا عَلِیُّ ادَّهِنْ بِالزَّیْتِ فَإِنَّ مَنِ ادَّهَنَ بِالزَّیْتِ لَمْ یَقْرَبْهُ الشَّیْطَانُ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً.

یَا عَلِیُّ لَا تُجَامِعْ أَهْلَکَ لَیْلَةَ النِّصْفِ وَ لَا لَیْلَةَ الْهِلَالِ أَ مَا رَأَیْتَ الْمَجْنُونَ یُصْرَعُ فِی لَیْلَةِ الْهِلَالِ وَ لَیْلَةِ النِّصْفِ کَثِیراً(1)

یَا عَلِیُّ إِذَا وُلِدَ لَکَ غُلَامٌ أَوْ جَارِیَةٌ فَأَذِّنْ فِی أُذُنِهِ الْیُمْنَی وَ أَقِمْ فِی الْیُسْرَی فَإِنَّهُ لَا یَضُرُّهُ الشَّیْطَانُ أَبَداً.

یَا عَلِیُّ أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِشَرِّ النَّاسِ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یَغْفِرُ الذَّنْبَ وَ لَا یُقِیلُ الْعَثْرَةَ أَ لَا أُنَبِّئُکَ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِکَ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لَا یُرْجَی خَیْرُهُ.

**[ترجمه]تحف العقول: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «یا علی! مؤمن سه نشانه دارد: روزه، نماز و زکات. متظاهر سه نشانه دارد: چاپلوسی در حضور، بدگویی در غیاب، و شماتت در مصیبت. ظالم سه نشانه دارد: رفتار جبارانه با زیردستان، نافرمانی از زبردستان و همکاری با ستمگران. ریاکار سه علامت دارد: نشاط در انظار، سستی در خلوت، انتظار ستایش در همه کارها.

منافق سه علامت دارد: دروغگویی، خیانت در امانت و خلف وعده. تنبل سه نشانه دارد: سستی در کار تا حد کوتاهی، کوتاهی کردن تا سرحد تباهی و تباهی تا سرحد گناه. مسافرت برای عاقل شایسته نیست جز برای سه منظور: ترمیم معاش، اصلاح امر معاد و لذت حلال .

یا علی! هیچ فقری سخت تر از نادانی، و هیچ ثروتی سودمندتر از خرد، و هیچ تنهائی هولناکتر از تکبّر نیست. هیچ عملی چون عاقبت اندیشی، هیچ پرهیزکاری ای چون خویشتن داری و هیچ حسب و نسبی چون خوشخویی نیست. آفت گفتار، دروغ؛ آفت علم، فراموشی؛ و آفت سخاوت، منت است.

یا علی! هنگام دیدن ماه نو سه مرتبه اللَّه اکبر بگو، آنگاه بگو: شکر خدایی را که من و تو را آفریده، برای سیر تو منزل ها تعیین کرده و تو را برای جهانیان آیت و نشان خود قرار داده است.

یا علی! چون در آیینه بنگری سه بار تکبیر بگوی و این دعا را بخوان: «خداوندا! چنان که صورت مرا زیبا آفریده ای، سیرت و اخلاق مرا هم زیبا فرما!»

یا علی! هر گاه کار هولناکی پیش آید بگو: «خداوندا! به حقّ محمّد و آل محمّد فرجی برای من برسان.»

علی علیه السلام گوید: «گفتم یا رسول اللَّه! «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمات» - . بقره / 37 - ، {سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود} این سخنان چه بود؟ فرمود: «ای علی! راستی خدا آدم را به هند و حوا را در جده فرو افکند. آن مار در اصفهان بود و ابلیس در سرزمین میسان (سرزمینی است میان بصره و واسط). در بهشت چیزی بهتر از مار و طاوس نبود. مار چهار پا داشت چون چهار پای شتر. ابلیس به درونش آمد و آدم را فریفت و گول زد و خدا به مار خشم گرفت، چهار پایش را بیفکند و به او فرمود خوراک تو را خاک مقرر کردم و باید بر شکم راه روی و خدا رحم نکند به هر که تو را رحم کند. بر طاوس نیز خشم گرفت، زیرا که ابلیس را بدان درخت راهنمایی کرد، پس آواز و دو پای او از بین رفتند. آدم صد سال در هند بماند. در این مدت سر به سوی آسمان نیاورد، دست ها بر سر نهاده می گریست بر خطای خود. خدا جبرئیل را نزد او فرستاد و به او گفت: «ای آدم! پروردگار عزوجل تو را سلام می رساند و می فرماید: «ای آدم! آیا من تو را به دست خودم نیافریدم؟ از روح خود در تو ندمیدم؟ فرشته هایم را به سجده بر تو نگماشتم؟ آیا تو را به همسری حوا برنگزیدم؟ و تو را به بهشتم جایگزین نکردم؟ ای آدم! این همه گریه چیست؟ این کلمات را بازگو کن تا خدا توبه تو را بپذیرد: «بگو منزهی تو، نیست شایسته پرستشی جز تو، بد کردم و به خود ستم کردم، توبه ام را بپذیر. زیرا تو بسیار توبه پذیر و مهربانی.»

ای علی! اگر در بار و بنه خود ماری دیدی، تا وقتی سه بار در آن برنیامده آن را مکش و اگر بار چهارم او را دیدی، بکش که کافر است.

ای علی! هر گاه ماری را در سر راهی دیدی بکش، زیرا من با اجنه ترتیبی دادم که در صورت مار پدیدار نشوند.

یا علی! چهار صفت از بدبختی است: خشکی چشم، سنگینی دل، آرزوی دراز و محبت دنیا.

یا علی! چون پیش رویت از تو تعریف کنند بگو: «خداوندا! مرا بهتر از آنچه اینان تصور می کنند قرار ده، گناهانی را که خبر ندارند بر من ببخشا و مرا به گفتار ایشان مؤاخذه مفرما.

یا علی! به هنگام آمیزش بگو: «به نام خدا، خداوندا شیطان را از ما و فرزندی که قسمت ما می کنی دور فرما.» آنگاه اگر خدا فرزندی نصیبت کند، برای همیشه از آسیب شیطان در امان باشد.

یا علی! غذا را با نمک شروع و با نمک ختم کن. چرا که درمان هفتاد درد است که از همه خفیف تر آنها، دیوانگی و خوره و پیسی است.

یا علی! به بدن خود روغن زیتون بمال که هر کس چنین کند، تا چهل شب شیطان به او نزدیک نشود.

یا علی! شب اول ماه و شب نیمه ماه آمیزش مکن. چرا که مبتلایان به صرع غالبا در این دو شب گرفتار شوند.

یا علی! چون فرزندی نصیبت شود، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگو تا هرگز شیطان به او آسیبی نرساند.

یا علی! بدترین خلق را به تو معرفی نکنم؟ گفتم چرا یا رسول اللَّه! فرمود: «کسی که گناه را نبخشاید و از لغزش های مردم چشم نپوشد. از آنها بدتر را به تو معرفی نکنم؟ گفتم چرا یا رسول اللَّه! فرمود: «کسی که مردم نه از شرش در امانند و نه به خیرش امیدوار.» - . تحف العقول : 10 -

**[ترجمه]

«6»

ف (2)،[تحف العقول]: یَا عَلِیُّ إِیَّاکَ وَ دُخُولَ الْحَمَّامِ بِغَیْرِ مِئْزَرٍ فَإِنَّ مَنْ دَخَلَ الْحَمَّامَ بِغَیْرِ مِئْزَرٍ مَلْعُونٌ النَّاظِرُ وَ الْمَنْظُورُ إِلَیْهِ.

یَا عَلِیُّ لَا تَتَخَتَّمْ فِی السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی فَإِنَّهُ کَانَ یَتَخَتَّمُ قَوْمُ لُوطٍ فِیهِمَا وَ لَا تُعَرِّ الْخِنْصِرَ-(3)

ص: 66


1- 1. لما کان القمر یؤثر فی الکرة الارضیة تأثیرا طبیعیا موجبا لبروز آثار فی المواد الارضیة فیمکن أن یؤثر فی المزاج أیضا علی نحو یظهر آثاره فی الاولاد و الاعقاب.
2- 2. التحف ص 13.
3- 3. نهیه صلّی اللّه علیه و آله لاجل التشبه و هذا العنوان أحد موجبات الحرمة فی الإسلام، فکل عمل کان مثل ذلک فهو حرام ما دام هذا العنوان صادقا علیه و إذا لم یصدق علیه لم یکن من هذه الجهة حرام کما سئل عن علیّ علیه السلام عن قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:« غیروا الشیب و لا تشبهوا بالیهود» فقال علیه السلام:« انما قال صلّی اللّه علیه و آله ذلک و الدین قل فالآن قد اتسع نطاقه و ضرب بجرانه فامرؤ و ما اختار». و الحاصل التشبه فی المختصات المذهبیة متعمدا حرام.

یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ یُعْجَبُ مِنْ عَبْدِهِ إِذَا قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ یَقُولُ یَا مَلَائِکَتِی عَبْدِی هَذَا قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ غَیْرِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ.

یَا عَلِیُّ إِیَّاکَ وَ الْکَذِبَ فَإِنَّ الْکَذِبَ یُسَوِّدُ الْوَجْهَ ثُمَّ یُکْتَبُ عِنْدَ اللَّهِ کَذَّاباً وَ إِنَّ الصِّدْقَ یُبَیِّضُ الْوَجْهَ وَ یُکْتَبُ عِنْدَ اللَّهِ صَادِقاً وَ اعْلَمْ أَنَّ الصِّدْقَ مُبَارَکٌ وَ الْکَذِبَ مَشْئُومٌ.

یَا عَلِیُّ احْذَرِ الْغِیبَةَ وَ النَّمِیمَةَ فَإِنَّ الْغِیبَةَ تُفَطِّرُ وَ النَّمِیمَةَ تُوجِبُ عَذَابَ الْقَبْرِ.

یَا عَلِیُّ لَا تَحْلِفْ بِاللَّهِ کَاذِباً وَ لَا صَادِقاً مِنْ غَیْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَجْعَلِ اللَّهَ عُرْضَةً لِیَمِینِکَ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَرْحَمُ وَ لَا یَرْعَی مَنْ حَلَفَ بِاسْمِهِ کَاذِباً.

یَا عَلِیُّ لَا تَهْتَمَّ لِرِزْقِ غَدٍ فَإِنَّ کُلَّ غَدٍ یَأْتِی بِرِزْقِهِ.

یَا عَلِیُّ إِیَّاکَ وَ اللَّجَاجَةَ فَإِنَّ أَوَّلَهَا جَهْلٌ وَ آخِرَهَا نَدَامَةٌ.

یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ فَإِنَّ السِّوَاکَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ مَجْلَاةٌ لِلْعَیْنِ وَ الْخِلَالُ یُحَبِّبُکَ إِلَی الْمَلَائِکَةِ فَإِنَّ الْمَلَائِکَةَ تَتَأَذَّی بِرِیحِ فَمِ مَنْ لَا یَتَخَلَّلُ بَعْدَ الطَّعَامِ.

یَا عَلِیُّ لَا تَغْضَبْ فَإِذَا غَضِبْتَ فَاقْعُدْ وَ تَفَکَّرْ فِی قُدْرَةِ الرَّبِّ عَلَی الْعِبَادِ وَ حِلْمِهِ عَنْهُمْ وَ إِذَا قِیلَ لَکَ اتَّقِ اللَّهَ فَانْبِذْ غَضَبَکَ وَ رَاجِعْ حِلْمَکَ

یَا عَلِیُّ احْتَسِبْ بِمَا تُنْفِقُ عَلَی نَفْسِکَ تَجِدْهُ عِنْدَ اللَّهِ مَذْخُوراً.

یَا عَلِیُّ أَحْسِنْ خُلُقَکَ مَعَ أَهْلِکَ وَ جِیرَانِکَ وَ مَنْ تُعَاشِرُ وَ تُصَاحِبُ مِنَ النَّاسِ تُکْتَبْ عِنْدَ اللَّهِ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی

یَا عَلِیُّ مَا کَرِهْتَهُ لِنَفْسِکَ فَاکْرَهْ لِغَیْرِکَ وَ مَا أَحْبَبْتَهُ لِنَفْسِکَ فَأَحِبَّهُ لِأَخِیکَ تَکُنْ عَادِلًا فِی حُکْمِکَ مُقْسِطاً فِی عَدْلِکَ مُحَبّاً(1)

فِی أَهْلِ السَّمَاءِ مَوْدُوداً(2) فِی صُدُورِ أَهْلِ الْأَرْضِ احْفَظْ وَصِیَّتِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

ص: 67


1- 1. فی بعض النسخ« محببا».
2- 2. مودودا من الود أی محبوبا.

**[ترجمه]تحف العقول: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «یا علی! مبادا برهنه وارد حمام شوی که ملعون است آن که عریان وارد حمام شود و آنکه به او نگاه کند.

یا علی! انگشتر را به انگشت سبابه و وسط نکن که عمل قوم لوط است و انگشت کوچک را بدون انگشتر مگذار.

یا علی! خداوند خوش دارد که بنده بگوید: «پروردگارا گناه مرا بیامرز که جز تو آمرزنده ای نیست.» آنگاه از جانب خداوند خطاب شود: «فرشتگان من! این بنده دانسته که جز من آمرزنده ای نیست. شاهد باشید گناهانش را آمرزیدم.»

یا علی! مبادا دروغ بگویی. دروغ موجب روسیاهی است، خداوند نام دروغ گوینده را در دفتر دروغ گویان ثبت کند. نیز راستگویی مایه روسفیدی است، خداوند نام راست گوینده را در دفتر راستگویان بنویسد. راستگویی مبارک است و دروغ شوم.

یا علی! از غیبت و سخن چینی بپرهیز، غیبت روزه را می شکند (اجر آن را از بین می برد) و سخن چینی موجب عذاب قبر است.

یا علی! بدون ضرورت قسم خدا نخور و راست یا دروغ، خدا را ابزار قسم قرار مده. خداوند بر آن کس که به نام او قسم دروغ بخورد رحم نمی کند و جانب او را رعایت نمی فرماید.

یا علی! غم روزی را نخور، هر فردایی روزی اش خواهد رسید.

یا علی! از لجاجت بگریز که آغازش نادانی و انجامش پشیمانی است.

یا علی! مسواک را ترک نکن که باعث پاکیزگی دهان، رضای خدا و روشنی چشم است. خلال کردن محبت فرشتگان را جلب می کند. ملائکه از بوی دهان آن کس که پس از غذا خلال نکند، ناراحت می شوند.

یا علی! غضب نکن. هر گاه خشمگین شدی به زمین بنشین و بیندیش که چگونه خداوند بر بندگان قدرت دارد و حلم می کند و آنها را به خطاهایشان مؤاخذه نمی فرماید. چون هنگام غضب به تو گویند از خدا بترس، خشم را بدور افکن و به حلم و بردباری باز گرد.

یا علی! آنچه خرج خود می کنی برای خدا خرج کن، نزد خدا خواهی یافت.

یا علی! با خانواده، همسایگان و کلیه معاشرانت خوشخوی باش تا نزد خدا به درجات عالی نائل شوی.

یا علی! آنچه برای خود نمی پسندی بر دیگران مپسند. آنچه برای خود می خواهی برای دیگران هم بخواه تا در قضاوت عادل و در عدالت دادگر باشی و اهل آسمان و زمین تو را دوست بدارند، وصیت مرا ان شاء اللَّه به خاطر سپار.» - . تحف العقول : 13 -

**[ترجمه]

«7»

سن (1)،[المحاسن] أَبِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ السَّرِیِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام: یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا عَنِّی فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِ فَکَانَ فِی وَصِیَّتِهِ أَنْ قَالَ إِنَّ الْیَقِینَ أَنْ لَا تُرْضِیَ أَحَداً بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لَا تَحْمَدَ أَحَداً عَلَی مَا آتَاکَ اللَّهُ وَ لَا تَذُمَّ أَحَداً عَلَی مَا لَمْ یُؤْتِکَ اللَّهُ فَإِنَّ الرِّزْقَ لَا یَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا یَصْرِفُهُ کَرَاهِیَةُ کَارِهٍ إِنَّ اللَّهَ بِحُکْمِهِ وَ فَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقِینِ وَ الرِّضَا وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ.

یَا عَلِیُّ إِنَّهُ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِّ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّرِ.

یَا عَلِیُّ آفَةُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَةُ وَ آفَةُ الظَّرْفِ الصَّلَفُ (2) وَ آفَةُ السَّمَاحَةِ الْمَنُّ وَ آفَةُ الشَّجَاعَةِ الْبَغْیُ وَ آفَةُ الْجَمَالِ الْخُیَلَاءُ وَ آفَةُ الْحَسَبِ الْفَخْرُ.

یَا عَلِیُّ إِنَّکَ لَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی أَنْتَ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَکَ.

**[ترجمه]محاسن برقی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «یا علی! تو را سفارش می کنم، پس در خاطر بسپار آن را از من. علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا! سفارش کن.» پس در وصیتش بود که فرمود: «از نشانه های یقین این است که دیگران را بدان چه مستوجب خشم خداست خشنود نسازی، و به آنچه خدا نصیبت ساخته شکر غیر او را نکنی، و دیگری را بر آنچه خداوند از تو بازداشته بد نگویی، چرا که حرص آزمند آورنده روزی نیست، و نه بیزاری کسی آن را بازمی دارد، بدرستی که خداوند به فرمان و بخشش خویش نشاط و شادی را در یقین و خشنودی قرار داد، و سختی و غم را در تردید و عصبانیّت.

ای علی! هیچ فقری سخت تر از نادانی نیست؛ هیچ پشتیبانی مطمئن تر از مشورت نیست؛ هیچ خردمندی مانند تدبیر نباشد؛ هیچ پارسایی مانند خویشتن داری نخواهد بود؛ هیچ حسبی مانند خوی نیک نیست؛ و هیچ عبادتی چون اندیشیدن نیست.

ای علی! بلای سخن گفتن، دروغ؛ بلای دانش، فراموشی؛ بلای عبادت، سستی؛ بلای زیرکی، زیاده روی در تعریف از خود؛ بلای بخشش، منت گذاردن؛ بلای شجاعت، سرکشی؛ بلای زیبایی، خودپسندی؛ و بلای حسب، بالیدن است .

ای علی! تو مادامی که سفارش مرا بکار بندی به خیر و امان هستی، تو با حقّی و حق با توست.» - . المحاسن : 16 و 17 -

**[ترجمه]

«8»

کا(3)،[الکافی] مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: کَانَ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنْ قَالَ: یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ فِی نَفْسِکَ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا عَنِّی ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ

ص: 68


1- 1. المحاسن ص 16 و 17.
2- 2. الظرف- بفتح الظاء المعجمة و کسر الراء ککتف- أی البلیغ و الصلف- بفتح الصاد و اللام- هو الغلوّ فی الظرف و الزیادة علی المقدار مع تکبر. قال المناوی: الصلف- بالتحریک- مجاوزة القدر، یعنی عاهة براعة اللسان و ذکاء الجنان التطاول علی الاقران و التمدح بما لیس فی الإنسان، و المراد ان الظرف من الصفات الحسنة لکن له آفة ردیئة کثیرا ما تعرض له فإذا عرضت له أفسدته فلیحذر ذو الظرافة تلک الآفة.
3- 3. روضة الکافی ص 79.

أَمَّا الْأُولَی فَالصِّدْقُ وَ لَا تَخْرُجَنَّ مِنْ فِیکَ کَذِبَةٌ أَبَداً وَ الثَّانِیَةُ الْوَرَعُ وَ لَا تَجْتَرِی عَلَی خِیَانَةٍ أَبَداً وَ الثَّالِثَةُ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ الرَّابِعَةُ کَثْرَةُ الْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ یُبْنَی لَکَ بِکُلِّ دَمْعَةٍ أَلْفُ بَیْتٍ فِی الْجَنَّةِ وَ الْخَامِسَةُ بَذْلُکَ مَالَکَ وَ دَمَکَ دُونَ دِینِکَ وَ السَّادِسَةُ الْأَخْذُ بِسُنَّتِی فِی صَلَاتِی وَ صَوْمِی وَ صَدَقَتِی أَمَّا الصَّلَاةُ فَالْخَمْسُونَ رَکْعَةً وَ أَمَّا الصِّیَامُ فَثَلَاثَةُ أَیَّامٍ فِی الشَّهْرِ- الْخَمِیسُ فِی أَوَّلِهِ وَ الْأَرْبِعَاءُ فِی وَسَطِهِ وَ الْخَمِیسُ فِی آخِرِهِ وَ أَمَّا الصَّدَقَةُ فَجُهْدَکَ حَتَّی تَقُولَ قَدْ أَسْرَفْتُ وَ لَمْ تُسْرِفْ وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ (1)

وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ الزَّوَالِ وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ الزَّوَالِ وَ عَلَیْکَ بِصَلَاةِ الزَّوَالِ وَ عَلَیْکَ بِتِلَاوَةِ

الْقُرْآنِ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ عَلَیْکَ بِرَفْعِ یَدَیْکَ فِی صَلَاتِکَ وَ تَقْلِیبِهِمَا وَ عَلَیْکَ بِالسِّوَاکِ عِنْدَ کُلِّ وُضُوءٍ وَ عَلَیْکَ بِمَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ فَارْکَبْهَا وَ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ فَاجْتَنِبْهَا فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَکَ.

ین (2)، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر ابن علوان عن عمرو بن ثابت عن جعفر عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله لعلی و ذکر نحوه- و وجدته منقولا من خط الشهید ره نقلا من کتاب الحسین بن سعید عن ابن أبی عمیر عن معاویة بن عمار: مثله.

**[ترجمه]روضه کافی: امام صادق علیه السلام می فرمود: «در وصیّت پیامبر به علی علیه السّلام آمده است که فرمود: «ای علی! تو را درباره خودت به چند خصلت سفارش می کنم که آنها را از من داشته باش.»

سپس فرمود: «خدایا او را یاری کن.

اول: راستی کن و هرگز دروغی از دهانت بیرون نشود.دوم: پاکدامنی در پیش گیر و هرگز بر خیانت، جسارت نکن. سوم: از خداوند بهراس، گویی که او را می بینی. چهارم: بسیار گریه کن از هراس الهی که برای هر قطره اشک تو، هزار خانه در فردوس بر پا شود. پنجم: مال و جانت را در راه دینت نثار کن. ششم: در نماز خواندن، روزه گرفتن، پرداخت صدقه و زکات به سنّت من عمل کن.

امّا نماز در شبانه روز پنجاه رکعت است و روزه ماهانه سه روز: پنجشنبه اول ماه، پنجشنبه آخر ماه و چهارشنبه وسط ماه. و اما صدقه تا سرحدّ امکان تمام کوشش خود را بکار بند و تا آن حد تلاش کن که مردم بگویند اسراف می کند. ولی در صدقه اسراف نیست.

بر تو باد نماز شب و نماز زوال ظهر و بر تو باد نماز زوال ظهر و بر تو باد نماز زوال ظهر! بر تو باد تلاوت قرآن در هر حالی که هستی، دو دستت را در نماز بلند کن [در حال اللَّه اکبر گفتن]؛ بر تو باد مسواک کردن هنگام هر وضو؛ بر تو باد به کار بستن اخلاق نیکوی. نیز از اخلاق بد بپرهیز و اگر چنین نکردی، جز خویش را نکوهش مکن.»

در دو کتاب حسین بن سعید یا کتاب او و نوادر، ابن علوان از عمرو بن ثابت، از جعفر، از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمودند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود...» و مانند این حدیث را ذکر کرده است. من مانند این حدیث را منقول از خط شهید به نقل از کتاب حسین بن سعید، از ابن ابی عمیر، از معاویه بن عمار نیز یافتم. - . روضه کافی : 79 -

**[ترجمه]

«9»

ما(3)،[الأمالی للشیخ الطوسی] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْفَضْلِ الْأَشْعَرِیِ

عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَلِیّاً علیه السلام إِلَی الْیَمَنِ فَقَالَ لَهُ وَ هُوَ یُوصِیهِ.

یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّهُ مَعَ الْإِجَابَةِ وَ بِالشُّکْرِ فَإِنَّ مَعَهُ الْمَزِیدَ وَ أَنْهَاکَ مِنْ أَنْ تَخْفِرَ عَهْداً(4) وَ تُعِینَ عَلَیْهِ وَ أَنْهَاکَ عَنِ الْمَکْرِ فَإِنَّهُ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ وَ أَنْهَاکَ عَنِ الْبَغْیِ فَإِنَّهُ مَنْ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ.

ص: 69


1- 1. بین القوسین لیس فی المصدر.
2- 2. مخطوط.
3- 3. الأمالی ج 2 ص 210.
4- 4. أخفره نقض عهده.

**[ترجمه]امالی شیخ طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را به سوی یمن فرستاد و او را وصیت و سفارش فرمود که: «ای علی! تو را به دعا سفارش می کنم که به اجابت نزدیک است و به سپاسگذاری که سبب افزونی نعمت است؛ تو را باز می دارم از پیمان شکنی و یاری به پیمان شکنی؛ تو را باز می دارم از حیله، زیرا که فرود نمی آید حیله بد مگر به اهلش؛ و تو را از ستم باز می دارم، زیرا بر هر کس که ستم شود، خدا او را یاری می کند.» - . امالی 2: 210 -

**[ترجمه]

باب 4 ما أوصی به رسول الله صلی الله علیه و آله إلی أبی ذر رحمه الله

روایات

«1»

مع (1)،[معانی الأخبار] ل، [الخصال] عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَسْوَارِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ السِّجْزِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ حَفْصٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَسَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ عُمَیْرٍ اللَّیْثِیِ (2)

عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ یَوْماً عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی الْمَسْجِدِ جَالِسٌ وَحْدَهُ فَاغْتَنَمْتُ خَلْوَتَهُ فَقَالَ لِی یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ لِلْمَسْجِدِ تَحِیَّةً قُلْتُ وَ مَا تَحِیَّتُهُ قَالَ رَکْعَتَانِ تَرْکَعُهُمَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِالصَّلَاةِ فَمَا الصَّلَاةُ قَالَ خَیْرُ مَوْضُوعٍ فَمَنْ شَاءَ أَقَلَّ وَ مَنْ شَاءَ أَکْثَرَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ إِیمَانٌ بِاللَّهِ وَ جِهَادٌ فِی سَبِیلِهِ قُلْتُ أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْمَلُ إِیمَاناً قَالَ أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً قُلْتُ وَ أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ قُلْتُ وَ أَیُّ الْهِجْرَةِ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ هَجَرَ السُّوءَ قُلْتُ فَأَیُّ اللَّیْلِ أَفْضَلُ قَالَ جَوْفُ اللَّیْلِ الْغَابِرِ قُلْتُ فَأَیُّ الصَّلَاةِ أَفْضَلُ قَالَ طُولُ الْقُنُوتِ قُلْتُ فَأَیُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ جُهْدٌ مِنْ مُقِلٍّ إِلَی فَقِیرٍ فِی سِرٍّ(3) قُلْتُ مَا الصَّوْمُ قَالَ فَرْضٌ

ص: 70


1- 1. معانی الأخبار ص 332، الخصال ج 2 ص 103 و 104.
2- 2. فی الخصال عتبة بن عمید اللیثی و هو تصحیف.
3- 3. فی الخصال« الی فقیر ذی سن». و الجهد: الطاقة، و أقل الرجل صار الی القلة و هی الفقر و الهمزة للصیرورة و ربما یعبر بالقلة عن العدم فیقال قلیل الخیر أی لا یکاد یفعله.

مَجْزِیٌّ وَ عِنْدَ اللَّهِ أَضْعَافٌ کَثِیرَةٌ قُلْتُ فَأَیُّ الرِّقَابِ أَفْضَلُ قَالَ أَغْلَاهَا ثَمَناً وَ أَنْفَسُهَا عِنْدَ أَهْلِهَا قُلْتُ فَأَیُّ الْجِهَادِ أَفْضَلُ قَالَ مَنْ عُقِرَ جَوَادُهُ وَ أُهَرِیقَ دَمُهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قُلْتُ فَأَیُّ آیَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَیْکَ أَعْظَمُ قَالَ آیَةُ الْکُرْسِیِّ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ مَا السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ فِی الْکُرْسِیِّ إِلَّا کَحَلْقَةٍ مُلْقَاةٍ فِی أَرْضِ فَلَاةٍ وَ فَضْلُ الْعَرْشِ عَلَی الْکُرْسِیِّ کَفَضْلِ الْفَلَاةِ عَلَی تِلْکَ الْحَلْقَةِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمِ النَّبِیُّونَ قَالَ مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِیٍّ قُلْتُ کَمِ الْمُرْسَلُونَ مِنْهُمْ قَالَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ جَمَّاءَ غَفِیرَاءَ(1)

قُلْتُ مَنْ کَانَ أَوَّلُ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ آدَمُ قُلْتُ وَ کَانَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُرْسَلًا قَالَ نَعَمْ خَلَقَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ.

ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُرْیَانِیُّونَ: آدَمُ وَ شِیثٌ وَ أَخْنُوخُ وَ هُوَ إِدْرِیسُ علیه السلام وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ خَطَّ بِالْقَلَمِ وَ نُوحٌ علیه السلام وَ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مِنَ الْعَرَبِ هُودٌ وَ صَالِحٌ وَ شُعَیْبٌ وَ نَبِیُّکَ مُحَمَّدٌ وَ أَوَّلُ نَبِیٍّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی بَیْنَهُمَا سِتُّمِائَةِ نَبِیٍّ.

قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتَابٍ قَالَ مِائَةَ کِتَابٍ وَ أَرْبَعَةَ کُتُبٍ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی شِیثٍ خَمْسِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِدْرِیسَ ثَلَاثِینَ صَحِیفَةً وَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عِشْرِینَ صَحِیفَةً وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا کَانَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ کَانَتْ أَمْثَالًا کُلُّهَا وَ کَانَ فِیهَا أَیُّهَا الْمَلِکُ الْمُبْتَلَی الْمَغْرُورُ إِنِّی لَمْ أَبْعَثْکَ لِتَجْمَعَ الدُّنْیَا بَعْضَهَا إِلَی بَعْضٍ وَ لَکِنْ بَعَثْتُکَ لِتَرُدَّ عَنِّی دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنِّی لَا أَرُدُّهَا وَ إِنْ کَانَتْ مِنْ کَافِرٍ وَ عَلَی الْعَاقِلِ مَا لَمْ یَکُنْ مَغْلُوباً عَلَی عَقْلِهِ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَرْبَعُ سَاعَاتٍ سَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَاعَةٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ

ص: 71


1- 1. قال الجوهریّ: جاءوا جماء غفیراء- ممدودا- و الجماء الغفیر، و جم الغفیر و جماء الغفیر أی جاءوا بجماعتهم و لم یتخلف منهم أحد و کانت فیهم کثرة، و قال: الجماء الغفیر اسم و لیس بفعل الا أنّه تنصب المصادر التی هی فی معناه کقولک جاءونی جمیعا و قاطبة وطرا و کافة، و ادخلوا فیه الالف و اللام کما ادخلوا فی قولهم أوردها العراک أی أوردها عراکا.

یَتَفَکَّرُ فِیمَا صَنَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ وَ سَاعَةٌ یَخْلُو فِیهَا بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ فَإِنَّ هَذِهِ السَّاعَةَ عَوْنٌ لِتِلْکَ السَّاعَاتِ وَ اسْتِجْمَامٌ لِلْقُلُوبِ وَ تَوْزِیعٌ لَهَا(1)

وَ عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ بَصِیراً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ فَإِنَّ مَنْ حَسَبَ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ وَ عَلَی الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ طَالِباً(2)

لِثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ تَلَذُّذٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ.

قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا کَانَتْ صُحُفُ مُوسَی قَالَ کَانَتْ عِبَراً کُلُّهَا وَ فِیهَا عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ وَ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالنَّارِ لِمَ یَضْحَکُ وَ لِمَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا لِمَ یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا وَ لِمَنْ یُؤْمِنُ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَنْصَبُ (3)

وَ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْحِسَابِ لِمَ لَا یَعْمَلُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ فِی أَیْدِینَا مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِمَّا کَانَ فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ اقْرَأْ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی- وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا- وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی- إِنَّ هذا(4) لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی (5)

قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهُ رَأْسُ الْأَمْرِ کُلِّهِ قُلْتُ زِدْنِی قَالَ عَلَیْکَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِکْرِ اللَّهِ کَثِیراً فَإِنَّهُ ذِکْرٌ لَکَ فِی السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَکَ فِی الْأَرْضِ قُلْتُ زِدْنِی قَالَ الصَّمْتُ فَإِنَّهُ مَطْرَدَةٌ لِلشَّیَاطِینِ وَ عَوْنٌ لَکَ عَلَی أَمْرِ دِینِکَ.

قُلْتُ زِدْنِی قَالَ إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ الضَّحِکِ فَإِنَّهُ یُمِیتُ الْقَلْبَ وَ یَذْهَبُ بِنُورِ الْوَجْهِ قُلْتُ زِدْنِی قَالَ انْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ تَحْتَکَ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقَکَ فَإِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ لَا تَزْدَرِی نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ زِدْنِی قَالَ :

ص: 72


1- 1. الاستجمام التفریح، یقال: لاستجم قلبی بشی ء من اللهو أی أنی لاجعل قلبی یتفکه بشی ء من اللهو. و قوله« و توزیع لها» کذا فی الخصال و فی المعانی« و تفریغ لها».
2- 2. کذا.
3- 3. أی یتعب نفسه بالجد و الجهد و فی بعض نسخ المعانی« لم یغضب» و لعله الأصحّ.
4- 4. یعنی ذکر هذه الاربع آیات.
5- 5. الأعلی: 14- 19.

صِلْ قَرَابَتَکَ وَ إِنْ قَطَعُوکَ قُلْتُ زِدْنِی قَالَ أَجِبِ الْمَسَاکِینَ وَ مُجَالَسَتَهُمْ قُلْتُ زِدْنِی قَالَ قُلِ الْحَقَّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً قُلْتُ زِدْنِی قَالَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ قُلْتُ زِدْنِی قَالَ لِیَحْجُزْکَ عَنِ النَّاسِ مَا تَعْلَمُ مِنْ نَفْسِکَ وَ لَا تَجِدُ عَلَیْهِمْ (1)

فِیمَا تَأْتِی ثُمَّ قَالَ کَفَی بِالْمَرْءِ عَیْباً أَنْ یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یَعْرِفُ مِنَ النَّاسِ مَا یَجْهَلُ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَسْتَحْیِی لَهُمْ مِمَّا هُوَ فِیهِ وَ یُؤْذِی جَلِیسَهُ بِمَا لَا یَعْنِیهِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا ذَرٍّ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِّ وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ.

ما(2)، [الأمالی] للشیخ الطوسی مرسلا: مثله.

**[ترجمه]معانی الاخبار: ابوذر گفت: «روزی پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم در مسجد تنها نشسته بود که من به محضرش شرفیاب شدم و چون خلوت بود، فرصت را غنیمت شمردم. به من فرمود: «ای ابوذر! حتما مسجد را حقّ تحیّتی است.» عرض کردم: «و آن حقّ چه باشد؟» فرمود: «اینکه دو رکعت نماز بجای آوری.» (آن دو رکعت نماز را بجا آوردم). (سپس) رو به سوی آن حضرت کردم و پرسیدم: «ای پیامبر خدا! مرا به خواندن نماز فرمان دادی. نماز چیست؟» فرمود: «بهترین برنامه دینی است، هر کس که بخواهد می تواند اندک بجای آورد (فقط نمازهای واجب را بخواند) و هر کس که مایل باشد می تواند بسیار بجای آورد (نافله ها را هم بجا آورد).» گفتم: «یا رسول اللَّه! چه کاری نزد خدا محبوب تر است؟» فرمود: «ایمان به خدا و پیکار در راه او.» پرسیدم: «کدام یک از مؤمنین ایمانش کامل تر است؟» فرمود: «آن کس که خوی او از همه نیکوتر باشد.» گفتم: «چه کسی از مؤمنان با فضیلت تر است؟» فرمود: «آن کس که مسلمانان از زبان و دستش آسوده باشند.» عرض کردم: «کدام لحظات شب بهتر است؟» فرمود دل شب تار (قسمت آخر آن). پرسیدم: «کدامین نماز برتر است؟» فرمود: «نمازی که قنوتش طولانی باشد.» گفتم: «فضیلت چه خیراتی بیشتر است؟» فرمود: «صدقه ای که پنهانی و در حال تنگدستی، به بینوایی داده شود.» پرسیدم روزه چیست؟ فرمود: «عملی است واجب که اگر به درستی ادا شود، در پیشگاه خداوند پاداش چند برابر و فراوان دارد.» عرض کردم: «(جهت آزادکردن) کدام برده نیکوتر است؟» فرمود: «آن برده ای که بهایش بیشتر و نزد صاحبش باارزش تر است.»

پرسیدم: «کدام جهادگر مقامش والاتر است؟» فرمود: «شخصی که دست و پای اسبش بریده شود و او با آنکه مرکبش از پای درآمده، (پیاده) تا آخرین قطره خونش بجنگد تا شهید گردد.»

عرضه داشتم: «کدام یک از آیه هایی که خداوند بر تو نازل فرموده بزرگ تر است؟» فرمود «آیة الکرسیّ». آنگاه فرمود: «ای ابوذر! هفت آسمان در برابر کرسی، چیزی جز مانند حلقه ای که در بیابانی افتاده باشد نیست و وسعت عرش نسبت به کرسی، مانند وسعت و برتری آن بیابان است بر آن حلقه.»

عرض کردم: «ای پیامبر خدا! پیغمبران چند تن بوده اند؟» فرمود یک صد و بیست و چهار هزار (تن). گفتم: «پیامبران مرسل چند تن بودند؟» فرمود: «سیصد و سیزده تن، عده بسیاری.»

پرسیدم: «نخستین پیغمبر که بود؟» فرمود حضرت آدم علیه السّلام. گفتم: «آیا او از پیامبران مرسل بود؟» فرمود: «بلی، خدا به قدرت خود او را آفرید و از روح خود در پیکرش دمید.» آنگاه رسول خدا فرمود: «ای ابوذر! چهارتن از پیغمبران سریانی بودند: آدم، شیث، اخنوخ (که ادریس باشد و او نخستین کسی است که با قلم نگاشت) و نوح. چهار تن از آنها عرب بودند: هود، صالح، شعیب و پیامبر تو محمّد. نخستین پیغمبر از بنی اسرائیل، موسی و آخرین آنان عیسی بود. ششصد تن از پیغمبران از بنی اسرائیل بودند.»

عرضه داشتم: «خداوند چند کتاب فرو فرستاد؟» فرمود: «یک صد و چهار کتاب: پنجاه صحیفه بر شیث، سی صحیفه بر ادریس، بیست صحیفه بر ابراهیم و علاوه بر اینها، تورات، انجیل، زبور و فرقان را هم نازل فرمود.» گفتم: «یا رسول اللَّه! صحف ابراهیم در چه موضوعی بود؟» فرمود: «تمامی آنها مثل و پند و اندرز بوده که مضمون یکی از آنها این است: ای فرمانروای مست از باده غرور که مردم گرفتار تو و تو، به آزمایش به مردم مبتلایی! من تو را مبعوث نکرده ام که پول و ذخایر دنیا را روی هم انباشته سازی، بلکه از آن جهت فرستادم تا به جای من به درخواست مظلومان پاسخ گویی و نگذاری ستمدیده ای به درگاه من بنالد (همچنان که) من دعای ستمدیده را بر نمی گردانم، اگر چه از کافری باشد.

بر خردمندی که عقل او اسیر هوای نفسش نشده، لازم است اوقات خود را سه قسمت کند: قسمتی را برای راز و نیاز با ایزد متعال، قسمت دیگر را برای حساب کشیدن از خود بگذارد، یعنی درباره آنچه پیش از این انجام داده یا پس از این انجام خواهد داد، از خود پرسش کند. بخشی را نیز به قدرت نمایی پروردگار در آفریدگانش و به آنچه با او کرده است، اندیشه کند، آنگاه لحظه ای نیز خلوت کند تا از آنچه از حلال که بدان نیازمند است بهره جوید، چرا که این وقت، کمک اوقات دیگر است، دل را خرّم و آسوده می سازد، و به او آمادگی می دهد. شخص عاقل باید به اوضاع زمان خود بینا و آگاه باشد؛ آبرو و موقعیت خود را در نظر بگیرد؛ سزاوار شأن خود اقدام کند؛ زبان خود را نگه دارد، چون هر کس که سخن خویش را نتیجه کردار خود بداند، گفتارش نسبت به عملش اندک شود، مگر در آنچه به وی کمک می کند و برایش سودمند است. نیز بر خردمند لازم است جویای سه چیز باشد: اصلاح نابسامانی های زندگانی، توشه اندوزی جهت روز معاد یا لذت جویی و کامیابی که از غیر حرام.»

عرض کردم: «صحف موسی چه بود؟» فرمود: «تمامی آن به زبان عبرانی و عبرت انگیز بود و جملاتی از آن چنین می باشد: «در شگفتم از کسی که یقین به مرگ دارد، چگونه شادمانی می کند! از کسی که یقین به جهنّم

دارد، چگونه می خندد! از آن کس که دنیا و بازی های آن را با اهل دنیا می بیند، چگونه به آن اعتماد می کند؟ از آن کس که به سرنوشت عقیده دارد، چرا تلاش بی مورد می کند؟ از شخصی که عقیده به حساب قیامت دارد، چرا برای سرای جاویدان تلاش نمی کند؟» عرض کردم: «یا رسول اللَّه! در آیه های قرآنی که به شما نازل گردیده، از آنچه در صحف ابراهیم و موسی بوده چیزی در دسترس ما هست؟ فرمود: ای ابوذر! آیات سوره أعلی را بخوان که می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی *وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی *بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا* وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی* إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی* صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی» - . اعلی / 14تا آخر - {رستگار آن کس که خود را پاک گردانید؛ و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد. لیکن [شما] زندگی دنیا را بر می گزینید؛ با آنکه [جهان] آخرت نیکوتر و پایدارتر است. قطعاً در صحیفه های گذشته این [معنی] هست، صحیفه های ابراهیم و موسی.}

عرض کردم: «ای رسول خدا! مرا پندی دهید.» فرمود: «سفارش می کنم تو را به پروا داشتن از خدا که سر آمد تمامی کارهایت باشد.» عرضه داشتم که بیشتر بفرمایید! فرمود: «بر تو باد به خواندن قرآن و بسیار یاد خدا بودن، چرا که در آسمان یاد تو را زنده می دارد و در زمین روشنی بخش تو است.» گفتم باز هم بفرمایید! فرمود: «شایسته است که بیشتر خاموش باشی که خاموشی، شیطان را از تو دور می سازد و تو را در امر دینت یاری می دهد.

عرض کردم بیش از این بفرمایید! فرمود: « از خنده زیاد بپرهیز، زیرا دل را می میراند.» گفتم که باز هم بفرمایید! فرمود: «بر تو است دوستی با بینوایان و همنشینی با آنان.» باز هم تقاضا کردم ادامه دهد. فرمود: «حقّ را بگوی، گر چه تلخ باشد.»

عرض کردم که بیشتر بفرمایید! فرمود: «در کاری که برای خدا انجام می دهی، از ملامت و سرزنش دیگران هراسی نداشته باش.»

گفتم که بیشتر بفرمایید! فرمود: «به خود سرگرم باش تا آنچه از خود دریافتی، تو را از عیبجویی مردم باز دارد و به خاطر آنچه که مانند آنها از خودت سر می زند، بر آنان خرده مگیر!» فرمود: «این عیب برای مرد بس که یکی از این صفات ناپسند در او باشد: عیوب دیگران را بشناسد و همان عیب در خودش باشد، در حالی که آن را برای مردم شرم آور می داند، و نیز همدم خود را بیهوده آزار دهد.» آنگاه فرمود: «ای ابوذر! هیچ خردی مانند دوراندیشی در کارها؛ هیچ پارسایی همچون خویشتن داری (از حرام)؛ و هیچ مقام و شرفی چون نیک خویی نیست. » - . معانی الاخبار : 332 و خصال 2 : 103 و 104 -

در کتاب امالی شیخ طوسی، حدیث مرسلی مانند حدیث فوق روایت شده است. - . امالی 2 : 138 -

**[ترجمه]

أقول

و رواه الشیخ جعفر بن أحمد القمی فی کتاب الغایات مرسلا: مثلهما أیضا و لکن إلی قوله صلی الله علیه و آله و فضل العرش علی الکرسی کفضل الفلاة علی تلک الحلقة و قال اختصرناه و أخذنا منه موضع الحاجة.

**[ترجمه]که این حدیث را شیخ جعفر بن احمد قمی در کتاب غایات، مثل دو کتاب فوق به طور مرسل نیز نقل کرده است، ولی تا آن جای سخن آن حضرت که فرمود: «فضیلت عرش بر کرسی مانند فضیلت آن بیابان است بر آن حلقه» آمده است و ما مقدار نیاز را به طور مختصر از آن اخذ کردیم.

**[ترجمه]

«2»

ل (3)،[الخصال] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَحْمُودٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْفَقِیهِ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ الْمَکِّیِّ وَ حَمْدَانَ جَمِیعاً عَنِ الْمَکِّیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الشَّافِعِیُّ عَنْ مُجَاهِدِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ الْفَضْلِ الْبَلْخِیِّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ وَ الْحَسَنِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَاسِعٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: أَوْصَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَبْعٍ أَوْصَانِی أَنْ أَنْظُرَ إِلَی مَنْ هُوَ دُونِی وَ لَا أَنْظُرَ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقِی وَ أَوْصَانِی بِحُبِّ الْمَسَاکِینِ وَ الدُّنُوِّ مِنْهُمْ وَ أَوْصَانِی أَنْ أَقُولَ الْحَقَّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً وَ أَوْصَانِی أَنْ أَصِلَ رَحِمِی وَ إِنْ أَدْبَرَتْ وَ أَوْصَانِی أَنْ لَا أَخَافَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ أَوْصَانِی أَنْ أَسْتَکْثِرَ مِنْ قَوْلِ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَإِنَّهَا مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]خصال: ابوذر گوید: «رسول خدا مرا به هفت چیز وصیت کرد. وصیت فرمود که به زیردستم نگاه کنم و به بالادست خود نگاه نکنم؛ وصیت کرد به دوست داشتن مستمندان و نزدیک شدن به آنان؛ وصیت کرد مرا که حقّ را بگویم، اگر چه تلخ باشد؛ وصیت کرد که پیوند خویشاوندی کنم، اگرچه پشت به من کنند؛ وصیت کرد که در راه خدا از نکوهش نکوهش کننده نترسم؛ و نیز وصیت کرد که بسیار بگویم «لاحول ولاقوة الا باللَّه العلی العظیم»، زیرا که این ذکر، ذکر گنجینه های بهشت است.» - . خصال 2 : 3 -

**[ترجمه]

«3»

مِنْ کِتَابِ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ (4)، یَقُولُ مَوْلَایَ أَبِی طَوَّلَ اللَّهُ عُمُرَهُ الْفَضْلُ

ص: 73


1- 1. أی لا تغضب.
2- 2. الأمالی ج 2 ص 138.
3- 3. الخصال ج 2 ص 3.
4- 4. المصدر ص 537.

بْنُ الْحَسَنِ هَذِهِ الْأَوْرَاقُ مِنْ وَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ الَّتِی أَخْبَرَنِی بِهَا الشَّیْخُ الْمُفِیدُ أَبُو الْوَفَاءُ عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُقْرِی الرَّازِیُّ وَ الشَّیْخُ الْأَجَلُّ الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ بَابَوَیْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ إِجَازَةً قَالا أَمْلَی عَلَیْنَا الشَّیْخُ الْأَجَلُّ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الطُّوسِیُّ وَ أَخْبَرَنِی بِذَلِکَ الشَّیْخُ الْعَالِمُ الْحُسَیْنُ بْنُ الْفَتْحِ الْوَاعِظُ الْجُرْجَانِیُّ فِی مَشْهَدِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ الْإِمَامُ أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطُّوسِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَیْنِ رَجَاءُ بْنُ یَحْیَی الْعَبَرْتَائِیُّ الْکَاتِبُ (1)

سَنَةَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ فِیهَا مَاتَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمُّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْهُنَائِیِ (2) قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو حَرْبِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ الدُّؤَلِیِّ عَنْ أَبِی الْأَسْوَدِ قَالَ: قَدِمْتُ الرَّبَذَةَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی ذَرٍّ جُنْدَبِ بْنِ جُنَادَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ.

فَحَدَّثَنِی أَبُو ذَرٍّ قَالَ دَخَلْتُ ذَاتَ یَوْمٍ فِی صَدْرِ نَهَارِهِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِهِ فَلَمْ أَرَ فِی الْمَسْجِدِ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَّا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ إِلَی جَانِبِهِ جَالِسٌ فَاغْتَنَمْتُ خَلْوَةَ الْمَسْجِدِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَوْصِنِی بِوَصِیَّةٍ یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهَا فَقَالَ نَعَمْ وَ أَکْرِمْ بِکَ. یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّکَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ إِنِّی مُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَإِنَّهَا جَامِعَةٌ لِطُرُقِ الْخَیْرِ وَ سُبُلِهِ فَإِنَّکَ إِنْ حَفِظْتَهَا کَانَ لَکَ بِهَا کِفْلَانِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ کُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ أَوَّلَ عِبَادَةِ اللَّهِ الْمَعْرِفَةُ بِهِ فَهُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ فَلَا شَیْ ءَ قَبْلَهُ وَ الْفَرْدُ فَلَا ثَانِیَ لَهُ وَ الْبَاقِی لَا إِلَی غَایَةٍ فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِمَا وَ مَا بَیْنَهُمَا مِنْ شَیْ ءٍ وَ هُوَ اللَّهُ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ الْإِیمَانُ بِی وَ الْإِقْرَارُ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَرْسَلَنِی إِلَی کَافَّةِ النَّاسِ- بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً ثُمَّ حُبُّ أَهْلِ بَیْتِیَ

ص: 74


1- 1. سیأتی ضبط العبرتائی بعد تمام الحدیث.
2- 2. الهنائی- بضم الهاء و نون و مد- کما فی التقریب.

الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً.

وَ اعْلَمْ یَا أَبَا ذَرٍّ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ أَهْلَ بَیْتِی فِی أُمَّتِی کَسَفِینَةِ نُوحٍ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ رَغِبَ عَنْهَا غَرِقَ وَ مِثْلِ بَابِ حِطَّةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِناً.

یَا أَبَا ذَرٍّ احْفَظْ مَا أُوصِیکَ بِهِ تَکُنْ سَعِیداً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ نِعْمَتَانِ مَغْبُونٌ فِیهِمَا کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ شَبَابَکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتَکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ غِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَ فَرَاغَکَ قَبْلَ شُغُلِکَ وَ حَیَاتَکَ قَبْلَ مَوْتِکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ بِأَمَلِکَ فَإِنَّکَ بِیَوْمِکَ وَ لَسْتَ بِمَا بَعْدَهُ فَإِنْ یَکُنْ غَدٌ لَکَ فَکُنْ فِی الْغَدِ کَمَا کُنْتَ فِی الْیَوْمِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ غَدٌ لَکَ لَمْ تَنْدَمْ عَلَی مَا فَرَّطْتَ فِی الْیَوْمِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ کَمْ مِنْ مُسْتَقْبِلٍ یَوْماً لَا یَسْتَکْمِلُهُ وَ مُنْتَظِرٍ غَداً لَا یَبْلُغُهُ

یَا أَبَا ذَرٍّ لَوْ نَظَرْتَ إِلَی الْأَجَلِ وَ مَصِیرِهِ لَأَبْغَضْتَ (1) الْأَمَلَ وَ غُرُورَهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ کُنْ کَأَنَّکَ فِی الدُّنْیَا غَرِیبٌ أَوْ کَعَابِرِ سَبِیلٍ وَ عُدَّ نَفْسَکَ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا أَصْبَحْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالْمَسَاءِ وَ إِذَا أَمْسَیْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالصَّبَاحِ وَ خُذْ مِنْ صِحَّتِکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ حَیَاتِکَ قَبْلَ مَوْتِکَ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا اسْمُکَ غَداً.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ أَنْ تُدْرِکَکَ الصَّرْعَةُ عِنْدَ الْعَثْرَةِ فَلَا تُقَالَ الْعَثْرَةُ(2)

وَ لَا تُمَکَّنَ مِنَ الرَّجْعَةِ وَ لَا یَحْمَدَکَ مَنْ خَلَّفْتَ بِمَا تَرَکْتَ وَ لَا یَعْذِرَکَ مَنْ تَقْدَمُ عَلَیْهِ

ص: 75


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« لانقصت الامل».
2- 2. العثرة الزلة و الخطیئة. و الاقالة: فسخ البیع، و تقایلا إذا فسخا. و الصرعة- بکسر الصاد- المرة من الصرع.

بِمَا اشْتَغَلْتَ بِهِ (1)

یَا أَبَا ذَرٍّ کُنْ عَلَی عُمُرِکَ أَشَحَّ مِنْکَ عَلَی دِرْهَمِکَ وَ دِینَارِکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ هَلْ یَنْتَظِرُ أَحَدٌ إِلَّا غِنًی مُطْغِیاً أَوْ فَقْراً مُنْسِیاً أَوْ مَرَضاً مُفْسِداً أَوْ هَرَماً مُفْنِداً(2) أَوْ مَوْتاً مُجْهِزاً أَوِ الدَّجَّالَ فَإِنَّهُ شَرُّ غَائِبٍ یُنْتَظَرُ أَوِ السَّاعَةَ فَ السَّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَالِمٌ لَا یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ وَ مَنْ طَلَبَ عِلْماً لِیَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ النَّاسِ إِلَیْهِ لَمْ یَجِدْ رِیحَ الْجَنَّةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنِ ابْتَغَی الْعِلْمَ لِیَخْدَعَ بِهِ النَّاسَ لَمْ یَجِدْ رِیحَ الْجَنَّةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا سُئِلْتَ عَنْ عِلْمٍ لَا تَعْلَمُهُ فَقُلْ لَا أَعْلَمُهُ تَنْجُ مِنْ تَبِعَتِهِ وَ لَا تُفْتِ بِمَا لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ تَنْجُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ یَطَّلِعُ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَلَی قَوْمٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَیَقُولُونَ مَا أَدْخَلَکُمُ النَّارَ وَ قَدْ دَخَلْنَا الْجَنَّةَ لِفَضْلِ تَأْدِیبِکُمْ وَ تَعْلِیمِکُمْ فَیَقُولُونَ إِنَّا کُنَّا نَأْمُرُ بِالْخَیْرِ وَ لَا نَفْعَلُهُ

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ حُقُوقَ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَقُومَ بِهَا الْعِبَادُ وَ إِنَّ نِعَمَ اللَّهِ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصِیَهَا الْعِبَادُ وَ لَکِنْ أَمْسُوا وَ أَصْبِحُوا تَائِبِینَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّکُمْ فِی مَمَرِّ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی آجَالٍ مَنْقُوصَةٍ وَ أَعْمَالٍ مَحْفُوظَةٍ وَ الْمَوْتُ یَأْتِی بَغْتَةً وَ مَنْ یَزْرَعْ خَیْراً یُوشِکْ أَنْ یَحْصُدَ خَیْراً وَ مَنْ یَزْرَعْ شَرّاً یُوشِکْ أَنْ یَحْصُدَ نَدَامَةً وَ لِکُلِّ زَارِعٍ مِثْلُ مَا زَرَعَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یُسْبَقُ بَطِی ءٌ بِحَظِّهِ وَ لَا یُدْرِکُ حَرِیصٌ مَا لَمْ یُقَدَّرْ لَهُ وَ مَنْ أُعْطِیَ خَیْراً

ص: 76


1- 1. یعنی واظب نفسک أن لا یدرکک الموت حین غفلتک و اشتغالک بالدنیا فلا تتمکن من الاقالة و الرجعة و وارثک لا یحمدک بما ترکت له. و لا یقبل اللّه العذر منک باشتغالک بأمور الدنیا.
2- 2. یقال: فند من باب- علم- خرف و ضعف عقله، و فی المصدر« مقعدا»، و قوله« مجهزا» أجهز علی الجریح شد علیه و اتم قتله، و جهز المیت اعد ما یلزمه.

فَإِنَّ اللَّهَ أَعْطَاهُ وَ مَنْ وُقِیَ شَرّاً فَإِنَّ اللَّهَ وَقَاهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الْمُتَّقُونَ سَادَةٌ وَ الْفُقَهَاءُ قَادَةٌ وَ مُجَالَسَتُهُمْ زِیَادَةٌ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَرَی ذَنْبَهُ کَأَنَّهُ تَحْتَ صَخْرَةٍ یَخَافُ أَنْ تَقَعَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیَرَی ذَنْبَهُ کَأَنَّهُ ذُبَابٌ مَرَّ عَلَی أَنْفِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً جَعَلَ ذُنُوبَهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مُمَثَّلَةً وَ الْإِثْمَ عَلَیْهِ ثَقِیلًا وَبِیلًا-(1)

وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ شَرّاً أَنْسَاهُ ذُنُوبَهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تَنْظُرْ إِلَی صِغَرِ الْخَطِیئَةِ وَ لَکِنِ انْظُرْ إِلَی مَنْ عَصَیْتَ

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ نَفْسَ الْمُؤْمِنِ أَشَدُّ ارْتِکَاضاً مِنَ الْخَطِیئَةِ مِنَ الْعُصْفُورِ حِینَ یُقْذَفُ بِهِ فِی شَرِکِهِ (2)

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ وَافَقَ قَوْلُهُ فِعْلَهُ فَذَاکَ الَّذِی أَصَابَ حَظَّهُ وَ مَنْ خَالَفَ قَوْلُهُ فِعْلَهُ فَإِنَّمَا یُوَبِّخُ نَفْسَهُ (3)

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُحْرَمُ رِزْقَهُ بِالذَّنْبِ یُصِیبُهُ

یَا أَبَا ذَرٍّ دَعْ مَا لَسْتَ مِنْهُ فِی شَیْ ءٍ وَ لَا تَنْطِقْ فِیمَا لَا یَعْنِیکَ وَ اخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ وَرِقَکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَیُدْخِلُ قَوْماً الْجَنَّةَ فَیُعْطِیهِمْ حَتَّی یَمَلُّوا وَ فَوْقَهُمْ قَوْمٌ فِی الدَّرَجَاتِ الْعُلَی فَإِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِمْ عَرَفُوهُمْ فَیَقُولُونَ رَبَّنَا إِخْوَانُنَا کُنَّا مَعَهُمْ فِی الدُّنْیَا فَبِمَ فَضَّلْتَهُمْ عَلَیْنَا فَیُقَالُ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ إِنَّهُمْ کَانُوا یَجُوعُونَ حِینَ تَشْبَعُونَ وَ یَظْمَئُونَ حِینَ تَرْوَوْنَ وَ یَقُومُونَ حِینَ تَنَامُونَ وَ یَشْخَصُونَ حِینَ تَحْفَظُونَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قُرَّةَ عَیْنِی فِی الصَّلَاةِ وَ حَبَّبَ إِلَیَّ الصَّلَاةَ کَمَا حَبَّبَ إِلَی الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إِلَی الظَّمْآنِ الْمَاءَ وَ إِنَّ الْجَائِعَ إِذَا أَکَلَ شَبِعَ وَ إِنَ

ص: 77


1- 1. الوبیل الوخیم وزنا و معنی.
2- 2. الارتکاض: الاضطراب، و ارتکض الرجل فی أمره تقلب فیه و حاوله. و الشرک- محرکة- حبالة الصید.
3- 3. أی عابها و لامها.

الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِیَ وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَیُّمَا رَجُلٍ تَطَوَّعَ فِی یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ رَکْعَةً سِوَی الْمَکْتُوبَةِ کَانَ لَهُ حَقّاً وَاجِباً بَیْتٌ فِی الْجَنَّةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا دُمْتَ فِی الصَّلَاةِ فَإِنَّکَ تَقْرَعُ بَابَ الْمَلِکِ الْجَبَّارِ وَ مَنْ یُکْثِرْ قَرْعَ بَابِ الْمَلِکِ یُفْتَحْ لَهُ:

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَقُومُ مُصَلِّیاً إِلَّا تَنَاثَرَ عَلَیْهِ الْبِرُّ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْعَرْشِ وَ وُکِّلَ بِهِ مَلَکٌ یُنَادِی یَا ابْنَ آدَمَ لَوْ تَعْلَمُ مَا لَکَ فِی الصَّلَاةِ وَ مَنْ تُنَاجِی مَا انْفَتَلْتَ (1)

یَا أَبَا ذَرٍّ طُوبَی لِأَصْحَابِ الْأَلْوِیَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَحْمِلُونَهَا فَیَسْبِقُونَ النَّاسَ إِلَی الْجَنَّةِ أَلَا وَ هُمُ السَّابِقُونَ إِلَی الْمَسَاجِدِ بِالْأَسْحَارِ وَ غَیْرِ الْأَسْحَارِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الصَّلَاةُ عِمَادُ الدِّینِ وَ اللِّسَانُ أَکْبَرُ وَ الصَّدَقَةُ تَمْحُو الْخَطِیئَةَ وَ اللِّسَانُ أَکْبَرُ وَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ وَ اللِّسَانُ أَکْبَرُ وَ الْجِهَادُ نَبَاهَةٌ وَ اللِّسَانُ (2) أَکْبَرُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الدَّرَجَةُ فِی الْجَنَّةِ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَیَرْفَعُ بَصَرَهُ فَیَلْمَعُ لَهُ نُورٌ یَکَادُ یَخْطَفُ بَصَرَهُ فَیَفْزَعُ لِذَلِکَ فَیَقُولُ مَا هَذَا فَیُقَالُ هَذَا نُورُ أَخِیکَ فَیَقُولُ أَخِی فُلَانٌ کُنَّا نَعْمَلُ جَمِیعاً فِی الدُّنْیَا وَ قَدْ فُضِّلَ عَلَیَّ هَکَذَا فَیُقَالُ لَهُ إِنَّهُ کَانَ أَفْضَلَ مِنْکَ عَمَلًا ثُمَّ یُجْعَلُ فِی قَلْبِهِ الرِّضَا حَتَّی یَرْضَی.

یَا أَبَا ذَرٍّ الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ وَ مَا أَصْبَحَ فِیهَا مُؤْمِنٌ إِلَّا حَزِیناً فَکَیْفَ لَا یَحْزَنُ الْمُؤْمِنُ وَ قَدْ أَوْعَدَهُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَنَّهُ وَارِدُ جَهَنَّمَ وَ لَمْ یُعِدْهُ أَنَّهُ صَادِرٌ عَنْهَا(3)

وَ لَیَلْقَیَنَّ أَمْرَاضاً وَ مُصِیبَاتٍ وَ أُمُوراً تَغِیظُهُ وَ لَیُظْلَمَنَّ فَلَا یُنْتَصَرُ یَبْتَغِی ثَوَاباً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی فَمَا یَزَالُ فِیهَا حَزِیناً حَتَّی یُفَارِقَهَا فَإِذَا فَارَقَهَا أَفْضَی إِلَی الرَّاحَةِ وَ الْکَرَامَةِ.

ص: 78


1- 1. انفتل أی انصرف.
2- 2. النباهة الفتنة و الشرف و ضد الخمول.
3- 3. أشار الی قوله تعالی فی سورة مریم 72 و 73:« وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا- الآیة».

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا عُبِدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مِثْلِ طُولِ الْحُزْنِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أُوتِیَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَا یُبْکِیهِ لَحَقِیقٌ أَنْ یَکُونَ قَدْ أُوتِیَ عِلْمَ مَا لَا یَنْفَعُهُ لِأَنَّ اللَّهَ نَعَتَ الْعُلَمَاءَ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ- إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً- وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولًا وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً(1)

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یَبْکِیَ فَلْیَبْکِ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَلْیُشْعِرْ قَلْبَهُ الْحُزْنَ وَ لْیَتَبَاکَ إِنَّ الْقَلْبَ الْقَاسِیَ بَعِیدٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ لَکِنْ لَا تَشْعُرُونَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا أَجْمَعُ عَلَی عَبْدٍ خَوْفَیْنِ وَ لَا أَجْمَعُ لَهُ أَمْنَیْنِ فَإِذَا أَمِنَنِی فِی الدُّنْیَا أَخَفْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ إِذَا خَافَنِی فِی الدُّنْیَا آمَنْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُعْرَضُ عَلَیْهِ ذُنُوبُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیَقُولُ أَمَا إِنِّی کُنْتُ مُشْفِقاً فَیُغْفَرُ لَهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَعْمَلُ الْحَسَنَةَ فَیَتَّکِلُ عَلَیْهَا وَ یَعْمَلُ الْمُحَقَّرَاتِ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهَ وَ هُوَ عَلَیْهِ غَضْبَانُ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَعْمَلُ السَّیِّئَةَ فَیَفْرَقُ (2) مِنْهَا فَیَأْتِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الْعَبْدَ لَیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَکُونُ ذَلِکَ الذَّنْبُ نُصْبَ عَیْنَیْهِ تَائِباً مِنْهُ فَارّاً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الْکَیِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَ عَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَاجِزُ مَنِ اتَّبَعَ نَفْسَهُ وَ هَوَاهَا وَ تَمَنَّی عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَمَانِیَّ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ أَوَّلَ شَیْ ءٍ یُرْفَعُ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْأَمَانَةُ وَ الْخُشُوعُ حَتَّی لَا تَکَادَ تَرَی خَاشِعاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ الدُّنْیَا کَانَتْ تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ

ص: 79


1- 1. الإسراء: 108- 109.
2- 2. أی یدهش و یخاف و یضطرب.

أَوْ ذُبَابٍ مَا سَقَی الْکَافِرَ مِنْهَا شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الدُّنْیَا مَلْعُونَةٌ مَلْعُونٌ مَا فِیهَا إِلَّا مَنِ ابْتَغَی بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَ مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَبْغَضَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الدُّنْیَا خَلَقَهَا ثُمَّ عَرَضَهَا فَلَمْ یَنْظُرْ إِلَیْهَا وَ لَا یَنْظُرُ إِلَیْهَا حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَ مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ تَرْکِ مَا أَمَرَ بِتَرْکِهِ

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی أَخِی عِیسَی علیه السلام یَا عِیسَی لَا تُحِبَّ الدُّنْیَا فَإِنِّی لَسْتُ أُحِبُّهَا وَ أَحِبَّ الْآخِرَةَ فَإِنَّمَا هِیَ دَارُ الْمَعَادِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی بِخَزَائِنِ الدُّنْیَا عَلَی بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ خَزَائِنُ الدُّنْیَا وَ لَا یَنْقُصُکَ مِنْ حَظِّکَ عِنْدَ رَبِّکَ فَقُلْتُ یَا حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ لَا حَاجَةَ لِی فِیهَا إِذَا شَبِعْتُ شَکَرْتُ رَبِّی وَ إِذَا جُعْتُ سَأَلْتُهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَیْراً فَقَّهَهُ فِی الدِّینِ وَ زَهَّدَهُ فِی الدُّنْیَا وَ بَصَّرَهُ بِعُیُوبِ نَفْسِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا زَهِدَ عَبْدٌ فِی الدُّنْیَا إِلَّا أَنْبَتَ اللَّهُ الْحِکْمَةَ فِی قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ وَ یُبَصِّرُهُ عُیُوبَ الدُّنْیَا وَ دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا سَالِماً إِلَی دَارِ السَّلَامِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا رَأَیْتَ أَخَاکَ قَدْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا فَاسْتَمِعْ مِنْهُ فَإِنَّهُ یُلْقِی الْحِکْمَةَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَزْهَدُ النَّاسِ قَالَ مَنْ لَمْ یَنْسَ الْمَقَابِرَ وَ الْبِلَی وَ تَرَکَ فَضْلَ زِینَةِ الدُّنْیَا وَ آثَرَ مَا یَبْقَی عَلَی مَا یَفْنَی وَ لَمْ یَعُدَّ غَداً مِنْ أَیَّامِهِ وَ عَدَّ نَفْسَهُ فِی الْمَوْتَی.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یُوحِ إِلَیَّ أَنْ أَجْمَعَ الْمَالَ وَ لَکِنْ أَوْحَی إِلَیَّ أَنْ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ- وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنِّی أَلْبَسُ الْغَلِیظَ وَ أَجْلِسُ عَلَی الْأَرْضِ وَ أَلْعَقُ أَصَابِعِی وَ أَرْکَبُ الْحِمَارَ بِغَیْرِ سَرْجٍ وَ أُرْدِفُ خَلْفِی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی.

یَا أَبَا ذَرٍّ حُبُّ الْمَالِ وَ الشَّرَفِ أَذْهَبُ لِدِینِ الرَّجُلِ مِنْ ذِئْبَیْنِ ضَارِیَیْنِ فِی زِرْبِ

ص: 80

الْغَنَمِ (1) فَأَغَارَا فِیهَا حَتَّی أَصْبَحَا فَمَا ذَا أَبْقَیَا مِنْهَا.

قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْخَائِفُونَ الْخَائِضُونَ الْمُتَوَاضِعُونَ الذَّاکِرُونَ اللَّهَ کَثِیراً أَ هُمْ یَسْبِقُونَ النَّاسَ إِلَی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ فُقَرَاءُ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّهُمْ یَتَخَطَّوْنَ رِقَابَ النَّاسِ فَیَقُولُ لَهُمْ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ کَمَا أَنْتُمْ حَتَّی (2)

تُحَاسَبُوا فَیَقُولُونَ بِمَ نُحَاسَبُ فَوَ اللَّهِ مَا مَلَکْنَا فَنَجُودَ وَ نَعْدِلَ وَ لَا أُفِیضَ عَلَیْنَا فَنَقْبِضَ وَ نَبْسُطَ وَ لَکُنَّا عَبَدْنَا رَبَّنَا حَتَّی دَعَانَا فَأَجَبْنَا.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الدُّنْیَا مَشْغَلَةٌ لِلْقُلُوبِ وَ الْأَبْدَانِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَائِلُنَا عَمَّا نَعَّمَنَا فِی حَلَالِهِ فَکَیْفَ بِمَا نَعَّمَنَا فِی حَرَامِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنِّی قَدْ دَعَوْتُ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَنْ یَجْعَلَ رِزْقَ مَنْ یُحِبُّنِی الْکَفَافَ وَ أَنْ یُعْطِیَ مَنْ یُبْغِضُنِی کَثْرَةَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ طُوبَی لِلزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیَا الرَّاغِبِینَ فِی الْآخِرَةِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا أَرْضَ اللَّهِ بِسَاطاً وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً وَ مَاءَهَا طِیباً وَ اتَّخَذُوا کِتَابَ اللَّهِ شِعَاراً وَ دُعَاءَهُ دِثَاراً یَقْرِضُونَ الدُّنْیَا قَرْضاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ حَرْثُ الْآخِرَةِ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ حَرْثُ الدُّنْیَا الْمَالُ وَ الْبَنُونَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ رَبِّی أَخْبَرَنِی فَقَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا أَدْرَکَ الْعَابِدُونَ دَرْکَ الْبُکَاءِ وَ إِنِّی لَأَبْنِی لَهُمْ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی قَصْراً لَا یُشَارِکُهُمْ فِیهِ أَحَدٌ.

قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ قَالَ أَکْثَرُهُمْ لِلْمَوْتِ ذِکْراً وَ أَحْسَنُهُمْ لَهُ اسْتِعْدَاداً.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا دَخَلَ النُّورُ الْقَلْبَ انْفَسَحَ الْقَلْبُ وَ اسْتَوْسَعَ قُلْتُ فَمَا عَلَامَةُ ذَلِکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْإِنَابَةُ إِلَی دَارِ الْخُلُودِ وَ التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُرِی النَّاسَ أَنَّکَ تَخْشَی اللَّهَ فَیُکْرِمُوکَ وَ قَلْبُکَ فَاجِرٌ.

ص: 81


1- 1. الزرب موضع المواشی.
2- 2. أی قفوا مکانکم و لا تبرحوا.

یَا أَبَا ذَرٍّ لِیَکُنْ لَکَ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ نِیَّةٌ حَتَّی فِی النَّوْمِ وَ الْأَکْلِ

یَا أَبَا ذَرٍّ لِیَعْظُمْ جَلَالُ اللَّهِ فِی صَدْرِکَ فَلَا تَذْکُرْهُ کَمَا یَذْکُرُهُ الْجَاهِلُ عِنْدَ الْکَلْبِ اللَّهُمَّ أَخْزِهِ وَ عِنْدَ الْخِنْزِیرِ اللَّهُمَّ أَخْزِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِکَةً قِیَاماً مِنْ خِیفَتِهِ مَا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ حَتَّی یُنْفَخَ فِی الصُّورِ النَّفْخَةُ الْآخِرَةُ فَیَقُولُونَ جَمِیعاً سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ مَا عَبَدْنَاکَ کَمَا یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تُعْبَدَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ وَ لَوْ کَانَ لِرَجُلٍ عَمَلُ سَبْعِینَ نَبِیّاً- لَاسْتَقَلَّ عَمَلَهُ مِنْ شِدَّةِ مَا یَرَی یَوْمَئِذٍ وَ لَوْ أَنَّ دَلْواً صُبَّتْ مِنْ غِسْلِینٍ فِی مَطْلَعِ الشَّمْسِ لَغَلَتْ مِنْهُ جَمَاجِمُ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ لَوْ زَفَرَتْ جَهَنَّمُ زَفْرَةً لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ إِلَّا خَرَّ جَاثِیاً عَلَی رُکْبَتَیْهِ (1) یَقُولُ رَبِّ نَفْسِی نَفْسِی حَتَّی یَنْسَی إِبْرَاهِیمُ إِسْحَاقَ علیهما السلام یَقُولُ یَا رَبِّ أَنَا خَلِیلُکَ إِبْرَاهِیمُ فَلَا تُنْسِنِی.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَوْ أَنَّ امْرَأَةً مِنْ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ اطَّلَعَتْ مِنْ سَمَاءِ الدُّنْیَا فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ لَأَضَاءَتْ لَهَا الْأَرْضُ أَفْضَلَ مِمَّا یُضِیئُهَا الْقَمَرُ لَیْلَةَ الْبَدْرِ وَ لَوَجَدَ رِیحَ نَشْرِهَا جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ لَوْ أَنَّ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ نُشِرَ الْیَوْمَ فِی الدُّنْیَا لَصَعِقَ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ مَا حَمَلَتْهُ أَبْصَارُهُمْ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اخْفِضْ صَوْتَکَ عِنْدَ الْجَنَائِزِ وَ عِنْدَ الْقِتَالِ وَ عِنْدَ الْقُرْآنِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا تَبِعْتَ جَنَازَةً فَلْیَکُنْ عَقْلُکَ فِیهَا مَشْغُولًا بِالتَّفَکُّرِ وَ الْخُشُوعِ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ لَاحِقٌ بِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ إِذَا فَسَدَ فَالْمِلْحُ دَوَاؤُهُ فَإِذَا فَسَدَ الْمِلْحُ فَلَیْسَ لَهُ دَوَاءٌ وَ اعْلَمْ أَنَّ فِیکُمْ خُلُقَیْنِ الضَّحِکَ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ وَ الْکَسَلَ مِنْ غَیْرِ سَهْوٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ رَکْعَتَانِ مُقْتَصَدَتَانِ فِی تَفَکُّرٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ وَ الْقَلْبُ سَاهٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الْحَقُّ ثَقِیلٌ مُرٌّ وَ الْبَاطِلُ خَفِیفٌ حُلْوٌ وَ رُبَّ شَهْوَةِ سَاعَةٍ تُورِثُ حُزْناً.

ص: 82


1- 1. جثی علی رکبتیه أی جلس علیها أو قام علی اطراف أصابعه یعنی به زانو در آمد.

طَوِیلًا(1)

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَفْقَهُ الرَّجُلُ کُلَّ الْفِقْهِ حَتَّی یَرَی النَّاسَ فِی جَنْبِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمْثَالَ الْأَبَاعِرِ(2) ثُمَّ یَرْجِعَ إِلَی نَفْسِهِ فَیَکُونَ هُوَ أَحْقَرَ حَاقِرٍ لَهَا.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تُصِیبُ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی تَرَی النَّاسَ کُلَّهُمْ حَمْقَاءَ فِی دِینِهِمْ عُقَلَاءَ فِی دُنْیَاهُمْ.

یَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَهُوَ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَی عَلَی اللَّهِ خَافِیَةٌ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اسْتَحْیِ مِنَ اللَّهِ فَإِنِّی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأُظِلُّ حِینَ (3)

أَذْهَبُ إِلَی الْغَائِطِ مُتَقَنِّعاً بِثَوْبِی أَسْتَحِی مِنَ الْمَلَکَیْنِ اللَّذَیْنِ مَعِی.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَ تُحِبُّ أَنْ تَدْخُلَ الْجَنَّةَ قُلْتُ نَعَمْ فِدَاکَ أَبِی قَالَ فَاقْصِرْ مِنَ الْأَمَلِ وَ اجْعَلِ الْمَوْتَ نُصْبَ عَیْنَیْکَ وَ اسْتَحِ مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَیَاءِ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کُلُّنَا نَسْتَحِی مِنَ اللَّهِ قَالَ لَیْسَ ذَلِکَ الْحَیَاءَ وَ لَکِنَّ الْحَیَاءَ مِنَ اللَّهِ أَنْ لَا تَنْسَی الْمَقَابِرَ وَ الْبِلَی وَ الْجَوْفَ وَ مَا وَعَی وَ الرَّأْسَ وَ مَنْ حَوَی وَ مَنْ أَرَادَ کَرَامَةَ الْآخِرَةِ فَلْیَدَعْ زِینَةَ الدُّنْیَا فَإِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ أَصَبْتَ وَلَایَةَ اللَّهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ یَکْفِی مِنَ الدُّعَاءِ مَعَ الْبِرِّ مَا یَکْفِی الطَّعَامَ مِنَ الْمِلْحِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَثَلُ الَّذِی یَدْعُو بِغَیْرِ عَمَلٍ کَمَثَلِ الَّذِی یَرْمِی بِغَیْرِ وَتَرٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ یُصْلِحُ بِصَلَاحِ الْعَبْدِ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ وُلْدِهِ وَ یَحْفَظُهُ فِی دُوَیْرَتِهِ وَ الدُّورَ حَوْلَهُ مَا دَامَ فِیهِمْ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ رَبَّکَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبَاهِی الْمَلَائِکَةَ بِثَلَاثَةِ نَفَرٍ رَجُلٍ فِی أَرْضٍ قَفْرٍ فَیُؤَذِّنُ ثُمَّ یُقِیمُ ثُمَّ یُصَلِّی فَیَقُولُ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی یُصَلِّی وَ لَا یَرَاهُ

ص: 83


1- 1. فی المصدر« توجب حزنا طویلا».
2- 2. الاباعر و الابعرة: جمع بعیر: الجمل البازل او الجذع للذکر و الأنثی و یطلق أیضا علی کل ما یحمل.
3- 3. فی المصدر« لا أزال».

غَیْرِی فَیَنْزِلُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یُصَلُّونَ وَرَاءَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ إِلَی الْغَدِ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ رَجُلٍ قَامَ مِنَ اللَّیْلِ فَصَلَّی وَحْدَهُ فَسَجَدَ وَ نَامَ وَ هُوَ سَاجِدٌ فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی رُوحُهُ عِنْدِی وَ جَسَدُهُ سَاجِدٌ وَ رَجُلٍ فِی زَحْفٍ فَرَّ أَصْحَابُهُ وَ ثَبَتَ هُوَ وَ یُقَاتِلُ حَتَّی یُقْتَلَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ رَجُلٍ یَجْعَلُ جَبْهَتَهُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا شَهِدَتْ لَهُ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَا مِنْ مَنْزِلٍ یَنْزِلُهُ قَوْمٌ إِلَّا وَ أَصْبَحَ ذَلِکَ الْمَنْزِلُ یُصَلِّی عَلَیْهِمْ أَوْ یَلْعَنُهُمْ

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ صَبَاحٍ وَ لَا رَوَاحٍ إِلَّا وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ تُنَادِی بَعْضُهَا بَعْضاً یَا جَارُ هَلْ مَرَّ بِکِ ذَاکِرٌ لِلَّهِ تَعَالَی أَوْ عَبْدٌ وَضَعَ جَبْهَتَهُ عَلَیْکِ سَاجِداً لِلَّهِ فَمِنْ قَائِلَةٍ لَا وَ مِنْ قَائِلَةٍ نَعَمْ فَإِذَا قَالَتْ نَعَمْ اهْتَزَّتْ وَ انْشَرَحَتْ وَ تَرَی أَنَّ لَهَا الْفَضْلَ عَلَی جَارَتِهَا

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَمَّا خَلَقَ الْأَرْضَ وَ خَلَقَ مَا فِیهَا مِنَ الشَّجَرِ لَمْ یَکُنْ فِی الْأَرْضِ شَجَرَةٌ یَأْتِیهَا بَنُو آدَمَ إِلَّا أَصَابُوا مِنْهَا مَنْفَعَةً فَلَمْ تَزَلِ الْأَرْضُ وَ الشَّجَرُ کَذَلِکَ حَتَّی تَتَکَلَّمَ فَجَرَةُ بَنِی آدَمَ بِالْکَلِمَةِ الْعَظِیمَةِ قَوْلِهِمْ اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً فَلَمَّا قَالُوهَا اقْشَعَرَّتِ الْأَرْضُ وَ ذَهَبَتْ مَنْفَعَةُ الْأَشْجَارِ:

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الْأَرْضَ لَتَبْکِی عَلَی الْمُؤْمِنِ إِذَا مَاتَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً

یَا أَبَا ذَرٍّ إِذَا کَانَ الْعَبْدُ فِی أَرْضٍ قِیٍّ یَعْنِی قَفْرٍ فَتَوَضَّأَ أَوْ تَیَمَّمَ ثُمَّ أَذَّنَ وَ أَقَامَ وَ صَلَّی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَلَائِکَةَ فَصَفُّوا خَلْفَهُ صَفّاً- لَا یُرَی طَرَفَاهُ یَرْکَعُونَ بِرُکُوعِهِ وَ یَسْجُدُونَ بِسُجُودِهِ وَ یُؤَمِّنُونَ عَلَی دُعَائِهِ

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَقَامَ وَ لَمْ یُؤَذِّنْ لَمْ یُصَلِّ مَعَهُ إِلَّا مَلَکَاهُ اللَّذَانِ مَعَهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ شَابٍّ یَدَعُ لِلَّهِ الدُّنْیَا وَ لَهْوَهَا وَ أَهْرَمَ شَبَابَهُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ صِدِّیقاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ الذَّاکِرُ فِی الْغَافِلِینَ کَالْمُقَاتِلِ فِی الْفَارِّینَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الْجَلِیسُ الصَّالِحُ خَیْرٌ مِنَ الْوَحْدَةِ وَ الْوَحْدَةُ خَیْرٌ مِنْ جَلِیسِ السَّوْءِ وَ إِمْلَاءُ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ السُّکُوتِ وَ السُّکُوتُ خَیْرٌ مِنْ إِمْلَاءِ الشَّرِّ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تُصَاحِبْ إِلَّا مُؤْمِناً وَ لَا یَأْکُلْ طَعَامَکَ إِلَّا تَقِیٌّ وَ لَا تَأْکُلْ طَعَامَ

ص: 84

الْفَاسِقِینَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَطْعِمْ طَعَامَکَ مَنْ تُحِبُّهُ فِی اللَّهِ وَ کُلْ طَعَامَ مَنْ یُحِبُّکَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ لِسَانِ کُلِّ قَائِلٍ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ امْرُؤٌ وَ لْیَعْلَمْ مَا یَقُولُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ اتْرُکْ فُضُولَ الْکَلَامِ وَ حَسْبُکَ مِنَ الْکَلَامِ مَا تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ کَفَی بِالْمَرْءِ کَذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا یَسْمَعُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا مِنْ شَیْ ءٍ أَحَقَّ بِطُولِ السِّجْنِ مِنَ اللِّسَانِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ تَعَالَی إِکْرَامَ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُسْلِمِ وَ إِکْرَامَ حَمَلَةِ الْقُرْآنِ الْعَامِلِینَ وَ إِکْرَامَ السُّلْطَانِ الْمُقْسِطِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَا عَمِلَ مَنْ لَمْ یَحْفَظْ لِسَانَهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا تَکُنْ عَیَّاباً وَ لَا مَدَّاحاً وَ لَا طَعَّاناً وَ لَا مُمَارِیاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَزْدَادُ مِنَ اللَّهِ بُعْداً مَا سَاءَ خُلُقُهُ

یَا أَبَا ذَرٍّ الْکَلِمَةُ الطَّیِّبَةُ صَدَقَةٌ وَ کُلُّ خُطْوَةٍ تَخْطُوهَا إِلَی الصَّلَاةِ صَدَقَةٌ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَجَابَ دَاعِیَ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ عِمَارَةَ مَسَاجِدِ اللَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ مِنَ اللَّهِ الْجَنَّةَ.

فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ تُعْمَرُ مَسَاجِدُ اللَّهِ قَالَ لَا تُرْفَعُ فِیهَا الْأَصْوَاتُ وَ لَا یُخَاضُ فِیهَا بِالْبَاطِلِ وَ لَا یشتر [یُشْتَرَی] فِیهَا وَ لَا یُبَاعُ وَ اتْرُکِ اللَّغْوَ مَا دُمْتَ فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَلُومَنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا نَفْسَکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُعْطِیکَ مَا دُمْتَ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ بِکُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ وَ تُصَلِّی عَلَیْکَ الْمَلَائِکَةُ وَ تُکْتَبُ لَکَ بِکُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِیهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ تُمْحَی عَنْکَ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَ تَعْلَمُ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (1) قُلْتُ لَا أَدْرِی فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی قَالَ فِی انْتِظَارِ الصَّلَاةِ خَلْفَ الصَّلَاةِ.

ص: 85


1- 1. آل عمران: 200.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی الْمَکَارِهِ مِنَ الْکَفَّارَاتِ وَ کَثْرَةُ الِاخْتِلَافِ إِلَی الْمَسَاجِدِ فَذَلِکُمُ الرِّبَاطُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ أَحَبَّ الْعِبَادِ إِلَیَّ الْمُتَحَابُّونَ مِنْ أَجْلِی الْمُتَعَلِّقَةُ قُلُوبُهُمْ بِالْمَسَاجِدِ وَ الْمُسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ أُولَئِکَ إِذَا أَرَدْتُ بِأَهْلِ الْأَرْضِ عُقُوبَةً ذَکَرْتُهُمْ فَصَرَفْتُ الْعُقُوبَةَ عَنْهُمْ.

یَا أَبَا ذَرٍّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذِکْرُ اللَّهِ أَوْ سَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ کُنْ بِالْعَمَلِ بِالتَّقْوَی أَشَدَّ اهْتِمَاماً مِنْکَ بِالْعَمَلِ فَإِنَّهُ لَا یَقِلُّ عَمَلٌ بِالتَّقْوَی وَ کَیْفَ یَقِلُّ عَمَلٌ یَتَقَبَّلُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (1)

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حِلٍّ ذَلِکَ أَمْ مِنْ حَرَامٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یُبَالِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ یُبَالِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَیْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ أَکْرَمَ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ أَحَبَّکُمْ إِلَی اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَکْثَرُکُمْ ذِکْراً لَهُ وَ أَکْرَمُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَتْقَاکُمْ لَهُ وَ أَنْجَاکُمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ أَشَدُّکُمْ لَهُ خَوْفاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الشَّیْ ءِ الَّذِی لَا یُتَّقَی مِنْهُ خَوْفاً مِنَ الدُّخُولِ فِی الشُّبْهَةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِیَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَصْلُ الدِّینِ الْوَرَعُ وَ رَأْسُهُ الطَّاعَةُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ کُنْ وَرِعاً تَکُنْ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ خَیْرُ دِینِکُمُ الْوَرَعُ.

ص: 86


1- 1. المائدة: 30.

یَا أَبَا ذَرٍّ فَضْلُ الْعِلْمِ خَیْرٌ مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَةِ وَ اعْلَمْ أَنَّکُمْ لَوْ صَلَّیْتُمْ حَتَّی تَکُونُوا کَالْحَنَایَا(1) وَ صُمْتُمْ حَتَّی تَکُونُوا کَالْأَوْتَارِ مَا یَنْفَعُکُمْ ذَلِکَ إِلَّا بِوَرَعٍ

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ أَهْلَ الْوَرَعِ وَ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا هُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ حَقّاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یَأْتِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِثَلَاثٍ فَقَدْ خَسِرَ قُلْتُ وَ مَا الثَّلَاثُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی قَالَ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ حِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ السَّفِیهِ وَ خُلُقٌ یُدَارِی بِهِ النَّاسَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَکُونَ أَقْوَی النَّاسِ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَکُونَ أَکْرَمَ النَّاسِ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَکُونَ أَغْنَی النَّاسِ فَکُنْ بِمَا فِی یَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْثَقَ مِنْکَ بِمَا فِی یَدَیْکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَوْ أَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ أَخَذُوا بِهَذِهِ الْآیَةِ لَکَفَتْهُمْ- وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ (2)

یَا أَبَا ذَرٍّ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یُؤْثِرُ عَبْدِیَ هَوَایَ عَلَی هَوَاهُ إِلَّا جَعَلْتُ غِنَاهُ فِی نَفْسِهِ وَ هُمُومَهُ فِی آخِرَتِهِ وَ ضَمَّنْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ رِزْقَهُ وَ کَفَفْتُ عَلَیْهِ ضَیْعَتَهُ (3)

وَ کُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَةِ کُلِّ تَاجِرٍ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَوْ أَنَّ ابْنَ آدَمَ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ کَمَا یَفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لَأَدْرَکَهُ رِزْقُهُ کَمَا یُدْرِکُهُ الْمَوْتُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَ لَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ یَنْفَعُکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِنَّ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ احْفَظِ اللَّهَ یَحْفَظْکَ احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ تَعَرَّفْ إِلَی اللَّهِ فِی الرَّخَاءِ یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ وَ إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ فَقَدْ جَرَی الْقَلَمُ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَوْ أَنَّ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ جَهَدُوا أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْ ءٍ لَمْ

ص: 87


1- 1. الحنایا جمع حنیة ما کان منحنیا کالقوس.
2- 2. الطلاق: 32.
3- 3. و قد یقرأ فی بعض النسخ« کففت عنه ضیقه».

یُکْتَبْ لَکَ مَا قَدَرُوا عَلَیْهِ وَ لَوْ جَهَدُوا أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْ ءٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللَّهُ عَلَیْکَ مَا قَدَرُوا عَلَیْهِ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالرِّضَا فِی الْیَقِینِ فَافْعَلْ وَ إِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِی الصَّبْرِ عَلَی مَا تَکْرَهُ خَیْراً کَثِیراً وَ إِنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ وَ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً.

یَا أَبَا ذَرٍّ اسْتَغْنِ بِغِنَی اللَّهِ یُغْنِکَ اللَّهُ فَقُلْتُ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ غَدَاءَةُ یَوْمٍ وَ عَشَاءَةُ لَیْلَةٍ فَمَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ فَهُوَ أَغْنَی النَّاسِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنِّی لَسْتُ کَلَامَ الْحَکِیمِ أَتَقَبَّلُ وَ لَکِنْ هَمَّهُ وَ هَوَاهُ فَإِنْ کَانَ هَمُّهُ وَ هَوَاهُ فِیمَا أُحِبُّ وَ أَرْضَی جَعَلْتُ صَمْتَهُ حَمْداً لِی وَ ذِکْراً وَ وَقَاراً وَ إِنْ لَمْ یَتَکَلَّمْ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یَنْظُرُ إِلَی صُوَرِکُمْ وَ لَا إِلَی أَمْوَالِکُمْ (1) وَ لَکِنْ یَنْظُرُ إِلَی قُلُوبِکُمْ وَ أَعْمَالِکُمْ.

یَا أَبَا ذَرٍّ التَّقْوَی هَاهُنَا التَّقْوَی هَاهُنَا وَ أَشَارَ إِلَی صَدْرِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَرْبَعٌ لَا یُصِیبُهُنَّ إِلَّا مُؤْمِنٌ الصَّمْتُ وَ هُوَ أَوَّلُ الْعِبَادَةِ وَ التَّوَاضُعُ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ وَ ذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَی عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ قِلَّةُ الشَّیْ ءِ یَعْنِی قِلَّةَ الْمَالِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ هُمَّ بِالْحَسَنَةِ وَ إِنْ لَمْ تَعْمَلْهَا لِکَیْلَا تُکْتَبَ مِنَ الْغَافِلِینَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ مَلَکَ مَا بَیْنَ فَخِذَیْهِ وَ بَیْنَ لَحْیَیْهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا لَنُؤْخَذُ بِمَا یَنْطِقُ بِهِ أَلْسِنَتُنَا قَالَ یَا بَا ذَرٍّ وَ هَلْ یَکُبُّ النَّاسَ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ إِنَّکَ لَا تَزَالُ سَالِماً مَا سَکَتَّ فَإِذَا تَکَلَّمْتَ کُتِبَ لَکَ أَوْ عَلَیْکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّ الرَّجُلَ یَتَکَلَّمُ بِالْکَلِمَةِ فِی الْمَجْلِسِ لِیُضْحِکَهُمْ بِهَا فَیَهْوِی فِی جَهَنَّمَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ وَیْلٌ لِلَّذِی یُحَدِّثُ فَیَکْذِبُ لِیُضْحِکَ بِهِ الْقَوْمَ وَیْلٌ لَهُ وَیْلٌ لَهُ وَیْلٌ لَهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ صَمَتَ نَجَا فَعَلَیْکَ بِالصِّدْقِ وَ لَا تَخْرُجَنَّ مِنْ فِیکَ کَذِبَةٌ أَبَداً قُلْتُ

ص: 88


1- 1. فی بعض النسخ« أقوالکم».

یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا تَوْبَةُ الرَّجُلِ الَّذِی یَکْذِبُ مُتَعَمِّداً فَقَالَ الِاسْتِغْفَارُ وَ صَلَوَاتُ الْخَمْسِ تَغْسِلُ ذَلِکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ الْغِیبَةَ فَإِنَّ الْغِیبَةَ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ ذَاکَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی قَالَ لِأَنَّ الرَّجُلَ یَزْنِی فَیَتُوبُ إِلَی اللَّهِ فَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ الْغِیبَةُ لَا تُغْفَرُ حَتَّی یَغْفِرَهَا صَاحِبُهَا.

یَا أَبَا ذَرٍّ سِبَابُ الْمُسْلِمِ فُسُوقٌ وَ قِتَالُهُ کُفْرٌ وَ أَکْلُ لَحْمِهِ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ حُرْمَةُ مَالِهِ کَحُرْمَةِ دَمِهِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْغِیبَةُ قَالَ ذِکْرُکَ أَخَاکَ بِمَا یَکْرَهُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنْ کَانَ فِیهِ ذَاکَ الَّذِی یُذْکَرُ بِهِ قَالَ اعْلَمْ أَنَّکَ إِذَا ذَکَرْتَهُ بِمَا هُوَ فِیهِ فَقَدِ اغْتَبْتَهُ وَ إِذَا ذَکَرْتَهُ بِمَا لَیْسَ فِیهِ فَقَدْ بَهَتَّهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ ذَبَّ عَنْ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ الْغِیبَةَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُعْتِقَهُ مِنَ النَّارِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنِ اغْتِیبَ عِنْدَهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ وَ هُوَ یَسْتَطِیعُ نَصْرَهُ فَنَصَرَهُ نَصَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَإِنْ خَذَلَهُ وَ هُوَ یَسْتَطِیعُ نَصْرَهُ خَذَلَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ قَتَّاتٌ قُلْتُ وَ مَا الْقَتَّاتُ قَالَ النَّمَّامُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ صَاحِبُ النَّمِیمَةِ لَا یَسْتَرِیحُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْآخِرَةِ

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ کَانَ ذَا وَجْهَیْنِ وَ لِسَانَیْنِ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ ذُو لِسَانَیْنِ فِی النَّارِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِ وَ إِفْشَاءُ سِرِّ أَخِیکَ خِیَانَةٌ فَاجْتَنِبْ ذَلِکَ وَ اجْتَنِبْ مَجْلِسَ الْعَشِیرَةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ تُعْرَضُ أَعْمَالُ أَهْلِ الدُّنْیَا عَلَی اللَّهِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ فِی یَوْمَیْنِ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ فَیَغْفِرُ لِکُلِّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا عَبْداً کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ شَحْنَاءُ(1)

فَقَالَ اتْرُکُوا عَمَلَ هَذَیْنِ حَتَّی یَصْطَلِحَا.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ هِجْرَانَ أَخِیکَ فَإِنَّ الْعَمَلَ لَا یُتَقَبَّلُ مِنَ الْهِجْرَانِ.

ص: 89


1- 1. الشحناء: العداوة امتلئت منها النفس.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَنْهَاکَ عَنِ الْهِجْرَانِ وَ إِنْ کُنْتَ لَا بُدَّ فَاعِلًا فَلَا تَهْجُرْهُ فَوْقَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ کَمَلًا فَمَنْ مَاتَ فِیهَا مُهَاجِراً لِأَخِیهِ کَانَتِ النَّارُ أَوْلَی بِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَتَمَثَّلَ لَهُ الرِّجَالُ قِیَاماً(1) فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ- یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ مَاتَ وَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ کِبْرٍ لَمْ یَجِدْ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ إِلَّا أَنْ یَتُوبَ قَبْلَ ذَلِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی لَیُعْجِبُنِی الْجَمَالُ حَتَّی وَدِدْتُ أَنَّ عِلَاقَةَ سَوْطِی وَ قِبَالَ نَعْلِی حَسَنٌ فَهَلْ یُرْهَبُ عَلَی ذَلِکَ قَالَ کَیْفَ تَجِدُ قَلْبَکَ قَالَ أَجِدُهُ عَارِفاً لِلْحَقِّ مُطْمَئِنّاً إِلَیْهِ قَالَ لَیْسَ ذَلِکَ بِالْکِبْرِ وَ لَکِنَّ الْکِبْرَ أَنْ تَتْرُکَ الْحَقَّ وَ تَتَجَاوَزَهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ تَنْظُرَ إِلَی النَّاسِ وَ لَا تَرَی أَنَّ أَحَداً عِرْضُهُ کَعِرْضِکَ وَ لَا دَمُهُ کَدَمِکَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَکْثَرُ مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ الْمُسْتَکْبِرُونَ فَقَالَ رَجُلٌ وَ هَلْ یَنْجُو مِنَ الْکِبْرِ أَحَدٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ مَنْ لَبِسَ الصُّوفَ وَ رَکِبَ الْحِمَارَ وَ حَلَبَ الْعَنْزَ(2) وَ جَالَسَ الْمَسَاکِینَ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ حَمَلَ بِضَاعَتَهُ فَقَدْ بَرِئَ مِنَ الْکِبْرِ یَعْنِی مَا یَشْتَرِی مِنَ السُّوقِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ جَرَّ ثَوْبَهُ خُیَلَاءَ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ إِزْرَةُ الْمُؤْمِنِ إِلَی أَنْصَافِ سَاقَیْهِ وَ لَا جُنَاحَ عَلَیْهِ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ کَعْبَیْهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ رَفَعَ ذَیْلَهُ وَ خَصَفَ نَعْلَهُ وَ عَفَّرَ وَجْهَهُ فَقَدْ بَرِئَ مِنَ الْکِبْرِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ کَانَ لَهُ قَمِیصَانِ فَلْیَلْبَسْ أَحَدَهُمَا وَ لْیُلْبِسِ الْآخَرَ أَخَاهُ.

یَا أَبَا ذَرٍّ سَیَکُونُ نَاسٌ مِنْ أُمَّتِی یُولَدُونَ فِی النَّعِیمِ وَ یُغَذَّوْنَ بِهِ هِمَّتُهُمْ أَلْوَانُ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ یُمْدَحُونَ بِالْقَوْلِ أُولَئِکَ شِرَارُ أُمَّتِی.

یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ تَرَکَ لُبْسَ الْجَمَالِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ کَسَاهُ حُلَّةَ الْکَرَامَةِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ طُوبَی لِمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ تَعَالَی فِی غَیْرِ مَنْقَصَةٍ وَ أَذَلَّ نَفْسَهُ فِی غَیْرِ مَسْکَنَةٍ وَ أَنْفَقَ مَالًا جَمَعَهُ فِی غَیْرِ مَعْصِیَةٍ وَ رَحِمَ أَهْلَ الذُّلِّ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ خَالَطَ أَهْلَ الْفِقْهِ وَ الْحِکْمَةِ

ص: 90


1- 1. مثل بین یدیه مثولا: انتصب قائما.
2- 2. فی المصدر« حلب الشاة».

طُوبَی لِمَنْ صَلَحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ عَلَانِیَتُهُ وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ طُوبَی لِمَنْ عَمِلَ بِعِلْمِهِ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ الْبَسِ الْخَشِنَ مِنَ اللِّبَاسِ وَ الصَّفِیقَ مِنَ الثِّیَابِ (1)لِئَلَّا یَجِدَ الْفَخْرُ فِیکَ مَسْلَکاً.

یَا أَبَا ذَرٍّ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَلْبَسُونَ الصُّوفَ فِی صَیْفِهِمْ وَ شِتَائِهِمْ یَرَوْنَ أَنَّ لَهُمُ الْفَضْلَ بِذَلِکَ عَلَی غَیْرِهِمْ أُولَئِکَ تَلْعَنُهُمْ مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ.

یَا أَبَا ذَرٍّ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِأَهْلِ الْجَنَّةِ قُلْتُ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ کُلُّ أَشْعَثَ أَغْبَرَ ذِی طِمْرَیْنِ لَا یُؤْبَهُ بِهِ (2) لَوْ أَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ لَأَبَرَّهُ.

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: می گوید: «مولای من، پدرم که خدا عمرش را طولانی کند، فضل بن حسن برگه هایی را از وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ابوذر غفاری داشت که مرا به آنها حدیث کرد، شیخ مفید، ابو وفاء، عبدالجبار بن عبدالله مغری و شیخ بسیار بزرگوار حسن بن حسین بن حسن بن بابویه رحمت الله علیه به طور اجازه گفتند که شیخ بزرگوار ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی، بر ما املاء کرده است و شیخ عالم حسین بن فتح واعظ جرجانی در مشهدالرضا برای من حدیث کرد و گفت که مرا شیخ امام ابوعلی حسن بن محمّد طوسی حدیث کرد و گفت که مرا شیخ ابوجعفر رحمت الله علیه حدیث کرد و گفت که مرا گروهی، از ابو مفضل محمّد بن عبدالله بن محمّد ابوالمطلب شیبانی حدیث کردند و گفتند که مرا ابو حسین بن رجاء بن یحیی عبرتائی کاتب درسال 414 (که در آن سال فوت شد) حدیث کرد و گفت که مرا محمّد بن حسن شمون حدیث کرد و گفت که مرا عبدالله بن عبدالرحمن اصم، از مفضل بن یسار، از وهب بن عبدالله هنائی حدیث کرد و گفت که مرا ابو حرب بن ابو اسود دیلی، از ابو اسود حدیث کرد و گفت که در ربذه بر ابوذر جندب بن جناده رضی الله عنه وارد شدم.آنگاه ابوذر برایم حدیث کرد، گفت: «روزی اول وقت در مسجد بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وارد شدم. هیچ کس جز رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام (که در کنار او نشسته بود) در مسجد دیده نمی شد. از خلوتی مسجد استفاده کردم و عرضه داشتم: «یا رسول اللَّه! پدر و مادرم به فدایت! ممکن است مرا وصیّتی سودمند بفرمایید.» فرمود: «ای ابوذر! تو که در نزد ما محترم و از اهل بیتی، اینک تو را وصیّتی می کنم، نگهدار آن باش که این وصیت جامع همه راه های خیر و سعادت می باشد و اگر آن را به کار بندی، در زندگی کفیل تو خواهد بود.

ای ابوذر! خدا را چنان پرستش کن که گویی او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند. بدان که قدم اول عبادت و بندگی آفریدگار، شناسایی اوست. و خداوند نخست است قبل از همه چیز، که هیچ چیز پیش از او نبوده و فرد است که دومی برای او نیست و باقی است که آخری برای او تصور نمی رود، به وجود آورنده آسمان ها و زمین است و آنچه که در آنهاست، او خداوند لطیف و خبیر است و بر همه کارها تواناست. بعد از ایمان به من و اقرار به این که خداوند متعال مرا به عنوان بشیر و نذیر و داعی به سوی خدا و چراغی نوربخش بر همه مردم جهان فرستاده است، بعد اهل بیت مرا «که خداوند هر نوع آلودگی (گناه و اخلاق و لغزش و اشتباه) را از ایشان کنار زده است» دوست بدار.

ای ابوذر! بدان که خداوند اهل بیت مرا در میان امت من، چون کشتی نوح قرار داده است که هر که سوار آن شد نجات یافت و هر کس به آن پشت کرد، غرق و هلاک گشت، و همانند باب حطّه بنی اسرائیل است که هر کس داخل آن شد، در امان ماند.

ای ابوذر! وصیت مرا حفظ و عمل کن تا در دنیا و آخرت سعادتمند باشی.

ای ابوذر! دو نعمت است که بسیاری از مردم در آن مغبون می شوند: سلامت و فراغت.

ای ابوذر! پنج چیز مغتنم شمار: جوانی خود را قبل از پیری؛ سلامت را قبل از بیماری؛ ثروت را قبل از نداری؛ فراغت را قبل از گرفتاری؛ و زندگی را پیش از مرگ.

ای ابوذر! مواظب باشی که در عمل کردن امروز و فردا نکنی و کار امروز به فردا نیفکنی که اکنون تو مال امروز است و فردا مال تو نیست و اگر فردا زنده باشی نیز مثل امروز، وظیفه و برنامه و عملی خواهی داشت و اگر زنده نباشی، پشیمانی نخوری که چرا امروز را از دست دادی.

ای ابوذر! چه بسیار کسانی که امروز خود را به شب نیاوردند و چه بسیار افرادی که به انتظار فردا بودند و به آن نرسیدند.

ای ابوذر! اگر به اجل و مسیر آن بنگری، از آروزها و فریبندگی آن متنفر گردی.

ای ابوذر! در دنیا چون غریبان با رهگذران باش و خود را همواره از خفتگان در گور بدان.

ای ابوذر! چون صبح کردی به فکر شب مباش و چون وارد شب شدی به یاد صبح مباش؛ از سلامت خود پیش از بیماری و از حیات خود قبل از مرگ بهره بگیر، چرا که نمی دانی نام تو فردا در کجا (دفتر مرده ها، یا زنده ها) نوشته خواهد بود.

ای ابوذر! بپرهیز که مرگ به هنگام غفلت (از آخرت و اشتغال به دنیا) گریبانت را نگیرد، چرا که دیگر راه بازگشت به دنیا و جبران فرصت فوت شده را نخواهی داشت، و وارثان تو به خاطر اموالی که واگذاشته ای تو را مدح نگویند و خدا که بر او وارد می شوی، تو را به خاطر اشتغال به دنیا معذور نداند.

ای ابوذر! بر عمر خود بخیل تر از زر و سیم خود باش.

ای ابوذر! هیچ یک از شما در دنیا نمی تواند انتظار داشته باشد مگر ثروتی طغیان آور، فقری فراموشی بخش [که یاد انسان را از خاطر مردم ببرد]، مرض ویرانگر تن، پیری و زمینگیری، مرگی آماده، دجّال که شرّی پنهانی است و مورد انتظار است یا آن ساعتی که مصیبت بار تر و تلخ تر است. همانا بدترین مردم در قیامت، عالمی است که از علمش بهره نگیرد. و نیز هر که علم را برای جلب خاطر و نظر مردم طلب کند، به سوی بهشت راه نیابد.

ای ابوذر! هر که علم را برای مردم تحصیل کند، بوی بهشت را استشمام نکند.

ای ابوذر! چون چیزی از تو بپرسند که ندانی، راحت بگو نمی دانم تا از عواقب آن آسوده باشی. نیز به آنچه نمی دانی فتوا مده تا از عذاب قیامت نجات یابی.

ای ابوذر! جمعی از بهشتیان بر دوزخیان درآیند و از آنها بپرسند که چرا شما جهنّم ی شدید، حال آنکه ما از تعلیم و تربیت شما به بهشت درآمدیم؟ جواب دهند: «ما به خوبی ها امر می کردیم و خود خوبی نمی کردیم.» ای ابوذر! حقوق خداوند متعال بیش از آن است که بندگان بتوانند حقّ همه آنها را ادا کنند، نعمت های او نیز بیش از آن است که بندگان بتوانند شماره کنند، ولی صبح و شام در حال توبه باشید.

ای ابوذر! تو در مسیر گذشت شب و روز و در کمین اجل های ناگهانی قرار داری، اعمال تو همه محفوظ خواهد ماند، مرگ ناگهانی می رسد و هر که تخم خیرات بکارد خیر درو می کند و هر که تخم فساد و بدی کشت کند، محصول ندامت برچیند؛ هر کشت کننده ای همان درو کند که کشته است؛ آدم کندرو یک لحظه پیشی نگیرد؛ آدم حریص به آنچه مقدر او نیست دست نیابد؛ و هر کس نیکی بخشد خدا همان نیکی را باو دهد و هر کس بدیی را نگهدارد خدا او را از بدی نگهدارد.

ای ابوذر! پرهیزکاران بزرگانند و فقیهان، امام و رهبر مردمانند و مجالست با ایشان موجب افزون شدن (دانش) است. مؤمن گناه خود را چون سنگی بزرگ در بالای سر خود می بیند که هر لحظه ممکن است بر فرق سرش فرو افتد. کافر نیز گناهش را چون صدای بال مگسی پندارد که از کنار گوشش گذشته باشد.

ای ابوذر! چون خداوند متعال خیر بنده ای را بخواهد، گناهانش را برابر دیدگانش قرار می دهد و اگر بدی بنده ای را بخواهد، گناهانش را از یادش می برد.

ای ابوذر! به خردی گناه منگر، بلکه به عظمت خدایی که عصیانش را کرده ای توجه کن.

ای ابوذر! مؤمن بر گناهی که کرده است، از گنجشگی که گرفتار قفس شده (و برای آزادی تقلّا می کند) مضطرب تر و پرهیجان تر است.

ای ابوذر! هر که عملش با گفته اش یکی باشد، نصیب و بهره خویش را برگیرد و هر که عملش خلاف سخنش باشد، به خود ستم روا داشته است.

ای ابوذر! انسان به واسطه گناهی که می کند، از روزی محروم می گردد.

ای ابوذر! کاری را که به تو هیچ ارتباطی ندارد رها کن و جز به آنچه تو را سود بخشد سخن مگو؛ زبانت را نگه دار، چنان که زر و سیمت را حفاظت می کنی.

ای ابوذر! خداوند متعال گروهی را به بهشت می برد و آن قدر به آنها عطا می کند که ملال یابند. قومی دیگر نیز در درجات بالاتر و فوق آنها منزل می گیرند. دسته اول وقتی آنها را می بینند، می شناسند و می گویند: «خداوندا! اینها دوستان ما بودند که در دنیا با هم بودیم، چرا آنها را در مقامی برتر نشاندی؟» جواب آید که: «آنها در وقتی که شما سیر بودید، گرسنه و روزه دار بودند و در شب که چشمان شما در خواب خوش بود، آنها به (عبادت) بیدار بودند.

ای ابوذر! خداوند روشنی چشم مرا در نماز قرار داده و نماز را چنان محبوب من ساخته که غذای لذیذ را برای گرسنه و آب گوارا را در کام تشنه، و گرسنه از غذا سیر شود ولی من از نماز هرگز سیر نمی شوم.

ای ابوذر! هر که در شبانه روز غیر از نمازهای واجب دوازده رکعت نماز مستحب گزارد، خانه ای در بهشت حقّ واجب اوست.

ای ابوذر! تو مادام که مشغول نماز هستی، درب پادشاه مقتدری را می کوبی و هر کس باب سلطانی را بکوبد، آن در سرانجام به رویش بازگردد.

ای ابوذر! هر گاه مؤمنی به نماز می ایستد، خوبی ها و اجرها بین او تا عرش پراکنده گردد و فرشته ای بر او گماشته شود که بگوید: «ای پسر آدم! اگر بدانی که از طرف آن که با او مناجات می کنی چه اجری برای توست در نماز، هرگز از نماز روی نگردانی.

ای ابوذر! خوشا به حال صاحبان پرچم ها که روز قیامت آنها را به دوش می کشند و در رفتن به سوی بهشت از مردم پیشی می گیرند؛ آنها کسانی هستند که در سحر و غیر سحر به سوی مساجد می شتابند.

ای ابوذر! نماز ستون دین و زبان بزرگ تر است؛ صدقه خطا را می شوید و زبان بزرگ تر است؛ روزه سپر آتش و زبان بزرگ تر است؛ و جهاد بزرگی و شرف و زبان بزرگ تر است.

ای ابوذر! هر درجه بالاتر بهشت نسبت به درجه پایین تر، به اندازه بلندی آسمان برتری دارد. هر گاه که بنده ای سر به آسمان برمی دارد، نوری بر او می تابد که چشمش را خیره می کند، در این وقت به فغان درآید که این نور چیست؟ پاسخ می شنود که این نور برادر مؤمن توست. پس گله آغاز کند که خداوندا! در دنیا با هم عمل می کردیم، پس چرا مقام او این چنین بر من فزونی دارد؟ جوابش دهند که عمل او از تو برتر و بهتر بود. آنگاه است که دلش راضی می شود به مقام خود خشنود باشد.

ای ابوذر! دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است؛ نیز هر مؤمنی در دنیا شبش را با دلی حزین صبح می کند، و چرا حزین نباشد که خداوند به وی بیم داده است که حتماً به دوزخ در خواهد آمد، ولی وعده بیرون شدن از دوزخ حتمی نیست. نیز در دنیا دچار گرفتاری ها و مصیبت ها و رنج های جانکاه می شود و ستم می بیند، کمک نمی شود و دل به ثواب خدا بسته و همواره محزون است تا از دنیا جدا شود، آنگاه است که به راحت و مقام ارجمند نایل آید.

ای ابوذر! برترین عبادتی که با آن می توان بندگی خداوند را کرد، حزن طولانی است.

ای ابوذر! هر کس را عملی داده سود که او را به گریه نیارد، حقیقتاً به او دانشی بی سود داده شده. چرا که خداوند علما را چنین مدح می کند: {آنان که پیش از آن دانش داده شده اند، چون (قرآن و کلمات حقّ) بر آنها خوانده شود به سجده می افتند و بینی به خاک می سایند و می گویند: «وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً *وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزیدُهُمْ خُشُوعا » - . اسراء / 108 - 109 - ، {و می گویند: «منزّه است پروردگار ما، که وعده پروردگار ما قطعاً انجام شدنی است.» و بر روی زمین می افتند و می گریند و بر فروتنی آنها می افزاید.}

ای ابوذر! هر که می تواند گریه کند، بگرید و هر که نمی تواند گریه کند در دل همواره محزون باشد و حالت گریه بر خود گیرد، چرا که آدم سنگدل از خدای متعال دور است، ولی نمی فهمد.

ای ابوذر! خداوند می فرماید که برای یک بنده، دو بیم و خوف را جمع نمی کنم و نیز وی را دو امن و راحت نمی بخشم. اگر در دنیا از خوف من در امان و فارغ باشد، در قیامت گرفتار بیمش سازم و اگر در دنیا از من بترسد، از خوف در قیامت در امانش بدارم.

ای ابوذر! مردی که به کارهای خوب خودش تکیه دارد و دلگرم است و به نظر خود گناهان صغیره و کوچکی انجام می دهد و آنها را (تا دم مرگ رها نمی کند)، در روز قیامت خداوند بر او خشمگین خواهد بود. نیز مرد دیگری که گناه مرتکب می شود ولی بعداً آنها را ترک می کند، در قیامت درامان خواهد بود.

ای ابوذر! اگر کسی به قدر هفتاد پیغمبر عمل (صالح) دارد، باید آنها را به چیزی نشمرد، و همواره در اضطراب باشد که نکند در قیامت نجات نیابد.

ای ابوذر! آنگاه که بنده گنهکاری را در قیامت می آورند و گناهانش را در برابر دیده اش می نهند، می گوید من در دنیا همواره بر این گناه خود ترسان بودم. در نتیجه همین سخن اوست که بخشوده می گردد.

ای ابوذر! گاه بنده ای گناه می کند و بهشت می رود. پرسیدم: «چگونه یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟» فرمود: «گناهش همواره در برابر چشمش است، از آن توبه می کند و به سوی حقّ باز می گردد تا به بهشت می رود.

ای ابوذر! زیرک کسی است که نفس را پست گرداند و برای پس از مرگ کوشش کند؛ نیز عاجز کسی است که از هوای نفس پیروی کند و از خدا آرزوها طلبد.

ای ابوذر! اول چیزی که از این امت برداشته شود امانت و خشوع است، آنسان که یک نفر خاشعی به چشم نخورد.

ای ابوذر! قسم به آن کس که جان محمد به دست اوست اگر دنیا به قدر بال مگسی نزد خدا قیمت داشت، به کافری شربت آب گوارایی نمی داد.

ای ابوذر! دنیا و آنچه در آن است ملعونِ خداست، مگر آنچه را که به وسیله آن رضای خدا به دست آید و برای خدا باشد. نیز هیچ چیز نزد خدا دشمن تر از دنیا نیست، چون آن را آفرید و از آن روی گردانید و به آن نظر و توجهی نفرمود و تا قیامت نیز نخواهد کرد همچنین هیچ چیز نزد خدا از ایمان و ترک چیزهایی را که ترک آن را خواسته است، محبوب تر نیست.

ای ابوذر! خداوند متعال به برادرم عیسی وحی کرد که یا عیسی! دنیا را دوست مدار که من آن را دوست ندارم، و دل به آخرت ببند که خانه بازگشت توست (و ابدی می باشد).

ای ابوذر! جبرئیل همه گنجینه های دنیا را بر پشت استری برای من آورد و به من گفت که این خزینه های دنیا است و با قبول آن، از ثواب و مقام تو در نزد خداوند نخواهد کاست. گفتم: «ای حبیب من جبرئیل! من به اینها نیازی ندارم، چرا که چون سیر باشم خدا را شکر می گویم و چون گرسنه شوم از او غذا می طلبم.

ای ابوذر! چون خداوند بخواهد به بنده ای نیکی کند و خیر و سعادت را نصیب او گرداند، به وی بصیرت در دین، زهد در دنیا و آگاهی به عیوب خویش را عطا کند.

ای ابوذر! هر بنده ای که در دنیا زاهد باشد، خداوند درخت حکمت را در دلش بنشاند، زبانش را به حکمت گویا کند، او را به عیوب و بیماری های دنیا و آرمان های آن آگاه سازد و او را به سلامت از دنیا بیرون برد و به بهشت برساند.

ای ابوذر! چون برادر مسلمانی را دیدی که نسبت به دنیا بی رغبتی و زهد می ورزد، حرف او را گوش ده که به تو حکمت می آموزد. گفتم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! زاهدترین مردم کیست؟» فرمود: «آن کس که قبر و پوسیدگی تن در خاک را فراموش نکند؛ زینت های دنیا و اضافه بر ضرورت را رها کند؛ جهان باقی ابدی را بر دنیای فانی برگزیند؛ فردا را از عمر خود به حساب نیاورد؛ و هر آن چنان پندارد که خواهد مرد و به سر منزل مردگان خواهد رفت.

ای ابوذر! خداوند متعال به من وحی نفرموده است که مال گرد آورم، بلکه وحی فرموده که خداوند خود را تسبیح بگوی و از ساجدین باش.» چندان خدا را عبادت کن تا به مقام یقین نائل آیی.

ای ابوذر! من جامه خشن می پوشم، بر خاک می نشینم، انگشت هایم را پس از غذا می مکم، بر الاغ برهنه سوار می شوم و مردم را بر ترک خود می نشانم (که اینها همه علامت تواضع است.) هر کس از روش من رو گرداند از من نیست.

ای ابوذر! عشق به مال و مقام، برای دین انسان از دو گرگ خونخوار که به آغل گوسفندان زنند و تا صبح آنها را بدرند خطرناک تر است. بنگر که پس از چنین واقعه ای از گله گوسفند چه خواهد ماند. پرسیدم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! آیا مردم خاضع و فروتن که زودتر از دیگران به بهشت می روند، کسانی هستند که بیشتر به یاد خدایند؟» فرمود: «نه، بلکه فقرای مسلمین هستند که پای بر دوش مردم می گذارند (و به سوی بهشت می روند). خازنان و نگهبانان بهشت به آنها می گویند که بمانید تا حساب پس دهید. جواب می دهند چه حسابی پس دهیم؟ چرا که به خدا نه قدر و منصبی داشتیم که عدل یا ستم روا داریم و نه مال فراوانی که بخل یا اسراف به کار بریم، بلکه خدا را عبادت می کردیم و دعوت او را اجابت کرده بودیم.»

ای ابوذر! دنیا دل ها و بدن ها را به خود مشغول می دارد و خداوند از نعمت های حلال ما را بازپرسی می کند، تا چه رسد به نعمت های حرام.

ای ابوذر! از خداوند خواسته ام که رزق دوستان مرا به قدر کفاف قرار دهد و به دشمنانم مال و فرزند بسیار ببخشد.

ای ابوذر! خوشا به حال زاهدان در دنیا و راغبان به آخرت؛ آنان که زمین را نشیمن، خاک را بستر و آب را نوشابه خود ساختند؛ کتاب خدا را شعار و دعا را دثار قرار دادند؛ و دنیا را از خود قیچی کردند و خود را از دنیا جدا ساختند.

ای ابوذر! کشت برای آخرت عمل صالح است و کشت دنیا، مال و فرزند است.

ای ابوذر! خداوند به من خبر داد که قسم به عزّت و جلالم که عابدان اجر و مقام گریه را درنیافته اند، چرا که من در اعلای بهشت برایشان کاخی خواهم ساخت که هیچ کس را در آن شریک آنها قرار نمی دهم. پرسیدم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! بزرگ ترین خلق کیست؟» فرمود: «آن کس که بیشتر به یاد مرگ باشد و خود را بهتر برای مرگ آماده سازد.»

ای ابوذر! چون نور الهی به دل راه یابد دل را وسعت بخشد. گفتم علامت آن نور چیست؟ فرمود: «توجه به جهان ابدی، کناره گیری از دنیای فریبا و آمادگی برای مرگ قبل از رسیدن آن.»

ای ابوذر! از خدا بترس، ولی برای اینکه مردم تو را گرامی دارند، در حالی که دلت فاسد است، تظاهر به خداپرستی مکن.

ای ابوذر! بکوش که در هر کار نیّت خیر داشته باشی، حتی در خورد و خواب خود.

ای ابوذر! خدا را در دل خود بزرگ بدان، نه آن چنان که نادانی خدا را در نظر می گیرد، که چون گرفتار سگی شود، به یاد او می افتد و می گوید خدایا این را از من بران! ای ابوذر! خدا را فرشتگانی است که از خوف او همیشه در حال قیامند و تا نفخ صور سر برنمی دارند و همواره می گویند: «پاک و منزّهی و ما تو را آن گونه که شایسته مقام توست می پرستیم.»

ای ابوذر! اگر کسی عمل هفتاد پیغمبر را داشته باشد، از هول قیامت عمل خود را ناچیز می بیند، چه که اگر سطلی از آب جوشان دوزخ در شرق عالم ریخته شود، مغز مغربیان به جوش آید و اگر دوزخ نفس برآرد، هر چه ملک و رسولی به زانو در می آید و می گوید که خداوندا! به من رحم کن! آری، قیامت چنان است که ابراهیم، اسحق را از یاد می برد و می گوید: «خداوندا! من خلیل توام، فراموشم مکن.»

ای ابوذر! اگر زنی از بهشت در شبی تیره سر از آسمان دنیا برآرد، جهان را بهتر از ماه شب چهارده روشن کند و بوی خوشش به مشام همه مردم زمین برسد. نیز اگر جامه ای از بهشت به دنیا آید، همه از دیدارش دل از دست بدهند و چشمانشان از دیدارش خیره گردد.

ای ابوذر! در تشییع جنازه، به هنگام قرائت قرآن و نیز در وقت جنگ و میدان جهاد خاموش بمان.

ای ابوذر! چون به دنبال جنازه ای می روی، عقلت مشغول تفکر و خشوع باشد که تو هم به او ملحق خواهی شد.

ای ابوذر! بدان که داروی هر چیزی که فاسد شود نمک باشد، ولی اگر نمک فاسد شود چاره و دوایی ندارد.

و بدان که دو خوی در شما هست: خنده بی تعجب و بیجا و تنبلی بدون فراموشی.

ای ابوذر! دو رکعت نماز مختصر و با تفکر بهتر است از یک شب نماز بدون حضور قلب.

ای ابوذر! حقّ تلخ و سنگین است و باطل سبک و شیرین. نیز چه بسا یک ساعت لذّت و شهوت، موجب اندوهی دراز شود.

ای ابوذر! انسان (در دین خود) کاملاً بینا و بصیر نگردد مگر آن که مردم را در راه خدا و انجام وظیفه، چون چهارپایان بداند و در عین حال چون به خود می نگرد، بگوید که من از همه کوچک ترم.

ای ابوذر! به حقیقت ایمان نرسی مگر آنکه همه مردم را در دینشان احمق و در دنیاشان عاقل بدانی.

ای ابوذر! پیش از آن که به حسابت برسند خود را محاسبه کن، که این محاسبه برای حساب فردایت بهتر است؛ و پیش از آن که تو را به میزان سنجش نهند، خود را بسنج و برای روز حساب بزرگ آماده کن، روزی که هیچ امر پنهانی بر خدا مستور نماند.

ای ابوذر! از خدا شرم داشته باش، که به خدا من هرگاه به مستراح می روم، جامه بر سر می کشم و از دو فرشته ای که با من هستند خجالت می کشم.

ای ابوذر! می خواهی به بهشت بروی؟ گفتم آری یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، پدرم به فدایت! فرمود: «آرزوهایت را کم کن، مرگ را در برابر دیده بدار، و آن طور که باید از خدا شرم داشته باش.» گفتم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! همگی ما از خدا می ترسیم.» فرمود: «آن شرم را نمی گویم، بلکه حیای از خدا این است که مرگ را فراموش نکنی؛ شکم را (از حرام) نگهداری؛ فکر خود را (از بداندیشی) حفظ کنی؛ و هر کس که مقام عالی آخرت را می خواهد، باید زیور دنیا را رها کند، که اگر چنین باشی به ولایت خدا نایل گشته ای.»

ای ابوذر! دعا برای کار خوب همان قدر کافی است که نمک برای طعام.

ای ابوذر! مثل آن کس که بدون عمل دعا می کند، مثل کسی است که بدون پیکان تیر بیاندازد.

ای ابوذر! خداوند به واسطه خوب بودن بنده ای، کار، فرزند و نوه او را به اصلاح می آورد و مقام او را در بین اطرافیان و همسایگان تا زمانی که با آنها است رعایت می کند.

ای ابوذر! خداوند متعال از سه کس به ملائکه می بالد: کسی که در بیابان بی آب و علفی اذان بگوید، برخیزد و نماز بگزارد. در این هنگام خداوند به ملائکه می فرماید: «به این بنده من بنگرید! در حالی نماز می خواند که هیچ کس جز من، او را نمی بیند.» آنگاه هفتاد هزار فرشته نازل می شوند و پشت سر او نماز می خوانند و تا فردای آن روز برایش استغفار می کنند؛ نیز مردی که شب برمی خیزد، به تنهایی نماز می خواند و بر سجده خوابش می برد. در این هنگام خداوند متعال می فرماید: «به این بنده ام بنگرید که روحش نزد من است و بدنش بر سجده»؛ و نیز مردی که در میدان جهاد است، همه همراهانش فرار کرده اند و او تنها می جنگد تا شهید گردد.

ای ابوذر! هر بنده ای که برای سجده من پیشانی بر یکی از نقطه های زمین بگذارد، آن زمین روز قیامت به سجده او شهادت می دهد و هیچ زمینی نیست که مردمی شب در آن فرود آیند، مگر آنکه صبحگاه آن زمین بر آنها درود یا لعنت فرستد.

ای ابوذر! هیچ صبح و شامی نشود مگر آن که نقاط زمین به یکدیگر گویند ای همسایه من! آیا کسی به یاد و ذکر خدا از روی تو گذشته است؟ یا سجده کننده ای برای خدا پیشانی بر تو نهاده است؟ آنگاه قسمت هایی از زمین جواب دهند آری و قسمت هایی گویند نه. پس آن قسمت که جواب می دهد آری، به جنبش و شادی می آید که بر همسایه برتری یافته است.

ای ابوذر! خداوند متعال چون زمین و درختان را در آن آفرید، بنی آدم از تک تک درختان آن سودی می برد. زمین و درختان همه بر همین منوال بودند تا آنکه مردم این کلام کفرآمیز و زشت را بر زبان آوردند که: «خداوند فرزند اختیار کرده». آنگاه زمین از این سخن به لرزه آمد و ثمربخشی بعضی از درختان از بین رفت.

ای ابوذر! زمین تا چهل روز بر مرگ مؤمن می گرید.

ای ابوذر! چون گذر بنده ای به زمین خشک و بی آب و علفی افتد و وضو یا تیمم بسازد، اذان گوید و به نماز ایستد، خداوند فرشتگان را فرماید که پشت سر او صفی چنان طولانی از نماز ببندند که دو طرفش ناپیدا باشد و با رکوع او به رکوع روند، با سجده او سجده کنند و بر دعای او آمین گویند.

ای ابوذر! هر که اقامه گوید بدون اذان، جز همان دو ملک موکلش با او نماز نخوانند.

ای ابوذر! هر جوانی که ترک دنیا گوید و جوانی خود را در اطاعت خدا به سر آرد، خداوند اجر هفتاد و دو پیغمبر به او عطا کند.

ای ابوذر! آن کس که میان جمعی غافل ذکر خدا گوید، چون کسی است که در میان سربازان به جهاد ادامه می دهد.

ای ابوذر! همنشین خوب بهتر از تنهایی است؛ تنهایی بهتر از همنشین بد است؛ سخن خوب گفتن بهتر از سکوت است؛ و سکوت از سخن شرّ بهتر است.

ای ابوذر! جز با مؤمن منشین، جز آدم متّقی غذای تو را نخورد و غذای فاسقان را مخور.

ای ابوذر! غذای خود را به کسی ده که برای خدا دوستش داری و غذای کسی را بخور که تو را برای خداوند متعال دوست دارد.

ای ابوذر! خداوند نزد هر سخنگویی حاضر است و انسان باید از خدا بترسد، او را در نظر گیرد و بداند که چه می گوید.

ای ابوذر! زیاده سخن گفتن را رها کن و آن اندازه سخن بگوی که حاجت تو را برآورده سازد و زندگی ات را اداره کند.

ای ابوذر! برای فرد همین اندازه دروغ بس است که هرچه می شنود به زبان آرد.

ای ابوذر! برای زندانی شدن طولانی هیچ چیز سزاوارتر از نگه داشتن زبان نیست.

ای ابوذر! یکی از بزرگداشت های خدا، احترام به پیرمرد مسلمان، احترام به کسانی که حامل قرآن اند و به آن عمل می کنند و احترام به سلطان عادل است.

ای ابوذر! کسی که زبانش را نگه دارد، عملی انجام نداده است.

ای ابوذر! عیبجوی خلق، مدیحه گو، طعنه زن و ظاهر ساز مباش.

ای ابوذر! بنده مادام که خُلقش بد است، همواره از خدا دور می گردد.

ای ابوذر! کلمه طیبه صدقه است؛ نیز هر قدمی که به طرف نماز برمی داری صدقه است.

ای ابوذر! هر که ندای دعوت کننده خدا (مؤذّن) را جواب گوید (و به نماز شتابد) و مساجد را نیکو آباد کند، پاداش عمل او بهشت است. گفتم: «پدر و مادرم فدایت یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! چگونه مساجد را آباد کند؟» فرمود: «صدا در آن بلند نکند، در باطل فرو نرود، در آن خرید و فروش نکند و تا در مسجد است، لغو را ترک گوید و اگر نگوید، در قیامت جز خود را ملامت نکند .

ای ابوذر! تا در مسجد نشسته ای، خداوند به قدر هر نفسی، درجه ای در بهشت به تو عنایت می کند؛ ملائکه با تو به نماز می ایستند؛ با هر نفسی ده حسنه برایت می نویسند؛ و ده گناه از نامه ات محو می سازند.

ای ابوذر! آیا می دانی که این آیه درباره چه آمده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» - . آل عمران / 200 - ، {ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خدا پروا نمایید، امید است که رستگار شوید.}؟

گفتم: «نه یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! پدر و مادرم فدایت!» فرمود: «پس از نمازی به انتظار نماز دیگر نشستن.»

ای ابوذر! وضوی کامل و خوب گرفتن در هوای سرد از کفّارات است و بسیار به مساجد رفتن، جهاد.

ای ابوذر! خداوند متعال می فرماید که محبوب ترین بندگان نزد من کسی است که به خاطر من با مردم دوستی کند، دلش به مساجد بسته باشد و نیمه های شب به استغفار برخیزد. اینانند که وقتی می خواهم مردم زمین را عقوبتی دهم، به یاد آنها عقوبت را از ایشان می گردانم.

ای ابوذر! هر نشستنی در مسجد بیهوده است، مگر برای سه چیز: نماز خواندن، ذکر خدا و فراگیری دانش.

ای ابوذر! به عمل با تقوا بیشتر همّت داشته باش تا به عمل (تنها)، که عمل با تقوا کاسته نشود. و چگونه عمل مقبول کاسته گردد، حال آن که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین»، {«خدا فقط از تقواپیشگان می پذیرد.»} - . مائده / 27 -

ای ابوذر! انسان متّقی نخواهد بود مگر آنکه از خویشتن، دقیق تر از حساب کشیدن شریکی از شریک خود حساب کشد تا بداند که لباس و غذا و نوشابه اش از چه ممرّی است؛ از حرام یا حلال .

ای ابوذر! هر که در کسب ثروت بی باک باشد و از هر جا (حلال یا حرام) که رسد ابا نکند، خداوند نیز باک نخواهد داشت که از کدام در به دوزخش اندازد.

ای ابوذر! هر که خواهد گرامی ترین مردم باشد، تقوا پیشه کند.

ای ابوذر! محبوب ترین شما نزد خدا کسی است که بیشتر به یاد خدا باشد؛ گرامی ترین شما نزد خدا متّقی ترین شماست؛ و نجات یابنده ترین شما از عذاب خدا خائف ترین شماست از او.

ای ابوذر! متقیان کسانی هستند که از چیزهایی که پرهیز از آنها لازم نیست پرهیز کنند تا گرفتار شبهه ها نشوند.

ای ابوذر! هر که خدا را اطاعت کند ذکر او را گفته، اگرچه نماز و روزه و قرائت قرآن او کم باشد.

ای ابوذر! ملاک دین، ورع و پارسایی است و سر دین، اطاعت است.

ای ابوذر! پارسا باش که عابدترین مردم خواهی بود، و بهترین چیز در دین پارسایی است.

ای ابوذر! فضیلت علم از عبادت بیشتر است نیز بدانید که اگر چندان نماز گزارید که خمیده شوید و آن قدر روزه بگیرید که چون نی لاغر شوید، این اعمال سودی نبخشد، مگر آنکه با ورع و پارسایی همراه باشد.

ای ابوذر! الحق که مردم پارسا و زاهد در دنیا از اولیاء اللَّه هستند.

ای ابوذر! هر که در قیامت بدون سه چیز بیاید زیانکار است. پرسیدم آنها چیستند؟ فرمود: «ورع و پارسایی که او را از گناهان حفظ کند؛ حلمی که در برابر نادان کاری سفیهان او را نگه دارد؛ و اخلاقی که به وسیله آن با مردم مدارا کند.

ای ابوذر! اگر می خواهی که قوی ترین مردم باشی، تنها بر خدای متعال تکیه و توکل کن؛ اگر می خواهی که گرامی ترین مردم باشی، از خدا بترس؛ و اگر دوست داری که غنی ترین مردم باشی، به آنچه نزد خداست امیدوارتر باش تا آنچه در اختیار و در دست توست.

ای ابوذر! اگر همه مردم به این آیه عمل کنند، خداوند همه آنها را کفایت کند: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً *وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ»، {و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد. و از جایی که حسابش را نمی کند، به او روزی می رساند، و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است. خدا فرمانش را به انجام رساننده است.} - . طلاق / 3-2 -

ای ابوذر! خدای متعال گوید که به عزّت و جلالم سوگند هر بنده ای که خواسته مرا بر خواهش خود مقدم دارد، بی نیازی را در وجودش قرار می دهم، همّتش را متوجه آخرت می گردانم، آسمان ها و زمین روزی اش را به عهده گیرند، تنگی روزی اش را برطرف گردانم و من برای او برتر از تجارت هر تاجری باشم.

ای ابوذر! اگر فرزند آدم از روزی چنان گریزد که از مرگ می گریزد، روزی همانند مرگ بی تردید به او خواهد رسید.

ای ابوذر! می خواهی کلماتی به تو بیاموزم که خداوند به واسطه آنها تو را سود دهد؟ گفتم آری یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! فرمود: «خدا را محافظت کن تا خدا تو را حفظ کند، خدا را چنان محافظت کن که گویی او را در برابر خود می بینی؛ در راحتی در فکر خدا باش تا در سختی او به یاد تو باشد؛ چون حاجتی داری از خدا بخواه؛ و چون یاری می جویی از خدا بجوی، که قلم آنچه را که تا قیامت شدنی است نوشته است، و اگر همه مردم بکوشند تا نفعی به تو رسانند که خدا مقدر نکرده، نخواهند توانست، و اگر بکوشند تا ضرری به تو وارد آرند که خداوند مقدر نکرده، نخواهند توانست. اگر می توانی که با رضا و یقین برای خدای عزّوجل عمل کنی البته بکن و اگر نتوانی، بدان که در شکیبایی بر ناگواری ها سود نهفته است. نیز پیروزی در صبر و گشایش با سختی هاست و به دنبال هر سختی راحتی است.

ای ابوذر! به غنای خدا بی نیازی بجوی تا خدا تو را بی نیاز کند. گفتم آن چیست یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! فرمود: «ناهار روز و شام شب که هر کس به روزی خدا قانع باشد، از همه مردم غنی تر است.»

ای ابوذر! خدای متعال فرماید که من از حکیم حرف قبول نمی کنم، ولی به همّت و هدف او می نگرم. اگر میل و همّ او در چیزی باشد که مرا راضی و خشنود سازد، سکوت او را ثواب حمد می دهم.

ای ابوذر! خداوند متعال به چهره ها و اموال شما نگاه نمی کند، بلکه به دل ها و اعمال شما می نگرد.

ای ابوذر! تقوا در اینجاست (حضرت اشاره به سینه فرمود).

ای ابوذر! چهار چیز است که غیر از مؤمن به آن نمی رسد: سکوت که اول عبادت است؛ فروتنی برای خدای سبحان؛ در همه جا به یاد خدای متعال بودن؛ و کمی ثروت.

ای ابوذر! اگرچه به انجام آن نرسی، همواره در فکر انجام حسنه باش تا در زمره غافلان نوشته نشوی.

ای ابوذر! هر که اختیار دامن (شهوت جنسی) و دهانش (سخن گفتنی) را داشته باشد به بهشت خواهد رفت. گفتم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! ما به گفته هایمان مؤاخذه خواهیم شد؟» فرمود: «ای ابوذر! مگر چیزی جز درو شده های زبان، مردم را با صورت به جهنّم می اندازد؟ که تا خاموش هستی در سلامتی و چون زبان به حرف بگشایی، چیزی به نفع یا ضرر تو نوشته می شود.»

ای ابوذر! هر گاه کسی در مجلسی کلمه ای گوید که مجلسیان را بخنداند، به واسطه همان به قدر زمین تا آسمان به سوی جهنّم سقوط می کند.

ای ابوذر! وای بر کسی که سخن های دروغ می گوید تا مردم را بخنداند. وای بر او، وای بر او، وای بر او!

ای ابوذر! هر که سکوت کند نجات یابد. بر تو باد مداومت بر راستگویی و اینکه هرگز کلمه ای دروغ از دهانت بیرون نشود. گفتم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! آن کس که عمداً دروغی گفته توبه اش چیست؟» فرمود: «استغفار و نمازهای پنجگانه، گناه آن را می شوید.»

ای ابوذر! از غیبت بپرهیز، که غیبت از زنا بدتر است. گفتم چرا یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، پدر و مادرم فدایت؟ فرمود: «زیرا کسی که مرتکب زنا می شود و توبه می کند خداوند او را می بخشد، ولی غیبت بخشوده نشود تا کسی که غیبت او شده راضی گردد.»

ای ابوذر! دشنام دادن به مؤمن فسق است؛ زد و خورد و جنگ با او کفر است؛ خوردن گوشتش از گناهان است؛ و احترام مال او مثل احترام خون اوست. گفتم یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! غیبت چیست؟ فرمود: «پشت سر برادر مسلمانت چیزی بگویی که بدش بیاید. گفتم اگرچه آن چه می گویم در او باشد؟ فرمود: «اگر صفتی را که در اوست بگویی غیبت است و اگر صفتی را که در او نیست بگویی، تهمت زده ای.»

ای ابوذر! هر که پیش او غیبت مسلمانی شود و بتواند او را یاری کند، خدای عزوجل او را در دنیا و آخرت مدد کند و اگر بتواند او را یاری کند و از او دفاع نکند، خداوند در دنیا و آخرت او ­­ را خوار و بی یاور گذارد.

ای ابوذر! سخن چین به بهشت نمی رود.

ای ابوذر! سخن چین در آخرت از عذاب الهی درامان نخواهد بود.

ای ابوذر! هر که در دنیا دو زبان و دورو (منافق) باشد، ­د­­ر­­­­ جهنّم نیز دوزبانه باشد.

ای ابوذر! آنچه در مجا لس می گذرد امانت است و علنی کردن سرّ مسلمان خیانت.

ای ابوذر! در هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه، اعمال مردم دنیا به خدا عرضه می گردد و برای هر مؤمنی استغفار می شود، مگر برای بنده ای که بین او و برادر مسلمانش کینه باشد. پس دستور می رسد که عمل این دو تن را رها کنید تا با هم صلح کنند.

ای ابوذر! بپرهیز که از برادر مسلمان کناره بگیری و قطع رابطه کنی که اعمال تو قبول نخواهد شد.

ای ابوذر! تو را از کناره گیری از برادر مؤمن برحذر می دارم و اگر با وی قهر کردی مبادا بیش از سه روز طول بکشد، که اگر کسی در این حال بمیرد به آتش سزاوارتر است.

ای ابوذر! هر که دوست دارد مردم در برابرش بایستند، جایگاه خود را در جهنّم قرار داده .

ای ابوذر! هر که با ذرّه ای تکبّر در وجودش بمیرد بوی بهشت را نشنود، مگر آن که قبل از مرگ توبه کند. مردی پرسید: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! من زیبایی و آراستگی را خیلی دوست دارم، چنان که می خواهم لباس و کمربند و کفشم زیبا باشد. آیا اشکال دارد؟» فرمود: «در دل چگونه ای؟» گفت: «دلم به حقّ عارف است و آرامش دارد.» فرمود: «این کبر نیست، ولی کبر آن است که حقّ را رها کنی و روی به غیر حقّ آری و چون مردم را ببینی، گمان بری که مال و آبروی هیچ کس به اندازه مال و آبروی تو ارزش ندارد.»

ای ابوذر! بیشتر کسانی که به دوزخ می روند متکبّرانند. مردی پرسید: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! ممکن است کسی کاملاً از کبر پاک شود؟» فرمود: «آری، هر که جامه خشن بی ارزشی بپوشد، بر الاغ بنشیند، گوسفند بدوشد و با فقرا مجالست کند...»

ای ابوذر! هر که وسایل خانه را خود به دوش کشد، از کبر راحت شود.

ای ابوذر! هر که از کبر و نخوت جامه اش به زمین کشیده شود، خداوند متعال در قیامت به او نظر نکند.

ای ابوذر! شلوار مؤمن باید تا نصف ساق باشد و تا غوزک پا نیز اشکال ندارد.

ای ابوذر! هر که دامنش را بالا برد، کفش خود را وصله زند و صورت بر خاک نهد، از کبر برهد.

ای ابوذر! آن کس که دو جامه دارد، باید یکی را خود بپوشد و دیگری را به رفیقش دهد.

ای ابوذر! مردمی در امّت من بیایند که در ناز و نعمت زاییده و بزرگ شوند، همشان خورد و خواب باشد و چرب زبانی کنند. آنها بدترین امت منند.

ای ابوذر! هر که استطاعت پوشیدن لباس زیبا را داشته باشد و برای فروتنی در پیشگاه حقّ آن را نپوشد، [در صورتی که برای آبرو و حیثیت او مضر نباشد] خداوند او را حلّة کرامت می پوشاند.

ای ابوذر! خوشا به حال کسی که برای خدا، تواضع کند بی آن که منقصت داشته باشد و نفسش را خوار بدارد بدون آن که مسکنت داشته باشد؛ مالش را که جمع آوری کرده در غیر معصیت خرج و انفاق کند؛ به بیچارگان و مسکینان کمک کند؛ و با اهل علم و حکمت مجالست کند. خوش به حال آن کس که باطنش صالح و ظاهرش نیکو باشد و مردم از شرّ او درامان بمانند؛ خوش به حال آن کس که به علم خود عمل کند، اضافه مال و درآمدش را انفاق کند و اضافه بر ضرورت سخن نگوید.

ای ابوذر! آیا لباس خشن و جامه کهنه برای آن نیست که خودخواهی و فخرفروشی به تو راه نیابد؟

ای ابوذر! در آخرالزّمان مردمی می آیند که در زمستان و تابستان لباس پشمی می پوشند و این را وسیله برتری خود بر دیگران می دانند، حال آنکه ملائکه زمین و آسمان ها آنها را لعنت خواهند کرد.

ای ابوذر! می خواهی از بهشتیان به تو خبر دهم؟ گفتم: آری یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! فرمود: «ژولیده غبار آلودی که دو جامه کهنه دارد و مورد توجه و شناسایی مردم نباشد. چنین کسی اگر خدای را قسم دهد، خداوند جوابش دهد.» - . مکارم الاخلاق : 537 -

**[ترجمه]

أقول

وجدت فی بعض نسخ الأمالی و کانت مصحّحة قدیمة أملی علینا الشیخ أبو جعفر محمد بن الحسن قدس الله روحه یوم الجمعة الرابع من المحرم سنة سبع و خمسین و أربعمائة قال أخبرنا جماعة عن أبی المفضل: و ساق الحدیث إلی آخره- و رواه الشیخ فی أمالیه (3) عن جماعة عن أبی المفضل قال حدثنا رجاء بن یحیی أبو الحسین العبرتائی الکاتب (4)

سنة أربع عشرة و ثلاثمائة و فیها مات عن محمد بن الحسن بن شمون عن عبد الله بن عبد الرحمن الأصم عن الفضیل بن یسار عن وهب بن عبد الله بن أبی ذبی الهنائی عن أبی الحرب بن أبی الأسود الدؤلی: مثله- و رواه الورام فی جامعه (5): أیضا.

ص: 91


1- 1. ثوب صفیق: کثیف نسجه.
2- 2. أی لا یلتفت إلیه و لا یعتد به. و الطمر- بالکسر- الثوب الخلق.
3- 3. الأمالی ج 2 ص 138.
4- 4. العبرتائی بالعین المهملة المفتوحة و الباء الموحدة و الراء المهملة و التاء المثناة فوق. و الکاتب کذا فی( جش و صه) بخط المصنّف و فی هامش جامع الرواة قال و فی نسخة من« صه» للشهید الثانی« کایب بن یحیی» و ضبطه بالباء بعد الیاء.
5- 5. تنبیه الخواطر ج 2 ص 51.

**[ترجمه]که در بعضی نسخه های قدیمی کتاب امالی که تصحیح شده بود، چنین یافتم که: «شیخ ابو جعفر محمّد بن حسن که خدا روحش را پاک کند، روز جمعه چهارم محرم سال 457 بر ما املا کرد و گفت که گروهی از ابو مفضل برایم خبر داد که...» و حدیث را تا آخر آورده است.

شیخ طوسی نیز این حدیث را در کتاب امالی از گروهی از ابو مفضل روایت کرده است و گفت: «حدیث کرد مرا رجاء بن یحیی ابوالحسین عبرتائی کاتب در سال 314 که وی در آن سال فوت شد، از محمّد بن حسن بن شمون، از عبدالله بن عبدالرحمن الاصم، از فضیل بن یسار، از وهب بن عبدالله بن ابی ذبی هنائی، از ابوالحرب بن ابو الاسود الدیلی...» و مثل حدیث فوق را روایت کرده است. - . امالی 2 : 138 -

و این حدیث را ورام در کتاب جامع خود نیز روایت کرده است. - . تنبیه الخواطر 2، : 51 -

**[ترجمه]

باب 5 وصیة النبی صلی الله علیه و آله إلی عبد الله بن مسعود

روایات

«1»

مکا(1)،[مکارم الأخلاق]

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ(2)

قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَةُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَوْماً عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَصَابَتْنَا مَجَاعَةٌ شَدِیدَةٌ وَ لَمْ یَکُنْ ذُقْنَا مُنْذُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ إِلَّا الْمَاءَ وَ اللَّبَنَ وَ وَرَقَ الشَّجَرِ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَی مَتَی نَحْنُ عَلَی هَذِهِ الْمَجَاعَةِ الشَّدِیدَةِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَزَالُونَ فِیهَا مَا عِشْتُمْ فَأَحْدِثُوا لِلَّهِ شُکْراً فَإِنِّی قَرَأْتُ کِتَابَ اللَّهِ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَیَّ وَ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلِی فَمَا وَجَدْتُ مَنْ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ إِلَّا الصَّابِرُونَ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ (3) أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا(4) إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی- وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً(6) أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا(7) یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ(8) وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ

ص: 92


1- 1. مکارم الأخلاق ص 519.
2- 2. عبد اللّه بن مسعود من أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بجله و أطراه قوم و جرحه آخرون.
3- 3. الزمر: 14. و قوله« بِغَیْرِ حِسابٍ» أی لا یهتدی إلیه حساب الحساب.
4- 4. الفرقان: 75. و الغرفة أعلی درجات الجنة و ذلک بما صبروا من المشاق.
5- 5. المؤمنون: 113.
6- 6. الدهر: 12. ای بما صبروا علی أداء الواجبات و اجتناب المحرمات« جنة» أی بستانا و« حریرا» یلبسونه.
7- 7. القصص: 54.
8- 8. البقرة: 213. قوله« لما» اصله« لم» و زیدت« ما» و فیها توقع. و البأساء: الفقر و الضراء: الوجع.

بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ (1) قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنِ الصَّابِرُونَ قَالَ صلی الله علیه و آله الَّذِینَ یَصْبِرُونَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ عَنْ مَعْصِیَتِهِ الَّذِینَ کَسَبُوا طَیِّباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا فَأَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْهِمُ الْخُشُوعُ وَ الْوَقَارُ وَ السَّکِینَةُ وَ التَّفَکُّرُ وَ اللِّینُ وَ الْعَدْلُ وَ التَّعْلِیمُ وَ الِاعْتِبَارُ وَ التَّدْبِیرُ وَ التَّقْوَی وَ الْإِحْسَانُ وَ التَّحَرُّجُ (2) وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْعَدْلُ فِی الْحُکْمِ وَ إِقَامَةُ الشَّهَادَةِ وَ مُعَاوَنَةُ أَهْلِ الْحَقِّ وَ الْبَغِیَّةُ عَلَی الْمُسِی ءِ(3) وَ الْعَفْوُ لِمَنْ ظَلَمَ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا ابْتُلُوا صَبَرُوا وَ إِذَا أُعْطُوا شَکَرُوا وَ إِذَا حَکَمُوا عَدَلُوا وَ إِذَا قَالُوا صَدَقُوا وَ إِذَا عَاهَدُوا وَفَوْا وَ إِذَا أَسَاءُوا اسْتَغْفَرُوا وَ إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً- وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً- وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً وَ یَقُولُونَ لِلنَّاسِ حُسْناً.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ إِنَّ هَؤُلَاءِ هُمُ الْفَائِزُونَ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ- فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَإِنَّ النُّورَ إِذَا وَقَعَ فِی الْقَلْبِ انْشَرَحَ وَ انْفَسَحَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ لِذَلِکَ مِنْ عَلَامَةٍ قَالَ نَعَمْ التَّجَافِی عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةُ إِلَی دَارِ الْخُلُودِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِ الْفَوْتِ فَمَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا قَصُرَ أَمَلُهُ فِیهَا وَ تَرَکَهَا لِأَهْلِهَا.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا(4) یَعْنِی أَیُّکُمْ أَزْهَدُ فِی الدُّنْیَا إِنَّهَا دَارُ الْغُرُورِ وَ دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ إِنَ

ص: 93


1- 1. البقرة: 155.
2- 2. التحرج: التجنب.
3- 3. بغی یبغی بغاء- بضم الباء و بغیا- بفتحها- و بغی و بغیة- بالضم- و بغیة بالکسر- علیه تعدی و جنی و استطال علیه و ظلمه.
4- 4. هود: 7. الملک: 2.

أَحْمَقَ النَّاسِ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ(1) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا(2) یَعْنِی الزُّهْدَ فِی الدُّنْیَا.

وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمُوسَی یَا مُوسَی إِنَّهُ لَنْ یَتَزَیَّنَ الْمُتَزَیِّنُونَ بِزِینَةٍ أَزْیَنَ فِی عَیْنَیَّ مِثْلَ الزُّهْدِ یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی- وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ- وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ- وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ (3) وَ قَوْلُهُ مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً- وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً(4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَّةِ سَارَعَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ مَنْ خَافَ النَّارَ تَرَکَ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ تَرَقَّبَ الْمَوْتَ أَعْرَضَ عَنِ اللَّذَّاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا هَانَتْ عَلَیْهِ الْمُصِیبَاتُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَوْلُهُ تَعَالَی- زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ الْآیَةَ(5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی مُوسَی بِالْکَلَامِ وَ الْمُنَاجَاةِ حِینَ تُرَی خُضْرَةُ الْبَقْلِ مِنْ بَطْنِهِ مِنْ هُزَالِهِ (6) وَ مَا سَأَلَ مُوسَی حِینَ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ إِلَّا طَعَاماً

ص: 94


1- 1. الحدید: 19.
2- 2. مریم: 13.
3- 3. الزخرف: 32- 34.
4- 4. الإسراء: 19 و 20.
5- 5. آل عمران: 12.
6- 6. الهزال: قلة اللحم و الشحم، نقیض السمن.

یَأْکُلُهُ مِنْ جُوعٍ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ بِأَمْرِ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ عَاشَ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَاماً یَدْعُو إِلَی اللَّهِ فَکَانَ إِذَا أَصْبَحَ قَالَ لَا أُمْسِی وَ إِذَا أَمْسَی قَالَ لَا أُصْبِحُ فَکَانَ لِبَاسُهُ الشَّعْرَ وَ طَعَامُهُ الشَّعِیرَ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ بِأَمْرِ دَاوُدَ علیه السلام خَلِیفَةِ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ کَانَ لِبَاسُهُ الشَّعْرَ وَ طَعَامُهُ الشَّعِیرَ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ بِأَمْرِ سُلَیْمَانَ علیه السلام مَعَ مَا کَانَ فِیهِ مِنَ الْمُلْکِ کَانَ یَأْکُلُ الشَّعِیرَ وَ یُطْعِمُ النَّاسَ الْحُوَّارَی (1)

وَ کَانَ لِبَاسُهُ الشَّعْرَ وَ کَانَ إِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ شَدَّ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ فَلَا یَزَالُ قَائِماً یُصَلِّی حَتَّی یُصْبِحَ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ بِأَمْرِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمَنِ علیه السلام کَانَ لِبَاسُهُ الصُّوفَ وَ طَعَامُهُ الشَّعِیرَ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ بِأَمْرِ یَحْیَی علیه السلام کَانَ لِبَاسُهُ اللِّیفَ وَ کَانَ یَأْکُلُ وَرَقَ الشَّجَرِ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ بِأَمْرِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیهما السلام وَ هُوَ الْعَجَبُ کَانَ یَقُولُ إِدَامِیَ الْجُوعُ وَ شِعَارِیَ الْخَوْفُ وَ لِبَاسِیَ الصُّوفُ وَ دَابَّتِی رِجْلَایَ وَ سِرَاجِی بِاللَّیْلِ الْقَمَرُ وَ صَلَایَ (2)

فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقُ الشَّمْسِ وَ فَاکِهَتِی وَ رَیْحَانَتِی بُقُولُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ الْوُحُوشُ وَ الْأَنْعَامُ وَ أَبِیتُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ أُصْبِحُ وَ لَیْسَ لِی شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدٌ أَغْنَی مِنِّی.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ کُلُّ هَذَا مِنْهُمْ یُبْغِضُونَ مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ یُصَغِّرُونَ مَا صَغَّرَ اللَّهُ وَ یُزْهِدُونَ مَا أَزْهَدَ اللَّهُ وَ قَدْ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ فَقَالَ لِنُوحٍ- إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً(3) وَ قَالَ لِإِبْرَاهِیمَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا(4) وَ قَالَ لِدَاوُدَ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (5) وَ قَالَ لِمُوسَی وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً(6) وَ قَالَ أَیْضاً لِمُوسَی علیه السلام وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا(7) وَ قَالَ لِیَحْیَی علیه السلام وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ

ص: 95


1- 1. الحواری- بالضم و تشدید الواو المفتوحة: الدقیق الابیض.
2- 2. فی المصدر« اصطلائی فی الشتاء» و صلی بالنار و اصطلی استدفأ بها.
3- 3. الإسراء: 3.
4- 4. النساء: 124.
5- 5. ص: 25.
6- 6. النساء: 164.
7- 7. مریم: 53.

صَبِیًّا(1) وَ قَالَ لِعِیسَی علیه السلام یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا إِلَی قَوْلِهِ وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی (2) وَ قَالَ إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ (3) یَا ابْنَ مَسْعُودٍ کُلُّ ذَلِکَ لِمَا خَوَّفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِنْ قَوْلِهِ- وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ- لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (4) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ جِی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ النَّارُ لِمَنْ رَکِبَ مُحَرَّماً وَ الْجَنَّةُ لِمَنْ تَرَکَ الْحَلَالَ فَعَلَیْکَ بِالزُّهْدِ فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُبَاهِی اللَّهُ بِهِ الْمَلَائِکَةَ وَ بِهِ یُقْبِلُ اللَّهُ عَلَیْکَ بِوَجْهِهِ وَ یُصَلِّی عَلَیْکَ الْجَبَّارُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ سَیَأْتِی مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یَأْکُلُونَ طَیِّبَ الطَّعَامِ وَ أَلْوَانَهَا وَ یَرْکَبُونَ الدَّوَابَّ وَ یَتَزَیَّنُونَ بِزِینَةِ الْمَرْأَةِ لِزَوْجِهَا وَ یَتَبَرَّجُونَ تَبَرُّجَ النِّسَاءِ وَ زِیُّهُنَّ مِثْلُ زِیِّ الْمُلُوکِ الْجَبَابِرَةِ وَ هُمْ مُنَافِقُو هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ شَارِبُونَ بِالْقَهَوَاتِ لَاعِبُونَ بِالْکِعَابِ (6)

رَاکِبُونَ الشَّهَوَاتِ تَارِکُونَ الْجَمَاعَاتِ رَاقِدُونَ عَنِ الْعَتَمَاتِ (7)

مُفْرِطُونَ فِی الْعَدَوَاتِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا(8)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَثَلُهُمْ مَثَلُ الدِّفْلَی (9) زَهْرَتُهَا حَسَنَةٌ وَ طَعْمُهَا مُرٌّ کَلَامُهُمُ الْحِکْمَةُ

ص: 96


1- 1. مریم: 13.
2- 2. المائدة: 109.
3- 3. الأنبیاء: 90.
4- 4. الحجر: 43 و 44.
5- 5. الزمر: 69.
6- 6. القهوات جمع قهوة و المراد بها هنا الخمر ظاهرا و الکعاب بالکسر خصوص النرد، و فی بعض النسخ« شاربوا القهوات».
7- 7. یعنی لم یصلوا العتمة و ینامون عنها.
8- 8. مریم: 6.
9- 9. مرّ معناه سابقا أنّه بالفارسیة خرزهرة.

وَ أَعْمَالُهُمْ دَاءٌ لَا یَقْبَلُ الدَّوَاءَ- أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَا یُغْنِی مَنْ یَتَنَعَّمُ فِی الدُّنْیَا إِذَا أُخْلِدَ فِی النَّارِ- یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ یَبْنُونَ الدُّورَ وَ یُشَیِّدُونَ الْقُصُورَ وَ یُزَخْرِفُونَ الْمَسَاجِدَ وَ لَیْسَتْ هِمَّتُهُمْ إِلَّا الدُّنْیَا عَاکِفُونَ عَلَیْهَا مُعْتَمِدُونَ فِیهَا آلِهَتُهُمْ بُطُونُهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ- وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ (1) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ إِلَی قَوْلِهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (2) وَ مَا هُوَ إِلَّا مُنَافِقٌ جَعَلَ دِینَهُ هَوَاهُ وَ إِلَهَهُ بَطْنَهُ کُلَّمَا اشْتَهَی مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ لَمْ یَمْتَنِعْ مِنْهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا مَتاعٌ (3)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَحَارِیبُهُمْ (4) نِسَاؤُهُمْ وَ شَرَفُهُمُ الدَّرَاهِمُ وَ الدَّنَانِیرُ وَ هِمَّتُهُمْ بُطُونُهُمْ أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْأَشْرَارِ الْفِتْنَةُ مَعَهُمْ وَ إِلَیْهِمْ یَعُودُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ- ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ- ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَجْسَادُهُمْ لَا تَشْبَعُ وَ قُلُوبُهُمْ لَا تَخْشَعُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ الْإِسْلَامُ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً کَمَا بَدَأَ فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ مِنْ أَعْقَابِکُمْ فَلَا تُسَلِّمُوا فِی نَادِیهِمْ وَ لَا تُشَیِّعُوا جَنَائِزَهُمْ وَ لَا تَعُودُوا مَرْضَاهُمْ فَإِنَّهُمْ یَسْتَنُّونَ بِسُنَّتِکُمْ وَ یُظْهِرُونَ بِدَعْوَاکُمْ وَ یُخَالِفُونَ أَفْعَالَکُمْ فَیَمُوتُونَ عَلَی غَیْرِ مِلَّتِکُمْ أُولَئِکَ لَیْسُوا مِنِّی وَ لَا أَنَا مِنْهُمْ فَلَا تَخَافَنَّ أَحَداً غَیْرَ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ(6)

ص: 97


1- 1. الشعراء: 129- 131.
2- 2. الجاثیة: 22.
3- 3. الرعد: 26.
4- 4. المحاریب: جمع محراب.
5- 5. الشعراء: 205- 207.
6- 6. النساء: 78.

وَ یَقُولُ یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ إِلَی قَوْلِهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ- فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ(1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ مِنِّی وَ مِنْ جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبُ اللَّهِ وَ سُوءُ الْحِسَابِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ (2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أُولَئِکَ یُظْهِرُونَ الْحِرْصَ الْفَاحِشَ وَ الْحَسَدَ الظَّاهِرَ وَ یَقْطَعُونَ الْأَرْحَامَ وَ یَزْهَدُونَ فِی الْخَیْرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ(3) وَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً(4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ عَلَی دِینِهِ مِثْلُ الْقَابِضِ عَلَی الْجَمْرَةِ بِکَفِّهِ یَقُولُ لِذَلِکَ الزَّمَانِ إِنْ کَانَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ ذِئْباً وَ إِلَّا أَکَلَتْهُ الذِّئْبُ (5):

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عُلَمَاؤُهُمْ وَ فُقَهَاؤُهُمْ خَوَنَةٌ فَجَرَةٌ أَلَا إِنَّهُمْ أَشْرَارُ خَلْقِ اللَّهِ وَ کَذَلِکَ أَتْبَاعُهُمْ وَ مَنْ یَأْتِیهِمْ وَ یَأْخُذُ مِنْهُمْ وَ یُحِبُّهُمْ وَ یُجَالِسُهُمْ وَ یُشَاوِرُهُمْ أَشْرَارُ خَلْقِ اللَّهِ یُدْخِلُهُمْ نَارَ جَهَنَّمَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ-(6) وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً(7) کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ

ص: 98


1- 1. الحدید: 14 و 15.
2- 2. المائدة: 82- 84.
3- 3. الرعد: 25.
4- 4. الجمعة: 5.
5- 5. کذا.
6- 6. البقرة: 17.
7- 7. الإسراء: 97: و الخبوت: سکون النار.

بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ (1) وَ إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ- تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ(2) کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ (3) لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ (4) یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ عَلَی دِینِی وَ سُنَّتِی وَ مِنْهَاجِی وَ شَرَائِعِی إِنَّهُمْ مِنِّی بِرَاءٌ وَ أَنَا مِنْهُمْ بَرِی ءٌ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تُجَالِسُوهُمْ فِی الْمَلَإِ وَ لَا تُبَایِعُوهُمْ فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا تَهْدُوهُمُ الطَّرِیقَ وَ لَا تَسْقُوهُمُ الْمَاءَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ الْآیَةَ(5) یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ (6)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَا بَلْوَی أُمَّتِی بَیْنَهُمُ الْعَدَاوَةُ وَ الْبَغْضَاءُ وَ الْجِدَالُ أُولَئِکَ أَذِلَّاءُ هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی دُنْیَاهُمْ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَیَخْسِفَنَّ اللَّهُ بِهِمْ وَ یَمْسَخُهُمْ قِرَدَةً وَ خَنَازِیرَ قَالَ فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ وَ بَکَیْنَا لِبُکَائِهِ وَ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ قَالَ رَحْمَةً لِلْأَشْقِیَاءِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ (7) یَعْنِی الْعُلَمَاءَ وَ الْفُقَهَاءَ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ یُرِیدُ بِهِ الدُّنْیَا وَ آثَرَ عَلَیْهِ حُبَّ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا اسْتَوْجَبَ سَخَطَ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ کَانَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ مَعَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی الَّذِینَ نَبَذُوا کِتَابَ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ (8)

ص: 99


1- 1. النساء: 55 و قوله تعالی« نَضِجَتْ» أی احترقت.
2- 2. الملک: 6 و 7 و الشهیق: الصوت المنکر کصوت الحمار. و هی تفور أی تغلی. « تکاد تمیز» أی تتقطع.
3- 3. الحجّ: 22.
4- 4. الأنبیاء: 100 و قوله« زَفِیرٌ» صوت کصوت الحمار و المراد شدة تنفسهم.
5- 5. هود: 15.
6- 6. الشوری: 19.
7- 7. السبأ: 50.
8- 8. البقرة: 84.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ لِلدُّنْیَا وَ زِیْنَتَهَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ لَمْ یَعْمَلْ بِمَا فِیهِ حَشَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی وَ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ رِیَاءً وَ سُمْعَةً یُرِیدُ بِهِ الدُّنْیَا نَزَعَ اللَّهُ بَرَکَتَهُ وَ ضَیَّقَ عَلَیْهِ مَعِیشَتَهُ وَ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ فَقَدْ هَلَکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً(1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلْیَکُنْ جُلَسَاؤُکَ الْأَبْرَارَ وَ إِخْوَانُکَ الْأَتْقِیَاءَ وَ الزُّهَّادَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ فِی کِتَابِهِ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ (2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اعْلَمْ أَنَّهُمْ یَرَوْنَ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً فَفِی ذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَلَا یَکُونُ فِیهِمُ الشَّاهِدُ بِالْحَقِّ وَ لَا الْقَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ (3)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ یَتَفَاضَلُونَ بِأَحْسَابِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی- إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی- وَ لَسَوْفَ یَرْضی (4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْکَ بِخَشْیَةِ اللَّهِ وَ أَدَاءِ الْفَرَائِضِ فَإِنَّهُ یَقُولُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ(5) وَ یَقُولُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ (6)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ دَعْ عَنْکَ مَا لَا یَعْنِیکَ وَ عَلَیْکَ بِمَا یُغْنِیکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ (7)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تَدَعَ طَاعَةً وَ تَقْصِدَ مَعْصِیَةً شَفَقَةً عَلَی أَهْلِکَ لِأَنَّ اللَّهَ

ص: 100


1- 1. الکهف: 110.
2- 2. الزخرف: 67. و الاخلاء: الاحباء.
3- 3. النساء: 134. قوامین أی دائمین علی القیام بالعدل.
4- 4. اللیل: 19- 21.
5- 5. المدّثّر: 55.
6- 6. البینة: 8.
7- 7. عبس: 37.

تَعَالَی یَقُولُ- یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ(1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرِ الدُّنْیَا وَ لَذَّاتِهَا وَ شَهَوَاتِهَا وَ زِینَتَهَا وَ أَکْلَ الْحَرَامِ وَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ الْمَرَاکِبَ وَ النِّسَاءَ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرَ الْمُقَنْطَرَةَ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ- ... وَ الْأَنْعَامَ وَ الْحَرْثَ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ- قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ(2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَغْتَرَّنَّ بِاللَّهِ وَ لَا تَغْتَرَّنَّ بِصَلَاتِکَ وَ عَمَلِکَ وَ بِرِّکَ وَ عِبَادَتِکَ

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا تَلَوْتَ کِتَابَ اللَّهِ تَعَالَی فَأَتَیْتَ عَلَی آیَةٍ فِیهَا أَمْرٌ وَ نَهْیٌ فَرَدِّدْهَا نَظَراً وَ اعْتِبَاراً فِیهَا وَ لَا تَسْهُ عَنْ ذَلِکَ فَإِنَّ نَهْیَهُ یَدُلُّ عَلَی تَرْکِ الْمَعَاصِی وَ أَمْرَهُ یَدُلُّ عَلَی عَمَلِ الْبِرِّ وَ الصَّلَاحِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (3)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تُحَقِّرَنَّ ذَنْباً وَ لَا تُصَغِّرَنَّهُ وَ اجْتَنِبِ الْکَبَائِرَ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا نَظَرَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی ذُنُوبِهِ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ قَیْحاً وَ دَماً یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً(4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا قِیلَ لَکَ اتَّقِ اللَّهَ فَلَا تَغْضَبْ فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَصِّرْ أَمَلَکَ فَإِذَا أَصْبَحْتَ فَقُلْ إِنِّی لَا أُمْسِی وَ إِذَا أَمْسَیْتَ فَقُلْ إِنِّی لَا أُصْبِحُ وَ اعْزِمْ عَلَی مُفَارَقَةِ الدُّنْیَا وَ أَحِبَّ لِقَاءَ اللَّهِ وَ لَا تَکْرَهْ لِقَاءَهُ فَإِنَّ اللَّهَ

ص: 101


1- 1. لقمان: 32 و 33. و الغرور بفتح الغین و المراد به الشیطان.
2- 2. مأخوذة من آل عمران: 12 و 13.
3- 3. آل عمران: 24.
4- 4. آل عمران: 28.
5- 5. البقرة: 202.

یُحِبُّ لِقَاءَ مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَهُ وَ یَکْرَهُ لِقَاءَ مَنْ یَکْرَهُ لِقَاءَهُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَغْرِسِ الْأَشْجَارَ وَ لَا تجری [تُجْرِ] الْأَنْهَارَ(1)

وَ لَا تُزَخْرِفِ الْبُنْیَانَ وَ لَا تَتَّخِذِ الْحِیطَانَ وَ الْبُسْتَانَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ(2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ یُسَمُّونَهُ النَّبِیذَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ أَنَا مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَ هُمْ مِنِّی بُرَآءُ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ الزَّانِی بِأُمِّهِ أَهْوَنُ عِنْدَ اللَّهِ مِمَّنْ یُدْخِلُ فِی مَالِهِ مِنَ الرِّبَا مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ وَ مَنْ شَرِبَ الْمُسْکِرَ قَلِیلًا أَوْ کَثِیراً فَهُوَ أَشَدُّ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ آکِلِ الرِّبَا لِأَنَّهُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أُولَئِکَ یَظْلِمُونَ الْأَبْرَارَ وَ یُصَدِّقُونَ الْفُجَّارَ وَ الْفَسَقَةَ الْحَقُّ عِنْدَهُمْ بَاطِلٌ وَ الْبَاطِلُ عِنْدَهُمْ حَقٌّ هَذَا کُلُّهُ لِلدُّنْیَا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ عَلَی غَیْرِ الْحَقِّ وَ لَکِنْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ- رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ- أُولئِکَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ رَدَّ عَنْ ذِکْرِی وَ ذِکْرِ الْآخِرَةِ(3) نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ- وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ- حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّهُمْ لَیَعِیبُونَ عَلَی مَنْ یَقْتَدِی بِسُنَّتِی فَرَائِضَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ- إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُکْرَ الْخَطِیئَةِ فَإِنَّ لِلْخَطِیئَةِ سُکْراً کَسُکْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِیَ

ص: 102


1- 1. أی لإکثار الثروة لا مطلقا.
2- 2. التکاثر: 1.
3- 3. کذا و فی المصدر« وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ- الآیة» أی و من یعرض عن القرآن.
4- 4. الزخرف 35- 37. و قوله« نُقَیِّضْ» أی نهیئ، و قیض اللّه فلانا لفلان أی أتاحه.
5- 5. المؤمنون 112 و 113.

أَشَدُّ سُکْراً مِنْهُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ (1) وَ یَقُولُ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا- وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیْها صَعِیداً جُرُزاً(2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ الدُّنْیَا مَلْعُونَةٌ مَلْعُونٌ مَنْ فِیهَا مَلْعُونٌ مَنْ طَلَبَهَا وَ أَحَبَّهَا وَ نَصَبَ لَهَا وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ- وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ (3) وَ قَوْلُهُ کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً لِأَنَّهُ لَا یَقْبَلُ مِنْ عِبَادِهِ الْأَعْمَالَ إِلَّا مَا کَانَ خَالِصاً فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی- إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی- وَ لَسَوْفَ یَرْضی (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ دَعْ نَعِیمَ الدُّنْیَا وَ أَکْلَهَا وَ حَلَاوَتَهَا وَ حَارَّهَا وَ بَارِدَهَا وَ لَیِّنَهَا وَ طَیِّبَهَا وَ أَلْزِمْ نَفْسَکَ الصَّبْرَ عَنْهَا فَإِنَّکَ مَسْئُولٌ عَنْ ذَلِکَ کُلِّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ (6)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلَا تُلْهِیَنَّکَ الدُّنْیَا وَ شَهَوَاتُهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ (7)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا مِنَ الْبِرِّ وَ أَنْتَ تُرِیدُ بِذَلِکَ غَیْرَ اللَّهِ فَلَا تَرْجُ بِذَلِکَ مِنْهُ ثَوَاباً فَإِنَّهُ یَقُولُ- فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً(8)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا مَدَحَکَ النَّاسُ فَقَالُوا إِنَّکَ تَصُومُ النَّهَارَ وَ تَقُومُ اللَّیْلَ وَ أَنْتَ عَلَی غَیْرِ ذَلِکَ فَلَا تَفْرَحْ بِذَلِکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (9)

ص: 103


1- 1. البقرة: 17.
2- 2. الکهف: 6 و 7.
3- 3. الرحمن 26 و 27.
4- 4. القصص: 88.
5- 5. اللیل: 19- 21.
6- 6. التکاثر: 8.
7- 7. المؤمنون: 115.
8- 8. الکهف: 105.
9- 9. آل عمران: 185. و المفازة: المنجاة أی فائزین بالنجاة.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَکْثِرْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ الْبِرِّ فَإِنَّ الْمُحْسِنَ وَ الْمُسِی ءَ یَنْدَمَانِ یَقُولُ الْمُحْسِنُ یَا لَیْتَنِی ازْدَدْتُ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ یَقُولُ الْمُسِی ءُ قَصَّرْتُ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ(1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ وَ لَکِنْ قَدِّمِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ (2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تَسُنَّ سُنَّةً بِدْعَةً فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَنَّ سُنَّةَ سَیِّئَةً لَحِقَهُ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ (3) وَ قَالَ سُبْحَانَهُ یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ(4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَرْکَنْ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَا تَطْمَئِنَّ إِلَیْهَا فَسَتُفَارِقُهَا عَنْ قَلِیلٍ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضِیمٌ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اذْکُرِ الْقُرُونَ الْمَاضِیَةَ وَ الْمُلُوکَ الْجَبَابِرَةَ الَّذِینَ مَضَوْا فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً(6)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ انْظُرْ أَنْ تَدَعَ الذَّنْبَ (7) سِرّاً وَ عَلَانِیَةً صَغِیراً وَ کَبِیراً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی حَیْثُ مَا کُنْتَ یَرَاکَ وَ هُوَ مَعَکَ فَاجْتَنِبْهَا(8)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اتَّقِ اللَّهَ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّهُ یَقُولُ- ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا(9)

ص: 104


1- 1. القیامة: 2.
2- 2. القیامة: 5.
3- 3. یس: 11.
4- 4. القیامة: 13.
5- 5. مضمون مأخوذ من الآیات الواردة فی سورة الشعراء: 147 و 148 و سورة الدخان آیة 24 و 25 لا لفظها و هذا من سهو الرواة و اعتمادهم علی حافظتهم.
6- 6. الفرقان: 38.
7- 7. فی المصدر« ایاک و الذنب» و فی بعض نسخه مثل ما فی المتن.
8- 8. فی المصدر و« هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ».
9- 9. المجادلة: 8.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اتَّخِذِ الشَّیْطَانَ عَدُوّاً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا(1) وَ یَقُولُ عَنْ إِبْلِیسَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ (2) وَ یَقُولُ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ (3)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَانْظُرْ أَنْ لَا تَأْکُلَ الْحَرَامَ وَ لَا تَلْبَسَ الْحَرَامَ وَ لَا تَأْخُذَ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا تَعْصِ اللَّهَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ لِإِبْلِیسَ وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً(4) وَ قَالَ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ(5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَقْرَبَنَّ مِنَ الْحَرَامِ مِنَ الْمَالِ وَ النِّسَاءِ(6) فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ (7) وَ لَا تُؤْثِرَنَّ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ- فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی (8) یَعْنِی الدُّنْیَا الْمَلْعُونَةَ وَ الْمَلْعُونُ مَا فِیهَا إِلَّا مَا کَانَ لِلَّهِ.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ- لَا تَخُونَنَّ أَحَداً فِی مَالٍ یَضَعُهُ عِنْدَکَ أَوْ أَمَانَةٍ ائْتَمَنَکَ عَلَیْهَا فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ- إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها(9)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَتَکَلَّمْ إِلَّا بِالْعِلْمِ بِشَیْ ءٍ سَمِعْتَهُ وَ رَأَیْتَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ

ص: 105


1- 1. فاطر: 6.
2- 2. الأعراف: 16.
3- 3. ص: 85.
4- 4. الإسراء: 66.
5- 5. لقمان: 33، و فاطر: 5.
6- 6. فی المصدر« یا ابن مسعود خف اللّه فی السر و العلانیة» مکان« لا تقربن إلخ».
7- 7. الرحمن: 46.
8- 8. النازعات: 37- 39.
9- 9. النساء: 58.

مَسْؤُلًا(1) وَ قَالَ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (2) وَ قَالَ إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ- ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(3) وَ قَالَ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ(4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَهْتَمَّنَّ لِلرِّزْقِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها(5) وَ قَالَ وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ (6) وَ قَالَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(7)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ مَنْ یَدَعُ الدُّنْیَا وَ یُقْبِلُ عَلَی تِجَارَةِ الْآخِرَةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَتَّجِرُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَتِهِ وَ یُرْبِحُ اللَّهُ تِجَارَتَهُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ(8)

قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ لِی بِتِجَارَةِ الْآخِرَةِ فَقَالَ لَا تُرِیحَنَّ لِسَانَکَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَلِکَ أَنْ تَقُولَ- سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَهَذِهِ التِّجَارَةُ الْمُرْبِحَةُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ- لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ (9)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ کُلَّمَا أَبْصَرْتَهُ بِعَیْنِکَ وَ اسْتَحْلَاهُ قَلْبُکَ فَاجْعَلْهُ لِلَّهِ فَذَلِکَ تِجَارَةُ الْآخِرَةِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ- ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ (10)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ إِذَا تَکَلَّمْتَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ تَعْرِفْ حَقَّهَا فَإِنَّهُ مَرْدُودٌ عَلَیْکَ وَ لَا یَزَالُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَرُدُّ غَضَبَ اللَّهِ عَنِ الْعِبَادِ حَتَّی إِذَا لَمْ یُبَالُوا مَا یَنْقُصُ

ص: 106


1- 1. الإسراء: 36.
2- 2. الزخرف: 18.
3- 3. ق: 16 و 17.
4- 4. ق: 15.
5- 5. هود: 6.
6- 6. الذاریات: 22.
7- 7. الأنعام: 17.
8- 8. النور: 37.
9- 9. فاطر: 29 و 30.
10- 10. النحل: 98.

مِنْ دِینِهِمْ بَعْدَ إِذْ سَلِمَتْ دُنْیَاهُمْ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی کَذَبْتُمْ کَذَبْتُمْ لَسْتُمْ بِهَا بِصَادِقِینَ فَإِنَّهُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ (1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَحِبَّ الصَّالِحِینَ فَإِنَّ الْمَرْءَ مَعَ مَنْ أَحَبَّهُ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ عَلَی أَعْمَالِ الْبِرِّ فَأَحِبَّ الْعُلَمَاءَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً(2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تُشْرِکَ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ إِنْ نُشِرْتَ بِالْمِنْشَارِ أَوْ قُطِعْتَ أَوْ صُلِبْتَ أَوْ أُحْرِقْتَ بِالنَّارِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ (3)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اصْبِرْ مَعَ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ یُهَلِّلُونَهُ وَ یَحْمَدُونَ وَ یَعْمَلُونَ بِطَاعَتِهِ وَ یَدْعُونَهُ بُکْرَةً وَ عَشِیّاً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ (4) ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ (5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخْتَارَنَّ عَلَی ذِکْرِ اللَّهِ شَیْئاً فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ(6) وَ یَقُولُ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ (7) وَ یَقُولُ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ (8) وَ یَقُولُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (9)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْکَ بِالسَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ وَ کُنْ سَهْلًا لَیِّناً عَفِیفاً مُسْلِماً تَقِیّاً نَقِیّاً بَارّاً طَاهِراً مُطَهَّراً صَادِقاً خَالِصاً سَلِیماً صَحِیحاً لَبِیباً صَالِحاً صَبُوراً شَکُوراً مُؤْمِناً وَرِعاً

ص: 107


1- 1. فاطر: 11. و ما بین القوسین لیس فی المصدر.
2- 2. النساء: 69.
3- 3. الحدید: 18.
4- 4. الکهف: 27.
5- 5. الأنعام: 52.
6- 6. العنکبوت: 44.
7- 7. البقرة: 152.
8- 8. البقرة: 186.
9- 9. المؤمن: 60.

عَابِداً زَاهِداً رَحِیماً عَالِماً فَقِیهاً یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ (1) وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً(2) وَ یَقُولُونَ لِلنَّاسِ حُسْناً- وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً- وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً- خالِدِینَ فِیها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً(3)

وَ یَقُولُ اللَّهُ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ- الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ- وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ- وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ- إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ- فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ- وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ- وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ- أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ- الَّذِینَ یَرِثُونَ

الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ (4) یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أُولئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ (5) وَ قَالَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ إِلَی قَوْلِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ (6)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَحْمِلَنَّکَ الشَّفَقَةُ عَلَی أَهْلِکَ وَ وُلْدِکَ عَلَی الدُّخُولِ فِی الْمَعَاصِی وَ الْحَرَامِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (7) وَ عَلَیْکَ بِذِکْرِ اللَّهِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا(8)

ص: 108


1- 1. هود: 77، و الاواه: کثیر التأسف، و المنیب: الراجع إلی اللّه تعالی.
2- 2. الفرقان: 64 و 65.
3- 3. الفرقان: 72 الی 76.
4- 4. المؤمنون: 1 الی 12.
5- 5. المعارج: 35.
6- 6. الأنفال: 2- 6.
7- 7. الشعراء: 88 و 89.
8- 8. الکهف: 44.

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ یَهْدِی النَّاسَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُهُمْ بِالْخَیْرِ وَ هُوَ غَافِلٌ عَنْهُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ (1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْکَ بِحِفْظِ لِسَانِکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْکَ بِالسَّرَائِرِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ- فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ(3)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرِ یَوْماً تُنْشَرُ فِیهِ الصَّحَائِفُ وَ تَظْهَرُ فِیهِ الْفَضَائِحُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ (4)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اخْشَ اللَّهَ تَعَالَی بِالْغَیْبِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ- ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ(5)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ انْصَحِ الْأُمَّةَ وَ ارْحَمْهُمْ فَإِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَی أَهْلِ بَلْدَةٍ وَ أَنْتَ فِیهَا وَ أَرَادَ أَنْ یُنْزِلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ نَظَرَ إِلَیْکَ فَرَحِمَهُمْ بِکَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی- وَ ما کانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ (6)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِیَّاکَ أَنْ تُظْهِرَ مِنْ نَفْسِکَ الْخُشُوعَ وَ التَّوَاضُعَ لِلْآدَمِیِّینَ وَ أَنْتَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَبِّکَ مُصِرٌّ عَلَی الْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ(7)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلَا تَکُنْ مِمَّنْ یُشَدِّدُ عَلَی النَّاسِ وَ یُخَفِّفُ عَلَی نَفْسِهِ یَقُولُ اللَّهُ

ص: 109


1- 1. البقرة: 41.
2- 2. یس: 65.
3- 3. الطارق: 9 و 10.
4- 4. الأنبیاء: 48.
5- 5. ق: 32 و 33.
6- 6. هود: 119.
7- 7. المؤمن: 19.

تَعَالَی لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ (1)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ بِعِلْمٍ وَ عَقْلٍ وَ إِیَّاکَ وَ أَنْ تَعْمَلَ عَمَلًا بِغَیْرِ تَدْبِیرٍ وَ عِلْمٍ فَإِنَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَقُولُ- وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً(2)

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْکَ بِالصِّدْقِ وَ لَا تَخْرُجَنَّ مِنْ فِیکَ کَذِبَةٌ أَبَداً وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ أَحْسِنْ وَ ادْعُ النَّاسَ إِلَی الْإِحْسَانِ وَ صِلْ رَحِمَکَ وَ لَا تَمْکُرِ النَّاسَ وَ أَوْفِ النَّاسَ بِمَا عَاهَدْتَهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (3) تَمَّتِ الْمَوْعِظَةُ وَ بِاللَّهِ التَّوْفِیقُ.

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: عبدالله بن مسعود گفت: «روزی با پنج تن از اصحاب بر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وارد شدیم. در آن زمان به چنان قحطی شدیدی گرفتار بودیم که جز آب و برگ درختان چیزی به دستمان نمی رسید. عرضه داشتیم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! تا کی باید گرفتار این قحطی شدید باشیم؟» حضرت فرمود: «تا زنده اید، پیوسته خدا را شکر گویید که من کتب آسمانی را که بر من و انبیای پیش از من نازل گشته است خوانده ام و در آنها نیافته ام که جز شکیبایان کسی به بهشت رود.

یا ابن مسعود! خداوند می فرماید: «إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . زمر / 14 - ، {بی تردید، شکیبایان پاداش خود را بی حساب [و] به تمام خواهند یافت.} و «أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا» - . فرقان / 75 - ، {اینانند که به [پاس] آنکه صبر کردند، غرفه[های بهشت را] پاداش خواهند یافت} و «إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ» - . مومنون / 111 - ، {من [هم] امروز به [پاس] آنکه صبر کردند، بدانان پاداش دادم. آری، ایشانند که رستگارانند.} یا ابن مسعود! پروردگار متعال فرموده است: «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریراً» - . دهر (انسان) / 12 - ، {و به [پاس] آنکه صبر کردند، بهشت و پرنیان پاداششان داد.} ، « أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا » - . قصص / 54 - ، { آنانند که به [پاس] آنکه صبر کردند دو بار پاداش خواهند یافت.} و می فرماید: « أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاء» - . بقره / 214 - ، { آیا پنداشتید که داخل بهشت می شوید و حال آنکه هنوز مانند آنچه بر [سرِ] پیشینیان شما آمد، بر [سرِ] شما نیامده است؟ آنان دچار سختی و زیان شدند} و «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرین» - . بقره / 155 - ، {و قطعاً شما را به چیزی از [قبیلِ] ترس و گرسنگی، و کاهشی در اموال و جانها و محصولات می آزماییم؛ و مژده ده شکیبایان را:...} پرسیدم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! صابران که هستند؟» فرمود: «کسانی که بر اطاعت حقّ شکیبایی می کنند و از گناه او می پرهیزند؛ آنها که مال حلال کسب می کنند، به اقتصاد و میانه روی خرج می کنند و زیادی از مخارج خود را انفاق می کنند و رستگار و صالح می شوند.

پسر مسعود! بر آنهاست خشوع و وقار، آرامش و تفکر، نرمی و عدل، عبرت گیری و تدبیر، تقوا و احسان، دوستی و دشمنی برای خدا، ادای امانت و عدل در حکم، اقامه شهادت، یاری اهل حقّ و گذشت از کسی که به آنان بدی کند.

پسر مسعود! چون مبتلا شوند صبر کنند؛ چون عطا شوند شکر کنند؛ چون حکم کنند راه عدل پویند؛ در سخن راستگو و در وعده باوفا باشند؛ اگر بدی و لغزشی از آنها سر زد استغفار کنند و اگر کار نیکی انجام دهند شادمان گردند؛ چون مورد تندخویی جاهلان قرار گیرند در عوض سلام کنند و چون به کار لغو و بیهودگی گذر کنند با بی اعتنایی و بزرگواری رد شوند و شب برای آفریدگار خود به نماز ایستند و به سجده افتند. سوگند بآن خدائی که مرا بحق پیامبری برانگیخته همانا ایشان رستگارانند .

یا ابن مسعود! هر کس سینه اش را خدا برای اسلام بگشاید او بر یک روشنائیست از طرف پروردگارش زیرا که نور هر گاه در دل پیدا شود دل باز می شود.

گفتند: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! این نور علامتی دارد؟» فرمود: «آری، پشت کردن به دنیای فریبنده و رو آوردن به جهان ابدی و پاینده؛ آمادگی برای مرگ قبل از رسیدن آن؛ بی میلی و زهد ورزی نسبت به دنیا؛ کوتاه شدن آرزوها؛ و واگذاشتن دنیا به اهلش.

یا ابن مسعود! مراد از این گفته حقّ تعالی که فرمود: «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا» - . هود / 7 - ، {تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید.}، چرا که دنیا خانه فریب است و کسی که خانه ندارد و ثروت دنیا را جمع می کند، عقل ندارد. احمق ترین مردم آن کس است که به دنبال دنیا بیفتد. خداوند متعال فرماید: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدیدٌ» - . حدید / 20 - ، {بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشیِ شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است. [مَثَل آنها] چون مثل بارانی است که کشاورزان را رُستنی آن [باران] به شگفتی اندازد، سپس [آن کشت] خشک شود و آن را زرد بینی، آنگاه خاشاک شود. و در آخرت [دنیا پرستان را] عذابی سخت است} و فرمود: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» - . مریم / 12 - ، {و از کودکی به او نبوّت دادیم.} یعنی زهد بخشیدیم. و به موسی فرمود که هیچ زینت کننده ای در نظر من به زینتی بهتر از زهد، خود را نیاراسته. یا موسی چون دیدی که فقر رو به تو آرد بگو: آفرین به پوشش مردم صالح! و چون ثروت را دیدی که رو به تو کند بگو: پس بگو گناهی است که کیفرش زود رسد.

پسر مسعود! به این گفته حقّ تعالی بنگر: «وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ *وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ *وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقین» - . زخرف / 33-35 - ، {و اگر نه آن بود که [همه] مردم [در انکار خدا] امّتی واحد گردند، قطعاً برای خانه های آنان که به [خدای] رحمان کفر می ورزیدند، سقفها و نردبانهایی از نقره که بر آنها بالا روند قرار می دادیم. و برای خانه هایشان نیز درها و تختهایی که بر آنها تکیه زنند.و زر و زیورهای [دیگر نیز]. و همه اینها جز متاع زندگی دنیا نیست، و آخرت پیش پروردگار تو برای پرهیزگاران است.} و این گفته خدا که: «مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً *وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً» - . اسراء / 18-19 - ، {هر کس خواهان [دنیای] زودگذر است، به زودی هر که را خواهیم [نصیبی] از آن می دهیم، آنگاه جهنم را که در آن خوار و رانده داخل خواهد شد، برای او مقرر می داریم. و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را برای آن بکند و مؤمن باشد، آنانند که تلاش آنها مورد حق شناسی واقع خواهد شد.}

ای پسر مسعود! مشتاق بهشت به نیکی ها می شتابد و ترسان، دوزخ شهوات و هوس ها را رها می کند و منتظر مرگ، از لذّت ها روی برمی گرداند، که در دنیا مصیبت ها بر زاهد ناچیز می باشد.

ای پسر مسعود! خدای متعال فرموده: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ ...» - . آل عمران / 14 - ، {دوستیِ خواستنیها[ی گوناگون] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب های نشاندار ...}.

پسر مسعود! خداوند موسی را برای مکالمه و مناجات با خود برگزید که از لاغری، رنگ سبزی ها از پشت شکمش به چشم می خورد. نیز موسی وقتی در پشت شهر مدین به سایه دیوار پناه برد، جز طعامی که سد جوع کند از خدا نمی خواست .

پسر مسعود! اگر می خواهی از نوح برای تو بازگویم، که 950 سال مردم را به خدا می خواند و صبح امید به زندگی شب و شب امید دیدار صبح را نداشت و لباسش از مو و غذایش جو بود؛ اگر می خواهی از داود برایت بگویم که خلیفه خدا در زمین بود و جامه اش از مو و غذایش نان جو بود؛ اگر می خواهی از سلیمان حرف بزم که با آن سلطنت که داشت نان جو می خورد، اما به مردم نان سفید گندم می داد و در شب دست خود را به گردن می بست و تا صبح به مناجات می ایستاد؛ یا ابراهیم خلیل که لباسش پشمینه خشن و غذایش نان جو بود؛ یا یحیی که لباسش از لیف خرما و خوراکش برگ درخت بود؛ یا عیسی بن مریم که، شگفت آور است، می گفت: «خورشتم گرسنگی، پوششم خوف الهی، جامه ام پشم، مرکبم پاهایم، چراغ شبانگاهم ماه، بخاری زمستانم تابش خورشید و میوه ام سبزی های زمین و خوراک حیوانات است، شب و روز می گذرانم و چیزی ندارم، با این حال از من بی نیازتر بر روی زمین وجود ندارد.»

پسر مسعود! همه اینها آنچه را که خدا دشمن داشت دشمن می داشتند، آنچه را که خدا کوچک می شمرد ناچیز می انگاشتند و نسبت به آنچه را که خدا دوست ندارد، زهد و بی رغبتی نشان می دادند. خداوند آنها را در کتاب خود مدح گفته: درباره نوح گوید: «إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً» - . اسراء / 3 - ، {راستی که او بنده ای سپاسگزار بود.} درباره ابراهیم گوید: «وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهیمَ خَلیلا» - . نساء / 124 - ، {و خدا ابراهیم را دوست گرفت.} درباره داود گوید: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الْأَرْض» - . ص / 26 - ، {ای داوود، ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گردانیدیم} درباره موسی گوید: «وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلیماً» - . نساء / 164 - ، {و خدا با موسی آشکارا سخن گفت.} و نیز فرمود: «وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا» - . مریم / 52 - ، {او را به خود نزدیک ساختیم.} درباره یحیی گوید: «الْحُکْمَ صَبِیًّا» - . مریم / 12 - ، {و از کودکی به او نبوّت دادیم.} و درباره عیسی گوید: «یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلاً » - . مائده / 110 - ، {«ای عیسی پسر مریم، نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور، آنگاه که تو را به روح القدس تأیید کردم که در گهواره [به اعجاز] و در میانسالی [به وحی] با مردم سخن گفتی»} تا آنجا که می فرماید: «وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنی فَتَنْفُخُ فیها فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنی» - . مائده / 110 - ، {و آنگاه که به اذن من، از گِل، [چیزی] به شکل پرنده می ساختی، پس در آن می دمیدی، و به اذن من پرنده ای می شد.} خدا می فرماید: «إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعینَ» - . انبیاء / 90 - ، {زیرا آنان در کارهای نیک شتاب می نمودند و ما را از روی رغبت و بیم می خواندند و در برابر ما فروتن بودند.}

پسر مسعود! همه اینها برای آن است که خداوند آنها را بترساند که می فرماید: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعینَ *لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ » - . حجر / 43 - 44 - ، {و قطعاً وعده گاه همه آنان دوزخ است، [دوزخی] که برای آن هفت در است، و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند].} و می فرماید: «وَ جی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» - . زمر / 69 - ، {و پیامبران و شاهدان را بیاورند، و میانشان به حق داوری گردد، و مورد ستم قرار نگیرند.}

ای پسر مسعود! آتش برای کسی است که گناه کند، و بهشت برای کسی است که حرام را ترک کند. بر تو باد به زهد که خداوند به وسیله آن، به فرشتگان فخر می کند و به واسطه آن، با وجه خود به تو روی می کند و بر تو درود می فرستد .

پسر مسعود! پس از من مردمی می آیند که غذاهای لذیذ و رنگارنگ می خورند؛ بر مرکب های راهوار می نشینند؛ خود را به زیورهایی که زنان خود را برای شویشان آرایش می کنند می آرایند؛ چون زنان خودنمایی و تفرّج می کنند؛ و زی و روش گردنکشان و قدرتمندان به خود می گیرند. آنها منافقان این امّت اسلامند. در آخرالزمان شراب می نوشند؛ با نرد بازی می کنند؛ بر مرکب هوس ها سوارند؛ نماز جماعت را رها می سازند؛ هنگام نماز شب و نمازهای شبانه را در خوابند؛ و در شب ها در پی افراط در لذّت و دنیا می دوند. خداوند می فرماید: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا»، {پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوسها پیروی کردند، و به زودی [سزای] گمراهیِ [خود] را خواهند دید.} - . مریم / 59 -

پسر مسعود! مثل اینها چون خر زهره است که رنگش زیبا ولی مزه اش تلخ است، سخنانش زیباست و اعمالش بیماری شفاناپذیر (آیا در قرآن نمی اندیشند یا بر دلها شان قفل ها است؟)

یا ابن مسعود! آن کس که در دنیا در لذّت و نعمت است، چه سودی می برد وقتی در آتش ابدی دوزخ خواهد بود (فقط ظاهری از زندگی دنیا می دانند و از آخرت در غفلتند.) خانه ها می سازند؛ کاخ ها برافراشته می کنند؛ مسجدها را به زیور می آرایند؛ همّتشان جز متوجه دنیا نیست؛ خود را بر دنیا افکنده اند و بر آن تکیه کرده اند و خدایشان شکم هایشان است. خداوند می فرماید: «وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ *وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارینَ *فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطیعُونِ » - . شعراء / 129 - 131 - ، {و کاخهای استوار می گیرید به امید آنکه جاودانه بمانید؟ و چون حمله ور می شوید [چون] زورگویان حمله ور می شوید؟ پس، از خدا پروا دارید و فرمانم ببرید.} و می فرماید: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً »، {پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟} تا آنجا که: «أَ فَلا تَذَکَّرُون» - . جاثیه / 22 - ،{آیا پند نمی گیرید؟} و این کس جز منافقی که هوا و هوسش دینش و شکمش خدایش است نیست و از هر چیز که بدان میل پیدا کند، چه حلال چه حرام، سرباز نمی زند. خداوند می فرماید: «وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ مَتاعٌ» - . رعد / 26 - ، {به زندگی دنیا شاد شده اند، و زندگی دنیا در [برابر] آخرت جز بهره ای [ناچیز] نیست.}

پسر مسعود! محراب آنان زنانشان، شرف آنان زر و سیم و همّت ایشان شکم هایشان است. آنها بدترین بدان هستند و فتنه از ایشان برآید و هم بدیشان بازگردد.

پسر مسعود! این آیه را بخوان: «أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنینَ *ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ *ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُون» - . شعراء / 205 - 207 - ، {مگر نمی دانی که اگر سالها آنان را برخوردار کنیم، و آنگاه آنچه که [بدان] بیم داده می شوند بدیشان برسد، آنچه از آن برخوردار می شدند، به کارشان نمی آید [و عذاب را از آنان دفع نمی کند]}

پسر مسعود! بدن هاشان سیر و دل هاشان خاشع نگردد.

پسر مسعود! اسلام در آغاز غریب بود و در آینده نیز چون گذشته غریب خواهد شد. پس بهشت و سعادت برای غریبان است. پس هر که از نسل شما آن زمان را دریابد بر آن مردم سلام نکند، بر جنازه هاشان حاضر نگردد و مریضانشان را عیادت نکند، چه که آنها به روش شما و به عقاید و به گفته های شما تظاهر می کنند، ولی با کردارهایتان مخالفت می ورزند و بر غیر دین شما می میرند. آنها از من نیستند و من از آنها نیستم.

پسر مسعود! از هیچ کس جز از خدا مترس، که خداوند متعال می فرماید: «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ» - . نساء / 78 - {هر کجا باشید، شما را مرگ درمی یابد؛ هر چند در بُرجهای استوار باشید.} و می فرماید: «یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورا... *مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصیر» - . حدید /13-15 - {آن روز، مردان و زنان منافق به کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «ما را مهلت دهید تا از نورتان [اندکی] برگیریم.»... جایگاهتان آتش است؛ آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامی است.»}

پسر مسعود! بر ایشان است لعنت من و همه انبیا و ملائکه مقرّب، و بر ایشان است خشم خدا و بدی حساب در دنیا و آخرت، و فرمود: «لُعِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إِسْرائیلَ»، {از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند مورد لعنت قرار گرفتند.} تا آن جا که: «وَ لکِنَّ کَثیراً مِنْهُمْ فاسِقُون» - . مائده / 78- 81 - ، {لیکن بسیاری از ایشان نافرمانند.}

ای پسر مسعود! آنان حرص فراوان و حسد آشکار نشان می دهند، قطع رحم می کنند و به کارهای خوب بی میلند و خداوند می فرماید: «وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ» - . رعد / 25 - ، {و کسانی که پیمان خدا را پس از بستنِ آن می شکنند و آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده می گسلند و در زمین فساد می کنند، بر ایشان لعنت است و بد فرجامی آن سرای ایشان راست.} و می فرماید: «مَثَلُ الَّذینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً» - . جمعه / 5 - ، {مَثَل کسانی که [عمل به] تورات بر آنان بار شد [و بدان مکلّف گردیدند] آنگاه آن را به کار نبستند، همچون مَثَلِ خری است که کتابهایی را بر پشت می کشد.}

پسر مسعود! زمانی خواهد آمد که صبر کننده بر دین، چون نگهدار آتش است در دست، مگر کسی گرگ باشد و گرنه گرگ ها او را می خورند.

پسر مسعود! علما و فقهای آنها خائن و فاجرند، آنها بدترین خلق خدایند. همچنین پیروان ایشان و کسانی که نزد ایشان می روند و از آنها (فتوی) می گیرند، به آنان محبت می ورزند و با آنان مجالست و مشورت می کنند و آنان که اشرار خلق هستند، آنها را به دوزخ می کشانند «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ» - . بقره / 18 - ، {کرند، لالند، کورند؛ بنابراین به راه نمی آیند.} ، «وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعیرا» - . اسراء / 97 - ، {و روز قیامت آنها را کور و لال و کر، به روی چهره شان درافتاده، برخواهیم انگیخت: جایگاهشان دوزخ است. هر بار که آتش آن فرو نشیند، شراره ای [تازه] برایشان می افزاییم.} ، «کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذاب»، {که هر چه پوستشان بریان گردد، پوستهایِ دیگری بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند.} - . نساء / 56 - ، «إِذا أُلْقُوا فیها سَمِعُوا لَها شَهیقاً وَ هِیَ تَفُور» - . ملک / 7 - ، {چون در آنجا افکنده شوند، از آن خروشی می شنوند در حالی که می جوشد.} ، «کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ أُعیدُوا فیها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریقِ» - . حج / 22 - ، {هر بار بخواهند از [شدت] غم، از آن بیرون روند در آن باز گردانیده می شوند [که هان] بچشید عذاب آتش سوزان را.} ، «لَهُمْ فیها زَفیرٌ وَ هُمْ فیها لا یَسْمَعُون» - . انبیاء / 100 - ، {برای آنها در آنجا ناله ای زار است و در آنجا [چیزی] نمی شنوند.}

پسر مسعود! آنان ادعا می کنند که بر دین و روش و احکام من هستند، حال آنکه از من بیزارند و من هم از آنان بیزارم.

پسر مسعود! در ملأ و آشکار با ایشان منشین؛ در بازارها با آنان معامله مکن؛ راه را نشانشان مده؛ و آب به آنان میاشام. خداوند می فرماید: «مَنْ کانَ یُریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها وَ هُمْ فیها لا یُبْخَسُونَ» - . هود / 15 - ، {کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد.} و می فرماید: «وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصیب» - . شورا / 20 - ، {و کسی که کِشت این دنیا را بخواهد به او از آن می دهیم و[لی] در آخرت او را نصیبی نیست.}

پسر مسعود! جمعی از امّت من بیایند که عداوت و دشمنی و جدال در میان ایشان برخیزد که در دنیا گمراه کننده این امّت می باشند. قسم به خدایی که مرا به حقّ پیغمبر گردانید، خداوند آنها را به زمین فرو برد و بوزینه و خنزیرشان گردانید.» راوی گوید که پیغمبرصلی الله علیه وآله به گریه افتاد و ما از گریه اش به گریه افتادیم و پرسیدیم: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! چرا می گریید؟» فرمود: «دلم بر بیچارگان و اشقیا می سوزد که خداوند می فرماید: «وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ» - . سبأ / 50 - ، {آن هنگام که ناله و فریادشان را بشنوی و فرار نتوانند بلکه دستگیر شوند}و مراد از این آیه، علما و فقها می باشند.

پسر مسعود! هر که علم را برای دنیا آموزد و مهر دنیا و زیورهای آن را بر علم برتری دهد و برگزیند، مستوجب خشم خداوند است و در کنار یهود و نصاری که کتاب خدا را پشت سر نهادند، در پایین ترین طبقه قسمت های دوزخ بماند که خداوند می فرماید: « وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرین» - . بقره / 89 - ، {و هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند؛ ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد.}

پسر مسعود! هر که قرآن را برای دنیا و زیورهای آن آموزد، خداوند بهشت را بر او حرام گرداند .

پسر مسعود! هر که بیاموزد و عمل نکند، خداوند او را در قیامت کور محشور سازد و هر که دانش را برای ریا و به دست آوردن دنیا فرا گیرد، خداوند برکت آن را از وی بگیرد، روزی را بر او تنگ سازد و او را به خود واگذارد و هر که را که خدا به خودش واگذارد، هلاک گردد که خداوند می فرماید: «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» - . کهف / 110 - ، {پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.}

پسر مسعود! باید همنشینان تو خوبان باشند و برادران تو پاکان و مردمان زاهدی که خداوند می فرماید: «الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقین» - . زخرف / 67 - ، {در آن روز، یاران -جز پرهیزگاران- بعضی شان دشمن بعضی دیگرند.}

پسر مسعود! بدان آنان که خوب را بد و بد را خوب می دانند، از این رو خداوند بر دل هاشان مهر نهد و در میان آنان کسی که به حقّ شهادت دهد و یا عدالت را به پا دارد نخواهد بود که خداوند می فرماید: «کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبین» - . نساء / 135 - ، {پیوسته به عدالت قیام کنید و برای خدا گواهی دهید، هر چند به زیان خودتان یا [به زیان] پدر و مادر و خویشاوندان [شما] باشد.}

پسر مسعود! آنان به مال و مقام بر هم برتری جویند و خداوند می فرماید: «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی *إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی*وَ لَسَوْفَ یَرْضی» - . لیل / 19 - 21 - ، {و هیچ کس را به قصد پاداش یافتن نعمت نمی بخشد، جز خواستنِ رضای پروردگارش که بسی برتر است [منظوری ندارد]. و قطعاً بزودی خشنود خواهد شد.}

پسر مسعود! بر تو باد ترس از خدا و ادای واجبات که خداوند می فرماید: «هُوَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ» - . مدثر / 56 - ، {اوست سزاوار ترس و سزاوار آمرزش.} و می فرماید: «رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ» - . بینه / 8 - ، {خدا از آنان خشنود است و [آنان نیز] از او خشنود؛ این [پاداش] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.}

پسر مسعود! آنچه را فایده ندارد واگذار کن و به دنبال چیزی برو که تو را سود بخشد که خداوند می فرماید: «لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنیه» - . عبس / 37 - ، {در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد.}

پسر مسعود! بپرهیز که به خاطر اهل خود (خانواده و بستگان خود) اطاعت خدا را رها کنی و به معصیتش روی آری که خدا می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ» - . لقمان / 33 - ، {ای مردم، از پروردگارتان پروا بدارید، و بترسید از روزی که هیچ پدری به کار فرزندش نمی آید، و هیچ فرزندی [نیز] به کار پدرش نخواهد آمد. آری، وعده خدا حقّ است. زنهار تا این زندگی دنیا شما را نفریبد، و زنهار تا شیطان شما را مغرور نسازد.}

پسر مسعود! از دنیا و لذایذ و شهوات، زیورهای آن، حرام خوری، زر و سیم و سواری و زن برحذر باش که می فرماید: « زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ *قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ لِلَّذینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِالْعِباد » - . آل عمران / 14-15 - ، { دوستیِ خواستنیها[ی گوناگون] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب های نشاندار و دامها و کشتزار[ها] برای مردم آراسته شده، [لیکن] این جمله، مایه تمتّع زندگی دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست.بگو: «آیا شما را به بهتر از اینها خبر دهم؟ برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند، نزد پروردگارشان باغهایی است که از زیر [درختانِ] آنها نهرها روان است؛ در آن جاودانه بمانند، و همسرانی پاکیزه و [نیز] خشنودی خدا [را دارند]، و خداوند به [امور] بندگان [خود] بیناست.»}

پسر مسعود! به گمان مغفرت خدا و خوبی و عمل و نیکی ها و عباداتت مغرور نشوی.

پسر مسعود! چون قرآن می خوانی، وقتی به آیه ای می رسی که در آن امر و نهی است، نظر خویش را به آن برگردان و به دیده عبرت در آن تأمّل نما و آن را به دست فراموشی مسپار، چه که نهی قرآن تو را بر ترک گناه و امر آن تو را به خوبی و نیکی می خواند که خداوند می فرماید: «فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فیهِ وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون» - . آل عمران / 25 - ، {پس چگونه خواهد بود [حالشان] آنگاه که آنان را در روزی که هیچ شکی در آن نیست گرد آوریم؛ و به هر کس [پاداش] دستاوردش به تمام [و کمال] داده شود و به آنان ستم نرسد؟}.

پسر مسعود! هیچ گناهی را کوچک مشمار و از گناهان کبیره کناره گیری کن، که بنده چون در قیامت به گناهانش بنگرد، از چشمانش خون و چرک به جای اشک فرو ریزد. خداوند می فرماید: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعیداً» - . ال عمران / 30 - ، {روزی که هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده، حاضر شده می یابد؛ و آرزو می کند: کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود.}

پسر مسعود! وقتی به تو گویند از خدا بترس، خشمگین مشو، که می فرماید: «وَ إِذا قیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ » - . بقره / 202 - ، {و چون به او گفته شود: «از خدا پروا کن» نخوت، وی را به گناه کشاند. پس جهنم برای او بس است، و چه بد بستری است.}

پسر مسعود! آرزوها را کوتاه کن؛ چون صبح شود، بگو من امروز را به شب نخواهم آورد و چون شب شود، بگو فردا زنده نخواهم بود؛ بر مفارقت دنیا تصمیم و اراده داشته باش و دل به لقای حقّ ببند که خداوند دیدار مشتاقان لقای خود را دوست دارد و از لقای کسانی که دیدارش را مکروه می دارند بدش می آید.

پسر مسعود! همیشه به دنبال کاخ ها و قنات ها و باغ و بستان ها مباش که خداوند می فرماید: «أَلْهاکُمُ التَّکاثُر» - . تکاثر / 1 - ، {تفاخر به بیشترداشتن، شما را غافل داشت.}

پسر مسعود! قسم به خداوندی که مرا بحقّ فرستاده؛ زمانی خواهد آمد که مردم شراب را حلال شمرند و آن را نبیذ نام نهند. لعنت خدا و ملائکه و مردم بر آنها باد که من از آنها بیزارم و آنها نیز از من برکنارند.

پسر مسعود! آن که با مادر زنا کند گناهش کمتر است از آن که به قدر خردلی ربا داخل مالش شود. نیز هر که، کم یا زیاد، شراب بنوشد، نزد خدا از ربا خوار بدتر می باشد که شراب کلید همه بدی ها است.

پسر مسعود! آنان به نیکان ستم می کنند و فاجران و بدکاران را تصدیق، حقّ در نظرشان باطل و باطل، حقّ خواهد بود و همه اینها برای دنیا است، چه که خود می دانند بر غیر حقّ می روند، اما شیطان کارهاشان را در نظرهاشان زیبا جلوه داده و در نتیجه از راه حقّ بازشان داشته است. آنان هرگز هدایت نخواهند یافت به زندگی دنیا دلخوش و قانع گشتند و به آن آرامش و اطمینان یافتند. آنان که از آیات ما غافل گشتند و جایگاهشان دوزخ است به آنچه عمل و کسب کرده اند .

پسر مسعود! خدای متعال می فرماید: «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ *وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبیلِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ*حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْن» - . زخرف / 36 - 38 - ، {و هر کس از یاد [خدای] رحمان دل بگرداند، بر او شیطانی می گماریم تا برای وی دمسازی باشد. و مسلّماً آنها ایشان را از راه باز می دارند و [آنها] می پندارند که راه یافتگانند. تا آنگاه که او [با دمسازش] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان] گوید: «ای کاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود}

پسر مسعود! این گونه افراد بر کسانی که از فرایض الهی و سنّت من پیروی می کنند عیب می گیرند. خداوند می فرماید: «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْری وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ *إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ» - . مومنون / 110 - 111 - ، {و شما آنان [=مؤمنان] را به ریشخند گرفتید، تا [با این کار] یاد مرا از خاطرتان بردند و شما بر آنان می خندیدید.من [هم] امروز به [پاس] آنکه صبر کردند، بدانان پاداش دادم. آری، ایشانند که رستگارانند.}

پسر مسعود! از مستی گناه بپرهیز که گناه را نشئه ای است چون نشئه شراب بلکه شدیدتر که خدای متعال می فرماید: «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ» - . بقره / 17 - ، {کرند، لالند، کورند؛ بنابراین به راه نمی آیند.} و می فرماید: « إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً *وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَیْها صَعیداً جُرُزاً »، {در حقیقت، ما آنچه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم، تا آنان را بیازماییم که کدام یک از ایشان نیکوکارترند. و ما آنچه را که بر آن است، قطعاً بیابانی بی گیاه خواهیم کرد.} - . کهف / 7 - 8 -

پسر مسعود! دنیا ملعون است و ملعون است هرچه در اوست و ملعون است هر که به آن عشق بورزد و طالب آن باشد و آن را هدف نهایی خود قرار دهد و گواه این مطلب، این آیه قرآن است که می فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ*وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ » - . رحمن / 26 - 27 - ، {هر چه بر [زمین] است فانی شونده است. و ذاتِ باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند.} و می فرماید: «کُلُّ شَیْ ءٍ هالِک» - . قصص / 88 - ، {جز ذات او همه چیز نابودشونده است.}

پسر مسعود! هرچه عمل می کنی آن را به طور خالص برای خدا انجام ده، که خداوند از بنده ها قبول نمی کند، مگر اعمالی را که برای او خالص باشد که می فرماید: «وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی *إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی*وَ لَسَوْفَ یَرْضی» - . لیل / 19 - 21 - ، {و هیچ کس را به قصد پاداش یافتن نعمت نمی بخشد، جز خواستنِ رضای پروردگارش که بسی برتر است [منظوری ندارد]. و قطعاً بزودی خشنود خواهد شد.}

پسر مسعود! نعمت های دنیا و شیرینی ها و سرد و گرم و چرب و نرم آن را رها کن و خود را بر اجتناب از آنها عادت ده که از همه آنها سؤال و بازخواست خواهی شد که خداوند متعال می فرماید: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیم» - . تکاثر / 8 - ، {سپس در همان روز است که از نعمتِ [روی زمین] پرسیده خواهید شد.}

پسر مسعود! دنیا و هوس ها و شهوت هایش تو را بازیچه خود نساز و آخرت را فراموشی نکن که خداوند متعال می فرماید: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُون» - . مومنون / 115 - ، {آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم و اینکه شما به سوی ما بازگردانیده نمی شوید؟}

پسر مسعود! چون عمل خیری را برای غیر رضای حقّ انجام دهی، از خداوند پاداش چشم مدار که می فرماید: «أُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً» - . کهف / 105 - ، {و روز قیامت برای آنها [قدر و] ارزشی نخواهیم نهاد.}

پسر مسعود! چون مردم تو را مدح گویند که تو نماز شب خوان و روزه داری در حالی که تو چنین نیستی، خوشحال مشو که خداوند می فرماید: «لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ» - . آل عمران / 188 - ، {گمان مبر کسانی که به کارهای خود به طور غرورآمیزی خوشحال می شوند و دوست دارند که به کارهای ناکرده مدح شوند، آنها از عذاب خداوند نجات نمی یابند که برای ایشان عذابی دردناک خواهد بود.}

پسر مسعود! اعمال صالح و نیک بسیار انجام ده که نیکوکار و بدکار هر دو در قیامت پشیمانی خواهند خورد که اولی گوید کاش بر نیکی هایم می افزودم و دومی گوید کاش کمتر بدی می کردم و گواه این سخن در قرآن مجید است: «وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» - . قیامت / 2 - ، {و [باز] نه! سوگند به وجدان سرزنشگر!}

پسر مسعود! به سوی گناه مشتاب، در ارتکاب آن عجله مکن و توبه را عقب مینداز، بلکه به توبه با عجله اقدام نما و گناه را به عقب انداز که خداوند می فرماید: «بَلْ یُریدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَه» - . قیامت / 5 - ، {ولی نه، انسان می خواهد که در پیشگاه او فسادکاری کند.}

ای پسر مسعود! مبادا در میان مردم بدعتی را بگزاری، چون بنده زمانی که سنت بدی را بگذارد، تمام گناهش و گناه کسی که به آن عمل می کند به گردن وی می افتد. همان طور که خداوند می فرماید: «وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ» - . یس / 11 - ، {آنچه را از پیش فرستاده اند، با آثار [و اعمال]شان درج می کنیم} و خداوند متعال می فرماید: «یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ» - . قیامت / 13 - ، {آن روز است که انسان را از آنچه از دیرباز یا پس از آن انجام داده آگاهی دهند.}

پسر مسعود! به دنیا تکیه مکن، به آن دل مبند و نسبت به آن خاطر جمع و مطمئن مباش که خیلی زود از آن جدا خواهی گشت، چرا که خداوند متعال می فرماید:

«فَاخرجناهُم من جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضیمٌ » [«فی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُها هَضیمٌ» {و کشتزارها و خرمابُنانی که شکوفه هایشان لطیف است؟و هنرمندانه [برای خود] از کوهها خانه هایی می تراشید.}« وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ *کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ »{ و دریا را هنگامی که آرام است پشت سر بگذار، که آنان سپاهی غرق شدنی اند.[وه!] چه باغها و چشمه سارانی [که آنها بعد از خود] بر جای نهادند} - . شعراء / 147-148 و دخان / 24-25 - ]، {آنان را (کفار و آل فرعون) از باغ ها و چشمه سارها بیرون بردیم و از کشتزارها و نخل ها و باغستان های خرما جدا کردیم.}

پسر مسعود! قرن های پیشین و سلاطین نیرومند و جبّار را که مرده اند به یاد آور که خداوند می فرماید: «وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثیراً» - . فرقان / 38 - ،{و [نیز] عادیان و ثمودیان و اصحابِ رَسّ و نسلهایِ بسیاری میان این [جماعتها] را [هلاک کردیم].}

پسر مسعود! از گناه علنی و پنهانی و کوچک و بزرگ بپرهیز که خداوند متعال در هر جا که باشی تو را می بیند (او با شماست هر جا که باشید).

پسر مسعود! از خدا بترس در نهان و آشکار، در خشکی و دریا و شب و روز که می فرماید: «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُم» - . مجادله / 8 - ، {هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست، و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست.}

پسر مسعود! شیطان را دشمن بدار که خدای متعال می فرماید: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا» - . فاطر / 6 - ، {در حقیقت، شیطان دشمن شماست، شما [نیز] او را دشمن گیرید.}

و از قول ابلیس می گوید که وی به پیشگاه خداوند گفت: «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرین» - . اعراف / 17 - ، {«آنگاه از پیش رو و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها می تازم، و بیشترشان را شکرگزار نخواهی یافت.»} و خداوند به وی پاسخ می دهد که: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعینَ» - . ص / 85 - ، {هرآینه جهنّم را از تو و از هر کس از آنان که تو را پیروی کند، از همگی شان، خواهم انباشت.}

پسر مسعود! حرام مخور و حرام مپوش و گناه مکن که خدای متعال به ابلیس می فرماید: «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً » - . اسراء / 64 - ، {و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده»، و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد.} و فرمود: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ» - . لقمان / 33 و فاطر. / 5 - ، {ای مردم، همانا وعده خدا حقّ است. زنهار تا این زندگی دنیا شما را فریب ندهد، و زنهار تا [شیطانِ] فریبنده شما را در باره خدا نفریبد.}

پسر مسعود! در نهان و آشکار از خدا بترس که می فرماید: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» - . رحمن / 46 - ، {و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است.} و لذّت ها و شهوت های دنیا را بر آخرت برمگزین که می فرماید: «فَأَمَّا مَنْ طَغی *وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا * فَإِنَّ الْجَحیمَ هِیَ الْمَأْوی» - . نازعات / 37 - 39 - ، {اما هر که طغیان کرد، و زندگی پستِ دنیا را برگزید، پس جایگاه او همان آتش است.} ،یعنی دنیا و آنچه که در آن است ملعون است، مگر آن مقدار که برای خدا باشد.

پسر مسعود! در مال و امانتی که به تو می سپرند هرگز خیانت روا مدار که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها» - . نساء / 58 - ، {خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها ردّ کنید} پسر مسعود! جز به یقین مگو، مگر چیزی را که دیده یا شنیده ای که می فرماید: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً» - . اسراء / 36 - ، {و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.}

و می فرماید: «سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُون» - . زخرف / 19 - ، {گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [از آن] پرسیده خواهند شد.} و می فرماید: «إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ*ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقیبٌ عَتیدٌ » - . ق / 17 - 18 - ، {آنگاه که دو [فرشته] دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشسته اند. [آدمی] هیچ سخنی را به لفظ درنمی آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او [آن را ضبط می کند].} و می فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ» - . ق / 15 - ، {و ما از شاهرگ [او] به او نزدیکتریم.}

پسر مسعود! غم روزی مخور که می فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها» - . هود / 6 - ، {و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [اینکه] روزیش بر عهده خداست} و می فرماید: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» - . ذاریات / 22 - ، {و روزی شما و آنچه وعده داده شده اید در آسمان است.} و می فرماید: «وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ » - . انعام / 17 - ، {و اگر خدا به تو زیانی برساند، کسی جز او برطرف کننده آن نیست، و اگر خیری به تو برساند پس او بر هر چیزی تواناست.}

پسر مسعود! قسم به خدایی که مرا برانگیخت آن کس که دنیا را رها کند و تجارت آخرت را در پیش گیرد، خداوند برای او تجارت کند که می فرماید: «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار» - . نور / 37 - ، {مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی دارد، و از روزی که دلها و دیده ها در آن زیرورو می شود می هراسند.}

ابن مسعود گفت: «یا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! پدر و مادرم به فدایت! چگونه به تجارت آخرت روی آورم؟» فرمود: «زبانت را از یاد خدا آسوده مگذار به این ترتیب که همواره بگو «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا إله إلّا اللَّه و اللَّه اکبر» که این تجارتی پرسود است و خدای متعال می فرماید: «یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ * لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» - . فاطر / 29 - 30 - ، {امید به تجارتی بسته اند که هرگز زوال نمی پذیرد. تا پاداششان را تمام بدیشان عطا کند و از فزون بخشیِ خود در حقّ آنان بیفزاید}

پسر مسعود! بکوش تا هرچه که با چشم ببینی و در قلب بگذرانی برای خدا باشد، که این تجارت اخروی است و خداوند می فرماید: «ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ»، {آنچه پیش شماست تمام می شود و آنچه پیش خداست پایدار است} - . نحل / 96 -

پسر مسعود! چون ذکر «لا إله إلّا اللَّه» گویی و حقّ آن را نشناسی، آن ذکر به خودت باز می گردد (و مقبول خدا نشود) و همواره «لا إله إلّا اللَّه» بگوید مگر خشم خدا را از بندگان برگرداند تا از آخرتشان چیزی کم نشود و دنیاشان نیز سالم بماند که می فرماید: «الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُه» - . فاطر / 11 - ، {سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد.}

پسر مسعود! صالحان را دوست بدار که انسان با آنچه دوست دارد محشور خواهد بود. نیز اگر بر انجام کارهای نیک قدرت نداری، علما را دوست بدار که خداوند می فرماید: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقاً» - . نساء / 69 - ، {و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.}

پسر مسعود! بپرهیز که یک آن برای خدا شریک قائل شوی، اگر چه تو را با مقراض ریز ریز کنند یا به دار بیاویزند یا به آتش بسوزانند که خداوند فرماید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِم» - . حدید / 18 - ، {و کسانی که به خدا و پیامبران وی ایمان آورده اند، آنان همان راستینانند و پیش پروردگارشان گواه خواهند بود}

پسر مسعود! با کسانی که همواره به یاد خدا هستند، او را تسبیح و تهلیل و حمد می گویند، بر طبق دستور او عمل می کنند و صبح و شام او را می خوانند معاشر باش که خداوند می فرماید: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرید» - . کهف / 27 - ، {و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند [و] خشنودی او را می خواهند، شکیبایی پیشه کن، و دو دیده ات را از آنان برمگیر}.

«ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمین» - . انعام / 52 - {از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست، و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست، تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی.}

پسر مسعود! هیچ چیز را بر ذکر خدا برمگزین که خداوند می فرماید: «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَر» - . عکنبوت / 45 - ، {و قطعاً یاد خدا بالاتر است} و می فرماید: «فَاذْکُرُونی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی وَ لا تَکْفُرُونِ » - . بقره / 152 - ، {پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم؛ و شکرانه ام را به جای آرید؛ و با من ناسپاسی نکنید.} و می فرماید: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی» - . بقره / 186 - ، {و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را -به هنگامی که مرا بخواند- اجابت می کنم} و می فرماید: «ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُم» - . مومن / 60 - ، {مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.}

پسر مسعود! آرامش دل و وقار داشته باش؛ سهل گیر و نرمخو، عفیف و پارسا، نیکوکار و راستگو، خالص و سالم، عاقل و شکیبا، شاکر و مؤمن، پاکدامن و عابد، زاهد و دلسوز و دانا و فهیم باش که خداوند می فرماید: «إِنَّ إِبْراهیمَ لَحَلیمٌ أَوَّاهٌ مُنیب» - . هود / 75 - ، {زیرا ابراهیم، بردبار و نرمدل و بازگشت کننده [به سوی خدا] بود.}، «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً *وَ الَّذینَ یَبیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاما» - . فرقان / 63 - 64 - ، {و بندگان خدای رحمان کسانی اند که روی زمین به نرمی گام برمی دارند؛ و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند. و آنانند که در حال سجده یا ایستاده، شب را به روز می آورند.} ، با مردم جز به نیکی سخن نگویند و «وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً *وَ الَّذینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً *وَ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً*أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ یُلَقَّوْنَ فیها تَحِیَّةً وَ سَلاماً *خالِدینَ فیها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً » - . فرقان / 72 - 76 - ، {و کسانی اند که گواهی دروغ نمی دهند؛ و چون بر لغو بگذرند با بزرگواری می گذرند. و کسانی اند که چون به آیات پروردگارشان تذکر داده شوند، کر و کور روی آن نمی افتند. و کسانی اند که می گویند: «پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنیِ چشمان [ما] باشد، و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان.» اینانند که به [پاس] آنکه صبر کردند، غرفه[های بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آنجا با سلام و درود مواجه خواهند شد. در آنجا، جاودانه خواهند ماند. چه خوش قرارگاه و مقامی!}

و خداوند متعال می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ *وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَ الَّذینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ * وَ الَّذینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ* إِلاَّ عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومینَ*فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ *وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ *وَ الَّذینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ *أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ *الَّذینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فیها خالِدُونَ» - . مومنون / 1 - 12 - ، {به راستی که مؤمنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان فروتنند، و آنان که از بیهوده رویگردانند، و آنان که زکات می پردازند، و کسانی که پاکدامنند، مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند، که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست. پس هر که فراتر از این جُوید، آنان از حد درگذرندگانند. و آنان که امانتها و پیمان خود را رعایت می کنند، و آنان که بر نمازهایشان مواظبت می نمایند، آنانند که خود وارثانند، همانان که بهشت را به ارث می برند و در آنجا جاودان می مانند.} و می فرماید: «أُولئِکَ فی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ» - . معارج / 35 - ، {آنها هستند که در باغهایی [از بهشت]، گرامی خواهند بود.}

و می فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ ...أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَریمٌ» - . انفال / 2- 4 - ، {مؤمنان، همان کسانی اند که چون خدا یاد شود دلهایشان بترسد... مؤمنان، همان کسانی اند که چون خدا یاد شود دلهایشان بترسد}

پسر مسعود! مباد مهر زن و فرزند تو را به گناه و حرام بیالاید و بکشاند که خداوند می فرماید: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ *إِلاَّ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ » - . شعراء / 88 - 89 - ، {روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی دهد، مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد.} و بر تو باد به ذکر خدا و عمل صالح، که می فرماید: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً» - . کهف / 46 - ، {و نیکیهای ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است.}

پسر مسعود! از آنان مباش که مردم را به خیر و خوبی دعوت و راهنمایی می کنند و خود از آن غافل می باشند که خداوند می فرماید: « أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُم» - . بقره / 44 - ، { آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید}

پسر مسعود! زبانت را مواظبت کن که خداوند می فرماید: «الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُون» - . یس / 65 - ، {امروز بر دهانهای آنان مُهر می نهیم، و دستهایشان با ما سخن می گویند، و پاهایشان بدانچه فراهم می ساختند گواهی می دهند.}

پسر مسعود! بکوش تا باطنت را اصلاح کنی که می فرماید: «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ * فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِر» - . طارق / 9 - 10 - ، {آن روز که رازها [همه] فاش شود، پس او را نه نیرویی مانَد و نه یاری.}

پسر مسعود! از آن روزی که نامه اعمال بازگردد و به دست صاحبانش داده شود، زشتی ها آشکار گردد و در تشویش و ترس باشد که خداوند می فرماید: «وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبینَ» - . انبیاء / 47 - ، {و ترازوهای داد را در روز رستاخیز می نهیم، پس هیچ کس [در] چیزی ستم نمی بیند، و اگر [عمل] هموزن دانه خردلی باشد آن را می آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم.}

پسر مسعود! در نهان از خدا بترس، چنان که گویی او را می بینی که اگر تو او را نمی بینی او که تو را می بیند که می فرماید: «مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنیبٍ *ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُود» - . ق / 33 - 34 - ، {آنکه در نهان از خدای بخشنده بترسد و با دلی توبه کار [باز] آید. به سلامت [و شادکامی] در آن درآیید [که] این روزِ جاودانگی است.}

پسر مسعود! با مردم به انصاف عمل کن، و خیرخواه آنان باش و بر آنان رحمت آر که اگر چنین باشی، اگر خدا به مردم شهری که تو در آن هستی خشم گیرد و بخواهد بر آنها عذاب فرستد، بر تو رحمت آرد و به خاطر تو بر آنها نیز رحمت آرد که می فرماید: «وَ ما کانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ» - . هود / 117 - ، {و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردمش اصلاحگرند، به ستم هلاک کند.}

پسر مسعود! بترس که برای مردم اظهار خضوع و فروتنی کنی و نسبت به خدا سرکشی کنی و بر گناهان اصرار ورزی که می فرماید: «یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ » - . مومن (غافر)/ 19 - ، {[خدا] نگاههای دزدانه و آنچه را که دلها نهان می دارند، می داند.}

پسر مسعود! از آنها مباش که بر مردم سخت گیر و خود راحت طلب باشی که خداوند می فرماید: « لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ»، {چرا چیزهایی را می گویید که عمل نمی کنید؟} - . صف / 2 -

پسر مسعود! هر کاری را که می کنی از روی عقل و دانش کن و از عمل بدون علم و تدبیر بپرهیز که خداوند می فرماید: « وَ لا تَکُونُوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً» - . نحل / 92 - ، { و مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکی یکی] از هم می گسست مباشید}

پسر مسعود! بر تو باد به راستگویی؛ هرگز دروغی از دهانت درنیاید؛ با مردم به انصاف رفتار کن؛ نیکی پیشه کن و مردم را به احسان بخوان؛ صله رحم کن؛ با مردم مکر مکن؛ و به عهد خود وفا کن که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» - . نحل / 90 - ، {در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید.} - . مکارم الاخلاق : 519 -

**[ترجمه]

باب 6 جوامع وصایا رسول الله صلی الله علیه و آله و مواعظه و حکمه

روایات

«1»

مع، [معانی الأخبار] ل، [الخصال] لی (4)،[الأمالی] للصدوق الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ دُرَیْدٍ عَنْ أَبِی حَاتِمٍ عَنِ الْعُتْبِیِّ یَعْنِی مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ وَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَبِیبٍ الْبَصْرِیُّ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی الْمِنْقَرِیِّ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ (5)

عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ قَیْسُ بْنُ عَاصِمٍ: وَفَدْتُ مَعَ جَمَاعَةٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَدَخَلْتُ وَ عِنْدَهُ الصَّلْصَالُ بْنُ الدَّلَهْمَشِ فَقُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ عِظْنَا مَوْعِظَةً

ص: 110


1- 1. الصف: 2.
2- 2. النحل: 94.
3- 3. النحل: 92.
4- 4. المعانی ص 232. الخصال ج 1 ص 56. الأمالی المجلس الأول ص 3.
5- 5. فی المعانی« العلاء بن فضیل». و فی الأمالی« العلاء بن محمّد بن الفضل». و فی الخصال« العلاء بن الفضل».

نَنْتَفِعُ بِهَا فَإِنَّا قَوْمٌ نَعِیرُ(1) فِی الْبَرِّیَّةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا قَیْسُ إِنَّ مَعَ الْعِزِّ ذُلًّا وَ إِنَّ مَعَ الْحَیَاةِ مَوْتاً وَ إِنَّ مَعَ الدُّنْیَا آخِرَةً وَ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیباً وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ رَقِیباً وَ إِنَّ لِکُلِّ حَسَنَةٍ ثَوَاباً وَ لِکُلِّ سَیِّئَةٍ عِقَاباً وَ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَاباً وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لَکَ یَا قَیْسُ مِنْ قَرِینٍ یُدْفَنُ مَعَکَ وَ هُوَ حَیٌّ وَ تُدْفَنُ مَعَهُ وَ أَنْتَ مَیِّتٌ فَإِنْ کَانَ کَرِیماً أَکْرَمَکَ وَ إِنْ کَانَ لَئِیماً أَسْلَمَکَ ثُمَّ لَا یُحْشَرُ إِلَّا مَعَکَ وَ لَا تُبْعَثُ إِلَّا مَعَهُ وَ لَا تُسْأَلُ إِلَّا عَنْهُ فَلَا تَجْعَلْهُ إِلَّا صَالِحاً فَإِنَّهُ إِنْ صَلَحَ آنَسْتَ بِهِ وَ إِنْ فَسَدَ لَا تَسْتَوْحِشُ إِلَّا مِنْهُ وَ هُوَ فِعْلُکَ.

فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أُحِبُّ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْکَلَامُ فِی أَبْیَاتٍ مِنَ الشِّعْرِ نَفْخَرُ بِهِ عَلَی مَنْ یَلِینَا مِنَ الْعَرَبِ وَ نَدَّخِرُهُ فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ یَأْتِیهِ بِحَسَّانَ قَالَ قَیْسٌ فَأَقْبَلْتُ أُفَکِّرُ فِیمَا أَشْبَهَ هَذِهِ الْعِظَةَ مِنَ الشِّعْرِ فَاسْتَتَبَ (2) لِیَ الْقَوْلُ قَبْلَ مَجِی ءِ حَسَّانَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ حَضَرَتْنِی أَبْیَاتٌ أَحْسَبُهَا تُوَافِقُ مَا تُرِیدُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُلْ یَا قَیْسُ فَقُلْتُ:

تَخَیَّرْ خَلِیطاً(3) مِنْ فِعَالِکَ إِنَّمَا***قَرِینُ الْفَتَی فِی الْقَبْرِ مَا کَانَ یَفْعَلُ

وَ لَا بُدَّ بَعْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَنْ تُعِدَّهُ***لِیَوْمٍ یُنَادَی الْمَرْءُ فِیهِ فَیُقْبِلُ

فَإِنْ کُنْتَ مَشْغُولًا بِشَیْ ءٍ فَلَا تَکُنْ***بِغَیْرِ الَّذِی یَرْضَی بِهِ اللَّهُ تُشْغَلُ

فَلَنْ یَصْحَبَ الْإِنْسَانُ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ***وَ مِنْ قَبْلِهِ إِلَّا الَّذِی کَانَ یَعْمَلُ

أَلَا إِنَّمَا الْإِنْسَانُ ضَیْفٌ لِأَهْلِهِ***یُقِیمُ قَلِیلًا بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَرْحَلُ

**[ترجمه]معانی الاخبار، خصال و امالی صدوق: قیس بن عاصم گفت که با گروهی از بنی تمیم حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شرفیاب شدم. وقتی بر آن حضرت وارد شدم صلصال بن دلهش نیز نزد او بود. عرض کردم: «ای پیغمبر خدا! پندی به ما بده، زیرا ما مردمی هستیم که در بیابان به سر می بریم.» پس رسول خدا فرمود: «ای قیس! همانا ذلت با عزّت، مرگ با زندگی و آخرت با دنیاست. نیز برای هر چیزی حسابگری؛ برای هر چیزی مواظبی؛ برای هر حسنه ای ثوابی؛ برای هر کار بدی مجازاتی؛ و برای هر مدّتی نوشته ای است. ای قیس به ناچار تو را همنشینی است که همراه تو دفن می شود و در حالی که او زنده است و تو با آن دفن می شوی، در حالی که تو مرده ای. اگر او کرامت داشته باشد، تو را گرامی خواهد داشت و اگر پست باشد، تو را تسلیم خواهد کرد. آنگاه او محشور نمی شود مگر با تو و برانگیخته نمی شود مگر با تو. از تو فقط درباره او سؤال خواهد شد. بنابراین جز همنشینی شایسته انتخاب مکن که اگر شایسته و صالح باشد، با آن مأنوس می شوی و اگر فاسد باشد، تنها از آن بترس؛ آن همنشین، عمل توست.»

قیس گفت: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم! دوست دارم این سخن در ابیاتی از شعر گفته شود که با آن به عرب های دیگر افتخار کنیم و ذخیره ای برای ما باشد.» پیامبر فرمود حسان بن ثابت را نزد او آوردند. قیس می گوید: «من اندیشیدم که این موعظه را در چه قالبی از شعر ریزم . پیش از آمدن حسان بن ثابت، سخن بر من هموار شد و گفتم: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم! ابیاتی به نظرم رسید که گمان می کنم با آنچه شما اراده کرده اید موافق باشد.» پس گفتم:

برای خود همنشینی از کارهایت انتخاب کن، که همنشین انسان در قبر همان چیزی است که انجام داده، به ناچار باید آن را برای پس از مرگ آماده کنی، برای روزی که انسان ندا داده می شود و او می پذیرد.

اگر به چیزی مشغول هستی، جز به آنچه خشنودی خدا در آن است مشغول مباش.

انسان را پس از مرگ و پیش از آن همنشینی نیست، به جز عملی که کرده است، آگاه باشید که انسان مهمان خانواده خویش است، اندکی میان آنها می ماند و آنگاه کوچ می کند. - . معانی الاخبار، ص 232؛ خصال، ج 1، ص 56؛ امالی، مجلس اول، ص 3 -

**[ترجمه]

«2»

لی (4)،[الأمالی] للصدوق السِّنَانِیُّ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ:

ص: 111


1- 1. أی نذهب و نجی ء و نردد فی البریة ای الصحراء. و فی بعض النسخ« نعبر».
2- 2. أی استقام، و فی بعض النسخ« استبان» أی ظهر.
3- 3. فی المعانی« قرینا» مکان« خلیطا».
4- 4. الأمالی المجلس السادس ص 14. و المراد بالسنانی: محمّد بن أحمد. و بالاسدی: محمّد بن أبی عبد اللّه الکوفیّ.

الِاشْتِهَارُ بِالْعِبَادَةِ رِیبَةٌ إِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ- عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَعْبَدُ النَّاسِ مَنْ أَقَامَ الْفَرَائِضَ وَ أَسْخَی النَّاسِ مَنْ أَدَّی زَکَاةَ مَالِهِ وَ أَزْهَدُ النَّاسِ مَنِ اجْتَنَبَ الْحَرَامَ وَ أَتْقَی النَّاسِ مَنْ قَالَ الْحَقَّ فِیمَا لَهُ وَ عَلَیْهِ- وَ أَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ رَضِیَ لِلنَّاسِ مَا یَرْضَی لِنَفْسِهِ وَ کَرِهَ مَا یَکْرَهُ لِنَفْسِهِ وَ أَکْیَسُ النَّاسِ مَنْ کَانَ أَشَدَّ ذِکْراً لِلْمَوْتِ وَ أَغْبَطُ النَّاسِ مَنْ کَانَ تَحْتَ التُّرَابِ قَدْ أَمِنَ الْعِقَابَ یَرْجُو الثَّوَابَ وَ أَغْفَلُ النَّاسِ مَنْ لَمْ یَتَّعِظْ بِتَغَیُّرِ الدُّنْیَا مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ أَعْظَمُ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا خَطَراً مَنْ لَمْ یَجْعَلْ لِلدُّنْیَا عِنْدَهُ خَطَراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النَّاسِ إِلَی عِلْمِهِ- وَ أَشْجَعُ النَّاسِ مَنْ غَلَبَ هَوَاهُ وَ أَکْثَرُ النَّاسِ قِیمَةً أَکْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَقَلُّ النَّاسِ قِیمَةً أَقَلُّهُمْ عِلْماً وَ أَقَلُّ النَّاسِ لَذَّةً الْحَسُودُ وَ أَقَلُّ النَّاسِ رَاحَةً الْبَخِیلُ وَ أَبْخَلُ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْحَقِّ أَعْلَمُهُمْ بِهِ وَ أَقَلُّ النَّاسِ حُرْمَةً الْفَاسِقُ وَ أَقَلُّ النَّاسِ وَفَاءً الْمُلُوکُ وَ أَقَلُّ النَّاسِ صَدِیقاً الْمَلِکُ وَ أَفْقَرُ النَّاسِ الطَّامِعُ وَ أَغْنَی النَّاسِ مَنْ لَمْ یَکُنْ لِلْحِرْصِ أَسِیراً وَ أَفْضَلُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَکْرَمُ النَّاسِ أَتْقَاهُمْ وَ أَعْظَمُ النَّاسِ قَدْراً مَنْ تَرَکَ مَا لَا یَعْنِیهِ- وَ أَوْرَعُ النَّاسِ مَنْ تَرَکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً وَ أَقَلُّ النَّاسِ مُرُوَّةً مَنْ کَانَ کَاذِباً وَ أَشْقَی النَّاسِ الْمُلُوکُ وَ أَمْقَتُ النَّاسِ الْمُتَکَبِّرُ- وَ أَشَدُّ النَّاسِ اجْتِهَاداً مَنْ تَرَکَ الذُّنُوبَ وَ أَحْلَمُ النَّاسِ مَنْ فَرَّ مِنْ جُهَّالِ النَّاسِ وَ أَسْعَدُ النَّاسِ مَنْ خَالَطَ کِرَامَ النَّاسِ وَ أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاةً لِلنَّاسِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالتُّهَمَةِ مَنْ جَالَسَ أَهْلَ التُّهَمَةِ وَ أَعْتَی النَّاسِ مَنْ قَتَلَ غَیْرَ قَاتِلِهِ أَوْ ضَرَبَ غَیْرَ ضَارِبِهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَی الْعُقُوبَةِ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِالذَّنْبِ السَّفِیهُ الْمُغْتَابُ وَ أَذَلُّ النَّاسِ مَنْ أَهَانَ النَّاسَ وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکْظَمُهُمْ لِلْغَیْظِ وَ أَصْلَحُ النَّاسِ أَصْلَحُهُمْ لِلنَّاسِ وَ خَیْرُ النَّاسِ مَنِ انْتَفَعَ بِهِ النَّاسُ.

کِتَابُ الْغَایَاتِ (1)،

رُوِیَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الِاشْتِهَارُ بِالْعِبَادَةِ إِلَی آخِرِهِ.

ص: 112


1- 1. تألیف أبی محمّد جعفر بن أحمد بن علی القمّیّ نزیل الری مخطوط.

مع (1)،[معانی الأخبار] عن ابن الولید عن الصفار عن أیوب بن نوح عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن سیف بن عمیرة عن أبی حمزة الثمالی عن الصادق علیه السلام: مثله.

کنز الکراجکی (2)، مرسلا: مثله.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: «شهرت به عبادت مایه بدگمانی است. پدرم از پدرش، از جدش، از حضرت علی علیه السلام به من باز گفت که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «عابدترین مردم کسی است که همان واجبات را بجای آورد؛ سخی ترین مردم کسی است که زکات مالش را بدهد؛ زاهدترین مردم کسی است که از حرام بر کنار شود؛ با تقواترین مردم کسی است که چه به سود و چه زیان خود، حقّ را گوید؛ عاقل ترین مردم آن است که بپسندد برای مردم آنچه برای خود پسندد و بد دارد برای مردم آنچه را که برای خود بد می دارد؛ زیرک ترین مردم آن است که بیشتر یاد مرگ باشد؛ رشک آورترین مردم آن است که زبر خاک قرار دارد، از کیفر آسوده است و امید ثواب دارد؛ غافل ترین مردم آن است که از دگرگونی جهان از حالی به حالی دیگر پند نگیرد؛ معتبرترین مردم آن است که به دنیا اعتباری ننهد؛ داناترین مردم آن است که دانش مردم را با دانش خود جمع کند؛ شجاع ترین مردم آن است که بر هوای خود غالب آید؛ ارزشمندترین مردم دانشمند ترین آنها و کم بهاترین مردم کم دانش ترین آنهاست؛ کم لذت ترین مردم حسود است و کم راحت ترین مردم بخیل؛ بخیل ترین مردم آن است که بخل ورزد بدانچه خدا بر او واجب کرده؛ و سزاوارترین مردم، بحقّ داناترین مردم است. بدان که کم رحمت ترین مردم فاسقانند؛ کم وفاترین مردم پادشاهان هستند؛ کم دوست ترین مردم سلطان است؛ فقیر ترین مردم آدم طماع است؛ توانگرترین مردم کسی که است که اسیر حرص و آزمندی نباشد؛ بافضیلت ترین مردم در ایمان، خوش خلق ترین آنهاست؛ گرامی ترین کس، باتقواترین مردم است؛ با قدرت ترین آنان کسی است که پیرامون کار بی معنی نگردد؛ پارساترین مردم کسی است که جدال و ستیزه جویی را واگذارد ، گرچه حقّ با او باشد؛ نامردترین مردم دروغ گو است؛ بدبخت ترین مردم پادشاهان هستند؛ دشمن ترین مردم متکبر است؛ سخت کوش ترین مردم کسی است که گناهان را ترک کند؛ فرزانه ترین مردم آن است که از نادانان بگریزد؛ سعادتمندترین مردم کسی است که با مردم گرامی بیامیزد؛ خردمندترین مردم کسی است که بیشتر مدارا کند؛ سزاوارترین مردم به تهمت کسی است که همنشین متهم باشد؛ سر کش ترین مردم کسی است که جز قاتل خود را بکشد و جز ضارب خود را بزند (یعنی انتقام از جز شخص جانی بگیرد)؛ سزاوارترین مردم به عفو کسی است که تواناتر است بر کیفر؛ سزاوارترین مردم به گناه، نابخرد بدگو است؛ خوارترین مردم کسی است که به مردم اهانت کند؛ دوراندیش ترین مردم کسی است که خشم خود بیشتر فرو خورد؛ صالح ترین مردم خیر اندیش ترین آنهاست؛ و بهترین مردم کسی است که بیشتر به مردم سود برساند.» - . امالی، مجلس 6 : 14 -

در کتاب غایات از ابو حمزه ثمالی، از امام باقر علیه السلام روایت شده که آن حضرت فرمود: «شهرت به عبادت مایه بدگمانی است...» تا آخر حدیث.

در کتاب معانی الاخبار، ابو حمزه ثمالی از امام صادق علیه السلام مثل حدیث فوق را روایت کرده است - . معانی اخبار : 195 - و در کتاب کنز کراجکی نیز شبیه آن به طور مرسل نقل شده است. - . کنز الفوائد : 138 -

**[ترجمه]

«3»

لی (3)،[الأمالی] للصدوق عَنِ ابْنِ نَاتَانَةَ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ فَحَسُنَ مُنْقَلَبُهُ إِذْ رَضِیَ عَنْهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَیْلٌ لِمَنْ طَالَ عُمُرُهُ وَ سَاءَ عَمَلُهُ فَسَاءَ مُنْقَلَبُهُ إِذْ سَخِطَ عَلَیْهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خوشا به حال کسی که عمرش طولانی، کردارش خوب و آخرتش خوش است، برای این که پروردگارش از او خشنود است. وای بر کسی که عمرش طولانی و کردارش بد است، پس جایگاه آخرتش بد است، زیرا پرودگارش بر او خشمیگن است.» - . امالی، مجلس 13 : 35 -

**[ترجمه]

«4»

لی (4)،[الأمالی] للصدوق عَنِ ابْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِمْ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحْسَنَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ لَمْ یُؤَاخَذْ بِمَا مَضَی مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ أَسَاءَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ أُخِذَ بِالْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس در مدتی که از عمرش باقی مانده خوش رفتار باشد، مؤاخذه از گناهان گذشته اش ندارد و هر کس که در مدت باقیمانده از عمرش مانده بدکردار شد، از اول تا آخر مؤاخذه دارد.» - . همان : 35 -

**[ترجمه]

«5»

لی (5)،[الأمالی] للصدوق عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَزِیدَ الصُّدَائِیِ (6) عَنْ أَبِی شَیْبَةَ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تَقْبَلُوا لِی بِسِتٍّ أَتَقَبَّلُ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ إِذَا حَدَّثْتُمْ فَلَا تَکْذِبُوا وَ إِذَا وَعَدْتُمْ فَلَا تُخْلِفُوا وَ إِذَا ائْتَمَنْتُمْ فَلَا تَخُونُوا وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ احْفَظُوا فُرُوجَکُمْ وَ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَلْسِنَتَکُمْ.

ص: 113


1- 1. معانی الأخبار ص 195.
2- 2. کنز الفوائد ص 138.
3- 3. الأمالی المجلس الثالث عشر ص 35 و المراد با بن ناتانة الحسین بن إبراهیم.
4- 4. الأمالی المجلس الثالث عشر ص 35. و المراد بابن إدریس الحسین بن أحمد.
5- 5. المصدر المجلس العشرون ص 55. و المراد بالطالقانی محمّد بن إبراهیم بن إسحاق.
6- 6. فی المصدر« الصیداوی».

**[ترجمه]امالی صدوق: انس بن مالک گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «شش چیز از من متعهد شوید و من برای شما بهشت را متعهد می شوم: هر گاه که نقلی می کنید دروغ نگویید؛ در وعده ای که می دهید خلاف نکنید؛ در امانت خیانت نکنید؛ چشم از نامحرم بپوشید؛ عورت خود را حفظ کنید؛ و دست و زبان خود را باز دارید.» - . همان، مجلس 20 : 55 -

**[ترجمه]

«6»

لی (1)،[الأمالی] للصدوق عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِی اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ تَکُنْ أَتْقَی النَّاسِ وَ ارْضَ بِقِسْمِ اللَّهِ تَکُنْ أَغْنَی النَّاسِ وَ کُفَّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ تَکُنْ أَوْرَعَ النَّاسِ وَ أَحْسِنْ مُجَاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَکَ تَکُنْ مُؤْمِناً وَ أَحْسِنْ مُصَاحَبَةَ مَنْ صَاحَبَکَ تَکُنْ مُسْلِماً.

**[ترجمه]امالی صدوق: امام حسین علیه السلام فرمود: «از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که به من می فرمود: «به واجبات خدا عمل کن تا پرهیزکارترین مردم باشی؛ بدان چه خدا قسمت کرده خشنود باش تا توانگرترین مردم باشی؛ از محرمات خدا خود را نگهدار تا باورع ترین مردم باشی؛ خوش همسایه باش تا مؤمن باشی؛ و با همصحبتان خود نیکو رفتار کن تا مسلمان باشی.» - . امالی صدوق، مجلس 36 : 121 -

**[ترجمه]

«7»

ل، [الخصال] لی (2)،[الأمالی] للصدوق عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَهْبِیِّ وَ أَحْمَدَ بْنِ عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی أَیُّوبَ قَالُوا حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَانِئِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ عَمِّهِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أُمِّ الدَّرْدَاءِ عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْبَحَ مُعَافًی فِی جَسَدِهِ آمِناً فِی سَرْبِهِ عِنْدَهُ قُوتُ یَوْمِهِ فَکَأَنَّمَا حِیزَتْ لَهُ الدُّنْیَا(3) یَا ابْنَ جُعْشُمٍ یَکْفِیکَ مِنْهَا مَا سَدَّ جَوْعَتَکَ وَ وَارَی عَوْرَتَکَ فَإِنْ یَکُنْ بَیْتٌ یَکُنُّکَ فَذَاکَ وَ إِنْ تَکُنْ دَابَّةٌ تَرْکَبُهَا فَبَخْ بَخْ وَ إِلَّا فَالْخُبْزُ وَ مَاءُ الْجَرِّ وَ مَا بَعْدَ ذَلِکَ حِسَابٌ عَلَیْکَ أَوْ عَذَابٌ.

**[ترجمه]خصال و امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابو درداء فرمود: «هر که تندرست و آسوده صبح کند و خوراک آن روز را دارد، گویا همه دنیا را به او دادند .

ای پسر جعشم! از دنیا تو را بس است آنچه رفع گرسنگی تو کند و عورتت را بپوشاند، اگر خانه هم داشته باشی که در آنجا سکونت کنی چه خوب است و اگر مرکبِ سواری هم داشته باشی، چه بهتر و گر نه نان و نمکی کافی است و در مورد چیزهای دیگر بر تو حساب و عذاب است. » - . خصال 1 : 77 و امالی، مجلس 61 : 232 -

**[ترجمه]

«8»

لی (4)،[الأمالی] للصدوق عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْکِنَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْقَوْلِ قَوْلُ مَنْ هُوَ أَسْأَلُ اللَّهَ الْإِیمَانَ وَ التَّقْوَی وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ عَاقِبَةِ الْأُمُورِ إِنَّ أَشْرَفَ الْحَدِیثِ ذِکْرُ اللَّهِ وَ رَأْسَ الْحِکْمَةِ طَاعَتُهُ وَ أَصْدَقَ الْقَوْلِ وَ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ وَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ کِتَابُ اللَّهِ وَ أَوْثَقَ الْعُرَی الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ خَیْرَ الْمِلَلِ مِلَّةُ إِبْرَاهِیمَ وَ أَحْسَنَ السُّنَنِ سُنَّةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَحْسَنَ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَ خَیْرَ الْعِلْمِ مَا نَفَعَ وَ خَیْرَ الْهُدَی مَا اتُّبِعَ وَ خَیْرَ الْغِنَی غِنَی النَّفْسِ وَ خَیْرَ مَا أُلْقِیَ فِی الْقَلْبِ الْیَقِینُ وَ زِینَةَ الْحَدِیثِ الصِّدْقُ

ص: 114


1- 1. المصدر المجلس السادس و الثلاثون ص 121.
2- 2. الخصال ج 1 ص 77. و الأمالی المجلس الحادی و الستون ص 232.
3- 3. السرب- بکسر السین- النفس و بفتحها المسلک. و بفتحتین: البیت. و قوله« حیزت»- بکسر المهملة و الزای المعجمة-( له الدنیا) أی ضمت و جمعت.
4- 4. المجلس الرابع و السبعون ص 292.

وَ زِینَةَ الْعِلْمِ الْإِحْسَانُ وَ أَشْرَفَ الْمَوْتِ قَتْلُ الشَّهَادَةِ وَ خَیْرَ الْأُمُورِ خَیْرُهَا عَاقِبَةً وَ مَا قَلَّ وَ کَفَی خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ وَ أَلْهَی وَ الشَّقِیَّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِیدَ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ أَکْیَسَ الْکَیْسِ التُّقَی وَ أَحْمَقَ الْحُمْقِ الْفُجُورُ وَ شَرَّ الرِّوَایَةِ رِوَایَةُ الْکَذِبِ وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ شَرَّ الْعَمَی عَمَی الْقَلْبِ وَ شَرَّ النَّدَامَةِ نَدَامَةُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَعْظَمَ الْمُخْطِئِینَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِسَانُ کَذَّابٍ وَ شَرَّ الْکَسْبِ کَسْبُ الرِّبَا وَ شَرَّ الْمَأْکَلِ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً وَ أَحْسَنَ زِینَةِ الرَّجُلِ السَّکِینَةُ مَعَ الْإِیمَانِ وَ مَنْ یَبْتَغِ السُّمْعَةَ یُسَمِّعِ اللَّهُ بِهِ وَ مَنْ یَعْرِفِ الْبَلَاءَ یَصْبِرْ عَلَیْهِ وَ مَنْ لَا یَعْرِفْهُ یُنْکِرْهُ وَ الرَّیْبُ کُفْرٌ وَ مَنْ یَسْتَکْبِرْ یَضَعْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یُطِعِ الشَّیْطَانَ یَعْصِ اللَّهَ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ یُعَذِّبْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَشْکُرِ اللَّهَ یَزِدْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَصْبِرْ عَلَی الرَّزِیَّةِ یُغِثْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَحَسْبُهُ اللَّهُ- لَا تُسْخِطُوا اللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا تَتَقَرَّبُوا إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ بِتَبَاعُدٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ شَیْ ءٌ یُعْطِیهِ بِهِ خَیْراً أَوْ یَصْرِفُهُ بِهِ عَنْهُ السُّوءَ إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ ابْتِغَاءِ مَرْضَاتِهِ إِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ نَجَاحُ کُلِّ خَیْرٍ یُبْتَغَی وَ نَجَاةٌ مِنْ کُلِّ شَرٍّ یُتَّقَی وَ إِنَّ اللَّهَ یَعْصِمُ مَنْ أَطَاعَهُ وَ لَا یَعْتَصِمُ مِنْهُ مَنْ عَصَاهُ وَ لَا یَجِدُ الْهَارِبُ مِنَ اللَّهِ مَهْرَباً فَإِنَّ أَمْرَ اللَّهِ نَازِلٌ بِإِذْلَالِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْخَلَائِقُ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ- تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ قَالَ فَقَالَ لِیَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام هَذَا قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ین (1)، [کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنِ الْجَوْهَرِیِّ وَ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ سَیَابَةَ قَالَ سَمِعْتُ کَلَاماً یُرْوَی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: ابو صباح کنانی گفت که از امام صادق علیه السلام پرسیدم که این گفتار از کیست: «از خدا ایمان و تقوا می خواهم و از بدعاقبتی به او پناه می برم.» اشرف حدیث، ذکر خداست و سر حکمت طاعت او؛ راست ترین گفته و رساترین پند و خوش ترین داستان، کتاب خداست؛ استوارترین رشته، ایمان به خدا و بهترین دین، ملت ابراهیم و بهترین روش، سنت پیغمبران و بهترین هدایت، هدایت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم است. بهترین توشه، تقوا است؛ بهترین دانش، آنچه سود بخشد؛ بهترین راه حقّ، آنچه پیروی شود؛ بهترین توانگری، اعتماد به خویش است؛ بهترین ذخیره دل، یقین است؛ زیور گفتار، راستی است و زیور علم، احسان؛ شریف ترین مرگ، شهادت است؛ بهترین امور، سرانجام نیک است. آنچه کم و کافی است، بهتر از آنچه بیش و بیهوده است؛ شقی در شکم مادر، شقی است؛ سعید آن که از دیگری پند گیرد؛ زیرک ترین مردم، باتقوا است؛ احمق ترین احمقان، هرزه کار؛ بدترین نقل، نقل دروغ است و بدترین امور، بدعت ها؛ بدترین کوری، کوری دل است؛ بدترین پشیمانی، پشیمانی در قیامت است؛ بزرگ ترین خطاکار نزد خدا، زبان دروغگو است؛ بدترین کسب، ربا است؛ بدترین خوراک، خوردن مال یتیم به ستم است؛ بهترین زیور مرد، وقار تؤام با ایمان است. نیز هر که طالب شنیدن مردم باشد، خدا شنیدن مردم را میسر کند؛ کسی که بلا را شناخت، بر آن صبر کند و کسی که بلا را نشناخت، منکرش گردد؛ شک، کفر است؛ هر کسی که کبر ورزد، خدا پستش کند؛ هر که فرمان شیطان برد، نافرمانی خدا را کرده و هر کس نافرمانی خدا کند، او را کیفر دهد؛ هر که شکر خدا کند، خدایش بیفزاید و هر که بر ناگواری صبر کند، خدا به دادش رسد؛ هر کسی بر خدا توکل کند، خدا او را کفایت کند. خدا را برای خشنودی احدی از خلقش خشم نیاورید و به احدی تقرب نجویید به دوری از خدا، زیرا خدا با کسی عطا بخشی نکند و بدی از کسی نبرد جز به طاعت او و طلب رضای او. به راستی طاعت خداوند تبارک و تعالی وسیله دست یافتن بهر خیریست که آن را می جویند، و نجات از هر شرّیست که از آن پرهیز می کنند، قطعاً خدا نگه دارد هر که فرمانش را برد و هر که نافرمانی اش را کند از او در پناه نیست؛ گریزان از خدا پناه گاه ندارد، زیرا فرمان خدای- تعالی ذکره- به خوار ساختن او صادر شده است، اگر چه خلائق خوش نداشته باشند، و هر چه آمدنی است نزدیکست، هر چه خدا بخواهد واقع می شود، و هر چه نخواهد واقع نمیگردد.

«بر نیکی و تقوا همکاری کنید و به گناه و عدوان همکاری نکنید و از خدا بپرهیزید که خدا سخت کیفر است» گفت که امام صادق علیه السلام فرمود به من که این گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.» - . امالی، مجلس 74 : 292 -

**[ترجمه]

«9»

لی (2)،[الأمالی] للصدوق عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اسْتَحْیُوا مِنَ اللَّهِ

ص: 115


1- 1. کتاب الحسین بن سعید الأهوازی مخطوط.
2- 2. الأمالی المجلس التسعون ص 366.

حَقَّ الْحَیَاءِ قَالُوا وَ مَا نَفْعَلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَإِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ فَلَا یَبِیتَنَّ أَحَدُکُمْ إِلَّا وَ أَجَلُهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ لْیَحْفَظِ الرَّأْسَ وَ مَا حَوَی وَ الْبَطْنَ وَ مَا وَعَی وَ لْیَذْکُرِ الْقَبْرَ وَ الْبِلَی وَ مَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ فَلْیَدَعْ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا.

ب (1)،[قرب الإسناد] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّ فِیهِ حَوَی مَکَانَ وَعَی وَ وَعَی مَکَانَ حَوَی.

lt;meta info=". امالی صدوق: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از خدا به شایستگی شرم کنید. عرض کردند یا رسول اللّه! چه کنیم؟ فرمود: «اگر مواظبت کنید نباید احدی از شما بخوابد جز آن که مرگش جلو چشمش باشد باید نگهدارد سر خود را و آنچه در سر دارد، و شکم خود را و آنچه در بر دارد، در یاد گور و پوسیدن باشد؛ هر که آخرت خواهد باید زیور زندگی دنیا را رها کند.» - . امالی، مجلس 90 : 366 -

**[ترجمه]

«10»

فس (2)،[تفسیر القمی] عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ مَا مِنْ دَارٍ فِیهَا فَرْحَةٌ إِلَّا یَتْبَعُهَا تَرْحَةٌ(3)

وَ مَا مِنْ هَمٍّ إِلَّا وَ لَهُ فَرَحٌ إِلَّا هَمَّ أَهْلِ النَّارِ فَإِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً فَأَتْبِعْهَا بِحَسَنَةٍ تَمْحُهَا سَرِیعاً وَ عَلَیْکَ بِصَنَائِعِ الْخَیْرِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مَصَارِعَ السَّوْءِ.

قال المفسر و إنما قال رسول الله صلی الله علیه و آله لأمیر المؤمنین علیه السلام علی حد التأدیب للناس لا بأن لأمیر المؤمنین علیه السلام سیئات عملها.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: رسول خدا به علی علیه السلام فرمود: «خانه ای نیست که در آن خانه شادی باشد و در پی شادی، اندوهی نیاید و اندوهی نباشد مگر اینکه به دنبال آن شادمانی ای باشد، مگر اندوه دوزخ. هرگاه کار ناشایسته ای انجام دادی، به دنبال آن کار شایسته ای انجام ده که با شتاب آن ناشایسته را نابود کند. بر تو باد به کارهای نیک که بر طرف می کند زمین خوردن های بدی را.» مفسر گفته: جز این نیست که رسول خدا به عنوان ادب کردن مردم فرموده به امیرالمؤمنین، نه اینکه امیرالمؤمنین کردار بدی داشته باشد.» - . تفسیر علی بن ابراهیم، سوره رعد : 341 -

**[ترجمه]

«11»

فس (4)،[تفسیر القمی] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ لَمْ یَتَعَزَّ بِعَزَاءِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَی الدُّنْیَا حَسَرَاتٍ وَ مَنْ رَمَی بِبَصَرِهِ إِلَی مَا فِی یَدِ غَیْرِهِ کَثُرَ هَمُّهُ وَ لَمْ یُشْفَ غَیْظُهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ لِلَّهِ عَلَیْهِ نِعْمَةً إِلَّا فِی مَطْعَمٍ أَوْ فِی مَلْبَسٍ فَقَدْ قَصَرَ عَمَلُهُ وَ دَنَا عَذَابُهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ عَلَی الدُّنْیَا حَزِیناً أَصْبَحَ عَلَی اللَّهِ سَاخِطاً وَ مَنْ شَکَا مُصِیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا یَشْکُو رَبَّهُ وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِمَّنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَهُوَ مِمَّنْ یَتَّخِذُ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ مَنْ أَتَی ذَا مَیْسَرَةٍ فَیَتَخَشَّعُ لَهُ طَلَباً لِمَا فِی یَدَیْهِ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ ثُمَّ قَالَ وَ لَا تَعْجَلْ وَ لَیْسَ یَکُونُ الرَّجُلُ یَسْأَلُ مِنَ الرَّجُلِ

ص: 116


1- 1. قرب الإسناد ص 13.
2- 2. تفسیر علیّ بن إبراهیم سورة الرعد ص 341.
3- 3. الترح: الحزن و الهم.
4- 4. المصدر سورة الحجر آیة 89 ص 356.

الرِّفْقَ فَیُبَجِّلَهُ (1) وَ یُوَقِّرَهُ فَقَدْ یَجِبُ ذَلِکَ لَهُ عَلَیْهِ وَ لَکِنْ یُرِیهِ أَنَّهُ یُرِیدُ بِتَخَشُّعِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ وَ یُرِیدُ أَنْ یَخْتِلَهُ عَمَّا فِی یَدَیْهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام روایت شده که چون این آیه نازل شد «لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ» - . حجر / 88 - {و به آنچه ما دسته هایی از آنان [=کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم چشم مدوز، و بر ایشان اندوه مخور، و بال خویش برای مؤمنان فرو گستر} رسول خدا فرمود: «کسی که صبر نکند به مصیبت خدایی، افسوس های دنیوی او را هلاک می کند؛ کسی که به آنچه در دست دیگری است نظر داشته باشد، اندوهش فراوان است و خشمش درمان نشود؛ هرکسی معتقد است خدا به او نعمتی جز غذا و لباس نداده، مسلم عملش اندک است؛ کسی که بر دنیا با حال اندوهناک بامداد کند، در حالی شبش را صبح کرده که بر خدا خشمگین است؛ کسی که مصیبتی بر او فرود آید و شکایت آن را به دیگران کند، جز این نیست که شکایت پروردگارش را می کند؛ و هر که از این امت که قرآن را خوانده به دوزخ رود از آنهاست که آیات خدا را به مسخره گرفتند، و هر که در برابر توانگری فروتنی کند برای درخواست آنچه او دارد دو سوم دینش از دست رفته، سپس فرمود: شتاب مکن، بسا که مردی از مرد دیگر نرمش و خوشرفتاری بیند و او را محترم شمارد و بسا که احترامش به او واجب باشد ولی اگر عملش برای خدا باشد یا بخواهد او را از آنچه دارد فریب دهد. - . خصال، 1 : 19 -

**[ترجمه]

«12»

ل (3)،[الخصال] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: غَرِیبَتَانِ فَاحْتَمِلُوهَا کَلِمَةُ حُکْمٍ مِنْ سَفِیهٍ فَاقْبَلُوهَا وَ کَلِمَةُ سَفَهٍ مِنْ حَکِیمٍ فَاغْفِرُوهَا.

**[ترجمه]خصال: دو غریب باید پذیرایی شوند. رسول خدا فرمود: «دو غریب اند که باید آنها را پذیرایی کنید: سخن حکیمانه ای را که از سفیه سر می زند بپذیرید و از سخن سفیهانه ای که از حکیمی سر می زند در گذرید.» - . همان :27 -

**[ترجمه]

«13»

ل (4)،[الخصال] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی بَکْرٍ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عَلِیٍّ اللَّهَبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْکَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ أَمَّا الْهَوَی فَإِنَّهُ یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِی الْآخِرَةَ وَ هَذِهِ الدُّنْیَا قَدِ ارْتَحَلَتْ مُدْبِرَةً وَ هَذِهِ الْآخِرَةُ قَدِ ارْتَحَلَتْ مُقْبِلَةً وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بَنُونَ فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا فَافْعَلُوا فَإِنَّکُمُ الْیَوْمَ فِی دَارِ عَمَلٍ وَ لَا حِسَابَ وَ أَنْتُمْ غَداً فِی دَارِ حِسَابٍ وَ لَا عَمَلَ.

ل (5)، [الخصال] ابن بندار عن أبی العباس الحمادی عن أحمد بن محمد الشافعی عن عمه إبراهیم محمد عن علی بن أبی علی اللهبی عن ابن المنکدر عن جابر: مثله.

**[ترجمه]خصال: رسول خدا فرمود: «بیم آورترین چیزی که بر امتم هراس دارم، هوا و هوس و درازی آرزو است. چرا که همانا هوا جلوی حقّ را می گیرد و درازی آرزو، آخرت را از یاد می برد این دنیا است که پشت کرده و می رود و این آخرت است که روی به شما می آید و برای هر یک از دنیا و آخرت فرزندانی است، اگر می توانید خود را از فرزندان آخرت قرار دهید و از فرزندان دنیا نباشید همین کار کنید، که امروز در محیط عمل هستید و حسابی در کار نیست و فردا روز حساب است و دیگر عملی از شما ساخته نیست.» - . همان : 27 -

**[ترجمه]

«14»

ل (6)،[الخصال] الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ

ص: 117


1- 1. التبجیل: التعظیم.
2- 2. ختله أی خدعه و ما کره. و معنی قوله« فقد یجب ذلک له علیه» أی قد یکون یجب تعظیم بعض مسئولین علی السائل و« ذلک» اشارة الی التبجیل و التوقیر و الضمیر فی« له» راجع الی المسئول و فی« علیه» الی السائل.
3- 3. الخصال ج 1 ص 19.
4- 4. المصدر ج 1 ص 27.
5- 5. الخصال ج 1 ص 27.
6- 6. المصدر ج 2 ص 84.

الْکَرِیمِ عَنِ ابْنِ عَوْفٍ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْبَلْخِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُبَیْدَةَ عَنْ صَدَقَةَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ السُّورَةُ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَوْسَطِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَعَرَفَ أَنَّهُ الْوَدَاعُ فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ الْعَضْبَاءَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُّ دَمٍ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَهُوَ هَدَرٌ وَ أَوَّلُ دَمٍ هُدِرَ دَمُ الْحَارِثِ بْنِ رَبِیعَةَ بْنِ الْحَارِثِ کَانَ مُسْتَرْضِعاً فِی هُذَیْلٍ فَقَتَلَهُ بَنُو اللَّیْثِ أَوْ قَالَ کَانَ مُسْتَرْضِعاً فِی بَنِی لَیْثٍ فَقَتَلَهُ هُذَیْلٌ (1) وَ کُلُّ رِبًا کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَمَوْضُوعٌ وَ أَوَّلُ رِبًا وُضِعَ رِبَا الْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (2)

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الزَّمَانَ قَدِ اسْتَدَارَ فَهُوَ الْیَوْمَ کَهَیْئَةِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ- رَجَبُ مُضَرَ الَّذِی بَیْنَ جُمَادَی وَ شَعْبَانَ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ- فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّ النَّسِی ءَ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَکَانُوا یُحَرِّمُونَ الْمُحَرَّمَ عَاماً وَ یَسْتَحِلُّونَ صَفَرَ وَ یُحَرِّمُونَ صَفَرَ عَاماً وَ یَسْتَحِلُّونَ الْمُحَرَّمَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ یَئِسَ أَنْ یُعْبَدَ فِی بِلَادِکُمْ آخِرَ الْأَبَدِ وَ رَضِیَ مِنْکُمْ بِمُحَقَّرَاتِ الْأَعْمَالِ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ کَانَتْ عِنْدَهُ وَدِیعَةٌ فَلْیُؤَدِّهَا إِلَی مَنِ ائْتَمَنَهُ عَلَیْهَا- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ النِّسَاءَ عِنْدَکُمْ عَوَارٍ- لَا یَمْلِکْنَ لِأَنْفُسِهِنَّ ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللَّهِ وَ اسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ فَلَکُمْ عَلَیْهِنَّ حَقٌّ وَ لَهُنَّ عَلَیْکُمْ حَقٌّ وَ مِنْ حَقِّکُمْ عَلَیْهِنَّ أَنْ لَا یُوطِئْنَ فُرُشَکُمْ وَ لَا یَعْصِیَنَّکُمْ فِی مَعْرُوفٍ فَإِذَا فَعَلْنَ ذَلِکَ فَلَهُنَ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا تَضْرِبُوهُنَّ. أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی

ص: 118


1- 1. کان ابن ربیعة مسترضعا فی بنی سعد فقتله بنو هذیل فی الجاهلیة. و التردید و الوهم من الراوی.
2- 2. انما بدأ صلّی اللّه علیه و آله بابطال الربا و الدم من أهله و اقربائه لیعلم أنّه لیس فی الدین محاباة.

قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا- کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاعْتَصِمُوا بِهِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَیُّ یَوْمٍ هَذَا قَالُوا یَوْمٌ حَرَامٌ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ فَأَیُّ شَهْرٍ هَذَا قَالُوا شَهْرٌ حَرَامٌ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَیُّ بَلَدٍ هَذَا قَالُوا بَلَدٌ حَرَامٌ قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ عَلَیْکُمْ دِمَاءَکُمْ وَ أَمْوَالَکُمْ وَ أَعْرَاضَکُمْ کَحُرْمَةِ یَوْمِکُمْ هَذَا فِی شَهْرِکُمْ هَذَا فِی بَلَدِکُمْ هَذَا إِلَی یَوْمِ تَلْقَوْنَهُ أَلَا فَلْیُبَلِّغْ شَاهِدُکُمْ غَائِبَکُمْ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ لَا أُمَّةَ بَعْدَکُمْ ثُمَّ رَفَعَ یَدَیْهِ حَتَّی إِنَّهُ لَیُرَی بَیَاضُ إِبْطَیْهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی قَدْ بَلَّغْتُ.

**[ترجمه]خصال: عبداللَّه بن عمر گفته است که سوره «اذا جاء نصر اللَّه و الفتح» تا آخر، در میانه روزهای تشریق (یازدهم تا سیزدهم ذیحجه) بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد و دانست که حج وداع است. پس سوار شتر عضباء خود شد و در میان همه حجاج سخنرانی کرد. خدا را ستود و ثنای او را به جا آورد. سپس فرمود: «ای مردم! هر خونی در دوره جاهلیت ریخته شده هدر است» و پیش از همه، خون حارث بن ربیعه بن حارث (یکی از عموزاده های خود پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از قبیله بنی هاشم) را هدر کرد. این شخص برای جستجوی دایه در قبیله هذیل رفته بود و بنولیث او را کشته بودند. یا فرمود: «برای جستجوی دایه در بنولیث رفته بود و هذیل او را کشته بودند. هر ربایی که در جاهلیت بوده و تا کنون در ذمه قرض داران مانده، ملغی است» و پیش از همه نزول قرض های عباس بن عبدالمطلب (عموی خود) را ملغی کرد.

«ای مردم! روزگار چرخیده و امروز به سر دوره خود رسیده و مانند همان روز است که خداوند تازه آسمان و زمین را آفریده. شماره ماه ها نزد خدا دوازده است؛ در آغاز آفرینش آسمان ها و زمین در کتاب خدا ثبت شده. چهار ماه آ نها محترم است و نباید در آن ها جنگید. رجب مضر که میان جمادی و شعبان است، ذوالقعده، ذوالحجة و محرم.

«در این ماه ها به خود ستم نکنید، جابه جا کردن ماه های حرام، مزید در کفر است که آنان که کافرند، در آن گمراهی پیشه می کنند. ماهی را در یک سال حلال می دانند و در یک سال حرام، تا شماره ماه هایی را که خداوند حرام کرده برابر کنند. سالی که محرم را حرام می کردند، صفر را حلال می دانستند و سالی که صفر را حلال می دانستند، به جای آن محرم را حلال می شمردند .

ای مردم! به راستی شیطان دیگر از پرستیده شدن در شهر شما ناامید شده است و دلش به گناهان کوچک شما خوش است، پس از گناه کوچک او در دین خود بترسید.

ای مردم! هر کس امانتی دارد، به صاحبش رساند.

ای مردم! زن ها نزد شما عاریه اند و برای خود مالک سود و زیانی نیستند. آنها را شما به طور امانت از خدا گرفتید و به فرمان حقّ فروج آنها را بر خود حلال کردید. شما بر آن ها حقّی دارید و آنها هم بر شما حقّی دارند. حقّ شما بر آنها این است که کسی را در بستر شما نپذیرند و در کار خوب، شما را نافرمانی نکنند. چون چنین کردند، به طور متعارف حقّ خوراک و پوشاک بر شما دارند. آ نها را نزنید.

ای مردم! من در میان شما چیزی به یادگار گذاردم که تا بدان متمسک باشید و هرگز گمراه نشوید و آن کتاب خدا است. بدان بچسبید.

ای مردم! امروز چه روزی است؟» گفتند ماه حرام.

«ای مردم! این شهرچه شهری است؟» گفتند شهر حرام. فرمود: «همانا خداوند خون ها و اموال و ناموسهای شما را حرام کرده، مانند حرام بودن این روزتان در این ماهتان در این شهرتان، تا وقتی که خدا را ملاقات کنید. آگاه باشید حاضرین شما به غایبین برسانند. پس از من پیغمبری نیست و پس از شما امتی نیست.» سپس دست های خود را چنان بلند کرد که سفیدی دو زیر بغل مبارکش دیده شد. آنگاه فرمود: «بارالها! گواه باش که من رسالت خود را به امت تبلیغ کردم.» - . خصال 2 : 84 -

**[ترجمه]

«15»

ب (1)،[قرب الإسناد] ابْنُ ظَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُنْزِلُ الْمَعُونَةَ عَلَی قَدْرِ الْمَئُونَةِ وَ یُنْزِلُ الصَّبْرَ عَلَی قَدْرِ قِلَّةِ الْیَسَارِ(2).

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْأَمَانَةُ تَجْلِبُ الْغِنَی وَ الْخِیَانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ.

**[ترجمه]قرب الاسناد: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «کمی عیال یکی از آسانی هاست.»

و فرمود: «همانا خدای تبارک و تعالی بودجه را به اندازه خرج فرو می فرستد و صبر را به اندازه گرفتاری می دهد.»

و فرمود: «امانت دارایی را جلب می کند و خیانت فقر می آورد.» - . قرب الاسناد : 55 -

**[ترجمه]

«16»

ب (3)،[قرب الإسناد] عَلِیٌّ عَنْ أَخِیهِ قَالَ: ابْتَدَرَ النَّاسُ إِلَی قِرَابِ سَیْفِ (4) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَوْتِهِ فَإِذَا صَحِیفَةٌ صَغِیرَةٌ وَجَدُوا فِیهَا مَنْ آوَی مُحْدِثاً فَهُوَ کَافِرٌ وَ مَنْ تَوَلَّی غَیْرَ مَوَالِیهِ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ أَعْتَی النَّاسِ (5) عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ قَتَلَ غَیْرَ قَاتِلِهِ أَوْ ضَرَبَ غَیْرَ ضَارِبِهِ.

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی بن جعفر از برادرش روایت می کند که مردم پس از مرگ رسول خدا، برای رساندن خود به غلاف شمشیر او از یکدیگر پیشی گرفتند. ناگاه نامه ای کوچک در آن پیدا کردند که در آن نوشته شده بود: «کسی که پناه دهد بدعت گذاری را کافر است؛ کسی که جز آقایانش را دوست داشته باشد، باد لعنت خدا بر او باد، نیز متجاوزترین مردم بر خدای عزوجل، کسی است که غیر قاتلش را کشته باشد یا غیر زننده اش را زده باشد.» - . قرب الاسناد : 112 -

**[ترجمه]

«17»

ب (6)،[قرب الإسناد] ابْنُ ظَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ:

ص: 119


1- 1. قرب الإسناد ص 55 و المراد بابن ظریف- بالظاء المعجمة- الحسن بن ظریف بن ناصح ثقة( صه. حش).
2- 2. فی المصدر« علی قدر شدة البلاء».
3- 3. المصدر ص 112.
4- 4. ابتدر القوم أمرا: بادر بعضهم بعضا إلیه أیهم یسبق إلیه أی اسرعوا. و قراب السیف: جفنه و هو وعاء یکون فیه السیف بغمده و حمالته.
5- 5. عتی- کدعی- و المصدر عتو- کسمو- استکبر و جاوز الحد، فهو عات و الجمع عتاة کداع و دعاة.
6- 6. المصدر ص 50 و المراد بابن علوان الحسین بن علوان الکلبی عامی له کتاب( ست، صه، جش).

وُجِدَ فِی غِمْدِ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَحِیفَةٌ مَخْتُومَةٌ فَفَتَحُوهَا فَوَجَدُوا فِیهَا مِنْ أَعْتَی النَّاسِ عَلَی اللَّهِ الْقَاتِلُ غَیْرَ قَاتِلِهِ وَ الضَّارِبُ غَیْرَ ضَارِبِهِ وَ مَنْ أَحْدَثَ حَدَثاً(1)

أَوْ آوَی مُحْدِثاً فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ- لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا وَ مَنْ تَوَلَّی إِلَی غَیْرِ مَوَالِیهِ فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]قرب الاسناد: از حضرت جعفر صادق از پدرش علیهماالسلام روایت شده که فرمود: «در غلاف شمشیر رسول خدا نامه ای سر به مهر پیدا شد. آن را گشودند و دیدند در آن نوشته شده: « کسی که بر مردم در حقّ خداوند تجاوز کند، کشنده ی غیر قاتلش و زننده غیر زننده اش باشد، و کسی که بدعتی گذارد یا بدعت گذاری را پناه دهد، پس بر اوست لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردمان، خداوند از او قبول نمی کند انفاق و عدالتش را و کسی که جز آقاهایش را دوست دارد، قطعاً به آنچه که خدا بر محمّد فرو فرستاده کافر است.» - . همان : 50 -

**[ترجمه]

«18»

ن (2)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اخْتَارُوا الْجَنَّةَ عَلَی النَّارِ وَ لَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَکُمْ فَتُقْذَفُوا فِی النَّارِ مُنَکَّسِینَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: به سندهای سه گانه امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اختیار کنید بهشت را بر دوزخ، علم های خود را باطل مکنید که به رو در آتش افتاده و در آن جاویدان باشید.» - . عیون اخبار رضا علیه السلام : 200 -

**[ترجمه]

«19»

ب (3)،[قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: ثَلَاثَةٌ هُنَّ أُمُّ الْفَوَاقِرِ(4)

سُلْطَانٌ إِنْ أَحْسَنْتَ إِلَیْهِ لَمْ یَشْکُرْ وَ إِنْ أَسَأْتَ إِلَیْهِ لَمْ یَغْفِرْ وَ جَارٌ عَیْنُهُ تَرْعَاکَ وَ قَلْبُهُ تَبْغَاکَ إِنْ رَأَی حَسَنَةً دَفَنَهَا وَ لَمْ یُفْشِهَا وَ إِنْ رَأَی سَیِّئَةً أَظْهَرَهَا وَ أَذَاعَهَا وَ زَوْجَةٌ إِنْ شَهِدْتَ لَمْ تَقَرَّ عَیْنُکَ بِهَا وَ إِنْ غِبْتَ لَمْ تَطْمَئِنَّ إِلَیْهَا.

**[ترجمه]قرب الاسناد: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سه چیز است که ریشه تمام مرض هاست: پادشاهی که اگر به او نیکی کنی سپاسگذاری نکند و اگر بدی کنی از تو نگذرد؛ همسایه ای که چشمش تو را بپاید و دلش خبر مرگت را رساند، اگر خوبی ببیند پنهان کند و آشکار نکند و اگر بدی ببیند ظاهر و آشکار کند؛ همسری که اگر با او باشی شادت نکند، اگر پنهان شوی اطمینان به او نداری». - . قرب الاسناد : 40 -

**[ترجمه]

«20»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُسَیْنٍ الْخَلَّالِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ زُفَرَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَشْرَسَ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ أَیُّوبَ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَسَرَّ مَا یُرْضِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَظْهَرَ اللَّهُ لَهُ مَا یَسُرُّهُ وَ مَنْ أَسَرَّ مَا یُسْخِطُ اللَّهَ تَعَالَی أَظْهَرَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ مَا یَحْزُنُهُ وَ مَنْ کَسَبَ مَالًا مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَفْقَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنْ سَعَی فِی رِضْوَانِ اللَّهِ أَرْضَاهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَذَلَّ مُؤْمِناً أَذَلَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ عَادَ مَرِیضاً فَإِنَّهُ یَخُوضُ فِی

ص: 120


1- 1. أی ابتدع بدعة.
2- 2. عیون أخبار الرضا علیه السلام ص 200.
3- 3. قرب الإسناد ص 40 و المراد بابن زیاد مسعدة بن زیاد الکوفیّ الربعی ثقة عین روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام( صه. جش). له کتاب عنه هارون بن مسلم( ست).
4- 4. الفواقر جمع الفاقرة و هی الداهیة.
5- 5. الأمالی ج 1 ص 185.

الرَّحْمَةِ وَ أَوْمَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی حَقْوَیْهِ فَإِذَا جَلَسَ عِنْدَ الْمَرِیضِ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ وَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ یَطْلُبُ عِلْماً شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ مَنْ کَظَمَ غَیْظاً مَلَأَ اللَّهُ جَوْفَهُ إِیمَاناً وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ مُحَرَّمٍ أَبْدَلَهُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَةً تَسُرُّهُ وَ مَنْ عَفَا مِنْ مَظْلِمَةٍ أَبْدَلَهُ اللَّهُ بِهَا عِزّاً فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ بَنَی مَسْجِداً وَ لَوْ کَمَفْحَصِ قَطَاةٍ(1) بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ- وَ مَنْ أَعْتَقَ رَقَبَةً فَهِیَ فِدَاءٌ عَنِ النَّارِ کُلُّ عُضْوٍ مِنْهَا فِدَاءُ عُضْوٍ مِنْهُ- وَ مَنْ أَعْطَی دِرْهَماً فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَمِائَةِ حَسَنَةٍ وَ مَنْ أَمَاطَ(2)

عَنْ طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ مَا یُؤْذِیهِمْ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ قِرَاءَةِ أَرْبَعِمِائَةِ آیَةٍ کُلُّ حَرْفٍ مِنْهَا بِعَشْرِ حَسَنَاتٍ وَ مَنْ لَقِیَ عَشَرَةً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً لُقْمَةً أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّةِ وَ مَنْ سَقَاهُ شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ وَ مَنْ کَسَاهُ ثَوْباً کَسَاهُ اللَّهُ مِنَ الْإِسْتَبْرَقِ وَ الْحَرِیرِ وَ صَلَّی عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ مَا بَقِیَ فِی ذَلِکَ الثَّوْبِ سِلْکٌ (3).

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس آنچه را خداوند دوست می دارد مخفی نگه دارد خداوند هم آنچه را که او دوست می دارد مخفی خواهد کرد ولی هر کس آنچه را که خداوند دوست نمی دارد در خفا انجام دهد خداوند آشکارا او را رسوا می کند.

و کسی که مالی از حرام به دست آورد خدای عزوجل او را فقیر کند.

هر کس برای خدا فروتنی کند خداوند او را بلند کند؛ کسی که در خشنود کردن خدا کوشش کند، خداوند او را خشنود کند؛ کسی که مؤمنی را خوار کند، خداوند او را خوار کند؛ کسی که بیماری را عیادت کند، پس همانا او در رحمت خدا فرو می رود.» (پس رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم به دو پهلویش اشاره کرد) پس هرگاه کسی در پیش بیمار بنشیند، او را رحمت فرا گیرد؛ کسی که از خانه اش در جستجوی دانش بیرون شود، او را هفتاد هزار فرشته همراهی و برایش طلب آمرزش کنند؛ هر کس خشم خود را فرو برد، خداوند دلش را لبریز از ایمان کند؛ هر کس از حرامی دوری کند، به جای آن عبادتی نصیبش کند که او را شادمان گرداند؛ هر کس از حقّی که دارد بگذرد، خداوند در عوض او را در دنیا و آخرت عزیز کند؛ و اگر کسی مسجدی بسازد به اندازه خوابگاه مرغ قطاه، خدا برای او خانه ای در بهشت بنا کند.

هر کس برده ای را آزاد کند خداوند او را از آتش نجات می دهد، و هر عضو آن برده کفاره گناهان هر عضو آن شخص می شود، هر کس در راه خدا درهمی بدهد، خدا برای او هفت صد حسنه می نویسد؛ هر کس از سر راه مسلمانان چیزی را که باعث اذیت و آزار آنان است دور کند، خداوند پاداش خواندن چهار صد آیه را برایش بنویسد که هر حرفی از آن آیه ده حسنه باشد؛ هر کس ده نفر از مسلمانان را دیدار و بر آنان سلام کند، خداوند پاداش آزاد کردن یک بنده را برایش بنویسد.

هر کس لقمه غذایی به مؤمنی بخوراند، خداوند از میوه های بهشتی به او بخوراند؛ هر کس مؤمنی را آب دهد، خداوند از شراب سر به مُهر بهشتی به او بچشاند؛ هر کس مؤمنی را لباس بپوشاند، خداوند از ابریشم و استبرق بهشت او را بپوشاند و فرشتگان تا زمانی که در آن لباس باشد، درود بر او فرستند.» - . امالی 1 : 185 -

**[ترجمه]

«21»

ما(4)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَلْخِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ حَنَانٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ سَلْمَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ تَکُنْ مِنْ أَتْقَی النَّاسِ وَ ارْضَ بِقِسْمِ اللَّهِ تَکُنْ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ وَ کُفَّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ تَکُنْ أَوْرَعَ النَّاسِ وَ أَحْسِنْ مُجَاوَرَةَ مَنْ یُجَاوِرُکَ تَکُنْ مُؤْمِناً وَ أَحْسِنْ مُصَاحَبَةَ مَنْ صَاحَبَکَ تَکُنْ مُسْلِماً.

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم می فرمود: «به واجبات خدا عمل کن تا پرهیزکارترین مردم باشی؛ به نصیب خدا راضی شو تا ثروتمندترین مردم باشی؛ از حرام های خدا خودداری کن تا پارساترین مردم باشی؛ به همسایه ات نیکی کن تا مؤمن باشی؛ در همراهی همراهت نیکی کن تا مسلمان باشی.» - . همان : 120 -

**[ترجمه]

«22»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ طَاهِرٍ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا کَانَ لَکَ مِنْهَا

ص: 121


1- 1. المفحص: الموضع الذی تفحص القطاة أی تکشف التراب عنه لتبیض فیه.
2- 2. أماط الاذی عن الطریق: أی أبعده.
3- 3. السلک: الخیط.
4- 4. الأمالی ج 1 ص 120.
5- 5. المصدر ج 1 ص 229.

أَتَاکَ عَلَی ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ عَلَیْکَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِکَ- وَ مَنِ انْقَطَعَ رَجَاهُ مِمَّا فَاتَ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ قَرَّتْ عَیْنُهُ.

**[ترجمه]امالی طوسی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «دنیا دست به دست می چرخد،آنچه به نفع است ضعف انسان مانع وصولش نمی شود و آنچه به زیان است قدرت بشر جلوگیرش نخواهد بود، هر که از آنچه از دست رفته امید برگیرد بدنش آسوده شود و هر که به قسمت الهی تن دهد دیده اش روشن شود.» - . همان : 229 -

**[ترجمه]

«23»

ما(1)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ ابْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ هَارُونَ بْنِ عِیسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیهم السلام عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی خُطْبَتِهِ إِنَّ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ وَ خَیْرُ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ شَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ کُلُّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ وَ کُلُّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ وَ کَانَ إِذَا خَطَبَ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِذَا ذَکَرَ السَّاعَةَ اشْتَدَّ صَوْتُهُ وَ احْمَرَّتْ وَجْنَتَاهُ ثُمَّ یَقُولُ صَبَّحَتْکُمُ السَّاعَةُ أَوْ مَسَّتْکُمْ (2)

ثُمَّ یَقُولُ بُعِثْتُ أَنَا وَ السَّاعَةُ کَهَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ یُشِیرُ بِإِصْبَعَیْهِ.

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا در سخنرانی اش فرمود که: «بهترین سخن کتاب خداست؛ بهترین رهنمایی راهنمایی محمّد است؛ بدترین کارها تازه های آنها است و هر تازه ای بدعت است و هر بدعتی گمراهی است.» نیز هرگاه سخنرانی می فرمود در سخنرانی اش می گفت: «اما بعد» و هرگاه یاد قیامت می کرد، صدایش سخت می شد و گونه هایش سرخ، بعد می فرمود: «صبح و شام آمد شما را.» بعد می فرمود: «من و قیامت همچو این دو انگشتیم و روایت دیگر چنانست که اشارت به انگشت سبابه و وسطی فرمود یعنی زمان من به قیامت خواهد کشید». - . همان : 347 -

**[ترجمه]

«24»

ما(3)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ ابْنِ الْحَمَّامِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْقَطَّانِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ النَّحْوِیِّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ مُطَهَّرٍ عَنْ مُوسَی بْنِ خَلَفٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ وَ کَأَنَّکَ عابری [عَابِرُ] سَبِیلٍ وَ عُدَّ نَفْسَکَ فِی أَصْحَابِ الْقُبُورِ قَالَ قَالَ مُجَاهِدٌ وَ قَالَ لِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ أَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِذَا أَمْسَیْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ أَنْ تُصْبِحَ وَ إِذَا أَصْبَحْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ أَنْ تُمْسِیَ وَ خُذْ مِنْ حَیَاتِکَ لِمَوْتِکَ وَ مِنْ صِحَّتِکَ لِسُقْمِکَ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا اسْمُکَ غَداً.

ما(4)، [الأمالی] للشیخ الطوسی عن ابن حمویه عن أبی الحسین عن أبی خلیفة عن الحجبی عن حماد بن زید عن لیث عن مجاهد عن ابن عمر: مثله.

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا فرمود که در دنیا مانند آدم غریب باش، گویا تو رهگذری و خود را جزو اهل گورستان شمار. مجاهد گوید عبدالله عمر به من گفت گه فرمود: «تو ای عبداللَّه! هرگاه روز را شام کردی، به خودت وعده مده که صبح زنده ای و هرگاه صبح کنی به خود وعده مده که شام زنده ای، و در سلامت خود پیش از بیماری و از حیات خود قبل از مرگ بهره گیر، که نمی دانی نام تو فردا در کجا (دفتر مرده ها یا زنده ها) نوشته خواهد بود. » - . امالی : 390 -

ابن حمویه از ابو حسین، از ابو خلیفه، از حجبی، از حماد بن زید، از لیف، از مجاهد، از ابن عمر مثل حدیث فوق را روایت کرده است. - . همان 2 : 16 -

**[ترجمه]

«25»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ سَابُورَ

ص: 122


1- 1. المصدر ج 1 ص 347.
2- 2. یقال صبحهم- بالتخفیف و التشدید- أی أتاهم صباحا.
3- 3. المصدر ج 1 ص 390.
4- 4. المصدر ج 2 ص 16.
5- 5. المصدر ج 2 ص 87.

عَنْ أَیُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّقِّیِّ عَنْ سَلَّامِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ إِسْرَائِیلَ بْنِ یُونُسَ الْکُوفِیِّ عَنْ جَدِّهِ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ حَارِثٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْأَنْبِیَاءُ قَادَةٌ وَ الْفُقَهَاءُ سَادَةٌ وَ مُجَالَسَتُهُمْ زِیَادَةٌ وَ أَنْتُمْ فِی مَمَرِّ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فِی آجَالٍ مَنْقُوصَةٍ وَ أَعْمَالٍ مَحْفُوظَةٍ وَ الْمَوْتُ یَأْتِیکُمْ بَغْتَةً فَمَنْ یَزْرَعْ خَیْراً یَحْصُدْ غِبْطَةً وَ مَنْ یَزْرَعْ شَرّاً یَحْصُدْ نَدَامَةً.

**[ترجمه]امالی طوسی: پیامبر فرمود: «پیامبران پیشروانند و فقیهان بزرگانند، هم نشینی آنان فایده فراوان دارد ، تو در مسیر گذشت شب و روز و در کمین اجلهای ناگهانی می باشی و اعمال تو همه محفوظ خواهد ماند و مرگ ناگهان فرا رسد. پس کسی که نیکی بکارد محصول رشک آوری درو می کند و هر کس بدی بکارد، پشیمانی درو کند.» - . همان 2، : 87 -

**[ترجمه]

«26»

ما(1)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ جَدِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی عَمَلًا صَالِحاً لَا یُحَالُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجَنَّةِ قَالَ لَا تَغْضَبْ وَ لَا تَسْأَلْ شَیْئاً وَ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ زِدْنِی قَالَ إِذَا صَلَّیْتَ الْعَصْرَ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ سَبْعاً وَ سَبْعِینَ مَرَّةً تَحُطُّ عَنْکَ عَمَلَ سَبْعٍ وَ سَبْعِینَ سَیِّئَةً قَالَ مَا لِی سَبْعٌ وَ سَبْعُونَ سَیِّئَةً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاجْعَلْهَا لَکَ وَ لِأَبِیکَ قَالَ مَا لِی وَ لِأَبِی سَبْعٌ وَ سَبْعُونَ سَیِّئَةً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اجْعَلْهَا لَکَ وَ لِأَبِیکَ وَ لِأُمِّکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی وَ لِأَبِی وَ أُمِّی سَبْعٌ وَ سَبْعُونَ سَیِّئَةً قَالَ اجْعَلْهَا لَکَ وَ لِأَبِیکَ وَ أُمِّکَ وَ لِقَرَابَتِکَ.

**[ترجمه]امالی طوسی: مردی به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله عرض کرد که ای رسول خدا! به من کردار شایسته ای بیاموز که میان آن کردار و بهشت فاصله ای نباشد. فرمود: «خشم مکن و چیزی از کسی نخواه و هرچه را برای خود می پسندی، همان را برای مردم بپسند.» عرض کرد: «ای رسول خدا! بیشتر بفرما.» فرمود: «هرگاه نماز عصر را خواندی، هفتاد و هفت مرتبه طلب آمرزش از خدا کن که هفتاد و هفت گناه از تو بریزد.» عرض کرد که من هفتاد و هفت گناه ندارم، فرمود: «عطا کن آن را برای خود و پدرت.» عرض کرد که برای من و پدرم نیز هفتاد و هفت گناه نیست.» پس رسول خدا به او فرمود: «برای خودت و پدر و مادرت عطا کن.» عرض کرد که برای من و پدر و مادرم نیز این قدر گناه نیست. فرمود: «برای خودت و پدر و مادرت و فامیلت عطا کن.» - . همان : 121 -

**[ترجمه]

«27»

ما(2)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ سَهْلٍ الْعَاقُولِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: جَاءَ أَبُو أَیُّوبَ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی وَ أَقْلِلْ لَعَلِّی أَنْ أَحْفَظَ قَالَ أُوصِیکَ بِخَمْسٍ بِالْیَأْسِ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّهُ الْغِنَی وَ إِیَّاکَ وَ الطَّمَعَ فَإِنَّهُ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ وَ صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ وَ إِیَّاکَ وَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ وَ أَحِبَّ لِأَخِیکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ.

**[ترجمه]امالی طوسی: ابو ایوب خالد بن زید به خدمت رسول خدا آمد و عرض کرد مرا سفارشی کن، ولی اندک باشد که بتوانم حفظ کنم. فرمود: «درباره پنج چیز تو را سفارش می کنم: ناامید شدن از آنچه که در دست مردم ثروتمند است؛ بپرهیز از آز و طمع، زیرا که طمع فقری است آماده؛ مانند کسی نماز بگذار که خداحافظی می کند؛ بپرهیز از آنچه که عذر از آن می آوری؛ و برای برادرت دوست بدار آنچه را که برای خودت دوست می داری.» - . همان، ص 122 -

**[ترجمه]

«28»

ما(3)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ

ص: 123


1- 1. المصدر ج 2 ص 121.
2- 2. المصدر ج 2 ص 122.
3- 3. المصدر ج 2 ص 125.

بْنِ شُعْبَةَ عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنِ الْبَاقِرِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ لَاحَی الرِّجَالَ سَقَطَتْ مُرُوَّتُهُ وَ ذَهَبَتْ کَرَامَتُهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَزَلْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَنْهَانِی عَنْ مُلَاحَاةِ الرِّجَالِ کَمَا یَنْهَانِی عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ عِبَادَةِ أَوْثَانٍ.

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «هر کس غمش زیاد شود، بدنش بیمار می شود؛ هر کس خلقش بد شود، جانش در عذاب است؛ و هر کس مردان را نکوهش کند، مروّتش سقوط می کند و کرامتش از بین می رود.» سپس رسول خدا فرمود: «جبرئیل مرا از نکوهش مردان بسیار نهی می کرد، همان سان که از نوشیدن شراب و پرستش بتان نهی می کرد.» - . امالی، ص 125 -

**[ترجمه]

«29»

ل (1)،[الخصال] عَنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَسْرَعَ الْخَیْرِ ثَوَاباً الْبِرُّ وَ إِنَّ أَسْرَعَ الشَّرِّ عِقَاباً الْبَغْیُ وَ کَفَی بِالْمَرْءِ عَیْباً أَنْ یَنْظُرَ مِنَ النَّاسِ إِلَی مَا یَعْمَی عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ یُعَیِّرَ النَّاسَ بِمَا لَا یَسْتَطِیعُ تَرْکَهُ وَ یُؤْذِیَ جَلِیسَهُ بِمَا لَا یَعْنِیهِ.

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «سریع ترین خیرها از نظر ثواب نیکی کردن است و سریع ترین بدی ها از نظر پاداش، سرکشی و ظلم است، و عیب مرد همین بس که در دیگران ببیند آن عیبی را که خود داراست و از دیدن آن کور است،

یا اینکه سرزنش کند مردم را بدان کرداری که خود نیز بدان مبتلا است و نمی تواند از آن دست بردارد، و یا اینکه به بیهوده گویی همنشین خود را آزار رساند.» - . خصال 1 : 54 -

**[ترجمه]

«30»

مع (2)،[معانی الأخبار] عَنِ الْوَرَّاقِ عَنْ سَعِیدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَکْرَمَ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَتْقَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَغْنَی النَّاسِ فَلْیَکُنْ بِمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِی یَدِهِ.

ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرِّ النَّاسِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ أَبْغَضَ النَّاسَ وَ أَبْغَضَهُ النَّاسُ- ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِی لَا یُقِیلُ عَثْرَةً وَ لَا یَقْبَلُ مَعْذِرَةً وَ لَا یَغْفِرُ ذَنْباً قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِی لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لَا یُرْجَی خَیْرُهُ وَ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام قَامَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ لَا تُحَدِّثُوا

ص: 124


1- 1. الخصال ج 1 ص 54.
2- 2. معانی الأخبار ص 196 تحت رقم 2.

بِالْحِکْمَةِ الْجُهَّالَ فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ وَ لَا تُعِینُوا الظَّالِمَ عَلَی ظُلْمِهِ فَیَبْطُلَ فَضْلُکُمْ الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ تَبَیَّنَ لَکَ رُشْدُهُ فَاتَّبِعْهُ وَ أَمْرٌ تَبَیَّنَ لَکَ غَیُّهُ فَاجْتَنِبْهُ وَ أَمْرٌ اخْتُلِفَ فِیهِ فَرُدَّهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: رسول خدا فرمود: «کسی که دوست دارد گرامی ترین مردم باشد، باید تقوای خدای عزوجل را داشته باشد؛ کسی که دوست دارد پرهیزکارترین مردم باشد، پس باید توکل به خدا داشته باشد؛ و کسی که دوست دارد داراترین مردم باشد، پس باید اطمینانش به آنچه که در پیش خدای عزوجل است، از آنچه که در دست خودش هست بیشتر باشد.» آنگاه فرمود: «آیا آگاهی دهم شما را از شریرترین مردم؟» عرض کردند بلی ای رسول خدا! فرمود: «کسی که مردم را دشمن دارد و مردم نیز او را دشمن دارند.» بعد فرمود: «آگاهی دهم شما را به بدتر از این؟» عرض کرد آری ای رسول خدا! فرمود: «کسی که لغزش و پوزشی را نمی پذیرد و گناهی را نمی بخشد.» سپس فرمود: «آگاه کنم شما را به بدتر از این؟» عرض کردند آری ای رسول خدا! فرمود: «کسی که از شرش کسی در امان نیست و امید خیری در او نباشد و همانا عیسی بن مریم در میان بنی اسرائیل ایستاد و سپس فرمود که حکمت را به جاهلان بازگو نکنید که بر آنها ستم کرده اید؛ حکمت را از اهلش جلوگیری نکنید که بر ایشان ستم می کنید؛ و ستمکار را در ستم اش همکاری نکنید که برتری شما باطل می شود. کارها بر سه قسم است: کاری که هدایتش برای تو روشن است، از آن پیروی کن؛ از کاری که گمراهیش برای تو روشن است، از آن دروی کن؛ و کاری که مورد اختلاف و نزاع است آن را به خداوند واگذارید.» - . معانی اخبار : 196 -

**[ترجمه]

«31»

مع (1)،[معانی الأخبار] عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: وُجِدَ فِی ذُؤَابَةِ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَحِیفَةٌ فَإِذَا فِیهَا مَکْتُوبٌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ أَعْتَی النَّاسِ عَلَی اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ قَتَلَ غَیْرَ قَاتِلِهِ وَ مَنْ ضَرَبَ غَیْرَ ضَارِبِهِ وَ مَنْ تَوَلَّی غَیْرَ مَوَالِیهِ فَهُوَ کَافِرٌ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ أَحْدَثَ حَدَثاً أَوْ آوَی مُحْدِثاً لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَی مِنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا قَالَ ثُمَّ قَالَ تَدْرِی مَا یَعْنِی بِقَوْلِهِ مَنْ تَوَلَّی غَیْرَ مَوَالِیهِ قُلْتُ مَا یَعْنِی بِهِ قَالَ یَعْنِی أَهْلَ الدِّینِ.

و الصرف التوبة فی قول أبی جعفر علیه السلام و العدل الفداء فی قول أبی عبد الله علیه السلام.

**[ترجمه]معانی الاخبار: حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام فرمود: در غلاف شمشیر رسول خدا نامه ای پیدا شد که در آن نوشته شده بود:

«بسم اللَّه الرحمن الرحیم. نافرمان ترین مردم نسبت به خدا در روز قیامت، کسی است که غیر قاتلش را بکشد و کسی است که غیر زننده اش را بزند و کسی است که غیر از آقایان را دوست بدارد، پس او آنچه را که خدا بر محمّد صلی اللَّه علیه و آله فرو فرستاده منکر است و کسی که بدعتی در دین گذارد یا بدعت گذاری را پناه دهد، خداوند در روز قیامت توبه او را نمی پذیرد.» آنگاه فرمود: «می دانید معنای «آقایان» که فرموده چیست؟» عرض کردم چیست؟ فرمود: «یعنی اهل دین.» - . معانی اخبار : 349 -

در حدیث امام باقر علیه السلام «صرف» به معنای توبه و در حدیث امام صادق علیه السلام «عدل» به معنای فدیه دادن است.

**[ترجمه]

«32»

ف (2)،[تحف العقول] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَا لِی أَرَی حُبَّ الدُّنْیَا قَدْ غَلَبَ عَلَی کَثِیرٍ مِنَ النَّاسِ حَتَّی کَأَنَّ الْمَوْتَ فِی هَذَا الدُّنْیَا عَلَی غَیْرِهِمْ کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا عَلَی غَیْرِهِمْ وَجَبَ وَ حَتَّی کَأَنَّ مَا یَسْمَعُونَ مِنْ خَبَرِ الْأَمْوَاتِ قَبْلَهُمْ عِنْدَهُمْ کَسَبِیلِ قَوْمٍ سَفْرٍ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْهِمْ رَاجِعُونَ (3) تُبَوِّءُونَهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ تَأْکُلُونَ تُرَاثَهُمْ وَ أَنْتُمْ مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَ مَا یَتَّعِظُ آخِرُهُمْ بِأَوَّلِهِمْ لَقَدْ جَهِلُوا وَ نَسُوا کُلَّ مَوْعِظَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَمِنُوا شَرَّ کُلِّ عَاقِبَةِ سَوْءٍ وَ لَمْ یَخَافُوا نُزُولَ فَادِحَةٍ(4)

وَ لَا بَوَائِقَ کُلِّ حَادِثَةٍ.

ص: 125


1- 1. معانی الأخبار ص 379 تحت رقم 3.
2- 2. التحف ص 29.
3- 3. یعنی أنهم إذا سمعوا بموت فلان مثلا یظنون أنّه قد سافر الی مکان فی الأرض ثمّ یرجع الیهم ثانیا بعد مضی أیّام. و قوله« تبوءونهم اجداثهم» فی الکافی« بیوتهم اجداثهم» و سیأتی تفسیره.
4- 4. الفادحة: النازلة و الفادح الصعب المثقل. و البوائق جمع البائقة و هی الداهیة و الشر.

طُوبَی لِمَنْ شَغَلَهُ خَوْفُ اللَّهِ عَنْ خَوْفِ النَّاسِ طُوبَی لِمَنْ طَابَ کَسْبُهُ وَ صَلَحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ عَلَانِیَتُهُ وَ اسْتَقَامَتْ خَلِیقَتُهُ طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ طُوبَی لِمَنْ مَنَعَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ إِخْوَانِهِ طُوبَی لِمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ زَهِدَ فِیمَا أُحِلَّ لَهُ مِنْ غَیْرِ رَغْبَةٍ عَنْ سُنَّتِی وَ رَفَضَ زَهْرَةَ الدُّنْیَا(1)

مِنْ غَیْرِ تَحَوُّلٍ عَنْ سُنَّتِی وَ اتَّبَعَ الْأَخْیَارَ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی وَ خَالَطَ أَهْلَ الْفِقْهِ وَ الْحِکْمَةِ وَ رَحِمَ أَهْلَ الْمَسْکَنَةِ طُوبَی لِمَنِ اکْتَسَبَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مَالًا مِنْ غَیْرِ معصیته [مَعْصِیَةٍ] وَ أَنْفَقَهُ فِی غَیْرِ مَعْصِیَةٍ وَ عَادَ بِهِ عَلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ(2) وَ جَانَبَ أَهْلَ الْخُیَلَاءِ وَ التَّفَاخُرِ وَ الرَّغْبَةِ فِی الدُّنْیَا الْمُبْتَدِعِینَ خِلَافَ سُنَّتِی (3) الْعَامِلِینَ بِغَیْرِ سِیرَتِی طُوبَی لِمَنْ حَسُنَ مَعَ النَّاسِ خُلُقُهُ وَ بَذَلَ لَهُمْ مَعُونَتَهُ وَ عَدَلَ عَنْهُمْ شَرَّهُ.

**[ترجمه]تحف العقول: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: « چرا می بینم دوستی دنیا بر بسیاری از مردم چیره شده، تا آنجا که گویا در این دنیا مرگ برای غیر آنها نوشته شده و گویا مسؤل حقّ در این دنیا دیگران هستند، تا آنجا که گزارش مردگان پیش از خود را به حساب مردم مسافری می گیرند که به زودی نزد آنها باز می گردند، آنها را به گور می کنند و میراث شان را می خورند و خود در جای آنها جاوید می مانند! هیهات هیهات!آیا آیندگان از گذشتگان پند نمی گیرند؟ هر پندی که در کتاب خدا است نادیده گرفتند و به دست فراموشی سپردند، از سرانجام بد هر کار ناروا آسوده زیستند و از نزول هیچ آسیب و بروز هیچ ناگواری نهراسیدند.

خوشا بر کسی که ترس از خدا از ترس مردم بازش دارد! خوشا بر کسی که کسبش پاک است، نهادش خوب، آشکارش نیک و سرشتش درست! خوشا بر کسی که مازاد دارایی اش را انفاق کند و از گفتار زیادی بپرهیزد!

خوشا بر کسی که عیوب خودش او از عیب های مؤمنین و برادران دینی اش بازدارد! خوشا بر کسی که برای خدا عزذکره تواضع کند و از حلال دنیا هم کناره گیر باشد، بی آنکه از سنت من روی برگرداند و آنکه از خوبی و تازگی دنیا دست بردارد، بی آن که از روش من به سوی دیگر بگردد (یعنی ریاضت های نامشروع را مرتکب نشود مانند هندوها و دراویش)، پس از من پیرو خاندانم باشد و با دین فهمان و اهل حکمت مجالست کند و بر تهیدستان ترحم کند. خوشا به حال آن که مالی را از حلال به چنگ آرد و در حلال صرف کند و بر مسکینان احسان و عطا نماید، از متکبران فخرفروش و شیفتگان دنیا و بدعت گذاران در دین و منحرفان از سنت من کناره گیرد. خوشا بر کسی که با مردم خوش رفتار و یاور آنهاست و شرّ خود را از آنها می گرداند!» - . تحف العقول : 29 -

**[ترجمه]

«33»

ف (4)،[تحف العقول]: وَصِیَّتُهُ صلی الله علیه و آله لِمُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ (5)

لَمَّا بَعَثَهُ إِلَی الْیَمَنِ یَا مُعَاذُ

ص: 126


1- 1. المراد بها بهجتها و غضارتها.
2- 2. یعنی صرفه فیهم.
3- 3. المبتدع صاحب البدعة.
4- 4. المصدر ص 25.
5- 5. معاذ بن جبل بضم المیم انصاری خزرجی، یکنی أبا عبد الرحمن، أسلم و هو ابن ثمان عشرة سنة، و شهد لیلة العقبة مع السبعین- من أهل یثرب( المدینة)- و شهد مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله المشاهد، و بعثه صلی الله علیه و آله الی الیمن بعد غزوة تبوک، فی سنة العاشر، و عاش الی أن توفی فی طاعون عمواس بناحیة الاردن سنة ثمان عشرة فی خلافة عمر. و لما بعثه صلی الله علیه و آله الی الیمن شیعه صلی الله علیه و آله و من کان معه من المهاجرین و الأنصار- و معاذ راکب، و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یمشی الی جنبه، و یوصیه. فقال معاذ یا رسول اللّه: أنا راکب و أنت تمشی ألا انزل فامشی معک و مع أصحابک؟ فقال: یا معاذ انما أحتسب خطای هذه فی سبیل اللّه. ثمّ أوصاه بوصایا- ذکرها الفریقین مشروحا و موجزا فی کتبهم- ثم التفت صلی الله علیه و آله ، فاقبل بوجهه نحو المدینة، فقال: ان أولی الناس بی المتقون من کانوا و حیث کانوا.

عَلِّمْهُمْ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَحْسِنْ أَدَبَهُمْ عَلَی الْأَخْلَاقِ الصَّالِحَةِ وَ أَنْزِلِ النَّاسَ مَنَازِلَهُمْ خَیْرَهُمْ وَ شَرَّهُمْ (1)

وَ أَنْفِذْ فِیهِمْ أَمْرَ اللَّهِ وَ لَا تُحَاشِ فِی أَمْرِهِ وَ لَا مَالِهِ أَحَداً(2) فَإِنَّهَا لَیْسَتْ بِوَلَایَتِکَ وَ لَا مَالِکَ وَ أَدِّ إِلَیْهِمُ الْأَمَانَةَ فِی کُلِّ قَلِیلٍ وَ کَثِیرٍ وَ عَلَیْکَ بِالرِّفْقِ وَ الْعَفْوِ فِی غَیْرِ تَرْکٍ لِلْحَقِّ-(3)

یَقُولُ الْجَاهِلُ قَدْ تَرَکْتُ مِنْ حَقِّ اللَّهِ وَ اعْتَذِرْ إِلَی أَهْلِ عَمَلِکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ خَشِیتَ أَنْ یَقَعَ إِلَیْکَ مِنْهُ عَیْبٌ (4)

حَتَّی یَعْذِرُوکَ وَ أَمِتْ أَمْرَ الْجَاهِلِیَّةِ إِلَّا مَا سَنَّهُ الْإِسْلَامُ وَ أَظْهِرْ أَمْرَ الْإِسْلَامِ کُلَّهُ صَغِیرَهُ وَ کَبِیرَهُ وَ لْیَکُنْ أَکْثَرُ هَمِّکَ الصَّلَاةَ فَإِنَّهَا رَأْسُ الْإِسْلَامِ بَعْدَ الْإِقْرَارِ بِالدِّینِ وَ ذَکِّرِ النَّاسَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ اتَّبِعِ الْمَوْعِظَةَ فَإِنَّهُ أَقْوَی لَهُمْ عَلَی الْعَمَلِ بِمَا یُحِبُّ اللَّهُ ثُمَّ بُثَّ فِیهِمُ الْمُعَلِّمِینَ وَ اعْبُدِ اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تَرْجِعُ وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ تَرْکِ الْخِیَانَةِ وَ لِینِ الْکَلَامِ وَ بَذْلِ السَّلَامِ وَ حِفْظِ الْجَارِ وَ رَحْمَةِ الْیَتِیمِ وَ حُسْنِ الْعَمَلِ وَ قَصْرِ الْأَمَلِ وَ حُبِّ الْآخِرَةِ وَ الْجَزَعِ مِنَ الْحِسَابِ وَ لُزُومِ الْإِیمَانِ وَ الْفِقْهِ فِی الْقُرْآنِ وَ کَظْمِ الْغَیْظِ وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ (5)

وَ إِیَّاکَ أَنْ تَشْتِمَ مُسْلِماً أَوْ تُطِیعَ آثِماً أَوْ تَعْصِیَ إِمَاماً عَادِلًا أَوْ تُکَذِّبَ صَادِقاً أَوْ تُصَدِّقَ کَاذِباً وَ اذْکُرْ رَبَّکَ عِنْدَ کُلِّ شَجَرٍ وَ حَجَرٍ وَ أَحْدِثْ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَوْبَةً السِّرَّ بِالسِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةَ بِالْعَلَانِیَةِ یَا مُعَاذُ لَوْ لَا أَنَّنِی أَرَی أَلَّا نَلْتَقِیَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَقَصَّرْتُ فِی الْوَصِیَّةِ وَ لَکِنَّنِی

ص: 127


1- 1. أی أنزل الناس منازلهم علی قدرهم و شئونهم من الخیر و شر.
2- 2. لا تحاش من حاش یحاش أی نزه و المراد أنک لا تکترث بما تفعله و لا تخاف من أحد و لا تستوحش منهم.
3- 3. فی بعض النسخ« من غیر ترک للحق».
4- 4. یعنی أن فی کل أمر خشیت أن یسرع إلیک عیب منه تقدم العذر قبل أن یعذروک.
5- 5. الخفض: الغض و الاخفاء و أیضا خفض ضد رفع و بمعنی اللین و السهل، و الجناح ما یطیر به الطائر و خفض الجناح کنایة عن التواضع.

أَرَی أَنْ لَا نَلْتَقِیَ أَبَداً(1) ثُمَّ اعْلَمْ یَا مُعَاذُ أَنَّ أَحَبَّکُمْ إِلَیَّ مَنْ یَلْقَانِی عَلَی مِثْلِ الْحَالِ الَّتِی فَارَقَنِی عَلَیْهَا(2).

**[ترجمه]تحف العقول: در وصیت رسول خدا به معاذ بن جبل آمده است هنگامی که او را به یمن فرستاد فرمود: «ای معاذ! قرآن خدا را بدان ها بیاموز؛ آنان را به اخلاق خوب پرورش بده؛ ، و مردمان را اعمّ از خوب و بد در مقام خودشان قرار ده، و امر خدا را در مورد آنها اجرا کن؛ در فرمان خدا و مال خدا از هیچ کس در هراس مباش، زیرا اختیار با تو نیست و مال از تو نیست؛ امانت آنها را کم یا بیش بدان ها بپرداز. بر تو باد مدارا و گذشت بدون فروگذاری از حقّ، که شخص نادان بگوید از حقّ خدا چشم پوشیدی؛ قبل از اینکه مردم جاهلانه به کارت عیب بگیرند مصلحت آن کار را بر ایشان بیان کن؛ و آداب و سنن دوران جاهلیت را از میان ببر، مگر آنچه را که اسلام زنده داشته است.

امر اسلام را از خرد و کلان پدیدار کن و بیشتر همتت به نماز باشد که سر مسلمانی است. پس از اعتراف به دین، مردم را به خدا و روز جزا یادآوری کن و پندگویی را دنبال کن که آنها را به کرداری که خدا دوست دارد نیرومند سازد. سپس آموزگاران را در میانشان پراکنده کن و آن خدایی را بپرست که به وی باز می گردی، و در راه خدا از هیچ سرزنشی نترس.

من به تو سفارش می کنم به پرهیزگاری از خدا، راست گویی، وفای به پیمان، پرداخت امانت، ترک خیانت، نرم گویی، پیشقدمی در سلام و حمایت همسایه، مهربانی با یتیم و خوش کرداری، کوتاه کردن آرزو، دوست داشتن آخرت و هراس از حساب، چسبیدن به ایمان، فهمیدن قرآن و فرو خوردن خشم و فروتنی. مبادا مسلمانی را دشنام بدهی؛ از گنهکاری پیروی کنی؛ امام عادلی را نافرمانی کنی؛ راستگویی را باور نداری یا دروغ زنی را باور داری. پرورگارت را نزد هر سنگ و درخت به یاد آور و برای هر گناه توبه ای تازه کن. گناه نهان را توبه نهان و گناه عیان را توبه عیان کن.

ای معاذ! اگر نمی دانستم که تا قیامت با هم برخورد نداریم، سفارش را کوتاه می کردم، ولی می دانم که ما هرگز با یکدیگر برخورد نخواهیم کرد. پس ای معاذ! بدان که محبوب ترین شماها نزد من کسی است که مرا در همان حالی برخورد کند که در آن حال از من جدا شده است.» - . تحف العقول : 25 -

**[ترجمه]

«34»

ف (3)،[تحف العقول] مِنْ کَلَامِهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ شَرَفاً وَ إِنَّ شَرَفَ الْمَجَالِسِ مَا اسْتُقْبِلَ بِهِ الْقِبْلَةُ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَعَزَّ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَقْوَی النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَغْنَی النَّاسِ فَلْیَکُنْ بِمَا فِی یَدِ اللَّهِ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِی یَدِهِ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِ النَّاسِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ نَزَلَ وَحْدَهُ وَ مَنَعَ رِفْدَهُ (4)

وَ جَلَدَ عَبْدَهُ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِکَ- قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یُرْجَی خَیْرُهُ وَ لَا یُؤْمَنُ شَرُّهُ ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ لَا یُقِیلُ عَثْرَةً وَ لَا یَقْبَلُ مَعْذِرَةً ثُمَّ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ یُبْغِضُ النَّاسَ وَ یُبْغِضُونَهُ.

إِنَّ عِیسَی علیه السلام قَامَ خَطِیباً فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ- لَا تَکَلَّمُوا بِالْحِکْمَةِ عِنْدَ الْجُهَّالِ فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ وَ لَا تَظْلِمُوا وَ لَا تُکَافِئُوا

ص: 128


1- 1. هذا البیان تصریح بموته صلی الله علیه و آله و أن معاذا لن یراه بعد الیوم و مقامه هذا، فانه صلّی اللّه علیه و آله و دعه و انصرف و سار معاذ الی الیمن حتّی أتی صنعاء الیمن فمکث أربعة عشر شهرا ثمّ رجع الی المدینة فلما دخلها فقد مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
2- 2. لعل فی هذا البیان إشارة الی معاذ بانک لو تلقانی یوم القیامة علی مثل هذه الحال و لم تتغیر حالک فی مستقبل الزمان و لم تنحرف عن طریقی بعد وفاتی تکون محبوبا عندی و لکن قیل فی حقه: انه من أصحاب الصحیفة و هم الذین کتبوا صحیفة و اشترطوا علی أن یزیلوا الإمامة عن علیّ علیه السلام. و ممن قوی خلافة أبی بکر.
3- 3. التحف ص 27.
4- 4. الرفد بالکسر: العطاء و الصلة و هو اسم من رفده رفدا من باب ضرب أی أعطاه و أعانه. و الظاهر أنّه أعمّ من منع الحقوق الواجبة و المستحبة.

ظَالِماً فَیَبْطُلَ (1) فَضْلُکُمْ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ بَیِّنٌ رُشْدُهُ فَاتَّبِعُوهُ وَ أَمْرٌ بَیِّنٌ غَیُّهُ فَاجْتَنِبُوهُ وَ أَمْرٌ اخْتُلِفَ فِیهِ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ لَکُمْ مَعَالِمَ فَانْتَهُوا إِلَی مَعَالِمِکُمْ وَ إِنَّ لَکُمْ نِهَایَةً فَانْتَهُوا إِلَی نِهَایَتِکُمْ- إِنَّ الْمُؤْمِنَ بَیْنَ مَخَافَتَیْنِ أَجَلٌ قَدْ مَضَی لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ صَانِعٌ فِیهِ وَ بَیْنَ أَجَلٍ قَدْ بَقِیَ لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ قَاضٍ فِیهِ فَلْیَأْخُذِ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مِنْ دُنْیَاهُ لِآخِرَتِهِ وَ مِنَ الشَّیْبَةِ قَبْلَ الْکِبَرِ وَ مِنَ الْحَیَاةِ قَبْلَ الْمَوْتِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ مِنْ مُسْتَعْتَبٍ (2)

وَ مَا بَعْدَ الدُّنْیَا دَارٌ إِلَّا الْجَنَّةُ وَ النَّارُ.

**[ترجمه]تحف العقول: از سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که برای هر چیزی شرافتی است و راستی شرافت مجالس این است که رو به قبله باشد؛ هر کس که می خواهد از همه مردم عزیزتر باشد، باید از خدا بپرهیزد؛ هر کس که می خواهد از همه توانگرتر باشد، باید اعتمادش بدانچه نزد خداست بیشتر باشد از آنچه خود دارد.

سپس فرمود: «آیا شما را از بدترین مردم آگاه نکنم؟» گفتند چرا یا رسول اللَّه! فرمود: «آن کس که تنها جایی سکونت کند، خود را از عطایا منع کند و بنده خود را تازیانه زند. آیا از بدتر از این شما را آگاه نکنم؟» گفتند چرا یا رسول اللَّه! فرمود: «کسی که از لغزش نگذرد و عذر نپذیرد.» باز هم فرمود: «آیا شما را از بدتر از این هم آگاه نکنم؟» گفتند چرا یا رسول اللَّه! فرمود: «آن کس که امید به خیرش نیست و از شرش ایمنی نیست.» سپس فرمود: «آیا شما را از بدتر از این هم خبر ندهم؟» گفتند چرا یا رسول اللَّه! فرمود: «آن کس که مردم را دشمن دارد و مردم او را دشمن دارند.

همانا عیسی علیه السلام در میان بنی اسرائیل به سخنرانی ایستاد و فرمود: «ای بنی اسرائیل! نزد جاهلان سخن حکیمانه نگویید که به آنها ستم کرده باشید و آن را از اهلش دریغ ندارید که به آنها ستم کرده باشید؛ با ظالم همانند نشوید تا فضل شما بیهوده گردد. ای بنی اسرائیل! کارها بر سه گونه باشند: کاری که درستی آن روشن است، پس دنبالش بروید؛ کاری که روشن است ناحقّ و گمراهی است، پس از آن کناره کنید؛ و کاری که مورد اختلاف است، آن را به خدا واگذارید.»

ای مردم! شما را نشانه هایی است، پس به نشانه های خود رجوع کنید؛ همانا شما را پایانی است، پس به پایان خود برسید.

همانا مؤمن میان دو هراس است: عمری که گذشته و نمی داند خدا با او چه می کند و عمری که مانده و نمی داند خدا برایش چه مقدر کرده است. بنده خدا باید از خود برای خودش توشه بگیرد و از دنیایش برای آخرت ذخیره کند و از جوانی، پیش از پیر شدن و از زندگی، پیش از مردن استفاده کند. سوگند بدانکه جانم در دست او است، پس از مرگ جای گله گزاری نیست و پس از دنیا خانه ای نیست جز بهشت یا دوزخ.» - . تحف العقول : 27 -

**[ترجمه]

«35»

سن (3)،[المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ ره: أَوْصَانِی خَلِیلِی بِسَبْعَةِ خِصَالٍ لَا أَدَعُهُنَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ أَوْصَانِی أَنْ أَنْظُرَ إِلَی مَنْ هُوَ دُونِی وَ لَا أَنْظُرَ إِلَی مَنْ هُوَ فَوْقِی وَ أَنْ أُحِبَّ الْفُقَرَاءَ وَ أَدْنُوَ مِنْهُمْ وَ أَنْ أَقُولَ الْحَقَّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً وَ أَنْ أَصِلَ رَحِمِی وَ إِنْ کَانَتْ مُدْبِرَةً وَ لَا أَسْأَلَ النَّاسَ شَیْئاً وَ أَوْصَانِی أَنْ أُکْثِرَ مِنْ قَوْلِ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ فَإِنَّهَا کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ.

**[ترجمه]محاسن: سلمان فارسی گفت که دوستم مرا به هفت خصلت وصیت و سفارش کرد و من در هیچ حالی آنها را ترک نکردم: سفارش کرد مرا که به زیر دستم نگاه کنم نه به بالا دست؛ همانا فقیران را دوست بدارم و نزدیکشان روم؛ حقّ را بگویم گرچه تلخ باشد؛ و صله رحم کنم اگر چه آنان از من روگردان باشند؛ از مردم چیزی نخواهم؛ و سفارش کرد که فراوان بگویم: «لاحول ولا قوة الا باللَّه العلی العظیم»، زیرا که این ذکر گنجی است از گنج های بهشت. - . محاسن : 11، باب 7 -

**[ترجمه]

«36»

سن (4)،[المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ فَقَالَ عَلِّمْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ عَلَیْکَ بِالْیَأْسِ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّهُ الْغِنَی الْحَاضِرُ قَالَ زِدْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ:

ص: 129


1- 1. کافا الرجل علی ما کان منه جازاه. کافا فلانا راقبه و قابله، صار نظیرا له و ساواه.
2- 2. المستعتب: طلب العتبی أی الاسترضاء و المراد أن بعد الموت لا یکون ما یوجب الرضا لان زمان الاعمال قد انقضی و ختم دیوانها و لعلّ أصل العتبی الرضا و الفرح من الرجوع عن الذنب و الاساءة و هذا المعنی لا یمکن الوصول إلیه الا فی دار الدنیا، و قبل الموت فلیس بعد الموت من استرضاء بهذا المعنی.
3- 3. المحاسن ص 11 باب 7.
4- 4. المحاسن ص 16 باب 10.

إِیَّاکَ وَ الطَّمَعَ فَإِنَّهُ الْفَقْرُ الْحَاضِرُ قَالَ زِدْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ یَکُ خَیْراً وَ رُشْداً فَاتَّبِعْهُ وَ إِنْ یَکُ غَیّاً فَدَعْهُ.

**[ترجمه]محاسن: مردی به محضر رسول خدا آمد و عرض کرد که چیزی به من بیاموز ای رسول خدا! حضرت فرمود: «بر تو باد به ناامیدی از آنچه که در دست مردم است، زیرا که آن ثروت حاضر است.» عرض کرد بیشتر بفرمایید. فرمود: «زنهار بپرهیز از آز و طمع که تهیدستی و فقر حاضر است.» عرض کرد باز هم بفرمایید ای رسول خدا! فرمود: «هرگاه تصمیم به کاری گرفتی، به سرانجامش اندیشه کن، اگر نتیجه آن خوبی و هدایت بود پیروی کن و اگر گمراهی بود، پس آن را واگذار.» - . همان : 16، باب 10 -

**[ترجمه]

«37»

سن (1)،[المحاسن] عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ عَطِیَّةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام وَجَدَ کِتَاباً فِی قِرَابِ سَیْفِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِثْلَ الْإِصْبَعِ فِیهِ إِنَّ أَعْتَی النَّاسِ عَلَی اللَّهِ الْقَاتِلُ غَیْرَ قَاتِلِهِ وَ الضَّارِبُ غَیْرَ ضَارِبِهِ وَ مَنْ وَالَی غَیْرَ مَوَالِیهِ فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ أَحْدَثَ حَدَثاً أَوْ آوَی مُحْدِثاً فَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا وَ لَا یَجُوزُ لِمُسْلِمٍ أَنْ یَشْفَعَ فِی حَدٍّ.

**[ترجمه]محاسن: همانا علی علیه السلام نوشته ای در غلاف شمشیر رسول خدا پیدا کرد مانند انگشت که در آن نوشته بود: « همانا سرکش ترین مردم به خدا کسی است که غیر کشنده خود را بکشد و غیر زننده خویش را بزند، نیز کسی که جز موالیان خود را دوست بدارد، به تحقیق که کافر شده به آنچه بر محمّد فرود آمده، و هر کس بدعتی به جای گذارد یا بدعت گذارنده ای را پناه دهد، توبه و فدای او پذیرفته نمی شود و مسلمان حقّ ندارد درباره حدود الهی شفاعت کند.» - . همان : 17، باب 10 -

**[ترجمه]

«38»

جا(2)،[المجالس] للمفید عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ التَّمِیمِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ یُونُسَ النَّهْشَلِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ یَعْلَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَعْرَجِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَارِثٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: عَجَبٌ لِغَافِلٍ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَجَبٌ لِطَالِبِ الدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ عَجَبٌ لِضَاحِکٍ مِلْ ءَ فِیهِ وَ هُوَ لَا یَدْرِی أَ رَضِیَ اللَّهُ أَمْ سَخِطَ لَهُ.

**[ترجمه]مجالس مفید: رسول خدا فرمود: «شگفت است برای خبری که بی خبر از آن نیستند و برای طالب دنیا که مرگ، او را جستجو می کند و شگفت است از کسی که غرق در خنده است، ولی نمی داند خشنودی خدا نصیب اوست یا غضبش.» - . مجالس مفید : 45 -

**[ترجمه]

«39»

جا(3)،[المجالس] للمفید عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ مِنًی فَقَالَ نَضَّرَ اللَّهُ (4)

عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَکَمْ مِنْ حَامِلِ فِقْهٍ غَیْرُ فَقِیهٍ وَ کَمْ حَامِلُ فِقْهٍ إِلَی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ ثَلَاثَةٌ لَا یُغِلُّ عَلَیْهَا قَلْبُ عَبْدٍ مُسْلِمٍ (5)

إِخْلَاصُ الْعَمَلِ لِلَّهِ وَ النَّصِیحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ اللُّزُومُ لِجَمَاعَتِهِمْ فَإِنَّ دَعْوَتَهُمْ مُحِیطَةٌ مِنْ وَرَائِهِمُ الْمُسْلِمُونَ

ص: 130


1- 1. المحاسن ص 17 باب 10.
2- 2. مجالس المفید ص 45.
3- 3. المصدر ص 110.
4- 4. فی النهایة: نضره و نضره و أنضره أی نعمه و یروی بالتخفیف و التشدید من النضارة و هی فی الأصل حسن الوجه و البریق و انما أراد حسن خلقه و قدره.
5- 5. الغل الخیانة و الحقد.

إِخْوَةٌ تَتَکَافَی دِمَاؤُهُمْ وَ هُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ (1).

**[ترجمه]مجالس مفید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در منی سخنرانی ایراد کردند و فرمودند: «نعمت خدا ارزانی کسی که سخن مرا بشنود و در گوش گیرد و برساند به آن کس که نرسیده. چه بسا حامل دانشی که آن را به داناتر از خود رساند، و چه بسا حامل دانشی که خود دانا نیست. سه چیز است که دل هیچ مسلمانی در آنها خیانت نکند: خالص نمودن کردار برای خدا، و خیرخواهی برای پیشوایان مسلمین، و همراه بودن با جماعت مسلمین.

مؤمنان همه برادر و خونشان برابر است و همه آنان در برابر دشمن یکپارچه اند، و پائین ترینشان به أمان دادن به مشرکین ذمّه همه را مشغول می سازد. - . همان : 110 -

**[ترجمه]

«40»

کشف (2)،[کشف الغمة] مِنْ کِتَابِ الْحَافِظِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ بِلَالٍ قَالَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: کَانَتْ خُطْبَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْجُمُعَةِ یَحْمَدُ اللَّهَ وَ یُثْنِی عَلَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ أَثَرَ ذَلِکَ وَ قَدْ عَلَا صَوْتُهُ وَ اشْتَدَّ غَضَبُهُ وَ احْمَرَّتْ وَجْنَتَاهُ کَأَنَّهُ مُنْذِرُ جَیْشٍ صَبَّحَکُمْ أَوْ مَسَّاکُمْ ثُمَّ یَقُولُ بُعِثْتُ وَ السَّاعَةَ کَهَاتَیْنِ ثُمَّ أَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی الَّتِی تَلِی الْإِبْهَامَ ثُمَّ یَقُولُ إِنَّ أَفْضَلَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَیْرَ الْهَدْیِ هَدْیُ مُحَمَّدٍ وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ فَمَنْ تَرَکَ مَالًا فَلِأَهْلِهِ وَ مَنْ تَرَکَ دَیْناً أَوْ ضَیَاعاً فَإِلَیَ (3).

**[ترجمه]کشف الغمه: جابر بن عبداللَّه گفت: سخنرانی رسول خدا در روز جمعه این بود که پس از حمد و ستایش خدا به دنبال آن در حالی که صدایش را بلند کرد و سخت خشمگین گردید و گونه هایش طوری سرخ شد که گویا طلیعه سپاه بود، فرمود: « صبح کنید یا شام کنید». سپس فرمود: « مبعوث به پیامبری شدم و حال اینکه قیامت مانند این دو است» آنگاه به انگشت سبابه و انگشت وسطی که بعد از انگشت ابهام قرار دارد اشاره کرد و ادامه داد: «همانا بهترین سخن، کتاب خدای عزوجل است و بهترین هدایت، هدایت محمّد؛ نیز بدترین کارها بدعت هاست و هر بدعتی گمراهی است. هر کس مالی را واگذارد برای اهل خودش به جا می ماند و هر کس قرض و ملکی را به جا گذارد، بر عهده من است.» - . کشف الغمه 2 :375 -

**[ترجمه]

«41»

جع (4)،[جامع الأخبار] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْعَفَافُ زِینَةُ الْبَلَاءِ وَ التَّوَاضُعُ زِینَةُ الْحَسَبِ وَ الْفَصَاحَةُ زِینَةُ الْکَلَامِ وَ الْعَدْلُ زِینَةُ الْإِیمَانِ وَ السَّکِینَةُ زِینَةُ الْعِبَادَةِ وَ الْحِفْظُ زِینَةُ الرِّوَایَةِ وَ حِفْظُ الْحِجَاجِ زِینَةُ الْعِلْمِ وَ حُسْنُ الْأَدَبِ زِینَةُ الْعَقْلِ وَ بَسْطُ الْوَجْهِ زِینَةُ الْحِلْمِ وَ الْإِیثَارُ زِینَةُ الزُّهْدِ وَ بَذْلُ الْمَوْجُودِ زِینَةُ الْیَقِینِ وَ التَّقَلُّلُ زِینَةُ الْقَنَاعَةِ وَ تَرْکُ الْمَنِّ زِینَةُ الْمَعْرُوفِ وَ الْخُشُوعُ زِینَةُ الصَّلَاةِ وَ تَرْکُ مَا لَا یَعْنِی زِینَةُ الْوَرَعِ.

**[ترجمه]جامع الاخبار: رسول خدا فرمود: «عفت زیبایی، بلا؛ فروتنی، زیبایی حسب؛ فصاحت، زیبایی سخن؛ دادگری، زیبایی ایمان؛ و وقار، زیبایی بندگی است. حفظ زیبایی روایت و نقل است؛ حفظ دلایل - . در بعضی نسخه ها کلمه «خفض الجناح» به معنی فروتنی به جای «حفظ الحجاج» آمده است. - زیبایی دانش است؛ ادب نیکو، زیبایی عقل است؛ خوشرویی زیبایی بردباری است؛ ایثار زیبایی پارسایی است؛ بخشش به مقدار قدرت زیبایی یقین است؛ اندک خرج کردن زیبایی، قناعت است؛ منت نکردن زیبایی، نیکی است؛ خاشع بودن زیبایی، نماز است؛ و ترک چیز بی فایده، زیبایی پارسایی است.» - . جامع الاخبار : 143، فصل 79 -

**[ترجمه]

«42»

کا(5)،[الکافی] عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ السَّرِیِّ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِنَا ذَاتَ یَوْمٍ وَ نَحْنُ فِی نَادِینَا وَ هُوَ عَلَی نَاقَتِهِ وَ ذَلِکَ حِینَ رَجَعَ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ

ص: 131


1- 1. سئل الصادق علیه السلام عن معناه فقال علیه السلام: لو أن جیشا من المسلمین حاصروا قوما من المشرکین فأشرف رجل منهم فقال: أعطونی الأمان حتّی القی صاحبکم أناظره فأعطاهم أدناهم الأمان وجب علی أفضلهم الوفاء به( مجمع البحرین).
2- 2. کشف الغمّة ج 2 ص 375.
3- 3. کذا.
4- 4. جامع الأخبار ص 143 الفصل التاسع و السبعون.
5- 5. الکافی ج 8 ص 168 تحت رقم 190.

فَوَقَفَ عَلَیْنَا فَسَلَّمَ وَ رَدَدْنَا عَلَیْهِ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ مَا لِی أَرَی حُبَّ الدُّنْیَا قَدْ غَلَبَ عَلَی کَثِیرٍ مِنَ النَّاسِ حَتَّی کَأَنَّ الْمَوْتَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا عَلَی غَیْرِهِمْ کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا عَلَی غَیْرِهِمْ وَجَبَ وَ حَتَّی کَأَنْ لَمْ یَسْمَعُوا وَ یَرَوْا مِنْ خَبَرِ الْأَمْوَاتِ قَبْلَهُمْ سَبِیلُهُمْ سَبِیلُ قَوْمٍ سَفْرٍ(1)

عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْهِمْ رَاجِعُونَ بُیُوتُهُمْ أَجْدَاثُهُمْ وَ یَأْکُلُونَ تُرَاثَهُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ (2)

هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ أَ مَا یَتَّعِظُ آخِرُهُمْ بِأَوَّلِهِمْ لَقَدْ جَهِلُوا وَ نَسُوا کُلَّ وَعْظٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَمِنُوا شَرَّ کُلِّ عَاقِبَةِ سَوْءٍ وَ لَمْ یَخَافُوا نُزُولَ فَادِحَةٍ وَ بَوَائِقَ حَادِثَةٍ(3)

طُوبَی لِمَنْ شَغَلَهُ خَوْفُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ خَوْفِ النَّاسِ.

طُوبَی لِمَنْ مَنَعَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ إِخْوَانِهِ.

طُوبَی لِمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ زَهِدَ فِیمَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُ مِنْ غَیْرِ رَغْبَةٍ عَنْ سِیرَتِی وَ رَفَضَ زَهْرَةَ الدُّنْیَا مِنْ غَیْرِ تَحَوُّلٍ عَنْ سُنَّتِی وَ اتَّبَعَ الْأَخْیَارَ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی وَ جَانَبَ أَهْلَ الْخُیَلَاءِ وَ التَّفَاخُرِ وَ الرَّغْبَةِ فِی الدُّنْیَا الْمُبْتَدِعِینَ خِلَافَ سُنَّتِی الْعَامِلِینَ بِغَیْرِ سِیرَتِی.

ص: 132


1- 1. السفر جمع مسافر فیحتمل ارجاع الضمیر فی قوله:« سبیلهم» الی الاحیاء و فی قوله:« الیهم» الی الأموات أی هؤلاء الاحیاء مسافرون یقطعون منازل اعمارهم من السنین و الشهور حتّی یلحقوا بهؤلاء الأموات و یحتمل العکس فی ارجاع الضمیرین فالمراد أن سبیل هؤلاء الأموات عند هؤلاء الاحیاء لعدم اتعاظهم بموتهم و عدم مبالاتهم سبیل قوم کانوا ذهبوا الی سفر و عن قریب یرجعون الیهم و یؤیده ما فی النهج و تفسیر القمّیّ« و کان الذی نری من الأموات سفر عما قلیل الینا راجعون».
2- 2. الاجداث جمع الجدث و هو القبر أی یرون أن بیوت هؤلاء الأموات اجداثهم و مع ذلک یأکلون تراثهم أو یریدون أن تراث هؤلاء قد زالت عنهم و بقی فی ایدیهم و مع ذلک لا یتعظون و یظنون أنهم مخلدون بعدهم. و التراث: ما یخلفه الرجل لورثته. و الظاهر أنّه وقع فی نسخ الکتاب تصحیف و الاصوب ما فی النهج« نبوؤهم اجداثهم و نأکل تراثهم» و فی التفسیر« ننزلهم اجداثهم».
3- 3. الفادحة النازلة.

طُوبَی لِمَنِ اکْتَسَبَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مَالًا مِنْ غَیْرِ مَعْصِیَةٍ فَأَنْفَقَهُ فِی غَیْرِ مَعْصِیَةٍ وَ عَادَ بِهِ عَلَی أَهْلِ الْمَسْکَنَةِ طُوبَی لِمَنْ حَسُنَ مَعَ النَّاسِ خُلُقُهُ وَ بَذَلَ لَهُمْ مَعُونَتَهُ وَ عَدَلَ عَنْهُمْ شَرَّهُ طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ الْقَصْدَ وَ بَذَلَ الْفَضْلَ وَ أَمْسَکَ قَوْلَهُ عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبِیحِ الْفِعْلِ.

**[ترجمه]کافی: جابر بن عبداللَّه می گفت: «همانا روزی رسول خدا بر ما که در محل خود بودیم گذشت. آن حضرت که سوار بر شتر بود، تازه از حجة الوداع برگشته بود. ایشان در برابر ما ایستاد، سلام کرد و ما پاسخ دادیم. بعد فرمود: «چه شده که می بینم دوستی دنیا بر اکثر مردم غلبه کرده، به طوری که گویا مرگ در دنیا برای آنان نیست؛ و رعایت حق بر غیر آنان واجب شده است؛ گویا در نظر آنان کسانی که می میرند به سفر می روند، پس از مدتی بر می گردند، خانه هایشان گورهایشان است و ارث آنان را می خورند. گمان می کنند آنان در دنیا جاویدانند. هیهات! هیهات! آیا آیندگان از پیشینیان پند نمی گیرند؟! هر موعظه قرآنی را نادیده گرفته و فراموش ساختند، و گویی از شر هر سرانجام بد و زشتی در امانند و نمی ترسند از بلایا و حوادث. خوشا به حال کسی که ترس خدا او را از ترس مردم بازداشته است!

خوشا به حال کسی که عیب خودش، او را از عیب جویی برادران مؤمنش بازداشته است!

خوشا به حال آن کس که برای خدا فروتنی کند؛ بدون دوری کردن از روش من، در آنچه که خدا برای او حلال کرده پارسایی ورزد؛ دور اندازد مظاهر فریبنده دنیا را بدون اینکه از سنت من برگردد؛ پیروی کند نیکان از عترت مرا بعد از من؛ دوری کند از متکبران و خود فروشان و کسانی را که میل به دنیا دارند، بدعت گذاران خلاف سنت من، عمل کنندگان به غیر روش من. خوشا به حال کسانی از مؤمنان که با نافرمانی نکردن مال به دست آورند و در نافرمانی نکردن مصرف کنند و به بینوایان بدهند! خوشا به حال کسی که با مردم خوشرفتار است، و به آن یاری داده، و بدی و زیان خود را از آنان دورگرداند! خوشا به حال کسی که خوشا به حال کسی که با میانه روی خرج کند و باز مانده مال را به دیگران ببخشد. و از سخنان زشت و بیهوده خودداری کند.» - . کافی 8 : 168 -

**[ترجمه]

«43»

ختص (1)،[الإختصاص]: خَطَبَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَی تَبُوکَ بِثَنِیَّةِ الْوَدَاعِ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَصْدَقَ الْحَدِیثِ کِتَابُ اللَّهِ وَ أَوْثَقَ الْعُرَی کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ خَیْرَ الْمِلَلِ مِلَّةُ إِبْرَاهِیمَ وَ خَیْرَ السُّنَنِ سُنَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَشْرَفَ الْحَدِیثِ ذِکْرُ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ الْقُرْآنُ وَ خَیْرَ الْأُمُورِ عَزَائِمُهَا وَ شَرَّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ أَحْسَنَ الْهَدْیِ هَدْیُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَشْرَفَ الْقَتْلِ قَتْلُ الشُّهَدَاءِ وَ أَعْمَی الْهُدَی الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْهُدَی وَ خَیْرَ الْأَعْمَالِ مَا نَفَعَ وَ خَیْرَ الْهُدَی مَا اتُّبِعَ وَ شَرَّ الْعَمَی عَمَی الْقَلْبِ وَ الْیَدُ الْعُلْیَا خَیْرٌ مِنَ الْیَدِ السُّفْلَی وَ مَا قَلَّ وَ کَفَی خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ وَ أَلْهَی وَ شَرُّ الْمَعْذِرَةِ حِینَ یَحْضُرُ الْمَوْتُ وَ شَرُّ النَّدَامَةِ نَدَامَةُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ لَا یَأْتِی الْجُمُعَةَ إِلَّا نَذْراً وَ مِنْهُمْ مَنْ لَا یَذْکُرُ اللَّهَ إِلَّا هَجْراً وَ مِنْ أَعْظَمِ الْخَطَایَا اللِّسَانُ الْکَذُوبُ وَ خَیْرُ الْغِنَی غِنَی النَّفْسِ وَ خَیْرُ الزَّادِ التَّقْوَی وَ رَأْسُ الْحِکْمَةِ مَخَافَةُ اللَّهِ وَ خَیْرُ مَا أُلْقِیَ فِی الْقَلْبِ الْیَقِینُ وَ الِارْتِیَابُ مِنَ الْکُفْرِ وَ النِّیَاحَةُ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْغُلُولُ مِنْ جَمْرِ جَهَنَّمَ وَ السُّکْرُ جَمْرٌ مِنَ النَّارِ وَ الشِّعْرُ مِنْ إِبْلِیسَ وَ الْخَمْرُ جِمَاعُ الْآثَامِ وَ النِّسَاءُ حِبَالاتُ إِبْلِیسَ وَ الشَّبَابُ شُعْبَةٌ مِنَ الْجُنُونِ وَ شَرُّ الْمَکَاسِبِ کَسْبُ الرِّبَا وَ شَرُّ الْمَأْکَلِ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ إِنَّمَا یَصِیرُ أَحَدُکُمْ إِلَی مَوْضِعِ أَرْبَعَةِ أَذْرُعٍ وَ الْأَمْرُ إِلَی آخِرِهِ وَ مِلَاکُ الْعَمَلِ خَوَاتِیمُهُ وَ أَرْبَی الرِّبَا الْکَذِبُ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ وَ سِبَابُ الْمُؤْمِنِ فُسُوقٌ وَ قِتَالُ الْمُؤْمِنِ کُفْرٌ وَ أَکْلُ لَحْمِهِ مَعْصِیَةٌ وَ حُرْمَةُ مَالِهِ کَحُرْمَةِ دَمِهِ وَ مَنْ یَتَأَلَّ عَلَی اللَّهِ یُکْذِبْهُ وَ مَنْ یَعْفُ یعفو [یَعْفُ] اللَّهُ عَنْهُ وَ مَنْ کَظَمَ الْغَیْظَ یَأْجُرْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَصْبِرْ عَلَی الرَّزِیَّةِ یُعَوِّضْهُ اللَّهُ وَ مَنْ یَتَّبِعِ السُّمْعَةَ یُسَمِّعِ اللَّهُ بِهِ وَ مَنْ یَصَمَّ بَصَّرَهُ وَ مَنْ

ص: 133


1- 1. الاختصاص ص 342.

یَعْصِ اللَّهَ یُعَذِّبْهُ اللَّهُ- اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِأُمَّتِی اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ لِأُمَّتِی أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

**[ترجمه]اختصاص: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله هنگامی که به قصد جنگ تبوک بیرون آمد، در ثنیة الوداع سخنرانی کرد و پس از درود و سپاس خداوند فرمود: «ای مردم! بهترین سخن، کتاب خداست؛ مطمئن ترین دستگیره ها، پرهیزکاری است؛ بهترین ملت ها، ملت ابراهیم است؛ بهترین سنت ها، سنت محمّد است؛ شریف ترین سخنان، یاد خدا است؛ نیکوترین داستان ها، قرآن است؛ بهترین کارها، تصمیم است؛ بدترین کارها، بدعت گزاری است؛ نیکوترین هدایت، هدایت پیامبران است؛ شریف ترین کشته شدن ها، شهادت است؛ راهنمایی که به جایی نرسد، گمراهی بعد از هدایت است؛ بهترین کردار کاری است که فایده دارد؛ بهترین هدایت آن است که پیروی شود؛ و بدترین کوری، کوری قلب است. دست بالا بهتر از دست پایین است؛ آنچه کم باشد و کفایت کند، بهتر است از چیز زیادی که به لهو وادارد؛ بدترین پوزش، پوزش به وقت مردن است؛ و بدترین پشیمانی، پشیمانی روز قیامت است.

و از مردم کسانی هستند که به نماز جمعه نمی روند، مگر اینکه نذر کرده باشند؛ آنها از کسانی هستند که یاد خدا نمی کنند، مگر هنگام دوری از خدا. از بزرگ ترین گناهان، زبان دروغگوست؛ بهترین بی نیازی ها، بی نیازی نفس است؛ بهترین توشه پرهیزکاری است؛ اصل حکمت، بیم از خداست؛ بهترین چیزی که در دل افکنده شود، یقین است؛ شک و ریب از کفر است؛ نوحه کردن از کردار جاهلیت است؛ خیانت از پاره های آتش دوزخ است؛ مستی پاره ای از آتش است؛ و بیهوده گویی از شیطان است، شراب جامع تمام گناهان است؛ زنان ریسمان های شیطانند؛ جوانی شاخه ای از جنون است؛ بدترین کسب ها کسب رباست؛ بدترین خوردنی ها خودن مال یتیم است؛ خوشبخت کسی است که به غیر خودش پند دهد و بدبخت آن است که در شکم مادر بدبخت باشد و همانا یکی از شما چند قدمی به اندازه چهار ذراع پیش رود باید کار را بپایان رساند و ملاک در کار ختم کار است.

رباترین رباها دروغ است و هرچه خواهد آمد نزدیک است؛ فحش دادن به مؤمن فسق است؛ کشتن مؤمن کفر است؛ خوردن گوشت مؤمن گناه است؛ و احترام مال مؤمن مانند احترام خون است. هر کس در گذرد و عفو کند، خداوند از او درگذرد؛ هر کس خشمش را فرو برد، خداوند او را پاداش دهد؛ هر کس بر مصیبتی بردباری کند، خداوند او را عوض دهد؛ هر کس طالب شهرت و ستایش باشد خداوند او را در میان مردم رسوا می کند؛ کسی که بدون ریا کاری را انجام دهد خداوند به مردم نشان دهد؛ هر کس خدا را نافرمانی کند، خدا هم او را عذاب کند. بارالها! مرا و امتم را بیامرز، بارالها! مرا و امتم را بیامرز، خدایا! طلب آمرزش برای خود و امتم می کنم.» - . اختصاص : 342 -

**[ترجمه]

«44»

ین (1)،[کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: اسْتَأْذَنَ رَجُلٌ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ أَنْ لَا تُشْرِکَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ إِنْ قُطِعْتَ وَ حُرِّقْتَ بِالنَّارِ وَ لَا تَنْهَرْ وَالِدَیْکَ وَ إِنْ أَمَرَاکَ عَلَی أَنْ تُخْرِجَ مِنْ دُنْیَاکَ فَاخْرُجْ مِنْهَا وَ لَا تَسُبَّ النَّاسَ وَ إِذَا لَقِیتَ أَخَاکَ الْمُسْلِمَ فَالْقِهِ بِبِشْرٍ حَسَنٍ وَ صُبَّ لَهُ مِنْ فَضْلِ دَلْوِکَ أَبْلِغْ مَنْ لَقِیتَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَنِّی السَّلَامَ وَ ادْعُ النَّاسَ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ اعْلَمْ أَنَّ لَکَ بِکُلِّ مَنْ أَجَابَکَ عِتْقَ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ یَعْقُوبَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الصُّغَیْرَاءَ عَلَیْهِمْ حَرَامٌ یَعْنِی النَّبِیذَ وَ هُوَ الْخَمْرُ وَ کُلُّ مُسْکِرٍ عَلَیْهِمْ حَرَامٌ.

**[ترجمه]کتاب حسین بن سعید و النوادر: مردی از رسول خدا اجازه حضور خواست. سپس عرض کرد ای رسول خدا! مرا وصیت و سفارش فرما. حضرت فرمود: «تو را وصیت می کنم که شرک به خدا نیاوری، اگرچه پاره پاره شوی و به آتش بسوزی؛ پدر و مادرت را آزار ندهی و اگر تو را فرمان دهند که از دنیایت بیرون شوی، بیرون شو؛ مردم را فحش مده؛ هرگاه برادر مسلمانت را دیدار کردی، با چهره باز از او استقبال کن و از زیادی ظرفت برای برادرت بریز؛ هر کس از مسلمانان را که دیدار کردی، از طرف من سلام برسان. مردم را به سوی اسلام دعوت کن و بدان که هر کارگشایی تو پاداش بنده آزاد کردن از فرزندان یعقوب است. بدان که شراب و تمام مسکرات بر آنان حرام است.» - . کتاب الزهد : 20، باب 2، ج 44 -

**[ترجمه]

«45»

ین (2)،[کتاب حسین بن سعید] و النوادر عَنِ ابْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ بِغَرْزِ رَاحِلَتِهِ وَ هُوَ یُرِیدُ بَعْضَ غَزَوَاتِهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی عَمَلًا أَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّةَ فَقَالَ مَا أَحْبَبْتَ أَنْ یَأْتِیَهُ النَّاسُ إِلَیْکَ فَأْتِهِ إِلَیْهِمْ وَ مَا کَرِهْتَ أَنْ یَأْتِیَهُ إِلَیْکَ فَلَا تَأْتِهِ إِلَیْهِمْ خَلِّ سَبِیلَ الرَّاحِلَةِ.

**[ترجمه]کتاب حسین بن سعید و النوادر: عربی به سوی پیامبر آمد و جلوی شترش را گرفت، در حالی که حضرت عازم یکی از جنگ ها بود. سپس عرض کرد ای رسول خدا! به من کرداری بیاموز که وارد بهشت شوم. فرمود: «آنچه را که دوست داری مردم برای تو بیاورند، تو برای آنان ببر و آنچه را که خوش نداری برایت بیاورند، برای مردم مبر.» آنگاه شترش را هی زد و رفت.» - . کتاب الزهد : 20، باب 2، ج 45 -

**[ترجمه]

«46»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِ (3)،

بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ: خَطَبَ بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ فِی زَمَانِ هُدْنَةٍ وَ أَنْتُمْ عَلَی ظَهْرِ سَفَرٍ وَ السَّیْرُ بِکُمْ سَرِیعٌ فَقَدْ رَأَیْتُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ یُبْلِیَانِ کُلَّ جَدِیدٍ وَ یُقَرِّبَانِ کُلَّ بَعِیدٍ وَ یَأْتِیَانِ بِکُلِّ وَعْدٍ وَ وَعِیدٍ فَأَعِدُّوا الْجَهَازَ لِبُعْدِ الْمَجَازِ- فَقَامَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا تَأْمُرُنَا نَعْمَلُ فَقَالَ إِنَّهَا دَارُ بَلَاءٍ وَ ابْتِلَاءٍ وَ انْقِطَاعٍ وَ فَنَاءٍ فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْأُمُورُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَی النَّارِ وَ مَنْ جَعَلَهُ الدَّلِیلَ یَدُلُّهُ عَلَی السَّبِیلِ

ص: 134


1- 1. مخطوط.
2- 2. مخطوط.
3- 3. المصدر ص 21 و 22.

وَ هُوَ کِتَابُ تَفْصِیلٍ وَ بَیَانُ تَحْصِیلٍ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ وَ ظَاهِرُهُ حُکْمُ اللَّهِ وَ بَاطِنُهُ عِلْمُ اللَّهِ تَعَالَی فَظَاهِرُهُ وَثِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَهُ نُجُومٌ وَ عَلَی نُجُومِهِ نُجُومٌ (1) لَا تُحْصَی عَجَائِبُهُ وَ لَا تُبْلَی غَرَائِبُهُ فِیهِ مَصَابِیحُ الْهُدَی وَ مَنَارُ الْحِکْمَةِ وَ دَلِیلٌ عَلَی الْمَعْرِفَةِ لِمَنْ عَرَفَ النَّصَفَةَ فَلْیَرْعَ رَجُلٌ بَصَرُهُ وَ لْیُبْلِغِ النَّصَفَةَ نَظَرُهُ یَنْجُو مِنْ عَطَبٍ وَ یَتَخَلَّصُ مِنْ نَشَبٍ فَإِنَّ التَّفَکُّرَ حَیَاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ کَمَا یَمْشِی الْمُسْتَنِیرُ فِی الظُّلُمَاتِ وَ النُّورُ یُحْسِنُ التَّخَلُّصَ وَ یُقِلُّ التَّرَبُّصَ (2).

**[ترجمه]نوادر راوندی: حضرت علی فرمود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در سخنرانی خود فرمود: «ای مردم! شما در زمان صلح و آشتی و سر راه سفر هستید و با شتاب شما را می برند. مسلم شب و روز و خورشید و ماه را می بینید هر تازه ای را کهنه کنند و هر دوری را نزدیک سازند و هر وعده ای را بسر رسانند، پس اسباب و وسائل زیادی فراهم کنید برای اینکه گذرگاه درازی در پیش است.» سپس مقدار بن اسود جلو آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! می فرمایید چه عملی انجام دهیم؟» فرمود: «دنیا خانه بلا و گرفتاری و خانه جدایی و نابودی است. پس هرگاه آشوب ها همانند شب تار شما را فراگرفت به قرآن رو آورید، (به آن عمل کنید) زیرا که شافع است و شفاعت کننده، و کوشش کننده و تصدیق کننده. هرکس قرآن را پیش رویش قرار دهد، او را به سوی بهشت رهبری کند، هر کس آن را پشت سر قرار دهد، او را به سوی جهنّم می کشاند؛ و قرآن راهنمایی است که به بهترین راهها راهنمایی کند. و قرآن کتابی است که در آن تفصیل و بیان و تحصیل مقاصد است، جداکننده حق و باطل و رافع هر گونه اختلاف، شوخی و سرسری نیست، ظاهری دارد و باطنی دارد، ظاهرش حکم و دستور است و باطنش علم و دانش، ظاهرش خرّم و زیبا است و باطنش ژرف و نارسا. برای قرآن ستاره هایی است و بر ستارگانش، ستارگانی که شگفتی هایش شمرده نمی شود و تازه هایش کهنه نمی گردد؛ در قرآن چراغ های هدایت است، نورهای حکمت است، دلیل بر معرفت است. برای آن کس که بشناسد صفات را، پس باید شخص تیز بین دقت نظر کند و دقت نظر را تا بدرک صفت آن ادامه دهد که نجات بخشد آن کس را که بهلاکت افتاده، و رهائی بخشد آن را که راه رهائی ندارد، زیرا اندیشیدن است که زندگانی دل بینا است، چنانچه آنکه جویای روشنی است در تاریکیها بوسیله نور راه را پیماید، بر شما باد که نیکو برهید و کم انتظار برید. - . نوادر راوندی : 21 و 22 -

**[ترجمه]

«47»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ الْمَوْتَةَ الْمَوْتَةَ الْوَحِیَّةَ الْوَحِیَّةَ(3) لَا تَرُدُّهَا سَعَادَةٌ أَوْ شَقَاوَةٌ جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ لِأَهْلِ دَارِ الْحَیَوَانِ الَّذِی کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فِیهِ بِالْوَیْلِ وَ الْحَسْرَةِ وَ الْکَرَّةِ الْخَاسِرَةِ لِأَهْلِ دَارِ الْغُرُورِ الَّذِینَ کَانَ لَهَا سَعْیُهُمْ وَ فِیهَا رَغْبَتُهُمْ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ وَجْهَانِ یُقْبِلُ بِوَجْهٍ وَ یُدْبِرُ بِوَجْهٍ إِنْ أُوتِیَ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ خَیْراً حَسَدَهُ وَ إِنِ ابْتُلِیَ خَذَلَهُ- بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ أَوَّلُهُ نُطْفَةٌ ثُمَّ یَعُودُ جِیفَةً- لَا یَدْرِی مَا یُفْعَلُ بِهِ فِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ بِئْسَ

الْعَبْدُ عَبْدٌ خُلِقَ لِلْعِبَادَةِ فَأَلْهَتْهُ الْعَاجِلَةُ عَنِ الْآجِلَةِ(4)

فَازَ بِالرَّغْبَةِ الْعَاجِلَةِ عَنِ الْآجِلَةِ وَ شَقِیَ بِالْعَاقِبَةِ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ تَجَبَّرَ وَ اخْتَالَ وَ نَسِیَ الْکَبِیرَ الْمُتَعَالِ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ عَتَا وَ بَغَی وَ نَسِیَ الْجَبَّارَ الْأَعْلَی- بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ هَوًی یُضِلُّهُ وَ نَفْسٌ تُذِلُّهُ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ طَمَعٌ یَقُودُهُ إِلَی طَبَعٍ.

**[ترجمه]نوادر راوندی: علی علیه السلام فرمود: رسول خدا برای ما سخنرانی کرد و فرمود: «ای مردم! ای مردم! عجله کنید، عجله کنید، سرعت بگیرید، سرعت بگیرید، که سعادت و شقاوت بر نمی گردند.

مرگ آمد که آسایش و راحتی است برای اهل حیات آخرت، آنهایی که برای آن تلاش کردند و رغبت نشان دادند؛ همچنین مرگ آمد، با آه و ناله و حسرت، برای کسانی که گرفتار دنیای مغرورکننده شدند، و همه سعی و تلاش خود را برای دنیا به کار گرفتند! وای، که چه بنده بدی است، آن که دو «رو» باشد، که با یک چهره استقبال کند، و با چهره دیگر پشت کند، اگر برادر مسلمان چیزی به او بدهد حسد می ورزد، و اگر چیزی به او ندهد او را خوار و ذلیل می گرداند.

چه بد بنده ای است کسی که، آغاز او نطفه و پایان او لاشه گندیده است، و در میان این دو مرحله نمی داند به او چه می گذرد؟

چه بد بنده ای است بنده ای که، برای عبادت و اطاعت خداوند آفریده شده، اما دنیای نقد او را از آخرت باز می دارد، و به جای عاقبت خیر، شقاوت و بد بختی را بر می گزیند.

چه بنده بدی است، بنده ای که گرفتار هوس و خیال شود، و خداوند متعال را فراموش کند و مرتکب ظلم و ستم گردد.

چه بنده بدی است، کسی که خدای انتقامگیر مقتدر را فراموش کند و سر به طغیان و تجاوز علیه خلق خدا بردارد.

چه بنده بدی است، کسی که اسیر هوسی شود که او را گمراه گرداند، و هوای نفس او را به ذلّت و نکبت بکشاند.

چه بنده بدی است، بنده ای که گرفتار طمعی شود که او را به ذلّت و زبونی و فرومایگی سوق دهد.

**[ترجمه]

«48»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ

ص: 135


1- 1. فی المصدر« له تخوم و علی تخومه تخوم».
2- 2. کذا فی المصدر.
3- 3. کذا و الوحی الوحی. مقصورا-: أی البدار البدار، السرعة السرعة، العجلة العجلة، و شی ء و حیّ: مسرع، فعیل بمعنی فاعل و منه موت و حیّ أی سریع و ذکاة و حیة بهاء: سریعة. و توحی علی تفعل: أسرع.
4- 4. أی شغلته و صرفته حبّ الدنیا عن الآخرة أو الموت.
5- 5. الأمالی ج 2 ص 287.

قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ حَاجَةً فَإِذَا هُوَ بِالْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ فَقَالَ احْمِلُوا هَذَا الْغُلَامَ خَلْفِی فَاعْتَنَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَلْفِهِ عَلَی الْغُلَامِ- ثُمَّ قَالَ یَا غُلَامُ خَفِ اللَّهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ یَا غُلَامُ خَفِ اللَّهَ یَکْفِکَ مَا سِوَاهُ وَ إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ وَ إِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ وَ لَوْ أَنَّ جَمِیعَ الْخَلَائِقِ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یَصْرِفُوا عَنْکَ شَیْئاً قَدْ قُدِّرَ لَکَ لَمْ یَسْتَطِیعُوا وَ لَوْ أَنَّ جَمِیعَ الْخَلَائِقِ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یَصْرِفُوا إِلَیْکَ شَیْئاً لَمْ یُقَدَّرْ لَکَ لَمْ یَسْتَطِیعُوا- وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ أَنَّ الْفَرَحَ مَعَ الْکَرْبِ وَ أَنَّ الْیُسْرَ مَعَ الْعُسْرِ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لَوْ أَنَّ قُلُوبَ عِبَادِی اجْتَمَعَتْ عَلَی قَلْبِ أَشْقَی عَبْدٍ لِی مَا نَقَصَنِی ذَلِکَ مِنْ سُلْطَانِی جَنَاحَ بَعُوضَةٍ وَ لَوْ أَنَّ قُلُوبَ عِبَادِی اجْتَمَعَتْ عَلَی قَلْبِ أَسْعَدِ عَبْدٍ لِی مَا زَادَ ذَلِکَ فِی سُلْطَانِی جَنَاحَ بَعُوضَةٍ وَ لَوْ أَنِّی أَعْطَیْتُ کُلَّ عَبْدٍ مَا سَأَلَنِی مَا کَانَ ذَلِکَ إِلَّا مِثْلَ إِبْرَةٍ جَاءَهَا عَبْدٌ مِنْ عِبَادِی فَغَمَسَهَا فِی الْبَحْرِ وَ ذَلِکَ أَنَّ عَطَائِی کَلَامٌ وَ عِدَتِی کَلَامٌ وَ إِنَّمَا أَقُولُ لِشَیْ ءٍ کُنْ فَیَکُونُ.

**[ترجمه]امالی طوسی: حضرت ابی جعفر فرمود: «رسول خدا پی حاجتی بیرون شد. در راه به فضل بن عباس رو به رو شد و فرمود این پسر را پشت سر من بیاورید. رسول اللَّه از پشت او سر دست به گردنش افکند و فرمود: «ای پسر! بترس از خدا گویی او را در برابر خود می بینی»

ای پسر! از خدا بترس که تو را از ماسوای خود بی نیاز می کند، هرگاه چیزی خواستی از خدا بخواه، هرگاه بی نیاز شدی به خدا بی نیاز شو. اگر تمام مردم گرد آیند که مقدرات تو را تغییر دهند نمی توانند.

بدان که همانا پیروزی با صبر است؛ و شادی با غم است؛ آسانی با سختی است و هر آینده ای نزدیک است. همانا خدا می فرماید که اگر تمام دل های بندگانم جمع شود، بر دل بدبخت ترین بنده ای که برای من است در سلطنت من به اندازه ی پر پشه ای نقصانی وارد نشود و اگر من به تمام بندگانم آنچه را می خواهند بدهم نباشد مگر مانند سوزنی که بنده ای از بندگانم آورده در سپس در دریا فرو برده همانا بخشش من گفتن است وعده من سخن است و همانا اگر بگویم بچیزی، باش پس هست شود.» - . امالی 2 : 287 -

**[ترجمه]

«49»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ(1)، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ.

ص: 136


1- 1. قال المؤلّف- رحمه اللّه- فی المجلد الأول ص 7 فی بیان الأصول و الکتب المأخوذ منها:« کتاب الإمامة و التبصرة من الحیرة للشیخ الأجل أبی الحسن علیّ بن الحسین ابن موسی بن بابویه والد الصدوق- طیب اللّه تربتهما- و أصل آخر منه أو من غیره من القدماء المعاصرین له. و یظهر من بعض القرائن أنّه تألیف الشیخ الثقة الجلیل هارون بن موسی التعلکبری- رحمه اللّه-» انتهی. أقول: و قال المولی الأستاذ الشیخ آغا بزرگ فی الذریعة ج 2 ص 342 ما حاصله هذا الکتاب لبعض قدماء الاصحاب المعاصرین للشیخ الصدوق و لا یمکن أن یکون من تألیفات علی بن بابویه لانه یروی مؤلّفه فیه عن أبی محمّد هارون بن موسی التلعکبری المتوفی سنة 385 و أیضا عن أبی المفضل الشیبانی المتوفّی سنة 387. و عن الحسن بن حمزة العلوی. و عن سهل بن أحمد الدیباجی المتوفی بعد سنة 370. و عن أحمد بن علی الراوی عن محمّد بن الحسن بن الولید الذی توفّی سنة 343 فکیف یکون من یروی عن هؤلاء المشایخ المتأخرین هو والد الصدوق الذی توفّی سنة 329 فان روایة المتقدم عصرا عن المتأخر و ان وقعت فی روایاتنا لکن المقام لیس منها بشهادة أن الشیخ الصدوق مع اکثاره فی الروایة عن والده فی جمیع مؤلّفاته لم یذکر روایة واحدة عن أحد من هؤلاء المشایخ الذین مر ذکرهم ممن یروی مؤلف الإمامة و التبصرة عنهم غالبا فیه.

**[ترجمه]کتاب الامامة و التبصرة: رسول خدا فرمود: «خوشبخت کسی است که از غیر خود پند بگیرد.» - . جامع الاحادیث : 87 -

**[ترجمه]

باب 7 ما جمع من مفردات کلمات الرسول صلی الله علیه و آله و جوامع کلمه

أقول

قد أورد القاضی القضاعی من العامة شطرا من کلماته صلی الله علیه و آله فی کتاب الشهاب ثم جمع بینها و بین کلمات علی علیه السلام الشیخ أبو السعادات أسعد بن عبد القاهر الأصفهانی من أصحابنا فی کتاب مجمع البحرین و مطلع السعادتین أیضا و أوردها أیضا جماعة أخری أیضا من الخاصة و العامة فی مطاوی الکتب المؤلفة فی ذکر جوامع کلماتهما و کلمات سائر السادة المعصومین کما سیجی ء الإشارة إلیه فی باب ما جمع من جوامع کلم أمیر المؤمنین علیه السلام.

**[ترجمه]قاضی قضایی از اهل سنت، تعدادی از سخنان رسول خدا را در کتاب شهاب آورده و سپس میان آنان و سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام را جمع کرده است . شیخ ابوسعادات اسعد بن عبدالقاهر ا

**[ترجمه]

روایات

«1»

ف (1)،[تحف العقول] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ کَفَی بِالتُّقَی غِنًی وَ کَفَی بِالْعِبَادَةِ شُغُلًا وَ کَفَی بِالْقِیَامَةِ مَوْئِلًا(2) وَ بِاللَّهِ مُجَازِیاً.

**[ترجمه]تحف العقول: رسول خدا فرمود: «برای پند آموزی: مرگ، و برای بی نیازی: پارسائی، و برای مشغول بودن: عبادت کفایت می کند. و روز رستاخیز؛ خود پناهگاهی کافی بوده، و خداوند تنها پاداش دهنده کافی است». - . تحف العقول : 35 -

**[ترجمه]

«2»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الْبِرِّ شَیْ ءٌ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ النَّفْعُ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الشَّرِّ شَیْ ءٌ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ الضَّرُّ لِعِبَادِ اللَّهِ.

**[ترجمه]نیز فرمود: «دو خصلت است که بالاتر از آن دو چیزی نیست: ایمان به خدا و بهره رساندن به بندگان خدا؛ نیز دو خصلت است که بدتر از آن دو چیزی نیست: شرک به خدا و زیان رساندن به بندگان خدا.

**[ترجمه]

«3»

وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَوْصِنِی بِشَیْ ءٍ یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهِ فَقَالَ أَکْثِرْ ذِکْرَ الْمَوْتِ

ص: 137


1- 1. التحف ص 35.
2- 2. الموئل: الملجأ من وأل إلیه وألا و وءولا: إذا رجع إلیه و طلب النجاة منه.

یُسَلِّکَ عَنِ الدُّنْیَا(1) وَ عَلَیْکَ بِالشُّکْرِ یَزِیدُ فِی النِّعْمَةِ وَ أَکْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَتَی یُسْتَجَابُ لَکَ وَ إِیَّاکَ وَ الْبَغْیَ فَإِنَّ اللَّهَ قَضَی أَنَّهُ مَنْ ... بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ (2) وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ (3) وَ إِیَّاکَ وَ الْمَکْرَ فَإِنَّ اللَّهَ قَضَی وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ (4).

**[ترجمه]مردی عرض کرد مرا وصیت فرما به چیزی که خدا بدان مرا بهره دهد. فرمود: «بسیار به یاد مرگ باش که تو را از دنیا برمی کند؛ بر تو باد به سپاسگذاری که نعمت را زیاد می کند؛ و بسیار دعا کن، زیرا نمی دانی چه وقت دعایت مستجاب می شود.

بپرهیز از ستم که خداوند حکم کرده است ستمدیده را یاری کند و خدا فرموده: «إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُم» - . یونس / 23 - ، {سرکشی شما فقط به زیان خود شماست.} و بپرهیز از فریب که خداوند فرموده است: «وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ» - . فاطر / 43 - ، { و نیرنگ زشت جز [دامن] صاحبش را نگیرد.}

**[ترجمه]

«4»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: تُحْرَصُونَ عَلَی الْإِمَارَةِ تَکُونُ حَسْرَةً وَ نَدَامَةً فَنِعْمَتِ الْمُرْضِعَةُ وَ بِئْسَتِ الْفَاطِمَةُ(5).

**[ترجمه]شما به زودی به حکومت کردن حریص می شوید و سپس پشیمان می گردید و افسوس می خورید؛ وه! چه خوب دایه ای است و چه بد از شیر بازگیرنده ای است!.

**[ترجمه]

«5»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَنْ یُفْلِحَ قَوْمٌ أَسْدَوْا أَمْرَهُمْ إِلَی امْرَأَةٍ(6).

**[ترجمه]فرمود: «هرگز رستگار نمی شوند مردمی که زمام کارشان را به دست زن بدهند.»

**[ترجمه]

«6»

وَ قِیلَ لَهُ علیه السلام أَیُّ الْأَصْحَابِ أَفْضَلُ قَالَ إِذَا ذُکِرْتَ أَعَانَکَ وَ إِذَا نُسِیتَ ذَکَرَکَ.

**[ترجمه]از حضرتش پرسیده شد کدام رفیق برتر است؟ فرمود: «آن کس که هر گاه یادش کنی یاریت کند و هرگاه فراموشش، کنی یادت کند.»

**[ترجمه]

«7»

وَ قِیلَ أَیُّ النَّاسِ شَرٌّ قَالَ صلی الله علیه و آله الْعُلَمَاءُ إِذَا فَسَدُوا.

**[ترجمه]پرسیده شد بدترین مردم چه کسانی اند؟ فرمود: «دانشمندان فاسد».

**[ترجمه]

«8»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَوْصَانِی رَبِّی بِتِسْعٍ أَوْصَانِی بِالْإِخْلَاصِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ الْعَدْلِ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدِ فِی الْفَقْرِ وَ الْغِنَی وَ أَنْ أَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَنِی وَ أُعْطِیَ

ص: 138


1- 1. أی ینتزعک منها.
2- 2. مضمونها فی سورة الحجّ: 60.
3- 3. یونس: 23.
4- 4. فاطر: 24.
5- 5. الفطم: القطع و فصل الولد عن الرضاع. و لعلّ المراد فنعمت الامارة التی أرضعت الناس بلبنها و استفادوا منها. و بئست الامارة التی فطمت الناس عن ارضاعها. و لم یستفادوا منها. و قال فی النهایة: ضرب المرضعة مثلا للامارة و ما توصله الی صاحبها من المنافع، و ضرب الفاطمة مثلا للموت الذی یهدم علیه لذاته.
6- 6. فی بعض نسخ المصدر« اسندوا» و المعنی واحد. و المراد بالامر الولایة و ذلک لنقصها و عجزها لان الوالی مأمور بالبروز للقیام بشأن الرعیة و المرأة عورة لا تصلح لذلک فلا یصحّ أن تتولی الامارة و لا القضاء و ان ادعت القدرة علی ذلک فنفس تلک الادعاء دلیل علی عدم قابلیتها.

مَنْ حَرَمَنِی وَ أَصِلَ مَنْ قَطَعَنِی وَ أَنْ یَکُونَ صَمْتِی فِکْراً وَ مَنْطِقِی ذِکْراً وَ نَظَرِی عَبَراً(1).

**[ترجمه]فرمود: «خداوند مرا به هفت چیز سفارش فرمود: اخلاص در نهان و آشکارا؛ دادگری در حال خشنودی و خشم؛ میانه روی در تهی دستی و ثروت؛ ببخشم آن را که ستم کرده؛ عطا کنم آن را که مرا محروم کرده؛ پیوند خویشاوندی برقرار کنم؛ و سکوتم اندیشه، سخنم یاد خدا و نگاهم عبرت باشد.»

**[ترجمه]

«9»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: قَیِّدُوا الْعِلْمَ بِالْکِتَابِ (2).

**[ترجمه]فرمود: «دانش را به وسیله نوشتن در بند کشید.»

**[ترجمه]

«10»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا سَادَ الْقَوْمَ فَاسِقُهُمْ وَ کَانَ زَعِیمُ الْقَوْمِ أَذَلَّهُمْ وَ أُکْرِمَ الرَّجُلُ الْفَاسِقُ فَلْیَنْتَظِرِ الْبَلَاءَ.

**[ترجمه]فرمود: «هرگاه فاسق مردم بزرگِ آنان شد، زمامدارشان پست و خوار آنها باشد و هرگاه مردم فاسق گرامی داشته شوند، منتظر بلا باشید.»

**[ترجمه]

«11»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: سُرْعَةُ الْمَشْیِ یَذْهَبُ بِبَهَاءِ الْمُؤْمِنِ.

**[ترجمه]تند راه رفتن ارزش مؤمن را از بین می برد.

**[ترجمه]

«12»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا یَزُولُ الْمَسْرُوقُ مِنْهُ فِی تُهَمَةِ مَنْ هُوَ بَرِی ءٌ حَتَّی یَکُونَ أَعْظَمَ جُرْماً مِنَ السَّارِقِ (3).

**[ترجمه]کسی که مالش را می برند، جرمش از دزد بیشتر است، زیرا او مردم را بدون دلیل متهم به دزدی می کند.

**[ترجمه]

«13»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْجَوَادَ فِی حَقِّهِ.

**[ترجمه]خداوند دوست دارد بخشنده در حقّ خودش را .

**[ترجمه]

«14»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ (4)

وَ أَمْرُکُمْ شُورَی بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلَاءَکُمْ وَ أُمُورُکُمْ إِلَی نِسَائِکُمْ فَبَطْنُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا.

**[ترجمه]فرمود: «هرگاه زمامداران شما خوبانتان باشند و ثروتمندانتان بخشندگان شما، و کارهایتان با مشورت باشد، پس برای شما روی زمین از شکم زمین بهتر است و هرگاه زمامدارانتان بدان شما باشند، ثروتمندانتان بخیلانتان و کارهایتان به دست زنانتان باشد، پس زیر خاک از روی زمین برای شما بهتر است.»

**[ترجمه]

«15»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَی وَ عِنْدَهُ ثَلَاثٌ فَقَدْ تَمَّتْ عَلَیْهِ النِّعْمَةُ فِی الدُّنْیَا مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَی مُعَافًی فِی بَدَنِهِ آمِناً فِی سَرْبِهِ (5) عِنْدَهُ قُوتُ یَوْمِهِ فَإِنْ کَانَتْ عِنْدَهُ

ص: 139


1- 1. العبر جمع العبرة و هی الاعتبار و الموعظة.
2- 2. قد کره کتابة الحدیث جمع فی الصدر الأول منهم ابن عبّاس- رضی اللّه عنه و استدلوا بقوله صلّی اللّه علیه و آله« لا تکتبوا عنی شیئا غیر القرآن» کما رواه مسلم لکن هذه الروایة علی فرض صحتها لا تنافی قوله« قیدوا العلم بالکتاب» لان النهی فیها خاصّ بوقت نزول القرآن و ذلک لخوف أن یشتبه بالقرآن لانه نزل نجوما و لعلّ النهی مقدم و الاذن ناسخ عند أمن اللبس. و بعض المتأخرین من العامّة کره کتابة العلم و علل بان الإنسان ربما یتکل علیها فلا یحفظ شیئا فی ذهنه، و هذا التعلیل علیل جدا.
3- 3. یعنی من سرق ماله قد یتهم زیدا و عمرا و من هو بری ء حتّی صار جرمه أعظم من السارق.
4- 4. السمحاء جمع السامح و هو الجواد.
5- 5. السرب بفتح السین و سکون الراء و الباء الموحدة الوجهة و الطریق و الطریقة یقال فلان آمن فی سربه أی مطمئن فی طریقته و مذهبه و قیل أی فی نفسه.

الرَّابِعَةُ فَقَدْ تَمَّتْ عَلَیْهِ النِّعْمَةُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُوَ الْإِیمَانُ.

**[ترجمه]و فرمود هر کس شب را صبح کند و بامداد را به شب آورد و سه چیز را داشته باشد، خداوند نعمت را در دنیا بر او تمام کرده است: کسی که شب و روز بدنش سالم باشد، در راهش ایمن باشد و قوت روزش داشته باشد. چنین شخصی اگر چهارمی، یعنی ایمان را هم داشته باشد که نعمت دنیا و آخرت بر او تمام است.

**[ترجمه]

«16»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: ارْحَمُوا عَزِیزاً ذَلَّ وَ غَنِیّاً افْتَقَرَ وَ عَالِماً ضَاعَ فِی زَمَانِ جُهَّالٍ.

**[ترجمه]رسول خدا فرمود: «رحم کنید عزیزی را که خوار شده، ثروتمندی را که فقیر گردیده و دانشمندی را که در میان نادانان تباه شده.»

**[ترجمه]

«17»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خَلَّتَانِ (1)

کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ فِیهِمَا مَفْتُونٌ الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ.

**[ترجمه]فرمود: «بیشتر مردمان در دو صفت مورد آزمایشند: 1- تندرستی، 2- آسودگی خاطر».

**[ترجمه]

«18»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: جُبِلَتِ الْقُلُوبُ عَلَی حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْهَا وَ بُغْضِ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهَا.

**[ترجمه]فرمود: «سرشت دل ها بر دوستی کسی است که به آنان نیکی کرده و بر دشمنی کسی است که در حقّشان بدی روا داشته.»

**[ترجمه]

«19»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.

**[ترجمه]فرمود: «ما پیامران مأمور شدیم که با مردم به اندازه عقل و خردشان سخن بگوییم.»

**[ترجمه]

«20»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَی کَلَّهُ عَلَی النَّاسِ (2).

**[ترجمه]فرمود: «نفرین باد بر آن کس که بودجه زندگی اش را بر مردم عیان کند.»

**[ترجمه]

«21»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْعِبَادَةُ سَبْعَةُ أَجْزَاءٍ أَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَالِ.

**[ترجمه]عبادت هفت قسم دارد که بهترین آنها جستجو کردن حلال است.

**[ترجمه]

«22»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ لَا یُطَاعُ جَبْراً وَ لَا یُعْصَی مَغْلُوباً وَ لَمْ یُهْمِلِ الْعِبَادَ مِنَ الْمَمْلَکَةِ وَ لَکِنَّهُ الْقَادِرُ عَلَی مَا أَقْدَرَهُمْ عَلَیْهِ وَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَهُمْ إِیَّاهُ فَإِنَّ الْعِبَادَ إِنِ اسْتَمَرُّوا(3)

بِطَاعَةِ اللَّهِ لَمْ یَکُنْ مِنْهَا مَانِعٌ وَ لَا عَنْهَا صَادٌّ وَ إِنْ عَمِلُوا بِمَعْصِیَةٍ فَشَاءَ أَنْ یَحُولَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا فَعَلَ وَ لَیْسَ مَنْ إِنْ شَاءَ أَنْ یَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ شَیْ ءٍ فَعَلَ وَ لَمْ یَفْعَلْهُ فَأَتَاهُ الَّذِی فَعَلَهُ کَانَ هُوَ الَّذِی أَدْخَلَهُ فِیهِ (4).

**[ترجمه]فرمود: «خداوند از روی جبر فرمان برده نشود، و قهراً معصیت نگردد، زیرا خداوند بندگان را به خود وانگذاشته، ولی اوست قادر بر آنچه اینان را بر آن توانا ساخته، و تنها اوست مالک هر آنچه به آنان داده است، پس اگر بندگان همواره اوامر الهی را گردن نهند هیچ مانع و جلوگیری نخواهند داشت، و چنانچه معصیت کند؛ اگر خداوند بخواهد توانایی بازداشت از آن را دارد، و این طور نیست که آنکه توانایی بازداشتن از یک معصیت را دارد و جلوگیری نکرد؛ و وی مرتکب آن شد؛ او عامل را وادار کرده باشد» .

**[ترجمه]

«23»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِابْنِهِ إِبْرَاهِیمَ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ لَوْ لَا أَنَّ الْمَاضِیَ فَرَطُ الْبَاقِی وَ أَنَّ الْآخِرَ لَاحِقٌ بِالْأَوَّلِ (5)

لَحَزِنَّا عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ ثُمَّ دَمَعَتْ عَیْنُهُ وَ قَالَ تَدْمَعُ الْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ الْقَلْبُ وَ لَا نَقُولُ إِلَّا مَا یَرْضَی الرَّبُّ وَ إِنَّا بِکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُونَ.

ص: 140


1- 1. الخلة- بالفتح- الخصلة.
2- 2. الکل: الثقل و العیال و المئونة.
3- 3. فی بعض نسخ المصدر« ائتمروا» بدون الشرطیة و الایتمار الامتثال.
4- 4. توضیح ذلک أن مجرد القدرة علی الحیلولة بین العبد و فعله لا یدلّ علی کونه تعالی فاعله اذ القدرة علی المنع غیر المنع و لا یوجب اسناد الفعل إلیه سبحانه.
5- 5. الفرط- بفتحتین- السابق الوارد من القوم لیهیئ لهم الدلاء و الارشاء و الحیاض و یستقی و هو فعل بمعنی فاعل مثل تبع بمعنی تابع و منه قوله صلّی اللّه علیه و آله« أنا فرطکم علی الحوض» أی متقدمکم و سابقکم إلیه.

**[ترجمه]هنگامی که ابراهیم- پسر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله- جان می داد، پیامبر خطاب به او فرمود: « اگر غیر این بود که در گذشته، ذخیره و پیش فرستاده باقی مانده است و باز پسین به پیشین می پیوندد، ما بیش از این بر تو غمگین بودیم ابراهیم!» سپس اشک در چشمش جمع شد و فرمود: «چشم گریه می کند، دل اندوهگین می شود و چیزی را که خشنودی پروردگار در آن نیست نمی گوید و همانا ما به واسطه تو اندوهناکیم ای ابراهیم!»

**[ترجمه]

«24»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْجَمَالُ فِی اللِّسَانِ.

**[ترجمه]فرمود که زیبایی انسان در زبانش باشد.

**[ترجمه]

«25»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا یُقْبَضُ الْعِلْمُ انْتِزَاعاً مِنَ النَّاسِ وَ لَکِنَّهُ یُقْبَضُ الْعُلَمَاءُ حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ عَالِمٌ اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤَسَاءَ جُهَّالًا اسْتَفْتَوْا فَأَفْتَوْا بِغَیْرِ عِلْمٍ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا.

**[ترجمه]فرمود: «دانش از مردم گرفته نمی شود، ولی دانشمندان از مردم گرفته می شوند، و چون عالمی نماند در این زمان مردم رهبرانی نادان برگیرند که اگر از حکم شرعی پرسیده شوند از روی جهل پاسخ گفته و ایشان را به راه غلط اندازند.

**[ترجمه]

«26»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ جِهَادِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ (1).

**[ترجمه]بهترین جهاد امت من، انتظار فرج است.

**[ترجمه]

«27»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مُرُوَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَنَا وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَنَا.

**[ترجمه]مروت ما اهل بیت، بخشیدن کسی است که به ما ستم کرده و عطا کردن به کسی است که ما را محروم می کند.

**[ترجمه]

«28»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَغْبَطُ أَوْلِیَائِی عِنْدِی مِنْ أُمَّتِی رَجُلٌ خَفِیفُ الْحَالِ (2)

ذُو حَظٍّ مِنْ صَلَاةٍ(3) أَحْسَنَ عِبَادَةَ رَبِّهِ فِی الْغَیْبِ وَ کَانَ غَامِضاً فِی النَّاسِ (4)

وَ کَانَ رِزْقُهُ کَفَافاً فَصَبَرَ عَلَیْهِ إِنْ مَاتَ قَلَّ تُرَاثُهُ وَ قَلَّ بَوَاکِیهِ (5).

ص: 141


1- 1. أی الترقب و التهیؤ له بحیث یصدق علیه اسم المنتظر و لیس معناه ترک السعی و العمل لانه ینافی معنی الجهاد.
2- 2. الغبطة: حسن الحال و المسرة و أصله من غبطه غبطا إذا عظم نعمة فی عینه و تمنی مثل حاله من غیر أن یرید زوالها عنه، و رجل خفیف الحال یعنی قلیل المال و الحظ من الدنیا. و الأصحّ« خفیف الحاذ» بالذال المعجمة أی خفیف الظهر من العیال کما ذکره اللغویون لکن فی جمیع النسخ« الحال» و لعله تصحیف کما أن فی بعض النسخ من المصدر« حفیف الحال» بالحاء المهملة و هو أیضا بمعنی قلیل المال و المعیشة.
3- 3. فی بعض النسخ« ذو حظ من صلاح».
4- 4. و الغامض الضعیف و الحقیر و أصله المبهم و المخفی، یقال نسب غامض أی لا یعرف و غامضا فی الناس یعنی من کان خفیا عنهم لا یعرف سوی اللّه تعالی و مغمورا غیر مشهور.
5- 5. فی المصدر« فصبر علیه و مات-« الخ» و التراث ما تخلفه الرجل لورثته من المیراث و هو مصدر و التاء فیه بدل من الواو و البواکی جمع باکیة، و قلة بواکیه لقلة عیالاته. و للّه در من نظم الحدیث فقال: أخص الناس بالایمان عبد***خفیف الحاذ مسکنه القفار له فی اللیل حظ من صلاة***و من صوم إذا طلع النهار و قوت النفس یأتی من کفاف***و کان له علی ذاک اصطبار و فیه عفة و به خمول***الیه بالاصابع لا یشار فذاک قد نجا من کل شر***و لم تمسسه یوم البعث نار و قل الباکیات علیه لما***قضی نحبا و لیس له یسار

**[ترجمه]بهترین کس در امت من که بر او رشک برده می شود، مرد سبکبار است که از نماز بهره ای برد و در نهان عبادت پروردگارش را نیکو انجام دهد؛ از مردم پنهان باشد و او را نشناسند؛ روزی اش به اندازه کفافش باشد و بر آن بردبار باشد؛ و اگر بمیرد ارثش اندک و گریه کننده کم داشته باشد.

**[ترجمه]

«29»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا أَصَابَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نَصَبٍ وَ لَا وَصَبٍ (1)

وَ لَا حُزْنٍ حَتَّی الْهَمِّ یُهِمُّهُ إِلَّا کَفَّرَ اللَّهُ بِهِ عَنْهُ مِنْ سَیِّئَاتِهِ.

**[ترجمه]هر بلا و مرضی که به مؤمن برسد، کفاره گناه خود اوست.

**[ترجمه]

«30»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَکَلَ مَا یَشْتَهِی وَ لَبِسَ مَا یَشْتَهِی وَ رَکِبَ مَا یَشْتَهِی لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ حَتَّی یَنْزِعَ أَوْ یَتْرُکَ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که هرچه را که میلش می کشد بخورد، آنچه را که دلش می خواهد بپوشد و بر هر مرکبی که دوست دارد سوار شود، خداوند به او نگاه نمی کند تا یا آنها از او کنده شوند یا او از آنها جدا شود.»

**[ترجمه]

«31»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ السُّنْبُلَةِ تَخِرُّ مَرَّةً وَ تَسْتَقِیمُ مَرَّةً(2)

وَ مَثَلُ الْکَافِرِ مَثَلُ الْأَرْزَةِ لَا یَزَالُ مُسْتَقِیماً لَا یُشْعِرُ وَ سُئِلَ صلی الله علیه و آله مَنْ أَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً فِی الدُّنْیَا فَقَالَ النَّبِیُّونَ ثُمَّ الْأَمَاثِلُ فَالْأَمَاثِلُ وَ یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ عَلَی قَدْرِ إِیمَانِهِ وَ حُسْنِ عَمَلِهِ (3) فَمَنْ صَحَّ إِیمَانُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلَاؤُهُ وَ مَنْ سَخُفَ إِیمَانُهُ وَ ضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلَاؤُهُ (4).

**[ترجمه]مؤمن به خوشه شبیه است؛ گاهی بلند می شود و گاهی خم، و کافر مانند برنج است که همیشه بلند است و نمی داند. از حضرت پرسیدند در دنیا سخت ترین بلا نصیب چه کسانی می شود؟ فرمود: «پیامبران، بعد کسانی که شبیه آنانانند و مؤمن که به اندازه ایمان و نیکی کردارش گرفتار می شود. پس کسی که ایمانش صحیح و کردارش نیکو باشد، گرفتاری اش سخت است و کسی که ایمانش پست و عملش ناچیز، گرفتاری اش اندک.»

**[ترجمه]

«32»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ مِثْلَ جَنَاحِ بَعُوضَةٍ مَا أَعْطَی

ص: 142


1- 1. النصب:- محرکة- التعب. و الوصب- محرکة- أیضا المرض و الوجع.
2- 2. السنبلة واحدة السنبل من الزرع ما کان فی اعلا سوقه. و الخر السقوط من علو الی سفل. و الأرز شجر عظیم صلب کشجر الصنوبر. شجرة آرزة أی ثابتة و لعلّ المراد به قلب المؤمن و الکافر؛ فان قلب المؤمن لرقته یتقلب أحواله مرة یسهل و مرة یصعب، بخلاف قلب الکافر فانه لا یزال یصعب و هی کالحجارة بل أشدّ قسوة.
3- 3. البلاء ما یختبر و یمتحن به من خیر او شر و أکثر ما یأتی مطلقا الشر و ما أرید به الخیر یأتی مقیدا کما قال تعالی« بَلاءً حَسَناً» و أصله المحسنة و اللّه تعالی یبتلی عبده بالصنع الجمیل لیمتحن شکره و بما یکره لیمتحن به صبره. و فی النهایة« فیه أشدّ الناس بلاء الأنبیاء ثمّ الامثل فالامثل» أی الأشرف فالاشرف و الأعلی فالاعلی فی الرتبة و المنزلة. و الاماثل جمع الامثل. و أماثل القوم خیارهم» انتهی.
4- 4. سخف- کقرب- نقص و ضعف.

کَافِراً وَ لَا مُنَافِقاً مِنْهَا شَیْئاً.

**[ترجمه]فرمود: «اگر دنیا به اندازه پر پشه ای ارزش می داشت، خداوند به کافر و منافق از آن چیزی نمی داد.»

**[ترجمه]

«33»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا دُوَلٌ (1)

فَمَا کَانَ لَکَ أَتَاکَ عَلَی ضَعْفِکَ وَ مَا کَانَ مِنْهَا عَلَیْکَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِکَ وَ مَنِ انْقَطَعَ رَجَاؤُهُ مِمَّا فَاتَ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِمَا قَسَمَهُ اللَّهُ قَرَّتْ عَیْنُهُ.

**[ترجمه]دنیا محل نوبت است. آنچه نصیب و بهره توست به همراه ناتوانی ات می آید و آنچه هم که به زیان توست، نمی توانی با نیرویت مانع از آمدن آن شوی. نیز اگر کسی امید به آنچه را که از دست داده قطع کند، بدنش در آسایش است و هر کس به آنچه که خدا نصیب او کرده خشنود شود، دیده اش روشن است.

**[ترجمه]

«34»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا مِنْ عَمَلٍ یُقَرِّبُکُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ نَبَّأْتُکُمْ بِهِ وَ نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ وَ مَا مِنْ عَمَلٍ یُقَرِّبُکُمْ إِلَی الْجَنَّةِ إِلَّا وَ قَدْ نَبَّأْتُکُمْ بِهِ وَ أَمَرْتُکُمْ (2)

بِهِ فَإِنَّ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَفَثَ فِی رُوعِی أَنَّهُ لَنْ تَمُوتَ نَفْسٌ حَتَّی تَسْتَکْمِلَ رِزْقَهَا فَأَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ شَیْ ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ یَطْلُبُوا مَا عِنْدَ اللَّهِ بِمَعَاصِیهِ فَإِنَّهُ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِطَاعَتِهِ (3).

**[ترجمه]فرمود: «همانا به خدا سوگند شما را از هر کرداری که شما را به آتش نزدیک می کند آگهی دادم و شما را از آن مانع شدم، نیز شما را به هر کرداری که شما را به بهشت نزدیک می کند آگاه کردم و به انجامش فرمانتان دادم.

و بدانید روح الأمین (جبرئیل) بر دل من الهام کرد که: «هرگز بنده ای نمیرد مگر اینکه تمام روزی خود را دریافت دارد»، پس در طلب روزی زیاده روی نکنید، و دیر رسیدن روزی شما را وادار نکند سهم خود را در نزد خدا از راه حرام جویید، زیرا آنچه نزد اوست فقط از راه فرمانبری به دست آید.» - . کافی 2 : 74 -

**[ترجمه]

«35»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: صَوْتَانِ یُبْغِضُهُمَا اللَّهُ إِعْوَالٌ عِنْدَ مُصِیبَةٍ وَ مِزْمَارٌ عِنْدَ نِعْمَةٍ(4).

**[ترجمه]و فرمود: خدا دو آواز را نمی پسندد: « شیون کردن هنگام مصیبت، و نی نواختن هنگام خوشی و نعمت.»

**[ترجمه]

«36»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: عَلَامَةُ رِضَا اللَّهِ عَنْ خَلْقِهِ رُخْصُ أَسْعَارِهِمْ وَ عَدْلُ سُلْطَانِهِمْ.

ص: 143


1- 1. الدول: جمع الدولة و هی ما یتداول من المال و الغلبة. و الدنیا دول یعنی لا ثبات لها و لا قرار، بل تتغیر فتکون مرة لهذا و مرة لذاک.
2- 2. منقول فی الکافی ج 2- 74 بلفظ أفصح.
3- 3. النفث: الالقاء و الالهام. و الروع بالفتح فالسکون: الفزع و بالضم موضع الفزع أعنی القلب فالمعنی فی الحقیقة واحد الا أن الروع بالفتح اسم للحدث أی الفزع و بالضم اسم للذات أی القلب المفزع. و روح الأمین لقب جبرئیل علیه السلام لانه یوحی و ینفث فی القلب المفزع فیطمئنه و یأمنه من الفزع و الاضطراب. و یستفاد منه أن الإنسان و ان بلغ أقصی مراتب الکمال و قد یعرض علیه ما یفزعه. و قیل: أول موضع قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ذلک کان فی احدی غزواته لما رأی أصحابه یسرعون الی جمع الغنائم قال« ص» ذلک. و الاجمال فی الطلب ترک المبالغة فیه.
4- 4. العول و العولة بالفتح فالسکون و الاعوال: رفع الصوت بالبکاء. و المزمار: ما یترنم به من الاناشید. و الآلة التی یزمر فیها.

وَ عَلَامَةُ غَضَبِ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ جَوْرُ سُلْطَانِهِمْ وَ غَلَاءُ أَسْعَارِهِمْ (1).

**[ترجمه]و فرمود: «نشانه رضا و خشنودی خداوند از آفریدگانش، پایین رفتن قیمت هایشان و دادگری پادشاهشان و نشانه خشم خدا بر آفریدگانش، بالا رفتن قیمت ها و ستم کردن سلطانشان باشد.»

**[ترجمه]

«37»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ فِی نُورِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ مَنْ کَانَ عِصْمَةُ أَمْرِهِ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ مَنْ إِذَا أَصَابَتْهُ مُصِیبَةٌ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَیْراً قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَطِیئَةً قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ.

**[ترجمه]فرمود: «چهار صفت اگر در فردی جمع شود در روشنی و قرب به خدای متعال است: آنکه عصمت و محکمی کارش شهادت به یگانگی خدا و رسالت من باشد؛ و کسی که هرگاه مصیبتی به او رسد بگوید «اناللَّه و انا الیه راجعون»؛ و کسی که هر گاه خوبی به او برسد بگوید: «الحمد للَّه»؛ و کسی که هرگاه گناهی او را رسد، بگوید «استغفر اللَّه و اتوب الیه» .

**[ترجمه]

«38»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزِّیَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الْإِجَابَةَ.

**[ترجمه]آن کس که چهار چیز داده شده از چهار چیز دیگر دریغ نشود: کسی که طلب غفران و آمرزش داده شده از مغفرت بی بهره نماند، و آن کس را که شاکر است: از فزونی نعمت، و کسی که توبه و بازگشت داده شده: از قبولی، و آنکه درخواست و دعا داده شده: از اجابت بی نصیب نماند.

**[ترجمه]

«39»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْعِلْمُ خَزَائِنُ وَ مَفَاتِیحُهُ السُّؤَالُ فَاسْأَلُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَإِنَّهُ یُؤْجَرُ أَرْبَعَةٌ السَّائِلُ وَ الْمُتَکَلِّمُ وَ الْمُسْتَمِعُ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ.

**[ترجمه]فرمود: «دانش همانند گنجینه هائی است که کلیدهای آنها پرسش است. پس بپرسید- خداوند شما را رحمت کند- که در این بین چهار تن اجر برند: آنکه می پرسد، و گوینده، و شنونده و کسی که اینها را دوست دارد.»

**[ترجمه]

«40»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: سَائِلُوا الْعُلَمَاءَ وَ خَاطِبُوا الْحُکَمَاءَ وَ جَالِسُوا الْفُقَرَاءَ.

**[ترجمه]فرمود: «از دانشمندان سؤال کنید، مخاطب حکیمان باشید و با تهی دستان بنشینید.»

**[ترجمه]

«41»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: فَضْلُ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَةِ وَ أَفْضَلُ دِینِکُمُ الْوَرَعُ.

**[ترجمه]فرمود: «برتری دانش در پیش من از عبادت بیشتر است و بهترین دین شما پرهیزکاری است.»

**[ترجمه]

«42»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَفْتَی النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ لَعَنَهُ مَلَائِکَةُ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.

**[ترجمه]فرمود: «هر کس بدون علم فتوی دهد، فرشتگان زمین و آسمان او را نفرین کنند.»

**[ترجمه]

«43»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ عَظِیمَ الْبَلَاءِ یُکَافَأُ بِهِ عَظِیمُ الْجَزَاءِ فَإِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً ابْتَلَاهُ فَمَنْ رَضِیَ قَلْبُهُ فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ الرِّضَا وَ مَنْ سَخِطَ فَلَهُ السَّخَطُ(2).

**[ترجمه]و فرمود: «همانا جبران بلای بزرگ پاداش بزرگ است، پس هر گاه خداوند بنده ای را دوست بدارد گرفتارش کند، پس آنکه با شکیبائی بدان تن در دهد خدا از او خشنود، و آنکه رنجیده خاطر شود و خشم گیرد خدا از او در غضب است».

**[ترجمه]

«44»

وَ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ إِنْ حُرِّقْتَ بِالنَّارِ وَ إِنْ عُذِّبْتَ إِلَّا وَ قَلْبُکَ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ وَ وَالِدَیْکَ فَأَطْعِمْهُمَا وَ

ص: 144


1- 1. الرخص: ضد الغلاء و أصله السهل و الیسر. و الاسعار جمع السعر- بالکسر و هو الثمن.
2- 2.« یکافئ به» علی بناء المفعول أی یجازی أو یساوی. فی القاموس: کافاه مکافأة و کفاء: جازاه، و فلانا ماثله و وافیه.« فاذا أحبّ اللّه عبدا» أی أراد أن یوصل الجزاء العظیم إلیه و یرضی عنه و وجده أهلا لذلک ابتلاه بعظیم البلاء من الأمراض الجسمانیة و المکاره الروحانیة.

بَرَّهُمَا حَیَّیْنِ أَوْ مَیِّتَیْنِ فَإِنْ أَمَرَاکَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ أَهْلِکَ وَ مَالِکَ فَافْعَلْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ فَلَا تَدَعْهَا مُتَعَمِّداً فَإِنَّهُ مَنْ تَرَکَ صَلَاةً فَرِیضَةً مُتَعَمِّداً فَإِنَّ ذِمَّةَ اللَّهِ مِنْهُ بَرِیئَةٌ وَ إِیَّاکَ وَ شُرْبَ الْخَمْرِ وَ کُلَّ مُسْکِرٍ فَإِنَّهُمَا مِفْتَاحَا کُلِّ شَرٍّ.

**[ترجمه]مردی خدمت حضرت پیغمبر آمد و عرض کرد ای رسول خدا! مرا وصیتی کن. فرمود: « بر خدا شریک مگیر هر چند به آتش بسوزی و شکنجه شوی جز اینکه دلت به ایمان آرام باشد. و پدر و مادرت را فرمان بر و به ایشان نیکی کن؛ چه در قید حیات باشند یا نه. پس اگر هم از تو خواستند که خانواده و مالت را رها سازی رها کن زیرا که این عمل نشانه ایمان است. و نماز واجب را از روی عمد ترک مکن، زیرا کسی که نماز واجبی را عمدا رها کند از امان خداوند خارج است. زنهار از نوشیدن شراب یا هر مست کننده ای! چرا که این عمل کلید هر زشتی می باشد.»

**[ترجمه]

«45»

وَ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ یُقَالُ لَهُ أَبُو أُمَیَّةَ فَقَالَ لَهُ إِلَی مَا تَدْعُو النَّاسَ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ أَدْعُو لی [إِلَی] مَنْ إِذَا أَصَابَکَ ضُرٌّ فَدَعَوْتَهُ کَشَفَهُ عَنْکَ وَ إِنِ اسْتَعَنْتَ بِهِ وَ أَنْتَ مَکْرُوبٌ أَعَانَکَ وَ إِنْ سَأَلْتَهُ وَ أَنْتَ مُقِلٌّ أَغْنَاکَ- فَقَالَ أَوْصِنِی یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ لَا تَغْضَبْ قَالَ زِدْنِی قَالَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَی لَهُمْ بِهِ مِنْ نَفْسِکَ فَقَالَ زِدْنِی فَقَالَ لَا تَسُبَّ النَّاسَ فَتَکْتَسِبَ الْعَدَاوَةَ مِنْهُمْ قَالَ زِدْنِی قَالَ لَا تَزْهَدْ فِی الْمَعْرُوفِ عِنْدَ أَهْلِهِ قَالَ زِدْنِی قَالَ تحب [تَحَبَّبْ إِلَی] النَّاسِ یُحِبُّوکَ وَ الْقَ أَخَاکَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ وَ لَا تَضْجَرْ فَیَمْنَعَکَ الضَّجَرُ حَظَّکَ مِنَ الْآخِرَةِ وَ الدُّنْیَا وَ اتَّزِرْ إِلَی نِصْفِ السَّاقِ وَ إِیَّاکَ وَ إِسْبَالَ الْإِزَارِ(1) وَ الْقَمِیصِ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ الْمَخِیلَةِ وَ اللَّهُ لَا یُحِبُّ الْمَخِیلَةَ.

**[ترجمه]مردی از بنی تمیم که اسمش ابوامیه بود به محضرش شرفیاب شد و عرض کرد: «ای محمّد مردم را به چه چیز می خوانی؟» فرمود: «من و پیروانم از روی آگاهی خلق را به سوی خداوند می خوانیم؛ به آن خدایی که چون تو را مشکلی پیش آید و دست دعا به درگاهش بری مشکل را از تو دفع کند، و در گرفتاری اگر از او طلب یاری کنی کمکت نماید، و به وقت تهیدستی اگر از او درخواست کنی بی نیازت سازد.»

سپس گفت که ای محمّد! مرا وصیتی کن. حضرت فرمود: «خشم مگیر.» گفت بیش از این بگو. فرمود: «هرچه برای خود می پسندی، همان را برای مردم بپسند.» گفت زیادتر بفرما. فرمود: «مردم را دشنام مده که نتیجه اش دشمنی است.» گفت باز هم بیشتر وصیتم کن. فرمود: «احسان را از اهلش دریغ مدار» گفت باز هم بیشتر. فرمود: «مردم را دوست بدار که تو را دوست بدارند؛ برادرت را با چهره باز دیدار کن؛ بپرهیز از بیتابی که مانع بهره آخرت و دنیای تو می شود؛ شلوارت را تا نیمه ساق بیاور؛ بپرهیز از جامه بلند که پوشیدن جامه بلند کبراست و خدا خودپسندی را دوست ندارد.»

**[ترجمه]

«46»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الشَّیْخَ الزان [الزَّانِیَ] وَ الْغَنِیَّ الظَّلُومَ وَ الْفَقِیرَ الْمُخْتَالَ وَ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ وَ یُحْبِطُ أَجْرَ الْمُعْطِی الْمَنَّانِ وَ یَمْقُتُ الْبَذَخَ الْجَرِی ءَ الْکَذَّابَ (2).

**[ترجمه]فرمود: «خداوند پیرمرد زناکار، ثروتمند ستمگر، فقیر متکبر و سائل بدپیله را دوست ندارد؛ پاداش بخشش کننده ای که بسیار منت می گذارد از بین می برد؛ و خشم می گیرد بر خودخواه لاابالی و دروغگو .»

**[ترجمه]

«47»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَفَاقَرَ افْتَقَرَ.

**[ترجمه]و فرمود: «کسی که تظاهر به تهیدستی کند فقیر شود».

**[ترجمه]

«48»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِیمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَیْشِ.

**[ترجمه]فرمود که مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و راه رفتن با آنان نصف زندگی.

**[ترجمه]

«49»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ مُدَارَاةُ النَّاسِ فِی غَیْرِ تَرْکِ حَقٍّ وَ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ خِفَّةُ لِحْیَتِهِ.

**[ترجمه]فرمود: «بالاترین و شریفترین نقطه اندیشه پس از ایمان به خدا؛ رعایت حال مردم است، تا بدان جا که حقّی ضایع نشود. و از نشانه های خوشبختی انسان ریش کم پشت می باشد».

**[ترجمه]

«50»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا نُهِیتُ عَنْ شَیْ ءٍ بَعْدَ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ مَا نُهِیتُ عَنْ مُلَاحَاةِ الرِّجَالِ (3).

ص: 145


1- 1. یقال: أسبل ازاره إذا أرخاه و أسدله. و المخیلة: الکبر.
2- 2. المختال: المتکبر. و الملحف: الملح فی السؤال. و البذخ: الفخر و الکبر. و الجری علی وزن فعیل من جرأ- ککرم- جراءة و جرأة فهو جری. و المعنی لا یبالی ما قال أو ما قیل فیه.
3- 3. الملاحاة: المنازعة و المخاصمة و المجادلة. و منه« من لاحاک فقد عاداک».

**[ترجمه]فرمود: «بعد از نهی از پرستش بتان، از چیزی مانند دعوای با مردم نهی نشدم.»

**[ترجمه]

«51»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ مِنَّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً أَوْ ضَرَّهُ أَوْ مَاکَرَهُ.

**[ترجمه]و فرمود: «از ما نیست کسی که مسلمانی را بفریبد یا به او زیان رساند یا به او نیرنگ زند.»

**[ترجمه]

«52»

وَ قَامَ صلی الله علیه و آله فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ فَقَالَ نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَی غَیْرِ فَقِیهٍ ثَلَاثٌ لَا یُغِلُّ عَلَیْهِمْ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ (1) إِخْلَاصُ الْعَمَلِ لِلَّهِ وَ النَّصِیحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَ لُزُومُ جَمَاعَتِهِمْ الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ وَ هُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ (2).

**[ترجمه]رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم در مسجد خَیف بپا خواسته و فرمود: خداوند آن بنده را که گفتار من شنیده و بخاطر بسپرد و به آنکه نشنیده برساند شاد و خرّم کند. چه بسا حامل دانشی که آن را به داناتر از خود رساند، و چه بسا حامل دانشی که خود دانا نیست سه چیز است که دل هیچ مسلمانی در آنها خیانت نکند: خالص نمودن کردار برای خدا، و خیرخواهی برای پیشوایان مسلمین، و همراه بودن با جماعت مسلمین.

مؤمنان همه برادر و خونشان برابر است و همه آنان در برابر دشمن یکپارچه اند، و پائین ترینشان به أمان دادن به مشرکین ذمّه همه را مشغول می سازد.

**[ترجمه]

«53»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا بَایَعَ الْمُسْلِمُ الذِّمِّیَّ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ خِرْ لِی وَ لَهُ (3).

**[ترجمه]فرمود که هرگاه کافر و ذمی بیعت کند، باید بگوید: «اللهم خر لی و له».

**[ترجمه]

«54»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً قَالَ خَیْراً فَغَنِمَ أَوْ سَکَتَ عَنْ سُوءٍ فَسَلِمَ.

**[ترجمه]فرمود: «خدا بیامرزد بنده ای را که سخن خیر گوید و غنیمت شمرد خاموشی گزیدن از سخن بد را و سالم بماند.»

**[ترجمه]

«55»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ اسْتَکْمَلَ خِصَالَ الْإِیمَانِ الَّذِی إِذَا رَضِیَ لَمْ یُدْخِلْهُ رِضَاهُ فِی بَاطِلٍ وَ إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ الْغَضَبُ مِنَ الْحَقِّ وَ إِذَا قَدَرَ لَمْ یَتَعَاطَ مَا لَیْسَ لَهُ (4).

**[ترجمه]فرمود: «هر که دارای سه ویژگی باشد ایمانش کامل است: به وقت خوشی خرسندیش او را به باطل نکشاند، به هنگام خشم پای از حقّ بیرون ننهد، و به هنگام قدرت آنچه از آن او نیست تصاحب نکند». - . کافی 2 : 239، باب مؤمن و صفات او -

**[ترجمه]

«56»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ بَلَغَ حَدّاً فِی غَیْرِ حَدٍّ فَهُوَ مِنَ الْمُعْتَدِینَ (5).

**[ترجمه]فرمود: «هر که به ناحقّ حدّی را اجرا کند متجاوز است.»

**[ترجمه]

«57»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِی صَلَاةٍ أَفْضَلُ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی غَیْرِ صَلَاةٍ وَ ذِکْرُ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّوْمِ وَ الصَّوْمُ حَسَنَةٌ ثُمَّ قَالَ لَا قَوْلَ إِلَّا بِعَمَلٍ وَ لَا قَوْلَ وَ لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِیَّةٍ وَ لَا قَوْلَ وَ لَا عَمَلَ وَ لَا نِیَّةَ إِلَّا بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ.

ص: 146


1- 1. الغل- بالکسر- الحقد، و الغل- بالضم- طوق من حدید یجعل فی العنق. و غل غلولا من باب قعد خان فی المغنم.
2- 2. تقدم معناه.
3- 3. یقال: خر لی و اختر لی أی اجعل أمری خیرا و ألهمنی فعله و اختر لی الاصلح. ( مجمع البحرین).
4- 4. لم یتعاط أی لم یأخذ و لم یتناول، و هذا الحدیث أیضا مرویّ فی الکافی فی باب المؤمن و صفاته- ج 2 ص 239-
5- 5. أی من توجه علیه التعزیر فعلی الحاکم أن لا یبلغ به الحد، بل ینقص علی أقل حدود المعزر فإذا بلغ به الحدّ فهو من المعتدین و فی بعض نسخ المصدر« غیر حق» و الظاهر أنه تصحیف.

**[ترجمه]فرمود: «فضیلت تلاوت قرآن در نماز بیشتر از غیر آن است. و نیز ذکر خدا از صدقه دادن، و صدقه دادن از روزه گرفتن برتر بوده و روزه گرفتن کار نیک است.»

بعد فرمود: « هیچ سخنی بدون عمل، و هیچ عملی بدون هدف سودی نخواهد داشت، و نیز هیچ سخن و عمل و هدفی بدون پیروی از دستورات و مقرّرات دینی سودمند نخواهد بود.»

**[ترجمه]

«58»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ (1).

**[ترجمه]وقار و حلم از خدا و شتاب از شیطان است.

**[ترجمه]

«59»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ لِیُمَارِیَ بِهِ السُّفَهَاءَ(2)

أَوْ یُبَاهِیَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ یَصْرِفَ وُجُوهَ النَّاسِ إِلَیْهِ لِیُعَظِّمُوهُ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ فَإِنَّ الرِّئَاسَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِلَّهِ وَ لِأَهْلِهَا وَ مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ فِی غَیْرِ الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ اللَّهُ فِیهِ مَقَّتَهُ اللَّهُ وَ مَنْ دَعَا إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا رَئِیسُکُمْ (3)

وَ لَیْسَ هُوَ کَذَلِکَ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ حَتَّی یَرْجِعَ عَمَّا قَالَ وَ یَتُوبَ إِلَی اللَّهِ مِمَّا ادَّعَی.

**[ترجمه]به تحقیق آنکه هدفش از آموختن علم: ستیزه جوئی با نابخردان، یا بالیدن بر دانشمندان، و یا جلب توجّه مردم است تا مورد احترام قرار گیرد از هم اکنون جایگاه خویش را در جهنّم جستجو کند. زیرا ریاست و سروری برازنده غیر خداوند و شایستگان این مقام نیست. و آنکه خود را در غیر آن جایگاهی که خداوند قرار داده مقرّر دارد خداوند او را دشمن دارد. و آنکه به سوی خود بخواند و خویش را ناحقّ رئیس دیگران گمارد خداوند هرگز نظر رحمتی به سویش نکند؛ تا از گفته اش بازگشته و از این خواسته ناروا توبه کند .

**[ترجمه]

«60»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ تَحَبَّبُوا إِلَی اللَّهِ وَ تَقَرَّبُوا إِلَیْهِ قَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ بِمَا ذَا نَتَحَبَّبُ إِلَی اللَّهِ وَ نَتَقَرَّبُ قَالَ بِبُغْضِ أَهْلِ الْمَعَاصِی وَ الْتَمِسُوا رِضَا اللَّهِ بِسَخَطِهِمْ قَالُوا یَا رُوحَ اللَّهِ فَمَنْ نُجَالِسُ إِذًا قَالَ مَنْ یُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ یَزِیدُ فِی عَمَلِکِمْ مَنْطِقُهُ وَ یُرَغِّبُکُمْ فِی الْآخِرَةِ عَمَلُهُ.

**[ترجمه]فرمود که عیسی بن مریم گفته است: « دوستی و محبّت خویش را به خداوند عرضه دارید، و به او نزدیک شوید.» حواریون گفتند که ای روح خدا! به چه وسیله به خدا نزدیک شویم و او را دوست بداریم؟ فرمود: «به وسیله دشمن داشتن گناهکاران و خشنودی خدا را با دشمنی آنان بدست آوردن.» عرض کردند با چه کسی همنشینی کنیم؟ فرمود «آن کس که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد، سخنش دانش شما را زیاد کند و کردارش شما را به آخرت مایل گرداند.»

**[ترجمه]

«61»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَبْعَدُکُمْ بِی شَبَهاً الْبَخِیلُ الْبَذِیُّ الْفَاحِشُ (4).

**[ترجمه]فرمود: «دورترین شما به هم از نظر شباهت، بخیل دشنام دهنده است.»

**[ترجمه]

«62»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: سُوءُ الْخُلُقِ شُؤْمٌ.

**[ترجمه]فرمود: «بداخلاقی شوم است.»

**[ترجمه]

«63»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذْ رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ لَا یُبَالِی مَا قَالَ أَوْ مَا قِیلَ فِیهِ فَإِنَّهُ لِبَغِیَّةٍ أَوْ شَیْطَانٍ (5).

**[ترجمه]فرمود: «هرگاه مردی را دیدید که باک ندارد چه می گوید یا درباره اش چه گفته می شود، بدانید که او یا زنازاده است یا شیطان.»

**[ترجمه]

«64»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الْجَنَّةَ عَلَی کُلِّ فَاحِشٍ بَذِیٍّ قَلِیلِ الْحَیَاءِ

ص: 147


1- 1. الاناة- کقناة-: الوقار و الحلم.
2- 2. أی لیجادل و یخاصم، من المراء.
3- 3. فی بعض نسخ المصدر« أنا ولیکم».
4- 4. البذی علی فعیل: الذی تکلم بالفحش. و البذاء: الکلام القبیح.
5- 5. فی بعض نسخ المصدر« لبغی». و فی بعض الکتب« لغیة» و اللام للملکیة المجازیة و هی بکسر المعجمة و تشدید الیاء المفتوحة المثناة من تحت: الضلال، یقال: إنّه ولد غیة أی ولد زنا، و الغیی کالغنی: الدنی الساقط عن الاعتبار. و لعلّ ما فی المتن تصحیف هنا و ما یأتی.

لَا یُبَالِی مَا قَالَ وَ مَا قِیلَ فِیهِ أَمَا إِنَّهُ إِنْ تَنْسُبْهُ (1)

لَمْ تَجِدْهُ إِلَّا لِبَغْیٍ أَوْ شِرْکِ شَیْطَانٍ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ فِی النَّاسِ شَیَاطِینُ قَالَ نَعَمْ أَ وَ مَا تَقْرَأُ قَوْلَ اللَّهِ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(2).

**[ترجمه]فرمود: «همانا خدا بهشت را بر هر دشنام دهنده پست و بی حیا که باک ندارد چه می گوید و درباره اش چه می گویند حرام کرده است. بدان که اگر در پی نسب او بروی، خواهی یافت که یا زنا زاده است یا شریک شیطان.» گفته شد: «ای رسول خدا! مگر شیطان ها در میان مردم هم هستند؟» فرمود: «آری مگر نخوانده ای این گفته خدا را که فرمود: « وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ » - . اسراء / 64 - ، {و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن »

**[ترجمه]

«65»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَنْفَعْهُ یَنْفَعْکَ وَ مَنْ لَا یُعِدَّ الصَّبْرَ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ یَعْجِزْ وَ مَنْ قَرَضَ النَّاسَ قَرَضُوهُ وَ مَنْ تَرَکَهُمْ لَمْ یَتْرُکُوهُ (3)

قِیلَ فَأَصْنَعُ مَا ذَا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَقْرِضْهُمْ مِنْ عِرْضِکَ لِیَوْمِ فَقْرِکَ (4).

**[ترجمه]به هر کس فایده برسانی، به تو فایده می رساند؛ هر کس آمادگی بردباری برای مصیبت های روزگار را نداشته باشد، ناتوان می شود؛ هر کس مردم را ستایش کند، او را ستایش می کنند؛ کسی که مردم را واگذارد، مردم هم او را رها می کنند. گفته شد چه کنم ای رسول خدا! فرمود: «به آنها از متاعت برای روز نیازمندی ات قرض ده.»

**[ترجمه]

«66»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَی خَیْرِ أَخْلَاقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ-.

**[ترجمه]فرمود: «شما را به بهترین خوی دنیا و آخرت راهنمایی می کنم: پیوند کن با کسی که آن را قطع کرده؛ عطا کن به آن که ناامیدت کرده؛ و در گذر از آن که تو را ستم کرده.»

**[ترجمه]

«67»

وَ خَرَجَ صلی الله علیه و آله یَوْماً وَ قَوْمٌ یُدَحْرِجُونَ حَجَراً فَقَالَ أَشَدُّکُمْ مَنْ مَلَکَ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ أَحْمَلُکُمْ مَنْ عَفَا بَعْدَ الْمَقْدُرَةِ(5).

**[ترجمه]روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم بر جمعیتی که (برای مسابقه) پرتاب سنگ میکردند گذر کرد، فرمود: «قهرمان شما کسی است که به وقت خشم بر نفس خود چیره شود، و پهلوانترین شما آن کس باشد که پس از چیرگی گذشت کند.»

**[ترجمه]

«68»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ هَذَا دِینٌ أَرْتَضِیهِ لِنَفْسِی وَ لَنْ یُصْلِحَهُ إِلَّا السَّخَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ فَأَکْرِمُوهُ بِهِمَا مَا صَحِبْتُمُوهُ.

**[ترجمه]و گفت که خداوند فرموده: «این اسلام دینی است که برای خود پسندیده ام و هرگز هیچ چیزی جز سخاوت و خوش اخلاقی آن را بهبودی نبخشد، پس تا زمانی که همراه آن هستید به این دو خصلت گرامیش دارید.»

**[ترجمه]

«69»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُکُمْ إِیمَاناً أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً.

**[ترجمه]فرمود: «برترین شما از نظر ایمان، خوشخوترین شماست.»

**[ترجمه]

«70»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْخُلُقِ یَبْلُغُ بِصَاحِبِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ فَقِیلَ لَهُ مَا أَفْضَلُ مَا أُعْطِیَ الْعَبْدُ قَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ.

**[ترجمه]فرمود: «خوی نیک، دارنده اش را به مقام شب زنده دار و روزه دار می رساند. پرسیده شد بهترین چیزی که به بنده داده می شود چیست؟ فرمود: «خوی نیک.»

**[ترجمه]

«71»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْخُلُقِ یُثْبِتُ الْمَوَدَّةَ.

**[ترجمه]فرمود: «خوی نیک دوستی را استوار می کند.»

**[ترجمه]

«72»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخِیمَةِ(6).

ص: 148


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« ان تبینه».
2- 2. سورة الإسراء آیة 66.
3- 3. قرض فلانا: مدحه أو ذمه. و أقرضه أی أعطاه قرضا.
4- 4. العرض بالفتح: المتاع یقال: اشتریت المتاع بعرض أی بمتاع مثله.
5- 5. یقال: دحی الحجر بیده أی رمی به. و فی بعض نسخ المصدر« یدحرجون». و أحمله أی أعانه و یمکن أن یقرأ« أحلمکم» بتقدیم اللام.
6- 6. السخیمة: الضغینة و الحقد الموجدة فی النفس من السخمة و هی السواد.

**[ترجمه]فرمود: «خوی نیک کینه را می برد.»

**[ترجمه]

«73»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خِیَارُکُمْ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً الَّذِینَ یَأْلِفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ.

**[ترجمه]فرمود: « نیکوترین شما خوشرفتارترینتان می باشد؛ آنان که انس گیرند و الفت پذیرند.»

**[ترجمه]

«74»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْأَیْدِی ثَلَاثَةٌ سَائِلَةٌ وَ مُنْفِقَةٌ وَ مُمْسِکَةٌ وَ خَیْرُ الْأَیْدِی الْمُنْفِقَةُ.

**[ترجمه]فرمود: «دست ها بر سه قسم اند: دست گیرنده، دست بخشنده، دست نگاه دارنده، و بهترین دست ها، دست بخشنده است.»

**[ترجمه]

«75»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْحَیَاءُ حَیَاءَانِ حَیَاءُ عَقْلٍ وَ حَیَاءُ حُمْقٍ فَحَیَاءُ الْعَقْلِ الْعِلْمُ وَ حَیَاءُ الْحُمْقِ الْجَهْلُ.

**[ترجمه]فرمود: «حیا بر دو گونه است: حیای عقل و حیای حماقت. حیای عقل، دانش است و حیای نادانی، جهل.»

**[ترجمه]

«76»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَلْقَی جِلْبَابَ الْحَیَاءِ لَا غِیبَةَ لَهُ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که جامه حیا به دور اندازد و علنی معصیت کند غیبت ندارد.»

**[ترجمه]

«77»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیَفِ إِذَا وَعَدَ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید به وعده اش وفا کند.»

**[ترجمه]

«78»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْأَمَانَةُ تَجْلِبُ الرِّزْقَ وَ الْخِیَانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ.

**[ترجمه]فرمود: «فرمود: امانت داری روزی می آورد و خیانتکاری فقر و نداری.»

**[ترجمه]

«79»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: نَظَرُ الْوَلَدِ إِلَی وَالِدَیْهِ حُبّاً لَهُمَا عِبَادَةٌ.

**[ترجمه]فرمود: «نگاه فرزند به سوی پدر و مادرش عبادت است.»

**[ترجمه]

«80»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: جَهْدُ الْبَلَاءِ أَنْ یُقَدَّمَ الرَّجُلُ فَتُضْرَبَ رَقَبَتُهُ صَبْراً-(1)

وَ الْأَسِیرُ مَا دَامَ فِی وَثَاقِ الْعَدُوِّ وَ الرَّجُلُ یَجِدُ عَلَی بَطْنِ امْرَأَتِهِ رَجُلًا.

**[ترجمه]فرمود: «بلای طاقت فرسا آن است که: مردی را پیش آرند در حالی که دست بسته است گردنش بزنند، اسیری که در بند دشمن گرفتار است و مردی که بیگانه ای را همبستر همسر خویش یابد».

**[ترجمه]

«81»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْعِلْمُ خَدِینُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمُ وَزِیرُهُ وَ الْعَقْلُ دَلِیلُهُ وَ الصَّبْرُ أَمِیرُ جُنُودِهِ وَ الرِّفْقُ وَالِدُهُ وَ الْبَرُّ أَخُوهُ وَ النَّسَبُ آدَمُ وَ الْحَسَبُ التَّقْوَی وَ الْمُرُوَّةُ إِصْلَاحُ الْمَالِ (2).

**[ترجمه]فرمود: «دانش دوست مؤمن است، حلم وزیرش، خرد راهنمایش، صبر فرمانده سپاهش، مدارا پدرش، نیکی برادرش. نسب مؤمن به آدم می رسد، حسبش پرهیزکاری است و مروتش اصلاح مال.»

**[ترجمه]

«82»

وَ جَاءَهُ رَجُلٌ بِلَبَنٍ وَ عَسَلٍ لِیَشْرَبَهُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله شَرَابَانِ یُکْتَفَی بِأَحَدِهِمَا عَنْ صَاحِبِهِ أَشْرَبُهُ وَ لَا أُحَرِّمُهُ وَ لَکِنِّی أَتَوَاضَعُ لِلَّهِ فَإِنَّهُ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ یَضَعُهُ اللَّهُ وَ مَنِ اقْتَصَدَ فِی مَعِیشَتِهِ رَزَقَهُ اللَّهُ وَ مَنْ بَذَّرَ حَرَمَهُ اللَّهُ (3)

وَ مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللَّهِ آجَرَهُ اللَّهُ.

ص: 149


1- 1. الجهد: المشقة و الصبر أصله الحبس. یقال: قتل صبرا أی حبس علی القتل او قتل مکتوفا مغلولا لا یمکنه أن یدافع.
2- 2. الخدین. الصدیق و الرفیق من خادنه أی صادقه و صاحبه. یعنی ان من نسبه ینتهی الی آدم و آدم من طین، فلا یفتخر به. و المروة أصله المروءة فتقلب الهمزة واوا و تدغم و المعنی کمال الرجولیة. و نقل عن الشهید( ره) فی الدروس أنّه قال:« المروءة تنزیه النفس عن الدناءة التی لا یلیق بها».
3- 3. بذر من التبذیر و هو تفریق المال فی غیر القصد.

**[ترجمه]مردی مقداری شیر و عسل برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم آورد تا بنوشد، حضرت فرمودند: «دو نوشیدنی است که به یکی از آن می توان بسنده کرد، و من هر دو را ننوشم و تحریم هم نکنم، ولی برای خداوند فروتنی کنم، زیرا کسی که برای خدا فروتنی کند خداوند رفعتش بخشد، و آنکه تکبّر کند پستش سازد. و کسی که در گذران زندگی میانه روی پیشه خود سازد خداوند روزیش دهد، و آنکه زیاده روی کند محرومش سازد، و آن را که بسیار یادش کند پاداش دهد.»

**[ترجمه]

«83»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَقْرَبُکُمْ مِنِّی غَداً فِی الْمَوْقِفِ أَصْدَقُکُمْ لِلْحَدِیثِ وَ آدَاکُمْ لِلْأَمَانَةِ وَ أَوْفَاکُمْ بِالْعَهْدِ وَ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ أَقْرَبُکُمْ مِنَ النَّاسِ.

**[ترجمه]و فرمود: «نزدیکترین شما به من در روز قیامت: راستگوترینتان در سخن، و باوفاترینتان در پرداخت امانت و وفاداری به پیمان، و خوش اخلاق ترینتان، و نیز آن کس که از همه به مردم نزدیکتر است.»

**[ترجمه]

«84»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا مُدِحَ الْفَاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضِبَ الرَّبُّ.

**[ترجمه]و فرمود: «هرگاه فاجر ستایش شود، عرش بلرزد و خدا به خشم آید.»

**[ترجمه]

«85»

وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ مَا الْحَزْمُ قَالَ صلی الله علیه و آله تُشَاوِرُ امْرَأً ذَا رَأْیٍ ثُمَّ تُطِیعُهُ.

**[ترجمه]مردی پرسید دوراندیشی چیست؟ فرمود: «مشورت کردن با مرد صاحب رأی و آنگاه پیروی کردن از آن.»

**[ترجمه]

«86»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یَوْماً أَیُّهَا النَّاسُ مَا الرَّقُوبُ فِیکُمْ قَالُوا الرَّجُلُ یَمُوتُ وَ لَمْ یَتْرُکْ وَلَداً(1)

فَقَالَ بَلِ الرَّقُوبُ حَقُّ الرَّقُوبِ رَجُلٌ مَاتَ وَ لَمْ یُقَدِّمْ مِنْ وُلْدِهِ أَحَداً یَحْتَسِبُهُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانُوا کَثِیراً بَعْدَهُ ثُمَّ قَالَ مَا الصُّعْلُوکُ فِیکُمْ قَالُوا الرَّجُلُ الَّذِی لَا مَالَ لَهُ فَقَالَ

بَلِ الصُّعْلُوکُ حَقُّ الصُّعْلُوکِ مَنْ لَمْ یُقَدِّمْ مِنْ مَالِهِ شَیْئاً یَحْتَسِبُهُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ کَثِیراً مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالَ مَا الصُّرَعَةُ فِیکُمْ قَالُوا الشَّدِیدُ الْقَوِیُّ الَّذِی لَا یُوضَعُ جَنْبُهُ فَقَالَ بَلِ الصُّرَعَةُ حَقُّ الصُّرَعَةِ رَجُلٌ وَکَزَ الشَّیْطَانُ فِی قَلْبِهِ وَ اشْتَدَّ غَضَبُهُ وَ ظَهَرَ دَمُهُ ثُمَّ ذَکَرَ اللَّهَ فَصَرَعَ بِحِلْمِهِ غَضَبَهُ.

**[ترجمه]روزی فرمود: «روزی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم فرمود: ای مردم! «رقوب» نزدتان کیست و به چه معناست؟ گفتند: مردی را که بمیرد و از خود فرزندی بجای ننهد. فرمود:

«رقوب» مردی را گویند که بمیرد و فرزندی پیش نفرستاده باشد که بحساب خدا گذارد هر چند فرزندان زیادی از خود بجای نهد. بعد فرمود: «صعلوک» در نزد شما کیست؟ گفتند: به مرد بی مال و نوا گویند. حضرت فرمود: بلکه بینوای واقعی کسی است که از مال خویش چیزی پیش نفرستاده تا نزد خداوند ذخیره او باشد، هر چند ثروت زیادی از خود بجای نهد. سپس فرمود: ««صرعة» در میان شما چه معنایی دارد»؟ گفتند: «دلاور سرسختی که پهلویش به خاک نرسیده باشد». فرمود:«پهلوان واقعی کسی است که شیطان به قلبش کوفته تا سخت خشمگین شده و خونش بجوشد، آنگاه خدا را یاد کند و با صبر خشمش را به خاک افکند».

**[ترجمه]

«87»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ عَمِلَ عَلَی غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که بدون دانش کاری کند، فسادش از صلاحش بیشتر است.»

**[ترجمه]

«88»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْجُلُوسُ فِی الْمَسْجِدِ انْتِظَاراً لِلصَّلَاةِ عِبَادَةٌ مَا لَمْ یُحْدِثْ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا یُحْدِثُ قَالَ صلی الله علیه و آله الِاغْتِیَابُ.

**[ترجمه]فرمود: «نشستن در مسجد به انتظار نماز، عبادت است؛ مادامی که حدثی سرنزده باشد.» پرسیدند یا رسول اللَّه! حدث چیست؟ فرمود: «غیبت کردن.»

**[ترجمه]

«89»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الصَّائِمُ فِی عِبَادَةٍ وَ إِنْ کَانَ نَائِماً عَلَی فِرَاشِهِ مَا لَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً.

**[ترجمه]فرمود: «روزه دار در حال عبادت است، حتی اگر در بستر خوابیده باشد؛ البته تا زمانی که غیبت مسلمانی را نکرده باشد.»

**[ترجمه]

«90»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَةً(2) کَانَ کَمُبْدِئِهَا وَ مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْ ءٍ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرْکَبَهُ.

**[ترجمه]فرمود: «هر کس گناهی را انتشار دهد، مانند خودِ گناهکار است و اگر کسی مؤمنی را در چیزی سرزنش کند، نمی میرد تا گرفتار شود.»

**[ترجمه]

«91»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثَةٌ وَ إِنْ لَمْ تَظْلِمْهُمْ ظَلَمُوکَ السَّفِلَةُ وَ زَوْجَتُکَ وَ خَادِمُکَ (3).

ص: 150


1- 1. الرقوب وزان رسول الذی یراقب، من الرقبة بمعنی الانتظار و المرأة التی تراقب موت زوجها او ولدها فترثه. و الصعلوک: الفقیر. و الصرعة بضم الأول و فتح الثانی و الثالث: الذی یصرع الناس و بالغ فی الصرع، من صرعه أی طرحه علی الأرض. و الوکز: الرکز. یقال: وکزه فی الأرض أی رکزه و غرزه فیه.
2- 2. الإذاعة: الانتشار.
3- 3. أی و لو لم تظلمهم أنت لکن ظلموک لدناءة أخلاقهم و نقصان عقولهم.

**[ترجمه]فرمود: «سه طایفه هستند که اگر به آن ستم هم نکنی، به تو ستم کنند: آدم پست؛ همسرت؛ نوکرت.»

**[ترجمه]

«92»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعٌ مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَیْنِ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِی طَلَبِ الدُّنْیَا وَ الْإِصْرَارُ عَلَی الذَّنْبِ.

**[ترجمه]فرمود: «نشانه بدبختی چهار چیز است: خشکی چشم؛ سختی دل؛ آزمندی در طلب دنیا؛ و اصرار بر گناه.»

**[ترجمه]

«93»

وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَوْصِنِی فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا تَغْضَبْ ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَا تَغْضَبْ ثُمَّ قَالَ لَیْسَ الشَّدِیدُ بِالصُّرَعَةِ إِنَّمَا الشَّدِیدُ الَّذِی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ.

**[ترجمه]مردی عرض کرد: مرا وصیت فرما. فرمود: «خشم مکن.» دوباره پرسید. فرمود: خشم مکن. آنگاه فرمود: «نیرومندی در کشتی گرفتن نیست، بلکه نیرومند آن کسی است که اختیار خودش را هنگام خشم، نگه دارد.»

**[ترجمه]

«94»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَکْمَلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ أَخْلَاقاً.

**[ترجمه]فرمود: «کامل ترین مؤمنان از نظر ایمان خوشخوترین آنان است.»

**[ترجمه]

«95»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا کَانَ الرِّفْقُ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا زَانَهُ وَ لَا کَانَ الْخُرْقُ فِی شَیْ ءٍ إِلَّا شَانَهُ (1).

**[ترجمه]فرمود: «نرمی و مدارا در چیزی نباشد جز آنکه زینتش بخشد، و ناسازگاری در چیزی نباشد جز آنکه زشتش سازد.»

**[ترجمه]

«96»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْکِسْوَةُ تُظْهِرُ الْغِنَی وَ الْإِحْسَانُ إِلَی الْخَادِمِ یُکْبِتُ الْعَدُوَّ.

**[ترجمه]فرمود: «لباس پوشاندن دارایی را آشکار کند؛ نیکی کردن به خادم دشمن را خوار کند.»

**[ترجمه]

«97»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أُمِرْتُ بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أُمِرْتُ بِتَبْلِیغِ الرِّسَالَةِ.

**[ترجمه]همان گونه که مأمور رسالت شدم، مأمور مدارای با مردم شدم .

**[ترجمه]

«98»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اسْتَعِینُوا عَلَی أُمُورِکُمْ بِالْکِتْمَانِ فَإِنَّ کُلَّ ذِی نِعْمَةٍ مَحْسُودٌ.

**[ترجمه]در امور زندگی از پنهان کاری کمک بگیرید، زیرا هر صاحب نعمتی مورد حسد واقع شود.

**[ترجمه]

«99»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْإِیمَانُ نِصْفَانِ نِصْفٌ فِی الصَّبْرِ وَ نِصْفٌ فِی الشُّکْرِ.

**[ترجمه]ایمان دو بخش است: بخشی در بردباری؛ بخشی در سپاسگذاری.

**[ترجمه]

«100»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْعَهْدِ مِنَ الْإِیمَانِ.

**[ترجمه]فرمود: «نیک پیمانی از ایمان است.»

**[ترجمه]

«101»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْأَکْلُ فِی السُّوقِ دَنَاءَةٌ.

**[ترجمه]فرمود: «خوردن در بازار، پستی است.»

**[ترجمه]

«102»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْحَوَائِجُ إِلَی اللَّهِ وَ أَسْبَابُهَا فَاطْلُبُوهَا إِلَی اللَّهِ بِهِمْ فَمَنْ أَعْطَاکُمُوهَا فَخُذُوهَا عَنِ اللَّهِ بِصَبْرٍ.

**[ترجمه]تمامی حاجت ها به درگاه خداوند است [و] اسبابش [مردمند]، حاجات را بوسیله آنان از خدا بخواهید، پس هر که آنها را به شما داد از جانب خداست آن را با شکیبائی و صبر بگیرید.

**[ترجمه]

«103»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: عَجَباً لِلْمُؤْمِنِ لَا یَقْضِی اللَّهُ عَلَیْهِ قَضَاءً إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهُ سَرَّهُ أَوْ سَاءَهُ إِنِ ابْتَلَاهُ کَانَ کَفَّارَةً لِذَنْبِهِ وَ إِنْ أَعْطَاهُ وَ أَکْرَمَهُ کَانَ قَدْ حَبَاهُ (2).

**[ترجمه]فرمود: «شگفتا بر مؤمن! خداوند جز خیرش را نخواهد؛ چه شادش کند یا ناراحت، اگر گرفتارش نماید کفّاره گناهش شود، و اگر عطایش داده و گرامیش دارد انعامی است که به او داده است.»

**[ترجمه]

«104»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَی وَ الْآخِرَةُ أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْغِنَی فِی قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یَسْتَکْمِلَ رِزْقَهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَی

ص: 151


1- 1. الخرق بضم الخاء المعجمة: ضد الرفق. و فی الحدیث« الخرق شؤم و الرفق یمن» من خرقه خرقا من باب تعب إذا فعله فلم یرفق به فهو أخرق و الأنثی خرقاء و الاسم، الخرق بالضم فالسکون.
2- 2. حباه ای اعطاه.

وَ الدُّنْیَا أَکْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْفَقْرَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ شَتَّتَ عَلَیْهِ أَمْرَهُ وَ لَمْ یَنَلْ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا مَا قُسِّمَ لَهُ.

**[ترجمه]فرمود: «آن کس که شام را بام و بام را شام کند و همتش آخرت باشد، خدا او را در دلش بی نیاز گرداند، کارش را به سامان کند و از دنیا نرود تا اینکه روزی اش را کامل کند؛ نیز کسی که صبح را شب و شب را صبح کند و دنیا بزرگ ترین همتش باشد، خدا نیازمندی را پیش چشمش قرار دهد، کارهایش پراکنده شود و جز به قسمتی از دنیا نرسد.»

**[ترجمه]

«105»

وَ قَالَ لِرَجُلٍ سَأَلَهُ عَنْ جَمَاعَةِ أُمَّتِهِ فَقَالَ جَمَاعَةُ أُمَّتِی أَهْلُ الْحَقِّ وَ إِنْ قَلُّوا(1).

**[ترجمه]در پاسخ به مردی از جمعیت امتش فرمود: «گروه امت من اهل حقّند، اگر چه اندک باشند.»

**[ترجمه]

«106»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ وَعَدَهُ اللَّهُ عَلَی عَمَلٍ ثَوَاباً فَهُوَ مُنْجِزٌ لَهُ وَ مَنْ أَوْعَدَهُ عَلَی عَمَلٍ عِقَاباً فَهُوَ فِیهِ بِالْخِیَارِ.

**[ترجمه]کسی که خداوند به او برای عملی وعده پاداش دهد، وفا خواهد کرد، و آن را که وعید عذاب داده، اختیار (عذاب یا عفو) دارد.

**[ترجمه]

«107»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْبَهِکُمْ بِی أَخْلَاقاً قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً وَ أَعْظَمُکُمْ حِلْماً وَ أَبَرُّکُمْ بِقَرَابَتِهِ وَ أَشَدُّکُمْ إِنْصَافاً مِنْ نَفْسِهِ فِی الْغَضَبِ وَ الرِّضَا.

**[ترجمه]فرمود: «آیا آن کس را که بیش از همه به من شباهت اخلاقی دارد معرّفی نکنم؟! گفتند: بفرمایید ای رسول خدا، فرمود: «خوش اخلاقترین و بردبارترین، و نیکوکارترین شما به خویشان، و نیز آن کس که در خشنودی و خشم بیش از همه از طرف خود رعایت انصاف را می کند».

**[ترجمه]

«108»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الطَّاعِمُ الشَّاکِرُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّائِمِ الصَّامِتِ (2).

**[ترجمه]فرمود: «خورنده سپاسگذار، برتر است از روزه دار خاموش.»

**[ترجمه]

«109»

وَ قَالَ: وُدُّ الْمُؤْمِنِ فِی اللَّهِ مِنْ أَعْظَمِ شُعَبِ الْإِیمَانِ وَ مَنْ أَحَبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ وَ أَعْطَی فِی اللَّهِ وَ مَنَعَ فِی اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَصْفِیَاءِ اللَّهِ.

**[ترجمه]فرمود: «دوستی و رفاقت مؤمن با مؤمن برای خدا از بزرگترین شاخه های ایمان است. و آنکه برای خدا دوست دارد؛ و برای خدا دشمن داشته؛ و بخشش کند؛ یا دریغ دارد برای او، از برگزیدگان است.»

**[ترجمه]

«110»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَحَبُّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَی اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ أَنْفَعُهُمْ لِعِبَادِهِ وَ أَقْوَمُهُمْ بِحَقِّهِ الَّذِینَ یُحَبِّبُ إِلَیْهِمُ الْمَعْرُوفَ وَ فِعَالَهُ.

**[ترجمه]«محبوبترین بندگان نزد خدا پرسودترین آنان به بندگان است، و کسانی به حقّ خدا پایبندترند که کار خیر را نزدشان محبوب ساخته».

**[ترجمه]

«111»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَتَی إِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً فَکَافِئُوهُ (3) وَ إِنْ لَمْ تَجِدُوا فَأَثْنُوا فَإِنَّ الثَّنَاءَ جَزَاءٌ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که به شما نیکی می کند پاداش دهید و اگر او را پیدا نکردید، ستایشش کنید که ستایش او نیز پاداش است.»

**[ترجمه]

«112»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ حُرِمَ الرِّفْقَ فَقَدْ حُرِمَ الْخَیْرَ کُلَّهُ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که از مدارا محروم می شود، از تمام نیکی ها محروم است.»

**[ترجمه]

«113»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تُمَارِ أَخَاکَ (4) وَ لَا تُمَازِحْهُ وَ لَا تَعِدْهُ فَتُخْلِفَهُ.

**[ترجمه]فرمود: «با برادرت نه مجادله و شوخی کن، و نه خلف وعده».

**[ترجمه]

«114»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْحُرُمَاتُ الَّتِی تَلْزَمُ کُلَّ مُؤْمِنٍ رِعَایَتُهَا وَ الْوَفَاءُ بِهَا حُرْمَةُ الدِّینِ وَ حُرْمَةُ الْأَدَبِ وَ حُرْمَةُ الطَّعَامِ.

ص: 152


1- 1. السؤال عن کمیة الجماعة.
2- 2. یقال: رجل طاعم ای حسن الحال فی المطعم. و المراد به هنا المفطر.
3- 3. فکافئوه ای جازوه من کافأ الرجل مکافأة بمعنی جازاه.
4- 4. المراء: الجدال.

**[ترجمه]حرمتهایی که رعایت آنها بر هر مؤمنی لازم است: حرمت دین، و حرمت ادب، و حرمت غذا می باشد.

**[ترجمه]

«115»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ الْمُنَافِقُ قَطِبٌ وَ غَضِبٌ (1).

**[ترجمه]فرد مؤمن خوشرو و بذله گو، و منافق، اخمو و ترشرو است.

**[ترجمه]

«116»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَی تَقْوَی اللَّهِ الْغِنَی.

**[ترجمه]فرمود: بی نیازی چه یار خوبی برای پرهیزگاری است!

**[ترجمه]

«117»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَعْجَلُ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْیُ.

**[ترجمه]مجازات ستمکاری از هر کیفری سریعتر می رسد.

**[ترجمه]

«118»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْهَدِیَّةُ عَلَی ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ هَدِیَّةُ الْمُکَافَاةِ وَ هَدِیَّةُ مُصَانَعَةٍ وَ هَدِیَّةٌ لِلَّهِ.

**[ترجمه]فرمود: «هدیه دادن بر سه گونه است: هدیه در مقابل هدیه، هدیه ساخت و ساز، و هدیه برای خدا (به قصد قربت)».

**[ترجمه]

«119»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: طُوبَی لِمَنْ تَرَکَ شَهْوَةً حَاضِرَةً لِمَوْعُودٍ لَمْ یَرَهُ.

**[ترجمه]خوشا به حال کسی که شهوت حاضر را به خاطر وعده ای که آن را ندیده است [بهشت] ترک نماید.

**[ترجمه]

«120»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ عَدَّ غَداً مِنْ أَجَلِهِ (2) فَقَدْ أَسَاءَ صُحْبَةَ الْمَوْتِ.

**[ترجمه]کسی که فردا را از عمر خود بشمارد یاد مرگ را کنار گذاشته.

**[ترجمه]

«121»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ بِکُمْ إِذَا فَسَدَ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شُبَّانُکُمْ (3)

وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ قِیلَ لَهُ وَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ وَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بالمعروف [بِالْمُنْکَرِ] وَ نَهَیْتُمْ عَنِ المنکر [الْمَعْرُوفِ] قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ یَکُونُ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ وَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً.

**[ترجمه]فرمود: «چگونه خواهید بود آنگاه که زنانتان فاسد و جوانانتان تبهکار گردند؛ با این حال امر به معروف و نهی از منکر را ترک گوئید؟! عرض شد: آیا این گونه خواهد شد ای رسول خدا؟! فرمود: آری و بدتر از این هم، چگونه باشید آنگاه که أمر به منکر و نهی از معروف کنید؟! عرض شد: ای رسول خدا این گونه خواهد شد؟! فرمود: آری و بدتر از این هم، چگونه خواهید بود آنگاه که معروف را زشت، و منکر را نیکو دانید؟!»

**[ترجمه]

«122»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا تَطَیَّرْتَ فَامْضِ وَ إِذَا ظَنَنْتَ فَلَا تَقْضِ وَ إِذَا حَسَدْتَ فَلَا تَبْغِ.

**[ترجمه]چون فال بد زدی اعتنا مکن، و هر گاه شک کردی داوری مکن، و چون رشک بردی ستم مکن.

**[ترجمه]

«123»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: رُفِعَ عَنْ أُمَّتِی تِسْعٌ الْخَطَاءُ وَ النِّسْیَانُ (4)

وَ مَا أُکْرِهُوا عَلَیْهِ

ص: 153


1- 1. الدعب- ککتف- اللاعب و الممازح. و القطب أیضا- ککتف- العبوس و الذی زوی ما بین عینیه و کلح.
2- 2. من أجله ای من عمره.
3- 3. فی بعض نسخ المصدر« شبابکم» و فی اللغة: الشباب بالفتح و التخفیف و الشبان بالضم و التشدید: جمع الشاب.
4- 4. قیل الخطأ و النسیان مرفوع إثمهما لا حکمهما اذ حکمهما من الضمان لا یرتفع. و قوله« و ما اکرهوا علیه» یستثنی منه القتل، و فیه نظر، و المسألة معنونة فی کتب أصول الفقه مبحث أصل البراءة مشروحة. و الطیرة بکسر الطاء، و فتح الیاء و سکونها-: ما یتشأم به من الفأل الردی. اصله من الطیر، لان أکثر تشأم العرب کان به خصوصا الغراب و کان ذلک یصدهم عن مقاصدهم فنفاه الشرع حتّی روی ان الطیرة شرک و انما یذهبه التوکل. و المراد برفع المؤاخذة عن الحسد هو ما لم یظهره الحاسد کما ورد فی الاخبار« ان المؤمن لا یظهر الحسد»، فالظاهر ان جملة« ما لم ینطق بشفة و لا لسان» قید للثلاثة الأخیرة و یؤیده ما فی الکافی ج 2 ص 463« قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:« وضع عن امتی تسع خصال: الخطاء و النسیان و ما لا یعلمون و ما لا یطیقون و ما اضطروا إلیه و ما استکرهوا علیه و الطیرة و الوسوسة فی التفکر فی الخلق و الحسد ما لم یظهر بلسان أو ید». و یحتمل ان یکون المراد بالتفکر فی الوسوسة التفکر فیما یوسوس الشیطان فی النفس من أحوال المخلوقین و سوء الظنّ به فی أعمالهم و أحوالهم. و یمکن أن یکون فیه تقدیم و تأخیر من النسّاخ و الصحیح:« و الوسوسة فی التفکر فی الخلق» کما فی الکافی و کما قیل:« وسوسة الشیطان للإنسان عند تفکره فی أمر الخلقة» و روی« ثلاث لم یسلم منها أحد: الطیرة و الحسد و الظنّ». الخبر». و أعلم ان هذه الموارد لا بدّ أن تکون فی صورة التی لا یستقل العقل بقبحها کما إذا کان مقدماتها حصلت بید المکلف و تکون من قبله، حتی تکون رفعها منة علی الأمة. و نظیرها قوله تعالی فی آخر سورة البقرة« رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ- الآیة» و تفصیلها تطلب فی مبحث أصل البراءة من کتب أصول الفقه.

وَ مَا لَا یَعْلَمُونَ وَ مَا لَا یُطِیقُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَیْهِ وَ الْحَسَدُ وَ الطِّیَرَةُ وَ التَّفَکُّرُ فِی الْوَسْوَسَةِ فِی الْخَلْقِ مَا لَمْ یَنْطِقْ بِشَفَةٍ وَ لَا لِسَانٍ.

**[ترجمه]فرمود: «نه چیز از امت من برداشته شده است: خطا؛ فراموشی؛ آنچه را که ناخوش دارند؛ آنچه را که نمی دانند؛ آنچه را که طاقت ندارند؛ آنچه را که مجبورند؛ حسد؛ تفأل؛ اندیشه و وسوسه در مردم، مادامی که به زبان و لب نرسیده.» - . کافی 2 : 463 -

**[ترجمه]

«124»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا یَحْزَنُ أَحَدُکُمْ أَنْ تُرْفَعَ عَنْهُ الرُّؤْیَا فَإِنَّهُ إِذَا رَسَخَ فِی الْعِلْمِ رُفِعَتْ عَنْهُ الرُّؤْیَا.

**[ترجمه]فرمود: «هر گاه خواب دیدن از کسی برداشته شد نگران نشود، زیرا آن کسی که در دانش راسخ شود خواب دیدن از او گرفته شود».

**[ترجمه]

«125»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِی إِذَا صَلَحَا صَلَحَتْ أُمَّتِی وَ إِذَا فَسَدَا فَسَدَتْ أُمَّتِی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هُمْ قَالَ الْفُقَهَاءُ وَ الْأُمَرَاءُ.

**[ترجمه]فرمود: «دو گروه از امت من هستند که هرگاه آنان شایسته شوند، امت شایسته می شود و هرگاه تباه شوند، امت تباه می شود: دانشمندان و زمامداران.»

**[ترجمه]

«126»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَکْمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَخْوَفُهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعُهُمْ لَهُ وَ أَنْقَصُ النَّاسِ عَقْلًا أَخْوَفُهُمْ لِلسُّلْطَانِ وَ أَطْوَعُهُمْ لَهُ.

ص: 154

**[ترجمه]فرمود: «خردمندترین مردم، بیمناک ترین و اطاعت کننده ترین آنها از خدایند و کم خردترین مردم، بیمناک ترین و اطاعت کننده ترین آنها از پادشاه هستند.»

**[ترجمه]

«127»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: ثَلَاثَةٌ مُجَالَسَتُهُمْ تُمِیتُ الْقَلْبَ الْجُلُوسُ مَعَ الْأَنْذَالِ (1)

وَ الْحَدِیثُ مَعَ النِّسَاءِ وَ الْجُلُوسُ مَعَ الْأَغْنِیَاءِ.

**[ترجمه]فرمود: «همنشینی با سه گروه دل را می میراند: معاشرت با خسیسان؛ سخن گفتن با زنان؛ نشستن با ثروتمندان.» - . همان : 141 -

**[ترجمه]

«128»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا غَضِبَ اللَّهُ عَلَی أُمَّةٍ لَمْ یَنْزِلِ الْعَذَابَ عَلَیْهِمْ غَلَتْ أَسْعَارُهَا وَ قَصُرَتْ أَعْمَارُهَا وَ لَمْ تَرْبَحْ تِجَارَتُهَا وَ لَمْ تَزْکُ ثِمَارُهَا وَ لَمْ تَغْزُرْ أَنْهَارُهَا(2)

وَ حُبِسَ عَنْهَا أَمْطَارُهَا وَ سُلِّطَ عَلَیْهَا أَشْرَارُهَا.

**[ترجمه]هرگاه خداوند بر ملتی خشم کند و بر آنها عذاب فرو فرستد، نرخ هایشان بالا می رود و عمرهایشان کوتاه، تجارت هایشان بی سود، میوه هایشان ناپاک و نهرهایشان بی آب می شود؛ باران برایشان بند می آید و بدان بر آنان مسلط می شوند.

**[ترجمه]

«129»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَثُرَ الزِّنَی بَعْدِی کَثُرَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ(3)

وَ إِذَا طُفِّفَ الْمِکْیَالُ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِینَ وَ النَّقْصِ وَ إِذَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَکَاتِهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ وَ إِذَا جَارُوا فِی الْحُکْمِ تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِذَا نَقَضُوا الْعُهُودَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ إِذَا قَطَّعُوا الْأَرْحَامَ جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ وَ إِذَا لَمْ یَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ یَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَمْ یَتَّبِعُوا الْأَخْیَارَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَشْرَارَهُمْ فَیَدْعُو عِنْدَ ذَلِکَ خِیَارُهُمْ فَلَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ.

**[ترجمه]فرمود: «هرگاه پس از من زنا فراوان شود، مرگ های ناگهانی افزایش می یابد؛ هر گاه کم فروشی شود، گرفتار قحطی شوند؛ هرگاه از پرداخت زکات خودداری کنند، زمین از زراعت و میوه و معدن ها بخل ورزد؛ هر گاه در صدور حکم ستم کنند، کمک به ظلم و ستم کنند؛ هرگاه پیمان شکنی کنند، دشمن بر آنها چیره شود؛ و چون قطع رحم کنند ثروت در دست اشرار افتد. و هنگامی که امر به معروف نکرده و نهی از منکر ننمایند و پیروی از نیکان از اهل بیت من نکنند خداوند اشرارشان را بر آنان چیره سازد، و در یک چنین حالی نیکانشان دعا کنند ولی مستجاب نشوند.»

**[ترجمه]

«130»

وَ لَمَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِ وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ(4) قَالَ مَنْ لَمْ یَتَعَزَّ بِعَزَاءِ اللَّهِ انْقَطَعَتْ نَفْسُهُ حَسَرَاتٍ عَلَی

ص: 155


1- 1. الانذال- جمع النذل. و النذل: الخسیس و المحتقر فی جمیع احواله. و فی بعض النسخ هکذا« قال صلّی اللّه علیه و آله: ثلاثة مجالستهم تمیت القلب: الجلوس مع الأغنیاء و الجلوس مع الانذال، و الحدیث مع النساء». و رواه الکلینی فی الکافی ج 2 ص 141 کما فی المتن.
2- 2. غزر الماء- بالضم- ای کثر.
3- 3. الفجأة مصدر ای ما فاجأک یعنی ما جاءک بغتة من غیر أن تشعر به. الطفیف: النقصان و القلیل و الخسیس. و السنین: الجدب و القحط و قلة الامطار و المیاه. و المراد بالنقص نقص ریع الأرض من الحبوب و الثمرات قال اللّه تعالی فی سورة الأعراف- 127« وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ».
4- 4. سورة طه: 131.

الدُّنْیَا(1)

وَ مَنْ مَدَّ عَیْنَیْهِ إِلَی مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ مِنْ دُنْیَاهُمْ طَالَ حُزْنُهُ وَ مَنْ سَخِطَ مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ مِنْ رِزْقِهِ وَ تَنَغَّصَ عَلَیْهِ عَیْشُهُ (2) وَ لَمْ یَرَ أَنَّ لِلَّهِ عَلَیْهِ نِعْمَةً إِلَّا فِی مَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ فَقَدْ جَهِلَ وَ کَفَرَ نِعَمَ اللَّهِ وَ ضَلَّ سَعْیُهُ وَ دَنَا مِنْهُ عَذَابُهُ-.

**[ترجمه]و چون این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرود آمد: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی» - . طه / 131 - ، {و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم، دیدگان خود مدوز، و [بدان که] روزیِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.} ، فرمود: «کسی که دلش به صبر الهی آرام نگیرد جانش از افسوس دنیا به لب رسد، هر کس دیده اش را به سوی آنچه که از دنیا در دست مردم است بدوزد، اندوهش به درازا کشد؛ اگر کسی به آنچه که خدا روزی اش کرده خشم بگیرد، زندگی اش درهم شکسته شود و کسی که نعمت خدا را بر خود فقط در خوراک و نوشیدن ببیند، به یقین نادان است و بر نعمتهای الهی کفران ورزیده است و تلاش او بیهوده و عذابش نزدیک است.»

**[ترجمه]

«131»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کَانَ مُسْلِماً فَقَالَ أَبُو ذَرٍّ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْإِسْلَامُ فَقَالَ الْإِسْلَامُ عُرْیَانٌ وَ لِبَاسُهُ التَّقْوَی وَ شِعَارُهُ الْهُدَی (3) وَ دِثَارُهُ الْحَیَاءُ وَ مِلَاکُهُ الْوَرَعُ وَ کَمَالُهُ الدِّینُ وَ ثَمَرَتُهُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ الْإِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (4).

**[ترجمه]فرمود: «جز مسلمان کسی وارد بهشت نمی شود.» آنگاه ابوذر عرض کرد که ای رسول خدا! اسلام چیست؟ فرمود: «اسلام برهنه است و لباسش پرهیزگاری، و زیر پوشش هدایت، و روپوشش شرم، قانونش پارسائی، تمامیّتش دین، و میوه اش کردار شایسته است. و هر چیزی را اساس و پایه ای است و پایه اسلام دوستی ما اهل بیت است».

**[ترجمه]

«132»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ طَلَبَ رِضَا مَخْلُوقٍ بِسَخَطِ الْخَالِقِ سَلَّطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ ذَلِکَ الْمَخْلُوقَ.

**[ترجمه]فرمود: «هر کس خشنودی آفریده را به بهای خشم آفریدگار بجوید، خداوند همان آفریده را بر او چیره کند.»

**[ترجمه]

«133»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ عَبِیداً مِنْ خَلْقِهِ لِحَوَائِجِ النَّاسِ یَرْغَبُونَ فِی الْمَعْرُوفِ وَ یَعُدُّونَ الْجُودَ مَجْداً وَ اللَّهُ یُحِبُّ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ.

ص: 156


1- 1. المراد ان من لم یصبر و لم یتسل نفسه بما عند اللّه من الاجور و الدرجات الرفیعة و غیر ذلک انقطعت نفسه حسرة علی الدنیا و ما فیها.
2- 2. یقال: تنغص علیه عیشه ای تکدر. و انغص: منع نصیبه، من نغص ای لم یتم له مراده و عیشه.
3- 3. الشعار- بالکسر-: ما یلی شعر الجسد. و الدثار- بالکسر- ما یتدثر به الإنسان من کساء او غیره فالشعار تحت الدثار و الدثار فوق الشعار. و الهدی- بالضم-: الرشاد.
4- 4. یعنی بیت النبوّة و ذلک لطهارة نفوسهم و حیاتهم، قال اللّه عزّ و جلّ فی سورة الأحزاب« إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» ذلک البیت أسسه اللّه تعالی و جعل اهله طاهرا مطهرا معصوما معیارا لیکونوا المیزان و المقتدی لمجتمع العالم الإسلامی فیجب علی المسلمین حبهم و الاقتداء بهم حتّی ینالوا السعادة و الکمال فی الدنیا و الآخرة و لا یبعد شمولها لغیرهم ممن اتصفوا بصفاتهم و اخلاقهم علی حسب درجات ایمانهم کقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لسلمان الفارسیّ:« سلمان منا أهل البیت». قال اللّه العزیز فی سورة إبراهیم نقلا عن قوله:« فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی».

**[ترجمه]فرمود: «خداوند گروهی از بندگانش را برای رسیدن به نیازهای مردم آفریده، اینان به کار خیر مشتاقند، سخاوت را بزرگواری دانند و خداوند اخلاق نیک را دوست دارد».

**[ترجمه]

«134»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً یَفْزَعُ إِلَیْهِمُ النَّاسُ فِی حَوَائِجِهِمْ أُولَئِکَ هُمُ الْآمِنُونَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]فرمود: « همانا برای خداوند بندگانی است که مردم برای رفع حاجات خود به آنان پناه می برند، آنان همان کسانند که در روز رستاخیز از عذاب الهی در امانند.»

**[ترجمه]

«135»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَأْخُذُ بِأَدَبِ اللَّهِ إِذَا أَوْسَعَ اللَّهُ عَلَیْهِ اتَّسَعَ وَ إِذَا أَمْسَکَ عَنْهُ أَمْسَکَ.

**[ترجمه]همانا مؤمن تربیت شده خداست، هر گاه خدا به او گشایش دهد، او نیز گشاده دست می گردد و چون خداوند از او دریغ نماید، او چاره جز دریغ ندارد.

**[ترجمه]

«136»

وَ قَالَ: یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ- لَا یُبَالِی الرَّجُلُ مَا تَلِفَ مِنْ دِینِهِ إِذَا سَلِمَتْ لَهُ دُنْیَاهُ.

**[ترجمه]فرمود: «روزی بیاید که مردم باکی نخواهند داشت که به بهای تلف شدن دینشان، دنیایشان سلامت بماند.»

**[ترجمه]

«137»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ جَبَلَ قُلُوبَ عِبَادِهِ عَلَی حُبِّ مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْهَا وَ بُغْضِ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهَا.

**[ترجمه]فرمود: «همانا خدای تعالی سرشت دل های بندگانش را بر دوستی با کسانی که نیکی می کنند و نیز بر دشمنی با کسانی که به آنها بدی می کنند، قرار داده است.»

**[ترجمه]

«138»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا فَعَلَتْ أُمَّتِی خَمْسَ عَشْرَةَ خَصْلَةً حَلَّ بِهَا الْبَلَاءُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هُنَّ قَالَ إِذَا أَخَذُوا الْمَغْنَمَ دُوَلًا(1)

وَ الْأَمَانَةَ مَغْنَماً وَ الزَّکَاةَ مَغْرَماً وَ أَطَاعَ الرَّجُلُ زَوْجَتَهُ وَ عَقَّ أُمَّهُ وَ بَرَّ صَدِیقَهُ وَ جَفَا أَبَاهُ وَ ارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ فِی الْمَسَاجِدِ وَ أُکْرِمَ الرَّجُلُ مَخَافَةَ شَرِّهِ وَ کَانَ زَعِیمُ الْقَوْمِ أَرْذَلَهُمْ وَ إِذَا لُبِسَ الْحَرِیرُ وَ شُرِبَتِ الْخَمْرُ وَ اتُّخِذَ الْقِیَانُ وَ الْمَعَازِفُ (2) وَ لَعَنَ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا فَلْیَرْقُبُوا بَعْدَ ذَلِکَ ثَلَاثَ خِصَالٍ رِیحاً حَمْرَاءَ وَ مَسْخاً وَ فَسْخاً.

**[ترجمه]فرمود: «هرگاه امت من پانزده خصلت پیدا کنند، بلا به آنان می رسد.» گفته شد که یا رسول اللَّه! این خصلت ها کدامند؟ فرمود: « هر گاه درآمدها در دست عده مخصوصی باشد؛ امانت را غنیمت شمارند؛ پرداخت زکات را خسارت پندارند، مرد به فرمان همسرش باشد ولی با مادرش نافرمانی کند؛ نسبت به دوست خود نیکوکار باشد ولی نسبت به پدر خود جفاکار؛ آوازهای نامشروع در مسجدها بلند شود، مرد را از ترس گزندش گرامی دارند؛ پیشوای قوم، پست ترین فرد جامعه باشد، هر گاه ابریشم پوشند، می بنوشد کنیزان آوازه خوان استخدام نمایند؛ ساز بنوازند و آیندگان این امّت، پیشینیان خود را لعنت کنند، در چنین شرائطی می بایست در انتظار این سه پیشامد باشند: باد سرخ، مسخ شدن مردم و از هم پاشیدگی نظم جامعه.»

**[ترجمه]

«139»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ.

**[ترجمه]فرمود: «دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است.»

**[ترجمه]

«140»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَکُونُ النَّاسُ فِیهِ ذِئَاباً فَمَنْ لَمْ یَکُنْ ذِئْباً أَکَلَتْهُ الذِّئَابُ.

**[ترجمه]فرمود: «زمانی بیاید که مردم گرگ یکدیگر شوند. آنگاه کسی که گرگ نباشد، گرگان او را می خورند.»

**[ترجمه]

«141»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَقَلُّ مَا یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَخٌ یُوثَقُ بِهِ أَوْ دِرْهَمٌ مِنْ حَلَالٍ (3).

ص: 157


1- 1. فی بعض النسخ« إذا اکلوا» و المغنم الغنیمة. و الدول جمع دولة و هو ما یتداول فیکون مرة لهذا و مرة لذاک، فتطلق علی المال.
2- 2. القیان- جمع القینة-: المغنیة. و المعازف جمع معزف: و هی من آلات الطرب کالطنبور و العود و نحوه من عزف بمعنی صوت و غنی.
3- 3. أی لا یکون فی آخر الزمان شی ء أقل منهما.

**[ترجمه]فرمود: «برادر مطمئن و پول حلال، دو چیزی است که در آخر الزمان کمیاب تر از هر چیز دیگر شود.»

**[ترجمه]

«142»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: احْتَرِسُوا مِنَ النَّاسِ بِسُوءِ الظَّنِ (1).

**[ترجمه]در سایه بدگمانی خود را از [شرّ] مردم حراست نمایید.

**[ترجمه]

«143»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّمَا یُدْرَکُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ.

**[ترجمه]فرمود: «همانا تمام خوبی ها به وسیله خرد درک می شود و آن کس که خرد ندارد، دین ندارد.»

**[ترجمه]

«144»

وَ أَثْنَی قَوْمٌ بِحَضْرَتِهِ عَلَی رَجُلٍ حَتَّی ذَکَرُوا جَمِیعَ خِصَالِ الْخَیْرِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ عَقْلُ الرَّجُلِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نُخْبِرُکَ عَنْهُ بِاجْتِهَادِهِ فِی الْعِبَادَةِ وَ أَصْنَافِ الْخَیْرِ تَسْأَلُنَا(2) عَنْ عَقْلِهِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الْأَحْمَقَ یُصِیبُ بِحُمْقِهِ أَعْظَمَ مِنْ فُجُورِ الْفَاجِرِ وَ إِنَّمَا یَرْتَفِعُ الْعِبَادُ غَداً فِی الدَّرَجَاتِ وَ یَنَالُونَ الزُّلْفَی مِنْ رَبِّهِمْ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.

**[ترجمه]در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، عده ای از یک نفر ستایش کردند، به طوری که تمام صفات او را یادآور شدند. آنگاه رسول خدا فرمود: «خرد او چگونه است؟» عرض کردند: «ای رسول خدا! ما شما را از کوشش او در عبادت و کردارهای نیک گوناگونش خبر می دهیم، آنگاه شما از خرد او از ما می پرسی؟» پس فرمود: « همانا مرد احمق بر اثر حماقتش مرتکب هرزگیهایی به مراتب بزرگتر از نابکاری شود. و به تحقیق؛ مردم در فردای قیامت به اندازه خردشان به درجات عالی نائل و به قرب پروردگارشان رسند.»

**[ترجمه]

«145»

وَ قَالَ: قَسَمَ اللَّهُ الْعَقْلَ ثَلَاثَةَ أَجْزَاءٍ فَمَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ تَکُنَّ فِیهِ فَلَا عَقَلَ لَهُ حُسْنُ الْمَعْرِفَةِ لِلَّهِ وَ حُسْنُ الطَّاعَةِ لِلَّهِ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَی أَمْرِ اللَّهِ-.

**[ترجمه]و فرمود: «خداوند عقل را به سه جزء تقسیم کرده است؛ هر کس هر سه جزء را دارا بود، عقلش کامل است و هر کس این سه جزء را نداشت، پس عقلی برای او نیست. آن سه جزء عبارتند از: معرفت نیک به خدا، طاعت نیک و بردباری بر فرمان خدا.»

**[ترجمه]

«146»

وَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ رَجُلٌ نَصْرَانِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ وَ کَانَ فِیهِ بَیَانٌ وَ لَهُ وَقَارٌ وَ هَیْبَةٌ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَعْقَلَ هَذَا النَّصْرَانِیَّ فَزَجَرَ الْقَائِلَ وَ قَالَ مَهْ إِنَّ الْعَاقِلَ مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ وَ عَمِلَ بِطَاعَتِهِ (3).

**[ترجمه]مردی از نصرانیان نجران به مدینه آمد. آن مرد بیانی شیوا داشت و باوقار و پرهیبت بود. گفته شد: «ای رسول خدا! این نصرانی چقدر خردمنداست!» حضرت مانع از کلام گوینده این سخن شد و فرمود: «خاموش باش! خردمند کسی است که خدا را یکتا بداند و او را اطاعت کند.»

**[ترجمه]

«147»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْعِلْمُ خَلِیلُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمُ وَزِیرُهُ وَ الْعَقْلُ دَلِیلُهُ وَ الْعَمَلُ قَیِّمُهُ وَ الصَّبْرُ أَمِیرُ جُنُودِهِ وَ الرِّفْقُ وَالِدُهُ وَ الْبِرُّ أَخُوهُ وَ النَّسَبُ آدَمُ وَ الْحَسَبُ التَّقْوَی وَ الْمُرُوَّةُ إِصْلَاحُ الْمَالِ.

**[ترجمه]فرمود: «دانش؛ دوست مؤمن است، و بردباری وزیرش، و خرد راهنمایش، و عمل سرپرستش، و پایداری فرمانده لشکرش، و مدارا و نرمش پدرش، و نیکوکاری برادرش است، و نژاد او از آدم است، و افتخار خانوادگی در پرهیزگاری می باشد، و جوانمردی اصلاح مال است».

**[ترجمه]

«148»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَقَدَّمَتْ إِلَیْهِ یَدٌ کَانَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَقِّ أَنْ یُکَافِئَ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَالثَّنَاءُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ کَفَرَ النِّعْمَةَ.

**[ترجمه]هر آن کس که به او محبّتی شد باید جبران کند، و گر نه تشکّر نماید، و اگر تشکّر هم ننمود در این صورت کفران نعمت نموده است.

**[ترجمه]

«149»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: تَصَافَحُوا فَإِنَّ التَّصَافُحَ یُذْهِبُ السَّخِیمَةَ(4).

**[ترجمه]مصافحه کنید که کینه را می برد.

**[ترجمه]

«150»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یُطْبَعُ الْمُؤْمِنُ عَلَی کُلِّ خَصْلَةٍ وَ لَا یُطْبَعُ عَلَی الْکَذِبِ وَ لَا عَلَی الْخِیَانَةِ.

ص: 158


1- 1. الاحتراس و التحرس: التحفظ من حرسه حرسا ای حفظه.
2- 2. فی بعض نسخ المصدر« تسأله».
3- 3.« مه» بالفتح- اسم فعل بمعنی انکفف.
4- 4. التصافح: المصافحة. و السخیمة: الضغینة و الحقد.

**[ترجمه]در سرشت مؤمن هر خصلتی هست، مگر دروغ و خیانت.

**[ترجمه]

«151»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مِنَ الشِّعْرِ حُکْماً وَ رُوِیَ حِکْمَةً وَ إِنَّ مِنَ الْبَیَانِ سِحْراً.

**[ترجمه]همانا قسمتی از شعر، حکمت و قسمتی از آن سِحر است.

**[ترجمه]

«152»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله لِأَبِی ذَرٍّ أَیُّ عُرَی الْإِیمَانِ أَوْثَقُ قَالَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ الْمُوَالاةُ فِی اللَّهِ وَ الْمُعَادَةُ فِی اللَّهِ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ.

**[ترجمه]به ابوذر فرمود: «کدام دستگیره ایمان محکم تر است؟» عرض کرد که خدا و رسولش داناترند. فرمود: «دوستی و دشمنی برای رضای خدا.»

**[ترجمه]

«153»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مِنْ سَعَادَةِ ابْنِ آدَمَ اسْتِخَارَتُهُ اللَّهَ (1) وَ رِضَاهُ بِمَا قَضَی اللَّهُ وَ مِنْ شِقْوَةِ ابْنِ آدَمَ (2) تَرْکُهُ اسْتِخَارَةَ اللَّهِ وَ سَخَطُهُ بِمَا قَضَی اللَّهُ.

**[ترجمه]فرمود: «از خوشبختی پسر آدم آن است که از خدا طلب خیر کند و به آنچه که خدا حکم فرموده، راضی شود؛ نیز از بدبختی پسر آدم آن است که از خدا طلب خیر نکند و از قضای خدا خشمگین شود.»

**[ترجمه]

«154»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: النَّدَمُ تَوْبَةٌ.

**[ترجمه]فرمود: «پشیمانی توبه است.»

**[ترجمه]

«155»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا آمَنَ بِالْقُرْآنِ مَنِ اسْتَحَلَّ حَرَامَهُ.

**[ترجمه]فرمود: « کسی که حرامش را حلال بداند، به قرآن ایمان نیاورده است.»

**[ترجمه]

«156»

وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَوْصِنِی فَقَالَ لَهُ احْفَظْ لِسَانَکَ ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی قَالَ احْفَظْ لِسَانَکَ ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ وَیْحَکَ وَ هَلْ یَکُبُّ النَّاسَ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ (3).

**[ترجمه]نیز مردی به حضرتش عرض کرد مرا وصیتی فرما. فرمود: «زبانت را نگه دار.» بعد عرض کرد که مرا وصیتی دیگر کن ای رسول خدا! فرمود: «زبانت را نگه دار.» بعد عرض کرد که مرا وصیتی دیگر کن یا رسول خدا! فرمود: «وای بر تو! آیا مردم را جز محصول زبان آنها چیز دیگری در آتش می افکند؟»

**[ترجمه]

«157»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ تَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ الصَّدَقَةُ الْخَفِیَّةُ تُطْفِئُ غَضَبَ اللَّهِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ زِیَادَةٌ فِی الْعُمُرِ وَ کُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیَا هُمْ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الْآخِرَةِ وَ أَهْلُ الْمُنْکَرِ فِی الدُّنْیَا هُمْ أَهْلُ الْمُنْکَرِ فِی الْآخِرَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ.

**[ترجمه]فرمود: « کارهای خوب از مرگهای بد جلوگیری کنند، صدقه نهان، خاموش می کند خشم پروردگار را و پیوند خویشاوندی، عمر را دراز می کند. هر خوبی صدقه است؛ نیکوکاران در دنیا شایسته احسان در آخرت اند و بدکاران در دنیا، شایسته بدی در آخرتند؛ اول کسی که وارد بهشت می شود، نیکوکار است.»

**[ترجمه]

«158»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ إِذَا أَنْعَمَ عَلَی عَبْدِهِ أَنْ یَرَی أَثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَیْهِ وَ یُبْغِضُ الْبُؤْسَ وَ التَّبَؤُّسَ (4).

ص: 159


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« استخارة اللّه».
2- 2. الشقوة: الشقاوة. و السخط: ضد الرضا. و سخط علیه ای غضب علیه.
3- 3. یقال: کب علی وجهه: ای صرعه و قلبه. و المناخر جمع المنخر بفتح المیم و الخاء: و هو الانف من نخر- بالفتح- ای مد الصوت و النفس فی خیاشیمه. و الحصائد جمع الحصد و الحصید و الحصیدة-: من حصد الزرع ای قطع و حصائد السنتهم: ما یقولونه من الکلام فی حقّ الغیر، لانه حصد به.
4- 4. تباءس أی تفاقر و أری تخشع الفقراء اخباتا و تضرعا.

**[ترجمه]فرمود: «خداوند دوست دارد که هرگاه نعمتی به بنده ای ارزانی شد، اثر آن نعمت را در آن بنده مشاهده کند و دشمن می دارد کسی را که اظهار فقر کند و خودش را فقیر نشان دهد.»

**[ترجمه]

«159»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْمَسْأَلَةِ نِصْفُ الْعِلْمِ وَ الرِّفْقُ نِصْفُ الْعَیْشِ.

**[ترجمه]خوب پرسیدن نیمی از دانش و نرم رفتاری نیمی از زندگی خوش است.

**[ترجمه]

«160»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: یَهْرَمُ ابْنُ آدَمَ وَ تَشِبُّ مِنْهُ اثْنَتَانِ الْحِرْصُ وَ الْأَمَلُ (1).

**[ترجمه]فرمود: «هر گاه فرزند آدم پیر می گردد، دو صفت در او زنده می شود: آز و آرزو.»

**[ترجمه]

«161»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ.

**[ترجمه]حیا از ایمان است.

**[ترجمه]

«162»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ لَمْ تَزُلْ قَدَمَا عَبْدٍ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَ أَفْنَاهُ وَ عَنْ شَبَابِهِ فِیمَ أَبْلَاهُ وَ عَمَّا اکْتَسَبَهُ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَهُ وَ فِیمَ أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (2).

**[ترجمه]فرمود: «هرگاه روز قیامت بیاید، پیش از هر چیز، درباره چهار چیز از او پرسیده می شود: عمرش را در چه راهی تباه کرده؛ جوانی اش را در چه راهی صرف کرده؛ کسبش را از کجا به دست آورده و در چه راهی مصرف کرده؛ و نیز درباره دوستی ما خاندان.»

**[ترجمه]

«163»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُمْ وَ حَدَّثَهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ وَ وَعَدَهُمْ فَلَمْ یُخْلِفْهُمْ فَهُوَ مِمَّنْ کَمَلَتْ مُرُوَّتُهُ-(3) وَ ظَهَرَتْ عَدَالَتُهُ وَ وَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ (4)وَ حَرُمَتْ غِیبَتُهُ.

**[ترجمه]و فرمود: «کسی که با مردم بدون ستم رفتار کند؛ هنگام سخن گفتن با آنها دروغ نگوید؛ و در پیمانش خلف وعده نکند، از آن دسته کسانی است که مروتشان کامل است؛ دادگری شان آشکار؛ برادری شان لازم؛ و بدگویی شان حرام.»

**[ترجمه]

«164»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ حَرَامٌ کُلُّهُ عِرْضُهُ وَ مَالُهُ وَ دَمُهُ.

**[ترجمه]فرمود: «آبرو، مال و خون مؤمن جمله محترم است.»

**[ترجمه]

«165»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ.

**[ترجمه]صله رحم کنید، گرچه به سلام باشد .

**[ترجمه]

«166»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْإِیمَانُ عَقْدٌ بِالْقَلْبِ وَ قَوْلٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ.

**[ترجمه]و فرمود: «ایمان اعتقادی در دل است، و ایمان گفتاری به زبان، و ایمان کرداری به اعضا می باشد.»

**[ترجمه]

«167»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ الْغِنَی مِنْ کَثْرَةِ الْعَرَضِ (5) وَ لَکِنَّ الْغِنَی غِنَی النَّفْسِ.

**[ترجمه]فرمود: «ثروت فقط مال دنیا نیست، بلکه بی نیازی نفس است و بس.»

**[ترجمه]

«168»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: تَرْکُ الشَّرِّ صَدَقَةٌ.

**[ترجمه]فرمود: «واگذاردن بدی صدقه است.»

**[ترجمه]

«169»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ کُلَّ ذِی حِجًی وَ عَقْلٍ (6) مِنْ أُمَّتِی قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هُنَّ قَالَ اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ حِفْظُهُ وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ.

**[ترجمه]فرمود: «داشتن چهار چیز، بر هر صاحب خرد و صاحب سیاست امت من لازم است.» گفته شد که ای رسول خدا! آن چهار چیست؟ فرمود: «شنیدن دانش، نگهداری، انتشار و عمل به آن.»

**[ترجمه]

«170»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مِنَ الْبَیَانِ سِحْراً وَ مِنَ الْعِلْمِ جَهْلًا وَ مِنَ الْقَوْلِ عِیّاً(7).

ص: 160


1- 1. یعنی: ان ابن آدم إذا کبر و ضعفت غرائزه و خلقته قوی فیه الحرص و الامل.
2- 2. السؤال عی المحبة لأنّها أساس الإسلام و الدین. و قد مضی بیانه.
3- 3. المروة أصله المروءة. تقلب الهمزة واوا و تدغم.
4- 4.« و وجبت أخوته» فی المصدر« وجب أجره» و لعلّ ما فی المتن هو الصواب.
5- 5. العرض- محرکة- المتاع و حطام الدنیا.
6- 6. الحجی بالکسر و القصر: العقل و الفطنة. و أصله الستر.
7- 7. عیی فی المنطق: حصر. و عیا تعییة الرجل: أتی بکلام لا یهتدی إلیه. و قیل: العی: التحیر فی الکلام و بالفتح العجز و عدم الاهتداء بوجه مراده. و فی بعض نسخ المصدر« غیا» بالغین المعجمة مصدر من باب ضرب أی ضل و خاب و هلک، و الغیة بالفتح و الکسر: الضلال.

**[ترجمه]و فرمود: «همانا قسمتی از بیان، سحر است؛ قسمتی از دانش، نادانی است و گفتن بعضی از چیزها بی فایده.»

**[ترجمه]

«171»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: السُّنَّةُ سُنَّتَانِ سُنَّةٌ فِی فَرِیضَةٍ الْأَخْذُ بَعْدِی بِهَا هُدًی وَ تَرْکُهَا ضَلَالَةٌ وَ سُنَّةٌ فِی غَیْرِ فَرِیضَةٍ الْأَخْذُ بِهَا فَضِیلَةٌ وَ تَرْکُهَا غَیْرُ خَطِیئَةٍ.

**[ترجمه]فرمود: «سنّت دو گونه است، سنّت واجب: که بکارگیری آن پس از من موجب هدایت و ترک آن سبب گمراهی است. و سنّت مستحبّ: که عمل به آن سبب برتری بوده و ترک آن گناهی ندارد.»

**[ترجمه]

«172»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَرْضَی سُلْطَاناً بِمَا یُسْخِطُ اللَّهَ خَرَجَ مِنْ دِینِ اللَّهِ.

**[ترجمه]فرمود: «هر کس با کرداری که خدا را به خشم می آورد پادشاهی را خشنود کند، از دین خدا بیرون شده.»

**[ترجمه]

«173»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خَیْرٌ مِنَ الْخَیْرِ مُعْطِیهِ وَ شَرٌّ مِنَ الشَّرِّ فَاعِلُهُ.

**[ترجمه]فرمود: «بهتر از خوبی، کننده خوبی است و بدتر از بدی، مرتکب آن بدی است.»

**[ترجمه]

«174»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ نَقَلَهُ اللَّهُ مِنْ ذُلِّ الْمَعَاصِی إِلَی عِزِّ الطَّاعَةِ أَغْنَاهُ بِلَا مَالٍ وَ أَعَزَّهُ بِلَا عَشِیرَةٍ وَ آنَسَهُ بِلَا أَنِیسٍ وَ مَنْ خَافَ اللَّهَ أَخَافَ مِنْهُ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ مَنْ لَمْ یَخَفِ اللَّهَ أَخَافَهُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِالْیَسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ اللَّهُ مِنْهُ بِالْیَسِیرِ مِنَ

الْعَمَلِ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَحْیِ مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ مِنَ الْمَعِیشَةِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ رَخِیَ بَالُهُ وَ نُعِّمَ عِیَالُهُ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا أَثْبَتَ اللَّهُ الْحِکْمَةَ فِی قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ وَ بَصَّرَهُ عُیُوبَ الدُّنْیَا دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنَ الدُّنْیَا سَالِماً إِلَی دَارِ الْقَرَارِ.

**[ترجمه]کسی که خدا او را از پستی گناه به شرف بندگی آورد، او را بدون مال بی نیاز می کند؛ بدون فامیل، عزیز؛ بدون داشتن همدمی؛ آرامش داده است. و کسی که از خداوند بترسد خدا همه چیز را از او می ترساند، و هر کس که از خدا نترسد، خدا او را از همه چیز می ترساند؛ هر کس به اندک روزی از خدا خشنود شود، خداوند به کردار اندک از او خشنود شود؛ هر کس از طلب روزی حلال شرم نداشته باشد، روزی اش آسان شود، قلبش راحت و اهلش متنعم. هر کس پارسایی ورزد، خداوند در دنیا حکمت را در دلش استوار کند، زبانش را به حکمت گویا کند، او را نسبت به عیب های دنیا و درد و داروی آن را بینا کند و او را به سلامت از دنیا بیرون و به سوی خانه آسودگی برد.

**[ترجمه]

«175»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَقِیلُوا ذَوِی الْهَنَاتِ عَثَرَاتِهِمْ (1).

**[ترجمه]فرمود: «از لغزش صاحبان مصیبت درگذرید.»

**[ترجمه]

«176»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا قَصْرُ الْأَمَلِ وَ شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ وَ الْوَرَعُ عَنْ کُلِّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ.

**[ترجمه]فرمود: «پارسایی در دنیا، کوتاهی آرزو، سپاسگذاری از هر نعمت و خودداری از هر حرام است.»

**[ترجمه]

«177»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا تَعْمَلْ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ رِیَاءً وَ لَا تَدَعْهُ حَیَاءً.

**[ترجمه]فرمود: «در کارها خودنمایی مکن و آنها را به دلیل شرم وامگذار.»

**[ترجمه]

«178»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّمَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی ثَلَاثاً شُحّاً مُطَاعاً وَ هَوًی مُتَّبَعاً وَ إِمَاماً ضَالًّا.

**[ترجمه]فرمود: «همانا من از ابلای امّتم بر سه چیز نگرانم: 1- بخلی که فرمانش برند 2- و هوای نفسی که پیروی شود، 3- و پیشوای گمراه.»

**[ترجمه]

«179»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ لَاحَی الرِّجَالَ ذَهَبَتْ مُرُوَّتُهُ وَ کَرَامَتُهُ.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که اندوهش فراوان است، بدنش مریض است؛ کسی که اخلاقش بداست، خودش در عذاب است؛ و کسی که با مردم درافتد، جوانمردی و کرامتش می رود.»

**[ترجمه]

«180»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَلَا إِنَّ شَرَّ أُمَّتِی الَّذِینَ یُکْرَمُونَ مَخَافَةَ شَرِّهِمْ أَلَا

ص: 161


1- 1. الهناة: الداهیة و هی المصیبة و جمعها هنوات. و العثرات جمع العثرة: و هی السقطة و الزلة و الخطیئة و المعنی: تجاوزوا و تصفحوا عن زلات صاحب المصیبة.

وَ مَنْ أَکْرَمَهُ النَّاسُ اتِّقَاءَ شَرِّهِ فَلَیْسَ مِنِّی.

**[ترجمه]فرمود: «آگاه باش که بدترین امت من کسانی هستند که از ترس شر دیگران به آنان احترام می گذارند. آگاه باش هر کس که از بیم شرش به او احترام بگذارند، از امت من نیست.»

**[ترجمه]

«181»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَصْبَحَ مِنْ أُمَّتِی وَ هِمَّتُهُ غَیْرُ اللَّهِ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ لَمْ یَهْتَمَّ بِأُمُورِ الْمُؤْمِنِینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ أَقَرَّ بِالذُّلِّ طَائِعاً فَلَیْسَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ (1).

**[ترجمه]فرمود: «هر کس از امت من که شبش را صبح کند و هدفش غیر از خدا باشد، پس او از خدا نیست؛ کسی که همت به کار مؤمنان نگمارد، از آنان نیست؛ و کسی که در خواری پابرجا بماند و از ذلت پیروی کند، از شیعیان ما نیست.»

**[ترجمه]

«182»

وَ کَتَبَ صلی الله علیه و آله إِلَی مُعَاذٍ یُعَزِّیهِ بِابْنِهِ (2) مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنِّی أَحْمَدُ اللَّهَ إِلَیْکَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی جَزَعُکَ عَلَی وَلَدِکَ الَّذِی قَضَی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنَّمَا کَانَ ابْنُکَ مِنْ مَوَاهِبِ اللَّهِ الْهَنِیئَةِ(3) وَ عَوَارِیهِ الْمُسْتَوْدَعَةِ عِنْدَکَ فَمَتَّعَکَ اللَّهُ بِهِ إِلَی أَجَلٍ وَ قَبَضَهُ لِوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ- لَا یَحْبِطَنَّ جَزَعُکَ أَجْرَکَ وَ لَوْ قَدِمْتَ عَلَی ثَوَابِ مُصِیبَتِکَ لَعَلِمْتَ أَنَّ الْمُصِیبَةَ قَدْ قَصُرَتْ لِعَظِیمِ مَا أَعَدَّ اللَّهُ عَلَیْهَا مِنَ الثَّوَابِ لِأَهْلِ التَّسْلِیمِ وَ الصَّبْرِ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْجَزَعَ لَا یَرُدُّ مَیِّتاً وَ لَا یَدْفَعُ قَدَراً فَأَحْسِنِ الْعَزَاءَ وَ تَنَجَّزِ الْمَوْعُودَ فَلَا یَذْهَبَنَّ أَسَفُکَ عَلَی

ص: 162


1- 1. قال السبط الشهید المفدی سید الشهداء الحسین بن علی صلوات اللّه و سلامه علیهما فی خطبته یوم عاشوراء اذ عرض علیه و أصحابه الأمان فأنف من الذل:« ألا و ان الدعی ابن الدعی قد رکز بین اثنتین بین الذلة و السلة، هیهات منا الذلة، یأبی اللّه ذلک لنا و رسوله و المؤمنون، و حجور طابت و طهرت و أنوف حمیة و نفوس أبیه من أن تؤثر طاعة اللئام علی مصارع الکرام ألا و انی زاحف بهذه الاسرة و مقلل من هذه الکثرة مع قلة العدد و خذلة الناصر» و لنعم ما قال الحمیری: طعمت أن تسومه الضیم قوم***و أبی اللّه و الحسام الصنیع کیف یلوی علی الدنیة جیدا***لسوی اللّه ما لواه الخضوع فأبی أن یعیش الا عزیزا***أو تجلی الکفاح و هو صریع فتلقی الجموع فردا و لکن***کل عضو فی الروع منه جموع زوج السیف بالنفوس و لکن***مهرها الموت و الخضاب النجیع
2- 2. التعزیة: التسلیة من عزی یعزی من باب تعب: صبر علی ما نابه و التعزی: التصبر و التسلی عند المصیبة و شعاره أن یقول:« إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» و العزاء ممدودا: الصبر و التعزی یجیی ء بمعنی النسبة من تعزی الی فلان أی نسبه إلیه.
3- 3. المواهب جمع الموهبة: العطیة، الشی ء الموهوب. و الهنیئة: ما تیسر من غیر مشقة.

مَا لَازِمٌ لَکَ وَ لِجَمِیعِ الْخَلْقِ نَازِلٌ بِقَدَرِهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

**[ترجمه]رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نامه ای به معاذ نوشت و این چنین سوگ پسرش را به او تسلیت گفت: «از محمّد رسول خدا به سوی معاذ بن جبل. سلام بر تو باد، سپاس گویم خداوندی را که جز او معبودی نیست، همانا خبر بیتابی تو بر فرزند درگذشته ات به من رسید، پسرت از هدایای ارزنده الهی و از سپرده هائی بود که بطور موقّت در دست تو بود، و خداوند تو را به او تا زمانی معیّن بهره مند ساخت، و به وقت رسیدن اجل جان او را ستاند. پس «اناللَّه و انا الیه راجعون.» مبادا بیتابیت موجب تباهی پاداش تو گردد، و در صورتی که پاداش (بر) مصیبت را دریابی خواهی دانست که این مصیبت در مقابل پاداشی که خداوند برای اهل تسلیم و پایداری فراهم ساخته بسیار ناچیز است. و آگاه باش که بیتابی، مرده را باز نگرداند، و سرنوشت را تغییر ندهد، بنا بر این صبر را نیکو دار و تحقّق وعده الهی را بجوی، مبادا بر آنچه که بر تو و همه مردم حتمی است و در زمان و موعد خود نازل شدنی است تأسّف بخوری! سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.»

**[ترجمه]

«183»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ کَثْرَةُ الْقُرَّاءِ وَ قِلَّةُ الْفُقَهَاءِ وَ کَثْرَةُ الْأُمَرَاءِ وَ قِلَّةُ الْأُمَنَاءِ وَ کَثْرَةُ الْمَطَرِ وَ قِلَّةُ النَّبَاتِ.

**[ترجمه]و از علامات ظهور است فراوانی قاریان، کمی فقیهان، زیادی زمامداران، کمی امینان، فراوانی باران و کمی گیاهان.

**[ترجمه]

«184»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَبْلِغُونِی حَاجَةَ مَنْ لَا یَسْتَطِیعُ إِبْلَاغِی حَاجَتَهُ فَإِنَّهُ مَنْ أَبْلَغَ سُلْطَاناً حَاجَةَ مَنْ لَا یَسْتَطِیعُ إِبْلَاغَهَا ثَبَّتَ اللَّهُ قَدَمَیْهِ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

**[ترجمه]فرمود: «به من برسانید نیاز کسی را که نمی تواند به من برساند، زیرا هر کس حاجت و نیاز کسی را که خود نمی تواند به سلطان برساند به او رساند، خداوند در قیامت پایش را بر صراط نمی لغزاند.»

**[ترجمه]

«185»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: غَرِیبَتَانِ کَلِمَةُ حُکْمٍ مِنْ سَفِیهٍ فَاقْبَلُوهَا وَ کَلِمَةُ سَیِّئَةٍ مِنْ حَکِیمٍ فَاغْفِرُوهَا.

**[ترجمه]دو چیز عجیب است: پذیرفتن سخن حکمت آمیز از نادان و درگذشتن از سخن بد حکیم.

**[ترجمه]

«186»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَی حَتَّی یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّی یَأْثَمَ.

**[ترجمه]فرمود: « انسان کسل سه نشانه دارد: سستی می کند تا ناتوان شود؛ ناتوانی می کند تا تباه شود؛ و تباهی می کند تا گناهکار شود.»

**[ترجمه]

«187»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ لَمْ یَسْتَحْیِ مِنَ الْحَلَالِ نَفَعَ نَفْسَهُ وَ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ نَفَی عَنْهُ الْکِبْرَ وَ مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِالْیَسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ وَ مَنْ یَرْغَبُ فِی الدُّنْیَا فَطَالَ فِیهَا أَمَلُهُ أَعْمَی اللَّهُ قَلْبَهُ عَلَی قَدْرِ رَغْبَتِهِ فِیهَا وَ مَنْ زَهِدَ فِیهَا فَقَصَّرَ فِیهَا أَمَلَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ عِلْماً بِغَیْرِ تَعَلُّمٍ وَ هُدًی بِغَیْرِ هِدَایَةٍ وَ أَذْهَبَ عَنْهُ الْعَمَی (2) وَ جَعَلَهُ بَصِیراً أَلَا إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی أَقْوَامٌ- لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْمُلْکُ إِلَّا بِالْقَتْلِ وَ التَّجَبُّرِ وَ لَا یَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْغِنَی إِلَّا بِالْبُخْلِ وَ لَا تَسْتَقِیمُ لَهُمُ الْمَحَبَّةُ فِی النَّاسِ إِلَّا بِاتِّبَاعِ الْهَوَی وَ التَیْسِیرِ فِی الدِّینِ (3)

أَلَا فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ فَصَبَرَ عَلَی الْفَقْرِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْغِنَی وَ صَبَرَ عَلَی الذُّلِّ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْعِزِّ وَ صَبَرَ عَلَی الْبَغْضَاءِ فِی النَّاسِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی الْمَحَبَّةِ- لَا یُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً.

ص: 163


1- 1. سیأتی فی کتاب عهد أمیر المؤمنین علیه السلام للاشتر لما ولاه مصر:« قال: و تفقد أمور من لا یصل إلیک منهم ممن تقتحمه العیون و تحقره الرجال، ففرغ لاولئک ثقتک من أهل الخشیة و التواضع فلیرفع إلیک أمورهم، ثمّ اعمل فیهم بالاعذار إلی اللّه یوم تلقاه فان هؤلاء من بین الرعیة أحوج الی الإنصاف من غیرهم؛ و کل فأعذر إلی اللّه فی تأدیة حقه إلیه».
2- 2. فی بعض نسخ المصدر« فأذهب عنه».
3- 3. أی المسامحة و المماطلة فی أمر الدین.

**[ترجمه]فرمود: «کسی که از حلال شرم نکند، به خودش سود رسانده، هزینه اش سبک گردد و خود پسندی اش نابود می گردد؛ اگر کسی روزی اندک خدا راضی شود، خداوند هم از کردار اندک او راضی می شود؛ هر کس میل به دنیا کند، آرزویش در دنیا دراز شود و به اندازه میلش به دنیا، چشم دلش کور گردد؛ هر کس در دنیا پارسایی کند، پس آرزویش در دنیا کوتاه گردد، خدا بدون آموختن به او دانش بخشد، بدون راهنما هدایتش کند، نابینایی را از او بزداید و او را بینا گرداند. آگاه باش که پس از من مردمانی می آیند که پادشاهی شان استوار نمی شود، مگر به کشتن و ستم؛ ثروتشان پابرجا نمی شود، مگر به بخل ورزیدن؛ محبت شان ثابت نمی شود، مگر به پیروی هوا و سهل انگاری در دین. آگاه باش آن کس که این زمان را دریابد و بر تهی دستی صبر کند، با اینکه می تواند ثروتمند باشد؛ بر خواری صبر کند، با اینکه می تواند عزیز باشد؛ بر دشمنی مردم صبر کند، با اینکه قدرت دوستی دارد، و از این همه صبر نیز جز رضای خدا اراده دیگری نداشته باشد، خداوند پاداش پنجاه راستگو را به او عطا کند.»

**[ترجمه]

«188»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِیَّاکُمْ وَ تَخَشُّعَ النِّفَاقِ وَ هُوَ أَنْ یُرَی الْجَسَدُ خَاشِعاً وَ الْقَلْبُ لَیْسَ بِخَاشِعٍ.

**[ترجمه]فرمود: «زنهار! بپرهیزید از فروتنی منافقانه و آن این است که بدن را فروتن بینی، در صورتی که دل چنین نباشد.»

**[ترجمه]

«189»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُحْسِنُ الْمَذْمُومُ مَرْحُومٌ.

**[ترجمه]فرمود: «نیکوکار مورد نکوهش، مورد رحمت است.»

**[ترجمه]

«190»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اقْبَلُوا الْکَرَامَةَ وَ أَفْضَلُ الْکَرَامَةِ الطِّیبُ أَخَفُّهُ مَحْمِلًا وَ أَطْیَبُهُ رِیحاً.

**[ترجمه]لطف دیگران را بپذیرید و بهترین لطف، عطر است که سبکبارتر و خوشبوتر است .

**[ترجمه]

«191»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّمَا تَکُونُ الصَّنِیعَةُ(1) إِلَی ذِی دِینٍ أَوْ ذِی حَسَبٍ وَ جِهَادُ الضُّعَفَاءِ الْحَجُّ وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ لِزَوْجِهَا وَ التَّوَدُّدُ نِصْفُ الدِّینِ وَ مَا عَالَ امْرُؤٌ قَطُّ عَلَی اقْتِصَادٍ(2) وَ اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ رِزْقَ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حَیْثُ یَحْتَسِبُونَ.

**[ترجمه]همانا نیکی برای صاحب دین یا صاحب حسب است؛ جهاد ناتوانان حج است؛ جهاد زن، شوهرداری نیکوست؛ دوستی نصف دین است؛ مرد میانه رو هیچ گاه فقیر نمی شود؛ روزی را به وسیله صدقه فرود آورید؛ خداوند نخواسته روزی بندگان مؤمن را از آنجایی که امید دارند و پیش بینی می کنند قرار دهد.

**[ترجمه]

«192»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا یَبْلُغُ عَبْدٌ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی یَدَعَ مَا لَا بَأْسَ بِهِ حَذَراً لِمَا بِهِ الْبَأْسُ.

**[ترجمه]فرمود: «هیچ بنده ای به مقام پرهیزگاران نرسد مگر به ترک کردن حلال از بیم گرفتاری به حرام و در امان ماندن از آن». - . تحف العقول : 35 -

**[ترجمه]

«2»

عو(3)،[غوالی اللئالی] قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً جَعَلَ لَهُ وَزِیراً صَالِحاً إِنْ نَسِیَ ذَکَّرَهُ وَ إِنْ ذَکَرَ أَعَانَهُ سِیرُوا سَیْرَ أَضْعَفِکُمْ الْفِرَارُ مِمَّا لَا یُطَاقُ مَنِ اسْتَوَی یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ الدُّنْیَا دَارُ مِحْنَةٍ الدُّنْیَا سَاعَةٌ فَاجْعَلُوهَا طَاعَةً مَعَ کُلِّ فَرْحَةٍ تَرْحَةٌ(4)

اسْتَعِینُوا عَلَی الْحَوَائِجِ بِالْکِتْمَانِ لَهَا لِکُلِّ شَیْ ءٍ سَنَامٌ (5)

وَ سَنَامُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الْبَقَرَةِ مَنْ لَمْ یَصْبِرْ عَلَی ذُلِّ التَّعَلُّمِ سَاعَةً بَقِیَ فِی ذُلِّ الْجَهْلِ أَبَداً مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا اخْتِلَافُ أُمَّتِی رَحْمَةٌ(6) ابْدَأْ بِنَفْسِکَ شَرُّ النَّاسِ مَنْ أَکَلَ وَحْدَهُ

ص: 164


1- 1. الصنیعة: الاحسان. و جمعها الصنائع.
2- 2. عال أی افتقر. و فی بعض النسخ« و استزادوا الرزق».
3- 3. العوالی اللئالی لابن أبی جمهور مخطوط.
4- 4. الترح ضد الفرح و ترح ترحا أی حزن. و معنی الحدیث أن مع کل سرور حزن یعقبه حتّی کأنّه معه أی المشیئة الإلهیّة جرت بذلک لئلا تسکن نفوس العقلاء الی نعیمها.
5- 5. سنام کل شی ء أعلاه.
6- 6. أی تزاورهم و ترددهم و ضیافتهم کما فی قوله تعالی« وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ»* أی مجی ء کل واحد عقیب الآخر. و کما فی قوله« و مختلف الملائکة» أی محل نزولهم و صعودهم.

وَ مَنَعَ رِفْدَهُ وَ جَلَدَ عَبْدَهُ إِذَا تَغَیَّرَ السُّلْطَانُ تَغَیَّرَ الزَّمَانُ- إِذَا کَانَ الدَّاءُ مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ بَطَلَ هُنَاکَ الدَّوَاءُ الْأَرْوَاحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ائْتَلَفَ وَ مَا تَنَاکَرَ اخْتَلَفَ السَّخِیُّ قَرِیبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِیبٌ مِنَ النَّاسِ اجْتَنِبْ خَمْساً الْحَسَدَ وَ الطِیَرَةَ وَ الْبَغْیَ وَ سُوءَ الظَّنِّ وَ النَّمِیمَةَ أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِی بِی مَنْ فُتِحَ لَهُ بَابُ خَیْرٍ فَلْیَنْتَهِزْهُ فَإِنَّهُ لَا یَدْرِی مَتَی یُغْلَقُ عَنْهُ الْأُمُورُ بِتَمَامِهَا وَ الْأَعْمَالُ بِخَوَاتِمِهَا شَاوِرُوهُنَّ وَ خَالِفُوهُنَّ حُبُّکَ لِلشَّیْ ءِ یُعْمِی وَ یُصِمُّ الْمَرْأَةُ کَالضِّلْعِ الْعَوْجَاءِ بُلُّوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ (1)

الْفِرَارُ فِی وَقْتِهِ ظَفَرٌ الشَّبَابُ شُعْبَةٌ مِنَ الْجُنُونِ- لَا خَیْرَ فِی السَّرَفِ وَ لَا سَرَفَ فِی الْخَیْرِ- إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْفَأْلَ الْحَسَنَ رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِیمَانِ التَّوَدُّدُ إِلَی النَّاسِ الْمَقْدُورُ کَائِنٌ وَ الْهَمُّ فَاضِلٌ الصَّدَقَةُ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ تَسْتَنْزِلُ الرِّزْقَ وَ تَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ تَرْکُ الْفُرَصِ غُصَصٌ الْفُرَصُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ أَضْیَقُ الْأَمْرِ أَدْنَاهُ مِنَ الْفَرَجِ حُسْنُ الْعَهْدِ مِنَ الْإِیمَانِ مَنْ تَعَلَّمْتَ مِنْهُ حَرْفاً صِرْتَ لَهُ عَبْداً الظَّفَرُ الْجَزْمُ وَ الْحَزْمُ إِذَا جَاءَ الْقَضَاءُ ضَاقَ الْفَضَاءُ الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ طَالِبُ الْعِلْمِ مَحْفُوفٌ بِعِنَایَةِ اللَّهِ النَّدَمُ تَوْبَةٌ الْحَاسِدُ مُغْتَاظٌ عَلَی مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْیِ وَ الرَّأْیُ بِتَحْصِینِ الْأَسْرَارِ- أَعْقَلُ النَّاسِ مُحْسِنٌ خَائِفٌ وَ أَجْهَلُهُمْ مُسِی ءٌ آمِنٌ طَالِبُ الْعِلْمِ لَا یَمُوتُ أَوْ یُمَتَّعَ جِدُّهُ بِقَدْرِ کَدِّهِ الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ- الْکَعْبَةُ تُزَارُ وَ لَا تَزُورُ السُّکُوتُ عِنْدَ الضَّرُورَةِ بِدْعَةٌ السُّلْطَانُ ظِلُّ اللَّهِ یَأْوِی إِلَیْهِ کُلُّ مَظْلُومٍ (2) الْعَدْلُ جُنَّةٌ وَاقِیَةٌ وَ جُنَّةٌ بَاقِیَةٌ أَصْلِحْ وَزِیرَکَ فَإِنَّهُ الَّذِی یَقُودُکَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ النَّارِ- الْجَاهُ أَحَدُ الرِّفْدَیْنِ وَ الْآخَرُ الْمَالُ الْأُمُورُ مَرْهُونَةٌ بِأَوْقَاتِهَا الْهَدِیَّةُ تُذْهِبُ السَّخِیمَةَ تَصَافَحُوا فَإِنَّهُ یَذْهَبُ بِالْغِلِ.

ص: 165


1- 1. أی صلوا فشبه الرحم المقطوع الوصلة بأرض منقطع عنها الغیث. و قال العلقمی أی ندوها بصلتها. و ذلک لانهم یطلقون النداوة علی الصلة کما یطلقون الیبس علی القطیعة لانهم لما رأوا بعض الأشیاء تتصل و تختلط بالنداوة و یحصل منها التجافی و التفرق بالیبس استعاروا البلل للوصل و الیبس للقطیعة. فذکر البلل تخییل.
2- 2. أخرجه البیهقیّ فی شعب الایمان بسند ضعیف عن عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب.

الْهَدِیَّةُ تُورِثُ الْمَوَدَّةَ وَ تَجْدُرُ الْأُخُوَّةَ(1)

وَ تُذْهِبُ الضَّغِینَةَ وَ تَهَادَوْا تَحَابُّوا نِعْمَ الشَّیْ ءُ الْهَدِیَّةُ أَمَامَ الْحَاجَةِ اهْدِ لِمَنْ یَهْدِیکَ الْهَدِیَّةُ تَفْتَحُ الْبَابَ الْمُصْمَتَ نِعْمَ مِفْتَاحُ الْحَاجَةِ الْهَدِیَّةُ الْمَرْءُ مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسَانِهِ (2) مَا یُصْلِحُ لِلْمَوْلَی فَعَلَی الْعَبْدِ حَرَامٌ الْهَدَایَا رِزْقُ اللَّهِ مَنْ أُهْدِیَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ فَلْیَقْبَلْهُ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَاهْدُوا إِلَیْهَا طَرَائِفَ الْحِکَمِ.

فِی حَدِیثِ الْقُدْسِیِّ: یَا دَاوُدُ فَرِّغْ لِی بَیْتاً أَسْکُنْهُ إِنَّ لِلَّهِ فِی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَرَصَّدُوا لَهَا السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ مَنْ نَظَرَ فِی الْعَوَاقِبِ سَلِمَ فِی النَّوَائِبِ لَا مَنْعَ وَ لَا إِسْرَافَ وَ لَا بُخْلَ وَ لَا إِتْلَافَ خَیْرُ الْأُمُورِ أَوْسَطُهَا مَا الْعِلْمُ إِلَّا مَا حَوَاهُ الصَّدْرُ الدُّنْیَا دَارُ بَلِیَّةٍ تَعَمَّمُوا تُزَادُوا حِلْماً الْعِمَامَةُ مِنَ الْمُرُوَّةِ هَذَانِ مُحَرَّمَانِ عَلَی ذُکُورِ أُمَّتِی یَعْنِی الذَّهَبَ وَ الْحَرِیرَ.

**[ترجمه]غوالی اللئالی: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «هرگاه خداوند اراده نیکی به بنده ای کند، برای او وزیر شایسته ای قرار می دهد که اگر فراموش کند، به یادش آورد و اگر به یادش آورد، او را کمک کند به پیمائید پیمودن ناتوانترین تان، فرار از چیزی است طاقت نداری، هر کس دو روزش مساوی باشد کلاه سرش رفته، دنیا سرای اندوه است دنیا یک ساعت است آن را هم اطاعت قرار دهید، با هر شادی غمی است.

بر نیازمندیهایتان بواسطه ی پوشیدن آنها کمک بگیرید، برای هر چیزی بلندیی است و بلندی قرآن سوره بقره است، کسی که یک ساعت بر خواری آموختن صبر نکند همیشه در جهالت بجا ماند هر کس روش نیکی به جا گذاشته برای او است اجر آن روش و اجر کسی که به آن عمل کرده، رفت و آمد امت من رحمت است، شروع بنفس خود کن، بدترین مردم کسی است که تنها بخورد و جلوگیری از کمکش کند، نوکرش را بزند، هر گاه پادشاه تغییر کرد زمان تغییر می کند؛ هر گاه درد از آسمان بود دارو فائده ای ندارد روحها سپاه های صف کشیده اند.

پس آنچه که یک دیگر را بشناسند با هم انس میگیرند و آنچه که انکار کنند با هم اختلاف دارند، بخشنده نزدیک بخداست، نزدیک به بهشت و مردم است. از پنج چیز دوری کن: حسد، فال زدن، ستم، بدگمانی و سخن چینی؛ من در پیش گمان بنده ام نسبت بمن باشم آنکه در نیکی برایش باز شود باید او را بپا دارد زیرا که نمی داند کی آن در بسته می شود کارها می باید به آخر رسد و کردار بپایان، با زنان مشورت کنید، سپس مخالفت حرف آنها، دوست داشتن تو چیز را کر و کورت میکند، زن مانند دنده ی چپ است، پیوند کنید خویشانتان را گر چه بسلام باشد، گریز بجا پیروزی است، جوانی شعبه ای از دیوانگی است، خیر در بیخیری نیست و بیخیری در خیر نیست.

همانا خدا فال نیک را دوست دارد، ریشه ی خرد بعد از ایمان دوستی به سوی مردم است مقدر واقع می شود، همت برتریست، صدقه عمر را زیاد میکند و روزی را فرو می آورد و از مرگ بد نگاه می دارد، خشم خدا را خاموش میکند واگذاردن فرصتها غصه است، فرصتها مانند ابر میگذرد، تنگ ترین کار نزدیکترین آن بفرج است نیک پیمانی از ایمانست، کسی که از او حرفی آموخته ای خود را برایش بنده قرار ده، پیروزی به پشت کار داری و دور اندیشی است، هر گاه قضای الهی بیاید فضا تنگ می شود، دنیا زندان مؤمن است، جوینده ی دانش بلطف خدا پیچیده شده، پشیمانی توبه است، حسود خشمناک است بر کسی که گناهی ندارد دوراندیشی اراده را بجنبش در آورد، اراده به نگهداری اسرار است.

خردمندترین مردم نیکوکار بیمناک است و نادان ترین مردم بدکار آسوده است، جوینده ی دانش نمی میرد تا باندازه ی زحمتش بهره ببرد، مؤمنان در گرو وعده هایشان باشند، کعبه زیارت می شود و زیارت نمیکند، خاموش در وقت ضرورت بدعت است سلطان سایه خداست که ستمدیدگان بسویش روند، دادگری سپری نگهدارنده و بهشتی باقیست، وزیرت را شایسته قرار ده زیرا که او کسی است که ترا بسوی بهشت و جهنم می کشد.

ریاست یکی از دو معاون است معاون دیگر مال است، کارها در گرو وقتهایند، هدیه کینه را میبرد، مصافحه کنید که کینه را میبرد، هدیه دوستی بار آورد و برادری را محکم کند و کینه را ببرد، هدیه بدهید دوستی آورد، نیکو چیزی است هدیه در پیشروی حاجت، هدیه بده بکسی که هدیه بتو می دهد، هدیه باز میکند در بسته را، نیکو کلید حاجتی است هدیه، مرد پنهانست زیر زبانش، آنچه که برای آقا شایستگی دارد بر نوکر حرام است، هدیه ها روزی خداست، کسی که هدیه ای برایش بیاورند باید بپذیرد، همانا این دلها کسل میشوند همان طور که بدن ها کسل می شوند پس بدل ها طرفه هائی از حکمت هدیه کنید .

در حدیث قدسی است که ای داود خالی کن برای من خانه ای که در آن جا بگیرم همانا برای خدا در دوران روزگارتان نسیم هائیست آهای آنها را کمین کنید، خوشبخت کسی است که بغیر خودش پند داده شود، اگر کسی در سرانجام کارها بنگرد از مصیبتها بسلامت ماند نه بخل و نه اسراف، نه بخل و نه نابود کردن بهترین کارها میانه ی آنهاست، دانشی نیست مگر آنچه را که سینه در بر دارد دنیا سرای بلاهاست، عمامه گذارید که حلم را زیاد کند، عمامه از مروت است، طلا و ابریشم حرام است بر مردان امت من.» - . غوالی اللئالی: 284 - 296 -

**[ترجمه]

«3»

الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ مِنَ الْأَصْدَافِ الطَّاهِرَةِ(3)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْعِلْمُ وَدِیعَةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الْعُلَمَاءُ أُمَنَاؤُهُ عَلَیْهِ فَمَنْ عَمِلَ بِعِلْمِهِ أَدَّی أَمَانَتَهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ کُتِبَ فِی دِیوَانِ اللَّهِ مِنَ الْخَائِنِینَ.

قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: تَفَرَّغُوا مِنْ هُمُومِ الدُّنْیَا مَا اسْتَطَعْتُمْ فَإِنَّهُ مَنْ أَقْبَلَ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی بِقَلْبِهِ جَعَلَ اللَّهُ قُلُوبَ الْعِبَادِ مُنْقَادَةً إِلَیْهِ بِالْوُدِّ وَ الرَّحْمَةِ وَ کَانَ اللَّهُ إِلَیْهِ بِکُلِّ خَیْرٍ أَسْرَعَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا یَرُدُّ الْقَدَرَ إِلَّا الدُّعَاءُ وَ لَا یَزِیدُ فِی الْعُمُرِ إِلَّا الْبِرُّ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُحْرَمُ الرِّزْقَ بِالذَّنْبِ یُصِیبُهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الظَّنِّ بِاللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ اللَّهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَا خَیْرَ لَکَ فِی صُحْبَةِ مَنْ لَا یَرَی لَکَ مِثْلَ الَّذِی یَرَی لِنَفْسِهِ.

ص: 166


1- 1. أی حوطها و حجزها. و الضغینة: الحقد و الشحناء.
2- 2. من خبأ یخبأ أی مستور.
3- 3. قال المؤلّف فی ج 1 ص 10 أنّه للشیخ العلامة الشهید محمّد بن مکی( ره).

**[ترجمه]الدرة الباهرة: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «دانش امانت خداست در زمینش؛ دانشمندان امینان دانشند، پس هر که به دانشش عمل کند، امانت را برگردانده و هر کس به علمش عمل نکند، در دیوان خدا در زمره خائنان نوشته شود.» رسول خدا فرمود: «اگر نمی توانید مردم را با مالتان وسعت و گشایش دهید پس با اخلاقتان گشایش دهید.»

و فرمود: «تا می توانید خود را از غم های دنیا آسوده دارید، زیرا هر کس با دلش به خدا رو آورد، خداوند با دوستی و مهربانی، دل های بندگانش را به سوی خود رام گرداند و خداست که در هر خیر به سویشان شتاب می کند.» نیز فرمود «قدر را برنمی گرداند مگر دعا و عمر را دراز نمی کند مگر خوبی، و همانا خودپسندی که به مرد می رسد او را از روزی محروم کند.» همچنین فرمود: «گمان خوب نسبت به خداوند از عبادات است.» و فرمود: « رفاقت کسی که آنچه برای خودش می بیند برای تو نبیند، خیری برای تو ندارد.»

**[ترجمه]

«4»

أَقُولُ وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّیْخِ الْجَلِیلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْجُبَعِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ هَذِهِ أَحَادِیثُ مَحْذُوفَةُ الْأَسْنَادِ کَتَبَهَا الشَّیْخُ ابْنُ مَکِّیٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنْ خَطِّ سَدِیدِ الدِّینِ بْنِ مُطَهَّرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ أَجَازَهَا لَهُ شَیْخُهُ السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی النَّقِیبُ الْمُعَظَّمُ النَّسَّابَةُ الْعَلَّامَةُ مَفْخَرُ الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ تَاجُ الْمِلَّةِ وَ الدِّینِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ السَّیِّدِ الْعَلَّامَةِ النَّقِیبِ الزَّاهِدِ جَلَالِ الدِّینِ أَبِی جَعْفَرٍ الْقَاسِمِ ابْنِ السَّیِّدِ النَّقِیبِ فَخْرِ الدِّینِ أَبِی الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِ ابْنِ السَّیِّدِ نَقِیبٍ جَلَالِ الدِّینِ أَبِی جَعْفَرٍ الْقَاسِمِ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ الْحَسَنِ بْنِ رَضِیِّ الدِّینِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَلِیِّ الدِّینِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحْسِنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْقَصْرِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَطِیبِ بِالْکُوفَةِ ابْنِ عَلِیٍّ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْمُعَیَّةِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الدِّیبَاجِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعُمَرِ بْنِ الْحَسَنِ الْمُثَنَّی ابْنِ الْإِمَامِ السِّبْطِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَنْ شُیُوخِهِ الثِّقَاتِ وَ هُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الرَّاحِمُونَ یَرْحَمُهُمُ الرَّحْمَنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ارْحَمْ مَنْ فِی الْأَرْضِ یَرْحَمْکَ مَنْ فِی السَّمَاءِ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الصَّوْمُ جُنَّةٌ.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اکْفُلُوا لِی بِسِتٍّ أَکْفُلْ لَکُمْ بِالْجَنَّةِ إِذَا حَدَّثَ أَحَدُکُمْ فَلَا یَکْذِبْ وَ إِذَا ائْتُمِنَ فَلَا یَخُنْ وَ إِذَا وَعَدَ فَلَا یَخْلُفْ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ احْفَظُوا فُرُوجَکُمْ.

قَالَ أَحْمَدُ بْنُ أَبِی الْحَوَارِی تَمَنَّیْتُ أَنْ أَرَی أَبِی سُلَیْمَانَ الدَّارَانِیَّ فِی الْمَنَامِ فَرَأَیْتُهُ بَعْدَ سَنَةٍ فَقُلْتُ لَهُ یَا مُعَلِّمُ مَا فَعَلَ اللَّهُ بِکَ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ جِئْتُ مِنْ بَابِ الصَّغِیرِ فَلَقِیتُ وَسْقَ شِیحٍ (1)

فَأَخَذْتُ مِنْهُ عُوداً مَا أَدْرِی تَخَلَّلْتُ بِهِ أَوْ رَمَیْتُ بِهِ فَأَنَا فِی حِسَابِهِ مُنْذُ سَنَةٍ إِلَی هَذِهِ الْغَایَةِ تَمَّ الْخَبَرُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و بخطه أیضا ما صورته و علی هذه الأحادیث خط السید تاج الدین بن

ص: 167


1- 1. الوسق وقر النخلة، و الشیح بالحاء المهملة: نبات أنواعه کثیرة کله طیب الرائحة.

معیة رحمه الله ما صورته سمع هذه الأحادیث من لفظ مولانا الشیخ الإمام العالم الفاضل العامل الزاهد الورع مفخر العلماء سلالة الفضلاء شمس الملة و الحق و الدین محمد بن مکی أدام الله فضائله فی یوم السبت حادی عشر شوال من سنة أربع و خمسین و سبعمائة و أجزت له روایتها عنی بالسند المتقدم و غیره من طرقی مشایخ الحلة الذین رووها إلی آخر ما سیأتی فی آخر مجلدات الکتاب.

و بخطه أیضا فی أول هذه الأحادیث إجازة أخری من السید تاج الدین أبی عبد الله مفخر العلماء و الفضلاء شمس الحق و الدین صحیح و کتبه محمد بن معیة فی حادی عشر شوال سنة أربع و خمسین و سبعمائة و الحمد لله وحده و صلی الله علی محمد و آله و سلم.

و بخطه نقلا من خط الشهید رحمهما الله عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَعْمَی الْعَمَی الضَّلَالَةُ بَعْدَ الْهُدَی خَیْرُ الْغِنَی غِنَی النَّفْسِ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ یُعَذِّبْهُ عَفْوُ الْمُلُوکِ بَقَاءُ الْمُلْکِ- لَا یَجْنِی عَلَی الْمَرْءِ إِلَّا یَدُهُ وَ لِسَانُهُ صُحْبَةُ عِشْرِینَ سَنَةً قَرَابَةٌ خَیْرُ الرِّزْقِ مَا یَکْفِی الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ نِعْمَتَانِ مَکْفُورَتَانِ.

**[ترجمه]می گویم: که به خط شیخ بزرگوار، محمّد بن علی جبعی این احادیث را با حذف اسناد آنها دیده که آن را شهید اول، از خط سدیدالدین بن مطهر نوشته بود و استادش سید مرتضی نقیب بزرگوار و نسب شناس دانا ، افتخار عترت پاک، تاج ملت و دین ابو عبدالله محمّد بن سید علامه نقیب زاهد جلال الدین ابو جعفر القاسم ابن سید نقیب فخرالدین ابوالقاسم حسین بن سید نقیب، سلسله سند را می رساند به یکی از نوادگان امام حسن مجتبی که از اساتید ثقاتش، از رسول خدا نقل کرده است که فرمود: «رحم کنندگان را رحمان در روز قیامت رحم می آورد؛ رحم کن به هر کس که در زمین است تا بر تو رحم کند آن کس که در آسمان است.»

رسول خدا فرمود: «روزه سپر است.» و نیز رسول خدا فرمود: «شش چیز را برای من کفالت کنید تا من بهشت را برای شما کفالت کنم: هرگاه یک نفر از شما سخن گوید دروغ نگوید؛ هرگاه امین شد خیانت نکند؛ هرگاه وعده داد خلاف نکند، چشم هایتان را ببندید؛ دست هایتان را نگه دارید؛ فرج هایتان را حفظ کنید.»

احمد بن ابی الحواری گفت که آرزو کردم ابوسلیمانی دارانی را در خواب ببینم. پس از یک سال او را در خواب دیدم و به او گفتم: «ای آموزگار! خداوند با شما چه کرد؟» گفت: «ای احمد! از باب صغیر می آمدم. قدری هیزم در آنجا دیدم و چوبی از آن ها برداشتم، نمی دانم خلال کردم یا نه. حال یک سال است که برای حساب همان تکه چوب معطلم.» تا این جا حدیث را نقل کرده و سپس تا آخر حدیث ذکر کرده و ستایش برای پروردگار عالمیان است.

و به خط ایشان و به خط سید تاج الدین بن معیه رحمه الله این احادیث نیز یافت شده است: این احادیث را از کلام مولا شیخ امام عالم فاضل عامل زاهد پرهیزگار، اختلاف علما نسل فضلا ، آفتاب ملت و حقّ و دین، محمّد بن مکی که خدا فضائل او را بادوام دارد، در روز شنبه یازده شوال سال 754 که روایت این احادیث را برایش با سند گذشته، از اساتید حلّه اجازه دادم. تا آخر حدیث که در آخر کتاب خواهد آمد. و در اول این احادیث اجازه دیگری نیز به خط ایشان از سید تاج الدین ابو عبدالله، فخر علما و فضلا و آفتاب حقّ و دین آمده است که اینها صحیح است و آنها را محمّد بن معیه، در یازده شوال سال 754 نوشته است و حمد مخصوص خداست. و درود خدا بر محمّد و خاندان پاکش.

و به خط شهید از رسول خدا روایت شده که آن حضرت فرمود: «کورترین کوری، گمراهی بعد از هدایت است؛ بهترین بی نیازی، بی نیازی نفس است؛ کسی که معصیت خدا را کند، خدا او را عذاب کند؛ بخشش پادشاهان، دوام پادشاهی است؛ جز دست و زبان شخص جنایت نمی کند؛ رفاقت بیست ساله از خویشاوندی است؛ بهترین روزی به قدر کفایت است؛ سلامتی و آسودگی، دو نعمت کفران شده است.»

**[ترجمه]

«5»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِ (1)، قَالَ أَسْوَدُ بْنُ أَصْرَمَ: قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ أَ تَمْلِکُ یَدَکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَتَمْلِکُ لِسَانَکَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ صلی الله علیه و آله فَلَا تَبْسُطْ یَدَکَ إِلَّا إِلَی خَیْرٍ وَ لَا تَقُلْ بِلِسَانِکَ إِلَّا مَعْرُوفاً.

**[ترجمه]دعوات رواندی: اسود بن اصرم گفت: «عرض کردم ای رسول خدا! مرا وصیتی فرما.» فرمود: «مالک دستت هستی؟» عرض کردم بلی. فرمود: «مالک زبانت هستی؟» گفتم بلی. فرمود: «پس دستت را جز به سوی نیکی نگشا و با زبانت جز خوبی را مگو.»

**[ترجمه]

«6»

کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِ (2)، قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةٌ وَ سَاءَتْهُ سَیِّئَةٌ فَهُوَ مُؤْمِنٌ- لَا خَیْرَ فِی عَیْشٍ إِلَّا لِرَجُلَیْنِ عَالِمٍ مُطَاعٍ وَ مُسْتَمِعٍ وَاعٍ کَفَی بِالنَّفْسِ غِنًی وَ بِالْعِبَادَةِ شُغُلًا- لَا تَنْظُرُوا إِلَی صِغَرِ الذَّنْبِ وَ لَکِنِ انْظُرُوا إِلَی مَنِ اجْتَرَأْتُمْ.

قَالَ صلی الله علیه و آله: آفَةُ الْحَدِیثِ الْکَذِبُ وَ آفَةُ الْعِلْمِ النِّسْیَانُ وَ آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَةُ وَ آفَةُ الظَّرْفِ الصَّلَفُ (3) لَا حَسَبَ إِلَّا بِتَوَاضُعٍ وَ لَا کَرَمَ إِلَّا بِتَقْوَی وَ لَا عَمَلَ

ص: 168


1- 1. مخطوط.
2- 2. المصدر ص 13.
3- 3. تقدم معناه ص 68.

إِلَّا بِنِیَّةٍ وَ لَا عِبَادَةَ إِلَّا بِیَقِینٍ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله (1): مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ أَعَزَّ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ خَافَ اللَّهَ سَخَتْ نَفْسُهُ الدُّنْیَا وَ مَنْ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا یَکْفِیهِ کَانَ أَیْسَرُ مَا فِیهَا یَکْفِیهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الدُّنْیَا خَضِرَةٌ حُلْوَةٌ وَ اللَّهُ مُسْتَعْمِلُکُمْ فِیهَا فَانْظُرُوا کَیْفَ تَعْمَلُونَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ تَرَکَ مَعْصِیَةَ اللَّهِ مَخَافَةً مِنَ اللَّهِ أَرْضَاهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ مَشَی مَعَ ظَالِمٍ لِیُعِینَهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: دَعْ مَا یُرِیبُکَ إِلَی مَا لَا یُرِیبُکَ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ فَقْدَ شَیْ ءٍ تَرَکْتَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: بَابُ التَّوْبَةِ مَفْتُوحٌ لِمَنْ أَرَادَهَا فَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً(2).

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: بَادِرُوا بِعَمَلِ الْخَیْرِ قَبْلَ أَنْ تُشْغَلُوا عَنْهُ وَ احْذَرُوا الذُّنُوبَ فَإِنَّ الْعَبْدَ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْبَسُ عَنْهُ الرِّزْقُ.

**[ترجمه]کنزکراجکی: پیامبر فرمود: «هر کس خوبی او را شادمان و بدی اندوهناکش کند، او مؤمن است خیر در زندگی نیست مگر برای دو نفر: دانشمندی که حرفش را بشنوند و شنونده ای که حرف را در گوش گیرد؛ کافیست برای نفس بی نیازی و برای عبادت سرگرم بودن به آن.

به کوچکی گناه نگاه نکنید، بلکه بنگرید به چه کسی گستاخی کرده اید.»

رسول خدا فرمود: «آفت سخن، دروغ است؛ آفت دانش، فراموشی؛ آفت عبادت، سستی؛ آفت زیرکی خود نمایی ، تکبر است. حسبی نیست مگر به فروتنی؛ برتری نیست مگر به پرهیزکاری؛ کرداری نیست مگر به نیت؛ عبادتی نیست مگر به یقین.»

و فرمود: «هر کس می خواهد عزیزترین مردم باشد، باید از خدای عز و جل بترسد و پرهیزکار گردد.»

و فرمود: «هر که از خدا ترسد دلش از دنیا برکنده شود و هر که از دنیا بدان چه بسش باشد خشنود است کمتر چیزی که در دنیا است او را بس است از هر چه در دسترس است.»

و فرمود: «دنیا سبز و شیرین است و در اختیار شما پس نگاه کنید که در آن چگونه عمل می کنید».

و فرمود: «هر کس از بیم خدا ترک گناه کند، خدا در روز قیامت او را خشنود کند؛ و هر کس برای یاری ستمگری با او همراهی کند و بداند که او ستمگر است، از ایمان بیرون رفته است.»

فرمود: «آنچه را در روا بودنش شک داری وگذار و بدان چه شک نداری بپرداز زیرا هرگز نبوده چیزی را که برای خدا وانهی نیابی و زیانش بکشی.» و فرمود: « برای کسی که خیال توبه دارد در توبه باز است، پس به سوی خدا بازگردید، بازگشتی خالص و از ته دل.».

و فرمود: «برای انجام کردار نیک پیشی بگیرید، قبل از آن که به کار دیگری بپردازید، و بترسید از گناهان، زیرا بنده با انجام گناه، از روزی محروم می ماند.» - . کنز کراجکی : 13 -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ (3)،

قَالَ مِنْ کَلَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْخِصَالِ مِنْ وَاحِدَةٍ إِلَی عَشَرَةٍ رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: خَصْلَةٌ مَنْ لَزِمَهَا أَطَاعَتْهُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ وَ رَبِحَ الْفَوْزَ فِی الْجَنَّةِ قِیلَ وَ مَا هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ التَّقْوَی مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ أَعَزَّ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ تَلَا وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً- وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ (4).

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْمُؤْمِنُ بَیْنَ مَخَافَتَیْنِ بَیْنَ أَجَلٍ قَدْ مَضَی لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ صَانِعٌ فِیهِ وَ بَیْنَ أَجَلٍ قَدْ بَقِیَ مَا اللَّهُ قَاضٍ فِیهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ وُقِیَ شَرَّ ثَلَاثٍ فَقَدْ وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ لَقْلَقِهِ وَ قَبْقَبِهِ وَ ذَبْذَبِهِ.

ص: 169


1- 1. المصدر ص 164.
2- 2. أی خالصا للّه لا شوب فیه.
3- 3. المصدر ص 184.
4- 4. الطلاق: 2 و 3.

فَلَقْلَقُهُ لِسَانُهُ وَ قَبْقَبُهُ بَطْنُهُ وَ ذَبْذَبُهُ فَرْجُهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَرْبَعُ خِصَالٍ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَیْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ الْإِصْرَارُ عَلَی الذَّنْبِ وَ الْحِرْصُ عَلَی الدُّنْیَا.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خَمْسٌ لَا یَجْتَمِعْنَ إِلَّا فِی مُؤْمِنٍ حَقّاً یُوجِبُ اللَّهُ لَهُ بِهِنَّ الْجَنَّةَ النُّورُ فِی الْقَلْبِ وَ الْفِقْهُ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْوَرَعُ وَ الْمَوَدَّةُ فِی النَّاسِ وَ حُسْنُ السَّمْتِ فِی الْوَجْهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اضْمَنُوا لِی سِتّاً مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَضْمَنْ لَکُمُ الْجَنَّةَ اصْدُقُوا إِذَا حَدَّثْتُمْ وَ أَوْفُوا إِذَا وَعَدْتُمْ وَ أَدُّوا إِذَا ائْتُمِنْتُمْ وَ احْفَظُوا فُرُوجَکُمْ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: أَوْصَانِی رَبِّی بِسَبْعٍ أَوْصَانِی بِالْإِخْلَاصِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ أَنْ أَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَنِی وَ أُعْطِیَ مَنْ حَرَمَنِی وَ أَصِلَ مَنْ قَطَعَنِی وَ أَنْ یَکُونَ صَمْتِی فِکْراً وَ نَظَرِی عَبَراً وَ حُفِظَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله ثَمَانٌ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْبَهِکُمْ بِی خُلُقاً قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ أَعْظَمُکُمْ حِلْماً وَ أَبَرُّکُمْ بِقَرَابَتِهِ وَ أَشَدُّکُمْ حُبّاً لِإِخْوَانِهِ فِی دِینِهِ وَ أَصْبَرُکُمْ عَلَی الْحَقِّ وَ أَکْظَمُکُمْ لِلْغَیْظِ وَ أَحْسَنُکُمْ عَفْواً وَ أَشَدُّکُمْ مِنْ نَفْسِهِ إِنْصَافاً.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْکَبَائِرُ تِسْعٌ أَعْظَمُهُنَّ الْإِشْرَاکُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الْمُؤْمِنَةِ وَ أَکْلُ الرِّبَا وَ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ وَ اسْتِحْلَالُ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ السِّحْرُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ بَرِی ءٌ مِنْهُنَّ کَانَ مَعِی فِی جَنَّةٍ مَصَارِیعُهَا مِنْ ذَهَبٍ (1).

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْإِیمَانُ فِی عَشَرَةٍ الْمَعْرِفَةِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ وَ الِاجْتِهَادِ وَ الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الرِّضَا وَ التَّسْلِیمِ فَأَیَّهَا فَقَدَ صَاحِبُهُ بَطَلَ نِظَامُهُ.

ص: 170


1- 1. المصاریع جمع المصراع و هو احدی عضادتی الباب.

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (1): قَالَ صِلْ مَنْ قَطَعَکَ وَ أَحْسِنْ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: قُلِ الْحَقَّ وَ لَوْ عَلَی نَفْسِکَ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اعْتَبِرُوا فَقَدْ خَلَتِ الْمَثُلَاتُ (2) فِیمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: کُنْ لِلْیَتِیمِ کَالْأَبِ الرَّحِیمِ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ تَزْرَعُ کَذَلِکَ تَحْصُدُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: اذْکُرِ اللَّهَ عِنْدَ هَمِّکَ إِذَا هَمَمْتَ وَ عِنْدَ لِسَانِکَ إِذَا حَکَمْتَ وَ عِنْدَ یَدِکَ إِذَا قَسَمْتَ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3): أَحْسِنُوا مُجَاوَرَةَ النِّعَمِ لَا تَمَلُّوهَا(4) وَ لَا تُنَفِّرُوهَا فَإِنَّهَا قَلَّ مَا نَفَرَتْ مِنْ قَوْمٍ فَعَادَتْ إِلَیْهِمْ.

وَ قَالَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ: مَنْ قَالَ قَبَّحَ اللَّهُ الدُّنْیَا قَالَتِ الدُّنْیَا قَبَّحَ اللَّهُ أَعْصَانَا لِلرَّبِّ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَنْ عَفَّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ کَانَ عَابِداً وَ مَنْ رَضِیَ بِقَسْمِ اللَّهِ کَانَ غَنِیّاً وَ مَنْ أَحْسَنَ مُجَاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَهُ کَانَ مُسْلِماً وَ مَنْ صَاحَبَ النَّاسَ بِالَّذِی یجب [یُحِبُ] أَنْ یُصَاحِبُوهُ کَانَ عَدْلًا.

وَ قَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: مَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ (5) مِنَ النَّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا هَانَتْ عَلَیْهِ الْمُصِیبَاتُ وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ فِی الْخَیْرَاتِ.

وَ قَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ: اجْتَهِدُوا فِی الْعَمَلِ فَإِنْ قَصُرَ بِکُمُ الضَّعْفُ فَکُفُّوا عَنِ الْمَعَاصِی.

ص: 171


1- 1. المصدر ص 194 و فیه زیادة اختار المصنّف بعضه.
2- 2. المثلات الدواهی و العقوبات.
3- 3. المصدر ص 271.
4- 4. النعم المجاورة أی الحاصلة و قوله« لا تملوها» أی لا تزجروها و لا تزیلوها لانها اذا زالت قل أن تعود.
5- 5. الاشفاق: الخوف.

**[ترجمه]کنز کراجکی: از سخنان رسول خدا در مورد خصلت های یک گانه تا ده گانه، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: «صفتی است که هر کس دارای آن باشد، دنیا و آخرت در اختیارش قرار گیرد و بهشت را نصیب خود می کند.» پرسیده شد: «آن صفت چیست ای رسول خدا؟» فرمود: «پرهیزکاری. کسی که اراده دارد عزیزترین مردم باشد، باید تقوای خدای عزوجل را داشته باشد.» بعد تلاوت کرد: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً *وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ » {و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد. و از جایی که حسابش را نمی کند، به او روزی می رساند.} - . طلاق / 2 - 3 -

و فرمود: «مؤمن میان دو ترس قرار دارد: مدتی که گذشته و نمی داند که در آن مدت خدا با او چه می کند، و مدتی که باقیمانده و نمی داند که خدا برایش چه حکم می کند.»

و فرمود: «کسی که خود را از شر سه چیز حفظ کند، از تمام بدی ها حفظ شده است: لقلق و قبقب و ذبذب. یعنی لقلقه زبانش، غبغبه شکمش و ذبذبه عورتش.»

و فرمود: «چهار خصلت است که داشتن آنها شقاوت است: خشکی چشم؛ سخت دلی؛ اصرار برگناه ؛ آز و طمع نسبت به دنیا.»

فرمود: «پنج چیز است که جز در مؤمن، در کسی گرد نیاید و حقّ است که خدا به واسطه داشتن آنها، بهشت را بر او واجب گرداند: دل نورانی؛ فقه اسلام؛ ورع؛ دوستی در میان مردم؛ و نیکی چهره.»

و فرمود: «شش چیز را برای من ضمانت کنید تا من بهشت را برای شما ضمانت کنم: هرگاه سخن می گویید، راست بگویید؛ هرگاه وعده می کنید، وفا کنید؛ هرگاه امین می شوید، خیانت نکنید؛ شهوت خود را نگاه دارید؛ چشم تان را ببندید؛ و دست هایتان را بازدارید.»

و فرمود: « پروردگارم مرا به هفت چیز سفارش کرده: اخلاص در نهان و آشکار؛ در گذشتن از کسی که مرا ستم کرده؛ بخشش کسی که مرا ناامید کرده؛ برقراری پیوند با کسی که با من قطع پیوند کرده؛ اندیشه بودن سکوتم؛ و عبرت بودن نگاهم.»

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و هشت چیز از آن حضرت حفظ شده بود. فرمود: «آیا شما آگاه کنم که کدام یک از شما از نظر خلقت شبیه ترین کس است به من؟» عرض کردند بلی ای رسول خدا! فرمود: «خوشخوترین شما؛ برزگترین شما از نظر بردباری؛ مهربان ترین شما نسبت به فامیل خود؛ مهربان ترین شما نسبت به برادران دینی اش؛ صابرترین شما بر حقّ؛ آن کس که بیش از همه خشمش را فرومی خورد؛ با گذشت ترین شما؛ و با انصاف ترین شما.»

و فرمود: «گناهان کبیره نه تاست که بزرگ ترین آنها شرک ورزیدن نسبت به خدای عزوجل است و بعد: کشتن مؤمن؛ خوردن ربا؛ خوردن مال یتیم؛ نسبت زنا دادن به زنان شوهردار؛ فرار از جنگ؛ عاق پدر و مادر؛ مُحرم نشدن در خانه کعبه؛ سِحر. پس کسی که به هنگام دیدار خدای عزوجل از این نه چیز به دور باشد، با من در بهشتی خواهد بود که لنگه های درش از طلاست.»

و فرمود: «ایمان در ده چیز است: شناسایی، پیروی، دانش، کردار، ورع، کوشش، صبر، یقین، رضا، تسلیم. پس هر کس که یکی از آنها را از دست دهد،رشته ایمانش گسیخته باشد. نیز از پیامبر روایت شده است که: «پیوند کن با کسی که با تو قطع پیوند کرده و نیکی کن به آن کس که به تو بدی کرده.»

و فرمود: «سخن حقّ را بگو، اگرچه بر زیانت باشد.»

و فرمود: «از مصیبت ها و مرض هایی که پیشینیان شما به آنها مبتلا شده اند پند بگیرید.»

و فرمود: «برای یتیم مانند پدر مهربان باش. بدان که هر چه بکاری، همان را می دروی.» و فرمود: «خدا را باش در قصد هر کار و در قضاوت با گفتار و در بخش کردن با دستت برای حق دار.»

رسول خدا فرمود: « با نعمت خدا خوش همسایه باشید، از آنها دلتنگ نشوید و آنها را گریز ندهید زیرا اگر گریزان شدند کم باشد که از مردمی گریزند و باز بدانها برگردند.»

و فرمود: « درود و سلام بر کسی که بگوید زشت باد دنیا! دنیا می گوید به خدا گناهکارتر از من زشت باد!»

و فرمود: «هر کس از محرمات خدا چشم پوشی کند، عابد باشد؛ هر کس به نصیب و بهره خدا راضی شود، بی نیاز شود؛ هر کس به همسایه اش نیکی کند، مسلمان باشد؛ هر کس آن گونه با مردم برخورد کند که بر او واجب شده است، عادل باشد.»

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس عاشق بهشت است، شهوت ها را فراموش کند؛ هر کس از جهنّم می ترسد، به محرمات پشت کند؛ هر کس در دنیا پارسا باشد مصیبت ها بر او آسان شود؛ و هر کس که به فکر مرگ باشد، در خوبی ها پیشی می گیرد.»

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «در کردارتان کوشش کنید، پس اگر ناتوانی مانع شما شد، از گناه خودداری کنید.» - . کنز کراجکی : 184 -

**[ترجمه]

«8»

أَعْلَامُ الدِّینِ (1)، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا عَیْشَ إِلَّا لِرَجُلَیْنِ عَالِمٌ نَاطِقٌ وَ مُتَعَلِّمٌ وَاعٍ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلْقُلُوبِ صَدَأٌ کَصَدَإِ النُّحَاسِ (2) فَاجْلُوهَا بِالاسْتِغْفَارِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الزُّهْدُ لَیْسَ بِتَحْرِیمِ الْحَلَالِ وَ لَکِنْ أَنْ یَکُونَ بِمَا فِی یَدَیِ اللَّهِ أَوْثَقُ مِنْهُ بِمَا فِی یَدَیْهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خَصْلَتَانِ لَا تَجْتَمِعَانِ فِی مُؤْمِنٍ الْبُخْلُ وَ سُوءُ الظَّنِّ بِالرِّزْقِ.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ أَکْثَرَ الِاسْتِغْفَارَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ رَزَقَهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: کَلِمَةُ الْحِکْمَةِ یَسْمَعُهَا الْمُؤْمِنُ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ تَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ صَدَقَةُ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ وَ تَنْفِی الْفَقْرَ وَ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ وَ بَسَطَ رِضَاهُ وَ بَذَلَ مَعْرُوفَهُ وَ وَصَلَ رَحِمَهُ وَ أَدَّی أَمَانَتَهُ أَدْخَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی فِی النُّورِ الْأَعْظَمِ وَ مَنْ لَمْ یَتَعَزَّ بِعَزَاءِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ حَسَرَاتٍ وَ مَنْ لَمْ یَرَ أَنَّ لِلَّهِ عِنْدَهُ نِعْمَةً إِلَّا فِی مَطْعَمٍ وَ مَشْرَبٍ قَلَّ عَمَلُهُ وَ کَبُرَ جَهْلُهُ وَ مَنْ نَظَرَ إِلَی مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ طَالَ حُزْنُهُ وَ دَامَ أَسَفُهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: حُسْنُ الْخُلُقِ وَ صِلَةُ الْأَرْحَامِ وَ بِرُّ الْقَرَابَةِ تَزِیدُ فِی الْأَعْمَارِ وَ تَعْمُرُ الدِّیَارَ وَ لَوْ کَانَ الْقَوْمُ فُجَّاراً.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْأَتْقِیَاءَ الْأَخْفِیَاءَ الَّذِینَ إِذَا حَضَرُوا لَمْ یُعْرَفُوا وَ إِذَا غَابُوا لَمْ یُفْقَدُوا قُلُوبُهُمْ مَصَابِیحُ الْهُدَی مُنْجَوْنَ مِنْ کُلِّ غَبْرَاءَ مُظْلِمَةٍ.

ص: 172


1- 1. تألیف أبی محمّد الحسن بن أبی الحسن محمّد الدیلمیّ صاحب إرشاد القلوب مخطوط.
2- 2. الصدأ- بفتح الصاد المهملة و الدال و الهمز- مادة لونها یأخذ من الحمرة، و الشقرة تتکون علی وجه الحدید و نحوه بسبب رطوبة الهواء.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْوَحْدَةُ مِنْ قَرِینِ السَّوْءِ وَ الْحَزْمُ أَنْ تَسْتَشِیرَ ذَا الرَّأْیِ وَ تُطِیعَ أَمْرَهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: جَامِلُوا الْأَشْرَارَ بِأَخْلَاقِهِمْ تَسْلَمُوا مِنْ غَوَائِلِهِمْ وَ بَایِنُوهُمْ بِأَعْمَالِکُمْ کَیْلَا تَکُونُوا مِنْهُمْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: لَوْ أَنَّ الْمُؤْمِنَ أَقْوَمُ مِنْ قِدْحٍ لَکَانَ لَهُ مِنَ النَّاسِ غَامِزٌ(1)

وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ أَحَدٍ وَلِیَ شَیْئاً مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَأَرَادَ اللَّهُ بِهِ خَیْراً إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ لَهُ وَزِیراً صَالِحاً إِنْ نَسِیَ ذَکَّرَهُ وَ إِنْ ذَکَرَ أَعَانَهُ وَ إِنْ هَمَّ بِشَرٍّ کَفَّهُ وَ زَجَرَهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْبَخِیلَ فِی حَیَاتِهِ السَّخِیَّ عِنْدَ وَفَاتِهِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: ادْعُوا اللَّهَ وَ أَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالْإِجَابَةِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَا یَقْبَلُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِلٍ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْأَمَلُ رَحْمَةٌ لِأُمَّتِی وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَةٌ وَلَدَهَا وَ لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَشَارَ عَلَیْکَ الْعَاقِلُ النَّاصِحُ فَاقْبَلْ وَ إِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ فِیهِ الْهَلَاکَ وَ عَادَ صلی الله علیه و آله رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ جَعَلَ اللَّهُ مَا مَضَی کَفَّارَةً وَ أَجْراً وَ مَا بَقِیَ عَافِیَةً وَ شُکْراً.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: خُلُقَانِ لَا یَجْتَمِعَانِ فِی مُؤْمِنٍ الشُّحُّ وَ سُوءُ الْخُلُقِ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: وَیْلٌ لِلَّذِینَ یَجْتَلِبُونَ الدُّنْیَا بِالدِّینِ یَلْبَسُونَ لِلنَّاسِ جُلُودَ الضَّأْنِ مِنْ لِینِ أَلْسِنَتِهِمْ کَلَامُهُمْ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ قُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الذِّئَابِ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی أَ بِی یَغْتَرُّونَ أَمْ عَلَیَّ یَجْتَرِءُونَ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ فِتْنَةً تَذَرُ الْحَلِیمَ مِنْهُمْ حَیْرَانَ-.

وَ کَتَبَ صلی الله علیه و آله إِلَی بَعْضِ أَصْحَابِهِ یُعَزِّیهِ أَمَّا بَعْدُ فَعَظَّمَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ لَکَ الْأَجْرَ وَ أَلْهَمَکَ الصَّبْرَ وَ رَزَقَنَا وَ إِیَّاکَ الشُّکْرَ إِنَّ أَنْفُسَنَا وَ أَمْوَالَنَا وَ أَهَالِیَنَا مَوَاهِبُ اللَّهِ الْهَنِیئَةُ وَ عَوَارِیهِ الْمُسْتَرِدَّةُ بِهَا إِلَی أَجَلٍ مَعْدُودٍ وَ یَقْبِضُهَا لِوَقْتٍ مَعْلُومٍ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْنَا

ص: 173


1- 1. کذا.

الشُّکْرَ إِذَا أَعْطَی وَ الصَّبْرَ إِذَا ابْتَلَی وَ قَدْ کَانَ ابْنُکَ مِنْ مَوَاهِبِ اللَّهِ تَعَالَی فِی غِبْطَةٍ وَ سُرُورٍ وَ قَبَضَهُ مِنْکَ بِأَجْرٍ مَذْخُورٍ إِنْ صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ فَلَا تَجْزَعَنَّ أَنْ تُحْبِطَ جَزَعُکَ أَجْرَکَ وَ أَنْ تَنْدَمَ غَداً عَلَی ثَوَابِ مُصِیبَتِکَ فَإِنَّکَ لَوْ قَدِمْتَ عَلَی ثَوَابِهَا عَلِمْتَ أَنَّ الْمُصِیبَةَ قَدْ قَصُرَتْ عَنْهَا وَ اعْلَمْ أَنَّ الْجَزَعَ لَا یَرُدُّ فَائِتاً وَ لَا یَدْفَعُ حُسْنَ قَضَاءٍ فَلْیَذْهَبْ أَسَفُکَ مَا هُوَ نَازِلٌ بِکَ مَکَانَ ابْنِکَ وَ السَّلَامُ.

**[ترجمه]اعلام الدین: فرمود: «زندگی نیست مگر برای دو نفر: دانشمند سخنور و مستمع شنوا.»

و فرمود: «همانا بر دل ها زنگاری است مانند زنگار مس، پس با استغفار و خواندن قرآن این زنگار را جلا دهید.»

و فرمود: «پارسایی به این نیست که حلال را به خود حرام کنی، بلکه به این است که به آنچه که در دست خداست، مطمئن تر باشی از آنچه که در دست خودت قرار دارد.»

فرمود: «دو صفت است که در مؤمن گرد نیاید: بخل و گمان بد نسبت به روزی.»

و رسول خدا فرمود: «هر کس زیاد استغفار کند، خدا در هر غمی برای او فرجی و در هر سختی، گشایشی قرار دهد، و او را از جایی روزی دهد که گمانش را نمی برد.»

و فرمود: «شنیدن یک سخن حکمت آمیز برای مسلمان، از عبادت یک سال بهتر است.»

و فرمود: «کارهای نیک انسان را از زمین خوردن های بد حفظ می کند؛ صدقه پنهانی خشم پروردگار را خاموش می کند؛ صله رحم عمر را زیاد و مرگ بد را دفع می کند و فقر را دور نگه می دارد؛ هر کس که خشم خود را نگه دارد، و خشنودی اش را بگستراند، با فامیل خود صله رحم کند و امانتش را بپردازد، خدای تعالی او را در نور بزرگ وارد می کند؛ هر کس به عزت خدا عزیز نشود، دلش از حسرت های دنیا پاره پاره می شود؛ هر کس نداند که برای او نزد خدا نعمتی است، مگر در سفره غذا و نوشیدنی، کردارش اندک است و نادانی اش بزرگ؛ و آن کس که به آنچه در دست مردم است چشم دارد، غمش به درازا کشد و اندوهش همیشگی گردد.»

و فرمود: «خوی نیک، پیوند با خویشاوند و نیکی نسبت به نزدیکان، عمرها را دراز و کشورها را آباد می کند، اگر چه خویشاوندش فاجر باشند.»

و فرمود: «خدا پرهیزکاران گمنام را دوست دارد؛ آنان که هر گاه آشکار می شوند شناخته نمی شوند؛ هرگاه پنهان می شوند ناپدید نمی گردند؛ دل هایشان چراغ هدایت است از هر تاریکی نجات پیدا می کنند.»

و فرمود: «تنهایی از همنشین بد بهتر است، دوراندیشی آن است که با صاحب نظری مشورت کنی و از او فرمانبری»

فرمود: «با خوبی خود نسبت به بدان نیکویی کنید تا از فتنه هایشان به سلامت مانید و از آنان دوری کنید تا کردار آنها به پای شما نوشته نشود.»

و فرمود: «اگر مؤمن استوار تر از پیکان تیر بود، بعضی مردم برای آن هم سعایت می کردند، و بدانید که شما نمی توانید مردم را با ثروت خود راضی نگهدارید، پس با اخلاق خود آنان را متوجه خود گردانید.» و فرمود: «محال است کسی زمامدار امور مسلمانان شود، پس خدا خیر او را خواهد، مگر اینکه خدا برای او وزیری شایسته قرار دهد که اگر فراموش کرد، به خاطرش آورد و اگر به خاطرش آورد، کمکش کند و اگر به بدی روی آورد، مانع او شود.»

و فرمود: «خداوند کسی را که در زندگی بخیل باشد و هنگام مرگ بخشنده شود، دشمن دارد.»

و فرمود: «بخوانید خدا را و به اجابت او یقین داشته باشید، بدانید که خدا دعای دل بی خبر را نمی پذیرد.»

و فرمود: «آرزو برای امت من رحمت است و اگر آرزو نبود، مادر بچه اش را شیر نمی داد و باغبان نهالی نمی کاشت.»

و فرمود: «هرگاه خردمند پند دهنده اشارتی به تو کرد بپذیر، و زنهار از مخالفت با خردمندان بپرهیز! که در آن نابودی است.»

و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مردی از انصار را عیادت کرد و بدو فرمود: «آنچه گذشته، کفاره گناه و اجر است و آنچه باقی است، عافیت و شکر است.»

و فرمود: «دو خوی است که در مؤمن گرد نیاید: بخل و گمان بد.»

و فرمود: «وای بر کسانی که دین را وسیله دست یافتن به دنیا قرار می دهند، گرگانی در لباس میشند، که با نرمزبانی مردم را می فریبند، سخنان ایشان شیرینتر از عسل است و دلهایی چون دل گرگ دارند. خدای تعالی می فرماید: «آیا از من غافل شده اند یا بر من گستاخی می کنند؟ به عزت و جلال خودم سوگند که در میان ایشان فتنه ای پدید خواهم آورد که بردبارشان را حیران کند»

و در نامه ای به یکی از یارانش، او را چنین تسلا داد: «اما بعد خدای جل اسمه پاداش تو را بزرگ قرار دهد و بر تو صبر الهام کند، ما و تو را سپاسگذاری روزی فرماید، همانا نفس ها و مالها و اهل ما نعمت های گوارای خداست و عاریه هایی است که بر می گردد تا زمان معینی، و برای وقت معلومی می گیرد و خدای تعالی سپاس را بر ما قرار داده هرگاه می بخشد و صبر را بر ما قرار داده هرگاه گرفتار می کند و فرزند تو از بخشش های خدای تعالی در رشک و شادی بود، و آن را از تو به پاداش پس انداز شده ای گرفت، اگر صبر کنی و حساب نمایی، پس بی تابی مکن، که بی تابی اجر تو را می برد و فردا تو را بر پاداش مصیبت پشیمان می کند، زیرا اگر پاداش جلوتر به تو داده می شد می دانستی که مصیبت کمتر از ثواب آن است. بدانکه بی تابی چیز از دست داده را برنمی گرداند و حسن قضا را دفع نمی کند، پس باید افسوس تو آنچه را که برتو فرود آمده است از بین ببرد و جانشین پسرت گردد و السلام.»

**[ترجمه]

«9»

کِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ(1)، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: شَرُّ الرِّوَایَةِ رِوَایَةُ الْکَذِبِ وَ شَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَ شَرُّ الْعَمَی عَمَی الْقَلْبِ وَ شَرُّ النَّدَامَةِ نَدَامَةُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شَرُّ الْکَسْبِ کَسْبُ الرِّبَا وَ شَرُّ الْمَأْکَلِ أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ صلی الله علیه و آله: الشَّبَابُ شُعْبَةٌ مِنَ الْجُنُونِ.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ صلی الله علیه و آله: الشَّیْخُ شَابٌّ عَلَی حُبِّ أَنِیسٍ وَ طُولِ حَیَاةٍ وَ کَثْرَةِ مَالٍ.

وَ مِنْهُ عَنِ الْحَسَنِ الْحَمْزَةِ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: صَدِیقُ کُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ.

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: صَدِیقُ عَدُوِّ عَلِیٍّ عَدُوُّ عَلِیٍّ.

وَ مِنْهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَی بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: الْعِلْمُ رَائِدٌ وَ الْعَقْلُ سَائِقٌ وَ النَّفْسُ حَرُونٌ (2).

ص: 174


1- 1. مخطوط.
2- 2. الحرون- بفتح الحاء المهملة-: الفرس الذی لا ینقاد و إذا اشتد به الجری وقف. و الرائد: رسول الذی یرسله القوم لینظر لهم مکانا ینزلون فیه. و السائق فاعل من ساقه یسوقه فهو سائق. و معنی الکلام واضح.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْعَقْلُ هَدِیَّةٌ(1).

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ صلی الله علیه و آله: عِشْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مَیِّتٌ وَ أَحْبِبْ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّکَ مُفَارِقُهُ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ مُلَاقِیهِ.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ: الْعِلْمُ رَأْسُ الْخَیْرِ کُلِّهِ وَ الْجَهْلُ رَأْسُ الشَّرِّ کُلِّهِ.

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ: عَلِّمُوا وَ لَا تُعَنِّفُوا فَإِنَّ الْمُعَلِّمَ الْعَالِمَ خَیْرٌ مِنَ الْمُعَنِّفِ (2).

وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: غَرِیبَتَانِ غَرِیبَةٌ کَلِمَةُ حُکْمٍ مِنْ سَفِیهٍ فَاقْبَلُوهَا وَ کَلِمَةُ سَفَهٍ مِنْ حَکِیمٍ فَاغْفِرُوهَا.

**[ترجمه]کتاب الامامة و التبصره: پیامبر فرمود: «بدبخت کسی است که از شکم مادر بدبخت متولد شود.»

و به همان سند از پیامبر روایت شده است که: «بدترین سخن، سخن دروغ است؛ بدترین کارها، بدعت ها؛ کورترین کورها، کوردل است؛ بدترین پشیمانی ها، پشیمانی روز قیامت است؛ بدترین کاسبی ها کسب رباست؛ و بدترین ها خوردن ها، خوردن مال یتیم است به ستم.»

و فرمود: «جوانی شعبه ای از جنون است.»

و فرمود: «پیران در اثر دوستی یاران، درازی زندگی و فراوانی مال جوان می شوند.»

و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «دوست هر مردی خرد او و دشمنش نادانی اوست.»

و فرمود: «دوستِ دشمن من، دشمن من است.»

و فرمود: «دانش جلودار است؛ خرد سوق دهنده نفس سرکش.» نیز فرمود: «خرد ارمغان است.»

و فرمود: « هر طور که می خواهی زندگی کن، زیرا می میری؛ هر کس را که می خواهی دوست بدار، چرا که به تحقیق از او جدا می شوی؛ هر چه را که می خواهی انجام بده که پاداش آن را شاهد خواهی بود.»

و فرمود: «دانش اصل تمام خوبی ها است و نادانی ریشه تمام بدی ها.»

و فرمود: «بیاموزید و خشونت مکنید، زیرا آموزنده دانا بهتر است از خشونتگر است.»

و فرمود: «دو چیز شگفت آور است: پذیرش سخن حکمت آمیز از نادان و بخشش سخن ابلهانه از حکیم.»

**[ترجمه]

«10»

أَعْلَامُ الدِّینِ، لِلدَّیْلَمِیِّ أَرْبَعُونَ حَدِیثاً رَوَاهَا ابْنُ وَدْعَانَ بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ

**[ترجمه]اعلام الدین: دیلمی چهل حدیث ابن ودعان را روایت کرده:

**[ترجمه]

الْأَوَّلُ

عَنْ أَنَسٍ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی نَاقَتِهِ الْعَضْبَاءِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَی غَیْرِنَا کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ عَلَی غَیْرِنَا وَجَبَ وَ کَأَنَّ مَا نَسْمَعُ مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْکُلُ تُرَاثَهُمْ کَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ قَدْ نَسِینَا کُلَّ وَاعِظَةٍ وَ أَمِنَّا کُلَّ جَائِحَةٍ(3)

طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ مَا اکْتَسَبَهُ مِنْ غَیْرِ مَعْصِیَةٍ وَ جَالَسَ أَهْلَ الْفِقْهِ وَ الْحِکْمَةِ وَ خَالَطَ أَهْلَ الذِّلَّةِ وَ الْمَسْکَنَةِ طُوبَی لِمَنْ ذَلَّتْ نَفْسُهُ وَ حَسُنَتْ خَلِیقَتُهُ وَ صَلَحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ عُزِلَ عَنِ النَّاسِ شَرُّهُ طُوبَی لِمَنْ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ وَ لَمْ تَشْتَهِرْهُ الْبِدْعَةُ(4).

**[ترجمه]از انس روایت شده که رسول خدا در حالی که بر ناقه عضبا سوار بود سخنرانی کرد و فرمود: «ای مردم! گویا مرگ در دنیا، برای غیر ما نوشته شده؛ گویا که حقّ، بر غیر ما واجب شده؛ وقتی سخن مردگان می شود، گویا آنها به سفر رفته اند، به زودی نزد ما بازمی گردند و از گورهایشان گزارش می دهند و میراث آنها را می خوریم، گویا ما پس از آنان جاویدانیم، پند هر پند دهنده ای را فراموش می کنیم و از هر آفتی ایمن هستیم. خوشا بر آن کس که آنچه را از راه حلال به دست می آورد می بخشد، همنشین اهل فقه و حکمت است و با فقرا در هم می آمیزد؛ خوشا بر آن کس که نفسش را خوار، خویش را نیکو، سرشتش را شایسته و از مردم بد دوری می کند، خوشا بر آن کس که زیادی مالش را انفاق می کند و از گفتار بیش از حد می پرهیزد، مستحبات را بسط می دهد و به بدعت گذاری شهره نیست.»

**[ترجمه]

الثَّانِی

عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ الْحُصَیْنِ قَالَ سَمِعْتُ قَیْسَ بْنَ عَاصِمٍ الْمِنْقَرِیَّ یَقُولُ: قَدِمْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَفْدٍ مِنْ جَمَاعَةٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ فَقَالَ لِی اغْتَسِلْ بِمَاءٍ وَ سِدْرٍ

ص: 175


1- 1. کذا.
2- 2. العنف ضد الرفق و العتاب أی لا تشددوا بل ارفقوا بهم.
3- 3. الجائحة: الآفة.
4- 4. رواه الدیلمیّ فی الفردوس من حدیث أنس بن مالک بسند حسن هکذا« وسعته السنة و لم یعد عنها الی البدعة».

فَفَعَلْتُ ثُمَّ عُدْتُ إِلَیْهِ وَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ عِظْنَا عِظَةً نَنْتَفِعْ بِهَا فَقَالَ یَا قَیْسُ إِنَّ مَعَ الْعِزِّ ذُلًّا وَ إِنَّ مَعَ الْحَیَاةِ مَوْتاً وَ إِنَّ مَعَ الدُّنْیَا آخِرَةً وَ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیباً وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ رَقِیباً وَ إِنَّ لِکُلِّ حَسَنَةٍ ثَوَاباً وَ لِکُلِّ سَیِّئَةٍ عِقَاباً وَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَاباً وَ إِنَّهُ یَا قَیْسُ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ قَرِینٍ یُدْفَنُ مَعَکَ وَ هُوَ حَیٌّ وَ تُدْفَنُ مَعَهُ وَ أَنْتَ مَیِّتٌ فَإِنْ کَانَ کَرِیماً أَکْرَمَکَ وَ إِنْ کَانَ لَئِیماً أَسْلَمَکَ- لَا یُحْشَرُ إِلَّا مَعَکَ وَ لَا تُحْشَرُ إِلَّا مَعَهُ وَ لَا تُسْأَلُ إِلَّا عَنْهُ وَ لَا تُبْعَثُ إِلَّا مَعَهُ فَلَا تَجْعَلْهُ إِلَّا صَالِحاً فَإِنَّهُ إِنْ کَانَ صَالِحاً لَمْ تَأْنَسْ إِلَّا بِهِ وَ إِنْ کَانَ فَاحِشاً لَا تَسْتَوْحِشْ إِلَّا مِنْهُ وَ هُوَ عَمَلُکَ فَقَالَ قَیْسٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ نُظِمَ هَذَا شعر [شِعْراً] لَافْتَخَرْتُ بِهِ عَلَی مَنْ یَلِینَا مِنَ الْعَرَبِ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ یُقَالُ لَهُ الصَّلْصَالُ قَدْ حَضَرَ فِیهِ شَیْ ءٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَتَأْذَنُ لِی بِإِنْشَادِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

تَخَیَّرْ قَرِیناً مِنْ فِعَالِکَ إِنَّمَا***قَرِینُ الْفَتَی فِی الْقَبْرِ مَا کَانَ یَفْعَلُ

فَلَا بُدَّ لِلْإِنْسَانِ مِنْ أَنْ یُعِدَّهُ***لِیَوْمٍ یُنَادَی الْمَرْءُ فِیهِ فَیُقْبِلُ

فَإِنْ کُنْتَ مَشْغُولًا بِشَیْ ءٍ فَلَا تَکُنْ***بِغَیْرِ الَّذِی یَرْضَی بِهِ اللَّهُ تُشْغَلُ

فَمَا یَصْحَبُ الْإِنْسَانَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ***وَ مِنْ قَبْلِهِ إِلَّا الَّذِی کَانَ یَعْمَلُ

أَلَا إِنَّمَا الْإِنْسَانُ ضَیْفٌ لِأَهْلِهِ***یُقِیمُ قَلِیلًا عِنْدَهُمْ ثُمَّ یَرْحَلُ

**[ترجمه]قیس بن عاصم منقری گفت: «با گروهی از واردین بنی تمیم بر رسول خدا وارد شدیم. آن حضرت رو به من کرد و فرمود: «با آب سدر خودت را بشوی.» چنان کردم آنگاه فرمود: «ای قیس! همانا که هر عزتی را ذلتی است؛ همانا که با زندگی، مرگ است؛ با دنیا، آخرت است؛ برای هر چیزی حسابگری است؛ بر هر چیزی نگهبانی است؛ برای هر نیکی، پاداشی است؛ برای هر بدی، مجازاتی؛ و برای هر مدتی، نوشته ای است. همانا ای قیس! ناچاری از همراهی دوستی که با تو دفن می شود و او زنده است و تو با او دفن شوی، ولی تو مرده باشی، اگر آن دوست گرامی باشد، تو را گرامی می دارد و اگر لئیم و پست باشد تو را تسلیم خواهد کرد؛ جز با او برانگیخته نمی شوی و مگر با او بازجویی نمی شوی. پس چنین دوستی را دوستی شایسته برگزین، زیرا اگر او شایسته باشد، جز با او انس و الفت نمی گیری و اگر زشت باشد، جز از او از چیزی وحشت نداری و آن دوست، رفیق کردار توست.»

قیس عرض کرد: «ای رسول خدا! اگر این گفتار به قالب شعر درآید، افتخار کسانی می شود که بعد از ما از عرب می آیند.» آنگاه مردی از یارانش که نامش صلصال بود و بهره ای از شعر داشت، عرض کرد: «ای رسول خدا! اگر اجازه فرمایی این شعر را بسرایم.» سپس شروع کرد و گفت:

1. از کردار خویش همدمی برای خودت برگزین زیرا جز این نیست که همنشین مرد در گورش فقط اعمالش خواهد بود.

2. چون بعد از مرگ کاری از شخص ساخته نیست ناگزیر باید پیش از فرارسیدن آن خود را مهیّا سازد برای آن روز (روز حساب) که فرا خوانده می شود، و به سوی دادگاه عدل الهی روی می آورد.

3. پس اگر به چیزی دلبستگی پیدا کرده ای نباید جز آنچه مایه خوشنودی خداست باشد.

4. زیرا انسان را پس از مرگ و قبل از آن هرگز مأنوس نباشد مگر با کردار خویش.

5. و آگاه باش که انسان نزد زن و فرزندش مهمان است و پس از اندک زمانی که بماند به سرای جاودان خواهد رفت.

**[ترجمه]

الثَّالِثُ

عَنْ أَبِی الدَّرْدَاءِ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ جُمُعَةٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسِ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا وَ بَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ قَبْلَ أَنْ تَشْتَغِلُوا وَ أَصْلِحُوا الَّذِی بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ رَبِّکُمْ تَسْعَدُوا وَ أَکْثِرُوا مِنَ الصَّدَقَةِ تُرْزَقُوا وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ تُحْصَنُوا وَ انْتَهُوا عَنِ الْمُنْکَرِ تُنْصَرُوا یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَکْیَسَکُمْ أَکْثَرُکُمْ ذِکْراً لِلْمَوْتِ وَ إِنَّ أَحْزَمَکُمْ أَحْسَنُکُمْ اسْتِعْدَاداً لَهُ أَلَا وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ الْعَقْلِ التَّجَافِیَ عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةَ إِلَی دَارِ الْخُلُودِ وَ التَّزَوُّدَ لِسُکْنَی الْقُبُورِ وَ التَّأَهُّبَ لِیَوْمِ النُّشُورِ(1).

ص: 176


1- 1. التأهب: التهیؤ و الاستعداد.

**[ترجمه]ابی درداء گفت که رسول خدا روز جمعه برای ما سخنرانی کرد و فرمود: «ای گروه مردمان! پیش از آن که بمیرید، به سوی خدا برگردید؛ پیشی گیرید به سوی کردار شایسته، پیش از آنکه سرگرم دنیا شوید؛ آنچه را که میان شما و پروردگارتان است اصلاح کنید تا خوشبخت شوید؛ صدقه بسیار دهید تا به شما روزی داده شود؛ فرمان به نیکی دهید تا محفوظ بمانید، از بدی جلوگیری کنید تا یاری شوید. ای گروه مردمان! زیرک ترین شما کسی است که بیشتر به یاد مرگ است؛ دوراندیش ترین شما، مهیاترین شماست برای مرگ. آگاه باشید که از نشانه های خرد، دوری کردن از سرای فریب، بازگشت به سرای جاویدان، توشه گرفتن برای گورها و مهیا شدن برای روز قیامت است.»

**[ترجمه]

الرَّابِعُ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ-: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ لَکُمْ مَعَالِمَ فَانْتَهُوا إِلَی مَعَالِمِکُمْ وَ إِنَّ لَکُمْ نِهَایَةً فَانْتَهُوا إِلَی نِهَایَتِکُمْ إِنَّ الْمُؤْمِنَ بَیْنَ مَخَافَتَیْنِ یَوْمَ قَدْ مَضَی لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ قَاضٍ فِیهِ وَ یَوْمَ قَدْ بَقِیَ لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ صَانِعٌ بِهِ فَلْیَأْخُذِ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مِنْ دُنْیَاهُ لِآخِرَتِهِ وَ مِنْ شَبَابِهِ لِهَرَمِهِ وَ مِنْ صِحَّتِهِ لِسُقْمِهِ وَ مِنْ حَیَاتِهِ لِوَفَاتِهِ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ وَ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ مِنْ مُسْتَعْتَبٍ (1)

وَ لَا بَعْدَ الدُّنْیَا مِنْ دَارٍ إِلَّا الْجَنَّةَ أَوِ النَّارَ.

**[ترجمه]ابن عباس گفت که شنیدم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در سخنرانی خود فرمود: «ای گروه مردمان! برای شما احکامی است، بروید به سوی احکامتان! و برای شما سرانجامی است، بروید به سوی سرانجامتان! همانا مؤمن میان دو ترس قرار گرفته: یکی روزی که بر او گذشته و نمی داند خدا با او چه می کند، زمانی که از عمرش باقی مانده و نمی داند خدا برای او چه مقدر کرده است. پس باید از خودش برای خودش، از دنیایش برای آخرتش، از جوانی اش برای پیری اش، از دوران سلامتی برای بیماری اش، و از زندگی اش برای مرگش توشه برگیرد.سوگند به آن خدایی که جانم در دست اوست، بعد از مرگ، خشنودی و پس از دنیا خانه ای جز بهشت و جهنّم نیست.»

**[ترجمه]

الْخَامِسُ

عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی خُطْبَتِهِ لَا عَیْشَ إِلَّا لِعَالِمٍ نَاطِقٍ أَوْ مُسْتَمِعٍ وَاعٍ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ فِی زَمَانِ هُدْنَةٍ وَ إِنَّ السَّیْرَ بِکُمْ سَرِیعٌ وَ قَدْ رَأَیْتُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ کَیْفَ یُبْلِیَانِ کُلَّ جَدِیدٍ وَ یُقَرِّبَانِ کُلَّ بَعِیدٍ وَ یَأْتِیَانِ بِکُلِّ مَوْعُودٍ فَقَالَ لَهُ الْمِقْدَادُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ مَا الْهُدْنَةُ فَقَالَ دَارُ بَلَاءٍ وَ انْقِطَاعٍ فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْأُمُورُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ صَادِقٌ مُصَدَّقٌ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَی النَّارِ وَ هُوَ أَوْضَحُ دَلِیلٍ إِلَی خَیْرِ سَبِیلٍ مَنْ قَالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ أُجِرَ وَ مَنْ حَکَمَ بِهِ عَدَلَ.

**[ترجمه]ابو سعید خدری گفت که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در سخنرانی اش فرمود: «جز برای دانشمند سخنور و شنونده ای که به گوش گیرد، زندگی نیست. ای گروه مردمان! شما در عصر بلا به سر می برید. گذر شما سریع است؛ می بینید شب و روز را که چگونه هر تازه ای را کهنه و هر دوری را به وعده گاهش نزدیک می کنند؟» سپس مقداد عرض کرد: «ای پیامبر خدا! هدنه چیست؟» فرمود: «خانه بلا و جدا کردن، هرگاه آشوب ها شما را مانند پاره های شب تاریک بپوشانند، بر شما باد توجه به قرآن که شفاعت کننده شماست و راستگوی تصدیق شده، و هر کس قرآن را پیش رویش قرار دهد، او را به سوی بهشت سوق می دهد و هر کس پشت سرش قرار دهد، او را به سوی جهنّم کشاند. قرآن بهترین رهنماست به سوی بهترین راه و هر کس از او سخن بگوید راستگوست؛ هر کس به آن عمل کند، پاداش داده می شود؛ و کسی که به آن حکم کند، به عدالت رفتار می کند.»

**[ترجمه]

السَّادِسُ

عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا یَکْمُلُ عَبْدٌ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ خَمْسُ خِصَالٍ التَّوَکُّلُ عَلَی اللَّهِ وَ التَّفْوِیضُ إِلَی اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ الصَّبْرُ عَلَی بَلَاءِ اللَّهِ إِنَّهُ مَنْ أَحَبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ وَ أَعْطَی لِلَّهِ وَ مَنَعَ لِلَّهِ فَقَدِ اسْتَکْمَلَ الْإِیمَانَ.

**[ترجمه]فرمود: «ایمان هیچ بنده ای کامل نمی شود، مگر آنکه پنج صفت در او باشد: توکل به خدا؛ واگذاردن کار خود به خدا،؛ تسلیم شدن به فرمان خدا؛ خشنود شدن به قضا و قدر خدا؛ و صبر کردن بر بلای خدا. همانا هر کس دوستی اش برای خدا و دشمنی اش برای خدا باشد، برای خدا ببخشد، برای خدا از بخشش منع کند، به یقین ایمانش به سر حد کمال رسیده است.»

**[ترجمه]

السَّابِعُ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْعَبْدَ لَا یُکْتَبُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ حَتَّی یَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ لَا یَنَالُ دَرَجَةَ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی یَأْمَنَ أَخُوهُ بَوَائِقَهُ وَ جَارُهُ بَوَادِرَهُ (2)

وَ لَا یُعَدُّ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی

ص: 177


1- 1. استعتبه أی طلب منه العتبی أی استرضاه، یعنی لیس بعد الموت من استرضاء.
2- 2. البوائق جمع بائقة و هی الداهیة و الشر و الغائلة، و البوادر جمع بادرة و هی الغضب و الحدة.

یَدَعَ مَا لَا بَأْسَ بِهِ حَذَراً عَمَّا بِهِ الْبَأْسُ إِنَّهُ مَنْ خَافَ الْبَیَاتَ أَدْلَجَ وَ مَنْ أَدْلَجَ (1) الْمَسِیرَ وَصَلَ وَ إِنَّمَا تَعْرِفُونَ عَوَاقِبَ أَعْمَالِکُمْ لَوْ قَدْ طُوِیَتْ صَحَائِفُ آجَالِکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ نِیَّةَ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیَّةُ الْفَاسِقِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ.

**[ترجمه]ابوهریره گفت که از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که در سخنرانی خود می فرمود: «بنده از مسلمانان حساب نمی شود، مگر اینکه مردم از دست و زبانش سلامت بمانند؛ و به درجه مؤمنان نمی رسد، مگر اینکه برادرش از شرش و همسایه اش از خشمش در امان باشند؛ و از متقین شمرده نمی شود، مگر اینکه از آنچه مباح است از بیم آنچه مباح نیست، صرف نظر نماید.

همانا هر کس از بیتوته کردن بترسد، در شب سیر مسیر می کند و هر کس شب سیر مسیر کند، به مقصد می رسد. و همانا اگر نامه های کردارتان پیچیده شود، از سرانجام کارهایتان آگاه خواهید شد. ای مرد! نیت مؤمن از عملش بهتر و نیت فاسق، از عملش بدتر است.»

**[ترجمه]

الثَّامِنُ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ انْقَطَعَ إِلَی اللَّهِ کَفَاهُ کُلَّ مَئُونَةٍ وَ مَنِ انْقَطَعَ إِلَی الدُّنْیَا وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَیْهَا وَ مَنْ حَاوَلَ أَمْراً بِمَعْصِیَةِ اللَّهِ کَانَ أَبْعَدَ لَهُ مِمَّا رَجَا وَ أَقْرَبَ مِمَّا اتَّقَی وَ مَنْ طَلَبَ مَحَامِدَ النَّاسِ بِمَعَاصِی اللَّهِ عَادَ حَامِدُهُ مِنْهُمْ ذَامّاً وَ مَنْ أَرْضَی النَّاسَ بِسَخَطِ اللَّهِ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ وَ مَنْ أَرْضَی اللَّهَ بِسَخَطِ النَّاسِ کَفَاهُ اللَّهُ شَرَّهُمْ وَ مَنْ أَحْسَنَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ کَفَاهُ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ أَحْسَنَ سَرِیرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِیَتَهُ وَ مَنْ عَمِلَ لِآخِرَتِهِ کَفَی اللَّهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ.

**[ترجمه]رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: « هر که خاص خدا شود خدا همه حاجات او را کفایت کند و هر که خاص دنیا شود خدا او را به دنیا واگذارد؛ کسی که کاری را به گناه واگذار کند، خدا او را از آنچه به آن امیدوار است دور کند و به آن چه پرهیز کند نزدیک می کند؛ هر کس با گناه کردن نسبت به خدا در پی ستایش مردم باشد، ستایش کنندگان برمی گردند در حالی که او را نکوهش می کنند؛ هر کس با به خشم آوردن خدا به دنبال خشنود کردن مردم باشد، خداوند او را به مردم واگذارد و کسی که با به خشم آوردن مردم، خدا را خشنود گرداند، خدا او را از شر مردم حفظ کند؛ هر کس بین خود و خدا را اصلاح کند، خداوند بین او و مردم را اصلاح کند؛ هر کس نهادش را اصلاح کند، خداوند ظاهرش را اصلاح کند؛ و هر کس برای آخرتش کار کند، خدا کار دنیایش را اصلاح کند.»

**[ترجمه]

التَّاسِعُ

عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً تَکَلَّمَ فَغَنِمَ أَوْ سَکَتَ فَسَلِمَ إِنَّ اللِّسَانَ أَمْلَکُ شَیْ ءٍ لِلْإِنْسَانِ أَلَا وَ إِنَّ کَلَامَ الْعَبْدِ کُلَّهُ عَلَیْهِ إِلَّا ذِکْرُ اللَّهِ تَعَالَی أَوْ أَمْرٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهْیٌ عَنْ مُنْکَرٍ أَوْ إِصْلَاحٌ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ نُؤَاخَذُ بِمَا نَتَکَلَّمُ فَقَالَ وَ هَلْ یَکُبُّ النَّاسَ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِمْ فَمَنْ أَرَادَ السَّلَامَةَ فَلْیَحْفَظْ مَا جَرَی بِهِ لِسَانُهُ وَ لْیَحْرُسْ مَا انْطَوَی عَلَیْهِ جِنَانُهُ وَ لِیُحْسِنْ عَمَلَهُ وَ لْیُقَصِّرْ أَمَلَهُ ثُمَّ لَمْ یَمْضِ إِلَّا أَیَّامٌ حَتَّی نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ- لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ (2).

**[ترجمه]رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «خدا بیامرزد بنده ای را که سخن گوید و غنیمت شمرد یا خاموش باشد و سلامت بماند، زیرا که بیشترین مالک انسان، زبان اوست. بدان که سخن گفتن بنده تماما به زیانش باشد، جز آنکه برای یاد خدای تعالی، فرمان دادن به خوبی، مانع شدن از بدی یا اصلاح دادن میان مؤمنان باشد.» معاذ بن جبل به حضرت عرض کرد: «آیا به خاطر سخن گفتن مان بازجویی می شویم؟» فرمود: «مگر مردم را چیزی جز سخنانشان، به رو در جهنّم می اندازد؟ پس هر کس می خواهد سلامت بماند، باید مراقب آنچه بر زبانش جاری می شود باشد؛ و آنچه را که در دلش خطور می کند مواظبت کند؛ کردارش را نیکو و آرزویش را کوتاه، کند.» آنگاه چند روزی بیش نگذشته بود که این آیه فرود آمد: «لا خَیْرَ فی کَثیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ» - . نساء / 114 - ، {در بسیاری از رازگوییهای ایشان خیری نیست، مگر کسی که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشی میان مردم، فرمان دهد.}

**[ترجمه]

الْعَاشِرُ

عَنْ أَبِی مُوسَی الْأَشْعَرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَسُبُّوا الدُّنْیَا فَنِعْمَتْ مَطِیَّةُ الْمُؤْمِنِ فَعَلَیْهَا یَبْلُغُ الْخَیْرَ وَ بِهَا یَنْجُو مِنَ الشَّرِّ إِنَّهُ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ لَعَنَ اللَّهُ الدُّنْیَا قَالَتِ الدُّنْیَا لَعَنَ اللَّهُ أَعْصَانَا لِرَبِّهِ.

فَأَخَذَ الشَّرِیفُ الرَّضِیُّ بِهَذَا الْمَعْنَی فَنَظَمَهُ بَیْتاً:

یَقُولُونَ الزَّمَانُ بِهِ فَسَادٌ***فَهُمْ فَسَدُوا وَ مَا فَسَدَ الزَّمَانُ

ص: 178


1- 1. الادلاج السیر إلی آخر اللیل.
2- 2. النساء: 114.

**[ترجمه]رسول خدا فرمود: «به دنیا ناسزا نگویید که دنیا نیکو مرکبی است برای مؤمن که به وسیله آن به نیکی ها می رسد و از بدی ها نجات پیدا می کند. همانا هر گاه بنده می گوید: «خدا دنیا را لعنت کند»، دنیا می گوید: «خدا نافرمان تر از من نسبت به پروردگار را لعنت کند!» شریف همین معنا را به شعر کشیده است:

می گویند زمانه فساد می کند، خود آنها فساد می کنند نه زمانه.

**[ترجمه]

الْحَادِیَ عَشَرَ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَرَی جَزَاءَ مَا قَدَّمَ وَ قِلَّةَ غَنَاءِ مَا خَلَّفَ (1) وَ لَعَلَّهُ مِنْ حَقٍّ مَنَعَهُ وَ مِنْ بَاطِلٍ جَمَعَهُ.

**[ترجمه]رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «می بیند پاداش آنچه را که پیش فرستاده و ناچیزی دارایی را که پشت سر انداخته و شاید آن دارایی را از حرام گردآورده یا اینکه دیگری را از حق مسلمش مانع شده».

**[ترجمه]

الثَّانِیَ عَشَرَ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الرِّزْقَ مَقْسُومٌ لَنْ یَعْدُوَ امْرُؤٌ مَا قُسِمَ لَهُ فَأَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ إِنَّ الْعُمُرَ مَحْدُودٌ لَنْ یَتَجَاوَزَ أَحَدٌ مَا قُدِّرَ لَهُ فَبَادِرُوا قَبْلَ نَفَادِ الْأَجَلِ وَ الْأَعْمَالِ الْمُحْصَاةِ.

**[ترجمه]رسول خدا فرمود: «ابن عباس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود:

«ای مردم، به تحقیق رزق تقسیم شده و هیچ کس از آنچه برایش مقرر شده فراتر نمی رود؛ پس در طلب [روزی] اعتدال و میانه روی پیشه کنید. و به تحقیق عمر [انسان] محدود است و عمر هیچ کس از آنچه برایش مقرر شده تجاوز نمی کند؛ پس پیش از فرارسیدن مرگ [به سوی اعمال نیک] بشتابید. و اعمال شمارش شده است.»

**[ترجمه]

الثَّالِثَ عَشَرَ

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی بَعْضِ خُطَبِهِ أَوْ مَوَاعِظِهِ-: أَ مَا رَأَیْتُمُ الْمَأْخُوذِینَ عَلَی الْعِزَّةِ وَ الْمُزْعِجِینَ بَعْدَ الطُّمَأْنِینَةِ الَّذِینَ أَقَامُوا عَلَی الشُّبُهَاتِ وَ جَنَحُوا إِلَی الشَّهَوَاتِ حَتَّی أَتَتْهُمْ رُسُلُ رَبِّهِمْ فَلَا مَا کَانُوا أَمَلُوا أَدْرَکُوا وَ لَا إِلَی مَا فَاتَهُمْ رَجَعُوا قَدِمُوا عَلَی مَا عَمِلُوا وَ نَدِمُوا عَلَی مَا خَلَّفُوا وَ لَنْ یُغْنِیَ النَّدَمُ وَ قَدْ جَفَّ الْقَلَمُ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً قَدَّمَ خَیْراً وَ أَنْفَقَ قَصْداً وَ قَالَ صِدْقاً وَ مَلَکَ دَوَاعِیَ شَهْوَتِهِ وَ لَمْ تَمْلِکْهُ وَ عَصَیَ أَمْرَ نَفْسِهِ فَلَمْ تَمْلِکْهُ.

**[ترجمه]ابن عباس گفت: از رسول خدا شنیدم که در قسمتی از سخنرانی اش چنین پند می داد: «آیا ندیدید گرفتاران در غرور را، و سرگردانان پس از آرامش را! آنان که بر شبهه ها پای فشردند و به سوی شهوت ها میل کردند، تا اینکه فرستادگان پروردگارشان آمدند نه به آرزوهایشان رسیدند و نه آنچه را که از دست داده بودند به دست آوردند، و بر آنچه که انجام داده بودند وارد گردیدند، و بر آنچه پشت سر انداخته بودند پشیمان گشتند در حالی که پشیمانی هیچ فایده ای برایشان نداشت و قلم خشک شده بود. پس خدای بیامرزد مردی را که در انجام نیکی پیش گرفت؛ در حال میانه روی انفاق و بخشش کرد؛ راستی را بر زبان آورد؛ بر تنما های شهوتش مسلط شد و خواسته ها بر او مسلط نشدند؛ از فرمان نفسش نافرمانی کرد و نفس بر او مسلط نشد.»

**[ترجمه]

الرَّابِعَ عَشَرَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَیُّهَا النَّاسُ لَا تُعْطُوا الْحِکْمَةَ غَیْرَ أَهْلِهَا فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ وَ لَا تُعَاقِبُوا ظَالِماً فَیَبْطُلَ فَضْلُکُمْ وَ لَا تُرَاءُوا النَّاسَ فَیَحْبَطَ عَمَلُکُمْ وَ لَا تَمْنَعُوا الْمَوْجُودَ فَیَقِلَّ خَیْرُکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْأَشْیَاءَ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ اسْتَبَانَ رُشْدُهُ فَاتَّبِعُوهُ وَ أَمْرٌ اسْتَبَانَ غَیُّهُ فَاجْتَنِبُوهُ وَ أَمْرٌ اخْتُلِفَ عَلَیْکُمْ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِأَمْرَیْنِ خَفِیفٌ مَئُونَتُهُمَا عَظِیمٌ أَجْرُهُمَا لَمْ یُلْقَ اللَّهُ بِمِثْلِهِمَا طُولِ الصَّمْتِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ.

**[ترجمه]رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «ای مردم! حکمت را به نااهلان نیاموزید که در حقّ حکمت ستم می کنید و از اهلش جلوگیری نکنید که بر آنان ستم می کنید؛ دنبال ستمگر نروید که برتری خود را تباه می کنید؛ نزد مردم خودنمایی نکنید که کردارتان تباه می شود؛ و از آنچه که موجود در دست دارید دریغ نکنید که نیکی شما اندک می شود.

ای مردم! امور بر سه قسم است: کاری که هدایت و رهنمایی اش آشکار است، از آن پیروی کنید؛ کاری که گمراهی اش روشن است، از آن دوری کنید؛ و کاری که در آن اختلاف است، حکمش را به خدا واگذار کنید.

ای مردم! شما را از دو چیز سبک که پاداشی سنگین دارند و هرگز مانند آنها را ندیده اید آگاه می کنم: خاموشی و خوی نیک.»

**[ترجمه]

الْخَامِسَ عَشَرَ

عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خُطْبَةً ذَرَفَتْ مِنْهَا الْعُیُونُ وَ وَجِلَتْ مِنْهَا الْقُلُوبُ (2)

فَکَانَ مِمَّا ضُبِطَتْ مِنْهَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَبْداً مَنْ تَوَاضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ وَ زَهِدَ عَنْ رَغْبَةٍ وَ أَنْصَفَ عَنْ قُوَّةٍ وَ حَلُمَ عَنْ قُدْرَةٍ أَلَا وَ إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَبْدٌ أَخَذَ فِی الدُّنْیَا الْکَفَافَ وَ صَاحَبَ فِیهَا الْعَفَافَ وَ تَزَوَّدَ لِلرَّحِیلِ وَ تَأَهَّبَ لِلْمَسِیرِ أَلَا وَ إِنَّ أَعْقَلَ النَّاسِ عَبْدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَأَطَاعَهُ وَ عَرَفَ عَدُوَّهُ فَعَصَاهُ وَ عَرَفَ دَارَ إِقَامَتِهِ فَأَصْلَحَهَا وَ عَرَفَ سُرْعَةَ رَحِیلِهِ فَتَزَوَّدَ لَهَا أَلَا وَ إِنَ

ص: 179


1- 1. کذا.
2- 2. ذرفت أی سالت. و وجلت أی خافت.

خَیْرَ الزَّادِ مَا صَحِبَهُ التَّقْوَی وَ خَیْرَ الْعَمَلِ مَا تَقَدَّمَتْهُ النِّیَّةُ وَ أَعْلَی النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ أَخْوَفُهُمْ مِنْهُ.

**[ترجمه]ابن عمر گفت: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله برایمان سخنرانی کرد. از سخنان آن حضرت اشک ها جاری و دل ها بیمناک شد. آنچه را که از آن سخنرانی به یاد دارم این است که فرمود: «ای مردم! بهترین مردم از نظر بندگی کسی است که در برتری فروتنی کند؛ نسبت به آنچه میل بدان دارد پارسایی ورزد؛ در حال قدرت انصاف دهد؛ و در حال قدرت بردباری کند. آگاه باش که همانا بهترین بنده، کسی است که به اندازه کفاف از دنیا بگیرد؛ همنشین عفت باشد؛ و برای کوچ کردن توشه برگیرد و آماده حرکت باشد. آگاه باش همانا که خردمندترین مردم، بنده ای است که پروردگارش را بشناسد، از او فرمانبرداری کند؛ دشمنش را بشناسد و نافرمانی کند؛ و خانه زندگیش را بشناسد و اصلاح کند؛ و تندی حرکتش را بشناسد و برای رفتن توشه برگیرد . آگاه باش همانا که بهترین توشه ای که او به همراه دارد، پرهیزکاری است؛ بهترین عمل آن است قبل از انجام دادنش نیت داشته باشی؛ بلند پایه ترین مردم، بیمناک ترین آنها از خداست.»

**[ترجمه]

السَّادِسَ عَشَرَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّمَا یُؤْتَی النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ إِحْدَی مِنْ ثَلَاثٍ إِمَّا مِنْ شُبْهَةٍ فِی الدِّینِ ارْتَکَبُوهَا أَوْ شَهْوَةٍ لِلَذَّةٍ آثَرُوهَا أَوْ عَصَبِیَّةٍ لحمة [لِحَمِیَّةٍ] أَعْمَلُوهَا فَإِذَا لَاحَتْ (1)

لَکُمْ شُبْهَةٌ فِی الدِّینِ فَاجْلُوهَا بِالْیَقِینِ وَ إِذَا عَرَضَتْ لَکُمْ شَهْوَةٌ فَاقْمَعُوهَا بِالزُّهْدِ وَ إِذَا عَنَتْ لَکُمْ غَضْبَةٌ فَأَدُّوهَا بِالْعَفْوِ إِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ کَانَ لَهُ عَلَی اللَّهِ أَجْرٌ فَلْیَقُمْ فَلَا یَقُومُ إِلَّا الْعَافُونَ أَ لَمْ تَسْمَعُوا قَوْلَهُ تَعَالَی فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ (2).

**[ترجمه]رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: «در روز قیامت گرفتاری مردم برای یکی از این سه چیز است: یا از شبهه ای است که در دین مرتکب شده اند، یا شهوتی که برای لذت اختیار کرده اند، یا مرتکب عصبانیتی شده اند. پس هرگاه برایتان آشکار شد که نسبت به دین شبهه ای پیدا کرده اید، آن را با یقین روشن کنید؛ هرگاه شهوتی به شما رو آورد، با پارسایی آن را ریشه کن کنید؛ هرگاه بر کسی خشم گرفتید، آن را با بخشش فرونشانید که همانا در روز قیامت، آواز دهنده ای آواز در می دهد هر کس که در پیش خداوند پاداشی دارد برخیزد. جز بخشنده گان کسی بر نمی خیزد. مگر این گفته خدای تعالی را نشنیده ای: «فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ». - . شوری / 40 - {پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست.}

**[ترجمه]

السَّابِعَ عَشَرَ

قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا ابْنَ آدَمَ تُؤْتَی کُلَّ یَوْمٍ بِرِزْقِکَ وَ أَنْتَ تَحْزَنُ وَ یَنْقُصُ کُلَّ یَوْمٍ مِنْ عُمُرِکَ وَ أَنْتَ تَفْرَحُ أَنْتَ فِیمَا یَکْفِیکَ وَ تَطْلُبُ مَا یُطْغِیکَ- لَا بِقَلِیلٍ تَقْنَعُ وَ لَا مِنْ کَثِیرٍ تَشْبَعُ.

**[ترجمه]عبدالله بن مسعود می گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود که خداوند فرموده است: «ای فرزند آدم! روزی تو هر روز می رسد و تو اندوهگینی؛ هر روز از عمر تو کم می شود و تو شادمانی؛ تو چیزی داری که کفایتت می کند و حال آنکه در پی چیزی هستی که تو را به سرکشی می کشاند، نه به اندک قناعت می کنی و نه از بسیار سیر می شوی.»

**[ترجمه]

الثَّامِنَ عَشَرَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ إِذَا رَأَیْنَاهُ ضَاحِکاً حَتَّی بَدَتْ ثَنَایَاهُ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مِمَّا ضَحِکْتَ فَقَالَ رَجُلَانِ مِنْ أُمَّتِی جِیئَا بَیْنَ یَدَیْ رَبِّی فَقَالَ أَحَدُهُمَا یَا رَبِّ خُذْ لِی بِمَظْلِمَتِی مِنْ آخَرَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَعْطِ أَخَاکَ مَظْلِمَتَهُ فَقَالَ: یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ مِنْ حَسَنَاتِی شَیْ ءٌ فَقَالَ یَا رَبِّ فَلْیَحْمِلْ مِنْ أَوْزَارِی ثُمَّ فَاضَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ إِنَّ ذَلِکَ الْیَوْمَ لَیَوْمٌ تَحْتَاجُ النَّاسُ فِیهِ إِلَی مَنْ یَحْمِلُ عَنْهُمْ أَوْزَارَهُمْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلطَّالِبِ بِحَقِّهِ ارْفَعْ بَصَرَکَ إِلَی الْجَنَّةِ فَانْظُرْ مَا ذَا تَرَی فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَرَأَی مَا أَعْجَبَهُ مِنَ الْخَیْرِ وَ النِّعْمَةِ فَقَالَ یَا رَبِّ لِمَنْ هَذَا فَقَالَ لِمَنْ أَعْطَانِی ثَمَنَهُ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ یَمْلِکُ ثَمَنَ ذَلِکَ فَقَالَ أَنْتَ فَقَالَ کَیْفَ بِذَلِکَ فَقَالَ بِعَفْوِکَ عَنْ أَخِیکَ فَقَالَ قَدْ عَفَوْتُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَخُذْ بِیَدِ أَخِیکَ فَادْخُلَا الْجَنَّةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ.

ص: 180


1- 1. أی ظهرت و بدت.
2- 2. الشوری: 40.

**[ترجمه]از ابی هریره نقل شده است که گفت: روزی که در حضور رسول خدا نشسته بودیم، دیدم لبخندی بر لبانش نقش بست که دندان هایش نمایان شد. عرض کردیم: «ای رسول خدا! چرا خندیدید؟» فرمود: «دو مرد از امت من در برابر پروردگارم می آیند. یکی از آن دو عرض می کند که پروردگارا، حقّ مرا از آن دیگری بگیر! خداوند می فرماید حقّ برادرت را بده. سپس می گوید: «پروردگارا! از کردار نیک من چیزی باقی نمانده.» دیگری می گوید: «پروردگارا! بخشی از گناهان مرا بر ذمه او بگذار.» آنگاه دو چشم رسول خدا پر از اشک شد و فرمود: «همانا آن روز، روزی است که مردم به کسی احتیاج دارند تا گناهانشان را بر گردن او بگذارند.

سپس خدای تعالی به آن کس که حقّش را می خواهد می گوید: «نگاهت را به سوی بهشت برگردان و بگو چه می بینی.» آن شخص سرش را بلند می کند و از مشاهده آن همه نیکویی و نعمت به شگفت می آید و عرض می کند: «پروردگارا! اینها برای کیست؟»

می فرماید: «برای هر کس که بهایش را به من بدهد.» عرض می کند چه کسی می تواند بهایش را بدهد؟» می فرماید: تو. عرض می کند: «چطور من می توانم بهایش را بدهم؟» می فرماید: «با گذشت تو از برادرت.» عرض می کند: «خدایا! از او گذشتم!» سپس خدای تعالی می فرماید: « دست برادرت را بگیر و وارد بهشت شوید.» آنگاه رسول خدا فرمود: « تقوا پیشه کنید و میان خود را اصلاح کنید.»

**[ترجمه]

التَّاسِعَ عَشَرَ

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ فَقَالَ الَّذِینَ نَظَرُوا إِلَی بَاطِنِ الدُّنْیَا حِینَ نَظَرَ النَّاسُ إِلَی ظَاهِرِهَا فَاهْتَمُّوا بِآجِلِهَا حِینَ اهْتَمَّ النَّاسُ بِعَاجِلِهَا فَأَمَاتُوا مِنْهَا مَا خَشُوا أَنْ یُمِیتَهُمْ وَ تَرَکُوا مِنْهَا مَا عَلِمُوا أَنْ سَیَتْرُکَهُمْ فَمَا عَرَضَ لَهُمْ مِنْهَا عَارِضٌ إِلَّا رَفَضُوهُ وَ لَا خَادَعَهُمْ مِنْ رِفْعَتِهَا خَادِعٌ إِلَّا وَضَعُوهُ خُلِقَتِ الدُّنْیَا عِنْدَهُمْ فَمَا یُجَدِّدُونَهَا وَ خَرِبَتْ بَیْنَهُمْ فَمَا یَعْمُرُونَهَا وَ مَاتَتْ فِی صُدُورِهِمْ فَمَا یُحِبُّونَها بَلْ یَهْدِمُونَهَا فَیَبْنُونَ بِهَا آخِرَتَهُمْ وَ یَبِیعُونَهَا فَیَشْتَرُونَ بِهَا مَا یَبْقَی لَهُمْ نَظَرُوا إِلَی أَهْلِهَا صَرْعَی قَدْ حَلَّتْ بِهِمُ الْمَثُلَاثُ فَمَا یَرَوْنَ أَمَاناً دُونَ مَا یَرْجُونَ وَ لَا خَوْفاً دُونَ مَا یَحْذَرُونَ.

**[ترجمه]انس بن مالک گفت: به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم عرض کردند: «اولیای خدا، آنان که نه بیم دارند و نه اندوه»، کیستند؟ فرمود: «آنان که وقتی نگاه مردم به ظاهر دنیا بود، به باطن دنیا نگاه کردند؛ هنگامی که مردم به نقد دنیا همت می گماردند، به آینده دنیا همت گماردند؛ آنچه را که می ترسیدند آنان را بکشد، کشتند؛ از دنیا آنچه را که می دانستند به زودی ایشان را وامی گذارد، واگذاردند؛ هرچیز دنیا را که بر آنان عارض می شد دور می افکندند؛ فریب نمیدهد آنان را از بلندی دنیا فریب دهنده ای مگر این که آن را پست می کردند، دنیا نزد آنها کهنه شده بود پس آن را تازه نمی کردند و دنیا در میان آنها خراب شده بود پس آبادش نمی کردند؛ دنیا در سینه هایشان مرده بود و دوستش نمی داشتند، بلکه ویرانش کردند؛ آخرت شان را به وسیله ی دنیا بنا کردند؛ دنیا را فروختند و آخرت را خریدند؛ چیزی از دنیا برایشان نماند. پس به اهل دنیا نگاه کردند و دیدند همه به زمین افتاده و بلا از هر سو آنان را فرا گرفته است. پس امنیتی جز آنچه امیدوارند نمی بینند، بیمی جز همان که می ترسند، نمی بینند.

**[ترجمه]

الْعِشْرُونَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّمَا أَنْتُمْ خَلَفُ مَاضِینَ وَ بَقِیَّةُ مُتَقَدِّمِینَ کَانُوا أَکْبَرَ مِنْکُمْ بَسْطَةً وَ أَعْظَمَ سَطْوَةً فَأُزْعِجُوا عَنْهَا أَسْکَنَ مَا کَانُوا إِلَیْهَا وَ غَدَرَتْ بِهِمْ وَ أُخْرِجُوا مِنْهَا أَوْثَقَ مَا کَانُوا بِهَا فَلَمْ یَمْنَعْهُمْ قُوَّةُ عَشِیرَةٍ وَ لَا قُبِلَ مِنْهُمْ بَذْلُ فِدْیَةٍ فَأَرْحِلُوا أَنْفُسَکُمْ بِزَادٍ مُبْلِغٍ قَبْلَ أَنْ تُؤْخَذُوا عَلَی فَجْأَةٍ وَ قَدْ غَفَلْتُمْ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ.

**[ترجمه]ابو هریره گفت: از رسول خدا شنیدم که می فرمود: «همانا شما بازماندگان گذشتگان و باقیمانده آیندگانی هستید که از شما بزرگ تر و مقتدرتر بودند. پس دور شدند از دنیا با آرامش دهنده ترین چیزی که در دنیا داشتند و دنیا آنان را فریب داد و با مطمئن ترین چیزی که در دنیا بود از دنیا بیرون شدند، بی آنکه خویشاوندان و اقوامشان آنها را بازدارند و از طرف آنان هیچ فدیه ای پذیفته نشد. پس با توشه کافی کوچ کنید، پیش از آنکه به ناگهان به چنگ افتید و شما از مهیا کردن خود غفلت ورزیده باشید.»

**[ترجمه]

الْحَادِی وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ وَ عَابِرُ سَبِیلٍ وَ اعْدُدْ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَی وَ إِذَا أَصْبَحْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالْمَسَاءِ وَ إِذَا أَمْسَیْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَکَ بِالصَّبَاحِ وَ خُذْ مِنْ صِحَّتِکَ لِسُقْمِکَ وَ مِنْ شَبَابِکَ لِهَرَمِکَ وَ مِنْ حَیَاتِکَ لِوَفَاتِکَ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا اسْمُکَ غَداً.

**[ترجمه]ابن عمر گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به من فرمود: «در دنیا مانند غریب رهگذر باش و خودت را در شمار مردگان بیاور؛ هر گاه شب را صبح کردی، وعده شامگاه را به خود مده و هر گاه روز را شام کردی، وعده بامداد را به خود مده؛ از دوران سلامتی برای ایام بیماری ات توشه برگیر؛ از جوانی ات برای پیری؛ و از زندگی برای مرگ، زیرا تو نمی دانی که فردا چه کاره ای.»

**[ترجمه]

الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ خُطَبِهِ أَوْ مَوَاعِظِهِ-: أَیُّهَا النَّاسُ لَا یَشْغَلَنَّکُمْ دُنْیَاکُمْ عَنْ آخِرَتِکُمْ فَلَا تُؤْثِرُوا هَوَاکُمْ عَلَی طَاعَةِ رَبِّکُمْ وَ لَا تَجْعَلُوا أَیْمَانَکُمْ ذَرِیعَةً إِلَی مَعَاصِیکُمْ وَ حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ مَهِّدُوا لَهَا قَبْلَ أَنْ تُعَذَّبُوا وَ تَزَوَّدُوا لِلرَّحِیلِ قَبْلَ أَنْ تُزْعَجُوا فَإِنَّهَا مَوْقِفُ عَدْلٍ وَ اقْتِضَاءِ حَقٍّ وَ سُؤَالٍ عَنْ وَاجِبٍ وَ قَدْ أَبْلَغَ فِی الْإِعْذَارِ مَنْ تَقَدَّمَ بِالْإِنْذَارِ.

ص: 181

**[ترجمه]ابن عباس گفت: رسول خدا در قسمتی از سخنرانی یا پندهایش فرمود: «ای مردم! مبادا دنیا شما را از آخرت تان بازدارد؛ هوای نفس را بر اطاعت پروردگار اختیار نکنید؛ ایمانتان را وسیله گناه قرار ندهید؛ و نفس هایتان را بازجویی کنید، پیش از آنکه بازجویی کنند؛ آماده ی بازجویی شوید، پیش از آنکه عذاب شوید؛ توشه حرکت برگیرید، پیش از آنکه فریاد کشید، زیرا آنجا جایگاه عدالت است؛ و قضاوت بر حق و پرسش از واجب، و در عذر آوردن رسا تر است کسی که قبلاً ترسانده شده است.

**[ترجمه]

الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عِنْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ أُحُدٍ وَ النَّاسُ یُحْدِقُونَ بِهِ وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَی طَلْحَةَ أَیُّهَا النَّاسُ أَقْبِلُوا عَلَی مَا کُلِّفْتُمُوهُ مِنْ إِصْلَاحِ آخِرَتِکُمْ وَ أَعْرِضُوا عَمَّا ضَمِنَ لَکُمْ مِنْ دُنْیَاکُمْ وَ لَا تَسْتَعْمِلُوا جوارحا [جَوَارِحَ] غُذِّیَتْ بِنِعْمَتِهِ فِی التَّعَرُّضِ لِسَخَطِهِ بِنَقِمَتِهِ وَ اجْعَلُوا شُغُلَکُمْ فِی الْتِمَاسِ مَغْفِرَتِهِ وَ اصْرِفُوا هِمَّتَکُمْ بِالتَّقَرُّبِ إِلَی طَاعَتِهِ إِنَّهُ مَنْ بَدَأَ بِنَصِیبِهِ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّهُ نَصِیبُهُ مِنَ الْآخِرَةِ وَ لَمْ یُدْرِکْ مِنْهَا مَا یُرِیدُ وَ مَنْ بَدَأَ بِنَصِیبِهِ مِنَ الْآخِرَةِ وَصَلَ إِلَیْهِ مِنَ الدُّنْیَا.

**[ترجمه]ابی سعید خدری گفت: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که هنگام برگشتن از احد، در حالی که مردم دورش را گرفته بودند، به طلحه تکیه کرده بود و می فرمود: «ای مردم! به آنچه که برای اصلاح آخرتتان مکلف شده اید روی بیاورید؛ از آنچه که دنیای شما برایتان ضمانت می کند دوری کنید؛ اعضا و جوارحی را که به نعمت خدا پرورده شده اند، برای خشم و نقمت خدا به کار نیندازید؛ خواهش برای طلب آمرزش را سرگرمی خود قرار دهید؛ و همت خود را صرف طاعت خدا کنید که همانا کسی که به دریافت بهره اش از دنیا شروع کند، همان بهره آخرتش خواهد بود و از آن بهره ای که می خواهد دریافت نخواهد کرد، و کسی که شروع کند به دریافت بهره اش از آخرت، در دنیا به آن بهره می رسد.»

**[ترجمه]

الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِیَّاکُمْ وَ فُضُولَ المَطْعَمِ فَإِنَّهُ یَسُمُّ الْقَلْبَ بِالْقَسْوَةِ(1)

وَ یُبْطِئُ بِالْجَوَارِحِ عَنِ الطَّاعَةِ وَ یَصُمُّ الْهِمَمَ عَنْ سَمَاعِ الْمَوْعِظَةِ وَ إِیَّاکُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَإِنَّهُ یَبْدُرُ الْهَوَی (2)

وَ یُوَلِّدُ الْغَفْلَةَ وَ إِیَّاکُمْ وَ اسْتِشْعَارَ الطَّمَعِ فَإِنَّهُ یَشُوبُ الْقَلْبَ شِدَّةَ الْحِرْصِ وَ یَخْتِمُ عَلَی الْقُلُوبِ بِطَابَعِ حُبِّ الدُّنْیَا وَ هُوَ مِفْتَاحُ کُلِّ سَیِّئَةٍ وَ رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَةٍ وَ سَبَبُ إِحْبَاطِ کُلِّ حَسَنَةٍ.

**[ترجمه]پیامبر فرمود: بپرهیزید از پرخوری که دل را به قساوت و سختی مسموم می کند؛ اعضا را برای عبادت سست می گرداند؛ و همت ها را از شنیدن پند و اندرز کر می کند. نیز بپرهیزید از زیاد نگاه کردن که هوا را افزون می کند و بی خبری و غفلت پدید آورد؛ بپرهیزید از آنکه طمع را شعار خود قرار دهید، زیرا دل را به آز مخلوط کند و مُهر دوستی دنیا را بر دل می زند و خوردن مهر دوستی دنیا بر دل، کلید همه گناهان، ریشه همه نافرمانی ها و عامل از بین بردن همه خوبی هاست.»

**[ترجمه]

الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّمَا هُوَ خَیْرٌ یُرْجَی أَوْ شَرٌّ یُتَّقَی أَوْ بَاطِلٌ عَرَفَ فَاجْتَنَبَ أَوْ حَقٌّ یَتَعَیَّنُ فَطَلَبَ وَ آخِرَةٌ أَظَلَّ إِقْبَالُهَا فَسَعَی لَهَا وَ دُنْیَا عَرَفَ نَفَادَهَا فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَ کَیْفَ یَعْمَلُ لِلْآخِرَةِ مَنْ لَا یَنْقَطِعُ مِنَ الدُّنْیَا رَغْبَتُهُ وَ لَا تَنْقَضِی فِیهَا شَهْوَتُهُ إِنَّ الْعَجَبَ کُلَّ الْعَجَبِ لِمَنْ صَدَّقَ بِدَارِ الْبَقَاءِ وَ هُوَ یَسْعَی لِدَارِ الْفَنَاءِ وَ عَرَفَ أَنَّ رِضَا اللَّهِ فِی طَاعَتِهِ وَ هُوَ یَسْعَی فِی مُخَالَفَتِهِ.

**[ترجمه]عبدالله بن عمر گفت: شنیدم از رسول خدا که می فرمود: «همانا او خیری است که باید امید آن را داشت؛ شری است که باید از آن پرهیز کرد؛ باطلی است که باید شناخته شود، پس از آن دوری کن؛ حقّی است مسلم، پس آن را بجوی؛ آخرتی است که سایه افکنده رو آوردن به آن، پس برای آن کوشش کن، و دنیا نابودیش شناخته شده است، پس از آن دوری کن. چگونه می تواند برای آخرت کار کند کسی که میلش به دنیا را خاتمه ای نیست و شهوتش نسبت به دنیا به پایان نمی رسد؟ همانا شگفتی بسیار از کسی که سرای باقی را باور دارد و با این حال برای سرای فانی کوشش می کند؛ کسی که فهمیده است رضای خدا در طاعت اوست، ولی در جهت نافرمانی از خدا می کوشد.»

**[ترجمه]

السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: حَلُّوا أَنْفُسَکُمُ الطَّاعَةَ وَ أَلْبِسُوهَا قِنَاعَ الْمُخَالَفَةِ(3) فَاجْعَلُوا آخِرَتَکُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ سَعْیَکُمْ لِمُسْتَقَرِّکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ عَنْ قَلِیلٍ رَاحِلُونَ وَ إِلَی اللَّهِ صَائِرُونَ وَ لَا

ص: 182


1- 1. وسمه یسمه وسمة: أی کواه و أثر فیه و جعل له علامة یعرف بها.
2- 2. بدر یبدر بدورا الشی ء: عاجله و سبقه.
3- 3. القناع: ما تغطی به المرأة رأسها.

یُغْنِی عَنْکُمْ هُنَالِکَ إِلَّا صَالِحُ عَمَلٍ قَدَّمْتُمُوهُ وَ حُسْنُ ثَوَابٍ أَحْرَزْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ إِنَّمَا تَقْدَمُونَ عَلَی مَا قَدَّمْتُمْ وَ تُجَازُونَ عَلَی مَا أَسْلَفْتُمْ فَلَا تَخْدَعَنَّکُمْ زَخَارِفُ دُنْیَا دَنِیَّةٍ عَنْ مَرَاتِبِ جَنَّاتٍ عَلِیَّةٍ فَکَانَ قَدِ انْکَشَفَ الْقِنَاعُ وَ ارْتَفَعَ الِارْتِیَابُ وَ لَاقَی کُلُّ امْرِئٍ مُسْتَقَرَّهُ وَ عَرَفَ مَثْوَاهُ وَ مُنْقَلَبَهُ (1).

**[ترجمه]ابو ایّوب انصاری گفت: از رسول خدا شنیدم که می فرمود: «طاعت را بر خودتان واجب کنید؛ و نقاب مخالفت را بر نفس های خود بپوشانید؛ آخرت تان را برای خودتان قرار دهید؛ و کوشش خود را معطوف آخرت کنید، چه که شما کوچ کنندگانید و به زودی به سوی خدا بازمی گردید و در آنجا، شما را جز کردار شایسته که جلو فرستاده اید و ثواب نیکی که کسب کرده اید کفایت نمی کند، زیرا شما با آنچه که پیش فرستاده اید، وارد می شوید و با آنچه به جا گذاشته اید، کیفر می شوید. زنهار که شما را زینت دنیای پست از مراتب بهشت های بلند مرتبه فریب ندهد. پس پرده برداشته خواهد شد، شک ها برطرف می شود و هر کس نتیجه کردارش را مشاهده خواهد کرد و جایگاهش را را خواهد شناخت.»

**[ترجمه]

السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی خُطْبَتِهِ: لَا تَکُونُوا مِمَّنْ خَدَعَتْهُ الْعَاجِلَةُ وَ غَرَّتْهُ الْأُمْنِیَّةُ فَاسْتَهْوَتْهُ الْخُدْعَةُ فَرَکَنَ إِلَی دَارِ سَوْءٍ سَرِیعَةِ الزَّوَالِ وَشِیکَةِ الِانْتِقَالِ (2) إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْ دُنْیَاکُمْ هَذِهِ فِی جَنْبِ مَا مَضَی إِلَّا کَإِنَاخَةِ رَاکِبٍ أَوْ صَرِّ حَالِبٍ (3) فَعَلَی مَا تَعْرُجُونَ وَ مَا ذَا تَنْتَظِرُونَ فَکَأَنَّکُمْ وَ اللَّهِ وَ مَا أَصْبَحْتُمْ فِیهِ مِنَ الدُّنْیَا لَمْ یَکُنْ وَ مَا یَصِیرُونَ إِلَیْهِ مِنَ الْآخِرَةِ لَمْ یَزَلْ فَخُذُوا أُهْبَةً(4) لَا زَوَالَ لِنَقْلِهِ وَ أَعِدُّوا الزَّادَ لِقُرْبِ الرِّحْلَةِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ کُلَّ امْرِئٍ عَلَی مَا قَدَّمَ قَادِمٌ وَ عَلَی مَا خَلَّفَ نَادِمٌ.

**[ترجمه]رسول خدا در یک سخنرانی فرمود: « از آنان نباشید که دنیا فریبشان داده؛ آرزوها مغرورشان کرده؛ غرور به فریادشان آورده، آنگاه به سوی سرای بد و زود گذر میل کرده اند. همانا از دنیای شما چیزی در برابر آنچه گذشته جز به اندازه توقف یک مسافر یا دوشیدن یک شتر باقی نمانده است. پس به چه وسیله عروج می کنید و به کمال می رسید و انتظار چه را می کشید؟ قسم به خدا! گویا آنچه که صبح می کنید از دنیا وجود ندارد و آنچه که به سوی آن می روید از آخرت ثابت است، پس توشه ای که نابودیی برای انتقالش نیست بگیرید و توشه برای نزدیک شدن حرکت آماده کنید ، بدان که هر مردی بر آنچه که پیش فرستاده وارد می شود و بر آنچه پشت سر انداخته پشیمان است .

**[ترجمه]

الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَیُّهَا النَّاسُ بَسْطُ الْأَمَلِ مُتَقَدِّمٌ حُلُولَ الْأَجَلِ وَ الْمَعَادُ مِضْمَارُ الْعَمَلِ فَمُغْتَبِطٌ بِمَا احْتَقَبَ غَانِمٌ وَ مُتَیَسِّرٌ بِمَا فَاتَهُ نَادِمٌ (5) أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الطَّمَعَ فَقْرٌ وَ الْیَأْسَ غِنًی وَ الْقَنَاعَةُ رَاحَةٌ وَ الْعُزْلَةُ عِبَادَةٌ وَ الْعَمَلُ کَنْزٌ وَ الدُّنْیَا مَعْدِنٌ وَ اللَّهِ مَا یُسَاوِی مَا مَضَی

ص: 183


1- 1. أی محل قراره و ما انقلب إلیه.
2- 2. الوشیک: السریع.
3- 3. أناخ فلان بالمکان: أقام به. و صر بالناقة: شد ضرعها بالصرار لئلا یرضع ولدها. و الحالب هو الذی یحلب الناقة أو الشاة أی أخرج ما فی ضرعها من اللبن.
4- 4. الاهبة- بضم الهمزة و سکون الهاء و الباء الموحدة-: العدة یقال أخذ للسفر اهبته أی عدته.
5- 5. المغتبط: المسرور، و احتقب الشی ء جمعه، و غانم فاعل من غنم یغنم. و المتیسر هو الذی یمکنه أن یفعل ما یشاء من الخیرات.

مِنْ دُنْیَاکُمْ هَذِهِ بِأَهْدَابِ بُرْدِی هَذَا(1) وَ لَمَا بَقِیَ مِنْهَا أَشْبَهُ بِمَا مَضَی مِنَ الْمَاءِ بِالْمَاءِ وَ کُلٌّ إِلَی بَقَاءٍ وَشِیکٍ وَ زَوَالٍ قَرِیبٍ فَبَادِرُوا الْعَمَلَ وَ أَنْتُمْ فِی مَهَلِ الْأَنْفَاسِ وَ جِدَةِ الْأَحْلَاسِ (2) قَبْلَ أَنْ تَأْخُذُوا بِالْکَظْمِ (3) فَلَا یَنْفَعَ النَّدَمُ.

**[ترجمه]عبدالله بن عباس گفت: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «ای گروه مردمان! وسعت دادن دامنه آرزوها، مقدمه رسیدن مرگ است و بهای تصمیم گرفتن، کردار است. پس کسی که غنیمت ها را جمع کرده شادمان است. ای گروه مردم! طمع، ناداری است؛ قطع امید، نیازمندی؛ قناعت، راحتی؛ گوشه گیری، عبادت؛ کردار، گنج؛ و دنیا، معدن است. به خدا سوگند که همین دنیای شما به پست ترین لباس ها هم برابری نمی کند، و باقی مانده دنیا به گذشته آن شبیه تر است از یک قسمت آب به قسمت دیگر، و همه چیز به سوی بقا نزدیک است حال آنکه نابودی قریب است. پس در مهلتی که برای نفس کشیدن دارید، به سوی کردار سرعت گیرید و به سوی لباس نو پیشی گیرید پیش از آنکه گلوی شما را بگیرد، پس پشیمانی فایده ای ندارد.»

**[ترجمه]

التَّاسِعُ وَ الْعِشْرُونَ

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ أُمَّتِی فِی الدُّنْیَا عَلَی ثَلَاثَةِ أَطْبَاقٍ- أَمَّا الطَّبَقُ الْأَوَّلُ فَلَا یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ وَ ادِّخَارَهُ وَ لَا یَسْعَوْنَ فِی اقْتِنَائِهِ وَ احْتِکَارِهِ وَ إِنَّمَا رِضَاهُمْ مِنَ الدُّنْیَا سَدُّ جَوْعَةٍ وَ سَتْرُ عَوْرَةٍ وَ غِنَاهُمْ فِیهَا مَا بَلَغَ بِهِمُ الْآخِرَةُ فَأُولَئِکَ الْآمِنُونَ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ- وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّانِی فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ أَطْیَبِ وُجُوهِهِ وَ أَحْسَنِ سَبِیلِهِ یَصِلُونَ بِهِ أَرْحَامَهُمْ وَ یَبَرُّونَ بِهِ إِخْوَانَهُمْ وَ یُوَاسُونَ بِهِ فُقَرَاءَهُمْ وَ لَعَضُّ أَحَدِهِمْ عَلَی الرَّضِیفِ (4) أَیْسَرُ عَلَیْهِ مِنْ أَنْ یَکْتَسِبَ دِرْهَماً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَوْ یَمْنَعَهُ مِنْ حَقِّهِ أَنْ یَکُونَ لَهُ خَازِناً إِلَی حِینِ مَوْتِهِ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِنْ نُوقِشُوا(5)

عُذِّبُوا وَ إِنْ عُفِیَ عَنْهُمْ سَلِمُوا- وَ أَمَّا الطَّبَقُ الثَّالِثُ فَإِنَّهُمْ یُحِبُّونَ جَمْعَ الْمَالِ مِمَّا حَلَّ وَ حَرُمَ وَ مَنْعَهُ مِمَّا افْتُرِضَ وَ وَجَبَ إِنْ أَنْفَقُوهُ أَنْفَقُوهُ إِسْرَافاً وَ بِدَاراً(6)

وَ إِنْ أَمْسَکُوهُ أَمْسَکُوهُ بُخْلًا وَ

ص: 184


1- 1. الاهداب جمع هدب و هو خمل الثوب و طرته.
2- 2. جدة الثوب- بکسر الجیم و شد الدال- کونه جدیدا. و الاحلاس- بالحاء المهملة- جمع حلس- بکسر الحاء- و هو ما یوضع علی ظهر الدابّة تحت السرج، و الرحل الذی یبسط فی البیت علی الأرض تحت حر الثیاب و المتاع.
3- 3. الکظم- محرکة-: مخرج النفس.
4- 4. عض الشی ء: أمسکه بأسنانه، و الرضیف بالراء المهملة و الضاد المعجمة الحجارة المحماة.
5- 5. ناقشه الحساب و فی الحساب: استقصی فی حسابه. و المناقشة التشدد فی المحاسبة.
6- 6. بدارا أی سراعا.

احْتِکَاراً أُولَئِکَ الَّذِینَ مَلَکَتِ الدُّنْیَا زِمَامَ قُلُوبِهِمْ حَتَّی أَوْرَدَتْهُمُ النَّارَ بِذُنُوبِهِمْ.

**[ترجمه]عبدالله بن عمر گفت: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: « امّت من در دنیا بر سه دسته هستند:

دسته اول کسانی هستند که جمع آوری مال را دوست ندارند، پس کسب و کارشان را وسعت نمی دهند و در نگهداری و احتکار آن سعی نمی کنند؛ همانا از دنیا به اندازه سد جوع و پوشاندن عورت راضی شده اند و از دنیا، جز به آنچه که آنها را به آخرت برساند، بی نیاز شده اند. پس آنها در امانند و از کسانی هستند که ترس و اندوهی ندارند.

دسته ی دوم کسانی هستند که گرد آوردن مال از پاک ترین راه و بهترین وجه را دوست دارند؛ با ارحامشان صله رحم می کنند؛ به برادرانشان نیکی می کنند؛ به مالهایشان به مستمندان کمک می کنند؛ برای آنان ایستادن بر روی سنگ داغ آسان تر است از اینکه یک درهم از را حرام به دست بیاورد یا اینکه از پرداخت حق مالش جلوگیری کند تا این که برای او به هنگام مرگش ذخیره ای باشد. پس آنان از کسانی اند که اگر در محاسباتشان دقت شود عذاب می شوند و اگر آنان را ببخشند سلامت می مانند.

دسته ی سوم کسانی هستند که گردآوری مال را، چه از راه حلال و چه از راه حرام دوست دارند؛ از پرداخت آنچه خدا بر اموال آنان فرض و واجب کرده است جلوگیری کرده اند ؛ اسراف می کنند و نمی بخشند؛ بخل می ورزند و احتکار می کنند. آنان کسانی هستند که دنیا راه دل هایشان را سد کرده و گناهانشان، آنان را رهسپار جهنّم می کند.»

**[ترجمه]

الثَّلَاثُونَ

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مِنْ ضَعْفِ الْیَقِینِ أَنْ تُرْضِیَ النَّاسَ بِسَخَطِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَنْ تَحْمَدَهُمْ عَلَی رِزْقِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَنْ تَذُمَّهُمْ عَلَی مَا لَمْ یُؤْتِکَ اللَّهُ إِنَّ رِزْقَ اللَّهِ لَا یَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ وَ لَا یَرُدُّهُ کَرَاهَةُ کَارِهٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ اسْمُهُ بِحِکْمَتِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الرِّضَا وَ الْیَقِینِ وَ جَعَلَ الْهَمَّ وَ الْحُزْنَ فِی الشَّکِّ وَ السَّخَطِ إِنَّکَ إِنْ تَدَعُ شَیْئاً لِلَّهِ إِلَّا أَتَاکَ اللَّهُ خَیْراً مِنْهُ وَ إِنْ تَأْتِی شَیْئاً تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا أَجْزَلَ اللَّهُ لَکَ الثَّوَابَ عَنْهُ فَاجْعَلُوا هِمَّتَکُمُ الْآخِرَةَ لَا یَنْفَدُ فِیهَا ثَوَابُ الْمَرْضِیِّ عَنْهُ وَ لَا یَنْقَطِعُ فِیهَا عِقَابُ الْمَسْخُوطِ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «همانا از نشانه های سستی یقین این است که مردم را با به خشم آوردن خدا خشنود کنی؛ و آنان را بر رزق از جانب خدا ستایش کنی؛ مردم را به آنچه که خدا به تو نداده نکوهش کنی. همانا طمع انسان حریص، روزی خدا را نمی کشد و کراهت و ناخوشایندی کراهت دارندگان روزی خدا را برنمی گرداند؛ همانا خدای تبارک و تعالی از روی حکمتش، شادی را در رضا و یقین و حزن و اندوه را در شک و خشم قرار داده؛ همانا اگر برای خدا چیزی را وا گذاری، خدا بهتر از آن را به تو می بخشد و اگر چیزی را برای خداوند تبارک و تعالی عطا کنی، خدا پاداش آن را به تو عطا می کند. پس همّت خود را آخرت قرار دهید که پاداش آن از بین نمی رود و نیز کیفر کسی که بر او خشم شده را پایانی نیست.»

**[ترجمه]

الْحَادِی وَ الثَّلَاثُونَ

عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَیْسَ شَیْ ءٌ تُبَاعِدُکُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ ذَکَرْتُهُ لَکُمْ وَ لَا شَیْ ءٌ یُقَرِّبُکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَّا وَ قَدْ دَلَلْتُکُمْ عَلَیْهِ إِنَّ رُوحَ الْقُدُسِ نَفَثَ فِی رُوعِی أَنَّهُ لَنْ یَمُوتَ عَبْدٌ مِنْکُمْ حَتَّی یَسْتَکْمِلَ رِزْقَهُ فَأَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ فَلَا یَحْمِلَنَّکُمُ اسْتِبْطَاءُ الرِّزْقِ عَلَی أَنْ تَطْلُبُوا شَیْئاً مِنْ فَضْلِ اللَّهِ بِمَعْصِیَتِهِ فَإِنَّهُ لَنْ یُنَالَ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِطَاعَتِهِ أَلَا وَ إِنَّ لِکُلِّ امْرِئٍ رِزْقاً هُوَ یَأْتِیهِ لَا مَحَالَةَ فَمَنْ رَضِیَ بِهِ بُورِکَ لَهُ فِیهِ وَ وَسِعَهُ وَ مَنْ لَمْ یَرْضَ بِهِ لَمْ یُبَارَکْ لَهُ فِیهِ وَ لَمْ یَسَعْهُ إِنَّ الرِّزْقَ لَیَطْلُبُ الرَّجُلَ کَمَا یَطْلُبُهُ أَجَلُهُ.

**[ترجمه]رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «آنچه که شما را از آتش دور می کند یادآوری کردم و آنچه که که شما را به بهشت نزدیک می کند نیز خاطر نشان ساختم و شما را به سوی آنها راهنمایی کردم. همانا روح القدس برای من خاطر نشان ساخته که تا روزی بنده ای از شما کامل نشده، نمی میرد. پس در طلب روزی نیکی کنید و پس دیر آمدن روزی شما را وادار نکند که روزی را با نافرمانی از خدا بجویید، زیرا کسی جز با فرمانبرداری، به آنچه که در پیش خداست نمی رسد.آگاه باش که هر مردی را روزی مشخصی است که خواهی نخواهی به آن می رسد؛ اگر کسی به نصیبش راضی شد، برایش مبارک باشد و روزی اش وسعت پیدا می کند و اگر راضی نشد، گشایشی در روزی او پیدا نمی شود و برایش نامبارک است. روزی مانند اجل، مرد را جستجو می کند.»

**[ترجمه]

الثَّانِی وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ عِیسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ مُعَاوِیَةَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی خُطْبَةِ أَحَدِ الْعِیدَیْنِ-: الدُّنْیَا دَارُ بَلَاءٍ وَ مَنْزِلُ بُلْغَةٍ وَ عَنَاءٍ(1) قَدْ نُزِعَتْ عَنْهَا نُفُوسُ السُّعَدَاءِ وَ انْتُزِعَتْ بِالْکَرَّةِ مِنْ أَیْدِی الْأَشْقِیَاءِ فَأَسْعَدُ النَّاسِ بِهَا أَرْغَبُهُمْ عَنْهَا وَ أَشْغَلُهُمْ بِهَا أَرْغَبُهُمْ فِیهَا فَهِیَ الْغَاشَّةُ لِمَنِ اسْتَنْصَحَهَا(2)

وَ الْمُغْوِیَةُ لِمَنْ أَطَاعَهَا وَ الْخَاتِرَةُ لِمَنِ انْقَادَ إِلَیْهَا(3)

وَ الْفَائِزُ مَنْ أَعْرَضَ عَنْهَا وَ الْهَالِکُ مَنْ هَوَی فِیهَا طُوبَی لِعَبْدٍ

ص: 185


1- 1. البلغة و البلاغ: ما یکفی من العیش و لا یفضل. و العناء: التعب.
2- 2. الغاش فاعل من غشه یغشه، و استنصحه ای عده نصیحا.
3- 3. الخاتر: الغادر.

اتَّقَی مِنْهَا رَبَّهُ وَ قَدَّمَ تَوْبَتَهُ وَ غَلَبَ شَهْوَتَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُلْقِیَهُ الدُّنْیَا إِلَی الْآخِرَةِ فَیُصْبِحَ فِی بَطْنٍ مُوحِشَةٍ غَبْرَاءَ مُدْلَهِمَّةٍ ظَلْمَاءَ(1) لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَزِیدَ فِی حَسَنَتِهِ وَ لَا یَنْقُصَ مِنْ سَیِّئَتِهِ ثُمَّ یُنْشَرُ فَیُحْشَرُ إِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ یَدُومُ نَعِیمُهَا أَوْ إِلَی النَّارِ لَا یَنْفَدُ عَذَابُهَا.

**[ترجمه]معاویه گفت: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که در سخنرانی شان در دو روز عید فرمودند: «دنیا سرای بلا و جایگاه زندگی و رنج است؛ دل های خوشبختان از دنیا کنده شده است و دنیا به کراهت از دست بدبختان کنده می شود، پس در دنیا خوشبخت ترین مردم، دورترین آنان از دنیاست و سرگرم ترین آنها به دنیا، مایل ترین آنان به دنیاست. نیز دنیا برای کسی که طلب اندرز کند، نصیحت کننده است؛ برای هر کسی را که پیروی اش را کند، گمراه کننده است؛ برای کسی که رامش گردد، فریب دهنده است؛ برای کسی که از آن دوری کند، بهره دهنده است؛ و برای کسی را که میل به آن کند، تباه کننده است.

خوشا به حال بنده ای که در جهت تقوای خدایش از دنیا پرهیز کرده است؛ پیش از آنکه دنیا را به سوی آخرت ترک گوید، بر شهوتش پیروز شده است؛ پس صبح کند در وادی وحشتناک زمین تاریک که قدرت ندارد نیکی ای را زیاد و گناهی را کم کند، سپس نشرش فرا رسد و محشور می شود یا به سوی بهشت که نعمتش همیشگی است و یا به سوی آتشی که عذابش کم نمی شود.

**[ترجمه]

الثَّالِثُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ شَمِّرُوا فَإِنَّ الْأَمْرَ جَدٌّ وَ تَأَهَّبُوا فَإِنَّ الرَّحِیلَ قَرِیبٌ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ السَّفَرَ بَعِیدٌ وَ خَفِّفُوا أَثْقَالَکُمْ فَإِنَّ وَرَاءَکُمْ عَقَبَةً کَئُوداً(2)

وَ لَا یَقْطَعُهَا إِلَّا الْمُخِفُّونَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ أُمُوراً شِدَاداً وَ أَهْوَالًا عِظَاماً وَ زَمَاناً صَعْباً یَتَمَلَّکُ فِیهِ الظَّلَمَةُ وَ یَتَصَدَّرُ فِیهِ الْفَسَقَةُ وَ یُضَامُ فِیهِ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ

یَضْطَهِدُ(3)

فِیهِ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَأَعِدُّوا لِذَلِکَ الْإِیمَانَ وَ عَضُّوا عَلَیْهِ بِالنَّوَاجِذِ(4) وَ الْجَئُوا إِلَی الْعَمَلِ الصَّالِحِ وَ أَکْرِهُوا عَلَیْهِ النُّفُوسَ تُفْضُوا إِلَی النَّعِیمِ الدَّائِمِ (5).

**[ترجمه]انس بن مالک گفت: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «ای گروه مسلمانان! شتاب کنید که مطلب جدی است؛ مهیا شوید که کوچ نزدیک است؛ توشه برگیرید که سفر دراز است؛ بارتان را سبک کنید که پیش روی شما، گردنه سختی قرار دارد که جز سبکباران از آن عبور نکنند.

ای مردم! همانا پیشاپیش شما کارهای سخت، هول های بزرگ و زمان های سختی است که آن زمان ستمگران مالک می شوند؛ فاسقان در آن ریاست پیدا می کنند؛ به امرکنندگان به نیکی، ستم می شود؛ و به نهی کنندگان از بدی، ظلم می شود.

پس ایمانتان را برای آن زمان آماده کنید؛ دندان های آسیا را برای آن زمان فروی هم گذارید، به سوی کردار شایسته پناه آورید ؛ دل ها را بر آن زمان ناخوش دارید؛ و زندگی را برای برخوردار شدن از نعمت های همیشگی به پایان رسانید.»

**[ترجمه]

الرَّابِعُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِرَجُلٍ یَعِظُهُ ارْغَبْ فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ یُحِبَّکَ اللَّهُ وَ ازْهَدْ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ یُحِبَّکَ النَّاسُ إِنَّ الزَّاهِدَ فِی الدُّنْیَا یُرِیحُ وَ یُرِیحُ قَلْبُهُ وَ بَدَنُهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ الرَّاغِبُ فِیهَا یَتْعَبُ قَلْبُهُ وَ بَدَنُهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ لَیَجِیئَنَّ أَقْوَامٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَهُمْ حَسَنَاتٌ کَأَمْثَالِ الْجِبَالِ فَیَأْمُرُ بِهِمْ إِلَی النَّارِ فَقِیلَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَ مُصَلُّونَ کَانُوا قَالَ نَعَمْ کَانُوا یُصَلُّونَ وَ یَصُومُونَ وَ یَأْخُذُونَ وَهْناً مِنَ اللَّیْلِ لَکِنَّهُمْ إِذَا لَاحَ لَهُمْ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَثَبُوا عَلَیْهِ.

ص: 186


1- 1. ادلهم اللیل أی أظلم و اشتد سواده.
2- 2. کئود و کأداء: صعبة شاقة المصعد.
3- 3. ضامه یضیمه ضیما قهره و ظلمه. و ضهده و أضهد به و اضطهده: قهره و جار علیه و أذاه و اضطره و حبسه بسبب المذهب أو الدین.
4- 4. النواجذ جمع الناجذ و هو أقصی الأضراس.
5- 5. أفضی إلیه ای وصل و انتهی به إلیه.

**[ترجمه]ابی سعید خدری گفت: شنیدم از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم که به مردی پند می داد و می فرمود: «میل کن به آنچه که پیش خداست که خدا تو را دوست دارد؛ دوری کن از آنچه در دست مردم است تا مردم تو را دوست بدارند. همانا پارسایی در دنیا در آسایش است و دل و بدنش در دنیا و آخرت راحت است؛ و آن کس که میل دنیا دارد، دل و بدنش در دنیا و آخرت در زحمت است. روز قیامت گروهی می آیند که کردارهای نیک ایشان مانند کوه هاست، پس آنان را به ورود به جهنّم فرمان می دهند.» عرض شد که ای پیامبر خدا! آیا آنها نماز گذار هستند؟ فرمود: «آری بودند که نماز می خواندند، روزه می گرفتند، ساعتی از شب را به عبادت می گذراندند، اما هرگاه چیزی از کار دنیایی برای آنان آشکار می شد به آن می پیوستند.»

**[ترجمه]

الْخَامِسُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَیُّهَا النَّاسُ هَذِهِ دَارُ تَرَحٍ لَا دَارُ فَرَحٍ (1)

وَ دَارُ الْتِوَاءٍ(2) لَا دَارُ اسْتِوَاءٍ فَمَنْ عَرَفَهَا لَمْ یَفْرَحْ لِرَجَاءٍ وَ لَمْ یَحْزَنْ لِشَقَاءٍ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الدُّنْیَا دَارَ بَلْوَی وَ الْآخِرَةَ دَارَ عُقْبَی فَجَعَلَ بَلْوَی الدُّنْیَا لِثَوَابِ الْآخِرَةِ سَبَباً وَ ثَوَابَ الْآخِرَةِ مِنْ بَلْوَی الدُّنْیَا عِوَضاً فَیَأْخُذُ لِیُعْطِیَ وَ یَبْتَلِی لِیَجْزِیَ وَ إِنَّهَا لَسَرِیعَةُ الذَّهَابِ وَ وَشِیکَةُ الِانْقِلَابِ فَاحْذَرُوا حَلَاوَةَ رَضَاعِهَا لِمَرَارَةِ فِطَامِهَا(3)

وَ اهْجُرُوا لَذِیذَ عَاجِلِهَا لِکُرْبَةِ آجِلِهَا وَ لَا تَسْعَوْا فِی عُمَارَةٍ قَدْ قَضَی اللَّهُ خَرَابَهَا وَ لَا تُوَاصِلُوهَا وَ قَدْ أَرَادَ اللَّهُ مِنْکُمْ اجْتِنَابَهَا فَتَکُونُوا لِسَخَطِهِ مُتَعَرِّضِینَ وَ لِعُقُوبَتِهِ مُسْتَحِقِّینَ.

**[ترجمه]از ابن عمر روایت شده که از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «ای گروه مردمان! دنیا سرای اندوه است، نه سرای شادی؛ این دنیا دار جدایی و سرایی کج مدار است و خانه ای استوار نیست.

پس هر کس که دنیا را بشناسد، به خاطر امید شاد نمی شود و به خاطر بدبختی اندوهناک نمی گردد. آگاه باش که خداوند دنیا را سرای آزمون آفریده و آخرت را سرای جاویدان، پس آزمایش دنیا را سبب ثواب آخرت قرار داده و ثواب آخرت، عوض آزمایش آخرت است. پس می گیرد تا ببخشد و آزمایش می کند تا پاداش دهد. همانا دنیا زود گذر است، و به سرعت پیموده می شود، پس از شیرینی آن بگذرید که به تلخیی جداشدنش نمی ارزد پس لذّت امروز را به خاطر سختی فردا رها کنید، و در آبادی آن تلاش نکنید، چرا که خداوند خرابی اش را مقدّر نموده و تا می توانید خود را از وابستگی های دنیا نجات دهید، زیرا خداوند به اجتناب از آن فرمان داده است (که اگر چنین کنید) خود را در معرض خشم او قرار می دهید و سزاوار کیفر و عقوبت او می شوید.»

**[ترجمه]

السَّادِسُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ اسْعَوْا فِی مَرْضَاتِهِ وَ أَیْقِنُوا مِنَ الدُّنْیَا بِالْفَنَاءِ وَ مِنَ الْآخِرَةِ بِالْبَقَاءِ وَ اعْمَلُوا لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَکَأَنَّکُمْ بِالدُّنْیَا لَمْ تَکُنْ وَ بِالْآخِرَةِ لَمْ تَزَلْ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ مَنْ فِی الدُّنْیَا ضَیْفٌ وَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ عَارِیَّةٌ وَ إِنَّ الضَّیْفَ مُرْتَحِلٌ وَ الْعَارِیَّةَ مَرْدُودَةٌ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا عَرَضٌ حَاضِرٌ یَأْکُلُ مِنْهُ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ وَ الْآخِرَةَ وَعْدٌ صَادِقٌ یَحْکُمُ فِیهَا مَلِکٌ عَادِلٌ قَادِرٌ فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً یَنْظُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَهَّدَ لِرَمْسِهِ (4)

مَا دَامَ رَسَنَهُ مُرْخِیاً وَ حَبْلَهُ عَلَی غَارِبِهِ مُلْقِیاً قَبْلَ أَنْ یَنْفَدَ أَجَلُهُ وَ یَنْقَطِعَ عَمَلُهُ.

**[ترجمه]انس بن مالک گفت: شنیدم از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم که می فرمود: «ای مردم! تقوای خدا را آن طوری که خدا سزاوار او ست پیشه کنید؛ در خشنودی خدا بکوشید؛ به نابودی دنیا و جاودانی بودن آخرت یقین آورید؛ و برای پس از مرگ عمل کنید، آن گونه که گویا در دنیا نبوده اید و آخرت است که پا بر جاست.

ای مردم! هر کس در دنیاست، میهمان است و آنچه که در دستش قرار دارد، عاریه است؛ همانا که میهمان رفتنی است و عاریه به صاحبش برگردانده می شود .

آگاه باش که دنیا سفره ای است آماده که نیک و بد از آن می خورند و آخرت وعده درستی است که در آن پادشاهی دادگر و نیرومند فرمان می دهد. پس خدای بیامرزد مردی را که به خودش نظر کند و آماده گورش باشد.»

**[ترجمه]

السَّابِعُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِرَجُلٍ وَ هُوَ یُوصِیهِ أَقْلِلْ مِنَ الشَّهَوَاتِ یُسَهَّلْ عَلَیْکَ الْفَقْرُ وَ أَقْلِلْ مِنَ الذُّنُوبِ یُسَهَّلْ عَلَیْکَ الْمَوْتُ وَ قَدِّمْ مَالَکَ أَمَامَکَ یَسُرَّکَ اللَّحَاقُ بِهِ وَ اقْنَعْ بِمَا أُوتِیتَهُ یَخِفَّ عَلَیْکَ الْحِسَابُ وَ لَا تَتَشَاغَلْ عَمَّا فُرِضَ عَلَیْکَ بِمَا قَدْ ضُمِنَ لَکَ فَإِنَّهُ لَیْسَ بِفَائِتِکَ مَا قَدْ قُسِمَ لَکَ

ص: 187


1- 1. الترح ضد الفرح.
2- 2. من- لوی یلوی لیا-: الحبل فتله و ثناه. و التوی التواء مطاوع لوی.
3- 3. الفطام انقطاع الرضاع و فصل الولد عنه.
4- 4. الرمس مصدر بمعنی القبر مستویا لا یعلو عن وجه الأرض.

وَ لَسْتَ بِلَاحِقٍ مَا قَدْ زُوِیَ عَنْکَ فَلَا تَکُ جَاهِداً فِیمَا أنصح [أَصْبَحَ] نَافِداً(1)

وَ اسْعَ لِمُلْکٍ لَا زَوَالَ لَهُ فِی مَنْزِلٍ لَا انْتِقَالَ عَنْهُ.

**[ترجمه]از ابوذر روایت شده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به مردی که او را وصیت می کرد، فرمود: « شهوت هایت را کم کن تا تهیدستی بر تو آسان شود؛ گناهانت را کم کن تا مردن بر تو آسان شود؛ و مال خود را جلوتر از خودت به آخرت بفرست تا چون آنجا رفتی پیوستن به آن مال خوشحالت کند.

به آنچه که به تو بخشیده شده قناعت کن تا حسابت آسان شود؛ از واجبات خدا غفلت مکن، به خاطر رزقی که خداوند ضامن آن است، زیرا بهره و نصیبی که برایت معین شده، از دست نمی رود؛ آنچه را که از آن دورشده ای، به آن نمی رسی؛ برای به دست آوردن آنچه که از دست داده ای کوشش مکن، برای به دست آوردن ملکی بکوش که آن را فنایی نیست؛ منزلی که از آن به جای دیگر نمی روی.»

**[ترجمه]

الثَّامِنُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّهُ مَا سَکَنَ حُبُّ الدُّنْیَا قَلْبَ عَبْدٍ إِلَّا الْتَاطَ(2)

فِیهَا بِثَلَاثٍ شُغُلٍ لَا یَنْفَدُ عَنَاؤُهُ وَ فَقْرٍ لَا یُدْرَکُ غِنَاهُ وَ أَمَلٍ لَا یُنَالُ مُنْتَهَاهُ أَلَا إِنَّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ طَالِبَتَانِ وَ مَطْلُوبَتَانِ فَطَالِبُ الْآخِرَةِ تَطْلُبُهُ الدُّنْیَا حَتَّی یَسْتَکْمِلَ رِزْقَهُ وَ طَالِبُ الدُّنْیَا تَطْلُبُهُ الْآخِرَةُ حَتَّی یَأْخُذَهُ الْمَوْتُ بَغْتَةً أَلَا وَ إِنَّ السَّعِیدَ مَنِ اخْتَارَ بَاقِیَةً یَدُومُ نَعِیمُهَا عَلَی فَانِیَةٍ- لَا یَنْفَدُ عَذَابُهَا وَ قَدَّمَ لِمَا تَقْدَمُ عَلَیْهِ مِمَّا هُوَ فِی یَدَیْهِ قَبْلَ أَنْ یُخَلِّفَهُ لِمَنْ یَسْعَدُ بِإِنْفَاقِهِ وَ قَدْ شَقِیَ هُوَ بِجَمْعِهِ.

**[ترجمه]ابن عباس گفت: از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «به یقین مهر دنیا در دل هر بنده ای که جا گیرد، گرفتار سه بیماری شود: کاری که زحمتش تمامی ندارد؛ فقری که به ثروتش نخواهد رسید؛ وآرزویی که به پایانش نرسد. آگاه باش که دنیا و آخرت را دو جوینده است؛ پس جوینده ی آخرت را در دنیا می جوید تا روزی اش را کامل کند و جوینده ای دنیا را در آخرت می جوید تا اینکه مرگ ناگهانی اش فرا رسد.

آگاه باش خوشبخت کسی است که جاویدانی را که نعمت آن جاویدان است، بر نعمت نابودشدنی که عذابش پایان ندارد اختیار کند؛ از آنچه در اختیار دارد برای روز آینده اش پیش می فرستد، پیش از آن که دیگری به خاطر انفاق اموال او سعادت مند شود در حالی که او به خاطر جمع اوری اش بدبخت شده است».

**[ترجمه]

التَّاسِعُ وَ الثَّلَاثُونَ

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَلَا إِنَّ الدُّنْیَا قَدِ ارْتَحَلَتْ مُدْبِرَةً وَ الْآخِرَةَ قَدِ احْتَمَلَتْ مُقْبِلَةً أَلَا وَ إِنَّکُمْ فِی یَوْمِ عَمَلٍ لَا حِسَابَ فِیهِ وَ یُوشِکُ أَنْ تَکُونُوا فِی یَوْمِ حِسَابٍ لَیْسَ فِیهِ عَمَلٌ وَ إِنَّ اللَّهَ یُعْطِی الدُّنْیَا مَنْ یُحِبُّ وَ یُبْغِضُ وَ لَا یُعْطِی الْآخِرَةَ إِلَّا لِمَنْ یُحِبُّ وَ إِنَّ لِلدُّنْیَا أَبْنَاءً وَ لِلْآخِرَةِ أَبْنَاءً فَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا إِنَّ شَرَّ مَا أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمُ اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ فَاتِّبَاعُ الْهَوَی یَصْرِفُ قُلُوبَکُمْ عَنِ الْحَقِّ وَ طُولُ الْأَمَلِ یَصْرِفُ هِمَمَکُمْ إِلَی الدُّنْیَا وَ مَا بَعْدَهُمَا لِأَحَدٍ مِنْ خَیْرٍ یُرْجَاهُ فِی دُنْیَا وَ لَا آخِرَةٍ.

**[ترجمه]رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «آگاه باش که همان دنیا بار سفر بسته و پشت کرده است و آخرت پیش روی شما است. آگاه باشید که شما در روزی به سر می برید که روز عمل است و حساب در آن نیست، و نزدیک است رسیدن به روزی که در آن که حساب باشد و عملی در آن نباشد .

همانا خدا دنیا را به کسی می بخشد که او را دوست یا دشمن دارد، ولی آخرت را جز به کسی که دوستش دارد نمی دهد. همانا برای دنیا و آخرت فرزندانی است؛ پس از فرزندان آخرت باشید، نه از فرزندان دنیا. همانا بدترین چیزی که بر شما بیمناکم، پیروی هوا و درازی آرزو است. بدانید که پیروی هوا دل های تان را از حقّ باز می دارد؛ آرزوی دراز، همت های شما را صرف دنیا می کند و بعد از دنیا و آخرت، برای هیچ کس خیری نیست که در دنیا و نه در آخرت امید آن را داشته باشد.»

**[ترجمه]

الْأَرْبَعُونَ

عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ بَیْتٍ إِلَّا وَ مَلَکُ الْمَوْتِ یَقِفُ عَلَی بَابِهِ کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَإِذَا وَجَدَ الْإِنْسَانَ قَدْ نَفِدَ أَجَلُهُ وَ انْقَطَعَ أُکُلُهُ أَلْقَی عَلَیْهِ الْمَوْتَ فَغَشِیَتْهُ کُرُبَاتُهُ وَ غَمَرَتْهُ غَمَرَاتُهُ فَمِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ النَّاشِرَةُ شَعْرَهَا وَ الضَّارِبَةُ وَجْهَهَا الصَّارِخَةُ بِوَیْلِهَا الْبَاکِیَةُ بِشَجْوِهَا(3)

ص: 188


1- 1. کذا. و لعله« أصبح نافدا» فصحف. و المعنی ظاهر.
2- 2. التاط بقلبی أی لصق به و أحببته.
3- 3. أی بحزنها و غصتها و هیجانها.

فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَیْلَکُمْ مِمَّ الْجَزَعُ وَ فِیمَ الْفَزَعُ وَ اللَّهِ مَا أَذْهَبْتُ لِأَحَدٍ مِنْکُمْ مَالًا وَ لَا قَرَّبْتُ لَهُ أَجَلًا وَ لَا أَتَیْتُهُ حَتَّی أُمِرْتُ وَ لَا قَبَضْتُ رُوحَهُ حَتَّی اسْتَأْمَرْتُ وَ إِنَّ لِی إِلَیْکُمْ عَوْدَةً ثُمَّ عَوْدَةً حَتَّی لَا أَبْقَی مِنْکُمْ أَحَداً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ یَرَوْنَ مَکَانَهُ وَ یَسْمَعُونَ کَلَامَهُ لَذَهِلُوا عَنْ مَیِّتِهِمْ وَ بَکَوْا عَلَی نُفُوسِهِمْ حَتَّی إِذَا حُمِلَ الْمَیِّتُ عَلَی نَعْشِهِ رَفْرَفَ رُوحُهُ فَوْقَ النَّعْشِ وَ هُوَ یُنَادِی یَا أَهْلِی وَ وُلْدِی- لَا تَلْعَبَنَّ بِکُمُ الدُّنْیَا کَمَا لَعِبَتْ بِی جَمَعْتُهُ مِنْ حِلِّهِ وَ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ وَ خَلَّفْتُهُ لِغَیْرِی وَ الْمَهْنَأُ لَهُ وَ التَّبِعَاتُ عَلَیَّ فَاحْذَرُوا مِنْ مِثْلِ مَا نَزَلَ.

**[ترجمه]رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: « فرشته ی مرگ روزی پنج مرتبه بر در تمام خانه ها توقف می کند. پس هر گاه ببیند که انسانی مرگش فرا رسیده و خوراکش قطع شده است، مرگ را بر او فرومی فرستد. پس او را ناراحتی ها و سختی های مرگ فرا می گیرد، فرزندانش مو پریشان می کنند، به صورت می زنند، فریاد وا ویلا سرمی دهند و در اندوه مرگش گریه می کنند.

آنگاه فرشته ی مرگ می گوید: «وای بر شما! بیتابی چرا؟ گریه چرا؟ به خدا سوگند که من مالی از شما نمی برم؛ مرگش را من نزدیک نکردم؛ بدون فرمان خدا نیامدم؛ و روحش را بدون فرمان او نگرفتم. من به سوی شما نیز بازمی گردم، آنسان که یک نفر از شما را نیز باقی نگذارم.» بعد رسول خدا فرمود: «سوگند به آن کسی که جانم در دست قدرت اوست، اگر او را ببینند و سخنش را بشنوند، مرده خود را فراموش کنند و بر حال خویش بگریند. هر گاه که مرده را در تابوت یگذارند، روحش بر فراز جسد قرار گیرد و صدا زند: «ای اهل و فرزندانم! مبادا دنیا با شما بازی کند، چنان که با من کرد! از حلال و حرام گرد آوردم و آن را برای غیر خودم گذاشتم. حال آنچه که من گرد آوردم گوارای اوست، ولی گناهش برای من است. بترسید از آنچه که بر من فرود آمد!»

**[ترجمه]

«11»

رَوَی الشَّهِیدُ الثَّانِی قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ الْغِیبَةِ(1) بِإِسْنَادِهِ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام فَإِذَا بِمَوْلًی لِعَبْدِ اللَّهِ النَّجَاشِیِّ قَدْ وَرَدَ عَلَیْهِ فَسَلَّمَ وَ أَوْصَلَ إِلَیْهِ کِتَابَهُ فَفَضَّهُ وَ قَرَأَهُ إِذَا أَوَّلُ سَطْرٍ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَطَالَ اللَّهُ بَقَاءَ سَیِّدِی وَ جَعَلَنِی مِنْ کُلِّ سُوءٍ فِدَاءَهُ وَ لَا أَرَانِی فِیهِ مَکْرُوهاً فَإِنَّهُ وَلِیُّ ذَلِکَ وَ الْقَادِرُ عَلَیْهِ اعْلَمْ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ إِلَی أَنْ قَالَ إِنِّی بُلِیتُ بِوِلَایَةِ الْأَهْوَازِ فَإِنْ رَأَی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ أَنْ یَحُدَّ لِی حَدّاً أَوْ یُمَثِّلَ لِی مِثَالًا لِأَسْتَدِلَّ بِهِ عَلَی مَا یُقَرِّبُنِی إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی رَسُولِهِ وَ یُلَخِّصَ لِی فِی کِتَابِهِ مَا یَرَی لِیَ الْعَمَلَ بِهِ وَ فِیمَا أَبْذُلُهُ وَ أَبْتَذِلُهُ وَ أَیْنَ أَضَعُ زَکَاتِی وَ فِیمَنْ أَصْرِفُهَا وَ بِمَنْ آنَسُ وَ إِلَی مَنْ أَسْتَرِیحُ وَ بِمَنْ أَثِقُ وَ آمَنُ وَ أَلْجَأُ إِلَیْهِ بِسِرِّی فَعَسَی أَنْ یُخَلِّصَنِی اللَّهُ بِهِدَایَتِکَ فَإِنَّکَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَمِینُهُ فِی بِلَادِهِ- لَا زَالَتْ نِعْمَتُهُ عَلَیْکَ- قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ فَأَجَابَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ جَامَلَکَ اللَّهُ بِصُنْعِهِ وَ لَطَفَ بِکَ بِمَنِّهِ وَ کَلَأَکَ بِرِعَایَتِهِ فَإِنَّهُ وَلِیُّ ذَلِکَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَاءَ إِلَیَّ رَسُولُکَ بِکِتَابِکَ فَقَرَأْتُهُ وَ فَهِمْتُ جَمِیعَ مَا ذَکَرْتَهُ وَ سَأَلْتَ عَنْهُ وَ زَعَمْتَ أَنَّکَ بُلِیتَ بِوِلَایَةِ الْأَهْوَازِ فَسَرَّنِی ذَلِکَ وَ سَاءَنِی وَ سَأُخْبِرُکَ بِمَا سَاءَنِی مِنْ ذَلِکَ وَ مَا سَرَّنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَأَمَّا سُرُورِی بِوِلَایَتِکَ فَقُلْتُ عَسَی أَنْ یُغِیثَ

ص: 189


1- 1. المطبوع مع کشف الفوائد ص 264.

اللَّهُ بِکَ مَلْهُوفاً خَائِفاً مِنْ أَوْلِیَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یُعِزَّ بِکَ ذَلِیلَهُمْ وَ یَکْسُوَ بِکَ عَارِیَهُمْ وَ یُقَوِّیَ بِکَ ضَعِیفَهُمْ وَ یُطْفِیَ بِکَ نَارَ الْمُخَالِفِینَ عَنْهُمْ وَ أَمَّا الَّذِی سَاءَنِی مِنْ ذَلِکَ فَإِنَّ أَدْنَی مَا أَخَافُ عَلَیْکَ أَنْ تَعْثُرَ بِوَلِیٍّ لَنَا فَلَا تَشَمَّ حَظِیرَةَ الْقُدْسِ فَإِنِّی مُلَخِّصٌ لَکَ جَمِیعَ مَا سَأَلْتَ عَنْهُ إِنْ أَنْتَ عَمِلْتَ بِهِ وَ لَمْ تُجَاوِزْهُ رَجَوْتُ أَنْ تَسْلَمَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

أَخْبَرَنِی یَا عَبْدَ اللَّهِ أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنِ اسْتَشَارَهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَلَمْ یَمْحَضْهُ النَّصِیحَةَ سَلَبَهُ اللَّهُ لُبَّهُ وَ اعْلَمْ أَنِّی سَأُشِیرُ عَلَیْکَ بِرَأْیٍ إِنْ أَنْتَ عَمِلْتَ بِهِ تَخَلَّصْتَ مِمَّا أَنْتَ مُتَخَوِّفُهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ خَلَاصَکَ مِمَّا بِکَ مِنْ حَقْنِ الدِّمَاءِ وَ کَفِّ الْأَذَی عَنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ وَ التَّأَنِّی وَ حُسْنِ الْمُعَاشَرَةِ مَعَ لِینٍ فِی غَیْرِ ضَعْفٍ وَ شِدَّةٍ فِی غَیْرِ عُنْفٍ وَ مُدَارَاةِ صَاحِبِکَ وَ مَنْ یَرِدُ عَلَیْکَ مِنْ رُسُلِهِ وَ ارْتُقْ فَتْقَ رَعِیَّتِکَ-(1) بِأَنْ تُوَفِّقَهُمْ عَلَی مَا وَافَقَ الْحَقَّ وَ الْعَدْلَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِیَّاکَ وَ السُّعَاةَ وَ أَهْلَ النَّمَائِمِ فَلَا یَلْتَزِقَنَّ بِکَ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَا یَرَاکَ اللَّهُ یَوْماً وَ لَا لَیْلَةً وَ أَنْتَ تَقْبَلُ مِنْهُمْ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا فَیَسْخَطَ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ یَهْتِکَ سِتْرَکَ وَ احْذَرْ مَکْرَ خُوزِ الْأَهْوَازِ(2) فَإِنَّ أَبِی أَخْبَرَنِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ الْإِیمَانُ لَا یَثْبُتُ فِی قَلْبِ یَهُودِیٍّ وَ لَا خُوزِیٍّ أَبَداً فَأَمَّا مَنْ تَأْنَسُ بِهِ وَ تَسْتَرِیحُ إِلَیْهِ وَ تُلْجِئُ أُمُورَکَ إِلَیْهِ فَذَلِکَ الرَّجُلُ الْمُمْتَحَنُ الْمُسْتَبْصِرُ الْأَمِینُ الْمُوَافِقُ لَکَ عَلَی دِینِکَ وَ مَیِّزْ أَعْوَانَکَ (3)

وَ جَرِّبِ الْفَرِیقَیْنِ فَإِنْ رَأَیْتَ هُنَاکَ رُشْداً فَشَأْنَکَ وَ إِیَّاهُ وَ إِیَّاکَ أَنْ تُعْطِیَ دِرْهَماً أَوْ تَخْلَعَ ثَوْباً أَوْ تَحْمِلَ عَلَی دَابَّةٍ فِی غَیْرِ ذَاتِ اللَّهِ لِشَاعِرٍ أَوْ مُضْحِکٍ أَوْ مُتَمَزِّحٍ إِلَّا أَعْطَیْتَ مِثْلَهُ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ لْتَکُنْ جَوَائِزُکَ وَ عَطَایَاکَ وَ خِلَعُکَ

ص: 190


1- 1. الرتق ضد الفتق أی أصلح ذات بینهم.
2- 2. الخوز بالمعجمتین و ضم أولهما جیل من الناس و اسم لجمیع بلاد خوزستان.
3- 3. أی اجعل لهم علامة یعرفون بها و علی هذا فمعنی« جرب الفریقین» أی جرب من تأنس و اعوانک و یمکن أن یراد بتمییز الاعوان تشخیص العدو و الصدیق منهم فیکون التجربة متعلقة بهما.

لِلْقُوَّادِ وَ الرُّسُلِ وَ الْأَخْبَارِ وَ أَصْحَابِ الرَّسَائِلِ وَ أَصْحَابِ الشُّرَطِ وَ الْأَخْمَاسِ وَ مَا أَرَدْتَ أَنْ تَصْرِفَهُ فِی وُجُوهِ الْبِرِّ وَ النَّجَاحِ وَ الْعِتْقِ وَ الصَّدَقَةِ وَ الْحَجِّ وَ الْمَشْرَبِ وَ الْکِسْوَةِ الَّتِی تُصَلِّی فِیهَا وَ تَصِلُ بِهَا وَ الْهَدِیَّةِ الَّتِی تُهْدِیهَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَطْیَبِ مَکْسَبِکَ وَ مِنْ طُرُقِ الْهَدَایَا یَا عَبْدَ اللَّهِ اجْهَدْ أَنْ لَا تَکْنِزَ ذَهَباً وَ لَا فِضَّةً فَتَکُونَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْآیَةِ- وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ- یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ (1)

وَ لَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَیْئاً مِنْ حُلْوٍ أَوْ مِنْ فَضْلِ طَعَامٍ تَصْرِفُهُ فِی بُطُونٍ خَالِیَةٍ تُسَکِّنُ بِهَا غَضَبَ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اعْلَمْ أَنِّی سَمِعْتُ أَبِی یُحَدِّثُ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام أَنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ یَوْماً مَا آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ مَنْ بَاتَ شَبْعَاناً وَ جَارُهُ جَائِعٌ فَقُلْنَا هَلَکْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مِنْ فَضْلِ طَعَامِکُمْ وَ مِنْ فَضْلِ تَمْرِکُمْ وَ وَرِقِکُمْ وَ خَلَقِکُمْ وَ خِرَقِکُمْ (2)

تُطْفِئُونَ بِهَا غَضَبَ الرَّبِّ وَ سَأُنَبِّئُکَ بِهَوَانِ الدُّنْیَا وَ هَوَانِ زُخْرُفِهَا عَلَی مَنْ مَضَی مِنَ السَّلَفِ وَ التَّابِعِینَ ثُمَّ ذَکَرَ حَدِیثَ زُهْدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الدُّنْیَا وَ طَلَاقِهِ لَهَا(3) إِلَی أَنْ قَالَ وَ قَدْ وَجَّهْتُ إِلَیْکَ بِمَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ عَنِ الصَّادِقِ الْمُصَدَّقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ أَنْتَ عَمِلْتَ بِمَا نَصَحْتُ لَکَ فِی کِتَابِی ثُمَّ کَانَتْ عَلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْخَطَایَا کَمِثْلِ أَوْزَانِ الْجِبَالِ وَ أَمْوَاجِ الْبِحَارِ رَجَوْتُ اللَّهَ أَنْ یَتَجَافَی عَنْکَ جَلَّ وَ عَزَّ بِقُدْرَتِهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِیَّاکَ أَنْ تُخِیفَ مُؤْمِناً- فَإِنَّ أَبِی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ

ص: 191


1- 1. التوبة: 35 و 36.
2- 2. قوله« فقلنا هلکنا» أی هلکنا بما قلت أو نحن نشبع و جیراننا یبیتون جیاعا و لیس عندنا ما یشبعهم فقال صلّی اللّه علیه و آله:« من فضل طعامکم» أی انفقوا طعامکم و فضل ثیابکم و ان کان خلقا بالیا خرقا، تسکن به غضب ربکم.
3- 3. کما یأتی عن قریب عن کتاب الأربعین فی قضاء حقوق المؤمنین.

عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ مَنْ نَظَرَ إِلَی مُؤْمِنٍ نَظْرَةً لِیُخِیفَهُ بِهَا أَخَافَهُ اللَّهُ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ وَ حَشَرَهُ فِی صُورَةِ الذَّرِّ لَحْمَهُ وَ جَسَدَهُ وَ جَمِیعَ أَعْضَائِهِ حَتَّی یُورِدَهُ مَوْرِدَهُ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنْ أَغَاثَ لَهْفَاناً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَغَاثَهُ اللَّهُ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ وَ آمَنَهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ وَ آمَنَهُ مِنْ سُوءِ الْمُنْقَلَبِ وَ مَنْ قَضَی لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ حَاجَةً قَضَی اللَّهُ لَهُ حَوَائِجَ کَثِیرَةً إِحْدَاهَا الْجَنَّةُ وَ مَنْ کَسَا أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ مِنْ عُرْیٍ کَسَاهُ اللَّهُ مِنْ سُنْدُسِ الْجَنَّةِ وَ إِسْتَبْرَقِهَا وَ حَرِیرِهَا وَ لَمْ یَزَلْ یَخُوضُ فِی رِضْوَانِ اللَّهِ مَا دَامَ عَلَی الْمَکْسُوِّ مِنْهُ سِلْکٌ وَ مَنْ أَطْعَمَ أَخَاهُ مِنْ جُوعٍ أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ طَیِّبَاتِ الْجَنَّةِ وَ مَنْ سَقَاهُ مِنْ ظَمَإٍ سَقَاهُ

اللَّهُ مِنَ الرَّحِیقِ الْمَخْتُومِ رَیَّةً وَ مَنْ أَخْدَمَ أَخَاهُ أَخْدَمَهُ اللَّهُ مِنَ الْوِلْدَانِ الْمُخَلَّدِینَ وَ أَسْکَنَهُ مَعَ أَوْلِیَائِهِ الطَّاهِرِینَ وَ مَنْ حَمَلَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ عَلَی رَاحِلَةٍ حَمَلَهُ اللَّهُ عَلَی نَاقَةٍ مِنْ نُوقِ الْجَنَّةِ وَ بَاهَی بِهِ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ زَوَّجَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ امْرَأَةً یَأْنَسُ بِهَا وَ تَشُدُّ عَضُدَهُ وَ یَسْتَرِیحُ إِلَیْهَا زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ آنَسَهُ بِمَنْ أَحَبَّهُ مِنَ الصِّدِّیقِینَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ إِخْوَانِهِ وَ آنَسَهُمْ بِهِ وَ مَنْ أَعَانَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ عَلَی سُلْطَانٍ جَائِرٍ أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَی إِجَازَةِ الصِّرَاطِ عِنْدَ زَلَّةِ الْأَقْدَامِ وَ مَنْ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ إِلَی مَنْزِلِهِ لَا حَاجَةَ مِنْهُ إِلَیْهِ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِ اللَّهِ وَ کَانَ حَقِیقاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ زَائِرَهُ- یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ یَوْماً مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ لَیْسَ بِمُؤْمِنٍ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ فَلَا تَتَبَّعُوا عَثَرَاتِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ مَنِ اتَّبَّعَ عَثْرَةَ مُؤْمِنٍ اتَّبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ فَضَحَهُ فِی جَوْفِ بَیْتِهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ الْمُؤْمِنِ أَنْ لَا یُصَدَّقَ فِی مَقَالَتِهِ وَ لَا یَنْتَصِفَ مِنْ عَدُوِّهِ وَ عَلَی أَنْ لَا یَشْفِیَ غَیْظَهُ إِلَّا بِفَضِیحَةِ نَفْسِهِ لِأَنَّ کُلَّ مُؤْمِنٍ مُلْجَمٌ وَ ذَلِکَ لِغَایَةٍ قَصِیرَةٍ وَ رَاحَةٍ طَوِیلَةٍ وَ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ الْمُؤْمِنِ عَلَی

ص: 192

أَشْیَاءَ أَیْسَرُهَا عَلَیْهِ مُؤْمِنٌ مِثْلُهُ یَقُولُ بِمَقَالَتِهِ یَبْغِیهِ وَ یَحْسُدُهُ وَ الشَّیْطَانُ یُغْوِیهِ وَ یُضِلُّهُ وَ السُّلْطَانُ یَقْفُو أَثَرَهُ وَ یَتَّبَّعُ عَثَرَاتِهِ وَ کَافِرٌ بِاللَّهِ الَّذِی هُوَ مُؤْمِنٌ بِهِ یَرَی سَفْکَ دَمِهِ دِیناً وَ إِبَاحَةَ حَرِیمِهِ غُنْماً فَمَا بَقَاءُ الْمُؤْمِنِ بَعْدَ هَذَا- یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ نَزَلَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ اشْتَقَقْتُ لِلْمُؤْمِنِ اسْماً مِنْ أَسْمَائِی سَمَّیْتُهُ مُؤْمِناً فَالْمُؤْمِنُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ وَ مَنِ اسْتَهَانَ مُؤْمِناً فَقَدِ اسْتَقْبَلَنِی بِالْمُحَارَبَةِ- یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ یَوْماً یَا عَلِیُّ لَا تُنَاظِرْ رَجُلًا حَتَّی تَنْظُرَ إِلَی سَرِیرَتِهِ فَإِنْ کَانَتْ سَرِیرَتُهُ حَسَنَةً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَکُنْ لِیَخْذُلَ وَلِیَّهُ وَ إِنْ یَکُنْ سَرِیرَتُهُ رَدِیَّةً فَقَدْ یَکْفِیهِ مَسَاوِیهِ فَلَوْ جَهَدْتَ أَنْ تَعْمَلَ بِهِ أَکْثَرَ مِمَّا عَمِلَ فِی مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ- یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ أَدْنَی الْکُفْرِ أَنْ یَسْمَعَ الرَّجُلُ مِنْ أَخِیهِ الْکَلِمَةَ فَیَحْفَظَهَا عَلَیْهِ یُرِیدُ أَنْ یَفْضَحَهُ بِهَا أُولَئِکَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ (1) یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ مَنْ قَالَ فِی مُؤْمِنٍ مَا رَأَتْ عَیْنَاهُ وَ سَمِعَتْ أُذُنَاهُ مَا یَشِینُهُ وَ یَهْدِمُ مُرُوَّتَهُ فَهُوَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (2) یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ مَنْ رَوَی عَنْ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ رِوَایَةً یُرِیدُ بِهَا هَدْمَ مُرُوَّتِهِ وَ ثَلْبَهُ أَوْبَقَهُ اللَّهُ بِخَطِیئَةٍ(3) حَتَّی یَأْتِیَ بِمَخْرَجٍ مِمَّا قَالَ وَ لَنْ یَأْتِیَ بِالْمَخْرَجِ مِنْهُ أَبَداً وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَی أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ سُرُوراً فَقَدْ أَدْخَلَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ

ص: 193


1- 1. أی لا نصیب لهم فی الآخرة.
2- 2. النور: 19.
3- 3. ثلبه أی عابه و لامه و اغتابه أو سبه. و أوبقه أی أهلکه، ذلّله. و فی بعض النسخ« بخطبه» و الخطب الامر العظیم المکروه.

رَسُولِ اللَّهِ سُرُوراً وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَی أَهْلِ الْبَیْتِ سُرُوراً فَقَدْ أَدْخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُرُوراً وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُرُوراً فَقَدْ سَرَّ اللَّهَ وَ مَنْ سَرَّ اللَّهَ فَحَقِیقٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ جَنَّتَهُ ثُمَّ إِنِّی أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِیثَارِ طَاعَتِهِ وَ الِاعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ فَإِنَّهُ مَنِ اعْتَصَمَ بِحَبْلِ اللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُؤْثِرْ أَحَداً عَلَی رِضَاهُ وَ هَوَاهُ فَإِنَّهُ وَصِیَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی خَلْقِهِ- لَا یَقْبَلُ مِنْهُمْ غَیْرَهَا وَ لَا یُعَظِّمُ سِوَاهَا وَ اعْلَمْ أَنَّ الْخَلَائِقَ لَمْ یُوَکَّلُوا بِشَیْ ءٍ أَعْظَمَ مِنَ التَّقْوَی فَإِنَّهُ وَصِیَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَنَالَ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً تُسْأَلُ عَنْهُ غَداً فَافْعَلْ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ فَلَمَّا وَصَلَ کِتَابُ الصَّادِقِ علیه السلام إِلَی النَّجَاشِیِّ نَظَرَ فِیهِ وَ قَالَ صَدَقَ وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَوْلَایَ فَمَا عَمِلَ أَحَدٌ بِمَا فِی هَذَا الْکِتَابِ إِلَّا نَجَا فَلَمْ یَزَلْ عَبْدُ اللَّهِ یَعْمَلُ بِهِ أَیَّامَ حَیَاتِهِ.

**[ترجمه]کتاب الغیبه شهید ثانی: عبدالله بن سلیمان نوفلی گفت: «نزد امام صادق علیه السلام بودم که یکی از یاران عبدالله بن نجاشی وارد شد و پس از سلام، نامه وی را تقدیم امام علیه السلام کرده. امام علیه السلام نامه را گشود و آن را خواند.

نامه با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده بود و در ادامه آن آمده بود: «من به حکمرانی اهواز گرفتار شده ام. پس اگر سرور و مولایم صلاح می دانند، حدّ و مرزی برای من مشخص کنند یا سرمشقی ارائه دهند که به وسیله آن، به انجام کارهایی راهنمایی شوم که مرا به خدا و پیامبرش نزدیک گرداند. در نامه خود کارهایی که انجام شان را به مصلحت من می دانند، به طور خلاصه بیان کنند و به من بگویند که از چه کسانی زکات بگیرم و در چه راه هایی مصرف کنم؛ با چه کسی مونس شوم و آرامش یابم؛ و به که اعتماد و باور داشته باشم و رازهایم را با وی در میان گذارم. امید است که خداوند با راهنمایی شما مرا نجات بخشد، زیرا شما حجت خدا بر خلقش و امین خداوند در شهرهایش هستی. نعمت های خداوند بر شما مستدام باد!»

عبدالله بن سلیمان می گوید: امام صادق علیه السلام به نامه نجاشی این گونه پاسخ داد:

«به نام خداوند بخشنده مهربان. خداوند تو را به نیکی اش در برگیرد و به منت خویش به تو لطف کند و با مراقبت خویش، تو را حفظ کند؛ چرا که خداوند عهده دار محافظت از توست.

اما بعد، پس به تحقیق فرستاده تو نامه ات را به دستم رساند. آن را خواندم و از همه آنچه که گفته و پرسیده بودی، آگاه شدم. بر این گمانی که گرفتار حکمرانی اهواز شده ای. این مطلب مرا هم شادمان کرد و هم ناراحت. و انشاءالله به تو خواهم گفت که چه چیز آن مرا ناراحت کرد و از چه چیز آن شادمان شدم.

شادمانی من از حکمرانی تو به این دلیل است که با خود گفتم امید است خداوند به وسیله تو، به فریاد غمگین و ترسانی از دوستان آل محمّد صلی الله علیه و آله برسد و به وسیله تو به ذلیل آنان عزت بخشد، برهنه ای از آنان را بپوشاند، ناتوان شان را نیرومند کند و به وسیله تو آتش خشم مخالفان را نسبت به آنان فرونشاند.

و آن چیزی که مرا از این موضوع ناراحت ساخت، همانا کم ترین چیزی که از آن بر تو بیمناکم، این است که در مورد یکی از دوستداران ما بدگویی کنی [و آبرویش را بریزی] و به این ترتیب هرگز بوی بهشت را احساس نکنی. پس من همه پرسش هایت را به طور خلاصه پاسخ می گویم؛ به گونه ای که اگر آن را به کار بندی و از آن گام فراتر ننهی، امیدوارم که انشاءالله از زیان ها و خطرات آن جان سالم به در بری .

ای عبدالله! پدرم از پدرانش، از علی بن ابی طالب علیهم السلام، از رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داد که فرمود: «هر کس با برادر مؤمنش مشورت کند ولی او به خیرخواهی محض و خالص برای او نپردازد، خداوند عقلش را از او می گیرد.» و بدان که من به زودی نظرم را به تو اعلان می کنم، که اگر آن را به کار بندی، از آنچه بیمناکی نجات خواهی یافت. و بدان که نجات تو در این کار، حفظ خون ها، خودداری از آزار رساندن به اولیای خدا، مهربانی با مردم، دوری از شتابزدگی و معاشرت و برخورد نیک، همراه با نرمی و خالی از ضعف و ناتوانی، شدت و سختگیری بدون اجبار و زور و مدارا با خلیفه و فرستادگانش است. و با تسلیم کردن مردم در برابر حقّ و عدالت، شکاف های موجود در میانشان را بردار و کارهایشان را سامان ده. انشاءالله.

و بپرهیز از بدگویان و سخن چینان، پس به هیچ وجه نباید یکی از آنان به تو نزدیک شوند و در هیچ شب و روزی، خداوند تو را در حالی مشاهده نکند که از آنان پوزش یا فدیه ای را بپذیری که در این صورت، خداوند بر تو خشم می گیرد و پرده ات را می درد [رازهایت را فاش می کند] و از نیرنگ خوز اهواز بر حذر باش.

همانا پدرم از پدرانش علیهم السلام، از امیر مؤمنان علیه السلام به من خبر داد که فرمود: «ایمان هرگز در قلب یهودی و خوزستانی ثابت نمی ماند».

اما کسی که به او انس می گیری، آرامش می یابی و در کارهایت به او پناه می بری، پس او انسان آزموده، بینا، امانتدار و موافق با تو در دینت باشد. نیز توده مردم را جدا کن و هر دو گروه را بیازما. پس اگر در آنان رشدی مشاهده کردی، کارهایت را به آنها بسپار. و بپرهیز از آنکه در غیر راه خدا، به شاعر، دلقک یا مزاح کننده ای درهم یا مرکبی ببخشی یا لباسی خلعت دهی، مگر آنکه مشابه آن را در راه خدا ببخشی. جایزه ها، بخشش ها و خلعت های تو باید به فرماندهان، نمایندگان، سپاهیان، نامه رسانان، نیروهای انتظامی و ماموران مالیاتی باشد.

اموالی را که می خواهی در کارهای نیک و در جهت رستگاری، جوانمردی، صدقه و حج هزینه کنی و نیز در راه نوشیدنی، پوشاکِ نمازت و جایزه و هدیه به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله صرف کنی، باید از پاک ترین درآمدهای تو باشد. ای عبدالله! بکوش که طلا و نقره را اندوخته و آنها را به گنج تبدیل نکنی که از مصادیق این آیه خواهی بود: «وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ» - . توبه / 34 - ،{و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده.}

و هیچ شیرینی و باقیمانده غذایی را که در شکم های خالی وارد می کنی، کوچک نشمار که با آن خشم پروردگار تبارک و تعالی را فرومی نشانی.

و بدان که من از پدرم علیه السلام شنیدم، از پدرانش علیهم السلام، از امیر مؤمنان علیه السلام روایت می کرد که وی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنید که روزی به یارانش فرمود: «به خدا و روز واپسین ایمان نیاورد کسی که شب را با شکم سیر سپری کند و همسایه اش گرسنه باشد.»

گفتیم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! ما هلاک شدیم!» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «از باقیمانده غذایتان، از خرما و روزی اضافی و لباس های کهنه تان [به آنها بدهید] که به وسیله آن، خشم پروردگار را فرومی نشانید و از پستی دنیا و پستی زخارف آن نزد گذشتگان و آیندگان به تو خبر خواهم داد.»

آن گاه داستان زهد امیر مؤمنان علیه السلام را در دنیا و طلاق گفتن دنیا از سوی آن حضرت را بیان کرد و این گونه سخن خود را ادامه داد: «و به تحقیق، همه مکارم دنیا و آخرت را از راستگوی تصدیق شده، رسول خدا صلی الله علیه و آله برای تو بازگو کردم. پس اگر تو خیرخواهی های من نسبت به خود را در این نامه ام به کار بندی و گناهانت هم وزن کوه ها و موج های دریاها باشد، امیدوارم که خداوند با قدرت خویش از تو بگذرد. ای عبدالله! بپرهیز از ترساندن مؤمن، زیرا پدرم، محمّد بن علی علیهماالسلام، از پدرش، از جدش علی بن ابی طالب علیهم السلام برای من روایت کرد که فرمود: «هر کس با نگاه خود مؤمنی را بترساند، خداوند در روزی که سایه ای جز سایه او نیست [پناهی جز پناه خدا نیست]، وی را خواهد ترساند و گوشت و بدن و همه اعضای او را به صورت مورچه ای محشور خواهد کرد تا وی را وارد جایگاهش کند.»

و پدرم علیه السلام، از پدرانش علیهم السلام، از علی علیه السلام، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای من روایت کرد که فرمود: «هر کس به فریاد مؤمن اندوهگین و سرگردانی برسد، خداوند در روزی که سایه ای جز سایه او نیست [پناهگاهی جز پناه او نیست]، به فریاد او می رسد و در ترسناک ترین روز، او را امنیت و آرامش می بخشد و از جایگاه بد ایمن می کند؛ هر کس نیازی از نیازهای برادر مؤمنش را برآورده سازد، خداوند نیازهای زیادی از وی را برآورده می سازد که یکی از آنها بهشت است؛ هر کس برادر مؤمنش را از برهنگی بپوشاند، خداوند او را از سندس و استبرق و حریر بهشتی می پوشاند و تا وقتی که نخی از آن لباس بر بدن آن فرد پوشیده شده است، پوشاننده همواره در رضوان و خشنودی خداوند فرو می رود.

و هر کس برادرش را از گرسنگی غذا دهد، خداوند به او از غذاهای پاکیزه بهشتی می خوراند؛ هر کس برادرش را از تشنگی سیراب کند، خداوند از رحیق مختوم [شراب ناب] به او می نوشاند و سیرابش می کند؛ هر کس به برادرش خدمتی کند، خداوند غلامان جاودانه را به خدمتگزاری وی می گمارد و او را در کنار اولیای پاکش سکونت می دهد؛ هر کس پیاده برادر مؤمنش را به دوش کشد، خداوند او را بر ناقه ای از ناقه های بهشتی سوار می کند و در روز قیامت نزد فرشتگان مقرب به وی افتخار می کند؛ هر کس به برادر مؤمنش همسری دهد که به او انس گیرد و بازویش را قوی گرداند و با او آرامش یابد، خداوند حورالعین را به ازدواج او درمی آورد و با هر کدام از صدیقین خاندان پیامبرش و برادرانش که بخواهد، او را مأنوس می کند و آنان را نیز با وی مأنوس می گرداند؛ هر کس برادر مؤمنش را در مقابل حاکم ستمگری یاری کند، خداوند او را در گذشتن از صراط، هنگام لغزیدن گام ها بر آن، یاری می کند؛ هر کس با برادرش در خانه وی، بی آنکه نیازی به او داشته باشد، دیدار کند، از دیدارکنندگان خدا نوشته می شود و بر خداوند شایسته است که دیدارکننده اش را اکرام کند.»

ای عبدالله! پدرم از پدرانش علیهم السلام، از علی علیه السلام برای من روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله روزی به یارانش فرمود: «ای گروه مردم! کسی که با زبانش ایمان بیاورد و با قلبش ایمان نیاورد، مؤمن نیست. پس لغزش های مؤمنان را جستجو نکنید؛ چرا که هر کس گناه مؤمنی را پی جویی کند، خداوند در روز قیامت لغزش هایش را جستجو می کند و در کنج خانه اش او را رسوا می گرداند.»

و پدرم از پدرانش، از علی علیه السلام برای من روایت کرد که فرمود: «خداوند برای مؤمن این پیمان را قرار داد که گفتارش تصدیق نگردد، از دشمنش انتقام گرفته نشود و کینه اش شفا نیابد، مگر به رسوایی خودش؛ برای آنکه هر مؤمنی، لجامی بر دهانش دارد. و این در مدت کوتاهی است و راحتی طولانی در پیش دارد.»

و خداوند از مؤمن بر چیزهای دیگری نیز پیمان گرفت. آسان ترین آنها در مورد مؤمنی است همانند او که سخنش را از روی دشمنی و حسادت بر زبان می آورد، شیطان او را گمراه و منحرف می کند و حاکم که او را تعقیب می کند، لغزش هایش را پی جویی می کند. و کافر به خداوندی که او به وی ایمان دارد، ریختن خون مؤمن را آیین خود می داند و مباح شمردن حریم او را غنیمت خود می شمارد. بقای مؤمن در این دنیا چه سودی خواهد داشت؟

ای عبدالله! نیز پدرم از پدرانش علیهم السلام، از علی علیه السلام، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود: «جبرئیل بر من فرود آمد و گفت: ای محمّد صلی الله علیه و آله! خداوند به تو سلام می رساند و می گوید که نامی از نام هایم را برای مؤمن جدا کردم و او را مؤمن نامیدم، پس مؤمن از من است و من از او. هر کس مؤمنی را تحقیر کند، به جنگ با من برخاسته است.»

ای عبدالله! و پدرم علیه السلام، از پدرانش علیهم السلام، از علی علیه السلام، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند که یک روز فرمود: «ای علی! تا به باطن کسی ننگریسته ای با او مناظره و جدال نکن؛ پس اگر باطنش نیکو بود، خداوند دست از یاری ولیّ خویش برنمی دارد و اگر باطنش پست بود، پس به تحقیق گناهانش برای وی کافی است و اگر بکوشی با او کاری کنی که بزرگ تر از بلایی باشد که گناهانش بر سر او آورده اند، نخواهی توانست.»

ای عبدالله! نیز پدرم از پدرانش علیهم السلام، از علی علیه السلام، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: «کم ترین کفر این است که شخصی از برادرش کلمه ای بشنود و با انگیزه رسوا کردن وی، آن را به خاطر بسپارد. آنان بهره ای ندارند.»

ای عبدالله! و پدرم از پدرانش علیهم السلام، از علی علیه السلام برای من روایت کرد که فرمود: «هر کس درباره مؤمنی چیزی را بازگو کند که با چشمانش دیده و با گوش هایش شنیده است و به این طریق چهره او را زشت گرداند و شخصیتش را ویران کند، وی از کسانی است که خداوند می فرماید: «إِنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیم» - . نور / 19 - {کسانی که دوست دارند که زشتکاری در میان آنان که ایمان آورده اند، شیوع پیدا کند، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی پر درد خواهد بود}

ای عبدالله! و پدرم از نیاکانش علیهم السلام، از علی علیه السلام برایم روایت کرد که فرمود: «هر کس به انگیزه در هم کوبیدن شخصیت برادر مؤمنش و عیب جویی از او، سخنی را از وی نقل کند، خداوند او را به گناهش هلاک می گرداند تا از آنچه گفته راه نجاتی یابد، و هرگز از آن راه گریزی نخواهد یافت. و هر کس برادر مؤمنش را خوشحال کند، به تحقیق اهل بیت علیهم السلام را شادمان کرده است؛ هر کس اهل بیت را خوشحال کند، رسول خدا صلی الله علیه و آله را مسرور کرده است؛ هر کس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را خوشحال کند، خدا را شادمان کرده است و هر کس خدا را خوشحال کند، پس بر خداوند حقّ دارد که او را وارد بهشت خود کند.»

و بعد من تو را به تقوای الهی، برگزیدن اطاعتش و چنگ زدن به ریسمان او سفارش می کنم، زیرا هر کس به ریسمان خدا چنگ زند، به تحقیق به صراط مستقیم هدایت شده است. پس تقوای الهی پیشه کن و هیچ کس را بر خشنودی و خواست خدا ترجیح نده. به تحقیق این سفارش خدا به بندگانش است که غیر از آن، چیزی را از بندگانش نمی پذیرد و بزرگ نمی دارد. و بدان که بندگان به چیزی بزرگ تر از تقوا سفارش نشده اند. به درستی که تقوا سفارش ما اهل بیت است. پس اگر توانستی از دنیا به چیزی دست نیابی که فردا درباره آن از تو سؤال شود، پس چنین کن.» عبدالله بن سلیمان می گوید: وقتی که نامه امام صادق علیه السلام به نجاشی رسید، در آن نگریست و گفت: «سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست مولایم راست گفت! پس هر کس به آنچه در این نامه است عمل کند، نجات می یابد.»

عبدالله در طول زندگانی خویش همواره به مفاد این نامه عمل می کرد.» - . کشف الفوائد، ص 264 -

**[ترجمه]

«12»

کِتَابُ الْأَرْبَعِینِ (1)،

فِی قَضَاءِ حُقُوقِ الْمُؤْمِنِینَ لِابْنِ أَخِ السَّیِّدِ عِزِّ الدِّینِ أَبِی الْمَکَارِمِ حَمْزَةَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زُهْرَةَ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الشَّرِیفِ أَبِی الْحَارِثِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْفَقِیهِ قُطْبِ الدِّینِ سَعِیدِ بْنِ هِبَةِ اللَّهِ الرَّاوَنْدِیِّ عَنِ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحْسِنٍ الْحَلَبِیِّ عَنِ الشَّیْخِ الْفَقِیهِ أَبِی الْفَتْحِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکَرَاجُکِیِّ قَالَ وَ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ الْفَقِیهُ أَبُو الْفَضْلِ شَاذَانُ بْنُ جَبْرَئِیلَ الْقُمِّیُّ عَنِ الشَّیْخَیْنِ أَبِی مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ وَ أَبِی مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ الطَّرَابُلُسِیِّ عَنِ الْقَاضِی عَبْدِ الْعَزِیزِ أَبِی کَامِلٍ الطَّرَابُلُسِیِّ عَنِ الْکَرَاجُکِیِّ عَنِ الشَّیْخِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْمُفِیدِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ: مِثْلَهُ وَ فِیهِ بَعْدَ قَوْلِهِ وَ هَوَانِ زُخْرُفِهَا عَلَی مَنْ مَضَی مِنَ السَّلَفِ وَ التَّابِعِینَ فَقَدْ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ لَمَّا تَجَهَّزَ الْحُسَیْنُ علیه السلام إِلَی الْکُوفَةِ فَأَتَاهُ ابْنُ عَبَّاسٍ فَنَاشَدَهُ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ أَنْ یَکُونَ الْمَقْتُولَ بِالطَّفِّ فَقَالَ أَنَا أَعْرَفُ بِمَصْرَعِی مِنْکَ وَ مَا کَدِّی مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا فِرَاقَهَا أَ لَا أُخْبِرُکَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ بِحَدِیثِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الدُّنْیَا فَقَالَ بَلَی لَعَمْرِی إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ تُحَدِّثَنِی بِأَمْرِهَا

ص: 194


1- 1. مخطوط ظاهرا.

فَقَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنَ علیه السلام یَقُولُ حَدَّثَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ إِنِّی کُنْتُ بِفَدَکَ فِی بَعْضِ حِیطَانِهَا وَ قَدْ صَارَتْ لِفَاطِمَةَ علیها السلام قَالَ فَإِذَا أَنَا بِامْرَأَةٍ قَدْ هَجَمَتْ عَلَیَّ وَ فِی یَدِی مِسْحَاةٌ وَ أَنَا أَعْمَلُ بِهَا فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهَا طَارَ قَلْبِی مِمَّا تَدَاخَلَنِی مِنْ جَمَالِهَا فَشَبَّهْتُهَا بِبُثَیْنَةَ بِنْتِ عَامِرٍ الْجُمَحِیِّ وَ کَانَتْ مِنْ أَجْمَلِ نِسَاءِ قُرَیْشٍ فَقَالَتْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ هَلْ لَکَ أَنْ تَتَزَوَّجَ بِی فَأُغْنِیَکَ عَنْ هَذِهِ الْمِسْحَاةِ وَ أَدُلَّکَ عَلَی خَزَائِنِ الْأَرْضِ فَیَکُونَ لَکَ الْمُلْکُ مَا بَقِیتَ وَ لِعَقِبِکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ لَهَا علیه السلام مَنْ أَنْتِ حَتَّی أَخْطُبَکِ مِنْ أَهْلِکِ قَالَتْ أَنَا الدُّنْیَا قَالَ قُلْتُ لَهَا فَارْجِعِی وَ اطْلُبِی زَوْجاً غَیْرِی فَلَسْتِ مِنْ شَأْنِی وَ أَقْبَلْتُ عَلَی مِسْحَاتِی وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:

لَقَدْ خَابَ مَنْ غَرَّتْهُ دُنْیَا دَنِیَّةٌ***وَ مَا هِیَ أَنْ غَرَّتْ قُرُوناً بِطَائِلٍ

أَتَتْنَا عَلَی زِیِّ الْعَزِیزِ بُثَیْنَةَ***وَ زِینَتُهَا فِی مِثْلِ تِلْکَ الشَّمَائِلِ

فَقُلْتُ لَهَا غُرِّی سِوَایَ فَإِنَّنِی***عَزُوفٌ عَنِ الدُّنْیَا وَ لَسْتُ بِجَاهِلٍ

وَ مَا أَنَا وَ الدُّنْیَا فَإِنَّ مُحَمَّداً***أَحَلَّ صَرِیعاً بَیْنَ تِلْکَ الْجَنَادِلِ (1)

وَ هَبْهَا أَتَتْنَا بِالْکُنُوزِ وَ دُرِّهَا***وَ أَمْوَالِ قَارُونَ وَ مُلْکِ الْقَبَائِلِ

أَ لَیْسَ جَمِیعاً لِلْفَنَاءِ مَصِیرُنَا***وَ یُطْلَبُ مِنْ خُزَّانِهَا بِالطَّوَائِلِ (2)

فَغُرِّی سِوَایَ إِنَّنِی غَیْرُ رَاغِبٍ***بِمَا فِیکِ مِنْ عِزٍّ وَ مُلْکٍ وَ نَائِلٍ

فَقَدْ قَنِعَتْ نَفْسِی بِمَا قَدْ رُزِقَتْهُ***فَشَأْنَکِ یَا دُنْیَا وَ أَهْلَ الْغَوَائِلِ

فَإِنِّی أَخَافُ اللَّهَ یَوْمَ لِقَائِهِ***وَ أَخْشَی عَذَاباً(3) دَائِماً غَیْرَ زَائِلٍ

فَخَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا وَ لَیْسَ فِی عُنُقِهِ تَبِعَةٌ لِأَحَدٍ حَتَّی لَقِیَ اللَّهَ مَحْمُوداً غَیْرَ مَلُومٍ وَ لَا مَذْمُومٍ ثُمَّ اقْتَدَتْ بِهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ بِمَا قَدْ بَلَغَکُمْ لَمْ یَخْلِطُوا بِشَیْ ءٍ مِنْ بَوَائِقِهَا عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَجْمَعِینَ وَ أَحْسَنَ مَثْوَاهُمْ.

ص: 195


1- 1. فی بعض نسخ الحدیث« رهین بقفر بین تلک الجنادل» و الجنادل: الصخور.
2- 2. جمع طائلة و هی العداوة.
3- 3. فی بعض نسخ الحدیث« عتابا».

**[ترجمه]اربعین: در قضای حاجت های مؤمنان با حذف اسنادش تا محمّد بن علی بن الحسین که فرمود چون حض رت امام حسین علیه السلام آماده سفر کوفه شد، ابن عباس آمد و او را سوگند به خدا و رحمتش داد که در کربلا کشته می شود. حضرت فرمود من از تو به قتلگاه خود آگاه ترم و روزی من از دنیا، جز جدایی از آن نیست. ای پسر عباس! آیا تو را از حدیث امیرالمؤمنین درباره دنیا آگاه کنم؟» عرض کرد: آری، به جان خودم دوست دارم بشنوم. سپس گفت: علی بن الحسین فرمود که شنیدم که ابا عبدالله فرمود: «حدیث کرد مرا امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمود من در ملک فاطمه، فدک بودم که ناگاه زنی آمد و بر من هجوم آورد. من بیلی در دست داشتم و سرگرم کار بودم. چون به او نگاه کردم، از مشاهده زیبایی او دلم پرواز کرد. زن شبیه بثینة دختر عامر جمحی بود که از بهترین زنان قریش به حساب می آمد، پس گفت:

«ای پسر ابی طالب! آیا میل ازدواج با من داری که تو را از بیل زدن بی نیاز کنم و به سوی گنجینه های زمین راهنمایی ات که تا وقتی زنده ای، از آنِ تو و فرزندانت شود؟» از او پرسیدم: «تو کی هستی که تو را از خانواده ات خواستگاری کنم؟» گفت: «من دنیا هستم.» به او گفتم: «برو شوهری غیر من بخواه که تو هم شأن من نیستی.» سپس بیلم را برداشتم و این شعر را گفتم:

کسی که دنیای پست او را فریب دهد ضرر کرده است، زیرا اگر دنیا کسی را فریب داد، زمانش محدود است و به قرن ها نمی رسد.

دنیا با قیافه ای زیبا و لباس فاخر، بشکل تنیه (دختر عامر که در زیبایی ضرب المثل بوده) پیش من آمد.

به دنیا گفتم، دیگری را گول بزن، زیرا من از دنیا سیر شده ام و نادان نیستم .

من به دنیا چه نیازی دارم؟! بدون تردید محمّد صلّی اللّه علیه و آله در میان سنگ و ریگ های بیابان در قبر آرمیده است.

فکر کن که تمام گنج های دنیا و جواهرات آن، اموال قارون و ریاست ملت ها در اختیار من باشد.

مگر مسیر تمام اینها به نابودی ختم نمی شود؟! و مگر به زور از صاحبان آنها نمی گیرند؟!

ای دنیا غیر مرا فریب بده من میل به عزت، ریاست و عطای تو ندارم.

ای دنیا من خود را به آنچه رزق من است قانع ساخته ام تو باید دنبال حادثه جویان بروی و با آنها سرگرم باشی.

جای تردید نیست که من از روز دیدار خدا وحشت دارم و از کیفری که ابدی است می ترسم.

سپس بیرون می شود از دنیا و حق هیچ کسی در گردن او نیست تا خدا را دیدار می کند در حالی که پسندیده است نه ملامت شده و نه نکوهش گردیده، و امامان پس از او هم پیرو او شدند که به شما رسیده که به چیزی از بدیهای دنیا آلوده نشدند، بر همه ایشان درود و جایگاهشان نیکو باد .

**[ترجمه]

باب 8 وصیة أمیر المؤمنین إلی الحسن بن علی علیهما السلام و إلی محمد بن الحنفیة

روایات

«1»

قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ فِی کِتَابِ الْوَصَایَا(1): وَ قَدْ وَقَعَ فِی خَاطِرِی أَنْ أَخْتِمَ هَذَا الْکِتَابَ بِوَصِیَّةِ أَبِیکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ إِلَی وَلَدِهِ الْعَزِیزِ عَلَیْهِ وَ رِسَالَتِهِ إِلَی الشِّیعَةِ وَ ذَکَرَ الْمُتَقَدِّمِینَ عَلَیْهِ وَ رِسَالَتَهُ فِی ذِکْرِ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَ رَأَیْتُ أَنْ یَکُونَ رِوَایَةُ الرِّسَالَةِ إِلَی وُلْدِهِ بِطَرِیقِ الْمُخَالِفِینَ وَ الْمُؤَالِفِینَ فَهُوَ أَجْمَعُ عَلَی مَا تَضَمَّنَهُ مِنْ سَعَادَةِ الدُّنْیَا وَ الدِّینِ- فَقَالَ أَبُو أَحْمَدَ الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیُّ فِی کِتَابِ الزَّوَاجِرِ وَ الْمَوَاعِظِ فِی الْجُزْءِ الْأَوَّلِ مِنْهُ مِنْ نُسْخَةٍ تَارِیخُهَا ذُو الْقَعْدَةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ وَ أَرْبَعِمِائَةٍ مَا هَذَا لَفْظُهُ: وَصِیَّةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام لِوُلْدِهِ وَ لَوْ کَانَ مِنَ الْحِکْمَةِ مَا یَجِبُ أَنْ یُکْتَبَ بِالذَّهَبِ لَکَانَتْ هَذِهِ- وَ حَدَّثَنِی بِهَا جَمَاعَةٌ فَحَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ أَبِی عُثْمَانَ الْآدَمِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو حَاتِمٍ الْمُکَتِّبُ یَحْیَی بْنُ حَاتِمِ بْنِ عِکْرِمَةَ قَالَ حَدَّثَنِی یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ بِأَنْطَاکِیَةَ قَالَ حَدَّثَنِی بَعْضُ أَهْلِ الْعِلْمِ قَالَ: لَمَّا انْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ صِفِّینَ إِلَی قِنَّسْرِینَ کَتَبَ بِهِ إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِی الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ إِلَی آخِرِهِ.

وَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ حَدَّثَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ الرَّبِیعِ النَّهْدِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا کَادِحُ بْنُ رَحْمَةَ الزَّاهِدِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا صَبَّاحُ بْنُ یَحْیَی الْمُزَنِیُّ وَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْکُوفِیُّ الْکَاتِبُ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ هَارُونَ بْنِ زِیَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ عَنْ

ص: 196


1- 1. کشف المحجة لثمرة المهجة الفصل الرابع و الخمسون و المائة ص 157.« ط» النجف الأشرف.

أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَتَبَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ التُّسْتَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَنْبَسَةَ قَالَ حَدَّثَنَا عَبَّادُ بْنُ زِیَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ: کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام.

وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زَاهِرٍ الرَّازِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ دَاهِرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ: کَتَبَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ علیه السلام.

کُلُّ هَؤُلَاءِ حَدَّثُونَا أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَتَبَ بِهَذِهِ الرِّسَالَةِ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام وَ أَخْبَرَنِی أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ فَضَّالٍ الْقَاضِی قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ وَ أَحْمَدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَبْدَلٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ ظَرِیفِ بْنِ نَاصِحٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ الْمُجَاشِعِیِّ قَالَ: کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ کَذَا وَ اعْلَمْ یَا وَلَدِی مُحَمَّدُ ضَاعَفَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عِنَایَتَهُ بِکَ وَ رِعَایَتَهُ لَکَ- أَنْ قَدْ رَوَی الشَّیْخُ الْمُتَّفَقُ عَلَی ثِقَتِهِ وَ أَمَانَتِهِ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ تَغَمَّدَهُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ بِرَحْمَتِهِ رِسَالَةَ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی جَدِّکَ الْحَسَنِ وَلَدِهِ سَلَامُ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عَلَیْهِمَا: وَ رَوَی رِسَالَةً أُخْرَی مُخْتَصَرَةً عَنْ مَوْلَانَا عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی وَلَدِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ رِضْوَانُ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عَلَیْهِ وَ ذَکَرَ الرِّسَالَتَیْنِ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ وَ وَجَدْنَا نُسْخَةً عَتِیقَةً یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ کِتَابَتُهَا فِی زَمَنِ حَیَاةِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ ره وَ هَذَا الشَّیْخُ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ ره کَانَ حَیَاتُهُ فِی زَمَنِ وُکَلَاءِ مَوْلَانَا الْمَهْدِیِّ علیه السلام عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ الْعَمْرِیِّ وَ وَلَدِهِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدٍ وَ أَبِی الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَوْحٍ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیِّ وَ تُوُفِّیَ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَبْلَ وَفَاةِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ السَّمُرِیِّ لِأَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیَّ تُوُفِّیَ فِی شَعْبَانَ سَنَةَ تِسْعٍ وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ تُوُفِّیَ بِبَغْدَادَ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ فَتَصَانِیفُ هَذَا الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ وَ رِوَایَاتِهِ فِی زَمَنِ الْوُکَلَاءِ الْمَذْکُورِینَ یَجِدُ طَرِیقاً إِلَی تَحْقِیقِ مَنْقُولَاتِهِ وَ تَصْدِیقِ مُصَنَّفَاتِهِ وَ رَأَیْتُ یَا وَلَدِی بَیْنَ رِوَایَةِ حَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَسْکَرِیِّ مُصَنِّفِ کِتَابِ الزَّوَاجِرِ وَ الْمَوَاعِظِ

ص: 197

الَّذِی قَدَّمْنَاهُ وَ بَیْنَ الشَّیْخِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ فِی رِسَالَةِ أَبِیکَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی وَلَدِهِ تَفَاوُتاً فَنَحْنُ نُورِدُهَا بِرِوَایَةِ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیِّ فَهُوَ أَجْمَلُ وَ أَفْضَلُ فِیمَا قَصَدْنَاهُ فَذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ فِی کِتَابِ الرَّسَائِلِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی جَعْفَرِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ عَبَّادِ بْنِ زِیَادٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ صِفِّینَ کَتَبَ إِلَی ابْنِهِ الْحَسَنِ عَلَیْهِ وَ عَلَی جَدِّهِ وَ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ (1) الْمُدْبِرِ الْعُمُرِ الْمُسْتَسْلِمِ

لِلدَّهْرِ(2)

الذَّامِّ لِلدُّنْیَا السَّاکِنِ مَسَاکِنَ الْمَوْتَی الظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً(3)

إِلَی الْوَلَدِ الْمُؤَمِّلِ مَا لَا یُدْرِکُ (4)

السَّالِکِ سَبِیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ غَرَضِ الْأَسْقَامِ وَ رَهِینَةِ الْأَیَّامِ وَ رَمِیَّةِ الْمَصَائِبِ (5) وَ عَبْدِ الدُّنْیَا وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ وَ غَرِیمِ الْمَنَایَا(6)

وَ أَسِیرِ الْمَوْتِ

ص: 198


1- 1. حذفت الیاء هاهنا للازدواج بین الفان و الزمان. و قوله« المقر للزمان» أی المقر له بالغلبة و القهر، المعترف بالعجز فی ید تصرفاته کانه قدره خصما ذا بأس. و قوله« المدبر العمر» لانه علیه السلام حین ذاک مضی من عمره أزید من ستین سنة و لم یبق من عمره علیه السلام الا أقل قلیل.
2- 2. عبارة اخری عن قوله« المقر للزمان» و هو آکد منه. لانه قد یقر الإنسان لخصمه و لا یستسلم.
3- 3. یرید علیه السلام قرب الرحیل، و الظاعن: الراحل.
4- 4. أی یؤمل البقاء فی الدنیا و هو ممّا لا یدرکه أحد من أبناء آدم و غیره من موجودات هذا العالم.
5- 5. الرهینة: المرهونة أی أنّه فی قبضتها و حکمها: و الرمیة فی الأصل اسم للصید و یجوز أن یکون اسما لما یرمی و ما أصابه السهم. و لهذا الحق به الهاء کالذبیحة و الإنسان کالهدف لافات الدنیا و لا محالة یدرکه الموت.
6- 6. قال ابن أبی الحدید قوله« عبد الدنیا و تاجر الغرور و غریم المنایا» لان الإنسان طوع شهواته فهو عبد الدنیا، و حرکاته فیها مبنیة علی غرور لا أصل له، فهو تاجر الغرور لا محالة، و لما کانت المنایا( أی الموت و الهلاک) تطالبه بالرحیل عن هذه الدار کانت غریما له یقتضیه ما لا بدّ له من أدائه. انتهی.

وَ حَلِیفِ الْهُمُومِ وَ قَرِینِ الْأَحْزَانِ وَ رَصِیدِ الْآفَاتِ وَ صَرِیعِ الشَّهَوَاتِ (1) وَ خَلِیفَةِ الْأَمْوَاتِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِیمَا تَبَیَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْیَا عَنِّی وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَیَّ وَ إِقْبَالِ الْآخِرَةِ إِلَیَّ مَا یَزَعُنِی عَنْ ذِکْرِ مَنْ سِوَایَ (2) وَ الِاهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِی غَیْرَ أَنِّی حَیْثُ تَفَرَّدَ بِی دُونَ هَمِّ النَّاسِ هَمُّ نَفْسِی فَصَدَفَنِی رَأْیِی وَ صَرَفَنِی عَنْ هَوَایَ وَ صَرَّحَ لِی مَحْضُ أَمْرِی فَأَفْضَی بِی إِلَی جِدٍّ لَا یُرَی مَعَهُ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لَا یَشُوبُهُ کَذِبٌ (3) وَجَدْتُکَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُکَ کُلِّی (4) حَتَّی کَأَنَّ شَیْئاً لَوْ أَصَابَکَ أَصَابَنِی وَ حَتَّی کَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاکَ أَتَانِی فَعَنَانِی مِنْ أَمْرِی مَا یَعْنِینِی عَنْ أَمْرِ نَفْسِی (5)

فَکَتَبْتُ إِلَیْکَ کِتَابِی هَذَا مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِیتُ لَکَ أَوْ فَنِیتُ (6) فَأُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ یَا بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِکَ بِذِکْرِهِ وَ الِاعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ إِنْ أَخَذْتَ بِهِ فَأَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزُّهْدِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَةِ وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ(7)

وَ أَسْکِنْهُ بِالْخَشْیَةِ وَ أَشْعِرْهُ بِالصَّبْرِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا(8) وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ

ص: 199


1- 1. الحلیف المحالف، و الحلف- بالکسر و بالفتح-: المعاقدة و المعاهدة علی التعاضد و التساعد. و الرصید: الرقیب و الذی یرصد. و الصریح: الطریح.
2- 2. جمح الفرس إذا غلب علی صاحبه فلم یملکه. و یزعنی أی یمنعنی و یصدنی. و لفظة« ما» مفعول« تبینت».
3- 3. صدفه: صرفه و الضمیر للرأی، و المحض: الخالص، و أفضی أی انتهی. و الشوب المزج و الخلط.
4- 4. اذ کان هو الخلیفة له و القائم مقامه و وارث علمه و فضائله.
5- 5. عنانی ای أهمنی من أمرک ما أهمنی من أمر نفسی.
6- 6. کتب علیه السلام إلیه هذه الوصیة لیکون له ظهرا و مستندا یرجع الی العمل بها فی حالتی بقائه و فنائه عنه.
7- 7. أی اطلب منه الإقرار بالفناء.
8- 8. الفجائع جمع الفجیعة و هی المصیبة تفزع بحلولها.

الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِهِ وَ تَقَلُّبَ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ (1)

وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَ اعْتَبِرْ آثَارَهُمْ وَ انْظُرْ مَا فَعَلُوا وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا وَ عَمَّنِ انْتَقَلُوا فَإِنَّکَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دَارَ الْغُرْبَةِ وَ کَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِمْ فَأَصْلِحْ مَثْوَاکَ وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ وَ دَعِ الْقَوْلَ فِیمَا لَا تَعْرِفُ وَ النَّظَرَ فِیمَا لَا تُکَلَّفُ وَ أَمْسِکْ عَنْ طَرِیقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلَالَتَهُ فَإِنَّ الْکَفَّ عِنْدَ حَیْرَةِ الضَّلَالَةِ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْأَهْوَالِ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِلِسَانِکَ وَ یَدِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ وَ جَاهِدْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لَا تَأْخُذْکَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ إِلَی الْحَقِّ حَیْثُ کَانَ وَ تَفَقَّهْ فِی الدِّینِ وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَی الْمَکْرُوهِ (2)

فَنِعْمَ الْخُلُقُ الصَّبْرُ وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا إِلَی إِلَهِکَ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَی کَهْفٍ حَرِیزٍ(3)

وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ وَ أَخْلِصْ فِی الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ وَ أَکْثِرِ الِاسْتِخَارَةَ(4)

وَ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْکَ صَفْحاً فَإِنَّ خَیْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ (5) وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا یَحِقُّ تَعَلُّمُهُ یَا بُنَیَّ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُکَ قَدْ بَلَغْتَ سِنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِلَیْکَ لِخِصَالٍ مِنْهَا أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بِمَا فِی نَفْسِی أَوْ أَنْقُصَ فِی رَأْیِی کَمَا نَقَصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ أَنْ یَسْبِقَنِی إِلَیْکَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَی وَ فِتَنِ الدُّنْیَا وَ تَکُونَ کَالصَّعْبِ النَّفُورِ(6) وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا

ص: 200


1- 1. الصولة: السطوة و القدرة. و الفحش بمعنی الزیادة و الکثرة.
2- 2. التصبر: تکلف الصبر.
3- 3. الکهف: الملجأ. و الحریز: الحصین.
4- 4. المراد بالاستخارة هنا: اجالة الرأی فی الامر قبل فعله لاختیار أفضل الوجوه. أو طلب الخیر من اللّه تعالی. لا ما هو المشهور الیوم و یفعله أکثر المقدسین بالسبحة و المصحف.
5- 5. الصفح: الاعراض.
6- 6. إشارة الی أن الصبی إذا لم یؤدب الآداب فی حداثة سنه و لم ترض قواه لمطاوعة العقل و موافقته ربما تمیل به القوی الحیوانیة الی مشتهیاتها و تصرفه عن وجه الصواب و ما ینبغی له، فیکون حینئذ کالصعب النفور من الإبل، و وجه التشبیه أنّه یعسر حمله علی الحق و جذبه إلیه کما یعسر قود الجمل الصعب النفور و تصریفه بحسب المنفعة.« ابن میثم».

مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا قَبِلَتْهُ فَبَادِرْ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ وَ تَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ (1)

فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اسْتَبَانَ لَکَ مِنْهَا مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا فِیهِ (2)

یَا بُنَیَّ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ قَدْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی أَعْمَارِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّی عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا انْتَهَی إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَی آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ

کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ وَ اسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ (3) وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ وَ رَأَیْتُ حَیْثُ عَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِی الْوَالِدَ الشَّفِیقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَیْهِ (4) مِنْ أَدَبِکَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ الْعُمُرِ مُقْبِلُ الدَّهْرِ ذُو نِیَّةٍ سَلِیمَةٍ وَ نَفْسٍ صَافِیَةٍ وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ لَا أُجَاوِزُ بِکَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ یَلْتَبِسَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِی الْتَبَسَ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ إِحْکَامُ ذَلِکَ لَکَ عَلَی مَا کَرِهْتُ مِنْ تَنْبِیهِکَ لَهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ إِسْلَامِکَ إِلَی أَمْرٍ لَا آمَنُ عَلَیْکَ فِیهِ الْهَلَکَةَ(5) وَ رَجَوْتُ أَنْ یُوَفِّقَکَ اللَّهُ فِیهِ لِرُشْدِکَ

ص: 201


1- 1. و ذلک لیکون جد رأیک أی محققه و ثابته مستعدا لقبول الحقائق التی وقف علیها أهل التجارب و کفوک طلبها. و البغیة- بالکسر-: الطلب.
2- 2. استبان أی ظهر و وضح و ذلک لان العقل حفظ التجارب و إذا ضم رأیه الی آرائهم ربما یظهر له ما لم یکن ظهر لهم.
3- 3. النخیل: المختار المصفی و فی بعض النسخ« جلیله». و توخیت أی تحریت.
4- 4. أجمعت أی عزمت، و هو عطف علی« یعنی» و« أن یکون» فی محل النصب علی أنه مفعول أول لرأیت و یکون هنا تامّة. و الواو فی قوله« و أنت» للحال.
5- 5. أی أنک و أن کنت تکره أن ینبهک أحد لما ذکرت لک فانی اعد إتقان التنبیه علی کراهتک له أحبّ الی من اسلامک أی القائک الی أمر تخشی علیک فیه الهلکة.

وَ أَنْ یَهْدِیَکَ لِقَصْدِکَ- فَعَهِدْتُ إِلَیْکَ وَصِیَّتِی بِهَذِهِ وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ مِنْ وَصِیَّتِی إِلَیْکَ تَقْوَی اللَّهِ وَ الِاقْتِصَارُ عَلَی مَا فَرَضَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَی عَلَیْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ فَإِنَّهُمْ لَنْ یَدَعُوا أَنْ یَنْظُرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِکَ إِلَی الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ الْإِمْسَاکِ عَمَّا لَمْ یُکَلَّفُوا فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ عَنْ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِکَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ کَمَا عَلِمُوا فَلْیَکُنْ طَلَبُکَ لِذَلِکَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ- لَا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهَاتِ وَ عُلُوِّ الْخُصُومَاتِ وَ ابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِکَ فِی ذَلِکَ بِالاسْتِعَانَةِ بِإِلَهِکَ عَلَیْهِ وَ الرَّغْبَةِ إِلَیْهِ وَ فِی تَوْفِیقِکَ وَ نَبْذِ کُلِّ شَائِبَةٍ أَدْخَلَتْ عَلَیْکَ کُلَّ شُبْهَةٍ أَوْ أَسْلَمَتْکَ إِلَی ضَلَالَةٍ فَإِنْ أَیْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا لَکَ قبلک [قَلْبُکَ] فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْیُکَ فَاجْتَمَعَ وَ کَانَ هَمُّکَ فِی ذَلِکَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِیمَا فَسَّرْتُ لَکَ وَ إِنْ لَمْ یَجْتَمِعْ لَکَ رَأْیُکَ عَلَی مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِکَ وَ فَرَاغِ نَظَرِکَ وَ فِکْرِکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا تَخْبِطُ خَبْطَ الْعَشْوَاءِ(1)

وَ تَتَوَرَّطُ الظَّلْمَاءَ(2) وَ لَیْسَ طَالِبُ الدِّینِ مَنْ خَبَطَ وَ لَا خَلَطَ وَ الْإِمْسَاکُ عِنْدَ ذَلِکَ أَمْثَلُ (3)

وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا أَبْدَؤُکَ بِهِ فِی ذَلِکَ وَ آخِرَهُ أَنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ إِلَهِی وَ إِلَهَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ رَبِّ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا یَجِبُ وَ یَنْبَغِی لَهُ وَ نَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ بِجَمِیعِ صَلَاةِ مَنْ صَلَّی عَلَیْهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْنَا بِمَا وَفَّقَنَا لَهُ مِنْ مَسْأَلَتِهِ بِالاسْتِجَابَةِ لَنَا فَإِنَّ بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ- یَا بُنَیَّ قَدْ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیَا وَ حَالِهَا وَ انْتِقَالِهَا وَ زَوَالِهَا بِأَهْلِهَا وَ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الْآخِرَةِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِیهَا لِأَهْلِهَا وَ ضَرَبْتُ لَکَ أَمْثَالًا لِتَعْتَبِرَ وَ تَحْذُوَ عَلَیْهَا الْأَمْثَالَ

ص: 202


1- 1. العشواء: ضعیفة البصر أی تخبط خبط الناقة العشواء لا تأمن أن تسقط فیما لا خلاص منه، و اشعار لفظ الخبط له باعتبار أنّه طالب للعلم من غیر استکمال شرائط الطلب و علی غیر وجهه فهو متعسف، سالک علی غیر طریق المطلوب کالناقة العشواء.
2- 2. أی تدخل فی الورطة و هی الهلکة.
3- 3. لان کف النفس عن الخبط و الخلط فی أمر الدین أقرب الی الخیر و أفضل.

إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ أَبْصَرَ الدُّنْیَا کَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلُ جَدْبٍ فَأَمُّوا مَنْزِلًا خَصِیباً فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ (1)

وَ فِرَاقَ الصَّدِیقِ وَ خُشُونَةَ السَّفَرِ فِی الطَّعَامِ وَ الْمَنَامِ لِیَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ فَلَیْسَ یَجِدُونَ لِشَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَلَماً وَ لَا یَرَوْنَ لِنَفَقَتِهِ معزما [مَغْرَماً] وَ لَا شَیْ ءَ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِمَّا یُقَرِّبُهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ وَ مَثَلُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا کَقَوْمٍ کَانُوا فِی مَنْزِلٍ خَصِیبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَی مَنْزِلٍ جَدْبٍ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَکْرَهَ إِلَیْهِمْ وَ لَا أَهْوَلَ لَدَیْهِمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا هُمْ فِیهِ إِلَی مَا یَهْجُمُونَ عَلَیْهِ وَ یَصِیرُونَ إِلَیْهِ- ثُمَّ فَزَّعْتُکَ بِأَنْوَاعِ الْجَهَالاتِ لِئَلَّا تَعُدَّ نَفْسَکَ عَالِماً فَإِنَّ الْعَالِمَ مَنْ عَرَفَ أَنَّ مَا یَعْلَمُ فِیمَا لَا یَعْلَمُ قَلِیلٌ فَعَدَّ نَفْسَهُ بِذَلِکَ جَاهِلًا وَ ازْدَادَ بِمَا عَرَفَ مِنْ ذَلِکَ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ اجْتِهَاداً فَمَا یَزَالُ لِلْعِلْمِ طَالِباً وَ فِیهِ رَاغِباً وَ لَهُ مُسْتَفِیداً وَ لِأَهْلِهِ خَاشِعاً وَ لِرَأْیِهِ مُتَّهِماً وَ لِلصَّمْتِ لَازِماً وَ لِلْخَطَإِ جَاحِداً وَ مِنْهُ مُسْتَحْیِیاً وَ إِنْ وَرَدَ عَلَیْهِ مَا لَا یَعْرِفُ لَا یُنْکِرُ ذَلِکَ لِمَا قَدْ قَدَّرَ بِهِ نَفْسَهُ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ إِنَّ الْجَاهِلَ مَنْ عَدَّ نَفْسَهُ بِمَا جَهِلَ مِنْ مَعْرِفَةِ الْعِلْمِ عَالِماً وَ بِرَأْیِهِ مُکْتَفِیاً فَمَا یَزَالُ مِنَ الْعُلَمَاءِ مُبَاعِداً وَ عَلَیْهِمْ زَارِیاً وَ لِمَنْ خَالَفَهُ مُخَطِّیاً وَ لِمَا لَمْ یَعْرِفْ مِنَ الْأُمُورِ مُضَلِّلًا وَ إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنَ الْأَمْرِ مَا لَا یَعْرِفُهُ أَنْکَرَهُ وَ کَذَّبَ بِهِ وَ قَالَ بِجَهَالَتِهِ مَا أَعْرِفُ هَذَا وَ مَا أَرَاهُ کَانَ وَ مَا أَظُنُّ أَنْ یَکُونَ وَ أَنَّی کَانَ وَ لَا أَعْرِفُ ذَلِکَ لِثِقَتِهِ بِرَأْیِهِ وَ قِلَّةِ مَعْرِفَتِهِ بِجَهَالَتِهِ فَمَا یَنْفَکُّ مِمَّا یَرَی فِیمَا یَلْتَبِسُ عَلَیْهِ رَأْیُهُ وَ مِمَّا لَا یَعْرِفُ لِلْجَهْلِ مُسْتَفِیداً وَ لِلْحَقِّ مُنْکِراً وَ فِی اللَّجَاجَةِ مُتَجَرِّیاً وَ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ مُسْتَکْبِراً- یَا بُنَیَّ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ مِیزَاناً فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ وَ أَحِبَّ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا- لَا تَظْلِمْ کَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ اسْتَقْبِحْ لِنَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیْرِکَ- وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ مَا تَرْضَی لَهُمْ مِنْکَ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا عَلِمْتَ مِمَّا لَا تُحِبُّ أَنْ

ص: 203


1- 1. نبا الشی ء: بعد و تأخر. و الجدب ضد الخصب. و جدب المکان أی انقطع عنه المطر. و الخصب- بالکسر-: کثرة العشب و رجل خصیب کثیر الخیر. و وعثاء السفر: مشقته. و فی بعض النسخ« جدیب».

یُقَالَ لَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ (1) وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ وَ إِذَا هُدِیتَ لِقَصْدِکَ فَکُنْ أَخْشَعَ مَا تَکُونُ لِرَبِّکَ وَ أَسْعَی فِی کَدْحِکَ وَ لَا تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ- وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَمَامَکَ طَرِیقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِیدَةٍ وَ أَهْوَالٍ شَدِیدَةٍ وَ أَنَّهُ لَا غِنَی بِکَ عَنْ حُسْنِ الِارْتِیَادِ وَ قَدْرِ بَلَاغِکَ مِنَ الزَّادِ(2)

مَعَ خِفَّةِ الظَّهْرِ فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَی ظَهْرِکَ فَوْقَ بَلَاغِکَ فَیَکُونَ ثَقِیلًا وَ وَبَالًا عَلَیْکَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ وَ جَعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُهُ- وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ عَقَبَةً کَئُوداً(3) لَا مَحَالَةَ أَنَّ مَهْبِطَهَا بِکَ عَلَی جَنَّةٍ أَوْ نَارٍ فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ مَلَکُوتِ الدُّنْیَا وَ

الْآخِرَةِ قَدْ أَذِنَ لِدُعَائِکَ وَ تَکَفَّلَ لِإِجَابَتِکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ هُوَ رَحِیمٌ کَرِیمٌ- لَمْ یَجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ مَنْ یَحْجُبْکَ عَنْهُ وَ لَمْ یُلْجِئْکَ إِلَی مَنْ یَشْفَعُ لَکَ إِلَیْهِ وَ لَمْ یَمْنَعْکَ أَنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَمْ یُعَیِّرْکَ بِالْإِنَابَةِ وَ لَمْ یُعَاجِلْکَ بِالنِّقْمَةِ وَ لَمْ یَفْضَحْکَ حَیْثُ تَعَرَّضْتَ لِلْفَضِیحَةِ وَ لَمْ یُنَاقِشْکَ بِالْجَرِیمَةِ وَ لَمْ یُؤْیِسْکَ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ لَمْ یُشَدِّدْ عَلَیْکَ فِی التَّوْبَةِ فَجَعَلَ تَوْبَتَکَ التَّوَرُّعَ عَنِ الذَّنْبِ وَ حَسَبَ سَیِّئَتَکَ وَاحِدَةً وَ حَسَنَتَکَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَکَ بَابَ الْمَتَابِ وَ الِاسْتِعْتَابِ فَمَتَی شِئْتَ سَمِعَ نِدَاکَ وَ نَجْوَاکَ فَأَفْضَیْتَ إِلَیْهِ بِحَاجَتِکَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِکَ (4) وَ شَکَوْتَ إِلَیْهِ هُمُومَکَ وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَی أُمُورِکَ ثُمَّ جَعَلَ فِی یَدِکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ فِیهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ- فَمَتَی شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ خَزَائِنِهِ فَأَلْحِحْ

ص: 204


1- 1. الإعجاب: استحسان ما یصدر عن النفس.
2- 2. الارتیاد: الطلب أصله واوی من راد یرود، و حسن الارتیاد: اتیانه من وجهه و البلاغ- بالفتح- الکفایة ای ما یکفی من العیش و لا یفضل.
3- 3. الکئود: صعبة شاقة المصعد.
4- 4. أفضیت: ألقیت و أبلغت إلیه. و أبث فلانا الخیر: اطلعه علیه.

عَلَیْهِ فِی الْمَسْأَلَةِ یَفْتَحْ لَکَ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ- لَا یُقَنِّطُکَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَلَیْکَ الْإِجَابَةُ فَإِنَّ الْعَطِیَّةَ عَلَی قَدْرِ الْمَسْأَلَةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْکَ الْإِجَابَةُ لِیَکُونَ أَطْوَلَ لِلْمَسْأَلَةِ وَ أَجْزَلَ لِلْعَطِیَّةِ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّیْ ءَ فَلَمْ تُؤْتَاهُ وَ أُوتِیتَ خَیْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صِرْتَ إِلَی مَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ وَ فِیهِ هَلَاکُ دِینِکَ وَ دُنْیَاکَ لَوْ أُوتِیتَهُ وَ لْتَکُنْ مَسْأَلَتُکَ فِیمَا یَعْنِیکَ مِمَّا یَبْقَی لَکَ جَمَالُهُ وَ یُنْفَی عَنْکَ وَبَالُهُ وَ الْمَالُ لَا یَبْقَی لَکَ وَ لَا تَبْقَی لَهُ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ تَرَی عَاقِبَةَ أَمْرِکَ حَسَناً أَوْ سَیِّئاً أَوْ یَعْفُوَ الْعَفُوُّ الْکَرِیمُ- وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّکَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لَا لِلدُّنْیَا وَ لِلْفَنَاءِ لَا لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لَا لِلْحَیَاةِ وَ أَنَّکَ فِی مَنْزِلِ قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ(1)

وَ طَرِیقٍ إِلَی الْآخِرَةِ وَ أَنَّکَ طَرِیدُ الْمَوْتِ الَّذِی لَا یَنْجُو هَارِبُهُ وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِکُکَ یَوْماً- فَکُنْ مِنْهُ عَلَی حَذَرِ أَنْ یُدْرِکَکَ عَلَی حَالٍ سَیِّئَةٍ قَدْ کُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ مِنْهَا بِالتَّوْبَةِ فَیَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ذَلِکَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَکْتَ نَفْسَکَ- یَا بُنَیَّ أَکْثِرْ مِنْ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ ذِکْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ وَ تُفْضِی بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَیْهِ وَ اجْعَلْهُ أَمَامَکَ حَیْثُ تَرَاهُ حَتَّی یَأْتِیَکَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَکَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَکَ وَ لَا یَأْتِیَکَ بَغْتَةً فَیَبْهَرَکَ (2)

وَ لَا یَأْخُذَکَ عَلَی غِرَّتِکَ وَ أَکْثِرْ ذِکْرَ الْآخِرَةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ وَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ فَإِنَّ ذَلِکَ یُزَهِّدُکَ فِی الدُّنْیَا وَ یُصَغِّرُهَا عِنْدَکَ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَی مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِهَا وَ تَکَالُبِهِمْ عَلَیْهَا(3)

وَ قَدْ نَبَّأَکَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ إِلَیْکَ نَفْسَهَا وَ تَکَشَّفَتْ لَکَ عَنْ مَسَاوِیهَا- فَإِنَّمَا أَهْلُهَا کِلَابٌ عَاوِیَةٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِیَةٌ یَهِرُّ بَعْضُهَا بَعْضاً(4) وَ یَأْکُلُ عَزِیزُهَا ذَلِیلَهَا وَ یَقْهَرُ کَبِیرُهَا صَغِیرَهَا

ص: 205


1- 1. القلعة- بالضم فالسکون- أی لا یصلح للاستیطان و الإقامة، یقال منزل قلعة أی لا یملک لنازله. و یقلع عنه و لا یدری متی ینتقل عنه. و البلغة: ما یبلغ به من العیش و المراد أنّها دار تؤخذ فیها الکفایة للآخرة.
2- 2. أی یغلبک.
3- 3. التکالب: التواثب أی شدة حرصهم علیها.
4- 4. ضاریة أی مولعة بالافتراس: و یهر أی یکره أن ینظر بعضها بعضا و یمقت.

وَ کَثِیرُهَا قَلِیلَهَا نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَی مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا(1)

وَ رَکِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَةٍ فِی دَارٍ وَعْثٍ (2)

لَیْسَ لَهَا رَاعٍ یُقِیمُهَا أَلْعَبَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا رُوَیْداً حَتَّی یُسْفِرَ الظَّلَامُ (3)

کَأَنْ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ یُوشِکُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ یَلْحَقَ- وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ مَنْ کَانَتْ مَطِیَّتُهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ(4)

فَإِنَّهُ یُسَارُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ لَا یَسِیرُ أَبَی اللَّهُ إِلَّا خَرَابَ الدُّنْیَا وَ عِمَارَةَ الْآخِرَةِ یَا بُنَیَّ فَإِنْ تَزْهَدْ فِیمَا زَهَّدْتُکَ فِیهِ وَ تَعْزِفْ نَفْسَکَ عَنْهَا(5)

فَهِیَ أَهْلُ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ غَیْرَ قَابِلٍ نَصِیحَتِی إِیَّاکَ فِیهَا فَاعْلَمْ یَقِیناً أَنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَکَ وَ لَا تَعْدُوَ أَجَلَکَ فَإِنَّکَ فِی سَبِیلِ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ فَخَفِّضْ (6)

فِی الطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِی الْمُکْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَی حَرَبٍ (7) وَ لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ بِنَاجٍ وَ کُلُّ مُجْمِلٍ بِمُحْتَاجٍ وَ أَکْرِمْ

ص: 206


1- 1. النعم- محرکة-: الإبل أی أهلها علی قسمین، قسم کإبل منعها عن الشر عقالها و هم الضعفاء و أخری مهملة تأتی من السوء ما تشاء و هم الاقویاء، و« معلقة» من العقال و عقل البعیر شد وظیفه الی ذراعه. و قوله« أضلت عقولها» أی اضاعت عقولها و رکبت طریقها المجهول لها.
2- 2. السروح- بالضم- جمع سرح- بفتح السین و سکون الراء-: المال السائم من الإبل و نحوها الماشیة. و العاهة: الآفة. و الوعث: الطریق العسر یصعب السیر فیه.
3- 3. رویدا مصدر أرود، مصغرا تصغیر الترخیم: مهلا. و یسفر أی یکشف و المعنی عن قریب یکشف ظلام الجهل عما خفی من الحقیقة بحلول الموت.
4- 4. المطیة: الدابّة التی ترکب.
5- 5. أی تزهد نفسک عنها و لا تشتهیها.
6- 6. أی فسهل من الخفض بمعنی السهل.
7- 7. الحرب- محرکة-: سلب المال؛ من حرب الرجل: سلبه ماله و ترکه بلا شی ء. و أیضا بمعنی الهلاک و الویل.

نَفْسَکَ عَنْ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَی الرَّغَائِبِ (1) فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ شَیْئاً مِنْ دِینِکَ وَ عِرْضِکَ بِثَمَنٍ وَ إِنْ جَلَّ وَ مِنْ خَیْرِ حَظِّ امْرِئٍ قَرِینٌ صَالِحٌ فَقَارِنْ أَهْلَ الْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ وَ بَایِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ- لَا یَغْلِبَنَّ عَلَیْکَ سُوءُ الظَّنِّ فَإِنَّهُ لَا یَدَعُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ صَدِیقٍ صَفْحاً(2)

بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ وَ ظُلْمُ الضَّعِیفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ وَ الْفَاحِشَةُ کَاسْمِهَا وَ التَّصَبُّرُ عَلَی الْمَکْرُوهِ یَعْصِمُ الْقَلْبَ وَ إِذَا کَانَ الرِّفْقُ خُرْقاً کَانَ الْخُرْقُ رِفْقاً-(3)

وَ رُبَّمَا کَانَ الدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَیْرُ النَّاصِحِ وَ غَشَّ الْمُسْتَنْصَحُ (4) وَ إِیَّاکَ وَ الِاتِّکَالَ

عَلَی الْمُنَی فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوْکَی (5) وَ مَطْلٌ عَنِ الْآخِرَةِ وَ الدُّنْیَا(6) زک [ذَکِ] قَلْبَکَ بِالْأَدَبِ کَمَا یُذَکَّی النَّارُ بِالْحَطَبِ وَ لَا تَکُنْ کَحَاطِبِ اللَّیْلِ وَ غُثَاءِ السَّیْلِ-(7)

ص: 207


1- 1. الدنیة مؤنث الدنی: الساقط الضعیف و الخصلة المذمومة و النقیصة. و المراد أن طلب المال لصیانة النفس و حفظه فلو أتعبت و بذلت نفسک لتحصیل المال فقد ضیعت ما هو المقصود منه فلا عوض لما ضیع. و الرغائب: جمع الرغیبة و هی الامر المرغوب فیه و العطاء الکثیر. و قوله« فانک لن تعتاض» أی لن تجد عوضا عما تبذل.
2- 2. الصفح الاعراض.
3- 3. الخرق- بضم الخاء و سکون الراء- و بالتحریک ضد الرفق؛ و العنف یعنی إذا کان العنف فی مقام یلزمه لمصلحة کمقام التأدیب و اجراء الحدود یکون ابداله بالرفق عنفا و یکون العنف فی هذا المقام من الرفق. فلا یجوز وضع کل منهما موضع الآخر.
4- 4. المستنصح: المطلوب منه النصح.
5- 5. المنی جمع المنیة- بالضم فالسکون-: ما یتمناه الإنسان لنفسه و یعلل نفسه باحتمال الوصول إلیه. و البضائع جمع بضاعة و هی من المال ما اعد للتجارة. و النوکی- کسکری جمع الانوک أی الاحمق و أیضا المقهور و المغلوب و المراد هنا الضعیف النفس فی الرأی و العمل.
6- 6. المطل: التسویف و التعویق و فی المصدر« و تثبط فی الآخرة و الدنیا» و فی التحف« و تثبط عن الآخرة و الدنیا» و لعله هو الصواب و التثبط: أیضا التعویق.
7- 7. الحاطب الذی یجمع الحطب. و إذا کان ذلک فی ظلمة اللیل خلط الحابل بالنابل و هو مثل یضرب لمن خلط فی کلامه. و الغثاء بالغین المعجمة و الثاء المثلثة- الزبد و البالی من ورق الشجر المخالط زبد السیل.

وَ کُفْرُ النِّعْمَةِ لُؤْمٌ وَ صُحْبَةُ الْجَاهِلِ شُؤْمٌ وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ وَ خَیْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَکَ وَ مِنَ الْکَرَمِ لِینُ الشِّیَمِ (1) بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً وَ مِنَ الْحَزْمِ الْعَزْمُ وَ مِنْ سَبَبِ الْحِرْمَانِ التَّوَانِی لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ وَ لَا کُلُّ رَاکِبٍ یَئُوبُ (2)

وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةُ الزَّادِ- لِکُلِّ امْرِئٍ عَاقِبَةٌ رُبَّ مَصِیرٍ بِمَا تَصِیرُ(3) وَ لَا خَیْرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا تَبِیتَنَّ مِنْ أَمْرٍ عَلَی عُذْرٍ(4)

مَنْ حَلُمَ سَادَ وَ مَنْ تَفَهَّمَ ازْدَادَ وَ لِقَاءُ أَهْلِ الْخَیْرِ عِمَارَةُ الْقَلْبِ سَاهِلِ الدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَکَ قُعُودُهُ-(5)

وَ إِیَّاکَ أَنْ تَطِیحَ بِکَ مَطِیَّةُ اللَّجَاجِ (6)

وَ إِنْ قَارَفْتَ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَةِ وَ لَا تَخُنْ مَنِ ائْتَمَنَکَ وَ إِنْ خَانَکَ وَ لَا تُذِعْ سِرَّهُ وَ إِنْ أَذَاعَ سِرَّکَ وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَیْ ءٍ رَجَاءَ أَکْثَرَ مِنْهُ وَ اطْلُبْ فَإِنَّهُ یَأْتِیکَ مَا قُسِمَ لَکَ وَ التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ وَ خُذْ بِالْفَضْلِ وَ أَحْسِنِ الْبَذْلَ وَ قُلْ لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَیُّ کَلِمَةِ حُکْمٍ (7)

جَامِعَةٍ أَنْ تُحِبَّ لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ تَکْرَهَ لَهُمْ مَا تَکْرَهُ لَهَا إِنَّکَ قَلَّمَا تَسْلَمُ مِمَّنْ تَسَرَّعْتَ إِلَیْهِ أَوْ تَنْدَمُ إِذَا فَضَلْتَ عَلَیْهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ مِنَ

ص: 208


1- 1. الشیم- بالکسر فالفتح- جمع شیمة و هی الخلق و الطبیعة و المراد الأخلاق الحسنة.
2- 2. آب یئوب من السفر: رجع.
3- 3. فی التحف« رب یسیر أنمی من کثیر».
4- 4. و کذا فی النهج، و فی التحف« و لا تبیتن من أمر علی غرر» و الغرر بالتحریک المغرور به.
5- 5. القعود- بالفتح-: من الإبل ما یقتعده الراعی فی کل حاجة أی یتخذ مرکبا و یقال للابل: الفصیل من قیاده.
6- 6. أطاحه: أهلکه و أذهبه، و فی التحف« أن تجمع بک». یقال جمحت المطیة: تغلب علی راکبه و ذهب به و جمحت به أی طرحت به و حمله علی رکوب المهالک. و اللجاج- بالفتح-: الخصومة. أی انی احذرک من أن تغلبک الخصومات فلا تملک نفسک من الوقوع فی مضارها.
7- 7. و کذا فی التحف، و فی المصدر« و أحسن کلمة حکم».

الْکَرَمِ الْوَفَاءَ بِالذِّمَمِ وَ الصُّدُودُ آیَةُ الْمَقْتِ (1)

وَ کَثْرَةُ الْعِلَلِ آیَةُ الْبُخْلِ وَ لَبَعْضُ إِمْسَاکِکَ عَلَی أَخِیکَ مَعَ لُطْفٍ خَیْرٌ مِنْ بَذْلٍ مَعَ جَنَفٍ (2)

وَ مِنَ الْکَرَمِ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ مَنْ یَثِقُ بِکَ أَوْ یَرْجُو صِلَتَکَ إِذَا قَطَعْتَ قَرَابَتَکَ (3) التَّجَرُّمُ وَجْهُ الْقَطِیعَةِ احْمِلْ نَفْسَکَ مِنْ أَخِیکَ عِنْدَ صَرْمِهِ إِیَّاکَ عَلَی الصِّلَةِ(4) وَ عِنْدَ صُدُورِهِ عَلَی لُطْفِ الْمَسْأَلَةِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَی الْبَذْلِ (5)

وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَی الدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَی اللِّینِ وَ عِنْدَ تَجَرُّمِهِ (6) عَلَی الْإِعْذَارِ حَتَّی کَأَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ وَ کَأَنَّهُ ذُو النِّعْمَةِ عَلَیْکَ- وَ إِیَّاکَ أَنْ تَصْنَعَ ذَلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ تَفْعَلَهُ فِی غَیْرِ أَهْلِهِ وَ لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِیقِکَ صَدِیقاً فَتُعَادِیَ صَدِیقَکَ وَ لَا تَعْمَلْ بِالْخَدِیعَةِ فَإِنَّهُ خُلُقٌ لَئِیمٌ- وَ امْحَضْ أَخَاکَ النَّصِیحَةَ حَسَنَةً کَانَتْ أَوْ قَبِیحَةً وَ سَاعِدْهُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ زُلْ مَعَهُ حَیْثُ زَالَ وَ لَا تَطْلُبَنَّ مُجَازَاةَ أَخِیکَ وَ إِنْ حَثَا التُّرَابَ بِفِیکَ (7) وَ جُدْ عَلَی عَدُوِّکَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْرَی لِلظَّفَرِ وَ تَسْلَمُ مِنَ الدُّنْیَا بِحُسْنِ الْخُلُقِ وَ تَجَرُّعِ الْغَیْظِ فَإِنِّی لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَی مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لَا أَلَذَّ مِنْهَا مَغَبَّةً(8)

وَ لَا تَصْرِمْ أَخَاکَ عَلَی ارْتِیَابٍ وَ لَا تَقْطَعْهُ

ص: 209


1- 1. الذمم- بکسر الأول و فتح الثانی-: جمع الذمّة: العهد و الأمان و الضمان، و الصدود الاعراض و المیل عن الشی ء. و المقت شدة البغض.
2- 2. الجنف: الجور؛ و ربما کان الامساک مع حسن الخلق خیر من البذل مع الجور قال اللّه تعالی فی سورة البقرة: 265« قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُها أَذیً».
3- 3. یعنی بعد اذ أنت قطعت رحمک فمن ذا الذی یثق بک أو یرجو صلتک؟. و قوله« و التجرم وجه القطیعة» لان التجرم اتیان الجرم أو حصوله مرة بعد مرة و ذلک موجب للقطیعة.
4- 4. الصرم- بالضم او الفتح- القطیعة. و قوله« علی الصلة» متعلق باحمل نفسک أی ألزم نفسک بصلة صدیقک إذا قطعک و هکذا بعده.
5- 5. المراد بالجمود: البخل.
6- 6. التجرم: تفعل من باب جرم بمعنی حصول الجرم مرة بعد مرة.
7- 7. حثا التراب أی صبه.
8- 8. المغبة- بشد الباء الموحدة-: العاقبة. أی لکظم الغیظ لذة تجدها النفس عند الافاقة منه، و هی ألذ و أحلی من لذة الانتقام و هی الخلاص من الضرر المعقب لفعل الغضب.

دُونَ اسْتِعْتَابٍ (1)

وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَکَ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَلِینَ لَکَ مَا أَقْبَحَ الْقَطِیعَةَ بَعْدَ الصِّلَةِ وَ الْجَفَاءَ بَعْدَ الْإِخَاءِ وَ الْعَدَاوَةَ بَعْدَ الْمَوَدَّةِ وَ الْخِیَانَةَ لِمَنِ ائْتَمَنَکَ وَ الْغَدْرَ بِمَنِ اسْتَأْمَنَ إِلَیْکَ وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِیعَةَ أَخِیکَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّةً یَرْجِعُ إِلَیْهَا إِنْ بَدَا لَهُ وَ لَکَ یَوْماً مَا(2)

وَ مَنْ ظَنَّ لَکَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ (3)

وَ لَا تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اتِّکَالًا عَلَی مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لَا یَکُنْ أَهْلُکَ أَشْقَی النَّاسِ بِکَ وَ لَا تَرْغَبَنَّ فِی مَنْ زَهِدَ فِیکَ وَ لَا یَکُونَنَّ أَخُوکَ أَقْوَی عَلَی قَطِیعَتِکَ مِنْکَ عَلَی صِلَتِهِ (4)

وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَی الْإِسَاءَةِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی الْإِحْسَانِ وَ لَا عَلَی الْبُخْلِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی الْبَذْلِ وَ لَا عَلَی التَّقْصِیرِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی

الْفَضْلِ- وَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ إِنَّمَا یَسْعَی فِی مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِکَ وَ لَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَهُ وَ الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ (5):

وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ الدَّهْرَ ذُو صُرُوفٍ (6)

فَلَا تَکُنْ مِمَّنْ یَشْتَدُّ لَائِمَتُهُ وَ یَقِلُّ عِنْدَ النَّاسِ عُذْرُهُ مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَةِ وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغِنَی إِنَّمَا لَکَ مِنْ دُنْیَاکَ مَا

ص: 210


1- 1. الارتیاب: الاتهام و الشک: و الاستعتاب: طلب العتبی أی الاسترضاء.
2- 2. أی بقیة من الصلة یسهل لک معها الرجوع إلیه« ان بدا له» أی ظهر له حسن العودة یوما ما.
3- 3. أی بلزوم الخیر الذی ظنّ بک.
4- 4. أمر علیه السلام بلزوم حفظ الصداقة. یعنی إذا أتی أخوک بالقطیعة فقابلها أنت بالصلة حتّی تغلبه و لا یکونن هو أقدر علی ما یوجب القطیعة منک علی ما یوجب الصلة، و هکذا بعده.
5- 5. الرزق الطالب ما هو المقدر للإنسان فان لم یأته أتاه و اما المطلوب ما کان مبدؤه الحرص.
6- 6. صرف الدهر و صروفه: نوائبه و حدثانه یعنی أن الدهر بحقیقته متغیر و متبدل و متزلزل لا یثبت بحال و لا یدوم علی وجه و قد اذن بفراقه و نادت بتغیره و نعت نفسه و أهله فلا یجوز ان تشتد ذمه و لومه. و اللائمة: اللوم و الذم.

أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاکَ فَأَنْفِقْ فِی حَقٍّ وَ لَا تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَارِعاً عَلَی مَا تَفَلَّتَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْکَ (1)

فَاجْزَعْ عَلَی کُلِّ مَا لَمْ یَصِلْ إِلَیْکَ وَ اسْتَدْلِلْ عَلَی مَا لَمْ یَکُنْ بِمَا کَانَ فَإِنَّمَا الْأُمُورُ أَشْبَاهٌ وَ لَا تَکْفُرْ ذَا نِعْمَةٍ فَإِنَّ کُفْرَ النِّعْمَةِ مِنْ أَلْأَمِ الْکُفْرِ وَ اقْبَلِ الْعُذْرَ وَ لَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ لَا یَنْتَفِعُ مِنَ الْعِظَةِ إِلَّا بِمَا لَزِمَهُ إِزَالَتُهُ فَإِنَّ الْعَاقِلَ یَتَّعِظُ بِالْأَدَبِ وَ الْبَهَائِمَ لَا یَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْبِ اعْرِفِ الْحَقَّ لِمَنْ عَرَفَهُ لَکَ رَفِیعاً کَانَ أَوْ وَضِیعاً وَ اطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ وَ حُسْنِ الْیَقِینِ (2) مَنْ تَرَکَ الْقَصْدَ جَارَ وَ نِعْمَ حَظُّ الْمَرْءِ الْقُنُوعُ وَ مِنْ شَرِّ مَا صَحِبَ الْمَرْءَ الْحَسَدُ وَ فِی الْقُنُوطِ التَّفْرِیطُ وَ الشُّحُّ یَجْلِبُ الْمَلَامَةَ وَ الصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ (3) وَ الصَّدِیقُ مَنْ صَدَقَ غَیْبُهُ (4) وَ الْهَوَی شَرِیکُ الْعَمَی (5) وَ مِنَ التَّوْفِیقِ الْوُقُوفُ عِنْدَ الْحَیْرَةِ وَ نِعْمَ طَارِدُ الْهُمُومِ الْیَقِینُ- وَ عَاقِبَةُ الْکَذِبِ النَّدَمُ وَ فِی الصِّدْقِ السَّلَامَةُ وَ رُبَّ بَعِیدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ وَ الْغَرِیبُ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ حَبِیبٌ- لَا یُعْدِمْکَ مِنْ شَفِیقٍ سُوءُ الظَّنِّ وَ مَنْ حُمَّ ظَمِئَ (6)

وَ مَنْ تَعَدَّی الْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَی قَدْرِهِ کَانَ أَبْقَی لَهُ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّکَرُّمُ (7)

وَ أَلْأَمُ اللُّؤْمِ الْبَغْیُ عِنْدَ الْقُدْرَةِ وَ الْحَیَاءُ سَبَبٌ إِلَی کُلِّ جَمِیلٍ وَ أَوْثَقُ الْعُرَی التَّقْوَی وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ

ص: 211


1- 1. أی ما تملص و تخلص من الید فلم یمکن أن یحفظه. و المراد لا تجزع علی ما فاتک فان الجزع علی ما لم تصله، فالثانی لا یجوز لانه لا یحصر فینال فالجزع علیه مذموم فکذا الأول.
2- 2. العزائم جمع العزیمة و هی ما جزمت بها و لزمتها من الإرادة المؤکدة الراسخة.
3- 3. ینبغی أن یکون الصاحب کالنسیب المشفق و یراعی فی المصاحب ما یراعی فی قرابة النسب.
4- 4. أی من حفظ لک حقک فی ظهر الغیب.
5- 5. یعنی فی کونهما موجبین للضلال و عدم الاهتداء معهما الی ما ینبغی من المصلحة. و فی بعض نسخ الحدیث« و الهوی شریک العناء» و العناء الشقاء و التعب.
6- 6. حم الرجل: أصابته الحمی و ظمئ أی عطش. و فی بعض نسخ الحدیث« من حمی طنی» یعنی من منع نفسه عما یضرّه نال العافیة.
7- 7. التکرم تکلف الکرم، و تکرم عنه: تنزّه.

سَرَّکَ مَنْ أَعْتَبَکَ (1) وَ الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَةِ یَشُبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجَةِ- کَمْ مِنْ دَنِفٍ قَدْ نَجَا(2)

وَ صَحِیحٍ قَدْ هَوَی وَ قَدْ یَکُونُ الْیَأْسُ إِدْرَاکاً إِذَا کَانَ الطَّمَعُ هَلَاکاً-(3) وَ لَیْسَ کُلُّ عَوْرَةٍ تَظْهَرُ وَ لَا کُلُّ فَرِیضَةٍ تُصَابُ- وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِیرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ الْأَعْمَی رُشْدَهُ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ طَلَبَ وَجَدَ وَ لَا کُلُّ مَنْ تُوُفِّیَ نَجَا أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّکَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ وَ أَحْسِنْ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ احْتَمِلْ أَخَاکَ عَلَی مَا فِیهِ وَ لَا تَکْثُرِ الْعِتَابَ فَإِنَّهُ یُورِثُ الضَّغِینَةَ(4)

وَ اسْتَعْتِبْ مَنْ رَجَوْتَ عُتْبَاهُ وَ قَطِیعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِلِ وَ مِنَ الْکَرَمِ مَنْعُ الْحَزْمِ وَ مَنْ کَابَرَ الزَّمَانَ عَطِبَ (5) وَ مَنْ یُنْتَقَمُ عَلَیْهِ غَضِبَ مَا أَقْرَبَ النَّقِمَةَ مِنْ أَهْلِ الْبَغْیِ وَ أَخْلَقُ بِمَنْ غَدَرَ أَنْ لَا یُوفَی لَهُ زَلَّةُ الْمُتَوَقِّی أَشَدُّ زَلَّةٍ وَ عِلَّةُ الْکَذِبِ أَقْبَحُ عِلَّةٍ- وَ الْفَسَادُ یُبِیرُ الْکَثِیرَ(6)

وَ الِاقْتِصَادُ یُنْمِی الْیَسِیرَ وَ الْقِلَّةُ ذِلَّةٌ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مِنْ أَکْرَمِ الطِّبَاعِ وَ الْمَخَافَةُ شَرٌّ یُخَافُ وَ الزَّلَلُ مَعَ الْعَجَلِ وَ لَا خَیْرَ فِی لَذَّةٍ تُعْقِبُ نَدَماً الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجَارِبُ وَ رَسُولُکَ تَرْجُمَانُ عَقْلِکَ وَ الْهُدَی یَجْلُو الْعَمَی وَ لَیْسَ مَعَ الْخِلَافِ ائْتِلَافٌ مَنْ خَیَّرَ خَوَّاناً فَقَدْ خَانَ لَنْ یَهْلِکَ مَنِ اقْتَصَدَ وَ لَنْ یَفْتَقِرَ مَنْ زَهِدَ یُنْبِئُ

ص: 212


1- 1. اعتبه: أعطاه العتبی و أرضاه أی ما ترک ما کان یغضب علیه من أجله و رجع الی ما أرضاه عنه بعد اسخاطه إیّاه علیه و حقیقته ازال عنه عتبه و الهمزة فیه همزة السلب کما فی أشکاه و الاسم العتبی. و قوله« شرک» فی بعض نسخ الحدیث« منک» بشد النون.
2- 2. الدنف- محرکة-: المرض اللازم. و المریض الذی لزمه المرض بلفظ واحد فی الجمیع. یقال: رجل دنف و امرأة دنف و هما دنف- مذکرا و مؤنثا- و هم و هن دنف مصدر وصف به. و الدنف- ککتف-: من لازمه المرض و الجمع ادناف.
3- 3. یعنی إذا کان الطمع فی الشی ء هلاکا کان الیأس من ذلک الشی ء ادراکا للنجاة.
4- 4. الضغینة: الحقد.
5- 5. عطب الرجل- کفرح- یعطب عطبا: هلک.
6- 6. أباره أهلکه.

عَنِ امْرِئٍ دَخِیلُهُ (1)

رُبَّ بَاحِثٍ عَنْ حَتْفِهِ (2) لَا یَشُوبَنَّ بِثِقَةٍ رَجَاءً(3) وَ مَا کُلُّ مَا یُخْشَی یَضُرُّ- وَ لَرُبَّ هَزْلٍ قَدْ عَادَ جِدّاً مَنْ أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ تَعَظَّمَ عَلَیْهِ أَهَانَهُ وَ مَنْ تَرَغَّمَ عَلَیْهِ أَرْغَمَهُ وَ مَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ أَسْلَمَهُ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ رَمَی أَصَابَ وَ إِذَا تَغَیَّرَ السُّلْطَانُ تَغَیَّرَ الزَّمَانُ خَیْرُ أَهْلِکَ مَنْ کَفَاکَ الْمِزَاحُ تُورِثُ الضَّغَائِنَ أَعْذَرَ مَنِ اجْتَهَدَ وَ رُبَّمَا أَکْدَی الْحَرِیصُ (4) رَأْسُ الدِّینِ صِحَّةُ الْیَقِینِ تَمَامُ الْإِخْلَاصِ تَجَنُّبُ الْمَعَاصِی خَیْرُ الْمَقَالِ مَا صَدَّقَهُ الْفِعَالُ السَّلَامَةُ مَعَ الِاسْتِقَامَةِ وَ الدُّعَاءُ مِفْتَاحُ الرَّحْمَةِ سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ وَ کُنْ عَنِ الدُّنْیَا عَلَی قُلْعَةٍ(5)

احْمِلْ مَنْ أَدَلَّ عَلَیْکَ (6) وَ اقْبَلْ عُذْرَ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیْکَ وَ خُذِ الْعَفْوَ مِنَ النَّاسِ وَ

لَا تَبْلُغْ مِنْ أَحَدٍ مَکْرُوهاً(7) وَ أَطِعْ أَخَاکَ وَ إِنْ عَصَاکَ وَ صِلْهُ وَ إِنْ جَفَاکَ وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ السَّمَاحَ (8)

وَ تَخَیَّرْ لَهَا مِنْ کُلِّ خُلُقٍ أَحْسَنَهُ فَإِنَّ الْخَیْرَ عَادَةٌ- وَ إِیَّاکَ أَنْ تُکْثِرَ مِنَ الْکَلَامِ هَذَراً وَ أَنْ تَکُونَ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیْتَ ذَلِکَ عَنْ غَیْرِکَ وَ أَنْصِفْ مِنْ نَفْسِکَ وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَی الْأَفْنِ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَی الْوَهْنِ (9) وَ اکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِکَ إِیَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ خَیْرٌ لَکَ

ص: 213


1- 1. الدخیل من دخل فی قوم و انتسب الیهم و لیس منهم. و دخیل الرجل داخلته و دخیلة المرء: باطنه و ضمیره.
2- 2. الباحث الحافر. و الحتف: الموت أی کم من حافر قبره بیده. یضرب لمن یطلب ما یؤدی أی هلاکه.
3- 3. فی بعض نسخ الحدیث و التحف« لا تشترین بثقة رجاء».
4- 4. أکدی الرجل أی لم یظفر بحاجته.
5- 5. أی علی رحلة و عدم سکونک للتوطن.
6- 6. أدل علیه وثق بمحبته فأفرط علیه، و اجترأ علیه و المراد هنا المعنی الثانی.
7- 7. فی التحف« و لا تبلغ الی أحد مکروهه».
8- 8. أی صیر نفسک معتادة بالسماحة و الجود.
9- 9. الافن- بالتحریک-: ضعف الرأی. و الوهن: الضعف.

وَ لَهُنَّ مِنَ الِارْتِیَابِ وَ لَیْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ دُخُولِ مَنْ لَا یُوثَقُ بِهِ عَلَیْهِنَ (1) وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا یَعْرِفْنَ غَیْرَکَ مِنَ الرِّجَالِ فَافْعَلْ وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنَ الْأَمْرِ مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ ذَلِکَ أَنْعَمُ لِحَالِهَا وَ أَرْخَی لِبَالِهَا وَ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ وَ لَا تَعْدُ بِکَرَامَتِهَا نَفْسَهَا(2)

وَ لَا تُعْطِیهَا أَنْ تَشْفَعَ لِغَیْرِهَا فَیَمِیلَ مَنْ شَفَعَتْ لَهُ عَلَیْکَ مَعَهَا وَ لَا تُطِلِ الْخَلْوَةَ مَعَ النِّسَاءِ فَیَمْلَلْنَکَ وَ تمللهن [تَمَلَّهُنَ](3) وَ اسْتَبْقِ مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّةً فَإِنَّ إِمْسَاکَکَ عَنْهُنَّ وَ هُنَّ تَرَیْنَ أَنَّکَ ذُو اقْتِدَارٍ خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَعْثُرْنَ مِنْکَ عَلَی انْکِسَارٍ(4)

وَ إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ الْغَیْرَةِ(5)

فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَةَ مِنْهُنَّ إِلَی السُّقْمِ وَ لَکِنْ أَحْکِمْ أَمْرَهُنَّ فَإِنْ رَأَیْتَ عَیْباً فَعَجِّلِ النَّکِیرَ عَلَی الْکَبِیرِ وَ الصَّغِیرِ وَ إِیَّاکَ أَنْ تُعَاتِبَ فَیَعْظُمَ الذَّنْبُ وَ یَهُونَ الْعَتْبُ وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَیْرٌ بِخَیْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِشَرٍّ وَ یُسْرٌ لَا یُنَالُ إِلَّا بِعُسْرٍ(6) وَ إِیَّاکَ أَنْ تُوجِفَ بِکَ مَطَایَا الطَّمَعِ (7)وَ إِنِ

ص: 214


1- 1. أی ادخال من لا یوثق به علیهن اما مساو لخروجهن فی المفسدة أو أشدّ و کل ما کان کذلک لا یجوز الرخصة فیه، و انما کان أشدّ فی بعض الصور لان دخول من لا یوثق به علیهن أمکن لخلوته بهن و الحدیث معهن فیها یزاد من الفساد.
2- 2. أی لا تکرمها بکرامة تتعدی صلاحها أو لا تجاوز باکرامها نفسها فتکرم غیرها بشفاعتها.
3- 3. أین هذه الوصیة من حال الذین یصرفون النساء فی مصالح الأمة و یعدون أنفسهم- علی ما یلهجون بها-: المصلح و یرفعون الأصوات بانتصار المرأة و مطالبة حقها فی الشئون الاجتماعیة و یزعمون أن العفاف اهتضام المرأة و صیانتها عن الفساد تضییع حقها و یقولون کلمة حقّ أرادوا بها الباطل، فأوقدوا نیران الشهوات و أفسدوا الأمة. و إذا قیل لهم لا تفسدوا فی الأرض قالوا انما نحن مصلحون ألا انهم هم المفسدون و لکن لا یشعرون.
4- 4. عثر یعثر عثورا علی السر و غیره: اطلع علیه.
5- 5. التغایر: اظهار الغیرة علی المرأة بسوء الظنّ فی حالها من غیر موجب.
6- 6. أی ان الخیر الذی لا ینال الا بشر لا یکون خیرا بل یکون شرا لان طریقه شر فکیف یکون خیرا. و هکذا ما لا ینال الا بعسر لا یکون یسرا. و قیل: ان العسر الذی یخشاه الإنسان هو ما یضطره لرذیل الفعال فهو یسعی کل جهده لیتحامی الوقوع فیه فان جعل الرذائل وسیلة لکسب الیسر ای السعة فقد وقع أول الامر فیما یهرب منه فما الفائدة فی یسره و هو لا یحمیه من النقیصة.
7- 7. توجف أی تسرع سیرا سریعا. و المطایا جمع المطیة و هی الدابّة التی ترکب. و المناهل جمع منهل: موضع الشرب علی الطریق و ما ترده إبل و نحوها للشرب.

اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ مُدْرِکٌ قَسْمَکَ وَ آخِذٌ سَهْمَکَ وَ إِنَّ الْیَسِیرَ مِنَ اللَّهِ أَکْرَمُ وَ أَعْظَمُ مِنَ الْکَثِیرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ کَانَ کُلٌّ مِنْهُ فَإِنْ نَظَرْتَ فَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی فِیمَا تَطْلُبُ مِنَ الْمُلُوکِ وَ مَنْ دُونَهُمْ مِنَ السِّفْلَةِ لَعَرَفْتَ أَنَّ لَکَ فِی یَسِیرِ مَا تُصِیبُ مِنَ الْمُلُوکِ افْتِخَاراً وَ أَنَّ عَلَیْکَ فِی کَثِیرِ مَا تَطْلُبُ مِنَ الدُّنَاةِ عَاراً(1) إِنَّکَ لَیْسَ بَائِعاً شَیْئاً مِنْ دِینِکَ وَ عِرْضِکَ بِثَمَنٍ وَ الْمَغْبُونُ مَنْ غَبَنَ نَفْسَهُ مِنَ اللَّهِ- فَخُذْ مِنَ الدُّنْیَا مَا آتَاکَ وَ تَوَلَّ عَمَّا تَوَلَّی عَنْکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِی الطَّلَبِ وَ إِیَّاکَ وَ مُقَارَبَةَ مَنْ رَهِبْتَهُ عَلَی دِینِکَ وَ عِرْضِکَ وَ بَاعِدِ السُّلْطَانَ لِتَأْمَنَ خُدَعَ الشَّیْطَانِ وَ تَقُولُ مَتَی أَرَی مَا أُنْکِرُ نَزَعْتُ فَإِنَّهُ هَکَذَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ إِنَّ أَهْلَ الْقِبْلَةِ قَدْ أَیْقَنُوا بِالْمَعَادِ فَلَوْ سُمْتَ بَعْضَهُمْ بِبَیْعِ آخِرَتِهِ بِالدُّنْیَا لَمْ تَطِبْ بِذَلِکَ نَفْساً(2) وَ قَدْ یَتَخَیَّلُهُ الشَّیْطَانُ بِخَدْعِهِ وَ مَکْرِهِ حَتَّی یُوَرِّطَهُ فِی هَلَکَةٍ بِعَرَضٍ مِنَ الدُّنْیَا(3) یَسِیرٍ حَقِیرٍ وَ یَنْقُلَهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَی شَیْ ءٍ حَتَّی یُؤْیِسَهُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ یُدْخِلَهُ فِی الْقُنُوطِ فَیَجِدُ الرَّاحَةَ إِلَی مَا خَالَفَ الْإِسْلَامَ وَ أَحْکَامَهُ- فَإِنْ نَفْسُکَ أَبَتْ إِلَّا حُبَّ الدُّنْیَا وَ قُرْبَ السُّلْطَانِ فَخَالَفَتْکَ إِلَی مَا نَهَیْتُکَ عَنْهُ مِمَّا فِیهِ رُشْدُکَ فَامْلِکْ عَلَیْهِ لِسَانَکَ فَإِنَّهُ لَا ثِقَةَ لِلْمُلُوکِ عِنْدَ الْغَضَبِ فَلَا تَسْأَلْ عَنْ أَخْبَارِهِمْ وَ لَا تَنْطِقْ بِأَسْرَارِهِمْ وَ لَا تَدْخُلْ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ فِی الصَّمْتِ السَّلَامَةُ مِنَ النَّدَامَةِ وَ تَلَافِیکَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِکَ أَیْسَرُ مِنْ إِدْرَاکِ فَائِدَةِ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِکَ وَ حِفْظُ مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُ

ص: 215


1- 1. الدناءة: جمع دان او الدنی و هو الخسیس.
2- 2. أی فلو عرضت للبیع من سام السلعة یسوم أی عرضها و ذکر ثمنها. و المعنی أنک لو عرضت ببعضهم بأن یبیع آخرته بالدنیا لم ترض بذلک و لم تطب نفسا بهذه التجارة.
3- 3. حتی یورطه ای یلقیه فی الورطة و یوقعه فی المهلکة.« بعرض الدنیا» أی بحطام الدنیا و متاعها. یعنی أن الشیطان ما زال یسول له بشی ء حقیر من متاع الدنیا حتّی یئس من رحمة اللّه و یخرجه منها فینجر الامر فی متابعته الی ما خالف الإسلام.

إِلَیْکَ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدِ غَیْرِکَ (1) وَ لَا تُحَدِّثْ إِلَّا عَنْ ثِقَةٍ(2) فَتَکُونَ کَذَّاباً وَ الْکَذِبُ ذُلٌّ وَ حُسْنُ التَّدْبِیرِ مَعَ الْکَفَافِ أَکْفَی لَکَ مِنَ الْکَثِیرِ مَعَ الْإِسْرَافِ وَ حُسْنُ الْیَأْسِ خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَی النَّاسِ وَ الْعِفَّةُ مَعَ الْحِرْفَةِ خَیْرٌ مِنْ سُرُورٍ مَعَ فُجُورٍ وَ الْمَرْءُ أَحْفَظُ سره [لِسِرِّهِ] وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ مَنْ أَکْثَرَ هَجَرَ(3) وَ مَنْ تَفَکَّرَ أَبْصَرَ وَ أَحْسَنُ الْمَمَالِیکِ الْأَدَبُ وَ أَقْلِلِ الْغَضَبَ وَ لَا تُکْثِرِ الْعَتْبَ فِی غَیْرِ ذَنْبٍ فَإِذَا اسْتَحَقَّ أَحَدٌ مِنْکَ ذَنْباً فَإِنَّ الْعَفْوَ مَعَ الْعَدْلِ أَشَدُّ مِنَ الضَّرْبِ لِمَنْ کَانَ لَهُ عَقْلٌ وَ لَا تُمْسِکْ مَنْ لَا عَقْلَ لَهُ وَ خَفِ

الْقِصَاصَ وَ اجْعَلْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ عَمَلًا یَأْخُذُ مِنْهُ فَإِنَّهُ أَحْرَی أَنْ لَا یَتَوَاکَلُوا(4) وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ أَنَّکَ بِهِمْ تَصُولُ (5) وَ بِهِمْ تَطُولُ اللَّذَّةُ عِنْدَ الشِّدَّةِ وَ أَکْرِمْ کَرِیمَهُمْ وَ عُدْ سَقِیمَهُمْ (6)

وَ أَشْرِکْهُمْ فِی أُمُورِهِمْ وَ تَیَسَّرْ عِنْدَ مَعْسُورِهِمْ وَ اسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَلَی أُمُورِکَ فَإِنَّهُ أَکْفَی مُعِینٍ وَ اسْتَوْدَعَ اللَّهَ دِینَکَ وَ دُنْیَاکَ وَ اسْأَلْهُ خَیْرَ الْقَضَاءِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

**[ترجمه]کتاب وصایا: سید بن طاووس می گوید: در اینجا بر دلم گذشت که با آوردن عهدنامه پدرت امیرالمؤمنین علیه السلام که فرمانروای اقلیم سخن و قلم است و به فرزند گرامی خود نوشته است، و نیز نامه ای را که به شیعیان خود مرقوم داشته است و کسانی را که پیش از حضرتش بوده اند یاد فرموده است، همچنین با نامه آن بزرگوار در یادآوری پیشوایانی که از فرزندان خودش - که درود خدا بر آنان باد - است نگاشته است، این کتاب را زینت پایان بخشم. پس بهتر است نامه آن بزرگوار به فرزندش علیه السلام را از طریق دوست و دشمن نقل کنم که سعادت هر دو جهان را در بر دارد:

پس گویم که ابو احمد حسن بن عبدالله بن سعید عسکری در جزء نخست کتاب «الزواجر و المواعظ»، در نسخه ای به تاریخ ذی القعده سال 473 آورده است که وصیت امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام به فرزند خویش، از آن سخنان است که اگر سخن حکمت آمیزی باشد که باید آن را با آب طلا نوشت، همانا این سخنان است. جماعتی این وصیتنامه را برای من روایت کرده اند.

منجمله علی بن حسین بن اسماعیل از حسن بن ابی عثمان الادمی و او از ابو حاتم المکتب یحیی بن حاتم بن عکرمه و او از یوسف بن یعقوب در انطاکیه، از یکی از اهل علم روایت کرده است که چون حضرت مولای ما امیر مؤمنان علی علیه السلام از صفین به سوی قنسرین بازمی گشت، این وصیتنامه را به فرزند خود حسن بن علی نوشت .

و از آن جمله است قول احمد بن عبد العزیز که ما را حدیث کرد از سلیمان بن ربیع نهدی، از کادح بن رحمة الزاهد، از صباح بن یحیی المزنی.

نیز از آن جمله است که حدیث کرد ما را علی بن عبد العزیز کوفی کاتب به نقل از جعفر بن هارون بن زیاد به روایت از محمّد بن علی بن موسی الرضا علیه السلام و او از پدرش و او از جدش جعفر الصادق علیه السلام، از پدرش، از جدش علیهم السلام روایت کرده است که علی علیه السلام به حسن بن علی علیه السلام نوشت (تا آخر). نیز از آن جمله است که حدیث کرد ما را علی بن محمّد بن ابراهیم تستری، از جعفر بن عنبسه، از عباد بن زیاد، از عمرو بن ابی المقدام، از ابو جعفر محمّد بن علی علیه السلام روایت کرده است که فرمود: علی علیه السلام امیرالمؤمنین به حسن بن علی علیه السلام نوشت (تا آخر وصیتنامه).

نیز محمّد بن علی بن زاهر رازی، از محمّد بن عباس، از عبدالله بن داهر و او از پدرش و او از جعفر بن محمّد علیه السلام و او از پدرانش، از علی امیرالمؤمنین علیه السلام بر ما حدیث کرد که او فرمود: علی به فرزندش حسن علیه السلام نوشت (تا پایان وصیتنامه).

همه اشخاص مذکور هم بر ما روایت کرده اند که امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، این نامه را به حسن علیه السلام فرزند خود نگاشت. نیز احمد بن عبد الرحمن بن فضال قاضی، از حسن بن محمّد بن احمد و احمد بن جعفر بن محمّد بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، از جعفر بن محمّد حسنی، از حسن بن عبدل، از حسن بن طریف بن ناصح، از حسن بن علوان، از سعد بن طریف، از اصبغ بن نباته المجاشعی و او گفت: امیر مؤمنان علیه السلام به فرزند خود چنین نوشت (تا آخر وصیتنامه).

ای فرزند، ای محمّد که خداوند عنایت و رعایت خود را درباره تو افزون فرماید! بدان که شیخ بزرگوار محمّد بن یعقوب کلینی تغمده اللَّه جل جلاله برحمته که همه به ثقه بودن و امانت او معتقدند، نامه مولای ما امیرالمؤمنین را به فرزند خود حسن علیه السلام سلام اللَّه جل جلاله روایت کرده است. نیز نامه ای کوتاه به خط علی علیه السلام امیر مؤمنان به فرزند خود محمّد بن حنفیه رضوان اللَّه جل جلاله علیه روایت کرده است و هر دوی آنها را در کتاب الرسائل آورده است. من آنها را در نسخه ای قدیمی که ظاهرا در زمان خود محمّد بن یعقوب (ره) نوشته شده، دیده ام.

شیخ جلیل کلینی با وکلای مهدی علیه السلام،

عثمان بن سعید العمروی و فرزند او ابو جعفر محمّد، ابو القاسم حسین بن روح و علی بن محمّد سمری معاصر بوده، چرا که وفات علی بن محمّد السمری در شعبان 329 بوده و محمّد بن یعقوب کلینی در 328 در بغداد در گذشته است.

بنابراین نوشته های شیخ جلیل محمّد بن یعقوب و روایات او در زمان وکیلان مزبور بوده است و امکان تحقیق گفته های خود را داشته است.

ای فرزند! بدان که میان روایت حسن بن عبدالله عسکری، صاحب کتاب الزواجر و المواعظ در ولایت شیخ جلیل کلینی، درباره نامه پدرت علی امیر مؤمنان علیه السلام به فرزند خود اختلاف وجود دارد و ما آن نامه را از روی روایت محمّد بن یعقوب کلینی (ره) نقل می کنیم، زیرا زیباتر و با فضیلت تر است. پس اینک می گویم که محمّد بن یعقوب کلینی در کتاب الرسائل به اسناد خود از ابو جعفر بن عنبسه و او از عباد بن زیاد اسدی و او از عمر بن ابو المقدام و او از ابو جعفر علیه السلام روایت کرده است که فرمود، وقتی امیر مؤمنان علی علیه السلام از صفین باز گشت، به حسن علیه السلام

فرزند خود چنین نوشت:

« به نام خداوند بخشاینده مهربان این پند نامه پدری است به مرگ نزدیک و به پیروزی زمانه معترف که زندگی از او روی گردانیده، به روزگار گردن نهاده و در سرای در گذشتگان آرمیده است. نکوهنده دنیا و فردا از آن سرای کوچنده، به فرزندی آرزومند که به آرزوهایش دست نخواهد یافت. فرزندی رهسپار راه هلاک شد گان، آماج بیماری ها، گروگان روزگاران، هدف مصیبت ها، برده دنیا و سوداگر غرور، وامدار فنا و بندی مرگ، هم سوگند اندوه، همنشین غم، هم نفس آفات، خاکسار شهوات و جانشین رفتگان.

اما بعد، آنچه من از پشت کردن به دنیا و سرکشی روزگار و روی آوردن آن جهان به خویش دانستم، مرا از آن بازداشت که جز از خویشتن یاد کنم، جز به کار آن جهان پردازم و جز غم خویش تیمار دیگری خورم. آنگاه که همّ خویشتن مرا از همّ دگران باز داشت و رای مرا بر این استوار ساخت که جز به فکر آن جهان نباشم، تکلیف مرا روشن ساخت و بر آنم داشت که با کوشایی دست به کاری زنم که بیهودگی را بر آن راه نباشد و فکرت خویش را صادقانه بکار برم، دیدم که تو پاره ای از من، که سراسر وجود منی. آنسان که اگر غمی بر دل تو فرود آید، گویی بر دل من نشسته و اگر مرگ تو را دریابد، گویی مرا دریافته است. پس دیدم کار تو همچون کار من، خود در نظرم بزرگ و کار تو کار من است. از این رو این نامه را به تو می نویسم، به این امید که خواه من برای تو زنده مانم یا از این جهان درگذرم، به آن رفتار کنی.

ای فرزند گرامی! به تو اندرز می دهم که از خدای بترسی؛ ملازم فرمان او باشی؛ دل به یاد او آبادان کنی و رشته پیوند او نگه داری که اگر چنین کنی، میان تو با خدای کدام رشته از آن استوارتر؟

دل را به پند زنده دار؛ آن را با دل نبستن به دنیا بمیران؛ به باور نیرومند ساز؛ به چراغ خرد بیفروز؛ به یاد مرگ رام کن؛ به پذیرفتن فنا وادار؛ به رنج های دنیا بینا ساز؛ از صولت دهر بر حذر دار؛ از دگرگونی های گردش روزان و شبان بیم ده؛ داستان گذشتگان بر او فرو خوان؛ سرگذشت پیشینیانش را به یاد آر؛ و بر دیار و آثارشان بگذر. پس بنگر که چه کردند و از کجا بر شدند و به کجا فرود آمدند و در کجا جای گزیدند. آنگاه بینی که از دوستان جدا ماندند و به دیار تنهایی فرود آمدند. آنسان که تو نیز پس از اندک زمانی، یکی از آنان خواهی بود.

پس جایگاهت را آراسته ساز، آخرت به دنیا مفروش؛ آنچه ندانی مگوی؛ از آنچه به آن وظیفه نداری سخن مران؛ راهی که از کجی آن بیمناکی مپیما، که باز ایستادن از بیم سرگردانی بهتر از فرو افتادن در ورطه ترس و تباهی است. به نیکی فرمان ده تا از نیکان باشی؛ مردمان را با دست و زبان از کار نکوهیده باز دار؛ و بکوش تا از زشتکاران جدا مانی. در راه خدای آنسان که سزاوار اوست پیکار جوی. از سرزنش مردمان باک مدار و به هیچ حال در راه حقّ، از غرقه شدن در سختی ها میندیش؛ دانش دین بیاموز و در ناگواری ها خود را به شکیبایی خوگر ساز، چه نیکو خویی است شکیبایی در راه حقّ .

کار خویش همه به کردگار رها کن و در هر مهمی خود را به خدای بسپار که پناهگاهی است بس استوار، نگهبانی بس توانا و مدافعی شکست ناپذیر؛ در دعا و خواهش از پروردگار اخلاص ورز که بخشش و محرومی به دست اوست؛ در طلب خیر و عافیت از خدای، پافشاری کن؛ پند من نیک دریاب و جانب آن فرو مگذار و از آن روی مگردان که بهترین سخن آن است که سودی بخشد؛ بدان که در دانشی که سودی نباشد، خیری نیست و علمی که به حقیقت روی ندارد و به حقّ راه نداشته باشد، آموختن آن را فایدتی نیست.

هان ای پسر! چون دیدم روزهای زندگی ام بالا گرفته و سستی تن فزونی یافته، به وصیت تو شتافتم، پیش از آنکه مرگ تاختن آورد، زبان از گفتن سخن دل باز ماند و اندیشه همچون کالبد بفرساید یا برخی از چیرگی های هوس و خواهش های نفسانی و فریبندگی های دنیا، بر دل تو از من پیشی گیرد و تو همچون شتری رمنده و سرکش رام نگردی. ناچار پاره ای از پندهای خویش بر تو فرو خواندم. چه، دل نوجوانان همانند زمینی است که تخمی در آن نیفشانده باشند، از این رو هر دانه در آن افکنند پذیرای آن باشد و آن را نیک بپروراند. پس زان پیشتر که تو را دل سخت گردد و خرد در بند شود، به تأدیب تو برخاستم تا پای استوار به عقیدتی روی آری که اهل تجربه تو را از طلب و آزمودن آن بی نیاز ساخته اند. پس تو از رنج طلب بی نیازی و از تلاش تجربت رسته.

اینک آنچه از طلب و تجربه با دشواری فراهم آورده ایم، رایگان در دست توست و آنچه که بسا در نظر ما تاریک می نمود، بر تو روشن گردیده است.

ای فرزند گرامی! اگر چه روزگار به درازای عمر پیشینیان بر من نگذشته است، اما چندان در کار ایشان نگریسته ام، در اخبارشان اندیشیده ام و در آثارشان سیر کرده ام که همچون یکی از آنان شده ام، بلکه چندان بر امورشان آگاهی یافته ام که گویی با نخستینشان تا واپسینشان زیسته ام. پس در این سیر و تأمل کردار پاکیزه را از آلوده باز شناختم، و سود را از زیان دریافتم، آنگاه برای تو زبده هر کار را برگزیدم و زیبای آن را جستم و ناشایسته آن را یکسو نهادم، و هر جا پدری مهربان را باید تا در کار فرزند نیکو بنگرد، نیکو نگریستم و مانند همه پدران مهراندیش که به کار فرزندان همت می گمارند، در کار تو همت گماشتم. باری بر آن شدم تا تو را این چنین ادب آموزم، چه، تو روی به زندگی داری و جوانی نوخاسته ای، با دلی پاک و نهادی صافی، و قصد آن کردم که نخست کتاب خدای عزوجل را به تو آموزم و تاویل آن کتاب و شرایع اسلام، و احکام و حلال و حرام آن را به تو باز گویم و جز این چیزی ات نیاموزم. اما از آن ترسیدم که عقاید و آرایی که مورد اختلاف و اشتباه مردم شده است، تو را نیز مشتبه سازد، پس با همه کراهتی که از گفتن آن داشتم، دیدم که نزد من یادآوری آن پسندیده تر از آن است که تو را در حالی رها کنم که از فرو افتادن در ورطه هلاک بر تو ایمن نباشم. امیدوارم خدای تو را در راه صواب توفیق عنایت فرماید و به راه میانه رهنمایی کند. اینک، تو را به پیروی از این اندرزها سفارش می کنم:

هان ای فرزند! بدان که بهترین چیز که از پند من باید فراگیری، پرهیزگاری در راه خدای است؛ و اکتفاء کردن به آنچه خدا بر تو واجب گردانیده است و فرا گرفتن آنچه نیاکان نخستین تو، نیکان خاندانت، بر آن بوده اند، همانا که آنان نیز مانند تو از اندیشه در کار و درستکاری خویش فرو گذار نکردند و از معارف دین هرچه را در اثر تفکر و ژرف اندیشی باز شناختند، به کار بستند و از فرا گرفتن هرچه بیرون از وظیفه بود، خودداری کردند. پس اکنون، اگر دل تو به آنچه ایشان به آن عارف شده بودند اکتفاء نکند و در جستجوی حقیقت افزون طلب باشد، باید که به نیروی تفکر درست، تأمل و نیک آموزی در پی کسب آن برآیی، نه با فرو افتادن در گرداب شبهه ها و غرقه گشتن در ورطه مجادله ها. پس، اگر رأی تو بر این شد، نخست از خدای مدد خواه و کسب توفیق را به او روی آور و آشفتگی های تردیدزای را که شخص را به ناباوری و شبهه در اندازد یا گمراه سازد رها کن. پس آن هنگام که به یقین دانستی دل صفا یافته و فرمانبردار گشته، و رأی کمال پذیرفته و از تفرقه باز آمده، و خاطر در این کار مجموع گردیده و فکر در نقطه مقصود تمرکز یافته است، بنگر که در این پندنامه که به توضیح بر تو نوشته ام، چه می گویم. اما اگر آنچه به دل خواهی فراهم نیامد و فراغ خاطر و فکر مجموع میسر نشد، هشدار که همچون شتری که پیش رویش را نبیند در سقوط بوده و بینا نیستی و در ورطه ظلمات که رهایی از آن بسی دشوار است گرفتار نگردی. آن کس که راه را به روشنی نبیند و امور را در هم آمیزد، در طلب دین نیست و در چنین حال، درنگ اولی تر است از رفتن.

همانا اول چیزی که شروع می کنم به آن از سفارشم و پایانش این است که سپاس گویم خدای خود و ترا و خدای پدرانت اولها و آخرها و پروردگار هر کس که در آسمانها و زمین است آنسان که سپاس سزاوار اوست و آنچنان که او دوست دارد و سزاوار میداند و از خدا می خواهم از طرف ما بر پیامبرمان و اهل بیت پیامبر و بر پیامبران خدا و فرستادگانش درود فرستد مانند درود تمام آفریدگانش و نعمتهایش را بر ما کامل کند در آنچه که مرا توفیق خواهش در آن داده بر ایمان به اجابت رساند، زیرا که به نعمت خدا شایستگی کامل می شود.

ای فرزند! همانا که تو را از دنیا و از حال و زوال و انتقال آن آگاه کردم و از آن جهان و از آنچه برای اهل آن در آنجا آماده شده است خبر دادم، و داستان ها بر تو فرو خواندم تا عبرت گیری و به آن رفتار کنی؛ داستان آنان که دنیا را چنان که باید بیازمودند، داستان مسافرانی است که رحل اقامت انداختن در منزلی بی برگ و نوا را خوش نداشته باشند و بر آن شوند تا در سرزمینی پر نعمت و ناحیتی سر سبز فرود آیند. پس دشواری راه و دوری یار و سختی سفر و ناگواری خوراک را بر خود هموار سازند تا به سرای فراخ و نشستنگاه خود در آیند. از این رو ناسازی های راه را رنجی نمی شمارند و انفاق مال را در آن راه زیانی نمی بینند و چیزی را دوست تر از آن ندارند که آنان را به سر منزل نزدیک سازد و راه قرارگاهشان را کوتاه کند.

و مثل آنان که به دنیا فریفته شدند، بر مثال گروهی است در منزلی پر نعمت نشسته، که نخواهند به وادی بی برکت و قحطی زده مقام گیرند، پس، چیزی را ناخوش تر و دشوارتر از آن نمی دانند که رامش سرای خویش رها کنند و ناگهان به آن پایگاه تهی از نعمت فرود آیند.

تمام نادانیها را به تو خاطر نشان کردم تا خویشتن را دانا نشماری، اگر چیزی را نفهمیدی بزرگ در نظرت جلوه می کند،همانا دانا کسی است که بشناسد که دانائیهایش نسبت به نادانیش اندک است پس خویشتن را بدین سبب نادان شمارد و بر دانش خویش با کوشش بیفزاید، همیشه برای دانش جوینده و در آن میل کننده و برایش استفاده کننده ایست.

برای دانشمندان فروتنانند و برای اندیشه اهمیت دهندگان، سکوتش واجب، پرهیز دهنده ی از خطا، شرم کننده ی از او، اگر بر دانشمندان وارد شود مسأله ای که نداند نادانیش را انکار نمی کند زیرا که نادانی را در نفسش احتمال می دهد.

اما جاهل کسی است که خود را دانشمند بشمارد و بر اندیشه ی خود اعتمادکننده است، همیشه برای دانشمندان تبعیدکنندگانند و بر آنان عیب گیرندگانند- و برای کسی که مخالفت دانشمندان را کند گناه است و برای کسی که کارها را نشناخته گمراهی است.

پس هر گاه وارد شود بر نادان چیزی که نمی داند انکار می کند و نسبت دروغ می دهد و با نادانی خود می گوید: من این را نه فهمیدم و نه می بینم که چنین چیزی را و گمان نمی کنم که باشد اگر هست کجاست این سخن به واسطه اعتمادش به رأیش و بی خبری از نادانیش باشد رأیش به آنچه که می بیند از آنچه بر او اشتباه می شود جدا نمی شود، برای نادانی خود استفاده ای نمیکند و حق را انکارکننده است و در نادانیش سرگردان و از آموختن دانش تکبر ورزد.

ای فرزند عزیز! خود را و دگران را با یک ترازو بسنج، پس، بر دگران آن پسند که بر خود می پسندی و چیزی را که بر خود ناروا می دانی، بر دگران نیز ناروا دان؛ آنسان که نمی خواهی بر تو ستم کنند، بر کسی ستم مکن؛ و چنان که از مردمان چشم نیکی داری، نیکی کن؛ کاری را که از دگران زشت می دانی، از خود نیز زشت دان؛ رفتاری که چون با دگران کنی خشنود گردی، چون با تو کنند به آن خشنود باش؛ آنچه ندانی، هر چند اندک، مگوی؛ آنچه نمی پسندی که درباره تو چنان گویند، درباره دیگران بر زبان میاور؛ و بدان که خودپسندی خلاف صواب است و آفت خرد.

چون به حقیقت رهنمونی شدی، چندان که می توان، در پیشگاه پروردگار فروتنی ورز. سختکوش باش؛ گنجوری دیگران مکن.

ای پسرم! آگاه باش که راهی در پیش داری به مسافت دور و به سختی دشوار، و پیمودن آن راه را از کردار پسندیده و توشه ای چندان که تو را سبکبار به منزل رساند بی نیاز نیستی. پس خویشتن را گرانبار مساز که آن مایه گرانی و ناسازی است، سرانجام وبال تو گردد. و اگر از تنگدستان کسی یافتی که توشه تو را تا رستاخیز برگیرد و فردا که بدان نیازت افتد آن توشه به تو باز گرداند، غنیمت شمار و آن بار بر پشت او نه؛ اگر توانی بر آن بیفزای که بسا او را بجویی و نیابی؛ اگر کسی از تو وام خواست و توانگر بودی، غنیمت شمار تا در روزگار تنگدستی آن وام به تو باز گرداند.

هشدار که فرازی دشوار نورد در پیش داری که آنجا سبکبار را حال خوش تر از گرانبار، و دیر جنبنده را حال زشت تر از شتابنده؛ در نشیب آن فراز، همانا که یا به بهشت فرود آیی یا به دوزخ. پس، پیش از فرود آمدن، با کردار پسندیده مایه آسایش و برگ عیشی آنجا فرست.

آگاه باش آن که گنجینه های آسمان ها و زمین در دست اوست، به تو رخصت دعا داد، اجابت آن را کفالت کرد و تو را بفرمود که دست نیاز به سوی او برداری تا نیازت برآورد و از او طلب رحمت کنی تا بر تو رحمت کند. او میان تو با خویش هیچ کس را حجاب نکرد و تو را به کسی وانگذاشت تا نزد او از تو شفاعت کند؛ نیز از اینت باز نداشت که اگر بد کردی در توبه کوبی؛ در خشم بر تو شتاب نورزید؛ از بازگشت تو به سوی خود سرزنشت نکرد؛ آنجا که سزاوار رسوایی بودی، رسوات نساخت؛ در قبول توبه بر تو سخت نگرفت؛ به سبب گناه با تو مناقشه نکرد و از رحمت خویش نومیدت نفرمود؛ در توبه بر تو نبست، بلکه توبه ات را کاری نیکو دانست؛ گناهت را یک و کار نیکویت را ده به شمار آورد؛ در توبه و باب طلب خشنودی خویش بر تو گشود، هنگامی که او را بخوانی ندای تو می شنود و چون با او به نهان راز گویی، گفتگوی نهانت می داند. نیاز خود به او عرضه می داری، از حال دل پرده بر می گیری، درد دل با او در میان می نهی، از غم ها شکوه می کنی و از او غمزدایی می طلبی، در کارها مدد می جویی و از گنجینه های رحمت او، از فزونی زندگی و سلامت تن و فراخی روزی، آن می خواهی که هیچ کس جز او به بخشیدن آن توانا نیست. آنگاه کلید خزانه های خود، از آنچه طلب آن را رخصت فرموده، به تو سپرده است تا هر گاه اراده کنی به نیایش، درهای نعمت او بر خویشتن بگشایی و باران احسان او را پیاپی بر خود ببارانی. پس مباد که درنگ در اجابت دعا، تو را از رحمت او ناامید گرداند که همانا عطیه به میزان نیت است. بسا که درنگ در اجابت دعا، خواهنده را پاداشی بزرگ تر و آرزومند را بخششی بیشتر باشد؛ بسا که چیزی بخواهی و به آن دست نیابی، اما دیر یا زود بهتر از آنت نصیب افتد یا بلایی از تو بگرداند؛ و بسا که چیزی طلب کنی که اگر به آن رسی، دینت تباه گردد. پس در پی آن باش که جمال باقی دارد و گرفتاری آن گریبانگیرت نگردد. مال تو را نپاید و تو مال را نپایی. پس امید است که سرانجام کارت را نیک یا بد به بینی یا اینکه پوشاننده ی کریم به پوشاند.

ای فرزند دلبند! بدان که تو را بهر آن جهان آفریده اند نه این جهان و برای گذشتن آورده اند، نه نشستن و برای مرگ نه جاوید زیستن. تو در سرایی هستی که خانه کوچ است و توشه اندوزی و جای ناکامی و گذرگاه آن جهانی، همانا که مرگ در پی توست و تو طعمه مرگی و هیچ گریزنده ای از آن به سلامت نرست و ناچار به آن رسید. پس بر حذر باش که مرگ آن گاه که سرگرم گناهی و به خود می گویی توبه خواهم کرد، ناگهان به سراغت آید،و میان تو با توبه جدایی افکند که در آن حال خویشتن به دست خود تباه کرده باشی.

ای فرزند نازنین! بسی به یاد مرگ باش و به یاد ناگهان تاختن آن و به یاد آنچه پس از مرگ به آن در می رسی تا چون بر تو درآید، با همه نیرو آماده باشی و چنان که باید آماده و کمر بسته، نه که ناگهان فرا رسد و بر تو چیره گردد. مبادا که از آرامش و دلبستگی اهل دنیا به دنیا و از ددمنشی آنان به یکدیگر در برابر مردار این جهان فریفته گردی که خدای تو را بر فریب دنیا آگاه گردانیده و دنیا نیز حال فنای خویش بر تو فرو خوانده و ناسازی های خود بر تو آشکار ساخته است. دنیا پرستان سگانی خروشانند و درندگانی شکاری.

گروهی بی موجبی بر گروهی دیگر زوزه خشم آلود می کشند؛ توانمندان ناتوانان را در هم می شکنند؛ بزرگان بر کوچکان چیرگی می کنند؛ دسته ای چون شترانی دربند، و دسته ای دیگر رها با خردی گمراه رهسپار راه بی نشان، بسان شترانی چالاک و بی مهار در سنگلاخی آواره هستند. نه چوپانی که از بیراهه بازشان دارد، نه چراننده ای که به چراشان گمارد، دنیا در کوره راه رهنوردشان ساخته و چشمشان را از نور رستگاری پوشانیده است .

از این رو در شوریدگی های این جهان سرگشته اند و در نعمت های آن غرفه. دنیا آنان را به بازی گرفته و شیفته خود ساخته و با آنان به لعبت بازی پرداخته است، و آن لعبتگان نیز دنیا را بازیچه خود ساخته اند و جهان بعد را فراموش کردند آرام گیر که تاریکی نادانی بر طرف خواهد شد، به پروردگار کعبه سوگند که امید می رود کسی که تند رود ملحق می شود.

ای پسر گرامی! پسرم بدان که هر کس شتر سواری او شب و روز برود پس او را هم میبرد اگر چه خودش نرود خدا دنیا را خراب و آخرت را آباد کرده.

پسرم اگر بی میل شوی در آنچه که تو پارسائی در آن و نفست را از آن برگردانی پس نفس اهل این کار است و اگر تو پذیرنده ی اندرز من نباشی بپرهیز در آن دنیا بدان که به آرزوی خویش نمی رسی و از مرگ نرهی، که پوینده راه پیشینیانی؛ پس در طلب دنیا مدارا کن و در کسب روزی پاکیزه باش و آن بر خود آسان گیر. بسا طلب که به تنگدستی پیوست.

نه چنین است که هر سختکوش، روزی فراوان یابد و هر که راه اعتدال پوید، از آن محروم ماند. خود را به هیچ فرومایگی میالای، اگر چه تو را به دلخواه رساند، همانا تو هرگز عوض نمی گیری به آنچه بخشش می کنی از دین و آبرویت بهائی را اگر بزرگ باشد بهاء و از بهترین بهره مرد همنشین شایسته است پس با مردان خوب نزدیک شو که از ایشان باشی از بدان دوری کن که از آنان جدا شوی، بدگمانی بر تو پیروز نشود زیرا که بدگمانی میان تو و دوستت آبروئی نمی گذارد.

بدترین غذاها حرام است. ستم کردن بناتوان بدترین ستم است بدی مانند اسمش باشد، صبر کردن در ناراحتیها دل را نگه میدارد هر گاه مصلحت باشد درشتی کردن برای تربیت همان درشتی حکم نرمی را دارد چه بسا که درد دوا باشد و چه بسا اندرز دهد کسی که اندرز دهنده نیست و چه بسا اندرز دهنده ای خیانت کند مبادا آنکه بر آرزوها تکیه کنی که آنها مالهای احمقانست که دورکننده ی از دنیا و آخرت است.

دلت را با ادب پاک نما چنان که آتش هیزم را پاک میکند سخنانت را بیکدیگر مخلوط مکن و مانند کف سیل مباش، انکار نعمت پستی و همراهی نادان شومی است، خرد نگهدارنده تجربه هاست، بهترین چیزی که تجربه میکنی همان اندرز تو است و از کرم است خوی پسندیده، پیشی بفرصت گیر پیش از آنکه اندوه شود، از دوراندیشی تصمیم است، سستی در کار سبب ناامیدی است، همه ی جویندگان بهدف نمیرسند و همه ی مسافران برنمیگردند، نابود کردن توشه فساد است.

برای هر کسی سرانجامی است چه بسا سرانجامی است که برمیگردانی، نیکی در کمک کار پست نیست، بواسطه ی عذر کار را رها مکن، بردبار آقائی می کند، آنکه بخواهد بفهمد فهمش را زیاد می کند، دیدار مردمان خوب آبادی دل است آسان شمار روزگار را آنچه را که رام میکند برایت سواریش را بپرهیز که مرکب لجاجت سرکشی کند.

اگر گناهی انجام دادی شتاب در نابودی آن کن بوسیله توبه، آنکه ترا امین قرار دهد خیانت مکن گرچه بتو خیانت کند راز او را فاش مکن گر چه او راز ترا فاش کند، بیاد میاور چیزی را از جهت امیدواری بیشتر از خود آن چیز بجو، زیرا نصیب تو میرسد، بازرگان در محل خطر است، زیادی را بگیر و نیکو بخشش کن و بمردم نیکو بگو و چه سخن حکمتی جامع است اینکه دوست بداری برای مردم آنچه را که برای خود دوست داری و ناخوش داری برای مردم آنچه را که برای خود خوش نداری، همانا که کم اتفاق می افتد که از آنچه که تو بسوی آن شتاب می کنی سلامت بمانی یا اینکه پشیمان شوی زمانی که بر آن زیاد کنی بدان که از کرم است وفا کردن به پیمانها و دوری جستن نشانه دشمنی است.

بهانه های زیاد نشانه ی بخل است قسمتی از بخشش نکردن تو بر برادرت با مهربانی بهتر است از بخشش با ستم، پیوند خویشاوندی از کرم است بعد از قطع کردن تو پیوند خویشاوندی را کیست که اطمینان بتو داشته باشد و پیوند خویشاوندی کند، گناه کردن سبب قطع خویشاوندی کردنست، وادار کن خویشتن را به پیوند خویشاوندی دوست هنگامی که او قطع کند، هنگامی که مهربانی نماید، هنگامی که سخت گیری در بخشش کند، هنگامی که از تو دوری نماید، هنگامی که سختی در نرمی کند، هنگامی که بر تو ستم کند بطوری که ترا بنده ی خود فرض نماید و خود را بر تو صاحب نعمت شمارد .

و زینهار که بجا آوری در غیر جای خود یا انجام دهی در غیر اهلش، مبادا آنکه دشمن دوستت را دوست بگیری زیرا که در حق دوستت دشمنی کرده ای مبادا آنکه نیرنگ بازی نمائی زیرا که فریب خوی مردم پست است.

برادرت را اندرز خالص بده زشت باشد یا زیبا او را در هر حال کمک نما، و برگرد با او هر گاه برگردید، کیفر برادرت را مخواه اگر چه خاک بر دهنت بپاشد، کوشش کن بر دشمنت به بخشش زیرا بخشش سزاوارتر است برای پیروزی، از مردم دنیا با خوی پسندیده بسلامت باش خشمت را فرو بر که من جرعه ای گواراتر از فرو بردن خشم و سرانجامی را شیرین تر از آن ندیدم.

با برادرت بر شک نمودنش جنگ مکن هنگام خوشنودی او را جدا مکن، نرمی کن با کسی که با تو درشتی میکند زیرا که ممکن است او برای تو نرمی کند، چقدر زیاد است جدا شدن بعد از پیوند نمودن، ستم نمودن پس از برادری، دشمنی کردن پس از دوستی، خیانت نمودن بکسی که ترا امین شمرده، فریب با آنکه ترا امین دانسته زشت است اگر اراده داری جدا شدن از برادرت را راه آشتی از طرف خود بجا بگذار که اگر روزی ناچار شوی بسوی او برگردی بتوانی.

اگر کسی برای تو گمان خوبی داشت از او بپذیر، حق برادرت را بواسطه ی اعتمادی که میان تو و اوست تباه مکن زیرا که برای تو برادری نیست که حقش را ادا کنی، مردم تو شقی ترین مردم نسبت بتو نیست، بکسی که بتو بی میلی کند میل کن، برادر تو نیرومندتر از تو بر جدائی تو نیست بر خویشاوندی و نمیباشد در بدی قوی تر از نیکی نمودن، نه در بخل نیرومندتر از تو در بخشش، نه در تقصیر نیرومندتر از تو در خوبی.

البته بزرگ شمرده نشود بر تو ستم کسی که در حق تو ستم میکند زیرا که ستمگر کوشش میکند در زیان خود و بهره ی تو، پاداش کسی که ترا شاد میکند بدی نیست، روزی دو بخش است بخشی را باید جستجو کنی، بخشی ترا میجوید اگر دنبالش هم نروی می آید ترا. پسرم بدان که روزگار دگرگونی ها دارد او را سخت نکوهش مکن و اندک می شود در پیش مردم بهانه ی آن، چقدر زشت است فروتنی هنگام نیاز و چقدر زشت است ستم هنگام بی نیازی، همانا برای تو از دنیا آنقدر است که آینده ات را شایسته کنی پس در راه حق انفاق کن و برای دیگری پس انداز منما و اگر بر آنچه که از دست رفته بیتابی کنی پس بیتابی کن بر آنچه که بدست تو نرسیده زیرا که کارها بیکدیگر شباهت دارند و ناسپاسی مکن صاحب نعمت را زیرا که ناسپاسی از مرضها کفر است، عذر بپذیر و مباش از آنان که از اندرزها بهره نمی برند، همانا خردمند بادب پند میگیرد و چهار پا بزدن، حق شناس باش برای کسی که برایت حقشناسی کند پست باشد یا بلند، غمهای وارد را از خویشتن دور کن به صبر و یقین خوب، آنکه میانه روی را واگذارد ستم کرده، نیکوترین بهره ی مرد قناعت است، بدترین همنشین مرد حسد است، در کوتاهی ناامیدیست، بخل نکوهش آورد، همنشین باید مناسب باشد، دوست کسی است که در پشت سر ترا نگهداری کند، هواپرستی شریک کوری است و از اسباب توفیق ایستادن هنگام سرگردانیست، بهترین دورکننده ی غمها یقین است.

سرانجام دروغ پشیمانیست، سلامتی در راستی است چه دورهائی نزدیکتر از نزدیک است، غریب کسی است که برایش دوستی نباشد بدگمانی دوست ترا نابود نکند، کسی که تب کند تشنه می شود، هر کس از حق تجاوز کند مسیرش تنگ شود، هر کس اکتفا کند بمنزلتش باقی بماند برایش، نیکوخوئیست پاکی، بهترین دستگیره پرهیز است مطمئن ترین وسیله وسیله ی بین تو و خداست، شادمانت کند کسی که ترا خوشنود نماید، زیاده روی در نکوهش سخت نماید آتش جدال را.

چه بسا بیماری که نجات یافت و تندرستی که در گذشت و گاهی ناامیدی وسیله نجات میباشد ولی آز و طمع سبب تباهی و هلاکت است هر برهنه ای به پاداش نمیرسد و نه هر واجبی براستی رساند.

چه بسا بینا که هدفش را اشتباه کند ولی کور براهش برسد چنان نیست که هر کس بجوید بیابد نه هر کس بترسد نجات پیدا میکند، بدی را بتأخیر انداز زیرا که تو هر گاه بخواهی زود می یابی، اگر می خواهی نیکی به تو شود نیکی نما، یاری کن برادرت را در حالی که هست، نکوهش را زیاد مکن زیرا که نکوهش زیاد کینه آورد.

بر گردان کسی را که امید برگشتنش را داری، جدائی از نادان رسیدن بخردمند است، و از کرم است جلوگیری از سختی، کسی که با روزگار دشمنی ورزد نابود می شود و آنکه انتقام کشد بر او خشم میکند، چقدر بلا به ستمگران نزدیک است، نرمی کن بآن که نیرنگ باز است که برایش افزون نمیشود، لغزش ناگهانی سخت ترین لغزش است، مرض دروغ زشت ترین بیماریها است.

فساد گروه زیادی را نابود میکند، میانه روی اندک را فراوان کند، تنگدستی خواری است، بهترین سرشت نیکی به پدر و مادر است، ترسیدن شریست که باید ترسید، در شتاب لغزش است، نیست خیری در لذتی که دنبالش پشیمانی است، خردمند کسی است که تجربه ها او را اندرز دهد قاصد تو بازگوکننده ی خرد تو است، هدایت کوری را دور کند، با مخالفت هم بستگی نیست آنکه خائن را انتخاب کند خیانت کرده، میانه رو هرگز نابود نشود پارسا هیچ گاه بینوا نشود، خبر می دهد از مرد کسی که با او است ولی از او نیست.

چه بسا کننده ی قبر برای دیگران خودش در آن قبر جا بگیرد، نیست هر چیزی که از آن بیمناکی زیان رساننده.

چه بسا ناتوانی به بزرگی برگردد، آنکه از روزگار در امان باشد خیانت کرده، هر کس روزگار را بزرگ شمارد بدو جسارت نموده و هر کس او را خوار شمارد او را خوار میشمارد و هر کس بسوی او پناه آورد بسلامت ماند، هر تیراندازی بهدف نمیرسد، هر گاه سلطان دگرگون شود زمان دگرگون گردد، بهترین اهل تو آنانند که ترا بس باشند، بهره ی شوخی کینه هاست، پوزش طلب کسی را که کوشش نموده.

چه بسا آزمندی که بخواسته اش نرسد، اصل دین یقین صحیح است، همه ی اخلاص دوری کردن از گناهانست، بهترین گفتار آنست که کردار را تصدیق نماید، سلامتی در پایمردیست، دعا کلید رحمت است، بپرس از رفیق پیش از راه رفتن، پیش از خرید خانه از همسایه اش بپرس، باش در دنیا بحال کوچ کردن، با خود ببر کسی را که بهترین راهنماست، بپذیر پوزش کسی را که از تو پوزش می طلبد و مردمان را ببخش، بدی کسی را جبران مکن.

برادرت را پیروی کن اگر چه ترا نافرمانی کند بدو پیوند کن گر چه ترا ستم نماید؛ نفست را به جود و بخشش عادت بده و برای او اختیار کن از هر عادتی خوب آن را زیرا که نیکی عادت است .

زینهار بپرهیز از سخن فراوان بیهوده و بپرهیز از اینکه بخنده آورنده باشی اگر چه آن سخن را از دیگری نقل کنی، انصاف بده نفس خویش را، زینهار بپرهیز از مشورت زنان زیرا که نظر آنان ضعیف و تصمیم شان سست است دیدگان آنان را با پوشش خود بپوشان زیرا که سختی حجاب برای تو و ایشان بهتر است از شک و نیست بیرون آمدن ایشان سخت تر از وارد شدن کسی که اطمینان به او نیست بر ایشان اگر ممکن باشد آنان را با غیر خود آشنا نکنی انجام ده و باید زن ریاست کاری را که از استعدادش بیشتر است بعهده نگیرد که مالک کاری نشدن برای زن بهتر است و برای قلب زن و باقیماندن زیبائی او آسانتر است، زیرا که زن گل است نه قهرمان اجتماع در احترامش زیاده روی مکن و نه هم آن را برای دیگری واسطه قرار دهد پس میل پیدا کند کسی را که زن واسطه ی او شده بر زیان تو با آن زن، با زنان خلوت مکن که سبب کسالت تو و آنان شود و اصلاح کن از طرف خود باقیمانده زندگی را زیرا که خودداری تو از ایشان در صورتی که ایشان می بینند که تو صاحب اقتداری بهتر است از اینکه بر شکست تو آگاه شوند.

مبادا آنکه در بدگمانی غیرت تو آشکار شود زیرا که این کار خوب آنان را دعوت بسوی بدی میکند ولی کار آنان را محکم کن پس اگر عیبی دیدی پس شتاب کن در سختگیری بر بزرگ و کوچک، زینهار بپرهیز از نکوهش که گناه را بزرگتر و سرزنش را آسان میکند، مباش بنده دیگری در حالی که خدا ترا آزاد قرار داده، و خوبی نیست آن خوبی که بتو نرسد مگر با بدی و آسانی بدست نیاید مگر به سختی زینهار بپرهیز که مرکب آز و طمع را تند برانی اگر می توانی میان خود و خداوند صاحب نعمتی قرار مده زیرا که تو ببهره خود میرسی و سهم خود را میگیری و همانا اندک از طرف خدا بهتر و بزرگتر است از فراوانی از طرف آفریدگانش اگر چه همه از طرف اوست اگر نگاه کنی برای خدا نمونه های بلندیست در آنچه که از پادشاهان و از پست تر از آنان می جویی همانا می شناسی که برای تو در اندک آنچه از پادشاهان میرسد نازشی است و در بیشتری که از طرف پست فطرتان میرسد ننگ است همانا تو فروشنده ی دین و آبرویت بپول نیستی، زیان رسیده کسی است که نفسش از طرف خدا زیان به بیند .

بگیر از دنیا آنچه ترا می آید، پشت کن از آنچه از تو پشت میکند، اگر تو انجام نمیدهی پس در طلب نیکو جمع کن، بترس از نزدیکی کسی که از او بر دین و آبرویت بیم داری، دوری کن از سلطان در امان باشی از فریبهای شیطان میگوئی کی به بینم آنچه را که ناخوش دارم ریشه کن کنم زیرا که همین طور نابود شدند کسانی که پیش از تو بودند همانا اهل قبله مسلم یقین دارند به قیامت، اگر تو در معرض فروش قرار دهی آخرت گروهی را بدنیا راضی نمیشود از این تجارت خوشنود نیست به تهمت می اندازد او را شیطان بفریبهایش تا او را بنابودی اندازد بواسطه اندکی از مال دنیا و او را از چیزی به چیز جابجا و از رحمت خدا ناامید و وارد در ناامیدیش کند پس دریابد راحتی را در مخالفت اسلام و احکامش.

همانا نفس تو مانع می شود مگر دوستی دنیا و نزدیکی پادشاه را سپس نافرمانی ترا میکند در آنچه او را جلوگیری میکنی از آنها که رشد تو در آنهاست پس مالک زبانت باش زیرا که پادشاهان را اطمینانی هنگام خشم نیست از خبرهای آنان مپرس از رازهایش سخن مگو و در میان آنان وارد مشو، در سکوت سلامتی از پشیمانیست، فائده ی خاموشی تو بیشتر است از فائده ی سخن گفتن و نگهداری می شود آب مشک بمحکم بستن آن و نگهداری آنچه که در دست تو است دوست تر است بسوی تو از جستجوی آنچه که در دست دیگری است، حدیث مکن مگر از کسی که مورد اطمینانست اگر چنین نکنی دروغگو میباشی دروغ خواریست، و دوراندیشی با کفاف بهتر است برای تو از بسیاری با اسراف ناامید شدن بهتر است از خواستن از مردم و پارسائی با کسب بهتر است از شادی با ستم، مرد رازش را نگه میدارد چه بسا کوشش کننده ای بر زبانش کوشش میکند، پر گو یاوه گو است آنکه اندیشه دارد بیناست، بهترین بهره ها دوست شایسته است، خشمت را کم، نکوهشت را اندک نما در غیر گناه پس هر گاه کسی نافرمانی کرد همانا بخشش با عدالت سخت تر است از زدن برای کسی که او را خرد است بدامن بی خرد چنگ مزن تلافی را اندک نما و قرار ده برای هر مردی از ایشان کرداری را که از آن استفاده کنند زیرا سزاوار است بکسی اعتماد نکنند، فامیلیت را گرامی دار زیرا که فامیل پری است که بواسطه او پرواز میکنی و ریشه ی تو است ریشه ای که بسوی آن برمیگردی و بآنان متصل میشوی و بواسطه ی آنان لذت تو در سختیها طولانی می شود گرامی دار گرامی آنان را و عیادت کن مریضشان را و در کارهایشان شریک شو و مشکلاتشان را آسان کن و کمک بخواه از خدا در کارهایت زیرا که خداوند با کفایت ترین یاور است دین و دنیایت را بخدا سپار از او بخواه بهترین حکم را در دنیا و آخرت.

**[ترجمه]

أقول

إن الشیخ الحسن بن علی بن شعبة قد ذکر هذا الخبر فی کتاب تحف العقول (7) لکن باختلاف کثیر فأردت أن أورده بهذه الروایة أیضا لأنه المسک

ص: 216


1- 1. التلافی التدارک لاصلاح ما فسد أو کاد. و الفرط: القصر و المراد أن سابق الکلام لا یدرک فیسترجع بخلاف مقصر السکوت فسهل تدارکه، و الماء یحفظ فی القربة بشد وکائها أی رباطها فکذلک اللسان. و فیه تنبیه علی وجوب ترجیح الصمت علی کثرة الکلام و ذلک لان الکلام یسمع و ینقل فلا یستطاع اعادته صمتا.
2- 2. أی لا تقل الا عن صدق و ثقة، أول لا تحدث الا عمن تثق به.
3- 3. الهجر: الهذیان.
4- 4. کذا و فی التحف« و اجعل لکل امرئ منهم عملا تأخذه به، فانه أحری أن لا یتواکلوا» و مثله فی النهج. و التواکل أن یتکل بعضهم علی بعض.
5- 5. الصولة: السطوة و القدرة أی بهم تسطو و تغلب علی الغیر. و فی النهج« یدک التی بها تصول».
6- 6. من عاد المریض یعوده عیادة أی زاره.
7- 7. التحف ص 68.

کلما کررته یتضوع.

**[ترجمه]شیخ حسن بن علی بن شعبه این حدیث را در کتاب تحف العقول با اختلاف اندک ذکر کرده است. من خواستم این حدیث را با این سند ذکر کنم، زیرا آن مشکی است که هرچه مکرر شود، بوی خوش از آن ساطع می شود. - . تحف العقول : 68 -

**[ترجمه]

«2»

مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ الْمُدْبِرِ الْعُمُرِ الْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهْرِ الذَّامِّ لِلدُّنْیَا السَّاکِنِ مَسَاکِنَ الْمَوْتَی الظَّاعِنِ عَنْهَا إِلَیْهِمْ غَداً إِلَی الْمَوْلُودِ الْمُؤَمِّلِ مَا لَا یُدْرِکُ السَّالِکِ سَبِیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ غَرَضِ الْأَسْقَامِ وَ رَهِینَةِ الْأَیَّامِ وَ رَمِیَّةِ الْمَصَائِبِ وَ عَبْدِ الدُّنْیَا وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ وَ غَرِیمِ الْمَنَایَا وَ أَسِیرِ الْمَوْتِ وَ حَلِیفِ الْهُمُومِ وَ قَرِینِ الْأَحْزَانِ وَ نُصُبِ الْآفَاتِ وَ صَرِیعِ الشَّهَوَاتِ وَ خَلِیفَةِ الْأَمْوَاتِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِیمَا تَبَیَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْیَا عَنِّی وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَیَّ وَ إِقْبَالِ الْآخِرَةِ إِلَیَّ مَا یَزَعُنِی عَنْ ذِکْرِ مَنْ سِوَایَ وَ الِاهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِی غَیْرَ أَنَّهُ حَیْثُ تَفَرَّدَ بِی دُونَ هُمُومِ النَّاسِ هَمُّ نَفْسِی فَصَدَفَنِی رَأْیِی وَ صَرَفَنِی هَوَایَ وَ صَرَّحَ لِی مَحْضُ أَمْرِی فَأَفْضَی بِی إِلَی جِدٍّ لَا یَکُونُ فِیهِ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لَا یَشُوبُهُ کَذِبٌ وَ وَجَدْتُکَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُکَ کُلِّی حَتَّی کَأَنَّ شَیْئاً لَوْ أَصَابَکَ أَصَابَنِی وَ کَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاکَ أَتَانِی فَعَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِینِی مِنْ أَمْرِ نَفْسِی فَکَتَبْتُ إِلَیْکَ کِتَابِی هَذَا مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِیتُ لَکَ أَوْ فَنِیتُ (1)

فَإِنِّی أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ أَیْ بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِکَ بِذِکْرِهِ وَ الِاعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ- أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ مَوْتَهُ بِالزُّهْدِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ وَ ذَلِّلْهُ بِالْمَوْتِ (2) وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْیَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ اعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ وَ سِرْ فِی بِلَادِهِمْ وَ آثَارِهِمْ وَ انْظُرْ مَا فَعَلُوا وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ عَمَّنْ انْتَقَلُوا فَإِنَّکَ تَجِدُهُمُ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دَارَ الْغُرْبَةِ وَ نَادِ فِی دِیَارِهِمْ أَیَّتُهَا الدِّیَارُ الْخَالِیَةُ أَیْنَ أَهْلُکِ ثُمَّ قِفْ عَلَی قُبُورِهِمْ فَقُلْ أَیَّتُهَا الْأَجْسَادُ الْبَالِیَةُ وَ الْأَعْضَاءُ الْمُتَفَرِّقَةُ کَیْفَ وَجَدْتُمُ الدَّارَ الَّتِی أَنْتُمْ بِهَا أَیْ بُنَیَّ وَ کَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِمْ فَأَصْلِحْ مَثْوَاکَ- وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ وَ دَعِ الْقَوْلَ

ص: 217


1- 1. تقدم تفسیر جملات الحدیث فی ما نقل عن کتاب کشف المحجة.
2- 2. فی النهج« و أمته بالزهادة و قوه بالیقین و نوره بالحکمة و ذلّله بذکر الموت».

فِیمَا لَا تَعْرِفُ وَ الْخِطَابَ فِیمَا لَا تُکَلَّفُ وَ أَمْسِکْ عَنْ طَرِیقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلَالَهُ فَإِنَّ الْکَفَّ عَنْ حَیْرَةِ الضَّلَالَةِ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ الْأَهْوَالِ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِلِسَانِکَ وَ یَدِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ وَ جَاهِدْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لَا تَأْخُذْکَ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ إِلَی الْحَقِّ حَیْثُ کَانَ (1)

وَ تَفَقَّهْ فِی الدِّینِ وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ(2)

وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی الْأُمُورِ کُلِّهَا إِلَی إِلَهِکَ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَی کَهْفٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ وَ أَخْلِصْ فِی الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ وَ أَکْثِرِ الِاسْتِخَارَةَ وَ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْهَا صَفْحاً(3)

فَإِنَّ خَیْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَا یَنْفَعُ وَ لَا یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ حَتَّی لَا یُقَالَ بِهِ (4):

أَیْ بُنَیَّ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُکَ قَدْ بَلَغْتَ سِنّاً(5)

وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِیَّاکَ خِصَالًا مِنْهُنَّ مَخَافَةَ أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی (6)

دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بِمَا فِی نَفْسِی أَوْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی کَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ یَسْبِقَنِی إِلَیْکَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَی وَ فِتَنِ الدُّنْیَا فَتَکُونَ کَالصَّعْبِ النَّفُورِ- وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْغَلَ لُبُّکَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ (7)

فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ

ص: 218


1- 1. فی بعض نسخ الحدیث« للحق» مکان« بالموت». الغمرات: الشدائد.
2- 2. فی النهج« و عود نفسک التصبر علی المکروه و نعم الخلق التبصر». و التصبر تکلف الصبر.
3- 3. الصفح: الاعراض. و فی بعض النسخ« لا تذهبن منک صفحا».
4- 4. فی النهج« و لا ینتفع بعلم لا یحق تعلمه». و ذلک تنبیه علی أن من العلوم ما لا خیر فیه و هی التی نهت الشریعة عن تعلمها کالسحر و الکهانة و النجوم و النیر نجات و نحوها.
5- 5. فی النهج« انی لما رأیتنی قد بلغت سنا».
6- 6. فی النهج« بادرت بوصیتی إلیک و أوردت خصالا منها قبل أن یعجل بی أجلی».
7- 7. و ذلک لیکون جد رأیک أی محققه و ثابته مستعدا لقبول الحقائق التی وقف علیها أهل التحارب و کفوک طلبها. و البغیة بالکسر: الطلب. و فی بعض النسخ« تعقله و تجربته».

مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اسْتَبَانَ لَکَ مِنْهُ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا فِیهِ- أَیْ بُنَیَّ وَ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّی عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا انْتَهَی إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَی آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرِّهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ وَ رَأَیْتُ حَیْثُ عَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِی الْوَالِدَ الشَّفِیقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَیْهِ مِنْ أَدَبِکَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ مُقْبِلٌ بَیْنَ ذِی النَّقِیَّةِ وَ النِّیَّةِ وَ أَنْ أَبْدَأَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ (1) وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ

حَرَامِهِ- لَا أُجَاوِزُ ذَلِکَ بِکَ إِلَی غَیْرِهِ ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ یَلْبِسَکَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِیهِ [مِنْ] أَهْوَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِی لَبَسَهُمْ (2)

وَ کَانَ إِحْکَامُ ذَلِکَ لَکَ عَلَی مَا کَرِهْتُ مِنْ تَنْبِیهِکَ لَهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ إِسْلَامِکَ إِلَی أَمْرٍ لَا آمَنُ عَلَیْکَ فِیهِ الْهَلَکَةَ وَ رَجَوْتُ أَنْ یُوَفِّقَکَ اللَّهُ فِیهِ لِرُشْدِکَ وَ أَنْ یَهْدِیَکَ لِقَصْدِکَ فَعَهِدْتُ إِلَیْکَ وَصِیَّتِی هَذِهِ- وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ (3)

أَیْ بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَیَّ مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَی اللَّهِ وَ الِاقْتِصَارُ عَلَی مَا افْتَرَضَ عَلَیْکَ وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَی عَلَیْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِکَ- فَإِنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا أَنْ یَنْظُرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِکَ إِلَی الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ الْإِمْسَاکِ عَمَّا لَمْ یُکَلَّفُوا فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِکَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ کَمَا کَانُوا عَلِمُوا فَلْیَکُنْ طَلَبُکَ ذَلِکَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لَا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهَاتِ وَ عُلُوِّ الْخُصُومَاتِ وَ ابْدَأْ قَبْلَ نَظَرِکَ فِی ذَلِکَ بِالاسْتِعَانَةِ بِإِلَهِکَ عَلَیْهِ وَ الرَّغْبَةِ

ص: 219


1- 1. فی النهج« و أنت مقبل العمر، مقتبل الدهر، ذو نیة سلیمة و نفس صافیة و أن أبتدئک بتعلیم کتاب اللّه». و فی بعض نسخ الکتاب« ذی الفئة».
2- 2. فی النهج« أن یلتبس علیک ما اختلف الناس فیه من أهوائهم و آرائهم مثل الذی التبس علیهم».
3- 3. فی المصدر و أحکم مع ذلک.

إِلَیْهِ فِی تَوْفِیقِکَ وَ تَرْکِ کُلِّ شَائِبَةٍ أَدْخَلَتْ عَلَیْکَ شُبْهَةً(1)

وَ أَسْلَمَتْکَ إِلَی ضَلَالَةٍ وَ إِذَا أَنْتَ أَیْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا لَکَ قَلْبُکَ فَخَشَعَ- وَ تَمَّ رَأْیُکَ فَاجْتَمَعَ وَ کَانَ هَمُّکَ فِی ذَلِکَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِیمَا فَسَّرْتُ لَکَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ یَجْتَمِعْ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِکَ مِنْ فَرَاغِ فِکْرِکَ وَ نَظَرِکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا تَخْبِطُ خَبْطَ الْعَشْوَاءِ وَ لَیْسَ طَالِبُ الدِّینِ مَنْ خَبَطَ وَ لَا خَلَطَ وَ الْإِمْسَاکُ عِنْدَ ذَلِکَ أَمْثَلُ- وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا أَبْدَأُ بِهِ مِنْ ذَلِکَ وَ آخِرَهُ أَنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ إِلَهِی وَ إِلَهَکَ وَ إِلَهَ آبَائِکَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ رَبِّ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ کَمَا یُحِبُّ وَ یَنْبَغِی وَ نَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَنَّا عَلَی نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ عَلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ بِصَلَاةِ جَمِیعِ مَنْ صَلَّی عَلَیْهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُتِمَّ نِعَمَهُ عَلَیْنَا فِیمَا وَفَّقَنَا لَهُ مِنْ مَسْأَلَتِهِ بِالْإِجَابَةِ لَنَا فَإِنَّ بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتُ- فَتَفَهَّمْ أَیْ بُنَیَّ وَصِیَّتِی وَ اعْلَمْ أَنَّ مَالِکَ الْمَوْتِ هُوَ مَالِکُ الْحَیَاةِ وَ أَنَّ الْخَالِقَ هُوَ الْمُمِیتُ وَ أَنَّ الْمُفْنِیَ هُوَ الْمُعِیدُ وَ أَنَّ الْمُبْتَلِیَ هُوَ الْمُعَافِی وَ أَنَّ الدُّنْیَا لَمْ تَکُنْ لِتَسْتَقِیمَ إِلَّا عَلَی مَا خَلَقَهَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِ مِنَ النَّعْمَاءِ وَ الِابْتِلَاءِ وَ الْجَزَاءِ فِی الْمَعَادِ أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لَا نَعْلَمُ فَإِنْ أَشْکَلَ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَاحْمِلْهُ عَلَی جَهَالَتِکَ بِهِ وَ أَنَّکَ أَوَّلَ مَا خُلِقْتَ خُلِقْتَ جَاهِلًا ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَکْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأَمْرِ وَ یَتَحَیَّرُ فِیهِ رَأْیُکَ وَ یَضِلُّ فِیهِ بَصَرُکَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَاعْتَصِمْ بِالَّذِی خَلَقَکَ وَ رَزَقَکَ وَ سَوَّاکَ فَلْیَکُنْ لَهُ تَعَمُّدُکَ (2)

وَ إِلَیْهِ رَغْبَتُکَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُکَ- وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ یُنْبِئْ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله فَارْضَ بِهِ رَائِداً(3) وَ إِلَی النَّجَاةِ قَائِداً فَإِنِّی لَمْ آلُکَ نَصِیحَةً-(4)

ص: 220


1- 1. فی النهج« أولجتک فی شبهة أو أسلمتک الی ضلالة».
2- 2. فی النهج« له تعبدک».
3- 3. الرائد: هو الذی یذهب لطلب المنزل لصاحبه أو من ترسله فی طلب الکلاء لیتعرف موقعه و الرسول قد عرف عن اللّه و أخبرنا بمرضاته، فهو رائد سعادتنا.
4- 4. أی لم اقصر فی نصیحتک.

وَ إِنَّکَ لَمْ تَبْلُغْ فِی النَّظَرِ لِنَفْسِکَ وَ إِنِ اجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِی لَکَ- وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ لِرَبِّکَ شَرِیکٌ لَأَتَتْکَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَیْتَ آثَارَ مُلْکِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ صِفَتَهُ وَ فِعَالَهُ وَ لَکِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ- لَا یُضَادُّهُ فِی ذَلِکَ أَحَدٌ وَ لَا یُحَاجُّهُ وَ أَنَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَنَّهُ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یَثْبُتَ لِرُبُوبِیَّتِهِ بِالْإِحَاطَةِ قَلْبٌ أَوْ بَصَرٌ(1)

وَ إِذَا أَنْتَ عَرَفْتَ ذَلِکَ فَافْعَلْ کَمَا یَنْبَغِی لِمِثْلِکَ فِی صِغَرِ خَطَرِکَ وَ قِلَّةِ مَقْدُرَتِکَ وَ عِظَمِ حَاجَتِکَ إِلَیْهِ أَنْ یَفْعَلَ مِثْلَهُ فِی طَلَبِ طَاعَتِهِ وَ الرَّهْبَةِ لَهُ وَ الشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْمُرْکَ إِلَّا بِحَسَنٍ وَ لَمْ یَنْهَکَ إِلَّا عَنْ قَبِیحٍ- أَیْ بُنَیَّ إِنِّی قَدْ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الدُّنْیَا وَ حَالِهَا وَ زَوَالِهَا وَ انْتِقَالِهَا بِأَهْلِهَا وَ أَنْبَأْتُکَ عَنِ الْآخِرَةِ وَ مَا أُعِدَّ لِأَهْلِهَا فِیهَا وَ ضَرَبْتُ لَکَ فِیهَا الْأَمْثَالَ إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ أَبْصَرَ الدُّنْیَا کَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدْبٌ فَأَمُّوا مَنْزِلًا خَصِیباً وَ جَنَاباً مَرِیعاً فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ (2) وَ فِرَاقَ الصَّدِیقِ وَ خُشُونَةَ السَّفَرِ فِی الطَّعَامِ وَ الْمَنَامِ (3)

لِیَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ فَلَیْسَ یَجِدُونَ لِشَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَلَماً وَ لَا یَرَوْنَ نَفَقَتَهُ مَغْرَماً وَ لَا شَیْئاً أَحَبَّ إِلَیْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ- وَ مَثَلُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا کَمَثَلِ قَوْمٍ کَانُوا بِمَنْزِلٍ خِصْبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَی مَنْزِلٍ جَدْبٍ فَلَیْسَ شَیْ ءٌ أَکْرَهَ إِلَیْهِمْ وَ لَا أَهْوَلَ لَدَیْهِمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا هُمْ فِیهِ إِلَی مَا یَهْجُمُونَ عَلَیْهِ (4)

وَ یَصِیرُونَ إِلَیْهِ وَ قَرَعْتُکَ بِأَنْوَاعِ الْجَهَالاتِ لِئَلَّا تَعُدَّ نَفْسَکَ عَالِماً فَإِنْ وَرَدَ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ لَا تَعْرِفُهُ أَکْبَرْتَ ذَلِکَ- فَإِنَّ الْعَالِمَ مَنْ عَرَفَ أَنَّ مَا یَعْلَمُ فِیمَا لَا یَعْلَمُ قَلِیلٌ فَعَدَّ نَفْسَهُ بِذَلِکَ جَاهِلًا فَازْدَادَ بِمَا عَرَفَ مِنْ ذَلِکَ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ اجْتِهَاداً فَمَا یَزَالُ لِلْعِلْمِ طَالِباً وَ فِیهِ رَاغِباً وَ لَهُ مُسْتَفِیداً- وَ لِأَهْلِهِ خَاشِعاً وَ لِرَأْیِهِ مُتَّهِماً(5) وَ لِلصَّمْتِ لَازِماً وَ لِلْخَطَإِ حَاذِراً وَ مِنْهُ مُسْتَحْیِیاً.

ص: 221


1- 1. کذا و فی النهج« من أن یثبت ربوبیته باحاطة قلب أو بصر».
2- 2. الجناب: الناحیة. و الریع: کثیر العشب. و وعثاء الطریق: مشقته.
3- 3. فی النهج« خشونة السفر و جشوبة المطعم» و الجشوبة بضم الجیم: الغلظ أو کون الطعام بلا أدم.
4- 4. هجم علیه أی انتهی إلیه بغتة.
5- 5. فی المصدر« و لاهله خاشعا مهتما».

وَ إِنْ وَرَدَ عَلَیْهِ مَا لَا یَعْرِفُ لَمْ یُنْکِرْ ذَلِکَ لِمَا قَرَّرَ بِهِ نَفْسَهُ مِنَ الْجَهَالَةِ- وَ إِنَّ الْجَاهِلَ مَنْ عَدَّ نَفْسَهُ بِمَا جَهِلَ مِنْ مَعْرِفَةِ الْعِلْمِ عَالِماً وَ بِرَأْیِهِ مُکْتَفِیاً فَمَا یَزَالُ لِلْعُلَمَاءِ مُبَاعِداً وَ عَلَیْهِمْ زَارِیاً وَ لِمَنْ خَالَفَهُ مُخَطِّئاً وَ لِمَا لَمْ یَعْرِفْ مِنَ الْأُمُورِ مُضَلِّلًا- فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ مِنَ الْأُمُورِ مَا لَمْ یَعْرِفْهُ أَنْکَرَهُ وَ کَذَّبَ بِهِ وَ قَالَ بِجَهَالَتِهِ مَا أَعْرِفُ هَذَا وَ مَا أَرَاهُ کَانَ وَ مَا أَظُنُّ أَنْ یَکُونَ وَ أَنَّی کَانَ وَ ذَلِکَ لِثِقَتِهِ بِرَأْیِهِ وَ قِلَّةِ مَعْرِفَتِهِ بِجَهَالَتِهِ فَمَا یَنْفَکُّ بِمَا یَرَی مِمَّا یَلْتَبِسُ عَلَیْهِ رَأْیَهُ مِمَّا لَا یَعْرِفُ لِلْجَهْلِ مُسْتَفِیداً وَ لِلْحَقِّ مُنْکِراً وَ فِی الْجَهَالَةِ مُتَحَیِّراً وَ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ مُسْتَکْبِراً- أَیْ بُنَیَّ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ مِیزَاناً فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ فَأَحْبِبْ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لِنَفْسِکَ وَ لَا تَظْلِمْ کَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ اسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُ مِنْ غَیْرِکَ وَ ارْضَ مِنَ النَّاسِ لَکَ مَا تَرْضَی بِهِ لَهُمْ مِنْکَ وَ لَا تَقُلْ بِمَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُقَالَ لَکَ- وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ فَإِذَا أَنْتَ هُدِیتَ لِقَصْدِکَ فَکُنْ أَخْشَعَ مَا تَکُونُ لِرَبِّکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ طَرِیقاً ذَا

مَشَقَّةٍ بَعِیدَةٍ وَ أَهْوَالٍ شَدِیدَةٍ وَ أَنَّهُ- لَا غِنَی بِکَ فِیهِ عَنْ حُسْنِ ارْتِیَادٍ(1)

وَ قَدْرِ بَلَاغِکَ مِنَ الزَّادِ(2) وَ خِفَّةِ الظَّهْرِ فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَی ظَهْرِکَ فَوْقَ بَلَاغِکَ فَیَکُونَ ثِقْلًا وَ وَبَالًا عَلَیْکَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ فَیُوَافِیکَ بِهِ حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ (3)

ص: 222


1- 1. الارتیاد: الطلب أصله واوی من راد یرود و حسن الارتیاد: اتیانه من وجهه.
2- 2. البلاغ بالفتح: الکفایة أی ما یکفی من العیش و لا یفضل.
3- 3. فی قوله:« من استقرضک إلخ» حث علی الصدقة و المراد انک إذا أنفقت المال علی الفقراء و أهل الحاجة کان أجر ذلک و ثوابه ذخیرة لک تنالها فی القیامة فکانهم حملوا عنک زادک و یؤدونه إلیک وقت الحاجة.

فِی حَالِ غِنَاکَ وَ اجْعَلْ وَقْتَ قَضَائِکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ (1)

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ عَقَبَةً کَئُوداً- لَا مَحَالَةَ مُهْبِطاً بِکَ عَلَی جَنَّةٍ أَوْ عَلَی نَارٍ الْمُخِفُّ فِیهَا أَحْسَنُ حَالًا مِنَ الْمُثْقِلِ فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ (2)

وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ خَزَائِنِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ قَدْ أَذِنَ بِدُعَائِکَ وَ تَکَفَّلَ بِإِجَابَتِکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ هُوَ رَحِیمٌ لَمْ یَجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ تَرْجُمَاناً وَ لَمْ یَحْجُبْکَ عَنْهُ وَ لَمْ یُلْجِئْکَ إِلَی مَنْ یَشْفَعُ إِلَیْهِ لَکَ وَ لَمْ یَمْنَعْکَ إنْ أَسَأْتَ التَّوْبَةَ(3)

وَ لَمْ یُعَیِّرْکَ بِالْإِنَابَةِ وَ لَمْ یُعَاجِلْکَ بِالنَّقِمَةِ وَ لَمْ یَفْضَحْکَ حَیْثُ تَعَرَّضْتَ لِلْفَضِیحَةِ وَ لَمْ یُنَاقِشْکَ بِالْجَرِیمَةِ وَ لَمْ یُؤْیِسْکَ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ لَمْ یُشَدِّدْ عَلَیْکَ فِی التَّوْبَةِ فَجَعَلَ النُّزُوعَ عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَةً(4)

وَ حَسَبَ سَیِّئَتَکَ وَاحِدَةً وَ حَسَبَ حَسَنَتَکَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَکَ بَابَ الْمَتَابِ وَ الِاسْتِئْنَافِ (5) فَمَتَی شِئْتَ سَمِعَ نِدَاءَکَ وَ نَجْوَاکَ فَأَفْضَیْتَ إِلَیْهِ بِحَاجَتِکَ وَ أَنْبَأْتَهُ عَنْ ذَاتِ نَفْسِکَ وَ شَکَوْتَ إِلَیْهِ هُمُومَکَ وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَی أُمُورِکَ وَ نَاجَیْتَهُ بِمَا تَسْتَخْفِی بِهِ مِنَ الْخَلْقِ مِنْ سِرِّکَ (6)

ثُمَّ جَعَلَ بِیَدِکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ فَأَلْحِحْ فِی الْمَسْأَلَةِ یَفْتَحْ لَکَ بَابَ الرَّحْمَةِ بِمَا أَذِنَ لَکَ فِیهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ

ص: 223


1- 1. کذا و فی النهج« و اغتنم من استقرضک فی حال غناک لیجعل قضائه لک فی یوم عسرتک».
2- 2. فارتد لنفسک أصله من راد یرود إذا طلب و تفقد و تهیأ مکانا لینزل إلیها و المراد ابعث رائدا من قبلک من الاعمال الصالحة توقفک الثقة به علی جودة المنزل. و فی النهج« و لم یمنعک ان أسأت من التوبة». و الانابة الرجوع إلی اللّه.
3- 3. التوبة مفعول لقوله علیه السلام« و لم یمنعک».
4- 4. النزوع: الرجوع و الکف.
5- 5. المتاب: التوبة. و الاستئناف: الاخذ فی الشی ء و ابتداؤه. و فی بعض النسخ« استیتاب».
6- 6. المناجاة: المکالمة سرا.

فَمَتَی شِئْتَ اسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ خَزَائِنِهِ- فَأَلْحِحْ (1)

وَ لَا یُقَنِّطْکَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَنْکَ الْإِجَابَةُ فَإِنَّ الْعَطِیَّةَ عَلَی قَدْرِ الْمَسْأَلَةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْکَ الْإِجَابَةُ لِیَکُونَ أَطْوَلَ لِلْمَسْأَلَةِ وَ أَجْزَلَ لِلْعَطِیَّةِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّیْ ءَ فَلَمْ تُؤْتَهُ وَ أُوتِیتَ خَیْراً مِنْهُ عَاجِلًا وَ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْکَ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِیهِ هَلَاکُ دِینِکَ لَوْ أُوتِیتَهُ وَ لْتَکُنْ مَسْأَلَتُکَ فِیمَا یَعْنِیکَ مِمَّا یَبْقَی لَکَ جَمَالُهُ أَوْ یُنْفَی عَنْکَ وَبَالُهُ وَ الْمَالُ لَا یَبْقَی لَکَ وَ لَا تَبْقَی لَهُ- فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ تَرَی عَاقِبَةَ أَمْرِکَ حَسَناً أَوْ سَیِّئاً أَوْ یَعْفُوَ الْعَفُوُّ الْکَرِیمُ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لَا لِلدُّنْیَا وَ لِلْفَنَاءِ لَا لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لَا لِلْحَیَاةِ وَ أَنَّکَ فِی مَنْزِلِ قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ وَ طَرِیقٍ إِلَی الْآخِرَةِ أَنَّکَ طَرِیدُ الْمَوْتِ الَّذِی لَا یَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لَا بُدَّ أَنَّهُ یُدْرِکُکَ یَوْماً فَکُنْ مِنْهُ عَلَی حَذَرِ أَنْ یُدْرِکَکَ عَلَی حَالٍ سَیِّئَةٍ قَدْ کُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ فِیهَا بِالتَّوْبَةِ فَتَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ذَلِکَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَکْتَ نَفْسَکَ- أَیْ بُنَیَّ أَکْثِرْ ذِکْرَ الْمَوْتِ وَ ذِکْرَ مَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ وَ تُفْضِی بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَیْهِ وَ اجْعَلْهُ أَمَامَکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَکَ-(2)

وَ لَا یَأْخُذْکَ عَلَی غِرَّتِکَ وَ أَکْثِرْ ذِکْرَ الْآخِرَةِ وَ مَا فِیهَا مِنَ النَّعِیمِ وَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ فَإِنَّ ذَلِکَ یُزَهِّدُکَ فِی الدُّنْیَا وَ یُصَغِّرُهَا عِنْدَکَ وَ قَدْ نَبَّأَکَ اللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتَتْ لَکَ نَفْسَهَا(3) وَ کَشَفَتْ عَنْ مَسَاوِیهَا فَإِیَّاکَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَی مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِهَا إِلَیْهَا وَ تَکَالُبِهِمْ عَلَیْهَا(4) وَ إِنَّمَا أَهْلُهَا کِلَابٌ عَاوِیَةٌ

ص: 224


1- 1. یقال: ألح فی السؤال: ألحف فیه و أقبل علیه مواظبا.
2- 2. الحذر- بالکسر-: الاحتراز و الاحتراس. و الغرة- بالکسر فالتشدید-، الغفلة.
3- 3. النعی: الاخبار بالموت و المراد أن الدنیا تخبر بحالها من التغیر و التحول عن فنائها.
4- 4. التکالب، التواثب و تکالبهم علیها أی شدة حرصهم علیها.

وَ سِبَاعٌ ضَارِیَةٌ یَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ (1) یَأْکُلُ عَزِیزُهَا ذَلِیلَهَا وَ کَبِیرُهَا صَغِیرَهَا قَدْ أَضَلَّتْ أَهْلَهَا عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ وَ سَلَکَتْ بِهِمْ طَرِیقَ الْعَمَی (2)

وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنْهَجِ الصَّوَابِ فَتَاهُوا فِی حَیْرَتِهَا(3)

وَ غَرِقُوا فِی فِتْنَتِهَا وَ اتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا- فَإِیَّاکَ یَا بُنَیَّ أَنْ تَکُونَ قَدْ شَانَتْهُ کَثْرَةُ عُیُوبِهَا(4) نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَی مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَکِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَةٍ بِوَادٍ وَعْثٍ لَیْسَ لَهَا رَاعٍ یُقِیمُهَا رُوَیْداً حَتَّی یُسْفِرَ الظَّلَامُ کَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الظَّعِینَةُ(5)

یُوشِکُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ یَئُوبَ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَنْ کَانَتْ مَطِیَّتُهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ فَإِنَّهُ یُسَارُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ لَا یَسِیرُ(6)

أَبَی اللَّهُ إِلَّا خَرَابَ الدُّنْیَا وَ عِمَارَةَ الْآخِرَةِ أَیْ بُنَیَّ فَإِنْ

تَزْهَدْ فِیمَا زَهَّدَکَ اللَّهُ فِیهِ مِنَ الدُّنْیَا وَ تَعْزِفْ نَفْسَکَ عَنْهَا فَهِیَ أَهْلُ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ غَیْرَ قَابِلٍ نَصِیحَتِی إِیَّاکَ فِیهَا فَاعْلَمْ یَقِیناً أَنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَکَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَکَ وَ أَنَّکَ فِی سَبِیلِ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ فَاخْفِضْ فِی الطَّلَبِ (7)

وَ أَجْمِلْ فِی

ص: 225


1- 1. الضاربة: المولعة بالافتراس. یهر أی یکره أن ینظر بعضها بعضا و یمقت.
2- 2. العمی و العماءة: الغوایة.
3- 3. فتاهوا أی ضلوا الطریق. و الحیرة: التحیر و التردد.
4- 4. الشین: ضد الزین. أی ایاک أن تکون الذی شانته کثرة عیوب الدنیا. و عقل البعیر بالتشدید شد وظیفه الی ذراعه. و النعم- محرکة-: الإبل أی أهلها علی قسمین قسم کإبل منعها عن الشر عقالها و هم الضعفاء و أخری مهملة تأتی من السوء ما تشاء و هم الاقویاء.
5- 5. الظعینة: الهودج. عبر به علیه السلام عن المسافرین فی طریق الدنیا الی الآخرة کأن حالهم أن وردوا علی غایة سیرهم. و قوله:« یئوب» أی یرجع.
6- 6. و فی بعض النسخ« و ان کان واقعا لا یسیر».
7- 7. فاخفض أی و ارفق من الخفض بمعنی السهل. و أجمل فیما تکتسب أی اسع سعیا جمیلا لا بحرص و لا بطمع.

الْمُکْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَی حَرَبٍ وَ لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ بِنَاجٍ وَ کُلُّ مُجْمِلٍ بِمُحْتَاجٍ- وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَی رَغْبَةٍ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَیْرُ خَیْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِشَرٍّ وَ یُسْرٍ لَا یُنَالُ إِلَّا بِعُسْرٍ: وَ إِیَّاکَ أَنْ تُوجِفَ بِکَ مَطَایَا الطَّمَعِ فَتُورِدَکَ مَنَاهِلَ الْهَلَکَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ مُدْرِکٌ قَسْمَکَ وَ آخِذٌ سَهْمَکَ وَ إِنَّ الْیَسِیرَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَکْثَرُ وَ أَعْظَمُ مِنَ الْکَثِیرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ کَانَ کُلٌّ مِنْهُ وَ لَوْ نَظَرْتَ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی- فِیمَا تَطْلُبُ مِنَ الْمُلُوکِ وَ مَنْ دُونَهُمْ مِنَ السَّفِلَةِ لَعَرَفْتَ أَنَّ لَکَ فِی یَسِیرِ مَا تُصِیبُ مِنَ الْمُلُوکِ افْتِخَاراً وَ أَنَّ عَلَیْکَ فِی کَثِیرِ مَا تُصِیبُ مِنَ الدُّنَاةِ عَاراً فَاقْتَصِدْ فِی أَمْرِکَ تُحْمَدْ مَغَبَّةُ عِلْمِکَ (1)

إِنَّکَ لَسْتَ بَائِعاً شَیْئاً مِنْ دِینِکَ وَ عِرْضِکَ بِثَمَنٍ وَ الْمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ نَصِیبَهُ مِنَ اللَّهِ فَخُذْ مِنَ الدُّنْیَا مَا أَتَاکَ وَ اتْرُکْ مَا تَوَلَّی فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِی الطَّلَبِ وَ إِیَّاکَ وَ مُقَارَنَةَ مَنْ رَهِبْتَهُ عَلَی دِینِکَ وَ بَاعِدِ السُّلْطَانَ وَ لَا تَأْمَنْ خَدْعَ الشَّیْطَانِ (2)

وَ تَقُولُ مَتَی أَرَی مَا أُنْکِرُ نَزَعْتُ فَإِنَّهُ کَذَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ وَ قَدْ أَیْقَنُوا بِالْمَعَادِ فَلَوْ سُمْتَ بَعْضَهُمْ بَیْعَ آخِرَتِهِ بِالدُّنْیَا لَمْ یَطِبْ بِذَلِکَ نَفْساً ثُمَّ قَدْ یَتَخَیَّلُهُ الشَّیْطَانُ بِخَدْعِهِ وَ مَکْرِهِ حَتَّی یُوَرِّطَهُ فِی هَلَکَتِهِ بِعَرَضٍ مِنَ الدُّنْیَا حَقِیرٍ وَ یَنْقُلُهُ مِنْ شَرٍّ إِلَی شَرٍّ حَتَّی یُؤْیِسَهُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ یُدْخِلَهُ فِی الْقُنُوطِ فَیَجِدَ الْوَجْهَ إِلَی مَا خَالَفَ الْإِسْلَامَ وَ أَحْکَامَهُ- فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ إِلَّا حُبَّ الدُّنْیَا وَ قُرْبَ السُّلْطَانِ فَخَالَفْتَ مَا نَهَیْتُکَ عَنْهُ بِمَا فِیهِ رُشْدُکَ فَامْلِکْ عَلَیْکَ لِسَانَکَ فَإِنَّهُ لَا بَقِیَّةَ لِلْمُلُوکِ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ لَا تَسْأَلْ عَنْ أَخْبَارِهِمْ وَ لَا تَنْطِقْ عِنْدَ أَسْرَارِهِمْ وَ لَا تَدْخُلْ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ فِی الصَّمْتِ السَّلَامَةُ مِنَ النَّدَامَةِ وَ تَلَافِیکَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِکَ أَیْسَرُ مِنْ إِدْرَاکِکَ

ص: 226


1- 1. کذا و المغبة: عاقبة الشی ء.
2- 2. کذا. و الخدع- بضمتین- جمع الخدوع و هو الکثیر الخداع.

مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِکَ وَ حِفْظُ مَا فِی الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدِ غَیْرِکَ- وَ لَا تُحَدِّثْ إِلَّا عَنْ ثِقَةٍ فَتَکُونَ کَاذِباً وَ الْکَذِبُ ذُلٌّ وَ حُسْنُ التَّدْبِیرِ مَعَ الْکَفَافِ أَکْفَی لَکَ مِنَ الْکَثِیرِ مَعَ الْإِسْرَافِ وَ حُسْنُ الْیَأْسِ (1)

خَیْرٌ مِنَ الطَّلَبِ

إِلَی النَّاسِ وَ الْعِفَّةُ مَعَ الْحِرْفَةِ خَیْرٌ مِنْ سُرُورٍ مَعَ فُجُورٍ(2)

وَ الْمَرْءُ أَحْفَظُ سِرِّهِ (3) وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ (4) مَنْ أَکْثَرَ أَهْجَرَ(5)

وَ مَنْ تَفَکَّرَ أَبْصَرَ وَ مِنْ خَیْرِ حَظِّ امْرِئٍ قَرِینٌ صَالِحٌ فَقَارِنْ أَهْلَ الْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ وَ بَایِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ وَ لَا یَغْلِبَنَّ عَلَیْکَ سُوءُ الظَّنِّ فَإِنَّهُ لَا یَدَعُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ خَلِیلٍ صُلْحاً وَ قَدْ یُقَالُ مِنَ الْحَزْمِ سُوءُ الظَّنِّ بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ وَ ظُلْمُ الضَّعِیفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ وَ الْفَاحِشَةُ کَاسْمِهَا وَ التَّصَبُّرُ عَلَی الْمَکْرُوهِ یَعْصِمُ الْقَلْبَ (6) وَ إِنْ کَانَ الرِّفْقُ خُرْقاً کَانَ الْخُرْقُ رِفْقاً وَ رُبَّمَا کَانَ الدَّوَاءُ دَاءً وَ الدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَیْرُ النَّاصِحِ وَ غَشَّ الْمُسْتَنْصَحُ وَ إِیَّاکَ وَ الِاتِّکَالَ عَلَی الْمُنَی فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوْکَی وَ تَثَبُّطٌ عَنْ خَیْرِ الْآخِرَةِ وَ الدُّنْیَا زک [ذَکِ] قَلْبَکَ بِالْأَدَبِ کَمَا تُذَکَّی النَّارُ بِالْحَطَبِ وَ لَا تَکُنْ کَحَاطِبِ اللَّیْلِ وَعْثَاءَ السَّبِیلِ (7) وَ کُفْرُ

ص: 227


1- 1. و فی النهج« مرارة الیأس».
2- 2. و فی النهج« و الحرفة مع العفة خیر من الغنی مع الفجور».
3- 3. أی الأولی أن لا تبوح بسرک الی أحد فانت احفظ من غیرک فان أذعته انتشر فلم تلم الا نفسک لانک کنت عاجزا عن حفظ سر نفسک فغیرک أعجز. اذا ضاق صدر المرء عن سر نفسه***فصدر الذی یستودع السر أضیق
4- 4. ربما کان الإنسان یسعی فیما یضرّه لجهله أو سوء قصده.
5- 5. یقال: فلان أهجر فی منطقه أی تکلم بالهذیان، و کثیر الکلام لا یخلو من الاهجار و هجر فی مرضه هذی.
6- 6. فی المصدر« نقص للقلب».
7- 7. یقال:« هو حاطب لیل» أی یخلط فی کلامه. و الوعثاء: التعب و المشقة. و فی کشف المحجة« و غثاء السیل» و هو الصواب.

النِّعْمَةِ لُؤْمٌ وَ صُحْبَةُ الْجَاهِلِ شُؤْمٌ وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ وَ خَیْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَکَ وَ مِنَ الْکَرَمِ لِینُ الشِّیَمِ بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً مِنَ الْحَزْمِ الْعَزْمُ وَ مِنْ سَبَبِ الْحِرْمَانِ التَّوَانِی لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ وَ لَا کُلُّ رَاکِبٍ یَئُوبُ وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةُ الزَّادِ وَ لِکُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَةٌ رُبَّ یَسِیرٍ أَنْمَی مِنْ کَثِیرٍ سَوْفَ یَأْتِیکَ مَا قُدِّرَ لَکَ التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ(1)

وَ لَا خَیْرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ- لَا تَبِیتَنَّ مِنْ أَمْرٍ عَلَی غَرَرٍ(2)

مَنْ حَکَمَ سَادَ وَ مَنْ تَفَهَّمَ ازْدَادَ- وَ لِقَاءُ أَهْلِ الْخَیْرِ عِمَارَةُ الْقُلُوبِ سَاهِلِ الدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَکَ قَعُودُهُ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَجْمَحَ بِکَ مَطِیَّةُ اللَّجَاجِ وَ إِنْ قَارَفْتَ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَةِ وَ لَا تَخُنْ مَنِ ائْتَمَنَکَ وَ إِنْ خَانَکَ وَ لَا تُذِعْ سِرَّهُ وَ إِنْ أَذَاعَهُ وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَیْ ءٍ رَجَاءَ أَکْثَرَ مِنْهُ وَ اطْلُبْ فَإِنَّهُ یَأْتِیکَ مَا قُسِمَ لَکَ خُذْ بِالْفَضْلِ وَ أَحْسِنِ الْبَذْلَ وَ قُلْ لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَیُّ کَلِمَةِ حُکْمٍ جَامِعَةٍ أَنْ تُحِبَّ لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ تَکْرَهَ لَهُمْ مَا تَکْرَهُ لَهَا إِنَّکَ قَلَّ مَا تَسْلَمُ مِمَّنْ تَسَرَّعْتَ إِلَیْهِ أَوْ تَنْدَمَ أَنْ تَتَفَضَّلَ عَلَیْهِ- وَ اعْلَمْ أَنَّ مِنَ الْکَرَمِ الْوَفَاءَ بِالذِّمَمِ وَ الدَّفْعَ عَنِ الْحَرَمِ (3) وَ الصُّدُودُ آیَةُ الْمَقْتِ وَ کَثْرَةُ الْعِلَلِ آیَةُ الْبُخْلِ وَ لَبَعْضُ إِمْسَاکِکَ عَنْ أَخِیکَ مَعَ لُطْفٍ

خَیْرٌ مِنْ بَذْلٍ مَعَ جَنَفٍ وَ مِنَ التَّکَرُّمِ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ مَنْ یَرْجُوکَ أَوْ یَثِقُ بِصِلَتِکَ إِذَا قَطَعْتَ قَرَابَتَکَ (4) وَ التَّحْرِیمُ وَجْهُ الْقَطِیعَةِ احْمِلْ نَفْسَکَ مَعَ أَخِیکَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَی الصِّلَةِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَی اللُّطْفِ وَ الْمَسْأَلَةِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَی الْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَی الدُّنُوِّ

ص: 228


1- 1. أی بنفسه و ماله. و المهین اما بضم المیم بمعنی فاعل الاهانة و لا یصلح لان یکون معینا فیفسد ما یصلح، أو بفتحها بمعنی الحقیر فانه أیضا لا یصلح لضعف قدرته. و فی النهج بعد هذا الکلام« و لا فی صدیق ظنین» و الظنین- بالظاء: المتهم:- و بالضاد-: البخیل.
2- 2. الغرر- بالتحریک- المغرور به. و فی النهج« و لا تبین من أمر علی عذر».
3- 3. الحرم- بضمتین-: جمع الحریم: ما یدافع عنه و یحمیه.
4- 4. قوله علیه السلام و من یرجوک استفهام، أو عطف علی قوله:« الرحم» یعنی صلة من یرجوک إلخ. و التحریم من الصلة سبب لقطع القرابة.

وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَی اللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَی الِاعْتِذَارِ حَتَّی کَأَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ وَ کَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَیْکَ- وَ إِیَّاکَ أَنْ تَضَعَ ذَلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ وَ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَیْرِ أَهْلِهِ لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِیقِکَ صَدِیقاً فَتُعَادِیَ صَدِیقَکَ وَ لَا تَعْمَلْ بِالْخَدِیعَةِ فَإِنَّهَا خُلُقُ اللَّئِیمِ وَ امْحَضْ أَخَاکَ النَّصِیحَةَ حَسَنَةً کَانَتْ أَوْ قَبِیحَةً وَ سَاعِدْهُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ زُلْ مَعَهُ حَیْثُ زَالَ وَ لَا تَطْلُبَنَّ مُجَازَاةَ أَخِیکَ وَ لَوْ حَثَا التُّرَابَ بِفِیکَ وَ خُذْ عَلَی عَدُوِّکَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْرَی لِلظَّفَرِ(1)

وَ تَسْلَمُ مِنَ النَّاسِ بِحُسْنِ الْخُلُقِ وَ تَجَرُّعِ الْغَیْظِ فَإِنِّی لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَی مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لَا أَلَذَّ مَغَبَّةً وَ لَا تَصْرِمْ أَخَاکَ عَلَی ارْتِیَابٍ وَ لَا تَقْطَعْهُ دُونَ اسْتِعْتَابٍ وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَکَ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَلِینَ لَکَ مَا أَقْبَحَ الْقَطِیعَةَ بَعْدَ الصِّلَةِ وَ الْجَفَاءَ بَعْدَ الْإِخَاءِ وَ الْعَدَاوَةَ بَعْدَ الْمَوَدَّةِ وَ الْخِیَانَةَ لِمَنِ ائْتَمَنَکَ وَ خُلْفَ الظَّنِّ لِمَنِ ارْتَجَاکَ وَ الْغَدْرَ بِمَنِ اسْتَأْمَنَ إِلَیْکَ- فَإِنْ أَنْتَ غَلَبَتْکَ قَطِیعَةُ أَخِیکَ فَاسْتَبْقِ لَهَا مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّةً تَرْجِعُ إِلَیْهَا إِنْ بَدَا ذَلِکَ لَهُ یَوْماً وَ مَنْ ظَنَّ بِکَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لَا تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اتِّکَالًا عَلَی مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لَا یَکُنْ أَهْلُکَ أَشْقَی الْخَلْقِ بِکَ وَ لَا تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ فِیکَ وَ لَا تَزْهَدَنَّ فِیمَنْ رَغِبَ لَکَ إِذَا کَانَ لِلْخُلْطَةِ مَوْضِعاً وَ لَا یَکُونَنَّ أَخُوکَ أَقْوَی عَلَی قَطِیعَتِکَ مِنْکَ عَلَی صِلَتِهِ وَ لَا یَکُونَنَّ عَلَی الْإِسَاءَةِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی الْإِحْسَانِ وَ لَا عَلَی الْبُخْلِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی الْبَذْلِ وَ لَا عَلَی التَّقْصِیرِ أَقْوَی مِنْکَ عَلَی الْفَضْلِ وَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَکَ فَإِنَّهُ إِنَّمَا یَسْعَی فِی مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِکَ وَ لَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَهُ- وَ الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ وَ اعْلَمْ أَیْ بُنَیَّ أَنَّ الدَّهْرَ ذُو صُرُوفٍ فَلَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ تَشْتَدُّ لَائِمَتُهُ وَ یَقِلُّ عِنْدَ النَّاسِ عُذْرُهُ مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَةِ وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغِنَی إِنَّمَا لَکَ مِنْ دُنْیَاکَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاکَ (2)

فَأَنْفِقْ فِی حَقٍّ وَ لَا تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَازِعاً

ص: 229


1- 1. فی النهج« فانه أحلی الظفرین» أی ظفر الانتقام و ظفر التملک بالاحسان.
2- 2. المثوی: المقام، أی حظک من الدنیا ما أصلحت به منزلتک من الکرامة فی الدنیا و الآخرة.

عَلَی مَا تَفَلَّتَ مِنْ یَدَیْکَ فَاجْزَعْ عَلَی کُلِّ مَا لَمْ یَصِلْ إِلَیْکَ وَ اسْتَدْلِلْ عَلَی مَا لَمْ یَکُنْ بِمَا کَانَ فَإِنَّمَا الْأُمُورُ أَشْبَاهٌ وَ لَا تَکْفُرَنَّ ذَا نِعْمَةٍ فَإِنَّ کُفْرَ النِّعْمَةِ مِنْ أَلْأَمِ الْکُفْرِ وَ اقْبَلِ الْعُذْرَ وَ لَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ لَا یَنْتَفِعُ مِنَ الْعِظَةِ إِلَّا بِمَا لَزِمَهُ-(1) فَإِنَّ الْعَاقِلَ یَنْتَفِعُ بِالْأَدَبِ وَ الْبَهَائِمُ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْبِ اعْرِفِ الْحَقَّ لِمَنْ عَرَفَهُ لَکَ رَفِیعاً کَانَ أَوْ وَضِیعاً وَ اطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ وَ حُسْنِ الْیَقِینِ مَنْ تَرَکَ الْقَصْدَ جَارَ وَ نِعْمَ حَظُّ الْمَرْءِ الْقَنَاعَةُ وَ مِنْ شَرِّ مَا صَحِبَ الْمَرْءُ الْحَسَدُ وَ فِی الْقُنُوطِ التَّفْرِیطُ وَ الشُّحُّ یَجْلِبُ الْمَلَامَةَ وَ الصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ وَ الصَّدِیقُ مَنْ صَدَقَ غَیْبُهُ وَ الْهَوَی شَرِیکُ الْعَمَی وَ مِنَ التَّوْفِیقِ الْوُقُوفُ عِنْدَ الْحَیْرَةِ- وَ نِعْمَ طَارِدُ الْهَمِّ الْیَقِینُ

وَ عَاقِبَةُ الْکَذِبِ الذَّمُّ وَ فِی الصِّدْقِ السَّلَامَةُ وَ عَاقِبَةُ الْکَذِبِ شَرُّ عَاقِبَةٍ رُبَّ بَعِیدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ وَ قَرِیبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِیدٍ وَ الْغَرِیبُ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ حَبِیبٌ لَا یُعْدِمْکَ مِنْ حَبِیبٍ سُوءُ ظَنٍّ وَ مَنْ حَمَی طَنَی (2) وَ مَنْ تَعَدَّی الْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَی قَدْرِهِ کَانَ أَبْقَی لَهُ- نِعْمَ الْخُلُقُ التَّکَرُّمُ وَ أَلْأَمُ اللُّؤْمِ الْبَغْیُ عِنْدَ الْقُدْرَةِ وَ الْحَیَاءُ سَبَبٌ إِلَی کُلِّ جَمِیلٍ وَ أَوْثَقُ الْعُرَی التَّقْوَی وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ وَ مَنَّکَ مَنْ أَعْتَبَکَ (3) وَ الْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَةِ تَشُبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجِ وَ کَمْ مِنْ دَنِفٍ قَدْ نَجَا(4)

وَ صَحِیحٍ قَدْ هَوَی فَقَدْ یَکُونُ الْیَأْسُ إِدْرَاکاً إِذَا کَانَ الطَّمَعُ هَلَاکاً وَ لَیْسَ کُلُّ عَوْرَةٍ تَظْهَرُ وَ لَا کُلُّ فَرِیضَةٍ تُصَابُ وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِیرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ الْأَعْمَی رُشْدَهُ- لَیْسَ کُلُّ مَنْ طَلَبَ وَجَدَ وَ لَا کُلُّ مَنْ تَوَقَّی

ص: 230


1- 1. و فی النهج« ممن لا تنفعه العظة الا إذا بالغت فی إیلامه».
2- 2. حمی الشی ء یحمیه حمیا و حمی و حمایة: منعه و دفعه عنه و حمی القوم حمایة: قام بنصرهم و المریض: ما یضرّه. و طنی اللدیغ من لدغ العقرب: عوفی. و طنی فلانا: عالجه من طناه و المعنی من منع نفسه عما یضرّه نال العافیة.
3- 3. و لعلّ المعنی: منّ علیک من استرضاک و یؤیده ما فی بعض نسخ الحدیث:« سرک من أعتبک».
4- 4. الدنف- محرکة- المریض الذی طال به المرض.

نَجَا(1)

أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّکَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ (2)

وَ أَحْسِنْ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ احْتَمِلْ أَخَاکَ عَلَی مَا فِیهِ وَ لَا تُکْثِرِ الْعِتَابَ فَإِنَّهُ یُورِثُ الضَّغِینَةَ وَ یَجُرُّ إِلَی الْبِغْضَةِ(3) وَ اسْتَعْتِبْ مَنْ رَجَوْتَ إِعْتَابَهُ وَ قَطِیعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِلِ وَ مِنَ الْکَرَمِ مَنْعُ الْحَزْمِ (4) مَنْ کَابَرَ الزَّمَانَ عَطِبَ وَ مَنْ یُنْقَمْ عَلَیْهِ غَضِبَ (5)

مَا أَقْرَبَ النَّقِمَةَ مِنْ أَهْلِ الْبَغْیِ وَ أَخْلَقُ بِمَنْ غَدَرَ أَلَّا یُوفَی لَهُ (6) زَلَّةُ الْمُتَوَقِّی أَشَدُّ زَلَّةٍ وَ عِلَّةُ الْکَذِبِ أَقْبَحُ عِلَّةٍ وَ الْفَسَادُ یُبِیرُ الْکَثِیرَ وَ الِاقْتِصَادُ یُثْمِرُ الْیَسِیرَ(7)

وَ الْقِلَّةُ ذِلَّةٌ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مِنْ کَرَمِ الطَّبِیعَةِ وَ الزَّلَلُ مَعَ الْعَجَلِ وَ لَا خَیْرَ فِی لَذَّةٍ تُعْقِبُ نَدَماً- وَ الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجَارِبُ وَ الْهُدَی یَجْلُو الْعَمَی وَ لِسَانُکَ تَرْجُمَانُ عَقْلِکَ لَیْسَ مَعَ الِاخْتِلَافِ ائْتِلَافٌ مِنْ حُسْنِ الْجِوَارِ تَفَقُّدُ الْجَارِ لَنْ یَهْلِکَ مَنِ اقْتَصَدَ وَ لَنْ یَفْتَقِرَ مَنْ زَهِدَ بَیَّنَ عَنِ امْرِئٍ دَخِیلُهُ رُبَّ بَاحِثٍ عَنْ

حَتْفِهِ (8)

لَا تَشْتَرِیَنَّ بِثِقَةٍ رَجَاءً مَا کُلُّ مَا یُخْشَی یَضُرُّ رُبَّ هَزْلٍ عَادَ جِدّاً(9) مَنْ أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ تَعَظَّمَ عَلَیْهِ أَهَانَهُ (10) وَ مَنْ تَرَغَّمَ عَلَیْهِ أَرْغَمَهُ وَ مَنْ لَجَأَ

ص: 231


1- 1. توقی ای تجنب و حذر و خاف.
2- 2. قیل: لان فرص الشر لا تنقضی لکثرة طرقه و طریق الخیر واحد و هو الحق.
3- 3. البغضة- بالکسر-: شدة البغض.
4- 4. الحزم: ضبط الامر و احکامه و الحذر من فواته و الاخذ فیه بالثقة و هنا بمعنی الشدة و الغلظة.
5- 5. عطب الرجل- کفرح- یعطب عطبا: هلک و فی بعض النسخ« من تنقم علیه غضب».
6- 6. الاخلق: الاجدر. یقال: هو خلیق به أی جدیر.
7- 7. فی بعض نسخ الکتاب« یدبر الکثیر». و فی بعض نسخ الحدیث« یبید الکثیر و الاقتصاد ینمی الیسیر».
8- 8. بحث فی الأرض: حفرها. و الحتف: الموت. و فی المثل« کالباحث عن حتفه بظلفه» یضرب لمن یطلب ما یؤدی الی تلف النفس. و فی بعض نسخ الحدیث« لا تشوبن».
9- 9. هزل فی کلامه هزلا- کضرب-: مزح و هو ضد الجد.
10- 10. تنبیه علی وجوب الحذر من الزمان و دوام ملاحظة تغیراته و الاستعداد لحوادثه قبل نزولها و استعار لفظ الخیانة باعتبار تغیره عند الغفلة عنه و الامن فیه فهو فی ذلک کالصدیق الخائن.

إِلَیْهِ أَسْلَمَهُ وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ رَمَی أَصَابَ (1) إِذَا تَغَیَّرَ السُّلْطَانُ تَغَیَّرَ الزَّمَانُ (2) وَ خَیْرُ أَهْلِکَ مَنْ کَفَاکَ وَ الْمِزَاحُ یُورِثُ الضَّغَائِنَ وَ رُبَّمَا أَکْدَی الْحَرِیصُ (3)

رَأْسُ الدِّینِ صِحَّةُ الْیَقِینِ وَ تَمَامُ الْإِخْلَاصِ تَجَنُّبُکَ الْمَعَاصِیَ وَ خَیْرُ الْمَقَالِ مَا صَدَّقَهُ الْفِعَالُ وَ السَّلَامَةُ مَعَ الِاسْتِقَامَةِ وَ الدُّعَاءُ مِفْتَاحُ الرَّحْمَةِ سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ وَ کُنْ مِنَ الدُّنْیَا عَلَی قُلْعَةٍ احْمِلْ لِمَنْ أَدَلَّ عَلَیْکَ وَ اقْبَلْ عُذْرَ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیْکَ وَ خُذِ الْعَفْوَ مِنَ النَّاسِ وَ لَا تُبْلِغْ إِلَی أَحَدٍ مَکْرُوهَهُ أَطِعْ أَخَاکَ وَ إِنْ عَصَاکَ وَ صِلْهُ وَ إِنْ جَفَاکَ وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ السَّمَاحَ وَ تَخَیَّرْ لَهَا مِنْ کُلِّ خُلُقٍ أَحْسَنَهُ فَإِنَّ الْخَیْرَ عَادَةٌ- وَ إِیَّاکَ أَنْ تَذْکُرَ مِنَ الْکَلَامِ قَذِراً(4)

أَوْ تَکُونَ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیْتَ ذَلِکَ عَنْ غَیْرِکَ (5)

وَ أَنْصِفْ مِنْ نَفْسِکَ قَبْلَ أَنْ یُنْتَصَفَ مِنْکَ (6)

وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَی أَفْنٍ (7)

وَ عَزْمَهُنَّ إِلَی وَهْنٍ وَ اکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحَجْبِکَ إِیَاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ خَیْرٌ لَکَ وَ لَهُنَّ وَ لَیْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِکَ مَنْ لَا یُوثَقُ بِهِ عَلَیْهِنَّ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ

ص: 232


1- 1. تنبیه علی ما ینبغی من ترک الاسف علی ما یفوت من المطالب و التسلی بمن أخطأ فی طلبه و إلیه أشار أبو الطیب: ما کل من طلب المعالی نافذا فیها و لا کل الرجال فحول.
2- 2. تنبیه علی أن تغیر السلطان فی رأیه و نیته و فعله فی رعیته من العدل الی الجور یستلزم تغیر الزمان علیهم اذ یغیر من الاعداد للعدل الی الاعداد للجور.
3- 3. یقال: أکدی الرجل أی لم یظفر بحاجته.
4- 4. القذر: الوسخ، و فی بعض نسخ الحدیث« هذرا» مکان« قذرا» و هذر فی کلامه: خلط و تکلم بما لا ینبغی.
5- 5. ذلک لاستلزامه الهوان و قلة الهیبة فی النفوس.
6- 6. أی عامل الناس بالانصاف قبل أن یطلبوا منک النصف.
7- 7. الافن- بالتحریک-: ضعف الرأی. و الوهن: الضعف.

لَا یَعْرِفْنَ غَیْرَکَ فَافْعَلْ وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ ذَلِکَ أَنْعَمُ لِحَالِهَا وَ أَرْخَی لِبَالِهَا وَ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ وَ لَا تَعْدُ بِکَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لَا تُطْمِعْهَا أَنْ تَشْفَعَ لِغَیْرِهَا فَتَمِیلَ مُغْضَبَةً عَلَیْکَ مَعَهَا وَ لَا تُطِلِ الْخَلْوَةَ مَعَ النِّسَاءِ فَیَمْلِکْنَکَ (1) أَوْ تَمَلَّهُنَّ وَ اسْتَبْقِ مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّةً مِنْ إِمْسَاکِکَ عَنْهُنَّ وَ هُنَّ یَرَیْنَ أَنَّکَ ذُو اقْتِدَارٍ خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَظْهَرْنَ مِنْکَ عَلَی انْتِشَارٍ وَ إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ غَیْرَةٍ فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَةَ مِنْهُنَّ إِلَی السُّقْمِ وَ لَکِنْ أَحْکِمْ أَمْرَهُنَّ فَإِنْ رَأَیْتَ ذَنْباً فَعَاجِلِ النَّکِیرَ عَلَی الْکَبِیرِ وَ الصَّغِیرِ- وَ إِیَّاکَ أَنْ تُعَاقِبَ فَتُعْظِمَ الذَّنْبَ وَ تُهَوِّنَ الْعَتْبَ وَ أَحْسِنْ لِلْمَمَالِیکِ الْأَدَبَ وَ أَقْلِلِ الْغَضَبَ وَ لَا تُکْثِرِ الْعَتْبَ فِی غَیْرِ ذَنْبٍ فَإِذَا اسْتَحَقَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ ذَنْباً فَأَحْسِنِ الْعَدْلَ فَإِنَّ الْعَدْلَ مَعَ الْعَفْوِ أَشَدُّ مِنَ الضَّرْبِ لِمَنْ کَانَ لَهُ عَقْلٌ وَ التَّمَسُّکُ بِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ أَوْجَبُ الْقِصَاصِ (2)

وَ اجْعَلْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ عَمَلًا تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَی أَنْ لَا یَتَوَاکَلُوا وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ الَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ بِهِمْ تَصُولُ وَ هُمُ الْعُدَّةُ عِنْدَ الشِّدَّةِ(3) فَأَکْرِمْ کَرِیمَهُمْ وَ عُدْ سَقِیمَهُمْ وَ أَشْرِکْهُمْ فِی أُمُورِهِمْ وَ تَیَسَّرْ عِنْدَ مَعْسُورٍ لَهُمْ وَ اسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَلَی أُمُورِکَ فَإِنَّهُ أَکْفَی مُعِینٍ اسْتَوْدِعِ اللَّهَ دِینَکَ وَ دُنْیَاکَ وَ اسْأَلْهُ خَیْرَ الْقَضَاءِ لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ.

جش (4)، [الفهرست] للنجاشی: الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ الْمُجَاشِعِیُّ کَانَ مِنْ خَاصَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عُمِّرَ بَعْدَهُ رَوَی عَنْهُ عَهْدَ الْأَشْتَرِ وَ وَصِیَّتَهُ إِلَی مُحَمَّدٍ ابْنِهِ أَخْبَرَنَا عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأَدِیبُ عَنْ أَبِی بِکْرٍ الدُّورِیِّ- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الثَّلْجِ- عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدَلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ- عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ بِالْوَصِیَّةِ.

ص: 233


1- 1. فی بعض النسخ« فیملنک».
2- 2. فی الکشف« و خف القصاص».
3- 3. العدة- بالضم- الاستعداد و بالکسر: الجماعة.
4- 4. رجال النجاشیّ ص 7.

**[ترجمه]از پدری که عمرش به سر آمده و به بدرود زمان گردن نهاده، زندگی را پشت سر گذارده، تسلیم روزگار گشته، نکوهشگر این سرا و ساکن سرای اموات، و کوچ کننده فردا از این جهان به دیار آنان، به فرزندی که آرزوی آنچه به دست آمدنی نیست دارد، پوینده راه به نیستی رسیدگان است، فرزندی که هدف بیماری ها و در گرو گذشت زمانه است و تیررس هر آسیب، در بند دنیا و سوداگر بازار فریب است، بدهکار عوامل زوال، و اسیر مرگ و میر است، هم پیمان غصّه ها و همنشین غم هاست، هدف هر آفت است و مغلوب شهوات و جانشین مردگان.

امّا بعد، به راستی سنجش و تأمّل در روگردانی دنیا بر خود؛ و سرکشی روزگار و آخرتی که به من روی آورده، مرا از یاد دیگران و توجّه به بازماندگان بازداشت، ولی از آن زمان که بیشتر؛ غم و اندوه خود را دارم (این غمخواری) رأی مرا بازگردانید؛ جلوگیر از پیروی خواهش نفسم شد؛ حقیقت کارم را برایم آشکار ساخت؛ مرا به کاری راست و جدّی که در آن شوخی و بازی راه ندارد واداشت؛ و با حقیقتی که دروغی آن را نیالوده است روبرو ساخت، تو را پاره ای از خود، بلکه همه وجود خویش یافتم. چنان که اگر آسیبی به تو رسد، گویی به من رسیده، و اگر مرگ به سر وقتت آید، رشته زندگی مرا گسسته، و من به کار تو همان توجه را دارم که به کار خویش، و این نامه را به تو نگاشتم تا از آن در تربیتت مدد گیرم، خواه من زنده مانم و خواه درگذرم .

فرزندم تو را سفارش می کنم به: ترس از خدا؛ همیشه در فرمان او بودن؛ دل را به یاد او آباد کردن؛ و به ریسمان او (قرآن) چنگ زدن، و کدام وسیله و رشته ای از آنچه تو را با خدا پیوند دهد استوارتر از آن باشد که به آن بیاویزی؟! فرزندم! دلت را به اندرز زنده دار و آن را به پارسایی بمیران؛ به یقین نیروبخش؛ با [یاد] مرگ رام کن؛ به اعتراف به فنا و نیست شدنش وادار ساز؛ به سختی های دنیایش بینا گردان؛ از یورش روزگار و دگرگونی های آشکار شب و روزش بترسان؛ سرگذشت پیشینیان را بدو عرضه کن؛ مصائب گذشتگان را به یادش آور؛ در شهرها و ویرانه های آنها سیاحت کن، و بنگر که چه کردند، و کجا بار گشودند، و از کجا به کجا شدند تا دریابی که از دوستانی عزیز دل شستند، و به دیار غربت مسکن گزیدند. در میان خانه هایشان فریاد زن: «های! ای خانه های خالی و بی صاحب! کجایند صاحبان و اهلت!» سپس بر سر گورهایشان درنگ کن و بگو: «های! ای پیکرهای پوسیده، و اندام های از هم پاشیده، این سرایی که در آنید را چگونه یافتید؟» ای فرزندم! دیری نپاید که تو نیز یکی از آنان خواهی بود.

پس در آبادی و اصلاح اقامتگاه خویش بکوش و آخرتت را به دنیا مفروش؛ در آنچه نمی دانی سخن مگو؛ آنچه را بر عهده نداری بر زبان مران؛ به راهی که بیم گمراهی و گم گشتگی دارد قدم مگذار، زیرا خودداری، از حیرت گمراهی از افتادن در کارهای بیمناک بهتر است؛ امر به معروف کن تا در شمار نیکوکاران باشی؛ بدی و ناپسند را با دست و زبانت زشت دار؛ از بدکاران تا توانی کناره گیر؛ در راه خدا چنان که شاید بکوش؛ در کار خدا سرزنش هیچ ملامتگری در تو اثر نکند؛ به راه حقّ در گرداب ها، هر کجا که بود در شو؛ در پی آموختن و شناخت دین رو؛ خود را به شکیبائی عادت ده؛ در همه کارها نفس خود را به پناه پروردگار خویش درآور، که خود را به پناهگاهی استوار و نگاهبانی نیرومند سپرده ای، آنچه از پروردگارت خواهی تنها از او خواه، که بخشیدن و محروم کردن به دست اوست، و فراوان طلب خیر کن (خیر و صلاح را بیندیش)، سفارش مرا دریاب، و روی از آن متاب، که بهترین گفته، سخنی است که سود دهد، و بدان در دانشی که فایدتی نبخشد، خیری نیست، و نه در فرا گرفتن دانشی که معتقد نباشند .

فرزندم! چون دیدم تو سالیانی را پشت سر نهاده ای، و نگریستم که خود روز به روز سست می گردم، چنان دیدم که درباره اموری سفارش های لازم را به تو بکنم، تا مبادا مرگ شتافته و مرا دریابد، پیش از آنکه آنچه در دل دارم به تو برسانم، یا اندیشه ام همچون تنم نقصانی به هم رساند، یا پیش از من پاره ای خواهش های نفسانی بر تو غالب گردد، یا فریبندگی های دنیا پیشدستی کند و تو به مانند شتری سرکش و گریزان شوی. چه، دل نوجوان همچون زمین ناکشته است که هر بذری را پذیراست، بنابراین به تربیتت پیش از آنکه دلت سخت شود و عقلت هوایی دیگر گیرد همّت گماشتم تا با رأی قاطع، به کار خود روی آری و از آنچه تجربه آموختگان در پی آن بوده و آزموده اند بهره برداری، نیز رنج طلب از تو برداشته شود، و نیازت به آزمون نیفتد، (و این را بدان که) به تو آن رسد که ما بدان رسیده ایم، و بسا برای تو روشن شود آنچه برای ما تیره و مبهم بوده.

فرزندم! من اگر چه به اندازه پیشینیان نزیسته ام، ولی به اندازه ای در کردارشان نگریسته ام و در سر گذشت هاشان اندیشیده و در بقایای آنان سیر کرده ام که همچون یکی از ایشان شده ام، بلکه با آن شناختی که از کارهاشان به دست آورده ام،گویی چنان است که همراه نخستین تا به آخرشان به سر برده ام. بنابراین نقاط روشن را از تار و سودمند را از زیانبار، باز شناختم، و از هر چیز، زبده آن را برایت جدا کرده و خوبش را برای تو خواستم، و نامعلومش را از تو دور ساختم. و چون به کار تو چونان پدری مهربان عنایت داشتم و بر تربیت تو همّت گماشتم، چنان دیدم که این عنایت در عنفوان جوانی ات که قلبی پاک و نیّتی صاف داری به کار رود، و باید که نخست قرآن را به تو بیاموزم، و تأویل آن را؛ و نیز مقرّرات اسلام و احکامش را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم، و به سخن دیگر نپردازم، ولی باز از آن ترسیدم که مبادا رأی و هوایی که مردم را دچار اختلاف گردانید، بر تو تاخته و کار را بر تو مشتبه سازد. و هر چند که خوش نداشتم که تو را از این اختلاف باخبر سازم، ولی استوار داشتن کار تو را از این راه پسندیده تر دانستم که تو را به حال خود واگذارم و به دست چیزی سپارم که از هلاکت در آن بر تو خاطر جمع نیستم. نیز امیدوارم که خدا توفیق رستگاری ات عطا فرماید و راه راست را به تو بنماید. پس این وصیت را به تو سپردم، و در عین حال کار را محکم کردم.

فرزندم، از سفارشم آن مجموعه ای که خوش دارم به کار بندی عبارت است از:

ترس از خدا (تقوا)؛ بسنده کردن بر آنچه بر تو واجب داشته (واجبات الهی)؛ و رفتن به راهی که پدرانت پیمودند و پارسایان هم کیشت بر آن عمر به سر آوردند، چه، آنان از نگریستن در کار خویش باز نایستادند چنان که تو می نگری، و نه از اندیشیدن چنان که تو می اندیشی، و انجام کار چنانشان کرد که آنچه را شناختند، به کار بستند، و از بند آنچه بر عهده ایشان نبود رستند. چنانچه حاضر نباشی سنّت آنان را پیش گیری مگر هرچه آنان دانستند بدانی، باید جستجوی تو از روی دریافتن و دانستن باشد، نه اینکه گرد شبهات بگردی، و به جدال و ستیزه برآیی. و (فرزندم!) پیش از آنکه این راه را بپویی، از معبود خود یاری جوی، و برای توفیق خود روی بدو آر، و از هر آلودگی که مایه اشتباهت باشد و تو را گمراه کند بگذر. چون یقین کردی که دلت پاک و مطیع گشته، اندیشه ات فراهم و به کمال رسیده و در این باره یکدل شده ای، در آنچه برایت روشن ساختم تأمّل کن، و اگر آنچه دوست داری از آسودگی فکر و اندیشه ات برایت فراهم و ممکن نشد، بدان که بی هدف قدم می سپاری، و کسی که در طلب دین است، نباید راه اشتباه و خلط رود (بدون آگاهی و روشن بینی کار کند)، و در این حال بازداشتن خویش بهترین است (نه خبط می کند نه حقّ و باطل را به هم می ریزد).

آغاز و پایان سخن من در این باره، این است که در برابر تو؛ خدایم و خدایت و خدای نیاکانت - از اوّل تا آخر - و پروردگار تمام آسمانیان و زمینیان را شکر و سپاس می گویم، چونان شکر و سپاسی که در خور و مقام اوست، چنان که او را شاید، و چونان که دوست دارد و سزاوار است، و از وی درخواست می کنیم که از جانب ما بر پیامبرمان و خاندان وی، و پیامبران الهی و فرستادگانش درود و صلوات فرستد، به اندازه آن درودی که از همه مخلوقات می فرستد، و نیز از وی می خواهیم که نعمتش را در آنچه به ما توفیق درخواست داده، با اجابت تکمیل و تمام فرماید، زیرا با نعمت وی کارهای خوب و شایسته به کمال خواهد رسید .

پس فرزندم! سفارش مرا نیک دریاب، و بدان آن کس که مرگ را بر سر آدمی می آورد (مالک مرگ)، همان است که زندگی را در دست دارد (مالک زندگی)؛ آن کسی که می آفریند، همان است که می میراند؛ کسی که نابود می سازد، همان است که باز می گرداند؛ آن کس که به بلا مبتلا می کند، همو بهبود و سلامتی عطا می فرماید. و بدان که جهان جز به همان سنّتی که خداوند تبارک و تعالی آفریده است بر پای نماند، که نعمت است و ابتلا (گرفتاری)، و سرانجام پاداش روز جزا، یا هرچه او بخواهد و ما خبر نداریم، پس اگر دانستن چیزی از این جمله بر تو دشوار گردد، آن دشواری را حمل بر نادانی خود کن، چه تو نخست که آفریده شدی، نادان بودی، سپس دانا گردیدی، و چه بسیارند آن چیزها که ندانی و در حکم آن سرگردانی و بینشت بدان راه نیافته، آنگاه خواهی فهمید. پس پناهنده درگاه آن شو که تو را آفریده است و روزی داده و درستت کرده، پس توجّه و قصدت تنها برای او باشد، و امیدوار درگاه او باش، و ترس و بیمت نیز از او باشد.

و بدان ای فرزندم! که هیچ کس همانند پیامبر ما از جانب خدا خبر نیاورده است. پس خرسند باش که او را راهنما گیری، و برای نجات، راهبریش را بپذیری، که من در نصیحت تو کوتاهی نکردم، و تو هر چند بکوشی و درباره خود بیندیشی، به پایه اندیشه ای که من در حقّ تو دارم نخواهی رسید. و بدان فرزندم! اگر پروردگارت شریکی داشت، رسولانش نزد تو می آمدند، و نشانه های پادشاهی و قدرت آن دیگری را می دیدی، و از کردار و صفت های او آگاه می گردیدی، ولی خدایت یگانه معبود است. چنان که خود، خویش را وصف کرده، کسی در حکمرانی وی با او ضدّیت و خصومتی ندارد، و حجّتی نیارد. اوست که همه چیز را آفریده، و ربوبیت او والاتر از آن است که در دل و دیده ای گنجد. چون این را دانستی، کار چنان کن که از چون تویی باید، که در کوچکی منزلتت و کمی قدرتت و نیازمندی شدیدت سزاوار توست. طاعت خدا را خواهان، و از او ترسان، و از خشم او هراسان باش، که خدا تو را جز به نیکوکاری نفرموده و جز از زشتکاری نهی نکرده است.

فرزندم! من تو را از دنیا و تغییراتش، و از نابودی و دست به دست گردیدنش آگاه و باخبر ساختم؛ تو را از آن سرا و آنچه برای اهلش فراهم شده آگاه کردم و برای تو درباره هر دو مثل ها زدم. همانا مثل آنان که دنیا را نگریستند و شناختند، همچون گروهی مسافرند که در منزلی ناسازگار و بی آب و علف بار افکندند و آهنگ منزلی خرّم و سرزمینی سرسبز کنند، پس رنج راه را بر خود هموار کرده و فراق دوستان و سختی سفر - در غذا و خواب - را به امید خانه فراخ و آرامگاه آسوده تحمّل کنند. پس آنان این صبر و تحمّل را آزار نشمارند و احساس درد نکنند؛ و هزینه سفر را تاوان به حساب نیاورند و هیچ چیز نزدشان خوشایندتر از آن نیست که به منزل مقصود نزدیکشان سازد.

و داستان آن مردمان که فریفته شده و از راغبان دنیایند، چون گروهی است که در منزلگاهی پرنعمت بودند و از آنجا رفتند و در منزلی خشک و بی آب و گیاه رخت گشودند، در نتیجه هیچ چیز نزد آنان ناپسندتر و هولناک تر از جدایی از وضع موجود و رسیدن ناگهانی به دیگر منزل نباشد.

من تو را به انواع نادانی ها گوشزد کردم تا مبادا خود را عالم شماری، و چنانچه چیزی به تو رسید که آن را می دانی، آن را بزرگ نشماری، زیرا دانشمند کسی است که بداند دانسته های او در مقابل مجهولاتش ناچیز است. پس بدین خاطر خودش را نادان به حساب آورد؛ در تحصیل دانش تلاش بیشتری کند؛ پیوسته خواستار و جویا و شیفته آن باشد؛ در مقابل اهل علم و دانش، خاضع و سراسر گوش و ملازم خاموشی باشد؛ از هر خطا و لغزش بر حذرکننده بوده و دوری گزیند، و در برابر استاد با حیا، اگر به مسأله ای برخورد که ندانست، آن را ردّ نکند (بلکه بپذیرد)، برای اینکه از قبل به نادانی خود اقرار کرده است. به تحقیق نادان کسی است که خود را با تمام جهالتش نسبت به دانستنی ها، دانا و عالم شمارد و به رأی و نظر خود، بسنده کند، پس در این صورت پیوسته از دانشمندان دوری گزیند، بر آنان خرده گیرد و مخالفانش را خطاکار و مجهولات خود را گمراهی شمارد. پس هنگامی که به یکی از این مجهولات برخورد کرد، آن را ردّ کرده و دروغ شمارد و از سر نادانی گوید: «من این مسأله را نمی شناسم و معتقد نیستم، و گمان ندارم که وجود داشته و از کجا چنین چیزی آمده؟» و آن به سبب اعتمادی است که به رأی خود دارد و نیز کمبود شناخت او از نادانی اش است، و از معتقداتش؛ اعمّ از آنچه در شکّ است و آنچه از سر نادانی نمی شناسد دست بردار نیست، و پیوسته خواهان بهره برداری از جهل بوده و منکر حقّ است، پس در نادانی، حیران و سرگردان بماند، و از طلب دانش تکبّر ورزیده و سرباز زند.

فرزندم! سفارشم را دریاب، و خود را مقیاس و میزانی میان خود و دیگران ساز؛ آنچه را که برای خودت دوست داری، برای دیگری نیز دوست بدار و آنچه را که برای خودت خوش نداری، برای او نیز ناخوش دار؛ ستم مکن، چونان که خوش نداری بر تو ستم رود، و نیکی کن، همان طور که دوست داری به تو نیکی شود؛ آنچه را که بر خود نمی پسندی، بر دیگران نیز ناپسند دار، و از مردم برای خود آن را بپسند که در حقّ آنان از خود می پسندی؛ آنچه را که ندانی مگو، بلکه همه آنچه را هم که می دانی مگو؛ از آن سخن که دوست نداری به تو گویند صرف نظر کن؛ و بدان و آگاه باش که خودپسندی مخالف هوشیاری و آگاهی است و آفت و بلای عقل ها، پس وقتی که به هدفت نائل شدی، بیش از دیگران در پیشگاه خداوند فروتنی کن.

و بدان که پیشاپیش تو راهی است پر مشقّت و دور، و سخت هولناک، و در این راه تو را از پیش بینی صحیح گزیری نیست، و اینکه توشه خود را اندازه کرده و سبکبار باشی؛ بیش از مقدار نیاز بار بر پشت خود منه که سنگینی آن بر تو گران آید، و چنانچه حاجتمندی را یافتی که توشه ات را برگیرد و فردا که بدان نیازمندی تو را به کمال پس دهد، او را غنیمت شمر؛ نیز آن را که در حال بی نیازیت از تو وام خواهد مغتنم شمار و موعد پرداختش را روز تنگدستی خود قرار ده.

و بدان که پیشاپیش تو گردنه ای است سخت و دشوار، که به ناچار از آنجا به بهشت یا دوزخ رهسپار خواهی شد؛ مسیری که در آن سبکبار، خوشحال تر است. بنابراین پیش از فرود آمدنت، به فکر خود باش. بدان آن کسی که گنجینه های سرای دنیا و آخرت به دست اوست، به تو اجازه داده که از او بخواهی و پذیرش دعایت را بر عهده گرفته است؛ تو را فرموده است از او بخواهی تا به تو بدهد؛ او مهربان است و بین خود و تو ترجمانی ننهاده و تو را از خود مانع نشده و تو را به واسطه ای نسپرده؛ اگر گناه کردی از توبه ات منع نکرده؛ چون بازگردی سرزنشت نکرد و در کیفرت شتاب نورزید؛ آنجا که خود را در معرض رسوایی قرار داده ای، رسوایت نساخت؛ حساب گناهت را نکشید؛ از بخشایش نومیدت نساخت؛ در توبه کردن بر تو سخت نگرفت، بلکه بازگشتت از گناه را کار نیک شمرده و هر گناهت را یکی گرفته و هر کار نیکویت را ده تا به حساب آورده؛ در توبه و بازگشت را برایت باز گذارده؛ هر گاه که خواهی، آوا و رازگویی ات را بشنود تا حاجت خود بدو عرضه داری؛ از آنچه در دل داری بازگویی؛ از اندوه خویش بدو شکایت کنی؛ در کارها از او یاری جویی و راز خود را که از مردم پنهان ساخته ای، به او بگویی. سپس کلید گنج های خود را به دست تو سپرده، پس مصرّانه در خواهش و خواسته ات اصرار کن تا در رحمت به رویت گشوده شود،؛ چه که به تو رخصت سؤال از خود را داده تا هر گاه که خواستی، درهای گنجینه هایش را با دعا بگشایی. پس اصرار کن و تأخیر در اجابت، تو را نومید نسازد، که بخشش بسته به مقدار درخواست است، و بسا که در پذیرفتن دعایت درنگ افتد تا بیشتر دست به دعا برداری؛ تا پاداشت بیشتر و کامل تر گردد. و گاه که چیزی را خواسته ای و تو را نداده اند، بهتر از آن را در این سرا یا آن سرایت داده اند، یا به سود و صلاح تو بوده که اجابت نکنند. و چه بسا چیزی را طلبیدی که اگر به تو می دادند، تباهی دینت را در آن می دیدی. پس خواسته و سؤالت درباره چیزی باشد که به تو فایده دهد و نیکی آن برایت پایدار ماند، و سختی و رنج آن به کنار، زیرا نه مال برای تو پایدار است و نه تو برای مال برقرار. همانا به زودی پایان کارت را نیک یا بد ببینی، یا بخشنده کریم از آن بگذرد.

و بدان که تو برای آن سرا آفریده شده ای نه برای این سرا، و برای نیستی نه برای جاودانگی، و برای مرگ نه زیستن. تو در منزلی هستی که از آن رخت خواهی بست؛ در خانه ای که بیش از چند روزی در آن نتوانی نشست؛ در راهی هستی که پایانش آخرت است؛ شکار مرگی، که گریزنده از آن نرهد و به ناچار روزی تو را دریابد. پس بترس که در حالتی ناخوشایند فرا رسد که تو در اندیشه توبه باشی، و آن تو را از توبه باز دارد. در این صورت خویشتن را هلاک کرده باشی.

فرزندم! بسیار به یاد مرگ باش و یاد آنچه با آن پنجه درافکنی، و آنچه پس از مرگ روی بدان نمایی، همه را پیش چشم قرار ده تا چون بر تو درآید، خود را آماده کرده باشی تا غافلگیرت نکند. نیز فراوان آخرت را یاد کن، و نیز نعمت ها و عذاب های دردناکش را در نظر آر، زیرا که این کار، دلت را از دنیا برگیرد و آن را در نظرت بی مقدار سازد، چه خدا تو را از دنیا خبر داده، دنیا نیز وصف خویش را با تو در میان نهاده و پرده از زشتی هایش گشوده. مبادا فریفته شوی که بینی دنیاداران به دنیا دل می نهند و بر سر آن بر یکدیگر حمله می برند. همانا دنیا پرستان سگان پارس کننده و درندگان شکاری اند، برخی را برخی بد آید، و نیرومندشان ناتوان را طعمه خویش کند، و بزرگشان بر خرد [دست چیرگی گشاید]. دنیا اهلش را از راه هدایت گمراه ساخته، به راه کوریشان رانده و دیده هاشان را از راه شایسته و صحیح بپوشانده، در حیرت آن سرگردان، و به گرداب آشوبش غرقه اند. دنیا را به خدایی خود گرفته اند و دنیا با آنان به بازی پرداخته و آنان سرگرم بازی دنیا، و دنباله آن را از یاد برده اند!

فرزندم! مبادا تو به مانند کسی باشی که عیوب فراوان دنیا زشتش ساخته، دسته ای اشتران پایبند نهاده، و دسته ای دیگر رها، عقل ها از کف داده اند، در کار خویش سرگردان، در چراگاه زیان، در بیابانی بی نهایت دشوار و سخت روان؛ نه شبانی که به کارشان رسد. باش تا کم کم پرده تاریکی بگشاید، گویی کاروان در رسیده، و آن که بشتابد، باز گردد.

و بدان فرزندم! کسی که مرکبش روز و شب است، او را می برند، گرچه خود نرود. خداوند جز ویرانی سرای دنیا و آبادی سرای آخرت را نخواسته است.

فرزندم! اگر در دار دنیا از آنچه خداوند تو را بر حذر داشته دل برکنی و اعراض کنی، همانا دنیا در خور آن است، و اگر سفارش مرا درباره آن پذیرا نیستی، پس به یقین بدان که تو هرگز به آرزویت دست نخواهی یافت، از عمر مقدّرت پا فراتر ننهی و به راه همان کس هستی که پیش از تو می شتافت. پس در طلب دنیا آسان گیر و در کسبش نیک رفتار کن. چه بسا طلبی که منجر به ربودن مال گردد، هر جوینده یابنده نیست و هیچ آرام و میانه روی، نیازمند نشود. نفس خود را از هر پستی گرامی دار، هر چند وسیله رسیدن به مطلوب باشد، زیرا هرچه از خود ببازی، هرگز به تو باز نگرداند. بنده غیر مباش، چرا که خدایت آزاد آفریده، و چه خیری است در آن نیکی که جز با بدی به دست نیاید؟ و آن توانگری که جز با سختی و خواری بدان نرسند؟

پس مبادا که مرکب طمع تو را به هر جا بکشاند و به آبشخورهای هلاکتت رساند! و تا می توانی کاری کن که میان تو و خدا هیچ ولی نعمت و واسطه ای نباشد، زیرا تو در دار دنیا قسمتی و سهمی داری که خواهی گرفت، و نعمت کم از طرف خدای سبحان، به مراتب بهتر از نعمت های زیادی است که از خلق به تو برسد، هر چند که همه نعمت ها از آن خداست. در صورتی که عطای خدا و خلق را با بخششی که از پادشاهان و فرومایگان درخواست می کنی بسنجی - با اینکه والاترین مثل ها شایسته خداوند است - خواهی دید که عطای اندک پادشاهان مایه سربلندی است و عطای بسیار فرومایگان، ننگ و عار باشد. پس در کار خود میانه رو باش که عاقبتت به خیر گردد. تو نباید به هیچ قیمتی چیزی از دین و آبرویت را بفروشی. مغبون (فریفته) آن کس است که در بهره ای که باید از خدا بگیرد، زیان کند. از دنیا همان را که به تو رو کرد بگیر، و آنچه رو گرداند واگذار، و باز اگر نمی پذیری (لااقل) در طلب آن آرام و نیک رفتار باش. از همنشینی کسی که از او بر دینت در هراسی بر حذر باش! و از سلطان دوری کن. از فریب های شیطان در امان مباش، که بگویی: «هر وقت به بدی و ناروایی برخوردم، دست می کشم»، زیرا مسلمانانی که پیش از تو بودند نیز از همین راه هلاک شدند، با اینکه یقین به معاد داشتند. اگر به یکی از آنان بی پرده و صریح می گفتی آخرتت را به دنیا بفروش، دل بدان نمی داد، ولی شیطان از طریق مکر و خدعه او را بفریفت تا آن را در برابر کالای ناچیز دنیا به پرتگاه هلاکتش افکند، و کم کم از کار بدی به کار بد دیگرش کشانید، تا اینکه از رحمت خداوند ناامیدش ساخت و او را به مرحله یأس و حرمان وارد گرداند، تا آنجا که سرانجام برای مخالفت اسلام و احکامش، وجه تراشی کرد. نیز اگر دلت جز دوستی دنیا و نزدیکی به سلطان چیز دیگری نخواست و از راهنمایی من سر باز زد، در این صورت زبانت را نگه دار، زیرا به پادشاهان در هنگام خشم اعتمادی نباشد، و جویای اخبارشان مشو، و اسرارشان را فاش مکن، و خود را در امور آنان داخل مکن.

در سکوت ایمنی از پشیمانی نهفته است و جبران آنچه به نگفتن به دست نیاورده ای، آسان تر است تا تدارک آنچه به گفتن از دست داده ای، که نگهداری آنچه در ظرف است، به محکم بستن در آن است، و نگهداری آنچه در دست توست، نزد من بهتر است از آنچه در دست غیر توست. و جز از مردم مطمئن چیزی نقل مکن، وگرنه دروغگو درآیی، و دروغگویی خواری و ذلّت است، تدبیر صحیح با روزی در حد کفاف، کفایت کننده تر است از روزی بسیار با اسراف؛ اندوه نومیدی بهتر از درخواست از مردم است؛ و کسب و پیشه با پارسایی، از شادمانی با هرزگی بهتر است. آدمی خود بهتر از هر کس نگهبان راز خویش است، و بسا کوشنده ای که به زیان خود می کوشد. آنکه پرحرف است، هذیان گو و یاوه سراست؛ هر که اندیشه کند، بینا گردد؛ از بهترین بهره آدمی، همنشین خوب است؛ با نیکان همنشین شو تا از ایشان گردی و از بدان بپرهیز تا در شمار ایشان نباشی. مبادا بدبینی بر تو چیره شود تا میان تو و هیچ دوستی راه آشتی نگذارد، و گاه گویند: «بدبینی، دوراندیشی است.» حرام چه بد غذایی است! و ستم بر ناتوان زشت ترین ستم هاست؛ کار زشت همچون نام خود، زشت است؛ پایداری کردن در ناملایمات، دل را حفظ می کند؛ هر جا مدارا، درشتی به حساب آید، درشتی مدارا شمرده شود؛ چه بسا که دارو، درد است و درد، درمان باشد؛ چه بسا کسی که دوست نیست و پند می دهد و چه بسا ناصحی که در صحبت خود خیانت ورزد. مبادا که بر آرزوها تکیه کنی که آن سرمایه احمقان و بازدارنده از خیر آخرت و دنیاست. دلت را به وسیله ادب بیافروز، چونان که آتش خود با هیزم شعله ور می شود، چون هیزم کش شب (گزافه گو و یاوه سرا) و خاشاک سیلاب (بیهوده و مهمل) مباش؛ کفران نعمت (نشانه) پستی است؛ همنشینی نادان شوم است (عاقبت خوشی ندارد)؛ خرد، اندوختن تجربه هاست؛ بهترین تجارب آن است که تو را پند دهد؛ نرمخویی (خوش اخلاقی) از کرم و بزرگواری است؛ فرصت را غنیمت دان پیش از آنکه (از دست رود و) غصّه و اندوه شود؛ اراده و تصمیم گیری از دوراندیشی است؛ تنبلی سبب محرومیت است؛ هر جوینده ای یابنده نیست. هر مسافری برنمی گردد و از جمله زیان ها، تباه ساختن توشه راه است؛ هر کاری پایان و نتیجه ای دارد؛ بسا اندکی که پربارتر از بسیار است. آنچه برایت مقدّر شده به زودی تو را دریابد؛ بازرگان، به خطر افکننده (خود و مالش) می باشد؛ هیچ خیری در یاور و دوست بی قدر و قیمت نیست؛ در کاری که پایانش نامشخّص و مشکوک است قدم مگذار؛ هر کس بردبار شد، بزرگوار گشت؛ هر کس با شور و دقّت فهمید، بر دانش خود بیفزود؛ دیدار نیکوکاران (موجب) آبادی دل هاست؛ تا مرکب روزگار رام توست، با آن بساز و مبادا لجاجت، همچون اسب سرکش تو را بردارد .

نیز در نهج البلاغة آمده است:«وَ الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَیْرٌ مِنَ الْغِنَی مَعَ الْفُجُور» )مال اندک همراه با عفت نفس از ثروت با گناه بهتر است(. اگر مرتکب گناهی شدی، زود آن را با توبه پاک ساز؛ با آن که تو را امین شمرد خیانت نکن، هر چند او به تو خیانت کرده باشد، و رازش را فاش مساز، هر چند که او خود فاش کند؛ به امید و آرزوی بیشتر؛ خطر را بر خود مپذیر، و درخواست مکن، زیرا آنچه برایت مقدّر شده به تو می رسد؛ با سرفرازی بگیر و به خوبی بخشش کن و به مردم سخن خوش و نیکو بگو.

و به راستی این چه سخن حکیمانه و جامعی است،اینکه «بر مردم آنچه بر خود می پسندی بپسند و آنچه برای خود روا نداری، برای مردم نیز روا مدار.م همانا کم اتفاق می افتد که تو در اثر شتابزدگی بر کسی، از پشیمانی در امان بمانی، مگر بر او نیکی کنی.

و بدان که از نشانه های بزرگواری و شخصیت، وفای به عهد و پیمان و دفاع و حمایت از خانواده است، روی گرداندن علامت دشمنی است و بهانه گیری زیاد، نشانه بخل و تنگ نظری است. نیز همانا دریغ داشتن از برادرت همراه لطف و مهربانی، از بخشش با ترشرویی بهتر است؛ صله رحم نشانه بلند نظری و بخشندگی است؛ هنگامی که پیوند فامیلی خود را گسستی، دیگر چه کسی می تواند به تو امیدوار باشد یا به پیوندت اعتماد کند؟ تهمت زدن موجب قطع رابطه است؛ چون برادرت پیوندش را از تو گسست، تو خود را به پیوند با او وادار؛ چون از تو رو گرداند، مهربانی و احوالپرسی پیش آور؛ چون بخل ورزد، از بخشش دریغ مدار؛ هنگام دورشدنش از نزدیکی با او، و به وقت سختیگیری اش از نرمی کردن، و به هنگام خطا کردن، از عذر خواهی کوتاهی مکن، تا آنجا که گویا تو بنده او و او ولی نعمت توست. مبادا این نیکی را آنجا کنی که نباید یا درباره آن کس که نشاید! هرگز دشمن دوستت را به دوستی مگیر، که در این صورت با دوستت دشمنی کرده ای؛ فریبکاری مکن، زیرا که آن خوی لئیمان است؛ نصیحتی که به برادرت می کنی - در خوبی باشد یا از زشتی - باید خیرخواهانه و بی غرض باشد، و در هر حال با او مساعدت کن؛ به هر سو که رو کند همراهش باش و هرگز خواهان مجازاتش مباش، اگر چه خاک به دهانت پاشد. با دشمنت به بخشش رفتار کن که آن بهتر و شیرین ترین پیروزی است؛ با خوش اخلاقی خود را از شر مردم محفوظ بدار؛ خشم خود را فرو خور، که من جرعه ای شیرین تر از آن ننوشیدم و پایانی گواراتر از آن ندیدم. از برادرت به محض شک و تردید مبُر، و بدون دلجویی از او مگسل؛ با کسی که با تو درشتی کرد نرمخویی کن، باشد که به زودی او هم با تو نرم شود. چه زشت است گسستن پس از پیوستن؛ ستمکاری پس از برادری؛ دشمنی پس از دوستی؛ خیانت به آن کس که تو را امین شمرده؛ مأیوس ساختن آن کس که به تو امید بسته؛ و نارو زدن به آن کس که به تو اعتماد کرده. اگر ناگزیر از قطع رابطه با برادرت شدی، جایی برای [دوستی] او برای خود باقی گذار تا اگر روزی بر وی آشکار گردید، راه برگشت داشته باشی. هر کسی که به تو گمان نیک برد، گمانش را تأیید کن. مبادا حقّ برادرت را به اعتماد رفاقتی که با او داری ضایع سازی! چه آن کس که حقّش را پایمال کرده ای، برادر نتوانی شمرد. مبادا خانواده ات به سبب تو بدبخت ترین مردم باشند! به آن کس که تو را نخواهد و از تو بیزاری جوید دل مبند، و از آن کس که خواهان توست [چنانچه در خور معاشرت بود] روی مگردان. مبادا برادرت در بریدن از تو قوی تر از تو در پیوستن تو به او باشد! مبادا که او در بدی رساندن به تو، از خوبی کردن تو به او پیشگام تر باشد، و نه در بخل که در بخشش از تو نیرومندتر باشد، و نه توانایی او در تقصیر (کوتاهی) از توانایی تو در فضل (نیکی) بیشتر باشد! جفای کسی که بر تو ستم کند در دیده ات بزرگ نیاید، چه او در زیان خود و سود تو کوشش کند، نیز سزای آن کس که شادت کند، آن نیست که با او بدی کنی. رزق و نصیب دو گونه است: یکی آن رزق که تو آن را می جویی، و دیگر رزقی که آن تو را می جوید، چنانچه اگر تو به سراغ آن نروی، خود به سوی تو می آید.

و بدان فرزندم! روزگار پر از پیش آمدهای ناگوار است، مبادا در زمره افرادی باشی که ملامتشان بسیار و عذرشان نزد مردم کم است! چه زشت است فروتنی به هنگام نیازمندی، و درشتی به وقت بی نیازی. همانا بهره تو از این سرا، همان است که آبادانی خانه آخرتت بدان است. در این صورت بجا بخشش و خرج کن، و خزانه دار دیگران مباش. اگر بدان چه از دستت رفته بی قراری کنی، در این صورت می بایست بر هرچه به دستت نرسیده نیز بی قراری و زاری کنی. از آنچه نبوده است بر آنچه بوده دلیل گیر، که کارها مانند یکدیگرند. هیچ [نعمت] ولی نعمتی را ناسپاسی مکن، چرا که کفران نعمت در شمار پست ترین کفرهاست. عذر و پوزش را پذیرا باش. مبادا از کسانی باشی که از پند بهره ای نبرند، مگر از روی ناچاری و اجبار (تا گرفتار نشوند درس نگیرند)، زیرا خردمند پند را مؤدّبانه می پذیرد، و چارپایان جز با تازیانه به راه نیایند. رعایت حقّ هر کس که حقّت را شناخت بنما؛ چه شریف باشد یا حقیر. غم های وارده را با دل نهادن بر پایداری، صبر و حسن یقین از خود دور گردان؛ کسی که میانه روی (عدالت) را ترک گوید، به ستم گراید؛ بهترین سعادت آدمی قناعت است؛ حسد از بدترین همراهان آدمی است؛ در نومیدی کوتاهی و تقصیر نهفته است؛ بخل ملامت آور است؛ یار به منزله خویشاوند است؛ دوست کسی است که در غیاب به آیین دوستی پایبند باشد؛ هوای نفس را با کوری پیوند است؛ از عوامل کامیابی و موفقیت، توقف کردن به هنگام سرگردانی است؛ یقین (خاطر جمعی) چه غم زدای خوبی است! نتیجه دروغ، نکوهش است؛ سلامت (پاکی) در راستی و درستی است؛ عاقبت دروغ، بدترین عواقب است؛ بسا دور که از هر نزدیک نزدیک تر است و بسا نزدیک که از هر دور دورتر؛ غریب کسی است که یار و رفیقی ندارد. مبادا بدگمان تو را از داشتن دوست محروم سازد! هر کس که پرهیز کرد، شفا یافت؛ هر کس که از حقّ تجاوز کند، به تنگنا افتد؛ هر کس که به حد خود بسنده کند، (حرمتش) پاینده تر باشد؛ چه عادت خوبی است سخاوت! پست ترین درجه پستی، ستم کردن به وقت توانایی است؛ حیا وسیله راهیابی به هر زیبایی است؛ محکم ترین رشته، پرهیزگاری است و استوارترین رشته ای که به آن چنگ زنی، رابطه ای است که میان تو و خداست؛ آن کس که گله ات را بپذیرد بر تو منّت دارد؛ زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور می سازد؛ بسا فرد مبتلا به بیماری مزمن که جان بدر برد و فرد تندرست که از پا درآید. آنجا که نومیدی کامیابی به بار آورد، امیدواری موجب هلاکت است؛ نه هر عیبی (رخنه ای) آشکار گردد و نه به هر فرصتی توان رسید؛ بسا که بینا به خطا افتد و کور به مقصد خود رسد؛ هر جوینده ای یابنده نیست؛ چنین نیست که هر که پرهیز کرد، نجات یافت. پیوسته بدی را عقب بیانداز که هر وقت بخواهی در آن شتاب کنی، میسر خواهد شد؛ اگر خواهی احسانت کنند، احسان کن؛ برادرت را همان گونه که هست قبول کن؛ گله بسیار مکن که گله زیاد، کینه آورده و عاقبت به دشمنی کشد؛ از آن کس که امید عذرپذیری داری عذر بخواه؛ دوری از نادان مساوی است با نزدیکی به دانا؛ نگهداری خانواده از کرم است؛ هر کس که با روزگار ستیزه کند هلاک شود؛ هر کس که بر او عیب گیرند، غضب کند؛ چه نزدیک است انتقام کشیدن از ستمکاران؛ آنچه بیشتر سزاوار فرد پیمان شکن است، بی وفایی است.

لغزش فرد محتاط سخت ترین لغزش و انگیزه دروغ، زشت ترین انگیزه هاست؛ فساد و اسراف، مال بسیار را نابود کند و اقتصاد و میانه روی، مال اندک را رشد و نمو می بخشد؛ بی کسی، خواری است، احسان کردن به پدر و مادر از بزرگ طبعی است؛ لغزش قرین شتاب است؛ در لذتی که سرانجامش پشیمانی است، خیری نیست؛ خردمند کسی است که تجربه ها پندش داده اند؛ هدایت کوری را می زداید؛ زبانت بیانگر خرد توست؛ با اختلاف، الفت میسر نیست؛ احوالپرسی همسایه از آداب همسایه داری است؛ فرد میانه رو هرگز هلاک نشود؛ زاهد هرگز محتاج نگردد؛ باطن هر کس از ظاهرش پیداست؛ چه بسا کسی که به دنبال چیزی است که منجر به مرگش شود؛ مبادا اطمینان را با امید عوض کنی؛ نه هرچه از آن ترسند زیان بار باشد؛ چه بسا شوخی که جدی شود. هر کس که به زمانه اطمینان کند، به او خیانت کند؛ هر کس بر زمانه تکبر کند، وی را خوار سازد؛ هر کس که بر آن خشم گیرد، مغلوبش کند؛ هر کس که بدان پناه برد، واگذاردش. نه هر تیراندازی به نشان زند؛ چون اندیشه سلطان تغییر کند، زمانه دگرگون شود؛ بهترین فرد از خانواده ات کسی است که از غیر بی نیازت سازد؛ شوخی سبب حقد و کینه است؛ چه بسا حریصی که به گدایی افتد؛ رأس دین، درستی یقین است؛ کمال اخلاص تو در پرهیزت از گناه است؛ بهترین سخن آن سخنی است که عمل تصدیقش کند؛ سلامت در راستی است؛ دعا کلید رحمت است؛ پیش از سفر از همسفر بپرس و قبل از خرید خانه از همسایه بپرس؛ دنیا را منزل موقت به حساب آور (در حال کوچ باش). هر کس که بر تو تاخت، تحمل کن؛ هر کس که از تو عذرخواهی کرد، عذرش بپذیر؛ گذشت و عفو از مردم را تحصیل کن (از مردم درگذر)؛ به هیچ کس خبر ناگوار را مرسان. برادرت را فرمان ببر، هر چند تو را نافرمانی کرده باشد؛ به او خوبی کن، هر چند او به تو جفا کند؛ خود را به بخشش عادت ده؛ و از هر رفتاری بهترینش را برای خودت انتخاب کن، زیرا خیر به عادت است. نیز مبادا سخن آلوده ای بگویی! یا خنده آور (مضحک) باشی، هر چند آن را از دیگران حکایت کنی. تو خود رعایت انصاف را بنما، قبل از آنکه از تو دادخواهی کنند. مبادا با زنان (در کاری که مربوط به آنان نیست) مشورت کنی، که زنان در آن امور سست رأیند، و در تصمیم گیری در آن ناتوان؛ آنان را در حجاب دار تا دور از نامحرمان باشند، زیرا سختگیری در حجاب برای تو و آنان بهتر است؛ و بیرون رفتنشان (از منزل) بدتر از وارد کردن اشخاص غیر مطمئن بر آنان است؛ اگر توانی چنان کن که جز تو را نشناسند؛ کاری که خارج از توانایی زن است به دستش مسپار، زیرا این رفتار برای شادابی او بهتر است، برای خاطرش آسایش بخش تر و برای زیبایی اش پایدارتر ، زیرا زن چون گل بهاری است، لطیف و آسیب پذیر، نه پهلوانی است دلاور. نیز مبادا گرامیداشت او را از حدّش بگذرانی! که با این کار، او را در شفاعت کردن از دیگران به طمع اندازی، تا اینکه به خاطر آنها (در صورت عدم پذیرش) بر تو خشم گیرد؛ بپرهیز از اینکه خلوت با زنان را طولانی کنی، که ملولت سازند یا تو ملولشان کنی؛ در برابر آنان مقداری از خودداریت را حفظ کن، که خودداری تو از آنان و اینکه مقتدرت دانند بهتر است تا قدرت نمایی کنی و ضعیفت شمارند؛ بپرهیز از رشک نابجا، که این کار درستکارشان را به نادرستی کشاند، ولی در عین حال کارشان را استوار دار. اگر گناهی دیدی سریعا انکار کن، چه بزرگ و چه کوچک؛ مبادا چنان کیفر کنی که گناه را بزرگ و سرزنش را بی مقدار کنی! مملوکانت را نیکو تربیت کن؛ کمتر خشم گیر؛ از سرزنش بسیار در غیر گناه بپرهیز و چنانچه از یکی از ایشان گناهی سر زد، سرزنش و عتاب را نکو بنما، چرا که سرزنش همراه گذشت در نزد خردمند، دردناک تر از زدن است. دیوانگان را رها ساز؛ قصاص را کم کن، و برای هر یک از آنان وظیفه ای معیّن کن که مسئولش باشد، تا کارها را به عهده دیگری نگذارد. خویشانت را گرامی بدار، که آنان چون بال تواند که بدان پرواز می کنی؛ و ریشه تواند که به آن بازمی گردی؛ و به یاری آنان است که حمله می آوری. خویشان ذخیره روز مبادایند، کریمشان را گرامی دار؛ بیمارشان را عیادت کن؛ در کارها شریکشان ساز؛ در سختی و مشکلات بر آنان آسان گیر (دستگیرشان باش) و در همه کارهایت، از خدا یاری بخواه که او شایسته ترین یاور است. دین و دنیای تو را به خداوند می سپارم و از او بهترین قضا و تقدیر را در دنیا و آخرت برایت خواستارم. درود و رحمت خداوند بر تو باد!»

در کتاب رجال نجاشی آمده است که اصبغ بن نباته مجاشعی از یاران مخصوص امیرالمؤمنین علیه السلام بود و بعد از آن حضرت، مدتی زنده ماند و عهدنامه مالک اشتر و وصیت نامه آن حضرت به پسرش محمّد بن حنفیه را روایت کرده است .

عبدالسلام بن حسین ادیب، از ابوبکر دورّی، از محمّد بن احمد بن ابوثلج، از جعفر بن محمّد حسنی، از علی بن عبدل، از حسن بن ظریف، از حسین بن علوان، از سعد بن طریف، از اصبغ بن نباته این وصیت نامه را روایت کرده است. - . رجال نجاشی : 7، توضیح: قول امام علیه السلام(در نسخه مجلسی نصف صفحه در این جا سفید بوده است). -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام(1).

**[ترجمه]قوله علیه السلام - 1. کان هنا بیاض مقدار نصف الصفحة. - .

**[ترجمه]

«3»

د(2)،[العدد القویة]: مِنْ وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِوَلَدِهِ الْحَسَنِ علیه السلام کَیْفَ وَ أَنَّی بِکَ یَا بُنَیَّ إِذَا صِرْتَ فِی قَوْمٍ صَبِیُّهُمْ غَاوٍ وَ شَابُّهُمْ فَاتِکٌ وَ شَیْخُهُمْ لَا یَأْمُرُ بِمَعْرُوفٍ وَ لَا یَنْهَی عَنْ مُنْکَرٍ وَ عَالِمُهُمْ خَبٌّ مَوَّاهٌ (3)

مُسْتَحْوِذٌ عَلَیْهِ هَوَاهُ مُتَمَسِّکٌ بِعَاجِلِ دُنْیَاهُ أَشَدُّهُمْ عَلَیْکَ إِقْبَالًا یَرْصُدُکَ بِالْغَوَائِلِ وَ یَطْلُبُ الْحِیلَةَ بِالتَّمَنِّی وَ یَطْلُبُ الدُّنْیَا بِالاجْتِهَادِ خَوْفُهُمْ آجِلٌ وَ رَجَاؤُهُمْ عَاجِلٌ- لَا یَهَابُونَ إِلَّا مَنْ یَخَافُونَ لِسَانَهُ وَ لَا یُکْرِمُونَ إِلَّا مَنْ یَرْجُونَ نَوَالَهُ دِینُهُمُ الرِّبَا کُلُّ حَقٍّ عِنْدَهُمْ مَهْجُورٌ یُحِبُّونَ مَنْ غَشَّهُمْ وَ یَمَلُّونَ مَنْ دَاهَنَهُمْ قُلُوبُهُمْ

خَاوِیَةٌ لَا یَسْمَعُونَ دُعَاءً وَ لَا یُجِیبُونَ سَائِلًا قَدِ اسْتَوْلَتْ عَلَیْهِمْ سَکْرَةُ الْغَفْلَةِ إِنْ تَرَکْتَهُمْ لَمْ یَتْرُکُوکَ وَ إِنْ تَابَعْتَهُمْ اغْتَالُوکَ إِخْوَانُ الظَّاهِرِ وَ أَعْدَاءُ السَّرَائِرِ یَتَصَاحَبُونَ عَلَی غَیْرِ تَقْوَی- فَإِذَا افْتَرَقُوا ذَمَّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً تَمُوتُ فِیهِمُ السُّنَنُ وَ تَحْیَا فِیهِمُ الْبِدَعُ فَأَحْمَقُ النَّاسِ مَنْ أَسِفَ عَلَی فَقْدِهِمْ أَوْ سُرَّ بِکَثْرَتِهِمْ- فَکُنْ عِنْدَ ذَلِکَ یَا بُنَیَّ کَابْنِ اللَّبُونِ لَا ظَهْرٌ فَیُرْکَبَ وَ لَا وَبَرٌ فَیُسْلَبَ وَ لَا ضَرْعٌ فَیُحْلَبَ فَمَا طِلَابُکَ لِقَوْمٍ إِنْ کُنْتَ عَالِماً عَابُوکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَاهِلًا لَمْ یُرْشِدُوکَ وَ إِنْ طَلَبْتَ الْعِلْمَ قَالُوا مُتَکَلِّفٌ مُتَعَمِّقٌ وَ إِنْ تَرَکْتَ طَلَبَ الْعِلْمِ قَالُوا عَاجِزٌ غَبِیٌ (4)

وَ إِنْ تَحَقَّقْتَ لِعِبَادَةِ رَبِّکَ قَالُوا مُتَصَنِّعٌ مُرَاءٍ وَ إِنْ لَزِمْتَ الصَّمْتَ قَالُوا أَلْکَنُ- وَ إِنْ نَطَقْتَ قَالُوا مِهْذَارٌ وَ إِنْ أَنْفَقْتَ قَالُوا مُسْرِفٌ وَ إِنِ اقْتَصَدْتَ قَالُوا بَخِیلٌ وَ إِنِ احْتَجْتَ إِلَی مَا فِی أَیْدِیهِمْ صَارَمُوکَ (5)

وَ ذَمُّوکَ وَ إِنْ لَمْ تَعْتَدَّ بِهِمْ کَفَّرُوکَ فَهَذِهِ صِفَةُ أَهْلِ زَمَانِکَ

ص: 234


1- 1. کان هنا بیاض مقدار نصف الصفحة.
2- 2. العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة تألیف الشیخ الفقیه رضیّ الدین علیّ بن یوسف ابن المطهّر الحلّیّ. مخطوط.
3- 3. الخب- بتشدید الباء الموحدة-: الخداع. و موه الخبر: زوره علیه و زخرفه و لبسه او بلغه خلاف ما هو.
4- 4. الغبی ضد الذکی.
5- 5. أی قاطعوک. و الصرم القطع.

فَأَصْغَاکَ (1)

مَنْ فَرَغَ عَنْ جَوْرِهِمْ وَ أَمِنَ مِنَ الطَّمَعِ فِیهِمْ فَهُوَ مُقْبِلٌ عَلَی شَأْنِهِ مُدَارٍ لِأَهْلِ زَمَانِهِ وَ مِنْ صِفَةِ الْعَالِمِ أَنْ لَا یَعِظَ إِلَّا مَنْ یَقْبَلُ عِظَتَهُ وَ لَا یَنْصَحَ مُعْجَباً بِرَأْیِهِ وَ لَا یُخْبِرَ بِمَا یَخَافُ إِذَاعَتَهُ- وَ لَا تُودِعْ سِرَّکَ إِلَّا عِنْدَ کُلِّ ثِقَةٍ وَ لَا تَلْفِظْ إِلَّا بِمَا یَتَعَارَفُونَ بِهِ النَّاسُ وَ لَا تُخَالِطْهُمْ إِلَّا بِمَا یَفْعَلُونَ فَاحْذَرْ کُلَّ الْحَذَرِ وَ کُنْ فَرْداً وَحِیداً- وَ اعْلَمْ أَنَّ مَنْ نَظَرَ فِی عَیْبِ نَفْسِهِ شُغِلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ وَ مَنْ کَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ وَ مَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ وَ مَنْ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ ضَلَّ وَ مَنِ اسْتَغْنَی بِعَقْلِهِ زَلَّ وَ مَنْ تَکَبَّرَ عَلَی النَّاسِ ذَلَّ- وَ مَنْ مَزَحَ اسْتُخِفَّ بِهِ وَ مَنْ کَثَّرَ مِنْ شَیْ ءٍ عُرِفَ بِهِ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَاؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَاؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ قَلَّ دِینُهُ وَ مَنْ قَلَّ دِینُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ- قِیلَ وَقَفَ رَجُلٌ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا ابْنَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِالَّذِی أَنْعَمَ عَلَیْکَ بِهَذِهِ النِّعْمَةِ الَّتِی مَا نِلْتَهَا مِنْهُ بِشَفِیعٍ مِنْکَ إِلَیْهِ بَلْ إِنْعَاماً مِنْهُ عَلَیْکَ إِلَّا مَا أَنْصَفْتَنِی مِنْ خَصْمِی فَإِنَّهُ غَشُومٌ ظَلُومٌ- لَا یُوَقِّرُ الشَّیْخَ الْکَبِیرَ وَ لَا یَرْحَمُ الطِّفْلَ الصَّغِیرَ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً وَ قَالَ لَهُ مَنْ خَصْمُکَ حَتَّی أَنْتَصِفَ لَکَ مِنْهُ فَقَالَ لَهُ الْفَقْرُ فَأَطْرَقَ علیه السلام سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ إِلَی خَادِمِهِ وَ قَالَ أَحْضِرْ مَا عِنْدَکَ مِنْ مَوْجُودٍ فَأَحْضَرَ خَمْسَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ فَقَالَ ادْفَعْهَا إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ بِحَقِّ هَذِهِ الْأَقْسَامِ الَّتِی أَقْسَمْتَ بِهَا عَلَیَّ مَتَی أَتَاکَ خَصْمُکَ جَائِراً إِلَّا مَا أَتَیْتَنِی مِنْهُ مُتَظَلِّماً.

**[ترجمه]العدد القویه: امیرالمؤمنین علیه السلام برای پسرش امام حسن علیه السلام وصیت فرمود: «پسرم! هر گاه میان گروهی رفتی که طفلشان گمراه و جوانشان بی باک بود، پیرمردشان امر به معروف و نهی از منکر نکرد و دانشمندشان نیرنگ باز و بر خلاف ظاهرش بود و هوایش بر او پیروز بود، چنگ زننده به دنیای حاضرند؛ با حرص و آز بر تو روی آورند؛ در کمین تواند به گمراهی؛ فریب دادن را به آرزو و دنیا را به کوشش می جویند؛ بیمشان آخرت است و امیدشان دنیا؛ بیمناک نیستند مگر کسی را که از زبانش بیمناکند (گرامی نمی دارند مگر کسی را که) امید بخشش دارند؛ کیش آنان ربا است؛ هر حقّی را در پیش آنان مهجور است. دوست دارند کسی که ایشان را بپوشاند؛ به ستوه درآورند کسی که رازشان را فاش کند؛ دل هایشان تهی است؛ دعا را به گوش نمی گیرند؛ درخواست کننده را پاسخ نمی دهند؛ آنان را بی خبری فرا گرفته؛ اگر تو آنان را رها کنی، آنان تو را وانگذارند؛ اگر از آنان پیروی کنی، نابودت کنند؛ در ظاهر برادرند، ولی در باطن دشمنان نهانی؛ و همراهی بدون پرهیز کاری کنند. هر گاه پراکنده شوند یکدیگر را نکوهش کنند؛ سنت رسول در میانشان مرده ولی بدعت ها در میانشان زنده است؛ نادان ترین مردم کسی است که در فراق شان افسرده خاطر شود یا به فراوانی شان شادمان گردد .

پسرم! در این هنگام مانند بچه شتر باش؛ نه سواری بده، نه کرکی از تو بگیرند و نه شیری بدوشند. پس چه می خواهی از مردمی که اگر دانشمند باشی تو را نکوهش کنند و اگر نادان باشی، رهنمایی ات نکنند؛ اگر دانش بجویی، می گویند مشکل است و سخت؛ اگر دانشجو شوی، می گویند ناتوان است و کودن؛ اگر پرستش پروردگارت را کنی، گویند ریا و خودنمایی است؛ و اگر خاموش نشینی، گویند گنگ است.

اگر سخن بگوی، گویند بیهوده گفت؛ اگر انفاق کنی، گویند اسراف کرد؛ اگر میانه رو باشی، گویند بخیل است؛ اگر نیازی به سویشان پیدا کنی، جدایت کنند و نکوهش؛ و اگر به آنان اعتنا نکنی، نسبت به کفرت دهند. پس این بود نشانه مردم زمانت که گوش دادی. هر کس از ستمشان آسوده و از آزشان در امان باشد، او به شخصیت خود رو آورده، مداراکننده با آنان است. و از نشانه های دانشمند است که اندرز ندهد مگر کسی را که بپذیرد؛ نصیحت نکند خود بین را؛ و چیزی را که می ترسد مشهور شود، نگوید.

رازت را پیش کسی که اطمینان داری، امانت بگذار؛ مگو جز آنچه که در میان مردم رایج است؛ با آنان آمیزش مکن، مگر به آنچه که انجام می دهند؛ سخت بترس و تنهای تنها باش.

بدان که هر کس در عیب دیگری نگاه کند، از عیب خود بی خبر شود؛ کسی که رنج کارها را کشید، هلاک شود؛ آن کس که بی اندیشه به دریا رود، غرق گردد؛ هر کس به رأیش نازد، گمراه شود؛ آن کس که از خرد خود بی نیاز شود، بلغزد؛ هر کس خود را در میان مردم بزرگ شمارد، خوار گردد.

هر کس شوخی کند، سبک شمرده شود؛ کسی که چیزی در او فراوان باشد، به همان شهرت پیدا کند؛ آن کس که سخنش زیاد باشد، خطایش بسیار می شود؛ کسی که خطایش زیاد باشد، شرمش اندک و پارسایی اش کم است؛ کسی که پارسا نباشد، دینش اندک است؛ آن کس که دینش کم است، دلش می میرد؛ و کسی که دلش بمیرد، در آتش وارد شود.»

گفته شده که مردی در برابر امام حسن ایستاد و عرض کرد: «ای پسر امیرالمؤمنین! به خدایی که به تو این نعمت را ارزانی داشته و به آن بدون واسطه رسیده ای، بلکه لطفی است از خدا بر تو، انصاف ده مرا از دشمنی بسیار ستمگر و بیدادگر که نه پیرمرد را احترام کند و نه بر کودک رحم کند.» حضرت که تکیه داده بود، بلند شد، نشست و فرمود: «دشمن تو کیست که تو را نسبت به او انصاف دهم؟» عرض کرد تهیدستی. حضرت لحظه ای سرش را پایین افکند و در اندیشه شد. آنگاه سر بلند کرد، به سوی نوکرش نگریست و سپس فرمود: «هرچه پیش توست بیاور.» غلام پنج هزار درهم آورد. حضرت گفت آن درهم ها را به آن مرد داد، بعد فرمود: «بحقّ آن سوگندها که مرا دادی، هر گاه دشمنت پیش تو آمد نزد من بیا!»

**[ترجمه]

بیان

(2).

ص: 235


1- 1. کذا.
2- 2. کان هنا بیاض مقدار صفحة.

**[ترجمه] - . (در نسخه مجلسی یک صفحه در این جا سفید بوده است). -

ص: 235

**[ترجمه]

باب 9 وصیة أمیر المؤمنین صلوات الله علیه للحسین صلی الله علیه

روایات

«1»

ف (1)،[تحف العقول]: یَا بُنَیَّ أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ کَلِمَةِ الْحَقِّ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدِ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَی الصَّدِیقِ وَ الْعَدُوِّ وَ بِالْعَمَلِ فِی النَّشَاطِ وَ الْکَسَلِ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ فِی الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ- أَیْ بُنَیَّ مَا شَرٌّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ بِشَرٍّ وَ لَا خَیْرٌ بَعْدَهُ النَّارُ بِخَیْرٍ وَ کُلُّ نَعِیمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْقُورٌ وَ کُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِیَةٌ- وَ اعْلَمْ أَیْ بُنَیَّ أَنَّهُ مَنْ أَبْصَرَ عَیْبَ نَفْسِهِ شُغِلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ وَ مَنْ تَعَرَّی مِنْ لِبَاسِ التَّقْوَی لَمْ یُسْتَتَرْ بِشَیْ ءٍ مِنَ اللِّبَاسِ وَ مَنْ رَضِیَ بِقَسْمِ اللَّهِ لَمْ یَحْزَنْ عَلَی مَا فَاتَهُ وَ مَنْ سَلَّ سَیْفَ الْبَغْیِ قُتِلَ بِهِ وَ مَنْ حَفَرَ بِئْراً لِأَخِیهِ وَقَعَ فِیهَا وَ مَنْ هَتَکَ حِجَابَ غَیْرِهِ انْکَشَفَتْ عَوْرَاتُ بَیْتِهِ (2)

وَ مَنْ نَسِیَ خَطِیئَتَهُ اسْتَعْظَمَ خَطِیئَةَ غَیْرِهِ وَ مَنْ کَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ (3) وَ مَنِ اقْتَحَمَ الْغَمَرَاتِ غَرِقَ وَ مَنْ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ ضَلَّ وَ مَنِ اسْتَغْنَی بِعَقْلِهِ زَلَّ وَ مَنْ تَکَبَّرَ عَلَی النَّاسِ ذَلَّ وَ مَنْ خَالَطَ الْعُلَمَاءَ وُقِّرَ وَ مَنْ خَالَطَ الْأَنْذَالَ حُقِّرَ(4)

وَ مَنْ سَفِهَ عَلَی النَّاسِ شُتِمَ (5) وَ مَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السَّوْءِ اتُّهِمَ وَ مَنْ مَزَحَ

ص: 236


1- 1. تحف العقول ص 88.
2- 2. فی بعض النسخ« عوراته».
3- 3. کابدها: أی قاساها و تحمل المشاق فی فعلها بلا اعداد أسبابها. و عطب أی هلک و الغمرات الشدائد. و فی النهج« و من اقتحم اللجج عرق».
4- 4. الانذال- جمع النذل-: الخسیس من الناس، المحتقر فی جمیع أحواله و المراد بهم ذوی الأخلاق الدنیة.
5- 5. یعنی و من عابهم شتم و سب بهم.

اسْتُخِفَّ بِهِ- وَ مَنْ أَکْثَرَ مِنْ شَیْ ءٍ عُرِفَ بِهِ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَاؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَاؤُهُ (1) قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ- أَیْ بُنَیَّ مَنْ نَظَرَ فِی عُیُوبِ النَّاسِ وَ رَضِیَ لِنَفْسِهِ بِهَا فَذَاکَ الْأَحْمَقُ بِعَیْنِهِ وَ مَنْ تَفَکَّرَ اعْتَبَرَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ اعْتَزَلَ وَ مَنِ اعْتَزَلَ سَلِمَ وَ مَنْ تَرَکَ الشَّهَوَاتِ کَانَ حُرّاً وَ مَنْ تَرَکَ الْحَسَدَ کَانَتْ لَهُ الْمَحَبَّةُ عِنْدَ النَّاسِ- أَیْ بُنَیَّ عِزُّ الْمُؤْمِنِ غِنَاهُ عَنِ النَّاسِ وَ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ وَ مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِالْیَسِیرِ وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَنْفَعُهُ أَیْ بُنَیَّ الْعَجَبُ مِمَّنْ یَخَافُ الْعِقَابَ فَلَمْ یَکُفَّ وَ رَجَا الثَّوَابَ فَلَمْ یَتُبْ وَ یَعْمَلْ- أَیْ بُنَیَّ الْفِکْرَةُ تُورِثُ نُوراً وَ الْغَفْلَةُ ظُلْمَةٌ وَ الْجِدَالَةُ ضَلَالَةٌ وَ السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ الْأَدَبُ خَیْرُ مِیرَاثٍ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ خَیْرُ قَرِینٍ لَیْسَ مَعَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ نَمَاءٌ وَ لَا مَعَ الْفُجُورِ غِنًی- أَیْ بُنَیَّ الْعَافِیَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةٌ مِنْهَا فِی الصَّمْتِ إِلَّا بِذِکْرِ اللَّهِ وَ وَاحِدٌ فِی تَرْکِ مُجَالَسَةِ السُّفَهَاءِ أَیْ بُنَیَّ مَنْ تَزَیَّا(2) بِمَعَاصِی اللَّهِ فِی الْمَجَالِسِ أَوْرَثَهُ اللَّهُ ذُلًّا وَ مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ عَلِمَ یَا بُنَیَّ رَأْسُ الْعِلْمِ الرِّفْقُ وَ آفَتُهُ الْخُرْقُ (3)

وَ مِنْ کُنُوزِ الْإِیمَانِ الصَّبْرُ عَلَی الْمَصَائِبِ وَ الْعَفَافُ زِینَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی کَثْرَةُ الزِّیَارَةِ تُورِثُ الْمَلَالَةَ

ص: 237


1- 1. و فی بعض نسخ الحدیث[ خطؤه] فی الموضعین و المعنی واحد.
2- 2. تزیا: أی صار ذا زی.
3- 3. الخرق: الشدة، ضد الرفق.

وَ الطُّمَأْنِینَةُ قَبْلَ الْخِبْرَةِ ضِدُّ الْحَزْمِ (1) وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ یَدُلُّ عَلَی ضَعْفِ عَقْلِهِ أَیْ بُنَیَّ کَمْ نَظْرَةٍ جَلَبَتْ حَسْرَةً وَ کَمْ مِنْ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً- أَیْ بُنَیَّ لَا شَرَفَ أَعْلَی مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَا کَرَمَ أَعَزُّ مِنَ التَّقْوَی وَ لَا مَعْقِلَ أَحْرَزُ مِنَ الْوَرَعِ (2) وَ لَا شَفِیعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَا لِبَاسَ أَجْمَلُ مِنَ الْعَافِیَةِ وَ لَا مَالَ أَذْهَبُ بِالْفَاقَةِ مِنَ الرِّضَا بِالْقُوتِ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَی بُلْغَةِ الْکَفَافِ تَعَجَّلَ الرَّاحَةَ وَ تَبَوَّأَ خَفْضَ الدَّعَةِ-(3)

أَیْ بُنَیَّ الْحِرْصُ مِفْتَاحُ التَّعَبِ وَ مَطِیَّةُ النَّصَبِ (4)

وَ دَاعٍ إِلَی التَّقَحُّمِ فِی الذُّنُوبِ وَ الشَّرَهُ جَامِعٌ لِمَسَاوِی الْعُیُوبِ (5) وَ کَفَاکَ تَأْدِیباً لِنَفْسِکَ مَا کَرِهْتَهُ مِنْ غَیْرِکَ لِأَخِیکَ عَلَیْکَ مِثْلُ الَّذِی لَکَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ بِغَیْرِ نَظَرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِبِ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ النَّدَمَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَاءِ الصَّبْرُ جُنَّةٌ مِنَ الْفَاقَةِ الْبُخْلُ جِلْبَابُ الْمَسْکَنَةِ الْحِرْصُ عَلَامَةُ الْفَقْرِ وَصُولٌ مُعْدِمٌ خَیْرٌ مِنْ جَافٍ مُکْثِرٍ(6)

لِکُلِّ شَیْ ءٍ قُوتٌ وَ ابْنُ آدَمَ

ص: 238


1- 1. الطمأنینة اسم من الاطمینان: توطین النفس و تسکینها. و الخبرة: العلم بالشی ء و الحزم: ضبط الامر و احکامه و الاخذ فیه بالثقة.
2- 2. المعقل: الحصن و الملجأ. و الورع امنع الحصون و احرزها عن وساوس الشیطان و عن عذاب اللّه. و النجاح: الظفر و الفوز ای لا یظفر الإنسان بشفاعة شفیع بالنجاة من سخط اللّه و عذابه مثل ما یظفر بالتوبة.
3- 3. البلغة- بالضم- ما یکتفی به من القوت و لا فضل فیه. و الکفاف- بفتح الکاف- ما کفی عن الناس من الرزق و اغنی. و الخفض: لین العیش و سعته. و الدعة- بالتحریک- الراحة و الإضافة للمبالغة: أی تمکن و استقر فی متسع الراحة.
4- 4. النصب- بالتحریک-: أشدّ التعب.
5- 5. الشره- بکسر الشین و شد الراء-: الحرص و الغضب و الطیش و العطب و قد یطلق علی الشر أیضا، و فی بعض النسخ بدون التاء.
6- 6. الوصول- بفتح الواو-: الکثیر الاعطاء. و المعدم: الفقیر. و الجاف: فاعل من جفا یجفو جفاء المعرض و السیئ الخلق. و المکثر: الذی کثر ماله، یعنی من یصل الی الناس بحسن الخلق و المودة مع فقره خیر ممن یکثر فی العطاء و هو جاف أی سیئ الخلق.

قُوتُ الْمَوْتِ- أَیْ بُنَیَّ لَا تُؤْیِسْ مُذْنِباً فَکَمْ مِنْ عَاکِفٍ عَلَی ذَنْبِهِ خُتِمَ لَهُ بِخَیْرٍ وَ کَمْ مِنْ مُقْبِلٍ عَلَی عَمَلِهِ مُفْسِدٌ فِی آخِرِ عُمُرِهِ صَائِرٌ إِلَی النَّارِ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهَا- أَیْ بُنَیَّ کَمْ مِنْ عَاصٍ نَجَا وَ کَمْ مِنْ عَامِلٍ هَوَی وَ مَنْ تَحَرَّی الصِّدْقَ خَفَّتْ عَلَیْهِ الْمُؤَنُ (1)

فِی خِلَافِ النَّفْسِ رُشْدُهَا السَّاعَاتُ تَنْقُصُ الْأَعْمَارَ وَیْلٌ لِلْبَاغِینَ مِنْ أَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ وَ عَالِمِ ضَمِیرِ الْمُضْمِرِینَ- یَا بُنَیَّ بِئْسَ الزَّادُ إِلَی الْمَعَادِ الْعُدْوَانُ عَلَی الْعِبَادِ فِی کُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقٌ وَ فِی کُلِّ أُکْلَةٍ غَصَصٌ (2)

لَنْ تُنَالَ نِعْمَةٌ إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرَی مَا أَقْرَبَ الرَّاحَةَ مِنَ النَّصَبِ وَ الْبُؤْسَ مِنَ النَّعِیمِ وَ الْمَوْتَ مِنَ الْحَیَاةِ وَ السُّقْمَ مِنَ الصِّحَّةِ فَطُوبَی لِمَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ عَمَلَهُ وَ عِلْمَهُ وَ حُبَّهُ وَ بُغْضَهُ وَ أَخْذَهُ وَ تَرْکَهُ وَ کَلَامَهُ وَ صَمْتَهُ وَ فِعْلَهُ وَ قَوْلَهُ وَ بَخْ بَخْ (3) لِعَالِمٍ عَمِلَ فَجَدَّ وَ خَافَ الْبَیَاتَ فَأَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ إِنْ سُئِلَ نَصَحَ وَ إِنْ تُرِکَ صَمَتَ کَلَامُهُ

صَوَابٌ وَ سُکُوتُهُ مِنْ غَیْرِ عِیٍّ جَوَابٌ (4) وَ الْوَیْلُ کُلُّ الْوَیْلِ لِمَنْ بُلِیَ بِحِرْمَانٍ وَ خِذْلَانٍ وَ عِصْیَانٍ فَاسْتَحْسَنَ لِنَفْسِهِ مَا یَکْرَهُهُ مِنْ غَیْرِهِ وَ أَزْرَی عَلَی النَّاسِ بِمِثْلِ مَا یَأْتِی-(5) وَ اعْلَمْ أَیْ بُنَیَّ أَنَّهُ مَنْ لَانَتْ کَلِمَتُهُ وَجَبَتْ مَحَبَّتُهُ وَفَّقَکَ اللَّهُ لِرُشْدِهِ وَ جَعَلَکَ مِنْ أَهْلِ طَاعَتِهِ بِقُدْرَتِهِ إِنَّهُ جَوَادٌ کَرِیمٌ.

**[ترجمه]تحف العقول: روایت شده که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ای فرزندم! تو را سفارش می کنم به ترس از خدا، در حال دارایی و ناداری؛ سخن حقّ، در خشنودی و خشم؛ میانه روی، در توانگری و تنگدستی؛ عدالت نسبت به دوست و دشمن؛ کار کردن، در شادابی و کسالت؛ و به خشنودی از خدا، در گرفتاری و گشایش.

فرزندم! آن عملی که ظاهرش شر نماید ولی عاقبتش رفتن به بهشت باشد، شر نیست، و آن خیر ظاهری که سرانجامش جهنّم باشد، خیر نیست؛ نیز هر نعمتی جز بهشت کوچک است و هر بلایی غیر از جهنّم ، سلامتی است.

آگاه باش فرزندم! کسی که بر عیب خود واقف شود، به عیب دیگران نپردازد؛ هر کس لباس پرهیزگاری از خود برکند، دیگر با هیچ لباسی عیوب خود را نپوشاند؛ کسی که به قسمت خدایی راضی باشد، غم چیزهای از دست رفته را نخورد؛ آن کس که شمشیر ستم برکشید، خون خود بدان بریخت؛ کسی که چاهی برای برادرش بکند، خود در آن افتد؛ هر کس که پرده دیگری را بدرد، عیوب خانواده اش فاش شود؛ آن کس که خطای خود را از یاد برد، خطای دیگران را بزرگ شمارد؛ کسی که در کارها خود را به رنج انداخت، خویش را هلاک ساخت؛ آن کس که بی پروا خود را به گرداب های امور اندازد، غرق شود؛ کسی که تنها رأی خود را پسندد، به گمراهی افتد؛ کسی که به نظر خود بسنده کند (مشورت نکند)، بلغزد؛ هر کس که بر مردم تکبّر ورزد، خوار شود؛ کسی که با دانشمندان معاشرت کند، محترم گردد؛ هر کس که با اوباش بیامیزد، زبون گردد؛ آن کس که با مردم گستاخی کند، دشنام شنود؛ هر کس که به مکان های بدنام رود، مورد تهمت قرار گیرد؛ کسی که شوخی کند، سبک شود؛ هر کس که بسیار چیزی را به کار برد، بدان معروف شود. کسی که حرفش بیش باشد، خطایش بیشتر است؛ آن کس که خطایش بیش؛ حیایش اندک است؛ آن کس که حیایش کم شود، پرهیزش کم گردد؛ کسی که پرهیزگاری اش کم شود، دلش بمیرد؛ و کسی که دلش بمیرد، به جهنّم رود.

فرزندم! هر کس که به عیب های مردم نگرد [و آن را ناپسند دارد] و همان ها را بر خود بپسندد، این فرد احمق است. کسی که اندیشه کند، درس خواهد گرفت؛ هر کس درس گیرد، گوشه گیر شود؛ کسی که گوشه گیر شود، نجات یابد. هر کس که شهوت و خواسته های دل را ترک گوید، آزاده است؛ و کسی که حسادت را ترک گوید، محبوب مردم گردد.

فرزندم! عزّت مؤمن در گرو بی نیازی او از مردم است. قناعت سرمایه ای است که تمام نگردد؛ هر کس که بسیار یاد مرگ کند، به کم این سرا بسنده کند؛ هر کس دانست که گفتارش جزو کردارش به حساب آید، جز در آنچه سودش بخشد زبان نگشاید.

فرزندم! شگفتا بر کسی که از کیفر گناه می ترسد، با این حال دست از گناه بر نمی دارد، و امید به پاداش دارد، ولی توبه و کردار شایسته نمی کند.

فرزندم! اندیشه روشنایی آورد و بی توجهی، تاریکی غفلت و نادانی، گمراهی. خوشبخت کسی است که از غیر خود درس گیرد؛ ادب بهترین میراث است و خوش اخلاقی بهترین همدم. با قطع پیوند فامیلی، برکت و رشدی میسور نیست و با هرزگی، بی نیازی.

فرزندم! سلامتی ده جزء دارد که نه قسمت آن در سکوت [جز یاد و ذکر خدا] نهفته است و یک قسمت آن در عدم معاشرت با نابخردان.

فرزندم! کسی که در مجالس خود را به سبک گناهکاران بیاراید، خداوند زبونش گرداند و هر کس که در آموختن دانش تلاش کند، دانا شود. فرزندم! رأس دانش مداراست و آفت آن خشونت. پایداری در ناملایمات از گنج های ایمان است؛ پاکدامنی زیور تهیدستی و فقر است و شکر و سپاسگزاری، زیور توانگری. بسیار دیدار کردن ملال آور است. اعتماد کردن قبل از آزمودن، بی احتیاطی است. خودپسندی آدمی نشانه کم عقلی اوست.

فرزندم! چه بسا نگاهی که حسرت آورد و چه بسا سخنی که نعمتی را برباید. فرزندم! هیچ شرافتی برتر از اسلام نیست؛ هیچ کرمی عزیزتر از پرهیزگاری؛ هیچ پناهگاهی محکم تر از خویشتنداری؛ هیچ واسطه ای پیروزتر از توبه؛ هیچ جامه ای زیباتر از تندرستی؛ و هیچ ثروتی فقرزداتر از رضایت به روزی روزانه (قوت) نیست. کسی که به کفاف زندگی بسنده کند، زود آسایش را دریابد و در راحتی و آسایش جای کند.

فرزندم! حرص ورزیدن کلید سختی و مرکب گرفتاری است، و باعث بی پروا در گناهان افتادن، و دنیاپرستی فراهم کننده همه زشتی هاست. در ادب نفست این بس که [دوری کنی از] آنچه که بر دیگران ناپسند شماری. برادرت همان حقّ را بر گردن تو دارد که تو بر او داری. کسی که بدون عاقبت اندیشی خود را در کارها گرفتار کند، در معرض حوادث است. فکر کردن پیش از عمل، تو را از پشیمانی حفظ کند. هر کس که در نظرات مختلف با دقت نظر کند، نقاط ضعف را دریابد. پایداری سپر تنگدستی است؛ بخل روپوش بینوایی؛ و حرص نشانه فقر است. بینوای مهربان بهتر از توانگر ستمگر است. برای هر چیز غذایی و قوتی است و آدمیزاد غذای مرگ است.

فرزندم! هیچ گناهکاری را ناامید مکن، که چه بسیار گناهکارانی که عاقبت بخیر شدند، و چه بسیار مردمی که به آینده دلخوش بودند و سرانجام به تباهی گراییده و به جهنّم رفتند. به خدا پناه می بریم از آتش! فرزندم! چه بسا فرد نافرمانی که نجات یافت و چه بسا تلاشگری که سقوط کرد. هر کس که به دنبال راستی باشد، سختی بر او سبک گردد. هدایت نفس در مخالفت با آن نهفته است. گذشت ساعات، کم کننده عمرهاست. وای بر ستمکاران از خداوند احکم الحاکمین و رازدان! فرزندم! دشمنی بر بندگان چه بد توشه ای است به راه قیامت! آدمی هر جرعه و لقمه اش تواند گلوگیر شود و هرگز نعمتی جز با از دست دادن نعمتی دیگر به دست نیاید. چقدر راحتی به سختی نزدیک است، و تنگدستی به نعمت، و مرگ به زندگی، و بیماری به تندرستی. پس خوشا به حال کسی که علم و عمل؛ دوستی و کینه؛ گرفتن و رها کردن؛ گفتار و خاموشی؛ و کردار و گفتارش را برای خدا از هر پیرایه ای پاک ساخت. و آفرین بر دانشمندی که عمل کرد و کوشید، از شبیخون مرگ بر حذر بود و آماده و مهیا گردید. اگر پرسیده شود، اندرز گوید و اگر رهایش کند، سکوت کند. گفتارش درست است و سکوتش از درماندگی در جواب نیست. و وای بر کسی که گرفتار ناکامی و بی کسی و نافرمانی است! در این صورت آنچه از دیگری عیب داند، برای خویش بپسندد و آنچه را که خود کند، بر مردم عیب گیرد.

فرزندم! آگاه باش که هر کس نرم گفتار شد، دوست داشتنی شود. خداوند تو را توفیق هدایت دهد و به قدرت خود تو را از اهل طاعتش گرداند، زیرا که او بخشنده و کریم است.» - . تحف العقول: 88. -

**[ترجمه]

بیان

(6).

ص: 239


1- 1. التحرّی: القصد و الاجتهاد فی الطلب. و المؤن- بضم المیم و فتح الهمزة-: جمع المئونة و هی القوت أو الشدة و الثقل.
2- 2. الشرق: الغصة و هی اعتراض الشی ء فی الحلق و عدم اساغته و یطلق الأول فی المشروبات و الثانی فی المأکولات.
3- 3.« بخ» اسم فعل للمدح و اظهار الرضی بالشی ء و یکرر للمبالغة، فیقال: بخ بخ بالکسر و التنوین.
4- 4. العی: العجز عن الکلام.
5- 5. أزری علیه عمله. أی عاتبه و عابه علیه.
6- 6. کان هنا بیاض مقدار نصف صفحة.

**[ترجمه] - (در نسخه مجلسی نصف صفحه در این جا سفید بوده است). -

**[ترجمه]

باب 10 عهد أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الأشتر ره حین ولاه مصر

روایات

«1»

ف (1)،[تحف العقول]: هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ- مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ جِبَایَةَ خَرَاجِهَا وَ مُجَاهَدَةَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا(2) أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِیثَارِ طَاعَتِهِ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ فِی کِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتِی لَا یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلَّا بِاتِّبَاعِهَا وَ لَا یَشْقَی إِلَّا مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا وَ أَنْ یَنْصُرَ اللَّهَ بِیَدِهِ وَ قَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ- فَإِنَّهُ قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ عَزِیزٌ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ مِنْ نَفْسِهِ عِنْدَ الشَّهَوَاتِ فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ وَ أَنْ یَعْتَمِدَ کِتَابَ اللَّهِ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ فَإِنَّ فِیهِ تِبْیَانَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ وَ أَنْ یَتَحَرَّی رِضَا اللَّهِ وَ لَا یَتَعَرَّضَ لِسَخَطِهِ وَ لَا یُصِرَّ عَلَی مَعْصِیَتِهِ فَإِنَّهُ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیْهِ- ثُمَّ اعْلَمْ یَا مَالِکُ أَنِّی قَدْ وَجَّهْتُکَ إِلَی بِلَادٍ قَدْ جَرَتْ عَلَیْهَا دُوَلٌ قَبْلَکَ مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ وَ إِنَّ النَّاسَ یَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِکَ فِی مِثْلِ مَا کُنْتَ تَنْظُرُ فِیهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلَاةِ قَبْلَکَ وَ یَقُولُونَ فِیکَ مَا کُنْتَ تَقُولُ فِیهِمْ- وَ إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللَّهُ لَهُمْ عَلَی أَلْسُنِ عِبَادِهِ فَلْیَکُنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَیْکَ ذَخِیرَةُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ بِالْقَصْدِ

ص: 240


1- 1. تحف العقول ص 126.
2- 2. مختار هذا العهد منقول فی النهج مع اختلاف یسیر. و الأشتر هو مالک بن الحارث الأشتر النخعیّ من الیمن کان من أکابر أصحابه علیه السلام ذا النجدة و الشجاعة روی أن الطرماح لما دخل علی معاویة قال له: قل لابن أبی طالب: انی جمعت العساکر بعدد حبّ جاورس الکوفة و ها أنا قاصده فقال له الطرماح: ان لعلی علیه السلام دیکا أشتر یلتقط جمیع ذلک. فانکسر من قوله معاویة.

فِیمَا تَجْمَعُ وَ مَا تَرْعَی بِهِ رَعِیَّتَکَ فَامْلِکْ هَوَاکَ وَ لْتَسْخَ بِنَفْسِکَ عَمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ فَإِنَّ سَخَاءَ النَّفْسِ الْإِنْصَافُ مِنْهَا فِیمَا أَحْبَبْتَ وَ کَرِهْتَ (1) وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِمْ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ (2)

فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ تَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ (3) وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ یُؤْتَی عَلَی أَیْدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلَ الَّذِی تُحِبُّ أَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ فَإِنَّکَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِی الْأَمْرِ عَلَیْکَ فَوْقَکَ وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاکَ بِمَا عَرَّفَکَ مِنْ کِتَابِهِ وَ بَصَّرَکَ مِنْ سُنَنِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْکَ بِمَا کَتَبْنَا لَکَ فِی عَهِدْنَا هَذَا- لَا تَنْصِبَنَّ نَفْسَکَ لِحَرْبِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَا یَدَیْ لَکَ بِنَقِمَتِهِ-(4)

وَ لَا غِنَی بِکَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ فَلَا تَنْدَمَنَّ عَلَی عَفْوٍ وَ لَا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ(5) وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَی بَادِرَةٍ وَجَدْتَ عَنْهَا مَنْدُوحَةً وَ لَا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ (6) فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَةٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْفِتَنِ فَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْ دَرَکِ الشَّقَاءِ وَ إِذَا أَعْجَبَکَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِکَ فَحَدَثَتْ لَکَ بِهِ أُبَّهَةٌ أَوْ مَخِیلَةٌ(7)

فَانْظُرْ إِلَی عِظَمِ

ص: 241


1- 1. فی المصدر« و شحّ بنفسک عما لا یحل لک فان الشحّ الإنصاف منها فیما احببت و کرهت» و کذا فی النهج.
2- 2. الضاری من الکلاب: ما لهج بالصید و تعوده أکله و أولع به أی السباع کالاسد و النمر.
3- 3. تفرط: تسبق. و الزلل: الخطأ. و أراد بالعلل الأمور الصارفة لهم عما ینبغی من اجراء أوامر الوالی علی وجوهها.
4- 4. یعنی لا تخالف أمر اللّه بالظلم و الجور فلیس لک ید أن تدفع نقمته.
5- 5. بجح کفرح لفظا و معنی.
6- 6. الباردة: حدة الغضب. و المندوحة: السعة و الفسحة. و المؤمر- کمعظم-: المسلط. و الادغال: الافساد. و النهک: الضعف و نهکه أضعفه.
7- 7. الابهة- بضم الهمزة و فتح الباء مشددة و سکونها-: العظمة و الکبریاء. و المخیلة: الکبر و العجب.

مُلْکِ اللَّهِ فَوْقَکَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْکَ عَلَی مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُطَامِنُ إِلَیْکَ مِنْ طِمَاحِکَ (1) وَ یَکُفُّ عَنْکَ مِنْ غَرْبِکَ وَ یَفِی ءُ إِلَیْکَ مَا عَزَبَ مِنْ عَقْلِکَ- وَ إِیَّاکَ وَ مُسَامَاتَهُ فِی عَظَمَتِهِ (2) أَوِ التَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ یُذِلُّ کُلَّ جَبَّارٍ وَ یُهِینُ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ- أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ وَ مِنْ خَاصَّتِکَ وَ مِنْ أَهْلِکَ وَ مَنْ لَکَ فِیهِ هَوًی مِنْ رَعِیَّتِکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَا تَفْعَلْ تَظْلِمْ وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ کَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ (3)

وَ کَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّی یَنْزِعَ وَ یَتُوبَ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْیِیرِ نِعْمَةٍ وَ تَعْجِیلِ نَقِمَةٍ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَی ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَسْمَعُ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِینَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِمِرْصَادٍ وَ مَنْ یَکُنْ کَذَلِکَ فَهُوَ رَهِینُ هَلَاکٍ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ- وَ لْیَکُنْ أَحَبُّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطَهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمَّهَا فِی الْعَدْلِ وَ

أَجْمَعَهَا(4)

لِلرَّعِیَّةِ فَإِنَّ سَخَطَ الْعَامَّةِ یُجْحِفُ بِرِضَا الْخَاصَّةِ(5)

وَ إِنَّ سَخَطَ الْخَاصَّةِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَا الْعَامَّةِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِیَّةِ أَثْقَلَ عَلَی الْوَالِی مَئُونَةً فِی الرَّخَاءِ وَ أَقَلَّ لَهُ مَعُونَةً فِی الْبَلَاءِ وَ أَکْرَهَ لِلْإِنْصَافِ وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ (6) وَ أَقَلَّ شُکْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ وَ أَکْرَهَ لِلْإِنْصَافِ وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الْأُمُورِ مِنَ الْخَاصَّةِ

ص: 242


1- 1. یطامن أی یخفض و یسکن. و الطماح: الفخر و النشوز و الجماح. و ارتفاع البصر و الغرب: الحدة. و یفی ء: یرجع ما غاب عن عقلک.
2- 2. المساماة: المفاخرة و المباراة فی السمو أی العلو.
3- 3. أدحض: أبطل. و حربا أی محاربا. و ینزع أی یقلع عن ظلمه. و أدعی: أی أشدّ دعوة.
4- 4. فی النهج« أجمعها لرضی الرعیة».
5- 5. یجحف أی یذهب برضی الخاصّة.
6- 6. الالحاف: الالحاح و الشدة فی السؤال.

وَ إِنَّمَا عَمُودُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ أَهْلُ الْعَامَّةِ مِنَ الْأُمَّةِ فَلْیَکُنْ لَهُمْ صِغْوُکَ (1)

وَ اعْمِدْ لِأَعَمِّ الْأُمُورِ مَنْفَعَةً وَ خَیْرِهَا عَاقِبَةً وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لْیَکُنْ أَبْعَدُ رَعِیَّتِکَ مِنْکَ وَ أَشْنَؤُهُمْ عِنْدَکَ أَطْلَبَهُمْ لِعُیُوبِ النَّاسِ فَإِنَّ فِی النَّاسِ عُیُوباً الْوَالِی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا فَلَا تَکْشِفَنَّ مَا غَابَ عَنْکَ وَ اسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ یَسْتُرِ اللَّهُ مِنْکَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِیَّتِکَ- وَ أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عَقْدَ کُلِّ حِقْدٍ(2)

وَ اقْطَعْ عَنْکَ سَبَبَ کُلِّ وِتْرٍ وَ اقْبَلِ الْعُذْرَ وَ ادْرَأِ الْحُدُودَ بِالشُّبُهَاتِ وَ تَغَابَ عَنْ کُلِّ مَا لَا یَصِحُّ لَکَ وَ لَا تَسْتُرْ شُبْهَةً(3) وَ لَا تَعْجَلَنَّ إِلَی تَصْدِیقِ سَاعٍ فَإِنَّ السَّاعِیَ غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِینَ-(4)

لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَخْذُلُکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ(5) وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُ عَلَیْکَ الْأُمُورَ وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجَوْرَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّی یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ کُمُونُهَا فِی الْأَشْرَارِ(6)

أَیْقِنْ أَنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ لِلْأَشْرَارِ وَزِیراً وَ مَنْ شَرِکَهُمْ فِی الْآثَامِ وَ قَامَ بِأُمُورِهِمْ فِی عِبَادِ اللَّهِ فَلَا یَکُونَنَّ لَکَ بِطَانَةً تُشْرِکُهُمْ فِی أَمَانَتِکَ (7)

کَمَا شَرِکُوا فِی سُلْطَانِ غَیْرِکَ فَأَرْدَوْهُمْ

ص: 243


1- 1. الصفو: المیل. و فی بعض النسخ« صفوک».
2- 2. أی احلل عقد الاحقاد من قلوب الناس بحسن السیرة مع الناس. و الوتر- بالکسر-: العداوة أی اقطع عنک أسباب العداوات بترک الاساءة الی الرعیة.
3- 3. کذا. و لیست هذه الجملة فی المصدر.
4- 4. الساعی: النمام بمعایب الناس. و الغاش: الخائن.
5- 5. فی النهج« یعدل بک عن الفضل و الفضل» هنا الاحسان بالبذل و الجود. و یعدک أی یخوفک. و الشره- بالتحریک: أشدّ الحرص. و فی النهج« یضعفک عن الأمور» بمعنی تحملک عن الضعف.
6- 6. أی یجتمع کلها فیهم سوء الظنّ بکرم اللّه و فضله. و فی بعض النسخ« کونها فی الاشرار»، و فی النهج« فان البخل و الجبن و الحرص».
7- 7. البطانة- بالکسر-: الخاصّة، من بطانة الثوب خلاف ظهارته.

وَ أَوْرَدُوهُمْ مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ لَا یُعْجِبَنَّکَ شَاهِدُ مَا یُحْضِرُونَکَ بِهِ فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَةِ وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَةِ وَ عُبَابُ کُلِّ طَمَعٍ وَ دَغَلٍ (1) وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَیْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ مِمَّنْ قَدْ تَصَفَّحَ الْأُمُورُ فَعَرَفَ مَسَاوِیَهَا بِمَا جَرَی عَلَیْهِ مِنْهَا(2)

فَأُولَئِکَ أَخَفُّ عَلَیْکَ مَئُونَةً وَ أَحْسَنُ لَکَ مَعُونَةً وَ أَحْنَی عَلَیْکَ عَطْفاً(3) وَ أَقَلُّ لِغَیْرِکَ إِلْفاً لَمْ یُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَی ظُلْمِهِ وَ لَا آثِماً عَلَی إِثْمِهِ وَ لَمْ یَکُنْ مَعَ غَیْرِکَ لَهُ سِیرَةٌ أَجْحَفَتْ بِالْمُسْلِمِینَ وَ الْمُعَاهِدِینَ (4) فَاتَّخِذْ أُولَئِکَ خَاصَّةً لِخَلْوَتِکَ وَ مَلَائِکَ- ثُمَّ لْیَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ-(5) وَ أَحْوَطَهُمْ عَلَی الضُّعَفَاءِ بِالْإِنْصَافِ وَ أَقَلَّهُمْ لَکَ مُنَاظَرَةً(6)

فِیمَا یَکُونُ مِنْکَ مِمَّا کَرِهَ اللَّهُ لِأَوْلِیَائِهِ وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ هَوَاکَ حَیْثُ وَقَعَ فَإِنَّهُمْ یَقِفُونَکَ عَلَی الْحَقِ (7)

وَ یُبَصِّرُونَکَ مَا یَعُودُ عَلَیْکَ نَفْعُهُ وَ الْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ وَ ذَوِی الْعُقُولِ وَ الْأَحْسَابِ ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَی أَنْ لَا یُطْرُوکَ (8) وَ لَا یَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ

ص: 244


1- 1. الاثمة: جمع آثم، کظلمة: جمع ظالم. و العباب- بضم العین-: معظم السیل و عباب البحر: موجه.
2- 2. تصفح: تأمل و نظر ملیا. و المساوی: جمع مساءة و هی القبیح. و فی النهج« و أنت واجد منهم خیر الخلف ممن له مثل آرائهم و نفاذهم و لیس علیه مثل آصارهم و أوزارهم ممن لم یعاون ظالما علی ظلمه و لا آثما علی اثمه».
3- 3. أحنی علیک: أی أشفق، و« عطفا» مصدر جی ء به من غیر لحظ فعله. و الالف- بالکسر-: الالفة و المحبة.
4- 4. اجحف بهم. استأصلهم و أهلکهم. و فی النهج بعده:« فاتخذ أولئک خاصّة لخلواتک و حفلاتک» و المعاهدین: أهل الکتاب.
5- 5. أی لیکن أفضلهم لدیک أکثرهم قولا بالحق المر.
6- 6. و فی النهج« مساعدة» و قوله:« فیما یکون منک» أی یقع و یصدر.
7- 7. أی لا یساعدک علی ما کره اللّه حال کونه نازلا من میلک إلیه. و من قوله علیه السلام« ثم لیکن» إلی هنا تنبیه علی من ینبغی أن یتخذ عونا و وزیرا، و میزه باوصاف أخص.
8- 8. رضهم أی عودهم علی أن لا یطروک أی یزیدوا فی مدحک من أطری اطراء: أحسن الثناء و بالغ فی المدح. و لا یبجحوک أی و لا یفرحوک بنسبة عمل إلیک. قوله:« تدنی» أی تقرب. و الزهو: العجب. و الغرة- بالکسر-: الحمیة و الانفة. و هذا کله أمر بأن یلازم أهل الورع و الصدق منهم ثمّ أن یروضهم و یؤدبهم بالنهی عن الاطراء له أو یوجبوا له سرورا بقول باطل ینسبونه فیه الی فعل لا یفعله.

فَإِنَّ کَثْرَةَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِی مِنَ الْغِرَّةِ وَ الْإِقْرَارُ بِذَلِکَ یُوجِبُ الْمَقْتَ مِنَ اللَّهِ- لَا یَکُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِی ءُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزْهِیدٌ لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِی الْإِحْسَانِ وَ تَدْرِیبٌ لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ فَأَلْزِمْ کُلًّا مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ (1) أَدَباً مِنْکَ یَنْفَعْکَ اللَّهُ بِهِ وَ تَنْفَعْ بِهِ أَعْوَانُکَ- ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ بِأَدْعَی لِحُسْنِ ظَنِّ وَالٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ وَ تَخْفِیفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَیْهِمْ وَ قِلَّةِ اسْتِکْرَاهِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ فَلْیَکُنْ فِی ذَلِکَ أَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسْنُ ظَنِّکَ بِرَعِیَّتِکَ فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْکَ نَصَباً طَوِیلًا وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلَاؤُکَ عِنْدَهُ-(2)

وَ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلَاؤُکَ عِنْدَهُ فَاعْرِفْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ لَکَ وَ عَلَیْکَ لِتَزِدْکَ بَصِیرَةً فِی حُسْنِ الصُّنْعِ وَ اسْتِکْثَارِ حُسْنِ الْبَلَاءِ عِنْدَ الْعَامَّةِ مَعَ مَا یُوجِبُ اللَّهُ بِهَا لَکَ فِی الْمَعَادِ وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّةُ- وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیْ ءٍ

مِمَّا مَضَی مِنْ تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ وَ مُثَافَنَةَ الْحُکَمَاءِ(3) فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَهْلُ بِلَادِکَ وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ مِنْ قَبْلِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ یَحِقُّ الْحَقَّ وَ یَدْفَعُ الْبَاطِلَ وَ یُکْتَفَی بِهِ دَلِیلًا وَ مِثَالًا لِأَنَّ السُّنَنَ الصَّالِحَةَ هِیَ السَّبِیلُ إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ.

ص: 245


1- 1. التدریب: الاعتیاد و التجری. و قوله:« و ما ألزم نفسه» فی مقابلة الاحسان أو الاساءة بمثلها.
2- 2. أی اختبارک عنده.
3- 3. المثافنة: المجالسة و الملازمة. و فی بعض نسخ النهج« و منافثة» أی المحادثة.

ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ الرَّعِیَّةَ طَبَقَاتٌ لَا یَصْلُحُ بعضا [بَعْضُهَا] إِلَّا بِبَعْضٍ وَ لَا غِنَی بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ فَمِنْهَا جُنُودُ اللَّهِ وَ مِنْهَا کُتَّابُ الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْإِنْصَافِ وَ الرِّفْقِ وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْیَةِ وَ الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ (1)

وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا طبقة [الطَّبَقَةُ] السُّفْلَی مِنْ ذَوِی الْحَاجَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ کُلًّا قَدْ سَمَّی اللَّهُ سَهْمَهُ وَ وَضَعَ عَلَی حَدِّ فَرِیضَتِهِ فِی کِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَهْدٌ عِنْدَنَا مَحْفُوظٌ(2) فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِیَّةِ وَ زَیْنُ الْوُلَاةِ وَ عِزُّ الدِّینِ وَ سَبِیلُ الْأَمْنِ وَ الْخَفْضِ (3) وَ لَیْسَ تَقُومُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بِهِمْ ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا یُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یَصِلُونَ بِهِ إِلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ وَ یَکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَاتِهِمْ ثُمَّ لَا بَقَاءَ لِهَذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ إِلَّا بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَ الْعُمَّالِ وَ الْکُتَّابِ لِمَا یُحْکِمُونَ مِنَ الْأُمُورِ وَ یُظْهِرُونَ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ یَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ وَ یُؤْتَمَنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا وَ لَا قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلَّا بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ فِیمَا یَجْمَعُونَ مِنْ مَرَافِقِهِمْ (4)

وَ یُقِیمُونَ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ وَ یَکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَیْدِیهِمْ مِمَّا لَا یَبْلُغُهُ رِفْقُ غَیْرِهِمْ.

ص: 246


1- 1.« مسلمة الناس» قال بعض شراح النهج: هذا تفصیل لاهل الخراج و یجوز أن یکون تفسیرا لاهل الجزیة و الخراج معا لان للامام أن یقبل أهل الخراج من سائر المسلمین و أهل الذمّة.
2- 2. أراد بالسهم الذی سماه اللّه الاستحقاق لکل من ذوی الاستحقاق فی کتابه اجمالا من الصدقات کالفقراء و المساکین و عمال الخراج و الصدقة و فصله فی سنة نبیه صلّی اللّه علیه و آله، و حدّه الذی وضع اللّه علیه عهدا منه الی أهل بیت نبیه هو مرتبته و منزلته من أهل المدینة الذین لا یقوم الا بهم فان للجندی منزلة و حدا محدودا و کذلک العمّال و الکتاب و القضاة و غیرهم فان لکل منهم حدا یقف عنده و فریضة یلزمها علیها عهد من اللّه محفوظ عند نبیه و أهل بیته علیهم السلام.
3- 3. یعنی الراحة و السعة و العیش.
4- 4. المرافق: المنافع.

ثُمَّ الطَّبَقَةُ السُّفْلَی مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ الَّذِینَ یَحِقُّ رِفْدُهُمْ (1)

وَ فِی فَیْ ءِ اللَّهِ لِکُلٍّ سَعَةٌ وَ لِکُلٍّ عَلَی الْوَالِی حَقٌّ بِقَدْرِ [مَا] یُصْلِحُهُ وَ لَیْسَ یَخْرُجُ الْوَالِی مِنْ حَقِیقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا بِالاهْتِمَامِ وَ الِاسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ وَ تَوْطِینِ نَفْسِکَ عَلَی لُزُومِ الْحَقِّ وَ

الصَّبْرِ فِیمَا خَفَّ عَلَیْهِ وَ ثَقُلَ- فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ أَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسِکَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِکَ وَ أَنْقَاهُمْ جَیْباً(2)

وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً وَ أَجْمَعَهُمْ عِلْماً وَ سِیَاسَةً مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ وَ یُسْرِعُ إِلَی الْعُذْرِ وَ یَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ وَ یَنْبُو عَلَی الْأَقْوِیَاءِ(3) مِمَّنْ لَا یُثِیرُهُ الْعُنْفُ وَ لَا یَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ- ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَةِ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْکَرَمِ (4) وَ شُعَبٌ مِنَ العُرْفِ یُهْدَوْنَ إِلَی حُسْنِ الظَّنِّ بِاللَّهِ وَ الْإِیمَانِ بِقَدَرِهِ ثُمَّ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِمَا یَتَفَقَّدُ الْوَالِدُ مِنْ وَلَدِهِ وَ لَا یَتَفَاقَمَنَّ فِی نَفْسِکَ شَیْ ءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ (5)

وَ لَا تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّهُ دَاعِیَةٌ لَهُمْ إِلَی بَذْلِ النَّصِیحَةِ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ فَلَا تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمْ اتِّکَالًا عَلَی جَسِیمِهَا فَإِنَّ لِلْیَسِیرِ مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ وَ لِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لَا یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.

ص: 247


1- 1. الرفد: العطاء و المعونة.
2- 2. الجیب من القمیص: طوقه. و أیضا: الصدر و القلب، یقال: فلان نقی الجیب أی أمین الصدر و القلب. و أیضا: الأمین، یقال: رجل ناصح الجیب أی أمین لا غش فیه و قد یقرأ فی بعض النسخ« اتقاهم».
3- 3. النبو: العلو و الارتفاع و ینبو أی یشتد و یعلو علیهم لیکف أیدیهم عن الظلم. و العنف مثلثة العین: الشدة و المشقة، ضد الرفق. و یحتمل أن یکون بمعنی اللوم کما جاء فی اللغة أیضا.
4- 4. أی مجموع منه. و العرف: المعروف. و مراده علیه السلام شرح أوصاف الذین یؤخذ منهم الجند و یکون منهم رؤساؤه.
5- 5. تفاقم الامر: عظم أی لا تعد ما قویتهم به عظیما و لا ما تلطفک حقیرا بل لکل موضع و موقع.

وَ لْیَکُنْ آثَرُ رُءُوسِ جُنُودِکَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِی مَعُونَتِهِ وَ أَفْضَلَ عَلَیْهِمْ فِی بَذْلِهِ مِمَّنْ یَسَعُهُمْ وَ یَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنَ الْخُلُوفِ مِنْ أَهْلِهِمْ (1)

حَتَّی یَکُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ ثُمَّ وَاتِرْ أَعْلَامَهُمْ (2) ذَاتَ نَفْسِکَ فِی إِیثَارِهِمْ وَ التَّکْرِمَةِ لَهُمْ وَ الْإِرْصَادِ بِالتَّوْسِعَةِ وَ حَقِّقْ ذَلِکَ بِحُسْنِ الْفِعَالِ وَ الْأَثَرِ وَ الْعَطْفِ فَإِنَّ عَطْفَکَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْکَ- وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ الْعُیُونِ لِلْوُلَاةِ اسْتِفَاضَةُ الْعَدْلِ فِی الْبِلَادِ(3)

وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِیَّةِ لِأَنَّهُ لَا یُظْهِرُ مَوَدَّتَهُمْ إِلَّا سَلَامَةُ صُدُورِهِمْ وَ لَا تَصِحُّ نَصِیحَتُهُمْ إِلَّا بِحَوْطَتِهِمْ عَلَی وُلَاةِ أُمُورِهِمْ (4) وَ قِلَّةِ اسْتِثْقَالِ دَوْلَتِهِمْ وَ تَرْکِ اسْتِبْطَاءِ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ (5)

ثُمَّ لَا تَکِلَنَّ جُنُودَکَ إِلَی مَغْنَمٍ وَزَّعْتَهُ بَیْنَهُمْ بَلْ أَحْدِثْ لَهُمْ مَعَ کُلِّ مَغْنَمٍ بَدَلًا مِمَّا سِوَاهُ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ تَسْتَنْصِرُ بِهِمْ بِهِ وَ یَکُونُ دَاعِیَةً لَهُمْ إِلَی الْعَوْدَةِ لِنَصْرِ اللَّهِ وَ لِدِینِهِ وَ اخْصُصْ أَهْلَ

النَّجْدَةِ(6)

فِی أَمَلِهِمْ إِلَی مُنْتَهَی غَایَةِ آمَالِکَ مِنَ النَّصِیحَةِ بِالْبَذْلِ وَ حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ وَ لَطِیفِ التَّعَهُّدِ لَهُمْ رَجُلًا رَجُلًا وَ مَا أَبْلَی فِی کُلِّ مَشْهَدٍ فَإِنَّ کَثْرَةَ الذِّکْرِ

ص: 248


1- 1. آثر أی أکرم و أفضل و أعلی منزلة. من واساهم أی ساعدهم و عاونهم. و أفضل علیهم أی أفاض و أحسن الیهم، فلا یقتر علیهم فی الفرض و لا ینقص منهم شیئا و یجعل البذل شاملا لمن ترکوهم فی الدیار. و الخلوف- بضمتین جمع خلف بفتح فسکون-: من یخلف فی الدیار من النساء و العجزة.
2- 2. واتر: أمر من المواترة و هی ارسال الکتب بعضها أثر بعض. و الاعلام: الاطلاع و یحتمل أن یکون و آثر بالثاء: أمر من المفاعلة أی أکرم و فضل. و الاعلام: جمع علم: سیّد القوم و رئیسهم.
3- 3. الاستفاضة: الانتشار و الاتساع. و فی النهج« الاستقامة».
4- 4. الحوطة: الحیطة: مصدر حاطه بمعنی حفظه و تعهده أی بحفظهم علی ولاتهم و حرصهم علی بقائهم.
5- 5. استثقل الشی ء: عده أو وجده ثقیلا. و استبطأ الشی ء: عده أو وجده بطیئا، فیعدون زمنهم قصیرا.
6- 6. النجدة: الشدة و البأس و الشجاعة. و الناکل: الجبان الضعیف و المراد هنا المتأخر القاعد.

مِنْکَ لِحُسْنِ فِعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاکِلَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- ثُمَّ لَا تَدَعْ أَنْ یَکُونَ لَکَ عَلَیْهِمْ عُیُونٌ (1)

مِنْ أَهْلِ الْأَمَانَةِ وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ عِنْدَ النَّاسِ فَیُثْبِتُونَ بَلَاءَ کُلِّ ذِی بَلَاءٍ مِنْهُمْ لِیَثِقَ أُولَئِکَ بِعِلْمِکَ بِبَلَائِهِمْ ثُمَّ اعْرِفْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَی وَ لَا تَضُمَّنَّ بَلَاءَ امْرِئٍ إِلَی غَیْرِهِ وَ لَا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایَةِ بَلَائِهِ (2)

وَ کَافِ کُلًّا مِنْهُمْ بِمَا کَانَ مِنْهُ وَ اخْصُصْهُ مِنْکَ بِهَزِّهِ وَ لَا یَدْعُوَنَّکَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تُعَظِّمَ مِنْ بَلَائِهِ مَا کَانَ صَغِیراً وَ لَا ضَعَةُ امْرِئٍ (3) عَلَی أَنْ تُصَغِّرَ مِنْ بَلَائِهِ مَا کَانَ عَظِیماً وَ لَا یُفْسِدَنَّ امْرَأً عِنْدَکَ عِلَّةٌ إِنْ عُرِضَتْ لَهُ-(4) وَ لَا نَبْوَةُ حَدِیثٍ لَهُ قَدْ کَانَ لَهُ فِیهَا حُسْنُ بَلَاءٍ- فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ- وَ إِنِ اسْتُشْهِدَ أَحَدٌ مِنْ جُنُودِکَ وَ أَهْلُ النِّکَایَةِ فِی عَدُوِّکَ فَاخْلُفْهُ فِی عِیَالِهِ بِمَا یَخْلُفُ بِهِ الْوَصِیُّ الشَّفِیقُ الْمُوَثَّقُ بِهِ حَتَّی لَا یُرَی عَلَیْهِمْ أَثَرُ فَقْدِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ یَعْطِفُ عَلَیْکَ قُلُوبَ شِیعَتِکَ وَ یَسْتَشْعِرُونَ بِهِ طَاعَتَکَ وَ یَسْلَسُونَ لِرُکُوبِ مَعَارِیضِ التَّلَفِ الشَّدِیدِ فِی وَلَایَتِکَ (5)

وَ قَدْ کَانَتْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُنَنٌ فِی الْمُشْرِکِینَ وَ مِنَّا بَعْدَهُ سُنَنٌ قَدْ جَرَتْ بِهَا سُنَنٌ وَ أَمْثَالٌ فِی الظَّالِمِینَ وَ مَنْ تَوَجَّهَ قِبْلَتَنَا وَ تُسَمَّی بِدِینِنَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا(6) وَ قَالَ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ

ص: 249


1- 1. العین: الرقیب و الناظر و الجاسوس.
2- 2. لا تضم عمل امرئ الی غیره و لا تقصر به فی الجزاء دون ما یبلغ منتهی عمله. و الهز التشویق.
3- 3. الضعة: من مصادر وضع- کشرف-: صار وضیعا أی دنیا.
4- 4. أی لا تفسدن عندک أحدا علة تعرض له. و نبوة الزمان: خطبه و جفوته.
5- 5. یسلسون: ینقادون و یسهل علیهم.
6- 6. سورة النساء: 62.

مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ- لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا(1) فَالرَّدُّ إِلَی اللَّهِ الْأَخْذُ بِمُحْکَمِ کِتَابِهِ (2)

وَ الرَّدُّ إِلَی الرَّسُولِ الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَیْرِ الْمُتَفَرِّقَةِ(3) وَ نَحْنُ أَهْلُ رَسُولِ اللَّهِ الَّذِینَ نَسْتَنْبِطُ الْمُحْکَمَ مِنْ کِتَابِهِ وَ نُمَیِّزُ الْمُتَشَابِهَ مِنْهُ وَ نَعْرِفُ النَّاسِخَ مِمَّا نَسَخَ اللَّهُ وَ وَضَعَ إِصْرَهُ (4) فَسِرْ فِی عَدُوِّکَ بِمِثْلِ مَا شَاهَدْتَ مِنَّا فِی مِثْلِهِمْ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ وَاتِرْ إِلَیْنَا الْکُتُبَ بِالْإِخْبَارِ بِکُلِّ حَدَثٍ یَأْتِکَ مِنَّا أَمْرٌ عَامٌ (5) وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ ثُمَّ انْظُرْ فِی أَمْرِ الْأَحْکَامِ بَیْنَ النَّاسِ بِنِیَّةٍ صَالِحَةٍ فَإِنَّ الْحُکْمَ فِی إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ وَ الْأَخْذِ لِلضَّعِیفِ مِنَ الْقَوِیِّ وَ إِقَامَةِ حُدُودِ اللَّهِ عَلَی سُنَّتِهَا وَ مِنْهَاجِهَا مِمَّا یُصْلِحُ عِبَادَ اللَّهِ وَ بِلَادَهُ- فَاخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَیْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیَّتِکَ فِی نَفْسِکَ وَ أَنْفَسَهُمْ لِلْعِلْمِ وَ الْحِلْمِ وَ الْوَرَعِ وَ السَّخَاءِ مِمَّنْ لَا تَضِیقُ بِهِ الْأُمُورُ وَ لَا تُمَحِّکُهُ الْخُصُومُ (6)

وَ لَا یَتَمَادَی فِی إِثْبَاتِ الزَّلَّةِ وَ لَا یَحْصَرُ مِنَ الْفَیْ ءِ(7) إِلَی الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ وَ لَا تُشْرِفُ نَفْسُهُ

ص: 250


1- 1. سورة النساء: 85.
2- 2. محکم الکتاب: نصه الصریح.
3- 3. أی الاخذ بما أجمع علیه ممّا لا یختلف فی نسبته إلیه، فلا یکون ممّا افترق به الآراء فی نسبته إلیه.
4- 4. الاصر: الثقل أی ثقل التکلیف کما قال اللّه تعالی فی سورة الأعراف: 156: « وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ».
5- 5. واتر: أمر من المواترة. و الحدث- بفتحتین-: الحادثة أی الامر الحادث.
6- 6. لا تمحکه: لا تغضبه- من محک الرجل: نازع فی الکلام و تمادی فی اللجاجة عند المساومة- أی و لا تحمله مخاصمة الخصوم عند اللجاجة علی رأیه. و الزلة: السقطة و الخطیئة.
7- 7. حصر: ضاق صدره أی إذا عرف الحق لا یضیق صدره من الرجوع إلیه. و فی بعض النسخ« فی انبات الزلة و لا یحصر من العی».

عَلَی طَمَعٍ (1)

وَ لَا یَکْتَفِی بِأَدْنَی فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ (2)

وَ أَوْقَفَهُمْ فِی الشُّبُهَاتِ وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ- وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخُصُومِ (3) وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَی تَکَشُّفِ الْأُمُورِ وَ أَصْرَمَهُمْ (4) عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِ مِمَّنْ لَا یَزْدَهِیهِ إِطْرَاءٌ(5) وَ لَا یَسْتَمِیلُهُ إِغْرَاقٌ وَ لَا یُصْغِی لِلتَّبْلِیغِ- فَوَلِّ قَضَاءَکَ مَنْ کَانَ کَذَلِکَ وَ هُمْ قَلِیلٌ ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَهُّدَ قَضَائِهِ-(6)

وَ افْتَحْ لَهُ فِی الْبَذْلِ مَا یُزِیحُ عِلَّتَهُ (7)

وَ یَسْتَعِینُ بِهِ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَی النَّاسِ وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَیْکَ مَا لَا یَطْمَعُ فِیهِ غَیْرُهُ مِنْ خَاصَّتِکَ لِیَأْمَنَ بِذَلِکَ اغْتِیَالَ الرِّجَالِ إِیَّاهُ عِنْدَکَ وَ أَحْسِنْ

تَوْقِیرَهُ فِی صُحْبَتِکَ وَ قَرِّبْهُ فِی مَجْلِسِکَ وَ أَمْضِ قَضَاءَهُ وَ أَنْفِذْ حُکْمَهُ وَ اشْدُدْ عَضُدَهُ وَ اجْعَلْ أَعْوَانَهُ خِیَارَ مَنْ تَرْضَی مِنْ نُظَرَائِهِ مِنَ الْفُقَهَاءِ وَ أَهْلِ الْوَرَعِ وَ النَّصِیحَةِ لِلَّهِ وَ لِعِبَادِ اللَّهِ لِیُنَاظِرَهُمْ فِیمَا شُبِّهَ عَلَیْهِ وَ یَلْطُفَ عَلَیْهِمْ لِعِلْمِ مَا غَابَ عَنْهُ وَ یَکُونُونَ شُهَدَاءَ عَلَی قَضَائِهِ بَیْنَ النَّاسِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- ثُمَّ حَمَلَةُ الْأَخْبَارِ لِأَطْرَافِکَ قُضَاةٌ تَجْتَهِدُ فِیهِمْ نَفْسُهُ (8) لَا یَخْتَلِفُونَ وَ لَا یَتَدَابَرُونَ فِی حُکْمِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ الِاخْتِلَافَ فِی الْحُکْمِ إِضَاعَةٌ لِلْعَدْلِ وَ غِرَّةٌ فِی الدِّینِ (9)

وَ سَبَبٌ مِنَ الْفُرْقَةِ وَ قَدْ بَیَّنَ اللَّهُ مَا یَأْتُونَ وَ مَا یُنْفِقُونَ وَ أَمَرَ

ص: 251


1- 1. الاشراف علی الشی ء: الاطلاع علیه من فوق.
2- 2. أی ینبغی له التأمل فی الحکم فلا یکتفی بما یبدو له باول فهم.
3- 3. التبرم: الضجر. و الملل.
4- 4. و أصرمهم: أقطعهم للخصومة عند وضوح الحکم.
5- 5. لا یزدهیه: افتعال من الزهو: العجب و الفخر. و الاطراء: المبالغة فی المدح أی لا تحمله علی الکبر و العجب و لا یستخفه زیادة الثناء علیه. و فی النهج« و لا یستمیله اغراء».
6- 6. تعهد: تفقد و تحفظ.
7- 7. یزیح: یبعد و یزول و فی النهج« یزیل». أی وسع له حتّی یکون ما یأخذه کافیا لمعیشته.
8- 8. کذا. و فی بعض النسخ« حملة الاختیار» و فی بعضها« حمل الاختیار». و لعل الصحیح« ثم اختیار حملة الاخبار لاطرافک قضاة تجتهد فیه نفوسهم».
9- 9. الغرة- بالکسر-: الغفلة.

بِرَدِّ مَا لَا یَعْلَمُونَ إِلَی مَنِ اسْتَوْدَعَهُ اللَّهُ عِلْمَ کِتَابِهِ وَ اسْتَحْفَظَهُ الْحُکْمَ فِیهِ- فَإِنَّمَا اخْتِلَافُ الْقُضَاةِ فِی دُخُولِ الْبَغْیِ بَیْنَهُمْ وَ اکْتِفَاءِ کُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ بِرَأْیِهِ دُونَ مَنْ فَرَضَ اللَّهُ وَلَایَتَهُ وَ لَیْسَ یَصْلُحُ الدِّینُ وَ لَا أَهْلُ الدِّینِ عَلَی ذَلِکَ وَ لَکِنْ عَلَی الْحَاکِمِ أَنْ یَحْکُمَ بِمَا عِنْدَهُ مِنَ الْأَثَرِ وَ السُّنَّةِ فَإِذَا أَعْیَاهُ ذَلِکَ (1) رَدَّ الْحُکْمَ إِلَی أَهْلِهِ فَإِنْ غَابَ أَهْلُهُ عَنْهُ نَاظَرَ غَیْرَهُ مِنْ فُقَهَاءِ الْمُسْلِمِینَ لَیْسَ لَهُ تُرْکُ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ وَ لَیْسَ لِقَاضِیَیْنِ مِنْ أَهْلِ الْمِلَّةِ أَنْ یُقِیمَا عَلَی اخْتِلَافٍ فِی الْحُکْمِ دُونَ مَا رُفِعَ ذَلِکَ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ فِیکُمْ فَیَکُونُ هُوَ الْحَاکِمَ بِمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ ثُمَّ یَجْتَمِعَانِ عَلَی حُکْمِهِ فِیمَا وَافَقَهُمَا أَوْ خَالَفَهُمَا- فَانْظُرْ فِی ذَلِکَ نَظَراً بَلِیغاً فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ کَانَ أَسِیراً بِأَیْدِی الْأَشْرَارِ یُعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْیَا وَ اکْتُبْ إِلَی قُضَاةِ بُلْدَانِکَ فَلْیَرْفَعُوا إِلَیْکَ کُلَّ حُکْمٍ اخْتَلَفُوا فِیهِ عَلَی حُقُوقِهِ ثُمَّ تَصَفَّحْ تِلْکَ الْأَحْکَامَ فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ وَ الْأَثَرَ مِنْ إِمَامِکَ فَأَمْضِهِ وَ احْمِلْهُمْ عَلَیْهِ وَ مَا اشْتَبَهَ عَلَیْکَ فَاجْمَعْ لَهُ الْفُقَهَاءَ بِحَضْرَتِکَ فَنَاظِرْهُمْ فِیهِ ثُمَّ أَمْضِ مَا یَجْتَمِعُ عَلَیْهِ أَقَاوِیلُ الْفُقَهَاءِ بِحَضْرَتِکَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ کُلَّ أَمْرٍ اخْتَلَفَ فِیهِ الرَّعِیَّةُ مَرْدُودٌ إِلَی حُکْمِ الْإِمَامِ وَ عَلَی الْإِمَامِ الِاسْتِعَانَةُ بِاللَّهِ وَ الِاجْتِهَادُ فِی إِقَامَةِ الْحُدُودِ وَ جَبْرُ الرَّعِیَّةِ عَلَی أَمْرِهِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ- ثُمَّ انْظُرْ إِلَی أُمُورِ عُمَّالِکَ وَ اسْتَعْمِلْهُمْ اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ أُمُورَکَ مُحَابَاةً(2)

وَ أَثَرَةً فَإِنَّ الْمُحَابَاةَ وَ الْأَثَرَةَ جِمَاعُ الْجَوْرِ وَ الْخِیَانَةِ وَ إِدْخَالُ الضَّرُورَةِ عَلَی النَّاسِ وَ لَیْسَتْ تَصْلُحُ الْأُمُورُ بِالْإِدْغَالِ (3) فَاصْطَفِ لِوِلَایَةِ أَعْمَالِکَ أَهْلَ الْوَرَعِ وَ الْعِلْمِ وَ السِّیَاسَةِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقِدَمِ فِی الْإِسْلَامِ فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً،

ص: 252


1- 1. أعیاه: أعجزه و لم یهتد لوجه مراده.
2- 2.« محاباة» أی اختصاصا و میلا. و الاثرة- بالتحریک-: اختصاص المرء نفسه بأحسن الشی ء دون غیره و یعمل کیف یشاء، یعنی استعمل عمالک بالاختبار و الامتحان لا اختصاصا و استبدادا.
3- 3. الادغال: الافساد و ادخال فی الامر بما یخالفه و یفسده.

وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً مِنْ غَیْرِهِمْ فَلْیَکُونُوا أَعْوَانَکَ عَلَی مَا تَقَلَّدْتَ ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیْهِمْ فِی الْعَمَالاتِ وَ وَسِّعْ عَلَیْهِمْ فِی الْأَرْزَاقِ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ قُوَّةً لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ وَ حُجَّةً عَلَیْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَکَ (1)

ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ فَإِنَّ تَعَهُّدَکَ فِی السِّرِّ أُمُورَهُمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ (2) عَلَی اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ یَدَهُ إِلَی خِیَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا أَخْبَارُ عُیُونِکَ اکْتَفَیْتَ بِذَلِکَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَیْهِ الْعُقُوبَةَ فِی بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ فَوَسَمْتَهُ بِالْخِیَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ- وَ تَفَقَّدْ مَا یُصْلِحُ أَهْلَ الْخَرَاجِ (3)

فَإِنَّ فِی صَلَاحِهِ وَ صَلَاحِهِمْ صَلَاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لَا صَلَاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلَّا بِهِمْ لِأَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ عِیَالٌ عَلَی الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ فَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ فَإِنَّ الْجَلْبَ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلَادَ وَ أَهْلَکَ الْعِبَادَ وَ لَمْ یَسْتَقِمْ لَهُ أَمْرُهُ إِلَّا قَلِیلًا- فَاجْمَعْ إِلَیْکَ أَهْلَ الْخَرَاجِ مِنْ کُلِّ بُلْدَانِکَ وَ مُرْهُمْ فَلْیُعْلِمُوکَ حَالَ بِلَادِهِمْ وَ مَا فِیهِ صَلَاحُهُمْ وَ رَخَاءُ جِبَایَتِهِمْ (4) ثُمَّ سَلْ عَمَّا یَرْفَعُ إِلَیْکَ أَهْلُ الْعِلْمِ بِهِ مِنْ غِیْرِهِمْ فَإِنْ کَانُوا شَکَوْا ثِقْلًا(5)

أَوْ عِلَّةً مِنِ انْقِطَاعِ شِرْبٍ أَوْ إِحَالَةِ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا

ص: 253


1- 1. أی نقصوا و خانوا فی أدائها و أحدثوا فیها.
2- 2. الحدوة: السوق و الحث.
3- 3. فی النهج« و تفقد أمر الخراج بما یصلح أهله».
4- 4. الجبابة: الخراج.
5- 5. أی من الخراج أو علة اخری کانقطاع الشرب( بالکسر أی النصیب من الماء) أو احالة أرض یعنی تغییرها عما کانت علیه من الاستواء لاجل الاغتمار أی الانغماس فی الماء بالغرق فلم ینجب زرعها و لا أثمر نخلها. و قوله:« أو أجحف بهم» أی ذهب بمادة الغذاء من الأرض فلم تنبت.

غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهِمُ الْعَطَشُ أَوْ آفَةٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ مَا تَرْجُو أَنْ یُصْلِحَ اللَّهُ بِهِ أَمْرَهُمْ وَ إِنْ سَأَلُوا مَعُونَةً عَلَی إِصْلَاحِ مَا یَقْدِرُونَ عَلَیْهِ بِأَمْوَالِهِمْ فَاکْفِهِمْ مَئُونَتَهُ فَإِنَّ [فِی] عَاقِبَةِ کِفَایَتِکَ إِیَّاهُمْ صَلَاحاً فَلَا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ عَنْهُمُ الْمَئُونَاتِ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ لِعِمَارَةِ بِلَادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلَایَتِکَ مَعَ اقْتِنَائِکَ مَوَدَّتَهُمْ وَ حُسْنَ نِیَّاتِهِمْ (1) وَ اسْتَفَاضَةِ الْخَیْرِ وَ مَا یُسَهِّلُ اللَّهُ بِهِ مِنْ جَلْبِهِمْ (2)

فَإِنَّ الْخَرَاجَ لَا یُسْتَخْرَجُ بِالْکَدِّ وَ الْإِتْعَابِ مَعَ أَنَّهَا عَقْدٌ تُعْتَمَدُ عَلَیْهَا إِنْ حَدَثَ حَدَثٌ کُنْتَ عَلَیْهِمْ مُعْتَمِداً لِفَضْلِ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عَنْهُمْ مِنَ الحمام (3)

[الْجَمَامِ] وَ الثِّقَةِ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ وَ رِفْقِکَ وَ مَعْرِفَتِهِمْ بِعُذْرِکَ فِیمَا حَدَثَ مِنَ الْأَمْرِ الَّذِی اتَّکَلْتَ بِهِ عَلَیْهِمْ فَاحْتَمَلُوهُ بِطِیبِ أَنْفُسِهِمْ فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ- وَ إِنَّمَا یُؤْتَی خَرَابُ الْأَرْضِ لِإِعْوَازِ(4) أَهْلِهَا وَ إِنَّمَا یُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِسْرِافِ الْوُلَاةِ(5) وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ فَاعْمَلْ فِیمَا وُلِّیتَ عَمَلَ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَدِّخِرَ حُسْنَ الثَّنَاءِ مِنَ الرَّعِیَّةِ وَ الْمَثُوبَةِ مِنَ اللَّهِ وَ الرِّضَا مِنَ الْإِمَامِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ: ثُمَّ انْظُرْ فِی حَالِ کُتَّابِکَ فَاعْرِفْ حَالَ کُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْهُمْ فَاجْعَلْ لَهُمْ مَنَازِلَ وَ رُتَباً فَوَلِّ عَلَی أُمُورِکَ خَیْرَهُمْ وَ اخْصُصْ رَسَائِلَکَ الَّتِی تُدْخِلُ فِیهَا مَکِیدَتَکَ وَ أَسْرَارَکَ بِأَجْمَعِهِمْ (6)

لِوُجُوهِ صَالِحِ الْأَدَبِ مِمَّنْ یَصْلُحُ لِلْمُنَاظَرَةِ فِی

ص: 254


1- 1. فی بعض النسخ« نیتهم». و فی النهج« مع استجلابک حسن ثنائهم و تبجحک باستفاضة العدل فیهم معتمدا فضل قوتهم بما ذخرت عندهم».
2- 2. فی بعض النسخ« حلبهم».
3- 3. کذا و فی بعض النسخ« الجمام» و فی النهج« من اجمامک» و الجمام: الراحة.
4- 4. فان العمران ما دام قائما فکل ما حملت أهله سهل علیهم أن یحملوه. و الاعواز: الفقر و الحاجة.
5- 5. فی النهج« لاشراف أنفس الولاة علی الجمع». أی لتطلع أنفسهم الی جمع المال.
6- 6. باجمعهم متعلق باخصص، أی ما یکون من رسائلک حاویا لشی ء من المکائد و الاسرار فاخصصه بمن کان ذا أخلاق و صلاح و رأی و نصیحة و ذهن و غیر ذلک من الأوصاف المذکورة. و طوی الحدیث: کتمه. و طوی کشحا عنه أی أعرض عنه و قاطعه. و بطر الرجل یبطر بطرا- محرکة- اذا دهش و تحیر فی الحق. و بالامر ثقل به. و بطره النعمة: أدهشه.

جَلَائِلِ الْأُمُورِ مِنْ ذَوِی الرَّأْیِ وَ النَّصِیحَةِ وَ الذِّهْنِ أَطْوَاهُمْ عَنْکَ لِمَکْنُونِ الْأَسْرَارِ کَشْحاً مِمَّنْ لَا تُبْطِرُهُ الْکَرَامَةُ وَ لَا تَمْحَقُ بِهِ الدَّالَّةُ-(1) فَیَجْتَرِئَ بِهَا عَلَیْکَ فِی خَلَاءٍ أَوْ یَلْتَمِسَ إِظْهَارَهَا فِی مَلَإٍ وَ لَا تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ(2) عَنْ إِیرَادِ کُتُبِ الْأَطْرَافِ عَلَیْکَ وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِکَ عَلَی الصَّوَابِ عَنْکَ وَ فِیمَا یَأْخُذُ لَکَ وَ یُعْطِی مِنْکَ وَ لَا یُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَکَ وَ لَا یَعْجِزُ عَنْ إِطْلَاقِ مَا عُقِدَ عَلَیْکَ وَ لَا یَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِی الْأُمُورِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ یَکُونُ بِقَدْرِ غَیْرِهِ أَجْهَلَ- وَ وَلِّ مَا دُونَ ذَلِکَ مِنْ رَسَائِلِکَ وَ جَمَاعَاتِ کُتُبِ خَرْجِکَ وَ دَوَاوِینِ جُنُودِکَ قَوْماً تَجْتَهِدُ نَفْسَکَ فِی اخْتِیَارِهِمْ فَإِنَّهَا رُءُوسُ أَمْرِکَ أَجْمَعُهَا لِنَفْعِکَ وَ أَعَمُّهَا لِنَفْعِ رَعِیَّتِکَ ثُمَّ لَا یَکُنِ اخْتِیَارُکَ إِیَّاهُمْ عَلَی فِرَاسَتِکَ وَ اسْتِنَامَتِکَ (3) وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِهِمْ فَإِنَّ الرِّجَالَ یَعْرِفُونَ فِرَاسَاتِ الْوُلَاةِ بِتَضَرُّعِهِمْ وَ خِدْمَتِهِمْ (4)

وَ لَیْسَ وَرَاءَ ذَلِکَ مِنَ النَّصِیحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَیْ ءٌ وَ لَکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَکَ فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ فِیهَا بِالنُّبْلِ وَ الْأَمَانَةِ(5) فَإِنَّ ذَلِکَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِکَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ- ثُمَّ مُرْهُمْ بِحُسْنِ الْوَلَایَةِ وَ لِینِ الْکَلِمَةِ وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ کُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُمْ- لَا یَقْهَرُهُ کَبِیرُهَا(6)

وَ لَا یَتَشَتَّتُ عَلَیْهِ کَثِیرُهَا ثُمَّ تَفَقَّدْ مَا غَابَ عَنْکَ مِنْ حَالاتِهِمْ وَ أُمُورِ مَنْ یَرِدُ عَلَیْکَ رُسُلُهُ وَ ذَوِی الْحَاجَةِ وَ کَیْفَ وَلَایَتُهُمْ وَ قَبُولُهُمْ وَلِیَّهُمْ

ص: 255


1- 1. الدالة: الجرأة.
2- 2. أی و لا تکون غفلته موجبة لتقصیره فی اطلاعک علی ما یرد من أعمالک و لا فی اصدار الأجوبة عنه علی وجه الصواب.
3- 3. الفراسة- بالکسر-: حسن النظر فی الأمور. و الاستنامة. السکون و الاستیناس أی لا یکون انتخاب الکتاب تابعا لمیلک الخاص.
4- 4. و فی النهج« بتصنعهم و حسن خدمتهم».
5- 5. النبل- بالضم-. الذکاء و: النجابة و الفضل.
6- 6. أی لا یقهره عظیم تلک الاعمال و لا یخرج عن ضبطه کثیرها.

وَ حُجَّتَهُمْ (1)

فَإِنَّ التَّبَرُّمَ وَ الْعِزَّ وَ النَّخْوَةَ مِنْ کَثِیرٍ مِنَ الْکُتَّابِ إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ وَ لَیْسَ لِلنَّاسِ بُدٌّ مِنْ طَلَبِ حَاجَاتِهِمْ وَ مَهْمَا کَانَ فِی کُتَّابِکَ مِنْ عَیْبٍ فَتَغَابَیْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ (2)

أَوْ فَضْلٍ نُسِبَ إِلَیْکَ مَعَ مَا لَکَ عِنْدَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ مِنْ حُسْنِ الثَّوَابِ- ثُمَّ التُّجَّارَ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ فَاسْتَوْصِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ (3)

وَ الْمُتَرَفِّقِ بِیَدِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ لِلْمَنَافِعِ وَ جُلَّابُهَا فِی الْبِلَادِ فِی بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ وَ حَیْثُ لَا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا(4) وَ لَا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا مِنْ بِلَادِ أَعْدَائِکَ مِنْ أَهْلِ الصِّنَاعَاتِ الَّتِی أَجْرَی اللَّهُ الرِّفْقَ مِنْهَا عَلَی أَیْدِیهِمْ فَاحْفَظْ حُرْمَتَهُمْ وَ آمِنْ سُبُلَهُمْ وَ خُذْ لَهُمْ بِحُقُوقِهِمْ فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لَا یُخَافُ بَائِقَتُهُ (5) وَ صُلْحٌ لَا تُحْذَرُ غَائِلَتُهُ أَحَبُّ الْأُمُورِ إِلَیْهِمْ أَجْمَعُهَا لِلْأَمْنِ وَ أَجْمَعُهَا لِلسُّلْطَانِ فَتَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلَادِکَ وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ أَنَّ فِی کَثِیرٍ مِنْهُمْ ضَیْقاً فَاحِشاً(6)

وَ شُحّاً قَبِیحاً وَ احْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ وَ ذَلِکَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَ عَیْبٌ عَلَی الْوِلَایَةِ- فَامْنَعِ الِاحْتِکَارَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ وَ الشِّرَاءُ بَیْعاً سَمْحاً(7) بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مَعَ الْبَائِعِ

ص: 256


1- 1. فی بعض النسخ« و قبولهم و لینهم و حجتهم». و التبرم: التضجر.
2- 2. تغابیت أی تغافلت عن عیب فی کتابک یکون ذلک العیب لاصقابک.
3- 3. المضطرب بماله: المتردد بأمواله فی الاطراف و البلدان. و المترفق بیده: المکتسب به و أصله ما به یتم الانتفاع کالادوات. و الجلاب: الذی یحلب الأرزاق و المتاع الی البلدان.
4- 4. یلتئم: یجتمع و ینضم أی بحیث لا یمکن اجتماع الناس فی مواضع تلک المرافق و لا یجترئون أی و لا یکون لهم الجرأة علی الاقدام من تلک الامکنة من بلاد الاعداء. و الرفق- بالفتح-: النفع.
5- 5. البائقة: الداهیة و الشر. و الغائلة: الفتنة و الفساد و الشر. أی فان التجار و الصناع مسالمون و لا تخشی منهم فتنة و لا داهیة.
6- 6. الضیق: عسر المعاملة. البیاعات: جمع بیاعة: ما یباع.
7- 7. السمحة: السهلة التی لا ضیق فیها و بیع السماح: ما کان فیه تساهل فی بخس الثمن و فی الخبر« السماح رباح» أی المساهلة فی الأشیاء تربح صاحبها.

وَ الْمُبْتَاعِ (1)

فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ فَنَکِّلْ وَ عَاقِبْ فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَلَ ذَلِکَ- ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لَا حِیلَةَ لَهُمْ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ ذَوِی الْبُؤْسِ وَ الْزَمْنَی (2)

فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً(3)

فَاحْفَظِ اللَّهَ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهَا وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ غَلَّاتِ صَوَافِی الْإِسْلَامِ (4)

فِی کُلِّ بَلَدٍ فَإِنَّ لِلْأَقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلْأَدْنَی

وَ کُلًّا قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ فَلَا یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ نَظَرٌ(5)

فَإِنَّکَ لَا تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِ الصَّغِیرِ لِإِحْکَامِکَ الْکَبِیرَ الْمُهِمَ (6) فَلَا تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ وَ لَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ وَ تَوَاضَعْ لِلَّهِ یَرْفَعْکَ اللَّهُ (7) وَ اخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلضُّعَفَاءِ وَ أَرِبِهِمْ (8) إِلَی ذَلِکَ مِنْکَ حَاجَةً وَ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا لَا یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ (9) وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ فَفَرِّغْ لِأُولَئِکَ ثِقَتَکَ (10) مِنْ أَهْلِ الْخَشْیَةِ وَ التَّوَاضُعِ

ص: 257


1- 1. المبتاع: المشتری. و قارف: أی فعل و قارب و خالط. و الحکرة- بالضم-: اسم من الاحتکار.
2- 2. البؤس- بضم الباء- و فی النهج« البؤسی»- کصغری-: شدة الفقر. و الزمنی بالفتح جمع زمن- ککتف-: المصاب بالزمانة- بالفتح- و هی العاهة و تعطیل القوی و عدم بعض الأعضاء.
3- 3. القانع- من قنع بالکسر کعلم-. إذا رضی بما معه و ما قسم له. و من قنع بالفتح کمنع إذا سأل و خضع. و المعتر- بتشدید الراء؛ المتعرض للعطاء من غیر أن یسأل.
4- 4. الصوافی. جمع صافیة: الأرض التی جلا عنها أهلها أو ماتوا و لا وارث لهم. و صوافی الإسلام هی ارض الغنیمة. و غلات: جمع غلة و هی الدخل الذی یحصل من الزرع. و التمر و اللبن و الاجارة و البناء و نحو ذلک و غلات صوافی الإسلام: ثمراتها.
5- 5. فی النهج« بطر».
6- 6. فی بعض النسخ« الکثیر المهم».« فلا تشخص» أی لا تصرف اهتمامک عن ملاحظة شئونهم.
7- 7. و الصعر: المیل فی الخد اعجابا و کبرا أی لا تعرض بوجهک عنهم.
8- 8. کذا. و فی نسخة« ارئهم».
9- 9. تقتحمه العیون: تکره أن تنظر إلیه احتقارا.
10- 10.« ففرغ» أی فاجعل للتفحص عنهم و عن حالهم أشخاصا ممن تثق بهم یتفرغون أنفسهم لمعرفة أحوالهم و یبذلون جهدهم فیهم.

فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَی اللَّهِ یَوْمَ تَلْقَاهُ فَإِنَّ هَؤُلَاءِ أَحْوَجُ إِلَی الْإِنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ کُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللَّهِ فِی تَأْدِیَةِ حَقِّهِ إِلَیْهِ وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْیُتْمِ وَ الزَّمَانَةِ وَ الرِّقَّةِ فِی السِّنِّ مِمَّنْ لَا حِیلَةَ لَهُ وَ لَا یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ فَأَجْرِ لَهُمْ أَرْزَاقاً فَإِنَّهُمْ عِبَادُ اللَّهِ فَتَقَرَّبْ إِلَی اللَّهِ بِتَخَلُّصِهِمْ وَ ضَعْهُمْ مَوَاضِعَهُمْ فِی أَقْوَاتِهِمْ وَ حُقُوقِهِمْ فَإِنَّ الْأَعْمَالَ تَخْلُصُ بِصِدْقِ النِّیَّاتِ ثُمَّ إِنَّهُ لَا تَسْکُنُ نُفُوسُ النَّاسِ أَوْ بَعْضِهِمْ إِلَی أَنَّکَ قَدْ قَضَیْتَ حُقُوقَهُمْ بِظَهْرِ الْغَیْبِ دُونَ مُشَافَهَتِکَ بِالْحَاجَاتِ (1) وَ ذَلِکَ عَلَی الْوُلَاةِ ثَقِیلٌ وَ الْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ وَ قَدْ یُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَی أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ(2) فَصَبَرُوا نُفُوسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لِمَنْ صَبَرَ وَ احْتَسَبَ فَکُنْ مِنْهُمْ وَ اسْتَعِنْ بِاللَّهِ وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ وَ ذِهْنَکَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ ثُمَّ تَأْذَنُ لَهُمْ عَلَیْکَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً تَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی رَفَعَکَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَ أَعْوَانَکَ (3)

مِنْ أَحْرَاسِکَ وَ شُرَطِکَ تَخْفِضُ لَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ ذَلِکَ جَنَاحَکَ وَ تُلِینُ لَهُمْ کَنَفَکَ (4) فِی مُرَاجَعَتَکِ وَ وَجْهِکَ حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَعْتِعٍ (5)

فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَعْتَعٍ ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِیَ (6)

وَ نَحِّ عَنْکَ الضِّیقَ

ص: 258


1- 1. المشافهة: المخاطبة بالشفه أی من فیه الی فیه و المراد حضورهم.
2- 2. فی بعض النسخ« العافیة».
3- 3. تأمر بأن یقعد عنهم و لا یتعرض لهم. و الاحراس: جمع حارس و هو من یحرس الحاکم من وصول المکروه إلیه. أی أعوان الحاکم. و الشرط- بضم ففتح-: جمع شرطة- بضم فسکون- و هم طائفة من أعوان الولاة و سموا بذلک لانهم اعلموا أنفسهم بالعلامات یعرفون بها. و هم المعروفون الآن بالضابطة.
4- 4. الکنف- بالتحریک- الجانب، الظل.
5- 5. التعتعة فی الکلام: التردد فیه من عی أو عجز و المراد غیر خائف منک و من أعوانک و فی النهج« غیر متتعتع» فی الموضعین و لعله أصح.
6- 6. الخرق- بالضم-: العنف. و العی- بالکسر-: العجز عن النطق أی اطق و اصبر. لا تضجر من هذا و لا تغضب لذاک.

وَ الْأَنَفَ (1)

یَبْسُطِ اللَّهُ عَلَیْکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ (2)

وَ یُوجِبْ لَکَ ثَوَابَ أَهْلِ طَاعَتِهِ فَأَعْطِ مَا أَعْطَیْتَ هَنِیئاً(3)

وَ امْنَعْ فِی إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ وَ تَوَاضَعْ هُنَاکَ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَاضِعِینَ وَ لْیَکُنْ أَکْرَمُ أَعْوَانِکَ عَلَیْکَ أَلْیَنَهُمْ جَانِباً وَ أَحْسَنَهُمْ مُرَاجَعَةً وَ أَلْطَفَهُمْ بِالضُّعَفَاءِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- ثُمَّ إِنَّ أُمُوراً مِنْ أُمُورِکَ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِکَ مَا یَعْیَا عَنْهُ کُتَّابُکَ (4) وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ فِی قَصَصِهِمْ وَ مِنْهَا مَعْرِفَةُ مَا یَصِلُ إِلَی الْکُتَّابِ وَ الْخُزَّانِ مِمَّا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ فَلَا تَتَوَانَ فِیمَا هُنَالِکَ وَ لَا تَغْتَنِمْ تَأْخِیرَهُ وَ اجْعَلْ لِکُلِّ أَمْرٍ مِنْهَا مَنْ یُنَاظِرُ فِیهِ وُلَاتَهُ بِتَفْرِیغٍ لِقَلْبِکَ وَ هَمِّکَ فَکُلَّمَا أَمْضَیْتَ أَمْراً فَأَمْضِهِ بَعْدَ التَّرْوِیَةِ(5)

وَ مُرَاجَعَةِ نَفْسِکَ وَ مُشَاوَرَةِ وَلِیِّ ذَلِکَ بِغَیْرِ احْتِشَامٍ وَ لَا رَأْیٍ (6) یَکْسِبُ بِهِ عَلَیْکَ نَقِیضَهُ ثُمَّ أَمْضِ لِکُلِّ یَوْمٍ علمه [عَمَلَهُ] فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مَا فِیهِ وَ اجْعَلْ لِنَفْسِکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَفْضَلَ تِلْکَ الْمَوَاقِیتِ وَ أَجْزَلَ تِلْکَ الْأَقْسَامِ (7)

وَ إِنْ کَانَتْ کُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَحَّتْ فِیهَا النِّیَّةُ(8)

وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِیَّةُ وَ لْیَکُنْ فِی خَاصِّ مَا تُخْلِصُ لِلَّهِ بِهِ دِینَکَ إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ الَّتِی هِیَ لَهُ خَاصَّةً فَأَعْطِ اللَّهَ مِنْ بَدَنِکَ فِی لَیْلِکَ وَ نَهَارِکَ مَا یَجِبُ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ النَّافِلَةَ لِنَبِیِّهِ خَاصَّةً دُونَ خَلْقِهِ فَقَالَ- وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی

ص: 259


1- 1. المراد بالضیق: ضیق الصدر من هم أو سوء خلق. و الانف- بالتحریک-: الاستکبار و الترفع. أی بعد عن نفسک هذا و ذلک.
2- 2. الاکناف: الاطراف.
3- 3. هنیئا: سهلا لینا أی لا تخشنه و إذا منعت فامنع بلطف و عذر.
4- 4. أی یعجز عنه.
5- 5. الترویة: النظر فی الامر و التفکر فیه.
6- 6. الاحتشام من الحشمة- بالکسر-: الاستحیاء و الانقباض و الغضب.
7- 7. أجزل: أعظم.
8- 8. فی النهج« إذا صلحت».

أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً(1) فَذَلِکَ أَمْرٌ اخْتَصَّ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّهُ وَ أَکْرَمَهُ بِهِ لَیْسَ لِأَحَدٍ سِوَاهُ وَ هُوَ لِمَنْ سِوَاهُ تَطَوُّعٌ فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ (2) فَوَفِّرْ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَی اللَّهِ وَ کَرَمِهِ وَ أَدِّ فَرَائِضَهُ إِلَی اللَّهِ کَامِلًا غَیْرَ مَثْلُوبٍ وَ لَا مَنْقُوصٍ (3)

بَالِغاً ذَلِکَ مِنْ بَدَنِکَ مَا بَلَغَ فَإِذَا قُمْتَ فِی صَلَاتِکَ بِالنَّاسِ فَلَا تُطَوِّلَنَّ وَ لَا تَکُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لَا مُضَیِّعاً(4)

فَإِنَّ فِی النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَ لَهُ الْحَاجَةُ- وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ وَجَّهَنِی إِلَی الْیَمَنِ کَیْفَ أُصَلِّی بِهِمْ فَقَالَ صَلِّ بِهِمْ کَصَلَاةِ أَضْعَفِهِمْ وَ کُنْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً وَ بَعْدَ هَذَا(5) فَلَا تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِیَّتِکَ فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلَاةِ عَنِ الرَّعِیَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّیقِ وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ وَ

الِاحْتِجَابُ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِیرُ وَ یَعْظُمُ الصَّغِیرُ وَ یَقْبُحُ الْحَسَنُ وَ یَحْسُنُ الْقَبِیحُ وَ یُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ (6) وَ إِنَّمَا الْوَالِی بَشَرٌ لَا یَعْرِفُ مَا تَوَارَی عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ وَ لَیْسَتْ عَلَی الْقَوْلِ سِمَاتٌ (7) یُعْرَفُ بِهَا الصِّدْقُ مِنَ الْکَذِبِ فَتَحَصَّنْ مِنَ الْإِدْخَالِ فِی الْحُقُوقِ بِلِینِ الْحِجَابِ (8)

فَإِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَیْنِ إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُکَ بِالْبَذْلِ فِی الْحَقِّ فَفِیمَ احْتِجَابُکَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِیهِ أَوْ خُلُقٍ کَرِیمٍ تُسْدِیهِ وَ إِمَّا مُبْتَلًی

ص: 260


1- 1. سورة الإسراء: 81.
2- 2. سورة البقرة: 153. و فی النهج[ و وف ما تقربت].
3- 3. المثلوب: المعیوب. و فی النهج« المثلوم» أی المخدوش. و بالغا أی و ان بلغ من اتعاب بدنک أی مبلغ.
4- 4. أی بالتطول و التنقص. و المطلوب المتوسط.
5- 5. و فی النهج« و أمّا بعد».
6- 6. یشاب: یخلط.
7- 7. سمات: جمع سمة- بکسر السین-: العلامة. و فی النهج« و لیست علی الحق سمات تعرف بها ضروب الصدق من الکذب».
8- 8. الادخال فی الحقوق: الافساد فیها. و من المحتمل« الادغال فی الحقوق».

بِالْمَنْعِ فَمَا أَسْرَعَ کَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِکَ إِذَا أَیِسُوا مِنْ بَذْلِکَ مَعَ أَنَّ أَکْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَیْکَ مَا لَا مَئُونَةَ عَلَیْکَ فِیهِ مِنْ شِکَایَةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فَانْتَفِعْ بِمَا وَصَفْتُ لَکَ وَ اقْتَصِرْ فِیهِ عَلَی حَظِّکَ وَ رُشْدِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- ثُمَّ إِنَّ لِلْمُلُوکِ خَاصَّةً وَ بِطَانَةً فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ (1) فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِکَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْکَ الْأَشْیَاءِ وَ لَا تَقْطَعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَشَمِکَ وَ لَا حَامَّتِکَ قَطِیعَةً(2) وَ لَا تَعْتَمِدَنَّ فِی اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ النَّاسِ فِی شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَکٍ یَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُمْ عَلَی غَیْرِهِمْ فَیَکُونَ مَهْنَأُ ذَلِکَ لَهُمْ دُونَکَ وَ عَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(3)

عَلَیْکَ بِالْعَدْلِ فِی حُکْمِکَ إِذَا انْتَهَتِ الْأُمُورُ إِلَیْکَ وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ وَ کُنْ فِی ذَلِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَ افْعَلْ ذَلِکَ بِقَرَابَتِکَ حَیْثُ وَقَعَ وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْهِ مِنْهُ (4)

فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِکَ مَحْمُودَةٌ- وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِیَّةُ بِکَ حَیْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِکَ (5) وَ اعْدِلْ عَنْکَ ظُنُونَهُمْ

ص: 261


1- 1. الاستئثار: تقدیم النفس علی الغیر. و التطاول: الترفع و التکبر.
2- 2. الحسم: القطع. و الحشم- محرکة-: الخدم. و فی النهج« حاشیتک». و الحامة الخاصّة. و القطیعة- من الاقطاع-: المنحة من الأرض.
3- 3. العقدة: الولایة علی البلد، و ما یمسک الشی ء و یوثقه؛ و موضع العقد و هو ما عقد علیه و الضیعة؛ و العقار الذی اعتقده صاحبه ملکا؛ و البیعة المعقودة لهم، و المکان الکثیر الشجر أو النخل و الکلاء الکافی للابل. و فی النهج هکذا« و لا تقطعن لاحد من حاشیتک و حامتک قطیعة و لا یطمعن منک فی اعتقاد عقدة تضر بمن یلیها من الناس». و المهنأ؛ ما یأتیک بلا مشقة و المنفعة الهنیئة.
4- 4. فی النهج« واقعا ذلک من قرابتک و خاصتک حیث وقع و ابتغ عاقبته بما یثقل علیک منه». و المغبة: العاقبة.
5- 5. الحیف: الظلم. و الاصحار: الابراز و الاظهار. أی إذا فعلت فعلا و ظنت الرعیة أنه ظلم فأبرز لهم عذرک و بینه. و عدل عنه: نحاه عنه.

بِأَصْحَارِکَ فَإِنَّ تِلْکَ رِیَاضَةٌ مِنْکَ لِنَفْسِکَ وَ رِفْقٌ مِنْکَ بِرَعِیَّتِکَ وَ إِعْذَارٌ تَبْلُغُ فِیهِ حَاجَتَکَ مِنْ تَقْوِیمِهِمْ عَلَی الْحَقِّ فِی خَفْضٍ وَ إِجْمَالٍ (1) لَا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ فِیهِ رِضًا(2) فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِکَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِکَ وَ أَمْناً لِبِلَادِکَ- وَ لَکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْحَذَرِ(3) مِنْ مُقَارَبَةِ عَدُوِّکَ فِی طَلَبِ الصُّلْحِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ- فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ تَحَصَّنْ کُلَّ مَخُوفٍ تُؤْتَی مِنْهُ وَ بِاللَّهِ الثِّقَةُ فِی جَمِیعِ الْأُمُورِ وَ إِنْ لَجَّتْ بَیْنَکَ (4)

وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ قَضِیَّةٌ عَقَدْتَ لَهُ بِهَا صُلْحاً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّةً دُونَهُ (5) فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً فِی تَفْرِیقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشْتِیتِ أَدْیَانِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ(6) وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا(7)

مِنَ الْغَدْرِ وَ الْخَتْرِ- فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَ لَا تَخْفِرْ بِعَهْدِکَ (8) وَ لَا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّکَ فَإِنَّهُ لَا یَجْتَرِئُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَیْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ-(9)

وَ حَرِیماً یَسْکُنُونَ إِلَی مَنَعَتِهِ وَ یَسْتَفِیضُونَ بِهِ

ص: 262


1- 1. الخفض: السکون و الدعة.
2- 2. فی النهج« و للّه فیه رضی».
3- 3. فی النهج« و لکن الحذر کل الحذر من عدوک بعد صلحه».
4- 4. اللجاج: العناد و الخصومة. لج فی الامر: لازمه و أبی أن ینصرف عنه.
5- 5. أی دون ما أعطیت، کما فی النهج.
6- 6. الناس مبتدأ و خبره أشدّ و الجملة خبر لیس، یعنی ان الناس مع تفرق أهوائهم و تشتت آرائهم لم یجتمعوا علی فریضة أشدّ اهتماما من اجتماعهم علی تعظیم الوفاء بالعهود حتّی أن المشرکین التزموا به مع أنهم لیسوا من المسلمین.
7- 7. استوبلوا: استوخموا من عواقب الغدر و الختر و هو الغدر و الختر و هو الغدر أیضا.
8- 8. فلا تخفر أی فلا تنقض بعهدک و فی النهج« و لا تخیسن» من خاس بعهده أی خانه و نقضه.
9- 9. الافضاء أصله الاتساع و هنا مجاز و یراد به الافشاء و الانتشار. و الحریم: ما حرم أن یمس. و المنعة: القوّة التی تمنع من یرید باحد سوءا.

إِلَی جِوَارِهِ فَلَا خِدَاعَ وَ لَا مُدَالَسَةَ وَ لَا إِدْغَالَ فِیهِ (1) فَلَا یَدْعُوَنَّکَ ضِیقُ أَمْرٍ لَزِمَکَ فِیهِ عَهْدُ اللَّهِ عَلَی طَلَبِ انْفِسَاخِهِ فَإِنَّ صَبْرَکَ عَلَی ضِیقٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ (2) وَ أَنْ تُحِیطَ بِکَ مِنَ اللَّهِ طَلِبَةٌ [فِیهِ] وَ لَا تَسْتَقِیلَ فِیهَا دُنْیَاکَ وَ لَا آخِرَتَکَ- وَ إِیَّاکَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْکَهَا بِغَیْرِ حِلِّهَا فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَدْعَی لِنَقِمَةٍ وَ لَا أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ وَ لَا أَحْرَی لِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَ انْقِطَاعِ مُدَّةٍ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ اللَّهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُکْمِ بَیْنَ الْعِبَادِ فِیمَا یَتَسَافَکُونَ مِنَ الدِّمَاءِ فَلَا تَصُونَنَّ سُلْطَانَکَ (3)

بِسَفْکِ دَمٍ حَرَامٍ فَإِنَّ ذَلِکَ یُخْلِقُهُ وَ یُزِیلُهُ- فَإِیَّاکَ وَ التَّعَرُّضَ لِسَخَطِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ لِوَلِیِّ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً سُلْطَاناً- قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ قُتِلَ

مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً(4) وَ لَا عُذْرَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ لَا عِنْدِی فِی قَتْلِ الْعَمْدِ لِأَنَّ فِیهِ قَوَدَ الْبَدَنِ (5) فَإِنِ ابْتُلِیتَ بِخَطَإٍ وَ فَرَّطَ عَلَیْهِ سَوْطُکَ أَوْ یَدُکَ لِعُقُوبَةٍ فَإِنَّ فِی الْوَکْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةً فَلَا تَطْمَحَنَّ بِکَ نَخْوَةُ سُلْطَانِکَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی أَهْلِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ دِیَةً مُسَلَّمَةً یُتَقَرَّبُ بِهَا إِلَی اللَّهِ زُلْفَی (6)

إِیَّاکَ وَ الْإِعْجَابَ بِنَفْسِکَ وَ الثِّقَةَ بِمَا یُعْجِبُکَ مِنْهَا وَ حُبَّ الْإِطْرَاءِ فَإِنَ

ص: 263


1- 1. المدالسة: الخیانة. و الادغال: الافساد.
2- 2. التبعة: ما یترتب علی الفعل من الخیر أو الشر و استعماله فی الشر أکثر. و« أن تحیط» عطف علی تبعة. و الطلبة اسم من المطالبة أی و تخاف أن تتوجه علیک من اللّه مطالبة بحقه فی الوفاء الذی غدرته و لا یمکن أن تسأل اللّه أن یقیلک من هذه المطالبة بعفوه عنک.
3- 3. فی النهج« و لا تقوین سلطانک».
4- 4. سورة الاسری: 43.
5- 5. القود- بالتحریک-: القصاص.
6- 6.« فرط علیه» عجل بما لم تکن تریده أی أردت تادیبا فاعقب قتلا. و الوکزة: الضربة بجمع الکف. و هی تعلیل: لقوله« و فرط علیه». قوله:« فلا تطمحن» جواب الشرط أی لا یرتفعن بک کبریاء السلطان عن تأدیة الدیة الی أهل المقتول فی القتل الخطاء.

ذَلِکَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطَانِ (1) فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ مَا یَکُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِ- وَ إِیَّاکَ وَ الْمَنَّ عَلَی رَعِیَّتِکَ بِإِحْسَانٍ أَوِ التَّزَیُّدَ فِیمَا کَانَ مِنْ فِعْلِکَ (2)

أَوْ [أَنْ] تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ أَوِ التَّسَرُّعَ إِلَی الرَّعِیَّةِ بِلِسَانِکَ (3) فَإِنَّ الْمَنَّ یُبْطِلُ الْإِحْسَانَ (4) وَ الْخُلْفَ یُوجِبُ الْمَقْتَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ- کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ (5) إِیَّاکَ وَ الْعَجَلَةَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا وَ التَّسَاقُطَ فِیهَا عِنْدَ زَمَانِهَا(6) وَ اللَّجَاجَةَ فِیهَا إِذَا تَنَکَّرَتْ (7) وَ الْوَهْنَ فِیهَا إِذَا أَوْضَحَتْ فَضَعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ کُلَّ عَمَلٍ مَوقِعَهُ وَ إِیَّاکَ وَ الِاسْتِئْثَارَ بِمَا لِلنَّاسِ فِیهِ الْأُسْوَةُ وَ الِاعْتِرَاضَ فِیمَا یَعْنِیکَ وَ التَّغَابِیَ عَمَّا یُعْنَی بِهِ (8)

مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِعُیُونِ النَّاظِرِینَ فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْکَ لِغَیْرِکَ وَ عَمَّا قَلِیلٍ تُکْشَفُ عَنْکَ أَغْطِیَةُ الْأُمُورِ وَ یَبْرُزُ الْجَبَّارُ بِعَظَمَتِهِ فَیَنْتَصِفُ الْمَظْلُومُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ ثُمَّ امْلِکْ حَمِیَّةَ أَنْفِکَ (9) وَ سَوْرَةَ حِدَّتِکَ وَ سَطْوَةَ یَدِکَ وَ غَرْبَ لِسَانِکَ وَ

ص: 264


1- 1. الاطراء: المبالغة فی المدح و الثناء. الفرص: جمع الفرصة- بالضم-: الوقت المناسب للوصول الی المقصد.
2- 2. التزید- کالتقید-: اظهار الزیادة و تکلفها فی الاعمال عن الواقع منها.
3- 3. التسرع: المبادرة و التعجیل.
4- 4. فی النهج بعد هذه العبارة« و التزید یذهب بنور الحق». و المقت: السخط و البغض.
5- 5. سورة الصف: 4.
6- 6. التساقط: تتابع السقوط و المراد به هنا التهاون و قیل: من ساقط الفرس إذا جاء مسترخیا و فی النهج« التساقط فیها عند امکانها و الوهن عنها إذا استوضحت».
7- 7. أی لم یعرف وجه الصواب فیها. و الوهن: الضعف.
8- 8. التغابی: التغافل عما یهتم به و« یعنی» علی صیغة المفعول.
9- 9. الحمیة: الانفة و النخوة و فلان حمی الانف: إذا کان ابیا یأنف الضیم. و السورة بفتح فسکون-: السطوة. و الحدة- بالفتح- من الإنسان: بأسه و ما یعتریه من الغضب. و الغرب: الحدة و النشاط و أیضا بمعنی الحد.

احْتَرِسْ کُلَّ ذَلِکَ بِکَفِّ الْبَادِرَةِ(1) وَ تَأْخِیرِ السَّطْوَةِ- وَ ارْفَعْ بَصَرَکَ إِلَی السَّمَاءِ عِنْدَ مَا یَحْضُرُکَ مِنْهُ حَتَّی یَسْکُنَ غَضَبُکَ فَتَمْلِکَ الِاخْتِیَارَ وَ لَنْ تَحْکُمَ ذَلِکَ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّی تُکْثِرَ هُمُومَکَ بِذِکْرِ الْمَعَادِ(2) ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّهُ قَدْ جُمِعَ مَا فِی هَذَا الْعَهْدِ مِنْ صُنُوفِ مَا لَمْ آلُکَ فِیهِ رُشْداً إِنْ أَحَبَّ اللَّهُ إِرْشَادَکَ وَ تَوْفِیقَکَ أَنْ تَتَذَکَّرَ مَا کَانَ مِنْ کُلِّ مَا شَاهَدْتَ مِنَّا فَتَکُونَ وَلَایَتُکَ هَذِهِ مِنْ حُکُومَةٍ عَادِلَةٍ أَوْ سُنَّةٍ فَاضِلَةٍ أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِیِّکَ صلی الله علیه وآله أَوْ فَرِیضَةٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَتَقْتَدِیَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ مِنْهَا وَ تَجْتَهِدَ نَفْسَکَ فِی اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکَ فِی عَهْدِی وَ اسْتَوْثَقْتُ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِی لِکَیْلَا تَکُونَ لَکَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِکَ إِلَی هَوَاهَا- فَلَیْسَ یَعْصِمُ مِنَ السُّوءِ وَ لَا یُوَفِّقُ لِلْخَیْرِ إِلَّا اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ قَدْ کَانَ مِمَّا عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وِصَایَتِهِ تَحْضِیضاً عَلَی الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَبِذَلِکَ أَخْتِمُ لَکَ مَا عَهِدْتُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ- وَ أَنَا أَسْأَلُ اللَّهَ سَعَةَ رَحْمَتِهِ وَ عَظِیمَ مَوَاهِبِهِ وَ قُدْرَتَهُ عَلَی إِعْطَاءِ کُلِّ رَغْبَةٍ(3) أَنْ یُوَفِّقَنِی وَ إِیَّاکَ لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ الْإِقَامَةِ عَلَی الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَیْهِ وَ إِلَی خَلْقِهِ (4) مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِی الْعِبَادِ وَ حُسْنِ الْأَثَرِ فِی الْبِلَادِ وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ وَ تَضْعِیفِ الْکَرَامَةِ(5) وَ أَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَّعَادَةِ وَ الشَّهَادَةِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاغِبُونَ وَ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَی آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ کَثِیراً.

جش (6)، [الفهرست] للنجاشی: الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ کَانَ مِنْ خَاصَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عُمِّرَ بَعْدَهُ

ص: 265


1- 1. البادرة: الحدة أو ما یبدر من اللسان عند الغضب من السب و نحوه.
2- 2. فی النهج« بذکر المعاد الی ربک».
3- 3. أی اعطاه کل سائل ما سأله، کانه قال: القادر علی اعطاه کل سؤال.
4- 4. المراد من العذر الحجة الواضحة العادلة، یعنی فانه حجة لک عند من قضیت علیه و عذر عند اللّه فیمن اجریت علیه عقوبة او حرمته من منفعة.
5- 5. أی زیادة الکرامة اضعافا.
6- 6. الرجال ص 7.

رَوَی عَنْهُ عَهْدَ الْأَشْتَرِ وَ وَصِیَّتَهُ إِلَی مُحَمَّدٍ ابْنِهِ- أَخْبَرَنَا ابْنُ الْجُنْدِیِّ- عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ- عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ- عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ- عَنِ الْأَصْبَغِ: بِالْعَهْدِ.

إیضاح: قوله علیه السلام (1).

**[ترجمه]تحف العقول: «این فرمان بنده خدا علی امیر مؤمنان، به مالک اشتر پسر حارث است، در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می گزیند، تا خراج آن دیار را جمع آورد، با دشمنانش نبرد و کار مردم را اصلاح کند ، و شهرهای مصر را آباد سازد.

او را به ترس از خدا فرمان می دهد، و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدّم دارد، و آنچه در کتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت ها را پیروی کند. فرمان هایی که جز با پیروی آن رستگار نخواهد شد، و جز با نشناختن و ضایع کردن آن جنایتکار نخواهد گردید. به او فرمان می دهد که خدا را با دل و دست و زبان یاری کند، زیرا خداوند پیروزی کسی را تضمین کند که او را یاری دهد، و بزرگ دارد آن کس را که او را بزرگ شمارد. و به او فرمان می دهد تا نفس خود را از پیروی آرزوها باز دارد و به هنگام سرکشی رامش کند، که: «همانا نفس همواره به بدی وا می دارد جز آن که خدا رحمت آورد.» پس ای مالک! بدان که من تو را به سوی شهرهایی فرستادم که پیش از تو دولت های عادل یا ستمگری بر آن حکم راندند، و مردم در کارهای تو چنان می نگرند که تو در کارهای حاکمان پیش از خود می نگری، و درباره تو آن می گویند که تو نسبت به زمامداران گذشته می گویی، و همانا نیکوکاران را به نام نیکی توان شناخت که خدا از آنان بر زبان بندگانش جاری ساخت. پس نیکوترین اندوخته تو باید اعمال صالح و درست باشد، هوای نفس را در اختیار گیر، و از آنچه حلال نیست خویشتن داری کن، زیرا بخل ورزیدن به نفس خویش، آن است که در آنچه دوست دارد، یا برای او ناخوشایند است، راه انصاف پیمای.

مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده. با همه دوست و مهربان باش. مبادا هرگز، چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی، زیرا مردم دو دسته اند: دسته ای برادر دینی تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. اگر گناهی از آنان سر می زند یا علّت هایی بر آنان عارض می شود، یا خواسته و ناخواسته، اشتباهی مرتکب می گردند، آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر؛ آن گونه که دوست داری خدا تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد. همانا تو از آنان برتر، و امام تو از تو برتر، و خدا بر آن کس که تو را فرمانداری مصر داد والاتر است. همو که انجام امور مردم مصر را به تو واگذارده، و آن را وسیله آزمودن تو قرار داده است. هرگز با خدا مستیز، که تو را از کیفر او نجاتی نیست، و از بخشش و رحمت او بی نیاز نخواهی بود. بر بخشش دیگران پشیمان مباش، از کیفر کردن شادی مکن و از خشمی که توانی از آن رها گردی، شتاب نداشته باش. به مردم نگو «به من فرمان دادند و من نیز فرمان می دهم، پس باید اطاعت شود»، که این گونه خود بزرگ بینی دل را فاسد و دین را پژمرده می کند و موجب زوال نعمت هاست. اگر با مقام و قدرتی که داری، دچار تکبّر یا خود بزرگ بینی شدی، به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از تو است بنگر، که تو را از آن سرکشی نجات می دهد، و تندروی تو را فرو می نشاند و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلی باز می گرداند.

بپرهیز که خود را در بزرگی همانند خداوند پنداری، و در شکوه خداوندی همانند او دانی، زیرا خداوند هر سرکشی را خوار می سازد و هر خودپسندی را بی ارزش می کند. با خدا و با مردم، و با خویشاوندان نزدیک، و با افرادی از رعیّت خود که آنان را دوست داری، انصاف را رعایت کن، که اگر چنین نکنی ستم روا داشتی و کسی که به بندگان خدا ستم روا دارد، خدا به جای بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را که خدا دشمن شود، دلیل او را نپذیرد، که با خدا سر جنگ دارد، تا آنگاه که باز گردد، یا توبه کند. و چیزی چون ستمکاری نعمت خدا را دگرگون نمی کند، و کیفر او را نزدیک نمی سازد، که خدا دعای ستمدیدگان را می شنود و در کمین ستمکاران است .

دوست داشتنی ترین چیزها در نزد تو، در حقّ میانه ترین؛ در عدل فراگیرترین، و در جلب خشنودی مردم گسترده ترین باشد، که همانا خشم عمومی مردم، خشنودی خواص (نزدیکان) را از بین می برد، امّا خشم خواص را خشنودی همگان بی أثر می کند. خواص جامعه، همواره بار سنگینی را بر حکومت تحمیل می کنند، زیرا در روزگار سختی یاری شان کمتر است، در اجرای عدالت از همه ناراضی تر و در خواسته هایشان پافشارتر هستند، و در عطا و بخشش ها کم سپاس تر، و به هنگام منع خواسته ها دیر عذر پذیرتر، و در برابر مشکلات کم استقامت تر. در صورتی که ستون های استوار دین، و اجتماعات پرشور مسلمین، و نیروهای ذخیره دفاعی، عموم مردم می باشند، پس به آنها گرایش داشته و اشتیاق تو به آنان باشد.

از رعیّت، آنان را که عیب جوترند از خود دور کن، زیرا مردم عیوبی دارند که رهبر امت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است. پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشکار گردانی، و آنچه که هویداست بپوشانی، که داوری در آنچه از تو پنهان است، با خدای جهان می باشد،

پس چندان که می توانی زشتی ها را بپوشان، تا آن را که دوست داری بر رعیّت پوشیده ماند، خدا بر تو بپوشاند؛ گره هر کینه ای را در مردم بگشای و رشته هر نوع دشمنی را قطع کن؛ از آنچه که در نظرت روشن نیست کناره گیر؛ در تصدیق سخن چین شتاب مکن، زیرا سخن چین، گرچه در لباس اندرز دهنده ظاهر می شود، امّا خیانتکار است.

بخیل را در مشورت کردن دخالت نده، که تو را از نیکوکاری باز می دارد، و از تنگدستی می ترساند. ترسو را در مشورت کردن دخالت نده، که در انجام کارها روحیّه تو را سست می کند. حریص را در مشورت کردن دخالت نده، که حرص را با ستمکاری در نظرت زینت می دهد. همانا بخل و ترس و حرص، غرایز گوناگونی هستند که ریشه آنها بدگمانی به خدای بزرگ است. بدترین وزیران تو، کسی است که پیش از تو وزیر بدکاران بوده و در گناهان آنان شرکت داشته، پس مبادا چنین افرادی محرم راز تو باشند، زیرا آنان یاوران گناهکاران و یاری دهندگان ستمکارانند. تو باید جانشینانی بهتر از آنان داشته باشی که قدرت فکری امثال آنها را داشته، اما گناهان و کردار زشت آنها را نداشته باشند؛ کسانی که ستمکاری را بر ستمی یاری نکرده و گناهکاری را در گناهی کمک نرسانده باشند. هزینه این گونه از افراد بر تو سبک تر، یاری شان بهتر، مهربانی شان بیشتر و دوستی آنان با غیر تو کمتر است. آنان را از خواص، دوستان نزدیک و رازداران خود قرار ده. سپس از میان آنان، افرادی را که در حقّ گویی از همه صریح ترند و در آنچه را که خدا برای دوستانش نمی پسندد تو را مدد کار نباشند، انتخاب کن، چه خوشایند تو باشد چه ناخوشایند تو.

تا می توانی با پرهیزکاران و راستگویان بپیوند، و آنان را چنان پرورش ده که تو را فراوان نستایند، و تو را برای اعمال زشتی که انجام نداده ای تشویق نکنند، که ستایش بی اندازه، خود پسندی می آورد، و انسان را به سرکشی وا می دارد. هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشند، زیرا نیکوکاران در نیکوکاری بی رغبت، و بدکاران در بدکاری تشویق می گردند. پس هر کدام از آنان را بر اساس کردارشان پاداش ده. بدان ای مالک که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به رعیّت، بهتر از نیکوکاری به مردم، تخفیف مالیات، و عدم اجبار مردم به کاری که دوست ندارند، نیست، پس در این راه آن قدر بکوش تا به وفاداری رعیّت خوشبین شوی، که این خوشبینی، رنج طولانی مشکلات را از تو بر می دارد. پس به آنان که بیشتر احسان کردی، بیشتر خوشبین باش، و به آنان که بدرفتاری کردی، بدگمان تر باش. و آداب پسندیده ای را که بزرگان این امت به آن عمل کردند، و ملّت اسلام با آن پیوند خورده، و رعیّت با آن اصلاح شدند، بر هم مزن. نیز آدابی که به سنت های خوب گذشته زیان وارد می کند، پدید نیاور، که پاداش برای آورنده سنت، و کیفر آن برای تو باشد که آنها را در هم شکستی. با دانشمندان فراوان گفتگو کن و با حکیمان فراوان بحث کن، که این کار مایه آبادانی و اصلاح شهرها، و برقراری نظم و قانونی است که در گذشته نیز وجود داشت.

ای مالک! بدان مردم از گروه های گوناگونی تشکیل شده اند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد. و هیچ یک از گروه ها از گروه دیگر بی نیاز نیست. از آن گروه ها، لشکریان خدا، و نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی، جزیه دهندگان، پرداخت کنندگان مالیات، تجار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه وران، و نیز طبقه پایین جامعه، یعنی نیازمندان و مستمندان هستند که برای هر یک خداوند سهمی مقرّر داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تعیین کرده، که پیمانی از طرف خداست و نگهداری آن بر ما لازم است. پس سپاهیان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعیّت، و زینت و وقار زمامداران، شکوه دین، و راه های تحقّق امنیّت کشورند. امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد، و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیّت انجام نمی شود، که با آن برای جهاد با دشمن تقویت گردند، و برای اصلاح امور خویش به آن تکیّه کنند و نیازمندی های خود را برطرف سازند. سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمی توانند پایدار باشند، و آن قضات، کارگزاران دولت و نویسندگان حکومتند، که قراردادها و معاملات را استوار می کنند، آنچه را که به سود مسلمانان است فراهم می آورند و در کارهای عمومی و خصوصی مورد اعتمادند. و گروه های یاد شده بدون بازرگانان و صاحبان صنایع، نمی توانند دوام بیاورند، زیرا آنان وسایل زندگی را فراهم می آورند و در بازارها عرضه می کنند، و بسیاری از وسایل زندگی را با دست می سازند که از توان دیگران خارج است. قشر دیگر، طبقه پایین جامعه، از نیازمندان و مستمندانند که باید به آنها بخشش و یاری کرد. برای تمام اقشار گوناگون یاد شده، در پیشگاه خدا گشایشی است و همه آنان به مقداری که امورشان اصلاح شود، بر زمامدار حقّی مشخص دارند. و زمامدار از انجام آنچه خدا بر او واجب کرده است نمی تواند موفّق باشد، جز آنکه تلاش فراوان کند، از خدا یاری بطلبد، خود را برای انجام حقّ آماده سازد و در همه کارها - آسان باشد یا دشوار - شکیبایی ورزد.

برای فرماندهی سپاه کسی را برگزین که خیرخواهی او برای خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امام تو بیشتر، دامن او پاک تر و شکیبایی او برتر باشد؛ از کسانی که دیر به خشم آید، و عذر پذیرتر باشد؛ بر ناتوان رحمت آورد؛ با قدرتمندان، با قدرت برخورد کند، درشتی او را به تجاوز نکشاند و ناتوانی او را از حرکت باز ندارد. سپس در نظامیان با خانواده های ریشه دار، دارای شخصیّت حساب شده، خاندانی پارسا، دارای سوابقی نیکو و درخشان که دلاور، سلحشور، بخشنده و بلند نظرند، روابط نزدیک بر قرار کن. آنان همه بزرگواری ها و نیکی ها را در خود گرد آورده اند. پس در کارهای آنان به گونه ای بیندیش که پدری مهربان درباره فرزندش می اندیشد. و مبادا آنچه را که آنان را بدان نیرومند می کنی، در نظرت بزرگ جلوه کند و نیکوکاری تو نسبت به آنان را - هر چند اندک باشد - کوچک ندان، زیرا نیکی، آنان را به خیرخواهی تو خواند و گمانشان را نسبت به تو نیکو گرداند. نیز رسیدگی به امور کوچک آنان را به خاطر رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار، زیرا از نیکی اندک تو سود می برند و از نیکی های بزرگ تو بی نیاز نیستند. برگزیده ترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند و از امکانات مالی خود را بیشتر در اختیارشان گذارد، به اندازه ای که خانواده هایشان در پشت جبهه و خودشان، در آسایش کامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند. همانا مهربانی تو نسبت به سربازان، دل هایشان را به تو می کشاند، و همانا برترین روشنی چشم زمامداران، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبّت مردم نسبت به رهبر است، که محبّت دل های رعیّت، جز با پاکی قلب ها پدید نمی آید، و خیرخواهی آنان زمانی است که با رغبت و شوق پیرامون رهبر را گرفته، حکومت بار سنگینی را بر دوش رعیّت نگذاشته باشد، و طولانی شدن مدت زمامداری بر ملّت ناگوار نباشد. پس آرزوهای سپاهیان را بر آور، همواره از آنان ستایش کن و کارهای مهمی را که انجام داده اند بر شمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را بر می انگیزاند و ترسوها را به تلاش وامی دارد، انشاءاللّه. و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن، هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذار و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ بشماری، یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی. مشکلاتی که در احکام نظامیان برای تو پدید می آید، و اموری که برای تو شبهه ناکند، به خدا و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باز گردان، زیرا خدا درباره مردمی که علاقه داشته هدایتشان کند، فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُول» - . نساء / 59 - { ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید؛ پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید.}

پس باز گرداندن چیزی به خدا، یعنی عمل کردن به قرآن، و باز گرداندن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یعنی عمل کردن به سنّت او که وحدت بخش است، نه عامل پراکندگی.

سپس از میان مردم، برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن؛ کسانی که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد؛ برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد؛ در اشتباهاتش پافشاری نکند؛ بازگشت به حقّ پس از آگاهی از آن برای او دشوار نباشد؛ طمع را از دل ریشه کن کند؛ در شناخت مطالب با تحقیقی اندک رضایت ندهد؛ در شبهات از همه با احتیاط تر عمل کند؛ در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد؛ از مراجعه پیاپی شاکیان خسته نشود؛ در کشف امور از همه شکیباتر، و پس از آشکار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برنده تر باشد؛ کسی که ستایش فراوان او را فریب ندهد و چرب زبانی او را منحرف نسازد و چنین کسانی بسیار اندکند. پس از انتخاب قاضی، هرچه بیشتر در قضاوت های او بیندیش، و آن قدر به او ببخش که نیازهای او بر طرف گردد و به مردم نیازمند نباشد. و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامی دار که نزدیکان تو، به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد. در دستوراتی که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران اسیر گشته بود، که به نام دین به هوا پرستی پرداخته، و دنیای خود را به دست می آوردند.

سپس در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش به کارشان بگمار. با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران، آنان را به کارهای مختلف وادار نکن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان افرادی با تجربه و با حیا، از خاندان های پاکیزه و با تقوا، که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند انتخاب کن، زیرا اخلاق آنان گرامی تر، آبروی شان محفوظ تر، طمع و روزی شان کمتر و آینده نگری آنان بیشتر است. سپس روزی فراوان بر آنان ارزانی دار، که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می کوشند، و با بی نیازی، دست به اموال بیت المال نمی زنند، و اگر فرمانت را نپذیرند یا در امانت تو خیانت کنند، این اتمام حجّتی است بر آنان. سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی راستگو، و وفاپیشه بر آنان بگمار، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانتداری و مهربانی با رعیّت خواهد بود. نیز از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن، و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده او را با تازیانه کیفر کن، آنچه از اموال که در اختیار دارد از او بازپس گیر، سپس او را خوار دار، خیانتکار بشمار و طوق بدنامی به گردنش بیفکن.

مالیات و بیت المال را به گونه ای وارسی کن که صلاح مالیات دهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیات دهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه است، و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود، کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت، زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند. باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری خراج باشد، که خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود می کند، و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد. پس اگر مردم شکایت کردند از سنگینی مالیات، یا آفت زدگی، یا خشک شدن آب چشمه ها، یا کمی باران، یا خراب شدن زمین در اثر سیلاب ها، یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد. و هرگز تخفیف دادن در خراج، تو را نگران نسازد زیرا آن، اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو، و آراستن ولایت های تو نقش دارد، رعیّت تو را می ستایند و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد، و به افزایش قوّت آنان تکیّه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و به آنان بخشیدی، و با گسترش عدالت در بین مردم، و مهربانی با رعیّت، به آنان اطمینان خواهی داشت. به این ترتیب اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده شان بگذاری، با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی، قدرت تحمل مردم را زیاد می کند. همانا ویرانی زمین به جهت تنگدستی کشاورزان است و تنگدستی کشاورزان، به جهت غارت اموال از طرف زمامدارانی است که به آینده حکومتشان اعتماد ندارند، و از تاریخ گذشتگان عبرت نمی گیرند .

سپس در امور نویسندگان و منشیان به درستی بیندیش، و کارهایت را به بهترین آنان واگذار. نامه های محرمانه را که در بردارنده سیاست ها و اسرار توست، از میان نویسندگان به کسی اختصاص ده که صالح تر از دیگران باشد؛ کسی که گرامی داشتن، او را به سرکشی و تجاوز نکشاند تا در حضور دیگران با تو مخالفت کند و در رساندن نامه کارگزارانت به تو، یا رساندن پاسخ های تو به آنان کوتاهی نکند؛ در آنچه برای تو می ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل می دهد، فراموش کار نباشد؛ در تنظیم هیچ قراردادی سستی نورزد؛ در برهم زدن قراردادی که به زیان توست کوتاهی نکند؛ و منزلت و قدر خویش را بشناسد. چه همانا کسی که از شناخت قدر خویش عاجز باشد، در شناخت قدر دیگران جاهل تر است. مبادا در گزینش نویسندگان و منشیان، بر تیزهوشی و اطمینان شخصی و خوش باوری خود تکیه کنی، زیرا افراد زیرک با ظاهر سازی و خوش خدمتی، نظر زمامداران را به خود جلب می کنند، در حالی که در پس این ظاهر سازی ها، نه خیرخواهی وجود دارد، و نه از امانتداری نشانی یافت می شود. بلکه آنها را با خدماتی که برای زمامداران شایسته و پیشین انجام داده اند بیازمای. به کاتبان و نویسندگانی اعتماد داشته باش که در میان مردم آثاری نیکو گذاشته و به امانتداری از همه مشهورترند، که چنین انتخاب درستی، نشان دهنده خیرخواهی تو برای خدا و مردمی است که حاکم آنانی. برای هر یک از کارهایت سرپرستی برگزین که بزرگی کار بر او چیرگی نیابد، و فراوانی کار او را درمانده نسازد. و بدان که هر گاه در کار نویسندگان و منشیان تو کمبودی وجود داشته باشد که تو از آن بی خبر باشی، خطرات آن دامنگیر تو خواهد بود.

سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن. بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سفر و کوچ هستند، و بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می کنند، چرا که آنان منابع اصلی منفعت، و پدیدآورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آوردندگان وسایل زندگی از نقاط دوردست و دشوار هستند؛ از بیابان ها، دریاها، دشت ها، کوهستان ها و مکان های ناهمواری که مردم در آن اجتماع نمی کنند، یا شجاعت لازم را برای رفتن به این مکان ها ندارند. بازرگانان مردمی آرامند و از ستیزه جویی آنان ترسی وجود نخواهد داشت؛ آنها مردمی آشتی طلبند که فتنه انگیزی ندارند. با توجه به آنچه که تذکر دادم، در کار آنها بیندیش، چه در شهری باشند که تو به سر می بری، چه در شهرهای دیگر. این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگ نظر، بد معامله، بخیل و احتکار کننده اند، که تنها با زورگویی به سود خود می اندیشند و کالا را به هر قیمتی که می خواهند می فروشند، که این سود جویی و گران فروشی، برای همه افراد جامعه زیانبار، و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس، از احتکار کالا جلوگیری کن، که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن جلوگیری می کرد،. خرید و فروش در جامعه اسلامی، باید به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد؛ با نرخ هایی که به فروشنده و خریدار زیانی نرساند. کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود، اما در کیفر او زیاده روی نکن.

سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چاره ای ندارند و عبارتند از زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان. همانا در این طبقه محروم گروهی خویشتن داری کرده و گروهی به گدایی دست نیاز بر می دارند. پس برای خدا پاسدار حقّی باش که خداوند برای این طبقه معیّن فرموده است. بخشی از بیت المال، و بخشی از غلّه های زمین های غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیک ترین آنان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسئول رعایت آن هستی. مبادا سرمستی حکومت تو را از رسیدگی به آنان باز دارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسئولیّت های کوچک تر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش و از آنان روی بر مگردان، به ویژه امور کسانی از آنان را بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمی آیند و دیگران آنان را کوچک می شمارند و کمتر به تو دسترسی دارند. برای این گروه از افراد مورد اطمینان خود که خدا ترس و فروتنند، فردی را انتخاب کن تا پیرامونشان تحقیق و مسائل آنان را به تو گزارش کنند. سپس در رفع مشکلاتشان به گونه ای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه در میان رعیّت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند، و حقّ آنان را به گونه ای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی. از یتیمان خردسال، و پیران سالخورده که راه چاره ای ندارند و دست نیاز بر نمی دارند، پیوسته دلجویی کن که مسئولیّتی سنگین بر دوش زمامداران است. اگرچه حقّ، تمامش سنگین است، امّا خدا آن را بر مردمی آسان می کند که آخرت می طلبند؛ نفس را به شکیبایی وا می دارند و به وعده های پروردگار اطمینان دارند. پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصا به امور آنان رسیدگی کنی؛ در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش؛ سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن، با تو گفتگو کند. من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بارها شنیدم که می فرمود: «ملّتی که حقّ ناتوانان را از زورمندان، بی اضطراب و بهانه ای باز نستاند، رستگار نخواهد شد.» پس درشتی و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن، و تنگ خویی و خود بزرگ بینی را از خود دور ساز تا خدا درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید و تو را پاداش اطاعت ببخشاید. آنچه به مردم می بخشی بر تو گوارا باشد، و اگر چیزی را از کسی باز می داری با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد. زیرا خداوند تواضع کنندگان را دوست دارد و باید گرامی ترین یارانت بر تو نرمترین آنها و نیکوترین شان در مراجعه و مهربانترینشان به ناتوانان ان شاء اللَّه.

بخشی از کارها به گونه ای است که خود باید انجام دهی، مانند پاسخ دادن به کارگزاران دولتی در آنجا که منشیان تو از پاسخ دادن به آنها درمانده اند، و دیگر، بر آوردن نیاز مردم در همان روزی که به تو عرضه می دارند و یارانت در رفع نیاز آنان ناتوانند. کار هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روزی، کاری مخصوص به خود دارد. نیکوترین وقت ها و بهترین ساعات شب و روزت را برای خود و خدای خود انتخاب کن، هر چند که اگر نیت درست و رعیّت در آسایش قرار داشته باشد، همه وقت برای خداست. از کارهایی که به خدا اختصاص دارد و باید با اخلاص انجام دهی، انجام واجباتی است که ویژه پروردگار است، پس در بخشی از شب و روز، وجود خود را به پرستش خدا اختصاص ده. واجباتی که خدا بر تو واجب کرده بجا آور شب و روز زیرا که خدا نافله را بر پیامبرش سوای آفریدگانش واجب کرده و فرموده است: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» - . اسراء / 79 - { و پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.} پس این شب زنده داری امریست که خدا ویژه ی پیامبرش قرار داده و او را به این صفت گرامی داشته و این عمل جز برای پیامبر برای دیگری واجب نیست و برای غیر او مستحب است، زیرا که خدا می فرماید: «وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ» - . بقره / 158 - { و هر که افزون بر فریضه، کار نیکی کند، خدا حق شناس و داناست.} و آنچه تو را به خدا نزدیک می کند، بی عیب و نقصانی انجام ده، اگرچه دچار خستگی جسم شوی. هنگامی که نماز به جماعت می خوانی، نه با طولانی کردن نماز مردم را بپراکن و نه آنکه آن را تباه سازی، زیرا در میان مردم، بیمار یا صاحب حاجتی وجود دارد. آنگاه که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مرا به یمن می فرستاد، از او پرسیدم، با مردم چگونه نماز بخوانم فرمود: «در حد توان ناتوانان نماز بگذار و بر مؤمنان مهربان باش.» هیچ گاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار، که پنهان بودن رهبران، نمونه ای از تنگ خویی و کم اطلاعی آنان از امور جامعه می باشد. نهان شدن از رعیّت، زمامداران را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است باز می دارد. پس کار بزرگ، اندک، و کار اندک بزرگ جلوه می کند؛ زیبا زشت، و زشت زیبا می نماید و باطل به لباس حقّ درآید. همانا زمامدار، آنچه را که مردم از او پوشیده دارند نمی داند، و حقّ را نیز نشانه ای نباشد تا با آن راست از دروغ شناخته شود. و تو به هر حال یکی از این دو نفر می باشی: یا خود را برای جانبازی در راه حقّ آماده کرده ای که در این حال، نسبت به حقّ واجبی که باید بپردازی یا کار نیکی که باید انجام دهی ترسی نداری، پس چرا خود را پنهان می داری؟ یا مردی بخیل و تنگ نظری که در این صورت نیز مردم چون تو را بنگرند، مأیوس شده از درخواست کردن بازمانند؛ با اینکه بسیاری از نیازمندی های مردم رنجی برای تو نخواهد داشت، که شکایت از ستم دارند یا خواستار عدالتند، یا در خرید و فروش خواهان انصافند .

همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند و در معاملات انصاف ندارند. ریشه ستمکاری شان را با بریدن اسباب آن بخشکان؛ به هیچ کدام از اطرافیان و خویشاوندانت زمین را واگذار مکن و به گونه ای با آنان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند، مانند آبیاری مزارع، یا زراعت مشترک، که هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند و سودش را برای خود بردارند، چه که عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو خواهد ماند. حقّ را به صاحب حقّ، هر کس که باشد، نزدیک یا دور، بپرداز، در این کار شکیبا باش و این شکیبایی را به حساب خدا بگذار، گرچه اجرای حقّ مشکلاتی برای نزدیکانت فراهم آورد، تحمل سنگینی آن را به یاد قیامت بر خود هموار ساز. و هر گاه رعیّت بر تو بدگمان گردید، عذر خویش را آشکارا با آنان در میان بگذار و با این کار، از بدگمانی نجاتشان ده، که این کار ریاضتی برای خودسازی تو و مهربانی کردن نسبت به رعیّت است، و این پوزش خواهی تو، آنان را به حقّ وامی دارد.

هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان، آرامش فکری تو و امنیّت کشور در صلح تأمین می گردد .

لکن زنهار زنهار از دشمن خود پس از آشتی کردن! زیرا گاهی دشمن نزدیک می شود تا غافلگیر کند. پس دوراندیش باش، و خوشبینی خود را متهم کن. حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید، یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش، بر آنچه بر عهده گرفتی امانتدار باش، جان خود را سپر پیمان خود گردان، زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست. که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار و تمایلات دارند، در آن اتفاق نظر داشته باشند. تا آنجا که مشرکین زمان جاهلیت نیز به عهد و پیمانی که با مسلمانان داشتند، وفادار بودند، زیرا که آینده ناگوار پیمان شکنی را آزمودند. پس هرگز پیمان شکن مباش، در عهد خود خیانت مکن، و دشمن را فریب مده، زیرا کسی جز نادان بدکار، بر خدا گستاخی روا نمی دارد. خداوند عهد و پیمانی را که با نام او شکل می گیرد، با رحمت خود مایه آسایش بندگان و پناهگاه امنی برای پناه آورندگانش قرار داده است، تا همگان به حریم امن آن روی بیاورند. پس فساد، خیانت، فریب، در عهد و پیمان راه ندارد. مبادا قراردادی را امضا کنی که در آن برای دغلکاری و فریب راه هایی وجود دارد! پس از محکم کاری و دقت در قرارداد نامه، دست از بهانه جویی بردار. مبادا مشکلات پیمانی که بر عهده ات قرار گرفته، و خدا آن را بر گردنت نهاده، تو را به پیمان شکنی وادارد! زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمان ها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی است که از کیفر آن می ترسی، و در دنیا و آخرت نمی توانی پاسخ گوی پیمان شکنی باشی.

از خونریزی بپرهیز و از خون ناحقّ پروا کن، که هیچ چیز همانند خون ناحقّ کیفر الهی را نزدیک و مجازات را بزرگ نمی کند، نابودی نعمت ها را سرعت نمی بخشد و زوال حکومت را نزدیک نمی گرداند. روز قیامت خدای سبحان قبل از رسیدگی اعمال بندگان، نسبت به خون های ناحقّ ریخته شده داوری خواهد کرد. «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُورا» - . اسراء / 33 - {و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم، پس [او] نباید در قتل زیاده روی کند، زیرا او [از طرف شرع] یاری شده است.}پس با ریختن خونی حرام، حکومت خود را تقویت مکن. زیرا خون ناحقّ، پایه های حکومت را سست و پست می کند و بنیاد آن را برکنده به دیگری منتقل سازد. تو، نه در نزد من، و نه در پیشگاه خداوند، عذری در خون ناحقّ نخواهی داشت، چرا که کیفر آن قصاص است و از آن گریزی نیست. اگر به خطا خون کسی ریختی، با تازیانه یا شمشیر، یا دستت دچار تندروی شد - که گاه مشتی سبب کشتن کسی می گردد، چه رسد به بیش از آن - مبادا غرور قدرت تو را از پرداخت خونبها به بازماندگان مقتول باز دارد!

مبادا هرگز دچار خود پسندی گردی، به خوبی های خود اطمینان کنی و ستایش را دوست داشته باشی! که اینها همه از بهترین فرصت های شیطان برای هجوم آوردن به توست و کردار نیکِ نیکوکاران را نابود سازد.

مبادا هرگز با خدمت هایی که انجام دادی بر مردم منت گذاری، یا آنچه را که انجام داده ای بزرگ بشماری، یا مردم را وعده ای داده، سپس خلف وعده کنی! منّت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می برد، و کاری را بزرگ شمردن، نور حقّ را خاموش گرداند. نیز خلاف وعده عمل کردن، خشم خدا و مردم را بر می انگیزاند که خدای بزرگ فرمود: «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُون» {نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.} - . صف / 3 - مبادا هرگز در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی، یا در کاری که وقت آن رسیده سستی ورزی، یا در چیزی که (حقیقت آن) روشن نیست ستیزه جویی کنی، یا در کارهای واضح و آشکار کوتاهی کنی! تلاش کن تا هر کاری را در جای خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهی.

مبادا هرگز در آنچه که با مردم مساوی هستی امتیازی خواهی و از اموری که بر همه روشن است، غفلت کنی! زیرا به هر حال نسبت به آن در برابر مردم مسئولی و به زودی پرده از کارها یک سو رود و انتقام ستمدیده را از تو باز می گیرند. باد غرورت، جوشش خشمت، تجاوز دستت، تندی زبانت را در اختیار خود گیر و با پرهیز از شتابزدگی و فروخوردن خشم، خود را آرامش ده تا خشم فرو نشیند و اختیار نفس در دست تو باشد. و تو بر نفس مسلط نخواهی شد، مگر با یاد فراوان قیامت و بازگشت به سوی خدا. آنچه بر تو لازم است، آن است که حکومت های دادگستر پیشین، سنت های با ارزش گذشتگان، روش های پسندیده رفتگان و آثار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و واجباتی را که در کتاب خداست، همواره به یاد آوری از به آنچه ما عمل کرده ایم پیروی کنی. برای پیروی از فرامین این عهد نامه ای که برای تو نوشته ام و با آن حجّت را بر تو تمام کرده ام، تلاش کن، زیرا اگر نفس سرکشی کرد و بر تو چیره شد، عذری نزد من نداشته باشی. از خداوند بزرگ، با رحمت گسترده و قدرت برترش، در انجام تمام خواسته ها، درخواست می کنیم که به آنچه موجب خشنودی اوست ما و تو را موفق فرماید، که نزد او و خلق او، دارای عذری روشن باشیم و برخوردار از ستایش بندگان، یادگار نیک در شهرها، رسیدن به همه نعمت ها، و کرامت ها و نیز اینکه پایان عمر من و تو را به شهادت و رستگاری ختم فرماید، که همانا ما به سوی او باز می گردیم. با درود به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اهل بیت پاکیزه و پاک او، درودی فراوان و پیوسته.» - . تحف العقول : 126 -

اصبغ بن نباته از خواص امیرالمؤمنین علیه السلام بود که بعد از آن حضرت زنده بود و از آن حضرت، فرمان به مالک اشتر و وصیت آن حضرت به فرزندش محمّد بن حنفیه را روایت کرده است. ابن جندی از علی بن همام، از حمیری، از هارون بن مسلم، از حسین بن علوان، از سعد بن طریف، از اصبغ این عهدنامه را روایت کرده است. - . رجال : 7 توضیح: قول علیه السلام (مقدار یک صفحه در نسخه مولف سفید بوده زیرا عمر مولف برای توضیح احادیث این جلد کفاف نکرده است).

-

**[ترجمه]

باب 11 وصیته علیه السلام لکمیل بن زیاد النخعی

روایات

«1»

بشا(2)،[بشارة المصطفی] أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ أَبُو الْبَقَاءِ إِبْرَاهِیمُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْبَصْرِیُّ بِقِرَاءَتِی عَلَیْهِ فِی الْمُحَرَّمِ سَنَةَ سِتَّ عَشْرَةَ وَ خَمْسِمِائَةٍ بِمَشْهَدِ مَوْلَانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ أَبِی طَالِبٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ الدُّبَیْلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ کَثِیرٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی سَلَمَةَ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ(3)

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ أَبِی رَاشِدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ وَائِلٍ الْقُرَشِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَفْصٍ الْمَدَنِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ (4)

عَنْ سَعِیدِ بْنِ زَیْدِ بْنِ أَرْطَاةَ قَالَ: لَقِیتُ کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ فَضْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکَ بِوَصِیَّةٍ أَوْصَانِی بِهَا یَوْماً هِیَ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا فَقُلْتُ بَلَی فَقَالَ أَوْصَانِی یَوْماً فَقَالَ لِی یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ سَمِّ کُلَّ یَوْمٍ بِاسْمِ اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ اذْکُرْنَا

ص: 266


1- 1. کان هنا بیاض مقدار ورق. و ذلک لان عمر المؤلّف- رضوان اللّه علیه- لم یف بترصیف بعض مجلدات الکتاب و بیان مشکله و توضیح معضله و منها هذا المجلد.
2- 2. بشارة المصطفی ص 29 الطبعة الأولی.
3- 3. فی المصدر عن علیّ بن أحمد بن کثیر العسکریّ، عن أحمد بن المفضل أبی سلمة الأصفهانیّ قال أخبرنی أحمد بن راشد بن علیّ بن وائل القرشیّ.
4- 4. فی المصدر« عن محمّد بن إسحاق».

وَ سَمِّ بِأَسْمَائِنَا وَ صَلِّ عَلَیْنَا وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ بِنَا وَ ادْرَأْ بِذَلِکَ عَنْ نَفْسِکَ (1) وَ مَا تَحُوطُهُ عِنَایَتُکَ (2) تُکْفَ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

یَا کُمَیْلُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ أَدَّبَنِی وَ أَنَا أُؤَدِّبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أُوَرِّثُ الْأَدَبَ الْمُکَرَّمِینَ یَا کُمَیْلُ مَا مِنْ عِلْمٍ إِلَّا وَ أَنَا أَفْتَحُهُ وَ مَا مِنْ سِرٍّ إِلَّا وَ الْقَائِمُ علیه السلام یَخْتِمُهُ.

یَا کُمَیْلُ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ یَا کُمَیْلُ لَا تَأْخُذْ إِلَّا عَنَّا تَکُنْ مِنَّا یَا کُمَیْلُ مَا مِنْ حَرَکَةٍ إِلَّا وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِیهَا إِلَی مَعْرِفَةٍ(3)

یَا کُمَیْلُ إِذَا أَکَلْتَ الطَّعَامَ فَسَمِّ بِاسْمِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ دَاءٌ وَ هُوَ الشِّفَاءُ مِنْ جَمِیعِ الْأَدْوَاءِ(4)

یَا کُمَیْلُ إِذَا أَکَلْتَ الطَّعَامَ فَوَاکِلْ بِهِ وَ لَا تَبْخَلْ بِهِ فَإِنَّکَ لَمْ تَرْزُقِ النَّاسَ شَیْئاً وَ اللَّهُ یُجْزِلُ لَکَ الثَّوَابَ بِذَلِکَ یَا کُمَیْلُ أَحْسِنْ خُلُقَکَ وَ ابْسُطْ جَلِیسَکَ (5)

وَ لَا تَنْهَرَنَّ خَادِمَکَ یَا کُمَیْلُ إِذَا أَنْتَ أَکَلْتَ فَطَوِّلْ أَکْلَکَ لِیَسْتَوْفِیَ مَنْ مَعَکَ وَ یُرْزَقَ مِنْهُ غَیْرُکَ- یَا کُمَیْلُ إِذَا اسْتَوْفَیْتَ طَعَامَکَ فَاحْمَدِ اللَّهَ عَلَی مَا رَزَقَکَ وَ ارْفَعْ بِذَلِکَ صَوْتَکَ لِیَحْمَدَهُ سِوَاکَ فَیَعْظُمَ بِذَلِکَ أَجْرُکَ- یَا کُمَیْلُ لَا تُوقِرَنَّ مَعِدَتَکَ طَعَاماً وَ دَعْ فِیهَا لِلْمَاءِ مَوْضِعاً وَ لِلرِّیحِ مَجَالًا-(6)

ص: 267


1- 1. فی التحف و فی بعض النسخ من الکتاب« أدر بذلک علی نفسک» و أدر امر من دری بالشی ء أی توصل الی عمله.
2- 2. تحوطه: تحفظه، و تعهده عنایتک.
3- 3. فی بعض النسخ« الی معونة».
4- 4. فی بعض النسخ« جمیع الاسواء».
5- 5. بسط الرجل-: سره. و فی المصدر« الی جلیسک» و فی بعض النسخ« لا تتهم خادمک».
6- 6.« لا توقرن» أی لا تثقلن معدتک من الطعام. و فی بعض النسخ« لا توفرن» بالفاء.

یَا کُمَیْلُ لَا تَنْقُدْ طَعَامَکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَنْقُدُهُ.

یَا کُمَیْلُ لَا تَرْفَعَنَّ یَدَکَ مِنَ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ فَأَنْتَ تَسْتَمْرِئُهُ (1)

یَا کُمَیْلُ صِحَّةُ الْجِسْمِ مِنْ قِلَّةِ الطَّعَامِ وَ قِلَّةِ الْمَاءِ یَا کُمَیْلُ الْبَرَکَةُ فِی الْمَالِ مِنْ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ مُوَاسَاةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ صِلَةِ الْأَقْرَبِینَ وَ هُمُ الْأَقْرَبُونَ لَنَا- یَا کُمَیْلُ زِدْ قَرَابَتَکَ الْمُؤْمِنَ عَلَی مَا تُعْطِی سِوَاهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کُنْ بِهِمْ أَرْأَفَ وَ عَلَیْهِمْ أَعْطَفَ وَ تَصَدَّقْ عَلَی الْمَسَاکِینِ- یَا کُمَیْلُ لَا تَرُدَّنَّ سَائِلًا وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ أَوْ مِنْ شَطْرِ عِنَبٍ- یَا کُمَیْلُ الصَّدَقَةُ تُنْمَی عِنْدَ اللَّهِ یَا کُمَیْلُ حُسْنُ خُلُقِ الْمُؤْمِنِ مِنَ التَّوَاضُعِ وَ جَمَالُهُ التَّعَفُّفُ وَ شَرَفُهُ الشَّفَقَةُ وَ عِزُّهُ تَرْکُ الْقَالِ وَ الْقِیلِ (2)

یَا کُمَیْلُ إِیَّاکَ وَ الْمِرَاءَ فَإِنَّکَ تُغْرِی بِنَفْسِکَ السُّفَهَاءَ إِذَا فَعَلْتَ وَ تُفْسِدُ الْإِخَاءَ یَا کُمَیْلُ إِذَا جَادَلْتَ فِی اللَّهِ تَعَالَی فَلَا تُخَاطِبْ إِلَّا مَنْ یُشْبِهُ الْعُقَلَاءَ وَ هَذَا قَوْلُ ضَرُورَةٍ یَا کُمَیْلُ هُمْ عَلَی کُلِّ حَالٍ سُفَهَاءُ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ (3) یَا کُمَیْلُ فِی کُلِّ صِنْفٍ قَوْمٌ أَرْفَعُ مِنْ قَوْمٍ وَ إِیَّاکَ وَ مُنَاظَرَةَ الْخَسِیسِ مِنْهُمْ وَ إِنْ أَسْمَعُوکَ فَاحْتَمِلْ وَ کُنْ مِنَ الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ- وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً(4)

ص: 268


1- 1. استمرأ الطعام: استطیبه و وجده مرئیا.
2- 2. القال و القیل- مصدر ان-: ما یقوله الناس. و قیل: القال الابتداء و السؤال و القیل الجواب.
3- 3. البقرة: 13.
4- 4. الفرقان: 64.

یَا کُمَیْلُ قُلِ الْحَقَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ وَازِرِ الْمُتَّقِینَ وَ اهْجُرِ الْفَاسِقِینَ یَا کُمَیْلُ جَانِبِ الْمُنَافِقِینَ وَ لَا تُصَاحِبِ الْخَائِنِینَ یَا کُمَیْلُ إِیَّاکَ إِیَّاکَ وَ التَّطَرُّقَ إِلَی أَبْوَابِ الظَّالِمِینَ وَ الِاخْتِلَاطَ بِهِمْ وَ الِاکْتِسَابَ مِنْهُمْ وَ إِیَّاکَ أَنْ تُطِیعَهُمْ وَ أَنْ تَشْهَدَ فِی مَجَالِسِهِمْ بِمَا یُسْخِطُ اللَّهَ عَلَیْکَ- یَا کُمَیْلُ إِذَا اضْطُرِرْتَ إِلَی حُضُورِهِمْ فَدَاوِمْ ذِکْرَ اللَّهِ تَعَالَی وَ التَّوَکُّلَ عَلَیْهِ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِمْ وَ أَطْرِقْ عَنْهُمْ (1) وَ أَنْکِرْ بِقَلْبِکَ فِعْلَهُمْ وَ اجْهَرْ بِتَعْظِیمِ اللَّهِ تَعَالَی لِتُسْمِعَهُمْ فَإِنَّهُمْ یَهَابُوکَ وَ تُکْفَی شَرَّهُمْ یَا کُمَیْلُ إِنَّ أَحَبَّ مَا امْتَثَلَهُ الْعِبَادُ إِلَی اللَّهِ بَعْدَ الْإِقْرَارِ بِهِ وَ بِأَوْلِیَائِهِ علیهم السلام التَّجَمُّلُ وَ التَّعَفُّفُ وَ الِاصْطِبَارُ- یَا کُمَیْلُ لَا بَأْسَ بِأَنْ لَا یُعْلَمَ سِرُّکَ یَا کُمَیْلُ لَا تُرِیَنَّ النَّاسَ افْتِقَارَکَ وَ اضْطِرَارَکَ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهِ احْتِسَاباً بِعِزٍّ وَ تَسَتُّرٍ یَا کُمَیْلُ لَا بَأْسَ بِأَنْ تُعْلِمَ أَخَاکَ سِرَّکَ یَا کُمَیْلُ وَ مَنْ أَخُوکَ أَخُوکَ الَّذِی لَا یَخْذُلُکَ عِنْدَ الشِّدَّةِ وَ لَا یَغْفُلُ عَنْکَ عِنْدَ الْجَرِیرَةِ(2) وَ لَا یَخْدَعُکَ حِینَ تَسْأَلُهُ وَ لَا یَتْرُکُکَ وَ أَمْرَکَ حَتَّی تُعْلِمَهُ فَإِنْ کَانَ مُمِیلًا أَصْلَحَهُ (3) یَا کُمَیْلُ الْمُؤْمِنُ مِرْآةُ الْمُؤْمِنِ لِأَنَّهُ یَتَأَمَّلُهُ وَ یَسُدُّ فَاقَتَهُ وَ یُجَمِّلُ حَالَتَهُ- یَا کُمَیْلُ الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ وَ لَا شَیْ ءَ آثَرُ عِنْدَ کُلِّ أَخٍ مِنْ أَخِیهِ (4) یَا کُمَیْلُ إِذَا لَمْ تُحِبَّ أَخَاکَ فَلَسْتَ أَخَاهُ- یَا کُمَیْلُ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُ مَنْ قَالَ بِقَوْلِنَا فَمَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا قَصَّرَ عَنَّا وَ مَنْ قَصَّرَ عَنَّا

ص: 269


1- 1. أطرق الرجل: سکت و لم یتکلم و ارخی عینه ینظر الی الأرض.
2- 2. الجریرة: الجنایة، لانها تجر العقوبة الی الجانی.
3- 3. الممیل- اسم فاعل من أمال-: صاحب ثروة و مال کثیر.
4- 4. آثر أی أقدم و اکرم.

لَمْ یَلْحَقْ بِنَا وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَنَا فَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ- یَا کُمَیْلُ کُلُّ مَصْدُورٍ یَنْفُثُ فَمَنْ نَفَثَ إِلَیْکَ مِنَّا بِأَمْرٍ أَمَرَکَ بِسَتْرِهِ- فَإِیَّاکَ أَنْ تُبْدِیَهُ (1)

فَلَیْسَ لَکَ مِنْ إِبْدَائِهِ تَوْبَةٌ فَإِذَا لَمْ تَکُنْ تَوْبَةٌ فَالْمَصِیرُ إِلَی لَظَی (2) یَا کُمَیْلُ إِذَاعَةُ سِرِّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْهَا وَ لَا یَحْتَمِلُ أَحَداً عَلَیْهَا- یَا کُمَیْلُ وَ مَا قَالُوهُ لَکَ مُطْلَقاً فَلَا تُعْلِمْهُ إِلَّا مُؤْمِناً مُوَفَّقاً(3) یَا کُمَیْلُ لَا تُعْلِمُوا الْکَافِرِینَ مِنْ أَخْبَارِنَا فَیَزِیدُوا عَلَیْهَا فَیَبْدُوکُمْ بِهَا إِلَی یَوْمِ یُعَاقَبُونَ عَلَیْهَا- یَا کُمَیْلُ لَا بُدَّ لِمَاضِیکُمْ مِنْ أَوْبَةٍ(4) وَ لَا بُدَّ لَنَا فِیکُمْ مِنْ غَلَبَةٍ- یَا کُمَیْلُ سَیَجْمَعُ اللَّهُ تَعَالَی لَکُمْ خَیْرَ الْبَدْءِ وَ الْعَاقِبَةِ- یَا کُمَیْلُ أَنْتُمْ مُمَتَّعُونَ بِأَعْدَائِکُمْ تَطْرَبُونَ بِطَرَبِهِمْ وَ تَشْرَبُونَ بِشُرْبِهِمْ وَ تَأْکُلُونَ بِأَکْلِهِمْ وَ تَدْخُلُونَ مَدَاخِلَهُمْ وَ رُبَّمَا غُلِبْتُمْ عَلَی نِعْمَتِهِمْ إِی وَ اللَّهِ عَلَی إِکْرَاهٍ مِنْهُمْ لِذَلِکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَاصِرُکُمْ وَ خَاذِلُهُمْ فَإِذَا کَانَ وَ اللَّهِ یَوْمُکُمْ وَ ظَهَرَ صَاحِبُکُمْ لَمْ یَأْکُلُوا وَ اللَّهِ مَعَکُمْ وَ لَمْ یَرِدُوا مَوَارِدَکُمْ وَ لَمْ یَقْرَعُوا أَبْوَابَکُمْ وَ لَمْ یَنَالُوا نِعْمَتَکُمْ أَذِلَّةً خَاسِئِینَ- أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا- یَا کُمَیْلُ احْمَدِ اللَّهَ تَعَالَی وَ الْمُؤْمِنُونَ عَلَی ذَلِکَ وَ عَلَی کُلِّ نِعْمَةٍ- یَا کُمَیْلُ قُلْ عِنْدَ کُلِّ شِدَّةٍ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ تُکْفَهَا وَ قُلْ عِنْدَ کُلِّ نِعْمَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ تُزَدْ مِنْهَا وَ إِذَا أَبْطَأَتِ الْأَرْزَاقُ عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ یُوَسِّعْ عَلَیْکَ فِیهَا.

ص: 270


1- 1. المصدور: الذی یشتکی من صدره. و ینفث المصدور أی رمی بالنفاثة. المراد ان من ملا صدره من محبتنا و أمرنا لا یمکن له أن یقیها و لا یبرزها، فإذا أبرزها و أمر بسترها فاسترها. و فی بعض النسخ« فمن نفث إلیک منا بأمر فاستره».
2- 2. اللظی: النار و لهبها.
3- 3. فی المصدر« فلا یعلمه الا مؤمنا موفقا».
4- 4. الاوب: الرجوع، آب یئوب من سفر رجع.

یَا کُمَیْلُ إِذَا وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ فِی صَدْرِکَ فَقُلْ أَعُوذُ بِاللَّهِ الْقَوِیِّ مِنَ الشَّیْطَانِ الْغَوِیِّ وَ أَعُوذُ بِمُحَمَّدٍ الرَّضِیِّ مِنْ شَرِّ مَا قُدِّرَ وَ قُضِیَ وَ أَعُوذُ بِإِلَهِ النَّاسِ مِنْ شَرِّ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ سَلِّمْ تُکْفَی مَئُونَةَ إِبْلِیسَ وَ الشَّیَاطِینِ مَعَهُ وَ لَوْ أَنَّهُمْ کُلَّهُمْ أَبَالِسَةٌ مِثْلُهُ- یَا کُمَیْلُ إِنَّ لَهُمْ خُدَعاً وَ شَقَاشِقَ (1)

وَ زَخَارِفَ وَ وَسَاوِسَ وَ خُیَلَاءَ عَلَی کُلِّ أَحَدٍ قَدْرَ مَنْزِلَتِهِ فِی الطَّاعَةِ وَ الْمَعْصِیَةِ فَبِحَسَبِ ذَلِکَ یَسْتَوْلُونَ عَلَیْهِ بِالْغَلَبَةِ یَا کُمَیْلُ لَا عَدُوَّ أَعْدَی مِنْهُمْ وَ لَا ضَارَّ أَضَرُّ بِکَ مِنْهُمْ أُمْنِیَّتُهُمْ أَنْ تَکُونَ مَعَهُمْ غَداً إِذَا اجْتَثُّوا فِی الْعَذَابِ الْأَلِیمِ (2) لَا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ بِشَرَرِهِ وَ لَا یُقَصَّرُ عَنْهُمْ خالِدِینَ فِیها أَبَداً- یَا کُمَیْلُ سَخَطُ اللَّهِ تَعَالَی مُحِیطٌ بِمَنْ لَمْ یَحْتَرِزْ مِنْهُمْ بِاسْمِهِ وَ نَبِیِّهِ وَ جَمِیعِ عَزَائِمِهِ وَ عَوْذِهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّهُمْ یَخْدَعُونَکَ بِأَنْفُسِهِمْ فَإِذَا لَمْ تُجِبْهُمْ مَکَرُوا بِکَ وَ بِنَفْسِکَ بِتَحْسِینِهِمْ إِلَیْکَ شَهَوَاتِکَ (3) وَ إِعْطَائِکَ أَمَانِیَّکَ وَ إِرَادَتَکَ وَ یُسَوِّلُونَ لَکَ وَ یُنْسُونَکَ وَ یَنْهَوْنَکَ وَ یَأْمُرُونَکَ وَ یُحَسِّنُونَ ظَنَّکَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی تَرْجُوَهُ فَتَغْتَرَّ بِذَلِکَ فَتَعْصِیَهُ وَ جَزَاءُ الْعَاصِی لَظَی- یَا کُمَیْلُ احْفَظْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ (4) وَ الْمُسَوِّلُ الشَّیْطَانُ وَ الْمُمْلِی اللَّهُ تَعَالَی- یَا کُمَیْلُ اذْکُرْ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی لِإِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ- وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً(5) یَا کُمَیْلُ إِنَّ إِبْلِیسَ لَا یَعِدُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّمَا یَعِدُ عَنْ رَبِّهِ لِیَحْمِلَهُمْ عَلَی مَعْصِیَتِهِ فَیُوَرِّطَهُمْ.

ص: 271


1- 1. الشقاشق: جمع شقشقة و هی شی ء یخرجه البعیر من فیه إذا هاج.
2- 2. اجتثوا أی اقتلعوا، و فی بعض النسخ« جثوا فی العذاب».
3- 3. فی بعض النسخ« بتحبیبهم إلیک».
4- 4. محمّد« ص»: 27.
5- 5. الإسراء: 66.

یَا کُمَیْلُ إِنَّهُ یَأْتِی لَکَ بِلُطْفِ کَیْدِهِ فَیَأْمُرُکَ بِمَا یَعْلَمُ أَنَّکَ قَدْ أَلِفْتَهُ مِنْ طَاعَةٍ لَا تَدَعُهَا فَتُحْسَبُ أَنَّ ذَلِکَ مَلَکٌ کَرِیمٌ وَ إِنَّمَا هُوَ شَیْطَانٌ رَجِیمٌ فَإِذَا سَکَنْتَ إِلَیْهِ وَ اطْمَأْنَنْتَ حَمَلَکَ عَلَی الْعَظَائِمِ الْمُهْلِکَةِ الَّتِی لَا نَجَاةَ مَعَهَا- یَا کُمَیْلُ إِنَّ لَهُ فِخَاخاً یَنْصِبُهَا فَاحْذَرْ أَنْ یُوقِعَکَ فِیهَا(1)

یَا کُمَیْلُ إِنَّ الْأَرْضَ مَمْلُوَّةٌ مِنْ فِخَاخِهِمْ فَلَنْ یَنْجُوَ مِنْهَا إِلَّا مَنْ تَشَبَّثَ بِنَا وَ قَدْ أَعْلَمَکَ اللَّهُ أَنَّهُ لَنْ یَنْجُوَ مِنْهَا إِلَّا عِبَادُهُ وَ عِبَادُهُ أَوْلِیَاؤُنَا- یَا کُمَیْلُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (2) یَا کُمَیْلُ انْجُ بِوَلَایَتِنَا مِنْ أَنْ یَشْرَکَکَ فِی مَالِکَ وَ وُلْدِکَ کَمَا أُمِرَ- یَا کُمَیْلُ لَا تَغْتَرَّ بِأَقْوَامٍ یُصَلُّونَ فَیُطِیلُونَ وَ یَصُومُونَ فَیُدَاوِمُونَ وَ یَتَصَدَّقُونَ فَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مَوْقُوفُونَ (3) یَا کُمَیْلُ أُقْسِمُ بِاللَّهِ لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ الشَّیْطَانَ إِذَا حَمَلَ قَوْماً عَلَی الْفَوَاحِشِ مِثْلِ الزِّنَی وَ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ الرِّبَا وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنَ الْخَنَی (4) وَ الْمَأْثَمِ حَبَّبَ إِلَیْهِمُ الْعِبَادَةَ الشَّدِیدَةَ وَ الْخُشُوعَ وَ الرُّکُوعَ وَ الْخُضُوعَ وَ السُّجُودَ ثُمَّ حَمَلَهُمْ عَلَی وَلَایَةِ الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا یُنْصَرُونَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّهُ مُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ (5) وَ احْذَرْ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُسْتَوْدَعِینَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّمَا تَسْتَحِقُّ أَنْ تَکُونَ مُسْتَقَرّاً إِذَا لَزِمْتَ الْجَادَّةَ الْوَاضِحَةَ الَّتِی لَا تُخْرِجُکَ إِلَی عِوَجٍ وَ لَا تُزِیلُکَ عَنْ مَنْهَجِ مَا حَمَلْنَاکَ عَلَیْهِ وَ مَا هَدَیْنَاکَ إِلَیْهِ.

ص: 272


1- 1. الفخاخ جمع فخ و هو آلة الصید.
2- 2. النحل: 102.
3- 3. أی موقوفون و مسئولون عنها فحسب دون ولایة الأئمّة.
4- 4. الخنی: الفحش، و المأثم: الخطیئة.
5- 5. یعنی به الایمان فانه مستقر و مستودع.

یَا کُمَیْلُ لَا رُخْصَةَ فِی فَرْضٍ وَ لَا شِدَّةَ فِی نَافِلَةٍ- یَا کُمَیْلُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَسْأَلُکَ إِلَّا عَمَّا فَرَضَ وَ إِنَّمَا قَدَّمْنَا عَمَلَ النَّوَافِلِ بَیْنَ أَیْدِینَا لِلْأَهْوَالِ الْعِظَامِ وَ الطَّامَّةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا کُمَیْلُ إِنَّ الْوَاجِبَ لِلَّهِ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ تُزِیلَهُ الْفَرَائِضُ وَ النَّوَافِلُ وَ جَمِیعُ الْأَعْمَالِ وَ صَالِحُ الْأَمْوَالِ (1) وَ لَکِنْ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ یَا کُمَیْلُ إِنَّ ذُنُوبَکَ أَکْثَرُ مِنْ حَسَنَاتِکَ وَ غَفْلَتَکَ أَکْثَرُ مِنْ ذِکْرِکَ وَ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْکَ أَکْثَرُ مِنْ کُلِّ عَمَلِکَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّهُ لَا تَخْلُو مِنْ نِعْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَکَ وَ عَافِیَتِهِ فَلَا تَخْلُ مِنْ تَحْمِیدِهِ وَ تَمْجِیدِهِ وَ تَسْبِیحِهِ وَ تَقْدِیسِهِ وَ شُکْرِهِ وَ ذِکْرِهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ- یَا کُمَیْلُ لَا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ (2) وَ نَسَبَهُمْ إِلَی الْفِسْقِ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ یَا کُمَیْلُ لَیْسَ الشَّأْنَ أَنْ تُصَلِّیَ وَ تَصُومَ وَ تَتَصَدَّقَ إِنَّمَا الشَّأْنُ أَنْ تَکُونَ الصَّلَاةُ فُعِلَتْ بِقَلْبٍ نَقِیٍّ وَ عَمَلٍ عِنْدَ اللَّهِ مَرْضِیٍّ وَ خُشُوعٍ سَوِیٍّ وَ إِبْقَاءٍ لِلْجِدِّ فِیهَا- یَا کُمَیْلُ عِنْدَ الرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ مَا بَیْنَهُمَا تَبَتَّلَتِ الْعُرُوقُ وَ الْمَفَاصِلُ حَتَّی تَسْتَوْفِیَ وَلَاءً إِلَی مَا تَأْتِی بِهِ مِنْ جَمِیعِ صَلَوَاتِکَ یَا کُمَیْلُ انْظُرْ فِیمَ تُصَلِّی وَ عَلَی مَا تُصَلِّی إِنْ لَمْ تَکُنْ مِنْ وَجْهِهِ وَ حِلِّهِ فَلَا قَبُولَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّ اللِّسَانَ یَبُوحُ مِنَ الْقَلْبِ (3)

وَ الْقَلْبُ یَقُومُ بِالْغِذَاءِ فَانْظُرْ فِیمَا تُغَذِّی قَلْبَکَ وَ جِسْمَکَ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ حَلَالًا لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَی تَسْبِیحَکَ وَ لَا شُکْرَکَ- یَا کُمَیْلُ افْهَمْ وَ اعْلَمْ أَنَّا لَا نُرَخِّصُ فِی تَرْکِ أَدَاءِ الْأَمَانَاتِ لِأَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ فَمَنْ رَوَی عَنِّی فِی ذَلِکَ رُخْصَةً فَقَدْ أَبْطَلَ وَ أَثِمَ وَ جَزَاؤُهُ النَّارُ بِمَا کَذَّبَ أُقْسِمُ لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِی قَبْلَ وَفَاتِهِ بِسَاعَةٍ مِرَاراً ثَلَاثاً یَا أَبَا الْحَسَنِ أَدِّ الْأَمَانَةَ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ فِیمَا قَلَّ وَ جَلَّ حَتَّی فِی الْخَیْطِ وَ الْمِخْیَطِ.

ص: 273


1- 1. کذا. و لعلّ معناه حقوق اللّه لا یؤدی بهذه الأمور فحسب.
2- 2. سورة الحشر: 19.
3- 3. باح إلیه بالسر. أظهره. و فی بعض النسخ« ینزح».

یَا کُمَیْلُ لَا غَزْوَ إِلَّا مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ وَ لَا نَفْلَ (1) إِلَّا مَعَ إِمَامٍ فَاضِلٍ- یَا کُمَیْلُ أَ رَأَیْتَ لَوْ لَمْ یَظْهَرْ نَبِیٌ (2)

وَ کَانَ فِی الْأَرْضِ مُؤْمِنٌ تَقِیٌّ أَ کَانَ فِی دُعَائِهِ إِلَی اللَّهِ مُخْطِئاً أَوْ مُصِیباً بَلَی وَ اللَّهِ مُخْطِئاً حَتَّی یَنْصِبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِذَلِکَ وَ یُؤَهِّلَهُ لَهُ- یَا کُمَیْلُ الدِّینُ لِلَّهِ فَلَا تَغْتَرَّنَّ بِأَقْوَالِ الْأُمَّةِ الْمَخْدُوعَةِ الَّتِی قَدْ ضَلَّتْ بَعْدَ مَا اهْتَدَتْ وَ أَنْکَرَتْ وَ جَحَدَتْ بَعْدَ مَا قَبِلَتْ یَا کُمَیْلُ الدِّینُ لِلَّهِ تَعَالَی فَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ أَحَدٍ الْقِیَامَ بِهِ إِلَّا رَسُولًا أَوْ نَبِیّاً أَوْ وَصِیّاً- یَا کُمَیْلُ هِیَ نُبُوَّةٌ وَ رِسَالَةٌ وَ إِمَامَةٌ وَ لَا بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا مُتَوَلِّینَ وَ مُتَغَلِّبِینَ وَ ضَالِّینَ وَ مُعْتَدِینَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّ النَّصَارَی لَمْ تُعَطِّلِ اللَّهَ تَعَالَی وَ لَا الْیَهُودَ وَ لَا جَحَدَتْ مُوسَی وَ لَا عِیسَی وَ لَکِنَّهُمْ زَادُوا وَ نَقَصُوا وَ حَرَّفُوا وَ أَلْحَدُوا فَلُعِنُوا وَ مُقِتُوا وَ لَمْ یَتُوبُوا وَ لَمْ یَقْبَلُوا یَا کُمَیْلُ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ یَا کُمَیْلُ إِنَّ أَبَانَا آدَمَ لَمْ یَلِدْ یَهُودِیّاً وَ لَا نَصْرَانِیّاً وَ لَا کَانَ ابْنُهُ إِلَّا حَنِیفاً مُسْلِماً فَلَمْ یَقُمْ بِالْوَاجِبِ عَلَیْهِ فَأَدَّاهُ ذَلِکَ إِلَی أَنْ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ قُرْبَانَهُ بَلْ قَبِلَ مِنْ أَخِیهِ فَحَسَدَهُ وَ قَتَلَهُ وَ هُوَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ فِی الْفَلَقِ الَّذِینَ عِدَّتُهُمْ اثْنَا عَشَرَ سِتَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةٌ مِنَ الْآخِرِینَ وَ الْفَلَقُ الْأَسْفَلُ مِنَ النَّارِ(3) وَ مِنْ بُخَارِهِ حَرُّ جَهَنَّمَ وَ حَسْبُکَ فِیمَا حَرُّ جَهَنَّمَ مِنْ بُخَارِهِ یَا کُمَیْلُ نَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ- یَا کُمَیْلُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَرِیمٌ حَلِیمٌ عَظِیمٌ رَحِیمٌ دَلَّنَا عَلَی أَخْلَاقِهِ.

ص: 274


1- 1. النفل- محرکة- الغنیمة.
2- 2. فی المصدر« لو أن اللّه لم یظهر نبیا».
3- 3. الفلق- محرکة- عود یربط حبل من أحد طرفیه الی الآخر و تجعل رجل المجرم داخل ذلک الحبل و تشدا فیضرب علیهما.

وَ أَمَرَنَا بِالْأَخْذِ بِهَا وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَیْهَا فَقَدْ أَدَّیْنَاهَا غَیْرَ مُخْتَلِفِینَ وَ أَرْسَلْنَاهَا غَیْرَ مُنَافِقِینَ وَ صَدَّقْنَاهَا غَیْرَ مُکَذِّبِینَ وَ قَبِلْنَاهَا غَیْرَ مُرْتَابِینَ لَمْ یَکُنْ لَنَا وَ اللَّهِ شَیَاطِینُ نُوحِی إِلَیْهَا وَ تُوحِی إِلَیْنَا کَمَا وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَی قَوْماً ذَکَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَسْمَائِهِمْ فِی کِتَابِهِ لَوْ قُرِئَ کَمَا أُنْزِلَ- شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً(1) یَا کُمَیْلُ الْوَیْلُ لَهُمْ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیّاً یَا کُمَیْلُ لَسْتُ وَ اللَّهِ مُتَمَلِّقاً حَتَّی أُطَاعَ وَ لَا ممنا [مُمَنِّیاً] حَتَّی [لَا] أُعْصَی (2) وَ لَا مُهَاناً لِطَعَامِ الْأَعْرَابِ حَتَّی أَنْتَحِلَ إِمْرَةَ الْمُؤْمِنِینَ (3)

أَوْ أَدَّعِیَ بِهَا یَا کُمَیْلُ نَحْنُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ وَ الْقُرْآنُ الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ وَ قَدْ أَسْمَعَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ جَمَعَهُمْ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً یَوْمَ کَذَا وَ کَذَا وَ أَیَّامَ سَبْعَةٍ وَقْتَ کَذَا وَ کَذَا فَلَمْ یَتَخَلَّفْ أَحَدٌ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنِّی مُؤَدٍّ عَنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مُخْبِرٌ عَنْ نَفْسِی فَمَنْ صَدَّقَنِی فَقَدْ صَدَّقَ اللَّهَ وَ مَنْ صَدَّقَ اللَّهَ أَثَابَهُ الْجِنَانَ وَ مَنْ کَذَّبَنِی کَذَّبَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ کَذَّبَ اللَّهَ أَعْقَبَهُ النِّیرَانَ- ثُمَّ نَادَانِی فَصَعِدْتُ فَأَقَامَنِی دُونَهُ وَ رَأْسِی إِلَی صَدْرِهِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ أَمَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ أَنْ أُعْلِمَکُمْ أَنَّ الْقُرْآنَ هُوَ الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ وَ أَنَّ وَصِیِّی هَذَا وَ ابْنَایَ وَ مَنْ خَلَفَهُمْ مِنْ أَصْلَابِهِمْ حَامِلًا وَصَایَایَ هُمُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ یَشْهَدُ الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ لِلثَّقَلِ الْأَصْغَرِ وَ یَشْهَدُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ لِلثَّقَلِ الْأَکْبَرِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مُلَازِمٌ لِصَاحِبِهِ غَیْرُ مُفَارِقٍ لَهُ حَتَّی یَرِدَا إِلَی اللَّهِ فَیَحْکُمَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ الْعِبَادِ یَا کُمَیْلُ فَإِذَا کُنَّا کَذَلِکَ فَعَلَامَ یَتَقَدَّمُنَا مَنْ تَقَدَّمَ وَ تَأَخَّرَ عَنَّا مَنْ تَأَخَّرَ- یَا کُمَیْلُ قَدْ أَبْلَغَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رِسَالَةَ رَبِّهِ وَ نَصَحَ لَهُمْ وَ لَکِنْ لَا یُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ.

ص: 275


1- 1. الأنعام: 112.
2- 2. کذا و فی التحف« و لا ممنیا حتّی لا اعصی».
3- 3. انتحل الشعر أو القول ادعاه لنفسه. و انتحل مذهب کذا انتسب إلیه.

یَا کُمَیْلُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِی قَوْلًا وَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ مُتَوَافِرُونَ یَوْماً بَعْدَ الْعَصْرِ- یَوْمَ النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ فَوْقَ مِنْبَرِهِ- عَلِیٌّ مِنِّی وَ ابْنَایَ مِنْهُ وَ الطَّیِّبُونَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُمْ وَ هُمُ الطَّیِّبُونَ بَعْدَ أُمِّهِمْ وَ هُمْ سَفِینَةٌ مَنْ رَکِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَوَی النَّاجِی فِی الْجَنَّةِ وَ الْهَاوِی فِی لَظَی یَا کُمَیْلُ الْفَضْلُ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ- یَا کُمَیْلُ عَلَامَ یَحْسُدُونَنَا وَ اللَّهُ أَنْشَأَنَا قَبْلَ أَنْ یَعْرِفُونَا فَتَرَاهُمْ بِحَسَدِهِمْ إِیَّانَا عَنْ رَبِّنَا یُزِیلُونَّا یَا کُمَیْلُ مَنْ لَا یَسْکُنُ الْجَنَّةَ فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ وَ خِزْیٍ مُقِیمٍ وَ أَکْبَالٍ وَ مَقَامِعَ وَ سَلَاسِلَ طِوَالٍ وَ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ وَ مُقَارَنَةِ کُلِّ شَیْطَانٍ الشَّرَابُ صَدِیدٌ وَ اللِّبَاسُ حَدِیدٌ وَ الْخَزَنَةُ

فَظَظَةٌ(1)

وَ النَّارُ مُلْتَهِبَةٌ وَ الْأَبْوَابُ مُوَثَّقَةٌ مُطَبَّقَةٌ یُنَادُونَ فَلَا یُجَابُونَ وَ یَسْتَغِیثُونَ فَلَا یُرْحَمُونَ نِدَاهُمْ یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ- یَا کُمَیْلُ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْحَقُّ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ یَا کُمَیْلُ ثُمَّ یُنَادُونَ اللَّهَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ بَعْدَ أَنْ یَمْکُثُوا أَحْقَاباً اجْعَلْنَا عَلَی الرَّخَاءِ فَیُجِیبُهُمْ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ یَا کُمَیْلُ فَعِنْدَهَا یَیْأَسُونَ مِنَ الْکَرَّةِ وَ اشْتَدَّتِ الْحَسْرَةُ وَ أَیْقَنُوا بِالْهَلَکَةِ وَ الْمَکْثِ جَزَاءً بِمَا کَسَبُوا عُذِّبُوا- یَا کُمَیْلُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ یَا کُمَیْلُ أَنَا أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی تَوْفِیقِهِ إِیَّایَ وَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی کُلِّ حَالٍ یَا کُمَیْلُ إِنَّمَا حَظِیَ مَنْ حَظِیَ بِدُنْیَا زَائِلَةٍ مُدْبِرَةٍ فَافْهَمْ وَ تَحْظَی بِآخِرَةٍ بَاقِیَةٍ ثَابِتَةٍ.

ص: 276


1- 1. الفظ: الغلیظ، السیئ الخلق.

یَا کُمَیْلُ کُلٌّ یَصِیرُ إِلَی الْآخِرَةِ وَ الَّذِی یُرْغَبُ فِیهِ مِنْهَا ثَوَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الدَّرَجَاتُ الْعُلَی مِنَ الْجَنَّةِ الَّتِی لَا یُورِثُهَا إِلَّا مَنْ کانَ تَقِیًّا یَا کُمَیْلُ إِنْ شِئْتَ فَقُمْ.

**[ترجمه]بشارة المصطفی: سعید بن زید بن ارطاة گفت: کمیل بن زیاد را ملاقات کردم و از او از فضیلت و برتری امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام پرسیدم. کمیل گفت: «آیا تو را خبر دهم به وصیتی که علی علیه السلام در روزی که آن روز بهتر است برای تو از دنیا و آنچه که در آن است، مرا به آن سفارش فرمود؟» گفتم آری. گفت: «روزی علی علیه السلام مرا وصیت کرد و به من گفت: «ای کمیل بن زیاد! هر روزی را به نام خدا نامگذاری کن. هیچ توانایی و نیرویی جز خدا نیست؛ توکل بر خدا کن؛ و از ما یاد نما و اسم های ما را ذکر کن. بر ما درود بفرست و پناه ببر به خدا و پروردگار ما؛ و آن را بر خود و آنچه به نگهداریش اهتمام داری بچرخان تا به خواست خدا از آسیب آن روز نجات یابی.

ای کمیل! همانا رسول خدا را خداوند عزوجل تربیت کرد و او مرا تربیت کرد و من مؤمنان را تربیت می کنم و ادب را برای مردمان گرامی به ارث می گذارم.

ای کمیل! هر دودمانی، دودمانی دیگر در پی دارد و خداوند شنوا و داناست. ای کمیل! جز از ما را نگیر تا از ما باشی.

ای کمیل! هیچ جنبشی نیست جز آنکه تو در آن نیازمند شناخت و معرفتی.

ای کمیل! هر گاه خواستی غذا بخوری نام خدا را ببر؛ آن خدایی که با نام او هیچ مرضی زیان نمی رساند و نامش شفای تمام دردهاست .

ای کمیل! هر گاه غذا خوردی، پس به خدا اعتماد کن و به آن غذا بخل نورز، زیرا که تو مردم را چیزی روزی نمی دهی، و خداوند پاداش این کردار تو را فراوان کند. ای کمیل! خویت را نیکو و همنشینت را شادمان کن و خادمت را آزار مکن. ای کمیل! وقت غذا خوردن، خوردنت را طولانی کن تا آنکه با تو است سیر شود و دیگران هم از آن غذا بخورند. ای کمیل! هر گاه از غذا سیر شدی، خدا را به خاطر رزقی که به تو داده سپاسگزاری کن؛ صدایت را به سپاسگزاری بلند کن تا دیگران نیز سپاسگزار شوند، در نتیجه پاداش تو بزرگ شود.

ای کمیل! معده را پر از غذا مکن و جایی در آن از برای آب و باد بگذار. ای کمیل! غذایت را وارسی مکن، زیرا که رسول خدا آن را وارسی نمی کرد. ای کمیل! دست از غذا مکش، مگر در حالی که همچنان اشتهای به آن غذا داری. هر گاه چنین کردی، پس تو غذای گوارا خورده ای. ای کمیل! تندرستی از غذای اندک و آب کم خوردن است. ای کمیل! برکت در مال از دادن زکات، برابری مؤمنان و پیوند خویشاوندان است و همین ها نزدیکان به ما هستند.

ای کمیل! به فامیل مؤمنت بیش از دیگران عطا و بخشش کن، و به ایشان مهربانتر و بر آنان دلسوزتر باش. و تهیدستان را صدقه ده.

ای کمیل! درخواست کننده را برمگردان، گرچه به نصف خرما یا نصف حبه انگور باشد. ای کمیل! صدقه زیاد می شود در پیشگاه خدا. ای کمیل! خوی نیک مؤمن از فروتنی؛ زیبایی اش پاکدامنی؛ شرفش مهربانی؛ و عزتش واگذاردن سر و صداست.

ای کمیل! از جدال بپرهیز، زیرا خود را به نادانان می چسبانی و برادران را از دست می دهی. ای کمیل! هر گاه درباره خدا بحث می کنی، جز با خردمندان رو در رو نشو و این سخن واجب است. ای کمیل! اینان نادانانند، چنان که خدای تعالی فرموده: «أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ» - .[1] بقره / 13 - {هشدار که آنان همان کم خردانند؛ ولی نمی دانند.} ای کمیل، در هر دسته ای گروهی باشند که از گروه دیگر بلندپایه ترند. زنهار بپرهیز از مباحثه مردمان پست و هرچه گفتند تحمل کن و از آنان باش که خداوند از آنها بدین شکل یاد کرده است: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» { و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.} - . فرقان / 63 - .

ای کمیل! در هر حال سخن حقّ را بگو، پرهیزکاران را پشتیبانی و از فاسقان دوری کن.

ای کمیل! از دورویان دوری کن و با خائنان همنشینی مکن. ای کمیل! زنهار زنهار! مبادا درب ستمگران را بکوبی، با آنان رفت و آمد کنی و از آنان طلب معاش کنی! مبادا اطاعتشان را کنی و در مجلس هایشان حاضر شوی! چرا که خداوند بر تو خشم می کند.

ای کمیل! هر گاه ناچار به حضور در مجلس ستمگران شدی، مدام ذکر خدای تعالی بگو و بر او توکل کن؛ از شرشان به خدا پناه ببر؛ با آنان سخن مگو؛ کردارشان را با دلت انکار کن؛ و آشکارا تعظیم خدای تعالی کن تا آنان بشنوند، زیرا آنان از تو می ترسند و این کار تو را از شر آنان نجات دهد. ای کمیل! دو سه چیز است که بندگان پس از اقرار به خدا و اولیایش انجام می دهند؛ خود را زینت کردن، پاکدامنی و شکیبایی.

ای کمیل! باکی نیست از اینکه رازت دانسته نشود.

ای کمیل! تهیدستی و ناچاریت را به مردم منما و با عزت و پوشاندنش، بر آن شکیبا باش. ای کمیل! باکی نیست که برادرت رازت را بداند.

ای کمیل! برادرت کیست؟ برادر تو کسی است که تو را در سختی خوار نکند؛ هنگام خیانت از تو بی خبر نباشد؛ تو را هنگام خواهش فریب ندهد؛ و تو را وانگذارد و فرمانت را وانگذارد تا بدانی، اگر ثروتمند است او را اصلاح کن .

ای کمیل! مؤمن آینه مؤمن است، زیرا که دقت می کند و جلوی تهیدستی او را می گیرد و حالش را نیکو کند. ای کمیل! مؤمنان برادرند و نزد برادر چیزی گرامی تر از برادر نیست.

ای کمیل! هر گاه برادرت را دوست نداشته باشی، پس تو برادرش نیستی.

ای کمیل! همانا مؤمن کسی است که سخن ما را بگوید و هر کس از سخن ما برگردد، در حقّ ما کوتاهی کرده و کسی که در حقّ ما کوتاهی کند، با ما پیوندی ندارد و آنکه با ما نباشد، در درجه پایین آتش جای دارد.

ای کمیل! هر کس سینه اش از دوستی ما پر شود، و نتواند آن را نگه دارد، نباید آن را آشکار کند و هر گاه آشکار کرد، در حالی که به پنهان داشتن آن مأمور است، تو پنهانش کن. زنهار! مبادا تو آشکار کنی! پس اگر آشکار کردی، برای این عمل تو، توبه ای نیست و هر گاه توبه ای نبود، پس برگشت به سوی جهنّم است.

ای کمیل! فاش کردن راز آل محمّد و کسی که تحمل بر فاش نکردن ندارد را خدای متعال نمی پذیرد.

ای کمیل! آنچه را که برای تو گفته اند، هیچ کس جز مؤمن موفق را از آنها آگاه مکن.

ای کمیل! اخبار ما را به کافران نیاموز که بر آن اخبار اضافه می کنند، سپس آنها را بر شما ظاهر کنند روزی که آنها را دنبال کنند.

ای کمیل! ناچار است برای گذشته شما از برگشت و چاره ای نیست برای ما در باره شما از غلبه و گشایش. - . این قسمت حدیث نامفهوم است -

ای کمیل! به زودی خدای تعالی، نیکی دنیا و آخرت را برای شما گرد آورد.

ای کمیل! شما از دشمنانتان بهره می برید، به شادیشان شادید و با نوشیدنشان می نوشید، با خوردنشان می خورید، به خانه هایشان وارد می شوید و چه بسا پیروز شوید بر نعمتشان؛ آری، به خدا به ناخرسندی آنها از این پیروزی، ولی خدای عزوجل یاور شماست و خوارکننده آنها. پس در این هنگام است روز شما، و آشکار می شود صاحب شما و با شما نمی خورند دشمنانتان، در جایگاهتان وارد نمی شوند، درهایتان را نمی کوبند، به نعمتهایتان نمی رسند، خوارند و رانده شدگانند، در هر کجا پیروز شوند گرفته می شوند و سخت کشته می گردند

ای کمیل! خدا را سپاسگزاری کن که مؤمنان در هر نعمتی که بر این حالند. ای کمیل! در وقت هر سختی گفتن: «لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم» تو را کافی است؛ در وقت هر نعمتی بگو: «الحمد للَّه» تا خداوند آن نعمت را فراوان گرداند؛ و هر گاه روزی ات دیر رسید بگو: «استغفرالله» تا خداوند روزی تو را فراخ گرداند.

ای کمیل! هر گاه شیطان در سینه ات وسوسه کرد، پس بگو: «پناه می برم به خدای توانا از شیطان گمراه کننده؛ پناه می برم به محمّد پسندیده از شر آنچه مقدر شده و بر قلم قدرتت گذشته؛ و پناه می برم به خدای مردم از شر تمامی جن و انس» و تسلیم خدا شو که شر شیطان را و دیوهای همراه او را کفایت می کند، اگرچه دیوها هم مانند ابلیسند.

ای کمیل! همانا برای شیطان ها نیرنگ ها، کف ها [کف دهان]، آرایش ها، وسوسه ها، خودبینی و غرور، نسبت به هر کسی به اندازه خودش فرمان و نافرمانی خداست و به همین نسبت بر او چیره می شود،

ای کمیل! دشمنی دشمن تر از شیطان ها نیست و زیان رساننده ای بیشتر از آنها به تو زیان به تو نمی رسانند؛ آرزویشان این است که تو فردا در عذاب دردناک شراره آتش با آنها باشی، آتشی که از آنها کم و کاست نمی شود و از ایشان دست بر ندارد و همیشه در آن باشند.

ای کمیل! خشم خدا نسبت به کسی که از شیاطین و تمام افسون هایشان به نام خداوند و پیامبرش دوری نکند، فراگیرنده است.

ای کمیل! دیوها تو را با نفس هایشان فریب دهند و هر گاه نپذیری، با تو و نفس تو از طریق نیکو نشان دادن میل ها و دادن آرزوهایت و اراده ات مکر کنند، تو را فریب دهند و فراموش کنند؛ فرمان دهند و جلوگیری کنند، و گمان تو را به خدا نیکو گردانند تا امیدوار به خدا باشی و به این امید هم مغرور و فریب خورده شوی، سپس نافرمانی خدا را کنی و پاداش نافرمانی آتش است .

ای کمیل! حفظ کن سخن خدای عزوجل را که فرموده: « الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ » - . محمد / 25 - { شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت.}

فریب دهنده شیطان است، مهلت دهنده خدای تعالی.

ای کمیل! به یاد آور سخن خدای تعالی به ابلیس را، که لعنت خدا بر او باد: «وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً» - . اسراء / 64 - {و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده»، و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد.}

ای کمیل! همانا شیطان از خودش وعده نمی دهد، بلکه از خدا وعده می دهد تا مردم را وادار به گناه کند، پس گرفتار می کند آنان را.

ای کمیل! همانا شیطان با مهربانی و فریبش به سراغ تو می آید. پس فرمانت می دهد به آنچه که می داند تو به آن انس داری و از اطاعتی که آن را وانمی گذاری. پس تو گمان می کنی که آن شیطان فرشته ای گرامی است، در حالی که او شیطان رانده شده است. پس هر گاه به او آرامش پیدا کردی و خاطر جمع شدی، تو را وادار به تباهی های بزرگی کند که به هیچ روی نجاتی از آنها نیست.

ای کمیل! همانا برای شیطان دام هایی است که آنها را به کار می گیرد، پس بترس که مبادا تو را در آنها بیافکند. ای کمیل! زمین از دام های دیوها پر است و هرگز کسی از آنها نجات پیدا نمی کند، مگر آنکه به دامن ما چنگ بزند و مسلما خدا تو را فهمانده که از آن دام ها، جز بندگان خدا نجات نمی یابند و بندگان خدا دوستان مایند.

ای کمیل! این سخن خدای تعالی است: «إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ» - . حجر / 42 - {در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست} .

و سخن خدای عزوجل است: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ» - . نحل / 100 - {تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمی گیرند، و بر کسانی که آنها به او [=خدا] شرک می ورزند.}.

ای کمیل! از این که شیطان با تو در مال و فرزندت شریک شود با دوستی ما نجات پیدا کن.

ای کمیل! نماز طولانی، روزه و صدقه مردم تو را فریب ندهد. پس گمان می کنی که از آنان، جز از دوستی ما چیزی پرسیده می شود؟ ای کمیل! شنیدم که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم می فرمود: « هر گاه که شیطان مردم را وادار به گرایش به سوی زنا، شراب خوردن، ربا و مانند اینها از گناه و فحشا می کند، آنها را به عبادت و فروتنی و رکوع و سجود و بعد به دوستی پیشوایانی که به آتش دعوت می کنند و روز قیامت یاری نمی شوند وامی دارد.

ای کمیل! ایمان دو قسم است: ثابت و غیر ثابت. زنهار، مبادا از آنان باشی که ایمانشان غیر ثابت است! ای کمیل! همانا وقتی استوار و پابرجا خواهی بود که از راه روشنی که تو را به سوی انحراف نمی برد و از راهی که ما تو را به سوی آن هدایت کردیم، بیرون نشوی.

ای کمیل! در واجبات رخصتی نیست و فشاری هم در مستحبات نیست.

ای کمیل! همانا خدای عزوجل جز از واجبات نمی پرسد و همانا انجام دادن نافله مقدم داشته شد برای ترس و بیم و سختی روز قیامت.

ای کمیل! همانا واجبات برای خدا بالاتر از این است که مستحبات و اعمال شایسته مزاحم آنها شوند، ولی کسی که بعد از واجبات، مستحبات را انجام دهد، برایش بهتر است. ای کمیل! همانا گناهانت بیشتر از ثواب هایت و بی خبری ات بیشتر از یادآوری و نعمت های خدا بیشتر از کردار تو است.

ای کمیل! همانا تو از نعمت های خدای عزوجل بی بهره نیستی، پس در هر حال از ستایش و ثنا، تسبیح و تقدیس، سپاسگزاری و یادآوری غافل مباش .

ای کمیل! مباش از آنها که خدای عزوجل درباره شان فرموده: «نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُون» - . حشر / 19 - {خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشی کرد؛ آنان همان نافرمانانند.}

و آنان به فسق نسبت داده آنجایی که فرموده است «أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» { آنان همان نافرمانانند.}

ای کمیل! بزرگی تنها در نماز خواندن و روزه گرفتن و صدقه دادن تو نیست، بلکه بزرگی در این است که تو با دلی پاک نماز گذاری، کردارت پیش خدا پسندیده باشد و به راستی تواضع کنی و در انجام آن کارها کوشش نمایی.

ای کمیل! هنگام رکوع و سجود، رگ ها و مفصل ها از هم جدا می شود تا پر شود از آنچه که انجام می دهی در تمام نمازها. ای کمیل! بنگر در چه نماز می گذاری و بر چه نماز می خوانی که اگر نماز تو طبق دستور نباشد، پذیرفته نمی شود.

ای کمیل! همانا زبان راز دل را آشکار می کند و دل توانایی اش به غذاست. در آنچه که غذای دل و جسمت است تامل کن که اگر آن غذا حلال نباشد، خداوند تسبیح و سپاسگزاری تو را نمی پذیرد.

ای کمیل! بفهم و بدان که من هیچ یک از مردم را اجازه ترک رد کردن امانت نمی دهم، هر کس از من در این باب اجازه ای نقل کند، باطل است، گناهکار است و به خاطر دروغی که نسبت داده، کیفرش آتش است. سوگند یاد می کنم که یک ساعت پیش از وفات رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم، از او شنیدم که پشت سر هم سه مرتبه به من فرمود: «ای اباالحسن! امانت را چه کم و چه زیاد، به نیکوکار و بدکار برگردان، اگرچه نخ و سوزنی باشد.»

ای کمیل! جنگی نیست مگر با امام عادل و غنیمتی هم نیست مگر برای امام عادل.

ای کمیل! آیا می بینی اگر خداوند پیامبری را نفرستاده بود و در زمین مؤمنی وجود می داشت، آیا در دعایش به سوی خدا به هدف رسیده بود یا نه؟ بله قسم به خدا خطا کرده بود مگر خدا او را برای این کار نصب می نمود و او را برای این کار اهلیت می داد.

ای کمیل! دین برای خداست، پس فریب سخنان امت فریب خورده ای را که بعد از هدایت، گمراه شده اند و بعد از پذیرش، انکار کرده اند مخور. ای کمیل! دین برای خدای تعالی است، پس خدا از هیچ کس جز رسول یا جانشین او، قیام کردن را نمی پذیرد.

ای کمیل! این نبوت، رسالت و امامت است و نیست بعد از اینها، مگر پشت کنندگان، شکست خوردگان، گمراهان و عنادورزان.

ای کمیل! یهود و نصاری دین خدای تعالی را معطل نگذاردند، موسی و عیسی را هم انکار نکردند، ولی اینان در دین کم و زیاد و تحریف کردند و کفر ورزیدند، پس نفرین شدند و مورد خشم قرار گرفتند، نه برگشتند و نه اینکه پذیرفتند. ای کمیل! همانا خداوند از پرهیزکاران می پذیرد. ای کمیل! پدر ما آدم، فرزندان یهودی و نصرانی به وجود نیاورد و پسر او نیز جز مایل به حقّ و مسلمان نبود. قابیل قیام نکرد به آنچه که بر او واجب شده بود، تا اینکه خدا قربانی او را قبول نکرد، بلکه قربانی برادرش را پذیرفت. پس حسد ورزید و او را کشت. او از زندانیان تابوتی است که آمارشان دوازده نفر است؛ شش نفر از اولین و شش تا از آخرین. آن تابوت در وادی فلق است که پایین جهنّم است و گرمی جهنّم از بخار آن است و همان بخار فلق برای درک گرمی جهنّم کفایت می کند. ای کمیل! به خدا ما آنانیم که پرهیزکارند و نیکوکار.

ای کمیل! خدای عزوجل کریم، حلیم، عظیم و رحیم است، ما را به سوی خویش راهنمایی کرده و فرمان داده به گرفتن همین صفات پسندیده و نیز امر کردن مردم به کسب آنها. پس ما بدون اختلاف و بدون نفاق آنها را به مردم رساندیم و آنها را تصدیق کردیم نه تکذیب و بدون شک آنان را قبول کردیم. به خدا برای ما شیاطین و دیوهایی نیست که به سویشان وحی فرستیم، بلکه به سوی ما وحی شده، آن چنان که خدای تعالی تعریف فرموده، خداوند نام تمام آنها را در کتابش اسم برده است اگر آن طوری که نازل شده خوانده شود: «شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً» - . انعام / 112 - {شیطانهای انس و جن برگماشتیم. بعضی از آنها به بعضی، برای فریب [یکدیگر]، سخنان آراسته القا می کنند}.

ای کمیل! به زودی ملاقات کنند وادی جهنّم را.

ای کمیل! به خدا من چاپلوس نیستم تا مردم اطاعتم کنند یا منت گذارنده ای تا نافرمان باشم، و نه اینکه طعام عرب را پست می شمارم تا زمامداری مؤمنان را ادعا کنم. ای کمیل! ما ثقل کوچکیم و قرآن ثقل بزرگ. رسول خدا مردم را گرد آورد، سپس فریاد زد: «الصلاة جامعة. در فلان روز گرد هم آیید.» همه آمدند، هیچ کس از او سر نپیچید. سپس بر فراز منبر آمد، خدای را سپاس و ثنا گفت، بعد فرمود: «ای گروه مردمان! همانا من از طرف پروردگارم می گویم، نه از طرف خودم. پس هر کس مرا تصدیق کند، خدا را تصدیق کرده و هر کس خدا را تصدیق کند، سرانجامش بهشت است و هر کس مرا نسبت به دروغ دهد، خدا را نسبت داده و هر کس خدا را نسبت به دروغ دهد، سرانجامش آتش است.»

بعد مرا صدا زد. من بلند شدم و مرا در نزد خویش به پای نگه داشت، به طوری که سر من برابر سینه اش بود و حسن و حسینم طرف چپ و راست آن حضرت قرار داشتند. بعد فرمود: «ای گروه مردمان! جبرئیل از طرف خدا مرا امر کرده. او پروردگار من و شماست، تا اینکه شما را بیاموزم که قرآن ثقل اکبر است و همانا جانشین من این (علی) و دو فرزندم از بعد او، از پشت شان حمل کننده سفارش های منند. اینان ثقل اصغرند و گواهی می دهد ثقل اکبر برای ثقل اصغر و گواهی می دهد ثقل اصغر برای ثقل اکبر که هر یک از این دو باهم هستند و از یکدیگر جدا نمی شوند، تا اینکه به سوی خدا برگردند. پس خداوند میان این دو بندگان داوری کند.

ای کمیل! پس هر گاه مقام ما این باشد، پس چرا بر ما مقدم می شود کسی که از ما مؤخر است؟

ای کمیل! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم رسالت پروردگارش را به مردم رساند و آنان را اندرز داد، ولی آنها دوست نداشتند .

ای کمیل! رسول خدا در حضور تعداد زیادی از مهاجران و انصار سخنی به من گفت. بعد از ظهر یک روز نیمه ماه رمضان، رسول خدا بر روی دو پا بالای منبر ایستاد و فرمود: «علی از من است و دو فرزندم حسن و حسین از اوست؛ پاکان از منند و من از ایشان، و اینان پاکانند بعد از مادرشان، آنها کشتی نجاتند که هر کس سوار شود نجات می یابد و هر کس از آنها دوری کند، نابود شود و هر کس نجات یابد، در بهشت خواهد بود و هلاک شده در جهنّم .»

ای کمیل! برتری به دست خدا است و به هر کس بخواهد می بخشد، و خدا صاحب فضلی بزرگ است.

ای کمیل! چرا مردم بر ما حسد می برند؟ خدا ما را آفریده پیش از آنکه مردم ما را بشناسند، پس می بینی اینان را که به خاطر حسدشان ما را از پروردگارمان جدا کنند.

ای کمیل! هر کس ساکن بهشت نشود، او را از عذاب سخت و دردناک و پستی جاویدان خبر ده؛ از زنجیرها و گرزهای آهنین؛ رشته های زنجیر طولانی، پاره های آتش و نزدیکی دیوها؛ از شراب های چرکین و لباس های آهنین؛ از دربانان بد خوی و آتش شعله کشنده؛ با درهای محکم بسته که هر چه فریاد می زنند جواب نمی شوند؛ پناه می خواهند و بر آنان رحم نمی شود. فریادشان این است که ای مالک! پروردگارت باید درباره ما حکم کند. مالک جهنم می گوید: همانا شما در اینجا درنگ کنید، به یقین ما حقّ را می آوریم، ولی بیشتر شما حقّ را خوش ندارید.

ای کمیل! به خدا سوگند مل حقّی هستیم که خدای عزوجل فرموده: «وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ» - . مؤمنون / 71 - { و اگر حق از هوسهای آنها پیروی می کرد، قطعاً آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه می شد.}.

ای کمیل! آنگاه بعد از آنکه مدت های طولانی صدا می زنند که ما را در آسایش قرار ده، پس جواب می دهد ایشان را که خاموش باشید و سخن مگویید. ای کمیل! در این هنگام از آزاد شدن ناامید می شوند، افسوس شان شدیدتر می شود و به درنگ و نابودی یقین پیدا می کنند و پاداش کردارشان عذاب است.

ای کمیل! بگو ستایش خدایی را که ما را از مردم ستمگر نجات داد.

ای کمیل! من خدا را به واسطه ی توفیقی که به من و مؤمنین در تمام حال ها عطا کرد، ستایش می کنم.

ای کمیل! بهره هر کس از دنیا پایان پذیر و رونده است پس دریاب این نکته را و بهره ات را از آخرت که جاودان و برجا است، قرار بده.

ای کمیل! همه به طرف آخرت می روند و هر کسی که در دنیا به سوی آخرت میل کند، ثواب خدای عزوجل و درجات بلند از بهشتی که ارث نمی برد او را مگر پرهیزکار برای اوست.

ای کمیل! اگر می خواهی بلند شو.» - . بشارت المصطفی : 29 -

**[ترجمه]

أقول

و سیجی ء فی باب مواعظ أمیر المؤمنین علیه السلام و خطبه و حکمه عین هذه الوصیة منه علیه السلام لکمیل بن زیاد هذا من کتاب تحف العقول أیضا لکن أخصر من هذه الوصیة و سیأتی فی باب ما جمع من جوامع کلم أمیر المؤمنین علیه السلام و فی غیره أیضا ما یناسب هذا الباب إن شاء الله تعالی (1).

**[ترجمه]در باب مواعظ و خطبه ها و حکمت های امیرالمؤمنین، در کتاب تحف العقول عین این روایت، ولی به طور مختصر نقل شده است. در باب سخنان جامع امیرالمؤمنین علیه السلام و غیر آن، به مناسبت اگر خدا بخواهد، خواهد آمد. - . بشارت المصطفی : 171، (نسخه مولف مقدار یک صفحه سفید است) -

**[ترجمه]

باب 12 کتاب کتبه علیه السلام لدار شریح

روایات

«1»

لی (2)،[الأمالی] للصدوق عَنْ صَالِحِ بْنِ عِیسَی الْعِجْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعِجْلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبَانٍ مَوْلَی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ بَهْدَلَةَ قَالَ: قَالَ لِی شُرَیْحٌ الْقَاضِی اشْتَرَیْتُ دَاراً بِثَمَانِینَ دِینَاراً وَ کَتَبْتُ کِتَاباً وَ أَشْهَدْتُ عُدُولًا فَبَلَغَ ذَلِکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَبَعَثَ إِلَیَّ مَوْلَاهُ قَنْبَراً فَأَتَیْتُهُ فَلَمَّا أَنْ دَخَلْتُ عَلَیْهِ قَالَ یَا شُرَیْحُ اشْتَرَیْتَ دَاراً وَ

ص: 277


1- 1. المصدر ص 171.
2- 2. المجلس الحادی و الخمسون ص 187. و شریح القاضی هو الذی استعمله عمر ابن الخطّاب علی القضاء بالکوفة فلم یزل قاضیا ستین سنة الا ثلاث سنین فی فتنة ابن الزبیر و قیل فلم یزل بالکوفة قاضیا من عهد عمر الی مدة 75 سنة و لم یعطل فیها غیر عامین او أربعة استعفی الحجاج بن یوسف فی فتنة ابن الزبیر فاعفاه و مات سنة 87 و عمره مائة و ثمان سنین و أدرک الجاهلیة و لا یعد من الصحابة بل کان من التابعین، و قیل عزله علیّ علیه السلام عن القضاء مدة عشرین یوما ثمّ نصبه.

کَتَبْتَ کِتَاباً وَ أَشْهَدْتَ عُدُولًا وَ وَزَنْتَ مَالًا قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ یَا شُرَیْحُ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّهُ سَیَأْتِیکَ مَنْ لَا یَنْظُرُ فِی کِتَابِکَ وَ لَا یَسْأَلُ عَنْ بَیِّنَتِکَ حَتَّی یُخْرِجَکَ مِنْ دَارِکَ شَاخِصاً(1)

وَ یُسْلِمَکَ إِلَی قَبْرِکَ خَالِصاً فَانْظُرْ أَنْ لَا تَکُونَ اشْتَرَیْتَ هَذِهِ الدَّارَ مِنْ غَیْرِ مَالِکِهَا وَ وَزَنْتَ مَالًا مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَا شُرَیْحُ فَلَوْ کُنْتَ عِنْدَ مَا اشْتَرَیْتَ هَذِهِ الدَّارَ أَتَیْتَنِی فَکَتَبْتُ لَکَ کِتَاباً عَلَی هَذِهِ النُّسْخَةِ إِذَا لَمْ تَشْتَرِهَا بِدِرْهَمَیْنِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا کُنْتَ تَکْتُبُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ کُنْتُ أَکْتُبُ لَکَ هَذَا الْکِتَابَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا اشْتَرَی عَبْدٌ ذَلِیلٌ مِنْ مَیِّتٍ أُزْعِجَ بِالرَّحِیلِ (2) اشْتَرَی مِنْهُ دَاراً فِی دَارِ الْغُرُورِ مِنْ جَانِبِ الْفَانِینَ إِلَی عَسْکَرِ الْهَالِکِینَ- وَ تَجْمَعُ هَذِهِ الدَّارُ حُدُوداً أَرْبَعَةً فَالْحَدُّ الْأَوَّلُ مِنْهَا یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْآفَاتِ وَ الْحَدُّ الثَّانِی مِنْهَا یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْعَاهَاتِ وَ الْحَدُّ الثَّالِثُ مِنْهَا یَنْتَهِی إِلَی دَوَاعِی الْمُصِیبَاتِ وَ الْحَدُّ الرَّابِعُ مِنْهَا یَنْتَهِی إِلَی الْهَوَی الْمُرْدِی وَ الشَّیْطَانِ الْمُغْوِی وَ فِیهِ یُشْرَعُ بَابُ هَذِهِ الدَّارِ(3)

اشْتَرَی هَذَا الْمَفْتُونُ بِالْأَمَلِ مِنْ هَذَا الْمُزْعَجِ بِالْأَجَلِ جَمِیعَ هَذِهِ الدَّارِ بِالْخُرُوجِ مِنْ عِزِّ الْقُنُوعِ وَ الدُّخُولِ فِی ذُلِّ الطَّلَبِ فَمَا أَدْرَکَ هَذَا الْمُشْتَرِی فِیمَا اشْتَرَی مِنْهُ مِنْ دَرَکٍ فَعَلَی مُبْلِی أَجْسَامِ الْمُلُوکِ (4)

وَ سَالِبِ نُفُوسِ الْجَبَابِرَةِ مِثْلُ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ وَ تُبَّعٍ وَ حِمْیَرَ(5) وَ مَنْ جَمَعَ الْمَالَ إِلَی الْمَالِ فَأَکْثَرَ وَ بَنَی فَشَیَّدَ وَ نَجَّدَ فَزَخْرَفَ (6)

وَ ادَّخَرَ بِزَعْمِهِ لِلْوَلَدِ إِشْخَاصُهُمْ جَمِیعاً إِلَی مَوْقِفِ الْعَرْضِ وَ الْحِسَابِ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ وَ

ص: 278


1- 1. شاخصا أی ذاهبا مبعدا.
2- 2. ازعج علی صیغة المجهول: أی اقلع.
3- 3. یشرع أی یفتح فی الحدّ الرابع.
4- 4. کذا و فی بعض النسخ« مبلبل اجسام الملوک». أی مهیج داءاتها، المهلکة لها.
5- 5. تبع: ملوک الیمن. حمیر أبو قبیلة من الیمن.
6- 6. شید أی رفع. و نجد بشد الجیم أی زین.

خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ شَهِدَ عَلَی ذَلِکَ الْعَقْلُ إِذَا خَرَجَ مِنْ أَسْرِ الْهَوَی وَ نَظَرَ بِعَیْنِ الزَّوَالِ لِأَهْلِ الدُّنْیَا وَ سَمِعَ مُنَادِیَ أَهْلِ الزُّهْدِ یُنَادِی فِی عَرَصَاتِهَا مَا أَبْیَنَ الْحَقَّ لِذِی عَیْنَیْنِ إِنَّ الرَّحِیلَ أَحَدَ الْیَوْمَیْنِ تَزَوَّدُوا مِنْ صَالِحِ الْأَعْمَالِ وَ قَرِّبُوا الْآمَالَ بِالْآجَالِ فَقَدْ دَنَا الرِّحْلَةُ وَ الزَّوَالُ.

بیان:

قوله ع (1).

**[ترجمه]امالی صدوق: از عاصم بن بهدله روایت شده که شریح قاضی به من گفت: «خانه ای به هشتاد دینار خریدم و سندی برای آن نوشتم و چند گواه عادل گرفتم. این خبر به حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام رسید. آن حضرت غلامش قنبر را به سوی من فرستاد. من به محضر حضرت شرفیاب شدم و چون بر او وارد شدم، فرمود: «ای شریح! خانه ای خریده ای، سندی نوشته ای، چند گواه عادل گرفته ای و مالی را وزن کرده ای؟» شریح گفت که عرض کردم بلی. فرمود: «ای شریح! از خدا بترس، زیرا به زودی کسی به سراغ تو می آید که به سندت نمی نگرد و از گواهانت نمی پرسد تا اینکه تو را از خانه ات بیرون آورد و تسلیم گورستان کند. زنهار که مبادا خانه را از غیر صاحبخانه خریده باشی و مبادا که پولش را از حرام پرداخته باشی! که در این صورت هم در خانه دنیا و هم آخرت زیانکاری. بعد فرمود: «ای شریح! اگر هنگام خریداری خانه نزد من می آمدی، من سندش را طوری تنظیم می کردم که به دو درهم نیز آن را خریداری نکنی. عرض کردم چه می نوشتی ای امیر مؤمنان؟ فرمود: «این چنین می نوشتم: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. این چیزی است که بنده یی خوار و زبون از بنده دیگری که به سوی کوچیدن (مرگ) فرا خوانده شده، خریده است، خانه یی از او در سرای غرور که جای نیست شوندگان و اردوگاه نابودشوندگان است، خریده است.

حدود چهارگانه این خانه، چنین است: حد نخست آن به پیشامدهای ناگوار است و حد دوم به انگیزه های غم و اندوه و حد سوم به اسباب مصیبت و سوگ و حد چهارم به خواهش نفس تباه کننده و شیطان اغواءکننده، و در این خانه، در حد چهارم گشوده می شود. این شخص شیفته به آرزو همه این خانه را از آن شخص فرا خوانده به سوی مرگ، خرید به بهای خروج از قناعت و ورود در زبونی طلب، و هر زیانی که بر این مشتری برسد، جبران آن بر عهده کسی است که اجسام پادشاهان را می پوساند و جان ستمگرانی چون خسرو و قیصر و پادشاهان تبع و حمیر را از آنان سلب می کند. و همه کسانی که مال بر مال می افزایند و جمع می کنند و ساختمان می کنند و زیور می دهند و آن را برافراشته می کنند و به خیال باطل خویش برای فرزند اندوخته می- کنند، همه آنان را در موقف رستاخیز برای رسیدگی و قضاوت می برند و آنجا تباهکاران، زیان برند. عقلی که از بند خواسته نفس رهایی یافته و به دیده نیستی بر اهل جهان نگریسته است، گواه این معامله است. و شنیده می شود که سروش پارسایی بانگ برداشته و در عرصات جهان ندا می دهد که برای دو بین هم حق آشکار است و امروز و فردا باید کوچ کرد. پس از کارهای شایسته خویش توشه برگیرید و آرزوها را با در نظر گرفتن مرگ، کوتاه و آن دو را به یک دیگر نزدیک کنید که کوچ و نیستی فرا رسیده است.» - . امالی صدوق، مجلس 51، ص 187. توضیح: قوله علیه السلام (در نسخه مولف مقدار یک صفحه سفید است) -

**[ترجمه]

باب 13 تفسیره علیه السلام کلام الناقوس

روایات

أقول

قد مضی بعض أخبار هذا الباب فی کتاب العلم فی باب غرائب العلوم و فی کتاب قصص الأنبیاء فی باب أحوال عیسی علیه السلام یعنی أخبار هذا الباب فتذکر.

**[ترجمه]بعضی از احادیث این باب، در کتاب علم، باب شگفتی های دانش و نیز در کتاب قصص الانبیاء در باب احوالات حضرت عیسی آمده است. به این کتاب ها مراجعه کنید.

**[ترجمه]

«1»

قب (2)،[المناقب] لابن شهرآشوب وَ رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ فَسَّرَ صَوْتَ النَّاقُوسِ ذَکَرَهُ صَاحِبُ مِصْبَاحِ الْوَاعِظِ وَ جُمْهُورُ أَصْحَابِنَا عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ وَ زَیْدٌ وَ صَعْصَعَةُ ابْنَا صُوحَانَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَسِیرَةَ(3) وَ الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ وَ جَابِرُ بْنُ شَرْجِیلٍ- وَ مَحْمُودُ بْنُ الْکَوَّاءِ أَنَّهُ قَالَ علیه السلام: یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً إِنَّ الْمَوْلَی صَمَدٌ یَبْقَی یَحْلُمُ عَنَّا رِفْقاً رِفْقاً لَوْ لَا عَمَلُهُ کُنَّا نَشْقَی حَقّاً حَقّاً صِدْقاً صِدْقاً إِنَّ الْمَوْلَی یُسَائِلُنَا وَ یُوَاقِفُنَا وَ یُحَاسِبُنَا یَا مَوْلَانَا لَا تُهْلِکْنَا وَ تَدَارَکْنَا وَ اسْتَخْدِمْنَا وَ اسْتَخْلِصْنَا حِلْمُکَ عَنَّا قَدْ جَرَّأَنَا یَا مَوْلَانَا عَفْوَکَ عَنَّا إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ غَرَّتْنَا وَ شَغَلَتْنَا وَ اسْتَهْوَتْنَا وَ اسْتَلْهَتْنَا وَ اسْتَغْوَتْنَا یَا ابْنَ الدُّنْیَا جَمْعاً جَمْعاً یَا ابْنَ الدُّنْیَا مَهْلًا مَهْلًا یَا ابْنَ الدُّنْیَا دَقّاً دَقّاً وَزْناً وَزْناً تَفْنَی الدُّنْیَا قَرْناً قَرْناً مَا مِنْ یَوْمٍ یَمْضِی عَنَّا إِلَّا یَهْوِی مِنَّا رُکْناً قَدْ ضَیَّعْنَا دَاراً تَبْقَی

ص: 279


1- 1. هنا بیاض مقدار نصف صفحة.
2- 2. مناقب آل أبی طالب لابن شهرآشوب باب مسابقته بالعلم.
3- 3. کذا.

وَ اسْتَوْطَنَّا دَاراً تَفْنَی تَفْنَی الدُّنْیَا قَرْناً قَرْناً کَلَّا مَوْتاً کَلَّا مَوْتاً کَلَّا مَوْتاً کَلَّا دَفْناً کَلَّا فِیهَا مَوْتاً(1)

نَقْلًا نَقْلًا دَفْناً دَفْناً- یَا ابْنَ الدُّنْیَا مَهْلًا مَهْلًا زِنْ مَا یَأْتِی وَزْناً وَزْناً لَوْ لَا جَهْلِی مَا إِنْ کَانَتْ عِنْدِی الدُّنْیَا إِلَّا سِجْناً خَیْراً خَیْراً شَرّاً شَرّاً شَیْئاً شَیْئاً حُزْناً حُزْناً مَا ذَا مَنْ ذَا کَمْ ذَا أَمْ ذَا هَذَا أَسْنَی تَرْجُو تَنْجُو تَخْشَی تَرْدَی عَجِّلْ قَبْلَ الْمَوْتِ الْوَزْنَا مَا مِنْ یَوْمٍ یَمْضِی عَنَّا إِلَّا أَوْهَنَ مِنَّا رُکْناً إِنَّ الْمَوْلَی قَدْ أَنْذَرَنَا إِنَّا نُحْشَرُ غُرْلًا بُهْماً قَالَ ثُمَّ انْقَطَعَ صَوْتُ النَّاقُوسِ فَسَمِعَ الدَّیْرَانِیُّ ذَلِکَ وَ أَسْلَمَ وَ قَالَ إِنِّی وَجَدْتُ فِی الْکِتَابِ أَنَّ فِی آخِرِ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ یُفَسِّرُ مَا یَقُولُ النَّاقُوسُ (2).

**[ترجمه]مناقب آل ابوطالب: روایت شده که امیرالمؤمنین علیه السلام، آواز ناقوس را تفسیر کرد. صاحب کتاب مصباح الواعظ و جمهور اصحاب ما، از حارث اعور به سند متصل از محمود بن کوّاء روایت کرده است که حضرت فرمود ناقوس می گوید: «و منزه است خدا، درست است درست. همانا مولا صمد است و باقی؛ با ما مدارا می کند مدارا؛ اگر کردارش نباشد، بدبخت است به راستی و راستی و صداقت. همانا مولا از ما می پرسد و موافقت می کند و از ما حساب می کشد. ای آقای ما! ما را نابود مکن؛ جبران کن و ما را به خدمت بکش و نجات بده. بردباری تو ما را جسور کرده ای مولای ما! بخشش ما از تو. همانا دنیا ما را فریب داده و به لهو و گمراهی سرگرم کرده. فرزند دنیا را به گرد آوردن واداشته ای، چه گرد آوردنی! ای فرزند دنیا! آرام، آرام تر! ای پسر آدم! بکوب، چه کوبیدنی! بسنج، چه سنجیدنی! دنیا قرنی بعد از قرنی نابود می شود. هر روزی که بر ما می گذرد، رکنی از ما می خمد. بی شک تباه کردیم سرای باقی را و سرای فانی را وطن گرفتیم. دنیا عصری بعد از عصری نابود می شود؛ همه می میرند؛ همه می میرند؛ همه می میرند؛ همه دفن می شوند؛ همه به جای دیگری انتقال داده می شوند.

ای فرزند دنیا! آرام تر، آرام تر! وزن کن آنچه وزن کردنی که می آید! اگر نادانی من نبود، دنیا جز زندانی در پیش من نبود. خوبی را اختیار کن. بدی را واگذار. چیزی را، اندوهی را غمی را کیست؟ چیست؟ چقدر است؟ این بلندی است که تو امیدواری نجات پیدا کنی؛ می ترسی مردود شوی. پیش از مرگ به سنگینیت شتاب کن! محال است روزی بر ما بگذرد و رکنی از ما سست نشود. همانا مرگ ما را به هراس انداخته؛ ما برهنه برانگیخته می شویم.» آنگاه فرمود: «بعد صدای ناقوس قطع می شود. راهبی این سخنان را شنید و مسلمان شد. بعد گفت: «همانا من در کتاب دیدم که در آخرین پیامبران، کسی است که ناقوس را تفسیر می کند.» - . مناقب آل ابی طالب بن شهر آشوب، باب مسابقه علم -

**[ترجمه]

باب 14 خطبه صلوات الله علیه المعروفة

روایات

«1»

ف (3)،[تحف العقول] خُطْبَةُ الْوَسِیلَةِ:(4) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَعْدَمَ الْأَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ إِلَی وُجُودِهِ (5)

وَ حَجَبَ الْعُقُولَ أَنْ تَتَخَیَّلَ (6) ذَاتَهُ- لِامْتِنَاعِهَا مِنَ الشَّبَهِ وَ التَّشَاکُلِ بَلْ هُوَ الَّذِی لَا تَتَفَاوَتُ ذَاتُهُ وَ لَا تَتَبَعَّضُ بِتَجْزِیَةِ الْعَدَدِ فِی کَمَالِهِ فَارَقَ الْأَشْیَاءَ لَا بِاخْتِلَافِ الْأَمَاکِنِ وَ یَکُونُ فِیهَا

ص: 280


1- 1. کذا.
2- 2. هنا بیاض مقدار صفحة.
3- 3. التحف ص 92.
4- 4. هذه الخطبة قد أخرجها الکلینی- رحمه اللّه- فی کتاب الروضة بتمامها مع اختلاف کثیر و لذلک تعرضنا لتلک الاختلافات فی الهامش. و الحرّانیّ رحمة اللّه علیه اختار منها ما اقتضاه کتابه( تحف العقول) و قد صرّح به.
5- 5. أعدم فلانا منه أی منع و فی الروضة« منع الاوهام».
6- 6. فی الروضة« أن یتخیل».

لَا عَلَی الْمُمَازَجَةِ وَ عَلِمَهَا لَا بِأَدَاةٍ- لَا یَکُونُ الْعِلْمُ إِلَّا بِهَا وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَعْرُوفِهِ عِلْمُ غَیْرِهِ (1)

کَانَ عَالِماً لِمَعْلُومِهِ- إِنْ قِیلَ کَانَ فَعَلَی تَأْوِیلِ أَزَلِیَّةِ الْوُجُودِ وَ إِنْ قِیلَ لَمْ یَزَلْ فَعَلَی تَأْوِیلِ نَفْیِ الْعَدَمِ (2)

فَسُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ مَنْ عَبَدَ سِوَاهُ فَاتَّخَذَ إِلَهاً غَیْرَهُ عُلُوّاً کَبِیراً نَحْمَدُهُ بِالْحَمْدِ الَّذِی ارْتَضَاهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَوْجَبَ قَبُولَهُ عَلَی نَفْسِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ شَهَادَتَانِ تَرْفَعَانِ الْقَوْلَ وَ تَضَعَانِ الْعَمَلَ (3)

خَفَّ مِیزَانٌ تُرْفَعَانِ مِنْهُ وَ ثَقُلَ مِیزَانٌ تُوضَعَانِ فِیهِ وَ بِهِمَا الْفَوْزُ بِالْجَنَّةِ وَ النَّجَاةُ مِنَ النَّارِ وَ الْجَوَازُ عَلَی الصِّرَاطِ وَ بِالشَّهَادَةِ تَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ بِالصَّلَاةِ تَنَالُونَ الرَّحْمَةَ فَأَکْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی نَبِیِّکُمْ- إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا شَرَفَ أَعْلَی مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَا کَرَمَ أَعَزُّ مِنَ التَّقْوَی وَ لَا مَعْقِلَ أَحْرَزُ مِنَ الْوَرَعِ وَ لَا شَفِیعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَا لِبَاسَ أَجَلُّ مِنَ الْعَافِیَةِ وَ لَا وِقَایَةَ أَمْنَعُ مِنَ السَّلَامَةِ وَ لَا مَالَ أَذْهَبُ بِالْفَاقَةِ مِنَ الرِّضَا وَ الْقُنُوعِ- وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَی بُلْغَةِ الْکَفَافِ فَقَدِ انْتَظَمَ الرَّاحَةَ وَ الرَّغْبَةُ مِفْتَاحُ التَّعَبِ وَ الِاحْتِکَارُ مَطِیَّةُ النَّصَبِ وَ الْحَسَدُ آفَةُ الدِّینِ وَ الْحِرْصُ دَاعٍ إِلَی التَّقَحُّمِ فِی الذُّنُوبِ وَ هُوَ دَاعٍ إِلَی الْحِرْمَانِ-(4)

وَ الْبَغْیُ سَائِقٌ إِلَی الْحَیْنِ وَ الشَّرَهُ جَامِعٌ لِمَسَاوِی الْعُیُوبِ (5) رُبَّ طَمَعٍ خَائِبٍ وَ

ص: 281


1- 1. یحتمل الإفاضة و التوصیف فعلی الأول فالمراد أنّه لا یتوسط بینه و بین معلومه علم غیره و علی الثانی فالمراد أن ذاته المقدّسة کافیة للعلم و لا یحتاج الی علم أی صورة علمیة غیر ذاته تعالی، بهذه الصورة العلمیة و بارتسامها کان عالما بمعلومه کما فی الممکنات.
2- 2. أی لیس کونه موجودا فی الازل عبارة عن مقارنته للزمان أزلا لحدوث الزمان بل بمعنی أن لیس لوجوده ابتداء أو أنّه تعالی لیس بزمانی و« کان» یدل علی الزمانیة فتأویله أن معنی کونه أزلا أن وجوده یمتنع علیه العدم و لعلّ المعنی الأخیر فی الفقرة الثانیة متعین.
3- 3. تضعان خلاف ترفعان أی تثقلان. و فی الروضة« و تضاعفان العمل».
4- 4. قد مضی هذه الکلمات مع اختلاف یسیر فی وصیته لابنه الحسین علیهما السلام.
5- 5. الحین- بفتح المهملة و المثناة التحتانیة-: الهلاک و المحنة و الشرة غلبة الحرص و الغضب و الطیش و الحدة و النشاط. و فی بعض النسخ« الشره» و هو الحرص أیضا.

أَمَلٍ کَاذِبٍ وَ رَجَاءٍ یُؤَدِّی إِلَی الْحِرْمَانِ وَ تِجَارَةٍ تَئُولُ إِلَی الْخُسْرَانِ- أَلَا وَ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْضِحَاتِ النَّوَائِبِ وَ بِئْسَتِ الْقِلَادَةُ الدَّیْنُ لِلْمُؤْمِنِ (1) أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا کَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ وَ لَا عِزَّ أَنْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ وَ لَا حَسَبَ أَبْلَغُ مِنَ الْأَدَبِ وَ لَا نَصَبَ (2)

أَوْجَعُ مِنَ الْغَضَبِ وَ لَا جَمَالَ أَحْسَنُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا قَرِینَ شَرٌّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا سَوْأَةَ أَسْوَأُ(3)

مِنَ الْکَذِبِ وَ لَا حَافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمْتِ وَ لَا غَائِبَ أَقْرَبُ مِنَ الْمَوْتِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مَنْ نَظَرَ فِی عَیْبِ نَفْسِهِ شُغِلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ وَ مَنْ رَضِیَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ یَأْسَفْ عَلَی مَا فِی یَدِ غَیْرِهِ وَ مَنْ سَلَّ سَیْفَ الْبَغْیِ قُتِلَ بِهِ وَ مَنْ حَفَرَ لِأَخِیهِ بِئْراً وَقَعَ فِیهَا وَ مَنْ هَتَکَ حِجَابَ غَیْرِهِ انْکَشَفَتْ عَوْرَاتُ بَیْتِهِ وَ مَنْ نَسِیَ زَلَّتَهُ (4)

اسْتَعْظَمَ زَلَلَ غَیْرِهِ وَ مَنْ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ ضَلَّ وَ مَنِ اسْتَغْنَی بِعَقْلِهِ زَلَّ وَ مَنْ تَکَبَّرَ عَلَی النَّاسِ ذَلَّ وَ مَنْ سَفِهَ عَلَی النَّاسِ شُتِمَ وَ مَنْ خَالَطَ الْعُلَمَاءَ وُقِّرَ وَ مَنْ خَالَطَ الْأَنْذَالَ حُقِّرَ وَ مَنْ حَمَلَ مَا لَا یُطِیقُ عَجَزَ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا مَالَ هُوَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ (5)

وَ لَا فَقْرَ هُوَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا وَاعِظَ هُوَ أَبْلَغُ مِنَ النُّصْحِ (6) وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّرِ وَ لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ(7)

وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا وَرَعَ کَالْکَفِ (8)

وَ لَا حِلْمَ

ص: 282


1- 1. و فی الروضة« و بئست القلادة قلادة الذنب للمؤمن».
2- 2. النصب: الثعب و المشقة الذی یتفرع علی الغضب و هو من أخس المتاعب اذ لا ثمرة له و لا داعی إلیه إلا عدم تملک النفس و فی بعض نسخ الروضة« و لا نسب أوضع من الغضب».
3- 3. السوأة: الخلة القبیحة و الجمع سوءات.
4- 4. الزلة: السقطة و الخطیئة. و فی بعض النسخ و الروضة« و من نسی زلله».
5- 5. الاعود: الانفع.
6- 6. النصح: الخلوص.
7- 7. المظاهرة: المعاونة. و العجب: الکبر و اعجاب المرء بنفسه و بفضائله و أعماله.
8- 8. و فی الروضة« کالکف عن المحارم» و فی بعض نسخ الروضة« و لا حکم کالصبر و الصمت». أی و لا حکمة.

کَالصَّبْرِ وَ الصَّمْتِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ فِی الْإِنْسَانِ عَشْرَ خِصَالٍ یُظْهِرُهَا لِسَانُهُ شَاهِدٌ یُخْبِرُ عَنِ الضَّمِیرِ وَ حَاکِمٌ یَفْصِلُ بَیْنَ الْخِطَابِ وَ نَاطِقٌ یُرَدُّ بِهِ الْجَوَابُ وَ شَافِعٌ تُدْرَکُ بِهِ الْحَاجَةُ وَ وَاصِفٌ تُعْرَفُ بِهِ الْأَشْیَاءُ وَ أَمِیرٌ یَأْمُرُ بِالْحَسَنِ وَ وَاعِظٌ یَنْهَی عَنِ الْقَبِیحِ وَ مُعَزٍّ تُسَکَّنُ بِهِ الْأَحْزَانُ وَ حَامِدٌ تُجْلَی بِهِ الضَّغَائِنُ وَ مُؤْنِقٌ یُلْهِی الْأَسْمَاعَ (1)

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا خَیْرَ فِی الصَّمْتِ عَنِ الْحُکْمِ کَمَا أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ (2) اعْلَمُوا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَّهُ مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ وَ مَنْ لَا یَتَعَلَّمْ یَجْهَلْ وَ مَنْ لَا یَتَحَلَّمْ لَا یَحْلُمْ (3) وَ مَنْ

لَا یَرْتَدِعْ لَا یَعْقِلْ وَ مَنْ لَا یَعْقِلْ یَهُنْ وَ مَنْ یَهُنْ لَا یُوَقَّرْ وَ مَنْ یَتَّقِ یَنْجُ-(4) وَ مَنْ یَکْسِبْ مَالًا مِنْ غَیْرِ حَقِّهِ یَصْرِفْهُ فِی غَیْرِ أَجْرِهِ (5)

وَ مَنْ لَا یَدَعْ وَ هُوَ مَحْمُودٌ یَدَعْ وَ هُوَ مَذْمُومٌ (6)

وَ مَنْ لَمْ یُعْطِ قَاعِداً مُنِعَ قَائِماً(7)

وَ مَنْ یَطْلُبِ الْعِزَّ بِغَیْرِ حَقٍّ یَذِلَّ وَ مَنْ عَانَدَ الْحَقَّ لَزِمَهُ الْوَهْنُ وَ مَنْ تَفَقَّهَ وُقِّرَ وَ مَنْ تَکَبَّرَ حُقِّرَ وَ مَنْ لَا یُحْسِنْ لَا یُحْمَدْ.

ص: 283


1- 1. المعز من التعزیة بمعنی التسلیة، و الضغائن جمع الضغینة بمعنی الحقد، و فی الروضة و حاضر تجلی به الضغائن». و المونق: العجب. و فی الروضة« و مونق یتلذذ به».
2- 2. الحکم- بالضم-: الحکمة.
3- 3. أی لا یحصل ملکة الحلم الا بالتحلم و هو تکلف الحلم.
4- 4. الردع: الرد و الکف.« و من لا یرتدع» أی من لا ینزجر عن القبائح بنصح الناصحین لا یکون عاقلا و لا یکمل عقله و لا یعقل قبح القبائح. و فی الروضة« و من لا یوقر یتوبخ».
5- 5. أی فیما لا یوجر علیه فی الدنیا و الآخرة.
6- 6. أی من لا یترک الشر و ما ینبغی علی اختیار یدعه علی اضطرار و لا یحمد بهذا الترک.
7- 7. أی من لم یعط المحتاجین حال کونه قاعدا یقوم عنده الناس و یسألونه یبتلی بان یفتقر الی سؤال غیره فیقوم بین یدیه و یسأله و لا یعطیه.

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمَنِیَّةَ قَبْلَ الدَّنِیَّةِ وَ التَّجَلُّدَ قَبْلَ التَّبَلُّدِ(1)

وَ الْحِسَابَ قَبْلَ الْعِقَابِ وَ الْقَبْرَ خَیْرٌ مِنَ الْفَقْرِ وَ عَمَی الْبَصَرِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مِنَ النَّظَرِ وَ الدَّهْرَ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ (2) فَاصْبِرْ فَبِکِلَیْهِمَا تُمْتَحَنُ- أَیُّهَا النَّاسُ أَعْجَبُ مَا فِی الْإِنْسَانِ قَلْبُهُ (3)

وَ لَهُ مَوَادُّ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ أَضْدَادٌ مِنْ خِلَافِهَا فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ (4) وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَکَهُ الْحِرْصُ وَ إِنْ مَلَکَهُ الْیَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَیْظُ وَ إِنْ أُسْعِدَ بِالرِّضَا نَسِیَ التَّحَفُّظَ(5) وَ إِنْ نَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحُزْنُ (6) وَ إِنِ اتَّسَعَ بِالْأَمْنِ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ وَ إِنْ جُدِّدَتْ لَهُ نِعْمَةٌ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ(7) وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَی وَ إِنْ عَضَّتْهُ فَاقَةٌ(8)

شَغَلَهُ الْبَلَاءُ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِیبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ وَ إِنْ أَجْهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ فِی الشِّبَعِ کَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ(9) فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ

ص: 284


1- 1. المنیة: الموت. و الدنیة: الذلة یعنی أن الموت خیر من الذلة، فالمراد بالقبلیة القبلیة بالشرف. و فی النهج« المنیة و لا الدنیة و التعلل و لا التوسل» و هو أوضح. و التجلد: تکلف الشدة و القوّة. و التبلد ضده.
2- 2. زاد فی الروضة« فاذا کان لک فلا تبطر و إذا کان علیک- الخ» و لعله سقط من قلم النسّاخ.
3- 3. فی النهج« و لقد علق بنیاط هذا الإنسان بضعة هی أعجب ما فیه و ذلک القلب».
4- 4. سنح له: بدا و ظهر.
5- 5. التحفظ: التوقی و التحرز من المضرات.
6- 6. و فی الروضة و النهج« شغله الحذر».
7- 7. الغرة- بالکسر-: الاغترار و الغفلة. و استلبته أی سلبته عن رشده و یمکن أن تکون« العزة» بالاهمال و الزای.
8- 8.« أفاد مالا» أی أعطاه ایاه. و عضته أی اشتد علیه الفاقة و الفقر.
9- 9. و فی الروضة و النهج« و ان جهده الجوع قعد به الضعف». و الکظة- بالکسر-: ما یعتری الإنسان عند امتلائه من الطعام، یقال: کظ الطعام فلانا أی ملأه حتّی لا یطیق التنفس. و البطنة- بالکسر-: الامتلاء المفرط من الاکل.

مُضِرٌّ وَ کُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ- أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ قَلَّ ذَلَّ وَ مَنْ جَادَ سَادَ وَ مَنْ کَثُرَ مَالُهُ رَأَسَ (1) وَ مَنْ کَثُرَ حِلْمُهُ نَبُلَ (2) وَ مَنْ فَکَّرَ فِی ذَاتِ اللَّهِ تَزَنْدَقَ (3) وَ مَنْ أَکْثَرَ مِنْ شَیْ ءٍ عُرِفَ بِهِ وَ مَنْ کَثُرَ مِزَاحُهُ اسْتُخِفَّ بِهِ وَ مَنْ کَثُرَ ضَحِکُهُ ذَهَبَتْ هَیْبَتُهُ فَسَدَ حَسَبُ مَنْ لَیْسَ لَهُ أَدَبٌ إِنَّ أَفْضَلَ الْفِعَالِ صِیَانَةُ الْعِرْضِ بِالْمَالِ لَیْسَ مَنْ جَالَسَ الْجَاهِلَ بِذِی مَعْقُولٍ مَنْ جَالَسَ الْجَاهِلَ فَلْیَسْتَعِدَّ لِقِیلٍ وَ قَالٍ (4) لَنْ یَنْجُوَ مِنَ الْمَوْتِ غَنِیٌّ بِمَالِهِ وَ لَا فَقِیرٌ لِإِقْلَالِهِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَوَاهِدَ تُجْرِی الْأَنْفُسَ عَنْ مَدْرَجَةِ أَهْلِ التَّفْرِیطِ(5)

فِطْنَةُ الْفَهْمِ لِلْمَوَاعِظِ مِمَّا یَدْعُو النَّفْسَ إِلَی الْحَذَرِ مِنَ الْخَطَإِ(6) وَ لِلنُّفُوسِ خَوَاطِرُ لِلْهَوَی وَ الْعُقُولُ تَزْجُرُ وَ تَنْهَی (7)

وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ الِاعْتِبَارُ یَقُودُ إِلَی الرَّشَادِ وَ کَفَاکَ أَدَباً لِنَفْسِکَ مَا تَکْرَهُهُ مِنْ غَیْرِکَ (8)

عَلَیْکَ لِأَخِیکَ الْمُؤْمِنِ مِثْلُ

ص: 285


1- 1. رأس بفتح الهمزة أی هو رئیس للقوم و یحتمل أن یکون من رأس یرؤس أی مشی متبخترا أو أکل کثیرا.
2- 2. النبل: الفضل و الشرف و النجابة.
3- 3. تزندق أی اتصف بالزندقة.
4- 4. فی اللغة: یستعمل« القول» فی الخیر.« و القال و القیل و القالة» فی الشر. و القول مصدر و القال و القیل اسمان له. و القال الابتداء و القیل الجواب. و الاقلال: قلة المال.
5- 5. المدرج و المدرجة: المذهب و المسلک یعنی أن للقلوب شواهد تعرج الانفس عن مسالک أهل التقصیر الی درجات المقربین.
6- 6. الفطنة: الحذق و الفهم و هی مبدأ و خبره قوله:« مما یدعو» یعنی أن الفطنة هی مما یدعو النفس الی الحذر من المخاطرات.
7- 7. الخواطر، جمع خاطر: ما یخطر بالقلب و النفس من أمر أو تدبیر و العقول تزجر و تنهی عنها.
8- 8. و فی الروضة« و علیک».

الَّذِی لَکَ عَلَیْهِ لَقَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنَی بِرَأْیِهِ (1) وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ وَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِفَ الْخَطَاءِ(2) وَ مَنْ أَمْسَکَ عَنِ الْفُضُولِ عَدَّلَتْ رَأْیَهُ الْعُقُولُ (3)

وَ مَنْ حَصَرَ شَهْوَتَهُ فَقَدْ صَانَ قَدْرَهُ وَ مَنْ أَمْسَکَ لِسَانَهُ أَمِنَهُ قَوْمُهُ وَ نَالَ حَاجَتَهُ-(4) وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ وَ الْأَیَّامُ تُوضِحُ لَکَ السَّرَائِرَ الْکَامِنَةَ وَ لَیْسَ فِی الْبَرْقِ الْخَاطِفِ مُسْتَمْتَعٌ لِمَنْ یَخُوضُ فِی الظُّلْمَةِ(5) وَ مَنْ عُرِفَ بِالْحِکْمَةِ لَحَظَتْهُ الْعُیُونُ بِالْوَقَارِ وَ الْهَیْبَةِ وَ أَشْرَفُ الْغِنَی تَرْکُ الْمُنَی وَ الصَّبْرُ جُنَّةٌ مِنَ الْفَاقَةِ

وَ الْحِرْصُ عَلَامَةُ الْفَقْرِ وَ الْبُخْلُ جِلْبَابُ الْمَسْکَنَةِ وَ الْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ وَ وَصُولٌ مُعْدِمٌ خَیْرٌ مِنْ جَافٍ مُکْثِرٍ(6)

وَ الْمَوْعِظَةُ کَهْفٌ لِمَنْ وَعَاهَا وَ مَنْ أَطْلَقَ طَرْفَهُ کَثُرَ أَسَفُهُ (7) وَ مَنْ ضَاقَ خُلُقُهُ

ص: 286


1- 1. یقال: خاطر بنفسه عرضها للخطر أی أشرف نفسه للهلاک.
2- 2. أی استشار الناس و اقبل نحو آرائهم و لاحظها واحدا واحدا و تفکر فیها فمن طلب الآراء من وجوهها الصحیحة انکشف له مواقع الخطاء و احترس منه.
3- 3. أی حکم القول بعدالة رأیه و صوابه.
4- 4. أمنه- بالفتح- أی أمن قومه من شره، و یحتمل بالمد من باب الافعال أی آمن من شر قومه أوعد قومه أمینا و نال الحاجة التی توهم حصولها فی اطلاق اللسان.
5- 5. یقال: خطف البرق البصر: استلبه بسرعة و ذهب به. و المستمتع: المنتفع و المتلذذ، یعنی لا ینفعک ما یبصر و ما یسمع کالبرق الخاطف بل ینبغی أن تواظب و تستضی ء دائما بانوار الحکم لتخرجک من ظلمات الجهل، و یحتمل أن یکون المراد لا ینفع ما یبصر و ما یسمع من الآیات و المواعظ مع الانغماس فی ظلمات المعاصی و الذنوب.
6- 6. قد مضی هذه العبارة و بیان ما فیها فی وصیته علیه السلام لابنه الحسین سلام اللّه علیه و یحتمل أیضا أن یکون المراد أن الفقیر المتودد خیر من الغنی المتجافی. قوله: « وعاها» أی حفظها و جمعها.
7- 7. الطرف- بسکون الراء: العین. و- بالتحریک-: اللسان أی و من اطلق عینه و نظره کثر أسفه. و فی الروضة بعد هذا الکلام هکذا« و قد أوجب الدهر شکره علی من نال سؤله و قل ما ینصفک اللسان فی نشر قبیح أو احسان».

مَلَّهُ أَهْلُهُ وَ مَنْ نَالَ اسْتَطَالَ (1) قَلَّ مَا تُصَدِّقُکَ الْأُمْنِیَّةُ التَّوَاضُعُ یَکْسُوکَ الْمَهَابَةَ وَ فِی سَعَةِ الْأَخْلَاقِ کُنُوزُ الْأَرْزَاقِ (2) مَنْ کَسَاهُ الْحَیَاءُ ثَوْبَهُ خَفِیَ عَلَی النَّاسِ عَیْبُهُ- تَحَرَّ الْقَصْدَ مِنَ الْقَوْلِ فَإِنَّهُ مَنْ تَحَرَّی الْقَصْدَ خَفَّتْ عَلَیْهِ الْمُؤَنُ (3)

فِی خِلَافِ النَّفْسِ رُشْدُهَا مَنْ عَرَفَ الْأَیَّامَ لَمْ یَغْفُلْ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ أَلَا وَ إِنَّ مَعَ کُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقاً وَ فِی کُلِّ أُکْلَةٍ غَصَصاً- لَا تُنَالُ نِعْمَةٌ إِلَّا بِزَوَالِ أُخْرَی لِکُلِّ ذِی رَمَقٍ قُوتٌ وَ لِکُلِّ حَبَّةٍ آکِلٌ وَ أَنْتَ قُوتُ الْمَوْتِ (4)

اعْلَمُوا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَّهُ مَنْ مَشَی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَصِیرُ إِلَی بَطْنِهَا وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ یَتَسَارَعَانِ فِی هَدْمِ الْأَعْمَارِ- أَیُّهَا النَّاسُ کُفْرُ النِّعْمَةِ لُؤْمٌ (5)

وَ صُحْبَةُ الْجَاهِلِ شُؤْمٌ مِنَ الْکَرَمِ لِینُ الْکَلَامِ إِیَّاکَ وَ الْخَدِیعَةَ فَإِنَّهَا مِنْ خُلُقِ اللِّئَامِ لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ وَ لَا کُلُّ غَائِبٍ یَئُوبُ- لَا تَرْغَبْ فِیمَنْ زَهِدَ فِیکَ رُبَّ بَعِیدٍ هُوَ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ اسْتُرْ عَوْرَةَ أَخِیکَ لِمَا تَعْلَمُهُ فِیکَ-(6)

اغْتَفِرْ زَلَّةَ

ص: 287


1- 1. النیل: اصابة الشی ء. یقال: نال من عدوه أی بلغ منه مقصوده یعنی من أصاب شیئا من أسباب الشرف کالمال و العلم یتفضل و یترفع غالبا و یمکن أن یکون هذا نظیر قوله: « من جادساد» فالمراد أن الجود و الکرم غالبا یوجبان الفخر و الاستطالة. و الامنیة: البغیة و ما یتمنی الإنسان، یعنی فی الغالب امنیتک کاذبة.
2- 2. و فی الروضة بعد هذا الکلام کذا« کم من عاکف علی ذنبه فی آخر أیّام عمره».
3- 3. أی أقصد الوسط العدل من القول و جانب التعدی و الافراط و التفریط لیخف علیک المئونة.
4- 4. قد مضی هذه الکلمات فی وصایاه علیه السلام أیضا.
5- 5. اللوم- بالفتح غیر مهموز-: الملامة و مهموزا: ضد الکرم. و اللئام: جمع لئیم و- بالضم-: الدنی و قد لؤم الرجل- بالضم- لؤما.
6- 6. فی الروضة بعد هذه الجملة هکذا« ألا و من أسرع فی المسیر أدرکه المقیل، استر عورة أخیک کما یعلمها فیک». و فی بعض النسخ« لما یعلمها».

صَدِیقِکَ لِیَوْمٍ یَرْکَبُکَ عَدُوُّکَ مَنْ غَضِبَ عَلَی مَنْ لَا یَقْدِرُ أَنْ یَضُرَّهُ طَالَ حُزْنُهُ وَ عَذَّبَ نَفْسَهُ مَنْ خَافَ رَبَّهُ کَفَّ ظُلْمَهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفِ الْخَیْرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبَهِیمَةِ إِنَّ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةَ الزَّادِ مَا أَصْغَرَ الْمُصِیبَةَ مَعَ عِظَمِ الْفَاقَةِ غَداً وَ مَا تَنَاکَرْتُمْ إِلَّا لِمَا فِیکُمْ

مِنَ الْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ (1) مَا أَقْرَبَ الرَّاحَةَ مِنَ التَّعَبِ وَ الْبُؤْسَ مِنَ التَّغْیِیرِ(2)

مَا شَرٌّ بِشَرٍّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ وَ مَا خَیْرٌ بِخَیْرٍ بَعْدَهُ النَّارُ وَ کُلُّ نَعِیمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْقُورٌ وَ کُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِیَةٌ عِنْدَ تَصْحِیحِ الضَّمَائِرِ تَبْدُو الْکَبَائِرُ(3)

تَصْفِیَةُ الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ تَخْلِیصُ النِّیَّةِ عَنِ الْفَسَادِ أَشَدُّ عَلَی الْعَامِلِینَ مِنْ طُولِ الْجِهَادِ- هَیْهَاتَ لَوْ لَا التُّقَی کُنْتُ أَدْهَی الْعَرَبِ (4) عَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ(5) وَ کَلِمَةِ الْحَقِّ فِی الرِّضَی وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدِ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَی الْعَدُوِّ وَ الصَّدِیقِ وَ بِالْعَمَلِ فِی النَّشَاطِ وَ الْکَسَلِ وَ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ فِی الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ وَ مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَاؤُهُ وَ مَنْ کَثُرَ خَطَاؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ مَنْ تَفَکَّرَ اعْتَبَرَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ

ص: 288


1- 1. فی الروضة« هیهات هیهات و ما تناکرتم الا لما فیکم من المعاصی و الذنوب» أی لیس تناکرتم الا لذنوبکم و عیوبکم.
2- 2. و فی الروضة و بعض النسخ« من النعیم» و المراد بالتغییر سرعة تقلب أحوال الدنیا.
3- 3. أی إذا أراد الإنسان تصحیح ضمیره عن النیاب الفاسدة و الأخلاق الذمیمة تظهر له العیوب الکبیرة الکامنة فی النفس و الأخلاق الذمیة التی خفیت علیه تحت أستار الغفلات.
4- 4. الدهاء جودة الرأی، و الحذق و بمعنی المکر و الاحتیال و هو المراد هاهنا. و فی الروضة« لو لا التقی لکنت أدهی العرب» و من کلام له علیه السلام« و اللّه ما معاویة بأدهی منی و کنه یغدر و یفجر. و لو لا کراهیة الغدر لکنت من أدهی الناس: و لکن کل غدرة فجرة و کل فجرة کفرة. و لکل غادر لواء یعرف به یوم القیامة. و اللّه ما استغفل بالمکیدة و لا استغمز بالتشدیدة».
5- 5. قد مضی هذا الکلام إلی آخر الخطبة فی وصیته صلوات اللّه علیه لابنه الحسین علیه السلام و لم یذکر فی الروضة و فیها بعد هذا الکلام« أیها الناس ان اللّه عزّ و جلّ وعد نبیه محمّدا صلّی اللّه علیه و آله الوسیلة و وعد الحق» الی آخر ما خطبه علیه السلام.

اعْتَزَلَ وَ مَنِ اعْتَزَلَ سَلِمَ وَ مَنْ تَرَکَ الشَّهَوَاتِ کَانَ حُرّاً وَ مَنْ تَرَکَ الْحَسَدَ کَانَتْ لَهُ الْمَحَبَّةُ عِنْدَ النَّاسِ عِزُّ الْمُؤْمِنِ غِنَاهُ عَنِ النَّاسِ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ وَ مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِالْیَسِیرِ وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ کَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ کَلَامُهُ إِلَّا فِیمَا یَنْفَعُهُ- الْعَجَبُ مِمَّنْ یَخَافُ الْعِقَابَ فَلَا یَکُفُّ وَ یَرْجُو الثَّوَابَ وَ لَا یَتُوبُ وَ یَعْمَلُ الْفِکْرُ تُورِثُ نُوراً وَ الْغَفْلَةُ ظُلْمَةٌ وَ الْجَهَالَةُ ضَلَالَةٌ وَ السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ الْأَدَبُ خَیْرُ مِیرَاثٍ حُسْنُ الْخُلُقِ خَیْرُ قَرِینٍ لَیْسَ مَعَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ نَمَاءٌ وَ لَا مَعَ الْفُجُورِ غِنًی- الْعَافِیَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةٌ مِنْهَا فِی الصَّمْتِ إِلَّا بِذِکْرِ اللَّهِ وَحْدَهُ وَ وَاحِدٌ فِی تَرْکِ مُجَالَسَةِ السُّفَهَاءِ رَأْسُ الْعِلْمِ الرِّفْقُ وَ آفَتُهُ الْخُرْقُ وَ مِنْ کُنُوزِ الْإِیمَانِ الصَّبْرُ عَلَی الْمَصَائِبِ وَ الْعَفَافُ زِینَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی کَثْرَةُ الزِّیَارَةِ تُورِثُ الْمَلَالَةَ وَ الطُّمَأْنِینَةُ قَبْلَ الْخِبْرَةِ ضِدُّ الْحَزْمِ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ یَدُلُّ عَلَی ضَعْفِ عَقْلِهِ- لَا تُؤْیِسْ مُذْنِباً فَکَمْ مِنْ عَاکِفٍ عَلَی ذَنْبِهِ خُتِمَ لَهُ بِخَیْرٍ وَ کَمْ مِنْ مُقْبِلٍ عَلَی عَمَلِهِ مُفْسِدٌ فِی آخِرِ عُمُرِهِ صَائِرٌ إِلَی النَّارِ بِئْسَ الزَّادُ إِلَی الْمَعَادِ الْعُدْوَانُ عَلَی الْعِبَادِ طُوبَی لِمَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ عَمَلَهُ وَ عِلْمَهُ وَ حُبَّهُ وَ بُغْضَهُ وَ أَخْذَهُ وَ تَرْکَهُ وَ کَلَامَهُ وَ صَمْتَهُ وَ فِعْلَهُ وَ قَوْلَهُ- لَا یَکُونُ الْمُسْلِمُ مُسْلِماً حَتَّی یَکُونَ وَرِعاً وَ لَنْ یَکُونَ وَرِعاً حَتَّی یَکُونَ زَاهِداً وَ لَنْ یَکُونَ زَاهِداً حَتَّی یَکُونَ حَازِماً وَ لَنْ یَکُونَ حَازِماً حَتَّی یَکُونَ عَاقِلًا وَ مَا الْعَاقِلُ إِلَّا مَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ وَ عَمِلَ لِلدَّارِ الْآخِرَةِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ.

**[ترجمه]تحف العقول: خطبه وسیله: «سپاس و ستایش آن خدایی را سزاست که پندار و اندیشه ها را از راهیابی به هستی اش بی بهره ساخته، و خردها را از خیال پردازی در ذاتش به پرده داشته، زیرا از همانندی و هم شکلی به دور است؛ ذات مقدسش را تغییر و تفاوتی نیست؛ و در صفات کمالش به جزء جزء شدن بخش پذیر نیست؛ از همه چیز جداست، ولی نه در مسافت؛ و در همه چیز هست، ولی نه بر وجه ممازجت (آمیختگی)؛ بر همه چیز آگاه است اما نه به اسباب؛ دانش او جز ذات او نیست؛ بین او و معلوماتش واسطه ای نیست که بدان وسیله دانای به معلوم شده باشد. اگر گفته شد: «بوده»، بر اساس تأویل ازلیّت وجود است، و اگر گفته شود: «همیشه هست»، بر اساس این تأویل است که نیستی را در ساحت او راهی نیست. پس منزّه و متعالی باد خدا از گفته آن که جز او را پرستد و معبود جز او گیرد.

او را سپاس گوییم؛ آن گونه سپاسی که بر مخلوقاتش می پسندد و قبولش را لازم دانسته. گواهی می دهم که هیچ معبودی جز «اللَّه» در خور پرستش نیست؛ که یگانه و بی انباز است. و گواهی می دهم که محمّد بنده و فرستاده اوست. دو شهادتی که گفتار را بالا برند و کردار را در میزان سنجش مضاعف کنند؛ و ترازوی سنجشی که فاقد این دو باشد، سبک گردد، و در صورت وجود این دو، سنگین شود؛ و مایه رسیدن به بهشت و رهایی از جهنّم و عبور از صراط باشد. شما با شهادت به وحدانیّت حقّ [و نبوّت و معاد] (توحید نظری)، به بهشت درآیید؛ و با پرستش و عبادت او (توحید عملی) رحمت را دریابید. پس بر پیامبر خود بسیار درود فرستید«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً» - . احزاب / 56 - {خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.}

ای مردم! شرافتی برتر از اسلام نیست. نیز هیچ کرمی عزیزتر از پرهیزگاری؛ هیچ پناهگاهی محکم تر از خویشتنداری؛ هیچ واسطه ای (شفیعی) پیروزمندتر از توبه، هیچ جامه ای با جلال تر از خلعت عافیت؛ هیچ سپری کارسازتر از سلامت؛ و هیچ ثروتی فقرزداتر از رضایت و قناعت نیست. آن کس که به روزی روزانه بسنده کرد، آسایش خود را فراهم آورد. و دوستی دنیا کلید رنج است؛ مال اندوزی سبب گرفتاری است؛ حسد آفت دین است؛ آزمندی (حرص) موجب بی پروا افتادن در گناهان و سبب محرومیّت است؛ ستمکاری سوق دهنده به سوی هلاکت است؛ و دنیاپرستی فراهم کننده همه زشتی هاست. چه بسا طمعی که ناکامی شود؛ و آرزویی که غلط از آب درآید؛ و امیدی که به نومیدی کشد؛ و سودایی که به زیان انجامد. بدانید و آگاه باشد! کسی که بدون توجه به عواقب امور، خود را به ورطه مشکلات اندازد، در معرض حوادث رسواکننده قرار خواهد گرفت. نیز چه بد گردنبندی است قرض برای مؤمن.

ای مردم! هیچ گنجی سودمندتر از علم نیست؛ هیچ عزّتی مفید تر از بردباری؛ هیچ افتخار فامیلی رساتر از ادب؛ هیچ رنجی دردناک تر از خشم؛ هیچ جمالی زیباتر از خرد؛ هیچ رفیقی بدتر از نادانی؛ هیچ زشتی ناپسندتر از دروغ؛ هیچ نگهبانی نگهدارتر از خموشی؛ و نیز هیچ غایبی نزدیک تر از مرگ نیست.

ای مردم! کسی که بر عیب خود نظر افکند، به عیب دیگران نپردازد؛ هر کس که به روزی خداداده بسنده کند، بر آنچه دیگران دارند افسوس نخورد؛ هر کس که شمشیر ستم بر کشد، خون خود بدان ریزد؛ کسی که چاهی برای برادرش کند، خود در آن افتد؛ هر کس که پرده دیگری را بدرد، عیوب خانواده اش فاش شود؛ آن کس که خطای خود را از یاد برد، خطای دیگران را بزرگ شمارد؛ کسی که تنها رأی خود را بپسندد، به گمراهی افتد؛ کسی که به رأی خود بسنده کند (مشورت نکند)، بلغزد؛ هر کس که بر مردم تکبّر بورزد، خوار شود؛ آن کس که با مردم گستاخی کند، دشنام شنود؛ کسی که با دانشمندان معاشرت کند، محترم گردد؛ هر کس که با اوباش بیامیزد، زبون گردد؛ و کسی که بیش از توان خود بار کشد، درمانده شود.

ای مردم! هیچ اندوخته ای سودمندتر از خردمندی نیست؛ هیچ فقری سخت تر از نادانی؛ هیچ پند دهنده ای رساتر از پاکی؛ هیچ خردی همچون عاقبت اندیشی؛ هیچ عبادتی همانند فکر و اندیشه؛ هیچ درخواستی نیکوتر از مشورت؛ هیچ غربتی هراسناک تر از خودبینی؛ هیچ ورعی همچون خودداری [از محرّمات]؛ و هیچ بردباری چون صبر و خموشی نیست.

ای مردم! همانا آدمی را ده خوی و خصلت است که زبانش آنها را آشکار می سازد: شاهدی که از باطن خبر دهد؛ داوری که بین گفتار جدایی اندازد؛ سخنوری که بدان جواب دهد؛ واسطه ای که بدان به حاجت رسد؛ بیانگری که بدان اشیا شناخته شوند؛ فرماندهی که فرمان به خیر و خوبی دهد؛ نصیحتگری که از زشتی باز دارد؛ تسلّی بخشی که بدان تسلی آتش غم فرو نشیند؛ ستایشگری که کینه را بزداید؛ و تحسینگری که بدان گوش ها را بنوازد و شیفته سازد.

ای مردم! همانا خیری نیست در خموشی از سخن سنجیده، همچنان که در سخن نابخردانه خیری نباشد.

ای مردم! بدانید کسی که زبانش را حفظ نکند پشیمان خواهد شد؛ آن کس که در پی آموختن نباشد، نادان بماند؛ هر کس که خود را به بردباری وادار نکند، به بردباری نرسد؛ و کسی که مهار نفس خویش را به دست نگیرد، عاقل نیست. فرد بی خرد، ذلیل و خوار است؛ شخص ذلیل احترام نشود؛ هر کس که تقوای الهی داشت، نجات یابد؛ کسی که ثروتی را از راه نامشروع به دست آورد، آن را به همان گونه در راهی که پاداش و ثوابی ندارد خرج خواهد کرد؛ آن کس که خوی بد را به وقت آبرومندی ترک نکند، به ناچار زمانی از آن دست کشد که مورد سرزنش قرار گیرد؛ آن کس که به فقرا در حال بی نیازی بخشش نکند، خود در حال نیازمندی و محرومیت از دیگران درخواست کند؛ کسی که به ناحقّ جویای عزّت باشد، خوار گردد؛ آن کس که با حقّ ستیزه کند، به سستی گراید؛ هر کس که علم دین آموزد، محترم شود؛ کسی که تکبّر کند، خوار شود؛ هر کس که نیکوکاری نکند، ستایش نشود.

ای مردم! همانا نیکی، مرگ پیش از خواری است (مردن و خوار نشدن)؛ پایداری در مشکلات پیش از بیتابی، و محاسبه پیش از کیفر. و مرگ بهتر از بینوایی است، و کوری چشم از بسیاری از دیدن ها بهتر است. روزگار دو روز است: روزی به سود تو و روزی به ضرر توست، پس صبور باش؛ که به هر دوی آنها آزموده خواهی شد.

ای مردم! شگفت انگیزترین عضو انسان قلب اوست، که سرچشمه هایی از حکمت و ضد آن را دارد؛ اگر روزنه امیدی برایش گشوده شود، طمع خوارش سازد، اگر آتش طمع افروخته شود، حرص نابودش کند؛ اگر مأیوس شود، تاسف و اندوه بمیراندش؛ اگر عصبانی شود، خشمگین گردد؛ اگر به خشنودی دل خوش کند، هشیاری را از یاد ببرد؛ اگر او را ترسی رسد، غم و اندوه پریشانش کند؛ اگر امنیت برقرار شود، غرور هشیاری اش را برباید؛ اگرش نعمتی رسد، بزرگ منشی او را می گیرد؛ چنانچه او را ثروتی رسد، بی نیازی سرکشش سازد؛ اگر به بینوایی و فقر گرفتار شود، دچار بلا شود، چنانچه او را مصیبتی رسد، بیتابی رسوایش کند؛ اگر بیتابی به زحمتش اندازد، ناتوانی زمینگیرش کند؛ اگر در غذا خوردن زیاده روی کند، پرخوری راه نفسش را ببندد؛ پس هر گونه کوتاهی درباره او زیانبار است و هر زیاده روی نابودکننده اش.

ای مردم! کسی که خیرش کم باشد خوار گردد؛ کسی که بخشش کرد بزرگی یافت؛ هر کس که مالش فراوان شود، ریاست یابد؛ هر کس که بردباری اش افزون شود، شریف گردد؛ هر کس در ذات الهی فکر نماید، زندیق و بی دین شود؛ هر کس که بسیار به چیزی پردازد، به همان شناخته شود؛ کسی که بسیار شوخی کند، سبک شود؛ کسی که خنده اش زیاد باشد، شکوه و هیبتش برود. فرد بی ادب افتخار خانوادگی اش تباه است (به کار نیاید)؛ همانا برترین کردار، آبروداری با مال است؛ کسی که با نابخردان معاشرت کند، عاقل نیست؛ هر کس که با نادانان آمیخت، خود را برای هر گونه حرفی آماده کرد؛ هیچ کس را از مرگ خلاصی نیست؛ نه توانگر به واسطه ثروتش و نه بینوا به واسطه فقرش.

ای مردم! همانا دل ها را گواهانی است که نفوس را از مسیر تقصیرکاران بگردانند. تیزهوشی در نصایح از چیزهایی است که نفس انسان را از خطا بر حذر می دارد. نفوس را تصورات هوس انگیزی است و این خردهایند که جلوگیری کرده و باز می دارند. در تجربه ها دانشی جدید نهفته است و آزمودن، به راه راست رهبری می کند. ناپسند داشتن کار دیگران برای تربیت تو کافی است. برادر مؤمنت همان حقّی را بر گردن تو دارد که تو بر او داری. هر کس که به رای خود بسنده کند، (مشورت نکند) در خطر تباهی است.

اندیشه کردن پیش از اقدام به کار، تو را از پشیمانی محفوظ دارد. کسی که پذیرای نظرات دیگران باشد، نقاط ضعف و خطا را دریابد؛ هر کس که از اضافه گویی بپرهیزد، دانایان نظرش را بپذیرند؛ کسی که تمایلات نفسانی خود را مهار کند، با این کار ارزش خویش را نگهداشته است؛ کسی که زبان خود را کنترل کند، خاطرش از بابت فامیل آسوده گشته و به خواسته اش برسد. گوهر وجودی مردان در تغییر و تحول روزگار (فراز و نشیب) شناخته شود. گذشت زمان اسرار پنهان را برایت آشکار کند (ماه پشت ابر نمی ماند). کسی که غرق در تاریکی است، برق جهنده سودش ندهد؛ کسی که معروف به سخنان حکیمانه شود، به دیده بزرگی و شکوه در او نگرند؛ شریف ترین توانگری در ترک آرزوها نهفته است.

و صبر سپر بینوایی است؛ حرص زدن علامت ناداری است؛ تنگ نظری روپوش بیچارگی است؛ دوستی، خویشاوندیِ سودبخش است؛ بینوای مهربان از توانگر ستمگر بهتر است؛ اندرز و نصیحت پناهگاه کسی است که آن را بپذیرد. کسی که دیدگان خود را آزاد و رها گذارد، اندوهش زیاد شود. اهل خانه فرد بد اخلاق، از او بیزارند. هر کس که به نوایی رسید، خود را برتر دانست. بیشتر اوقات آرزویت وعده دروغت دهد. فروتنی خلعت شکوهت بپوشاند. در گشاده رویی، گنج های روزی نهفته است. کسی که خود را به پاکدامنی بیاراست، عیبش از مردمان پنهان شود. در سخن گفتن مراعات حد میانه را کنید، چرا که این عمل هزینه را سبک کند. هدایت نفس در مخالفتش نهفته است. هر کس که روزگار را شناخت، از آماده بودن غفلت نورزد. هان! همانا با هر جرعه و هر لقمه ، لقمه گلوگیری است. و هر لقمه شاید که راه نفس بگیرد.

هیچ نعمتی جز با زوال نعمتی دیگر به دست نیاید. هر جانداری را غذای روزانه ای است و هر دانه ای را خورنده ای، و تو (ای آدمیزاد) غذای مرگی.

ای مردم! بدانید هر کس که بر روی زمین راه پیموده، بی تردید به درون آن روان است. شب و روز در نابودی بنیاد عمرها در شتابند.

ای مردم! کفران نعمت نشانه پستی است؛ معاشرت با نادان عاقبت خوشی ندارد؛ از نشانه های بزرگواری، نرمی در گفتار است؛ بپرهیزید از فریبکاری، که آن شیوه مردمان پست است؛ هر جوینده ای یابنده نیست و هر غایبی را بازگشتی نباشد. به کسی که از تو بیزار است دل مبند؛ چه بسا آن دوری که از هر نزدیک هم نزدیک تر است؛ همیشه پیش از سفر از همسفر، و اول از همسایه و سپس از خانه بپرس.

عیب برادرت را در آنچه در خود سراغ داری بپوشان. از خطای برادرت درگذر، برای آن روز که دشمنت بر تو می تازد. هر کس بر فردی که قادر به زیان رساندن به او نیست خشم گیرد، اندوهش دراز و روحش آزرده شود. فرد خداترس دست از ستم بردارد.

نیز هر فردی که خوب را از بد نشناسد، به مانند چارپایان است. همانا از نشانه های فساد، نابودی توشه راه است. چه کوچک است مصیبت دنیا در جنب فقر و فاقه فردا. [هیهات] و شما دشمن و مخالف یکدیگر نشدید، مگر به علت رواج معصیت ها و گناهان در میانتان. پس چه نزدیک است راحت این دنیا به رنج آخرت! و شدت فقر این سرا به دگرگونی آخرت! آن چیزی که ظاهرش شر نماید ولی عاقبتش رفتن به بهشت باشد، شر نیست و آن خیر ظاهری که سرانجامش جهنّم باشد، خیر نیست. هر نعمتی در جنب بهشت حقیر و بی ارزش است. هر بلایی در قیاس با جهنّم سلامت است. به هنگام اصلاح درون، گناهان کبیره نمایان شود. خالص کردن عمل، از انجام نفس عمل مشکل تر است. پاک داشتن نیت از فساد، بر مجاهدان در طول جنگ سخت تر است هیهات! اگر پروای الهی را در نظر نداشتم، سیاستمدارترین فرد عرب بودم. بر شما باد به رعایت تقوای الهی در نهان و آشکار؛ سخن حقّ در حال رضا و خشم؛ میانه روی در توانگری و بینوابی؛ دادگری بر دشمن و دوست؛ کار کردن در وقت چابکی و تنبلی؛ و خشنودی از خداوند در سختی و راحتی.

پرحرف خطایش بسیار است، و پرخطا حیایش کم، و کم حیا پرهیزش کم است. و کسی که پرهیزگاری اش کم گردد، دلش بمیرد. فرد دل مرده به جهنّم

می رود؛ هر کس که بیندیشد عبرت گیرد؛ پند آموخته گوشه گیر شود؛ گوشه گیر جان سالم به در برد؛ هر کس که ترک شهوات گوید آزاده است؛ کسی که حسد را کنار نهد محبوب مردم گردد؛ عزت مؤمن در گرو بی نیازی او از مردم است؛ قناعت سرمایه ای است تمام ناشدنی؛ کسی که بسیار یاد مرگ کند، به کم این سرا بسنده کند. هر کس دانست که گفتارش جزو کردارش به حساب آید، جز در آنچه سودش بخشد زبان نگشاید. شگفتا بر کسی که از کیفر گناه در هراس است و دست از گناه نمی کشد! کسی که امید به پاداش اخروی دارد و توبه و کردار شایسته نمی کند. اندیشیدن روشنایی آورد، بی توجهی تاریکی آورد و نادانی، گمراهی است.

خوشبخت کسی است که از غیر خود درس گیرد. ادب بهترین میراث است و و خوش اخلاقی بهترین همدم. با قطع پیوند فامیلی، برکت و رشدی میسور نباشد و با هرزگی، بی نیازی و توانگری. سلامتی ده جزء دارد که نه قسمت آن در سکوت - جز یاد و ذکر خدا - نهفته است و یک قسمت آن در عدم معاشرت با نابخردان. راس دانش، مدارا است و آفت آن خشونت؛ از گنج های ایمان، پایداری در برابر ناملایمات است؛ پاکدامنی زیور تهیدستی و فقر است و شکر و سپاسگزاری، زیور توانگری. بسیار دیدار کردن ملال آور است. و اعتماد کردن پیش از آزمودن، بی احتیاطی است؛ خودپسندی آدمی نشانه کم خردی اوست.

هیچ فرد گناهکاری را ناامید مساز، که چه بسیار گناهکارانی که عاقبت بخیر شدند و چه بسیار افرادی که به کردار خود دل خوش کرده بودند و سرانجام به تباهی گرابیده و راهی جهنّم شدند. دشمنی با بندگان چه بد توشه ای است برای راه آخرت. خوشا به حال کسی که علم و عملش، دوستی و کینه اش،گرفتن و رها کردنش، سخن گفتن و خاموشی اش، و کردار و گفتارش را برای خداوند از هر پیرایه ای پاک ساخت. مسلمان تا هنگامی که پارسا نشود، مسلمان نیست و او تا زاهد نشود به پارسایی نرسد و تا دور اندیش نشود زاهد نمی شود و تا خردمند نگردد به دوراندیشی نمی رسد، و خردمند نیست مگر آن کس که فرمان الهی را انجام دهد و برای سرای آخرت کار کند. و صلّی اللَّه علی محمّد النّبی و علی أهل بیته الطّاهرین.» - . تحف العقول : 92 -

**[ترجمه]

«2»

ف (1)،[تحف العقول] خُطْبَتُهُ علیه السلام الْمَعْرُوفَةُ بِالدِّیبَاجِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ الْخَلْقِ وَ خَالِقِ الْإِصْبَاحِ وَ مُنْشِرِ الْمَوْتَی وَ بَاعِثِ مَنْ فِی الْقُبُورِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه وآله عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ

ص: 289


1- 1. التحف: 149.

وَ بِرُسُلِهِ وَ مَا جَاءَتْ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِهِ فَإِنَّهُ ذِرْوَةُ الْإِسْلَامِ (1) وَ کَلِمَةُ الْإِخْلَاصِ فَإِنَّهَا الْفِطْرَةُ وَ إِقَامَةُ الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا الْمِلَّةُ وَ إِیتَاءُ الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا فَرِیضَةٌ وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ حَصِینَةٌ وَ حِجُّ الْبَیْتِ وَ الْعُمْرَةُ فَإِنَّهُمَا یَنْفِیَانِ الْفَقْرَ وَ یُکَفِّرَانِ الذَّنْبَ وَ یُوجِبَانِ الْجَنَّةَ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ فَإِنَّهَا ثَرْوَةٌ فِی الْمَالِ (2) وَ مَنْسَاةٌ فِی الْأَجَلِ وَ تَکْثِیرٌ لِلْعَدَدِ وَ الصَّدَقَةُ فِی السِّرِّ فَإِنَّهَا تُکَفِّرُ الْخَطَأَ وَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الصَّدَقَةُ فِی الْعَلَانِیَةِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مِیتَةَ السَوْءِ وَ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ فَإِنَّهَا تَقِی مَصَارِعَ السَّوْءِ وَ أَفِیضُوا فِی ذِکْرِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ (3) فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الذِّکْرِ وَ هُوَ أَمَانٌ مِنَ النِّفَاقِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ تَذْکِیرٌ لِصَاحِبِهِ عِنْدَ کُلِّ خَیْرٍ یَقْسِمُهُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ لَهُ دَوِیٌّ تَحْتَ الْعَرْشِ (4) وَ ارْغَبُوا فِیمَا وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ أَصْدَقُ الْوَعْدِ وَ کُلُّ مَا وَعَدَ فَهُوَ آتٍ کَمَا وَعَدَ وَ اقْتَدُوا بِهَدْیِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5)

فَإِنَّهُ أَفْضَلُ الْهَدْیِ وَ اسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّهَا أَشْرَفُ السُّنَنِ وَ تَعَلَّمُوا کِتَابَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِیثِ وَ أَبْلَغُ الْمَوْعِظَةِ وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوبِ وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ أَحْسِنُوا تِلَاوَتَهُ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْقَصَصِ- وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْکُمْ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (6) وَ إِذَا هُدِیتُمْ لِعِلْمِهِ فَاعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ مِنْهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ- فَاعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْعَالِمَ الْعَامِلَ بِغَیْرِ عِلْمِهِ کَالْجَاهِلِ الْحَائِرِ الَّذِی لَا یَسْتَفِیقُ مِنْ جَهْلِهِ (7) بَلِ الْحُجَّةُ عَلَیْهِ أَعْظَمُ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَلْوَمُ وَ الْحَسْرَةُ

ص: 290


1- 1. الذروة- بالکسر و الضم-: من کل شی ء أعلاه.
2- 2. الثروة: الکثرة. و فی النهج« مثراة». المنسأة- من النسأ-: التأخیر.
3- 3. أفیضوا: أسرعوا و اندفعوا.
4- 4. الدوی: الصوت.
5- 5. الهدی- بالفتح-: الطریقة و السیرة، و- بالضم- الرشاد.
6- 6. سورة الأعراف: 203.
7- 7. أی کالجاهل المتحیر الذی لا أفاق من جهله.

أَدْوَمُ عَلَی هَذَا الْعَالِمِ الْمُنْسَلِخِ مِنْ عِلْمِهِ مِثْلَ مَا عَلَی هَذَا الْجَاهِلِ الْمُتَحَیِّرِ فِی جَهْلِهِ وَ کِلَاهُمَا حَائِرٌ بَائِرٌ مُضِلٌّ مَفْتُونٌ مَبْتُورٌ مَا هُمْ فِیهِ (1) وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ عِبَادَ اللَّهِ لَا تَرْتَابُوا فَتَشُکُّوا وَ لَا تَشُکُّوا فَتَکْفُرُوا وَ لَا تَکْفُرُوا فَتَنْدَمُوا وَ لَا تُرَخِّصُوا لِأَنْفُسِکُمْ فَتُدْهِنُوا-(2) وَ تَذْهَبَ بِکُمُ الرُّخَصُ مَذَاهِبَ الظَّلَمَةِ فَتَهْلِکُوا وَ لَا تُدَاهِنُوا فِی الْحَقِّ إِذَا وَرَدَ عَلَیْکُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ فَتَخْسَرُوا خُسْرَاناً مُبِیناً عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ مِنَ الْحَزْمِ أَنْ تَتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنَّ مِنَ الْعِصْمَةِ أَلَّا تَغْتَرُّوا بِاللَّهِ- عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ أَنْصَحَ النَّاسِ لِنَفْسِهِ أَطْوَعُهُمْ لِرَبِّهِ وَ أَغَشَّهُمْ لِنَفْسِهِ أَعْصَاهُمْ لَهُ- عِبَادَ اللَّهِ إِنَّهُ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ یَأْمَنْ وَ یَسْتَبْشِرْ وَ مَنْ یَعْصِهِ یَخِبْ وَ یَنْدَمْ وَ لَا یَسْلَمْ عِبَادَ اللَّهِ سَلُوا اللَّهَ الْیَقِینَ فَإِنَّ الْیَقِینَ رَأْسُ الدِّینِ وَ ارْغَبُوا إِلَیْهِ فِی الْعَافِیَةِ فَإِنَّ أَعْظَمَ النِّعْمَةِ الْعَافِیَةُ فَاغْتَنِمُوهَا لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ ارْغَبُوا إِلَیْهِ فِی التَّوْفِیقِ فَإِنَّهُ أُسٌّ وَثِیقٌ (3)

وَ اعْلَمُوا أَنَّ خَیْرَ مَا لَزِمَ الْقَلْبَ الْیَقِینُ وَ أَحْسَنَ الْیَقِینِ التُّقَی وَ أَفْضَلَ أُمُورِ الْحَقِّ عَزَائِمُهَا وَ شَرَّهَا مُحْدَثَاتُهَا وَ کُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ وَ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ وَ بِالْبِدَعِ هَدْمُ السُّنَنِ الْمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ دِینَهُ وَ الْمَغْبُوطُ مَنْ سَلِمَ لَهُ دِینُهُ وَ حَسُنَ یَقِینُهُ وَ السَّعِیدُ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ وَ الشَّقِیُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَوَاهُ- عِبَادَ اللَّهِ اعْلَمُوا أَنَّ یَسِیرَ الرِّیَاءِ شِرْکٌ وَ أَنَّ إِخْلَاصَ الْعَمَلِ الْیَقِینُ وَ الْهَوَی یَقُودُ إِلَی النَّارِ وَ مُجَالَسَةُ أَهْلِ اللَّهْوِ یُنْسِی الْقُرْآنَ وَ یُحْضِرُ الشَّیْطَانَ وَ النَّسِی ءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ(4)

وَ أَعْمَالُ الْعُصَاةِ تَدْعُو إِلَی سَخَطِ الرَّحْمَنِ وَ سَخَطُ الرَّحْمَنِ یَدْعُو إِلَی النَّارِ وَ مُحَادَثَةُ النِّسَاءِ تَدْعُو إِلَی الْبَلَاءِ وَ یَزِیغُ الْقُلُوبَ وَ الرَّمْقُ لَهُنَّ یَخْطَفُ

ص: 291


1- 1. البائر: الفاسد، الهالک، الذی لا خیر فیه و فی المثل« حائر بائر» أی لا یطیع مرشدا و لا یتجه لشی ء. و المبتور: المقطوع.
2- 2. لا ترخصوا أی لا تجعله رخیصا و الرخصة- بالضم-: التسهیل و التخفیف. و الادهان: المصانعة کالمداهنة أی المساهلة.
3- 3. الاس- بالتثلیث-: الاساس.
4- 4. النسی ء التأخیر.

نُورَ أَبْصَارِ الْقُلُوبِ (1)

وَ لَمْحُ الْعُیُونِ مَصَائِدُ الشَّیْطَانِ وَ مُجَالَسَةُ السُّلْطَانِ یُهَیِّجُ النِّیرَانَ- عِبَادَ اللَّهِ اصْدُقُوا فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّادِقِینَ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّهُ مُجَانِبٌ لِلْإِیمَانِ وَ إِنَّ الصَّادِقَ عَلَی شَرَفِ مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ(2) وَ الْکَاذِبُ عَلَی شَفَا مَهْوَاةٍ وَ هَلَکَةٍ وَ قُولُوا الْحَقَّ تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ عَلَیْهَا وَ صِلُوا أَرْحَامَ مَنْ قَطَعَکُمْ وَ عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَی مَنْ حَرَمَکُمْ وَ إِذَا عَاقَدْتُمْ فَأَوْفُوا وَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ إِذَا ظُلِمْتُمْ فَاصْبِرُوا وَ إِذَا أُسِی ءَ إِلَیْکُمْ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا کَمَا تُحِبُّونَ أَنْ یُعْفَی عَنْکُمْ وَ لَا تَفَاخَرُوا بِالْآبَاءِ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمانِ وَ لَا تَمَازَحُوا وَ لَا تَغَاضَبُوا وَ لَا تَبَاذَخُوا(3) وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً(4) وَ لَا تَحَاسَدُوا فَإِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ وَ لَا

تَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ(5) وَ أَفْشُوا السَّلَامَ فِی الْعَالَمِ وَ رُدُّوا التَّحِیَّةَ عَلَی أَهْلِهَا بِأَحْسَنَ مِنْهَا وَ ارْحَمُوا الْأَرْمَلَةَ(6) وَ الْیَتِیمَ وَ أَعِینُوا الضَّعِیفَ وَ الْمَظْلُومَ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ- وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْمُکَاتَبَ وَ الْمَسَاکِینَ وَ انْصُرُوا الْمَظْلُومَ وَ أُعْطُوا الْفُرُوضَ-(7) وَ جاهِدُوا أَنْفُسَکُمْ

ص: 292


1- 1. الرمق: طول النظر الی الشی ء و فعله من باب قتل و اللمحة- بالفتح-: النظرة بالعجلة و النظرة الخفیفة أی و نظر العیون الیهن بنظر خفیف من حبائل الشیطان و مکائده.
2- 2. الشرف- بالتحریک-: العلو و المکان العالی. و المنجاة- بالفتح-: الباعث علی النجاة و یقال: الصدق منجاة أی منج. و شفا کل شی ء طرفه و جانبه. و المهواة: ما بین الجبلین و نحوه.
3- 3. التمازح: التداعب و التلاعب، و التباذخ: التفاخر.
4- 4. سورة الحجرات: 12.
5- 5. الحالقة: الخصلة السیئة التی تحلق أی تهلک کل خصلة حسنة.
6- 6. الارملة: الضعفاء. و یطلق أیضا علی المسکین و من لا أهل له و من ماتت زوجها.
7- 7. فی بعض النسخ« القروض».

فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ فَإِنَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أَقْرُوا الضَّیْفَ (1) وَ أَحْسِنُوا الْوُضُوءَ وَ حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ الْخَمْسِ فِی أَوْقَاتِهَا فَإِنَّهَا مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ بِمَکَانٍ- وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ- فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ (2) وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ (3) وَ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (4) وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْأَمَلَ یُذْهِبُ الْعَقْلَ وَ یُکَذِّبُ الْوَعْدَ وَ یَحُثُّ عَلَی الْغَفْلَةِ وَ یُورِثُ الْحَسْرَةَ فَاکْذِبُوا الْأَمَلَ فَإِنَّهُ غَرُورٌ وَ إِنَّ صَاحِبَهُ مَأْزُورٌ(5)

فَاعْمَلُوا فِی الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ فَإِنْ نَزَلَتْ بِکُمْ رَغْبَةٌ فَاشْکُرُوا وَ اجْمَعُوا مَعَهَا رَغْبَةً فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ تَأَذَّنَ لِلْمُسْلِمِینَ بِالْحُسْنَی (6) وَ لِمَنْ شَکَرَ بِالزِّیَادَةِ- فَإِنِّی لَمْ أَرَ مِثْلَ الْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا کَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا وَ لَا أَکْثَرَ مُکْتَسِباً مِمَّنْ کَسَبَهُ لِیَوْمٍ تُذْخَرُ فِیهِ الذَّخَائِرُ وَ تُبْلَی فِیهِ السَّرَائِرُ وَ إِنَّ مَنْ لَا یَنْفَعُهُ الْحَقُّ یَضُرُّهُ الْبَاطِلُ وَ مَنْ لَا یَسْتَقِیمُ بِهِ الْهُدَی (7) تَضُرُّهُ الضَّلَالَةُ وَ مَنْ لَا یَنْفَعُهُ الْیَقِینُ یَضُرُّهُ الشَّکُّ وَ إِنَّکُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ (8) وَ دُلِلْتُمْ عَلَی الزَّادِ- أَلَا إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ اثْنَانِ طُولُ الْأَمَلِ وَ اتِّبَاعُ الْهَوَی أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِانْقِلَاعٍ (9) أَلَا وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ آذَنَتْ بِاطِّلَاعٍ.

ص: 293


1- 1. قری الضیف. أضافه.
2- 2. سورة البقرة: 153. و قوله:« تطوع» أی تبرع.
3- 3. سورة المائدة: 5.
4- 4. سورة آل عمران: 97.
5- 5. المأزور: الاثم- من وزر- و قیاسه موزور.
6- 6. الحسنی: العاقبة الحسنة.
7- 7. لانه لیس بین الهدی و الضلالة شی ء فان وراء الهدی ضلال کله. و فی النهج« و من لم یستقم به الهدی یجر به الضلال الی الردی».
8- 8. الظعن: الرحیل و الامر تکوینی و المراد بالزاد عمل الصالحات و ترک السیئات.
9- 9. آذنت أی أعلمت و اعلامها هو ما أودع فی طبیعتها من التقلب و التحول و من نظر. الیها یحصل له الیقین بفنائها. و الطلاع من أطلع علی فلان أی أشرف و أتاه و یفهم منه الإتیان بفجأة. و فی النهج« ان الدنیا قد آذنت بوداع و الآخرة قد أشرفت باطلاع ألا و ان الیوم المضمار و غدا السباق» و المضمار: الموضع الذی تضمر فیه الخیل. و تضمیره أن تربط و یکثر علفها و ماؤها حتّی تسمن ثمّ یقلل علفها و ماؤها و تجری فی المیدان حتّی تهزل و ذلک فی مدة أربعین یوما و هذه المدة أیضا تسمی المضمار. و السباق: المسابقة و اجراء الخیل فی مضمار فتسابق فیه. و السبقة- بفتح فسکون-: المرة من السبق- و بفتحتین-: الغایة المحبوبة التی یحب السابق أن یصل إلیها. و- بضم فسکون-: ما یتراهن علیه المتسابقون و هذا الکلام علی سبیل الاستعارة أی العمل فی الدنیا للاستباق فی الآخرة.

أَلَا وَ إِنَّ الْمِضْمَارَ الْیَوْمَ وَ السِّبَاقَ غَداً أَلَا وَ إِنَّ السُّبْقَةَ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةَ النَّارُ أَلَا وَ إِنَّکُمْ فِی أَیَّامِ مَهَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ (1) یَحُثُّهُ الْعَجَلُ فَمَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ عَمَلَهُ فِی أَیَّامِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ نَفَعَهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ یَضُرَّهُ أَجَلُهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْمَلْ فِی أَیَّامِ مَهَلِهِ ضَرَّهُ أَمَلُهُ وَ لَمْ یَنْفَعْهُ عَمَلُهُ- عِبَادَ اللَّهِ افْزَعُوا إِلَی قِوَامِ دِینِکُمْ (2) بِإِقَامِ الصَّلَاةِ لِوَقْتِهَا وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ فِی حِینِهَا وَ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ وَ خَوْفِ الْمَعَادِ وَ إِعْطَاءِ السَّائِلِ وَ إِکْرَامِ الضَّعَفَةِ وَ الضَّعِیفِ (3) وَ تَعَلُّمِ الْقُرْآنِ وَ الْعَمَلِ بِهِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِذَا ائْتُمِنْتُمْ وَ ارْغَبُوا فِی ثَوَابِ اللَّهِ وَ ارْهَبُوا عَذَابَهُ وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ تَزَوَّدُوا مِنَ الدُّنْیَا مَا تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَکُمْ وَ اعْمَلُوا بِالْخَیْرِ تُجْزَوْا بِالْخَیْرِ یَوْمَ یَفُوزُ بِالْخَیْرِ مَنْ قَدَّمَ الْخَیْرَ أَقُولُ قَوْلِی وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

**[ترجمه]تحف العقول: خطبه امیرالمؤمنین علیه السّلام معروف به «دیباج»: «حمد و سپاس خدایی را سزاست که آفریننده مردمان، شکافنده سپیده دم، حیات بخش مردگان و برانگیزاننده اهل قبور است. و گواهی می دهم که هیچ معبودی در خور پرستش نیست، جز اللَّه که یگانه است و بی انباز، و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست.

ای بندگان خدا! آگاه باشید و بدانید که برترین وسیله ای که بندگان مقرّب خدا بدان توسّل جویند، عبارت است از: ایمان به خدا و فرستادگانش؛ دستورهایی که بر آنان وحی شده و کوشش در راه خدا که اوج قلّه اسلام است. و نیز «کلمه اخلاص» (شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر)، که موزون با فطرت و سرشت آدمی است؛ به پا داشتن نماز که آیین دین اسلام است؛ پرداخت زکات، زیرا فریضه ای است واجب؛ روزه ماه رمضان، چرا که آن دیواری است محکم در برابر آتش و غضب الهی؛ انجام حج خانه خدا و عمره، زیرا این دو، فقر و تهیدستی را نابود و گناه را محو کنند و بهشت را موجب شوند؛ صله رحم که باعث فزونی مال، طول عمر و افزایش جمعیت است؛ صدقه پنهانی که آن خطا را جبران می کند و آتش خشم الهی را فرو می نشاند؛ صدقه آشکار، که مرگ ناگهانی و ناگوار را دور می سازد؛ و کارهای خیر و نیکوکاری، که مانع لغزش های بد است.

و بشتابید به عبادت خدا (فراوان یاد خدا کنید) که بهترین ذکرهاست، و موجب مصونیت از نفاق و رهایی از آتش است. ذکر صاحبش را در نزد هر خیری که خدایش جل و عز روزی کند به یاد خدا می اندازد، و برای او زیر عرش خداوند همهمه و آوایی است. به وعده هایی که به خدا ترسان داده شده دل بندید و چشم دارید، زیرا وعده خدا راست ترین وعده هاست و هر وعده ای که دهد به همان صورت که وعده داده تحقّق پذیرد. پس به راه و رسم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم اقتدا کنید که این راه برترین و بهترین راه و رسم است؛ نیز رفتارتان را منطبق بر رفتارش قرار دهید، چرا که آن گرامی ترین روش هاست؛ و کتاب خدا (قرآن) را فرا گیرید که بهترین سخنان است؛ و آن را خوب بفهمید که موجب نشاط دل ها؛ و از روشنایی آن شفا طلبید، چرا که آنچه در سینه هاست را بهبود می بخشد؛ و آن را به بهترین وجه بخوانید، زیرا نیکوترین سرگذشت هاست. «وَ إِذا قُرِئَ (علیکم) الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» - . اعراف / 204 - یعنی: {و چون قرآن خوانده شود، گوش بدان فرا دارید و خاموش مانید، امید که بر شما رحمت آید.}، نیز هنگامی که به سبب دانش نهفته در آن هدایت شده و راه یافتید، آنگاه بدان چه از آن دانستید عمل کنید که رستگار خواهید شد. پس ای بندگان خدا! بدانید که دانشمندی که به غیر دانش خویش عمل می کند، به مانند فرد نادان و سرگردانی است که هرگز از خواب جهل و نادانی بیدار نشود، بلکه حجّت بر او قوی تر شده و در پیشگاه خداوند نیز بیشتر سرزنش می شود. افسوس و دریغ بر این دانشمندی که دست از دانش خود کشیده مانند همان نادان سرگردان مانده بادوام تر است و هر دو سرگردان و بیهوده و گمراه و فریب خورده اند و هر آنچه در آنند از میان رفته است و آنچه کرده اند بیهوده است.

ای بندگان خدا! تردید مکنید که به شک افتید؛ و شک مکنید که به وادی کفرتان کشد؛ و کفر مورزید که پشیمان و نادم گردید. و قدر خود را سبک مسازید که سست و سهل انگار می شوید، و این کوتاهی و سستی ها، شما را به راه های ستمگری می کشاند و در آخر هلاک می شوید. هنگامی که با حقّ رو به رو شدید و آن را شناختید، در آن سستی مورزید که زیانی آشکار خواهید دید. ای بندگان خدا! همانا رعایت پرهیزگاری از دوراندیشی است و مغرور نشدن به رحمت و فضل خدا، از عصمت است .

ای بندگان خدا! همانا خیرخواه ترین مردم به حال خود، مطیع ترین آنان نسبت به پروردگارش است، و پرحیله ترین آنان به خود، نافرمان ترین ایشان خواهد بود.

ای بندگان خدا! به راستی هر کس که خدا را فرمان برد، در امان است و شاد و هر که او را نافرمانی کند، نومید و پشیمان گردد و جان سالم به در نخواهد برد.

ای بندگان خدا! از خدا طلب یقین کنید، زیرا یقین راس دین است؛ و در طلب عافیت به درگاهش زاری کنید، زیرا عافیت بزرگ ترین نعمت است و آن را برای سرای دنیا و آخرت مغتنم شمارید؛ به درگاهش در طلب توفیق لابه کنید، چرا که آن پایه ای استوار و محکم است. بدانید و آگاه باشید که یقین بهترین چیز برای همراهی با دل است و بهترین یقین، پرهیزگاری است؛ برترین کارهای حقّ و درست، تصمیم و اراده به انجام آنهاست؛ بدترین آنها، عبادات ساختگی و نوظهور است و هر امر نوظهوری، بدعت و هر بدعتی، عاقبتش گمراهی است، و ویرانی و از میان رفتن سنت ها به جهت بدعت ها است. مغبون و زیانکار کسی است که در دین و عقیده اش ضرر کند و خوشبخت کسی است که دین او برایش سالم بماند و یقین او نیکو گردد. سعادتمند کسی است که از دیگری پند گیرد و بدبخت، کسی است که فریفته هوای نفس خود گردد.

ای بندگان خدا! بدانید که اندک مقدار ریاکاری، شرک است، و همانا خالص کردن عمل به یقین است. هوای نفس (آدمی را) به دوزخ کشاند، و همنشینی با جماعت خوش گذران، قرآن را از یاد ببرد و شیطان را حاضر سازد. به تأخیر انداختن موسم حج [که رسم دوران جاهلیّت بوده] مزید بر کفر است. و کردار سرکشان موجب خشم خداوند است، و خشم خدای به سوی آتش کشاند. گفتگوی با زنان، سرانجامش گرفتاری و نیز منحرف شدن دل هاست، و نگاه پیوسته به آنان، روشنایی دیده دل را می رباید. نگاه چشم ها، از دام های شیطان است؛ و همنشینی با سلطان، آتش خشم الهی را برافروزد.

ای بندگان خدا! راست بگویید، زیرا خداوند با راستگویان است. نیز دروغ را از خود دور کنید، زیرا دروغ از ایمان به دور است. پس همانا راستگو بر جایگاه رفیع نجات و کرامت قرار دارد و دروغگو، بر پرتگاه و نابودی .

حقّ را گویید تا بدان شناخته شوید، و بدان عمل کنید تا از اهل آن به شمار آیید؛ امانت را به آن کس که به شما اطمینان کرده بازگردانید؛ با آنان که از شما بریده اند صله رحم کنید؛ به آنان که از شما دریغ داشته اند احسان کنید؛ هر گاه پیمان بستید، پس بدان وفا کنید؛ در هنگام قضا عادل باشید؛ چون ستم دیدید صبر کنید؛ هر گاه مورد بدرفتاری قرار گرفتید درگذرید و چشم بپوشید، همان گونه که دوست دارید از شما نیز درگذرند. به پدران مباهات مکنید و مبالید، «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمانِ» - . حجرات / 11 - { و به همدیگر لقبهای زشت مدهید؛ چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان.}، با یکدیگر شوخی مکنید؛ به هم خشم مگیرید؛ به یکدیگر فخر مفروشید، «وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً» - . حجرات / 12 - یعنی: {و به همدیگر لقبهای زشت مدهید؛ چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان.} به یکدیگر حسد مورزید، زیرا حسد ایمان را تباه سازد، همان طور که آتش هیزم را؛ با هم دشمنی مکنید که آن ویران کننده است؛ سلام کردن را در جهان رواج دهید و آشکار کنید، و تحیّت را بهتر از آن پاسخ گویید؛ به بیوه زنان و یتیمان رحم کنید. نیز بر ناتوانان، ستمدیدگان، وامداران (بدهکاران)، تاوان زدگان (هر کس که خانه اش سوخته یا سیل مالش را برده)، وسائلان و بنده های زیر فرمان و بردگانی که با مولای خود قرار آزادی بسته اند و مستمندان مظلوم را یاری رسانید. و حقوق واجب را پرداخت کنید، جان خود را چنان که سزاوار است، در راه خدا به جهاد و کوشش وادارید، زیرا که او مجازاتش سخت است؛ در راه خدا به جهاد پردازید؛ مهمان را پذیرایی کنید؛ وضو را نیکو دارید؛ و نمازهای پنجگانه را در وقتشان بخوانید، زیرا هر یک در نزد خدا مقام و جایگاهی دارد.

«وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلیمٌ» - . بقره / 158 - {و هر که افزون بر فریضه، کار نیکی کند، خدا حق شناس و داناست.}. «وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» - . مائده / 2 - {و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید،}، «و اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» - . آل عمران / 102 - {از خدا آن گونه که حقّ پرواکردن از اوست، پروا کنید؛ و زینهار، جز مسلمان نمیرید.}

ای بندگان خدا! بدانید که آرزو، خرد را بر باد دهد؛ وعده را تکذیب کند؛ بر غفلت اصرار ورزد؛ و حسرت بار است. بنابراین آرزو را دروغ انگارید، چرا که آرزو فریب است و همانا آرزومند، گناهکار است. کردار خود را در میان آرزو و ترس استوار سازید، پس اگر برای شما شوق و امیدی پدید آمد، سپاس گزارید و با آن، شوقی دیگر را فراهم سازید، چرا که خداوند برای مسلمانان اجازه خوشی داده و بر آن کس که شکرگزار است افزونتر می دهد. به راستی من چون بهشت چیزی را ندیده ام که خواهان آن به غفلت خفته باشد و مانند دوزخ نیز چیزی ندیده ام که گریزان از آن، به جای گریختن آسوده خاطر غنوده باشد و هیچ کاسبی را ندیده ام که پرسودتر از کسی باشد که برای روزی در تلاش است که اندوخته ها در آن روز به کار آید.

و هر پنهانی در آن نمایان شود. و به تحقیق هر کس که حقّ او را سود ندهد، باطل زیانش رساند؛ کسی را که هدایت به راهش ندارد، به حتم گمراهی به زیانش کشاند؛ هر کس که یقین سودش نبخشد، شک و دودلی به خسرانش اندازد. همانا که شما مامور به کوچ کردنید و بر کسب توشه نیز راهنمایی شده اید. آگاه باشید که من از وحشتناک ترین چیزی که بر شما بیمناکم دو چیز است: درازی آرزو، و هواپرستی. آگاه باشید! دنیا روی گردانده و فنای خویش را اعلام داشته، سرای آخرت روی آورده و طلایه آن آشکار گردیده است. آگاه باشید که امروز میدان تلاش و مسابقه است و فردای قیامت هنگام جایزه؛ آگاه باشید که جایزه برندگان بهشت است و پایان جاماندگان دوزخ خواهد بود؛ آگاه باشید که شما اکنون در روزهای مهلت قرار دارید که اجل و مرگ را به دنبال دارد که به شتاب می آید. پس هر کسی که در روزگار خود کردارش را پیش از مرگ برای خدا پاک سازد، سودش رساند و مرگ او را ضرری نرساند، و هر کس که در روزگار مهلتش کار نکند (کوتاهی کند)، فرا رسیدن اجل (مرگ) به خسرانش کشاند و کردارش هیچ سودی برایش نخواهد داشت.

ای بندگان خدا! برای استواری دین خود، به نماز خواندن در وقت آن؛ پرداخت زکات در موقع آن؛ تضرع و زاری (به درگاه خدا)؛ صله رحم؛ ترس از معاد؛ بخشش به سائل؛ گرامیداشت ناتوانان؛ آموختن قرآن و عمل کردن به آن؛ راستگویی؛ وفاداری به پیمان؛ و بازگرداندن امانت (وقتی به شما اطمینان شد) متوسل شوید، پاداش الهی را آرزو کنید و از کیفرش بترسید.

و در راه خدا توسط اموال و جان هاتان جهاد و کوشش کنید. از این دنیا زاد و توشه ای برگیرید که خود را با آن حفظ کنید. عمل خیر کنید تا خیر ببینید، چه که در آن روزی که هر کس کار خیری پیش فرستاده، به خیر برسد. این گفتارم را می گویم و از خداوند برای خود و شما طلب آمرزش می کنم.» - . تحف العقول: 149 -

**[ترجمه]

«3»

مِنْ مَنَاقِبِ ابْنِ الْجَوْزِیِ (4)، الْخُطْبَةُ الْمِنْبَرِیَّةُ

ص: 294


1- 1. المهل- بالفتح-: المهلة. و أیضا. الرفق. و فی النهج« أمل». أی الامل فی البقاء و استمرار الحیاة.
2- 2. الافزاع: الاخافة، الاغاثة و إزالة الفزع« ضد».
3- 3. فی بعض النسخ« الضعیفة و الضعیف».
4- 4. المصدر ص 70.

رَوَی مُجَاهِدٌ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْماً عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ أَحْمَدُهُ وَ أُومِنُ بِهِ وَ أَسْتَعِینُهُ وَ أَسْتَهْدِیهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ- ثُمَّ قَالَ أَیَّتُهَا النُّفُوسُ الْمُخْتَلِفَةُ وَ الْقُلُوبُ الْمُتَشَتِّتَةُ الشَّاهِدَةُ أَبْدَانُهُمُ الْغَائِبَةُ عُقُولُهُمْ کَمْ أَدُلُّکُمْ عَلَی الْحَقِّ وَ أَنْتُمْ تَنْفِرُونَ نُفُورَ الْمِعْزَی مِنْ وَعْوَعَةِ الْأَسَدِ هَیْهَاتَ أَنْ أُطْلِعَ بِکُمْ ذِرْوَةَ الْعَدْلِ أَوْ أُقِیمَ اعْوِجَاجَ الْحَقِّ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ مِنِّی مُنَافَسَةٌ فِی سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاسُ فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَکِنْ لِأَرُدَّ الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِکَ وَ أُظْهِرَ الصَّلَاحَ فِی بِلَادِکَ فَیَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِکَ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِکَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی أَوَّلُ مَنْ أَنَابَ وَ سَمِعَ فَأَجَابَ لَمْ یَسْبِقْنِی إِلَّا رَسُولُکَ اللَّهُمَّ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ الْوَالِی عَلَی الدِّمَاءِ وَ الْفُرُوجِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْکَامِ وَ مَعَالِمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ أُمُورِ الْمُؤْمِنِینَ الْبَخِیلَ لِأَنَّ تهمته [نَهْمَتَهُ] فِی جَمِیعِ الْأَمْوَالِ وَ لَا الْجَاهِلُ فَیَدُلَّهُمْ بِجَهْلِهِ عَلَی الضَّلَالِ وَ لَا الْجَافِی فُیَنَفِّرَهُمْ بِجَفَائِهِ وَ لَا الْخَائِفُ فَیَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ وَ لَا الْمُرْتَشِی فِی الْحُکْمِ فَیَذْهَبَ بِالْحُقُوقِ وَ لَا الْمُعَطِّلُ لِلسُّنَنِ فَیُؤَدِّیَ ذَلِکَ إِلَی الْفُجُورِ وَ لَا الْبَاغِی فَیُدْحِضَ الْحَقَّ وَ لَا الْفَاسِقُ فَیَشِینَ الشَّرْعَ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ مَاتَ وَ تَرَکَ امْرَأَةً وَ ابْنَتَیْنِ وَ أَبَوَیْنِ فَقَالَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنَ الْأَبَوَیْنِ السُّدُسُ وَ لِلِابْنَتَیْنِ الثُّلُثَانِ قَالَ فَالْمَرْأَةُ قَالَ صَارَ ثُمُنُهَا تُسُعاً.

وَ هَذَا مِنْ أَبْلَغِ الْأَجْوِبَةِ.

**[ترجمه]سخنرانی در منبر کوفه: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «سپاس خدای را که سپاس او سزاوار است و به واسطه او در امان باشم، از او کمک و راهنمایی می خواهم، و گواهی می دهم که خدایی جز او نیست، یکتاست و همتایی ندارد. گواهی می دهم که همانا محمّد بنده و فرستاده اوست که او را به راستی و دینی حقّ فرستاده تا اینکه تمام دین را آشکار کند، اگرچه کافران خوش ندارند.»

بعد فرمود: «ای مردمان رنگارنگ و ای دل های پراکنده که یکدیگر را می بینید و خردهایتان پنهان است! چقدر شما را به حقّ دعوت کنم و شما مانند فرار بز از غرش شیر، فرار کنید! هیهات که با شما بتوانم تاریکی را از چهره عدالت بزدایم ، و کجی های را که در حق راه یافته است نمایم.

بارالها! خدایا تو می دانی که جنگ و درگیری ما برای به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود ، بلکه می خواستیم نشانه های حق و دین تو را به جایگاه خویش باز گردانیم .

و در سرزمین های تو اصلاح را ظاهر کنیم، تا بندگان ستمدیده ات در أمن و أمان زندگی کنند. و قوانین و مقررّات فراموش شده تو بار دیگر اجراء گردد.

بارالها! من نخستین کسی هستم که به تو روی آورد، و دعوت تو را شنید و اجابت کرد، در نماز، کسی از من جز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پیشی نگرفت.

بارالها! همانا شما دانستید که سزاوار نیست بخیل بر ناموس و جان و غنیمت ها و احکام مسلمین، ولایت و رهبری یابد، و امامت مسلمین را عهده دار شود تا در اموال آنها حریص گردد، و نادان نیز لیاقت رهبری ندارد تا با نادانی خود مسلمانان را به گمراهی کشاند، و ستمکار نیز نمی تواند رهبر مردم باشد، که با ستم حق مردم را غصب و عطاهای آنان را قطع کند ، و نه کسی که در تقسیم بیت المال عدالت ندارد زیرا در اموال و ثروت آنان حیف و میل می کند و گروهی را بر گروهی مقدّم می دارد، و رشوه خوار در قضاوت نمی تواند امام باشد زیرا که برای داوری با رشوه گرفتن حقوق مردم را پایمال، و حق را به صاحبان آن نمی رساند.و نه فاسق باشد که ننگ شرع و دین باشد.»

سپس مردی بلند شد و عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! چه می فرمایید درباره مردی که مرده و از او یک زن و دو دختر و مادر و پدر به جا مانده؟» فرمود: «برای پدر و مادر هر کدام یک ششم ما ترک است و برای دختران دو سوم. پرسید زن چه؟ فرمود: «سهم یک هشتم او یک نهم می شود و این پاسخ بهترین پاسخ هاست.» - . مناقب ابن جوزی : 70 -

**[ترجمه]

«4»

خُطْبَةٌ(1)

وَ یُعْرَفُ بِالْبَالِغَةِ رَوَی ابْنُ أَبِی ذِئْبٍ عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: شَهِدْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ وَ هُوَ یَخْطُبُ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله أَیُّهَا

ص: 295


1- 1. فی المصدر ص 72 و سنده هکذا« القرشیّ» عن علیّ بن الحسین علیه السلام عن عبد اللّه ابن صالح العجلیّ عن رجل من بنی شیبان قال».

النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَ إِلَیْکُمْ رَسُولًا لِیُزِیحَ بِهِ عِلَّتَکُمْ وَ یُوقِظَ بِهِ غَفْلَتَکُمْ وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَی فَیَصُدُّکُمْ (1)

عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِیکُمُ الْآخِرَةَ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَرَحَّلَتْ مُدْبِرَةً وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ مُقْبِلَةً وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بَنُونَ فَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا فَإِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مَیِّتُونَ وَ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ وَ مُحَاسَبُونَ عَلَی أَعْمَالِکُمْ وَ مُجَازَوْنَ بِهَا- فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ فَإِنَّهَا دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْعَنَاءِ وَ الْغَدْرِ مَوْصُوفَةٌ وَ کُلُّ مَا فِیهَا إِلَی زَوَالٍ وَ هِیَ بَیْنَ أَهْلِهَا دُوَلٌ وَ سِجَالٌ (2)

لَا تَدُومُ أَحْوَالُهَا وَ لَا یَسْلَمُ مِنْ شَرِّهَا نُزَّالُهَا بَیْنَا أَهْلُهَا مِنْهَا فِی رَخَاءٍ وَ سُرُورٍ إِذَا هُمْ فِی بَلَاءٍ وَ غُرُورٍ الْعَیْشُ فِیهَا مَذْمُومٌ وَ الرَّخَاءُ فِیهَا لَا یَدُومُ أَهْلُهَا فِیهَا أَهْدَافٌ وَ أَغْرَاضٌ مُسْتَهْدَفَةٌ(3) وَ کُلٌّ فِیهَا حَتْفُهُ مَقْدُورٌ وَ حَظُّهُ مِنْ نَوَائِبِهَا مَوْفُورٌ وَ أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ عَلَی مَحَجَّةِ مَنْ قَدْ مَضَی وَ سَبِیلِ مَنْ کَانَ ثُمَّ انْقَضَی (4)

مِمَّنْ کَانَ أَطْوَلَ مِنْکُمْ أَعْمَاراً وَ أَشَدَّ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِیَاراً أَصْبَحَتْ أَجْسَادُهُمْ بَالِیَةً وَ دِیَارُهُمْ خَالِیَةً وَ آثَارُهُمْ عَافِیَةً فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَیَّدَةِ وَ النَّمَارِقِ الْمُوَسَّدَةِ(5) بُطُونَ اللُّحُودِ وَ مُجَاوَرَةَ اللُّدُودِ فِی دَارٍ سَاکِنُهَا مُغْتَرِبٌ وَ مَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ بَیْنَ قَوْمٍ مُسْتَوْحِشِینَ مُتَجَاوِرِینَ غَیْرَ مُتَزَاوِرِینَ لَا یَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ وَ لَا یَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِیرَانِ عَلَی مَا بَیْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ- وَ کَیْفَ یَکُونُ بَیْنَهُمْ تَوَاصُلٌ وَ قَدْ طَحَنَتْهُمُ الْبِلَی وَ أَظَلَّتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَ

ص: 296


1- 1. فی المصدر« فیضلکم».
2- 2. أی تارة لهم و تارة علیهم.
3- 3. زاد فی المصدر« و أسبابها مختلفة».
4- 4. فی المصدر« و اعلموا عباد اللّه أنکم و ما أنتم فیه من زهرة الدنیا علی سبیل من قد مضی- الخ» و جعل ما فی المتن نسخة.
5- 5. فی المصدر« و النمارق الموسدة الصخور و الاحجار فی القبور التی خرب فناؤها و تهدم بناؤها فمحلها مقترب و ساکنها مغترب إلخ». و المغترب: الظاعن.

الثَّرَی فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَیَاةِ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَةِ الْعَیْشِ رُفَاتاً قَدْ فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَکَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَیْسَ لَهُمْ إِیَابٌ وَ تَمَنَّوُا الرُّجُوعَ فَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ- کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ (1).

وَ قَدْ أَخْرَجَ أَبُو نَعِیمٍ طَرَفاً مِنْ هَذِهِ الْخُطْبَةِ فِی کِتَابِهِ الْمَعْرُوفِ بِالْحِلْیَةِ.

**[ترجمه]سخنرانی بالغه: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «پس ستایش خدای تعالی را و درود بر محمّد و آل محمّد. ای گروه مردمان! همانا خدا رسولی را به سوی شما فرستاده تا به واسطه او مرض های شما را بر طرف کند و شما را از خواب غفلت بیدار کند. پس همانا ترسناک ترین چیزی که بر شما می ترسم! پیروی از هوس و درازی آرزوست. اما پیروی از هوس، شما را از حقّ جلوگیری می کند و درازی آرزو، آخرت را از یادتان می برد. آگاه باشید دنیا پشت کرده و دارد می رود و آخرت رو کرده و می آید.

و برای هر یک از این دو فرزندانی است، پس از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا مباشید، زیرا امروز، روز کردار است بدون حساب و فردا، روز حساب بدون کردار است. بدانید که ای مردم بدانید که شما خواهید مرد، و بعد از مردن مبعوث خواهید شد و بر اساس کردارتان از شما حساب می کشند و بر اساس آن کردار، مجازات می شوید.

مبادا که زندگی دنیا شما را فریب دهد! ، زیرا دنیا خانه ای است پیچیده در بلا و فریب که زندگی در آن نکوهش گردیده؛ آسایش در آن ناپایدار است؛ مردمانش در دنیا نشانه های مرگند؛ تمام اهل دنیا و مرگشان مقدر شده و بهره شان از ناراحتی های دنیای بسیار است. شما ای بندگان خدا! در راه گذشتگان قرار دارید و راه آنان به پایان رسیده، از آن که عمرشان از شما درازتر بود و از شما دلیرتر بودند و آباد کردن دیار همت بیشتری داشتند، صبح که شد دیدند بدن هایشان پوسیده و دیارشان خالی و نشانه هایشان نابود بود. کاخ های محکم و سنگی را با گورستان ها و همسایگی کرم ها عوض کردند؛ در سرایی که ساکنش غریب و جایش نزدیک در میان مردمی بیمناک و ستمگر، که به یکدیگر انس نمی گیرند، یکدیگر را زیارت نمی کنند، و با اینکه به یکدیگر نزدیکند و خانه هایشان دیوار به دیوار هم است، مانند همسایگان رفت و آمد ندارند

چطور میانشان رفت و آمد باشد، در حالی که آسیای کهنگی آنان را آرد کرده و ریگ ها و خاک های قبر بر آن سایه انداخته؟ بعد از زندگی صبح کردند در حالی که مرده بودند و به جسدی بی جان تبدیل شدند، دوستانشان اندوهگین شدند، جای در خاک گرفتند، کوچ کردند و دیگر باز نمی گردند، آرزوی برگشتن کردند و فاصله میان آنان و آرزویشان، کلمه «کَلاَّ» است؛ «کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُون» - . مومنون / 100 - {نه چنین است، این سخنی است که او گوینده آن است و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد.} ابونعیم این سخنرانی را در کتاب معروفش به نام «حلیة» نوشته است. - . مناقب ابن جوزی : 72 -

**[ترجمه]

«5»

خُطْبَةٌ(2)

فِی مَدْحِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَکَرَهَا الْحَسَنُ بْنُ عَرَفَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُمَیْرٍ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ دَاحِیَ الْمَدْحُوَّاتِ (3) وَ دَاعِمَ الْمَسْمُوکَاتِ وَ جَابِلَ الْقُلُوبِ عَلَی فِطْرَتِهَا شَقِیِّهَا وَ سَعِیدِهَا وَ غَوِیِّهَا وَ رَشِیدِهَا- اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْ شَرَائِفَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ حَبِیبِکَ الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ وَ الْفَاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ الْمُعْلِنِ بِالْحَقِّ النَّاطِقِ بِالصِّدْقِ الدَّافِعِ جَیْشَاتِ الْأَبَاطِیلِ (4)

وَ الدَّامِغِ هَیْشَاتِ الْأَضَالِیلِ

ص: 297


1- 1. زاد فی المصدر بعد قوله« یبعثون»« و کأنّ قد صرتم الی ما صاروا إلیه و قدمتم علی ما قدموا علیه فکیف بکم إذا تناهت الأمور و بعثر ما فی القبور و حصل ما فی الصدور ان ربهم بهم یومئذ لخبیر، و کأنی و اللّه بکم و قد وقفتم للتحصیل بین یدی الملک الجلیل فطارت القلوب لاشفاقها من سالف الذنوب و هبطت عنکم الحجب و الاستار و ظهرت العیوب و الاسرار، و زال الشک و الارتیاب هنالک تجزی کل نفس بما کسبت ان اللّه سریع الحساب جعلنا اللّه و إیّاکم عاملین بکتابه متبعین لسنة رسوله، حتی یحلنا دار المقامة من فضله، انه حمید مجید برحمته و کرمه».
2- 2. المصدر ص 74 و 75 و سنده هکذا« عبد اللّه بن أبی المجد، عن عبد الوهاب ابن المبارک، عن أحمد بن محمّد بن حداد، عن أبی بکر بن أحمد بن علیّ بن إبراهیم ابن منحویه، عن محمّد بن أحمد بن إسحاق، عن عبد اللّه بن سلیمان، عن الحسن بن عرفة عن عباد بن الحبیب، عن مجالد، عن سعید بن عمیر».
3- 3. أی باسط المبسوطات. و قوله« داعم المسموکات» أی مقیمها و حافظها. و قوله« جابل القلوب» أی خالقها.
4- 4. یأتی معنی الجیشات و الهیشات بعد تمام الخطبة.

فَاضْطَلَعَ قَائِماً بِأَمْرِکَ (1) مُسْتَوْفِزاً فِی مَرْضَاتِکَ غَیْرِ نَاکِلٍ عَنْ قُدُمٍ (2) وَ لَا وَاهٍ فِی عَزْمٍ مُرَاعِیاً لِعَهْدِکَ مُحَافِظاً لِوُدِّکَ حَتَّی أَوْرَی قَبَسَ الْقَابِسِ وَ أَضَاءَ الطَّرِیقَ لِلْخَابِطِ(3) وَ هُدِیَ بِهِ النَّاسُ بَعْدَ خَوْضِ الْفِتَنِ وَ الْآثَامِ وَ الْخَبَطِ فِی عَشْوِ الظُّلَامِ فَأَنَارَتْ نَیِّرَاتِ الْأَحْکَامِ بِارْتِفَاعِ الْأَعْلَامِ فَهُوَ أَمِینُکَ الْمَأْمُونُ وَ خَازِنُ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَ شَهِیدُ یَوْمِ الدِّینِ وَ حُجَّتُکَ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ بَعِیثُکَ بِالْحَقِّ وَ رَسُولُکَ الصِّدْقُ إِلَی الْخَلْقِ اللَّهُمَّ فَافْسَحْ لَهُ مَفْسَحاً فِی ظِلِّکَ وَ اجْزِهِ بِمُضَاعَفَاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ اللَّهُمَّ اجْمَعْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ فِی بَرْدِ الْعَیْشِ وَ قَرَارِ النِّعْمَةِ وَ مُنْتَهَی الرَّغْبَةِ وَ مُسْتَقَرِّ اللَّذَّةِ وَ مُنْتَهَی الطُّمَأْنِینَةِ وَ أَرْجَاءِ الدَّعَةِ وَ أَفْنَاءِ الْکَرَامَةِ.

الْقَدْمُ (4)

بِتَسْکِینِ الدَّالِ التَّقَدُّمُ وَ الْجَیْشَاتُ مِنْ جَاشَتِ الْقِدْرُ تَجِیشُ إِذَا غَلَتْ وَ الْهَیْشَاتُ الْجَمَاعَاتُ وَ هَاشُوا إِذَا تَحَرَّکُوا.

**[ترجمه]سخنرانی امیرالمؤمنین علیه السّلام در ستایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم: «بار خدایا! ای گستراننده هر گسترده، و ای نگهدارنده آسمان ها، و ای آفریننده دل ها بر فطرت های خویش: دل های رستگار و دل های شقاوت زده.

بار پروردگارا! قرار ده درودهای شریف و برکت های آشکارت را بر آقای ما محمّد صلی اللَّه علیه و آله، بنده تو و فرستاده ات، دوستت، خاتم پیامبران و گشاینده درهای بسته، آشکارا کننده حقّ با برهان، گوینده راستی، دفع کننده جنبش های باطل و باطل کننده شوکت گروه های گمراه. سپس به فرمان تو قیام کرد و در خشنودی تو کوشید، از چیزی نمی ترسد. هنگام اقدام در تصمیمش ناتوان نیست؛ پیمان تو را رعایت می کند؛ دوستیت را رعایت می کند تا بپوشاند شعله آتش را و راه را روشن کند برای کسی که در شب راه پیمایی می کند.

و مردم پس از فرو رفتن در فتنه ها و گناهان و بعد از راه رفتن در تاریکی شب، به واسطه او هدایت شوند.سپس درخشش کند روشنی احکام با بلند شدن نشانه های اسلام. پس او امین تو و گنجینه علم نهانی تو؛ گواه روز قیامت و حجت تو بر جهانیان؛ و برانگیزاننده حقّ تو است؛ فرستاده به حقّ تو به سوی مردم.

بارالها! جایی برای او در سایه ات باز کن و او را از فضل و رحمتت، چندین برابر پاداش نیک ده. بار پروردگارا! جمع کن میان ما و او در زندگی گوارا و قرار دادن نعمت و انتهای آرزو و اسقرار لذت و انتهای آرامش و امیدواری خوشی و انتهای کرامت». - . مناقب ابن جوزی : 74 و 75 -

**[ترجمه]

«6»

خُطْبَةٌ(5)

أُخْرَی فِی مَدْحِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام رَوَاهَا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ خُطْبَةً بَلِیغَةً فِی مَدْحِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی نَبِیِّهِ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُنْشِئَ الْمَخْلُوقَاتِ وَ یُبْدِعَ الْمَوْجُودَاتِ أَقَامَ الْخَلَائِقَ فِی صُورَةٍ

ص: 298


1- 1. فاضطلع أی نهض قویا و الضلاعة: القوّة. و المستوفز: المسارع المستعجل.
2- 2. الناکل: الناکص و المتأخر. أی غیر جبان یتأخر عند وجوب الاقدام. و الواهی: الضعیف.
3- 3. وری الزند- کوعی- و وری- کولی-: خرجت ناره، و اوریته و وریته و استوریته. و القبس شعلة من النار و القابس الذی یطلب النار. و الکلام تمثیل لنجاح طالب الحق ببلوغ طلبتهم منه و اشراق النفوس المستعدة لقبوله بما سطع من أنواره. و الخابط: الذی یسیر لیلا علی غیر الجادة.
4- 4. هذا من کلام صاحب المناقب.
5- 5. فی المصدر المطبوع ص 76 بزیادات و اختلاف.

وَاحِدَةٍ قَبْلَ دَحْوِ الْأَرْضِ وَ رَفْعِ السَّمَاوَاتِ ثُمَّ أَفَاضَ نُوراً مِنْ نُورِ عِزِّهِ فَلَمَعَ قَبَساً مِنْ ضِیَائِهِ وَ سَطَعَ ثُمَّ اجْتَمَعَ فِی تِلْکَ الصُّورَةِ وَ فِیهَا صُورَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1)

فَقَالَ لَهُ تَعَالَی أَنْتَ الْمُرْتَضَی الْمُخْتَارُ وَ فِیکَ مُسْتَوْدَعُ الْأَنْوَارِ مِنْ أَجْلِکَ أَضَعُ الْبَطْحَاءَ وَ أَرْفَعُ السَّمَاءَ وَ أُجْرِی الْمَاءَ وَ أَجْعَلُ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ أَنْصِبُ أَهْلَ بَیْتِکَ عَلَماً لِلْهِدَایَةِ وَ أُودِعُ فِیهِمْ أَسْرَارِی بِحَیْثُ لَا یَغِیبُ عَنْهُمْ دَقِیقٌ وَ لَا جَلِیلٌ وَ لَا یَخْفَی عَنْهُمْ خَفِیٌّ أَجْعَلُهُمْ حُجَّتِی عَلَی خَلِیقَتِی وَ أُسْکِنُ قُلُوبَهُمْ أَنْوَارَ عِزَّتِی وَ أُطْلِعُهُمْ عَلَی مَعَادِنِ جَوَاهِرِ خَزَائِنِی- ثُمَّ أَخَذَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمُ الشَّهَادَةَ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ الْإِقْرَارَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ إِنَّ الْإِمَامَةَ فِیهِمْ وَ النُّورَ مَعَهُمْ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَخْفَی الْخَلِیقَةَ فِی غَیْبِهِ وَ غَیَّبَهَا فِی مَکْنُونِ عِلْمِهِ وَ نَصَبَ الْعَوَالِمَ وَ مَوَّجَ الْمَاءَ وَ أَثَارَ الزَّبَدَ وَ أَهَاجَ الدُّخَانَ فَطَفَا عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ ثُمَّ أَنْشَأَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ أَنْوَارٍ أَبْدَعَهَا وَ أَنْوَاعٍ اخْتَرَعَهَا ثُمَّ خَلَقَ الْمَخْلُوقَاتِ فَأَکْمَلَهَا ثُمَّ قَرَنَ بِتَوْحِیدِهِ نُبُوَّةَ نَبِیِّهِ فَشَهِدَتْ لَهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ الْعَرْشُ وَ الْکُرْسِیُّ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ مَا فِی الْأَرْضِ بِالنُّبُوَّةِ وَ الْفَضِیلَةِ ثُمَّ خَلَقَ آدَمَ وَ أَبَانَ لِلْمَلَائِکَةِ فَضْلَهُ وَ أَرَاهُمْ مَا خَصَّهُ بِهِ مِنْ سَابِقِ الْعِلْمِ فَجَعَلَهُ مِحْرَاباً وَ قِبْلَةً لَهُمْ- فَسَجَدُوا لَهُ وَ عَرَفُوا حَقَّهُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَیَّنَ لِآدَمَ علیه السلام حَقِیقَةَ ذَلِکَ النُّورِ وَ مَکْنُونَ ذَلِکَ السِّرِّ فَأَوْدَعَهُ شَیْئاً وَ أَوْصَاهُ وَ أَعْلَمَهُ أَنَّهُ السِّرُّ فِی الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ یَنْتَقِلُ مِنَ الْأَصْلَابِ الطَّاهِرَةِ إِلَی الْأَرْحَامِ الزَّکِیَّةِ إِلَی أَنْ وَصَلَ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَلْقَاهُ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ ثُمَّ صَانَهُ اللَّهُ عَنِ الْخَثْعَمِیَّةِ حَتَّی وَصَلَ إِلَی آمِنَةَ فَلَمَّا أَظْهَرَهُ اللَّهُ بِوَاسِطَةِ نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله اسْتَدْعَی الْفُهُومَ إِلَی الْقِیَامِ بِحُقُوقِ ذَلِکَ السِّرِّ اللَّطِیفِ وَ نَدَبَ الْعُقُولَ إِلَی الْإِجَابَةِ لِذَلِکَ الْمَعْنَی الْمُودَعِ فِی الذَّرِّ قَبْلَ النَّسْلِ- فَمَنْ واقَفَهُ قَبَسٌ مِنْ لَمَحَاتِ ذَلِکَ النُّورِ اهْتَدَی إِلَی السِّرِّ وَ انْتَهَی إِلَی الْعَهْدِ الْمُودَعِ فِی بَاطِنِ الْأَمْرِ وَ غَامِضِ الْعِلْمِ وَ مَنْ غَمَرَتْهُ الْغَفْلَةُ وَ شَغَلَتْهُ الْمِحْنَةُ عَشِیَ بَصَرُ قَلْبِهِ عَنْ إِدْرَاکِهِ فَلَا یَزَالُ ذَلِکَ النُّورُ یَنْتَقِلُ فِینَا أَهْلَ

ص: 299


1- 1. فی المصدر« و فیها هیئة نبیّنا صلی الله علیه و آله ».

الْبَیْتِ وَ یَتَشَعْشَعُ فِی غَرَائِزِنَا إِلَی أَنْ یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ فَنَحْنُ أَنْوَارُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاوَاتِ وَ مَحْضُ خَالِصِ الْمَوْجُودَاتِ وَ سُفُنُ النَّجَاةِ وَ فِینَا مَکْنُونُ الْعِلْمِ وَ إِلَیْنَا مَصِیرُ الْأُمُورِ وَ بِمَهْدِیِّنَا تَنْقَطِعُ الْحُجَجُ فَهُوَ خَاتَمُ الْأَئِمَّةِ وَ مُنْقِذُ الْأُمَّةِ وَ مُنْتَهَی النُّورِ وَ غَامِضُ السِّرِّ فَلْیَهْنَأْ مَنِ اسْتَمْسَکَ بِعُرْوَتِنَا وَ حُشِرَ عَلَی مَحَبَّتِنَا.

**[ترجمه]سخنرانی دیگر در ستایش رسول خدا و امامان علیه السلام: حضرت امام حسین علیه السلام فرمود: حضرت امیرالمؤمنین در ستایش رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله، سخنرانی رسایی کرد و فرمود: «پس از ثنای خدا و درود بر پیامبرش، هنگامی که خدا اراده کرد آفریدگانش را بیافریند (و موجودات را پدید آورد)، پیش از گستردن زمین و بلند کردن آسمان ها، مردمان را به صورت یک چهره خلق نمود. سپس نوری از نور عزتش را واگذار کرد، شعله ای درخشید و از روشنی آن فروزان شد. سپس آن نورها در آن یک چهره جمع شد و در آن چهره رسول خدا بود.

سپس خدای تعالی به او فرمود: «تو پسندیده شده و انتخاب شده هستی، و در تو نورها به امانت نهفته شده. به خاطر تو بطحا را آفریدم، آسمان را برافراشتم، آب را جاری کردم و ثواب و عقاب و بهشت و جهنّم را قرار دادم. و خاندان تو را نشانه ای برای هدایت قرار می دهم و در آنان رازهایم را به امانت می گذارم، به طوری که رازی بزرگ و کوچک از آنان پنهان نماند، و هیچ پوشیده ای بر آنان پوشیده نماند؛ آنان را حجت خود بر مردم قرار دهم؛ نور عزتم را در دل هایشان جایگزین کنم، و آنان را بر معادن گوهرهای خزانه هایم آگاه گردانم.»

سپس خدای تعالی گواهی و اقرار به پروردگاری و یکتایی خود از آنان گرفت، و نیز گواهی بر اینکه امامت در میان ایشان است و نور همراه آن ها است. سپس خدای سبحان آفریدگانش را در نهانش پوشاند و در دانش پوشیده اش آنها را پنهان کرد؛ و بلند کرد جهان ها را؛ و به حرکت در آورد آب را و کف های روی آب آشکار شد؛ و دود حرکت کرد، پس عرشش را روی آب بالا آورد. آنگاه فرشتگان را از نوری آفرید و نوع هایی را به وجود آورد. بعد موجودات را آفرید؛ آنها را به توحیدش کامل کرد؛ و نبوت را قرین توحید قرار داد.. پس آسمان ها، زمین ها، فرشتگان، عرش، کرسی، خورشید، ماه، ستارگان (و هرچه که در زمین بود)، به نبوت و برتری اش گواهی دادند.

بعد آدم را آفرید؛ برتری آدم بر فرشتگان را آشکارا ساخت؛ و آنچه را که ویژه آدم قرار داده بود از علم پیشین، به آنها نمایاند. پس او را محراب و قبله فرشتگان قرار داد.

سپس فرشتگان بر او سجده کردند و به حقّ آدم معرفت پیدا کردند. آنگاه خدای تعالی، حقیقت آن نور را برای آدم روشن و سرّ نهانی را آشکار کرد.

سپس چیزی را در او به امانت سپرد، به او سفارش کرد و او را آگاه کرد که آن نور از آفرینش است. سپس همان نور را از صلبی به صلب پاک دیگر انتقال داد تا کانون رحم های پاکیزه، تا رسید به عبدالمطلب. سپس آن نور را در صلب عبداللَّه قرار داد. بعد خدا آن را از شر فاطمه خثعمیه نگه داشت تا به آمنه رسید. چون خدا آن نور را در وجود پیامبر ما آشکار ساخت و دانایان را در رعایت حقوق این سر لطیف، و خردها را به سوی پذیرفتن معانی ای فرا خواند که در عالم ذر به امانت گذارده بود.

سپس هر کس که با آن موافقت کرد، از فروزندگی این نور روشن شد، به این راز رهنمایی شد و به مشکلات علم و پیمانی که در باطن امر به امانت گذارده بود نائل شد. و هر کس را که بی خبری فرا گیرد و گرفتاری او را سرگرم کند، چشم دلش تاریک می شود از دریافت آن نور. پس این نور همواره در میان ما اهل بیت منتقل می شود و در طریقت های ما می درخشد، تا زمانی که نامه به پایان رسد. ما نورهای آسمان ها و زمینیم؛ خلاصه تمام پدیده هاییم؛ کشتی های نجاتیم؛ در ماست دانش نهانی؛ کارها به سوی ما برمی گردد و به حجت های خدا مهدی ما قطع می شود. پس او آخرین و ختم کننده امامان است؛ نجات دهنده امت است؛ پایان نور است؛ و رازِ مشکل است. پس گوارا باد کسی را که در ما چنگ زند و با دوستی ما محشور گردد!» - . مناقب ابن جوزی : 76 -

**[ترجمه]

«7»

نَهْجُ الْبَلَاغَةِ(1)،

وَ مِنْ کِتَابِ عُیُونِ الْحِکْمَةِ وَ الْمَوَاعِظِ لِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ مِنْ خُطَبِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ وَ لَا یُحْصِی نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَ لَا یُؤَدِّی حَقَّهُ الْمُجْتَهِدُونَ- الَّذِی لَا یُدْرِکُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا یَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ (2)

الَّذِی لَیْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَوْجُودٌ وَ لَا وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ فَطَرَ الْخَلَائِقَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَشَرَ الرِّیَاحَ بِرَحْمَتِهِ وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَیَدَانَ أَرْضِهِ أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُهُ وَ کَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِیقُ بِهِ وَ کَمَالُ التَّصْدِیقِ بِهِ تَوْحِیدُهُ وَ کَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ کَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ کُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَیْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ کُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَیْرُ الصِّفَةِ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَهُ وَ مَنْ جَهِلَهُ فَقَدْ أَشَارَ إِلَیْهِ (3) وَ مَنْ أَشَارَ إِلَیْهِ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ قَالَ فِیمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ أَخْلَی مِنْهُ- کَائِنٌ لَا عَنْ حَدَثٍ مَوْجُودٌ لَا عَنْ عَدَمٍ مَعَ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَیْرُ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا بِمُزَایَلَةٍ فَاعِلٌ لَا بِمَعْنَی الْحَرَکَاتِ وَ الْآلَةِ بَصِیرٌ إِذْ لَا مَنْظُورَ إِلَیْهِ مِنْ خَلْقِهِ مُتَوَحِّدٌ إِذْ لَا سَکَنَ یَسْتَأْنِسُ بِهِ وَ لَا یَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِهِ أَنْشَأَ الْخَلْقَ إِنْشَاءً وَ ابْتَدَأَهُ ابْتِدَاءً بِلَا رَوِیَّةٍ أَجَالَهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ اسْتَفَادَهَا

ص: 300


1- 1. الخطبة الأولی. و کتاب عیون الحکمة مخطوط.
2- 2. الفطن: جمع فطنة. و غوصها: استغراقها فی بحر المعقولات.
3- 3. هذه الجملة لیست فی غیر واحد من النسخ المخطوطة العتیقة و لا فی شرحی ابن میثم و ابن أبی الحدید. و الظاهر أنّها زیادة من النسّاخ و فی البحار الطبع المعروف بکمبانیّ خط علیها الکاتب بعد ما کتبها. و لیس لها معنی مستقیما صحیحا الا بتکلف.

وَ لَا حَرَکَةٍ أَحْدَثَهَا وَ لَا هَمَامَةِ نَفْسٍ اضْطَرَبَ فِیهَا(1) أَحَالَ الْأَشْیَاءَ لِأَوْقَاتِهَا وَ لَاءَمَ بَیْنَ مُخْتَلِفَاتِهَا وَ غَرَّزَ غَرَائِزَهَا وَ أَلْزَمَهَا أَشْبَاحَهَا(2) عَالِماً بِهَا قَبْلَ ابْتِدَائِهَا مُحِیطاً بِحُدُودِهَا وَ انْتِهَائِهَا عَارِفاً بِقَرَائِنِهَا وَ أَحْنَائِهَا(3) ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ فَتْقَ الْأَجْوَاءِ وَ شَقَّ الْأَرْجَاءِ وَ سَکَائِکَ الْهَوَاءِ فَأَجْرَی (4)

فِیهَا مَاءً مُتَلَاطِماً تَیَّارُهُ (5) مُتَرَاکِماً زَخَّارُهُ حَمَلَهُ عَلَی مَتْنِ الرِّیحِ الْعَاصِفَةِ وَ الزَّعْزَعِ الْقَاصِفَةِ فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَی شَدِّهِ وَ قَرَنَهَا إِلَی حَدِّهِ الْهَوَاءُ مِنْ تَحْتِهَا فَتِیقٌ وَ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهَا دَفِیقٌ ثُمَّ أَنْشَأَ سُبْحَانَهُ رِیحاً اعْتَقَمَ مَهَبَّهَا وَ أَدَامَ مُرَبَّهَا(6)

وَ أَعْصَفَ مَجْرَاهَا وَ أَبْعَدَ مَنْشَأَهَا فَأَمَرَهَا بِتَصْفِیقِ الْمَاءِ الزَّخَّارِ وَ إِثَارَةِ مَوْجِ الْبِحَارِ فَمَخَضَتْهُ مَخْضَ السِّقَاءِ(7)

وَ عَصَفَتْ بِهِ عَصْفَهَا بِالْفَضَاءِ تَرُدُّ أَوَّلَهُ إِلَی آخِرِهِ- وَ سَاجِیَهُ إِلَی مَائِرِهِ حَتَّی عَبَّ عُبَابُهُ (8) وَ رَمَی بِالزَّبَدِ رُکَامُهُ فَرَفَعَهُ فِی هَوَاءٍ مُنْفَتِقٍ وَ جَوٍّ مُنْفَهِقٍ (9)

ص: 301


1- 1. همامة نفس- بالفتح- اهتمامها بالامور و قصدها إلیه و الاضطراب الحرکة و الحرکة فی الهمامة الانتقال من رأی الی رأی. و الاحالة بمعنی التحویل و النقل.
2- 2. الاشباح: الاشخاص.
3- 3. الاحناء جمع حنو- بالکسر- أی الجانب و فی کلامه علیه السلام دلالة علی جواز اطلاق العارف علیه سبحانه.
4- 4. السکاکة- بالضم- الهواء الملاقی أعناق السماء جمعها سکائک.
5- 5. التیار: الموج. و المتراکم: ما یکون بعضها فوق بعض، و الزخار الشدید الزخر أی الامتداد و الارتفاع.
6- 6. أی جعل هبوبها عقیما و الریح العقیم التی لا تلقح سحابا و لا شجرا و کذلک کانت تلک الریاح. و المرب مصدر میمی من أرب بالمکان مثل ألبّ به ای لازمه« فادام مربها» ای ملازمتها او ان ادام من ادمت الدلو ملاتها. و المرب. بکسر اوله المکان و المحل.
7- 7. التصفیق: التحریک. و مخضته: حرکته بشدة.
8- 8. الساجی: الساکن. و المائر: الذی یذهب و یجی ء او المتحرک مطلقا. و عب ای ارتفع؛ و العباب بالضم معظم الماء و کثرته و ارتفاعه. و الرکام: ثبجه و ما تراکم منه بعضه علی بعض.
9- 9. الانفهاق: الاتساع.

فَسَوَّی مِنْهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ جَعَلَ سُفْلَاهُنَّ مَوْجاً مَکْفُوفاً وَ(1)

عُلْیَاهُنَّ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ سَمْکاً مَرْفُوعاً بِغَیْرِ عَمَدٍ یَدْعَمُهَا وَ لَا دِسَارٍ یَنْتَظِمُهَا(2)

ثُمَّ زَیَّنَهَا بِزِینَةِ الْکَوَاکِبِ وَ ضِیَاءِ الثَّوَاقِبِ (3)

وَ أَجْرَی فِیهَا سِرَاجاً مُسْتَطِیراً وَ قَمَراً مُنِیراً فِی فَلَکٍ دَائِرٍ وَ سَقْفٍ سَائِرٍ وَ رَقِیمٍ مَائِرٍ(4) ثُمَّ فَتَقَ مَا بَیْنَ السَّمَاوَاتِ الْعُلَی فَمَلَأَهُنَّ أَطْوَاراً مِنْ مَلَائِکَتِهِ مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا یَرْکَعُونَ وَ رُکُوعٌ لَا یَنْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ لَا یَتَزَایَلُونَ وَ مُسَبِّحُونَ لَا یَسْأَمُونَ (5)

لَا یَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیُونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لَا غَفْلَةُ النِّسْیَانِ وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَی وَحْیِهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَی رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ- وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ السَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ وَ مِنْهُمُ الثَّابِتَةُ فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَی أَقْدَامُهُمْ وَ الْمَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْیَا أَعْنَاقُهُمْ وَ الْخَارِجَةُ مِنَ الْأَقْطَارِ أَرْکَانُهُمْ وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَکْتَافُهُمْ نَاکِسَةٌ دُونَهُ أَبْصَارُهُمْ مُتَلَفِّعُونَ تَحْتَهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ (6)

مَضْرُوبَةٌ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَنْ دُونَهُمْ حُجُبُ الْعِزَّةِ وَ أَسْتَارُ الْقُدْرَةِ لَا یَتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْوِیرِ وَ لَا یُجْرُونَ عَلَیْهِ صِفَاتِ الْمَصْنُوعِینَ وَ لَا یَحُدُّونَهُ بِالْأَمَاکِنِ وَ لَا یُشِیرُونَ إِلَیْهِ بِالنَّظَائِرِ.

وَ مِنْهَا فِی صِفَةِ خَلْقِ آدَمَ علیه السلام: ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ (7)

وَ سَهْلِهَا وَ عَذْبِهَا وَ سَبَخِهَا تُرْبَةً سَنَّهَا بِالْمَاءِ

ص: 302


1- 1. المکفوف: الممنوع من السیلان.
2- 2. یدعمها ای یسندها و یحفظها من السقوط. و الدسار: المسمار او الخیوط تشد بها الواح السفینة من لیف و نحوه.
3- 3. الثواقب: المنیرة المشرقة.
4- 4. مستطیرا ای منتشر الضیاء و هو الشمس. و الرقیم: اسم من أسماء الفلک او هو الکهکشان لانه مرقوم بالکواکب. و المائر المتحرک.
5- 5. سجود جمع ساجد و کذا رکوع. سئم من الشی ء مل منه.
6- 6. متلفعون من تلفت بالثوب ای التحفت به.
7- 7. الحزن بالفتح فالسکون: المکان الغلیظ الخشن کالجبل. و السبخ ما ملح من الأرض.

حَتَّی خَلَصَتْ (1)

وَ لَاطَهَا بِالْبِلَّةِ حَتَّی لَزَبَتْ (2)

فَجَبَلَ مِنْهَا صُورَةً ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ (3)

وَ أَعْضَاءٍ وَ فُصُولٍ أَجْمَدَهَا حَتَّی اسْتَمْسَکَتْ وَ أَصْلَدَهَا حَتَّی صَلْصَلَتْ (4) لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ وَ أَجَلٍ مَعْلُومٍ ثُمَّ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ یُجِیلُهَا وَ فِکَرٍ یَتَصَرَّفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ یَخْتَدِمُهَا(5)

وَ أَدَوَاتٍ یُقَلِّبُهَا وَ مَعْرِفَةٍ یَفْرُقُ بِهَا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْأَذْوَاقِ وَ الْمَشَامِّ وَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَجْنَاسِ مَعْجُوناً بِطِینَةِ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْبَاهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِیَةِ وَ الْأَخْلَاطِ الْمُتَبَایِنَةِ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبِلَّةِ وَ الْجُمُودِ وَ الْمَسَاءَةِ وَ السُّرُورِ- وَ اسْتَأْدَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَلَائِکَةَ وَدِیعَتَهُ لَدَیْهِمْ (6) وَ عَهَدَ وَصِیَّتَهُ إِلَیْهِمْ فِی الْإِذْعَانِ بِالسُّجُودِ لَهُ وَ الْخُشُوعِ لِتَکْرِمَتِهِ- فَقَالَ سُبْحَانَهُ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ وَ قَبِیلَهُ اعْتَرَتْهُ الْحَمِیَّةُ وَ غَلَبَتْ عَلَیْهِ الشِّقْوَةُ وَ تَعَزَّزَ بِخِلْقَةِ النَّارِ وَ اسْتَوْهَنَ خَلْقَ الصَّلْصَالِ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ النَّظِرَةَ اسْتِحْقَاقاً لِلسُّخْطَةِ وَ اسْتِتْمَاماً لِلْبَلِیَّةِ وَ إِنْجَازاً لِلْعِدَةِ فَقَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (7).

ص: 303


1- 1. سن الماء: صبه من غیر تفریق و اما الصب المتفرق فهو الشن بالمعجمة. و خلصت ای صارت طینة خالصة. و فی بعض النسخ من النهج« حتی خضلت بتقدیم الضاد المعجمة علی اللام ای ابتلت.
2- 2. لاطها ای خلطها و عجنها. و لزبت- بفتح الزای- ای التصقت و ثبتت.
3- 3. الوصول الفصول باعتبار.
4- 4. اصلدها ای جعلها صلبة. و الصلد من الحجر الصلب الاملس. و قیل صلبت حتّی تسمع لها صلصلة إذا هبت علیها ریاح فلذلک سماه اللّه الصلصال.
5- 5. أی یجعلها فی مآربه و اوطارها کالخدم الذین تستعملهم فی خدمتک.
6- 6. أی طلب منها أداءها.
7- 7. ص: 81 و 82.

**[ترجمه]نهج البلاغه: در کتاب عیون حکمت و مواعظ تالیف علی بن محمّد واسطی خطبه امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده است که آن حضرت فرمود: «سپاس خداوندی را که سخنوران از ستودن او عاجزند، حسابگران از شمارش نعمت های او ناتوانند و تلاشگران از ادای حقّ او درمانده اند؛ خدایی که افکار ژرف اندیش، ذات او را درک نمی کنند و دست غوّاصان دریای علوم به او نخواهد رسید. پروردگاری که برای صفات او حد و مرزی وجود ندارد، و تعریف کاملی برای او نمی توان یافت. برای خدا وقتی معیّن، و سرآمدی مشخص را نمی توان تعیین کرد. مخلوقات را با قدرت خود آفرید، با رحمت خود بادها را به حرکت در آورد و به وسیله کوه ها، اضطراب و لرزش زمین را به آرامش تبدیل کرد.

سر آغاز دین، خداشناسی است. کمال شناخت خدا، باور داشتن، اوست، کمال باور داشتن خدا، شهادت به یگانگی اوست و کمال توحید، (شهادت بر یگانگی خدا) اخلاص و کمال اخلاص، خدا را از صفات مخلوقات جدا کردن است، زیرا هر صفتی نشان می دهد که غیر از موصوف است و هر موصوفی گواهی می دهد که غیر از صفت است. پس کسی که خدا را با صفت مخلوقات تعریف کند، او را به چیزی نزدیک کرده و با نزدیک کردن خدا به چیزی، دو خدا مطرح شده و با طرح شدن دو خدا، اجزایی برای او تصور کرده و با تصور اجزا برای خدا، او را نشناخته است. و هر که حقیقت او را نفهمید برایش جهت اشاره پنداشته، و هر که برای او جهت اشاره پندارد محدودش به حساب آورده، و هر که محدودش بداند چون معدود به شماره اش آورده. نیز آن کس که بگوید «خدا در چیست؟»، او را در چیز دیگری پنداشته است و کسی که بپرسد «خدا بر روی چه چیزی قرار دارد؟»، به تحقیق جایی را خالی از او در نظر گرفته است، در صورتی که خدا همواره بوده، از چیزی به وجود نیامده است و با همه چیز هست، نه اینکه همنشین آنان باشد؛ و با همه چیز فرق دارد، نه اینکه از آنان جدا و بیگانه باشد. انجام دهنده همه کارهاست، بدون حرکت و ابزار و وسیله؛ بیناست، حتی در آن هنگام که پدیده ای وجود نداشته؛ یگانه و تنهاست، زیرا کسی نبوده تا با او انس گیرد یا از فقدانش وحشت کند.

خلقت را آغاز کرد و موجودات را بیافرید، بدون نیاز به فکر و اندیشه ای، یا استفاده از تجربه ای، بی آنکه حرکتی ایجاد کند یا تصمیمی اضطراب زده در او راه داشته باشد. برای پدید آمدن موجودات، وقت مناسبی قرار داد، موجودات گوناگون را هماهنگ کرد و در هر کدام، غریزه خاص خودش را قرار داد، و غرایز را همراه آنان گردانید. خدا پیش از آنکه موجودات را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آنها آگاهی داشت، حدود و پایان آنها را می دانست و از اسرار درون و بیرون پدیده ها آشنا بود. سپس خدای سبحان طبقات فضا را شکافت، اطراف آن را باز کرد و هوایی که به آسمان و زمین راه یافته را آفرید. و در آن آبی روان ساخت؛ آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود، که یکی بر دیگری می نشست. پس آب را بر بادی طوفانی و شکننده نهاد، باد را به بازگرداندن آن فرمان داد و به نگهداری آب مسلط ساخت و حد و مرز آن را به خوبی تعیین فرمود. فضا را در زیر تندباد و آب را بر بالای آن به حرکت درآورد. سپس خدای سبحان طوفانی برانگیخت که آب را متلاطم ساخت و امواج آب را پی در پی در هم کوبید. طوفان به شدت وزیدن گرفت و از نقطه ای دور دوباره آغاز شد .

سپس به طوفان امر کرد تا امواج دریاها را به هر سو روان کند و بر هم کوبد و با همان شدّت که در فضا وزیدن داشت، بر امواج آب ها حمله ور گردد. باد هم از اول آن برمی داشت و به آخرش می ریخت، و آب های ساکن را به امواج سرکش تبدیل می کرد. تا آنجا که آب ها روی هم قرار گرفتند و چون قله های بلند کوه ها بالا آمدند. امواج کوبنده، کف های برآمده از آب ها را در هوای باز و فضای گسترده بالا بردند که از آن، هفت آسمان را پدید آورد . آسمان پایین را چون موج مهار شده و آسمان های بالا را مانند سقفی استوار و بلند قرار داد، بی آنکه نیازمند به ستونی باشد یا میخ هایی که آنها را استوار کند. آنگاه فضای آسمان پایین را به وسیله نور ستارگان درخشنده زینت بخشید و در آن چراغی روشنایی بخش (خورشید) و ماهی درخشان را به حرکت درآورد که همواره در مدار فلکی گردنده و برقرار، سقفی متحرک و صفحه ای بی قرار، به گردش خود ادامه دهند.

سپس آسمان های بالا را از هم گشود و آنها را از فرشتگان گوناگون پر کرد. گروهی از فرشتگان همواره در سجده اند و رکوع ندارند؛ گروهی در رکوعند و یارای ایستادن ندارند؛ گروهی در صف هایی ایستاده اند که پراکنده نمی شوند؛ و گروهی همواره تسبیح می گویند، بی آنکه خسته شوند یا خواب به چشمشان راه یابد یا عقل های آنان دچار اشتباه گردد یا بدن های آنان دچار سستی شود و دچار بی خبری برخاسته از فراموشی شوند. برخی از فرشتگان، امینان وحی الهی و زبان گویای وحی برای پیامبرانند که پیوسته برای رساندن حکم و فرمان خدا در رفت و آمدند. جمعی از فرشتگان حافظان بندگان و جمعی دیگر دربانان بهشت خداوندند. بعضی از آنها پاهایشان در طبقات پایین زمین قرار دارد، گردن هاشان از آسمان فراتر است، ارکان وجودشان از اطراف جهان گذشته و در حالی که عرش الهی بر دوش هایشان استوار است، برابر عرش خدا دیدگان به زیر افکنده و در زیر آن، بال ها را به خود پیچیده اند. میان این دسته از فرشتگان با آنها که در مراتب پایین تری قرار دارند، حجاب عزت و پرده های قدرت، فاصله انداخته است. آنها هرگز خدا را با وهم و خیال، در شکل و صورتی نمی پندارند، صفات پدیده ها را بر او روا نمی دارند، هرگز خدا را در جایی محدود نمی سازند و با همانند آوردن، به او اشاره نمی کنند .

سپس خداوند بزرگ، خاکی از قسمت های گوناگون زمین، از قسمت های سخت و نرم، و شور و شیرین گرد آورد، آب بر آن افزود تا گلی خالص و آماده شد و با افزودن رطوبت، چسبناک گردید، که از آن، اندامی شایسته و عضوهایی جدا و به یکدیگر پیوسته آفرید. پس آن را خشک کرد تا محکم شد. آنگاه خشکاندن را ادامه داد تا سخت شد و تا زمانی معین و سرانجامی مشخص، اندام انسان کامل گردید. آنگاه از روحی که آفرید در آن دمید تا به صورت انسانی زنده در آمد؛ انسانی دارای نیروی اندیشه که وی را به تلاش اندازد و دارای افکاری که در دیگر موجودات، تصرف کند. به انسان اعضا و جوارحی بخشید که در خدمت او باشند. ابزاری عطا فرمود که آنها را در زندگی به کار گیرد. قدرت تشخیص به او داد تا حقّ و باطل را بشناسد. همچنین حواس چشایی، بویایی و وسیله تشخیص رنگ ها و اجناس مختلف را در اختیار او قرار داد. انسان را مخلوطی از رنگ های گوناگون، چیزهای همانند و سازگار، نیروهای متضاد، مزاج های گوناگون، گرمی، سردی، رطوبت و خشکی قرار داد. سپس از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند انجام دهند، به عهدی که داده اند وفا کنند، بر آدم سجده کنند و او را بزرگ بشمارند. و فرمود: «بر آدم سجده کنید!» پس فرشتگان همه سجده کردند جز شیطان که غرور و خودبزرگ بینی او را گرفت، شقاوت و بدی بر او غلبه کرد و به آفرینش خود از آتش افتخار کرد و آفرینش انسان از خاک را پست شمرد. خداوند برای سزاوار شدن شیطان به خشم الهی، نیز برای کامل شدن آزمایش و تحقق وعده ها، به او مهلت داد و فرمود: «تا روز رستاخیز مهلت داده شدی.» - . نهج البلاغه، خطبه اول -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (1): الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی بَطَنَ خَفِیَّاتِ الْأَمُوُرِ(2) وَ دَلَّتْ عَلَیْهِ أَعْلَامُ الظُّهُورِ وَ امْتَنَعَ عَلَی عَیْنِ الْبَصِیرِ فَلَا قَلْبُ مَنْ لَمْ یَرَهُ یُنْکِرُهُ وَ لَا عَیْنُ مَنْ أَثْبَتَهُ تُبْصِرُهُ سَبَقَ فِی الْعُلُوِّ فَلَا شَیْ ءَ أَعْلَی مِنْهُ وَ قَرُبَ فِی الدُّنُوِّ فَلَا شَیْ ءَ أَقْرَبُ مِنْهُ فَلَا اسْتِعْلَاؤُهُ بَاعَدَهُ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا قُرْبُهُ سَاوَاهُمْ فِی الْمَکَانِ بِهِ لَمْ یُطْلِعِ الْعُقُولَ عَلَی تَحْدِیدِ صِفَتِهِ وَ لَمْ یَحْجُبْهَا عَنْ وَاجِبِ مَعْرِفَتِهِ فَهُوَ الَّذِی تَشْهَدُ لَهُ أَعْلَامُ الْوُجُودِ عَلَی إِقْرَارِ قَلْبِ ذِی الْجُحُودِ(3)

تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَقُولُ الْمُشَبِّهُونَ بِهِ وَ الْجَاحِدُونَ لَهُ عُلُوّاً کَبِیراً.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «ستایش خداوندی را سزاست که از اسرار نهان ها آگاه است؛ نشانه های آشکاری در سراسر هستی بر وجود او شهادت می دهند؛ هرگز برابر چشم بینندگان ظاهر نمی گردد؛ نه چشم کسی که او را ندیده می تواند انکارش کند؛ نه قلبی که او را شناخت می تواند مشاهده اش کند و در والایی و برتری از همه پیشی گرفته است. پس، از او برتر چیزی نیست، آن چنان به مخلوقات نزدیک است که از او نزدیک تر چیزی نمی تواند باشد؛ مرتبه بلند او را از پدیده هایش دور نساخته و نزدیکی او با پدیده ها، او را مساوی چیزی قرار نداده است؛ عقل ها را بر حقیقت ذات خود آگاه نساخته، امّا از معرفت و شناسایی خود باز نداشته است. پس اوست که همه نشانه های هستی بر وجود او گواهی می دهند و دل های منکران را بر اقرار به وجودش وا داشته است؛ خدایی که برتر از گفتار تشبیه کنندگان و پندار منکران است» - . النهج، زیر عدد 49 -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (4): الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ تَسْبِقْ لَهُ حَالٌ حَالًا(5)

فَیَکُونَ أَوَّلًا قَبْلَ أَنْ یَکُونَ آخِراً وَ یَکُونَ ظَاهِراً قَبْلَ أَنْ یَکُونَ بَاطِناً(6) وَ کُلُّ مُسَمًّی بِالْوَحْدَةِ غَیْرُهُ قَلِیلٌ (7) وَ کُلُّ عَزِیزٍ غَیْرُهُ ذَلِیلٌ وَ کُلُّ قَوِیٍّ غَیْرُهُ ضَعِیفٌ وَ کُلُّ مَالِکٍ غَیْرُهُ مَمْلُوکٌ وَ کُلُّ

عَالِمٍ غَیْرُهُ مُتَعَلِّمٌ وَ کُلُّ قَادِرٍ غَیْرُهُ یَقْدِرُ وَ یعجزه [یَعْجِزُ] وَ کُلُّ سَمِیعٍ غَیْرُهُ یَصَمُّ عَنْ لَطِیفِ الْأَصْوَاتِ وَ یُصِمُّهُ کَبِیرُهَا وَ یَذْهَبُ عَنْهُ مَا بَعُدَ مِنْهَا- وَ کُلُّ بَصِیرٍ غَیْرُهُ یَعْمَی عَنْ خَفِیِّ الْأَلْوَانِ وَ لَطِیفِ الْأَجْسَامِ وَ کُلُّ ظَاهِرٍ غَیْرُهُ غَیْرُ بَاطِنٍ وَ کُلُّ بَاطِنٍ غَیْرُهُ غَیْرُ ظَاهِرٍ، لَمْ یَخْلُقْ

ص: 304


1- 1. النهج تحت رقم 49.
2- 2. بطنت الامر أی عرفت باطنه.
3- 3. الجحود: الانکار مع العلم، و ظاهر الکلام أن انکار الجاحد مقصور علی اللسان و لا ینکر أحد وجود الصانع بالقلب لظهور الأدلة.
4- 4. النهج تحت رقم 63.
5- 5. لانه سبحانه لیس زمانیا و کذلک صفاته التی هی عین ذاته فلا یلحقها التقدّم و التأخر.
6- 6. أی العالم ببواطن الأشیاء.
7- 7. أی متصف بالقلة. و وصف غیره سبحانه بالوحدة تقلیل له و فی ذاته تعالی مشعر بعلو الذات عن الترکیب المشعر بلزوم الانحلال و تفردها بالعظمة و السلطان.

مَا خَلَقَهُ لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا تَخَوُّفٍ مِنْ عَوَاقِبِ زَمَانٍ وَ لَا اسْتِعَانَةٍ عَلَی نِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لَا شَرِیکٍ مُکَاثِرٍ(1)

وَ لَا ضِدٍّ مُنَافِرٍ وَ لَکِنْ خَلَائِقُ مَرْبُوبُونَ وَ عِبَادٌ دَاخِرُونَ لَمْ یَحْلُلْ فِی الْأَشْیَاءِ فَیُقَالَ هُوَ فِیهَا کَائِنٌ وَ لَمْ یَنْأَ عَنْهَا فَیُقَالَ هُوَ مِنْهَا بَائِنٌ لَمْ یَؤُدْهُ خَلْقُ مَا ابْتَدَأَ(2)

وَ لَا تَدْبِیرُ مَا ذَرَأَ وَ لَا وَقَفَ بِهِ عَجْزٌ عَمَّا خَلَقَ وَ لَا وَلَجَتْ عَلَیْهِ شُبْهَةٌ فِیمَا قَضَی وَ قَدَّرَ بَلْ قَضَاءٌ مُتْقَنٌ وَ عِلْمٌ مُحْکَمٌ وَ أَمْرٌ مُبْرَمٌ (3) الْمَأْمُولُ مَعَ النِّقَمِ الْمَرْهُوبُ مَعَ النِّعَمِ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «ستایش خداوندی را سزاست که صفتی بر صفت دیگرش پیشی نگرفته تا بتوان گفت: «پیش از آن که آخر باشد، اول است و قبل از آن که باطن باشد، ظاهر است.» هر واحد و تنهایی جز او، اندک است؛ هر عزیزی جز او ذلیل و هر نیرومندی جز او ضعیف و ناتوان است؛ هر مالکی جز او بنده، و هر عالمی جز او دانش آموز است؛ هر قدرتمندی جز او، گاهی توانا و زمانی ناتوان است؛ هر شنونده ای جز خدا در شنیدن صداهای ضعیف، کر و برابر صداهای قوی، ناتوان است و آوازهای دور را نمی شنود؛ هر بیننده ای جز خدا، از مشاهده رنگ های ناپیدا و اجسام بسیار کوچک ناتوان است؛ هر ظاهری غیر از او پنهان، و هر پنهانی جز او آشکار است؛ مخلوقات را برای تقویت فرمانروایی یا از ترس از آینده یا یاری گرفتن در مبارزه با همتای خود یا برای فخر و مباهات شریکان یا ستیزه جویی مخالفان نیافریده است، بلکه همه، آفریده های او هستند و در سایه پرورش او، بندگانی فروتن و فرمانبردارند. خدا در چیزی قرار نگرفته تا بتوان گفت در آنجاست، و دور از پدیده ها نیست تا بتوان گفت از آنها جداست. آفرینش موجودات او را در آغاز ناتوان نساخته و از تدبیر پدیده های آفریده شده، باز نمانده است. نه به خاطر آنچه آفریده، قدرتش پایان گرفته و نه در آنچه فرمان داد و مقدر ساخت، دچار تردید شد، بلکه فرمانش استوار، علم او مستحکم و کارش بی تزلزل است. خدایی که به هنگام بلا و سختی، به او امیدوار و در نعمت ها، از او بیمناکند.» - [2]. النهج، زیر عدد 63 -

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (4): الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَیْرِ رُؤْیَةٍ وَ الْخَالِقِ مِنْ غَیْرِ رَوِیَّةٍ(5)

الَّذِی لَمْ یَزَلْ قَائِماً دَائِماً إِذْ لَا سَمَاءٌ ذَاتُ أَبْرَاجٍ وَ لَا حُجُبٌ ذَاتُ إِرْتَاجٍ وَ لَا لَیْلٌ دَاجٍ وَ لَا بَحْرٌ سَاجٍ (6)

وَ لَا جَبَلٌ ذُو فِجَاجٍ وَ لَا فَجٌّ ذُو اعْوِجَاجٍ وَ لَا أَرْضٌ ذَاتُ مِهَادٍ(7) وَ لَا خَلْقٌ ذُو اعْتِمَادٍ ذَلِکَ مُبْتَدِعُ الْخَلْقِ وَ وَارِثُهُ وَ إِلَهُ الْخَلْقِ وَ رَازِقُهُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ دَائِبَانِ فِی مَرْضَاتِهِ یُبْلِیَانِ (8)

کُلَّ جَدِیدٍ وَ یُقَرِّبَانِ کُلَّ بَعِیدٍ قَسَّمَ أَرْزَاقَهُمْ وَ أَحْصَی آثَارَهُمْ وَ أَعْمَالَهُمْ- وَ عَدَدَ أَنْفَاسِهِمْ وَ خَائِنَةَ أَعْیُنِهِمْ وَ مَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ مِنَ

ص: 305


1- 1. الند المثل و النظیر. و المثاور: المواثب و المحارب. و الشریک المکاثر أی المفاخر بالکثرة و الذی یرید الغلبة بالکثرة. و المنافرة أیضا المفاخرة.
2- 2. آده الامر أی أثقله.
3- 3. أبرم الحبل أی جعله طاقین ثمّ قتله.
4- 4. النهج تحت رقم 88.
5- 5. الرویة الفکر و امعان النظر.
6- 6. الارتاج جمع رتج- بالتحریک- أی الباب العظیم. و الداجی: المظلم. و الساجی: الساکن. و الفجاج: جمع فج و هو الطریق الواسع بین جبلین.
7- 7. المهاد- ککتاب-: الفراش.
8- 8. دئب عمله إذا جد و تعب. و ابلاؤهما کل جدید انه یبلی بمضی الأیّام و الشهور و کذلک تقریبهما کل بعید.

الضَّمِیرِ وَ مُسْتَقَرَّهُمْ وَ مُسْتَوْدَعَهُمْ مِنَ الْأَرْحَامِ وَ الظُّهُورِ إِلَی أَنْ تَتَنَاهَی بِهِمُ الْغَایَاتُ- هُوَ الَّذِی اشْتَدَّتْ نَقِمَتُهُ عَلَی أَعْدَائِهِ فِی سَعَةِ رَحْمَتِهِ وَ اتَّسَعَتْ رَحْمَتُهُ لِأَوْلِیَائِهِ فِی شِدَّةِ نَقِمَتِهِ قَاهِرُ مَنْ عَازَّهُ وَ مُدَمِّرُ مَنْ شَاقَّهُ وَ مُذِلُّ مَنْ نَاوَاهُ (1) وَ غَالِبُ مَنْ عَادَاهُ وَ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفَاهُ وَ مَنْ سَأَلَهُ أَعْطَاهُ وَ مَنْ أَقْرَضَهُ قَضَاهُ وَ مَنْ شَکَرَهُ جَزَاهُ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «سپاس خداوندی را که بی آنکه دیده شود، شناخته شده و بی آنکه اندیشه ای به کار گیرد، آفریننده است؛ خدایی که همیشه بوده و تا ابد خواهد بود؛ آنجا که نه از آسمان دارای برج های زیبا خبری بود و نه از پرده های فرو افتاده اثری به چشم می خورد؛ نه شبی تاریک و نه دریایی آرام، نه کوهی با راه های گشوده، نه دره ای پر پیچ و خم، نه زمین گسترده و نه آفریده های پراکنده وجود داشت. خدا پدیدآورنده پدیده ها و وارث همگان است؛ خدای آنان و روزی دهنده آنهاست؛ آفتاب و ماه که هر تازه ای را کهنه و هر دوری را نزدیک می گردانند، به رضایت او می گردند. خدا، روزی مخلوقات را تقسیم کرد، و از نفس ها که می زنند، نگاه های دزدیده که دارند و رازهایی که در سینه ها پنهان کردند، کردار و رفتارشان را بر شمرد. او جایگاه پدیده ها را در شکم مادران و پشت پدران، تا روز تولد و سرآمدن زندگی و مرگ، همه را می داند. اوست خدایی که با همه وسعتی که رحمتش دارد، کیفرش بر دشمنان سخت است و با سختگیری که دارد، رحمتش همه دوستان را فرا گرفته است، هر کس که با او به مبارزه برخیزد، بر او غلبه می کند و هر کس دشمنی ورزد، هلاکش می سازد؛ هر کس با او کینه و دشمنی ورزد، تیره روزش کند و بر دشمنانش پیروز گردد؛ هر کس به او توکل کند، او را کفایت کند؛ هر کس از او بخواهد، می پردازد؛ هر کس برای خدا به محتاجان قرض دهد، وامش را بپردازد؛ و هر که او را سپاس گوید، پاداش نیکو دهد.» - . النهج، زیر عدد 88 -

**[ترجمه]

«11»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (2): الْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ الْعِبَادِ وَ سَاطِحِ الْمِهَادِ وَ مُسِیلِ الْوِهَادِ(3)

وَ مُخْصِبِ النِّجَادِ لَیْسَ لِأَوَّلِیَّتِهِ ابْتِدَاءٌ وَ لَا لِأَزَلِیَّتِهِ انْقِضَاءٌ هُوَ الْأَوَّلُ لَمْ یَزَلْ وَ الْبَاقِی بِلَا أَجَلٍ خَرَّتْ لَهُ الْجِبَاهُ وَ وَحَّدَتْهُ الشِّفَاهُ حَدَّ الْأَشْیَاءَ عِنْدَ خَلْقِهِ لَهَا إِبَانَةً لَهُ مِنْ شَبَهِهَا لَا تُقَدِّرُهُ الْأَوْهَامُ بِالْحُدُودِ وَ الْحَرَکَاتِ وَ لَا بِالْجَوَارِحِ وَ الْأَدَوَاتِ- لَا یُقَالُ لَهُ مَتَی وَ لَا یُضْرَبُ لَهُ أَمَدٌ بِحَتَّی- الظَّاهِرُ لَا یُقَالُ لَهُ مِمَّا وَ الْبَاطِنُ لَا یُقَالُ فِیمَا- لَا شَبَحٌ فَیَتَقَضَّی (4) وَ لَا مَحْجُوبٌ فَیُحْوَی لَمْ یَقْرُبْ مِنَ الْأَشْیَاءِ بِالْتِصَاقٍ وَ لَمْ یَبْعُدْ عَنْهَا بِافْتِرَاقٍ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ مِنْ عِبَادِهِ شُخُوصُ لَحْظَةٍ(5)

وَ لَا کُرُورُ لَفْظَةٍ وَ لَا ازْدِلَافُ رَبْوَةٍ(6)

وَ لَا

ص: 306


1- 1. عازه فعزنی أی غالبنی فغلبنی أی قهر من رام مشارکته فی شی ء من عزته. و و التدمیر الاهلاک. و ناواه أی باعده و عاداه و خالفه.
2- 2. النهج تحت رقم 161.
3- 3. الوهاد جمع وهدة و هی الأرض المنخفضة. و ساطح المهاد أی جاعله سطحا سهلا. و النجاد: جمع نجد ما ارتفع منها. و تسییل الوهاد بمیاه الامطار و تخصیب النجاد بانواع النبات.
4- 4. أی لیس بجسم حتّی یتطرق إلیه الفناء. و قوله« و لا محجوب فیحوی» المحجوب الذی ستره جسم فیکون الساتر حاویا له.
5- 5. أی امتداد بصر بلا حرکة من جفن.
6- 6. ازدلاف الربوة: تقربها من النظر. أی تقدمها فی النظر فان الربوة أول ما یقع فی العین من الأرض عند مد البصر.

انْبِسَاطُ خُطْوَةٍ فِی لَیْلٍ دَاجٍ وَ لَا غَسَقٍ سَاجٍ یَتَفَیَّأُ عَلَیْهِ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ(1)

وَ تَعَقَّبُهُ الشَّمْسُ ذَاتُ النُّورِ(2) فِی الْأُفُولِ وَ الْکُرُورِ(3)

وَ تَقَلُّبِ الْأَزْمِنَةِ وَ الدُّهُورِ مِنْ إِقْبَالِ لَیْلٍ مُقْبِلٍ وَ إِدْبَارِ نَهَارٍ مُدْبِرٍ(4) قَبْلَ کُلِّ غَایَةٍ وَ مُدَّةٍ وَ کُلِّ إِحْصَاءٍ وَ عِدَّةٍ تَعَالَی عَمَّا یَنْحَلُهُ الْمُحَدِّدُونَ مِنْ صِفَاتِ الْأَقْدَارِ(5)

وَ نِهَایَاتِ الْأَقْطَارِ وَ تَأَثُّلِ الْمَسَاکِنِ (6)

وَ تَمَکُّنِ الْأَمَاکِنِ فَالْحَدُّ لِخَلْقِهِ مَضْرُوبٌ وَ إِلَی غَیْرِهِ مَنْسُوبٌ لَمْ یَخْلُقِ الْأَشْیَاءَ مِنْ أُصُولٍ أَزَلِیَّةٍ وَ لَا مِنْ أَوَائِلَ أَبَدِیَّةٍ(7) بَلْ خَلَقَ مَا خَلَقَ فَأَقَامَ حَدَّهُ (8) وَ صَوَّرَ مَا صَوَّرَ فَأَحْسَنَ صُورَتَهُ- لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْهُ امْتِنَاعٌ وَ لَا لَهُ بِطَاعَةِ شَیْ ءٍ انْتِفَاعٌ عِلْمُهُ بِالْأَمْوَاتِ الْمَاضِینَ کَعِلْمِهِ بِالْأَحْیَاءِ الْبَاقِینَ وَ عِلْمُهُ بِمَا فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَی کَعِلْمِهِ بِمَا فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَی.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «سپاس خداوندی را سزاست که آفریننده بندگان، گستراننده زمین، جاری کننده آب در زمین های پست، رویاننده گیاه در کوه ها و تپه های بلند می باشد. نه اول او را آغازی و نه ازلی بودن او را پایانی است، آغاز هر چیزی و جاویدان است و پایدار و ماندگار، بدون مدت و زمان است. پیشانی بندگان در برابر عظمت او به خاک افتاده و لب ها در اعتراف به یگانگی او در حرکتند. به هنگام آفرینش، برای هر پدیده ای حد و مرزی قرار داد تا برای وجود بی نهایت او همانندی نباشد. گمان ها خدا را به اندازه ها و حرکت ها و اندام ها و آلت ها نمی توانند اندازه گیری کنند. نمی توان گفت: «خدا از کی بود و تا کی خواهد بود.» وجود آشکاری است که نمی توان پرسید: «از چیست.» حقیقت پنهانی است که نمی توان پرسید: «در کجاست؟» نه جسم است که او را نهایتی باشد و نه پوشیده ای که چیزی او را در برگرفته باشد. به موجودات آن قدر نزدیک نیست که به آنها چسبیده و آن قدر دور نیست که جدا و بریده باشد. خیره نگریستن بندگان، بازگشتن لفظی به زبان آنان، نزدیک شدن به تپه ای، گام برداشتن در تاریکی شب یا راه رفتن در مهتاب که نور می افشاند، درخشش خورشیدی که پس از ماه طلوع می کند و با طلوع و غروبش و آمدن شب و روز، چرخ زمان می گردد و تاریخ ورق می خورد، هیچ کدام بر خداوند پنهان نیست. خدا پیش از هر نهایت و مدت و فراتر از هر گونه حساب و شمارش است. خدا والاتر از آن است که عقل های عاجز تشبیه کنندگان تصور می کند. او والاتر از صفات پدیده ها و اندازه ها و قطرهاست که برای موجودات مادّی پندارند و جایگاه هایی که برای آن در نظر می گیرند، زیرا حد و مرز و اندازه، شایسته پدیده هاست و به غیر خدا تعلق دارد.

پدیده ها را از موادی ازلی و ابدی نیافرید، بلکه آنها را از نیستی به هستی آورد، برای هر پدیده ای حد و مرزی تعیین فرمود و آنها را به نیکوترین صورت زیبا، صورتگری کرد. چیزی از فرمان او سرپیچی نمی کند و خدا از اطاعت چیزی سود نمی برد. علم او به مردگانی که رفتند، چونان آگاهی او به زندگانی است که هستند، و علم او به آسمان های بالا، چونان علم او به زمین های زیرین است.» - . النهج، زیر عدد 161 -

**[ترجمه]

«12»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (9): لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ وَ لَا یُغَیِّرُهُ زَمَانٌ وَ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لَا یَصِفُهُ لِسَانٌ وَ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ عَدَدُ قَطْرِ الْمَاءِ(10)

وَ لَا نُجُومِ السَّمَاءِ وَ لَا سَوَافِی الرِّیحِ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا دَبِیبُ النَّمْلِ

ص: 307


1- 1. أصل التفیؤ للظل نسخ نور الشمس، و لما کان الظلام باللیل عاما کالضیاء بالنهار عبر عن نسخ نور القمر له بالتفیؤ، تشبیها له بنسخ الظل لضیاء الشمس.
2- 2. الضمیر فی تعقبه راجع الی القمر و یحتمل ان یعود الی الفسق فان الشمس تسوقه من موضع الی موضع.
3- 3. الافول: المغیب. و الکرور: الرجوع بالشروق.
4- 4. الغرض بیان علمه تعالی بالجزئیات و أنّه لا یغیب عنه شی ء.
5- 5. أی عما ینسبه المحددون لذاته و المعرفون لها.« من صفات الاقدار» جمع قدر- بسکون الدال- و هو حال الشی ء من الطول و العرض و العمق و الصغر و الکبر. قوله: « نهایات الاقطار» أی نهایة الابعاد الثلاثة.
6- 6. التأثل: التأصل.
7- 7. فی قوله علیه السلام هذا إشارة الی ابطال القول بان الأعیان الثابتات مندرجة فی غیب الذات اندراج الشجرة فی النواة و اللوازم فی الملزومات.
8- 8. و اقامة حدّ الأشیاء: إتقان الحدود علی وفق الحکمة من المقادیر و الاشکال. و النهایات و الآجال.
9- 9. النهج تحت رقم 176.
10- 10. لا یعزب أی لا یخفی.

عَلَی الصَّفَا(1)

وَ لَا مَقِیلُ الذَّرِّ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ یَعْلَمُ مَسَاقِطَ الْأَوْرَاقِ وَ خَفِیَّ طَرْفِ الْأَحْدَاقِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غَیْرَ مَعْدُولٍ بِهِ (2) وَ لَا مَشْکُوکٍ فِیهِ وَ لَا مَکْفُورٍ دِینُهُ وَ لَا مَجْحُودٍ تَکْوِینُهُ شَهَادَةَ مَنْ صَدَقَتْ نِیَّتُهُ وَ صَفَتْ دِخْلَتُهُ (3) وَ خَلَصَ یَقِینُهُ وَ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «هیچ کاری خدا را از کار دیگر باز نمی دارد؛ گذشت زمان در او دگرگونی ایجاد نمی کند؛ مکانی او را دربرنمی گیرد؛ هیچ زبانی قدرت وصف او را ندارد و چیزی از خدا مخفی و پنهان نیست؛ نه تعداد قطرات فراوان آب ها، نه ستارگان انبوه آسمان؛ نه ذرات خاک همراه با گرد بادها در هوا؛ نه حرکات مورچگان بر سنگ های سخت؛ نه استراحتگاه مورچگان ریز در شب های تار. خدا از مکان ریزش برگ درختان و حرکات مخفیانه چشم ها آگاه است. شهادت می دهم که جز اللّه، خدایی نیست؛ خدایی که بی همتاست و شک و تردیدی در او راه ندارد. دین او را انکار نمی کنم و به آفریدگاری او اعتقاد دارم شهادت کسی که نیت او راست، درون او پاک، یقین او خالص، و میزان عمل او گران سنگ است.» - . النهج، زیر عدد 176 -

**[ترجمه]

«13»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (4): فَمِنْهَا لَمْ یُولَدْ سُبْحَانَهُ فَیَکُونَ فِی الْعِزِّ مُشَارَکاً وَ لَمْ یَلِدْ فَیَکُونَ مَوْرُوثاً هَالِکاً وَ لَمْ یَتَقَدَّمْهُ وَقْتٌ وَ لَا زَمَانٌ وَ لَمْ یَتَعَاوَرْهُ زِیَادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ بَلْ ظَهَرَ لِلْعُقُولِ بِمَا أَرَانَا مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِیرِ الْمُتْقَنِ وَ الْقَضَاءِ الْمُبْرَمِ (5)

فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتٍ بِلَا عَمَدٍ(6)

قَائِمَاتٍ بِلَا سَنَدٍ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَ طَائِعَاتٍ مُذْعِنَاتٍ غَیْرَ مُتَلَکِّئَاتٍ وَ لَا مُبْطِئَاتٍ (7) وَ لَوْ لَا إِقْرَارُهُنَّ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ إِذْعَانُهُنَّ بِالطَّوَاعِیَةِ(8)

لَمَا جَعَلَهُنَ

ص: 308


1- 1. السوافی الریح جمع سافیة من سفت الریح التراب و الورق أی حملته. و الصفا مقصورا- جمع صفاة- و هی الحجر الاملس. و الذر صغار النمل و الذرة واحدة منها، و مقیلها محل استراحتها، و التخصیص بالصفا لعدم التأثیر بالدبیب کالتراب اذ یمکن فی التراب و نحوه ان یعلم الدییب بالاثر.
2- 2. عدل باللّه أی جعل له عدیلا و نظیرا.
3- 3. الدخلة- بالکسر و الضم- باطن الامر.
4- 4. النهج تحت رقم 180.
5- 5. تعاور القوم أی اختلفوا و تناوبوا. و تعاور الزیادة و النقصان من لواحق الإمکان و لما کان نفی الأمور المذکورة مستلزما لنفی الإمکان و الجسمیة أضرب علیه السلام عن ظهوره سبحانه علی حذو الجسمانیات و الممکنات بظهوره بالآثار و الآیات البینات للعقول لا الحواس و الآلات. و التدبیر فی حقه سبحانه کون أفعاله علی وفق الحکمة و المصلحة لا اجالة الفکر و الرویة و المبرم: المحکم.
6- 6. وطدت الأرض کوعدت أطدها إذا اثبتها بالوطء و غیرها حتّی تتصلب. و توطید السماوات احکام خلقها و اقامتها فی مقامها علی وفق الحکمة.
7- 7. تلکأ: توقف وزنا و معنی.
8- 8. الطواعیة- کثمانیة: الطاعة.

مَوْضِعاً لِعَرْشِهِ وَ لَا مَسْکَناً لِمَلَائِکَتِهِ وَ لَا مَصْعَداً لِلْکَلِمِ الطَّیِّبِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِنْ خَلْقِهِ جَعَلَ نُجُومَهَا أَعْلَاماً یَسْتَدِلُّ بِهِ الْحَیْرَانُ فِی مُخْتَلِفِ فِجَاجِ الْأَقْطَارِ لَمْ یَمْنَعْ ضَوْءَ نُورِهَا ادْلِهْمَامُ سُجُفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ (1)

وَ لَا اسْتَطَاعَتْ جَلَابِیبُ سَوَادِ الْحَنَادِسِ (2)

أَنْ تَرُدَّ مَا شَاعَ فِی السَّمَاوَاتِ مِنْ تَلَأْلُؤِ نُورِ الْقَمَرِ- فَسُبْحَانَ مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ سَوَادُ غَسَقٍ دَاجٍ وَ لَا لَیْلٍ سَاجٍ فِی بِقَاعِ الْأَرَضِینَ الْمُتَطَأْطِئَاتِ وَ لَا فِی یَفَاعِ السُّفْعِ الْمُتَجَاوِرَاتِ (3) وَ مَا یَتَجَلْجَلُ بِهِ الرَّعْدُ فِی أُفُقِ السَّمَاءِ وَ مَا تَلَاشَتْ عَنْهُ بُرُوقُ الْغَمَامِ (4)

وَ مَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ تُزِیلُهَا عَنْ مَسْقَطِهَا عَوَاصِفُ الْأَنْوَاءِ وَ انْهِطَالُ السَّمَاءِ(5) وَ یَعْلَمُ مَسْقَطَ الْقَطْرَةِ وَ مَقَرَّهَا وَ مَسْحَبَ

ص: 309


1- 1. ادلهمام الظلمة کثافتها و شدتها، و اسود مدلهم مبالغة. و السجف- بالکسر- الستر کالسجف بالفتح.
2- 2. جلابیب جمع جلباب- بالکسر- ثوب واسع تغطی به المرأة ثیابها من فوق کالملحفة و قیل هو الخمار. و الحنادس جمع حندس- بکسر الحاء- اللیل المظلم.
3- 3. طأطأ رأسه أی خفضه فتطأطأ أی تواضع و انحنی و وصف الأرضین بالمتطأطئات لکونها موطأ للاقدام و تحت السماوات. و الیفاع: التل او مطلق مرتفع الأرض. و السفع جمع سفعاء: السواد تضرب الی الحمرة و المراد الجبال، و الغرض احاطة علمه بالسافل و العالی.
4- 4. الجلجلة: صوت الرعد. و تلاشت أی اضمحلت أی یعلم ما یصوت به الرعد و ما یضمحل عنه البرق.
5- 5. العواصف الریاح الشدیدة. و الانواء جمع نوء- بالفتح- و هی ثمان و عشرون منزلة ینزل القمر کل لیلة فی منزلة منها. و یسقط فی المغرب کل ثلاث عشرة لیلة منزلة مع طلوع الفجر و تطلع اخری مقابلتها ذلک الوقت فی المشرق فینقضی جمیعها مع انقضاء السنة. و کانت العرب تزعم أن مع سقوط المنزلة و طلوع رقیبها یکون مطر و ینسبونه إلیها فیقولون مطرنا بنوء کذا، و انما سمی نوعا لانه إذا سقط الساقط منها بالمغرب ناء الطالع بالمشرق أی نهض و طلع. و قیل: المراد بالنوء الغروب و هو من الاضداد؛ و إضافة العواصف الی الانواء من الإضافة الی الظرف لکثرة هبوب العواصف فی أوقات الانواء علی مجری العادة. لا لتاثیر النوء فی الریاح و الامطار کما کانت تزعمه العرب و کانوا یقولون مطرنا بنوء کذا. و هطل المطر: نزل متتابعا متفرقا عظیم القطر. و انهطال المطر تتابعه. و المراد بالسماء هنا المطر.

الذَّرَّةِ وَ مَجَرَّهَا(1) وَ مَا یَکْفِی الْبَعُوضَةَ مِنْ قُوتِهَا وَ مَا تَحْمِلُ الْأُنْثَی فِی بَطْنِهَا- وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْکَائِنِ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ کُرْسِیٌّ أَوْ عَرْشٌ أَوْ سَمَاءٌ أَوْ أَرْضٌ أَوْ جَانٌّ أَوْ إِنْسٌ لَا یُدْرَکُ بِوَهْمٍ وَ لَا یُقَدَّرُ بِفَهْمٍ وَ لَا یَشْغَلُهُ سَائِلٌ وَ لَا یَنْقُصُهُ نَائِلٌ وَ لَا یَنْظُرُ بِعَیْنٍ وَ لَا یُحَدُّ بِأَیْنٍ وَ لَا یُوصَفُ بِالْأَزْوَاجِ وَ لَا یُخْلَقُ بِعِلَاجٍ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ- الَّذِی کَلَّمَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ أَرَاهُ مِنْ آیَاتِهِ عَظِیماً بِلَا جَوَارِحَ وَ لَا أَدَوَاتٍ وَ لَا نُطْقٍ وَ لَا لَهَوَاتٍ (2) بَلْ إِنْ کُنْتَ صَادِقاً أَیُّهَا الْمُتَکَلِّفُ لِوَصْفِ رَبِّکَ فَصِفْ جَبْرَئِیلَ أَوْ مِیکَائِیلَ وَ جُنُودَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ فِی حُجُرَاتِ الْقُدُسِ مُرْجَحِنِّینَ مُتَوَلِّهَةً عُقُولُهُمْ (3) أَنْ یَحُدُّوا أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ بِالصِّفَاتِ ذَوُو الْهَیْئَاتِ وَ الْأَدَوَاتِ وَ مَنْ یَنْقَضِی إِذَا بَلَغَ أَمَدَ حَدِّهِ بِالْفَنَاءِ فَلَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَضَاءَ بِنُورِهِ کُلَّ ظَلَامٍ وَ أَظْلَمَ بِظُلْمَتِهِ کُلَّ نُورٍ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «خدا از کسی متولد نشد تا در عزت و توانایی دارای شریک باشد؛ فرزندی ندارد تا وارث او باشد؛ وقت و زمان از او پیشی نگرفت؛ و زیادی و نقصان در او راه ندارد. خدا با نشانه های تدبیر استوار، خواسته های حکیمانه در خلق نظام احسن، در برابر غفلت ها، آشکارا جلوه کرده است. از نشانه های آفرینش او، خلقت آسمان های پا برجا بدون ستون و تکیه گاه است. آسمان ها را به اطاعت خویش دعوت و آنها بدون درنگ اجابت کردند، اگر اقرار آسمان ها به پروردگاری او و اعترافشان در اطاعت و فرمانبرداری از او نبود، هرگز آسمان ها را محل عرش خویش، جایگاه فرشتگان و بالا رفتن سخنان پاک و اعمال نیک و صالح بندگانش قرار نمی داد. ستارگان را نشانه های هدایتگر بیابان ماندگانِ سرگردان قرار داد تا به وسیله آنها راهنمایی شوند؛ ستارگانی که پرده های تاریک شب مانع نورافشانی آنها نمی گردد و نمی تواند از نورافشانی و تلألؤ ماه در دل آسمان جلوگیری کند. پس پاک است خدایی که پوشیده نیست بر او سیاهی تیره و تار بر روی ناهمواری های زمین، قله های کوتاه و بلند کوه ها، غرش رعد در کرانه آسمان، درخشش برق در لابلای ابرها، وزش بادهای تند و طوفان، ریزش برگ ها بر اثر بارش باران، محل سقوط قطرات باران، مسیر کشیده شدن دانه ها به وسیله مورچگان، غذاهای کوچک نادیدنی پشه ها، آنچه که در شکم حیوانات مادّه در حال رشد است؛ خدا به همه آنها آگاه است. حمد و سپاس خداوندی را سزاست که همواره وجود داشته؛ پیش از آن که کرسی یا عرش، آسمان یا زمین، جن یا انس، پدید آیند. خداوندی که ذات او را فکرها و عقل های ژرف اندیش نتوانند بشناسند و با نیروی اندیشه، اندازه ای برای او نتوانند تصور کنند. هیچ سؤال کننده ای او را به خود مشغول نسازد و فراوانی عطا و بخشش، از دارایی او نکاهد. برای دیدن به چشم مادی نیاز ندارد و در مکانی محدود نمی شود. همسر و همتایی ندارد و با تمرین و تجربه نمی آفریند. با حواس درک نشود و با مردم مقایسه نگردد. خدایی که بدون اعضا و جوارح و زبان و کام با حضرت موسی علیه السّلام سخن گفت و آیات بزرگش را به او شناساند. ای کسی که برای توصیف کردن پروردگارت به زحمت افتاده ای! اگر راست می گویی جبرئیل و میکاییل و لشکرهای فرشتگان مقرب را وصف کن، که در بارگاه قدس الهی سر فرود آورده اند و عقل هایشان در درک خدا، سرگردان و درمانده است. تو چیزی را می توانی با صفات آن درک کنی که دارای شکل و اعضای و جوارح و دارای عمر محدود و اجل معین باشد. پس جز اللّه خدایی نیست، که هر تاریکی را به نور خود روشن کرد و هرچه را که جز به نور او روشن بود، به تاریکی کشاند.» - . النهج، زیر عدد 180 -

**[ترجمه]

«14»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (4): فِی التَّوْحِیدِ وَ تَجْمَعُ هَذِهِ الْخُطْبَةُ مِنْ أُصُولِ الْعِلْمِ مَا لَا تَجْمَعُهُ خُطْبَةٌ فَمِنْهَا مَا وَحَّدَهُ مَنْ کَیَّفَهُ وَ لَا حَقِیقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ وَ لَا إِیَّاهُ عَنَی مَنْ شَبَّهَهُ وَ لَا صَمَدَهُ مَنْ أَشَارَ إِلَیْهِ وَ تَوَهَّمَهُ (5) کُلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ وَ کُلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ (6)

فَاعِلٌ بِلَا اضْطِرَابِ آلَةٍ مُقَدِّرٌ لَا بِجَوْلِ فِکْرَةٍ غَنِیٌّ لَا بِاسْتِفَادَةٍ، لَا

ص: 310


1- 1. سحبه: جره علی وجه الأرض.
2- 2. اللهوات- جمع لهاة- اللحمة المشرفة علی الحلق فی أقصی الفم.
3- 3. المرجحن- کالمقشعر-: المائل لثقله و المتحرک یمینا و شمالا کنایة عن انحنائهن لعظمة اللّه سبحانه. و المتولهة: الحائرة او متخوفة.
4- 4. النهج تحت رقم 184.
5- 5. صمده أی قصده.
6- 6. أی کل ما یحتاج فی وجوده و تقومه الی غیره کالاعراض فهو معلول محتاج الی العلة.

تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَرْفِدُهُ الْأَدَوَاتُ (1)

سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ بِتَشْعِیرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ- وَ بِمُضَادَّتِهِ بَیْنَ الْأُمُورِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِینَ لَهُ ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْوُضُوحَ بِالْبُهْمَةِ وَ الْجُمُودَ بِالْبَلَلِ وَ الْحَرُورَ بِالصَّرَدِ مُؤَلِّفٌ بَیْنَ مُتَعَادِیَاتِهَا مُقَارِنٌ بَیْنَ مُتَبَایِنَاتِهَا مُقَرِّبٌ بَیْنَ مُتَبَاعِدَاتِهَا مُفَرِّقٌ بَیْنَ مُتَدَانِیَاتِهَا لَا یُشْمَلُ بِحَدٍّ وَ لَا یُحْسَبُ بِعَدٍّ وَ إِنَّمَا تَحُدُّ الْأَدَوَاتُ أَنْفُسَهَا وَ تُشِیرُ الْآلَاتُ إِلَی نَظَائِرِهَا مَنَعَتْهَا مُنْذُ الْقِدْمَةَ وَ حَمَتْهَا قَدُ الْأَزَلِیَّةَ(2) وَ جَنَّبَتْهَا لَوْ لَا التَّکْمِلَةَ(3) بِهَا تَجَلَّی صَانِعُهَا لِلْعُقُولِ وَ بِهَا امْتَنَعَ عَنْ نَظَرِ الْعُیُونِ (4)

لَا یَجْرِی عَلَیْهِ السُّکُونُ وَ الْحَرَکَةُ وَ کَیْفَ یَجْرِی عَلَیْهِ مَا هُوَ أَجْرَاهُ وَ یَعُودُ فِیهِ مَا هُوَ أَبْدَاهُ وَ یَحْدُثُ فِیهِ مَا هُوَ أَحْدَثَهُ إِذاً لَتَفَاوَتَتْ ذَاتُهُ وَ لَتَجَزَّأَ کُنْهُهُ وَ لا امتنع [لَامْتَنَعَ] مِنَ الْأَزَلِ مَعْنَاهُ وَ لَکَانَ لَهُ وَرَاءٌ إِذْ وُجِدَ لَهُ أَمَامٌ وَ لا التمس [لَالْتَمَسَ] التَّمَامَ إِذْ لَزِمَهُ النُّقْصَانُ وَ إِذاً لَقَامَتْ آیَةُ الْمَصْنُوعِ فِیهِ وَ لَتَحَوَّلَ دَلِیلًا بَعْدَ أَنْ کَانَ مَدْلُولًا عَلَیْهِ وَ خَرَجَ بِسُلْطَانِ الِامْتِنَاعِ مِنْ أَنْ یُؤَثِّرَ فِیهِ مَا یُؤَثِّرُ فِی غَیْرِهِ- الَّذِی لَا یَحُولُ وَ لَا یَزُولُ وَ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الْأُفُولُ لَمْ یَلِدْ فَیَکُونَ مَوْلُوداً وَ لَمْ یُولَدْ فَیَصِیرَ مَحْدُوداً جَلَّ عَنِ اتِّخَاذِ الْأَبْنَاءِ وَ طَهُرَ عَنْ مُلَامَسَةِ النِّسَاءِ- لَا تَنَالُهُ الْأَوْهَامُ فَتُقَدِّرَهُ وَ لَا تَتَوَهَّمُهُ الْفِطَنُ فَتُصَوِّرَهُ وَ لَا تُدْرِکُهُ الْحَوَاسُّ فَتُحِسَّهُ وَ لَا تَلْمِسُهُ الْأَیْدِی فَتَمَسَّهُ (5)

وَ لَا یَتَغَیَّرُ بِحَالٍ وَ لَا یَتَبَدَّلُ فِی الْأَحْوَالِ وَ لَا تُبْلِیهِ اللَّیَالِی وَ

ص: 311


1- 1. رفده أی أعانه.
2- 2. حمی الشی ء- کرضی- أی منعه.
3- 3.« لو لا» لا یستعمل الا فی ناقص عن بعض الوجوه. کما أن قولک عند نظرک الی المستحسنة من الأشیاء و المتوقد من الاذهان: ما أحسنها لو لا أن فیها کذا من قبول الغناء و توقف ادراکها علی شروط کثیرة یجنبها و یبعدها عن کونها کاملة.
4- 4. أی بعقولنا حکمنا بامتناعه عن نظر عیوننا.
5- 5. لمسه- کنصره- أی أفضی إلیه بیده. و مسسته أی لمسته.

الْأَیَّامُ (1)

وَ لَا یُغَیِّرُهُ الضِّیَاءُ وَ الظَّلَامُ (2)

وَ لَا یُوصَفُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْأَجْزَاءِ وَ لَا بِالْجَوَارِحِ وَ الْأَعْضَاءِ وَ لَا بِعَرَضٍ مِنَ الْأَعْرَاضِ وَ لَا بِالْغَیْرِیَّةِ وَ الْأَبْعَاضِ وَ لَا یُقَالُ لَهُ حَدٌّ وَ لَا نِهَایَةٌ وَ لَا انْقِطَاعٌ وَ لَا غَایَةٌ وَ لَا أَنَّ الْأَشْیَاءَ تَحْوِیهِ فَتُقِلَّهُ أَوْ تُهْوِیَهُ (3)

أَوْ أَنَّ شَیْئاً یَحْمِلُهُ فَیُمِیلَهُ أَوْ یُعَدِّلَهُ وَ لَیْسَ فِی الْأَشْیَاءِ بِوَالِجٍ (4) وَ لَا عَنْهَا بِخَارِجٍ یُخْبِرُ لَا بِلِسَانٍ وَ لَهَوَاتٍ وَ یَسْمَعُ لَا بِخُرُوقٍ وَ أَدَوَاتٍ (5)

یَقُولُ وَ لَا یَلْفِظُ وَ یَحْفَظُ وَ لَا یَتَحَفَّظُ وَ یُرِیدُ وَ لَا یُضْمِرُ یُحِبُّ وَ یَرْضَی مِنْ غَیْرِ رِقَّةٍ وَ یُبْغِضُ وَ یَغْضَبُ مِنْ غَیْرِ مَشَقَّةٍ یَقُولُ لِمَا أَرَادَ کَوْنَهُ کُنْ فَیَکُونُ- لَا بِصَوْتٍ یَقْرَعُ وَ لَا بِنِدَاءٍ یُسْمَعُ- وَ إِنَّمَا کَلَامُهُ سُبْحَانَهُ فِعْلٌ مِنْهُ أَنْشَأَهُ وَ مَثَّلَهُ لَمْ یَکُنْ مِنْ قَبْلِ ذَلِکَ کَائِناً وَ لَوْ کَانَ قَدِیماً لَکَانَ إِلَهاً ثَانِیاً لَا یُقَالُ کَانَ بَعْدَ أَنْ لَمْ یَکُنْ فَتَجْرِیَ عَلَیْهِ الصِّفَاتُ الْمُحْدَثَاتُ وَ لَا یَکُونُ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ فَصْلٌ وَ لَا لَهُ عَلَیْهَا فَضْلٌ فَیَسْتَوِیَ الصَّانِعُ وَ الْمَصْنُوعُ وَ یَتَکَافَأَ الْمُبْتَدَعُ وَ الْبَدِیعُ خَلَقَ الْخَلَائِقَ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ خَلَا مِنْ غَیْرِهِ وَ لَمْ یَسْتَعِنْ عَلَی خَلْقِهَا بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَنْشَأَ الْأَرْضَ فَأَمْسَکَهَا مِنْ غَیْرِ اشْتِغَالٍ (6)

وَ أَرْسَاهَا عَلَی غَیْرِ قَرَارٍ وَ أَقَامَهَا بِغَیْرِ قَوَائِمَ وَ رَفَعَهَا بِغَیْرِ دَعَائِمَ وَ حَصَّنَهَا مِنَ الْأَوَدِ وَ الِاعْوِجَاجِ (7)

وَ مَنَعَهَا مِنَ التَّهَافُتِ وَ الِانْفِرَاجِ أَرْسَی أَوْتَادَهَا وَ ضَرَبَ أَسْدَادَهَا وَ اسْتَفَاضَ عُیُونَهَا(8) وَ خَدَّ أَوْدِیَتَهَا

ص: 312


1- 1. لعل المعنی لو صدق اطلاق واحد من هذه الألفاظ علیه سبحانه لصدق البواقی، و لا یصدق علیه شی ء منها لاستلزام الجمیع الجسمیة، و لیس الغرض الاستدلال علی نفی بعضها ببعض. و قوله« لا یتغیر بحال» أی بتغیر الأوصاف کالشباب و الشیب، و لا یتبدل فی الأحوال أی لا یصیر ظالما فی حال الغضب، عادلا فی غیره، جوادا فی حال بخیلا فی غیره.
2- 2. الظلام- بالفتح- ذهاب النور.
3- 3. أی لا یحویه جسم حتّی یرتفع بارتفاعه و ینخفض بانخفاضه.
4- 4. عدله- بالتخفیف و التشدید- ای اقامه و الوالج.
5- 5. اللهوات- بالفتح- جمع لهاة تقدم معناها أنّها اللحمة فی سقف أقصی الغم.
6- 6. أی لم یشغله امساکها عن غیره من الأمور.
7- 7. الاعوجاج عطف تفسیر علی الاود- وزان فرس-
8- 8. الاوتاد: جمع وتد. و الأسداد: جمع سد، و المراد بها الجبال. و الخد- بتشدید الدال- الشق.

فَلَمْ یَهِنْ مَا بَنَاهُ وَ لَا ضَعُفَ مَا قَوَّاهُ هُوَ الظَّاهِرُ عَلَیْهَا بِسُلْطَانِهِ وَ عَظَمَتِهِ- وَ هُوَ الْبَاطِنُ لَهَا بِعِلْمِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ وَ الْعَالِی عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ مِنْهَا بِجَلَالِهِ وَ عِزَّتِهِ- لَا یُعْجِزُهُ شَیْ ءٌ مِنْهَا طَلَبَهُ وَ لَا یَمْتَنِعُ عَلَیْهِ فَیَغْلِبَهُ وَ لَا یَفُوتُهُ السَّرِیعُ مِنْهَا فَیَسْبِقَهُ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی ذِی مَالٍ فَیَرْزُقَهُ خَضَعَتِ الْأَشْیَاءُ لَهُ وَ ذَلَّتْ مُسْتَکِینَةً لِعَظَمَتِهِ- لَا تَسْتَطِیعُ الْهَرَبَ مِنْ سُلْطَانِهِ إِلَی غَیْرِهِ فَتَمْتَنِعَ مِنْ نَفْعِهِ وَ ضَرِّهِ وَ لَا کُفْ ءَ لَهُ فَیُکَافِئَهُ وَ لَا نَظِیرَ لَهُ فَیُسَاوِیَهُ وَ هُوَ الْمُفْنِی لَهَا بَعْدَ وُجُودِهَا حَتَّی یَصِیرَ مَوْجُودُهَا کَمَفْقُودِهَا- وَ لَیْسَ فَنَاءُ الدُّنْیَا بَعْدَ ابْتِدَاعِهَا بِأَعْجَبَ مِنْ إِنْشَائِهَا وَ اخْتِرَاعِهَا وَ کَیْفَ وَ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِیعُ حَیَوَانِهَا مِنْ طَیْرِهَا وَ بَهَائِمِهَا وَ مَا کَانَ مِنْ مُرَاحِهَا وَ سَائِمِهَا وَ أَصْنَافِ أَسْنَاخِهَا(1) وَ أَجْنَاسِهَا وَ مُتَبَلِّدَةِ أُمَمِهَا وَ أَکْیَاسِهَا(2)

عَلَی إِحْدَاثِ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرَتْ عَلَی إِحْدَاثِهَا وَ لَا عَرَفَتْ کَیْفَ السَّبِیلُ إِلَی إِیجَادِهَا وَ

لَتَحَیَّرَتْ عُقُولُهَا فِی عِلْمِ ذَلِکَ وَ تَاهَتْ (3)

وَ عَجَزَتْ قُوَاهَا وَ تَنَاهَتْ وَ رَجَعَتْ خَاسِئَةً حَسِیرَةً(4)

عَارِفَةً بِأَنَّهَا مَقْهُورَةٌ مُقِرَّةً بِالْعَجْزِ عَنْ إِنْشَائِهَا مُذْعِنَةً بِالضَّعْفِ عَنْ إِفْنَائِهَا- وَ أَنَّهُ سُبْحَانَهُ یَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْیَا وَحْدَهُ- لَا شَیْ ءَ مَعَهُ کَمَا کَانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا کَذَلِکَ یَکُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلَا وَقْتٍ وَ لَا مَکَانٍ وَ لَا حِینٍ وَ لَا زَمَانٍ عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِکَ الْآجَالُ وَ الْأَوْقَاتُ وَ زَالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ فَلَا شَیْ ءَ إِلَّا اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ الَّذِی إِلَیْهِ مَصِیرُ جَمِیعِ الْأُمُورِ بِلَا قُدْرَةٍ مِنْهَا کَانَ ابْتِدَاءُ خَلْقِهَا وَ بِغَیْرِ امْتِنَاعٍ مِنْهَا کَانَ فَنَاؤُهَا وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَی الِامْتِنَاعِ لَدَامَ بَقَاؤُهَا لَمْ یَتَکَاءَدْهُ صُنْعُ شَیْ ءٍ مِنْهَا إِذْ صَنَعَهُ وَ لَمْ یَؤُدْهُ مِنْهَا خَلْقُ مَا بَرَأَهُ وَ خَلَقَهُ وَ لَمْ یُکَوِّنْهَا لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا لِخَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ

ص: 313


1- 1. مراحها- بضم المیم-: اسم مفعول من اراح الإبل، ردها الی المراح- کالمناخ أی المأوی. و السائم: الراعی. یرید ما کان فی مأواه و ما کان فی مرعاه. و الاسناخ: الاصناف و الانواع.
2- 2. المتبلدة: الغیبة. و الاکیاس- جمع کیس- و هو الحاذق و العاقل.
3- 3. تاهت أی تحیرت و ضلت.
4- 4. الخاسئ: الذلیل الصاغر. و قیل هو البعید ممّا یریده. و الحسیر: الکال المعیی.

وَ لَا نُقْصَانٍ وَ لَا لِلِاسْتِعَانَةِ بِهَا عَلَی نِدٍّ مُکَاثِرٍ وَ لَا لِلِاحْتِرَازِ بِهَا مِنْ ضِدٍّ مُثَاوِرٍ(1) وَ لَا لِلِازْدِیَادِ بِهَا فِی مُلْکِهِ وَ لَا لِمُکَاثَرَةِ شَرِیکٍ فِی شِرْکِهِ وَ لَا لِوَحْشَةٍ کَانَتْ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یَسْتَأْنِسَ إِلَیْهَا ثُمَّ هُوَ یُفْنِیهَا بَعْدَ تَکْوِینِهَا- لَا لِسَأَمٍ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی تَصْرِیفِهَا وَ تَدْبِیرِهَا وَ لَا لِرَاحَةٍ وَاصِلَةٍ إِلَیْهِ وَ لَا لِثِقَلِ شَیْ ءٍ مِنْهَا عَلَیْهِ- لَا یُمِلُّهُ طُولُ بَقَائِهَا فَیَدْعُوَهُ إِلَی سُرْعَةِ إِفْنَائِهَا لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَهَا بِلُطْفِهِ وَ أَمْسَکَهَا بِأَمْرِهِ وَ أَتْقَنَهَا بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ یُعِیدُهَا بَعْدَ الْفَنَاءِ مِنْ غَیْرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیْهَا وَ لَا اسْتِعَانَةٍ بِشَیْ ءٍ مِنْهَا عَلَیْهَا وَ لَا لِانْصِرَافٍ مِنْ حَالِ وَحْشَةٍ إِلَی حَالِ اسْتِئْنَاسٍ وَ لَا مِنْ حَالِ جَهْلٍ وَ عَمًی إِلَی عِلْمٍ وَ الْتِمَاسٍ وَ لَا مِنْ فَقْرٍ وَ حَاجَةٍ إِلَی غِنًی وَ کَثْرَةٍ وَ لَا مِنْ ذُلٍّ وَ ضَعَةٍ(2)

إِلَی عِزٍّ وَ قُدْرَةٍ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام در بیان توحید است. در این خطبه اصول علم و دانش را با هم جمع کرده که در دیگر خطبه ها از آن خالی است. پس برخی از فقرات آن از این قرار است : «کسی که کیفیتی برای خدا قائل شد، یگانگی او را انکار کرده؛ آن کس که همانندی برای او قرار داد، به حقیقت خدا نرسیده است؛ کسی که خدا را به چیزی تشبیه کرد، به مقصد نرسید؛ آن کس که به او اشاره کند یا در وهم آورد، خدا را بی نیاز ندانسته است؛ هرچه که ذاتش شناخته شده باشد، آفریده است و آنچه در هستی به دیگری متکی باشد، دارای آفریننده است. سازنده ای بی نیاز به ابزار، اندازه گیرنده ای بی نیاز از فکر و اندیشه و بی نیاز از یاری دیگران است. با زمان ها همراه نبوده و از ابزار و وسائل کمک نگرفته است. هستی او برتر از زمان و وجود او بر نیستی مقدم است و ازلیّت او را آغازی نیست. با پدید آوردن حواس، روشن می شود که حواسی ندارد؛ با آفرینش اشیای متضاد، ثابت می شود که دارای ضدی نیست؛ و با هماهنگ کردن اشیا دانسته می شود که همانندی ندارد. خدایی که روشنی را با تاریکی، آشکار را با نهان، خشکی را با خیسی و گرمی را با سردی، ضد هم قرار داد، عناصر متضاد را با هم ترکیب و هماهنگ کرد، بین موجودات ضدّ هم، وحدت ایجاد کرد، آنها را که از هم دور بودند، نزدیک کرد و بین آنها که با هم نزدیک بودند فاصله انداخت. خدایی که حدی ندارد و با شماره محاسبه نمی گردد، که همانا ابزار و آلات، دلیل محدود بودن خویشند و به همانند خود اشاره می شوند. اینکه می گوییم موجودات از فلان زمان پدید آمده اند، پس قدیم نمی توانند باشند و حادثند. و اینکه می گوییم حتما پدید آمدند، ازلی بودن آنها رد می شود. و اینکه می گوییم اگر چنین بودند کامل می شدند، پس در تمام جهات کامل نیستند. خدا با خلق پدیده ها در برابر عقل ها جلوه کرد. او از مشاهده چشم ها برتر و والاتر است و حرکت و سکون در او راه ندارد، زیرا او خود حرکت و سکون را آفرید. چگونه ممکن است آنچه را که خود آفریده، در او اثر بگذارد یا خود از پدیده های خویش اثر پذیرد؟ اگر چنین شود، ذاتش چون دیگر پدیده ها تغییر می کند، اصل وجودش تجزیه می پذیرد و دیگر نمی تواند ازلی باشد. نیز هنگامی که (به فرض محال) آغازی برای او تصور شود، پس سرآمدی نیز خواهد داشت و این آغاز و انجام، دلیل روشن نقص است و نقصان و ضعف، دلیل مخلوق بودن، و نیاز به داشتن خالقی دیگر است. پس نمی تواند آفریدگار همه هستی باشد، و از صفات پروردگار که «هیچ چیز در او مؤثر نیست و نابودی و تغییر و پنهان شدن در او راه ندارد»، خارج می شود.

خدا فرزندی ندارد تا فرزند دیگری باشد، و زاده نشده تا محدود به حدودی گردد. او برتر است از آن که پسرانی داشته باشد و منزه است از اینکه با زنانی ازدواج کند. اندیشه ها به او نمی رسند که حد و اندازه ای برای خدا تصور کنند، و فکرهای تیزبین نمی توانند او را درک کند تا صورتی از او تصور کنند. حواس از احساس کردن او عاجز است و دست ها از لمس کردن او ناتوانند؛ تغییر و دگرگونی در او راه ندارد و گذشت زمان تاثیری در او نمی گذارد؛ گذران روز و شب او را سالخورده نسازد و روشنایی و تاریکی در او اثر ندارد. خدا با هیچ یک از اجزا و جوارح و اعضا و اندام، یا عرضی از اعراض یا دگرگونی ها و تجزیه، وصف نمی گردد. برای او اندازه و نهایتی وجود ندارد و نیستی و سرآمدی نخواهد داشت. چیزی او را در خود نمی گنجاند که بالا و پایینش ببرد و چیزی او را حمل نمی کند که او را کج یا راست نگه دارد. نه در درون اشیا قرار دارد و نه بیرون آن. حرف می زند، اما نه با زبان و کام و دهان؛ می شنود، اما نه با سوراخ های گوش و عضو شنوایی؛ سخن می گوید، اما نه با به کار گرفتن الفاظ در بیان؛ حفظ می کند، اما نه با رنج به خاطر سپردن؛ می خواهد، اما نه با به کار گیری اندیشه؛ دوست دارد و خشنود می شود، اما نه از راه دلسوزی؛ دشمن می دارد و به خشم می آید، اما نه از روی رنج و نگرانی؛ به هرچه که اراده کند، می فرماید «باش» و پدید می آیند، اما نه با صوتی که در گوش ها نشیند، و نه فریادی که شنیده می شود، بلکه سخن خدای سبحان همان کاری است که ایجاد می کند.

پیش از او چیزی وجود نداشته، وگرنه خدای دیگری می بود. نمی شود گفت «خدا نبود و پدید آمد»، چه که در این صورت صفات پدیده ها را پیدا می کند. و نمی شود گفت «بین خدا و پدیده ها جدایی است» و «خدا بر پدیده ها برتری دارد» تا سازنده و ساخته شده، همانند تصور شوند و خالق و پدید آمده، به یکدیگر شبیه گردند. مخلوقات را بدون استفاده از طرح و الگوی دیگران آفرید و در آفرینش پدیده ها از هیچ کسی یاری نگرفت. زمین را آفرید و آن را بر پا نگه داشت، بدون آنکه مشغولش سازد؛ در حرکت و بی قراری، آن را نظم و اعتدال بخشید؛ بدون ستونی آن را به پاداشت؛ بدون استوانه ها بالایش برد و از کجی و فرو ریختن نگه داشت و از سقوط و درهم شکافتن حفظ کرد. میخ های زمین را محکم، کوه های آن را استوار، چشمه هایش را جاری و دره هایش را ایجاد کرد. آنچه بنا کرده به سستی نگرایید و آنچه را که توانا کرد، ناتوان نشد. خدا با بزرگی و قدرت بر آفریده ها حاکم است؛ با علم و آگاهی از باطن و درونشان با خبر است؛ و با جلال و عزت خود از همه برتر و بالاتر است. چیزی از فرمان او سرپیچی نمی کند و چیزی قدرت مخالفت با او را ندارد تا بر او پیروز گردد. شتابنده ای از او توان گریختن ندارد که بر او پیشی گیرد و به سرمایه داری نیاز ندارد تا او را روزی دهد. همه در برابر او فروتن و در برابر عظمت او ذلیل و خوارند. از قدرت و حکومت او به سوی دیگری نمی توان گریخت، که از سود و زیانش در امان ماند. همتایی ندارد تا با او برابری کند و او را همانندی نیست که شبیه او باشد. اوست نابود کننده پدیده ها پس از آفرینش، آنسان که گویا موجودی نبود.

نابودی جهان پس از پدید آمدن، شگفت آورتر از آفرینش آغازین آن نیست. چگونه شگفت آور تر باشد در صورتی که اگر همه جانداران جهان، از پرندگان و چهارپایان، آنچه در آغل است و آنچه در بیابان سرگرم چراست، از تمام نژادها و جنس ها، درس نخوانده و انسان های زیرک، گرد هم آیند تا پشه ای را بیافرینند، توان پدید آوردن آن را ندارند و راه پیدایش آن را نمی شناسند، چه در این صورت عقل هایشان سرگردان و در شناخت آن حیران می مانند؛ نیروی آنها سستی می گیرد و به پایان می رسد؛ و رانده و درمانده باز می گردند. آنگاه اعتراف به شکست و اقرار می کنند که نمی توانند پشه ای بیافرینند و از نابود ساختنش ناتوانند. و همانا پس از نابودی جهان، تنها خدای سبحان باقی می ماند؛ تنهای تنها، چه که چیزی با او نیست، آن گونه که قبل از آفرینش جهان چیزی با او نبود؛ نه زمانی و نه مکان، بی وقت و بی زمان. در آن هنگام مهلت ها به سر آید، سال ها و ساعت ها سپری شود و چیزی جز خدای یگانه قهار باقی نمی ماند که بازگشت همه چیز به سوی اوست. پدیده ها، چنان که در آغاز آفریده شدن قدرتی نداشتند، به هنگام نابودی نیز قدرت مخالفتی ندارند، زیرا اگر می توانستند، پایدار می ماندند. آفرینش چیزی برای خدا رنجی در بر نداشته و در آفرینش موجودات دچار فرسودگی و ناتوانی نشده است. موجودات را برای استحکام حکومتش نیافریده و آنها را به دلیل ترس از کمبود و نقصان پدید نیاورده است. آفرینش مخلوقات نه برای یاری خواستن در برابر همتایی بود که احتمال غلبه یافتنش بر او می رفت، نه برای پرهیز از دشمنی بود که به او هجوم آورد، نه برای طولانی شدن دوران حکومت، نه برای پیروز شدن بر شریک و همتایی مخالف و نه برای رفع تنهایی. سپس همه موجودات را نابود می کند؛ نه برای خستگی از اداره آنها، نه برای آسایش و استراحت، نه به خاطر رنج و سنگینی که برای او داشتند، نه برای طولانی شدن ملال زندگی شان، بلکه خداوند با لطف خود موجودات را اداره می فرماید، با فرمان خود همه را بر پا می دارد و با قدرت خود همه را استوار می کند. سپس بدون آنکه نیازی داشته باشد، بار دیگر همه را باز می گرداند؛ نه برای اینکه از آنها کمکی بگیرد، نه برای رها شدن از تنهایی تا با آنها مأنوس شود، نه آنکه تجربه ای به دست آورد و نه برای آنکه از فقر و نیاز به توانگری رسد یا از ذلت و خواری، به عزت و قدرت راه یابد.» - . النهج، زیر عدد 184 -

**[ترجمه]

«15»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ ع (3): الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَظْهَرَ مِنْ آثَارِ سُلْطَانِهِ وَ جَلَالِ کِبْرِیَائِهِ مَا حَیَّرَ مُقَلَ الْعُیُونِ مِنْ عَجَائِبِ قُدْرَتِهِ (4)

وَ رَدَعَ خَطَرَاتِ هَمَاهِمِ النُّفُوسِ (5)

عَنْ عِرْفَانِ کُنْهِ صِفَتِهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ شَهَادَةَ إِیمَانٍ وَ إِیقَانٍ وَ إِخْلَاصٍ وَ إِذْعَانٍ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ وَ أَعْلَامُ الْهُدَی دَارِسَةٌ وَ مَنَاهِجُ الدِّینِ طَامِسَةٌ(6) فَصَدَعَ بِالْحَقِّ وَ نَصَحَ لِلْخَلْقِ وَ هَدَی إِلَی الرُّشْدِ وَ أَمَرَ بِالْقَصْدِ صلی الله علیه و آله وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّهُ لَمْ یَخْلُقْکُمْ عَبَثاً وَ لَمْ یُرْسِلْکُمْ هَمَلًا عَلِمَ مَبْلَغَ نِعَمِهِ عَلَیْکُمْ وَ أَحْصَی إِحْسَانَهُ إِلَیْکُمْ فَاسْتَفْتِحُوهُ وَ اسْتَنْجِحُوهُ وَ اطْلُبُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَمِیحُوهُ (7)

ص: 314


1- 1. الند- بکسر النون و تشدید الدال- المثل و النظیر. و المکاثرة: المغالبة بالکثرة. و الثور: الهیجان و الوثب، ثاوره مثاورة و ثوارا أی وثبه.
2- 2. الضعة- بالفتح- انحطاط الدرجة، ضد الرفعة.
3- 3. النهج تحت رقم 193.
4- 4. المقلة هی شحمة العین التی تجمع السواد و البیاض.
5- 5. الهمهمة الکلام الخفی و صوت یسمع و لا یفهم محصوله و قیل: همومها فی طلب العلم.
6- 6. طامسة أی مندرسة و ممحوة. و الصدع الشق.
7- 7. أی سلوه الفتح و النجاح و هو الفوز بالمقاصد. و استمیحوه أی التمسوا منه العطاء.

فَمَا قَطَعَکُمْ عَنْهُ حِجَابٌ وَ لَا أُغْلِقَ عَنْکُمْ دُونَهُ بَابٌ فَإِنَّهُ لَبِکُلِّ مَکَانٍ وَ فِی کُلِّ حِینٍ وَ أَوَانٍ وَ مَعَ کُلِّ إِنْسٍ وَ جَانٍّ لَا یَثْلِمُهُ الْعَطَاءُ وَ لَا یَنْقُصُهُ الْحِبَاءُ(1)

وَ لَا یَسْتَنْفِدُهُ سَائِلٌ وَ لَا یَسْتَقْصِیهِ نَائِلٌ وَ لَا یَلْوِیهِ شَخْصٌ عَنْ شَخْصٍ (2) وَ لَا یُلْهِیهِ صَوْتٌ عَنْ صَوْتٍ وَ لَا تَحْجُزُهُ هِبَةٌ عَنْ سَلْبٍ وَ لَا یَشْغَلُهُ غَضَبٌ عَنْ رَحْمَةٍ وَ لَا تُولِهُهُ رَحْمَةٌ عَنْ عِقَابٍ (3)

وَ لَا تَجُنُّهُ الْبُطُونُ عَنِ الظُّهُورِ وَ لَا تَقْطَعُهُ الظُّهُورُ عَنِ الْبُطُونِ قَرُبَ فَنَأَی (4) وَ عَلَا فَدَنَا وَ ظَهَرَ فَبَطَنَ (5) وَ بَطَنَ فَعَلَنَ وَ دَانَ وَ لَمْ یُدَنْ لَمْ یَذْرَأِ الْخَلْقَ بِاحْتِیَالٍ وَ لَا اسْتَعَانَ بِهِمْ لِکَلَالٍ (6).

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «ستایش خداوندی را سزاست که نشانه های قدرت و عظمت خود را چنان آشکار کرد که دیده ها از شگفتی قدرتش، به حیرت درآمده اند و اندیشه های بلند از شناخت ماهیت صفاتش بازداشته شده اند. گواهی می دهم که جز خدای یکتا، خدایی نیست؛ شهادتی برخاسته از ایمان، یقین، اخلاص و اقرار درست. نیز گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده و فرستاده اوست. خدا پیامبرش را هنگامی فرستاد که نشانه های هدایت از یادها رفته و راه های دین ویران شده بود. او حقّ را آشکار ساخت، مردم را نصیحت فرمود و همه را به رستگاری هدایت، و به میانه روی فرمان داد، «درود خدا بر او و خاندانش باد.»

و بدانید ای بندگان خدا که خداوند شما را بیهوده نیافرید و بی سرپرست رها نکرد. او از میزان نعمت ارزانی شده اش بر شما آگاه است و اندازه نیکی های خود نسبت به شما را می داند. از خدا درخواست پیروزی و رستگاری کنید. از او بخواهید و عطای او را درخواست کنید، چرا که میان او و شما پرده و مانعی نیست و دری به روی شما بسته نمی گردد. خدا در همه جا، در هر لحظه و در هر زمان، با انسان و پریان است. عطای فراوان از دارایی او نمی کاهد؛ بخشیدن، در گنج او کاستی نمی آورد؛ درخواست کنندگان، سرمایه او را به پایان نرسانند؛ عطا شدگان، سرمایه او را پایان نمی دهند؛ کسی مانع احسان به دیگری نخواهد بود؛ آوازی او را از آواز دیگر باز ندارد؛ و عطایش به کسی مانع سلب عطا از دیگری نمی گردد، و غضبش او را از رحمتش باز نمی دارد؛ رحمتش او را از عذاب غافل نمی سازد؛ پنهان بودنش مانع آشکار بودنش نیست؛ و آشکار شدنش او را از پنهان ماندن باز نمی دارد .

نزدیک و دور است؛ بلند مرتبه و نزدیک است؛ آشکار پنهان و پنهان آشکار است؛ جزا دهنده همگان است و خود جزا داده نمی شود؛ پدیده ها را با فکر و اندیشه نیافریده و به دلیل خستگی و زحمت به هنگام خلق آنها، کمکی نخواسته است.» - . النهج، زیر عدد 193 -

**[ترجمه]

«16»

وَ لَهُ علیه السلام مِنْ خُطْبَةٍ(7): یَعْلَمُ عَجِیجَ الْوُحُوشِ فِی الْفَلَوَاتِ وَ مَعَاصِیَ الْعِبَادِ فِی الْخَلَوَاتِ وَ اخْتِلَافَ النِّینَانِ فِی الْبِحَارِ الْغَامِرَاتِ (8)

وَ تَلَاطُمَ الْمَاءِ بِالرِّیَاحِ الْعَاصِفَاتِ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «خدا از نعره حیوانات وحشی در کوه ها و بیابان ها، از گناه و معصیت بندگان در خلوتگاه ها، از آمد و رفت ماهیان در دریاهای ژرف و از به هم خوردن آب ها بر اثر وزش بادهای سخت، آگاه است.» - . النهج، زیر عدد 196 -

**[ترجمه]

«17»

وَ لَهُ علیه السلام مِنْ خُطْبَةٍ(9)

تُعْرَفُ بِخُطْبَةِ الْأَشْبَاحِ هِیَ مِنْ جَلَائِلِ خُطَبِهِ رَوَی مَسْعَدَةُ بْنُ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام: أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لَنَا رَبَّنَا لِنَزْدَادَ لَهُ حُبّاً وَ بِهِ مَعْرِفَةً فَغَضِبَ علیه السلام

ص: 315


1- 1. الحباء: العطاء.
2- 2. أی لا یمیله أحد عن غیره.
3- 3. أی لا تغفله و لا تجعله والها متحیرا.
4- 4. أی قرب علما و قدرة و لطفا و رحمة فنأی جلالا و عظمة و مجدا.
5- 5. أی ظهر سبحانه من حیث الآلاء و بطن من حیث الذات« فعلن» أی من حیث السمات و« دان و لم یدن» أی جازی و حاسب، و لم یحاسبه أحد.
6- 6. ذرأ أی خلق، و الاحتیال: التفکر فی العمل.
7- 7. النهج تحت رقم 196.
8- 8. العجیج رفع الصوت، و النینان جمع النون و هو الحوت.
9- 9. النهج تحت رقم: 88.

وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ هُوَ مُغْضَبٌ (1) فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَفِرُهُ الْمَنْعُ وَ الْجُمُودُ(2) وَ لَا یُکْدِیهِ الْإِعْطَاءُ وَ الْجُودُ إِذْ کُلُّ مُعْطٍ مُسْتَقْصٍ سِوَاهُ وَ کُلُّ مَانِعٍ مَذْمُومٌ مَا خَلَاهُ (3) وَ هُوَ الْمَنَّانُ بِفَوَائِدِ النِّعَمِ وَ عَوَائِدِ الْمَزِیدِ وَ الْقِسَمِ (4)

عِیَالُهُ الْخَلَائِقُ ضَمِنَ أَرْزَاقَهُمْ وَ قَدَّرَ أَقْوَاتَهُمْ وَ نَهَجَ سَبِیلَ الرَّاغِبِینَ إِلَیْهِ وَ الطَّالِبِینَ مَا لَدَیْهِ وَ لَیْسَ بِمَا سُئِلَ بِأَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ یُسْأَلْ الْأَوَّلُ الَّذِی لَمْ یَکُنْ لَهُ قَبْلٌ فَیَکُونَ شَیْ ءٌ قَبْلَهُ وَ الْآخِرُ الَّذِی لَیْسَ لَهُ بَعْدٌ فَیَکُونَ شَیْ ءٌ بَعْدَهُ وَ الرَّادِعُ أَنَاسِیَّ الْأَبْصَارِ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ أَوْ تُدْرِکَهُ (5) مَا اخْتَلَفَ عَلَیْهِ دَهْرٌ فَیَخْتَلِفَ مِنْهُ الْحَالُ وَ لَا کَانَ فِی مَکَانٍ فَیَجُوزَ عَلَیْهِ الِانْتِقَالُ وَ لَوْ وَهَبَ [مَا] تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعَادِنُ الْجِبَالِ وَ ضَحِکَتْ عَنْهُ أَصْدَافُ الْبِحَارِ(6) مِنْ فِلِزِّ اللُّجَیْنِ وَ الْعِقْیَانِ وَ نُثَارَةِ الدُّرِّ وَ حَصِیدِ الْمَرْجَانِ مَا أَثَّرَ ذَلِکَ فِی وُجُودِهِ (7) وَ لَا أَنْفَدَ سَعَةَ مَا عِنْدَهُ وَ لَکَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخَائِرِ

ص: 316


1- 1. لعل غضبه علیه السلام لعلمه بان غرض السائل وصفه بصفات الاجسام کما یزعم أکثر العوام و یناسبه بعض کلمات الخطبة؛ او لانه سأل بیان کنه حقیقته سبحانه او وصفه بصفات أبلغ و ارفع ممّا نطق به الکتاب و الآثار لزعمه أنّه لا یکفی فی معرفة اللّه تعالی، و یشعر بذلک بعض ألفاظ الخطبة.
2- 2. وفر الشی ء: أتم و کمل. و لا یکدیه ای لا یفقره.
3- 3. لانه منع علی وفق المصلحة.
4- 4. إضافة الفوائد الی النعم بیانیة، و العوائد الی المزید من قبیل إضافة الموصوف الی الصفة أی عوائده المزیدة علی العباد.
5- 5. أناسی: جمع إنسان، و إنسان العین هو ما یری وسط الحدقة ممتازا عنها فی لونها.
6- 6. أبدع علیه السلام فی تسمیة انفلاق المعادن عن الجواهر تنفسا. کالحیوان یتنفس فیخرج من صدره الهواء. فان أغلب ما یکون من ذلک بل کله عن تحرک المواد الملتهبة فی جوف الأرض الی الخارج و التعبیر بالتنفس یناسب تکون المعدنیات من بخار الأرض. کما أبدع أیضا فی تسمیة انفتاح الصدف عن الدر ضحکا.
7- 7. العقیان: ذهب الخالص یثمو فی معدنه. و نثارة الدر- بالضم- ما تناثر منه. و حصید المرجان: محصوده و ذلک إشارة الی أن المرجان نبات. و أنفده بمعنی أفناه.

الْأَنْعَامِ مَا لَا تُنْفِدُهُ مَطَالِبُ الْأَنَامِ لِأَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِی لَا یَغِیضُهُ سُؤَالُ السَّائِلِینَ (1) وَ لَا یُبْخِلُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ.

وَ مِنْهَا: لَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَی قَدْرِ عَقْلِکَ فَتَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ هُوَ الْقَادِرُ الَّذِی إِذَا ارْتَمَتِ الْأَوْهَامُ (2) لِتُدْرِکَ مُنْقَطَعَ قُدْرَتِهِ وَ حَاوَلَ الْفِکْرُ الْمُبَرَّأُ مِنْ خَطْرِ الْوَسَاوِسِ أَنْ یَقَعَ عَلَیْهِ فِی عَمِیقَاتِ غُیُوبِ مَلَکُوتِهِ (3)

وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلَیْهِ لِتَجْرِیَ فِی کَیْفِیَّاتِ صِفَاتِهِ وَ غَمَضَتْ (4) مَدَاخِلُ الْعُقُولِ فِی حَیْثُ لَا تَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ لِتَنَالَ عِلْمَ ذَاتِهِ رَدَعَهَا وَ هِیَ تَجُوبُ مَهَاوِیَ سُدَفِ الْغُیُوبِ

مُتَخَلِّصَةً إِلَیْهِ سُبْحَانَهُ (5)

فَرَجَعَتْ إِذْ جُبِهَتْ مُعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لَا یُنَالُ بِجَوْرِ الِاعْتِسَافِ کُنْهُ مَعْرِفَتِهِ (6) وَ لَا یَخْطُرُ بِبَالِ أُولِی الرَّوِیَّاتِ خَاطِرَةٌ مِنْ تَقْدِیرِ جَلَالِ عِزَّتِه- الَّذِی ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلَی غَیْرِ مِثَالٍ امْتَثَلَهُ وَ لَا مِقْدَارٍ

ص: 317


1- 1. أی لا یغیضه، من أغاضه اللّه. و فی بعض نسخ النهج المخطوطة« یغیظه». و الح فی السؤال أی بالغ فیه.
2- 2. ارتمت الاوهام أی ذهبت أمام الأفکار. و ارتمی مطاوع رمی یقال: رماه فارتمی الصید رماه، ارتمت به البلاد: اخرجته. و الاوهام خطرات القلب. و منقطع قدرته أی موضع الانقطاع.
3- 3. المراد بملکوته عزه و سلطانه. و تولهت أی اشتدت عشقها و حنت إلیه.
4- 4. غمض الشی ء- بفتح الغین المعجمة- أی خفی مأخذه، و مداخل العقل طرق الفکر.
5- 5. أی ردها، و الجملة جزاء للشرط السابق قوله« إذا ارتمت»، و الضمیر المنصوب راجع الی الاوهام و غیرها. و الواد للحال. و تجوب ای تقطع. و المهاوی جمع مهواة و هی الحفرة أو ما بین الجبلین و یراد بها المهلکة. و السدف جمع سدفة و هی القطعة من اللیل المظلم. و متخلصة ای متوجهة إلیه. و جبهه کمنعه- ای ضرب جبهته.
6- 6. الجور: العدول عن الطریق، و الاعتساف قطع المسافة علی غیر جادة معلومة و المراد بجور اعتسافها شدة جولانها فی ذلک الملک الذی لا جادة له و لا یفضی الی المقصود.

احْتَذَی عَلَیْهِ مِنْ خَالِقٍ مَعْبُودٍ کَانَ قَبْلَهُ (1) وَ أَرَانَا مِنْ مَلَکُوتِ قُدْرَتِهِ وَ عَجَائِبِ مَا نَطَقَتْ بِهِ آثَارُ حِکْمَتِهِ وَ اعْتِرَافِ الْحَاجَةِ مِنَ الْخَلْقِ إِلَی أَنْ یُقِیمَهَا بِمِسَاکِ قُوَّتِهِ (2)

مَا دَلَّنَا بِاضْطِرَارِ قِیَامِ الْحُجَّةِ لَهُ عَلَی مَعْرِفَتِهِ وَ ظَهَرَتْ فِی الْبَدَائِعِ الَّتِی أَحْدَثَهَا آثَارُ صَنْعَتِهِ وَ أَعْلَامُ حِکْمَتِهِ فَصَارَ کُلُّ مَا خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ دَلِیلًا عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ خَلْقاً صَامِتاً فَحُجَّتُهُ بِالتَّدْبِیرِ نَاطِقَةٌ وَ دَلَالَتُهُ عَلَی الْمُبْدِعِ قَائِمَةٌ- وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ شَبَّهَکَ بِتَبَایُنِ أَعْضَاءِ خَلْقِکَ وَ تَلَاحُمِ حِقَاقِ مَفَاصِلِهِمُ الْمُحْتَجِبَةِ لِتَدْبِیرِ حِکْمَتِکَ (3) لَمْ یَعْقِدْ غَیْبَ ضَمِیرِهِ عَلَی مَعْرِفَتِکَ وَ لَمْ یُبَاشِرْ قَلْبَهُ الْیَقِینُ بِأَنَّهُ لَا نِدَّ لَکَ وَ کَأَنَّهُ لَمْ یَسْمَعْ تَبَرُّؤَ التَّابِعِینَ مِنَ الْمَتْبُوعِینَ إِذْ یَقُولُونَ تَاللَّهِ إِنْ کُنَّا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ- إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعالَمِینَ کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِکَ (4) إِذْ شَبَّهُوکَ بِأَصْنَامِهِمْ وَ نَحَلُوکَ حِلْیَةَ الْمَخْلُوقِینَ بِأَوْهَامِهِمْ (5)

وَ جَزَّءُوکَ تَجْزِئَةَ الْمُجَسَّمَاتِ بِخَوَاطِرِهِمْ وَ قَدَّرُوکَ عَلَی الْخِلْقَةِ الْمُخْتَلِفَةِ الْقُوَی بِقَرَائِحِ عُقُولِهِمْ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ سَاوَاکَ بِشَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِکَ فَقَدْ عَدَلَ بِکَ وَ الْعَادِلُ بِکَ کَافِرٌ بِمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ مُحْکَمَاتُ آیَاتِکَ وَ نَطَقَتْ عَنْهُ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَیِّنَاتِکَ وَ إِنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَمْ تَتَنَاهَ فِی الْعُقُولِ فَتَکُونَ فِی مَهَبِّ فِکْرِهَا مُکَیَّفاً وَ لَا فِی رَوِیَّاتِ خَوَاطِرِهَا فَتَکُونَ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً(6).

ص: 318


1- 1. احتذی علیه ای قاس و طبق علیه. و فی بعض نسخ النهج« خالق معهود».
2- 2. بمستاک قوته- بالکسر- ما یمسک به. و الموصول فی« ما دلنا» مفعول ثان لارانا و فیه دلالة علی احتیاج الباقی فی بقائه الی مؤثر.
3- 3. التلاحم التلاصق. و الحقاق- بالکسر- جمع حق- بالضم- و هی فی الأصل وعاء من خشب. و حقاق المفاصل النقر التی یرتکز فیها العظام. و احتجابها استتارها بالجلد و اللحم و الجار فی قوله علیه السلام« لتدبر حکمتک» متعلق بالمحتجبة ای المستورة للتدبیر الذی اقتضته الحکمة، و المراد من شبهه بالانسان و نحوه.
4- 4. أی الذین عدلوا بک غیرک و شبهوک به.
5- 5. نحلوک أی اعطوک، و حلیة المخلوقین صفاتهم الخاصّة بهم.
6- 6. أی محاطا بالحدود.

وَ مِنْهَا: قَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْکَمَ تَقْدِیرَهُ وَ دَبَّرَهُ فَأَلْطَفَتْ تَدْبِیرَهُ وَ وَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ- فَلَمْ یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ وَ لَمْ یَقْصُرْ دُونَ الِانْتِهَاءِ إِلَی غَایَتِهِ وَ لَمْ یَسْتَصْعِبْ إِذْ أُمِرَ بِالْمُضِیِّ عَلَی إِرَادَتِهِ وَ کَیْفَ صَدَرَتِ الْأُمُورُ عَنْ مَشِیَّتِهِ الْمُنْشِئُ أَصْنَافَ الْأَشْیَاءِ بِلَا رَوِیَّةِ فِکْرٍ آلَ إِلَیْهَا وَ لَا قَرِیحَةِ غَرِیزَةٍ أَضْمَرَ عَلَیْهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ أَفَادَهَا مِنْ حَوَادِثِ الدُّهُورِ وَ لَا شَرِیکٍ أَعَانَهُ عَلَی ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الْأُمُورِ- فَتَمَّ خَلْقُهُ وَ

أَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ وَ أَجَابَ إِلَی دَعْوَتِهِ وَ لَمْ یَعْتَرِضْ دُونَهُ رَیْثُ الْمُبْطِئِ وَ لَا أَنَاةُ الْمُتَلَکِّئِ-(1)

فَأَقَامَ مِنَ الْأَشْیَاءِ أَوَدَهَا وَ نَهَجَ حُدُودَهَا وَ لَاءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَیْنَ مُتَضَادِّهَا وَ وَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا(2)

وَ فَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَاتٍ فِی الْحُدُودِ وَ الْأَقْدَارِ وَ الْغَرَائِزِ وَ الْهَیْئَاتِ بَدَایَا خَلَائِقَ أَحْکَمَ صُنْعَهَا وَ فَطَرَهَا عَلَی مَا أَرَادَ وَ ابْتَدَعَهَا.

وَ مِنْهَا: فِی صِفَةِ السَّمَاءِ وَ نَظَمَ بِلَا تَعْلِیقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا وَ لَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا وَ وَشَّجَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ أَزْوَاجِهَا وَ ذَلَّلَ لِلْهَابِطِینَ بِأَمْرِهِ وَ الصَّاعِدِینَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ حُزُونَةَ مِعْرَاجِهَا(3) وَ نَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِیَ دُخَانٌ فَالْتَحَمَتْ عُرَی أَشْرَاجِهَا(4)

وَ فَتَقَ بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ

ص: 319


1- 1. الریث البطوء، و الاناة- کقناة- اسم من التأنی فی الامر أی تمکث و لم یعجل و التلکؤ: التوقف و المعنی نفی الریث و الاناة عن الأشیاء فی اجابة الدعوة و الاذعان للطاعة.
2- 2. القرائن النفوس المقرونة بالابدان و اعتدال المزاج سبب بقاء الروح أی وصل أسباب أنفسها بتعدیل أمزجتها.
3- 3. الرهوات جمع الرهوة و هی المکان المرتفع و المنخفض و نظمها تصفیتها. قال ابن الأثیر فی النهایة فی حدیث علی« ع»: و نظم رهوات فرجها أی المواضع المتفتحة منها و هو مأخوذ من قولهم رها رجلیه رهوا أی فتح. و لاحم أی ألصق. و الصدوع جمع صدع و هو الشق و إضافة الصدوع الی الانفراج من إضافة الخاص الی العام. و وشج بینها أی شبک الهابطین و الساعدین الأرواح العلویة و السفلیة. و الحزونة: الصعوبة.
4- 4. التهمت عری اشراجها: الاشراج جمع شرج و هی مقبض الکوز، و الدلو. و تسمی مجرة السماء شرجا تشبیها بشرج العیبة، و اشراج الوادی ما انفسح منه.

أَبْوَابِهَا وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَی نِقَابِهَا وَ أَمْسَکَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ فِی خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَیْدِهِ (1)

وَ أَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَةً لِأَمْرِهِ وَ جَعَلَ شَمْسَهَا آیَةً مُبْصِرَةً لِنَهَارِهَا وَ قَمَرَهَا آیَةً مَمْحُوَّةً مِنْ لَیْلِهَا فَأَجْرَاهُمَا فِی مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا وَ قَدَّرَ سَیْرَهُمَا فِی مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا لِتُمَیِّزَ بَیْنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ بِهِمَا وَ لِیُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِینَ وَ الْحِسَابُ بِمَقَادِیرِهِمَا ثُمَّ عَلَّقَ فِی جَوِّهَا فَلَکَهَا وَ نَاطَ بِهَا زِینَتَهَا مِنْ خَفِیَّاتِ دَرَارِیِّهَا(2)

وَ مَصَابِیحِ کَوَاکِبِهَا وَ رَمَی مُسْتَرِقِی السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا وَ أَجْرَاهَا عَلَی أَذْلَالِ تَسْخِیرِهَا مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا وَ مَسِیرِ سَائِرِهَا وَ هُبُوطِهَا وَ صُعُودِهَا وَ نُحُوسِهَا وَ سُعُودِهَا.

وَ مِنْهَا: فِی صِفَةِ الْمَلَائِکَةِ علیهم السلام ثُمَّ خَلَقَ سُبْحَانَهُ لِإِسْکَانِ سَمَاوَاتِهِ وَ عِمَارَةِ الصَّفِیحِ الْأَعْلَی (3)

مِنْ مَلَکُوتِهِ خَلْقاً بَدِیعاً مِنْ مَلَائِکَتِهِ مَلَأَ بِهِمْ فُرُوجَ فِجَاجِهَا وَ حَشَا بِهِمْ فُتُوقَ أَجْوَائِهَا وَ بَیْنَ فَجَوَاتِ تِلْکَ الْفُرُوجِ زَجَلُ الْمُسَبِّحِینَ مِنْهُمْ فِی حَظَائِرِ الْقُدُسِ (4)

وَ سُتُرَاتِ

الْحُجُبِ وَ سُرَادِقَاتِ الْمَجْدِ وَ وَرَاءَ ذَلِکَ الرَّجِیجِ الَّذِی تَسْتَکُّ مِنْهُ الْأَسْمَاعُ سُبُحَاتُ نُورٍ تَرْدَعُ الْأَبْصَارَ عَنْ بُلُوغِهَا(5) فَتَقِفُ خَاسِئَةً عَلَی حُدُودِهَا أَنْشَأَهُمْ عَلَی صُوَرٍ مُخْتَلِفَاتٍ وَ أَقْدَارٍ مُتَفَاوِتَاتٍ أُولِی أَجْنِحَةٍ تُسَبِّحُ جَلَالَ عِزَّتِهِ- لَا یَنْتَحِلُونَ مَا ظَهَرَ فِی الْخَلْقِ مِنْ

ص: 320


1- 1. و أمسکها من أن تمور أی تضطرب فی الهواء.« بأیده» أی بقوته.
2- 2. دراریها: کواکبها و أقمارها.
3- 3. الصفیح: السماء.
4- 4. الزجل: رفع الصوت. و الحظائر: جمع حظیرة و هی الموضع الذی یحاط علیه لتأوی إلیه الغنم، و الإبل توقیا من البرد و الریح و هو مجاز هاهنا عن المقامات المقدّسة للأرواح الطاهرة.
5- 5. الرجیج: الاضطراب و الزلزلة و فسروا السبحات بالنور و البهاء و الجلال و العظمة و قیل: سبحات الوجه محاسنه لانک إذا رأیت الوجه. الحسن. قلت سبحان اللّه، و لعلّ المراد بها الأنوار التی تحجب الابصار، و یعبر عنها بالحجب.

صُنْعِهِ وَ لَا یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ یَخْلُقُونَ شَیْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ- بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ جَعَلَهُمْ فِیمَا هُنَالِکَ أَهْلَ الْأَمَانَةِ عَلَی وَحْیِهِ وَ حَمَّلَهُمْ إِلَی الْمُرْسَلِینَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ عَصَمَهُمْ مِنْ رَیْبِ الشُّبُهَاتِ- فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ مِنْ سَبِیلِ مَرْضَاتِهِ وَ أَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ الْمَعُونَةِ وَ أَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّکِینَةِ(1) وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلًا إِلَی تَمَاجِیدِهِ (2) وَ نَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَةً عَلَی أَعْلَامِ تَوْحِیدِهِ لَمْ تُثْقِلْهُمْ مَوْصِرَاتُ الْآثَامِ (3)

وَ لَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ لَمْ تَرْمِ الشُّکُوکُ بِنَوَازِعِهَا عَزِیمَةَ إِیمَانِهِمْ وَ لَمْ تَعْتَرِکِ الظُّنُونُ عَلَی مَعَاقِدِ یَقِینِهِمْ (4) وَ لَا قَدَحَتْ قَادِحَةُ الْإِحَنِ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ لَا سَلَبَتْهُمُ الْحَیْرَةُ مَا لَاقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمَائِرِهِمْ (5) وَ مَا سَکَنَ مِنْ

ص: 321


1- 1. الشعار من اللباس ما یلبس تحت الدثار، و أخبت الرجل إذا خضع و خشع للّه تعالی.
2- 2. الذلل بضمتین جمع ذلول و هو ضد الصعب. و فتح الأبواب المذکورة کنایة عن سهولة التمجید لعدم معارضة شیطان أو نفس امارة بالسوء.
3- 3. موصرات الآثام: مثقلاتها.
4- 4. رحل البعیر و ارتحله حط علیه الرحل و الرحل مرکب للبعیر. و العقبة- بالضم-: النوبة و الجمع عقب. أی لم یؤثر فیهم ارتحال اللیالی و الأیّام کما یؤثر ارتحال الإنسان البعیر فی ظهره. و النوازع بالعین المهملة من نزع فی القوس إذا جذبها و مدها و نوازع الشکوک الشبهات. و قیل الشهوات. و فی بعض نسخ المصدر« النوازغ» بالغین المعجمة من نزغ الشیطان بین القوم إذا أفسد، و یقال نزغه الشیطان أی وسوس إلیه. و العزیمة: التصمیم و الجزم علی رأی. و المعترک موضع العرک أی القتال. اعترک الإبل فی الورد ازدحمت.
5- 5. قدح بالزند- کمنع- رام الایراء به. و الاحن- جمع- احنة و هی الحقد و الحسد و الغضب أی لا یثیر الغضب فیما بینهم. و لاق الشی ء بغیره: لصق و منه لیقة الدواة لانه یلصق المداد بها و الغرض نفی الحیرة عنهم کالاحنة لأنّها لا تکون إلا عن الشبه و الوسواس. و یحتمل أن یکون المراد بالحیرة الوله لشدة الحب و کمال المعرفة. و سیجی ء إثبات الوله لهم فی الکلمات الآتیة.

عَظَمَتِهِ وَ هَیْبَةِ جَلَالَتِهِ فِی أَثْنَاءِ صُدُورِهِمْ (1)

وَ لَمْ تَطْمَعْ فِیهِمُ الْوَسَاوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَیْنِهَا عَلَی فِکْرِهِمْ- مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ (2)

وَ فِی عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ وَ فِی قَتْرَةِ الظَّلَامِ الْأَیْهَمِ (3)

وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الْأَرْضِ السُّفْلَی فَهِیَ کَرَایَاتٍ بِیضٍ قَدْ نَفَذَتْ فِی مَخَارِقِ الْهَوَاءِ وَ تَحْتَهَا رِیحٌ هَفَّافَةٌ(4) تَحْبِسُهَا عَلَی حَیْثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِیَةِ قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ وَ وَصَلَتْ حَقَائِقُ الْإِیمَانِ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ وَ قَطَعَهُمُ الْإِیقَانُ بِهِ إِلَی الْوَلَهِ إِلَیْهِ وَ لَمْ تُجَاوِزْ رَغَبَاتُهُمْ مَا عِنْدَهُ إِلَی مَا عِنْدَ غَیْرِهِ قَدْ ذَاقُوا حَلَاوَةَ مَعْرِفَتِهِ وَ شَرِبُوا بِالْکَأْسِ الرَّوِیَّةِ مِنْ مَحَبَّتِهِ وَ تَمَکَّنَتْ مِنْ سُوَیْدَاءِ قُلُوبِهِمْ وَشِیجَةُ خِیفَتِهِ فَحَنَوْا بِطُولِ الطَّاعَةِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهِمْ وَ لَمْ یُنْفِدْ طُولُ الرَّغْبَةِ إِلَیْهِ مَادَّةَ تَضَرُّعِهِمْ (5) وَ لَا أَطْلَقَ عَنْهُمْ عَظِیمُ الزُّلْفَةِ رِبَقَ خُشُوعِهِمْ

ص: 322


1- 1. الاثناء- جمع ثنی- بالکسر- أی خلالها.
2- 2. فتقترع أی تضرب. و الرین بالنون: الطبع، و التغطیة، و الدنس، و رانت النفس أی خبثت. و الدلح- جمع دالح و هو الثقیل من السحاب.
3- 3. الشمخ- بالضم و التشدید- جمع شامخ و هو من الجبل العالی. و القترة- بالضم بیت الصائد یتستر به عند تصییده و یجمع علی قتر مثل غرفة و غرف. و الایهم الذی لا یهتدی فیه و منه فلاة یهماء. و فی بعض النسخ« الابهم» بالباء الموحدة و هم الملائکة المأمورون بالمطر.
4- 4. التخوم- بضم التاء- معالم الأرض و حدودها و هی جمع تخم- بالضم-. و مخارق الهواء: المواضع التی تمکنت فیها تلک الرایات بخرق الهواء. و الریح الهفافة: الطیبة الساکنة. و قوله« قد استفرغتهم» أی عن الاشتغال بانفسهم.
5- 5. قوله« ع»« بالکاس» الباء بمعنی من و الرویة أی التی یزیل العطش، و سویداء القلب و سوداؤه حبته. و الوشیجة لیف یفتل ثمّ یشبک بین الخشبتین فینقل علیه البر المحصود و نحوه. وشیجة القوم أی دخلاء فیهم. و الوشیجة أیضا واحدة الوشائج و هی عروق الأذنین. و حنیت الشی ء عطفته. و قوله« ع»« مادة تضرعهم» أی الداعی إلیه. فبقدر صعودهم الی مدارج الطاعة یزداد قربهم، و کلما ازداد قربهم ازداد علمهم بعظمة اللّه سبحانه: فلذلک لا ینقص تضرعهم و خشوعهم.

وَ لَمْ یَتَوَلَّهُمُ الْإِعْجَابُ (1)

فَیَسْتَکْثِرُوا مَا سَلَفَ مِنْهُمْ وَ لَا تَرَکَتْ لَهُمُ اسْتِکَانَةُ الْإِجْلَالِ نَصِیباً فِی تَعْظِیمِ حَسَنَاتِهِمْ وَ لَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ فِیهِمْ عَلَی طُولِ دُءُوبِهِمْ (2) وَ لَمْ تَغِضْ رَغَبَاتُهُمْ فَیُخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ وَ لَمْ تَجِفَّ لِطُولِ الْمُنَاجَاةِ أَسَلَاتُ أَلْسِنَتِهِمْ وَ لَا مَلَکَتْهُمُ الْأَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ الْجُؤَارِ إِلَیْهِ أَصْوَاتُهُمْ وَ لَمْ تَخْتَلِفْ فِی مَقَاوِمِ الطَّاعَةِ مَنَاکِبُهُمْ (3) وَ لَمْ یَثْنُوا إِلَی رَاحَةِ التَّقْصِیرِ فِی أَمْرِهِ رِقَابَهُمْ وَ لَا تَعْدُوا عَلَی عَزِیمَةِ جِدِّهِمْ بَلَادَةُ الْغَفَلَاتِ وَ لَا تَنْتَضِلُ فِی هِمَمِهِمْ خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ (4) قَدِ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخِیرَةً لِیَوْمِ فَاقَتِهِمْ وَ

یَمَّمُوهُ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْخَلْقِ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ بِرَغْبَتِهِمْ- لَا یَقْطَعُونَ أَمَدَ غَایَةِ عِبَادَتِهِ وَ لَا یَرْجِعُ بِهِمُ الِاسْتِهْتَارُ بِلُزُومِ طَاعَتِهِ إِلَّا إِلَی مَوَادَّ مِنْ قُلُوبِهِمْ غَیْرِ مُنْقَطِعَةٍ مِنْ رَجَائِهِ وَ مَخَافَتِهِ (5) لَمْ تَنْقَطِعْ أَسْبَابُ الشَّفَقَةِ مِنْهُمْ فَیَنُوا فِی جِدِّهِمْ (6)

وَ لَمْ تَأْسِرْهُمُ الْأَطْمَاعُ فَیُؤْثِرُوا

ص: 323


1- 1. أطلق الاسیر أی حل اسره. و الربق- بکسر الراء- جمع ربقة، و تولی الامر تقلده.
2- 2. الدءوب: التعب.
3- 3. الاسلات: الاطراف. و الهمس الصوت الخفی. و الجؤار- کغراب- رفع الصوت بالدعاء و التضرع و الاستغاثة أی لیس لهم أشغال خارجة عن العبادة. المراد بمقاوم الطاعة صفوف العبادة و بعدم اختلاف مناکبهم عدم تقدم بعضهم علی بعض فی الصف أو عدم انحراف صفوفهم.
4- 4. البلادة ضد الذکاوة و الفطانة و المراد بالخدائع الوساوس الصارفة عن العبادة و انتضالها تواردها و تتابعها.
5- 5. یمموه أی یقصدوه بالرغبة و الرجاء. و الامد: الغایة، المنتهی،« و یرجع» فعل متعد و لازم تقول رجع زید و رجعته. و الاستهتار الولوع بالشی ء و الحرص علیه. و المادة مشتقة من مد البحر و غیره إذا زاد، و کل ما أعنت به قوما فی حرب و غیره فهو مادة لهم. و المراد بالمادة المعین المقوی. و« من» فی قوله« من قلوبهم» ابتدائیة؛ أی مواد ناشئة من قلوبهم غیر منقطعة، و فی قوله« من رجائه» بیانیة، فتکون المواد عبارة عن الرجاء و الخوف الباعثین لهم علی لزوم الطاعة.
6- 6. الونی: الفتور و التأنی. و« لم تأسرهم» أی لم تجعلهم أسیرا و هو المقید و المشدد.

وَشِیکَ السَّعْیِ عَلَی اجْتِهَادِهِمْ (1) وَ لَمْ یَسْتَعْظِمُوا مَا مَضَی مِنْ أَعْمَالِهِمْ وَ لَوِ اسْتَعْظَمُوا ذَلِکَ لَنَسَخَ الرَّجَاءُ مِنْهُمْ شَفَقَاتِ وَجَلِهِمْ وَ لَمْ یَخْتَلِفُوا فِی رَبِّهِمْ بِاسْتِحْوَاذِ الشَّیْطَانِ عَلَیْهِمْ (2) وَ لَمْ یُفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقَاطُعِ وَ لَا تَوَلَّاهُمْ غِلُّ التَّحَاسُدِ وَ لَا شَعَّبَتْهُمْ مَصَارِفُ الرَّیْبِ (3) وَ لَا اقْتَسَمَتْهُمْ أَخْیَافُ الْهِمَمِ (4) فَهُمْ أُسَرَاءُ إِیمَانٍ لَمْ یَفُکَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ زَیْغٌ وَ لَا عُدُولٌ وَ لَا وَنًی وَ لَا فُتُورٌ وَ لَیْسَ فِی أَطْبَاقِ السَّمَاوَاتِ مَوْضِعُ إِهَابٍ إِلَّا وَ عَلَیْهِ مَلَکٌ سَاجِدٌ أَوْ سَاعٍ حَافِدٌ یَزْدَادُونَ عَلَی طُولِ الطَّاعَةِ بِرَبِّهِمْ عِلْماً وَ تَزْدَادُ عِزَّةُ رَبِّهِمْ فِی قُلُوبِهِمْ عِظَماً.

مِنْهَا: فِی صِفَةِ الْأَرْضِ وَ دَحْوِهَا عَلَی الْمَاءِ کَبَسَ الْأَرْضَ عَلَی مَوْرِ أَمْوَاجٍ مُسْتَفْحِلَةٍ(5) وَ لُجَجِ بِحَارٍ زَاخِرَةٍ تَلْتَطِمُ أَوَاذِیُّ أَمْوَاجِهَا وَ تَصْطَفِقُ مُتَقَاذِفَاتِ أَثْبَاجِهَا وَ تَرْغُو زَبَداً کَالْفُحُولِ عِنْدَ هِیَاجِهَا-(6)

ص: 324


1- 1. و الایثار الاختیار و الوشیک: القریب و السریع أی لیسوا مأسورین فی ربقة الطمع حتی یختاروا السعی القریب فی تحصیل المطموع الدنیاوی الفانی علی اجتهادهم الطویل فی تحصیل السعادة الباقیة کما یفعله البشر.
2- 2. استعظام العمل هو العجب المنهی عنه و نسخ الشی ء ازالته و ابطاله و المراد بالرجاء تجاوز الحدّ المطلوب منه و یعبر عنه بالاغترار و الشفقات: تارات الخوف و مراته. و الوجل: الخوف. و الاستحواذ: الاستیلاء.
3- 3. الغل: الحسد و الحقد. و المصارف: الوجوه و الطرق.
4- 4. أخیاف الهمم أی الهمم المختلفة و أصله من الخیف- محرکة- و هو زرقة احدی العینین و سواد الأخری فی الفرس و منه قیل لاخوة الام أخیاف لان آباءهم شتّی. و الغرض نفی الاختلاف بینهم و التعادی و التفرق بعروض الریب و اختلاف الهمم.
5- 5. کبس الرجل رأسه فی قمیصه إذا أدخله فیه، کبس الأرض أی أدخلها الماء بقوة و اعتماد شدید و موز الامواج تحرکها. و استفحل الامر: اشتد و امواج مستفحلة أی هائجة هیجان الفحول و قیل: أی حائلة.
6- 6. و رغی اللبن صارت له رغوة أی زبد و هو محرکة الذی یظهر فوق السیل، الرغاء- بالضم- صوت الإبل و زبدا منصوب بمقدر أی ترغو قاذفة زبدا. و الاواذی جمع آذی و هو. الموج الشدید و أعلی الموج. و الصفق: الضرب یسمع له صوت و اصطفقت الامواج أی ضرب بعضها بعضا. و التقاذف: الترامی بقوة. و ثبج البحر- محرکة-: معظمه و وسطه. و اللطم ضرب الخد بالکف و التطمت الامواج ضرب بعضها بعضا.

فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتَلَاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا وَ سَکَنَ هَیْجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِکَلْکَلِهَا وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِیاً إِذْ تَمَعَّکَتْ عَلَیْهِ بِکَوَاهِلِهَا فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ سَاجِیاً مَقْهُوراً وَ فِی حِکْمَةِ الذُّلِّ مُنْقَاداً أَسِیراً(1)

وَ سَکَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّةً فِی لُجَّةِ تَیَّارِهِ وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَةِ بَأْوِهِ وَ اعْتِلَائِهِ وَ شُمُوخِ أَنْفِهِ وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ وَ کَعَمَتْهُ عَلَی کِظَّةِ جَرْیَتِهِ فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ وَ لَبَدَ زَیَفَانَ وَثَبَاتِهِ (2) فَلَمَّا سَکَنَ هَیْجُ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَکْنَافِهَا وَ حَمَلَ شَوَاهِقَ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ الْبُذَّخِ عَلَی أَکْتَافِهَا(3) فَجَّرَ یَنَابِیعَ الْعُیُونِ مِنْ عَرَانِینِ أُنُوفِهَا وَ فَرَّقَهَا فِی سُهُوبِ بِیدِهَا وَ أَخَادِیدِهَا- وَ عَدَّلَ حَرَکَاتِهَا بِالرَّاسِیَاتِ مِنْ جَلَامِیدِهَا-(4)

ص: 325


1- 1. الکلکل فی الأصل: الصدر. استعارة لما لاقی الماء من الأرض. و مستخذیا أی منکسرا مسترخیا. و قوله« اذ تمعکت علیه» مستعار من تمعکت الدابّة أی تمرغت فی التراب و المعک الدلک فی التراب، و الکاهل ما بین الکتفین. و الاصطخاب افتعال من الصخب و هو ارتفاع الصوت و المراد اضطراب الأصوات. و الساجی الساکن، و الحکمة- محرکة حدیدة فی اللجام تکون علی حنک الفرس تمنعه عن مخالفة راکبه.
2- 2. الدحو: البسط. و التیار: الموج، و اللجة: معظم الماء. و البأو: الکبر و الزهو. و الغلواء- بضم الغین و فتح اللام-: النشاط و تجاوز الحد. و کعم البعیر- کمنع- شد فاه لئلا یعض او یأکل. و الکظة- بالکسر-: ما یعرض من امتلاء البطن بالطعام و لعلّ المراد ما یشاهد فی جری الماء من ثقل الاندفاع. لان کظة الجریة ما یشاهد من الماء الکثیر فی جریانه من الثقل. همد: ذهب حرارته و النزق و النزقان: الطیش. و لبد- کفرح و نصر أی قام و وثب. و الزیفان- محرکة-: التبختر فی المشی. و الوثبة: الطفرة.
3- 3. الاکناف الجوانب. و الشاهق المرتفع من الجبال. و البذخ: الشمخ الا أن فیه ضخامة مع الارتفاع. و« حمل» عطف علی أکتاف.
4- 4. عرانین جمع عرنین- بالکسر- و هو ما صلب من عظم الانف و هو الذی تحت الحاجبین و المراد أعالی الجبال غیر أن الاستعارة من ألطف أنواعها فی هذا المقام. و السهوب: جمع سهب- بالفتح- أی الفلاة البعیدة الاکناف. و البید جمع بیداء و هی الفلاة التی یبید سالکها أی یهلک. و الاخادید جمع الاخدود و هو الشق فی الأرض و المراد مجاری الأنهار. و الضمائر کلها راجع الی الأرض. و الراسیات: الثابتات، و الجلامید جمع جلمود، و هو الحجر الصلد.

وَ ذَوَاتِ الشَّنَاخِیبِ الشُّمِّ مِنْ صَیَاخِیدِهَا فَسَکَنَتْ مِنَ الْمَیَدَانِ لِرُسُوبِ الْجِبَالِ فِی قِطَعِ أَدِیمِهَا وَ تَغَلْغُلِهَا مُتَسَرِّبَةً فِی جَوْبَاتِ خَیَاشِیمِهَا وَ رُکُوبِهَا أَعْنَاقَ سُهُولِ الْأَرَضِینَ وَ جَرَاثِیمِهَا(1) وَ فَسَحَ بَیْنَ الْجَوِّ وَ بَیْنَهَا وَ أَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً لِسَاکِنِهَا- وَ أَخْرَجَ إِلَیْهَا أَهْلَهَا عَلَی تَمَامِ مَرَافِقِهَا ثُمَّ لَمْ یَدَعْ جُرُزَ الْأَرْضِ الَّتِی تَقْصُرُ مِیَاهُ الْعُیُونِ عَنْ رَوَابِیهَا وَ لَا تَجِدُ جَدَاوِلُ الْأَنْهَارِ ذَرِیعَةً إِلَی بُلُوغِهَا حَتَّی أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَةَ سَحَابٍ تُحْیِی مَوَاتَهَا وَ تَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْدَ افْتِرَاقِ لُمَعِهِ وَ تَبَایُنِ قَزَعِهِ (2) حَتَّی

ص: 326


1- 1. و الشناخیب. جمع شنخوب- بالضم- أی رءوس الجبال العالیة. و الشم: المرتفعة العالیة. و الصیاخید جمع صیخود و هو الصخرة الشدیدة. و رسب فی الماء- کنصر-: ذهب سفلا، و جبل راسب أی ثابت. و القطع- کعنب- جمع قطعة- بالکسر- و هی الطائفة من الشی ء و المراد بأدیمها سطحها. و التغلغل الدخول و مبالغة فیه. و تسرب الوحش و انسرب فی حجره أی دخل. و الجوبة: الحفرة. و الخیشوم أقصی الانف و ضمیر« تغلغلها» للجبال و« خیاشیمها» للأرض و المجاز ظاهر. و الجرثومة: قیل التراب المجتمع فی أصول الشجر و لعلّ المراد بجراثیمها المواضع المرتفعة منها. و رکوب الجبال اعناق السهول: استعلاؤها علیها، و أعناقها: سطوحها.
2- 2. المتنسم: موضع التنسم: و هو طلب التنسم و فائدته ترویح القلب حتّی لا یتاذی بغلبة الحرارة و فیه بقاء الحیوان. و مرافق الدار ما یستعان به و یحتاج إلیه فی التعیش. و اخراج أهل الأرض علی تمام مرافقها ایجادهم و اسکانهم فی الأرض بعد تهیئة ما یصلحهم لمعاشهم و التزود الی معادهم، و من جملة تلک المرافق سکون الأرض و کونها خارجة من الماء علی حد خاصّ من الصلابة و الرخاوة، غیر صقیل یتأذی أهلها بانعکاس الاشعة، قابلة لانفجار و حفر الآبار و نزول الامطار و تکون المعادن و تولد أنواع الحیوانات و الحیاة بعد الموت حتی یتجدد فیه الحبوب و الثمار و الاعشاب و نحو ذلک ممّا لا یحصیه الا اللّه عزّ و جلّ- و الروابی جمع الرابیة: ما ارتفع من الأرض. و الجدول النهر الصغیر. و الناشئة: ما ینشأ من السحاب أی یبتدی ظهوره. و اللمعة- بالضم- فی الأصل: قطعة من النبت. و القزع جمع قزعة- محرکة فیهما- و هی. القطعة من الغیم؛ و تباین القزع تباعدها. و تمخضت أی تحرکت. و المخض تحریک السقاء الذی فیه لبن لیخرج زبده. و الضمیر فی« فیه» راجع الی المزن أی تحرکت فیه اللجة المستودعة فیه.

إِذَا تَمَخَّضَتْ لُجَّةُ الْمُزْنِ فِیهِ وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فِی کُفَفِهِ وَ لَمْ یَنَمْ وَمِیضُهُ فِی کَنَهْوَرِ رَبَابِهِ وَ مُتَرَاکِمِ سَحَابِهِ أَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدَارِکاً قَدْ أَسَفَّ هَیْدَبُهُ (1) تَمْرِیهِ الْجَنُوبُ دِرَرَ أَهَاضِیبِهِ وَ دُفَعَ شَآبِیبِهِ فَلَمَّا أَلْقَتِ السَّحَابُ بَرْکَ بِوَانَیْهَا وَ بَعَاعَ مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ الْعِبْ ءِ الْمَحْمُولِ عَلَیْهَا(2)

أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوَامِدِ الْأَرْضِ النَّبَاتَ وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ الْأَعْشَابَ فَهِیَ تَبْهَجُ بِزِینَةِ رِیَاضِهَا وَ تَزْدَهِی بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ رَیْطِ أَزَاهِیرِهَا وَ حِلْیَةِ مَا سُمِطَتْ بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا(3) وَ جَعَلَ ذَلِکَ بَلَاغاً لِلْأَنَامِ وَ رِزْقاً لِلْأَنْعَامِ وَ خَرَقَ الْفِجَاجَ فِی آفَاقِهَا وَ أَقَامَ الْمَنَارَ لِلسَّالِکِینَ عَلَی جَوَادِّ طُرُقِهَا.

ص: 327


1- 1. الومیض: اللمعان. کهنور- کسفرجل- قطع عظیمة من السحاب کالجبال و قیل المتراکم منه. و الرباب- کسحاب- الابیض منه.« سحا» أی متواصلا متلاحقا و المتدارک من الدرک- محرکة- و هو اللحاق. تدارک القوم إذا لحق آخرهم أولهم. و کففه: حاشیته و جوانبه. و هیدبه ما تهدب أی تدلی، و أسف الطائر دنا من الأرض.
2- 2. الاهاضیب: جمع أهضاب و هو جمع هضبة- کضربة- و هی المطرة. و الشآبیب جمع شؤبوب: و هو ما ینزل من المطر دفعة بشدة و کانما ینصب من جانب لا من أعلی. و البرک الصدر، و البوانی قوائم الناقة و الإضافة لادنی ملابسة؛ و بناء الکلام علی تشبیه السحاب بالناقة المحمول علیها. البعاع- بالفتح-: ثقل السحاب من الماء و هو عطف علی« برک». و العب ء- بالکسر-: الحمل. و الهوامد من الأرض التی لا نبات فیها.
3- 3. الزعر- محرکة-: فتلة الشعر من الرأس، و الازعر: الموضع الذی قل نباته و الجمع زعر کأحمر و حمر. و البهج- کالمنع- السرور و الفرح. و تزدهی أی تکبر و تعجب. الریط- کعنب- جمع ریطة- بالفتح- قیل هی کل ثوب رقیق لین. و سمطت علی صیغة المفعول أی علقت. و فی بعض نسخ المصدر بالشین المعجمة و الشمیط من النبات ما کان فیه لون الخضرة مختلطا بلون الزهر. و الأنوار: جمع نور- بفتح النون و هو الزهر.

فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ وَ أَنْفَذَ أَمْرَهُ اخْتَارَ آدَمَ علیه السلام خِیَرَةً مِنْ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَ أَرْغَدَ فِیهَا أُکُلَهُ وَ أَوْعَزَ إِلَیْهِ (1) فِیمَا نَهَاهُ عَنْهُ وَ أَعْلَمَهُ أَنَّ فِی الْإِقْدَامِ عَلَیْهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِیَتِهِ وَ الْمُخَاطَرَةَ بِمَنْزِلَتِهِ- فَأَقْدَمَ عَلَی مَا نَهَاهُ عَنْهُ مُوَافَاةً لِسَابِقِ عِلْمِهِ فَأَهْبَطَهُ

بَعْدَ التَّوْبَةِ(2)

لِیَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ وَ لِیُقِیمَ الْحُجَّةَ بِهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَمْ یُخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ مِمَّا یُؤَکِّدُ عَلَیْهِمْ حُجَّةَ رُبُوبِیَّتِهِ وَ یَصِلُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلَی أَلْسُنِ الْخِیَرَةِ مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ مُتَحَمِّلِی وَدَائِعِ رِسَالاتِهِ قَرْناً فَقَرْناً حَتَّی تَمَّتْ بِنَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حُجَّتُهُ وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ وَ قَدَّرَ الْأَرْزَاقَ فَکَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا وَ قَسَّمَهَا عَلَی الضِّیقِ وَ السَّعَةِ فَعَدَلَ فِیهَا لِیَبْتَلِیَ مَنْ أَرَادَ بِمَیْسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا وَ لِیَخْتَبِرَ بِذَلِکَ الشُّکْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِیِّهَا وَ فَقِیرِهَا ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِیلَ (3) فَاقَتِهَا وَ بِسَلَامَتِهَا طَوَارِقَ آفَاتِهَا وَ بِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا(4)

وَ خَلَقَ الْآجَالَ فَأَطَالَهَا وَ قَصَّرَهَا وَ قَدَّمَهَا وَ أَخَّرَهَا وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا وَ جَعَلَهُ خَالِجاً لِأَشْطَانِهَا وَ قَاطِعاً لِمَرَائِرِ أَقْرَانِهَا- عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِینَ وَ نَجْوَی الْمُتَخَافِتِینَ وَ خَوَاطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ (5)

وَ عُقَدِ عَزِیمَاتِ الْیَقِینِ وَ مَسَارِقِ إِیمَاضِ الْجُفُونِ وَ مَا ضَمِنَتْهُ

ص: 328


1- 1. أو عزت الی فلان فی فعل أو ترک أی تقدمت و أمرت.
2- 2. هذا الکلام صریح فی أن الاهباط کان بعد التوبة. و هو ظاهر من قوله علیه السلام فی الخطبة الأولی من النهج« ثم بسط اللّه سبحانه فی توبته و لقاه کلمة رحمته و وعده المرد الی جنته فأهبطه الی دار البلیة و تناسل الذرّیة» و یناسبه ترتیب الکلام فی سورة طه و غیرها.
3- 3. العقابیل: الشدائد. جمع عقبولة- بالضم- و هی قروح صغار تخرج بالشفة غب الحمی و بقایا المرض.
4- 4. الفرح: السرور، و الفرج- کغرف- جمع فرجة و هی التفصی من الهم. و الترح- بالتحریک-: الهم و الهلاک و الانقطاع.
5- 5. خالجا أی جازبا لاشطانها و هی جمع شطن- کسبب- و هو الحبل الطویل. و المرائر: جمع مریرة و هی الحبال المفتولة علی أکثر من طاق و قیل الحبال الشدیدة الفتل. و الاقران جمع قرن- محرکة- و هو فی الأصل الحبل تجمع به البعیران و لعل المراد بمرائر الاقران الآجال و الاعمار التی یرجی امتدادها لقوة المزاج و البینة. و التخافت: المکالمة السریة. و الخواطر: ما یخطر فی القلب من تدبیر امر، یقال خطر ببالی. و رجم الظنون کل ما یسبق إلیه الظنّ من غیر برهان.

أَکْنَانُ الْقُلُوبِ وَ غَیَابَاتُ الْغُیُوبِ وَ مَا أَصْغَتْ لِاسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ الْأَسْمَاعِ وَ مَصَائِفُ الذَّرِّ وَ مَشَاتِی الْهَوَامِ (1) وَ رَجْعِ الْحَنِینِ مِنَ الْمُولَهَاتِ وَ هَمْسِ الْأَقْدَامِ وَ مُنْفَسَحِ الثَّمَرَةِ مِنْ وَلَائِجِ غُلُفِ الْأَکْمَامِ وَ مُنْقَمَعِ الْوُحُوشِ مِنْ غِیرَانِ الْجِبَالِ وَ أَوْدِیَتِهَا وَ مُخْتَبَإِ الْبَعُوضِ بَیْنَ سُوقِ الْأَشْجَارِ وَ أَلْحِیَتِهَا وَ مَغْرِزِ الْأَوْرَاقِ مِنَ الْأَفْنَانِ وَ مَحَطِّ الْأَمْشَاجِ مِنْ مَسَارِبِ الْأَصْلَابِ (2)

وَ نَاشِئَةِ الْغُیُومِ وَ مُتَلَاحِمِهَا وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ فِی مُتَرَاکِمِهَا وَ مَا تَسْفِی الْأَعَاصِیرُ بِذُیُولِهَا وَ تَعْفُو الْأَمْطَارُ بِسُیُولِهَا وَ عُوَمِ نَبَاتِ الْأَرْضِ فِی کُثْبَانِ الرِّمَالِ وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الْأَجْنِحَةِ بِذُرَی شَنَاخِیبِ الْجِبَالِ وَ تَغْرِیدِ ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِی دَیَاجِیرِ الْأَوْکَارِ وَ مَا أَوْعَبَتْهُ الْأَصْدَافُ وَ حَضَنَتْ عَلَیْهِ

أَمْوَاجُ الْبِحَارِ وَ مَا غَشِیَتْهُ سُدْفَةُ لَیْلٍ أَوْ ذَرَّ عَلَیْهِ شَارِقُ نَهَارٍ وَ مَا اعْتَقَبَتْ عَلَیْهِ أَطْبَاقُ الدَّیَاجِیرِ وَ سُبُحَاتُ النُّورِ وَ أَثَرِ کُلِّ خَطْوَةٍ وَ حِسِّ کُلِّ حَرَکَةٍ وَ رَجْعِ کُلِّ کَلِمَةٍ(3) وَ

ص: 329


1- 1. أومض البرق ایماضا إذا لمع لمعا خفیا. و الکن- بالکسر- اسم لکل ما یستتر فیه الإنسان لدفع الحرّ و البرد من الابنیة. و غیابة کل شی ء ما یسترک منه. و المصائخ جمع مصاخ و هو مکان الاصاخة و هو ثقبة الاذن. أی خروقها التی تسمع. و المصائف محل الإقامة فی الصیف. و الذر صغار النمل. و المشاتی محل الإقامة فی الشتاء.
2- 2. و المولهات: الحزینات. و رجع الجنین: تردیده. و الهمس أخفی ما یکون من صوت القدم علی الأرض. و منفسح الثمرة: موضع نموها فی الاکمام. الولائج جمع ولیجة بمعنی البطانة الداخلیة. و الغلف- بضمتین و بضمة- جمع غلاف ککتاب، و الکم- بالکسر وعاء الطلع و غطاء النور: و المنقمع: موضع الاخفاء. و المختبأ موضع الاختباء و الاستتار. و سوق الاشجار جمع ساق أی أسفلها الذی تقوم علیه فروعها، و الألحیة جمع لحاء و هو قشر الشجرة. و غرزه فی الأرض- کضربه- اذا أدخله، و مغرز الاوراق موضع وصلها و الافنان الغصون، و المسارب المواضع التی یختفی، و الامشاج قیل مفرد کاعشار و أکیاش، و قیل جمع مشج بالفتح أو مشج- محرکة- أو مشیج علی فعیل مثل یتیم و أیتام و أصله مأخوذ من مشج اذا خلط لأنّها مختلطة من جراثیم مختلفة کل منها یصلح لتکوین عضو من أعضاء البدن.
3- 3. التلاحم التلاؤم و الالتصاق و الاشتباک. و متلاحم الغیوم ما التصق منها بعضها ببعض. و الدرور: السیلان، و القطر- بالفتح-: المطر و الواحدة القطرة. و سفت الریح التراب أی ذرته و رمت به. و الاعاصیر: جمع اعصار و هی ریح تثیر السحاب أو تقوم علی. الأرض کالعمود. و« تعفو» أی تمحو. و العوم: السباحة. و الکثیب: التل من الرمل. و ذروة- بالضم و الکسر- أعلاه جمعها ذری. و الشناخیب رءوس الجبال کما مر. و غرد الطائر- کفرح-: رفع صوته، و ذوات المنطق من الطیور ما له صوت و غناء کأنّ غیرهم أبکم و لا یقدر علی النطق. و الدیاجیر جمع دیجور و هو الظلمة. و أوعبته: أی جمعته. و حضنت علیه أی ربته و ما حضنته الامواج العنبر و المسک و غیرهما. و السدفة- بالضم-: الظلمة. و ذر: طلع. و سبحات النور: درجاته و أطواره و مراته. و الرجع تردید الصوت.

تَحْرِیکِ کُلِّ شَفَةٍ وَ مُسْتَقَرِّ کُلِّ نَسَمَةٍ وَ مِثْقَالِ کُلِّ ذَرَّةٍ وَ هَمَاهِمِ کُلِّ نَفْسٍ هَامَّةٍ وَ مَا عَلَیْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَةٍ أَوْ سَاقِطِ وَرَقَةٍ أَوْ قَرَارَةِ نُطْفَةٍ أَوْ نُقَاعَةِ دَمٍ وَ مُضْغَةٍ(1)

أَوْ نَاشِئَةِ خَلْقٍ وَ سُلَالَةٍ لَمْ یَلْحَقْهُ فِی ذَلِکَ کُلْفَةٌ وَ لَا اعْتَرَضَتْهُ فِی حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَةٌ وَ لَا اعْتَوَرَتْهُ فِی تَنْفِیذِ الْأُمُورِ(2) وَ تَدَابِیرِ الْمَخْلُوقِینَ مَلَالَةٌ وَ لَا فَتْرَةٌ بَلْ نَفَذَ فِیهِمْ عِلْمُهُ وَ أَحْصَاهُمْ عَدُّهُ وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ مَعَ تَقْصِیرِهِمْ (3) عَنْ کُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ- اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمِیلِ وَ التَّعْدَادِ الْکَثِیرِ إِنْ تُؤَمَّلْ فَخَیْرُ مَأْمُولٍ وَ إِنْ تُرْجَ فَأَکْرَمُ مَرْجُوٍّ اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لِی لِسَاناً فِیمَا لَا أَمْدَحُ بِهِ غَیْرَکَ وَ لَا أُثْنِی بِهِ عَلَی أَحَدٍ سِوَاکَ وَ لَا أُوَجِّهُهُ إِلَی مَعَادِنِ الْخَیْبَةِ وَ مَوَاضِعِ الرِّیبَةِ وَ عَدَلْتَ بِلِسَانِی عَنْ مَدَائِحِ الْآدَمِیِّینَ وَ الثَّنَاءِ عَلَی الْمَرْبُوبِینَ الْمَخْلُوقِینَ اللَّهُمَّ وَ لِکُلِّ مُثْنٍ عَلَی مَنْ أَثْنَی عَلَیْهِ مَثُوبَةٌ مِنْ جَزَاءٍ أَوْ عَارِفَةٌ مِنْ عَطَاءٍ وَ قَدْ رَجَوْتُکَ دَلِیلًا عَلَی ذَخَائِرِ الرَّحْمَةِ وَ کُنُوزِ الْمَغْفِرَةِ اللَّهُمَّ وَ هَذَا مَقَامُ مَنْ أَفْرَدَکَ بِالتَّوْحِیدِ الَّذِی هُوَ لَکَ وَ

ص: 330


1- 1. الهمهمة: الصوت الخفی أو تردید الصوت فی الحلق- و« هامة» أی ذات همة و الضمیر فی علیها راجع الی الأرض و ان لم یسبق ذکرها و یعتمد فی مثله علی فهم المخاطب کقوله تعالی« کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ». و النقاعة نقرة یجمع فیها الدم، و المضغة عطف علی« نقاعة» أی یعلم مقر جمیع ذلک« استفدنا کثیرا فی شرح هذه الخطب من بهجة الحدائق للسیّد محمّد ابن امیر شاء».
2- 2. اعتورته أی تداولته و تناولته.
3- 3. غمرهم أی غطاهم و سترهم کما یغمر البحر ما غاص فیه.

لَمْ یَرَ مُسْتَحِقّاً لِهَذِهِ الْمَحَامِدِ وَ الْمَمَادِحِ غَیْرَکَ وَ بِی فَاقَةٌ إِلَیْکَ لَا یَجْبُرُ مَسْکَنَتَهَا إِلَّا فَضْلُکَ وَ لَا یَنْعَشُ مِنْ خَلَّتِهَا إِلَّا مَنُّکَ وَ جُودُکَ-(1) فَهَبْ لَنَا فِی هَذَا الْمَقَامِ رِضَاکَ وَ أَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الْأَیْدِی إِلَی سِوَاکَ- إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام ، معروف به خطبه اشباح که از جلیل ترین خطبه های آن حضرت است. مسعدة بن صدقه از امام صادق علیه السّلام نقل کرد که روزی در مسجد کوفه، شخصی به امام علی علیه السّلام گفت خدا را آن گونه توصیف کن که گویا با چشم سر او را دیده ایم. امام به خطابه برخاست. مسجد پر از مردم شد . امام در حالی که خشمناک شده و رنگ صورتش تغییر کرده بود فرمود: «ستایش خدایی را سزاست که نبخشیدن بر مال او نیفزاید و بخشش او را فقیر نسازد، زیرا هر بخشنده ای جز او، اموالش کاهش یابد، و جز او هر کس از بخشش دست کشد، مورد نکوهش قرار گیرد. اوست بخشنده انواع نعمت ها و بهره های فزاینده و تقسیم کننده روزی پدیده ها. مخلوقات همه جیره خوار سفره اویند، که او روزی همه را تضمین و اندازه اش را تعیین فرمود. به مشتاقان خویش و خواستاران آنچه در نزد اوست، راه روشن را نشان داد، سخاوت او در آنجا که از او بخواهند، با آنجا که از او درخواست نکنند، بیشتر نیست. خدا نخستینی است که آغاز ندارد تا پیش از او چیزی بوده باشد، و آخری است که پایان ندارد تا چیزی پس از او وجود داشته باشد. او مردمک چشم ها را از مشاهده خود باز داشته است. زمان بر او نمی گذرد تا دچار دگرگونی گردد و در مکانی قرار ندارد تا پندار جابجایی نسبت به او روا باشد. اگر آنچه از درون معادن کوه ها بیرون می آید یا آنچه از لبان پر از خنده صدف های دریا خارج می شود، از نقره های خالص، طلاهای ناب، درّهای غلطان و مرجان های دست چین، همه را ببخشد، در سخاوت او کمتر اثری نخواهد گذاشت و گستردگی نعمت هایش را پایان نخواهد داد. در پیش او آن قدر از نعمت ها وجود دارد که هرچه انسان ها درخواست کنند، هیچ گاه تمامی نپذیرد، چون او بخشنده ای است که درخواست نیازمندان، چشمه جود او را نمی خشکاند و اصرار و درخواست های پیاپی، او را به بخل ورزیدن نمی کشاند.

ای پرسش کننده، درست بنگر! آنچه را که قرآن از صفات خدا بیان می دارد، به آن اعتماد کن و از نور هدایتش بهره گیر، و آنچه را که شیطان تو را به دانستن آن وامی دارد و کتاب خدا آن را بر تو واجب نکرده و در سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امامان هدایتگر علیه السّلام نیامده، رها کن و علم آن را به خدا واگذار، که این نهایت حقّ پروردگار بر تو است. بدان آنها که در علم دین استوارند، خدا آنها را از فرو رفتن در آنچه که بر آنها پوشیده است و تفسیر آن را نمی دانند و از فرو رفتن در اسرار نهان، بی نیاز ساخته است و آنان را از این رو که به عجز و ناتوانی خود در برابر غیب و آنچه که تفسیر آن را نمی دانند اعتراف می کنند، ستایش فرموده است. ترک تعمّق آنان را در چیزی که بحث از حقیقت آن را امر نفرموده است استواری در علم نامیده. پس به همان اندازه که خداوند دانستن آن را مجاز دانسته اکتفا کن.

و خدا را با میزان عقل خود ارزیابی مکن تا از تباه شدگان نباشی. اوست خدای توانایی که اگر وهم و خیال انسان ها بخواهد برای درک اندازه قدرتش تلاش کند، و افکار بلند و دور از وسوسه های دانشمندان بخواهد ژرفای غیب ملکوتش را در نوردد، و قلب های سراسر عشق مشتاقان، برای درک کیفیت صفات او کوشش کند، و عقل ها با تلاش وصف ناپذیر از راه های بسیار ظریف و باریک بخواهند ذات او را درک کنند، دست قدرت بر سینه همه می نوازد و همه را بازمی گرداند. آنها نیز در حالی که در تاریکی های غیب برای رهایی خود به خدای سبحان پناه می برند و با نا امیدی و اعتراف به عجز از معرفت ذات خدا، باز می گردند، چه که با فکر و عقل نارسای بشری نمی توان او را درک کرد و اندازه جلال و عزت او، در قلب اندیشمندان راه نمی یابد. خدایی که پدیده ها را از هیچ آفرید، نمونه ای در آفرینش نداشت تا از آن استفاده کند، یا نقشه ای از آفریننده ای پیش از خود نداشت که از آن در آفریدن موجودات بهره گیرد. او نمونه های فراوانی از ملکوت قدرت خویش، و شگفتی های آثار رحمت خود را که همه با زبان گویا به وجود پروردگار گواهی می دهند، به ما نشان داده که بی اختیار ما را به شناخت پروردگار می خوانند. در آنچه آفریده آثار صنعت و نشانه های حکمت او پدیدار است، چه که هر یک از پدیده ها حجت و برهانی بر وجود او می باشند، گرچه برخی مخلوقات، به ظاهر ساکتند، ولی بر تدبیر خداوندی گویا، و نشانه های روشنی بر قدرت و حکمت اویند. خداوندا! گواهی می دهم، آن کس که تو را به اعضای گوناگون پدیده ها و مفاصل به هم پیوسته که به فرمان حکیمانه تو در لابلای عضلات پدید آمده، تشبیه می کند، هرگز در ژرفای ضمیر خود تو را نشناخته، قلب او با یقین انس نگرفته است و نمی داند که هرگز برای تو همانندی نیست. و گویا بیزاری پیروان گمراه از رهبران فاسد خود را نشنیده اند که می گویند: «به خدا سوگند ما در گمراهی آشکار بودیم که شما را با خدای جهانیان مساوی پنداشتیم.» دروغ گفتند مشرکان که تو را با بت های خود همانند پنداشتند، با وهم و خیال خود گفتند که پیکری چون بت های ما دارد، با پندار نادرست تو را تجزیه کرده و با اعضای گوناگون مخلوقات تشبیه کردند. خدایا! گواهی می دهم آنان که تو را با چیزی از آفریده های تو مساوی شمارند، از تو روی بر تافته اند و آن کس که از تو روی گردان شود، بر اساس آیات محکم قرآن و گواهی برهان های روشن تو، کافر است. تو همان خدای نامحدودی هستی که در اندیشه ها نگنجی تا چگونگی ذات تو را درک کنند، و در خیال و وهم نیایی تا تو را محدود و دارای حالات گوناگون پندارند.

آنچه را که خدا آفرید، با اندازه گیری دقیقی استوار کرد، با لطف و مهربانی نظمشان داد و آنها را به خوبی تدبیر کرد. هر پدیده را در همان جهت که آفریده شد، به حرکت در آورد، چنان که نه از حد و مرز خویش تجاوز کند و نه از رسیدن به مراحل رشد خود کوتاهی کند، و این حرکت حساب شده را بدون دشواری به سامان رساند تا بر اساس اراده او زندگی کنند. پس چگونه ممکن است سرپیچی کند، در حالی که همه موجودات از اراده خدا سرچشمه می گیرند، خدایی که پدید آورنده موجودات گوناگون است، بدون احتیاج به اندیشه و فکری که به آن روی آورد یا غریزه ای که در درون پنهان داشته باشد، بدون تجربه از حوادث گذشته و بدون شریکی که در ایجاد امور شگفت انگیز یاری اش کند، موجودات را آفرید. پس آفرینش کامل گشت و به عبادت و اطاعت او پرداختند، دعوت او را پذیرفتند، در برابر فرمان الهی سستی و درنگ نکردند و در اجرای فرمان الهی توقف نپذیرفتند. پس کجی های هر چیزی را راست و مرزهای هر یک را روشن ساخت؛ با قدرت خداوندی بین اشیا متضاد هماهنگی ایجاد و وسایل ارتباط آنان را فراهم ساخت؛ موجودات را از نظر حدود، اندازه، غرایز، شکل ها، قالب ها و هیات های گوناگون، تقسیم و استوار فرمود و با حکمت و تدبیر خویش، هر یکی را به سرشتی که خود خواست، در آورد.

فضای باز و پستی و بلندی و فاصله های وسیع آسمان ها را بدون اینکه بر چیزی تکیه کند، نظام بخشید و شکاف های آن را به هم آورد؛ هر یک را با آنچه که تناسب داشت و جفت بود پیوند داد و دشواری فرود آمدن و برخاستن را بر فرشتگانی که فرمان او را به خلق رسانند یا اعمال بندگان را بالا برند، آسان کرد. در حالی که آسمان به صورت دود و بخار بود، به آن فرمان داد. پس رابطه های آن را برقرار ساخت. سپس آنها را از هم جدا کرد و بین آنها فاصله انداخت؛ بر هر راهی و شکافی از آسمان، نگهبانی از شهاب های روشن گماشت؛ با دست قدرتش آنها را از حرکت ناموزون در فضا نگهداشت و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسلیم باشند. و آفتاب را نشانه روشنی بخش روز و ماه را، با نوری کم رنگ برای تاریکی شب ها قرار داد؛ آن دو را در مسیر حرکت خویش به حرکت در آورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات تعیین شده حرکت کنند که بین شب و روز تفاوت و قابل تشخیص باشند و با رفت و آمد آنها، شمارش سال ها و اندازه گیری زمان ممکن باشد. پس در فضای هر آسمان، فلک آن را آفرید وآنها را با زینتی از گوهرهای تابنده و ستارگان درخشنده بیاراست و آنان را که خواستند اسرار آسمان ها را دزدانه دریابند، با شهاب های درخشنده سوزان تیرباران کرد. و تمامی ستارگان از ثابت و استوار، گردنده و بی قرار، فرود آینده و بالا رونده و نگران کننده و شادی آفرین را تسلیم اوامر خود فرمود .

سپس خداوند سبحان برای سکونت بخشیدن در آسمان ها و آباد ساختن بالاترین قسمت از ملکوت خویش، فرشتگانی شگفت را آفرید و تمام شکاف ها و راه های گشاده آسمان ها را با فرشتگان پر کرد و فاصله جوّ آسمان را از آنها گستراند؛فرشتگانی که هم اکنون صدای تسبیح آنها فضای آسمان ها را پر کرده و در بارگاه قدس، درون پرده های حجاب و صحنه های مجد و عظمت پروردگار، طنین انداز است. در ماورای آنها، زلزله هایی که گوش ها را کر می کند و شعاع های خیره کننده نوری که چشم ها را از دیدن باز می دارد و ناچار خیره بر جای خویش می مانند، وجود دارند. خدا فرشتگان را در صورت های مختلف و اندازه های گوناگون آفرید و بال و پرهایی برای آنها قرار داد. آنها که همواره در تسبیح جلال و عزت پروردگار به سر می برند، چیزی از شگفتی های آفرینش پدیده ها را به خود نسبت نمی دهند و در آنچه از آفرینش پدیده ها که خاص خداست، ادعایی ندارند، «بلکه بندگانی بزرگوارند که در سخن گفتن از او پیشی نمی گیرند و به فرمان الهی عمل می کنند.» خدا فرشتگان را امین وحی خود قرار داد و برای رساندن پیمان و امر و نهی خود به پیامبران، از آنها استفاده و آنها را روانه زمین کرد و آنها را از تردید شبهات مصونیت بخشید، چه که هیچ کدام از فرشتگان، از راه رضای حقّ منحرف نمی گردند. آنها را از یاری خویش بهرمند ساخت؛ دل هایشان را در پوششی از تواضع و فروتنی و خشوع و آرامش در آورد؛ درهای آسمان را به رویشان گشود تا خدا را به بزرگی بستایند و برای آنها نشانه های روشن قرار داد تا به توحید او بال گشایند. سنگینی گناهان، هرگز آنها را در انجام وظیفه دلسرد نساخت، گذشت شب و روز آنها را به سوی مرگ سوق نداد؛ تیرهای شک و تردید، خللی در ایمانشان ایجاد نکرد؛ شک و گمان، در پایگاه یقین آنها راه نیافت؛ آتش کینه در دل هایشان شعله ور نگردید؛ حیرت و سرگردانی، آنها را از ایمانی که دارند و از هیبت و جلال خداوندی که در دل دارند جدا نساخت و وسوسه ها در آنها راه نیافت تا شک و تردید بر آنها تسلط یابد.

گروهی از آنان در میان ابرهای پر آب، و کوههای بزرگ مرتفع، و لابلای تاریکی هایی که برای بیرون رفتن از آن راهی نیست قرار دارند. گروهی دیگر فرشتگانی هستند که قدمهایشان در طبقات زیرین زمین فرو رفته، مانند پرچم های سپیدی که در شکاف هوا نفوذ کرده، و در زیر آن بادی است آرام و خوش که آنها را در جایی که به آن منتهی شده و قرار گرفته اند نگاه داشته.

اشتغال به عبادت پروردگار، فرشتگان را از دیگر کارها بازداشته و حقیقت ایمان، میان آنها و معرفت حقّ پیوند لازم را ایجاد کرده. نعمت یقین، آنها را شیدای حقّ گردانید، آن گونه که به غیر خدا هیچ علاقه ای ندارند. شیرینی معرفت خدا را چشیده و از جام محبت پروردگار سیراب شدند؛ ترس و خوف الهی در ژرفای جان فرشتگان راه یافته؛ از فراوانی عبادت قامتشان خمیده و شوق و رغبت فراوان، از زاری و گریه شان نکاسته است. مقام والای فرشتگان، از خشوع و فروتنی آنان کم نکرد، و غرور و خود بینی دامنگیرشان نگردید تا اعمال نیکوی گذشته را شماره کنند و سهمی از بزرگی و بزرگواری برای خود تصور کنند. گذشت زمان آنان را از انجام وظایف پیاپی نرنجانده و از شوق و رغبتشان نکاسته تا از پروردگار خویش ناامید گردند. از مناجات های طولانی، خسته نشده و اشتغال به غیر خدا، آنها را تحت تسلط خود در نیاورده است. فریاد استغاثه و زاری آنها فروکش نکرده و در مقام عبادت و نیایش، همواره دوش به دوش هم ایستاده اند. راحت طلبی آنها را به کوتاهی در انجام دستوراتش وادار نساخته؛ کودنی و غفلت و فراموشی، بر تلاش و کوشش و عزم راسخ فرشتگان راه نمی یابد و فریب های شهوت، همت های بلندشان را تیرباران نمی کند. فرشتگان، ایمان به خدای صاحب عرش را ذخیره روز بینوایی خود قرار داده و آن هنگام که خلق به غیر خدا روی می آورد، آنها تنها متوجه پروردگار خویشند. هیچ گاه عبادت خدا را پایان نمی دهند، و شوق و علاقه آنها به انجام اوامر الهی و اطاعت پروردگار سست نمی شود. آنچه آنان را شیفته اطاعت خدا کرده، بذر محبتی است که در دل می پرورانند و هیچ گاه دل از بیم و امید او برنمی دارند. عوامل ترس، آنها را از مسؤولیت باز نمی دارد تا در انجام وظیفه سستی ورزند و طمع های گوناگون، به آنان شبیخون نزده تا تلاش دنیا را بر کار آخرت مقدم دارند آنها اعمال گذشته خود را بزرگ نمی شمارند و اگر بزرگ بشمارند، امیدوارند و امید فراوان، نمی گذارد تا از پروردگار ترسی در دل داشته باشند .

فرشتگان به خاطر وسوسه های شیطانی، درباره پروردگارشان با یکدیگر اختلاف پیدا نمی کنند؛ برخوردهای بد با هم نداشته و راه جدایی نگیرند؛ کینه ها و حسادت ها در دلشان راه نداشته و عوامل شک و تردید و خواهش های نفسانی، آنها را از هم جدا نساخته و افکار گوناگون، آنان را به تفرقه نکشانده است. فرشتگان بندگان ایمانند و طوق بندگی به گردن افکنده و هیچ گاه با شک و تردید و سستی، آن را بر زمین نمی گذارند. در تمام آسمان ها به قدر جای پوستینی خالی نمی توان یافت که در آن فرشته ای به سجده نیفتاده یا در کار و تلاش نباشد. اطاعت فراوان آنها، بر یقین و معرفتشان نسبت به پروردگار می افزاید و عزت خداوند، عظمت او را در قلبشان بیشتر می نماید.

آنگاه خدا زمین را از موج های پر خروش و دریاهای مواج فروپوشاند؛ موج هایی که بالای آنها به هم می خورد و در تلاطمی سخت، هر یک دیگری را واپس می زد و چونان شتران نر مست، فریاد کنان و کف بر لب، به هر سوی روان بودند. پس، قسمت های سرکش آب از سنگینی زمین فرو نشست و هیجان آنها بر اثر تماس با سینه زمین آرام گرفت. زیرا زمین با پشت بر آن می غلطید و آن همه سر و صدای امواج ساکن و آرام شده، چون اسب افسار شده، رام گردید. خشکی های زمین را در دل امواج گسترد، آب را از کبر و غرور و سرکشی و خروش باز داشت و از شدت حرکتش کاسته شد و بعد از آن همه حرکت های تند، ساکت شد و پس از آن همه خروش و سرکشی متکبرانه، به جای خویش ایستاد. پس هنگامی که هیجان آب در اطراف زمین فرو نشست و کوه های سخت و مرتفع را بر دوش خود حمل کرد، چشمه های آب از فراز کوه ها بیرون آورد و آب ها را در شکاف بیابان ها و زمین های هموار روان کرد؛ حرکت زمین را با صخره های عظیم و قله کوه های بلند نظم داد و زمین به جهت نفوذ کوه ها در سطح آن، فرو رفتن ریشه کوه ها در شکاف های آن و سوار شدن بر پشت دشت ها و صحراها، از لرزش و اضطراب باز ایستاد.

و بین زمین و جوّ فاصله افکند و وزش بادها را برای ساکنان آن آماده ساخت. تمام نیازمندی ها و وسایل زندگی را برای اهل زمین استخراج و مهیا فرمود. آنگاه هیچ بلندی از بلندی های زمین را که آب چشمه ها و نهرها به آن راه نداشته باشد وانگذاشت، بلکه ابرهایی را آفرید تا قسمت های مرده آن احیا شود و گیاهان رنگارنگ برویند. قطعات بزرگ و پراکنده ابرها را به هم پیوست تا سخت به حرکت در آمدند و با به هم خوردن ابرها، برق ها درخشیدن گرفت و از درخشندگی ابرهای سفید کوه پیکر و متراکم، چیزی کاسته نشد. ابرها را پی در پی فرستاد تا زمین را احاطه کردند؛ بادها شیر باران را از ابرها دوشیدند و با شدت بر زمین فرو ریختند؛ ابرها پایین آمده سینه بر زمین ساییدند و آنچه بر پشت داشتند، فرو ریختند که در بخش های بی گیاه زمین انواع گیاهان روییدن گرفت و در دامن کوه ها، سبزه ها پدید آمد.

پس زمین به وسیله باغ های زیبا، همگان را به سرور و شادی دعوت کرده و با لباس نازک گلبرگ ها که بر خود پوشید، هر بیننده ای را به شگفتی واداشت. و با زینت و زیوری که از گلوبند گل های گوناگون، فخر کنان خود را آراست، هر بیننده ای را به وجد آورد؛ فرآورده های نباتی را، توشه و غذای انسان و روزی حیوانات قرار داد؛ در گوشه و کنار آن دره های عمیق آفرید و راه ها و نشانه هایی را برای آنان که بخواهند از جاده های وسیع آن عبور کنند، تعیین کرد.

هنگامی که خدا زمین را آماده زندگی انسان ساخت و فرمان خود را صادر فرمود، آدم علیه السّلام را از میان مخلوقاتش برگزید و او را نخستین و برترین مخلوق خود در زمین قرار داد. ابتدا آدم را در بهشت جای داد، خوراکی های گوارا به او بخشید، او را از آنچه که منع کرد پرهیز داد و آگاهش ساخت که اقدام بر آن کارها، نافرمانی بوده و مقام و ارزش او را به خطر خواهد افکند. امّا آدم علیه السّلام به آنچه نهی شد، اقدام کرد تا حرکتش با علم حق که از سابق به آن تعلّق گرفته بود موافق شد. تا آن که پس از توبه، او را از بهشت به سوی زمین فرستاد تا با نسل خود زمین را آباد کند. و بدین وسیله حجت را بر بندگان تمام کرد و پس از وفات آدم علیه السّلام، زمین را از حجت خالی نگذاشت؛ میان فرزندان آدم علیه السّلام و خود، پیوند شناسایی برقرار فرمود؛ و قرن به قرن، حجت ها و دلیل ها را بر زبان پیامبران برگزیده آسمانی و حاملان رسالت خویش جاری ساخت، تا اینکه سلسله انبیا با پیامبر اسلام، حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به اتمام رسید و بیان احکام و انذار و بشارت الهی، به سر منزل نهایی ختم شد .

روزی انسان ها را اندازه گیری و مقدر فرمود، گاهی کم و زمانی زیاد. روزی را به تنگی و وسعت، به گونه ای عادلانه تقسیم کرد تا هر کس را که بخواهد با تنگی روزی یا وسعت آن بیازماید و با شکر و صبر، غنی و فقیر را مورد آزمایش قرار دهد. پس روزی گسترده را با فقر و بیچارگی در آمیخت، و تندرستی را با حوادث دردناک پیوند داد؛ دوران شادی و سرور را به غصه و اندوه نزدیک ساخت؛ اجل و سرآمد زندگی را مشخص کرد، آن را گاهی طولانی و زمانی کوتاه قرار داد، مقدم یا مؤخر داشت؛ برای مرگ، اسباب و وسایلی فراهم ساخت و با مرگ، رشته های زندگی را در هم پیچید و پیوندهای خویشاوندی را از هم گسست تا آزمایش گردند.

خداوند از اسرار نهانی مردم و از نجوای آنان که آهسته سخن می گویند؛ از آنچه که در فکرها به واسطه گمان خطور می کند؛ از تصمیم هایی که به یقین می پیوندد؛ و از نگاه های رمزی چشم که از لابلای پلک ها خارج می گردد، آگاه است. خدا از آنچه که در مخفی گاه های دل ها قرار دارد؛ از اموری که پشت پرده غیب پنهان است؛ از آنچه که پرده های گوش مخفیانه می شنود؛ از اندرون لانه های تابستانی مورچگان و خانه های زمستانی حشرات؛ از آهنگ اندوهبار زنان غمدیده و صدای آهسته قدم ها، آگاهی دارد. خدای سبحان از جایگاه پرورش میوه در درون پرده های شکوفه ها؛ از مخفی گاه غارهای حیوانات وحشی در دل کوه ها و اعماق دره ها؛ از نهانگاه پشه ها بین ساقه ها و پوست درختان؛ از محل پیوستگی برگ ها به شاخسارها؛ و از جایگاه نطفه ها در پشت پدران، آگاه است. خدا از آنچه پرده ابر را به وجود می آورد و به هم می پیوندد؛ از قطرات بارانی که از ابرهای متراکم می بارند؛ از آنچه که گردبادها از روی زمین برمی دارند و باران ها با سیلاب آن را فرومی نشانند و نابود می کنند؛ از ریشه گیاهان زمین که میان انبوه شن و ماسه پنهان شده است؛ از لانه پرندگانی که در قله بلند کوه ها جای گرفته؛ از نغمه های مرغان در آشیانه های تاریک؛ از لؤلؤهایی که در دل صدف ها پنهان است و امواج دریاهایی که آنها را در دامن خویش می پرورانند، آگاهی دارد. خدا از آنچه که تاریکی شب آن را فرا گرفته یا نور خورشید بر آن تافته؛ از آنچه تاریکی ها و امواج نور، پیاپی آن را در بر می گیرد؛ از اثر هر قدمی؛ از احساس هر حرکتی؛ از آهنگ هر سخنی و جنبش هر لبی؛ از مکان هر موجود زنده ای؛ از وزن هر ذره ای؛ و از ناله هر صاحب اندوهی اطلاع دارد. خدا هر آنچه از میوه شاخسار درختان و برگ هایی که روی زمین ریخته؛ از قرارگاه نطفه و بسته شدن خون و جنین که به شکل پاره ای گوشت است؛ یا خلقت و نسل جدیدی که صورت گرفته. در این آگاهی هیچ مشقتی به او نرسد، و در حفظ آنچه آفریده هیچ مانعی بر سر راه او قرار نگیرد؛ و در تدبیر امور مخلوقات، سستی و ملالی در او راه نمی یابد. بلکه علم پروردگار در آنها نفوذ یافته و همه آنها را شماره کرده است و عدالتش همه را در بر گرفته و با کوتاهی کردن مخلوقات در ستایش او، باز فضل و کرمش تداوم یافته است.

خدایا! تویی سزاوار ستایش های نیکو و بسیار و بی شمار تو را ستودن، اگر تو را آرزو کنند، پس بهترین آرزویی و اگر به تو امید بندند، بهترین امیدی. خدایا! درهای نعمت بر من گشودی که زبان به مدح غیر تو نگشایم و بر این نعمت ها، غیر از تو را ستایش نکنم و زبان را در مدح نومید کنندگان و آنان که مورد اعتماد نیستند، باز نکنم. خداوندا! هر ثناگویی از سوی ستایش شده پاداشی دارد؛ به تو امید بستم که مرا با ذخایر رحمت و گنج های آمرزش آشنا کنی. خدایا! این بنده توست که تو را یگانه می خواند و توحید و یگانگی تو را سزاست و جز تو، کسی را سزاوار این ستایش ها نمی داند. خدایا! مرا به درگاه تو نیازی است که جز فضل تو جبران نکند و آن نیازمندی ر،ا جز عطا و بخشش تو به توانگری مبدل نگرداند. پس در این مقام رضای خود را به ما عطا فرما و دست نیاز ما را از دامن غیر خود کوتاه گردان که تو بر هر چیزی توانایی.» - . النهج، زیر عدد 88 -

**[ترجمه]

«18»

جَوَابُهُ علیه السلام لِلْیَهُودِیِّ جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَتَی کَانَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ علیه السلام یَا یَهُودِیُّ مَا کَانَ لَمْ یَکُنْ رَبُّنَا فَکَانَ وَ إِنَّمَا یُقَالُ مَتَی کَانَ لِشَیْ ءٍ لَمْ یَکُنْ فَکَانَ هُوَ کَائِنٌ بِلَا کَیْنُونَةِ کَائِنٍ لَمْ یَزَلْ لَیْسَ لَهُ قَبْلٌ هُوَ قَبْلَ الْقَبْلِ وَ قَبْلَ الْغَایَةِ انْقَطَعَتْ عَنْهُ الْغَایَاتُ فَهُوَ غَایَةُ کُلِّ غَایَةٍ.

**[ترجمه]پاسخ امیرالمؤمنین علیه السّلام به یهودی: مردی از یهود به سوی امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمد و عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! پروردگار ما کجاست؟» پس حضرت فرمود: «ای یهودی! در کجا نیست پروردگار ما که در آنجا باشد؟ همانا به چیزی می گویند در کجاست که نباشد، بعد باشد. او همه جا هست و همیشه بدون جاست. برای او قبلی نیست. او پیش از پیش است و پیش از نهایت است. او از نهایت ها جداست؛ او پایان هر پایانی است .

**[ترجمه]

«19»

مِنْ کِتَابِ مَطَالِبِ السَّئُولِ (2)،

لِمُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ-: مِنْ خُطَبِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا ذَکَرَ بَعْدَ انْصِرَافِهِ مِنْ صِفِّینَ أَحْمَدُهُ اسْتِتْمَاماً لِنِعْمَتِهِ وَ اسْتِسْلَاماً لِعِزَّتِهِ وَ اسْتِعْصَاماً مِنْ مَعْصِیَتِهِ وَ أَسْتَعِینُهُ فَاقَةً إِلَی کِفَایَتِهِ إِنَّهُ لَا یَضِلُّ مَنْ هَدَاهُ وَ لَا یَئِلُ مَنْ عَادَاهُ وَ لَا یَفْتَقِرُ مَنْ کَفَاهُ فَإِنَّهُ أَرْجَحُ مَا وُزِنَ (3) وَ أَفْضَلُ مَا خُزِنَ- وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ شَهَادَةً مُمْتَحَناً إِخْلَاصُهَا مُعْتَقَداً مُصَاصُهَا نَتَمَسَّکُ بِهَا أَبَداً مَا أَبْقَانَا وَ نَدَّخِرُهَا لِأَهْوَالِ مَا یَلْقَانَا فَإِنَّهُ عَزِیمَةُ الْإِیمَانِ وَ فَاتِحَةُ الْإِحْسَانِ وَ مَرْضَاةُ الرَّحْمَنِ وَ مَدْحَرَةُ الشَّیْطَانِ (4)

وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالدِّینِ الْمَشْهُورِ وَ الْعَلَمِ الْمَأْثُورِ وَ الْکِتَابِ الْمَسْطُورِ وَ النُّورِ السَّاطِعِ وَ الضِّیَاءِ اللَّامِعِ وَ الْأَمْرِ الصَّادِعِ إِزَاحَةً لِلشُّبُهَاتِ وَ احْتِجَاجاً بِالْبَیِّنَاتِ وَ تَحْذِیراً بِالْآیَاتِ وَ تَخْوِیفاً بِالْمَثُلَاتِ- وَ النَّاسُ فِی فِتَنٍ انْجَذَمَ

ص: 331


1- 1. نعشه: رفعه. و الخلة- بالفتح-: الفقر. و المن: الاحسان.
2- 2. المصدر ص 58 و فی النهج تحت رقم 2.
3- 3. وأل یئل: نجی و خلص. و الضمیر فی« انه» راجع الی الحمد المفهوم من أحمده و قد یکون الضمیر عائدا للّه.
4- 4. مصاص کل شی ء خالصه، و الاهاویل جمع الاهوال، و دحره- کمنعه- طرده و أبعده.

فِیهَا حَبْلُ الدِّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوَارِی الْیَقِینِ فَاخْتَلَفَ النَّجْرُ(1)

وَ تَشَتَّتَ الْأَمْرُ وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِیَ الصَّدْرُ فَالْهُدَی خَامِلٌ وَ الْعَمَی شَامِلٌ عُصِیَ الرَّحْمَنُ وَ نُصِرَ الشَّیْطَانُ وَ خُذِلَ الْإِیمَانُ فَانْهَارَتْ دَعَائِمُهُ وَ تَنَکَّرَتْ مَعَالِمُهُ وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ وَ عَفَتْ شُرُکُهُ (2) أَطَاعُوا الشَّیْطَانَ فَسَلَکُوا مَسَالِکَهُ وَ وَرَدُوا مَنَاهِلَهُ بِهِمْ سَارَتْ أَعْلَامُهُ وَ قَامَ لِوَاؤُهُ فِی فِتَنٍ دَاسَتْهُمْ بِأَخْفَافِهَا وَ وَطِئَتْهُمْ بِأَظْلَافِهَا وَ قَامَتْ عَلَی سَنَابِکِهَا(3)

فَهُمْ فِیهَا تَائِهُونَ حَائِرُونَ جَاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِی خَیْرِ دَارٍ وَ شَرِّ جِیرَانٍ نَوْمُهُمْ سُهُودٌ(4) وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ بِأَرْضٍ عَالِمُهَا مُلْجَمٌ وَ جَاهِلُهَا مُکْرَمٌ.

**[ترجمه]مطالب السؤول: محمّد بن طلحه نقل شده که از خطبه های حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است که بعد از برگشتن از جنگ صفین فرمود: «خداوند متعال را برای تمام گردانیدن نعمتش، فرمانبرداری در برابر بزرگواری و عزتش و نگاهداشتن از نافرمانی اش سپاسگزارم و از او درخواست یاری دارم که به کفایتش نیازمندم، آن را که او هدایت کند گمراه نشود، و هر که را او دشمن بدارد نجات نیابد، و هر که را او کفایت کند محتاج نگردد، زیرا او سنگین ترین وزنه ها، و بهترین اندوخته هاست.

و گواهی می دهم بر اینکه خدایی به جز او که تمام صفات کمالیه در او جمع اند، وجود ندارد و او، تنها کسی است که برایش شریکی نیست. این گواهی از روی اخلاص و راستی است و با آن، مادامی که زنده ایم خویش را از نافرمانی نگه می داریم و با آن، ایمان را برای ترس ها و سختی هایی که در قیامت به ما می رسد، ذخیره می کنیم، که این گواهی استواری ایمان، سر لوحه احسان، مایه خشنودی حق، و عامل طرد شیطان است.

نیز گواهی می دهم که محمّد بنده خدا و فرستاده اوست و او را با دینی فرستاد که شهرت جهانی دارد و با و با کتابی که آورده، با نور درخشنده و روشنی تابنده و با فرمانی که حقّ و باطل را از هم جدا می سازد تا شبهات باطله را برطرف کند، با مردم از روی برهان سخن گوید؛ معجزات خود را آشکارا کند، آنان را با آیات قرآن تنبیه کند و از عذاب هایی که بر امت های پیش وارد شده بترساند.

و او را در زمانی فرستاد که مردم گرفتار فتنه ها و آشوب های بسیار بودند؛ روزگاری که در آن ریسمان دین پاره شده و ستون های ایمان و یقین متزلزل گردیده بود؛ اصل دین مختلف و کار آن درهم و برهم بود؛ راه بیرون شدن از آن فتنه ها تنگ؛ وسیله ای برای هدایت نبود، پس راهنمایی و هدایت از میان رفته و کوری و گمراهی شیوع داشت؛ مردم یار شیطان بودند و از خدای سبحان نافرمانی می کردند؛ ایمان ذلیل و ستون های آن ویران گشته و آثار و نشانه هایش تغییر کرده بود؛ راه های آن خراب و نابود شده بود؛ مردم شیطان را فرمان برده، راههای او را پیموده، و به آبشخورهای او وارد شده بودند .

شیطان به کمک آنها نیرنگ های خود را به کار انداخته بود و پرچم کفر و گمراهی اش را برافراشته بود. در فتنه هایی که همچون حیوان چموش آنان را لگد مال می کرد، و زیر سم خود می کوبید، و باز هم (به انتظار فتنه ای بیش) بر سر سم خود ایستاده بود. در آن فتنه سر گردان و حیران و نادان و دچار حیله شیطان بودند. آن بزرگوار در بهترین خانه و کنار بدترین همسایگان جای داشت. خوابشان بیداری بود، و سرمه چشمشان اشک، سوزان، در سرزمینی می زیستند که آگاهشان دهانش دوخته، و نادانشان به تخت عزت نشسته بود.» - . مطالب السؤول : 58، النهج، زیر عدد 2 -

**[ترجمه]

«20»

وَ منها(5)،[المنهاج]: أَیُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ الْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِیجَانَ الْمُفَاخَرَةِ أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا وَ مُجْتَنِی الثَّمَرَةِ لِغَیْرِ وَقْتِ إِینَاعِهَا(6) کَالزَّارِعِ بِغَیْرِ أَرْضِهِ فَإِنْ أَقُلْ یَقُولُوا حَرَصَ عَلَی الْمُلْکِ وَ إِنْ أَسْکُتْ یَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ هَیْهَاتَ بَعْدَ اللَّتَیَّا وَ الَّتِی وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّهِ بَلِ

ص: 332


1- 1. المثلات- بفتح فضم-: العقوبات، و انجذم أی انقطع، و السواری جمع ساریة العمود و الدعامة، و تزعزت أی اضطربت، و النجر- بفتح النون و سکون الجیم-: الأصل.
2- 2. انهارت أی هوت و سقطت، و تنکرت أی تغیرت من حال تسر الی حال تکره. و درست کاندرست أی انطمست. و الشرک- بضمتین- جمع شراک و هی الطریق.
3- 3. الاظلاف جمع ظلف- بالکسر- للبقر و الشاة و شبههما کالخف للبعیر، و القدم للإنسان. و السنابک جمع سنبک- کقنفد- و هو طرف الحافر.
4- 4. السهود عدم النوم و ذلک کما یقال: جوده بخل، و هکذا بعده.
5- 5. المصدر ص 59.
6- 6. عرج عن الشی ء: ترکه، و الظاهر أن المعنی فاز من قام فی طلب المقصود اذا تهیأ أسبابه، و وجد أعوانا، و الجناح عبارة عنها أو انفاد لما یجری علیه و قعد عن الطلب رأسا إذا فقد أسبابه، و المراد بالماء الآجن الخلافة و الامارة مطلقا و الآجن: المتغیر الطعم و اللون، لا یستساغ.

انْدَمَجْتُ عَلَی مَکْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الْأَرْشِیَةِ فِی الطَّوِیِّ الْبَعِیدَةِ(1).

**[ترجمه]قسمتی از سخنرانی امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «ای مردم! با کشتی های نجات امواج فتنه ها را بشکافید، از جاده دشمنی و اختلاف کنار روید، تاجهای مفاخرت و برتری جویی را از سر بیندازید. رستگار گردد آن که با داشتن یار قیام نماید، یا در بی قدرتی راه سلامت گیرد و دیگران را راحت گذارد. حکومت بدین صورت آبی متعفن، و لقمه ای گلوگیر است.

هر کس میوه را به موقع نچیند چون کشاورزی است که بذر را در زمین دیگری بپاشد.

اگر از قدر و منزلتم بگویم تهمتم می زنند که بر حکومت حریص است، و اگر ساکت بمانم می گویند از مرگ ترسیده. هرگز، آن هم با آن همه مبارزات و جنگها! به خدا قسم عشق پسر ابو طالب به مرگ از علاقه کودک شیرخوار به پستان مادر بیشتر است. سکوتم محض اسراری است که در سینه دارم که اگر بگویم همه شما مردم همچون ریسمانهای بسته در دلو در اعماق چاه به لرزه خواهید آمد.» - . همان : 59 -

**[ترجمه]

«21»

وَ مِنْ خُطَبِهِ ع (2): أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْیَا قَدْ أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَادِعٍ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ أَلَا وَ إِنَّ الْیَوْمَ الْمِضْمَارَ وَ غَداً السِّبِاقَ وَ السُّبْقَةَ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةَ النَّارُ أَ فَلَا تَائِبٌ مِنْ خَطِیئَتِهِ قَبْلَ مَنِیَّتِهِ (3)

أَ لَا عَامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ یَوْمِ بُؤْسِهِ أَلَا وَ إِنَّکُمْ فِی أَیَّامِ أَمَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ فَمَنْ عَمِلَ فِی أَیَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ یَضْرُرْهُ أَجَلُهُ وَ مَنْ قَصَّرَ فِی أَیَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ وَ ضَرَّهُ أَجَلُهُ أَلَا فَاعْمَلُوا فِی الرَّغْبَةِ کَمَا تَعْمَلُونَ فِی الرَّهْبَةِ أَلَا وَ إِنِّی لَمْ أَرَ کَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا کَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَا یَنْفَعْهُ الْحَقُّ یَضْرُرْهُ الْبَاطِلُ وَ مَنْ لَا یَسْتَقِیمُ بِهِ الْهُدَی یَجُرُّ بِهِ الضَّلَالُ أَلَا وَ إِنَّکُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ (4)

وَ دُلِلْتُمْ عَلَی الزَّادِ وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ بِهِ عَلَیْکُمْ اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ تَزَوَّدُوا فِی الدُّنْیَا مَا تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَکُمْ غَداً.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «پس از حمد حق، دنیا پشت کرده خبر به وداع می دهد، و آخرت روی نموده و سر بر آورده است، آگاه باشید که امروز روز تمرین، و فردا زمان مسابقه است، مزد برنده بهشت، فرجام بازنده آتش است. آیا کسی نیست که قبل از رسیدن مرگش توبه کند؟ آیا کسی نیست که پیش از رسیدن روز سختی اش چاره اندیشد؟ هش دارید که شما در روزگار آرزو هستید که به دنبالش مرگ است. کسی که در ایام آرزو قبل از آنکه مرگش فرا رسد عمل کند عملش سودمند است، و مرگش به او زیان نرساند، و آن که در روزگار آرزویش پیش از رسیدن مرگش تقصیر کند محصول کارش خسارت است، و مرگش برای او زیان دارد.

آگاه باشید که به وقت خوشی چنان عمل کنید که وقت ترس عمل می کنید. بدانید که مانند بهشت که خواهانش خواب باشد ندیدم، و همچون عذاب که گریزان از آن در غفلت باشد سراغ ندارم. هشیار باشید کسی که حق سودش ندهد باطل او را ضرر زند، و آن را که هدایت مستقیم ننماید گمراهی او را به هلاکت کشاند. بدانید شما به کوچ از دنیا امر شده، و بر تهیه توشه دلالت شده اید. ترسناکترین چیزی که از آن بر شما می ترسم پیروی هوا و آرزوی دراز است. پس، از این دنیا توشه برگیرید تا فردا خود را با آن حفظ کنید.» - مطالب السؤول : 59، النهج، زیر عدد 28 -

**[ترجمه]

«22»

وَ مِنْ خُطَبِهِ ع (5): فِی اسْتِنْفَارِ النَّاسِ إِلَی أَهْلِ الشَّامِ وَ قَدْ تَثَاقَلُوا أُفٍّ لَکُمْ قَدْ سَئِمْتُ عِتَابَکُمْ أَ رَضِیتُمْ مِنَ الْآخِرَةِ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا عِوَضاً وَ بِالذُّلِّ مِنَ الْعِزِّ خُلُقاً إِذَا دَعَوْتُکُمْ إِلَی جِهَادِ عَدُوِّکُمْ دَارَتْ أَعْیُنُکُمْ کَأَنَّکُمْ مِنَ الْمَوْتِ فِی غَمْرَةٍ وَ مِنَ الذُّهُولِ فِی سَکْرَةٍ تُرْتَجُ عَلَیْکُمْ حِوَارِی فَتَعْمَهُونَ (6)

فَکَأَنَّ قُلُوبَکُمْ

ص: 333


1- 1. اندمج الشی ء اذ أدخل فی شی ء و استحکم فیه، و الارشیة جمع رشاء بمعنی الجبل و الطوی: جمع طویة و هی البئر و البعیدة أی العمیقة.
2- 2. مطالب السئول ص 59. و النهج تحت رقم 28.
3- 3. المنیة: الموت.
4- 4. الظعن: الرحیل.
5- 5. مطالب السئول ص 59. و النهج تحت رقم 34.
6- 6. الغمرة: الشدة و غمرات الموت شدائده. و یرتج أی یغلق. و الحوار: هو مراجعة الکلام. و العمة: عمی البصیرة. أی لا تهتدون لفهمه. و تتحیرون و تترددون، و الذهول: النیسان لشغل و الترک و الغیبة عن الرشد.

مَأْلُوسَةٌ فَأَنْتُمْ لَا تَعْقِلُونَ مَا أَنْتُمْ لِی بِثِقَةٍ سَجِیسَ اللَّیَالِی وَ مَا أَنْتُمْ لِی بِرُکْنٍ یُمَالُ بِکُمْ وَ لَا زَوَافِرُ عِزٍّ یُفْتَقَرُ إِلَیْکُمْ (1) مَا أَنْتُمْ إِلَّا کَإِبِلٍ ضَلَّ رُعَاتُهَا فَکُلَّمَا جُمِعَتْ مِنْ جَانِبٍ انْتَشَرَتْ مِنْ جَانِبٍ لَبِئْسَ لَعَمْرُ اللَّهِ سُعْرُ نَارِ الْحَرْبِ أَنْتُمْ تُکَادُونَ وَ لَا تَقْتَدُونَ (2) وَ تُنْتَقَصُ أَطْرَافُکُمْ وَ لَا تَمْتَعِضُونَ (3) وَ لَا یُنَامُ عَنْکُمْ وَ أَنْتُمْ فِی غَفْلَةٍ سَاهُونَ- غُلِبَ وَ اللَّهِ الْمُتَخَاذِلُونَ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنِّی لَأَظَلُّ بِکُمْ أَنْ لَوْ حَمِسَ الْوَغَی (4)

وَ اسْتَحَرَّ الْمَوْتُ فَقَدِ انْفَرَجْتُمْ عَنِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ انْفِرَاجَ الرَّأْسِ (5) وَ اللَّهِ إِنَّ امْرَأً یُمَکِّنُ عَدُوَّهُ مِنْ نَفْسِهِ یَعْرُقُ لَحْمَهُ وَ یَهْشِمُ عَظْمَهُ وَ یَفْرِی جِلْدَهُ لَعَظِیمٌ عَجُزُهُ ضَعِیفٌ قَلْبُهُ (6)

حَرِجٌ صَدْرُهُ أَنْتَ (7) فَکُنْ ذَاکَ إِنْ شِئْتَ فَأَمَّا أَنَا فَوَ اللَّهِ دُونَ أَنْ أُعْطِیَ ذَاکَ ضَرْبٌ بِالْمَشْرَفِیَّةِ تَطِیرُ مِنْهُ فَرَاشُ الْهَامِ (8) وَ تَطِیحُ السَّوَاعِدُ وَ الْأَقْدَامُ (9) وَ یَفْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ ما یَشاءُ.

ص: 334


1- 1. المألوسة: المخلوطة بمس الجنون. و سجیس- بفتح فکسر- کلمة تقال بمعنی أبدا و أصله من سجس الماء بمعنی تغیر و کدر. أی انهم لیسوا بثقاة عنده یرکن الیهم أبدا. و زوافر المجد: أسبابه و أعمدته. و من البناء رکنه، و من الرجل عشیرته و أنصاره. و قوله« یمال بکم» أی یمال علی العدو بعزکم و قوتکم، و هو وصف لهم بالضعف و الذل.
2- 2. السعر: أصله مصدر« سعر النار» من باب نفع-: أوقدها أی لبئس ما توقد به الحرب أنتم- و یقال: ان« سعر» جمع ساعر. و فی النهج« تکادون و لا تکیدون».
3- 3. امتعض أی غضب.
4- 4. حمس- کفرح- اشتد و صلب. و الوغی: الحرب.
5- 5. مثل لشدة التفرق یعنی أن الرأس إذا انفرج عن الجسد لا یعود إلیه ثانیا.
6- 6. عرق اللحم- کنصر- أکله و لم یبق منه علی العظم. و الهشم: الکسر، و فراه یفریه: مزقه. و فی النهج« ضعیف ما ضمنت علیه جوانح صدره».
7- 7. الخطاب فی« أنت» عام لکل من مکن عدوه من نفسه.
8- 8.« أنا» مبتدأ و« ضرب» خبره بمعنی الضارب و« أعطی» علی صیغة المعلوم.
9- 9. أی لا یمکن عدوه من نفسه حتّی یکون دون ذلک ضرب بالمشرفیة. و هی السیوف التی تنسب الی مشارف و هی قری من أرض العرب تدنو من الریف. و قیل: ان المشرفیة نسبة الی موضع فی بلاد الیمن لا الی مشارف الشام. و فراش. الهام: العظام الرقیقة التی تلی القحف. و قوله« تطیح السواعد» أی تسقط و فعله کباع.

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: «نفرین بر شما کوفیان که از فراوانی سرزنش شما خسته شدم. آیا به جای زندگی جاویدان قیامت، به زندگی زودگذر دنیا رضایت دادید و به جای عزت و سربلندی، بدبختی و ذلت را انتخاب کردید؟ هر گاه شما را به جهاد با دشمنتان دعوت می کنم، چشمانتان از ترس در کاسه می گردد، گویا ترس از مرگ، عقل شما را ربوده و چون انسان های مست و از خود بیگانه شده، حیران و سرگردانید. گویا عقل های خود را از دست داده و درک نمی کنید. من دیگر هرگز به شما اطمینان ندارم و شما را پشتوانه خود نمی پندارم؛ شما یاران شرافتمندی نیستید که کسی به سوی شما دست دراز کند؛ به شتران بی ساربان می مانید که هر گاه از یک طرف جمع آوری گردید، از سوی دیگر پراکنده می شوید.

به خدا سوگند که شما بد وسیله ای برای افروختن آتش جنگ هستید. شما را فریب می دهند، اما فریب دادن نمی دانید؛ سرزمین شما را پیاپی می گیرند و شما پروا ندارید؛ چشم دشمن برای حمله شما خواب ندارد، ولی شما در خواب غفلت به سر می برید. به خدا سوگند که شکست، برای کسانی است که دست از یاری یکدیگر می کشند. به خدا سوگند که اگر جنگ سختی درگیرد و حرارت و سوزش مرگ شما را در برگیرد، همانند جدا شدن سر از تن، از اطراف فرزند ابی طالب جدا و پراکنده می شوید. به خدا سوگند آن کس که دشمن را بر جان خویش مسلط گرداند تا گوشتش را بخورد، استخوانش را بشکند و پوستش را جدا سازد، عجز و ناتوانی اش بسیار بزرگ و قلب او بسیار کوچک و ضعیف است. تو اگر می خواهی، این گونه باش. اما من، به خدا سوگند از پای ننشینم و قبل از آنکه دشمن فرصت یابد، با شمشیر آبدیده چنان ضربه ای بر پیکر او وارد سازم که ریزه های استخوان سرش را بپراکند و دست و پاها این سو و آن سو افتند و از آن پس، خدا هرچه خواهد انجام دهد.» - . مطالب السؤول : 59، النهج، زیر عدد 34 -

**[ترجمه]

«23»

وَ مِنْ خُطَبِهِ ع (1): الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ إِنْ أَتَی الدَّهْرُ بِالْخَطْبِ الْفَادِحِ وَ الْحَدَثِ الْجَلِیلِ (2) فَإِنَّهُ لَا یَنْجُو مِنَ الْمَوْتِ مَنْ خَافَهُ وَ لَا یُعْطَی الْبَقَاءَ مَنْ أَحَبَّهُ أَلَا وَ إِنَّ الْوَفَاءَ تَوْأَمُ الصِّدْقِ وَ لَا أَعْلَمُ جُنَّةً أَوْقَی مِنْهُ وَ مَا یَغْدِرُ مَنْ عَلِمَ کَیْفَ الْمَرْجِعُ (3)

وَ لَقَدْ أَصْبَحْنَا فِی

زَمَانٍ اتَّخَذَ أَکْثَرُ أهل [أَهْلِهِ] الْغَدْرَ کَیْساً وَ نَسَبَهُمْ أَهْلُ الْجَهْلِ فِیهِ إِلَی حُسْنِ الْحِیلَةِ مَا لَهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ قَدْ یَرَی الْحُوَّلُ الْقُلَّبُ بِوَجْهِ الْحِیلَةِ وَ دُونَهَا مَانِعٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ نَهْیِهِ (4) فَیَدَعُهَا رَأْیَ عَیْنٍ بَعْدَ الْقُدْرَةِ عَلَیْهَا وَ یَنْتَهِزُ فُرْصَتَهَا مَنْ لَا حَرِیجَةَ لَهُ فِی الدِّینِ (5).

**[ترجمه]از خطبه های امیرالمؤمنین علیه السّلام است: قسمتی از سخنرانی های آن حضرت علیه السلام پس از رای دادن حکمین: «ستایش ویژه خداست. هر چند روزگار بلیّه بزرگ و پیشامد بسیار سخت پیش آورد، زیرا کسی که بترسد، از مرگ نجات پیدا نمی کند و بقا به کسی که آن را دوست دارد، بخشیده نمی شود. آگاه باش که وفا توأم با راستی است و سپری نگهدارنده تر از وفا نمی دانم، و نیرنگ بازی نمی کند کسی که دانسته است چگونه به سوی خدا باز می گردد. در روزگاری به سر می بریم که بیشتر نیرنگبازان را زیرک می شمارند. و نادانان چنین کسانی را به مهارت در چاره جویی نسبت دهند. چه می شود اینان را که خدای بکشدشان؟! انسان واقف به تحولات راه حیله را می بیند، ولی امر و نهی حق مانع از حیله گری اوست، پس با چشم باز حیله را وامی گذارد با اینکه قدرت در به کار گیری آن دارد، و آن که باکی در دین ندارد فرصت حیله گری را از دست نمی دهد.» - . همان : 59 -

**[ترجمه]

«24»

وَ مِنْ کَلَامِهِ فِی بَعْضِ مَوَاقِفِ صِفِّینَ (6): مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ اسْتَشْعِرُوا الْخَشْیَةَ وَ تَجَلْبَبُوا السَّکِینَةَ وَ عَضُّوا عَلَی النَّوَاجِذِ فَإِنَّهُ أَنْبَی لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ (7)

وَ أَکْمِلُوا اللَّأْمَةَ(8) وَ قَلْقِلُوا السُّیُوفَ فِی أَغْمَادِهَا قَبْلَ

ص: 335


1- 1. مطالب السئول ص 59.
2- 2. قولهم: جل الخطب أی عظم الامر و الشأن. و الفادح: الثقیل. و الحدث: الامر الحادث المنکر.
3- 3. المرجع اما مصدر أی علم کیف الرجوع إلی اللّه، او اسم مکان أی علم بکیفیة المعاد.
4- 4. رجل حول قلب- بضم الأول و تشدید الثانی من اللفظین-: أی بصیر بتحویل الأمور و تقلیبها قدیری وجه الحیلة فی بلوغ مراده لکن یجددون الوصول بمراده مانعا من أمر اللّه و نهیه، فیدع الحیلة و هو قادر علیها و ترکها خوفا من عقاب اللّه سبحانه.
5- 5. الانتهاز اغتنام الفرصة و الحریجة- بالحاء المهملة-: التحرج أی التحرز من الاثم.
6- 6. المصدر ص 51.
7- 7. استشعر: لبس الشعار، و هو ما یلی البدن من الثیاب، و الجلباب ما تغطی به المرأة ثیابها من فوق. و النواجذ جمع الناجذ و هو أقص الأضراس و الهام: الرأس.
8- 8. اللأمة- بفتح اللام و الهمزة الساکنة- الدرع و اکمالها أن یزاد علیها البیضة. و نحوها و قد یراد بها آلات الحرب و الدفاع و اکمالها استیفاؤها. و فائدة القلقلة التحرز من عدم خروجها حالة الحاجة. و الخزر- محرکة: النظر بلحظ العین. و الشرر- بالفتح الطعن عن الیمین و الشمال. و المنافجة: المضاربة و المدافعة. و الظبی- بالضم-: جمع ظبة- بالضم أیضا- و هی طرف السیف و حدّه. و« صلوا» من الوصل، أی اجعلوا سیوفکم متصلة بخطاء أعدائکم. أو إذا قصرت سیوفکم عن الوصول الی أعدائکم فصلوها بخطاکم.

سَلِّهَا وَ الْحَظُوا الْخَزْرَ وَ اطْعُنُوا الشَّزْرَ وَ نَافِحُوا بِالظُّبَی وَ صِلُوا السُّیُوفَ بِالْخُطَا وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ بِعَیْنِ اللَّهِ تَعَالَی (1)

وَ مَعَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَاوِدُوا الْکَرَّ وَ اسْتَحْیُوا مِنَ الْفَرِّ فَإِنَّهُ عَارٌ فِی الْأَعْقَابِ وَ نَارٌ یَوْمَ الْحِسَابِ وَ طِیبُوا عَنْ أَنْفُسِکُمْ نَفْساً وَ امْشُوا إِلَی الْمَوْتِ مَشْیاً سُجُحاً(2)

وَ عَلَیْکُمْ بِهَذَا السَّوَادِ الْأَعْظَمِ وَ الرِّوَاقِ الْمُطَنَّبِ فَاضْرِبُوا ثَبَجَهُ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ کَامِنٌ فِی کِسْرِهِ قَدْ قَدَّمَ لِلْوَثْبَةِ یَداً وَ أَخَّرَ لِلنُّکُوصِ رِجْلًا فَصَمْداً صَمْداً حَتَّی یَنْجَلِیَ لَکُمْ عَمُودُ الْحَقِّ- وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ (3).

**[ترجمه]از سخنان امیرالمؤمنین علیه السّلام در یکی از ایستگاه های صفین است: «ای گروه مسلمانان! لباس زیرین را ترس خدا، و لباس رویین را آرامش و خونسردی قرار دهید. دندان ها را بر هم بفشارید تا مقاومت شما برابر ضربات شمشیر دشمن بیشتر گردد، زره نبرد خود را کامل کنید، پیش از آن که شمشیر را از غلاف بیرون کشید چند بار تکان دهید، با گوشه چشم به دشمن بنگرید و ضربت را از چپ و راست فرود آورید، و با تیزی شمشیر بزنید، و با گام برداشتن به پیش، شمشیر را به دشمن برسانید، و بدانید که در پیش روی خدا و پسر عموی پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قرار دارید. پی در پی حمله کنید و از فرار شرم دارید، زیرا فرار در جنگ، لکّه ننگی برای نسل های آینده و مایه آتش روز قیامت است، از شهادت خرسند باشید و به آسانی از آن استقبال کنید. به آن گروه فراوان اطراف خیمه پر زرق و برق و طناب در هم افکنده به سختی حمله کنید، و به قلب آنها هجوم برید که شیطان در کنار آن پنهان شده، دستی برای حمله در پیش، و پایی برای فرار آماده دارد، مقاومت کنید تا ستون حق بر شما آشکار گردد. «وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُم» - . محمد / 35 -

{شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست.} - . همان : 51 -

**[ترجمه]

«25»

وَ مِنْ کَلَامِهِ فِی خُطَبِهِ (4): رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً تَبِعَ حُکْماً فَوَعَی وَ دُعِیَ إِلَی رَشَادٍ فَدَنَا وَ أَخَذَ بِحُجْزَةِ(5)

ص: 336


1- 1. و قوله« بعین اللّه» أی ملحوظون بها.
2- 2.« طیبوا عن أنفسکم نفسا» أی ارضوا ببذلها فکم تبذلونها الیوم لتحرزوها غدا و السجح- بضمتین و تقدیم المعجمة-: السهل.
3- 3. و الرواق ککتاب الفسطاط، و المطنب: المشدود بالاطناب. و ثبج الشی ء- بالتحریک وسطه. و الکسر- بکسر الکاف- شقه الاسفل- و کمن- کنصر- أی استخفی، و المراد بالسواد الأعظم أهل الشام و بالرواق المطنب معاویة نفسه، و الشیطان الکامن لعله عمرو بن العاص. و قوله فصمدا صمدا أی فاثبتوا علی قصدکم، و الصمد: القصد. و لن یترکم أی لا ینقصکم شیئا.
4- 4. مطالب السئول ص 59.
5- 5. الحجزة- بالضم-: موضع شد الازار. و معقده و من السراویل موضع التکة و المراد الاقتداء و التمسک.

هَادٍ فَنَجَا وَ رَاقَبَ رَبَّهُ وَ خَافَ ذَنْبَهُ وَ قَدَّمَ خَالِصاً وَ اکْتَسَبَ مَذْخُوراً(1)

وَ اجْتَنَبَ مَحْذُوراً وَ رَمَی غَرَضاً(2)

وَ أَحْرَزَ عِوَضاً وَ کَابَرَ هَوَاهُ (3) وَ کَذَّبَ مُنَاهُ وَ جَعَلَ الصَّبْرَ عَطِیَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَی عُدَّةَ وَفَاتِهِ وَ رَکِبَ الطَّرِیقَةَ الْغَرَّاءَ وَ لَزِمَ الْمَحَجَّةَ الْبَیْضَاءَ وَ اغْتَنَمَ الْمَهَلَ (4) وَ بَادَرَ الْأَجَلَ وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ قَبْلَ انْقِطَاعِ الْأَمَلِ.

**[ترجمه]از سخنان امیرالمؤمنین علیه السّلام است که در سخنرانی خود فرمود: «خدا رحمت کند کسی را که چون سخن حکیمانه بشنود، خوب فرا گیرد، و چون هدایت شود بپذیرد، دست به دامن هدایت کننده زند و نجات یابد، مراقب خویش در برابر پروردگار باشد، از گناهان خود بترسد، خالصانه گام بردارد، عمل نیکو انجام دهد، ذخیره ای برای آخرت فراهم آورد، و از گناه بپرهیزد، همواره اغراض دنیایی را از سر دور کند، و درجات آخرت به دست آورد، با خواسته های دل مبارزه کند، آرزوهای دروغین را طرد و استقامت را مرکب نجات خود قرار دهد. و تقوا را زاد و توشه روز مردن گرداند، در راه روشن هدایت قدم بگذارد، و از راه روشن هدایت فاصله نگیرد. چند روز زندگی دنیا را غنیمت شمارد و پیش از آن که مرگ او فرا رسد خود را آماده سازد، و پیش از رسیدن به آرزو از اعمال نیکو، توشه آخرت برگیرد.» - . مطالب السؤول : 59 -

**[ترجمه]

«26»

وَ مِنْ خُطَبِهِ ع (5): یُوَبِّخُ أَهْلَ الْکُوفَةِ وَ قَدْ تَثَاقَلُوا فِی الْخُرُوجِ إِلَی الْخَوَارِجِ مَعَهُ أَیَّتُهَا الْفِئَةُ الْمُجْتَمِعَةُ أَبْدَانُهُمُ الْمُتَفَرِّقَةُ أَدْیَانُهُمْ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا غَرَّتْ دَعْوَةُ مَنْ دَعَاکُمْ وَ لَا اسْتَرَاحَ قَلْبُ مَنْ قَاسَاکُمْ (6) کَلَامُکُمْ یُوهِنُ الصُّمَّ الصِّلَابَ وَ فِعْلُکُمْ یُطْمِعُ فِیکُمُ عَدُوَّکُمْ الْمُرْتَابَ إِذَا دَعَوْتُکُمْ إِلَی أَمْرٍ فِیهِ صَلَاحُکُمْ وَ الذَّبُّ عَنْ حَرِیمِکُمْ اعْتَرَاکُمُ الْفَشَلُ وَ جِئْتُمْ بِالْعِلَلِ ثُمَّ قُلْتُمْ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ ذَیْتَ وَ ذَیْتَ أَعَالِیلُ بِأَضَالِیلَ وَ أَقْوَالِ الْأَبَاطِیلِ ثُمَّ سَأَلْتُمُونِی التَّأْخِیرَ دِفَاعَ ذِی الدَّیْنِ الْمَطُولِ-(7)

هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ إِنَّهُ لَا یَدْفَعُ الضَّیْمَ

ص: 337


1- 1. أی عمل بما افترض اللّه علیه و یذخر ثوابه لیوم حاجته.
2- 2. أی قصد الی الحق فأصابه.
3- 3. کابره: غالبه و خالفه، و المکابرة: المغالبة.
4- 4. الغراء: النیرة الواضحة، و المحجة: جادة الطریق و معظمه و المراد سبیل الحق و منهج العدل. و المهل هنا بمعنی مدة الحیاة مع العافیة.
5- 5. روی أن هذه الخطبة خطبها أمیر المؤمنین عند اغارة الضحّاک بن قیس بعد قصة الحکمین و عزمه علی المسیر الی قتال معاویة.
6- 6. قاساه- مقاساة- الالم: کابده و عالج شدته.
7- 7.« کیت و کیت» یکنی بهما عن الحدیث و الخبر، یقول فلان کیت و کیت. و هکذا ذیت و ذیت کنایة عن الحدیث و الفعل. و قوله« أعالیل بأضالیل» خبر مبتدأ محذوف أی و إذا دعوتکم الی القتال تعللتم بأعالیل هی باطلة ضلالا عن سبیل اللّه. و المطول تطویل الموعد و المطل فیه، و الکثیر المطل- بالفتح- و هو التسویف بالعدة أی دفاعکم کدفاعه.

الذُّلُ (1)

وَ لَا یُدْرَکُ الْحَقُّ إِلَّا بِالْجِدِّ فَخَبِّرُونِی یَا أَهْلَ الْعِرَاقِ مَعَ أَیِّ إِمَامٍ بَعْدِی تُقَاتِلُونَ أَمْ أَیَّةُ دَارٍ تَمْنَعُونَ الذَّلِیلُ وَ اللَّهِ مَنْ نَصَرْتُمُوهُ وَ الْمَغْرُورُ مَنْ غَرَرْتُمُوهُ وَ أَصْبَحْتُ وَ لَا أَطْمَعُ فِی نَصْرِکُمْ وَ لَا أُصَدِّقُ قَوْلَکُمْ فَرَقَّ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ أَبْدَلَکُمْ بِی غَیْرِی وَ أَبْدَلَنِی بِکُمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لِی مِنْکُمْ أَمَا إِنَّهُ سَتَلْقَوْنَ بَعْدِی ذُلًّا شَامِلًا وَ سُیُوفاً قَاطِعَةً وَ أَثَرَةً قَبِیحَةً یَتَّخِذُهَا الظَّالِمُونَ عَلَیْکُمْ سُنَّةً فَتَبْکِی عُیُونُکُمْ وَ یَدْخُلُ الْفَقْرُ بُیُوتَکُمْ وَ قُلُوبَکُمْ وَ تَتَمَنَّوْنَ فِی بَعْضِ حَالاتِکُمْ أَنَّکُمْ رَأَیْتُمُونِی فَنَصَرْتُمُونِی وَ أَرَقْتُمْ دِمَاءَکُمْ دُونِی فَلَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ- یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ أَعِظُکُمْ فَلَا تَتَّعِظُونَ وَ أُوقِظُکُمْ فَلَا تَسْتَیْقِظُونَ إِنَّ مَنْ فَازَ بِکُمْ فَقَدْ فَازَ بِالْخَیْبَةِ وَ مَنْ رَمَی بِکُمْ فَقَدْ رَمَی بِأَفْوَقَ نَاصِلٍ أُفٍّ لَکُمْ لَقَدْ لَقِیتُ مِنْکُمْ تَرَحاً(2)

یَوْماً أُنَادِیکُمْ وَ یَوْماً أُدَاجِیکُمْ (3)

فَلَا أَحْرَارٌ عِنْدَ النِّدَاءِ وَ لَا ثَبَتَةٌ عِنْدَ الْمَصَائِبِ فَیَا لَلَّهِ مَا ذَا مُنِیتُ بِهِ مِنْکُمْ (4) لَقَدْ مُنِیتُ بِصُمٍّ لَا یَسْمَعُونَ وَ کُمْهٍ لَا یُبْصِرُونَ وَ بُهْمٍ لَا یَعْقِلُونَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنِّی حِینَ أَمَرْتُکُمْ بِأَمْرِی حَمَلْتُکُمْ عَلَی الْمَکْرُوهِ مِنِّی فَإِذَا اسْتَقَمْتُمْ هُدِیتُمْ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ بَدَأْتُ بِکُمْ لَکَانَتِ الزُّلْفَی وَ لَکِنِّی تَوَاخَیْتُ لَکُمْ وَ تَوَانَیْتُ عَنْکُمْ وَ تَمَادَیْتُ فِی غَفْلَتِکُمْ فَکُنْتُ أَنَا وَ أَنْتُمْ کَمَا قَالَ الْأَوَّلُ أَمَرْتُهُمْ***بِأَمْرِی بِمُنْعَرَجِ اللِّوَی فَلَمْ

تَسْتَبِینُوا الرُّشْدَ إِلَّا ضُحَی الْغَدِ(5)

ص: 338


1- 1. کذا، و الضیم: الظلم- و فی النهج و أمالی الشیخ ج 1 ص 183« و لا یدفع الضیم الذلیل». و هو الاصوب.
2- 2. الافوق من السهام: المکسور الفوق. و الفوق موضع الوتر من السهم. و الناصل: العاری عن النصل و لا یخفی طیش السهم الذی لا فوق له و لا نصل فانه لا یکاد یتجاوز عن القوس، أی من رمی بهم فکأنّما رمی بسهم لا یثبت فی الوتر حتّی یرمی، و ان رمی به لم یصب مقتلا إذا لا نصل له. و الترح: ضد الفرح.
3- 3. أی اداریکم. و فی النهج« اناجیکم».
4- 4. منیت أی بلیت.
5- 5. البیت من قصیدة درید بن الصمة. و منعرج اللوی اسم مکان، و أصل اللوی من الرمل: الجدد بعد الرملة. و منعرجه: منعطفه یمنة و یسرة.

اللَّهُمَّ إِنَّ دِجْلَةَ وَ الْفُرَاتَ نَهَرَانِ أَصَمَّانِ أَبْکَمَانِ فَأَرْسِلْ عَلَیْهِمْ مَاءَ بَحْرِکَ وَ انْزِعْ عَنْهُمْ مَاءَ نَصْرِکَ حَبَّذَا إِخْوَانِیَ الصَّالِحِینَ إِنْ دُعُوا إِلَی الْإِسْلَامِ قَبِلُوهُ وَ قَرَءُوا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ وَ نَدَبُوا إِلَی الْجِهَادِ فَطَلَبُوهُ فَحَقِیقٌ لَهُمُ الثَّنَاءُ الْحَسَنُ وَا شَوْقَاهْ إِلَی تِلْکَ الْوُجُوهِ ثُمَّ ذَرَفَتْ عَیْنَاهُ وَ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إِلَی مَا صِرْتُ إِلَیْهِ صِرْتُ إِلَی قَوْمٍ إِنْ أَمَرْتُهُمْ خَالَفُونِی وَ إِنِ اتَّبَعْتُهُمْ تَفَرَّقُوا عَنِّی جَعَلَ اللَّهُ لِی مِنْهُمْ فَرَجاً عَاجِلًا ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَجَاءَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ- إِنَّ النَّاسَ قَدْ نَدِمُوا عَلَی تَثَبُّطِهِمْ وَ قُعُودِهِمْ وَ عَلِمُوا أَنَّ الْحَظَّ فِی إِجَابَتِکَ لَهُمْ فَعَاوِدْهُمْ فِی الْخُطْبَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَ مِنَ الْغَدِ دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْأَعْظَمَ وَ نُودِیَ فِی النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا فَلَمَّا غَصَّ الْمَسْجِدُ بِالنَّاسِ صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ خَطَبَ هَذِهِ الْخُطْبَةَ.

**[ترجمه]از سخنرانی های امیرالمؤمنین علیه السّلام در نکوهش مردمان کوفه که در بیرون آمدن با آن حضرت جهت مقابله با خوارج نهروان، کندی می کردند: «ای گروه گرد آمده از نظر بدن ها، ولی پراکنده از نظر دین ها! همانا به خدا سوگند که دعوت کسی که شما را خوانده است فریب نداده است؛ و دل کسی که به درد آورده شما را آسایش پیدا نکرده.

سخن شما سنگ سخت را سست می کند و کردار شما، دشمن شکاکتان را در طمع شما اندازد. هر گاه شما را به کاری که صلاح شما در آن است می خوانم و دشمن را از حریم شما می رانم، شما را سستی جنگ فرا گیرد و عذرها می آورید. بعد می گویید چنین و چنان کنیم. و هر گاه شما را به جنگ دعوت کنم، بهانه های گمراه کننده آورید و سخن های باطل گویید، سپس از من خواهش می کنید که به تاخیر اندازم مانند مدیونی که موعد پرداخت دینش فرا رسیده است.

هیهات! هیهات! ذلیل نمی تواند ستم را دفع کند و حقّ را در نیابد، مگر به کوشش. پس به من بگویید ای مردم عراق! پس از من با کدام امام می جنگید و از کدام وطن دفاع می کنید؟

به خدا سوگند که خوار، کسی است که شما یاری اش کنید؛ فریب خورده آن است که شما فریبش دهید. شب را صبح کردم و حال اینکه انتظار یاری شما را ندارم و سخن شما را تصدیق نمی کنم. خدا میان من و شما جدایی اندازد و به جای من، دیگری را بر شما مسلط کند و به جای شما، کسی را که برای من بهتر از شما است، جایگزین سازد. بدانید که پس از من به ذلتی گرفتار خواهید شد که شما را دربرمی گیرد و ستمگران، شمشیرهای جداکننده و کارهای زشت را سنت و روش شما قرار دهند، پس دیدگانتان اشک ریزد، فقر در خانه و دل هایتان وارد شود و شما در برخی از حالات خود، منت دیدن مرا بکشید تا مرا یاری کنید و خون هایتان را پیش رویم بریزید ، پس خدا از رحمتش کسی را دور نگرداند جز ستمگر را.

ای مردمان کوفه! شما را پند می دهم و پند نمی گیرید؛ بیدارتان می کنم و بیدار نمی شوید؛ آن کس که به شما رسد، به ناامیدی رسیده؛ و هر کس با شما تیر اندازد، به یقین با تیر شکسته و بی هدف تیر افکنده. وای بر شما! چقدر از شما ناراحتی دیدم! یک روز شما را صدا می زنم، و روزی دیگر هم با شما مدارا می کنم. هنگام صدا زدن آزاد مردی نیست و ثابت قدم در مصیبت ها وجود ندارد.

به خدا که چه گرفتار شدم به شما! گرفتار گوش های ناشنوا و دیده های نابینا شدم؛ گرفتار چهارپایانی که بی خردند. به خدا بدانید که اگر هنگامی که شما را به کاری فرمان می دهم، از طرف خودم به ناراحتی وادارتان می کنم؛ هر گاه استقامت کنید، رستگار و هدایت شوید و اگر استقامت نکنید و نپذیرید، چاپلوسی از شما آغاز می شود، ولی من برای شما برادری کنم. از شما خسته شدم و شما در بی خبری ماندید، پس من و شما چنانیم که «اول» به شعر گفته:

آنان را به کارم در منطقه «منعرج اللوی» فرمان دادم، پس شما توجیه نشدید مگر فردا ظهر.

بار خدایا! همانا دجله و فرات دو نهر کر و گنگند؛ پس آبی جاری برایشان بفرست و با آن آبیاری ات را بکن. خوشا برادران شایسته ام! اگر به سوی اسلام خوانده می شدند، می پذیرفتند، قرآن را می خواندند و به آن پایبند بوده و استوار می داشتند؛ به جنگ خوانده می شدند و آن را می جستند، پس آنان را ستایش نیک سزاوار است. چقدر مشتاق دیدن آنانم!»

آنگاه از دیدگان حضرتش اشک جاری شد، از منبر فرود آمد و فرمود: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» - . بقره / 156 - { ما از آنِ خدا هستیم، و به سوی او باز می گردیم.}

برمی گردم به سوی مردمی که اگر فرمان دهم، نافرمانی کنند و اگر از آنان پیروی کنم، از من دور شوند. خداوند زودتر از دست آنان برای من فرجی برساند.»

بعد حضرت وارد منزلش گردید. سپس مردی از یارانش آمد و عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! مردم از درنگ کردن و نشستنشان پشیمان اند و دریافته اند که بهره در پذیرفتن شماست. آنان را یک بار دیگر اندرز ده.» چون بامداد فردا شد حضرت وارد مسجد بزرگ شد و در میان مردم ندا داد. وقتی مردم گرد آمدند و مسجد پر شد، بر فراز منبر رفت و این خطبه را خواند .

**[ترجمه]

«27»

فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ تَعَالَی أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَا تَرَوْنَ إِلَی أَطْرَافِکُمْ قَدِ انْتَقَصَتْ وَ إِلَی بِلَادِکُمْ تُغْزَی وَ أَنْتُمْ ذُو عَدَدٍ جَمٍّ وَ شَوْکَةٍ شَدِیدَةٍ فَمَا بَالُکُمُ الْیَوْمَ لِلَّهِ أَبُوکُمْ مِنْ أَیْنَ تُؤْتَوْنَ وَ مِنْ أَیْنَ تُسْخَرُونَ وَ أَنَّی تُؤْفَکُونَ انْتَبِهُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ تَحَرَّکُوا لِحَرْبِ عَدُوِّکُمْ فَقَدْ أَبْدَتِ الرَّغْوَةُ عَنِ الصَّرِیخِ لِذِی عَیْنَیْنِ وَ قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِی عِشَاءٍ فَاسْمَعُوا قَوْلِی هَدَاکُمُ اللَّهُ إِذَا قُلْتُ- وَ أَطِیعُوا أَمْرِی إِذَا أَمَرْتُ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ أَطَعْتُمُونِی لَنْ تَغْوُوا وَ إِنْ عَصَیْتُمُونِی لَنْ تَرْشُدُوا خُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا(1)

وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا وَ اخْرُجُوا لَهَا فَقَدْ شَبَّتْ وَ أَوْقَدَتْ نَارَهَا وَ تَحَرَّکَ لَکُمُ الْفَاسِقُونَ لِکَیْ یُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ وَ یَغْزُوا عِبَادَ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ إِنْ لَوْ لَقِیتُمْ وَحْدِی وَ هُمْ أَضْعَافُ مَا هُمْ عَلَیْهِ لَمَا کُنْتُ بِالَّذِی أَهَابُهُمْ وَ لَا أَسْتَوْحِشُ مِنْهُمْ وَ مِنْ قِتَالِهِمْ فَإِنِّی مِنْ ضَلَالَتِهِمُ الَّتِی هُمْ عَلَیْهَا وَ الْحَقِّ الَّذِی أَنَا عَلَیْهِ لَعَلَی بَصِیرَةٍ وَ یَقِینٍ وَ إِنِّی إِلَی لِقَاءِ رَبِّی لَمُشْتَاقٌ وَ بِحُسْنِ ثَوَابِهِ لَمُنْتَظِرٌ وَ هَذَا الْقَلْبُ الَّذِی أَلْقَاهُمْ بِهِ هُوَ الْقَلْبُ الَّذِی لَقِیتُ بِهِ الْکُفَّارَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الْقَلْبُ الَّذِی لَقِیتُ بِهِ أَهْلَ الْجَمَلِ وَ أَهْلَ صِفِّینَ لَیْلَةَ الْهَرِیرِ فَإِذَا أَنَا نَفَرْتُکُمْ فَ انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ

ص: 339


1- 1. الاهبة: الأسباب و الآلات.

ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا وَ إِیَّاهُمْ عَلَی الْهُدَی وَ جَنِّبْنَا وَ إِیَّاهُمُ الْبَلْوَی وَ اجْعَلِ الْآخِرَةَ لَنَا وَ لَهُمْ خَیْراً مِنَ الْأُولَی فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ کَلَامِهِ أَجَابَهُ النَّاسُ سِرَاعاً فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَی الْخَوَارِجِ.

**[ترجمه]سپس بعد از ستایش خدای تعالی فرمود: «ای مردم! به پیرامون خود نمی نگرید که از تعدادتان کاسته شده و به شهرهایتان فریفته شده اید، در صورتی که تعداد شما فراوان است و سخت صاحب شوکت هستید. برای خدا امروز چه شده است شما را؟ پدران شما از کجا آمدند، و شما از کجا چنین رام شدید؟ و تا کی دروغ می گویید؟ آگاه شوید! خدای شما را رحمت کند و برای جنگ با دشمنتان به جنبش درآیید که بی تردید برای صاحبان چشم صدای تهدیدآمیز از فریاد زدن آشکار شد.

صبح درخشید برای شب زنده داران. هر گاه سخن گفتم سخن مرا بشنوید، خدا شما را هدایت کند. و فرمان مرا اطاعت کنید هر گاه فرمان دادم، اگر فرمانبری مرا کنید، هرگز سرکشی را نکنید و اگر نافرمانی مرا کردید، هدایت نشوید. تجهیزات جنگی را بردارید، ابزار جنگ را آماده کنید و برای آن بیرون آیید که آتش جنگ زبانه می کشد؛ فاسقان به قصد شما به جنبش درآمده اند تا نور خدا را خاموش کنند و با بندگان خدا بجنگند. به خدا سوگند اگر شما با من به تنهایی ملاقات کنیم ، در حالی که آنان چند برابر باشند، چیزی نیستند، من از آنان بیم ندارم و از جنگشان وحشت نمی کنم. پس من بر ضلالتی که آنها گرفتار آن اند و حقّی که من بر آنم، بینایم. من شوق مند ملاقات و دیدار پروردگارم و در انتظار پاداشی نیک هستم و این دلی که با آن ایشان را ملاقات می کنم، همان دلی است که با آن در کنار رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم، کفار را ملاقات کردم.

همان دلی است که به خاطر آن اهل جمل، صفین لیلة الهریر را دیدار کردم. پس در این هنگام که شما را پراکنده می کنم، پراکنده شوید؛ سبک و سنگین، با مال و جانتان در راه خدا بجنگید که این جنگیدن شما برایتان خیر است، اگر بدانید. بارالها! ما و آنها را در راه رستگاری قرار ده! ما و آنها را از آشوب دور کن! آخرت را برای ما قرار ده و آنها را دنیا بهتر است!» چون حضرت از سخنرانی آسوده شد، مردم به سرعت او را پاسخ دادند و آن حضرت، با آنها به سوی خوارج بیرون شد.

**[ترجمه]

«28»

وَ نُقِلَ أَنَّ جَمَاعَةً حَضَرُوا لَدَیْهِ وَ تَذَاکَرُوا فَضْلَ الْخَطِّ وَ مَا فِیهِ فَقَالُوا لَیْسَ فِی الْکَلَامِ أَکْثَرُ مِنَ الْأَلِفِ وَ یَتَعَذَّرُ النُّطْقُ بِدُونِهَا فَقَالَ لَهُمْ فِی الْحَالِ هَذِهِ الْخُطْبَةَ مِنْ غَیْرِ سَابِقِ فِکْرَةٍ وَ لَا تَقَدُّمِ رَوِیَّةٍ وَ سَرَدَهَا وَ لَیْسَ فِیهَا أَلِفٌ- حَمِدْتُ مَنْ عَظُمَتْ مِنَّتُهُ وَ سَبَغَتْ نِعْمَتُهُ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُهُ وَ نَفَذَتْ مَشِیَّتُهُ وَ بَلَغَتْ حُجَّتُهُ وَ عَدَلَتْ قَضِیَّتُهُ وَ سَبَقَتْ غَضَبَهُ رَحْمَتُهُ حَمِدْتُهُ حَمْدَ مُقِرٍّ بِرُبُوبِیَّتِهِ مُتَخَضِّعٍ لِعُبُودِیَّتِهِ مُتَنَصِّلٍ مِنْ خَطِیئَتِهِ مُعْتَرِفٍ بِتَوْحِیدِهِ مُسْتَعِیذٍ مِنْ وَعِیدِهِ مُؤَمِّلٍ مِنْ رَبِّهِ مَغْفِرَةً تُنْجِیهِ یَوْمَ یَشْغَلُ کُلٌّ عَنْ فَصِیلَتِهِ وَ بَنِیهِ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نَسْتَرْشِدُهُ وَ نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ شَهِدْتُ لَهُ شُهُودَ عَبْدٍ مُخْلِصٍ مُوقِنٍ وَ فَرَّدْتُهُ تَفْرِیدَ مُؤْمِنٍ مُتَیَقِّنٍ وَ وَحَّدْتُهُ تَوْحِیدَ عَبْدٍ مُذْعِنٍ لَیْسَ لَهُ شَرِیکٌ فِی مُلْکِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ فِی صُنْعِهِ جَلَّ عَنْ مُشِیرٍ وَ وَزِیرٍ(1)

وَ عَوْنٍ وَ مُعِینٍ وَ نَظِیرٍ عَلِمَ فَسَتَرَ وَ بَطَنَ فَخَبَرَ وَ مَلَکَ فَقَهَرَ وَ عُصِیَ فَغَفَرَ وَ عُبِدَ فَشَکَرَ وَ حَکَمَ فَعَدَلَ وَ تَکَرَّمَ وَ تَفَضَّلَ لَنْ یَزُولَ وَ لَمْ یَزَلْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ رَبٌّ مُتَفَرِّدٌ بِعِزَّتِهِ مُتَمَکِّنٌ بِقُوَّتِهِ مُتَقَدِّسٌ بِعُلُوِّهِ مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ لَیْسَ یُدْرِکُهُ بَصَرٌ وَ لَمْ یُحِطْ بِهِ نَظَرٌ قَوِیٌّ مَنِیعٌ بَصِیرٌ سَمِیعٌ (2)

رَءُوفٌ رَحِیمٌ عَجَزَ عَنْ وَصْفِهِ مَنْ وَصَفَهُ وَ ضَلَّ عَنْ نَعْتِهِ مَنْ عَرَفَهُ قَرُبَ فَبَعُدَ وَ بَعُدَ فَقَرُبَ یُجِیبُ دَعْوَةَ مَنْ یَدْعُوهُ وَ یَرْزُقُهُ وَ یَحْبُوهُ ذُو لُطْفٍ خَفِیٍّ وَ بَطْشٍ قَوِیٍّ وَ رَحْمَةٍ مُوسَعَةٍ وَ عُقُوبَةٍ مُوجِعَةٍ رَحْمَتُهُ جَنَّةٌ عَرِیضَةٌ مُونِقَةٌ وَ عُقُوبَتُهُ جَحِیمٌ مَمْدُودَةٌ مُوبِقَةٌ وَ شَهِدْتُ بِبَعْثِ مُحَمَّدٍ عَبْدِهِ وَ رَسُولِهِ وَ نَبِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ حَبِیبِهِ وَ خَلِیلِهِ بَعَثَهُ فِی خَیْرِ عَصْرٍ وَ حِینَ فَتْرَةٍ وَ کُفْرٍ رَحْمَةً لِعَبِیدِهِ وَ مِنَّةً لِمَزِیدِهِ خَتَمَ بِهِ نُبُوَّتَهُ وَ وَضَحَتْ بِهِ حُجَّتُهُ فَوَعَظَ وَ نَصَحَ وَ بَلَّغَ وَ کَدَحَ رَءُوفٌ

ص: 340


1- 1. و فی« کف» أی مصباح الکفعمیّ« و تنزّه عن مثل- خ ل».
2- 2. زاد فی کف« علی حکیم».

بِکُلِّ مُؤْمِنٍ رَحِیمٌ سَخِیٌّ رَضِیٌّ وَلِیٌّ زَکِیٌّ عَلَیْهِ رَحْمَةٌ وَ تَسْلِیمٌ وَ بَرَکَةٌ وَ تَعْظِیمٌ وَ تَکْرِیمٌ مِنْ رَبٍّ غَفُورٍ رَحِیمٍ قَرِیبٍ مُجِیبٍ حَلِیمٍ وَصَّیْتُکُمْ مَعْشَرَ مَنْ حَضَرَ بِوَصِیَّةِ رَبِّکُمْ- وَ ذَکَّرْتُکُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ فَعَلَیْکُمْ بِرَهْبَةٍ تُسْکِنُ قُلُوبَکُمْ وَ خَشْیَةٍ تدری [تُذْرِی] دُمُوعَکُمْ وَ تَقِیَّةٍ تُنْجِیکُمْ قَبْلَ یَوْمِ یُذْهِلُکُمْ وَ یَبْتَلِیکُمْ یَوْمَ یَفُوزُ فِیهِ مَنْ ثَقُلَ وَزْنُ حَسَنَتِهِ وَ خَفَّ وَزْنُ سَیِّئَتِهِ وَ عَلَیْکُمْ بِمَسْأَلَةِ(1)

ذُلٍّ وَ خُضُوعٍ وَ تَمَلُّقٍ وَ خُشُوعٍ وَ تَوْبَةٍ وَ نُزُوعٍ وَ لْیَغْنَمْ کُلٌ (2) مِنْکُمْ صِحَّتَهُ قَبْلَ سُقْمِهِ وَ شَیْبَتَهُ قَبْلَ هَرَمِهِ وَ سَعَتَهُ قَبْلَ فَقْرِهِ (3)

وَ فَرْغَتَهُ قَبْلَ

شُغُلِهِ وَ حَضَرَهُ قَبْلَ سَفَرِهِ وَ حَیَاتَهُ قَبْلَ مَوْتِهِ قَبْلَ یَهِنُ وَ یَهْرَمُ وَ یَمْرَضُ وَ یَسْقَمُ وَ یَمِلُّهُ طَبِیبُهُ وَ یُعْرِضُ عَنْهُ حَبِیبُهُ وَ یَنْقَطِعُ عُمُرُهُ وَ یَتَغَیَّرُ عَقْلُهُ ثُمَّ قِیلَ هُوَ مَوْعُوکٌ وَ جِسْمُهُ مَنْهُوکٌ ثُمَّ جَدَّ فِی نَزْعٍ شَدِیدٍ وَ حَضَرَهُ کُلُّ قَرِیبٍ وَ بَعِیدٍ فَشَخَصَ بِبَصَرِهِ وَ طَمَحَ بِنَظَرِهِ وَ رَشَحَ جَبِینُهُ وَ خَطَفَتْ عَرِینُهُ وَ جَدَبَتْ نَفْسُهُ وَ بَکَتْ عِرْسُهُ وَ حَضَرَ رَمْسُهُ وَ یَتَمَ مِنْهُ وَلَدُهُ وَ تَفَرَّقَ عَنْهُ عَدَدُهُ وَ فُصِمَ جَمْعُهُ وَ ذَهَبَ بَصَرُهُ وَ سَمْعُهُ وَ جُرِّدَ وَ غُسِّلَ وَ عُرِیَ وَ نُشِّفَ وَ سُجِّیَ وَ بُسِطَ لَهُ وَ هُیِّئَ وَ نُشِرَ عَلَیْهِ کَفَنُهُ (4)

وَ شُدَّ مِنْهُ ذَقَنُهُ وَ حُمِلَ فَوْقَ سَرِیرٍ وَ صُلِّیَ عَلَیْهِ بِتَکْبِیرٍ بِغَیْرِ سُجُودٍ وَ تَعْفِیرٍ وَ نُقِلَ مِنْ دُورٍ مُزَخْرَفَةٍ وَ قُصُورٍ مُشَیَّدَةٍ وَ فُرُشٍ مُنَجَّدَةٍ(5)

فَجُعِلَ فِی ضَرِیحٍ مَلْحُودٍ ضَیِّقٍ مَرْصُودٍ بِلَبِنٍ مَنْضُودٍ مُسَقَّفٍ بِجَلْمُودٍ وَ هِیلَ عَلَیْهِ عَفْرُهُ وَ حُشِیَ مَدَرُهُ وَ تَحَقَّقَ حَذَرُهُ وَ نُسِیَ خَبَرُهُ وَ رَجَعَ عَنْهُ وَلِیُّهُ وَ نَدِیمُهُ وَ نَسِیبُهُ وَ حَمِیمُهُ وَ تَبَدَّلَ بِهِ قَرِینُهُ وَ حَبِیبُهُ فَهُوَ حَشْوُ قَبْرٍ وَ رَهِینُ حَشْرٍ یَدِبُّ فِی جِسْمِهِ دُودُ قَبْرِهِ وَ یَسِیلُ صَدِیدُهُ مِنْ

ص: 341


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« و لتکن مسألتکم مسئلة».
2- 2. زاد فی کف« و ندم و رجوع، و لیغتنم کل مغتنم».
3- 3. فی کف« عدمه و خلوته قبل فقره».
4- 4. زاد فی کف« و قمص و عمم و لف و ودع و سلم».
5- 5. زاد فی کف« و حجر منضدة».

مَنْخِرِهِ وَ تَسْحَقُ تُرْبَتُهُ لَحْمَهُ وَ یُنْشَفُ دَمُهُ وَ یُرَمُّ عَظْمُهُ حَتَّی یَوْمِ حَشْرِهِ فَیَنْشُرُهُ مِنْ قَبْرِهِ وَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ یُدْعَی لِحَشْرٍ وَ نُشُورٍ فَثَمَّ بُعْثِرَتْ قُبُورٌ وَ حُصِّلَتْ سَرِیرَةٌ فِی صُدُورٍ وَ جِی ءَ بِکُلِّ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ وَ مِنْطِیقٍ وَ قَعَدَ لِفَصْلِ حُکْمِهِ قَدِیرٌ(1) بِعَبْدِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ فَکَمْ حَسْرَةٍ تُضْنِیهِ (2) فِی مَوْقِفٍ مَهِیلٍ وَ مَشْهَدٍ جَلِیلٍ بَیْنَ یَدَیْ مَلِکٍ عَظِیمٍ بِکُلِّ صَغِیرَةٍ وَ کَبِیرَةٍ عَلِیمٍ- فَحِینَئِذٍ یُلْجِمُهُ عَرَقُهُ وَ یَخْفِرُهُ قَلَقُهُ فَعَبْرَتُهُ غَیْرُ مَرْحُومَةٍ وَ صَرْخَتُهُ غَیْرُ مَسْمُوعَةٍ(3)

وَ بَرَزَتْ صَحِیفَتُهُ وَ تَبَیَّنَتْ جَرِیرَتُهُ فَنَظَرَ فِی سُوءِ عَمَلِهِ (4)

وَ شَهِدَتْ عَیْنُهُ بِنَظَرِهِ وَ یَدُهُ بِبَطْشِهِ وَ رِجْلُهُ بِخَطْوِهِ وَ جِلْدُهُ بِلَمْسِهِ وَ فَرْجُهُ بِمَسِّهِ وَ یُهَدِّدُهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ وَ کُشِفَ لَهُ حَیْثُ یَصِیرُ فَسُلْسِلَ جِیدُهُ وَ غُلَّتْ یَدُهُ فَسِیقَ یُسْحَبُ وَحْدَهُ فَوَرَدَ جَهَنَّمَ بِکُرْهٍ شَدِیدٍ وَ ظَلَّ یُعَذَّبُ فِی جَحِیمٍ وَ یُسْقَی شَرْبَةً مِنْ حَمِیمٍ تَشْوِی وَجْهَهُ وَ تَسْلَخُ جِلْدَهُ (5)

یَسْتَغِیثُ فَیُعْرِضُ عَنْهُ خَزَنَةُ جَهَنَّمَ وَ یَسْتَصْرِخُ فَیَلْبَثُ حُقْبَهُ بِنَدَمٍ- نَعُوذُ بِرَبٍّ قَدِیرٍ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَصِیرٍ وَ نَسْأَلُهُ عَفْوَ مَنْ رَضِیَ عَنْهُ وَ مَغْفِرَةَ مَنْ قَبِلَ مِنْهُ وَ هُوَ وَلِیُّ مَسْأَلَتِی وَ مُنْجِحُ طَلِبَتِی فَمَنْ زُحْزِحَ عَنْ تَعْذِیبِ رَبِّهِ جُعِلَ فِی جَنَّتِهِ بِقُرْبِهِ وَ خُلِّدَ فِی قُصُورٍ(6)

وَ نِعَمِهِ وَ مُلِکَ بِحُورٍ عِینٍ وَ حَفَدَةٍ وَ تَقَلَّبَ فِی نَعِیمٍ وَ سُقِیَ مِنْ تَسْنِیمٍ (7) مَخْتُومٍ بِمِسْکٍ وَ عَنْبَرٍ(8) یَشْرَبُ مِنْ خَمْرٍ مَعْذُوبٍ شُرْبُهُ لَیْسَ یُنْزَفُ لُبُّهُ.

ص: 342


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« قعد و تولی لفصل حکمه عند ربّ قدیر».
2- 2. أی تهزله و تضعفه، و فی بعض نسخ المصدر« فکم زمرة تغنیه».
3- 3. زاد فی کف« و حجته مقبولة».
4- 4. زاد فی کف« فنطق کل عضو منه بسوء عمله».
5- 5. زاد فی کف« یضرب زبینه بمقمع من حدید یعود جلده بعد نضجه بجلد جدید» و الزبینة: الشرطی.
6- 6. زاد فی کف« و طیف علیه بکؤوس و سکن حضیرة مشیدة و مکن فردوس».
7- 7. زاد فی کف« و یشرب من عین سلسبیل، ممزوجة بزنجبیل».
8- 8. زاد فی کف« مستدیم للحبور مستشعر للسرور یشرب من خمور فی روض مشرق مغدق لیس یصدع من شربه». و الحبور: السرور.

هَذِهِ مَنْزِلَةُ مَنْ خَشِیَ رَبَّهُ وَ حَذَّرَ نَفْسَهُ وَ تِلْکَ عُقُوبَةُ مَنْ عَصَی مُنْشِئَهُ وَ سَوَّلَتْ لَهُ نَفْسُهُ مَعْصِیَةَ مُبْدِئِهِ لَهُوَ ذَلِکَ قَوْلٌ فَصْلٌ وَ حُکْمٌ عَدْلٌ خَیْرُ قَصَصٍ قُصَّ وَ وُعِظَ بِهِ وَ نُصَ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ(1).

**[ترجمه]نقل شده که گروهی در محضرش حاضر بودند. سخن از برتری خط و حروفی که در خط به کار می رود به میان آمد. گفتند: «در کلمات حرفی از «الف» بالاتر نیست و بدون «الف» نمی شود سخن گفت.» آنگاه حضرت همان ساعت این خطبه - . به خاطر اهمیت موضوع اصل خطبه عربی را ذکر می کنیم: «حَمِدْتُ مَنْ عَظُمَتْ مِنَّتُهُ وَ سَبَغَتْ نِعْمَتُهُ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُهُ وَ نَفَذَتْ مَشِیَّتُهُ وَ بَلَغَتْ حُجَّتُهُ وَ عَدَلَتْ قَضِیَّتُهُ وَ سَبَقَتْ غَضَبَهُ رَحْمَتُهُ حَمِدْتُهُ حَمْدَ مُقِرٍّ بِرُبُوبِیَّتِهِ مُتَخَضِّعٍ لِعُبُودِیَّتِهِ مُتَنَصِّلٍ مِنْ خَطِیئَتِهِ مُعْتَرِفٍ بِتَوْحِیدِهِ مُسْتَعِیذٍ مِنْ وَعِیدِهِ مُؤَمِّلٍ مِنْ رَبِّهِ مَغْفِرَةً تُنْجِیهِ یَوْمَ یَشْغَلُ کُلٌّ عَنْ فَصِیلَتِهِ وَ بَنِیهِ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نَسْتَرْشِدُهُ وَ نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ شَهِدْتُ لَهُ شُهُودَ عَبْدٍ مُخْلِصٍ مُوقِنٍ وَ فَرَّدْتُهُ تَفْرِیدَ مُؤْمِنٍ مُتَیَقِّنٍ وَ وَحَّدْتُهُ تَوْحِیدَ عَبْدٍ مُذْعِنٍ لَیْسَ لَهُ شَرِیکٌ فِی مُلْکِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ فِی صُنْعِهِ جَلَّ عَنْ مُشِیرٍ وَ وَزِیرٍ وَ عَوْنٍ وَ مُعِینٍ وَ نَظِیرٍ عَلِمَ فَسَتَرَ وَ بَطَنَ فَخَبَرَ وَ مَلَکَ فَقَهَرَ وَ عُصِیَ فَغَفَرَ وَ عُبِدَ فَشَکَرَ وَ حَکَمَ فَعَدَلَ وَ تَکَرَّمَ وَ تَفَضَّلَ لَنْ یَزُولَ وَ لَمْ یَزَلْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ رَبٌّ مُتَفَرِّدٌ بِعِزَّتِهِ مُتَمَکِّنٌ بِقُوَّتِهِ مُتَقَدِّسٌ بِعُلُوِّهِ مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ لَیْسَ یُدْرِکُهُ بَصَرٌ وَ لَمْ یُحِطْ بِهِ نَظَرٌ قَوِیٌّ مَنِیعٌ بَصِیرٌ سَمِیعٌ «2» رَءُوفٌ رَحِیمٌ عَجَزَ عَنْ وَصْفِهِ مَنْ وَصَفَهُ وَ ضَلَّ عَنْ نَعْتِهِ مَنْ عَرَفَهُ قَرُبَ فَبَعُدَ وَ بَعُدَ فَقَرُبَ یُجِیبُ دَعْوَةَ مَنْ یَدْعُوهُ وَ یَرْزُقُهُ وَ یَحْبُوهُ ذُو لُطْفٍ خَفِیٍّ وَ بَطْشٍ قَوِیٍّ وَ رَحْمَةٍ مُوسَعَةٍ وَ عُقُوبَةٍ مُوجِعَةٍ رَحْمَتُهُ جَنَّةٌ عَرِیضَةٌ مُونِقَةٌ وَ عُقُوبَتُهُ جَحِیمٌ مَمْدُودَةٌ مُوبِقَةٌ وَ شَهِدْتُ بِبَعْثِ مُحَمَّدٍ عَبْدِهِ وَ رَسُولِهِ وَ نَبِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ حَبِیبِهِ وَ خَلِیلِهِ بَعَثَهُ فِی خَیْرِ عَصْرٍ وَ حِینَ فَتْرَةٍ وَ کُفْرٍ رَحْمَةً لِعَبِیدِهِ وَ مِنَّةً لِمَزِیدِهِ خَتَمَ بِهِ نُبُوَّتَهُ وَ وَضَحَتْ بِهِ حُجَّتُهُ فَوَعَظَ وَ نَصَحَ وَ بَلَّغَ وَ کَدَحَ رَءُوفٌ بِکُلِّ مُؤْمِنٍ رَحِیمٌ سَخِیٌّ رَضِیٌّ وَلِیٌّ زَکِیٌّ عَلَیْهِ رَحْمَةٌ وَ تَسْلِیمٌ وَ بَرَکَةٌ وَ تَعْظِیمٌ وَ تَکْرِیمٌ مِنْ رَبٍّ غَفُورٍ رَحِیمٍ قَرِیبٍ مُجِیبٍ حَلِیمٍ وَصَّیْتُکُمْ مَعْشَرَ مَنْ حَضَرَ بِوَصِیَّةِ رَبِّکُمْ- وَ ذَکَّرْتُکُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ فَعَلَیْکُمْ بِرَهْبَةٍ تُسْکِنُ قُلُوبَکُمْ وَ خَشْیَةٍ تدری [تُذْرِی] دُمُوعَکُمْ وَ تَقِیَّةٍ تُنْجِیکُمْ قَبْلَ یَوْمِ یُذْهِلُکُمْ وَ یَبْتَلِیکُمْ یَوْمَ یَفُوزُ فِیهِ مَنْ ثَقُلَ وَزْنُ حَسَنَتِهِ وَ خَفَّ وَزْنُ سَیِّئَتِهِ وَ عَلَیْکُمْ بِمَسْأَلَةِ ذُلٍّ وَ خُضُوعٍ وَ تَمَلُّقٍ وَ خُشُوعٍ وَ تَوْبَةٍ وَ نُزُوعٍ وَ لْیَغْنَمْ کُلٌ مِنْکُمْ صِحَّتَهُ قَبْلَ سُقْمِهِ وَ شَیْبَتَهُ قَبْلَ هَرَمِهِ وَ سَعَتَهُ قَبْلَ فَقْرِهِ وَ فَرْغَتَهُ قَبْلَ شُغُلِهِ وَ حَضَرَهُ قَبْلَ سَفَرِهِ وَ حَیَاتَهُ قَبْلَ مَوْتِهِ قَبْلَ یَهِنُ وَ یَهْرَمُ وَ یَمْرَضُ وَ یَسْقَمُ وَ یَمِلُّهُ طَبِیبُهُ وَ یُعْرِضُ عَنْهُ حَبِیبُهُ وَ یَنْقَطِعُ عُمُرُهُ وَ یَتَغَیَّرُ عَقْلُهُ ثُمَّ قِیلَ هُوَ مَوْعُوکٌ وَ جِسْمُهُ مَنْهُوکٌ ثُمَّ جَدَّ فِی نَزْعٍ شَدِیدٍ وَ حَضَرَهُ کُلُّ قَرِیبٍ وَ بَعِیدٍ فَشَخَصَ بِبَصَرِهِ وَ طَمَحَ بِنَظَرِهِ وَ رَشَحَ جَبِینُهُ وَ خَطَفَتْ عَرِینُهُ وَ جَدَبَتْ نَفْسُهُ وَ بَکَتْ عِرْسُهُ وَ حَضَرَ رَمْسُهُ وَ یَتَمَ مِنْهُ وَلَدُهُ وَ تَفَرَّقَ عَنْهُ عَدَدُهُ وَ فُصِمَ جَمْعُهُ وَ ذَهَبَ بَصَرُهُ وَ سَمْعُهُ وَ جُرِّدَ وَ غُسِّلَ وَ عُرِیَ وَ نُشِّفَ وَ سُجِّیَ وَ بُسِطَ لَهُ وَ هُیِّئَ وَ نُشِرَ عَلَیْهِ کَفَنُهُ وَ شُدَّ مِنْهُ ذَقَنُهُ وَ حُمِلَ فَوْقَ سَرِیرٍ وَ صُلِّیَ عَلَیْهِ بِتَکْبِیرٍ بِغَیْرِ سُجُودٍ وَ تَعْفِیرٍ وَ نُقِلَ مِنْ دُورٍ مُزَخْرَفَةٍ وَ قُصُورٍ مُشَیَّدَةٍ وَ فُرُشٍ مُنَجَّدَةٍ - فَجُعِلَ فِی ضَرِیحٍ مَلْحُودٍ ضَیِّقٍ مَرْصُودٍ بِلَبِنٍ مَنْضُودٍ مُسَقَّفٍ بِجَلْمُودٍ وَ هِیلَ عَلَیْهِ عَفْرُهُ وَ حُشِیَ مَدَرُهُ وَ تَحَقَّقَ حَذَرُهُ وَ نُسِیَ خَبَرُهُ وَ رَجَعَ عَنْهُ وَلِیُّهُ وَ نَدِیمُهُ وَ نَسِیبُهُ وَ حَمِیمُهُ وَ تَبَدَّلَ بِهِ قَرِینُهُ وَ حَبِیبُهُ فَهُوَ حَشْوُ قَبْرٍ وَ رَهِینُ حَشْرٍ یَدِبُّ فِی جِسْمِهِ دُودُ قَبْرِهِ وَ یَسِیلُ صَدِیدُهُ مِنْ مَنْخِرِهِ وَ تَسْحَقُ تُرْبَتُهُ لَحْمَهُ وَ یُنْشَفُ دَمُهُ وَ یُرَمُّ عَظْمُهُ حَتَّی یَوْمِ حَشْرِهِ فَیَنْشُرُهُ مِنْ قَبْرِهِ وَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ یُدْعَی لِحَشْرٍ وَ نُشُورٍ فَثَمَّ بُعْثِرَتْ قُبُورٌ وَ حُصِّلَتْ سَرِیرَةٌ فِی صُدُورٍ وَ جِی ءَ بِکُلِّ نَبِیٍّ وَ صِدِّیقٍ وَ شَهِیدٍ وَ مِنْطِیقٍ وَ قَعَدَ لِفَصْلِ حُکْمِهِ قَدِیرٌ بِعَبْدِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ فَکَمْ حَسْرَةٍ تُضْنِیهِ فِی مَوْقِفٍ مَهِیلٍ وَ مَشْهَدٍ جَلِیلٍ بَیْنَ یَدَیْ مَلِکٍ عَظِیمٍ بِکُلِّ صَغِیرَةٍ وَ کَبِیرَةٍ عَلِیمٍ- فَحِینَئِذٍ یُلْجِمُهُ عَرَقُهُ وَ یَخْفِرُهُ قَلَقُهُ فَعَبْرَتُهُ غَیْرُ مَرْحُومَةٍ وَ صَرْخَتُهُ غَیْرُ مَسْمُوعَةٍ وَ بَرَزَتْ صَحِیفَتُهُ وَ تَبَیَّنَتْ جَرِیرَتُهُ فَنَظَرَ فِی سُوءِ عَمَلِهِ وَ شَهِدَتْ عَیْنُهُ بِنَظَرِهِ وَ یَدُهُ بِبَطْشِهِ وَ رِجْلُهُ بِخَطْوِهِ وَ جِلْدُهُ بِلَمْسِهِ وَ فَرْجُهُ بِمَسِّهِ وَ یُهَدِّدُهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ وَ کُشِفَ لَهُ حَیْثُ یَصِیرُ فَسُلْسِلَ جِیدُهُ وَ غُلَّتْ یَدُهُ فَسِیقَ یُسْحَبُ وَحْدَهُ فَوَرَدَ جَهَنَّمَ بِکُرْهٍ شَدِیدٍ وَ ظَلَّ یُعَذَّبُ فِی جَحِیمٍ وَ یُسْقَی شَرْبَةً مِنْ حَمِیمٍ تَشْوِی وَجْهَهُ وَ تَسْلَخُ جِلْدَهُ یَسْتَغِیثُ فَیُعْرِضُ عَنْهُ خَزَنَةُ جَهَنَّمَ وَ یَسْتَصْرِخُ فَیَلْبَثُ حُقْبَهُ بِنَدَمٍ- نَعُوذُ بِرَبٍّ قَدِیرٍ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَصِیرٍ وَ نَسْأَلُهُ عَفْوَ مَنْ رَضِیَ عَنْهُ وَ مَغْفِرَةَ مَنْ قَبِلَ مِنْهُ وَ هُوَ وَلِیُّ مَسْأَلَتِی وَ مُنْجِحُ طَلِبَتِی فَمَنْ زُحْزِحَ عَنْ تَعْذِیبِ رَبِّهِ جُعِلَ فِی جَنَّتِهِ بِقُرْبِهِ وَ خُلِّدَ فِی قُصُورٍ وَ نِعَمِهِ وَ مُلِکَ بِحُورٍ عِینٍ وَ حَفَدَةٍ وَ تَقَلَّبَ فِی نَعِیمٍ وَ سُقِیَ مِنْ تَسْنِیمٍ مَخْتُومٍ بِمِسْکٍ وَ عَنْبَرٍ یَشْرَبُ مِنْ خَمْرٍ مَعْذُوبٍ شُرْبُهُ لَیْسَ یُنْزَفُ لُبُّهُ هَذِهِ مَنْزِلَةُ مَنْ خَشِیَ رَبَّهُ وَ حَذَّرَ نَفْسَهُ وَ تِلْکَ عُقُوبَةُ مَنْ عَصَی مُنْشِئَهُ وَ سَوَّلَتْ لَهُ نَفْسُهُ مَعْصِیَةَ مُبْدِئِهِ لَهُوَ ذَلِکَ قَوْلٌ فَصْلٌ وَ حُکْمٌ عَدْلٌ خَیْرُ قَصَصٍ قُصَّ وَ وُعِظَ بِهِ وَ نُصَ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ. » بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 74، ص: 343 - را که در آن حرف «الف» وجود ندارد، بدون فکر و سابقه قبلی ایراد کرد: «سپاسگزارم کسی را که منتش بزرگ است؛ ستایش می کنم کسی را که نعمتش ریزش دارد؛ کلامش کامل است و امرش نافذ؛ دلیلش رسا و حکمش عدل؛ و خشمش را رحمتش پیشی گرفته است؛ ستایش که اقرار به پروردگاری اش دارم و برای پرستش او کرنش می کنم؛ رهاشونده از گناهش؛ پذیرنده توحید و یکتایی اش؛ پناه برنده از عذابش؛ آرزو دارنده از پروردگارش. آمرزشی که نجات می دهد در روزی که هر کسی به فرزند شیرخوار و فرزندانش سرگرم می شود. از او طلب یاری می کنم و از او هدایت می خواهم. بر او ایمان و توکل داریم؛ برایش گواهی می دهم، مانند گواهی بنده مخلصی که یقین دارد. و او را تنها می دانم مانند بنده مومن صاحب یقین که او را تنها می داند. یکتا می دانم او را، مانند یکتا دانستن بنده مقرب او. برای او در ملکش شریکی نیست؛ در کارهایش بزرگ تری برای او نباشد؛ بزرگ تر از آن است که کمک کار و مشاور و یاور و همکار مانندی داشته باشد. می داند و راز نگه دارد؛ نهان است و خبر می دهد؛ مالک است و مسلط؛ نافرمانی اش می شود او درمی گذرد؛ پرستش می شود و قدردانی می کند؛ فرمان می دهد و سپس دادگری می کند؛ گرامی می دارد و برتر می کند؛ فناپذیر نیست؛ همیشگی است و چیزی همتایش نیست. او پیش از همه چیز و بعد از همه چیز است؛ پروردگاری است که تنها او عزیز است؛ او متمکن به نیرو است؛ نگاه بر او احاطه نکند؛ نیرومند، شکست ناپذیر، بینا، شنوا مهربان و با رحم است. ستایش کننده از ستایش او ناتوان است. اگر کسی بخواهد او را معرفی کند، از تعریفش گمراه شود؛ نزدیک است، پس خواندن کسی که او را بخواند دور پاسخ دهد؛ روزی دهد او را و می بخشد؛ صاحب لطفی نهان است و غلبه ای سخت و رحمتی گسترده؛ کیفری به درد آورنده؛ رحمتش سپری است بزرگ و سودمند و گواهی می دهم او را به برانگیختن محمّد، بنده و فرستاده و پیامبر و انتخاب شده و دوست و خلیل او. او را برای رحمت به بندگانش و منت نهادن به جهت زیاد نمودن نعمت هایش در بهترین زمان ها برانگیخت که هنگام فترت و فاصله سستی میان دو پیامبر و هنگام کفر بود و نبوت را به او پایان داد؛ دلیل و حجتش را برای او آشکار ساخت، پس پند داد و نصیحت کرد و تبلیغ نمود و کوشش کرد.

او به هر مؤمنی مهربان است؛ رحیم است و بخشنده، پسندیده، دوست و پاکیزه. رحمت، سلامتی، برکت، بزرگی و کرامت از طرف پروردگار آمرزنده مهربان نثار اوست. نزدیک است و پاسخ دهنده و بردبار. سفارش می کنم شما را ای گروهی که آماده شده اید برای سفارش پروردگارتان!

روش پیامبرتان را به شما یادآوری می کنم، پس بر شما باد ترسی که دل هایتان را آرامش می دهد، و بیمی که اشکتان را جاری می کند، و تقیه ای که نجاتتان می دهد پیش از روز پریشانی و گرفتاری تان. روزی که فرا می رسد و در آن روز کسی که وزن اعمال نیکش سنگین است و اعمال و کردار بدش سبک است رستگار می شود. و بر شما باد توجه به کرنش و فروتنی، کوچکی و خشوع، توبه و بازگشت. و هر کدام شما باید غنیمت بشمارد سلامتی اش را پیش از بیماری اش، جوانی اش را پیش از پیری اش، گشایشش را پیش از تهیدستی اش، بیکاری اش را پیش از کارش، حاضر بودنش را پیش از مسافرتش، و زندگی اش را پیش از مرگش که سست می شود و پیر؛ مریض می شود و دردمند؛ پزشکش را کسل می کند؛ دوستش از او دوری می کند؛ عمرش به پایان می رسد و خردش تغییر می کند. بعد گفته می شود که او بیمار است و بدنش فرسوده و کهنه شده. بعد در جان دادنی سخت و دشوار دست و پا می زند؛ و دور و نزدیک بالای سرش حاضر می شوند. او با چشمانش نگاه می کند؛ با نگاهش دقت می کند؛ و عرق از پیشانی اش می ریزد؛ پیشانیش خالی می شود؛ بسترش خالی می شود. نفسش خشک می گردد؛ و همسرش می گرید. آنگاه دفنش نزدیک شود و اولادش یتیم گردد؛ فرزندانش از کنار او پراکنده می شوند؛ رابطه جمعیت از او گسسته می شود؛ بینایی و شنوایی اش را از دست می دهد. سپس برهنه اش می کنند، غسلش می دهند و خشکش می کنند و کفنش را مهیا کرده پهنش می کنند. و بندهای کفنش را می بندند؛ او را بر فراز تابوت حمل کنند و بر او نماز یا تکبیر بدون سجود بخوانند سپس پس از نقل دادن از کاخ های زرنگار و قصرهای زینت داده شده و فرش های رومی او را به خاکش بسپارند.

سپس در قبر تنگ آماده از خشت های چیده شده و سقفی از تخته سنگ قرارش می دهند و روی اش را با خاک و کلوخ پر می کنند و او قطعا می ترسد. و یادش فراموش شود؛ دوست، همراز، فامیل و رفیقش از کنار قبرش برمی گردند؛ همنشین و دوستش عوض می شوند که همانا قبر باشد؛ همنشین حشرات می شود؛ کرم های قبر در بدنش راه می روند؛ چرک بدنش از دماغش بیرون می آید و بدنش را خاک قبر کهنه می کند. خونش جاری می شود و استخوانش می پوسد، تا روز قیامت که او را از قبر بیرون آورند، پس از آنکه در صور دمیده شود و برای برانگیخته شدن خوانده شود. در این هنگام گورستان زیر و رو و سرشت سینه ها آشکار شود. هر پیامبر و راستگو و شاهد و سخنگویی را می آورند و برای قضاوت در جای خود می نشاند نزد قادر متعالی که نسبت به بندگانش و تعداد آنها آگاه و بیناست. چقدر حسرت هایی که او را به جنبش آورد در جایگاه هولناک و محل بزرگ در برابر پادشاهی بزرگ که به کوچک و بزرگ اعمال بندگان داناست.

پس در این هنگام عرق از چانه اش می ریزد و اضطرابش او را شرمنده می کند. اکنون گریه اش بی فایده است و فریادش را کسی نمی شنود. آنگاه نامه اش آشکار و لغزش هایش روشن شود. سپس نگاه می کنند در کردار بدش و گواهی می دهد چشمش به نگاهش، دستش به زدنش، پایش به رفتنش، پوستش به تماسش، شرمگاهش به خطایش؛ او را نکیر و منکر تهدید می کنند؛ پرده برایش برداشته می شود و به هر جا که می گردد، گردنش در زنجیر و دستش به بغل بسته می شود؛ به تنهایی کشیده می شود و با ناراحتی سخت وارد جهنّم می شود. او در جهنّم عذاب می شود، از آب های داغی می نوشد که گوشت صورتش را کباب می کند و پوستش را می کند. پناه می خواهد، مالک جهنّم از او رو برمی گرداند و فریاد می زند، پس سالهایی زیاد با پشیمانی در آنجا می ماند.

پناه می برم به پروردگار قدیر از بدی هر سرنوشتی و از او به واسطه بخشش خود، طلب آمرزش داریم. اوست صاحب پرستش من؛ اوست آسان کننده کار من. پس کسی که مشمول عذاب پروردگارش نگردید، در بهشت او در جوارش قرار می گیرد؛ در کاخ هایش جاویدان و متنعم به نعمت هایش می شود، مالک حورالعین و فرزندانشان می شود؛ در نعمت ها غوطه می خورد؛ از کوزه های مهر شده به مشک و عنبر می نوشد؛ او را از شراب گوارایی می چشانند که عقلش را از بین نبرد. این است درجه کسی که از پروردگارش بترسد و نفسش را برحذر دارد و آن است کیفر کسی که از پدید آورنده خود نافرمانی کند و نفسش، نافرمانی خدایش را برای او زینت دهد. و این سخن تمیز دهنده است و فرمانی عدل؛ بهترین داستانی که سروده شده و پندی که داده شده و تصریح قرآن است از طرف حکیم حمید.»

**[ترجمه]

أقول

و هذه الخطبة قد نقلها الکفعمی فی کتاب المصباح و لکن مع اختلاف شدید و لذلک قد تعرضنا لتلک الاختلافات فی الهامش.

**[ترجمه]کفعمی این خطبه را در کتاب مصباح با اختلاف شدید نقل کرده است که ما موارد اختلاف را در پاورقی متذکر شدیم. - . در کتاب مصباح کفعمی این مطلب اضافه است: «نزل به روح قدس مبین علی نبی مهتد مکین صلت علیه رسل سفرة مکرمون بررة، عذت برب رحیم من شر کل رجیم فیتضرع متضرعکم و لیبتهل مبتهلکم فنستغفر رب کل مربوب لی و لکم».

-

**[ترجمه]

«29»

کا، [الکافی] مِنَ الرَّوْضَةِ(2) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکُوفِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ عَنْ أَبِی رَوْحٍ فَرَجِ بْنِ قُرَّةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْمَدِینَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَقْصِمْ جَبَّارِی دَهْرٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ تَمْهِیلٍ وَ رَخَاءٍ وَ لَمْ یَجْبُرْ کَسْرَ عَظْمٍ مِنَ الْأُمَمِ إِلَّا بَعْدَ أَزْلٍ وَ بَلَاءٍ(3) أَیُّهَا النَّاسُ فِی دُونِ مَا اسْتَقْبَلْتُمْ مِنْ عَطَبٍ وَ اسْتَدْبَرْتُمْ مِنْ خَطْبٍ مُعْتَبَرٌ(4)

وَ مَا کُلُّ ذِی قَلْبٍ بِلَبِیبٍ وَ لَا کُلُّ ذِی سَمْعٍ بِسَمِیعٍ وَ لَا کُلُّ ذِی نَاظِرِ عَیْنٍ بِبَصِیرٍ عِبَادَ اللَّهِ أَحْسِنُوا فِیمَا یَعْنِیکُمُ (5) النَّظَرُ فِیهِ ثُمَّ انْظُرُوا إِلَی عَرَصَاتِ مَنْ قَدْ أَقَادَهُ اللَّهُ بِعِلْمِهِ-(6)

کَانُوا عَلَی سُنَّةٍ مِنْ

ص: 343


1- 1. زاد فی کف« نزل به روح قدس مبین علی نبی مهتد مکین صلت علیه رسل سفرة مکرمون بررة، عذت برب رحیم من شر کل رجیم فیتضرع متضرعکم و لیبتهل مبتهلکم فنستغفر رب کل مربوب لی و لکم».
2- 2. ص 63 تحت رقم 22.
3- 3. الازل: الشدة و الضیق.
4- 4. الخطب الشأن و الامر. و فی بعض نسخ المصدر.« ما استقبلتم من خطب و استدبرتم من خطب».
5- 5. أی فیما یهمکم. و فی بعض النسخ باعجام الغین و هو تصحیف.
6- 6. من القود فانهم قد أصابوا دماء بغیر حق.

آلِ فِرْعَوْنَ أَهْلَ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ ثُمَّ انْظُرُوا بِمَا خَتَمَ اللَّهُ لَهُمْ بَعْدَ النَّضْرَةِ وَ السُّرُورِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ لِمَنْ صَبَرَ مِنْکُمُ الْعَاقِبَةُ فِی الْجِنَانِ وَ اللَّهِ مُخَلَّدُونَ- وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ- فَیَا عَجَباً وَ مَا لِیَ لَا أَعْجَبُ مِنْ خَطَإِ هَذِهِ الْفِرَقِ عَلَی اخْتِلَافِ حُجَجِهَا فِی دِینِهَا- لَا یَقْتَفُونَ (1) أَثَرَ نَبِیٍّ وَ لَا یَقْتَدُونَ بِعَمَلِ وَصِیٍّ وَ لَا یُؤْمِنُونَ بِغَیْبٍ وَ لَا یَعِفُّونَ [یَعْفُونَ] عَنْ عَیْبٍ الْمَعْرُوفُ فِیهِمْ مَا عَرَفُوا وَ الْمُنْکَرُ عِنْدَهُمْ مَا أَنْکَرُوا وَ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ أَخَذَ مِنْهَا فِیمَا یَرَی بِعُرًی وَثِیقَاتٍ وَ أَسْبَابٍ مُحْکَمَاتٍ فَلَا یَزَالُونَ بِجَوْرٍ وَ لَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا خَطَأً- لَا یَنَالُونَ تَقَرُّباً وَ لَنْ یَزْدَادُوا إِلَّا بُعْداً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أُنْسُ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ وَ تَصْدِیقُ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ کُلُّ ذَلِکَ

وَحْشَةً مِمَّا وَرَّثَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ وَ نُفُوراً مِمَّا أَدَّی إِلَیْهِمْ مِنْ أَخْبَارِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ- أَهْلُ حَسَرَاتٍ وَ کُهُوفُ شُبُهَاتٍ وَ أَهْلُ عَشَوَاتٍ وَ ضَلَالَةٍ وَ رِیبَةٍ(2)

مَنْ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ وَ رَأْیِهِ فَهُوَ مَأْمُونٌ عِنْدَ مَنْ یَجْهَلُهُ غَیْرُ الْمُتَّهَمِ عِنْدَ مَنْ لَا یَعْرِفُهُ فَمَا أَشْبَهَ هَؤُلَاءِ بِأَنْعَامٍ قَدْ غَابَ عَنْهَا رِعَاؤُهَا وَ وَا أَسَفَی مِنْ فَعَلَاتِ شِیعَتِی مِنْ بَعْدِ قُرْبِ مَوَدَّتِهَا الْیَوْمَ کَیْفَ یَسْتَذِلُّ بَعْدِی بَعْضُهَا بَعْضاً وَ کَیْفَ یَقْتُلُ بَعْضُهَا بَعْضاً الْمُتَشَتِّتِ غَداً عَنِ الْأَصْلِ النَّازِلَةِ بِالْفَرْعِ الْمُؤَمِّلَةِ الْفَتْحَ مِنْ غَیْرِ جِهَتِهِ کُلُّ حِزْبٍ مِنْهُمْ آخِذٌ مِنْهُ بِغُصْنٍ أَیْنَمَا مَالَ الْغُصْنُ مَالَ مَعَهُ مَعَ أَنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ سَیَجْمَعُ هَؤُلَاءِ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّةَ کَمَا یَجْمَعُ قَزَعَ الْخَرِیفِ (3)

یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَ

ص: 344


1- 1. فی بعض النسخ« لا یقتصون» و هو بمعناه.
2- 2. فی بعض نسخ المصدر« أهل خسران و کفر و شبهات». و العشوة- بالتثلیث-: رکوب الامر علی غیر بیان.
3- 3. القزع- بالقاف و الزای ثمّ العین المهملة-: قطع السحاب المتفرقة و انما خص الخریف لانه أول الشتاء و السحاب یکون فیه متفرقا غیر متراکم و لا مطبق ثمّ یجتمع بعضه الی بعض بعد ذلک کما فی النهایة.

یَجْعَلُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ (1) ثُمَّ یَفْتَحُ لَهُمْ أَبْوَاباً یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ (2)

کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ سَیْلَ الْعَرِمِ حَیْثُ بَعَثَ عَلَیْهِ فَأْرَةً فَلَمْ تَثْبُتْ عَلَیْهِ أَکَمَةٌ وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَضُّ طَوْدٍ یُذَعْذِعُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَةٍ ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ وَ یُمَکِّنُ بِهِمْ قَوْماً فِی دِیَارِ قَوْمٍ تَشْرِیداً لِبَنِی أُمَیَّةَ(3)

وَ لِکَیْلَا یَغْتَصِبُوا مَا غَصَبُوا یُضَعْضِعُ اللَّهُ بِهِمْ رُکْناً وَ یَنْقُضُ بِهِمْ طَیَّ الْجَنَادِلِ مِنْ إِرَمَ وَ یَمْلَأُ مِنْهُمْ بُطْنَانَ الزَّیْتُونِ (4) فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَیَکُونَنَّ ذَلِکَ وَ کَأَنِّی

ص: 345


1- 1. الرکام: المراکب بعضه فوق بعض و نسبة هذا التألیف إلیه تعالی مع أنّه لم یکن برضاه علی سبیل المجاز تشبیها لعدم منعهم عن ذلک و تمکینهم من أسبابه و ترکهم و اختیارهم بتألیفهم و حثهم علیه و نظیر هذا کثیر فی الآیات و الاخبار.
2- 2. أی محل انبعاثهم و تهییجهم و کانه أشار علیه السلام بذلک الی فتن أبی مسلم المروزی و استئصالهم لبنی أمیّة و انما شبههم بسیل العرم لتخریبهم البلاد و أهلها الذین کانوا فی خفض و دعة، و أرید بالجنتین جماعتان من البساتین جماعة عن یمین بلدتهم و جماعة عن شمالها روی أنّها کانت أخصب البلاد و اطیبها، لم تکن فیها عاهة و لا هامة. و فسر العرم تارة بالصعب و اخری بالمطر الشدید و اخری بالجرذ و اخری بالوادی و اخری بالاحباس التی تبنی فی الاودیة. و منه قیل: إنّه اصطرخ أهل سبأ، قیل: إنّما اضیف السیل الی الجرذ لانه نقب علیهم سدا ضربته لهم بلقیس فحقنت به الماء و ترکت فیه ثقبا علی مقدار ما یحتاجون الیه أو المسناة التی عقدت سدا علی أنّه جمع عرمة و هی الحجارة المرکومة و کان ذلک بین عیسی و محمّد صلّی اللّه علیه و آله و علیه.( الوافی).
3- 3. الاکمة: التل. و الرض: الدق الجریش. و الطود: الجبل. و فی بعض النسخ« رص طود» بالصاد المهملة فیکون بمعنی الالزاق و الضم و الشد و لعله الصواب و المجرور فی« سننه» یرجع الی السیل أو إلی اللّه تعالی. و الذعذعة- بالذالین المعجمتین و العینین المهملتین التفریق. و التشرید: التنفیر. و فی بعض النسخ« یدغدغهم».
4- 4. التضعضع: الهدم. و الجنادل جمع جندل و هو الصخر العظیم أی ینقص اللّه و یکسر بهم البنیان التی طویت و بنیت بالجنادل و الاحجار من بلاد ارم و هی دمشق و الشام اذ کان. مستقر ملکهم فی أکثر الازمان تلک البلاد لا سیما زمانه صلّی اللّه علیه و آله« قاله المؤلّف- رحمه اللّه-:» و المراد بالزیتون مسجد دمشق أو جبال الشام أو بلد بالصین کما فی القاموس.

أَسْمَعُ صَهِیلَ خَیْلِهِمْ وَ طَمْطَمَةَ رِجَالِهِمْ (1) وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ فِی الْبِلَادِ کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَةُ عَلَی النَّارِ(2)

مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ مَاتَ ضَالًّا وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُفْضِی مِنْهُمْ مَنْ دَرَجَ (3) وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَنْ تَابَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ یَجْمَعُ شِیعَتِی بَعْدَ التَّشَتُّتِ لِشَرِّ یَوْمٍ لِهَؤُلَاءِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْخِیَرَةُ بَلْ لِلَّهِ الْخِیَرَةُ وَ الْأَمْرُ جَمِیعاً- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْمُنْتَحِلِینَ لِلْإِمَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَهْلِهَا کَثِیرٌ وَ لَوْ لَمْ تَتَخَاذَلُوا عَنْ مُرِّ الْحَقِّ وَ لَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوْهِینِ الْبَاطِلِ لَمْ یَتَشَجَّعْ (4) عَلَیْکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ وَ لَمْ یَقُومَنَّ قَوِیٌّ عَلَیْکُمْ عَلَی هَضْمِ الطَّاعَةِ وَ إِزْوَائِهَا عَنْ أَهْلِهَا(5) لَکِنْ تِهْتُمْ کَمَا تَاهَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ عَلَی عَهْدِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ- وَ لَعَمْرِی لَیُضَاعَفَنَّ عَلَیْکُمُ التِّیهُ مِنْ بَعْدِی أَضْعَافَ مَا تَاهَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ قَدِ اسْتَکْمَلْتُمْ مِنْ بَعْدِی مُدَّةَ سُلْطَانِ بَنِی أُمَیَّةَ لَقَدِ اجْتَمَعْتُمْ عَلَی سُلْطَانِ الدَّاعِی إِلَی الضَّلَالَةِ وَ أَحْیَیْتُمُ الْبَاطِلَ وَ خَلَّفْتُمُ الْحَقَّ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَ قَطَعْتُمُ الْأَدْنَی مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ وَصَلْتُمُ الْأَبْعَدَ مِنْ أَبْنَاءِ الْحَرْبِ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَعَمْرِی أَنْ لَوْ قَدْ ذَابَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ لَدَنَا التَّمْحِیصُ لِلْجَزَاءِ وَ قَرُبَ الْوَعْدُ وَ انْقَضَتِ الْمُدَّةُ وَ بَدَا لَکُمُ النَّجْمُ ذُو الذَّنَبِ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ لَاحَ لَکُمُ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَرَاجِعُوا التَّوْبَةَ.

ص: 346


1- 1. الصهیل- کامیر-: صوت الفرس. و الطمطمة فی الکلام أن یکون فیه عجمة.
2- 2. الالیة: الشحمة.
3- 3. أی یرجع من مات. و فی بعض نسخ المصدر« یقضی» بالقاف بمعنی القضاء و المحاکمة.
4- 4. فی بعض نسخ المصدر« یتخشع».
5- 5. الازواء: الصرف.

وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمْ طَالِعَ الْمَشْرِقِ سَلَکَ بِکُمْ مَنَاهِجَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَتَدَاوَیْتُمْ مِنَ الْعَمَی وَ الصَّمَمِ وَ الْبَکَمِ وَ کُفِیتُمْ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ التَّعَسُّفِ وَ نَبَذْتُمُ الثِّقْلَ الْفَادِحَ عَنِ الْأَعْنَاقِ (1) وَ لَا یُبَعِّدُ اللَّهُ إِلَّا مَنْ أَبَی وَ ظَلَمَ وَ اعْتَسَفَ وَ أَخَذَ مَا لَیْسَ لَهُ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.

**[ترجمه]روضه کافی: خطبه دیگری از امیرالمؤمنین علیه السّلام در مدینه (هشدار به امّت آخرالزمان و ظهور دولت حقّ): مسعدة بن صدقه از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود امیرالمؤمنین علیه السّلام این خطبه را در مدینه ایراد کرده است و پس از سپاس و ستایش خدا، بر پیامبر و خاندانش درود فرستاد و فرمود: «اما بعد، همانا خداوند تبارک و تعالی هیچ گاه پشت زورگویان روزگار را نشکسته، مگر پس از آنکه به آنها مهلت و آسایش داده است؛ و استخوان شکسته هیچ مردمی را نبسته، مگر پس از تنگنا و مشکلات. ای مردم! در کمتر از آن نابودی که بدان روی آوردید و مشکلاتی که پشت سر گذاشتید، عبرت گیری و پند آموزی بود. نه هر آن کس که دلی دارد، خرد دارد؛ نه هر آن کس که گوشی دارد، شنواست؛ و نه هر آن کسی که چشمی دارد، بیناست. ای بندگان خدا! در آنچه که برای شما مهم است، نیکو بنگرید و درنگ کنید. سپس کسانی را که خداوند با علم خود آنها را در میدان زندگی راهنمایی کرد بنگرید؛ آنان که به شیوه خاندان فرعون می زیستند، باغ ها کاشتند و چشمه ها و کشتزارها و مقام ها انباشتند.

و آنگاه بنگرید که خداوند وضع آنها را پس از آن همه خرمی و شادی و امر و نهی، چگونه به پایان برده. هر کس از شما که شکیبایی در پیش گیرد، سرانجام در بهشت جای خواهد گرفت. و به خدا سوگند که در بهشت جاودان خواهید بود، و سرانجام امور از آن خداست.

من در شگفتم و چرا در شگفت نشوم از خطای این گروه های پراکنده، با اختلاف دلایل شان در دین؛ آنهایی که راه پیامبر را نمی پویند، به عمل وصی اقتدا نمی کنند، به غیب ایمان نمی آورند و از هیچ عیبی چشم نمی پوشند. همان را خوب می دانند که در میانشان به خوبی یاد می شود، و همان را زشت می شمارند که خودشان زشت و ناروا می دانند. هر کس امام و پیشوای خود است و در هر آنچه از ناحقّ رواج دارد و به نظر خود درست می دانند، عمل می کنند و بدان چنگ زده اند و اسباب آن را محکم ساخته و استوار پنداشته اند. پیوسته بر خلاف حقّ می روند و جز خطاکاری نمی افزایند. به نزدیکی خدا نمی رسند و جز دوری از خدا را برنمی گزینند. انسی که با یکدیگر می یابند و تصدیقشان نسبت به یکدیگر، همه برخاسته از وحشتی است که از میراث پیامبر امی دارند. سبب نفرت آنان نیز اخبار آفریننده آسمان ها و زمین است که به آنها رسیده است. این مردم افسوس ها در پی دارند و غارهایی هستند آکنده از تیرگی های شبهه و در تاری و گمراهی و تردید آشیانه دارند. کسی را که خدا او را به خود و نظر کوتاهش وانهد و از راه حقّ به یک سویش افکند، نزد کسی که او را درک نکند، مورد اعتماد است و نزد کسی که او را نشناسد، متهم نیست. این پیروان کور و نادان، چقدر به رمه های بی چوپان شباهت دارند!

افسوس و دریغ از کارهای ناشایستی که شیعیان من به زودی خواهند کرد؛ دریغ که چگونه یکدیگر را ذلیل خواهند کرد و چگونه به کشتار هم دست خواهند زد .

فرداست که از ریشه دور افتند و به شاخه بچسبند و پیروزی را از غیر راه آن بطلبند. هر گروهی از آنان به شاخه ای بچسبد و در برابر هر بادی که بوزد، با آن از این سو به آن سو می روند، با اینکه خداوند به زودی این مردم گمراه را برای بدترین روز گرفتاری بنی امیه گرد هم جمع می کند؛ چنان که خداوند در فصل پاییز میان پاره های ابر الفت می افکند و چونان ابر متراکمی به هم پیوندشان می دهد. سپس درها را به روی آنها می گشاید و آنان از خیزشگاه سیل وار سرازیر می شوند؛ چونان سیل ویران کننده باغ های یمن سیلاب سخت و شدید است. و دسته ای موش، برای ویران کردن آن سد برانگیخته شدند و از آن سد، تپه ای هم بر جای نماند، کوه از هم پاشیده شد و راه را بر سیل نبست. خداوند آن گروه را در دل دشت ها پراکنده ساخت و همچون چشمه سارهایی بر روی زمین جاری و آشکارشان کرد. و با آنها حقوق مردمی را از دیگران باز می ستاند و مردمی را برای آواره کردن بنی امیه، در سرزمین دیگران اسکان می دهد. نیز برای مسلط شدن بر آنچه که غصب کرده اند، خداوند به وسیله آنها رکنی را لرزان می سازد و آنها را زیر سنگ های ارم و بلاد شام، درهم می شکند و بلاد خرم زیتون را از آنها می ستاند. سوگند به آن کس که دانه را می شکافد، گیاه را می رویاند، حیوان را می آفریند و انسان و حیوان را برمی آورد، هر آینه چنان که گفتم خواهد بود. از آن روست که گویی از هم اینک، شیهه اسبان و چکاچک شمشیرها را به گوش می شنوم.

به خدا سوگند هر آنچه که در دست آنهاست، پس از آنکه بر بلاد برتری و تسلط یافتند، همچون دنبه بر آتش، آب شود و هر کس از آنها بمیرد، گمراه مرده است؛ کار هر کدام از آنها که برود، به آستان خداوند عزوجل می کشد و خداوند سبحان توبه هر کس را که بخواهد می پذیرد. امید آن می رود که خداوند شیعیان، مرا پس از پراکندگی، برای بدترین روزی که در پیش دارند گرد آورد. هیچ کس نسبت به خداوند سبحان اختیاری ندارد و اختیار هر امری از آن خداست.

ای مردم! کسانی که خود را به ناحقّ به امامت منتسب می کنند فراوان اند، و اگر شما درباره حق که تلخ است، یکدیگر را به خواری نکشانید و در تحقیر باطل، سستی نکنید، کسی که همچون شما نیست بر شما جسارت نمی یابد، نیرومندی بر شما سیطره نمی یابد، اطاعت از امام زیر پا نهاده نمی شود و کسی از آن شانه خالی نمی کند. ولی شما همچون بنی اسرائیل در دوران موسی علیه السّلام سرگردان شدید و به جان خودم سوگند، سردرگمی شما پس از من افزون شود و چند برابر سرگردانی بنی اسرائیل گردد. به جان خودم اگر شما دوران سلطنت بنی امیه را پس از من به سر برید، باز هم پیرامون سلطانی را خواهید گرفت که به گمراهی می خواندتان؛ باز هم باطل را زنده می کنید، و حقّ را پشت سر می نهید؛ از نزدیک ترین مردان بدر پیوند خود می گسلید و به کسانی می پیوندید که در جنگ ها دورترین افراد از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بودند. به جان خودم سوگند که اگر آنچه در دست آنهاست آب شود و از میان برود، امتحان و مجازات نزدیک شود و وعده فرج نزدیک گردد؛ مدت عمر دولت باطل به سر آید و از سوی مشرق، ستاره دنباله داری بر شما پدید آید و ماه تابان برای شما هویدا گردد. چون این امر پدید آمد، شما به توبه بازگردید.

بدانید که اگر پیرو طالع شرق شوید، شما را به راه روشن پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ره کند و بدین ترتیب از نادانی و کوری و کری و گنگی نجات یابید؛ از رنج طلب و زور گفتن و زور کشیدن رها شوید و بار سنگین و کمرشکن را از گردن خود به دور اندازید. و خدا کسی را از رحمت خود دور نسازد، مگر کسی که تمرد کند، ستم ورزد، زور گوید و زور کشد و آنچه را حقّ ندارد، بگیرد. و این چنین است که خداوند می فرماید: «وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.» - . شعراء / 227 - { به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.} - . کافی : 63، زیر عدد 22 -

**[ترجمه]

«30»

کا، [الکافی] مِنَ الرَّوْضَةِ(2) عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمُؤَدِّبِ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی الْحَارِثِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الْخَافِضِ الرَّافِعِ الضَّارِّ النَّافِعِ الْجَوَادِ الْوَاسِعِ الْجَلِیلِ ثَنَاؤُهُ الصَّادِقَةِ أَسْمَاؤُهُ الْمُحِیطِ بِالْغُیُوبِ وَ مَا یَخْطُرُ عَلَی الْقُلُوبِ الَّذِی جَعَلَ الْمَوْتَ بَیْنَ خَلْقِهِ عَدْلًا وَ أَنْعَمَ بِالْحَیَاةِ عَلَیْهِمْ فَضْلًا فَأَحْیَا وَ أَمَاتَ وَ قَدَّرَ الْأَقْوَاتَ أَحْکَمَهَا بِعِلْمِهِ تَقْدِیراً وَ أَتْقَنَهَا بِحِکْمَتِهِ تَدْبِیراً إِنَّهُ کَانَ خَبِیراً بَصِیراً هُوَ الدَّائِمُ بِلَا فَنَاءٍ وَ الْبَاقِی إِلَی غَیْرِ مُنْتَهًی یَعْلَمُ مَا فِی الْأَرْضِ وَ مَا فِی السَّمَاءِ وَ مَا بَیْنَهُمَا وَ مَا تَحْتَ الثَّرَی أَحْمَدُهُ بِخَالِصِ حَمْدِهِ

الْمَخْزُونِ بِمَا حَمِدَهُ بِهِ الْمَلَائِکَةُ وَ النَّبِیُّونَ حَمْداً لَا یُحْصَی لَهُ عَدَدٌ وَ لَا یَتَقَدَّمُهُ أَمَدٌ(3) وَ لَا یَأْتِی بِمِثْلِهِ أَحَدٌ أُومِنُ بِهِ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ وَ أَسْتَهْدِیهِ وَ أَسْتَکْفِیهِ وَ أَسْتَقْصِیهِ بِخَیْرٍ وَ أَسْتَرْضِیهِ (4)

وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ

ص: 347


1- 1. یقال: فدحه الدین أی أثقله. أی طریق الدیون المثقلة و مظالم العباد و اطاعة أهل الجور و ظلمهم علیکم عن أعناقکم( منه).
2- 2. ص 170 تحت رقم 193.
3- 3. فی بعض النسخ« أحد» أی بالتقدم الزمانی بأن یکون حمده أحد قبل ذلک، أو بالتقدم المعنوی بان یحمد أفضل منه. و الامد: الغایة.
4- 4. استقصاه- بالصاد المهملة- من قولهم استقصی فی المسألة و تقصی إذا بلغ الغایة و بالضاد المعجمة کما فی بعض نسخ المصدر من قولهم: استقضی فلان أی طلب إلیه أن یقضیه و قوله« بخیر» بسبب طلب الخیر.

أَرْسَلَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا لَیْسَتْ لَکُمْ بِدَارٍ وَ لَا قَرَارٍ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِیهَا کَرَکْبٍ عَرَّسُوا فَأَنَاخُوا(1) ثُمَّ اسْتَقَلُّوا فَغَدَوْا وَ رَاحُوا دَخَلُوا خِفَافاً وَ رَاحُوا خِفَافاً(2)

لَمْ یَجِدُوا عَنْ مُضِیٍّ نُزُوعاً(3) وَ لَا إِلَی مَا تَرَکُوا رُجُوعاً جُدَّ بِهِمْ فَجَدُّوا وَ رَکَنُوا إِلَی الدُّنْیَا فَمَا اسْتَعَدُّوا حَتَّی إِذَا أُخِذَ بِکَظَمِهِمْ وَ خَلَصُوا إِلَی دَارِ قَوْمٍ جَفَّتْ أَقْلَامُهُمْ (4) لَمْ یَبْقَ مِنْ أَکْثَرِهِمْ خَبَرٌ وَ لَا أَثَرٌ قَلَّ فِی الدُّنْیَا لَبْثُهُمْ وَ عُجِّلَ إِلَی الْآخِرَةِ بَعْثُهُمْ فَأَصْبَحْتُمْ حُلُولًا فِی دِیَارِهِمْ ظَاعِنِینَ عَلَی آثَارِهِمْ وَ الْمَطَایَا بِکُمْ تَسِیرُ سَیْراً مَا فِیهِ أَیْنٌ وَ لَا تَفْتِیرٌ نَهَارُکُمْ بِأَنْفُسِکُمْ دَءُوبٌ وَ لَیْلُکُمْ بِأَرْوَاحِکُمْ ذَهُوبٌ-(5) فَأَصْبَحْتُمْ تَحْکُونَ مِنْ حَالِهِمْ حَالًا وَ تَحْتَذُونَ مِنْ مَسْلَکِهِمْ مِثَالًا(6) فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَإِنَّمَا أَنْتُمْ فِیهَا سَفْرٌ حُلُولٌ (7)

الْمَوْتُ بِکُمْ نُزُولٌ تَنْتَضِلُ فِیکُمْ مَنَایَاهُ (8)

وَ تَمْضِی بِأَخْبَارِکُمْ

ص: 348


1- 1. الرکب جمع راکب. و التعریس: نزول القوم فی السفر فی آخر اللیل نزلة للنوم و الاستراحة. اناخوا أی أقاموا. و« استقلوا» أی مضوا و ارتحلوا.
2- 2. أی دخلوا فی الدنیا عند ولادتهم خفافا بلا زاد و لا مال و راحوا عند الموت کذلک و یحتمل أن یکون کنایة عن الاسراع.
3- 3. نزع عن الشی ء نزوعا: کف و قلع عنه أی لم یقدروا علی الکف عن المضی و الظرفان متعلقان بالنزوع و الرجوع.
4- 4. أی جفت أقلام الناس عن کتابة آثارهم لبعد عهدهم و محو ذکرهم.
5- 5.« حلولا» جمع حال. و« ظاعنین» أی سائرین. و الاین: الاعیاء« و لا تفتیر» أی لیست تلک الحرکة موجبة لفتور تلک المطایا فتسکن عن السیر زمانا. و« نهارکم بانفسکم دءوب» أی نهارکم یسرع و یجد و یتعب بسبب أنفسکم لیذهبها. و یحتمل أن یکون الباء للتعدیة أی نهارکم یتعبکم فی أعمالکم و حرکاتکم و ذلک سبب لفناء أجسادکم.
6- 6.« تحکون» أی أحوالکم تحکی و تخبر عن أحوالهم. و الاحتذاء: الاقتداء.
7- 7. هما جمعان أی مسافرون حللتم بالدنیا و النزول- بفتح النون- أی نازل.
8- 8. الانتضال: رمی السهام للسبق. و المنایا جمع المنیة و هی الموت و لعلّ الضمیر. راجع الی الدنیا بتأویل الدهر أو بتشبیهها بالرجل الرامی أی ترمی الیکم المنایا فی الدنیا سهاما فتهلککم و السهام الأمراض و البلایا الموجبة للموت و یحتمل أن یکون فاعل تنتضل الضمیر الراجع الی الدنیا و یکون المرمی المنایا و الأول أظهر( منه).

مَطَایَاهُ إِلَی دَارِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ الْجَزَاءِ وَ الْحِسَابِ- فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَاقَبَ رَبَّهُ وَ تَنَکَّبَ ذَنْبَهُ (1)

وَ کَابَرَ هَوَاهُ وَ کَذَّبَ مُنَاهُ امْرُؤٌ أَزَمَّ نَفْسَهُ مِنَ التَّقْوَی بِزِمَامٍ وَ أَلْجَمَهَا مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهَا بِلِجَامٍ فَقَادَهَا إِلَی الطَّاعَةِ بِزِمَامِهَا وَ قَدَعَهَا عَنِ الْمَعْصِیَةِ بِلِجَامِهَا(2)

رَافِعاً إِلَی الْمَعَادِ طَرْفَهُ (3) مُتَوَقِّعاً فِی کُلِّ أَوَانٍ حَتْفَهُ (4) دَائِمَ الْفِکْرِ طَوِیلَ السَّهَرِ عَزُوفاً عَنِ الدُّنْیَا سَأَماً کَدُوحاً لِآخِرَتِهِ مُتَحَافِظاً(5)

امْرَأً جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِیَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَی عُدَّةَ وَفَاتِهِ وَ دَوَاءَ أَجْوَائِهِ فَاعْتَبَرَ وَ قَاسَ وَ تَرَکَ الدُّنْیَا وَ النَّاسَ یَتَعَلَّمُ لِلتَّفَقُّهِ وَ السَّدَادِ وَ قَدْ وَقَّرَ قَلْبَهُ ذِکْرُ الْمَعَادِ وَ طَوَی مِهَادَهُ (6) وَ هَجَرَ وِسَادَهُ مُنْتَصِباً عَلَی أَطْرَافِهِ دَاخِلًا فِی أَعْطَافِهِ خَاشِعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُرَاوِحُ بَیْنَ الْوَجْهِ وَ الْکَفَّیْنِ (7)

خُشُوعٌ فِی السِّرِّ لِرَبِّهِ لَدَمْعُهُ صَبِیبٌ وَ لَقَلْبُهُ وَجِیبٌ (8)

شَدِیدَةٌ أَسْبَالُهُ تَرْتَعِدُ مِنْ خَوْفِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ أَوْصَالُهُ (9) قَدْ عَظُمَتْ

ص: 349


1- 1. تنکب أی تجنب. و کابر أی خالف و غالب. و فی بعض نسخ المصدر« کابد» أی قاساه و تحمل المشاق فی فعله.
2- 2. قدعه کمنعه-: کفه. و فی بعض نسخ المصدر« و قرعها».
3- 3. طرفه أی عینه.
4- 4. الحتف: الموت.
5- 5. عزفت عن کذا أی زهدت فیه و انصرفت عنه. سأما أی ملولا. و الکدح: السعی و الاهتمام.
6- 6. الجوی: الحرقة من وجد او حزن. و« طوی مهاده» أی علی اقدامه.
7- 7. أعطاف جمع عطاف و هو الرداء.« یراوح» أی یضع جبهته تارة للسجود و یرفع بدنه تارة فی الدعاء ففی اعمال کل واحد منهما راحة للاخری.
8- 8. أی هو صاب کثیر الصب لدمعه. و لقلبه و جیب أی اضطراب. و اسبال جمع سبل- بالتحریک المطر و الدمع إذا هطل.
9- 9. الاوصال: المفاصل.

فِیمَا عِنْدَ اللَّهِ رَغْبَتُهُ وَ اشْتَدَّتْ مِنْهُ رَهْبَتُهُ رَاضِیاً بِالْکَفَافِ مِنْ أَمْرِهِ (1) یُظْهِرُ دُونَ مَا یَکْتُمُ وَ یَکْتَفِی بِأَقَلَّ مِمَّا یَعْلَمُ أُولَئِکَ وَدَائِعُ اللَّهِ فِی بِلَادِهِ الْمَدْفُوعُ بِهِمْ عَنْ عِبَادِهِ لَوْ أَقْسَمَ أَحَدُهُمْ عَلَی اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ تَعَالَی لَأَبَرَّهُ أَوْ دَعَا عَلَی أَحَدٍ نَصَرَهُ اللَّهُ یَسْمَعُ إِذَا نَاجَاهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُ إِذَا دَعَاهُ جَعَلَ اللَّهُ الْعَاقِبَةَ لِلتَّقْوَی وَ الْجَنَّةَ لِأَهْلِهَا مَأْوًی دُعَاؤُهُمْ فِیهَا أَحْسَنُ الدُّعَاءِ سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ دَعَاهُمُ الْمَوْلَی عَلَی مَا آتَاهُمْ- وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.

**[ترجمه]روضه کافی: امیرالمؤمنین علیه السّلام خطبه ای خواند و فرمود: «سپاس از آن خدایی است که به فرود برد و به فراز آورد؛ زیان تواند و سود رسان؛ بخشنده است و فراگیرنده؛ ستایشش والاست و نام هایش راست و درست؛ و بر نادیدنی ها و آنچه بر دل ها گذر کند محیط است. خدایی که مرگ را از روی عدالت در میان آفریدگانش برقرار کرد و آنان را به نعمت زندگی نواخت، پس زنده کند و بمیراند؛ توشه ها را اندازه کند و به حکمت و تدبیر خود، آن را بی کم و کاست محکم ساخته، زیرا او آگاه و بیناست.

اوست همیشه ماندنی و بدون نیستی و پاینده تا پایان هستی. بداند آنچه را در زیر زمین است و در آسمان و آنچه زیر خاک است و میان این و آن.

از گنجینه سپاس پاک او ستایشش را گویم که او را سزد بدان چه فرشته ها و پیامبرانش سپاس گفتند؛ ستایشی که عددش در شمار نیاید، زمان بر او پیشی نگیرد و هیچ کس به مانندش نیاورد. بدو ایمان دارم؛ بر او توکل کنم و از او راهنمایی و کفایت خواهم؛ خیر را از او جویم و خشنودی او را خواستارم. نیز گواهی می دهم که معبودی نیست جز خدای یگانه ای که شریک ندارد؛ و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بنده و رسول اوست که او را به راهنمایی و دین حقّ فرستاده تا بر همه ادیان پیروزش کند، اگر چه مشرکان را خوش نیاید. درود خدا بر او و آلش باد!

ای مردم! این جهان، خانه و پایگاه شما نیست، و همانا شما در این دنیا همانند کاروانی هستید که برای استراحت بار اندازند و شتران را بخوابانند، سپس برخاسته کوچ کنند؛ سبکبار به دنیا درآیند و سبکبار بروند؛ نه از رفتن چاره ای دارند و نه از آنچه به جای گذارده اند راه بازگشتی دارند؛ آنان را به شتاب واداشتند و آنان نیز شتافتند. آنها به دنیا دل بستند و آماده نشدند تا آن هنگام که گلوگاهشان را گرفتند و به خانه مردمی رسیدند که خانه هاشان نابود شده و از پیش تر آنان، نه خبری به جای مانده و نه اثری. آنها در دنیا اندکی درنگ کردند و به سوی آخرت شتافتند. سپس شما به خانه های آنها درآمدید و بر آثار ایشان گام نهادید. مرکب ها شما را در راهی که نه خستگی دارد و نه سستی، به خوبی برانند.

روز شما بدن هاتان را با رنج و تعب به پیش راند و شبتان جان هاتان را با خود برد. شما نمایاننده و حکایت کننده حال آنها شده اید و در راهی که پیش گرفته اید، نمونه آنهایید.

مبادا زندگی این جهان شما را بفریبد! که همانا شما در این جهان مسافرانی تازه واردید و مرگ بر شما نیز وارد خواهد شد؛ پیکان های جانگیر خود را در شما فرو می کند؛ و مرکب های راهوارش، گزارش کارهای شما را به خانه ثواب و عقاب و پاداش و حساب می رسانند.

پس خدا رحمت کند آن بنده ای را که نگران پروردگار خود باشد، از گناه شانه خالی کند، با تمنای دل بستیزد و آرزوی خود را به دروغ نسبت دهد؛ بنده ای که نفس خود را به مهار پرهیزگاری لگام زده و با لگام ترس از پروردگار خود، بر دهانش دهانه نهاده است، مهارش را به سوی طاعت خدا کشانیده و با دهانه ای که بر آن زده، از نافرمانی بازش داشته؛ بنده ای که نگاه به روز رستخیز دارد و در هر لحظه، مرگ خویش را چشم می کشد و پیوسته در اندیشه به سر می برد، بیخوابی فراوان دارد، از دنیا کناره گرفته و دلتنگ سفر آخرت است و کوشا و مراقب آنجاست؛ بنده ای که شکیبایی را مرکب نجات خویش و تقوا را توشه روز مرگ و درمان دردهای سوزان درونی اش ساخته و از این رو پند گرفته، خود را سنجیده و دنیا و مردم را وانهاده؛ برای درک حقایق دین و پایداری، دانش آموزد و دلش از یاد روز رستاخیز سنگین بار گشته؛ بستر خوابش را درهم پیچیده و از بالش استراحت دوری گزیده؛ بر سر پا ایستاده، در عبای خویش خزیده و برای خداوند عزوجل خاشع و فروتن گشته، و میان صورت و دو کف دستش [در نهادن آنها بر خاک عبودیت]، نوبت برقرار کرده است.

در نهان، برابر پروردگارش خاشع است؛ اشکش ریزان و دلش لرزان و سیلاب سرشک از دیدگانش فرو ریزان است؛ از ترس خدا بندهای تنش می لرزد؛ گرایش او در آنچه نزد خداست بسیار و هراسش از او سخت است؛ در کار زندگی به اندازه گذران خشنود است؛ آنچه را که آشکار می سازد کمتر است از آنچه که پوشیده می دارد؛ و به گفتن کمتر از آنچه می داند، بسنده می کند.

اینها هستند سپرده های خدا در شهر که در پرتو وجود آنها، بلا را از بندگانش دور سازد. اگر یکی از آنها خدای را برای انجام کاری سوگند دهد، خداوند آن را به جای می آورد یا اگر کسی را نفرین کند، خداوند یاری اش رساند، راز او را بشنود و دعایش را مستجاب گرداند. خداوند، سرانجام را برای پرهیزگاری برقرار داشته و بهشت را مأوا و مسکن پرهیزگاران قرار داده است .

خواسته آنها در آنجا، بهترین خواهش ها و دعایشان، بهترین دعاهاست، و آن این است که بگویند: «سبحانک اللّهم»، [تو منزّهی بارخدایا]. و اینجا به خاطر نعمت هاست که خدا بدیشان داده است و آخرین خواهش آنها این است که: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» - . حمد / 1 - ، { ستایش خدا را که پروردگار جهانیان} - . کافی : 170، زیر عدد 193 - .

**[ترجمه]

«31»

کا، [الکافی] مِنَ الرَّوْضَةِ(2) عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ ذَکَرَ هَذِهِ الْخُطْبَةَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ أَهْلِ الْحَمْدِ وَ وَلِیِّهِ وَ مُنْتَهَی الْحَمْدِ وَ مَحَلِّهِ الْبَدِی ءِ الْبَدِیعِ الْأَجَلِّ الْأَعْظَمِ الْأَعَزِّ الْأَکْرَمِ الْمُتَوَحِّدِ بِالْکِبْرِیَاءِ وَ الْمُتَفَرِّدِ بِالْآلَاءِ الْقَاهِرِ بِعِزِّهِ وَ الْمُسَلِّطِ بِقَهْرِهِ الْمُمْتَنِعِ بِقُوَّتِهِ الْمُهَیْمِنِ بِقُدْرَتِهِ وَ الْمُتَعَالِی فَوْقَ کُلِّ شَیْ ءٍ بِجَبَرُوتِهِ الْمَحْمُودِ بِامْتِنَانِهِ وَ بِإِحْسَانِهِ الْمُتَفَضِّلِ بِعَطَائِهِ وَ جَزِیلِ فَوَائِدِهِ الْمُتَوَسَّعِ بِرِزْقِهِ الْمُسْبِغِ بِنِعَمِهِ نَحْمَدُهُ عَلَی آلَائِهِ وَ تَظَاهُرِ نَعْمَائِهِ حَمْداً یَزِنُ عَظَمَةَ جَلَالِهِ وَ یَمْلَأُ قَدْرَ آلَائِهِ وَ کِبْرِیَائِهِ- وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ الَّذِی کَانَ فِی أَوَّلِیَّتِهِ مُتَقَادِماً وَ فِی دَیْمُومِیَّتِهِ مُتَسَیْطِراً(3) خَضَعَ الْخَلَائِقُ لِوَحْدَانِیَّتِهِ وَ رُبُوبِیَّتِهِ وَ قَدِیمِ أَزَلِیَّتِهِ وَ دَانُوا لِدَوَامِ أَبَدِیَّتِهِ (4)

وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ خِیَرَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ اخْتَارَهُ بِعِلْمِهِ وَ

ص: 350


1- 1. زاد فی الوافی« و ان أحسن طول عمره».
2- 2. ص 173 تحت رقم 194.
3- 3. أی هو فی دوامه مسلط علی جمیع خلقه.
4- 4. أی أقروا و أذعنوا بدوام أبدیته أو أطاعوا و خضعوا و ذلوا لکونه دائم الابدیة.

اصْطَفَاهُ لِوَحْیِهِ وَ ائْتَمَنَهُ عَلَی سِرِّهِ وَ ارْتَضَاهُ لِخَلْقِهِ وَ انْتَدَبَهُ لِعَظِیمِ أَمْرِهِ وَ لِضِیَاءِ مَعَالِمِ دِینِهِ وَ مَنَاهِجِ سَبِیلِهِ وَ مِفْتَاحِ وَحْیِهِ وَ سَبَباً لِبَابِ رَحْمَتِهِ ابْتَعَثَهُ عَلَی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ هَدْأَةٍ مِنَ الْعِلْمِ (1)

وَ اخْتِلَافٍ مِنَ الْمِلَلِ وَ ضَلَالٍ عَنِ الْحَقِّ وَ جَهَالَةٍ بِالرَّبِّ وَ کُفْرٍ بِالْبَعْثِ وَ الْوَعْدِ أَرْسَلَهُ إِلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ بِکِتَابٍ کَرِیمٍ قَدْ فَصَّلَهُ وَ فَضَّلَهُ وَ بَیَّنَهُ وَ أَوْضَحَهُ وَ أَعَزَّهُ وَ حَفِظَهُ مِنْ أَنْ یَأْتِیَهُ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ- تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ- ضَرَبَ لِلنَّاسِ فِیهِ الْأَمْثَالَ وَ صَرَّفَ فِیهِ الْآیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَعْقِلُونَ أَحَلَّ فِیهِ الْحَلَالَ وَ حَرَّمَ فِیهِ الْحَرَامَ وَ شَرَعَ فِیهِ الدِّینَ لِعِبَادِهِ عُذْراً وَ نُذْراً- لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ یَکُونَ بَلَاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ- فَبَلَّغَ رِسَالَتَهُ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ وَ عَبَدَهُ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ وَ أُوصِی نَفْسِی بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی ابْتَدَأَ الْأُمُورَ بِعِلْمِهِ وَ إِلَیْهِ یَصِیرُ غَداً مِیعَادُهَا وَ بِیَدِهِ فَنَاؤُهَا وَ فَنَاؤُکُمْ وَ تَصَرُّمُ أَیَّامِکُمْ وَ فَنَاءُ آجَالِکُمْ وَ انْقِطَاعُ مُدَّتِکُمْ فَکَانَ قَدْ زَالَتْ عَنْ قَلِیلٍ عَنَّا وَ عَنْکُمْ کَمَا زَالَتْ عَمَّنْ کَانَ قَبْلَکُمْ- فَاجْعَلُوا عِبَادَ اللَّهِ اجْتِهَادَکُمْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا التَّزَوُّدَ مِنْ یَوْمِهَا الْقَصِیرِ لِیَوْمِ الْآخِرَةِ الطَّوِیلِ فَإِنَّهَا دَارُ عَمَلٍ وَ الْآخِرَةَ دَارُ الْقَرَارِ وَ الْجَزَاءِ فَتَجَافَوْا عَنْهَا فَإِنَّ الْمُغْتَرَّ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا لَنْ تَعْدُوَ الدُّنْیَا إِذَا تَنَاهَتْ إِلَیْهَا أُمْنِیَّةُ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِیهَا الْمُحِبِّینَ لَهَا الْمُطْمَئِنِّینَ إِلَیْهَا الْمَفْتُونِینَ بِهَا أَنْ تَکُونَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ (2) الْآیَةَ- مَعَ أَنَّهُ لَمْ یُصِبِ امْرُؤٌ مِنْکُمْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَبْرَةً إِلَّا أَوْرَثَتْهُ عَبْرَةً(3) وَ لَا یُصْبِحُ فِیهَا فِی جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا وَ هُوَ یَخَافُ فِیهَا نُزُولَ جَائِحَةٍ(4)

أَوْ تَغَیُّرَ نِعْمَةٍ أَوْ زَوَالَ عَافِیَةٍ مَا فِیهِ مَعَ أَنَّ الْمَوْتَ مِنْ وَرَاءِ

ص: 351


1- 1. الهدأة- بفتح الهاء و سکون الدال-: السکون عن الحرکات.
2- 2. یونس: 24.
3- 3. الحبرة بالفتح- النعمة. و العبرة: الدمعة.
4- 4. الجائحة: الآفة النبیّ تهلک الثمار و الأموال. و کل مصیبة عظیمة.

ذَلِکَ وَ هَوْلَ الْمُطَّلَعِ وَ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیِ الْحَکَمِ الْعَدْلِ تُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا عَمِلَتْ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی- فَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ سَارِعُوا إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ وَ التَّقَرُّبِ إِلَیْهِ بِکُلِّ مَا فِیهِ الرِّضَا فَإِنَّهُ قَرِیبٌ مُجِیبٌ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ یَعْمَلُ بِمَحَابِّهِ وَ یَجْتَنِبُ سَخَطَهُ ثُمَّ إِنَّ أَحْسَنَ الْقَصَصِ وَ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ وَ أَنْفَعَ التَّذَکُّرِ کِتَابُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ- وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (1) أَسْتَعِیذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ- وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ(2) إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(3) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَحَنَّنْ (4) عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَلِّمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَأَفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ وَ بَارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ وَ تَحَنَّنْتَ وَ سَلَّمْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ- اللَّهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّداً الْوَسِیلَةَ وَ الشَّرَفَ وَ الْفَضِیلَةَ وَ الْمَنْزِلَةَ الْکَرِیمَةَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ أَعْظَمَ الْخَلَائِقِ کُلِّهِمْ شَرَفاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَقْرَبَهُمْ مِنْکَ مَقْعَداً وَ أَوْجَهَهُمْ عِنْدَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ جَاهاً وَ أَفْضَلَهُمْ عِنْدَکَ مَنْزِلَةً وَ نَصِیباً- اللَّهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّداً أَشْرَفَ الْمَقَامِ وَ حِبَاءَ السَّلَامِ (5) وَ شَفَاعَةَ الْإِسْلَامِ اللَّهُمَّ وَ أَلْحِقْنَا بِهِ غَیْرَ خَزَایَا وَ لَا نَاکِبِینَ (6)

وَ لَا نَادِمِینَ وَ لَا مُبَدِّلِینَ إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ ثُمَّ جَلَسَ قَلِیلًا ثُمَّ قَامَ فَقَالَ:

ص: 352


1- 1. الأعراف: 203.
2- 2. العصر: الی 3.
3- 3. الأحزاب: 56.
4- 4. التحنّن: الترحم.
5- 5. الحباء: العطاء أی أعطه عطیة سلامتک بأن یکون سالما عن جمیع ما یوجب نقصا أو خزیا.( منه).
6- 6. فی بعض نسخ المصدر« و لا ناکثین».

الْحَمْدُ لِلَّهِ أَحَقَّ مَنْ خُشِیَ وَ حُمِدَ وَ أَفْضَلَ مَنِ اتُّقِیَ وَ عُبِدَ وَ أَوْلَی مَنْ عُظِّمَ وَ مُجِّدَ نَحْمَدُهُ لِعَظِیمِ غَنَائِهِ وَ جَزِیلِ عَطَائِهِ وَ تَظَاهُرِ نَعْمَائِهِ وَ حُسْنِ بَلَائِهِ وَ نُؤْمِنُ بِهُدَاهُ الَّذِی لَا یَخْبُو ضِیَاؤُهُ وَ لَا یَتَمَهَّدُ سَنَاؤُهُ (1)

وَ لَا یُوهَنُ عُرَاهُ وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُوءِ کُلِّ الرَّیْبِ وَ ظُلَمِ الْفِتَنِ وَ نَسْتَغْفِرُهُ مِنْ مَکَاسِبِ الذُّنُوبِ (2)

وَ نَسْتَعْصِمُهُ مِنْ مَسَاوِی الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهِ الْآمَالِ وَ الْهُجُومِ فِی الْأَهْوَالِ وَ مُشَارَکَةِ أَهْلِ الرَّیْبِ (3)

وَ الرِّضَا بِمَا یَعْمَلُ الْفُجَّارُ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ- اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَنَا وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الْأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوَاتِ الَّذِینَ تَوَفَّیْتَهُمْ عَلَی دِینِکَ وَ مِلَّةِ نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ حَسَنَاتِهِمْ وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ أَدْخِلْ عَلَیْهِمُ الْمَغْفِرَةَ وَ الرَّحْمَةَ وَ الرِّضْوَانَ وَ اغْفِرْ لِلْأَحْیَاءِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الَّذِینَ وَحَّدُوکَ وَ صَدَّقُوا رَسُولَکَ وَ تَمَسَّکُوا بِدِینِکَ وَ عَمِلُوا بِفَرَائِضِکَ وَ اقْتَدَوْا بِنَبِیِّکَ وَ سَنُّوا سُنَّتَکَ وَ أَحَلُّوا حَلَالَکَ وَ حَرَّمُوا حَرَامَکَ وَ خَافُوا عِقَابَکَ وَ رَجَوْا ثَوَابَکَ وَ وَالَوْا أَوْلِیَاءَکَ وَ عَادَوْا أَعْدَاءَکَ اللَّهُمَّ اقْبَلْ حَسَنَاتِهِمْ وَ تَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِهِمْ وَ أَدْخِلْهُمْ بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ.

**[ترجمه]روضه کافی: از امام صادق علیه السّلام روایت کرده اند که آن حضرت خطبه زیرا را از امیرالمؤمنین علیه السّلام در روز جمعه نقل فرمود: «سپاس خدایی را سزاست که شایسته سپاس است، سرآغاز و سرانجام است و جایگاه او، آغازکننده نقش آفرین، برترین والا و بزرگوار، عزیزترینِ هستی و کرامت شعار، به کبریایی یگانه و به هر گونه نعمت، یکتاست؛ خدایی که به عزت خود چیره است و به قهر خود مسلّط؛ به نیروی خود منیع است، به توان خود مقتدر و به جبروت خود برتر از هر چیز؛ ستوده است به امتناع و احسانش؛ بخشنده است به عطا و فواید شایانش؛ روزی فراوان دهد و نعمت بیکران او را سپاسگزاریم به نعمت هایش و پیاپی بودن بخشش هایش؛ سپاسی که برازنده عظمت و جلال اوست و فرازنده نعمت های واسع و کبریاییش.

گواهی می دهم که نیست شایسته پرستشی جز او که شریکی ندارد؛ آنکه در اوّلیّت خود بر هر چیز پیشی دارد و در پایندگی بر همه چیز چیره است. همه خلق برای یگانگی و ربوبیّت او خاضعند و هم برای ازلیّت دیرین او، و به دوام ابدیّتش سر فرود آورده اند.

گواهی می دهم که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، بنده و فرستاده و بهترین آفریده اوست. او را به دانش خود برگزید؛ برای وحی خود انتخاب کرد و سرّ خود را به او سپرد. او را برای هدایت خلق خودش پسندید و به کار بزرگ نبوّت پایانی و پرتوافکنی بر نشانه های دین خود و برنامه های راه خویش و کلید وحی خود نماینده ساخت و وسیله باب رحمت خودش گرداند. او را برای دوران فترت رسولان و خموشی چراغ دانش و اختلاف ملّت ها، گمراهی بشر از راه حقّ، نادانی به حضرت حقّ و کفر و انکار زندگی پس از مرگ و وعده رستخیز برانگیخت.

او را به پیامبری تمامی مردم فرستاد و رحمت جهانیان ساخت، به همراه کتابی ارجمند که آن را برتری داد، آیه آیه فرو فرستاد، روشن و آشکارش ساخت، عزیزش گردانید و نگاهش داشت که مبادا از پیش یا پس، باطلی بدان نفوذ کند؛ کتابی که تنزیلی بود از سوی خداوند حکیم ستوده. در این کتاب برای مردم مثل ها زد و آیاتی را تکرار کرد، شاید که آنها تعقّل کنند.

حلال را در آن حلال و حرام را حرام شمرد، و در آن، دین را برای بندگانش قانون گردانید تا هم عذری باشد و هم بیمی، تا پس از ارسال رسولان، مردم بر خداوند حجت و بهانه ای نداشته باشند و وسیله ابلاغ به مردم خداپرست گردد. او هم تبلیغ رسالت کرد و در راه خدا به جهاد برخاست و تا دم مرگ او را پرستید، درود و سلام فراوان خدا براو و خاندانش باد!

ای بندگان خدا! به شما و خودم توصیه می کنم تقوای خدایی را که همه چیز را با دانش خود آغازید و وعده گاه و بازگشت همه، فردا به درگاه اوست. و به دست اوست نابودی آنها و نابودی شما و گذشت روزگار و به سر رسیدن عمر و پایان یافتن اجل شما. این دنیا از دست ما و شما برود، چنانچه از دست پیشینیان شما رفت. پس ای بندگان خدا! تلاش خود را در این دنیا به کار بندید تا در روز کوتاه برای آن روز بلند، آن توشه برگیرید، زیرا دنیا خانه تلاش است و آخرت سرای آرمیدن و پاداش. از این دنیا دل برکنید، که به راستی فریب خورده کسی است که فریفته دنیا گردد. دنیا در زمینه نهایت آرزوی خواستاران خود که بسیار دوستش دارند و بدان دل دهند و شیفته آنند، هرگز از این درنگذرد که خداوند عزوجل فرموده است: «... کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ ...» - . یونس / 24 - { ...بسان آبی است که آن را از آسمان فرو ریختیم، پس گیاه زمین -از آنچه مردم و دامها می خورند- با آن درآمیخت..} .

با اینکه هیچ یک از شما در این دنیا نعمتی به دست نیاورد، جز آنکه اشک و آهی برایش به بار آورد، و در سایه آسایش و امنیتی در نیاید، جز در پی ابتلا به بلایی خانمان برانداز یا دگرگون شدن نعمتی یا از دست رفتن عافیت و تندرستی، او همیشه نگران و ترسان است. مرگ نیز در پی می آید و هراس بازداشتگاه قیامت و توقف اجباری در پیشگاه خداوند دادگر نیز در پیش روست، و هر کس در آنجا بدان چه کرده پاداش بیند، «تا کسانی که بدی کردند کیفر خود را ببینند، و کسانی که خوبی کردند پاداش نیک کار خود را بگیرند».

پس از خدای والامقام بترسید و به سوی رضوان خدا و انجام طاعت و تقرب به او و هرچه خشنودی او در آن است بشتابید که به راستی او نزدیک و اجابت کننده است. خداوند ما و شما را از کسانی قرار دهد که بدان چه خدای دوست دارد عمل کنند و دوری گزینند از آنچه خشم و غضب خدا در آن است. سپس به راستی که بهترین داستان ها و رساترین پندها و سودمندترین یادآوری ها، کتاب خداست که فرموده: «وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» - . اعراف / 204 - { و چون قرآن خوانده شود، گوش بدان فرا دارید و خاموش مانید، امید که بر شما رحمت آید.}

به خدا پناه می برم از شیطان رجیم. به نام خداوند بخشاینده مهربان. «وَ الْعَصْرِ* إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» - . عصر / 1 تا 3. - { سوگند به عصرِ [غلبه حقّ بر باطل]،که واقعاً انسان دستخوشِ زیان است؛ مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند.}. «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» - . احزاب / 56 - { خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.} بار خدایا! رحمت فرست بر محمّد و آل محمّد! برکت بده به محمّد و آل محمّد! مهر بورز به محمّد و آل محمّد! و درود فرست به محمّد و آل محمّد، همچون بهترین آنچه که رحمت فرستادی، برکت دادی، ترحم کردی، مهر ورزیدی و درود گفتی بر ابراهیم و آل ابراهیم، زیرا تو حمیدی و مجید. بار خدایا! به محمّد وسیله شرف و فضیلت و منزلت ارجمند عطا کن. بار خدایا! محمّد و آل محمّد را در روز قیامت از همه خلایق بزرگوارتر دار و در شرف و مقام، آنها را به خود نزدیک تر مقرر کن در روز قیامت، تا پیش تو آبرومندتر بوده و منزلت و نصیب برتری داشته باشند. بار خدایا! به محمّد، شریف ترین مقام و سلامتی و درود و شفاعت امت اسلام را به او عطا کن. بار خدایا! ما را آبرومند و وفادار به او بپیوند، نه رسوا و پیمان شکن، نه پشیمان از بدکرداری و نه منحرف از حقّ. اله الحقّ، آمین.»

سپس اندکی نشست، آنگاه برخاست و گفت: «سپاس خدا را سزاست شایسته ترین کسی که باید از او ترسید و او را ستود؛ بهترین کسی که باید از او پرهیز کرد و او را پرستید؛ و سزاوارترین کسی که باید او را بزرگوار دانست. او را سپاسگزاریم، برای بی نیازی کلانش، بخشش شایانش، ظاهر شدن نعمت هایش و حسن آزمایش و بلایش، و به رهبری او بگرویم که پرتو او خاموش نگردد، بلندی اش پست و هموار نشود و حلقه هایش سستی نگیرد.

به خدا پناه می بریم از بدعاقبتی هر تردید و بددلی و از تیرگی فتنه ها؛ از او آمرزش جوییم از ارتکاب گناهان ؛ و از او خواستاریم که از ما در برابر کردارهای بد، آرزوهای ناهنجار، هجوم در پرتگاه های هراسناک، همکاری با اهل ریب و بدبینان و خشنودی از آنچه بدکاران به ناحقّ در روی زمین کنند، حفاظت کند.

بار خدایا! ما را بیامرز و نیز همه مردان و زنان مؤمن، زنده یا مرده، را به همراه کسانی که وقتی جان آنان را گرفتی، بر کیش خود و آیین پیامبرت بودند. بارخدایا! حسنات آنها را بپذیر، از سیّئات آنها درگذر، رحمت و آمرزش و رضوان بدان ها ارزانی دار و زنده های آنان، از مردان و زنان مؤمن را بیامرز؛ آن کسانی که یگانه تو را پرستیدند؛ رسولت را تصدیق کردند؛ به دینت پایبند ماندند؛ به فرائض تو عمل کردند؛ از پیامبرت پیروی کردند؛ روش و سنت تو را به جای آوردند؛ حلالت را حلال و حرامت را حرام شمردند؛ از کیفر تو ترسیدند و به ثواب تو امید بستند؛ و با دوستانت دوستی و با دشمنانت دشمنی کردند.

بارخدایا! حسنات آنها را بپذیر، از سیّئات و بدکرداری های آنها درگذر و به رحمتت، آنها را در شمار بنده های خوبت درآور. اله الحقّ، آمین.» - . کافی : 173، زیر عدد 194 -

**[ترجمه]

«32»

کا، [الکافی] مِنَ الرَّوْضَةِ(4)

خُطْبَةٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ الْمُؤَدِّبُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ(5)

عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمِیِّ جَمِیعاً عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَارِثِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ

ص: 353


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« لا یهمد» و السنا مقصورا ضوء البرق و ممدودا: الرفعة.
2- 2. أی من شر کل شک و شبهة یعتری فی الدین.
3- 3. أی الذین یشکون و یرتابون فی الدین أو الذین یریبون الناس فیهم بالخیانة و السرقة.
4- 4. المصدر ص 352 تحت رقم 550.
5- 5. أحمد بن محمّد عطف علی علیّ بن الحسن و هو العاصمی، و التیمی هو ابن فضال و قل من تفطن لذلک( قاله المؤلّف) و فی بعض نسخ المصدر« أحمد بن محمّد بن أحمد» و فی بعضها« عن علی الحسین المؤدّب».

علیه السلام قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام النَّاسَ بِصِفِّینَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْکُمْ حَقّاً بِوِلَایَةِ أَمْرِکُمْ وَ مَنْزِلَتِیَ الَّتِی أَنْزَلَنِی اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ بِهَا مِنْکُمْ وَ لَکُمْ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِی لِی عَلَیْکُمْ (1) وَ الْحَقُّ أَجْمَلُ الْأَشْیَاءِ فِی التَّوَاصُفِ وَ أَوْسَعُهَا فِی التَّنَاصُفِ (2) لَا یَجْرِی لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَی عَلَیْهِ وَ لَا یَجْرِی عَلَیْهِ إِلَّا جَرَی لَهُ وَ لَوْ کَانَ لِأَحَدٍ أَنْ یَجْرِیَ ذَلِکَ لَهُ وَ لَا یَجْرِیَ عَلَیْهِ لَکَانَ ذَلِکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِصاً دُونَ خَلْقِهِ لِقُدْرَتِهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ لِعَدْلِهِ فِی کُلِّ مَا جَرَتْ عَلَیْهِ ضُرُوبُ قَضَائِهِ (3)

وَ لَکِنْ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَی الْعِبَادِ أَنْ یُطِیعُوهُ وَ جَعَلَ کَفَّارَتَهُمْ (4) عَلَیْهِ بِحُسْنِ الثَّوَابِ تَفَضُّلًا مِنْهُ وَ تَطَوُّلًا بِکَرَمِهِ وَ تَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِیدِ لَهُ أَهْلًا- ثُمَّ جَعَلَ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً فَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَی بَعْضٍ فَجَعَلَهَا تَتَکَافَی (5)

فِی وُجُوهِهَا

ص: 354


1- 1. الذی له علیهم من الحق هو وجوب طاعته و امحاض نصیحته و الذی لهم علیه من الحق هو وجوب معدلته فیهم.
2- 2. التواصف أن یصف بعضهم لبعض و التناصف أن ینصف بعضهم بعضا و انما کان الحق أجمل الأشیاء فی التواصف لانه یوصف بالحسن و الوجوب و کل جمیل و انما کان أوسعها فی التناصف لان الناس لو تناصفوا فی الحقوق لما ضاق علیهم أمر من الأمور و فی النهج« و الحق أوسع الأشیاء فی التواصف و اضیقها فی التناصف» و هو أوضح و معناه أن الناس کلهم یصفون الحق و لکن لا ینصف بعضهم بعضا. و فی بعض نسخ المصدر« التراصف» موضع التواصف.
3- 3. أی أنواعه المتغیرة المتوالیة. و فی بعض نسخ المصدر« صروف قضائه».
4- 4. انما سمی جزاؤه تعالی علی الطاعة کفّارة لانه یکفر ما یزعمونه من أن طاعتهم له تعالی حقّ لهم علیه یستوجبون به الثواب مع أنّه لیس کذلک لان الحق له علیهم حیث أقدرهم علی الطاعة و ألهمهم ایاها و لهذا سماه التفضل و التطول و التوسع بالانعام الذی هو للمزید منه أهل لانه الکریم الذی لا تنفد خزائنه بالاعطاء و الجود تعالی مجده و تقدس. و فی نهج البلاغة« و جعل جزاءهم علیه» و علی هذا فلا یحتاج الی التکلف.
5- 5. أی جعل کل وجه من تلک الحقوق مقابلا بمثله، فحق الوالی- و هو الطاعة من. الرعیة- مقابل بمثله و هو العدل فیهم و حسن السیرة.

وَ یُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَا یُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ (1) فَأَعْظَمُ مِمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِیَّةِ عَلَی الْوَالِی فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ فَجَعَلَهَا نِظَامَ أُلْفَتِهِمْ وَ عِزّاً لِدِینِهِمْ (2) وَ قِوَاماً

لِسُنَنِ الْحَقِّ فِیهِمْ- فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِیَّةِ فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِیَّةُ مِنَ الْوَالِی حَقَّهُ وَ أَدَّی إِلَیْهَا الْوَالِی کَذَلِکَ عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ فَقَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَی أَذْلَالِهَا السُّنَنُ (3)

وَ صَلَحَ بِذَلِکَ الزَّمَانُ وَ طَابَ بِهَا الْعَیْشُ وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِیَّةُ عَلَی وَالِیهِمْ وَ عَلَا الْوَالِی الرَّعِیَّةَ اخْتَلَفَ هُنَالِکَ الْکَلِمَةُ وَ ظَهَرَتْ مَطَامِعُ الْجَوْرِ وَ کَثُرَ الْإِدْغَالُ فِی الدِّینِ وَ تُرِکَتْ مَعَالِمُ السُّنَنِ (4) فَعُمِلَ بِالْهَوَی وَ عُطِّلَتِ الْآثَارُ وَ کَثُرَ عِلَلُ النُّفُوسِ (5)

وَ لَا یُسْتَوْحَشُ لِجَسِیمِ حَقٍّ عُطِّلَ وَ لَا لِعَظِیمِ بَاطِلٍ أُثِّلَ فَهُنَالِکَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ وَ تَخْرَبُ الْبِلَادُ(6)

ص: 355


1- 1. کما أن الوالی إذا لم یعدل لم یستحق الطاعة.
2- 2. فانها سبب اجتماعهم به و یقهرون اعداءهم و یعز دینهم. و قوله:« قواما» أی به یقوم جریان الحق فیهم و بینهم.
3- 3. فی القاموس: ذل الطریق- بالکسر-: محجته. و أمور اللّه جاریة اذلالها و علی أذلالها أی مجاریها جمع ذل- بالکسر-
4- 4. الادغال: بکسر الهمزة- و هو أن یدخل فی الشی ء ما لیس منه و هو الابداع و التلبیس أو- بفتحها- جمع الدغل- بالتحریک-: الفساد.
5- 5. قال البحرانیّ: علل النفوس أمراضها بملکات السوء کالغل و الحسد و العداوة و نحوها و قیل: عللها وجوه ارتکابها للمنکرات فتاتی فی کل منکر بوجه و رأی فاسد.
6- 6. التأثیل: التأصیل. و مجد مؤثل أی مجموع ذو أصل. و فی النهج« فعل» مکان أثل و التبعة ما یتبع أعمال العباد من العقاب و سوء العاقبة.

وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْعِبَادِ- فَهَلُمَّ أَیُّهَا النَّاسُ إِلَی التَّعَاوُنِ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْقِیَامِ بِعَدْلِهِ وَ الْوَفَاءِ بِعَهْدِهِ وَ الْإِنْصَافِ لَهُ فِی جَمِیعِ حَقِّهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ الْعِبَادُ إِلَی شَیْ ءٍ أَحْوَجَ مِنْهُمْ إِلَی التَّنَاصُحِ فِی ذَلِکَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَیْهِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ وَ إِنِ اشْتَدَّ عَلَی رِضَا اللَّهِ حِرْصُهُ وَ طَالَ فِی الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ بِبَالِغٍ حَقِیقَةَ مَا أَعْطَی اللَّهُ مِنَ الْحَقِّ أَهْلَهُ وَ لَکِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْعِبَادِ النَّصِیحَةُ لَهُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعَاوُنُ عَلَی إِقَامَةِ الْحَقِّ فِیهِمْ ثُمَّ لَیْسَ امْرُؤٌ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِی الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ وَ جَسُمَتْ فِی الْحَقِّ فَضِیلَتُهُ بِمُسْتَغْنٍ عَنْ أَنْ یُعَانَ عَلَی مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَقِّهِ وَ لَا لِامْرِئٍ مَعَ ذَلِکَ خَسَأَتْ بِهِ الْأُمُورُ وَ اقْتَحَمَتْهُ الْعُیُونُ (1) بِدُونِ مَا أَنْ یُعِینَ عَلَی ذَلِکَ وَ یُعَانَ عَلَیْهِ وَ أَهْلُ الْفَضِیلَةِ فِی الْحَالِ وَ أَهْلُ النِّعَمِ الْعِظَامِ أَکْثَرُ فِی ذَلِکَ حَاجَةً وَ کُلٌّ فِی الْحَاجَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَرَعٌ سَوَاءٌ(2) فَأَجَابَهُ رَجُلٌ مِنْ عَسْکَرِهِ لَا یُدْرَی مَنْ هُوَ وَ یُقَالُ إِنَّهُ لَمْ یُرَ فِی عَسْکَرِهِ قَبْلَ

ص: 356


1- 1.« و لا لامرئ» یعنی مع عدم الاستغناء عن الاستعانة و قوله:« خسئت به الأمور» یقال: خسئت الکلب خسئا طردته و خسأ الکلب بنفسه یتعدی و لا یتعدی. و قد تعدی بالباء أی طردته الأمور أو یکون الباء للسببیة أی بعدت بسببه الأمور. و فی بعض نسخ المصدر« حست» بالمهملتین أی اختبرته. و اقتحمه: احتقره، و فی النهج« و لا امرؤ و ان صفرته النفوس و اقتحمته العیون». و قوله:« بدون ما أن یعین» أی بأقل من أن یستعان به و یعان و الحاصل کما فی الوافی أن الشریف و الوضیع جمیعا محتاجون فی أداء الحقوق الی إعانة بعضهم بعضا و استعانة بعضهم ببعض و کل من کانت النعمة علیه أعظم فاحتیاجه فی ذلک أکثر لان الحقوق علیه أوفر لازدیاد الحقوق بحسب ازدیاد النعم.
2- 2.« سواء» بیان لقوله:« شرع» و تأکید و انما ذکره علیه السلام ذلک لئلا یتوهم أنهم یستغنون باعانة بعضهم بعضا عن ربهم تعالی بل هو الموفق و المعین لهم فی جمیع أمورهم و لا یستغنون بشی ء عن اللّه تعالی و انما کلفهم بذلک لیختبر طاعتهم و یثیبهم علی ذلک و اقتضت حکمته البالغة أن یجری الأشیاء باسبابها و هو المسبب لها و القادر علی امضائها بلا سبب.( منه).

ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَا بَعْدَهُ: فَقَامَ وَ أَحْسَنَ الثَّنَاءَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا أَبْلَاهُمْ وَ أَعْطَاهُمْ مِنْ وَاجِبِ حَقِّهِ عَلَیْهِمْ وَ الْإِقْرَارِ(1)

بِکُلِّ مَا ذَکَرَ مِنْ تَصَرُّفِ الْحَالاتِ بِهِ وَ بِهِمْ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ أَمِیرُنَا وَ نَحْنُ رَعِیَّتُکَ بِکَ أَخْرَجَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الذُّلِّ وَ بِإِعْزَازِکَ أَطْلَقَ عِبَادَهُ مِنَ الْغُلِ (2)

فَاخْتَرْ عَلَیْنَا فَأَمْضِ اخْتِیَارَکَ وَ ائْتَمِرْ فَأَمْضِ ائْتِمَارَکَ (3)

فَإِنَّکَ الْقَائِلُ الْمُصَدَّقُ وَ الْحَاکِمُ الْمُوَفَّقُ وَ الْمَلِکُ الْمُخَوَّلُ (4) لَا نَسْتَحِلُّ فِی شَیْ ءٍ مِنْ مَعْصِیَتِکَ وَ لَا نَقِیسُ عِلْماً بِعِلْمِکَ یَعْظُمُ عِنْدَنَا فِی ذَلِکَ خَطَرُکَ (5) وَ یَجِلُّ عَنْهُ فِی أَنْفُسِنَا فَضْلُکَ- فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلَالُ اللَّهِ فِی نَفْسِهِ وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ أَنْ یَصْغُرَ عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذَلِکَ کُلُّ مَا سِوَاهُ وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ کَانَ کَذَلِکَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ لَطُفَ إِحْسَانُهُ إِلَیْهِ فَإِنَّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا زَادَ حَقُّ اللَّهِ عَلَیْهِ عِظَماً- وَ إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ حَالاتِ الْوُلَاةِ عِنْدَ صَالِحِ النَّاسِ (6) أَنْ یُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ وَ یُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَی الْکِبْرِ وَ قَدْ کَرِهْتُ أَنْ یَکُونَ جَالَ فِی ظَنِّکُمْ أَنِّی أُحِبُّ الْإِطْرَاءَ(7)

وَ اسْتِمَاعَ الثَّنَاءِ وَ لَسْتُ بِحَمْدِ اللَّهِ کَذَلِکَ وَ لَوْ

ص: 357


1- 1.« أبلاهم»: أنعمهم.« من واجب حقه» یعنی من حقّ أمیر المؤمنین« ع».
2- 2. أشار به الی قوله تعالی:« وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ» أی یخفف عنهم ما کانوا به من التکالیف الشاقة.
3- 3. الایتمار بمعنی المشاورة.
4- 4. أی الملک الذی اعطاک اللّه للامرة علینا و جعلنا خدمک و تبعک.
5- 5. أی فی العلم بأن تکون کلمة« فی» تعلیلیة و یحتمل أن یکون إشارة الی ما دل علیه من الکلام من اطاعته علیه السلام. و الخطر: القدر و المنزلة.
6- 6. السخف: رقة العیش و رقة العقل، و السخافة رقة کل شی ء، أی أضعف. أحوال الولاة عند الرعیة أن یکونوا متهمین عندهم بهذه الخصلة المذمومة.
7- 7. جال- بالجیم- من الجولان- بالواو-. و الاطراء: مجاوزة الحد فی الثناء.

کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ یُقَالَ ذَلِکَ لَتَرَکْتُهُ انْحِطَاطاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ (1)

عَنْ تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْکِبْرِیَاءِ- وَ رُبَّمَا اسْتَحْلَی النَّاسُ (2) الثَّنَاءَ بَعْدَ الْبَلَاءِ فَلَا تُثْنُوا عَلَیَّ بِجَمِیلِ ثَنَاءٍ لِإِخْرَاجِی نَفْسِی إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکُمْ-(3) مِنَ الْبَقِیَّةِ فِی حُقُوقٍ لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَائِهَا

وَ فَرَائِضَ لَا بُدَّ مِنْ إِمْضَائِهَا فَلَا تُکَلِّمُونِی بِمَا تُکَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ وَ لَا تَتَحَفَّظُوا مِنِّی بِمَا یُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ وَ لَا تُخَالِطُونِی بِالْمُصَانَعَةِ(4) وَ لَا تَظُنُّوا لِی اسْتِثْقَالًا

ص: 358


1- 1. أی تواضعا له تعالی و فی بعض نسخ المصدر القدیمة« و لو کنت أحبّ أن یقال ذلک لتناهیت له أغنانا اللّه و إیّاکم عن تناول ما هو أحق به من التعاظم و حسن الثناء» و التناهی: قبول النهی و الضمیر فی« له» راجع إلی اللّه تعالی. و فی النهج کما فی النسخ المشهورة.
2- 2. یقال: استحلاه أی وجده حلوا قال ابن میثم رحمه اللّه: هذا یجری مجری تمهید العذر لمن أثنی علیه، فکأنّه یقول: و أنت معذور فی ذلک حیث رأیتنی اجاهد فی اللّه و أحث الناس علی ذلک و من عادة الناس أن یستهل الثناء عند أن یبلو بلاء حسنا فی جهاد أو غیره من سائر الطاعات ثمّ أجاب عن هذا العذر فی نفسه بقوله:« و لا تثنوا علی بجمیل ثناء» أی لا تثنوا علی لاجل ما ترونه منی من طاعة اللّه فان ذلک انما هو اخراج لنفسی إلی اللّه من حقوقه الباقیة علی لم افرغ بعد أدائها و هی حقوق نعمه و فرائضه التی لا بدّ من المضی فیها و کذلک الیکم من الحقوق التی أوجبها اللّه علی من النصیحة فی الدین و الإرشاد الی الطریق الافضل و التعلیم لکیفیة سلوکه.
3- 3. أی لاعترافی بین یدی اللّه و بمحضر منکم، ان علی حقوقا فی ایالتکم و رئاستی علیکم لم اقم بها بعد و أرجو من اللّه القیام بها. و فی بعض نسخ المصدر« من التقیة» یعنی من أن یتقونی فی مطالبة حقوق لکم لم افرغ من ادائها و علی هذا یکون المراد بمستحلی الثناء الذین یثنیهم الناس اتقاء شرهم و خوفا من بأسهم.
4- 4. أهل البادرة الملوک و السلاطین. و البادرة: الحدة و الکلام الذی یسبق من الإنسان فی الغضب أی لا تثنوا علی کما یثنی علی أهل الحدة من الملوک خوفا من سطوتهم أو لا تحتشموا منی کما یحتشم من السلاطین و الامراء کترک المسارة و الحدیث اجلالا و خوفا منهم و ترک مشاورتهم، أو اعلامهم ببعض الأمور و القیام بین أیدیهم. و المصانعة: الرشوة و المداراة.

فِی حَقٍّ قِیلَ لِی وَ لَا الْتِمَاسَ إِعْظَامٍ لِنَفْسِی فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ أَوِ الْعَدْلَ أَنْ یُعْرَضَ عَلَیْهِ کَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَیْهِ- فَلَا تَکُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ أَوْ مَشُورَةٍ بِعَدْلٍ فَإِنِّی لَسْتُ فِی نَفْسِی بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِئَ وَ لَا آمَنُ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِی (1) إِلَّا أَنْ یَکْفِیَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِی مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنِّی فَإِنَّمَا أَنَا وَ أَنْتُمْ عَبِیدٌ مَمْلُوکُونَ لِرَبٍّ لَا رَبَّ غَیْرُهُ یَمْلِکُ مِنَّا مَا لَا نَمْلِکُ مِنْ أَنْفُسِنَا وَ أَخْرَجَنَا مِمَّا کُنَّا فِیهِ (2)

إِلَی مَا صَلَحْنَا عَلَیْهِ فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلَالَةِ بِالْهُدَی وَ أَعْطَانَا الْبَصِیرَةَ بَعْدَ الْعَمَی- فَأَجَابَهُ الرَّجُلُ الَّذِی أَجَابَهُ مِنْ قَبْلُ فَقَالَ أَنْتَ أَهْلُ مَا قُلْتَ وَ اللَّهُ وَ اللَّهِ فَوْقَ مَا قُلْتَهُ فَبَلَاؤُهُ عِنْدَنَا مَا لَا یُکْفَرُ(3)

وَ قَدْ حَمَّلَکَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رِعَایَتَنَا وَ وَلَّاکَ سِیَاسَةَ أُمُورِنَا فَأَصْبَحْتَ عَلَمَنَا الَّذِی نَهْتَدِی بِهِ وَ إِمَامَنَا الَّذِی نَقْتَدِی بِهِ وَ أَمْرُکَ کُلُّهُ رُشْدٌ وَ قَوْلُکَ کُلُّهُ أَدَبٌ قَدْ قَرَّتْ بِکَ فِی الْحَیَاةِ أَعْیُنُنَا وَ امْتَلَأَتْ مِنْ سُرُورٍ بِکَ قُلُوبُنَا وَ تَحَیَّرَتْ مِنْ صِفَةِ مَا فِیکَ مِنْ بَارِعِ الْفَضْلِ (4)

عُقُولُنَا وَ لَسْنَا نَقُولُ لَکَ

ص: 359


1- 1. هذا من قبیل هضم النفس، لیس بنفی العصمة مع أن الاستثناء یکفینا مئونة ذلک و قال المؤلّف- رحمه اللّه-: هذا من الانقطاع إلی اللّه و التواضع الباعث لهم علی الانبساط معه بقول الحق و عد نفسه من المقصرین فی مقام العبودیة و الإقرار بأن عصمته من نعمه تعالی علیه.
2- 2. أی من الجهالة عدم العلم و المعرفة و الکمالات التی یسرها اللّه تعالی لنا ببعثة الرسول صلّی اللّه علیه و آله، قال ابن أبی الحدید: لیس هذا إشارة الی خاصّ نفسه علیه السلام لانه لم یکن کافرا فأسلم و کنه کلام یقوله و یشیر به الی القوم الذین یخاطبهم فی أفیاء الناس فیأتی بصیغة الجمع الداخلة فیها نفسه توسعا.
3- 3. أی نعمته عندنا وافرة بحیث لا نستطیع کفرها و سترها، أو لا یجوز کفرانها و ترک شکرها.
4- 4. برع فی الشی ء فاق أقرانه فیه.

أَیُّهَا الْإِمَامُ الصَّالِحُ تَزْکِیَةً لَکَ وَ لَا نُجَاوِزُ الْقَصْدَ فِی الثَّنَاءِ عَلَیْکَ وَ لَمْ یُکَنَ (1) فِی أَنْفُسِنَا طَعْنٌ عَلَی یَقِینِکَ أَوْ غِشٌّ فِی دِینِکَ فَنَتَخَوَّفَ أَنْ یَکُونَ أَحْدَثْتَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تَجَبُّراً أَوْ دَخَلَکَ کِبْرٌ وَ لَکِنَّا نَقُولُ لَکَ مَا قُلْنَا تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِتَوْقِیرِکَ وَ تَوَسُّعاً بِتَفْضِیلِکَ وَ شُکْراً بِإِعْظَامِ أَمْرِکَ فَانْظُرْ لِنَفْسِکَ وَ لَنَا وَ آثِرْ أَمْرَ اللَّهِ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَیْنَا فَنَحْنُ طُوَّعٌ فِیمَا أَمَرْتَنَا نَنْقَادُ مِنَ الْأُمُورِ مَعَ ذَلِکَ فِیمَا یَنْفَعُنَا- فَأَجَابَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ وَ أَنَا أَسْتَشْهِدُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَلَی نَفْسِی لِعِلْمِکُمْ فِیمَا وُلِّیتُ بِهِ مِنْ أُمُورِکُمْ وَ عَمَّا قَلِیلٍ یَجْمَعُنِی وَ إِیَّاکُمُ الْمَوْقِفُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ السُّؤَالُ عَمَّا کُنَّا فِیهِ ثُمَّ یَشْهَدُ بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ فَلَا تَشْهَدُوا الْیَوْمَ بِخِلَافِ مَا أَنْتُمْ شَاهِدُونَ غَداً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ وَ لَا یَجُوزُ عِنْدَهُ إِلَّا مُنَاصَحَةُ الصُّدُورِ فِی جَمِیعِ الْأُمُورِ فَأَجَابَهُ الرَّجُلُ وَ یُقَالُ لَمْ یُرَ الرَّجُلُ بَعْدَ کَلَامِهِ هَذَا لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَجَابَهُ وَ قَدْ عَالَ الَّذِی (2) فِی صَدْرِهِ فَقَالَ وَ الْبُکَاءُ تَقْطَعُ مَنْطِقَهُ وَ غُصَصُ الشَّجَا تَکْسِرُ صَوْتَهُ إِعْظَاماً لِخَطَرِ مَرْزِئَتِهِ وَ وَحْشَةً مِنْ کَوْنِ فَجِیعَتِهِ (3)

فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ شَکَا إِلَیْهِ هَوْلَ مَا أَشْفَی عَلَیْهِ (4) مِنَ الْخَطَرِ الْعَظِیمِ وَ الذُّلِّ الطَّوِیلِ فِی فَسَادِ زَمَانِهِ وَ انْقِلَابِ جَدِّهِ (5)

وَ انْقِطَاعِ مَا کَانَ مِنْ دَوْلَتِهِ- ثُمَ

ص: 360


1- 1. قال المؤلّف- رحمه اللّه:« لم یکن» علی بناء المجهول من کننت الشی ء: سترته. أو- بفتح الیاء و کسر الکاف- من و کنت الطائر بیضه یکنه إذا حضنه و فی بعض نسخ المصدر« لم یکن» و فی النسخة القدیمة« لن یکون».
2- 2. عال- بالمهملة-: اشتد و تفاقم و غلبه و ثقل علیه و أهمه.
3- 3. الغصة- بالضم-: ما اعترض فی الحلق و کذا الشجا. و المرزئة: المصیبة و کذا الفجیعة و الضمیران راجعان الی أمیر المؤمنین علیه السلام.
4- 4. أی أشرف علیه، و الضمیر فی قوله:« الیه» راجع إلی اللّه تعالی.
5- 5. الجد: البحت و قد یقر الحدّ و هو الحدود و الاحکام و العقوبة و ما یعتری الإنسان من الغضب.

نَصَبَ الْمَسْأَلَةَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالامْتِنَانِ عَلَیْهِ وَ الْمُدَافَعَةِ عَنْهُ بِالتَّفَجُّعِ وَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فَقَالَ یَا رَبَّانِیَّ الْعِبَادِ وَ یَا سَکَنَ الْبِلَادِ(1)

أَیْنَ یَقَعُ قَوْلُنَا مِنْ فَضْلِکَ وَ أَیْنَ یَبْلُغُ وَصْفُنَا مِنْ فِعْلِکَ وَ أَنَّی نَبْلُغُ حَقِیقَةَ حُسْنِ ثَنَائِکَ أَوْ نُحْصِی جَمِیلَ بَلَائِکَ وَ کَیْفَ وَ بِکَ جَرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْنَا وَ عَلَی یَدِکَ اتَّصَلَتْ أَسْبَابُ الْخَیْرِ إِلَیْنَا أَ لَمْ تَکُنْ لِذُلِّ الذَّلِیلِ مَلَاذاً وَ لِلْعُصَاةِ الْکُفَّارِ إِخْوَاناً(2)

فَبِمَنْ إِلَّا بِأَهْلِ بَیْتِکَ وَ بِکَ أَخْرَجَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَظَاعَةِ تِلْکَ الْخَطَرَاتِ أَوْ بِمَنْ فَرَّجَ عَنَّا غَمَرَاتِ الْکُرُبَاتِ (3) وَ بِمَنْ إِلَّا بِکُمْ أَظْهَرَ اللَّهُ مَعَالِمَ دِینِنَا وَ اسْتَصْلَحَ مَا کَانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیَانَا حَتَّی اسْتَبَانَ بَعْدَ الْجَوْرِ ذِکْرُنَا(4)

وَ قَرَّتْ مِنْ رَخَاءِ الْعَیْشِ أَعْیُنُنَا لِمَا وَلَّیْتَنَا بِالْإِحْسَانِ جُهْدَکَ وَ وَفَیْتَ لَنَا بِجَمِیعِ وَعْدِکَ وَ قُمْتَ لَنَا عَلَی جَمِیعِ عَهْدِکَ فَکُنْتَ شَاهِدَ مَنْ غَابَ مِنَّا وَ خَلَفَ أَهْلِ الْبَیْتِ لَنَا وَ کُنْتَ عِزَّ ضُعَفَائِنَا وَ ثِمَالَ فُقَرَائِنَا(5)

وَ عِمَادَ عُظَمَائِنَا یَجْمَعُنَا فِی الْأُمُورِ عَدْلُکَ وَ یَتَّسِعُ لَنَا فِی الْحَقِّ تَأَنِّیکَ (6) فَکُنْتَ لَنَا أُنْساً إِذَا

ص: 361


1- 1. السکن- بالتحریک-: کل ما یسکن إلیه و فی بعض نسخ المصدر« یا ساکن البلاد».
2- 2. أی کنت تعاشر من یعصیک و یکفر نعمتک معاشرة الاخوان شفقة منک علیهم أو المراد الشفقة علی الکفّار و العصاة و الاهتمام فی هدایتهم و یحتمل أن یکون المراد المنافقین الذین کانوا فی عسکره و کان یلزمه رعایتهم بظاهر الشرع هذا قول المؤلّف و الظاهر« أ لم نکن» بالنون علی صیغة المتکلم مع الغیر و المعنی کنا ملاذا لذل الذلیل لا للذلیل و اخوانا للعصاة و الکفرة فبک و أهل بیتک دون غیرکم أخرجنا اللّه من فظاعة؟.
3- 3. الفظاعة: الشناعة. و فظاعة تلک الخطرات: شناعتها و شدتها و الغمرات الشدائد و المزدحمات.
4- 4. قال الجوهریّ: نعوذ باللّه من الحور بعد الکور أی من النقصان بعد الزیادة. و فی بعض نسخ المصدر« بعد الجور» بالمعجمة.
5- 5. فی النهایة الثمال- بالکسر-: الملجأ و الغیاث و قیل هو المطعم فی الشدة.
6- 6. أی صار مداراتک و تأنیک و عدم مبادرتک فی الحکم علینا بما نستحقه سببا لوسعة. الحق علینا و عدم تضیق الأمور بنا.

رَأَیْنَاکَ وَ سَکَناً إِذَا ذَکَرْنَاکَ فَأَیَّ الْخَیْرَاتِ لَمْ تَفْعَلْ وَ أَیَّ الصَّالِحَاتِ لَمْ تَعْمَلْ وَ لَوْ أَنَّ الْأَمْرَ الَّذِی نَخَافُ عَلَیْکَ مِنْهُ یَبْلُغُ تَحْوِیلَهُ جُهْدُنَا(1) وَ تَقْوَی لِمُدَافَعَتِهِ طَاقَتُنَا أَوْ یَجُوزُ الْفِدَاءُ عَنْکَ مِنْهُ بِأَنْفُسِنَا وَ بِمَنْ نَفْدِیهِ بِالنُّفُوسِ مِنْ أَبْنَائِنَا لَقَدَّمْنَا أَنْفُسَنَا وَ أَبْنَاءَنَا قِبَلَکَ وَ لَأَخْطَرْنَاهَا(2)

وَ قَلَّ خَطَرُهَا دُونَکَ وَ لَقُمْنَا بِجُهْدِنَا فِی مُحَاوَلَةِ مَنْ حَاوَلَکَ وَ فِی مُدَافَعَةِ مَنْ نَاوَاکَ (3)

وَ لَکِنَّهُ سُلْطَانٌ لَا یُحَاوَلُ وَ عِزٌّ لَا یُزَاوَلُ (4)

وَ رَبٌّ لَا یُغَالَبُ- فَإِنْ یَمْنُنْ عَلَیْنَا بِعَافِیَتِکَ وَ یَتَرَحَّمْ عَلَیْنَا بِبَقَائِکَ وَ یَتَحَنَّنْ عَلَیْنَا بِتَفْرِیجِ (5)

هَذَا مِنْ حَالِکَ إِلَی سَلَامَةٍ مِنْکَ لَنَا وَ بَقَاءٍ مِنْکَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا نُحْدِثْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ شُکْراً نُعَظِّمُهُ وَ ذِکْراً نُدِیمُهُ (6) وَ نَقْسِمْ أَنْصَافَ أَمْوَالِنَا صَدَقَاتٍ وَ أَنْصَافَ رَقِیقِنَا عُتَقَاءَ(7)

وَ نُحْدِثْ لَهُ تَوَاضُعاً فِی أَنْفُسِنَا وَ نَخْشَعْ فِی جَمِیعِ أُمُورِنَا- وَ إِنْ یَمْضِ بِکَ إِلَی الْجِنَانِ وَ یُجْرِی عَلَیْکَ حَتْمَ سَبِیلِهِ فَغَیْرُ مُتَّهَمٍ فِیکَ قَضَاؤُهُ وَ لَا مَدْفُوعٍ عَنْکَ بَلَاؤُهُ وَ لَا مُخْتَلِفَةٌ مَعَ ذَلِکَ قُلُوبُنَا بِأَنَّ اخْتِیَارَهُ لَکَ مَا عِنْدَهُ عَلَی مَا کُنْتَ فِیهِ وَ لَکِنَّا نَبْکِی مِنْ غَیْرِ إِثْمٍ لِعِزِّ هَذَا السُّلْطَانِ أَنْ یَعُودَ ذَلِیلًا(8)

ص: 362


1- 1. فی بعض نسخ المصدر« تحریکه جهدنا» أی تغییره و صرفه.
2- 2. أی جعلناها فی معرض المخاطرة و الهلاک أو صیرناها خطرا و رهنا و عوضا لک قال الجزریّ: فیه« ألا هل مشمر للجنة فان الجنة لا خطر لها» أی لا عوض لها و لا مثل. و الخطر بالتحریک- فی الأصل: الرهن و ما یخاطر علیه و مثل الشی ء و عدله و لا یقال الا فی الشی ء الذی له قدر و مزیة.
3- 3.« حاولک» أی قصدک. و« ناواک» أی عاداک. و قوله:« و کنه» أی الرب تعالی.
4- 4. أی ذو عزّ و غلبة. و زاوله ای حاوله و طالبه.
5- 5. فی بعض نسخ المصدر« بتصریح».
6- 6. الضمیران راجعان الی الشکر و الذکر.
7- 7. الرقیق: المملوک.
8- 8. فی أکثر نسخ المصدر« لعز هذا السلطان» فقوله« لعز» متعلق بالبکاء و« أن یعود» بدل اشتمال له أی نبکی لتبدل عزّ هذا السلطان ذلا. و فی بعض نسخ المصدر« لعن اللّه هذا. السلطان» أی هذه السلطنة التی لا تکون صاحبها.

وَ لِلدِّینِ وَ الدُّنْیَا أَکِیلًا(1) فَلَا نَرَی لَکَ خَلَفاً نَشْکُو إِلَیْهِ وَ لَا نَظِیراً نَأْمُلُهُ وَ لَا نُقِیمُهُ (2).

**[ترجمه]روضه کافی: امیر مؤمنان علیه السّلام در صفّین برای مردم خطبه خواند و در آن خطبه، حمد و ثنای خدای را به جای آورد و بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پیامبر او درود فرستاد. سپس فرمود: «اما بعد، به راستی خداوند متعال، به سبب سرپرستی من در کار شما و به سبب درجه و منزلتی که در میان شما به من بخشیده، برای من بر شما حقّی قرار داده، و شما نیز به گردن من نظیر همان حقّی را دارید که من بر شما دارم، و حقّ در مقام توصیف، از همه چیز زیباتر و در مقام انصاف گویی، از همه چیز فراخ تر است؛ به سود کسی جریان نیابد، جز آنکه به زیانش هم باشد؛ و به زیان کسی هم نگردد، جز آنکه به سودش هم باشد. و اگر برای کسی ممکن بود که حقّ تنها به سود او باشد و به زیانش نباشد، چنین حقّی به خداوند عزوجل اختصاص دارد نه خلق او، زیرا اوست که بر بندگان خودش همه گونه قدرت و توانایی دارد و مقدّرات خود را هر گونه که بچرخاند، به حقّ و عدالت رفتار کرده است، ولی خدا هم حقّ خود را بر مردم همین مقرر کرده که او را پیروی کنند و کفاره و جبران طاعت آنان را به پاداش نیک، از راه تفضّل و بخشش و زیاد بخشیدن، بر خود مقرر داشته، بدان چه او بیش از آنها اهل و شایسته آن است. سپس از حقوق خود شمرده

و آن حقوقی را که برای مردم بر یک دیگر فرض کرده و آنها را در برابر همدیگر رو در رو قرار داده (یعنی هر حقی را برای کسی قرار داده در برابرش نیز حقی از طرف بر این شخص مقرر فرموده) و برخی از آن حقوق برخی دیگر را لازم گرداند، و برخی لازم نگردد جز با آمدن برخی دیگر (مانند حق والی بر رعیت که در برابرش حق رعیت است بر والی و والی حقی بر رعیت ندارد مگر در برابر حقی که رعیت بر والی دارد ...) .

بزرگ ترین این حقوق واجب خداوند تبارک و تعالی، حقّ والی و زمامدار است بر رعیت، و حقّ رعیت است بر والی. این حقّ چیزی است که خدای عزوجل، برای نفع دو طرف آن را مقرر ساخته و آن را مایه نظام الفت در بین آنان، و وسیله عزت دینشان و پایداری سنت های حقّ در میان آنها قرار داده است. پس رعیت صلاح نیابد، مگر به صلاح یافتن والیان و زمامداران؛ والیان نیز صلاح نیابند، جز با راستی و درستی رعیت. پس هر گاه رعیت، حقّ والی را به جای آورد و والی حقّ رعیت را پرداخت، حقّ در میان آنها استوار گردد؛ روش های دیانت در بین آنها برپا شود؛ نشانه های عدل و داد و سنت ها و روش های عدالت جاری شود و در نتیجه، روزگار بهبود یابد، زندگی خوش گردد و می توان به بقا و پایندگی آن دولت امید بست و آز دشمنان، به نومیدی بدل گردد. در حالی که اگر رعیت بر والی و زمامدار خود چیرگی یابد و والی بر رعیت ستم ورزد، در این صورت اختلاف کلمه پیدا شود؛ طمع های ناحقّ رخ بنماید؛ تبهکاری در دین فزونی گیرد؛ عمل به مقررات کنار نهاده شود و احکام دین تعطیل شود؛ امراض روحی رو به فراوانی نهد و مردم، از تعطیل شدن حدود مهم و از باطل بزرگی که در جامعه بنیان گرفته است، هراسی به دل راه ندهند. در این هنگام است که نیکان ذلیل شوند؛ انسان های شرور، ارجمندی یابند؛ شهرها به ویرانی کشیده شود و کیفرهای خداوند عزوجل بر بنده ها گران شود.

پس ای مردم! بشتابید و گرد آیید بر همکاری در فرمان بردن از خداوند عزوجل، پایداری در عدالت و وفاداری به پیمان او. همه حقوق او را عادلانه ادا کنید، زیرا بندگان خدا به چیزی محتاج تر از این نیستند که در این مهم، خیرخواه هم باشند و با هم به نیکی همیاری کنند. و کسی نیست که به هر اندازه هم در تحصیل خشنودی خدا آزمند باشد و در عمل زیاد سعی و کوشش کند، بتواند به حقیقت آنچه خدا از حقّ به اهلش عطا کرده، برسد. ولی از حقوق واجب خدای عزوجل بر بندگانش، این است که به مقدار وسع خود برای او خیرخواهی کنند و برای برپا داشتن حقّ، در میان خود همیاری کنند. هیچ مردی نیست که اگرچه منزلت و مقامش به خاطر حقّ و فضیلتش در نزد حقّ ارجمند باشد، باز هم در انجام آنچه خداوند عزوجل او را مسئول آن ساخته و بر دوش او گذاشته، از کمک بی نیاز شود. از حقّ او و هیچ کس نباشد که هرچقدر هم از امور برکنار و رانده باشد و در دیده ها بی قدر و منزلت، از یاوری و یاری در این امر از او صرف نظر گردد. و آنها که در حال خود اهل فضیلت و برخوردار از نعمت های بزرگند، این نیازمندی آنها بیشتر است و همه مردم از خرد و کلان، در نیاز به درگاه خداوند عزوجل یکسان و همانندند.»

در این هنگام یکی از سپاهیان آن حضرت که معلوم نشد چه کسی بود و گفته شده نه تا آن روز و نه پس از آن، هرگز در میان سپاهیان حضرت دیده نشده بود، برای پاسخ به سخنان آن حضرت برخاست و پس از اینکه خدای عزوجل را به خوبی در مورد آزمایشی که آنها را بدان گرفتار ساخته و حقّ واجبی که آن حضرت بر آنها مقرر ساخته سپاس گفت و به تمام امور، از تصرف اوضاع در مورد آن حضرت و چیزهایی که برای ایشان پیش آمده بود اقرار کرد، چنین گفت: «تو فرمانده و امیر ما هستی و ما رعیت توییم. به برکت تو بود که خدای عزوجل ما را از خواری و ذلت رهایی بخشید، و به عزت بخشی تو بود که خداوند بندگانش را از زنجیر ستم رها ساخت. اکنون تو هر راهی را که می دانی برای ما برگزین و ما را بدان ببر، و به هر گونه که می توانی رأی بده و بر پایه نظر خود عمل کن، زیرا تویی گوینده مورد تصدیق، حاکم موفق و سلطان مقتدر و ما هرگز مخالفت از فرمانت را جایز نشماریم و هیچ دانشی را با دانش تو نسنجیم. چه که از این نظر مقامت نزد ما بزرگ و فضیلت برتری ات نزد ما بسیار عزیز است.»

امیر مؤمنان علیه السّلام در پاسخ آن مرد چنین گفت: «به راستی سزاواری کسی راست که جلالت خدا در نگاهش بزرگ و مقام او در دلش بلند باشد. به سبب همین بزرگی جلالت است که هرچه غیر خداست در پیش او کوچک باشد. و سزاوارتر از کسی که باید چنین باشد، کسی است که نعمت خدا در حقّ او بزرگ و احسانش به وی نیکو باشد، زیرا نعمت خدا بر کسی بزرگ نگردد، جز آنکه عظمت حقّ خدا بر او افزون گردد.

به حقیقت پلیدترین حالات والیان نزدم مردم صالح و شایسته، این است که پنداشته شود افتخار طلبند و شالوده آن والیان، بر کبر و گردن فرازی بنیان شده، و من دوست نمی دارم که در مخیّله شما بگذرد که من ستایش و مدح را دوست دارم .

سپاس خدا را که چنین نیستم. اگر هم بر فرض دوستدار آن بودم، به سبب فروتنی در پیشگاه خداوند سبحان - که او به دریافت عظمت و بزرگواری سزاوارتر است - آن را رها می کردم. گاهی اوقات مردم، ستایش را پس از آزمون و بلا گوارا بیابند، پس مرا به ستایش نیکو نستایید، زیرا من خود را که در پیشگاه خدا و شما، برای ادای باقیمانده حقوقی آماده کرده ام که از ادای آن آسوده نشده ام. این به سبب به جای آوردن واجباتی است که ناگزیر به انجام آن هستم. از این رو آن گونه که با گردن فرازان سخن می گویید، با من سخن مگویید؛ بدان گونه که از مردم تندخو و غضبناک پرهیز می کنید، با من چنین نکنید؛ با ظاهرسازی و چاپلوسی با من برخورد نکنید؛ مپندارید که اگر سخن حقّی به من گفته شود، بر من دشوار می آید؛ گمان نبرید که من در اموری که به صلاح من نیست، در اندیشه بزرگ طلبی خود هستم، زیرا کسی که تذکر حقّ برای او گران آید یا از پیشنهادی عادلانه نگران و ناخشنود گردد، عمل کردن به حقّ و عدالت بر او دشوارتر و گران تر باشد.

پس شما از حقّگویی و رایزنی هایی که نظرهای عادلانه در آن دارید، خودداری نورزید، زیرا من برتر از آن نیستم که خطا کنم و در کار خویش از آن ایمن نباشم. مگر آنکه خداوند مرا از آنچه که در آنها تواناتر و مسلّط تر از من است نگه دارد، زیرا، ما و شما بندگان، مملوک پروردگاری هستیم که جز او پروردگاری نیست. او مالک و صاحب آن چیزهایی از ماست که ما مالک آن نیستیم. اوست که ما را از آن نادانی که گرفتار آن بودیم، به سوی آنچه به سود ما بود ره نمود و گمراهی ما را به هدایت مبدّل کرد و پس از نابینایی، به ما بصیرت ارمغان کرد.»

در این جا مردی که پیشتر پاسخ حضرت علیه السّلام را داده بود، دوباره رشته کلام را در دست گرفت و گفت: «تو به راستی شایسته آنی که گفتی و به خدا سوگند بالاتر از آنی. نعمت های خداوند در نزد ما آن قدر است که نمی توان بر آن سرپوش نهاد. همانا خدای تعالی، سرپرستی ما را بر دوش تو نهاده است و تدبیر کارهای ما را به تو واگذارده. تو امروز رهبر مایی که باید در پرتو وجود تو ره یابیم، و جلودار مایی که باید از تو پیروی کنیم. فرمانت، همه رهنمود است، و گفتارت همه ادب. دیدگان ما در زندگی، همه از تو پرتو می گیرد؛ دل های ما یکسره به وجود تو از شادی آکنده است و خردهای ما، از شرح فضل سرشارت سرگردان است. نیز اینکه به تو می گوییم [ای امام صالح]، گفتن این سخن نه به سبب بی آلایش ساختن توست و نه در ستایش تو برای از میانه روی پا فراتر نهادن است. ما نه نسبت به یقین تو در دل تردیدی داریم و نه در دین تو شکی داریم تا از این بترسیم که با رسیدن نعمت خدای تبارک و تعالی، در تو گردن فرازی جان گیرد یا خودپسندی و تکبری به وجودت راه یابد. بلکه آنچه که به تو اظهار می کنیم و به حضرتت عرضه می داریم، همه به خاطر آن است که با بزرگ شمردنت، به پیشگاه خداوند عزوجل نزدیکی جوییم و با برتری دادن و بیان فضیلتت، پاداش بیشتری به دست آورده و بزرگداشت کار زمامداری و فرمانروایی ات را بهتر سپاس گزارده باشیم. اکنون در کار خود و ما بنگر و فرمان خدا را برای خود و ما برگزین، که ما به هرچه فرمانمان دهی اطاعت می کنیم، گذشته از آنکه فرمانبرداری از تو، یقینا به سود ما نیز هست.»

امیرالمؤمنین علیه السّلام در پاسخ فرمود: «من شما را در پیشگاه خداوند بر خویشتن گواه می گیرم، زیرا می دانید که من عهده دار امور شما شده ام و به زودی موقف قیامت، من و شما را در برابر خداوند گرد آورد و از وضعی که اکنون در آن هستیم، بازپرسی شویم و آنجاست که بعضی از ما بر یکدیگر گواهی دهیم. پس امروز آن گونه گواهی ندهید که فردای قیامت بر خلاف آن گواهی دهید، زیرا هیچ امری بر خدای عزوجل پنهان نماند و چیزی در پیشگاه او روا نیست، جز خیرخواهی صمیمانه در هر کاری.»

در این جا باز همان مرد برخاست - و گفته شده پس از آنکه این سخن را گفت، دیگر دیده نشد - و شروع به پاسخ دادن به آن حضرت کرد، در حالی که به جوشش آمده بود و گریه، سخنش را قطع می کرد و از خطری که احساس می کرد و هراسی که از وقوع مصیبت داشت، پیوسته آوازش در هم شکسته می شد. او سخنش را ادامه داد و پس از به جا آوردن حمد و ثنای الهی به درگاه بی نیاز باری تعالی، شکایت کرد؛ شکایت از هراس آن خطر بزرگ و خواری مداوم و ناشی از تباهی روزگار و دگرگونی اوضاع و ناپایداری حکومت حقّه که به زودی دامنگیر همه می شد. سپس با اندوه فراوان روی نیاز به درگاه خدای عزوجل کرد و از او خواست که بر او منّت گذاشته و بلا را از او دور کند. آنگاه به خوبی خدای را ستود و گفت: «ای پرورنده بندگان و ای مایه آرامش بلاد! کجا سخن ما توان توصیف فضل تو را دارد! کجا بیان ما به کنه کار تو ره برد! کجا ما توانیم به حقیقت ستایش نیکوی تو رسیم! یا کجا توانیم آزمایش نیکوی تو را برشماریم! چگونه برشماریم در حالی که نعمت های خدا به وسیله تو به ما ارزانی شود و در پرتو وجود تو اسباب خیر به ما بپیوندد! مگر تو نیستی که خواری خوارشدگان را پناهی و سرکشان ناسپاس را برادری مهربان! پس با چه کسی جز خاندان و شخص تو، خدای عزوجل ما را از ناهنجاری این خطرات رهاند! یا به وسیله چه کسی سیلاب دشوار مشکلات را از ما بگرداند! و به واسطه چه کسی جز شما، خداوند دستورات دینمان را برایمان آشکار کرد و آنچه از دنیای ما تباه شده بود، به صلاح و خوبی درآورد؟ تا پس از کاستی [ستم بارگی] نام آور شدیم و چشم ما از زندگی خوش روشنی یافت، زیرا به اندازه توان خود، به نیکی بر ما حکومت کردی، به همه وعده هایت وفا کردی، بر همه پیمان هایت پایداری ورزیدی. تو شاهدی بودی بر هر که از ما غایب می شد؛ تو یادگار خاندان برای ما بودی؛ تو عزت بخش ناتوانان ما و پناه بینوایان ما و تکیه گاه بزرگان ما بودی و عدل و داد تو، ما را در تمام کارها گرد هم جمع کرد و آرامی و بردباری تو، برای ما درباره حقّ، وسیله وسعت است. دیدنت برای ما موجب آرامش است و یادت موجب آسودگی. کدام کار نیک را به جای نیاوردی؟ و کدام عمل صالح را ترک نگفتی؟

اگر نبود آنچه که ما از آن بر تو ترس داریم [مرگ] که تلاش ما برای رو در رو نشدن با آن بی اثر است و جلوگیری از آن از قدرت ما بیرون است. یا اگر ممکن بود که جان خود و عزیزانمان را در راه تو نثار کنیم، بی تردید همه را در پیش رویت فدا می کردیم و آنها را در گرو وجود عزیزت می نهادیم. گرچه اینها در برابر تو اندک است،

بی چون و چرا هرچه توان و قدرت داشتیم در راه ستیز با دشمنان تو و دفاع از سوء قصدکنندگانت به کار می بردیم. ولی چه می توان کرد در برابر خدایی که تقدیرش را دفع نتوان کرد، عزیزی که مغلوب نگردد و پروردگاری که چیره بر او نتوان شد؟ پس اگر خداوند به سلامتی وجود مقدست، بر ما منت گذاشت و به بقای ذات اقدست بر ما ترحم فرمود و این نگرانی را به سلامت و تندرستی تبدیل کرد و در میان ما باقی ماندی، ما در برابر این نعمت، شکر تازه ای به درگاه خداوند عزوجل به جای آورده، ذکر او را به دل و زبان ادامه دهیم و به شکرانه سلامتی تو، نیمی از اموال خود را صدقه داده و نیمی از بندگان خود را آزاد کنیم، از نو برای خدا روی فروتنی و کوچکی بر خاک نهیم و در همه کارهامان خشوع و کرنش را فرو ننهیم. و اگر خدا نخواهد و تو را به بهشت برین برد و راهی را که به یقین باید پیمود بپیمایی، در این صورت نیز قضای خداوند درباره تو مورد بدبینی نیست و آزمون او از تو دفع ناپذیر است و دل های ما برای این فاجعه ناگوار پراکنده نخواهد شد. همه می دانیم که خداوند جوار حضرت خود را، بر این جهان ناپایدار و وضع ناهنجاری که در آن هستی، برای تو اختیار فرموده است، ولی ما به حقیقت می گرییم، زیرا [با رفتن تو]، عزت این سلطنت و حکومت حقّه به خواری بگراید و دین و دنیای مردم، طعمه [پلیدکاران] شود. در آن هنگام کسی به جای تو نیست که شکایت نزد او بریم و مانندی برایت نباشد که مایه امید ما باشد و او را بر پای داریم.» - . کافی : 352، زیر عدد 550 -

**[ترجمه]

«33»

کا، [الکافی] مِنَ الرَّوْضَةِ(3) خُطْبَةٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ جَمِیعاً عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمِیِّ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ جَمِیعاً عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ جَیْفَرٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِیرٍ الْعَبْدِیِ (4)

عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: أَتَی أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ وَلَدُ أَبِی بَکْرٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ یَطْلُبُونَ مِنْهُ التَّفْضِیلَ لَهُمْ (5) فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ مَالَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَلِیِّ الْحَمْدِ وَ مُنْتَهَی الْکَرَمِ لَا تُدْرِکُهُ الصِّفَاتُ وَ لَا یُحَدُّ بِاللُّغَاتِ وَ لَا یُعْرَفُ بِالْغَایَاتِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ نَبِیُّ الْهُدَی وَ مَوْضِعُ التَّقْوَی وَ رَسُولُ الرَّبِّ الْأَعْلَی جَاءَ بِالْحَقِّ عِنْدَ الْحَقِّ لِیُنْذِرَ بِالْقُرْآنِ الْمُبِینِ وَ الْبُرْهَانِ الْمُسْتَنِیرِ فَصَدَعَ (6) بِالْکِتَابِ الْمُبِینِ (7)

وَ مَضَی عَلَی مَا مَضَتْ عَلَیْهِ الرُّسُلُ الْأَوَّلُونَ- أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ فَلَا تَقُولَنَّ رِجَالٌ قَدْ کَانَتِ الدُّنْیَا غَمَرَتْهُمْ فَاتَّخَذُوا الْعَقَارَ وَ فَجَّرُوا الْأَنْهَارَ وَ رَکِبُوا أَفْرَهَ الدَّوَابِ (8) وَ لَبِسُوا أَلْیَنَ الثِّیَابِ فَصَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ

ص: 363


1- 1. الاکیل یکون بمعنی المأکول و بمعنی الاکل و المراد هنا الثانی.
2- 2. کأن الرجل کان هو الخضر علیه السلام( الوافی).
3- 3. المصدر ص 360 تحت رقم 551.
4- 4. فی بعض نسخ المصدر« حریز» و فی جامع الرواة ص 107 ج 1« حریث».
5- 5. یعنی فی قسمة الأموال و العطاء بین المسلمین.
6- 6. فی بعض نسخ المصدر« بالقرآن المبین و البرهان المستبین.
7- 7. أی تکلم به جهارا أو شق جماعاتهم بالتوحید و فصل بین الحق و الباطل.
8- 8. الدابّة الفارهة: النشطة القویة.

عَاراً وَ شَنَاراً(1)

إِنْ لَمْ یَغْفِرْ لَهُمُ الْغَفَّارُ إِذَا مَنَعْتُهُمْ مَا کَانُوا فِیهِ یَخُوضُونَ وَ صَیَّرْتُهُمْ إِلَی مَا یَسْتَوْجِبُونَ فَیَفْقِدُونَ ذَلِکَ فَیَسْأَلُونَ وَ یَقُولُونَ ظَلَمَنَا ابْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ حَرَمَنَا حُقُوقَنَا فَاللَّهُ عَلَیْهِمُ الْمُسْتَعَانُ مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا وَ أَکَلَ ذَبِیحَتَنَا وَ آمَنَ بِنَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ شَهِدَ شَهَادَتَنَا وَ دَخَلَ فِی دِینِنَا أَجْرَیْنَا عَلَیْهِ حُکْمَ الْقُرْآنِ وَ حُدُودَ الْإِسْلَامِ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ فَضْلٌ إِلَّا بِالتَّقْوَی- أَلَا وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی أَفْضَلَ الثَّوَابِ وَ أَحْسَنَ الْجَزَاءِ وَ الْمَآبِ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الدُّنْیَا لِلْمُتَّقِینَ ثَوَاباً وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ- انْظُرُوا أَهْلَ دِینِ اللَّهِ فِیمَا أَصَبْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ (2)

وَ تَرَکْتُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَاهَدْتُمْ بِهِ فِی ذَاتِ اللَّهِ أَ بِحَسَبٍ أَمْ بِنَسَبٍ أَمْ بِعَمَلٍ أَمْ بِطَاعَةٍ أَمْ زَهَادَةٍ(3)

وَ فِیمَا أَصْبَحْتُمْ فِیهِ رَاغِبِینَ فَسَارِعُوا إِلَی مَنَازِلِکُمْ رَحِمَکُمُ اللَّهُ الَّتِی أُمِرْتُمْ بِعِمَارَتِهَا الْعَامِرَةِ الَّتِی لَا تَخْرَبُ الْبَاقِیَةِ الَّتِی لَا تَنْفَدُ الَّتِی دَعَاکُمْ إِلَیْهَا وَ حَضَّکُمْ عَلَیْهَا(4) وَ رَغَّبَکُمْ فِیهَا وَ جَعَلَ الثَّوَابَ عِنْدَهُ عَنْهَا- فَاسْتَتِمُّوا نِعَمَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ بِالتَّسْلِیمِ لِقَضَائِهِ وَ الشُّکْرِ عَلَی نَعْمَائِهِ فَمَنْ لَمْ یَرْضَ بِهَذَا فَلَیْسَ مِنَّا وَ لَا إِلَیْنَا وَ إِنَّ الْحَاکِمَ یَحْکُمُ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ لَا خَشْیَةَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ فِی نُسْخَةٍ وَ لَا وَحْشَةَ وَ أُولَئِکَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ وَ قَالَ وَ قَدْ عَاتَبْتُکُمْ بِدِرَّتِیَ الَّتِی أُعَاتِبُ بِهَا أَهْلِی فَلَمْ تُبَالُوا وَ ضَرَبْتُکُمْ بِسَوْطِیَ الَّذِی أُقِیمُ بِهِ حُدُودَ رَبِّی فَلَمْ تَرْعَوُوا(5)

أَ تُرِیدُونَ أَنْ أَضْرِبَکُمْ بِسَیْفِی- أَمَا إِنِّی أَعْلَمُ الَّذِی

ص: 364


1- 1. الشنار: العیب و العار.
2- 2. أی من مواعیده الصادقة علی الاعمال الصالحة و أراد بترکهم عند رسول اللّه« ص» ضمانه لهم بذلک کأنّه ودیعة لهم عنده.
3- 3. استفهام انکار یعنی لیس ذلک بحسب و لا نسب بل بعمل و طاعة و زهادة. و قوله: « فیما اصبحتم فیه راغبین» أی انظروا أیضا فیما اصبحتم فیه راغبین هل هو الذی اصبتم فی کتاب اللّه تعالی یعنی لیس هو بذاک و انما هو الدنیا و زهرتها.
4- 4. الحض: الحث و الترغیب.
5- 5. الارعواء: الکف و الانزجار، و قیل: هو الندم و الانصراف عن الشی ء.

تُرِیدُونَ وَ یُقِیمُ أَوَدَکُمْ (1) وَ لَکِنْ لَا أَشْتَرِی صَلَاحَکُمْ بِفَسَادِ نَفْسِی (2) بَلْ یُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَیْکُمْ قَوْماً فَیَنْتَقِمُ لِی مِنْکُمْ فَلَا دُنْیَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا وَ لَا آخِرَةَ صِرْتُمْ إِلَیْهَا فَبُعْداً وَ سُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ.

**[ترجمه]روضه کافی: اصبغ بن نباته می گوید: عبدالله بن عمر و فرزندان ابوبکر با سعد بن ابی وقاص نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام آمدند و از آن حضرت برای خود امتیازاتی خواستند. آن حضرت بر منبر شد و مردم گرد او آمدند. پس حضرت فرمود: «سپاس خدایی را سزاست که اختیاردار سپاس و غایت کرم است، شرح و بیان به کنه اش نرسد، وصف او به زبانی در نیاید و به حد و غایت موجودات شناخته نگردد. گواهی دهم که معبودی جز خدای یگانه که شریک ندارد نیست و به راستی که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، رسول خدا، پیامبر هدایت، جایگاه پرهیزگاری و فرستاده پروردگار والاست و بحقّ از نزد پروردگار بر حقّ آمده تا به وسیله قرآن پرتو بخش، و برهان تابان، بیم دهد. و او قرآن مبین را ابلاغ کرد و به شیوه ای که فرستادگان نخست درگذشتند، از این جهان برفت.

امّا بعد، ای مردم! مردانی که دنیا آنان را در خود فرو برده، زمین ها به دست آورده اند، در آن جوی ها روان ساخته، بر رهروترین مرکب ها را سوار شده و نرم ترین جامه ها را پوشیده اند و با این کار، ننگ و عاری به بار آورده اند، اگر خدای آمرزنده از ایشان نگذرد. اگر من آنها را از گردابی که در آن غوطه ورند بیرون آرم و بدان چه مستحقّ آنند سوق دهم و در نتیجه، این مال و منال را از دست بدهند، آنها نباید در مقام پرسش برآمده و بگویند: «پسر ابی طالب به ما ستم کرده و ما را از حقوق خویش محروم و ممنوع ساخته است.» یار من برای آنها، خداست. هر که رو به قبله ما آرد، از ذبیحه ما بخورد، به پیامبر ما ایمان آورد، شهادتین را بر زبان جاری سازد و به دین ما درآید، ما حکم قرآن و حدود اسلام را بر او جاری سازیم. کسی را بر کسی برتری و امتیازی جز به تقوا و پرهیزگاری نیست. به تحقیق که پرهیزگاران در نزد خدا، بهترین ثواب و نیکوترین پاداش و سرانجام را دارند و خدای تبارک و تعالی، دنیا را پاداش پرهیزگاران قرار نداده و آنچه در نزد خداست، برای نیکوکاران بهتر باشد.

ای اهل دین خدا! بنگرید در آنچه که در کتاب خدا، حقّ شماست و به شما می رسد و در آنچه نزد رسول خدا سپرده دارید و برای خدا، در آن کوشش و جهاد کردید. ببینید آیا این به نژاد و خاندان بود یا به عمل و طاعت و زهد، و آنها را با آنچه امروز بدان گرایش یافته اید بسنجید.

به سوی آرامگاه های خود شتاب کنید! خدایتان رحمت کند. آن آرامگاه هایی که به آباد کردن آن مأمورید؛ آن آبادانی که ویرانی ندارد؛ آن منزل ماندنی که پایان ندارد؛ آن منزلی که خدا شما را به سوی آن فرا خوانده، بدان تشویق کرده، نسبت به آن راغبتان ساخته است و نزد خود ثواب و پاداشی برای آن را مقرر داشته است. شما با تسلیم به قضای او و شکر بر نعمت هایش، نعمت خداوند بزرگ مرتبه را برای خود کامل سازید. پس هر که بدان خشنود نباشد، از ما نیست و رو به سوی ما ندارد و همانا حاکم تنها به حکم خدا قضاوت کند و از این کار ترسی بر او نیست و آنان رستگاران.» (و در نسخه ای دیگر است که فرمود: «و نه ترسی و وحشتی دارند و نه اندوهناک شوند.»)

و فرمود: «من شما را با همین تازیانه ای که خاندانم را عتاب می کنم، عتاب کرده ام و شما از آن باکی ندارید؛ با همان شلاقی که به وسیله آن حدود احکام پروردگارم را برپا می دارم، شما را تأدیب کرده ام، ولی شما دست نکشیدید. آیا می خواهید این بار با شمشیر شما را بزنم؟ آری، من می دانم شما چه می خواهید و نیز می دانم که این کج روی شما را چه چیز درست می کند، ولی من سامان یافتن وضع شما را به قیمت تباهی وضع خودم نمی خرم. خداوند مردمی را بر شما مسلّط گرداند که انتقام مرا از شما بگیرند، آن گونه که نه دنیایی داشته باشید که از آن بهره برید و نه آخرتی که سرانجام بدان جا روید. پس دوری و نابودی باد بر هر که یار دوزخ سوزان است!» - . کافی : 360، زیر عدد 551 -

**[ترجمه]

«34»

کا(3)،[الکافی] مِنَ الرَّوْضَةِ خُطْبَةٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُنْذِرِ(4)

بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ رَوَاهَا غَیْرُهُ بِغَیْرِ هَذَا الْإِسْنَادِ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ خَطَبَ بِذِی قَارٍ(5) فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالْحَقِّ لِیُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَةِ عِبَادِهِ إِلَی عِبَادَتِهِ وَ مِنْ عُهُودِ عِبَادِهِ إِلَی عُهُودِهِ وَ مِنْ طَاعَةِ عِبَادِهِ إِلَی طَاعَتِهِ وَ مِنْ وَلَایَةِ عِبَادِهِ إِلَی وَلَایَتِهِ- بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ دَاعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجاً مُنِیراً عَوْداً وَ بَدْءاً وَ عُذْراً وَ نُذْراً بِحُکْمٍ قَدْ فَصَّلَهُ (6)

وَ تَفْصِیلٍ قَدْ أَحْکَمَهُ وَ فُرْقَانٍ قَدْ فَرَّقَهُ (7)

وَ قُرْآنٍ قَدْ بَیَّنَهُ لِیَعْلَمَ الْعِبَادُ رَبَّهُمْ إِذْ جَهِلُوهُ وَ لِیُقِرُّوا بِهِ إِذْ جَحَدُوهُ وَ لِیُثْبِتُوهُ بَعْدَ إِذْ أَنْکَرُوهُ فَتَجَلَّی

ص: 365


1- 1. الاود- بالتحریک-: الاعوجاج.
2- 2. أی لا أطلب صلاحکم بالظلم و بما لم یأمرنی به ربی فاکون قد اصلحتکم بافساد نفسی.
3- 3. المصدر ص 386 تحت رقم 586.
4- 4. فی بعض نسخ المصدر« سعد بن المنذر».
5- 5. موضع بین الکوفة و واسط.« القاموس».
6- 6.« عودا و بدءا» یعنی الی الدعوة بعد ما بدأ فیها و المراد تکریر الدعوة.« عذرا و نذرا» کل منهما مفعول له لقوله:« بعث» أی عذرا للمحقین و نذرا للمبطلین، أو حال أی عاذرا و منذرا. قوله:« بحکم» المراد به الجنس أی بعثه مع أحکام مفصلة مبینة.
7- 7. الفرقان هو القرآن و کل ما فرق بین الحق و الباطل. و المراد بتفریقه انزاله متفرقا أو تعلقه بالاحکام المتفرقة.

لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِی کِتَابِهِ (1)

مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونُوا رَأَوْهُ فَأَرَاهُمْ حِلْمَهُ کَیْفَ حَلُمَ (2)

وَ أَرَاهُمْ عَفْوَهُ کَیْفَ عَفَا وَ أَرَاهُمْ قُدْرَتَهُ کَیْفَ قَدَرَ وَ خَوَّفَهُمْ مِنْ سَطْوَتِهِ وَ کَیْفَ خَلَقَ مَا خَلَقَ مِنَ الْآیَاتِ وَ کَیْفَ مَحَقَ مَنْ مَحَقَ مِنَ الْعُصَاةِ بِالْمَثُلَاتِ وَ احْتَصَدَ مَنِ احْتَصَدَ بِالنَّقِمَاتِ (3) وَ کَیْفَ رَزَقَ وَ هَدَی وَ أَعْطَی وَ أَرَاهُمْ حُکْمَهُ کَیْفَ حَکَمَ (4)

وَ صَبَرَ حَتَّی یَسْمَعَ مَا یَسْمَعُ وَ یَرَی- فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ ثُمَّ إِنَّهُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِی زَمَانٌ لَیْسَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ شَیْ ءٌ أَخْفَی مِنَ الْحَقِّ وَ لَا أَظْهَرَ مِنَ الْبَاطِلِ وَ لَا أَکْثَرَ مِنَ الْکَذِبِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ عِنْدَ أَهْلِ ذَلِکَ الزَّمَانِ سِلْعَةٌ أَبْوَرَ(5)

مِنَ الْکِتَابِ إِذَا تُلِیَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ لَا سِلْعَةٌ أَنْفَقَ بَیْعاً(6)

وَ لَا أَغْلَی ثَمَناً مِنَ الْکِتَابِ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَیْسَ فِی الْعِبَادِ وَ لَا فِی الْبِلَادِ شَیْ ءٌ هُوَ أَنْکَرَ مِنَ الْمَعْرُوفِ وَ لَا أَعْرَفَ مِنَ الْمُنْکَرِ وَ لَیْسَ فِیهَا فَاحِشَةٌ أَنْکَرَ وَ لَا عُقُوبَةٌ أَنْکَی مِنَ الْهُدَی (7) عِنْدَ الضَّلَالِ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ فَقَدْ نَبَذَ الْکِتَابَ حَمَلَتُهُ وَ تَنَاسَاهُ حَفَظَتُهُ (8) حَتَّی تَمَالَتْ بِهِمُ الْأَهْوَاءُ وَ تَوَارَثُوا ذَلِکَ مِنَ الْآبَاءِ وَ عَمِلُوا بِتَحْرِیفِ الْکِتَابِ کَذِباً وَ تَکْذِیباً فَبَاعُوهُ بِالْبَخْسِ (9) وَ کَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ.

فَالْکِتَابُ وَ أَهْلُ الْکِتَابِ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ طَرِیدَانِ مَنْفِیَّانِ وَ صَاحِبَانِ مُصْطَحِبَانِ فِی طَرِیقٍ وَاحِدٍ- لَا یُؤْوِیهِمَا مُؤْوٍ فَحَبَّذَا ذَانِکَ الصَّاحِبَانِ وَاهاً لَهُمَا وَ لِمَا یَعْمَلَانِ

ص: 366


1- 1. أی ظهر من غیر أن یری بالبصر بل نبههم علیه فی القرآن من قصص الاولین و ما حل بهم من النقمة عند مخالفة الرسل.
2- 2. فی نسخة« حکمه کیف حکم».
3- 3. المثلات- بفتح المیم و ضم الثاء- جمع المثلة و هی العقوبة. و الاحتصاد: المبالغة فی القتل و الاستیصال مأخوذ من حصد الزرع.
4- 4. فی نسخة« حلمه کیف حلم». و هو الصواب.
5- 5. السلعة- بالکسر-: المتاع. و البوار؛ الکساد.
6- 6. النفاق: الرواج.
7- 7. النکایة: الجرح و القرح.
8- 8. تناساه: أری من نفسه أنّه نسیه.
9- 9. البخس: بالموحدة ثمّ المعجمة ثمّ المهملة: الناقص.

لَهُ (1)

فَالْکِتَابُ وَ أَهْلُ الْکِتَابِ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ فِی النَّاسِ وَ لَیْسُوا فِیهِمْ وَ مَعَهُمْ وَ لَیْسُوا مَعَهُمْ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الضَّلَالَةَ لَا تُوَافِقُ الْهُدَی وَ إِنِ اجْتَمَعَا وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَی الْفُرْقَةِ وَ افْتَرَقُوا عَلَی الْجَمَاعَةِ وَ قَدْ وَلَّوْا أَمْرَهُمْ وَ أَمْرَ دِینِهِمْ مَنْ یَعْمَلُ فِیهِمْ بِالْمَکْرِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الرِّشَا وَ الْقَتْلِ کَأَنَّهُمْ أَئِمَّةُ الْکِتَابِ وَ لَیْسَ الْکِتَابُ إِمَامَهُمْ- لَمْ یَبْقَ عِنْدَهُمْ مِنَ الْحَقِّ إِلَّا اسْمُهُ وَ لَمْ یَعْرِفُوا مِنَ الْکِتَابِ إِلَّا خَطَّهُ وَ زَبْرَهُ (2)

یَدْخُلُ الدَّاخِلُ لِمَا یَسْمَعُ مِنْ حِکَمِ الْقُرْآنِ فَلَا یَطْمَئِنُّ جَالِساً حَتَّی یَخْرُجَ مِنَ الدِّینِ یَنْتَقِلُ مِنْ دِینِ مَلِکٍ إِلَی دِینِ مَلِکٍ وَ مِنْ وَلَایَةِ مَلِکٍ إِلَی وَلَایَةِ مَلِکٍ وَ مِنْ طَاعَةِ مَلِکٍ إِلَی طَاعَةِ مَلِکٍ وَ مِنْ عُهُودِ مَلِکٍ إِلَی عُهُودِ مَلِکٍ فَاسْتَدْرَجَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ إِنَّ کَیْدَهُ مَتِینٌ بِالْأَمَلِ وَ الرَّجَاءِ(3) حَتَّی تَوَالَدُوا فِی الْمَعْصِیَةِ وَ دَانُوا بِالْجَوْرِ وَ الْکِتَابِ لَمْ یَضْرِبْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ صَفْحاً ضُلَّالًا تَائِهِینَ قَدْ دَانُوا بِغَیْرِ دِینِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ أَدَانُوا لِغَیْرِ اللَّهِ (4) مَسَاجِدُهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ عَامِرَةٌ مِنَ الضَّلَالَةِ خَرِبَةٌ مِنَ الْهُدَی و فَقُرَّاؤُهَا وَ عُمَّارُهَا أَخَائِبُ خَلْقِ اللَّهِ وَ خَلِیقَتِهِ مِنْ عِنْدِهِمْ جَرَتِ الضَّلَالَةُ وَ إِلَیْهِمْ تَعُودُ وَ حُضُورُ مَسَاجِدِهِمْ وَ الْمَشْیُ إِلَیْهَا کُفْرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ إِلَّا مَنْ مَشَی إِلَیْهَا وَ هُوَ عَارِفٌ بِضَلَالَتِهِمْ فَصَارَتْ مَسَاجِدُهُمْ مِنْ فِعَالِهِمْ عَلَی ذَلِکَ النَّحْوِ خَرِبَةً مِنَ الْهُدَی عَامِرَةً مِنَ الضَّلَالَةِ قَدْ بُدِّلَتْ

ص: 367


1- 1.« واها» کلمة تلهف و توجع. قوله:« لما یعملان» فی بعض نسخ المصدر« لما یعمدان له» بالدال أی العلة الغائیة من خلقها.
2- 2. بکسر الزای و سکون الباء أی کتابته. و قوله:« یدخل الداخل» أی فی الدین و خروجه لما یری من عدم عمل أهله به و بدعهم و جورهم.
3- 3. متعلق بقوله« استدرجهم» و استدراج اللّه تعالی عباده أنّه کلما جدد العبد خطیئة جدد له نعمة و أنساه الاستغفار و أن یأخذه قلیلا قلیلا و یباغته.
4- 4.« دانوا» أی أمروا بطاعة غیره تعالی. و« أدانوا» لم یرد هذا البناء فیما عندنا من کتب اللغة و فی النسخة القدیمة« و کانوا لغیر اللّه»( منه).

سُنَّةُ اللَّهِ وَ تُعُدِّیَتْ حُدُودُهُ وَ لَا یَدْعُونَ إِلَی الْهُدَی وَ لَا یَقْسِمُونَ الْفَیْ ءَ وَ لَا یُوفُونَ بِذِمَّةٍ یَدْعُونَ الْقَتِیلَ مِنْهُمْ عَلَی ذَلِکَ شَهِیداً قَدْ أَتَوُا اللَّهَ بِالافْتِرَاءِ وَ الْجُحُودِ وَ اسْتَغْنَوْا بِالْجَهْلِ عَنِ الْعِلْمِ وَ مِنْ قَبْلُ مَا مَثَّلُوا بِالصَّالِحِینَ کُلَّ مُثْلَةٍ(1)

وَ سَمَّوْا صِدْقَهُمْ عَلَی اللَّهِ فِرْیَةً

وَ جَعَلُوا فِی الْحَسَنَةِ الْعُقُوبَةَ السَّیِّئَةَ- وَ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْکُمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزاً عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (2) وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً عَزِیزاً- لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ- قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا(3) وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ فَلَا یُلْهِیَنَّکُمُ الْأَمَلُ وَ لَا یَطُولَنَّ عَلَیْکُمُ الْأَجَلُ فَإِنَّمَا أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ أَمَدُ أَمَلِهِمْ وَ تَغْطِیَةُ الْآجَالِ عَنْهُمْ حَتَّی نَزَلَ بِهِمُ الْمَوْعُودُ(4) الَّذِی تُرَدُّ عَنْهُ الْمَعْذِرَةُ وَ تُرْفَعُ عَنْهُ التَّوْبَةُ وَ تَحُلُّ مَعَهُ الْقَارِعَةُ وَ النَّقِمَةُ(5) وَ قَدْ أَبْلَغَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْکُمْ بِالْوَعْدِ وَ فَصَّلَ لَکُمُ الْقَوْلَ وَ عَلَّمَکُمُ السُّنَّةَ وَ شَرَعَ لَکُمُ الْمَنَاهِجَ لِیُزِیحَ الْعِلَّةَ(6)

وَ حَثَّ عَلَی الذِّکْرِ وَ دَلَّ عَلَی النَّجَاةِ- وَ إِنَّهُ مَنِ انْتَصَحَ لِلَّهِ وَ اتَّخَذَ قَوْلَهُ دَلِیلًا هَدَاهُ لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ (7)

وَ وَفَّقَهُ لِلرَّشَادِ وَ سَدَّدَهُ

ص: 368


1- 1. المثلة- بالضم-: النکال، قال الفیض- رحمه اللّه-: و من روی مثلوا- بالتشدید أراد جدعوهم بقطع الاذن و الانوف.
2- 2.« من أنفسکم» أی من جنسکم عربی مثلکم. و قرء من أنفسکم- بفتح الفاء- أی من أشرفکم« عزیز علیه» أی شدید شاق.« ما عنتم» عنتکم و لقاؤکم المکروه.« حریص علیکم» أی علی ایمانکم و صلاح شأنکم.
3- 3. أی عاقلا فهما فان الغافل کالمیت.
4- 4. المراد بالموعود الموت.
5- 5. القارعة: الشدیدة من شدائد الدهر.
6- 6. زاح الشی ء یزیح زیحا أی بعد و ذهب و أزاحه غیره.« الصحاح».
7- 7. الانتصاح: قبول النصیحة یعنی من اطاع أوامر اللّه تعالی و علم انه انما یهدیه الی مصالحه و یرد عن مفاسده یهدیه للحالة التی اتباعها اقوم و هی من الألفاظ القرآنیة« إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ» و تلک الحالة هی المعرفة باللّه و توحیده کما فی الوافی.

وَ یَسَّرَهُ لِلْحُسْنَی فَإِنَّ جَارَ اللَّهِ آمِنٌ مَحْفُوظٌ وَ عَدُوَّهُ خَائِفٌ مَغْرُورٌ فَاحْتَرِسُوا مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ بِکَثْرَةِ الذِّکْرِ وَ اخْشَوْا مِنْهُ بِالتُّقَی وَ تَقَرَّبُوا إِلَیْهِ بِالطَّاعَةِ فَإِنَّهُ قَرِیبٌ مُجِیبٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (1) فَاسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ وَ عَظِّمُوا اللَّهَ الَّذِی لَا یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ یَتَعَظَّمَ (2)

فَإِنَّ رِفْعَةَ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ مَا عَظَمَةُ اللَّهِ أَنْ یَتَوَاضَعُوا لَهُ وَ عِزَّ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ مَا جَلَالُ اللَّهِ أَنْ یَذِلُّوا لَهُ وَ سَلَامَةَ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ مَا قَدْرُ اللَّهِ أَنْ یَسْتَسْلِمُوا لَهُ فَلَا یُنْکِرُونَ أَنْفُسَهُمْ بَعْدَ حَدِّ الْمَعْرِفَةِ وَ لَا یَضِلُّونَ بَعْدَ الْهُدَی فَلَا تَنْفِرُوا مِنَ الْحَقِّ نِفَارَ الصَّحِیحِ مِنَ الْأَجْرَبِ (3) وَ الْبَارِئِ مِنْ ذِی السَّقَمِ- وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشْدَ حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذِی تَرَکَهُ وَ لَنْ تَأْخُذُوا بِمِیثَاقِ الْکِتَابِ حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذِی نَقَضَهُ وَ لَنْ تَمَسَّکُوا بِهِ حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذِی نَبَذَهُ وَ لَنْ تَتْلُوا الْکِتَابَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذِی حَرَّفَهُ وَ لَنْ تَعْرِفُوا الضَّلَالَةَ حَتَّی تَعْرِفُوا الْهُدَی وَ لَنْ تَعْرِفُوا التَّقْوَی حَتَّی تَعْرِفُوا الَّذِی تَعَدَّی فَإِذَا عَرَفْتُمْ ذَلِکَ عَرَفْتُمُ الْبِدَعَ وَ التَّکَلُّفَ- وَ رَأَیْتُمُ الْفِرْیَةَ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ التَّحْرِیفَ لِکِتَابِهِ وَ رَأَیْتُمْ کَیْفَ هَدَی اللَّهُ مَنْ هَدَی فَلَا یُجْهِلَنَّکُمُ (4)

الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ عِلْمَ الْقُرْآنِ إِنَّ عِلْمَ

الْقُرْآنِ لَیْسَ بِعِلْمٍ مَا هُوَ إِلَّا مَنْ ذَاقَ طَعْمَهُ فَعُلِّمَ بِالْعِلْمِ جَهْلَهُ وَ بُصِّرَ بِهِ عَمَاهُ (5) وَ سُمِّعَ بِهِ صَمَمَهُ وَ أَدْرَکَ بِهِ عِلْمَ مَا فَاتَ وَ حَیِیَ بِهِ بَعْدَ إِذْ مَاتَ وَ أَثْبَتَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْحَسَنَاتِ وَ مَحَا بِهِ السَّیِّئَاتِ وَ أَدْرَکَ بِهِ رِضْوَاناً مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.

ص: 369


1- 1. البقرة: 186.
2- 2. أی یطلب لنفسه العظمة.
3- 3. أی الذی به الجرب و هو داء معروف.
4- 4. من التجهیل ای لا ینسبوکم الی الجهل.
5- 5.« فعلم بالعلم جهله» أی ما جهل ممّا یحتاج إلیه فی جمیع الأمور او کونه جاهلا. قبل ذلک او کمل علمه حتّی اقر بأنّه جاهل فان غایة کل کمال فی المخلوق الإقرار بالعجز عن استکماله و الاعتراف بثبوته کما ینبغی للرب تعالی او یقال: ان الجاهل لتساوی نسبة الأشیاء إلیه لجهله بجمیعها یدعی علم کل شی ء و اما العالم فهو یمیز بین ما یعلمه و ما لا یعلمه فبالعلم عرف جهله و لا یخفی جریان الاحتمالات فی الفقرتین التالیتین و ان الأول أظهر فی الجمیع بأن یکون المراد بقوله:« و بصر به عماه» أی أبصر به ما عمی عنه أو تبدلت عماه بصیرة.« و سمع به» یمکن أن یقرأ بالتخفیف أی سمع ما کان صم عنه أو بالتشدید أی بدل بالعلم صممه یکونه سمیعا( قاله المؤلّف فی المرآة).

فَاطْلُبُوا ذَلِکَ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ خَاصَّةً(1) فَإِنَّهُمْ خَاصَّةً نُورٌ یُسْتَضَاءُ بِهِ وَ أَئِمَّةٌ یُقْتَدَی بِهِمْ وَ هُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ هُمُ الَّذِینَ یُخْبِرُکُمْ حُکْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ وَ صَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ (2) وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ لَا یُخَالِفُونَ الدِّینَ وَ لَا یَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَهُوَ بَیْنَهُمْ شَاهِدٌ صَادِقٌ وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ (3)

فَهُمْ مِنْ شَأْنِهِمْ شُهَدَاءُ بِالْحَقِّ وَ مُخْبِرٌ صَادِقٌ (4)

لَا یُخَالِفُونَ الْحَقَّ وَ لَا یَخْتَلِفُونَ فِیهِ قَدْ خَلَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ سَابِقَةٌ وَ مَضَی فِیهِمْ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حُکْمٌ صَادِقٌ وَ فِی ذَلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ فَاعْقِلُوا الْحَقَّ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَایَةٍ وَ لَا تَعْقِلُوهُ عَقْلَ رِوَایَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْکِتَابِ کَثِیرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِیلٌ- وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ.

ص: 370


1- 1. کنی علیه السلام بقوله:« من عند أهله» عن نفسه و من یحذو حذوه من أولاده و اهله علیهم السلام.
2- 2. ذلک لان صمت العارف ابلغ من نطق غیره.
3- 3. انما لا یخالفون الدین لانهم قوامه و أربابه و انما لا یختلفون فیه لان الحق فی التوحید واحد فالدین او القرآن بینهم شاهد صادق یأخذون بحکمه کما یؤخذ بحکم الشاهد الصادق. و« صامت ناطق» لانه لا ینطق بنفسه بل لا بدّ له من مترجم فهو صامت فی الصورة و فی المعنی انطق الناطقین، لان الاوامر و النواهی و الآداب کلها مبنیة علیه و متفرعة عنه فهو شأن من شأنهم( الوافی).
4- 4. مخبر صادق فی حقهم حال کونهم شهداء بالحق غیر مخالفین له و لا مختلفین فیه.

**[ترجمه]روضه کافی: محمّد بن حسین از اجداد خود، از امیر مؤمنان علیه السّلام روایت کند که این خطبه را ایراد فرمود. دیگران نیز به سند دیگری روایت کرده اند که آن را در «ذی قار» بیان فرمود. امام پس از حمد و ثنای پروردگار فرمود: «اما بعد، همانا خدای تبارک و تعالی محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را بحقّ مبعوث فرمود تا بندگان خود را از پرستش بندگان، به پرستش خود درآورد؛ از پیمان بندگانش، به پیمان خود برآرد؛ از فرمانبرداری بندگانش، به فرمانبرداری خود کشاند؛ از تحت سرپرستی بندگانش، در تحت سرپرستی خود آورد. و آن پیامبر را مژده رسان و هشداردهنده، دعوت کننده به سوی خدا و به اذنش، چراغی فروزان قرار داد از آغاز تا انجام، ,درحال بیم دادن و عذر آوردن.

با احکامی که آنها را خوب بیان کرد و شرح و تفصیل آنها را استوار کرد؛ با فرقانی که آن را از سخنان دیگران جدا ساخت؛ و با قرآنی که آن را عیان و بیان کرد تا بندگان، پروردگار ناشناخته خویش را بشناسند و به آن خدایی که منکرش بودند، اعتراف کنند و پس از انکار، در صدد اثبات او برآیند.

خداوند سبحان در کتاب خود بر آنها تجلّی کرد، بی آنکه به چشم سر او را ببینند. بردباری خویش را بدان ها نشان داد، که چگونه با شکیب است؛ گذشت خود را بدیشان نمود، که چگونه گذشت دارد؛ قدرتش را به آنها نشان داد، که چگونه قدرت دارد. نیز از هیبت خویش هشدارشان داد و به آنها فهماند که چگونه آیات و نشانه های توحید را هستی بخشیده؛ چگونه از میان رفتگان نافرمان را، با شکنجه های گران از میان برده؛ چگونه دورشدگان را به داس کیفرهای سخت درو کرده؛ و چسان بندگان را روزی داده، راهنمایی کرده و عطایشان بخشیده. و حکم خود را بدیشان نمود تا بدانند که چگونه حکم کنند و چگونه صبر کنند تا بشنوند آنچه شنیدنی است و او را ببینند.

پس خدای عزوجل، محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را بدین منظور برانگیخت. پس بدانید که به زودی پس از من، زمانی بر شما بیاید که در آن روزگار چیزی پوشیده تر از حقّ و آشکارتر از باطل و فزون تر از دروغ بر خدای تعالی و رسولش صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم نیست. و در میان مردم آن روزگار، بی ارزش ترین کالا کتاب خداست، اگر آن گونه که باید خوانده شود. و هیچ کالایی پر مشتری تر از همان کتاب خدا نیست، اگر آیاتش از جای خود تحریف و تغییر یابد. در آن روزگار در میان بندگان و نیز در میان شهرها، چیزی از معروف بیشتر مورد انکار نمی باشد و چیزی هم بیشتر از منکر، مطلوب نیست. در آن زمان هیچ کار هرزه ای بدتر و هیچ کیفری جان گیرتر از راهیابی به وقت گمراهی نیست، زیرا قرآن دانان، قرآن را پشت سر اندازند و حافظانش، آن را در طاق نسیان نهند، تا آنکه تمنّیات نفسانی آنها را در پی خود کشاند و این شیوه را از پدران خود به ارث برند و به دروغ، دست به تفسیر و تحریف قرآن زنند، آن را به بهای کمی بفروشند و بدان تمایلی نداشته باشند. در این زمان است که قرآن و اهل آن مطرود از جامعه می گردند، حال آنکه هر دوی آنها همراهان یک راهند و کسی پناهشان ندهد. وه که چه همراهان پسندیده ای! خوشا به حال آن دو و آنچه که به خاطرش می کوشند.

در آن روزگار، قرآن و اهل قرآن در میان مردمند، ولی در حقیقت همراه با آنها نیستند. این مردم بر اساس جدایی گرد هم جمع شوند و از جماعت جدا گردند. سرپرستی کار این مردم و کار دینشان را کسانی عهده دارند که به نیرنگ و زشتکاری و رشوه و آدمکشی در میان آنها رفتار کنند، گویا خود را جلوداران قرآن می انگارند. حال آنکه قرآن، جلودار آنها نیست؛ جز نامی از حقّ در میان آنها دیده نمی شود و از قرآن، جز خط و نوشته ای در میان ایشان بر جای نمانده است.

کسی هست که آوازه حکمت های قرآن به گوشش بخورد و به پیروی آن درآید، ولی هنوز از آن مجلس برنخاسته که از دین بیرون رود و از روش پادشاهی، به آیین پادشاهی دیگر درآید و از تحت سرپرستی پادشاهی، به سرپرستی پادشاهی، دیگر برآید و از پیروی زمامداری، به پیروی زمامداری، دیگر درآید و از تعهّدات سلطانی، به زیر بار تعهّدات سلطانی دیگر برود. به تدریج آن گونه که خود نفهمند، خدای تعالی آنان را با آرزو و امید به نابودی کشاند، و به راستی که دام خدا بسیار استوار است، تا بدان جا که در گناه و نافرمانی زاده شوند و به ستم، دینداری کنند، حال آنکه قرآن کریم، هرگز از جور و ستم نگذرد. گمراهانی هستند سرگردان که به غیر دین خدای عزوجل دینداری کنند و برای غیر خدا، سر تعظیم فرود آرند.

مساجد آنان در آن روزگار، از گمراهی آباد و از هدایت ویران است [حقّ هدایت در آنها دگرگون گشته]. قاریان قرآن و آبادکنندگان مساجد در آن زمان، نومیدترین خلق خدا و آفریدگان اویند. گمراهی از آنان سرچشمه گیرد و بدانان باز گردد، از این روی حضور آنها در مساجد و رفتن به سوی ایشان، کفر است به خدای بزرگ، مگر کسی که به مساجد آنان برود و از گمراهی آنان آگاه باشد. در نتیجه رفتار و کردار آنها بر این شیوه، مساجدشان از هدایت ویران و از گمراهی آباد است.

سنت خدا دگرگون گشته و به حدود و مقرراتش تجاوز شده؛ به سوی رهنمایی دعوت نکنند؛ غنایم را میان اهلش تقسیم نکنند؛ و به عهد و پیمان، وفادار نیستند.

کشته های خود را که بدینسان [به دستور این گونه زمامداران نابحقّ] در جنگ ها کشته شوند [نابجا] شهید خوانند. با افترا و انکار سوی خداوند آمده اند و با جهل و نادانی، از دانش بی نیازی می جویند. اینها بیشتر مردان نیک و شایسته را به انواع شکنجه ها عذاب می دهند، سخن راست آنها را افترای بر خدا می نامند و کار نیک آنها را به بدی پاداش می دهند.

به راستی خداوند عزوجل، پیامبری از جنس خودتان برای شما فرستاد. بر او ناگوار است که شما در رنج باشید و نسبت به خوشی و رفاه شما حریص است و به ویژه نسبت به مؤمنان، بسیار مهرورز و مهربان است. و برای آن پیامبر، کتابی بی مانند فرستاد که نه از قبل و نه از بعد، باطلی بدان راه ندارد. تنزیلی است از خداوند حکیم و حمید؛ قرآنی است به زبان عربی و به دور از کژی تا بیم دهد هر آن کس را که زنده باشد و فرمان عذاب را بر کافران ثابت کند .

چنین مباد که آرزوی بیجا، شما را از توجه به حقّ برکنار دارد. مبادا عمر خویش را دراز بپندارید! چه، آنان را که پیش از شما بودند، آرزوی دراز و سرپوش نهادن بر موقع مرگ، به نابودی کشانید تا آنکه مرگشان در رسید؛ همان مرگی که هنگام آن پوزشی پذیرفته نگردد، توبه برداشته شود و سختی کوبنده و نقمت دررسد. هر آینه خداوند عزوجل وعده خود را به شما رسانده، گفتار حقّ را برای شما شرح داده، سنت و شیوه مسلمان بودن را به شما آموخته، راه ها را برای شما روشن ساخته تا عذر را از شما برطرف کند و بر یادآوری تشویقتان کرده، راه نجاتتان را بنماید.

همانا هر کس که پند خدا را پذیرفت و سخن او را راهنمای خود قرار داد، خدایش به راست ترین راه ها هدایت کند، او را به خاطر راست رفتاری اش توفیق دهد، به او یاری رساند و برای کارها آماده اش سازد. هر آینه پناهنده به خدا، آسوده و محفوظ است و دشمنش ترسان و فریب خورده. با ذکر فراوان، خود را از خداوند عزوجل نگاه دارید و با پرهیزکاری، از او بترسید و با فرمانبری، به او تقرّب جویید که اوست نزدیک و اجابت کننده. خداوند عزوجل فرموده است: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» - . بقره / 186 - { و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را -به هنگامی که مرا بخواند- اجابت می کنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.}

از خدا جویای اجابت شوید و به او بگروید تا خدا را بزرگ شمارید، چه که هر کس خدا را به بزرگی شناخت، روا نیست که خود را بزرگ قلمداد کند، چون سربلندی کسانی که به عظمت خدا پی بردند، همین است که در برابر او فروتنی ورزند؛ عزت کسانی که به جلال خدا پی بردند، همین است که در برابر او خود را خوار و ناچیز دانند؛ و سلامت کسانی که با قدرت خدا آشنایی دارند، این است که تسلیم درگاهش باشند، آگاهانه خود را ناسپاس درگاه حقّ نسازند و پس از ره یافتن به حقّ، گمراه نشوند. از حقّ کناره مگیرید، آن گونه که انسان تندرست از بیمار جرب دار کناره می گیرد و سالم از بیمار می گریزد.

بدانید که شما راه حقّ را نمی شناسید، مگر پس از آنکه رهانیده آن را بازشناسید؛ نمی توانید به پیمان کتاب توسّل جویید، مگر آنکه پیمان شکن قرآن را شناسایی کنید؛ نخواهید توانست بدان تمسّک جویید، مگر آنکه طردکننده قرآن را بشناسید؛ نخواهید توانست قرآن را آن گونه که شایسته است بخوانید، مگر آنکه تحریف کننده آن را بشناسید؛ گمراهی را نخواهید شناخت، مگر آن گاه که هدایت را بازشناسید؛ و تقوا را نشناسید، مگر هنگامی که مرز گذر از آن را بشناسید.

هنگامی که اینها را شناختید، بدعت ها و زورگویی ها را خواهید شناخت و افترا بر خدا، رسول و تحریف قرآن را درخواهید یافت و خواهید دید که چگونه خداوند، هدایت یافتگان را ره نموده است. مبادا کسانی که [معارف قرآن] را نمی دانند، شما را به گمراهی و جهل کشانند! زیرا علم قرآن را نداند، مگر کسی که طعم آن را چشیده باشد؛ در پرتو علم آن، نادانی خود را به دانایی و نابینایی اش را به بینایی و ناشنوایی اش را به شنوایی مبدل ساخته باشد؛ کارهای شایسته خود را در بارگاه خداوند والانام ثبت کرده و کارهای بدش را محو و نابود گردانده باشد؛ و به مقام رضوان و خشنودی خداوندی نایل گشته باشد.

پس علم قرآن را به ویژه از اهلش طلب کنید، که تنها آنان همان نوری هستند که باید از آن پرتو گرفت؛ جلودارانی هستند که باید بدیشان اقتدا کرد. آنهایند جان مایه زندگی علم و دانش و وسیله نابودی جهل و نادانی. آنهایند که حکمت هایشان، شما را از علم و دانششان آگاه سازد و خاموشی شان از منطق [درست] آنان حکایت دارد؛ برونشان بر درونشان دلیل است؛ با دین به مخالفت برنخیزند و در آن اختلافی با هم ندارند؛ و قرآن در میان آنها گواهی است صادق و خاموشی است گویا. پس آنان به سبب جایگاه و شأنشان، گواهان حقّ هستند و خبر دهندگانی راستگو که نه با حقّ مخالفت دارند و نه در آن اختلاف کنند. پیشینه آنها در نزد خداوند، خوب و روشن است و داوری درست خداوندی، درباره آنها صادر گشته و در همین، پندی نهفته است برای پندگیران. پس هر گاه حقّی شنیدید، آن را به گوش جان بشنوید و مورد عمل و اعتقاد خویش قرار دهید، نه آنکه تنها برای نقل و روایت به خاطر بسپرید، چرا که فراوانند ناقلان و راویان کتاب ها، در حالی که مراعات کنندگان و پردازندگان بدان نادرند، و یاری از خدا باید جست.» - . کافی : 386، زیر عدد 586 -

**[ترجمه]

«35»

ما(1)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی الرَّقِّیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبَانٍ مَوْلَی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ بَهْدَلَةَ عَنْ شُرَیْحٍ الْقَاضِی قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ یَوْماً وَ هُوَ یَعِظُهُمْ تَرَصَّدُوا مَوَاعِیدَ الْآجَالِ وَ بَاشِرُوهَا بِمَحَاسِنِ الْأَعْمَالِ وَ لَا تَرْکَنُوا إِلَی ذَخَائِرِ(2)

الْأَمْوَالِ فَتُخْلِیَکُمْ خَدَائِعُ الْآمَالِ إِنَّ الدُّنْیَا خَدَّاعَةٌ صَرَّاعَةٌ مَکَّارَةٌ غَرَّارَةٌ

سَحَّارَةٌ أَنْهَارُهَا لَامِعَةٌ وَ ثَمَرَاتُهَا یَانِعَةٌ(3)

ظَاهِرُهَا سُرُورٌ وَ بَاطِنُهَا غُرُورٌ تَأْکُلُکُمْ بِأَضْرَاسِ الْمَنَایَا وَ تُبِیرُکُمْ (4) بِإِتْلَافِ الرَّزَایَا لَهُمْ بِهَا أَوْلَادُ الْمَوْتِ وَ آثَرُوا زِینَتَهَا فَطَلَبُوا رُتْبَتَهَا جَهُلَ الرَّجُلُ وَ مَنْ ذَلِکَ الرَّجُلُ الْمُولَعُ بِلَذَّتِهَا وَ السَّاکِنُ إِلَی فَرْحَتِهَا وَ الْآمِنُ لِغَدْرَتِهَا دَارَتْ عَلَیْکُمْ بِصُرُوفِهَا وَ رَمَتْکُمْ بِسِهَامِ حُتُوفِهَا(5) فَهِیَ تَنْزِعُ أَرْوَاحَکُمْ نَزْعاً وَ أَنْتُمْ تَجْمَعُونَ لَهَا جَمْعاً لِلْمَوْتِ تُولَدُونَ وَ إِلَی الْقُبُورِ تُنْقَلُونَ وَ عَلَی التُّرَابِ تَتَوَسَّدُونَ (6)

وَ إِلَی الدُّودِ تُسَلَّمُونَ وَ إِلَی الْحِسَابِ تُبْعَثُونَ- یَا ذَوِی الْحِیَلِ وَ الْآرَاءِ وَ الْفِقْهِ وَ الْأَنْبَاءِ اذْکُرُوا مَصَارِعَ الْآبَاءِ فَکَأَنَّکُمْ بِالنُّفُوسِ قَدْ سُلِبَتْ وَ بِالْأَبْدَانِ قَدْ عُرِیَتْ وَ بِالْمَوَارِیثِ قَدْ قُسِمَتْ فَتَصِیرُ یَا ذَا الدَّلَالِ وَ الْهَیْبَةِ(7) وَ الْجَمَالِ إِلَی مَنْزِلَةٍ شَعْثَاءَ وَ مَحَلَّةٍ غَبْرَاءَ فَتَنُومُ عَلَی خَدِّکَ فِی لَحْدِکَ فِی مَنْزِلٍ قَلَّ زُوَّارُهُ وَ مَلَّ عُمَّالُهُ حَتَّی تُشَقَّ عَنِ الْقُبُورِ وَ تُبْعَثَ إِلَی النُّشُورِ.

ص: 371


1- 1. الأمالی ج 2 ص 266.
2- 2. الرکون: المیل و الاعتماد.
3- 3. ینع الثمرة: أدرک و طاب و حان قطافه فهو یانع.
4- 4. المنایا جمع منیة و هی الموت. و أباره أی أهلکه.
5- 5. الحتف: الموت جمعه حتوف.
6- 6. فی بعض النسخ« علی التراب ینومون».
7- 7. الدلال- بالفتح-: الوقار و التغنج.

فَإِنْ خُتِمَ لَکَ بِالسَّعَادَةِ صِرْتَ إِلَی الْحُبُورِ(1) وَ أَنْتَ مَلِکٌ مُطَاعٌ وَ آمِنٌ لَا تُرَاعُ یَطُوفُ عَلَیْکُمْ وِلْدَانٌ کَأَنَّهُمُ الْجُمَانُ (2) بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ- بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِیهَا یَتَنَعَّمُونَ وَ أَهْلُ النَّارِ فِیهَا یُعَذَّبُونَ هَؤُلَاءِ فِی السُّنْدُسِ وَ الْحَرِیرِ یَتَبَخْتَرُونَ وَ هَؤُلَاءِ فِی الْجَحِیمِ وَ السَّعِیرِ یَتَقَلَّبُونَ هَؤُلَاءِ تُحْشَی جَمَاجِمُهُمْ بِمِسْکِ الْجِنَانِ وَ هَؤُلَاءِ یُضْرَبُونَ بِمَقَامِعِ النِّیرَانِ هَؤُلَاءِ یُعَانِقُونَ الْحُورَ فِی الْحِجَالِ وَ هَؤُلَاءِ یُطَوَّقُونَ أَطْوَاقاً فِی النَّارِ بِالْأَغْلَالِ فِی قَلْبِهِ فَزَعٌ قَدْ أَعْیَا الْأَطِبَّاءَ وَ بِهِ دَاءٌ لَا یَقْبَلُ الدَّوَاءَ- یَا مَنْ یُسَلَّمُ إِلَی الدُّودِ وَ یُهْدَی إِلَیْهِ اعْتَبِرْ بِمَا تَسْمَعُ وَ تَرَی وَ قُلْ لِعَیْنَیْکَ تَجْفُو لَذَّةَ الْکَرَی وَ تُفِیضُ مِنَ الدُّمُوعِ بَعْدَ الدُّمُوعِ تَتْرَی (3) بَیْتُکَ الْقَبْرُ بَیْتُ الْأَهْوَالِ وَ الْبِلَی وَ غَایَتُکَ الْمَوْتُ یَا قَلِیلَ الْحَیَاءِ اسْمَعْ یَا ذَا الْغَفْلَةِ وَ التَّصْرِیفِ مِنْ ذِی الْوَعْظِ وَ التَّعْرِیفِ جُعِلَ یَوْمُ الْحَشْرِ یَوْمَ الْعَرْضِ وَ السُّؤَالِ وَ الْحِبَاءِ وَ النَّکَالِ یَوْمَ تُقَلَّبُ إِلَیْهِ أَعْمَالُ الْأَنَامِ وَ تُحْصَی فِیهِ جَمِیعُ الْآثَامِ یَوْمَ تَذُوبُ مِنَ النُّفُوسِ أَحْدَاقُ عُیُونِهَا وَ تَضَعُ الْحَوَامِلُ مَا فِی بُطُونِهَا وَ یُفَرَّقُ بَیْنَ کُلِّ نَفْسٍ وَ حَبِیبِهَا وَ یَحَارُ فِی تِلْکَ الْأَهْوَالِ عَقْلُ لَبِیبِهَا- إِذَا تَنَکَّرَتِ الْأَرْضُ بَعْدَ حُسْنِ عِمَارَتِهَا وَ تَبَدَّلَتْ بِالْخَلْقِ بَعْدَ أَنِیقِ زَهْرَتِهَا(4) أَخْرَجَتْ مِنْ مَعَادِنِ الْغَیْبِ أَثْقَالَهَا وَ نَفَضَتْ إِلَی اللَّهِ أَحْمَالَهَا یَوْمَ لَا یَنْفَعُ الْجَدُّ(5) إِذَا عَایَنُوا

الْهَوْلَ الشَّدِیدَ فَاسْتَکَانُوا وَ عُرِفَ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَاسْتَبَانُوا فَانْشَقَّتِ الْقُبُورُ بَعْدَ طُولِ انْطِبَاقِهَا وَ اسْتَسْلَمَتِ النُّفُوسُ إِلَی اللَّهِ بِأَسْبَابِهَا کُشِفَ عَنِ الْآخِرَةِ غِطَاؤُهَا وَ ظَهَرَ لِلْخَلْقِ أَبْنَاؤُهَا فَ دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا(6) وَ مُدَّتْ

ص: 372


1- 1. الحبور: السرور. و راعه الامر: أفزعه.
2- 2. الجمان: اللؤلؤ.
3- 3. جفا صاحبه أعرض عنه. و الکری: النعاس. و تتری أی متوالیا.
4- 4. الانیق: الحسن المعجب.
5- 5. فی المصدر« لا ینفع الحذر».
6- 6. دکت الأرض أی سوی صعودها و هبوطها.

لِأَمْرٍ یُرَادُ بِهَا مَدّاً مَدّاً وَ اشْتَدَّ الْمُثَارُونَ إِلَی اللَّهِ (1)

شَدّاً شَدّاً وَ تَزَاحَفَتِ الْخَلَائِقُ إِلَی الْمَحْشَرِ زَحْفاً زَحْفاً(2)

وَ رُدَّ الْمُجْرِمُونَ عَلَی الْأَعْقَابِ رَدّاً رَدّاً وَ جَدَّ الْأَمْرُ وَیْحَکَ یَا إِنْسَانُ جَدّاً جَدّاً وَ قُرِّبُوا لِلْحِسَابِ فَرْداً فَرْداً- وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا یَسْأَلُهُمْ عَمَّا عَمِلُوا حَرْفاً حَرْفاً فَجِی ءَ بِهِمْ عُرَاةَ الْأَبْدَانِ خُشَّعاً أَبْصَارُهُمْ أَمَامَهُمُ الْحِسَابُ وَ مِنْ وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ یَسْمَعُونَ زَفِیرَهَا وَ یَرَوْنَ سَعِیرَهَا فَلَمْ یَجِدُوا نَاصِراً وَ لَا وَلِیّاً یُجِیرُهُمْ مِنَ الذُّلِّ فَهُمْ یَعْدُونَ سِرَاعاً(3) إِلَی مَوَاقِفِ الْحَشْرِ یُسَاقُونَ سَوْقاً فَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ وَ الْعِبَادُ عَلَی الصِّرَاطِ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ لَا یَسْلَمُونَ- وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَتَکَلَّمُونَ وَ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ قَدْ خُتِمَ عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَ اسْتُنْطِقَتْ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ یَا لَهَا مِنْ سَاعَةٍ مَا أَشْجَی مَوَاقِعَهَا مِنَ الْقُلُوبِ حِینَ مُیِّزَ بَیْنَ الْفَرِیقَیْنِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ مِنْ مِثْلِ هَذَا فَلْیَهْرَبِ الْهَارِبُونَ إِذَا کَانَتِ الدَّارُ الْآخِرَةُ لَهَا یَعْمَلُ الْعَامِلُونَ.

**[ترجمه]امالی طوسی: از شریح قاضی روایت شده که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، روزی در حالی که یارانش را اندرز می داد فرمود: «در انتظار وعده گاه های مرگ باشید و آنها را با کردار نیک خریداری کنید. میل به سوی گنجینه های مال ها مکنید تا شما را در فریب آرزوها واگذارد. همانا دنیا فریبنده، سقوط دهنده، گول زننده، نیرنگ باز و سحرکننده است؛ نهرهایش درخشنده، میوه هایش رسیده، ظاهرش شادی و باطنش فریب است؛ شما را با دندان های آرزوها می خورد و با مصیبت ها نابود می کند؛ دنیا برای کسانی که آرایش آن را اختیار کرده و درجات و رتبه های آن را جستجو می کنند، فرزند مرگ است؛ مرد را بی خبر کند و از این جهت مرد دلباخته لذت های دنیا می شود و دنیا جایگزین شادی های او، ایمن از فریب هایش، در حالی که با دگرگونی هایش بر شما چرخیده و تیر مرگ به سویتان افکنده.

دنیا ارواح شما را جدا می کند، جدا کردنی که شما برای دنیا گرد می آورید و برای مردن به دنیا می آیید؛ به سوی گورستان انتقال داده می شوید، به روی خاک می خوابید، تسلیم کرم ها می شوید و به سوی حساب برانگیخته می شوید.

ای صاحبان حیله ها و رای ها و فهم ها و خبرها! به یاد آورید جایگاه سقوط پدرانتان را. گویا نفس ها از شما گرفته می شود، بدن ها برهنه می گردد، مال ها تقسیم می شود. پس ای صاحبان وقار و هیبت و جمال! به سوی منزل پراکندگی و محله خاکی برمی گردید. آنگاه بر جبین در لحد می خوابی؛ در منزلی که دید و بازدیدش کم است و کارگردانانش بیزار. تا اینکه قبر شکافته و به سوی قیامت برانگیخته شوی. پس اگر سرانجامت به سعادت و خوشبختی پایان پذیرد، به سوی شادمانی رهسپار می شوی. در حالی که پادشاه فرمانبردار هستی! ایمنی که ناراحتی نداری. پسرانی به دور شما می چرخند، آنسان که گویی از لؤلؤ هستند، با جام هایی از شراب جاری سفید که لذت بخش است برای نوشندگانش. اهل بهشت در آن در نعمت به سر می برند، اهل آتش در آن در عذابند؛ بهشتیان در جامه های سندس و ابریشم می بالند، دوزخیان در جهنّم

زیر و رو می شوند؛ آنان جمجمه هایشان پر از مشک می شود و اینان با گرزهای آتشین کوبیده می شوند؛ آنان را حوریان در حجله ها دست به گردنند و اینان را طوق های آتشین در گردن با زنجیر و غل ها، در دلش اضطراب و تشویش است که پزشکان را عاجز کرده و بر او دردی است که درمانی ندارد.

ای کسی که تسلیم کرم های قبر می شوی و سوغات برای کرم هایی! پند بگیر از آنچه می شنوی و می بینی! به دو چشمت بگو از لذت خواب دوری کنند و اشک بریزند که بعد، اشک پی در پی میان تو و او، گور - خانه بیم ها و کهنگی - است. سرانجامت مرگ است. ای کم حیا، بشنو! ای بی خبر بی ملاحظه از آنان که پند و اندرز می دهند! روز قیامت روز عرض و پرستش قرار داده شده؛ روز نزدیک شدن به مجازات؛ روز برگرداندن عمل ها است به سوی خدا. در آن روز همه گناهان شمرده می شود؛ روزی که از مردم کاسه های چشمشان آب می شود، بارداران بارشان را بر زمین گذارند، جدایی میان همه افراد و دوستانشان می افتد. در این هول ها، خرد خردمند سرگردان است.

روزی که زمین پس از آبادی، دگرگون شود و بر مردم خوبی و شادمانی آنها تغییر کند، از معدن های نهان آنچه دارد آشکار شود و مردگان درون قبر ها به سوی خدا کوچ کنند؛ روزی که کوشش سود ندهد، آنگاه که هول سخت را ببینند، آرام شوند. مجرمان از چهره شان شناخته شوند و آشکار گردند و گورستان ها پس از سالیان درازی که بر آن می گذرد شکافته شوند؛ مردم با وسایل خویش به سوی خدا تسلیم شوند؛ پرده آخرت برداشته شود؛ مردم برای خبرهای آخرت ظاهر شوند؛ پستی و بلندی زمین هموار شود؛ زمین برای کاری که در نظر گرفته شده پهن گردد؛ سخت شود پریدن به سوی خدا، چه سخت شدنی! مردمان به سوی محشر بدوند، چه دویدنی! مجرمان به پشت سر برگردند، چه برگشتنی! کار سخت شود. وای بر تو ای انسان سخت شدنی عجیب! نزدیک شوند برای حساب، چه نزدیک شدنی! در حالی که فرشتگان صف به صف ایستاده اند، امر پروردگار به مردم ابلاغ شود. از کردارشان حرف به حرف بپرسند؛ آنها را برهنه بیاورند؛ دیدگانشان به زیر افکنده، پیش رویشان حساب و از پشت سر، شعله جهنّم ی که صدایش را می شنوند و زبانه آن را می بینند. پس یاوری و دوستی پیدا نمی کنند که آنان را از این ذلت پناه دهد. اینان به سرعت به سوی ایستگاه محشر می دوند؛ کشیده می شوند، چه کشیدنی! پس آسمان ها به طرف راست پیچیده می شود، مانند پیچیدن طومار نامه ها؛ مردم با دل هایی لرزان روی صراط می روند و گمان نمی کنند که به سلامت بمانند؛ اجازه سخن گفتن به آنان داده نمی شود؛ پوزش از آنان پذیرفته نمی گردد؛ دهانشان مهر می شود؛ دست و پایشان به سخن در می آید و از کردارشان می گویند. وای از ساعتی که دل ها از آن موقعیت اندوهگین شوند! هنگامی که امتیاز دو گروه معلوم شود که کدام گروه روانه بهشت و کدام روانه جهنّم می شوند. - . امالی 2 : 266 -

**[ترجمه]

«36»

ما(4)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَنٍ النَّحْوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزُّفَرِیِ (5)

عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ بَکَّارٍ الضَّبِّیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْهُذَلِیِّ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لَا یَحُدُّهُ زَمَانٌ عَلَا بِطَوْلِهِ وَ دَنَا بِحَوْلِهِ سَابِقِ کُلِ

ص: 373


1- 1. ثار إلیه وثب علیه و فی بعض النسخ« المبارون».
2- 2. تزاحف القوم فی الحرب: زحف بعضهم الی بعض و تدانوا. و الزحف: الجیش یزحفون الی العدو أی یمشون. و یقال زحف إلیه کمنع زحفا إذا مشی نحوه. و زحفا زحفا أی زحفا بعد زحف متفرقین.
3- 3. فی بعض النسخ« یقودون سراعا».
4- 4. الأمالی ج 2 ص 296.
5- 5. کذا و فی المصدر« الرمزنی».

غَنِیمَةٍ وَ فَضْلٍ وَ کَاشِفِ کُلِّ عَظِیمَةٍ وَ أَزْلٍ (1) أَحْمَدُهُ عَلَی جُودِ کَرَمِهِ وَ سُبُوغِ نِعَمِهِ وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَی بُلُوغِ رِضَاهُ وَ الرِّضَا بِمَا قَضَاهُ وَ أُومِنُ بِهِ إِیمَاناً وَ أَتَوَکَّلُ عَلَیْهِ إِیقَاناً- وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاءَ فَبَنَاهَا وَ سَطَحَ الْأَرْضَ فَطَحَاهَا وَ أَخْرَجَ مِنْها

ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها(2) لَا یَئُودُهُ خَلْقٌ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ- وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدَی الْمَشْهُورِ وَ الْکِتَابِ الْمَسْطُورِ وَ الدِّینِ الْمَأْثُورِ إِبْلَاءً لِعُذْرِهِ وَ إِنْهَاءً لِأَمْرِهِ فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ وَ هَدَی مِنَ الضَّلَالَةِ وَ عَبَدَ رَبَّهُ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ فَصَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کَثِیراً أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّ التَّقْوَی أَفْضَلُ کَنْزٍ وَ أَحْرَزُ حِرْزٍ وَ أَعَزُّ عِزٍّ فِیهِ نَجَاةُ کُلِّ هَارِبٍ وَ دَرَکُ کُلِّ طَالِبٍ وَ ظَفَرُ کُلِّ غَالِبٍ وَ أَحُثُّکُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ فَإِنَّهَا کَهْفُ الْعَابِدِینَ وَ فَوْزُ الْفَائِزِینَ وَ أَمَانُ الْمُتَّقِینَ وَ اعْلَمُوا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ سَیَّارَةٌ قَدْ حَدَا بِکُمُ الْهَادِی وَ حَدَا لِخَرَابِ الدُّنْیَا حَادِی وَ نَادَاکُمْ لِلْمَوْتِ مُنَادِی- فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا دَارٌ غَرَّارَةٌ خَدَّاعَةٌ تَنْکِحُ فِی کُلِّ یَوْمٍ بَعْلًا وَ تَقْتُلُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَهْلًا وَ تُفَرِّقُ فِی کُلِّ سَاعَةٍ شَمْلًا فَکَمْ مِنْ مُنَافِسٍ فِیهَا وَ رَاکِنٍ إِلَیْهَا مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ قَدْ قَذَفَتْهُمْ فِی الْهَاوِیَةِ وَ دَمَّرَتْهُمْ تَدْمِیراً وَ تَبَّرَتْهُمْ تَتْبِیراً وَ أَصْلَتْهُمْ سَعِیراً(3) أَیْنَ مَنْ جَمَعَ فَأَوْعَی وَ شَدَّ فَأَوْکَی وَ مَنَعَ فَأَکْدَی (4) بَلْ أَیْنَ مَنْ عَسْکَرَ الْعَسَاکِرَ وَ دَسْکَرَ الدَّسَاکِرَ(5) وَ رَکِبَ الْمَنَابِرَ أَیْنَ مَنْ بَنَی الدُّورَ وَ شَرَّفَ الْقُصُورَ وَ جَمْهَرَ

ص: 374


1- 1. الآزال- بکسر الهمزة-: الداهیة.
2- 2.« طحیها» أی بسطها. و« أرساها» أی أثبتها.
3- 3. التدمیر: الاهلاک و التتبیر: الاهلاک أیضا، و أصلاه النار: أدخله إیاها و أثواه فیها. و السعیر: لهب النار.
4- 4. أوکی ایکاء- القربة و علی ما فی القربة: شدها بالوکاء. و الوکاء رباط القربة و نحوها. و أکدی اکداء- الرجل-: لم یظفر بحاجته، أو بخل فی العطاء. و أکداه عن کذا: رده عنه و منعه.
5- 5. قال الفیومی فی المصباح: الدسکرة بناء یشبه القصر، حوله بیوت، و یکون. للملوک: قال الازهری: و أحسبه معربا. و الدسکرة: القربة.

الْأُلُوفَ (1)

قَدْ تَدَاوَلَتْهُمْ أَیَّامُهَا وَ ابْتَلَعَتْهُمْ أَعْوَامُهَا فَصَارُوا أَمْوَاتاً وَ فِی الْقُبُورِ رُفَاتاً قَدْ یَئِسُوا مَا خَلَّفُوا(2)

وَ وَقَفُوا عَلَی مَا أَسْلَفُوا- ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ- وَ کَأَنِّی بِهَا وَ قَدْ أَشْرَفَتْ بِطَلَائِعِهَا وَ عَسْکَرَتْ بِفَظَائِعِهَا فَأَصْبَحَ الْمَرْءُ بَعْدَ صِحَّتِهِ مَرِیضاً وَ بَعْدَ سَلَامَتِهِ نَقِیصاً(3)

یُعَالِجُ کَرْباً وَ یُقَاسِی تَعَباً فِی حَشْرَجَةِ السِّبَاقِ (4)

وَ تَتَابُعِ الْفُوَاقِ وَ تَرَدُّدِ الْأَنِینِ وَ الذُّهُولِ عَنِ الْبَنَاتِ وَ الْبَنِینَ وَ الْمَرْءُ قَدِ اشْتَمَلَ عَلَیْهِ شُغُلُ شَاغِلٍ وَ هُوَ هَائِلٌ قَدِ اعْتُقِلَ مِنْهُ اللِّسَانُ وَ تَرَدَّدَ مِنْهُ الْبَنَانُ فَأَصَابَ مَکْرُوهاً وَ فَارَقَ الدُّنْیَا مَسْلُوباً- لَا یَمْلِکُونَ لَهُ نَفْعاً وَ لَا لِمَا حَلَّ بِهِ دَفْعاً یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ- فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ- تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (5) ثُمَّ مِنْ دُونِ ذَلِکَ أَهْوَالُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ یَوْمِ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ یَوْمَ تُنْصَبُ الْمَوَازِینُ وَ تُنْشَرُ الدَّوَاوِینُ بِإِحْصَاءِ کُلِّ صَغِیرَةٍ وَ إِعْلَانِ کُلِّ کَبِیرَةٍ یَقُولُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً(6) ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ

الْآنَ الْآنَ مِنْ قَبْلِ النَّدَمِ وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ- أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ- أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ

ص: 375


1- 1. شرف البیت- من باب التفعیل-: جعل له شرفا. و جمهر الشی ء: جمعه.
2- 2. فی المصدر« قد نسوا ما خلفوا».
3- 3. فی المصدر« نقیضا» بالضاد المعجمة.
4- 4. حشرج الرجل أی غرغر عند الموت و تردد نفسه. و الفواق- بالضم-: ما یأخذ الإنسان عند النزع، و ترجیع الشهقة العالیة.
5- 5. الواقعة: 86 و 87 و قوله« غَیْرَ مَدِینِینَ» أی غیر مجزیین یوم القیامة أو غیر مملوکین مقهورین من دانه إذا اذله و استعبده و أصل الترکیب للذل و الانقیاد.
6- 6. الکهف: 47.

فَیَرُدُّ الْجَلِیلُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ- بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ (1) فَوَ اللَّهِ مَا سَأَلَ الرُّجُوعَ إِلَّا لِیَعْمَلَ صَالِحاً- وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ الْآنَ الْآنَ مَا دَامَ الْوَثَاقُ مُطْلَقاً وَ السِّرَاجُ مُنِیراً وَ بَابُ التَّوْبَةِ مَفْتُوحاً وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَجِفَّ الْقَلَمُ وَ تُطْوَی الصَّحِیفَةُ فَلَا رِزْقَ یَنْزِلُ وَ لَا عَمَلَ یَصْعَدُ الْمِضْمَارُ الْیَوْمَ وَ السِّبَاقُ غَداً فَإِنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ إِلَی جَنَّةٍ أَوْ إِلَی نَارٍ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ.

**[ترجمه]امالی طوسی: سخنرانی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام. از ابن عباس روایت شده که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سخنرانی کرد و فرمود: «سپاس برای خدایی است که او را مکانی در بر ندارد؛ محدود به زمانی نمی شود؛ بلند شده به بلندی خود، نزدیک شده به نیروی خود و پیشی گیرنده از هر بهره و برتری است؛ و برطرف کننده هر درد بزرگی است. او را به پاس بخشش، کرم و ریزش نعمت هایش ثنا می گویم. از او کمک می خواهم برای رسیدن به رضای او و خشنود شدن به قضای او. ایمان آورده ام به او، چه ایمانی! و بر او توکل کردم از روی یقین. گواهی می دهم که نیست خدایی مگر خدایی که آسمان ها را بلند کرد و ساخت؛ زمین را گسترانید و پهن کرد و از آن، آب و علفش را بیرون آورد؛ کوه ها را استوار کرد و خلایق او را به سختی نیانداخت و او بلند مرتبه و بزرگ است.

گواهی می دهم که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بنده و فرستاده اوست و او را برای هدایت مشهور و کتابِ نوشته شده و دینِ فرستاده شده، از جهت تمام نمودن عذر و به آخر رساندن فرمانش فرستاد. پس او هم رسالتش را رساند و مردمان را از گمراهی هدایت کرد و پروردگارش را پرستش کرد تا مرگ او را فرا رسید. پس درود و سلامتی فراوان بر او و خاندانش. سفارش می کنم شما را به پرهیزکاری، زیرا پرهیزکاری بهترین گنج است؛ نگهدارنده ترین سنگر است؛ و عزیزترین عزت است. نجات هر هراسانی؛ یافتن هر جوینده ای؛ و پیروزی هر پیروزی در پرهیزکاری است. وادار می کند شما را به اطاعت خدا، زیرا پرهیزکاری پناه عابدان است؛ رسیدنِ فائزان است؛ و ایمنی پرهیزکاران است. بدانید ای مردم که شما روندگانی هستید که راهنما شما را صدا می کند و فریادکننده ای شما را برای ویرانی دنیا فریاد می زند! و صدا زننده ای شما را برای مرگ صدا می زند.

پس زنهار که زندگی دنیا شما را فریب ندهد! به خدا آگاه باش که دنیا سرایی فریب دهنده و مکار است که هر روز شوهری می گیرد و هر شبی اهل خود را می کشد و در هر ساعتی، جمعیتی را جدا می کند. از جمعیت های پیشین چه بسیار فرو رونده در دنیا و میل کننده به سوی آن بوده اند که آنان را در جهنّم

افکنده و نابود کرده، چه نابود و هلاک کردنی! و آنان را وارد زبانه آتش کرده. کجاست آن کس که جمع آوری کرد و نگه داشت و محکم بست؛ کسی که جلوگیری کرد اما پیروز نشد؟ کجاست آنکه از سپاه سان دید، کاخ های باشکوه بنا کرد و بر فراز منبرها رفت؟ کجاست کسی که خانه ها بنا کرد، کاخ ها زینت داد و هزاران هزار جمع کرد؟ روزهای دنیا بین آنها نوبت گذاشته شد و بلعید آنان را دریاهای دنیا. پس از جمله مردگان گردیدند و در گورستان شکسته و کوبیده شدند؛ از بازماندگان ناامید شدند؛ از آنچه پیش فرستادند آگاه شدند، آنگاه به سوی مولای بر حقّشان بازگشتند. آگاه باش که فرمان برای اوست و او سریع ترین حساب کننده است.

گویا می بینم دنیا را که پایانش نزدیک شده و رسوایی هایش یک جا مرتب شده است. مردم شبشان را از تندرستی به بیماری صبح می کنند، بعد از سلامتی به کمبودی. درد را درمان می کند؛ رنج را اندازه گیری می کند؛ هنگام مرگ پشت سر هم صدای شهقه اش می آید و ناله اش برمی گردد. و دختران و پسران را فراموش می کند، پس برای آن شخص در آن وقت کاری که سرگرم کننده و بیمناک است فرا می رسد. زبانش بسته می شود و انگشتانش برمی گردد. سپس او را ناراحتی فرا می گیرد و از دنیای تاراج شده جدا می شود؛ نه سود و نه زیانی را مالک است و نه توان دفع بلایی را دارد که بر او وارد می شود. خدای عزوجل در کتابش می فرماید: «فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ* تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» - . واقعه / 86 - 87 - ، {پس چرا، اگر شما بی جزا می مانید [و حساب و کتابی در کار نیست]، اگر راست می گویید، [روح] را برنمی گردانید؟}

آنگاه بیم های روز قیامت، روز افسوس و پشیمانی غیر از اینهاست؛ روزی که میزان ها نصب می شود و نامه ها، به رای شمردن هر گناه کوچکی و آشکار کردن گناهان بزرگ، باز می شوند. خدای تعالی در کتابش می فرماید: «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» - . کهف / 49 - ،{و آنچه را انجام داده اند حاضر یابند، و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد.}

سپس فرمود: «ای مردم! هم اکنون، پیش از پشیمان شدن، پیش از اینکه بگوید: «نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرین» - . زمر / 56 - ، { «دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم؛ بی تردید من از ریشخندکنندگان بودم.»} می گوید اگر خدا مرا هدایت می کرد، از پرهیزکاران بودم. یا وقتی که عذاب را می بیند می گوید کاش بازگشتی برایم بود تا از نیکوکاران می شدم. پس خدای جلیل که ستایش او بزرگ است، در پاسخ او می فرماید: « بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِین» - . زمر / 59 - ، { [به او گویند:] آری، نشانه های من بر تو آمد و آنها را تکذیب کردی و تکبّر ورزیدی و از [جمله] کافران شدی.}

پس به خدا سوگند که خواهش بازگشت نمی شود جز آنکه عمل نیکی انجام دهد».

بعد حضرت فرمود: «ای مردم! هم اکنون که اعتماد آزاد است، چراغ روشن است، در توبه باز است؛ پیش از آنکه قلم بخشکد و نامه پیچیده شود؛ نه روزی فرود می آید، نه کرداری بالا می رود، امروز زمان عمر است و فردا زمان پیشی گرفتن به سوی بهشت، زیرا شما نمی دانید بهشتی هستید یا دوزخی و من از خدا، برای خودم و شما طلب آمرزش می کنم.» - . امالی،2 : 296 -

**[ترجمه]

باب 15 مواعظ أمیر المؤمنین علیه السلام و خطبه أیضا و حکمه

روایات

«1»

مع، [معانی الأخبار] لی (2)،[الأمالی] للصدوق الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْقَاسِمِ قِرَاءَةً عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ مَعَ أَصْحَابِهِ یُعَبِّیهِمْ لِلْحَرْبِ إِذْ أَتَاهُ شَیْخٌ عَلَیْهِ شخبة(3)

[شَحْبَةُ] السَّفَرِ فَقَالَ أَیْنَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقِیلَ هُوَ ذَا فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أَتَیْتُکَ مِنْ نَاحِیَةِ الشَّامِ وَ أَنَا شَیْخٌ کَبِیرٌ قَدْ سَمِعْتُ فِیکَ مِنَ الْفَضْلِ مَا لَا أُحْصِی وَ إِنِّی أَظُنُّکَ سَتُغْتَالُ (4)

فَعَلِّمْنِی مِمَّا عَلَّمَکَ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ یَا شَیْخُ مَنِ اعْتَدَلَ یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کَانَتِ الدُّنْیَا هِمَّتَهُ اشْتَدَّتْ حَسْرَتُهُ

ص: 376


1- 1. الزمر: 58 الی 61.
2- 2. معانی الأخبار ص 197، المجالس ص 236.
3- 3. عباهم تعبئة و تعبیئا: جهزهم. و الشخبة: التعب و المشقة. و فی المصدر بالحاء المهملة بمعنی تغیر اللون من مرض و نحوه. و فی أمالی الشیخ ج 2 ص 49« فی هیئة السفر».
4- 4. غاله و اغتاله: اخذه من حیث لا یدری و قتله.

عِنْدَ فَرَاغِهَا وَ مَنْ کَانَتْ غَدُهُ شَرَّ یَوْمَیْهِ فَمَحْرُومٌ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِ مَا رُزِئَ (1)

مِنْ آخِرَتِهِ إِذَا سَلِمَتْ لَهُ دُنْیَاهُ فَهُوَ هَالِکٌ وَ مَنْ لَمْ یَتَعَاهَدِ النَّقْصَ مِنْ نَفْسِهِ غَلَبَ عَلَیْهِ الْهَوَی وَ مَنْ کَانَ فِی نَقْصٍ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ یَا شَیْخُ إِنَّ الدُّنْیَا خَضِرَةٌ حُلْوَةٌ وَ لَهَا أَهْلٌ وَ إِنَّ

الْآخِرَةَ لَهَا أَهْلٌ ظَلَفَتْ أَنْفُسَهُمْ عَنْ مُفَاخَرةِ أَهْلِ الدُّنْیَا(2)

لَا یَتَنَافَسُونَ فِی الدُّنْیَا وَ لَا یَفْرَحُونَ بِغَضَارَتِهَا وَ لَا یَحْزَنُونَ لِبُؤْسِهَا- یَا شَیْخُ مَنْ خَافَ الْبَیَاتَ قَلَّ نَوْمُهُ مَا أَسْرَعَ اللَّیَالِیَ وَ الْأَیَّامَ فِی عُمُرِ الْعَبْدِ فَاخْزُنْ لِسَانَکَ وَ عُدَّ کَلَامَکَ یَقِلَّ کَلَامُکَ إِلَّا بِخَیْرٍ یَا شَیْخُ ارْضَ لِلنَّاسِ مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ وَ آتِ إِلَی النَّاسِ مَا تُحِبُّ أَنْ یُؤْتَی إِلَیْکَ- ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ مَا تَرَوْنَ إِلَی أَهْلِ الدُّنْیَا یُمْسُونَ وَ یُصْبِحُونَ عَلَی أَحْوَالٍ شَتَّی فَبَیْنَ صَرِیعٍ یَتَلَوَّی وَ بَیْنَ عَائِدٍ وَ مَعُودٍ(3)

وَ آخَرَ بِنَفْسِهِ یَجُودُ وَ آخَرَ لَا یُرْجَی وَ آخَرَ مُسَجًّی (4)

وَ طَالِبِ الدُّنْیَا وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ غَافِلٍ وَ لَیْسَ بِمَغْفُولٍ عَنْهُ وَ عَلَی أَثَرِ الْمَاضِی یَصِیرُ الْبَاقِی- فَقَالَ لَهُ زَیْدُ بْنُ صُوحَانَ الْعَبْدِیُّ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَیُّ سُلْطَانٍ أَغْلَبُ وَ أَقْوَی قَالَ الْهَوَی قَالَ فَأَیُّ ذُلٍّ أَذَلُّ قَالَ الْحِرْصُ عَلَی الدُّنْیَا قَالَ فَأَیُّ فَقْرٍ أَشَدُّ قَالَ الْکُفْرُ بَعْدَ الْإِیمَانِ قَالَ فَأَیُّ دَعْوَةٍ أَضَلُّ قَالَ الدَّاعِی بِمَا لَا یَکُونُ قَالَ فَأَیُّ عَمَلٍ أَفْضَلُ قَالَ التَّقْوَی قَالَ فَأَیُّ عَمَلٍ أَنْجَحُ قَالَ طَلَبُ مَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ فَأَیُّ صَاحِبٍ شَرٌّ قَالَ الْمُزَیِّنُ لَکَ مَعْصِیَةَ اللَّهِ قَالَ:

ص: 377


1- 1. رزأه: أصابه و نقصه.
2- 2. ظلف نفسه عن الشی ء: کف عنه.
3- 3. تلوی أی انعطف و انطوی. و الصریع: المطروح علی الأرض. و المعود الذی یعوده الناس فی مرض.
4- 4. سجی المیت تسجیة: مد علیه ثوبا یستره.

فَأَیُّ الْخَلْقِ أَشْقَی قَالَ مَنْ بَاعَ دِینَهُ بِدُنْیَا غَیْرِهِ- قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَقْوَی قَالَ الْحَلِیمُ قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَشَحُّ قَالَ مَنْ أَخَذَ الْمَالَ مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ فَجَعَلَهُ فِی غَیْرِ حَقِّهِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَکْیَسُ قَالَ مَنْ أَبْصَرَ رُشْدَهُ مِنْ غَیِّهِ فَمَالَ إِلَی رُشْدِهِ- قَالَ فَمَنْ أَحْلَمُ النَّاسِ قَالَ الَّذِی لَا یَغْضَبُ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَثْبَتُ رَأْیاً قَالَ مَنْ لَمْ یَغُرَّهُ النَّاسُ مِنْ نَفْسِهِ وَ لَمْ تَغُرَّهُ الدُّنْیَا بِتَشَوُّفِهَا(1)

قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَحْمَقُ قَالَ الْمُغْتَرُّ بِالدُّنْیَا وَ هُوَ یَرَی مَا فِیهَا مِنْ تَقَلُّبِ أَحْوَالِهَا قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَشَدُّ حَسْرَةً قَالَ الَّذِی حُرِمَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ قَالَ فَأَیُّ الْخَلْقِ أَعْمَی قَالَ الَّذِی عَمِلَ لِغَیْرِ اللَّهِ یَطْلُبُ بِعَمَلِهِ الثَّوَابَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَأَیُّ الْقُنُوعِ أَفْضَلُ قَالَ الْقَانِعُ بِمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ قَالَ فَأَیُّ الْمَصَائِبِ أَشَدُّ قَالَ الْمُصِیبَةُ بِالدِّینِ قَالَ فَأَیُّ الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَخْوَفُهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِالتَّقْوَی وَ أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا قَالَ فَأَیُّ الْکَلَامِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ کَثْرَةُ ذِکْرِهِ وَ التَّضَرُّعُ إِلَیْهِ وَ دُعَاؤُهُ- قَالَ فَأَیُّ الْقَوْلِ أَصْدَقُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ قَالَ فَأَیُّ الْأَعْمَالِ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ التَّسْلِیمُ وَ الْوَرَعُ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ أَکْرَمُ قَالَ مَنْ صَدَقَ فِی الْمَوَاطِنِ- ثُمَّ أَقْبَلَ علیه السلام عَلَی الشَّیْخِ فَقَالَ یَا شَیْخُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقاً ضَیَّقَ الدُّنْیَا عَلَیْهِمْ نَظَراً لَهُمْ فَزَهَّدَهُمْ فِیهَا وَ فِی حُطَامِهَا- فَرَغِبُوا فِی دَارِ السَّلَامِ الَّذِی دَعَاهُمْ إِلَیْهِ وَ صَبَرُوا عَلَی ضِیقِ الْمَعِیشَةِ وَ صَبَرُوا عَلَی الْمَکْرُوهِ وَ اشْتَاقُوا عَلَی مَا عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ بَذَلُوا أَنْفُسَهُمْ ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ وَ کَانَتْ خَاتِمَةُ أَعْمَالِهِمُ الشَّهَادَةَ فَلَقُوا اللَّهَ وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ وَ عَلِمُوا أَنَّ الْمَوْتَ سَبِیلُ مَنْ مَضَی وَ مَنْ بَقِیَ فَتَزَوَّدُوا لِآخِرَتِهِمْ غَیْرَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ لَبِسُوا الْخَشِنَ وَ صَبَرُوا عَلَی الْقُوتِ (2) وَ قَدَّمُوا الْفَضْلَ وَ

ص: 378


1- 1. التشوف: التزین.
2- 2. فی المصدر« فصبروا علی الذل».

أَحَبُّوا فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضُوا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أُولَئِکَ الْمَصَابِیحُ (1)

وَ أَهْلُ النَّعِیمِ فِی الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ- فَقَالَ الشَّیْخُ فَأَیْنَ أَذْهَبُ وَ أَدَعُ الْجَنَّةَ وَ أَنَا أَرَاهَا وَ أَرَی أَهْلَهَا مَعَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ جَهِّزْنِی بِقُوَّةٍ أَتَقَوَّی بِهَا عَلَی عَدُوِّکَ- فَأَعْطَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سِلَاحاً وَ حَمَلَهُ فَکَانَ فِی الْحَرْبِ بَیْنَ یَدَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَضْرِبُ قُدُماً [قُدُماً] وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَعْجَبُ مِمَّا یَصْنَعُ فَلَمَّا اشْتَدَّتِ الْحَرْبُ أَقْدَمَ فَرَسَهُ حَتَّی قُتِلَ رَحِمَ اللَّهُ وَ اتَّبَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَوَجَدَهُ صَرِیعاً وَ وَجَدَ دَابَّتَهُ وَ وَجَدَ سَیْفَهُ فِی ذِرَاعِهِ فَلَمَّا انْقَضَتِ الْحَرْبُ أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِدَابَّتِهِ وَ سِلَاحِهِ- وَ صَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَیْهِ وَ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ السَّعِیدُ حَقّاً فَتَرَحَّمُوا عَلَی أَخِیکُمْ.

ما(2)، [الأمالی] للشیخ الطوسی عن الحسین بن عبید الله الغضائری عن الصدوق بإسناده: مثله- کتاب الغایات (3)، للشیخ جعفر بن أحمد القمی مرسلا: مثله.

**[ترجمه]معانی الاخبار و امالی صدوق: در آن هنگام که امیرالمؤمنین علیه السّلام تجهیزات ارتش خود را برای پیکاری فراهم می ساخت و مشغول صف بندی آنان بود، یک روز با اصحاب خود نشسته بود. پیرمردی که هاله ای از رنج سفر چهره اش را گرفته بود، از راه رسید و پرسید: «امیرالمؤمنین کجاست؟» گفتند که آنجاست. آنگاه بر آن بزرگوار سلام داد و عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین! من از جانب دمشق می آیم و پیری سالخورده ام. آوازه فضل بی شمار تو را شنیده ام و چنین می پندارم که تو را خواهند کشت. پس از آنچه خدا به تو آموخته چیزی به من بیاموز.» فرمود: «آری ای پیرمرد! هر کس دو روزش یکسان باشد (بر کمال خود چیزی نیفزوده باشد)، مغبون گشته؛ هر کس که قصدش از تلاش دنیا باشد، هنگام جدا شدن از آن افسوسش فراوان است؛ و هر کس که فردای او زیانبارتر از امروزش باشد، بی بهره مانده است.

نیز انسانی که از کمبود توشه آن سرایش باکی نداشته باشد و در پی آن است که به دنیایش آسیبی نرسد، تباه شونده است؛ شخصی که در باره بیرون آوردن کاستی از نفس خود تعهّد نکند هوای نفس بر او چیره می شود؛ فردی که در سراشیبی سقوط نفس خویش قرار گیرد، مرگ برایش بهتر (از زندگی) است. ای پیرمرد! برای مردم همان را بپسند که برای خود می پسندی و به مردم همان را روادار که دوست داری به تو روا داشته شود.» آنگاه روی به اصحابش کرد و فرمود: «ای مردم! مگر اهل دنیا را نمی بینید که با چه حالات مختلف و دگرگونی هایی صبح را به شام می برند و روز و شب را سپری می کنند؟ یکی بر زمین خورده، دست و پا می زند و دیگری بیمار و است و آن دیگر به عیادتش می رود؛ آن یکی در حال جان دادن است، از دیگری قطع امید شده و بر تن کس دیگر کفن پوشانده شده بر روی تابوت است. (وه که چه غفلت زده است این بشر!) او در جستجوی دنیا و مرگ در جستجوی اوست؛ غافلی است که از او غفلت نشده. و بازماندگان هم به دنبال گذشتگان در حرکتند.»

زید بن صوحان عبدی عرض کرد: «ای امیر المؤمنین! کدام قدرت سلطه گرتر و قوی تر است؟» فرمود: «هوای نفس.» پرسید کدام خواری ذلت بارتر است؟ فرمود: «آزمندی بر دنیا.» پرسید کدام تنگدستی دشوارتر است؟ فرمود: «کفر ورزیدن بعد از ایمان.» پرسید کدام دعوت گمراه کننده تر است؟ فرمود: «دعوت به آنچه که واقعیت ندارد.» پرسید کدام عمل برتر است؟ فرمود: «پرهیزکاری.» پرسید کدام عمل کامیاب کننده تر است؟ فرمود: «خواستن آنچه نزد خداست.» پرسید پس چه کسی زیان بیشتری می رساند؟ فرمود: «آنکه نافرمانی خدا را در نظرت آرایش دهد.»

پرسید کدام مخلوق بدبخت تر است؟ فرمود: «آنکه دینش را به دنیای شخص دیگری بفروشد.» پرسید کدام یک از آفریدگان نیرومندترند؟ فرمود: «بردباران.» پرسید کدام یک از مخلوقات بخیل تر است؟ فرمود: «کسی که ثروتی را از غیر راه حلال به دست آورد و در غیر حقّ خودش مصرف کند.» پرسید کدام یک از مردم زیرک ترند؟ فرمود: «کسی که راه رشد و ترقی و سود و زیان خود را بشناسد و در آن راه گام بردارد. پرسید کدام یک از مردم صبورتر است؟ فرمود: «آنکه خشمگین نگردد.» پرسید کدام یک از مردم پایدارتر است؟ فرمود: «شخصی که مردم او را با چاپلوسی و تعریف های نابجا، نسبت به خود مغرور نسازند و در برابر آرایش دنیا، خود را نبازد.» پرسید کدام یک از مردم احمقند؟ فرمود: «آن کس که فریفته دنیا گردد، با وجودی که دگرگونی های احوال را در آن مشاهده می کند.» پرسید افسوس کدام یک از مردم بیشتر است؟ فرمود: «آنکه از دنیا و آخرت محروم گشته، که او همان زیانکار آشکار است.» پرسید کدام یک از آفریدگان کورند؟ فرمود: «آنکه عملی را برای غیر خدا انجام دهد و برای آن کار خود، از سوی پروردگار پاداش خواهد.» پرسید کدام قناعت بهتر است؟ فرمود: «راضی و خرسند بودن به آنچه خدا داده است.» پرسید کدام رنج و اندوه جانگزاتر است؟ فرمود: «رنج و اندوهی که برای دین باشد.» پرسید کدام عمل نزد خدا محبوب تر است؟ فرمود: «انتظار فرج (قائم آل محمّد عجّل اللَّه تعالی فرجه).» پرسید کدام یک از مردم در درگاه الهی برتر است؟ فرمود: «آن کس که خداترسی و پرهیزکاری را بیشتر شیوه خود ساخته، و در دنیا زاهدتر باشد.» پرسید در نزد خدا کدام سخن با ارزش تر است؟ فرمود: «زیادی یاد او، زاری در پیشگاهش و دعا.» پرسید کدام گفتار صحیح تر است؟ فرمود: «گواهی دادن به اینکه هیچ معبودی جز خدا نیست.» پرسید کدام عمل نزد خدا عظیم تر است؟ فرمود: «گردن نهادن بر اوامر و نواهی خدا و پارسایی. پرسید چه کسی از مردم راستگوتر است؟ فرمود: «کسی که در زمان جنگ و میدان کارزار راستگو باشد.»

سپس آن بزرگوار روی به پیرمرد کرده، فرمود: «خداوند عزوجل مخلوقاتی را آفرید که دنیا در نظرشان تنگ جلوه نمود. پس آنها را در دنیا و مال آن گوشه گیر کرد. آنگاه به خانه امنی میل کردند که خدا ایشان را به سوی آن فراخوانده بود. آنان بر تنگی و فشار زندگی، صبر پیشه کردند و با ناملایمات کنار آمدند؛ به کرامتی که نزد خداست اشتیاق ورزیدند و برای دستیابی به خشنودی پروردگار، جان باختند و پایان کار آنها شهادت بود. پس خداوند را در حالی ملاقات کردند که از آنها خرسند بود. و دانستند که مرگ راه گذشتگان و آیندگان است، لذا برای آن سرای خود چیزی غیر از طلا و نقره اندوختند؛ لباس زمخت پوشیدند؛ بر خواری صبر کردند؛ فضیلت را مقدم داشتند؛ و برای خدا دوستی کرده و یا دشمنی ورزیدند. اینان در دنیا چراغ هایند و در آخرت اهل نعمات، و السّلام.»

پیرمرد گفت: «بهشت را بگذارم و به کجا روم؟ در حالی که آن را می بینم، و اهل بهشت را مشاهده می کنم که با تو هستند. ای امیر مؤمنان! مرا به ساز و برگ نظامی مجهز ساز تا با دشمنانت پیکار کنم.» پس امیرالمؤمنین علیه السّلام وی را مسلّح کرده و بر مرکبش سوار کرد و او عازم جنگ شد. پیرمرد در میدان نبرد دوش به دوش امیرالمؤمنین صفوف دشمن را می شکافت، به گونه ای که آن بزرگوار از قدرت و چالاکی او شگفت زده بود. سرانجام نیز چون آتش جنگ زبانه کشید، اسب خود را به پیش تاخت تا به شهادت رسید، رحمة اللَّه علیه. یکی از همراهان امیرالمؤمنین علیه السّلام پی جویی کرد و او را در حالی یافت که در خاک و خون غلطیده و شربت شهادت نوشیده بود. سپس اسبش و اسلحه اش را که در زیر بازوی خود پنهان کرده بود یافت. پس از پایان جنگ، آن فرد اسب و اسلحه او را خدمت امیرالمؤمنین آورد و آن بزرگوار، برای او طلب رحمت کرد و فرمود: «به خدا سوگند که او حقیقتا کامیاب گشت، شما هم برای برادرتان از خدا درخواست رحمت کنید.» - . معانی الاخبار : 197 و مجالس : 236 -

در کتاب امالی شیخ طوسی، از حسین بن عبیدالله غضائری، از صدوق با اسناد خودش، مثل حدیث فوق را روایت کرده است. - . امالی 2، : 49 -

در کتاب الغایات شیخ جعفر بن احمد قمی نیز به طور مرسل، مثل آن روایت آورده شده است.

**[ترجمه]

«2»

لی (4)،[الأمالی] للصدوق عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَانَتِ الْفُقَهَاءُ وَ الْحُکَمَاءُ إِذَا کَاتَبَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً کَتَبُوا بِثَلَاثٍ لَیْسَ مَعَهُنَّ رَابِعَةٌ مَنْ کَانَتِ الْآخِرَةُ هَمَّهُ کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَصْلَحَ سَرِیرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِیَتَهُ وَ مَنْ أَصْلَحَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «فقها و حکما چون با یک دیگر مکاتبه می کردند، سه چیز می نوشتند که چهارمین نداشت: کسی که اندیشه اش معطوف به آخرت باشد، خدا او را از اندیشیدن در کار دنیا بی نیاز می کند؛ کسی که درون خود را اصلاح کند، خدا برونش را اصلاح می کند؛ و کسی که رابطه خود با خدا را اصلاح کند، خدا رابطه اش با مردم را اصلاح می کند.» - . مجالس : 22 -

**[ترجمه]

«3»

لی (5)،[الأمالی] للصدوق عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَا مِنْ یَوْمٍ یَمُرُّ عَلَی

ص: 379


1- 1. فی المصدر« اولئک المصابیح فی الدنیا».
2- 2. الأمالی ج 2 ص 49.
3- 3. مخطوط.
4- 4. المجالس ص 22.
5- 5. المصدر ص 66.

ابْنِ آدَمَ إِلَّا قَالَ لَهُ ذَلِکَ الْیَوْمُ یَا ابْنَ آدَمَ أَنَا یَوْمٌ جَدِیدٌ وَ أَنَا عَلَیْکَ شَهِیدٌ فَقُلْ فِیَّ خَیْراً وَ اعْمَلْ فِیَّ خَیْراً أَشْهَدْ لَکَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَإِنَّکَ لَنْ تَرَانِی بَعْدَهُ أَبَداً.

**[ترجمه]امالی صدوق: علیّ علیه السّلام فرمود: «هیچ روزی بر فرزند آدم نمی گذرد که آن روز به او نگوید: «من روزی جدیدم و بر تو گواهم، پس در ساعات من سخن خیری بگو و کار خیری بکن تا در روز قیامت، برای تو به آن گفتار نیک و کردار نیک گواهی دهم، زیرا تو بعد از این، هرگز مرا نخواهی دید.» - . همان : 66 -

**[ترجمه]

«4»

لی (1)،[الأمالی] للصدوق عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ بِالْبَصْرَةِ فَقَالَ بَعْدَ مَا حَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ الْمُدَّةُ وَ إِنْ طَالَتْ قَصِیرَةٌ وَ الْمَاضِی لِلْمُقِیمِ عِبْرَةٌ وَ الْمَیِّتُ لِلْحَیِّ عِظَةٌ وَ لَیْسَ لِأَمْسِ مَضَی عَوْدَةٌ وَ لَا الْمَرْءُ مِنْ غَدٍ عَلَی ثِقَةٍ إِنَّ الْأَوَّلَ لِلْأَوْسَطِ رَائِدٌ وَ الْأَوْسَطُ لِلْآخِرِ قَائِدٌ وَ کُلٌّ لِکُلٍّ مُفَارِقٌ وَ کُلٌّ بِکُلٍّ لَاحِقٌ وَ الْمَوْتُ لِکُلٍّ غَالِبٌ وَ الْیَوْمُ الْهَائِلُ لِکُلٍّ آزِفٌ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی لا یَنْفَعُ فِیهِ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ ثُمَّ قَالَ علیه السلام مَعَاشِرَ شِیعَتِی اصْبِرُوا عَلَی عَمَلٍ لَا غِنَی بِکُمْ عَنْ ثَوَابِهِ وَ اصْبِرُوا عَنْ عَمَلٍ لَا صَبْرَ لَکُمْ عَلَی عِقَابِهِ إِنَّا وَجَدْنَا الصَّبْرَ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ أَهْوَنَ مِنَ الصَّبْرِ عَلَی عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ فِی أَجَلٍ مَحْدُودٍ وَ أَمَلٍ مَمْدُودٍ وَ نَفَسٍ مَعْدُودٍ وَ لَا بُدَّ لِلْأَجَلِ أَنْ یَتَنَاهَی وَ لِلْأَمَلِ أَنْ یُطْوَی وَ لِلنَّفَسِ أَنْ یُحْصَی ثُمَّ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ وَ قَرَأَ- وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ- کِراماً کاتِبِینَ- یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ (2).

**[ترجمه]امالی صدوق: امیر مؤمنان در بصره خطبه خواند و پس از حمد و ستایش بر خدای عزوجل و صلوات بر پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «مدت هرچه دراز آید، باز کوتاه است. گذشته عبرت زندگان است و مرده، پند شخص زنده است. دیروز گذشته و برگشت ندارد و فردا هم مورد اعتماد کسی نیست. نخست پیش قراول میانه است و میانه، پیشروی آخری و همه از هم جدا گردند و به هم رسند. مرگ بر همه چیره است و آن روز هراسناک همه را در گیرد؛ روزی که مال و فرزند سودی نبخشد، جز کسی که دل سالم نزد خدا آرد.»

سپس فرمود: ای گروه شیعیانم! شکیبا باشید بر کرداری که از ثوابش بی نیاز نباشید و خود را شکیبا دارید از ارتکاب کاری که صبر بر عقابش ندارید. صبر بر طاعت خدا را آسان تر دریابیم از صبر بر عذاب خدای عزوجل. بدانید که شما عمری محدود و آرزویی بلند و نفسی چند دارید، به ناچار عمر به سر رسد، دفتر آرزو بر هم نهاده شود و نفس ها به پایان آید.» سپس اشک از دیده ریخت و این آیه را خواند: «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ* کِراماً کاتِبِینَ* یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُون» - . انفطار / 10 - 12 - ، { و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده]اند: [فرشتگان] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند؛ آنچه را می کنید، می دانند.} - .مجالس : 67 -

**[ترجمه]

«5»

ید، [التوحید] لی (3)،[الأمالی] للصدوق عَنِ ابْنِ عِصَامٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَعْنٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَاتِکَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ النَّضْرِ الْفِهْرِیِّ عَنْ عَمْرٍو الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیهم السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بَعْدَ مَوْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِتِسْعَةِ(4)

أَیَّامٍ وَ ذَلِکَ حِینَ فَرَغَ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآنِ فَقَالَ:

ص: 380


1- 1. المصدر ص 67.
2- 2. الانفطار: 11- 13.
3- 3. التوحید ص 54 و المجالس ص 193.
4- 4. فی التوحید« بسبعة» أیام.

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَعْجَزَ الْأَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ إِلَّا وُجُودَهُ وَ حَجَبَ الْعُقُولَ أَنْ تَتَخَیَّلَ ذَاتَهُ فِی امْتِنَاعِهَا مِنَ الشَّبَهِ وَ الشَّکْلِ بَلْ هُوَ الَّذِی لَمْ یَتَفَاوَتْ فِی ذَاتِهِ وَ لَمْ یَتَبَعَّضْ بِتَجْزِئَةِ الْعَدَدِ فِی کَمَالِهِ فَارَقَ الْأَشْیَاءَ لَا عَلَی اخْتِلَافِ الْأَمَاکِنِ وَ تَمَکَّنَ مِنْهَا لَا عَلَی الْمُمَازَجَةِ وَ عَلِمَهَا لَا بِأَدَاةٍ لَا یَکُونُ الْعِلْمُ إِلَّا بِهَا وَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَعْرُوفِهِ عِلْمُ غَیْرِهِ إِنْ قِیلَ کَانَ فَعَلَی تَأْوِیلِ أَزَلِیَّةِ الْوُجُودِ- وَ إِنْ قِیلَ لَمْ یَزَلْ فَعَلَی تَأْوِیلِ نَفْیِ الْعَدَمِ فَسُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ مَنْ عَبَدَ سِوَاهُ وَ اتَّخَذَ إِلَهاً غَیْرَهُ عُلُوّاً کَبِیراً نَحْمَدُهُ بِالْحَمْدِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِخَلْقِهِ وَ أَوْجَبَ قَبُولَهُ عَلَی نَفْسِهِ- وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ شَهَادَتَانِ تَرْفَعَانِ الْقَوْلَ وَ تُضَاعِفَانِ الْعَمَلَ خَفَّ مِیزَانٌ تُرْفَعَانِ مِنْهُ وَ ثَقُلَ مِیزَانٌ تُوضَعَانِ فِیهِ وَ بِهِمَا الْفَوْزُ بِالْجَنَّةِ وَ النَّجَاةُ مِنَ النَّارِ وَ الْجَوَازُ عَلَی الصِّرَاطِ وَ بِالشَّهَادَتَیْنِ تَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ بِالصَّلَاةِ تَنَالُونَ الرَّحْمَةَ فَأَکْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی نَبِیِّکُمْ وَ آلِهِ- إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا شَرَفَ أَعْلَی مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَا کَرَمَ أَعَزُّ مِنَ التَّقْوَی وَ لَا مَعْقِلَ أَحْرَزُ مِنَ الْوَرَعِ وَ لَا شَفِیعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَا کَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ وَ لَا عِزَّ أَرْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ وَ لَا حَسَبَ أَبْلَغُ مِنَ الْأَدَبِ وَ لَا نَصَبَ أَوْضَعُ مِنَ الْغَضَبِ وَ لَا جَمَالَ أَزْیَنُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا سَوْأَةَ أَسْوَأُ مِنَ الْکَذِبِ وَ لَا حَافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمْتِ وَ لَا لِبَاسَ أَجْمَلُ مِنَ الْعَافِیَةِ وَ لَا غَائِبَ أَقْرَبُ مِنَ الْمَوْتِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مَنْ مَشَی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَصِیرُ إِلَی بَطْنِهَا وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ مُسْرِعَانِ فِی هَدْمِ الْأَعْمَارِ وَ لِکُلِّ ذِی رَمَقٍ قُوتٌ وَ لِکُلِّ حَبَّةٍ آکِلٌ وَ أَنْتَ قُوتُ الْمَوْتِ وَ إِنَّ مَنْ عَرَفَ الْأَیَّامَ لَمْ یَغْفُلْ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ لَنْ یَنْجُوَ مِنَ الْمَوْتِ غَنِیٌّ بِمَالِهِ وَ لَا فَقِیرٌ لِإِقْلَالِهِ- أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ خَافَ رَبَّهُ کَفَّ ظُلْمَهُ وَ مَنْ لَمْ یَرْعَ فِی کَلَامِهِ أَظْهَرَ هُجْرَهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفِ الْخَیْرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبَهْمِ (1)

مَا أَصْغَرَ الْمُصِیبَةَ مَعَ عِظَمِ الْفَاقَةِ غَداً هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ وَ مَا تَنَاکَرْتُمْ إِلَّا لِمَا فِیکُمْ مِنَ الْمَعَاصِی

ص: 381


1- 1. فی المجالس« بهیمة».

وَ الذُّنُوبِ فَمَا أَقْرَبَ الرَّاحَةَ مِنَ التَّعَبِ وَ الْبُؤْسَ مِنَ النَّعِیمِ وَ مَا شَرٌّ بِشَرٍّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ وَ مَا خَیْرٌ بِخَیْرٍ بَعْدَهُ النَّارُ وَ کُلُّ نَعِیمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْقُورٌ وَ کُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِیَةٌ.

**[ترجمه]توحید و امالی صدوق: این خطبه را امیرالمؤمنین، نه روز پس از وفات پیغمبر هنگام فراغت از جمع قرآن ایراد فرمود: «سپاس خدایی را سزاست که هر وهمی درباره او درمانده است، جز اینکه هستی او را درک کند و هر خردی نارسا است از تصور کنه او، چون مانند وهم شکلی ندارد، بلکه او را در حاق ذات خود تفاوتی نیست (جنس و فصل ندارد) و در کمال خویش شماره پذیر نیست؛ از همه چیز جداست، نه از راه اختلاف در مکان، و با همه چیز برجاست، نه به آمیزش با آن؛ همه چیز را داند، نه به ابزار (چون چشم و گوش ..)، بلکه هر چیز خود به خود پیش او دانسته است؛ میان او و آنچه داند، دانشی فاصله نیست (علم حضوری چون علم انسان به خودش)؛ اگر گفته شود خواهد بود، مقصود ازلیت وجود اوست (نه اخبار از زمان گذشته) اگر گفته شود خواهد بود، مقصود نفی نیستی مطلق از اوست (نه اخبار از آینده او)؛ از گفتار کسی که جز او را پرستیده منزه و برتر است. برتری بی اندازه او را سپاس گوییم، چنانچه از آفریده های خود پسندد و پذیرش آن را بر خود بایست داند. و گواهم که معبود حقّی جز خدای یگانه نیست؛ شریک ندارد و گواهم که محمّد بنده و رسول او است، دو گواهی که بالا برند و دو چندان کنند عمل را، سبک است میزانی که از آن بردارندشان و سنگین است میزانی که در آن گذارندشان؛ به این دو به بهشت کامجو شوند، از آتش رها گردند و از صراط بگذرند، و به شهادتین به بهشت روند و با نماز به رحمت رسند. بسیار بر پیغمبر و آلش صلوات فرستید، زیرا خدا و فرشتگان بر پیغمبر صلوات می فرستند. ای کسانی که ایمان آوردید! رحمت طلبید برایش و درود فراوان فرستید. ای مردم! شرفی برتر از اسلام؛ کرمی عزیزتر از تقوی؛ پناهگاهی مصون تر از ورع؛ شفیعی ناجح تر از توبه؛ گنجی سودمندتر از دانش؛ آبرویی بلندتر از بردباری؛ حسبی شیواتر از ادب؛ رنجی پست کننده کننده تر از غضب؛ جمالی آراسته تر از خرد؛ زشتی ای بدتر از دروغ؛ نگهداری بهتر از خموشی؛ جامه ای زیباتر از عافیت؛ و غایبی نزدیک تر از مرگ نیست. ای مردم! هر که روی زمین راه می رود، به شکم آن فرو می شود؛ شب و روز شتاب دارند در ویران کردن عمر؛ هر کس را رمقی در تن است، خوراکی دارد و هر دانه را خورنده ای است و تو خود خوراک مرگی. هر کس که طبع زمانه را داند، از آمادگی غفلت نورزد؛ هیچ توانگری با مال خود و هیچ فقیری با نداری اش نتواند از مرگ رها شد. ای مردم! هر کس که از پروردگارش ترسد، از ستم دست کشد؛ هر که سخنش را نسنجد، ناهنجاریش پدیدار گردد؛ هر کس نیک را از بد نشناسد، چون جانور است؛ و هر مصیبتی نسبت به بزرگی فاقه در فردای قیامت، بسیار کوچک است. هیهات! هیهات! این خود نشناسی شماها برای معاصی و گناهان شماست. چقدر نزدیک است راحت به تعب و سختی به نعمت. اگر بهشت به دنبال باشد، بدی نیست و اگر آتش به دنبال باشد، خوبی تصور نشود. هر نعمتی در برابر بهشت، اندک و ناچیز است و هر بلایی در برابر دوزخ، عافیت است.» - . توحید صدوق : 54 و المجالس : 193 -

**[ترجمه]

«6»

لی (1)،[الأمالی] للصدوق عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَسْتَرْآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: کَمْ مِنْ غَافِلٍ یَنْسِجُ ثَوْباً لِیَلْبَسَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ کَفَنُهُ وَ یَبْنِی بَیْتاً لِیَسْکُنَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ مَوْضِعُ قَبْرِهِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «بسا غافلی که جامه می بافد تا بپوشد و آن جامه کفن او می شود؛ خانه می سازد تا در آن مسکن گیرد و آنجا گور او می شود.» از حضرت علی پرسیده شد: «آمادگی برای مرگ چیست؟» فرمود: «ادای واجبات، کناره گرفتن از حرام ها و به دست آوردن مکارم. سپس باکی نباشد که مرگ بر او آید، یا او به مرگ گراید. به خدا که پسر ابی طالب، باک ندارد که بر مرگ افتد یا مرگش درگیرد.» - . مجالس : 67 -

**[ترجمه]

«7»

لی (2)،[الأمالی] للصدوق: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَالَ أَدَاءُ الْفَرَائِضِ وَ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ الِاشْتِمَالُ عَلَی الْمَکَارِمِ ثُمَّ لَا یُبَالِی أَ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ وَ اللَّهِ مَا یُبَالِی ابْنُ أَبِی طَالِبٍ أَ وَقَعَ عَلَی الْمَوْتِ أَمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: از امیرالمؤمنین علیه السّلام سؤال شد: «آمادگی برای مرگ چیست؟» فرمود: «انجام فرائض، ترک محرمات و دارا بودن اخلاق خوب. چنین فردی برایش فرق ندارد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید. قسم به خدا که فرزند ابی طالب برایش فرقی ندارد که او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید.» - . همان : 68 -

**[ترجمه]

«8»

لی (3)،[الأمالی] للصدوق قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا دَارُ فَنَاءٍ وَ الْآخِرَةَ دَارُ بَقَاءٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ وَ لَا تَهْتِکُوا أَسْتَارَکُمْ عِنْدَ مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ أَسْرَارَکُمْ وَ أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْیَا قُلُوبَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُکُمْ فَفِی الدُّنْیَا حَیِیتُمْ وَ لِلْآخِرَةِ خُلِقْتُمْ إِنَّمَا الدُّنْیَا کَالسَّمِّ یَأْکُلُهُ مَنْ لَا یَعْرِفُهُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا مَاتَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ مَا قَدَّمَ وَ قَالَ النَّاسُ مَا أَخَّرَ فَقَدِّمُوا فَضْلًا یَکُنْ لَکُمْ وَ لَا تُؤَخِّرُوا کُلًّا یَکُنْ عَلَیْکُمْ فَإِنَّ الْمَحْرُومَ مَنْ حُرِمَ خَیْرَ مَالِهِ وَ الْمَغْبُوطَ مَنْ ثَقَّلَ بِالصَّدَقَاتِ وَ الْخَیْرَاتِ مَوَازِینَهُ وَ أَحْسَنَ فِی الْجَنَّةِ بِهَا مِهَادَهُ وَ طَیَّبَ عَلَی الصِّرَاطِ بِهَا مَسْلَکَهُ.

**[ترجمه]امالی صدوق: امیرالمؤمنین علیه السّلام در یکی از خطبه های خود فرمود: «ای مردم! دنیا محل فنا و نیستی است و آخرت، محل بقا و جاودانگی. از این محل عبور، برای سرای دائمی و همیشگی خود توشه برگیرید؛ در مقابل کسی که اسرارتان بر او مخفی نیست، پرده از روی اعمال زشتتان برندارید؛ قبل از اینکه بدن هایتان از دنیا خارج شود، دل هایتان را از دنیا خارج کنید، چه که در دنیا زندگی می کنید، ولی برای آخرت خلق شده اید. دنیا مثل سمّی است که کسی که از آن آگاهی ندارد، آن را می خورد. وقتی شخصی می میرد، ملائکه می گویند: «چه (با خود) آورده است؟» و مردم می گویند: «چه چیز باقی گذارده است؟» برای خود فضل و نیکی پیش فرستید تا به نفعتان باشد و چیزی که مایه حسرت است از خود باقی نگذارید، زیرا محروم کسی است که از خیر و برکت مال خود محروم ماند و آن کس که باید به حالش غبطه خورد، کسی است که با صدقات و خیرات ترازوی اعمالش را سنگین کرده و جایگاه خود را در بهشت، و نیز مسیرش را بر صراط نیکو گردانده است.» - . مجالس : 68 -

**[ترجمه]

«9»

لی (4)،[الأمالی] للصدوق عَنِ ابْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْمُغِیرَةِ

ص: 382


1- 1. المجالس ص 67. و سیأتی بهذا السند أیضا عن العیون.
2- 2. المجالس ص 68.
3- 3. المصدر ص 68.
4- 4. المصدر ص 126.

بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الشَّامِیِّ عَنْ نَوْفٍ الْبِکَالِیِّ قَالَ: أَتَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ فِی رَحَبَةِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا نَوْفُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عِظْنِی فَقَالَ یَا نَوْفُ أَحْسِنْ یُحْسَنْ إِلَیْکَ فَقُلْتُ زِدْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یَا نَوْفُ ارْحَمْ تُرْحَمْ فَقُلْتُ زِدْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ یَا نَوْفُ قُلْ خَیْراً تُذْکَرْ بِخَیْرٍ فَقُلْتُ زِدْنِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ اجْتَنِبِ الْغِیبَةَ فَإِنَّهَا إِدَامُ کِلَابِ النَّارِ.

ثُمَّ قَالَ قَالَ علیه السلام یَا نَوْفُ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ وُلِدَ مِنْ حَلَالٍ وَ هُوَ یَأْکُلُ لُحُومَ النَّاسِ بِالْغِیبَةِ وَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ وُلِدَ مِنْ حَلَالٍ وَ هُوَ یُبْغِضُنِی وَ یُبْغِضُ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِی وَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ وُلِدَ مِنْ حَلَالٍ وَ هُوَ یُحِبُّ الزِّنَا وَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْرِفُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ مُجْتَرٍ عَلَی مَعَاصِی اللَّهِ کُلَّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ یَا نَوْفُ اقْبَلْ وَصِیَّتِی لَا تَکُونَنَّ نَقِیباً وَ لَا عَرِیفاً وَ لَا عَشَّاراً وَ لَا بَرِیداً یَا نَوْفُ صِلْ رَحِمَکَ یَزِیدُ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ وَ حَسِّنْ خُلُقَکَ یُخَفِّفِ اللَّهُ فِی حِسَابِکَ یَا نَوْفُ إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَکُونَ مَعِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَلَا تَکُنْ لِلظَّالِمِینَ مُعِیناً یَا نَوْفُ مَنْ أَحَبَّنَا کَانَ مَعَنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَحَبَّ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ مَعَهُ یَا نَوْفُ إِیَّاکَ أَنْ تَتَزَیَّنَ لِلنَّاسِ وَ تُبَارِزَ اللَّهَ بِالْمَعَاصِی فَیَفْضَحَکَ اللَّهُ یَوْمَ تَلْقَاهُ یَا نَوْفُ احْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ تَنَلْ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: نوف بکالی گوید در آستان مسجد کوفه خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسیدم و گفتم السلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمة اللَّه و برکاته! فرمود: «و علیک السلام یا نوف و رحمة اللَّه و برکاته!» گفتم یا امیرالمؤمنین! پندم بده. فرمود: «ای نوف! خوبی کن تا با تو خوبی شود.» گفتم: یا امیرالمؤمنین! باز هم بگو. فرمود: «رحم کن تا رحمت کنند.» گفتم یا امیرالمؤمنین! باز هم بگو. فرمود: «خوب بگو تا به خوبی یادت کنند.» عرض کردم باز هم بگو. فرمود: «از غیبت اجتناب کن که خورش سگان دوزخ است.» سپس فرمود: «ای نوف! دروغ گفته آن کس که گمان دارد حلال زاده است و با غیبت کردن، گوشت مردم را می جود؛ دروغ گفته کسی که گمان دارد حلال زاده است و دشمن من و امامان از اولاد من است؛ دروغ گفته کسی که گمان دارد حلال زاده است و زنا را دوست دارد یا بر نافرمانی خدا شب و روز دلیر است. ای نوف! سفارش مرا بپذیر. سردسته و کدخدا و گمرکچی و راهدار مباش. ای نوف! صله رحم کن تا خدا عمرت را بیفزاید و خوش خلق باش تا حسابت را سبک گیرد. ای نوف! اگر خواهی روز قیامت با من باشی، کمک ستمکاران مشو. ای نوف! هر که ما را دوست دارد، روز قیامت با ماست و اگر مردی سنگی را دوست بدارد، با او محشور گردد. ای نوف! مبادا خود را برای مردم جلوه دهی و از در نافرمانی با خدا برآیی تا خدا روزی که ملاقاتش می کنی، رسوایت کند. ای نوف! آنچه به تو گفتم نگهدار تا به خیر دنیا و آخرت رسی.» - . مجالس : 126 -

**[ترجمه]

«10»

ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام] لی (1)،[الأمالی] للصدوق عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ الصُّوفِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ مُوسَی الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیهما السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَدِّثْنِی بِحَدِیثٍ عَنْ آبَائِکَ علیهما السلام فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا یَزَالُ النَّاسُ بِخَیْرٍ مَا تَفَاوَتُوا فَإِذَا اسْتَوَوْا هَلَکُوا قَالَ قُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَوْ تَکَاشَفْتُمْ مَا تَدَافَنْتُمْ

ص: 383


1- 1. العیون ص 216. و المجالس ص 267.

قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ عَتَبَ عَلَی الزَّمَانِ طَالَتْ مَعْتَبَتُهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُجَالَسَةُ الْأَشْرَارِ تُورِثُ سُوءَ الظَّنِّ بِالْأَخْیَارِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِئْسَ الزَّادُ إِلَی الْمَعَادِ الْعُدْوَانُ عَلَی الْعِبَادِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمَرْءُ مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسَانِهِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا هَلَکَ امْرُؤٌ عَرَفَ قَدْرَهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ قَالَ قُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ وَثِقَ بِالزَّمَانِ صُرِعَ.

قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَاطَرَ بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَغْنَی بِرَأْیِهِ

ص: 384

قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قِلَّةُ الْعِیَالِ أَحَدُ الْیَسَارَیْنِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ رَضِیَ بِالْعَافِیَةِ مِمَّنْ دُونَهُ رُزِقَ السَّلَامَةَ مِمَّنْ فَوْقَهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ حَسْبِی.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام و امالی صدوق: از عبدالعظیم حسنی روایت کرده که به ابو جعفر امام نهم علیه السّلام عرض کردم یا ابن رسول اللَّه! برای من حدیثی از پدران خود علیه السّلام بازگوی. فرمود: حدیث کرد مرا پدرم از پدرانش علیهم السّلام که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «پیوسته مردم بخیر و خوبی زندگی می کنند، تا آن زمان که با هم از حیث عقل و علم و سلیقه و تنگدستی و فراخی متفاوتند. و اگر در این امور با هم مساوی بودند (از بار مسئولیت شانه خالی کرده و) هلاک می گردیدند.» گفتم که باز هم برایم بگویید. فرمود: پدرم از جدم، از آبائش علیهم السّلام روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «چنانچه هر کدام شما از عیب و نقص پنهان دیگری اطلاع می داشت، هر آینه بر وی نمی پوشانیدید، و (در نتیجه) اسرار همه فاش می شد.»

راوی گوید: به حضرت عرض کردم: یا ابن رسول اللَّه! اضافه بفرمایید. فرمود: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام برایم حدیث کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «شما که هرگز توان آن را ندارید که خیر مالی به مردم برسانید، پس با اخلاق خوش و روی باز و برخورد عالی با آنان روبرو شوید، زیرا من از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که فرمود: «شما که نمی توانید با مال به دیگران کمک کنید، پس با خلق نیک با مردم رفتار کنید.»

راوی گوید: گفتم ای فرزند پیغمبر! برایم بیشتر بفرما: حضرت فرمود: پدرم از جدم، از آبائش علیهم السّلام برایم حدیث کرد که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: «هر کس روزگار را مورد سرزنش قرار دهد و نکوهش کند، خود همواره مورد عتاب و سرزنش واقع خواهد شد.»

راوی گوید: عرض کردم یا ابن رسول اللَّه! باز هم بگو. امام فرمود: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «همنشینی با مردم بد و فاسد، موجب تهمت و بدگمانی شخص به مردم آبرومند (یا آنان به انسان) است.» گفتم: ای فرزند رسول خدا! زیاده از این برایم بگو. امام فرمود: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام روایت کرده که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «دشمنی کردن با بندگان خدا، بسیار بد توشه ای است از برای سفر آخرت.»

گفتم: بیشتر برایم بفرمایید ای فرزند رسول خدا! حضرت فرمود: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام روایت کرده که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «ارزش هر فردی، به اندازه دانش و آن عملی است که نیک انجام می دهد.» عرضه داشتم باز هم برایم بفرمایید. حضرت همان طور از پدرش، از نیای گرامش علیهم السّلام روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «شخصیت و باطن هر فرد، در زیر زبانش نهفته و پنهان است.»

گفتم: یا ابن رسول اللَّه! باز هم بگو. حضرت به همان طریق از پدرانش علیهم السّلام نقل کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «کسی که قدر خود را شناخت، هرگز هلاک نخواهد شد.»

عرض کردم باز هم بفرمایید. امام علیه السّلام فرمود: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام روایت کرده که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «دقت قبل از کردار و عاقبت اندیشی پیش از انجام کار، انسان را از پشیمانی و ندامت دور و در امان می دارد.»

گفتم بیشتر بفرمایید. امام علیه السّلام از پدرش، از جدش، از اجدادش علیهم السّلام روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «کسی که به روزگار تکیه کند، زمین خواهد خورد (یعنی چرخ روزگار گردنده است و تکیه بر آن نتوان کرد).»

راوی گوید: عرض کردم یا ابن رسول اللَّه! باز هم بگو. فرمود: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام برایم حدیث کرد که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «آن کس که به رای خود اعتماد کند و خویش را از مشورت با دیگران بی نیاز بیند، جان خود را به خطر انداخته است.»

باز گفتم: یا ابن رسول اللَّه! بیش از این برایم بگو. حضرت (با اتصال سند به حضرت علیه السّلام) فرمود که امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: « کمی عیال یکی از دو یسار است یعنی کسی که عیال او کم است مانند توانگر است زیرا که مخارج او کم است پس مثل کسی است که مداخل او بسیار شود و عیال او زیاد باشد.»

عرضه داشتم: یا ابن رسول اللَّه! باز هم برایم بگو. امام گفت: پدرم از جدم، از اجدادم علیهم السّلام روایت کرده که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «کسی که او را عجب و خودستایی فرو گیرد هلاک شود.»

عرضه داشتم: یا ابن رسول اللَّه! باز هم بفرمایید. امام گفت: (با اتصال سند به حضرت علیه السّلام) که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «کسی که یقین دارد انفاق مال در راه خداوند جایگزین دارد، (در نتیجه) در بخشش دست و دلباز است و به راحتی مال را صرف راه حقّ می کند.»

برای بار آخر گفتم: یا ابن رسول اللَّه! بیش از این برایم بگو. امام فرمود: (با اتصال سند به حضرت علیه السّلام) که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «هر کس تنها به سلامت بودن خویش از سوی زیردستان بسنده کند، سلامت ماندن خود را از جانب بالاتران و زبردستان غنیمت برده است.» راوی گفت: «عرض کردم همین قدر کافی است.» - . العیون : 216 و مجالس : 267 -

**[ترجمه]

«11»

جا(1)،[المجالس] للمفید ما، [الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُبَیْشٍ الْکَاتِبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ الْجَعْدِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: لَمَّا وَلَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ مِصْرَ وَ أَعْمَالَهَا کَتَبَ لَهُ کِتَاباً وَ أَمَرَهُ أَنْ یَقْرَأَهُ عَلَی أَهْلِ مِصْرَ وَ لِیَعْمَلَ بِمَا وَصَّاهُ بِهِ فِیهِ فَکَانَ الْکِتَابُ- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی أَهْلِ مِصْرَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فِیمَا أَنْتُمْ عَنْهُ مَسْئُولُونَ وَ إِلَیْهِ تَصِیرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ(2) وَ یَقُولُ وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ(3) وَ یَقُولُ فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ (4) وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَائِلُکُمْ عَنِ الصَّغِیرِ مِنْ عَمَلِکُمْ

ص: 385


1- 1. مجالس المفید ص 152. و أمالی الشیخ ج 1 ص 24.
2- 2. المدّثّر: 43.
3- 3. آل عمران: 28.
4- 4. الحجر: 93.

وَ الْکَبِیرِ فَإِنْ یُعَذِّبْ فَنَحْنُ أَظْلَمُ وَ إِنْ یَعْفُ فَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ أَقْرَبَ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَی الْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ حِینَ یَعْمَلُ لِلَّهِ بِطَاعَتِهِ وَ یَنْصَحُهُ فِی التَّوْبَةِ عَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهَا تَجْمَعُ الْخَیْرَ وَ لَا خَیْرَ غَیْرُهَا وَ یُدْرَکُ بِهَا مِنَ الْخَیْرِ مَا لَا یُدْرَکُ بِغَیْرِهَا مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ خَیْرِ الْآخِرَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ (1) اعْلَمُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَنْ یَعْمَلُ الثَّلَاثَ مِنَ الثَّوَابِ أَمَّا الْخَیْرُ فَإِنَّ اللَّهَ

یُثِیبُهُ بِعَمَلِهِ فِی دُنْیَاهُ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِإِبْرَاهِیمَ- وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (2) فَمَنْ عَمِلَ لِلَّهِ تَعَالَی أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ کَفَاهُ الْمُهِمَّ فِیهِمَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ (3) فَمَا أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا لَمْ یُحَاسِبْهُمْ بِهِ فِی الْآخِرَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ(4) وَ الْحُسْنَی هِیَ الْجَنَّةُ وَ الزِّیَادَةُ هِیَ الدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُکَفِّرُ بِکُلِّ حَسَنَةٍ سَیِّئَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ (5) حَتَّی إِذَا کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حُسِبَتْ لَهُمْ حَسَنَاتُهُمْ ثُمَّ أَعْطَاهُمْ بِکُلِّ وَاحِدَةٍ عَشْرَ أَمْثَالِهَا إِلَی سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً(6) وَ قَالَ فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ (7) فَارْغَبُوا فِی هَذَا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ اعْمَلُوا لَهُ وَ

ص: 386


1- 1. النحل: 31.
2- 2. العنکبوت: 26.
3- 3. الزمر: 13.« بغیر حساب« أی أجرا لا یهتدی إلیه حساب الحساب.
4- 4. یونس: 27.
5- 5. هود: 116.
6- 6. النبأ: 36. أی حسب لهم حسناتهم ثمّ أعطاهم بکل واحدة عشر أمثالها.
7- 7. السبأ: 37.

تَحَاضُّوا عَلَیْهِ (1)

وَ اعْلَمُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِینَ حَازُوا عَاجِلَ الْخَیْرِ وَ آجِلَهُ شَارَکُوا أَهْلَ الدُّنْیَا فِی دُنْیَاکُمْ وَ لَمْ یُشَارِکْهُمْ أَهْلُ الدُّنْیَا فِی آخِرَتِهِمْ أَبَاحَهُمُ اللَّهُ مَا کَفَاهُمْ وَ أَغْنَاهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ اسْمُهُ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (2) سَکَنُوا الدُّنْیَا بِأَفْضَلِ مَا سُکِنَتْ وَ أَکَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُکِلَتْ شَارَکُوا أَهْلَ الدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ وَ أَکَلُوا مَعَهُمْ مِنْ طَیِّبَاتِ مَا یَأْکُلُونَ وَ شَرِبُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا یَشْرَبُونَ وَ لَبِسُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَلْبَسُونَ وَ سَکَنُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَسْکُنُونَ وَ تَزَوَّجُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَتَزَوَّجُونَ وَ رَکِبُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَرْکَبُونَ أَصَابُوا لَذَّةَ الدُّنْیَا مَعَ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ هُمْ غَداً جِیرَانُ اللَّهِ تَعَالَی یَتَمَنَّوْنَ عَلَیْهِ فَیُعْطِیهِمْ مَا یَتَمَنَّوْنَ لَا یُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لَا یَنْقُصُ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ اللَّذَّةِ فَإِلَی هَذَا یَا عِبَادَ اللَّهِ یَشْتَاقُ إِلَیْهِ مَنْ کَانَ لَهُ عَقْلٌ وَ یَعْمَلُ لَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنِ اتَّقَیْتُمُ اللَّهَ وَ حَفِظْتُمْ نَبِیَّکُمْ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ فَقَدْ عَبَدْتُمُوهُ بِأَفْضَلِ مَا عُبِدَ وَ ذَکَرْتُمُوهُ بِأَفْضَلِ مَا ذُکِرَ وَ شَکَرْتُمُوهُ بِأَفْضَلِ مَا شُکِرَ وَ أَخَذْتُمْ بِأَفْضَلِ الصَّبْرِ وَ الشُّکْرِ وَ اجْتَهَدْتُمْ بِأَفْضَلِ الِاجْتِهَادِ وَ إِنْ کَانَ غَیْرُکُمْ أَطْوَلَ مِنْکُمْ صَلَاةً وَ أَکْثَرَ مِنْکُمْ صِیَاماً فَأَنْتُمْ أَتْقَی لِلَّهِ وَ أَنْصَحُ مِنْهُمْ لِأُولِی الْأَمْرِ احْذَرُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ الْمَوْتَ وَ سَکْرَتَهُ فَأَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ فَإِنَّهُ یَفْجَؤُکُمْ بِأَمْرٍ عَظِیمٍ بِخَیْرٍ لَا یَکُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً أَوْ بِشَرٍّ لَا یَکُونُ مَعَهُ خَیْرٌ أَبَداً فَمَنْ أَقْرَبُ إِلَی الْجَنَّةِ مِنْ عَامِلِهَا وَ مَنْ أَقْرَبُ إِلَی النَّارِ مِنْ عَامِلِهَا إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ تُفَارِقُ رُوحُهُ جَسَدَهُ حَتَّی یَعْلَمَ إِلَی أَیِّ الْمَنْزِلَتَیْنِ یَصِیرُ إِلَی الْجَنَّةِ أَمِ النَّارِ أَ عَدُوٌّ هُوَ لِلَّهِ أَمْ وَلِیٌّ فَإِنْ کَانَ وَلِیّاً لِلَّهِ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ وَ شُرِعَتْ لَهُ

طُرُقُهَا وَ رَأَی مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ فِیهَا فَفُرِّغَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ وَ وُضِعَ عَنْهُ کُلُّ ثِقْلٍ وَ إِنْ کَانَ عَدُوّاً لِلَّهِ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ النَّارِ وَ شُرِّعَ لَهُ طُرُقُهَا وَ نَظَرَ إِلَی مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ فِیهَا فَاسْتَقْبَلَ کُلَّ مَکْرُوهٍ وَ تَرَکَ کُلَّ سُرُورٍ کُلُّ هَذَا یَکُونُ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ عِنْدَهُ یَکُونُ بِیَقِینٍ

ص: 387


1- 1. تحاض القوم: تحاثوا.
2- 2. الأعراف: 30.

قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (1) وَ یَقُولُ الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلی إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ (2) یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الْمَوْتَ لَیْسَ مِنْهُ فَوْتٌ فَاحْذَرُوهُ قَبْلَ وُقُوعِهِ وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ فَإِنَّکُمْ طَرْدُ الْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَکُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَکَکُمْ وَ هُوَ أَلْزَمُ لَکُمْ مِنْ ظِلِّکُمُ الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُمْ وَ الدُّنْیَا تُطْوَی خَلْفَکُمْ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ عِنْدَ مَا تُنَازِعُکُمْ إِلَیْهِ أَنْفُسُکُمْ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ کَفَی بِالْمَوْتِ وَاعِظاً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَثِیراً مَا یُوصِی أَصْحَابَهُ بِذِکْرِ الْمَوْتِ فَقَالَ أَکْثِرُوا ذِکْرَ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ هَاذِمُ (3)

اللَّذَّاتِ حَائِلٌ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الشَّهَوَاتِ یَا عِبَادَ اللَّهِ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ لِمَنْ لَا یُغْفَرُ لَهُ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ الْقَبْرَ فَاحْذَرُوا ضَیْقَهُ وَ ضَنْکَهُ وَ ظُلْمَتَهُ وَ غُرْبَتَهُ إِنَّ الْقَبْرَ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ أَنَا بَیْتُ الْغُرْبَةِ أَنَا بَیْتُ التُّرَابِ أَنَا بَیْتُ الْوَحْشَةِ أَنَا بَیْتُ الدُّودِ وَ الْهَوَامِّ وَ الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ إِذَا دُفِنَ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ مَرْحَباً وَ أَهْلًا قَدْ کُنْتَ مِمَّنْ أُحِبُّ أَنْ تَمْشِیَ عَلَی ظَهْرِی فَإِذَا وَلِیتُکَ فَسَتَعْلَمُ کَیْفَ صَنِیعِی بِکَ فَیَتَّسِعُ لَهُ مَدَّ الْبَصَرِ وَ إِنَّ الْکَافِرَ إِذَا دُفِنَ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ لَا مَرْحَباً بِکَ وَ لَا أَهْلًا لَقَدْ کُنْتَ مِنْ أَبْغَضِ مَنْ یَمْشِی عَلَی ظَهْرِی فَإِذَا وَلِیتُکَ فَسَتَعْلَمُ کَیْفَ صَنِیعِی بِکَ فَتَضُمُّهُ حَتَّی تَلْتَقِیَ أَضْلَاعُهُ وَ إِنَّ الْمَعِیشَةَ الضَّنْکَ الَّتِی حَذَّرَ اللَّهُ مِنْهَا عَدُوَّهُ عَذَابُ الْقَبْرِ إِنَّهُ یُسَلِّطُ عَلَی الْکَافِرِ فِی قَبْرِهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ تِنِّیناً فَیَنْهَشْنَ لَحْمَهُ وَ یَکْسِرْنَ عَظْمَهُ یَتَرَدَّدْنَ عَلَیْهِ کَذَلِکَ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُ لَوْ أَنَّ تِنِّیناً مِنْهَا تَنْفُخُ فِی الْأَرْضِ لَمْ تُنْبِتْ زَرْعاً أَبَداً: اعْلَمُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ أَنْفُسَکُمُ الضَّعِیفَةَ وَ أَجْسَادَکُمُ النَّاعِمَةَ الرَّقِیقَةَ الَّتِی

ص: 388


1- 1. النحل: 34.
2- 2. النحل: 30 و 31.
3- 3. الهاذم بالذال المعجمة بمعنی الهادم.

یَکْفِیهَا الْیَسِیرُ تَضْعُفُ عَنْ هَذَا فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَجْزَعُوا لِأَجْسَادِکُمْ (1)

وَ أَنْفُسِکُمْ مِمَّا لَا طَاقَةَ لَکُمْ بِهِ وَ لَا صَبْرَ لَکُمْ عَلَیْهِ فَاعْمَلُوا بِمَا أَحَبَّ اللَّهُ وَ اتْرُکُوا مَا کَرِهَ اللَّهُ یَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ بَعْدَ الْبَعْثِ مَا هُوَ أَشَدُّ مِنَ الْقَبْرِ یَوْمٌ یَشِیبُ فِیهِ الصَّغِیرُ وَ یَسْکَرُ مِنْهُ الْکَبِیرُ وَ یَسْقُطُ فِیهِ الْجَنِینُ وَ تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ یَوْمٌ عَبُوسٌ قَمْطَرِیرٌ یَوْمٌ کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً إِنَّ فَزَعَ ذَلِکَ الْیَوْمِ لَیُرْهِبُ الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ لَا ذَنْبَ لَهُمْ وَ تُرْعَدُ مِنْهُ السَّبْعُ الشِّدَادُ وَ الْجِبَالُ الْأَوْتَادُ وَ الْأَرْضُ الْمِهَادُ وَ تَنْشَقُ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ وَ تَتَغَیَّرُ فَکَأَنَّهَا وَرْدَةٌ

کَالدِّهَانِ وَ تَکُونُ الْجِبَالُ سَرَاباً مَهِیلًا بَعْدَ مَا کَانَتْ صُمّاً صِلَاباً وَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَیَفْزَعُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ فَکَیْفَ مَنْ عَصَی بِالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ اللِّسَانِ وَ الْیَدِ وَ الرِّجْلِ وَ الْفَرْجِ وَ الْبَطْنِ إِنْ لَمْ یَغْفِرِ اللَّهُ لَهُ وَ یَرْحَمْهُ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ لِأَنَّهُ یُفْضِی وَ یَصِیرُ إِلَی غَیْرِهِ إِلَی نَارٍ قَعْرُهَا بَعِیدٌ وَ حَرُّهَا شَدِیدٌ وَ شَرَابُهَا صَدِیدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِیدٌ وَ مَقَامِعُهَا حَدِیدٌ- لَا یَفْتُرُ عَذَابُهَا وَ لَا یَمُوتُ سَاکِنُهَا دَارٌ لَیْسَ فِیهَا رَحْمَةٌ وَ لَا تُسْمَعُ لِأَهْلِهَا دَعْوَةٌ- وَ اعْلَمُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ مَعَ هَذَا رَحْمَةَ اللَّهِ الَّتِی لَا تَعْجِزُ الْعِبَادُ- جَنَّةً عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ- لَا یَکُونُ مَعَهَا شَرٌّ أَبَداً لَذَّاتُهَا لَا تُمَلُّ وَ مُجْتَمَعُهَا لَا یَتَفَرَّقُ وَ سُکَّانُهَا قَدْ جَاوَرُوا الرَّحْمَنَ وَ قَامَ بَیْنَ أَیْدِیهِمُ الْغِلْمَانُ بِصِحَافٍ مِنَ الذَّهَبِ فِیهَا الْفَاکِهَةُ وَ الرَّیْحَانُ- ثُمَّ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ إِنِّی قَدْ وَلَّیْتُکَ أَعْظَمَ أَجْنَادِی فِی نَفْسِی أَهْلَ مِصْرَ فَإِذَا وَلَّیْتُکَ مَا وَلَّیْتُکَ مِنْ أَمْرِ النَّاسِ فَأَنْتَ حَقِیقٌ أَنْ تَخَافَ مِنْهُ عَلَی نَفْسِکَ وَ أَنْ تَحْذَرَ مِنْهُ عَلَی دِینِکَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُسْخِطَ رَبَّکَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ فَافْعَلْ فَإِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَفاً مِنْ غَیْرِهِ وَ لَیْسَ فِی شَیْ ءٍ سِوَاهُ خَلَفٌ مِنْهُ اشْتَدَّ عَلَی الظَّالِمِ وَ خُذْ عَلَیْهِ وَ لِنْ لِأَهْلِ الْخَیْرِ وَ قَرِّبْهُمْ وَ اجْعَلْهُمْ بِطَانَتَکَ وَ أَقْرَانَکَ وَ انْظُرْ إِلَی صَلَاتِکَ کَیْفَ هِیَ فَإِنَّکَ إِمَامٌ لِقَوْمِکَ أَنْ تُتِمَّهَا وَ لَا تُخَفِّفَهَا وَ لَیْسَ مِنْ إِمَامٍ یُصَلِّی بِقَوْمٍ یَکُونُ فِی صَلَاتِهِمْ نُقْصَانٌ إِلَّا کَانَ عَلَیْهِ لَا یَنْقُصُ مِنْ صَلَاتِهِمْ شَیْ ءٌ وَ تَمِّمْهَا وَ تَحَفَّظْ فِیهَا یَکُنْ لَکَ

ص: 389


1- 1. فی مجالس المفید« تنزعوا أجسادکم» و هو الصواب.

مِثْلُ أُجُورِهِمْ وَ لَا یَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ أَجْرِهِمْ شَیْ ءٌ وَ انْظُرْ إِلَی الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ تَمَضْمَضْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ اسْتَنْشِقْ ثَلَاثاً وَ اغْسِلْ وَجْهَکَ ثُمَّ یَدَکَ الْیُمْنَی ثُمَّ الْیُسْرَی ثُمَّ امْسَحْ رَأْسَکَ وَ رِجْلَیْکَ فَإِنِّی رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُ ذَلِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْوُضُوءَ نِصْفُ الْإِیمَانِ ثُمَّ ارْتَقِبْ وَقْتَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَا تَعْجَلْ بِهَا قَبْلَهُ لِفَرَاغٍ وَ لَا تُؤَخِّرْهَا عَنْهُ لِشُغُلٍ- فَإِنَّ رَجُلًا سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَوْقَاتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَقْتَ الصَّلَاةِ حِینَ زَالَتِ الشَّمْسُ فَکَانَتْ عَلَی حَاجِبِهِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ أَتَانِی وَقْتَ الْعَصْرِ فَکَانَ ظِلُّ کُلِّ شَیْ ءٍ مِثْلَهُ ثُمَّ صَلَّی الْمَغْرِبَ حِینَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ حِینَ غَابَ الشَّفَقُ ثُمَّ صَلَّی الصُّبْحَ فَأَغْلَسَ بِهَا وَ النُّجُومُ مُشَبَّکَةٌ فَصَلِّ لِهَذِهِ الْأَوْقَاتِ وَ الْزَمِ السُّنَّةَ الْمَعْرُوفَةَ وَ الطَّرِیقَ الْوَاضِحَ ثُمَّ انْظُرْ رُکُوعَکَ وَ سُجُودَکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ أَتَمَّ النَّاسِ صَلَاةً وَ أَخَفَّهُمْ عَمَلًا فِیهَا- وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلَاتِکَ فَمَنْ ضَیَّعَ الصَّلَاةَ فَإِنَّهُ لِغَیْرِهَا أَضْیَعُ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی یَرَی وَ لَا یُرَی وَ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی أَنْ یَجْعَلَنَا وَ إِیَّاکَ مِمَّنْ یُحِبُّ وَ یَرْضَی حَتَّی یُعِینَنَا وَ إِیَّاکَ عَلَی شُکْرِهِ وَ ذِکْرِهِ وَ حُسْنِ عِبَادَتِهِ وَ أَدَاءِ حَقِّهِ وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ اخْتَارَ لَنَا فِی دِینِنَا وَ دُنْیَانَا وَ آخِرَتِنَا- وَ أَنْتُمْ یَا أَهْلَ مِصْرَ فَلْیُصَدِّقْ قَوْلَکُمْ فِعْلُکُمْ وَ سِرَّکُمْ عَلَانِیَتُکُمْ وَ لَا تُخَالِفْ أَلْسِنَتَکُمْ قُلُوبُکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَا یَسْتَوِی إِمَامُ الْهُدَی وَ إِمَامُ الرَّدَی وَ وَصِیُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَدُوُّهُ إِنِّی لَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ مُؤْمِناً وَ لَا مُشْرِکاً أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِیمَانِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِکُ فَیَحْجُزُهُ اللَّهُ عَنْکُمْ بِشِرْکِهِ وَ لَکِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمُ الْمُنَافِقَ یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ یَعْمَلُ مَا تُنْکِرُونَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ اعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ الْعِفَّةِ الْوَرَعُ فِی دِینِ اللَّهِ وَ الْعَمَلُ بِطَاعَتِهِ وَ إِنِّی أُوصِیکَ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی أَمْرِ سِرِّکَ وَ عَلَانِیَتِکَ وَ عَلَی أَیِّ حَالٍ کُنْتَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا دَارُ بَلَاءٍ وَ دَارُ فَنَاءٍ وَ الْآخِرَةُ دَارُ الْجَزَاءِ وَ دَارُ الْبَقَاءِ وَ اعْمَلْ لِمَا یَبْقَی وَ اعْدِلْ عَمَّا یَفْنَی وَ لَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا- أُوصِیکَ بِسَبْعٍ هُنَّ جَوَامِعُ الْإِسْلَامِ تَخْشَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَخْشَی النَّاسَ فِی اللَّهِ.

ص: 390

وَ خَیْرُ الْقَوْلِ مَا صَدَّقَهُ الْعَمَلُ وَ لَا تَقْضِ فِی أَمْرٍ وَاحِدٍ بِقَضَاءَیْنِ مُخْتَلِفَیْنِ فَیَخْتَلِفَ أَمْرُکَ وَ تَزِیغَ عَنِ الْحَقِّ وَ أَحِبَّ لِعَامَّةِ رَعِیَّتِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ اکْرَهْ لَهُمْ مَا تَکْرَهُ لِنَفْسِکَ وَ لِأَهْلِ بَیْتِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَوْجَبُ لِلْحُجَّةِ وَ أَصْلَحُ لِلرَّعِیَّةِ وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ إِلَی الْحَقِّ وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ انْصَحِ الْمَرْءَ إِذَا اسْتَشَارَکَ وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ أُسْوَةً لِقَرِیبِ الْمُسْلِمِینَ وَ بَعِیدِهِمْ جَعَلَ اللَّهُ مَوَدَّتَنَا فِی الدِّینِ وَ حَلَّانَا وَ إِیَّاکُمْ حِلْیَةَ الْمُتَّقِینَ أَبْقَی لَکُمْ طَاعَتَکُمْ حَتَّی یَجْعَلَنَا وَ إِیَّاکُمْ بِهَا إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ- أَحْسِنُوا أَهْلَ مِصْرَ مُوَازَرَةَ مُحَمَّدٍ أَمِیرِکُمْ وَ اثْبُتُوا عَلَی طَاعَتِهِ تَرِدُوا حَوْضَ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله أَعَانَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ عَلَی مَا یُرْضِیهِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ.

بشا(1)، [بشارة المصطفی] أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ الْإِمَامُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ قِرَاءَةً عَلَیْهِ بِالرَّیِّ سَنَةَ عَشَرَةٍ وَ خَمْسِمِائَةٍ عَنْ شَیْخِ الطَّائِفَةِ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَأَنْتُمْ أَتْقَی لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ وَ أَنْصَحُ لِوَلِیِّ الْأَمْرِ ثُمَّ قَالَ وَ الْخَبَرُ بِکَمَالِهِ أَوْرَدْتُهُ فِی کِتَابِ الزُّهْدِ وَ التَّقْوَی.

**[ترجمه]مجالس مفید و امالی طوسی: ابو اسحاق همدانی روایت کرده که چون امیرالمؤمنین علیه السلام محمّد بن ابی بکر را زمامدار مصر قرار داد، نامه ای نوشت و فرمان داد که آن نامه را برای مردم مصر بخواند و خود به آنچه که او را در آن نامه سفارش کرده، عمل کند.

« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. از بنده خدا، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب به سوی اهل مصر و محمّد بن ابی بکر. سلام بر شما. پس همانا من ستایش می کنم به سویتان خدایی را که جز او خدایی نیست. اما بعد، پس من سفارش می کنم شما را به پرهیزکاری خدا در آنچه که از آن پرسیده می شوید و به سویش برمی گردید که خدای تعالی می فرماید: « کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَة»{ هر کسی در گروِ دستاورد خویش است} - . مدثر / 38 - و نیز میفرماید: «وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصیر» - . آل عمران / 28 - {و خداوند، شما را از [عقوبت] خود می ترساند، و بازگشتِ [همه] به سوی خداست.}و میفرماید: «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ *عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ» - . حجر / 92 - 93 - {و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را -به هنگامی که مرا بخواند- اجابت می کنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.} بدانید ای بندگان خدا! که همانا خدای عزوجل سئوال کننده است شما را از کردار کوچک و بزرگتان. پس اگر خدا مجازات کند، ما ستمکارتریم و اگر درگذرد، او ارحم الراحمین است.

بندگان خدا! نزدیکترین حالات بنده به آمرزش و رحمت زمانی است که به طاعت خدا عمل می کند، و خالصانه توبه می نماید. بر شما باد به تقوا که آن جامع خیراتی است که غیر آن چنین نیکی ها در بر ندارد، و خیراتی از خیرات دنیا و آخرت با آن بدست آید که با غیر آن بدست نیاید. خدای عزوجل فرموده است: «وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ». - . نحل / 30 - {و به کسانی که تقوا پیشه کردند، گفته شود: «پروردگارتان چه نازل کرد؟» می گویند: «خوبی.» برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند [پاداش] نیکویی است، و قطعاً سرای آخرت بهتر است، و چه نیکوست سرای پرهیزگاران:}

ای بندگان خدا! بدانید که همانا مؤمن کسی است که بجا آورد سه چیز را از ثواب، اما خیر. پس خدا پاداشش دهد به کردارش در دنیا. خدای سبحان به ابراهیم فرموده: «وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ» - . عنکبوت / 27 - {و در دنیا پاداشش را به او بخشیدیم و قطعاً او در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود.}

پس کسی که کاری را برای خدا انجام دهد، خداوند پاداش او را در دنیا و آخرت عطا کند و برای حل مشکلش در دنیا و آخرت کفایت کند. و خدای تعالی فرموده: «یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . زمر / 10. - {«ای بندگان من که ایمان آورده اید، از پروردگارتان پروا بدارید. برای کسانی که در این دنیا خوبی کرده اند، نیکی خواهد بود، و زمین خدا فراخ است. بی تردید، شکیبایان پاداش خود را بی حساب [و] به تمام خواهند یافت.»} پس خداوند آنان را به خاطر آنچه که در دنیا به آنها عطا کند در آخرت به محاسبه نخواهد کشید. و خدای تعالی فرموده است: «لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ». - . یونس / 26 - {برای کسانی که کار نیکو کرده اند، نیکویی [بهشت] و زیاده [بر آن] است.}

پس پاداش نیک همان بهشت است، و افزونی پاداشی است که در دنیا به ایشان مرحمت می فرماید. خدای عزوجل فرموده است: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ» - .هود / 114 - {زیرا خوبیها بدیها را از میان می برد. این برای پندگیرندگان، پندی است.} تا زمانی که قیامت بیاید، نیکی هایشان برایشان به حساب آید، بعد خدا ببخشد به هر یک ده تا مانند آن، تا هفتصد برابر.

خدای عزوجل فرموده: «جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً» - . نبأ / 36 - {[این است] پاداشی از پروردگار تو، عطایی از روی حساب.}و فرموده است: «فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ» - . سبأ / 37 - { پس برای آنان دو برابر آنچه انجام داده اند پاداش است و آنها در غرفه ها[ی بهشتی] آسوده خاطر خواهند بود. }.

پس به این همه پاداش روی آورید- خدا شما را رحمت کند- و برای دستیابی بآن کار کنید، و با نشاط هر چه تمامتر بسوی آن بشتابید. و بدانید- ای بندگان خدا- که پرهیزکاران به تمام نیکیهای دنیوی وآخروی دست یافته اند، آنان با اهل دنیا در دنیایشان شریکند، ولی اهل دنیا با آنان در آخرتشان شرکت ندارند. خداوند از دنیا بآن اندازه که کفایتشان کند و بی نیازشان گرداند برای آنان مباح ساخته و اجازه مصرف و استفاده داده.

خدای عز اسمه فرموده: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» - . اعراف / 32 - یعنی:{ [ای پیامبر] بگو: «زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده، و [نیز ] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟» بگو: «این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان می باشد.» این گونه آیات [خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کنیم.}

آنان به بهترین وجهی در دنیا سکونت جسته، و به نیکوترین صورت از آن بهره مند شده اند، با اهل دنیا در دنیاشان شریکند، در کنار آنان از پاکیزه ترین خوراکها می خورند و از تمیزترین نوشیدنیها، می نوشند، و از بهترین لباسها می پوشند، و در برترین منزلها سکونت می کنند، و بهترین همسران را اختیار می کنند، و برترین سواری ها را سوار می شوند، با اهل دنیا و مثل آنان از لذّت دنیا بهره می برند، و فردا روز همجوار خدایند، از خدا آرزو و درخواست می کنند و خداوند آرزوهایشان برآورد، و دعا و درخواستی از آنان را ردّ نکند، و هیچ بهره ای از لذّت را از آنان دریغ ننمایند. پس ای بندگان خدا بچنین چیزها هر صاحب خردی مشتاق است، و برای دستیابی بآن به پروای الهی عمل می کند، «و لا حول و لا قوّة الّا باللَّه» «و هیچ حول و قوّه ای جز از جانب خدا نیست».

بندگان خدا! اگر پروای الهی پیش گیرید، و حقّ پیامبرتان را در باره خاندان حضرتش محفوظ دارید، هر آینه خدا را ببهترین وجه پرستش نموده اید، و به بهترین صورت یاد کرده، و به نیکوترین روش سپاس گفته، و به بالاترین درجات صبر و شکر دست یازیده، و به برترین درجه جهد سعی و کوشش نموده اید، هر چند که دیگران نمازشان از شما طولانی تر، و روزه داریشان از شما بیشتر باشد، زیرا که شما از آنان پرهیزکارتر، و نسبت به اولی الامر و امامان خود خیر خواه ترید.

ای بندگان خدا! از مرگ و بیهوشی و رنجهای جان کندن بهراسید، و ساز و برگ آن را فراهم کنید که مرگ بطور ناگهانی با یکی از دو چیز بزرگ به سراغ شما خواهد آمد: یا با خیری که ابدا شرّی با آن نیست، یا با شرّی که ابدا خیری بهمراه ندارد. پس چه کسی ببهشت نزدیکتر است از آن کس که برای آن کار می کند؟ و چه کسی بدوزخ نزدیکتر است از کسی که برای آن عمل می نماید؟ راستی که روح هیچ یک از مردم از کالبدش جدا نشود جز اینکه می داند که بکدامیک از دو سر منزل می رسد، به بهشت یا به دوزخ، دشمن خداست یا دوست اوست، پس اگر دوست خدا باشد درهای بهشت به رویش گشوده شود، و راههای آن برایش باز گردد، و آنچه را که خداوند برایش مهیّا ساخته ببیند، و از هر کاری آسودگی یابد، و هر بار سنگینی از دوش او برداشته شود. و چنانچه دشمن خدا باشد درهای دوزخ برویش گشوده شود، و راههای آن برایش باز گردد، و آنچه را که خداوند برایش آماده ساخته مشاهده کند، پس با هر ناخوشایندی روبرو گردد، و هر شادی و سروری را رها سازد. همه اینها بهنگام مرگ انجام گیرد، و در همانوقت، یقین (بیکی از دو راه) حاصل آید.

خدا عزّ اسمه فرموده: « الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون» - . نحل / 32 - {همان کسانی که فرشتگان جانشان را -در حالی که پاکند- می ستانند [و به آنان] می گویند: «درود بر شما باد، به [پاداش] آنچه انجام می دادید به بهشت درآیید.»} و می فرماید: «الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلی إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرینَ» - . نحل / 31 - 32 - {همانان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خود ستمکار بوده اند. پس، از در تسلیم درمی آیند [و می گویند:] «ما هیچ کار بدی نمی کردیم.» آری، خدا به آنچه می کردید داناست. پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید، و حقّا که چه بد است جایگاه متکبران.}

بندگان خدا! از مرگ گریزی نیست، بنا بر این پیش از آمدنش [در فکر آن باشید و] از آن بهراسید، و ساز و برگ آن را فراهم کنید، که شما در دسترس دام و شکار مرگ هستید، اگر بمانید شما را می گیرد، و اگر بگریزید

به شما می رسد، و مرگ از سایه شما بشما نزدیک تر و همراه تر است، مرگ با زلف شما گره خورده (کنایه از نزدیکی آنست) و دنیا از پشت پای شما پیچیده می شود (و لحظه بلحظه از عمرتان میکاهد)، پس بهنگامی که نفستان شما را بسوی شهوات میکشاند بسیار یاد مرگ کنید، و مرگ برای اندرزگوئی کافی است و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فراوان یاران خود را بیادآوری مرگ سفارش می نمود و می فرمود:«بسیار یاد مرگ کنید که مرگ شکننده لذّتها، و فاصله ای میان شما و شهوتها است».

بندگان خدا! آن کس که آمرزیده نشده پس از مردن چیزی دشوارتر از آن در پیش دارد و آن قبر است، پس از تنگی و فشار و تاریکی و تنهائی آن بیم دارید، قبر هر روز می گوید: من خانه تنهائی ام، خانه خاکی ام، من خانه وحشتم، من خانه کرمها و گزندگانم، قبر یا باغی از باغهای بهشت، یا چاهی از چهاههای دوزخ است. بنده مؤمن چون بخاک سپرده شود زمین باو گوید: آفرین، خوش آمدی، تو از جمله کسانی هستی که دوست داشتم بر پشت من راه رود، حال که تو را در بر گرفتم خواهی دانست که چگونه با تو عمل می کنم! پس تا آنجا که چشم کار می کند برای او گشاده گردد. و کافر چون به خاک سپرده شود زمین به او گوید: تو را آفرین و خوشامد مباد، تو از دشمن ترین کسانی هستی که دوست نداشتم بر پشت من راه رود، حال که تو را در بر گرفتم خواهی دانست که چگونه با تو عمل می کنم! پس چنان او را بفشارد که استخوانهای پهلویش بهم برخورد.

و همانا آن زندگی سخت و دشواری که خداوند دشمن خود را از آن بیم داده عذاب قبر است، که خداوند بر کافر نودونه اژدها مسلّط کند که گوشت بدنش را بدندان گزند، و استخوانش را بشکنند، و پیوسته بر سر او در آمد و شدند (او را پایمال کنند) تا روزی که از قبر برانگیخته شود، که اگر یکی از آن اژدهاها در زمین بدمد هرگز زمین زراعتی نرویاند.

بندگان خدا! بدانید که این جانهای ناتوان شما، و پیکرهای ناز پرورده و لطیفی که اندکی عذاب آن را کافی است تاب تحمّل این همه عذاب را ندارد، پس اگر بتوانید باین پیکرها و جانهای خود نسبت بآنچه که تاب تحمّل و صبر بر آن را ندارند رحمی آورید پس بآنچه که خدا دوست دارد عمل کنید، و آنچه را که خدا خوش ندارد رها سازید.

بندگان خدا! همانا پس از برانگیخته شدن از قبر با چیزی روبرو هستید که از (عذاب) قبر دشوارتر است، و آن روزی است که خردسال در آن روز پیر شود و بزرگسال و بمستی و بیهوشی درآید، و کودکان نارس در جنین بیفتند، و هر زن شیردهی از کودک شیرخوارش غافل گردد، روزی که چهره درهم کشیده، و اخم برهم بسته، روزی که شرّ آن در همه جا پخش است، همانا ترس آن روز فرشتگانی را که گناهی ندارند به هراس اندازد، و آسمانهای هفتگانه و کوههای استوار و زمین گسترده و گاهوار از بیم آن بلرزه افتند، و آسمان بشکافد و در آن روز فرو هشته باشد و سرخ و مذاب شود، و کوهها پس از آن همه صلابت و سختی همه بصورت ریگ روان انباشته در آیند، و در صور دمیده شود پس هر که در آسمانها و زمین باشد- جز آن کس که خدا خواهد- بهراس افتد چه رسد بآن کس که با گوش و چشم و زبان و دست و پا و فرج و شکم گناه نموده که اگر خداوند او را نیامرزیده و از شدائد آن روز به او رحم ننموده باشد. چنین کسی از همه اینها بگذرد و به غیر اینها برسد، به آتشی که ژرفایش عمیق، و سوزش شدید، و نوشابه اش صدید (چرک و خون زنان زناکار)، و عذابش جدید (تازه بتازه) و گرزهایش حدید (از آهن) است، عذابش کاهش نیابد، و ساکنانش نمیرند، جایگاهی است که رحمتی در آن نیست، و دعای اهل آن شنیده نشود (به هدف اجابت نرسد).

بندگان خدا! بدانید که در کنار این همه عذاب، رحمت خدا قرار دارد که از دسترس بندگان دور نیست، بهشتی که فضای آن باندازه پهنای آسمان و زمین است که برای پرهیزکاران فراهم آمده است، آن خیری است که ابدا شرّی با آن نباشد، لذّتهایش ملال نیاورد، و گردهم آئی آن بجدائی نینجامد، ساکنان آن در همسایگی خدای رحمان بسر برند، و پسران زیبا روی سینی هائی از زر که پر از میوه و سبزیجات خوشبوست بدست دارند و بخدمت آنان کمر بندند.

سپس ای محمّد بن ابی بکر بدان که من حکومت بزرگترین سپاه و لشکرم را نزد خویش که اهل مصر باشند بتو سپردم، حال که این چنین امری را که حکومت مردم است بتو سپرده ام چه سزاوار است که مراقب بوده و از آن بر خود بیم کنی، و بر دین خود رد حذر باشی، پس اگر توانستی که خدا- عزّوجلّ- را با خرسند ساختن احدی از آفریدگانش بخشم نیاوری بکن، که خدا- عزّوجلّ- جایگزین خوبی است بجای دیگران، و هیچ چیزی جز خودش جایگزین وی نتواند شد. بر ستمگر سخت گیر، و جلوی او را بگیر، و برای خوبان نرم باش، و بخود نزدیکشان ساز، و آنان را همراز و برادران خود قرار ده.

به نمازت بنگر که چگونه می گزاری زیرا که تو پیشوای آن قوم هستی،زیبنده توست که آن را کامل به جای آوری و سبک نگزاری، که هیچ پیشوائی در جلو قومی نماز نگزارد و نقصانی در نمازشان پیدا شود جز اینکه گناه آن بگردن اوست بدون آنکه چیزی از ثواب نماز آنان کاسته شود. و نماز را کامل بجای آر و ارکان آن را به خوبی حفظ کن تا پاداشی بمانند پاداش آنان برای تو باشد بدون آنکه چیزی از پاداش آنان کم گردد.

سپس در وضو دقّت کن، که آن از شرائط کامل بودن نماز است، سه بار آب بدهان بگردان، و سه بار بینی خود را بشوی، و صورت، سپس دست راست و سپس دست چپ خود را بشوی، سپس بر سر و دو پای خود مسح کن، که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که چنین می کرد، و بدان که وضو نیمی از ایمان است.

سپس مراقب وقت نماز باش، و آن را در وقت خود بگزار، پیش از وقت بخاطر بیکاری در انجام آن شتاب مکن، و بخاطر سرگرمی به کار از وقت خود تأخیرش مینداز، همانا مردی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از اوقات نماز پرسش نمود، فرمود: جبرئیل نزد من آمد و وقت نماز را بمن نمایاند، پس نماز ظهر را بهنگامی که خورشید در وسط آسمان و بر بالای ابروی راستش قرار گرفته بود بخواند، سپس وقت نماز عصر را بمن نمایاند و آن زمانی بود که سایه هر چیز باندازه خودش شده بود، سپس نماز مغرب را هنگامی که آفتاب غروب کرد بخواند، سپس نماز عشا را هنگامی که شفق پنهان شد بجای آورد، سپس نماز صبح را هنگامی گزارد که سیاهی شب با سپیدی صبح در آمیخته، و هنوز ستارگان مشتبک بودند. پس تو نیز در این اوقات نماز بگزار، و همراه سنّت معروف و راه روشن و آشکار باش.

سپس در رکوع و سجود خود کمال دقت بجای آر، که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نمازش از همه مردم کامل تر، و در عین حال سبکتر و کوتاهتر بود. و بدان که هر عملی از تو بدنبال نماز توست، پس آن کس که نماز خود را تباه می سازد (و با شرائط معمول به جا نمی آورد) البتّه نسبت بچیزهای دیگر تباه سازتر است. از خدائی که می بیند و دیده نمی شود و در دیدگاه اعلی قرار دارد می خواهم که ما و تو را از جمله کسانی قرار دهد که دوستشان دارد و از آنان خرسند است، تا جایی که ما و تو را بر ادای سپاس و یادآوریش و حسن عبادت و ادای حقّش، و بر آنچه که در دنیا و آخرتمان برای ما برگزیده یاری رساند.

و شما ای مردم مصر باید که کردارتان بدرستی سخنتان، و ظاهرتان بصحّت نهانتان گواهی دهد، و زبانتان با آنچه در دل دارید مخالف نباشد.

و بدانید که پیشوای هدایت با پیشوای هلاکت، و وصیّ پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم و دشمن او برابر نیستند. راستی که من بر شما از مؤمن و مشرک بیم ندارم،- چرا که خداوند مؤمن را بخاطر ایمانش (از خیانت) باز می دارد، و شرّ مشرک را با اظهار شرکش از شما دور می سازد- و لیکن از منافق بر شما بیمناکم، آنچه را می پسندید می گوید، و آنچه را که خوش ندارید می کند.

محمّد بن ابی بکر! بدان که برترین فقه و دانائی، پرهیزگاری در دین خدا و عمل بطاعت اوست، و من تو را به پروای الهی در پنهان و آشکار کارهایت و در هر شرایطی که هستی سفارش می کنم، دنیا خانه گرفتاری و بلا، و آخرت، سرای پاداش و بقاست، پس برای آنچه باقی می ماند عمل کن، و از آنچه از دست می رود روی بگردان، و بهره خود را از دنیا فراموش مکن.

من تو را به هفت (یا نه) چیز که حاوی کلّیّات اسلام است سفارش می کنم: از خدا- عزّوجلّ- بترس، و در راه خدا از هیچ کس نترس، و بهترین سخن آنست که عمل بدرستی آن گواهی دهد، و در یک امر دو گونه داوری مکن که کارت دچار پراکندگی گردد و از حقّ بر کنار افتی، و برای عموم مردم تحت فرمانت آن را بپسند که برای خود و خانواده ات می پسندی، و همان را برای آنان ناخوش دار که برای خود و خانواده ات ناخوش می داری که این کار حجّت و دلیل تو را رساتر سازد و آنان را بهتر بصلاح آورد، و در راه حقّ در ژرفای شدائد فرو رو، و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامتگری باک مدار، و هر کس که با تو مشورت کرد خیر او را در نظر گیر، و خودت را نمونه و الگوی هر دور و نزدیکی از مسلمانان قرار ده .

خداوند- عزّوجلّ- دوستی ما را با یک دیگر در راه دین قرار دهد، و ما و شما را به زیور پرهیزکاران بیاراید، و فرمانبری شما را برایتان پایدار بدارد تا بدان وسیله ما و شما را برادرانی که در بهشت بروی تختها روبروی هم تکیه زده اند قرار دهد.

ای مردم مصر، به خوبی به محمّد امیر خودتان یاری رسانید، و بر فرمانبری خود پایدار بمانید تا اینکه (در قیامت) بر سر حوض پیامبرتان وارد شوید. خداوند ما و شما را نسبت بآنچه می پسندد یاری دهد، و سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد. - . مجالس مفید : 152 و امالی شیخ 1 : 24 -

همین روایت به جز چند جمله آن، از طریق ابو محمّد حسن بن حسین بن بابویه که در سال 510 در ری این نامه برای او قرائت شده بود، از شیخ الطائفه روایت شده است. وی متذکر شده که این نامه را تماماً در کتاب الزهد التقوی آورده است. - . بشارت المصطفی : 52 -

**[ترجمه]

«12»

لی (2)،[الأمالی] للصدوق عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالْکُوفَةِ إِذَا صَلَّی الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ یُنَادِی النَّاسَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّی یُسْمِعَ أَهْلَ الْمَسْجِدِ أَیُّهَا النَّاسُ تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَقَدْ نُودِیَ فِیکُمْ بِالرَّحِیلِ فَمَا التَّعَرُّجُ عَلَی الدُّنْیَا بَعْدَ نِدَاءٍ فِیهَا بِالرَّحِیلِ تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ انْتَقِلُوا بِأَفْضَلِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ وَ هُوَ التَّقْوَی وَ اعْلَمُوا أَنَّ طَرِیقَکُمْ إِلَی الْمَعَادِ وَ مَمَرَّکُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ الْهَوْلَ الْأَعْظَمَ أَمَامَکُمْ عَلَی طَرِیقِکُمْ عَقَبَةٌ کَئُودَةٌ وَ مَنَازِلُ مَهُولَةٌ مَخُوفَةٌ- لَا بُدَّ لَکُمْ مِنَ الْمَمَرِّ عَلَیْهَا وَ الْوُقُوفِ بِهَا فَإِمَّا بِرَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ فَنَجَاةٌ مِنْ هَوْلِهَا وَ عِظَمِ خَطَرِهَا وَ فَظَاعَةِ مَنْظَرِهَا وَ شِدَّةِ مُخْتَبَرِهَا وَ إِمَّا بِهَلَکَةٍ لَیْسَ بَعْدَهَا انْجِبَارٌ.

ص: 391


1- 1. بشارة المصطفی ص 52.
2- 2. الأمالی ص 298.

جا(1)،[المجالس] للمفید عن أحمد بن الولید عن أبیه عن الصفار عن ابن معروف عن ابن مهزیار عن ابن محبوب عن عمرو بن أبی المقدام عن جابر عن أبی جعفر علیه السلام: مثله.

**[ترجمه]امالی صدوق: هنگامی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام مقیم کوفه بود، پس از نماز عشا سه مرتبه با صدای بلند، آن چنان که همه مردم داخل مسجد می شنیدند، چنین فرمود: «ای مردم! خدایتان رحمت کناد! برای کوچ کردن از این جهان آماده شوید که میان شما ندای کوچ دادن در داده شده و پس از آنکه ندای رحیل داده شده است، درنگ کردن در دنیا چه اندازه خواهد بود؟ خدایتان رحمت کند! آماده شوید و بهترین توشه را که تقوی و پرهیزگاری است، با خود بردارید و بدانید که راه شما بر صحرای قیامت و گذرتان از پل صراط است، بیم بزرگ در پیش است و در راه خود گردنه دشوار و منازل بیمناک دارید که باید از آنها بگذرید و در آنها، فقط به رحمت خدا می توان از خطر بزرگ و بیم آن نجات پیدا کرد و از بدی منظر و شدت اخبار مربوط به آن رهایی یافت، وگرنه هلاکی است که پس از آن به هیچ روی جبران نمی شود.» - . امالی : 298 -

در مجالس مفید، مثل حدیث فوق آمده است. - . مجالس مفید : 116 -

**[ترجمه]

«13»

لی (2)،[الأمالی] للصدوق عَنِ الدَّقَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الطَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَسِّنٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ اللَّهِ مَا دُنْیَاکُمْ عِنْدِی إِلَّا کَسَفْرٍ عَلَی مَنْهَلٍ (3) حَلُّوا إِذْ صَاحَ بِهِمْ سَائِقُهُمْ فَارْتَحَلُوا وَ لَا لَذَاذَتُهَا فِی عَیْنِی إِلَّا کَحَمِیمٍ أَشْرَبُهُ غَسَّاقاً وَ عَلْقَمٍ أَتَجَرَّعُ بِهِ زُعَاقاً

وَ سَمِّ أَفْعَاةٍ(4)

أَسْقَاهُ دِهَاقاً وَ قِلَادَةٍ مِنْ نَارٍ أُوهِقُهَا حناقا [خِنَاقاً] وَ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِی هَذِهِ حَتَّی اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا وَ قَالَ لِیَ اقْذِفْ بِهَا قَذْفَ الْأُتُنِ- لَا یَرْتَضِیهَا لِیَرْقَعَهَا فَقُلْتُ لَهُ اعْزُبْ عَنِّی

فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَی***وَ تَنْجَلِی عَنِّی عُلَالاتُ الْکَرَی (5)

وَ لَوْ شِئْتُ لَتَسَرْبَلْتُ بِالْعَبْقَرِیِّ الْمَنْقُوشِ مِنْ دِیبَاجِکُمْ وَ لَأَکَلْتُ لُبَابَ هَذَا الْبُرِّ بِصُدُورِ دَجَاجِکُمْ وَ لَشَرِبْتُ الْمَاءَ الزُّلَالَ بِرَقِیقِ زُجَاجِکُمْ وَ لَکِنِّی أُصَدِّقُ اللَّهَ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ حَیْثُ یَقُولُ- مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ- أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ(6) فَکَیْفَ أَسْتَطِیعُ

ص: 392


1- 1. مجالس المفید ص 116.
2- 2. المجالس 368.
3- 3. السفر- بالفتح فالسکون- جمع سافر و هو المسافر. و المنهل موضع شرب الماء علی الطریق. اعلم أن الخبر بتمامه مرّ فی المجلد 40 ص 346 مع توضیح لغاته و تفسیر غریبه مفصلا من المؤلّف- رحمه اللّه- فلا حاجة الی بیان مشکله هاهنا.
4- 4. فی المصدر« الافعی».
5- 5. العلالة: بقیة کل شی ء. و فی بعض النسخ« غلالات» بالمعجمة جمع غلالة و هی شعار تلبس تحت الثوب استعار لما یشمل الإنسان من حالة النوم. و فی المحکی عن مجمع الامثال« غیابات» و فی بعض نسخ المجمع« عمایات» و الکری النعاس.
6- 6. هود: 15 و 16.

الصَّبْرَ عَلَی نَارٍ لَوْ قَذَفَتْ بِشَرَرَةٍ إِلَی الْأَرْضِ لَأَحْرَقَتْ نَبْتَهَا وَ لَوِ اعْتَصَمَتْ نَفْسٌ بِقُلَّةٍ لَأَنْضَجَهَا وَهْجُ النَّارِ فِی قُلَّتِهَا وَ أَیُّمَا خَیْرٌ لِعَلِیٍّ أَنْ یَکُونَ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مُقَرَّباً أَوْ یَکُونَ فِی لَظَی خَسِیئاً مُبَعَّداً مَسْخُوطاً عَلَیْهِ بِجُرْمِهِ مُکَذَّباً وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِیتَ عَلَی حَسَکِ السَّعْدَانِ مُرَقَّداً وَ تَحْتِی أَطْمَارٌ عَلَی سَفَاهَا مُمَدَّداً أَوْ أُجَرَّ فِی أَغْلَالِی مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَلْقَی فِی الْقِیَامَةِ مُحَمَّداً خَائِناً فِی ذِی یَتْمَةٍ أَظْلِمُهُ بِفَلْسِهِ مُتَعَمِّداً وَ لَمْ أَظْلِمِ الْیَتِیمَ وَ غَیْرَ الْیَتِیمِ لِنَفْسٍ تُسْرِعُ إِلَی الْبَلَاءِ قُفُولُهَا وَ یَمْتَدُّ فِی أَطْبَاقِ الثَّرَی حُلُولُهَا وَ إِنْ عَاشَتْ رُوَیْداً فَبِذِی الْعَرْشِ نُزُولُهَا- مَعَاشِرَ شِیعَتِی احْذَرُوا فَقَدْ عَضَّتْکُمُ الدُّنْیَا بِأَنْیَابِهَا تَخْتَطِفُ مِنْکُمْ نَفْساً بَعْدَ نَفْسٍ کَذِئَابِهَا وَ هَذِهِ مَطَایَا الرَّحِیلِ قَدْ أُنِیخَتْ لِرُکَّابِهَا أَلَا إِنَّ الْحَدِیثَ ذُو شُجُونٍ فَلَا یَقُولَنَّ قَائِلُکُمْ إِنَّ کَلَامَ عَلِیٍّ مُتَنَاقِضٌ لِأَنَّ الْکَلَامَ عَارِضٌ وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ رَجُلًا مِنْ قُطَّانِ الْمَدَائِنِ تَبِعَ بَعْدَ الْحَنِیفِیَّةِ عُلُوجَهُ وَ لَبِسَ مِنْ نَالَةِ دِهْقَانِهِ مَنْسُوجَهُ وَ تَضَمَّخَ بِمِسْکِ هَذِهِ النَّوَافِجِ صَبَاحَهُ وَ تَبَخَّرَ بِعُودِ الْهِنْدِ رَوَاحَهُ وَ حَوْلَهُ رَیْحَانُ حَدِیقَةٍ یَشَمُّ تُفَّاحَهُ وَ قَدْ مُدَّ لَهُ مَفْرُوشَاتُ الرُّومِ عَلَی سُرُرِهِ تَعْساً لَهُ بَعْدَ مَا نَاهَزَ السَّبْعِینَ مِنْ عُمُرِهِ وَ حَوْلَهُ شَیْخٌ یَدِبُّ عَلَی أَرْضِهِ مِنْ هَرَمِهِ وَ ذُو یَتْمَةٍ تَضَوَّرَ مِنْ ضُرِّهِ وَ مِنْ قَرْمِهِ فَمَا وَاسَاهُمْ بِفَاضِلَاتٍ مِنْ عَلْقَمِهِ لَئِنْ أَمْکَنَنِیَ اللَّهُ مِنْهُ لَأَخْضَمَنَّهُ خَضْمَ الْبُرِّ وَ لَأُقِیمَنَّ عَلَیْهِ حَدَّ الْمُرْتَدِّ وَ لَأَضْرِبَنَّهُ الثَّمَانِینَ بَعْدَ حَدٍّ وَ لَأَسُدَّنَّ مِنْ جَهْلِهِ کُلَّ مَسَدٍّ تَعْساً لَهُ أَ فَلَا شَعْرٌ أَ فَلَا صُوفٌ أَ فَلَا وَبَرٌ أَ فَلَا رَغِیفٌ قَفَارُ اللَّیْلِ إِفْطَارٌ مُقَدَّمٌ (1) أَ فَلَا عَبْرَةٌ عَلَی خَدٍّ فِی ظُلْمَةِ لَیَالٍ تَنْحَدِرُ وَ لَوْ کَانَ مُؤْمِناً لَاتَّسَقَتْ لَهُ الْحُجَّةُ إِذَا ضَیَّعَ مَا لَا یَمْلِکُ.

وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتُ عَقِیلًا أَخِی وَ قَدْ أَمْلَقَ حَتَّی اسْتَمَاحَنِی مِنْ بُرِّکُمْ صَاعَةً وَ عَاوَدَنِی فِی عُشْرِ وَسْقٍ مِنْ شَعِیرِکُمْ یُطْعِمُهُ جِیَاعَهُ وَ یَکَادُ یَلْوِی ثَالِثَ أَیَّامِهِ خَامِصاً مَا اسْتَطَاعَهُ وَ رَأَیْتُ أَطْفَالَهُ شُعْثَ الْأَلْوَانِ مِنْ ضَرِّهِمْ کَأَنَّمَا اشْمَأَزَّتْ وُجُوهُهُمْ مِنْ قُرِّهِمْ.

ص: 393


1- 1. فی بعض النسخ« أ فلا رغیف للیل افطار معدم».

فَلَمَّا عَاوَدَنِی فِی قَوْلِهِ وَ کَرَّرَهُ أَصْغَیْتُ إِلَیْهِ سَمْعِی فَغَرَّهُ وَ ظَنَّنِی وَ أُوتِغُ دِینِی فَأَتَّبِعُ مَا سَرَّهُ أَحْمَیْتُ لَهُ حَدِیدَةً یَنْزَجِرُ(1)

إِذْ لَا یَسْتَطِیعُ مِنْهَا دُنُوّاً وَ لَا یَصْبِرُ ثُمَّ أَدْنَیْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ فَضَجَّ مِنْ أَلَمِهِ ضَجِیجَ ذِی دَنَفٍ یَئِنُّ مِنْ سُقْمِهِ وَ کَادَ یَسُبُّنِی سَفَهاً مِنْ کَظْمِهِ وَ لِحَرْقَةٍ فِی لَظَی أَضْنَی لَهُ مِنْ عُدْمِهِ فَقُلْتُ لَهُ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ یَا عَقِیلُ أَ تَئِنُّ مِنْ حَدِیدَةٍ أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِمَدْعَبِهِ وَ تَجُرُّنِی إِلَی نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا مِنْ غَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الْأَذَی وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظَی وَ اللَّهِ لَوْ سَقَطَتِ الْمُکَافَاةُ عَنِ الْأُمَمِ وَ تُرِکَتْ فِی مَضَاجِعِهَا بَالِیَاتٌ فِی الرِّمَمِ- لَاسْتَحْیَیْتُ مِنْ مَقْتِ رَقِیبٍ یَکْشِفُ فَاضِحَاتٍ مِنَ الْأَوْزَارِ تَنَّسِخُ- فَصَبْراً عَلَی دُنْیَا تَمُرُّ بِلَأْوَائِهَا کَلَیْلَةٍ بِأَحْلَامِهَا تَنْسَلِخُ کَمْ بَیْنَ نَفْسٍ فِی خِیَامِهَا نَاعِمَةٌ وَ بَیْنَ أَثِیمٍ فِی جَحِیمٍ یَصْطَرِخُ فَلَا تَعَجُّبَ (2) مِنْ هَذَا وَ أَعْجَبُ بِلَا صُنْعٍ مِنَّا مِنْ طَارِقٍ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَاتٍ زَمَّلَهَا فِی وِعَائِهَا وَ مَعْجُونَةٍ بَسَطَهَا فِی إِنَائِهَا فَقُلْتُ لَهُ أَ صَدَقَةٌ أَمْ نَذْرٌ أَمْ زَکَاةٌ وَ کُلُّ ذَلِکَ یَحْرُمُ عَلَیْنَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ عُوِّضْنَا مِنْهُ خُمُسَ ذِی الْقُرْبَی فِی الْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ فَقَالَ لِی لَا ذَاکَ وَ لَا ذَاکَ وَ لَکِنَّهُ هَدِیَّةٌ فَقُلْتُ لَهُ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ أَ فَعَنْ دِینِ اللَّهِ تَخْدَعُنِی بِمَعْجُونَةٍ عَرَّقْتُمُوهَا بِقَنْدِکُمْ وَ خَبِیصَةٍ صَفْرَاءَ أَتَیْتُمُونِی بِهَا بِعَصِیرِ تَمْرِکُمْ أَ مُخْتَبِطٌ أَمْ ذُو جِنَّةٍ أَمْ تَهْجُرُ أَ لَیْسَتِ النُّفُوسُ عَنْ مِثْقَالِ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مَسْئُولَةً فَمَا ذَا أَقُولُ فِی مَعْجُونَةٍ أَتَزَقَّمُهَا مَعْمُولَةً وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا وَ اسْتُرِقَّ لِی قُطَّانُهَا(3)

مُذْعِنَةً بِأَمْلَاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا شَعِیرَةً فَأَلُوکَهَا مَا قَبِلْتُ وَ لَا أَرَدْتُ- وَ لَدُنْیَاکُمْ أَهْوَنُ عِنْدِی مِنْ وَرَقَةٍ فِی فِی جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا وَ أَقْذَرُ عِنْدِی مِنْ عُرَاقَةِ خِنْزِیرٍ یَقْذِفُ بِهَا أَجْذَمُهَا وَ أَمَرُّ عَلَی فُؤَادِی مِنْ حَنْظَلَةٍ یَلُوکُهَا ذُو سُقْمٍ فَیَبْشَمُهَا فَکَیْفَ أَقْبَلُ مَلْفُوفَاتٍ عَکَمْتَهَا فِی طَیِّهَا وَ مَعْجُونَةً کَأَنَّهَا عُجِنَتْ بِرِیقِ حَیَّةٍ أَوْ قَیْئِهَا.

ص: 394


1- 1. فی المصدر« لینزجر».
2- 2. فی المصدر« و لا تعجب».
3- 3. قطان جمع قاطن و هو الساکن و الذی اقام فی بلدة و توطنها.

اللَّهُمَّ إِنِّی نَفَرْتُ عَنْهَا نِفَارَ الْمُهْرَةِ مِنْ کَیِّهَا أُرِیهِ السُّهَا وَ یُرِینِی الْقَمَرَ(1)

أَ أَمْتَنِعُ مِنْ وَبَرَةٍ مِنْ قَلُوصِهَا سَاقِطَةٍ وَ أَبْتَلِعُ إِبِلًا فِی مَبْرَکِهَا رَابِطَةً أَ دَبِیبَ الْعَقَارِبِ مِنْ وَکْرِهَا أَلْتَقِطُ أَمْ قَوَاتِلَ الرُّقْشِ فِی مَبِیتِی أَرْتَبِطُ فَدَعُونِی أَکْتَفِی مِنْ دُنْیَاکُمْ بِمِلْحِی وَ أَقْرَاصِی فَبِتَقْوَی اللَّهِ

أَرْجُو خَلَاصِی مَا لِعَلِیٍّ وَ نَعِیمٍ یَفْنَی وَ لَذَّةٍ تَنْحَتُهَا الْمَعَاصِی سَأَلْقَی وَ شِیعَتِی رَبَّنَا بِعُیُونٍ سَاهِرَةٍ وَ بُطُونٍ خِمَاصٍ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَیِّئَاتِ الْأَعْمَالِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.

**[ترجمه]امالی صدوق: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «بخدا دنیای شما در نزد من نیست جز منزلگاه مسافران که بر سر آب فرود آمدند و چون قافله سالار بر آنها بنک زند باید بکوچند و لذتهای آن در پیش من چون حمیم دوزخ است که داغ می نوشم و چون شربت تلخی است که ناگوار جرعه وار فرو می دهم و زهر ماریست که بر من تزریق می شود و گردن بند آتشی است که گلوگیر من است من این پالتو خود را آنقدر وصله زدم که از وصله کن آن شرم دارم و آخر به من گفت آن را چون سنگ سوخته به دور افکن و نپسندید که وصله زند.

گفتم: از من دور شو هنگام صبح مردمی که در شب سیر کرده اند و راه و مسافت را پیموده اند مورد ستایش قرار می گیرند. و رنج خواب از من برطرف می شود.

اگر خواهم توانم تن پوش از ممتاز دیبای شما پوشم و از مغز گندم و سینه مرغان شما خورم و از آب زلال در آب خوری شیشه های شما نوشم، ولی من تصدیق می کنم خدای عزوجل را هنگامی که می فرماید: «مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ، *أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ» - . هود / 15 - 16 - {کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود.}

چگونه بر آتشی صبر توانم که اگر شراره ای از آن به زمین رسد گیاهش را بسوزاند و اگر کسی از آن به قله پناه برد آن را بپزد و آتش در قله زند، کدام بهتر است برای علی اینکه نزد خدا مقرب باشد یا در زبانه دوزخ رانده و دور و مغضوب جرم خود گردد و تکذیب کننده باشد، به خدا اگر بر خار مغیلان بخوابم و بسترم از خوار درختان گسترده گردد یا در غل کشیده شوم، خوش تر دارم از اینکه در قیامت محمّد را خائن دیدار کنم. در حقّ یتیمی که او را از روی عمد (به فلسی) ستم کرده باشم، و ستم نکنم یتیم و غیر یتیم را برای نفسی که شتاب می کند و زیر خاکهای انباشته مدتها می ماند و اگر پاسی زنده باشد بصاحب عرش نزول کند .

ای گروه شیعیان من! بترسید که دنیا شما را به دندانش بگزد! مانند گرگ ها به سرعت از شما نفسی را پس از نفسی می برد. این مرکبهای کوچ است که برای سوارشوندگانش خوابانده اند.

سخن توجیهات مختلف دارد مبادا کسی از شما گوید سخنان علی ضد و نقیض است چون کلام ضمن کلام رخ می دهد.

به من خبر رسیده که مردی از ساکنان مداین پس از مسلمانی پیرو عجمیان کافر خود شده و از بافته دهقانانش در بر کرده، در صبح خود را مشک فشان کند و در پسین عود هندی بخور نماید در حالی که در اطرافش باغ های گلی بوده که بوی سیب از آن به مشام می آمده و از فرشهای رومی بر تختش گسترده، بدبختی بر او باد! بعد از آنکه نزدیک به هفتاد سال از عمر رسید، پیری او را فرا گرفت، از پیری چهار دست و پا بر زمینش راه می رود که از زیان قومش زاری میکند و از ما زاد زندگی به جز غذای تلخ به آنها کمک نمی دهد .

اگر خدا به من قدرت دهد، او را مانند گندم درو کنم، حد مرتد بر او جاری کنم، او را پس از حد، هشتاد تازیانه زنم و روزنه های نادانی اش را محکم کنم. نابودی بر او باد! آیا مویی نیست؟ پشمی نیست؟ کرکی نیست؟ آیا نان خشکی که افطار شب قرار دهد نیست؟ اشکی نیست که در دل شب بر گونه سردهد؟ اگر مؤمنی بود، برایش حجت بیشتری اقامه می کردم تا بداند که آنچه از او نیست ضایع کرده.

به خدا سوگند برادرم عقیل را دیدم که التماس می کرد که از گندم شما یک پیمانه به او بدهم. تکرار می کرد مرا که یک دهم پیمانه از جوی را که شما به گرسنگان می خورانید به او بدهم. روز سوم نزدیک بود از گرسنگی به زمین بیافتد و قدرت نداشت. فرزندانش را دیدم که رنگ هایشان از گرسنگی پریده بود، گویا چهره هایشان درهم شده باشد. چون گفته خود را به من بازگو کرد و تکرار کرد و من گوش فرا دادم، او فریب خورد و گمان کرد که من دینم را وامی گذارم و از چیزی پیروی می کنم که او را خشنود می کند. سپس آهنی داغ کردم تا از آن بگریزد چون توان صبر آن را ندارم، بعد آهن را به بدنش نزدیک کردم. پس از درد فریاد کشید، مانند فریاد دردمندی که از ناتوانی اش داد می زند. نزدیک بود که از نادانی مرا فحش دهد از روی خشم درونی و سوزش شراره ای که از آن زاری کرد.

سپس گفتم زنان بچه مرده برایت گریه کنند ای عقیل! ناله می کنی از آهنی که انسانی برای شوخی آن را داغ کرده؟ و مرا به سوی آتشی می کشی که خدای جبار از خشمش آن را برافروخته؟ از آتش اذیت می شوی و ناله می کنی، ولی من از آتش جهنّم

ناله نکنم؟ بخدا اگر مکافات از امتها بردارند و آن ها را آسوده و پوسیده در گور خود واگذارند من از دشمنی دیده بانی که گناهان رسواکننده را فاش کند شرم دارم.

ای عقیل! پس شکیبایی باد بر دنیایی که بلاهایش می گذرد و لذت هایش به رنج هایش از بین می رود. چقدر فرق است میان نفسی که در خیمه هایش در نعمت به سر می برد و گنه کاری که در دوزخ فریاد می کشد. از این تعجب مکن، عجیب تر این است که مهمانی در زد، بسته پیچیده ای آورده که در آن معجونی بود. از او پرسیدم آیا صدقه است؟ نذر است؟ یا زکات؟ بدان که تمام اینها بر ما اهل بیت حرام است و به جای همه آنها، خدا به ما خمس ذی القربی را در کتاب و سنت عوض داده. سپس به من گفت نه این است و نه آن، بلکه ارمغان است. پس به او گفتم: «زنان بچه مرده برایت گریه کنند! تو میخواهی مرا از دین خدا با وسیله معجونی از قند زرد خود بفریبی که با عصیر تمر خود آوردی، گیجی، دیوانه ای، هذیان گویی؟

مگر نیست که مردم از اندازه وزن خردلی پرسیده نمی شوند؟ پس چه می گویی درباره این معجون که آن را فرو خورم. به خدا سوگند اگر هفت اقلیم و آنچه که در زیر فلک هاست و ساکنانش بنده من شوند و همه اقرارکنند که ملک من اند، بر اینکه من نافرمانی خدا را درباره یک مورچه کنم و از او پوست جوی را که می خورد بگیرم، نمی پذیرم و اراده ی چنین کاری را نمی کنم.»

و همانا دنیای شما در پیش من پست تر است از برگی که در دهان ملخی است و می خورد؛ ناچیزتر است از گوشت استخوان خوکی که جذامی آن را قی کند؛ و تلخ تر است بر دل من از حنظلی که مریض آنها را می جود و بو می کند. پس چطور رو آورم به بسته هایی که گرد آوردی و حلوایی که گویا آمیخته به زهر یا قی ماری شده است .

بارالها! همانا من فرار می کنم از آن، چون نفرت کره اسب از داغ کردن. «او مرا ستاره پندارد و خودش را ماه می نمایاند.»

از یک کرکی که از شترش افتد دریغ دارد و می خواهد شتر خوابیده را یک جا ببلعد، آیا کژدمها را از آشیانه آنها برگیرم یا افعیهای کشنده را در خوابگاهم ببندم مرا بگذارید از دنیای شما ب بههمان نمک و قرصه های نان جوم بسازم و بتقوای از خدا امید رهایی داشته باشم علی را چه کار با نعمتی که فانی شود و لذتی که گناهان ببار آرد من و شیعه هایم پروردگار خود را ملاقات کنیم با چشمهای تار و شکمهای خالی.

«و لیمحص اللَّه الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ» - . آل عمران / 141 - { و تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند خالص گرداند و کافران را [به تدریج] نابود سازد.} و پناه می برم به خدا از گناهان و درود بر محمّد و خاندانش. - . مجالس : 368 -

**[ترجمه]

«14»

فس (2)،[تفسیر القمی]: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْماً وَ قَدْ تَبِعَ جِنَازَةً فَسَمِعَ رَجُلًا یَضْحَکُ فَقَالَ کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَی غَیْرِنَا کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِیهَا عَلَی غَیْرِنَا وَجَبَ وَ کَأَنَّ الَّذِی نَسْمَعُ مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ نُنْزِلُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْکُلُ تُرَاثَهُمْ کَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ قَدْ نَسِینَا کُلَّ وَاعِظَةٍ وَ رُمِینَا بِکُلِّ جَائِحَةٍ أَیُّهَا النَّاسُ طُوبَی لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ وَ تَوَاضَعَ مِنْ غَیْرِ مَنْقَصَةٍ وَ جَالَسَ أَهْلَ التَّفَقُّهِ (3)

وَ الرَّحْمَةِ وَ خَالَطَ أَهْلَ الذُّلِّ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ أَنْفَقَ مَالًا جَمَعَهُ فِی غَیْرِ مَعْصِیَةٍ أَیُّهَا النَّاسُ طُوبَی لِمَنْ ذَلَّ فِی نَفْسِهِ وَ طَابَ کَسْبُهُ وَ صَلَحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ خَلِیقَتُهُ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ کَلَامِهِ وَ عَدَلَ (4)

عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ وَ سَعَتْهُ السُّنَّةُ وَ لَمْ یَتَعَدَّ إِلَی الْبِدْعَةِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ طُوبَی لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَکَلَ کِسْرَتَهُ وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ کَانَ مِنْ نَفْسِهِ فِی تَعَبٍ (5)

وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی الرَّاحَةِ.

ص: 395


1- 1. هذا مثل، و قد هجا به الکمیت الحجاج هکذا: شکونا إلیه خراب السواد***فحرم علینا لحوم البقر فکنا کما قال من قبلنا***« اریها السها و ترینی القمر».
2- 2. تفسیر القمّیّ« ره» ص 428.
3- 3. فی بعض النسخ« اهل الفقه».
4- 4. فی بعض النسخ« کف عن الناس».
5- 5. فی بعض النسخ« فی شغل».

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روزی به دنبال جنازه ای می رفت که صدای مردی را شنید که می خندید. فرمود: «گویا مرگ در دنیا بر غیر ما نوشته شده؛ گویا حقّ در دنیا بر غیر ما واجب شده؛ گویا آن کس که ما می شنویم از مردگان است، مسافری است که طولی نمی کشد به سوی ما بر می گردد، پس بدن هاشان را سرازیر قبر می کنیم و ارث هایشان را می خوریم؛ گویا ما پس از آنان جاویدانیم، فراموش کردیم هر پندی را، و به هر آفت و زیانی گرفتار شدیم.

ای مردم! خوشا به حال کسی که از عیب مردم به عیب خودش سرگرم گردد؛ و بدون غرض و مقصودی تواضع داشته باشد، با اهل فهم و شعور و محبت مجالست داشته باشد، و با ذاکران و مستمندان هم نشینی کند.

مالی را که از راه حلال بدست آورده است انفاق نماید.

ای مردم خوشا به حال آن کس که خود را کوچک بداند و کسبش پاک باشد و نهانش شایسته گردد، و خلقش نیکو باشد و زیادی مالش را در راه خداوند بدهد، و زبان را از پرگویی حفظ می نماید، و شرّش را از مردم دور می دارد، و اجرای سنّت پیامبر بر او سخت نیاید، و به بدعت گرایی متّهم نشده است.

ای مردم! خوشا به حال آن کس که در خانه خود قرار گیرد؛ لقمه نان خودش را بخورد؛ بر گناهش گریه کند؛ از نفس خود در رنج باشد و مردم از او در آسایش.» - . تفسیر قمی : 428 -

**[ترجمه]

«15»

ل (1)،[الخصال] عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: کَانَتِ الْفُقَهَاءُ وَ الْحُکَمَاءُ إِذَا کَاتَبَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً کَتَبُوا بِثَلَاثٍ لَیْسَ مَعَهُنَّ رَابِعَةٌ مَنْ کَانَتِ الْآخِرَةُ هَمَّهُ کَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ فِی الدُّنْیَا(2) وَ مَنْ أَصْلَحَ سَرِیرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِیَتَهُ وَ مَنْ أَصْلَحَ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَصْلَحَ اللَّهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ.

**[ترجمه]خصال: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «هر گاه فقیهان و حکیمان گروهی با گروه دیگر مکاتبه می کردند، سه چیز را می نوشتند که چهارمی نداشت: آن که همتش را به کار آخرت گماشت خداوند کار دنیای او را کفایت می کند؛ هر کس نهانش را شایسته گرداند، خدا آشکارش را شایسته کند؛ هر کس اصلاح کند آنچه را که میان او و خداست، خدا هم اصلاح کند آنچه را که میان او و مردم است.» - . خصال 1 : 64 -

**[ترجمه]

«16»

ل (3)،[الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ إِیَّاکَ وَ الْعُجْبَ وَ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَإِنَّهُ لَا یَسْتَقِیمُ لَکَ عَلَی هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ صَاحِبٌ وَ لَا یَزَالُ لَکَ عَلَیْهَا مِنَ النَّاسِ مُجَانِبٌ وَ أَلْزِمْ نَفْسَکَ التَّوَدُّدَ وَ صَبِّرْ عَلَی مَئُونَاتِ النَّاسِ نَفْسَکَ وَ ابْذُلْ لِصَدِیقِکَ نَفْسَکَ وَ مَالَکَ وَ لِمَعْرِفَتِکَ (4) رِفْدَکَ وَ مَحْضَرَکَ وَ لِلْعَامَّةِ بِشْرَکَ وَ مَحَبَّتَکَ وَ لِعَدُوِّکَ عَدْلَکَ وَ إِنْصَافَکَ وَ اضْنَنْ بِدِینِکَ وَ عِرْضِکَ عَنْ کُلِّ أَحَدٍ فَإِنَّهُ أَسْلَمُ لِدِینِکَ وَ دُنْیَاکَ.

**[ترجمه]خصال: حضرت امیرالمؤمنین در وصیتش به پسرش محمّد حنفیه فرمود: بپرهیز از خودنمایی، بدخویی و کم صبری، زیرا با این سه خصلت، همراهی نمی یابی و دوستی پیدا نمی کنی. خود را به اظهار دوستی وادار کن و بر زحمات و مخارجی که مردم به تو تحمیل کنند بردبار باش. مال و جانت را از دوست صمیمی دریغ مدار، آشنایان خود را بپذیر و با آنان همنشینی کن با عموم مردم بخوشرویی و دوستانه برخورد کن، با دشمن خود به عدل و انصاف رفتار کن و دین و آبروی خود را از هر کسی دریغ کن و برای خود نگهدار، زیرا این روش برای دین و دنیای تو از هر رویه دیگر سالمتر است.» - . خصال 1 : 72 -

**[ترجمه]

«17»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ أَبِی مِخْنَفٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ ذَاتَ یَوْمٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا مَقَالَتِی وَ عُوا کَلَامِی إِنَّ الْخُیَلَاءَ مِنَ التَّجَبُّرِ وَ النَّخْوَةَ مِنَ التَّکَبُّرِ وَ إِنَّ الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ حَاضِرٌ یَعِدُکُمُ الْبَاطِلَ أَلَا إِنَّ الْمُسْلِمَ أَخُو الْمُسْلِمِ فَ لا تَنابَزُوا وَ لَا تَخَاذَلُوا- فَإِنَّ شَرَائِعَ الدِّینِ وَاحِدَةٌ وَ سَبِیلَهُ قَاصِدَةٌ مَنْ أَخَذَ بِهَا لَحِقَ وَ مَنْ تَرَکَهَا مَرَقَ وَ مَنْ فَارَقَهَا مَحَقَ لَیْسَ الْمُسْلِمُ بِالْخَائِنِ إِذَا ائْتُمِنَ وَ لَا بِالْمُخْلِفِ إِذَا وَعَدَ وَ لَا بِالْکَذُوبِ إِذَا نَطَقَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِ

ص: 396


1- 1. الخصال ج 1 ص 64.
2- 2. فی بعض النسخ« من الدنیا».
3- 3. الخصال ج 1 ص 72.
4- 4. أی لاصحابک.
5- 5. الأمالی ج 1 ص 9 و 10.

الرَّحْمَةِ وَ قَوْلُنَا الْحَقُّ وَ فِعْلُنَا الْقِسْطُ وَ مِنَّا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ فِینَا قَادَةُ الْإِسْلَامِ وَ أُمَنَاءُ الْکِتَابِ نَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِلَی جِهَادِ عَدُوِّهِ وَ الشِّدَّةِ فِی أَمْرِهِ وَ ابْتِغَاءِ رِضْوَانِهِ وَ إِلَی إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ حِجِّ الْبَیْتِ وَ صِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ تَوْفِیرِ الْفَیْ ءِ لِأَهْلِهِ.

أَلَا وَ إِنَّ أَعْجَبَ الْعَجَبِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ الْأُمَوِیَّ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ السَّهْمِیَّ یُحَرِّضَانِ النَّاسَ عَلَی طَلَبِ الدِّینِ بِزَعْمِهِمَا وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَمْ أُخَالِفْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَطُّ وَ لَمْ أَعْصِهِ فِی أَمْرٍ قَطُّ أَقِیهِ بِنَفْسِی فِی الْمَوَاطِنِ الَّتِی تَنْکُصُ فِیهَا الْأَبْطَالُ وَ تُرْعَدُ فِیهَا الْفَرَائِصُ بِقُوَّةٍ أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِهَا فَلَهُ الْحَمْدُ وَ لَقَدْ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ رَأْسَهُ فِی حَجْرِی وَ لَقَدْ وُلِّیتُ غُسْلَهُ أُغَسِّلُهُ بِیَدِی وَ تُقَلِّبُهُ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ مَعِی وَ ایْمُ اللَّهِ مَا اخْتُلِفَ أُمَّةٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهَرَ بَاطِلُهَا عَلَی حَقِّهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ قَالَ فَقَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ أَمَّا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ أَعْلَمَکُمْ أَنَّ الْأُمَّةَ لَمْ یَسْتَقِمْ عَلَیْهِ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ وَ قَدْ نَفَذَتْ بَصَائِرُهُمْ.

**[ترجمه]امالی طوسی: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روزی سخنرانی کرد. آن حضرت پس از ستایش و ثنای خدا و درود بر پیامبر فرمود: «ای مردم! سخن مرا بشنوید و به گوش گیرید کلام مرا. خودبینی از سرکشی پدید آید، و سرکشی از بزرگ منشی، و بزرگ منشی از تکبّر. و بی شکّ شیطان دشمنی است آماده و در کمین، که شما را وعده های پوچ و توخالی دهد. فرد مسلمان برادر و غمخوار مسلمان است، پس همدیگر را وامگذارید و بر هم القاب زشت منهید، چرا که دستورات دین بی نظیر است و راههای آن هموار و صاف. هر کس بدان عمل کند به منظور رسد، و هر کس از آن کناره گیرد نابود و هلاک شود، و هر کس که آن را ترک گوید از دین کنار رفته (کافر شود). فرد مسلمان چون لب به سخن گشاید هرگز دروغ نگوید، و چون وعده دهد تخلّف ننماید، و زمانی که امانت گیرد خیانت نورزد.

ما خاندان رحمتیم و سخن ما حقّ است. کار ما عدالت است، خاتم پیامبران از ماست و پیشروی اسلام در ماست. ما امینان کتاب خداییم، شما را به خدا و رسولش دعوت می کنیم، به سوی جنگیدن با دشمنان خدا، محکم ساختن امر او، جستن خشنودی او، بپا داشتن نماز، دادن زکات، حج کعبه، روزه ماه رمضان و تقسیم غنیمت با اهلش.

آگاه باشید از همه شگفت تر آنکه معاویة بن ابی سفیان اموی و عمر و بن عاص سهمی مردم را به خونخواهی پسر عمویشان (عثمان) بر می انگیزند، وبه خدا سوگند که من هرگز با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مخالفت نورزیدم، و هرگز در کاری از وی سر نپیچیدم، جان خود را در مواردی سپر او ساختم که زورمندان و شجاعان از آن عقب می نشستند، و بنده های بدنها از آن می لرزید، و البتّه به نیرویی بود که خداوند به من کرامت نموده بود و بر این بخشش او را سپاس می گزارم. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حالی قبض روح شد که سر مبارکش در دامن من بود، و خودم با این دستهایم غسل او را بعهده گرفتم، فرشتگان مقرّب در این امر یاریم می دادند.

و به خدا سوگند که هیچ امّتی پس از پیامبرش اختلاف نکرد جز اینکه گروه باطل بر گروه حقّ غلبه یافت مگر آنکه خدا بخواهد.» سپس عمار یاسر بلند شد و عرض کرد: «امیر المؤمنین شما را آگاه ساخت که امّت با وی وفادار نخواهد ماند.» سپس مردم با بینش کامل از هم جدا شدند. - . امالی 1 : 9 و 10 -

**[ترجمه]

«18»

فس (1)،[تفسیر القمی] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: لِلظَّالِمِ غَداً یَکْفِیهِ عَضُّهُ یَدَیْهِ وَ الرَّحِیلُ وَشِیکٌ وَ لِلْأَخِلَّاءِ نَدَامَةٌ إِلَّا الْمُتَّقِینَ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «فردای روز قیامت ظالم دست خود را گاز می گیرد، روز کوچ کردن نزدیک می باشد، دوستان روز قیامت از دوستی خود پشیمان خواهند شد جز پرهیزکاران که پشیمان نمی شوند». - . . تفسیر قمی : 614 -

**[ترجمه]

«19»

ب (2)،[قرب الإسناد] عَنِ ابْنِ ظَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: مَا مُلِئَ بَیْتٌ قَطُّ حَبْرَةً إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یُمْلَأَ عَبْرَةً وَ مَا مُلِئَ بَیْتٌ قَطُّ عَبْرَةً إِلَّا أَنْ یُوشِکَ أَنْ یُمْلَأَ حَبْرَةً(3).

ص: 397


1- 1. تفسیر القمّیّ ص 612.
2- 2. قرب الإسناد ص 57.
3- 3. کذا. و هکذا فی المصدر، و یمکن أن یتکلف فی معناه و یقال: المراد من غیره تغیر الحال و انتقالها عن الصلاح الی الفساد و ذلک لما تحقّق من أن الشی ء إذا جاوز حده انعکس ضده. لکن الظاهر فیه تصحیف و الصحیح« ما ملئ بیت قط حبرة الا أوشک أن یملأ عبرة، و ما ملئ بیت قط عبرة الا یوشک أن یملأ حبرة» و قد مر نظیره ص 351 و الحبرة بالفتح النعمة و سعة العیش، و العبرة بالفتح الدمعة قبل أن تفیض او الحزن بلا بکاء ذکرهما الفیروزآبادی.

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی علیه السلام فرمود: «هیچ گاه خانه ای پر از خوبی نمی شود، مگر اینکه به زودی از برعکس آن پر شود و هیچ گاه خانه ای از بدی پر نمی شود، مگر اینکه پر شود از خوبی.» - . قرب الاسناد : 57 -

**[ترجمه]

«20»

ب (1)،[قرب الإسناد] عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام: أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لِرَجُلٍ وَ هُوَ یُوصِیهِ خُذْ مِنِّی خَمْساً لَا یَرْجُوَنَّ أَحَدُکُمْ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا یَخَافُ إِلَّا ذَنْبَهُ وَ لَا یَسْتَحِی أَنْ یَتَعَلَّمَ مَا لَا یَعْلَمُ وَ لَا یَسْتَحِی إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا یَعْلَمُ أَنْ یَقُولَ لَا أَعْلَمُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ.

**[ترجمه]قرب الاسناد: علی علیه السلام به مردی که او را وصیت می کرد فرمود: «پنج چیز را از من داشته باش: هیچ کس از شما، به کسی جز پروردگارش امیدوار نباشد؛ از هیچ چیز مگر گناهش نترسد؛ از آموختن چیزی را که نمی داند شرم نکند؛ هر گاه چیزی را که نمی داند از او بپرسند، از گفتن نمی دانم حیا نکند. بدانید که صبر در برابر ایمان، مانند سر است در برابر بدن.» - . همان : 72 -

**[ترجمه]

«21»

ما(2)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَفْضَلُ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ کَلِمَةُ الْإِخْلَاصِ فَإِنَّهَا الْفِطْرَةُ وَ إِقَامُ الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا الْمِلَّةُ وَ إِیتَاءُ الزَّکَاةِ فَإِنَّهَا مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ وَ صِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ حِجُّ الْبَیْتِ فَإِنَّهُ مِیقَاتٌ لِلدِّینِ (3)

وَ مَدْحَضَةٌ لِلذَّنْبِ (4) وَ صِلَةُ الرَّحِمِ فَإِنَّهَا مَثْرَاةٌ لِلْمَالِ وَ مَنْسَاةٌ لِلْأَجَلِ (5)

وَ الصَّدَقَةُ فِی السِّرِّ فَإِنَّهَا تُذْهِبُ الْخَطِیئَةَ وَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ وَ تَقِی مَصَارِعَ الْهَوَانِ أَلَا فَاصْدُقُوا فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ مَنْ صَدَقَ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّ الْکَذِبَ مُجَانِبُ الْإِیمَانِ أَلَا وَ إِنَّ الصَّادِقَ عَلَی شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ أَلَا وَ إِنَّ الْکَاذِبَ عَلَی شَفَا مَخْزَاةٍ وَ هَلَکَةٍ أَلَا وَ قُولُوا خَیْراً تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ وَ صِلُوا مَنْ قَطَعَکُمْ وَ عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَی مَنْ سَاءَلَکُمْ (6).

ع (7)، [علل الشرائع] عن أبیه عن سعد عن إبراهیم بن مهزیار عن أخیه عن حماد

ص: 398


1- 1. المصدر ص 72.
2- 2. الأمالی ج 1 ص 220.
3- 3. فی بعض النسخ« منفاة للفقر».
4- 4. المدحضة- بفتح المیم-: المزلة و المزلقة.
5- 5. أی مکثر للثروة. و النسی ء: التاخیر. و المراد بالاجل: العمر.
6- 6. فی المصدر« و عودوا بالفضل علیهم».
7- 7. علل الشرائع المجلد الأول الباب الثانی و الثمانون بعد المائة.

بن عیسی عن إبراهیم بن عمر بإسناده یرفعه إلی علی بن أبی طالب علیه السلام: مثله- ین (1)،[کتاب حسین بن سعید] و النوادر عن حماد: مثله.

**[ترجمه]امالی طوسی: امیرالمؤمنین فرمود: «بالاترین چیزی که متوسّلین به آن توسّل می جویند عبارت است از: ایمان به خدا و رسولش، جهاد در راه خدا و کلمه اخلاص که فطرت می باشد، نماز را تمام و صحیح بجا آوردن که ملّت می باشد، پرداختن زکات که از فرائض و واجبات الهی است، روزه ماه رمضان که سپر است از عذاب الهی، حجّ خانه خدا که برطرف کننده فقر و محوکننده گناه است، صله رحم که زیادکننده مال و به تأخیر اندازنده مرگ است، صدقه پنهانی، زیرا که گناه را می برد و خشم پروردگار را خاموش می کند؛ انجام دادن کارهای خوب، زیرا آنها مرگ بد را دفع می کنند و شما را از به زمین خوردن های ننگین نگه می دارد.

همانا راست بگویید که خدا با راست گویان است؛ و از دروغ دوری کنید، زیرا دروغ دورکننده ایمان است. آگاه باشید که راستگو، در گذرگاه نجات و کرامت است. آگاه باشید که همانا دروغگو، در گذرگاه نابودی و هلاکت است .

آگاه باشید نیک گفتار باشید که با آن شناخته می شوید و عمل به آن کنید تا اهل آن باشید امانت را به صاحبش رد کنید، کسی که با شما قطع کرد شما وصل نمایید، کسی که از شما چیزی درخواست نمود بیش از آنچه خواسته به او بدهید.» - . امالی طوسی 1 : 220 -

در کتاب علل الشرایع، مثل این حدیث روایت شده است. - . علل الشرایع 1 ، باب 182 -

در کتاب حسین بن سعید و نوادر نیز مثل حدیث فوق روایت شده است.

**[ترجمه]

«22»

ل (2)،[الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی عَنْ نَوْفٍ قَالَ: بِتُّ لَیْلَةً عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَکَانَ یُصَلِّی اللَّیْلَ کُلَّهُ وَ یَخْرُجُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَةٍ فَیَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یَتْلُو الْقُرْآنَ قَالَ فَمَرَّ بِی بَعْدَ هُدُوءٍ مِنَ اللَّیْلِ فَقَالَ یَا نَوْفُ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ أَمْ رَامِقٌ (3) قُلْتُ بَلْ رَامِقٌ أَرْمُقُکَ بِبَصَرِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ یَا نَوْفُ طُوبَی لِلزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیَا الرَّاغِبِینَ فِی الْآخِرَةِ أُولَئِکَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً وَ مَاءَهَا طِیباً وَ الْقُرْآنَ دِثَاراً وَ الدُّعَاءَ شِعَاراً وَ قَرِّضُوا مِنَ الدُّنْیَا تَقْرِیضاً عَلَی مِنْهَاجِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام قُلْ لِلْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ- لَا تَدْخُلُوا بُیُوتاً مِنْ بُیُوتِی إِلَّا بِقُلُوبٍ طَاهِرَةٍ وَ أَبْصَارٍ خَاشِعَةٍ وَ أَکُفٍّ نَقِیَّةٍ وَ قُلْ لَهُمْ اعْلَمُوا أَنِّی غَیْرُ مُسْتَجِیبٍ لِأَحَدٍ مِنْکُمْ دَعْوَةً وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِی قِبَلَهُ مَظْلِمَةٌ یَا نَوْفُ إِیَّاکَ أَنْ تَکُونَ عَشَّاراً أَوْ شَاعِراً أَوْ شُرْطِیّاً أَوْ عَرِیفاً(4) أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ وَ هِیَ الطُّنْبُورُ أَوْ صَاحِبَ کُوبَةٍ وَ هُوَ الطَّبْلُ- فَإِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ دَاوُدَ علیه السلام خَرَجَ ذَاتَ لَیْلَةٍ فَنَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ إِنَّهَا السَّاعَةُ الَّتِی لَا تُرَدُّ فِیهَا دَعْوَةٌ إِلَّا دَعْوَةُ عَرِیفٍ أَوْ دَعْوَةُ شَاعِرٍ أَوْ دَعْوَةُ عَاشِرٍ(5)

أَوْ شُرْطِیٍّ أَوْ صَاحِبِ عَرْطَبَةٍ(6) أَوْ صَاحِبِ کُوبَةٍ.

ص: 399


1- 1. مخطوط.
2- 2. الخصال ج 1 ص 164.
3- 3. الراقد: النائم. و الرامق: اللاحظ و الناظر فی الشی ء.
4- 4. العریف- بالفتح و التخفیف: العالم بالشی ء و من یعرف أصحابه، و القیم بأمر القوم و النقیب و هو دون الرئیس.
5- 5. العشار و العاشر الذی یأخذ العشریة و الخراج و الجبایة.
6- 6. العرطبة: العود.

**[ترجمه]خصال: نوف می گوید: شبی را نزد امیر مؤمنان علی علیه السلام سپری کردم. آن حضرت تمام شب را نماز می خواند و ساعت به ساعت بیرون می رفت، به آسمان می نگریست و قرآن تلاوت می کرد. پس از آرامش شب و به خواب رفتن چشم ها به سراغ من آمد و فرمود: «ای نوف! خوابی یا بیدار؟» عرض کردم ببیدارم و با چشمانم شما را زیر نظر دارم، ای امیر مؤمنان علیه السلام! امام فرمود: «ای نوف! خوشا به حال زاهدان در دنیا و مشتاقان به آخرت. آنان کسانی هستند که زمین را فرش و خاکش را رختخواب و آبش را بوی خوش و قرآن را لباس زیر و دعا را لباس رو قرار دادند و از دنیا همانند عیسی بن مریم علیه السلام به کلی بریدند. به تحقیق، خداوند به عیسی علیه السلام وحی فرستاد که به اشراف بنی اسرائیل بگو: وارد خانه ای از خانه های من نشوند مگر با قلب های پاک و چشمان خاشع و دستان پاک. و به آنان بگو: بدانید که من دعایی از احدی از شما و از احدی از خلقم که ظلمی بر او باشد، مستجاب نخواهم کرد.

ای نوف! بپرهیز از این که مامور وصول مالیات [/ یک دهم گیر] یا شاعر یا پاسبان یا کارگزار و مامور اطلاعاتی حکومت در میان مردم یا نوازنده طنبور یا طبل باشی؛ زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شبی بیرون آمد و به آسمان نگریست، آن گاه فرمود: این زمانی است که در آن هیچ دعایی رد نمی شود مگر دعای مامور اطلاعاتی حکومت در میان مردم یا دعای شاعر یا دعای مامور وصول مالیات یا پاسبان یا نوازنده طنبور یا طبل نواز.» - . خصال 1 : 164 -

**[ترجمه]

«23»

ل (1)،[الخصال] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ یُوسُفَ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّبَرِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ نَجْدَةَ(2) قَالَ حَدَّثَنَا وَکِیعٌ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ أَبِی زَائِدَةَ عَنْ عَامِرٍ الشَّعْبِیِّ قَالَ: تَکَلَّمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِتِسْعِ کَلِمَاتٍ ارْتَجَلَهُنَّ ارْتِجَالًا فَقَأْنَ عُیُونَ الْبَلَاغَةِ وَ أَیْتَمْنَ جَوَاهِرَ الْحِکْمَةِ وَ قَطَعْنَ جَمِیعَ الْأَنَامِ عَنِ اللَّحَاقِ بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِی الْمُنَاجَاةِ وَ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِی الْحِکْمَةِ وَ ثَلَاثٌ مِنْهَا فِی الْأَدَبِ فَأَمَّا اللَّاتِی فِی الْمُنَاجَاةِ فَقَالَ إِلَهِی کَفَی بِی عِزّاً أَنْ أَکُونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفَی بِی فَخْراً أَنْ تَکُونَ لِی رَبّاً أَنْتَ کَمَا أُحِبُّ فَاجْعَلْنِی کَمَا تُحِبُّ وَ أَمَّا اللَّاتِی فِی الْحِکْمَةِ فَقَالَ قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُهُ وَ مَا هَلَکَ امْرُؤٌ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ الْمَرْءُ مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسَانِهِ وَ اللَّاتِی فِی الْأَدَبِ فَقَالَ امْنُنْ عَلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَمِیرَهُ وَ احْتَجْ إِلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَسِیرَهُ وَ اسْتَغْنِ عَمَّنْ شِئْتَ تَکُنْ نَظِیرَهُ.

**[ترجمه]خصال: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بدون هیچ پیش بینی قبلی نه جمله فرمود: که چشمهای بلاغت را از خیره گی کور کرد و جواهر حکمت را یتیم کرده و دست همه مردم را از اینکه بتوانند یکی از این جمله ها را ادا کنند کوتاه کرده است سه جمله از آنها در راز و نیاز است و سه جمله در حکمت و سه جمله در ادب معاشرت اما آن سه جملة که در مناجات است این است که فرمود: «خدایا! بس است مرا همین عزت که بنده تو ام؛ بس است همین فخر مرا که پروردگارم تو هستی، تو آن چنانی که من دوست دارم، پس قرار ده مرا چنان که دوست داری.» اما سخنانی که در حکمت است، فرمود: «ارزش هر مردی همان است که او را نیکو دارد؛ نابود نمی شود مردی که ارزش خویش را بداند؛ مرد در زیر زبانش پنهان است.» اما سخنانی که در ادب است، فرمود: «احسان کن بر هر کس که می خواهی امیرش باشی؛ نیاز پیدا کن به هر کس که می خواهی اسیرش باشی؛ بی نیازی بجو از هر کسی که می خواهی مانندش باشی.» - . خصال 2 : 45 -

**[ترجمه]

«24»

ل (3)،[الخصال] عَنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ وَ سَعْدٍ مَعاً عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: عَشَرَةٌ یُفْتِنُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ غَیْرَهُمْ ذُو الْعِلْمِ الْقَلِیلِ یَتَکَلَّفُ أَنْ یُعَلِّمَ النَّاسَ کَثِیراً وَ الرَّجُلُ الْحَلِیمُ ذُو الْعِلْمِ الْکَثِیرِ لَیْسَ بِذِی فِطْنَةٍ وَ الَّذِی یَطْلُبُ مَا لَا یُدْرِکُ وَ لَا یَنْبَغِی لَهُ وَ الْکَادُّ عِنْدَ الْمُتَّئِدِ وَ الْمُتَّئِدُ(4)

الَّذِی لَیْسَ لَهُ مَعَ تُؤَدَتِهِ عِلْمٌ وَ عَالِمٌ غَیْرُ مُرِیدٍ لِلصَّلَاحِ وَ مُرِیدٌ لِلصَّلَاحِ لَیْسَ بِعَالِمٍ وَ الْعَالِمُ یُحِبُّ الدُّنْیَا وَ الرَّحِیمُ بِالنَّاسِ یَبْخَلُ بِمَا عِنْدَهُ وَ طَالِبُ الْعِلْمِ یُجَادِلُ فِیهِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ فَإِذَا عَلَّمَهُ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ.

**[ترجمه]خصال: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ده طایفه اند که خود و دیگران را به آشوب افکنند: صاحب دانش اندک که مردم را به زحمت می اندازد تا فراوان بیاموزد؛ مردم بردباری که صاحب علم بسیار هستند، ولی زیرک نیستند؛ کسی که یافتن مالی را می جوید، ولی برای او سزاوار نیست؛ کسی که کوشش کننده در پیش کسی که خونسرد است و علمی هم ندارد؛ دانشمندی که اراده کننده اصلاح نیست؛ اراده کنند اصلاحی که دانش ندارد؛ دانشمندی که دنیا را دوست دارد؛ رحم کننده به مردم که بخل می ورزد از مالش؛ دانش آموزی که جدال می کند در علم؛ و کسی که دیگری از او داناتر است و هر گاه آموزشش دهد، از او نپذیرد.» - . همان 2 : 53 -

**[ترجمه]

«25»

ل (5)،[الخصال] عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الزَّیَّاتِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ الْخَزَّازِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ:

ص: 400


1- 1. الخصال: ج 2 ص 45.
2- 2. فی المصدر« سهل بن نحره».
3- 3. المصدر ج 2 ص 53.
4- 4. اتأد فی الامر: تمهل و تأنی. و التؤدة- کلمزة- الرزانة و تأنی.
5- 5. المصدر ج 2 ص 94.

الصِّدْقُ أَمَانَةٌ وَ الْکَذِبُ خِیَانَةٌ وَ الْأَدَبُ رِئَاسَةٌ وَ الْحَزْمُ کِیَاسَةٌ وَ السَّرَفُ مَتْوَاةٌ وَ الْقَصْدُ مَثْرَاةٌ(1)

وَ الْحِرْصُ مَفْقَرَةٌ وَ الدَّنَاءَةُ مَحْقَرَةٌ وَ السَّخَاءُ قُرْبَةٌ وَ اللُّؤْمُ غُرْبَةٌ وَ الرِّقَّةُ اسْتِکَانَةٌ وَ الْعَجْزُ مَهَانَةٌ وَ الْهَوَی مَیْلٌ وَ الْوَفَاءُ کَیْلٌ وَ الْعُجْبُ هَلَاکٌ وَ الصَّبْرُ مِلَاکٌ (2).

**[ترجمه]خصال: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «راستگویی، امانت است؛ دروغ، خیانت است؛ ادب، ریاست است؛ دوراندیشی، زرنگی است؛ اسراف، زیان است؛ میانه روی، دارایی است؛ آز، جایگاه بینوایی است؛ پستی، کوچک کننده است؛ بخشش، نزدیک کننده است، لئامت، دورکننده است؛ نرمی، آرامش است؛ ناتوانی، پستی است؛ هوا، رغبت است؛ وفا، سنجیدنی است؛ خودبینی، نابودی است؛ و شکیبایی، پایندگی است.» - . همان 2 : 94 -

**[ترجمه]

«26»

ن (3)،[عیون أخبار الرضا علیه السلام] عَنِ الْمُفَسِّرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْحُسَیْنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ: کَمْ مِنْ غَافِلٍ یَنْسِجُ ثَوْباً لِیَلْبَسَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ کَفَنُهُ وَ یَبْنِی بَیْتاً لِیَسْکُنَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ مَوْضِعُ قَبْرِهِ.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: امیرالمؤمنین که درود و سلام خدا بر او باد فرمود: «چه بسا بی خبری که جامه ای می بافد تا بپوشد، جز این نیست که آن جامه، کفن او شود، و خانه ای می سازد تا در آن جایگزین شود، جز این نیست که آن خانه، جایگاه گورش گردد.» - . عیون اخبار الرضا علیه السلام : 165 -

**[ترجمه]

«27»

ما(4)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجِعَابِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَاسِینَ قَالَ سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیهم السلام بِسُرَّ مَنْ رَأَی یَذْکُرُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ کَرِیمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ حِسَانٌ وَ الْفِکْرُ مِرْآةٌ صَافِیَةٌ وَ الِاعْتِذَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ وَ کَفَی بِکَ أَدَباً لِنَفْسِکَ تَرْکُکَ مَا کَرِهْتَهُ مِنْ غَیْرِکَ.

**[ترجمه]امالی طوسی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «دانش، بهره ای است گرامی؛ آداب، آرایش های نیکو است؛ اندیشه، آینه ای است صاف؛ پوزش طلبیدن، بیم دهنده اندرز دهنده است. و در تربیت خود همین بس که آنچه را از دیگران نمی پسندی رها سازی.» - . امالی 1 : 113 و 114 -

**[ترجمه]

«28»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَنْبَارِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ عَنِ الْعُمَرِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ السَّعْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَوْصَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ فِیمَا أَوْصَی إِلَیْهِ یَا بُنَیَّ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا عُدْمَ أَشَدُّ مِنْ عُدْمِ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ (6) وَ لَا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا

ص: 401


1- 1. المتواة: ما یسبب الخسارة و الضیاع. و المثراة: ما یسبب مزید الثروة.
2- 2. الملاک- بالکسر و الفتح-: القوام.
3- 3. عیون أخبار الرضا علیه السلام ص 165.
4- 4. الأمالی ج 1 ص 113 و 114.
5- 5. المصدر ج 1 ص 145.
6- 6. فی بعض النسخ« و لا وحشة أوحش من العجب».

وَرَعَ کَالْکَفِّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّرِ فِی صَنْعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَا بُنَیَّ الْعَقْلُ خَلِیلُ الْمَرْءِ وَ الْحِلْمُ وَزِیرُهُ وَ الرِّفْقُ وَالِدُهُ وَ الصَّبْرُ مِنْ خَیْرِ جُنُودِهِ یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعَاقِلِ مِنْ أَنْ یَنْظُرَ فِی شَأْنِهِ فَلْیَحْفَظْ لِسَانَهُ وَ لْیَعْرِفْ أَهْلَ زَمَانِهِ یَا بُنَیَّ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنْ ذَلِکَ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ ذَلِکَ مَرَضُ الْقَلْبِ وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ سَعَةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ تَقْوَی الْقُلُوبِ- یَا بُنَیَّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ سَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ یَخْلُو فِیهَا بَیْنَ نَفْسِهِ وَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ وَ لَیْسَ لِلْمُؤْمِنِ بُدٌّ مِنْ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً فِی ثَلَاثٍ (1)

مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ.

**[ترجمه]امالی طوسی: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب به پسرش حسن بن علی علیه السلام سفارش کرد و در وصیتش فرمود: «پسر عزیزم! هیچ بینوایی بدتر از نادانی نیست؛ هیچ نادارای سخت تر از نداشتن خرد نیست؛ هیچ تنهایی بیم آورتر از خودبینی نیست؛ هیچ حسبی مانند خوی نیک نیست؛ هیچ پارسایی مانند خودداری از محرمات خدا نیست؛ هیچ پرستشی مانند اندیشه کردن در کار خدای عزوجل نیست. پسرم! هیچ دوستی مانند عقل نیست؛ بردباری وزیر خرد است؛ مدارا پدر اوست؛ و شکیبایی بهترین سپاه او. پسرم! خردمند ناگزیر از آن است که در شأن خودش نگاه کند، زبانش را نگه دارد و مردم زمانش را بشناسد. پسرم! تهیدستی بلاست؛ سخت تر از آن، بیماری جسم است؛ سخت تر از آن، بیماری دل. مال بسیار از نعمت های خداست؛ بهتر از آن، طاقت داشتن بدن است؛ و بهتر از آن، پرهیزکاری دل.

پسرم! برای مؤمن سه ساعت است: ساعتی که در آن نیایش پروردگارش را کند؛ ساعتی که در آن حساب نفسش را کشد؛ و ساعتی که در آن خلوت کند میان خویش و نفسش و لذت آن در چیزی که حلال و نیکوست. مؤمن ناگزیر است از اینکه برای سه چیز از خانه بیرون آید: اصلاح زندگی؛ برداشتن قدمی برای قیام؛ و لذتی که از غیر حرام بدست آورد.» - . همان 1 : 145 -

**[ترجمه]

«29»

ما(2)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ أَبِی عَلِیٍّ قَالَ حَدَّثَنِی عَمُّ أَبِی الْحُسَیْنُ بْنُ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُصْبِحُ إِلَّا خَائِفاً وَ إِنْ کَانَ مُحْسِناً وَ لَا یُمْسِی إِلَّا خَائِفاً وَ إِنْ کَانَ مُحْسِناً لِأَنَّهُ بَیْنَ أَمْرَیْنِ بَیْنَ وَقْتٍ قَدْ مَضَی لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ صَانِعٌ بِهِ وَ بَیْنَ أَجَلٍ قَدِ اقْتَرَبَ لَا یَدْرِی مَا یُصِیبُهُ مِنَ الْهَلَکَاتِ أَلَا وَ قُولُوا خَیْراً تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ إِنْ قَطَعُوکُمْ وَ عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَی مَنْ حَرَمَکُمْ وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ مَنْ عَاهَدْتُمْ وَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَاعْدِلُوا.

**[ترجمه]امالی طوسی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «همانا مؤمن شبش را صبح نمی کند مگر با بیمناکی، گرچه نیکوکار باشد؛ و روزش را شب نمی کند مگر با بیمناکی، گرچه نیکو کردار باشد، که او در میان دو کار قرار گرفته: وقتی که گذشته و نمی داند خدا با او چه می کند؛ و مرگی که نزدیک شده و نمی داند به او چه می رسد از نابودی. آگاه باشید! خوب بگویید تا بدان شناخته شوید؛ به نیکی کردار کنید تا از خوبان باشید؛ پیوند خویشاوندی کنید، اگر چه از شما بگسلند؛ برگردید به سوی کسی که از شما جدا سری کرده؛ امانت را به آن کس که شما را امین قرار داده برگردانید؛ به پیمانی که بسته اید وفا کنید؛ هر گاه قضاوت کردید، عدالت کنید.» - . همان 1 : 211 -

**[ترجمه]

«30»

ما(3)،[الأمالی] للشیخ الطوسی رُوِیَ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَرَجَ ذَاتَ لَیْلَةٍ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ کَانَتْ لَیْلَةً قَمْرَاءَ فَأَمَّ الْجَبَّانَةَ(4) وَ لَحِقَهُ جَمَاعَةٌ یَقْفُونَ أَثَرَهُ فَوَقَفَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ مَنْ أَنْتُمْ؟

ص: 402


1- 1. شخص- بفتحتین- شخوصا: خرج من موضع الی موضع.
2- 2. الأمالی ج 1 ص 211.
3- 3. المصدر ج 1 ص 219.
4- 4. أم الامر: قصده. و الجبانة بشد الباء مواضع بالکوفة و أهلها یسمون المقبرة. جبانة. منها جبانة کندة، و جبانة السبیع، و جبانة میمون، و جبانة عرزم، و جبانة سالم و غیرها و جمیعها بالکوفة.

قَالُوا شِیعَتُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَتَفَرَّسَ فِی وُجُوهِهِمْ ثُمَّ قَالَ فَمَا لِی لَا أَرَی عَلَیْکُمْ سِیمَاءَ الشِّیعَةِ قَالُوا وَ مَا سِیمَاءُ الشِّیعَةِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ صُفْرُ الْوُجُوهِ مِنَ السَّهَرِ عُمْشُ الْعُیُونِ مِنَ الْبُکَاءِ حُدْبُ الظُّهُورِ مِنَ الْقِیَامِ خُمْصُ الْبُطُونِ مِنَ الصِّیَامِ ذُبُلُ الشِّفَاهِ مِنَ الدُّعَاءِ(1)

عَلَیْهِمْ غَبَرَةُ الْخَاشِعِینَ وَ قَالَ علیه السلام الْمَوْتُ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ لَا یُعْجِزُهُ الْمُقِیمُ وَ لَا یَفُوتُهُ الْهَارِبُ فَقَدِّمُوا وَ لَا تَنْکُلُوا فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْمَوْتِ مَحِیصٌ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تُقْتَلُوا تَمُوتُوا وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ عَلَی الرَّأْسِ أَهْوَنُ مِنْ مَوْتٍ عَلَی فِرَاشٍ.

**[ترجمه]امالی طوسی: روایت شده که یک شب ماهتابی، امیرالمؤمنین علیه السلام از مسجد بیرون شد و سپس قصد صحرا کرد. گروهی به آن حضرت پیوستند، ولی پشت سرش ایستادند. حضرت به آنان نگاه کرد و فرمود: «کیستید شما؟» عرض کردند: «شیعه توایم ای امیرالمؤمنین!» حضرت نگاهی گذرا به چهره آنها انداخت و فرمود: «پس چرا در شما چهره شیعه نمی بینم؟» عرض کردند: «چهره ی شیعه چیست ای امیر المؤمنین؟» فرمود: «صورت هایشان از بیداری زرد است؛ دیدگانشان از گریه تار است؛ پشتشان از ایستادن برآمده است؛ شکم هاشان از روزه خالی است؛ لب هاشان از دعا خشک است. بر ایشان است رنگ خاشعان.» و فرمود: «مرگ خواهانی است که با شتاب آید، و مطلوبی است که آن کس که مانده است او را ناتوان نسازد، و کسی نمیتواند از چنگال آن فرار کند اینک خود را برای مرگ آماده سازید و از ملاقات با آن خودداری نکنید زیرا با هیچ وسیله ممکن نیست از دست آن فرار کرد شما اگر کشته نشوید میمیرید و سوگند بدان که جان علی به دست او است خوردن هزار شمشیر بر سر آسانتر است از مرگ بر بستر.» - . امالی 1 : 219 -

**[ترجمه]

«31»

وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام (2): أَیُّهَا النَّاسُ أَصْبَحْتُمْ أَغْرَاضاً تَنْتَضِلُ فِیکُمُ الْمَنَایَا-(3)

وَ أَمْوَالُکُمْ نُهِبَ لِلْمَصَائِبِ مَا طَعِمْتُمْ فِی الدُّنْیَا مِنْ طَعَامٍ فَلَکُمْ فِیهِ غَصَصٌ وَ مَا شَرِبْتُمُوهُ مِنْ شَرَابٍ فَلَکُمْ فِیهِ شَرَقٌ وَ أَشْهَدُ بِاللَّهِ مَا تَنَالُونَ مِنَ الدُّنْیَا نِعْمَةً تَفْرَحُونَ بِهَا إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرَی تَکْرَهُونَهَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خُلِقْنَا وَ إِیَّاکُمْ لِلْبَقَاءِ لَا لِلْفَنَاءِ وَ لَکِنَّکُمْ مِنْ دَارٍ [إِلَی دَارٍ] تُنْقَلُونَ فَتَزَوَّدُوا لِمَا أَنْتُمْ صَائِرُونَ إِلَیْهِ وَ خَالِدُونَ فِیهِ وَ السَّلَامُ.

**[ترجمه]امالی طوسی: از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: « ای مردمی که شب را صبح کردید در حالی که هدف کمانهای مرگ هستید که به سوی شما کشیده می شود؛ مال هایتان غارتگر مصیبت هاست؛ هر غذایی که در دنیا بخوردید، گلوگیرتان شود؛ و هر نوشیدنی دنیا را که بنوشید، گلوگیرتان شود. و خدا را گواه می گیرم که به هیچ نعمتی از دنیا نمی رسید که به آن خشنود شوید، مگر آنکه از جدایی از آن ناراحت شوید.

ای مردم! ما و شما برای باقی بودن آفریده شدیم، نه برای نابودی، ولی شما از خانه ای جابجا می شوید. پس توشه برگیرید برای آنچه که به سویش می روید و در آن جاویدانید.» - . همان 1 : 220 -

**[ترجمه]

«32»

ما(4)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنِ ابْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الشَّامِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَزْوِینِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی عَمِّی عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُطَرِّفٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنْ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ قَالَ: عَادَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی مَرَضٍ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَلَا تَجْعَلَنَّ عِیَادَتِی إِیَّاکَ فَخْراً عَلَی قَوْمِکَ وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ فِی أَمْرٍ فَلَا تَخْرُجْ مِنْهُ

ص: 403


1- 1. الحدب ما ارتفع من الأرض و غیره. و خمص بطنه أی ضمر و فرغ و ذبل النبات: قل ماؤه و جف و ذهبت نضارته.
2- 2. الأمالی ج 1 ص 220.
3- 3. مرّ معناه غیر مرة.
4- 4. الأمالی ج 1 ص 357.

فَإِنَّهُ لَیْسَ بِالرَّجُلِ غِنًی عَنْ قَوْمِهِ إِذَا خَلَعَ مِنْهُمْ یَداً وَاحِدَةً یَخْلَعُونَ مِنْهُ أَیْدِیَ کَثِیرَةٍ فَإِذَا رَأَیْتَهُمْ فِی خَیْرٍ فَأَعِنْهُمْ عَلَیْهِ وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ فِی شَرٍّ فَلَا تَخْذُلَنَّهُمْ وَ لْیَکُنْ تَعَاوُنُکُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ فَإِنَّکُمْ لَنْ تَزَالُوا بِخَیْرٍ مَا تَعَاوَنْتُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَنَاهَیْتُمْ عَنْ مَعَاصِیهِ.

**[ترجمه]امالی طوسی: صعصعة بن صوحان گفت به هنگام بیماری ام امیرالمؤمنین به عیادت من آمد. آنگاه فرمود: «اندیشه کن! عیادت مرا بر فامیلت فخر قرار مده؛ هر گاه مشاهده کردی خویشاوندانت مشکلاتی دارند خود را از آن کنار نکش بدان هیچ کس نمی تواند بدون خویشاوندانش زندگی کند و از آن بی نیازی حاصل نماید، هر گاه او یک دست خود را از آنها دریغ دارد آنها دستهای زیادی از او دریغ خواهند داشت، هر گاه مشاهده کردی آنها کار نیک می کنند به آنها کمک کن اما هر گاه دیدی آنها کار زشت انجام می دهند آنها را ترک نکن، آنها را نصیحت نما تا از خداوند اطاعت کنند و دست از کارهای زشت بردارند، شما همواره در راه خیر خواهید بود تا آن گاه که به طاعت خداوند مشغول گردید و دست از معصیت باز دارید.» - . همان، ج 1، ص 357 -

**[ترجمه]

«33»

ما(1)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی دَاوُدَ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْحَسَنِ الْمَقْسَمِیِّ الطَّرَسُوسِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ زَاذَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ صَبِیحٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الدُّنْیَا عَنَاءٌ وَ فَنَاءٌ وَ عِبَرٌ وَ غِیَرٌ فَمِنْ فَنَائِهَا أَنَّ الدَّهْرَ مُوتِرٌ قَوْسَهُ مُفَوِّقٌ نَبْلَهُ تُصِیبُ الْحَیَّ بِالْمَوْتِ وَ الصَّحِیحَ بِالسُّقْمِ وَ مِنْ عَنَاهَا أَنَّ الْمَرْءَ یَجْمَعُ مَا لَا یَأْکُلُ وَ یَبْنِی مَا لَا یَسْکُنُ وَ مِنْ عِبَرِهَا أَنَّکَ تَرَی الْمَغْبُوطَ مَرْحُوماً أَوِ الْمَرْحُومَ مَغْبُوطاً لَیْسَ بَیْنَهُمَا إِلَّا نَعِیمٌ زَالَ أَوْ بُؤْسٌ نَزَلَ وَ مِنْ غِیَرِهَا أَنَّ الْمَرْءَ یُشْرِفُ عَلَیْهِ أَمَلُهُ فَیَخْتَطِفُهُ دُونَهُ أَجَلُهُ قَالَ وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَرْبَعٌ لِلْمَرْءِ لَا عَلَیْهِ الْإِیمَانُ وَ الشُّکْرُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ- ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ (2) وَ الِاسْتِغْفَارُ فَإِنَّهُ قَالَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (3) وَ الدُّعَاءُ فَإِنَّهُ قَالَ تَعَالَی- قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ (4).

**[ترجمه]امالی طوسی: علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «همانا دنیا خانه رنج و نابودی است، سرای دگرگونی و پند است. از جمله نابودی های دنیا این است که روزگار، تیرش را در کمان گذارد، زهش را بالا برد و به زنده مرگ برساند و به تندرست، بیماری. و از رنج دنیاست که مرد چیزی را که گرد آورده نمی خورد، در خانه ای که ساخته جایگزین نمی شود. از پند دنیاست که می بینی بین فرد خوشحالی که به او رحم شده با فرد رحم شده ای که خوشحال است، فرقی نیست، چیزی بین آنها نیست مگر نعمت فناناپذیر یا گرفتاری که پیش آمده یا مرگی که وارد شده از پند و عبرت دنیا این است که شخص نزدیک می شود که بآرزویش برسد ولی قبل از رسیدن به آرزو مرگ او را در بر می گیرد.

علی علیه السلام فرمود: چهار چیز به سود مرد است، نه بر زیانش: ایمان و سپاسگزاری، همان گونه که خداوند تعالی می فرماید: «ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ» - . نساء / 147 - { اگر سپاس بدارید و ایمان آورید، خدا می خواهد با عذاب شما چه کند؟} و طلب آمرزش کردن، زیرا که خداوند فرموده: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» - . انفال / 33 - { و[لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.} و دعا کردن، زیرا خدای تعالی فرموده: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ» - . فرقان / 77 - { بگو: «اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند.} - . امالی 2 : 107 -

**[ترجمه]

«34»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ قَالَ: أَرْبَعٌ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی تَصْدِیقِی بِهَا فِی کِتَابِهِ قُلْتُ الْمَرْءُ

ص: 404


1- 1. المصدر ج 2 ص 107.
2- 2. النساء: 147. أی لا حاجة له سبحانه الی عذابکم ان شکرتم نعمته.
3- 3. الأنفال: 33.
4- 4. الفرقان: 77. أی ما یصنع بکم. من عبأت الجیش إذا هیأته.
5- 5. الأمالی ج 2 ص 180.

مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسَانِهِ فَإِذَا تَکَلَّمَ ظَهَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ (1) قُلْتُ فَمَنْ جَهِلَ شَیْئاً عَادَاهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ (2) وَ قَدْ قُلْتُ قَدْرُ أَوْ قَالَ قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی قِصَّةِ طَالُوتَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ (3) وَ قُلْتُ الْقَتْلُ یُقِلُّ الْقَتْلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ (4).

**[ترجمه]امالی طوسی: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «خدا چهار چیز را فرو فرستاده که با آنها مرا در کتابش تصدیق کرده است. من گفتم مرد در زیر زبانش پنهان باشد، پس هر گاه سخن گوید، آشکار شود. خداوند متعال این آیه را نازل کرده: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» - . محمد / 30 - یعنی: {و از آهنگ سخن به [حال] آنان پی خواهی بُرد}.

من گفتم هر کس چیزی را ندانست، آن را دشمن دارد. پس خدا این آیه را فرو فرستاده: «بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ» - . یونس / 39 - یعنی: {بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است.} من گفتم ارزش هر مردی همان است که او را نیکو کرده. سپس خدا در داستان طالوت چنین فرو فرستاده: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ» - . بقره / 247 - { بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است.} گفتم کشتن کمتر می کند کشتن را. پس خدا فرو فرستاد: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ» - . بقره / 179 - . { و ای خردمندان، شما را در قصاص زندگانی است}

**[ترجمه]

«35»

ما(5)،[الأمالی] للشیخ الطوسی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ النَّحْوِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَرَجِ الرِّیَاشِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَوْسٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الْخَلِیلَ بْنَ أَحْمَدَ یَقُولُ: أَحَثُّ کَلِمَةٍ عَلَی طَلَبِ عِلْمٍ قَوْلُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَدْرُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُ.

**[ترجمه]امالی طوسی: خلیل بن احمد می گوید: وادارکننده ترین سخن بر جستن دانش سخن علی بن ابی طالب علیه السلام است که فرمود: «ارزش هر مردی همان است که او را نیکو می کند». - . همان 2 : 108 -

**[ترجمه]

«36»

ما(6)،[الأمالی] للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَا تَتْرُکُوا حَجَّ بَیْتِ رَبِّکُمْ لَا یَخْلُ مِنْکُمْ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّکُمْ إِنْ تَرَکْتُمُوهُ لَمْ تُنْظَرُوا وَ إِنَّ أَدْنَی مَا یَرْجِعُ بِهِ مَنْ أَتَاهُ أَنْ یُغْفَرَ لَهُ مَا سَلَفَ وَ أُوصِیکُمْ بِالصَّلَاةِ وَ حِفْظِهَا فَإِنَّهَا خَیْرُ الْعَمَلِ وَ هِیَ عَمُودُ دِینِکُمْ- وَ بِالزَّکَاةِ فَإِنِّی سَمِعْتُ نَبِیَّکُمْ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الزَّکَاةُ قَنْطَرَةُ الْإِسْلَامِ فَمَنْ أَدَّاهَا جَازَ الْقَنْطَرَةَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتُبِسَ دُونَهَا وَ هِیَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ عَلَیْکُمْ بِصِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّ صِیَامَهُ جُنَّةٌ حَصِینَةٌ مِنَ النَّارِ وَ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِینَ أَشْرِکُوهُمْ فِی مَعِیشَتِکُمْ وَ الْجِهَادِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ رَجُلَانِ إِمَامٌ هُدًی أَوْ مُطِیعٌ لَهُ مُقْتَدٍ بِهُدَاهُ وَ ذُرِّیَّةِ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله لَا تُظْلَمُونَ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَقْدِرُونَ عَلَی الدَّفْعِ وَ أُوصِیکُمْ بِأَصْحَابِ نَبِیِّکُمْ لَا تَسُبُّوهُمْ وَ هُمُ الَّذِینَ لَمْ یُحْدِثُوا بَعْدَهُ حَدَثاً وَ لَمْ یُؤْوُوا مُحْدِثاً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی بِهِمْ وَ أُوصِیکُمْ بِنِسَائِکُمْ

ص: 405


1- 1. محمّد« ص»: 30.
2- 2. یونس: 39.
3- 3. البقرة: 247. البسطة: الفضیلة فی الجسم و المال.
4- 4. البقرة: 179.
5- 5. الأمالی ج 2 ص 108.
6- 6. المصدر ج 2 ص 136.

وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَ لَا تَأْخُذُکُمْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ یَکْفِکُمُ اللَّهُ مَنْ أَرَادَکُمْ وَ بَغَی عَلَیْکُمْ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً کَمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا تَتْرُکُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلِّیَ اللَّهُ أُمُورَکُمْ شِرَارَکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا تُسْتَجَابُ لَکُمْ دُعَاؤُکُمْ وَ عَلَیْکُمْ بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّبَاذُلِ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّقَاطُعَ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّفَرُّقَ- وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ.

**[ترجمه]امالی طوسی: از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرموده: «حج خانه تان را وامگذارید. خانه خدا از شما خالی نشود مادامی که زنده اید، زیرا اگر آن را واگذاردید، مهلت داده نمی شوید. همانا کمترین چیزی که زائر خانه خدا با خود برمی گرداند، این است که گناهان پیشین او آمرزیده شود. شما را سفارش به نماز و محافظت آن می کنم، زیرا نماز بهترین عمل است؛ نماز ستون دین شماست.

سفارش می کنم به زکات، زیرا شنیدم پیامبر شما می فرمود: «زکات پل اسلام است، هر کس آن را ادا کرد، از پل بگذرد و هر کس نداد، در آن گذرگاه زندانی شود. زکات خشم پروردگار را خاموش کند.» نیز بر شما باد به روزه گرفتن ماه رمضان، زیرا روزه رمضان سپری است نگهدارنده از آتش. فقیران مسلمانان را در زندگی تان شریک کنید. سفارش می کنم به جنگیدن در راه خدا با مال و جانتان. همانا دو مرد در راه خدا می جنگند: پیشوای هدایت کننده یا پیرو او که اقتدا به رهنمایی او کرده است. فرزندان پیامبرتان در برابر شما ستم نشوند در صورتی که شما توانایی دفع ستم از آنان را داشته باشید. و سفارش می کنم شما را به یاران پیامبرتان دشنام ندهید و آن یاران کسانی هستند که بعد از پیامبر، بدعتی در دین نگذاشتند و به بدعت گذارنده ای برنگشتند، زیرا رسول خدا درباره آنان سفارش فرموده است. سفارش می کنم درباره زنان و کنیزانتان که ملامت ملامت کننده در راه خدا شما را فرا نگیرد. خدا شما را درباره کسی که اراده بدی نسبت به شما دارد کفایت می کند. به مردم نیکو بگویید، چنان که خدای عزوجل فرمان داده شما را. امر به معروف و نهی از منکر را وامگذارید که خدا کار شما را به دست بدان واگذارد. در این صورت خوبانتان دعا کنند و دعای شما مستجاب نشود. بر شما باد به فروتنی و بخشش. زنهار بپرهیزید از جدا شدن و پشت کردن به یکدیگر و پراکندگی. با پرهیزکاری و نیکی، با یکدیگر همکاری کنید. مبادا با گناه و تجاوز همکاری کنید. بپرهیزید خدا را، زیرا که کیفر خدا سخت است.» - . امالی 2 : 136 -

**[ترجمه]

«37»

مع (1)،[معانی الأخبار] عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: جُمِعَ الْخَیْرُ کُلُّهُ فِی ثَلَاثِ خِصَالٍ النَّظَرِ وَ السُّکُوتِ وَ الْکَلَامِ وَ کُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فِیهِ اعْتِبَارٌ فَهُوَ سَهْوٌ وَ کُلُّ سُکُوتٍ لَیْسَ فِیهِ فِکْرَةٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ کُلُّ کَلَامٍ لَیْسَ فِیهِ ذِکْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ نَظَرُهُ عِبْرَةً وَ سُکُوتُهُ فِکْرَةً وَ کَلَامُهُ ذِکْراً وَ بَکَی عَلَی خَطِیئَتِهِ وَ آمَنَ النَّاسَ شَرَّهُ.

**[ترجمه]معانی الاخبار: حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «تمام خوبی ها در سه خصلت گرد آمده: نگاه کردن؛ خاموشی؛ سخن گفتن. هر نگاهی که در آن پند گرفتن نباشد، اشتباه است؛ هر خاموشی که در آن اندیشه نباشد، بی خبری است؛ هر سخنی که در آن یادآوری و ذکر نباشد، آن کلام بیهوده است. پس خوشا به حال کسی که نگاهش عبرت، سکوتش تفکر و سخنش ذکر باشد، بر گناهش گریه کند و مردم از شرش ایمن باشند.» - . معانی الاخبار : 344 -

**[ترجمه]

«38»

ف (2)،[تحف العقول]: وَ مِنْ حِکَمِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ تَرْغِیبِهِ وَ تَرْهِیبِهِ وَ وَعْظِهِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْمَکْرَ وَ الْخَدِیعَةَ فِی النَّارِ فَکُونُوا مِنَ اللَّهِ عَلَی وَجَلٍ وَ مِنْ صَوْلَتِهِ (3)

عَلَی حَذَرٍ إِنَّ اللَّهَ لَا یَرْضَی لِعِبَادِهِ بَعْدَ إِعْذَارِهِ وَ إِنْذَارِهِ اسْتِطْرَاداً وَ اسْتِدْرَاجاً مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ لِهَذَا یَضِلُّ سَعْیُ الْعَبْدِ حَتَّی یَنْسَی الْوَفَاءَ بِالْعَهْدِ وَ یَظُنَّ أَنَّهُ قَدْ أَحْسَنَ صُنْعاً وَ لَا یَزَالُ کَذَلِکَ فِی ظَنٍّ وَ رَجَاءٍ وَ غَفْلَةٍ عَمَّا جَاءَهُ مِنَ النَّبَإِ یَعْقِدُ عَلَی نَفْسِهِ الْعَقْدَ وَ یُهْلِکُهُا بِکُلِّ الْجَهْدِ وَ هُوَ فِی مُهْلَةٍ مِنَ اللَّهِ عَلَی عَهْدٍ یَهْوِی مَعَ الْغَافِلِینَ وَ یَغْدُو مَعَ الْمُذْنِبِینَ وَ یُجَادِلُ فِی طَاعَةِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَسْتَحْسِنُ تَمْوِیهَ الْمُتْرَفِینَ (4) فَهَؤُلَاءِ

ص: 406


1- 1. معانی الأخبار ص 344.
2- 2. تحف العقول ص 154.
3- 3. الصولة: السطوة و القدرة.
4- 4. التمویه. التلبیس و الممزوج من الحق و الباطل. المترف: المتنعم و الذی یترک و یصنع ما یشاء و لا یمنع.

قَوْمٌ شَرَحَتْ قُلُوبُهُمْ بِالشُّبْهَةِ وَ تَطَاوَلُوا عَلَی غَیْرِهِمْ بِالْفِرْیَةِ(1)

وَ حَسِبُوا أَنَّهَا لِلَّهِ قُرْبَةٌ وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُمْ عَمِلُوا بِالْهَوَی وَ غَیَّرُوا کَلَامَ الْحُکَمَاءِ وَ حَرَّفُوهُ بِجَهْلٍ وَ عَمًی وَ طَلَبُوا بِهِ السُّمْعَةَ وَ الرِّیَاءَ(2) بِلَا سَبِیلٍ قَاصِدَةٍ وَ لَا أَعْلَامٍ جَارِیَةٍ وَ لَا مَنَارٍ مَعْلُومٍ إِلَی أَمَدِهِمْ وَ إِلَی مَنْهَلِهِمْ وَارِدُوهُ (3) وَ حَتَّی إِذَا کَشَفَ اللَّهُ لَهُمْ عَنْ ثَوْبِ سِیَاسَتِهِمْ (4)

وَ اسْتَخْرَجَهُمْ مِنْ جَلَابِیبِ غَفْلَتِهِمْ اسْتَقْبَلُوا مُدْبِراً وَ اسْتَدْبَرُوا مُقْبِلًا فَلَمْ یَنْتَفِعُوا بِمَا أَدْرَکُوا مِنْ أُمْنِیَّتِهِمْ وَ لَا بِمَا نَالُوا مِنْ طَلِبَتِهِمْ وَ لَا مَا قَضَوْا مِنْ وَطَرِهِمْ-(5) وَ صَارَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَبَالًا

فَصَارُوا یَهْرُبُونَ مِمَّا کَانُوا یَطْلُبُونَ- وَ إِنِّی أُحَذِّرُکُمْ هَذِهِ الْمَزَلَّةَ وَ آمُرُکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ الَّذِی لَا یَنْفَعُ غَیْرُهُ فَلْیَنْتَفِعْ بِنَفْسِهِ إِنْ کَانَ صَادِقاً عَلَی مَا یَجُنُّ ضَمِیرُهُ (6)

فَإِنَّمَا الْبَصِیرُ مَنْ سَمِعَ وَ تَفَکَّرَ وَ نَظَرَ وَ أَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ وَ سَلَکَ جَدَداً وَاضِحاً(7)

یَتَجَنَّبُ فِیهِ الصَّرْعَةَ فِی الْهَوَی وَ یَتَنَکَّبُ طَرِیقَ الْعَمَی وَ لَا یُعِینُ عَلَی فَسَادِ نَفْسِهِ الْغُوَاةَ بِتَعَسُّفٍ فِی حَقٍّ أَوْ تَحْرِیفٍ فِی نُطْقٍ أَوْ تَغْیِیرٍ

ص: 407


1- 1. تطاول علیه: اعتدی و ترفع علیه. و الفریة- بالکسر-: القذف و الکذبة العظیمة التی یتعجب منها.
2- 2. السمعة- بالضم-: ما یسمع، یقال: فعله رئاء و سمعة ای فعله لیراه الناس و یسمعوه.
3- 3. المنار- بالفتح-: ما یجعل فی الطریق للاهتداء. و المنهل: المورد و موضع الشرب علی الطریق و یسمی أیضا المنزل الذی فی المفاوز علی طریق المسافر منهلا لان فیه ماء.
4- 4. فی بعض نسخ المصدر« عن جزاء معصیتهم».
5- 5. الامنیة: البغیة و ما یتمنی. و الطلبة- بالکسر-: اسم من المطالبة- و بالفتح-: المرة. و الوطر- بفتحتین-: الحاجة.
6- 6. أی یستره. فی بعض النسخ« فلینتفع بتقیة ان کان صادقا علی ما یحن ضمیره».
7- 7. الجدد- بفتحتین- الأرض الصلبة المستویة التی یسهل المشی فیها. و یتنکب: عدل و تجنب. و الغواة- بالضم-: جمع غاوی اسم فاعل من غوی. و تعسف فی الحق أو القول: أخذه علی غیر هدایة أو حمله علی معنی لا تکون دلالته علیه ظاهرة.

فِی صِدْقٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

قُولُوا مَا قِیلَ لَکُمْ وَ سَلِّمُوا لِمَا رُوِیَ لَکُمْ وَ لَا تَکَلَّفُوا مَا لَمْ تُکَلَّفُوا فَإِنَّمَا تَبِعَتُهُ عَلَیْکُمْ فِیمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ لَفَظَتْ أَلْسِنَتُکُمْ أَوْ سَبَقَتْ إِلَیْهِ غَایَتُکُمْ وَ احْذَرُوا الشُّبْهَةَ فَإِنَّهَا وُضِعَتْ لِلْفِتْنَةِ وَ اقْصِدُوا السُّهُولَةَ وَ اعْمَلُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْقَوْلِ وَ الْفِعْلِ وَ اسْتَعْمِلُوا الْخُضُوعَ وَ اسْتَشْعِرُوا الْخَوْفَ وَ الِاسْتِکَانَةَ لِلَّهِ وَ اعْمَلُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّنَاصُفِ وَ التَّبَاذُلِ (1) وَ کَظْمِ الْغَیْظِ فَإِنَّهَا وَصِیَّةُ اللَّهِ- وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّحَاسُدَ وَ الْأَحْقَادَ فَإِنَّهُمَا مِنْ فِعْلِ الْجَاهِلِیَّةِ- وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (2) أَیُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا عِلْماً یَقِیناً أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْعَبْدِ وَ إِنِ اشْتَدَّ جَهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حِیلَتُهُ وَ کَثُرَتْ نِکَایَتُهُ أَکْثَرَ مِمَّا قَدَّرَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ وَ لَمْ یَحُلْ بَیْنَ الْمَرْءِ عَلَی ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِیَلَتِهِ وَ بَیْنَ مَا کُتِبَ لَهُ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ یَزْدَادَ امْرُؤٌ نَقِیراً بِحِذْقِهِ (3) وَ لَنْ یَنْتَقِصَ نَقِیراً لِحُمْقِهِ فَالْعَالِمُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ وَ التَّارِکُ لَهُ أَکْثَرُ النَّاسِ شُغُلًا فِی مَضَرَّةٍ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ فِی نَفْسِهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ رُبَّ مُبْتَلًی عِنْدَ النَّاسِ مَصْنُوعٌ لَهُ (4)

فَأَفِقْ أَیُّهَا الْمُسْتَمْتِعُ مِنْ سُکْرِکَ (5)

وَ انْتَبِهْ مِنْ غَفْلَتِکَ وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِکَ-(6)

ص: 408


1- 1. التناصف: الإنصاف.
2- 2. سورة الحشر: 18.
3- 3. النقیر: النکتة التی فی ظهر النواة. و المراد بها هنا الحقیر و القلیل من الشی ء و المراد بالذکر الحکیم: اللوح المحفوظ، و لا یکون للإنسان أن ینال من الکرامة فوق ما کتب له فی اللوح المحفوظ.
4- 4. أی لا یغتر المنعم علیه بالنعمة. فربما تکون هذه النعمة استدراجا له من اللّه ثمّ یأخذه من حیث لا یشعر. و کذلک لا یقنط المبتلی عند الناس فقد تکون البلوی صنعا من اللّه له لیرفع بها مقامه و منزلته.
5- 5. فی بعض النسخ« فافق أیها المستمع من سکرک».
6- 6. أی العجلة فی طلب الدنیا.

وَ تَفَکَّرْ فِیمَا جَاءَ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیمَا لَا خُلْفَ فِیهِ وَ لَا مَحِیصَ عَنْهُ وَ لَا بُدَّ مِنْهُ ثُمَّ ضَعْ فَخْرَکَ وَ دَعْ کِبْرَکَ وَ أَحْضِرْ ذِهْنَکَ وَ اذْکُرْ قَبْرَکَ وَ مَنْزِلَکَ فَإِنَّ عَلَیْهِ مَمَرَّکَ وَ إِلَیْهِ مَصِیرَکَ وَ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ (1)

وَ کَمَا تَزْرَعُ تَحْصُدُ وَ کَمَا تَصْنَعُ یُصْنَعُ بِکَ وَ مَا قَدَّمْتَ إِلَیْهِ تَقْدَمُ عَلَیْهِ غَداً لَا مَحَالَةَ فَلْیَنْفَعْکَ النَّظَرُ فِیمَا وُعِظْتَ بِهِ- وَ عِ (2) مَا سَمِعْتَ وَ وُعِدْتَ فَقَدِ اکْتَنَفَکَ بِذَلِکَ خَصْلَتَانِ وَ لَا بُدَّ أَنْ تَقُومَ بِأَحَدِهِمَا إِمَّا طَاعَةُ اللَّهِ تَقُومُ لَهَا بِمَا سَمِعْتَ وَ إِمَّا حُجَّةُ اللَّهِ تَقُومُ لَهَا بِمَا عَلِمْتَ فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ وَ الْجِدَّ الْجِدَّ فَإِنَّهُ لَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ إِنَّ مِنْ عَزَائِمِ اللَّهِ فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ (3) الَّتِی لَهَا یَرْضَی وَ لَهَا یَسْخَطُ وَ لَهَا یُثِیبُ وَ عَلَیْهَا یُعَاقِبُ أَنَّهُ لَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ إِنْ حَسُنَ قَوْلُهُ وَ زَیَّنَ وَصْفَهُ وَ فَضْلَهُ غَیْرُهُ إِذَا خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا فَلَقِیَ اللَّهَ بِخَصْلَةٍ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ لَمْ یَتُبْ مِنْهَا الشِّرْکُ بِاللَّهِ فِیمَا افْتَرَضَ عَلَیْهِ مِنْ عِبَادَتِهِ أَوْ شِفَاءُ غَیْظٍ بِهَلَاکِ نَفْسِهِ أَوْ یُقِرُّ بِعَمَلٍ فَعَمِلَ بِغَیْرِهِ أَوْ یَسْتَنْجِحُ حَاجَةً إِلَی النَّاسِ (4)

بِإِظْهَارِ بِدْعَةٍ فِی دِینِهِ أَوْ سَرَّهُ أَنْ یَحْمَدَهُ النَّاسُ بِمَا لَمْ یَفْعَلْ مِنْ خَیْرٍ أَوْ مَشَی فِی النَّاسِ بِوَجْهَیْنِ وَ لِسَانَیْنِ وَ التَّجَبُّرِ وَ الْأُبَّهَةِ وَ اعْلَمْ وَ اعْقِلْ ذَلِکَ فَإِنَّ الْمِثْلَ دَلِیلٌ عَلَی شِبْهِهِ إِنَّ الْبَهَائِمَ هَمُّهَا بُطُونُهَا وَ إِنَّ السِّبَاعَ هَمُّهَا التَّعَدِّی وَ الظُّلْمِ وَ إِنَّ النِّسَاءَ هَمُّهُنَّ زِینَةُ الدُّنْیَا وَ الْفَسَادُ فِیهَا وَ إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ مُشْفِقُونَ مُسْتَکِینُونَ خَائِفُونَ.

ص: 409


1- 1. أی کما تجازی« بصیغة الفاعل» تجازی« بصیغة المفعول» بفعلک و بحسب ما عملت.
2- 2.« ع» أمر من وعی یعی أی احفظ.
3- 3. العزائم جمع: عزیمة و عزیمة اللّه: فریضته التی افترضها.
4- 4. فی بعض النسخ« حاجته». و یستنجح: سأل أن یقضوها له. و التجبر: التکبر و الابهة: النخوة.

**[ترجمه]تحف العقول: از فرمایشات امیرالمؤمنین علیه السلام علیه السّلام در حکمت، تشویق، تهدید، و نصیحت است. آن حضرت فرمود: «اما بعد، همانا جایگاه و سرانجام نیرنگ و فریب در دوزخ است. بنابراین از خدا در هراس باشید و از قدرتش بر حذر.

به راستی، خدا پس از آن که بر بندگانش اتمام حجّت کرده و بیم شان داده، دیگر از آنان نمی پسندد که نفهمیده خود را از درگاه الهی طرد نمایند و اندک اندک به هلاکت نزدیک شوند و غافلگیر گردند؛ از این رو، بنده به کوشش بیهوده دچار شود تا آنجا که وفای به عهد [با خدا] را از یاد ببرد و به خیال خود بپندارد که این کوشش ها خوب بوده و پیوسته در پندار و امید و بی اطلاعی از خبری که به او رسیده به سر می برد و بر کار خود گره ها می زند و با همه کوشش، خود را به هلاکت می اندازد و چند صباحی که خداوند مهلتش داده سوء استفاده می نماید و همدل بی خبران شده و با گناهکاران روزگار را سپری می کند، با اهل ایمان در طاعت خدا به مجادله می پردازد و ظاهرسازی و نیرنگ جماعت لاابالی را نیکو می شمارد. پس آنان جماعتی هستند که دل هاشان با شبهه دمساز گردیده، با دروغ و بهتان بر دیگران بزرگی کنند و بپندارند که آن کردار، موجب قرب و نزدیکی به خداوند است. این بدان جهت است که به هوا و هوس رفتار کرده، گفتار دانایان را تغییر داده، کورکورانه و جاهلانه آن را تحریف کردند و با این رفتار، خواهان شهرت و ریاکاری شدند، بدون آگاهی از راه های سهل و مستقیم و نزدیک، نشانه های متداول و علامت مشخصی، تا سرآمدن عمرشان و رسیدن به آبگیر نهایی خود این راه را طی کنند. تا اینکه خداوند پرده از پاداش کارشان بردارد و آنان را از پرده تاریک بی خبریشان بیرون آورد. در این حال رو به سوی جایی کنند که پیش از این بدان پشت کرده بودند (سرای آخرت)، و پشت به چیزی کنند که اکنون روی بدان نهاده بودند (سرای دنیا). پس نه از خواسته هایی که بدان ها رسیده بودند سودی جستند، نه از آنچه که طلب کردند و به آن نائل آمدند نفعی بردند، و نه از اموری که به دست آوردند، لذتی بردند. آن گونه که تماما وبال آنان شد و کار بدان جا کشید که از آنچه که به دنبالش دوان بودند، گریزان شدند.

من شما را از این چنین لغزشگاهی بر حذر می دارم و به رعایت تقوای خداوند - که جز آن سودی نمی بخشد - فرمان می دهم. پس چنانچه کسی راستگو باشد، بنا بر آنچه در ضمیرش پنهان ساخته است، باید از خود سود برد، چرا که بینا و زیرک تنها کسی است که: شنید و اندیشه کرد، دید و تشخیص داد، از عبرت ها سود جست و سرانجام در راه و جاده ای هموار و روشن گام نهاد، و از پرتگاه هواپرستی و سرنگونی در کوره راهها دوری گزیند. و (فرد بینا و زیرک هرگز) گمراهان را با کجروی در حقّ یا انحراف در گفتار و سخن، یا دگرگونی در صداقت و راستی بر تباهی خود یاری نکند. و لا قوّة إلّا باللَّه.

آنچه [از طرف ما] به شما گفته می شود [به دیگران] بازگو کنید و به هر چه [از ما] روایت می شود سر فرود آورید و آنچه را به شما تکلیف نکرده اند بر خود تکلیف نکنید؛ زیرا سزای هر چه به دست آورید و بگویید و به سوی آن رو کنید، به گردن خود شماست.

از شبهه برحذر باشید، چرا که برای فتنه پی ریزی شده است؛ در پی سهولت و همواری کارها باشید؛ گفتار و کردارتان را در میان خود بر پایه های خوبی استوار سازید؛ فروتنی را به کار بندید؛ ترس و تضرع از خدا را شعار خویش سازید؛ در بین خود به تواضع و انصاف و بخشش و فرو بردن خشم عمل کنید، چرا که آن سفارش خداست. و مبادا بر یکدیگر رشک برید و کینه ورزید، زیرا که آن دو از کردار جاهلیت است ، «وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» - . حشر / 18 - {و هر کسی باید بنگرد که برای فردا[ی خود] از پیش چه فرستاده است؛ و [باز] از خدا بترسید. در حقیقت، خدا به آنچه می کنید آگاه است.}

ای مردم از روی یقین بدانید که خداوند برای هیچ بنده ای، هر چند تلاشش سخت و حوزه تدبیر و چاره جویی اش وسیع تر گردد و رنج و زحمتش افزون شود، بیش از آن نصیبی که برایش در ذکر حکیم (قرآن یا لوح محفوظ) پیش بینی کرده، قرار نداده است. و آنچه را که در ذکر حکیم برایش مقدر شده، هر چند که ناتوان و کم تدبیر باشد، تغییر نیابد. ای مردم! هیچ فردی با تکیه بر تبحر خویش نمی تواند ذره ای به نصیبش بیفزاید، و نیز پشیزی را با سبک مغزی کم کند .

از این رو دانای به این ماجرا و عمل کننده به آن، آسوده ترین مردمان در سود و منفعت است. و هر کس که آن را وانهد، گرفتارترین مردمان در خسارت است. چه بسا فردِ در نعمتی که گمان می کند که همیشه در نعمت است و غافلگیر می شود، و گرفتاری فرد در نظر مردمان ساخته خداست تا در اثر صبر و پایداری، مقام و منزلتش بالا رود. پس ای شنونده! از مستی به هوش آی و از خواب غفلت برخیز! از شتاب خود بکاه و در آنچه که از خدا به تو رسیده - که بی تخلّف است و راه گریزی ندارد و حتمی است - خوب اندیشه کن. سپس ناز خود را کنار گذار، جاه فروشی را رها کن، به خود آی و گور و منزل خویش را به یاد آر. چرا که گذرگاهت بر آن است و جایگاهت آنجاست. و همان گونه که رفتار می کنی، با تو رفتار خواهد شد؛ آن طور که بذر بیفشانی، درو خواهی کرد؛ و هرچه کنی، همان با تو کنند. هر چه پیش فرستی به ناچار فردا دریابی.پس اندیشه کردن در آنچه موعظه شدی، باید تو را سود بخشد. و آنچه شنیدی و وعده داده شدی را به گوش داری. و این را بدان که تو ما بین دو خصلت قرار داده شده ای که ناگزیر از برپا داشتن یکی از آن دو هستی: یا باید فرمانبردار خدا باشی و آنچه را شنیدی با جان و دل انجام دهی، یا به آنچه اطلاع یافتی، حجّت خدا بر تو تمام شده است.

زنهار، زنهار، کوشش، کوشش! زیرا «وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبیر» - . فاطر / 14 - {و [هیچ کس] چون [خدای] آگاه، تو را خبردار نمی کند.} همانا از واجبات مسلّم خداوند در کتاب حکیمش که به خاطر آن خشنود شود و برای آن خشم گیرد، و بر آن پاداش و یا کیفر دهد، این است که انسان، هر چند که گفتارش خوش باشد و دیگران حال و فضلش را بیارایند، در صورتی که پس از مرگ خدای را با یکی از این خصلت ها و بدون توبه ملاقات کند، مؤمن نیست: شرک به خدا در عباداتی که بر او واجب ساخته، یا فرو نشاندن خشم به خودکشی، یا تعهّد کاری کند و به کاری دیگر پردازد، یا برای انجام حاجتی که به مردم دارد، بدعتی در دین گذارد، یا ستایش مردم از کار خیر نکرده اش او را شاد سازد، یا کردارش در میان مردمان، همراه با دورویی و دو زبانی و با تکبّر و فخر باشد. و آگاه باش [و این را بیندیش] که هر مثال را می توان گواه و شاهدی بر مانند آن گرفت. به تحقیق تمام کوشش چارپایان تنها شکم آنهاست؛ تلاش درندگان، در تجاوز و ستم خلاصه می شود؛ و همّت زنان، آراستن زندگی دنیوی و تباهی در آن است. همانا مؤمنان مردمی دلسوز، خاکی و فروتن، و خدا ترس اند.» - . تحف العقول : 154 -

**[ترجمه]

«39»

مَوْعِظَتُهُ علیه السلام: وَ وَصْفُهُ الْمُقَصِّرِینَ (1)

لَا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَیْرِ عَمَلٍ وَ یَرْجُو التَّوْبَةَ(2)

بِطُولِ الْأَمَلِ یَقُولُ فِی الدُّنْیَا قَوْلَ الزَّاهِدِینَ وَ یَعْمَلُ فِیهَا عَمَلَ الرَّاغِبِینَ إِنْ أُعْطِیَ مِنْهَا لَمْ یَشْبَعْ وَ إِنْ مُنِعَ لَمْ یَقْنَعْ یَعْجِزُ عَنْ شُکْرِ مَا أُوتِیَ وَ یَبْتَغِی الزِّیَادَةَ فِیمَا بَقِیَ یَنْهَی النَّاسَ وَ لَا یَنْتَهِی وَ یَأْمُرُ النَّاسَ مَا لَا یَأْتِی یُحِبُّ الصَّالِحِینَ وَ لَا یَعْمَلُ بِأَعْمَالِهِمْ وَ یُبْغِضُ الْمُسِیئِینَ وَ هُوَ مِنْهُمْ وَ یَکْرَهُ الْمَوْتَ لِکَثْرَةِ سَیِّئَاتِهِ وَ لَا یَدَعُهَا فِی حَیَاتِهِ یَقُولُ کَمْ أَعْمَلُ فَأَتَعَنَّی (3)

أَ لَا أَجْلِسُ فَأَتَمَنَّی فَهُوَ یَتَمَنَّی الْمَغْفِرَةَ وَ یَدْأَبُ فِی الْمَعْصِیَةِ(4) وَ قَدْ عُمِّرَ مَا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ یَقُولُ فِیمَا ذَهَبَ لَوْ کُنْتُ عَمِلْتُ وَ نَصِبْتُ لَکَانَ خَیْراً لِی وَ یُضَیِّعُهُ غَیْرَ مُکْتَرِثٍ لَاهِیاً(5)

إِنْ سَقِمَ نَدِمَ عَلَی التَّفْرِیطِ فِی الْعَمَلِ وَ إِنْ صَحَّ أَمِنَ مُغْتَرّاً یُؤَخِّرُ الْعَمَلَ- تُعْجِبُهُ نَفْسُهُ مَا عُوفِیَ (6)

وَ یَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِیَ تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلَی مَا یَظُنُّ وَ لَا یَغْلِبُهَا عَلَی مَا یَسْتَیْقِنُ (7) لَا یَقْنَعُ مِنَ الرِّزْقِ بِمَا قُسِمَ لَهُ وَ لَا یَثِقُ مِنْهُ بِمَا قَدْ ضُمِنَ لَهُ وَ لَا یَعْمَلُ بِمَا فُرِضَ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ نَفْسِهِ فِی شَکٍّ إِنِ اسْتَغْنَی بَطِرَ وَ فُتِنَ (8) وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنِطَ وَ وَهَنَ فَهُوَ

ص: 410


1- 1. التحف ص 157.
2- 2. و فی النهج« و یرجئ التوبة» أی یؤخر التوبة.
3- 3. فی بعض النسخ« لم اعمل». و أتعنی: أتعب نفسی من العناء أی العناء أی القیت نفسی فی التعب و المشقة.
4- 4. یدأب: یستمر و یجد فی المعصیة.
5- 5. نصبت: اجتهدت و اتعبت فیه. و« غیر مکترث لاهیا» أی لا یعبأ به و لا یبالیه.
6- 6. أی ما دام فی العافیة.
7- 7. یعمل بالظن فی اعمال الدنیا و لا یعمل للآخرة بالیقین. و هو علی یقین من ان السعادة و الشرف فی الفضیلة و الزهد فی الدنیا و لا یکتسبهما و لکن إذا ظنّ و توهم لذة حاضرة و شهوة عاجلة بادر إلیها.
8- 8. بطر أی اغتر بالنعمة ففتن.

مِنَ الذَّنْبِ وَ النِّعْمَةِ مُوَفَّرٌ(1) وَ یَبْتَغِی الزِّیَادَةَ وَ لَا یَشْکُرُ وَ یَتَکَلَّفُ مِنَ النَّاسِ مَا لَا یَعْنِیهِ وَ یَضَعُ مِنْ نَفْسِهِ مَا هُوَ أَکْثَرُ- إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ وَاقَعَهَا بِاتِّکَالٍ عَلَی التَّوْبَةِ وَ هُوَ لَا یَدْرِی کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ- لَا تُغْنِیهِ رَغْبَتُهُ وَ لَا تَمْنَعُهُ رَهْبَتُهُ ثُمَّ یُبَالِغُ فِی الْمَسْأَلَةِ حِینَ یَسْأَلُ وَ یُقَصِّرُ فِی الْعَمَلِ فَهُوَ بِالْقَوْلِ مُدِلٌ (2)

وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ یَرْجُو نَفْعَ عَمَلٍ مَا لَمْ یَعْمَلْهُ وَ یَأْمَنُ عِقَابَ جُرْمٍ قَدْ عَمِلَهُ یُبَادِرُ مِنَ الدُّنْیَا إِلَی مَا یَفْنَی وَ یَدَعُ جَاهِداً مَا یَبْقَی (3) وَ هُوَ یَخْشَی الْمَوْتَ وَ لَا یَخَافُ الْفَوْتَ یَسْتَکْثِرُ مِنْ مَعْصِیَةِ غَیْرِهِ مَا یَسْتَقِلُّ أَکْثَرَ مِنْهُ مِنْ نَفْسِهِ وَ یَسْتَکْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا یَحْتَقِرُ مِنْ غَیْرِهِ یَخَافُ عَلَی غَیْرِهِ بِأَدْنَی مِنْ ذَنْبِهِ وَ یَرْجُو لِنَفْسِهِ بِأَدْنَی مِنْ عَمَلِهِ- فَهُوَ عَلَی النَّاسِ طَاعِنٌ وَ لِنَفْسِهِ مُدَاهِنٌ یُؤَدِّی الْأَمَانَةَ مَا عُوفِیَ وَ أُرْضِیَ وَ الْخِیَانَةَ إِذَا سَخِطَ وَ ابْتُلِیَ إِذَا عُوفِیَ ظَنَّ أَنَّهُ قَدْ تَابَ وَ إِنِ ابْتُلِیَ ظَنَّ أَنَّهُ قَدْ عُوقِبَ یُؤَخِّرُ الصَّوْمَ وَ یُعَجِّلُ النَّوْمَ- لَا یَبِیتُ قَائِماً وَ لَا یُصْبِحُ صَائِماً یُصْبِحُ وَ هِمَّتُهُ الصُّبْحُ وَ لَمْ یَسْهَرْ(4) وَ یُمْسِی وَ هِمَّتُهُ الْعَشَاءُ وَ هُوَ مُفْطِرٌ یَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِمَّنْ هُوَ دُونَهُ وَ لَا یَتَعَوَّذُ مِمَّنْ هُوَ فَوْقَهُ یُنْصِبُ النَّاسَ لِنَفْسِهِ وَ لَا یُنْصِبُ نَفْسَهُ لِرَبِّهِ النَّوْمُ مَعَ الْأَغْنِیَاءِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الرُّکُوعِ مَعَ الضُّعَفَاءِ یَغْضَبُ مِنَ الْیَسِیرِ وَ یَعْصِی فِی الْکَثِیرِ یَعْزِفُ لِنَفْسِهِ عَلَی غَیْرِهِ (5) وَ لَا یَعْزِفُ عَلَیْهَا لِغَیْرِهِ- فَهُوَ یُحِبُّ أَنْ یُطَاعَ وَ لَا یُعْصَی وَ یَسْتَوْفِیَ وَ لَا یُوفِیَ یُرْشِدُ غَیْرَهُ وَ یُغْوِی نَفْسَهُ وَ یَخْشَی الْخَلْقَ فِی غَیْرِ رَبِّهِ وَ لَا یَخْشَی رَبَّهُ فِی خَلْقِهِ یَعْرِفُ مَا أُنْکِرَ وَ یُنْکِرُ مَا عُرِفَ وَ لَا یَحْمَدُ رَبَّهُ عَلَی نِعَمِهِ وَ لَا یَشْکُرُهُ عَلَی مَزِیدٍ- وَ لَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا یَنْهَی عَنْ مُنْکَرٍ فَهُوَ دَهْرَهُ فِی لَبْسٍ (6) إِنْ مَرِضَ أَخْلَصَ وَ تَابَ وَ إِنْ عُوفِیَ

ص: 411


1- 1. أی و لا ینقص منهما شیئا من وفره ای کثره و جعله وفرا أی کثیرا.
2- 2. یقال: ادل علی فلان أی أخذه من فوقه و استعلی علیه.
3- 3. یبادر فی الدنیا الی ما کان یفنی و یترک ما یبقی من الاعمال التی کانت للآخرة، و مع أنه یخشی من الموت لا یخاف الفوت، و فی النهج« یخشی الموت و لا یبادر الفوت».
4- 4. و لم یسهر أی ینام اللیل کله و السهر- بالتحریک-: عدم النوم فی اللیل.
5- 5. یعزف: یزهد و یمنع.
6- 6. أی کان فی مدة عمره الذی یعیش فی خلط و اشتباه.

قَسَا وَ عَادَ(1)

فَهُوَ أَبَداً عَلَیْهِ وَ لَا لَهُ- لَا یَدْرِی عَمَلَهُ إِلَی مَا یُؤَدِّیهِ إِلَیْهِ حَتَّی مَتَی وَ إِلَی مَتَی (2) اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِنْکَ عَلَی حَذَرٍ احْفَظْ وَ عِ انْصَرِفْ إِذَا شِئْتَ.

**[ترجمه]تحف العقول: پند و اندرز امیرالمؤمنین علیه السّلام و وصف تقصیرکاران: «از کسانی مباش که بدون هیچ عملی به آخرت امید بسته اند؛ با آرزوهای دراز به توبه چشم دارند؛ درباره سرای دنیا چون زاهدان سخن گویند، ولی همچون دنیاپرستان عمل کنند؛ اگر از دنیا عطا شود سیر نگردد، و چنانچه دریغ شود قانع نشود؛ از عهده سپاس آنچه به او داده شده برنیاید، ولی باز هم فزونی طلبد؛ دیگران را نهی کند، امّا خود باز نایستد؛ مردم را به امری وادارد که خود نمی کند؛ افراد صالح را دوست دارد، ولی به کردارشان رفتار نمی کند؛ گناهکاران را دشمن می دارد، در حالی که خود یکی از ایشان است؛ و مرگ را به دلیل زیادی گناهانش ناخوش دارد و در طول زندگی اش دست از ارتکاب آن برندارد. می گوید: «تا کی کار کنم و رنج برم؟ آیا ننشینم و در آرزو به سر برم؟» او در آرزوی آمرزش به سر می برد، امّا پیوسته در گناه غوطه ور است. از عمرش به اندازه ای که هر کس دیگری در آن مدت زمان به هوش می آید سپری شده، اما درباره عمر گذشته اش می گوید: «ای کاش کار کرده و زحمت کشیده بودم، که برایم بهتر بود!» اما باز هم همچنان عمرش را بی توجه و از روی غفلت تباه می سازد. اگر بیمار شود، از کوتاهی در عمل پشیمان گردد و اگر بهبودی یابد، مغرورانه احساس آسایش کند و عمل را عقب اندازد. تا زمانی که بهبودی حاصل باشد، خودبین است و به محض گرفتاری، ناامید می شود. نفس او مغلوب گمانش شده و به آنچه یقین دارد، عمل نمی کند. به رزق مقدرش قناعت نمی ورزد. به آنچه خدایش تضمین کرده اعتماد نمی کند و به اعمالی که بر او واجب شده، اعتنایی ندارد و در دل شک دارد. اگر بی نیاز شود، مغرور گردد و سرمست و چنانچه فقیر و نادار شود، مأیوس و سست و رنجور. و این در حالی است که او سرشار از گناه و ثروت است، باز هم بیشتر می طلبد، ولی سپاس نمی گذارد. به خطای کم مردم در آنچه به او ربطی ندارد می پردازد و خطای بسیار خود را نادیده می گیرد. چنانچه شهوتی بر او عارض گردد، به امید توبه مرتکب آن می شود و از سرانجام آن غافل باشد. نه شوق او را به کارش وامی دارد و نه بیم و هراسش او را باز می دارد. به هنگام درخواست اصرار ورزیده و سماجت می کند، ولی در عمل کوتاهی می ورزد. در گفتار توانگر است و از ناحیه عمل، فقیر. سود و منفعت عمل ناکرده اش را آرزو کند و از کیفر خطایی که کرده، آسوده باشد. در این سرا به سمت آنچه فانی است پیشی گیرد و از روی نادانی، دست از آنچه ماندنی و پایدار است بکشد. در حالی که از مرگ می ترسد، ولی از گذشت زمان باکی ندارد. گناه غیر خود را بسیار شمارد - آنچه بسیارش را برای خود کم به حساب آرد - و آن طاعتی را که اگر دیگران انجام دهند کوچک شمرد، از خویش بزرگ داند. بر گناه کوچک دیگران نگران است و به عمل اندک خود امیدوار. از این رو نسبت به مردم ایرادگیر و نسبت به خود سهل انگار است. به هنگام عافیت و خوشی امانتدار است و به وقت خشم و گرفتاری، خیانتکار. هنگامی که عافیت یابد، گمان برد که توبه کار است و اگر گرفتار شود، پندارد که مجازات گردیده. روزه را به عقب اندازد و خواب را پیش دارد، نه شب را به عبادت برخیزد و نه صبح را به روزه گذراند. شبش را روز کند در حالی که بیداری نکشیده چشم به راه صبح است و گرسنگی نکشیده، در انتظار شام. از فرد زیردست خود به خدا پناه برد و از بالادست خود بی واهمه است. مردم را برای خود به زحمت اندازد، ولی خود را برای خدایش خسته نسازد. برای او خواب در جمع توانگران، از نماز با جمع مستمندان خوش تر است. از کم و اندک غضب ورزد و در فراوانی سرکشی کند.

آنچه به سود اوست بر دیگری دریغ ورزد و به عکس، آنچه به زیان اوست، بر دیگری دریغ نکند؛ خوش دارد که اطاعت گردد و نافرمانی نشود، و حقّ خود را بگیرد و حقّ دیگران را نپردازد؛ دیگری را ارشاد می کند و خود را گمراه؛ از مردم می ترسد، ولی نه در راه طاعت خدا، و در راه طاعت بنده ها، از خدا پروا نمی کند؛ منکر را معروف دارد و معروف را منکر؛ پاس نعمت های خدایش را نگذارد و فراوانی نعمت های او را شکر نگوید؛ نه به نیکی سفارش کند و نه از زشتی باز دارد؛ تمام عمرش در اشتباه سپری شده است.؛ اگر بیمار شود، اخلاص ورزیده و توبه کند و چنانچه بهبودی یابد، سخت دل شود و به گناه بازگردد. چنین کسی پیوسته بر زیان خود عمل کند نه بر سود خود، نمی داند کردارش او را به کجا می کشاند؛ تا چه زمان و تا به کجا این انحراف ادامه می یابد. پروردگارا! ما را از نافرمانی خود بر حذر دار، و ای طالب اندرز! حفظ کن و به یاد بسپار، و هر زمان که می خواهی، بازگرد.» - . تحف العقول : 157 -

**[ترجمه]

«38»

وَصِیَّتُهُ علیه السلام لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ(3) یَا کُمَیْلُ سَمِّ کُلَّ یَوْمٍ بِاسْمِ اللَّهِ وَ قُلْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ اذْکُرْنَا وَ سَمِّ بِأَسْمَائِنَا وَ صَلِّ عَلَیْنَا وَ أَدِرْ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِکَ (4)

وَ مَا تَحُوطُهُ عِنَایَتُکَ وَ تُکْفَ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

یَا کُمَیْلُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَدَّبَهُ اللَّهُ وَ هُوَ علیه السلام أَدَّبَنِی وَ أَنَا أُؤَدِّبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أُوَرِّثُ الْآدَابَ الْمُکَرَّمِینَ یَا کُمَیْلُ مَا مِنْ عِلْمٍ إِلَّا وَ أَنَا أَفْتَحُهُ وَ مَا مِنَ سِرٍّ إِلَّا وَ الْقَائِمُ علیه السلام یَخْتِمُهُ.

یَا کُمَیْلُ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ .

یَا کُمَیْلُ لَا تَأْخُذْ إِلَّا عَنَّا تَکُنْ مِنَّا.

یَا کُمَیْلُ مَا مِنْ حَرَکَةٍ إِلَّا وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِیهَا إِلَی مَعْرِفَةٍ.

یَا کُمَیْلُ إِذَا أَکَلْتَ الطَّعَامَ فَسَمِّ بِاسْمِ الَّذِی لَا یَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ دَاءٌ وَ فِیهِ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ الْأَسْوَاءِ.

یَا کُمَیْلُ وَ آکِلِ الطَّعَامَ وَ لَا تَبْخَلْ عَلَیْهِ فَإِنَّکَ لَنْ تَرْزُقَ النَّاسَ شَیْئاً وَ اللَّهُ یُجْزِلُ لَکَ الثَّوَابَ بِذَلِکَ أَحْسِنْ عَلَیْهِ خُلُقَکَ وَ ابْسُطْ جَلِیسَکَ وَ لَا تَتَّهِمْ خَادِمَکَ (5) یَا کُمَیْلُ إِذَا أَکَلْتَ فَطَوِّلْ أَکْلَکَ لِیَسْتَوْفِیَ مَنْ مَعَکَ وَ یُرْزَقَ مِنْهُ غَیْرُکَ یَا کُمَیْلُ إِذَا اسْتَوْفَیْتَ طَعَامَکَ فَاحْمَدِ اللَّهَ عَلَی مَا رَزَقَکَ وَ ارْفَعْ بِذَلِکَ صَوْتَکَ

ص: 412


1- 1. فی بعض النسخ:« نسی».
2- 2. کذا فی النسخ. و هو استفهام توبیخی.
3- 3. التحف ص 171.
4- 4.« ادر» أمر من أدار الشی ء یدیره. تحوطه ای تحفظه و تعهده عنایتک.
5- 5. بسط الرجل-: جرأه و سره، و فی بعض النسخ« و لا تنهرن خادمک».

یَحْمَدْهُ سِوَاکَ فَیَعْظُمُ بِذَلِکَ أَجْرُکَ یَا کُمَیْلُ لَا تُوقِرَنَّ مَعِدَتَکَ طَعَاماً(1)

وَ دَعْ فِیهَا لِلْمَاءِ مَوْضِعاً وَ لِلرِّیحِ مَجَالًا وَ لَا تَرْفَعْ یَدَکَ مِنَ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ فَإِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَأَنْتَ تَسْتَمْرِئُهُ (2) فَإِنَّ صِحَّةَ الْجِسْمِ مِنْ قِلَّةِ الطَّعَامِ وَ قِلَّةِ الْمَاءِ- یَا کُمَیْلُ الْبَرَکَةُ فِی مَالِ مَنْ آتَی الزَّکَاةَ وَ وَاسَی الْمُؤْمِنِینَ وَ وَصَلَ الْأَقْرَبِینَ (3)

یَا کُمَیْلُ زِدْ قَرَابَتَکَ الْمُؤْمِنَ عَلَی مَا تُعْطِی سِوَاهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کُنْ بِهِمْ أَرْأَفَ وَ عَلَیْهِمْ أَعْطَفَ وَ تَصَدَّقْ عَلَی الْمَسَاکِینِ یَا کُمَیْلُ لَا تَرُدَّ سَائِلًا وَ لَوْ مِنْ شَطْرِ حَبَّةِ عِنَبٍ أَوْ شِقِّ تَمْرَةٍ فَإِنَّ الصَّدَقَةَ تَنْمُو عِنْدَ اللَّهِ- یَا کُمَیْلُ أَحْسَنُ حِلْیَةِ الْمُؤْمِنِ التَّوَاضُعُ وَ جَمَالُهُ التَّعَفُّفُ وَ شَرَفُهُ التَّفَقُّهُ وَ عِزُّهُ تَرْکُ الْقَالِ وَ الْقِیلِ (4)

یَا کُمَیْلُ فِی کُلِّ صِنْفٍ قَوْمٌ أَرْفَعُ مِنْ قَوْمٍ فَإِیَّاکَ وَ مُنَاظَرَةَ الْخَسِیسِ مِنْهُمْ وَ إِنْ أَسْمَعُوکَ وَ احْتَمِلْ وَ کُنْ مِنَ الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ- وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ

قالُوا سَلاماً(5) یَا کُمَیْلُ قُلِ الْحَقَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ وَادِّ الْمُتَّقِینَ وَ اهْجُرِ الْفَاسِقِینَ وَ جَانِبِ الْمُنَافِقِینَ وَ لَا تُصَاحِبِ الْخَائِنِینَ- یَا کُمَیْلُ لَا تَطْرُقْ أَبْوَابَ الظَّالِمِینَ (6)

لِلِاخْتِلَاطِ بِهِمْ وَ الِاکْتِسَابِ مَعَهُمْ وَ إِیَّاکَ

ص: 413


1- 1.« لا توقرن» أی لا تثقلن معدتک من الطعام. و فی بعض النسخ« توفرن».
2- 2. استمرأ الطعام: استطیبه و وجده مریئا.
3- 3. واسی المؤمنین: عاونهم.
4- 4. القال و القیل- مصدران-: ما یقوله الناس. و قیل: القال الابتداء و السؤال و الثانی الجواب.
5- 5. سورة الفرقان: 64.
6- 6. لا تطرق أی لا تقرع. و أطرق الرجل: سکت و لم یتکلم و بمعنی أرخی عینیه ینظر الی الأرض.

أَنْ تُعَظِّمَهُمْ وَ أَنْ تَشْهَدَ فِی مَجَالِسِهِمْ بِمَا یُسْخِطُ اللَّهَ عَلَیْکَ وَ إِنِ اضْطَرَرْتَ إِلَی حُضُورِهِمْ فَدَاوِمْ ذِکْرَ اللَّهِ وَ التَّوَکُّلَ عَلَیْهِ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شُرُورِهِمْ وَ أَطْرِقْ عَنْهُمْ وَ أَنْکِرْ بِقَلْبِکَ فِعْلَهُمْ وَ اجْهَرْ بِتَعْظِیمِ اللَّهِ لِتُسْمِعَهُمْ فَإِنَّکَ بِهَا تُؤَیَّدُ وَ تُکْفَی شَرَّهُمْ یَا کُمَیْلُ إِنَّ أَحَبَّ مَا امْتَثَلَهُ الْعِبَادُ إِلَی اللَّهِ بَعْدَ الْإِقْرَارِ بِهِ وَ بِأَوْلِیَائِهِ التَّعَفُّفُ وَ التَّحَمُّلُ وَ الِاصْطِبَارُ یَا کُمَیْلُ لَا تری [تُرِ] النَّاسَ إِقْتَارَکَ وَ اصْبِرْ عَلَیْهِ احْتِسَاباً بِعِزٍّ وَ تَسَتُّرٍ- یَا کُمَیْلُ لَا بَأْسَ أَنْ تُعْلِمَ أَخَاکَ سِرَّکَ وَ مَنْ أَخُوکَ أَخُوکَ الَّذِی لَا یَخْذُلُکَ عِنْدَ الشَّدِیدَةِ وَ لَا یَقْعُدُ عَنْکَ عِنْدَ الْجَرِیرَةِ(1) وَ لَا یَدَعُکَ حَتَّی تَسْأَلَهُ وَ لَا یَذَرُکَ وَ أَمْرَکَ حَتَّی تُعْلِمَهُ فَإِنْ کَانَ مُمِیلًا أَصْلَحَهُ (2) یَا کُمَیْلُ الْمُؤْمِنُ مِرْآةُ الْمُؤْمِنِ لِأَنَّهُ یَتَأَمَّلُهُ فَیَسُدُّ فَاقَتَهُ وَ یُجْمِلُ حَالَتَهُ یَا کُمَیْلُ الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ وَ لَا شَیْ ءَ آثَرُ عِنْدَ کُلِّ أَخٍ مِنْ أَخِیهِ (3) یَا کُمَیْلُ إِنْ لَمْ تُحِبَّ أَخَاکَ فَلَسْتَ أَخَاهُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَنْ قَالَ بِقَوْلِنَا فَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ قَصَّرَ عَنَّا وَ مَنْ قَصَّرَ عَنَّا لَمْ یَلْحَقْ بِنَا وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَنَا فَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ یَا کُمَیْلُ کُلُّ مَصْدُورٍ یَنْفُثُ (4) فَمَنْ نَفَثَ إِلَیْکَ مِنَّا بِأَمْرٍ أَمَرَکَ بِسَتْرِهِ فَإِیَّاکَ أَنْ تُبْدِیَهُ وَ لَیْسَ لَکَ مِنْ إِبْدَائِهِ تَوْبَةٌ وَ إِذَا لَمْ تَکُنْ تَوْبَةٌ فَالْمَصِیرُ إِلَی لَظَی-(5)

ص: 414


1- 1. الجریرة: الجنایة، لانها تجر العقوبة الی الجانی. و لا یذرک أی لا یدعک. قیل: و لا فعل منه بهذا المعنی الا المضارع و الامر.
2- 2. الممیل- اسم فاعل من أمال-: صاحب ثروة کثیرة و مال کثیر.
3- 3. أی أقدم و أکرم.
4- 4. المصدور: الذی یشتکی من صدره. و ینفث المصدور أی رمی بالنفاثة. و المراد ان من ملاء صدره من محبتنا و أمرنا لا یمکن له أن یقیها و لا یبرزها فإذا أبرزها و أمرک بسترها فاسترها و فی بعض النسخ« مصدود».
5- 5. اللظی: النار و لهبها.

یَا کُمَیْلُ إِذَاعَةُ سِرِّ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ- لَا یُقْبَلُ مِنْهَا وَ لَا یُحْتَمَلُ أَحَدٌ عَلَیْهَا وَ مَا قَالُوهُ فَلَا تُعْلِمْ إِلَّا مُؤْمِناً مُوَفَّقاً(1)

[مُوقِناً]- یَا کُمَیْلُ قُلْ عِنْدَ کُلِّ شِدَّةٍ- لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ تُکْفَهَا وَ قُلْ عِنْدَ کُلِّ نِعْمَةٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ تَزْدَدْ مِنْهَا وَ إِذَا أَبْطَأَتِ الْأَرْزَاقُ

عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ یُوَسِّعْ عَلَیْکَ فِیهَا- یَا کُمَیْلُ انْجُ بِوَلَایَتِنَا مِنْ أَنْ یَشْرَکَکَ الشَّیْطَانُ فِی مَالِکَ وَ وَلَدِکَ یَا کُمَیْلُ إِنَّهُ مُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ (2)

فَاحْذَرْ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُسْتَوْدَعِینَ وَ إِنَّمَا یَسْتَحِقُّ أَنْ یَکُونَ مُسْتَقَرّاً إِذَا لَزِمْتَ الْجَادَّةَ الْوَاضِحَةَ الَّتِی لَا تُخْرِجُکَ إِلَی عِوَجٍ (3) وَ لَا تُزِیلُکَ عَنْ مَنْهَجٍ یَا کُمَیْلُ لَا رُخْصَةَ فِی فَرْضٍ وَ لَا شِدَّةَ فِی نَافِلَةٍ یَا کُمَیْلُ إِنَّ ذُنُوبَکَ أَکْثَرُ مِنْ حَسَنَاتِکَ وَ غَفْلَتُکَ أَکْثَرُ مِنْ ذِکْرِکَ وَ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیْکَ أَکْثَرُ مِنْ عَمَلِکَ یَا کُمَیْلُ إِنَّکَ لَا تَخْلُو مِنْ نِعَمِ اللَّهِ عِنْدَکَ وَ عَافِیَتِهِ إِیَّاکَ فَلَا تَخْلُ مِنْ تَحْمِیدِهِ وَ تَمْجِیدِهِ وَ تَسْبِیحِهِ وَ تَقْدِیسِهِ وَ شُکْرِهِ وَ ذِکْرِهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ- یَا کُمَیْلُ لَا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ- نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ (4) وَ نَسَبَهُمْ إِلَی الْفِسْقِ فَهُمْ فَاسِقُونَ یَا کُمَیْلُ لَیْسَ الشَّأْنَ أَنْ تُصَلِّیَ وَ تَصُومَ وَ تَتَصَدَّقَ الشَّأْنُ أَنْ تَکُونَ الصَّلَاةُ بِقَلْبٍ نَقِیٍّ وَ عَمَلٍ عِنْدَ اللَّهِ مَرْضِیٍّ وَ خُشُوعٍ سَوِیٍّ وَ انْظُرْ فِیمَا تُصَلِّی وَ عَلَی مَا تُصَلِّی إِنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ وَجْهِهِ وَ حِلِّهِ فَلَا قَبُولَ.

ص: 415


1- 1. فی بعض النسخ« تعلمه الا مؤمنا موفقا». و فی بعضها« فلا یعلمه الا مؤمنا موفقا». و کذا فی بشارة المصطفی.
2- 2. یعنی به الایمان فانه مستقر و مستودع.
3- 3. العوج- بکسر العین- للمعانی، و- بفتحها- للأشیاء.
4- 4. سورة الحشر: 19.

یَا کُمَیْلُ اللِّسَانُ یَنْزَحُ الْقَلْبَ (1) وَ الْقَلْبُ یَقُومُ بِالْغِذَاءِ فَانْظُرْ فِیمَا تُغَذِّی قَلْبَکَ وَ جِسْمَکَ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ حَلَالًا لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ تَسْبِیحَکَ وَ لَا شُکْرَکَ یَا کُمَیْلُ افْهَمْ وَ اعْلَمْ أَنَّا لَا نُرَخِّصُ فِی تَرْکِ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ لِأَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ فَمَنْ رَوَی عَنِّی فِی ذَلِکَ رُخْصَةً فَقَدْ أَبْطَلَ وَ أَثِمَ وَ جَزَاؤُهُ النَّارُ بِمَا کَذَبَ أُقْسِمُ لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لِی قَبْلَ وَفَاتِهِ بِسَاعَةٍ مِرَاراً ثَلَاثاً یَا أَبَا الْحَسَنِ أَدَاءَ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ فِیمَا جَلَّ وَ قَلَّ حَتَّی الْخَیْطِ وَ الْمِخْیَطِ- یَا کُمَیْلُ لَا غَزْوَ إِلَّا مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ وَ لَا نَفَلَ إِلَّا مِنْ إِمَامٍ فَاضِلٍ (2)

یَا کُمَیْلُ لَوْ لَمْ یَظْهَرْ نَبِیٌّ وَ کَانَ فِی الْأَرْضِ مُؤْمِنٌ تَقِیٌّ لَکَانَ فِی دُعَائِهِ إِلَی اللَّهِ مُخْطِئاً أَوْ مُصِیباً بَلْ وَ اللَّهِ مُخْطِئاً حَتَّی یَنْصِبَهُ اللَّهُ لِذَلِکَ وَ یُؤَهِّلَهُ لَهُ یَا کُمَیْلُ الدِّینُ لِلَّهِ فَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنْ أَحَدٍ الْقِیَامَ بِهِ إِلَّا رَسُولًا أَوْ نَبِیّاً أَوْ وَصِیّاً یَا کُمَیْلُ هِیَ نُبُوَّةٌ وَ رِسَالَةٌ وَ إِمَامَةٌ وَ لَیْسَ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا مُوَالِینَ مُتَّبِعِینَ أَوْ عَامِهِینَ مُبْتَدِعِینَ- إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (3) یَا کُمَیْلُ إِنَّ اللَّهَ کَرِیمٌ حَلِیمٌ عَظِیمٌ رَحِیمٌ دَلَّنَا عَلَی أَخْلَاقِهِ وَ أَمَرَنَا بِالْأَخْذِ بِهَا وَ حَمْلِ النَّاسِ عَلَیْهَا فَقَدْ أَدَّیْنَاهَا غَیْرَ مُتَخَلِّفِینَ وَ أَرْسَلْنَاهَا غَیْرَ مُنَافِقِینَ وَ صَدَّقْنَاهَا غَیْرَ مُکَذِّبِینَ وَ قَبِلْنَاهَا غَیْرَ مُرْتَابِینَ یَا کُمَیْلُ لَسْتُ وَ اللَّهِ مُتَمَلِّقاً حَتَّی أُطَاعَ وَ لَا مُمَنِّیاً(4)

حَتَّی لَا أُعْصَی وَ لَا مَائِراً(5) لِطَعَامِ الْأَعْرَابِ حَتَّی أُنْحَلَ (6) إِمْرَةَ الْمُؤْمِنِینَ وَ أُدْعَی بِهَا.

ص: 416


1- 1. فی المصباح نزحت البئر من باب نفع نزوحا استقیت ماءها کله. و فی بعض بالنسخ و بشارة المصطفی« یبوح من القلب».
2- 2. النفل- محرکة- الغنیمة.
3- 3. أی ما یقوم به النبیّ و الرسول و الامام. و عمه أی تحیر فی طریقه. و فی بعض النسخ« ضالین مبتدعین». و فی بشارة المصطفی« الا متولین و متغلبین و ضالین و معتدین».
4- 4. فی بشارة المصطفی« ممنا».
5- 5. ما یره أتی بالمیرة و هی الطعام الذی یدخر.
6- 6. أنحل فلانا شیئا: أعطاه إیّاه و خصه به. و فی بشارة المصطفی« حتی انتحل».

یَا کُمَیْلُ إِنَّمَا حَظِیَ مَنْ حَظِیَ بِدُنْیَا زَائِلَةٍ مُدْبِرَةٍ وَ نَحْظَی بِآخِرَةٍ بَاقِیَةٍ ثَابِتَةٍ یَا کُمَیْلُ إِنَّ کُلًّا یَصِیرُ إِلَی الْآخِرَةِ وَ الَّذِی نَرْغَبُ فِیهِ مِنْهَا رِضَی اللَّهِ وَ الدَّرَجَاتُ الْعُلَی مِنَ الْجَنَّةِ الَّتِی یُورِثُهَا مَنْ کانَ تَقِیًّا یَا کُمَیْلُ مَنْ لَا یَسْکُنُ الْجَنَّةَ فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ وَ خِزْیٍ مُقِیمٍ یَا کُمَیْلُ أَنَا أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی تَوْفِیقِهِ وَ عَلَی کُلِّ حَالٍ إِذَا شِئْتَ فَقُمْ.

**[ترجمه]تحف العقول: سفارشات امیرالمؤمنین علیه السّلام به کمیل بن زیاد: «ای کمیل! هر روز نام خدا را ببر، و بگو: «لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه»، بر خدا توکل دار، ما را یاد کن، نام ما را ببر و بر ما صلوات فرست. و آن را بر وجود خود و هر چه به حفظ و حراستش عنایت داری بگردان، تا از شر آن روز در امان مانی.

ای کمیل! همانا خداوند، پیامبر صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم را تعلیم فرمود و رسول خدا مرا تربیت کرد. من نیز مؤمنان را پرورش می دهم و فرهنگ آداب و رسوم را به مردم بزرگوار خواهم آموخت.

ای کمیل! هیچ دانشی نیست، مگر آنکه من آن را آغاز کنم، و هیچ سرّی نیست، جز آنکه قائم علیه السّلام به پایان رساند. ای کمیل! اینان فرزندانی هستند که برخی از آنان از برخی دیگرند، و خدا شنونده و داناست. ای کمیل! فقط از ما برگیر تا از ما گردی.

ای کمیل! هیچ جنبشی نیست جز آنکه تو نیازمند شناخت و معرفت آن هستی. ای کمیل! به هنگام صرف غذا نام خدایی را بر زبان جاری کن که با نام او، هیچ دردی به تو زیان نرساند و در آن، درمان از هر آسیب و گزندی نهفته است.

ای کمیل! خوراک خود را با همسفره ات صرف کن و در آن بخل مورز، زیرا تو هرگز هیچ چیزی را روزی مردم نکنی که خداوند در ازای این کار، تو را پاداش فراوان ندهد. رفتارت را بر او نیکو و خوش دار، همنشینت را شاد و خشنود ساز و نسبت به خدمتکارت بدگمان مشو.

ای کمیل! صرف غذایت را به قدری طول ده تا هم خوراکت سیر گردد و جز تو نیز از آن بهره برد. ای کمیل! وقتی غذایت را به پایان بردی، خداوند را بر آنچه روزیت ساخته، با صدای بلند شکر بگوی تا دیگران نیز شکرش گویند و با این کار، پاداش تو افزون گردد.

ای کمیل! شکم خود را از غذا انباشته و سنگین مساز و در آن برای آب و نیز هوا جایی بگذار. و در حالی که میل به خوردن در تو باقی است، از آن دست بکش که اگر چنین کنی، از آن لذت می بری، زیرا سلامتی بدن بسته به کم خوراکی و کم نوشیدن است.

ای کمیل! برکت در مال و ثروتِ کسی است که زکات دهد، اهل ایمان را یاری کند و صله رحم بجای آورد. ای کمیل! به فامیل مؤمنت بیش از دیگران عطا و بخشش کن، با آنها مهربان تر و دلسوزتر باش و تهیدستان را صدقه ده. ای کمیل! هیچ سائلی را، هر چند به دادن نیمی از دانه انگور یا خرما باشد، محروم مساز، زیرا صدقه در نزد خدا افزون گردد.

ای کمیل! نیکوترین زیور فرد مؤمن، فروتنی است؛ زیبایی اش، پاکدامنی؛ شرفش، فهم و دریافت دین؛ و عزت او بسته به دوری از قیل و قال است.

ای کمیل! در هر گروه، جماعتی برتر از جماعت دیگرند. مبادا با فرومایگان آنان درافتی! اگر ناسزایت گفتند، تحمل کن و از شمار کسانی باش که خدا در باره شان فرموده: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» - . فرقان / 63 - ، یعنی: {و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند.}

ای کمیل! در هر وضعیتی حقّ را بگو؛ با پرهیزگاران دوستی کن؛ فاسقان را ترک گو؛ از اهل نفاق کناره گیر؛ و با خیانتکاران معاشرت مکن.

ای کمیل! با ستمکاران طرح دوستی مریز و معاشرت مکن تا با آنها بیامیزی و همکار شوی. و مبادا احترامشان را کنی و در انجمن هایشان حضور یابی، بدان وضعی که خشم الهی را برانگیزد. و چنانچه ناگزیر از حضور در محفلشان شدی، پیوسته به یاد خدا باش، بر او توکل کن، از گزندشان به خدا پناه بر، از ایشان کناره گیر، کردارشان را در دل ناپسند دار و به تعظیم خداوند، صدایت را بلند کن تا بشنوند، زیرا بدین کار حمایت گردی و از گزندشان در امان بمانی.

ای کمیل! بهترین چیزی که بندگان پس از اقرار به خدا و دوستانش بدان تن می دهند، خویشتنداری، بردباری و شکیبایی است. ای کمیل! فقر و تنگدستی خود را بر مردم آشکار مکن و با عزت و پرده پوشی برای رضای خدا، بر آن صبر کن.

ای کمیل! عیبی ندارد که برادرت را از راز خود آگاه سازی، اما برادر تو کیست؟ برادر تو آن کسی است که به وقت سختی و محنت تو را وانگذارد، در هنگام گرفتاری و جریمه، از تو کناره نگیرد، و تو را تا آنجا وامگذارد که از او درخواست کنی، و تو و کارت را رها نسازد تا آگاهش کنی. پس چنانچه منحرف است، اصلاحش کن.

ای کمیل! فرد مؤمن، آینه مؤمن است، او را به دقّت می نگرد و برانداز می کند تا حاجتش را برطرف و وضعش را اصلاح کند. ای کمیل! افراد مؤمن با هم برادرند و هیچ چیز نزد هر برادری، از برادرش برتر و ارجمندتر نیست.

ای کمیل! اگر برادرت را دوست نداری، برادرش نیستی. همانا فرد مؤمن کسی است که همچون کلام ما سخن گوید. پس آن کس که خلاف آن کند، از ما دست کشیده و کسی که از ما دست بردارد، به ما نرسد و هر کس که با ما نباشد، در قعر جهنّم است.

ای کمیل! هر کس که در سینه دردی داشته باشد، آن را به بیرون اندازد. هر کس از ما به تو خبری رسانید و خواست که پنهانش داری، در این صورت مبادا آن را فاش سازی، که برای افشای آن توبه ای نیست و کردار بی توبه، عاقبت کارش آتش زبانه کشیده است.

ای کمیل! فاش ساختن سرّ آل محمّد (علیهم السّلام) قابل جبران نیست، و از کسی تحمّل نمی شود، و آنچه را که گفتند، غیر از فرد مؤمن و مطمئن را باخبر مساز.

ای کمیل، به هنگام هر سختی و گرفتاری بگو: «لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه» تا نجات یابی؛ با رسیدن به هر نعمت بگو: «الحمد للَّه» تا افزون گردد؛ و هر گاه روزی ات دیر رسید، از خداوند طلب مغفرت کن تا در آن گشایش دهد.

ای کمیل! در پرتو ولایت ما، خود را از شرکت شیطان در مال و فرزندانت نجات ده . ای کمیل! ایمان گاهی ثابت است و استوار و گاهی به عاریت، پس برحذر باش که از جماعتی باشی که ایمانشان عاریت است. حال آنکه ایمان تنها درخور ثبات و استواری است، آن زمانی که راه روشنی را پیش گیری و ادامه دهی که نه تو را منحرف سازد و نه از راه راست دور.

ای کمیل! نه در ترک واجب رخصت است و نه در نافله سختگیری. ای کمیل! به تحقیق شمار گناهانت از نیکی هایت بیشتر است؛ غفلت و بی خبری ات از توجه و ذکرت افزون تر؛ و بخشش های الهی بر تو، زیادتر از کردار توست.

ای کمیل! تو هیچ گاه خالی از نعمت ها و عافیت خدادادی نخواهی بود. پس در هر حال و صورتی، از حمد و تمجید و تسبیح و تقدیس [و شکر] و یاد خداوند فروگذاری مکن.

ای کمیل! مبادا از شمار افرادی باشی که خداوند درباره آنها فرموده: «نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ» - . حشر / 19 - ، یعنی: {خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشی کرد}، و آنان را فاسق شمرده، پس ایشانند بدکاران نافرمان.

ای کمیل! قدر و مرتبه تنها به نماز خواندن، روزه داشتن و صدقه دادن تو نیست، بلکه قدر و مرتبه این است که نماز، همراه با دلی پاک و کرداری پسندیده نزد خدای و نیز ترس و خشوعی درست باشد. و توجه کن در کجا و بر چه چیزی نماز می خوانی که چنانچه از راه صحیح و حلال نباشد، پذیرفته نگردد.

ای کمیل! زبان از دل تراود و دل با خوراک جان گیرد. از این رو در غذایی که دل و جسمت را با آن تغذیه می کنی بنگر. چون اگر حلال نباشد، خداوند تسبیح و شکر تو را قبول نکند.

ای کمیل! بفهم و بدان که ما برای هیچ یک از افراد بشر، اجازه ای برای عدم پرداخت امانت نمی دهیم. پس هر کس که از من در این موضوع اجازه ای را نقل کند، بیهوده بافته، گناه کرده و به جهت دروغی که ساخته، سزایش دوزخ است. سوگند می خورم که شنیدم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم ساعتی پیش از وفات، سه بار به من فرمود: «ای ابوالحسن! سپرده و امانت را، چه زیاد و چه کم، حتی اگر نخ و سوزنی باشد، به صاحبش، چه نکوکار باشد چه تبهکار، باز گردان.»

ای کمیل! جهاد تنها تحت فرمان امامی عادل جهاد است و غنیمت، جز از جانب امام با فضیلت، حلال نیست.

ای کمیل! چنانچه هیچ پیامبری ظاهر نشده بود و در روی زمین فرد مؤمن پرهیزگاری وجود داشت، آیا در خواندن مردم به سوی خدا راه خطا می پویید یا درست؟ به خدا قسم که ره خطا می پوید، تا آن زمان که خداوند او را بدان کار بگمارد و آماده و شایسته آن کارش گرداند.

ای کمیل! دین از آن خدا است و او قیام بدان را، از هیچ کس نمی پذیرد مگر اینکه رسول باشد یا نبی یا وصی. ای کمیل! آن جایگاه ویژه، نبوت است و رسالت است و امامت. و پس از آنها هیچ کس خارج از این دو گروه نیست: یا از دوستان طرفدار است یا از گمراهان بدعت گذار. و خدا فقط از پرهیزگاران می پذیرد.

ای کمیل! به درستی که خداوند بخشنده است و مهلت دهنده، و بزرگ است و مهربان. ما را بر شیوه و اخلاقش راهنمایی فرموده و فرمان به رعایت آن و واداشتن مردم بدان داده است. به تحقیق، ما آن شیوه را بی درنگ اجرا کردیم و بدون نفاق، ارسال داشتیم و بی تکذیب، تصدیق کردیم و بدون هیچ شک و تردیدی، پذیرفتیم.

ای کمیل! به خدا سوگند که من چاپلوسی نکنم برای آنکه اطاعت شوم، و نه آرزو برآورم تا نافرمانی نشوم، و تمایلی به طعام اعراب (اموال زکوی) ندارم تا ولایت و حکومتم بخشند و بدان (ولایت) خوانده شوم.

ای کمیل! همانا کامیابی مردم، تنها در به دست آوردن دنیای فانی و درگذر خلاصه می شود، ولی ما به آخرت پاینده، پایدار و کامیاب می گردیم.

ای کمیل! همگان به سوی آخرت باز گردند و آنچه از آخرت که ما بدان دل بسته ایم، رضای خداوند است و درجات عالی بهشت، که خداوند آن را فقط به پرهیزگاران به میراث می دهد .

ای کمیل! کسی که در بهشت منزل نکند، وی را به عذابی دردناک و ذلتی دائم مژده و بشارت ده. ای کمیل! خداوند را بر توفیق او و بر هر حال و وضعیتی حمد و سپاس گویم، اکنون هر زمان که خواستی برخیز.» - . تحف العقول : 171 -

**[ترجمه]

«39»

شا(1)،[الإرشاد]: مِنْ کَلَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا اشْتُهِرَ بَیْنَ الْعُلَمَاءِ وَ حَفِظَهُ ذَوُو الْفَهْمِ وَ الْحُکَمَاءُ أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ فَإِنَّ الدُّنْیَا قَدْ أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ أَلَا وَ إِنَّ الْمِضْمَارَ الْیَوْمَ وَ غَداً السِّبَاقَ وَ السُّبْقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةُ النَّارُ أَلَا وَ إِنَّکُمْ فِی أَیَّامِ مَهَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ یَحُثُّهُ عَجَلٌ فَمَنْ أَخْلَصَ الله [لِلَّهِ] عَمَلَهُ لَمْ یَضُرَّهُ أَمَلُهُ وَ مَنْ بَطَّأَ بِهِ عَمَلُهُ فِی أَیَّامِ مَهَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ وَ ضَرَّهُ أَمَلُهُ- أَلَا فَاعْمَلُوا فِی الرَّغْبَةِ وَ الرَّهْبَةِ فَإِنْ نَزَلَتْ بِکُمْ رَغْبَةٌ فَاشْکُرُوا اللَّهَ وَ أَجْمِعُوا مَعَهَا رَهْبَةً وَ إِنْ نَزَلَتْ بِکُمْ رَهْبَةٌ فَاذْکُرُوا اللَّهَ وَ أَجْمِعُوا مَعَهَا رَغْبَةً فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ تَأَذَّنَ لِلْمُحْسِنِینَ بِالْحُسْنَی وَ لِمَنْ شَکَرَهُ بِالزِّیَادَةِ وَ لَا کَسْبَ خَیْرٌ مِنْ کَسْبٍ لِیَوْمٍ تَدَّخِرُ فِیهِ الذَّخَائِرُ وَ تُجْمَعُ فِیهِ الْکَبَائِرُ وَ تُبْلَی فِیهِ السَّرَائِرُ وَ إِنِّی لَمْ أَرَ مِثْلَ الْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا مِثْلَ النَّارِ نَامَ هَارِبُهَا- أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَا یَنْفَعُهُ الْیَقِینُ یَضُرُّهُ الشَّکُّ وَ مَنْ لَا یَنْفَعُهُ حَاضِرُ لُبِّهِ وَ رَأْیِهِ فَغَائِبُهُ عَنْهُ أَعْجَزُ- أَلَا وَ إِنَّکُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ دُلِلْتُمْ عَلَی الزَّادِ وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ لِأَنَّ اتِّبَاعَ الْهَوَی یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ طُولَ الْأَمَلِ یَنْسَی الْآخِرَةَ- أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَرَحَّلَتْ مُدْبِرَةً وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ تَرَحَّلَتْ مُقْبِلَةً وَ لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا بَنُونَ فَکُونُوا إِنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا فَإِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ.

ص: 417


1- 1. إرشاد المفید ص 113.

**[ترجمه]ارشاد مفید: از گفتار او، آنچه در میان دانشمندان و روشن ضمیران اشتهار دارد: «اما بعد، ای مردم! همانا دنیا به شما پشت کرد و اعلام وداع کرد، آخرت روی آورد و شما را از نعمت های پایدار خود خبر داد. بدانید امروزِ شما روز میدان و تمرین و فردا، روز مسابقه دویدن شماست. هر کس که در این مسابقه پیش افتاد، اگر نیکوکار بوده، به بهشت درآید و اگر بدکار بوده، به دوزخ افتد. بدانید شما در روزگارهایی واقع شده اید که همه گونه اسباب مهلت برای شما مهیاست و پس از آن مرگی است که هرچه بیشتر شما را به سوی خود می خواند. اینک کسی که کارهای خود را برای خدا انجام داده باشد، آرزوی دنیوی او به وی زیانی نمی رساند و کسی که در هنگام مهلت، تنبلی کرده و پیش از مرگ عمل مفید به حال خود انجام نداده باشد، زیانکار شده و آرزوی او مضر به حال او خواهد بود. بدانید ناچار باید با رغبت به سوی حقّ کار کنید و از سرانجام سخت خود بهراسید. اگر درب شادی به روی شما گشوده شود، از خدا سپاسگزاری و ترس خود را جبران کنید و اگر بیمناک شوید، به یاد خدا بیفتید و رغبت به ثواب او پیدا کنید.

زیرا خدا به نیکوکاران وعده نیکو داده و به سپاسگزاران وعده افزایش نعمت، و هیچ کسبی بهتر از آن کسب نیست که برای روز قیامت خود، اندوخته هایی داشته باشید؛ همان روزی که گناهان بزرگ یکی پس از دیگری نمودار و راحتی های خیالی دنیا، از همه طرف از آنان سلب شده. و من آسایشی بهتر از جنت سراغ ندارم، با آنکه می بینیم خواهان آن خواب است، و گرفتاری دشوارتری از دوزخ خبر ندارم، با آنکه فراری از آن در خواب است.

بدانید کسی که یقین به حال او نفعی نداشته باشد، شک و شبهه به حال او زیان خواهد داشت، و کسی که خرد حاضر او نتیجه ای برایش در پی نداشته باشد، آن عقلی که در آرزوی آن است، درمانده تر از آن است که به حال او فایده داشته باشد. بدانید شما را به کوچ کردن از این دنیا خوانده و برای تحصیل زاد و توشه دستور داده. و دو موضوع است که زیانش به حال شما از امور دیگر بیشتر و خوف من از آنها به حال شما زیادتر است: یکی پیروی از هوای نفسانی و دیگری آرزوی طولانی است، زیرا پیروی هوای نفس، آدمی را از راه حقّ باز می دارد و آرزوی طولانی، آخرت را از یاد می برد. بدانید که دنیا بار می بندد و به شما پشت می کند و آخرت به شما روی می آورد و هر دو خواستارانی دارند، بنابراین کاری کنید تا از خواستاران آخرت باشید و از خواهندگان دنیا به شمار نیایید، زیرا امروز، روز عمل است و حسابی در کار نیست و فردا، هنگام حساب است و عملی وجود ندارد.» - . ارشاد مفید : 113 -

**[ترجمه]

«40»

شا(1)،[الإرشاد]: وَ مِنْ کَلَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی الْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ قَوْلُهُ خُذُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ وَ لَا تَهْتِکُوا أَسْتَارَکُمْ عِنْدَ مَنْ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ أَسْرَارُکُمْ وَ أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْیَا قُلُوبَکُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُکُمْ فَلِلْآخِرَةِ خُلِقْتُمْ وَ فِی الدُّنْیَا حُبِسْتُمْ إِنَّ الْمَرْءَ إِذَا هَلَکَ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ مَا قَدَّمَ وَ قَالَ النَّاسُ مَا خَلَّفَ فَلِلَّهِ آبَاؤُکُمْ قَدِّمُوا بَعْضاً یَکُنْ لَکُمْ وَ لَا تُخَلِّفُوا کُلًّا فَیَکُنْ عَلَیْکُمْ فَإِنَّمَا مَثَلُ الدُّنْیَا مَثَلُ السَّمِّ یَأْکُلُهُ مَنْ لَا یَعْرِفُهُ.

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ علیه السلام: لَا حَیَاةَ إِلَّا بِالدِّینِ وَ لَا مَوْتَ إِلَّا بِجُحُودِ الْیَقِینِ فَاشْرَبُوا مِنَ الْعَذْبِ الْفُرَاتِ یُنَبِّهُکُمْ مِنْ نَوْمَةِ السُّبَاتِ وَ إِیَّاکُمْ وَ السَّمَائِمَ الْمُهْلِکَاتِ.

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ علیه السلام: الدُّنْیَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ عَرَفَهَا وَ مِضْمَارُ الْخَلَاصِ لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا فِی مَهْبِطِ وَحْیِ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَتْجَرُ أَوْلِیَائِهِ اتَّجِرُوا تَرْبَحُوا الْجَنَّةَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ: قَوْلُهُ علیه السلام لِرَجُلٍ سَمِعَهُ یَذُمُّ الدُّنْیَا مِنْ غَیْرِ مَعْرِفَةٍ لِمَا یَجِبُ أَنْ یَقُولَ فِی مَعْنَاهَا الدُّنْیَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا وَ دَارُ عَافِیَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا وَ دَارُ غِنًی لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا مَسْجِدُ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْیِهِ وَ مُصَلَّی مَلَائِکَتِهِ وَ مَتْجَرُ أَوْلِیَائِهِ اکْتَسَبُوا فِیهَا الرَّحْمَةَ وَ رَبِحُوا فِیهَا الْجَنَّةَ فَمَنْ ذَا یَذُمُّهَا وَ قَدْ آذَنَتْ بَیْنَهَا وَ نَادَتْ بِفِرَاقِهَا وَ نَعَتْ نَفْسَهَا فَشَوَّقَتْ بِسُرُورِهَا إِلَی السُّرُورِ وَ حَذَّرَتْ بِبَلَائِهَا إِلَی الْبَلَاءِ تَخْوِیفاً وَ تَحْذِیراً وَ تَرْغِیباً وَ تَرْهِیباً- فَیَا أَیُّهَا الذَّامُّ لِلدُّنْیَا وَ الْمُغْتَرُّ بِتَغْرِیرِهَا مَتَی غَرَّتْکَ أَ بِمَصَارِعِ آبَائِکَ مِنَ الْبِلَی أَمْ بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِکَ تَحْتَ الثَّرَی کَمْ عَلَّلْتَ بِکَفَّیْکَ وَ مَرَّضْتَ بِیَدَیْکَ تَبْتَغِی لَهُمُ الشِّفَاءَ وَ تَسْتَوْصِفُ لَهُمُ الْأَطِبَّاءَ وَ تَلْتَمِسُ لَهُمُ الدَّوَاءَ لَمْ تَنْفَعْهُمْ بِطَلِبَتِکَ وَ لَمْ تَشْفَعْهُمْ بِشَفَاعَتِکَ قَدْ مَثَّلَتْ لَکَ الدُّنْیَا بِهِمْ مَصْرَعَکَ وَ مَضْجَعَکَ حَیْثُ لَا یَنْفَعُکَ بُکَاؤُکَ وَ لَا تُغْنِی عَنْکَ أَحِبَّاؤُکَ.

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ علیه السلام: أَیُّهَا النَّاسُ خُذُوا عَنِّی خَمْساً فَوَ اللَّهِ لَوْ رَحَلْتُمُ الْمَطِیَّ فِیهَا لَأَنْضَیْتُمُوهَا-(2) قَبْلَ أَنْ تَجِدُوا مِثْلَهَا- لَا یَرْجُوَنَّ أَحَدٌ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا یَخَافَنَّ إِلَّا ذَنْبَهُ

ص: 418


1- 1. إرشاد المفید ص 140.
2- 2. أنضیتم الظهر أی أهزلتموه.

وَ لَا یَسْتَحْیِیَنَّ الْعَالِمُ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا یَعْلَمُ أَنْ یَقُولَ اللَّهُ یَعْلَمُ الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ.

وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ علیه السلام: کُلُّ قَوْلٍ لَیْسَ لِلَّهِ فِیهِ ذِکْرٌ فَلَغْوٌ وَ کُلُّ صَمْتٍ لَیْسَ فِیهِ فِکْرٌ فَسَهْوٌ وَ کُلُّ نَظَرٍ لَیْسَ فِیهِ اعْتِبَارٌ فَلَهْوٌ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: لَیْسَ مَنِ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا کَمَنْ بَاعَ نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ سَبَقَ إِلَی الظِّلِّ ضَحَا وَ مَنْ سَبَقَ إِلَی الْمَاءِ ظَمِئَ.

وَ قَوْلُهُ: حُسْنُ الْأَدَبِ یَنُوبُ عَنِ الْحَسَبِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الزَّاهِدُ فِی الدُّنْیَا کُلَّمَا ازْدَادَتْ لَهُ تَجَلِّیاً ازْدَادَتْ عَنْهُ تَوَلِّیاً.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الْمَوَدَّةُ أَشْبَکُ الْأَنْسَابِ وَ الْعِلْمُ أَشْرَفُ الْأَحْسَابِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: إِنْ یَکُنِ الشُّغُلُ مَجْهَدَةً فَاتِّصَالُ الْفَرَاغِ مَفْسَدَةٌ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ بَالَغَ فِی الْخُصُومَةِ أَثِمَ وَ مَنْ قَصَّرَ فِیهَا خُصِمَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الْعَفْوُ یُفْسِدُ مِنَ اللَّئِیمِ بِقَدْرِ إِصْلَاحِهِ مِنَ الْکَرِیمِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ أَحَبَّ الْمَکَارِمَ اجْتَنَبَ الْمَحَارِمَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ حَسُنَتْ بِهِ الظُّنُونُ رَمَقَتْهُ الرِّجَالُ بِالْعُیُونِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: غَایَةُ الْجُودِ أَنْ تُعْطِیَ مِنْ نَفْسِکَ الْمَجْهُودَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَا بَعُدَ کَائِنٌ وَ لَا قَرُبَ بَائِنٌ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: جَهْلُ الْمَرْءِ بِعُیُوبِهِ مِنْ أَکْبَرِ ذُنُوبِهِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: تَمَامُ الْعَفَافِ الرِّضَا بِالْکَفَافِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: أَتَمُّ الْجُودِ ابْتِنَاءُ الْمَکَارِمِ وَ احْتِمَالُ الْمَغَارِمِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: أَظْهَرُ الْکَرَمِ صِدْقُ الْإِخَاءِ فِی الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الْفَاجِرُ إِنْ سَخِطَ ثَلَبَ وَ إِنْ رَضِیَ کَذَبَ وَ إِنْ طَمِعَ خَلَبَ (1).

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ لَمْ یَکُنْ أَکْثَرُ مَا فِیهِ عَقْلَهُ کَانَ بِأَکْثَرِ مَا فِیهِ قَتْلُهُ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: احْتَمِلْ زَلَّةَ وَلِیِّکَ لِوَقْتِ وَثْبَةِ عَدُوِّکَ.

ص: 419


1- 1. ثلبه ثلبا: لامه و ذکر معایبه، و خلب أی خدع.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: حُسْنُ الِاعْتِرَافِ یَهْدِمُ الِاقْتِرَافَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: لَمْ یَضِعْ مِنْ مَالِکَ مَا بَصَّرَکَ صَلَاحَ حَالِکَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الْقَصْدُ أَسْهَلُ مِنَ التَّعَسُّفِ وَ الْکَفُّ أَدْرَعُ مِنَ التَّکَلُّفِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: شَرُّ الزَّادِ إِلَی الْمَعَادِ احْتِقَابُ ظُلْمِ الْعِبَادِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: لَا نَفَادَ لِفَائِدَةٍ إِذَا شُکِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لِنِعْمَةٍ إِذَا کُفِرَتْ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الدَّهْرُ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ فَإِنْ کَانَ لَکَ فَلَا تَبْطَرْ وَ إِنْ کَانَ عَلَیْکَ فَاصْبِرْ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: رُبَّ عَزِیزٍ أَذَلَّهُ خُلُقُهُ وَ ذَلِیلٍ أَعَزَّهُ خُلُقُهُ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ لَمْ یُجَرِّبِ الْأُمُورَ خَدَعَ وَ مَنْ صَارَعَ الْحَقَّ صَرَعَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: لَوْ عُرِفَ الْأَجَلُ قَصُرَ الْأَمَلُ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الشُّکْرُ زِینَةُ الْغِنَی وَ الصَّبْرُ زِینَةُ الْبَلْوَی.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُهُ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: النَّاسُ أَبْنَاءُ مَا یُحْسِنُونَ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: الْمَرْءُ مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسَانِهِ (1).

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ شَاوَرَ ذَوِی الْأَلْبَابِ دُلَّ عَلَی الصَّوَابِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ قَنَعَ بِالْیَسِیرِ اسْتَغْنَی عَنِ الْکَثِیرِ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَغْنِ بِالْکَثِیرِ افْتَقَرَ إِلَی الْحَقِیرِ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ صَحَّتْ عُرُوقُهُ أَثْمَرَتْ فُرُوعُهُ.

وَ قَوْلُهُ علیه السلام: مَنْ أَمَّلَ إِنْسَاناً هَابَهُ وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْ مَعْرِفَةِ شَیْ ءٍ عَابَهُ.

وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ مِنْ نَفْسِهِ فِی تَعَبٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ کَسِلَ لَمْ یُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ عَلَیْهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: أَفْضَلُ الْعِبَادِةِ الصَّبْرُ وَ الصَّمْتُ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الصَّبْرُ عَلَی ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ فَصَبْرٌ عَلَی الْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَةِ

ص: 420


1- 1. أی مستور حاله فی سکوته فإذا تکلم ظهر مقداره و عقله.

وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَةِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْحِلْمُ وَزِیرُ الْمُؤْمِنِ وَ الْعِلْمُ خَلِیلُهُ وَ الرِّفْقُ أَخُوهُ وَ الْبِرُّ وَالِدُهُ وَ الصَّبْرُ أَمِیرُ جُنُودِهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: ثَلَاثَةٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَنَّةِ کِتْمَانُ الصَّدَقَةِ وَ کِتْمَانُ الْمُصِیبَةِ وَ کِتْمَانُ الْمَرَضِ.

وَ قَالَ علیه السلام: احْتَجْ إِلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَسِیرَهُ وَ اسْتَغْنِ عَمَّنْ شِئْتَ تَکُنْ نَظِیرَهُ وَ أَفْضِلْ عَلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَمِیرَهُ.

وَ کَانَ یَقُولُ علیه السلام: لَا غِنَی مَعَ فُجُورٍ وَ لَا رَاحَةَ لِحَسُودٍ وَ لَا مَوَدَّةَ لِمَلُولٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: لِأَحْنَفَ بْنِ قَیْسٍ السَّاکِتُ أَخُو الرَّاضِی وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ مَعَنَا کَانَ عَلَیْنَا.

وَ قَالَ علیه السلام: الْجُودُ مِنْ کَرَمِ الطَّبِیعَةِ وَ الْمَنُّ مَفْسَدَةٌ لِلصَّنِیعَةِ.

وَ قَالَ علیه السلام: تَرْکُ التَّعَاهُدِ لِلصَّدِیقِ دَاعِیَةُ الْقَطِیعَةِ.

وَ کَانَ یَقُولُ علیه السلام: إِرْجَافُ الْعَامَّةِ بِالشَّیْ ءِ دَلِیلٌ عَلَی مُقَدِّمَاتِ کَوْنِهِ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: اطْلُبُوا الرِّزْقَ فَإِنَّهُ مَضْمُونٌ لِطَالِبِهِ.

وَ قَالَ علیه السلام: أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ الْإِمَامُ الْعَادِلُ لِرَعِیَّتِهِ وَ الْوَلَدُ الْبَارُّ لِوَالِدِهِ وَ الْوَالِدُ الْبَارُّ لِوَلَدِهِ وَ الْمَظْلُومُ یَقُولُ اللَّهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَنْتَصِرَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ.

وَ قَالَ علیه السلام: خَیْرُ الْغِنَی تَرْکُ السُّؤَالِ وَ شَرُّ الْفَقْرِ لُزُومُ الْخُضُوعِ.

وَ قَالَ علیه السلام: الْمَعْرُوفُ عِصْمَةُ الْبَوَارِ وَ الرِّفْقُ نَعْشَةٌ مِنَ الْعِثَارِ(2).

وَ قَالَ علیه السلام: ضَاحِکٌ مُعْتَرِفٌ بِذَنْبِهِ خَیْرٌ مِنْ بَاکٍ مُدِلٍّ عَلَی رَبِّهِ (3).

وَ قَالَ علیه السلام: لَوْ لَا التَّجَارِبُ عَمِیَتِ الْمَذَاهِبُ.

وَ قَالَ علیه السلام: لَا عُدَّةَ أَنْفَعُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا عَدُوَّ أَضَرُّ مِنَ الْجَهْلِ.

وَ قَالَ علیه السلام: مَنِ اتَّسَعَ أَمَلُهُ قَصُرَ عَمَلُهُ.

ص: 421


1- 1. ارجفوا فی الاخبار: خاضوا فیها.
2- 2. النعشة: قیام العاثر من عثرته.
3- 3. الادلال: الغنج و نوع من التبختر.

وَ قَالَ علیه السلام: أَشْکَرُ النَّاسِ أَقْنَعُهُمْ وَ أَکْفَرُهُمْ لِلنِّعَمِ أَجْشَعُهُمْ (1).

فی أمثال (2)

هذا الکلام المفید للحکمة و فصل الخطاب لم نستوف ما جاء فی معناه عنه لئلا ینتشر به الخطاب و یطول الکتاب و فیما أثبتناه منه مقنع لذوی الألباب.

**[ترجمه]ارشاد مفید: «خدا بیامرزد شما را. تا وقتی در دنیا هستید، برای آخرت خود کاری کنید پرده های رازتان را در پیش کسی که رازهایتان بر او پوشیده است، پاره نکنید؛ دل های خود را پیش از بدن هاتان از دنیا خارج سازید، زیرا برای آخرت آفریده شده و در این دنیا محبوسید.

هنگامی که آدمی بمیرد، فرشتگان می گویند چه عملی پیش از خود فرستاد و مردم می گویند چه چیزی به جا نهاده است. پس به خدا سوگند پدران شما بعضی از چیزها را که برای شما بود پیش فرستادند ، هر چه دارید جا نگذارید بر زیان شما می باشد زیرا مثل دنیا مانند زهر است می خورد آن را کسی که نمی داند.»

و از گفتار اوست: «زندگی بسته به دین است و مرگ، انکار کردن یقین است. از آب خوشگوار دین بیاشامید تا از خواب غفلت بیدارتان کند و از زهرهای مهلک بهراسید.»

از گفتار اوست: «دنیا برای کسی که آن را بشناسد، خانه راستی است و برای توشه گیران، میدان راحتی است. دنیا محل وحی الهی و تجارتخانه اولیای اوست. شما هم تجارت کنید تا سودمند شوید.» از گفتار اوست: «مردی دنیا را از روی بی اطلاعی نکوهش می کرد. فرمود: «دنیا برای کسی که آن را به راستی بشناسد، خانه راستی است؛ برای کسی که معرفت به حال آن داشته باشد، خانه عافیت است؛ برای کسی که می خواهد از آن توشه برگیرد، خانه بی نیازی است. دنیا مسجد پیمبران؛ محل وحی الهی؛ عبادتگاه فرشتگان و تجارتخانه دوستان خداست. تا در دنیایید در صدد تحصیل رحمت خدا باشید و بار بهشت را بر بندید. بنابراین چه کسی می تواند دنیا را نکوهش کند، با آنکه دنیا او را به جدایی از خود خوانده، از فنای خود خبر داده، مردم را به سرور خود، تشویق به سرور اخروی کرده، از امتحانات خود مردم را و از پیش آمدهای اخروی بیم داده، و آنان را از عذاب قیامت ترسانیده و به رحمت خدا ترغیب کرده است.

پس ای کسی که دنیا را نکوهش می کنی و بدان مغروری! از چه زمان دنیا تو را به خود مغرور ساخته؟ آیا از هلاک پدرانت مغرور شده ای یا از وقتی که مادرانت در دل خاک جای گرفته اند؟ چقدر به پرستاری و بیمار داری آنان پرداختی، آرزومند شفای آنان بودی، بیماریشان را به طبیبان ماهر گفتی و از ان ها معالجه و دوا خواستی، با آنکه به حالشان سودی نداشت و شفاعت تو اثر نکرد؟ دنیا پیش آمد آنان را برای تو مجسم کرد و نمودار ساخت که گریه ات به حال تو سودی ندارد و دوستان به کار تو نمی آیند.»

از گفتار اوست: «ای مردم! پنج سخن را از من بیاموزید. سوگند به خدا اگر مرکب خود را کوچ دهید و لاغر کنید در طلبش پیدا نمی کنید، و آن پنج چیز عبارتند از: هیچ یک از شما به غیر خدا امیدوار نباشد؛ به غیر از گناهش، از چیز دیگر نهراسد؛ شخص عالم هر گاه از او سخنی بپرسند و نداند، از گفتن نمی دانم و این که خدا می داند خجالت نکشد [و آنکه نمی داند از آموختن شرم نکند]؛ شکیبایی برای کالبد ایمان، به منزله سر است برای جسد؛ کسی که صابر نباشد، ایمان ندارد.»

از گفتار اوست: «هر گفتاری که یاد خدا در آن نباشد لغو است و هر سکوت بدون فکر، اشتباه است و هر نظر بدون اعتبار، زشت است و بی معنی.»

از گفتار اوست: «کسی که از نفس خود پیروی کند و آن را آزاد بسازد، مانند کسی است که خود را فروخته و دربند کرده.» از گفتار اوست: «کسی که از سایه پیش افتد، به گرمی روز دچار شود و کسی که از آب کناره گیرد، تشنه بماند.»

از گفتار اوست: «ادب خوب، حاکی از خاندان بزرگوار است.»

از گفتار اوست: «دنیا هرچه بیشتر در نظر زاهد جلوه گری کند، او بیشتر از دنیا اعراض می کند.»

از گفتار اوست: «دوستی پیوسته ترین قرابت ها و دانش، بزرگوارترین حسب هاست.»

از گفتار اوست: «اگر انجام کاری موجب رنج و زحمت شود، آسوده نشستن از آن مایه فساد است.»

از گفتار اوست: «کسی که در دشمنی با دیگری کوشش کند، گناهکار است و کسی که در انجام آن کوتاهی کند، مغلوب شود.»

از گفتار اوست: «درگذشتن از عمل نابجای آدم پست فطرت، موجب افساد اوست، به همان اندازه که مایه اصلاح انسان کریم است.»

از گفتار اوست: «کسی که کارهای پسندیده و نتایج صالحه را دوست می دارد، از کارهای ناپسند دوری می کند.»

از گفتار اوست: «کسی که دیگران به او خوش گمان باشند، به چشم عداوت در او نمی نگرند.»

از گفتار اوست: «نهایت جود و بخشش در آن است که آدمی از همه گونه آسایش خود دست بردارد.»

از گفتار اوست: «آنچه باید پیدا شود، دور نیست و آنچه باید به ظهور رسد، نزدیک می باشد.»

از گفتار اوست: «جاهل بودن آدمی از کار خود، از بزرگترین گناهان اوست.»

از گفتار اوست: «پاکدامنی کامل، در خرسندی به اندازه کفایت است.»

از گفتار اوست: «جود کامل در آن است که شخص جواد، دارای مکارم اخلاق بوده و غرامت های دیگران را عهده دار شود.» از گفتار اوست: «مهم ترین کرامت در آن است که در تنگی و راحتی، دوستی را از خاطر نبرند.»

از گفتار اوست: «آدم بدکار اگر خشمگین شود، از دیگران عیبجویی می کند و اگر خرسند باشد، دروغ می گوید و اگر طمع کند، فریب خورد.»

از گفتار اوست: «کسی که در بسیاری از کارهای خود از روی خرد قدم برندارد، در بسیاری از کارها به قتل خود اقدام کرده باشد.»

از گفتار اوست: «لغزش دوستت را تحمل کن تا در وقت حمله دشمن، به کارت بیاید.»

از گفتار اوست: «اعتراف صحیح، بنای گناهان را منهدم می سازد.»

از گفتار اوست: «مالی که خرج شده و تو را به حال خودت بینا کرده، ضایع نشده است.»

از گفتار اوست: «میانه روی در هزینه زندگی، از ظلم و تعدی آسان تر و خودداری از ناملایمات، از رنج و مشقت بهتر است.»

از گفتار اوست: «بدترین توشه آخرت، آزار بندگان است.»

از گفتار اوست: «شکر نعمت نعمتت افزون کند، کفر نعمت از کفت بیرون کند.»

از گفتار اوست: «روزگار دو روز است: روزی به سود تو و روزی به زیان تو. از آن روز که به سود توست مغرور مشو و در روزی که به زیان توست، شکیبایی کن.»

از گفتار اوست: «بسا ارجمندی که اخلاق ناپسند او، اسباب خواری اش را ایجاد کرد و بسا بی اعتباری که اخلاق حمیده اش، او را عالیمقام ساخت.»

از گفتار اوست: «کسی که کارها را نیازموده باشد، فریب می خورد و کسی که با حقّ درافتد، ورافتد.»

از گفتار اوست: «اگر مرگ شناخته شود، از آرزو کاسته گردد.»

از گفتار اوست: «سپاسگزاری زینت و آرایش توانگری است، و بردباری زینت گرفتاری و تنگدستی است» .

از گفتار اوست: «ارزش هر کس باندازه چیزی (و هنری) است که آن را نیکو میداند (و بکار می بندد)».

از گفتار اوست: «مردم فرزند کارهای نیک خود هستند».

از گفتار اوست: « انسان در زیر زبان خود پنهان

است».

از گفتار اوست: «کسی که با خردمندان مشورت کند، به راه خیر هدایت شود.»

از گفتار اوست: «کسی که به کم بسازد، از بسیار بی نیاز شود و کسی که از بسیار بی نیاز نباشد، به چیز پستی نیازمند گردد.»

از گفتار اوست: «هر که اصلش پاک است، فرعش تابناک است.»

از گفتار اوست: «کسی که به دیگری امیدوار باشد، از وی بیمناک است و کسی که در شناخت چیزی کوتاهی کند، آن را معیوب و ناپسند می بیند.»

از گفتار اوست: «عجیب تر از تمام اعضای انسان، دل اوست که ماده هایی از اخلاق حمیده و ماده هایی از خوی های نکوهیده در آن وجود دارد. در نتیجه اگر چشم امیدش به دیگران باشد، طمع او را ذلیل کند و اگر طمع بر او چیره گردد، حرص او را هلاک سازد و اگر ناامیدی بر او غالب آید، اندوه او را از پای درآورد و اگر خشم بر او استیلا یابد، کینه او زیاد شود و اگر حاجتش روا شود، خودداری (از کارهای ناپسند) را فراموش می کند، و اگر بیمناک شود، در صدد پرهیز برمی آید و اگر پیوسته در ایمنی به سر برد، غرور سراپای او را فرابگیرد و اگر نعمت تازه به او روآورد، دچار آقایی و سربلندی می گردد و اگر مصیبتی بدو برسد، بیتابی او را رسوا می کند و اگر ثروتمند شود، سرکشی کند و اگر درمانده شود، بلا و محنت او را به خود مشغول سازد و اگر گرسنگی به او روی آورد، ناتوان شود و اگر سیری را از حد بگذراند، جای نفس برای او باقی نماند و بالاخره هر گونه تقصیری، مضر به حال او و هر گونه افراط و تجاوز از حد، مفسد روزگار اوست.»

هنگامی که شاه زنان، دختر کسری اسیر شده بود، علی علیه السلام از وی پرسید که پس از پیش آمد فیل، از آنچه از پدر خود شنیده و گفته، چه به یاد داری. عرض کرد: «او می گفت هر گاه خدا بر کاری چیره شود، دست های طمع از همه طرف کوتاه شود و چون مدت زندگی کسی سپری شود، مرگ در کمین اوست.» فرمود: «پدرت چه سخن مناسب و بجایی گفته. آری کارها در گرو تقدیر است، چون امری مقدر شد، تدبیر اثری نخواهد داشت.»

از گفتار اوست: «کسی که از نعمت یقین برخوردار شده و شک دچار او شود، باید یقین خود را تعقیب کند، زیرا یقین با آمدن شک از بین نمی رود.»

از گفتار اوست: «مؤمن خود در رنج است و دیگران از او در آسایش.»

از گفتار اوست: «شخصی که تنبلی کند، نمی تواند حقّ خدا را ادا کند.»

از گفتار اوست: «بهترین عبادت، شکیبایی، خاموشی و انتظار فرج است.»

از گفتار اوست: «شکیبایی سه قسم است: صبر بر مصیبت، صبر از معصیت و صبر بر طاعت.»

از گفتار اوست: «بردباری، وزیر مؤمن است و علم، دوست او و مدارا، برادر او و نیکوکاری، پدر او و شکیبایی، سرلشکر او.»

از گفتار اوست: «سه چیز از گنج های بهشت است: پنهانی دادن صدقه، مخفی کردن مصیبت و کتمان کردن بیماری.»

از گفتار اوست: «احتیاج پیدا کن، به هر کسی که می خواهی اسیر او باشی؛ بی نیاز شو، از هر کسی که می خواهی همتای او شوی؛ و بخشش کن، به هر کسی که می خواهی فرمانروای او باشی.»

از گفتار اوست: «آدم بدکار بی نیاز از دیگران نیست، انسان حسود راحتی ندارد و پادشاهان، دوست نمی شوند.»

از گفتار اوست: «به احنف بن قیس فرمود که سکوت موجب رضاست و کسی که با ما نباشد، بر ما خواهد بود.»

از گفتار اوست: «جود امری طبیعی است و منت گذاری، پایه احسان را سست می کند.»

از گفتار اوست: «کسی که به عهد خود وفا نکند، در صدد قطع دوستی است.»

از گفتار اوست: «آنچه به زبان آید، آخر به جهان آید.»

از گفتار اوست: «در طلب روزی برآیید که در گرو طالب آن است.» از گفتار اوست: «دعای چهار نفر مردود نمی شود: پیشوای دادگری که برای زیردستان خود دعا کند؛ فرزند نیکوکاری که برای پدرش دعا کند؛ پدر مهربانی که برای فرزندش دعا کند؛ ستمدیده ای که برای ستمگر دعا کند. خدا به مظلوم می فرماید که سوگند به عزت و بزرگواری خودم، دعای تو را هر چند پس از مدتی هم باشد، مستجاب خواهم کرد.»

از گفتار اوست: «بهترین ثروت ها آن است که انسان تهیدست از کسی سؤال نکند و بدترین گدایی ها، همان است که در برابر مردم سر به زیر افکند.»

از گفتار اوست: «احسان از هلاکت جلوگیری می کند و ملاطفت با خلق، آدمی را از لغزش نگه می دارد.»

از گفتار اوست: «انسان خندانی که به گناه خود اعتراف کند، بهتر است از گریانی که به پروردگار خود بنازد.»

از گفتار اوست: «اگر آزمایش ها در کار نبود، رای ها قابل اثر نبود.»

از گفتار اوست: «هیچ بهره ای بهتر از خرد و هیچ دشمنی بدتر از نادانی نیست.»

از گفتار اوست: «کسی که آرزویش طولانی باشد، کارش اندک است.»

از گفتار اوست: «سپاسگزارترین مردم کسی است که قانع تر باشد و حریص ترین آنها، کسی است که بیشتر کفران نعمت کند.»

علی علیه السلام از این گونه سخنان بسیار دارد و همه آنها دقیق و مشتمل بر نصایح حکمت آمیز و طلایی است و اگر می خواستیم همه سخنان حکیمانه آن جناب را در این کتاب بیاوریم، طولانی می شد و از رویه کتاب فعلی خارج بود. در عین حال همین مختصری که ایراد کردیم، مشت نمونه خروار است و خردمندان به خوبی می توانند پی به حقایق الهی او ببرند.» - . ارشاد مفید : 140 -

**[ترجمه]

«41»

جا(3)،[المجالس] للمفید عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الصَّیْدَلَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ مَوْلَی بَنِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی نَصْرٍ الْمَخْزُومِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ الْبَصْرِیِّ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الْبَصْرَةَ مَرَّ بِی وَ أَنَا أَتَوَضَّأُ فَقَالَ یَا غُلَامُ أَحْسِنْ وُضُوءَکَ یُحْسِنِ اللَّهُ إِلَیْکَ ثُمَّ جَازَنِی فَأَقْبَلْتُ أَقْفُو أَثَرَهُ فَحَانَتْ مِنْهُ الْتِفَاتَةٌ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا غُلَامُ أَ لَکَ إِلَیَّ حَاجَةٌ قُلْتُ نَعَمْ عَلِّمْنِی کَلَاماً یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهِ فَقَالَ یَا غُلَامُ مَنْ صَدَقَ اللَّهَ نَجَا وَ مَنْ أَشْفَقَ عَلَی دِینِهِ سَلِمَ مِنَ الرَّدَی وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا قَرَّتْ عَیْنُهُ بِمَا یَرَی مِنْ ثَوَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- أَ لَا أَزِیدُکَ یَا غُلَامُ قُلْتُ بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَنْ کُنَّ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ مَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ائْتَمَرَ بِهِ وَ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ انْتَهَی عَنْهُ وَ حَافَظَ عَلَی حُدُودِ اللَّهِ یَا غُلَامُ أَ یَسُرُّکَ أَنْ تَلْقَی اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ قُلْتُ نَعَمْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ کُنْ فِی الدُّنْیَا زَاهِداً وَ فِی الْآخِرَةِ رَاغِباً وَ عَلَیْکَ بِالصِّدْقِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَبَّدَکَ وَ جَمِیعَ خَلْقِهِ بِالصِّدْقِ (4) ثُمَّ مَشَی حَتَّی دَخَلَ سُوقَ الْبَصْرَةِ فَنَظَرَ إِلَی النَّاسِ یَبِیعُونَ وَ یَشْتَرُونَ فَبَکَی بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا وَ عُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَ بِاللَّیْلِ فِی فِرَاشِکُمْ تَنَامُونَ وَ فِی خِلَالِ ذَلِکَ عَنِ الْآخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَی تُجَهِّزُونَ الزَّادَ(5)

وَ تُفَکِّرُونَ فِی الْمَعَادِ- فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لَنَا مِنَ الْمَعَاشِ فَکَیْفَ نَصْنَعُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لَا یَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الْآخِرَةِ فَإِنْ قُلْتَ لَا بُدَّ

ص: 422


1- 1. أی أشدهم حرصا.
2- 2. تتمة کلام المفید( ره) و ذکرها هنا غیر مناسب انما یناسب کتاب الإرشاد.
3- 3. مجالس المفید ص 69.
4- 4. تعبده أی دعاه للطاعة أو اتخذه عبدا له.
5- 5. فی المصدر« تحرزون الزاد».

لَنَا مِنَ الِاحْتِکَارِ لَمْ تَکُنْ مَعْذُوراً فَوَلَّی الرَّجُلُ بَاکِیاً فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَقْبِلْ عَلَیَّ أَزِدْکَ بَیَاناً فَعَادَ الرَّجُلُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ اعْلَمْ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَنَّ کُلَّ عَامِلٍ فِی الدُّنْیَا لِلْآخِرَةِ لَا بُدَّ أَنْ یُوَفَّی أَجْرَ عَمَلِهِ فِی الْآخِرَةِ وَ کُلُّ عَامِلِ دُنْیَا لِلدُّنْیَا عُمَالَتُهُ فِی الْآخِرَةِ نَارُ جَهَنَّمَ ثُمَّ تَلَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلَهُ تَعَالَی- فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی (1).

**[ترجمه]مجالس مفید: حسن بن ابی الحسن بصری گوید: چون امیرالمؤمنین علیه السلام به شهر ما بصره وارد شد، گذارش بر من افتاد و من وضو می ساختم. فرمود: «ای جوان! نیکو وضو بساز تا خدا به تو نیکویی کند.» سپس از نزد من گذشت و من به دنبال او روان شدم. حضرت رو به جانب من کرد، نگاهی به من انداخت و فرمود: «ای جوان! حاجتی داری؟» عرض کردم: «آری، به من سخنی بیاموز که خداوند مرا بدان سود بخشد.»

فرمود: «ای جوان! هر کس با خدا با صداقت و راستی رفتار کند، نجات یابد؛ هر کس بر دین خود بهراسد، از هلاکت سالم بماند؛ هر کس در دنیا به زهد گراید، دیده اش به آنچه از پاداش های خداوند عزوجل می بیند، روشن گردد. ای جوان! آیا بیشتر برایت نگویم؟» عرض کردم: «چرا ای امیر مؤمنان!»

فرمود: «سه خصلت است که در هر کس باشد، دنیا و آخرت برایش سالم بماند: آن کس که به کار نیک فرمان دهد و خودش نیز بدان گردن نهد؛ از کار زشت باز دارد و خودش نیز از آن دست کشد؛ و بر حدود و دستورات خداوند محافظت و مواظبت کند. ای جوان! آیا دلشاد می شوی از اینکه روز قیامت در حالی به دیدار خدا بشتابی که از تو خرسند باشد؟» عرض کردم: «آری ای امیر مؤمنان!» فرمود: «نسبت به دنیا زاهد و بی میل باش و نسبت به آخرت، راغب و مایل؛ در تمام کارهای خود از راستی جدا مشو که خداوند، تو و تمام بندگانش را از راه راستی به عبادت فرا خوانده است.»

سپس آن حضرت به راه افتاد تا به بازار بصره وارد شد. نگاهی به مردم انداخت و دید که گرم داد و ستد هستند. پس به سختی گریست و آنگاه فرمود: «ای بندگان دنیا و کارگزاران دنیا داران! حال که شما در روز پیوسته سوگند می خورید و در شب به بسترهای خود می آرمید، طبعا در خلال این حالات از آخرت غافلید. پس کسی از شما به جمع آوری زاد و توشه برخاسته و در امر معاد اندیشه می کنید؟» مردی گفت: «ای امیر مؤمنان! ما ناگزیریم از به دست آوردن روزی، پس چه کنیم؟» امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «همانا تحصیل معاش از راه حلال، آدمی را از کار آخرت باز نمی دارد. اما اگر بگویی که ما ناچاریم احتکار کنیم، عذرت پذیرفته نیست.»

آن مرد گریه کنان به راه افتاد. امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود: «رو به من آی تا شرح بیشتری گویم.» آن مرد بازگشت و حضرت فرمود: «بنده خدا! بدان که هر کس در دنیا برای آخرت کار کند، ناگزیر پاداش عملش به تمام و کمال به او داده شود. و هر کس به جهت دستیابی به دنیا به امور دینی عمل کند، اجر و پاداش وی در آخرت آتش دوزخ خواهد بود.»

سپس امیرالمؤمنین علیه السلام این آیات را تلاوت فرمود: «فَأَمَّا مَنْ طَغی *وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا *فَإِنَّ الْجَحیمَ هِیَ الْمَأْوی» - . نازعات / 37 - 39 - ، {اما هر که طغیان کرد،و زندگی پستِ دنیا را برگزید،پس جایگاه او همان آتش است.} - . مجالس مفید : 69 -

**[ترجمه]

«42»

جا(2)،[المجالس] للمفید عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ عَاصِمٍ عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عُقَیْلٍ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: إِنَّمَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ اثْنَتَیْنِ اتِّبَاعَ الْهَوَی وَ طُولَ الْأَمَلِ فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَی فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ

وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِی الْآخِرَةَ ارْتَحَلَتِ الْآخِرَةُ مُقْبِلَةً وَ ارْتَحَلَتِ الدُّنْیَا مُدْبِرَةً وَ لِکُلٍّ بَنُونَ فَکُونُوا مِنْ بَنِی الْآخِرَةِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ.

**[ترجمه]مجالس مفید: یحیی بن عقیل گوید: علی علیه السلام فرمود: «من از دو چیز بر شما بیم دارم: پیروی دلخواه خود و آرزوی دراز. اما پیروی دلخواه خود، مانع از حقّ است و آرزوی دراز، آخرت را از یاد انسان می برد. همانا آخرت رو کرده می آید و دنیا پشت کرده می رود. و هر کدام را فرزندانی است، پس از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید. امروز روز عمل است نه حساب، و فردا روز حساب است نه عمل.» - . همان : 121 و 55 و 203 -

**[ترجمه]

«43»

مِنْ کِتَابِ عُیُونِ الْحِکَمِ وَ الْمَوَاعِظِ(3)، لِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ اسْتَنْسَخْنَاهُ مِنْ أَصْلٍ قَدِیمٍ فِی الْمَوَاعِظِ وَ ذِکْرِ الْمَوْتِ وَ هُوَ خَمْسُمِائَةٍ وَ ثَمَانِی وَ ثَمَانُونَ حِکْمَةً.

قَوْلُهُ علیه السلام: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ حُکْماً فَوَعَی وَ دُعِیَ إِلَی الرَّشَادِ فَدَنَا وَ أَخَذَ بِحُجْزَةِ هَادٍ فَنَجَی وَ رَاغِبٌ رَبَّهُ وَ خَافَ ذَنْبَهُ قَدَّمَ خَالِصاً وَ عَمِلَ صَالِحاً اکْتَسَبَ مَذْخُوراً وَ اجْتَنَبَ مَحْذُوراً رَمَی غَرَضاً وَ أَحْرَزَ عِوَضاً کَابَدَ هَوَاهُ وَ کَذَّبَ مُنَاهُ جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِیَّةَ نَجَاتِهِ وَ التَّقْوَی عُدَّةَ وَفَاتِهِ رَکِبَ الطَّرِیقَةَ الْغَرَّاءَ وَ لَزِمَ الْمَحَجَّةَ الْبَیْضَاءَ اغْتَنَمَ الْمَهَلَ وَ بَادَرَ الْأَجَلَ وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ.

**[ترجمه]عیون الحکم و المواعظ: درمورد یادآوری مرگ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «خدا رحمت کند آن بنده ای را که چون سخن حکیمانه ای شنید، آن را فرا گرفت؛ به رستگاری خوانده شد و بدان روی آورد؛ در پی راهنما افتاد و نجات یافت؛ شایسته عمل کند و کردارش خالصانه باشد، ذخیره سودمند و مورد پذیرش [برای آخرت] مهیا ساخت؛ از آنچه پرهیز باید دوری گزید؛ خود را از هوس و آرزو به دور داشت در عوض، کالای گرانبهای آخرت را به دست آورد؛ با هوس خویش جنگید و آرزویش را سرکوب کرد؛ صبر و پایداری را مرکب نجات خویش ساخت و پرهیزگاری را زاد و توشه روز وفات؛ در طریق روشن گام نهاد و راه راست را مسیر خویش گرفت؛ فرصت زندگی را غنیمت شمرد؛ بر اجل پیشی گرفت (پیش از آنکه مرگ فرا رسد خویش را آماده کرد) و از کردار نیک، توشه آخرت برگرفت.»

**[ترجمه]

«44»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام تُعْرَفُ بِالْغَرَّاءِ مِنْهَا: جَعَلَ لَکُمْ أَسْمَاعاً لِتَعِیَ مَا عَنَاهَا وَ أَبْصَاراً لِتَجْلُوَ عَنْ عَشَاهَا وَ أَشْلَاءً جَامِعَةً

ص: 423


1- 1. النازعات: 39.
2- 2. مجالس المفید ص 121. و رواه أیضا بسندین آخرین ص 55 و ص 203.
3- 3. مخطوط.

لِأَعْضَائِهَا(1)

مُلَائِمَةً لِأَحْنَائِهَا فِی تَرْکِیبِ صُوَرِهَا(2)

وَ مُدَدِ عُمُرِهَا بِأَبْدَانٍ قَائِمَةٍ بِأَرْفَاقِهَا وَ قُلُوبٍ رَائِدَةٍ لِأَرْزَاقِهَا فِی مُجَلِّلَاتِ نِعَمِهِ وَ مُوجِبَاتِ سننه [مِنَنِهِ] وَ حَوَاجِزِ عَافِیَتِهِ (3) وَ قَدَّرَ لَکُمْ أَعْمَاراً سَتَرَهَا عَنْکُمْ وَ خَلَّفَ لَکُمْ عِبَراً مِنْ آثَارِ الْمَاضِینَ قَبْلَکُمْ مِنْ مُسْتَمْتَعِ خَلَاقِهِمْ وَ مُسْتَفْسَحِ خَنَاقِهِمْ (4)

أَرْهَقَهُمُ الْمَنَایَا دُونَ الْآمَالِ لَمْ یَمْهَدُوا فِی سَلَامَةِ الْأَبْدَانِ (5) وَ لَمْ یَعْتَبِرُوا فِی أُنُفِ الْأَوَانِ فَهَلْ یَنْتَظِرُ أَهْلُ بَضَاضَةِ الشَّابِّ إِلَّا حَوَانِیَ الْهَرَمِ (6) وَ أَهْلُ غَضَارَةِ الصِّحَّةِ إِلَّا نَوَازِلَ السَّقَمِ وَ أَهْلُ مُدَّةِ الْبَقَاءِ إِلَّا آوِنَةَ الْفَنَاءِ مَعَ قُرْبِ الزِّیَالِ وَ أُزُوفِ الِانْتِقَالِ وَ عَلَزِ الْقَلَقِ وَ أَلَمِ الْمَضَضِ وَ غَصَصِ الْجَرَضِ (7)

وَ تَلَفُّتِ

ص: 424


1- 1. تجلو أی تکشف. و کلمة« عن» زائدة. و الاشلاء جمع شلو- بالکسر- و هو العضو.
2- 2. الملائمة: الموافقة. و الاحناء جمع حنو و هو الجانب. و فی النهایة« ملائمة لاحنائها» أی معاطفها. و الغرض الإشارة الی الحکم و المصالح المرعیة فی ترکیب الأعضاء و ترتیبها و جعل کل منها فی موضع یلیق بها. و الظرف متعلق بالملائمة. و قال بعض شراح النهج کانه قال مرکبة او مصورة فأتی بلفظة فی کما تقول رکب فی سلاحه و بسلاحه أی متسلحا.
3- 3.« مجللات» و« موجبات» من إضافة الصفة الی الموصوف، و الحواجز: الموانع و حواجز العافیة ما یمنع المضار و یدفعها. و هی صفة مضافة الی موصوفها کسابقتیها.
4- 4. المستمتع علی صیغة المفعول: ما ینتفع به. و الخلاق- بالفتح-: النصیب. و الفسحة- بالضم-: السعة: و خنقه إذا عصر حلقه و الخناق- بالکسر-: ما یخنق به من حبل، و المراد مدة آجالهم فی الدنیا.
5- 5. أرهقهم المنایا أی أدرکتهم مسرعة أی أدرکتهم المنایا قبل وصولهم الی آمالهم. و تمهید الامر: اصلاحه.
6- 6. انف- بضمتین-: أول الامر. و البضاضة: رقة اللون و صفاؤه: و الحوانی جمع حانیة و هی العلة التی تحت الظهر. و الهرم کبر السن.
7- 7. الغضارة: طیب العیش و السعة و النعمة و الخصب و النوازل جمع نازلة و هی الشدیدة من شدائد الدهر و الآونة جمع أوان و الزیال: مصدر زایله مزایلة و زیالا أی فارقه. و الازوف: الدنو و القرب و العلز- بالتحریک قلق و خفة یصیب المریض و المحتضر و الاسیر. و المضض.- محرکة-: وجع المصیبة و بلوغ الحزن من القلب. و جرض بریقه- کفرح-: ابتلعه بالجهد علی هم و حزن.

الِاسْتِعَانَةِ(1)

بِنُصْرَةِ الْحَفَظَةِ وَ الْأَقْرِبَاءِ وَ الْأَعِزَّةِ وَ الْقُرَنَاءِ فَهَلْ دَفَعَتِ الْأَقَارِبُ أَوْ نَفَعَتِ النَّوَاحِبُ وَ قَدْ غُودِرَ فِی مَحَلَّةِ الْأَمْوَاتِ رَهِیناً وَ فِی ضِیقِ الْمَضْجَعِ وَحِیداً قَدْ هَتَکَتِ الْهَوَامُّ جِلْدَتَهُ وَ أَبْلَتِ النَّوَاهِکُ جِدَّتَهُ وَ عَفَتِ الْعَوَاصِفُ آثَارَهُ وَ مَحَا الْحَدَثَانُ مَعَالِمَهُ (2) وَ صَارَتِ الْأَجْسَادُ شَحِبَةً بَعْدَ بَضَّتِهَا وَ الْعِظَامُ نَخِرَةً بَعْدَ قُوَّتِهَا وَ الْأَرْوَاحُ مُرْتَهَنَةً بِثِقَلِ أَعْبَائِهَا(3)

مُوقِنَةً بِغَیْبِ أَنْبَائِهَا- لَا تُسْتَزَادُ مِنْ صَالِحِ عَمَلِهَا وَ لَا تُسْتَعْتَبُ مِنْ سَیِّئِ زَلَلِهَا(4) أَ وَ لَسْتُمْ تَرَوْنَ أَبْنَاءَ الْقَوْمِ وَ الْآبَاءَ وَ إِخْوَانَهُمْ وَ الْأَقْرِبَاءَ تَحْتَذُونَ

ص: 425


1- 1. التلفت: أبلغ من الالتفات. و الباء فی« بنصرة إلخ» متعلق بالاستعانة او بالتلفت فیکون بمعنی« الی» و إضافة التلفت تفید الملابسة. و الحفظة فی النهج« الحفدة» و هو الصواب و معناها: الاعوان و الخدم و قیل: أولاد الاولاد.
2- 2. غودر أی ترک و بقی. و« رهینا» أی موثوقا بذنوبه او بأعماله. و الهوام- بشد المیم- جمع الهامة و هی من الحیوان کل ذات سم یقتل کالحیاب و اما ما یسم و لا یقتل فهو السامة کالعقرب و الزنبور: و النواهک- جمع ناهک- و هو المبالغ فی جمیع الأشیاء من نهکه الحمی أی أضناه. وجد الشی ء جدة: صار جدیدا. و« عفت» أی محت. و العواصف: الریاح الشدیدة. و المعالم: جمع معلم- بفتح المیم- و هو ما یستدل به و الحدثان مصدر یدلّ علی الاضطراب بمعنی ما یحدث.
3- 3. الشحبة- بفتح الشین- الهالکة. و شحب یشحب شحوبا أی تغیر من سفر أو هزال أو عمل. و قد مر. و البضة: رقة اللون و صفاؤها و نخرة ای بالیة. و الاعباء: الاثقال، جمع عب ء- بالکسر- و هو الحمل و أعباء الأرواح ذنوبها.
4- 4.« لا تستزاد- الخ» أی لا یطلب منها العمل فانه لا عمل بعد الموت.« و لا تستعتب»- مبنی للمفعول- أی لا یطلب منها تقدیم العتبی یعنی التوبة عن العمل القبیح، أو مبنی للفاعل أی لا یمکنها أن تطلب الرضا و الاقالة من السیئات.

أَمْثِلَتَهُمْ وَ تَرْکَبُونَ قِدَّتَهُمْ وَ تَطَئُونَ جَادَّتَهُمْ فَالْقُلُوبُ قَاسِیَةٌ عَنْ حَظِّهَا(1)

لَاهِیَةٌ عَنْ رُشْدِهَا سَالِکَةٌ فِی غَیْرِ مِضْمَارِهَا کَأَنَّ الْمَعْنِیَّ سِوَاهَا(2) وَ کَأَنَّ الرُّشْدَ فِی إِحْرَازِ دُنْیَاهَا- فَاعْلَمُوا أَنَّ مَجَازَکُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ مَزَالِقِ دَحْضِهِ وَ أَهَاوِیلِ زَلَلِهِ وَ تَارَاتِ أَهْوَالِهِ (3)

فَاتَّقُوا اللَّهَ تَقِیَّةَ ذِی لُبٍّ شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلْبَهُ وَ أَنْصَبَ الْخَوْفُ بَدَنَهُ وَ أَسْهَرَ التَّهَجُّدُ غِرَارَ نَوْمِهِ وَ أَظْمَأَ الرَّجَاءُ هَوَاجِرَ یَوْمِهِ (4) فَظَلَفَ

الرَّهَبُ شَهَوَاتِهِ وَ أَوْجَفَ الذِّکْرُ بِلِسَانِهِ وَ قَدَّمَ الْخَوْفَ لِإِبَّانِهِ وَ تَنَکَّبَ الْمَخَالِجَ عَنْ وَضَحِ السَّبِیلِ (5)

وَ سَلَکَ أَقْصَدَ الْمَسَالِکِ إِلَی النَّهْجِ الْمَطْلُوبِ وَ لَمْ تَفْتِلْهُ فَاتِلَاتُ الْغُرُورِ وَ لَمْ تَعْمَ عَلَیْهِ مُشْتَبِهَاتُ الْأُمُورِ(6)

ص: 426


1- 1. القدة- بالکسر و الدال المهملة-: الطریقة. و« تطأون جادتهم» أی تسیرون علی سبیلهم بلا انحراف عنهم فی شی ء أی یصیبکم ما أصابهم بدون أی تفاوت. و قسی القلب: صلب و غلظ.
2- 2. المعنی: المقصود و المراد، أی کان المأمور و المنهی و المخاطب بالمواعظ و الزواجر و الوعد و الوعید غیر تلک القلوب.
3- 3. المزلق: المکان الذی تزل فیه القدم و لا تثبت. و الدحض هو انقلاب الرجل بغتة فسقط المار. و الزلل: هو انزلاق القدم. و تارات الاهوال: دفعاتها.
4- 4.« أنصب الخوف بدنه» أی أتعبه. و الغرار- بالکسر-: قلة النوم، أو قلیله، و لعل المعنی لم یترک العبادة له نوما قلیلا.« و أسهر التهجد» أی أزال قیام اللیل نومه القلیل، فأذهبه بالمرة. و الهواجر جمع هاجرة أی صار رجاء الثواب موجب لان أظمأ نفسه فی هاجرة الیوم بالصوم فیها.
5- 5.« ظلف الرهب» أی منع الخوف. و فی النهج« ظلف الزهد». و أوجف دابته أی حرکها مسرعا و حثها علی السیر. و الابان- بکسر الهمزة و تشدید الباء الموحدة-: حینه و وقته یعنی القیامة. و تنکب الشی ء: مال عنه. و المخالج: الطرق المتشعبة عن الطریق الأعظم. و خلج أی جذب کأنّها تجذب الإنسان إلیها. و الوضح: جادة الطریق و الجار و المجرور متعلق بالمخالج أی المخالج المتشعبة عن الطریق الواضح.
6- 6. فتله- کضربه- صرفه عن وجهه. و فاتلات الغرور: وساوس الشیطان.« و لم. تعم علیه» أی لم تخف علیه الأمور المشتبهة حتّی یقع فیها علی غیر بصیرة.

ظَافِراً بِفَرْحَةِ الْبُشْرَی وَ رَاحَةِ النُّعْمَی فِی أَنْعَمِ نَوْمِهِ (1)

وَ آمَنِ یَوْمِهِ- قَدْ عَبَرَ مَعْبَرَ الْعَاجِلَةِ حَمِیداً وَ قَدَّمَ زَادَ الْآجِلَةِ سَعِیداً وَ بَادَرَ مِنْ وَجَلٍ وَ أَکْمَشَ فِی مَهَلٍ وَ رَغِبَ فِی طَلَبٍ وَ ذَهَبَ عَنْ هَرَبٍ (2) وَ رَاغِبٌ فِی یَوْمِهِ غَدَهُ وَ نَظَرَ قُدُماً أَمَامَهُ فَکَفَی بِالْجَنَّةِ ثَوَاباً وَ نَوَالًا وَ کَفَی بِالنَّارِ عِقَاباً وَ وَبَالًا وَ کَفَی بِاللَّهِ مُنْتَقِماً وَ نَصِیراً وَ کَفَی بِالْکِتَابِ حَجِیجاً وَ خَصِیماً- وَ مِنْهَا أَمْ هَذَا الَّذِی أَنْشَأَهُ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ وَ شُغُفِ الْأَسْتَارِ نُطْفَةً دِهَاقاً وَ عَلَقَةً مِحَاقاً وَ جَنِیناً وَ رَاضِعاً(3)

وَ وَلِیداً وَ یَافِعاً(4) ثُمَّ مَنَحَهُ قَلْباً حَافِظاً وَ لِسَاناً لَافِظاً وَ بَصَراً لَاحِظاً لِیَفْهَمَ مُعْتَبِراً وَ یُقَصِّرَ مُزْدَجِراً حَتَّی إِذَا قَامَ اعْتِدَالُهُ وَ اسْتَوَی مِثَالُهُ (5)

نَفَرَ مُسْتَکْبِراً وَ خَبَطَ سَادِراً مَاتِحاً فِی غَرْبِ هَوَاهُ کَادِحاً سَعْیاً لِدُنْیَاهُ فِی لَذَّاتِ طَرَبِهِ وَ بَدَوَاتِ أَرَبِهِ ثُمَّ لَا یَحْتَسِبُ رَزِیَّةً(6) وَ لَا یَخْشَعُ نعیه [تَقِیَّةً] فَمَاتَ فِی قَبِیلَتِهِ

ص: 427


1- 1. النعمی- بالضم-: الخفض و الدعة و ما أنعم به علیک. و أنعم النوم: أطیبه و المراد بالنوم اما الراحة فی الجنة اطلاقا لاسم الملزوم علی لازمه، او الراحة فی البرزخ أو لان مکث الجسد فی القبر یشبه النوم.
2- 2. الوجل: الخوف أی سارع الی الاعمال الصالحة من خوف اللّه تعالی. و أکمش أی أسرع فی مدة حیاته. و قوله« ذهب عن هرب» أی فر ممّا یهرب عن مثله.
3- 3. الشغف: جمع شغاف و هو فی الأصل غلاف القلب استعارة لموضع الولد. و الدهاق الذی أفرغ افراغا شدیدا، و المحق: المحو.
4- 4. الیافع: الغلام الذی شارف الاحتلام.
5- 5. أی بلغت قامته حد ما قدر لها من النمو.
6- 6. السادر: الذی لا یهتم و لا یبالی ما صنع و المتحیر. و الماتح- بالتاء المثناة من فوق-: الذی یستقی الماء بالدلو من أعلی البئر و المائح- بالیاء المثناة من تحت-: الذی ینزل البئر لیملأ الدلو. و الغرب هو الدلو العظیمة التی تتخذ من جلد ثور شبه بها لسعة الامانی. و کدح فی. العمل کدوحا: سعی. و لعلّ المراد ببدوات أربه. ما یخطر بباله و یبدو له أی یظهر آرائه المختلفة باختلاف دواعیه و الحاصل أنّه ذهب الی ما یبدو له من رغباته غیر متقید بالشریعة و لا ملتزم حدود الفضیلة. و الارب محرکة: الحاجة. و احتساب الرزیة: الاعتداد بها. أی لا یظنها و لا یفکر فی وقوعها. و الرزیة: المصیبة.

عَزِیزاً وَ عَاشَ فِی هَفْوَتِهِ یَسِیراً(1) لَمْ یُفِدْ عِوَضاً وَ لَمْ یَقْضِ مُفْتَرَضاً دَهِمَتْهُ فَجَعَاتُ الْمَنِیَّةِ فِی غُبَّرِ جِمَاحِهِ وَ سَنَنِ مِرَاحِهِ (2) فَظَلَّ سَادِراً وَ بَاتَ سَاهِراً فِی غَمَرَاتِ الْآلَامِ وَ طَوَارِقِ الْأَوْجَاعِ وَ الْأَسْقَامِ (3)

بَیْنَ أَخٍ شَقِیقٍ وَ وَالِدٍ شَفِیقٍ وَ دَاعِیَةٍ بِالْوَیْلِ جَزَعاً وَ لَادِمَةٍ لِلصَّدْرِ قَلَقاً وَ الْمَرْءُ فِی سَکْرَةٍ مُلْهِیَةٍ وَ غَمْرَةٍ کَارِثَةٍ وَ أَنَّةٍ مُوجِعَةٍ(4) وَ جَذْبَةٍ مُکْرِبَةٍ وَ سَوْقَةٍ مُتْعِبَةٍ قَدْ أُدْرِجَ فِی أَکْفَانِهِ مُبْلِساً وَ جُذِبَ مُنْقَاداً

ص: 428


1- 1. النعی: خبر الموت. و فی النهج« و لا یخشع تقیة». و قوله« فمات فی قبیلته عزیزا» فی بعض النسخ« فمات فی فتنته غریرا» و هکذا فی النهج و هو الصواب ظاهرا. و الغریر: المغرور، و الهفوة: الزلة.
2- 2. دهمته أی غشیته. و فجعات المنیة أسبابها و أفجعته أی أوجعته و الفجیعة. المصیبة و« غیر جماحه» جمع غابر بمعنی الباقی و المراد بقایا هواه و شهواته و عتوه الذی ذهب کثیر منها. و السنن- محرکة-: النهج و الطریقة. و المراح- ککتاب اسم من مرح الرجل اذا أشر و بطر و نشط و تبختر. و المعنی هجمت علیه الأمراض و الاوجاع و أسباب الموت فی أثناء غفلته و عتوه و اغتراره.
3- 3.« فظل سادرا» أی کان فی جمیع النهار متحیرا لشدة ما نزل به. و غمرة الشی ء: شدته. و طوارق الاوجاع: ما یأتی منها لیلا و سمی الآتی باللیل طارقا لحاجته الی دق الباب لان الطرق بمعنی الضرب و کثیرا ما یشتد الاوجاع و الاسقام لیلا.
4- 4. الشقیق: الأخ، و اتصاف الأخ بالشقیق للمبالغة فی العطوفة و الرحمة. و اللادمة: الضاریة. و الکارثة: الشدیدة الشاقة. و الآونة- بفتح فتشدید-: من الآن أی التوجع. و المراد بجذبة مکربة جذبات الانفاس عند النزع. و السوقة: من ساق المریض نفسه عند الموت سوقا و سیاقا. و مبلسا أی آیسا من أهله. و ماله أو من الرجوع الی الدنیا. و« سلسا» أی. سهلا لعدم قدرته علی الممانعة.

سَلِساً ثُمَّ أُلْقِیَ عَلَی الْأَعْوَادِ رَجِیعَ وَصَبٍ وَ نِضْوَ سَقَمٍ تَحْمِلُهُ حَفَدَةُ الْوِلْدَانِ وَ حَشَدَةُ الْإِخْوَانِ إِلَی دَارِ غُرْبَتِهِ وَ مُنْقَطَعِ زَوْرَتِهِ (1)

حَتَّی إِذَا انْصَرَفَ الْمُشَیِّعُ وَ رَجَعَ الْمُتَفَجِّعُ أُقْعِدَ فِی حُفْرَتِهِ نَجِیّاً لِبَهْتَةِ السُّؤَالِ وَ عَثْرَةِ الِامْتِحَانِ (2)

وَ أَعْظَمُ مَا هُنَالِکَ بَلِیَّةً نُزُلُ الْحَمِیمِ وَ تَصْلِیَةُ الْجَحِیمِ وَ فَوْرَاتُ السَّعِیرِ وَ سَوْرَاتُ الزَّفِیرِ(3)

لَا فَتْرَةٌ مُرِیحَةٌ وَ لَا دَعَةٌ مُزِیحَةٌ وَ لَا قُوَّةٌ حَاجِزَةٌ وَ لَا مَوْتَةٌ نَاجِزَةٌ وَ لَا سِنَةٌ مُسَلِّیَةٌ بَیْنَ أَطْوَارِ الْمَوْتَاتِ وَ عَذَابِ السَّاعَاتِ إِنَّا بِاللَّهِ عَائِذُونَ (4)

عِبَادَ اللَّهِ أَیْنَ الَّذِینَ عُمِّرُوا فَنَعِمُوا وَ عُلِّمُوا فَفَهِمُوا وَ نُظِرُوا فَلَهَوْا وَ سُلِّمُوا فَنَسُوا أُمْهِلُوا طَوِیلًا وَ مُنِحُوا جَمِیلًا وَ حُذِّرُوا أَلِیماً وَ وُعِدُوا جَسِیماً احْذَرُوا الذُّنُوبَ الْمُوَرِّطَةَ وَ الْعُیُوبَ الْمُسْخِطَةَ أُوْلِی الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ وَ الْعَافِیَةِ وَ الْمَتَاعِ هَلْ مِنْ مَنَاصٍ أَوْ خَلَاصٍ أَوْ مَعَاذٍ أَوْ مَلَاذٍ أَوْ قَرَارٍ أَوْ مَجَازٍ(5)

أَمْ لَا؟ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ أَمْ أَیْنَ تُصْرَفُونَ أَمْ بِمَا ذَا

ص: 429


1- 1. الرجیع من الدوابّ ما رجعته من سفر الی سفر و هو الکال. و الوصب: التعب و المرض. و« نضو» بالکسر: المهزول. و الحفدة: الاعوان. و الحشدة: المسارعون الی التعاون. و الزورة من زاره یزوره و منقطع الزورة: حیث لا یزور.
2- 2. النجی: من تحادثه سرا. و بهتة السؤال: دهشته و حیرته. و العثرة: الزلة.
3- 3. الحمیم فی الأصل؛ الماء الحار؛ و التصلیة: الاحراق: و المراد هنا دخول جهنم. و فارت القدر: جاشت. و السعیر النار أو لهبها. و السورة: الشدة. و الزفیر: صوت النار عند توقدها.
4- 4. الفترة: السکون بعد حدة و اللین بعد شدة. أی لا یفتر العذاب حتّی یستریح المعذب من الالم، و لا تکون دعة- أی راحة- حتی تزیح عنه ما أصابه من التعب، و لیست له قوة بحجز عنه. و لا بموتة حاضرة تذهب باحساسه عن الشعور بتلک الآلام. و الناجز: الحاضر و السریع. و السنة: اوائل النوم. و المسلیة: الملتهبة عن الالم. و الاطوار الانواع و المراد بالموتات: العقوبات.
5- 5. فی بعض النسخ« أو فرار أو محار» أی مرجع الی الدنیا بعد فراقها.

تَغْتَرُّونَ وَ إِنَّمَا حَظُّ أَحَدِکُمْ مِنَ الْأَرْضِ ذَاتِ الطُّولِ وَ الْعَرْضِ قِیدُ قَدِّهِ (1) مُتَعَفِّراً عَلَی خَدِّهِ- الْآنَ عِبَادَ اللَّهِ وَ الْخِنَاقُ مُهْمَلٌ (2)

وَ الرُّوحُ مُرْسَلٌ فِی فَیْنَةِ الْإِرْشَادِ(3)

وَ رَاحَةِ الْأَجْسَادِ وَ مَهَلِ الْبَقِیَّةِ وَ أُنُفِ الْمَشِیَّةِ وَ إِنْظَارِ التَّوْبَةِ وَ انْفِسَاحِ الْحَوْبَةِ(4) قَبْلَ الضَّنْکِ وَ الْمَضِیقِ وَ الرَّوْعِ وَ الزُّهُوقِ وَ قَبْلَ قُدُومِ الْغَائِبِ الْمُنْتَظَرِ(5) وَ أَخْذِ الْعَزِیزِ الْمُقْتَدِرِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام که معروف به غرّا است: «خدا گوش هایی برای پند گرفتن از شنیدنی ها و چشم هایی برای کنار زدن تاریکی ها به شما بخشیده است، و هر عضوی از بدن را، اجزای متناسب و هماهنگ عطا فرموده تا در ترکیب ظاهری صورت ها و دوران عمر با هم سازگار باشند؛ با بدن هایی که منافع خود را تأمین می کنند و قلب هایی که با فشار، روزی را به سراسر بدن می رسانند؛ از نعمت های شکوهمند خدا برخوردارند؛ در برابر نعمت ها شکرگزارند؛ و از سلامت خدادادی بهره مندند. خداوند مدت زندگی هر یک از شماها را مقدر فرمود و آن را از شما پوشیده داشت و از آثار گذشتگان، عبرت های پندآموز برای شما ذخیره کرد: لذت هایی که از دنیا چشیدند و خوشی ها و زندگی راحتی که پیش از مرگ داشتند، اما سرانجام دست مرگ گریبان آنها را گرفت و میان آنها و آرزوهایشان جدایی افکند؛ آنها که در روز سلامت، چیزی برای خود ذخیره نکردند و در روزگاران خوش زندگی، عبرت نگرفتند. آیا خوشی های جوانی را جز ناتوانی پیری در انتظار است؟ آیا سلامتی و تندرستی را جز حوادث بلا و بیماری در راه است؟ آیا آنان که زنده اند، جز فنا و نیستی را انتظار دارند؟ با اینکه زمان جدایی و تپش دل ها نزدیک است که سوزش درد را چشیده، شربت غصه را نوشیده، فریاد یاری خواستن برداشته و از فرزندان و خویشاوندان خود، درخواست کمک کرده است. آیا خویشاوندان می توانند مرگ را از او دفع کنند یا گریه و زاری آنها نفعی برای او دارد؟ او را در سرزمین مردگان می گذارند و او، در تنگنای قبر تنها خواهد ماند. حشرات درون زمین، پوستش را می شکافند؛ خشت و خاک گور، بدن او را می پوساند؛ تند بادهای سخت، آثار او را نابود می کند و گذشت شب و روز، نشانه های او را از میان برمی دارد. بدن ها پس از آن همه طراوت، متلاشی می گردند و استخوان ها بعد از آن همه سختی و مقاومت، پوسیده می شوند. اما ارواح در گرو سنگینی بار گناهانند و در آنجاست که به اسرار پنهان یقین می آورند، اما دیگر نه بر اعمال درستشان چیزی اضافه می شود و نه از اعمال زشت می توانند توبه کنند. آیا شما فرزندان و پدران و خویشاوندان همان مردم نیستید که بر جای پای آنها قدم گذاشته اید، از راهی که آنها رفتند می روید و روش آنها را دنبال می کنید؟ اما افسوس که دل ها سخت شده اند، پند نمی پذیرند، از رشد و کمال باز مانده اند و راهی را که نباید بروند، می روند. گویا آنها هدف پندها و اندرزها نیستند و نجات و رستگاری را در به دست آوردن دنیا می دانند. بدانید که باید از صراط عبور کنید؛ گذرگاهی که عبور کردن از آن خطرناک است؛ با لغزش های پرت کننده، پرتگاه های وحشت زا و ترس های پیاپی.

از خدا بترسید، چون خردمندانی که دل را به تفکر مشغول داشته اند؛ ترس از خدا بدنشان را فرا گرفته؛ شب زنده داری خواب از چشمشان ربوده و به امید ثواب، گرمی روز را با تشنگی گذارنده اند؛ با پارسایی شهوات را کشته اند و نام خدا، زبانشان را همواره به حرکت در آورده است؛ و به موقع ترسیده است.

و از خدا ترسد برای ایمن ماندن (از عذاب الهی) در قیامت ؛ از تمام راه ها جز راه حقّ چشم پوشیده اند و بهترین راهی که انسان را به حقّ می رساند، می پیمایند؛ چیزی آنها را مغرور نساخته و مشکلات و شبهات، آنها را نابینا نمی سازد؛ مژده بهشت و زندگی کردن در آسایش و نعمت سرای جاویدان و ایمن ترین روزها، آنها را خشنود ساخته است؛ با بهترین روش از گذرگاه دنیا عبور کرده اند؛ توشه آخرت را فرستاده اند؛ از ترس قیامت، در انجام اعمال صالح پیشقدم شده اند؛ ایام زندگی را با شتاب، در اطاعت پروردگار گذرانده اند؛ در فراهم آوردن خشنودی خدا، با رغبت تلاش کرده اند؛ از زشتی ها فرار کرده اند؛ امروز، رعایت زندگی فردا را کرده اند و هم اکنون، آینده خود را دیده اند. پس بهشت برای پاداش نیکوکاران سزاوار و جهنّم برای کیفر بدکاران مناسب است، خدا برای انتقام گرفتن از ستمگران کفایت می کند و قرآن، برای حجت آوردن و دشمنی کردن، کافی است.»

از گفتار اوست: «مگر انسان، همان نطفه و خون نیم بند نیست که خدا او را در تاریکی های رحم و جایگاه نطفه ی آسوده و علقه محو شده پدید آورد تا به صورت چنین در آمد؟ سپس کودکی شیرخوار شد، بزرگ و بزرگ تر شد تا به نوجوانی رسیده تبدیل گردید. سپس او را دلی فراگیر، زبانی گویا و چشمی بینا عطا فرمود تا عبرت ها را درک کند و از بدی ها بپرهیزد. آنگاه که به جوانی در حد کمال تبدیل شد و بر پای خویش استوار ماند، گردن کشی آغاز کرد؛ روی از خدا گرداند؛ در بیراهه گام نهاد؛ در هوا پرستی غرق شد؛ برای به دست آوردن لذت های دنیا تلاش فراوان کرد و سر مست شادمانی دنیا شد؛ بی آنکه هرگز بپندارد برایش مصیبتی پیش آید یا بر اساس تقوا، فروتنی پیشه کند. ناگهان سرمست و مغرور در این آزمایش چند روزه، مرگ او را می رباید؛ او را که در دل بدبختی ها، اندکی زندگی کرده، در ازای آنچه که از دست داده، عوضی به دست نیاورده است و قضای واجباتی را که ترک کرده، بجا نیاورده، اکنون درد مرگ او را فرا گرفته، روزها را در حیرت و سرگردانی و شب ها را با بیداری و نگرانی می گذراند.

هر روز به سختی درد می کشد و هر شب، رنج و بیماری به سراغش می رود. در میان برادری غمخوار، پدری مهربان، ناله کننده ای بی طاقت و بر سینه کوبنده ای گریان افتاده است. اما او در حالت بیهوشی و سکرات مرگ، با غم و اندوه بسیار، ناله های دردناک، درد جان کندن و انتظاری رنج آور، دست به گریبان است. پس از مرگ، او را مایوسانه در کفن پیچانده و در حالی که تسلیم و آرام است، بر می دارند و بر تابوت می گذارند. او خسته و لاغر به سفر آخرت می رود، در حالی که فرزندان و برادران، او را به دوش کشیده و تا سر منزل غربت، آنجا که دیگر او را نمی بینند، آنجا که جایگاه وحشت است، پیش می برند. اما هنگامی که تشییع کنندگان بروند و مصیبت زندگان بازگردند، در گودال قبر دراز کشیده، برای بازجویی نهانی و بیم پرستش و لغزش آزمایش زمزمه غم آلود دارد. و بزرگ ترین بلای آنجا، فرود آمدن در آتش سوزان دوزخ و بر افروختگی شعله ها و نعره های آتش است، که نه یک لحظه آرام گیرد تا استراحت کند و نه آرامشی وجود دارد که از درد او بکاهد؛ نه قدرتی که مانع کیفر او شود و نه مرگی که او را از این همه ناراحتی برهاند؛ و نه خوابی که اندوهش را بر طرف سازد، در میان انواع مرگ ها و ساعت ها مجازات گوناگون، گرفتار است. به خدا پناه می بریم.

ای بندگان خدا! کجا هستند آنان که سالیان طولانی در نعمت های خدا عمر گذراندند؛ تعلیمشان دادند و دریافتند؛ مهلتشان دادند و بیهوده روزگار گذراندند؛ از آفات و بلاها دورشان داشتند، اما فراموش کردند؛ زمانی طولانی آنها را مهلت دادند؛ نعمت های فراوان بخشیدند؛ از عذاب دردناک پرهیزشان دادند؛ و وعده هایی بزرگ از بهشت جاویدان به آنها دادند. ای مردم! از گناهانی که شما را به هلاکت افکند و از عیب هایی که خشم خدا را در پی دارد، بپرهیزید. ای دارندگان چشم های بینا، گوش های شنوا، سلامت و کالای دنیا! آیا گریزگاهی یا رهایی هست؟ آیا جای امنی، پناهگاهی و جای فراری هست؟ آیا بازگشتی برای جبران وجود دارد؟ نه چنین است. پس کی باز می گردید؟ به کدام سو می روید و به چه چیز مغرور می شوید؟ همانا بهره هر کدام از شما، تکه زمینی به اندازه طول و عرض قامت شماست؛ آن گونه که خاک آلوده بر آن خفته باشد. ای بندگان خدا! هم اکنون به اعمال نیکو پردازید؛ تا ریسمان های مرگ بر گلوی شما سخت نشده، روح شما برای کسب کمالات آزاد است، بدن ها راحتند و در حالتی قرار دارید که می توانید مشکلات یکدیگر را حل کنید. هنوز مهلت دارید و جای تصمیم و توبه و بازگشت از گناه باقی مانده است. عمل کنید، پیش از آن که در شدت تنگنای وحشت و ترس و نابودی قرار گیرید؛ پیش از آن که مرگ در انتظار مانده، فرا رسد و دست قدرتمند خدای توانا، شما را برگیرد.» - . نهج البلاغه : خطبه 82 -

**[ترجمه]

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: فَاتَّعِظُوا عِبَادَ اللَّهِ بِالْعِبَرِ النَّوَافِعِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْآیِ السَّوَاطِعِ وَ ازْدَجِرُوا بِالنُّذُرِ الْبَوَالِغِ (6)

وَ انْتَفِعُوا بِالذِّکْرِ وَ الْمَوَاعِظِ فَکَأَنْ قَدْ عَلِقَتْکُمْ مَخَالِبُ الْمَنِیَّةِ وَ انْقَطَعَتْ عَنْکُمْ عَلَائِقُ الْأُمْنِیَّةِ وَ دَهِمَتْکُمْ مُفْظِعَاتُ الْأُمُورِ(7) وَ السِّیَاقَةُ إِلَی الْوِرْدِ الْمَوْرُودِ(8) وَ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ وَ سَائِقٌ یَسُوقُهَا إِلَی مَحْشَرِهَا وَ شَاهِدٌ یَشْهَدُ عَلَیْهَا بِعَمَلِهَا.

**[ترجمه]نهج البلاغه: از خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام است: «ای بندگان خدا! از عبرت های سودمند پند پذیرید و از آیات روشنگر، عبرت آموزید. از آنچه با بیان رسا شما را از آن ترسانده اند، بپرهیزید و از یادآوری ها و اندرزها، سود ببرید. آن چنان که گویا چنگال مرگ در پیکر شما فرو رفته، رشته آرزوها و دلبستگی ها قطع گردیده، سختی های مرگ و آغاز شده و حرکت به سوی قیامت، به شما هجوم آورده است؛ آن روز که «همراه هر کسی شاهد و سوق دهنده ای است»؛ سوق دهنده ای که تا صحنه رستاخیز او را می کشاند و شاهدی که بر اعمال او گواهی می دهد.» - . نهج البلاغه : خطبه 84 -

**[ترجمه]

«45»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: هَلْ یُحِسُّ بِهِ أَحَدٌ إِذَا دَخَلَ مَنْزِلًا أَمْ هَلْ یَرَاهُ

ص: 430


1- 1.« قید قده»- بکسر القاف و فتحها من الثانی-: مقدار طوله، یرید مضجعه من القبر.
2- 2. الخناق- بکسر الخاء المعجمة-: الحبل یخنق به و المراد الموت أو أسبابه.
3- 3.« فینة الإرشاد» بفتح الفاء و تقدیم الیاء علی النون-: الساعة و الحین. و یمکن أن یقرأ« فینة الارتیاد» یعنی الطلب.
4- 4. و الانف- بضمتین- المستأنف یعنی لو أردتم استیناف المشیئة لامکنکم. و الحوبة: الحاجة، و انفساح الحوبة: سعة وقت الحاجة أی العمل الذی یحتاج إلیه العبد.
5- 5. الروع: الخوف. و الزهوق: الاضمحلال. و المراد بالغائب المنتظر: الموت.
6- 6. الآی: جمع آیة و هی الدلیل. و السواطع: الظاهرة الدلالة. و البوالغ: جمع البالغة غایة البیان لکشف عواقب التفریط. و النذر جمع النذیر بمعنی الانذار او المخوف.
7- 7. المنیة: الموت. و فظع الامر إذا اشتد.
8- 8. الورد- بالکسر- الأصل فیه: الماء یورد للرّیّ و المراد به الموت او المحشر و لعلّ الوصف بالمورود للدلالة علی أنّه لا بدّ من ورده.

إِذَا تَوَفَّی أَحَداً بَلْ کَیْفَ یَتَوَفَّی الْجَنِینَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَ یَلِجُ عَلَیْهِ مِنْ بَعْضِ جَوَارِحِهَا أَمِ الرُّوحُ أَجَابَتْهُ بِإِذْنِ رَبِّهَا أَمْ هُوَ سَاکِنٌ مَعَهَا فِی أَحْشَائِهَا کَیْفَ یَصِفُ إِلَهَهُ مَنْ یَعْجِزُ عَنْ صِفَةِ مَخْلُوقٍ مِثْلِهِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: از خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام است: «آیا هنگامی که فرشته مرگ به خانه ای در آمد، از آمدن او آگاه می شوی؟ آیا هنگامی که یکی را قبض روح می کند، او را می بینی که بچه را چگونه در شکم مادر می میراند؟ آیا از راه اندام مادر وارد می شود یا روح، با اجازه خداوند به سوی او می آید یا همراه کودک، در شکم مادر به سر می برد؟ آن کس که آفریده ای چون خود را نتواند وصف کند، چگونه می تواند خدای خویش را وصف کند؟» - . نهج البلاغه: خطبه 111 -

**[ترجمه]

«46»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه السلام: عِبَادَ اللَّهِ اللَّهَ اللَّهَ (1) فِی أَعَزِّ الْأَنْفُسِ عَلَیْکُمْ وَ أَحَبِّهَا إِلَیْکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَفْصَحَ سَبِیلَ الْحَقِّ وَ أَنَارَ طُرُقَهُ بِشَقْوَةٍ لَازِمَةٍ أَوْ سَعَادَةٍ دَائِمَةٍ(2)

فَتَزَوَّدُوا فِی أَیَّامِ الْفَنَاءِ لِأَیَّامِ الْبَقَاءِ فَقَدْ دُلِلْتُمْ عَلَی الزَّادِ وَ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ (3)

وَ حُثِثْتُمْ عَلَی السَّیْرِ فَإِنَّمَا أَنْتُمْ کَرَکْبٍ وُقُوفٍ لَا یَدْرُونَ مَتَی یُؤْمَرُونَ بِالْمَسِیرِ- أَلَا فَمَا یَصْنَعُ بِالدُّنْیَا مَنْ خُلِقَ لِلْآخِرَةِ وَ مَا یَصْنَعُ بِالْمَالِ مَنْ عَمَّا قَلِیلٍ یُسْلَبُهُ وَ یَبْقَی عَلَیْهِ تَبِعَتُهُ وَ حِسَابُهُ- عِبَادَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیْسَ لِمَا وَعَدَ اللَّهُ مِنَ الْخَیْرِ مَتْرَکٌ وَ لَا فِیمَا نَهَی عَنْهُ مِنَ الشَّرِّ مَرْغَبٌ عِبَادَ اللَّهِ احْذَرُوا یَوْماً تُفْحَصُ فِیهِ الْأَعْمَالُ وَ یَکْثُرُ فِیهِ الزِّلْزَالُ وَ تَشِیبُ فِیهِ الْأَطْفَالُ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ عَلَیْکُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ عُیُوناً مِنْ جَوَارِحِکُمْ وَ حُفَّاظَ صِدْقٍ یَحْفَظُونَ أَعْمَالَکُمْ وَ عَدَدَ أَنْفَاسِکُمْ- لَا تَسْتُرُکُمْ مِنْهُ ظُلْمَةُ لَیْلٍ دَاجٍ وَ لَا یُکِنُّکُمْ مِنْهُ بَابٌ ذُو رِتَاجٍ (4) وَ أَنَّ غَداً مِنَ الْیَوْمِ قَرِیبٌ یَذْهَبُ الْیَوْمُ بِمَا فِیهِ وَ یَجِی ءُ الْغَدُ بِمَا لَا خَفَاءَ بِهِ فَکَأَنَّ کُلَّ امْرِئٍ مِنْکُمْ قَدْ بَلَغَ مِنَ الْأَرْضِ مَنْزِلَ وَحْدَتِهِ وَ مَحَطَّ حُفْرَتِهِ- فَیَا لَهُ مِنْ بَیْتِ وَحْدَةٍ وَ مَنْزِلِ وَحْشَةٍ وَ مُفْرَدِ غُرْبَةٍ وَ کَأَنَّ الصَّیْحَةَ قَدْ أَتَتْکُمْ وَ السَّاعَةَ قَدْ غَشِیَتْکُمْ وَ بَرَزْتُمْ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ قَدْ زَاحَتْ عَنْکُمُ الْأَبَاطِیلُ وَ اضْمَحَلَّتْ عَنْکُمُ الْعِلَلُ (5)

وَ اسْتَحَقَّتْ بِکُمُ الْحَقَائِقُ وَ صَدَرَتْکُمُ الْأُمُورُ مَصَادِرَهَا

ص: 431


1- 1. أی راقبوا اللّه فی أعز الانفس و لعلّ المراد بها النفس المطمئنة.
2- 2. مرفوعان علی الخبریة أی فعاقبتکم أو جزاؤکم شقوة أو سعادة و اللازم غیر مفارق و الدائم: غیر الزائل.
3- 3. و الظعن: الرحیل.
4- 4. الداجی: المظلم. و الرتاج- ککتاب-: الباب العظیم إذا کان محکم الغلق.
5- 5. زاحت أی بعدت، و العلل: جمع العلة و هی المرض الشاغل.

فَاتَّعِظُوا بِالْغِیَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْعِبَرِ وَ انْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: از خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام است: «ای بندگان خدا! خدا را، خدا را در حقّ نفس خویش که از همه چیز نزد شما گرامی تر و دوست داشتنی تر است پروا کنید! همانا خدا، راه حقّ را برای شما آشکار کرده و جاده های آن را روشن نگه داشته. پس یا شقاوت دامنگیر یا رستگاری جاویدان، در انتظار شماست. پس در این دنیای نابود شدنی، برای زندگی جاویدان آخرت، توشه برگیرید که شما را به زاد و توشه راهنمایی کردند، به کوچ کردن از دنیا فرمان دادند و برای پیمودن راه قیامت برانگیختند. همانا شما چونان کاروانیانی هستید که در جایی به انتظار مانده و نمی دانند در چه زمانی آنان را فرمان حرکت می دهند. آگاه باشید با دنیا چه می کند کسی که برای آخرت آفریده شده است، و با اموال دنیا چه کار دارد آن کس که به زودی همه اموال او را مرگ می رباید و تنها کیفر حسابرسی آن بر عهده انسان باقی خواهد ماند. بندگان خدا! خیری را که خدا وعده داد، رها کردنی نیست و شری را که از آن نهی فرمود، دوست داشتنی نیست. ای بندگان خدا! از روزی بترسید که اعمال و رفتار انسان وارسی می شود؛ روزی که پر از تشویش و اضطراب است و کودکان در آن روز پیر می گردند. ای بندگان خدا! بدانید که از شما نگاهبانانی بر شما گماشته اند، دیدبان هایی از پیکرتان برگزیده اند و حافظان راستگویی که اعمال شما را حفظ می کنند و تعداد نفس های شما را می شمارند؛ نه تاریکی شب شما را از آنان می پوشاند و نه دری محکم، شما را از آنها پنهان می سازد.

فردا به امروز نزدیک است و امروز با آنچه در آن است، می گذرد، فردا می آید و بدان می رسد.

اگر چنین باشد که هر یک از شما در دل زمین به خانه مخصوص خود رسیده و در گودالی که کنده اند آرمیده اید. وه که چه خانه تنهایی، چه منزل وحشتناکی، چه سیه چال غربتی! فرض کنید هم اکنون بر صور اسرافیل دمیده اند، قیامت فرارسیده و برای قضاوت و حسابرسی قیامت بیرون شده اید؛ پندارهای باطل دور گردیده، بهانه ها از میان برخاسته، حقیقت ها برای شما آشکار شده و شما را به آنجا که لازم بود، کشانده اند. پس از عبرت ها پند گیرید، از دگرگونی روزگار عبرت پذیرید و از هشدار دهندگان بهره مند گردید.»

**[ترجمه]

«47»

وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام: قَالَهُ بَعْدَ تِلَاوَتِهِ أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ(1) یَا لَهُ مَرَاماً مَا أَبْعَدَهُ وَ زَوْراً مَا أَغْفَلَهُ وَ حُطَاماً مَا أَفْرَغَهُ وَ خَطَراً مَا أَفْظَعَهُ أَ فَبِمَصَارِعِ آبَائِهِمْ یَفْتَخِرُونَ أَمْ بِعَدِیدِ الْهَلْکَی یَتَکَاثَرُونَ یَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْسَاداً خَوَتْ (2) وَ حَرَکَاتٍ سَکَنَتْ (3)

وَ لَأَنْ یَکُونُوا عِبَراً أَحَقُّ مِنْ أَنْ یَکُونَ مُفْتَخَراً وَ لَأَنْ یَهْبِطُوا مِنْهُمْ جَنَابَ ذِلَّةٍ أَحْجَی مِنْ أَنْ یَقُومُوا بِهِمْ مَقَامَ عِزَّةٍ(4) لَقَدْ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ بِأَبْصَارِ الْعَشْوَةِ وَ ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِی غَمْرَةِ جَهَالَةٍ(5)

وَ لَوِ اسْتَنْطَقُوا عَنْهُمْ عَرَصَاتِ تِلْکَ الدِّیَارِ الْخَاوِیَةِ وَ الرُّبُوعِ الْخَالِیَةِ لَقَالَتْ ذَهَبُوا فِی الْأَرْضِ ضُلَّالًا(6) وَ ذَهَبْتُمْ فِی أَعْقَابِهِمْ جُهَّالًا تَطَئُونَ فِی هَامِهِمْ (7) وَ تَسْتَثْبِتُونَ فِی أَجْسَادِهِمْ وَ تَرْتَعُونَ فِیمَا لَفَظُوا وَ تَسْکُنُونَ فِیمَا خَرَّبُوا وَ إِنَّمَا الْأَیَّامُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَکُمْ بَوَاکٍ وَ نَوَائِحُ عَلَیْکُمْ.

ص: 432


1- 1. أی شغلکم عن طاعة اللّه و صرفکم عن الآخرة مکاثرة بعضکم لبعض.
2- 2. خوت أی سقطت بناؤها و خلت من أرواحها.
3- 3. المعنی أنهم یذکرون آباءهم و یفتخرون بهم فکانهم ردوهم الی الدنیا و ارتجعوهم من القبور. و قیل هو استفهام و ان لم یکن حرف الاستفهام مذکورا أی یرتجعون منهم أجسادا خوت. و کلمة« من» یحتمل أن یکون للتجرید فالمعنی أ یرتجعون من أجسادهم اجسادا خوت و من حرکاتهم حرکات سکنت. و یحتمل أن یکون صلة للارتجاع فیکون الاجساد الخاویة کالهبة التی یرتجعها الواهب، و أن یکون للتبعیض فالضمیر المجرور لعامة أهل المقابر.
4- 4. الجناب بالفتح: الناحیة و الفناء. و« أحجی» أی أولی.
5- 5. العشوة- بالفتح-: سوء البصر باللیل. و ضرب فی الماء: سبح أی خاضوا و سبحوا من ذکرهم فی غمرة الجهالة.
6- 6. الخاویة: الخالیة و المنهدمة. و الربوع: الاماکن و المساکن. و الضلال- کعشاق- جمع ضال.
7- 7. هام- جمع هامة- و هی أعلی الرأس.

أُولَئِکُمْ سَلَفُ غَایَتِکُمْ وَ فُرَّاطُ مَنَاهِلِکُمُ الَّذِینَ کَانَتْ لَهُمْ مَقَاوِمُ الْعِزِّ وَ حَلَبَاتُ الْفَخْرِ مُلُوکاً وَ سُوَقاً(1)

وَ سَلَکُوا فِی بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِیلًا سُلِّطَتِ الْأَرْضُ عَلَیْهِمْ فِیهِ فَأَکَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ فَأَصْبَحُوا فِی فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لَا یَنْمُونَ وَ ضِمَاراً لَا یُوجَدُونَ (2)

لَا یُفْزِعُهُمْ وُرُودُ الْأَهْوَالِ وَ لَا یَحْزُنُهُمْ تَنَکُّرُ الْأَحْوَالِ وَ لَا یَحْفِلُونَ بِالرَّوَاجِفِ وَ لَا یَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ (3) غُیَّباً لَا یُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لَا یَحْضُرُونَ وَ إِنَّمَا کَانُوا جَمِیعاً فَتَشَتَّتُوا وَ أُلَّافاً فَافْتَرَقُوا(4) وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لَا بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِیَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِیَارُهُمْ (5)

وَ لَکِنَّهُمْ سُقُوا کَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً(6)

وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً وَ بِالْحَرَکَاتِ سُکُوناً- فَکَأَنَّهُمْ فِی ارْتِجَالِ الصِّفَةِ صَرْعَی سُبَاتٍ (7) جِیرَانٌ لَا یَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لَا یَتَزَاوَرُونَ بَلِیَتْ بَیْنَهُمْ عُرَی التَّعَارُفِ وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ

ص: 433


1- 1.« سلف الغایة»: السابق إلیها. و الغایة: الحد الذی ینتهی إلیه الشی ء حسیا أو معنویا. و المراد: الموت. و فرط فلان القوم- کنصر- أی تقدمهم الی الورد لا صلاح الحوض و الدلاء، و الفرط- بالتحریک-: المتقدم الی الماء. و المناهل: مواضع ما تشرب الشاربة من النهر، و قد تقدم. و مقاوم: جمع مقام. و الحلبات- جمع حلبة- بالفتح- و هی الدفعة من الخیل فی الرهان، أو هی الخیل تجتمع للنصرة من کل أوب. و السوق- بضم ففتح جمع سوقه بالضم-: بمعنی الرعیة.
2- 2. الفجوة الفرجة و المراد هنا شق القبر. و قوله« و لا ینمون» من النمو و هو الزیادة من الغذاء. و الضمار: خلاف العیان الغائب و الذی لا یرجی ایابه.
3- 3.« لا یحفلون- بکسر الفاء-: ای لا یبالون. و الرواجف- جمع راجفة-: الزلزلة توجب الاضطراب. و القواصف من قصف الرعد: اشتدت هدهدته. و أذن له: استمع.
4- 4. ألّاف جمع آلف أی مؤتلف مع غیره.
5- 5. صم یصم- بالفتح فیها-: خرس عن الکلام. و هذه النسبة الی الدیار مجاز.
6- 6. المراد من خرس الدیار عدم صعود الصوت من سکانها.
7- 7. ارتجال الصفة: وصف الحال بلا تأمل فالواصف لهم بأول النظر یظنهم صرعوا من السبات- بالضم-: أی النوم.

الْإِخَاءِ فَکُلُّهُمْ وَحِیدٌ وَ هُمْ جَمِیعٌ وَ بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلَّاءُ- لَا یَتَعَارَفُونَ لِلَیْلٍ صَبَاحاً وَ لَا لِنَهَارٍ مَسَاءً أَیُّ الْجَدِیدَیْنِ ظَعَنُوا فِیهِ کَانَ عَلَیْهِمْ سَرْمَداً(1)

شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا(2)

وَ رَأَوْا مِنْ آیَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا(3)

فَکِلْتَا الْغَایَتَیْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَی مَبَاءَةٍ فَأَتَتْ مَبَالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ(4) فَلَوْ کَانُوا یَنْطِقُونَ بِهَا لَعَیُّوا(5) بِصِفَةِ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَایَنُوا وَ لَئِنْ عَمِیَتْ آثَارُهُمْ وَ انْقَطَعَتْ أَخْبَارُهُمْ لَقَدْ رَجَعَتْ فِیهِمْ أَبْصَارُ الْعِبَرِ(6) وَ سَمِعَتْ عَنْهُمْ آذَانُ الْعُقُولِ وَ تَکَلَّمُوا مِنْ غَیْرِ جِهَاتِ النُّطْقِ- فَقَالُوا کَلَحَتِ الْوُجُوهُ النَّوَاضِرُ وَ خَوَتِ الْأَجْسَامُ النَّوَاعِمُ (7)

وَ لَبِسْنَا أَهْدَامَ الْبِلَی وَ تَکَاءَدَنَا ضِیقُ الْمَضْجَعِ (8)

وَ تَوَارَثْنَا الْوَحْشَةَ وَ تَهَکَّمَتْ عَلَیْنَا الرُّبُوعُ الصُّمُوتُ-(9)

فَانْمَحَتْ مَحَاسِنُ أَجْسَادِنَا

ص: 434


1- 1. الجدیدان: اللیل و النهار. فان ذهبوا فی نهار فلا یعرفون له لیلا أو فی لیل فلا یعرفون نهارا.
2- 2. الخطر- بالتحریک-: الاشراف علی الهلاک. و قوله:« أفظع» أی أشد شناعة.
3- 3. أی تصوروه: بعقولهم.
4- 4. المباءة: مکان التبوء و الاستقرار أی ضرب لها أجل ینتهون فیه الی مباءة و هی المرجع الی الجنة أو النار فاتت ذلک المرجع مبالغ الخوف و الرجاء عظمة، او تجاوزت عن أن یبلغها خوف خائف او رجاء راج لعظمتها.
5- 5. العی العجز، و عیی عن الکلام: عجز.
6- 6. أی نظرت الیهم بعد الموت نظرة ثانیة. و العبر: جمع عبرة.
7- 7. کلح أی عبس. و النواضر: الحسنة البواسم. خوت أی تهدمت بنیتها، و تفرقت أعضاؤها.
8- 8. أهدام جمع هدم و هو الثوب البالی. و تکأد الامر بتشدید الهمزة- أی شق علی.
9- 9. تهکمت أی تهدمت. و الربوع: أماکن الإقامة. و الصموت: جمع صامت و هی التی لا تنطق، و المراد القبور.

وَ تَنَکَّرَتْ مَعَارِفُ صُوَرِنَا وَ طَالَتْ فِی مَسَاکِنِ الْوَحْشَةِ إِقَامَتُنَا وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ کَرْبٍ فَرَجاً وَ لَا مِنْ ضِیقٍ مُتَّسَعاً فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِکَ أَوْ کُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطَاءِ لَکَ وَ قَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَکَّتْ وَ اخْتَلَجَتْ (1)

أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَابِ فَخَسَفَتْ وَ تَقَطَّعَتِ الْأَلْسِنَةُ فِی أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلَاقَتِهَا(2) وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَ یَقَظَتِهَا(3) وَ عَاثَ فِی کُلِّ جَارِحَةٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًی سَمَّجَهَا(4)

وَ سَهَّلَ طُرُقَ الْآفَةِ إِلَیْهَا مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلَا أَیْدٍ تَدْفَعُ وَ لَا قُلُوبٌ تَجْزَعُ لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ لَهُمْ مِنْ کُلِّ فَظَاعَةٍ صِفَةُ حَالٍ لَا تَنْتَقِلُ وَ غَمْرَةٌ لَا تَنْجَلِی (5)

فَکَمْ أَکَلَتِ الْأَرْضُ مِنْ عَزِیزِ جَسَدٍ وَ أَنِیقِ لَوْنٍ کَانَ فِی الدُّنْیَا غَذِیَّ تَرَفٍ (6) وَ

رَبِیبَ شَرَفٍ یَتَعَلَّلُ بِالسُّرُورِ فِی سَاعَةِ حُزْنِهِ وَ یَفْزَعُ إِلَی السَّلْوَةِ إِنْ مُصِیبَةٌ نَزَلَتْ بِهِ ضَنّاً بِغَضَارَةِ عَیْشِهِ وَ شَحَاحَةً بِلَهْوِهِ وَ لَعِبِهِ-(7) فَبَیْنَا هُوَ یَضْحَکُ إِلَی الدُّنْیَا وَ تَضْحَکُ

ص: 435


1- 1. ارتسخت من رسخ الغدیر رسوخا إذا نش ماؤه أی أخذ فی النقصان و نضب یعنی نضب مستودع قوة السماع و ذهبت مادته بامتصاص الهوام و هی الدیدان هنا. و استکت الاذن بتشدید الکاف أی صمت و انسدت. و قوله« فاختلجت أبکارهم» فی النهج« اکتحلت أبصارهم» و الظاهر هو الصواب.
2- 2. خسفت عین فلان: فقأها. و ذلاقة الألسن: حدتها فی النطق.
3- 3. الهمود: الموت و طفوء النار و السکون. و الیقظة نقیض النوم.
4- 4. عاث أی أفسد. و البلی التحلل و الفناء. و سمج الصورة تسمیجا: أی قبحها أی أفسد الفناء فی کل عضو منهم فقبحه.
5- 5. اشجان القلوب: همومها. و اقذاء العیون: ما یسقط فیها فیؤلمها. و الفظاعة و الغمرة: الشدة.
6- 6.« من عزیز جسد» من إضافة الصفة. و الانیق: الحسن المعجب. و الغذی اسم بمعنی المفعول أی مغذی بالنعیم. و الترف التنعم.
7- 7. الربیب بمعنی المربی من ربّه یربه بالضم إذا رباه. و تعلل الامر تشاغل به. و السلوة- بالفتح-: ما یسلی عن الهم أی ینسیه. و الضن: البخل. و غضارة العیش: طیبه و الشح: البخل.

الدُّنْیَا إِلَیْهِ فِی ظِلِّ عَیْشٍ غَفُولٍ (1) إِذْ وَطِئَ الدَّهْرُ بِهِ حَسَکَهُ وَ نَقَضَتِ الْأَیَّامُ قُوَاهُ وَ نَظَرَتْ إِلَیْهِ الْحُتُوفُ مِنْ کَثَبٍ فَخَالَطَهُ بَثٌّ لَا یَعْرِفُهُ وَ نَجِیُّ هَمٍّ مَا کَانَ یَجِدُهُ (2)

وَ تَوَلَّدَتْ فِیهِ فَتَرَاتُ عِلَلٍ آنَسَ مَا کَانَ بِصِحَّتِهِ فَفَزِعَ إِلَی مَا کَانَ عَوَّدَهُ الْأَطِبَّاءُ مِنْ تَسْکِینِ الْحَارِّ بِالْقَارِّ(3)

وَ تَحْرِیکِ الْبَارِدِ بِالْحَارِّ فَلَمْ یُطْفِئْ بِبَارِدٍ إِلَّا ثَوَّرَ حَرَارَةً وَ لَا حَرَّکَ بِحَارٍّ إِلَّا هَیَّجَ بُرُودَةً وَ لَا اعْتَدَلَ بِمُمَازِجٍ لِتِلْکَ الطَّبَائِعِ إِلَّا أَمَدَّ مِنْهَا کُلَّ ذَاتِ دَاءٍ(4)

حَتَّی فَتَرَ مُعَلِّلُهُ وَ ذَهَلَ مُمَرِّضُهُ وَ تَعَایَا أَهْلُهُ بِصِفَةِ دَائِهِ وَ خَرِسُوا عَنْ جَوَابِ السَّائِلینَ عَنْهُ وَ تَنَازَعُوا دُونَهُ شَجِیَّ خَبَرٍ یَکْتُمُونَهُ-(5)

ص: 436


1- 1.« فبینا هو یضحک الی الدنیا» أی مشتاقا أی متوجها إلیها. و« یضحک الدنیا إلیه» یجری علی وفق مراده. و وصف العیش بالغفلة لانه إذا کان هنیئا یوجبها.
2- 2. الحسک: نبات تعلق قشرته بصوف. و المراد ابتلاؤه بآلام الدهر. و الحتوف جمع الحتف- بالفتح- و هو الموت و الهلاک. و الکثب- بالتحریک-: أی قرب، یعنی توجهت إلیه المهلکات علی قرب منه. و البث: الحزن. و خالطه الحزن أی دخل فی باطنه و النجی: المناجی، فعیل من ناجاه مناجاة أی ساره. و الهم: الحزن.
3- 3. الفترة- بالفتح-: انکسار الحدة و اللین علی الحال. و« آنس» حال من ضمیر« فیه». أی تولد فیه الضعف بسبب العلل حال کونه أشدّ انسا بصحته من جمیع الأوقات السابقة و القار هنا ضد الحار.
4- 4. أی ما طلب تعدیل مزاجه بدواء یمازج ما فیه من الطبائع لیعدلها الا و ساعد کل طبیعة علی تولد الداء.
5- 5. معلل المریض: من یسلیه عن مرضه بترجیه الشفاء، کما أن ممرضه من یتولی خدمته فی مرضه لمرضه. و ذهله و ذهل عنه- کمنع- أی نسبه أو تناساه عمدا. و تعایا أی أظهر العیی أی العجز، و عییت بأمری کرضیت: إذا لم تهتد لوجهه، و تعایا أهله بصفة دائه أی اشترکوا فی العجز و الحیرة عن وصف دائه للطبیب و من یسأل عن حاله. و خرس- کفرح- أی انعقد لسانه و منع من الکلام خلقة المراد سکتوا کالاخرس عن جواب السائلین فلا یخبرون عن عافیته. لعدم ظهور أماراتها، و عن عدمها و یأسهم من البرء لکونه مکروها لنفوسهم فلا ینطق بذکره لسانهم. و« شجا»: الحزن و الخبر الذی یکتمونه هو موته، و قال بعض شراح النهج: أی تخاصموا فی خبر ذی شجا أی خبر ذی غصة ینازعونه و هم حول المریض سرا دونه و هو لا یعلم بنجواهم و بما یفیضون فیه من أمره.

فَقَائِلٌ یَقُولُ هُوَ لِمَا بِهِ وَ مُمَنٍّ لَهُمْ إِیَابَ عَافِیَتِهِ وَ مُصَبِّرٌ لَهُمْ عَلَی فَقْدِهِ یُذَکِّرُهُمْ أُسَی الْمَاضِینَ مِنْ قَبْلِهِ (1)

فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ عَلَی جَنَاحٍ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْیَا وَ تَرْکِ الْأَحِبَّةِ إِذْ عَرَضَ لَهُ عَارِضٌ مِنْ غُصَصِهِ فَتَحَیَّرَتْ نَوَافِذُ فِطْنَتِهِ (2) وَ یَبِسَتْ رُطُوبَةُ لِسَانِهِ فَکَمْ مِنْ مُهِمٍّ مِنْ جَوَابِهِ عَرَفَهُ فَعَیَّ عَنْ رَدِّهِ وَ دُعَاءٍ مُؤْلِمٍ بِقَلْبِهِ سَمِعَهُ فَتَصَامَّ عَنْهُ (3)

مِنْ کَبِیرٍ کَانَ یُعَظِّمُهُ أَوْ صَغِیرٍ کَانَ یَرْحَمُهُ (4)

وَ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَرَاتٍ هِیَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَةٍ أَوْ تَعْتَدِلَ عَلَی عُقُولِ أَهْلِ الدُّنْیَا(5).

**[ترجمه]از سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام است که پس از خواندن آیه یکم سوره تکاثر، « أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ *حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ » - . تکاثر / 1 - 2 - ،

{ تفاخر به بیشترداشتن، شما را غافل داشت.تا کارتان [و پایتان] به گورستان رسید.}، فرمود: «شگفتا چه مقصد بسیار دوری، چه زیارت کنندگان بی خبری و چه کار دشوار و مرگباری! پنداشتند که جای مردگان خالی است، آنها که سخت مایه عبرتند، و از دور با یاد گذشتگان، فخر می فروشند. آیا به گورهای پدران خویش می نازند و یا به تعداد فراوانی که در کام مرگ فرو رفته اند؟ آیا خواهان بازگشت اجسادی هستند که پوسیده شده و حرکاتشان به سکون تبدیل گشت؟ آنها مایه عبرت باشند سزاوارتر است تا تفاخر؛ اگر با مشاهده وضع آنان به فروتنی روی آورند، عاقلانه تر است تا آنان را وسیله فخر فروشی قرار دهند. اما بدان ها با دیده های کم سو نگریستند و با کوته بینی، در امواج نادانی فرو رفتند. اگر حال آنان را از خانه های ویران و سرزمین های خالی از زندگان، می پرسیدند، پاسخ می دادند: «آنان با گمراهی در زمین فرو خفتند، و شما ناآگاهانه دنباله روی آنان شدید؛ بر روی کاسه های سر آنها راه می روید؛ بر روی جسدهایشان زراعت می کنید؛ آنچه به جا گذاشته اند می خورید؛ در خانه های ویران آنها مسکن گرفته اید؛ و روزگاری که میان آنها و شماست، بر شما گریه و زاری می کند. آنها پیش از شما به کام مرگ فرو رفتند و برای رسیدن به آبشخور، از شما پیشی گرفتند.

در حالی که آنها دارای عزت پایدار و درجات والای افتخار بودند. پادشاهان حاکم یا رعیت سرفراز بودند که سرانجام به درون برزخ راه یافتند؛ زمین آنها را در خود گرفت، از گوشت بدن های آنان خورد و از خون آنان نوشید. پس در شکاف گورها بی جان و بدون حرکت پنهان مانده اند. نه از دگرگونی ها نگرانند، نه از زلزله ها ترسناکند و نه از فریادهای سخت هراسی دارند. غائب شدگانی که کسی انتظار آنان را نمی کشد و حاضرانی که حضور نمی یابند؛ اجتماعی داشتند و پراکنده شدند؛ با یکدیگر مهربان بودند و جدا گردیدند. اگر یادشان فراموش گشت یا دیارشان ساکت شد، برای طولانی شدن زمان یا دوری مکان نیست، بلکه جام مرگ نوشیدند. گویا بودند و لال شدند، شنوا بودند و کر گشتند، و حرکاتشان به سکون تبدیل شد. چنان آرمیدند که گویا بیهوش بر خاک افتاده و در خواب فرو رفته اند. همسایگانی هستند که با یکدیگر انس نمی گیرند و دوستانی اند که به دیدار یکدیگر نمی روند. پیوندهای شناسایی در میانشان پوسیده و اسباب برادری، قطع گردیده است. با اینکه در یک جا گرد آمده اند، تنهایند؛ رفیقان یکدیگرند و از هم دورند؛ نه برای شب صبحگاهی می شناسند و نه برای روز؛ شامگاهی. شب، یا روزی که به سفر مرگ رفته اند، برای آنها جاویدان است؛ خطرات آن جهان را وحشتناک تر از آنچه می ترسیدند یافتند و نشانه های آن را بزرگ تر از آنچه می پنداشتند، مشاهده کردند. برای رسیدن به بهشت یا جهنّم ، تا قرارگاه اصلی شان مهلت داده شدند و جهانی از بیم و امید، برایشان فراهم آمد. اگر می خواستند آنچه را که دیدند توصیف کنند، زبانشان عاجز می شد.

حال اگرچه آثارشان نابود و اخبارشان فراموش شده، اما چشم های عبرت بین، آنها را می نگرد و گوش جان، اخبارشان را می شنود که با زبان دیگری با ما حرف می زنند و می گویند: «چهره های زیبا، پژمرده و بدن های ناز پرورده، پوسیده شد؛ بر اندام خود لباس کهنگی پوشانده ایم؛ تنگی قبر ما را در فشار گرفته؛ وحشت و ترس را از یکدیگر به ارث برده ایم؛ خانه های خاموش قبر بر ما فرو ریخته و زیبایی های اندام ما را نابود و نشانه های چهره های ما را دگرگون کرده است. اقامت ما در این خانه های وحشت زا طولانی است، نه از مشکلات رهایی یافته و نه از تنگی قبر، گشایشی فراهم شد.» ای مردم! اگر آنها را در اندیشه خود بیاورید یا پرده ها کنار رود، مردگان را در حالتی می نگرید که حشرات گوش هایشان را خورده؛ چشم هایشان به جای سرمه پر از خاک گردیده؛ زبان هایی که با سرعت و فصاحت سخن می گفتند، پاره پاره شده اند؛ قلب ها در سینه ها، پس از بیداری به خاموشی گراییده؛ در تمام اعضای بدن، پوسیدگی تازه ای آشکار شده، آنها را زشت گردانیده و راه آفت زدگی بر اجسادشان گشوده شده؛ همه تسلیم شده اند، نه دستی برای دفاع و نه قلبی برای زاری دارند. و آنان را می بینی که دل های خسته از اندوه و چشم های پر شده از خاشاک دارند، و در حالات اندوهناک آنها دگرگونی ایجاد نمی شود و سختی های آنان بر طرف نمی گردد.

آه ای زمین! چه اجساد عزیز و خوش سیمایی را که با غذاهای لذیذ و رنگین زندگی کردند و در آغوش نعمت ها پرورانده شدند، به کام خویش فرو بردی! آنان که می خواستند با شادی، غم های را از دل بیرون کنند و به هنگام مصیبت، با سرگرمی ها صفای عیش خود را برهم نزنند. دنیا به آنها و آنها به دنیا می خندیدند و در سایه خوشگذرانی غفلت زا، بی خبر بودند که روزگار با خارهای مصیبت زا، آنها را در هم کوبید و گذشت روزگار، توانایی شان را گرفت. مرگ از نزدیک به آنها نظر دوخت؛ غم و اندوهی که انتظارش را نداشتند، آنان را فرا گرفت؛ و غصه های پنهانی که خیال آن را نمی کردند، در جانشان راه یافت. در حالی که با سلامتی انس داشتند، انواع بیماری ها در پیکرشان پدید آمد و هراسناک به اطبایی روآوردند که دستور دادند گرمی را با سردی، و سردی را با گرمی درمان کنند که بی نتیجه بود، زیرا داروی سردی، گرمی را علاج نکرد و آنچه که برای گرمی به کار بردند، سردی را بیشتر ساخت، و ترکیبات و اخلاط، مزاج را به اعتدال نیاورد، جز آن که آن بیماری را فزونی داد. تا آنجا که درمان کننده خسته، پرستار سرگردان، و خانواده از ادامه بیماری ها سست و ناتوان شدند، از پاسخ پرسش کنندگان درماندند و درباره همان خبر حزن آوری که از او پنهان می داشتند، در حضورش به گفتگو پرداختند.

یکی می گفت که لحظه مرگ بیمار است. دیگری در آروزی شفا یافتن بود و سومی، خاندانش را به شکیبایی در مرگش دعوت می کرد و گذشتگان را به یاد می آورد. در آن حال که در آستانه مرگ، ترک دنیا و جدایی با دوستان بود، ناگهان اندوهی سخت به او روی آورد، فهم و درکش را گرفت و زبانش به خشکی گرایید. چه مطالب مهمی را می بایست بگوید که زبانش از گفتن آنها باز مانده؟ و چه سخنان دردناکی را از شخص بزرگی که احترامش را نگه می داشت یا فرد خردسالی که به او ترحم می کرد، می شنید و خود را به کری می زد؟ همانا مرگ سختی هایی دارد که هراس انگیز و وصف ناشدنی است و برتر از آن است که عقل های اهل دنیا، آن را درک کند.» - . نهج البلاغة : خطبه 218 -

**[ترجمه]

«48»

وَ مِنْ کَلَامِهِ علیه السلام: إِنَّکُمْ مَخْلُوقُونَ اقْتِدَاراً وَ مَرْبُوبُونَ اقْتِسَاراً(6)

ص: 437


1- 1.« هو لما به» أی للامر الذی نزل به أی أشفی علی الموت.« و ممن لهم ایاب عافیته» المعنی: مخیل الامنیة. و الایاب: الرجوع أی یبعثهم علی الرجاء بعود عافیته فیقول: قدر أینا أسوأ حالا منه ثمّ عوفی. و الاسی: جمع الاسوة و هی ما یتأسی به الحزین و یتسلی و سمی الصبر اسوة لانه یذکرهم التأسی بالماضین فی موت أقاربهم و أحبابهم أو صبرهم علیه.
2- 2. أی الأفکار الدقیقة الصائبة.
3- 3. تصام عنه أی أظهر الصمم بعدم الالتفات للعجز عن الکلام.
4- 4. المراد بالکبیر الذی یعظمه الوالد، و الصغیر الولد. و الغمرات الشدائد، و الفظیع الشدید. و الاستغراق: الاستیعاب أی شدائد الموت أشدّ من أن یشمله بیان و وصف.
5- 5. تعتدل ای تستقیم علیها بالقبول و الإدراک، ای لغفلتهم عنها لا تتناسب عند عقولهم قید رکونها.
6- 6. مربوبون: مملوکون. و الاقتسار: الغلبة و القهر.

وَ مَقْبُوضُونَ احْتِضَاراً وَ مُضَمَّنُونَ أَجْدَاثاً وَ کَائِنُونَ رُفَاتاً وَ مَبْعُوثُونَ أَفْرَاداً وَ مَدِینُونَ جَزَاءً وَ مُمَیَّزُونَ حِسَاباً(1)

فَرَحِمَ اللَّهُ عَبْداً اقْتَرَفَ فَاعْتَرَفَ وَ وَجِلَ فَعَمِلَ وَ حَاذَرَ فَبَادَرَ وَ عُبِّرَ فَاعْتَبَرَ وَ حُذِّرَ فَازْدَجَرَ فَأَجَابَ فَأَنَابَ (2)

وَ رَاجَعَ فَتَابَ وَ اقْتَدَی فَاحْتَذَی فَبَاحَثَ طَلَباً وَ نَجَا هَرَباً فَأَفَادَ ذَخِیرَةً وَ أَطَالَ سَرِیرَةً وَ تَأَهَّبَ لِلْمَعَادِ(3)

وَ اسْتَظْهَرَ بِالزَّادِ لِیَوْمِ رَحِیلِهِ وَ وَجْهِ مَسِیلِهِ (4)

وَ حَالِ حَاجَتِهِ وَ مَوْطِنِ فَاقَتِهِ تقدم [وَ قَدَّمَ] أَمَامَهُ لِدَارِ مُقَامِهِ- فَمَهِّدُوا لِأَنْفُسِکُمْ فِی سَلَامَةِ الْأَبْدَانِ فَهَلْ یَنْتَظِرُ أَهْلُ غَضَارَةِ الشَّابِّ إِلَّا حَوَانِیَ

الْهَرَمِ وَ أَهْلُ بَضَاضَةِ الصِّحَّةِ إِلَّا نَوَازِلَ السَّقَمِ (5)

وَ أَهْلُ مُدَّةِ الْبَقَاءِ إِلَّا مُفَاجَاةَ الْفَنَاءِ وَ اقْتِرَابَ الْفَوْتِ وَ دُنُوَّ الْمَوْتِ وَ أُزُوفَ الِانْتِقَالِ وَ إِشْفَاءَ الزَّوَالَ وَ حَفِیَّ الْأَنِینِ وَ رَشْحَ الْجَبِینِ وَ امْتِدَادَ الْعِرْنِینِ وَ عَلَزَ الْقَلَقِ وَ فَیْضَ الرَّمَقِ وَ أَلَمَ الْمَضَضِ وَ غَصَصَ الْجَرَضِ-(6)

ص: 438


1- 1. و الاحتضار: الحضور و المراد حضور الموت او حضور الملائکة الموکلین بقبض الأرواح، و الاجداث جمع جدث- بفتحتین- و هو القبر. و مضمنون ای مجعولون فی ضمنها و الرفات: الحطام.
2- 2. اقترف: اکتسب. و الوجل: خاف. و بادر: سارع. و الانابة: الرجوع الی اللّه باصلاح العمل.
3- 3. التأهب: التهیؤ و الاستعداد.« استظهر بالزاد» أی حمل زادا حمله ظهر راحلته الی الآخرة. أو حفظ زاده و استعان به.
4- 4. فی النهج« و وجه سبیله».
5- 5. البضاضة. رقة اللون. و الحوانی: جمع حانیة و هی العلة التی تحت الظهر و غیره، و الغضارة: النعمة و السعة و الخصب. و النوازل جمع النازلة و هی الداهیة و الشدیدة من شدائد الدهر. و الآونة جمع أوان و هو الوقت. و الانتظار فی المواضع عبارة عن الانتهاء و کون اللواحق غایات للسوابق. و قد تقدمت هذه الجمل سابقا.
6- 6. الازوف: القرب. و أشفی اشفاء علیه أشرف و أشفی المریض علی الموت أی قاربه. و الانین: التأوه. و حفی الانین أی کثرة التأوه. و العرنین: الانف او ما صلب منه. و العلز قلق و خفة و هلع یصیب المریض و المحتضر. و الفیض: الموت، و الرمق بقیة الحیاة. و المضض- محرکة-: وجع المصیبة، و بلوغ الهم و الحزن من القلب. و الغصص جمع غصة. و الجرض: الریق، جرض بریقه- کفرح ابتلعه بالجهد علی هم و حزن.

وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّکُمْ وَ مَا أَنْتُمْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا عَلَی سَبِیلِ مَنْ قَدْ مَضَی مِمَّنْ کَانَ أَطْوَلَ مِنْکُمْ أَعْمَاراً وَ أَشَدَّ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِیَاراً وَ أَبْعَدَ آثَاراً فَأَصْبَحَتْ أَصْوَاتُهُمْ هَامِدَةً جَامِدَةً(1) مِنْ بَعْدِ طُولِ تَقَلُّبِهَا وَ أَجْسَادُهُمْ بَالِیَةً وَ دِیَارُهُمْ خَالِیَةً وَ آثَارُهُمْ عَافِیَةً(2) وَ اسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَیَّدَةِ وَ السُّرُرِ وَ النَّمَارِقِ الْمُمَهَّدَةِ(3)

الصُّخُورَ وَ الْأَحْجَارَ الْمُسَنَّدَةَ فِی الْقُبُورِ لِلَاطِیَةِ الْمُلْحَدَةِ(4) الَّتِی قَدْ بَیَّنَ الْخَرَابَ فِنَاؤُهَا وَ شَیَّدَ التُّرَابَ بِنَاؤُهَا فَمَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ وَ سَاکِنُهَا مُغْتَرِبٌ (5) بَیْنَ أَهْلِ عُمَارَةٍ مُوحِشِینَ وَ أَهْلِ مَحَلَّةٍ مُتَشَاغِلِینَ لَا یَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ- وَ لَا یَتَوَاصَلُونَ الْجِیرَانَ وَ الْإِخْوَانَ عَلَی مَا بَیْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ وَ کَیْفَ یَکُونُ بَیْنَهُمْ تَوَاصُلٌ وَ قَدْ طَحَنَهُمْ بِکَلْکَلَةِ الْبِلَی فَأَکَلَهُمُ الْجَنَادِلُ وَ الثَّرَی (6) فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَیَاةِ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَةِ الْعَیْشِ رُفَاتاً فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَکَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَیْسَ لَهُمْ إِیَابٌ- هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ وَ کَأَنْ قَدْ صِرْتُمْ إِلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ مِنَ الْبِلَی وَ الْوَحْدَةِ فِی دَارِ الْمَوْتِ وَ ارْتَهَنْتُمْ فِی ذَلِکَ

ص: 439


1- 1. الهمود: طفوء النار او ذهاب حرارتها و الفعل کنصر.
2- 2. أی ممحوة و عفا أثره أی انمحی و اندرس.
3- 3. النمارق جمع نمرقة و هی الوسادة یتکأ علیها. الممهدة: المبسوطة.
4- 4. الاستناد الی الشی ء: الاعتماد علیه. و لطأ بالارض- کمنع و فرح-: لصق.
5- 5. المغترب: الظاعن.
6- 6. الکلکل- کجعفر-: صدر البعیر، شبه علیه السلام البلی ای الفناء بالجمل یرض صدره ما برک علیه. و الجنادل: الحجارة. و الثری: التراب.

الْمَضْجَعِ وَ ضَمَّکُمْ ذَلِکَ الْمُسْتَوْدَعُ فَکَیْفَ بِکُمْ لَوْ قَدْ تَنَاهَتِ الْأُمُورُ وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ(1) وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ وَ وَقَعْتُمْ لِلتَّحْصِیلِ (2)

بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ الْجَلِیلِ فَطَارَتِ الْقُلُوبُ لِإِشْفَاقِهَا مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ هُتِکَتْ مِنْکُمُ الْحُجُبُ وَ الْأَسْتَارُ وَ ظَهَرَتْ مِنْکُمُ الْغُیُوبُ وَ الْأَسْرَارُ هُنَالِکَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی- اغْتَنِمُوا أَیَّامَ الصِّحَّةِ قَبْلَ السَّقَمِ وَ الشَّیْبَةِ قَبْلَ الْهَرَمِ وَ بَادِرُوا التَّوْبَةَ قَبْلَ النَّدَمِ وَ لَا یَحْمِلَنَّکُمُ الْمُهْلَةُ عَلَی طُولِ الْغَفْلَةِ فَإِنَّ الْأَجَلَ یَهْدِمُ الْأَمَلَ وَ الْأَیَّامُ مُوَکَّلَةٌ بِنَقْصِ الْمُدَّةِ وَ تَفْرِیقِ الْأَحِبَّةِ فَبَادِرُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ حُضُورِ النَّوْبَةِ وَ بَرَزُوا لِلْغِیبَةِ الَّتِی لَا یَنْتَظِرُ مَعَهَا الْأَوْبَةَ(3)

وَ اسْتَعِینُوا عَلَی بُعْدِ الْمَسَافَةِ بِطُولِ الْمَخَافَةِ فَکَمْ مِنْ غَافِلٍ وَثِقَ لِغَفْلَتِهِ وَ تَعَلَّلَ بِمُهْلَتِهِ فَأَمَّلَ بَعِیداً وَ بَنَی مَشِیداً فَنَقَصَ بِقُرْبِ أَجَلِهِ بُعْدُ أَمَلِهِ فَاجَأَتْهُ مَنِیَّتُهُ بِانْقِطَاعِ أُمْنِیَّتِهِ فَصَارَ بَعْدَ الْعِزِّ وَ الْمَنَعَةِ وَ الشَّرَفِ وَ الرِّفْعَةِ مُرْتَهَناً بِمُوبِقَاتِ عَمَلِهِ (4)

قَدْ غَابَ فَمَا یَرْجِعُ وَ نَدِمَ فَمَا انْتَفَعَ وَ شَقِیَ بِمَا جَمَعَ فِی یَوْمِهِ وَ سَعِدَ بِهِ غَیْرُهُ فِی غَدِهِ وَ بَقِیَ مُرْتَهَناً بِکَسْبِ یَدِهِ ذَاهِلًا عَنْ أَهْلِهِ وَ وَلَدِهِ- لَا یُغْنِی عَنْهُ مَا تَرَکَ فَتِیلًا(5) وَ لَا یَجِدُ إِلَی مَنَاصٍ سَبِیلًا- فَعَلَامَ عِبَادَ اللَّهِ التَّعَرُّجُ وَ الدَّلَجُ (6)

وَ إِلَی أَیْنَ الْمَفَرُّ وَ الْمَهْرَبُ وَ هَذَا الْمَوْتُ

ص: 440


1- 1. أی بلغکم الی النهایة و وصلتم الی منتهی تلک الأحوال و هو البعث و النشور. و بعثر الرجل متاعه إذا فرقه و بدده و بعثرت القبور ای قلب ثراها و اخرج موتاها.
2- 2. فی مطالب السئول« و وقفتم للتحصیل».
3- 3. الاوبة: الرجوع.
4- 4. الموبقات: المهلکات.
5- 5. الفتیل: الخیط فی شق النبات. أی لا یغنی عنه شیئا بقدر الفتیل. و المناص الخلاص.
6- 6. التعرج: الصعود، و الدلج: السفر باللیل.

فِی الطَّلَبِ یَخْتَرِمُ الْأَوَّلَ فَالْأَوَّلَ (1) لَا یَتَحَنَّنُ عَلَی ضَعِیفٍ وَ لَا یُعْرَجُ عَلَی شَرِیفٍ (2) وَ الْجَدِیدَانِ (3)

یَحُثَّانِ الْأَجَلَ تَحْثِیثاً وَ یَسُوقَانِهِ سَوْقاً حَثِیثاً(4)

وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ فَقَرِیبٌ وَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ الْعَجَبُ الْعَجَبُ فَأَعِدُّوا الْجَوَابَ لِیَوْمِ الْحِسَابِ وَ أَکْثِرُوا الزَّادَ لِیَوْمِ الْمَعَادِ- عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَ أَعَانَنَا وَ إِیَّاکُمْ عَلَی مَا یُقَرِّبُ إِلَیْهِ وَ یُزْلِفُ لَدَیْهِ فَإِنَّمَا نَحْنُ بِهِ وَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ وَقَّتَ لَکُمُ الْآجَالَ وَ ضَرَبَ لَکُمُ الْأَمْثَالَ وَ أَلْبَسَکُمُ الرِّیَاشَ وَ أَرْفَعَ لَکُمُ الْمَعَاشَ وَ آثَرَکُمْ بِالنِّعَمِ السَّوَابِغِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْکُمْ بِالْحُجَجِ الْبَوَالِغِ وَ أَوْسَعَ لَکُمْ فِی الرِّفْدِ الرَّوَافِغِ (5)

فَتَشَمَّرُوا فَقَدْ أَحَاطَ بِکُمُ الْإِحْصَاءُ وَ ارْتَهَنَ لَکُمُ الْجَزَاءُ(6)

الْقُلُوبُ قَاسِیَةٌ عَنْ حَظِّهَا- لَاهِیَةٌ عَنْ رُشْدِهَا اتَّقُوا اللَّهَ تَقِیَّةَ مَنْ شَمَّرَ تَجْرِیداً وَ جَدَّ تَشْمِیراً وَ انْکَمَشَ فِی مَهَلٍ وَ أَشْفَقَ فِی وَجَلٍ وَ نَظَرَ فِی کَرَّةِ الْمَوْئِلِ وَ عَاقِبَةِ الْمَصْدَرِ وَ مَغَبَّةِ الْمَرْجِعِ وَ

کَفَی بِاللَّهِ مُنْتَقِماً وَ نَصِیراً وَ کَفَی بِکِتَابِ اللَّهِ حَجِیجاً وَ خَصِیماً(7)

رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً اسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ وَ أَضْمَرَ الْیَقِینَ وَ عُرِیَ عَنِ الشَّکِ

ص: 441


1- 1. اخترمه: أهلکه و استأصله. و اخترمه المرض: هزله و اخترمه المنیة: أخذته و تحنن علیه: ترحم.
2- 2. فلان لا یعرج علی قوله أی لا یعتمد علیه. و علی المکان أن حبس مطیته علیه و أقام فیه.
3- 3. أی اللیل و النهار.
4- 4. التحثیث: التحریص و التنشیط علی فعل. و الحثیث: السریع.
5- 5. الرفد العطاء، و الروافغ الواسعة.
6- 6. فی النهج« و ارصد لکم الجزاء».
7- 7. شمر تشمرا: مر مسرعا. و انکمش الرجل: أسرع وجد. أی و بالغ فی حث نفسه علی المسیر إلی اللّه تعالی مع تمهل البصیرة. و الوجل: الخوف. و الموئل: مستقر السیر و المراد هنا ما ینتهی إلیه الإنسان من سعادة و شقاء، و کرته. حملته و اقباله. و المغبة- بفتح المیم و الغین و تشدید الباء-: العاقبة. و الحجیج: الخصیم و المخاصم. فاعلم انی استفدت کثیرا فی ترجمة لغات هذه الخطب من کتاب بهجة الحدائق من شروح النهج للسیّد علاء الدین محمّد بن الامیر شاه أبی تراب من سادات گلستانة الأصفهانیّ- رحمه اللّه المتوفّی سنة 1110 الهجری القمری. و للّه الحمد أولا و آخرا.

فِی تَوَهُّمِ الزَّوَالِ فَهُوَ مِنْهُ عَلَی وَبَالٍ فَزَهَرَ مِصْبَاحُ الْهُدَی فِی قَلْبِهِ وَ قَرَّبَ عَلَی نَفْسِهِ الْبَعِیدَ وَ هَوَّنَ الشَّدِیدَ فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمَی وَ مُشَارَکَةِ الْمَوْتَی وَ خیار [صَارَ] مِنْ مَفَاتِیحِ الْهُدَی وَ مَغَالِیقِ أَبْوَابِ الرَّدَی وَ اسْتَفْتَحَ بِمَا فَتَحَ بِهِ الْعَالِمُ أَبْوَابَهُ وَ خَاضَ بِحَارَهُ وَ قَطَعَ غِمَارَهُ وَ وَضَحَتْ لَهُ سَبِیلُهُ وَ مَنَارُهُ وَ اسْتَمْسَکَ مِنَ الْعُرَی بِأَوْثَقِهَا وَ اسْتَعْصَمَ مِنَ الْجِبَالِ بِأَمْتَنِهَا خَوَّاضُ غَمَرَاتٍ فَتَّاحُ مُبْهَمَاتٍ دَفَّاعُ مُعْضِلَاتٍ دَلِیلُ فَلَوَاتٍ یَقُولُ فَیُفْهِمُ وَ یَسْکُتُ فَیَسْلَمُ- قَدْ أَخْلَصَ لِلَّهِ فَاسْتَخْلَصَهُ فَهُوَ مِنْ مَعَادِنِ دِینِهِ وَ أَوْتَادِ أَرْضِهِ قَدْ أَلْزَمَ نَفْسَهُ الْعَدْلَ فَکَانَ أَوَّلُ عَدْلِهِ نَفْیَ الْهَوَی عَنْ نَفْسِهِ یَصِفُ الْحَقَّ وَ یَعْمَلُ بِهِ لَا یَدَعُ لِلْخَیْرِ غَایَةً إِلَّا أَمَّهَا وَ لَا مَطِیَّةً إِلَّا قَصَدَهَا.

[تمّ القسم الأوّل من کتاب الروضة و یلیه القسم الثانی أوّله کتاب الغارات]

ص: 442

**[ترجمه]نهج البلاغه: از سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: «شما انسانها به دست قدرت (خدا) آفریده شده اید؛ به زور پروریده شدید؛ در نظر گرفته شده برای قبرید، در آغوش خاک نهان شوید، آنگاه بپوسید؛ سپس یک به یک از گور برانیگخته شوید و به وادی حساب درآیید. پس خدای بیامرزد بنده ای را که دست به گنه زند و اعتراف کند؛ بترسد و عمل کند؛ بیمناک باشد و پیشی در عمل گیرد؛ عبرت باشد و عبرت بگیرد؛ بترسد و جلوگیری کند؛ پاسخ دهد و برگردد برای اصلاح عمل؛ برگردد و توبه کند؛ اقتدا کند و پیروی کند؛ وادار به جستن شود؛ فرار کند و نجات یابد؛ پس اندازش فایده دهد؛ پاک شود سرشتش؛ آماده شود برای قیامت؛ و برای روز حرکت و راهی که در پیش دارد و روز نیاز و مکانی که در آن درویش ماند توشه ای فراهم آورد، و آن را پیشاپیش به سرای ابدی روانه سازد. پس برای خود خیری تهیّه کنید! آیا جوانان با طراوت چشم براه چیزی غیر از دوران پیری و کهولتند؛ و آنان که در شادابی تندرستی و سلامتند جز حوادث بیماری را در انتظارند، و آیا آن کس که لختی در این سرا باقی است توقّعی جز مرگ ناگهانی و رسیدن اجل و نزدیکی مرگ دارد؟! نزدیک شدن انتقال، نزدیک شدن نابودی و ناله پی در پی، عرق چهره، کشیده شدن بینی، اضطراب حال احتضار، مرگ زندگی و درد مصیبت.

بدانید ای بندگان خدا! شما و آنچه که در آن قرار دارید، بر همان راه و روش گذشتگانید. از کسانی که عمرشان از شما درازتر و دلیرتر بودند و دیارشان آبادتر و آثارشان دورتر بود صداهایشان خاموش و آرام شد، بادهایشان ایستاده و بدنهایشان پوسیده و شهرهایشان خراب، آثارشان در هم شکسته کاخهای سر به فلک کشیده محکم و متکاهای رنگارنگ را تبدیل به سنگهای سخت و قبرهای تاریک که بنایش بر خرابی و نابودی شده و ساختمانش با خاک محکم شده .

قبرها به هم نزدیک اما ساکنانش از یک دیگر دورند، در میان محله بیمناکان وحشت زدگان و فارغ بالان و سرگرمان که انسی به قبرها ندارند با اینکه به یکدیگر نزدیکند، مانند همسایگان رفت و آمد نمی کنند، چگونه رفت آمد داشته باشند در حالی که بلاهای بد آنان را آرد کرده و سنگ و خاک زمین آنان را خورده و گویا شما نیز چنین خواهید شد و این خوابگاه شما را گروگان گیرد و آن امانتگاه شما را در آغوش را کشد پس چگونه خواهد بود حال شما هنگامی که کار شما بپایان رسد و گورستان دگرگون شود و بیرون آید آنچه که در سینه هاست و شما برای نتیجه در برابر پادشاه بزرگ بایستید؟ دل ها پرواز کنند از ترس آن روز از گناهانی که انجام داده اند، پرده های شما پاره شود، غیب ها و رازهایتان آشکار گردد. اینجاست که هر نفسی پاداش داده می شود آنچه را که به دست آورده. خداوند می فرماید: « لِیَجْزِیَ الَّذینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی» - . نجم / 31 - ، {تا کسانی را که بد کرده اند، به [سزای] آنچه انجام داده اند کیفر دهد، و آنان را که نیکی کرده اند، به نیکی پاداش دهد.}

غنیمت شمرید دوران تندرستی را پیش از بیماری و جوانی را قبل از پیری. به سوی پیشی توبه بگیرید، پیش از پشیمانی. مهلت شما را به غفلت واندارد، زیرا مرگ، آرزو را ویران کند. روزها مامورند به کوتاهی مدت و جدایی دوستان. پس پیشی گیرید که خدای پیش از رسیدن نوبت، شما را بیامرزد به توبه؛ آشکار شوید برای غائبی که انتظار برگشتش نیست؛ برای راه دراز از ترس خدا کمک بگیرید. پس چه بسیار بی خبر و غافل که از غفلتش اطمینان دارد و برای مهلتش بهانه می آورد. پس آرزوی دور دارد و بنای محکم می سازد. پس از نزدیکی مرگش، دوری آرزویش ناقص می شود. ناگاه مرگش او را با جدا ساختن آرزوهایش دریابد. پس بعد از عزت و شوکت، و بلند مرتبگی و شرافت، در گرو عواقب اعمالش باشد. به تحقیق پنهان شد در آنچه برگشت، پشیمان شد و سود نبرد، و بدبخت شد به آنچه در دنیا جمع کرد و به همان اموال او فردایش دیگران خوشبخت شد و او در گرو اعمالش به جا ماند، در حالی که در خاندان و فرزندانش فراموش شده است، او را از آنچه در دنیا گذاشت به اندازه حظ دانه خرما بی نیاز نکند و راه فراری هم نمی یابد.

پس ای بندگان خدا! بالا رفتن در تاریکی چرا؟! و فرار به سوی کجا و فرار گاه کجاست؟ و این مرگ است در طلب شما ، یکی پس از دیگری نابود می کند، بر ناتوان رحم نمی کند، بر شریف اعتماد نمینماید و شب و روز مرگ را وادار می کنند، وادار کردنی عجیب! و می کشانند او را، کشیدنی با سرعت! پس هرچه که در آینده قرار دارد، نزدیک است و پشت سر یک شگفتی، شگفتی دیگری است. پس آماده کنید پاسخ را برای روز حساب و فراوان کنید توشه را برای روز معاد و قیامت.

ما و شما را خدا به طاعتش نگه دارد؛ یاری کند ما و شما را بر آنچه که به سوی او نزدیک می کند؛ و مقام دهد در پیش خود، زیرا برای اوست که بر این عقیده ایم. همانا خداوند برای مرگ های شما زمانی معین فرموده؛ برای شما مثل هایی زده؛ شما را جامه های نرم پوشیده؛ برایتان روزی در نظر گرفته و نعمت های فراوان اختیار کرده؛ پیش فرستاده برایتان دلیل های رسا و گسترش داده برای شما بخشش فراوان. پس شتاب کنید که دور شما را حسابگران گرفته اند و پاداش ها شما را در گرو گرفته اند. دل ها از بهره بردن سخت است و از هدایتشان غافلند. خدا را بپرهیزید ، چون پرهیز کردن کسی که تنها شتاب کند و کوشش کند بر جدیّت و هنگام مهلت سرعت گیرد و در حال ترس بترسد و در رو آوردن به سوی قرارگاه و عاقبت بازگشت و رجوع به سرانجام نگاه کند.

و خدا را از حیث انتقام و یاری بس است و به کتاب خدا دلیل و برهان بس است.

خدای بیامرزد بنده ای را که شعارش را اندوه قرار دهد؛ جامه ترس را بپوشد؛ یقین را در نهادش قرار دهد؛ در خیال نابودشدن از شک برهنه شود پس شک وبال بر او است. سپس در دلش چراغ هدایت روشن شود؛ دور را بر نفسش نزدیک کند؛ سخت را آسان نماید؛ از صفت کوری و همراهی مردگان بیرون آید و کلیدهای هدایت را اختیار کند و درهای پستی را ببندد، به آنچه دانشمند درهایش را باز کرده طلب پیروزی کند و در دریاهایش فرو رود ؛ سختی هایش را قطع کند ؛ برایش راه را روشن کند و از دستگیره ها به محکم ترین آنها چنگ زند و از کوه ها به سخت ترین آنها نگهداری بخواهد، فرو رونده سختی ها، گشاینده مشکل ها، دفع کننده معضلات و مسائل سخت، راهنمای بیابان های بی آب و علف، می گوید و می فهمد، خاموش می شود و سالم می ماند. کارهایش خالص برای خداست، طلب اخلاص از او کند. پس او از گنجینه های دین خدا و میخ های زمینش است، نفسش را وادار به عدل کرده، اولین دلیل عدالتش نابود کردن هوا از خودش است، حقّ را تعریف و به آن عمل می کند، برای خوبی پایانی نمی گذارد مگر اینکه آن را قصد می کند، و مرکب راهواری نیست مگر قصد سوار شدن آن کند. - . نهج البلاغة : خطبه 82 -

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

کلمة المصحّح

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

نحمدک اللّهمّ علی التوفیق و نصلّی علی رسولک و آله هداة الطریق.

أمّا بعد: فإنّی لمغتبط بهذه الفرصة التی أتیحت لی لتصحیح هذا الجزء الذی هو فی أجزاء الکتاب کالکوکب الدّریّ و فی نظام هذا السلک المنضّد کالدّر الوضی ء لما فیه من عقائل الأدب و کرائم الخطب و ینابیع الحکم و المواعظ و الزواجر و العبر و محاسن الکتب و الأثر ما یشفی الغلیل من غلّته و یبری ء العلیل من علّته و یطهّر النفوس عن درن الرذائل و یرحض القلوب عن ظلمة الآثام فمن امتثل أوامره و ائتمر و انتهی عن نواهیه و ازدجر، و اتّعظ بمواعظه و اعتبر فهو أفضل من تقمّص و ائتزر.

و الکتاب بما فی غضونه من الدروس الراقیة یغنینا عن سرد جمل الثناة علیه أو تسطیر الکلم فی إطرائه غیر أنّه لم یخرج فی زمان مؤلّفه الفحل و البطل و سارع إلی رحمة ربّه الکریم و لم یمهله الأجل فبقی مسودّة دون تصحیح ألفاظه و تفسیر غرائبه و لغاته.

فهو مع کونه جؤنة مشحونة بنفائس الأعلاق ذو حظّ وافر من الأسقاط و الأغلاط فقاسیت ما قاسیت فی تصحیحه و لم آل جهداً فی تحقیقه، و تحمّلت المشاقّ فی توضیحه و لم أرم الإطناب فی تعلیقه مع أنّ الباع قصیر و الأمر خطیر.

و لست بمستعظم عملی و لا مستکثر جهدی و ما أبرّء نفسی و أنا معترف بأنّ الذی خلق من عجل قلّما یسلم من الخطأ و الزلل فالمرجوّ من أساتذتی العظام أن یمرّوا علی هفواتی مرّ الکرام، فإنّ العصمة للّه الملک العلّام و ما توفیقی إلّا باللّه علیه توکّلت و إلیه أنیب.

علی أکبر الغفاری

ص: 443

**[ترجمه]ص: 443

**[ترجمه]

فهرس ما فی هذا الجزء

عناوین الباب/ رقم الصفحة

أبواب المواعظ و الحکم

«1»

باب مواعظ اللّه عزّ و جلّ فی القرآن المجید 17- 1

«2»

باب مواعظ اللّه فی سائر الکتب السماویّ و فی الحدیث القدسی و فی مواعظ جبرئیل علیه السلام 44- 18

«3»

باب ما أوصی رسول اللّه صّلی الّله علیه و آله إلی أمیر المؤمنین علیه السلام 69- 44

«4»

باب ما أوصی به رسول اللّه صّلی الّله علیه و آله إلی أبی ذر رحمه اللّه 91- 70

«5»

باب وصیة النبیّ صّلی الّله علیه و آله إلی عبد اللّه بن مسعود 109- 92

«6»

باب جوامع وصایا رسول اللّه صّلی الّله علیه و آله و مواعظه و حکمه 136- 110

«7»

باب ما جمع من مفردات کلمات الرسول صّلی الّله علیه و آله و جوامع کلمه 195- 137

«8»

باب وصیة أمیر المؤمنین إلی الحسن بن علی علیهما السلام و إلی محمد بن الحنفیة 235- 196

«9»

باب وصیة أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه للحسین صلی اللّه علیه 239- 236

«10»

باب عهد أمیر المؤمنین علیه السلام إلی الأشتر حین ولّاه مصر 266- 240

«11»

باب وصیته علیه السلام لکمیل بن زیاد النخعی 277- 266

«12»

باب کتاب کتبه علیه السلام لدار شریح 279- 277

«13»

باب تفسیره علیه السلام کلام الناقوس 280- 279

«14»

باب خطبه صلوات اللّه علیه المعروفة 376- 280

«15»

باب مواعظ أمیر المؤمنین علیه السلام و خطبه أیضا و حکمه 442- 376

ص: 444

**[ترجمه]ص: 444

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.