بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 67 : ایمان و کفر - 4

وَجَبَ أَنْ یَظْهَرَ فِی النَّاسِ عَدَالَتُهُ وَ یَظْهَرَ فِیهِمْ مُرُوَّتُهُ وَ أَنْ تَحْرُمَ عَلَیْهِمْ غِیبَتُهُ وَ أَنْ تَجِبَ عَلَیْهِمْ أُخُوَّتُهُ (1).

**[ترجمه]خصال: عبدالله بن سنان از حضرت صادق علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود: «سه خصلت است که هر کس دارای آنها باشد، بر مردم چهار چیز در حق او لازم و واجب می شود: کسی که چون با مردم اخباری بازگو می کند، دروغ نگوید؛ چون با آنها آمیزش و معاشرت نماید، ستم نکند؛ چون به آنها وعده دهد، خلاف نکند. واجب است عدالتش را ظاهر کنند؛ مردانگی او روشن شود؛ غیبت از او ممنوع گردد - اخوت و برادری با او لازم شمرده شود.» - . خصال 1 : 97 -

**[ترجمه]

نَظَرَ إِلَی امْرَأَةِ أُورِیَا فَهَوَاهَا وَ أَنَّهُ قَدَّمَ زَوْجَهَا أَمَامَ التَّابُوتِ حَتَّی قُتِلَ ثُمَّ تَزَوَّجَ بِهَا أَ لَمْ یَنْسُبُوا مُوسَی علیه السلام إِلَی أَنَّهُ عِنِّینٌ وَ آذَوْهُ حَتَّی بَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً أَ لَمْ یَنْسُبُوا جَمِیعَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ إِلَی أَنَّهُمْ سَحَرَةٌ طَلَبَةُ الدُّنْیَا أَ لَمْ یَنْسُبُوا مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ علیهما السلام إِلَی أَنَّهَا حَمَلَتْ بِعِیسَی مِنْ رَجُلٍ نَجَّارٍ اسْمُهُ یُوسُفُ؟

أَ لَمْ یَنْسُبُوا نَبِیَّنَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَی أَنَّهُ شَاعِرٌ مَجْنُونٌ أَ لَمْ یَنْسُبُوهُ إِلَی أَنَّهُ هَوَی امْرَأَةَ زَیْدِ بْنِ حَارِثَةَ فَلَمْ یَزَلْ بِهَا حَتَّی اسْتَخْلَصَهَا لِنَفْسِهِ أَ لَمْ یَنْسُبُوهُ یَوْمَ بَدْرٍ إِلَی أَنَّهُ أَخَذَ لِنَفْسِهِ مِنَ الْمَغْنَمِ قَطِیفَةً حَمْرَاءَ حَتَّی أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْقَطِیفَةِ وَ بَرَّأَ نَبِیَّهُ علیه السلام مِنَ الْخِیَانَةِ وَ أَنْزَلَ بِذَلِکَ فِی کِتَابِهِ وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ(1) أَ لَمْ یَنْسُبُوهُ إِلَی أَنَّهُ علیه السلام یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی فِی ابْنِ عَمِّهِ عَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی کَذَّبَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (2) أَ لَمْ یَنْسُبُوهُ إِلَی الْکَذِبِ فِی قَوْلِهِ إِنَّهُ رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا(3) وَ لَقَدْ قَالَ یَوْماً عُرِجَ بِیَ الْبَارِحَةَ إِلَی السَّمَاءِ فَقِیلَ وَ اللَّهِ مَا فَارَقَ فِرَاشَهُ طُولَ لَیْلَتِهِ وَ مَا قَالُوا فِی الْأَوْصِیَاءِ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ أَ لَمْ یَنْسُبُوا سَیِّدَ الْأَوْصِیَاءِ علیهم السلام إِلَی أَنَّهُ کَانَ یَطْلُبُ الدُّنْیَا وَ الْمُلْکَ وَ أَنَّهُ کَانَ یُؤْثِرُ الْفِتْنَةَ عَلَی السُّکُونِ وَ أَنَّهُ یَسْفِکُ دِمَاءَ الْمُسْلِمِینَ بِغَیْرِ حِلِّهَا وَ أَنَّهُ لَوْ کَانَ فِیهِ خَیْرٌ مَا أُمِرَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِضَرْبِ عُنُقِهِ أَ لَمْ یَنْسُبُوهُ إِلَی أَنَّهُ علیه السلام أَرَادَ أَنْ یَتَزَوَّجَ ابْنَةَ أَبِی جَهْلٍ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَکَاهُ عَلَی الْمِنْبَرِ إِلَی الْمُسْلِمِینَ فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً یُرِیدُ أَنْ یَتَزَوَّجَ ابْنَةَ عَدُوِّ اللَّهِ عَلَی ابْنَةِ نَبِیِّ اللَّهِ أَلَا إِنَّ فَاطِمَةَ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ سَرَّهَا فَقَدْ سَرَّنِی وَ مَنْ غَاظَهَا فَقَدْ غَاظَنِی.

ص: 3

ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یَا عَلْقَمَةُ مَا أَعْجَبَ أَقَاوِیلَ النَّاسِ فِی عَلِیٍّ علیه السلام کَمْ بَیْنَ مَنْ یَقُولُ إِنَّهُ رَبٌّ مَعْبُودٌ وَ بَیْنَ مَنْ یَقُولُ إِنَّهُ عَبْدٌ عَاصٍ لِلْمَعْبُودِ وَ لَقَدْ کَانَ قَوْلُ مَنْ یَنْسُبُهُ إِلَی الْعِصْیَانِ أَهْوَنَ عَلَیْهِ مِنْ قَوْلِ مَنْ یَنْسُبُهُ إِلَی الرُّبُوبِیَّةِ یَا عَلْقَمَةُ أَ لَمْ یَقُولُوا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّهُ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ أَ لَمْ یُشَبِّهُوهُ بِخَلْقِهِ أَ لَمْ یَقُولُوا إِنَّهُ الدَّهْرُ أَ لَمْ یَقُولُوا إِنَّهُ الْفَلَکُ أَ لَمْ یَقُولُوا إِنَّهُ جِسْمٌ أَ لَمْ یَقُولُوا إِنَّهُ صُورَةٌ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً.

یَا عَلْقَمَةُ إِنَّ الْأَلْسِنَةَ الَّتِی یَتَنَاوَلُ ذَاتَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِمَا لَا یَلِیقُ بِذَاتِهِ کَیْفَ تُحْبَسُ عَنْ تَنَاوُلِکُمْ بِمَا تَکْرَهُونَهُ فَاسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَإِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالُوا لِمُوسَی أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لَهُمْ یَا مُوسَی عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ (1).

**[ترجمه]امالی صدوق: علقمه می گوید پس از آنکه به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشتم: «یا ابن رسول اللَّه! بفرمایید شهادت و گواهی چه کسی پذیرفته می شود و چه کسی شهادتش پذیرفته نمی شود؟» فرمود: «ای علقمه! هر کس که بر دین اسلام باشد، شهادتش قبول است.» عرض کردم: «آیا شهادت کسی که مرتکب گناهان می شود پذیرفته است؟» فرمود: «ای علقمه! اگرشهادت اهل معصیت و گنه کار قبول نشود، هیچ شهادتی قبول نمی شود، به جز شهادت و گواهی پیامبران و اوصیای آنان علیهم الصلاة و السلام، زیرا فقط آنان معصوم هستند نه بقیه مردم. پس کسی که با چشم خود نبینی که گناه می کند یا اینکه دو نفر شاهد بر گناه او گواهی ندهند، پوشیدن لغزش های چنین شخصی از سوی اهل عدالت لازم است و شهادت او پذیرفته است، گرچه در واقع و باطن و به نظر خودش گناهکار باشد. و هر کس غیبت او را به آن اوصافی که در او است بنماید، از ولایت و دستگیری خداوندی خارج و در ولایت و تحت سرپرستی شیطان داخل می شود. و تحقیقا خبر داد مرا پدرم، از پدران بزرگوار خود علیهم السلام که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «کسی که مؤمن را به همان صفاتی که در او است غیبت کند، خداوند این دو نفر را با هم در بهشت جمع نمی کند و کسی که مؤمنی را به صفتی که در او نباشد غیبت کند، ارتباط دینی میان آنها به کلی قطع می شود و غیبت کننده، در دوزخ مخلد است و البته بد جایگاهی است دوزخ.» علقمه گوید به حضرت صادق عرضه داشتم: «یا ابن رسول اللَّه! مردم ما را به کارهای زشت نسبت می دهند،به طوری که سینه ما تنگ شده و شدیدا ناراحت می شویم.» فرمود: «ای علقمه! انسان نمی تواند خشنودی مردم را جلب کند و جلوی زبان آنها را بگیرد. چگونه سالم می مانید از چیزی که انبیا و پیامبران و اوصیا علیهم السلام از او سالم نماندند؟ آیا به یوسف نسبت ندادند که او تصمیم گرفت که زنا کند؟ آیا درباره ایوب نگفتند که او در اثر گناهانش مبتلا به آن مصائب گشت؟ آیا در حق داود پیغمبر نگفتند که او پرنده را دنبال کرد تا اینکه چشمش به زن «اوریا» افتاد و دلباخته او شد و به منظور رسیدن به هدف خود، شوهر آن زن را در جلوی جبهه جنگ پیشاپیش تابوت قرار داد تا اینکه کشته شد، سپس با آن زن ازدواج کرد؟ آیا به موسی نسبت ندادند که او عنین است و قدرت زناشویی ندارد و اذیت و آزار کردند او را تا اینکه خداوند برائت و کمال او را روشن نمود و از آن نسبت ها تبرئه کرد؟ آیا در حق مریم بنت عمران نگفتند که او از مرد نجاری به نام یوسف باردار شده؟

آیا نسبت ندادند به پیامبر ما که او شاعر است، دیوانه است؟ آیا نگفتند که وی دلباخته همسر زید بن حارثه شده و همیشه در فکر او بوده تا او را به همسری خود درآورده است؟ آیا در واقعه جنگ بدر رسول خدا را متهم نکردند که او یک قطعه پارچه سرخ را از غنائم جنگی برای خود برداشته تا بالاخره خداوند پیامبرش را از جایگاه آن پارچه مطلع ساخت و دامن پاک پیامبر را از نسبت سرقت تبرئه کرد و این مطلب را در قرآن نازل فرمود: «وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ»،{ساحت قدس پیامبر از سرقت به دور است و هر که سرقتی کند روز قیامت با همان وارد محشر می شود}؟ - . آل عمران / 161 - آیا درباره حضرتش نگفتند که او درباره پسر عمش علی علیه السلام نظر خصوصی دارد و طبق هوای نفس خود سخن می گوید، تا اینکه خداوند دروغ آنان را روشن ساخت و این آیه را نازل فرمود: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی»، {ترجمه آیه داخل کروشه بیاید.}؟ - . نجم / 3 - 4 - آیا رسالت پیامبر را تکذیب نکردند و نسبت ندادند که به دروغ ادعای رسالت می کند، تا اینکه خداوند برای تسلیت خاطر مبارکش این آیه را نازل فرمود: «وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا»،{ای رسول گرامی پیامبران پیش از تو هم تکذیب شدند و مردم زمان آنها نسبت دروغ به آنان دادند پس صبر و استقامت ورزیدند در مقابل مکذبین تا اینکه نصرت و یاری ما فرا رسید}؟ - . انعام / 34 - و باز روزی پیامبر فرمود که شب گذشته مرا به آسمان بردند و به معراج رفتم، گفته شد که دروغ می گوید و دیشب تا به صبح از بسترش جدا نشده؟

و درباره اوصیا بیش از اینها گفتند. آیا به سید اوصیا علیهم السلام نسبت ندادند که او طالب دنیا و در پی خلافت و سلطنت است و اینکه او همیشه در صدد فتنه و آشوب است و سکون و آرامش اجتماع را دوست ندارد؟ و اینکه او خون مسلمانان را بدون جهت می ریزد و اینکه اگر او مرد خوبی بود، خالد بن ولید را مأمور به کشتن او نمی کردند ؟ آیا نسبت ندادند که او می خواهد با دختر ابی جهل، با داشتن فاطمه زهرا علیهاالسّلام ازدواج کند و اینکه پیامبر در حضور مسلمین بالای منبر از او شکایت کرد و فرمود «مردم! علی تصمیم گرفته دختر دشمن خدا را بر سر دختر پیامبر خدا بیاورد. آگاه باشید فاطمه که پاره تن من است؛ هر که او را آزار دهد، مرا آزاد داده و هر که او را خوشحال کند، مرا خوشحال کرده و هر که او را به خشم آورد، مرا به خشم آورده است»؟

سپس حضرت صادق علیه السلام فرمود: «ای علقمه! چه شگفت انگیز است گفتارهای متناقض مردم درباره علی علیه السلام ؟ چقدر فاصله است میان گفتار کسی که می گوید علی خدا و معبود است و گفتار کسی که می گوید او بنده نافرمان است و دستور معبود را تمرد می کند؟ و از این دو رقم نسبت ناروا، گفتار کسی که او را نافرمان و متمرد می داند، در نظر علی علیه السلام آسان تر است از نسبت خدایی دادن به او. ای علقمه! آیا درباره خدا نگفتند که او سومی از خداوندان سه گانه است؟ آیا او را در صفاتش مانند مخلوقات ندانستند؟ آیا نگفتند که خدا همان روزگار است یا طبیعت است؟ آیا نگفتند که خدا یعنی فلک؟ آیا نگفتند که او جسم است؟ آیا نگفتند که او صورت است؟ منزه و بسیار بلند مقام است ذات باری از این اوهام و خیالات.

ای علقمه! زبان هایی که ذات مقدس خداوندی را به چیزهایی که هیچ شایستگی و تناسبی با خداوند ندارد نسبت می دهد، چگونه ممکن است از نسبت های ناراحت کننده به شما خودداری کند؟ پس شما باید «اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِین»،{از پروردگار یاری بطلبید و صبر و استقامت داشته باشید که زمین ملک خدا است و آن را بهر کس که خواهد می دهد و البته پایان امر و عاقبت نیک برای پرهیزکاران است.}

بنی اسرائیل به موسی گفتند: «أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا»،{پیش از آمدن تو، ما تحت فشار و اذیت بودیم و بعد از آمدن تو هم مورد آزار هستیم.} خداوند به موسی خطاب کرد: «عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُون»،{به اینها بگو امید است پروردگار توانا، دشمن شما را نابود سازد و شما را به جای آنان قرار دهد تا شما چگونه رفتار داشته باشید.} - . اعراف / 128 - 129 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «ارزش انسان به همت او بستگی دارد و راستگویی او، بسته به مردانگی او؛ شجاعت او، بسته به عظمت شخصیت او؛ و پاکدامنی او، بسته به غیرت و ناموس خواهی اوست.» - . نهج البلاغه، حکمت 47 -

**[ترجمه]

عَلَی الصَّلَوَاتِ (1).

**[ترجمه]خصال: حضرت باقر علیه السلام فرمود: «سه چیز درجات انسانی را بالا می برد؛ سه چیز گناهان را می پوشاند؛ سه چیز باعث هلاکت انسان است؛ سه چیز نجات دهنده است. اما بالا برنده درجات: سلام آشکار و گرم نمودن؛ گرسنه ها را سیر کردن؛ در دل شب که مردم در خوابند، نماز شب خواندن. اما پوشاننده گناه: وضوی کامل گرفتن در هوای سرد؛ شب و روز برای نماز رفتن؛ مرتب در جماعت شرکت کردن. اما آن سه چیز که هلاکت و بدبختی انسان در آنها است: بخیل بودن و خودداری از انفاق و حریص بودن؛ دنبال هوای نفس رفتن؛ خودبینی و خودپسندی. اما چیزهای نجات دهنده انسان:ترس از خدا در نهان و آشکار؛ میانه روی در زندگی، در حال ثروت و تهیدستی؛ عدل و دادگری هنگام خوشنودی و هنگام خشم.» - .خصال 1 : 41 -

در کتاب محاسن هم چنین نقل شده.

در کتاب معانی الاخبار هم چنین نقل شده، به جز اندک تفاوتی که در این نقل هست: «کفارات ...؛ شب و روز شرکت در جماعت کردن؛ مراقبت بر نمازها.»

**[ترجمه]

إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْیُ إِلَی الْجَمَاعَاتِ وَ انْتِظَارُ الصَّلَاةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَ وَلَایَتِی وَ وَلَایَةُ أَهْلِ بَیْتِی حَتَّی الْمَمَاتِ.

**[ترجمه]خصال: رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله در وصیت و سفارش هایش به علی علیه السلام

فرمود: «ای علی! سه چیز درجات است، و سه چیز کفارات و باعث پوشش گناهان است، و سه چیز هلاک کننده، و سه چیز موجب نجات است. اما درجات: پس وضوی کامل گرفتن در هوای سرد؛ منتظر بودن برای نماز، بعد از نماز؛ شب و روز شرکت در جماعات. و اما کفارات: سلام گرم و آشکار کردن؛ غذا و سفره دادن؛ نماز شب خواندن هنگامی که مردم در خوابند. اما هلاک کننده ها:بخل و حرص زیاد؛ دنبال هوای نفس را گرفتن؛ خودبینی و خودپسندی. و اما نجات دهنده ها:ترس از خدا در نهان و آشکار؛ میانه روی در ثروت و تهیدستی؛ مراعات عدل و داد هنگام خوشنودی و خشم.»

و در روایت دیگری از پیامبر گرامی صلّی اللَّه علیه و آله هنگامی که شب معراج از حضرتش سؤال شد که گفتگوی ملائکه عالم بالا در چه موضوعی بود، حضرت پاسخ داد: «درباره درجات و کفارات بود.» فرمود: «ندایی فرا رسید که درجات چیست؟» پاسخ دادم: «وضوی کامل در سرما؛ رفتن به جماعت؛ انتظار و آمادگی برای نماز، بعد از نماز، و ولایت و دوستی من و اهل بیت تا دم مرگ و آخرین نفس.» - .خصال 1 : 42 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]محاسن: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «غذا دادن؛ سلام آشکار کردن؛ نماز شب خواندن، موجبات نجات هستند.» - .محاسن: 378 -

**[ترجمه]

أَخِی الْخَضِرُ علیه السلام (1).

**[ترجمه]توحید و امالی صدوق: اصبغ بن نباته گوید: هنگامی که علی علیه السلام زمام امر خلافت را به دست گرفت و مردم با او بیعت کردند، بر فراز منبر قرار گرفت و فرمود: «مردم! پیش از آنکه من از میان شما بروم، هر چه می خواهید پرسش کنید.» از آخرین نقطه مسجد، مردی برخاست و عصا زنان از میان مردم عبور کرد تا نزدیک آن حضرت رسید. پس سؤال کرد: «ای امیر مؤمنان! مرا به عملی راهنمایی نما که چون آن را انجام دهم، خدا مرا از دوزخ نجات دهد.» حضرت فرمود: «گوش کن ای شخص، سپس مطلب را بفهم و یقین کن که دنیا و زندگی آسایش بخش آن، بر سه پایه استوار است: دانشمندی که گویا باشد و به علم خود هم عمل کند؛ ثروتمندی که از صرف اموالش در مورد دینداران خودداری نکند؛ مستمندی که مشکلات زندگی را با صبر و بردباری تحمل کند. و اگر طبقه علما و دانشمندان مطالب را کتمان کرده و حقایق را نگویند و طبقه ثروتمند از بذل اموال در مواقع لزوم خودداری کنند و طبقه کم دست و مستمند صبر و خویشتنداری را از دست بدهند، در این هنگام است که عذاب و بدبختی فرا رسد و چنین اجتماعی محکوم به فنا و نابودی خواهد بود. در همچو دورانی، افراد واقع بین می فهمند که دنیا در حرکت ارتجاعی و برگشت به کفر است بعد از داشتن ایمان. ای سئوال کننده! زیادی مسجدها و گرد آمدن مردمی که تن و بدن آنان در کنار هم، ولی دل ها و افکار آنها پراکنده است، تو را گول نزند و فریب ندهد .

هان ای مردم! طبقات و اصناف اجتماع از سه قسم بیرون نیست: زاهد و بی اعتنای به دنیا؛ راغب و متمایل به آن؛ شکیبا و خویشتندار. اما زاهد اگر به حالی یا مقامی برسد، از این نظر هیچ گونه سرور و خوشحالی ندارد و اگر از اینها چیزی از دستش برود، حزن و اندوهی ندارد.

اما صابر و خویشتندار، البته در اعماق دلش خواستار دنیا هست، ولی اگر به چیزی دست یافت، خویشتنداری می کند، چون عاقبت و پایان نافرجام آن را خوب می داند. اما راغب که دل به دنیا داده، اصلا باکی ندارد و از هر راهی که بتواند، دنیا را به دست می آورد، از طریق مشروع یا غیر مشروع.» سئوال کننده پرسید: «ای امیر مؤمنان! علامت و نشانه مؤمن در چنین زمانی چیست؟» فرمود: «این است که نظرش فقط به وظیفه و حقی است که خدا واجب ساخته و آن را دنبال می کند و بس، و به آن چیزی که بر خلاف دستور اوست و از آن دوری می جوید، هر چه و هر که خواهد باشد، گرچه دوست نزدیک باشد.» سائل گفت: «راست گفتی ای امیر مؤمنان!» سپس آن مرد رفت و غایب شد و ما ندیدیم او را. مردم در جستجوی او برآمدند، ولی او را نیافتند. علی علیه السلام لبخندی زد و گفت: «چه خبر است مردم! این مرد برادر من خضر علیه السلام بود.» - . امالی صدوق : 206 -

**[ترجمه]

وَ إِنْ حُمِلَ عَلَی جَهْلٍ جَهِلَ وَ إِنْ حَدَّثَ کَذَبَ لَا یَفْقَهُ وَ إِنْ فُقِّهَ لَمْ یَفْقَهْ وَ الْفَاجِرُ إِنِ ائْتَمَنْتَهُ خَانَکَ وَ إِنْ صَاحَبْتَهُ شَانَکَ وَ إِنْ وَثِقْتَ بِهِ لَمْ یَنْصَحْکَ (1).

**[ترجمه]خصال: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «مردم سه گروه اند: عاقل، احمق، فاجر و نابکار. عاقل راه و مسیر زندگی اش برنامه های دینی است؛ خوی و خصلتش بردباری است؛ تامل و تفکر عادت و طبع او است؛ اگر از او پرسشی شود پاسخ می دهد و اگر سخن گوید، صحیح و منطقی صحبت می کند؛ اگر مطلبی را شنید، خوب در ذهن جا می دهد و می سپارد و اگر خبری دهد، راست می گوید؛ اگر به او اعتماد شود، خیانت نمی کند و وفا می کند .

اما احمق؛ اگر او را به کار خوبی توجه دهند، مسامحه و غفلت می کند؛ اگر از عمل خوبی منصرفش کنند، آن را رها می نماید؛ اگر به عمل جاهلانه ای وادارش کنند، انجامش دهد؛ اگر خبری دهد، دروغ می گوید و نمی فهمد؛ و اگر بخواهند تفهیمش کنند، آماده درک و فهم نمی شود.

و اما فاجر و نابکار؛ اگر امانتی نزد او بگذاری، خیانت می کند؛ اگر با او رفاقت کنی، بی ارزش می شوی و لطمه آبرویی به تو می زند؛ و اگر به او اعتماد کنی، خیر تو را نمی خواهد.» - .خصال 1 : 57 -

**[ترجمه]

وَ یُکْسَرُ عَظْمُهُمْ فَکَیْفَ تَصْنَعُ الشَّاةُ بَیْنَ أَسَدٍ وَ ذِئْبٍ وَ ثَعْلَبٍ وَ کَلْبٍ وَ خِنْزِیرٍ(1).

**[ترجمه]خصال: زراره فرزند اوفی می گوید: بر حضرت سجاد علیه السلام وارد شدم. پس فرمود: «ای زراره! مردم در زمان ما شش طبقه اند: شیر، گرگ، روباه، سگ، خوک و میش. اما شیرخویان؛ آنان سلاطین و پادشاهانند که همیشه دوست دارند بکوبند و غالب شوند و مغلوب نشوند و شکست نخورند. اما گرگ صفتان؛ بازرگانانی که وقت خریدن مذمت جنس را می کنند و آن را بی ارزش جلوه می دهند، ولی هنگام فروختن مدح و تعریف می کنند. اما روباه صفتان؛ اشخاصی هستند که دین را وسیله ارتزاق و معاش خود قرار داده و با زبان مطالبی می گویند که در قلب خود آنها اثری نیست. اما سگ ها؛ افرادی هستند که با زبان مردم را آزار می دهند و مردم از شر زبان آنها، از آنان متنفرند. اما خوک صفتان؛ آنانند که طبع و خوی زنان را دارند و به هر رقم هرزگی و ننگی تن می دهند و می پذیرند. اما گوسفندان؛ مؤمنینی هستند که موی آنها را می کنند و گوشتشان را می خورند و استخوانشان را خرد می کنند. چه کند گوسفندی که میان چنگال شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک باشد؟» - .خصال 1 : 165 -

**[ترجمه]

إِلَی مِهَنِهِمْ فَیَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِمْ کَرُجُوعِ الْبَنَّاءِ إِلَی بِنَائِهِ وَ النَّسَّاجِ إِلَی مَنْسَجِهِ وَ الْخَبَّازِ إِلَی مَخْبَزِهِ (1).

وَ قَالَ علیه السلام: وَ قَدْ أُتِیَ بِجَانٍ وَ مَعَهُ غَوْغَاءُ فَقَالَ لَا مَرْحَباً بِوُجُوهٍ لَا تُرَی إِلَّا عِنْدَ کُلِّ سَوْأَةٍ(2).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امام علی علیه السلام در مقام معرفی «غوغاء» فرمود: «آنان (غوغاء) افرادی هستند که وقتی اجتماع کنند، غالب می شوند و وقتی هم پراکنده می شوند شناخته نمی شوند.» بعضی نقل کرده اند که حضرت در توضیح و تفسیر غوغاء فرموده است: «آنهایی هستند که وقتی اجتماع کنند، زیان وارد می کنند، ولی وقتی متفرق شوند، سودمند هستند.» به حضرت گفته شد: «ضرر و زیان تجمع آنان معلوم، اما تفرق آنها چطور سودمند است؟» فرمود: «هر کسی دنبال کار خود می رود. بنامی رود دنبال بنایی خود و بافنده به طرف کارگاهش و نانوا به مغازه خود (مشغول خدمات خودش می شوند).» - . نهج البلاغه، خطبه 16 -

نهج البلاغه: جنایت پیشه ای را خدمت حضرت علی علیه السلام آوردند و در اطرافش گروه زیادی از مردم بی تربیت بودند. حضرت فرمود: «آفرین مباد چهره هایی را که دیده نمی شوند،به جز در مواقع بد و زشتی.» - . نهج البلاغه، حکمت 200 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امامت و تبصرة: امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوار خود، از پدرانش نقل کرده که رسول خدا فرمود: «خوشا به حال کسی که مرا ببیند! خوشا به حال کسی که ببیند کسی را که مرا دیده است! خوشا به حال کسی که ببیند کسی را که او دیده است کسی را که مرا دیده تا واسطه هفتم.» آنگاه ساکت شدند .

**[ترجمه]

النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (1).

lt;meta info="- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ. - . بقره / 165 -

{و برخی از مردم، در برابر خدا، همانندهایی [برای او] برمی گزینند، و آنها را چون دوستی خدا، دوست می دارند، ولی کسانی که ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشتری دارند.}

- قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ. - .[2] آل عمران / 31 -

{بگو: «اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است.»}

- وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ... - . مائده /18 -

{و یهودان و ترسایان گفتند: «ما پسران خدا و دوستان او هستیم.» بگو: «پس چرا شما را به [کیفر] گناهانتان عذاب می کند؟ نه،] بلکه شما [هم] بشرید از جمله کسانی که آفریده است. هر که را بخواهد می آمرزد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و فرمانروایی آسمان ها و زمین و آنچه میان آن دو می باشد از آن خداست، و بازگشت [همه] به سوی اوست.»}

- فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ. - . مائده /54 -

{به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند.}

- قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ. - .توبه /24 -

{بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالی که گرد آورده اید و تجارتی که از کسادش بیمناکید و سراهایی را که خوش می دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی تر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در] آورد.» و خداوند گروه فاسقان را راهنمایی نمی کند.}

- فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی إِلَّا رَبَّ الْعالَمِینَ الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ. - . شعراء / 77 -82 -

{قطعاً همه آنها - جز پروردگار جهانیان - دشمن منند. آن کس که مرا آفریده و همو راهنمایی ام می کند، و آن کس که او به من خوراک می دهد و سیرابم می گرداند، و چون بیمار شوم او مرا درمان می بخشد، و آن کس که مرا می میراند و سپس زنده ام می گرداند،} - قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِالنَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ. - . جمعه / 6 -

{بگو: «ای کسانی که یهودی شده اید، اگر پندارید که شما دوستان خدایید نه مردم دیگر، پس اگر راست می گویید درخواست مرگ کنید.»}

**[ترجمه]

بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ یُخَاطِبُونِّی عَنِ الْمُشَاهَدَةِ وَ یُکَلِّمُونِّی عَنِ الْحُضُورِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِی مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ وَ مِنْ عَیْنِکَ الدُّمُوعَ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ ادْعُنِی فَإِنَّکَ تَجِدُنِی قَرِیباً مُجِیباً(1).

**[ترجمه]امالی صدوق: مفضل گوید: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «در مناجات و سخنانی که مابین موسی بن عمران و پروردگار بوده، چنین است که خداوند به موسی بن عمران گفت: «دروغ می گوید کسی که خیال می کند مرا دوست دارد، ولی هنگامی که شب فرا می رسد در بستر خود می خوابد و با من راز و نیاز ندارد. آیا دوست خلوت با دوستش را طالب نیست؟آگاه باش این من هستم ای پسر عمران! که به دوستان خود اطلاع کامل دارم؛ هنگام فرا رسیدن شب، چشم دل آنان باز می شود و عذاب و عقاب مرا در برابر چشم خود می بینند و در حال شهود قلبی با من سخن می گویند و صحبت حضوری با من می نمایند. ای پسر عمران! با حالت ذلت و انکسار قلب و بدن آرام و خاضع و چشم گریان، در تاریکی شب به طرف من بیا و مرا بخوان. مسلما در این صورت می یابی مرا که خیلی نزدیک و پاسخ گو و اجابت کننده هستم.» - . امالی صدوق: 215 -

**[ترجمه]

الْکَثِیرِ وَ لَا مَالَ لَهُ وَ الْمُحِبُّ حَبِیباً یَتَوَقَّعُ فِرَاقَهُ (1).

**[ترجمه]خصال: امام ششم علیه السلام فرمود: «پنج گروه خواب ندارند: کسی که در فکر ریختن خونی باشد؛ کسی که مال و ثروت فراوانی دارد، ولی امنیتی ندارد؛ کسی که به دروغ و بهتان می خواهد به مال دنیا برسد؛ کسی که بدهی زیادی دارد و در مقابلش چیزی ندارد؛ کسی که دوستی دارد و در معرض فراق و جدایی از اوست.» - .خصال 1 : 142 -

**[ترجمه]

جِسْمَهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِیَ الْمُؤْمِنِینَ لَمَنْ لَا یَصْلُحُ إِیمَانُهُ إِلَّا بِالصِّحَّةِ وَ لَوْ أَسْقَمْتُهُ لَأَفْسَدَهُ ذَلِکَ إِنِّی أُدَبِّرُ عِبَادِی بِعِلْمِی بِقُلُوبِهِمْ فَإِنِّی عَلِیمٌ خَبِیرٌ(1).

**[ترجمه]علل الشرائع: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «جبرئیل گفت که خداوند متعال می فرماید کسی که به یکی از دوستان و اولیای من اهانت کند، با من مبارزه و جنگ کرده و چیزی مانند قبض روح و گرفتن جان مؤمن، بر من گران و دشوار نیست. چون مرگ و شدایدش برای مؤمن ناراحت کننده است و من هم ناراحتی او را نمی خواهم، و ضمنا چاره ای از مرگ نیست. و بنده من به من تقرب و نزدیکی پیدا نمی کند به چیزی که مانند انجام فرائض و واجبات باشد. و همیشه بنده من در حال تضرع و دعا است، تا اینکه محبت من شامل حال او شود و کسی که من او را دوست بدارم، گوش و چشم و دست او و معتمد و تکیه گاه او هستم. اگر بخواند مرا، اجابت نمایم او را و اگر درخواستی کند،به او عطا کنم. و بعضی از بندگان مؤمن می خواهند عبادت زیاد بنمایند، ولی من آنها را بازمی دارم از آن که مبادا به مرض عجب و خودپسندی گرفتار شوند و او را تباه کنند. و بعضی از بندگان هستند که به جز فقر و تهیدستی، چیزی به مصلحت آنان نیست که اگر مال دارش گردانم، همین ثروت موجب فساد و تباهی او می شود. و بعضی از بندگان مؤمن هستند که ثروت موجب خوشبختی آنهاست و اگر تهیدستشانگردانم، فقر و تهیدستی باعث فساد و تباهی آنها می گردد. و بعضی از بندگان مؤمن هستند که بیماری تن،آنها را اصلاح می کند که اگر صحت یابند، فاسد می شوند . و بعضی از بندگان مؤمن صحت و سلامتی به صلاح آنهاست که اگر بیمارشان کنم، فاسد می شوند. تدبیر امور بندگانم را من به دانش و احاطه علمی که به حالات روحی آنها دارم می نمایم، و من دانا و آگاهم.» - . علل الشرائع 1 : 12 -

**[ترجمه]

بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَشَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّ النَّاسَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ فَطَبَقَةٌ یَعْبُدُونَهُ رَغْبَةً إِلَی ثَوَابِهِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْحُرَصَاءِ وَ هُوَ الطَّمَعُ وَ آخَرُونَ یَعْبُدُونَهُ خَوْفاً مِنَ النَّارِ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ هِیَ الرَّهْبَةُ وَ لَکِنِّی أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْکِرَامِ وَ هُوَ الْأَمْنُ لِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (1) قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ (2) فَمَنْ أَحَبَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَانَ مِنَ الْآمِنِینَ (3).

**[ترجمه]علل الشرایع: حضرت صادق علیه السلام فرمود. «مردم خدای متعال را سه گونه عبادت می کنند:گروهی به منظور رسیدن به ثواب و نعمت های اخروی عبادت می کنند و این عبادت حریصان است که ریشه این گونه عبادت، غریزه طمع است؛ گروه دیگری خدا را به دلیل ترس از عذاب و آتش دوزخ عبادت می کنند. این هم عبادت بردگان است که فرمانبری آنها از ترس تازیانه است. ریشه و منشأ این گونه اطاعت احساس ترس است نه صفت عبودیت و بندگی؛ ولی من خدا را از نظر محبت و عشق به او عبادت می کنمو این گونه عبادت، عبادت بلندهمتان و بزرگان و عبادتی ایمنی بخش است، چون خدا می فرماید: «وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ»،{آنان در روز قیامت از وحشت و دهشت در امانند.} - . نمل / 89 - و «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ»،{بگو اگر شما محبت به خدا دارید، از من متابعت نمایید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهان شما را ببخشد.} - . آل عمران / 31 - پس کسی که خدا را دوست بدارد، خدا هم او را دوست می دارد و کسی که خدا او را دوست بدارد، از زمره ایمنان است.» - . علل الشرائع 1 : 12 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی طوسی: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «خدای متعال به همراز خود موسی بن عمران وحی کرد که: «ای موسی! دوست بدار مرا و محبوب شمار مرا در نظر بندگانم.» موسی عرضه داشت: «این روشن است که ترا دوست می دارم، ولی از چه راهی محبت و دوستی تو را در دل مردم قرار دهم؟» فرمود: «آنان را به الطاف و نعمت های من متوجه نما و امتحان و آزمایش های مرا تذکر بده، چون آنها به یاد ندارند و یا نمی شناسند از من، مگر انواع نعمت و خیرات و نیکی ها را.» - . امالی طوسی2 : 98 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی طوسی: عایشه از پیغمبر اسلام صلّی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: «کسی که از نعمت های بزرگ خداوند جز خوردنی و آشامیدنی چیزی را نفهمد، چنین شخصی سطح علم و درکش بسیار کوتاه و عذاب و عقابش نزدیک است.» - . امالی طوسی 2 : 105 -

**[ترجمه]

فَخَاضَ الْقَوْمُ جَمِیعاً فَذَکَرُوا نِعَمَ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ عَلَیْهِمْ وَ أَحْسَنَ إِلَیْهِمْ بِهَا مِنَ الْمَعَاشِ وَ الرِّیَاشِ وَ الذُّرِّیَّةِ وَ الْأَزْوَاجِ إِلَی سَائِرِ مَا بَلَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مِنْ أَنْعُمِهِ الظَّاهِرَةِ فَلَمَّا أَمْسَکَ الْقَوْمُ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قُلْ فَقَدْ قَالَ أَصْحَابُکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ لِی بِالْقَوْلِ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی وَ إِنَّمَا هَدَانَا اللَّهُ بِکَ قَالَ مَعَ ذَلِکَ فَهَاتِ قُلْ مَا أَوَّلُ نِعْمَةٍ بَلَاکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْعَمَ عَلَیْکَ بِهَا قَالَ أَنْ خَلَقَنِی جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ لَمْ أَکُ شَیْئاً مَذْکُوراً قَالَ صَدَقْتَ فَمَا الثَّانِیَةُ قَالَ أَنْ أَحْسَنَ بِی إِذْ خَلَقَنِی فَجَعَلَنِی حَیّاً لَا مَوَاتاً قَالَ صَدَقْتَ فَمَا الثَّالِثَةُ قَالَ أَنْ أَنْشَأَنِی فَلَهُ الْحَمْدُ فِی أَحْسَنِ صُورَةٍ وَ أَعْدَلِ تَرْکِیبٍ قَالَ صَدَقْتَ فَمَا الرَّابِعَةُ قَالَ أَنْ جَعَلَنِی مُتَفَکِّراً وَاعِیاً لَا بَلِهاً سَاهِیاً قَالَ صَدَقْتَ فَمَا الْخَامِسَةُ قَالَ أَنْ جَعَلَ لِیَ شَوَاعِرَ أُدْرِکُ مَا ابْتَغَیْتُ بِهَا وَ جَعَلَ لِی سِرَاجاً مُنِیراً قَالَ صَدَقْتَ فَمَا السَّادِسَةُ قَالَ أَنْ هَدَانِی لِدِینِهِ وَ لَمْ یُضِلَّنِی عَنْ سَبِیلِهِ قَالَ صَدَقْتَ فَمَا السَّابِعَةُ قَالَ أَنْ جَعَلَ لِی مَرَدّاً فِی حَیَاةٍ لَا انْقِطَاعَ لَهَا قَالَ صَدَقْتَ فَمَا الثَّامِنَةُ قَالَ أَنْ جَعَلَنِی مَلِکاً مَالِکاً لَا مَمْلُوکاً قَالَ صَدَقْتَ فَمَا التَّاسِعَةُ قَالَ أَنْ سَخَّرَ لِی سَمَاءَهُ وَ أَرْضَهُ وَ مَا فِیهَا وَ مَا بَیْنَهُمَا مِنْ خَلْقِهِ قَالَ صَدَقْتَ فَمَا الْعَاشِرَةُ قَالَ أَنْ جَعَلَنَا سُبْحَانَهُ ذُکْرَاناً قُوَّاماً عَلَی حَلَائِلِنَا لَا إِنَاثاً قَالَ صَدَقْتَ فَمَا بَعْدَ هَذَا قَالَ کَثُرَتْ نِعَمُ اللَّهِ یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَطَابَتْ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها.

فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لِتَهْنِکَ الْحِکْمَةُ لِیَهْنِکَ الْعِلْمُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَأَنْتَ وَارِثُ عِلْمِی وَ الْمُبَیِّنُ لِأُمَّتِی مَا اخْتَلَفَتْ فِیهِ مِنْ بَعْدِی مَنْ أَحَبَّکَ لِدِینِکَ وَ أَخَذَ بِسَبِیلِکَ فَهُوَ مِمَّنْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ مَنْ رَغِبَ عَنْ هُدَاکَ وَ أَبْغَضَکَ وَ تَخَلَّاکَ لَقِیَ اللَّهَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا خَلَاقَ لَهُ (1).

**[ترجمه]امالی طوسی: حضرت باقر علیه السلام فرمود. عبداللَّه ابن عباس و جابر بن عبداللَّه انصاری که از افرادی بوده که در جنگ بدر و احد و در بیعت، در سایه درخت در حدیبیه حضور داشته و از آن صحابه ای بوده اند که از محبت و دوستی امیر مؤمنان علی علیه السلام بهره مند بوده اند، برای من حدیث کردند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روزی در مسجدش حاضر بود و در اطراف وجود مبارکش گروهی از اصحاب بودند و ابوبکر، ابو عبیده، عمر، عثمان، عبدالرحمن و دو نفر از قاریان صحابه که از مهاجرین عبداللَّه بن ام عبد و از انصار بن کعب که هر دو از بدریین (حاضرین در جنگ بدر) بودندهمگی در آن جمع حضور داشتند پس عبداللَّه بن ام عبد شروع کردند به خواندن سوره لقمان تا رسید به این آیه: «وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» و ابی بن کعب هم سوره ابراهیم راقرائت کرد تا رسید به این آیه: «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ»،{آنان را به ایام خداوندی متذکر کن که در این نشانه هایی است برای افراد شکیبا و سپاس گذار.} - . ابراهیم / 5 - آنها نقل می کنند که پیغمبر فرمود: «ایام و روزهای خداوندی به معنی نعمت ها و آزمایش ها و عقوبت های او است.» سپس حضرت رو به حاضرین از اصحاب کرد و فرمود: «من مرتب با اندرزهای خود مراقبت شما را می نمایم که مبادا ملالت و خستگی در شما راه یابد و پروردگار من دستور داده که شما را به نعمت های فراوانش متذکر کنم و با داستان های قرآنی به شما هشدار دهم و یا به وسیله کتاب آسمانی که افاضه فرموده شما را بترسانم.»سپس آن حضرت آیه«وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً» را قرائت کرد و سپس به آنها فرمود: «اکنون بگویید ببینم، اول نعمتی که خدا به شما عنایت فرمود و شما را با آن اختیار و آزمایش کرده چیست؟» پس گروه صحابه در گفتگو فرو رفتند و نام بردند نعمت هایی را که خداوند به آنان ارزانی فرموده و احسان کرده، از امر معیشت و زندگی و لباس و فرزندان و همسران تا سایر چیزهایی که خداونداز نعمت های ظاهری به آنان عنایت فرموده، و چون حرف های آنان تمام شد، حضرت رو کرد به علی علیه السلام و فرمود: «ای ابا حسن! تو هم بگو، البته رفقا و اصحاب مطالبی گفتند.» حضرت عرضه داشت: «چگونه من در حضور شما توضیحاتی در این جهت بدهم؟ پدر و مادرم فدای شما باد! خداوند ما را به وسیله شما هدایت کرده!» رسول اکرم فرمود: «در عین حال بگو اولین نعمتی که خداوند عنایت فرموده چیست؟»

حضرت عرضه داشت: «اینکه آفریده است مرا، با اینکه نام و نشانی از من نبود.» فرمود: «راست گفتی! دومی چیست؟» عرضه داشت: «اینکه احسان بیشتری کرده و مرا دارای حیات و زندگی گردانده و در طبقه جمادات بی روح قرار نداده است.» فرمود: «راست گفتی! سومی را بگو.» عرض کرد: «اینکه بحمد اللَّه زیباترین شکل و صورت ایجاد کرده و در ترکیبی بسیار معتدل آفریده.» فرمود: «راست گفتی! چهارمی چیست؟» عرض کرد: «اینکه دارای فکر و اندیشه و فراگیرنده مطالب آفرید، نه کودن و غافل.» فرمود: «راست گفتی! پنجمی چیست؟» عرض کرد: «اینکه مشاعر و قوایی در اختیار من قرار داده که آنچه را بخواهم، با آنها درک می کنم و چراغ فروزانی (عقل) در من قرار داده است.» فرمود: «راست گفتی! ششمی چیست؟» عرضه داشت: «اینکه هدایت و راهنمایی فرمود مرا به دین مقدس اسلام و مرا از راه سعادت گمراه نساخت.» فرمود: «راست گفتی! هفتمی چیست؟» عرضه داشت: «اینکه قرار داد برای من بازگشت به زندگی جاویدان و حیات ابدی.» فرمود: «راست گفتی! هشتمی کدام است؟» عرضه داشت: «اینکه مرا مالک و آزاد قرار داد، نه اینکه برده و بنده دیگران.» فرمود: «راست گفتی! نعمت نهم چیست؟»

عرضه داشت: «اینکه آسمان و زمین و آنچه در آنها و مابین آنها است را در تحت اراده و فرمان قرار داده.» فرمود: «راستگفتی! دهمین نعمت چیست؟» عرض کرد: «اینکه ما را از گروه مردان قرار دادهکه تدبیر امور زندگی و نظارت در کارهای همسران را برعهده ما نهاده، نه از طایفه زنان.» فرمود: «راست گفتی! بعد از اینها چیست؟» عرضه داشت: «نعمت های خدا فراوان و گوارا است ای پیامبر خدا! و اگر بخواهید تعداد نعمت های او را بشمارید، قدرت احصا و شمارش آنها ندارید.»

پس رسول خدا تبسمی کرد و فرمود: «گوارا باد بر تو بینش و حکمت! گوارا باد بر تو علم و دانش! ای ابا الحسن! تو وارث علم و دانش من هستی؛ تو بیان کننده آنچه را که در آن اختلاف نظر داشته باشند، برای امت اسلامی هستی. هر کس از نظر امور دینی تو را دوست بدارد و راه و مسیر تو را در پیش بگیرد، پس به راه راست و مستقیم هدایت شده. و هر کس از طریق هدایت تو منحرف شود و تو را دشمن داشته باشد و تو را رها کند، در روز قیامت که خدا را ملاقات می کند،به طور کلی بی بهره است.» - . امالی طوسی 2 : 105- 106 -

**[ترجمه]

عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی علیه السلام أَحْبِبْنِی وَ حَبِّبْنِی إِلَی خَلْقِی قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکَ فَکَیْفَ لِی بِقُلُوبِ الْعِبَادِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَذَکِّرْهُمْ نِعْمَتِی وَ آلَائِی فَإِنَّهُمْ لَا یَذْکُرُونَ مِنِّی إِلَّا خَیْراً.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: حضرت باقر علیه السلام فرمود: «خداوند به موسی بن عمران وحی کرد که: «دوست داشته باش مرا و دوستی مرا در دل مردم ایجاد کن!» موسی عرضه داشت: «پروردگارا!می دانی که هیچ کس در نظر من محبوب تر از تو نیست، ولی دل های مردم را چگونه به دوستی تو متوجه گردانم؟» خطاب رسید که آنها را به یاد نعمت های من بیاور، چون آنان از طرف من،جز نعمت و لطف چیزی به یاد ندارند.»

**[ترجمه]

وَ إِذَا صَحَّ الْخَوْفُ هَرَبَ وَ إِذَا هَرَبَ نَجَا وَ إِذَا أَشْرَقَ نُورُ الْیَقِینِ فِی الْقَلْبِ شَاهَدَ الْفَضْلَ وَ إِذَا تَمَکَّنَ مِنْ رُؤْیَةِ الْفَضْلِ رَجَا وَ إِذَا وَجَدَ حَلَاوَةَ الرَّجَاءِ طَلَبَ وَ إِذَا وُفِّقَ لِلطَّلَبِ وَجَدَ وَ إِذَا تَجَلَّی ضِیَاءُ الْمَعْرِفَةِ فِی الْفُؤَادِ هَاجَ رِیحُ الْمَحَبَّةِ وَ إِذَا هَاجَ رِیحُ الْمَحَبَّةِ اسْتَأْنَسَ ظِلَالَ الْمَحْبُوبِ وَ آثَرَ الْمَحْبُوبَ عَلَی مَا سِوَاهُ وَ بَاشَرَ أَوَامِرَهُ وَ اجْتَنَبَ نَوَاهِیَهُ وَ اخْتَارَهُمَا عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ غَیْرِهِمَا وَ إِذَا اسْتَقَامَ عَلَی بِسَاطِ الْأُنْسِ بِالْمَحْبُوبِ مَعَ أَدَاءِ أَوَامِرِهِ وَ اجْتِنَابِ نَوَاهِیهِ (1)

وَصَلَ إِلَی رَوْحِ الْمُنَاجَاةِ وَ الْقُرْبِ وَ مِثَالُ هَذِهِ الْأُصُولِ الثَّلَاثَةِ کَالْحَرَمِ وَ الْمَسْجِدِ وَ الْکَعْبَةِ فَمَنْ دَخَلَ الْحَرَمَ أَمِنَ مِنَ الْخَلْقِ وَ مَنْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ أَمِنَتْ جَوَارِحُهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهَا فِی الْمَعْصِیَةِ

وَ مَنْ دَخَلَ الْکَعْبَةَ أَمِنَ قَلْبُهُ مِنْ أَنْ یَشْغَلَهُ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللَّهِ فَانْظُرْ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُ فَإِنْ کَانَتْ حَالَتُکَ حَالَةً تَرْضَاهَا لِحُلُولِ الْمَوْتِ فَاشْکُرِ اللَّهَ عَلَی تَوْفِیقِهِ وَ عِصْمَتِهِ وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی فَانْتَقِلْ عَنْهَا بِصِحَّةِ الْعَزِیمَةِ وَ انْدَمْ عَلَی مَا سَلَفَ مِنْ عُمُرِکَ فِی الْغَفْلَةِ وَ اسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَلَی تَطْهِیرِ الظَّاهِرِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ تَنْظِیفِ الْبَاطِنِ مِنَ الْعُیُوبِ وَ اقْطَعْ زِیَادَةَ الْغَفْلَةِ عَنْ نَفْسِکَ وَ أَطْفِ نَارَ الشَّهْوَةِ مِنْ نَفْسِکَ (2).

**[ترجمه]مصباح الشریعه: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «مناجات و رازگویی اهل معرفت بر سه پایه استوار است:ترس، امید و محبت. پس خوف و ترس، نتیجه علم و دانستن است؛ امید داشتن، نتیجه پیدایش حالت یقین است؛ محبت و دوستی، نتیجه معرفت و شناسایی است. علامت خوف، گریختن؛ علامت امید، طلب و دنبال کردن؛ و نشانه دوستی و محبت، برگزیدن و مقدم داشتن محبوب بر هر چه که غیر او باشد است. وقتی که علم و دانش در سینه انسان جا گرفت و محقق شد (در نسخه دیگر، وقتی که انسان مراحل زیادی از معرفت را پیمود) حالت خوف پیدا می شود و هنگامی که این حالت خوف راسخ شد و دوام داشت، از هر چیز می گریزد؛ وقتی هم که گریخت، نجات می یابد. و هنگامی که نور و روشنایی یقین در دل تابش یافت، عنایات بیشتری را مشاهده می کند؛ وقتی توانست فضل و عنایات را مشاهده کند، حالت امید یافت می شود؛ وقتی لذت و شیرینی رجا و امید را احساس کرد، دنبال می کند؛ وقتی به سعی و کوشش موفق شد، بالاخره می یابد؛ هنگامی که نور و شعاع معرفت و شناخت در اعماق دل جلوه کرد و راه یافت، نسیم محبت و دوستی می وزد؛ وقتی که نسیم محبت وزش کرد، همیشه انس و الفت به محبوب پیدا می کند و محبوب خود را بر هر چه جز او باشد مقدم می دارد؛ دستور و خواسته او را انجام می دهد؛ از نواهی و چیزهای ناپسند در نظر او اجتناب و دوری می کند؛ و خواست و نخواست او را بر هر چیز دیگر انتخاب می نماید. و وقتی بر بساط الفت و حالت انس مستقر و جایگزین شد و اوامر و دستورهای او را کاملا انجام داد و از نواهی او جدا اجتناب کرد، به آن حالت رازگویی واقعی و به مقام قرب و نزدیکی حقیقی واصل می شود. و مَثل این پایه های سه گانه (خوف، رجا و محبت) مَثل حرم و مسجدالحرام و خانه کعبه است؛ کسی که وارد حرم مکه شد، از آسیب و ضرر در امان است؛ کسی که وارد مسجد شد (مقداری نزدیک تر شد)، اعضا و جوارحش در امان است از اینکه در معصیت به کار افتد؛ و کسی که داخل کعبه شد، قلب او در امان است از اینکه به یاد غیر خدا باشد.

پس درست دقت کن! اگر حالتت طوری است که فرا رسیدن مرگ را دوست داری، سپاس و شکر خدا کن که تو را موفق داشته و تو را از توجه به غیر خودش باز داشته. و اگر حالت دیگری داری، با تصمیم جدی و محکم از این حالت حرکت کن و پشیمانی و تاسف داشته باش بر اینکه عمرت در غفلت صرف شده، و یاری بطلب از خدا برای پاک کردن ظاهرت از گناهان و پاکیزه نمودن باطنت از نواقص و عیوب، و دنباله مسامحه و ادامه غفلت را قطع کن و آتش و شعله شهوات را در درون خود خاموش نما.» - . مصباح الشریعة : 2 - 3 -

**[ترجمه]

یَنْبُتُ مِنْهَا کُلُّ شَیْ ءٍ فَمَنْ أَحَبَّ اللَّهَ أَعْطَاهُ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنَ الْمَالِ وَ الْمُلْکِ.

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً مِنْ أُمَّتِی قَذَفَ فِی قُلُوبِ أَصْفِیَائِهِ وَ أَرْوَاحِ مَلَائِکَتِهِ وَ سُکَّانِ عَرْشِهِ مَحَبَّتَهُ لِیُحِبُّوهُ فَذَلِکَ الْمُحِبُّ حَقّاً طُوبَی لَهُ ثُمَّ طُوبَی لَهُ وَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ شَفَاعَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ(1).

**[ترجمه]مصباح الشریعه: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «وقتی محبت الهی بر باطن بنده ای تابش کرد، او را از هر شغل و قیدی می رهاند و هر چه جز با او باشد، ظلمت و تاریکی آور است. و محب و دوست واقعی خدا، سر و باطنش از همه خالص تر است؛ در گفتار از همه راستگوتر؛ در عهد و پیمان از همه باوفاتر؛ در کردار و عمل از همه پاک تر؛ در ذکر و دعا از همه بی ریا و صاف تر؛ و در باطن و درون از همه بنده تر است. هنگام راز و نیاز و مناجاتش، ملائکه آسمان می بالند و به دیدن و ملاقات او افتخار می کنند و از برکت وجودش، خداوند متعال شهرها را آباد می فرماید و به احترام او، لطفش را شامل حال بندگان می دارد. هنگامی که به حق او از خدا چیزی درخواست کنند، عنایت می کند و بلاها را با رحمتش بر طرف می سازد. اگر مردم رتبه و منزلت او را در نزد خدا بدانند، به خدا جز به واسطه خاک قدم او تقرب نمی جویند.»

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «شعله عشق و محبت خدا به چیزی نمی رسد، مگر اینکه آن را می سوزاند؛ نور معرفت الهی بر چیزی نمی تابد، مگر اینکه آن را روشن می سازد. ابر رحمت و لطف او بر هر چه قرار گیرد، می پوشاند؛ نسیم محبت بر چیزی نمی وزد، مگر اینکه به او تحرک می بخشد، آب فیوضاتش همه چیز را حیات می دهد و سرزمین معرفت خدایی، همه چیز در او می روید. پس کسی که خدا را دوست بدارد، از ثروت و قدرت همه چیز به او می دهد.»

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «هنگامی که خدا بنده ای را از امت من دوست بدارد، محبت او را در دل برگزیدگان خود و در ارواح ملائکه و ساکنین عرشش می افکند که او را دوست داشته باشند. این چنین است دوست حقیقی. خوشا به حال او! خوشا به حال او! و روز قیامت شفاعت مهمی دارد نزد خدا.» - . مصباح الشریعة : 64 -

**[ترجمه]

أَسْنَدَهُ إِلَیْهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لَا یُمَحِّضُ رَجُلٌ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ وُلْدِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمْ.

**[ترجمه]فلاح السائل: حسین بن سیف از اصحاب امام ششم علیه السلام در کتاب خود که از او نقل می نماید، روایت کرده است که شنیدم از حضرت که می فرمود: «کسی ایمانش خالص نمی شود تا اینکه در نظر او، خداوند متعال از همه چیز محبوب تر باشد؛ از خودش، از پدر و مادرش، فرزندش، خاندانش، از مالش و از تمام مردم.»

**[ترجمه]

**[ترجمه]جامع الاخبار: امام علی علیه السلام فرمود: «کسی که دوست دارد مقام و ارزش خود را در درگاه الهی بفهمد، میزانش این است که ببیند منزلت و مقام خدا در نزد او چگونه است. چون کسی که دو چیز در اختیار او باشد - هم دنیا و هم آخرت - اگر آخرت را انتخاب کرد و در مقام تضاد و تزاحم دنیا را رها کرد، البته این شخص کسی است که خدا را دوست دارد، و کسی که دنیا را انتخاب نمود و آخرت را رها کرد، چنین شخصی ارزش و منزلتی نزد خدا ندارد.» و حضرت صادق علیه السلام فرمود: «قلب آدمی حرم و قرق گاه الهی است. در حرم خدا غیر خدا را منزل مده.» - . جامع الاخبار : 28 -

**[ترجمه]

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: إِذَا رَأَیْتَ نَفْسَکَ تُحِبُّ الْمَسَاکِینَ وَ تُبْغِضُ الْجَبَّارِینَ فَذَلِکَ آیَةُ رِضَایَ.

**[ترجمه]اعلام الدین دیلمی: در حدیث آمده است که موسی بن عمران علیه السلام عرضه داشت: «پروردگارا! مرا از علامت و نشانه رضا و خشنودی ات آگاه بنما!» خداوند وحی فرمود: «وقتی دیدی که آمادگی کامل برای عبادت در بنده من مشاهده می شود و از معصیت روگردان است، این علامت خشنودی من است.»

در روایت دیگری چنین بیان شده است: «هنگامی که محبت و دوستی فقرا و مساکین و بغض و دشمنی جباران و ستمکاران را در خود احساس کردی، این نشانه خشنودی من است.»

**[ترجمه]

الأنعام إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (1) و قال تعالی وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ (2) و قال تعالی وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً(3) و قال وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ (4) و قال قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ (5) و قال تعالی فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ (6) الأعراف وَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ (7) و قال کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ (8) و قال تعالی لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ (9) الأنفال وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ (10) و قال إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ (11) التوبة وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ (12) و قال تعالی وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (13) و قال سبحانه وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ

فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ (14) و قال تعالی ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ (15) یونس وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ (16) و قال إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (17) و قال تعالی کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ (18)

ص: 28

هود ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ (1) و قال تعالی مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (2) الرعد قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ إلی قوله تعالی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ إلی قوله سبحانه أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (3) و قال تعالی الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (4) النحل أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (5) و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (6) و قال تعالی مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً(7) إسراء وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا(8) الکهف وَ رَبَطْنا عَلی قُلُوبِهِمْ (9) و قال تعالی وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ

فُرُطاً(10) الأنبیاء لاهِیَةً قُلُوبُهُمْ (11) و قال تعالی قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ وَ لا یَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعاءَ إِذا ما یُنْذَرُونَ (12) الحج وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ (13) و قال

ص: 29

تعالی أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ(1) و قال تعالی لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ (2) الفرقان أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا(3) و قال تعالی وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً(4) الشعراء یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (5) و قال تعالی قالُوا سَواءٌ عَلَیْنا أَ وَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْواعِظِینَ (6) و قال تعالی نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ (7) و قال تعالی کَذلِکَ سَلَکْناهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ (8) النمل إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (9) الروم فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (10) إلی قوله تعالی کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ لقمان وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ

ص: 30

وَقْراً(1) التنزیل إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ (2) الأحزاب ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ (3) و قال تعالی وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ(4) و قال تعالی وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً(5) و قال تعالی وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ (6) و قال تعالی وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی قُلُوبِکُمْ (7) و قال تعالی ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَ (8) و قال لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ (9) فاطر وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ(10) یس وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (11) و قال تعالی لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا(12) الصافات وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ (13) الزمر أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ (14)

ص: 31

المؤمن کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ(1) و قال تعالی وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ (2) السجدة فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ (3) و قال وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ

مَکانٍ بَعِیدٍ(4) الزخرف أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (5) الجاثیة أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (6) محمد وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (7) و قال تعالی أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها(8) الفتح هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ (9) الحجرات أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی (10)

ص: 32

ق وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ (1) و قال تعالی إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ(2) الحدید أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (3) المجادلة أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (4) الصف فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ (5) المنافقین فَطُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ إلی قوله تعالی کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ(6) التغابن وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ (7) الملک وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ(8) و قال تعالی أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (9) أ لم نشرح أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ

lt;meta info="- خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ. - . بقره /7 -

{خداوند بر دل های آنان، و بر شنوایی ایشان مُهر نهاده و بر دیدگانشان پرده ای است.}

- فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ. - . بقره / 10 -

{در دل هایشان مرضی است و خدا بر مرضشان افزود و به [سزای] آنچه به دروغ می گفتند، عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.}

- صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ. - . بقره / 18 -

{کرند، لالند، کورند بنابراین به راه نمی آیند.}

- صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ. - . بقره / 171 -

{[آری،] کرند، لالند، کورند. [و] درنمی یابند.}

- ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ. - . بقره / 74 -

{سپس دل های شما بعد از این [واقعه] سخت گردید، همانند سنگ، یا سخت تر از آن، چرا که از برخی سنگ ها، جوی هایی بیرون می زند، و پاره ای از آنها می شکافد و آب از آن خارج می شود، و برخی از آنها از بیم خدا فرو می ریزد، و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.}

- وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ. - . بقره / 93 -

{و بر اثر کفرشان، [مِهر] گوساله در دلشان سرشته شد.}

- تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ. - . بقره / 118 -

{دل ها [و افکار] شان به هم می ماند.}

-فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ. - . آل عمران / 7 -

{اما کسانی که در دل هایشان انحراف است برای فتنه جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود،] از متشابه آن پیروی می کنند.}

- رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا. - . آل عمران / 8 -

{[می گویند:] پروردگارا، پس از آنکه ما را هدایت کردی، دل هایمان را دستخوش انحراف مگردان.}

- وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ. - . مائده / 71 -

{و پنداشتند کیفری در کار نیست. پس کور و کَر شدند. سپس خدا توبه آنان را پذیرفت. باز بسیاری از ایشان کور و کر شدند، و خدا به آنچه انجام می دهند بیناست.}

- وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَةً. - . مائده / 13 -

{و دل هایشان را سخت گردانیدیم.}

- أُولئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ. - . مائده / 41 -

{اینانند که خدا نخواسته دل هایشان را پاک گرداند.}

- إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ. - .انعام / 36 -

{تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می کنند که گوش شنوا دارند، و [امّا] مردگان را خداوند [در قیامت] بر خواهد انگیخت سپس به سوی او بازگردانیده می شوند.}

- وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ. - . انعام: 39 -

{و کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند، در تاریکی ها [یِ کفر] کر و لالند.}

- وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً. - .انعام / 25 -

{و [لی] ما بر دل هایشان پرده ها افکنده ایم تا آن را نفهمند، و در گوش هایشان سنگینی [قرار داده ایم].}

- وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ. - .انعام / 43 -

{ولی [حقیقت این است که] دل هایشان سخت شده.}

- قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ. - .انعام / 46 -

{بگو: «به نظر شما، اگر خدا شنوایی شما و دیدگانتان را بگیرد و بر دل هایتان مُهر نَهَد، آیا غیر از خدا کدام معبودی است که آن را به شما بازپس دهد؟» بنگر چگونه آیات [خود] را [گوناگون] بیان می کنیم، سپس آنان روی برمی تابند؟}

- فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ. - .انعام / 125 -

{پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود. این گونه، خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند قرار می دهد.}

- وَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ. - .اعراف /100 -

{و بر دل هایشان مُهر می نهادیم تا دیگر نشنوند.}

- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ. - .اعراف / 101 -

{این گونه خدا بر دل های کافران مُهر می نهد.}

- لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ. - .اعراف /179 -

{[چرا که] دل هایی دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمی کنند، و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند، و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند. آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه ترند. [آری،] آنها همان غافل ماندگانند.}

- وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ. - .انفال / 24 -

{و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می گردد.} - إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ. - .انفال /49 -

{آن گاه که منافقان و کسانی که در دل هایشان بیماری بود می گفتند: «اینان [مؤمنان] را دینشان فریفته است.»}

- وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ. - .توبه / 87 -

{و بر دل هایشان مُهر زده شده است، در نتیجه قدرت درک ندارند.}

- وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ. - . توبه /93 -

{و خدا بر دل هایشان مُهر نهاد، در نتیجه آنان نمی فهمند.

- وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ. - .توبه / 125 -

{امّا کسانی که در دل هایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدیشان افزود و در حال کفر درمی گذرند.}

- ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ. - . توبه /127 -

{سپس [مخفیانه از حضور پیامبر] بازمی گردند. خدا دل هایشان را [از حقّ] برگرداند، زیرا آنان گروهی هستند که نمی فهمند.}

- وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ. - . یونس / 42 -

{و برخی از آنان کسانی اند که به تو گوش فرا می دهند. آیا تو کران را- هر چند در نیابند- شنوا خواهی کرد؟ و از آنان کسی است که به سوی تو می نگرد. آیا تو نابینایان را- هر چند نبینند- هدایت توانی کرد؟} - إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ. - . یونس / 67 -

{بی گمان، در این [امر] برای مردمی که می شنوند نشانه هایی است.}

- کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ. - . یونس / 74 -

{این گونه ما بر دل های تجاوزکاران مُهر می نهیم.}

- ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ. - .هود / 20 -

{آنان توان شنیدن [حق را] نداشتند و [حق را] نمی دیدند.}

- مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا أَ فَلا تَذَکَّرُونَ. - . هود / 24 -

{مَثَل این دو گروه، چون نابینا و کر [در مقایسه] با بینا و شنواست. آیا در مَثَل یکسانند؟ پس آیا پند نمی گیرید؟}

- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ... أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ... أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ. - . رعد / 16 - 19 -

{بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا تاریکی ها و روشنایی برابرند؟یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه، [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است؟» بگو: «خدا آفریننده هر چیزی است، و اوست یگانه قهار.» [همو که] از آسمان، آبی فرو فرستاد. پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند، و سیل، کفی بلند روی خود برداشت، و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی، در آتش می گدازند هم نظیر آن کفی برمی آید. خداوند، حق و باطل را چنین مَثَل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند. خداوند مَثَل ها را چنین می زند. برای کسانی که پروردگارشان را اجابت کرده اند پاداش بس نیکوست. و کسانی که وی را اجابت نکرده اند، اگر سراسر آنچه در زمین است و مانند آن را با آن داشته باشند، قطعاً آن را برای بازخرید خود خواهند داد. آنان به سختی بازخواست شوند و جایشان در دوزخ است و چه بد جایگاهی است. پس، آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندانند که عبرت می گیرند.}

- الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. - . رعد / 28 -

{همان کسانی که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش می یابد.}

- أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ. - . نحل / 21 -

{مردگانند نه زندگان، و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ. - . نحل / 65 -

{قطعاً در این [امر] برای مردمی که شنوایی دارند نشانه ای است.}

- مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً. - . نحل / 97 -

{هر کس- از مرد یا زن- کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی] بخشیم.}

- وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا. - .اسری / 72 -

{و هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراه تر خواهد بود.}

- وَ رَبَطْنا عَلی قُلُوبِهِمْ. - . کهف / 14 -

{و دل هایشان را استوار گردانیدیم.}

- وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً. - . کهف / 28 -

{و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن.}

- لاهِیَةً قُلُوبُهُمْ. - .انبیاء / 3 -

{در حالی که دل هایشان مشغول است.}

- قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ وَ لا یَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعاءَ إِذا ما یُنْذَرُونَ. - .انبیاء / 45 -

{بگو: «من شما را فقط به وسیله وحی هشدار می دهم.» و [لی] چون کران بیم داده شوند، دعوت را نمی شنوند.}

- وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ. - . حجّ / 34 - 35 -

{و فروتنان را بشارت ده.همانان که چون [نام] خدا یاد شود، دل هایشان خشیت یابد.}

- أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ. - . حجّ / 46 -

{آیا در زمین گردش نکرده اند، تا دل هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشم ها کور نیست لیکن دل هایی که در سینه هاست کور است.}

- لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ. - . حجّ / 53 -

{تا آنچه را که شیطان القا می کند، برای کسانی که در دل هایشان بیماری است و [نیز] برای سنگدلان آزمایشی گرداند}

- أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا. - . فرقان / 44 -

{یا گمان داری که بیشترشان می شنوند یا می اندیشند؟ آنان جز مانند ستوران نیستند، بلکه گمراه ترند.}

- وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً. - . فرقان / 73 -

{و کسانی اند که چون به آیات پروردگارشان تذکر داده شوند، کر و کور روی آن نمی افتند.}

- یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ. - . شعراء /88 - 89 -

{روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی دهد، مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد.}

- قالُوا سَواءٌ عَلَیْنا أَ وَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْواعِظِینَ. - . شعراء / 136 -

{گفتند: «خواه اندرز دهی و خواه از اندرزدهندگان نباشی برای ما یکسان است.}

- نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ. - .شعراء /193 - 194 -

{«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد.}

- کَذلِکَ سَلَکْناهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ. - . شعراء /200 - 201 -

{این گونه در دل های گناهکاران، [انکار را] راه می دهیم:که به آن نگروند تا عذاب پردرد را ببینند.}

- إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ. - نمل: 80 - 81 -

{البتّه تو مردگان را شنوا نمی گردانی، و این ندا را به کران- چون پشت بگردانند- نمی توانی بشنوانی. و راهبر کوران [و بازگرداننده] از گمراهی شان نیستی. تو جز کسانی را که به نشانه های ما ایمان آورده اند و مسلمانند، نمی توانی بشنوانی.}

- فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ.... کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ. - . روم / 52 - 59 -

{و در حقیقت، تو مردگان را شنوا نمی گردانی، و این دعوت را به کران- آن گاه که به ادبار پشت می گردانند- نمی توانی بشنوانی. و تو کوران را از گمراهی شان به راه نمی آوری. تو تنها کسانی را می شنوانی که به آیات ما ایمان می آورند و خود تسلیمند. خداست آن کس که شما را ابتدا ناتوان آفرید، آن گاه پس از ناتوانی قوّت بخشید، سپس بعد از قوّت، ناتوانی و پیری داد. هر چه بخواهد می آفریند و هموست دانای توانا. و روزی که رستاخیز برپا شود، مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی [بیش] درنگ نکرده اند [در دنیا هم] این گونه به دروغ کشانیده می شدند. و [لی] کسانی که دانش و ایمان یافته اند، می گویند: «قطعاً شما [به موجب آنچه] در کتاب خدا [ست] تا روز رستاخیز مانده اید، و این، روزِ رستاخیز است ولی شما خودتان نمی دانستید.» و در چنین روزی، [دیگر] پوزشِ آنان که ستم کرده اند سود نمی بخشد، و بازگشت به سوی حق از آنان خواسته نمی شود. و به راستی در این قرآن برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم، و چون برای ایشان آیه ای بیاوری، آنان که کفر ورزیده اند حتماً خواهند گفت: «شما جز بر باطل نیستید.» این گونه، خدا بر دل های کسانی که نمی دانند مُهر می نهد.}

- وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً. - . لقمان / 7 -

{و چون آیات ما بر او خوانده شود، با نِخوت روی برمی گرداند، چنان که گویی آن را نشنیده [یا] گویی در گوش هایش سنگینی است.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ. - .سجده / 26 -

{قطعاً در این [امر] عبرت هاست، مگر نمی شنوند؟}

- ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ. - .احزاب / 4 -

{خداوند برای هیچ مردی در درونش دو دل ننهاده است.}

- وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ. - .احزاب / 10 -

{و جا ن ها به گلوگاه ها رسید.}

- وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً. - .احزاب / 12 -

{و هنگامی که منافقان و کسانی که در دل هایشان بیماری است می گفتند: «خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده ای ندادند.»}

- وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ. - .احزاب / 26 -

{و در دل هایشان هراس افکند.}

- وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی قُلُوبِکُمْ. - .احزاب / 51 -

{و آنچه در دل های شماست خدا می داند.}

- ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَ. - . احزاب / 53 -

{این برای دل های شما و دل های آنان پاکیزه تر است.}

- لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ. - .احزاب / 60 -

{اگر منافقان و کسانی که در دل هایشان مرضی هست و شایعه افکنان در مدینه، [از کارشان] باز نایستند.}

- وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ. - . فاطر / 19 - 22 -

{و نابینا و بینا یکسان نیستند، و نه تیرگی ها و روشنایی، و نه سایه و گرمای آفتاب. و زندگان و مردگان یکسان نیستند. خداست که هر که را بخواهد شنوا می گرداند و تو کسانی را که در گورهایند نمی توانی شنوا سازی.}

- وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ. - . یس / 9 -

{و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.}

لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا. - . یس /70 -

{تا هر که را [دلی] زنده است بیم دهد.}

- وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ. - . صافّات / 83 - 84 -

{و بی گمان، ابراهیم از پیروان اوست.آن گاه که با دلی پاک به [پیشگاهِ] پروردگارش آمد.} - أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ. - . زمر /22 - 23 -

{پس آیا کسی که خدا سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشاده، و [در نتیجه] برخوردار از نوری از جانب پروردگارش می باشد [همانند فرد تاریک دل است]؟ پس وای بر آنان که از سخت دلی یاد خدا نمی کنند اینانند که در گمراهی آشکارند. خدا زیباترین سخن را [به صورت] کتابی متشابه، متضمّن وعده و وعید، نازل کرده است. آنان که از پروردگارشان می هراسند، پوست بدنشان از آن به لرزه می افتد، سپس پوستشان و دلشان به یاد خدا نرم می گردد.}

- کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ. - .غافر / 35 -

{این گونه، خدا بر دل هر متکبّر و زورگویی مُهر می نهد.}

- وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ. - .غافر / 58 -

{و نابینا و بینا یکسان نیستند، و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [نیز] با [مردم] بدکار [یکسان] نیستند چه اندک پند می پذیرید.}

- فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ. - . فصلت / 4 - 5 -

{و [لی] بیشتر آنان رویگردان شدند، در نتیجه [چیزی را] نمی شنوند. و گفتند: «دل های ما از آنچه ما را به سوی آن می خوانی سخت محجوب و مهجور است. و در گوش های ما سنگینی و میان ما و تو پرده ای است پس تو کار خود را بکن ما [هم] کار خود را می کنیم.»} - وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ. - .فصلت/ 44 -

{و کسانی که ایمان نمی آورند در گوش هایشان سنگینی است و قرآن بر ایشان نامفهوم است، و [گویی] آنان را از جایی دور ندا می دهند!}

- أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ. - . زخرف / 40 -

{پس آیا تو می توانی کران را شنوا کنی، یا نابینایان و کسی را که همواره در گمراهی آشکاری است راه نمایی؟}

- أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ. - . جاثیه / 23 -

{پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمی گیرید؟}

- وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ. - .محمد/ 16 -

{و از میان [منافقان] کسانی اند که [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش می دهند، ولی چون از نزد تو بیرون می روند، به دانش یافتگان می گویند: «هم اکنون چه گفت؟» اینان همانانند که خدا بر دل هایشان مُهر نهاده است و از هوس های خود پیروی کرده اند.}

- أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها. - .محمد / 23 - 24 -

{اینان همان کسانند که خدا آنان را لعنت نموده و [گوش دل] ایشان را ناشنوا و چشم هایشان را نابینا کرده است.آیا به آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است؟}

- هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ. - . فتح / 4 -

{اوست آن کس که در دل های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند.}

- أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی. - . حجرات / 3 -

{کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند همان کسانند که خدا دل هایشان را برای پرهیزکاری امتحان کرده است.}

- وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ. - . ق /33 -

{و با دلی توبه کار [باز] آید.}

- إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ. - . ق / 37 -

{قطعاً در این [عقوبت ها] برای هر صاحبدل و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است.}

- أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ. - . حدید / 16 -

{آیا برای کسانی که ایمان آورده اند هنگام آن نرسیده که دل هایشان به یاد خدا و آن حقیقتی که نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند کسانی نباشند که از پیش بدانها کتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا کشید، و دل هایشان سخت گردید و بسیاری از آنها فاسق بودند؟} - أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ. - . مجادله / 22 -

{در دل اینهاست که [خدا] ایمان را نوشته و آنها را با روحی از جانب خود تأیید کرده است.}

- فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ. - .صف / 5 -

{پس چون [از حق] برگشتند، خدا دل هایشان را برگردانید.}

- فَطُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ... کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ. - . منافقون / 3 - 4 -

{و در نتیجه بر دل هایشان مهر زده شده و [دیگر] نمی فهمند.و چون آنان را ببینی، هیکل هایشان تو را به تعجّب وامی دارد، و چون سخن گویند به گفتارشان گوش فرا می دهی گویی آنان شمعک هایی پشت بر دیوارند.}

- وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ. - . تغابن / 11 -

{و کسی که به خدا بگرود، دلش را به راه آورَد.}

- وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ. - . ملک /10 -

{و گویند: «اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقّل کرده بودیم در [میان] دوزخیان نبودیم.»}

- أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. - . ملک / 22 -

{پس آیا آن کس که نگونسار راه می پیماید هدایت یافته تر است یا آن کس که ایستاده بر راه راست می رود؟}

- أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک. - . شرح / 1 -

{آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟}

**[ترجمه]

وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(1).

**[ترجمه]کافی: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «هیچ قلبی نیست مگر اینکه دارای دو گوش است؛ در کنار یکی از آنها فرشته ای است که ارشاد و راهنمایی به سعادت و کمال می کند و در کنار گوش دیگر، شیطانی است گمراه کننده. این یک او را وادار می کند و دیگری بازمی دارد. شیطان او را به معصیت و نافرمانی دستور می دهد و فرشته او را از مخالفت و تمرد فرمان الهی می ترساند، و این است معنای گفتار پروردگار که می فرماید: «عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِید» - .ق / 18 - ، {از طرف راست و چپ انسان نیرویی مستقر است. هیچ گفتاری از دهانش خارج نمی شود مگر اینکه در کنار آن گفتار نگهبانی آماده و مهیا هست.} - . کافی2 : 266 -

**[ترجمه]

یستسعد بالقرب من الله تعالی فیفلح إذا زکاه و هو الذی یخیب و یشقی إذا دنسه و دساه.

و هو المطیع لله بالحقیقة به و إنما الذی ینتشر علی الجوارح من العبادات أنواره و هو العاصی المتمرد علی الله و إنما الساری علی الأعضاء من الفواحش آثاره و بإظلامه و استنارته تظهر محاسن الظاهر و مساویه إذ کل إناء یترشح بما فیه.

و هو الذی إذا عرفه الإنسان فقد عرف نفسه و إذا عرف نفسه فقد عرف ربه و هو الذی إذا جهله الإنسان فقد جهل نفسه و إذا جهل نفسه فقد جهل ربه و من جهل بقلبه فهو بغیره أجهل و أکثر الخلق جاهلون بقلوبهم و أنفسهم و قد حیل بینهم و بین أنفسهم ف أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ و حیلولته بأن لا یوفقه لمشاهدته و مراقبته و معرفة صفاته و کیفیة تقلبه بین إصبعین من أصابع

الرحمن و أنه کیف یهوی مرة إلی أسفل السافلین و یتخفض إلی أفق الشیاطین و کیف یرتفع أخری إلی أعلی علیین و یرتقی إلی عالم الملائکة المقربین.

و من لم یعرف قلبه لیراقبه و یراعیه و یترصد ما یلوح من خزائن الملکوت علیه و فیه فهو ممن قال الله تعالی فیه وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (1) فمعرفة القلب و حقیقة أوصافه أصل الدین و أساس طریق السالکین.

فإذا عرفت ذلک فاعلم أن النفس و الروح و القلب و العقل ألفاظ متقاربة المعانی فالقلب یطلق لمعنیین أحدهما اللحم الصنوبری الشکل المودع فی الجانب الأیسر من الصدر و هو لحم مخصوص و فی باطنه تجویف و فی ذلک التجویف دم أسود و هو منبع الروح و معدنه و هذا القلب موجود للبهائم بل هو موجود للمیت.

و المعنی الثانی هو لطیفة ربانیة روحانیة لها بهذا القلب الجسمانی تعلق و قد تحیرت عقول أکثر الخلق فی إدراک وجه علاقته فإن تعلقها به یضاهی تعلق

ص: 35

الأعراض بالأجسام و الأوصاف بالموصوفات أو تعلق المستعمل للآلة بالآلة أو تعلق المتمکن بالمکان و تحقیقه یقتضی إفشاء سر الروح و لم یتکلم فیه رسول الله صلی الله علیه و آله فلیس لغیره أن یتکلم فیه.

و الروح أیضا یطلق علی معنیین أحدهما جسم لطیف منبعه تجویف القلب الجسمانی و ینتشر بواسطة العروق الضوارب إلی سائر أجزاء البدن و جریانها فی البدن و فیضان أنوار الحیاة و الحس و السمع و البصر و الشم منها علی أعضائها یضاهی فیضان النور من السراج الذی یدار فی زوایا الدار فإنه لا ینتهی إلی جزء من البیت إلا و یستنیر به.

فالحیاة مثالها النور الحاصل فی الحیطان و الروح مثالها السراج و سریان الروح و حرکتها فی الباطن مثاله مثال حرکة السراج فی جوانب البیت بتحریک محرکه و الأطباء إذا أطلقوا اسم الروح أرادوا به هذا المعنی و هو بخار لطیف أنضجته حرارة القلب.

و المعنی الثانی هو اللطیفة الربانیة العالمة المدرکة من الإنسان و هو الذی شرحناه فی أحد معنیی القلب و هو الذی أراده الله تعالی بقوله یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی (1) و هو أمر عجیب ربانی یعجز أکثر العقول و الأفهام عن درک کنه حقیقته.

و النفس أیضا مشترک بین معانی و یتعلق بغرضنا منه معنیان أحدهما أن یراد به المعنی الجامع لقوة الغضب و الشهوة فی الإنسان و هذا الاستعمال هو الغالب علی الصوفیة لأنهم یریدون بالنفس الأصل الجامع للصفات المذمومة من الإنسان فیقولون لا بد من مجاهدة النفس و کسرها و إلیه الإشارة بقوله صلی الله علیه و آله أعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک.

المعنی الثانی هو اللطیفة التی ذکرناها التی هو الإنسان فی الحقیقة و هی نفس الإنسان و ذاته و لکنها توصف بأوصاف مختلفة بحسب أحوالها فإذا سکنت

ص: 36

تحت الأمر و زایلها الاضطراب بسبب معارضة الشهوات سمیت النفس المطمئنة قال تعالی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً(1) فالنفس بالمعنی الأول لا یتصور رجوعها إلی الله فإنها مبعدة عن الله تعالی و هو من حزب الشیطان و إذا لم یتم سکونها و لکنها صارت مدافعة للنفس الشهوانیة و معترضة علیها سمیت النفس اللوامة لأنها تلوم صاحبها عند تقصیره فی عبادة مولاها قال الله تعالی وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ(2) و إن ترکت الاعتراض و أذعنت و أطاعت لمقتضی الشهوات و دواعی الشیطان سمیت النفس الأمّارة بالسوء قال الله تعالی إخبارا عن یوسف علیه السلام وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ(3) و قد یجوز أن یقال الأمّارة بالسوء هی النفس بالمعنی الأول فإذن النفس بالمعنی الأول مذمومة غایة الذم و بالمعنی الثانی محمودة لأنها نفس الإنسان أی ذاته و حقیقته العالمة بالله تعالی و بسائر المعلومات.

و العقل أیضا مشترکة لمعان مختلفة و المناسب هنا معنیان أحدهما العلم بحقائق الأمور أی صفته العلم الذی محله القلب و الثانی أنه قد یطلق و یراد به المدرک المعلوم فیکون هو القلب أعنی تلک اللطیفة.

فإذن قد انکشف لک أن معانی هذه الأسامی موجودة و هو القلب الجسمانی و الروح الجسمانی و النفس الشهوانیة و العقل العلمی و هذه أربعة معان یطلق علیها الألفاظ الأربعة و معنی خامس و هی اللطیفة العالمة المدرکة من الإنسان و الألفاظ الأربعة بجملتها یتوارد علیها فالمعانی خمسة و الألفاظ أربعة و کل لفظ أطلق لمعنیین.

و أکثر العلماء قد التبس علیهم اختلاف هذه الألفاظ و تواردها فتراهم یتکلمون فی الخواطر و یقولون هذا خاطر العقل و هذا خاطر الروح و هذا

ص: 37

خاطر النفس و هذا خاطر القلب و لیس یدری الناظر اختلاف معانی هذه الأسماء و حیث ورد فی الکتاب و السنة لفظ القلب فالمراد به المعنی الذی یفقه من الإنسان و یعرف حقیقة الأشیاء و قد یکنی عنه بالقلب الذی فی الصدر لأن بین تلک اللطیفة و بین جسم القلب علاقة خاصة فإنها و إن کانت متعلقة بسائر البدن و مستعملة له و لکنها تتعلق به بواسطة القلب فتعلقها الأول بالقلب فکأنه محلها و مملکتها و عالمها و مطیتها و لذا شبه القلب بالعرش و الصدر بالکرسی.

ثم قال فی بیان تسلط الشیطان علی القلب اعلم أن القلب مثال قبة لها أبواب تنصب إلیها الأحوال من کل باب و مثاله أیضا مثال هدف تنصب إلیه السهام من الجوانب أو هو مثال مرآة منصوبة یجتاز علیها أنواع الصور المختلفة فیتراءی فیها صورة بعد صورة و لا یخلو عنها أو مثال حوض ینصب إلیه میاه مختلفة من أنهار مفتوحة إلیه و إنما مداخل هذه الآثار المتجددة فی القلب فی کل حال إما من الظاهر فالحواس الخمس و إما من الباطن فالخیال و الشهوة و الغضب و الأخلاق المرکبة فی مزاج الإنسان فإنه إذا أدرک بالحواس شیئا حصل منه أثر فی القلب و إن کف عن الإحساس و الخیالات الحاصلة فی النفس تبقی و ینتقل الخیال من شی ء إلی شی ء و بحسب انتقال الخیال ینتقل القلب من حال إلی حال و المقصود أن القلب فی التقلب و التأثر دائما من هذه الآثار و أخص الآثار الحاصلة فی القلب هی الخواطر و أعنی بالخواطر ما یعرض فیه من الأفکار و الأذکار و أعنی به إدراکاته علوما إما علی سبیل التجدد و إما علی سبیل التذکر فإنها تسمی خواطر من حیث إنها تخطر بعد أن کان القلب غافلا عنها و الخواطر هی المحرکات للإرادات فإن النیة و العزم و الإرادة إنما تکون بعد خطور المنوی بالبال لا محالة فمبدأ الأفعال الخواطر ثم الخاطر یحرک الرغبة و الرغبة تحرک العزم و یحرک العزم النیة و النیة تحرک الأعضاء.

و الخواطر المحرکة للرغبة تنقسم إلی ما یدعو إلی الشر أعنی ما یضر فی العاقبة و إلی ما یدعو إلی الخیر أعنی ما ینفع فی الآخرة فهما خاطران مختلفان

ص: 38

فافتقرا إلی اسمین مختلفین فالخاطر المحمود یسمی إلهاما و الخاطر المذموم أعنی الداعی إلی الشر یسمی وسواسا.

ثم إنک تعلم أن هذه الخواطر حادثة و کل حادث لا بد له من سبب و مهما اختلفت الحوادث دل علی اختلاف الأسباب هذا ما عرف من سنة الله عز و جل فی ترتیب المسببات علی الأسباب فمهما استنار حیطان البیت بنور النار و أظلم سقفه و اسود بالدخان علمت أن سبب السواد غیر سبب الاستنارة کذلک لأنوار القلب و ظلماته سببان مختلفان فسبب الخاطر الداعی إلی الخیر یسمی ملکا و سبب الخاطر الداعی إلی الشر یسمی شیطانا و اللطف الذی به یتهیأ القلب لقبول إلهام الملک یسمی توفیقا و الذی به یتهیأ لقبول وسواس الشیطان یسمی إغواء و خذلانا فإن المعانی المختلفة تفتقر إلی أسامی مختلفة.

و الملک عبارة عن خلق خلقه الله شأنه إفاضة الخیر و إفادة العلم و کشف الحق و الوعد بالمعروف و قد خلقه الله و سخره لذلک و الشیطان عبارة عن خلق شأنه ضد ذلک و هو الوعد بالشر و الأمر بالفحشاء و التخویف عند الهم بالخیر بالفقر و الوسوسة فی مقابلة الإلهام و الشیطان فی مقابلة الملک و التوفیق فی مقابلة الخذلان و إلیه الإشارة بقوله تعالی وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (1) فإن الموجودات کلها متقابلة مزدوجة إلا الله تعالی فإنه لا مقابل له بل هو الواحد الحق الخالق للأزواج کلها.

و القلب متجاذب بین الشیطان و الملک فقد قَالَ صلی الله علیه و آله: لِلْقَلْبِ لَمَّتَانِ لَمَّةٌ مِنَ الْمَلَکِ إِیعَادٌ بِالْخَیْرِ وَ تَصْدِیقٌ بِالْحَقِّ فَمَنْ وَجَدَ ذَلِکَ فَلْیَعْلَمْ أَنَّهُ مِنَ اللَّهِ فَلْیَحْمَدِ اللَّهَ وَ لَمَّةٌ مِنَ الْعَدُوِّ إِیعَادٌ بِالشَّرِّ وَ تَکْذِیبٌ بِالْحَقِّ وَ نَهْیٌ عَنِ الْخَیْرِ فَمَنْ وَجَدَ ذَلِکَ فَلْیَتَعَوَّذْ مِنَ الشَّیْطَانِ ثُمَّ تَلَا الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ(2) الْآیَةَ.

و لتجاذب القلب بین هاتین اللمتین قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: قَلْبُ الْمُؤْمِنِ بَیْنَ

ص: 39

إِصْبَعَیْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ.

و الله سبحانه منزه عن أن یکون له إصبع مرکبة من دم و لحم و عظم ینقسم بالأنامل و لکن روح الإصبع سرعة التقلیب و القدرة علی التحریک و التغییر فإنک لا ترید إصبعک لشخصها بل لفعلها فی التقلیب و التردید و کما أنک تتعاطی الأفعال بأصابعک فالله تعالی إنما یفعل ما یفعله باستسخار الملک و الشیطان و هما مسخران بقدرته فی تقلیب القلوب کما أن أصابعک مسخرة لک فی تقلیب الأجسام مثلا.

و القلب بأصل الفطرة صالح لقبول آثار الملائکة و الشیاطین صلاحا متساویا لیس یترجح أحدهما علی الآخر و إنما یترجح أحد الجانبین باتباع الهوی و الإکباب علی الشهوات أو الإعراض عنها و مخالفتها فإن اتبع الإنسان مقتضی الشهوة و الغضب ظهر تسلط الشیطان بواسطة الهوی و صار القلب عش الشیطان و معدنه لأن الهوی هو مرعی الشیطان و مرتعه و إن جاهد الشهوات و لم یسلطها علی نفسه و تشبه بأخلاق الملائکة صار قلبه مستقر الملائکة و مهبطهم.

و لما کان لا یخلو قلب عن شهوة و غضب و حرص و طمع و طول أمل إلی غیر ذلک من صفات البشریة المتشعبة عن الهوی لا جرم لم یخل قلب عن أن یکون للشیطان فیه جولان بالوسوسة و لذلک

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ لَهُ شَیْطَانٌ قَالُوا وَ لَا أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ لَا أَنَا إِلَّا أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعَانَنِی عَلَیْهِ فَأَسْلَمَ فَلَمْ یَأْمُرْنِی إِلَّا بِخَیْرٍ.

و إنما کان هذا لأن الشیطان لا یتصرف إلا بواسطة الشهوة فمن أعانه الله علی شهوته حتی صار لا ینبسط إلا حیث ینبغی و إلی الحد الذی ینبغی فشهوته لا تدعوه إلی الشر فالشیطان المتدرع بها لا یأمر إلا بالخیر و مهما غلب علی القلب ذکر الدنیا و مقتضیات الهوی وجد الشیطان مجالا فوسوس و مهما انصرف القلب إلی ذکر الله تعالی ارتحل الشیطان و ضاق مجاله و أقبل الملک و ألهم.

فالتطارد بین جندی الملائکة و الشیاطین فی معرکة القلب دائم إلی أن ینفتح القلب لأحدهما فیسکن و یستوطن و یکون اجتیاز الثانی اختلاسا و أکثر القلوب

ص: 40

قد فتحها جنود الشیطان و ملکوها فامتلأت بالوساوس الداعیة إلی إیثار العاجلة و اطراح الآخرة و مبدأ استیلائها اتباع الهوی و لا یمکن فتحها بعد ذلک إلا بتخلیة القلب عن قوت الشیطان و هو الهوی و الشهوات و عمارته بذکر الله إذ هو مطرح أثر الملائکة و لذلک قال الله تعالی إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ (1) و کل من اتبع الهوی فهو عبد الهوی لا عبد الله فلذلک تسلط علیه الشیطان و قال تعالی أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (2) إشارة إلی أن الهوی إلهه و معبوده فهو عبد الهوی لا عبد الله.

و لا یمحو وسوسة الشیطان عن القلب إلا ذکر شی ء سوی ما یوسوس به لأنه إذا حضر فی القلب ذکر شی ء انعدم عنه ما کان فیه من قبل و لکن کل شی ء سوی ذکر الله و سوی ما یتعلق به فیجوز أن یکون أیضا مجالا للشیطان فذکر الله سبحانه هو الذی یؤمن جانبه و یعلم أنه لیس للشیطان فیه مجال.

و لا یعالج الشیطان إلا بضده و ضد جمیع وساوس الشیطان ذکر الله تعالی و الاستعاذة به و التبری عن الحول و القوة و هو معنی قولک أعوذ بالله من الشیطان الرجیم و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم و ذلک لا یقدر علیه إلا المتقون الذین الغالب علیهم ذکر الله و إنما الشیطان یطوف بقلوبهم فی أوقات الفلتات علی سبیل الخلسة قال الله تعالی إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ (3).

و قال مجاهد فی قوله مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ قال هو منبسط علی قلب الإنسان فإذا ذکر الله سبحانه خنس و انقبض و إذا غفل انبسط علی قلبه.

فالتطارد بین ذکر الله و وسوسة الشیطان کالتطارد بین النور و الظلام و بین اللیل و النهار و لتطاردهما قال الله تعالی اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ

ص: 41

ذِکْرَ اللَّهِ (1)

وَ فِی الْحَدِیثِ: إِنَّ الشَّیْطَانَ وَاضِعٌ خَطْمَهُ عَلَی قَلْبِ ابْنِ آدَمَ فَإِذَا ذَکَرَ اللَّهَ خَنَسَ وَ إِنْ نَسِیَ اللَّهَ الْتَقَمَ قَلْبَهُ.

و کما أن الشهوات ممتزجة بلحم الآدمی و دمه فسلطنة الشیطان أیضا ساریة فی لحمه و دمه و محیطة بالقلب من جوانبه و لذا قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَیَجْرِی مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَی الدَّمِ فَضَیِّقُوا مَجَارِیَهُ بِالْجُوعِ.

و ذلک لأن الجوع یکسر الشهوة و مجری الشیطان الشهوات و لأجل اکتناف الشهوات للقلب من جوانبه قال الله تعالی إخبارا عن إبلیس لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ (2). و قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الشَّیْطَانَ قَعَدَ لِابْنِ آدَمَ فِی طُرُقِهِ فَقَعَدَ لَهُ بِطَرِیقِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ لَهُ أَ تُسْلِمُ وَ تَتْرُکُ دِینَکَ وَ دِینَ آبَائِکَ فَعَصَاهُ فَأَسْلَمَ ثُمَّ قَعَدَ لَهُ بِطَرِیقِ الْهِجْرَةِ فَقَالَ أَ تُهَاجِرُ وَ تَدَعُ أَرْضَکَ وَ نِسَاءَکَ فَعَصَاهُ فَهَاجَرَ ثُمَّ قَعَدَ لَهُ بِطَرِیقِ الْجِهَادِ فَقَالَ أَ تُجَاهِدُ وَ هُوَ تَلَفُ النَّفْسِ وَ الْمَالِ فَتُقَاتِلُ فَتُقْتَلُ فَتُنْکَحُ نِسَاؤُکَ وَ تُقْسَمُ مَالُکَ فَعَصَاهُ فَجَاهَدَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَمَاتَ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ.

فقد ذکر صلی الله علیه و آله معنی الوسوسة فإذن الوسواس معلوم بالمشاهدة.

و کل خاطر فله سبب و یفتقر إلی اسم تعرفه فاسم سببه الشیطان و لا یتصور أن ینفک عنه آدمی و إنما یختلفون بعصیانه و متابعته و لذا قَالَ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ لَهُ شَیْطَانٌ.

و قد اتضح بهذا النوع من استبصار معنی الوسوسة و الإلهام و الملک و الشیطان و التوفیق و الخذلان فبعد هذا نظر من ینظر فی ذات الشیطان و أنه جسم لطیف أو لیس بجسم و إن کان جسما فکیف یدخل فی بدن الإنسان ما هو جسم فهذا الآن غیر محتاج إلیه فی علم المعاملة بل مثال الباحث عن هذا کمثال

ص: 42

من دخل فی ثوبه حیة و هو محتاج إلی دفع ضراوتها(1) فاشتغل بالبحث عن لونها و طولها و عرضها و ذلک عین الجهل لمصادفة الخواطر الباعثة علی الشرور و قد علمت و دل ذلک علی أنه عن سبب لا محالة و علم أن الداعی إلی الشر المحذور المستقبل عدو فقد عرف العدو فینبغی أن یشتغل بمجاهدته.

و قد عرف الله سبحانه عداوته فی مواضع کثیرة من کتابه لیؤمن به و یحترز عنه فقال تعالی إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ(2) و قال تعالی أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (3) فینبغی للعبد أن یشتغل بدفع العدو عن نفسه لا بالسؤال عن أصله و نسبه و مسکنه.

نعم ینبغی أن یسأل عن سلاحه لیدفعه عن نفسه و سلاح الشیطان الهوی و الشهوات و ذلک کاف للعالمین فأما معرفة صفة ذاته و حقیقة الملائکة فذلک میدان العارفین المتغلغلین فی علوم المکاشفات و لا یحتاج فی المعاملة إلی معرفته إلی آخر ما حققه فی هذا المقام.

**[ترجمه]بدان که شناختن ماهیّت و حقیقت قلب، از مطالبی است که برای بیشتر علما کاملا روشن نشده است و امامان ما هم در این قسمت بیاناتی نفرموده اند، مگر با کنایه و اشاره.

پس بهتر و موافق با احتیاط این است که ما هم اکتفا کنیم به همان بیاناتی که درباره حالات قلب فرموده اند که صلاح و سلامت قلب و فساد و تباهی آن چیست، چه چیز برای آن آفت و زیانبار است و مراتب و درجات او در چیست، و در تکمیل این موجود شگفت انگیز و روح ربانی و آسمانی تلاش کنیم، آن را از صفات پست شیطانی پاکیزه کرده و با اخلاق و خوی فرشتگان و صفات روحانی آراسته اش کنیم تا با این روش، استعداد و آمادگی پیمودن مراتب کمالات انسانی و رفتن به اعلی درجات را به دست آورده و لیاقت و شایستگی گرفتن معارف و حقایق را از جانب پروردگار پیدا کنیم. این حرکت و سیر معنوی به شناختن ماهیت و حقیقت قلب بستگی ندارد، زیرا اگر توقف بر این شناخت داشت، قطعا ائمه اطهارعلیهم السلام برای ما در این قسمت توضیح کامل و روشن می فرمودند و چون تفصیلی در این جهت نداده اند، برای ما هم بهتر است که سکوت کنیم در آن مطالبی که آنها سکوت کرده اند. ولی ما در این مقام، مختصری و قسمتی از بیاناتی را که گفته شده بازگو می کنیم و به همین مقدار اکتفا کرده و از خدا یاری می خواهیم.

آنچه که در نزد حکما و فلاسفه و هم مسلکان آنان معروف و مشهور است، این است که منظور از قلب، همان نفس ناطقه و فصل ممیز انسان است و آنچه که انسانیت انسان به آن است. و اینکه قلب یک موجود روحانی است که حد وسط بین جهان روحانی محض و خالص و از جهان مادی و جسمانی محض است، در موجودات پایین تر از خود اثر می گذارد و همه را تحت تاثیر خود قرار می دهد و از موجودات مافوق و بالاتر از خود متاثر و اثر پذیر می باشد. و اینکه گفته می شود قلب و دل دارای گوش است، استعاره و تشبیه است و منظور همان حالت اثرپذیری است. بعضی از اهل تحقیق چنین گفته اند که شرافت و ارزش انسان و کمال و برتری او به قلب است، از جهت قلب است که بر مخلوقات و موجودات دیگر تفوق و برتری یافته که استعداد و نیروی شناخت خدا را دارد؛ همان معرفت و شناختی که در این جهان جمال و زینت و کمال و افتخار او است و در آن جهان توشه و ذخیره او. و این استعداد معرفت و شناخت به وسیله قلب است، نه سایر اعضا و جوارح. قلب است که علم و معرفت به خدا پیدا می کند قلب است که برای خدا عمل می کند قلب است که به طرف خدا حرکت می کند

قلب است که به خدا نزدیک می شود، اما اعضاو جوارح بدن تابع و خدمتگزارند و ابزاری هستند که قلب آنها را در خدمت خود می گیرد، مانند سلطان که آنها را بنده وار به کار می گمارد و مانند والی و سرپرستی که رعیّت خود را به خدمت وامی دارد و صنعتگری که ابزار و آلات را به کار می برد.

و قلب است که چون از توجه به غیر از خدا سالم شد و منصرف گشت، در مقام قرب الهی بار می یابد و پذیرفته می شود و اگر در غیر خدا غوطه ور گشت، طرد و رانده می شود. او است مورد مطالبه دستورات و تکالیف و توجه خطابات؛ او است که پاداش و کیفر می بیند؛ او است که سعادت تقرب و نزدیکی به خدا رابه دست می آورد. پس در صورت تزکیه و پاکی، رستگار و کامیاب می گردد. او است که اگر آلوده و تباه شود، شقاوت و نومیدی نصیبش گردد.

در حقیقت و واقع مطیع و فرمانبردار است و انوار و روشنی او است که در اعضا و جوارح نمایان و پخش می گردد و به صورت عبادت و بندگی جلوه گر می شود.

و او است که تمرّد و سرکشی و نافرمانی خدا رامی کند و اثر و نشانه اش به صورت گناه و کارهای زشت در اعضا و جوارح نمایان می شود، و با ظلمت و تاریکی او و با روشنایی و نورانیّت او است که ظاهر و برون انسان آلوده به زشتی ها و یا آراسته به نیکی ها می گردد. چون هر ظرفی از آنچه که در درون دارد رطوبت می دهد. و او است که انسان چون او را شناخت، خود را شناخته و چون خود را شناخت، خدایش را می شناسد. همچنین قلب است که چون انسان در حق او جاهل شد، نسبت به شناخت خود جاهل و نادان می شود و چون خود را نشناخت، خدایش را نتوان شناخت. و کسی که درباره شناخت خود جاهل و نادان باشد، نسبت به شناخت غیر خود نادان تر و جاهل تر است. و اکثریت این مردم در حق خود و درباره قلب خود جاهل و نادانند و پرده هواهای نفسانی بین آنها و خودشان و قلبشان حائل شده، «أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِه»، {و خدا پرده ای آویزد و میان انسان و قلبش} - . انفال / 24 - و حائل بودن خدا به این معنا است که توفیق دید و شناخت خودش به او نمی دهد، و توفیق مراقبت و نگهبانی دل و شناخت صفات قلب و اینکه چگونه در قبضه قدرت حق در دست و میان انگشتان خدای رحمان در تقلب و تحول است. و اینکه چگونه می شود که گاهی تا پست ترین منازل پایین آمده و در عمق دره هلاکت و شقاوت هم سطح شیاطین می گردد و گاهی به طوری بلندپرواز شده و تا بالاترین درجات علیین می رود و تا عالم فرشتگان مقرب الهی اوج می گیرد، توفیق توجه و شناخت این مطالب از او سلب می شود؛ این است معنای حائل شدن خدا میان انسان و قلب انسان .

و کسی که قلب و نفس خودش را نشناسد که مراقب و نگهبان او باشد و آمادگی پیدا کند برای آنچه از عالم ملکوت در او و بر او تابش می کند، این شخص از آن افرادی است که خدا درباره آنان فرموده است: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُون»، {شما مؤمنان مانند آنان نباشید که به کلی خدا را فراموش کردند و خدا هم خود آنها را از یادشان برد و آنان در واقع بدکارانند.} - . حشر / 19 - بنابراین شناخت قلب و حالات و اوصافش، اصل و پایه دین و اساس راه رهروان به سوی حق است.

پس از این مقدمه بدان که کلمه و واژه نفس، روح، قلب، عقل (این چهار کلمه) الفاظی هستند که معانی آنها نزدیک و شبیه یکدیگر است. اما لفظ قلب در دو مورد استعمال می شود:

1. گاهی قلب گفته می شود و منظور همان قطعه گوشت صنوبری شکل است که در قسمت چپ سینه انسان قرار دارد و آن گوشت مخصوصی است که درون آن خالی و تهی است و در همان قسمت خون سیاه رنگی است که منبع و سرچشمه روح حیوانی است. این چنین قلبی در تمام حیوانات هم هست، بلکه در بدن شخص مرده هم هست.

2.

گاهی هم قلب گفته می شود و مقصود از آن، موجود لطیف و روح ربانی و آسمانی است که با این قلب گوشتی ارتباط خاصی دارد و افکار دانشمندان در نحوه ارتباط و علت تعلق این موجود لطیف با این قطعه گوشت متحیر و سرگردان است. چون کیفیت این ارتباط و تعلق نظیر تعلق اعراض و رنگ ها به اجسام است و نظیر ارتباط وصف با دارنده وصف و یا نظیر ارتباط صنعت گر با ابزار و آلات صنعت و ارتباط جایگزین با آن جایگاه و مکان است. تحقیق این مطلب به پی بردن و روشن شدن اسرار و ماهیت وجودی روح انسان بستگی دارد و چون در این قسمت رسول اکرمصلّی اللَّه علیه و آله سخنی و بیانی ندارد، دیگران هم مناسب نیست که در این قسمت (کشف حقیقت روح) وارد شوند .

و اما لفظ روح که آن هم به دو معنا اطلاق و در دو مورد استعمال می شود.

1.

روح حیوانی و جسم لطیف که از آن فضای پر از خون قلب سرچشمه گرفته و به واسطه عروق و شریان و رگ ها در تمام قسمت بدن ساری و جاری است.و جریان این روح در بدن و رسیدن نور حیات و زندگی، حس و ادراک، نیروی شنوایی و بینایی و بویایی و پیدایش اینها در اجزای مناسب بدن، همانند پیدایش نور و روشنایی است در اطراف و زوایای خانه در اثر گردش دادن چراغی روشن در آن خانه که این چراغ به هر نقطه برسد، آنجا را روشن می کند. در خانه بدن هم روح حیوانی هم به جای چراغ ظاهری (جریان و حرکت روح در تمام اعضا و جوارح، نظیر حرکت چراغ در اطراف خانه به وسیله محرک و عامل گردش) است. ضمنا در اصطلاح اطبا و پزشکان، لفظ روح در این معنایی که گفته شد به کار برده و استعمال می شود و این عبارت است از بخار رقیقی که در اثر گرمی قلب و گردش خون تولید می شود.

2.

معنای دوم روح عبارت است از همان موجود ارزشمند آسمانی که حقایق و مطالب علمی را درک می کند که شرح و تفصیلش را در معنای دوم قلب بیان کردیم. و این معنا را پروردگار در این آیه اراده فرموده که می فرماید: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»، {ای رسول گرامی! مردم راجع به روح و حقیقت آن پرسش هایی از تو دارند و در پاسخ آنان بگو که روح یک امر الهی و حقیقت ربانی است.} - . اسراء / 85 - و این حقیقت یک نحوه وجود عجیب الهی است که عقول و افکار اکثر مردم از درک واقعیت آن عاجز و درمانده است.

و اما نفس، این لفظ هم در موارد زیادی استعمال می شود و آنچه با مقصود ما ارتباط دارد دو معنا است:

1.

اینکه منظور از نفس، آن غریزه و جهتی که مرکز و مصدر خشم و غضب و شهوت انسان است و این اصطلاح شایع است در میان اهل تصوف و عرفان، چون در نظر آنها نفس یعنی آن حالت و خصوصیتی که ریشه و مرکز صفات ناپسندیده است. و در لسان آنها متداول است که می گویند مبارزه و جهاد با نفس و کشتن و شکستن آن لازم است، منظور همین معنا است و به این معنا اشاره دارد که پیغمبر اکرمصلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «سرسخت ترین دشمن تو همان نفس تو است که میان دو پهلوی توست.»

2.

معنای دوم نفس همان موجود لطیف و نفیس است که بیان شد که در واقع انسان، او است و حقیقت و ذاتش همان است. نفس به این معنا به لحاظ حالات و مراتب مختلفی که دارد، نام های گوناگونی دارد و در هر مقامی تعبیر مناسب با آن مقام از او می شود. اگر دارای حالت سکون و آرامش و در برابر دستورهای خداوند اضطراب و تشویشی نداشته باشد و در مقابل حملات خواسته ها و شهوات و صحنه های هیجان انگیز محکم و استوار باشد،آن را در این مقام «نفس مطمئنه» گویند که خدای می فرماید: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً»، {ای نفس مطمئن و آرام و ای انسان محکم و استوار! با کمال خشنودی به طرف ما بیا.} - . فجر / 28 - که منظور از نفس در این آیه، معنای دوم است. چون نفس به معنای اول، نه تنها به طرف خدا حرکت نمی کند ، بلکه انسان را از خدا دور می کند و از نفرات سپاه ابلیس و حزب شیطان است.

اگر آن حالت سکون و ثبات و طمانینه را نداشته باشد، ولی در مقام دفاع و طرد خواسته ها و شهوات و در رتبه اعتراض و انتقاد باشد، در این مقام «نفس لوامه» و سرزنش گر خوانده می شود. چون اگر انسان در عبادت مولا و معبود خود کوتاهی کند، مورد ملامت و سرزنش او واقع می شود و خدا می فرماید: «أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة»، {قسم به نفس ملامت گر انسان} - .قیامت / 2 - .

اگر حالت انتقاد و اعتراض را از دست داده و در برابر خواسته ها و شهوات ودعوت های شیطانی تسلیم و مطیع باشد،«نفس اماره» به سوء گویند که انسان را به بدی و اعمال زشت فرمان می دهد. و خداوند از زبان یوسف خبر می دهد که گفته است: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوء»،{و من هرگز خود را تبرئه نمی کنم و مستقلا مدعی پاکی و طهارت نیستم، چون نفس انسان شدیدا به زشتی ها فرمان می دهد} - . یوسف / 52 - مگر اینکه خدا حفظ فرماید و می توانیم بگوییم نفس اماره همان نفس به معنای اول است. بنابراین نفس به معنای اول، مطلقا و به طور کلی مذموم است و به معنای دوم نیک و پسندیده است. چون به این معنا نفس همان ذات و حقیقت انسانی است که علم و معرفت به خدا و معلومات دیگر دارد.

و اما عقل او هم معانی زیاد و مختلفی دارد و مناسب با این بحث دو معنا است.

1.

مراد از عقل، علم و دانش و پی بردن به حقایق باشد، یعنی همان حالت فهم و درک مطالب (معنای مصدری) که محلش قلب است.

2.

گاهی منظور از عقل، آن ذات و حقیقتی است که صفت درک و فهم قائم به آن است، یعنی قلب انسان و ذات و انسانیت او، یعنی همان لطیفه ربانی و موجود عجیب مجهول الهویه که افکار از درک حقیقت آن عاجز و درمانده است.

پس بنابراین مقدمات، معانی این الفاظ چهارگانه روشن شد: قلب جسمانی و مرکز خون؛ روح حیوانی و بخاری؛ نفس شهوانی مرکز و مصدر خشم و شهوت؛ عقل علمی و حالت پی بردن به اشیا. و این معانی چهارگانه است که آن الفاظ چهارگانه در مورد آنها استعمال می شود. و یک معنای پنجمی هم هست که همان لطیفه ربانی و موجودی دانا و بینا و مُدرک است که این الفاظ چهارگانه، همگی از لحاظی بر آن اطلاق و در آن معنا استعمال می شود. پس معناها پنج قسم است، ولی الفاظ چهار لفظ است و هر لفظی هم دارای دو معنا شد.

و این اختلاف معانی از جهتی و اتحاد آنها از جهت دیگر برای خیلی از علما و دانشمندان روشن و واضح نشده است و تصور (شده که اینها در تمام موارد هر یک دارای معنای جداگانه ای است، با اینکه موردی هم هست که همه این الفاظ در یک معنا استعمال می شود). مثلا درباره خاطرات و افکاری که برای انسان پیدا می شود،می گویند این از خاطرات عقل است و فلان خاطره از خاطرات روح است و دیگری از خاطرات نفس است و آن یک از خاطرات قلب است. بالنتیجه بیننده این مطالب، متوجه اختلاف معانی نمی شود. البته هر در موردی از قرآن و اخبار که لفظ قلب در آن به کار برده شده، منظور همان معنایی است که فهم و درک انسان و شناختن حقایق اشیا بستگی به آندارد (همان حقیقت انسانیت که گفته شد). گاهی هم به همان معنای قلب گوشتی که در سینه است استعمال می شود، از نظر اینکه مابین قلب به معنای حقیقی و این قلبی که در سینه است ارتباط خاصی وجود دارد. چون قلب حقیقی گرچه با تمام بدن ارتباط دارد و تمام اعضا را در خدمت خود قرار می دهد، ولی تعلّق و ارتباطش با قلب ظاهری، مستقیم و بلا واسطه است، اما ارتباطش با سایر اعضا با واسطه قلب است. بنابراین رابطه اولیه اش با آن است، مثل اینکه آن محل و منطقه حکمفرمایی و مرکب قلب حقیقی است، از این نظر است که قلب به عرش و تخت حکومت و سینه به کرسی تشبیه شده. سپس محقق مذکور (که این مطالب گذشته از او نقل شد) در بیان تسلط شیطان بر قلب، چنین گفته است که قلب نظیر قبه و بنایی است که درهای متعددی دارد که این حالات گوناگون، از آن درها وارد می شود. و یا نظیر هدفی است که برای تیراندازی نصب شده و تیرهای مختلفی از هر طرف به سویآنمی رود. یا نظیر آینه ای است که در محلی نصب شده و اشکال گوناگونی در آن منعکس می شود که مرتب و در هر لحظه، شکلی در آن دیده می شود و هیچ وقت خالی از آنها نیست. یا نظیر حوض و استخری که آب از جوی های مختلف در آن وارد می شود و مدخل و راه ورود این حالات، نوبه نو در هر حالی به قلب است، اما از طرف ظاهر انسان، این راه ها همان حواس پنجگانه است، و اما از ناحیه باطن، از راه تصور مطالبی در ذهن و از راه شهوت و خشم و اخلاق ترکیب یافته در مزاج وجود انسان است. چون انسان وقتی که به وسیله یکی از حواس چیزی را درک کرد، اثر و حالتی در قلب پیدا می شود. اگر از این احساس و افکاری که در قلب پیدا شده منصرف گشت و این فکر را تعقیب نکرد، این حالت و این احساس در ضمیر دل به حال خود می ماند و مجددا فکر و خیال به دنبال مطالب دیگری می رود و طبق انتقال افکار و خیالات، دل هم از حالتی به حالت دیگر منتقل می شود.

منظور اینکه قلب همیشه در حال تحول و تقلب است و دائما از آثار و دیدنی و شنیدنی و چیزهای دیگر اثرپذیر می باشد. نزدیک ترین چیزهایی که با قلب سروکار دارد، همان خاطرات قلبی است و منظور از خاطرات، آن افکار تازه ای است که بدون سابقه قبلی پیدا شده یا افکاری که به عنوان تذکر و یادآوری از یک دسته از دانستنی های پیشین رخ می دهد که این گونه توجهات قلبی را خاطرات می گویند، از نظر اینکه قلب از اینها غفلت داشته و ناگهان در قلب خطور کرده و راه می یابند. همین خاطرات است که تحریک اراده می کند، چون توجه قلبی و تصمیم و اراده نسبت به کاری، قطعا پس از راه یافتن اندیشه آن عمل حاصل می شود.بنابراین سرچشمه و ریشه کارها و اعمال انسان، همان خاطرات است و همین هاست که میل و رغبت انسان را بیدار می کنند و تمایل و رغبت هم عزم و تصمیم را دنبال خود دارد؛ تصمیم هم اراده را تحریک و تقویت می کند؛ اراده قوی هم به اعضا و جوارح فرمان می دهد و آنها هم به طرف عمل حرکت کرده و انجامش می دهند.

خاطرات و افکاری که موجب رغبت و تمایل می شود بر دو گونه اند: افکاری که انسان را به اعمال زشت متمایل می کند، یعنی کارهایی که عاقبت و نتیجه زیانباری دارد؛ خاطرات و افکاری که انسان را به کارهای خوب و اعمال پسندیده که در آخرت و عاقبت نافع و سودمند است، ترغیب و تحریک می نمایند. بنابراین، دو رقم افکار و تصورات برای انسان هست و هر یک بر حسب اصطلاح، نامی و اسمی دارد. خاطرات خوب را الهام و خاطرات بد را که انسان را به اعمال زشت سوق می دهند، وسواس می گویند. البته این مطلب هم روشن است که این دو رقم خاطرات حادث و نوظهورند و هر پدیده هم نیاز به پدید آورنده دارد و اگر پدیده ها مختلف و گوناگون باشند، این خود دلیل بر اختلاف و گوناگون بودن علل و اسباب پدید آورنده است. و این اختلاف علل و اسباب، در صورت اختلاف پدیده ها چیزی است که از سنت خلقت و روش آفرینش در دایره اسباب و مسببات استفاده می شود. واضح است وقتی که فضای خانه از اثر روشنی آتش مثلا روشن گشت و یا مثلا سقف آندر اثر پخش دود سیاه شد، انسان می فهمد که آنچه علت و سبب روشنایی شده، غیر از آن چیزی است که سبب تاریکی و سیاهی شده است. همچنین روشنی قلب انسان علتی دارد و تاریکی و ظلمت آن، علت و سبب دیگری دارد. علت و سبب خاطرات نیک که انسان را به خیر و خوبی ترغیب می نمایند، ملک و فرشته است و علت پیدایش خاطرات بد که به زشتی سوق می دهند، شیطان نامیده می شود. و به آن رقت و لطافتی که قلب آدمی را آماده پذیرش الهامات می نماید، توفیق گفته می شود و آن حالتی را که آمادگی پذیرش وسوسه شیطانی در قلب به وجود می آورد، اغواء و خذلان می گویند. چون وقتی معانی مختلف و مفاهیم چند گونه باشد، هر یک از آنها باید لفظی و نامی جداگانه داشته باشد. و ملک و فرشته هم موجودی است که خدا آفریده و شان و شغل او،رسانیدن خیر و خوبی ها و دانا ساختن انسان و نمایاندن حق و حقیقت و بشارت به خوبی و آسایش است و خداوند او را آفریده و برای همین کارها مطیع و مسخرش ساخته است.

و شیطان هم موجودی است درست در مقابل فرشته که مرتب از شر و بدی صحبت دارد و دستور به زشتی و فحشامی دهد و هنگام تصمیم بر عمل نیک و خیر، انسان را از فقر و تهیدستی می ترساند. بنابراین وسوسه در مقابل الهام(شیطان در مقابل فرشته، توفیق در مقابل خذلان) قرار دارد. و در آن آیه به این مطالب اشاره شده که فرمود: «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون»، {ما از هر چیزی جفت آفریده ایم باشد شما پند گیرید.} - .ذاریات / 49 - چون تمام موجودات ومخلوقات (خارجی و حالات و افکار درونی) متقابل و جفت هستند و ترکیب یافته از دو چیزند،به جز ذات بسیط باری تعالی که هیچ مقابل و ضدی ندارد، بلکه او ذات واحد یگانه حق است که آفریننده جفت ها است.

و قلب انسان مابین دو نیروی متخالف شیطان و ملک در کشش و جذب است .

پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرموده است: «برای قلب ارتباطی با ملائکه و فرشتگان است که به خوبی ها و پایان نیک وعده می دهد و حالت تصدیق و تسلیم به حق در آن یافت می شود. هر کس چنین حالتی را در خود احساس نماید، بداند که این از عنایات الهی است و سپاس خداوند را کرده و شکرگزاری کند و ارتباط دیگری هم با شیطان و دشمن حق دارد که نشانه اش وعده و ترغیب به بدی ها و تکذیب و باور نکردن حق و نهی و خودداری از کارهای خوب و خیراست. کسی که خود را این گونه ببیند، از شر شیطان به خدا پناه برد.» سپس رسول اکرمصلّی اللَّه علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْر»، {شیطان شما را از فقر و تهیدستی می ترساند.) - .بقره / 268 -

و از نظر اینکه قلب بین این دو کشش قرار گرفته و دارای دو گونه ارتباط است، پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «قلب مؤمن میان دو انگشت از انگشتان خداوند مهربان است.»

البته واضح است که ذات منزه خداوندی، انگشتی که از گوشت و خون و استخوان ترکیب یافته و دارای بندهایی است ندارد، ولی چون حرکت دادن اشیا و برگرداندن و تغییر شکل آنها به نیروی دست و انگشتان است، تعبیر به انگشت شده است. چون داشتن انگشت در انسان به خودی خود و قطع نظر از کارهایی که انجام می دهد، ارزشی ندارد و هدف نیست، بلکه انگشت وسیله است برای تحریک و تغییر و کارهایی از این قبیل. ذات باری تعالی هم به وسیله مسخر کردن فرشته و شیطان، وسوسه و الهام در دل ها ایجاد می کند و آن دو تحت قدرت و فرمان خدا، دل را از حالی به حالی و شکلی به شکل دیگر برمی گرداند.

و قلب آدمی از نظر اصل خلقت و آفرینش، شایستگی متساوی برای پذیرش آثار ملکی و شیطانی دارد و به حسب آفرینش، هیچ یک از دو طرف ترجیح بر کفه دیگر ندارد. فقط از جهت پیروی و متابعت از خواسته های نفسانی و توجه بیشتر به شهوات و یا از جهت مخالفت هواهای نفسانی و پشت پا زدنبه آنهاست این کفه بر آن کفه می چربد. اگر انسان دنبال خواست شهوت و غضب را گرفت، در این صورت خود را تحت سلطه و حکومت شیطان قرار داده و قلبش آشیانه و جایگاه شیطان خواهد شد. چون منطقه حکمرانی و چراگاه او همان هواها و تمایلات نفسانی است. و اگر با خواسته های شهوانی جنگ و جهاد کرد و خود را از سلطه و نفوذ آنها آزاد نمود و خلق و خوی خود را همانند خوی فرشتگان ساخت، قلبش را جایگاه و قرارگاه فرشتگان کرده و دل خویش را محل نزول و فرودگاه آنان ساخته است.

و چون هر دلی بالاخره از شهوت و غضب و حرص و از و آرزو و غیر اینها از صفات بشری که از هوای نفس سرچشمه می گیرد خالی نخواهد بود، به طور مسلم شیطان با وساوس خود جولانگاهی در آن قلب دارد. لذا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «کسی نیست که شیطانی نداشته باشد.»

عرضه داشتند: «یا رسول اللَّه! آیا شما هم؟» فرمود: «آری، من هم، ولی من به یاری و عنایت خداوندی بر او چیره هستم؛ او در برابر من تسلیم است و مسلمان گشته است و به جز در موارد نیک من فرمان نمی دهد.» (شهوت و غضب به کار برده می شود، ولی در مورد خود) و این مطلب که (شیطان به چیز خوب و کار خیر فرمان می دهد، با اینکه قاعدتا باید بر خلاف این باشد) از این نظر است که تصرفات شیطان در انسان، از راه شهوت است و کسی که با توفیق و نصرت حق بر شهواتش تسلط یافت،به طوری که در مورد مناسب و در حد و مرزی که سزاوار و عقلایی است به کار برده شود، این چنین شهوتی زیان بار نخواهد بود. بنابراین شیطانی هم که جز اسلحه شهوت (به معنای وسیع آن) سلاحی ندارد، به ناچار در این موارد می تواند فرمان دهد. ولی اگر دنیا و لذایذش و خواسته های نفسانی بر دل چیره و غالب گشت، شیطان فرصت وسوسه کردن رابه دست می آورد و اگر دل آدمی از این حالت منصرف شود، شیطان رخت بسته و می رود و جولانگاهش تنگ می شود. آن وقت فرشته و الهامش می آید. پس جنگ و مبارزه میان سپاه شیطان و سپاه فرشتگان در میدان و صحنه قلب، همیشه برقرار است و ادامه دارد، تا وقتی که دروازه دل به روی یکی از آنها گشوده گردد و این کشور نفیس و پر سرمایه، وطن او شود. در این صورت سپاهِ دیگر نمی تواند داخل شود، مگر به طور پنهانی و قاچاق و به عنوان موقت و عبور. و اکثر این دل ها و کشورها را سپاه شیطان فتح کرده و در قلمرو سلطه خود قرار داده و از وسوسه ها و افکار شیطانی پر شده اند که این جهان زودگذر را بر جهان آخرت انتخاب می کنند. سرچشمه استیلا و حکومت این سپاه نیز پیروی از هوا و شهوات است و گشودن و فتح کردن این کشور قلب امکان ندارد، مگر از طریق بیرون کردن نیروهای شیطانی از سرزمین دل و عمران و آباد ساختن آن به یاد خداوند، و با این طرح ریزی، جای ورود فرشته و سپاهش باز می شود. لذا خداوند فرموده: «إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطان»، {تو بر بندگان من سلطه نخواهی داشت، شیطان را بر بندگان من قطعا راهی نیست.} - .حجر / 42 - و کسی که از هواهای نفسانی متابعت کند، بنده هوا است نه بنده خدا و در این صورت شیطان بر او تسلط می یابد و در این آیه می فرماید: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواه»، { می بینی وضع آن کسی را که هوای خود را معبود خود قرار داده.} - .جاثیه / 23 - یعنی هوا، خدای او و معبود او است، پس بنده هواست نه بنده خدا. و وسوسه شیطانی از صفحه دل نمی رود، مگر اینکه به فکر دیگری که از افکار و وساوس شیطانی نباشد متوجه و مشغول گردد، زیرا وقتی خاطرات و افکار تازه ای در دل پیدا شد، خاطرات پیشین و قلبی از بین رفته و معدوم می گردد. ولی هر چه که غیر ذکر و یاد خدا و آنچه مربوط به خدا است باشد، احتمال دارد آن هم از افکار شیطانی باشد و فقط یاد خداست که اطمینان داریم از ناحیه شیطان نیست.

و درمان بیماری وسوسه شیطانی، از طریق توجه داشتن به ضد آن است. ذکر خدا و بودن در یاد او است که با هر گونه فکر ابلیسی و دسائس شیطانی ضدیت و تناقض دارد و پناه بردن به او و بریدن از تمام نیروها و قدرت ها، انسان را در این راه موفق می گرداند. و همین است معنای «اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم. و لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم.» و این توفیق فقط از طریق تقوابه دست می آید. اهل تقوا که اکثرا در یاد خدا هستند، این نیرو را دارند و شیطان درباره آنها بیش از این راه ندارد که به طور پنهانی در موارد لغزش، گردشی در کنار دل آنان بنماید (و آنها هم در اثر روشنی که دارند، متوجه می شوند و او را از خود طرد می نمایند). «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»، {در حقیقت کسانی که [از خدا] پروا دارند چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و بناگاه بینا شوند.} - . اعراف / 201 - «مجاهد» در تفسیر آیه«مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ»، {ترجمه آیه داخل این کروشه بیاید} - . ناس / 4 - چنین گفته است که «خناس»، دل انسان قرارگاه خود کرده و در آنجا هست. وقتی یاد خدا در دل راه یابد، فورا پنهان شده و دست و پای خود را جمع می کند، ولی چون آدمی از یاد خدا غافل گشت، اطراف و جوانب قلب را فرا می گیرد.

بنابراین تنافی و ضدیت مابین ذکر خدا و یاد او و بین وسوسه شیطانی، نظیر ضدیت و تناقض بین روشنی و تاریکی و شب و روز است. و از جهت همین ضدیت است که خدا فرموده: «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُم ذِکْرَ اللَّه»،{شیطان بر دل آنها احاطه و تسلط یافته و در نتیجه فکر و ذکر خدا را از یادشان برده است.} - . مجادله /19 -

و در حدیث است که: «شیطان پوزه اش را بر دل آدمی می گذارد، اگر در یاد خدا بود، واپس رفته و پنهان می شود و اگر خدا را فراموش کرده باشد، این دل را همانند لقمه ای فرا می گیرد.» و همان طوری که شهوات تمام وجود انسانی را فراگرفته و با گوشت و خون انسان آمیخته است، سلطه و نفوذ شیطان در گوشت و خون ساری و جاری است و در اطراف و جوانب قلب راه دارد. لذا پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود است: «شیطان مانند خون در رگ ها و عروق بشر راه نفوذ دارد و شما با گرسنگی راهش را گرفته و تنگ کنید»، از جهت اینکه گرسنگی شهوات را در هم می شکند و راه نفوذ شیطان هم از طریق شهوات است .

و از جهت اینکه شهوات گوناگون از هر طرف احاطه به قلب دارند، خداوند متعال از زبان ابلیس چنین بازگو می کند: «لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِم»، {قسم به عزت تو که من بر سر راه مؤمنین و صراط مستقیم درکمین آنها هستم و از اطراف و جوانب آنان از روبرو و پشت سر از طرف راست از طرف چپ برای اغوا و گمراهی می آیم.} - .اعراف / 16 - 17 - و رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «شیطان در تمام راه ها و طرق سعادت انسانی نشسته و کمین کرده و در طریق اصل انتخاب دین اسلام وسوسه می کند و می گوید: « آیا اسلام را اختیار می کنی و دین و سنت نیاکان خود را رها می کنی؟» انسان مؤمن دست رد به او می زند و با او مخالفت می کند. سپس از راه هجرت می آید و می گوید: «آیا مهاجرت می کنی و خانه و زمین و کسب و زندگی و همسر خود را رها می کنی؟» باز هم به او بی اعتنایی کرده و مخالفت می نماید. آنگاه موقع جنگ، از راه جهاد وارد می شود و می گوید: «آیا می خواهی به صحنه جنگ بروی و جان شیرین و اموال خود را از دست بدهی؟ می روی برای جنگ و کشته می شوی، همسرت در اختیار دیگران قرار می گیرد و ثروتتبه دست دیگران می افتد.» باز هم مؤمن او را طرد کرده و برای جهاد حرکت می کند.»

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «کسی که چنین کند و در تمام این مراحل ثبات و استقامت ورزد، حق بزرگی بر خدا پیدا می کند که او را داخل بهشت نماید.»

در این حدیث پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله معنای وسوسه را بیان کرده است. بنابراین توضیح وساوس شیطانی برای انسان کاملا روشن و محسوس است و هر خاطره ای که در قلب پیدا می شود، مسلما سبب و علتی می خواهد و نامی دارد که معرف آن است. نام علت آن خاطره بد، شیطان است و ممکن نیست انفکاک و جدایی کسی از شیطان و فقط از جهت تمرد و متابعت با هم اختلاف دارند (گروهی تابع شیطان و گروهی متمردند). لذا پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «هیچ کس نیست مگر اینکه برای او شیطانی است.»

با این بیان روشنگر معنای وسوسه و الهام- ملک و شیطان؛ توفیق و خذلان - کاملا واضح و روشن گردید. و بعد از این توضیحات، دیگر بحث و نظر در اینکه ذات و ماهیت شیطان چیست؛ آیا جسم لطیف است یا اساسا جسم نیست و اگر جسم است، چگونه می تواند در بدن انسان داخل شود، بی مورد است و در علم اخلاق و رفتار و اعمال انسانیت، نیازی به این گونه بحث ها نیست، بلکه کسی که در این بحث ها وقت خود را صرف می کند، نظیر کسی است که مار گزنده ای داخل لباس هایش رفته و او فورا باید در صدد رفع و جلوگیری از نیش زهرآگین او باشد. اما به جای این کار، مشغول بحث از رنگ مار و طول و عرض او بشود. این گونه بحث ها عین جهل و نادانی است، چون هر چه هست در حال حاضر انسان با خاطرات خطرناک زیانبار مواجه و دست به گریبان است، و معلوم شد که بالاخره شیطان علت و سبب پیدایش وسوسه ها است. همچنین معلوم شد چیزی که انسان را به ضرر و زیان مهم و قابل احتراز سوق می دهد (هر چه هست و هر که هست) به هر جهت دشمن است. بنابراین دشمن بودنش روشن است.پس سزاوار است که به جنگ و مبارزه با او بپردازد.

و خداوند متعال هم در موارد زیادی از قرآن، دشمنی او را اخطار کرده تا انسان وسایل ایمنی و دوری از او را به دست آورد. همچنان که فرموده است: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیر»، {شیطان دشمن شما است، شما هم با او دشمن باشید. او حزب و سپاهش را برای اغوای شما مهیا ساخته تا همه را اهل دوزخ گرداند.} - .فاطر / 6 - و باز فرموده است: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِین»، {ای آدمزادگان! آیا با شما عهد نه بستیم که شیطان را نپرستید، زیرا روشن است که او دشمن بزرگ شما است.} - .یس / 60 - پس سزاوار است که بنده خدا به دفع و طرد این دشمن بپردازد، نه اینکه خود را به پرسش و بحث از ریشه و ماهیت او واصل و نسب و محل او مشغول نماید. آری، از اسلحه اش باید تحقیق کند تا اینکه سپر مناسب را در برابرش تهیه کنید. اسلحه شیطان هم هواهای نفسانی است و این مقدار از معرفت و شناسایی برای تمام مردم کافی است. اما شناختن ذات و حقیقت شیطان و حقیقت ملائکه این صحنه و میدان اهل عرفان است که در علوم مکاشفه از اسرار جهان غوطه ورند و در علم اخلاق و حکمت عملی نیازی به آن نیست ... تا آخر تحقیقاتی که آن محقق کرده است در این مقام و من می گویم.

**[ترجمه]

و المحنة و اختلاف الناس فی الآراء و فتنه یفتنه أوقعه فی الفتنة کفتنه و أفتنه (1)

قال سبحانه إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ (2) قال البیضاوی مقدر باذکر أو متعلق بأقرب یعنی فی قوله وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ أی هو أعلم بحاله من کل قریب حین یتلقی أی یتلقی الحفیظان ما یتلفظ به عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ أی عن الیمین قعید و عن الشمال قعید أی مقاعد کالجلیس فحذف الأول لدلالة الثانی علیه کقوله فإنی و قیار بها لغریب و قیل یطلق الفعیل للواحد و المتعدد وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ(3).

ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ ما یرمی به من فیه إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ ملک یرقب عمله عَتِیدٌ معد حاضر و لعله یکتب علیه ما فیه ثواب أو عقاب انتهی.

**[ترجمه]آنچه که ایشان گفته که دفع و طرد شیطان توقف بر شناختن حقیقت و ماهیت شیطان ندارد، البته این مطلبی است درست و صحیح، ولی توجیهی که در اینجا به طور اشاره راجع به فرشته و شیطان داشت و در جای دیگر صریح تر و روشن تر گفته - با اینکه در قرآن بر خلاف نظریه او این مطالب صریحا گفته شده -این توجیه و تاویل جرأت و بیباکی است در مقابل بیانات الهی و گفتار پیغمبر. همان طوری که تحقیق این مطالب را از نظر قرآن، در جلد 14 بحار (جلد 59 از طبع جدید از صفحه 202 به بعد) کرده ایم و اعتماد و توکل بر خداوند دانا و آگاه است. ما در این بحث، سخن را طول دادیم و بسط و تفصیل بیشتری در اینجا کردیم،از این جهت که فهم اخبار و احادیث گذشته و آینده سهل و آسان شود.

«مفتن» به کسر تاء تشدید دار و یا بدون تشدید، یعنی گمراه کننده. در قاموس اللغة - . قاموس 4 : 254 - می گوید: فتنه به کسر اول، یعنی آزمایش و پسند کردن چیزی (فتنه یفتنه فتنا و فتونا و افتنه) و به معنای گمراهی، گناه، کفر، رسوایی، عذاب و شکنجه، آب کردن و ذوب نمودن طلا و نقره، گمراه کردن، دیوانگی، اختلاف در رای و نظر، می آید. فتنه یا فتنه و یا «افتنه» یعنی کسی را در فتنه افکند. خداوند فرموده«إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ»، {ترجمه آیه داخل این کروشه بیاید.} - . ق / 17 - بیضاوی از جهت ادبی و قاعده نحوی این آیهگفته است که در این آیه، لفظ «اذکر» در تقدیر است، یعنی به یاد بیاور آن زمانی را، یا اینکه کلمه «اذ» مربوط است به لفظ «اقرب» که در جمله قبلی است.

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»،{همانا به انسان از شاهرگ گردنش نزدیک تر هستیم} - . ق / 16 - یعنی خداوند از هر نزدیکی داناتر است به حال انسان، آن هنگامی که آن دو نگهبان کلمات و حرف های انسان را می خواهند ضبط کنند.

«عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ»،{از طرف راست نشسته است و از طرف چپ هم نشسته.} - . ق / 17 - لفظ «قعید» بعد از کلمه «عن الیمین» هم هست، ولی چون در مورد دوم ذکر شده است، احتیاج به آوردن این کلمه در محل اول نیست، نظیر آن شعر که گفته «من و قیار در آنجا غریب هستم» که اینجا هم کلمه «غریب» بعد از لفظ «من» ذکر نشده، چون نیازی نیست. و بعضی گفته اند لفظی که بر وزن فعیل باشد، هم به معنای مفرد می آید هم به معنای جمع. بنابراین لفظ قعید در اینجا به معنای جمع است، مانند این آیه که می فرماید: «وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ»،{فرشتگان پشتیبانند} - . تحریم / 4 - که لفظ «ظهیر» به معنای جمع آمده است.

«ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ» یعنی هیچ گفتاری از دهان انسان بیرون نمی آید.«إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»، مگر اینکه در کنار او فرشته ای مراقب و نگهبان است. و شاید آن نگهبان حاضر و مهیا، تمام اعمالی که دارای ثواب و یا عقاب است ضبط می کند.(پایان کلام بیضاوی)

**[ترجمه]

ظاهر أکثر الأخبار الواردة من طریق الخاص و العام أن المتلقیین و الرقیب العتید هما الملکان الکاتبان للأعمال فصاحب الیمین یکتب الحسنات و صاحب الشمال یکتب السیئات و ظاهر هذا الخبر أن الرقیب و العتید الملک و الشیطان بل المتلقیین أیضا و یحتمل أن یکون هذا بطن الآیة أو یکون الرقیب العتید صاحب الیمین و یکون الزاجر و الکاتب متحدا.

**[ترجمه]بیشتر اخباری که از طریق فریقتن وارد شده، ظاهرشان این است که ضبطکنندگان اعمال و نگهبان حاضر و آماده عبارت است از آن دو فرشته ای که اعمال انسان را ضبط می کنند، فرشته طرف راست اعمال نیک را می نویسد و فرشته طرف چپ کارهای زشت را می نویسد و در این قسمت شیطان دخالتی ندارد. ولی ظاهر این حدیثی که در اول بحث نقل شد، این است که مراقب و نگهبان آماده یکی از آنها فرشته و دیگری شیطان است، بلکه ظاهرش این است که ضبطکنندگان هم از طرفی فرشته و از طرفی شیطان است. و احتمال دارد این هم یکی از معانی آیه باشد (هر دو گروه با اعمال انسان سر و کار دارد). یا اینکه مقصود از «رقیب عتید» فرشته راست باشد و زاجر و کاتب (بازدارنده انسان و نویسنده عمل) هر دو یکی یعنی فرشته چپ باشد.

**[ترجمه]

و الشر فروح الإیمان یأمره بالخیر و ینهاه عن الشر و الشیطان بالعکس و هنا یحتمل وجوها.

الأول أن یکون المراد به الملک کما صرح به فی بعض الأخبار و سمی بروح الإیمان لأنه مؤید له و سبب لبقائه فکأنه روحه و به حیاته.

الثانی أن یراد به العقل فإنه أیضا کذلک و متی لم یغلب الهوی و الشهوات النفسانیة العقل لم یرتکب الخطیئة فکأن العقل یفارقه فی تلک الحالة.

الثالث أن یراد به الروح الإنسانی من حیث اتصافه بالإیمان فإنها من هذه الجهة روح الإیمان فإذا غلبها الهوی و لم یعمل بمقتضاها فکأنها فارقته.

الرابع أن یراد به قوة الإیمان و کماله و نوره فإن کمال الإیمان بالیقین و الیقین بالله و الیوم الآخر لا یجتمع مع ارتکاب الکبائر و الذنوب الموبقة فمفارقته کنایة عن ضعفه فإذا ندم بعد انکسار الشهوة مما فعل و تفکر فی الآخرة و بقائها و شدة عقوباتها و خلوص لذاتها یقوی یقینه فکأنه یعود إلیه.

الخامس أن یراد به نفس الإیمان و تکون الإضافة للبیان فإن الإیمان الحقیقی ینافی ارتکاب موبقات المعاصی کما أشیر إلیه بقولهم علیهم السلام لا یزنی الزانی حین یزنی و هو مؤمن فإن من آمن و أیقن بوجود النار و إیعاد الله تعالی علی الزنا أشد العذاب فیها کیف یجترئ علی الزنا و أمثالها إذ لو أوعده بعض الملوک علی فعل من الأفعال ضربا شدیدا أو قتلا بل ضربا خفیفا أو إهانة و علم أن الملک سیطلع علیه لا یرتکب هذا الفعل و کذا لو کان صبی من غلمانه أو ضعیف من بعض خدمه فکیف الأجانب حاضرا لا

یفعل الأمور القبیحة فکیف یجتمع الإیمان بأن الملک القادر القاهر الناهی الآمر مطلع علی السرائر و لا یخفی علیه الضمائر مع ارتکاب الکبائر بحضرته و هل هذا إلا من ضعف الإیمان و لذا قیل الفاسق إما کافر أو مجنون.

السادس أن یقال فی الکافر ثلاثة أرواح هی موجودة فی الحیوانات و هی الروح الحیوانیة و القوة البدنیة و القوة الشهوانیة فإنهم ضیعوا الروح

ص: 45

التی بها یمتاز الإنسان عن سائر الحیوان و جعلوها تابعة للشهوات النفسانیة و القوی البهیمیة فإما أن تفارقهم بالکلیة کما قیل أو لما صارت باطلة معطلة فکأنها فارقتهم و لذا قال تعالی إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا(1).

و فی المؤمنین أربعة أرواح فإنه یتعلق بهم روح یصیرون به أحیاء بالحیاة المعنویة الأبدیة فهی مع الأرواح البدنیة تصیر أربعا و فی الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام روح خامس هو روح القدس و هذا علی بعض الوجوه قریب من الوجه الثالث.

و الحاصل أن الإنسان فی بدو الأمر عند کونه نطفة جماد و لها صورة جمادیة ثم یترقی إلی درجة النباتات فتتعلق به نفس نباتیة ثم یترقی إلی أن تتعلق به نفس حیوانیة هی مبدأ للحس و الحرکة ثم یترقی إلی أن تتعلق به روح آخر هو مبدأ الإیمان و منشأ سائر الکمالات ثم یترقی إلی أن یتعلق به روح القدس فیحیط بجمیع العوالم و یصیر محلا للإلهامات الربانیة و الإفاضات السبحانیة و قال بعضهم بناء علی القول بالحرکة فی الجوهر إن الصورة النوعیة الجمادیة المنویة تترقی و تتحرک إلی أن تصیر نفسا نباتیة ثم تترقی إلی أن تصیر نفسا حیوانیا و روحا حیوانیا ثم تترقی إلی أن تصیر نفسا مجردا علی زعمه مدرکة للکلیات ثم تترقی إلی أن تصیر نفسا قدسیا و روح القدس و علی زعمه یتحد بالعقل.

هذا ما حضرنی مما یمکن أن یقال فی حل هذه الأخبار باختلاف مسالک العلماء و مذاهبهم فی تلک الأمور و الأول أظهر علی قواعد متکلمی الإمامیة و ظواهر الأخبار و الله المطّلع علی غوامض الأسرار و حججه صلوات الله علیهم ما تعاقب اللیل و النهار.

و أقول البارز فی قوله علیه السلام علی بطنها راجع إلی المرأة المزنیّ بها فی الزنا ذکره علی سبیل المثال.

ص: 46

**[ترجمه]نفس انسانی راه خیر و راه شر و بدی را در پیش دارد (قدرت هر دو را دارد)، البته عمل خیر زحمت و مشقت فعلی و موقت زودگذری دارد، ولی در نتیجه لذت و آسایش دائمی به دنبال دارد. و کار زشت برعکس دارای لذت آنی و کنونی، ولی فانی و ناپایدار و بعدا رنج و عذاب باقی و دائم خواهد بود. نفس آدمی هم خواهان لذت و از زحمت و مشقت گریزان است.

بنابراین انسان همیشه بین خوبی و بدی در تردید است. روح ایمان به او فرمان به انجام اعمال خیرمی دهد و از زشتی بازمی دارد، ولی شیطان برعکس عمل می کند. و مراد از روح چیست؟ شش احتمال دارد:

1.

منظور ملک و فرشته باشد، کما اینکه در بعض اخبار به این مطلب تصریح شده و چون بقا و دوام ایمان بستگی به الهامات و یاری فرشته دارد و اگر تأیید و الهام او نباشد ایمان انسان از بین می رود، بنابراین مثل اینکه فرشته، روح ایمان است و حیات و زنده ماندن ایمان به وسیله اوست.

2.

مراد از روح ایمان، عقل انسان است که آن هم چنین است، چون تا وقتی که خواسته ها و شهوات نفسانی بر عقل چیره نشده باشد، انسان مرتکب گناه نمی شود .

بنابراین در حین عمل زشت،به نظر می رسد که عقل و نیروی تفکر رفته و از او جدا شده است.

3.

مقصود روح انسان و انسانیت او از لحاظ اتصافش به ایمان که از این نظر روح انسان همان روح ایمان است و هنگامی که هواهای نفسانی غالب و چیره گشت و اعمال انسان با ایمان منطبق نشد، مثل اینکه انسانیت و روح انسانی اش از وی گرفته شده.

4.

منظور از روح ایمان، درجه بالاتر و ایمان قوی و کامل که روشنی مخصوص به انسان می دهداست، چون کمال ایمان در اثر یقین است و یقین داشتن به خدا و معاد، با ارتکاب گناهان کبیره و اعمال زشت خطرناک منافات دارد و با هم جمع نمی شوند.بنابراین جدا شدن روح ایمان به این معنا است که قوه و کمالش را از دست داده و ضعیف می شود و اگر پشیمان شد و پس از انجام شهوت و سستی آن در امر آخرت و معاد و دوام آن جهان و عذاب های دردناکش و لذت های ارزنده و بدون رنج آن،اندیشه و تفکر کرد و ندامت قاطع و پشیمانی جدی برایش رخ می دهد و مجددا ایمانش قوی گشته و یقینش بازمی گردد.

5.

منظور خود ایمان و اصل باور باشد و اضافه کلمه روح به ایمان، اضافه بیانیه باشد (روح الایمان یعنی روحی که عبارت از ایمان است). چون ایمان راستین و باور داشتن واقعی، با انجام گناهان بزرگ منافات دارد. همان طور که در کلمات امامان علیهم السلام اشاره به این مطلب شده که فرموده اند: «شخص زناکار در حین انجام عمل ایمان ندارد»، زیرا کسی که راستی ایمان دارد و به آتش دوزخ و کیفر خداوند متعال زناکار را به بدترین کیفر یقین دارد، چگونه جرات بر زنا و امثال زنا پیدا می کند؟ چون اگر فرضا یکی از سلاطین دنیا کسی را در مورد کاری تهدید به زدن سخت یا کشته شدن و یا حتی کتک و اهانت کند و بداند که آن سلطان اطلاع خواهد یافت، مسلما این عمل را انجام نخواهد داد. و همچنین اگر یکی از فرزندان انسان یا یکی از خدمتگزارها حضور داشته باشد، انسان کارهای زشت و قبیح را انجام نمی دهد.بنابراین چگونه ممکن است که انسان به خداوند، سلطان توانای نیرومند و غالب که امر و نهی از او است و بر تمام اسرار و نهانی ها آگاه است و حتی رازها و خاطرات قلبی از او پوشیده نیست، به چنین خداوندی ایمان داشته باشد و در عین حال در حضور او کار زشت و گناهان بزرگ را انجام دهد؟ آیا واقعا به جز ضعف ایمان سرچشمه دیگری می شود داشته باشد؟از این روست که گفته شده شخص فاسق و گناهکار، یا کافر است یا دیوانه.

6.

اینکه مراد همان روح ایمان باشد، چون روح ایمان راسا خود روحی است در مقابل ارواح دیگر. به این بیان که در کافر سه رقم روح هست، همان سه قسم روحی که در حیوانات هست: روح حیوانی، نیروی بدنی و نیروی شهوترانی. زیرا کفار آن خصوصیت و روحی را که امتیاز انسان از سایر حیوانات بسته به آناست ضایع و تباه کرده و از دست داده اند و آن را تابع شهوات نفسانی و قوای حیوانی گردانده اند. بنابراین آن جهت و خصوصیت یا به طور کلی از آنها جدا شده و دیگر دارای آن نیستند و یا از این نظر که چون عاطل و باطل شده و در چنین آدمی هیچ نقش مؤثری ندارد، نظیر نداشتن و از دست دادن آن است. لذا خدا فرموده: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا»،{کفار مانند بهائم و حیواناتند، بلکه از جهتی از آنها هم گمراه ترند.}

و اما اهل ایمان دارای چهار قسم روح هستند، چون آنان روح دیگری دارند که به وسیله آن دارای زندگی و حیات معنوی ابدی شده اند که با ارواح قبلی می شود چهار روح. و انبیا و اوصیا روح پنجمی هم دارند که عبارت است از روح القدس. البته این وجه ششم از یک نظر مانند وجه سوم است که بیان شد. خلاصه مطلب اینکه انسان در ابتدا وجودش که نطفه ای بیش نبود، جزو جمادات و فقط دارای روح جمادی است. سپس تکامل پیدا می کند و در عالم نباتات قدم نهاده و دارای روح نباتی می شود. آنگاه باز هم در جهت کمال حرکت می کند تا دارای روح حیوانی که منشأ و مبدا احساس و شعور و تحرک است می شود. سپس باز هم در حرکت و تکامل قرار می گیرد تا روح دیگری را که سرچشمه ایمان و منشأ جمیع کمالات و صفات انسانی است، به دست می آورد. باز هم ممکن است سیر و حرکت تکاملی را ادامه دهد تا دارای روح پنجم و روح القدس شود که احاطه علمی به عوالم خلقت و آفرینش را پیدا کند و روح وسیع و قلب نورانی اش، محل الهامات ربانی و شایسته فیوضات الهی گردد.

و بعضی از حکما و فلاسفه روی مبنای حرکت جوهری و پایه تکامل اصل وجود، چنین گفته اند که صورت نوعیه و وجود جمادی که حالت منی و نطفه را دارد، در اصل وجود و هستی سیر و حرکت تکاملی می نماید تا یک وجود و هستی کامل تری که نبات است می شود. بعدا ترقی و تکامل بیشتری پیدا می کند و نفس حیوانی می شود. سپس حرکت کمالی بیشتری کرده و آن جسم جمادی اولی و نفس حیوانی دومی، روح و نفس مجردی می شود که بر اساس پایه علمی این فیلسوف، مجرد و غیر مادی شده و درک کلیات و حقایق را می نماید. باز هم از این مرتبه هم برتر و بالاتر می رود تا اینکه نفس قدسی و روح به تمام معنا پاک و پاکیزه گشته و طبق نظر آنها، با عقل متحد می شود. این بود خلاصه آنچه به نظر من رسیده، از مطالبی که ممکن بود در حل و شرح این اخبار و روایات گفته شود، با اختلاف مسلک و مشربی که دانشمندان در این گونه مطالب داشته و دارند و احتمال اولی با قواعد و مبانی اهل کلام و با ظواهر احادیث بهتر تطبیق دارد. در تمام اعصار و گذشت زمان ها، خداوند است که بر اسرار و رموز پیچیده اطلاع کامل دارد و همین طور انبیا و اوصیا. توضیح کوتاه درباره این حدیث این چنین بود.

«اذا کان علی بطنها»: یعنی هنگامی که روی شکم او قرار گرفته باشد ایمان ندارد که در این جمله ضمیری که در آخر «بطنها» آمده، مرجعی در ظاهر ندارد، ولی روشن است که این ضمیر به زن زناکار برمی گردد که در این جمله به عنوان مثال برای عمل زشت نام برده شده.

**[ترجمه]

صُدُورِ النَّاسِ أی بالکلام الخفی الذی یصل مفهومه إلی قلوبهم من غیر سماع ثم ذکر أنه مِنَ الْجِنَّةِ و هو الشیاطین وَ النَّاسِ عطف علی الوسواس.

و ثالثها أن معناه من شر ذی الوسواس الخناس ثم فسره بقوله من الجنة و الناس فوسواس الجنة هو وسواس الشیطان و فی وسواس الإنس وجهان أحدهما أنه وسوسة الإنسان من نفسه و الثانی إغواء من یغویه من الناس و یدل علیه شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ (1) فشیطان الجن یوسوس و شیطان الإنس یأتی علانیة و یری أنه ینصح و قصده الشر.

قال مجاهد الخناس الشیطان إذا ذکر الله سبحانه خنس و انقبض و إذا لم یذکر الله انبسط علی القلب و یؤیده مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ الشَّیْطَانَ وَاضِعٌ خَطْمَهُ عَلَی قَلْبِ ابْنِ آدَمَ فَإِذَا ذَکَرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ خَنَسَ وَ إِنْ نَسِیَ الْتَقَمَ قَلْبَهُ فَذَلِکَ الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ.

و قیل الخناس معناه الکثیر الاختفاء بعد الظهور و هو المستتر المختفی عن أعین الناس لأنه یوسوس من حیث لا یری بالعین و قیل إن المعنی یلقی الشغل فی قلوبهم بوسواسه و المراد أن له رفقا به یوصل الوسواس إلی الصدر و هو أغرب من خلوصه بنفسه إلی الصدر.

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لِقَلْبِهِ فِی صَدْرِهِ أُذُنَانِ أُذُنٌ یَنْفُثُ فِیهَا الْمَلَکُ وَ أُذُنٌ یَنْفُثُ فِیهَا الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ فَیُؤَیِّدُ اللَّهُ الْمُؤْمِنَ بِالْمَلَکِ وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (2).

و قال رحمه الله فی قوله تعالی أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ أی ثبت فی قلوبهم الإیمان بما فعل بهم من الألطاف فصار کالمکتوب و قیل کتب فی قلوبهم علامة الإیمان و معنی ذلک أنها سمة لمن شاهدهم من الملائکة علی أنهم مؤمنون وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ أی قواهم بنور الإیمان و یدل علیه قوله و کذلک أوحینا إلیک روحا من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الإیمان (3)

ص: 48

و قیل معناه قواهم بنور الحجج و البرهان حتی اهتدوا للحق و عملوا به و قیل قواهم بالقرآن الذی هو حیاة القلوب من الجهل و قیل أیدهم بجبرئیل فی کثیر من المواطن ینصرهم و یدفع عنهم (1).

و قال البیضاوی بِرُوحٍ مِنْهُ أی من عند الله و هو نور القلب أو القرآن أو النصر علی العدو و قیل الضمیر للإیمان فإنه سبب لحیاة القلب انتهی (2)

وَ رُوِیَ عَنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ: أَنَّ الشَّیْطَانَ یَجْرِی مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَی الدَّمِ (3).

قال الأزهری معناه أنه لا یفارق ابن آدم ما دام حیا کما لا یفارقه دمه و قال هذا علی طریق ضرب المثل و جمهورهم حملوه علی ظاهره و قالوا إن الشیطان جعل له هذا القدر من التطرق إلی باطن الآدمی بلطافة هیأته فیجری فی العروق التی هی مجاری الدم إلی أن یصل إلی قلبه فیوسوسه علی حسب ضعف إیمان العبد و قلة ذکره و کثرة غفلته و یبعد عنه و یقل تسلطه و سلوکه إلی باطنه بمقدار قوته و یقظته و دوام ذکره و إخلاص توحیده.

و نقل عن ابن عباس أنه تعالی جعله بحیث یجری من بنی آدم مجری الدم و صدور بنی آدم مسکن له کما قال مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ إلخ و الجنة الشیاطین و کما

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَیَجْثِمُ عَلَی قَلْبِ بَنِی آدَمَ لَهُ خُرْطُومٌ کَخُرْطُومِ الْکَلْبِ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَنَسَ أَیْ رَجَعَ عَلَی عَقِبَیْهِ وَ إِذَا غَفَلَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَسْوَسَ (4)

فَاشْتُقَّ لَهُ اسْمَانِ مِنْ فِعْلَیْهِ الْوَسْوَاسُ مِنْ وَسْوَسَتِهِ عِنْدَ غَفْلَةِ الْعَبْدِ وَ الْخَنَّاسُ مِنْ خُنُوسِهِ عِنْدَ ذِکْرِ الْعَبْدِ.

قیل و الناس عطف علی الجنة و الإنس لا یصل فی وسوسته بذاته إلی باطن

ص: 49

الآدمی فکذا الجنة فی وسوسته و أجیب بأن الإنس لیس له ما للجن من اللطافة فعدم وصول الإنس إلی الجوف لا یستلزم عدم وصول الجن إلیه.

ثم إن الله تعالی بلطفه جعل للإنسان حفظة من الملائکة و أعطاهم قوی الإلهام و الإلمام بهم فی بواطن الإنسان فی مقابلة لمة الشیطان کما روی أن للملک لمة بابن آدم و للشیطان لمّة لمّة الملک إیعاد بالخیر و تصدیق بالحق فمن وجد ذلک فلیحمد الله و لمة الشیطان إیعاد بالشر و تکذیب بالحق فمن وجد من ذلک شیئا فلیستعذ بالله من الشیطان.

و فی النهایة فی حدیث ابن مسعود لابن آدم لمّتان لمّة من الملک و لمّة من الشیطان اللمة الهمة و الخطرة تقع فی القلب أراد إلمام الملک أو الشیطان به و القرب منه فما کان من خطرات الخیر فهو من الملک و ما کان من خطرات الشر فهو من الشیطان.

**[ترجمه]کلمه «فی جوفه»در این حدیث، یعنی این دو گوش در باطن قلب است. این کلمه به منظور تاکید است برای اینکه تصور نشود که منظور از این دو گوش، این گوش ظاهری است که در سر واقع شده، چون این گوش های ظاهری هم با قلب راه دارند (حس سامعه یکی از حواس است). و بیضاوی گفته «وسواس» یعنی وسوسه و افکار زیانبار و خاطرات بد، مانند «زلزال» که بمعنی زلزله است (البته به معنای فاعلی)، ولی مصدر این باب وسواس به کسر اول است، مانند زلزال. و مراد از وسواس «موسوس» (وسوسه گر) است و لفظ مصدر به منظور مبالغه استعمال شده. خناس هم که به معنی پنهان شونده است، منظور شیطان است که عادتش پنهان شدن و عقب رفتن است. وقتی که انسان دریاد خدا باشد، شیطان خناسی که در سینه ها وسوسه می کند، وقتی که از یاد خدا غفلت داشته باشند، مانند قوه واهمه که در انسان هست که وقتی عقل درباره کاری مشغول مقدمات است با قوه عاقله هماهنگ است، ولی همین که به نتیجه نزدیک شد، مشغول وسوسه و تشکیک می شود و حالت تردید در انسان ایجاد می کند؛ آیا این کار را بکنم یا نکنم؟ خطراتی دارد یا ندارد؟

مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ: که در سوره قرآن است، این جمله توضیحی است برای وسواس یا برای کلمه «الذی» یا متعلق به «یوسوس» است، یعنی این عامل وسوسه که افکار و خاطرات بد را در سینه مردم القامی کند، از ناحیه توجه فکر به طرف جن و به طرف صدماتی که از مردم به او می رسد است. و بعضی هم گفته اند که بیان است برای کلمه «الناس».بنابراین منظور از کلمه الناس می تواند معنای وسیعی باشد که شامل جن و انس هم بشود، البته این توجیه مشکل است (چون کلمه الناس فقط به آدم ها گفته می شود و شامل گروه جنیان نمی شود)، مگر اینکه کلمه الناس به معنی مردم نباشد و از ریشه «نسیان» (فراموشی) آمده باشد. الناس «ناسی» (فراموش کننده) بوده که یایش افتاده است، نظیر «یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ»، {روزی که دعوت کننده دعوت می کند.} - . قمر / 6 - که در این آیه «الداع»،«داعی» بوده و از آخرش یاء افتاده. در اینجا هم الناس یعنی ناسی و فراموش گر که البته شامل جن و انس هم می شود.

مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان فرموده: در این موضوع چند قول است: اول اینکه معنای جمله «مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ» این باشد که پناه می برم به خدا از زیان وسوسه ای که از طرف طایفه جن در ذهن می آید. وسواس به معنی حدیث نفس است، یعنی گفتگوی درونی نظیر صدای پنهان و در اصل هم به همین معنا است. وسوسه مانند همهمه و لذا درباره کسی که حالت صفراء در او شدت یافته و تحت تاثیر مزاج صفرایی قرار گرفته است،می گویند فلانی موسوس است. وسوس، یوسوس، وسواسا و وسوسه. و معنای «خنوس» (ریشه خناس) پنهان شدن پس از آشکار بودن است؛ خنس، یخنس.

قول دوم اینکه معنا این باشد که «پناه می برم به خدا» از شر و زیان کسی که وسوسه گر است که شیطان باشد. و در روایات هم وارد شده که شیطان وسوسه می کند،ولی وقتی که انسان در یاد خدا شد،می رود و پنهان می شود. و خدا او رادر این آیه چنین توصیف می کند: « الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ»، با گفتار پنهان که بدون شنیدن صدا، مطالب و مفاهیم در دل ها القا می شود. و بعد فرموده: «مِنَ الْجِنَّةِ» که همان شیاطین جنی باشند، و کلمه الناس عطف بر وسواس است، نه اینکه عطف بر الجنه باشد، یعنی از شر مردم همبه تو پناه می برم.

سوم اینکه معنا این باشد که «پناه می برم به خدا» از شر وسوسه گر خناس که بعدا تفسیر شده وسواس خناس به آیه بعدی«مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ».بنابراین وسوسه جنی همان وسوسه شیطانی است و در وسوسه انسانی دو وجه است: یکی اینکه خود انسان خودش را وسوسه کند؛ دوم اینکه دیگران او را وسوسه نمایند و گمراه کنند. و دلیل بر این، آیه«شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ»، {معنای آیه داخل این کروشه بیاید.} - . انعام / 112 - است و شیطان جنی پنهانی و از درون وسوسه می نماید و شیطان انسانی آشکارا می آید و به صورت نصیحت و خیرخواهی مطالب گمراه کننده به انسان می گوید .

«مجاهد» گفته است که خناس، شیطان است. چون هنگامی که انسان در یاد خدا باشد، شیطان پنهان می شود و دست و پای خود را جمع می کند، ولی در صورتی که از یاد خدا غافل شد، قلب انسان را تحت سیطره خود قرار می دهد. و مؤید این معنی همان حدیثی است که از پیغمبر نقل شده است که فرمود: «شیطان پوزه خودش را روی قلب آدمی می گذارد، اگر انسان در یاد خدا باشد پنهان می شود و اگر خدا را فراموش کند، قلب را در اختیار خود می گیرد. وسواس خناس این است.» و گفته شد که خناس به معنای خیلی پنهان است، در عین حالی که آشکار است و از دیدگان مردم پوشیده و مستور است. چون وسوسه خود را انجام می دهد و دیده نمی شود. و گفته شده که او (خناس) از راه مشغول کردن دل به مطالب دنیوی، وسوسه را انجاممی دهد. منظور اینکه با کمال ملایمت و نرمش وساوس را در سینه می افکند و این روش مؤثرتر است از اینکه خود راسا پیشنهادهای گمراه کننده بنماید.

عیاشی از امام ششم علیه السلام نقل کرده که پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه در قلبی که در سینه دارد، دو گوش هست: گوشی که ملک و فرشته در او می دمد و گوشی که شیطان در آن می دمد و خداوند مؤمن را به وسیله آن فرشته یاری می فرماید و این است معنای آیه«وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ». (پایان سخن طبرسی)

و باز مرحوم طبرسی در آیه «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ»، {در دل اینهاست که [خدا] ایمان را نوشته} - . مجادله / 22 - گفته: یعنی خداوند ایمان را در دل های آنان ثابت و محکم و مستقر فرموده به وسیله الطاف و عنایات خاصی که درباره آنها فرموده، مانند چیزی که نوشته شده است و گفته شده، علامت و نشانه ایمان را در دل آنان قرار داده که این خود نشان و علامتی است برای ملائکه که ناظر آنان هستند و با این سمت و علامت می دانند که اینان اهل ایمانند.«وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» (که جمله بعدی است) یعنی آنان را به نور و روشنی ایمان تقویت نموده است (که مراد از روح، نور ایمان است). دلیل بر این تفسیر، آیه«وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ»،{و این چنین القاء کردیم بر تو روحی از طرف خود و تو نمی دانستی کتاب و قرآن و ایمان را} - .شوری / 52 - (که اینجا منظور از روح، ایمان است) و گفته شده معنای تاییدبه وسیله روح، این است که خداوند به وسیله دلیل های عقلی و برهان منطقی، فکر آنان را تقویت کرده که به آنچه حق و حقیقت است، پی برده اند و عمل کرده اند. و معنای دیگری برای تایید به وسیله روح گفته شده که آن این است که خدا فکر و قلب آنان را به وسیله قرآن که زنده کننده دل هاست در برابر مرض مرگبار جهل و نادانی است،تقویت کرده. و گفته شده که خداوند مؤمنین را

به وسیله جبرئیل در مواطن و موارد زیادی تایید و یاری کرده و نصرت می نماید، و جبرئیل دشمنان را دفع می کند. (پایان کلام طبرسی)

و بیضاوی در تفسیر «بروح منه» گفته است که یعنی روحیه و حالتی که از طرف خدا عنایت می شود و آن عبارت از نورانیت و روشنی قلب است، یا منظور از روح، قرآن شریف یا مقصود نصرت و پیروزی بر دشمن است. و گفته شده ضمیر در کلمه «منه» مربوط به ایمان است، چون ایمان است که سبب زنده بودن دل و روح قلب است.

همچنین از طریق اهل سنت نقل شده است که شیطان در تمام اعضای آدمی نظیر جریان خون در بدن احاطه و نفوذ دارد، (ان الشیطان یجری من ابن آدم مجری الدم). ازهری گفته معنای این جمله این است که شیطان تا آخرین نفس از انسان جدا نمی شود و تا وقتی که زنده است از او دست برنمی دارد، همچنان که تا وقتی که انسان زنده است،در بدن او جریان دارد، و این جمله به عنوان ضرب المثل و تشبیه است.

ولی اکثر اهل سنت درباره این جمله، همان معنای ظاهری اش را گرفته اند و چنین گفته اند که شیطان چون جسم لطیفی است (تقریبا نظیر هوا) و این اندازه می تواند در داخل بدن انسان راه پیدا کند که از راه عروق و مجاری خون، خود را به قلب می رساند و مشغول وسوسه می شود در جهت ضعف ایمان بنده و کمی یاد خدا و زیادی غفلت او. و در مقابل اگر ایمان انسان قوی شد و در حال بیداری و یقظه شد و همیشه در یاد خدا گشت و در مقام توحید اخلاص داشت (غیر خدا را رها کرد)، شیطان از او دور می شود و احاطه و نفوذش بر باطن کمتر می گردد.

از ابن عباس نقل شده است که خداوند شیطان را طوری قرار داده که مانند خون، در تمام اعضای آدمی نفوذ و تسلط دارد و سینه های آدمیزاده، مسکن و منزل او است. همان طوری که فرموده: «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ» و منظور از گروه جنیان، همان شیاطین است، همچنان که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرموده است: «شیطان گرد قلب آدمی در گردش است و پوزی همانند پوز سگ دارد. هنگامی که بنده در یاد خدا شد، به عقب برمی گردد و چون از یاد خدا غفلت نمود، مشغول وسوسه می شود.»بنابراین به تناسب دو نوع عمل شیطان دو اسم روی آن نهاده شده: یکی «الْوَسْواسِ» که با عملش به هنگام غفلت بنده تناسب دارد و دیگری «الْخَنَّاسِ» به تناسب پنهان شدن و دوری او هنگام یاد خدا. و گفته شده که کلمه «وَ النَّاسِ» عطف است بر کلمه «الْجِنَّةِ» و چون شیطان انسی هنگام وسوسه اش در باطن و جوف انسان راه ندارد، شیطان جنی هم در موقع وسوسه به داخل و باطن انسان وارد نمی شود. ولی از این قیاس و تشبیه پاسخ داده شده که چون انسان وسوسه گر مانند جن نیست و آن جسم لطیفی که شیطان جنی دارد انسان ندارد،بنابراین اگر انسان وسوسه گر نتواند در باطن و داخل آدم نفوذ کند، لازمه اش این نیست که شیطان جنی هم نتواند نفوذ کند (اینها مطالبی است که بعضا گفته اند) .

پس ذات مقدس باری تعالی (در مقابل این تسلط و احاطه که برای شیطان قرار داده)، عنایتی هم دارد که برای انسان نگهبانانی از جنس ملائکه مقرر فرموده و در مقابل خاطرات بد شیطانی، نیروی الهام و القای خاطرات نیک را در اندیشه انسان به او داده است. کما اینکه روایت شده که آدمی ارتباط و تماسی با فرشته و تماسی هم با شیطان دارد. ارتباط با فرشته عبارت از وعده خیر و ترغیب به نیکی و تصدیق به حق است. و هر کس چنین حالتی را در خود احساس کرد، شکر و سپاس خدا را بجا آورد. و تماس شیطانی، وعده شر و ترغیب به بدی و تکذیب کردن حق است. و هر کس متوجه این مرض درونی شد، از شر شیطان به خدا پناه برد.

در کتاب نهایه، ابن اثیر درباره روایت ابن مسعود که گفته است: «برای هر انسانی دو نحوه ارتباط هست: یکی با ملک و فرشته و دیگری با شیطان»، در توضیح کلمه «لّمَه» که در روایت هست، چنین گفته که لّمَه یعنی خاطراتی که در قلب پیدا می شود و منظور نزدیک شدن فرشته و شیطان به انسان است؛ آنچه از خاطرات نیک باشد، از ناحیه ملک است و هر چه از قبیل خاطرات و افکار پلید باشد، از شیطان است.

**[ترجمه]

خَبُثَ الْجَسَدُ(1).

**[ترجمه]خصال: عبداللَّه فرزند عمر و ابو هریره از پیغمبر اسلام صلّی اللَّه علیه و آله نقل کرده اند که فرمود: «اگر دل انسان پاک شد، تمام بدن پاک خواهد بود و اگر دل ناپاک و پلید باشد، بدن و اعضا هم ناپاک خواهد بود.» - .خصال 1 : 18 -

**[ترجمه]

إِیمَانٌ وَ نِفَاقٌ فَهُمْ قَوْمٌ کَانُوا بِالطَّائِفِ فَإِنْ أَدْرَکَ أَحَدَهُمْ أَجَلُهُ عَلَی نِفَاقِهِ هَلَکَ وَ إِنْ أَدْرَکَ عَلَی إِیمَانِهِ نَجَا(1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: حضرت باقر علیه السلام فرمود: «دل ها چهار دسته اند: دلی که در او هم نفاق هست هم ایمان؛ قلبی که وارونه است؛ قلبی که مُهر بر او زده شده؛ قلبی که درخشان و نورانی است.» سعد خفاف (راوی روایت) گوید: عرضه داشتم: «چگونه درخشان است؟» فرمود: «در آن حالت و هیئتی است مانند چراغ روشن. قلب مُهرزده و بسته، قلب منافق است و قلب وارونه، دل مشرک و بت پرست.» سپس حضرت این آیه را خواند: «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»، {آیا آن کس که برو در افتاده [در حالی که جایی را نمی بیند] راه را بهتر یافته یا کسی که در حال اعتدال بر متن راه راست می رود} - .ملک / 23 - اما قلبی که در آن نفاق و ایمان هست؛ آنان گروهی هستند در طائف که اگر اجلش در حال نفاق فرا رسد، در هلاکت و شقاوت است و اگر در حال ایمان بمیرد، نجات می یابد.» - . معانی الاخبار : 395 -

**[ترجمه]

قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ لِرَجُلٍ اعْلَمْ یَا فُلَانُ إِنَّ مَنْزِلَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْجَسَدِ بِمَنْزِلَةِ الْإِمَامِ مِنَ النَّاسِ الْوَاجِبِ الطَّاعَةُ عَلَیْهِمْ أَ لَا تَرَی أَنَّ جَمِیعَ جَوَارِحِ الْجَسَدِ شُرَطٌ لِلْقَلْبِ وَ تَرَاجِمَةٌ لَهُ مُؤَدِّیَةٌ عَنْهُ الْأُذُنَانِ وَ الْعَیْنَانِ وَ الْأَنْفُ وَ الْفَمُ وَ الْیَدَانِ وَ الرِّجْلَانِ وَ الْفَرْجُ فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا هَمَّ بِالنَّظَرِ فَتَحَ الرَّجُلُ عَیْنَیْهِ وَ إِذَا هَمَّ بِالاسْتِمَاعِ حَرَّکَ أُذُنَیْهِ وَ فَتَحَ مَسَامِعَهُ فَسَمِعَ وَ إِذَا هَمَّ الْقَلْبُ بِالشَّمِّ اسْتَنْشَقَ بِأَنْفِهِ فَأَدَّی تِلْکَ الرَّائِحَةَ إِلَی الْقَلْبِ وَ إِذَا هَمَّ بِالنُّطْقِ تَکَلَّمَ بِاللِّسَانِ وَ إِذَا هَمَّ بِالْحَرَکَةِ سَعَتِ الرِّجْلَانِ وَ إِذَا هَمَّ بِالشَّهْوَةِ تَحَرَّکَ الذَّکَرُ فَهَذِهِ کُلُّهَا مُؤَدِّیَةٌ عَنِ الْقَلْبِ بِالتَّحْرِیکِ وَ کَذَلِکَ یَنْبَغِی لِلْإِمَامِ أَنْ یُطَاعَ لِلْأَمْرِ مِنْهُ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام ششم علیه السلام به مردی فرمود: «ای فلانی! بدان که قلب در کشور تن آدمی، نظیر رهبر مقتدری است در میان مردم که فرمانش لازم الاجرا باشد. آیا نمی نگری که تمام اجزای بدن سرباز قلب و زبان و بازگوکننده از دل هستند؟ دو چشم، دو گوش، بینی، دهان، دست ها، پاها، آلت تناسل . چون وقتی دل آدمی تصمیم به نگاه کردن گرفت، (به فرمان او) انسان دیده ها را باز می کند؛ وقتی اراده شنیدن کرد، گوش آمادگی خود را اعلام می نماید؛ وقتی دل اراده بویاییکرد، منافذ بینی باز می شود و آن بو را به قلب که مرکز احساس است می رساند؛ چون تصمیم به سخن گفتن گرفت، زبان به حرکت می آید؛ چون اراده رفتن کرد، پاها فعالیت می کند ؛ و چون خواست اعمال غریزه جنسی کند، آلت تناسلی به حرکت می افتد. پس تمام این اعضا و جوارح به فرمان قلب کارگزاران اویند و سزاوار است که افراد امت اسلامی، نسبت به امام بر حق چنین باشند و تمام کارهای آنان به فرمان او باشد.» - . علل الشرایع 1 : 103 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام ششم علیه السلام فرمود: «قلب آدمی دارای دو گوش است؛ در یکی روح ایمان به خیر و خوبی رازگویی می کند و شیطان هم درباره شرور و بدی ها رازگویی می کند. هر یک از این دو عامل بر دیگری چیره شد، دل را تصاحب می کند.» - . قرب الاسناد: 24 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق: امام ششم علیه السلام فرمود: پدرم می فرمود: «هیچ چیزی مانند گناه ویران کننده دل نیست. قلب آدمی که مشغول انجام گناه شد، پیگیری می کند تا به جایی می رسد که دل واژگون می شود و بالای آن پایین می آید و پایین آن بالا می شود.» - . امالی صدوق: 239 -

این روایت در امالی شیخ طوسی - .امالی صدوق 2 : 53 - نیز آمده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]مصباح الشریعه: امام ششم علیه السلام فرمود: «اعراب و حرکات دل ها بر چهار قسم رفع، فتحه، جر و سکون است. پس حالت رفعی دل در سایه ذکر و یاد خدا است؛ فتحه دل در اثر خوشنودی از خدا است؛ جر و حرکت پایین دل در مشغول بودن به غیر خداست؛ وقف و سکون و حرکت نداشتن دل نیز در اثر غفلت از خدا است.

آیا احساس نمی کنی که چون بنده با خلوص، خداوند را به عظمت یاد کرد، همه گونه حجاب و موانعی که قبلا بین او و خدایش بود برطرف می شود و وقتی در برابر قضا و تقدیر الهی قلبا تسلیم شد و حالت رضا و خوشنودی از خدا داشت، دل باز می شود و یک حالت سرور و خوشحالی و آسایش سراسر قلب را فرا می گیرد، ولی اگر توجه دل به طرف امور دنیوی منعطف شد و به اسباب مادی مشغول شد، به هنگام نام خدا نه تنها انبساط و سرور ندارد، بلکه تیره و تار و ناراحت می شود، مانند خانه خالی و ویران که هیچ گونه آبادی و عمران و مونس و همنشینی در آن نیست. و هنگامی که از یاد خدا غفلت کرد، می بینی چگونه وقفه و سکونی در آن دل یافت می شود و از نورانیت و روشنایی محجوب و محروم است و در اثر عدم توجه به عظمت پروردگار، قساوت و تاریکی بر دل حکمفرما است.

بنابراین علامت و نشانه رفع (حرکت وسط) سه چیز است: موافق بودن و متابعت از اوامر الهی؛ از بین رفتن مخالفت و تمرد؛ شوق و علاقه دائمی در دل داشتن. علامت و نشانه فتحه (اوج گرفتن دل) هم سه چیز است: توکل و اعتماد بر خدا و از غیر او بریدن؛ صدق (راستی همه جانبه در اعتقاد و عمل)؛ حالت یقین و کامل شدن اعتقاد. علامت وقف (توقف و بی حرکت بودن قلب) هم سه چیز است: احساس نکردن شیرینی و حلاوت اطاعت و عبادت؛ توجه نداشتن به عواقب تلخ گناه؛ نفهمیدن حرام و حلال.» - . مصباح الشریعه : 3 -

**[ترجمه]

مِنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ لِیُرَغِّبَکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّکُمْ تَدُومُونَ عَلَی الْحَالِ الَّتِی تَکُونُونَ عَلَیْهَا وَ أَنْتُمْ عِنْدِی فِی الْحَالِ الَّتِی وَصَفْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِهَا لَصَافَحَتْکُمُ الْمَلَائِکَةُ وَ مَشَیْتُمْ عَلَی الْمَاءِ وَ لَوْ لَا أَنَّکُمْ تُذْنِبُونَ فَتَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَخَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً لِکَیْ یُذْنِبُوا ثُمَّ یَسْتَغْفِرُوا فَیَغْفِرَ لَهُمْ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مُفَتَّنٌ تَوَّابٌ أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ (1) وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سلام می گوید: «در محضر امام پنجم علیه السلام بودم که حمران بن اعین (یکی از شاگردان حضرت) وارد شد و از مسائلی پرسش کرد. چون خواست برخیزد و برود، عرضه داشت: «خداوند بر عمر شما بیفزاید و به ما توفیق بهره مندی از وجود شما عنایت فرماید!مطلبی هم دارم و آن این است که ما وقتی در حضور شما هستیم و از بیانات شما استفاده می کنیم، از این محضر بیرون نمی شوم مگر با یک دل مهربان و حالت خوش؛ نسبت به دنیا بی اعتنا می شویم و این زخارف و ثروت هایی که در دست مردم است، در نظر ما بی ارزش جلوه، ولی وقتی در اجتماع قدم می گذاریم و با بازار و بازرگانان مربوط می شویم، محبت و علاقه به دنیا در دل ما جا باز می کند.» حضرت فرمود: «البته اینها حالات قلب است؛ گاهی سخت می شود و گاهی نرم.»

سپس حضرت باقر علیه السلام فرمود: «توجه داشته باش که اصحاب و یاران رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله که به حضرتش عرضه داشتند: «ما می ترسیم که منافق باشیم»،حضرت به آنان فرمود: «به چه مناسبت احتمال منافق شدن و دو رو و دو چهره بودن را در خود می دهید؟» معروض داشتند: «چون وقتی در محضر شما هستیم و تذکرات ناصحانه شما را می شنویم، حالت ترس و خوف از خدا داریم و دنیا را فراموش نموده و علاقه و دلبستگی به دنیا را از دل خود بیرون می کنیم، مثل اینکه عالم آخرت و بهشت و دوزخ را مشاهده می نماییم. چنین حالتی را تا وقتی در حضور شما هستیم داریم، ولی هنگامی که داخل منازل و خانه های خود می شویم و بوی فرزندانمان به مشام ما می رسد و اموال و اهل و عیالمان را می بینیم، حالت سابق را از دست داده و دل های ما دگرگون می شود، مثل اینکه اصلا خوف از خدا و زهد در دنیا در ما وجود نداشته است. آیا شما درباره ما احتمال نفاق نمی دهید؟»

حضرت فرمود: «هرگز! این وضع و حال شما از اثر وسوسه شیطان است به منظور اینکه شما را به دنیا متمایل گرداند. به خدا سوگند اگر آن حالتی را که در حضور من داشتید و خود را بدان توصیف نمودید ادامه دهید، به مقامی خواهید رسید که ملائکه با شما مصافحه می کنند و قدرت راه رفتن بر روی آب را به دست می آورید! و اگر شما به هیچ نحوی گرد گناه نگردید، تا از خداوند درخواست مغفرت و بخشش نمایید، خداوند مردمان دیگری خلقت می فرماید که با گناه ارتباط داشته باشند و پس از انجام گناه، درخواست بخشش از او بنمایند تا او هم آنان را بیامرزد. البته مؤمن (با اینکه ایمان دارد) لغزش پیدا می کند و توبه می کند. آیا نشنیده ای گفتار خداوند راکه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ»، {خداوند افراد پر توبه را دوست دارد.} - . بقره / 222 - «وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ» - . هود / 90 - ،{درخواست بخشش از خدا بنمایید، سپس توبه کنید و به سوی او رجوع نمایید.} - . تفسیر عیاشی 1 : 109 -

**[ترجمه]

الْمُصْمَتِ لَا یَدْخُلُ فِیهِ شَیْ ءٌ وَ لَا یَخْرُجُ مِنْهُ شَیْ ءٌ(1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابی بصیر از خیثمه نقل کرد که گفت: از امام پنجم علیه السلام شنیدم که می فرمود: «قلب آدمی تا وقتی که به حق و حقیقت دست نیافته باشد، در تشویش و اضطراب است و تا حنجره و گلوگاه می آید و برمی گردد، ولی هنگامی که به حقیقت رسید، قرار و آرامش می یابد.»آنگاه حضرت انگشتانش را (به علامت قرار و آرامش) به هم پیوست و سپس آیه«فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ ...» را تا آخر قرائت فرمود.

خیثمه گوید: حضرت صادق علیه السلام به شخصی به نام موسی بن اشیم فرمود: «آیا می دانی «حرج» (که در این آیه آمده است) یعنی چه؟» گفتنه. حضرت انگشتانش را به کف دست چسبانید (به صورت مشت دست را محکم به هم آورد) و فرمود: «این چنین، مانند چیزی سخت و محکم به هم آمده که در آن چیزی وارد و داخل نمی شود و چیزی هم بیرون نمی آید.» - . تفسیر عیاشی 1 : 377 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مجالس مفید: از امام ششم علیه السلام روایت شده است که فرمود: «دل های خود را مانند دریا وسیع و پاکیزه نمایید که پاکیزه ترین دل ها، دلی است که در آن افکار وحشت زا که موجب نارضایتی انسان از تقدیرات الهی باشد. راه نیابد. و هنگامی که قلب شما چنین حالتی را پیدا کرد، هر خواسته ای که دارید از خدا بخواهید.» - . امالی مفید: 42 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]اسرار الصلاة: از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «قلب شخص با ایمان صاف و در آن چراغ روشنی است. و قلب کافر تاریک و سیاه و وارونه است.»

و از سفیان بن عیینه نقل شده که گوید: از حضرت صادق علیه السلام درباره آیه«إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» پرسیدم. فرمود: «قلب سالم قلبی است که به هنگام ملاقات خدا چیزی و کسی به جز خدا در آن نباشد.» و فرمود: «هر دلی که در آن شک و تردیدی و یا شرکی باشد، آن دل از ارزش ساقط است و غرض از زهد و بی اعتنایی به دنیا که زاهدان دارند، این است که دل هاشان فقط توجه به وظایف دینی و امر اخروی داشته باشد.»

و پیامبر اسلام صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «اگر شیاطین در اطراف دل آدمی در گردش و تماس نبودند، انسان حقایق ملکوت و عالم بالا را مشاهده می کرد.»

**[ترجمه]

عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ کَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ(1).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُکْرِهَ عَمِیَ (2).

وَ قَالَ علیه السلام: إِنَّ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِکْمَةِ(3).

وَ قَالَ علیه السلام: أَلَا وَ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ أَلَا وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَةِ الْمَالِ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ صِحَّةِ الْبَدَنِ تَقْوَی الْقُلُوبِ (4).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «قطعه گوشتی به رگ های بدن انسان آویخته که آن شگفت انگیزترین چیزی است که در انسان هست و آن قلب است که برای آن، استعداد فراگیری حکمت و کمال هست و استعداد گرفتن خلاف آنها را هم دارد.

اگر حالت امید پیدا کند، طمع خوارش می کند؛ اگر موجبات رضایت و خرسندی برایش فراهم شود، خویشتنداری را فراموش می کند؛ اگر ترس او را فراگیرد، احتیاط و مراقبت مشغولش می سازد؛ اگر ایمنی و آسایش او توسعه یابد، غفلت او را می رباید؛ اگر نعمت تازه ای را به دست آورد، تکبر و خودبینی او را فرا گیرد؛ اگر دچار مصیبتی شود، بی تابی او را رسوا می کند؛ اگر مالی به دست آورد، طغیان و سرکشی می کند؛ اگر تهیدستی او را بیازارد، بلا و سختی گرفتارش کند؛ اگر گرسنگی زیاد ببیند، ضعف و ناتوانی زمینگیرش کند؛ اگر پرخوری نماید، شکمبارگی ناراحتش کند. پس هر کوتاهی از حد برای او زیانبار است و هر رقم زیاده روی، موجب فساد و تباهی است.» - . نهج البلاغه، حکمت 108 -

همچنین فرموده است: «قطعا دل ها را خواهشی است و حالت روی آوردن و رویگردانی دارند. پس شما از طریق خواسته دل ها به آنها روی آورید و از راه روی آوردن به آنها وارد شوید. چون در صورت اجبار، دل ها کور می شوند.» - . نهج البلاغه ، حکمت 193 -

و نیز فرموده است: «دل ها خسته می شوند، همان طوری که بدن ها خسته می شوند. پس شما برای دل ها مطالب نو و تازه به دست آورید (تا نشاط یابند). - . نهج البلاغه، حکمت 91 -

همچنین فرمود: «آگاه باشید که از جمله گرفتاری ها، فقر و تهیدستی است. سخت تر از تنگدستی، بیماری بدن است؛ بدتر از بیماری تن، بیماری دل است. آگاه باشید که ثروت و توانگری، از نعمت های الهی است؛ بهتر از ثروت، سلامت بدن است؛ و بهتر از صحت و سلامتی بدن،تقوا و پرهیزکاری قلب است.» - . نهج البلاغه ، حکمت 388 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]عدة الداعی: از رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله نقل شده است که فرمود: «در کنار هر دلی، شیطانی کمین کرده. هنگامی که نام خدا برده شود، پنهان شده و ناپدید می گردد، ولی اگر یاد خدا را ترک کرد، آن دل را می گیرد و به خود می کشد، گمراهشمی کند، آن را می لغزاند و به طغیان و سرکشی وامی دارد.» .

**[ترجمه]

إبراهیم وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ (1) طه وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی (2) الحج وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ (3) العنکبوت وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ و قال تعالی وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ (4) فاطر أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً(5) المؤمن وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ وَ ما کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبابٍ (6) محمد أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (7) الحشر یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (8) القیامة وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ(9)

ص: 63

الفجر یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی (1) الشمس وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها(2)

lt;meta info="- زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا. - . بقره / 212 -

{زندگی دنیا در چشم کافران آراسته شده است.}

- زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ. - . آل عمران / 14 -

{دوستیِ خواستنی ها [ی گوناگون] از: زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب های نشاندار و دام ها و کشتزار [ها] برای مردم آراسته شده، [لیکن] این جمله، مایه تمتّع زندگی دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست.}

- کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. - .انعام / 122 -

{این گونه برای کافران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است.}

- زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ. - .توبه /37 -

{زشتیِ اعمالشان برایشان آراسته شده است.}

- کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. - . یونس / 12 -

{این گونه برای اسرافکاران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است.}

- وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ. - . یوسف / 53 -

{و من نفس خود را تبرئه نمی کنم، چرا که نفس قطعاً به بدی امر می کند، مگر کسی را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است.»}

- بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ. - . رعد /33 -

{بلکه برای کسانی که کافر شده اند نیرنگشان آراسته شده و از راه [حق] بازداشته شده اند و هر که را خدا بی راه گذارد رهبری نخواهد داشت.}

- وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ. - .ابراهیم /22 -

{و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت] شیطان می گوید: «در حقیقت، خدا به شما وعده داد وعده راست، و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم، و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید. پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید. من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید. من به آنچه پیش از این مرا [در کار خدا] شریک می دانستید کافرم».}

- وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی. - . طه / 96 -

{و نفس من برایم چنین فریبکاری کرد.}

- وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ. - . حجّ / 78 -

{و در راه خدا چنان که حق جهاد [در راه] اوست جهاد کنید، اوست که شما را [برای خود] برگزیده.}

- وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ. - . عنکبوت / 6 -

{و هر که بکوشد، تنها برای خود می کوشد، زیرا خدا از جهانیان سخت بی نیاز است.}

- وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ. - . عنکبوت / 69 -

{و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه های خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.}

- أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً. - . فاطر / 8 -

{آیا آن کس که زشتیِ کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [مانند مؤمن نیکوکار است]؟}

- وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ وَ ما کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبابٍ. - .غافر / 37 -

{و این گونه برای فرعون، زشتی کارش آراسته شد و از راه [راست] بازماند و نیرنگ فرعون جز به تباهی نیانجامید.}

- أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ. - .محمد / 14 -

{آیا کسی که بر حجّتی از جانب پروردگار خویش است، چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده و هوس های خود را پیروی کرده اند؟}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ. - . حشر / 18 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و هر کسی باید بنگرد که برای فردا [ی خود] از پیش چه فرستاده است و [باز] از خدا بترسید. در حقیقت، خدا به آنچه می کنید آگاه است.}

- وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ. - . قیامت / 2 -

{نه! سوگند به روز رستاخیز.}

- یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی. - . فجر / 27 - 30 -

{ای نفس مطمئنّه،خشنود و خداپسند به سوی پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآی،و در بهشت من داخل شو.} - وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها. - . شمس / 7 - 10 -

{سوگند به نَفْس و آن کس که آن را درست کرد، سپس پلیدکاری و پرهیزکاری اش را به آن الهام کرد، که هر کس آن را پاک گردانید، قطعاً رستگار شد، و هر که آلوده اش ساخت، قطعاً درباخت.}

**[ترجمه]

بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَسْئُولٌ فَأَعِدَّ جَوَاباً(1).

سر، [السرائر] ابن محبوب: مثله- جا، [المجالس للمفید] أحمد بن الولید: مثله (2).

**[ترجمه]امالی طوسی: ابو حمزه ثمالی از حضرت سجاد علیه السلام نقل می کند که حضرت مکرر می فرمود: «ای فرزندآدم! همیشه در خیر و خوبی هستی، تا وقتی که واعظ و نصیحت گری در درون نفس خود داشته باشی؛ یکی از کارهای مهمت حساب از خویشتن باشد و خوف و ترس از خدا، روش تو باشد و حزن و اندوه (راجع به عاقبت) از تو جدا نشود. ای فرزندآدم! قطعا خواهی مرد و برانگیخته شده و در برابر خدای متعال بازپرسی می شوی، پس جواب را آماده کن.» - . امالی طوسی 1 : 114 -

سرائر و مجالس مفید - . مجالس مفید: 207 - هم مانند این روایت را نقل کرده اند.

**[ترجمه]

**[ترجمه]تفسیر قمی: در ذیل آیه «وَ مَنْ جاهَدَ» یعنی کسی که در مواقع شهوت و لذت و گناهان با نفسش جهاد و مبارزه نماید. «فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ انّ الله لغنّی عن العالمین»،{همانا سود ونتیجه این جهاد برای خود اوست و خدا از همگان بی نیاز است.} - . تفسیر قمی : 495 -

**[ترجمه]

حِساباً(1) وَ قَالَ فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ (2) فَارْغَبُوا فِی هَذَا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ اعْمَلُوا لَهُ وَ تَحَاضُّوا عَلَیْهِ وَ اعْلَمُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِینَ حَازُوا عَاجِلَ الْخَیْرِ وَ آجِلَهُ شَارَکُوا أَهْلَ الدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ وَ لَمْ یُشَارِکْهُمْ أَهْلُ الدُّنْیَا

فِی آخِرَتِهِمْ أَبَاحَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا مَا کَفَاهُمْ بِهِ وَ قَالَ عَزَّ اسْمُهُ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (3) سَکَنُوا الدُّنْیَا بِأَفْضَلِ مَا سُکِنَتْ وَ أَکَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُکِلَتُ شَارَکُوا أَهْلَ الدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ فَأَکَلُوا مَعَهُمْ مِنْ طَیِّبَاتِ مَا یَأْکُلُونَ وَ شَرِبُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا یَشْرَبُونَ وَ لَبِسُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَلْبَسُونَ وَ سَکَنُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَسْکُنُونَ وَ تَزَوَّجُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَتَزَوَّجُونَ وَ رَکِبُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَرْکَبُونَ أَصَابُوا لَذَّةَ الدُّنْیَا مَعَ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ هُمْ غَداً جِیرَانُ اللَّهِ یَتَمَنَّوْنَ عَلَیْهِ فَیُعْطِیهِمْ مَا یَتَمَنَّوْنَ لَا یُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لَا یُنْقَصُ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ اللَّذَّةِ فَإِلَی هَذَا یَا عِبَادَ اللَّهِ یَشْتَاقُ إِلَیْهِ مَنْ کَانَ لَهُ عَقْلٌ وَ یَعْمَلُ لَهُ تَقْوَی اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ (4).

**[ترجمه]امالی طوسی: در ضمن نامه ای که امیر مؤمنان علیه السلام برای مردم مصر نوشت و همراه محمد بن ابی بکر (که برای استانداری مصر اعزام شده) بود، چنین آمده است که فرمود: «بر شما باد به تقوا و پرهیزکاری که تقوا تمام خوبی ها را به دنبال دارد و از طریق غیر آن خیر و نفع واقعی نیست و به وسیله آن، خیر دنیا و آخرت را می توان به دست آورد. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِین»، {به اشخاص با تقوا گفته می شود پروردگار شما چه چیز نازل فرموده [و چه چیز داده است] گویند خیر و خوبی برای افراد نیکوکار پاداش نیکی در این جهان هست ولی خانه آخرت بهتر است و سر منزل پرهیزکاران بسیار خوب است.} - . نحل / 30 - بدانید ای بندگان خدا که مؤمن سه گونه پاداش عمل دارد [توضیح کاملی در بیان این سه چیز در این روایت داده نشده شاید منظور پاداش دنیوی، ثواب های اخروی و لذت از رضوان اللَّه و احساس خشنودی خداوند باشد که بزرگ ترین پاداش است. مترجم] یا به منظور تحصیل خیر و خوبی که قطعا خداوند پاداش عملش را در این جهان هم به او خواهد داد. خداوند درباره ابراهیم علیه السلام فرموده است: «وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِین»، {ما پاداش ابراهیم را در دنیا عنایت نموده ایم و در آخرت هم مسلما از شایستگان است.} - . عنکبوت / 27 - بنابراین کسی که اعمال و کارهایش را برای خدا و در راه خدا قرار دهد، خدا هم پاداش هر دو جهان را به او عطا می فرماید و کارهای مهم او را کفایت کرده و عهده دار است. و باز هم فرموده است: «یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَة»، {ای بندگان با ایمان من، تقوای الهی داشته باشید برای نیکوکاران پاداش نیک هست با اضافه.} - .زمر / 10 - پاداش نیک همان بهشت است و زیادی و اضافه نعمت های این جهان. و خداوند با لطف خود با هر عمل نیکی که از انسان صادر می شود سیئه و گناه او را می آمرزد که او فرموده است: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِین»، {اعمال نیک اعمال بد را از بین می برد (موجب آمرزش گناهان می شود} و این بشارت پندی است برای آنانی که در یاد او هستند.} - . هود / 114 - همین طور لطف الهی شامل حال آنان هست تا اینکه روز قیامت فرا رسد و کارهای نیک آنان که محاسبه می شود. خداوند در مقابل هر یک کار خوب ده برابرتا هفتصد برابر به آنان پاداش خواهد داد که فرمود: «جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاء حِسابا»، {این عنایت پاداشی است از پروردگار تو بخششی که روی حساب است.} - . نبأ / 36 - و فرموده است: «فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُون»، {برای آنان پاداش مضاعف و چند برابر در مقابل عملشان هست و آنان در غرفه های بهشتی در امن و امانند.} - . سباء / 37 - بنابراین در این گونه پاداش های جاودانه تمایل داشته باشید. خدا شما را رحمت نماید و برای او عمل کنید و یکدیگر را وادار کنید و بدانید ای بندگان خدا که افراد با تقوا هم خیر و سود این جهان و هم سود جهان دیگر را به دست آورده اند. با دنیاداران و اهل دنیا در استفاده از لذایذ این جهان شریک و هم بهره اند، ولی اهل دنیا در لذایذ اخروی با آنها شرکت ندارند. خداوند مقداری که کفایت زندگی آنان را بنماید برای آنها مباح و مجاز دانسته و فرموده«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُون».،{بگو ای پیغمبر چه کسی زینت های خدادادی را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق و روزی حلال و پاکیزه منع کرده بگو این نعمت ها در دنیا برای اهل ایمان است و در آن جهان خالص [دربست و منحصرا برای مؤمنین و یا از کدورات این جهانی خالص شده و برای آنان خواهد شد] ما آیات خود را برای اهل دانش چنین روشن بیان می کنیم} - . اعراف / 32 - آنان (اهل تقوا) از منازل و خانه های خوب و همچنین از خوردنی های خوب بهره مند هستند و با اهل دنیا در دنیای آنها شریک و برابرند، از پاک ترین غذاهایی که آنها می خورند اینان هم می خورند و آشامیدنی های پاک را می آشامند؛ بهترین لباس ها را می پوشند؛ در بهترین خانه ها سکونت می نمایند؛ با بهترین همسرها ازدواج می کنند و از بهترین وسیله سواری استفاده می نمایند. خلاصه در استفاده از لذایذ دنیوی با اهل دنیا همراه و همگام هستند و در عین حال در فردای قیامت آنان در جوار رحمت و همسایه خدا هستند؛ تمنای آنان را خداوند عنایت می فرماید؛ خواسته و دعای آنان رد نمی شود و از نصیب و بهره لذایذ آنها چیزی کم نمی گردد. ای بندگان خدا! کسی که عقل و خردی داشته باشد به این گونه چیزها اشتیاق و علاقه دارد و تقوا و پرهیزکاری انسان را به این عمل وادار می کند و البته انسان هیچ قدرت و نیرویی ندارد، مگر به عنایت الهی.» - . امالی طوسی 2 : 25 -

**[ترجمه]

جا، [المجالس للمفید] عبد الله بن جعفر: مثله (1).

**[ترجمه]امالی طوسی: امیر مؤمنان علیه السلام از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: «خداوند متعال حدودی را برای شما مقرر فرموده است. از آن حدود و مقررات تجاوز ننمایید. و دستورهایی بر شما فرض و واجب نموده، آن فرائض را انجام دهید و نادیده نگیرید. و سنت و راه و روشی را در پیش پای شما نهاده، آن سنت را متابعت و پیروی نمایید. و از اموری شما را بازداشته و مابین شما و آن گونه چیزها حریم و پرده و مانعی قرار داده،آن پرده ها را برندارید و به آن حریم ها تجاوز نکنید و از یک دسته کارها صرف نظر و سکوت کنید،از جهت رحمت و لطفی که نسبت به شما دارد، نه از جهت فراموشی و توجه نداشتن خدا. پس شما خود را در آن گونه چیزها تکلیف نکنید و به زحمت نیفکنید.» - . امالی طوسی 2 : 124 -

در مجالس امالی مفید - . امالی مفید : 102 - هم شبیه این روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

عِبادِهِ الْعُلَماءُ(1).

**[ترجمه]مصباح الشریعه: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «کسی که دل خود را از فراموشی و غفلت از یاد حق باز دارد و نفسش را از شهوت و خواسته های بیجا و عقل و فکرش را از بلای جهل و نادانی باز دارد، چنین شخصی از گروه بیداران و آگاهان است. و کسی که مراقب باشد که هوای نفس در اعمالش و کردارش دخالت نکند، در دین از بدعت و خود رای بودن اجتناب نماید و اموال خود را از حرام نگه دارد، چنین شخصی از صلحا و شایستگان است. رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «تحصیل علم و دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب و لازم است.» و این علم و معرفتی که بر هر کس واجب است، عبارت است از علم نفس و شناخت خویشتن.بنابراین انسان باید همیشه در حال شکر و سپاسگزاری باشد یا حالت عذر خواستن و معذرت خواهی داشته باشد، به این معنی که اگر کارها و اعمالش مورد قبول حق قرار گرفت، این خود فضل و کرمی است و اگر مردود شد و پذیرفته نشد، عدالت محض است، نه اینکه در حق او ستم شده باشد. و حرکت در مسیر اطاعت و فرمانبری را با توفیق الهی بداند. همچنین خودداری از گناه و معصیت را به حفظ و نگهداری خدا ببیند و البته اساس و پایه اینها همه به این است که انسان در خود احساس فقر و نیاز به خداکرده؛خود را محتاج به او بداند و خود را در برابر او ترسان و فروتن ببیند. رمز و کلید این حالت، بازگشت به خدا و توبه و انابه است، با کوتاه کردن آرزوهای دور و دراز به وسیله یاد مرگ، همیشه در نظر گرفتن آن و ایستادن و بازداشت در آن جهان برای حساب. چون در این گونه شناخت و معرفت، آسایش و آزادی از هر گونه قیود بی جا و رهایی از چنگال دشمن و سلامت نفس و روح از پلیدی ها و خالص نمودن عبادت و طاعت به توفیق خدا هست. و ریشه اینها این است که فرض شود عمر و مدت زندگانی یک روز است.

پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «دنیا یک ساعت است و آن یک ساعت را برای اطاعت صرف کن.» و راه شروع و ابتدای این سیر و سلوک معنوی، خلوت با خویش و همیشه در فکر و اندیشه بودن است؛ خلوت با خویشتن نیز به قناعت و رها کردن آنچه که در زندگی انسان زیادی است بستگی دارد؛ موفقیت در فکر و اندیشه، با فراغت و خود را به دنیا مشغول نکردن به دست می آید؛ پایه و اساس فراغت و آسودگی فکر، زهد و دل نبستن به دنیا است؛ نتیجه و کمال زهد،تقوا و پرهیزکاری است؛ راه تقوا هم خوف و خشیت است و نشانه ترس بزرگ دانستن خدا است و از طریق پاک و خالص کردن اعمال و ترس از خدا. مراعات احتیاط و خودداری از حرام ها و خوف و ترس هم بستگی به علم و معرفت دارد که خداوند متعال فرمود: «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِن عِبادِهِ الْعُلَماء» - . فاطر / 28 - ، {فقط علما و دانشمندان و اهل معرفت از خدا می ترسند.} - . مصباح الشریعه: 4 -

**[ترجمه]

لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ وَ أَحْمَقُ الْحُمَقَاءِ مَنِ اتَّبَعَ نَفْسَهُ هَوَاهُ وَ تَمَنَّی عَلَی اللَّهِ الْأَمَانِیَّ فَقَالَ الرَّجُلُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَیْفَ یُحَاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَهُ قَالَ إِذَا أَصْبَحَ ثُمَّ أَمْسَی رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ وَ قَالَ یَا نَفْسُ إِنَّ هَذَا یَوْمٌ مَضَی عَلَیْکِ لَا یَعُودُ إِلَیْکِ أَبَداً وَ اللَّهِ سَائِلُکِ عَنْهُ فِیمَا أَفْنَیْتِهِ فَمَا الَّذِی عَمِلْتِ فِیهِ أَ ذَکَرْتِ اللَّهَ أَمْ حَمِدْتِیهِ أَ قَضَیْتِ حَقَّ أَخٍ مُؤْمِنٍ أَ نَفَّسْتِ عَنْهُ کُرْبَتَهُ أَ حَفِظْتِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ فِی أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ أَ حَفِظْتِیهِ بَعْدَ الْمَوْتِ فِی مُخَلَّفِیهِ أَ کَفَفْتِ عَنْ غِیبَةِ أَخٍ مُؤْمِنٍ بِفَضْلِ جَاهِکِ أَ أَعَنْتِ مُسْلِماً مَا الَّذِی صَنَعْتِ فِیهِ فَیَذْکُرُ مَا کَانَ مِنْهُ فَإِنْ ذَکَرَ أَنَّهُ جَرَی مِنْهُ خَیْرٌ حَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَبَّرَهُ عَلَی تَوْفِیقِهِ وَ إِنْ ذَکَرَ مَعْصِیَةً أَوْ تَقْصِیراً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَزَمَ عَلَی تَرْکِ مُعَاوَدَتِهِ وَ مَحَا ذَلِکَ عَنْ نَفْسِهِ بِتَجْدِیدِ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ عَرْضِ بَیْعَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام َلَی نَفْسِهِ وَ قَبُولِهَا وَ إِعَادَةِ لَعْنِ شَانِئِیهِ وَ أَعْدَائِهِ وَ دَافِعِیهِ عَنْ حُقُوقِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَسْتُ أُنَاقِشُکِ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الذُّنُوبِ مَعَ مُوَالاتِکِ أَوْلِیَائِی وَ مُعَادَاتِکِ أَعْدَائِی (1).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن عسکری: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «آیا خبر ندهم شما را از کسی که از تمام زیرکان زیرک تر است و کسی که از همه احمق ها، احمق تر است؟» عرضه داشتند: «بفرمایید.» فرمود: «زیرک ترین زیرکان کسی است که از خود حساب بکشد و برای جهان دیگر کار کند، و احمق ترین احمق ها کسی است که دنبال هوا و خواسته های نفسانی را بگیرد و از خدا توقع های بی جا و آرزوهای پوچ داشته باشد.»

مردی در آنجا به امیر مؤمنان علیه السلام عرض کرد: «چگونه انسان از خودش حساب بکشد؟» فرمود: «به این ترتیب که وقتی صبح مشغول کارها شد و روزش را به پایان رساند، نفس خویشتن را مورد خطاب و بازپرسی قرار دهد و به او بگوید: «ای نفس! این روز گذشته فرصتی بود که از کف تو رفت و هرگز برنمی گردد و خداوند هم از تو می پرسد که این وقت گرانبها را در چه چیز صرف نمودی؟بنابراین (ببینم) چه عملی در این روز گذشته انجام داده ای؟ آیا در یاد خدا بوده ای و حمد و سپاس نعمت های او را بجا آورده ای؟ آیا حق برادر دینی خود را ایفا نموده ای؟آیا گرفتاری او را برطرف کرده ای؟ در نبودن او مراقب و سرپرست خانواده و فرزندان او بوده ای؟ آیا بعد از مرگ او در فکر بازماندگان او بوده ای؟ آیا با استفاده از موقعیت و قدرت خود، از غیبت و بدگویی پشت سر او جلوگیری کرده ای؟ آیا برای کمک و یاری مسلمانی قدمی برداشته ای؟ خلاصه چه عملی در این روز انجام داده ای؟»

در انبار مغز و ذهن خود،اعمال و کارهای خود را بررسی می کند. پس اگر عمل خیری را انجام داده، سپاس و شکر خدا را بجا می آورد و در مقابل این موفقیت، خدا را به عظمت و بزرگی یاد کرده و تشکر می نماید. و اگر به گناه و تقصیری متوجه و متذکر شد، طلب بخشش و مغفرت می نماید و تصمیم جدی می گیرد که آن را تکرار نکند و با تجدید صلوات و درود بر پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و خاندان پاکش و تحکیم ارتباط با امیر مؤمنان و پیمان متابعت از حضرتش و بیزاری از کینه توزان و دشمنان و غاصبین حقوقش، آثار و نتایج شوم آن گناه را محو و نابود می کند. و چون چنین کرد، پروردگار مهربان فرماید که دیگر گناهان تو را مورد مناقشه و محاسبه قرار نمی دهم، در صورتی که ارتباط تو با اولیا و دوستان من محکم شد و با دشمنان من دشمنی نمودی).» - .تفسیر امام حسن عسکری: 13 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی مفید: عبداللَّه بن میمون گوید: حضرت صادق از پدر بزرگوارش علیهماالسّلام نقل می فرماید: «روزی حلوای شیرین و مطبوعی هدیه خدمت علی علیه السلام آوردند. حضرت از خوردنش امتناع ورزید. پرسیدند: «آیا خوردن این حرام است؟» فرمود: «نه، حرام نیست، ولی می ترسم پس از خوردن آن، نفس من به آن علاقه و کششپیدا کند و در نتیجه به فکر به دست آوردن آن باشم.» سپس این آیه را تلاوت فرمود: «أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها» - . احقاف / 20 - ، {چیزهای پاک و پاکیزه و لذت بخش را در دنیا از بین بردید و از آنها بهره مند شدید.} - . امالی مفید: 87 -

**[ترجمه]

فلاح السائل، و محاسبة النفس، للشهید الثانی (1): مثله.

**[ترجمه]جامع الاخبار: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «ما از جهاد کوچک مراجعت کرده و به سوی جهاد بزرگ تر رهسپاریم.» و باز فرمود: «کسی که دانش و بینش او بر هواهای نفسانی اش غالب گردد، چنین علمی سودمند است، و هر کس شهوات و خواسته های نفس را زیر پای خود نهاده و بر آنها مسلط شود، شیطان از سایه چنین شخصی می گریزد.»همچنین فرمود: «خداوند متعال می فرمایدآن بنده ای را که مطیع من باشد، واگذار به غیر خودم نمی کنم و آن بنده ای را که نافرمانی مرا نماید، به خودش رها می نمایم و هیچ باکی ندارم و اهمیتی نمی دهم که در چه بیابانی گرفتار شود و بمیرد.» - . جامع الاخبار : 118 -

در فلاح السائل و محاسبه النفس نیز چنین روایت شده است.

**[ترجمه]

مِنْهُ فَإِنْ رَأَیْتُهُ یُطِیلُ الرُّکُوعَ قُلْتُ یَا نَفْسُ وَ إِنْ رَأَیْتُهُ یُطِیلُ السُّجُودَ قُلْتُ یَا نَفْسُ.

**[ترجمه]کتاب حسین بن سعید: نقل شده که عبید بن زراره گوید:از امام ششم علیه السلام شنیدم که فرمود: «من دوست ندارم شخصی را که به واسطه عملی که در اعمالش بالاتر از آن نباشد، احساس رضایت و خوشنودی از حق کند. اگر ببینی رکوع طولانی هست، باز هم خطاب توبیخ آمیز با نفس داشته باش و اگر سجده طولانی باشد، باز بگوید ای نفس سرکش!»

**[ترجمه]

یَلْقَوْنَ غَیًّا(1) طه فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدی (2) الفرقان أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا(3) القصص فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (4) الروم بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (5) ص وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (6) الجاثیة أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ (7) محمد أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (8) القمر وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ(9) النازعات وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی (10).

lt;meta info="- وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً. - . نساء / 77 -

{خدا می خواهد تا بر شما ببخشاید و کسانی که از خواسته ها [ی نفسانی] پیروی می کنند می خواهند شما دستخوش انحرافی بزرگ شوید.}

- وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً. - . کهف / 28 -

{و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن.}

- فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا. - . مریم / 59 -

{آن گاه، پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوس ها پیروی کردند، و به زودی [سزای] گمراهیِ [خود] را خواهند دید.}

- فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدی. - . طه / 16 -

{پس هرگز نباید کسی که به آن ایمان ندارد و از هوس خویش پیروی کرده است، تو را از [ایمان به] آن باز دارد، که هلاک خواهی شد.}

- أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا. - . فرقان / 43 -

{آیا آن کس که هوایِ [نفس] خود را معبود خویش گرفته است دیدی؟ آیا [می توانی] ضامنِ او باشی؟}

- فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ. - . قصص /50 -

{پس اگر تو را اجابت نکردند، بدان که فقط هوس های خود را پیروی می کنند و کیست گمراه تر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند؟ بی تردید خدا مردم ستمگر را راهنمایی نمی کند.}

- بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ. - . روم / 29 -

{[نه، این چنین نیست] بلکه کسانی که ستم کرده اند، بدون هیچ گونه دانشی هوس های خود را پیروی کرده اند. پس آن کس را که خدا گمراه کرده، چه کسی هدایت می کند؟ و برای آنان یاورانی نخواهد بود.}

- وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ. - . ص / 26 -

{و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به درکند.}

- أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ. - . جاثیه / 23 -

{پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده.}

- أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ. - .محمد / 16 -

{اینان همانانند که خدا بر دل هایشان مُهر نهاده است و از هوس های خود پیروی کرده اند.}

- وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ. - . قمر / 3 -

{و به تکذیب دست زدند و هوس های خویش را دنبال کردند، و [لی] هر کاری را [آخر] قراری است.}

- وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی. - . نازعات / 40 - 41 -

{و امّا کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است.}

**[ترجمه]

کتاب الإمامة و التبصرة، عن القاسم بن علی العلوی عن محمد بن أبی عبد الله عن سهل بن زیاد عن النوفلی عن السکونی عن جعفر بن محمد عن أبیه عن آبائه علیهم السلام قال قال رسول الله صلی الله علیه و آۀه: مثله.

ثو، [ثواب الأعمال] ابن المغیرة بإسناده عن السکونی: مثله (1)

جا، [المجالس] للمفید الصدوق عن أبیه عن محمد العطار عن ابن عبد الجبار عن ابن أبی عمیر عن جمیل بن دراج عن الصادق علیه السلام: مثله.

**[ترجمه]خصال صدوق: سکونی از امام ششم، از پدران و اجدادش علیهم السلام از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل کرده که آن حضرت فرمود: «خوشا به حال آن کس که شهوت و لذت زودگذر کنونی و آنی را به منظور ثواب های موعود که ندیده است، رها کند.» - . خصال 1 : 5 -

در کتاب الامامه و التبصره و در ثواب الاعمال - . ثواب الاعمال: 161 - هم به واسطه سکونی از امام ششم علیه السلام چنین نقل شده است و در مجالس مفید هم از جمیل بن دراج، از امام ششم علیه السلام چنین نقل شده است.

**[ترجمه]

ل، [الخصال] أبی عن محمد العطار عن ابن عیسی عن أبیه عن حماد بن عیسی عن عمر بن أذینة عن أبان بن أبی عیاش عن سلیم بن قیس عن أمیر المؤمنین علیه السلام: مثله (1)- ل، [الخصال] ابن بندار عن أبی العباس الحمادی عن أحمد بن محمد الشافعی عن عمه إبراهیم بن محمد عن علی بن أبی علی اللهبی: إلی آخر ما مضی (2)

lt;meta info=". خصال: از جابر بن عبداللَّه نقل شده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «بیشترین چیزی که بر امت خویش از آن هراس دارم، خواسته های نفسانی و آرزوی دراز است. اما خواهش نفس، انسان را از تسلیم به حق و متابعت آن بازمی دارد. و اما آرزوی دور و دراز، موجب فراموشی انسان از فکر آخرت می شود.» - . خصال 1 : 27 -

باز هم در خصال - . خصال 1 : 27 - از سلیم بن قیس، از حضرت امیر مؤمنان علیه السلام چنین نقل شده است.همچنین در جای دیگر در خصال، - . خصال 1 : 27 - از علی بن ابی علی لهبی تا آخر روایت نقل شده است.

**[ترجمه]

**[ترجمه]امالی صدوق و معانی الاخبار: زید بن صوحان سؤال کرد: «یا امیرالمؤمنین! کدامین سلطان و نیرومندی از همه چیره تر و نیرومندتر است؟» فرمود: «هوای نفس.» - . امالی صدوق: 237 و معانی الاخبار: 198 -

**[ترجمه]

فَیُنْسِی الْآخِرَةَ(1).

**[ترجمه]محاسن: امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «من از دو چیز بر شما می ترسم: پیروی از هوا و آرزوی دراز. اما پیروی و متابعت از هوا، قطعا انسان را از حق و حقیقت برمی گرداند و آرزوی دراز هم موجب فراموشی آخرت می شود.» - . محاسن: 211 -

**[ترجمه]

وَ هِیَ رَاغِمَةٌ.

مشکاة الأنوار، نقلا من المحاسن: مثله (1).

**[ترجمه]عدة الداعی: حضرت باقر علیه السلام از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: «خداوند متعال می فرماید به عزت، جلال، عظمت، بزرگی، روشنی، بلندی و ارتفاع مقام خود سوگند که هیچ بنده ای هوای نفس و خواسته خود را بر خواسته من بر نمی گزیند و مقدم نمی دارد، مگر اینکه من به کیفر این عمل، کار او را پریشان می کنم و وضع دنیوی او را در هم می گردانم و دل او را به دنیا مشغول می دارم و بیش از مقدار مقرر و مقدر، از دنیا به او نخواهم داد. به عزت، جلال، عظمت، بزرگی، روشنایی، بلندی و ارتفاع مقام خود سوگند که هیچ بنده ای خواست مرا بر هوای نفس و خواست خود مقدم ندارد، مگر اینکه من ملائکه خود را حافظ و نگهبان او نموده، آسمان ها و زمین را کفیل رزق و روزی او می نمایم، من خود در کنار تجارت هر تاجری به سود او می پردازم و دنیا با کمال ذلت و تسلیم، به او رو می آورد.»

در مشکاة الانوار - . مشکاة الانوار: 17 - نیز به نقل از کتاب محاسن چنین نقل شده است.

**[ترجمه]

فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ (1) فبین سبحانه أن متابعة الهوی أی ما تهوی الأنفس مخالفة لاتباع سبیل الله و سلوک طریق الحق ثم بین أن متابعة الهوی متفرع علی نسیان یوم الحساب فإن من تذکر الآخرة و نعیمها و عذابها لا یتبع الأهواء النفسانیة و الدواعی الشهوانیة.

و قال سبحانه فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی (2).

فأشار إلی أن إیثار الحیاة الدنیا مقابل لنهی النفس عن الهوی و اتباع الهوی إیثار الحیاة الدنیا و لذاتها علی الآخرة و قال سبحانه أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا(3) و قال عز من قائل فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ (4) و مثله فی الکتاب العزیز غیر عزیز.

قوله علیه السلام إلا کففت علیه ضیعته قال فی النهایة فیه أمرت أن لا أکف شعرا و لا ثوبا یعنی فی الصلاة یحتمل أن یکون بمعنی المنع أی لا أمنعهما من الاسترسال حال السجود لیقعا علی الأرض و یحتمل أن یکون بمعنی الجمع أی لا یجمعهما و یضمهما و منه الْحَدِیثُ: الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ یَکُفُّ عَلَیْهِ ضَیْعَتَهُ. أی یجمع علیه معیشته و یضمها إلیه و قَالَ فِی حَدِیثِ سَعْدٍ: إِنِّی أَخَافُ عَلَی الْأَعْقَابِ الضَّیْعَةَ. أی أنها تضیع و تتلف و الضیعة فی الأصل المرة من الضیاع و ضیعة الرجل فی غیر هذا ما یکون منه معاشه کالصنعة و التجارة و الزراعة و غیر ذلک و منه الحدیث: أَفْشَی اللَّهُ

ص: 80

عَلَیْهِ ضَیْعَتَهُ.

أی أکثر علیه معاشه (1)

انتهی.

**[ترجمه]این گفتار خدا که فرموده «قسم به عزت خود» لفظ «عزت» به معنی قوت و نیرومندی و شدت و استحکام و غلبه و پیروزی آمده است، و به قولی عزت خداوند به معنای پیراسته و منزه بودن او است از نشانه های ممکن بودن و ذلت و پستی نقص و کمبودی و برگشت هر چیزی به سوی او و خاضع و خاشع بودن و تسلیم شدن برای او و در خواست کردن از اوست. و اما لفظ «عظمت» (که در اخبار گذشته وجود داشت)، در چیزهایی که جسم است، به این معنا است که جسمی در ابعاد سه گانه طول و عرض و عمق بزرگ باشد.

ولی در مورد توصیف خداوند به صفت عظمت، البته این معنا را نمی توان منظور داشت. چون آن ذات بی چون جسم نیست، بلکه مقصود از عظمت این است که آن ذات مقدس، از حد و اندازه گیری و دستیابی عقول و اوهام و افکار خردمندان بیرون و برتر است،به طوری که فکر و اندیشه احاطه کردن و راه یافتن به کنه وجودش و ذات مقدسش، در نظر ارباب فهم و دانش راه پیدا نمی کند. و اما لفظ «علو» که باز در این اخبار هست، منظور علو و بلندی حسی نیست، بلکه علو عقلی و برتری مطلق و کامل حقیقی است. به این معنا که هیچ رتبه و مقامی بالاتر و برتر از رتبه او نیست، از این نظر که در سلسله مراتب کمالات عقلی، مرتبه علیت و سرچشمه بودن، بالاترین مراتب است و چون ذات مقدس او مبدأ و سرچشمه تمام موجودات عقلی و حسی است و جمیع موجودات عالم، خلقت و آفرینش در هستی و صفات و لواحق هستی به او منتهی می شود و اوست علت العلل، قطعا رتبه و مقام او از همه بالاتر است و برتری علی الاطلاق در وجود و هستی (که به هیچ موجودی نیاز و بستگی ندارد) از آن او است و امکان ندارد که فوق مقام و رتبه او مقامی باشد، وگرنه سرچشمه هستی نمی شود و همین است معنای آن کلام ارزنده امیر مؤمنان علیه السلام که فرمود: «سبق فی العلو فلا اعلی منه»، «علوّ و برتری او سبقت گرفته بر همه و در رتبه و مقام از همه برتر است و بالاتر و برتر از او چیزی نیست.»

و اما ارتفاع مکان که باز در این اخبار آمده است، کنایه از این معنا است که اشاره حسی و یا قولی به آن ذات مقدس امکان ندارد. (و باز توضیح جمله ای که در این اخبار گذشته بود) که فرمود هیچ بنده ای خواست مرا بر هوای نفس خود مقدم ندارد، منظور از هوای نفس، تمایل نفس انسانی است به چیزی که مطابق طبیعت او باشد از لذت های نقدی و فعلی دنیوی و تجاوز از حدود و مقررات دینی و شرعی. و منظور از مقدم داشتن خواست حق و اراده خداوند، صرف نظر و چشم پوشی کردن انسان از این تمایل نفس و بازگشت نمودن و توجه به کارهایی است که موجب نزدیکی به او شود و در نتیجه جلب رضای حق را بنماید. و لذا خدای متعال به حضرت داود چنین خطاب می فرماید: «یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَة فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِساب»، {ای داود! ما تو را خلیفه و نماینده خود در زمین نمودیم،بنابراین تو باید اساس حکومت و قضاوتت در بین مردم بر محور حق باشد و از هوای نفس پیروی مکن که در این صورت تو را از راه خدا گمراه می سازد. آنانی که از طریق حق گمراه شوند قطعا عذاب سختی در انتظار آنها است از جهت اینکه روز قیامت را و کیفر و پاداش را فراموش کرده اند.} - . ص / 26 - که در این آیه، خداوند گوشزد فرموده که پیروی از هوای نفس، یعنی از تمایلات نابجای آن درست در نقطه مقابل پیروی و متابعت راه خداوندی و پیمودن طریق حق است، و ذیل آیه روشنگر این است که دنبال هوای نفس را گرفتن،نتیجه فراموش کردن روز حساب و جزا است.

چون کسی که واقعا در یاد آخرت و متوجه نعمت ها و عذاب های آن جهان باشد، قطعا تابع خواهش های نفسانی نگشته و تسلیم تحریکات و دواعی شهوت نخواهد شد.همچنین فرمود: «فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی»، {به طور کلی کسی که طغیان و سرکشی نماید و لذایذ و بهره های دنیوی را برگزینند، قطعا جایگاهش دوزخ است،ولی آن کس که از مقام حساب و جزا بهراسد و خویشتن را از تسلیم شدن در برابر هواهای نفسانی باز دارد، منزلگاهش مسلما بهشت است.} - . نازعات / 38 - 41 - که اینجا هم اشاره فرموده که مقدم داشتن زندگی دنیوی، نقطه مقابل بازداشتن خویش است از تسلیم به نفس سرکش و متابعت و پیروی از هوای نفس، همان انتخاب زندگی این جهان و برگزیدن لذت های دنیوی است بر امر آخرت. و باز فرموده: «أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلا»، {(ای رسول ما) آیا می بینی شقاوت آن کس را که هوای نفس خود را خدای خویش قرار داده (تسلیم کامل است در برابر آن) آیا تو می شود مدافع و وکیل او شوی.} - . جاثیه / 23 - و باز خداوند متعال فرموده: «فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّه»، {اگر این مردم دعوت ترا اجابت نکرده و نپذیرفتند، پس بدان که فقط از هواهای نفسانی خود پیروی می کنند و کیست گمراه تر از کسی که از هدایت خداوندی بی نصیب و از هوای نفس خود پیروی می کند.} - . قصص / 50 - و مانند این آیات در قرآن عزیز فراوان است .

در توضیح عبارت «الّا کففت علیه ضیعته» که در این اخبار گذشته بود، ابن اثیر در نهایه راجع به لفظ «کفف» گفته ممکن است که این لفظ، به معنای منع باشد که در روایت هست: «امرت ان لا اکفّ شعرا و لا ثوبا»، «من دستور دارم که از رها شدن و رسیدن جامه و یا موی به زمین جلوگیری نکنم.» یعنی در وقت سجده نماز همچنین احتمال دارد به معنی جمع کردن باشد، یعنی دستور دارم که لباس های خود را هنگام سجده جمع نکنم و روی زمین برسد.و از این قرار است آن حدیثی که نقل شده (مؤمن برادر مؤمن است.)

یکف علیه ضیعته: یعنی زندگی برادر خود را جمع نموده و مرتب می نماید. و در حدیث سعد چنین آمده که فرموده است: «من می ترسم برای بازماندگان.»«ضیعة را»، یعنی تباهی و تلف شدن را.

و اما توضیح لفظ ضیعته. این لفظ و لفظ «ضیاع» هر دو مصدر است، با تفاوت اینکه ضیعته مصدر عددی است، یعنی یک بار. این اصل معنای لغوی است، ولی در غیر معنای مصدری هم به کار برده می شود.

ضیعة الرجل: یعنی زندگی و کسب و کار انسان مثل حرفه و صنعت و یا تجارت و زراعت و غیر اینها و از این نمونه است آن حدیث.

افشی اللَّه ضیعته: یعنی خداوند معیشت و کسب و کار او را فراوان نماید. پایان مطالب و توضیحات کتاب لغت نهایه درباره این دو لفظ کفف و ضیعته.

**[ترجمه]

بلغ فی درجات المحبة أقصی مراتب الکمال.

الثالث الجمع بین المعنیین أی کنت له بعد حصول تجارة کل تاجر له.

الرابع ما قیل إن کل تاجر فی الدنیا للآخرة یجد نفع تجارته فیها من الحسنة و نعیمها و الله سبحانه بذاته المقدسة و التجلیات اللائقة وراء هذا لهذا العبد ففیه دلالة علی أن للزاهدین فی الجنة نعمة روحانیة أیضا و هو قریب من الثالث.

الخامس أن یکون الوراء بمعنی القدام أی کنت له أنیسا و معینا و محبا و محبوبا قبل وصوله أی نعیم الآخرة الذی هو غایة مقصود التاجرین لها.

السادس ما قیل أی أنا أتجر له فأربح له مثل ربح جمیع التجار لو اتجروا له و لا یخفی بعده.

**[ترجمه]این جمله «الا کففت علیه ضیعته» احتمال دارد به چند وجه معنا شود:

1.

همان معنایی که از نهایه نقل شد، یعنی من (خداوند) زندگی و معیشت او را جمع می کنم و مرتب و منظم می نمایم. و اینکه با لفظ «علی» متعدی شده، چون معنای برکت و یا معنای شفقت و مهربانی را در بر دارد. یا اینکه علی به معنای «الی» باشد، همان طوری که در نهایه ابن اثیر اشاره دارد، که در این صورت هم باز باید معنای جمع و انضمام را در بر داشته باشد.

2.

اینکه «کف» به معنای منع و جلوگیری باشد و «علی» به معنای «عن» و «ضیعته» به معنای ضایع شدن و تباهی باشد. یعنی من (خداوند) جان و مال و اولاد او را و تمام چیزهایی را که متعلق به او است، از ضایع شدن و تباهیبازمی دارم و شاهد این وجه و معنا، روایتی است که خواهد آمد و صدوق رحمة اللَّه علیه نقل کرده است و «کففت عنه ضیعته» که آن را با «عن» نقل کرده است.

3.

آنچه که بعضی از اهل تحقیق گفته و دیگران هم پسندیده و تبعیت کرده اند این است که «کفاف» در اینجا به معنای مقدار نیاز و احتیاج است. یعنی از زندگی مبارک و سعادت بخش، به مقدار حداقل نیاز به او خواهم داد. البته این معنا بر حسب استعمال لغوی بعید است.

ضمّنت السّماوات: این لفظ صیغه فعل متکلم وحده از باب تفعیل است، یعنی آسمان و زمین را ضامن رزق و روزی او می گردانم. کنایه از این که اسباب و وسایل روزی او را چه آسمانی و چه زمینی مرتب و منظم می کنم. و بعضی این فعل را به صورت مفرد مؤنث غایب و ثلاثی مجرد «ضمنت» می خوانند و کلمه «السماوات» را مرفوع به عنوان فاعل فعل می نمایند، یعنی آسمان و زمین، خودشان ضامن روزی هستند این هم معنای بعیدی است. (گرچه بعید نیست مانند جمله بعدی(اتته الدّنیاراغمة)که فعل ماضی در این جمله قطعا مجرد و غایب است).

و کنت له من وراء تجارة کلّ تاجر: «وراء» بر وزن فعال که به نظر سیبویه ابی علی فارسی لام الفعلش همان همزه است، ولی در نظر دیگران از اهل ادب، لام الفعلش یاء است (وری). و این کلمه ظرف مکان است هم به معنای جلو و هم پشت سر و «تجاره» هم که مصدر است، به معنای خرید و فروش به منظور سود بردن است و در معنای این قسمت از حدیث هم چند احتمال هست:

1.

اینکه به این معنا باشد که من در دنبال تجارت هر تاجری هستم که این تجارت را به سوی او می رانم و می برم (یعنی چون دل ها همه در قبضه قدرت و تحت اراده من است) من محبت و دوستی او را در دل تجار و خریداران قرار می دهم تا با آن کشش قلبی، به طرف او رفته و با او معامله کنند و خواسته های او را تامین نمایند.

2.

به این معنا که من خودم (خداوند) برای او به جای تجارت تجار هستم، چون هر بازرگانی برای سود دنیوی و یا اخروی (ثواب های آن جهان) معامله و تجارت می کند و چون این انسان کامل از همه این مطالب روی گردانده و فقط مرا و خواست مرا می خواهد، من خود کفیل و متصدی سود او هستم که البته این معنای دقیق و ارزنده ای است که به فکر راه یافت، ولی فقط افرادی که به اعلی مراتب کمالات انسانی نائل شده اند و در طریق محبت الهی به عالی ترین درجات رسیده اند، با این مطلب تناسب دارند

3.

معنایی که جامع بین این دو معنا باشد، یعنی علاوه بر این که تجارت و خرید و فروش تجار را به سوی او متوجه می سازم، خود من هم (رضوان من) برای او هستم.

4.

آنچه که گفته شده (بعضی گفته اند) که هر کسی که در این جهان برای هدف عالی اخروی تجارت و یا فعالیتی می کند، البته سود و بهره تجارتش را در آن جهان می یابد و حسنات و نعمت ها و ثواب های اخروی را به دست می آورد و در مورد چنین بنده ای، علاوه بر اینکه خداوند آن مزایا و پاداش های اخروی را به این بنده اش عنایت می فرماید، جلوه هایی از ذات مقدسش را که درخور لیاقت و شایستگی این شخص باشد، برای او دارد.بنابراین معنای این حدیث دلالت دارد بر این که افراد زاهد که دل به این جهان نه بسته اند، در بهشت از نعمت ها و لذات روحانی نیز برخوردارند و این معنا با معنای سوم نزدیک است

5.

اینکه لفظ «وراء» به معنای پیش و جلو باشد (من در پیش و جلو روی (او هستم) یعنی من انیس او و یاور و دوستدار و محبوب او هستم، قبل از اینکه به نعمت های اخروی که هدف نهایی تجار آخرت است، برسد. یعنی من در این جهان هم با او هستم، پیش از اینکه به پاداش های اخروی برسد.

6.

باز هم گفته شد به این معنا که من خود برای او تجارت می کنم و به سود او معامله انجام می دهم، مانند سود بردن و سود رساندن تمام تجار به او، اگر برای او تجارت و معامله کنند. البته این معنای ششم بعید است و قابل توجه نیست.

**[ترجمه]

أَلْسِنَتِهِمْ (1).

**[ترجمه]کافی: محمد وابشی گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «بترسید از هواهای خود، همچنان که از دشمنان خود می هراسید. هیچ دشمنی برای مردان، سرسخت تر از پیروی هواهای نفسانی و از محصول زبان های آنها نیست.» - . کافی 2 : 335 -

**[ترجمه]

مِنْ کِتابٍ (1) وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ (2) انتهی.

**[ترجمه]«احذروا اهوائکم»: «اهواء» جمع هوی است و این لفظ مصدر است برای هوی، مانند «رضی» یعنی دوست دارد و علاقه مند است. پس معنای مصدری یعنی دوست داشتن، ولی تدریجا این کلمه به معنای آن چیزی که مورد علاقه و دوستی انسان قرار گرفته، چه نیک باشد یا بد، استعمال شده و بعدا در مورد چیزهای بد، کثرت استعمال پیدا کرده است.

جوهری - . صحاح 6 : 2537 - گفته: «هواء» به هر محل خالی و فضای تهی اطلاق می شود و در آیه قرآن که هست«وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ»، یعنی دل های آنها از عقل و فهم و خرد خالی و تهی است. و هوی با الف کوتاه در آخر، به معنای خواهش نفس است و در جمع بندی،«اهواء» و «هوییهوی» به کسر عین الفعل در ماضی، یعنی دوست داشت. اصمعی گوید هوی به فتح وسط،«یهوی هویّا» یعنی از بالا به پایین سقوط کرد. راغب اصفهانی گوید هوی تمایل نفس است به سوی شهوت و هوای به این معنا،درباره نفسی که به طرف شهوات تمایل دارد گفته می شود. و جهت اینکه این گونه تمایل نفسی را هوی گویند، از این نظر است که صاحبش را در این جهان به سقوط کشیده و در دره بدبختی می افکند و در آن جهان به وادی دوزخ پرتاب می کند. و خداوند متعال پیروی و متابعت از هوی را شدیدا نکوهش کرده، مانند این آیات: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ »، {آیا بدبختی آن کس را که هوای خود را خدای خود قرار داده است دیدی؟} - . جاثیه / 23 - و باز فرموده: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّه»،{از هوای خویش پیروی مکن که در این صورت تو را از راه خدا گمراه می سازد.} - . ص / 26 - و باز فرموده: «وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطا»، {متابعت مکن کسی را که غافل کرده ایم دل او را از یاد خود و دنبال هوای خود را گرفته و راه و روش او تعدی و تجاوز به حقوق و حدود الهی است.} - . کهف / 28 - و باز فرموده: «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْم»،{ای رسول ما اگر از خواهش ها و هواهای آنان پیروی نمایی بعد از اینکه علم و دانشبه تو داده ایم.} - . بقره / 120 - ... و اینکه در این آیه اهواء به لفظ جمع به کار رفته، از این نظر است که مردم هواها و تمایلات گوناگون دارند و هر کسی هوی و تمایلی غیر تمایل شخص دیگر دارد.

علاوه بر این تمایلات شخصی یک انسان، نهایت و آخری ندارد و مرتب در تزاید است.بنابراین متابعت و پیروی از خواهش های آنان، نهایت گمراهی و کمال حیرت و سرگردانی است. و باز فرموده: «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُون»،{از هواها و خواسته های جهال و نادانان پیروی مکن.} - . جاثیه / 18 - و باز فرمود: «کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْض»، {مانند کسی که از اثر متابعت هوی شیاطین او را ربوده اند.} - . انعام / 71 - و باز فرمود: «وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْل»، { از خواهش ها و هوای نفس آنهایی که دیر زمانی است در گمراهی هستند پیروی و متابعت ننمایید.} - . مائده / 77 - و باز فرموده: «قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً»، {بگو ای پیامبر که من از خواهش های شما هرگز پیروی نمی کنم که در این صورت گمراه خواهم شد.} - . انعام / 56 - و باز فرموده: «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّه مِنْ کِتاب»، {از خواسته های نفسانی و پیشنهادهای آنان پیروی مکن و بگو من بآنچه پروردگار نازل نموده ایمان دارم.} - . شوری / 15 - و باز فرموده: «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّه»، {کیست گمراه تر از آن کس که هدایت الهی را نادیده گرفته و از هوای نفس خود پیروی نموده.} - . قصص / 50 - (پایان سخنان راغب)

**[ترجمه]

یحسن ارتکابه کأکل القاذورات و الزنا بالجاریة القبیحة و یطلق أیضا الهوی علی اختیار ملة أو طریقة أو رأی لم یستند إلی برهان قطعی أو دلیل من الکتاب و السنة کمذاهب المخالفین و آرائهم و بدعهم فإنها من شهوات أنفسهم و من أوهامهم المعارضة للحق الصریح کما دلت علیه أکثر الآیات المتقدمة.

فذم الهوی مطلقا إما مبنی علی أن الغالب فیما تشتهیه الأنفس أنها مخالفة لما یرتضیه العقل أو علی أن المراد بالنفس النفس المعتادة بالشر الداعیة إلی السوء و الفساد و یعبر عنها بالنفس الأمارة کما قال تعالی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی (1)

أو صار الهوی حقیقة شرعیة فی المعاصی و الأمور القبیحة التی تدعو النفس إلیها و الآراء و الملل و المذاهب الباطلة التی تدعو إلیها الشهوات الباطلة و الأوهام الفاسدة لا البراهین الحقة.

فلیس شی ء أعدی للرجال لأن ضرر العدو علی فرض وقوعه راجع إلی الدنیا الزائلة و منافعها الفانیة و ضرر الهوی راجع إلی الآخرة الباقیة.

و حصائد ألسنتهم قال فی النهایة فیه و هل یکب الناس علی مناخرهم فی النار إلا حصائد ألسنتهم أی ما یقطعونه من الکلام الذی لا خیر فیه واحدتها حصیدة تشبیها بما یحصد من الزرع و تشبیها للسان و ما یقتطعه من القول بحد المنجل الذی یحصد به و قال الطیبی أی کلامهم القبیح کالکفر و القذف و الغیبة و قال الجوهری حصدت الزرع و غیره أحصده و أحصده حصدا و الزرع محصود و حصید و حصیدة و حصائد ألسنتهم الذی فی الحدیث هو ما قیل فی الناس باللسان و قطع به علیهم.

**[ترجمه]البته روشن است که هواهای نفسانی، یعنی آنچه که انسان تمایل به آنهادارد را نمی توان همه را یکسره زشت و نکوهیده دانست. هم چنین نباید چیزهایی را که انسان تمایل به آنهاندارد، به طور کلی خوب و پسندیده شمرد، بلکه ملاک و میزان در بدی و خوبی خواسته ها، آن بیانی است که در فصل مذمت دنیا گفته شد و آن این است که آنچه را که انسان با انگیزه شهوت و خواهش نفس و به منظور لذت جسمی انجام می دهد و هدف آن تامین و رسیدن به امور دنیوی باشد و هیچ گونه قصد خدایی و انگیزه الهی در آن نباشد، البته چنین عملی و تمایلاتی هوای مذموم و تمایل نکوهیده ای است.

و این شخص از نفس سرکش و اماره متابعت و پیروی می کند، اگرچه به صورت و بر حسب ظاهر، نفس خویشتن را از بعضی از خواسته ها بازداشته و جلوگیری کرده باشد، مانند کسی که به منظور شهرت یافتن در عبادت و زهد و جلب توجه مردم نادان و به دست آوردن دل مریدان، غذاهای لذیذ را نمی خورد و از خوراک و پوشاک و لباس معمول خودداری می کند و رنج و زحمت گرسنگی و روزه داشتن و شب زنده داری را تحمل می نماید.

و اگر به منظور امتثال فرمان خدا و به دست آوردن رضایت و خوشنودی او باشد، اگرچه آن عمل خود از مشتهیات و خواسته های نفسانی و طبیعی باشد، البته چنین عملی با این خصوصیات از نوع تمایلات و هوای نکوهیده نیست. مانند کسی که می خورد و می آشامد، از جهت اینکه پروردگار امر به خوردن و آشامیدن کرده و یا به منظور تجدید قوا و به دست آوردن نیروی بدن جهت عبادت و انجام وظیفه. و یا کسی که با همسر مشروع خود آمیزش می نماید از جهت اینکه خدا دستور داده و یا به منظور تولید نسل و پیدایش فرزندان صالح و شایسته و از نظر اینکه خود را از عمل حرام و نامشروع باز دارد. بنابراین گرچه این گونه افراد از این گونه کارها لذت برده و کامیاب می شوند، ولی هدف آنان از این کارها، فقط صرف کامجویی و لذت بردن نیست، بلکه در عین حال اهداف انسانی و مقاصد عالیه الهی دارند. اگر واقعا چنین باشد و از قبیل تسویلات نفسانی و خدعه و فریب شیطانی و گول زدن انسان خودش را نباشد، و اگر هم منظور آنان از انجام این کارها و از این لذت بردن ها مقاصد عالیه نباشد، بالاخره معذب و معاقب نیستند. در صورتی که حلال باشد، ولی باید متوجه شد که اطاعت و پیروی از هوای نفس و اجابت زیاد خواسته های آن، به انجام امور شبهه ناک می کشاند و کم کم به طرف مکروهات و بعد از آن در دایره محرمات قدم می نهد و کسی که به مرز محرمات و قرق گاه الهی نزدیک شود، در معرض عبور از مرز و وارد شدن در قرق گاه قرار می گیرد.

از این بیانات روشن شد که این چنین نیست که هر چه که انسان به آن تمایلدارد و از آن لذت می برد، نکوهیده است و لازم است از آن اجتناب کند. چون می بینیم بسیاری از علما و دانشمندان، از علم و فهم و دانش خود لذتی می برند خیلی بیشتر از لذت بردن فساق و اهل گناه از فسق و گناه خودشان. و بسیاری از اهل عبادت انس و الفت مخصوصی با عبادت پیدا کرده اند،به طوری که اگر احیانا موفق به انجام آن نشوند، جدا ناراحت می شوند و رنج می برند. همچنین هر چیزی که نفس انسان به آنمیل ندارد و نمی خواهد،این طور نیست که آن چیز خوب و انجامش مطلوب باشد، مثل خوردن مدفوعات و یا زنا کردن با کنیز زشت رو و بد منظر. گاهی هم لفظ هوی در مورد انتخاب آیین و روش باطل و نظریه ای که بر پایه برهان و منطق و بر اساس قرآن و سنت نباشد به کار برده می شود، مانند مذهب های باطل مخالفین و آرا و نظریات و بدعت های آنان که آنها همه از جهت پیروی از هوای نفس و متابعت از افکار باطله بر خلاف حق پدید می آید، همان طور که آیات قرآنی که قبلا ذکر شد، شاهد و دلیل این مطلب است. بنابراین اگر از هوای نفس به طور کلی و مطلق مذمت و نکوهشی شده یا از این جهت است که اکثر خواسته های نفسانی بر خلاف دید و حکومت عقل و خرد است و چون غالبا هوای نفس بر خلاف عقل و شرع است، در لسان آیات و اخبار به طور اطلاق و عمومی و کلی مورد نکوهش قرار گرفته است. و یا اینکه منظور از «نفس»، آن نفسی است که عادت به زشتی دارد و انسان را به بدی و فساد دعوت می کند، که از چنین نفسی در قرآن به نفس اماره بسوء تعبیر شده، همچنان که فرموده: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی»، {مسلماً نفس سرکش به بدی ها فرمان می دهد، مگر اینکه لطف خداوند شامل حال شود و انسان را یاری نماید.} - . یوسف/ 53 - نه اینکه منظور تمام اقسام و مراتب نفس باشد چون نفس لوامه و یا مطمئنه که قطعا نکوهیده نیست بلکه با ارزش و مورد تجلیل و تکریم است. و یا اینکه لفظ هوی بر حسب استعمال شرعی، برای حالت بد و معصیت و گناه و امور زشت که مورد خواهش نفس است اسم شده و همین طور آراء و آیین ها و مذاهب باطل که بر پایه تمایلات ناروا و افکار فاسد است، نه بر اساس برهان و استدلال حق و صحیح.

توضیحجمله ای که در این روایت بود (هیچ دشمنی برای مردان سرسخت تر از نفس نیست) این است که هر دشمنی غیر از نفس تبه کار، اگر فرضا زیانی به انسان برساند، زیانش مربوط به دنیای انسان و منافع مادی فانی شونده است، ولی ضرر و زیان نفس، راجع به آخرت است که اصلا پایانی ندارد و باقی است. و باز جمله ای در روایت که محصول زبان را هم از دشمنان شمرده بود(حصائد السنتهم)

در کتاب نهایه روایتی در این باره نقل کرده است به این تعبیر که «و هل یکبّ النّاس علی مناخرهم فی النّار الّا حصائد السنتهم»، یعنی «آیا جز درو شده و محصول زبان ها، چیز دیگری مردم را با چهره و صورت در آتش به رو می افکند؟» یعنی همان سخنان بیهوده و زیانبار که آنها را بریده و جدا کرده مرتب می نمایند.«حصائد» جمع «حصیده» است و سخنان به زراعت درو شده تشبیه شده و زبان و مخارج و مقاطع حروف به داسی تشبیه شده که زراعت به وسیلهآن چیده و درو می شود.

طیبی گوید حصائد زبان ها یعنی سخنان قبیح و زشت آنان، مانند کفر و نسبت زنا دادن و غیبت.جوهری گوید حصدت الزّرع و غیره و «احصده حصدا» زراعت را چیدم (مجرد و مزید فیه) و زراعت را «محصود و حصید و حصیده» گویند. و «حصائد السنتهم» که در حدیث آمده، منظور سخنان یاوه و بیهوده ای است که درباره مردم گفته می شود و با زبان بر آنها قضاوت می کند.

**[ترجمه]

مِنْهَا إِلَّا مَا قَدَّرْتُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی وَ نُورِی وَ عُلُوِّی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَا یُؤْثِرُ عَبْدٌ هَوَایَ عَلَی هَوَاهُ إِلَّا اسْتَحْفَظْتُهُ مَلَائِکَتِی وَ کَفَّلْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ رِزْقَهُ وَ کُنْتُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ تِجَارَةِ کُلِّ تَاجِرٍ وَ أَتَتْهُ الدُّنْیَا وَ هِیَ رَاغِمَةٌ(1).

**[ترجمه]کافی: حضرت باقر علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می فرمود: «خداوند متعال چنین اعلام فرموده که قسم به عزت، جلال، کبریا، نور، علو و ارتفاع مکان خودم که هیچ بنده ای هوا و خواست خودش را بر اراده و خواسته من مقدم ندارد، مگر اینکه من به کیفر این عمل، کارهای او را پریشان سازم.»

شتّت علیه امره: و زندگی دنیای او را بر او دشوار نمایم .

لبّست علیه دنیاه: و قلبش را به دنیا مشغول دارم.

شغلت قلبه بها: و از اموال دنیا به جز آن مقداری که مقدر نموده ام به او نخواهم داد. و به عزت، جلال، عظمت، نور، علو و ارتفاع مکان خود سوگند که هر بنده ای که خواست مرا بر خواسته خود مقدم دارد، من ملائکه خود را حافظ و نگهبان او می کنم، آسمان و زمین را کفیل روزی او قرار می دهم ، من خود دنبال معامله و تجارت تجار به سود او می پردازم و دنیا در نهایت ذلت و تسلیم، به او رو می آورد.» - . کافی 2 : 335 -

**[ترجمه]

دنیاه أی خلطتها أو أشکلتها و ضیقت علیه المخرج منهما قال فی المصباح لبست الأمر لبسا من باب ضرب خلطته و فی التنزیل وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ (1) و التشدید مبالغة و فی الأمر لبس بالضم و لبسة أیضا إشکال و التبس الأمر أشکل و لابسته بمعنی خالطته.

و قال الراغب أصل اللبس ستر الشی ء و یقال ذلک فی المعانی یقال لبست علیه أمره قال تعالی وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ (2) لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ (3) الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (4) و یقال فی الأمر لبسة أی التباس و لابست فلانا خالطته (5).

و شغلت قلبه بها أی هو دائما فی ذکرها و فکرها غافلا عن الآخرة و تحصیلها و لا یصل من الدنیا غایة مناه فیخسر الدنیا و الآخرة و ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ إلا استحفظته ملائکتی أی أمرتهم بحفظه من الضیاع و الهلاک فی الدین و الدنیا و کفلت السماوات و الأرضین رزقه و قد مر و ضمنت أی جعلتهما ضامنین و کفیلین لرزقه کنایة عن تسبیب الأسباب السماویة و الأرضیة لوصول رزقه المقدر إلیه.

و کنت له من وراء تجارة کل تاجر أقول قد مر أنه یحتمل وجوها الأول أن یکون المعنی کنت من وراء تجارة التاجرین أی عقبها أسوقها إلیه أی أسخر له قلوبهم له و ألقی فیها أن یدفعوا قسطا من أرباح تجاراتهم إلیه الثانی أنی أتجر له عوضا عن تجارة کل تاجر له لو کانوا اتجروا له الثالث أن المعنی أنا أی قربی و حبی له عوضا عن المنافع الزائلة الفانیة التی

ص: 87

تحصل للتجارة فی تجارتهم و بعبارة أخری أنا مقصوده فی تجارته المعنویة بدلا عما یقصده التجار من أرباحهم الدنیویة فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ الرابع أن المعنی کنت له بعد أن أسوق إلیه أرباح التاجرین فتجتمع له الدنیا و الآخرة و هی التجارة الرابحة.

و أتته الدنیا و هی راغمة أی ذلیلة منقادة کنایة عن تیسر حصولها بلا مشقة و لا ذلة أو مع هوانها علیه و لیست لها عنده منزلة لزهده فیها أو مع کرهها کنایة عن بعد حصولها له بحسب الأسباب الظاهرة لعدم توسله بأسباب حصولها و هذا معنی لطیف و إن کان بعیدا و فی القاموس الرغم الکره و یثلث کالمرغمة رغمه کعلمه و منعه کرهه و التراب کالرغام و رغم أنفی لله مثلثة ذل عن کره و أرغمه الله أسخطه و رغمته فعلت شیئا علی رغمه و فی النهایة أرغم الله أنفه أی ألصقه بالرغام و هو التراب هذا هو الأصل ثم استعمل فی الذل و العجز عن الانتصاف و الانقیاد علی کره.

**[ترجمه]«من تشتت امره» (کارش پریشان گشت) یا کنایه از سرگردانی شخص در امر دین خود است - چون افرادی که تابع هوا و هوس و پیرو افکار باطل باشند، در راه های ضلالت گمراه و در طرق گمراهی سرگردان هستند - یا کنایه و اشاره است به اینکه این چنین مردمی، کارهای دنیوی و زندگی شان منظم و روبه راه نیست. چون کسی که در صدد رسیدن به شهوات و هواهای نفسانی باشد، قدرت تفکر و دوراندیشی را ندارد. در نتیجه وضع زندگی و کسب و کارش مختل و در هم می شود و خداوند برکت را از آنچه که دارد، برمی دارد و یا منظور از تشتت امر، هر دو معنا باشد و بنا بر معنای دوم، جمله بعدی(لبّست علیه دنیاه)تأکید جمله اول می شود و بنا بر معنای سوم (اعم از امور معنوی و مادّی) تخصیص پس از تعمیم است. (اول به طور عموم فرموده تمام امورش را پریشان می نمایم و بعدا مخصوصا زندگی دنیوی را نام برده است.)

و لبّست علیه دنیاه: یعنی در هم و پریشان و دشوار می نمایم بر او دنیای او را، و راه رهایی از مشکلات را بر او تنگ می سازم. در مصباح گوید «لبست الأمر لبسا» از باب ضرب (ثلاثی مجرد) یعنی کار را در هم و مشتبه ساختم و در قرآن است«وَ أَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ»، - . انعام / 9 - (یعنی اگر ما پیامبری از جنس فرشته ها می فرستادیم، او را به صورت انسان قرار می دادیم و در نتیجه همین التباس و اشتباهاتی را که دارند و بهانه جویی درباره پیامبران که می نمایند برای آنها پیش می آوردیم) و در صورت تشدید باء (از باب تفعیل)،مبالغه و تاکید همین معنا می شود و گفته می شود «فی الأمر لبس و لبسة» به ضم اول، یعنی در فلان کار اشکال هست، و «التبس الأمر» یعنی کار مشکل شد، و «لابسته» یعنی با او مخالطه و آمیزش دارم.

راغب در مفردات گوید: اصل معنای «لبس» پوشیدن چیزی است و در امور معنوی به کار می رود و گفته می شود کار او را مشتبه و پنهان نمودم. و خداوند فرموده است: «وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ»،{ حق و حقیقت را با پوشش باطل می پوشانید.} - . بقره / 42 - «لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ»{چرا حق را با پوشش باطل می پوشانید.} - . آل عمران / 71 - «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»، {آنانی که ایمان آوردند و ایمان خود را با ظلم و ستم مستور و مخلوط نکردند.} - .انعام / 82 - و گفته می شود «فی الأمر لبسة» یعنی در آن کار اشتباه هست و «لابست فلانا» یعنی یکدیگر را به اشتباه افکندیم.(پایان بیانات راغب)

و شغلت قلبه بها: یعنی این شخص همیشه در فکر دنیا و در یاد آن می شود و اصلا توجهی به آخرت و فکر آسایش آن جهان را ندارد، و در دنیا هم به آمال و آرزوی خود نمی رسد، در نتیجه در هر دو جهان زیانکار می گردد و این همان بدبختی و شقاوت آشکار و روشن است.

استحفظته ملائکتی: یعنی فرشتگان را دستور می دهیم که او را از تباهی و هلاکت و زیان در امور دینی و زندگی دنیوی نگهداری نمایند

و کفّلت السّماوات و الأرض رزقه: که معنای آن گذشت .

ضمّنت: یعنی آسمان و زمین را ضامن و کفیل روزی او می گردانم. کنایه از اینکه اسباب و وسایل روزی او را از آسمان و زمین فراهم می گردانم.

و کنت له من وراء تجارة کلّ تاجر قبلا: گفته شد که این جمله را می توان به چند وجه معنا کرد. اول این بود که من دنبال تجارت تجار هستم و این تجارت ها را به سوی او سوق می دهم، یعنی دل های تجار را به سوی او منعطف ساخته و در دل آنها این فکر را قرار می دهم که سهمی از سود خود را به او بپردازند. دوم اینکه من خود برای او تجارت می کنم به جای تجارت آنان، اگر قرار می شد آنها برای او تجارت کنند. سوم اینکه خود من، یعنی قرب و نزدیکی او به من و محبت و دوستی من به او،عوض منافع زوال و فناپذیر تجار است. به عبارت دیگر در تجارت معنوی و حقیقی، من مقصود و هدف او هستم، در مقابل مقاصد و اهداف دنیوی تجار که نه تجارتشان سودمند است و نه از هدایت الهی برخوردارند. چهارم اینکه من علاوه بر اینکه تجارت و معاملات مردم را به سوی او سوق می دهم، قرب و نزدیکی و رضوان خود را بهره او می سازم که در نتیجه سود و بهره هر دو جهان نصیب او خواهد گشت و این است تجارت پر سود.

و اتته الدّنیا و هی راغمة: یعنی ذلیلانه در مقابل او تسلیم است. منظور این است که دنیا به آسانی و بدون زحمت و تحمل ذلت و پستی به دست او می آید، یا به این معناست که دنیا و زندگی دنیا - با اینکه از نظر چنین شخصی پست و بی ارزش است - به او روی می آورد، یا به این معناست که دنیا و زندگی دنیا، با اینکه قاعدتا نباید به دست چنین شخصی باشد و چون به اسباب وسایل دستیابی به آن توجه نکرده و راه های تکثیر ثروت را نمی پیماید، در عین حال دنیا باور می کند. و این معنای سوم گرچه معنای لطیف و دقیقی است، ولی بعید است (البته این معانی سه گانه از جهت اختلاف معانی راغمه است). چون در قاموس گوید «الرّغم» که راء آن سه جور خوانده می شود، به معنای کراهت داشتن و بی میل بودن و «مرغمة» هم به این معنا است. رغمه بر وزن علمه و یا بر وزن منعه، یعنی کراهت پیدا کرد و او را نپسندید. و «رغم انفی للَّه» با حرکات سه گانه راء، یعنی با کراهت و بی میلی بینی من بر خاک مذلت آمد. «ارغمه اللَّه» یعنی خداوند غضب و سخطش را شامل حال او کرد.«رغمته» یعنی بر خلاف انتظار او و مخصوصا برای ناراحتی او کاری را انجام دادم. (پایان کلام قاموس)

و درکتاب نهایه گوید «ارغم اللَّه انفه» یعنی خداوند بینی او را به روی خاک آورده است، چون «رغام» به معنای خاک است. البته این معنای اصلی و لغوی این جمله است، اما در موارد ذلت و زبونی و ناتوان شدن از گرفتن حق و تسلیم شدن با کراهت و بی میلی به کار می رود.

**[ترجمه]

الآخرة و ما ینفعه فیها و یخلصه من شدائدها و إنما نسب الخوف منهما إلی نفسه القدسیة لأنه هو مولی المؤمنین و المتولی لإصلاحهم و الراعی لهم فی معاشهم و الداعی لهم إلی صلاح معادهم

**[ترجمه]اما بازداشتن هوای نفس انسان را از حق، از این نظر است که علاقه و محبت به دنیا و لذت های آن، چشم دل را از دیدن حق و درک حقیقت کور می کند و از تسلیم شدن به حق بازمی دارد. چون حق و باطل نقطه مقابل هم هستند و دنیا و آخرت، مانند دو هوو از یکدیگر گریزانند و مسلما دنیا (هدف اصلی بودن دنیا) با اهل باطل است.بنابراین رفتن دنبال دنیا و لذت های آن، باعث می شود که باطل در نظر وی به صورت حق و صحیح جلوه کند و در نتیجه واقع و حقیقت را نبیند و درک نکند، یا اینکه اساسا برای اینکه به لذت و هوس خود برسد، دانسته و فهمیده حق و حقیقت را انکار کرده و در مقابلش جبهه گیری می کند. صورت اول مانند توده عوام و مردم کوته فکر از اهل باطل، صورت دوم مانند علما و دانشمندان آنان هستند. و طول امل (آرزوی دراز) یعنی تصور و گمان باقی ماندن در دنیا و انتظار رسیدن به لذتها با آرزوهای ابلیسی و دروغین، باعث فراموشی آخرت و وقایع وحشتناک آن جهان می گردد. در نتیجه در فکر آخرت و اعمالی که در آنجا سودی داشته باشد و انسان را از گرفتاری ها و شداید اخروی نجات دهد نمی باشد. اما اینکه وجود پاک و مقدس امیر مؤمنان خوف و ترس از این دو عامل را به خود نسبت داده، از این نظر است که حضرتش بزرگ مؤمنین و متصدی اصلاح حال آنان و سرپرست آنها در امور زندگی و راهنما و دعوت کننده آنهاست به آنچه که در امر آخرت مفید و نافع است.

**[ترجمه]

کثیرا و یکتفی بقدر الضرورة و الحاجة فهذا التشبیه البلیغ علی کل من الوجهین من أبلغ الاستعارات و أحسن التشبیهات.

و فی بعض النسخ اتقی بالیاء و کأنه من تصحیف النساخ و لذا قرأ بعض الشارحین أتقی بصیغة التفضیل و المرقی علی البناء للمفعول و قرأ السهل مرفوعا لیکون خبرا للمبتدإ و هو أتقی أو یکون أتقی بتشدید التاء بصیغة المتکلم من باب الافتعال فالسهل منصوب صفة للمرقی و کل منهما لا یخلو من بعد.

لا تدع النفس و هواها أی لا تترکها مع هواها و ما تهواه و تحبه من الشهوات المردیة فإن هواها فی رداها أی هلاکها فی الآخرة بالهلاک المعنوی فی القاموس ردی فی البئر سقط کتردی و أرداه غیره و رداه و ردی کرضی ردی هلک و أرداه و رجل رد هالک قوله علیه السلام أذاها الأذی ما یؤذی الإنسان من مرض أو مکروه و الشی ء القذر و فی بعض داؤها أی مرضها و هو أنسب بقوله دواؤها لفظا و معنی و فی القاموس الدواء مثلثة ما داویت به و بالقصر المرض.

ص: 90

**[ترجمه]در روایت اول لفظ چنین است: «اتّق المرقی السّهل»، «مرقی و مرتقی و مرقاة» محل ترقی و بالا رفتن است که همه از ریشه ترقی گرفته می شود. مثلا می گویند«رقیت السّلّم و الجبل و السّطح»، یعنی بالای نردبان یا بام یا کوه رفتم. و «منحدر» که در روایت است، محل پایین آمدن از «انحدار» که به معنی نزول و پایین آمدن است. و «وعر» که باز در روایت است، به معنای سخت و دشوار، در مقابل سهل و آسان است. جوهری گوید «جبل و عر و مطلب و عر» با سکون عین. اصمعی گوید «وعر» به کسر عین نخوان.

مژلف: شاید منظور حضرت از این فرمایش این باشد که انسان نباید در مقام به دست آوردن منصب و جاه و مقام و ریاست و همچنین شهوات دنیا و رسیدن به آخرین لذت ها باشد، زیرا این گونه چیزها گرچه ممکن است به آسانی به دست آید، ولی عاقبت و پایان بدی دارند و رهایی از گرفتاری و نتایج شوم آنها در نهایت سختی و دشواری است. خلاصه مطلب اینکه متابعت و پیروی از نفس در خواهش های آن و مرتب از این خواهش و خواسته، به خواسته بعدی گام نهادن، گرچه هر یک از آنها در نظر انسان کوچک و ناچیز است و به آسانی به دست می آید، ولی هنگام مرگ که همه آنها را یک جا می خواهد رها کند و از آنها بازجویی شود، بسیار دشوار و ناگوار است.بنابراین چنین شخصی مانند کسی است که با حیله و نقشه های مخصوصی کوه پیمایی می کند و بالاخره خود را به قله کوه می رساند، ولی پس از رسیدن به قله کوه، در راه پایین آمدن متحیر و سرگردان می ماند. بعلاوه این مقام ها و این درجات بی ارزش و پست را در این جهان تدریجا و با طول مدت به دست آورده، ولی هنگام مردن به ناچار تمام آنها را یک مرتبه از دست می دهد. لذا سکرات مرگ و بریدن از این همه بستگی ها، خیلی گران و دشوار است. این شخص نظیر کسی است که از نردبانی پله پله و یکی یکی بالا می رود و هنگامی که به آخرین پله می رسد، ناگهان سقوط نماید. و هر چه درجه و پله ها به هنگام بالا رفتن بیشتر باشد، ضرر و صدمه افتادن و خطر سقوط بیشتر است.بنابراین لازم است که شخص خردمند هنگامی که در قوس صعود قرار گرفته و درجات و مقامات دنیوی را بالا می رود، قوس نزولی را هم از نظر دور ندارد و در شداید و مشکلات سقوط و پایین آمدن نیز تامل کند و خیلی زیاد و بیشتر از مقدار نیاز و ضرورت بالا نرود. این تشبیهی که در بیان امام علیه السلام آمده، بر هر یک از دو احتمال و دو وجه که گفته شد، تنظیر و تمثیل زیبا و لطیفی است و از رساترین و بهترین کنایات و تشبیهات است.

و در بعضی از نسخه ها «اتّقی» با یا آمده و ظاهرا از اشتباه نویسندگان است. و از این نسخه است که بعضی از شارحین «اتّقی» به صیغه اسم تفضیل خوانده و «مرقی» به صیغه اسم مفعول و «السّهل» را مرفوع خوانده اند که خبر مبتداء که اتقی است بشود که معنای روایت چنین شود: «خطرناک ترین مواضع بالا، آسان آنها است.» و یا اینکه اتّقی به صیغه متکلم وحده باشد و کلمه السهل هم منصوب که صفت مترقی بشود، به این معنا که: «من می ترسم از بالا رفتنی که آسان است.» البته این دو معنای اخیر بعید است .

جمله «لا تدع النّفس و هواها» که در روایت است، یعنی نفس خود را به همراه هوا و خواسته اش و آنچه که عشق و علاقه به او دارد از شهوات و لذات نابودکننده و پست، رها مکن که همین خواهش ها عامل هلاکت اخروی و شقاوت او خواهد شد. در قاموس گوید «ردی فی البئر» یعنی سقوط کرد در چاه، مانند «تردّی و ارداه و ردّاه» (از باب تفعّل و افعال و تفعیل) و «ردی» مانند رضی به معنای هلک و «رجل رد» به معنای هالک و نابودشونده است. و کلمه «اذاها»، « اذی» به آنچه که موجب ناراحتی انسان شود، از بیماری و پیشامدهای بد و چیزی که کثیف و مورد نفرت باشد گویند. و در بعضی نسخه ها به جای «اذاها»،«داؤها» (یعنی بیماری و درد) آمده است و این نسخه از جهت تناسب لفظی و معنوی، با کلمه «دوائها» بهتر است. در قاموس گوید دواء با حرکات سه گانه دال، درمان یعنی دارویی است که وسیله معالجه می باشد و اگر بدون مدّ خوانده شود (دوی)، به معنای مرض و بیماری است .

**[ترجمه]

النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً(1) المائدة إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا(2) و قال تعالی وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (3) الأنفال وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (4) و قال تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ (5) التوبة وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ (6) النور وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ إلی قوله تعالی وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (7).

ص: 92

لقمان وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (1) الأحزاب وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً(2) و قال تعالی وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ إلی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً(3).

و قال تعالی إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً إلی قوله سبحانه وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً(4) الزخرف وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ (5) و قال تعالی فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ (6) محمد فَأَوْلی لَهُمْ طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ إلی قوله تعالی ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (7)

ص: 93

و قال تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ (1) الفتح وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً(2) الحجرات یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (3) و قال تعالی وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (4) المجادلة إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ(5) و قال تعالی المجادلة وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إلی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ(6) الحشر ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (7) و قال تعالی وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ (8)

ص: 94

الصف وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ (1) التغابن وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (2) و قال تعالی وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا(3) الطلاق وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ (4) نوح قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً(5) أقول أکثر أخبار هذا الباب مذکورة فی مطاوی الأبواب السابقة و اللاحقة و لا سیما فی باب الطاعة و التقوی.

lt;meta info="- قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا. - . بقره / 285 -

{گفتند: «شنیدیم و گردن نهادیم.}

- قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ. - . آل عمران / 32 -

{بگو: «خدا و پیامبر [او] را اطاعت کنید.» پس اگر رویگردان شدند، قطعاً خداوند کافران را دوست ندارد.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. - . آل عمران / 132 -

{خدا و رسول را فرمان برید، باشد که مشمول رحمت قرار گیرید.} - وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ. - . نساء / 13 - 14 -

{اینها احکام الهی است، و هر کس از خدا و پیامبر او اطاعت کند، وی را به باغ هایی درآورد که از زیر [درختانِ] آن نهرها روان است. در آن جاودانه اند، و این همان کامیابی بزرگ است.و هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز نماید، وی را در آتشی درآورد که همواره در آن خواهد بود و برای او عذابی خفّت آور است.}

- وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ. - . نساء / 46 -

{و اگر آنان می گفتند: «شنیدیم و فرمان بردیم، و بشنو و به ما بنگر»، قطعاً برای آنان بهتر و درست تر بود.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا. - . نساء / 59 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید. پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید، این بهتر و نیک فرجام تر است.}

- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً. - . نساء / 69 -

{و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند و آنان چه نیکو همدمانند.}

- إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا. - . مائده / 7 -

{آن گاه که گفتید: «شنیدیم و اطاعت کردیم.»}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ. - . مائده/ 92 -

{و اطاعت خدا و اطاعت پیامبر کنید و [از گناهان] بر حذر باشید، پس اگر روی گرداندید، بدانید که بر عهده پیامبر ما، فقط رساندن [پیامِ] آشکار است.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. - . أنفال / 1 -

{و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ. - .انفال / 20 - 21 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا و فرستاده او را فرمان برید و از او روی برنتابید در حالی که [سخنان او را] می شنوید. و مانند کسانی مباشید که گفتند: «شنیدیم» در حالی که نمی شنیدند.}

- وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ. - .توبه / 71 -

{و از خدا و پیامبرش فرمان می برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد.} - وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ إلی قوله تعالی وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. - . نور / 47 - 56 -

{و می گویند: «به خدا و پیامبر [او] گرویدیم و اطاعت کردیم.» آن گاه دسته ای از ایشان پس از این [اقرار] روی برمی گردانند، و آنان مؤمن نیستند. و چون به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند، تا میان آنان داوری کند، بناگاه دسته ای از آنها روی برمی تابند. و اگر حق به جانب ایشان باشد، به حال اطاعت به سوی او می آیند. آیا در دل هایشان بیماری است، یا شک دارند، یا از آن می ترسند که خدا و فرستاده اش بر آنان ستم ورزند؟ [نه،] بلکه خودشان ستمکارند. گفتار مؤمنان- وقتی به سوی خدا و پیامبرش خوانده شوند تا میانشان داوری کند- تنها این است که می گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم.» اینانند که رستگارند. و کسی که خدا و فرستاده او را فرمان بَرَد، و از خدا بترسد و از او پروا کند آنانند که خود کامیابند. و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر به آنان فرمان دهی، بی شک [برای جهاد] بیرون خواهند آمد. بگو: «سوگند مخورید. اطاعتی پسندیده [بهتر است] که خدا به آنچه می کنید داناست.» بگو: «خدا و پیامبر را اطاعت کنید. پس اگر پشت نمودید، [بدانید که] بر عهده اوست آنچه تکلیف شده و بر عهده شماست آنچه موظّف هستید. و اگر اطاعتش کنید راه خواهید یافت، و بر فرستاده [خدا] جز ابلاغ آشکار [مأموریتی] نیست. خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند، و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند. و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان برید تا مورد رحمت قرار گیرید.}

- وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. - . لقمان / 15 -

{و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام] بازگشت شما به سوی من است، و از [حقیقت] آنچه انجام می دادید شما را با خبر خواهم کرد.}

- وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً. - .احزاب / 36 -

{و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند قطعاً دچار گمراهیِ آشکاری گردیده است.}

- وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ إلی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً. - .احزاب / 53 - 57 -

{و شما حق ندارید رسول خدا را برنجانید، و مطلقاً [نباید] زنانش را پس از [مرگ] او به نکاح خود درآورید، چرا که این [کار] نزد خدا همواره [گناهی] بزرگ است. اگر چیزی را فاش کنید یا آن را پنهان دارید قطعاً خدا به هر چیزی داناست. بر زنان در مورد پدران و پسران و برادران و پسرانِ برادران و پسرانِ خواهران و زنان [همکیش] و بردگانشان گناهی نیست [که دیده شوند] و باید از خدا پروا بدارید که خدا همواره بر هر چیزی گواه است. خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید. بی گمان، کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفّت آور آماده ساخته است.}

- إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً خالِدِینَ فِیها أَبَداً لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً إلی قوله سبحانه وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً. - .احزاب / 64 - 71 -

{خدا کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است. جاودانه در آن می مانند، نه یاری می یابند و نه یاوری. روزی که چهره هایشان را در آتش زیر و رو می کنند، می گویند: «ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم.» و می گویند: «پروردگارا، ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند.» «پروردگارا، آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ.» ای کسانی که ایمان آورده اید، مانند کسانی مباشید که موسی را [با اتهام خود] آزار دادند، و خدا او را از آنچه گفتند مبرّا ساخت و نزد خدا آبرومند بود. ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید. تا اعمال شما را به صلاح آورد و گناهانتان را بر شما ببخشاید، و هر کس خدا و پیامبرش را فرمان بَرَد قطعاً به رستگاری بزرگی نایل آمده است.}

- وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ. - . زخرف / 61 -

{و از من پیروی کنید این است راه راست.}

- فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ. - . زخرف / 63 -

{پس، از خدا بترسید و فرمانم ببرید.}

- فَأَوْلی لَهُمْ طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ إلی قوله تعالی ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ. - . محمد صلی الله علیه و آله و سلم/ 21 - 28 -

{[ولی] فرمان پذیری و سخنی شایسته برایشان بهتر است. و چون کار به تصمیم کشد، قطعاً خیر آنان در این است که با خدا راست [دل] باشند. پس [ای منافقان،] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندی های خود را از هم بگسلید؟ اینان همان کسانند که خدا آنان را لعنت نموده و [گوش دل] ایشان را ناشنوا و چشم هایشان را نابینا کرده است. آیا به آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است؟ بی گمان، کسانی که پس از آنکه [راهِ] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند، شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت. چرا که آنان به کسانی که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمی داشتند، گفتند: «ما در کار [مخالفت] تا حدودی از شما اطاعت خواهیم کرد.» و خدا از همداستانی آنان آگاه است. پس چگونه [تاب می آورند] وقتی که فرشتگان [عذاب]، جانشان را می ستانند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می نوازند؟ زیرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده پیروی کرده اند و خرسندی اش را خوش نداشتند پس اعمالشان را باطل گردانید.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ. - .محمد صلی الله علیه و آله و سلم / 33 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و از پیامبر [او نیز] اطاعت نمایید، و کرده های خود را تباه مکنید.} - وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً. - . فتح / 17 -

{و هر کس خدا و پیامبر او را فرمان بَرَد، وی را در باغ هایی که از زیر [درختان] آن نهرهایی روان است درمی آورد، و هر کس روی برتابد، به عذابی دردناک معذّبش می دارد.}

- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. - . حجرات / 1 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید و از خدا پروا بدارید که خدا شنوای داناست.}

- وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ. - . حجرات / 14 -

{و اگر خدا و پیامبرِ او را فرمان برید از [ارزشِ] کرده هایتان چیزی کم نمی کند. خدا آمرزنده مهربان است.}

- إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ. - . مجادله / 5 - 6 -

{بی گمان، کسانی که با خدا و فرستاده او مخالفت می کنند ذلیل خواهند شد، همان گونه که آنان که پیش از ایشان بودند ذلیل شدند، و به راستی آیات روشن [خود] را فرستاده ایم، و کافران را عذابی خفّت آور خواهد بود. روزی که خداوند همه آنان را بر می انگیزد و به آنچه کرده اند آگاهشان می گرداند. خدا [کارهایشان را] برشمرده است و حال آنکه آنها آن را فراموش کرده اند، و خدا بر هر چیزی گواه است.} - وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إلی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ. - . مجادله / 13 - 21 -

{و از خدا و پیامبر او فرمان برید، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟ آنها نه از شمایند و نه از ایشان، و به دروغ سوگند یاد می کنند و خودشان [هم] می دانند. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است. راستی که چه بد می کردند. سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و [در نتیجه] برای آنان عذابی خفّت آور است. در برابر خداوند نه از اموالشان و نه از اولادشان هرگز کاری ساخته نیست. آنها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند]. روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد، همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حقّ به جانب آنهاست. آگاه باش که آنان همان دروغگویانند. شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند. در حقیقت، کسانی که با خدا و پیامبر او به دشمنی برمی خیزند، آنان در [زمره] زبونان خواهند بود. خدا مقرّر کرده است که: «حتماً من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید.» آری، خدا نیرومند شکست ناپذیر است.}

- ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ. - . حشر / 4 -

{این [عقوبت] برای آن بود که آنها با خدا و پیامبرش در افتادند و هر کس با خدا درافتد [بداند که] خدا سخت کیفر است.}

- وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ. - . حشر / 7 -

{و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است.}

- وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ. - . صف / 5 -

{و [یاد کن] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: «ای قوم من، چرا آزارم می دهید، با اینکه می دانید من فرستاده خدا به سوی شما هستم؟» پس چون [از حق] برگشتند، خدا دل هایشان را برگردانید، و خدا مردم نافرمان را هدایت نمی کند.}

- وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ. - . تغابن / 12 -

{و خدا را فرمان برید و پیامبر [او] را اطاعت نمایید، و اگر روی بگردانید، بر پیامبر ما فقط پیام رسانیِ آشکار است.}

- وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا. - . تغابن / 16 -

{و بشنوید و فرمان ببرید.}

- وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ. - . طلاق / 1 -

{این است احکام الهی. و هر کس از مقرّرات خدا [پای] فراتر نهد، قطعاً به خودش ستم کرده است. نمی دانی، شاید خدا پس از این، پیشامدی پدید آورد.}

- قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً. - . نوح / 21 -

{نوح گفت: «پروردگارا، آنان نافرمانی من کردند و کسی را پیروی نمودند که مال و فرزندش جز بر زیان وی نیفزود.}

**[ترجمه]

الباطلة من الأمانی الکاذبة و العقائد الفاسدة بأن تجترءوا علی المعاصی اتکالا علی دعوی التشیع و المحبة و الولایة من غیر حقیقة فإنه لیس شیعتهم إلا من شایعهم فی الأقوال و الأفعال لا من ادعی التشیع بمحض المقال.

**[ترجمه]«لا یذهب» به صیغه معلوم و باء «بکم» برای تعدیه است و نسبت گمراه ساختن که به مذاهب داده شده، مجازی و ظاهری است. چون در واقع گمراه کننده نفس سرکش یا شیطان است، یعنی مذاهب باطله شما را به ضلالت و بدبختی نکشاند. و ممکن است لا یذهب به صیغه مجهول خوانده شود و «مذاهب» منصوب خوانده شود و فاعل ذکر نشده و او شیطان است، یعنی شیطان شما را در راه ها و مذاهب باطل و فاسد نکشاند و دچار آرزوهای دروغین و اعتقادات فاسد نگردید که در نتیجه، در انجام و ارتکاب گناه و معصیت جری و بیباک شوید. و با دعای تشیع و دوستی و محبت و ولایت غیر حقیقی و بدون محتوا، اعتماد و دلگرمی داشته باشید. شیعه اهل بیت فقط کسی است که از آنان در گفتار و کردار پیروی کند، نه کسی که با تنها زبان ادعای تشیع نماید.»

**[ترجمه]

و لا یحمل أحدکم أی لا یبعثه و یحدوه و المصدر المسبوک من أن المصدریة و معمولها منصوب بنزع الخافض أی لا یبعثکم استبطاء الرزق علی طلبه من غیر حله و سیأتی فی خبر آخر و لا یحملنکم استبطاء شی ء من الرزق أن تطلبوه بشی ء من معصیة الله فإن الله تعالی قسم الأرزاق بین خلقه حلالا و لم یقسمها حراما و من اتقی الله و صبر أتاه رزقه من حله و من هتک حجاب ستر الله عز و جل و أخذه من غیر حله قص به من رزقه الحلال و حوسب علیه یوم القیامة.

**[ترجمه]منظور از «روح امین» جبرئیل است و چون توسط جبرئیل حیات و زندگی علمی و انسانی بشر تامین می شود، به او روح گفته می شود، و از طرفی هم او امین خداوند است بر وحی. در نهایه گوید «انّ روح القدس نفث فی روعی» یعنی جبرئیل به من وحی و القاء کرده از ماده «نفث» است که به معنای دمیدن باشد که مثل نفخ است و مقداری سبک تر از «تفل» است، چون تفل در جایی گفته می شود که همراه دمیدن، آب دهان هم باشد. «فی روعی»: یعنی در روح و قلبم (دمید). (پایان کلام نهایه)

حتّی تستکمل: تا وقتی که روزی خود را که مقدر شده، کاملا به دست آورد.

فاتقوا اللَّه: یعنی درباره به دست آوردن رزق از خدا بترسید و یا به طور کلی در همه جا و همه حال خدا ترس باشید.

اجملوا فی الطّلب: یعنی در تحصیل روزی و زندگی معتدل و عادی کار کنید و خیلی خود را به زحمت و رنج نیفکنید و حریص نباشید. در مصباح گوید «اجملت فی الطّلب» یعنی مدارا کرده و آسان گرفتم. شیخ بهاء قدّس سره گوید این جمله دو احتمال دارد؛ اول اینکه درباره این زحمت و فعالیت زیاد از خدا بترس، یعنی این گونه فعالیت نکن، مانند اینکه گفته شود بترس از خدا در فلان کار یعنی آن کار را انجام مده. دوم اینکه تقوا و پرهیزکار باش، یعنی اگر خدا ترس باشید و جانب تقوا را رعایت کنید، دیگر نیازی به فعالیت زیاد و تحمل رنج و مشقت نیست که اشاره ای است به آیه«وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب»، {هر کس دارای تقوا و پرهیزکاری باشد، خداوند راه رهایی از مشکلات را برایش فراهم نموده و از جایی که هیچ گمانش را نمی دهد روزی او را می رساند.} - . طلاق / 2 - 3 -

و لا یحمل ... ان یطلبه: یعنی وادار نکند و باعث نشود دیر رسیدن روزی که از راه نامشروع آن را به دست آورید. جمله «ان یطلبه» در تأویل مصدری است که منصوب به نزع خافض است (آن مصدر در اثر برداشتن حرف جر منصوب شده است) و در خبری که بعدا خواهد آمد، چنین گفته شده: «وادار نسازد شما را دیر رسیدن روزی که آن را از راه گناه و معصیت به دست آورید، چون خداوند رزق و روزی مردم را از طرق حلال میان آنان تقسیم کرده و تقدیر و تقسیمش از راه حرام نیست و کسی که تقوا و پرهیزکاری داشته باشد، روزی او از راه حلال خواهد رسید و هر آن کس که پرده دری کند، از حد و مرز الهی تجاوز نماید و از راه نامشروع به دست آورد، روزی حلالش را بریده و از دست داده است و در روز قیامت هم مواخذه خواهد شد.»

**[ترجمه]

عَلِیّاً وَ أَتَوَلَّاهُ ثُمَّ لَا یَکُونَ مَعَ ذَلِکَ فَعَّالًا فَلَوْ قَالَ إِنِّی أُحِبُّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْرٌ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ لَا یَتَّبِعُ سِیرَتَهُ وَ لَا یَعْمَلُ بِسُنَّتِهِ مَا نَفَعَهُ حُبُّهُ إِیَّاهُ شَیْئاً فَاتَّقُوا وَ اعْمَلُوا لِمَا عِنْدَ اللَّهِ لَیْسَ بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ قَرَابَةٌ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَکْرَمُهُمْ عَلَیْهِ أَتْقَاهُمْ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ یَا جَابِرُ فَوَ اللَّهِ مَا یُتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَّا بِالطَّاعَةِ وَ مَا مَعَنَا بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ لَا عَلَی اللَّهِ لِأَحَدٍ مِنْ حُجَّةٍ مَنْ کَانَ لِلَّهِ مُطِیعاً فَهُوَ لَنَا وَلِیٌّ وَ مَنْ کَانَ لِلَّهِ عَاصِیاً فَهُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ لَا تُنَالُ وَلَایَتُنَا إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ (1).

لی، [الأمالی للصدوق] عن ابن الولید عن البرقی عن أبیه عن أحمد بن النضر: مثله (2)- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] عن المفید عن ابن أبی حمید عن ابن الولید عن الصفار عن ابن عیسی عن الحسین بن سعید عن یونس بن عبد الرحمن عن إبراهیم بن عمر الیمانی عن جابر الجعفی: مثله (3)- مشکاة الأنوار، مرسلا: مثله (4)

**[ترجمه]کافی: جابر جعفی گوید: حضرت باقر علیه السلام به من فرمود: «ای جابر! کسی که خود را از شیعیان ما می داند، آیا برای او کافی است که فقط اظهار دوستی ما خاندان رسالت را بنماید؟ به خدا سوگند شیعه ما نیست، مگر آن کس که از خدا بترسد و دستور او را اطاعت کند، و شناخته نمی شوند مگر با صفات تواضع، فروتنی، عبادت، امانت، درستی، زیاد در یاد خدا بودن و ذکر او، مراقبت در امر روزه و نماز، نیکی به پدر و مادر، رسیدگی به همسایه های مستمند و تهیدست و بدهکاران و یتیمان، راستگویی، قرائت قرآن، بازداشتن زبان از مردم، مگر در کارهای خوب. و اینکه در میان بستگان و طایفه و فامیل امین مردم باشند بر همه چیز.»

جابر گوید: عرضه داشتم: «یا بن رسول اللَّه! من کسی را امروز با این صفات سراغ ندارم.» فرمود: «ای جابر! روش های غلط تو را به غرور و باطل نکشاند. آیا این بس است که انسان با زبان بگوید علی علیه السلام را دوست می دارم و اهل ولایت هستم و در عین حال فعالیت در انجام وظایف عملی نداشته باشد؟ اگر به جای این بگوید رسول خدا را دوست می دارم - البته معلوم است که رسول خدا مقام و مرتبه اش از علی علیه السلام برتر و بالاتر است - ولی از روش پیغمبر پیروی نکند و به سنت او عمل نکند، این چنین دوستی که اثر عملی نداشته باشد، سودی به حال او ندارد. پس از خدا بترسید و برای به دست آوردن ثواب های اخروی عمل نمایید. خداوند با احدی قرابت و خویشاوندی ندارد. محبوب ترین بندگان نزد خدا و گرامی تر آنان، پرهیزکارترین و مطیع ترین آنان است. ای جابر! به خدا سوگند نزدیکی و تقرب به خدا به دست نمی آید، مگر از راه بندگی و اطاعت، و برات آزادی از آتش با ما نیست و حجت و دلیل هم کسی بر خدا ندارد. به طور کلی هر کس مطیع خدا باشد و از فرمان خدا اطاعت کند، او دوست ماست و هر که معصیت او را نماید، دشمن ماست، و نعمت ولایت و محبت ما به دست نمی آید، مگر از راه عمل و پرهیزکاری.» - . کافی 2 : 74 -

در امالی شیخ طوسی - . امالی طوسی 2 : 365 - از همان جابر جعفی و در امالی شیخ صدوق - . امالی صدوق: 371 - از احمد بن نضر و در مشکاة الانوار - . مشکاة الانوار: 59 - نظیر این روایت آمده است.

**[ترجمه]

و التخشع إظهار الخشوع و هو التذلل لله مع الخوف منه و استعمال الجوارح فیما أمر الله به و ینسب إلی القلب و إلی الجوارح معا و الأمانة ضد الخیانة أی أداء حقوق الله و الخلق و عهودهم و ترک الغدر و الخیانة فیها و فی ما و الإنابة أی التوبة و الرجوع إلی الله و کثرة ذکر الله باللسان و القلب و الصوم عطف علی الذکر و فی ما و بر الوالدین.

و التعهد للجیران أی رعایة أحوالهم و ترک إیذائهم و تحمل الأذی عنهم و عیادة مرضاهم و تشییع جنائزهم و عدم منع الماعون عنهم و سیأتی الخلاف فی کون الفقیر أسوأ حالا أو المسکین و التخصیص بهما لکون رعایتهما أهم و إلا یلزم رعایة الجیران مطلقا و فی ما و تعاهد الجیران.

و الغارمین إما عطف علی الفقراء أو علی الجیران و کانوا أمناء عشائرهم أی یأتمنونهم و یعتمدون علیهم فی جمیع الأشیاء من الأموال و الفروج و حفظ الأسرار و العشائر جمع العشیرة و هی القبیلة و فی لی و غیره فقال جابر یا ابن رسول الله لست أعرف أحدا بهذه الصفة.

قوله علیه السلام لا تذهبن بک المذاهب أی إلی الباطل و الاغترار و ترک العمل حسب الرجل أن یقول الترکیب مثل حسبک درهم أی کافیک و حرف الاستفهام مقدر و هو علی الإنکار أی لا یکفیه ذلک فعالا أی کثیر الفعل لما یقتضیه اعتقاده من متابعة الأئمة علیهم السلام فی جمیع الأمور و لیست هذه الفقرة فی لی قوله فرسول الله الظاهر أنها جملة معترضة و فی لی و بعض الکتب و رسول الله و هو أظهر فتکون جملة حالیة و یحتمل أن یکون علی النسختین عطفا علی أحب و یکون داخلا فی مقول القول أی لو قال المخالف إنی أحب رسول الله و هو أفضل من علی فکما أنکم تتکلون علی حب علی أنا أتکل علی حب رسول الله صلی الله علیه و آله لم یمکنکم إلزامه بالجواب لأنکم إذا قلتم لا ینفعکم حب محمد مع مخالفته فی القول بأوصیائه یمکنه أن یقول فکذا لا ینفعکم حب علی مع مخالفتکم له فی الأفعال و الأقوال و فی لی و غیره لا یعمل بعمله و لا یتبع سنته

ص: 99

ما نفعه. قوله علیه السلام لیس بین الله و بین أحد قرابة أی لیس بین الله و بین الشیعة قرابة حتی یسامحهم و لا یسامح مخالفیهم مع کونهم مشترکین معهم فی مخالفته تعالی أو لیس بینه و بین علی قرابة حتی یسامح شیعة علی و لا یسامح شیعة الرسول و الحاصل أن جهة القرب بین العبد و بین الله إنما هی الطاعة و التقوی و لذا صار أئمتکم أحب الخلق إلی الله فلو لم تکن هذه الجهة فیکم لم ینفعکم شی ء و فی لی إلی الله و أکرمهم علیه أتقاهم له و أعملهم بطاعته و الله ما یتقرب إلی الله جل ثناؤه إلا بالطاعة ما معنا.

و ما معنا براءة من النار لیس معنا صک (1)

و حکم ببراءتنا و براءة شیعتنا من النار و إن عملوا بعمل الفجار و لا علی الله لأحد من حجة أی لیس لأحد علی الله حجة إذا لم یغفر له بأن یقول کنت من شیعة علی علیه السلام فلم لم تغفر لی لأن الله تعالی لم یحتم بغفران من ادعی التشیع بلا عمل أو المعنی لیس لنا علی الله حجة فی إنقاذ من ادعی التشیع من العذاب و یؤیده أن فی ما و ما لنا علی الله حجة.

من کان لله مطیعا کأنه جواب عما یتوهم فی هذا المقام أنهم علیهم السلام حکموا بأن شیعتهم و أولیاءهم لا یدخلون النار فأجاب علیه السلام بأن العاصی لله لیس بولی لنا و لا تدرک ولایتنا إلا بالعمل بالطاعات و الورع عن المعاصی قیل للورع أربع درجات الأولی ورع التائبین و هو ما یخرج به الإنسان من الفسق و هو المصحح لقبول الشهادة الثانیة ورع الصالحین و هو الاجتناب عن الشبهات خوفا منها و من الوقوع فی المحرمات الثالثة ورع المتقین و هو ترک الحلال خوفا من أن ینجر إلی الحرام مثل ترک التحدث بأحوال الناس مخافة أن ینجر إلی الغیبة الرابعة ورع السالکین و هو الإعراض عما سواه تعالی خوفا من صرف ساعة من العمر فیما لا یفید زیادة القرب منه تعالی و إن علم أنه لا ینجر

ص: 100

إلی الحرام.

قوله علیه السلام إلا بالعمل فی لی و غیره إلا بالورع و العمل.

**[ترجمه]«من ینتحل التّشیّع» یعنی ادعای تشیع کند بدون اینکه صفات شیعه را داشته باشد. و در غیر کافی به لفظ «انتحل» به صیغه ماضی است. در قاموس «انتحله و تنحّله» (از باب افتعال و تفعّل) یعنی ادعا کرد چیزی را برای خود، با اینکه آن چیز برای دیگری است.

و ما کانوا یعرفون: یعنی شناخته نمی شوند مگر... فعل را مجهول خوانده اند و ضمیر جمع مربوط به شیعه و یا مربوط به بندگان خوب یعنی در زمان پیغمبر و امیر مؤمنان و ائمه دیگر که قبلا بودند صلوات اللَّه علیهم اجمعین، مردم شیعه را به این صفات و نشانه ها می شناختند و هر کس دارای این صفات نبود، او را از شیعیان نمی دانستند، و یا اینکه شیعیان خود دارای این صفات بودند و همه می دانستند که آنان مشهور به این اوصاف هستند.

الّا بالتّواضع: یعنی فروتنی و خاکساری در مقابل دستورهای الهی و فروتن و خاکسار در برابر امامان و پیشوایان دین، به تعظیم و بزرگ دانستن آنان و اطاعت از آنان و در برابر مؤمنین به احترام کردن و اظهار محبت و دوستی با آنان و تکبر نکردن با آنان و معاشرت نیک و شایسته با آنان است.

و التّخشّع: یعنی اظهار خشوع و ذلت همراه با ترس در برابر خدا و به کار بردن اعضا و جوارح در انجام فرمان خدا. و لفظ خشوع هم به قلب و دل (حالت درونی) و هم به اعضا و جوارح نسبت داده می شود .

و الأمانة: نقطه مقابل خیانت است، یعنی پرداخت حقوق خلق و خالق و مراعات عهد و پیمان ها و مکر و خیانت نکردن. در امالی طوسی لفظ «و الانابه» آمده، یعنی توبه و بازگشت به خدا.

و کثرة ذکر اللَّه: در زبان و دل و «الصوم» عطف بر ذکر است و در امالی «و برّ الوالدین» نقل شده است.

و التعهد للجیران: یعنی رعایت جانب همسایگان و اذیت نرساندن به آنان و چشم پوشی و تحمل اذیت و زحمت از آنان و احوالپرسی از مریضان آنها، تشییع جنازه آنها و عاریه دادن اسباب و اثاثیه به آنان. و بحث و اختلافی که راجع به فقیر و مسکین هست که آیا کدام یک از این دو گروه مستمندتر است، بعدا خواهد آمد. و اینکه در میان همسایگان، به خصوص از فقیر و مسکین نام برده، از این نظر است که رعایت حال آنها مهم تر است، وگرنه همسایه داری به طور کلی لازم است. و در امالی «تعاهد الجیران» است

و الغارمین(قرض دارها): یا عطف به فقراست و یا عطف بر جیران.

و کانوا امناء عشائرهم: یعنی شیعیان را امین خود می دانستند و در تمام اشیا از مال و ناموس و نگهداری اسرار، به آنان اطمینان داشتند.«عشائر» جمع «عشیره» است به معنای قبیله و فامیل و در امالی صدوق و غیر آن، عبارت حدیث این طور است: «فقال جابر یا ابن رسول اللَّه لست اعرف احدا بهذه الصّفة»، (هیچ کس را به این صفت نمی شناسم).

لا تذهبن بک المذاهب: یعنی راه ها و روش های مختلف تو را مغرور نکند و به باطل و رها کردن عمل نیفکند.

حسب الرّجل ان یقول: این جمله از نظر ترکیب بندی مانند «حسبک درهم» است، یعنی یک درهم ترا کافی است. البته در این جمله از حدیث، استفهام و حرف سؤال در تقدیر هست و «احسب الرجل» حضرت از جابر به عنوان انکار و قبول نکردن مطلب سؤال می کندکه آیا همین مقدار کافی است که بگوید دوست دارم علی علیه السلام را، یعنی این حرف تنها ابدا کافی نیست .

فعّالا: یعنی بر طبق اعتقاد خود فعال و پرکار نباشد و این جمله در نسخه امالی صدوق نیست.

فرسول اللَّه ...: ظاهر این جمله معترضه بودن است، ولی در امالی شیخ صدوق «و رسول اللَّه» با واو به جای فاء آمده است. و این طور بهتر است که جمله و رسول اللَّه جمله حالیه باشد و طبق هر دو نسخه (با فاء یا واو) احتمال دارد این جمله عطف بر «احب» باشد و تتمه مضمون گفتار فاعل «قال» باشد و فاعل «قال»، مخالف و سنی باشد. خلاصه معنا چنین می شود که شما شیعیان ادعای دوستی علی را دارید، بدون عمل و محتوی. اگر مخالف شما بگوید من رسول اللَّه را دوست دارم و آن حضرت هم که از علی برتر است، همان طور که شما شیعیان دلخوش و دلگرم به محبت علی علیه السلام هستید، من اعتماد و دلگرمی به محبت رسول خدا دارم، شما نمی توانید او را مجاب و محکوم کنید. چون اگر شما به آن شخص بگویید که دوستی با رسول خدا - با اینکه در مسأله وصایت و خلافت مخالف رسول خدا باشید - اصلا سودی ندارد، ممکن است فورا در مقام پاسخ به شما اعتراض نموده و بگوید برای شما هم دوستی علی سودی ندارد، در صورتی که در افعال و اقوال در کردار و گفتاربا علی علیه السلام مخالفت می کنید. و در امالی چنین است که «لا یعمل بعمله و لا یتّبع سنّته ما نفعه».

لیس بین اللَّه و بین احد قرابه: یعنی خداوند با شیعه که خویشاوندی ندارد تا با آنها مسامحه کند و با مخالفین و سنیان مسامحه نکند، با اینکه در نافرمانی مانند هم هستند. یا اینکه منظور این باشد که میان خدا و علی علیه السلام خویشاوندی نیست تا اینکه با شیعیان علی مسامحه کند و با شیعه رسول خدا مسامحه نکند. حاصل مطلب اینکه راه قرب و نزدیکی به خدا، فقط اطاعت و پرهیز است و لذا امامان شما محبوب ترین خلق خداست در نزد او.بنابراین اگر جنبه اطاعت و پرهیز در شما نباشد، چیزی به حال شما سود ندارد. و در امالی چنین است: «احب العباد الی اللَّه و اکرمهم علیه اتقاهم له و اعملهم بطاعة و اللَّه ما یتقرب الی اللَّه جل ثناؤه الا بالطاعة ما معنا براءه ...» و ما معنا براة من النّار: یعنی با ما حواله و حکم و سندی مبنی بر دور بودن ما و دور بودن شیعیان ما از آتش نیست، گرچه عمل نابکاران را داشته باشند.

و لا علی اللَّه لأحد من حجه: یعنی اگر خداوند کسی را نیامرزید، حجت و عذری ندارد که بگوید خدایا من از شیعیان علی بودم، چرا گناهان مرا نبخشیدی؟ چون خدا ملتزم نشده که هر کس را که ادعای تشیع کرد، گرچه عمل هم نداشته باشد، بیامرزد. یا منظور این است که برای ما سند و مستمسکی بر خدا نیست که ما حق داشته باشیم هر کس را که ادعای تشیع کرد، از عذاب و گرفتاری نجات دهیم. و مؤید و شاهد بر این معنا نسخه امالی است که در آنچنین نقل شده: «و ما لنا علی اللَّه حجّة»، (ما حجت و سندی بر خدا نداریم).

من کان للَّه مطیعا فهو لنا ولیّ: شاید این جمله برای دفع توهم و خیال باطلی است که در این موارد به ذهن می آید که خود آن بزرگان فرموده اند که شیعیان و دوستان ما به دوزخ نمی روند که حضرت پاسخ این توهم را داده است و فرموده که گناهکار ولی و دوست ما نیست و ولایت ما فقط از راه اطاعت و دوری از معصیت به دست می آید. ضمنا برای ورع و اجتناب و دوری از گناه، چهار رتبه و درجه گفته شده است:

1.

ورع و پرهیزکاری توبه کنندگان که عبارت از این است که انسان گناهان و کارهای حرام را کنار بگذارد و از حالت فسق بیرون رود که میزان عدالت و پذیرفته شدن شهادت و گواهی می شود.

2.

ورع و پرهیز صالحین و شایستگان که حد و میزان این رتبه، اجتناب و دوری کردن از امور و کارهای شبهه ناک است از ترس اینکه مبادا در دایره محرمات قدم نهد.

3.

ورع و اجتناب متقین و اهل تقوا که میزان و حدش، ترک کردن بعضی از کارهای حلال است، از ترس اینکه مبادا به حرام منجر شود، نظیر اینکه انسان صحبت مردم را زیاد نکند که مبادا تدریجا به طرف غیبت کشیده شود .

4.

ورع اهل سیر و سلوک و در این رتبه است که سالک و کسی که در سیر تکاملی و تزکیه باطن و صفاء درون است، از غیر خدا اعراض کرده و از ما سوی اللَّه چشم پوشیده و دوری کرده و دل کنده که مبادا لحظه ای از عمر خود را در چیزی که باعث نزدیکی او به حق نمی شود صرف کند، گرچه می داند به طرف حرام کشیده نمی شود.

جمله ای که در این روایت «الّا بالعمل» در نسخه امالی و غیر او «الّا بالورع و العمل» نقل شده است.

**[ترجمه]

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا مَعَنَا مِنَ اللَّهِ بَرَاءَةٌ وَ لَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ قَرَابَةٌ وَ لَا لَنَا عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ وَ لَا یُتَقَرَّبُ (1) إِلَی اللَّهِ إِلَّا بِالطَّاعَةِ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مُطِیعاً لِلَّهِ تَنْفَعُهُ وَلَایَتُنَا وَ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ عَاصِیاً لِلَّهِ لَمْ تَنْفَعْهُ وَلَایَتُنَا وَیْحَکُمْ لَا تَغْتَرُّوا وَیْحَکُمْ لَا تَغْتَرُّوا(2).

**[ترجمه]کافی: حضرت باقر علیه السلام فرمود: «ای گروه شیعه آل محمد! شما بالش متوسط باشیدکه غالی و افراطی ها که غلو و زیاده روی می کنند، به وضع و روش شما برگردند و تفریطی ها و عقب ماندگان، بیایند و به شما برسند و ملحق شوند.»

مردی از انصاربه نام سعد گفت: «فدایت شوم! غلوّکنندگان چه کسانی هستند؟» فرمود: «گروهی که درباره ما، مطالبی را که ما خود به آن معتقد نیستیم می گویند. این گروه از ما نیستند و ماهم از آنان نیستیم.»پرسید: «تالی و عقب مانده کیست؟» فرمود: «کسی که دنبال هدایت و در صدد راهیابی است ومی خواهد به خیر و کار نیکی دست یابد که پاداش اخروی نصیبش گردد.»

سپس حضرت رو به طرف ما کرد و فرمود: « به خدا سوگند در دست ما برات و سند آزادی از دوزخ نیست و میان ما و خدا، خویشاوندی نیست و عذر و حجتی هم بر خدا نداریم. تقرب و نزدیکی به خدا حاصل نمی شود، مگر با اطاعت و بندگی. پس هر کس از شما مطیع خدا باشد، ولایت و دوستی ما به حال او سود دارد و هر کس از شما که معصیت و نافرمانی خدا را کند، دوستی و ولایت ما برای او سودی ندارد. وای بر شما! خود را گول نزنید و مغرور نشوید. وای بر شما مغرور نشوید!» - . کافی 2 : 75 -

**[ترجمه]

قوله علیه السلام ما لا نقوله فی أنفسنا کالألوهیة و کونهم خالقین للأشیاء و النبوة المرتاد یرید الخیر یبلغه الخیر کأنه من قبیل وضع الظاهر موضوع المضمر أی یرید الأعمال الصالحة التی تبلغه أن یعملها و لکن لا یعمل بها یؤجر علیه بمحض هذه النیة أو المعنی أنه المرتاد الطالب لدین الحق و کماله و قوله یبلغه الخیر جملة أخری لبیان أن طالب الخیر سیجده و یوفقه الله لذلک کما قال تعالی وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا(1) و قوله یؤجر علیه لبیان أنه بمحض الطلب مأجور.

و قیل المرتاد الطالب للاهتداء الذی لا یعرف الإمام و مراسم الدین بعد یرید التعلم و نیل الحق یبلغه الخیر بدل من الخیر یعنی یرید أن یبلغه الخیر لیؤجر علیه و قیل المرتاد أی الطالب من ارتاد الرجل الشی ء إذا طلبه و المطلوب أعم من الخیر و الشر فقوله یرید الخیر تخصیص و بیان للمعنی المراد هاهنا یبلغه الخیر من الإبلاغ أو التبلیغ و فاعله معلوم بقرینة المقام أی من یوصله إلی الخیر المطلوب ثم یؤجر علیه لهدایته و إرشاده.

**[ترجمه]جوهری - . صحاح 4 : 1561 - گوید «نمرقه» متّکای کوچک است و همین طور نمرقه به کسر نون و راء، لغتی است که یعقوب حکایت کرده. و گاهی به روپوشی که روی اثاثیه انداخته شود، نمرقه گویند که از ابی عبید نقل شده. و در قاموس - . قاموس 3 : 286 - است که«نمرق و نمرقه» که نون و راء آن سه رقم خوانده می شود، متکای کوچک یا پشتی یا روپوش و پارچه را گویند که روی اثاث بکشند. و نمرقه با کسر، ابری را گویند که مابین قطعات آن فاصله باشد.(پایان کلام قاموس)

و تشبیه شیعه به نمرقه، از این نظر است که شیعیان مانند پشتی و متکا مورد اعتماد و تکیه گاه هستند. و توصیف به «وسطی» از جهت این است که آنان حد وسط میان افراط و تفریط هستند، و یا از این نظر است که معمولا پشتی و متکا در صدر مجلس و جای صدرنشین است و مردمی که در دو طرف مجلس نشسته اند، توجه به آن محل دارند. و گفته شده که منظور اهل غرقه وسطی باشند. و گفته شده که این تشبیه از جهت این است که متکا و پشتی در صورتی قابل استفاده و تکیه است که در حد و میزان معینی از بلندی و کوتاهی باشد که اگر خیلی بلند باشد، پشتی و تکیه گاه نمی شود و همچنین اگر خیلی کوتاه باشد، باز هم قابل تکیه نیست و باید متوسط باشد. شما شیعیان هم در دین خود و درباره امامان و پیشوایان باید متوسط باشید، نه غلو و زیاده روی کنیدبه طوری که از آن مرتبه و مقامی که خدا آنها را در آن مقام قرار داده و آنان را اهل آن مرتبه کرده تجاوز نکنید که همان مقام و مرتبه امامت و پیشوایی و وصایت است که از مقام خدایی و مقام نبوت و پیامبری نازل تر و پایین تر است. و مانند مسیحیان نباشید که در حق مسیح علیه السلام غلو کرده و مقام الوهیت و خدایی را برای او معتقد شدند و یا رتبه «بنّوت»(فرزندی) را برای خدا قائل شدند. و مانند اهل تقصیر هم نباشید که آنان را از مقام و مرتبه ای که دارند پایین تر قرار دادند و امامان را نظیر مردم دیگر، بلکه نازل تر و پایین تر دانستند، مثل قوم یهود که حضرت مسیح را از مقام و رتبه ای که دارد،پایین تر و کمتر دانستند، بلکه شما مانند وساده و پشتی متوسط و معتدل باشید که غلوی ها برگردند به شماو کوتاه نگران هم به شما بپیوندند و به شما برسند.

ما لا نقوله فی انفسنا: یعنی اینان مطالبی درباره ما می گویند

که ما خود آن را نمی گوییم و از آن اباطیل بیزاریم، مانند مقام الوهیت. و اینکه ما خالق و آفریدگار باشیم و یا دارای مقام نبوت باشیم .

المرتاد یرید الخیر یبلغه الخیر: شاید این جمله از قبیل آمدن اسم ظاهر به جای ضمیر است، به این معنی که این شخص می خواهد اعمال نیکی که به او می رسد و آنها را می فهمد انجام دهد، ولی انجام نمی دهد و البته به خاطر همین نیت خیر پاداش می بیند. و یا به این معناست که این شخص در مقام به دست آوردن دین حق و دین کامل است.

یبلغه الخیر: جمله دیگری است برای بیان اینکه هر کس دنبال خیری و حقی باشد، بالاخره به آنمی رسد و توفیق الهی شامل حالش خواهد شد. همان طوری که خداوند فرموده: «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»، {کسانی که در طریق ما کوشش داشته باشند، ما هم آنان را دستگیری خواهیم کرد.} - .عنکبوت / 69 -

یوجر علیه: بیان این است که چنین شخصی برای همین نیت خیر، ماجور است و پاداش دارد.

و گفته شده منظور از «مرتاد» کسی است که دنبال هدایت و یافتن راه حق است، ولی هنوز معرفت و شناسایی در حق امام و مراسم و مقررات دینی پیدا نکرده و در مقام یاد گرفتن و رسیدن به حق است.

یبلّغه الخیر: بدل است از کلمه«الخیر»یعنی این شخص می خواهد کار خیر را انجام دهد تا پاداش بیابد. و گفته شده مرتاد یعنی کسی که در مقام به دست آوردن مطلوبی باشد، از «ارتاد الرجل الشی ء» یعنی طلب کرد و تعقیب نمود آن چیز را، چه مطلوب خیر و نیک باشد یا شر باشد.بنابراین جمله «یرید الخیر» تخصیص و توضیح مقصود است. یبلغه الخیراز باب افعال (ابلاغ) و یا از باب تفعیل (یبلّغه) است. بنابراین لفظ «خیر» مفعول است و فاعل فعل از قرائن معلوم است، یعنی «من» هر کس که این مرتاد و طالب را به خیر و حق ارشاد و راهنمایی کند، آن شخص به خاطر راهنمایی و ارشادش اجر و پاداش می بیند.

**[ترجمه]

المجهول ویحکم لا تغتروا فی القاموس ویح لزید و ویحا له کلمة رحمة و رفعه علی الابتداء و نصبه بإضمار فعل و ویح زید و ویحه نصبهما به أیضا أو أصله وی فوصلت بهاء مرة و بلام مرة و بباء مرة و بسین مرة و فی النهایة ویح کلمة ترحم و توجع یقال لمن وقع فی هلکة لا یستحقها و قد یقال بمعنی المدح و التعجب و هی منصوبة علی المصدر و قد ترفع و تضاف و لا تضاف یقال ویح زید و ویحا له و ویح له (1).

**[ترجمه]بنا بر اینکه «یبلغه» از باب افعال و یا تفعیل باشد، امکان دارد که فاعل یبلغه ضمیری باشد که راجع به «نمرقه» است (شیعه)، یعنی شیعیان این شخص مرتاد و تالی را به خیر می رسانند. و گفته شده که جمله «یرید الخیر» صفت باشد برای المرتاد و چون جمله وصفیه، موصوفش باید نکره باشد نه معرفه و در ظاهر المرتاد الف و لام دارد و معرفه است و با قواعد ادبی تطبیق نمی کند، لذا باید گفت الف و لام المرتاد برای عهد ذهنی است که مانند نکره است در ابهام و اجمال. و جمله یبلغه یا ثلاثی مجرد است از باب نصر ویا مزید است از باب افعال و یا تفعیل و بیانی و استیناف است. بنا بر حالت اول، لفظ «الخیر» مرفوع است که فاعل «یبلغ» باشد و می خواهد بگوید که دین حق چون خودش واضح و برهان و دلیلش روشن است، بالاخره این دین روشن به کسی که طالب آن باشدمی رسد. و بنا بر حالت دوم و سوم که مزید فیه باشد، ضمیر فاعل یبلغه راجع است به مصدر یرید و الخیر هم منصوب است بر مفعولیت، و جمله «و یوجر علیه» استیناف دیگری است. این جمله هم برای دفع توهم است که تصور نشود اجر و پاداشی در بین نیست که چون دین و حقیقت خیلی روشن و واضح است و قطعا به هر کس که بخواهد بفهمد می رسد و احتیاجی به تبلیغ و ارشاد ندارد. پس اگر کسی شخصی را به خیر و دین برساند، کار مهمی نکرده و اگر هم تبلیغ و ارشاد نمی کرد، این دین خود به خود به او می رسید و می فهمید و دیگر معنا ندارد که ابلاغ کننده اجر و پاداشی داشته باشد. به منظور دفع این توهمات به عنوان بیان واقع فرموده است «و یوجر علیه».البته تبلیغ کننده خود اجر و پاداش دارد و البته بیشتر این احتمالات و معانی که برای این جملات بیان شد ضعیف است و شاید در نقل الفاظ خبر اشتباهاتی واقع شده است .

و لا لنا علی اللَّه حجّة: یعنی این طور نیست که ما چون با رسول خدا قرابت و خویشی داریم، حقی و سندی بر خدا داشته باشیم که بدون عمل اهل، نجات باشیم یا بتوانیم شیعیان خود را نجات دهیم.

و لا یتقرب: ممکن است متکلم مع الغیر باشد، یعنی ما هم بدون تقوا و عمل به خدا نزدیک نمی شویم و یا به صیغه غایب مجهول، و لا یتقرب یعنی نزدیکی به خدا بدون تقوا و ورع حاصل نمی شود.

و یحکم: در قاموس - . قاموس 1 : 256 - گوید «ویح لزید و ویحا له» جمله ای است که به عنوان ترحم و دلسوزی گفته می شود و اگر مرفوع بخوانیم، مبتداء است و منصوب خواندش به تقدیر فعل است و ویح زید و ویحه (اضافه شود) و منصوب خواندنش نیز به تقدیر فعلی است. و یا اینکه اصلش «وی» باشد که به آخرش گاهی حاء متصل می شود (ویح) و گاهی لام (ویل) و گاهی باء (ویب) و گاهی سین (ویس). و در نهایه گوید ویح کلمه ای است که در موارد ترحم و دلسوزی و توجه و همدردی گفته می شود و درباره کسی که بدون جرم و تقصیر در گرفتاری قرار گیرد به کار برده می شود و گاهی در مورد مدح و ستایش و در مورد تعجب استعمال می شود، و منصوب بودنش به عنوان مصدریت و مفعول مطلق بودن است و گاهی مرفوع خوانده می شود و اضافه به چیزی می شود، ولی مضاف الیه نمی شود و «ویح زید و ویحا له و ویح له» گفته می شود.

**[ترجمه]

هین جدا فی جنب التقوی لاشتراط قبوله بها و لذا نبهه علی ذلک و الحاصل أنه لما کان کلامه مبنیا علی أن المدار علی قلة العمل و کثرته نهاه عن ذلک.

الثالث ما قیل إن الأقوال و الأفعال یختلف حکمها باختلاف النیات و القصود و هو لم یقصد بهذا القول أن عمله ضعیف قلیل بالنظر إلی عظمة الحق و ما یستحقه من العبادة و إنما قصد به ضعفه و قلته لذاته و بینهما فرق ظاهر و الأول هو الاعتراف بالتقصیر دون الثانی.

الرابع أنه علیه السلام لما علم أن المفضل یعتد بعمله و یعده کثیرا و إنما یقول ذلک تواضعا و إخفاء للعمل نهاه عن ذلک.

و فی القاموس رفق فلانا نفعه کأرفقه و وطء الرحل کنایة عن کثرة الضیافة قال فی القاموس رجل موطأ الأکناف کمعظم سهل دمث کریم مضیاف أو یتمکن فی ناحیته صاحبه غیر مؤذی و لا ناب به موضعه (1)

و فی النهایة فی قوله صلی الله علیه و آله أحاسنکم أخلاقا الموطئون أکنافا هذا مثل و حقیقته من التوطئة و هو التمهید و التذلیل و فراش وطی ء لا یؤذی جنب النائم و الأکناف الجوانب أراد الذین جوانبهم وطئة یتمکن فیها من یصاحبهم و لا یتأذی انتهی و قیل توطئة الرحل کنایة عن التواضع و التذلل.

فإذا ارتفع له الباب من الحرام أی ظهر له ما یدخله فی الحرام من مال حرام أو فرج حرام و غیر ذلک لیس عنده أی العمل الکثیر الذی کان عند صاحبه.

**[ترجمه]«فذکرنا الأعمال» یعنی درباره کم و زیادی اعمال و یا دخالت اعمال در ایمان انسان صحبت کردیم.

ما اضعف عملی: این ترکیب یا فعل تعجب است. به این معنا که «یا للاسف! اعمال من چقدر کم و بی ارزش است!» که ظاهر مطلب همین فعل تعجب بودن است. و یا اینکه ما نافیه است و «اضعف» متکلم از باب تفعیل است، یعنی من اعمال خود را کم و بی ارزش نمی دانم. بنا بر معنای اول (تاسف از کمی عمل) در اعتراض حضرت به مفضل و امر کردن او به استغفار، اشکال و ایرادی توهم می شود. چون در اخبار و احادیث دستور داده شده که انسان همیشه باید خود را مقصر بداند و هیچ وقت با نظر عجب و خوش بینی به خود و اعمال خود ننگرد. مفضل هم با تاسف و تحسر به خود و اعمال خود نگاه می کند، ولی در عین حال حضرت می فرماید.

مه استغفر اللَّه: مثل اینکه این دستور حضرت با مضامین اخبار منافات دارد.ولی ممکن است این ایراد و توهم را به چند وجه پاسخ داد:

1.

اینکه نهی و بازداشتن از فتوا دادن بدون مدرک شرعی باشد، نه اینکه منظور این باشد که اعتراف به تقصیر و کوتاهی در عمل نکند.

2.

اینکه مفضل چون محور سعادت را عمل قرار داد، چنین به دست می آید که نظر او فقط به عمل است و باید اتکا و اعتماد به عمل داشت، با اینکه چنین نیست و عمل در مقابل تقوا ارزشی ندارد، چون شرط قبولی عمل،تقوا است و لذا حضرت او رابه این قسمت هشدار می دهد خلاصه اینکه چون اساس حرف مفضل بر کمی و زیادی عمل بود، حضرت خاطرنشان کرد و او را از این نظر باز داشت.

3.

آنچه که گفته شده به طور کلی گفتارها و کردارها جهات مختلفی دارد که از هر جهت حکم و دستور جداگانه ای دارد و مفضل مقصودش این نبوده که عمل من در برابرعظمت پروردگار اندک و ناچیز است و من آن گونه عبادت و بندگی که شایسته ذات اقدس حق باشد ندارم. حرف مفضل از این جهت است که می خواهد بگوید اعمال من فی حد نفسه اندک است و من توفیق عبادت زیاد را نداشته و ندارم و فرق است بین این دو جهت. جهت اولی اعتراف به تقصیر است در برابر عظمت خالق، ولی جهت دوم قطع نظر از عظمت خالق، تاسف از کم توفیقی است، نه اعتراف به تقصیر و کم ارزشی.

4.

اینکه چون حضرت خود می دانست که مفضل عمل خود را قابل توجه و اعتماد می داند و عملش را زیاد می بیند و اینکه این جمله را (عمل من خیلی کم است) بر زبان آورده از لحاظ تواضع و پنهان داشتن عمل است، از این جهت حضرت او را نهی فرمود و امر به استغفار کرد.

و رفق جیرانه در قاموس - . قاموس 1 : 32 - گوید: «رفق فلانا و ارفقه» ثلاثی مجرد و مزید هر دو یعنی سود رسانید و باز در همین روایت است که «یوطّی رحله» کنایه از مهمانی کردن زیاد است. در قاموس گوید: «رجل موطّأ الأکناف» بر وزن معظّم یعنی نرم و خوش خلق و بزرگوار و مهمان نواز و یا به این معنا که انسان در کنار شخص آسایش داشته و مورد اذیت و بی مهری قرار نگیرد. و در نهایه روایتی نبوی نقل کرده که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «خوشخوترین شما افرادی است که برای پذیرش دیگران آماده تر باشد.» و گفته است که این جمله مثل است و حقیقت و ریشه اش از ماده توطئه است که به معنای آمادگی و نرمش است .

و فراش وطئ: بستر نرم که موجب ناراحتی کسی که می خوابد نشود.«اکناف» به معنای جوانب و اطراف است و مقصود این است که افراد خوش خلق آنانی هستند که هر کس در اطراف و جوانب آنها باشد، آسایش دارد و در اذیت نیست و گفته شده که «توطئة الرّحل» کنایه از تواضع و نرمش و فروتنی است.

فاذا ارتفع له الباب من الحرام: یعنی اگر برای او راه دخول در حرام پیش بیاید، وارد می شود. «لیس عنده» یعنی آن اعمال که نزد دیگری بود، نزد این نیست.

**[ترجمه]

**[ترجمه]امامت و تبصره: سکونی از حضرت باقر از پدر بزرگوارش از پدرانش علیهم السلام نقل کرده که حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «اطاعت و فرمانبری، نور و روشنایی

چشم است.»

**[ترجمه]

هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ وَ الْحَسَنِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَاسِعٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: أَوْصَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَنْ أَقُولَ الْحَقَّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً(1)

وَ تَمَامُ الْخَبَرَ فِی أَبْوَابِ الْمَوَاعِظِ(2).

وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ: قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قُلِ الْحَقَّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً(3).

**[ترجمه]خصال: عبداللَّه بن صامت از ابوذر غفاری رحمه اللَّه نقل کند که پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به من سفارش فرموده که حق را بگویم، هر چند تلخ و ناگوار باشد... و دنباله این روایت در باب های مواعظ و اندرزهاست. - . خصال 2 : 3 -

و در روایت دیگری است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به ابوذر فرمود: «حق را بگو، هر چند تلخ و ناگوار باشد.» - . معانی الاخبار: 332 و خصال 2 : 104 و امالی طوسی 2 : 138 -

**[ترجمه]

علیه السلام أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ سَلَکَ الطَّرِیقَ الْوَاضِحَ وَرَدَ الْمَاءَ وَ مَنْ خَالَفَ وَقَعَ فِی التِّیهِ (1).

**[ترجمه]نهج البلاغه: فرمود: «مردم چیزی از امور دینی را به منظور به دست آوردن دنیا ترک نمی کنند، مگر اینکه خداوند پیشامد زیانبارتر از آن مقدار که سود برده را برای آنان مقرر می دارد.» - . نهج البلاغه 2 : 166 - و فرمود: «هر کس در برابر حق جبهه گیری کند، نابود می شود.» - . نهج البلاغه 2 : 187 - و فرمود: «حق سنگین و گوارست، ولی باطل سبک و ناگوارا.» - . نهج البلاغه 2 : 235 -

همچنین فرمود: «برترین مردم کسی است که در نظرش عمل بر طبق حق و حقیقت محبوب تر باشد از طرفداری باطل، گرچه برای او سودمند و باعث زیادی ثروت او شود.» و فرمود: «هان ای مردم! در راه پیمودن حق و هدایت و سعادت، از جهت کمی تعداد طرفداران آن هیچ وحشتی به خود راه ندهید که توده مردم بر سر سفره ای جمع شده اند که مدت سیری و لذتش بسیار کم، ولی گرسنگی و ناراحتی طولانی و ممتدی را دنبال دارد.» و حضرت سخنان خود را ادامه داد، تا آنجا که فرمود: «ای مردم! هر کس راه روشن حق و حقیقت را بپیماید، به سرچشمه زلال آب می رسد و هر کس با حق مخالفت کند، در بیابان حیرت و ضلالت سرگردان است.» - . نهج البلاغه 1 : 258 -

**[ترجمه]

وَ یَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْعُیُونِ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ أَوَی وَحْدَهُ وَ لَمْ یَأْوِ مَعَ الطُّیُورِ اسْتَأْنَسَ بِرَبِّهِ وَ اسْتَوْحَشَ مِنَ الطُّیُورِ(1).

**[ترجمه]امالی صدوق:یونس بن ظبیان گوید: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «خداوند به یکی از انبیای بنی اسرائیل چنین وحی کرد: «اگر دوست داری مرا در بهشت ملاقات نمایی، پس باید در این دنیا زندگی کنی تک و تنها غریب وار، بدون انس با این مردم پست و با حزن و اندوه و ترسناک، و فراری از مردم مانندتک پرنده ای که در بیابان های قفر در پروازست؛ از بالای درختان می خورد؛ از آب چشمه سارها می آشامد و شب که فرا می رسد، تنها در جایی می ماند، با پرنده های دیگر هم آشیانه نمی شود و با خدای خویش مانوس است و از پرندگان گریزان و هراسان.» - . امالی صدوق: 119 -

**[ترجمه]