قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (1)

طه: قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی إلی قوله تعالی إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی (2)

القلم: وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ وَ ما هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ (3)

الفلق: وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ(4)

lt;meta info="- یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ – إلی قوله - فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَینَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ مَا هُم بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ - . بقره / 102 -

{ به مردم سحر می آموختند – تا این قول خدای متعال - و [لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند. هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند}

- فَلَمَّا أَلْقَوا سَحَرُوا أَعْینَ َ النَّاسِ وَ اسْترَْهَبُوهُمْ وَ جَاءُوا بِسِحْرٍ عَظِیمٍ - . اعراف / 116 -

{ و چون افکندند، دیدگان مردم را افسون کردند و آنان را به ترس انداختند و سحری بزرگ در میان آوردند}

- وَ لَا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ - . یونس / 77 -

{ و حال آنکه جادوگران رستگار نمی شوند}

- قَالَ مُوسَی مَا جِئْتُم بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لَا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِین - . یونس / 81 -

{ موسی گفت: «آنچه را شما به میان آوردید سحر است. به زودی خدا آن را باطل خواهد کرد. آری، خدا کار مفسدان را تأیید نمی کند}

- وَ قَالَ یَابَنِیَّ لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّقَةٍ وَ مَا أُغْنِی عَنکُم مِّنَ اللَّهِ مِن شَی ْءٍ إِنِ الحُْکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکلَّْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ * وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُم مَّا کَانَ یُغْنیِ عَنْهُم مِّنَ اللَّهِ مِن شَیءٍ إِلَّا حَاجَةً فیِ نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضَیهَا وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِّمَا عَلَّمْنَاهُ وَ لَکِنَّ أَکْثرََ النَّاسِ لَا یَعْلَمُون - . یوسف / 67 و 68 -

{ و گفت: «ای پسران من، [همه] از یک دروازه [به شهر] درنیایید، بلکه از دروازه های مختلف وارد شوید، و من [با این سفارش،] چیزی از [قضای] خدا را از شما دور نمی توانم داشت. فرمان جز برای خدا نیست. بر او توکل کردم، و توکل کنندگان باید بر او توکل کنند.» و چون همان گونه که پدرانشان به آنان فرمان داده بود وارد شدند، [این کار] چیزی را در برابر خدا از آنان برطرف نمی کرد جز اینکه یعقوب نیازی را که در دلش بود، برآورد. و بی گمان، او از [برکت] آنچه بدو آموخته بودیم دارای دانشی [فراوان] بود، ولی بیشتر مردم نمی دانند}

- قَالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ أَنهََّا تَسْعَی – إلی قوله -

إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَ لَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی - . طه / 66 - 69 -

{گفت: « [نه،] بلکه شما بیندازید.» پس ناگهان ریسمانها و چوبدستی هایشان، بر اثر سحرشان، در خیال او، [چنین] می نمود که آنها به شتاب می خزند. – تا این قول خدای متعال - در حقیقت، آنچه سرهم بندی کرده اند، افسونِ افسونگر است، و افسونگر هر جا برود رستگار نمی شود.»}

- وَ إِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیزُْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سمَِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ * وَ مَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ - . قلم / 51 و 52 -

{و آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند، و می گفتند: «او واقعاً دیوانه ای است.» و حال آنکه [قرآن] جز تذکاری برای جهانیان نیست}

- وَ مِن شَرِّ النَّفَّثَاتِ فیِ الْعُقَدِ * وَ مِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ - . فلق / 4 و 5 -

{و از شرّ دمندگان افسون در گره ها، و از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد}

**[ترجمه]

و قال البیضاوی المراد بالسحر ما یستعان فی تحصیله بالتقرب إلی الشیطان مما لا یستقل به الإنسان و ذلک لا یستتب إلا لمن یناسبه فی الشرارة و خبث النفس فإن التناسب شرط فی التضام و التعاون و بهذا یمیز الساحر عن النبی و الولی و أما ما یتعجب منه کما یفعله أصحاب الحیل بمعونة الآلات و الأدویة أو یریه صاحب خفة الید فغیر مذموم و تسمیته سحرا علی التجوز أو لما فیه من الدقة لأنه فی الأصل لما خفی سببه (1).

و قال الشیخ قدس سره فی التبیان قیل فی معنی السحر أربعة أقوال أحدها أنه خدع و مخاریق و تمویهات لا حقیقة لها یخیل إلی المسحور أن لها حقیقة. و الثانی أنه أخذ بالعین علی وجه الحیلة و الثالث أنه قلب الحیوان من صورة إلی صورة و إنشاء الأجسام علی وجه الاختراع فیمکن الساحر أن یقلب الإنسان حمارا و ینشئ أجساما و الرابع أنه ضرب من خدمة الجن و أقرب الأقوال الأول لأن کل شی ء خرج عن العادة الجاریة فإنه سحر لا یجوز أن یتأتی من الساحر و من جوز شیئا من هذا فقد کفر لأنه لا یمکن مع ذلک العلم بصحة المعجزات الدالة علی النبوات لأنه أجاز مثله علی جهة الحیلة و السحر(2).

و قال النیسابوری السحر فی اللغة عبارة عن کل ما لطف مأخذه و خفی سببه و منه الساحر العالم و سحره خدعه و السحر الرئة و فی الشرع مختص بکل أمر یختفی سببه و یتخیل علی غیر حقیقته و یجری مجری التمویه و الخداع و قد یستعمل مقیدا فیما یمدح و یحمد و هو السحر الحلال

قَالَ صلی الله علیه و آله: إِنَّ مِنَ الْبَیَانِ لَسِحْراً.

ثم السحر علی أقسام منها سحر الکلدانیین الذین کانوا فی قدیم الدهر و هم قوم یعبدون الکواکب و یزعمون أنها هی المدبرة لهذا العالم و منها تصدر الخیرات

ص: 3

و الشرور و السعادة و النحوسة و یستحدثون الخوارق بواسطة تمزیج القوی السماویة بالقوی الأرضیة و هم الذین بعث الله إبراهیم علیه السلام مبطلا لمقالتهم. و منها سحر أصحاب الأوهام و النفوس القویة بدلیل أن الجذع الذی یتمکن الإنسان من المشی علیه لو کان موضوعا علی الأرض لا یمکنه المشی علیه لو کان کالجسر و ما ذاک إلا لأن تخیل السقوط متی قوی أوجبه و قد اجتمعت الأطباء علی نهی المرعوف عن النظر إلی الأشیاء الحمر و المصروع عن النظر إلی الأشیاء القویة اللمعان و الدوران و ما ذلک إلا لأن النفوس خلقت مطیعة للأوهام و اجتمعت الأمم علی أن الدعاء مظنة الإجابة و أن الدعاء باللسان من غیر طلب نفسانی قلیل الأثر و الإصابة بالعین مما اتفق علیه العقلاء. و منها سحر من یستعین بالأرواح الأرضیة و هو المسمی بالعزائم و تسخیر الجن. و

منها التخییلات الآخذة بالعیون و تسمی بالشعبدة(1). و منها الأعمال العجیبة التی تظهر من الآلات المرکبة علی النسب الهندسیة أو لضرورة الخلاء و من هذا الباب صندوق الساعات و علم جر الأثقال و هذا لا یعد من السحر عرفا لأن لها أسبابا معلومة یقینیة. و منها الاستعانة بخواص الأدویة و الأحجار. و منها تعلیق القلب و هو أن یدعی الساحر أنه قد عرف الاسم الأعظم و أن الجن ینقادون له فی أکثر الأمور فإذا اتفق أن کان السامع ضعیف العقل قلیل التمییز اعتقد أنه حق و تعلق قلبه بذلک و حصل فی قلبه نوع من الرعب و حینئذ تضعف القوی الحساسة فیتمکن الساحر من أن یفعل فیه ما شاء. و منها السعی بالنمیمة و التضریب من وجوه خفیة لطیفة انتهی. و هذا فذلکة مما نقلنا عن الرازی فی باب عصمة الملائکة.

ص: 4

و قال أیضا فی قوله سبحانه فَیَتَعَلَّمُونَ أی فیتعلم الناس من الملکین ما یفرقون به بین المرء و زوجه إما لأنه إذا اعتقد أن السحر حق کفر فبانت منه امرأته و إما لأنه یفرق بینهما بالتمویه و الاحتیال کالنفث فی العقد و نحو ذلک مما یحدث الله عنده الفرک و النشوز ابتلاء منه لأن السحر له أثر فی نفسه بدلیل قوله وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أی بإرادته و قدرته لأنه إن شاء أحدث عند ذلک شیئا من أفعاله و إن شاء لم یحدث و کان الذی یتعلمون منهما لم یکن مقصورا علی هذه الصورة و لکن سکون المرء و رکونه إلی زوجه لما کان أشد خصت بالذکر لیدل بذلک علی أن سائر الصور بتأثیر السحر فیها أولی انتهی. و قد مر من تفسیر الإمام علیه السلام فَیَتَعَلَّمُونَ یعنی طالبی السحر مِنْهُما یعنی مما کتبت الشیاطین علی ملک سلیمان من النیرنجات و مما أنزل علی الملکین ببابل هاروت و ماروت یتعلمون من هذین الصنفین ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ هذا من یتعلم للإضرار بالناس یتعلمون التضریب بضروب الحیل و النمائم و الإیهام أنه قد دفن فی موضع کذا و عمل کذا لیحبب المرأة إلی الرجل و الرجل إلی المرأة أو یؤدی إلی الفراق بینهما وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ أی ما المتعلمون لذلک بضارین به مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ یعنی بتخلیة الله و علمه فإنه لو شاء لمنعهم بالجبر و القهر. و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی فَلَمَّا أَلْقَوْا أی فلما ألقی السحرة ما عندهم من السحر احتالوا فی تحریک العصی و الحبال بما جعلوا فیها من الزئبق حتی تحرکت بحرارة الشمس و غیر ذلک من الحیل و أنواع التمویه و التلبیس و خیل إلی الناس أنها تتحرک علی ما تتحرک الحیة و إنما سحروا أعین الناس لأنهم أروهم شیئا لم یعرفوا حقیقته و خفی ذلک علیهم لبعده منهم لأنهم لم یخلوا الناس السحر لا حقیقة له لأنه لو صارت حیات حقیقة لم یقل الله سبحانه سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ بل کان یقول فلما ألقوا صارت حیات انتهی (1).

ص: 5

و قال الرازی احتج القائلون بأن السحر محض التمویه بهذه الآیة قال القاضی لو کان السحر حقا لکانوا قد سحروا قلوبهم لا أعینهم فثبت أن المراد أنهم تخیلوا أحوالا عجیبة مع أن الأمر فی الحقیقة ما کان علی وفق ما تخیلوه. قال الواحدی بل المراد سحروا أعین الناس أی قلبوها عن صحة إدراکها بسبب تلک التمویهات (1). و قال الطبرسی وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ أی لا یظفرون بحجة و لا یأتون علی ما یدعونه ببینة و إنما هو تمویه علی الضعفة. ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ أی الذی جئتم به من الحبال و العصی

السحر لا ما جئت به إن الله سیبطل هذا السحر الذی عظمتموه (2) إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ إن الله لا یهیئ عمل من قصد إفساد الدین و لا یمضیه و یبطله حتی یظهر الحق من الباطل (3). و قال فی قوله لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ خاف علیهم العین لأنهم کانوا ذوی جمال و هیئة و کمال و هم إخوة أولاد رجل واحد عن ابن عباس و الحسن و قتادة و الضحاک و السدی و أبو مسلم و قیل خاف علیهم حسد الناس إیاهم و أن یبلغ الملک قوتهم و بطشهم فیحبسهم أو یقتلهم خوفا علی ملکه عن الجبائی و أنکر العین و ذکر أنه لم یثبت بحجة و جوزه کثیر من المحققین و رووا فیه الخبر

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ الْعَیْنَ حَقٌّ تَسْتَنْزِلُ الْحَالِقَ.

و الحالق المکان المرتفع من الجبل و غیره فجعل صلی الله علیه و آله العین کأنها تحط ذروة الجبل من قوة أخذها و شدة بطشها

وَ وَرَدَ فِی الْخَبَرِ: أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعَوِّذُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام بِأَنْ یَقُولَ أُعِیذُکُمَا بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّةِ مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ وَ هَامَّةٍ وَ مِنْ کُلِّ عَیْنٍ لَامَّةٍ.

و روی أن إبراهیم

ص: 6

علیه السلام عوذ ابنیه و أن موسی علیه السلام عوذ ابنی هارون بهذه العوذة و روی أن بنی جعفر بن أبی طالب کانوا غلمانا بیضا فقالت أسماء بنت عمیس یا رسول الله إن العین إلیهم سریعة أ فأسترقی لهم من العین فقال صلی الله علیه و آله نعم

وَ رُوِیَ: أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام رَقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَهُ الرُّقْیَةَ وَ هِیَ بِسْمِ اللَّهِ أَرْقِیکَ مِنْ کُلِّ عَیْنِ حَاسِدٍ اللَّهُ یَشْفِیکَ.

وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: لَوْ کَانَ شَیْ ءٌ یَسْبِقُ الْقَدَرَ لَسَبَقَتْهُ الْعَیْنُ.

ثم اختلفوا فی وجه تأثیر الإصابة بالعین فروی عن عمرو بن بحر الجاحظ أنه قال لا ینکر أن ینفصل من العین الصائبة إلی الشی ء المستحسن أجزاء لطیفة تتصل به و تؤثر فیه و یکون هذا المعنی خاصة فی بعض الأعین کالخواص فی بعض الأشیاء و قد اعترض علی ذلک بأنه لو کان کذلک لما اختص ذلک ببعض الأشیاء دون بعض و لأن الأجزاء تکون جواهر و الجواهر متماثلة و لا یؤثر بعضها فی بعض و قال أبو هاشم إنه فعل الله بالعادة لضرب من المصلحة و هو قول القاضی و رأیت فی شرح هذا للشریف الأجل الرضی الموسوی قدس الله روحه کلاما أحببت إیراده فی هذا الموضع قال إن الله یفعل المصالح بعباده علی حسب ما یعلمه من الصلاح لهم فی تلک الأفعال التی یفعلها فغیر ممتنع أن یکون تغییره نعمة زید مصلحة لعمرو و إذا کان تعالی یعلم من حال عمرو أنه لو لم یسلب زیدا نعمته أقبل علی الدنیا بوجهه و نأی عن الآخرة بعطفه و إذا سلب نعمة زید للعلة التی ذکرناها

عوضه (1) عنها و أعطاه بدلا منها عاجلا و آجلا فیمکن أن یتأول قوله علیه السلام العین حق علی هذا الوجه علی أنه قد روی عنه علیه السلام ما یدل علی أن الشی ء إذا عظم فی صدور العباد وضع الله قدره و صغر أمره و إذا کان الأمر علی هذا فلا ینکر تغییر حال بعض الأشیاء عند نظر بعض الناظرین إلیه و استحسانه له و عظمه فی صدره و فخامته فی عینه

کَمَا رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا سُبِقَتْ نَاقَتُهُ الْعَضْبَاءُ وَ کَانَتْ إِذَا سُوبِقَ بِهَا لَمْ تُسْبَقْ مَا رَفَعَ الْعِبَادُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا وَضَعَ اللَّهُ مِنْهُ.

و یجوز

ص: 7

أن یکون ما أمر به المستحسن للشی ء عند الرؤیة من تعویذه بالله و الصلاة علی رسول الله صلی الله علیه و آله قائما فی المصلحة مقام تغییر حالة الشی ء المستحسن فلا تغییر(1)

عند ذلک لأن الرائی لذلک قد أظهر الرجوع إلی الله تعالی و الإعاذة به فکأنه غیر راکن إلی الدنیا و لا مغتر بها انتهی کلامه رضی الله عنه.

وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ أی و ما أدفع من قضاء الله من شی ء إن کان قد قضا علیکم الإصابة بالعین أو غیر ذلک إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ أی ما الحکم إلا لله عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ فهو القادر علی أن یحفظکم من العین أو من الحسد و یردکم علی سالمین.

وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ أی لیفوضوا أمورهم (2)

إلیه و لیثقوا به وَ لَمَّا دَخَلُوا مصر مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ أی من أبواب متفرقة کما أمرهم أبوهم یعقوب ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ إلخ أی لم یکن دخولهم مصر کذلک یغنی عنهم (3) أی یدفع عنهم شیئا أراد الله إیقاعه من حسد أو إصابة عین و هو علیه السلام کان عالما بأنه لا ینفع حذر من قدر و لکن کان ما قاله لبنیه حاجة فی قلبه فقضی یعقوب تلک الحاجة أی أزال به اضطراب قلبه لأن لا یحال علی العین مکروه یصیبهم و قیل معناه أن العین لو قدر أن تصیبهم لأصابتهم و هم متفرقون کما تصیبهم مجتمعین.

قال إِلَّا حاجَةً استثناء لیس من الأول بمعنی و لکن حاجة وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ أی لذو یقین و معرفة بالله لِما عَلَّمْناهُ من أجل تعلیمنا إیاه أو یعلم ما علمناه فیعمل به وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ مرتبة یعقوب فی العلم (4).

ص: 8

قال البیضاوی لا یعلمون سر القدر و أنه لا یغنی عنه الحذر(1).

و قال الرازی قال جمهور المفسرین إنه خاف من العین علیهم و لنا هاهنا مقامان:

المقام الأول إثبات أن العین حق و الذی یدل علیه وجهان الأول إطباق المتقدمین من المفسرین علی أن المراد من هذه الآیة ذلک و الثانی مَا رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ یُعَوِّذُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام ثم ذکر بعض ما مر من الأخبار إلی أن قال

وَ الْخَامِسُ: دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْتَ أُمِّ سَلَمَةَ وَ عِنْدَهَا صَبِیٌّ یَشْتَکِی فقال (2)

[فَقَالَتْ] یَا رَسُولَ اللَّهِ أَصَابَتْهُ الْعَیْنُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَسْتَرْقُونَ لَهُ مِنَ الْعَیْنِ.

السَّادِسُ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله: الْعَیْنُ حَقٌّ وَ لَوْ کَانَ شَیْ ءٌ یَسْبِقُ الْقَدَرَ لَسَبَقَتِ الْعَیْنُ الْقَدَرَ.

السابع قالت عائشة کان یأمر العائن أن یتوضأ ثم یغتسل منه المعین الذی أصیب بالعین.

المقام الثانی فی الکشف عن ماهیته فنقول إن الجبائی أنکر هذا المعنی إنکارا بلیغا و لم یذکر فی إنکاره شبهة فضلا عن حجة و أما الذین اعترفوا به و أقروا بوجوده فقد ذکروا فیه وجوها الأول قال الجاحظ تمتد من العین أجزاء فتتصل بالشخص المستحسن فتؤثر و تسری فیه کتأثیر اللسع و السم و النار و إن کان مخالفا فی وجه التأثیر لهذه الأشیاء قال القاضی و هذا ضعیف لأنه لو کان الأمر کما قال لوجب أن یؤثر فی الشخص الذی لا یستحسن کتأثیره فی المستحسن.

و اعلم أن هذا الاعتراض ضعیف و ذلک لأنه إذا استحسن شیئا فقد یحب بقاءه کما إذا استحسن ولد نفسه و بستان نفسه و قد یکره بقاءه کما إذا استحسن الحاسد بحصول شی ء حسن لعدوه فإن کان الأول فإنه یحصل عند ذلک الاستحسان خوف

ص: 9

شدید من زواله و الخوف الشدید یوجب انحصار الروح فی داخل القلب فحینئذ یسخن القلب و الروح جدا و تحصل فی الروح الباصر کیفیة قوة مسخنة و إن کان الثانی فإنه یحصل عند ذلک الاستحسان حسد شدید و حزن عظیم بسبب حصول تلک النعمة لعدوه و الحزن أیضا یوجب انحصار الروح فی داخل القلب و تحصل فیه سخونة شدیدة.

فثبت أن عند الاستحسان القوی یسخن الروح جدا فیسخن شعاع العین بخلاف ما إذا لم یستحسن فإنه لا تحصل هذه السخونة فظهر الفرق بین الصورتین و لهذا السبب أمر الرسول صلی الله علیه و آله العائن بالوضوء و من أصابته العین بالاغتسال.

أقول :

علی ما ذکره إذا عاین شیئا عند استحسان شی ء آخر و حصول تلک الحالة فیه أو عند حصول غضب شدید علی رجل آخر أو حصول هم شدید من مصیبة أو خوف عظیم من عدو أن یؤثر نظره إلیه و إلی کل شی ء یعاینه و معلوم أنه لیس کذلک.

ثم قال الرازی الثانی قال أبو هاشم و أبو القاسم البلخی لا یمتنع أن یکون العین حقا و یکون معناه أن صاحب العین إذا شاهد الشی ء و أعجب به استحسانا کانت المصلحة له فی تکلیفه أن یغیر الله تعالی ذلک الشخص أو ذلک الشی ء حتی لا یبقی قلب ذلک المکلف متعلقا به فهذا التغییر غیر ممتنع ثم لا یبعد أیضا أنه لو ذکر ربه عند تلک الحالة و بعد عن الإعجاب و سأل ربه فعنده تتغیر المصلحة و الله سبحانه یبقیه و لا یفنیه و لما کانت هذه العادة مطردة لا جرم قیل العین حق.

الوجه الثالث هو قول الحکماء قالوا هذا الکلام مبنی علی مقدمة و هی أنه لیس من شرط المؤثر أن یکون تأثیره بحسب هذه الکیفیات المحسوسة أعنی الحرارة و البرودة و الرطوبة و الیبوسة بل قد یکون التأثیر نفسانیا محضا و لا تکون القوی الجسمانیة لها تعلق به و الذی یدل علیه أن اللوح الذی یکون قلیل العرض إذا کان موضوعا علی الأرض قدر الإنسان علی المشی علیه و لو کان موضوعا فیما بین جدارین عالیین لعجز الإنسان عن المشی علیه و ما ذاک إلا لأن خوفه من

ص: 10

السقوط منه یوجب سقوطه منه فعلمنا أن التأثیرات النفسانیة موجودة.

و أیضا إن الإنسان إذا تصور کون فلان مؤذیا له حصل فی قلبه غضب و سخن مزاجه فمبدأ تلک السخونة لیس إلا ذاک التصور النفسانی و لأن مبدأ الحرکات البدنیة لیس إلا التصورات النفسانیة و لما ثبت أن تصور النفس یوجب تغیر بدنه الخاص لم یبعد أیضا أن یکون بعض النفوس تتعدی تأثیراتها إلی سائر الأبدان فثبت أنه لا یمتنع فی العقل کون النفس مؤثرة فی سائر الأبدان و أیضا جواهر النفوس مختلفة بالماهیة فلا یمتنع أن تکون بعض النفوس بحیث یؤثر فی تغییر بدن حیوان آخر بشرط أن تراه و تتعجب منه فثبت أن هذا المعنی أمر محتمل و التجارب من الزمن الأقدم ساعدت علیه و النصوص النبویة نطقت به فعند هذا لا یبقی فی وقوعه شک و إذا ثبت هذا ثبت أن الذی أطبق علیه المتقدمون من المفسرین فی تفسیر هذه الآیة بإصابة العین کلام حق لا یمکن رده (1).

قوله تعالی یُخَیَّلُ قال الطبرسی الضمیر(2) راجع إلی موسی علیه السلام و قیل إلی فرعون أی یری الحبال و العصی مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی (3) و تعدو مثل سیر الحیات و إنما قال یُخَیَّلُ إِلَیْهِ لأنها لم تکن تسعی حقیقة و إنما تحرکت لأنهم جعلوا داخلها الزئبق فلما حمیت الشمس طلب الزئبق الصعود فحرکت الشمس ذلک فظن أنها تسعی (4).

إِنَّما صَنَعُوا أی إن الذی صنعوه أو إن صنیعهم کَیْدُ ساحِرٍ أی مکره و حیلته وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ أی لا یظفر ببغیته إذ لا حقیقة للسحر حَیْثُ أَتی أی حیث کان من الأرض و قیل لا یفوز الساحر حیث أتی بسحره لأن الحق یبطله (5).

ص: 11

و قال قدس سره فی قوله تعالی وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا إن هی المخففة من الثقیلة(1) لَیُزْلِقُونَکَ أی (2)

یقتلونک و یهلکونک عن ابن عباس و کان یقرؤها کذلک و قیل لیصرعونک عن الکلبی و قیل یصیبونک بأعینهم عن السدی و الکل یرجع فی المعنی إلی الإصابة بالعین و المفسرون کلهم علی أنه المراد فی الآیة و أنکر الجبائی ذلک و قال إن إصابة العین لا تصح.

و قال الرمانی و هذا الذی ذکره غیر صحیح لأنه غیر ممتنع أن یکون الله تعالی أجری العادة بصحة ذلک لضرب من المصلحة و علیه إجماع المفسرین و جوزه العقلاء فلا مانع منه و قیل إن الرجل منهم کان إذا أراد أن یصیب صاحبه بالعین تجوع ثلاثة أیام ثم کان یصفه فیصرعه بذلک و ذلک بأن یقول الذی (3)

أراد أن یصیبه بالعین لا أری کالیوم إبلا أو شاة أو ما أراد أی کإبل أراها الیوم فقالوا للنبی صلی الله علیه و آله کما کانوا یقولون (4) لما أرادوا أن یصیبوه بالعین عن الفراء و الزجاج و قیل معناه أنهم ینظرون إلیک عند تلاوة القرآن و الدعاء إلی التوحید نظر عداوة و بغض و إنکار لما یسمعونه و تعجب منه فیکادون یصرعونک بحدة نظرهم و یزیلونک عن موضعک.

و هذا مستعمل فی الکلام یقولون نظر إلی فلان نظرا یکاد یصرعنی و نظرا یکاد یأکلنی فیه و تأویله کله أنه نظر إلی نظرا لو أمکنه معه أکلی أو أن یصرعنی لفعل عن الزجاج.

لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ یعنی القرآن وَ یَقُولُونَ مع ذلک إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ وَ ما هُوَ أی القرآن إِلَّا ذِکْرٌ أی شرف لِلْعالَمِینَ إلی أن تقوم الساعة أو مذکر لهم قال

ص: 12

الحسن دواء إصابة العین أن یقرأ الإنسان هذه الآیة انتهی (1).

قوله أی کإبل کأنه حمل قوله أو ما أراد علی تغییر ترکیب الکلام و لا یخفی بعده بل الظاهر أن المعنی أو ما أراد أن یصیبه بالعین سوی الإبل فیذکره مکانهما.

و قال رحمه الله فی نزول سورة الفلق قیل إن لبید بن أعصم الیهودی سحر(2) رسول الله صلی الله علیه و آله ثم دس ذلک فی بئر لبنی زریق فمرض رسول الله صلی الله علیه و آله فبینما هو نائم إذ أتاه ملکان فقعد أحدهما عند رأسه و الآخر عند رجلیه فأخبراه بذلک و أنه فی بئر

ذروان فی جف طلعة تحت راعوفة و الجف قشر الطلع و الراعوفة حجر فی أسفل البئر یقف علیه المائح (3)

فانتبه رسول الله صلی الله علیه و آله و بعث علیا علیه السلام و الزبیر و عمارا فنزحوا ماء تلک البئر ثم رفعوا الصخرة و أخرجوا الجف فإذا فیه مشاطة رأس و أسنان من مشطه و إذا فیه معقد فیه إحدی عشرة عقدة مغروزة بالإبر فنزلت هاتان السورتان فجعل کلما یقرأ آیة انحلت عقدة و وجد رسول الله خفة فقام فکأنما أنشط من عقال.

وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ أَرْقِیکَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ یُؤْذِیکَ مِنْ حَاسِدٍ وَ عَیْنٍ وَ اللَّهُ یَشْفِیکَ و رووا ذلک عن عائشة و ابن عباس و هذا لا یجوز لأن من وصف بأنه مسحور فکأنه قد خبل عقله و قد أبی الله سبحانه ذلک فی قوله وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا و لکن یمکن أن یکون الیهودی أو بناته علی ما روی اجتهدوا فی ذلک فلم یقدروا علیه و أطلع الله نبیه صلی الله علیه و آله علی ما فعلوه من التمویه حتی استخرج و کان ذلک دلالة

ص: 13

علی صدقه صلی الله علیه و آله و کیف یجوز أن یکون المرض من فعلهم و لو قدروا علی ذلک لقتلوه و قتلوا کثیرا من المؤمنین مع شدة عداوتهم لهم.

و قال فی سبحانه وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ معناه و من شر النساء الساحرات اللاتی ینفثن فی العقد و إنما أمر بالتعوذ من شر السحرة لإیهامهم أنهم یمرضون و یصحون و یفعلون أشیاء(1) من النفع و الضرر و الخیر و الشر و عامة الناس یصدقونهم فیعظم بذلک الضرر فی الدین و لأنهم یموهون (2)

أنهم یخدمون الجن و یعلمون الغیب و ذلک فساد فی الدین ظاهر فلأجل هذا الضرر أمر بالتعوذ من شرهم.

و قال أبو مسلم النفاثات النساء اللاتی یملن آراء الرجال و یصرفنهم عن مرادهم و یردونهم إلی آرائهن لأن العزم و الرأی یعبر عنهما بالعقد فعبر عن حلهما بالنفث فإن العادة جرت أن من حل عقدا نفث فیه.

وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ فإنه یحمله الحسد علی إیقاع الشر بالمحسود فأمر بالتعوذ من شره و قیل إنه أراد من شر نفس الحاسد و من شر عینه فإنه ربما أصاب بهما فعان و ضر و قد جاء فی الحدیث أن العین حق و قد مضی الکلام فیه.

وَ رُوِیَ: أَنَّ الْعَضْبَاءَ نَاقَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمْ تَکُنْ تُسْبَقُ فَجَاءَ أَعْرَابِیٌّ عَلَی قَعُودٍ لَهُ فَسَابَقَ بِهَا فَسَبَقَهَا فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی الصَّحَابَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ لَا یَرْفَعَ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا وَضَعَهُ.

وَ رَوَی أَنَسٌ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ رَأَی شَیْئاً یُعْجِبُهُ فَقَالَ اللَّهُ الصَّمَدُ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ لَمْ یَضُرَّ شَیْئاً.

وَ رَوَی أَنَسٌ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله: کَانَ کَثِیراً مَا یُعَوِّذُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهما السلام بِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ.

انتهی (3).

ص: 14

و أقول قال فی النهایة فی حدیث سحر النبی صلی الله علیه و آله بئر ذروان بفتح الذال و سکون الراء بئر لبنی زریق بالمدینة.

و قال الراعوفة هی صخرة تترک فی أسفل البئر إذا حفرت تکون ناتئة هناک فإذا أرادوا تنقیة البئر جلس علیها المنقی.

و قیل هی حجر یکون علی رأس البئر یقوم المستقی علیه و یروی بالثاء المثلثة بمعناها و قال فی حدیث سحر النبی صلی الله علیه و آله أنه جعل فی جف طلعة الجف وعاء الطلع و هو الغشاء الذی یکون فوقه و یروی فی جب طلعة أی فی داخلها.

و قال القعود من الدواب ما یقتعده الرجل للرکوب و الحمل و لا یکون إلا ذکرا و القعود من الإبل ما أمکن أن یرکب.

و قال البیضاوی وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ و من شر النفوس أو النساء السواحر اللاتی یعقدن عقدا فی خیوط و ینفثن علیها و النفث بالفتح النفخ مع ریق و تخصیصه لما روی أن یهودیا سحر النبی صلی الله علیه و آله فی إحدی عشرة عقدة فی وتر دسه فی بئر فمرض علیه السلام فنزلت المعوذتان و أخبره جبرئیل بموضع السحر فأرسل علیا علیه السلام فجاء به فقرأهما علیه فکان کلما قرأ آیة انحلت عقدة و وجد بعض الخفة.

و لا یوجب ذلک صدق الکفرة فی أنه مسحور لأنهم أرادوا به أنه مجنون بواسطة السحر و قیل المراد بالنفث فی العقد إبطال عزائم الرجال بالحیل مستعار من تلیین العقدة بنفث الریق لیسهل حلها.

وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ إذا أظهر حسده و عمل بمقتضاه (1).

و قال الرازی اختلفوا فی أنه هل یجوز الاستعاذة بالرقی و العوذة أم لا منهم من قال إنه یجوز ثم ذکر احتجاجهم بالروایات المتقدمة و غیرها و من الناس من منع من الرقی

لِمَا رُوِیَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الرُّقَی وَ قَالَ علیه السلام

ص: 15

إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً لَا یَکْتَوُونَ وَ لَا یَسْتَرْقُونَ وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ.

وَ قَالَ علیه السلام: لَمْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ مَنِ اکْتَوَی وَ اسْتَرْقَی.

و اختلفوا فی التعلیق أیضا فمنهم من منع لبعض الأخبار و منهم من جوز.

سُئِلَ الْبَاقِرُ علیه السلام عَنِ التَّعْوِیذِ یُعَلَّقُ عَلَی الصِّبْیَانِ فَرَخَّصَ فِیهِ وَ اختلفوا فی النفث أیضا فمنهم من أنکر عن عکرمة لا ینبغی للراقی أن ینفث و لا یمسح و لا یعقد إلی آخر ما قال (1).

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله در مورد قول خدای متعال که فرموده: « یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ »{ به مردم سحر می آموختند} گفته: سحر، کهانت، نیرنگ همانند هستند، گفته می شود: سَحَرَه یَسحَرَه سِحرًا . مؤلف العین گفته: سحر کاری است که انسان را به شیاطین نزدیک می سازد و از جمله موارد سحر، چشم بندی است، که چشم انسان را می بندد تا اینکه گمان کنی که مسئله همان است که تو می بینی، در حالی که مسئله آن گونه که تو می بینی نیست. پس سحر کاری است پنهانی، که به خاطر پنهان بودن سبب آن، شیء را بر خلاف صورت آن می نمایاند و آن را از جنس خود- در ظاهر- تغییر می دهد اما آن را از جنس خودش- در حقیقت- تغییر نمی دهد، آیا این قول خدای متعال را نمی بینی که می فرماید: « بر اثر سحرشان، در خیال او، [چنین] می نمود که آنها به شتاب می خزند ». - . مجمع البیان 1 : 17 -

و طبرسی در مورد قول خدای متعال « مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ » ،{ چیزهایی که به وسیله آن جدایی بیفکنند } گفته: در آن چند وجه است:

وجه اول اینکه آن ها یکی از زن و یا شوهر را بر دیگری آشفته سازند و او را در نزد دیگری دشمن کنند تا اینکه این کار به جدائی بینجامد از قتاده. وجه دوم اینکه آن ها یکی از زوجین را گمراه کنند و او را به کفر و شرک به خدای متعال وادارند تا بدین وسیله از دیگری که مؤمن و پای بند به دین خود است جدا شود به خاطر اختلاف مذهب و تفاوت دین. وجه سوم اینکه میان زن و شوهر سخن چینی و کنند تا اینکه کار آن ها به تفرقه و جدایی از هم بکشد. « إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ » ،{جز باخواست خدا} یعنی با دانش خدا که در این صورت این جمله تهدید است یا با واگذاری خدا. - . مجمع البیان 1 : 176 (باتلخیص) -

بیضاوی در تفسیرش گفته: منظور از سحر چیزی است که در به دست آوردن آن از تقرب به شیطان کمک گرفته می شود و از جمله کارهایی است که از انسان به تنهایی برنمی آید و آن کار تنها از کسی که در بدی و خبث نفس همچون شیطان باشد انجام می پذیرد ، زیرا متناسب بودن با هم شرط به هم پیوستن و همکاری است، و از اینجا است که ساحر از پیامبر و ولی خدا متمایز می شود. اما چیزهایی که انسان از آن تعجب می کند مانند کارهایی که حیله گران با کمک ابزارها و داروها انجام می دهند یا تردستان آن را نشان می دهند ناپسند نیست و نامیدن آن ها به سحر از باب مجاز است یا به خاطر ظرافتی است که در آن است چون سحر در اصل به چیزی گفته می شود که سبب آن پنهان است. - . انوار التنزیل 1 : 102 -

شیخ طوسی قدس سره در التبیان گفته: در معنای سحر چهار قول گفته شده است:

اول اینکه سحر نیرنگ ها و کارهای غیرعادی و غیر واقعی است که حقیقت ندارد ولی به انسان سحر شده وانمود می شود که حقیقت است. دوم اینکه سحر چشم بندی است به صورت نیرنگ بازی. سوم اینکه سحر صورت جانداری را به صورت دیگرتبدیل کردن و اجسامی را پدید آوردن است و ساحر می تواند آدمی را به خر تبدیل کند و اجسامی پدید آورد. چهارم اینکه یک نوع خدمت به جنّیان است. و قول درست تر همان قول نخست است زیرا هر آنچه از عادت رایج خارج شود سحر است و جایز نیست که از ساحر سر بزند و هر که آن را جایز بداند کافر است، زیرا با جواز آن شناخت درستی معجزات که دلیل نبوت ها هستند، امکان ندارد زیرا ]او که سحر را جایز بداند[ آن را با حیله و سحر هم جایز می داند. - . التبیان 1 : 374 -

نیشابوری گفته: سحر در لغت هر آنچه است که ماخذ آن لطیف و سبب آن پنهان است و ساحر دانشمند هم از آن نام گرفته است و سَحَرَه یعنی به او نیرنگ زد، و سَحر شُش است و در شرع سحر مختص به هر کاری که سبب آن مخفی باشد و بر خلاف حقیقت نمایش داده شود است، و در ردیف غیر واقعی نشان دادن و نیرنگ زدن است، و گاهی در خصوص مواردی که پسندیده است، به کار می رود که آن همان سحر حلال است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به راستی برخی گفته ها سحر هستند.

سحر چند قسم است:

1.

سحر کلدانی ها که در دوران باستان بودند و مردمی ستاره پرست بودند و می پنداشتند که آن ها تدبیرکنندگان جهان هستند و خوبی ها و بدی ها و سعادت و نحس بودن از آن ها صادر می شود، و چیز های خارق العاده پدید می آوردند به وسیله مخلوط کردن نیروهای آسمانی با نیروهای زمینی و آنان همان کسانی هستند که خدا ابراهیم علیه السّلام را برای باطل کردن گفتارشان فرستاد.

2.

سحر اصحاب اوهام و نفوس قوی، به دلیل اینکه تنه درخت خرما اگر روی زمین باشد، انسان بر روی آن راه می رود ولی اگر پل باشد نمی تواند بر روی آن راه برود و دلیل آن تنها این است که وقتی تخیل سقوط قوت بگیرد، اتفاق می افتد، اطباء اتفاق نظر دارند بر بازداشتن انسان خون دماغ شده از نگاه کردن به چیزهای سرخ و آدم غشی از نگاه کردن به چیزهای درخشان و چرخان، و دلیل آن تنها این است که نفوس مطیع وهم آفریده شده اند، همه امت ها اتفاق نظر دارند که دعا اثر بخش است، و دعای زبانی بدون میل درونی کم اثر است و چشم زخم هم مورد اتفاق همه عقلا است .

3.

سحر کسانی که از ارواح زمینی کمک می گیرند که آن را عزائم و تسخیر جن می نامند.

4.

چشم بندی ها که آن را شعبده می نامند.

5.

کارهای شگفت آوری که به وسیله ابزارهای مکانیکی بر پایه نسبت های هندسی و یا از طریق خلأ انجام می شود و ساعت و علم بالا بردن اشیاء سنگین از این دسته هستند و این ها در عرف سحر شمرده نمی شوند چون اسباب معلوم و یقینی دارند.

6.

کمک گرفتن از خواص داروها و سنگ ها

7.

تسخیر دل، و آن این است که ساحر ادعا کند که اسم اعظم را می داند و جنیان در بیشتر امور فرمانبردار او هستند. پس اگر شنونده دارای عقل ضعیف و قدرت تشخیص کم باشد گمان می کند که آن حق است و دل به آن می سپارد و در دل او هراسی پدید می آید و در این هنگام نیروهای حساس او ضعیف می شود و ساحر می تواند با او هر چه می خواهد بکند.

8.

سخن چینی و دو به همزنی از راه های پنهانی و ظریف – پایان -

این خلاصه ای است از آنچه ما از رازی در باب عصمت فرشته ها نقل کردیم.

و طبرسی در تفسیر قول خدای پاک و منزه که فرموده: «فَیَتَعَلَّمُونَ» ،{آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند} گفته: یعنی مردم از دو فرشته آنچه را با آن میان شوهر و زنش جدائی بیندازند یاد می گرفتند، یا برای آنکه انسان وقتی اعتقاد پیدا کرد که سحر حق است، کافر می شود و زنش از او جدا می شود و یا به خاطر اینکه سحر با غیر واقع نمایی و نیرنگ آن ها را از هم جدا می کند مانند دمیدن در گره و چیزهایی مانند آن، که خدا برای آزمودن اختلاف و ناسازگاری نزد آن پدید می آورد، چون خود سحر اثر دارد به دلیل این گفته خدای متعال که فرموده: « وَ مَا هُم بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ » ،{ بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند } یعنی با اراده و نیروی او، چون او اگربخواهد در هنگام سحر فعلی از افعال خود را پدید می آورد و اگر بخواهد پدید نمی آورد. و آنچه مردم از آن دو فرشته می آموختند، منحصر در این مورد نبوده ولی چون آرامش انسان و میل او به همسرش شدیدترین میل است، آن را نام برده تا بفهماند که سایر موارد در اثرگذاشتن سحر در آن ها اولویت دارند - پایان-

و در تفسیر امام علیه السّلام گذشت که «فَیَتَعَلَّمُونَ» یعنی سحر طلبان « مِنْهُمَا » یعنی از نیرنگ هایی که شیطان ها بر ملک سلیمان نوشتند و از آنچه بر دو فرشته هاروت و ماروت در بابل نازل شد، از این دو صنف، یاد گرفتند « مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَینَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ » ،{ چیزهایی که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند} و این گروه کسانی هستند که برای اینکه به مردم زیان بزنند سحر یاد گرفته اند، و یاد گرفتند دو به هم زنی را با نیرنگ های مختلف و سخن چینی ها و دلفریبی به اینکه در فلان جا دعا زیر خاک کرده اند و فلان کار را کرده اند تا زن را محبوب شوهر و شوهر را محبوب زن گردانند یا اینکه باعث شود تا زن و شوهر از هم جدا شوند. « وَ مَا هُم بِضَارِّینَ بِهِ » ،{ هر چند نمی توانستند به وسیله آن زیان برسانند} یعنی آن ها فراگیرنده سحر نسیتند تا ضرر زننده به آن باشند. « مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ » ،{ به احدی بدون فرمان خدا} یعنی ]مگر[ با واگذاری خدا و علم خدا، چون خدا اگر بخواهد به زور جلوی آن ها را می گیرد.

طبرسی رحمه الله در تفسیر این قول خدای متعال که فرموده: « فَلَمَّا أَلْقَوْا » ،{ و چون افکندند} گفته: یعنی وقتی ساحران آنچه از سحر در نزد خود داشتند را انداختند و در جنبانیدن عصاها و ریسمان ها به وسیله جیوه ای که درون آن ها قرار داده بودند حیله کردند تا با گرمای خورشید آن عصا ها و ریسمان ها حرکت کردند و نیرنگ ها انواع غیر واقع نمایی های دیگر و مردم خیال کردند عصا ها و ریسمان ها حرکت می کنند همان گونه که مارها حرکت می کند، آن ها چشم های مردم را سحر کردند چون به آن ها چیزی نشان دادند که حقیقت آن را نمی دانستند، و چون مردم از آن دور بودند سحر بر آن ها مخفی بود چون آن ها نمی گذاشتند مردم بین آن ها بروند و این دلیل است که سحر حقیقت ندارد، زیرا اگر عصا ها و ریسمان ها در واقع مار شده بودند خدای پاک و منزه نمی فرمود: « سَحَرُوا أَعْینَ َ النَّاسِ » ،{ دیدگان مردم را افسون کردند} بلکه می فرمود: « فلما ألقوا صارت حیات » ]یعنی وقتی عصا ها و ریسمان ها را انداختند تبدیل به مار شدند[ – پایان - . - . مجمع البیان 4 : 461 -

رازی در تفسیرش گفته: دلیل آنان که می گویند سحر، صرف ظاهرسازی است این آیه است. قاضی گفته: اگر سحر حقیقت داشت، دل هایشان را سحر کرده بودند نه چشم هایشان را. پس ثابت شد که مقصود آن است که آن ها حالت های عجیبی را تخیّل کردند در حالی که امر در واقع بر طبق آنچه تخیّل کرده بودند نبود.

واحدی گفته: مقصود این است که چشم های مردم را سحر کردند یعنی چشم ها را به سبب آن غیر واقع نمایی ها از درک درستش باز داشتند. - . تفسیر الرازی 14 : 203 -

طبرسی در مجمع گفته: «وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ» ،{ و حال آنکه جادوگران رستگار نمی شوند} یعنی با دلیل پیروز نمی شوند و دلیلی بر ادعای خود نمی آورند و کار آن ها تنها غیر واقع نمایی برای ناتوانان است.

« مَا جِئْتُم بِهِ السِّحْرُ » ،{ آنچه را شما به میان آوردید سحر است} یعنی ریسمان ها و عصاهایی که آورده اید سحر است، نه آنچه من آورده ام. « به زودی خدا آن سحر شما را که آن را بزرگ جلوه داده اید، - . در منبع آن را انجام داده اید آمده است. - باطل خواهد کرد. « إِنَّ اللَّهَ لَا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِین » ،{آری، خدا کار مفسدان را تأیید نمی کند} خدا کار کسانی که قصد فاسد کردن دین را دارند فراهم نمی کند و آن را تایید نمی کند و آن را باطل می کند تا حق از باطل جدا شود. - . مجمع البیان 5 : 126 -

و در مورد این قول خداوند متعال که فرمود: «لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ» ،{ ای پسران من، [همه] از یک دروازه [به شهر] درنیایید} گفته: از چشم زخم بر آن ها ترسید، چون آن ها همه دارای جمال و شکل و کمال بودند و با هم برادر و فرزندان یک پدر بودند، این سخن از ابن عباس، حسن، قتاده، ضحاک، سدی و ابو مسلم نقل شده است .

و گفته شده: از حسد مردم بر آن ها ترسید و اینکه مبادا گزارش نیرو و قوت آن ها به پادشاه برسد و آن ها را به خاطر از ترس بر حکومت خود زندان کند یا بکشد ، این سخن از جبائی نقل شده است، و او چشم زخم را نپذیرفته و گفته با دلیل ثابت نشده است، ولی بسیاری از محققان آن را پذیرفته اند و در مورد آن روایتی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نقل کرده اند که حضرت فرمود: « چشم زخم درست است حالق را فرو می آورد» و حالق مکان مرتفع از کوه و غیر کوه است. پس حضرت چشم را تا آنجا اثر بخش دانسته که قله کوه را نابود می کند به خاطر قدرت و شدت گیرائیش.

در خبری وارد شده که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم امام حسن و امام حسین علیهما السلام را با این کلمات ]به خدا[ پناه می داد: « شما را از شر هر شیطان خیال انگیز و از شر هر چشم چشم زننده به کلمات تامه خداوند پناه می دهم» و روایت شده است که ابراهیم علیه السّلام دو پسرش را و موسی علیه السّلام دو پسر هارون را با همین دعا پناه داد. روایت شده است که پسران جعفر بن ابی طالب، پسرانی سفید چهره بودند، اسماء بنت عمیس گفت: یا رسول اللَّه زود چشم می خورند، آیا دعای چشم زخم برایشان بگیرم؟ فرمود: آری و روایت شده است که جبرئیل علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را از چشم زخم حفظ کرد و دعای آن را به ایشان یاد داد و آن دعا این است: « به نام خدا تو را از شر هر چشم حسد ورزنده ای حفظ می کنم، خدا تو را شفا دهد » و روایت شده است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «اگر چیزی بر قَدَر پیش می افتاد چشم زخم بر آن سبقت می گرفت».

علما در اینکه چگونه چشم زخم اثر می کند اختلاف دارند. از عمروبن بحر الجاحظ روایت شده گه گفته : بعید نیست که از چشم شور اجزاء لطیفی جدا شده و به سمت چیز نیکو می رود و بر روی آن اثر می گذارد و این معنی اختصاص به برخی از چشم ها دارد مانند خواصی که در پاره ای از چیزهای دیگر است. و به آن اعتراض شده که اگر چنین بود نباید آن خاصیت به برخی از اشیاء اختصاص پیدا می کرد، علاوه بر اینکه اجزاء جوهرند، و جوهرها مثل هم هستند و برخی بر دیگری اثر گذار نیستند. و ابو هاشم گفته: اثر عادتا کار خدا است که آن هم به خاطر وجود مصلحت است و نظر قاضی هم چنین است.

در شرح این موضوع سخنی از شریف اجل رضی موسوی – قدس الله روحه- دیدم که خواستم در اینجا بیاورم. او گفته: خدا با بنده هایش با مصلحت رفتار می کند، بر اساس آنچه برای آن ها در آن کارهایی که انجام می دهد مصلحت می داند، و رواست که تغییر دادن نعمت زید به صلاح عمرو باشد، و هنگامی که خدای متعال از حال عمرو می داند که اگر نعمت زید را نگیرد، عمرو به خاطر مهربانی به زید به دنیا روی می آورد و از آخرت دور می شود. و هنگامی که خدا نعمت زید را از او به خاطر علتی که آن را ذکر کردیم می گیرد، آن نعمت را جایگزین می کند، و در دنیا یا آخرت عوض آن را به او می دهد و می توان این قول پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم را که فرمود: «چشم زخم حقیقت دارد» بر این وجه تاویل کرد. بر این اساس که از ایشان روایتی آمده که دلالت می کند که هرگاه چیزی در دل های بندگان بزرگ شد خدا ارزش آن را پایین می آورد، و آن چیز را کوچک می کند و هنگامی که امر این گونه باشد، بعید نیست که حال برخی از چیزها در نظر برخی از بینندگان تغییر کند و کسی چیزی را نیکو پندارد و در دل او آن چیز، بزرگ باشد و در چشم او آن چیز، با ارزش باشد، چنانچه روایت شده است که حضرت – زمانی که شتر شکافته گوش ایشان در مسابقه پیروز شد و هرگاه با آن شتر مسابقه داده می شد، شتری بر آن سبقت نمی گرفت- فرمود: « بندگان چیزی را بالا نبردند مگر اینکه خدا آن را پست کرد. و ممکن است که آنچه دستور داده شده که کسی که چیزی به چشمش نیکو بیاید، در هنگام دیدن آن به خدا پناه برد و بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم صلوات بفرستد، در مصلحت، جایگزین تغییر حالت آن چیز نیکو شمرده شده، باشد. پس در آن حالت تغییری ایجاد نمی شود، چون بیننده آن تغییر، بازگشت به خدا کرده و به او پناه برده است پس گویا که به دنیا تمایل ندارد و فریب آن را نخورده است.- سخن او که خدا از او راضی باد پایان یافت-

« وَ مَا أُغْنِی عَنکُم مِّنَ اللَّهِ مِن شَی ْءٍ » ،{ و من [با این سفارش،] چیزی از [قضای] خدا را از شما دور نمی توانم داشت} یعنی اگر خدا بر شما چشم زخم یا غیر آن را قضا کرده است، من چیزی از قضای خدا را از شما دور نمی کنم. « إِنِ الحُْکْمُ إِلَّا لِلَّهِ » یعنی حکم فقط از آن خداست « عَلَیْهِ تَوَکلَّْتُ » ،{بر او توکل کردم} پس او توانا است بر این که شما را از چشم زخم و حسد حفظ کند و سالم به من بازگرداند.

« وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ » ،{ و توکل کنندگان باید بر او توکل کنند} یعنی همه باید کارهای خود را به او واگذار کنند و به او اعتماد کنند. « وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُم » ،{و چون همان گونه که پدرانشان به آنان فرمان داده بود وارد شدند} یعنی از درهای مختلف وارد مصر شدند همان گونه که]پدرشان[ یعقوب به آن ها امر کرده بود « مَّا کَانَ یُغْنیِ عَنْهُم – الخ-» ،{ [این کار] چیزی را در برابر خدا از آنان برطرف نمی کرد- تا آخر آیه- } یعنی آن گونه وارد شدن آن ها به مصر هم آن ها را بی نیاز نکرد یعنی حسد یا چشم زخمی که خدا اراده وقوع آن را کرده بود، از آن ها دور نکرد ، و حضرت یعقوب علیه السلام می دانست که حَذَر در برابر قَدَر اثری ندارد ولی آنچه به پسرانش گفت حاجتی بود در دلش و یعقوب آن حاجت را روا کرد یعنی با آن اضطراب دلش را از بین برد، برای اینکه امر ناخوشایندی که به ایشان می رسد به چشم زخم نسبت داده نشود.

طبرسی گفته: و کلمه « حَاجَةً » استثنائی است که از اول به معنی و لکن حاجة نیست. « وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ » یعنی صاحب یقین و معرفت به خدا است. « لمَا عَلَّمْنَاهُ » به خاطر تعلیم ما به او یا اینکه او آنچه را ما به او یاد دادیم می داند و به آن عمل می کند. « وَ لَکِنَّ أَکْثرََ النَّاسِ لَا یَعْلَمُون » ،{ ولی بیشتر مردم نمی دانند} نشان دهنده مرتبه یعقوب در علم است - . مجمع البیان 5 : 249 و 250 - . بیضاوی گفته: مردم راز قدر را نمی دانند و اینکه قَدَر انسان را از حَذَر بی نیاز نمی کند - . انوار التنزیل 1 : 603 - . و رازی گفته: همه مفسرین گفته اند که یعقوب از چشم زخم بر فرزندانش ترسید و در اینجا دو مقام وجود دارد:

مقام اول: اثبات اینکه چشم زخم حق است.

دو دلیل است که بر آن دلالت می کند: اول: اتفاق نظر مفسرین متقدم بر اینکه مراد از این آیه همان است. دوم: آنچه روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امام حسن و امام حسین علیهما السلام را با دعا از چشم زخم حفظ می کرد. سپس رازی برخی از روایاتی که قبلا گذشت را آورده تا اینکه گفته: و پنجم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خانه ام سلمه وارد شدند، در نزد او پسر بچه ای بود که ناله می کرد، ام سلمه گفت یا رسول اللَّه او را چشم زده اند، ایشان فرمود: مگر دعای چشم زخم برایش نگرفتید؟ ششم: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: « چشم زخم حقیقت دارد و اگر چیزی بر قَدَر پیش می افتاد چشم زخم برآن سبقت می گرفت». هفتم: عایشه می گوید: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به کسی که چشم زده می فرمود وضوبگیرد، سپس کسی که چشم خورده از آب آن غسل کند.

مقام دوم: در شناخت ماهیت چشم زخم

می گوییم: جبائی شدیدا آن را رد کرده و در مورد رد خود هیچ شبهه ای هم نکرده تا چه رسد به اینکه دلیلی بیاورد، اما آن ها که آن را پذیرفته اند برای آن دلایلی آوردند:

اول: جاحظ گفته: اجزائی از چشم جدا می شود و به شخص چشم خورده می رسد و اثر می کند و همان گونه که گزش و زهر و آتش اثر می کند، این اجزاء در وجود شخص چشم خورده جریان می یابد، اگرچه نحوه اثر کردنش با این اشیاء متفاوت است. قاضی گفته: این دلیل ضعیف است، چون اگر مسئله آن گونه که او گفته باشد باید همان گونه که بر کسی که از او خوشش آمده اثر می گذارد، بر کسی که از او خوشش نیامده هم اثر بگذارد.

بدان که این اعتراض ضعیف است، زیرا اگر از چیزی خوشش بیاید، گاهی دوست دارد که باقی بماند مانند وقتی که از فرزند و بوستان خودش خوشش می آید و گاهی دوست ندارد که باقی بماند مانند وقتی که حسود از آنچه که برای دشمن او دارد پدید می آید خوشش بیاید. در صورت اول به همراه خوش آمدن ترس زیادی از نابودی آن به وجود می آید و این ترس زیاد موجب گرفتار شدن روح در داخل قلب می شود و در این هنگام قلب و روح به شدت گرم می شود و در روح بینای انسان نوعی نیروی گرم کننده ایجاد می شود. و در صورت دوم به همراه خوش آمدن حسد زیاد و اندوه بزرگی از فراهم آمدن آن نعمت برای دشمنش در او ایجاد می شود که موجب گرفتاری روح در قلب شده و در آن گرمی زیادی ایجاد می شود. پس ثابت شد که در هنگام خوش آمدن زیاد روح انسان به شدت گرم می شود و به دنبال آن شعاع چشم انسان نیز گرم می شود برخلاف زمانی که خوشش نیاید، که دیگر این گرمی ایجاد نمی شود. پس فرق بین این دو حالت آشکار شد و به خاطر همین هم پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به کسی که چشمش شور است، امر کردند که وضو بگیرد و به چشم خورده امر کردند که غسل کند.

من می گویم: بر اساس گفته رازی اگر شخص شور چشم چیزی را ببیند در حالی که از چیز دیگری خوشش آمده و آن حالت در او ایجاد شود و یا هنگامی که غضب شدیدی در او بر علیه کسی دیگر ایجاد شود و یا از مصیبتی ناراحتی زیادی پیدا کند و یا ترس زیادی از دشمن در او ایجاد شود، باید نگاه او در آن چیز دیگر و هر چیزی که آن را می بیند اثر گذار باشد، در حالی که معلوم است که این گونه نیست.

سپس رازی گفته:

دوم: ابو هاشم و ابو القاسم بلخی گفتنه اند: محال نیست که چشم زخم حقیقت داشته باشد و معنایش این باشد که وقتی که شور چشم چیزی را ببیند و از چیزی که دیده خوشش بیاید، مصلحت او در تکلیفش این است که خدای متعال آن شخص یا آن چیز را تغییر دهد تا او به آن دل نبندد، و این تغییر نشدنی نیست. و باز بعید نیست که اگر در آن حالت پروردگارخود را به یاد آورد و از تعجب کردن دور شود و از خدا خواهش کند، مصلحت در نزد او تغییر کند و خدای سبحان آن چیز را باقی نگه دارد و آن را نابود نکند و چون این عادت، رایج بوده به ناچار گفته اند: «چشم زخم حقیقت دارد».

سوم: سخن حکما است که گفته اند: این سخن بر پایه یک مقدمه است و آن این است که شرط آنچه اثر می کند این نیست که اثر کردن آن بر اساس چیزهایی که حس می شود یعنی گرمی و سردی و تری و خشکی باشد بلکه گاهی اوقات تاثیر نفسانی محض است که نیروهای جسمانی به آن ارتباطی ندارد و آنچه بر آن دلالت می کند آن است که تخته کم پهنا اگر روی زمین باشد، انسان می تواند بر روی آن راه برود ولی اگر بین دو دیوار بلند باشد، نمی تواند بر روی آن راه برود و دلیل آن فقط آن است که ترس او از افتادن موجب افتادن او از آن می شود. پس دانستیم که تاثیرات نفسانی وجود دارند.

و همچنین اگر انسان تصور کند که فلانی به او آزار می رساند، در دل او خشم ایجاد می شود و مزاج او گرم می شود. پس مبدأ آن گرمی فقط آن تصور نفسانی است و چون مبدأ حرکت های جسمی فقط تصورات نفسانی است؛ و از آنجائی که ثابت شد که تصور کردن نفس موجب تغییر خاصی در بدن انسان می شود ؛همچنین بعید نیست که تاثیرات بعضی از نفوس به بدن های دیگر برسد. پس ثابت شد که اثرگذار بودن نفس بر بدن های دیگر از نظر عقلی امکان دارد و همچنین جوهرهای نفوس در ماهیت با هم متفاوت هستند پس امکان دارد که برخی از نفوس به گونه ای باشند که در تغییر بدن حیوان دیگر موثر باشند، به شرط اینکه آن را ببینند و از آن تعجب کنند. پس ثابت شد که چشم زخم چیز ممکنی است و تجربه های از زمان قدیم هم موید آن است و روایت های نبوی هم آن را ذکر کرده است پس با این شرایط هیچ شکی در اتفاق افتادن آن وجود ندارد. و وقتی این ثابت شد، ثابت می شود که آنچه مفسرین متقدم در تفسیر این آیه به چشم زخم، بر آن اتفاق نظر داشته اند، سخن درستی است و نمی توان آن را رد کرد - . تفسیر الرازی 18 : 172 - 174 - .

در مورد این قول خدای متعال که فرمود: « یُخَیَّلُ » {در خیال او، [چنین] می نمود} طبرسی گفته: ضمیر - . در آیه قرآن: ضمیر در «إلیه» - به موسی علیه السلام بر می گردد و گفته شده به فرعون بر می گردد یعنی می بیند که ریسمان ها و عصاهای آن ها به خاطر سحر ساحران می شتابد و مانند خزیدن مارها حرکت می کند. و علت اینکه فرموده: « یُخَیَّلُ إِلَیْهِ » آن است که آن ها حقیقتا نمی شتافتند بلکه چون ساحران داخل آن ها جیوه ریخته بودند حرکت می کردند، وقتی خورشید گرم می شود جیوه می خواهد بالا برود پس خورشید آن را حرکت می دهد و او گمان می کند که آن ریسمان ها و عصاها می شتابند - . مجمع البیان 7 : 18 - .

« إِنَّمَا صَنَعُوا » یعنی آنچه که آن را ساختند و یا دست ساخته آن ها « کَیْدُ سَاحِرٍ » یعنی مکر و حیله آن ساحر است. « وَ لَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ » یعنی به آرزویش نمی رسد، چون سحر حقیقت ندارد « حَیْثُ أَتی » یعنی هرجای از زمین که باشد و گفته شده ساحر هرجا سحر خود را بیاورد پیروز نمی شود چون حق آن را باطل می کند - . همان 7 : 20 - .

و طبرسی – قدس سره- در تفسیر این قول خدای متعال که فرمود: «وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا» {و آنان که کافر شدند، چیزی نمانده بود} گفته: « إِنْ » مُخَفَّفه از ثقیله - . مُثَقّله هم گفته می شود - است. « لَیزُْلِقُونَکَ » یعنی تو را بکشند و هلاک کنند. از ابن عباس نقل شده است که آن را آنگونه قرائت می کرده است و از قول کلبی گفته شده یعنی: تو را بر خاک می افکنند و از قول سدّی نقل شده که یعنی: تو را چشم بزنند و همه این ها به چشم زخم باز می گردد و همه مفسرین بر این نظرند که منظور از آیه همان چشم زخم است. ولی جبّائی آن را رد کرده و گفته: چشم زخم حقیقت ندارد.

و رمانی گفته: این چیزی که جبّائی ذکر کرده درست نیست، زیرا امکان دارد که خدا برای یک مصلحتی عادت رایج را بر صحت آن قرار داده باشد و

مفسرین بر آن اجماع دارند و عقلا هم آن را جایز می دانند پس مانعی در آن نیست. و گفته شده که مردی از میان آن شور چشمان وقتی قصد چشم زدن به دیگری را داشت سه روز گرسنه می ماند و سپس آن را توصیف می کرد و با این کار آن را به خاک می افکند و آن کار اینگونه بود که کسی - . در منبع آمده: به کسی که می خواست... - که می خواست چشم بزند می گفت: مانند امروز شتری یا گوسفندی (یا هرچیز دیگری که می خواست) نمی بینم یعنی مانند شتری که امروز آن را می بینم و از فرّاء و زجاج نقل است که وقتی خواستند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را هم چشم بزنند همان گونه که می گفتند، گفتند. و گفته شده: معنای آیه آن است که آن ها هنگام تلاوت قرآن و فراخواندن به توحید، با دیده دشمنی و بغض و انکار نسبت به آنچه آن را می شنوند و تعجب از آن به تو نگاه می کنند و نزدیک است که به تندی نگاه خود تو را به خاک افکنند و از جایگاهت برکنند.

و این تعبیر در سخن به کار می رود که می گویند: فلانی به من چنان نگاه کرد که نزدیک بود من را به خاک افکند و نگاهی که نزدیک بود من را در آن نگاه بخورد و تاویل همه آن عبارت این است که به من چنان نگاه کرد که اگر با آن نگاه برایش ممکن بود من را بخورد یا من را به خاک افکند آن کار را می کرد، این از زجاج نقل شده است.

« لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ » { چون ذکر را شنیدند} یعنی قرآن « وَ یَقُولُونَ » {و می گفتند} به همراه آن « إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ وَ مَا هُوَ » { او واقعا دیوانه ای است و حال آنکه آن چیزی نیست} یعنی قرآن « إِلَّا ذِکْرٌ » {جز قرآن} یعنی شرف « لِّلْعَالَمِینَ » {برای جهانیان} تا روز قیامت یا اینکه یادآوری کننده برای آنان است. حسن گفته: داروی چشم زخم آن است که انسان این آیه را بخواند. - . مجمع البیان 10 : 341 - - پایان-

این سخن نقل شده از فرّاء و زجّاج که بالا آمد: « یعنی مانند شتری که امروز آن را می بینم » گویا این سخن « یا هرچیز دیگری که می خواست » را حمل بر تغییر ساختار کلام کرده است و نادرست بودن آن مخفی نیست بلکه ظاهرا معنایش این است که: یا آنچه می خواهد آن را چشم بزند به غیر از شتر، به خاطر همین هم آن را در هر دو جا ذکر کرده است.

و طبرسی- رحمه الله- درباره نزول سوره فلق گفته: لبید بن اعصم یهودی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم را سحر کرد و آن را در چاه بنی رزیق دفن کرد و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بیمار شدند و در حالی که ایشان خواب بودند دو فرشته نزد ایشان آمدند، یکی بالای سرایشان نشست و دیگری کنار پاهای ایشان، و به ایشان مسئله سحر را خبر دادند و اینکه سحر در چاه ذروان، داخل جفّ شکوفه خرما و زیر راعوفه است. و جفّ پوسته شکوفه خرما است و راعوفه سنگی است در پایین چاه که کسی که می خواهد آب بنوشد بر روی آن می ایستد. - . مَاح یَمیحُ مَیحًا و مَیحُوحَةً: با دستش یک مشت آب برداشت. -

و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم متوجه مسئله شدند و علی علیه السّلام را به همراه زبیر و عمار فرستادند و آن ها آب چاه را کشیدند و آن سنگ را برداشتند و آن پوسته شکوفه خرما را بیرون آوردند. در آن شانه ای بود و چند دندانه از شانه و در آن گره بندی بود که یازده گره داشت و با سوزن در آن کوبیده بودند. بعد از آن این دو سوره نازل شد و هر آیه ای که حضرت علی علیه السلام می خواندند گرهی باز می شد و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم احساس راحتی می کردند سپس حضرت برخاستند و گویا از بندی رها شده باشند.

و جبرئیل علیه السلام شروع به گفتن این دعا کرد : « به نام خدا تو را از هر چیزی که آزارت می دهد نجات می دهم، از جمله حسود و چشم شور ، و خدا تو را شفا دهد». این روایت را از عائشه و ابن عباس هم نقل کرده اند. و این جایز نیست زیرا کسی که به سحر شده توصیف شود گویا که عقلش از بین رفته در حالی که خدای سبحان آن را در مورد پیامبرش انکار کرده در این کلام خود که فرموده: « وَ قَالَ الظَّلِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا * انظُرْ کَیْفَ ضَرَبُواْ لَکَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّواْ » - . فرقان / 8 و 9 - { و ستمکاران گفتند: «جز مردی افسون شده را دنبال نمی کنید.» * بنگر چگونه برای تو مَثَلها زدند و گمراه شدند }.

ولی ممکن است بر اساس آنچه روایت شده، آن یهودی یا دخترانش در این باره تلاش کرده اند ولی نتوانستند آن را خوب انجام دهند و خدا پیامبرخود صلی الله علیه و آله و سلم را از فریب کاری که انجام داده بودند آگاه کرد تا اینکه آن را بیرون آوردند و آن دلیلی بر راستگوئی آن حضرت بود. و چگونه می تواند بیماری کار آنان باشد در حالی که اگر بر آن توانا بودند حتما او را می کشتند و بسیاری از مؤمنان را با وجود شدت دشمنی که نسبت به آن ها داشتند می کشتند! و طبرسی در مورد این قول خدای متعال که فرمود «مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ» گفته که معنایش این است: از شر زنان ساحر که در گره ها می دمند. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پناه بردن از شرّ ساحران فرمان داده شده برای اینکه آن ها وانمود می کنند که آن ها هستند که بیمار می کنند و تندرست می کنند و کارهای سود آور و زیان آور و خوب و بد انجام می دهند، و مردم عوام باور می کنند و به این واسطه زیان بزرگی به دین می رسد، و به خاطر اینکه آن ها وانمود می کنند که به جنیان خدمت می کنند و غیب می دانند، و این خود فساد آشکاری در دین است، و به خاطر همین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امر شده که از شر آن ها پناه ببرد.

ابو مسلم گفته: منظور از نفاثات زنانی هستند که آراء مردان را به سوی خود مایل می کنند و آن ها را از مراد خود باز می دارند و به سمت نظرات خود می کشند، چون از عزم و رأی به عقد تعبیر می شود از گشودن آن هم به دمیدن تعبیر کرده است، عادت بر این است که کسی که گرهی را می گشاید در آن می دمد.

« مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ » { از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد} زیرا حسد، حسود را وادار می کند تا به محسود بدی برساند بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امر شده که از شر او به خدا پناه برد و گفته شده که مقصود خدا پناه بردن از شرّ خود حسود و از شر چشمش است. چون چه بسا حسود با هر دو ضربه بزند، چشم زخم بزند و زیان برساند. و در حدیث آمده است که چشم زخم حقیقت دارد و سخن در باره آن گذشت.

و روایت شده است که عضباء شتر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همیشه در مسابقه جلو بود و یک عرب بیابانی سوار بر شتر خود آمد و با آن مسابقه داد و برنده شد و این مسئله برای صحابه سخت بود، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: بر خدا حق است که چیزی از دنیا را بالا نبرد مگر اینکه آن را پست کند.

و انس روایت کرده است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: هر کس چیزی ببیند که از آن حوشش بیاید و بگوید: « خدا بی نیاز است، هرچه خدا بخواهد، هیچ نیروئی موجود نیست جز با نیروی خدا» ضرری به آن نمی رساند. و انس روایت کرده است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم بسیار حسن و حسین علیهما السّلام را با این دو سوره پناه می داد. - . مجمع البیان 10 : 568 - 569 - – پایان-

و من می گویم: در نهایه گفته است: در حدیث سحر کردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم « بئر ذروان» باذال فتحه دار و راء ساکن، چاه بنی رزیق در مدینه بوده است.

و گفته: راعوفه همان سنگی است که در پایین چاه رها می شود و هنگامی که چاه حفر می شود آن سنگ خارج از آنجا است و هنگامی که می خواهند چاه را تمیز کنند تمیز کننده چاه بر روی آن می نشیند.

و گفته شده: که آن سنگی است که بر سر چاه است و کسی که آب می کشد بر روی آن می ایستد. و این کلمه با ثاء سه نقطه، به همان معنی روایت شده است. و گفته: در روایت سحر کردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده که سحر در جفّ شکوفه خرما قرار داده شده بود. و جفّ محفظه شکوفه خرما است و آن پوسته ای است که بر روی شکوفه خرما قرار دارد و روایت شده که سحر در جبّ شکوفه خرما یعنی در داخل آن بوده است.

و گفته: بر زمین نشستگان از میان چهارپایان، آن هایی هستند که شخص آن ها را برای سوار شدن و حمل بار بر زمین می نشاند و فقط چهارپایان نر هستند و برزمین نشستگان از میان شتران، آن هایی هستند که امکان سوار شدن دارند.

بیضاوی گفته: «مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ» یعنی از شر نفوس یا زنان ساحر که بر ریسمان ها گره می زنند و در آن می دمند. نفث - با فتحه- دمیدن همراه با آب دهان است و اختصاص دادن آن به خاطر این است که روایت شده که یک یهودی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را با یازده گره در بند کمان سحر کرد و آن را در چاهی پنهان کرد و آن حضرت بیمار شد و دو سوره ناس و فلق نازل شد و جبرئیل محل سحر را به ایشان خبر داد و ایشان علی علیه السّلام را فرستادند و حضرت آن را آورد و آن دو سوره را بر آن خواند و هر آیه ای که می خواند یک گره باز می شد و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم کمی احساس راحتی می کردند.

و این موجب راست بودن سخن کافران در اینکه ایشان را سحر شده خواندند، نمی شود زیرا منظور آن ها از آن سخن این بوده که ایشان به واسطه سحر دیوانه بوده اند، و گفته شده: مقصود از دمیدن در گره باطل کردن تصمیم مردان با نیرنگ ها است که استعاره گرفته شده از نرم کردن گره با دمیدن آب دهان در آن تا باز کردنش آسان شود.

«وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ» { از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد} وقتی است که حسدش را آشکار کند و بر اساس آن حسد رفتار کند. - . انوار التنزیل 2 : 627 -

رازی گفته: در اینکه آیا پناه برن به ورد جایز است؟ یا نه اختلاف نظر وجود دارد. برخی گفته اند که جایز است و این روایات گذشته و غیر آن را به عنوان دلیلشان آورده اند و برخی از مردم از دعا منع کرده اند به خاطر روایتی که جابر از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم روایت کرده و گفته : رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم از ورد نهی کرد و فرمود: خدا بندگانی دارد که نه برای درمان داغ می کنند و نه ورد می جویند و بر پروردگار خود توکل می کنند، و فرمود: به خدا توکل ندارد هر کس که داغ کند یا ورد بگیرد.

و همچنین در اینکه آیا آویختن دعا بر گردن جایز است یا نه؟ اختلاف است. بعضی به خاطر برخی از روایات آن را جایز ندانسته و بعضی آن را جایز دانسته اند. از امام باقر علیه السّلام در مورد دعایی که به گردن کودکان می آویزند سوال و حضرت آن را اجازه دادند و همچنین در دمیدن در گره هم اختلاف است که آیا جایز است یا نه؟ برخی آن را جایز نمی دانند و از عکرمه روایت شده است که برای دعانویس جایز نیست که بدمد یا دست بکشد یا گره زند. – تا آخر آنچه گفته است- - . مفاتیح الغیب 32 : 190 -

**[ترجمه]

یَزَلْ قَدِیماً وَ لَیْسَ یَضُرُّ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِی فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَهْلِ عَافِیَتِی مِنَ السِّحْرِ فَلْیَقُلِ اللَّهُمَّ رَبَّ مُوسَی الدُّعَاءَ فَإِنَّهُ إِذَا قَالَ ذَلِکَ لَمْ یَضُرَّهُ سِحْرُ سَاحِرٍ جِنِّیٍّ وَ لَا إِنْسِیٍّ أَبَداً.

**[ترجمه]جنة الامان: در روایت دعاهای راز قدسی آمده: ای محمّد سحر پیوسته از قدیم بوده و جز به اذن من زیانی ندارد، هر کس می خواهد از جمله افراد درامان مانده از سحر باشد باید بگوید: خدایا ای پروردگار موسی- تا آخر دعا- هرگاه کسی آن را بگوید سحر ساحر جنّی و ساحر انسانی هرگز به او ضرری نمی رساند. - . جنة الامان -

**[ترجمه]

**[ترجمه]زبدة البیان: از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: چشم زخم حالق را – و آن قله کوه است - پایین می آورد از قدرت و شدت گیرائیش. - . زبدة الیان -

**[ترجمه]

لهم خیر و إذا قطعوا أملهم أو رجاءهم من الله کان ذلک من الشر و أما الطیرة فإن فیها سوء الظن بالله و توقع البلاء و معنی التفؤل مثل أن یکون رجل مریض فیتفأل بما یسمع من کلام فیسمع آخر یقول یا سالم أو یکون طالب ضالة فیسمع آخر یقول یا واجد فیقع فی ظنه أنه یبرأ من مرضه أو یجد ضالته.

و قال فی حدیث عبد الله التَّمَائِمُ وَ الرُّقَی مِنَ الشِّرْکِ التمائم جمع تمیمة و هی خرزات کانت العرب تعلقها علی أولادهم یتقون بها العین فی زعمهم فأبطله الإسلام و إنما جعلها شرکا لأنهم أرادوا بها دفع المقادیر المکتوبة علیهم فطلبوا دفع الأذی من غیر الله الذی هو دافعه و قال فی حدیث عبد الله التولة من الشرک التولة بکسر التاء و فتح الواو ما یحبب المرأة إلی زوجها من السحر و غیره جعله من الشرک لاعتقادهم أن ذلک یؤثر و یفعل خلاف ما قدره الله تعالی.

و فی القاموس التولة کهمزة السحر أو شبهه و خرز تتحبب معها المرأة إلی زوجها کالتولة کعنبة فیهما.

**[ترجمه]در النهایه در توضیح حدیث آمده است: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله و سلم فال خوب می زدند و فال بد نمی زدند و کلمه فأل مهموز است و هم در مورد آنچه انسان را مسرور می کند و هم آنچه انسان را ناراحت می کند به کار می رود ولی کلمه طیرة فقط در مورد چیزهایی که انسان را ناراحت می کند به کار می رود و چه بسا در مورد آنچه انسان را مسرور می کند هم استفاده شده باشد و مردم به خاطر تخفیف در کلام به ولع افتاده اند که همزه کلمه فأل را ادا نکنند. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فال خوب را دوست داشتند چون مردم وقتی امید به فایده رساندن خدا داشته باشند و از هر سبب ضعیف یا قوی امید به سود خدا داشته باشند بر راه خیر هستند ولو اینکه در جهت امید اشتباه کنند]افراط کنند[ این امید برای آن ها خیر است و وقتی آرزو و امیدشان را از خدا قطع کردند برای آن ها بد است ولی در فال بد زدن، بدگمانی به خدا و انتظار بلا و سختی داشتن است و معنای فال نیک زدن این است که کسی بیمار باشد و از سخنی که می شنود فال نیک بزند و بشنود دیگری می گوید: « ای انسان سالم » یا اینکه به دنبال گم شده ای می گرددو می شنود کسی می گوید: « ای یابنده » پس به گمان او می آید که او از مرض شفا می یابد و یا گم شده اش را پیدا می کند.

و صاحب النهایه در توضیح حدیث عبداللّه بن مسعود که «گردن بند (التمائم) و ورد شرک است» گفته: تمائم جمع تمیمه است و آن مهره هایی است که عرب ها به کودکان خود می آویختند و با این کار گمان می کردند که آن ها را از چشم زخم حفظ می کنند و اسلام آن را باطل کرد. و علت اینکه اسلام آن را شرک دانسته آن است که آن ها با تمائم می خواستند مقدّراتی که برای آن ها نوشته شده بود را دفع کنند بنابراین دفع آزار و اذیت را از غیر خدا طلب می کردند در حالی که خدا دافع آن است. و در توضیح حدیث عبدالله بن مسعود که « تولة شرک است » گفته: تِوَلة – با تاء مکسور و واو مفتوح – آن سحر و یا غیر سحر که زن را محبوب شوهرش می کند، است حضرت آن را شرک دانسته به خاطر اینکه آن ها اعتقاد داشتند که آن سحر موثر است و بر خلاف آنچه خدای متعال تقیر کرده عمل می کند.

در قاموس اللغة آمده: التولة – مانند همزة - : سحر یا شبیه آن، مهره هایی که زن با آن خود را محبوب شوهرش می کند مانند توله – مهره هایی مانند دانه انگور- در آن دو.

**[ترجمه]

ذلک بل ذلک کله من فعل الله تعالی علی سبیل اللطف و الإعلام بأن نعیم الدنیا إلی انقراض و الرقیة(1)

التی فیها اسم الله تعالی أو اسم رسوله صلی الله علیه و آله أو آیة من کتاب الله تعالی یشفیه و کذلک من السموم التی یستضر بها الإنسان من لسع الهوام و هذا غیر مدفوع و ما سوی ذلک فمخاریق یجلبون بها أموال الناس و لیس قوله صلی الله علیه و آله لا رقیة إلی آخره قطعا لأن تکون رقیة الحق ناجعة فی غیر ذلک من الأدواء بل المعنی أن الرقیة لها تأثیر قوی فیهما

کَمَا فِی قَوْلِهِ: لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ.

وَ رُوِیَ: أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لَقِیتُ مِنْ عَقْرَبٍ لَدَغَتْنِی الْبَارِحَةَ قَالَ أَمَا إِنَّکَ لَوْ قُلْتَ حِینَ أَمْسَیْتَ أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ لَمْ تَضُرَّکَ.

و عن ابن عباس قال کان رسول الله صلی الله علیه و آله یعلمنا من الأوجاع کلها أن نقول بِسْمِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ أَعُوذُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مِنْ شَرِّ عِرْقٍ نَعَّارٍ(2) وَ مِنْ شَرِّ حَرِّ النَّارِ و فائدة الحدیث أن الرقیة فی غیر العین و الحمة لا تنجع و راوی الحدیث جابر رضی الله عنه.

**[ترجمه]الشهاب: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: ورد فقط از زهر یا چشم زخم اثر دارد. - . الشهاب -

در ضوء الشهاب آمده: «عین» مصدر «عَانَه» است وقتی که کسی او را چشم بزند، وقتی به او نگاه متعجبانه و از روی حسد و بزرگ بینی کند و کلمه « الحمة » یعنی زهر و اصل آن « حَمَو و حَمَی » است و هاء در آخر آن به جای حرف آخر که حذف شده آمده است. حضرت با این سخن اشاره می کنند به آنچه زنان عرب ادعا می کردند که مردان را از زنان خود جدا می کنند و وردهائی هم داشتند که زن فرزند مرده را به خنده وا می دارد. بنابراین حضرت فرمود: « ورد اثر ندارد » یعنی اثر گذاشتن ورد صحیح نیست مگر در چشمی که چیزی را چشم بزند یعنی چشم زخم و آسیب بزند و اصل چشم زدن آن است که آن چشم از چیزی خوشش می آید و بر اثرآن چشم زدن، خدای متعال آن چیز را دگرگون می کند، به خاطر لطفی که در آن دگرگونی برای بیننده یا برای پند گیرندگانی غیر از آن بیننده وجود دارد، چون هنگامی که آن چیز را در نهایت لطافت و طراوت و تعجب برخلاف آنچه قبلا دیده ببیند، با آن بر اینکه آنچه در دنیا است بقاء ندارد و نعمت های آن از بین رفتنی است استدلال می کند.

و اما آنچه که گفته می شود که چشم زننده به چیزی نگاه می کند و به واسطه نگاهش پرتوی به آن چیز می رسد و آن پرتو است که در آن چیز اثر می کند به آن توجه نکن زیرا قطعا می دانیم که پرتو لطیف در آهن و سنگ و غیر آن نمی تواند عمل کند بلکه همه این ها کار خدای متعال است به خاطر لطف و آگاهی دادن به اینکه نعمت های دنیا به سوی نابودی پیش می رود. و دعای چشم زخمی که در آن نام خدای متعال یا نام رسولش صلی اللَّه علیه و آله و سلم یا آیه ای از قرآن باشد چشم خورده را شفا می دهد و همچنین از سمومی که انسان از آن ضرر می بیند به خاطر گزش جانوران گزنده شفا می دهد، و این قابل رد کردن نیست ولی چیزهایی غیر از آن نیرنگ ها (بازیچه هایی) است که به وسیله آن مال مردم را از آن ها می گیرند. و این سخن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم که فرمود: « ورد اثر ندارد» تا آخر حدیث، قطعی نیست که ورد حقیقی در غیر از آن دردها شفا بخش نباشد بلکه مقصود این است که ورد در این دو چیز اثر کامل دارد چنانچه مقصود از سخن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم « هیچ شمشیری جز ذوالفقار نیست» نفی شمشیر کامل است.

و روایت است که مردی نزد پیامبر خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم آمد و گفت یا رسول اللَّه چه کشیدم از عقربی که دیشب من را گزید! فرمود: اگر اول شب گفته بودی «پناه می برم به کلمات تمام خدا از شر هر آنچه آفریده» به تو زیانی نمی رساند و از ابن عباس نقل شده است که گفت: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم به ما یاد می داد که برای همه دردها بگوئیم: «به نام خداوند بزرگتر از هرچیز، پناه می برم به خدای بزرگ از شر رگ (نعّار) - . نعّار رگی است که از آن خون فواره بزند - فواره زننده خون و از شر گرمای آتش» و فایده حدیث این است که ورد در غیر از چشم زدن و زهر جانور گزنده سودمند نیست و راوی حدیث جابر- رضی الله عنه- است

**[ترجمه]

لقدرته و اعتبارا للمعتبر من خلیقته و راوی الحدیث جابر.

**[ترجمه]الشهاب: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: به راستی چشم زخم مرد را به گور می فرستد و شتر را به دیگ. - . الشهاب -

در ضوء الشهاب آمده: سخن در شرح آن قبلا گذشت، واینکه آنچه در چیزی که شور چشم آن را چشم می زند اثر گذار است قدرت خدای عزّ و جلّ است که هر کار بخواهد انجام می دهد و اشیاء نیکو را از حالت خود دگرگون می کند، برای عبرت گرفتن بیننده و اعلام اینکه نعمت های دنیا دوام ندارد و آنچه در آن است، همه به شکل یکسان، باقی نمی ماند. چشم با نگاهش چه می تواند بکند ای کاش می دانستم؟! اگر خود چشم اثری داشت، صحیح بود که شور چشم به برخی از دشمنانش که می خواهد آن ها را نابود و و قلع و قمع کند، نگاه کند و با نگاهش آن ها را نابود کند ولی این باطل است و چشم مانند جمادات اگر جدای از بقیه اجزای بدن باشد چه می تواند بکند؟! فلاسفه در اینجا سخنی دارند که نخواستم طومار آن را درهم بپیچم. فایده حدیث آگاهی دادن بر این است که خدای متعال گاهی نعمتی را که انسان از آن خوشش می آید دگرگون می سازد برای نشان دادن قدرتش و برای پند گرفتن پند گیرندگان از خلقش. راوی حدیث جابر- رضی الله عنه- است.

**[ترجمه]

الْعِلَاجِ فَأَبْرَأَ(1).

**[ترجمه]الاحتجاج: زندیقی از امام صادق علیه السلام در ضمن پرسش هایش سوال کرد و گفت: به من بگو اصل سحر چیست؟ چگونه ساحر می تواند آنچه از عجایب سحر گفته می شود را انجام دهد و ساحر چه می کند؟ فرمود: سحر اقسام مختلفی دارد: یک قسم از آن مانند پزشکی است. همان گونه که پزشکان برای هر دردی دوائی قرار داده اند علم سحر هم همان گونه است. ساحران برای هر سلامتی مرضی پیدا کرده اند، و برای هر عافیتی یک آفت و برای هر معنایی یک نیرنگ. قسم دیگری از آن یک چشم بندی و سرعت در کار و نیرنگ و تردستی است. قسمی از آن چیزهایی است که نزدیکان به شیاطین از آن ها می گیرند. زندیق گفت: شیاطین از کجا سحر آموخته اند؟ فرمود: از همانجا که پزشکان پزشکی آموخته اند، و برخی از آن هم تجربی است و برخی به اندیشه و علاج. زندیق گفت: درباره دو فرشته: هاروت و ماروت و آنچه مردم می گویند که آن ها ]به مردم[ سحر یاد می دادند چه می گوئی؟ فرمود: آن دو محل آزمودن و جایگاه فتنه و آزمایش بودند و تسبیح آن دو این بود که اگر انسان امروز چنین و چنان کند چنین خواهد شد، و اگر با فلان کار را انجام دهد چنین خواهد شد و اقسام دیگر سحر را می گفتند و مردم هرآنچه را که آن دو می گفتند، از آن دو یاد می گرفتند و آن دو به مردم می گفتند: ما وسیله آزمایشی برای شما هستیم پس از ما آنچه برای شما زیان دارد و سود ندارد یاد نگیرید.

زندیق گفت: آیا ساحر با سحرش می تواند انسان را به شکل سگ یا الاغ یا غیر آن در آورد؟ فرمود: او توانایی آن کار را ندارد و ضعیف تر از آن است که آفرینش خدا را دگرگون سازد! کسی که آنچه خدا ساخته و به آن شکل و صورت داده را باطل کند، ]در آفرینش[ شریک خدای متعال است و خدا از شریک داشتن بسیار برتر است! اگر ساحر چنین توانائی که تو گفتی داشت، از خود پیری و آفت و بیماری ها را دور می کرد و سفیدی را از سر و فقر را از وجود خودش دور می کرد.

و به راستی یک از بزرگ ترین سحرها سخن چینی است! با آن بین دو دوست جدایی افکنده می شود و بین یاران صمیمی دشمنی ایجاد می شود، با آن خون ها ریخته می شود و خانه ها ویران می شود و پرده ها دریده می شود. سخن چین بدترین کسی است که بر زمین گام نهاده است! صحیح ترین اقوال در مورد سحر این است که سحر مانند پزشکی است. ساحر با مرد کاری می کند و او از مجامعت با زنان اجتناب می کند و پزشک می آید و با او کار دیگری غیر از آن کار انجام می دهد و او خوب می شود. - . الاحتجاج : 185 -

**[ترجمه]

الدُّنْیَا سَالِماً قَالَ وَ کَانَ مُوسِراً کَثِیرَ الْمَالِ فَمَرَّ بِهِ غُلَامٌ (1)

فِی أُذُنِهِ قُرْطٌ قِیمَتُهُ دِینَارٌ فَجَذَبَهُ (2)

فَخَرَمَ أُذُنَ الصَّبِیِّ وَ أَخَذَهُ فَقُطِعَتْ یَدُهُ فِیهِ (3).

**[ترجمه]تفسیر الفرات: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: لبید بن اعصم یهودی و امّ عبد اللَّه یهودی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را سحر کردند - . در منبع آمده: در گرهی از ابریشم قرمز و سبز و زرد سحر کردند و سحر را در یازده گره برای او گره زدند... - و سحر را در یازده گره برای او گره زدند و آن را میان پوسته ای از شکوفه خرما - . در منبع آمده: - یعنی پوسته های بادام - - قرار دادند و آن را در چاهی در یک درّه ای در مدینه، زیر سنگی - . در منبع آمده: زیر راعوفه – یعنی سنگ خارج از چاه – در اثر آن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم سه روز غذا نمی خورد... - در پله چاه گذاشتند. در اثر آن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم غذا نمی خورد و آب نمی آشامید و نمی شنید و نمی دید و به سراغ زنان نمی رفت. سپس جبرئیل علیه السلام نازل شد و با خود سوره های ناس و فلق (معوّذتین) را نازل کرد و گفت: ای محمّد تو را چه شده است؟ فرمود: نمیدانم، حالم این است که می بینی. جبرئیل علیه السلام گفت: ام عبد اللّه و ولبید بن اعصم تو را سحر کرده اند، و ایشان را از سحر و محل آن آگاه کرد، سپس جبرئیل علیه السلام خواند: { به نام خداوند رحمتگر مهربان بگو: «پناه می برم به پروردگار سپیده دم »}. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را خواند و یک گره باز شد، و پیوسته جبرئیل علیه السلام آیه ای می خواند و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم هم می خواندند و گرهی باز می شد تا اینکه یازده آیه بر ایشان خواند و یازده گره باز شد و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشست و امیر المؤمنین علیه السّلام وترد شد و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم آنچه را جبرئیل علیه السلام گفته بود به امیر المومنین علیه السلام خبر داد و فرمود: برو و سحر را برایم بیاور و امیر المومنین علیه السلام سحر را آورد و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به آن امر کرد و سحر باطل شد و بر آن تف کرد، و لبید و ام عبد اللّه را خواست و فرمود: چه چیز باعث شد که شما این کار را کردید و بعد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم لبید را نفرین کرد و فرمود: خدا تو را سالم از دنیا بیرون نبرد. گوید: لبید مردی توانگر و ثروتمند بود. پسر بچه ای - . در منبع آمده: پسر بچه ای که می دوید - که گوشواره ای به ارزش یک دینار در گوشش بود از کنار او عبور کرد و لبید گوشواره اش را کشید - . در منبع آمده: لبید گوشواره اش را کشید و گوش بچه را پاره کرد، و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم او را دستگیر کرد و دستش قطع شد و در همان لحظه مرد. - و گوش بچه را پاره کرد، و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم او را دستگیر کرد و به خاطر آن دستش قطع شد. - . تفسیر فرات : 233 -

**[ترجمه]

بِهِ قَالَ الَّذِینَ مَعِی مَا فِیهِ شَیْ ءٌ فَاصْعَدْ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ (1) وَ لَا کُذِبْتُ وَ مَا یَقِینِی بِهِ مِثْلُ یَقِینِکُمْ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ طَلَبْتُ طَلَباً بِلُطْفٍ فَاسْتَخْرَجْتُ حُقّاً فَأَتَیْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ افْتَحْهُ فَفَتَحْتُهُ فَإِذَا فِی الْحُقِّ قِطْعَةُ کَرَبِ النَّخْلِ فِی وَتَرٍ عَلَیْهَا إِحْدَی وَ عِشْرُونَ عُقْدَةً وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْزَلَ یَوْمَئِذٍ الْمُعَوِّذَتَیْنِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ اقْرَأْهُمَا عَلَی الْوَتَرِ فَجَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ کُلَّمَا قَرَأَ آیَةً انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا وَ کَشَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ نَبِیِّهِ مَا سُحِرَ بِهِ وَ عَافَاهُ وَ یُرْوَی أَنَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ علیهما السلام أَتَیَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَلَسَ أَحَدُهُمَا عَنْ یَمِینِهِ وَ الْآخَرُ عَنْ شِمَالِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِمِیکَائِیلَ مَا وَجَعُ الرَّجُلِ فَقَالَ مِیکَائِیلُ هُوَ مَطْبُوبٌ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ مَنْ طَبَّهُ قَالَ لَبِیدُ بْنُ أَعْصَمَ الْیَهُودِیُّ ثُمَّ ذَکَرَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِهِ (2).

**[ترجمه]طب الائمه: امام صادق علیه السّلام فرمود: امیر المومنین علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم آمد و گفت: ای محمّد. فرمود: لبیک ای جبرئیل. گفت: فلان یهودی تو را سحر کرده و سحر را در چاه فلان قبیله قرارداده است، مورد اعتمادترین فرد در نزد خودت و بزرگ ترین شخص در نظر خودت که او هم ردیف خودت است را به سمت آن – یعنی به سمت چاه - بفرست تا آن سحر را برایت بیاورد. و گفت: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم علی بن ابی طالب علیه السّلام را فرستاد و فرمود: به سمت چاه «ذروان» حرکت کن. سحری که لبید بن اعصم یهودی من را با آن سحر کرده در آن است. آن را برایم بیاور. علی علیه السّلام فرمود: به دنبال درخواست رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم رفتم و در چاه پایین رفتم و ناگاه دیدم آب چاه بر اثر سحر مانند آب حناء شده بود و با شتاب به دنبال آن گشتم تا به ته چاه رسیدم ولی آن را به دست نیاوردم، آن ها که با من بودند گفتند: در آن چیزی نیست بالا بیا، گفتم: نه به خدا، دروغ نگفتم و به من دروغ گفته نشده و یقین من نسبت به او مثل یقین شما نیست - یعنی نسبت به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم – سپس با دقت جستجو کردم و یک بسته برآمده تارعنکبوتی (حقه) بیرون آوردم و نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم آوردم، فرمود: آن را باز کن و من بازش کردم و در آن تکه ای از (کرب) بن و ریشه شاخه خرما بود و بر آن زه کمانی بود که یازده گره داشت. جبرئیل علیه السلام آن روز دو سوره ناس و فلق (معوّذتین) را بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نازل کرده بود و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: ای علی آن دو را بر زه کمان بخوان و هر آیه ای که امیر المومنین علیه السلام می خواند یک گره باز می شد تا اینکه آیات تمام شد و خدای عزّ و جلّ آنچه پیامبرش با آن سحر شده بود را باطل کرد و به او عافیت داد. و روایت است که جبرئیل و میکائیل علیهما السلام هر دو نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم آمدند و یکی سمت راست و دیگری سمت چپ حضرت نشستند، جبرئیل علیه السلام به میکائیل علیه السلام گفت: این مرد چه دردی دارد؟ میکائیل علیه السلام گفت: او (مطبوب) سحر شده است، جبرئیل علیه السلام گفت: چه کسی او را سحر کرده؟ گفت: لبید بن اعصم یهودی و حدیث را تا آخر آورده است. - . طب الأئمه : 113 و 114 -

**[ترجمه]

لَبِیدُ بْنُ أَعْصَمَ الْیَهُودِیُّ فَقَالَ أَبُو بَصِیرٍ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا کَانَ (1)

ذَا وَ مَا عَسَی أَنْ یَبْلُغَ مِنْ سِحْرِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام بَلَی کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَرَی [أَنَّهُ] یُجَامِعُ وَ لَیْسَ یُجَامِعُ وَ کَانَ یُرِیدُ الْبَابَ وَ لَا یُبْصِرُهُ حَتَّی یَلْمَسَهُ بِیَدِهِ وَ السِّحْرُ حَقٌّ وَ مَا سُلِّطَ السِّحْرُ

إِلَّا عَلَی الْعَیْنِ وَ الْفَرْجِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَدَعَا عَلِیّاً علیه السلام وَ بَعَثَهُ لِیَسْتَخْرِجَ ذَلِکَ مِنْ بِئْرِ(2)

أَزْوَانَ وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ إِلَی آخِرِهِ (3).

**[ترجمه]طب الائمه: و از امام صادق علیه السّلام روایت شده: از حضرت در مورد معوّذتین(سوره ناس و فلق) سوال شد: اینکه آیا سوره ناس و فلق جزء قرآن هستند؟ امام صادق علیه السلام فرمود: آن دو جزء قرآن هستند. آن مرد گفت: در قرائت ابن مسعود و مصحف او جزء قرآن نیستند. امام صادق علیه السّلام فرمود: ابن مسعود خطا کرده است - یا فرمود: ابن مسعود دروغ گفته است. آن مرد گفت: یا بن رسول اللّه آن ها را در نماز واجب یومیه بخوانم؟ فرمود: آری، آیا می دانی معنی سوره ناس و فلق چیست و برای چه نازل شده اند؟ برای اینکه لبید بن اعصم یهودی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم را سحر کرد.

ابو بصیر به امام صادق علیه السلام عرض کرد: این چه بوده؟ و بر اثر سحر او چه به ایشان می رسید؟

امام صادق علیه السلام فرمود: آری پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم می خواست جماع کند و نمی شد و می خواست از در عبور کند و آن را نمی دید تا اینکه با دستش آن را لمس می کرد، سحر حقیقت دارد ولی سحر فقط بر چشم و فرج تسلط داده شده است، و جبرئیل علیه السلام آمد و حضرت را از آن آگاه کرد، سپس علی علیه السّلام را خواست و او را فرستاد تا آن را از چاه ازوان - . در منبع آمده: ذروان - بیرون آورد و ادامه حدیث را با همه طول و تفصیل آن تا آخر آورده است. - . طب الائمه : 114 -

**[ترجمه]

عَلَی نَفَقَاتِهِ فَأَمَرَنِی أَنْ أَتَّخِذَ لَهُ غَالِیَةً فَلَمَّا اتَّخَذْتُهَا فَأُعْجِبَ بِهَا فَنَظَرَ إِلَیْهَا فَقَالَ لِی یَا مُعَمَّرُ إِنَّ الْعَیْنَ حَقٌّ فَاکْتُبْ فِی رُقْعَةٍ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ اجْعَلْهَا فِی غِلَافِ الْقَارُورَةِ(1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: معمر بن خلاد می گوید: من در خراسان مسئول هزینه های امام رضا علیه السّلام بودم و به من امر کرد که عطر غالیه برایش بگیرم و وقتی آن را گرفتم از آن خوشش آمد و به آن نگاه کرد و به من فرمود: ای معمّر چشم زدن حقیقت دارد، در یک برگه سوره حمد و قل هو اللَّه أحد و معوّذتین (سوره ناس و فلق) و آیة الکرسی را بنویس و در جلد شیشه بگذار. - . مکارم الاخلاق : 445 -

**[ترجمه]

جَعْفَرٍ تُصِیبُهُمُ الْعَیْنُ فَأَسْتَرْقِی لَهُمْ قَالَ نَعَمْ فَلَوْ کَانَ شَیْ ءٌ یَسْبِقُ الْقَدَرَ لَسَبَقَتِ الْعَیْنُ (1).

**[ترجمه]در خبری آمده است که اسماء بنت عمیس گفت: یا رسول اللَّه، پسران جعفر را چشم می زنند برایشان دعای چشم زخم بگیرم؟ فرمود: بله، اگر چیزی بر تقدیر الهی پیش می افتاد چشم زخم بر آن سبقت می گرفت. - . جامع الاخبار : 157 در منبع آمده: آیا دعای چشم زخم بگیرم؟ -

**[ترجمه]

**[ترجمه]کلمه «طوبی» در مقام مدح و نیکو پنداشتن و تعجب از حسن یک چیز و کمال آن به کار می رود. « خبأت الشیء، أخبوه » یعنی آن را پنهان کردم و « یوم سَوءٍ» با فتح یعنی روز نقص و کاستی و بلاء و ازبین رفتن. و اینکه روزگار روز بدی در کمین دارد، کنایه است از جهل مردم به سبب پست شدن آن و اینکه ناگهانی به سراغ آن ها می آید یا غفلت آن ها از پایدار نبودن زینت های دنیا و سرعت از بین رفتن آن.

و احتمال دارد آنچه در این خبر و خبر پیش از آن آمد اشاره داشته باشند به تأثیر چشم ها که قبلا بحث آن گذشت، و یا اشاره داشته باشد به این که از لوازم دنیا آن است که وقتی حال یک شخص به اوج کمال بزرگی و عزت برسد ناگزیرباید به کاستی و زوال برگردد و این سخن مردم که خوشا به حال او و اینکه مردم از او خوششان بیاید و چشم دوختن مردم به آن از جمله شواهد بزرگی و کمال است و همان نشانه شروع در سقوط کردن و نابود شدن است.

و ممکن است به ذهن انسان برسد که آنچه در مورد چشم و اثر بخشی آن وارد شده است اشاره به این معنا ]که در بالا آمد[ دارد. گرچه از برخی آیات و روایات بعید است ولی ممکن است که آن آیات و روایات را به آن تفسیر کرد و با آن مطابقت داد همانگونه که بر صاحبان بینش پنهان نیست، و هرچه ذکر خدا و دعا درباره آن ها آمده با آن منافات ندارد بلکه مؤید آن است، زیرا امثال آن موجب پایداری نعمت و استمرار آن است، و خدا حقیقت امور و اسرار دقیق را می داند.

**[ترجمه]

رسول الله صلی الله علیه و آله فما عمل فیه السحر و هذا معارض ذلک.

ثم قال قدس سره إذا أقر أنه سحر فقتل بسحره متعمدا لا یجب علیه القود و به قال أبو حنیفة و قال الشافعی یجب علیه القود دلیلنا أن الأصل براءة الذمة و أن هذا مما یقتل به یحتاج إلی دلیل.

و أیضا فقد بینا أن الواحد لا یصح أن یقتل غیره بما لا یباشره به إلا أن یسقیه ما یقتل به علی العادة مثل السم و لیس السحر بشی ء من ذلک.

و قد روی أصحابنا أن الساحر یقتل و الوجه فیه أن هذا فساد فی الأرض و السعی فیها به فلأجل ذلک وجب فیه (1)

القتل.

و قال العلامة نور الله مرقده فی التحریر السحر عقد و رمی کلام یتکلم به أو یکتبه أو یعمل شیئا یؤثر فی بدن المسحور أو قلبه أو عقله من غیر مباشرة و قد یحصل به القتل و المرض و التفریق بین الرجل و المرأة و بغض أحدهما لصاحبه و محبة أحد الشخصین للآخر و هل له حقیقة أم لا فیه نظر.

ثم قال و السحر الذی یجب فیه (2)

القتل هو ما یعد فی العرف سحرا کما نقل الأموی فی مغازیه أن النجاشی دعا السواحر فنفخن فی إحلیل عمارة بن الولید فهام مع الوحش فلم یزل معها إلی إمارة عمر بن الخطاب فأمسکه إنسان فقال خلنی و إلا مت فلم یخله فمات من ساعته.

و قیل إن ساحرة أخذها بعض الأمراء فجاء زوجها کالهائم فقال قولوا لها تخل عنی فقالت ائتونی بخیوط و باب فأتوا بذلک فجلست و جعلت تعقد فطار بها الباب فلم یقدروا علیها و أمثال ذلک و أما الذی یعزم علی المصروع و یزعم أنه یجمع الجن و یأسرها فتطیعه فلا یتعلق به حکم و الذی یحل السحر بشی ء من القرآن و الذکر و الأقسام فلا بأس به و إن کان بالسحر حرم علی إشکال.

و قال فی موضع آخر منه الذی اختاره الشیخ رحمه الله أنه لا حقیقة

ص: 29

للسحر و فی الأحادیث ما یدل علی أن له حقیقة فعلی ما ورد فی الأخبار لو سحره فمات بسحره ففی القود إشکال و الأقرب الدیة إلی آخر ما قال.

و قال فی المنتهی نحوا من أول الکلام ثم قال و اختلف فی أنه له حقیقة أم لا قال الشیخ رحمه الله لا حقیقة له و إنما هو تخییل و هو قول بعض الشافعیة و قال الشافعی له حقیقة و قال أصحاب أبی حنیفة إن کان یصل إلی بدن المسحور کدخان و نحوه جاز أن یحصل منه ما یؤثر فی نفس المسحور من قتل أو مرض أو أخذ الرجل عن امرأته فیمنعه وطأها أو یفرق بینهما أو یبغض أحدهما إلی الآخر أو یحببه إلیه فأما أن یحصل المرض و الموت من غیر أن یصل إلی بدنه شی ء فلا یجوز ذلک.

ثم ذکر رحمه الله احتجاج الطرفین بآیة یُخَیَّلُ إِلَیْهِ و سورة الفلق ثم قال و روی الجمهور عن عائشة أن النبی صلی الله علیه و آله سحر حتی یری أنه یفعل الشی ء و لا یفعله و أنه قال لها ذات یوم أ شعرت أن الله تعالی أفتانی فیما استفتیته أنه أتانی ملکان فجلس أحدهما عند رأسی و الآخر عند رجلی فقال ما وجع الرجل فقال مطبوب قال من طبه قال لبید بن أعصم الیهودی فی مشط و مشاطة فی جف طلعة فی بئر ذی أزوان رواه البخاری و جف الطلعة وعاؤها و المشاطة الشعر الذی یخرج من شعر الرأس و غیره إذا مشط فقد أثبت لهم سحرا و هذا القول عندی باطل و الروایات ضعیفة خصوصا روایة عائشة لاستحالة تطرق السحر إلی الأنبیاء علیهم السلام.

ثم قال إن کان للسحر حقیقة فهو ما یعد فی العرف سحرا ثم ذکر القصتین للنجاشی و الساحرة ثم قال فهذا و أمثاله مثل أن یعقد الرجل المزوج فلا یطیق وطء امرأته هو السحر المختلف فیه فأما الذی یقال من العزم علی المصروع فلا یدخل تحت هذا الحکم و هو عندی باطل لا حقیقة له و إنما هو من الخرافات.

و قال الشهید رفع الله درجته فی الدروس تحرم الکهانة و السحر بالکلام و الکتابة و الرقیة و الدخنة بعقاقیر الکواکب و تصفیة النفس و التصویر و العقد و النفث

ص: 30

و الأقسام و العزائم بما لا یفهم معناه و یضر بالغیر فعله و من السحر الاستخدام للملائکة و الجن و استنزال الشیاطین فی کشف الغائب و علاج المصاب و منه الاستحضار بتلبیس الروح ببدن منفعل کالصبی و المرأة و کشف الغائب عن لسانه.

و منه النیرنجات و هی إظهار غرائب خواص الامتزاجات و أسرار النیرین و تلحق به الطلسمات و هی تمزیج القوی العالیة الفاعلة بالقوی السالفة المنفعلة لیحدث عنها فعل غریب فعمل هذا کله و التکسب به حرام و الأکثر علی أنه لا حقیقة له بل هو تخییل و قیل أکثره تخییل و بعضه حقیقی لأنه تعالی وصفه بالعظمة فی سحرة فرعون و من التخییل إحداث خیالات لا وجود لها فی الحس المشترک للتأثیر فی شی ء آخر و ربما ظهر إلی الحس.

و تلحق به الشعبذة و هی الأفعال العجیبة المرتبة علی سرعة الید بالحرکة فیلبس علی الحس و قیل الطلسمات کانت معجزات للأنبیاء.

و أما الکیمیاء فیحرم المسمی بالتکلیس بالزئبق و الکبریت و الزاج و التصدیة و بالشعر و البیض و المرار و الأدهان کما تفعله الجهال أما سلب الجواهر خواصها و إفادتها خواص أخری بالدواء المسمی بالإکسیر أو بالنار الملینة الموقدة علی أصل الفلزات أو لمراعاة نسبها فی الحجم و الوزن فهذا مما لا یعلم صحته و تجنب ذلک کله أولی و أحری (1).

و قال الشهید الثانی رفع الله مقامه السحر هو کلام أو کتابة أو رقیة أو أقسام و عزائم و نحوها یحدث بسببها ضرر علی الغیر و منه عقد الرجل عن زوجته بحیث لا یقدر علی وطئها و إلقاء البغضاء بینهما و منه استخدام الملائکة و الجن و استنزال الشیاطین فی کشف الغائبات و علاج المصاب و استحضارهم و تلبسهم ببدن صبی أو امرأة و کشف الغائب علی لسانه فتعلم ذلک و أشباهه و عمله و تعلیمه کله حرام و التکسب به سحت و یقتل مستحله و لو تعلمه لیتوقی به أو لیدفع به المتنبی بالسحر فالظاهر جوازه و ربما وجب علی الکفایة کما هو خیرة الدروس و یجوز

ص: 31

حله بالقرآن و الأقسام کما ورد فی روایة القلاء.

و هل له حقیقة أو هو تخییل الأکثر علی الثانی و یشکل بوجدان أثره فی کثیر من الناس علی الحقیقة و التأثر بالوهم إنما یتم لو سبق للقابل علم بوقوعه و نحن نجد أثره فیمن لا یشعر به أصلا حتی یضر به و لو حمل تخییله علی ما تظهر من تأثیره فی حرکات الحیات و الطیران و نحوهما أمکن لا فی مطلق التأثیر و إحضار الجان و شبه ذلک فإنه أمر معلوم لا یتوجه دفعه.

ثم قال و الکهانة عمل یوجب طاعة بعض الجان له و اتباعه له بحیث یأتیه بالأخبار و هو قریب من السحر ثم قال و الشعبذة عرفوها بأنها الحرکات السریعة التی تترتب علیها الأفعال العجیبة بحیث یتلبس (1)

علی الحس الفرق بین الشی ء و شبهه لسرعة الانتقال منه إلی شبهه.

**[ترجمه]بدان که اصحاب ما و مخالفین در باره حقیقت سحر اختلاف نظر دارند و اینکه آیا واقعی است یا فقط توهم است، باید برخی سخنان آن هادر مورد آن را ذکر کنیم.

شیخ قُدّس سرّه در کتاب خلاف گفته: سحر حقیقت دارد، و می تواند ببندد و اثر کند و سحر کند و بکشد و بیمار کند و دست ها را چلاق کند - . کَوِع – مانند سَمِع – : مچ دست او از طرف انگشت شست بر آمده و خمیده شد. کَوَع: سر مچ دست که به انگشت شست می رسد. - و میان شوهر و زنش جدائی بیندازد، و در نظر اکثر دانشمندان و ابی حنیفه و یارانش و مالک و شافعی امکان دارد که کسی در عراق مردی در خراسان را سحر کند و او را بکشد.

و ابو جعفر استرآبادی گفته: سحر حقیقت ندارد و صرف خیال و شعبده است و مغربی که جزء ظاهریه است هم همین نظر را داده و آن همان نظری است که به نظر من قوی تر است، و این قول خدای متعال هم که فرمود: « پس ناگهان ریسمان ها و چوبدستی هایشان -تا آخر آیه-» - . طه / 66 - بر آن دلالت می کند. چون ساحران از ریسمان ها چیزهایی مانند مار ساختند و بر روی آن جیوه ریختند و زمان وعده را وقتی گذاشتند که آفتاب در آن وقت می تابد تا اینکه وقتی آفتاب به جیوه خورد جیوه حرکت کرد و به خیال موسی علیه السلام رسید که آن ها مار هستند در حالی که حقیقت نداشتند و این کار در گرم ترین زمان بود و موسی عصایش را انداخت و سحر را بر آن ها باطل کرد و به او ایمان آوردند.

و همچنین کسی از ما نمی تواند روی دیگری کاری انجام دهد در حالی که بین او و آن شخص اتصالی وجود ندارد و اتصالی نیست به آنچه متصل می شود به چیزی که کاری در آن انجام می دهد، چگونه کسی که در بغداد است بر روی کسی که در حجاز یا دورتر است کاری انجام می دهد؟! و این سخن خدای متعال را که فرمود: {لیکن آن شیطان [صفت] ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند} - . بقره / 102 - نفی نمی کند چون، ما آن را نفی نمی کنیم، و تنها چیزی که ما آن را نفی کردیم آن است که ساحری که ادعای آن را می کنند، اثرگذار باشد، و اما اینکه کاری انجام دهند که چیزهایی از آن تخیل شود ما آن را نفی نمی کنیم. و از عایشه روایت کرده اند....

من می گویم: سپس روایتی شبیه آنچه گذشت که یهودی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را سحر کرد آورده و گفته: اینها اخبار آحاد هستند و در این مسئله به آن ها عمل نمی شود و از عایشه روایت شده است که گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم را سحر کردند ولی در او اثر نکرد و این با آن در تعارض است.

سپس شیخ طوسی- قدس سره- گفته: اگر کسی اعتراف کند که سحر کرده و کسی را با سحرش عمدا کشته است، قصاص او واجب نیست و ابوحنیفه هم چنین گفته و شافعی گفته: واجب است قصاص شود. دلیل ما اصل برائت است، و اثبات اینکه سحر از جمله چیزهایی است که با آن کسی کشته می شود نیاز به دلیل دارد.

همچنین بیان کردیم که کسی نمی تواند دیگری را با آنچه با آن تماس ندارد بکشد مگر اینکه آنچه عادتا موجب قتل می شود مثل سم، به او بخوراند و سحر این چنین نیست .

و اصحاب ما روایت کرده اند که ساحر باید کشته شود. دلیل آن هم این است که این فساد در زمین است و تلاش در فساد به وسیله سحر است و برای همین هم قتل در آن واجب است.

و علامه- خدا مرقدش را نورانی کند- در التحریر گفته است: سحر گره زدن و پرتاب سخنی است که ساحر با آن سخن می گوید یا آن را می نویسد یا کاری انجام می دهد که در بدن شخص سحر شده یا در دل او یا عقل او به صورت غیر مستقیم اثر می گذارد و گاهی به واسطه آن قتل و مرض و جدایی میان زن و شوهر و دشمنی یکی نسبت به دیگری و محبت یک شخص نسبت به دیگری به وجود می آید و اینکه آیا حقیقت دارد یا نه؟ مورد بحث و نظر است.

سپس گفته: سحری که کشتن در آن واجب است - . الخلاف 2 : 423 و 424 - چیزی است که در عرف سحر به شمار می آید چنانچه اموی در کتاب مغازی خود نقل کرده که نجاشی ساحران را فراخواند و در آلت عماره بن ولید دمیدند و دیوانه شد و با وحشیان، بیابان گرد شد و پیوسته با آن ها بود تا زمان حکومت عمر بن خطاب. شخصی او را گرفت، عماره به او گفت: مرا آزاد کن و گرنه می میرم، و او را رها نکرد و همان ساعت مرد.

و گفته اند: یکی از امیران زن ساحری را دستگیر کرد و شوهرش دیوانه وار آمد و گفت: به او بگوئید مرا رها کند، گفت: مقداری نخ و در برایم بیاورید و آن را آوردند و نشست و شروع به گره زدن کرد و یکباره در او را پرواز داد و نتوانستند او را بگیرند و نمونه هایی شبیه آن.

اما آن کس که بر غش کرده ورد و دعا می خواند و گمان می کند جنیان را جمع می کند و آن ها را تسخیر می کند و از او اطاعت می کنند حکمی ندارد، و آن کس که به وسیله قرآن و دعا و قسم دادن سحر را باطل می کند اشکالی ندارد و اگر با سحر، سحر را باطل کند حرام است گرچه حکم حرمت مورد اشکال است .

علامه در جای دیگر از آن گفته: آنچه شیخ طوسی – رحمه الله- برگزیده این است که سحر حقیقت ندارد، ولی در احادیث آمده که حقیقت دارد، پس بر اساس آنچه در روایات آمده اگر کسی کسی را سحر کرد و به واسطه سحرش آن شخص مرد در قصاص کردن اشکال است و اقرب حکم بدیه است - تا پایان آنچه گفته- .

در منتهی سخنی شبیه سخن نخست را بیان کرده و سپس گفته: اختلاف نظر وجود دارد که سحر حقیقت دارد یا نه؟ شیخ رحمه الله گفته: حقیقت ندارد و فقط به خیال انداختن است و این سخن برخی شافعیه است، شافعی گفته: سحر حقیقت دارد. و پیروان ابی حنیفه گفته اند: اگر چیزی به بدن سحر شده برسد مثل دود و نظیر آن امکان دارد که از سحر چیزی به وجود بیاید که در وجود سحر شده اثر بگذارد چون کشتن و بیماری یا گرفتن مرد از همسرش که مرد را از نزدیکی با همسرش باز می دارد یا بین آن دو جدائی می اندازد یا یکی از آن دو را نسبت به دیگری دچار بغض می کند یا یکی را محبوب دیگری می سازد اما اینکه مرض یا بیماری ایجاد شود بدون اینکه به بدن مسحور چیزی برسد، این ممکن نیست.

و سپس شیخ رحمه الله دلیل آوردن هر دو طرف از آیه «یُخَیَّلُ إِلَیْهِ» { در خیال او، [چنین] می نمود } و سوره فلق، را ذکر کرده و گفته: جمهور از عایشه روایت کرده اند که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم سحر شد تا اینکه می دید کاری را انجام می دهد در حالی که آن را انجام نمی داد و ایشان روزی به عایشه فرمود: احساس کردم خدای متعال در مورد آنچه از او سوال کرده بودم پاسخ مرا داد. دو فرشته نزد من آمدند و یکی کنار سرم نشست و دیگری کنار پاهایم و گفت: درد این مرد چیست؟ و او پاسخ داد: سحر شده است، گفت: چه کسی او را سحر کرده است؟ گفت: لبید بن اعصم یهودی در شانه و موی دم شانه در پوسته شکوفه خرما در چاه ذی ازوان، که بخاری آن را روایت کرده است. و منظور از جفّ شکوفه خرما، پوسته آن است و منظور از مشاطه، مویی است که از موی سر و غیر آن هنگامی که شانه می شود جدا می شود. و در این روایت سحر را برای آن ها ثابت کرده است. این نظر در نزد من باطل است و روایات ضعیف است، مخصوصا روایت عایشه، چون محال است که سحر در پیامبران علیهم السّلام وارد شود .

سپس گفته: اگر سحر حقیقت داشته باشد همان است که در عرف سحر به حساب می آید و سپس دو داستان نجاشی و زن ساحر را نقل کرده و گفته: این و چیزهایی شبیه این مانند اینکه مرد مزدوج بسته شود که در نتیجه نتواند با همسر خود نزدیکی کند سحری است که مورد اختلاف است، ولی آنچه گفته می شود که بر کسی که غش کرده دعا بخوانند داخل در این حکم نیست. و سحر در نظر من باطل است و حقیقت ندارد و تنها از خرافات است.

شهید – خدا درجه او را بالا برد- در کتاب دروس گفته: کهانت حرام است و سحر کردن با گفتن و نوشتن و دعا خواندن و دود ایجاد کردن با داروهایی از گیاه کوکب و تصفیه نفس و صورت گری و گره زدن و دمیدن و قسم ها و وردها به وسیله چیزهایی که معنای آن فهمیده نمی شود و انجام آن به دیگران ضرر می رساند حرام است، و از جمله موارد سحر به کار گیری ملائکه و جنیان و پایین کشیدن شیاطین برای کشف چیزی پنهان و درمان بیمار است و از موارد سحر حاضر کردن روح به وسیله وارد کردن روح به بدن یک چیز اثر پذیر مثل بچه و زن و کشف چیز پنهان از زبان او.

و از جمله موارد سحر نیرنجات است که آشکار کردن خواصّ معجون های عجیب و غریب و اسرار ماه و خورشید است و طلسم ها هم ملحق به آن هستند که ترکیب قوای عالیه موثر با قوای سافله اثرپذیر است برای اینکه از آن پدیده غریبی به وجود آید. انجام دادن همه این کارها و کسب در آمد با آن ها حرام است، و بیشتر علما قائل به این هستند که سحر حقیقت ندارد بلکه به خیال انداختن است، و گفته شده که بیشتر آن به خیال انداختن است و برخی از آن حقیقی است چون خدای متعال در داستان ساحران فرعون آن را بزرگی توصف کرده است، و از جمله موارد به خیال انداختن، ایجاد خیالاتی است که وجودی در حسّ مشترک برای اثر گذاشتن در چیز دیگر ندارد و چه بسا در حس هم ظاهر می شود.

و شعبده بازی هم ملحق به آن است و آن کارهای عجیبی است که مترتب بر سرعت دست در حرکت است که در نتیجه برای حس اشتباه پیش می آید، و گفته شده که طلسم ها معجزه های انبیاء بوده است .

اما کیمیاگری: آنچه که نرم کردن نامیده می شود به وسیله جیوه و گوگرد و زاج، و درخشان کردن و به وسیله مو و تخم مرغ و زهردان و روغن ها همان گونه که جاهلان انجام می دهند، حرام است. اما گرفتن خواص جواهرات از آن ها و دادن خواص دیگر به آن ها به وسیله داروهایی که اکسیر نامیده می شود یا به وسیله آتش نرم کننده و افروخته بر اصل فلزات یا به خاطر رعایت نسبت آن ها در حجم و وزن ، این ها معلوم نیست درست باشد، و اجتناب از همه آن ها اولویت بیشتر دارد و شایسته تر است. - . الدروس : کتاب المکاسب -

و شهید ثانی- خدا مقام او را بالا برد- گفته است: سحر همان کلام یا نوشته یا دعا یا قسم ها و وردها و شبیه آن ها است که به سبب آن ضرری برای غیر ایجاد می شود و از موارد آن بستن مرد از همسرش به گونه ای که مرد قادر بر نزدیکی با او نباشد و کینه انداختن بین آن دو است و از موارد آن به کارگیری ملائکه و جنیان و پایین کشیدن شیاطین در کشف امور پنهان و مداوای بیمار و حاضر کردن آن ها و وارد کردن آن ها به بدن بچه و زن و کشف کردن امور پنهان از زبان او است. پس یاد گرفتن آن ها و مانند آن ها و انجام دادن و آموختن آن ها همه اش حرام است و درآمد آن هم مال حرام است و هر کس آن را حلال بداند باید کشته شود. اگر آن را یاد بگیرد تا خود را حفظ کند یا به وسیله آن کسی که به وسیله سحر ادعای پیامبری دارد را دفع کند ظاهرا جائز است و چه بسا واجب کفائی است همان گونه که در دروس هم همین نظر انتخاب شده است و ابطال سحر با قرآن و قسم ها جائز است همان گونه که در روایت قلا وارد شده است.

و آیا سحر حقیقت دارد یا به خیال انداختن است؟ بیشتر معتقد به نظر دوم هستند ولی به آن اشکال گرفته می شود که اثر آن در بسیاری از مردم حقیقتا یافت می شود و اثرپذیرفتن از وهم در جایی است که پذیرنده وهم از قبل علم به وقوع آن داشته باشد در حالی که ما اثر آن را در کسی که اصلا آن را درک نمی کند، می یابیم تا آنجا که از آن زیان می بیند، و اگر به خیال انداختن بر آن اثراتی که در حرکت های مارها و پرواز کردن و مانند آن ظاهر می شود حمل شود، امکان دارد، نه اینکه حمل بر هر اثرگذاری و احضار جنیان و شبیه آن شود که امری معلوم است و رد کردن آن توجیه ندارد.

سپس گفته: کهانت کاری است که موجب اطاعت جنیان از او و پیروی او [از آن ها] می شود به گونه ای که برای او اخبار را می آورند و این کار نزدیک به سحر است سپس گفته: شعبده را تعریف کرده اند به این که شعبده حرکت های سریعی است که کارهای عجیبی به دنبال می آورد به گونه ای که برای حس انسان در فرق بین یک چیز با چیزی شبیه آن، به خاطر سرعت انتقال از چیزی به چیز شبیه آن، اشتباه پیش می آید.

**[ترجمه]

حرارة تخرج من عینی و یقرب ذلک بالمرأة الحائض تضع یدها فی إناء اللبن فیفسد و لو وضعتها بعد طهرها لم یفسد و کذا تدخل البستان فتضر بکثیر من العروش من غیر أن تمسها و من ذلک أن الصحیح قد ینظر إلی العین الرمد فیرمد و یتثاءب (1) بحضرته فیتثاب هو أشار إلی ذلک ابن بطال و قال الخطابی فی الحدیث أن للعین تأثیرا فی النفوس و إبطال قول الطباعیین أنه لا شی ء إلا ما تدرکه الحواس الخمس و ما عدا ذلک لا حقیقة له.

و قال المازری زعم بعض الطباعیین أن العائن تنبعث من عینه قوة سمیة تتصل بالمعین فیهلک أو یفسد و هو کإصابة السم من نظر الأفعی و أشار إلی منع الحصر فی ذلک مع تجویزه و أن الذی یتمشی علی طریقة أهل السنة أن العین إنما تضر عند نظر العائن بعادة أجراها الله تعالی أن یحدث الضر عند مقابلة شخص لآخر و هل ثم جواهر خفیة أو لا هو أمر محتمل لا یقطع بإثباته و لا نفیه.

و من قال ممن ینتمی إلی الإسلام من أصحاب الطبائع بالقطع بأن جواهر لطیفة غیر مرئیة تنبعث من العائن فتتصل بالمعیون و تتخلل مسام جسمه فیخلق البارئ الهلاک عندها کما یخلق الهلاک عند شرب السموم فقد أخطأ بدعوی القطع و لکنه جائز أن یکون عادة لیست ضرورة و لا طبیعة انتهی.

و هو کلام سدید و قد بالغ ابن العربی فی إنکاره فقال ذهبت الفلاسفة إلی أن الإصابة بالعین صادرة عن تأثیر النفس بقوتها فیه فأول ما یؤثر فی نفسها ثم یؤثر فی غیرها.

و قیل إنما هو سم فی عین العائن یصیبه بلفحة(2)

عند التحدیق إلیه کما یصیب لفح سم الأفعی من یتصل به.

ثم رد الأول بأنه لو کان کذلک لما تخلفت الإصابة فی کل حال و الواقع بخلافه و الثانی بأن سم الأفعی جزء منها و کلها قاتل و العائن لیس یقتل منه

ص: 33

شی ء فی قولهم إلا بصره و هو معنی خارج عن ذلک قال و الحق أن الله یخلق عند بصر العائن إلیه و إعجابه به إذا شاء ما شاء من ألم أو هلکة و قد یصرفه قبل وقوعه بالاستعاذة أو بغیرها و قد یصرفه بعد وقوعه بالرقیة أو بالاغتسال أو بغیر ذلک انتهی کلامه.

و فیه بعض ما یتعقب فإن الذی مثل بالأفعی لم یرد أنها تلامس المصاب حتی یتصل به من سمها و إنما أراد أن جنسا من الأفاعی اشتهر أنها إذا وقع بصرها علی الإنسان هلک فکذلک العائن و لیس مراد الخطابی بالتأثیر المعنی الذی تذهب إلیه الفلاسفة بل ما أجری الله به العادة من حصول الضرر للمعیون و قد أخرج البزاز بسند حسن عن جابر رفعه قال أکثر من یموت بعد قضاء الله و قدره بالنفس قال الراوی یعنی بالعین و قد أجری الله العادة بوجود کثیر من القوی و الخواص فی الأجسام و الأرواح کما یحدث لمن ینظر إلیه من یحتشمه من الخجل فتری فی وجهه حمرة شدیدة لم تکن قبل ذلک و کذا الاصفرار عند رؤیة من یخافه و کثیر من الناس یسقم بمجرد النظر إلیه و یضعف قواه و کل ذلک بواسطة ما خلق الله تعالی فی الأرواح من التأثیرات و لشدة ارتباطها بالعین نسب الفعل إلی العین و لیست هی المؤثرة و إنما التأثیر للروح و الأرواح مختلفة فی طبائعها و قواها و کیفیاتها و خواصها فمنها ما یؤثر فی البدن بمجرد الرؤیة من غیر اتصال به لشدة خبث تلک الروح و کیفیتها الخبیثة.

و الحاصل أن التأثیر بإرادة الله تعالی و خلقه لیس مقصورا علی الاتصال الجسمانی بل یکون تارة به و تارة بالمقابلة و أخری بمجرد الرؤیة و أخری بتوجه الروح کالذی یحدث من الأدعیة و الرقی و الالتجاء إلی الله تعالی و تارة یقع ذلک بالتوهم و التخیل و الذی یخرج من عین العائن سهم معنوی إن صادف بدنا لا وقایة له أثر فیه و إلا لم ینفذ السهم بل ربما رد علی صاحبه کالسهم الحسی سواء.

و قال فی بیان السحر قال الراغب و غیره السحر یطلق علی معان أحدها

ص: 34

ما دق و لطف و منه سحرت الصبی خدعته و استملته فکل من استمال شیئا فقد سحره و منه إطلاق الشعراء سحر العیون لاستمالتها النفوس و منه قول الأطباء الطبیعة ساحرة و منه قوله تعالی بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ (1) أی مصروفون عن المعرفة

وَ مِنْهُ حَدِیثُ: إِنَّ مِنَ الْبَیَانِ لَسِحْراً.

الثانی ما یقع بخداع و تخییلات لا حقیقة لها نحو ما یفعله المشعبد من صرف الأبصار عما یتعاطاه بخفة یده و إلی ذلک الإشارة بقوله تعالی یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی (2) و قوله تعالی سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ (3) و من هناک سموا موسی علیه السلام ساحرا و قد یستعان فی ذلک بما یکون فیه خاصیة کحجر المغناطیس.

الثالث ما یحصل بمعاونة الشیاطین بضرب من التقرب إلیهم و إلی ذلک الإشارة بقوله تعالی وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ(4).

الرابع ما یحصل بمخاطبة الکواکب و اشتراک روحانیاتها بزعمهم قال ابن حزم و منه ما یؤخذ من الطلسمات کالطابع المنقوش فیه صورة عقرب فی وقت کون القمر فی العقرب فینفع من لدغة العقرب و قد یجمع بعضهم بین الأمرین الاستعانة بالشیاطین و مخاطبة الکواکب فیکون ذلک أقوی بزعمهم.

ثم السحر یطلق و یراد به الآلة التی یسحر بها و یطلق و یراد به فعل الساحر و الآلة تارة تکون معنی من المعانی فقط کالرقی و النفث و تارة تکون من المحسوسات کتصویر صورة علی صورة المسحور و تارة یجمع الأمرین الحسی و المعنوی و هو أبلغ.

و اختلف فی السحر فقیل هو تخییل فقط و لا حقیقة له و قال النووی و الصحیح أن له حقیقة و به قطع الجمهور و علیه عامة العلماء و یدل علیه الکتاب و السنة

ص: 35

المشهورة انتهی.

لکن محل النزاع أنه هل یقع بالسحر انقلاب عین أو لا فمن قال إنه تخییل فقط منع من ذلک و من قال له حقیقة اختلفوا فی أنه هل له تأثیر فقط بحیث یغیر المزاج فیکون نوعا من الأمراض أو ینتهی إلی الإحالة بحیث یصیر الجماد حیوانا مثلا و عکسه فالذی علیه الجمهور هو الأول و ذهبت طائفة قلیلة إلی الثانی فإن کان بالنظر إلی القدرة الإلهیة فمسلم و إن کان بالنظر إلی الواقع فهو محل الخلاف فإن کثیرا ممن یدعی ذلک لا یستطیع إقامة البرهان علیه.

و نقل الخطابی أن قوما أنکروا السحر مطلقا و کأنه عنی القائلین بأنه تخییل فقط و إلا فهی مکابرة.

و قال المازری جمهور العلماء علی إثبات السحر و أن له حقیقة و نفی بعضهم حقیقته و أضاف ما یقع منه إلی خیالات باطلة و هو مردود لورود النقل بإثبات السحر و لأن العقل لا ینکر أن الله تعالی قد یخرق العادة عند نطق الساحر بکلام ملفق و ترکیب أجسام أو مزج بین قوی علی ترتیب مخصوص و نظیر ذلک ما یقع من حذاق الأطباء من مزج بعض العقاقیر ببعض حتی ینقلب الضار منها بمفرده فیصیر بالترکیب نافعا و قیل لا یزید تأثیر السحر علی ما ذکر الله تعالی فی قوله ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ (1) لکون المقام مقام تهویل فلو جاز أن یقع أکثر من ذلک لذکره.

قال المازری و الصحیح من جهة العقل أنه یجوز أن یقع به أکثر من ذلک قال و الآیة لیست نصا فی منع الزیادة و لو قلنا إنها ظاهرة فی ذلک.

ثم قال و الفرق بین السحر و المعجزة و الکرامة أن السحر یکون بمعاناة أقوال و أفعال حتی یتم للساحر ما یرید و الکرامة لا تحتاج إلی ذلک بل إنما تقع غالبا اتفاقا و أما المعجزة فتمتاز من الکرامة بالتحدی.

و نقل إمام الحرمین الإجماع علی أن السحر لا یظهر إلا عن فاسق و الکرامة

ص: 36

لا تظهر عن (1)

الفاسق و نقل النووی فی زیادات الروضة عن المستولی (2)

نحو ذلک و ینبغی أن یعتبر بحال من یقع الخارق منه فإن کان متمسکا بالشریعة متجنبا للموبقات فالذی یظهر علی یده من الخوارق کرامة و إلا فهو سحر لأنه ینشأ عن أحد أنواعه کإعانة الشیاطین.

و قال القرطبی السحر حیل صناعیة یتوصل إلیها بالاکتساب غیر أنها لدقتها لا یتوصل إلیها إلا آحاد الناس و مادتها الوقوف علی خواص الأشیاء و العلم بوجوه ترکیبها و أوقاته و أکثرها تخییلات بغیر حقیقة و إیهامات بغیر ثبوت فیعظم عند من لا یعرف ذلک کما قال الله تعالی عن سحرة فرعون وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ (3) مع أن حبالهم و عصیهم لم تخرج عن کونها حبالا و عصیا.

ثم قال و الحق أن لبعض أصناف السحر تأثیرا فی القلوب کالحب و البغض و إلقاء الخیر و الشر فی الأبدان بالألم و السقم و إنما المنکر أن الجماد ینقلب حیوانا و عکسه بسحر الساحر و نحو ذلک انتهی.

و قال شارح المقاصد السحر إظهار أمر خارق للعادة من نفس شریرة خبیثة بمباشرة أعمال مخصوصة یجری فیها التعلم و التلمذ و بهذین الاعتبارین یفارق المعجزة و الکرامة و بأنه لا یکون بحسب اقتراح المعترض و بأنه یختص ببعض الأزمنة أو الأمکنة أو الشرائط و بأنه قد یتصدی لمعارضته و یبذل الجهد فی الإتیان بمثله و بأن صاحبه ربما یعلن بالفسق و یتصف بالرجس فی الظاهر و الباطن و الخزی فی الدنیا و الآخرة إلی غیر ذلک من وجوه المفارقة و هو عند أهل الحق جائز عقلا ثابت سمعا و کذلک الإصابة بالعین.

و قالت المعتزلة هو مجرد إراءة ما لا حقیقة له بمنزلة الشعبدة التی سببها خفة حرکات الید أو خفاء وجه الحیلة فیه.

ص: 37

لنا علی الجواز ما مر فی الإعجاز من إمکان الأمر فی نفسه و شمول قدرة الله له فإنه هو الخالق و إنما الساحر فاعل و کاسب و أیضا إجماع الفقهاء و إنما اختلفوا فی الحکم و علی الوقوع وجوه.

منها قوله تعالی یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ إلی قوله فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ (1) و فیه إشعار بأنه ثابت حقیقة لیس مجرد إراءة و تمویه و بأن المؤثر و الخالق هو الله تعالی وحده.

و منها سورة الفلق فقد اتفق جمهور المسلمین علی أنها نزلت فیما کان من سحر لبید بن أعصم الیهودی لرسول الله صلی الله علیه و آله حتی مرض ثلاث لیال.

و منها ما روی أن جاریة سحرت عائشة و أنه سحر ابن عمر حتی تکوعت یده.

فإن قیل لو صح السحر لأضرت السحرة بجمیع الأنبیاء و الصالحین و لحصلوا لأنفسهم الملک العظیم و کیف یصح أن یسحر النبی صلی الله علیه و آله و قد قال الله وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ (2) وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی و کانت الکفرة یعیبون النبی صلی الله علیه و آله بأنه مسحور مع القطع بأنهم کاذبون.

قلنا لیس الساحر یوجد فی کل عصر و زمان و بکل قطر و مکان و لا ینفذ حکمه کل أوان و لا له ید فی کل شی ء(3)

و النبی صلی الله علیه و آله معصوم من أن یهلکه الناس أو یوقع خللا فی نبوته لا أن یوصل ضررا و ألما إلی بدنه و مراد الکفار بکونه مسحورا أنه مجنون أزیل عقله بالسحر حیث ترک دینهم.

فإن قیل قوله تعالی فی قصة موسی علیه السلام یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها

ص: 38

تَسْعی (1) یدل علی أنه لا حقیقة للسحر و إنما هو تخییل و تمویه قلنا یجوز أن یکون سحرهم إیقاع ذلک التخیل و قد تحقق و لو سلم فکون أثره فی تلک الصورة هو التخییل لا یدل علی أنه لا حقیقة له أصلا.

و أما الإصابة بالعین و هو أن یکون لبعض النفوس خاصیة أنها إذا استحسنت شیئا لحقه الآفة فثبوتها یکاد یجری مجری المشاهدات التی لا تفتقر إلی حجة

وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: الْعَیْنُ حَقٌّ یُدْخِلُ الرَّجُلَ الْقَبْرَ وَ الْجَمَلَ الْقِدْرَ.

و قد ذهب کثیر من المفسرین إلی أن قوله تعالی وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ (2) الآیة نزلت فی ذلک.

و قالوا کان العین فی بنی أسد فکان الرجل منهم یتجوع ثلاثة أیام فلا یمر به شی ء یقول فیه لم أر کالیوم إلا عانه فالتمس الکفار من بعض من کانت له هذه الصنعة أن یقول فی رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک فعصمه الله.

و اعترض الجبائی أن القوم ما کانوا ینظرون إلی النبی صلی الله علیه و آله نظر استحسان بل مقت و نقص.

و الجواب أنهم کانوا یستحسنون منه الفصاحة و کثیرا من الصفات و إن کانوا یبغضونه من جهة الدین.

ثم للقائلین بالسحر و العین اختلاف فی جواز الاستعانة بالرقی و العوذ و فی جواز تعلیق التمائم و فی جواز النفث و المسح و لکل من الطرفین أخبار و آثار و الجواز هو الأرجح و المسألة بالفقهیات أشبه انتهی.

و أقول الذی ظهر لنا مما مضی من الآیات و الأخبار و الآثار أن للسحر تأثیرا ما فی بعض الأشخاص و الأبدان کإحداث حب أو بغض أو هم أو فرح و أما تأثیره فی إحیاء شخص أو قلب حقیقة إلی أخری کجعل الإنسان بهیمة فلا ریب فی نفیهما و أنهما من المعجزات و کذا فی کل ما یکون من هذا القبیل کإبراء

ص: 39

الأکمه و الأبرص و إسقاط ید بغیر جارحة أو وصل ید مقطوع أو إجراء الماء الکثیر من بین الأصابع أو من حجر صغیر و أشباه ذلک. و الظاهر أن الإماتة أیضا کذلک فإنه بعید أن یقدر الإنسان علی أن یقتل رجلا بغیر ضرب و جرح و سم و تأثیر ظاهر فی بدنه و إن أمکن أن یکون الله تعالی جعل لبعض الأشیاء تأثیرا فی ذلک و نهی عن فعله کما أنه سبحانه جعل الخمر مسکرا و نهی عن شربه و جعل الحدید قاطعا و منع من استعماله فی غیر ما أحله و کذا التمریض لکنه أقل استبعادا.

فإن قیل مع تجویز ذلک یبطل کثیر من المعجزات و یحتمل فیه السحر.

قلنا قد مر أن المعجزة تحدث عند طلبها بلا آلات و أدوات و مرور زمان یمکن فیه تلک الأعمال بخلاف السحر فإنه لا یحصل إلا بعد استعمال تلک الأمور و مرور زمان و أیضا الفرق بین السحر و المعجزة بین عند العارف بالسحر و حقیقته و لذا حکم بعض الأصحاب بوجوب تعلمه کفایة و یروی عن شیخنا البهائی قدس الله روحه أنه لو کان خروج الماء من بین أصابع النبی صلی الله علیه و آله مع قبض یده و ضم أصابعه إلی کفه کان یحتمل السحر و أما مع بسط الأصابع و تفریجها فلا یحتمل السحر و ذلک واضح عند من له دربة(1) فی صناعة السحر.

و أیضا معجزات الأنبیاء لا تقع علی وجه تکون فیه شبهه لأحد إلا أن یقول معاند بلسانه ما لیس فی قلبه فإن الساحر ربما یخیل و یظهر قطرات من الماء من بین أصابعه أو کفه أو من حجر صغیر و إما أن یجری أنهار کبیرة بمحض ضرب العصا أو یروی کثیرا من الناس و الدواب بما یجری من بین أصابعه بلا معاناة عمل أو استعانة بآلة فهذا مما یعرف کل عاقل أنه لا یکون من السحر و کذا إذا دعا علی أحد فمات أو مرض من ساعته فإن مثل هذا لا یکون سحرا بدیهة.

و أما جهة تأثیره فما کان من قبیل التخییلات و الشعبدة فأسبابها ظاهرة عند العاملین بها تفصیلا و عند غیرهم إجمالا کما مر فی سحر سحرة فرعون و استعانتهم

ص: 40

بالزئبق أو إراءتهم أشیاء بسرعة الید لا حقیقة لها.

و أما حدوث الحب و البغض و الهم و أمثالها فالظاهر أن الله تعالی جعل لها تأثیرا و حرمها کما أومأنا إلیه و هذا مما لا ینکره العقل و یحتمل أن یکون للشیاطین أیضا مدخلا(1)

فی ذلک و یقل أو یبطل تأثیرها بالتوکل و الدعاء و الآیات و التعویذات.

و لذا کان شیوع السحر و الکهانة و أمثالهما فی الفترات بین الرسل و خفاء آثار النبوة و استیلاء الشیاطین أکثر و تضعف و تخفی تلک الأمور عند نشر آثار الأنبیاء و سطوع أنوارهم کأمثال تلک الأزمنة فإنه لیس من دار و لا بیت إلا و فیه مصاحف کثیرة و کتب جمة من الأدعیة و الأحادیث و لیس من أحد إلا و معه مصحف أو عوذة أو سورة شریفة و قلوبهم و صدورهم مشحونة بذلک فلذا لا نری منها أثرا بینا فی تلک البلاد إلا نادرا فی البلهاء و الضعفاء و المنهمکین فی المعاصی و قد نسمع ظهور بعض آثارها فی أقاصی البلاد لظهور آثار الکفر و ندور أنوار الإیمان فیها کأقاصی بلاد الهند و الصین و الترک.

و أما تأثیر السحر فی النبی و الإمام صلوات الله علیهما فالظاهر عدم وقوعه و إن لم یقم برهان علی امتناعه إذا لم ینته إلی حد یخل بغرض البعثة کالتخبیط و التخلیط فإنه إذا کان الله سبحانه أقدر الکفار لمصالح التکلیف علی حبس الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و ضربهم و جرحهم و قتلهم بأشنع الوجوه فأی استحالة علی أن یقدروا علی فعل یؤثر فیهم هما و مرضا.

لکن لما عرفت أن السحر یندفع بالعوذ و الآیات و التوکل و هم علیهم السلام معادن جمیع ذلک فتأثیره فیهم مستبعد و الأخبار الواردة فی ذلک أکثرها عامیة أو ضعیفة و معارضة بمثلها فیشکل التعویل علیها فی إثبات مثل ذلک.

و أما ما یذکر من بلاد الترک أنهم یعملون ما یحدث به السحب و الأمطار فتأثیر أعمال مثل هؤلاء الکفرة فی الآثار العلویة و ما به نظام العالم مما یأبی عنه العقول

ص: 41

السلیمة و الأفهام القویمة و لم یثبت عندنا بخبر من یوثق بقوله.

و أما العین فالظاهر من الآیات و الأخبار أن لها تحققا أیضا إما بأن جعل الله تعالی لذلک تأثیرا و جعل علاجه التوکل و التوسل بالآیات و الأدعیة الواردة فی ذلک أو بأن الله تعالی یفعل فی المعین فعلا عند حدوث ذلک لضرب من المصلحة و قد أومأنا إلی وجه آخر فیما مر.

و بالجملة لا یمکن إنکار ذلک رأسا لما یشاهد من ذلک عینا و ورود الأخبار به مستفیضا و الله یعلم و حججه علیهم السلام حقائق الأمور.

**[ترجمه]محقق اردبیلی- خدا روح او را شاد کند- هم در شرح ارشاد مانند آن را گفته و گفته است: ظاهر این است که سحر حقیقت دارد به این معنی که سحر حقیقتا اثر می گذارد نه اینکه سحر فقط از وهم اثر بگیرد و از این رو اثر آن به کسی که آن را نمی شناسد و احساس نمی کند که سحر در او اتفاق افتاده هم منتقل می شود. بله ممکن است حقیقت نداشته باشد به معنی اینکه با انجام سحر حیوانی به وجود نمی آید بلکه خیال می شود مانند این سخن خدای متعال که فرموده:{ بر اثر سحرشان، در خیال او، [چنین] می نمود که آن ها به شتاب می خزند} - . طه / 66 - با اینکه آن بحث فایده ای ندارد، زیرا شکی در عقاب شدن ساحر و لزوم پرداخت دیه و غرامت آنچه به واسطه کار ساحر از دست می رود نیست.

ابن حجر در « فتح الباری » گفته: در مورد چشم زخم می گویی:« عِنتَ الرَّجُلَ» یعنی با چشمت او را چشم زدی پس او « معیون و معین» یعنی چشم خورده، است و «رَجُلٌ عایِنٌ و مِعیانٌ و عَیُونٌ» یعنی مرد بسیار چشم زننده. و چشم با خوش آمدن آمیخته به حسد ضرر می رساند و از جهت طبیعت خود برای چشم خورده از آن ضرر ایجاد می شود و این اثر بخشی بر برخی مردم مورد اشکال شده و گفته اند: چگونه چشم از اثر می کند تا اینکه برای چشم خورده ضرر ایجاد می شود؟ جواب این است که طبع های مردم گوناگون است، چه بسا آن به خاطر زهری باشد که از چشم انسان چشم زننده در هوا، به بدن چشم خورده می رسد.

و از کسی که بسیار شور چشم است، نقل شده است که گفته: وقتی چیزی را می بینم که از آن خوشم می آید متوجه می شوم که حرارتی از چشمم خارج می شود و آن مسئله نزدیک به حالت زن حائض است که دستش را در کاسه شیر قرار دهد و آن را فاسد کند که اگر بعد از پاک شدن آن را قرار می داد فاسد نمی کرد، و همچنین به بوستان می رود و به بسیاری از داربست ها ضرر می زند بدون اینکه به آن ها دست زده باشد، و از قبیل آن مسئله است که انسان سالم گاهی به چشمی که درد می کند نگاه می کند و چشم درد می گیرد و یا در حضور او خمیازه - . التثائب [خمیازه کشیدن] واضح است، و آن این است که انسان دچار سستی می شود و دهانش را باز می کند بدون اینکه قصد داشته باشد واسم آن هم الثوباء است. - می کشند و او هم خمیازه می کشد. ابن بطّال هم به آن مطلب اشاره کرده است.

خطابی گفته: در حدیث آمده است که چشم در نفوس اثر دارد و این باطل کردن سخن مادیین است که می گویند: هیچ چیزی جز آنچه حواس پنجگانه آن را درک می کند، وجود ندارد و هر چیزی غیر از آن حقیقت ندارد.

مازری گفته: برخی از مادیین گمان کرده اند که از چشم انسان شورچشم نیروی زهرناکی برمی خیزد و به انسان چشم خورده می رسد که او را می کُشد یا فاسد می کند مانند برخورد کردن زهر از چشم افعی، و به محصور نبودن اثر چشم شور در آن مورد اشاره کرده با اینکه آن را جایز دانسته است و آن نظری که همگام با روش اهل سنت است، آن است که چشم فقط زمان نگاه کردن انسان شورچشم ضرر می زند، به خاطر عادتی که خدای متعال آن را جاری کرده که هنگام رو به رو شدن شخص با شخص دیگر ضرر ایجاد شود، و آیا ماده های پنهانی وجود دارد یا نه؟ احتمال دارد باشد نه می توان آن را به صورت قطعی ثابت کرد و نه می توان رد کرد.

کسی از علمای فلسفه طبیعی که منتسب به اسلام است گفته: قطعا موادی لطیف و نامرئی از چشم انسان شورچشم بر می خیزد و به انسان چشم خورده می رسد و در سوراخ های پوست بدن او وارد می شود و آنگاه خدا نابودی را خلق می کند همان گونه که هنگام خوردن زهر نابودی خلق می کند، در ادعای قطعیت خطا کرده است ولی احتمال دارد که عادتا این گونه باشد ولی ضروری و طبیعی نیست- پایان-.

و این سخن محکمی است ولی ابن عربی به سختی آن را رد کرده و گفته: فلاسفه معتقدند که چشم زدن از تاثیر نفس به واسطه نیروی نفسی که در خود انسان است، به وجود می آید چون شورچشم اول در نفس خودش اثر می گذارد سپس در غیر خودش.

و گفته شده: آن فقط زهری است که در چشم انسان شورچشم است که زمان خیره شدن به او حرارت (لَفح) - . لَفَحَت النّارُ أو السَّمومُ فلانًا: حرارت آن به صورتش خورد و آن را سوزاند. - آن به چشم خورده می رسد همان گونه که حرارت زهر افعی به کسی که به او متصل است می رسد.

سپس اولی را رد کرده به اینکه اگر این گونه بود چشم زدن در همه حالت ها بود در حالی که واقعیت بر خلاف آن است و دومی را رد کرده به اینکه زهر افعی جزئی از او است و همه اش کشنده است ولی شورچشم، به گفته آن ها، چیزی از او کسی را نمی کشد مگر چشم او و آن معنایی خارج از آن است.

گفته: و حق این است که خدا هنگام نگاه کردن شورچشم به چشم خورده و تعجب کردن او از آن، اگر بخواهد آنچه از درد یا نابودی که بخواهد خلق می کند و گاهی هم قبل از اتفاق افتادن آن، با پناه بردن یا غیر آن، آن را دفع می کند و گاهی بعد از اتفاق افتادن با دعا و غسل و غیر آن، آن را دفع می کند- سخن او پایان یافت-.

اشکال: و در کلام او اشکالاتی وجود دارد که [بعضی از آن ها] در ادامه می آید کسی که به افعی مثال زده مقصودش این نبوده که افعی شخص مسموم را لمس کرده تا زهرش به او برسد بلکه منظورش این بوده که مشهور است که یک نوع افعی وجود دارد که وقتی نگاهش به انسان می افتد انسان نابود می شود و شورچشم هم این چنین است. و مقصود خطابی از تاثیر معنایی که فلاسفه می گویند نیست، بلکه آن عادتی است که خدا جاری کرده که چشم خورده ضرر ببیند.

و بزاز با سندی خوب از جابر به صورت مرفوع حدیث آورده که گفته: بیشتر کسانی که می میرند پس از قضاء و قدر خدا به خاطر نفس است. راوی گفته: یعنی با چشم زخم است. و خدا عادت را بر این جاری کرده که بسیاری از نیروها و خواص در جسم ها و روح ها وجود داشته باشد همان گونه که از روی خجالت برای شخصی اتفاق می افتد که شرمگین کننده ای به او نگاه می کند پس در چهره اش سرخی شدیدی می بینی که قبل از آن وجود نداشت و همچنین زردی هنگام دیدن کسی که از او می ترسد، و بسیاری از مردم به صرف نگاه کردن به او بیمار می شوند و نیروی آن ها ضعیف می شود، و همه این ها به خاطر اثراتی است که خدای متعال در روح ها خلق کرده است و به خاطر شدت ارتباط روح ها با چشم، این کار به چشم نسبت داده شده در حالی که چشم موثر نیست و تأثیر تنها مال روح است و ارواح در طبیعت ها و نیروها و کیفیت ها و خاصیت هایشان گوناگون هستند، برخی از آن ها به صرف دیدن بدون اینکه اتصال به بدن در بدن اثر می کنند به خاطر خبیث بودن آن روح و کیفیت های خبیث آن ها.

و نتیجه اینکه: تاثیر با اراده خدا است و خلقت او به اتصال جسمانی منحصر نیست بلکه گاهی با آن است و گاهی با رودررو شدن و گاهی به صرف دیدن و گاهی هم با توجه روح مانند آنچه از دعاها و ورد و پناه بردن به خدا پدید می آید، و گاهی هم با وهم و خیال اتفاق می افتد و آنچه از چشم شور خارج می شود یک تیر معنوی است که اگر به تنی که محافظ ندارد برسد در آن اثر می کند و گرنه تیر نفوذ نمی کند بلکه چه بسا به صاحبش برگردد درست مثل تیر حسی واقعی. و در بیان سحر گفته: راغب و غیر او گفته اند: سحر معانی مختلفی دارد:

1.

آنچه دقیق و لطیف باشد و از همین معنی می گویند: کودک را سحر کردم یعنی او را فریفتم و او را به سوی خود کشیدم و هر که از چیزی دلبری کند آن را سحر کرده و از همان معنی است تعبیر شاعران که می گویند سحر چشم ها به خاطر دلفریبی آن برای جان ها و از همان معنی گفته طبیبان است که می گویند «طبیعت ساحر است» و از همان معنی گفته خدای متعال است که فرمود: « بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ » - . حجر / 15 - یعنی باز داشته شدگان از معرفت و حدیث « برخی از بیان ها سحر هستند» هم از همین باب است.

2.

آنچه با فریب و خیال افکنی که حقیقت ندارد واقع می شود مانند کاری که شعبده باز انجام می دهد و با تردستی چشم ها را از آنچه انجام می دهد باز می دارد و خدای تعالی با این سخن خود به آن شاره کرده است: {بر اثر سحرشان، در خیال او، [چنین] می نمود که آن ها به شتاب می خزند} - . طه / 66 - و سخن خدای متعال که فرمود: { دیدگان مردم را افسون کردند} - . اعراف / 116 - و از همانجا هم موسی علیه السلام را ساحر نامیدند، در حالی که در آن سحر از آنچه در آن خاصیتی نظیر سنگ مغناطیس بود کمک گرفته شد.

3.

آنچه به کمک شیاطین با نوعی تقرب جستن به آن ها انجام می شود و خدای متعال با سخن خود که فرمود: { لیکن آن شیطان [صفت] ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند} - . بقره / 102 - به آن اشاره کرده است.

4.

آنچه به گمان آن ها با گفتگو با ستارگان و مشترک شدن با روحانیت آن ها پدید می آید. ابن حزم گفته: آنچه از طلسم ها گرفته می شود مانند مهری که شکل عقرب در زمانی که قمر در عقرب است بر آن نقش بسته است بنابراین برای نیش عقرب خوب است، سحر است ، و بعضی هم بین دو امر جمع می کنند: کمک گرفتن از شیاطین و گفتگو با ستارگان که آن به گمان آن ها قوی تر است.

سحر گفته می شود و منظور از آن وسیله ای است که با آن سحر انجام می شود و سحر گفته می شود و منظور از آن کار ساحر است و ابزار گاهی تنها یک معنی از معانی است مانند وردخواندن و دمیدن و گاهی از محسوسات است مانند ساختن شکلی از روی تصویر انسان سحر شده و گاهی جمع بین حسی و معنوی است و آن رساتر است.

در باره سحر اختلاف نظر است. گفته شده: سحر فقط به خیال انداختن است و حقیقت ندارد. نووی گفته: نظر صحیح این است که سحر حقیقی است و جمهور علما به آن یقین دارند و همه دانشمندان بر آن نظر هستند و قرآن و سنت مشهور هم بر آن دلالت می کند- پایان-

اما دعوا بر سر این است که آیا با سحر انقلابی در چیزی ایجاد می شود یا نه؟ کسی که می گوید سحر خیال افکنی است می گوید انقلاب رخ نمی دهد، و کسانی که می گویند حقیقت دارد اختلاف دارند که آیا فقط تاثیر دارد به گونه ای که مزاج را دگرگون می کند و نوعی از بیماری ها شکل می دهد یا اینکه منجر به دگرگونی می شود به گونه ای که مثلا جماد بیجان را به حیوان جاندار تبدیل می کند و بر عکس، نظری که بیشتر به آن معتقدند همان اول است و گروهی اندکی نظر دوم را برگزیده اند و اگر منظور قدرت الهی است که مسلم است و اگر منظور وقوع آن باشد که در آن اختلاف نظر است و بسیاری از کسانی که آن را ادعا می کنند نمی توانند دلیلی بر آن بیاورند.

خطابی گفته: گروهی سحر را به کلی انکار می کنند، و گویا نظرش آن هایی هستند که می گویند سحر تنها خیال افکنی است و گرنه لج بازی و انکار حق است.

مازری گفته: جمهور علماء سحر را ثابت شده می دانند و معتقدند سحر حقیقت دارد و برخی حقیقت داشتن آن را نفی کرده اند و آن سحر هایی که اتفاق می افتد را به خیالات بیهوده اضافه کرده اند و آن مردود است چون در اثبات سحر روایت وارد شده است و عقل هم انکار نمی کند که خدای تعالی گاهی هنگام سخنرانی ساحر با سخنی تلفیق شده و ترکیب کردن اجسام یا مخلوط کردن نیروها با ترتیبی مخصوص، خرق عادت می کند و نظیر آن، چیزی است که به دست طبیبان ماهر انجام می شود، با مخلوط کردن داروهای گیاهی با هم تا اینکه آنچه به تنهایی ضرر داشت با ترکیب کردن سودمند می شود. و گفته شده اثر سحر بیش از آنچه که خدا در آیه { چیزهایی که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند} - . بقره / 102 - فرموده، نیست چون مقام، مقام ترساندن است و اگر امکان داشت بیش از این اثر کند، حتما خدای متعال آن را ذکر می کرد.

مازری گفته: از نظر عقل صحیح است که امکان داشته باشد که اثری بیشتر از آن داشته باشد و گفته: آیه در ممنوعیت بیشتر اثر داشتن، نصّ نیست اگرچه بگوییم که ظاهر آن این است.

سپس گفته: فرق میان سحر با معجزه و کرامت این است که سحر همراه با رنج و سختی اوراد و کارهائی است تا برای ساحر آنچه می خواهد ایجاد شود ولی کرامت به آن نیازی ندارد بلکه غالبا به صورت اتفاقی واقع می شود و امتیاز معجزه در مقابل کرامت این است که همراه با تحدّی است.

امام الحرمین ادعای اجماع کرده که سحر فقط از انسان فاسق ظاهر می شود ولی کرامت از فاسق رخ نمی دهد. و نووی در زیادات الروضة عن المستولی مانند آن را آورده و شایسته است که از حال کسی که خرق عادت از او واقع می شود پند گرفته شود، اگر چنگ زننده به شریعت و پرهیزکننده از گناهان است آن خرق عادتی که به دست او انجام می شود کرامت است و گرنه سحر است چون از یکی از نواع سحر نشأت می گیرد مانند کمک شیاطین.

قرطبی گفته: سحر نیرنگ هایی ساختگی است که با تلاش به دست می آید ولی به خاطر دقت آن فقط افراد کمی از مردم به آن می رسند، مایه اش شناخت اشیاء و دانستن ترکیب های مختلف آن و زمان های آن است. و بیشتر آن به خیال اندازی هایی بدون واقعیت و به وهم انداختن هایی بدون دلیل است. در نزد کسی که آن را نمی شناسد بزرگ می نماید چنانچه خدای متعال درباره ساحران فرعون فرموده: {و سحری بزرگ در میان آوردند} - . اعراف / 116 -

در حالی که ریسمان ها و عصا های آن ها از حالت ریسمان و عصا بودن خارج نشد .

سپس گفته: حق این است که برخی از انواع سحرها در دل ها اثر دارند مانند محبت و بغض و خیر و شر انداختن در بدن ها به وسیله درد و بیماری و آنچه مورد انکار است این است که با سحر ساحر بیجان به جان دار تبدیل شود یا برعکس و مانند آن- پایان-

شارح المقاصد گفته: سحر نمایش کاری خارق العاده است از نفسی بد و خبیث به واسطه کارهائی مخصوص که آموزش و شاگردی دارند، و به این دو اعتبار از معجزه و کرامت جدا است، و همچنین به این دلیل که طبق پیشنهاد اعتراض کننده نیست و همچنین اینکه مختص به برخی زمان ها یا مکان ها یا شرایط است و به اینکه در صدد مقابله با آن بر می آیند و تلاش می شود که مانند آن آورده شود و به اینکه چه بسا اعلان شود ساحر فاسق است و به پلیدی در ظاهر و باطن و خواری در دنیا و آخرت متصف شود و سایر موارد فرق میان معجزه و کرامت با سحر. و سحر نزد اهل حق عقلا جایز است و شرعا هم ثابت است و همچنین چشم زدن.

معتزله گفته اند: سحر فقط خواستن چیزی است که حقیقت ندارد مانند شعبده که علت آن تردستی یا پنهان بودن چگونگی نیرنگ در آن است. دلیل ما بر جواز همان است که درباره اعجاز گذشت که این کار به خودی خود ممکن است و قدرت خدا شامل آن می شود چون او آفریدگار است و ساحر تنها انجام دهنده کار و کاسب است و همچنین مورد اجماع فقهاء است و فقط در حکم آن اختلاف دارند و برای وقوعش دلیل هایی وجود دارد:

1.

قول خدای تعالی {به مردم سحر می آموختند. و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند]، با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلًا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما] هستیم، پس زنهار کافر نشوی.» و [لی] آن ها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند. هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند} که اشعار دارد به اینکه سحر حقیقت دارد و ثابت است و مجرد اراده و ظاهر سازی نیست و اثر بخش و خالق در آن تنها خدای تعالی است .

2.

سوره فلق که جمهور مسلمانان اتفاق نظر دارند که درباره سحر کردن رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم توسط لبید بن اعصم یهودی نازل شده تا آنکه سه شب بیمار گردیده است.

3.

روایت شده کنیزی عایشه را سحر کرد و ابن عمر را هم سحر کرد که تا اینکه دستش چلاق شد.

اگر گفته شود: در صورتی که سحر اثر داشت به همه پیامبران و نیکان زیان می رسانید و ساحران برای خود پادشاهی بزرگی تشکیل می دادند، و چگونه صحیح است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سحر شود با اینکه خدا فرموده « وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس » - . مائده / 67 - { و خدا تو را از [گزندِ] مردم نگاه می دارد } و فرموده « وَ لَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی » - . طه / 69 - { و افسونگر هر جا برود رستگار نمی شود } و کافران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را متهم می کردند به اینکه سحر شده است، با یقین به اینکه دروغ می گویند.

ما می گوئیم: ساحر در هر دوره و زمان و در هر جا و مکانی وجود ندارد و حکمش در همه زمان ها نافذ نیست، و در همه کارها دست ندارد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم از اینکه مردم ایشان را نابود کنند یا در نبوتش خللی ایجاد کنند حفظ شده است. نه از اینکه به ایشان زیانی یا دردی در بدن برسد، و مقصود کفار از اینکه ایشان سحر شده است، این است که با سحر عقل ایشان از بین رفته است چون دین آن ها را رها کرده است.

اگر گفته شود: سخن خدای متعال که در داستان موسی علیه السلام فرمود: « یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ أَنهََّا تَسْعَی » - . طه / 66 - { بر اثر سحرشان، در خیال او، [چنین] می نمود که آنها به شتاب می خزند } دلالت می کند که سحر حقیقت ندارد و فقط خیال افکنی و ظاهر سازی است .

می گوئیم: امکان دارد که سحر آن ها همان ایجاد خیال باشد و تحقق هم یافته است و به فرض که این را هم بپذیریم، اینکه در این صورت اثر سحر خیال افکنی بوده این دلیل نمی شود که سحر اصلا واقعیت نداشته باشد.

و اما چشم زدن آن است که برخی از نفوس خاصیتی دارند که وقتی از چیزی خوششان می آید به آن چیز آفتی می رسد، و ثبوتش از طریق مشاهداتی است که نیاز به دلیل ندارد. و پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: «چشم زدن حقیقت دارد، مرد را در داخل گور می کند و شتر را در داخل دیگ» و بسیاری از مفسران اعتقاد دارند که آیه « وَ إِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیزُْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سمَِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ – الآیة» - . قلم / 51 - { و آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند، و می گفتند:- ادامه آیه} در مورد آن است.

و گفته اند: شور چشمی در قبیله بنی اسد بوده است و چون مردی از آن ها سه روز گرسنه می ماند، چیزی از کنار او نمی گذشت که او بگوید: « امروز مانندش را ندیدم» جز اینکه چشمش می زد. و کفار از برخی از آنان که این توانایی را داشتند درخواست کردند که آن را درباره رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم هم بگویند و خدا ایشان را حفظ کرد.

جبائی به این سخن اعتراض کرده که آن قوم به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با دید نیکو نگاه نمی کردند بلکه با دیده دشمنی و نقص به ایشان نگاه می کردند.

جوابش این است که آنها فصاحت و بسیاری از صفات ایشان را می ستودند، اگر چه از نظر دین ایشان را دشمن می پنداشتند.

سپس معتقدان به سحر و چشم زخم در یاری جستن از ورد و دعا و در جواز آویختن مهره و دمیدن و مسح کردن اختلاف دارند. وهر کدام از دو طرف اخبار و روایاتی دارند ولی جواز برتری دارد، و مسأله به مسائل فقهی شبیه تر است .- پایان- من گویم: آنچه از اخبار و آیات و روایات گذشته برای ما روشن شده این است که سحر در بعضی اشخاص و بدن ها اثر دارد مانند ایجاد محبت یا دشمنی یا اندوه یا شادی، و اما اثر آن در زنده کردن یا تبدیل حقیقت به چیز دیگر مانند تبدیل انسان به حیوان، شکی در نفی آن دو نیست و آن دو از معجزات هستند و همچنین در همه مواردی که از این قبیل باشد مانند بهبودی دادن به کور و پیس و انداختن دست سالم بدون جراحت یا چسبانیدن دست بریده یا جاری کردن آب بسیار از میان انگشتان یا سنگ و مانند آن.

و ظاهر این است که کشتن هم همان گونه است. زیرا بعید است که انسان بتواند کسی را بدون زدن و مجروح کردن و سم دادن و اثرگذاری ظاهری در بدنش بکشد، اگرچه ممکن است که خدای متعال برای برخی از اشیاء تأثیر گذاری در بدن قرار داده باشد و از انجام آن باز داشته باشد، همانگونه که خدای سبحان شراب را مست کننده قرار داده است و از نوشیدن آن نهی کرده است و آهن را برنده قرار داده و به کار بردنش در غیر از آنچه حلال کرده را منع کرده است و همچنین اثر بیمار کردن هم از سحر بعید است اما آن کمتر بعید است.

اگر گفته شود: با جایز کردن اثر سحر بسیاری از معجزه ها باطل می شود و در آن احتمال سحر می رود.

می گوئیم: بحث آن گذشت که معجزه هنگامی که درخواست می شود، بدون ابزار و وسایل است و بدون گذشت زمانی که در آن زمان انجام آن کارها ممکن است، اتفاق می افتد بر خلاف سحر، که سحر فقط بعد از به کار بردن آن امور و گذشت زمان حاصل می شود. و همچنین فرق میان معجزه و سحر نزد کسی که از سحر و حقیقت آن آگاه است، روشن است و از این رو برخی از اصحاب به وجوب کفایی یاد گرفتن سحر حکم کرده اند. و از شیخ بهائی- قدس الله روحه- روایت می شود که اگر خروج آب از بین انگشتان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همراه با بستن دست و قرار دادن انگشتانشان در کنار کف دستشان بود احتمال سحر می رفت اما با باز بودن انگشتان و فاصله داشتن آن ها احتمال سحر نمی رود و آن نزد کسی که در صنعت شعر مهارت دارد روشن است .

همچنین معجزات پیامبران به گونه ای اتفاق نمی افتد که در آن برای کسی جای تردید باشد مگر اینکه مخالف لج بازی، با زبان چیزی بگوید که در دلش نیست، زیرا ساحر چه بسا انسان را به خیال بیندازد و چند قطره آب از میان انگشتانش یا کف دستش یا از سنگی کوچک ظاهر کند اما اینکه کسی به صرف زدن عصا نهرهای بزرگ جاری سازد یا مردم و جانوران بسیاری را از آبی که بین انگشتانش جاری می کند سیراب کند بدون تکرار کار یا کمک گرفتن از ابزار، این از جمله چیزهایی است که هر عاقلی می داند که این سحر نیست. و همچنین اگر بر کسی نفرین کند و او بمیرد یا در همان ساعت بیمار شود، بدیهی است که این کارها سحر نیست.

و اما سبب تاثیر سحر از قبیل به خیال اندازی ها و شعبده بازی ها نیست و سبب های آن نزد سحرکنندگان به تفصیل روشن است و در نزد دیگران هم به صورت اجمالی روشن است. همان گونه که در بحث سحر ساحران فرعون و کمک گرفتن آن ها از جیوه یا نشان دادن اشیاء با تردستی که حقیقت ندارد، گذشت.

و اما ایجاد محبت و دشمنی و اندوه و چیزهایی شبیه آن، است گرچه ظاهرا خدای متعال برای آن تأثیری قرار داده و آن را حرام کرده است، همان گونه که ما هم به آن اشاره کردیم و عقل هم آن را انکار نمی کند و همچنین احتمال دارد که شیاطین هم در آن دخالت داشته باشند. و با توکل و دعاء و آیات و وردها اثرش کم می شود یا باطل می شود.

و از این رو شیوع سحر و کهانت در دوره های فترت بین پیامبران و پنهان بودن آثار نبوت و تسلط شیاطین، بیشتر بوده است و آن امور زمان نشر آثار انبیا و پرتو بخشی نور آن ها مانند آن زمان ها، ضعیف و مخفی می شد؛ زیرا خانه و کاشانه ای نیست مگر این که در آن قرآن های بسیار و کتاب های دعا و حدیث زیادی وجود دارد و کسی نیست مگر این که به همراه خود قرآن یا دعا یا سوره شریفی دارد و دل ها و قلب های آن ها از آن پر شده است. از این رو در این سرزمین ها اثر روشنی از سحر نمی بینیم مگر به ندرت در میان ابلهان و ضعیفان و گناهکاران. و گاهی ظهور آثار آن را در دور دست ترین سرزمین ها، به خاطر آشکار شدن آثار کفر و کمبود نور ایمان در آن ها، می شنویم مانند مناطق دوردست هند و چین و ترک.

و اما ظاهر این است که اثر کردن سحر در پیامبر و امام علیهما السّلام واقع نشده است؛ اگر چه برهانی بر محال بودنش ارائه نشده است؛ تا زمانی که به حدی نرسد که در هدف بعثت اختلال ایجاد کند مانند دیوانگی و قاطی کردن. زیرا وقتی که خدا برای مصلحت های تکلیف، کفار را بر زندانی کردن پیامبران و اوصیاء و زدن و زخمی کردن و کشتن آنها بابدترین وضع، قادر می کند؛ چرا محال باشد که بتوانند کاری انجام دهند که اثر اندوه و بیماری در آن ها داشته باشد؟!

ولی وقتی دانستی که سحر با ورد و دعا و توکل و آیات قرآن دفع می شود و آنها علیهم السلام سرچشمه ی همه ی این ها هستند، اثرگذاری سحر در آن ها بسیار بعید است، و اخباری که در مورد آن وارد شده، بیشترشان عامی و ضعیف و با روایات شبیه آن معارض هستند و اعتماد به آن ها در اثبات مانند این مطلب مشکل است.

و اما آنچه گفته می شود که در سرزمین های ترک نشین، آن ها کاری می کنند که ابر و باران به وجود می آید، اثرگذاری کارهای این کفار در آثار آسمانی و چیزهایی که مایه نظم جهان هستند، از جمله چیزهایی است که عقل های سالم و فهم های استوار آن را رد می کند و به وسیله گزارش کسی که سخن او مورد اعتماد باشد در نزد ما ثابت نشده است.

و اما چشم زدن، ظاهر بسیاری از آیات و اخبار این است که وجود دارد؛ یا به خاطر اینکه خدای متعال برای آن اثری ایجاد کرده و توکل و توسل به آیات و دعاهای صادر شده در در باره آن را درمان آن قرار داده یا به خاطر این که خدای متعال برای یک مصلحتی، هنگام اتفاق افتادن آن، در چشم خورده کاری انجام دهد و ما در گذشته به معنای دیگری هم در این باره اشاره کردیم. و خلاصه انکار آن به صورت کلی ممکن نیست؛ چون با چشم برخی از آن مشاهده می شود و اخبار مستفیض در مورد آن وارد شده است و خدا و حجت های او علیهم السلام حقایق امور را می دانند .

**[ترجمه]

آیاتِی وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلی أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرِینَ (1).

الأعراف: فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ (2)

الحجر: وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ (3)

الشعراء: هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ (4)

النمل: وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ (5) و قال تعالی قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ (6)

التنزیل: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ (7)

سبأ: وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ (8) و قال سبحانه بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ (9)

ص: 43

الأحقاف: أُولئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرِینَ (1) و قال سبحانه وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ وَ مَنْ لا یُجِبْ داعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءُ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (2)

الرحمن: وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ(3) و قال عز و جل یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ (4) و قال سبحانه وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ (5) و قال تعالی لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ (6)

فی موضعین الجن: قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً(7) إلی آخر السورة.

lt;meta info="- وَ جَعَلُواْ لِلَّهِ شرَُکاَءَ الجِْنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُواْ لَهُ بَنِینَ وَ بَنَاتِ بِغَیرِْ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالیَ عَمَّا یَصِفُون - . انعام / 100 -

{و برای خدا شریکانی از جن قرار دادند، با اینکه خدا آنها را خلق کرده است. و برای او، بی هیچ دانشی، پسران و دخترانی تراشیدند. او پاک و برتر است از آنچه وصف می کنند}

- وَ یَوْمَ یحَْشرُُهُمْ جَمِیعًا یَامَعْشرََ الجِْنّ ِ قَدِ اسْتَکْثرَْتُم مِّنَ الْانسِ وَ قَالَ أَوْلِیَاؤُهُم مِّنَ الْانسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَ بَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَئکُمْ خَالِدِینَ فِیهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ * وَ کَذَالِکَ نُوَلیّ ِ بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضَا بِمَا کاَنُواْ یَکْسِبُونَ * یَامَعْشرََ الجِْنّ ِ وَ الْانسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِّنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ ءَایَتیِ وَ یُنذِرُونَکمُ ْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَاذَا قَالُواْ شهَِدْنَا عَلیَ أَنفُسِنَا

وَ غَرَّتْهُمُ الحَْیَوةُ الدُّنْیَا وَ شهَِدُواْ عَلیَ أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کاَنُواْ کَفِرِین - . انعام / 128 - 130 -

{و [یاد کن] روزی را که همه آنان را گرد می آورد [و می فرماید:] «ای گروه جنیان، از آدمیان [پیروان] فراوان یافتید.» و هواخواهان آنها از [نوع] انسان می گویند: «پروردگارا، برخی از ما از برخی دیگر بهره برداری کرد، و به پایانی که برای ما معین کردی رسیدیم.» [خدا] می فرماید: «جایگاه شما آتش است در آن ماندگار خواهید بود، مگر آنچه را خدا بخواهد [که خود تخفیف دهد] آری، پروردگار تو حکیم داناست.» و این گونه برخی از ستمکاران را به [کیفر] آنچه به دست می آوردند، سرپرست برخی دیگر می گردانیم. ای گروه جن و انس، آیا از میان شما فرستادگانی برای شما نیامدند که آیات مرا بر شما بخوانند و از دیدار این روزتان به شما هشدار دهند؟ گفتند: «ما به زیان خود گواهی دهیم.» [که آری، آمدند] و زندگی دنیا فریبشان داد، و بر ضد خود گواهی دادند که آنان کافر بوده اند}

- قَالَ أَلْقُواْ فَلَمَّا أَلْقَوْاْ سَحَرُواْ أَعْینُ َ النَّاسِ وَ اسْترَْهَبُوهُمْ وَ جَاءُو بِسِحْرٍ عَظِیم - . اعراف / 116 -

{گفت: «شما بیفکنید.» و چون افکندند، دیدگان مردم را افسون کردند و آنان را به ترس انداختند و سحری بزرگ در میان آوردند}

- وَ الجَْانَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُوم - . حجر / 27 -

{و پیش از آن، جن را از آتشی سوزان و بی دود خلق کردیم}

- هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلیَ مَن تَنزََّلُ الشَّیَاطِینُ * تَنزََّلُ عَلیَ کلُ ِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ * یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثرَُهُمْ کَاذِبُون - . شعراء / 221 - 223 -

{آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسی فرود می آیند؟ بر هر دروغزن گناهکاری فرود می آیند، که [دزدانه] گوش فرا می دارند و بیشترشان دروغگویند}

- وَ حُشِرَ لِسُلَیْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنّ ِ وَ الْانسِ وَ الطَّیرِْ فَهُمْ یُوزَعُون - . نمل / 17 -

{و برای سلیمان سپاهیانش از جنّ و انس و پرندگان جمع آوری شدند و [برای رژه] دسته دسته گردیدند}

- قَالَ عِفْرِیتٌ مِّنَ الجِْنّ ِ أَنَا ءَاتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِکَ وَ إِنیّ ِ عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِین - . نمل / 39 -

{عفریتی از جنّ گفت: «من آن را پیش از آنکه از مجلس خود برخیزی برای تو می آورم و بر این [کار] سخت توانا و مورد اعتمادم.»}

- لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِین - . سجده / 13 -

{«هر آینه جهنّم را از همه جنّیان و آدمیان خواهم آکند.»

- وَ مِنَ الْجِنّ ِ مَن یَعْمَلُ بَینْ َ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَن یَزِغْ مِنهُْمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ * یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مَّحَارِیبَ وَ تَمَاثِیلَ وَ جِفَانٍ کاَلجَْوَابِ وَ قُدُورٍ رَّاسِیَتٍ اعْمَلُواْ ءَالَ دَاوُدَ شُکْرًا وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ * فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلهَُّمْ عَلیَ مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الجِْنُّ أَن لَّوْ کاَنُواْ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُواْ فیِ الْعَذَابِ الْمُهِین - . سبأ / 12 - 14 -

{ و برخی از جنّ به فرمان پروردگارشان پیش او کار می کردند، و هر کس از آنها از دستور ما سر برمی تافت، از عذاب سوزان به او می چشانیدیم. [آن متخصّصان] برای او هر چه می خواست: از نمازخانه ها و مجسّمه ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه ها و دیگهای چسبیده به زمین می ساختند. ای خاندان داوود، شکرگزار باشید. و از بندگان من اندکی سپاسگزارند. پس چون مرگ را بر او مقرر داشتیم، جز جنبنده ای خاکی [موریانه] که عصای او را [به تدریج] می خورد، [آدمیان را] از مرگ او آگاه نگردانید پس چون [سلیمان] فرو افتاد برای جنّیان روشن گردید که اگر غیب می دانستند، در آن عذاب خفّت آور [باقی] نمی ماندند.}

- بَلْ کاَنُواْ یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثرَُهُم بهِِم مُّؤْمِنُون - . سبأ / 41 -

{بلکه جنّیان را می پرستیدند بیشترشان به آنها اعتقاد داشتند}

- أُوْلَئکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فیِ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الجِْنّ ِ وَ الْانسِ إِنهَُّمْ کَانُواْ خَاسِرِین - . احقاف / 18 -

{آنان کسانی اند که گفتار [خدا] علیه ایشان- همراه با امّتهایی از جنّیان و آدمیان که پیش از آنان روزگار به سر بردند- به حقیقت پیوست، بی گمان آنان زیانکار بودند.}

وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَیْکَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنّ ِ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْءَانَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُواْ أَنصِتُواْ فَلَمَّا قُضیِ َ وَلَّوْاْ إِلیَ قَوْمِهِم مُّنذِرِینَ * قَالُواْ یَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا کِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسیَ - مُصَدِّقًا لِّمَا بَینْ َ یَدَیْهِ یهَْدِی إِلیَ الْحَقّ ِ وَ إِلیَ طَرِیقٍ مُّسْتَقِیمٍ * یَاقَوْمَنَا أَجِیبُواْ دَاعِیَ اللَّهِ وَ ءَامِنُواْ بِهِ یَغْفِرْ لَکُم مِّن ذُنُوبِکمُ ْ وَ یجُِرْکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * وَ مَن لَّا یُجِبْ دَاعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فیِ الْأَرْضِ وَ لَیْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءُ أُوْلَئکَ فیِ ضَلَالٍ مُّبِین - . احقاف / 29 - 32 -

{و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم که قرآن را بشنوند. پس چون بر آن حاضر شدند [به یکدیگر] گفتند: «گوش فرادهید.» و چون به انجام رسید، هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند. گفتند: «ای قوم ما، ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده [و] تصدیق کننده [کتابهای] پیش از خود است، و به سوی حقّ و به سوی راهی راست راهبری می کند. ای قوم ما، دعوت کننده خدا را پاسخ [مثبت] دهید و به او ایمان آورید تا [خدا] برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و از عذابی پردرد پناهتان دهد. و کسی که دعوت کننده خدا را اجابت نکند، در زمین درمانده کننده [خدا] نیست و در برابر او دوستانی ندارد. آنان در گمراهی آشکاری اند.}

- وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّار - . الرحمن / 15 -

{و جنّ را از تشعشعی از آتش خلق کرد}

- یَامَعْشَرَ الجِْنّ ِ وَ الْانسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُواْ مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانفُذُواْ لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَان - . الرحمن / 33 -

{ای گروه جنّیان و انسیان، اگر می توانید از کرانه های آسمانها و زمین به بیرون رخنه کنید، پس رخنه کنید. [ولی] جز با [به دست آوردن] تسلّطی رخنه نمی کنید}

- وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَان - . الرحمن / 46 -

{و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است.}

- لَمْ یَطْمِثهُْنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَ لَا جَان - . الرحمن / 56 و 74 -

{ دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است}

- قُلْ أُوحِیَ إِلیَ َّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الجِْنّ ِ فَقَالُواْ إِنَّا سمَِعْنَا قُرْءَانًا عجََبًا - . جن / 1 - 28 - إلی آخر السورة

{بگو: «به من وحی شده است که تنی چند از جنّیان گوش فرا داشتند و گفتند: راستی ما قرآنی شگفت آور شنیدیم} تا آخر سوره

**[ترجمه]

یعترفون (1)

بأن هذه الأصنام لا قدرة لها علی الخلق و الإیجاد و التکوین.

و الثانیة الذین یقولون مدبر هذا العالم هو الکواکب و هؤلاء فریقان منهم من یقول إنها واجبة الوجود لذواتها(2)

و منهم من یقول إنها ممکنة الوجود محدثة(3) و خالقها هو الله تعالی إلا أنه سبحانه فوض تدبیر هذا العالم الأسفل إلیها و هم الذین ناظرهم الخلیل (4).

و الثالثة من المشرکین الذین قالوا لجملة هذا العالم بما فیه من السماوات و الأرض إلهان أحدهما فاعل الخیر و ثانیهما فاعل الشر و المقصود من هذه الآیة حکایة مذهب هؤلاء فروی عن ابن عباس أنه قال قوله تعالی وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَ نزلت فی الزنادقة الذین قالوا إن الله و إبلیس أخوان فالله تعالی خالق النار و الدواب و الأنعام و الخیرات و إبلیس خالق السباع و الحیات و العقارب و الشرور.

و اعلم أن هذا القول الذی ذکره ابن عباس أحسن الوجوه المذکورة فی هذه الآیة لأن بهذا الوجه یحصل لهذه الآیة مزید فائدة مغایرة لما سبق ذکره فی الآیات المتقدمة قال ابن عباس و الذی یقوی هذا الوجه قوله تعالی وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً(5) و إنما وصف بکونه من الجن لأن لفظ الجن مشتق من الاستتار و الملائکة و الروحانیون لا یرون بالعیون فصارت کأنها مستترة من العیون فبهذا(6)

أطلق لفظ الجن علیها.

ص: 45

و أقول هذا مذهب المجوس و إنما قال ابن عباس هذا قول الزنادقة لأن المجوس یلقبون بالزنادقة لأن الکتاب الذی زعم زردشت (1) أنه نزل علیه من عند الله مسمی بالزند و المنسوب إلیه یسمی بالزندی (2) ثم عرب فقیل زندیق ثم جمع فقیل زنادقة.

و اعلم أن المجوس قالوا کل ما فی هذا العالم من الخیرات فهو من یزدان و کل ما فیه من الشرور من أهرمن و هو المسمی بإبلیس فی شرعنا ثم اختلفوا فالأکثرون منهم علی أن أهرمن محدث و لهم فی کیفیة حدوثه أقوال عجیبة و الأقلون منهم قالوا إنه قدیم أزلی و علی القولین فقد اتفقوا علی أنه شریک لله فی تدبیر العالم فخیرات هذا العالم من الله و شروره من إبلیس. فإن قیل فعلی هذا التقدیر القوم أثبتوا لله شریکا واحدا و هو إبلیس فکیف حکی الله عنهم أنهم أثبتوا لله شرکاء و الجواب أنهم یقولون

عسکر الله هم الملائکة و عسکر إبلیس هم الشیاطین و الملائکة فیهم کثرة عظیمة و هم أرواح طاهرة مقدسة و هی (3)

تلهم الأرواح البشریة بالخیرات و الطاعات و الشیاطین أیضا فیهم کثرة عظیمة و هی تلقی الوسواس الخبیثة إلی الأرواح البشریة و الله مع عسکره من الملائکة یحاربون إبلیس مع عسکره من الشیاطین فلهذا السبب حکی الله عنهم أنهم أثبتوا لله شرکاء من الجن.

فإذ عرفت هذا فقوله وَ خَلَقَهُمْ إشارة إلی الدلیل القاطع الدال علی فساد کون إبلیس شریکا لله فی ملکه و تقریره من وجهین.

الأول أنا نقلنا عن المجوس أن الأکثرین منهم معترفون بأن إبلیس لیس بقدیم بل هو محدث و کل محدث فله خالق و ما ذاک إلا الله سبحانه فیلزمهم القطع

ص: 46

بأن خالق إبلیس هو الله تعالی و لما کان إبلیس أصلا لجمیع الشرور و القبائح (1)

فیلزمهم أن إله العالم هو الخالق لما هو أصل الشرور و المفاسد و إذا کان کذلک امتنع علیهم أن یقولوا لا بد من إلهین یکون أحدهما فاعل الخیرات و الثانی فاعلا للشرور و بهذا الطریق ثبت أن إله الخیر هو بعینه الخالق لهذا الذی هو الشر الأعظم.

و الثانی ما بینا فی کتبنا(2)

أن ما سوی الواحد ممکن لذاته و کل ممکن لذاته فهو محدث ینتج أن ما سوی الواحد الأحد الحق فهو محدث فیلزم القطع بأن إبلیس و جمیع جنوده موصوفون بالحدوث و حصول الوجود بعد العدم فیعود الإلزام المذکور علی ما قررنا.

و قیل المراد بالآیة أن الکفار کانوا یقولون الملائکة بنات الله و أطلق الجن علیهم لکونهم مستترین عن الأعین و قال الحسن و طائفة إن المراد أن الجن دعوا الکفار إلی عبادة الأصنام و إلی القول بالشرک فقبلوا من الجن هذا القول و أطاعوهم فصاروا من هذا الوجه قائلین بکون الجن شرکاء لله و الحق هو القول الأول (3).

وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ قال الفراء معنی خرقوا افتعلوا و افتروا فأما الذین أثبتوا البنین فهم النصاری و قوم من الیهود و أما الذین أثبتوا البنات فهم العرب قالوا الملائکة بنات الله و قوله بِغَیْرِ عِلْمٍ کالتنبیه علی ما هو الدلیل القاطع علی فساد هذا القول لأن الولد(4)

یشعر بکونه متولدا عن جزء من أجزاء الوالد

ص: 47

و ذلک إنما یعقل فی حق من یکون مرکبا و یمکن انفصال بعض أجزائه عنه و ذلک فی حق الأحد(1)

الفرد محال فحاصل الکلام أن من علم أن الإله ما حقیقته استحال أن یقول له ولد فقوله بِغَیْرِ عِلْمٍ إشارة إلی هذه الدقیقة و سُبْحانَهُ تنزیه لله عن کل ما لا یلیق به وَ تَعالی أی هو متعال عن کل اعتقاد باطل (2)

و قول فاسد(3).

قوله سبحانه وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً أی جمیع الخلق أو الإنس و الجن یا مَعْشَرَ الْجِنِ أی یا جماعة الجن قَدِ اسْتَکْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ أی من إغوائهم و إضلالهم أو منهم بأن جعلتموهم أتباعکم فحشروا معکم وَ قالَ أَوْلِیاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ الذین أطاعوهم رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ أی انتفع الإنس بالجن بأن دلوهم علی الشهوات و ما یتوصل به إلیها و الجن بالإنس بأن أطاعوهم و حصلوا مرادهم و قیل استمتاع الإنس بهم أنهم کانوا یعوذون بهم فی المفاوز عند المخاوف و استمتاعهم بالإنس اعتراف بأنهم یقدرون علی إجارتهم.

وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ أی البعث وَ کَذلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضاً

ص: 48

أی نکل بعضهم إلی بعض أو یجعل (1) بعضهم یتولی بعضا فیغویهم أو أولیاء بعض و قرناؤهم فی العذاب کما کانوا فی الدنیا.

أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ قال الطبرسی رحمه الله قوله مِنْکُمْ و إن کان خطابا لجمیعهم و الرسل من الإنس خاصة فإنه یحتمل أن یکون لتغلیب أحدهما علی الآخر کما قال سبحانه یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (2) و إن کان اللؤلؤ یخرج من الملح دون العذاب و کما یقال أکلت الخبز و اللبن و إنما یأکل الخبز و یشرب اللبن و هو قول أکثر المفسرین و قیل إنه أرسل رسلا إلی الجن کما أرسل إلی الإنس عن الضحاک و عن الکلبی کان الرسل یرسلون إلی الإنس ثم بعث محمد صلی الله علیه و آله إلی الإنس و الجن و قال ابن

عباس إنما بعث الرسول من الإنس ثم کان یرسل هو إلی الجن رسولا من الجن و قال مجاهد الرسل من الإنس و النذر من الجن (3).

و أقول قد مر تفسیر الآیات فی کتاب المعاد.

و قال الرازی فی قوله تعالی سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ احتج بهذه الآیة القائلون بأن السحر محض التمویه.

قال القاضی لو کان السحر حقا لکانوا قد سحروا قلوبهم لا أعینهم فثبت أن المراد أنهم تخیلوا أحوالا عجیبة مع أن الأمر فی الحقیقة ما کان علی ما وفق ما تخیلوه (4).

وَ الْجَانَ قال البیضاوی أی الجن.

و قیل إبلیس و یجوز أن یراد به کون الجنس بأسره مخلوقا منها و انتصابه بفعل یفسره خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ أی من قبل خلق الإنسان مِنْ نارِ السَّمُومِ أی من

ص: 49

نار الحر الشدید النافذ فی المسام و لا یمتنع خلق الحیاة فی الأجرام البسیطة کما لا یمتنع خلقها فی الجواهر المجردة فضلا عن الأجساد المؤلفة التی الغالب فیها الجزء الناری فإنها أقبل لها من التی الغالب فیها الجزء الأرضی و قوله مِنْ نارِ باعتبار الجزء الغالب کقوله خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ (1).

و قال الرازی اختلفوا فی أن الجان من هو قال عطاء عن ابن عباس یرید إبلیس و هو قول الحسن و مقاتل و قتادة.

و قال ابن عباس فی روایة أخری الجان هو أبو الجن و هو قول الأکثرین و سمی جانا لتواریه عن الأعین کما سمی الجن جنا لهذا السبب (2) و الجنین متوار فی بطن أمه و معنی الجان فی اللغة الساتر من قولک جن الشی ء إذا ستره فالجان المذکور هنا یحتمل أن یکون جانا لأنه یستر نفسه عن بنی (3) آدم أو یکون من باب الفاعل الذی یراد به المفعول کما تقول فی لابن و تامر و ماءٍ دافِقٍ و عِیشَةٍ راضِیَةٍ و اختلفوا فی الجن فقال بعضهم إنه جنس غیر الشیاطین و الأصح أن الشیاطین قسم من الجن فکل من کان منهم مؤمنا فإنه لا یسمی بالشیطان و کل من کان منهم کافرا یسمی بهذا الاسم.

و الدلیل علی صحة ذلک أن لفظ الجن مشتق من الاجتنان بمعنی الاستتار فکل من کان کذلک کان من الجن.

و السموم فی اللغة الریح الحارة تکون بالنهار و قد تکون باللیل و علی هذا فالریح الحارة فیها نار و لها لهب علی ما ورد فی الخبر أنها من فیح جهنم (4) قیل سمیت سموما لأنها بلطفها تدخل مسام البدن و هی الخروق الخفیة التی تکون

ص: 50

فی جلد الإنسان یبرز منها عرقه و بخار باطنه.

قال ابن مسعود هذا السموم جزء من سبعین جزءا من السموم التی منها الجان (1) و تلا هذه الآیة.

فإن قیل کیف یعقل حصول الحیوان (2)

من النار قلنا هذا علی مذهبنا ظاهر لأن البنیة عندنا لیست شرطا لإمکان حصول الحیاة فإنه تعالی قادر علی خلق الحیاة و العقل و العلم فی الجوهر الفرد و کذلک یکون قادرا علی خلق الحیاة و العقل فی الجسم الحار(3).

هَلْ أُنَبِّئُکُمْ قال البیضاوی لما بین أن القرآن لا یصح أن یکون مما تنزلت به الشیاطین أکد ذلک بأن بین أن محمدا صلی الله علیه و آله لا یصح أن یتنزلوا علیه من وجهین أحدهما أنه إنما یکون (4)

علی شریر کذاب کثیر الإثم فإن اتصال الإنسان بالغائبات لما بینهما من التناسب و التواد و حال محمد صلی الله علیه و آله علی خلاف ذلک و ثانیهما قوله یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ أی الأفاکون یلقون السمع إلی الشیاطین فیتلقون منهم ظنونا و أمارات لنقصان علمهم فینضمون إلیها علی حسب تخیلاتهم أشیاء لا یطابق أکثرها کما جاء فی الحدیث الکلمة یختطفها الجنی فیقرؤها(5)

فی أذن ولیه فیزید فیها أکثر من مائة کذبة و لا کذلک محمد صلی الله علیه و آله فإنه أخبر عن مغیبات کثیرة لا تحصی و قد طابق کلها.

و قد فسر الأکثر بالکل کقوله کُلِّ أَفَّاکٍ و الأظهر أن الأکثریة باعتبار أقوالهم علی معنی أن هؤلاء قل من یصدق منهم فیما یحکی عن الجنی و قیل الضمائر للشیاطین أی یلقون السمع إلی الملإ الأعلی قبل أن رجموا فیختطفون منهم بعض المغیبات.

ص: 51

یوحون (1)

إلی أولیائهم أی یلقون مسموعهم منهم إلی أولیائهم وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ فیما یوحون به إلیهم إذ یسمعونهم لا علی نحو ما تکلمت به الملائکة لشرارتهم أو لقصور فهمهم أو ضبطهم أو أفهامهم (2).

قالَ عِفْرِیتٌ قال البیضاوی خبیث مارد مِنَ الْجِنِ بیان له لأنه یقال للرجل الخبیث المنکر المعفر أقرانه و کان اسمه ذکوان أو صخر(3) قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ مجلسک للحکومة و کان یجلس إلی نصف النهار وَ إِنِّی عَلَیْهِ علی حمله لَقَوِیٌّ أَمِینٌ لا أختزل منه شیئا و لا أبدله انتهی (4).

قوله تعالی مِنَ الْجِنَّةِ یدل علی أن الجن مکلفون و معذبون بالنار مع سائر الکفار.

وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ قال الطبرسی رحمه الله المعنی و سخرنا له من الجن من یعمل (5) بحضرته و أمام عینه ما یأمرهم به من الأعمال کما یعمل الآدمی بین یدی الآدمی بأمر ربه تعالی و کان یکلفهم الأعمال الشاقة مثل عمل الطین و غیره.

و قال ابن عباس سخرهم الله لسلیمان و أمرهم بطاعته فیما یأمرهم به و فی هذا دلالة علی أنه قد کان من الجن من هو غیر مسخر له.

وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ أی و من یعدل من هؤلاء الجن الذین سخرناهم لسلیمان عما أمرناهم به من طاعة سلیمان نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِیرِ أی عذاب النار فی الآخرة عن أکثر المفسرین.

و فی هذا دلالة علی أنهم قد کانوا مکلفین.

ص: 52

و قیل معناه نذیقه العذاب فی الدنیا و أن الله سبحانه وکل بهم ملکا بیده سوط من نار فمن زاغ منهم عن طاعة سلیمان ضربه ضربة أحرقته.

یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ و هی بیوت الشریعة.

و قیل هی القصور و المساجد یتعبد فیها و کان مما عملوه بیت المقدس وَ تَماثِیلَ یعنی صورا من نحاس و شبه و زجاج و رخام کانت الجن تعملها.

و قال بعضهم (1)

کانت صورا للحیوانات.

و قال آخرون کانوا یعملون صور السباع و البهائم علی کرسیه لیکون أهیب له.

قال الحسن و لم یکن یومئذ التصاویر محرمة و هی محظورة فی شریعة نبینا صلی الله علیه و آله.

و قال ابن عباس کانوا یعملون صور الأنبیاء و العباد فی المساجد لیقتدی بهم

وَ رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا هِیَ تَمَاثِیلُ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ لَکِنَّهَا الشَّجَرُ وَ مَا أَشْبَهَهُ.

وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ أی صحاف کالحیاض یجبی فیها الماء أی یجمع.

و قیل إنه کان یجتمع علی کل جفنة ألف رجل یأکلون بین یدیه وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ أی ثابتات لا تزلن عن أمکنتهن لعظمتهن فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ أی فلما حکمنا علی سلیمان بالموت.

و قیل معناه أوجبنا علی سلیمان (2) ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ أی ما دل الجن علی موته إلا الأرضة و لم یعلموا موته حتی أکلت عصاه فسقط فعلموا أنه میت.

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سُلَیْمَانَ أَمَرَ الشَّیَاطِینَ فَعَمِلُوا لَهُ قُبَّةً مِنْ قَوَارِیرَ فَبَیْنَمَا هُوَ قَائِمٌ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فِی الْقُبَّةِ یَنْظُرُ إِلَی الْجِنِّ کَیْفَ یَعْمَلُونَ

ص: 53

وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ لَا یَصِلُونَ إِلَیْهِ إِذَا رَجُلٌ مَعَهُ فِی الْقُبَّةِ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا الَّذِی لَا أَقْبَلُ الرُّشَی وَ لَا أَهَابُ الْمُلُوکَ فَقَبَضَهُ وَ هُوَ قَائِمٌ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فِی الْقُبَّةِ قَالَ فَمَکَثُوا سَنَةً یَعْمَلُونَ لَهُ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ مِنْسَأَتَهُ.

وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فَکَانَ آصِفُ یُدَبِّرُ أَمْرَهُ حَتَّی دَبَّتِ الْأَرَضَةُ فَلَمَّا خَرَّ أَیْ سَقَطَ سُلَیْمَانُ مَیِّتاً تَبَیَّنَتِ الْجِنُ أَیْ ظَهَرَتِ الْجِنُّ فَانْکَشَفَتْ (1)

لِلنَّاسِ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ مَعْنَاهُ فِی الْأَعْمَالِ الشَّاقَّةِ.

و قیل إن المعنی تبینت عامة الجن و ضعفاؤهم أن رؤساءهم لا یعلمون الغیب لأنهم کانوا یوهمونهم أنهم یعلمون الغیب. و قیل معناه تبینت الإنس أن الجن کانوا لا یعلمون الغیب فإنهم کانوا یوهمون الإنس أنا نعلم الغیب و إنما قال تَبَیَّنَتِ الْجِنُ کما یقول من یناظر غیره و یلزمه الحجة هل تبین لک أنک باطل (2).

و یؤیده قراءة علی بن الحسین و أبی عبد الله علیهما السلام و ابن عباس و الضحاک تبینت الإنس (3).

و أما الوجه فی عمل الجن تلک الأعمال العظیمة فهو أن الله تعالی زاد فی أجسامهم و قوتهم و غیر خلقهم عن خلق الجن الذین لا یرون للطافتهم و رقة أجسامهم علی سبیل الإعجاز الدال علی نبوة سلیمان فکانوا بمنزلة الأسراء فی یده و کانوا یتهیأ لهم الأعمال التی کان یکلفها إیاهم ثم لما مات علیه السلام جعل الله خلقهم علی ما کانوا علیه فلا یتهیأ لهم فی هذا الزمان من ذلک شی ء(4).

و قال فی قوله تعالی بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَ بطاعتهم إیاهم فیما دعوهم إلیه من عبادة الملائکة.

ص: 54

و قیل المراد بالجن إبلیس و ذریته و أعوانه أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ مصدقون بالشیاطین مطیعون لهم (1).

و قال فی قوله تعالی وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ (2) أی کلمة العذاب فِی أُمَمٍ أی مع أمم قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ علی مثل حالهم و اعتقادهم.

قال قتادة قال الحسن الجن لا یموتون فقلت أُولئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ الآیة تدل علی خلافه (3).

قوله تعالی وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ قال الرازی فی کیفیة هذه الواقعة قولان الأول قال سعید بن جبیر کانت الجن تستمع فلما رجموا قالوا هذا الذی حدث فی السماء إنما حدث لشی ء حدث فی الأرض فذهبوا یطلبون السبب.

و کان قد اتفق أن النبی صلی الله علیه و آله لما آیس من أهل مکة أن یجیبوه خرج إلی الطائف لیدعوهم إلی الإسلام فلما انصرف إلی مکة و کان ببطن نخلة(4)

أقام به یقرأ القرآن فمر به نفر من أشراف جن نصیبین کان إبلیس بعثهم لیعرف (5)

السبب الذی أوجب حراسة السماء بالرجم فتسمعوا(6)

القرآن و عرفوا أن ذلک السبب.

الثانی أن الله أمر رسوله أن ینذر الجن و یدعوهم إلی الله تعالی و یقرأ علیهم القرآن فصرف الله تعالی إلیه نفرا من الجن لیسمعوا(7) القرآن و ینذروا قومهم.

ص: 55

و یتفرع علی ما ذکرناه فروع الأول نقل (1) القاضی فی تفسیره عن الجن أنهم کانوا یهودا لأن فی الجن مللا کما فی الإنس من الیهود و النصاری و المجوس و عبدة الأوثان (2) و أطبق المحققون علی أن الجن مکلفون سئل ابن عباس هل للجن ثواب قال نعم لهم ثواب و علیهم عذاب (3)

یلتقون فی الجنة و یزدحمون علی أبوابها.

الثانی قال صاحب الکشاف النفر دون العشرة و یجمع أنفارا ثم روی ابن جریر الطبری عن ابن عباس أن أولئک الجن کانوا سبعة أنفار من أهل نصیبین فجعلهم رسول الله صلی الله علیه و آله رسلا إلی قومهم.

و عن زر بن حبیش کانوا تسعة أحدهم زوبعة(4).

الثالث اختلفوا فی أنه هل کان عبد الله بن مسعود مع النبی صلی الله علیه و آله لیلة الجن أم لا و الروایات فیه مختلفة.

الرابع

رَوَی الْقَاضِی فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی جِبَالِ مَکَّةَ إِذْ أَقْبَلَ شَیْخٌ مُتَوَکِّئٌ عَلَی عُکَّازَةٍ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مِشْیَةَ جِنِّیٍّ وَ نَغْمَتَهُ فَقَالَ أَجَلْ فَقَالَ مِنْ أَیِّ الْجِنِّ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا هَامَةُ بْنُ هِیمِ بْنِ لَاقِیسَ بْنِ إِبْلِیسَ فَقَالَ لَا أَرَی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ إِبْلِیسَ إِلَّا أَبَوَیْنِ

فَکَمْ أَتَی عَلَیْکَ قَالَ أَکَلْتُ عُمُرَ الدُّنْیَا إِلَّا أَقَلَّهَا وَ کُنْتُ وَقْتَ قَابِیلَ وَ هَابِیلَ (5)

أَمْشِی بَیْنَ الْآکَامِ وَ ذَکَرَ کَثِیراً مِمَّا مَرَّ بِهِ وَ ذَکَرَ فِی جُمْلَتِهِ أَنْ قَالَ قَالَ لِی عِیسَی إِنْ لَقِیتَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله

ص: 56

فَأَقْرِئْهُ عَنِّی السَّلَامَ وَ قَدْ بَلَّغْتُ سَلَامَهُ وَ آمَنْتُ بِکَ (1)

فَقَالَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام عَلَّمَنِی التَّوْرَاةَ وَ عِیسَی علیه السلام عَلَّمَنِی الْإِنْجِیلَ فَعَلِّمْنِی الْقُرْآنَ فَعَلَّمَهُ عَشْرَ سُوَرٍ وَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ تتمه (2) [یُتِمَّهُ].

و اختلفوا فی تفسیر قوله وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ فقال بعضهم لما لم یقصد الرسول قراءة القرآن علیهم فهو تعالی ألقی فی قلوبهم میلا إلی القرآن و داعیة إلی استماعه فلهذا السبب قال وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ فَلَمَّا حَضَرُوهُ الضمیر للقرآن أو للرسول قالُوا أی قال بعضهم لبعض أَنْصِتُوا أی اسکتوا مستمعین فلما فرغ من القراءة وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ ینذرونهم و ذلک لا یکون إلا بعد إیمانهم لأنهم لا یدعون غیرهم إلی استماع القرآن و التصدیق به إلا و قد آمنوا بوعیده (3) قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً إلخ وصفه (4) بوصفین.

الأول کونه مصدقا لکتب الأنبیاء علیهم السلام فهو یماثل سائر الکتب الإلهیة فی الدعوة إلی المطالب العالیة الشریفة.

و الثانی أن هذه المطالب حقة فی أنفسها(5)

یعلم کل أحد بصریح عقله

ص: 57

کونها کذلک و إنما قالوا مِنْ بَعْدِ مُوسی لأنهم کانوا علی الیهودیة.

و عن ابن عباس أن الجن ما سمعت أمر عیسی فلذا قالوا مِنْ بَعْدِ مُوسی أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ أی الرسول أو الواسطة الذی یبلغ عنه.

و یدل علی أنه کان مبعوثا إلی الجن کما کان مبعوثا إلی الإنس قال مقاتل و لم یبعث الله نبیا إلی الإنس و الجن قبله (1).

و اختلفوا فی أن الجن هل لهم ثواب أم لا قیل لا ثواب لهم إلا النجاة من النار ثم یقال لهم کونوا ترابا مثل البهائم و احتجوا بقوله تعالی وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ و هو قول أبی حنیفة و الصحیح أنهم فی حکم بنی آدم فیستحقون الثواب علی الطاعة و العقاب علی المعصیة و هذا قول أبی لیلی (2) و مالک و جرت بینه و بین أبی حنیفة فی هذا الباب مناظرة قال الضحاک یدخلون الجنة و یأکلون و یشربون.

و الدلیل علی صحة هذا القول کل دلیل دل علی أن البشر یستحقون الثواب علی الطاعة فهو بعینه قائم فی حق الجن و الفرق بین البابین بعید جدا انتهی (3).

و قال البیضاوی فی قوله یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ و هو بعض ذنوبکم و هو ما یکون فی خالص حق الله فإن المظالم لا یغفر بالإیمان وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ هو معد للکفار فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ إذ لا ینجی منه مهرب وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءُ یمنعونه منه فِی ضَلالٍ مُبِینٍ حیث اعترضوا عن إجابة من هذا شأنه (4).

ص: 58

و قال الطبرسی رحمه الله قوله تعالی وَ خَلَقَ الْجَانَ أی أبا الجن قال الحسن هو إبلیس أبو الجن و هو مخلوق من لهب النار کما أن آدم مخلوق من طین مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ أی نار مختلط أحمر و أسود و أبیض عن مجاهد.

و قیل المارج الصافی من لهب النار الذی لا دخان فیه (1) سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ أی سنقصد لحسابکم أیها الجن و الإنس و الثقلان أصله من الثقل و کل شی ء له وزن و قدر فهو ثقل و إنما سمیا ثقلین لعظم خطرهما و جلالة شأنهما بالإضافة إلی ما فی الأرض من الحیوانات و لثقل وزنهما بالعقل و التمییز.

و قیل لثقلهما علی الأرض أحیاء و أمواتا و منه قوله تعالی وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها أی أخرجت ما فیها من الموتی.

أَنْ تَنْفُذُوا أی تخرجوا هاربین من الموت مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أی جوانبهما و نواحیهما فَانْفُذُوا أی فاخرجوا فلن تستطیعوا أن تهربوا منه لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ أی حیث توجهتم فثم ملکی و لا تخرجون من سلطانی فأنا آخذکم بالموت (2).

و قیل أی لا تخرجون إلا بقدرة من الله و قوة یعطیکموها بأن یخلق لکم مکانا آخر سوی السماوات و الأرض و یجعل لکم قوة تخرجون بها إلیه (3).

لَمْ یَطْمِثْهُنَ أی لم یقتضهن و الاقتضاض النکاح بالتدمیة(4) أی لم یطأهن و لم یغشهن إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ فهن أبکار لأنهن خلقن فی الجنة.

فعلی هذا القول هؤلاء من حور الجنة.

و قیل هن من نساء الدنیا لم یمسسهن منذ أنشئن خلق قال الزجاج

ص: 59

و فیها دلالة علی أن الجنی یغشی کما یغشی الإنسی و قال ضمرة بن حبیب و فیها دلیل علی أن للجن ثوابا و أزواجا من الحور فالإنسیات للإنس و الجنیات للجن.

و قال البلخی و المعنی أن ما یهب الله لمؤمنی الإنس من الحور لم یطمثهن إنس و ما یهب الله لمؤمنی الجن من الحور لم یطمثهن جان انتهی (1).

و قال الرازی فی قوله تعالی فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما الخطاب للإنس و الجن أو الذکر و الأنثی أو المراد التکرار للتأکید.

أو المراد العموم لأن العام یدخل فیه قسمان کالحاضر و غیر الحاضر و السواد و غیر السواد و البیاض و غیره و هکذا أو القلب و اللسان فإن التکذیب قد یکون بالقلب و قد یکون باللسان أو التکذیب للدلائل السمعیة و العقلیة و الظاهر منها الثقلان لقوله سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ و قوله یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ و قوله خَلَقَ الْإِنْسانَ وَ خَلَقَ الْجَانَ (2).

و قال فی قوله تعالی لَمْ یَطْمِثْهُنَ إلی آخره ما الفائدة فی ذکر الجان مع أن الجان لا یجامع.

نقول لیس کذلک بل الجن لهم أولاد و ذریة و إنما الخلاف فی أنهم هل یواقعون الإنس أم لا و المشهور أنهم یواقعون و لما کانت الجنة فیها الإنس و الجن کانت مواقعة الإنس إیاهن کمواقعة الجن فوجبت الإشارة إلی نفیهما انتهی (3).

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ جنة للخائف

ص: 60

الإنسی و الأخری للخائف الجنی فإن الخطاب للفریقین.

و المعنی لکل خائفین منکما أو لکل واحد جنة لعقیدته و أخری لعمله أو جنة لفعل الطاعات و أخری لترک المعاصی أو جنة یثاب بها و أخری یتفضل بها علیه أو روحانیة و جسمانیة(1).

و قال فی قوله تعالی أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ النفر ما بین الثلاثة و العشرة و الجن أجسام عاقلة خفیة تغلب علیهم الناریة أو الهوائیة.

و قیل نوع من الأرواح المجردة و قیل نفوس بشریة مفارقة عن أبدانها و فیه دلالة علی أنه صلی الله علیه و آله ما رآهم و لم یقرأ علیهم و إنما اتفق حضورهم فی بعض أوقات قراءته فسمعوها فأخبر الله به رسوله فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً کتابا عَجَباً بدیعا مباینا لکلام الناس فی حسن نظمه و دقة معناه و هو مصدر وصف به للمبالغة یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ إلی الحق و الصواب فَآمَنَّا بِهِ بالقرآن وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً علی ما نطق به الدلائل القاطعة علی التوحید.

وَ أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا قرأ ابن کثیر و البصریان بالکسر علی أنه من جملة المحکی بعد القول و کذا ما بعده إلا قوله وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا وَ أَنَّ الْمَساجِدَ وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ فإنه من جملة الموحی به و وافقهم نافع و أبو بکر إلا فی قوله أَنَّهُ لَمَّا قامَ علی أنه استئناف أو مقول و فتح الباقون الکل إلا ما صدر بالفاء علی أن ما کان من قولهم فمعطوف علی محل الجار و المجرور فی به کأنه قیل صدقناه و صدقنا أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا أی عظمته من جد فلان فی عینی إذا عظم (2)

أو سلطانه أو غناه مستعار من الجد الذی هو البخت.

و المعنی وصفه بالتعالی عن الصاحبة و الولد لعظمته أو لسلطانه أو لغناه و قوله مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً بیان لذلک وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا إبلیس أو مردة الجن عَلَی اللَّهِ شَطَطاً قولا ذا شطط و هو البعد و مجاوزة الحد أو هو شطط لفرط

ص: 61

ما أشط فیه و هو نسبة الصاحبة و الولد إلی الله تعالی وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی اللَّهِ کَذِباً اعتذار عن اتباعهم للسفیه فی ذلک لظنهم أن أحدا لا یکذب علی الله و کَذِباً نصب علی المصدر لأنه نوع من القول أو الوصف بمحذوف أی قولا مکذوبا فیه.

وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِ فإن الرجل کان إذا مشی بقفر قال أعوذ بسید هذا الوادی من شر سفهاء قومه فَزادُوهُمْ فزادوا الجن باستعاذتهم بهم رَهَقاً کبرا و عتوا أو فزاد الجن الإنس غیا بأن أضلوهم حتی استعاذوا بهم و الرهق فی الأصل غشیان الشی ء.

وَ أَنَّهُمْ و أن الإنس ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أیها الجن أو بالعکس و الآیتان من کلام الجن بعضهم لبعض أو استئناف کلام من الله و من فتح أن فیهما جعلهما من الموحی به أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً ساد مسد مفعولی ظَنُّوا وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ طلبنا بلوغ السماء أو خبرها و اللمس مستعار من المس للطلب کالحس یقال لمسه و ألمسه و تلمسه کطلبه و أطلبه و تطلبه فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً حرسا اسم جمع کالخدم شَدِیداً قویا و هم الملائکة الذین یمنعونهم عنها وَ شُهُباً جمع شهاب و هو المضی ء المتولد من النار.

وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ مقاعد خالیة عن الحرس و الشهب أو صالحة للرصد(1)

و الاستماع و للسمع صلة لنقعد أو صفة لمقاعد فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً أی شهابا راصدا له و لأجله یمنعه عن الاستماع بالرجم أو ذی شهاب راصدین علی أنه اسم جمع للراصد وَ أَنَّا لا نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ بحراسة السماء أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً خیرا وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ المؤمنون الأبرار وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ قوم دون ذلک فحذف الموصوف و هم المقتصدون کُنَّا طَرائِقَ ذوی طرائق أی مذاهب أو مثل طرائق فی اختلاف

ص: 62

الأحوال أو کانت طرائقنا طرائق قِدَداً متفرقة مختلفة جمع قدة من قد إذا قطع.

وَ أَنَّا ظَنَنَّا علمنا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ کائنین فی الأرض أینما کنا(1) وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً هاربین منها إلی السماء أو لن نعجزه فی الأرض إن أراد بنا أمرا أو لن نعجزه هربا إن طلبنا وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی أی القرآن آمَنَّا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ فهو لا یخاف بَخْساً وَ لا رَهَقاً نقصا فی الجزاء و لا أن ترهقه ذلة أو جزاء نقص (2)

لأنه لم یبخس حقا و لم یرهق ظلما لأن من حق الإیمان بالقرآن أن یجتنب ذلک.

وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ الجائرون عن طریق الحق و هو الإیمان و الطاعة فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِکَ تَحَرَّوْا رَشَداً توخوا رشدا عظیما یبلغهم إلی دار الثواب وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً توقد بهم کما توقد بکفار الإنس وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا أی أن الشأن

لو استقام الإنس أو الجن أو کلاهما عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً علی الطریقة المثلی لوسعنا علیهم الرزق و تخصیص الماء الغدق و هو الکثیر بالذکر لأنه أصل المعاش و السعة و عزة وجوده بین العرب لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ لنختبرهم کیف یشکرونه.

و قیل معناه و أن لو استقام الجن علی طریقتهم القدیمة و لم یسلموا باستماع القرآن لوسعنا علیهم الرزق مستدرجین بهم لنوقعهم فی الفتنة و نعذبهم فی کفرانهم وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ عن عبادته أو موعظته أو وحیه یَسْلُکْهُ أی یدخله عَذاباً صَعَداً شاقا یعلو المعذب و یغلبه مصدر وصف به وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ مختصة به فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً فلا تعبدوا فیها غیره.

و قیل أراد بالمساجد الأرض کلها و قیل المسجد الحرام لأنه قبلة المساجد

ص: 63

و مواضع السجود(1)

علی أن المراد النهی عن السجود لغیر الله و أراد به (2)

السبعة و السجدات علی أنه جمع مسجد.

وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ أی النبی و إنما ذکر لفظ العبد للتواضع لأنه واقع موقع کلامه عن نفسه و الإشعار بما هو المقتضی لقیامه یَدْعُوهُ یعبده کادُوا کاد الجن یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً متراکمین من ازدحامهم علیه تعجبا مما رأوا من عبادته و سمعوا من قراءته أو کاد الإنس و الجن یکونون علیه مجتمعین لإبطال أمره و هو جمع لبدة و هی ما تلبد بعضه علی بعض کلبدة الأسد.

أقول

قد مضی تفسیر الآیات علی وجه آخر فی أبواب معجزات الرسول صلی الله علیه و آله و غیرها.

**[ترجمه]رازی در تفسیر کبیر خود در مورد آیه «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَ» { و برای خدا شریکانی از جن قرار دادند } گفته: آنان که شریک برای خدا قرار داده اند، چند دسته هستند؛

1.

بت پرستان؛ آنان می گویند: بت ها شریک های خدا در معبود بودن هستند ولی آن ها اعنراف می کنند که بت ها توانائی خلق کردن و آفرینش و پدید آوردن ندارند.

2.

کسانی که می گویند: تدبیر کننده این عالم ستارگان هستند و این ها دو دسته هستند؛ برخی از آن ها می گویند: ستارگان واجب الوجود بالذات هستند و برخی می گویند: ستارگان ممکن الوجود و حادث هستند و آفریننده آن ها خدای متعال است، فقط خدای سبحان تدبیر این جهان پست را به آنها واگذار کرده و آنان همان کسانی هستند که ابراهیم خلیل با ایشان مناظره کرد. - . در منبع آمده: آنان همان کسانی هستند که خدا از آن ها حکایت کرده که حضرت خلیل علیه السلام با آن ها مناظره کرد با این سخن که: « لا أُحِبُّ الْآفِلین » { «غروب کنندگان را دوست ندارم.» } -

3.

برخی از مشرکین که گفتند: برای همه جهان و آنچه از آسمان و زمین در آن وجود دارد، دو خدا وجود دارد؛ یکی از آن دو انجام دهنده خیر است و دومی انجام دهنده شر و هدف از این آیه بیان مذهب آن ها است. از ابن عباس روایت شده است که این قول خدای متعال که فرمود: «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَ» { و برای خدا شریکانی از جن قرار دادند} در باره زندیقانی است که گفته اند: خدا و ابلیس دو برادر هستند، خدای متعال آفریننده آتش و جانداران و چهارپایان و خیرها است، و ابلیس آفریننده درنده ها، مارها، عقرب ها و بدی ها.

و بدان سخنی که ابن عباس گفته بهترین وجه از وجوهی است که در مورد این آیه گفته شده است، زیرا بنا بر این وجه، از این آیه فائده ای بیشتر از آنچه در آیات قبل ذکر شده، به دست می آید. ابن عباس گفته: آنچه این وجه را تقویت می کند این قول خدای متعال است که فرمود: « وَ جَعَلُواْ بَیْنَهُ وَ بَینْ َ الجِْنَّةِ نَسَبًا » - . صافات / 158 – این آیه از قلم شریف ایشان افتاده و لازم بود آن را در ادامه آیات ذکر کند. - { و میان خدا و جنّ ها پیوندی انگاشتند } و خدا معبودها را به اینکه از جن هستند توصیف کرده، برای آنکه لفظ جن از استتار مشتق شده است و فرشتگان و موجودات روحانی هم با چشم دیده نمی شوند، پس گویا آن ها از چشم ها پنهان هستند و به خاطر این لفظ جن به آن ها اطلاق شده است.

و من گویم: این مذهب زرتشتیان است و ابن عباس گفته: این سخن زنادقه است چون مجوس را به زنادقه لقب داده اند برای آنکه کتابی که زردشت گمان کرده از جانب خدا بر او نازل شده زند نام دارد و اسم منسوب به آن هم

زندی است سپس معرب شده و به آن زندیق گفته شده است و سپس جمع بسته شده و گفته شده زنادقه.

و بدان که زرتشتیان گفته اند: هر چه خوبی در این جهان است از یزدان است و هر چه بدی در آن است، از اهریمن که در شرع ما ابلیس نام دارد، است. و خود اختلاف دارند و بیشتر آنان می گویند: اهریمن حادث است، و در کیفیت پدید آمدنش سخنان شگفتی دارند، و تعداد کمی از آنان می گویند او قدیم و ازلی است؛ و بر اساس هر دو قول آن ها اتفاق نظر دارند که او شریک خدا در تدبیر عالم است و خوبی های عالم از خدا و بدی های آن از ابلیس است .

اگر گفته شود: بنا بر این نظر زرتشتیان برای خدا یک شریک اثبات کرده اند و آن ابلیس است؛ پس چگونه خدا از قول آن ها حکایت کرده که آن ها برای خدا چند شریک قائل شده اند؟ پاسخ این است که آن ها می گویند لشکر خدا فرشته ها هستند و لشکر ابلیس شیاطین هستند، و فرشته ها بسیار فراوان هستند و آنان ارواح پاک و مقدسی هستند و آن ها خیر و طاعت را به انسان الهام می کنند، و شیاطین هم بسیار فراوان هستند و آن ها وسواس های ناپاک را به ارواح انسان ها می اندازند و خدا با سپاه فرشته هایش با ابلیس و سپاه شیاطینش می جنگد و به همین خاطر خدا از قول آن ها حکایت کرده که آن ها برای خدا شریکانی از جن قرار داده اند.

پس از این که این مطلب را دانستی این سخن خدای متعال که فرموده: « وَ خَلَقَهُمْ » { با اینکه خدا آنها را خلق کرده است } اشاره به دلیل محکمی است که دلالت بر فساد عقیده شریک بودن ابلیس با خدا در ملک او دارد و بیان مطلب به دو وجه است:

اول: ما از زرتشتیان نقل کردیم که بیشترشان اعتراف دارند که ابلیس قدیم نیست بلکه حادث است و هر حادثی آفریدگار دارد و آن جز خدای سبحان کسی دیگر نیست و آن ها باید بدانند که خدای متعال آفریننده ابلیس است، و چون ابلیس ریشه همه بدی ها و زشتی ها است - . در منبع آمده: ریشه همه بدی ها و آفت ها و مفاسد و زشتی ها. و زرتشتیان قبول دارند که خالق آن همان خدای متعال است بنابراین آن ها پذیرفته اند که خدای عالم همان آفریننده چیزی است که ریشه همه بدی ها و زشتی ها و مفاسد است. - ، باید بدانند که خدای جهان آفریننده چیزی است که ریشه همه بدی ها و تباهی ها است، و وقتی این گونه بود نمی توانند بگویند که: باید دو خدا وجود داشته باشد که یکی انجام دهنده خوبی ها باشد و دومی انجام دهنده بدی ها و با این روش ثابت شد که خدای خوبی عین همان آفریننده بزرگترین بدی ها است.

دوم: آنچه در کتب خود بیان کردیم - . در منبع آمده: در این کتاب و در کتاب « الأربعین فی أصول الدین» - ؛ که هر چه جز خدای واحد ممکن ذاتی است و هر ممکن ذاتی حادث است، نتیجه می دهد که جز خدای یگانه یکتای حق، همه حادث هستند و باید دانست که ابلیس و همه سپاهش صفت حادث بودن را دارند و حاصل شدن وجود بعد از عدم است بنابراین الزام ذکر شده به تقریری که کردیم باز می گردد.

و گفته شده: مقصود آیه کافرانی هستند که می گفتند: فرشته ها دختران خدا هستند و به آن ها جن گفته شده چون از چشم ها پنهان هستند، و حسن و گروهی گفته اند: مقصود این است که جنیان کافران را به پرستش بت ها و گفتن شرک دعوت کردند و آنان از جنیان این سخن را پذیرفتند و از آن ها پیروی کردند و آن ها از این راه معتقد شدند که جنیان شریک های خدا هستند و حق همان قول نخست است. - . التفسیر الکبیر 13 : 112 - 115 -

«وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ» { و برای او، پسران و دخترانی تراشیدند.} فراء گفته: معنی خَرَقُوا: انجام دادند و دروغ بستند؛ کسانی که پسرها را برای خدا اثبات کردند نصاری و قومی از یهود بودند و کسانی که دختر برای خدا اثبات کردند عرب ها بودند که گفتند فرشتگان دختران خدا هستند. و این قول خدای متعال که فرموده « بِغَیرِْ عِلْمٍ » { بی هیچ دانشی} به عنوان هشداری است بر آنچه دلیل محکمی است بر فساد این گفته؛ زیرا فرزند - . رازی در مورد فاسد بودن این قول چند وجه آورده است و آنچه مصنّف آورده وجه سوم است و در مورد دو وجه اول رازی گفته: دلیل اول: خدا باید واجب الوجود ذاتی باشد و فرزندش یا مانند او واجب الوجود ذاتی است یا نیست اگر واجب الوجود ذاتی باشد، مستقل است و قائم به ذات خود است و در وجود خود به دیگری ارتباطی ندارد و کسی که آن گونه باشد حتما فرزندی ندارد چون فرزند نشان دهنده فرعی بودن و نیاز است و اگر آن فرزند ممکن الوجود ذاتی باشد، بنابراین باید وجود آن با ایجاد واجب الوجود ذاتی باشد و کسی که این گونه باشد بنده آفریدگار است نه فرزند آفریدگار بنابراین ثابت شد که هر کس دانست که آفریدگار کیست، از او محال است که برای او دختران و پسران در نظر بگیرد.

دلیل دوم: به فرزند نیاز است تا بعد از نابودی انسان، جانشین او باشد و آن در حق کسی معقول است که نابود می شود اما کسی که از نابود شدن منزه است، فرزند در حق او معقول نیست. - نشانی است به این که از یک جزء از اجزاء پدر متولد شده است، و این تنها درباره کسی معقول است که مرکب باشد و بشود برخی از اجزای او از او جدا گردد، و آن درباره خدای یگانه یکتا محال است .

و خلاصه کلام این که هر که حقیقت خدا را بداند محال است که بگوید: فرزند دارد. و این سخن خدا که فرموده: « بِغَیرِْ عِلْمٍ » { بی هیچ دانشی} اشاره به این نکته دقیق است. و عبارت « سُبْحَانَهُ » { او پاک است} پاک دانستن خدا از هرچه شایسته او نیست، می باشد. « وَ تَعَالیَ » { او برتر است } یعنی خدا برتر از هر اعتقاد باطل - . در این عبارت اختصار وجود دارد اما آنچه در منبع آمده آن است: اما سخن خدای متعال که فرمود: « وَ تَعَالیَ » { او برتر است } شکی نیست که برتری در مکان را نمی رساند چون هدف در اینجا پاک دانستن خدای متعال از این سخنان فاسد است و برتری در مکان این معنی را نمی رساند پس ثابت شد که مقصود در اینجا پاک دانستن از هر اعتقاد باطل و سخن فاسد است. - و سخن فاسد است. - . التفسیرالکبیر 13 : 116 و 117 -

قول خدای سبحان که فرمود: «یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً» { و [یاد کن] روزی را که همه آنان را گرد می آورد } یعنی همه آفریده ها یا انسان ها و جنیان « یَا مَعْشرََ الجِْنّ » { ای گروه جنیان } یعنی ای گروه جنیان « قَدِ اسْتَکْثرَْتُم مِّنَ الْانسِ » { از آدمیان [پیروان] فراوان یافتید.} یعنی از فریب دادن و گمراه کردن انسان ها یا از انسان ها به این روش که آن ها را پیروان خود قرار دادید بنابراین با شما محشور شدند « وَ قَالَ أَوْلِیَاؤُهُم مِّنَ الْانسِ » { و هواخواهان آنها از [نوع] انسان می گویند: } کسانی که از آن ها اطاعت کردند « رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ » {«پروردگارا، برخی از ما از برخی دیگر بهره برداری کرد} یعنی انسان ها از جنیان نفع بردند با این روش که جنیان آن ها را به شهوات هدایت کردند و یا به چیزهایی که به وسیله آن به شهوات می رسند و جنیان هم به وسیله انسان ها فایده بردند به این روش که انسان ها از آن ها پیروی کردند و خواسته های آن ها را برآورده کردند و گفته شده که بهره بردن انسان ها از جنیان به این بوده که انسان ها در مبارزات؛ هنگام ترس، به آن ها پناه می بردند و بهره بردن جنیان از انسان ها به اعتراف کردن به اینکه آن ها می توانند ایشان را پناه بدهند، بوده است. « وَ بَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ » { و به پایانی که برای ما معین کردی رسیدیم } یعنی برانگیخته شدن « وَ کَذَالِکَ نُوَلیّ ِ بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضَا » { و این گونه برخی از ستمکاران را سرپرست برخی دیگر می گردانیم.} یعنی سرپرستی برخی را به برخی دیگر می سپاریم یا برخی از آنان به گونه ای قرار داده می شوند که برخی دیگر را سرپرستی کنند ولی آن ها را فریب می دهند یا برخی به عنوان اولیاء برخی دیگر قرار داده می شوند در حالی که هم ردیفان آن ها در عذاب هستند، همان گونه که در دنیا بودند.

« أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِّنکُمْ » { آیا از میان شما فرستادگانی برای شما نیامدند } طبرسی- رحمه الله- گفته: این سخن خدای متعال « مِّنکُمْ » { از میان شما } اگرچه خطاب به همه آن ها است در حالی که رسولان به صورت خاص از انسان ها هستند اما احتمال دارد که به خاطر غلبه دادن یکی از آن دو بر دیگری باشد همان گونه که خدای سبحان فرمود: « یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ » - . الرحمن / 22 - { از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید } اگرچه مروارید از آب شور بدون عذاب خارج می شود و همان گونه که گفته می شود نان به همراه شیر خوردم در حالی که نان را می خورد و شیر را می نوشد و این نظر بیشتر مفسرین است و گفته شده که خدا رسولانی برای جنیان فرستاده همان طور که برای انسان ها فرستاده است این سخن به نقل از ضحاک است و به نقل از کلبی رسولان بر انسان ها فرستاده می شدند سپس حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بر انسان ها و جنیان هردو فرستاده شد و ابن عباس گفته است: رسول از انسان ها برانگیخته شده سپس او به سوی جنیان رسولی از جنس جن ارسال می کرد و مجاهد گفته رسولان از جنس انسان هستند و بیم دهندگان (النذر) از جنس جن هستند. - . مجمع البیان 14 : 367 . من می گویم: این ها همه سخنانی بدون دلیل است. -

می گویم: تفسیر آیات در کتاب معاد گذشت.

و رازی در مورد قول خدای متعال که فرموده: « سَحَرُواْ أَعْینُ َ النَّاسِ » { دیدگان مردم را افسون کردند } گفته: قائلین به اینکه سحر فقط ظاهر سازی است به این آیه تمسک کرده اند.

قاضی گفته: اگر سحر حقیقت داشت، قلب هایشان را سحر می کردند نه چشم هایشان را بنابراین ثابت شد که مراد آن است که آن ها حالات عجیبی را تخیل کرده اند در حالی که حقیقت بر طبق آنچه آن ها تخیل کرده اند نیست. - . التفسیر الکبیر 14 : 203 - «وَ الْجَانَ» {جن را} بیضاوی گفته: یعنی جن و گفته شده: یعنی ابلیس و جایز است که مقصود از آن این باشد که همه جنس از جن آفریده شده باشند و منتصب شدن آن به وسیله فعلی است که آن را تفسیر می کند « خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ » { و پیش از آن، جن را خلق کردیم } یعنی پیش از آفرینش انسان « مِن نَّارِ السَّمُوم » { از آتشی سوزان و بی دود } یعنی از آتش شدید و رسوخ کننده به روزنه های پوست و آفرینش زندگی در اجرام ساده محال نیست همان گونه که آفرینش زندگی در جوهر های صرف محال نیست، چه برسد به جسد های مرکب که غالب در آن ها جزء آتشی است و روی آوردن به آن ها بیشتر از اجسادی است که غالب در آن ها جزء خاکی است و این سخن خدای متعال که فرمود: « مِن نَّارِ » {از آتش} به اعتبار جزء غالب است همان گونه که فرمود: «خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ» - . روم / 20

انوار التنزیل 1 : 647 - { شما را از خاک آفرید }.

رازی گفته: در اینکه معنی جانّ چیست اختلاف است؛ عطاء از ابن عباس آورده: که منظور خدای متعال ابلیس است و این قول حسن و مقاتل و قتاده است.

و ابن عباس در روایتی دیگر گفته: جانّ همان پدر جن است و این گفته بیشتر مفسران است و او را جانّ نامیده اند چون از دیده ها مخفی است همان گونه که جن، به همین علت جن نامیده شده است. - . در منبع آمده: همان گونه که جنین، به همین علت جنین نامیده شده است. - و جنین در شکم مادرش مخفی است و معنی جانّ در لغت (ساتر) پوشاننده است؛ از این عبارت که می گویی: جنّ الشیءُ إذا ستره یعنی شیء مخفی شد هنگامی که کسی آن را مخفی کرد. بنابراین کلمه جانّ ذکر شده در اینجا احتمال دارد که جانّ باشد چون جانّ خودش را از بنی آدم می پوشاند یا اینکه از باب اسم فاعلی که ازآن اسم مفعول اراده می شود، باشد همان گونه که در مورد لابن (شیر فروش) و تامر(خرما فروش) و ماء دافق (آب جهنده) و عیشة راضیة (زندگی خوش) این گونه می گویی. و در مورد جن علما اختلاف دارند برخی گفته اند: جن جنسی غیر از شیاطین است و درست تر این است که شیاطین گروهی از جن هستند و هر جنی که مؤمن باشد به او شیطان نمی گویند و هر جنی که کافر باشد به این اسم نامیده می شود.

و دلیل بر صحت آن این است که لفظ جن مشتق از اجتنان به معنی استتار است و هر کس که آن گونه باشد از جنیان است.

و سموم در لغت باد گرمی است که در روز می وزد و چه بسا که در شب هم بوزد. بر این اساس در باد داغ آتش است و سوزش دارد. بر اساس آنچه در روایت آمده که آن از زبانه آتش جهنم است. و گفته شده که آن را سموم می گویند،؛ چون به خاطر لطافتش در مسامّ (سوراخ های ریز) بدن وارد می شود و آن سوراخ های ریزی است که در پوست بدن انسان وجود دارد و عرق و بخار درون انسان از آن ها بیرون می آید.

ابن مسعود گفته: این سموم یک جزء از هفتاد جزء سمومی است که جانّ از آن آفریده شده و این آیه را تلاوت کرد.

اگر گفته شود: چگونه به عقل می رسد که جانداری از آتش به وجود آید؟! باشد گوئیم این بر اساس مذهب ما روشن است؛ زیرا بدن داشتن در نزد ما شرط برای امکان زندگی نیست، چون خدای متعال می تواند زندگی و عقل و دانش را در جوهر فرد بیافریند و همچنین می تواند زندگی و عقل را در جسم آتشین بیافریند. - . التفسیر الکبیر 19 : 180 و 181 - «هَلْ أُنَبِّئُکُمْ» { آیا شما را خبر دهم } بیضاوی گفته: از آنجائی که خدا بیان کرد که صحیح نیست که قرآن از جمله چیزهایی باشد که شیاطین آن را نازل کرده باشند، تأکید کرده به اینکه بیان کرده که شیاطین نمی توانند بر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نازل شوند به دو علت: یکی از آن دو این است که نزول آن ها فقط بر مردم بد و دروغگو و پر گناه است،چون ارتباط انسان با موجودات غیبی به خاطر تناسب و نزدیکی است که بین انسان و آن ها وجود دارد، در حالی که حال حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بر خلاف آن است. دلیل دوم آن است که قول خدای متعال که فرمود: « یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثرَُهُمْ کَاذِبُون » {[دزدانه] گوش فرا می دارند و بیشترشان دروغگویند } یعنی بسیار دروغگوهستند؛ گوش به شیاطین می سپارند و از آنان به خاطر نقص علمشان، گمان ها و نشانه هایی دریافت می کنند و بر اساس تخیلات خود به آن چیزهایی می افزایند که بیشتر آن مطابق با واقع نیست؛ همان گونه که در حدیث آمده: جنی یک کلمه می دزدد و آن را در گوش همزاد خود می خواند و بیش از صد کلمه دروغ بر آن می افزاید در حالی که محمّد صلی الله علیه و آله این چنین نیست؛ زیرا ایشان از غیب های بسیار خبر داده است که بیشمار است و همه مطابق واقع درآمده است.

و کلمه «الأکثر» به کل تفسیر شده است مانند قول خدای متعال که فرمود: «کُلِّ أَفَّاکٍ» { هر دروغزن گناهکار} و سخن روشنتر این است که تعبیر به اکثریت به اعتبار گفتارهای آن ها است به این معنی که تعداد کمی از این ها در آنچه از جنی حکایت می کنند راست می گویند و گفته شده که ضمایر به شیاطین بر می گردد یعنی به ملأ اعلی قبل از اینکه سنگسار شوند گوش می سپرند و برخی از اخبار غیبی را از آن ها می دزدند.

« لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِم » - . انعام / 121 - { به دوستان خود وسوسه می کنند } یعنی آنچه شنیده اند را به دوست داران خود القا می کنند « وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُون » - . شعراء / 223 - { و بیشترشان دروغگویند } در آنچه به آن ها وحی می کنند چون آن ها آن اخبار را مثل آنچه ملائکه آن را بیان کرده اند نمی شنوند به خاطر شرارتشان یا به خاطر ناقص بودن فهمشان یا قدرت ثبت و ضبط یا فهمشان. - . انوار التنزیل 2 : 190 -

خدای متعال فرمود: « عِفْرِیتٌ » {عفریتی} بیضاوی گفته: خبیث و سرکش « مِّنَ الجِْنّ ِ » { از جنّ } این عبارت بیانی برای عفریت است، چون عفریت به مرد خبیث و گفته می شود و اسم آن ذکوان یا صخر بود. « قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِکَ » { پیش از آنکه از مجلس خود برخیزی } محل نشستن برای حکومت و او تا نیم روز در آن می نشست. « وَ إِنیّ ِ عَلَیْهِ » { و بر این [کار]} بر حمل کردن آن تخت « لَقَوِیٌّ أَمِین » { سخت توانا و مورد اعتمادم } نه چیزی از آن کم می کنم و نه آن را تغییر می دهم- پایان- - . انوار التنزیل 2 : 199 -

سخن خدای متعال که فرمود: « مِنَ الْجِنَّةِ » { همه جنّیان } دلالت می کند که جنیان هم مکلف هستند و همراه سایر کفار با آتش عذاب می شوند.

«وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ» { و برخی از جنّ به فرمان پروردگارشان پیش او کار می کردند، } طبرسی رحمه الله علیه گفته: معنی عبارت این است؛ برخی از جن را مسخر او کردیم که در حضور او و جلوی چشمش آن کارهایی که او به آن ها فرمان می داد را انجام می دادند چنانچه انسان در برابر انسان دیگر به فرمان پروردگار متعالش کار می کند و سلیمان آن ها را به کارهای سخت مثل گِل کاری و غیر آن وامی داشت.

ابن عباس گفته: خداوند برای سلیمان آن ها را مسخر کرد و آن ها را امر کرد به اطاعت کردن از او در هر چه فرمان دهد و این دلالت دارد بر اینکه برخی از جنیان بودند که مسخر او نبودند.

« وَ مَن یَزِغْ مِنهُْمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ » { و هر کس از آنها از دستور ما سر برمی تافت، از عذاب سوزان به او می چشانیدیم } یعنی و هر کس از این جنیان که ما آن ها را مسخر سلیمان قرار دادیم، از آنچه ما او امر کردیم و آن اینکه از سلیمان اطاعت کند، سرپیچی کند « نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ » { از عذاب سوزان به او می چشانیدیم } یعنی عذاب ۀتش در آخرت واین کلام از اکثر مفسّران است.و این دلالت می کند بر اینکه جنیان همه مکلف بوده اند و گفته شده معنای آن این است که در دنیا به او عذاب می چشانیم و خدای سبحان فرشته ای که تازیانه ای آتشین در دست دارد بر آن ها گماشته بود و هر کدام از فرمان سلیمان سرپیچی می کردند یک ضربه به می زد که او را می سوزاند.

« یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِن مّحارِیبَ » {[آن متخصّصان] برای او هر چه می خواست: از نمازخانه ها می ساختند } که آن خانه های شرع بوده است و گفته شده: کاخ ها و مساجدی که در آن ها عبادت می شده، بوده است و از جمله چیزهایی که ساختند، مسجد بیت المقدس «و پیکره ها» یعنی مجسمه هایی از مس و شبیه آن و برنج و سنگ مرمر که جنیان آن را ساخته بودند، بود. برخی گفته اند: مجسمه های حیوانات بوده است و گروهی دیگر گفته اند: مجسمه های درنده ها و چهارپایان را بر کرسی او ساختند تا هیبت آورتر باشند.

حسن گفته: در آن روز مجسمه سازی و تصویر حرام نبوده و در شرع پیامبر ما صلی الله علیه وآله و سلم حرام شده است.

ابن عباس گفته: مجسمه پیامبران و عابدان را در مساجد می ساختند تا به آن ها اقتداء کنند، و از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که ایشان فرمودند: به خدا پیکره مردان و زنان نبوده بلکه پیکره درخت و مانند آن بوده است.

« وَ جِفَانٍ کاَلجَْوَابِ » { و ظروف بزرگ مانند حوضچه ها } یعنی ظرف های گود و مدور شبیه حوض ها که آن در آن جمع می شود. و گفته شده: بر سر هر ظرف هزار نفر جمع می شدند و در برابر آن حضرت غذا می خوردند. « وَ قُدُورٍ رَّاسِیَتٍ » { و دیگهای چسبیده به زمین } یعنی دیگ های ثابت که به خاطر بزرگی از جای خود حرکت نمی کردند. « فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ » {پس چون مرگ را بر او مقرر داشتیم} یعنی بر سلیمان به مردن حکم کردیم. و گفته شده معنای آن این است که بر سلیمان واجب کردیم. « مَا دَلهَُّمْ عَلیَ مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ » { جز جنبنده ای خاکی [موریانه] که عصای او را [به تدریج] می خورد، [آدمیان را] از مرگ او آگاه نگردانید } یعنی چیزی جز موریانه جن را از مرگ سلیمان آگاه نکرد و از مرگ او آگاهی پیدا نکردند تا اینکه موریانه عصای او را خورد و او بر زمین افتاد و فهمیدند که او مرده است.

ابو بصیر روایت کرده که امام باقر علیه السّلام فرمود: سلیمان به شیاطین فرمان داد و آن ها گنبدی از شیشه برایش ساختند، و در این میان که ایستاده بود و بر عصایش تکیه زده بود، در میان گنبد و نگاه می کرد که جنیان چگونه کار می کنند و آن ها هم به وی نگاه می کردند ولی به او نمی رسیدند ناگاه سلیمان دید مردی با او در میان گنبد است گفت: تو کیستی؟ پاسخ داد من کسی هستم که رشوه قبول نمی کنم و از پادشاهان نمی ترسم و جان او را گرفت در حالی که ایستاده بود و تکیه زده بود بر عصایش در گنبد. فرمود: یک سال ماندند و برایش کار می کردند تا موریانه را خدا فرستاد و عصایش را خورد.

و در حدیث دیگر از امام صادق علیه السّلام آمده است که حضرت فرمود: آصف امر او را تدبیر می کرد تا وقتی موریانه عصا را خورد « فَلَمَّا خَرَّ » { پس چون [سلیمان] فرو افتاد } یعنی سلیمان به صورت میت بر زمین افتاد « تَبَیَّنَتِ الجِنُّ » { برای جنّیان روشن گردید } یعنی جنیان آشکار شدند برای مردم روشن شد « أَن لَّوْ کاَنُواْ یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُواْ فیِ الْعَذَابِ الْمُهِین » { که اگر غیب می دانستند، در آن عذاب خفّت آور [باقی] نمی ماندند} یعنی در کارهای سخت.

و گفته شده است: معنی آن این است که همه جنیان و ناتوانانشان فهمیدند که رئیسانشان غیب نمی دانند زیرا آن ها به آن ها وانمود می کردند که غیب می دانند.

و گفته شده : معنی آن این است که برای انسان ها روشن شد که جنیان غیب نمی دانند چون آن ها به انسان ها وانمود می کردند که غیب می دانند، و فرموده: « تَبَیَّنَتِ الجِنُّ » { برای جنّیان روشن گردید } همان گونه که کسی که با دیگری مناظره می کند و حجت را بر او تمام می کند، کی گوید: آیا برای تو روشن شد که تو بر باطل هستی؟

و قرائت امام سجاد و امام صادق علیهما السّلام و ابن عباس و ضحاک که قرائت کرده اند: «تَبَیَّنَت الإِنس»؛ مؤید این مطلب است. - . طبرسی این قرائت را در بحث قرائت آورده است. -

و اما علت این که جنیان این کارهای بزرگ را انجام می دادند این است که خدای متعال آن ها را تنومند و نیرومند آفریده بود و خلقت آن ها را از خلقت جنیانی که به خاطر لطافت و نازکی جسمشان دیده نمی شوند متفاوت کرده بود تا به عنوان معجزه ای دلالت بر نبوت سلیمان علیه السلام کند بنابراین آن ها در دست او مانند اسیران بودند و برای مردم کارهائی که به عهده آن ها می گذاشت را انجام می دادند و چون آن حضرت از دنیا رفت، خدا خلقت آن ها را به آفرینش اصلی خود باز گرداند و در این زمان دیگر آن کارهایی را که انجام می دادند، انجام نمی دادند. - . مجمع البیان 8 : 380 و 382 - 384 -

و در تفسیر قول خدای متعال که فرمود: « بَلْ کاَنُواْ یَعْبُدُونَ الْجِنَّ » { بلکه جنّیان را می پرستیدند} گفته: یعنی به فرمان برداری آن ها از جنیان که آن ها را دعوت به پرستش فرشتگان کردند.

و گفته شده: مقصود از جن در اینجا ابلیس و فرزندان و یاران او است. « أَکْثرَُهُم بهِِم مُّؤْمِنُون » { بیشترشان به آنها اعتقاد داشتند} و شیاطین را باور داشتند و فرمان بردار آن ها بودند. - . مجمع البیان 8 : 395 -

و در تفسیر سخن خدای متعال که فرمود: « حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ » { گفتار [خدا] علیه ایشان به حقیقت پیوست} گفته: یعنی کلمه عذاب « فیِ أُمَمٍ » {همراه با امّتهایی} یعنی به همراه امت هایی « قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الجِْنّ ِ وَ الْانسِ » { از جنّیان و آدمیان که پیش از آنان روزگار به سر بردند } و حال و اعتقاد آن ها مثل ایشان بود.

قتاده می گوید: حسن گفت: جنیان نمی میرند، گفتم: « أُوْلَئکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ » { آنان کسانی اند که گفتار [خدا] علیه ایشان به حقیقت پیوست } این آیه دلالت بر خلاف آن دارد.

سخن خدای متعال که فرمود: « وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَیْکَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنّ » { و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم } رازی گفته: در کیفیت این حادثه دو قول وجود دارد:

یک: سعید بن جبیر گفته: جنیان گوش فرا می دادند و هنگامی که رانده شدند گفتند: این پدیده ای که در آسمان رخ داده، به خاطر حادثه ای است که در زمین رخ داده و رفتند که به دنبال سبب آن بگردند.

و این مسئله هم زمان شد با وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از اینکه مردم مکه به دعوت ایشان پاسخ دهند ناامید شد، به طائف رفت تا آن ها را به اسلام دعوت کند و وقتی به مکه برمی گشت به بطن نخله رسید و در آنجا اقامت گزید و قرآن می خواند و چند تن از اشراف جنیان نصیبین که ابلیس آن ها را فرستاده بود؛ تا علتی که خدا حراست از آسمان ها با رجم(سنگ باران کردن) را واجب کرده، کشف کنند به آن حضرت برخوردند، و قرآن را شنیدند و فهمیدند که نزول قرآن سبب آن است.

دوم: خدا به رسولش امر کرد تا جنیان را بیم دهد و آن ها را به خدای متعال فرا بخواند و قرآن بر آن ها تلاوت کند و خدا چند تن از جنیان را به سوی او آورد تا قرآن را بشنوند و قوم خود را بیم دهند.

و بر آنچه گفتیم فروعی وجود دارد:

1.

قاضی در تفسیر خود در مورد جنیان نقل کرده است: جنیان یهودی بودند زیرا در میان جنیان هم مانند انسان ها گروه هایی مثل یهودیان و مسیحیان و زرتشتیان و بت پرستان وجود دارند و محققین اتفاق نظر دارند که جنیان هم مکلف هستند، از ابن عباس پرسیدند آیا جنیان هم ثواب می برند؟ گفت: آری، هم ثواب دارند و هم عذاب می شوند، در بهشت با هم برخورد می کنند و بر درهای آن ازدحام می کنند.

2.

صاحب کشاف گفته: نفر؛ کمتر از ده است و جمعش « أنفار» است، سپس ابن جریر طبری از ابن عباس روایت کرده که آن جنیان هفت تن بودند از اهل نصیبین بودند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم آن ها را رسولان قوم خودشان قرار داد.

و از زر بن حبیش نقل است که آن ها نه نفر بودند که یکی از آن ها زوبعه - . در نسخه خطی [ذویقة] است و در منبع [ذویعة] مده است و چه بسا صحیح آن چیزی باشد که در متن آمده است و همان متناسب با معنای لغوی آن است و آن حرکت بادها و رفتن آن به سمت آسمان است که در فارسی به آن گردباد می گویند. - (گرد باد) بود .

3.

اختلاف دارند در این که آیا در شب استماع جنیان عبد اللَّه بن مسعود همراه پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم بوده یا نه؟ روایات در این باره اختلاف دارند.

4.

قاضی در تفسیرش از انس روایت کرده که من با پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم در کوه های مکه بودم و ناگاه پیری عصا زنان پیش آمد. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: راه رفتن یک جن و صدای او است، گفت: آری، فرمود: تو از کدام جنیان هستی؟ گفت: من هامة بن هیم بن لاقیس بن ابلیسم، فرمود: میان تو و ابلیس جز دو پدر نمی بینم، چند سال داری؟ گفت به اندازه عمر دنیا به جز اندکی، روزی خورده ام و در زمان قابیل و هابیل میان تپه ها راه می رفتم و بسیاری از آنچه بر او گذشته بود را ذکر کرد، و در بین کلامش گفت: عیسی علیه السلام به من گفت: اگر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم را دیدی سلام مرا به او برسان، من سلام او را رساندم و به تو ایمان آوردم. - . در منبع بعد از آن اضافه کرده: سپس حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر عیسی سلام و بر تو سلام ای هامه، چه می خواهی؟ -

سپس گفت موسی علیه السلام به من تورات را آموخت و عیسی علیه السّلام انجیل را و تو هم قرآن را به من یاد بده، و حضرت به او ده سوره آموخت و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم درگذشت و آن را به پایان نرساند. - . در منبع آمده: عمر بن الخطاب گفت: و من او را زنده می دانم -

در تفسیر قول خدای متعال که فرمود: «وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ» { و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم } اختلاف دارند، برخی گفته اند: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قصد نداشت قرآن را برآن ها بخواند، خدای متعال در دل آن ها کششی به سوی قرآن و انگیزه ای برای گوش دادن به آن ایجاد کرد و از این رو فرمود: «وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ» { و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم

« فَلَمَّا حَضَرُوهُ » { پس چون بر آن حاضر شدند } ضمیر برای قرآن یا برای رسول است « قَالُواْ » { [به یکدیگر] گفتند: } یعنی برخی به برخی دیگر گقتند: « أَنصِتُواْ » {«گوش فرادهید.» } یعنی سکوت کنید در حالی که به دقت گوش می دهید. هنگامی که از خواندن قرآن فارغ شد « وَلَّوْاْ إِلیَ قَوْمِهِم مُّنذِرِینَ » { هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند } در حالی که آن ها را بیم می دادند و این امکان ندارد جز پس از ایمان آوردن آن ها زیرا آن ها غیر خود را به گوش فرا دادن به قرآن و تصدیق آن دعوت نمی کردند مگر این که به وعده های عذاب آن ایمان آورده بودند. « قَالُواْ یَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا کِتَابًا » { هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند } تا آخر آیه که آن ها دو وصف برای قرآن آوردند:

اول: تصدیق کننده کتب انبیاء علیهم السلام است و در دعوت به مطالب عالی و شریف همانند دیگر کتب الهی است.

دوم: این مطالب در ذات خود درست هستند - . آنچه در منبع آمده این است: اول: تصدیق کننده آنچه قبل از او بوده است یعنی تصدیق کننده کتب انبیاء و معنی آن این است که همان طور که کتب سایر انبیاء مشتمل بر دعوت به توحید و نبوت و معاد و امر به تطهیر اخلاق بوده این کتاب هم شامل این معانی است. دوم: سخن خدای متعال که فرمود: [«یَهْدی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَریقٍ مُسْتَقیم» { و به سوی حقّ و به سوی راهی راست راهبری می کند } احقاف / 30] بدان که وصف اول دلالت می کند که این کتاب در دعوت به این مطالب بلند و شریف مانند سایر کتب الهی است و وصف دوم دلالت می کند که این مطالب که قرآن شامل آن است، مطالبی حق و در جای خود درست است. - و هر کس با عقل به روشنی می فهمد که درست هستند وران ها گفتند: « مِن بَعْدِ مُوسَی » { بعد از موسی } چون یهودی بودند.

و از ابن عباس روایت شده است: جنیان امر نبوت عیسی علیه السلام را نشنیده بودند و از این رو گفتند: « مِن بَعْدِ مُوسَی » { بعد از موسی }.

«أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ» { دعوت کننده خدا را پاسخ [مثبت] دهید } یعنی رسول یا واسطه ای که از طرف او دعوت را ابلاغ می کند.

و این دلالت می کند که ایشان بر جنیان مبعوث بوده اند همان طور که بر انسان ها مبعوث بوده ادند، مقاتل گفته: خدا پیش از ایشان پیامبری به سوی جنیان و انسان ها هردو نفرستاده بود. - . مصنف کلام رازی را خلاصه کرده است. -

اختلاف دارند که آیا جنیان هم ثواب دارند یا نه؟ گفته شده،: ثوابی جز نجات از آتش ندارند؛ سپس به آن ها گفته می شود: مانند چهار پایان خاک شوید و دلیل آوردند به این سخن خدای متعال که فرمود: « وَ یجُِرْکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ » { و از عذابی پردرد پناهتان دهد } و این سخن ابو حنیفه است، و درست این است که آن ها در حکم بنی آدم هستند بنابراین مستحق ثواب بر طاعت و عذاب بر گناه هستند، و این گفته ابی لیلی - . صحیح همان طور که در منبع هم آمده ابن ابی لیلی است. - و مالک است، و در این باب میان او و ابی حنیفه مناظره ای شده و ضحّاک گفته: به بهشت می روند و می خورند و می نوشند.

و دلیل درستی این سخن این است که هر دلیلی که دلالت می کند که بشر مستحق ثواب به خاطر طاعت است، عین همان دلیل درباره جنیان هم جاری است و فرق داشتن این دو باب باهم جدا بعید است - پایان- - . التفسیر الکبیر 28 : 31 - 33 -

بیضاوی در مورد سخن خدای متعال که فرمود: « یَغْفِرْ لَکُم مِّن ذُنُوبِکمُ » {[خدا] برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید } گفته: منظور برخی از گناهان شما است و آن گناهانی هستند فقط حق الله باشند اما مظالم با ایمان بخشیده نمی شود. « وَ یجُِرْکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ » { و از عذابی پردرد پناهتان دهد } که آن عذاب برای کفار آماده شده است. « فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فیِ الْأَرْضِ » { در زمین درمانده کننده [خدا] نیست } به خاطر این که هیچ راه فراری ما را از دست خدا نجات نمی دهد. « وَ لَیْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءُ » { و در برابر او دوستانی ندارد } که او را عذاب خدا باز دارند « فیِ ضَلَالٍ مُّبِین » { در گمراهی آشکاری اند } چون از اجابت کردن کسی که شأن او این گونه است سرپیچی کرده اند. - . انوار التنزیل 2 : 432 -

طبرسی- رحمه الله- گفته: سخن خدای متعال که فرمود: «خَلَقَ الْجَانَ» { و جنّ را خلق کرد } یعنی پدر جنیان، حسن گفته: آن ابلیس است که پدر جنّ است و آفریده از شرار آتش است چنان که آدم از گل خلق شده است. « مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ» { از تشعشعی از آتش } یعنی آتش آمیخته از سرخ و سیاه و سپید، این سخن از مجاهد است.

و گفته شده: مارج شعله زلال آتش است که دود ندارد. - . مجمع البیان 9 : 201 -

«سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ» - . الرحمن / 31 - { ای جنّ و انس، زودا که به شما بپردازیم } یعنی به حساب شما می رسیم ای جن و انس و اصل کلمه الثقلان، از ثقل است و هر چیزی که وزن و اندازه ای داشته باشد، ثقل است و به خاطر بزرگی ارزش آن ها و بلندی شأن آن ها نسبت به حیوانات دیگر زمین و به خاطر سنگینی وزن آن ها به خاطر عقل و تشخیص خوب و بد، «ثقلین» نامیده شده اند.

و گفته شده: به خاطر سنگینی آن ها بر زمین چه به صورت زنده و چه به صورت مرده، و از این قبیل است سخن خدای متعال که فرموده: « وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها » - . زلزله / 2 - { و زمین بارهای سنگین خود را برون افکند } یعنی مرده های درون خود را بیرون انداخت.

«أَنْ تَنْفُذُوا» { به بیرون رخنه کنید } یعنی خارج شوید در حالی که از مرگ فرار می کنید « مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ » { از کرانه های آسمانها و زمین } یعنی اطراف و کناره های آن « فَانفُذُواْ » { پس رخنه کنید } یعنی خارج شوید و هرگز نمی توانید از آن فرار کنید. «لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَان » {[ولی] جز با [به دست آوردن] تسلّطی رخنه نمی کنید } یعنی هر جا رو کنید، ملک من آنجا است و از تحت سلطه من خارج نمی شوید و من جان شما را با مرگ می گیرم.

و گفته شده: یعنی جز با قدرتی از جانب خدا و جز با نیرویی که او به شما می دهد، خارج نمی شوید مگر اینکه برای شما جای دیگی غیر از آسمان ها و زمین فراهم کند و به شما نیرویی بدهد که با آن نیرو به سوی آنجا خارج شوید. - . مجمع البیان 9 : 204 و 205 -

«لَمْ یَطْمِثْهُنَّ» {دست هیچ کس به آن ها نرسیده است } یعنی بکارت آن ها را از بین نبرده است و اقتضاض یعنی ازدواج همراه با به خون کشیدن؛ یعنی کسی با آن ها نزدیکی نکرده و آن ها را در بر نگرفته است. « إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَ لَا جَان » { هیچ انس و جنّی پیش از ایشان } پس آن ها دوشیزه اند چون در بهشت آفریده شده اند، و بنا بر این قول آنان از زنان بهشت هستند.

و گفته شده: آن ها زنان دنیائی هستند که از زمانی که به دنیا آمده اند، کسی به آن ها دست نزده است. زجاج گفته: این تعبیر دلالت دارد که جن هم جماع می کند مانند انسان که جماع می کند، و ضمرة بن حبیب گفته: این دلیل است که جنیان هم ثواب دارند و همسرانی از حور العین و زنان از جنس انسان برای مردان از جنس انسان و زنان از جنس جن برای مردان از جنس جن هستند.

بلخی گفته: مقصود این است که آن حوریه ها را خدا به مؤمنان از جنس انسان داده، انسانی با آن ها نزدیکی نکرده و آن حوریه هایی که به مؤمنان از جنس جن داده، جنی به آن ها دست نزده است- پایان- - . مجمع البیان 9 : 208 : بیان آن این که خدای متعال وقتی بیان کرد که برای آن ها ممکن نیست که از مرگ فرار کنند با امر تعجیزی با فرار کردن از اطراف آسمان ها و زمین، کلام را از سر گرفته با بیان این که فرار کردن به اطراف آسمان ها و زمین جز با تسلط علم و قدرت ممکن نیست. -

رازی در تفسیر این سخن خدای متعال که فرمود: «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما » - . الرحمن / 13 - { پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را } گفته: خطاب به انسان ها و جنیان است یا به مرد و زن یا اینکه منظور از تکرار تاکید است.

یا اینکه مقصود عموم است چون در عام دو قسم داخل می شود مانند حاضر و غیر حاضر، سیاه و غیر سیاه، سفید و غیر سفید و اینچنین. یا اینکه مقصود دل و زبان است؛ چون تکذیب گاهی با قلب است و گاهی با زبان یا اینکه تکذیب به خاطر دلایل نقلی و عقلی باشد و ظاهر از آن همان ثقلان (انس و جن ) است به قرینه سخن خدای متعال که فرمود: «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ» { ای جنّ و انس، زودا که به شما بپردازیم } و سخن او «یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ» { ای گروه جنّیان و انسیان } و سخن او «خَلَقَ الْإِنْسانَ» {و انسان را خلق کرد} و « خَلَقَ الْجَانَ» { و جنّ را خلق کرد }. - . التفسیر الکبیر 29 : 94 و 95 . مصنف آن را خلاصه کرده است. -

و در مورد سخن خدای متعال که فرمود: « لَمْ یَطْمِثْهُنَّ» { دست هیچ کس به آن ها نرسیده است } تا آخر گفته: ذکر جن چه سودی دارد با اینکه جنیان جماع نمی کنند؟

در پاسخ می گوئیم: این گونه نیست بلکه جنیان هم فرزند و ذریه دارند، و اختلاف در این است که آیا آن ها با انسان ها نزدیکی می کنند یا نه؟ و مشهور این است که آن ها نزدیکی می کنند، و چون در بهشت انسان ها و جنیان هستند، نزدیکی انسان ها با آنان مانند نزدیکی جنیان است و برای همین واجب شده که به نفی هردو اشاره شود- پایان- . - . التفسیر الکبیر 29 : 130 در آن آمده است: و الا در بهشت حسب ها و نسب ها وجود نداشت بنابراین نزدیکی انسان ها با جنیان مانند نزدیکی جن بود از آن جهت که به نفی هر دو اشاره شده است. -

بیضاوی در تفسیر قول خدای متعال که فرموده: «لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» { و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است } گفته: که یک بهشت برای خائف از جنس انسان است و دیگری برای خائف از جنس جن؛ چون خطاب برای هر دو دسته است.

و مقصود این است که برای هر کدام از دو خائف از شما دو بهشت وجود دارد یا اینکه برای هر کدام یک بهشت برای عقیده وجود دارد و یک بهشت دیگر برای عمل او، یا اینکه یک بهشت برای انجام طاعات و یک بهشت دیگر برای ترک گناهان، یا یک بهشت که به آن پاداش داده می شود و بهشت دیگری که به آن برتری داده می شود، یا یکی روحانی و دیگری جسمانی. - . انوار التنزیل 2 : 487 -

در مورد قول خدای متعال که فرمود: « أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الجِْنّ » { که تنی چند از جنّیان گوش فرا داشتند } گفته: نفر از سه تا ده است، جنیان اجسامی هستند دارای عقل و پنهان هستند که عنصر آتش یا هوا در آن ها غلبه دارد، و گفته شده: یک نوع از ارواح مجرده هستند و گفته شده: نفس های بشری هستند که از بدن های خود جدا شده اند، و آیه دلالت دارد که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم آن ها را ندیده و بر آن ها قرآن نخوانده است و آن ها به صورت اتفاقی در برخی از اوقات قرآن خواندن حضرت، حاضر شده اند و آن را شنیده اند و خدا آن را به رسولش خبر داده است و آن ها گفتند: « إِنَّا سمَِعْنَا قُرْءَانًا » {راستی ما قرآنی شنیدیم} کتابی « عجََبًا » {شگفت آور} بدیع و در نیکویی نظم و دقت معنا غیر از سخن مردم است و کلمه قرآن مصدری است که برای مبالغه به عنوان وصف استفاده شده « یَهْدی إِلَی الرُّشْد » { [که] به راه راست هدایت می کند } بع راه حق و صواب « ِ فَآمَنَّا بِه » { پس به آن ایمان آوردیم } به قرآن « وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً » { و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد } بر اساس آنچه که دلایل قاطع بر توحید بیان می کند.

«وَ أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا» { و اینکه او، پروردگار والای ما است } ابن کثیر و بصریان (ابوعمرو بن علاء المازنی و یعقوب الحضرمی) همزه انّ را به کسر خوانده اند بر این اساس که این جمله بخشی از جمله محکی بعد از قول است و همچنین آنچه بعد از آن است هم محکی است مگر این قول خدای متعال که فرمود: « وَ أَن لَّوِ اسْتَقَامُواْ» { و اگر [مردم] در راه درست، پایداری ورزند }، « وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لله » { و مساجد ویژه خداست }، « وَ أَنَّهُ لمَّا قَام » { و همین که «بنده خدا» برخاست } که این ها از جملاتی است که وحی شده است و نافع و ابوبکر هم با آن ها موافقت کرده ا ند مگر در جمله « وَ أَنَّهُ لَمَّا قَام » { و همین که «بنده خدا» برخاست } که به کسر انّ خوانده اند؛ بر این اساس که این جمله استینافیه است و یا مقول قول است ولی بقیه قرّاء همه جملات را به فتح انّ خوانده اند مگر آن جملاتی که با فاء شروع شده اند براین اساس که آن جملاتی که سخن آن ها(جنیان) است معطوف به محل جار و مجرور در «به» است؛ گویا گفته شده: ما آن را تصدیق کردیم و تصدیق کردیم که « أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا» { اینکه او، پروردگار والای ما است} یعنی عظمت او، این جمله از عبارت « جَدَّ فُلانٌ فِی عَینِی» به معنی فلانی در چشم من عظمت یافت؛ گرفته شده که وقتی به کار می رود که کسی عظمت یابد - . در منبع آمده یعنی ملک او و سلطه او عظمت یابد - یا سلطه او یا بی نیازی او عظمت یابد که این تعبیر استعاره از جد است که همان بخت است.

و معنی آن این است: توصیف خداوند به اینکه او برتر از این است که نیاز به همسر و فرزند داشته باشد به خاطر عظمت او یا سلطه او یا بی نیازی او است و سخن خدا که فرمود: « مَا اتخََّذَ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَدًا » { همسر و فرزندی اختیار نکرده است } بیان آن است و « وَ أَنَّهُ کاَنَ یَقُولُ سَفِیهُنَا » { و [شگفت] آنکه کم خِرَد ما می سراید } که ابلیس و جنیان سرکش هستند « عَلیَ اللَّهِ شَطَطًا » { در باره خدا سخنانی یاوه } سخنی که دارای شطط است و آن همان دوری و از حد گذشتن است یا اینکه خود شطط است به خاطر شدت بعید بودنی است که در آن است و آن همان نسبت همسر و فرزند به خدای متعال است.

« وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَن لَّن تَقُولَ الْانسُ وَ الجِْنُّ عَلیَ اللَّهِ کَذِبًا » { و ما پنداشته بودیم که انس و جنّ هرگز به خدا دروغ نمی بندند } عذر آوردن از پیروی آن ها از یک سفیه در آن مورد است چون گمان می کردند کسی به خدا دروغ نمی بندد و « کَذِبًا » منصوب شده به خاطر مصدر بودن؛ چون « کَذِبًا » نوعی قول است یا اینکه وصف باشد برای محذوفی یعنی « قولا مکذوبا فیه» بوده است.

«وَ أَنَّهُ کاَنَ رِجَالٌ مِّنَ الْانسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الجِْن » {و مردانی از آدمیان به مردانی از جنّ پناه می بردند } مرد وقتی در بیابان راه می رفت می گفت: پناه می برم به سرور این وادی از شرّ سفیهان قوم او «ِّ فَزَادُوهُم » {و بر آنها می افزودند.} و آن ها با پناه بردنشان به جنیان ، افزایش می دادند « رَهَقًا » { سرکشی } خود بزرگ بینی و سرکشی آن ها را و یا اینکه جنیان گمراهی انسان ها را افزایش دادند به این شیوه که انسان ها را گمراه کردند تا اینکه انسان ها به آن ها پناه بردند. و «الرهق» در اصل به معنی پوشاندن چیزی است.

« وَ أَنهَُّم » { و آنها [نیز] } و انسان ها « ْ ظَنُّواْ کَمَا ظَنَنتُم » { آن گونه که [شما] پنداشته اید، گمان بردند } ای جنیان یا بر عکس و این دو آیه نقل سخن برخی جنیان به برخی دیگر است یا شروع سخنی از خدا است. و هر کس که همزه «انّ» را در این دو آیه به صورت مفتوح خوانده، این دو آیه را جزء چیزهایی که وحی شده قرار داده است و عبارت « ْ أَن لَّن یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَدًا » { که خدا هرگز کسی را زنده نخواهد گردانید } جانشین دو مفعول « ظَنُّواْ » { گمان بردند } شده است.

«وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاء» {و ما بر آسمان دست یافتیم} خواستیم به آسمان برسیم یا خبری از آن به دست آوریم و لمس استعاره از مسّ است برای طلب مانند حسّ. گقته می شود: « لَمَسَهُ و أَلمَسَهُ و تَلَمَّسَهُ » به معنی اینکه آن را لمس کرد مانند « طَلَبَهُ و أَطلَبَهُ و تَطَلَّبَهُ». «فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا» {و آن را پر از نگهبانان توانا یافتیم.} «حَرَسًا» اسم جمع است مثل خَدَم « شَدِیدًا » { توانا } قوی و آن ها ملائکه هایی هستند که آن ها را از «و از شهابها» که ستاره های پرّان و سوزانند.آسمان منع می کنند «وَ شُهُبًا» { و تیرهای شهاب} جمع شهاب است که منظور از آن اشیاء نورانی است که از آتش به وجود آمده اند.

«وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنهَْا مَقَاعِدَ لِلسَّمْع» {و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم} جایگاه هایی خالی از نگهبان و شهاب ها یا شایسته برای رصد کردن و شنیدن « لِلسَّمْع » صله (متعلق به) « نَقْعُدُ » است یا صفت برای « مَقَاعِدَ » است.

« فَمَن یَسْتَمِعِ الاَْنَ یجَِدْ لَهُ شهَِابًا رَّصَدًا » { [امّا] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد } یعنی شهابی رصد کننده او و برای همین هم با راندن او را از شنیدن باز می دارد یا اینکه صاحب شهابی رصد کننده می شود براین اساس که راصدین جمع کلمه راصد باشد. « وَ أَنَّا لَا نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَن فیِ الْأَرْض » { و ما [درست] نمی دانیم که آیا برای کسانی که در زمینند بدی خواسته شده } با محافظت کردن از آسمان « ِ أَمْ أَرَادَ بهِِمْ رَبهُُّمْ رَشَدًا » { یا پروردگارشان بر ایشان هدایت خواسته است؟ } خیر و خوبی « وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ » { و از میان ما برخی درستکارند } مومنان نیکوکار « َ وَ مِنَّا دُونَ ذَالِک » { و برخی غیر آن } قومی غیر از آن که موصوف آن حذف شده که آن هم کلمه المقتصدون است « کُنَّا طَرَائق » { و ما فرقه هایی هستیم} دارای فرقه هایی یعنی مذهب هایی هستیم یا اینکه در اختلاف احوال مثل فرقه ها هستیم یا فرقه های ما فرقه هایی بودند « قِدَدًا » { گوناگون} پراکنده و مختلف و این کلمه جمع «قدة» از ریشه «قدّ» است و به معنی قطع کردن است.

«وَ أَنَّا ظَنَنَّا» {و ما می دانیم} دانستیم « أَن لَّن نُّعْجِزَ اللَّهَ فیِ الْأَرْض» { که هرگز نمی توانیم در زمین خدای را به ستوه آوریم} هرچه هم که در زمین بمانیم «ِ وَ لَن نُّعْجِزَهُ هَرَبًا» { و هرگز او را با گریز [خود] درمانده نتوانیم کرد} در حالی که از زمین به سمت آسمان فرار می کنیم یا اینکه اگر او چیزی را برای ما بخواهد هرگز نمی توانیم او را در زمین عاجز کنیم یا اینکه اگر او ما را طلب کند هرگز نمی توانیم او را عاجز کنیم و فرار کنیم «وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الهُْدَی » {و ما چون هدایت را شنیدیم} یعنی قرآن «ءَامَنَّا بِهِ فَمَن یُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا یخََاف» { بدان گرویدیم پس کسی که به پروردگار خود ایمان آورَد، بیم ندارد} او نمی ترسد از « بخَْسًا وَ لَا رَهَقًا» { کمی [پاداش] و سختی } کم شدن پاداش و نه اینکه دچار ذلت شود یا پادش کم دریافت کند چون او حقی را کم نمی کند و به کسی ظلم نمی کند؛ چون حق ایمان به قرآن آن است که از آن اجتناب کند.

«وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُون» {و از میان ما برخی فرمانبردار و برخی از ما منحرفند} منحرفان از راه حق و آن همان ایمان و اطاعت است « فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُوْلَئکَ تحََرَّوْاْ رَشَدًا» { پس کسانی که به فرمانند، آنان در جستجوی راه درستند} به دنبال رشد زیادی هستند که آن ها را خانه ثواب (بهشت) برساند «وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکاَنُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا» {ولی منحرفان، هیزم جهنّم خواهند بود} آن ها را می سوزاند همان طور که کفار از جنس انسان را می سوزاند «وَ أن لَّوِ اسْتَقَامُواْ » {و اگر [مردم] ، پایداری ورزند} یعنی قضیه از این قرار است که اگر انسان ها یا جنیان یا هر دو استقامت بورزند «عَلیَ الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا» {در راه درست، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم} بر راه راست، رزق را بر آن ها توسعه می دهیم و علت اینکه آب گوارا که همان آب زیاد است، ذکر شده آن است که آب گوارا اصل زندگی و گشایش است و کمبود وجود آن بین عرب « لِّنَفْتِنَهُمْ فِیهِ » {تا در این باره آنان را بیازماییم} تا آن ها را بیازماییم که چگونه آن را شکر می کنند .

و گفته شده: مقصود این است که اگر جنیان در راه سابق خود استقامت می ورزیدند و با شنیدن قرآن تسلیم نمی شدند، برای آزمایش و استدراج روزی فراوان به آن ها می دادیم تا آن ها را در آزمایش قرار دهیم و آن ها را به خاطر ناسپاسی عذاب می کردیم «وَ مَن یُعْرِضْ عَن ذِکْرِ رَبِّهِ» {و هر کس از یاد پروردگار خود دل بگرداند} از عبادت و پند و وحی او «یَسْلُکْه» { وی را درآورد} یعنی او را داخل می کند « عَذَابًا صَعَدًا» { در قید عذابی [روز] افزون} عذاب سختی که عذاب شونده را در بر می گیرد و بر او غالب می شود، مصدری است که وصف شده «وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لله» {و مساجد ویژه خداست} مختص به خدا است « فَلَا تَدْعُواْ مَعَ اللَّهِ أَحَدًا» { پس هیچ کس را با خدا مخوانید} پس در مساجد غیر خدا را عبادت نکنید.

و گفته شده: خدا با آوردن کلمه مساجد همه زمین را اراده کرده است و گفته شده: منظور مسجد الحرام است چون مسجد الحرام قبله مساجد و مواضع سجده است بر این اساس که مراد، نهی از سجده برای غیر خدا است و مراد او مواضع هفت گانه سجده و سجده ها است بر این اساس که مساجد جمع مسجد است.

«وَ أَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ الله» {و همین که «بنده خدا» برخاست} یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که برای تواضع او را «عبد» گفته است چون در مقام سخن گفتن از قول خودش و اشاره کردن به چیزی است که مقتضی قیام او است «یَدْعُوه» {تا او را بخواند} او را عبادت می کند «کاَدُوا» یعنی نزدیک بود جنیان « یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَدًا » { بر سر وی فرو افتند} از ازدحام بر سر آن متراکم شوند در حالی که در شگفت هستند از عبادت او که آن را دیده اند و قرائت او که آن را شنیده اند یا اینکه همه انسان ها و جنیان گرد او جمع شده اند تا دعوت او را باطل کنند. و آن جمع کلمه «لبدة» است که منظور آن است که برخی به برخی دیگر چسبید مانند یال شیر.

می گویم: تفسیر این آیات به نحوی دیگر در ابواب معجزات پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و غیر آن ها گذشت .

**[ترجمه]

حَیَّةٌ لَهَا شَعَرَاتٌ کَآجَامِ الْقَصَبِ وَ جَنَاحَانِ جَنَاحٌ قَدْ غَطَّتْ بِهِ الْحَسَنَ وَ جَنَاحٌ قَدْ غَطَّتْ بِهِ الْحُسَیْنَ علیهما السلام.

فَلَمَّا أَنْ بَصُرَ بِهِمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَنَحْنَحَ فَانْسَابَتِ الْحَیَّةُ وَ هِیَ تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ مَلَائِکَتَکَ أَنَّ هَذَیْنِ شِبْلَا نَبِیِّکَ قَدْ حَفِظْتُهُمَا عَلَیْهِ وَ دَفَعْتُهُمَا إِلَیْهِ سَالِمَیْنِ صَحِیحَیْنِ فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ أَیَّتُهَا الْحَیَّةُ فَمَنْ أَنْتِ (1)

قَالَتْ أَنَا رَسُولُ الْجِنِّ إِلَیْکَ فَقَالَ وَ أَیُّ الْجِنِّ قَالَتْ جِنُّ نَصِیبِینَ نَفَرٍ مِنْ بَنِی مُلَیْحٍ نَسِینَا آیَةً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَبَعَثُونِی إِلَیْکَ لِتُعَلِّمَنَا مَا نَسِینَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَلَمَّا بَلَغْتُ هَذَا الْمَوْضِعَ سَمِعْتُ مُنَادِیاً یُنَادِی أَیَّتُهَا الْحَیَّةُ إِنَّ هَذَیْنِ شِبْلَا نَبِیِّکِ (2)

فاحفظهما [فَاحْفَظِیهِمَا] مِنَ الْعَاهَاتِ وَ الْآفَاتِ وَ مِنْ طَوَارِقِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ قَدْ حَفِظْتُهُمَا(3)

وَ سَلَّمْتُهُمَا إِلَیْکَ سَالِمَیْنِ صَحِیحَیْنِ وَ أَخَذَتِ الْحَیَّةُ الْآیَةَ وَ انْصَرَفَتْ الْخَبَرَ(4).

**[ترجمه]مجالس الصدوق: امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی روایت کرده که در آن بیماری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را یاد کرده و اینکه حسنین علیهما السّلام به دیدن ایشان آمدند و حضرت آن ها را گم کرد و به جستجوی آن ها پرداخت تا به باغ بنی النجّار رسید و ناگاه دید که آن دو در خواب بودند و همدیگر را در آغوش گرفته بودند - . در منبع آمده: آسمان بالای سر آن دو مانند یک سینی باز شده بود و آسمان به شدت می بارید به گونه ای که مردم هرگز تا آن زمان بارانی به این شدت ندیده بودند ولی خدای عزوجل باران را از بقعه ای که آن دو خوابیده بودند، منع کرده بود و قطره ای باران بر آن دو نمی بارید و ماری آن دو را در بر گرفته بود. - ، و ماری آن ها را در بر گرفته بود که موهائی داشت مانند نی نیزار و دو بال داشت که با یکی حسن علیه السلام را و با دیگری حسین علیه السّلام را پوشانده بود.

چون چشم پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به آن ها افتاد گلوی خود را صاف کرد و آن مار خود را کشید در حالی که می گفت: بار خدایا تو و فرشته هایت را گواه می گیرم که این دو نوه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستند و من آن دو را برای او نگهداری کردم و آن دو را صحیح و تندرست به او دادم .

پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به او فرمود: ای مار تو کیستی؟ گفت: من فرستاده جنیان به سوی شما هستم، فرمود: کدام جنیان؟ گفت: جنیان نصیبین، یک تن از بنی ملیح هستم. آیه ای از قرآن را فراموش کردیم و مرا فرستادند نزد شما تا آنچه فراموش کردیم را به ما بیاموزید.

چون به اینجا رسیدم، شنیدم یک منادی فریاد می زند: ای مار؛ این دو نوه پیامبر تو هستند، آن دو را از هر آفت و از حوادث بد شب و روز حفظ کن و من آن ها را حفظ کردم و صحیح و سالم به شما دادم و آن مار آیه را یاد گرفت و برگشت. الخبر - . مجالس الصدوق : 266 و 267 و این حدیث طولانی است. -

**[ترجمه]

**[ترجمه]مجالس الصدوق: ام سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: از روزی که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلم درگذشت نوحه جنیان را نشنیدم مگر امشب - . یعنی شب عاشوراء و منظور از پسرش، حسین بن علی علیهما السلام است. - و خودم را در حالتی می بینم که به مصیبت پسرم مبتلا شده ام، گفت: یک جن مونث از آن ها آمد در حالی که می گفت:

هلا ای

دیده ام اشکی فزون بار

پس از من کیست گرید بر شهیدان

به آن هائی که مرگ تلخشان راند

به جباری چه بنده زورگویان - . مجالس الصدوق : 85 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الکافی: ابن جبل گفت: ما بر در خانه امام صادق علیه السّلام بودیم و گروهی شبیه زُطّ - . الزط با ضمه: نسلی از هند هستند و این کلمه معرّب جت با فتح است و قیاس اقتضا می کند که معرّب آن هم فتح داشته باشد؛ فیروزآبادی آن را گفته است. - (هندی ها) به سمت ما آمدند که شلوارهایی پوشیده بودند و عباهایی بر تن داشتند و ما از امام صادق علیه السّلام درباره آن ها پرسیدیم و ایشان فرمود: این ها برادران شما از جنیان هستند. - . اصول الکافی 1 : 394 -

**[ترجمه]

فَالْتَفَتُّ فَلَمْ أَرَ أَحَداً ثُمَّ رَدَّ عَلَیَّ الصَّوْتَ بِاللَّفْظِ الَّذِی کَانَ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثاً فَاقْشَعَرَّ جِلْدِی ثُمَّ انْحَدَرْتُ فِی الْوَادِی حَتَّی أَتَیْتُ قَصْدَ الطَّرِیقِ الَّذِی خَلْفَ الْقَصْرِ ثُمَّ أَتَیْتُ السَّدَّ نَحْوَ السَّمُرَاتِ ثُمَّ انْطَلَقْتُ قَصْدَ الْغَدِیرِ فَوَجَدْتُ خَمْسِینَ حَیَّاتٍ رَوَافِعَ (1) مِنْ عِنْدِ الْغَدِیرِ ثُمَّ اسْتَمَعْتُ فَسَمِعْتُ کَلَاماً وَ مُرَاجَعَةً فَطَفِقْتُ (2)

بِنَعْلَیَّ لِیُسْمَعَ وَطْئِی فَسَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَتَنَحْنَحُ فَتَنَحْنَحْتُ وَ أَجَبْتُهُ ثُمَّ هَجَمْتُ (3)

فَإِذَا حَیَّةٌ مُتَعَلِّقَةٌ بِسَاقِ شَجَرَةٍ فَقَالَ لَا تخشی (4)

[تَخْشَ] وَ لَا ضَائِرَ فَرَمَتْ بِنَفْسِهَا ثُمَّ نَهَضَتْ عَلَی مَنْکِبِهِ ثُمَّ أَدْخَلَتْ رَأْسَهَا فِی أُذُنِهِ فَأَکْثَرَتْ مِنَ الصَّفِیرِ فَأَجَابَ بَلَی قَدْ فَصَلْتُ بَیْنَکُمْ وَ لَا یَبْغِی (5)

خِلَافَ مَا أَقُولُ إِلَّا ظَالِمٌ وَ مَنْ ظَلَمَ فِی دُنْیَاهُ فَلَهُ عَذَابُ النَّارِ فِی آخِرَتِهِ مَعَ عِقَابٍ شَدِیدٍ أُعَاقِبُهُ إِیَّاهُ وَ آخُذُ مَالَهُ (6)

إِنْ کَانَ لَهُ حَتَّی یَتُوبَ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَ لَکُمْ عَلَیْهِمْ طَاعَةٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ الَّذِی أَکْرَمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ أَعَزَّ عَلِیّاً علیه السلام بِالْوَصِیَّةِ وَ الْوَلَایَةِ إِنَّهُمْ لَأَطْوَعُ لَنَا مِنْکُمْ یَا مَعْشَرَ الْإِنْسِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ (7).

**[ترجمه]البصائر: ابراهیم بن وهب می گفت: بیرون آمدم و می خواستم ابو الحسن علیه السّلام را در عریض دیدار کنم، رفتم تا نزدیک کاخ بنی سراة و سرازیر شدم در وادی و صدایی شنیدم که شخصش را نمی دیدم، و او می گفت: ای ابا جعفر: آقای تو پشت کاخ نزد سدّه است، سلام مرا به او برسان، روگرداندم ولی کسی را ندیدم، و سپس با همان الفاظ آن صدا را تکرار کرد وتا سه بار آن را تکرار کرد و تنم لرزید، و من وارد وادی شدم تا به راهی رسیدم که پشت کاخ بود و بسدّه رفتم؛ به سوی سمرات (درخت های سمر) سپس راه آبگیر را در پیش گرفتم و پنجاه مار را دیدم که سر برآورده اند در آبگیر، سپس گوش دادم و سخن و جوابی را شنیدم و صدای کفشم را بلند کردم تا گام زدنم را بشنود و شنیدم ابو الحسن علیه السّلام گلو صاف کرد و من هم به او پاسخ داده و گلو صاف کردم و سپس حمله کردم - . در منبع آمده: نگاه کردم و حمله کردم - و ناگاه دیدم ماری بر تنه درختی آویخته بود، حضرت به مار فرمود: نترس؛ کسی نیست که به تو زیان برساند، و آن مار خود را انداخت و بلند شد بر شانه حضرت و سرش را در گوش حضرت کرد و بسیار سوت کشید و امام پاسخ داد: آری من میان شما قضاوت کردم و کسی مخالف گفته من طلب نمی کند مگر اینکه ظالم باشد و هر که در دنیایش ظلم کند، در آخرت عذاب آتش به همراه کیفری سخت خواهد داشت. من او را کیفر می کنم و مالش را، اگر داشته باشد، می گیرم تا توبه کند.

گفتم: پدر و مادرم به قربانت آیا آن ها هم تحت فرمان شما هستند؟ فرمود: آری، سوگند به آن کسی که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم را به پیامبری گرامی داشت و علی علیه السّلام را به وصایت و ولایت عزیز ساخت آن ها برای ما از شماها فرمان بردارترهستند ای گروه انسان ها، و چه بسیار کم هستند. - . بصائر الدرجات : 29 و 103 ( ط 2 ) -

**[ترجمه]

و یحتمل أن یکون فی الأصل بالتاء و العین المهملة أی ترتع حول الغدیر فطفقت بنعلی أی شرعت أضرب به و الظاهر أنه بالصاد کما فی بعض النسخ.

و الصفق الضرب یسمع له صوت لا تخشی و لا ضائر أی لا تخافی فإنه لیس هنا أحد یضرک یقال ضاره أی ضره و فی بعض النسخ لا عسی و هو تصحیف وَ قَلِیلٌ ما هُمْ أی المطیعون من الإنس أو من الجن بالنسبة إلی غیرهم من المخلوقات.

**[ترجمه]کلمه «السَراة» با فتح، اسم جمع برای «السریّ» به معنی شریف است و نام چند مکان است و کلمه «السمُرة» با ضم میم، درخت معروفی است. کلمه «روافع» با فاء و عین بدون نقطه، یعنی سرهای خود را بالا آوردند یا با غین معجمه از ریشه «الرفغ» است (الروافغ) که همان گشایش زندگی است یعنی مطمئن بودن و ترس نداشتن یا با قاف و عین بی نقطه است (الرواقع) یعنی رنگارنگ.

و احتمال دارد که در اصل با تاء و عین بدون نقطه باشد (الرواتع) یعنی در اطراف آبگیر پرسه می زد. عبارت «فَطَفِقتُ بِنَعلِی» یعنی شروع کردم با کفشم ضربه زدن به زمین و ظاهرا همان گونه که در برخی از نسخه ها هم وجود دارد این کلمه با صاد است (صفقت) و «الصفق» یعنی زدنی که صدا داشته باشد. عبارت «لا تَخشِی و لا ضائرَ» یعنی نترس چون اینجا کسی نیست که به تو ضرر بزند، گفته می شود: «ضارَّه» یعنی به او ضرر زد و در برخی از نسخه ها «لا عَسَی» است که آن هم اشکال در نسخه برداری است. عبارت «و قَلیلٌ ما هُم» یعنی فرمان بردارهایی از انسان ها یا از جنیان در مقایسه با آفریده هایی غیر از خودشان.

**[ترجمه]

مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ (1).

**[ترجمه]تفسیر نعمانی: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: آنچه از قرآن تحریف شده است قول خدای متعال است: «فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ» - . سبأ / 14 - { پس چون [سلیمان] فرو افتاد برای جنّیان روشن گردید که اگر غیب می دانستند، در آن عذاب خفّت آور [باقی] نمی ماندند}.

**[ترجمه]

قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ قَالَ سُلَیْمَانُ أُرِیدُ أَسْرَعَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ آصَفُ بْنُ بَرْخِیَا أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ الْقِصَّةَ(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در داستان بلقیس گفته است: بلقیس کوچ کرد و به سوی سلیمان آمد و چون سلیمان فهمید که او می آید، به جنیان و شیاطین فرمود: «أَیُّکُمْ یَأْتِینیِ بِعَرْشهَِا قَبْلَ أَن یَأْتُونیِ مُسْلِمِینَ * قَالَ عِفْرِیتٌ مِّنَ الجِْنّ ِ أَنَا ءَاتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِکَ

وَ إِنیّ ِ عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِین» - . نمل / 38 و 39 - {کدام یک از شما تخت او را- پیش از آنکه مطیعانه نزد من آیند- برای من می آورد؟ عفریتی از جنّ گفت: «من آن را پیش از آنکه از مجلس خود برخیزی برای تو می آورم و بر این [کار] سخت توانا و مورد اعتمادم} سلیمان گفت: زودتر از این میخواهم؛ آصف بن برخیا گفت: « أَنَا ءَاتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُک» - . نمل / 40 - {من آن را پیش از آنکه چشم خود را بر هم زنی برایت می آورم} تا آخر داستان. - . تفسیر القمی : 477 و 478 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]الکافی: ابی حمزه ثمالی گفت: نزد حوض زمزم بودم مردی نزدم آمد و به من گفت: از این آب ننوش ای ابا حمزه که جنیان و انسان ها در آن شریک هستند، و این است که جز انسان ها شریکی ندارد. گفت: از گفته اش تعجب کردم و با خود گفتم: از کجا این مطلب را فهمید؟ گفت: سپس گفته او را به امام باقر علیه السّلام گزارش دادم و گفتم: منظور از سخن آن مرد با من چه بود؟ فرمود: آن مردی از جنیان بوده و خواسته تو را راهنمائی کند. - . فروع الکافی 6 : 390 -

**[ترجمه]

رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَتِّعْنَا فَأَعْطَاهُمُ الرَّوْثَ وَ الْعَظْمَ فَلِذَلِکَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یُسْتَنْجَی بِهِمَا(1).

**[ترجمه]الفقیه: جایز نیست با سرگین و استخوان استنجاء کرد، چون گروهی از جنیان نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: یا رسول اللَّه ما را بهره مند ساز، و حضرت سرگین و استخوان را به آن ها داد و از این رو شایسته نیست که با آن ها استنجاء کرد. - . الفقیه 1 : 20 -

**[ترجمه]

**[ترجمه]العلل: امام صادق علیه السّلام فرمود: کردها تیره ای از جنیان هستند که خدا پرده از آن ها برگرفته است، با آن ها در نیامیز. - . علل الشرایع : 178 و 2 : 214 ( ط قم ) -

**[ترجمه]

**[ترجمه]المکارم: مردی به ابی جعفر علیه السّلام شکایت کرد که جنیان ما را از خانه هامان بیرون کرده اند، مقصودش عمّار(مارهای) خانه ها بود - . چه بسا مراد عوامر البیوت یعنی مارها باشد و این همان مراد از کلمه جن است. - ، فرمود: سقف خانه ها را هفت ذراع (سه متر و نیم) بگیرید و در اطراف خانه کبوتر داشته باشید، آن مرد گفت: انجام دادیم و چیز بدی ندیدیم. - . مکارم الاخلاق 1 : 146 -

**[ترجمه]

قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ وَ یُخَاطِبُونَهُمْ کَمَا یَکُونُ الرَّجُلُ مَعَ حَاشِیَتِهِ وَ أَهْلِهِ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ یَسِیرُونَ مَعَهُ قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا مُفَضَّلُ وَ لَیَنْزِلَنَّ أَرْضَ الْهِجْرَةِ مَا بَیْنَ الْکُوفَةِ وَ النَّجَفِ وَ عَدَدُ أَصْحَابِهِ علیه السلام سِتَّةٌ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ سِتَّةُ آلَافٍ مِنَ الْجِنِ (1)

وَ النُّقَبَاءُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا الْحَدِیثَ (2).

**[ترجمه]منتخب البصائر: از مفضل بن عمر در روایتی طولانی در مورد رجعت و احوال حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف می گوید: گفتم: ای آقای من ایشان با چه کسی سخن می گوید؟ فرمود: با فرشتگان و جنیان مؤمن - و حدیث را ادامه داده تا اینکه گفته- مفضل گفت: ای آقای من، فرشتگان و جنیان بر مردم آشکار می شوند؟ فرمود: آری به خدا ای مفضل همان گونه که مرد با اطرافیان و خانواده اش گفتگو می کند، با آن ها سخن می گویند .

گفتم: ای آقای من آیا فرشتگان و جنیان با ایشان سیر می کنند؟ فرمود: آری به خدا ای مفضّل، و در زمین هجرت میان کوفه و نجف فرود می آیند و تعداد یاران ایشان 46 هزار فرشته و شش هزار جن است - . آنچه در منبع چاپ شده موجود است: « و به همان تعداد از جنیان» است و حدیث طولانی است و از نکات عجیب خالی نیست از جمله آن این که در آن تاکید کرده به وکالت محمد بن نصیر النمیری در حالی که این مرد از غالیان ملعون است و از مدعیان دروغگوی بابیت است. - وتعداد نقیبان ایشان 313 مرد است- الحدیث. - . مختصر بصائر الدرجات : 179 – 192 به آن مراجعه کن -

**[ترجمه]

لِإِثْبَاتِ الْحُجَّةِ وَ نَفْیِ الشَّبَهِ وَ کَانَ الشَّیْطَانُ یَسْتَرِقُ الْکَلِمَةَ الْوَاحِدَةَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ بِمَا یَحْدُثُ مِنَ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ فَیَخْتَطِفُهَا ثُمَّ یَهْبِطُ بِهَا إِلَی الْأَرْضِ فَیَقْذِفُهَا إِلَی الْکَاهِنِ فَإِذَا قَدْ زَادَ کَلِمَاتٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیَخْتَلِطُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ فَمَا أَصَابَ الْکَاهِنُ مِنْ خَبَرٍ مِمَّا کَانَ یُخْبِرُ بِهِ فَهُوَ مَا أَدَّاهُ (1) إِلَیْهِ شَیْطَانُهُ مِمَّا سَمِعَهُ وَ مَا أَخْطَأَ فِیهِ فَهُوَ مِنْ بَاطِلِ مَا زَادَ فِیهِ فَمُذْ مُنِعَتِ الشَّیَاطِینُ عَنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ انْقَطَعَتِ الْکِهَانَةُ وَ الْیَوْمَ إِنَّمَا تُؤَدِّی الشَّیَاطِینُ إِلَی کُهَّانِهَا أَخْبَاراً لِلنَّاسِ مِمَّا یَتَحَدَّثُونَ بِهِ وَ مَا یُحَدِّثُونَهُ وَ الشَّیَاطِینُ تُؤَدِّی إِلَی الشَّیَاطِینِ مَا یَحْدُثُ فِی الْبُعْدِ مِنَ الْحَوَادِثِ مِنْ سَارِقٍ سَرَقَ وَ مَنْ قَاتِلٍ قَتَلَ وَ مِنْ غَائِبٍ غَابَ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ النَّاسِ أَیْضاً صَدُوقٌ وَ کَذُوبٌ فَقَالَ کَیْفَ صَعِدَتِ الشَّیَاطِینُ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِی الْخِلْقَةِ وَ الْکَثَافَةِ وَ قَدْ کَانُوا یَبْنُونَ لِسُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام مِنَ الْبِنَاءِ مَا یَعْجِزُ عَنْهُ وُلْدُ آدَمَ قَالَ غُلِّظُوا لِسُلَیْمَانَ کَمَا سُخِّرُوا وَ هُمْ خَلْقٌ رَقِیقٌ غِذَاؤُهُمُ التَّنَسُّمُ (2)

وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ صُعُودُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا یَقْدِرُ الْجِسْمُ الْکَثِیفُ عَلَی الِارْتِقَاءِ إِلَیْهَا إِلَّا بِسُلَّمٍ أَوْ سَبَبٍ (3).

**[ترجمه]الاحتجاج: هشام بن حکم در پرسش های زندیق از امام جعفر صادق علیه السلام روایت می کند که: از امام پرسید: از کجا کهانت می شود و از کجا مردم پیشگوئی کنند؟ فرمود: کهانت در جاهلیت بود و در فترت پیغمبران، کاهن به جای قاضی بود و هر چه بر مردم اشتباه می شد به وی مراجعه می کردند و او برایشان پیشگوئی می کرد، و این امر به چند سبب بود، مانند فراسَت در دید، هوش در دل، وسوسه خاطر، زیرکی روح، و یا آنچه در دلش افکنده می شد، زیرا آنچه از حوادث آشکار در زمین پدید آید، شیطان از آن خبر دارد و آن را به کاهن می رساند و از آنچه در منازل و اطراف آن واقع شود به او گزارش دهد.

و اما اخبار آسمانی را شیاطین در آن روزگار استراق سمع می کردند و پرده ای در کار نبود و با ستاره ها تیرباران نمی شدند، و همانا از استراق سمع باز داشته شدند تا در زمین وسیله ای مانند وحی نباشد و بر مردم زمین اشتباهی رخ ندهد، در آنچه از طرف خدا برای اثبات حجت و نفی شبهه می آید.

و شیطان یک کلمه از اخبار آسمانی، درباره آنچه خدا در خلقش پدید می آورد، را می دزدید و آن را می گرفت و به زمین فرو می آورد و به دل کاهن می افکند، و او هم سخنانی به آن می افزود و حق را با ناحق در می آمیخت، لذا هر پیشگوئی کاهن که درست بود، همان چیزی بود که شیطان شنیده بود و به او رسانده بود، و آنچه خطا بود خودش افزوده بود، و از آن روز که شیاطین از استراق السمع منع شدند، کهانت بر افتاد .

و امروزه شیاطین به کاهنان خود از گفتگوهای مردم و از کارهای آنان گزارش می دهند، و شیاطین حوادث دور دست را به هم می رسانند که کی دزدی کرده و کی کشته و کی نهان شده و مانند مردم راستگو دارند و دروغگو.

گفت: چگونه شیاطین به آسمان بالا می رفتند، با اینکه با مردم در خلقت و پیکر همانند بودند و برای سلیمان بن داود بناها ساختند که بشر از آن درمانده است. فرمود: پیکر آن ها برای سلیمان کلفت و قوی شد همانطور که مسخر او شدند، حال آن که آنان آفریده ای ظریف هستند و خوراکشان باد است، و دلیلش این است تا بر آسمان بر آیند و گوش گیرند، و پیکر کلفت نتواند بالا رود جز با نردبان یا وسیله - . الاحتجاج : 185 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الخصال: امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید که: پدرها سه دسته اند: آدم که مؤمن زایید، و جان که کافر آورد و ابلیس که کافر آورد، و در آن ها زایش نیست همانا تخم نهد و جوجه کند و همه نر اند و ماده ندارند - . الخصال 1 : 152 - .

**[ترجمه]

الطَّیْرِ وَ آتَانِی کُلَّ شَیْ ءٍ وَ مَعَ جَمِیعِ مَا أُوتِیتُ مِنَ الْمُلْکِ مَا تَمَّ لِی سُرُورُ یَوْمٍ إِلَی اللَّیْلِ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَدْخُلَ قَصْرِی فِی غَدٍ وَ أَصْعَدَ أَعْلَاهُ وَ أَنْظُرَ إِلَی مَمَالِکِی فَلَا تَأْذَنُوا لِأَحَدٍ عَلَیَّ لِئَلَّا یَرِدَ عَلَیَّ مَا یُنَغِّصُ عَلَیَّ یَوْمِی قَالُوا نَعَمْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أَخَذَ عَصَاهُ بِیَدِهِ وَ صَعِدَ إِلَی أَعْلَی مَوْضِعٍ مِنْ قَصْرِهِ وَ وَقَفَ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ یَنْظُرُ إِلَی مَمَالِکِهِ مَسْرُوراً(1) بِمَا أُوتِیَ فَرِحاً بِمَا أُعْطِیَ إِذْ نَظَرَ إِلَی شَابٍّ حَسَنِ الْوَجْهِ وَ اللِّبَاسِ قَدْ خَرَجَ عَلَیْهِ مِنْ بَعْضِ زَوَایَا قَصْرِهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ (2) سُلَیْمَانُ علیه السلام قَالَ لَهُ مَنْ أَدْخَلَکَ إِلَی هَذَا الْقَصْرِ وَ قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَخْلُوَ فِیهِ الْیَوْمَ فَبِإِذْنِ مَنْ دَخَلْتَ فَقَالَ الشَّابُّ أَدْخَلَنِی هَذَا الْقَصْرَ رَبُّهُ وَ بِإِذْنِهِ دَخَلْتُ فَقَالَ رَبُّهُ أَحَقُّ بِهِ مِنِّی فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ علیه السلام وَ فِیمَا جِئْتَ قَالَ جِئْتُ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ قَالَ امْضِ لِمَا أُمِرْتَ بِهِ فَهَذَا یَوْمُ سُرُورِی أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ لِی سُرُورٌ دُونَ لِقَائِهِ فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فَبَقِیَ سُلَیْمَانُ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ وَ هُوَ مَیِّتٌ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ وَ هُمْ یُقَدِّرُونَ أَنَّهُ حَیٌّ فَافْتَتَنُوا فِیهِ وَ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ قَالَ إِنَّ سُلَیْمَانَ قَدْ بَقِیَ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ هَذِهِ الْأَیَّامَ الْکَثِیرَةَ وَ لَمْ یَتْعَبْ وَ لَمْ یَنَمْ وَ لَمْ یَأْکُلْ وَ لَمْ یَشْرَبْ إِنَّهُ لَرَبُّنَا الَّذِی یَجِبُ عَلَیْنَا أَنْ نَعْبُدَهُ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنَّ سُلَیْمَانَ سَاحِرٌ وَ إِنَّهُ یُرِینَا أَنَّهُ وَاقِفٌ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ یَسْحَرُ أَعْیُنَنَا وَ لَیْسَ کَذَلِکَ فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ إِنَّ سُلَیْمَانَ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِیُّهُ یُدَبِّرُ اللَّهُ أَمْرَهُ بِمَا شَاءَ فَلَمَّا اخْتَلَفُوا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَرَضَةَ فَدَبَّتْ فِی عَصَاهُ (3)

فَلَمَّا أَکَلَتْ جَوْفَهَا انْکَسَرَتِ الْعَصَا وَ خَرَّ سُلَیْمَانُ مِنْ قَصْرِهِ عَلَی وَجْهِهِ فَشَکَرَ الْجِنُّ لِلْأَرَضَةِ صَنِیعَهَا(4)

ص: 79

فَلِأَجْلِ ذَلِکَ لَا تُوجَدُ الْأَرَضَةُ فِی مَکَانٍ إِلَّا وَ عِنْدَهَا مَاءٌ وَ طِینٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ یَعْنِی عَصَاهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ (1) ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ هَکَذَا وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْإِنْسُ أَنَّ الْجِنَّ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ مَا لَبِثُوا فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ.

**[ترجمه]العلل و العیون: امام جعفر صادق علیه السّلام می فرماید که: روزی سلیمان بن داود به یارانش گفت: راستی خدا تبارک و تعالی به من پادشاهی بخشیده که پس از من دیگری را نسزد، باد و آدمی و پری و وحوش را مسخرم کرده است، زبان پرنده ها را به من آموخته و هر چه را به من ارزانی کرده است، و با این همه نتوانستم یک روز تا شب شاد باشم، می خواهم فردا بالای کاخ روم، و به ممالک خود نگاه کنم به کسی اجازه ندهید نزد من آید تا روز مرا اندوهگین نسازد، گفتند: بسیار خوب.

فردا عصایش را به دست گرفت و بر بلندترین بام کاخش بر آمد و ایستاد و بر عصایش تکیه زد تا به شادی بر همه ممالکش نگاه کند و خوش باشد بدان چه داده شده ناگاه چشمش بجوانی زیبارو و خوش پوش افتاد که از یک گوشه کاخش درآمد، چون سلیمان او را دید گفت: چه کسی تو را به کاخ آورد با این که من خواستم امروز تنها باشم با اجازه که وارد شدی؟

جوان گفت: پروردگار این کاخ مرا راه داد و با اجازه او آمدم، سلیمان گفت: پروردگارش سزاوارتر است بدان از من، تو کیستی؟ گفت: من ملک الموتم، گفت: برای چه آمدی؟ گفت: آمدم جانت را بگیرم، گفت انجام ده آنچه را فرمان داری، این روز شادیم بود و خدا نخواست بی او شاد باشم.

با همان حالت تکیه بر عصا ملک الموت جانش را گرفت، و مرده و بر عصا تکیه زده، تا زمانی که خدا خواست بر جایش باقی ماند و مردم به او نگاه م یکردند و می پنداشتند زنده است و در باره او به وسوسه و اختلاف افتادند، برخی گفتند: سلیمان این همه روز تکیه بر عصا ایستاده بی خستگی و بی خواب و بی خوراک و بی نوشابه او پروردگار ما است و باید او را بپرستیم گروهی گفتند: سلیمان جادوگر است و چشم بندی کرده و در واقع چنین نیست، و مؤمنان گفتند سلیمان بنده و پیغمبر خداست و خدا به هر چه خواهد کار او را تدبیر کند.

و چون اختلاف بالا گرفت خداوند موریانه را فرستاد تا در عصایش تنید و درونش را خورد و شکست و سلیمان برو از بالای کاخ بر زمین در افتاد و جن از موریانه قدردانی کردند، از این رو موریانه در جایی نباشد جز اینکه آب و گل دارد، و آن است سخن خدا عزّ و جلّ «پس چون مرگ را بر او مقرر داشتیم، جز جنبنده ای خاکی [موریانه] که عصای او را [به تدریج] می خورد، [آدمیان را] از مرگ او آگاه نگردانید پس چون [سلیمان] فرو افتاد برای جنّیان روشن گردید که اگر غیب می دانستند، در آن عذاب خفّت آور [باقی] نمی ماندند - . سبأ / 24 - ».

سپس امام صادق فرمود: به خدا آیه چنین نازل نشده و همانا به این لفظ نازل شده است «فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ - . علل الشرائع : 36 . عیون اخبار الرضا : 146 - ».

**[ترجمه]

الْأَسْمَاءِ لَأَجَابَهُمْ (1).

**[ترجمه]الخصال: سهل بن غزوان بصری روایت می کند که: شنیدم امام جعفر صادق علیه السّلام می فرماید: زنی از پریان به نام عفراء پیاپی می آمد نزد پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و سخن او را می شنید و سپس نزد پریان صالح می رفت و آن ها به دست او مسلمان می شدند،پس از مدتی دیگر پیغمبر او را نیافت و از جبرئیل در باره او پرسش کرد، گفت: به دیدار یکی از خواهران دینی خود رفته که برای رضای خدا او را دوست دارد.

پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خوشا به حال کسانی که برای خدا همدیگر را دوست دارند، راستی خدا تبارک و تعالی در بهشت ستونی از یک دانه یاقوت سرخ آفریده که بر آن 70 هزار کاخ است و در هر کاخی 70 هزار اتاق و آن را خدا برای دوستان و کسانی که در راه خدا با یکدیگر دیدار می کنند، آفریده است.

سپس فرمود: ای عفراء چه دیدی؟ گفت: عجائب بسیار، فرمود: عجیب ترین چیزی که دیدی چه بود؟ گفت ابلیس را در دریای اخضر روی سنگی سفید دیدم که دست به آسمان برآورده و می گوید: معبودا چون به سوگند خود وفا کردی و مرا به دوزخ بردی من از تو خواهش دارم به حق محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین که مرا از آن رها کنی و با آنان محشور کنی.

من گفتم: ای حارث این نام ها که بدآن ها دعا می کنی چه کسانی هستند؟ گفت من آن ها را 7 هزار سال پیش از آفرینش آدم بر ساق عرش دیدم و دانستم آن ها ارجمندترین آفریده ها نزد خدا عزّ و جلّ هستند و من به حق آن ها از خدا خواهش و طلب بخشش می کنم، پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: به خدا اگر همه اهل زمین خدا را به این نام ها خوانند البته آن ها را اجابت کند - . الخصال 2 : 171 - .

**[ترجمه]

لِلَّهِ حَظَائِرُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَکُونُ فِیهَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ وَ فُسَّاقُ الشِّیعَةِ(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: درباره سخن خدا حکایتِ کلام پریان «ای قوم ما شنیدیم» تا آنجا که فرماید: «آنان در گمراهی آشکاریند» همه حکایت از پریان است.

و سبب نزول این آیه آن بود که پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله از مکه به بازار عکاظ رفت و زید بن حارثه با او بود و مردم را به اسلام می خواند، و کسی به او پاسخ نداد و کسی که آن را پذیرد، نیافت. سپس به مکه برگشت، و چون به جائی رسید به نام وادی مجنه در دل شب با قرآن نماز شب خواند و چند تن پری بر او گذر کردند.

و چون قرائت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را شنیدند، گوش دادند و چون گوش گرفتند، به همدیگر گفتند: خاموش باشید و چون پایان یافت و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از قرائت قرآن فارغ شدند،« هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند، فتند: «ای قوم ما، ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده [و] تصدیق کننده [کتابهای] پیش از خود است، و به سوی حقّ و به سوی راهی راست راهبری می کند، ای قوم ما، دعوت کننده خدا را پاسخ [مثبت] دهید و به او ایمان آورید». - . الاحقاف / 29 - 31 - - تا فرموده- آنان در گمراهی آشکارند، و آمدند نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و مسلمان شدند و به او گرویدند و رسول خدا آداب اسلام را به آن ها آموخت.

و خداوند به پیغمبر خود فرو فرستاد «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ» تا پایان همه سوره و خدا گفته آن ها را باز گفت و رسول خدا از خودشان کسی بر آن ها گماشت و همواره به رسول خدا مراجعه می کردند و آن حضرت به امیر المؤمنین علیه السّلام امر کردند تا به آن ها بیاموزد و آن ها را فقیه سازد، برخی مؤمن باشند و برخی کافر و برخی هم ناصبی و یهودی و ترسا و گبر و آن ها فرزندان جان باشند.

و از عالم سؤال شد در باره مؤمنان جن که آیا به بهشت می روند؟ فرمود: نه ولی خدا را محل هایی هست میان بهشت و دوزخ که مؤمنان جن و فاسقان شیعه در آن ها باشند - . تفسیر القمی : 623 624 - .

**[ترجمه]

أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ وَ قَالُوا فَاجْعَلْهُ مِنَّا فَإِنَّا لَا نُفْسِدُ فِی الْأَرْضِ وَ لَا نَسْفِکُ الدِّمَاءَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مَلَائِکَتِی إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِی أَجْعَلُ ذُرِّیَّتَهُ أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ عِبَاداً صَالِحِینَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِینَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَائِی عَلَی خَلْقِی فِی أَرْضِی یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعَاصِیَ (1)

وَ یُنْذِرُونَهُمْ عَذَابِی وَ یَهْدُونَهُمْ إِلَی طَاعَتِی وَ یَسْلُکُونَ بِهِمْ طَرِیقَ سَبِیلِی وَ أَجْعَلُهُمْ حُجَّةً لِی عُذْراً أَوْ نُذْراً وَ أُبِینُ النَّسْنَاسَ (2)

مِنْ أَرْضِی فَأُطَهِّرُهَا مِنْهُمْ وَ أَنْقُلُ مَرَدَةَ الْجِنِّ الْعُصَاةَ عَنْ بَرِیَّتِی وَ خَلْقِی وَ خِیَرَتِی وَ أُسْکِنُهُمْ فِی الْهَوَاءِ وَ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ لَا یُجَاوِرُونَ نَسْلَ خَلْقِی وَ أَجْعَلُ بَیْنَ الْجِنِّ وَ بَیْنَ خَلْقِی حِجَاباً وَ لَا یَرَی نَسْلُ خَلْقِیَ الْجِنَّ وَ لَا یُؤَانِسُونَهُمْ وَ لَا یُخَالِطُونَهُمْ (3)

فَمَنْ عَصَانِی مِنْ نَسْلِ خَلْقِیَ الَّذِینَ اصْطَفَیْتُهُمْ لِنَفْسِی أَسْکَنْتُهُمْ مَسَاکِنَ الْعُصَاةِ وَ أَوْرَدْتُهُمْ مَوَارِدَهُمْ وَ لَا أُبَالِی فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا رَبِّ افْعَلْ مَا شِئْتَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا بِمَا عَلَّمْتَنَا-(4) إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]العلل: امیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید که: چون خدا تبارک و تعالی پس از 7 هزار سال از گذشت جن و نسناس در زمین، خواست به دست خود آفریده ای آفریند، سپس فرمود: کار خدا این شد که آدم را برای تقدیر و تدبیری که در آسمان و زمین خواهد و داند و برای آنچه خواهد آفریند، پرده آسمان ها را برداشت و به فرشته ها فرمود: بنگرید خلق من در زمین از جن و نسناس چه می کنند؟

چون فرشته ها گناه و خونریزی و فساد آن ها را در زمین دیدند به ناحق بر آن ها گران آمد و بر خدا خشم گرفتند و افسوس خوردند بر اهل زمین و نتوانستند خشم خود را فرو خورند و گفتند پروردگارا توئی عزیز و توانا، جبار و قاهر و عظیم الشان اینانند خلق ناتوان و خوار زمینت که در قبضه قدرتت می چرخند و روزیت را می خورند و از عافیت تو بهره منداند و با این گناهان بزرگ تو را نافرمانی می کنند و تو افسوس نمی خوری و خشمگین نمی شوی و انتقام نمی گیری از آنچه از آن ها شنوی و بینی، و این بر ما ناگوار است و آن را بزرگ شماریم.

چون خدا از فرشته ها این را شنید فرمود: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت» بر آن ها تا حجت من باشد بر آفریدگانم، فرشته ها گفتند «آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد، و خونها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم» گفتند: آن جاگزین را از بین ما قرار بده که نه تباهی انگیزیم و نه خونریزیم.

خدا جلّ جلاله فرمود: ای فرشته هایم، «من چیزی می دانم که شما نمی دانید»، من می خواهم به دست خود آفریده ای سازم که نژادش را پیغمبرانی مرسل، بندگانی خوب و امامانی رهبر نمایم و آنان را خلفای خود در زمین قرار دهم تا از گناهان باز دارند و به اطاعتم وادارند، و به راهم هدایت کنند، و آنان را برای عذر خواهی و بیم و انذار حجت خود کنم، و نسناس را از زمین خود جدا و آن را از وجود آن ها پاک کنم، و پریان نافرمان سرکش را از آفریده های خوبم دور کنم و در هواء و اطراف زمین اندازم تا در کنار نژادی که آفریده ام نباشند و میان پریان و آفریده ام پرده کشم تا نژادش پریان را نبیند و أُنس و آمیزش با آن نکند، و هر که نافرمانی ام کند از نژادی که آفریده ام و برای خود برگزیده ام به جایگاه نافرمانانش برم و باکی ندارم. فرشته ها گفتند: پروردگارا هر چه خواهی انجام بده. « ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته ای، هیچ دانشی نیست تویی دانای حکیم».

**[ترجمه]

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِئْسَ لَعَمْرِی الشَّابُّ الْمُؤَمِّلُ وَ الْکَهْلُ الْمُؤَمِّرُ فَقَالَ دَعْ عَنْکَ هَذَا یَا مُحَمَّدُ فَقَدْ جَرَتْ تَوْبَتِی عَلَی یَدِ نُوحٍ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ فَعَاتَبْتُهُ عَلَی دُعَائِهِ عَلَی قَوْمِهِ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ إِبْرَاهِیمَ حَیْثُ أُلْقِیَ فِی النَّارِ فَجَعَلَهَا اللَّهُ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ لَقَدْ کُنْتُ

مَعَ مُوسَی حِینَ غَرَّقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ نَجَّی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ هُودٍ حِینَ دَعَا عَلَی قَوْمِهِ فَعَاتَبْتُهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَ صَالِحٍ (1)

فَعَاتَبْتُهُ عَلَی دُعَائِهِ عَلَی قَوْمِهِ وَ لَقَدْ قَرَأْتُ الْکُتُبَ فَکُلُّهَا تُبَشِّرُنِی بِکَ وَ الْأَنْبِیَاءُ یُقْرِءُونَکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُونَ أَنْتَ أَفْضَلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَکْرَمُهُمْ فَعَلِّمْنِی مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ شَیْئاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلِّمْهُ فَقَالَ هَامُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّا لَا نُطِیعُ إِلَّا نَبِیّاً أَوْ وَصِیَّ نَبِیٍّ فَمَنْ هَذَا قَالَ هَذَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ نَعَمْ نَجِدُ اسْمَهُ فِی الْکُتُبِ إِلْیَا فَعَلَّمَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمَّا کَانَتْ لَیْلَةُ الْهَرِیرِ بِصِفِّینَ جَاءَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: درباره سخن خدا «و پیش از آن، جن را از آتشی سوزان و بی دود خلق کردیم» فرمود: او پدر ابلیس بود، و فرمود: پریان فرزندان جان اند، مؤمن دارند و کافر و یهود و ترسا و کیش هایی چند، و شیاطین فرزندان ابلیس اند، در آن ها مؤمن نیست جز یکی به نام هام بن هیم بن لاقیس بن ابلیس که نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آمد و او را تنومند و بزرگ و هراسناک دید و فرمود: تو کیستی؟ گفت: من هام بن هیم بن لاقیس بن ابلیس، روزی که هابیل کشته شد پسربچه ای بودم چند ساله که از عصمت باز می داشتم و به تباه کردن خوراک فرمان می دادم .

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: چه بد باشد جوان پرآرزو و برنای نیازمند به فرمان، گفت: ای محمّد این ها را واگذار من به دست نوح توبه کردم، و به همراه او در کشتی بودم و او را به خاطر نفرین قومش سرزنش کردم، من با ابراهیم بودم که در آتشش افکندند و خدا آن را سرد و سلامت ساخت، با موسی بودم که خدا فرعون را غرق کرد و بنی اسرائیل را نجات داد، با هود بودم که قوم خود را نفرین کرد و من او را سرزنش کردم، با صالح بودم و او را به سبب نفرین قومش سرزنش کردم، و همه کتاب ها را خواندم و همه به وجود تو مژده دهند و پیغمبران به تو سلام می رسانند و می گویند تو برتر و ارجمندترین پیغمبرانی، از آنچه خدا بر تو فروآورده چیزی به من یاد بده.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: او را بیاموز، هام گفت: ای محمّد ما فرمان نبریم جز از پیغمبر یا وصیّ پیغمبر، این کیست؟ فرمود: این برادرم و وصیم و وزیرم و وارثم علی بن ابی طالب است، گفت: چشم، نامش را در کتب الیا یافتیم، و شب هریر در صفین نزد امیر المؤمنین علیه السّلام آمد - . تفسیر القمی : 351 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]دلائل الطبری و البصائر: ابو حمزه ثمالی روایت می کند که: همراه امام جعفر صادق علیه السّلام میان مکّه و مدینه، بودم ناگهان به سمت چپ خود رو کرد و سگی سیاه بود، فرمود: تو را چه شده است؟ خدایت زشت کناد چه شتابی داری؟ مانند پرنده سرعت داشت، گفتم: این چیست قربانت شوم؟ فرمود: عثم پیک پریان است، هشام اکنون مرده و او می پرد تا خبر مرگش را به هر شهری برساند - . دلائل الامامة : 132. بصائر الدرجات : 22 - .

در کافی نیز مانندش آمده است - . فروع الکافی 6 : 553 - .

**[ترجمه]

یَدَیْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَرَجَعَ أَبُو خَالِدٍ إِلَی الْجَارِیَةِ فَأَخَذَ بِأُذُنِهَا الْیُسْرَی ثُمَّ قَالَ یَا خَبِیثُ یَقُولُ لَکَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام اخْرُجْ مِنْ هَذِهِ الْجَارِیَةِ وَ لَا تَعْرِضْ لَهَا إِلَّا بِسَبِیلِ خَیْرٍ فَإِنَّکَ إِنْ عُدْتَ أَحْرَقْتُکَ بِنَارِ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ فَخَرَجَ مِنْهَا وَ دَفَعَ الْمَالَ إِلَی أَبِی خَالِدٍ فَخَرَجَ إِلَی بِلَادِهِ (1).

الخرائج، عن أبی الصباح الکنانی عنه علیه السلام: مثله (2)

الکشی، وجدت بخط جبرئیل بن أحمد عن محمد بن عبد الله بن مهران عن محمد بن علی عن علی بن محمد عن الحسن بن علی عن أبیه عن الکنانی: مثله (3).

**[ترجمه]المناقب لابن شهر آشوب: امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: ابو خالد کابلی روزگاری از عمرش را در خدمت امام سجاد علیه السّلام گذراند، سپس تصمیم گرفت که بهسوی اهل خود باز گردد و از شدت اشتیاق به دیدار با پدر و مادرش به او شکایت کرد، فرمود: ای ابو خالد فردا مردی از شام آید که درجه و مال فراوان دارد و به دخترش از اهل زمین پیشامدی رخ داده، و دنبال پزشکی هستند که او را درمان کند، چون شنیدی آمده، پیش او برو و بگو من او را درمان کنم به مزدی برابر دیه او که 10 هزار درهم است، و به آن ها دلگرم مشو که آنچه جوئی به تو خواهند داد.

فردا بامداد آن مرد و همراهانش آمدند، از بزرگان اهل شام بود در جاه و مال گفت: پزشکی نیست که دختر این مرد را درمان کند؟ ابو خالد گفت من او را در برابر 10 هزار درهم درمان کنم و اگر بپردازید شرط می کنم که دیگر درد او برنگردد و با او قرار کردند 10 هزار درهمش بدهند و او نزد امام علیه السّلام آمد و گزارش داد فرمود: من می دانم با تو نامردی کنند و به تو نپردازند، ای ابو خالد برو و گوش چپ آن دختر را بگیر و بگو: ای خبیث علی بن الحسین به تو فرماید از این دختر بیرون شو و به او برنگرد، ابو خالد فرمان را انجام داد و او هم برون رفت و دخترک به هوش آمد و ابو خالد درخواست ادای قرار کرد اما چیزی به او ندادند و اندوهگین برگشت، امام به فرمود: چرا غمگین هستید، مگر نگفتم با تو نامردی کنند آن ها را رها کن که البته به تو مراجعه کنند، و چون تو را دیدار کردند بگو: من او را درمان نکنم تا مال را به دست علی بن الحسین بسپارید.

سپس برگشتند نزد ابو خالد و درخواست درمان کردند و او هم گفت: من درمانش نکنم تا وجه را به دست علی بن الحسین علیه السّلام بسپارید که مورد اعتماد من و شما است، و پذیرفتند و پول را به دست امام علیه السّلام سپردند، و ابو خالد نزد دختر آمد و گوش چپش را گرفت و گفت: ای خبیث، علی بن الحسین علیه السّلام فرماید: از این دختر بیرون شو، و جز از راه خوبی به او نپرداز که اگر برگردی تو را با آتش فروزان خدا بوزم آتشی که بر دلها نشیند، سپس از آن دختر خارج شد، و امام آن مال را به ابو خالد داد و به سوی شهر خود رفت - . مناقب آل ابی الطالب 3 : 386 - .

خرائج: با اختلاف تعبیر آن را آورده است - . الخرائج و الجرائح : 195 - .

کشی در رجال خود آن را روایت کرده است - . رجال الکشی : 81(ط1) و 112 و 113 (ط2) - .

**[ترجمه]

لَهُمْ کُونُوا مَعَهُ وَ امْتَثِلُوا أَمْرَهُ فَتَوَجَّهَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْوَادِی فَلَمَّا قَرُبَ (1) شَفِیرَهُ أَمَرَ الْمِائَةَ الَّذِینَ صَحِبُوهُ أَنْ یَقِفُوا بِقُرْبِ الشَّفِیرِ وَ لَا یُحْدِثُوا شَیْئاً حَتَّی یَأْذَنَ لَهُمْ ثُمَّ تَقَدَّمَ فَوَقَفَ عَلَی شَفِیرِ الْوَادِی وَ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنْ أَعْدَائِهِ وَ سَمَّی اللَّهَ تَعَالَی بِأَحْسَنِ أَسْمَائِهِ وَ أَوْمَأَ إِلَی الْقَوْمِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ أَنْ یَقْرُبُوا مِنْهُ فَقَرُبُوا وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فُرْجَةٌ مَسَافَتُهَا غَلْوَةٌ(2) ثُمَّ رَامَ الْهُبُوطَ إِلَی الْوَادِی فَاعْتَرَضَتْ رِیحٌ عَاصِفٌ کَادَ الْقَوْمُ یَقَعُونَ عَلَی وُجُوهِهِمْ لِشِدَّتِهَا وَ لَمْ تَثْبُتْ أَقْدَامُهُمْ عَلَی الْأَرْضِ مِنْ هَوْلِ الْخَصْمِ وَ مِنْ هَوْلِ مَا لَحِقَهُمْ (3)

فَصَاحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنُ عَمِّهِ اثْبُتُوا إِنْ شِئْتُمْ وَ ظَهَرَ لِلْقَوْمِ أَشْخَاصٌ عَلَی صُوَرِ الزُّطِّ یُخَیَّلُ (4)

فِی أَیْدِیهِمْ شُعَلُ النَّارِ قَدِ اطْمَأَنُّوا بِجَنَبَاتِ الْوَادِی فَتَوَغَّلَ (5) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَطْنَ الْوَادِی وَ هُوَ یَتْلُو الْقُرْآنَ وَ یُومِئُ بِسَیْفِهِ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَمَا لَبِثَ الْأَشْخَاصُ حَتَّی صَارَتْ کَالدُّخَانِ الْأَسْوَدِ وَ کَبَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ صَعِدَ مِنْ حَیْثُ انْهَبَطَ فَقَامَ مَعَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ حَتَّی أَسْفَرَ الْمَوْضِعُ عَمَّا اعْتَرَاهُ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَقِیتَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَلَقَدْ کِدْنَا(6) أَنْ نَهْلِکَ خَوْفاً وَ إِشْفَاقاً(7) عَلَیْکَ أَکْثَرَ مِمَّا لَحِقَنَا فَقَالَ علیه السلام لَهُمْ إِنَّهُ لَمَّا تَرَاءَی لِیَ الْعَدُوُّ وَ جَهَرْتُ فِیهِمْ بِأَسْمَاءِ اللَّهِ فَتَضَاءَلُوا(8)

وَ عَلِمْتُ مَا حَلَّ بِهِمْ مِنَ الْجَزَعِ فَتَوَغَّلْتُ الْوَادِیَ

ص: 87

غَیْرَ خَائِفٍ مِنْهُمْ وَ لَوْ بَقُوا عَلَی هَیْئَتِهِمْ لَأَتَیْتُ عَلَی آخِرِهِمْ وَ قَدْ کَفَی اللَّهُ کَیْدَهُمْ وَ کَفَی الْمُسْلِمِینَ شَرَّهُمْ وَ سَیَسْبِقُنِی بَقِیَّتُهُمْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیُؤْمِنُونَ بِهِ وَ انْصَرَفَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِمَنْ مَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَسُرِّیَ عَنْهُ وَ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ وَ قَالَ لَهُ قَدْ سَبَقَکَ یَا عَلِیُّ إِلَیَّ مَنْ أَخَافَهُ اللَّهُ بِکَ فَأَسْلَمَ وَ قَبِلْتُ إِسْلَامَهُ (1).

**[ترجمه]الارشاد المفید و اعلام الوری: در آثار از ابن عباس روایت شده است که چون پیغمبر برای نبرد با بنی المصطلق بیرون شد، از راه کناری گرفت و شب رسید و نزدیک دره سختی منزل کرد، و در پایان شب جبرئیل فرود آمد و به او گزارش داد که گروهی از کفار جن در درون دره جا گرفته اند و می خواهند نیرنگی زنند و هنگام گذشتن از آن به یارانش ضرر رسانند. پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله امیر المؤمنین علیه السّلام را فرا خواند و فرمود: به این دره برو و جنیان دشمنان خدا آهنگ تو کنند آن ها را با نیروی خدا داد خود دفع کن و به نام خدا که بویژه دانش آن را به تو داده پناه ببر، و صد مرد از سپاه مختلط خود با همراه او فرستاد، و به آن ها فرمود با او باشید و از او فرمانبرداری کنید. امیر المؤمنین به سوی دره رفت و چون نزدیک لبه آن رسید به آن صد نفر فرمود: نزدیک لبه بایستید و کاری نکنید تا به شما اجازه دهم و خود تا لب درّه پیش رفت و از دشمنانش به خدا پناه برد و نام خدا را با اسماء حسنی بر زبان آورد و به همراهان اشاره کرد که نزدیک او آیند و آن ها به مسافت یک تیر پرتاب،نزدیک شدند و قصد فرود شدن به درّه نمود که بادی تند وزید که نزدیک بود همه را با صورت بر زمین بیافتند و گام آن ها از ترس دشمن، و از هراس آنچه به آن ها رسیده بود، پایدار نمی ماند. امیر المؤمنین فریاد زد: من علی بن ابی طالب بن عبد المطلب هستم وصی رسول خدا و عمو زاده او اگر مایلید بر جا ثابت قدم بمانید.

در چشم همراهان مردمی پدیدار شدند همچون هندوان که گویا شعله های آتش در دست داشتند و در کناره های درّه جا گرفته بودند، و امیر المؤمنین علیه السّلام به درون درّه نفوذ کرد و قرآن می خواند و با شمشیرش به راست و چپ اشاره می کرد و درنگی نکرد که آن اشخاص چون دود سیاهی شدند و امیر المؤمنین تکبیر گفت و از دره بالا آمد، و با آن سپاه ایستاد تا مکان از آنچه دود و غبار داشت پاک شد .

یاران رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفتند یا ابا الحسن چه دیدی؟ نزدیک بود از هراس بر تو هلاک شویم بیشتر از آنچه برای خود در هراس بودیم، فرمود: چون دشمن بر من نمایان شد و نام های خدا را بر آن ها آشکار ساختم زبون شدند و و به میزان بی تابی و بی قراری آن ها پی برد لذا بدون ترس به درون دره رفتم، و اگر به جای خود ایستاده بودند همه را نابود می کردم، خدا نیرنگ آن ها را کفایت کرد و از مسلمانان شر آن ها را دورگردانید، و هر چه از آن ها مانده اند پیش از من نزد پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله رسند و ایمان آورند.

و امیر المؤمنین و همراهانش نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برگشتند و به وی گزارش داد و شادمان شد و در باره او دعای خیر کرد و فرمود: یا علی هر کدام از خدا ترسیدند پیش از تو نزد من آمدند و مسلمان شدند و من اسلام آن ها را پذیرفتم - . ارشاد المفید : 181 (ط1) و 160 (ط آخوندی). اعلام الوری : 182 - .

**[ترجمه]

یَتَضَاحَکُ لِذَلِکَ وَ یَنْسُبُ الرِّوَایَةَ إِلَی الْخِرَافَاتِ الْبَاطِلَةِ وَ یَصْنَعُ مِثْلَ ذَلِکَ فِی الْأَخْبَارِ الْوَارِدَةِ بِسِوَی ذَلِکَ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ علیه السلام وَ یَقُولُ إِنَّهَا مِنْ مَوْضُوعَاتِ الشِّیعَةِ وَ تَخَرُّصِ مَنِ افْتَرَاهُ مِنْهُمْ لِلتَّکَسُّبِ بِذَلِکَ أَوِ التَّعَصُّبِ وَ هَذَا بِعَیْنِهِ مَقَالُ الزَّنَادِقَةِ وَ کَافَّةِ أَعْدَاءِ الْإِسْلَامِ فِیمَا نَطَقَ بِهِ الْقُرْآنُ مِنْ خَبَرِ الْجِنِّ وَ إِسْلَامِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ (1) إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً إِلَی آخِرِهِ وَ فِیمَا ثَبَتَ بِهِ الْخَبَرُ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ فِی قِصَّةِ لَیْلَةِ الْجِنِّ وَ مُشَاهَدَتِهِ لَهُمْ کَالزُّطِّ وَ فِی غَیْرِ ذَلِکَ مِنْ مُعْجِزَاتِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُمْ یُظْهِرُونَ التَّعَجُّبَ مِنْ جَمِیعِ ذَلِکَ وَ یَتَضَاحَکُونَ عِنْدَ سِمَاعِ الْخَبَرِ بِهِ وَ الِاحْتِجَاجِ بِصِحَّتِهِ وَ یَسْتَهْزِءُونَ وَ یَلْغَطُونَ فِیمَا یُسْرِفُونَ بِهِ مِنْ سَبِّ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ (2)

وَ نِسْبَتِهِمْ إِیَّاهُمْ إِلَی الْعَجْزِ وَ الْجَهْلِ وَ وَضْعِ الْأَبَاطِیلِ (3) إِلَی آخِرِ مَا أَفَادَهُ قُدِّسَ سِرُّهُ.

**[ترجمه]الارشاد: این حدیث را عامه هم مانند خاصّه نقل کرده اند و چیزی از آن را منکر نشده اند و معتزله که به عقیده برهمیان گرائیدند آن را رد کرده اند و چون حدیث شناس نیستند آن را منکرند و در این روش به راه زنادقه رفته اند که به قرآن و آنچه در باره جن و ایمانشان به خدا و رسول او دارد، ایراد گرفته اند و نیز بر آن چه خداوند در سوره الجن از آن حکایت کرده که گفتند:«البته ما شنیدیم قرآنی را شگفت آور» تا آخر گزارشی که در این سوره از آن ها داده شده است.

و چون اعتراض زنادقه به معجزه بودن قرآن و شگفتی خیره کننده آن باطل است، ایراد معتزله نیز در این خبری که روایت کردیم، باطل است چون در عقل چیزی نشدنی نیست و روایت از دو طریق شیعه و سنی رسیده است، و روایات دو دسته مخالف برهان صحت آن است، و انکار نامنصفانه معتزله و مجبره خللی در آنچه ذکر کردیم، ندارد لذا عمل بدین روایت لازم است، چنانچه انکار ملحدان و دسته های زندیقان و یهود و ترسا و مجوس و صائبه زیانی به صحت اخبار معجزه های پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله چون شق القمر، ناله ستون، تسبیح سنگریزه در کف آن حضرت و شکایت شتر و گفتار ذراع و آمدن درخت و برآمدن آب از میان انگشتانش در حوض وضوء و سیر کردن جمع بسیار با خوراک اندک، ندارد، با این که راویان این معجزه ها راستگویند و حجت به آن ها تمام است.

و سخن را ادامه داده تا گفته- پیوسته ناصبیان نادان و معاند را می یابم که از خبر برخورد امیر المؤمنین علیه السّلام و دفع شر آن ها از پیغمبر و یارانش اظهار تعجّب کنند و بدان می خندند و روایت را از خرافات بیهوده شمارند، و در اخبار معجزه های دیگرش هم چنین کنند و گویند این ها از جعل شیعه است که برای کسب روزی یا تعصب به او افتراء بسته اند.

و خود این مطلب گفته زنادقه و همه دشمنان اسلام است در آنچه قرآن از خبر جن و اسلام آنان بدان گویا است و گفتارشان که «إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً» تا آخر و در آنچه از خبر ابن مسعود ثابت شده است از داستانِ شب پریان و دیدار وی از آنان مانند هندوان و مانند آن از معجزه های رسول که از همه اظهار تعجب می کنند و چون خبرش شنوند بدان بخندند و نیز به احتجاج بر صحت آن استهزاء کنند و بی اندازه اسلام و مسلمانان را دشنام دهند و آن ها را به عجز و نادانی و جعل اباطیل نسبت دهند - . ارشاد المفید 182 – 184 و 161 – 163(آخوندی) - تا آخر آنچه- قده- افاده کرده است.

**[ترجمه]

فَقُلْنَا(1)

مَا عَلِمْنَا ذَلِکَ وَ عَزَمُوا(2) إِلَی قَلْعِ الْفُسْطَاطِ وَ إِذَا هَاتِفٌ یُسْمَعُ صَوْتُهُ وَ لَا یُرَی شَخْصُهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَا تُحَوِّلْ فُسْطَاطَکَ مِنْ مَوْضِعِهِ فَإِنَّا نَحْتَمِلُ لَکَ ذَلِکَ وَ هَذَا ألطف (3) [لُطْفٌ] قَدْ أَهْدَیْنَاهُ إِلَیْکَ وَ نُحِبُّ أَنْ تَنَالَ مِنْهُ لِنَتَشَرَّفَ (4)

بِذَلِکَ فَإِذَا جَانِبُ الْفُسْطَاطِ طَبَقٌ عَظِیمٌ وَ أَطْبَاقٌ مَعَهُ فِیهَا عِنَبٌ وَ رُمَّانٌ وَ مَوْزٌ وَ فَاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ فَدَعَا أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام مَنْ کَانَ مَعَهُ فَأَکَلَ وَ أَکَلُوا مِنْ تِلْکَ الْفَاکِهَةِ(5).

أمان الأخطار، نقلا من کتاب الدلائل مرسلا: مثله (6)

النجوم، روینا بإسنادنا إلی سعید بن هبة الله الراوندی یرفعه إلی علی بن الحسین علیه السلام: و ذکر مثله (7)

**[ترجمه]الدلائل الطبری: از امام محمد باقر علیه السّلام روایت می کند که ابو محمّد علی بن الحسین علیه السّلام با جمعی از دوستانش و مردم دیگر به مکه می رفت و چون به عسفان رسید موالیش چادرش را در جایی از آن بر پا کردند.و چون امام به آنجا رسید، فرمود: چگونه در اینجا چادر زدید، اینجا جای قومی از پریان هست که دوستان و شیعه ما هستند، و این کار برای آن ها زیان دارد و جای آن ها را تنگ می کند، گفتند، آن را ندانستیم و خواستند چادر را بکنند، و آوازی شنیدند و کسی را ندیدند، می گفت: یا ابن رسول اللَّه، چادرت را از اینجا به جای دیگر مبر، ما پذیرائیم و این لطفی است که به تو ارزانی می کنیم و دوست داریم به وجود شما در این اینجا مفتخر شویم .

ناگهان در کنار چادر طبق بزرگی نمایان شد و به همراهش طبق های دیگر بود از انگور و انار و موز و میوه های بسیار و ابو محمّد همراهانش را دعوت کرد و خود خورد و آنان هم از آن میوه ها خوردند - . دلائل الامامة :93 - .

امان الاخطار: بی سند آن را از دلائل نقل کرده است - . امان الاخطار : 124 - .

النجوم: هم به نقل از امام سجاد علیه السّلام مانندش را آورده است - . فرج الهموم : 228 - .

**[ترجمه]

عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً بِالْأَبْطَحِ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَیْنَا بِالْحَدِیثِ إِذْ نَظَرْنَا إِلَی زَوْبَعَةٍ(1) قَدِ ارْتَفَعَتْ فَأَثَارَتِ الْغُبَارَ وَ مَا زَالَتْ تَدْنُو وَ الْغُبَارُ یَعْلُو إِلَی أَنْ وَقَفَ بِحِذَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بَرَزَ مِنْهَا شَخْصٌ کَانَ فِیهَا ثُمَّ

قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی وَافِدُ قَوْمِی اسْتَجَرْنَا بِکَ فَأَجِرْنَا وَ ابْعَثْ مَعِی مِنْ قِبَلِکَ مَنْ یُشْرِفُ عَلَی قَوْمِنَا فَإِنَّ بَعْضَهُمْ قَدْ بَغَی عَلَیْنَا لِیَحْکُمَ (2) بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ کِتَابِهِ وَ خُذْ عَلَیَّ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ الْمُؤَکَّدَةَ أَنْ أَرُدَّهُ إِلَیْکَ سَالِماً فِی غَدَاةِ غَدٍ إِلَّا أَنْ تَحْدُثَ عَلَیَّ حَادِثَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ وَ مَنْ قَوْمُکَ قَالَ أَنَا عُرْفُطَةُ بْنُ شِمْرَاخٍ (3)

أَحَدُ بَنِی نَجَاحٍ وَ أَنَا وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِی کُنَّا نَسْتَرِقُ السَّمْعَ فَلَمَّا مُنِعْنَا مِنْ ذَلِکَ آمَنَّا وَ لَمَّا بَعَثَکَ اللَّهُ نَبِیّاً آمَنَّا بِکَ عَلَی مَا عَلِمْتُهُ وَ قَدْ صَدَّقْنَاکَ وَ قَدْ خَالَفَنَا بَعْضَ الْقَوْمِ وَ أَقَامُوا عَلَی مَا کَانُوا عَلَیْهِ فَوَقَعَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمُ الْخِلَافُ وَ هُمْ أَکْثَرُ مِنَّا عَدَداً وَ قُوَّةً وَ قَدْ غَلَبُوا عَلَی الْمَاءِ وَ الْمَرَاعِی وَ أَضَرُّوا بِنَا وَ بِدَوَابِّنَا فَابْعَثْ مَعِی مَنْ یَحْکُمُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاکْشِفْ لَنَا عَنْ وَجْهِکَ حَتَّی نَرَاکَ عَلَی هَیْئَتِکَ الَّتِی أَنْتَ عَلَیْهَا قَالَ فَکَشَفَ لَنَا عَنْ صُورَتِهِ فَنَظَرْنَا فَإِذَا شَخْصٌ عَلَیْهِ شَعْرٌ کَثِیرٌ وَ إِذَا رَأْسُهُ طَوِیلٌ طَوِیلُ الْعَیْنَیْنِ عَیْنَاهُ فِی طُولِ رَأْسِهِ صَغِیرُ الْحَدَقَتَیْنِ وَ لَهُ أَسْنَانٌ کَأَنَّهَا أَسْنَانُ السِّبَاعِ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ عَلَی أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ فِی غَدٍ مَنْ یَبْعَثُ بِهِ مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ الْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ صِرْ مَعَ أَخِینَا عُرْفُطَةَ(4)

وَ انْظُرْ إِلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ وَ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَیْنَ هُمْ قَالَ هُمْ تَحْتَ

ص: 91

الْأَرْضِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ فَکَیْفَ أُطِیقُ النُّزُولَ تَحْتَ الْأَرْضِ وَ کَیْفَ أَحْکُمُ بَیْنَهُمْ وَ لَا أُحْسِنُ (1) کَلَامَهُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ قَوْلِهِ لِأَبِی بَکْرٍ فَأَجَابَ مِثْلَ جَوَابِ أَبِی بَکْرٍ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عُثْمَانَ وَ قَالَ لَهُ مِثْلَ قَوْلِهِ لَهُمَا فَأَجَابَهُ کَجَوَابِهِمَا ثُمَّ اسْتَدْعَی بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ صِرْ مَعَ أَخِینَا عُرْفُطَةَ(2)

وَ تُشْرِفُ عَلَی قَوْمِهِ وَ تَنْظُرُ إِلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ وَ تَحْکُمُ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ فَقَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ عُرْفُطَةَ وَ قَدْ تَقَلَّدَ سَیْفَهُ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَتَبِعْتُهُمَا إِلَی أَنْ صَارَا إِلَی الْوَادِی فَلَمَّا تَوَسَّطَا نَظَرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ قَدْ شَکَرَ اللَّهُ تَعَالَی سَعْیَکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَارْجِعْ فَوَقَفْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِمَا فَانْشَقَّتِ الْأَرْضُ وَ دَخَلَا فِیهَا وَ عُدْتُ إِلَی مَا کُنْتُ (3)

وَ رَجَعْتُ وَ تَدَاخَلَنِی مِنَ الْحَسْرَةِ مَا اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِ کُلُّ ذَلِکَ إِشْفَاقاً عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَصْبَحَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَلَّی بِالنَّاسِ الْغَدَاةَ وَ جَاءَ وَ جَلَسَ عَلَی الصَّفَا وَ حَفَّ بِهِ أَصْحَابُهُ وَ تَأَخَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ارْتَفَعَ النَّهَارُ وَ أَکْثَرَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ زَالَتِ الشَّمْسُ وَ قَالُوا إِنَّ الْجِنِّیَّ احْتَالَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَرَاحَنَا اللَّهُ مِنْ أَبِی تُرَابٍ وَ ذَهَبَ عَنَّا افْتِخَارُهُ بِابْنِ عَمِّهِ عَلَیْنَا وَ أَکْثَرُوا الْکَلَامَ إِلَی أَنْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْأُولَی وَ عَادَ إِلَی مَکَانِهِ وَ جَلَسَ عَلَی الصَّفَا وَ مَا زَالَ مَعَ أَصْحَابِهِ بِالْحَدِیثِ إِلَی أَنْ وَجَبَتْ صَلَاةُ الْعَصْرِ وَ أَکْثَرُوا الْقَوْمُ الْکَلَامَ وَ أَظْهَرُوا الْیَأْسَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَصَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْعَصْرِ وَ جَاءَ وَ جَلَسَ عَلَی الصَّفَا وَ أَظْهَرَ الْفِکْرَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ظَهَرَتْ شَمَاتَةُ الْمُنَافِقِینَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَادَتِ الشَّمْسُ تَغْرُبُ فَتَیَقَّنَ الْقَوْمُ أَنَّهُ قَدْ هَلَکَ إِذَا وَ قَدِ انْشَقَّ الصَّفَا وَ طَلَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ وَ سَیْفُهُ یَقْطُرُ دَماً وَ مَعَهُ عُرْفُطَةُ(4)

ص: 92

فَقَامَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ جَبِینَهُ وَ قَالَ لَهُ مَا الَّذِی حَبَسَکَ عَنِّی إِلَی هَذَا الْوَقْتِ قَالَ علیه السلام صِرْتُ إِلَی جِنٍّ کَثِیرٍ قَدْ بَغَوْا إِلَی عُرْفُطَةَ(1) وَ قَوْمِهِ مِنَ الْمُنَافِقِینَ فَدَعَوْتُهُمْ إِلَی ثَلَاثِ خِصَالٍ فَأَبَوْا عَلَیَّ وَ ذَلِکَ أَنِّی دَعَوْتُهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ تَعَالَی وَ الْإِقْرَارِ بِنُبُوَّتِکَ وَ رِسَالَتِکَ فَأَبَوْا فَدَعَوْتُهُمْ إِلَی أَدَاءِ الْجِزْیَةِ فَأَبَوْا فَسَأَلْتُهُمْ أَنْ یُصَالِحُوا عُرْفُطَةَ(2)

وَ قَوْمَهُ فَیَکُونَ بَعْضُ الْمَرْعَی لِعَرْفَطَةَ(3)

وَ قَوْمِهِ وَ کَذَلِکَ الْمَاءُ فَأَبَوْا ذَلِکَ کُلَّهُ فَوَضَعْتُ سَیْفِی فِیهِمْ وَ قَتَلْتُ مِنْهُمْ ثَمَانِینَ أَلْفاً(4)

فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی مَا حَلَّ بِهِمْ طَلَبُوا الْأَمَانَ وَ الصُّلْحَ ثُمَّ آمَنُوا وَ صَارُوا إِخْوَاناً(5) وَ زَالَ الْخِلَافُ وَ مَا زِلْتُ مَعَهُمْ إِلَی السَّاعَةِ فَقَالَ عُرْفُطَةُ(6)

یَا رَسُولَ اللَّهِ جَزَاکَ اللَّهُ وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنَّا خَیْراً(7).

**[ترجمه]عیون المعجزات: سید مرتضی از سلمان روایت می کند که یک روز پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله در ابطح نشسته بود و گروهی از اصحابش با او بودند و رو به روی ما قرار داشت و حدیث می فرمود: ناگهان نگاه کردیم به گردبادی که برخاست و گرد بر آورد و پیوسته نزدیک می شد و گرد بالا می گرفت تا برابر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله ایستاد و از میانش شخصی که بود بر آمد و گفت: یا رسول اللَّه من نماینده تیره خویشم، به تو پناهنده ایم ما را پناه ده و با من از طرف خود کسی را بفرست تا از تیره ما بازرسی کند زیرا پاره ای از آن ها بر ما شوریدند و ستم کردند تا میان ما و آن ها به حکم خدا و کتابش قضاوت کند، و از من پیمان اکید بگیر که آن کس را در پس فردا سالم برگردانم مگر اینکه از خدا برایم پیشامدی رخ دهد.

پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله به او فرمود: تو کیستی؟ قومت کیستند؟ گفت: من عرفطه پسر شمراخ یکی از بنی نجاح هستم، من و گروهی از خاندانم استراق سمع می کردیم، و چون از این کار جلوگیری شدیم ایمان آوردیم و چون خداوند تو را به پیغمبری برانگیخت به تو ایمان آوردیم که خود میدانید و البته تو را تصدیق کردیم، و برخی از قوم با ما مخالفت کردند و به همان دین که داشتند، باقی ماندند، و میان ما و آن ها اختلاف شد و آنان در شمار و نیرو از ما بیش ترند و بر آب و چراگاه چیره شدند و به ما و چهار پایان ما زیان رساندند، پس کسی را به همراه من بفرست که میان ما به حق قضاوت کند. پیغمبر به او فرمود: چهره بگشا تا تو را بصورتی که داری بنگریم، گوید: صورت گشود و به او نگاه کردیم مردی بود پر از مو، سر درازی داشت، چشمهای درازی به درازای سرش، و حدقه های خرد و دندآن ها چون دندان درنده ها و پیغمبر از او پیمان گرفت که کسی را که با وی فرستد فردا برگرداند.

و چون از آن فارغ شد رو به ابو بکر کرد و فرمود: به همراه برادر ما عرفطه برو و بررسی وضع آن ها بنما و میان آن ها بحق حکم بکن، گفت یا رسول اللَّه آن ها کجایند؟ فرمود: در زیر زمین، ابو بکر گفت چگونه توانم زیر زمین بروم؟ و میانشان بحق حکم کنم، و زبانشان را نمی فهمم.

سپس رو به عمر بن خطاب کرد و همان را که به ابو بکر فرمود به او فرمود و همان جواب را شنید، و رو به عثمان کرد و همان را فرمود و جواب آن ها را از او شنید. سپس علی علیه السّلام را فرا خواند و به او فرمود: ای علی با برادرمان عرفطه برو تا قومش را دریابی و به کار آن ها رسیدگی کنی و میان آن ها به درستی قضاوت کنی، امیر المؤمنین با عرفطه برخاست و شمشیر بست.

سلمان، گوید: من به دنبالشان رفتم تا به میان درّه رسیدند و امیر المؤمنین به من نگاه کرد و فرمود: ای ابا عبد اللَّه خدا از کوشش تو قدر دانی کند، برگرد و ایستادم به آن ها نگاه کردم، که ناگهان زمین شکافت و به درون آن رفتند و من برگشتم و افسوس بسیار خوردم که خدا و همه می دانند برای نگرانی بر امیر المؤمنین علیه السّلام بود پیغمبر بامداد کرد و با مردم نماز بامداد خواند و آمد و بر صفا نشست و یارانش گرد او بودند. و امیر المؤمنین دیر کرد و روز برآمد و سخن بسیار شد و ظهر شد و گفتند پری نیرنگ زد به پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و خدا ما را از دست ابو تراب راحت کرد و افتخار به برادر زاده را از پیغمبر گرفت، و سخن بسیار گفتند تا پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نماز ظهر را خواند و به جای خود در صفا برگشت، و پیوسته با یارانش در گفتگو بود تا نماز عصر رسید و مردم بسیار گفتند و اظهار نومیدی از امیر المؤمنین نمودند .

پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نماز عصر را هم خواند و آمد بر صفا نشست و به اندیشه امیر المؤمنین اندر شد و منافقان شماتت کردن از وی را آغاز کردند. و نزدیک غروب خورشید شد و مردم به نابودی علی یقین پیدا کردند که ناگهان صفا شکافت و امیر المؤمنین علیه السّلام از آن بر آمد و از شمشیرش خون می چکید و عرفطه همراهش بود پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله برخاست میان دو چشم و پیشانیش را بوسید و فرمود: چه چیزی تو را تاکنون از من باز داشت؟

گفت: رفتم نزد پریان بسیاری که شوریده بودند بر عرفطه و قومش از منافقان و آن ها را به یکی از سه کار خواندم و نپذیرفتند: آن ها را دعوت کردم مسلمان شوند نپذیرفتند، دعوت کردم جزیه بدهند نپذیرفتند دعوت کردم با عرفطه و قومش سازش کنند و پاره ای از چراگاه و آب را به عرفطه و قومش بدهند باز نپذیرفتند.

پس شمشیر میان آن ها نهادم و 80 هزارشان را کشتم تا به جان آمدند و طلب امان و سازش کردند، و سپس مؤمن شدند و برادر هم گردیدند و اختلاف آن ها از میان رفت و پیوسته تاکنون با آن ها بودم، عرفطه گفت: یا رسول اللَّه خدا به تو و امیر المؤمنین جزای خیر دهد - . عیون الاخبار: 37 - 39 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الکافی: از یکی از ائمه علیهم السّلام روایت شده که سگ سیاه یک دسته از پریان است - . فروع الکافی 6 : 552 - .

**[ترجمه]

فَحَفِظُوا ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ وَجَدُوهُ (1) قُتِلَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ (2).

**[ترجمه]تقریب المعارف: از عبد اللَّه بن سائب روایت شده است که چون عثمان کشته شد نزد حذیفه در مدائن رفتند و گفته شد ای ابا عبد اللَّه هم اکنون بر سر پل مردی را دیدم که به من گفت: عثمان کشته شده گفت آن مرد را می شناسی؟ گفتم گمانم بشناسم ولی خوب وراندازش نکردم، حذیفه گفت او عیثم جنی است که خبرگزار است و آن روز را ضبط کردند و یافتند در همان روز کشته شده است - . تقریب المعارف: نسخه خطی است. - .

**[ترجمه]

سَلَمَةَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مِلْؤُ مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ(1) یُجَادِلُونَ فِی شَیْ ءٍ حَتَّی کَثُرَ بَیْنَهُمُ الْجِدَالُ فِیهِ وَ هُمْ (2)

مِنَ الْجِنِّ مِنْ قَوْمِ إِبْلِیسَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْمَلَائِکَةِ قَدْ کَثُرَ جِدَالُکُمْ فَتَرَاضَوْا بِحَکَمٍ مِنَ الْآدَمِیِّینَ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ قَالُوا قَدْ رَضِینَا بِحَکَمٍ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمْ بِمَنْ تَرْضَوْنَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالُوا رَضِینَا بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَهَبَطَ اللَّهُ مَلَکاً مِنْ مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ الدُّنْیَا بِبِسَاطٍ وَ أَرِیکَتَیْنِ فَهَبَطَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِالَّذِی جَاءَ فِیهِ فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ أَقْعَدَهُ عَلَی الْبِسَاطِ وَ وَسَّدَهُ بِالْأَرِیکَتَیْنِ ثُمَّ تَفَلَ فِی فِیهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ ثَبَّتَ اللَّهُ قَلْبَکَ وَ جَعَلَ حُجَّتَکَ بَیْنَ عَیْنَیْکَ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ فَإِذَا نَزَلَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ اللَّهُ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ (3).

**[ترجمه]تفسیر الفرات: امام محمد باقر از اجداش علیهم السّلام روایت می کند که جبرئیل در خانه امُّ سلمه به پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله نازل شد و گفت: یا محمّد میان اشراف فرشته های آسمان چهارم ستیزه در گرفته که از پریان قوم ابلیس اند که خدا در قرآن در باره اش فرموده «جز ابلیس- سجده کردند، که از [گروه] جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید»، خدا به فرشته های نامبرده وحی کرد بر چه ستیزه کردید با هم بپذیرید حکم یک آدمیزاد که میان شما قضاوت کند، گفتند راضی هستیم، خدا به آن ها وحی کرد به چه کسی راضی هستید؟ گفتند به علی بن ابی طالب.

خدا یک فرشته آسمانی را از آسمان دنیا با یک بساط و دو تخت نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرستاد و به او گزارش داد برای چه امری آمده است و پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله علی بن ابی طالب علیه السّلام را فراخواند و او را بر بساط نشانید و به هر دو تخت بست و در دهانش آب دهان انداخت و فرمود: ای علی خدا دلت را برجا دارد و حجّتت را میان دو چشمت نهد، و او را به آسمان بالا بردند. و چون فرود آمد گفت: ای محمّد خدا سلامت می رساند و به تو می فرماید: « درجات هر کس را که بخواهیم فرا می بریم، و فوق هر صاحب دانشی دانشوری است - . تفسیر الفرات : 70 و 71 و آیه نخست از سوره الکهف / 50 و آیه دوم از سوره یوسف / 76 - » .

**[ترجمه]

فَمَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ وَ حِلْمٍ فَمِنْ قِبَلِ الْحَوْرَاءِ وَ النُّبُوَّةِ وَ مَا کَانَ مِنْ سَفَهٍ أَوْ حِدَّةٍ فَمِنَ الْجِنِ (1).

**[ترجمه]الکافی:امام محمد باقرعلیه السّلام

فرمودند که: گبرها نام برده شدند و می گویند: ازدواج ما مانند ازدواج فرزندان آدم است، و آن را دلیل جواز ازدواج محارم آورده اند، فرمود: آن را بر شما حجت نسازند، چون هبة اللَّه بالغ شد، آدم گفت پروردگارا زنی به هبة اللَّه بده و خدا حوریه از بهشت برایش فرستاد و چهار پسر آورد و سپس خدا او را بالا برد.

و چون پسران هبة اللَّه بالغ شدند، گفت: پروردگارا به پسران هبة اللَّه زن بده، خدا به او وحی کرد که از مردی از پریان که مسلمان بود چهار دخترش را برای پسران هبة اللَّه همه خواستگاری کند، و آن ها را به زنی گرفت، و هر چه زیبائی و بردباری و نبوت است از اثر حوریه است و هر چه سبکی و تندی است از اثر پری است - . فروع الکافی 5 : 569 - .

**[ترجمه]

مِنْ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ(1) مِنَ الْأَحِجَّةِ مِنْهُمْ شَصَاهُ وَ مَصَاهُ (2) وَ الْهَمْلَکَانُ وَ الْمَرْزُبَانُ وَ الْمَازَمَانُ وَ نَضَاهُ وَ هَاصِبٌ وَ هَاضِبٌ (3)

وَ عَمْرٌو وَ هُمُ الَّذِینَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ اسْمُهُ فِیهِمْ وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِ وَ هُمْ تِسْعَةٌ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِبَطْنِ النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بِ أَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْهُمْ فَبَایَعُوهُ عَلَی الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ نُصْحِ الْمُسْلِمِینَ وَ اعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَی اللَّهِ شَطَطاً وَ هَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِیَ سُلَیْمَانَ سُبْحَانَ (4) مَنْ سَخَّرَهَا لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَعْدَ أَنْ کَانَتْ تَتَمَرَّدُ وَ تَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً فَلَقَدْ(5) شَمِلَ مَبْعَثُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَا لَا یُحْصَی (6).

**[ترجمه]الاحتجاج: در پاسخ هایی که امیر المؤمنین علیه السّلام به یک یهودی داده در باره فضیلت محمّد صلی اللَّه علیه و آله بر همه پیغمبران تا فرموده یهودی گفت: این سلیمان است که شیاطین مسخر او بودند و برایش هر چه می خواست از محاریب و مجسمه ها می ساختند. علی علیه السّلام فرمود: البته چنین بود ولی به محمد به از آن داده شد شیاطین کافر بودند و مسخر سلیمان شدند ولی شیاطین مسخر محمّد شدند و مسلمانی پیشه کردند به طوریکه 9 جن ازاشراف آنان نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلّم آمدند، از جن نصیبین و یمن از بنی عمرو بن عامر، از أحجه ازجمله: شصاه، مصاه، هملکان، مرزبان، ما زمان، نضاه، هاصب، هاضب و عمرو اینان آن هایی هستند که خدا تبارک اسمه در باره شان فرموده «و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم » همان نه تن بودند «که قرآن را شنیدند»، جنیان در بطن نخله به پیغمبر صلّی الله علیه و آله رو آوردند. و عذر خواستند که آن ها پنداشتند همانطور که شما پنداشتید از این که خدا کسی را مبعوث نکند، و 71 هزار آن ها آمدند و با او بیعت کردند که نماز و روزه و زکاة و حج و جهاد و خیرخواهی مسلمانان را انجام دهند.

و عذر خواستند که آن ها «بر خدا ناروا گفتند» و این بهتر است از آنچه خدا به سلیمان داد، منزه است خدائی که آن ها را برای نبوت محمّد مسخر کرد پس از این که متمرد بودند و پنداشتند خدا فرزند دارد، و بعثت او پری و آدمی بی شمار را شامل شد.

**[ترجمه]

یَنْزِلُونَ عَلَی قَوْمٍ مِنَ الْإِنْسِ وَ یُخْبِرُونَهُمُ الْأَخْبَارَ الَّتِی یَسْمَعُونَهَا فِی السَّمَاءِ مِنْ قَبْلِ مَوْلِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ النَّاسُ یَکْهَنُونَ بِمَا خَبَّرَهُمُ الْجِنُّ وَ قَوْلُهُ فَزادُوهُمْ رَهَقاً أَیْ خُسْرَاناً وَ قَالَ الْبَخْسُ النُّقْصَانُ وَ الرَّهَقُ الْعَذَابُ وَ قَوْلُهُ کُنَّا طَرائِقَ قِدَداً أَیْ عَلَی مَذَاهِبَ مُخْتَلِفَةٍ(1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام جعفر صادق علیه السّلام در باره گفته جن «و اینکه او، پروردگار والای ما» فرمود: این دروغ پریان بود که خداوند نقل کرده و زراره روایت می کند که از امام محمد باقر علیه السّلام پرسیدم درباره سخن خداوند «و مردانی از آدمیان به مردانی از جنّ پناه می بردند و بر سرکشی آن ها می افزودند» فرمود: مردی نزد کاهنی که شیطان به او خبر می داد می رفت و می گفت به فلان شیطانت بگو که فلانی به تو پناه آورده است.

و علی بن ابراهیم درباره سخن خدا وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ تا آخر آیه گفته: جن بر قومی از آدمیان وارد می شدند و اخباری که از آسمان شنیده بودند پیش از ولادت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به آن ها گزارش می دادند و مردم از گزارشی که جنیان به آن ها می دادند، پیشگوئی می کردند، و معنی «فَزادُوهُمْ رَهَقاً» یعنی زیان آن ها را بیشتر می کردند، گفته شده: مراد از بخس: کاستی و از رهق: شکنجه است، و اینکه گفته «کُنَّا طَرائِقَ قِدَداً» یعنی مذاهب مختلف داشتیم. - . تفسیر القمی : 698 و 699 -

**[ترجمه]

عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً ثُمَّ کُنْتُ مَعَ یُوسُفَ علیه السلام حِینَ حَسَدَهُ إِخْوَتُهُ فَأَلْقَوْهُ فِی الْجُبِّ فَبَادَرْتُهُ إِلَی قَعْرِ الْجُبِّ فَوَضَعْتُهُ وَضْعاً رَفِیقاً ثُمَّ کُنْتُ مَعَهُ فِی السِّجْنِ أُؤْنِسُهُ فِیهِ حَتَّی أَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنْهُ ثُمَّ کُنْتُ مَعَ مُوسَی علیه السلام وَ عَلَّمَنِی سِفْراً مِنَ التَّوْرَاةِ وَ قَالَ إِنْ أَدْرَکْتَ عِیسَی علیه السلام فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَلَقِیتُهُ وَ أَقْرَأْتُهُ مِنْ مُوسَی علیه السلام السَّلَامَ وَ عَلَّمَنِی سِفْراً مِنَ الْإِنْجِیلِ وَ قَالَ إِنْ أَدْرَکْتَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَأَقْرِئْهُ مِنِّی السَّلَامَ فَعِیسَی علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی عِیسَی رُوحِ اللَّهِ وَ کَلِمَتِهِ وَ جَمِیعِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ السَّلَامُ وَ عَلَیْکَ یَا هَامُ بِمَا بَلَّغْتَ السَّلَامَ فَارْفَعْ إِلَیْنَا حَوَائِجَکَ قَالَ حَاجَتِی أَنْ یُبْقِیَکَ اللَّهُ لِأُمَّتِکَ وَ یُصْلِحَهُمْ لَکَ وَ یَرْزُقَهُمُ الِاسْتِقَامَةَ لِوَصِیِّکَ مِنْ بَعْدِکَ فَإِنَّ الْأُمَمَ السَّالِفَةَ إِنَّمَا هَلَکَتْ بِعِصْیَانِ الْأَوْصِیَاءِ وَ حَاجَتِی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْ تُعَلِّمَنِی سُوَراً مِنَ الْقُرْآنِ أُصَلِّی بِهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ عَلِّمِ الْهَامَ وَ ارْفُقْ بِهِ فَقَالَ هَامٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَذَا الَّذِی ضَمَمْتَنِی إِلَیْهِ فَإِنَّا مَعَاشِرَ الْجِنِّ قَدْ أُمِرْنَا أَنْ لَا نُکَلِّمَ (1)

إِلَّا نَبِیّاً أَوْ وَصِیَّ نَبِیٍّ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا هَامُ مَنْ وَجَدْتُمْ فِی الْکِتَابِ وَصِیَّ آدَمَ قَالَ شِیثُ بْنُ آدَمَ قَالَ مَنْ وَجَدْتُمْ وَصِیَّ نُوحٍ قَالَ سَامُ بْنُ نُوحٍ قَالَ فَمَنْ کَانَ وَصِیَّ هُودٍ قَالَ یُوحَنَّا بْنُ خزان (2) ابْنُ عَمِّ هُودٍ قَالَ فَمَنْ کَانَ وَصِیَّ إِبْرَاهِیمَ قَالَ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (3)

قَالَ فَمَنْ کَانَ وَصِیَّ مُوسَی قَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ قَالَ فَمَنْ کَانَ وَصِیَّ عِیسَی علیه السلام قَالَ شَمْعُونُ بْنُ حَمُّونَ الصَّفَا ابْنُ عَمِّ مَرْیَمَ

ص: 100

قَالَ فَمَنْ وَجَدْتُمْ فِی الْکِتَابِ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ هُوَ فِی التَّوْرَاةِ إِلْیَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا إِلْیَا هُوَ عَلِیٌّ وَصِیِّی قَالَ الْهَامُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَهُ اسْمٌ غَیْرُ هَذَا قَالَ نَعَمْ هُوَ حَیْدَرَةُ فَلِمَ تَسْأَلُنِی عَنْ ذَلِکَ قَالَ إِنَّا وَجَدْنَا فِی کِتَابِ الْأَنْبِیَاءِ أَنَّهُ فِی الْإِنْجِیلِ هَیْدَارَا قَالَ هُوَ حَیْدَرَةُ قَالَ فَعَلَّمَهُ عَلِیٌّ علیه السلام سُوَراً مِنَ الْقُرْآنِ فَقَالَ هَامٌ یَا عَلِیُّ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَکْتَفِی بِمَا عَلَّمْتَنِی مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ یَا هَامُ قَلِیلُ الْقُرْآنِ (1) کَثِیرٌ ثُمَّ قَامَ هَامٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَدَّعَهُ فَلَمْ یَعُدْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی قُبِضَ صلی الله علیه و آله (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام جعفر صادق علیه السّلام می فرماید که: یک روز پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله نشسته بود، مردی به درازی نخله خرما نزد او آمد و سلام کرد و پاسخش داد و فرمود: مانند جن و سخنگوئی آن ها است، ای بنده خدا تو کیستی؟ گفت: من هام پسر هیم بن لاقیس بن ابلیسم پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: میان تو و ابلیس جز دو پدر فاصله نیست، گفت: آری یا رسول اللَّه فرمود: چند سال عمر کردی؟ گفت به اندازه عمر دنیا جز اندکی، من هنگام قابیل، هابیل را کشت، پسربچه ای بودم که سخن را می فهمیدم، از عصمت باز می داشتم و بر اجسام گردش می کردم و به قطع صله رحم فرمان می دادم و خوراک را تباه می کردم، پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: چه بد روشی است برای پیری اندیشمند و پسری نوجوان.

گفت: یا رسول اللَّه من توبه کردم، فرمود: به دست که توبه کردی؟ گفت به دست نوح که با او در کشتی بودم و از نفرینش بر قومش گله کردم تا این که گریست و مرا به گریه واداشت، و گفت: همانا که من بر آن کار خود پشیمانم و به خدا پناهم از اینکه از نادان ها باشم.

سپس با هود بودم در مسجد به همراه آنان که مؤمن بودند و او را هم به سبب نفرین قومش سرزنش کردم تا گریست و مرا گریه انداخت و گفت. همانا من از پشیمانانم و به خدا پناه می برم از اینکه از نادان ها باشم، و من به همراه ابراهیم بودم که قومش به او نیرنگ زدند و او را در آتش افکندند و خدا آتش را بر او سرد و سلامت ساخت، سپس با یوسف بودم که برادرانش بر او حسد بردند و او را به چاه انداختند و من بر او پیشی گرفتم و او را به نرمی به ته چاه رساندم، سپس با او در زندان بودم و او را آرام می کردم تا خداوند اور را از زندان نجات داد .

سپس با موسی علیه السّلام بودم و یک سِفر از تورات به من آموخت و گفت: اگر عیسی را دریافتی سلام مرا به او برسان و به او برخوردم و سلامش رساندم و یک سِفر از انجیل به من آموخت و گفت اگر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و سلم را دریافتی سلام مرا به او برسان، و عیسی یا رسول اللَّه تو را سلام می رساند.

پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود بر عیسی روح و کلمه خدا و همه پیغمبران خدا و رسولانش مادامی که آسمان ها و زمین باقی باشند، و بر تو ای هام که سلام را رساندی سلام باد، بگو چه حاجت داری؟

گفت: حاجتم این است که خدایت برای امتت نگهدارد و آن ها را شایسته تو سازد و به آن ها راستی نسبت بوصیّ پس از تو روزی کند، زیرا امت های پیشین به سبب نافرمانی اوصیاء نابود شدند، و ای رسول خدا نیاز من این است که سوره هائی از قرآن به من بیاموزی تا با آن ها نماز گزارم، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: یا علی به هام بیاموز و با او به نرمی رفتارکن.

هام گفت: یا رسول اللَّه این کیست که مرا به او پیوستی؟ زیرا ما گروه پریان جز با پیغمبر و وصی اوسخن نگوئیم، پیغمبر فرمود: ای هام کدام کس را در کتاب وصی آدم یافتید؟ گفت: شیث بن آدم، فرمود: که را وصی نوح یافتید؟ گفت: سام بن نوح، فرمود: وصی هود که بود؟ گفت یوحنا بن خزان عمو زاده هود، فرمود: وصیّ ابراهیم که بود؟ گفت: اسحق بن ابراهیم، فرمود: وصی عیسی که بود؟ گفت شمعون بن حمون صفا عموزاده مریم.

فرمود: در کتاب وصیّ محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را که یافتید؟ گفت: در تورات الیا است رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: این الیا است، او علی وصی من است، هام گفت، یا رسول اللَّه جز آن هم نامی دارد؟ فرمود: آری، او حیدره است، چرا از من این را پرسیدی؟ گفت: ما در کتاب پیغمبران یافتیم که نام او در انجیل هیدارا است فرمود او حیدره است. فرمود: علی علیه السّلام چند سوره از قرآن را به او آموخت، هام گفت: ای علی ای وصی محمّد همین که از قرآن را به من آموختی مرا بس است؟ فرمود: آری ای هام اندک قرآن بسیار است، سپس هام برخاست نزد پیغمبرصلّی الله علیه و آله و با او وداع کرد و نزد او برنگشت تا در گذشت وی صلّی اللَّه علیه و آله.

**[ترجمه]

عِنْدَهُ فَلَمَّا دَخَلَا الْمَدِینَةَ قَصَدَا إِلَیْهِ فَسَلَّمَا إِلَیْهِ الْمَالَ فَقَالَ لَهُمَا أَیْنَ کِیسُ الرَّازِیِّ فَأَخْبَرَاهُ بِالْقِصَّةِ فَقَالَ لَهُمَا إِنْ رَأَیْتُمَا الْکِیسَ تَعْرِفَانِهِ قَالا نَعَمْ قَالَ یَا جَارِیَةُ عَلَیَّ بِکِیسِ کَذَا وَ کَذَا فَأَخْرَجَتِ الْکِیسَ فَرَفَعَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَیْهِمَا فَقَالَ أَ تَعْرِفَانِهِ قَالا هُوَ ذَاکَ قَالَ إِنِّی احْتَجْتُ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ إِلَی مَالٍ فَوَجَّهْتُ رَجُلًا مِنَ الْجِنِّ مِنْ شِیعَتِنَا فَأَتَانِی بِهَذَا الْکِیسِ مِنْ مَتَاعِکُمَا(1).

**[ترجمه]البصائر: مفضل بن عمر روایت می کند که پولی از خراسان برای امام جعفر صادق علیه السّلام آوردند به همراه دو کس از یاران آن حضرت که پیوسته آن را در گردن انداخته بودند تا بر ری گذر کردند و یکی از یاران آن حضرت کیسه ای که هزار درهم داشت به آن ها داد، و هر روز آن کیسه را وارسی می کردنند تا نزدیک مدینه رسیدند و یکی به دیگری گفت بیا تا پول را وارسی کنیم، بررسی کردند دیدند که همه برجا بود جز همان کیسه که از ری بود و یکی به دیگری گفت خدا یاور است و بس، اکنون به امام علیه السّلام چه بگوییم؟ یکی به دیگری گفت: امام کریم است، و امیدوارم بداند آنچه را که ما به او خواهیم گفت، و چون به مدینه در آمدند نزد آن حضرت رفتند و مال را تحویل دادند و به آن ها فرمود: کیسه آن مرد رازی کجا است؟ و داستانش را گزارش دادند. به آن ها فرمود: اگر آن کیسه را ببینید می شناسید؟ گفتند: آری، فرمود: ای کنیزک، آن کیسه چنان و چنین را بیاور، آن را برآورد و امام علیه السّلام به آن ها نشان داد و فرمود: آن را می شناسید؟ گفتند: همان است، فرمود: من در دل شب به پولی نیازمند شدم و پریانی را از شیعیانم گسیل داشتم و این کیسه را در خواب که بودید برایم آوردند - . بصائر الدرجات : 28 - .

**[ترجمه]

فَبَیْنَا أَنَا فِی فَجِّ الرَّوْحَاءِ عَلَی رَاحِلَتِی إِذَا إِنْسَانٌ یَلْوِی بِثَوْبِهِ قَالَ فَقُمْتُ لَهُ (1) وَ ظَنَنْتُ أَنَّهُ عَطْشَانُ فَنَاوَلْتُهُ الْإِدَاوَةَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی بِهَا وَ نَاوَلَنِی کِتَاباً طِینُهُ رَطْبٌ فَنَظَرْتُ إِلَی الْخَاتَمِ فَإِذَا خَاتَمُ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ مَتَی عَهْدُکَ بِصَاحِبِ الْکِتَابِ قَالَ السَّاعَةَ قَالَ فَإِذَا فِیهِ أَشْیَاءُ یَأْمُرُنِی بِهَا قَالَ ثُمَّ الْتَفَتُّ فَإِذَا لَیْسَ عِنْدِی أَحَدٌ قَالَ فَقَدِمَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَقِیتُهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَجُلٌ أَتَانِی بِکِتَابٍ وَ طِینُهُ رَطْبٌ فَقَالَ إِذَا عَجَّلَ بِنَا أَمْرٌ أَرْسَلْتُ بَعْضَهُمْ یَعْنِی الْجِنَ (2) وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أُعْطِینَا أَعْوَاناً مِنَ الْجِنِّ إِذَا عَجَّلَتْ بِنَا الْحَاجَةُ بَعَثْنَاهُمْ فِیهَا(3).

**[ترجمه]البصائر و دلائل الامامة: سدیر صیرفی روایت می کند که امام محمد باقر علیه السّلام حوائجی را در مدینه داشت به من سفارش داد، و در این میان که در دره روحاء بر شترم سوار بودم ناگهان دیدم یک آدمی جامه اش را به خود می پیچید، گوید برای او ایستادم و پنداشتم تشنه است و قمقمه را به او دادم، گفت: نیازی بدان ندارم و نامه ای که گِل مُهرش تَر بود به من داد، و نگاه کردم مُهر امام علیه السّلام را داشت، گفتم: چه وقت در حضور نویسنده نامه بودی؟ گفت: هم اکنون و دیدم در نامه کارهائی است که به من فرموده انجام دهم ، سپس نگاه برگرداندم و کسی را ندیدم. گوید: امام علیه السّلام آمد و دیدارش کردم و به او گفتم قربانت شوم: مردی نامه ای با گِل تر برایم آورد فرمود: کار شتابآن های که داشته باشیم یکی از آن پری ها را به دنبالش فرستیم - . بصائر الدرجات : 27. دلائل الائمة : 100 - ، و در روایت دیگر است که به ما خانواده یارانی از پری داده شده که چون کار شتابانه داریم آن ها را بفرستیم - . بصائر الدرجات :27 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]دلائل الائمه: سعد اسکاف روایت می کند که: از محمدباقر علیه السّلام با یاران خود اجازه شرفیابی خواستیم و ناگهان هشت تن که گویا از یک پدر و مادرند و جامه زرابی و قباهای طاقی و عمامه های زرد دارند، وارد شدند و زود بیرون آمدند، به من فرمود: ای سعد آن ها را دیدی؟ گفتم: آری، قربانت اینان چه کسانی بودند؟ فرمود برادران پری شما، آمده بودند از حلال و حرام خود پرسش کنند همانطور که شما درباره آن ها سوال می پرسید، گفتم: قربانت برای شما نمایان می شوند؟ فرمود: آری - . دلائل الائمة : 101 - .

البصائر-: از سعد نیز مانند چنین روایتی آمده است. - . بصائر الدرجارت : 27 -

**[ترجمه]

وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُفْصِحَ لِی فَأَرِقْتُ (1) لَیْلَتِی وَ أَصْبَحْتُ کَئِیباً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْقَابِلَةِ أَتَانِی نِصْفَ اللَّیْلِ وَ أَنَا رَاقِدٌ فَرَفَسَنِی بِرِجْلِهِ وَ قَالَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ ذَعِراً فَقَالَ اسْمَعْ فَقُلْتُ وَ مَا أَسْمَعُ قَالَ:

عَجِبْتُ لِلْجِنِّ وَ أَخْبَارِهَا***وَ رَکْبِهَا الْعِیسَ بِأَکْوَارِهَا(2)

تَهْوِی إِلَی مَکَّةَ تَبْغِی الْهُدَی***مَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ کَکُفَّارِهَا

فَارْحَلْ إِلَی الصَّفْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ***بَیْنَ رَوَابِیهَا(3) وَ أَحْجَارِهَا

فَقُلْتُ وَ اللَّهِ لَقَدْ حَدَثَ فِی وُلْدِ هَاشِمٍ أَوْ یَحْدُثُ وَ مَا أَفْصَحَ لِی وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُفْصِحَ لِی فَأَرِقْتُ لَیْلَتِی وَ أَصْبَحْتُ کَئِیباً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْقَابِلَةِ أَتَانِی نِصْفَ اللَّیْلِ وَ أَنَا رَاقِدٌ فَرَفَسَنِی بِرِجْلِهِ وَ قَالَ اجْلِسْ فَجَلَسْتُ وَ أَنَا ذَعِرٌ فَقَالَ اسْمَعْ قُلْتُ وَ مَا أَسْمَعُ قَالَ:

عَجِبْتُ لِلْجِنِّ وَ إِلْبَابِهَا***وَ رَکْبِهَا الْعِیسَ بِأَقْتَابِهَا

تَهْوِی إِلَی مَکَّةَ تَبْغِی الْهُدَی***مَا صَادِقُو الْجِنِّ کَکُذَّابِهَا

فَارْحَلْ إِلَی الصَّفْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ***أَحْمَدَ إِذْ هُوَ خَیْرُ أَرْبَابِهَا(4)

قُلْتُ عَدُوَّ اللَّهِ (5)

أَفْصَحْتَ فَأَیْنَ هُوَ قَالَ ظَهَرَ بِمَکَّةَ یَدْعُو إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَأَصْبَحْتُ وَ رَحَلْتُ نَاقَتِی وَ وَجَّهْتُهَا قِبَلَ مَکَّةَ فَأَوَّلُ مَا دَخَلْتُهَا لَقِیتُ أَبَا سُفْیَانَ وَ کَانَ شَیْخاً ضَالًّا فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَیِّ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّهُمْ مُخْصِبُونَ إِلَّا أَنَّ یَتِیمَ أَبِی طَالِبٍ قَدْ أَفْسَدَ عَلَیْنَا دِینَنَا قُلْتُ وَ مَا اسْمُهُ قَالَ مُحَمَّدٌ أَحْمَدُ قُلْتُ وَ أَیْنَ هُوَ قَالَ تَزَوَّجَ بِخَدِیجَةَ ابْنَةِ(6) خُوَیْلِدٍ فَهُوَ عَلَیْهَا نَازِلٌ

ص: 105

فَأَخَذْتُ بِخِطَامِ نَاقَتِی ثُمَّ انْتَهَیْتُ إِلَی بَابِهَا فَعَقَلْتُ نَاقَتِی ثُمَّ ضَرَبْتُ الْبَابَ فَأَجَابَتْنِی مَنْ هَذَا فَقُلْتُ أَنَا أَرَدْتُ مُحَمَّداً فَقَالَتْ اذْهَبْ إِلَی عَمَلِکَ (1) فَقُلْتُ یَرْحَمُکِ اللَّهُ إِنِّی رَجُلٌ أَقْبَلْتُ مِنَ الْیَمَنِ وَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَکُونَ مَنَّ عَلَیَّ بِهِ فَلَا تَحْرِمِینِی النَّظَرَ إِلَیْهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله رَحِیماً فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا خَدِیجَةُ افْتَحِی الْبَابَ فَفَتَحَتْ فَدَخَلْتُ فَرَأَیْتُ النُّورَ فِی وَجْهِهِ سَاطِعاً نُورٌ فِی نُورٍ ثُمَّ دُرْتُ خَلْفَهُ فَإِذَا أَنَا بِخَاتَمِ النُّبُوَّةِ مَعْجُونٌ (2)

عَلَی کَتِفِهِ الْأَیْمَنِ فَقَبَّلْتُهُ ثُمَّ قُمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:

أَتَانِی نَجِیٌ (3)بَعْدَ هَدْءٍ وَ رَقْدَةٍ***وَ لَمْ یَکُ فِیمَا قَدْ تَلَوْتُ بِکَاذِبٍ

ثَلَاثُ لَیَالٍ قَوْلُهُ کُلَّ لَیْلَةٍ***أَتَاکَ رَسُولٌ مِنْ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ

فَشَمَّرْتُ مِنْ ذَیْلِی الْإِزَارَ وَ وَسَّطَتْ***بِیَ الذِّعْلِبُ الْوَجْنَاءُ بَیْنَ السَّبَاسِبِ (4)

فَمُرْنَا بِمَا یَأْتِیکَ یَا خَیْرَ قَادِرٍ***وَ إِنْ کَانَ فِیمَا جَاءَ شَیْبُ الذَّوَائِبِ (5)

وَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ***وَ أَنَّکَ مَأْمُونٌ (6) عَلَی کُلِّ غَائِبٍ

وَ أَنَّکَ أَدْنَی الْمُرْسَلِینَ وَسِیلَةً***إِلَی اللَّهِ یَا ابْنَ الْأَکْرَمِینَ الْأَطَایِبِ

وَ کُنْ لِی شَفِیعاً یَوْمَ لَا ذُو شَفَاعَةٍ***إِلَی اللَّهِ یُغْنِی عَنْ سَوَادِ بْنِ قَارِبٍ

وَ کَانَ اسْمُ الرَّجُلِ سَوَادَ بْنَ قَارِبٍ (7) فَرُحْتُ وَ اللَّهِ مُؤْمِناً بِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجَ إِلَی صِفِّینَ

ص: 106

فَاسْتُشْهِدَ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

lt;meta info=". الاختصاص: اصبغ بن نباته روایت می کند که: ما با امیر المؤمنین علیه السّلام در روز جمعه بعد از ظهر در مسجد بودیم، مرد درازی که مانند بدوی ها بود، پیش آمد و به آن حضرت سلام کرد، علی علیه السّلام به او فرمود: آن پری که نزد تو می آمد چه کرد؟ گفت: تا الان که برابرت ایستاده ام نزد من می آید و هنوز قطع رابطه نکرده است، فرمود: هر آنچه از او رخ داده را برای این قوم بازگو، پس نشست و ما به او گوش دادیم. گفت: من در یمن پیش از این که خدا پیغمبرش را مبعوث کند در خواب بودم ناگهان نیمه شب یک جنی آمد ما را با پا لگد کرد و گفت: بنشین، من هراسانه نشستم و گفت: بشنو، گفتم چه بشنوم؛ گفت:

در شگفتم از پری و اشتباهش

وز سواری شترها با پلاسش

می رود در مکه دنبال هدایت

نیست پاکانِ پری چون با نِجَاسَت کوچ کن سوی گزیده آل هاشم

بین با چشمانت سروِ سردار هاشم

گوید: گفتم: به خدا در فرزندان هاشم خبری شده یا می شود و برایم روشن نکرد و امیدوار بودم که روشن کند آن شب بیدار ماندم و در اندوه بامداد کردم و در شب بعد نیمه شب که خواب بودم آمد مرا با پایش لگد کرد و گفت: بنشین و هراسان نشستم گفت: بشنو، گفتم چه بشنوم، گفت:

در شگفتم از پری و از گزارشهای او

وز سواری شترهایش با ابزار او

می رود تا مکه می جوید هدایت را از آن

مؤمنان جن نمی باشند چون کفار او

کوچ کن سوی گزیده خاندان هاشمی

در میان تپه ها و هم بر احجار او

گفتم به خدا در فرزندان هاشم پدیده ای اتفاق افتاده یا اتفاق می افتد و روشن نکرد برایم و امیدوار بودم که روشن کند، آن شب را بیدار ماندم و با اندوه صبح کردم و در شب بعد نیمه شب که خواب بودم نزد من آمد و با پایش مرا لگد کرد و گفت: بنشین و هراسان نشستم و گفت بشنو گفتم: چه شنوم، گفت:

در شگفتی اندرم از جن و از اندیشه اش

که سواری بر جهاز اشتران شد پیشه اش

می رود تا مکه می جوید هدایت را از آن

نیست جن راستگو همچون دروغ از ریشه اش

کوچ کن سوی گزیده هاشم نیکو خصال

احمد آن بهتر سر و سردار خوش اندیشه اش گفتم: ای دشمن خدا روشن و واضح گفتی، او کجا است؟ گفت: پشت مکه است و مردم را به شهادت بر یگانگی خدا و بر اینکه محمّد رسول خداست، فرا می خواند، صبح کردم و شترم را زین کردم و به سوی مکه آمدم.

در آغاز ورود به مکه به ابو سفیان بر خوردم که سرور گمراهی بود به او سلام کردم و از حال عشیره پرسیدم، گفت: در رفاه اند جز این که یتیم ابو طالب دین ما را به تباهی کشیده، گفتم: نامش چیست، گفت: محمّد، احمد، گفتم: کجا است، گفت: خدیجه دختر خویلد را به زنی گرفته و در بر او آرمیده است. مهار شترم را گرفتم و بر در خانه خدیجه رفتم، شتر را زانوبند زدم و در را کوبیدم، پاسخم داد که کیست، گفتم: محمّد را می خواهم، گفت: به دنبال کارت برو، گفتم: خدایت رحمت کند من مردی از یمن هستم، آمده ام به امید این که خداوند به سبب دیدار او بر من منتی نهد، آن را از من دریغ مکن.

پیغمبر صلّی الله علیه و آله مهربان بود و شنیدم می فرمود: ای خدیجه در را بگشا، سپس در را گشود و وارد شدم و نور را در چهره اش دیدم که نور در نور آمیخته شده بود، و در پس او چرخیدم و ناگهان مهر نبوت بر شانه راستش نقش بسته بود و آن را بوسیدیم و در برابرش ایستادم و سرودم.

منجئی آمد مرا بعد از سکوت و بیهوشی

که نبود در آنچه من خواندم دروغ و ناروا

در سه شب گفتم به هر شب خیز از خواب و نگر

کز لؤیّ غالبت آمد رسولی دادخواه

بر میان بستم إزار و در بیابانم فکند

اشتری سخت و قوی در دشت بی برگ و نوا

هر چه آوردی بفرما ای نکوتر با توان

گرچه باشد اندر آن اسپیدی گیسوی ما

من گواهم نیست معبودی به جز ذات خدا

تو امینی بر همه امر نهان از دیده ها نو ز هر پیغمبر مرسل به حق نزدیکتر

زاده رادان و پاکانی و محبوب خدا

شو شفیعم روز محشر که نمی باشد شفیع

بر سواد قارب بیچاره کس پیش خدا

نام آن مرد سواد بن قارب بود - . این تفسیر از مؤلف اختصاص یا یکی از راویان است. - . گفت: به خدا به واسطه او مؤمن شدم، سپس به جنگ صفین رفت و در رکاب امیر المؤمنین علیه السّلام شهید شد - . الاختصاص : 181 - 183 - .

**[ترجمه]

عَجِبْتُ لِلْجِنِّ وَ تِحْسَاسِهَا(1)***وَ شَدِّهَا الْعِیسَ بِأَحْلَاسِهَا

إِلَی قَوْلِهِ إِلَی رَأْسِهَا فَلَمَّا أَصْبَحْتُ أَنْفَذْتُ إِلَی رَاحِلَةٍ مِنْ إِبِلِی فَرَکِبْتُ عَلَیْهَا حَتَّی أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَثُلْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْشَأْتُ أَقُولُ:

أَتَانِی نَجِیٌّ بَعْدَ هَدْءٍ وَ رَقْدَةٍ***وَ لَمْ یَکُ فِیمَا قَدْ عَهِدْتُ بِکَاذِبٍ

إِلَی قَوْلِهِ: غَالِبٍ

فَشَمَّرْتُ عَنْ سَاقِی الْإِزَارَ وَ أَرْقَلَتْ***بِیَ الذِّعْبِلُ الْوَجْنَاءُ بَیْنَ السَّبَاسِبِ

فَمُرْنِی بِمَا أَحْبَبْتَ یَا خَیْرَ مُرْسَلٍ***وَ لَوْ کَانَ فِیمَا قُلْتُ شَیْبَ الذَّوَائِبِ

إِلَی قَوْلِهِ: لَا ذُو شَفَاعَةٍ***سِوَاکَ بِمُغْنٍ عَنْ سَوَادِ بْنِ قَارِبٍ (2).

**[ترجمه]مسلم بن محمود به روایت ابن عباس چنین روایت می کند که: سوادة بن قارب برعمر بن خطاب وارد شد و بر او سلام کرد و جوابش داد و عمر گفت: ای سواده از کاهنی تو چه مانده است؟ او به خشم آمد و گفت گمان ندارم چنین سخنی با دیگری گفته باشی، چون عمر از چهره او فهمید بدش آمده گفت ای سواده بت پرستی دیرین بدتر از کاهنی بود، به من بگو داستانی را که دوست دارم از زبانت بشنوم. گفت: آری در این میان که بر سر رمه شترانم در سراة بودم، هم راز پریم که به من خبر می رساند، شبی که خواب بودم به بالینم آمد و مرا با پایش لگد کرد و گفت

ای سواده برخیز دعوت گر حق به راه راست آمده، گفتم: من دارم چرت می زنم، از من برگشت و می گفت.

در شگفتم از پری و اشتباهش

وز سواری شترها با پلاسش

آن را تا و احجارها خواند.

شب دوم آمد و مانند آن را گفت و من گفتم خواب آلوده ام و به من پشت کرد، و شعر دیگر خواند.

در شگفتم از پری و از گزارشهای او

وز سواری شترهایش با ابزار او تا گفت: از خاندان هاشم است و سرور ایشان ، که پیشینیان آن ها مانند آیندگانشان نمی رسند، شب سوم آمد و همان سخن نخست را گفت: گفتم من خواب زده ام و پشت کرد و شعر دیگر را خواند.

در شگفتی اندرم از جن و از اندیشه اش

که سواری بر جهاز اشتران شد پیشه اش

که آخرش «رأسها» است، صبح که شد یک شتر سواری از رمه شترانم گرفتم و سوار شدم و نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آمدم و در برابرش این اشعار را خواندم.

منجئی آمد مرا بعد از سکوت و بیهوشی

که نبود در آنچه من خواندم دروغ و ناروا

در سه شب گفتم به هر شب خیز از خواب و نگر

کز لؤیّ غالبت آمد رسولی دادخواه

بر میان بستم إزار و در بیابانم فکند

اشتری سخت و قوی در دشت بی برگ و نوا

هر چه آوردی بفرما ای نکوتر با توان

گرچه باشد اندر آن اسپیدی گیسوی ما

من گواهم نیست معبودی به جز ذات خدا

تو امینی بر همه امر نهان از دیده ها

نو ز هر پیغمبر مرسل به حق نزدیکتر

زاده رادان و پاکانی و محبوب خدا

شو شفیعم روز محشر که نمی باشد شفیع

بر سواد قارب بیچاره کس پیش خدا - . کتاب مسلم بن محمود در دسترس من نیست، مؤلف این داستان را در کتاب معجرات به گونه ای دیگر ذکرکرده است به آن مراجعه کن. -

**[ترجمه]

الْجَانُّ مِنْ نَارٍ وَ خُلِقَ الْبَهَائِمُ مِنْ مَاءٍ وَ خُلِقَ آدَمُ مِنْ طِینٍ فَجُعِلَ الطَّاعَةُ فِی الْمَلَائِکَةِ وَ الْبَهَائِمِ (1)

وَ جُعِلَ الْمَعْصِیَةُ فِی الْإِنْسِ وَ الْجِنِ (2).

**[ترجمه]در المنثور: ابو عامر مکی روایت می کند که: فرشته ها از نور آفریده شدند و جانّ از آتش و بهائم از آب و آدم از گِل، و فرمانبری در فرشته ها و بهائم نهاده شده است و نافرمانی در آدمی و پری - . الدر المنثور 1 : 51 - .

**[ترجمه]

إِنَّ شَخْصاً تَرَاءَی لِی مَا رَأَیْتُ صُورَةً إِلَّا وَ هُوَ أَحْسَنُ (1)

مِنْهَا فَقَالَ یَا فَتَی أَظُنُّکَ تَتَوَلَّی آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ إِنَّ هَاهُنَا رَجُلٌ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَلْ لَکَ أَنْ تُؤْجَرَ وَ تُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَقُلْتُ بَلَی فَأَدْخَلَنِی مِنْ هَذِهِ الْحِیطَانِ (2)

وَ هُوَ یَمْشِی أَمَامِی فَلَمَّا أَنْ سَارَ غَیْرَ بَعِیدٍ نَظَرْتُ فَلَمْ أَرَ شَیْئاً وَ غُشِیَ عَلَیَّ فَبَقِیتُ مَغْشِیّاً عَلَیَّ لَا أَدْرِی أَیْنَ أَنَا مِنْ أَرْضِ اللَّهِ حَتَّی کَانَ الْآنَ فَإِذَا قَدْ أَتَانِی آتٍ وَ حَمَلَنِی حَتَّی أَخْرَجَنِی إِلَی الطَّرِیقِ فَأَخْبَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِذَلِکَ فَقَالَ ذَلِکَ الْغُوَّالُ (3) أَوِ الْغُولُ نَوْعٌ مِنَ الْجِنِّ یَغْتَالُ الْإِنْسَانَ فَإِذَا رَأَیْتَ الشَّخْصَ الْوَاحِدَ فَلَا تَسْتَرْشِدْهُ وَ إِنْ أَرْشَدَکُمْ فَخَالِفُوهُ (4)

وَ إِذَا رَأَیْتَهُ فِی خَرَابٍ وَ قَدْ خَرَجَ عَلَیْکَ أَوْ فِی فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَأَذِّنْ فِی وَجْهِهِ وَ ارْفَعْ صَوْتَکَ وَ قُلْ سُبْحَانَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاءِ نُجُوماً رُجُوماً(5) لِلشَّیاطِینِ عَزَمْتُ عَلَیْکَ یَا خَبِیثُ بِعَزِیمَةِ اللَّهِ الَّتِی عَزَمَ بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَ رَمَیْتُ بِسَهْمِ اللَّهِ الْمُصِیبِ الَّذِی لَا یُخْطِئُ وَ جَعَلْتُ سَمْعَ اللَّهِ عَلَی سَمْعِکَ وَ بَصَرِکَ وَ ذَلَّلْتُکَ بِعِزَّةِ اللَّهِ وَ قَهَرْتُ سُلْطَانَکَ بِسُلْطَانِ اللَّهِ یَا خَبِیثُ لَا سَبِیلَ لَکَ فَإِنَّکَ تَقْهَرُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ تَصْرِفُهُ عَنْکَ فَإِذَا ضَلَلْتَ الطَّرِیقَ فَأَذِّنْ بِأَعْلَی صَوْتِکَ وَ قُلْ یَا سَیَّارَةَ اللَّهِ دُلُّونَا عَلَی الطَّرِیقِ یَرْحَمْکُمُ اللَّهُ أَرْشِدُونَا یُرْشِدْکُمُ اللَّهُ فَإِنْ أَصَبْتَ وَ إِلَّا

فَنَادِ یَا عُتَاةَ الْجِنِّ وَ یَا مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ أَرْشِدُونِی وَ دُلُّونِی عَلَی الطَّرِیقِ وَ إِلَّا أَشْرَعْتُ (6) لَکُمْ بِسَهْمِ اللَّهِ الْمُصِیبِ إِیَّاکُمْ عَزِیمَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ یَا مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ اللَّهُ غَالِبُکُمْ

ص: 110

بِجُنْدِهِ الْغَالِبِ وَ قَاهِرُکُمْ بِسُلْطَانِهِ الْقَاهِرِ وَ مُذَلِّلُکُمْ بعزته [بِعِزِّهِ] الْمَتِینِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ ارْفَعْ صَوْتَکَ بِالْأَذَانِ تُرْشَدْ وَ تُصِیبُ الطَّرِیقَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ (1).

**[ترجمه]زید الزراد: روایت شده که، سالی به حج رفتیم و چون به خرابه های مدینه رسیدیم یک هم سفر از برادران خود را گم کردیم و آن را نیافتیم، مردم مدینه گفتند: یار شما را پری ربوده، من نزد امام جعفر صادق علیه السّلام رفتم، در مورد وی و سخنان مردم مدینه به او گزارش دادم. فرمود: برو همان جا که ربوده شده و یا فرمود: گم شده، و به آواز بلند بگو ای صالح بن علی راستی جعفر بن محمّد به تو می فرماید، آیا چنین پریان با علی بن ابی طالب علیه السّلام عهد و پیمان بستند، فلانی را بجویید و به رفیقانش برسانید سپس بگو: من شما را قسم می دهم بدان چه علی بن ابی طالب علیه السلام شما را قسم داده که رفیق مرا آزاد کنید و به راه برسانید. گوید: چنین کردم و درنگی نشد که از فردی از خرابه ها نزد من بیرون آمد و گفت: شخصی که زیباتر از او ندیده بودم خود را به من نشان داد و گفت: ای جوان گمانم دوستدار خاندان محمّدی گفتم: آری، گفت: در اینجا مردی از خاندان محمّد صلی اللَّه علیه و آله است می خواهی اجر ببری و به او سلام کنی، گفتم: آری، مرا میان این دیوارها آورد و جلو من راه می رفت، و چون اندکی رفت نگاه کردم و چیزی ندیدم و بیهوش شدم و در بیهوشی ماندم و ندانستم کجا هستم تا هم اکنون که کسی آمد و مرا برداشت تا به راه رسانید.

من آن را به امام جعفر صادق علیه السّلام گزارش دادم، فرمود: آن غول است که نوعی پری است و آدمی را می رباید، چون در راه یکی دیدید از او راه را نپرسید و اگر راه به شما نشان داد خلاف آن بروید، و چون او را در ویرانه بینی و یا در بیابان که بر شما بیرون آید در روی او با آواز بلند اذان بگو و بگو: سبحان الذی جعل فی السماء نجوما رجوما للشیاطین، عزمت علیک یا خبیث بعزیمة اللَّه التی عزم بها امیر المؤمنین علی بن ابی طالب، و رمیت بسهم اللَّه المصیب الذی لا یخطی، و جعلت سمع اللَّه علی سمعک و بصرک، و ذللتک بعزة اللَّه، و قهرت سلطانک بسلطان اللَّه، یا خبیث لا سبیل لک» که ان شاء اللَّه او را مقهور سازی و از خود بگردانی.

و چون راه گم کنی با آواز بلند اذان بگو و بگو: یا سیارة اللَّه ما را راهنمایی کنید تا خدا شما را رحمت کند و به راه راست رسانید تا خدا شما را هدایت کند، اگر به راه رسیدی چه بهتر و گر نه فریاد کن: ای پریان سرکش و دیوان متمرد، مرا ارشاد کنید و راهنمایی کنید و گر نه تیر نشان گیر خدا را بر شما بکشم، بترسید از عزیمت علی بن ابی طالب ای دیوان متمرد «إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ مبین، اللَّه غالبکم بجنده الغالب، و قاهرکم بسلطانه القاهر و مذللکم بعزته المتین، فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» و باصدای بلند أذان بخوان تا راه یابی ان شاء اللَّه - . الاصول الستة عشر: 11 و 12 - .

**[ترجمه]

سَبْعاً وَ صَلَّی خَلْفَ الْمَقَامِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُنْقَلِباً فَعَرَضَ لَهُ شَابٌّ مِنْ بَنِی سَهْمٍ فَقَتَلَهُ فَثَارَتْ بِمَکَّةَ غُبْرَةٌ حَتَّی لَمْ تُبْصَرْ لَهَا الْجِبَالُ قَالَ أَبُو الطُّفَیْلِ وَ بَلَغَنَا أَنَّهُ إِنَّمَا تَثُورُ تِلْکَ الْغُبْرَةُ عَنْ مَوْتِ عَظِیمٍ (1) مِنَ الْجِنِّ قَالَ فَأَصْبَحَ مِنْ بَنِی سَهْمٍ عَلَی فُرُشِهِمْ مَوْتَی کَثِیرٌ مِنْ قَتْلَی الْجِنِّ فَکَانَ فِیهِمْ سَبْعُونَ شَیْخاً أَصْلَعَ سِوَی الشَّبَابِ (2).

**[ترجمه]ازرقی از ابو طفیل روایت کرده که: که زنی پری در جاهلیت در ذی طوی سکونت کرده و تنها یک پسر داشت و او را بسیار دوستش می داشت، و در میان تیره خود ارجمند بود و زن گرفت و عروسی کرد و روز هفتم به مادرش گفت: من می خواهم در روز روشن هفت بار بر خانه کعبه طواف کنم. مادرش گفت: پسر جانم من از نابخردان قریش بر تو نگرانم، گفت: امیدوارم سالم بمانم، به او اجازه داد و در صورت پری برای طواف رفت و 7 دور طواف کرد و پشت مقام دور کعبه نماز خواند، و برگشت و یک جوانی از بنی سهم او را کشت و گرد و طوفانی مکه را فراگرفت که کوه هایش دیده نمی شدند. ابو طفیل گفت: به ما رسیده بود که چنین طوفانی تنها به سبب مرگ سرور پریان است، گفت: بامدادان در بنی سهم مردگان بسیاری که پریان کشته بودند یافت شد که 70 پیره مرد اصلع بودند به جز جوانان آن ها - . الدر المنثور 1 : 120 - .

**[ترجمه]

فَخَلَّیْتُ سَبِیلَهُ ثُمَّ غَدَوْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ إِنَّهُ عَائِدٌ فَارْصُدْهُ فَرَصَدْتُهُ اللَّیْلَةَ الثَّالِثَةَ فَصَنَعَ مِثْلَ ذَلِکَ وَ صَنَعْتُ مِثْلَ ذَلِکَ فَقُلْتُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ عَاهَدْتَنِی مَرَّتَیْنِ وَ هَذِهِ الثَّالِثَةُ فَقَالَ إِنِّی ذُو عِیَالٍ وَ مَا أَتَیْتُکَ إِلَّا مِنْ نَصِیبِینَ وَ لَوْ أَصَبْتُ شَیْئاً دُونَهُ مَا أَتَیْتُکَ وَ لَقَدْ کُنَّا فِی مَدِینَتِکُمْ هَذِهِ حَتَّی بَعَثَ صَاحِبُکُمْ فَلَمَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِ آیَتَانِ نَفَرْنَا(1) مِنْهَا فَوَقَعْنَا بِنَصِیبِینَ وَ لَا یُقْرَءَانِ فِی بَیْتٍ إِلَّا لَمْ یَلِجْ فِیهَا شَیْطَانٌ ثَلَاثاً فَإِنْ خَلَّیْتَ سَبِیلِی عَلَّمْتُکَهُمَا قُلْتُ نَعَمْ قَالَ آیَةُ الْکُرْسِیِّ وَ آخِرُ سُورَةِ الْبَقَرَةِ آمَنَ الرَّسُولُ إِلَی آخِرِهَا

فَخَلَّیْتُ سَبِیلَهُ ثُمَّ غَدَوْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ فَقَالَ صَدَقَ الْخَبِیثُ وَ هُوَ کَذُوبٌ قَالَ فَکُنْتُ أَقْرَؤُهُمَا عَلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَلَا أَجِدُ فِیهِ نُقْصَاناً(2).

**[ترجمه]در المنثور: معاذ بن جبل روایت می کند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم خرمای زکات را جمع آوری کرد و در اتاق من انبار کرد، و هر روز می دیدم کم می شود و از آن به رسول خدا صلّی الله علیه و آله شکوه کردم،

فرمود: کار شیطان است و او را زیر نظر داشته باش. شب در کمین او نشستم و چون پاسی بسیار از شب گذشت در صورت فیل پیش آمد و چون به در رسید صورت عوض کرد و از سوراخ هایش وارد شد، و نزد خرماها آمد و آن ها را به دهن فرو می کرد و من جامه را بر خود تنگ بستم و سر راهش را گرفتم و گفتم: اشهد ان لا اله الا اللَّه و اشهد ان محمّدا عبده و رسوله ای دشمن خدا به زکات خرما یورش بردی و آن را برگرفتی و سزاوارتر بدان از تو هست، البته تو را نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برم و رسوایت کنم، با من پیمان بست که برنگردد.

فردا نزد رسول خدا رفتم و فرمود: اسیرت چه کرد؟ گفتم پیمان داد که بر نگردد، فرمود: او برگردد در کمینش باش، شب دوم در کمینش بودم: و همان کار را کرد و با من پیمان بست که برنگردد و فردا نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفتم و گزارش دادم، فرمود: البته او باز گردد و در کمینش باش و شب سوم او را پاییدم و همان کار را کرد و من هم با او همان را کردم و گفتم: ای دشمن خدا دو بار با من عهد بستی و این بار سوم است.

پس اجازه دادم که برود، و فردا نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفتم و گزارش دادم، فرمود: البته او باز می گردد پس در کمینش باش، شب سوم او را پائیدم و همان کار را کرد و من هم با او همان را کردم و گفتم: ای دشمن خدا دو بار با من عهد بستی و این بار سوم است.گفت: من نانخور بسیار دارم و از نصیبین تا اینجا آمده ام و اگر غیر از این به چیزی دیگردسترسی داشتم، اینجا نمی آمدم. ما در همین شهر شما بودیم تا اینکه پیغمبر شما مبعوث شد و دو آیه بر او نازل گردید لذا ما از او گریزان شدیم - . در منبع : انفرتنا منها - و به نصیبین افتادیم و این دو آیه در هر خانه ای خوانده شوند شیطان تا سه روز به آن خانه وارد نشود، اگر تو مرا آزاد کنی آنها را به تو می آموزم، گفتم: آری، گفت: آیة الکرسی و آخر سوره بقره از «آمن الرسول» تا آخر سوره.

لذا من آزادش کردم و بامداد نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفتم و آنچه گفت به او گزارش دادم، فرمود: این دروغگو راست گفته است. گوید: از آن پس، این دو آیه را بر آن انبار می خواندم و دیگر هیچ نقصانی در آن ندیدم - . الدرّ المنثور 1 : 324 - .

**[ترجمه]

اللَّیْلُ إِلَی خَرَابَةٍ فَدَخَلْتُهَا فَبَیْنَمَا أَنَا فِیهَا إِذْ دَخَلَ عَلَیَّ عِفْرِیتَانِ مِنَ الْجِنِّ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ هَذَا حَمْزَةُ بْنُ حَبِیبٍ الزَّیَّاتُ الَّذِی یَقْرِی النَّاسَ بِالْکُوفَةِ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّهُ قَالَ دَعْهُ الْمِسْکِینُ یَعِیشُ قَالَ لَأَقْتُلَنَّهُ فَلَمَّا أَزْمَعَ عَلَی قَتْلِی قُلْتُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ إِلَی قَوْلِهِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ أَنَا عَلَی ذَلِکَ مِنَ الشَّاهِدِینَ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ دُونَکَ الْآنَ فَاحْفَظْهُ رَاغِماً إِلَی الصَّبَاحِ (1).

**[ترجمه]الدر المنثور: حمزه زیّات نقل می کند که: شبی به سوی کوفه راه افتادم، در آن شب به یک ویرانه داخل شدم، به هنگام اطراق در آن، دو عفریت جن بر من وارد شدند. یکی به دیگری گفت: این حمزه بن حبیب زیات است که در کوفه به مردم قرائت می آموزد. گفت: آری به خدا او را خواهم کشم، دیگری گفت: بگذار این مسکین زنده بماند، گفت: نه او را خواهم کشت، چون آهنگ کشتن مرا کرد گفتم: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ- تا- سخن او- الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ. یارش به او گفت اکنون او را بگیر، باید به کوری چشمت تا بامداد از او مراقبت کنی - . الدر المنثور 2: 12 - .

**[ترجمه]

السَّعَالِی وَ الْغُولُ وَ أَشْبَاهُ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]الدر المنثور: از وهب - . در منبع: ابن جریر از وهب ابن منبه نقل می کند به صورت: و یموتون و تنا کحون.[4] - سوال شد که آیا جنیان هم می خورند و می نوشند و مرگ و زندگی زناشوئی دارند؟ گفت: آن ها چند نوع اند: جن خالص که از جنس باد است، نه می خورد، و نه می نوشد، و نه می میرد، و نه زندگی زناشوئی دارد. برخی دیگر از جنیان می خورند، و می نوشند و زندگی زناشوئی و مرگ هم دارند، و این دسته همانند که به شکل شغال و غول و مانند آن ها هستند - . الدر المنثور 3 : 47 - .

**[ترجمه]

صلی الله علیه و آله رُسُلًا إِلَی قَوْمِهِمْ (1).

**[ترجمه]الدر المنثور: ابن عباس نقل می کند که: نه تن از اهل نصیبین بودند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آن ها را پیک عشیره خودشان نمود - . الدر المنثور 6 : 44 - .

**[ترجمه]

ثَلَاثُمِائَةٍ فَانْتَهَوْا إِلَی الْحَجُونِ فَجَاءَ الْأَخْضَبُ (1)

فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ قَوْمَنَا قَدْ حَضَرُوا الْحَجُونَ یَلْقَوْکَ فَوَاعَدَهُ رَسُولُ اللَّهِ لِسَاعَةٍ مِنَ اللَّیْلِ بِالْحَجُونِ (2).

**[ترجمه]الدر المنثور: کعب الاحبار نقل می کند که: چون نه نفر اهل نصیبین از بطن نخله برگشتند، در میان عشیره خود شروع به تبلیغ کردند، بعد از مدتی به همراه 300 نماینده به سوی رسول خدا راه افتادند، چون به حجون (کوه مکه) رسیدند، اخضب - . در منبع: «فجاء الاحقب» و نیز یلقونک ذکر شده است. - (احقب خ ب) پیش آمد و به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سلام کرد و گفت: عشیره ما در حجون برای دیدار با شما آمده­اند، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برای دیدار با آنان در منطقه حجون در ساعتی از شب با او وعده گذاشت - . الدر المنثور 6 : 45 - .

**[ترجمه]

**[ترجمه]الدر المنثور: عبد الملک نقل می کند که: جن ها در فاصله زمانی میان عیسی و محمّد پاسبانی نمی شدند و چون خدا محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را مبعوث کرد، از آسمان دنیا نگهبانی شد و جنیان را با شهاب زدند. از این رو همه نزد ابلیس گرد آمدند و گفتند: در زمین پدیده ای دیده شده، سپس پراکنده شدند تا بدانند چه اتفاقی افتاده است، این دسته را که اشراف و سروران جن بودند به تهامه و یمن فرستاده شدند و بامدادان به هنگام نماز صبح با پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله در نخله برخوردند و شنیدند که قرآن می خواند و چون نزد او حاضر او شدند، گفتند: «خاموش باشید، پس چون پایان یافت». یعنی چون نماز صبحش پایان یافت، در حالیکه ایمان آورده بودند برای تبلیغ پیش عشیره خود برگشتند اما پیغمبر محمّد صلّی اللَّه علیه و آله از آنها خبر نداشت تا اینکه سوره «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ»{بگو: «به من وحی شده است که تنی چند از جنّیان گوش فرا داشتند و گفتند: راستی ما قرآنی شگفت آور شنیدیم} نازل شد،

گفته اند: آنان هفت تن از اهل نصیبین بودند - . الدر المنثور 6 : 270 - .

**[ترجمه]

وَ أَنَّهُ سَارَ لَیْلَةً فَنَزَلَ فِی أَرْضٍ مَجَنَّةٍ فَاسْتَوْحَشَ فَعَقَلَ رَاحِلَتَهُ ثُمَّ تَوَسَّدَ ذِرَاعَهَا وَ قَالَ أَعُوذُ بِأَعَزِّ أَهْلِ هَذَا الْوَادِی (1)

مِنْ شَرِّ أَهْلِهِ فَأَجَارَهُ شَیْخٌ مِنْهُمْ وَ کَانَ فِیهِمْ شَابٌّ وَ کَانَ سَیِّداً فِی الْجِنِّ فَغَضِبَ الشَّابُّ لَمَّا أَجَارَهُ الشَّیْخُ فَأَخَذَ حَرْبَةً لَهُ قَدْ سَقَاهَا السَّمَّ لِیَنْحَرَ بِهَا نَاقَةَ الرَّجُلِ فَتَلَقَّاهُ الشَّیْخُ دُونَ النَّاقَةِ فَقَالَ:

یَا مَالِکَ بْنَ مُهَلْهِلٍ مَهْلًا***فَذَلِکَ مَحْجَرِی وَ إِزَارِی

عَنْ نَاقَةِ الْإِنْسَانِ لَا تَعْرَضْ لَهَا***فَاکْفُفْ یَمِینَکَ رَاشِداً عَنْ جَارِی (2)

تَسْعَی إِلَیْهِ بِحَرْبَةٍ مَسْمُومَةٍ***أُفٍّ لِقُرْبِکَ یَا أَبَا الْقِیطَارِ(3)

وَ أَنْشَدَ أَبْیَاتاً أُخَرَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ الْفَتَی:

أَرَدْتَ أَنْ تَعْلُوَ وَ تَخْفِضَ ذِکْرَنَا***فِی غَیْرِ مُرْزِیَةٍ أَبَا الغیراری (4)

مُتَنَحِّلًا أَمْراً لِغَیْرِ فَضِیلَةٍ***فَارْحَلْ فَإِنَّ الْمَجْدَ لِلْمُرَّارِی (5)

مَنْ کَانَ مِنْکُمْ سَیِّداً فِی مَا مَضَی***إِنَّ الْخِیَارَ هُمْ بَنُو الْأَخْیَارِ

فَاقْصِدْ لِقَصْدِکَ یَا مُعَیْکِرُ إِنَّمَا***کَانَ الْمُجِیرُ مُهَلْهِلَ بْنَ دِیَارِی

فَقَالَ الشَّیْخُ صَدَقْتَ کَانَ أَبُوکَ سَیِّدَنَا وَ أَفْضَلَنَا دَعْ هَذَا الرَّجُلَ لَا أُنَازِعُکَ بَعْدَهُ أَحَداً فَتَرَکَهُ فَأَتَی الرَّجُلُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَصَابَ أَحَداً مِنْکُمْ وَحْشَةً أَوْ نَزَلَ بِأَرْضٍ مَجَنَّةٍ فَلْیَقُلْ أَعُوذُ بِکَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ

ص: 119

الَّتِی لَا یُجَاوِزُهُنَّ بَرٌّ وَ لَا فَاجِرٌ مِنْ شَرِّ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها وَ مِنْ فِتَنِ اللَّیْلِ وَ مِنْ طَوَارِقِ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً یَطْرُقُ بِخَیْرٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً.

قال أبو نصر غریب جدا لم نکتبه إلا من هذا الوجه (1).

**[ترجمه]الدر المنثور: ابن عباس روایت می کند که: مردی بر شب و ریگزارها دلیر بود(شب رو و نترس بود). شبی رفت و در سرزمین پریان منزل کرد، پس به هراس افتاد، و زانوی شترش را بست و روی بازویش خوابید و گفت: «از شر اهل این وادی بر عزیزترین اهل آن ها پناه می برم»، سپس پیری از آن ها او را پناه داد، در میان آنان جوانی بود که سرور پریان بود و از اینکه آن پیر او را در پناه داده بود، سخت عصبانی شد و شمشیر زهرآگین خود را برداشت تا شتر آن مرد را نحر کند اما آن پیر جلوی او را گرفت و گفت:

آرام ای مالک بن مهلهل پرتوان

این جامه من و این ازار من ای جوان

این ناقه ز آدمی است تعرض آن مکن

بردار دست از پناهم و شو براه درست روان

با تیغ زهردار بسوی آن شده ای روان

اف باد بر قرابتت ای ابو قیطار خان

و ابیات دیگری هم در این باره سرود، آن جوان در پاسخ به او گفت:

تو خواهی سرفرازی تا که نام ما فرو گردد

ابو الغیر ار بی جنگ و ستیز این کار چون گردد

مقام و جاه را خواهی که بی فضلی بدست آری

برو زینجا که باشد سروری بهر مرا و هم علمداری

کدام از خاندانت سرور و سردار بودندی

بسرداری ز زاد سروران باید ستودندی

سر خود گیر و حد خویش بشناس ای معیکر چون

مهلهل بن دیاری را مجیری می سزد بیچون آن پیر گفت: راست گفتی پدر تو سرور و بهتر ما بود ولی از این مرد دست بردار و من پس از او در باره کسی با تو ستیزه نکنم، پس او را رها کرد، آن مرد نزد پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله آمد و داستان خود را برا او باز گو کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: چون هراسی به شما دست داد یا در زمین پریان منزل کردید بگویید «اعوذ بکلمات اللَّه التامات التی لا یجاوزهن برّ و لا فاجر من شر ما یلج فی الارض و ما یخرج منها و ما ینزل من السماء و ما یعرج فیها و من فتن اللیل و من طوارق النهار الا طارق یطرق بخیر» سپس خداوند در این باره آیه «وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً» نازل کرد.

ابو نصر گفته: حدیث غریبی است، از این رو آن را ننوشتیم - . الدر المنثور 6 : 271 - .

**[ترجمه]

فَرَآنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَدَّثَنِی بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ أَذْکُرَ لَهُ مِنْهُ شَیْئاً وَ دَعَانِی إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَسْلَمْتُ قَالَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ وَ کُنَّا نَرَی أَنَّهُ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً(1).

**[ترجمه]الدر المنثور: سعید بن جبیر روایت می کند: مردی از بنی تمیم به نام رافع بن عمیر آغاز مسلمانی اش را چنین باز بیان می کند که: شبی در رمل عالج درحرکت بودم که خواب بر من غلبه کرد، از شتر پایین آمدم، آن را خواباندم و خوابیدم، پیش از خواب پناهنده شدم و گفتم: از شر پریان به بزرگ این وادی پناه می برم.

در خواب دیدم که مردی نیزه ای به دست دارد و می خواهد آن در گلوی ماده شترم فرو کند. هراسان بیدار شدم و به راست و چپ خو نگاه کردم اما چیزی ندیدم، گفتم این خیال و رویایی بوده، سپس بازگشتم و اندکی چرت زدم و همان خواب را دیدم، دوباره بیدار شدم و دور شترم چرخی زدم ولی باز چیزی ندیدم، شترم غرشی کرد و باز به خواب رفتم. بار دیگر همان خواب را دیدم، و بیدار شدم، دیدم ناقه ام پریشان است، سپس جوانی نیزه ای بدست مانند همان که در خواب دیده بودم را مشاهده کردم که پیرمردی دستش را گرفته و او را برمی گرداند. در این میان که در ستیز بودند ناگهان سه گاوِ نر کوهی ظاهر شدند، آن پیر به جوان گفت: برخیز در عوض شتر پناهنده من که از آن یک آدمی است، هر کدام از اینها را می خواهی بگیر. جوان برخاست و یک نره گاوی از آن ها گرفت و برگشت، سپس آن پیرمرد به من رو کرد و گفت: چون به یک وادی رسیدی و ترسیدی بگو: اعوذ باللَّه رب محمّد صلّی اللَّه علیه و آله من هول هذا الوادی، و به هیچ یک از پریان پناهنده نشو که امر آنها باطل شده است. به او گفتم: این محمّد کیست؟ گفت: پیغمبری عربی نه شرقی، نه غربی، روز دوشنبه مبعوث شده، گفتم کجا منزل دارد؟ گفت در یثرب که نخل دارد.

چون بامداد بر آمد بر شترم سوار شدم و شتابان به راه افتادم تا به مدینه رسیدم و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مرا دید و داستان مرا باز گفت پیش از آنکه چیزی از آن به او بگویم. سپس مرا به مسلمانی دعوت کرد و مسلمان شدم. سعید بن جبیر گوید: ما معتقد بودیم که این مرد همان کسی است که آیه «وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً» در باره او نازل شده است - . الدر المنثور 6 : 272 - .

**[ترجمه]

جُنُودَهُ فَوَجَدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَائِماً یُصَلِّی بَیْنَ جَبَلَیْنِ بِمَکَّةَ(1)

فَأَتَوْهُ فَأَخْبَرُوهُ فَقَالَ هَذَا الْحَدَثُ الَّذِی حَدَثَ فِی الْأَرْضِ (2).

**[ترجمه]الدر المنثور: ابن عباس روایت می کند: شیاطین در آسمان کرسی هایی داشتند و وحی را می شنیدند، و زمانی که یک کلمه می شنیدند، نه تا بدان می فزودند که تنها همان یکی درست بود و آنچه افزوده بودند نادرست. چون رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مبعوث شد، از آن کرسی ها منع شدند و آنان نیز این مسئله را به ابلیس گزارش دادند، و پیش از آن شهاب به سوی آن ها پرتاب نمی شد، ابلیس به آن ها گفت: این امر به سبب پدیده ایست که در زمین اتفاق افتاده است، سپس سپاهیان خود را برای بررسی پیش فرستاد، آنان رسول خدا را صلّی اللَّه علیه و آله را یافتند که میان دو کوه در مکه نماز می خواند، پیش ابلیس بازگشتند و به او گزارش دادند، گفت: این همان حادثه ای است که در زمین اتفاق افتاده است - . الدر المنثور 6 : 273 - .

**[ترجمه]

مِنَ السَّمَاءِ فَلَمَّا بُعِثَ حُرِسَتْ فَلَمْ یَسْتَطِیعُوا أَنْ یَسْتَمِعُوا فَجَاءُوا إِلَی قَوْمِهِمْ یَقُولُ لِلَّذِینَ (1) لَمْ یَسْتَمِعُوا فَقَالُوا أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ هُمُ الْمَلَائِکَةُ وَ شُهُباً وَ هِیَ الْکَوَاکِبُ وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً یَقُولُ نَجْماً قَدْ أُرْصِدَ لَهُ یُرْمَی بِهِ قَالَ فَلَمَّا رُمُوا بِالنُّجُومِ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ أَنَّا لا نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً(2).

**[ترجمه]الدر المنثور: ابن عباس روایت می کند که: جن پیش از بعثت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله اخبار را از آسمان می شنیدند، اما زمانی که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله مبعوث شد دیگر نمی توانستند که بشنوند و به دیگر جنیان که دیگر اخبار را نمی شنیدند، گفتند: «ما آسمان را لمس کردیم و یافتیم که از پاسبانانی سخت پر شده است» از جمله فرشتگان و شهاب ها که همان ستاره هایند، «درحالیکه ما برای گوش گرفتن در آنجا می نشستیم اما اکنون هر کسی که گوش فرا دهد، شهابی در کمین خود یابد». می گوید: ستاره ای را در کمین خود می یابد که با آن تیر خورد، خداوند می فرماید: چون با شهاب ها مورد هدف قرار گرفتند به قوم خود گفتند: «وَ أَنَّا لا نَدْری أَ شَرٌّ أُریدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً » {و ما [درست] نمی دانیم که آیا برای کسانی که در زمینند بدی خواسته شده یا پروردگارشان بر ایشان هدایت خواسته است} - . الدر المنثور 6 : 274 - .

**[ترجمه]

نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ (1).

**[ترجمه]الدر المنثور- ابن عباس درباره سخن خداوند «وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً »{و همین که «بنده خدا» برخاست تا او را بخواند، چیزی نمانده بود که بر سر وی فرو افتند} نقل می کند که: چون شنیدند پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله قرآن می خواند تقریبا از شدت حرص به دوش او برآمدند، حال آنکه پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله از آنها خبر نداشت تا اینکه فرستاده ای نزد او آمد. وشروع کرد به خواند آیه «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ» - . الدر المنثور 6 : 275 - .

**[ترجمه]

و قال فیه لا غول و لا صفر و لکن السعالی هی جمع سعلاة و هم سحرة الجن أی إن الغول لا تقدر علی أن تغول أحدا أو تضله و لکن فی الجن سحرة کسحرة الإنس لهم تلبیس و تخییل و فی القاموس الزوبعة اسم شیطان أو رئیس للجن و منه سمی الإعصار زوبعة و قال الحجون جبل بمعلاة مکة.

**[ترجمه]در کتاب «النهایه» در حدیثی از عمر آمده است که: چون نماز برپا شود شیطان گوزید و پا به فرار گذاشت، و در روایت دیگر آمده است که چون کسی آیة الکرسی خواند شیطان به در رود و مانند الاغ بگوزد.

و می گوید: که نه غول هست و نه صفر ولی سعالی هست و سعالی جادوگران پریانند یعنی غول نمی تواند کسی را غول گیر کند یا گمراه سازد ولی در میان پریان جادوگرانی هستند همانند جادوگر آدمی که اشتباه کاری و خیال اندازی کنند، در فرهنگ لغت: زوبعه نام شیطان یا رئیس پریان است و از این رو گردباد را زوبعه خوانند، و حجون نیزکوهی در معلاة مکه است.

**[ترجمه]

فِی مَوْضِعٍ یَکُونُ فِیهِ هَذَا الْکِتَابُ قَالَ أَبُو دُجَانَةَ(1) لَا أَرْفَعُهُ حَتَّی أَسْتَأْذِنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

قَالَ أَبُو دُجَانَةَ وَ لَقَدْ طَالَتْ عَلَیَّ لَیْلَتِی مِمَّا سَمِعْتُ مِنْ أَنِینِ الْجِنِّ وَ صُرَاخِهِمْ وَ بُکَائِهِمْ حَتَّی أَصْبَحْتُ فَغَدَوْتُ فَصَلَّیْتُ الصُّبْحَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَخْبَرْتُهُ بِمَا سَمِعْتُ مِنَ الْجِنِّ لَیْلَتِی وَ مَا قُلْتُ لَهُمْ فَقَالَ یَا أَبَا دُجَانَةَ ارْفَعْ عَنِ الْقَوْمِ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّهُمْ لَیَجِدُونَ أَلَمَ الْعَذَابِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ رَوَاهُ الْوَابِلِیُّ الْحَافِظُ فِی کِتَابِ الْإِبَانَةِ وَ الْقُرْطُبِیُّ فِی کِتَابِ التَّذْکِرَةِ(2).

**[ترجمه]حیاة الحیوان (در باب قنفذ(خار پشت)): بیهقی در دلائل النبوه از ابو دجانه - که نامش سماک بن خرشه است- روایت کرده است که: من برسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شکوه کردم از این که چون در بستر بخوابم سوتی مانند سوت آسیاب و صدایی چون صدای مگس عسل بشنوم و پرتوی همانند برق ببینم، اما چون سر بردارم در برابر خود سیاهی ای بینم که به درازی صحن خانه ام بالا رود، و دست بپوستش کشم مانند پوست خارپشت است، و به چهره ام مانند شراره، آتش افکند، فرمود: ای ابو دجانه این جن خانه تو است وانگاه دوات و کاغذ خواست و به علی علیه السّلام فرمود که بنویسد:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم

این نامه ای است از فرستاده خداوند جهانیان به شب آینده های عمار و زوار جز آنکه برای نیکی آید، اما بعد، به راستی که برای ما و شما در درستی گشایشی است، اگر عاشق شیفته ای باشد و یا هرزه یورشگری این کتاب خدا است که بر ما و شما به حق می گوید: «إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ، إِنَّ رُسُلَنا یَکْتُبُونَ ما تَمْکُرُونَ صاحب این نامه ام را رها کنید و به دنبال بت پرستان بروید و آنان که پندارند با خدا معبود دیگری است لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ، حم لا یبصرون، حمعسق، ای دشمنان پراکنده شوید خدا من حجت خدا را به شما رساندم و لا حول و لا قوة الا باللَّه العلی العظیم، فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.

ابو دجانه گفت: نامه را گرفتم و تا کردم و به خانه آوردم و زیر سرم نهادم و شب را آسوده خوابیدم و بیدار نشدم جز از فریاد کسی که می گفت: ای ابو دجانه ما را با این کلمات آتش زدی تو را به حق سرورت که این نامه را از ما بردار، که دیگر ما را بازگشتی به خانه ات و در مجاورتت و در هر جا این نامه باشد، نیست، ابو دجانه گفت: برش ندارم تا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله اجازه دهد.

ابو دجانه نقل می کند که: از این ناله و شیون و گریه پریان که شنیدم، شبم دراز گذشت و بامداد نماز صبح را با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خواندم و آنچه آن شب از پریان شنیدم و هر آنچه من با آن ها گفتم به وی گزارش دادم . فرمود: ای ابو دجانه از این قوم دست بردار بدان سوگند به کسی که مرا به راستی فرستاده آنان تا روز رستاخیز درد کشند، این روایت را وابلی حافظ در کتاب «الابانة» و قرطبی در کتاب «التذکرة» نقل کرده اند - . حیاة الحیوان: باب خارپشت - .

**[ترجمه]

عَالِمٌ فَاضِلٌ صَالِحٌ وَرِعٌ إِنَّا تَوَجَّهْنَا مِنْ مِصْرَ إِلَی مَکَّةَ نُرِیدُ الْحَجَّ فَنَزَلْنَا مَنْزِلًا وَ خَرَجَ عَلَیْنَا ثُعْبَانٌ فَثَارَ النَّاسُ إِلَی قَتْلِهِ فَقَتَلَهُ ابْنُ عَمِّی فَاخْتُطِفَ وَ نَحْنُ نَرَی سَعْیَهُ وَ تَبَادُرَ النَّاسِ عَلَی الْخَیْلِ وَ الرِّکَابِ یُرِیدُونَ رَدَّهُ فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَی ذَلِکَ فَحَصَلَ لَنَا مِنْ ذَلِکَ أَمْرٌ

عَظِیمٌ فَلَمَّا کَانَ آخِرُ النَّهَارِ جَاءَ وَ عَلَیْهِ السَّکِینَةُ وَ الْوَقَارُ فَسَأَلْنَاهُ مَا شَأْنُکَ فَقَالَ مَا هُوَ إِلَّا أَنْ قَتَلْتُ هَذَا الثُّعْبَانَ الَّذِی رَأَیْتُمُوهُ فَصَنَعَ بِی مَا رَأَیْتُمْ وَ إِذَا أَنَا بَیْنَ قَوْمٍ مِنَ الْجِنِّ یَقُولُ بَعْضُهُمْ قَتَلْتَ أَبِی وَ بَعْضُهُمْ قَتَلْتَ أَخِی وَ بَعْضُهُمْ قَتَلْتَ ابْنَ عَمِّی فَتَکَاثَرُوا عَلَیَّ وَ إِذَا رَجُلٌ لَصِقَ بِی وَ قَالَ لِی قُلْ أَنَا أَرْضَی بِاللَّهِ وَ بِالشَّرِیعَةِ الْمُحَمَّدِیَّةِ فَقُلْتُ ذَلِکَ فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ أَنْ سِیرُوا إِلَی الشَّرْعِ فَسِرْنَا حَتَّی وَصَلْنَا إِلَی شَیْخٍ کَبِیرٍ عَلَی مَصْطَبَّةٍ فَلَمَّا صِرْنَا بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ خَلُّوا سَبِیلَهُ وَ ادَّعُوا عَلَیْهِ فَقَالَ الْأَوْلَادُ نَدَّعِی عَلَیْهِ أَنَّهُ قَتَلَ أَبَانَا فَقُلْتُ حَاشَ لِلَّهِ إِنَّا نَحْنُ وَفْدُ بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ نَزَلْنَا هَذَا الْمَنْزِلَ فَخَرَجَ عَلَیْنَا ثُعْبَانٌ فَتَبَادَرَ النَّاسُ إِلَی قَتْلِهِ فَضَرَبْتُهُ فَقَتَلْتُهُ فَلَمَّا سَمِعَ الشَّیْخُ مَقَالَتِی قَالَ خَلُّوا سَبِیلَهُ سَمِعْتُ بِبَطْنِ نَخْلَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ تَزَیَّا بِغَیْرِ زِیِّهِ فَقُتِلَ فَلَا دِیَةَ وَ لَا قَوَدَ انْتَهَی وَ أَقُولُ أَخْبَرَنِی وَالِدِی قُدِّسَ سِرُّهُ عَنِ الشَّیْخِ الْأَجَلِّ الْبَهِیِّ الشَّیْخِ بَهَاءِ الدِّینِ مُحَمَّدٍ الْعَامِلِیِّ رَوَّحَ اللَّهُ رُوحَهُ عَنِ الْمَوْلَی الْفَاضِلِ جَمَالِ الدِّینِ مَحْمُودٍ رَحِمَهُ اللَّهُ- عَنْ أُسْتَاذِهِ الْعَلَّامَةِ الدَّوَانِیِّ- عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ أَنَّهُ جَرَی عَلَیْهِ تِلْکَ الْوَاقِعَةُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ ذَهَبْتُ إِلَی الْخَلَاءِ فَظَهَرَتْ لِی حَیَّةٌ فَقَتَلْتُهَا فَاجْتَمَعَ عَلَیَّ جَمٌّ غَفِیرٌ وَ أَخَذُونِی وَ ذَهَبُوا إِلَی مَلِکِهِمْ وَ هُوَ جَالِسٌ عَلَی کُرْسِیٍّ وَ ادَّعَوْا عَلَیَّ قَتْلَ وَالِدِهِمْ وَ وَلَدِهِمْ وَ قَرِیبِهِمْ کَمَا مَرَّ فَسَأَلَنِی عَنْ دِینِی فَقُلْتُ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی مَلِکِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ لِی أَنْ أَقْضِیَ عَلَیْهِمْ بِعَهْدٍ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَذَهَبُوا بِی إِلَی شَیْخٍ أَبْیَضِ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ جَالِسٍ عَلَی سَرِیرٍ وَقَعَتْ حَاجِبَاهُ عَلَی عَیْنَیْهِ فَرَفَعَهُمَا وَ لَمَّا قَصَصْنَا عَلَیْهِ الْقِصَّةَ قَالَ اذْهَبُوا بِهِ إِلَی الْمَکَانِ الَّذِی أَخَذْتُمُوهُ مِنْهُ

ص: 127

وَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ تَزَیَّا بِغَیْرِ زِیِّهِ فَدَمُهُ هَدَرٌ فَجَاءُوا بِی إِلَی هَذَا الْمَکَانِ وَ خَلَّوْا سَبِیلِی (1).

**[ترجمه]و من گویم: مناسب مقام و مؤید آن چیزی است که شارح دیوان امیر المؤمنین علیه السّلام در دیباچه آن آورده است وی به نقل از شیخ برهان الدین موصلی – که مردی فاضل و نیک و پارسااست – می گوید: که از مصر به قصد حج به سوی مکه می رفتیم و در یک منزلی مار بزرگی بر ما در آمد و مردم برای کشتن آن دست بکار شدند، و عموزاده ام او را کشت و خود ربوده شد و دیدیم شتابان او را می برند و مردم با اسب و شتر به دنبال وی تاختند تا او را برگردانند اما نتوانستند، از این رو سخت اندوهگین شدیم.

چون پایان روز شد خودش با آرامش و وقار آمد و از او پرسیدیم تو را چه شد؟ گفت همین که آن مار را کشتم خودتان دیدید که با من چه شد و ناگهان دچار گروهی پریان شدم، یکی می گفت: پدرم را کشتی یکی می گفت: برادرم را کشتی، یکی می گفت: عموزاده ام را کشتی ناگهان مردی خود را به من چسبانید و گفت: بگو: من به حکم خدا و شرع محمّد صلّی اللَّه علیه و آله راضی هستم این را که گفتم، به آن ها اشاره کردند که او را به محضر شرع ببرید، رفتیم تا اینکه به شیخ بزرگواری رسیدیم که بر مسندی قرار داشت و چون برابرش رسیدیم گفت: آزادش کنید و بر او اقامه دعوی کنید.

فرزندان گفتند: او پدر ما را کشته است، گفتم حاش للَّه(هرگز چنین نیست) ما کاروان حج خانه خداییم چون به این منزل رسیدیم مار بزرگی بر ما وارد شد و همه مردم پیش رفتند تا او را بکشند و من او را کشتم، چون شیخ گفتار مرا شنید گفت: او را رها کنید، من در بطن نخله از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم که فرمودند: هر که، از زیّ خود بدر رود و زیّ دیگر به خود گیرد و کشته شود نه دیه دارد و نه قصاص- پایان-.

و گویم: پدرم- قدس سره- از شیخ بهائی عاملی از یکی اصحاب علامه دوانی نقل کرد که: این پیشامد برای او واقع شده بدین تقریر که برای قضای حاجت بیرون رفتم و ناگهان ماری بر من پدید شد و او را کشتم، و گروه بسیاری گردم را گرفتند و مرا دست گیر کردند و نزد پادشاه خود که بر تختی نشسته بود، بردند و چنانچه گذشت بر من دعوی کشتن پدر و فرزند و خویش خود را نمودند، از من پرسید چه دینی داری؟

گفتم: مسلمانم، گفت: او را نزد پادشاه مسلمانها ببرید من سبب پیمان با رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نمی توانم در باره او حکمی صادر کنم.

و مرا نزد پیری که سر و ریشش سفید بود و بر تختی نشسته و ابروانش بر دیده هاش ریخته بود، بردند ابروها را از دیده برگرفت و چون داستان را برایش باز گفتیم، گفت: او را به همان جا ببرید که دستگیرش کردید و رهایش کنید زیرا من از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله اللَّه علیه و آله شنیدم که: هر که بجز زیّ خود را برگیرد ریختن خونش هدر است، سپس مرا به این جا آوردند و رهایم کردند - - شرح دیوان: نسخه آن نزد من نیست. - .

**[ترجمه]

فَأَخْبَرْنَاهُ فَضَحِکَ وَ قَالَ مَا وَطِئَ هَذِهِ الْأَرْضَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ قَطُّ أَحَدٌ إِلَّا أَنْتُمَا فَمَنْ أَنْتُمَا قُلْنَا مِنَ الْعَرَبِ فَقَالَ بِأَبِی وَ أُمِّیَ الْعَرَبَ فَمِنْ أَیِّهَا أَنْتُمَا فَقُلْتُ أَمَّا أَنَا فَرَجُلٌ مِنْ خُزَاعَةَ وَ أَمَّا صَاحِبِی فَمِنْ قُرَیْشٍ قَالَ بِأَبِی وَ أُمِّی قُرَیْشاً وَ أَحْمَدَهَا یَا أَخَا خُزَاعَةَ مَنِ الْقَائِلُ:

کَأَنْ لَمْ یَکُنْ بَیْنَ الْحَجُونِ إِلَی الصَّفَا***أَنِیسٌ وَ لَمْ یَسْمُرْ بِمَکَّةَ سَامِرٌ

قُلْتُ نَعَمْ ذَلِکَ الْحَارِثُ بْنُ مُصَاصٍ الْجُرْهُمِیُّ قَالَ هُوَ ذَلِکَ یَا أَخَا قُرَیْشٍ أَ وُلِدَ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ بْنُ هَاشِمٍ قَالَ قُلْتُ أَیْنَ یَذْهَبُ بِکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَقَالَ أَرَی زَمَاناً قَدْ تَقَارَبَتْ أَیَّامُهُ أَ فَوُلِدَ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ قُلْتُ إِنَّکَ تَسْأَلُ مَسْأَلَةَ مَنْ کَانَ مِنَ الْمَوْتَی (1)

قَالَ فَتَزَایَدَ ثُمَّ قَالَ فَابْنُهُ مُحَمَّدٌ الْهَادِی علیه السلام قَالَ قُلْتُ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُنْذُ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَشَهَقَ شَهْقَةً حَتَّی ظَنَنَّا أَنَّ نَفْسَهُ خَرَجَتْ وَ انْخَفَضَ حَتَّی صَارَ کَالْفَرْخِ فَأَنْشَأَ یَقُولُ:

وَ لَرُبَّ رَاجٍ حِیلَ دُونَ رَجَائِهِ***وَ مُؤَمِّلٍ ذَهَبَتْ بِهِ الْآمَالُ

ثُمَّ جَعَلَ یَنُوحُ وَ یَبْکِی حَتَّی بَلَّ دَمْعُهُ لِحْیَتَهُ فَبَکَیْنَا لِبُکَائِهِ ثُمَّ قُلْنَا أَیُّهَا الشَّیْخُ قَدْ سَأَلْتَنَا فَأَخْبَرْنَاکَ فَسَأَلْنَاکَ بِاللَّهِ إِلَّا أَخْبَرْتَنَا مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا السَّفَّاحُ بْنُ زَفَرَاتِ الْجِنِّیُّ لَمْ أَزَلْ مُؤْمِناً بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ مُصَدِّقاً وَ کُنْتُ أَعْرِفُ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ کُنْتُ أَرْجُو أَنِّی أَرَی مُحَمَّداً وَ أَنِّی لَمَّا تَعَفْرَتَتِ (2) الْجِنُّ وَ تَطَلَّقَتِ الطَّوَالِقُ مِنْهَا خَبَأْتُ نَفْسِی فِی هَذِهِ الْجَزِیرَةِ لِعِبَادَةِ اللَّهِ وَ تَوْحِیدِهِ وَ انْتِصَارِ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أَبْرَحَ هَاهُنَا حَتَّی أَسْمَعَ بِخُرُوجِهِ وَ لَقَدْ تَقَاصَرَتْ أَعْمَارُ الْآدَمِیِّینَ بَعْدِی لَمَّا صِرْتُ فِی هَذِهِ الْجَزِیرَةِ مُنْذُ أَرْبَعِمِائَةِ سَنَةٍ وَ عَبْدُ مَنَافٍ إِذْ ذَاکَ غُلَامٌ یَفَعٌ مَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ وُلِدَ لَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّا نَجِدُ عِلْمَ الْأَحَادِیثِ وَ لَا یَعْلَمُ الْآجَالَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَّا أَنْتُمَا أَیُّهَا الرَّجُلَانِ فَبَیْنَکُمَا وَ بَیْنَ الْآدَمِیِّینَ مَسِیرَةُ أَکْثَرِ مِنْ سَنَةٍ وَ لَکِنْ

ص: 129

خُذْ هَذَا الْعُودَ وَ أَخْرِجْ مِنْ تَحْتِ رِجْلِهِ عُوداً فَاکْتَفِلَاهُ کَالدَّابَّةِ فَإِنَّهُ یُؤَدِّیکُمَا إِلَی بِلَادِکُمَا فَاقْرَءَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنِّی السَّلَامَ فَإِنِّی طَامِعٌ بِجِوَارِ قَبْرِهِ قَالَ فَفَعَلْنَا مَا أُمِرْنَاهُ بِهِ فَأَصْبَحْنَا فِی آمُدَ(1).

**[ترجمه]مفضل نقل می کند که : به دریای خزر سوار شدیم و بسیار دور نشده بودیم که کشتی ما در باتلاقی افتاد و باد شمال یک ماه راه آن را به میان دریا کشاند، کشتی شکست و من و مردی از قریش به یک جزیره افتادیم که در آن همدمی نبود، و به طمع زندگی بودیم که به سر دره ای رسیدیم و ناگهان با شیخی برخورد کردیم که به درخت بزرگی تکیه زده بود، چون ما را دید به راه افتاد و به سمت ما آمد، و از او هراس کردیم و نزد او رفتیم و سلام کردیم و با او همدم شدیم و در برش نشستیم. گفت داستان شما چیست؟ به او گزارش دادیم، خندید و گفت پای آدمیزاد هرگز به این سرزمین نرسیده جز شما دوتا، شما کیستید؟ گفتیم از عرب گفت پدر و مادرم قربان عرب از کدام عشیره عرب هستید؟ گفتم: من از خزاعه هستم و دوستم از قریش، گفت پدر و مادرم قربان قریش و احمد قریش، ای برادر خزاعه چه کسی سروده:

گویا نبوده میان حجون تا صفا

همدمی و کسی در مکه داستان شب نگفت

گفتم: حارث بن مصاص جرهمی، گفت: گوینده اش همان است گفت عبد المطلب بن هاشم برایش فرزندی به دنیا آمده؟ گفتم: کجائی خدا رحمتت کند؟ گفت: زمانی را بینم که روزگارش نزدیک است، آیا پسرش عبد اللّه فرزند آورده است؟ گفتم، تو از مرده ها پرسش می کنی، سپس ادامه داد و گفت: پسرش محمّدِ هدایتگر چگونه است؟ گفتم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه 40 سال است که مرده است، چنان ناله زد که گمان بردیم جانش درآمد سپس به اندازه یک جوجه کوچک شد و شروع کرد به سرودن:

و چه بسیار امیدواری که به امیدش نرسید

و چه بسا آرزومندی که آرزویش بر باد رفت

وسپس شروع به ناله و گریه کرد تا ریشش از اشکش تر شد و ما هم از گریه او گریستیم، سپس گفتم: ای شیخ از ما پرسیدی و پاسخ شنیدی، به خدا سوگندت می دهیم بگو تو که هستی. گفت سفاح بن زفرات جنی هستم، و پیوسته به خدا و رسولش مؤمن و مصدق بودم، تورات و انجیل را می دانم و امید داشتم محمّد صلّی اللَّه علیه و آله را ببینم. و چون جنیان سرکش شدند و از بند گریختند، من در این جزیره برای عبادت خدا و یگانه پرستی و یاری پیغمبرش محمّد صلّی اللَّه علیه و آله خودم را پنهان کردم و سوگند خوردم از اینجا بیرون نروم تا خروج او را بشنوم، عمر آدمی زاد پس از سکونت من در این جزیره کوتاه شده است. زمانی که 400 سال را در این جزیره گذراندم، و حال آنکه عبد مناف در آن وقت جوان تازه سنی بود،گمان نداشتم تاکنون فرزندی آورده باشد، برای آن که ما پدیده ها را می دانیم ولی سررسید عمر را جز خدا نمی داند.

واما شما دوتن بدانید که بیش از یک سال راه با آدمیان فاصله دارید، ولی این چوب را بگیرید، سپس از زیر پایش تکه چوبی درآورد و دو پشته مانند یک چهارپا بر آن سوار شوید که شما را سرزمینتان می رساند، و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را از قول من سلام برسانید که آرزو دارم مجاور قبرش باشم، گوید: همان که گفت: انجام دادیم و فردا صبح در سرزمین آمد بودیم .

**[ترجمه]

**[ترجمه]طرأ أی أتی من مکان بعید و لجج تلجیجا خاض اللجة و هی معظم الماء و تحسحس أی تحرک و أناف علیه أشرف و کان فیه تضمینا و العفریت بالکسر الخبیث و النافذ فی الأمر المبالغ فیه مع دهاء و قد تعفرت فهی عفریتة و تطلقت الطوالق أی نجت من الحبس و شرعت فی الفساد فی القاموس الطالقة من الإبل ناقة ترسل فی الحی ترعی من جنابهم حیث شاءت.

و قال الکفل بالکسر مرکب للرجال یؤخذ کساء فیعقد طرفاه فیلقی مقدمه علی الکاهل و مؤخره مما یلی العجز أو شی ء مستدیر یتخذ من خرق و غیرها و یوضع علی سنام البعیر و اکتفل البعیر جعل علیه کفلا و قال آمد بلد بالثغور.

ص: 130

**[ترجمه]

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا(1) و قال تعالی إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً أُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً(2)

المائدة: إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ (3)

الأنعام: وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً(4) و قال وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ (5) و قال تعالی وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (6)

الأعراف: وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ قالَ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ قالَ أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ (7) إلی آخر

ص: 132

ما مر فی قصة آدم و قال تعالی وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ (1) و قال تعالی یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ (2) و قال تعالی إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ (3) و قال تعالی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ (4)

الأنفال: وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ (5)

یوسف: إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (6) و قال تعالی فَأَنْساهُ الشَّیْطانُ ذِکْرَ رَبِّهِ (7) و قال مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی (8)

إبراهیم: وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَ

ص: 133

الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (1)

الحجر: وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجِیمٍ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ (2) و قال سبحانه وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی أَنْ یَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ قالَ یا إِبْلِیسُ ما لَکَ أَلَّا تَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلی یَوْمِ الدِّینِ قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ (3)

النحل: فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ (4) و قال تعالی فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (5)

الإسراء: إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً(6) و قال تعالی إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا

ص: 134

مُبِیناً(1) و قال تعالی وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلَّا قَلِیلًا قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا(2)

الکهف: وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِی وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً(3) و قال تعالی وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ (4)

مریم: یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیًّا یا أَبَتِ إِنِّی أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا(5) و قال تعالی فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا(6) و قال تعالی أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیاطِینَ عَلَی الْکافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا(7)

طه: فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ إلی قوله تعالی فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ (8)

الأنبیاء: وَ مِنَ الشَّیاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ وَ کُنَّا

ص: 135

لَهُمْ حافِظِینَ (1)

الحج: وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ(2) و قال تعالی وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ (3)

المؤمنون: وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ (4)

النور: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ(5)

الشعراء: فَکُبْکِبُوا فِیها هُمْ وَ الْغاوُونَ وَ جُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُونَ (6) و قال تعالی وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ وَ ما یَسْتَطِیعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ إلی قوله تعالی هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ (7)

النمل: وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ (8)

ص: 136

القصص: قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ (1)

سبأ: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِی شَکٍّ وَ رَبُّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَفِیظٌ(2)

فاطر: إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِیرِ(3)

یس: أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ (4)

الصافات: وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (5) و قال تعالی طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ (6)

ص: وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ(7) و قال تعالی إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ (8) و قال تعالی إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ

ص: 137

اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ قالَ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ (1)

السجدة: وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (2)

الزخرف: وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ (3) و قال تعالی وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (4)

محمد: الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ (5)

المجادلة: اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (6)

الحشر: کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَکانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النَّارِ خالِدَیْنِ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ (7)

ص: 138

الملک: وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ کُلَّما أُلْقِیَ فِیها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ(1)

الناس: مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ (2)

**[ترجمه]لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبین*إِنَّما یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون. - . البقرة / 168 و169 -

{و از گامهای شیطان پیروی مکنید که او دشمن آشکار شماست. [او] شما را فقط به بدی و زشتی فرمان می دهد، و [وامی دارد] تا بر خدا، چیزی را که نمی دانید بربندید}.

- الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ . - .

البقرة / 268 -

{شیطان شما را از تهیدستی بیم می دهد و شما را به زشتی وامی دارد}.

- الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَس. - . البقرة / 275 -

{کسانی که ربا می خورند، [از گور] برنمی خیزند مگر مانند برخاستنِ کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سَرَش کرده است}.

- وَ إِنِّی أُعیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ - . آل عمران / 36 - .

{و او و فرزندانش را از شیطان رانده شده، به تو پناه می دهم} .

- إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ - . آل عمران / 175 - .

{در واقع، این شیطان است که دوستانش را می ترساند پس اگر مؤمنید از آنان مترسید و از من بترسید}.

- وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَریناً فَساءَ قَریناً - . النساء / 38 - .

{ و هر کس شیطان یار او باشد، چه بد همدمی است}.

- فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعیفا - . النساء / 76 - .

{پس با یاران شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان [در نهایت] ضعیف است}.

- وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلا - . النساء /83 - .

{ و اگر فضل خدا و رحمتِ او بر شما نبود، مسلّماً جز [شمارِ] اندکی، از شیطان پیروی می کردید}.

-

إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا إِنَاثًا وَ إِن یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطَنًا مَّرِیدًا* لَّعَنَهُ اللَّهُ وَ قَالَ لَأَتخَِّذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیبًا مَّفْرُوضًا*وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لاََمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ ءَاذَانَ الْأَنْعَامِ وَ لاََمُرَنهَُّمْ فَلَیُغَیرُِّنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَنَ وَلِیًّا مِّن دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِینًا*یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَنُ إِلَّا غُرُورً* أُوْلَئکَ مَأْوَئهُمْ جَهَنَّمُ وَ لَا یجَِدُونَ عَنهَْا محَِیصًا - .النساء / 117 - 121 - .

{ [مشرکان]، به جای او، جز بتهای مادینه را [به دعا] نمی خوانند، و جز شیطانِ سرکش را نمی خوانند. خدا لعنتش کند، [وقتی که] گفت: «بی گمان، از میان بندگانت نصیبی معیّن [برای خود] برخواهم گرفت. و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهای دور و دراز خواهم کرد، و وادارشان می کنم تا گوشهای دامها را شکاف دهند، و وادارشان می کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند.» و [لی] هر کس به جای خدا، شیطان را دوست [خدا] گیرد، قطعاً دستخوش زیان آشکاری شده است. [آری،] شیطان به آنان وعده می دهد، و ایشان را در آرزوها می افکند، و جز فریب به آنان وعده نمی دهد. آنان جایگاهشان جهنّم است، و از آن راه گریزی ندارند}.

- إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فیِ الخَْمْرِ وَ الْمَیْسرِِ وَ یَصُدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلَوةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتهَُون - .

المائدة / 91 - .

{همانا شیطان می خواهد با شراب و قمار، میانِ شما دشمنی و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد. پس آیا شما دست برمی دارید؟}.

- وَ کَذَالِکَ جَعَلْنَا لِکلُ ِّ نَبیِ ٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الْانسِ وَ الْجِنّ ِ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلیَ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا - . الانعلم / 112 -

{و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطانهای انس و جن برگماشتیم. بعضی از آنها به بعضی، برای فریب [یکدیگر]، سخنان آراسته القا می کنند}.

- وَ إِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلیَ أَوْلِیَائهِمْ لِیُجَادِلُوکُم. - . الانعام / 121 -

{و در حقیقت، شیطانها به دوستان خود وسوسه می کنند تا با شما ستیزه نمایند}.

- لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبین - . الانعام / 142 - .

{و از پی گامهای شیطان مروید که او برای شما دشمنی آشکار است}.

- وَ لَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَئکَةِ اسْجُدُواْ لاَِدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ* قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیرٌْ مِّنْهُ خَلَقْتَنیِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِینٍ* قَالَ فَاهْبِطْ مِنهَْا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَن تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّغِرِینَ* قَالَ أَنظِرْنیِ إِلیَ یَوْمِ یُبْعَثُون* قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ* قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنیِ لَأَقْعُدَنَّ لهَُمْ صرَِاطَکَ الْمُسْتَقِیم* ثُمَّ لاََتِیَنَّهُم مِّن بَینْ ِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمَانهِِمْ وَ عَن شَمَائلِهِمْ وَ لَا تجَِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ*

قَالَ اخْرُجْ مِنهَْا مَذْءُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَکَ مِنهُْمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِین - . الاعراف / 11 – 18 - .

{و در حقیقت، شما را خلق کردیم، سپس به صورتگری شما پرداختیم آن گاه به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید.» پس [همه] سجده کردند، جز ابلیس که از سجده کنندگان نبود. فرمود: چون تو را به سجده امر کردم چه چیز تو را باز داشت از اینکه سجده کنی؟» گفت: «من از او بهترم. مرا از آتشی آفریدی و او را از گِل آفریدی.فرمود: از آن [مقام] فرو شو، تو را نرسد که در آن [جایگاه] تکبّر نمایی. پس بیرون شو که تو از خوارشدگانی.گفت: مرا تا روزی که [مردم] برانگیخته خواهند شد مهلت ده. فرمود: «تو از مهلت یافتگانی.گفت: پس به سبب آنکه مرا به بیراهه افکندی، من هم برای [فریفتن] آنان حتماً بر سر راه راست تو خواهم نشست. آن گاه از پیش رو و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها می تازم، و بیشترشان را شکرگزار نخواهی یافت. فرمود: نکوهیده و رانده، از آن [مقام] بیرون شو که قطعاً هر که از آنان از تو پیروی کند، جهنّم را از همه شما پر خواهم کرد}.تا آخر که در داستان حضرت آدم علیه السّلام گذشت.

- أَ لَمْ أَنهَْکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَة وَ أَقُل لَّکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُّبِین. - . الاعراف / 22 -

{مگر شما را از این درخت منع نکردم و به شما نگفتم که در حقیقت شیطان برای شما دشمنی آشکار است}

- یَابَنیِ ءَادَمَ لَا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِّنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنهُْمَا لِبَاسَهُمَا لِیرُِیَهُمَا سَوْءَاتهِِمَا

إِنَّهُ یَرَئکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لَا تَرَوْنهَُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُون. - . الاعراف / 27 -

{ای فرزندان آدم، زنهار تا شیطان شما را به فتنه نیندازد چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند، و لباسشان را از ایشان برکَند، تا عورتهایشان را بر آنان نمایان کند. در حقیقت، او و قبیله اش، شما را از آنجا که آنها را نمی بینید، می بینند. ما شیاطین را دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند}

- إِنَّهُمُ اتخََّذُواْ الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ الله. - . الاعراف / 30 -

{زیرا آنان شیاطین را به جای خدا، دوستان [خود] گرفته اند و می پندارند که راه یافتگانند}.

- وَ إِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ* إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسهَُّمْ طَئفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ* وَ إِخْوَانُهُمْ یَمُدُّونهَُمْ فیِ الْغَیّ ِ ثُمَّ لَا یُقْصِرُون - - الاعراف /200 – 202 - .

{و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد، به خدا پناه بَر، زیرا که او شنوای داناست. در حقیقت، کسانی که [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و بناگاه بینا شوند. و یارانشان آنان را به گمراهی می کشانند و کوتاهی نمی کنند}.

- وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَ قَالَ لَا غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنیّ ِ جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلیَ عَقِبَیْهِ وَ قَالَ إِنیّ ِ بَرِی ءٌ مِّنکُمْ إِنیّ ِ أَرَی مَا لَا تَرَوْنَ إِنیّ ِ أَخَافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَاب. - - الانفال / 48 -

{و [یاد کن] هنگامی را که شیطان اعمال آنان را برایشان بیاراست و گفت: امروز هیچ کس از مردم بر شما پیروز نخواهد شد، و من پناه شما هستم. پس هنگامی که دو گروه، یکدیگر را دیدند [شیطان] به عقب برگشت و گفت: من از شما بیزارم، من چیزی را می بینم که شما نمی بینید، من از خدا بیمناکم. و خدا سخت کیفر است}.

- إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلْانسَانِ عَدُوٌّ مُّبِین. - - یوسف / 5 -

{شیطان برای آدمی دشمنی آشکار است}.

- فَأَنسَئهُ الشَّیْطَنُ ذِکْرَ رَبِّه. - - یوسف / 42 -

{و [لی] شیطان، یادآوری به آقایش را از یاد او برد} .

- وَ مِن بَعْدِ أَن نَّزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنیِ وَ بَینْ َ إِخْوَتی. - - یوسف / 100 -

{ پس از آنکه شیطان میان من و برادرانم را به هم زد}.

- وَ قَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضیِ َ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الحَْقّ ِ وَ وَعَدتُّکمُ ْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کاَنَ لیِ َ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَنٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لیِ فَلَا تَلُومُونیِ وَ لُومُواْ أَنفُسَکُم مَّا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَا أَنتُم بِمُصْرِخِیَّ

إِنیّ ِ کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیم. - . ابراهیم / 22 -

{و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت] شیطان می گوید: «در حقیقت، خدا به شما وعده داد وعده راست، و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم، و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید. پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید. من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید. من به آنچه پیش از این مرا [در کار خدا] شریک می دانستید کافرم». آری! ستمکاران عذابی پردرد خواهند داشت}.

- وَ حَفِظْنَاهَا مِن کلُ ِّ شَیْطَنٍ رَّجِیمٍ* إِلَّا مَنِ اسْترََقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شهَِابٌ مُّبِین. - . الحجر / 17 و 18 -

{و آن را از هر شیطان رانده شده ای حفظ کردیم. مگر آن کس که دزدیده گوش فرا دهد که شهابی روشن او را دنبال می کند}.

- وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَئکَةِ إِنیّ ِ خَلِقُ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ* فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ* فَسَجَدَ الْمَلَئکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ* إِلَّا إِبْلِیسَ أَبیَ أَن یَکُونَ مَعَ السَّجِدِینَ* قَالَ یَإِبْلِیسُ مَا لَکَ أَلَّا تَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ* قَالَ لَمْ أَکُن لّأَِسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ* قَالَ فَاخْرُجْ مِنهَْا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ* وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلیَ یَوْمِ الدِّینِ* قَالَ رَبّ ِ فَأَنظِرْنیِ إِلیَ یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ* إِلیَ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ* قَالَ رَبّ ِ بمَِا أَغْوَیْتَنیِ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فیِ الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنهَُّمْ أَجْمَعِین. - . الحجر / 28 – 43 -

{و [یاد کن] هنگامی را که پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من بشری را از گلی خشک، از گلی سیاه و بدبو، خواهم آفرید. پس وقتی آن را درست کردم و از روح خود در آن دمیدم، پیش او به سجده درافتید. پس فرشتگان همگی یکسره سجده کردند، جز ابلیس که خودداری کرد از اینکه با سجده کنندگان باشد. فرمود: ای ابلیس، تو را چه شده است که با سجده کنندگان نیستی؟ گفت: من آن نیستم که برای بشری که او را از گلی خشک، از گلی سیاه و بدبو، آفریده ای، سجده کنم. فرمود: از این [مقام] بیرون شو که تو رانده شده ای. و تا روز جزا بر تو لعنت باشد. گفت: پروردگارا، پس مرا تا روزی که برانگیخته خواهند شد مهلت ده. فرمود: تو از مهلت یافتگانی، تا روز [و] وقت معلوم. گفت: «پروردگارا، به سبب آنکه مرا گمراه ساختی، من [هم گناهانشان را] در زمین برایشان می آرایم و همه را گمراه خواهم ساخت، مگر بندگان خالص تو از میان آنان را. فرمود: این راهی است راست [که] به سوی من [منتهی می شود]. در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست، مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند، و قطعاً وعده گاه همه آنان دوزخ است}.

- إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کاَنُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ کاَنَ الشَّیْطَنُ لِرَبِّهِ کَفُورًا. - . النحل / 62 -

{[اما] شیطان اعمالشان را برایشان آراست و امروز [هم] سرپرستشان هموست}.

- فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْءَانَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ*إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلیَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَلیَ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ*إِنَّمَا سُلْطَنُهُ عَلیَ الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُون. - .

النحل / 98 -

{پس چون قرآن می خوانی از شیطانِ مطرود به خدا پناه بر، چرا که او را بر کسانی که ایمان آورده اند، و بر پروردگارشان توکل می کنند، تسلطی نیست. تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمی گیرند، و بر کسانی که آنها به او [خدا] شرک می ورزند}.

- إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کاَنُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ کاَنَ الشَّیْطَنُ لِرَبِّهِ کَفُورًا. - . الاسراء / 27 -

{چرا که اسرافکاران برادران شیطانهایند، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است}.

إِنَّ الشَّیْطَنَ یَنزَغُ بَیْنهَُمْ إِنَّ الشَّیْطَنَ کاَنَ لِلْانسَانِ عَدُوًّا مُّبِینًا. - . الاسراء / 53 -

{زیرا شیطان همواره برای انسان دشمنی آشکار است}.

- وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئکَةِ اسْجُدُواْ لاَِدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ قَالَ ءَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِینًا*قَالَ أَ رَءَیْتَکَ هَاذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلیَ َّ لَئنِ ْ أَخَّرْتَنِ إِلیَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلَّا قَلِیلًا*قَالَ اذْهَبْ فَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاؤُکمُ ْ جَزَاءً مَّوْفُورًا* وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنهُْم بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیهِْم بخَِیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شَارِکْهُمْ فیِ الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ وَ عِدْهُمْ وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَنُ إِلَّا غُرُورًا*إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ وَ کَفَی بِرَبِّکَ وَکِیلا. - . الإسراء / 60 – 65 -

{ و هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید. پس [همه] جز ابلیس سجده کردند. گفت: آیا برای کسی که از گل آفریدی سجده کنم؟ [سپس] گفت: به من بگو: این کسی را که بر من برتری دادی [برای چه بود]؟ اگر تا روز قیامت مهلتم دهی قطعاً فرزندانش را- جز اندکی [از آنها]- ریشه کن خواهم کرد. فرمود: برو که هر کس از آنان تو را پیروی کند مسلماً جهنم سزایتان خواهد بود که کیفری تمام است. و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده»، و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد. در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست، و حمایتگری [چون] پروردگارت بس است}.

- وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئکَةِ اسْجُدُواْ لاَِدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ کاَنَ مِنَ الْجِنّ ِ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاءَ مِن دُونیِ وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوُّ بِئْسَ لِلظَّلِمِینَ بَدَلًا* مَّا أَشهَْدتهُُّمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَ مَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا. - . الکهف / 50 و 51 -

{و [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «آدم را سجده کنید، پس [همه]- جز ابلیس- سجده کردند، که از [گروه] جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید. آیا [با این حال،] او و نسلش را به جای من دوستان خود می گیرید، و حال آنکه آنها دشمن شمایند؟ و چه بد جانشینانی برای ستمگرانند. [من] آنان را نه در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت طلبیدم و نه در آفرینش خودشان. و من آن نیستم که گمراهگران را همکار خود بگیرم}.

- وَ مَا أَنسَئنِیهُ إِلَّا الشَّیْطَنُ أَنْ أَذْکُرَهُ. - - الکهف / 63 -

{و جز شیطان، [کسی] آن را از یاد من نبرد}.

- یَأَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّیْطَانَ إِنَّ الشَّیْطَانَ کاَنَ لِلرَّحْمَانِ عَصِیًّا* یَأَبَتِ إِنیّ ِ أَخَافُ أَن یَمَسَّکَ عَذَابٌ مِّنَ الرَّحْمَانِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطَنِ وَلِیًّا. - - مریم / 44 و 45 -

{پدرجان، شیطان را مپرست، که شیطان [خدای] رحمان را عصیانگر است، پدرجان، من می ترسم از جانب [خدای] رحمان عذابی به تو رسد و تو یار شیطان باشی}.

-

فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیَاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا. - - مریم / 68 -

{پس، به پروردگارت سوگند که آنها را با شیاطین محشور خواهیم ساخت، سپس در حالی که به زانو درآمده اند، آنان را گرداگرد دوزخ حاضر خواهیم کرد}.

- أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیَاطِینَ عَلیَ الْکَافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا. - - مریم / 83 -

{آیا ندانستی که ما شیطانها را بر کافران گماشته ایم، تا آنان را [به گناهان] تحریک کنند؟}

- فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیس. - - طه / 116 - {پس،

جز ابلیس که سر باز زد [همه] سجده کردند} ، تا اینکه می فرماید: فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَان. - . طه / 120 - {پس

شیطان او را وسوسه کرد} .

- مِنَ الشَّیَاطِینِ مَن یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَالِکَ وَ کُنَّا لَهُمْ حَفِظِین. - . الانبیاء / 82 -

{و برخی از شیاطین بودند که برای او غواصی و کارهایی غیر از آن می کردند، و ما مراقب [حال] آنها بودیم}.

- وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَنٍ مَّرِیدٍ* کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یهَْدِیهِ إِلیَ عَذَابِ السَّعِیر. - . الحج / 3و 4 -

{و از هر شیطان سرکشی پیروی می نمایند. بر [شیطان] مقرر شده است که هر کس او را به دوستی گیرد، قطعاً او وی را گمراه می سازد و به عذاب آتشش می کشاند}.

- وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَ لَا نَبیِ ٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنیَّ أَلْقَی الشَّیْطَنُ فیِ أُمْنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَنُ ثُمَّ یحُْکِمُ اللَّهُ ءَایَتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ* لِّیَجْعَلَ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِینَ فیِ قُلُوبهِِم مَّرَضٌ وَ الْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّلِمِینَ لَفِی شِقَاقِ بَعِید. - . الحج / 52 و 53 -

{و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می نمود، شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد. پس خدا آنچه را شیطان القا می کرد محو می گردانید، سپس خدا آیات خود را استوار می ساخت، و خدا دانای حکیم است. تا آنچه را که شیطان القا می کند، برای کسانی که در دلهایشان بیماری است و [نیز] برای سنگدلان آزمایشی گرداند}.

- وَ قُل رَّبّ ِ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّیَاطِینِ* وَ أَعُوذُ بِکَ رَبّ ِ أَن یحَْضُرُون. - . المؤمنون / 97 و 98 -

{و بگو: «پروردگارا، از وسوسه های شیطانها به تو پناه می برم. و پروردگارا، از اینکه [آنها] به پیش من حاضر شوند به تو پناه می برم}.

- یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَ مَن یَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکَر. - . النور / 21 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، پای از پی گامهای شیطان منهید، و هر کس پای بر جای گامهای شیطان نهد [بداند که] او به زشتکاری و ناپسند وامی دارد}.

- فَکُبْکِبُواْ فِیهَا هُمْ وَ الْغَاوُنَ* وَ جُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُون. - . الشعراء / 94 و 95 -

{پس آنها و همه گمراهان در آن [آتش] افکنده می شوند، و [نیز] همه سپاهیان ابلیس}.

- وَ مَا تَنزََّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ*وَ مَا یَنبَغِی لهَُمْ وَ مَا یَسْتَطِیعُونَ* إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُون - . الشعراء / 210 – 212 -

{و شیطانها آن را فرود نیاورده اند. و آنان را نسزد و نمی توانند [وحی کنند]. در حقیقت آنها از شنیدن، معزول [و محروم] اند}.

- هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلیَ مَن تَنزََّلُ الشَّیَاطِینُ* تَنزََّلُ عَلیَ کلُ ِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ* یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثرَُهُمْ کَاذِبُون. - . الشعراء / 221 – 223 -

{آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسی فرود می آیند؟. بر هر دروغزن گناهکاری فرود می آیند، که [دزدانه] گوش فرا می دارند و بیشترشان دروغگویند}.

- وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیل. - . النمل / 24 -

{و شیطان اعمالشان را برایشان آراسته و آنان را از راه [راست] بازداشته بود، در نتیجه [به حق] راه نیافته بودند}.

- قَالَ هَاذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَنِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِین. - . القصص / 15 -

{ گفت: «این کار شیطان است، چرا که او دشمنی گمراه کننده [و] آشکار است} .

- وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیهِْمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ* وَ مَا کَانَ لَهُ عَلَیهِْم مِّن سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یُؤْمِنُ بِالاَْخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فیِ شَکٍ ّ وَ رَبُّکَ عَلیَ کلُ ِّ شیَ ْءٍ حَفِیظ. - .سبأ / 20 و 21 -

{و قطعاً شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت. و جز گروهی از مؤمنان، [بقیه] از او پیروی کردند. و [شیطان] را بر آنان تسلّطی نبود، جز آنکه کسی را که به آخرت ایمان دارد از کسی که در باره آن در تردید است باز شناسیم. و پروردگار تو بر هر چیزی نگاهبان است}.

- إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکمُ ْ عَدُوٌّ فَاتخَِّذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا یَدْعُواْ حِزْبَهُ لِیَکُونُواْ مِنْ أَصحَْابِ السَّعِیر. - . فاطر / 6 -

{در حقیقت، شیطان دشمن شماست، شما [نیز] او را دشمن گیرید. [او] فقط دار و دسته خود را می خوانَد تا آنها از یاران آتش باشند}.

- اَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَبَنیِ ءَادَمَ أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّیْطَانَ

إِنَّهُ لَکمُ ْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ* وَ أَنِ اعْبُدُونیِ هَاذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ* وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنکمُ ْ جِبِلاًّ کَثِیرًا أَ فَلَمْ تَکُونُواْ تَعْقِلُون. - . یس / 60 – 62 -

{ای فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید، زیرا وی دشمن آشکار شماست؟. و اینکه مرا بپرستید این است راه راست! و [او] گروهی انبوه از میان شما را سخت گمراه کرد آیا تعقّل نمی کردید؟}.

- وَ حِفْظًا مِّن کلُ ِّ شَیْطَانٍ مَّارِدٍ* لَّا یَسَّمَّعُونَ إِلیَ الْمَلَا الْأَعْلیَ وَ یُقْذَفُونَ مِن کلُ ِّ جَانِبٍ*دُحُورًا وَ لهَُمْ عَذَابٌ وَاصِبٌ* إِلَّا مَنْ خَطِفَ الخَْطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شهَِابٌ ثَاقِب. - . الصافات / 7 – 10 -

{و [آن را] از هر شیطان سرکشی نگاه داشتیم. [به طوری که] نمی توانند به انبوه [فرشتگانِ] عالَم بالا گوش فرادهند، و از هر سوی پرتاب می شوند. با شدّت به دور رانده می شوند، و برایشان عذابی دایم است. مگر کسی که [از سخن بالاییان] یکباره استراق سمع کند، که شهابی شکافنده از پی او می تازد} .

- طَلْعُهَا کَأَنَّهُ رُءُوسُ الشَّیَاطِین. - . الصافات / 65 -

{میوه اش گویی چون کلّه های شیاطین است}.

- وَ الشَّیَاطِینَ کلُ َّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ* وَ ءَاخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فیِ الْأَصْفَاد. - . ص / 37 و 38 -

{و شیطانها را [از] بنّا و غوّاص، تا [وحشیان] دیگر را که جفت جفت با زنجیرها به هم بسته بودند [تحت فرمانش درآوردیم]}.

-

إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنیّ ِ مَسَّنیِ َ الشَّیْطَانُ بِنُصْبٍ وَ عَذَاب. - . ص / 41 -

{ آن گاه که پروردگارش را ندا داد که: «شیطان مرا به رنج و عذاب مبتلا کرد}.

- إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَئکَةِ إِنیّ ِ خَالِقُ بَشَرًا مِّن طِینٍ* فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ* فَسَجَدَ الْمَلَئکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ*إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبرََ وَ کاَنَ مِنَ الْکَفِرِینَ * قَالَ یَإِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبرَْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِینَ*قَالَ أَنَا خَیرٌْ مِّنْهُ خَلَقْتَنیِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِینٍ* قَالَ فَاخْرُجْ مِنهَْا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ* وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتیِ إِلیَ یَوْمِ الدِّینِ* قَالَ رَبّ ِ فَأَنظِرْنیِ إِلیَ یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ* إِلیَ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ*قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِین. - . ص / 71 – 85 -

{آن گاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بشری را از گِل خواهم آفرید. پس چون او را [کاملًا] درست کردم و از روح خویش در آن دمیدم، سجده کنان برای او [به خاک] بیفتید. پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند. مگر ابلیس [که] تکبّر نمود و از کافران شد. فرمود: «ای ابلیس، چه چیز تو را مانع شد که برای چیزی که به دستان قدرت خویش خلق کردم سجده آوری؟ آیا تکبّر نمودی یا از [جمله] برتری جویانی؟گفت: «من از او بهترم مرا از آتش آفریده ای و او را از گِل آفریده ای. فرمود: پس، از آن [مقام] بیرون شو، که تو رانده ای. و تا روز جزا لعنت من بر تو باد.گفت: پروردگارا، پس مرا تا روزی که برانگیخته می شوند مهلت ده. فرمود: در حقیقت، تو از مهلت یافتگانی، تا روز معیّنِ معلوم. [شیطان] گفت: «پس به عزّت تو سوگند که همگی را جدّا از راه به در می برم، مگر آن بندگان پاکدل تو را. فرمود: «حقّ [از من] است و حق را می گویم: هرآینه جهنّم را از تو و از هر کس از آنان که تو را پیروی کند، از همگی شان، خواهم انباشت}.

- وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ - . الاعراف / 200 - .

{و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد، به خدا پناه بَر، زیرا که او شنوای داناست}

- وَ مَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَانِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِین - . الزخرف / 36 - .

{و هر کس از یاد [خدای] رحمان دل بگرداند، بر او شیطانی می گماریم تا برای وی دمسازی باشد}.

- وَ لَا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطَانُ إِنَّهُ لَکمُ ْ عَدُوٌّ مُّبِین. - . الزخرف / 62 -

{و مبادا شیطان شما را از راه به در بَرد، زیرا او برای شما دشمنی آشکار است}.

- الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلیَ لَهُم. - . محمد / 25 -

{شیطان آنان را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت}.

- اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَئهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُوْلَئکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الخَْاسِرُون.

{شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند}.

- کَمَثَلِ الشَّیْطَانِ إِذْ قَالَ لِلْانسَانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنیّ ِ بَرِی ءٌ مِّنکَ إِنیّ ِ أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَلَمِینَ*فکاَنَ عَاقِبَتهَُمَا أَنهَُّمَا فیِ النَّارِ خَالِدَیْنِ فِیهَا وَ ذَالِکَ جَزَ ؤُاْ الظَّلِمِین. - . الحشر / 16 و 17 -

{و فرجام هردوشان آن است که هر دو در آتش، جاوید می مانند و سزای ستمگران این است. ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و هر کسی باید بنگرد که برای فردا [ی خود] از پیش چه فرستاده است و [باز] از خدا بترسید. در حقیقت، خدا به آنچه می کنید آگاه است}.

- وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَ جَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّیَاطِینِ وَ أَعْتَدْنَا لهَُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ* وَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبهِِّمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ*إِذَا أُلْقُواْ فِیهَا سمَِعُواْ لهََا شهَِیقًا وَ هِیَ تَفُورُ* تَکاَدُ تَمَیزَُّ مِنَ الْغَیْظِ کلَُّمَا أُلْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلهَُمْ خَزَنَتهَُا أَ لَمْ یَأْتِکمُ ْ نَذِیرٌ* قَالُواْ بَلیَ قَدْ جَاءَنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَ قُلْنَا مَا نَزَّلَ اللَّهُ مِن شیَ ْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فیِ ضَلَالٍ کَبِیر - . الملک / 5 – 9 - .

{و در حقیقت، آسمان دنیا را با چراغهایی زینت دادیم و آن را مایه طرد شیاطین [قوای مزاحم] گردانیدیم و برای آنها عذاب آتش فروزان آماده کرده ایم. و کسانی که به پروردگارشان انکار آوردند، عذاب آتش جهنّم خواهند داشت و چه بد سرانجامی است. چون در آنجا افکنده شوند، از آن خروشی می شنوند در حالی که می جوشد. نزدیک است که از خشم شکافته شود. هر بار که گروهی در آن افکنده شوند، نگاهبانان آن از ایشان پرسند: «مگر شما را هشداردهنده ای نیامد؟» گویند: «چرا هشداردهنده ای به سوی ما آمد و [لی] تکذیب کردیم و گفتیم: خدا چیزی فرونفرستاده است، شما جز در گمراهی بزرگ نیستید}.

- مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الخَْنَّاسِ*الَّذِی یُوَسْوِسُ فیِ صُدُورِ النَّاسِ*مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاس - . الناس / 4 – 6 - .

{از شرّ وسوسه گر نهانی آن کس که در سینه های مردم وسوسه می کند، چه از جنّ و [چه از] انس} .

**[ترجمه]

أحدها اختلفوا فی ماهیاتها فقال بعض إنها حروف و أصوات خفیة قالت الفلاسفة(1) إنها تصورات الحروف و الأصوات و أشباهها و تخیلاتها علی مثال الصور المنطبعة فی المرایا فإن تلک الصور تشبه تلک الأشیاء من بعض الوجوه و إن لم تکن مشابهة لها من کل الوجوه و لقائل أن یقول صور هذه الحروف و تخیلاتها هل تشبه هذه الحروف فی کونها حروفا أو لا تشبهها فإن کان

الأول فتصور(2)

الحروف حروف فعاد القول إلی أن هذه الخواطر أصوات و حروف خفیة و إن کان الثانی لم یکن تصورات هذه الحروف حروفا لکنی أجد من نفسی هذه الحروف و الأصوات مترتبة منتظمة علی حسب انتظامها فی الخارج و العربی لا یتکلم فی قلبه إلا بالعربیة و کذا الأعجمی (3) و تصورات هذه الحروف و تعاقبها و توالیها فی الخارج (4) فثبت أنها فی أنفسها حروف و أصوات خفیة.

و ثانیها أن فاعل هذه الخواطر من هو.

أما علی أصلنا أن خالق (5)

الحوادث بأسرها هو الله تعالی فالأمر ظاهر.

و أما علی أصل المعتزلة فهم لا یقولون بذلک.

و أیضا فإن المتکلم عندهم من فعل الکلام فلو کان فاعل هذه الخواطر هو الله تعالی و فیها ما یکون کذبا(6)

لزم کون الله تعالی موصوفا بذلک تعالی الله عنه.

و لا یمکن أن یقال إن فاعلها هو العبد لأن العبد قد یکره حصول تلک الخواطر و یحتال فی دفعها عن نفسه مع أنها البتة لا یندفع بل ینجر البعض إلی البعض علی سبیل الاتصال فإذا لا بد هاهنا من شی ء آخر و هو إما الملک و إما الشیطان فلعلهما متکلمان بهذا

ص: 140

الکلام فی أقصی الدماغ أو فی أقصی القلب حتی إن الإنسان و إن کان فی غایة الصمم فإنه یسمع هذه الحروف و الأصوات.

ثم إن قلنا بأن الشیطان و الملک ذوات قائمة بأنفسها غیر متحیزة البتة لم یبعد کونها قادرة علی مثل هذه الأفعال و إن قلنا بأنها أجسام لطیفة لم یبعد أیضا أن یقال إنها و إن کانت لا تتولج بواطن البشر إلا أنهم یقدرون علی إیصال هذا الکلام إلی بواطن البشر.

و لا یبعد أیضا أن یقال إنها لغایة لطافتها یقدر علی النفوذ فی مضایق بواطن البشر و مخارق جسمه و توصل الکلام إلی قلبه و دماغه ثم إنها مع لطافتها تکون مستحکمة الترکیب بحیث یکون اتصال بعض أجزائه بالبعض اتصالا لا ینفصل فلا جرم لا یقتضی نفوذها فی هذه المضایق و المخارق انفصالها و تفرق أجزائها و کل هذه الاحتمالات مما لا دلیل علی فسادها و الأمر فی معرفة

حقائقها عند الله تعالی و مما یدل علی إثبات إلهام الملائکة بالخیر قوله تعالی إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا(1) أی ألهموهم بالثبات (2) و یدل علیه من الأخبار

قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله: لِلشَّیْطَانِ لَمَّةٌ بِابْنِ آدَمَ وَ لِلْمَلَکِ لَمَّةٌ.

وَ فِی الْحَدِیثِ أَیْضاً: إِذَا وُلِدَ الْمَوْلُودُ لِبَنِی آدَمَ قَرَنَ إِبْلِیسُ بِهِ شَیْطَاناً وَ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً فَالشَّیْطَانُ جَاثِمٌ عَلَی أُذُنِ قَلْبِهِ الْأَیْسَرِ وَ الْمَلَکُ قَائِمٌ (3) عَلَی أُذُنِ قَلْبِهِ الْأَیْمَنِ فَهُمَا یَدْعُوَانِهِ.

و من الصوفیة و الفلاسفة من فسر الملک الداعی إلی الخیر بالقوة العقلیة و فسر الشیطان الداعی إلی الشر بالقوة الشهوانیة و الغضبیة و دلت الآیة علی أن الشیطان لا یأمر إلا بالقبائح لأن الله تعالی ذکره بکلمة إنما و هی للحصر و قال بعض العارفین إن الشیطان قد یدعو إلی الخیر لکن لغرض أن یجره منه إلی الشر و ذلک إلی

ص: 141

أنواع إما أن یجره من الأفضل إلی الفاضل السهل أو من السهل إلی الأفضل الأشق (1)

لیصیر ازدیاد المشقة سببا لحصول النفرة عن الطاعة بالکلیة(2).

و قال فی قوله تعالی الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ اختلفوا فی الشیطان فقیل إبلیس و قیل سائر الشیاطین و قیل شیاطین الجن و الإنس و قیل النفس الأمارة بالسوء و الوعد یستعمل فی الخیر و الشر و یمکن أن یکون هذا محمولا علی التهکم و قد مر الکلام فی حقیقة الوسوسة فی تفسیر الاستعاذة.

و روی ابن مسعود أن للشیطان لمة و هی الإیعاد بالشر و للملک لمة و هی الوعد بالخیر فمن وجد ذلک فلیعلم أنه من الله و من وجد الأول فلیتعوذ بالله من الشیطان الرجیم و قرأ هذه الآیة و روی الحسن قال بعض المهاجرین من سره أن یعلم مکان الشیطان منه فلیتأمل موضعه من المکان الذی منه یجد الرغبة فی فعل المنکر.

و الفحشاء البخل و الفاحش عند العرب البخل (3) و قال فی قوله تعالی إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِ التخبط معناه التصرف علی غیر استواء و تخبطه الشیطان إذا مسه بخبل أو جنون و تسمی إصابة الشیطان بالجنون و الخبل خبطة و المس

الجنون یقال مس الرجل فهو ممسوس و به مس و أصله من المس بالید کان الشیطان یمس الإنسان فیجننه ثم سمی الجنون مسا کما أن الشیطان یتخبطه و یطؤه برجله فیخبله فسمی الجنون خبطة فالتخبط بالرجل و المس بالید.

و قال الجبائی و الناس یقولون المصروع إنما حدثت به تلک الحالة لأن الشیطان یمسه و یصرعه و هذا باطل لأن قدرة الشیطان ضعیفة(4)

لا یقدر علی صرع

ص: 142

الناس و قتلهم و یدل علیه وجوه أحدها قوله تعالی حکایة عن الشیطان وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی و هذا صریح فی أنه لیس للشیطان قدرة علی الصرع و القتل و الإیذاء.

و الثانی أن الشیطان إما أن یقال إنه کثیف الجسم أو یقال إنه من الأجسام اللطیفة فإن کان الأول وجب أن یری و یشاهد إذ لو جاز فیه أن یکون کثیفا و یحضر ثم لا یری لجاز أن یکون بحضرتنا شموس و رعود و بروق و جبال و نحن لا نراها و ذلک جهالة عظیمة و لأنه لو کان جسما کثیفا فکیف یمکنه أن یدخل فی باطن بدن الإنسان و أما إن کان جسما لطیفا کالهواء فمثل هذا یمتنع أن تکون فیه صلابة و قوة فیمتنع أن یکون قادرا علی أن یصرع الإنسان و یقتله.

الثالث لو کان الشیطان یقدر علی أن یصرع الإنسان فیقتله لصح أن یفعل مثل معجزات الأنبیاء و ذلک یجر الطعن فی النبوة.

الرابع أن الشیطان لو قدر علی ذلک فلم لا یصرع جمیع المؤمنین و لا یخبطهم (1) من شدة عداوته مع أهل الإیمان و لم لا یغصب أموالهم و یفسد أحوالهم و یفشی أسرارهم و یزیل عقولهم و کل ذلک ظاهر الفساد.

و احتج القائلون بأن الشیطان یقدر علی هذه الأشیاء بوجهین.

الأول ما روی أن الشیاطین فی زمان سلیمان علیه السلام کانوا یعملون الأعمال الشاقة علی ما حکی الله عنهم أنهم کانوا یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ و الجواب عنه أنه تعالی کثف (2)

أجسامهم فی زمان سلیمان ع.

و الثانی أن هذه الآیة و هی قوله تعالی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِ صریح فی أن تخبطه کان من الشیطان و مسه مسببا(3) عنه.

ص: 143

و الجواب عنه أن الشیطان یمسه بالوسوسة الموذیة التی یحدث عندها الصرع و هو کقول أیوب أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ و إنما یحدث الصرع عند تلک الوسوسة فلا جرم فیصرع عند تلک الوسوسة(1) کما یفزع الجبان من الموضع الخالی و بهذا المعنی (2) لا یوجد هذا الخبط من الفضلاء الکاملین و أهل الحزم و العقل و إنما یوجد فیمن به نقص فی المزاج و خلل فی الدماغ و هذا جملة کلام الجبائی فی هذا الباب.

و ذکر القفال وجها آخر فیه و هو أن الناس یضیفون الصرع إلی الشیطان و إلی الجن فخوطبوا علی ما تعارفوه من هذا.

و أیضا من عادة الناس أنهم إذا أرادوا تقبیح شی ء یضیفوه إلی الشیطان کما فی قوله تعالی طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ و قال الطبرسی قدس سره قیل إن هذا علی وجه التشبیه لأن الشیطان لا یصرع الإنسان علی الحقیقة و لکن من غلب علیه المرة السوداء و ضعف (3)

ربما یخیل إلیه الشیطان أمورا هائلة و یوسوس إلیه فیقع الصرع عند ذلک من فعل الله تعالی و نسب ذلک إلی الشیطان مجازا لما کان ذلک عند وسوسته عن الجبائی.

و قیل یجوز أن یکون الصرع من فعل الشیطان فی بعض الناس دون بعض عن أبی الهذیل و ابن الإخشید قالا لأن الظاهر من القرآن یشهد به و لیس فی العقل ما یمنع منه و لا یمنع الله سبحانه الشیطان عنه امتحانا لبعض الناس و عقوبة لبعض علی ذنب ألم به و لم یتب منه کما یسلط بعض الناس علی بعض فیظلمه و یأخذ ماله و لا یمنعه الله منه (4).

ص: 144

وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ قال البیضاوی أجیرها بحفظک الرَّجِیمِ المطرود و أصل الرجم الرمی بالحجارة

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ مَوْلُودٍ یُولَدُ إِلَّا وَ الشَّیْطَانُ یَمَسُّهُ حِینَ یُولَدُ فَیَسْتَهِلُّ مِنْ مَسِّهِ إِلَّا مَرْیَمَ وَ ابْنَهَا.

و معناه أن الشیطان یطمع فی إغواء کل مولود بحیث یتأثر منه إلا مریم و ابنها فإن الله تعالی عصمها(1)

ببرکة هذه الاستعاذة(2).

إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ قال الرازی قوله الشیطان خبر ذلکم بمعنی إنما ذلکم المثبط هو الشیطان یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ جملة مستأنفة بیان لشیطنته أو الشیطان صفة لاسم الإشارة و یخوف الخبر و المراد بالشیطان الرکب و قیل نعیم بن مسعود و سمی شیطانا لعتوه و تمرده فی الکفر کقوله شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ و قیل هو الشیطان یخوف أولیاءه بالوسوسة(3).

و قال فی قوله سبحانه إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً لأن الله ینصر أولیاءه و الشیطان ینصر أولیاءه و لا شک أن نصرة الشیطان لأولیائه أضعف من نصرة الله لأولیائه أ لا تری أن أهل الخیر و الدین یبقی ذکرهم الحمید علی وجه الدهر و إن کانوا حال حیاتهم فی غایة الفقر و الذلة و أما الملوک و الجبابرة فإذا ماتوا انقرضوا(4) و لا یبقی فی الدنیا رسمهم و لا ظلمهم و الکید السعی فی فساد الحال علی جهة الحیلة و فائدة إدخال کان للتأکید لضعف کیده یعنی أنه منذ کان کان موصوفا بالضعف و الذلة(5)

و قال البیضاوی وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ بإرسال الرسول و إنزال الکتاب لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ بالکفر و الضلال إِلَّا قَلِیلًا إلا قلیلا منکم تفضل الله علیه بعقل راجح اهتدی به إلی الحق و الصواب و عصمه عن متابعة الشیطان کزید بن نفیل

ص: 145

و ورقة بن نوفل أو إلا اتباعا قلیلا علی الندور(1).

و قال فی قوله سبحانه إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً یعنی اللات و العزی و مناة و نحوها کان لکل حی صنم یعبدونه و یسمونه أنثی بنی فلان و ذلک إما لتأنیث أسمائها أو لأنها کانت جمادات و الجمادات تؤنث من حیث إنها ضاهت الإناث لانفعالها و لعله تعالی ذکرها بهذا الاسم تنبیها علی أنهم یعبدون ما یسمونه إناثا لأنه ینفعل و لا یفعل و من حق المعبود أن یکون فاعلا غیر منفعل لیکون دلیلا علی تناهی جهلهم و فرط حماقتهم.

و قیل المراد الملائکة لقولهم بنات الله وَ إِنْ یَدْعُونَ و إن یعبدون بعبادتها إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً لأنه الذی أمرهم بعبادتها و أغراهم علیها فکان طاعته فی ذلک عبادة له و المارد و المرید الذی لا یعلق بخیر و أصل الترکیب للملابسة و منه صرح ممرد و غلام أمرد و شجرة مرداء للتی تناثر ورقها لَعَنَهُ اللَّهُ صفة ثانیة للشیطان وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً عطف علیه أی شیطانا مریدا جامعا بین لعنة الله و هذا القول الدال علی فرط عداوته للناس.

وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ عن الحق وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ الأمانی الباطلة کطول (2) البقاء و أن لا بعث و لا عقاب وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ یشقونها لتحریم ما أحله الله و هی عبارة عما کانت العرب تفعل بالبحائر(3) و السوائب و إشارة إلی تحریم کل ما أحل الله و نقص کل ما

خلق کاملا بالفعل أو بالقوة وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ عن وجهه صورة أو صفة و یندرج فیه ما قیل من فق ء عین الحامی و خصاء العبید و الوشر و الوشم (4)

و اللواط و السحق و نحو ذلک و عبادة الشمس و القمر و تغییر فطرة الله

ص: 146

التی هی الإسلام و استعمال الجوارح و القوی فیما لا یعود علی النفس کمالا و لا یوجب لها من الله زلفا و عموم اللفظ یمنع الخصاء مطلقا لکن الفقهاء رخصوا فی خصاء البهائم للحاجة و الجمل الأربع حکایة عما ذکره الشیطان نطقا أو أتاه فعلا.

وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ بإیثاره ما یدعوه إلیه علی ما أمره الله به و مجاوزته عن طاعة الله إلی طاعته فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً إذ ضیع رأس ماله و بدل مکانه من الجنة بمکان من النار یَعِدُهُمْ ما لا ینجز وَ یُمَنِّیهِمْ ما لا ینالون وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً و هو إظهار النفع فیما فیه الضرر و هذا الوعد إما بالخواطر الفاسدة أو بلسان أولیائه وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً معدلا و مهربا(1).

و قال الرازی بعد إیراد کلام المفسرین و یخطر ببالی هاهنا وجه آخر فی تخریج الآیة علی سبیل المعنی و ذلک لأن دخول الضرر و المرض فی الشی ء یکون علی ثلاثة أوجه التشوش و النقصان و البطلان فادعی الشیطان إلقاء أکثر الخلق فی مرض الدین و ضرر الدین و هو قوله وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ ثم إن هذا المرض لا بد و أن یکون علی أحد العلل الثلاثة التی ذکرناها و هی التشوش و النقصان و البطلان.

فأما التشوش فالإشارة إلیه بقوله وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ و ذلک لأن صاحب الأمانی یستعمل عقله و فکره فی استخراج المعانی الدقیقة و الحیل و الوسائل اللطیفة فی تحصیل المطالب الشهوانیة و الغضبیة فهذا مرض روحانی من جنس التشوش.

و أما النقصان فالإشارة إلیه بقوله وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ و ذلک لأن بتک الآذان نوع من النقصان و هذا لأن الإنسان إذا صار بحیث یستغرق العقل فی طلب الدنیا صار فاتر الرأی ضعیف الحزم فی طلب الآخرة.

و أما البطلان فالإشارة بقوله فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ و ذلک لأن التغییر(2)

یوجب بطلان الصفة الحاصلة فی المرة الأولی و من المعلوم أن من بقی مواظبا علی طلب اللذات العاجلة معرضا عن السعادات الروحانیة فلا یزال یشتد فی قلبه الرغبة فی الدنیا

ص: 147

و النفرة عن الآخرة و لا یزال تتزاید هذه الأحوال إلی أن یتغیر القلب بالکلیة فلا یخطر بباله ذکر الآخرة البتة و لا یزول عن خاطره حب الدنیا البتة فتکون حرکته و سکونه و قوله (1)

لأجل الدنیا و ذلک یوجب تغیر الخلقة(2) لأن الأرواح البشریة إنما دخلت هذا العالم الجسمانی علی سبیل السفر و هی متوجهة إلی عالم القیامة.

فإذا نسیت معادها و ألفت هذه المحسوسات التی لا بد من انقضائها و فنائها کان هذا بالحقیقة تغیر الخلقة(3)

و هو کما قال تعالی وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ و قال فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ(4) و قال فی قوله تعالی إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ إلخ أما وجه العداوة فی الخمر فإن الظاهر فیمن یشربها أنه یشربها مع جماعة و یکون غرضه من ذلک الشرب أن یستأنس برفقائه و یفرح بمحادثتهم و مکالمتهم و کان غرضه من ذلک الاجتماع تأکید الألفة و المحبة إلا أن ذلک ینقلب فی الأغلب إلی الضد لأن الخمر تزیل العقل و إذا زال العقل استولت الشهوة و الغضب من غیر مدافعة العقل و عند استیلائهما تحصل المنازعة بین أولئک الأحباب و تلک المنازعة ربما أدت إلی الضرب و القتل و المشافهة بالفحش و ذلک یوجب أشد(5) العداوة و البغضاء(6).

و أما المیسر ففیه بإزاء التوسعة علی المحتاجین الإجحاف بأرباب الأموال لأن من صار مغلوبا فی القمار مرة دعاه ذلک إلی اللجاج فیه علی رجاء أنه ربما صار غالبا

ص: 148

فیه و قد یتفق أن لا یحصل له ذلک إلی أن لا یبقی له شی ء من المال و إلی أن یقامر علی لحیته و أهله و ولده و لا شک أنه یبقی بعد ذلک فقیرا مسکینا و یصیر من أعدی الأعداء لأولئک الذین کانوا غالبین له فظهر أن الخمر و المیسر سببان عظیمان فی إثارة العداوة و البغضاء بین الناس و لا شک أن شدة العداوة و البغضاء تفضی إلی أحوال مذمومة من الهرج و المرج و الفتن و کل ذلک مضار لمصالح العالم و أشار إلی المفاسد الدینیة بقوله تعالی وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ(1) قوله وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا قیل المراد کما أمرناک بعداوة قومک من المشرکین فقد أمرنا من قبلک بمعاداة أعدائهم من الجن و الإنس و متی أمر الله رسوله بمعاداة قوم من المشرکین فقد جعلهم أعداء له.

و قیل معناه حکمنا بأنهم أعداء و أخبرنا بذلک لیعاملوهم معاملة الأعداء فی الاحتراز عنهم.

و قیل أی خلینا بینهم و بین اختیارهم العداوة لم نمنعهم من ذلک جبرا.

و قیل إنه سبحانه لما أرسل إلیهم الرسل و أمرهم بدعائهم إلی الإسلام و خلع الأنداد نصبوا عند ذلک العداوة لأنبیائه فلذا أضاف تعالی إلی نفسه و المراد بشیاطین الإنس و الجن مردة الکفار من الفریقین.

و قیل إن شیاطین الإنس الذین یغوونهم و شیاطین الجن الذین هم من ولد إبلیس. و قال الطبرسی رحمه الله فی تفسیر الکلبی عن ابن عباس أن إبلیس جعل جنده فریقین فبعث فریقا منهم إلی الإنس و فریقا إلی الجن فشیاطین الإنس و الجن أعداء الرسل و المؤمنین فتلقی (2)

شیاطین الإنس و شیاطین الجن فی کل حین فیقول بعضهم لبعض أضللت صاحبی بکذا فأضل صاحبک بمثلها فکذلک یوحی بعضهم إلی بعض

ص: 149

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الشَّیَاطِینَ یَلْقَی بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَیُلْقِی إِلَیْهِ مَا یُغْوِی بِهِ الْخَلْقَ حَتَّی یَتَعَلَّمَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ.

یُوحِی أی یوسوس و یلقی خفیة زُخْرُفَ الْقَوْلِ أی المموه المزین الذی یستحسن ظاهره و لا حقیقة له و لا أصل غُرُوراً أی یغرونهم بذلک غرورا أو لیغروهم بذلک (1).

و قال الرازی اعلم أنه لا یجب أن یکون کل معصیة تصدر عن إنسان فإنها تکون بسبب وسوسة شیطان و إلا لزم التسلسل أو الدور(2)

فوجب الاعتراف بانتهاء هذه القبائح و المعاصی إلی قبیح أول و معصیة سابقة حصلت لا بوسوسة شیطان آخر إذا ثبت هذا فنقول إن أولئک الشیاطین کما أنهم یلقون الوساوس إلی الإنس و الجن فقد یوسوس بعضهم بعضا و للناس فیه مذاهب منهم من قال الأرواح إما فلکیة و إما أرضیة و الأرواح الأرضیة منها طیبة طاهرة(3)

و منها خبیثة قذرة شریرة تأمر بالمعاصی و القبائح و هم الشیاطین.

ثم إن تلک الأرواح الطیبة کما أنها تأمر الناس بالطاعات و الخیرات فکذلک قد یأمر بعضهم بعضا بالطاعات و الأرواح الخبیثة کما أنها تأمر الناس بالقبائح و المنکرات فکذلک قد یأمر بعضهم بعضا بتلک القبائح و الزیادة فیها و ما لم یحصل نوع من أنواع المناسبة بین النفوس البشریة و بین تلک الأرواح لم یحصل ذلک الانضمام بالنفوس البشریة و إذا کانت طاهرة نقیة عن الصفات الذمیمة کانت فی جنس الأرواح الخبیثة فتنتظم (4) إلیها.

ص: 150

ثم إن صفات الطهر کثیرة و صفات النقص و الخسران (1) کثیرة و بحسب کل نوع منها طوائف من البشر و طوائف من الأرواح الأرضیة.

و بحسب تلک المجانسة و المشابهة و المشاکلة ینضم الجنس إلی جنسه فإن کان ذلک فی أفعال الخیر کان الحاصل (2)

علیها ملکا و کان تقویة ذلک الخاطر إلهاما و إن کان فی باب الشر کان الحاصل (3)

علیها شیطانا و کان تقویة ذلک الخاطر وسوسة و یقال (4)

فلان یزخرف کلامه إذا زینه بالباطل و الکذب و کل شی ء حسن مموه فهو مزخرف.

و تحقیقه أن الإنسان ما لم یعتقد فی أمر من الأمور کونه مشتملا علی خیر راجح و نفع زائد فإنه لا یرغب فیه و لذلک سمی الفاعل المختار مختارا لکونه طالبا للخیر و النفع ثم إن کان هذا الاعتقاد مطابقا للمعتقد فهو الحق و الصدق و الإلهام و إن کان صادرا من الملک و إن لم یکن مطابقا للمعتقد فحینئذ یکون ظاهره مزینا لأنه فی اعتقاده سبب للنفع الزائد و الصلاح الراجح و یکون باطنه فاسدا لأن هذا الاعتقاد غیر مطابق للمعتقد فکان مزخرفا(5).

قوله تعالی وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ قال الطبرسی قدس سره یعنی علماء الکافرین و رؤساءهم المتمردین فی کفرهم لَیُوحُونَ أی یوحون و یشیرون إِلی أَوْلِیائِهِمْ الذین اتبعوهم من الکفار لِیُجادِلُوکُمْ فی استحلال المیتة و قال ابن عباس معناه و إن الشیاطین من الجن و هم إبلیس و جنوده لیوحون إلی أولیائهم من الإنس و الوحی إلقاء

ص: 151

المعنی إلی النفس من وجه خفی و هم یلقون الوسوسة إلی قلوب أهل الشرک (1)

قوله فَبِما أَغْوَیْتَنِی قیل أی خیبتنی من رحمتک و جنتک و قیل أی صرت سببا لغوایتی بأن أمرتنی بالسجود لآدم فغویت عنده و قیل أی أهلکتنی بلعنک إیای و قیل هذا جری علی اعتقاد إبلیس فإنه کان مجبرا لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ أی أرصد لهم لأقطع سبیلهم صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ أی دین الحق أو الأعم و هو منصوب علی الظرفیة و قیل تقدیره علی صراطک ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ إلخ أی من جمیع الجهات و بأی وجه أمکنه.

و قیل من جهة دنیاهم و آخرتهم و من جهة حسناتهم و سیئاتهم عن ابن عباس و غیره.

و حاصله أنی أزین لهم الدنیا و أخوفهم بالفقر و أقول لهم لا جنة و لا نار و لا بعث و لا حساب و أثبطهم عن الحسنات و أشغلهم عنها و أحبب إلیهم السیئات و أحثهم علیها قال ابن عباس و إنما لم یقل و من فوقهم لأن فوقهم جهة نزول الرحمة من السماء فلا سبیل له إلی ذلک و لم یقل من تحت أرجلهم لأن الإتیان منه موحش.

و قیل مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ و عَنْ أَیْمانِهِمْ من حیث یبصرون وَ مِنْ خَلْفِهِمْ و عَنْ شَمائِلِهِمْ من حیث لا یبصرون

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ مَعْنَاهُ أُهَوِّنُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ الْآخِرَةِ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ الْبُخْلِ بِهَا عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقَی لِوَرَثَتِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ أُفْسِدُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ دِینِهِمْ بِتَزْیِینِ الضَّلَالَةِ وَ تَحْسِینِ الشُّبْهَةِ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ بِتَحْبِیبِ اللَّذَّاتِ إِلَیْهِمْ وَ تَغْلِیبِ الشَّهَوَاتِ عَلَی قُلُوبِهِمْ (2).

و قال البیضاوی مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ من حیث یعلمون و یقدرون علی التحرز

ص: 152

عنه وَ مِنْ خَلْفِهِمْ من حیث لا یعلمون و لا یقدرون وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ من حیث یتیسر لهم أن یعلموا أو یتحرزوا و لکن لم یفعلوا لعدم تیقظهم و احتیاطهم و إنما عدی الفعل إلی الأولین بحرف الابتداء لأنه منهما متوجه إلیهم و إلی الآخرین بحرف المجاوزة لأن الآتی منهما کالمنحرف عنهم المار علی عرضهم و نظیره قولهم جلست عن یمینه وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ مطیعین و إنما قاله ظنا لقوله وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ لما رأی مبدأ الشر فیهم متعددا و مبدأ الخیر واحدا و قیل سمعه من الملائکة مَذْؤُماً أی مذموما مَدْحُوراً مطرودا(1).

و قال الرازی بعد ذکر بعض هذه الوجوه أما حکماء الإسلام فقد ذکروا فیها وجوها أخری.

أولها و هو الأشرف الأقوی أن فی البدن قوی أربعا هی الموجبة لفوات السعادات الروحانیة.

فإحداها القوة الخیالیة التی تجمع فیها صور المحسوسات و مثلها و هی موضوعة فی البطن المقدم من الدماغ و صور المحسوسات إنما ترد علیها من مقدمها و إلیه الإشارة بقوله مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ و القوة الثانیة القوة الوهمیة التی تحکم فی غیر المحسوسات بالأحکام المناسبة للمحسوسات و هی موضوعة فی البطن المؤخر من الدماغ و إلیه الإشارة بقوله وَ مِنْ خَلْفِهِمْ و القوة الثالثة الشهوة و هی موضوعة فی الکبد و هی یمین (2)

البدن و القوة الرابعة الغضب و هی موضوعة فی البطن الأیسر من القلب فهذه القوی الأربع هی التی تتولد منها أحوال توجب زوال السعادة الروحانیة و الشیاطین الخارجیة ما لم تستعن بشی ء من هذه القوی الأربع لم یقدر علی إلقاء الوسوسة فهذا هو السبب فی تعیین الجهات الأربع و هو وجه حقیقی شریف.

ص: 153

و ثانیها أن قوله لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ المراد منه الشبهات المبنیة علی التشبیه إما فی الذات و الصفات مثل شبه المجسمة و إما فی الأفعال مثل شبه المعتزلة فی التعدیل و التخویف و التحسین و التقبیح وَ مِنْ خَلْفِهِمْ المراد منه الشبهات الناشئة من التعطیل.

أما الأول فلأن الإنسان یشاهد هذه الجسمانیات و أحوالها و هی حاضرة بین یدیه فیعتقد أن الغائب یجب أن یکون مساویا لهذا الشاهد و هذا یوجب أن یکون مِنْ خَلْفِهِمْ کنایة عن التعطیل لأنه خلافه و أما قوله عَنْ أَیْمانِهِمْ فالمراد به الترغیب فی ترک المأمورات وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ الترغیب فی ترک المنهیات (1).

و ثالثها نقل عن شقیق أنه قال ما من صباح إلا و یأتینی الشیطان من الجهات الأربع من بین یدی و من خلفی و عن یمینی و عن شمالی أما بین یدی فیقول لا تخف فإن الله غفور رحیم فأقرأ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً(2) و أما من خلفی فیخوفنی من وقوع أولادی فی الفقر فأقرأ وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها(3) و أما من قبل یمینی فیأتینی من قبل النساء(4) فأقرأ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (5) و أما من قبل شمالی فیأتینی من قبل الشهوات فأقرأ وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ (6) ثم قال فالغرض منه أنه یبالغ فی إلقاء الوسوسة و لا یقصر فی وجه من الوجوه الممکنة.

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الشَّیْطَانَ قَعَدَ لِابْنِ آدَمَ بِطَرِیقِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ لَهُ تَدَعُ دِینَ آبَائِکَ فَعَصَاهُ فَأَسْلَمَ ثُمَّ قَعَدَ لَهُ بِطَرِیقِ الْهِجْرَةِ فَقَالَ لَهُ تَدَعُ دِیَارَکَ وَ تَتَغَرَّبُ فَعَصَاهُ وَ هَاجَرَ ثُمَّ قَعَدَ لَهُ بِطَرِیقِ الْجِهَادِ فَقَالَ لَهُ تُقَاتِلُ فَتُقْتَلُ فَیُقْسَمُ مَالُکَ وَ تُنْکَحُ

ص: 154

امْرَأَتُکَ فَعَصَاهُ فَقَاتَلَ.

فهذا الخبر یدل علی أن الشیطان لا یترک جهة من جهات الوسوسة إلا و یلقیها فی القلب.

فإن قیل فلم لم یذکر من فوقهم و من تحتهم.

قلنا أما فی التحقیق فقد ذکرنا أن القوی التی یتولد منها ما یوجب تفوت (1) السعادات الروحانیة فهی موضوعة فی هذه الجوانب الأربعة.

و أما فی الظاهر فیروی أن الشیطان لما قال هذا الکلام رقت قلوب الملائکة علی البشر فقالوا یا إلهنا کیف یتخلص الإنسان من الشیطان مع کونه مستولیا علیه من هذه الجهات الأربع فأوحی الله تعالی إلیهم أنه بقی للإنسان جهتان الفوق و التحت فإذا رفع یدیه إلی فوق فی الدعاء علی سبیل الخضوع أو وضع جبهته علی الأرض علی سبیل الخشوع غفرت له ذنب سبعین سنة.

و قال فی نکتة التعدیة بمن فی الأولین و بعن فی الآخرین قد ذکرنا(2) أن المراد من قوله مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ الخیال و الوهم و الضرر الناشی منهما هو حصول العقائد الباطلة و هو الکفر و من قوله عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ الشهوة و الغضب و ذلک هو المعصیة و لا شک أن الضرر الحاصل من الکفر لازم لأن عقابه دائم و أما الضرر الحاصل من المعصیة فسهل لأن عقابه منقطع فلهذا السبب خص هذین القسمین بکلمة عن تنبیها علی أن هذین القسمین فی اللزوم و الاتصال دون القسم الأول.

و قال فی وجه معرفة إبلیس کون أکثرهم غیر شاکرین إنه جعل للنفس تسع (3)

ص: 155

عشرة قوة و کلها تدعو النفس إلی اللذات الجسمانیة و الطیبات الشهوانیة فعشرة منها الحواس الظاهرة و الباطنة و اثنان الشهوة و الغضب و سبعة هی القوی الکامنة و هی الجاذبة و الماسکة و الهاضمة و الدافعة و الغاذیة و النامیة و المولدة فمجموعها تسعة عشر و هی بأسرها تدعو النفس إلی عالم الجسم و ترغبها فی طلب اللذات البدنیة و أما العقل فهو قوة واحدة و هی التی تدعو النفس إلی عبادة الله تعالی و طلب السعادة الروحانیة و لا شک أن استیلاء تسع عشرة قوة أکمل من استیلاء القوة الواحدة(1).

قوله تعالی إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ قال الطبرسی رحمه الله أی نسله یدل علیه قوله أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِی و قیل جنوده و أتباعه من الجن و الشیاطین مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ قال ابن عباس إن الله تعالی جعلهم یجرون من بنی آدم مجری الدم و صدور بنی آدم مساکن لهم کما قال الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ فهم یرون بنی آدم و بنو آدم لا یرونهم (2)

و إنما لا یراهم البشر لأن أجسامهم شفافة لطیفة یحتاج فی رؤیتها إلی فضل شعاع.

و قال أبو بکر بن الإخشید و أبو الهذیل یجوز أن یمکنهم الله سبحانه فیتکثفوا فیراهم حینئذ من یحضرهم و إلیه ذهب علی بن عیسی و قال إنهم ممکنون من ذلک و هو الذی نصره الشیخ المفید أبو عبد الله قال الشیخ أبو جعفر قدس الله روحه و هو الأقوی عندی و قال الجبائی لا یجوز أن یری الشیاطین و الجن لأن الله تعالی قال لا تَرَوْنَهُمْ و إنما یجوز أن یروا فی زمن الأنبیاء علیهم السلام بأن یکثف الله أجسادهم علما(3)

للأنبیاء کما یجوز أن یری الناس الملائکة فی زمن الأنبیاء إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ أی حکمنا بذلک لأنهم یتناصرون علی الباطل (4).

و قال الرازی قال أصحابنا إنهم یرون الإنسان لأنه تعالی خلق فی عیونهم

ص: 156

إدراکا و الإنس لا یرونهم لأنه تعالی لم یخلق هذا الإدراک فی عیون الإنس و قالت المعتزلة الوجه فی أن الإنس لا یرون الجن لرقة أجسام الجن (1) و لطافتها و الوجه فی رؤیة الجن للإنس کثافة أجسام الإنس و الوجه فی أن یری بعض الجن بعضا أن الله تعالی یقوی شعاع أبصار الجن و یزید فیه و لو زاد الله فی قوة(2)

بصرنا لرأیناهم کما یری بعضهم بعضا و لو أنه تعالی کثف أجسامهم و بقیت أبصارنا علی هذه الحالة لرأیناهم.

فعلی هذا کون الإنس مبصرا للجن موقوف عند المعتزلة إما علی ازدیاد کثافة أجسام الجن أو علی ازدیاد قوة أبصار الإنس و قوله تعالی مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ یدل علی أن الإنس لا یرون الجن لأن قوله مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ یدل علی أن الإنس لا یرون الجن لأن قوله مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ یتناول أوقات الاستقبال من غیر تخصیص قال بعض العلماء لو قدر الجن علی تغیر(3)

صور أنفسهم بأی صورة شاءوا أو أرادوا لوجب أن ترتفع الثقة عن معرفة الناس فلعل هذا الذی نشاهده و حکم (4) علیه بأنه ولدی أو زوجتی جنی صور نفسه بصورة ولدی أو زوجتی.

و علی هذا التقدیر یرتفع الوثوق عن معرفة الأشخاص و أیضا فلو کانوا قادرین علی تخبیط الناس و إزالة العقل مع أنه تعالی بین العداوة الشدیدة بینهم و بین الإنس فلم لا یفعلون ذلک فی حق أکثر البشر و فی حق العلماء و الأفاضل و الزهاد لأن هذه العداوة بینهم و بین العلماء و الزهاد أکثر و أقوی و لما لم یوجد شی ء من ذلک ثبت أنه لا قدرة لهم علی البشر بوجه من الوجوه و یتأکد هذا بقوله ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ

ص: 157

مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی قال مجاهد قال إبلیس أعطنا(1) أربع خصال نری و لا نری و نخرج من تحت الثری و یعود شیخنا فتی (2).

قوله تعالی وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ قال الطبرسی قدس سره معناه یا محمد إن نالک من الشیطان وسوسة فی القلب.

و النزغ الإزعاج بالإغواء(3)

و أکثر ما یکون ذلک عند الغضب و أصله الإزعاج بالحرکة.

و قیل النزغ الفساد و منه نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی أی أفسد قال الزجاج النزغ أدنی حرکة تکون و من الشیطان أدنی وسوسة فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ أی سل الله عز اسمه أن یعیذک منه إِنَّهُ سَمِیعٌ للمسموعات عَلِیمٌ بالخفیات.

و قیل سمیع لدعائک علیم بما عرض لک و قیل النزغ أول الوسوسة و المس لا یکون إلا بعد التمکن و لذلک فصل الله سبحانه بین النبی و غیره فقال للنبی صلی الله علیه و آله وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ و قال للناس إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ معناه إذا وسوس إلیهم الشیطان و أغراهم بمعاصیه تَذَکَّرُوا ما علیهم من العقاب بذلک فیجتنبونه و یترکونه قال الحسن یعنی إذا طاف علیهم الشیطان بوساوسه و قال ابن جبیر هو الرجل یغضب الغضبة فیتذکر و یکظم غیظه و قیل طائف غضب و طیف جنون و قیل معناهما واحد فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ للرشد وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِ معناه و إخوان المشرکین من شیاطین الجن و الإنس یمدونهم فی الضلال و المعاصی أی یزیدونهم فیه و یزینون لهم ما هم فیه ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ ثم لا یکفون یعنی الشیاطین عن استغوائهم و لا یرحمونهم و قیل معناه و إخوان الشیاطین من الکفار یمدهم الشیاطین فی الغی ثم لا یقصرون هؤلاء(4)

کما یقصر الذین اتقوا و قیل معناه ثم لا یقصر

ص: 158

الشیاطین عن إغوائهم و لا یقصرونهم عن ارتکاب الفواحش (1) و قال رحمه الله فی قوله سبحانه وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ أی و اذکروا إذ زین الشیطان للمشرکین أعمالهم أی حسنها فی نفوسهم و ذلک أن إبلیس حسن لقریش مسیرهم إلی بدر لقتال النبی صلی الله علیه و آله وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ أی لا یغلبکم أحد من الناس لکثرة عددکم و قوتکم وَ إِنِّی مع ذلک جارٌ لَکُمْ أی ناصر لکم و دافع عنکم السوء و إنی عاقد لکم (2)

عقد الأمان من عدوکم فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ أی التقت الفرقتان نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ أی رجع القهقری منهزما وراءه وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ أی رجعت عما ضمنت لکم من الأمان و السلامة لأنی أری من الملائکة الذین جاءوا لنصر المسلمین ما لا تَرَوْنَ و کان إبلیس یعرف الملائکة و هم کانوا یعرفونه إِنِّی أَخافُ اللَّهَ أی أخاف عذاب الله علی أیدی من أراهم وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ لا یطاق عقابه.

أقول

ثم ذکر رحمه الله کیفیة ظهور الشیطان لهم کما ذکرناه فی باب قصة بدر ثم قال و رأیت فی کلام الشیخ المفید أبی عبد الله محمد بن محمد بن النعمان رحمه الله أنه یجوز أن یقدر الله تعالی الجن و من جری مجراهم علی أن یتجمعوا و یعتمدوا ببعض جواهرهم علی بعض حتی یتمکن الناس من رؤیتهم و یتشبهوا بغیرهم من أنواع الحیوان لأن أجسامهم من الرقة علی ما یمکن ذلک فیها و قد وجدنا الإنسان یجمع الهوی و یفرقه و یغیر صور الأجسام الرخوة ضروبا من التغییر و أعیانها لم تزد و لم تنقص و قد استفاض الخبر بأن إبلیس تراءی لأهل دار الندوة فی صورة شیخ من أهل نجد و حضر یوم بدر فی صورة سراقة و أن جبرئیل علیه السلام ظهر لأصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فی صورة دحیة الکلبی قال و غیر محال أیضا أن یغیر الله صورهم و یکثفها فی بعض الأحوال فیراهم

ص: 159

الناس لضرب من الامتحان (1).

و قال الرازی فی قوله تعالی وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فی کیفیة هذا التزیین وجهان.

الأول أن الشیطان زین بوسوسته من غیر أن یتحول فی صورة إنسان و هو قول الحسن و الأصم.

الثانی أنه ظهر فی صورة إنسان قالوا إن المشرکین حین أرادوا المسیر إلی بدر خافوا من بنی بکر بن کنانة لأنهم کانوا قتلوا منهم واحدا فلم یأمنوا أن یأتوهم من ورائهم فتصور لهم إبلیس بصورة سراقة بن مالک بن جعشم من بنی بکر بن کنانة و کان من أشرافهم فی جند من الشیاطین و معه رایة وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ و إنی مجیرکم من بنی کنانة و لما رأی إبلیس الملائکة تنزل نکص (2).

و قیل کانت یده فی ید الحارث بن هشام فلما نکص قال له الحارث أ تخذلنا فی هذه الحال فقال إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ و دفع فی صدر الحارث و انهزموا و فی هذه القصة سؤالات.

الأول ما الفائدة فی تغییر صورة إبلیس إلی صورة سراقة.

و الجواب فیه معجزة عظیمة للرسول و ذلک لأن کفار قریش لما رجعوا إلی مکة قالوا هزم الناس سراقة فقال (3)

ما شعرت بمسیرکم حتی بلغتنی هزیمتکم فعند ذلک تبین للقوم أن ذلک الشخص ما کان سراقة بل کان شیطانا.

الثانی أنه تعالی لما غیر صورته إلی صورة البشر فما بقی شیطانا بل صار بشرا.

و الجواب لا نسلم فإن الإنسان إنما کان إنسانا بجوهر نفسه الناطقة و نفوس الشیاطین مخالفة لنفوس البشر فلم یلزم من تغییر الصورة تغییر الحقیقة و هذا الباب أحد الدلائل السمعیة علی أن الإنسان لیس إنسانا بحسب بنیته الظاهرة و صورته

ص: 160

المخصوصة(1)

إلی آخر کلامه فی هذا المقام.

قوله تعالی مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی فی الکشاف نزغ أفسد بیننا و أغری و أصله من نخس الرائض الدابة و حملها علی الجری (2).

قوله تعالی وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ قال الرازی قال المفسرون إذا استقر أهل الجنة فی الجنة و أهل النار فی النار فیشرع الناس فی لوم إبلیس (3)

و تقریعه فیقوم فیما بینهم خطیبا و یقول ما أخبر الله تعالی عنه بقوله وَ قالَ الشَّیْطانُ و قیل إن المراد لما انقضت المحاسبة و الأول أولی و المراد بالشیطان إبلیس

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَنَّهُ إِذَا جَمَعَ اللَّهُ الْخَلْقَ وَ قَضَی الْأَمْرَ بَیْنَهُمْ (4)

یَقُولُ الْکَافِرُ قَدْ وَجَدَ الْمُسْلِمُونَ مَنْ شَفَعَ لَهُمْ (5)

فَمَنْ یَشْفَعُ لَنَا مَا هُوَ إِلَّا إِبْلِیسُ هُوَ الَّذِی أَضَلَّنَا فَیَأْتُونَهُ وَ یَسْأَلُونَهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَقُولُ هَذَا الْقَوْلَ (6).

إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِ هو البعث و الجزاء علی الأعمال فوفی لکم وَ وَعَدْتُکُمْ خلاف ذلک فَأَخْلَفْتُکُمْ و تقدیر الکلام (7) أن النفس تدعو إلی هذه الأحوال الدنیویة و لا تتصور کیفیة السعادات الأخرویة و الکلمات النفسانیة و الله یدعو إلیها و یرغب فیها کما قال وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی (8) و قوله وَعْدَ الْحَقِ من قبیل إضافة الشی ء إلی

ص: 161

نعته (1)

کقوله حَبَّ الْحَصِیدِ(2) و أما قوله ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ أی قدرة و مکنة و تسلط و قهر فأقهرکم علی الکفر و المعاصی و ألجئکم إلیها إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ إلا دعائی إلیکم إلی الضلالة(3) بوسوستی و تزیینی و الاستثناء منقطع أو متصل لأن قدرة الإنسان علی حمل الغیر علی عمل من الأعمال تارة تکون بالقهر و القسر و تارة تکون بتقویة الداعیة فی قلبه بإلقاء الوساوس إلیه فهذا نوع من أنواع التسلیط(4) إلا أن ظاهر هذه الآیة یدل علی أن الشیطان لا قدرة له علی تصریع الإنسان و لا علی تعویج أعضائه و جوارحه و لا علی إزالة العقل عنه کما تقوله العوام و الحشویة ثم قال فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ یعنی ما کان منی إلا الدعاء و الوسوسة و کنتم سمعتم دلائل الله و شاهدتم مجی ء أنبیاء الله فکان من الواجب علیکم أن لا تغتروا بقولی و لا تلتفتوا إلی فلما رجحتم قولی علی الدلائل الظاهرة کان اللوم علیکم لا علی فی هذا الباب.

و فی هذه الآیة مسألتان الأولی قالت المعتزلة هذه الآیة تدل علی أشیاء الأول أنه لو کان الکفر و المعصیة من الله تعالی لوجب أن یقال فلا تلومونی و لا علی أنفسکم فإن الله قضی علیکم الکفر و أجبرکم علیه.

و الثانی ظاهر هذه الآیة تدل علی أن الشیطان لا قدرة له علی تصریع الإنسان و علی تعویج أعضائه و لا علی إزالة العقل عنه کما تقوله العوام و الحشویة.

و الثالث هذه الآیة تدل علی أن الإنسان لا یجوز ذمه و لومه و عقابه بسبب فعل الغیر و عند هذا یظهر أنه لا یجوز عقاب أولاد الکفار بسبب کفر آبائهم.

و أجاب بعض الأصحاب عن هذه الوجوه بأن هذا قول الشیطان فلا یجوز التمسک

ص: 162

به و أجاب الخصم عنه بأنه لو کان هذا القول منه باطلا لبین الله تعالی بطلانه و أظهر إنکاره و أیضا أی فائدة فی ذکر هذا الکلام الباطل و القول الفاسد أ لا تری أن قوله إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ کلام حق و قوله وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ قول حق بدلیل قوله إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ الثانیة هذه الآیة تدل علی أن الشیطان الأصلی هو النفس و ذلک لأن الشیطان بین أنه ما أتی إلا بالوسوسة فلو لا المیل الحاصل بسبب الشهوة و الغضب و الوهم و الخیال لم یکن لوسوسته تأثیر البتة فدل هذا علی أن الشیطان الأصلی هو النفس.

فإن قال قائل بینوا لنا حقیقة الوسوسة.

قلنا الفعل إنما یصدر عن الإنسان لحصول (1)

أمور أربعة یترتب بعضها علی البعض ترتیبا لازما طبیعیا.

**[ترجمه]«لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» بیضاوی در تفسیرش گفته یعنی هواپرستی نکنید تا حرام خدا را حلال و برعکس حالال او را حرام کنید. «إنّه لکم عدوٌّ مُبینٌ) «همانا او دشمن آشکار شماست» و نشانه دشمنی او در نزد افراد با بصیرت آشکار است، هرچند او در ربابر کسی که می خواهد او را بفریبد، اظهار دوستی می کند. به همین سبب خداوند او را در آیه (أولیائُهمُ الطاغوتُ) ولی(دوست) می خواند.

«إنَّما یأمرکم بالسّوء و الفحشاء» در واقع بیانگر دشمنی او و وجوب دوری از تبعیت و پیروی از اوست (و برای تزیین و برانگیختن آنان به انجام بدی و شر و منحرف ساختن ذهن آنان و تحقیر شأنشان آن را عاریه گرفته است. و السوء و الفحشاء یعنی آن چیزی است که عقل زشت داند و شرع قبیح شمارد و عطف به سبب اختلاف دو وصف است، بنابراین بد است چون عقل از آن غمگین شود و هرزه گی است چون شرع آن را بد شمرده و زشت دانسته است.

و گفتند سوء همه زشتی ها را شامل می شود، و هرزگی شامل گناهان کبیره ای است که زشتی آن از حد و اندازه فزون است.

و گفته اند: نخست آن است که حدی ندارد، و دوم آن که در شرع حدی دارد{و أن تقولوا علی الله ما لا تعلمون}مانند این که برای خدا شریکی قائل شوید، و یا اینکه حرام خدا را حلال و حلال او را حرام کنیم - . انوار التنزیل 1 : 128 - .

رازی می گوید: بدان که فرمان و وسوسه شیطان همان خاطره های دل ما است و مردم در باره آنها چند وجه مختلف ذکر کرده اند:

1.

در مورد ماهیت آن اختلاف نظر کرده اند: برخی گفتند حروف و اصواتی نهانی اند، فلاسفه گفته اند آن ها تصور و تخیل سخن اند که شبیه اند به صورتی که در آینه نقش بندد، زیرا این صور تا اندازه ای مانند اشیاء است، گرچه از هر جهت مانند هم نیستند، ممکن است کسی بگوید: که آیا صورت خیالی این حروف به خود این حروف در حرف بودن شباهت دارند یا نه؟ در صورت نخست خود همان حروفند و همین می شود که خاطره ها اصوات و حروفی نهانی اند و در غیر این صورت اصلا حروف نیستند و آنچه من نزد خود یابم این است که حروف و اصواتی منظم اند همانند نظم خارجی آنها، و شخص عرب زبان در دل خود به همان زبان عربی سخن می گوید، و عجمی نیز به زبان عجمی و تصورات این حروف و توالی آنها نیز مانند خارج به دنبال هم اند. از این رو ثابت می شود که خاطره ها، حروف و اصواتی نهان اند.

2.

این خاطره ها کار چه کسی است؟

بنا بر اصل مسلم ما که هر پدیده کار خداست جواب روشن است. ولی معتزله که این اصل کلی را نمی پذیرند، چنین نگویند علاوه بر این متکلم نزد آن ها سخن ساز است و اگر سخن ساز خاطره ها همه خدا باشد با اینکه دروغ هم دارند لازم آید که خداوند بدان متصف شود حال آنکه خدا از آن برتر است. و نیز نمی شود گفت سخن ساز درونی خود بنده است زیرا بسا از آنها بدش آید و تلاش کند که نباشند، هرچند چنین امری اتفاق نمی افتد و بلکه بدنبال هم آیند از این رو نیازمند یک شیء دیگری هستیم، که آنها را بسازد. و آن یا فرشته است یا شیطان و شاید این دو در پایان ترین نقطه مغز یا دل سخن سازی کنند تا جائیکه حتی اگر کسی سخت کر باشد آنها را بشنود.

و اگر بگوییم: سخن فرشته یا شیطان است و اینها وجود قائم به ذات و لا مکان اند.

بعید نیست چنین کارهایی بتوانند و اگر بگوییم جسم لطیف اند و درون بشر فرو نروند بعید نیست که بتوانند سخن را بدرون او رسانند و میتوان گفت چنان لطیف اند که می توانند به درون آدمی نفوذ کنند و سخن را به دل و مغز رسانند، و با وجود لطافتی که دارند ترکیب آنها محکم و بهم پیوسته و جدا نشدنی است و با فرو رفتن به درون آدمی از هم نپاشند و دلیلی بر فساد هیچ کدام از این احتمالات نیست. و شناخت حقیقت آنها با خداست و دلیل الهام فرشته ها به خوبی در سخن خداوند متعال است «إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلیَ الْمَلَئکَةِ أَنیّ ِ مَعَکُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِینَ ءَامَنُواْ - . الانفال / 12 - »{نگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی می کرد که من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آورده اند ثابت قدم بدارید} یعنی پایداری را به آن ها الهام کنید.

و سخن پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله که می فرماید: « برای شیطان تماسی با فرزند آدم است وبرای فرشته نیزتماسی با اوست » نیز بر همین امر دلالت دارد.

و در حدیث آمده است که چون نوزادی برای آدمی به دنیا آید، ابلیس شیطانی را قرین او سازد و خداوند فرشته ای، شیطان بر گوش چپ دلش نشیند و فرشته بر گوشه راست دلش و هر دو او را دعوت کنند.

برخی از صوفیه و فلاسفه فرشته خیر خواه را به نیروی خرد شیطان بدخواه را به نیروی شهوت و خشم اند، و آیه پیشین بر این امر دلالت دارد که شیطان جز به زشتیها دعوت نکند، چون کلمه انما بر حصر دلالت می کند، عارفی گفته است که چه بسا شیطان هم به نیکی دعوت کند، البته به قصد این که از آن به بدی کشاند. و این امر به چند صورت است. یا اینکه او را از بهتر به فروتر که آسان است، کشاند، یا از آسان به بهترِ دشوار سوق دهد تا از رنج و سختی او را از اطاعت متنفر سازد - . تفسیر الرازی 5 : 4 و 5 - .

و رازی پیرامون سخن خدا تعالی «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ» می گوید: درباره شیطان اختلاف است در قولی ابلیس است و در قولی سائر شیاطین و در قولی شیاطین جن و انس، و در قولی نفس اماره به بدی، و لفظ وعده در مورد بدی هم بکار می رود که ممکن است بر سبیل تهکم باشد، سخن در باره وسوسه در استعاذه گذشت.

و ابن مسعود روایت می کند که شیطان را یک دل افکنی (وسوسه) است و آن دور کردن از نیکی است و فرشته را یک دل افکنی است که نوید به نیکی است، هر که آن را در خود یابد بداند از خداست، و هر که مورد نخست را در خود یافت از شیطان رجیم به خدا پناه برد. و این آیه را خواند، و حسن از یکی مهاجران روایت کرده است که: هر که را خوش آید که بداند شیطان چه جایگاهی در وجودش دارد، بیندیشد که رغبتش در کار زشت چه اندازه است.

فحشاء بخل است و فاحش در کلام عرب بخیل را گویند - .

تفسیر الرازی 7 : 68 و 69 - . و در باره سخن خداوند متعال «إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِ» گفته شده است که: تخبط پریشان کاری است و تخبط شیطان اختلال روانی یا دیوانگی است که آن را شیطان زده گی گویند، و مسّ یعنی دیوانگی، و دیوانه را ممسوس گویند و اصل مس با دست است و گویا شیطان دست کشد به آدمی و او را دیوانه کند و تخبط این است که او را لگد کند لذا گیج و حیران شود، بنابراین تخبط با پا است و جنون با دست کشیدن.

جبائی گفته است: مردم گویند غش کردن از آن روست که شیطان به او دست مالیده و او را به خاک افکنده است. اما این باطل است، زیرا نیروی شیطان سست است و نمی تواند مردم را به زمین افکند و بکشد. و امور مختلفی بر این واقعیت دلالت دارد.

1.

حکایت خدا متعال از شیطان که « وَ ما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی - . ابراهیم / 22 - »{و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید» این آیه صریحا بر این امر دلالت دراد که شیطان توانائی انداختن و کشتن و آزار ندارد}.

2.

شیطان یا جسمی انباشته و تیره است یا جسمی لطیف، در حالت نخست باید دیده شود و به چشم آید زیرا اگر چنین باشد و دیده نشود، رواست که در حضور ما خورشیدها و رعدها و برقها و کوهها باشند و ما آنها را نبینیم و این نادانی بزرگی است. و اگر جسمی لطیف باشد مانند هوا نمی تواند از چنان توان و نیرویی برخوردار باشد که بتواند آدمی را بیندازد و بکشد.

3.

اگر شیطان بتواند آدمی را بیندازد و بکشد می تواند کار معجزه پیغمبران کند و این امر در واقع نوعی طعن در نبوت است .

4.

اگر چنین توانی دارد چرا همه مؤمنان را نمی کشد و سرگردان نمی کند با وجود شدت دشمنی که با اهل ایمان دارد؟ و چرا اموال آنها را به زور نمی برد و احوالشان را تباه نمی کند و اسرارشان را فاش نمی کند و خردشان را نمی رباید؟ حال آنکه همه اینها فاسد است.

دلیل معتقدان به اینکه شیطان به همه امور فوق توانا است از دو وجه است.

1.

آنچه نقل شده مبنی بر اینکه شیاطین در زمان سلیمان علیه السّلام کارهای خارق العاده ای می کردند چنانچه خدا از آنها حکایت کرده که«[آن متخصّصان] برای او هر چه می خواست: از نمازخانه ها و مجسّمه ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه ها و دیگهای چسبیده به زمین می ساختند». جوابش این است که خداوند در زمان سلیمان آنها را تنومند و توانا کرده بود.

2.

همین آیه «یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِ» صریحا دلالت دارد بر اینکه دیوانگی از اثر شیطان است و لمس او سبب آن است.

و جوابش این است که شیطان با وسوسه او را مس کند و آزار دهد تا غش کند چنانچه در باره ایوب فرموده «که: «شیطان مرا به رنج و عذاب مبتلا کرد» و همانا غش به همراه این وسوسه پدید می آید، که فرد به ناچار به همراه این وسوسه غش می کند، همانطور که انسان ترسو در جای تنها هراس کند.

از این رو این سردرگمی در انسانهای فاضل و صاحبان حزم و خرد یافت نمی شود، و همانا در کسی که مزاجی ناقص و یاخللی در مغز دارد ، پدید می آید، این خلاصه سخن جبائی در این باب است.

قفال وجه دیگری ذکر کرده است و آن اینکه این تعبیر نوعی هم سویی با مردم است که غش را به شیطان و جن نسبت دهند و نیز چون خواهند چیزی را زشت جلوه دهند آن را به شیطان نسبت دهند چنانچه خدا فرموده «میوه اش گویی چون کلّه های شیاطین است».

و طبرسی- قدس سره – می گوید: این تعبیر بر سبیل تشبیه است، زیرا شیطان در واقع آدمی را به غش نیندازد ولی کسی که خلط سوداء بر او غلبه کند و ناتوان شود، چه بسا شیطان چیزهای هراسناکی به خیالش آورد و او را وسوسه کند و خدا او را به غش اندازد و آن را بر سبیل مجاز به شیطان نسبت دهند، چون همراه وسوسه او باشد. این روایت از جبائی است.

و گفته اند: غش می تواند تنها در برخی مردم کار شیطان باشد نه در همه، ابی هذیل و ابن اخشید گفته اند: چون ظاهر قرآن بر آن گواه است و از نظر عقل غیرممکن نیست و خدا شیطان را از این کار باز ندارد یا برای امتحان برخی از مردم و یا کیفر گناهانی که کرده و توبه نکرده اند. چنانچه برخی مردم را بر برخی دیگر غالب شده، و اموال او را تصرف می کند، حال آنکه خداوند از چنین امری جلوگیری نمی کند - . مجمع البیان 2 : 389 - .

«وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ» بیضاوی در تفسیر آن می گوید: او را به تو پناه می دهم، «رجیم»، یعنی رانده شده و رجم در اصل یعنی: سنگ پرتاب کردن است. از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله نقل شده است که «هیچ نوزادی به دنیا نمی آید مگر اینکه در هنگام تولد شیطان بر او را دست می کشد پس این نوزاد تازه متولد شده از اینکه شیطان به او دست زده بلند گریه می کند و فریاد می زند مگر مریم و فرزندش حضرت عیسی سلام الله علیه» یعنی شیطان در گمراه کردن هر نوزادی طمع اثر بخشی دارد جز مریم و زاده اش که خداوند متعال به برکت این استعاذه او را از آن نگه داشت - . انوار التنزیل 1 : 203 - .

«در واقع، این شیطان است که دوستانش را می ترساند» رازی در تفسیر این آیه می گوید: «الشیطان» خبر است برای «ذلکم» یعنی باز دارنده از جهاد شیطان است. «یخوف الاولیاء» جمله مستأنفه و در واقع بیان شیطنت اوست. یا «الشیطان» صفت برای اسم اشاره است، و یخوف خبر آن. و مقصود از شیطان همان کاروان است. نعیم بن مسعود می گوید: به سبب سرکشی و تمرد در کفر او را شیطان خوانده اند، مانند سخن خداوند «شیاطین الانس و الجن» و گفته شده: همانا این شیطان است که پیروان خود را با سخنان و شایعات بی اساس می ترساند - . تفسیر الرازی 9 : 102 - .

و درباره سخن خداوند «کید شیطان ناتوان است» می گوید: چون خدا یاور پیروان خود است و شیطان یاور پیروان خود است و بدون شک یاری شیطان سست است در مقابل یاری خدای سبحان، آیا نبینی که اهل خیر و دیانت، نام و آوازه پسندیده شان در صفحه روزگار باقی می ماند هرچند در زندگی درویش و زبون باشند، و پادشاهان و زورگویان چون بمیرند نابود شوند و رسم و ستمشان در جهان نپاید. «الکید» یعنی نیرنگ کوششی است که بر زیان دیگری به طور پوشیده و خفی انجام می شود، فایده دخول «کان» تاکیدِ ضعف حیله شیطان است. یعنی نیرنگ شیطان همیشه متصف به ضعف و سست بوده است - . تفسیر الرازی 10 : 184 - .

بیضاوی می گوید: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ» به وسیله ارسال پیامبر و نزول کتاب، . با کفر و گمراهی از شیطان پیروی می کردید جز اندکی که به فضل حق به عقل خود رهبری شدند و پیرو شیطان نشدند. مانند زید بن نفیل و ورقة بن نوفل - . انوار التنزیل 1 : 291 - .

و درباره سخن خدا «[مشرکان]، به جای او، جز بتهای مادینه را [به دعا] نمی خوانند» می گوید: مقصود لات و عزّی و مناة و مانند آن ها است. چون هر عشیره بتی داشت که می پرستیدند و آن را ماده فلان عشیره می نامیدند. یا به سبب اینکه نامشان مؤنث بوده و یا اینکه چون جماداند و جامدات مؤنث اند زیرا همانند مؤنث ها اثر پذیر اند و شاید هم خدا این نام را برآن ها نهاده است برای آگهی با اینکه چیزی را می پرستید که آن را مؤنث نامیده اید و اثر پذیر است و اثر ندارد و باید معبود برعکس باشد و این دلیل نهایت نادانی و فرط حماقت آن ها است.

و گفته اند: مقصود فرشته ها هستند که آن ها را دختران خدا می خواندند و با پرستش آن ها در حقیقت شیطان و مریدی را می پرستیدند که آن ها را به آن واداشته بود و در واقع عبادت آن ها در حقیقت عبادت آن مرید بود. و المارود و المرید: یعنی بی خیری که آرزوهای بیهوده در دل اندازد. این ترکیب در اصل برای ملابست است مانند: صرح ممرّد، و غلام أمرد. و شجرة مرداء برای درختی که برگهای آن پخش و پلا شده است. «لعنة الله» صفت دوم شیطان است و عبارت « و قال لاتّخذن من عبادک نصیباً مفروضا» بدان عطف شده است. یعنی: شیطانا مریداً. و جمع بین لعنة الله و این سخن بر شدت عدوات شیطان نسبت به مردم اشاره دارد.

و آن ها را از راه حق گمراه خواهم کرد، و به آرزوهای باطل و دور و دراز مشغول خواهم ساخت،. مانند عمر دراز و نبودن بعث و عقاب. و آن ها را وادار کنم تا گوش چهارپایان را بشکافند و آن را که خدا حلال کرده، حرام کنند چون عرب با ماده شتران و گوسفندان در شرائطی چنین می کردند که آن ها را بحیره و سائبه می گفتند. و این امر اشاره دارد به حرمت همه آنچه را که خداوند حلال کرده است. نقص آنچه خدا بالفعل یا بالقوه کامل آفریده است. (مانند خایه کشیدن از مرد و کودک).

«و آن ها را وادار می کنم که آفرینش خدا را دگرگون سازند» از هدفش در صورت یا وصفی. و گفته اند اموری مانند کندن چشم و خایه کشیدن از بنده و دندان سائیدن و خالکوبی و لواط و مساحقه و مانند آن را شامل می شود. و نیز پرستش خورشید و ماه و دگرگون کردن فطرت اسلام و بکار بردن اعضاء و قوی در کاری که سود نفسانی ندارد و مایه تقرب به خداوند نیست را نیز فرا می گیرد. و عام بودن لفظ از هر گونه خایه کشی منع کند ولی فقهاء اخته کردن بهائم را برای نیاز جایز شمرده اند. و این چهار جمله نقل از شیطان است که یا آنها را گفته و یا عملا انجام داده است.

«و من یتخذ الشیطان ولیاً من دون الله» با ترجیح دادن آنچه شیطان بدان فرا می خواند بر آنچه خداوند بدان امر کرده است، و با سرپیچی از فرمان خداوند و پیروی از شیطان «در حقیقت دچار خسران بزرگی شده است» زیرا سرمایه خود را تباه ساخته و به جایگاهی در بهشت را به مکانی در جهنم معاوضه کرده است. و شیطان به آنها وعده چیزی را می دهد که هرگز آن را انجام نمی دهد، و آن ها را به چیزی آزمند می سازد که بدان نخواهند رسید. « وما یعد الشیطان إلّا غرور» و آن سودمند جلوه دادن چیزی مضر است. و این وعده یا از طریق ذهن های فاسد و یا زبان دوستان و پیروانش صورت می گیرد که «و لا یجدون عنها محیصاً» معدلاً و مهرباً( که آنها جز تبعیت از او نمی یابند هیچ چاره » و جایگزین و مفری - . انوار التنزیل 1 : 303 و 304 - .

رازی پس از بیان سخن مفسران می گوید: وجه دیگری که برای تفسیر این آیه در اینجا به ذهنم خطور می کند، تاویل این آیه بنابر معنای آن است. و آن این که از معنای آیه چنین برآید که زیان مندی به 3 وجه است.

1. پریشانی

2- کاستی

3- نابودی،

و شیطان مدعی شده که اکثر مردم را در دین زیانبار و بیمار کند. و آن مفهوم «آن ها را آرزومند کنم» است. و این بیماری یا به پریشانی است یا کاستی یا نابودی.

اما پریشانی که بدان اشاره کرده است با عبارت «آن ها را آرزومند کنم». به این سبب است که آرزومند عقل و اندیشه خود را با بکار گیری انواع لطایف و حیل به منظور به دست آوردن چیز دلخواه خود و دفع خشم خود بکار می گیرد. و این یک بیماری روحی از نوع پریشانی است.

و اما کاستی را که به آن اشاره کرده با عبارت «آن ها را وادار می کنیم گوش چهارپایان خود را بشکافند». و این خود کاستی است زیرا آدمی وقتی که تمام تلاش خود را برای بدست آوردن دنیا بکار می برد، در طلب آخرت سست می شود.

و اما نابودی که به آن اشاره کرده با عبارت « آفرینش خدا را دگرگون سازند » در این است که دگرگونی بطلان وصف نخست را در وهله اول موجب می شود، و معلوم است کسی که دنبال کامجوئی این دنیا است و از سعادت روحی روگردان است، پیوسته رغبت به دنیا و نفرت از آخرت در دلش فزون گردد تا دلش از یاد آخرت یکباره دگرگون گردد و هیچ به یاد آخرت نباشد و دنیاپرستی از آن محو نگردد و هر چه کند و گوید تنها برای دنیا باشد. و این مایه دگرگونی آفرینش است، زیرا ارواح آدمی به این جهان گذرا آمده اند و پیش به سوی قیامت در حرکت اند. و چون معاد را از یاد برد و به این جهان محسوس که به ناچار نابود و نیست شود، دل بندد، آفرینش خود را دگرگون کرده است. چنانچه خدا وند فرموده «نباشید مانند آنان که فراموش کردند خدا را و خدا به فراموشی خودشان دچار کرد» و نیز فرموده «در حقیقت، چشمها کور نیست لیکن دلهایی که در سینه هاست کور است». - . تفسیر الرازی 11 : 49 و 50 -

و در باره سخن خداوند «إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ- تا آخر- گفته است: راه دشمنی در می خواری است که معمولا هر که بنوشد با دسته ای این کار را انجام دهد، و هدفش انس با دوستان و لذت بردن از گفتگو و مجالست با آن ها است و نیز هدف او از این اجتماع ایجاد مهرورزی و محبت است، ولی بیشتر به دشمنی و نفرت انجامد زیرا می خرد آدمی را نابود کند و شهوت و غضب را برانگیزد و خرد دیگر جلودار آن ها نباشد، و چون آن دو غالب شوند، ستیزه میان دوستان بالا گیرد و به زدن و کشتن و دشنام کشد و در نتیجه مایه دشمنی و کینه توزی گردد.

و اما قمار به ازای هر رفع نیاز از نیازمندان به زیان توانگران منجر می شود، چون کسی که در قمار باخت به امید اینکه ببرد و زیان خود را جبران کند، بدان آزمند گردد، و بسا که دنبال آن را بگیرد تا پاک باخته شود تا آنجا که ریش و خاندان و فرزند را به قمار ببازد و بیچاره و بدبخت گردد و دشمن سرسخت آن ها که از او بردند. روشن شد که می و قمار دو سبب بزرگ دشمنی و کینه اند، و سرانجامِ نکوهیده ای دارند و به هرج و مرج و آشوب منجر شوند، و همه اینها به زیان منافع جهان است و به مفسده دینی آنها اشاره کرده است باسخن خداوند «شما را از ذکر خدا و از نماز باز می دارد - . تفسیر الرازی 12 : 80 و 81 - ».

و نیز سخن خداوند« و همچنین برای هر پیغمبر، دشمنی قرار دادیم» یعنی چنانچه تو را فرمودیم دشمن بت پرستان عشیره ات باش، پیغمبران پیش را هم فرمان دادیم که با دشمنان خود از پری و آدمی زاد دشمن باشند و از این رو وقتی خداوند فرستاده خود را به دشمنی با مشرکین فرمان داده، در واقع آن ها را نیز دشمن او قرار داده است.

و گفته اند: مقصود این است که آن ها را در انتخاب دشمنی آزاد گذاشته ایم. و بزور آنها را از آن باز نداشتیم .

و گفته اند: چون خدا رسولان را به سوی آن ها فرستاد و فرمان داد که آن ها را به مسلمانی دعوت کنند. و از بتان دست بردارند، دشمن پیغمبران شدند و از این رو خدا آن را به خود نسبت داد. مقصود از شیاطین جن و انس کفار سرکش هر دو گروه است.

و گفته اند: شیاطین انس گمراه کننده های آن ها هستند و شیاطین جن فرزندان ابلیس اند.

و طبرسی می گوید: در تفسیر کلبی است از ابن عباس نقل شده است که: ابلیس سپاهش را دو دسته کرده است، یک دسته را به سوی آدمی و دسته دیگر را به سوی جن فرستاده است. و هر دو دسته دشمنان پیامبران و مؤمنان اند. و هر دو دسته از شیاطین انس و جن هر لحظه به هم برخورد کنند، وگزارش گمراه کردن خود را به هم بدهند: همراه خود را با فلان ن کار گمراه کردم، پس تو نیز چنین کن. و مقصود از وحی آن ها به همدیگر همین است.

و ابو جعفر علیه السّلام روایت می کند که: شیاطین یک دیگر را دیدار کنند و به همدگر گزارش دهند که چگونه بشر را گمراه کردند و از هم دیگر بیاموزند «یوحی» یعنی وسوسه می کند و پنهانی «سخنان زیبای» را به او القا می کند و مراد از« زخرف القول» گفتار خوش ظاهری و بی مایه ای است که فریبا باشد - . مجمع البیان 4 : 352 - .

رازی در تفسیرآن می گوید: بدان که این گونه نیست که هر گناهی از آدمی به سبب وسوسه شیطان باشد و گر نه مستلزم تسلسل یا دور شود. و باید گفت ریشه این کارها ناپسند به ناپسندی نخست و گناهی پیشین بر می گردد که بدون وسوسه شیطان بوده است، بنابراین می گوییم: چنانچه آن شیطانها دل آدمی و پری را وسوسه می کنند، خودشان هم یکدیگر را نیز وسوسه کنند، در باره وسوسه آراء مختلفی وجود دارد: برخی گفته اند: ارواح یا آسمانی اند یا زمینی و ارواح زمینی هم خوب و پاک دارند و هم پلید و ناپاک که به گناه و زشتی فرمان دهند و آن ها شیاطین باشند .

و همان طور که ارواح پاک مردم را به اطاعت و نیکی فرمان می دهند یکدیگر را هم بدان فرمان می دهند و همانطور که ارواح پلید مردم را به انجام

زشتی ها و منکرات وادار می کنند، یکدیگر را هم انجام آن وفزودن در آن وا می دارند. و تا مناسبتی میان نفوس آدمی و آن ارواح نباشد پیوندی با آن نفوس آدمی پدید نخواهد آمد. و چنانچه نفوس آدمی پاک و جدا از اوصاف زشت باشند، از جنس ارواح پاک اند و به آن ها بپیوندند، و اگر پلید باشند از جنس ارواح پلید اند و به آنها پیوندند.

حال آنکه صفات پاکی بسیار و صفات نقص و زیان نیز فروان اند. و برای هر نوعی دسته ها از آدمی و دسته ها از ارواح زمینی وجود دارد که بر اثر این هم جنسی و مشابهت با هم پیوند خورند و اگر این مشابهت در کارهای خوب و نیک باشد دست فرشته ای در کار است که کار نیک را الهام نماید و اگر این مشابهت در کار بد است، دست شیطان در کار است و وسوسه می کند. و گفته می شود: فلان یخرف الکلام، یعنی آن را با دورغ و باطل آراسته می کند. بنابراین زخرف، آراستن و خوش نما کردن سخن است،

توضیح سخن

آدمی تا در کاری خیر و سودی نبیند بدان راغب نشود، از این رو او را فاعل مختار گویند که خواهان خیر و نفع است و آن را می پسندد، و این تشخیص خیر اگر مطابق واقع باشد درست است و الهام است و از فرشته است، و اگر مخالف واقع باشد که ظاهری آراسته و دلفریب دارد و آدمی معتقد به نافع و سودمند بودن آن است، حال آنکه به سبب عدم مطابقت آن با واقعیت درونی تباه دارد از این رو آن را مزخرف خوانند - . تفسیر الرزی 13 : 154 و 155 - .

سخن خداوند «و إنَّ الشیاطین»: طبرسی -قدس سره- می گوید: مقصود این است که علماء کافر و سروران متمرد آنها وحی کنند و اشاره نمایند به دوستان و پیروانشان تا با شما ستیزه کنند درباره اینکه مردار حلال است، ابن عباس می گوید: معنایش این است که شیاطین جن که از دسته ابلیس و سپاه اویند به دوستان آدمی خود وحی کنند. و معانی را به نهانی به دل آنها الهام می کنند، و در دل اهل شرک وسوسه می افکنند - . مجمع البیان 4 : 358 - .

و سخن خداوند « فبما اغویتنی» «بسزای اینکه مرا اغوا کردی» گفته اند: یعنی مرا از رحمت و بهشتت نا امید ساختی، و گفته اند: یعنی با فرمان به سجده مرا از راه به در کردی، و گفته اند: یعنی با لعنت خود مرا هلاک کردی، و گفته اند: این تعبیر بنابر عقیده ابلیس است که جبری مذهب است. و گفت: «در کمین آنهایم تا آن ها را از راه راست روی گردان کنم و از دین حق منحرف سازم، و تا جائی که ممکن است از هر سو به آن ها بتازم.

و گفته اند: مقصود از جهت دنیای آن ها و از جهت آخرت و از لحاظ حسنات و سیئات است این حدیث را ابن عباس و دیگران نقل کرده اند.

و خلاصه اینکه: من دنیا را برای آن ها آراسته می کنم و آن ها را از فقر و نداری می ترسانم، و به آن ها می گویم که هیچ بهشت و جهنم و روز حسابی در کار نیست و آن ها را از همه این امور باز دارم و آن ها را به بد کاری مشتاق سازم و به انجام آن تشویق کنم، و گفته نشده: از سوی بالا به آن ها می تازم چون راه نزول رحمت است و از آنجا راه ندارد. ونیز نگفت: که از زیر پاهایشان چون چنین امری هراس آور است.

و گفته اند: از برابر و سمت راست یعنی از آن سو که می بینند. و از پس و سمت چپ یعنی از آن سو که نبینند، و از ابو جعفر علیه السّلام روایت شده است که آمدن از برابر یعنی کار آخرت را بر آن ها سبک سازم و آمدن از پس سر یعنی آنها را به جمع مال و منع حقوق وادارم تا برای وارثان پس انداز کنند، و مراد از آمدن از سوی راست تباه کردن امر دین است به وسیله خوش نما کردن گمراهی و شبهه سازی، و آمدن از سمت چپ تشویق به لذت ها و دل دادن به شهوات است - . مجمع البیان 4 : 404 - .

بیضاوی می گوید:«من بین ایدیهم» یعنی از جایی که می دانند و می توانند خود را از او حفظ کنند، و «من خلفهم» یعی از جایی که نمی دانند و نمی توانند خود را از آن حفظ کنند «و عن ایمانهم و عن شمائلهم» یعنی از جایی که می توانند بفهمند و خود را از او حفظ کنند، اما به سبب عدم بیداری و مراقبت این کار را انجام نمی دهند. و فعل در دو مورد نخست به واسطه حرف ابتداء متعدی شده زیرا از آن دوجهت به آن ها توجه می کند و در دیگر موارد به واسطه حرف مجاورت متعدی شده است، زیرا آینده از آن دو سو مانند این است که رد شونده از آن ها منحرف شده باشند و از کنار آن ها عبور کند. مانند سخن آنها که می گویند: جلست عن یمینه(سمت راست او نشستم) « ولا تجد أکثرهم شاکرین» یعنی سپاس گذرا، و این را گفته تا اشاره کند به اینکه: «و قطعاً شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت». زمانی که دید خواستگاه شر در آن ها متعدد و خواستگاه خیر در آن ها یکی است، و گفته شده آن را از فرشتگان شنیده است. «مذؤوما» یعنی مذموم «مدحورا» یعنی رانده شده - . انوار التنزیل 1 : 417 - .

و رازی پس از ذکر برخی از این وجوه می گوید: حکمای اسلام وجوه دیگری در تفسیر این آیه ذکر کردند.

نخست: که اشرف و اقوای این وجوه است، و آن این که در تن چهار نیرو وجود دارد، که مایه سعادات روحانی به شمار می روند. یکی نیروی خیال است که صورت های محسوسات و نمونه های آن ها در آن فراهم می شوند، و آن در قسمت جلوی مغز قرار دارد و صورت محسوسات از جلو در آن داخل شوند، و درواقع خدواند با گفتن «مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ» بدان اشاره کرده است.

دوم قوه وهمیه است که در غیر محسوس حکم می کند به تناسب با امور محسوسه و جایش قسمت پسین مغز است و «وَ مِنْ خَلْفِهِمْ»به آن اشاره دارد.

سوّم شهوت است که در کبد و در قسمت سمت راست بدن است، و چهارم نیروی خشم که در قسمت چپ دل است و این چهار نیرویی است که احوالی را که مایه زوال سعادت معنوی است از آنها پدید آید، و شیاطین بیرونی تا به واسطه یکی از اینها کمک نشوند نتوانند کسی را وسوسه کنند، از این رو چهار سو را یاد کرده و این وجه حقیقی شریفی است.

1.

مقصود از اینکه از روبه رو می آید شبهه انگیزی در تشبیه است در ذات و صفات خدا چون شبهه های مجسمه، و یا در افعال چون شبهه های معتزله در باره عدل و بیم و حسن و قبح و مقصود از اینکه از پشت می آید شبهه های معطله است که منکر خدا هستند.

اما نخست: برای این است که آدمی موجودات جسمانی و حالات آنها را در برابر خود می بیند و خدای نادیده را با آنها بسنجد و مانند کند و بنا بر این باید «مِنْ خَلْفِهِمْ» کنایه از تعطیل باشد زیرا خلاف آن است و مقصود از آمدن از سمت راست تشویق به ترک واجبات است و آمدن از سمت چپ تشویق در انجام محرّمات.

سوم: از شقیق بلخی روایت شده است که: هر روز شیطان از چهار سو نزد من آید از پیش رو و می گوید: نترس خداوند آمرزنده و مهربان است و بخوان که «و به یقین، من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید - . طه / 82 - » و از پشت سر، که مرا می ترساند از بینوا شدن فرزندانم و من می خوانم «و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [اینکه] روزیش بر عهده خداست، - . هود / 6 - » و از طرف راست برای وسوسه در مورد زنان آید، و من می خوانم «و فرجام [خوش] از آنِ پرهیزگاران است - . القصص / 83 - » و از سمت چپ به منظور تحریک شهوت می آید، و من می خوانم: «و میان آنان و میان آنچه [به آرزو] می خواستند حایلی قرار می گیرد - . سبأ / 54 - » سپس گفته: مقصود این است که آدمی را به هر وجه ممکن وسوسه کند. و از رسول خدا است صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که: شیطان سر راه آدمیزاد را بر جلوگیری از مسلمان بودنش گرفت و گفت: چرا از دین پدران دست بر می داری؟ و چون نافرمانی او کرد، راه هجرت را بر او گرفت و گفت: چرا وطن خود را رها کنی و آواره شوی؟ و آنگاه راه جهاد را بر او گرفت که چرا نبرد کنی و کشته شوی و مالت را بخش کنند و زنت را بگیرند؟ و با او مخالفت کرد و جنگید.

این خبر دلالت دارد که شیطان هیچ وسوسه ای را رها نکند جز این که به دل اندازد.

اگر گویند: چرا از بالا و از زیر را نفرموده است؟

گوییم: در تحقیقی که کردیم همه نیروهای که می توانند سعادت روحانی را از بین ببرند، چهارتا هستند، که از این چهار سو باشند.

و اما در ظاهر روایت شده است که چون شیطان این سخن را گفت فرشته ها برای آدمی نگران شدند و گفتند پروردگارا چگونه آدمی از شیطان رهائی یابد با اینکه از این چهار سو بر او چیره است، خدا تعالی به آن ها وحی کرد که: دو سو برای آدمی مانده بالا و زیر و چون برای دعا از روی خضوع دست به سوی بالا بلند کند یا با خشوع پیشانی بر زمین نهد گناه هفتاد سالش را بیامرزم.

و گفته: نکته اینکه دو تای اول را با واژه «من» آورده و دو تای دیگر را با «عن» گفتیم: آنچه پیش و پس است خیال و وهم است و زیان آن ها عقیده نادرست و کفر است و آنچه از راست و چپ است شهوت و خشم است و زیان آن ها گناه است و قابل بخشش است. و بدون شک ضرر حاصل از کفرلازم است زیرا کیفر آن دائمی است، و ضرر حاصل از معصیت و گناه آسان است، زیرا کیفر آن منقطع است، از این رو این دو را با حرف «عن» آورده است تا یادآور شود که این دو در لزوم و اتصال با دوتای نخست متفاوتند.

و در باره اینکه شیطان بیشتر آنان را ناسپاس شناخته گفته است: نفس آدمی 19 نیرو دارد که همه کامجو هستند و شهوت پرست 10- حواس ظاهره و باطنه 2- شهوت و خشم 7 نیروهای درونی که جاذبه، ماسکه، هاضمه، دافعه، غاذیه، نامیه و مولده که همه 19تا هستند و نفس را به لذتهای جسمانی و شهوت ها فرا می خوانند. و به کامجوئی تشویق می کنند، تنها یک نیروی خرد است که او را به پرستش خدا و سعادت روحانی فرا می خواند و 19 نیرو زورمندترند از یک نیرو .

درباره اینکه فرموده «راستی که او و قبیله او شما را بیند » طبرسی- ره- می گوید: قبیله او نژاد او است که دلیلش سخن خداوند است «آیا [با این حال،] او و نسلش را به جای من دوستان خود می گیرید» و گفته اند: قبیله او سپاهیان و پیروان او از جن و دیوان اند «از آنجا که شما آن ها را نبینید» ابن عباس می گوید: خداوند تعالی شیاطین را چون خون در تن آدمی روان کرده و سینه آدمیان را جایگاه آنان ساخته است. چنانچه فرموده «آنکه در سینه های مردم وسوسه می کند» و آن ها آدمیزاد را بینند و آدمیزاد آن ها را نبینند، زیرا جسم لطیف و شفافند و دید آن ها نیاز به فزونی شعاع دارد.

ابو بکر بن اخشید و ابو الهذیل گفته اند: رواست که خداوند به آن ها چنان توانائی داده باشد تا در هم روند و به دید حاضران آیند، علی بن عیسی هم گفته چنین قدرتی را دارند. شیخ مفید ابو جعفر هم همین را سخن را تایید کرده است. ولی جبائی گفته: نمی شود که شیاطین و پری دیده شوند چون خدا فرمود: شما آن ها را نبینید و همانا رواست که در زمان پیغمبران دیده شوند به واسطه درهم شدن جسم آن ها تا معجزه آنان باشند. همان طور که رواست فرشته هادر زمان پیغمبران دیده شوند.

رازی روایت می کند که اصحاب ما گفته اند: آنان آدمی را بینند چون خدا این ادراک را در دیده آن ها نهاده ولی آدمی آ ها را نبیند چون این ادراک را در دیده آدمی ننهاده است، معتزله گفته اند: سببش این است که تن پری لطیف است و آن ها آدمی را بینند چون تنش درهم و انباشته است و پریان به سبب نیرومندی شعاع دیدشان یک دیگر را بینند، اگر این توانایی به خواست خدا در دیده ما هم باشد، آن ها را می توانیم ببینیم. و اگر خدا تن آن ها را درهم و جمع نماید با همین چشم هم می توان آن ها را دید.

بنابراین نزد معتزله آدمی، پری را در صورت می تواند ببیند یا به وسیله انباشته شدن تن او، یا افزون شدن نیروی دید آدمی ولی قول خدا که «از آنجا که شما آنها را نبینید» دلالت دارد بر اینکه آدمی پری را نبیند، زیرا آیه دیدن را در آینده بدون هیچ تخصیصی نفی می کند. یکی از دانشمندان گفته: اگر پری می توانست صورت خود را دگرگون سازد و به هر صورتی بخواهد درآید اعتمادی به شناخت آدمی میسر نبود، زیرا در این صورت آن که را فرزند یا زن خود بیند بسا پری باشد که به شکل او در آمده است و بنا بر این اعتماد به شناخت اشخاص از میان می رفت. و اگر توانا بودند بر دیوانه کردن و ربودن عقل مردم با این که خداوند دشمنی سخت آنان را برای آدمی روشن کرده است چرا درباره بیشتر مردم بویژه علماء و زاهدان این کار را نکنند چون دشمنی پریان با علماء و زاهدان بیشتر است و چون هیچ یک از این موارد درست نیست، روشن می شود که توانائی بر آدمی ندارند.

و تاییدش سخن خدوند است که می فرماید: « و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید» مجاهد می گوید: ابلیس گفت: به ما چهار خصلت داده شده بینیم، دیده نشویم، از زیر خاک برآئیم، پیرِ ما به جوانی باز گردد - - تفسیر الرازی 14 : 54 - .

سخن خداوند تعالی: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ» طبرسی- قد- می گوید: یعنی ای محمّد اگر شیطان به دلت وسوسه ای کرد. نزغ: راندن و گمراه کردن است و بیشتر بر اثر خشم است، و گفته اند: به معنی فساد است و از آن است «نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی» یعنی میانه ما را تباه کرد، زجاج گفته است : نزغ کمترین جنبش است و کمترین وسوسه شیطان. بنابراین فرمود: «به خدا پناه بر» که دعایت را بشنود و آنچه برای تو رخ دهد بداند.

و گفته اند نزغ آغاز وسوسه است و مسّ تنها پس از تمکن است ، از این رو پیامبر صل الله علیه و آله را از مرد جدا کرده و به ایشان فرمود: « اگر شیطان به دلت وسوسه ای کرد» و در باره مردم می فرماید: «و چون گروهی از شیطانها آنان را مس کند » یعنی پس از وسوسه آنها را به گناه کشاند، سپس به یاد کیفر افتند و از آن دست کشند.

«وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِ» یعنی برادران جنی بت پرستان و برادران شیطان صفت آنان در گمراهی بدانها کمک کنند و آن را برایشان خوش نما سازند «و کوتاه نیایند» از گمراه کردن آن ها. و گفته شده شیاطین از اغوا کردن آنها کوتاه نمی آیند آن ها هم از ارتکاب به گناهان دست بر نمی دارند.

و طبرسی – ره – در باره سخن «وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ» می گوید: یعنی یاد آور زمانی را که شیطان برای بت پرستها کارهایشان را آراست و آن ها را به آن دلخوش کردند، چگونه ابلیس، قریش را به نبرد با پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله وادار کرد که به بدر روند و گفت «امروزه کسی از مردم بر شما چیره نباشد» چون تعداد شما و نیروی شما از همه بیش تر است، و من هم البته پناه شما هستم و شما را یاری دهم و بدی را از شما دور کنم، و با شما بر ضد دشمن پیمان بندم. اما چون دو گروه به هم برخوردند، فرار کرد و گفت: من از شما بیزارم و می بینم آنچه را که شما نمی بینید، و پیمانِ امان شما را گسیختم زیرا فرشته ها را می بینم که برای یاری مسلمانان آمده اند.

ابلیس فرشته ها را می شناخته و آنها هم او را می شناختند و گفت: من از کیفر خدا به دست اینها ترسانم که« خدا سخت کیفر است».

می گویم: سپس داستان ظهور شیطان را برای مشرکان ذکر کرده چنانچه ما در داستان بدر ذکر کردیم. سپس گفته: در سخنی از شیخ مفید- ره- روایت شده دیدم که وی جایز می شمارد که خدا پریان و همگنان آن ها را توانا کند که خود را به مردم نشان دهند و به شکل جانوری درآیند زیرا تنشان رقیق است و امکان این امر رد آن ها هست، و دیدیم که آدمی را هوا را جمع می کند و پراکنده می سازد و اجسام نرم را به هر شکل درمی آورد و حال آن که مایه آنها بیش و کم نشود. اخبار بسیار است که شیطان خود را به اهل دار الندوه به صورت یک شیخ نجدی نشان داد، و روز بدر به صورت سراقه حاضر شد، و جبرئیل هم برای اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به صورت دحیه کلبی نمودار شد، و نا ممکن نیست که خدا صورت آنها را در برخی حالات دگرگون سازد و برای یک نوع امتحان مردم را قادر سازد که آن ها را ببینند. - . مجمع البیان 4 : 549 و 550 -

رازی بنا بر سخن خداوند« و إذ زیَّن لهم الشیطان أعمالهم»: در کیفیت آرایش شیطان دو وجه ذکر می کند.

1.

شیطان به همان وسوسه کارهایشان را آرایش داد و بدون اینکه به صورت ادمی در آید. و این قول نیکو و صحیح است.

2.

به صورت آدمی در آمد، گفته اند: چون مشرکان خواستند به بدر روند از بنی بکر بن کنانه نگران بودند که مبادا به خون خواهی کسی که از آن ها کشتند از پشت سر مورد حمله واقع شوند، ابلیس به شکل سراقه بن مالک که یکی از اشراف بنی کنانه بود با سپاهی از دیوان و پرچمی بر آن ها نمایان شد و گفت: امروز کسی بر شما چیره نگردد و من هم پناه شما هستم.

و چون ابلیس دید فرشته ها فرو می آیند، فرار کرد.

و گفته اند: دستش در دست حارث بن هشام بود، و چون به عقب فرار کرد، حارث به او گفت: در این حال ما را بی یاور می کنید؟ گفت من بینم آنچه

را که شما نمی بینید. و بر سینه حارث کوبید و گریختند، در این داستان چند پرسش پیش می آید؟

1.

چه سودی داشت که شیطان به صورت سراقه درآید.

جوابش این است که این خود معجزه ای شد برای پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله، زیرا چون کفار به مکه برگشتند، گفتند: سراقه مردم را شکست داد و او گفت من از رفتن شما خبر نداشتم تا شکست شما را شنیدم، و از اینجا مردم دانستند که او سراقه نبوده و شیطان بوده است.

1.

چون خداوند او را به صورت آدم در آورد، دیگر به صورت شیطان باقی نماند، بلکه یک آدم بود.

جوابش این است که نپذیریم، زیرا آدمیت به جوهر نفس ناطقه است و نفوس شیطان جدا از نفس آدمی است، و تغییر صورت مایه تغییر حقیقت نیست، و این خود یک دلیل شرعی است بر اینکه آدمی این کالبد ظاهر و صورت مخصوص نیست، تا آخر آنچه در اینجا گفته شده است - . تفسیر الرازی 15 : 174 و 175 - .

سخن خداوند: «مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی»{ پس از آنکه شیطان میان من و برادرانم را به هم زد} در الکشاف آمده است: نزغ: یعنی میانه ما را به هم زد و تباه کرد و نزغ سنگ زدن دابه است.

سخن خداوند: «وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ»{ و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت] شیطان می گوید} رازی می گوید: مفسرین گفته اند: چون بهشتیان در بهشت جاگیرند و دوزخیان در دوزخ مردم ابلیس را سرزنش کنند و او میان آن ها این سخنرانی که خدا از او نقل کرده (و قال الشیطان) ایراد کند، و گفته اند: چون به کار حساب رسیدگی شود، نخست او مورد رسیدگی قرار گیرد. مقصود از شیطان خود ابلیس است، و از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که چون خدا مردم را برای محاکمه جمع کند. کافر می گوید: مسلمان را میانجی هست و شفیع ما کیست؟ و او جز ابلیس نیست که ما را گمراه کرده، و نزد او آیند و از او درخواست کنند و او گوید « «در حقیقت، خدا به شما وعده داد وعده راست» که رستاخیز و سزای کردار است و به انجام رسانید، و من خلاف آن را به شما وعده دادم و خلف وعده نمودم.

تقریر سخن این است که نفس آدمی خواهان امور دنیایی است و سعادت اخروی را و کمالات معنوی را درک نمی کند و خداست که به آن ها فرا می خواند و می فرماید: «با آنکه [جهان] آخرت نیکوتر و پایدارتر است - . الاعلی / 17 - » و اما اینکه می فرماید: «ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ» یعنی من توانائی و تسلطی بر شما نداشتم که شما را بزور بر کفر و گناه وادارم جز اینکه از شما به واسطه وسوسه و آراستن به گمراهی دعوت کردم. و استثناء منقطع و یا متصل است زیرا واداشتن دیگری به کاری یک بار به زور است و یک بار به وسوسه و تشویق که این هم خود نوعی تسلط است .

و آیه دلالت دارد بر اینکه شیطان نمی تواند آدمی را بر زمین زند و یا اندامش را کج کند و یا اینکه او را دیوانه سازد. چنانچه عوام و اخباریها نیز همین باور را دارند، سپس می گوید: نباید مرا سرزنش کنید بلکه خود را سرزنش کنید، که دلایل روشن خداوند را شنیدید و و آمدن انبیاء را مشاهده کردید، بر شما واجب بود که تحت تاثیر وسوسه های من قرار نگیردو به من توجهی نکنید، لذا از آنجا که سخن مرا بر آن همه دلایل روسن ترجیح دادید، خودتان شایسته سرزنش هستید نه من.

در این آیه دو پرسش است.

1.

معتزله معتقد است این آیه بر چند چیز دلالت دارد:

نخست: اگر کفر و گناه از جانب خدا بود باید بگوید نه مرا سرزنش کنید و نه خود را زیرا کفر مقدر از جانب خدا بوده و زور است.

دوم: ظاهر آیه دلیل است بر اینکه شیطان نتواند سبب غش و به زمین افتادن آدمی گردد، و یا اندامش را کج کند و خردش را ببرد چنانچه عوام و اخباریها گویند.

سوم: دلالت دارد بر این که سرزنش و کیفر کسی به خاطر عمل دیگری روا نیست و کیفر فرزندان کفار برای کفر پدرشان سزاوار نیست.

یکی از اصحاب جواب داده که این گفته از شیطان حکایت شده است و نمی شود آن را دلیل گرفت. طرف مقابل پاسخ داده که اگر این گفته او بیهوده و نادرست بود باید خداوند بطلان آن را بیان می کرد. و حکایت این گفته بیهوده چه سودی داشت، نبینی که سخن خداوند «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ» سخنی درست است؟ و نیز فرموده است «من بر شما هیچ تسلطی ندارم» به دلیل اینکه فرمود: «در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست، مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند،» این آیه دلالت دارد که شیطان اصلی همان نفس است زیرا شیطان بیان کرده که جز وسوسه کاری نکند، و اگر گرایش شهوت و خشم و وهم و خیال نباشد وسوسه اثری ندارد و این خود دلیل است که شیطان اصلی نفس است، اگر کسی گوید حقیقت وسوسه چیست؟ گوییم هر کاری آدمی کند چهار مقدمه منظم و طبیعی دارد

**[ترجمه]

و لا إلی ضده بل بقی الإنسان کما کان و عند حصول ذلک المیل الجازم یصیر القدرة مع ذلک المیل موجبا للفعل إذا عرفت هذا فنقول صدور الفعل عن مجموعی القدرة و الداعی الخالص أمر واجب فلا یکون للشیطان مدخل فیه و صدور المیل عن تصور کونه خیرا أو تصور کونه شرا أمر واجب فلا یکون للشیطان مدخل فیه و حصول تصور کونه خیرا أو تصور کونه شرا غیر مطلق الشعور بذاته أمر لازم فلا مدخل للشیطان فیه فلم یبق للشیطان مدخل فی هذه المقامات (1) إلا فی أن أذکره شیئا(2)

بأن یلقی إلیه حدیثه مثل أن کان الإنسان غافلا عن صورة امرأة فیلقی الشیطان حدیثها فی خاطره و الشیطان لا قدرة له إلا فی هذا المقام و هو عین ما حکی الله تعالی عنه أنه قال وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی یعنی ما کان منی إلا هجس (3)

هذه الدعوة فأما بقیة المراتب ما صدرت منی و ما کان لی أثر البتة.

بقی فی هذا المقام سؤالان الأول کیف یعقل تمکن الشیطان من النفوذ فی داخل أعضاء الإنسان و إلقاء الوسوسة إلیه.

و الجواب للناس فی الملائکة و الشیاطین قولان الأول ما سوی الله بحسب القسمة العقلیة علی أقسام ثلاثة المتحیز و الحال فی المتحیز و الذی لا یکون متحیزا و لا حالا فیه.

و هذا القسم الثالث لم یقم الدلیل البتة علی فساد القول به بل الدلائل الکثیرة قامت علی صحة القول به و هذا هو المسمی بالأرواح فهذه الأرواح إن کانت طاهرة مقدسة من عالم الروحانیات المقدسة(4)

فهم الملائکة و إن کانت خبیثة داعیة إلی

ص: 164

الشرور و عالم الأجساد و منازل الظلمات فهم الشیاطین.

إذا عرفت هذا فنقول فعلی هذا التقدیر الشیطان لا یکون جسما یحتاج إلی الولوج فی داخل البدن بل هو جوهر روحانی خبیث الفعل مجبول علی الشر و النفس الإنسانیة أیضا کذلک فلا یبعد علی هذا التقدیر أن یلقی شی ء من تلک الأرواح أنواعا من الوساوس و الأباطیل إلی جوهر النفس الإنسانیة.

و ذکر بعض العلماء فی هذا الباب احتمالا ثانیا و هو أن النفس الناطقة البشریة مختلفة بالنوع فهی طوائف و کل طائفة منها فی تدبیر روح من الأرواح السماویة بعینها فنوع من النفوس البشریة تکون حسنة الأخلاق کریمة الأفعال موصوفة بالفرح و السرور و سهولة الأمر و هی تکون منتسبة إلی روح معین من الأرواح السماویة و طائفة أخری منها تکون موصوفة بالحدة و القسوة و الغلظة و عدم المبالاة بأمر من الأمور و هی تکون منتسبة إلی روح أخری من الأرواح السماویة و هذه الأرواح البشریة کالعون (1) لتلک الروح السماوی و کالنتائج الحاصلة و کالفروع المتفرعة علیها و تلک الروح السماویة هی التی تتولی إرشادها إلی مصالحها و هی التی تخصها(2) بالإلهامات فی حالتی النوم و الیقظة و القدماء کانوا یسمون تلک السماوی بالطباع التام و لا شک أن لتلک الروح السماویة(3) التی هی الأصل و الینبوع شعب کثیرة و نتائج کثیرة و هی بأسرها تکون من جنس روح هذا الإنسان و هی لأجل مشاکلتها و مجانستها یعین بعضها بعضا علی الأعمال اللائقة بها و الأفعال المناسبة لطبائعها.

ثم إنها إن کانت خیرة طاهرة طیبة کانت ملائکة و کانت تلک الإعانة مسماة بالإلهام و إن کانت شریرة خبیثة قبیحة الأعمال کانت شیاطین و کانت تلک الإعانة مسماة بالوسوسة و ذکر بعض العلماء أیضا فیه احتمالا ثالثا و هو أن النفوس البشریة

ص: 165

و الأرواح الإنسانیة إذا فارقت أبدانها قویت فی تلک الصفات التی اکتسبتها فی تلک الأبدان و کملت فیها فإذا حدثت نفس أخری مشاکلة لتلک النفس المفارقة فی بدن مشاکل لبدن تلک النفس المفارقة حدث بین تلک النفس المفارقة و بین هذا البدن نوع تعلق بسبب المشاکلة الحاصلة بین هذا البدن و بین ما کان بدنا لتلک النفس المفارقة تعلق شدید(1)

بهذا البدن و تصیر تلک النفس المفارقة معاونة لهذه النفس المتعلقة بهذا البدن و معاضدة لها علی أفعالها و أحوالها بسبب هذه المشاکلة ثم إن کان هذا

المعنی فی أبواب الخیر و البر کان ذلک إلهاما و إن کان من باب (2) الشر کان ذلک وسوسة فهذه وجوه محتملة تفریعا علی القول بإثبات جواهر قدسیة مبرأة من الحجمیة و التحیز(3)

و القول بالأرواح الطاهرة و الخبیثة کلام مشهور عند قدماء الفلاسفة فلیس لهم أن ینکروا إثباتها علی صاحب شریعتنا صلوات الله علیه.

و أما القول الثانی و هو أن الملائکة و الشیاطین لا بد و أن تکون أجساما فنقول علی هذا التقدیر یمتنع أن یقال إنها أجسام کثیفة بل لا بد من القول بأنها أجسام لطیفة و الله سبحانه رکبها ترکیبا عجیبا و هی أن تکون مع لطافتها لا یقبل التفرق و التمزق و الفساد و البطلان و نفوذ الأجرام اللطیفة فی عمق الأجرام الکثیفة غیر مستبعد أ لا تری أن الروح الإنسانیة جسم لطیف ثم إنه نفذ فی داخل عمق البدن و إذا عقل ذلک فکیف یستبعد نفوذ أنواع کثیرة من الأجسام اللطیفة فی داخل هذا البدن أ لیس أن جرم النار سری فی جرم الفحم و ماء الورد سری فی ورق الورد و دهن السمسم سری فی جسم السمسم فکذا هاهنا(4)